STANBUL TEKN K N VERS TES

FEN B L MLER ENST TS

STANBUL BEYAZITTAK THEODOSIUS FORUMU GE ANT K DNEMDEN OSMANLI DNEM NE KADAR FORUM VE YAPILARININ DE M

YKSEK L SANS TEZ Mimar zlem ERS N

Anabilim Dal : M MARLIK Program : M MARLIK TAR H

EYLL 2007

STANBUL TEKN K N VERS TES

FEN B L MLER ENST TS

STANBUL BEYAZITTAK THEODOSIUS FORUMU GE ANT K DNEMDEN OSMANLI DNEM NE KADAR FORUM VE YAPILARININ DE M

YKSEK L SANS TEZ Mimar zlem ERS N 502051106

Tezin Enstitye Verildii Tarih : 14 Eyll 2007 Tezin Savunulduu Tarih : 21 Eyll 2007

Tez Danman : Dier Jri yeleri

Y. Do.Dr. Zeynep KUBAN Do.Dr. lknur KOLAY ( .T..) Do.Dr. Engin AKYREK ( ..)

EYLL 2007

ii

NSZ Erken Bizans Dneminde ina edilen ve Osmanl Dnemine kadar kullanlan Beyazttaki Theodosius Forumu ve yaplar ile ilgili kapsaml bir alma yaplmam olmas ve konuyla ilgili Trke yayn eksiklii beni bu alanda almaya yneltmitir. Aratrma srecinin bana sadece Mimarlk Tarihi deil, bilimin her alanna dair yaklamlarmda etkileyici olacak bir deneyim kattna inanyorum. Bu yksek lisans tezinin hazrlanmasnda, bana bu konuyu neren danmanm Y.Do.Dr. Zeynep Kubana btn alma srasndaki sabr ve destekleri iin teekkrlerimi sunarm. almalarm srasnda bana destek olan aileme ve eim aatay Grevine teekkr ederim.

Eyll, 2007

zlem ERS N

iii

 NDEK LER

NSZ NDEK LER EK L L STES ZET SUMMARY 1. G R

ii iii v ix x 1

2. FORUM RNEKLER VE THEODOSIUS FORUMUNUN GENEL ZELL KLER 5 2.1. Forumlarnn Genel zellikleri ve Forum rnekleri 5 2.1.1. Kent Merkezindeki Forumlar 6 2.1.2. mparatorluk Forumu rnekleri 6 2.1.2.1. Augustus Forumu 7 2.1.2.2. Traianus Forumu 8 2.1.2.3. Constantinus Forumu 10 2.2. I. Theodosius Dneminde Kentin Yapsal Durumu ve I. Theodosius mar Faaliyetleri 13 2.3. Theodosius Forumu'nun Konumu 14 2.4. Theodosius Forumu'nun Ad 15 2.5. Theodosius Forumu`nun Bulunduu Alann Tarihsel Geliimi 16 2.5.1. Theodosius ncesi Dnem 16 2.5.2. Theodosius Dnemi 18 2.5.3. Theodosius Sonras Bizans Dnemi 18 2.5.4. Osmanl Dnemi 19 3. THEODOSIUS FORUMUNUN M MAR ELEMANLARI 3.1. Theodosius Stunu 3.1.1. Tarihsel Geliimi 3.1.2. Yeri 3.1.3. Mimari zellikleri 3.1.4. Stun Kabartmalarnn Betimlemeleri 3.1.5. Theodosius Stunu ile Benzerlik Gsteren Stun rnekleri 3.1.5.1. Traianus Stunu 3.1.5.2. Marcus Aurelius Stunu iv 21 21 22 24 26 28 37 37 38

3.1.5.3. Arcadius Stunu 3.1.5.4. Iustinianus Stunu 3.1.5.5. Stunlarn Karlatrlmas 3.2. Theodosius Tak 3.2.1. Tarihsel Geliimi 3.2.2. Kaz Buluntular 3.2.3. Mimari zellikleri 3.3. Theodosius Bazilikas 3.4. Forumdaki Heykeller 3.4.1. Theodosius Atl Heykeli 3.4.2. Dier Heykeller 3.5. Hamam 3.6. Kiliseler 3.7. Sarnlar 3.8. Arkeolojik Kazlar Sonucu Forum Alan veya Yaknnda Bulunan Dier Yaplar 3.8.1. Beyazt Hamam'nn Dousundaki Eksedral Yap 3.8.2. Dier Buluntular 4. THEODOS US FORUMU REST TSYONLARI VE DEERLEND RMELER 4.1. Restitsyonlar 4.1.1. Schneider'in Restitsyonu 4.1.2. Verzone'nin Restitsyonu 4.1.3. Naumann'n Restitsyonu 4.1.4. Bauer'in Restitsyonu 4.1.5. Kuban'n Restitsyonu 4.1.6. Berger'in Restitsyonu 4.2. Deerlendirmeler ve Restitsyon nerisi 5. SONU KAYNAKLAR EKLER ZGEM

38 44 46 47 47 50 56 60 61 61 64 65 65 67 70 70 73 77 77 77 78 78 78 80 80 81 86 88 95 186

EK L L STES Sayfa no ekil A.1 ekil A.2 ekil A.3 ekil A.4 ekil A.5 ekil A.6 ekil A.7 ekil A.8 ekil A.9 ekil A.10 ekil A.11 ekil A.12 ekil A.13 ekil A.14 ekil A.15 ekil A.16 ekil A.17 ekil A.18 ekil A.19 ekil A.20 ekil A.21 ekil A.22 ekil A.23 ekil A.24 ekil A.25 ekil A.26 ekil A.27 ekil B.1 ekil B.2 ekil B.3 ekil B.4 ekil B.5 ekil B.6 ekil B.7 ekil B.8 ekil B.9 ekil B.10 ekil B.11 ekil B.12 ekil B.13 ekil B.14 : Forum Romanum plan (Abrams, 1986, s.143) ...................................95 : Pompeii Forumu plan (Ward-Perkins, 1994, s. 159)...........................95 : Leptis Magna Forumu plan (Abrams, 1986, s.142) ...........................96 : L. Magna For. kuzeydou portikosu (Ward-Perkins, 1994, s. 389).....96 : Leptis Magna Forumu bazilikas (Ward-Perkins, 1994, s. 387)...........97 : L. Magna For. bazilikas restitsyonu (Ward-Perkins, 1994, s. 388)...97 : mparatorluk forumlar plan (Bauer, 1996, s. 86) ..............................98 : Augustus Forumu plan (Stierlin, 1996, s. 42) ....................................99 : Traianus Forumu plan (Stierlin, 1996, s. 130) .................................100 : Traianus Forumu Restitsyonu (Stierlin, 1996, s. 131) .....................101 : Traianus Forumu eksedralar restitsyonu (Stierlin, 1996, s. 132) ...101 : Constantinus Forumu restitsyonu (Bauer, 1996, s. 174) .................102 : Constantinus Stunu (Mller-Wiener, 2002, s. 257) .........................102 : Constantinus Stunu kaidesi (Bauer, 1996, pl. 20.1) ........................103 : Mangonun Const. Stunu restitsyonu (Bauer, 1996, s. 174) .........103 : Const. St.nun kaidesinin kesiti (Mller-Wiener, 2002, s. 256) ......103 : I. Constantinus dnemi ehir plan (Mango, 1990, Plan I) ...............104 : I. Theodosius dnemi ehir plan (Mango, 1990, Plan II) .................104 : Schneidere gre K.polisteki blgeler (Berger, 1997, s. 355) ..........105 : Du Cangea gre K.polisteki blgeler (Berger, 1997, s. 354) ..........105 : Bergere gre K.polisteki blgeler (Berger, 1997, s. 405) ...............105 : Beyazt Meydan ve evresi (Mller-Wiener, 2002, s. 258) .............106 : 3. yzyla ait bir lahit (Fratl, 1950, s. 12) ........................................106 : Mezar Steli (Fratl, 1950, s. 12) ........................................................106 : M.. 4. yzyln ikinci yarsna ait mezar steli .................................107 : M.. 2. yzyla ait mezar steli ..........................................................107 : Beyazt Meydan ve evresindeki buluntular (Bauer, 1996, s. 188) .108 : Buondelmontinin Konstantinopolis izimi (Kuban, 2004, s. 164) ...109 : Vavassorinin Konstantinopolis izimi (Berger, 1994, s. 330) .........110 : Bergerin Vavassori izimi yorumlamas (Berger, 1994, s. 333) ......111 : Bergerin Vavassori izimi yorumlamas (Berger, 1994, s. 332) ......111 : Bergerin Eski Saray surlar restitsyonu (Berger, 1994, s. 338) ......112 : Braun-Hogenburgun K.polis izimi (Berger, 1994, s. 331) .............113 : Louvre Mzesinde bulunan izim (Sande, 1981, s. 75) ...................114 : Louvre Mzesinde bulunan izim (Sande, 1981, s. 75) ..................114 : Beyazt Hamamnn temelindeki Th. Stununa ait fragmanlar .......115 : Beyazt Hamamnn temelindeki Th. Stununa ait fragmanlar........115 : Stun paras-Env. no. 2705 ve 2705a (Sande, 1981, s. 37) .............116 : Stun paras-B.11den detay (Sande, 1981, s. 37) ...........................116 : Stun paras-B.11den detay (Sande, 1981, s. 38) ...........................116 : Stun paras-B.11den detay (Sande, 1981, s. 38) ...........................117 vi

ekil B.15 ekil B.16 ekil B.17 ekil B.18 ekil B.19 ekil B.20 ekil B.21 ekil B.22 ekil B.23 ekil B.24 ekil B.25 ekil B.26 ekil B.27 ekil B.28 ekil B.29 ekil B.30 ekil B.31 ekil B.32 ekil B.33 ekil B.34 ekil B.35 ekil B.36 ekil B.37 ekil B.38 ekil B.39 ekil B.40 ekil B.41 ekil B.42 ekil B.43 ekil B.44 ekil B.45 ekil B.46 ekil B.47 ekil B.48 ekil B.49 ekil B.50 ekil B.51 ekil B.52 ekil B.53 ekil B.54 ekil B.55 ekil B.56 ekil B.57 ekil B.58 ekil B.59 ekil B.60 ekil B.61 ekil B.62 ekil B.63 ekil B.64

: Stun paras-Env. No. 73.77 (Sande, 1981, s. 4) .............................117 : Stun paras-B.15ten detay (Sande, 1981, s. 4) ..............................117 : Stun paras-Env. No. 73.76 ............................................................118 : Stun paras-B.17den detay ............................................................118 : Stun paras Env. No. 73.75 (Sande, 1981, s. 13) ...........................119 : Stun paras-B.19dan detay (Sande, 1981, s. 15) ...........................119 : Stun paras-B.19dan detay (Sande, 1981, s. 15) ...........................120 : Stun paras-B.19dan detay (Sande, 1981, s. 17) ...........................120 : Stun paras-Env. No. 73.78 (Sande, 1981, s. 19) ..........................121 : Stun paras-B.23ten detay (Sande, 1981, s. 19) ............................121 : Stun paras-Env. No. 73.79 (Sande, 1981, s. 22) ...........................122 : Hamamn temelinde bulunan bir stun paras (Sande, 1981, s. 43) 122 : Hamamn temelinde bulunan bir stun paras .................................123 : Hamamn temelinde bulunan bir stun paras .................................123 : Hamamn temelinde bulunan bir stun paras (Sande, 1981, s. 29).124 : Hamamn temelinde bulunan bir stun paras (Sande, 1981, s. 31) 124 : Hamamn temelinde bulunan bir stun paras (Sande, 1981, s. 33) 125 : Hamamn temelinde bulunan bir stun paras .................................125 : Hamamn temelinde bulunan bir stun paras .................................126 : Hamamn temelinde bulunan bir stun paras (Sande, 1981, s. 29) 126 : Hamamn temelinde bulunan bir stun paras (Sande, 1981, s. 41) 127 : Sarayburnuda bulunan paralar (Kollwitz, 1941, ek 1) ....................127 : Sarayburnuda bulunan paralar (Kollwitz, 1941, ek 1) ....................128 : Traianus Stunu (Stierlin, 1996, s. 128) ............................................128 : Traianus Stunu (Stierlin, 1996, s. 129) ............................................129 : Marcus Aurelius Stunu izimi (Becatti, 1960, pl. 5a) .....................129 : Marcus Aurelius Stunu kaidesinin izimi (Becatti, 1960, pl. 5b) ....130 : Cerrahpaa ve Arcadius Stunu (Mller-Wiener, 2002, s. 251) ........130 : Melchior Lorichsin izimi (Kollwitz, 1941, ek 8) ............................131 : Melchior Lorichsin K.polis izimi (Oberhummer, 1902, pl. 12) .....131 : Freshfield izimleri (Konrad, 2001, s. 329) ......................................132 : Dilich izimi (Konrad, 2001, s. 331) .................................................132 : Sandys izimi (Konrad, 2001, s. 332) ................................................133 : Arcadius Stununu gsteren minyatr (Kuban, 2004, s. 193) .........133 : Bibliothque Nationale izimi (Konrad, 2001, s. 332) .....................134 : Cassas izimi (Kollwitz, 1941, ek 8) .................................................134 : Cassas izimi (Kollwitz, 1941, ek 8) .................................................134 : Arcadius Stununun plan (Konrad, 2001, s. 321) ...........................135 : Arcadius Stunu ve bitiik yaplar .....................................................135 : Arcadius Stunu ve bitiik yaplar .....................................................136 : Arcadius Stununun planlar (Konrad, 2001, s. 334) .......................136 : Arcadius Stununun 3.-8. katmanlar (Konrad, 2001, s. 325) ..........137 : Konradn stunun katmanlar perspektifi (Konrad, 2001, s.327) .....137 : Arcadius Stununun kaidesindeki kap ............................................138 : Arcadius Stununun kaidesindeki odalar .........................................138 : Arcadius Stununun kaidesinin kesitleri (Konrad, 2001, s.335) ......139 : Arc. St.nun kaidesinin 0.-2. kat. plan (Konrad, 2001, s.336) ........139 : Arcadius St.nun kaidesinin 8. kat. plan (Konrad, 2001, s.339) .....140 : Arcadius Stununun kaidesinin 8. katman ......................................140 : Sarayburnuda bulunan para (Becatti, 1960, pl. 59a) ......................141 vii

ekil B.65 : Augusteion meydan (Bauer, 1996, s. 155) .......................................141 ekil B.66 : Iustinianus Stunu (Bauer, 1996, s. 161) ...........................................142 ekil B.67 : Stunlarn karlatrmal restitsyonlar (Konrad, 2001, s.369) .......142 ekil B.68 : Zafer takna ait stun paras (Verzone, 1956, s. 127) ......................143 ekil B.69 : Mambourynin 1929 tarihli plan (Naumann, 1976, s. 118) ..............143 ekil B.70 : Tak kaideleri (Casson-Rice, 1929, fig. 43) ........................................144 ekil B.71 : Tak kaideleri (Verzone, 1956, s. 130) ...............................................144 ekil B.72 : Krischenin Th. Tak restitsyonu (Casson-Rice, 1929, fig. 47) .......145 ekil B.73 : Verzonenin Th. Zafer Tak restitsyonu (Verzone, 1956, s. 137) ....145 ekil B.74 : Verzonenin Th. Zafer Tak restitsyonu (Verzone, 1956, s. 172) ....146 ekil B.75 : Mambourynin tak kalntlar plan (Naumann, 1976, s. 120) ...........146 ekil B.76 : Th. Taknn kuzeydeki d kaidesi (Mller-Wiener, 2002, s. 262) ..147 ekil B.77 : Th. Taknn gneydeki d kaidesi (Naumann, 1976, pl. 31) ...........137 ekil B.78 : Theodosius Tak plan (Naumann, 1976, ek 1) ..................................148 ekil B.79 : Naumannn Th. Tak restitsyonu (Naumann, 1976, s. 128) ...........149 ekil B.80 : Theodosius Tak gneydeki i kaide .................................................149 ekil B.81 : Theodosius Tak kuzeydeki i kaide ..................................................150 ekil B.82 : Theodosius Tak gneydeki i kaide .................................................150 ekil B.83 : Yerebatan Sarayndaki stun ............................................................151 ekil B.84 : Theodosius Tak tavan sslemesi ......................................................151 ekil B.85 : Theodosius Takna ait pilastr ..........................................................152 ekil B.86 : Theodosius Takna ait pilastrn lm (Naumann, 1976, s. 134) .152 ekil B.87 : Niemanna gre Efes liman kaps (Naumann, 1976, pl. 32) ............153 ekil B.88 : Naumannn Th. Tak restitsyonu (Naumann, 1976, s.131) ............153 ekil B.89 : Theodosius Tak buluntular ..............................................................154 ekil B.90 : Theodosius Tak buluntular ..............................................................154 ekil B.91 : Theodosius Zafer Taknn gneydeki d kaidesi .............................155 ekil B.92 : Aritrav (Mller-Wiener, 2002, s. 260) .............................................155 ekil B.93 : Aritrav paralar (Bauer, 1996, pl. 22.3) ..........................................156 ekil B.94 : Aritrav paralar (Naumann, 1976, pl. 34) .......................................156 ekil B.95 : Aritrav paralar (Naumann, 1976, s. 137) ......................................157 ekil B.96 : Dethierin izimi (Dethier, P. A., 1867, ek) ......................................157 ekil B.97 : Iustinianus atl heykeli (Kollwitz, 1941, ek 2) ..................................158 ekil B.98 : B Kilisesinin plan (Mathews, 1971, s. 68) ......................................158 ekil B.99 : C Kilisesinin plan (Mathews, 1971, s. 69) ......................................159 ekil B.100 : A Bazilikasnn plan (Mathews, 1971, s. 70) ..................................159 ekil B.101 : A Bazilikas ambo taban profili (Mathews, 1971, s. 70) ..................160 ekil B.102 : Beyaztta bulunan sarnlar (Fratl, 1967, lev. LXII, II) .................160 ekil B.103 : Sarn A (Fratl, 1967, lev. LXII, I) ..................................................161 ekil B.104 : Sarn B (Fratl, 1967, lev. LXII, I) ..................................................161 ekil B.105 : Sarn A .............................................................................................162 ekil B.106 : Sarn B (Ataeri, 1965, ekil 1) .......................................................162 ekil B.107 : Sarn Cde bulunan mozaik (Fratl, 1967, lev. LXI, II) ..................163 ekil B.108 : Sarn D .............................................................................................163 ekil B.109 : Ordu Caddesinin altndaki buluntular (Naumann, 1976, s. 121) ......164 ekil B.110 : Mermer blok (Naumann, 1976, pl. 24.1) ...........................................164 ekil B.111 : Ordu Caddesinin kuzeyindeki mermer blok .....................................164 ekil B.112 : Stilobat, stunlu salon ve eksedra paras (Naumann, 1976, s. 123) .165 ekil B.113 : Mermer blok ve stun kaideleri (Naumann, 1976, pl. 25) .................165 ekil B.114 : Salonun arka duvar (Naumann, 1976, pl. 25) ...................................166 viii

ekil B.115 : Su kanallar (Naumann, 1976, pl. 27.2) .............................................166 ekil B.116 : Ordu Caddesinin kuzeyindeki su kanal (Naumann, 1976, pl. 26.2) 166 ekil B.117 : Ordu Cad.nin kuzeyindeki kalntlar (Naumann, 1976, s. 122) .......167 ekil B.118 : Eksedraya ait duvar kalntlar (Naumann, 1976, pl. 27.3) ................167 ekil B.119 : Stilobat ve mermer blok (Naumann, 1976, pl. 28.1) .........................168 ekil B.120 : Ordu Caddesinin gneyinde duvar (Mller-Wiener, 2002, s. 259) ..168 ekil B.121 : Stun bal (Fratl, 1950, s. 2) .......................................................168 ekil B.122 : Stun bal (Fratl, 1950, s. 3) .......................................................169 ekil B.123 : mparator portresi ..............................................................................169 ekil C.1 : Schneiderin restitsyonu (Schneider, 1936, s. 19) ...........................170 ekil C.2 : Verzonenin restitsyonu (Verzone, 1956, s. 188-189) ....................171 ekil C.3 : Naumannn restitsyonu (Naumann, 1976, s. 133) ..........................172 ekil C.4 : Bauerin restitsyonu (Bauer, 1996, s. 194) ......................................173 ekil C.4 : Kubann restitsyonu (Kuban, 2004, s. 83) ......................................173 ekil C.6 : Bergerin restitsyonu (Berger, 1996, s. 29) .....................................174 ekil C.7 : Theodosius Forumu restitsyonlar ...................................................175 ekil C.8 : Schneiderin restitsyonu ...................................... ...........................176 ekil C.9 : Verzonenin restitsyonu ...................................................................177 ekil C.10 : Bauerin restitsyonu .........................................................................178 ekil C.11 : Kubann restitsyonu .......................................................................179 ekil C.12 : Bergerin restitsyonu .......................................................................180 ekil C.13 : nerilen restitsyon ...........................................................................181 ekil C.14 : Bauerin restitsyonu .........................................................................182 ekil C.15 : Kubann restitsyonu .......................................................................183 ekil C.16 : Bergerin restitsyonu .......................................................................184 ekil C.17 : nerilen restitsyon ...........................................................................185 Kaynak gsterilmeyen tm izim ve fotoraflar yazara aittir.

ix

ZET Bu almada stanbul-Beyaztta bulunan Theodosius Forumunun ve bu foruma ait yaplarn mimari zelliklerini ve forumun ge antik dnemden Osmanl Dnemine kadar olan deiimini incelemek amalanmtr. Yaklak olarak Beyazt Meydanna denk gelen Theodosius Forumu, antik dnemde yaplanmaya balam, I. Theodosius dneminde forum olarak ina edilmi, kullanm ve doal olaylardan kaynaklanan sebeplerle Bizans ve Osmanl dnemlerinde deiiklere uram ve gnmze kadar gelmitir. Foruma ait yaplardan gnmze sadece Theododosius Tak ulamtr. Yapnn kalntlar Ordu Caddesinin gney kenarnda in-situ olarak durmaktadr. Ayrca, Beyazt Hamamnn temellerinde Theodosius Stununa ait kabartmal fragmanlar bulunmaktadr. Bu iki yapya ait paralar uzun sre Osmanl dnemi eserleri altnda gizli kalm ve halen de tam olarak aa karlamamlardr. Theodosius Tak dndaki hibir yapnn yeri ve mimari zellikleri kesin olarak bilinmemektedir. Yaplarla ilgili yazl ya da grsel kaynaklar az olup gvenilir restitsyonlar iin yetersiz dzeydedir. 20. yzylda yaplan kazlarda bulunan baz paralarn forum yaplarna ait olabilecei dnlmtr. Bu almada yazl ve grsel kaynaklar incelenmi, kaz almalar sonucu ortaya kan mimari paralar deerlendirilmi ve forumun mimari zellikleri saptanmaya allmtr. kinci blmde forum kavram ve Theodosius Forumundan nceki Theodosius Forumuna model olabilecei dnlen baz forumlar incelenmitir. I. Theodosiusa ve imar faaliyetlerine deinilmitir. Theodosoius Forumunun corafi zellikleri zerinde durulmu ve farkl neriler ele alnmtr. Forumun I. Theodosius ncesi dnem, I. Theodosius dnemi, I. Theodosius sonras Bizans dnemi ve Osmanl dnemi olarak tarihsel geliimi aklanmtr. nc blmde forumun yaplar zerinde durulmutur. Srasyla Theodosius Stunu, Theodoius Tak, Theodosius Bazilikas, forumda bulunan heykeller, hamam, kilise, sarnlar ve arkeolojik kazlar sonucu bulunan forumla ilgili olabilecek yap kalntlar incelenmitir. Mevcut kalntlar sebebiyle Theodosius Stunu ve Takna arlk verilmitir. Bu yaplar, tariheleri, yerleri, kaz sonular, mimari zellikleriyle ele alnmtr. Drdnc blmde gnmze kadar yaplm forum restitsyonlar ele alnm, bu modeller incelenmi ve bir restitsyon nerilmitir.

THE THEODOSIUS FORUM IN ISTANBUL-BEYAZIT THE DEVELOPMENT OF THE FORUM AND ITS BUILDINGS FROM LATE ANTIQUITY TO THE OTTOMAN PERIOD SUMMARY The aim of this study is to examine the architectural characteristics of the Theodosius Forum in Istanbul-Beyazt including its buildings and the development of the forum from late antiquity to the Ottoman period. The forum is located approximately in Beyazt Square. The building activity in this area began in Antiquity. The area was built as a forum during the reign of Theodosius I. Due to the functional and natural effects the forum had undergo a lot of changes during the Byzantine and Ottoman periods. The only building of the forum preserved today is the Arch of Theodosius. Its in-situ remains are located at the south side of the Ordu Street. Besides, the relief fragments of the Column of Theodoius were immured in the foundations of the Bath of Beyazt. Nothing is known certainly about the architectural characterics and location of the buildins in the forum except the Arch of Theodosius. The scriptoral and visual sources are of little amount and not enough for reliable restitutions. Some fragments found in the archeological excavations during the 20th century are thought of probable elements of the forum. In this thesis the scriptoral and visual sources are examined, the fragments found in the excavations are evaluated to determine the architecural characteristics of the forum. In the second chapter the concept of forum and some forums built before the reign of Theodoius I. which are thought of being probable models for the Theodosius Forum are examined. The architectural works of Theodosius I. are explained. The geographical characteristics of the Thedosius Forum and different proposals for its layout are examined. The development of the forum in Antiquity, Theodosian era, Byzantine and Ottoman periods are reviewed. In the third chapter the buildings in the forum, namely the Coloumn of Theodosius, the Arch of Theodosius, the Basilica of Theodosius, sculptures in the forum, the bath, the church, the cisterns and the building fragments found in the archeological excavations during the 20th century which are thougt to be probable parts of the forum are examined. Due to the extant remains the Coloumn and the Arch are explained more detailed with their historical backgrounds, locations, archeological excavation results and architectural characteristics. In the fourth chapter the restitutions of the Theodosius Forum are examined and a restitution is proposed.

xi

1. G R stanbul-Beyaztta bulunan Theodosius Forumu ve tm yaplarn gerek yazl ve grsel kaynaklar gerekse arkeolojik kazlarn sonular balamnda ele alan, bu yaplarn ina ediliinden yklna kadar geirdikleri deiiklikleri kapsayan ayrntl bir alma gnmze dein yaplmamtr. Bu yksek lisans tezinin konusu bu alanda ve zellikle Trke yaynlardaki almalarn dank ve eksik olmas sebebiyle seilmitir. Konstantinopolis, Roma mparatorluunun devam olan Bizans mparatorluunun bakenti idi ve Yeni Roma olarak adlandrlmaktayd. Erken Bizans dneminde halk Romadakine benzer biimde gnlk yaantlarnn byk ksmn forumlarda geiriyordu. Bu dnemde ehirdeki balca forumlar Augusteion Forumu, ve ana cadde olan Mese zerindeki Constantinus Forumu, Theodosius Forumu, Amastrianum Forumu, Bovis Forumu ve Arcadius Forumu idi. Bunlardan Theodosius Forumu I. Theodosius tarafndan 393 ylnda almtr. Forumda Theodosius Stunu, Theodosius Zafer Tak, bazilika, imparator heykelleri, hamam, kiliseler ve sarnlar bulunmaktayd. almann banda Theodosius Forumuna ve yaplarna model olabilecek Traianus Forumu gibi rnekler gsterilmi, Theodosius Forumunun konumu ve zaman iinde geirdii deiiklikler gibi genel zelliklerine deinilmi, forumun yaplar tek tek ele alnm, bunlarn arasndan Theodosius Stunu ve Theodosius Tak, mevcut kalntlar sebebiyle gerek yazl kaynaklar gerekse arkeolojik almalar balamnda daha detayl incelenebilmi, 20. yzylda forum ve evresinde yaplan arkeolojik almalar sonucu ortaya kan veya rastlantsal olarak bulunan yap ve yap paralarna ve bunlarn forumla ilgisine deinilmi, son olarak da forum restitsyon nerileri incelenmitir. Forumun baz yaplar ina edililerinden ksa sre sonra deprem gibi doal sebeplerle yklmlardr. Bu sebeple bu yaplara ge antik ve erken Bizans kaynaklarnda dahi deinilememitir. Theodosius Tak gibi baz yaplar zamanla 1

ykldklar ve nemini kaybettikleri iin gezginler tarafndan bahsedilmemeye balanmlardr. Osmanl Dnemine dein varln srdren Theodosius Stununa kaynaklarda daha sklkla deinilmitir. Ancak zellikle grsel kaynak eksiklii, bu yaplarn doru restitsyonlar iin engel tekil etmektedir. Tauri Forumu olarak da bilinen alann yapsal kantlar zayftr. Forum, gerek Bizans, gerekse Osmanl dnemlerinde orjinal eklini kaybetmi, binalarla dolmu ve burada bulunan antlar yokolmutur. Forum yaplar zamanla sonradan yaplm binalarn altnda kalm veya toprak tabakalar ile rtlmtr. Forumun restitsyonu asndan ele alnan kaynaklarn yorumlanmasndaki kukulu veya keyfi davranlar, Konstantinopolis blgelerinin snrlaryla ve yaplarla ilgili bilgilerin belirsizliinden kaynaklanr. Alann topografik yerleimi, snrlar, yaplarn konumu, boyutlar ve biimi problematiktir; dolaysyla birbirlerinden ok farkl restitsyon nerileri ortaya kmaktadr. Gnmze dein yaplm aratrmalarda forum ve yaplaryla ilgili restitsyon nerileri sunulmutur. Bu tez almas kapsamnda bu neriler de ele alnm, forumun ina edildii dnemde tad mimari zellikler aktarlmaya allmtr. Bu alma iin ge antik ve Bizans dnemlerinde yazlm tariheler, Konstantinopolise gelmi ve forum yaplarn grm gezginlerin izimleri, konuyla ilgili 19. yzyldan itibaren yaplm kaz ve aratrmalarla ilgili eserler ve bunlarn nda varlan restitsyon nerileri, Theodosius Forumunun gnmze ulaan yap kalntlar ve forumun bulunduu varsaylan alanlar incelenmitir. Ele alnan eski yazl kaynaklardan biri Theodosius Stunu ve yaknlarndaki bir kemerden bahseden Pregerin derledii Scriptores Originum Constantinopolitarum adl eseridir. II. Theodosius dneminden kalma bu eserde stuna ve forumda bulunan iki atl heykele deinilmektedir. Bizans tarihisi Theophanes, 558 ylndaki byk depremde stunun ve forumdaki dier antlarn zarar grdn, zafer taknn ise yklm olduunu anlatmaktadr. Tarihi Cedrenus, stundan ve I. Theodosiusun atl heykelinden bahsetmektedir. eitli tarihlerde Konstantinopolise gelen gezginler genellikle halen ayakta duran Theodosius Stunundan bahsetmiler, ayrca Konstantinopolis izimlerinde stunu da gstermilerdir. Drdnc hal seferiyle 1204 ylnda kente gelen Guntherus ve Robert de Clari stunu grmler ve eserlerinde betimlemilerdir. 15. yzyl banda 2

filozof Anconal Cyriacus ve Angiolello stunu grmlerdir. Buondelmontinin 1420 ylnda ehirde bulunduu srada izdii ehir plannda stun gsterilmitir. Schedelin ve Vavassorenin Konstantinopolis izimlerinde de stun mevcuttur. Bu tarihten sonra Theodosius Stunu yklm olduu iin eserlerinde bahsedenler daha nce yazlm kaynaklar kullanmlardr. Gyllius, 1544-1547 yllar arasnda Konstantinopoliste bulunmu, ehrin eserlerini incelemi ve kitabnda Theodosius Forumu ile yaplarna yer vermitir. Unger ve Gurlitt Konstantinopolisteki stunlar anlattklar 19. yzyl sonu ile 20. yzyl bandaki eserlerinde Theodosius Stununu da yazmlardr. Janin ve Schneider eski kaynaklara dayanarak forumun konumundan ve forumda bulunan stun ile taktan bahsetmilerdir. Mller-Wiener stanbulun topografyas ile ilgili kitabnda foruma ve yaplarna yer vermitir. Kollwitz, Becatti, Sande ve Kiilerich Theodosius Stununu detayl olarak anlatmlardr. Bauer, Berger ve Barsanti eski kaynaklar ve baz arkeolojik buluntular nda Theodosius Forumuna deinmilerdir. Theodosius Forumunun bulunduu dnlen alanlarda 20. yzyln bandan itibaren yaplan eitli kazlarda foruma ait olduu tahmin edilen eserler ortaya karlmtr. Simkehan avlusunda 1928 ylnda Theodosius Takna ait paralar bulunmu ve Casson-Rice kaz raporunda bu buluntular anlatmlardr. 1955-57 yllar arasnda Ordu Caddesinin geniletilmesi ve seviyesinin indirilmesi almalar srasnda yklan Simkehann altndan takn paralarnn devam kmtr. Theodosius Tak, 1969 ve 1973 yllarndaki kazlarda tamamen ortaya karlmtr. 1927 ylnda Beyazt Hamamnn temelinde Theodosius Stununa ait para bulunmutur. 1958 ylnda ise cadde seviyesinin indirilmesiyle hamamn temelinde bulunan Theodosius Stununa ait paralarn devam aa kmtr. Ordu Caddesinin kuzeyinde 1943 ylnda yaplan sondajlar sonucu bir mermer blok ve ve duvar kalntlar bulunmutur. Ayn yerde 1969 ylnda stanbul niversitesi Ktphanesi binasnn temel almalar srasnda dou-bat ynnde uzanan zerinde stun temellerinin olduu bir duvar, bir eksedraya ait olduu dnlen duvar paralar ve kuzey-gney ynnde tak kalntlarna doru uzayan paralel stilobat bulunmutur. Naumann bu buluntular ve Theodosius Tak kalntlarn anlatmtr. stanbul niversitesi Fen Edebiyat Fakltesinin temel kazlarnda Bizans yap kalntlar ve Byzantion ehrinin nekropollerine ait mezar stelleri 3

karlmtr. Beyazt ktphanesinin dousunda ve kuzeyinde sarn kalntsna rastlanmtr. Bunlarn dnda cadde seviyesinin indirilmesi, bina temel kazs ve kanalizasyon almalarnda Bizans dnemine ait forumla ilikide olabilecek yaplara ait eitli paralar ortaya karlmtr. 20. yzyln bandan itibaren yaplan kazlarda baz eserler mzeye nakledilmi, baz yap kalntlar ise buldozerlerle yokedilmitir. Tezin yola k amac, 20 yzylda kazlarda veya cadde almalar srasnda bulunan, forumla ilgisi olduu dnlm veya olabilecek yap ve yap paralarndan stanbul Arkeoloji Mzesine getirilenlerin llmesi, incelenmesi ve forumun mimarisi asndan deerlendirilmesiydi. Ancak stanbul Arkeoloji Mzesinin ilgili idaresi yardmc olmayp eserlere ve 20. yzylda yaplan kaz ve aratrmalarn raporlarna eserlere erimemi engellemitir. Bu yzden alma forumun yaplar ve restitsyonlarna arlk verecek biimde yn deitirmitir. Halen varolan, mzeye nakledilmi eserlere ve bu eserlerle ilgili yazlm raporlara eriildii srece bu yaplarla ilgili daha detayl ve net bilgilere sahip olabileceiz.

2. FORUM RNEKLER VE THEODOSIUS FORUMUNUN GENEL ZELL KLER

2.1 Forumlarn Genel zellikleri ve Forum rnekleri Yunan kentlerinde agoralar, siyasal, adli ve ticari ilerin gerekletii ehrin merkezinde bulunan meydanlardr. Roma dneminde, gelitirilmi ve yeni yaplar eklenmi agoralarn kullanlmas devam etmi ve forum adyla anlmaya balanmlardr. Forumdaki portikolar, agoradaki stoalar olarak kullanlmlardr. Batdaki forumlar genellikle dikdrtgen planl, portikolarla evrili ve bir ucunda byk bir tapnan hakim olduu kamusal bir aland. (Abrams, 1986, s. 141) Roma mparatorluunun dou blgelerinde ise dairesel ve oval planl forumlar da bulunmaktadr. Roma forumunun zerinde veya portikolarnn arkasnda Roma hayatn karakterize eden birok yap vard; bunlardan en nemlisi bazilikayd. Bazilika, ortaya kndan nce ak alanda yaplan politik, idari ve kamusal aktiviteleri barndran bir yapyd. Bunun dnda forumda dkkan sralar, politik grmelerin yapld comitium, idari meclisin toplantlar ve Romada senatonun toplantlar iin curia, foruma balanan dairesel ya da poligonal bir pavyon olan et pazar, yani macellum ve sebze pazar vard. Forumun yaknlarnda en az bir hamam ve tiyatro bulunurdu. Ana tapnan dndaki tapnaklar da genellikle forum kompleksinin paras olurlard. Ortak temel bir yap program olmasna ramen Roma forumu deiik ekillerde biimlenmekteydi. Ayrca, bir forum zaman iinde de deiir, ayn kalmazd. (Abrams, 1986, s. 142) Kent merkezlerindeki agora ve agoradan gelien forumlar ile imparatorluk forumlar arasnda plan, boyutlar ve geliim asndan farkllklar vardr. Kent merkezlerindeki agora ve forumlar, ihtiya dorultusunda yaplrlar ve zamanla yeni yaplarn eklenmesiyle byyebilirlerdi. mparatorluk forumlar ise imparator adna yaplan, nceden tm birimleriyle planlanm, kent merkezindeki agora ve forumlardan genellikle daha byk lekli alanlardr.

2.1.1 Kent Merkezindeki Forumlar Forum Romanum, tm Roma ehirlerindeki en zengin forumlardan biridir. (ekil A.1) M.. 7. yzylda kulbeler ve mezarlklardan oluan kk bir yerleim olarak balam, zamanla Romann nemli tepelerinin arasnda yer alan nemli bir pazar yeri olmutur. M.. 5. yzylda forumun deiik fonksiyonlar mimari biimine yn vermeye balam, cumhuriyet ile imparatorluklar dneminde foruma ekler yaplmtr. 4. yzylda forumda on tapnak, bazilika, drt zafer tak, saysz baka yaplar ve mabedler bulunmaktayd. (Abrams, 1986, s. 142) Pompeii Forumu, antik dnemdeki en enmli ve gsterili forumlardan biridir. 300 yl sren yap faaliyetlerinin rndr. Forumun geliimi Roma ncesi dnemde balam, 79 ylnda Vezv Dann patlamasyla sona ermitir. Dzenli bir biimi olan en erken rneklerdendir. Uzun bir dikdrtgen alann etraf portiko ve loggialarla evriliydi. (ekil A.2) Forumun merkezinde kutlamalar, trenler ve byk toplantlar iin kullanlan ak bir alan, portikolarn arkasnda ehre hizmet veren yaplar vard. Bunlar, dkkanlar, yiyecek pazarlar, Jupiter ve Apolloya adanm tapnaklar, depolar, bazilika, curia ve comitiumdur. Pompeii Forumu birok yap eitliliine ramen birlik ve simetri etkisi yaratr. Portikolarn arkasndan hibir yap grnmez; sadece Jupiter tapna geni avlunun bir ucunda durur. (Abrams, 1986, s. 142) Leptis Magna Forumu, Libyadaki Leptis Magna ehrinde yer alr. Forumu bu ehirde domu olan Septimus Severus (193-211) 1. yzylda yaplm bir yapya ek olarak yaptrmtr. 216 ylnda alan forum alan dzgn bir geometriye sahip deildir. (ekil A.3) Alann 2/3sinde portikolarla evrili byk bir avlu vardr. Portikolar sadece batda, tapnan bulunduu yerde kesintiye urar. (ekil A.4) Bazilika, alann dousunda kalan 1/3lik blmn kaplar ve iki ucunda apsidyal platformlar bulunur. (ekil A.5 ve A.6) Avlu ve bazilika birbirleriyle al konumlanmlardr; ama ayr ayr planlarnda kesin bir dikal dzen vardr. Bo kalan ana mekanlar dkkanlarla doldurulmutur. (Abrams, 1986, s. 142) 2.1.1 mparatorluk Forumu rnekleri

Bu blmde Theodosius Forumuna rnek olduu dnlen Romadaki Traianus Forumu, Traianus Forumuna biimsel anlamda rnek olduu kabul edilen Augustus

Forumu ve Konstantinopolisteki I. Theodosiustan nce yaplm olan Constantinus Forumu anlatlmaktadr. Bu forumlar, Theodosius Forumunu ve yaplarn anlamak asndan nemlidir. Gnmze sadece zafer taknn ve stununun kalntlar kalm olan Theodosius Forumunun mimari zellikleri, biimi ve yeri ancak rnek alm olabilecei dier forumlar vastasyla tahmin edilebilmektedir. I. Constantinus, yaptraca forum iin model olarak dounun oval forumlarn, I. Theodosius ise batnn dikdrtgen biimli forumlarn semitir. Trainus Forumu, Theodosius Forumuna model oluturmak asndan konumuz iinde nemli bir yere sahiptir. Constantinus Forumu ise biimsel anlamda Theodosius Forumuna benzememekle birlikte, barndrd yap tipleri, alann ortasnda bulunduu varsaylan imparator heykelinin yer ald zafer stunu ve yakn tarihli oluu sebebiyle detayl olarak incelenmitir. 2.1.2.1 Augustus Forumu Gnmzde Romadaki imparatorluk forumlarnn ortasnda kalm olan Augustus Forumu, bir tapnaktan, tapnan nnde bulunan ak bir meydandan ve tapnan iki yannda bazilika olarak kullanlan eksedralardan olumaktadr. (ekil A.7 ve A.8) mparator Augustus, M.. 31 ylnda forumun inasna balam, forum ve forumda bulunan Mars Ultor Tapna M.. 2 ylnda almtr. (Stierlin, 1996, s. 41) Forum, tapnak meydan olarak tasarlanm ve alana hakim olan Mars Ultor Tapnana gre dzenlenmitir. (Zanker, 1968, s. 6; Bauer, 1996, s. 86) Yksek bir platform zerinde duran tapnan iki tarafnda portiko bulunmaktadr. (Stierlin, 1996, s. 41) Augustus, forumun pazar gibi ticari iler yerine gnlk ynetim, eitim ve hukuki ilere hizmet etmesine karar vermiti. Augustus Forumunda ders verildii 397 ve 401 ylndan kalan baz belgeler sayesinde anlalmaktadr. (Bauer, 1996, s. 88) Forumun inasna kadar Capitoliumda yaplan devlet trenleri artk Augustus Forumunda yaplmaya balanmtr. 125 x 85 m. boyutlarndaki forumun ortasnda bir kuadriga (yanyana drt atn ektii araba) ile imparatorun heykelleri, forumun portikolar ve eksedralarnda Roma tarihindeki mitolojik figrlerin heykelleri yeralmaktayd. (Zanker, 1968, s. 17; Bauer, 1996, s. 87) Kuzey eksedrada Augustusun mitolojik ve tarihi atalarnn heykelleri, gney eksedrada ise Romulus ve baka kahramanlarn heykelleri durmaktayd. (Zanker, 1968, s. 12; Bauer, 1996, s. 87) Baz heykellerin kaidelerinin kalntlar 7

gnmzde de mevcuttur. Traianusa kadar olan imparatorlar bu foruma heykellerini koydurtmaya devam etmilerdir. Ancak 2. yzyln banda Traianus Forumunun ina edilmesiyle artk bu yeni foruma heykeller konulmaya balanm, Augustus Forumu ise zamanla anlamn ve nemini kaybetmitir. (Bauer, 1996, s. 87) Augustus Forumundaki eksedralar ve bu eksedralarda bulunan heykeller Traianus Forumu iin rnek tekil etmilerdir. Kaynaklardan ve arkeolojik buluntulardan edinilen bilgilere gre imparator Hadrianusun alanda restorasyon almalar yaptrd bilinmektedir. (Zanker, 1968, s. 11; Bauer, 1996, s. 86) Ortaada ise foruma ve Mars Ultor Tapnann bulunduu alana kiliseler ve manastr yaplmtr. (Bauer, 1996, s. 89) 2.1.2.2 Traianus Forumu Traianus Forumu, Traianusun tahta kn kutlamak amacyla 107-112 yllar arasnda Romadaki Qurinal tepesinin altnda, nceki imparatorluk forumlarnn (Caesar, Augustus, Nerva ve Vespasian) kuzeybatsnda dnemin imparatorluk ba mimar am`l Apollodorus tarafndan ina edilmitir. Traianus, 53 ylnda Italica`da (Gney spanyada Seville yaknlar) domutur. 97 ylnda prenslie ortak olmu ve Roma`ya uzak blgelerde resmi grevler stlenmeye balamtr. Traianus, 101-102 ylnda sefere km ve 105-106`da Romanyallar ve krallar Decebalus`la savamtr. 106 ylnda Petra`y ve Nabatya kralln alm, 107`de Dacia Roma eyaleti olmutur. 114`te Mezopotamya ve Ermenistan`daki Perslilere kar uzun ve g bir mcadeleye girmi, 117 ylnda bu savalardan dnerken Anadolu`nun gneyinde lmtr. Traianusun dneminde Roma mparatorluu en geni snrlarna ve kltrel btnlne ulam, Traianusa Optimus princeps yani en iyi imparator unvan verilmitir. (Stierlin, 1996, s. 127) Trainus Forumunun boyutlar 300 x 190 metredir ve 5.5 hektar alan kaplamaktadr. (ekil A.9) Teraslardan oluan forum iin toprak dolgu yaplm ve Quirinal tepesinin gney yamac kesilmitir. (Stierlin, 1996, s. 129) Forum, byk kutlamalar, resmi trenler, yabanc elilerin kabullerinin yapld Roma halkna ayrlm bir aland. (Stierlin, 1996, s.135) 800 ylna kadar kentin sivil hayatnn merkezi olarak kalmtr. 801 depreminde byk lde zarar grm, kalntlar kire yakclar

tarafndan yamalanmtr. Forumun mermerlerinden gnmze birka dank para kalmtr. (Stierlin, 1996, s.129) Septimus Severus`un 205-208 yllar arasnda mermere ilettii Roma plannda (forma urbis severiana) forumun detaylar gsterilmitir. 1897 ve 1933 yllarnda forumda kazlar yaplm, 1941`de ise forum restore edilmitir. 1972`de arkeolog James E. Packer, inceleme ve aratrmalar sonucunda forumun grafik restitsyonunu yapmtr. (ekil A.10) (Stierlin, 1996, s.130) Forumun giri cephesi, yay formunda olup, bir circusa giriten kalmadr. Hipodrom arenasyla benzerlii vurgulamak iin, kemerin zerine imparatorun srd bronz bir quadriga yerletirilmitir. Bu giriten 116 x 95 m. boyutlarndaki zemini mermer kapl avluya girilir. Avlunun ortasnda Traianusun atl heykeli ve etrafnda beyaz mermerden stunlu portikolar vardr. Korint balkl, dairesel stunlar olan portikolarn arkasnda iki yanda birer eksedra bulunur. Eksedra stunlar kare kesitli ve Korint balkldr. Bu iki stun sras karlkl konumlandrlmlardr. (ekil A.11) Portikolar, beik tonozla rtl ve tavanlar stukko kaplamalyd. Kuzey portikonun arkasnda bugne ulaan tek yap grubu olan Traianus Pazarlar vardr. Bu yap grubu alt katl olup tuladandr. Quirinal tepesinin yamacna kurulmular ve forumun ticari merkezini oluturmulardr. (Stierlin, 1996, s.131) Forumda bu yaplardan baka, Traianus Stunu1, Bazilika Ulpia, Yunan ve Latin ktphaneleri ile bir tapnak bulunmaktayd. Giriteki quadrigann, avlunun ortasndaki atl heykelin, bazilikann, Traianus stununun ve tapnan akslar aynyd. (Stierlin, 1996, s.132) Bazilika Ulpiann forumun giriindeki ak alana bakan yanyana girii vard. Bazilikann giri portikosunun zerinde ortada bronz bir kuadriga, iki yannda birer biga (yanyana 2 atn ektii araba) bulunmaktayd. Be nefli olup her iki uta eksedra grevi gren birer apsisi vard. D cephesinin uzunluu 165 metre, i ksmnn boyutlar 104 x 52 m.ydi. Roma mparatorluunda ina edilen en byk bazilika olduu bilinmekteydi. Stunlar beyaz mermerden olup st katta galerileri ve ahap bir ats vard. Bazilikann geni portikolarnda politik ve hukuki iler yrtlrd. Eksedralarn ilerinde Traianusun ve ailesinden kimselerin byk

Traianus Stunu, Blm 4.1.6da incelenmitir.

heykelleri dururdu.

Bazilikann ismi imparatorun soyad olan Marcus Ulpius

Traianustan gelmekteydi. (Stierlin, 1996, s.131 ve s. 135) Yunan ve Latin Ktphaneleri bazilikann arkasnda ve Traianus Stununun iki yannda konumlandrlmlard. Forumun kltrel alann oluturan ktphanelerin her biri 30 metre uzunluundayd. ksmlarnda Korint balkl stunlardan oluan iki katl kolonad vard. Kolonadn arkasnda tayclk ve depo grevi gren derin niler bulunmaktayd. Manastr tonozuyla rtl olup n girebilmesi iin tavana camlar yerletirilmiti. (Stierlin, 1996, s.132) Tapnak alan, ktphanelerin arkasnda, yarm daire eklinde portikosu olan ak bir aland. Traianus ldkten sonra, evlat edindii olu Hadrianus tanrsallatrlan imparator iin bu tapna yaptrmtr. Tapnan gen alnlnda Traianusun kabartmas bulunuyordu. Alnlk, iki metre apnda, 20 metre yksekliinde granit gvdelere dayanmaktayd. Tapnan iinde, cella blmnde imparator, Jupiter gibi tahta otururdu. Caesar, Augustus, Vespasian ve Nerva forumlarnn odak noktas tapnak cephesidir. Traianus Forumunda ise, Bazilika Ulpia Traianus Tapnan glgeler ve nn keserdi. Tapnak, forumda ulalan son nokta olsa da, baskn yap deildi. Odak noktasnda dini yapnn yerini kamu yaps almas temel bir deiikliktir. (Stierlin, 1996, s.132 ve s. 136) Theodosiusun Traianus Forumuna benzer bir yapy iki yz yl sonra yeniden yaptrm olmas, muhtemelen yeni Romada, Romadaki grkemli yaplara benzeyen bir yap istei yzndendir. (Socratis Scholastici Historia Ecclesiastica, 1864, I, 16, I) Ama kaynaklara gre, ideolojik sebepler de mmkndr; Theodosius, Traianus gibi spanyoldu ve kendini Traianus`un soyunun varisi olarak gryordu. (Notitia Urbis Constantinopolitatae, 1876, V, s. 123) 2.1.2.3 Constantinus Forumu Constantinus Forumu, I. Constantinus tarafndan ehir halkna bir buluma yeri, ehre antsal ve simgesel bir alan vermek amacyla antik Byzantionun nekropolisinin zerine ina ettirilmiti. Kaynaklara gre Constantinusun forum olarak bu alan semesinin sebebi daha nce burada, ehri kuatmadan nce 10

Liciniusa kar adrn kurmu olmasdr. Ahrlarn olduu yere daha sonra forumun arkadlarn yaptrd sylenir. 6. yzyl Bizans metinlerini yorumlayan aratrmaclara gre forum oval ya da dairesel planlyd ve iki katl revaklarla evriliydi. (ekil A.12) Constantinus, doudaki dairesel veya oval forumlardan etkilenmi, yeni kurduu bakentte model olarak onlar almtr. Bu forum sonraki yllarda da ehrin ana forumu olarak kalmtr. Forumun ortasnda gnmzde emberlita olarak bilinen, zerinde Constantinusun heykelinin durduu antsal stun bulunmaktayd. (ekil A.13) I. Constantinus, bu stunu ina ettirerek ehrin kuruluunu kutlamtr. (Chronicon Paschale, 1832, s. 277, 1) Tarihi Zonorasa gre, Constantinus Stununun Romadan Konstantinopolise gelmesi 3 yl srmtr. (Ioannis Zonorae Annales, 1897, XIII, s. 3; Nicephori Callisti, 1865, VII, s. 49) Unger, bu ifadeden stunun ok byk olduunun ya da ar yk gemileriyle ky ky gelindiinin anlalabileceini belirtir. (Unger, 1879, s. 110) Stun, 10 ayak yksekliinde ve 33 ayak evre uzunluunda sekiz adet porfir tamburdan olumaktayd. Bu yzden Porfir Stun2 olarak da adlandrlrd. Basamaklarla birlikte toplam ykseklii 38.3 metredir. Kaynaklara gre Constantinus, stunun zeminini drt adet kemer zerinde glendirmiti. (ekil A.14, A.15 ve A.16) (Nicephori Callisti, 1865, VII, s. 49) Cedrenus ise temelin altnda oniki adet destek olduunu bildirir. (Cedrenus, 1838, I, s. 564) Stunun altnda saya ait rliklerin bulunduuna inanlr. Eski Romann bykln yeni Romaya tamak ve Constantinusu yceltmek iin Romann eski palladiumunun3 getirildii ve stunun altna konduu yazlmtr.4 (Chronicon Paschale, 1832, s. 277, 1; Ioannis Malalae Chronographia, 1831, XIII, s. 381) Stunun zerinde bir heykel bulunmaktayd. Zonoras, bu heykelin Yunan Apollon Heliosun bir heykeli olduunu belirtmitir. (Ioannis Zonorae Annales, 1897, XIII, s. 3) Heykelin Phidiasn eseri olduu ve Atinadan geldii de baka bir grtr.

Porfir, erguvan renkli bir ta olup bu renk imparatorun, imparatorienin ve tahta kacak olun ayrcaldr.
3

Troiadan gelen antik Athena resmi. Bkz: Ioannis Zonorae Annales, 1897, XIII, s. 3.

11

(Leonis Grammatici Chronographia, 1842, s. 87) Malalasa gre heykel, Frigyadaki Iliondan gelmitir. (Ioannis Malalae Chronographia, 1831, XIII, s. 320) Ungere gre bu heykel Iliondan gelen ve stunun altna gmlen Palladiumla kartrlm olabilir. (Unger, 1879, s. 110) Heykelin Frigyadaki Heliopolisten geldii de yazlmtr; ancak Frigya blgesinde byle bir yer bilinmemektedir. (Michaelis Glycae Annales, 1836, IV, s. 464; Chronicon Paschale, 1832, s. 273, 1) Ungere gre Suriyedeki veya Baalbekteki Heliopolis ehri kastedilmi olabilir. (Unger, 1879, s. 110) Heykelin bann etrafnda yedi adet n olduu belirtilmitir. (Ioannis Malalae Chronographia, 1831, XIII, s. 320) Zonorasa gre k demeti, sann armhtaki ivileriyle oluturulmutur. (Ioannis Zonorae Annales, 1897, XIII, s. 3) Stunun yaztnda Constantinus ile gne zdeletirilmitir. (Leonis Grammatici Chronographia, 1842, s. 57) Burada Constantinusun saya hizmet ederek ehri kurduu anlatlr. (Cedrenus, 1838, I, s. 564) Heykelde figr, sol elini mzraa dayar, sa elinde ha iaretli bir dnya tutar. Bunun byk, altn bir elma olduu gr de yazlmtr. (Nicephori Callisti, 1865, VII, s. 49) 416 ylnda stunun alt ksmndan bir ta dmesi zerine stun metal bantlarla evrelenmeye balamtr. (Chronicon Paschale, 1832, s. 299, 1) 478 veya 480 ylnda deprem sonucu heykelin sa elindeki elma dmtr. (Theophanis Chronographia, 1883, 5970, 478 yl olarak geer; Marcellini Comitis Chronicon, 1894, 480 ylnda olduunu belirtir.) 542 ylnda heykelin sol elindeki mzran dt bilinmektedir. (Theophanis Chronographia, 1883, 6034; Ioannis Malalae Chronographia, 1831, XVIII, s. 486) 1079 ylnda stuna yldrm arpmas sonucu bant ve heykel zarar grmtr. (Gurlitt, 1909, s. 82) 5 Nisan 1105 tarihinde gl bir gney rzgar sonucu heykel dmtr. (Ioannis Zonorae Annales, 1897, XVIII, s. 26) Yerine 1180`de (Manuel dneminde) baka bir heykel konmutur. mparator Manuel, kk mermer bloklardan bir stun bal yaptrm, bugn de hala grlebilen bir kitabe yazdrmtr. Stun balnn ne zaman dt bilinmemektedir. (Gurlitt, 1909, s. 108) Almanya elisi Augier Ghislen de Busbecq 1562 ylnda grev iin geldii Konstantinopoliste Constantinus Stununu grm, stunun gvdesinin sekiz tatan

I. Constantinus dneminde pagan gelenekler devam etmekteydi. Ancak I. Theodosius, Hristiyanl resmi din ilan ederken birok pagan inanc ve rliklerle ilgili hikayeleri sonlandrmtr.

12

olutuunu ancak stun balnn olmadn gzlemlemitir. Busbecq, demir halkalar ve ek yerlerini saklayan talar da gmtr. (Gurlitt, 1909, s. 82) Busbecq`e gre, stunda nce I. Constantinus`un, sonra da I. Theodosius`un heykelleri vard.; ancak bu heykelleri grmemitir. (Gurlitt, 1909, s. 108; Unger, 1879, s. 110) Stun daha sonra yangnlar geirmi ve demir emberlerle, alt ksm da kesme talarla korunmutur. Pertusier ve Jos. von Hammer stunu be silindirli haliyle grmlerdir. (Unger, 1879, s. 110) Stunun restitsyonu iin ana kaynak Gylliustur. Gyllius stunun evresini 10.16 metre, alt ksmnn apn 3.22 metre lmtr. Ama bu ksmn ap aslnda 2.95 metredir. (Gurlitt, 1909, s. 107)

2.2 I. Theodosius Dneminde Kentin Yapsal Durumu ve I. Theodosius mar Faaliyetleri Yunan ve Roma dnemlerinde Konstantinopolisteki balca meydanlar Thrakion ve Septimus Severusun yaptrd Tetrasteon Forumuydu. (Janin, 1950, s. 65) Constantinustan sonra gelen imparatorlar Romay rnek alarak kentte yeni forumlar yaptrmlardr. Konstantinopolisin erken Bizans dnemindeki kent grnn belirleyen bu byk kamusal meydanlardan gnmze hemen hibir ey kalmamtr. Bu meydanlardan Constantinus, Theodosius ve Arcadius Forumlar kalntlar sayesinde yaklak olarak konumlandrlabilmektedir. Constantinusun ld 337 ylnda Yeni Roma henz tamamlanmam durumdayd ve Theodosius hanedanlnn geliine kadar yllar boyunca byle kald. (ekil A.17) Bu hanedanlkla ehir bir bakente dnmeye balamtr. Konstantinopolis, politik ve ticari bir ekim noktasyd ve buraya doru doal bir g vard. mparatorlar da bu g kolaylatryor ve halk yeni bakente yerlemeye tevik ediyorlard. Bu hzl demografik patlamann sonucu olarak yeni kamu ve zel yaplara gereksinim duyulmaktayd. (Barsanti, 1995, s. 9) Byk Theodosius olarak bilinen I. Theodosius (11 Ocak 347-17 Ocak 395) dneminde yap faaliyetleri hzla devam etmekteydi ve bakent byk bir antiyeye dnmt. (Dagron, 1974, s. 525) Kent, surlarla evrili ii bo bir alan olmaktan kmaya ve yeni mahallelerle dolmaya balamt. (Dagron, 1974, s. 523) Kentin yeni demografik gereini I. Theodosius dneminde

13

ina edilen kamu yaplar dorulamaktadr. Theodosius Forumu, Constantinustan sonra gerekletirilen kentsel geliim programnn en iyi temsilcisiydi. (Barsanti, 1995, s. 9) (ekil A.18) Konstantinopolisin ana caddesi bugn Divanyolu olarak bilinen Mese idi. Erken Bizans dneminde yaplm olan forumlar Mese zerinde bulunmaktayd. Mese, Million`dan balayp yaklak bugnk tramvay hattn takip ederek Constantinus ve Theodosius Forumlarndan geip gnmzde Laleliye denk geldii dnlen Philadelphion`a kadar devam ediyor, burada ikiye ayrlyordu. (ekil A.2) Bir yol, Kapitol, Bus, Xerolophos ve Exakioniondan geerek Altn Kap`da sonlanyor, dier yol ise Philadelphion`dan balayp, Polyeuktos Kilisesinin gneyinden, Markian Stunundan ve Kutsal Havariler Kilisesinden geerek Charisios Kaps`na (Edirnekap) kadar olan hatt takip ediyordu. (Naumann, 1976, s. 134; Constantini Porphyrogeniti De ceremoniis aulae byzantinae, 1829, s. 501, 56-100-101)

2.3 Theodosius Forumunun Konumu Constantinopolis, ondrt blgeden olumaktayd. (Notitia Urbis Constantinopolitane, 1876, s. 235; planlar douya gre ynlendirilmitir.) nc tepenin zerinde veya gneyinde yer alan Theodosius Forumu, antik kaynaklara gre yedinci ve sekizinci blgelerde bulunuyordu. Yedinci blge, Mese`nin kuzeyinden Halie kadar, Constantinus ile Tauri forumlar arasnda bulunmaktayd. Tauri Forumu`nun bir ksm, Theodosius Stunu ve iki atl heykel bu blgedeydi. (Notitia Urbis Constantinopolitane, 1876, s. 235, Reg VII; Janin, 1964, s. 52; Berger, 1988, s. 148) Sekizinci blge Mese`nin gneyindeki Constantinus ve Tauri forumlar arasndaki aland5. Blgenin batdaki snrn Theodosius Bazilikasi ve Capitolium, kuzeydeki snrn ise Hali`e inen eim oluturuyordu. Tauri Forumu, bu iki blgeye yaylm durumdayd, Mese ise forumun ortasndan geiyordu. Nimfeum Maksimusun bulunduu onuncu blgenin gney snrn Philadelphion`dan Charsios Kaps`na giden cadde oluturuyordu. (Schneider, 1936, s.17) (ekil A.19, A.20 ve A.21) Roma`daki gibi forum ve Capitoliumun birbirine yakn yapld dnlmektedir.

Schneider, yedinci blgenin Mesenin gneyinde, sekizinci blgenin ise Mesenin kuzeyinde olduunu varsaymaktadr. (Schneider, 1936, s. 18)

14

(Mller-Wiener, 2002, s. 258) Capitolium`un biimi ve boyutlar bilinmemektedir; bilinen Mese zerinde Tauri Forumu`ndan sonra, Philadelphion`dan nce olduu ve Constantinus Forumu`ndan 700 metre uzaklkta olduudur. Forum, Marmara Denizi`ne manzaras olan teraslar biiminde dzenlenmitir. (Janin, 1964, Ek 6) Forumun, Konstantinopolisn en byk ak alan olduu kabul edilir. Boyutlaryla ilgili deiik grler vardr; ancak snrlar hi bir ynde kesinletirilememitir. (ekil A.22)

2.4 Theodosius Forumunun Ad Forumun ad baz kaynaklarda Theodosius, bazlarnda ise Tauri olarak gemektedir. ki ismin tam olarak ayn yeri belirtmedii, Theodosius Forumunun Tauri Forumunun bir paras olduu gr yaygndr. Alan, rnein baz kaynaklarda Forum Theodosii olarak
6

adlandrlr.

(Notitia

Urbis

Constantinopolitatae, 1876, s. 235, Reg. VII ; Chronicon Paschale, 1832, s. 565, 4 ve 7; Constantini Porphyrogeniti De ceremoniis aulae byzantinae, 1829, s. 496, 18) Ancak daha sk kullanlan isim Tauridir. (Notitia Urbis Constantinopolitatae, 1876, s. 236, Reg. VIII; Theophanis Chronographia, 1885, s. 70, 20 ve 149, 12; Cedrenus, 1838, I, s. 566, 4 ve s. 611, 1; Ioannis Zonorae Annales, 1897, III, s. 124, 12; Parasteis, 1901, s. 14 ve 44a; Patria, 1907, II, 99 ve 28; Marcellini Comitis Chronicon, 1894, 92,; Ioannis Malalae Chronographia, 1831, s. 401, 5) Tauri isminin nerden gelmi olduuyla ilgili deiik grler vardr. Bunlardan biri ismin forumda bulunan bir sr pazarndan geldiinidir. Forumda bulunan tuntan bir boa heykeli sebebiyle bu isim verilmi olabilecei olasl zerinde de durulmaktadr. Tauri adnn, Constantinus ya da II. Theodosius dneminde alana katkda bulunan bir praefectus praetoriodan geldii bir dier savdr. (Janin, 1950, s. 69) 5. yzyl ortalarnda alan Tauri olarak adlandrlyordu. Notitia`da iki ismin tam olarak ayn yeri vurgulamad yazar. Yedinci blgenin giri yazsnda blgenin Constantinus Stunu`ndan Theodosius Forumu`na kadar olan alan olduu, sekizinci blgenin giri yazsnda ise, bu blgenin Tauri Forumu`nun bir ksmn iine ald yazldr. (Notitia Urbis Constantinopolitatae, 1876, s. 235, Reg. VIII) Theodosius Forumu,

Forumun adnn getii en erken kaynaktr.

15

Taurinin parasyd ve zerinde bulunduu tepe de ismini Theodosius Forumu adlandrmasndan almt. Zamanla halkn kulland Tauri, alann resmi ismi olan Theodosius`un yerini alr Tauros ayn zamanda Theodosius Stunu iin de kullanlan isimdi. (Parasteis, 1901, s. 66; Patria, 1907, II, s. 47; Berger, 1988, s. 184)

2.5 Theodosius Forumu`nun Bulunduu Alann Tarihsel Geliimi Bu blmde alann I. Theodosius dneminin ncesinden balayarak Osmanl Dneminin sonuna dek geirdii deiikler anlatlmaktadr. 2.5.1 Theodosius ncesi Dnem Tauri Forumu ina edilmeden nce de bu alan kullanlmaktayd. M.. 4. yzyl ile M.S. 4. yzyl arasnda ehirden kan ana yolun, yani Via Egnetiann iki tarafnda Hellenistik ve Roma dnemi nekropolleri bulunmaktayd. stanbul niversitesi Beyazt kampsnn bulunduu alannn dou kenarnda nekropollere ait Hellenistik ve Roma dnemlerinden kalma stel paralar bulunmutur (Mendel Nr: 1003 ve 1008). 1948-49 yllarnda yaplmakta olan stanbul niversitesi temel kazlarnda iki ayr alanda Byzantion nekropolne ait izlere rastlanmtr. niversite merkez binas arkasna yaplan ek binann temellerinde lahitler ve mezar stelleri bulunmutur. (Fratl, 1950, s. 40; Ogan, 1948, s. 12) Bylece nc tepenin tamamen nekropol ile rtl olduu anlalmtr. 1948-50 yllar arasnda Vezneciler ile Laleli arasndaki alandan 8 lahit ve 50den fazla mezar steli karlm ve II. Mahmud trbesi yaknnda bulunan Trakya kaps dnda balayan Bizantion nekropolnn Beyazta kadar devam ettii, nc tepeyi atktan sonra bir taraftan Sleymaniye ve Fatihe, dier taraftan Laleli ve Aksaraya doru uzand anlalmtr. Ele geen lahitlerin hepsi 3. yzyla ait aile mezarlardr. (ekil A.23) Steller, M.. 4. yzyldan M.S. 4. yzyla kadar farkl zamanlara tarihlenmektedirler. (ekil A.24, A.25 ve A.26) Ayn yl, Beyazt maretinde onarm yaplrken odalardan birinin zeminine gml olarak basit Bizans lahiti ile bir lahit kapa meydana kmtr. (Fratl, 1950, s. 40) 1957-67 yllar arasnda niversite nndeki trafik tneli kazs srasnda M.. 3. yzyla ait kitabeli ve boyal mezar stelleri (Env. no. 223-227), bozulmam halde iinde mezar eyas ile birlikte birka mezar ve Roma

16

lejyonerlerine ait mezar steli (Env. no. 257, 258, 259) bulunmutur. (Fratl, 1967, s. 186 ve 220) Patria metinlerine gre mparator Severus bu alanda bir saray, bir tapnak ve tonozlu drt mekan yaptrm, mparator Valentinianus ise alann inas iin giriimde bulunmutur. I. Constantinus bu alan kente dahil etmi ve saraylar ile devlet grevlileri iin dinlenme evi ina ettirmitir. (Patria, 1907, II, s. 47 ve III, s. 7) Bauere gre forumun, Constantinus Dneminden itibaren yabanc elileri arlamak iin kullanlyor olmas olasdr. (Bauer, 1996, s. 203) Baka bir kaynak meydanki bir saraydan ve bir xenodochiondan -kervansaray- bahseder. Bu yapnn ad Alonitzion du ve misafirhane olarak kullanlrd. Nimfeum Maius7 adnda bir eme yapsnn, onuncu blgede ve Tauri Forumuna yakn bulundu kaynaklarda bahsedilir. (Notitia Urbis Constantinopolitatae, 1876, s. 238, Reg X) Bu eme, Socratis ve Cedrenusun bahsettii 372-373 ylnda, ehir valisi Clearchus (372 mays-373 austos aras) dneminde Valens tarafndan yaptrlm olan eme olabilir. (Socratis Scholastici Historia Ecclesiastica, 1864, s. 477A; Cedrenus, 1838, I, s. 543, 16) P. Gyllius`un 5. yzyl tarihisi Socratis`ten yapt alntya gre, Nimfeum Maksimus byk havuzundan tr Theodosius Gl olarak bilinirdi. Nimfeum Maksimus Valens su kemerinin8 ucunda yer alyordu. Su kemeri, u andaki niversite yapsnn 150 metre batsnda biter. Schneidere gre eme buraya yakn olmal, emenin gneyinde ise forumun kuzey portikosu olmaldr. (Schneider, 1936, s. 18) Forum yaplmadan nce de halk burada toplanyordu. Forumun inasna Valens dneminde balanm olabilir, ama I. Theodosius dneminde bitirildii kabul edilir. (Schneider, 1936, s. 17) Avarlarn 626`da Valens kemerlerini besleyen su yollarn ykmalar zerine Nimfeum Maksimus kullanlmaz olur ve ok sayda kk yeralt su sarnc yaplr.

Nimfeum Maksimus olarak da bilinir.

8 Hadrianusun (117-138) bir su kemeri yaptrd yazl kaynaklardan renilir. Sarahanede bir ksm ayakta duran kemer sz edilen su kemeri olmaldr. Valens, kemeri onartm olduundan Valens Su Kemeri olarak bilinir. I. Theodosius tarafndan Thrakiadan su getiren baka isale hatlarna da balanmtr. Valens su kemeri uzunluu 971 m.dir. Sonralar baz ksmlar bozulmu olduundan ksalmtr. Ykseklii ortalarnda 28 m.dir. Kemer ayak aralklar 3.40-5.65 m. arasnda deiir. Balangcnda ve sonlarnda bulunan kemerler birer katl, arazinin daha alak olduu orta ksmdakiler ise ikier katldr. Kemer, Bizans ve Osmnal dnemlerinde onarmlar geirmitir. st kattaki sivri kemerler, Osmanl dnemindeki onarmdan kalmadr. (Anabolu, 2001, s. 35-36)

17

Schneidere gre eme forumda deil, bugn niversite arazisinde bulunan bir sarncn yannda bulunmaktayd. (Schneider, 1936, s. 18) (Bkz. Blm 4.1de Schneiderin restitsyonu) Bauer, bu varsaymn yanl olduunu ve tak buluntularnn kuzeydousunda bulunan bir eksedra ve stunlu salon kalntlarnn bu emeye ait olabileceini belirtir. (Bkz. Blm 3.9) Ancak Bauer`e gre kalntlarn bulunduu bu alan Theodosius Forumuna dahil deildi. (Bauer, 1996, s. 193) (Bkz. Blm 4.1de Bauerin restitsyonu) 2.5.2 I. Theodosius Dnemi mparator Valentinianus dneminde Nimfeum Maiusla beraber alann inas almalar balam olsa da forumun inas I. Theodosius (379-395) dneminde tamamlanmtr. Bununla birlikte forumun inasnn kesin tarihi bilinmemektedir. I. Theodosius 386 ylnda skitlere kar zafer kazanm ve Konstantinopolise dnmtr. (Cedrenus, 1838, I, s. 566) Forum, bu tarihten sonra ina edilmi ve 393 ylnda kutsanarak almtr. (Chronicon Paschale, 1832, s. 565, 2-8) Theodosius Forumu, ehrin belirli bir blm iin, Constantinus Forumu gibi ynetim ve ticaret merkezi olarak hizmet veriyordu. Mesenin zerinde olmas forumu protokol ileri ve resmi kabullerin yapld bir alan haline getirmekteydi. Patria metinlerinde I. Theodosiusun forumda yabanc elileri kabul ettii yazldr. (Patria, 1907, II, 47) Theodosius Forumunun bulunduu eimli arazide dz bir zemin elde etmek iin kuzeydeki yksek yerlerden toprak karlrken gneydeki alak ksmlarda altyaplar ina edildii bilinmektedir. Kazlan toprak yine 4. yzylda ina edilen Eleutherios Liman`na gtrlmtr. (Patria, 1907, II, s. 63, III, s. 91) 2.5.3 I. Theodosius Sonras Bizans Dnemi 416 ylnda Trakyadaki Herakleiadan dnen II. Theodosiusa Theodosius Forumunda ehir valisi Ursos ve senato tarafndan Aurum Coronarium takdim edilir. (Chronicon Paschale, 1832, s. 574, 1-5) Seremoni kitaplarndaki bir pasaj, bu olayn birok kereler meydana gelen bir dzen olduunu, yani lkesine dnen imparatora Aurum Coronariumun Theodosius Forumunda takdim edildiini anlatr. (Constantini Porphyrogeniti De ceremoniis aulae byzantinae, 1829, s. 496, 17)

18

407 ylndaki depremde forumdaki yaplar zarar grm ve tulalar Kainoupolis Kilisesinin zerine dmtr. (Chronicon Paschale, 1832, s. 570, 3-6) 447 ylndaki depremde forumun blmleri tahrip olmu ve yklmtr. (Marcellini Comitis Chronicon, 1894, s. 82; Theophanis Chronographia, 1883, s. 126, 2) Theodosius Bazilikas, 462 ylndaki byk kent yangnnda yklmtr. (Ioannis Zonorae Annales, 1897, III, s. 124, 16; Cedrenus, 1838, I, s. 609, 23 ve s. 611, 1) 480 ylndaki depremde stunun zerinde bulunan I. Theodosius`un atl heykeli ve stunun st kabartma bantlar yklmtr. (Marcellini Comitis Chronicon, 1894, s. 480; Theophanis Chronographia, 1883, s. 126, 2; Cedrenus, 1838, I, s. 618, 19; Leonis Grammatici Chronographia, 1842, s. 118, 4) Bilindii kadaryla, forum, ina edildii erken Bizans dneminden ok sonra pazar olarak kullanlmaya balanmt. Patria metinlerinde forumun Constantin V. Kopronymos (741-775) dneminden itibaren hayvan pazar olarak hizmet verdii yazldr. (Patria, 1907, III, s. 149) Forum, VI. Leon dneminde (886-912) ayn amala kullanlmaya devam etmi ve burada domuz kasaplarnn sat yerleri kurulmutur. (Stckle, 1911, s. 43 ve s. 80) Ayrca, 10. yzylda da burada domuz ve Paskalya ile Pantkot Yortusu arasnda ise kuzu satld bilinmektedir. (Koder, 1991, s. 125, 15.5 ve 16.2; Stckle, 1911, s. 43 ve 100) Beyazt Meydan`ndaki baz rastlantsal buluntular, meydann ortaa balarndan itibaren yeni yaplarla dolmu olduunu gsterir. (ekil A.27) Buluntularn hangi dneme ait olduklar ya da dkkanlarn kalntlar olup olmadklar bilinmemektedir. 8. yzyl banda Byk Constantinus`un saray kalnts halen durmaktayd. 10.-13. yzyllar arasnda forumun baz blmlerinde yaplar ina edilmi ve I. Leon, sarayn burada yaptrmtr. 2.5.4 Osmanl Dnemi II. Mehmed 1454 ylnda ksmen bugnk niversite alannda Eski Saray`

yaptrmtr. Bu tarihte forumun baz ksmlar aalarla kapldr; ancak II. Mehmed saldrlar olmas sebebiyle bu aalar kestirmitir. 1544 ylnda Konstantinopolise gelen P. Gyllius yle yazmtr: stanbullu yal bir adam bana, kendi anda bile Forum Taurinin var olduunu ve bu forumun hipodrom gibi yabani otlarla dolmas ve soygunlara sahne olmas zerine, stanbulu alan Sultan Mehmetin bu alan, 19

zerinde yap ina etmeyi ve inaat tamamlamay stlenenlere verdiini syledi. (Gyllius, 1997, s. 140). P. Gyllius, forumun gney kesinde yer alan byk binann nndeki stunlarn ykldklarn anlatr. II. Mehmed dneminde bu alanda ta oca bulunmaktayd ve ocak bu dnemde ehzade Cami inas iin kullanlmtr. II. Beyazt (1481-1512) forumda vakfa ait cami, imaret, medrese yaptrmtr. Yapmna balatt hamam, lmnden sonra tamamlanr. Hamamn temelinde Theodosius Stunu`nun kabartmal paralar kullanlmtr.

20

3. THEODOSIUS FORUMUNUN M MAR ELEMANLARI Kaynaklardan edindiimiz bilgilere gre Theodosius Forumunda Theodosius Zafer Tak, Theodosius Stunu, bazilika, hamam, kilise, sarnlar ve iki atl heykel ile baka heykeller bulunmaktayd. Bu yaplardan sadece zafer taknn yeri Ordu Caddesinin gney kenarndaki in-situ kalntlar sebebiyle gnmzde bilinmektedir. Ancak bu zafer taknn bamsz duran bir yap m yoksa forumun giri kaps m olduu tartmaldr. Yapnn forumun giri kaps olma durumda forumunun dier ucunda baka bir kap olup olmad ne yazl kaynaklardan ne de arkeolojik bulgulardan renilememektedir. Baz aratrmaclar forumun iki kaps olduunu varsayarken bazlar tek kapl olduunu ya da yapnn kap yerine bamsz bir zafer tak olduunu varsaymaktadrlar. Theodosius Stununun kabartmal paralar ise II. Beyazd Hamamnn inas srasnda temellerinde kullanlm, 20. yzylda Ordu Caddesinin seviyesi indirilirken ortaya karlmlardr. Theodosius Stunu ve Theodosius Zafer Tak halen mevcut yap paralar sebebiyle dier yaplara oranla daha ayrntl incelenebilmilerdir.

3.1 Theodosius Stunu Theodosius Forumunda bulunan yaplardan biri, 386-393 yllar arasnda yaplm olan Theododius Stunudur. inde bir merdivenin bulunduu stun, I. Theodosiusun skitlere kar kazand zaferi anlatan, yukar doru spiral biimde ykselen kabartma bantlaryla sslyd. Stun, zaman iinde eitli sebeplerle tahrip olmu ve yklmtr. Hasan Paa Caddesinin geniletme almalar srasnda 1927 ylnda Beyazt Hamamnn temelinde Theodosius Stununa ait para bulunmutur. 1958 ylnda ise cadde seviyesinin indirilmesiyle hamamn temelinde bulunan Theodosius Stununa ait paralarn devam aa kmtr. Gnmze

21

ulaan paralarnn bir ksm Beyazt Hamamnn temellerinde, bir ksm ise Arkeoloji Mzesinde bulunmaktadr9. 3.1.1 Tarihsel Geliimi Kaynaklardan alnan bilgilere gre stunun yapmna 386 ylnda balanmtr. (Theophanis Chronographia, 1883, s. 70, 2010; Cedrenus, 1838, I, s. 566, 4-9; Chronicon Paschale, 1832, s. 565; Marcellini Comitis Chronicon, 1894, s. 386) 393 ile 394 yllar arasnda stunun zerine imparator I. Theodosius`un atl heykelinin konulduu bilinmektedir. (Chronicon Paschale, 1832, s. 565, 6-8) Constantinos Rhodios, imparator Arcadiusun, babas I. Theodosiusun kahramanlklarn ve zaferlerini yceltmek iin bu stunu yaptrdn belirtmitir; ancak, Cedrenus bu bilgiyi dzelterek stunu I. Theodosiusun kendisinin yaptrdn yazmtr. (Legrand, 1896, s. 202-218; Cedrenus, 1838, I, s. 566, 4-9) Stun, I. Theodosius`un denizde ve karada barbarlara, yani skitlere kar kazand askeri baarlarn yceltmek iin yaplmtr. 480 ylndaki depremde stunun zerinde bulunan I. Theodosius`un atl heykeli ve stunun st kabartma bantlar yklmtr. (Marcellini Comitis Chronicon, 1894, s. 480; Theophanis Chronographia, 1883, s. 126, 2; Cedrenus, 1838, I, s. 618, 19; Leonis Grammatici Chronographia, 1842, s. 118, 4) 506 ylnda imparator I. Anastasius (491-518), I. Theodosius heykelini ve bir ok baka heykeli daha eriterek yaptrd kendi bronz heykelini Theodosius Stunu`nun zerine yerletirmitir. (Marcellini Comitis Chronicon, 1894, s. 92 ve 96; Ioannis Malalae Chronographia, 1831, s. 385, 3-5 ve s. 400, 22-401, 8; Ioannis Zonorae Annales, 1897, III, s. 144, 7; Theophanis Chronographia, 1883, s. 149, 10-14) Unger, Constantinusun imparatorluun birok yerinden getirttii ve caddelere, zellikle de kolonadlarn zerine koydurttuu heykellerin I. Anastasius tarafndan kendi bronz heykelini yapmak iin erittirildii dncesindedir. (Unger, 1879, s. 118) 512 ylnda I. Anastasiusun heykeli dmtr. (Theophanis Chronographia, 1883, s. 149, 10-14; Ioannis Malalae Chronographia, 1831, s. 400, 22; Marcellini Comitis Chronicon,

Bu almann yazld srada Beyazt Hamam restore edilmekteydi. Restorasyon sonucu Theodosius Stununa ait paralarn hamamn temellerinde kalmasna karar verilmitir.
10

Bu kaynak, stunun 386 ylnda bittiini belirtir.

22

1894, s. 98) Stunun ise byk bir ihtimalle bu srada tahrip olduu dnlmektedir. (Unger, 1879, s. 118) Ortaada da baz kaynaklarda stundan bahsedilir. (Parasteis, 1901, s. 64, 20; Patria, 1907, s. 175, 20; Cedrenus, 1838, I, s. 566, 4; Legrand, 1896, s. 42) 15.yyn birinci yarsnda Buondelmonti, Anconal Cyriacus, Manuel Chrysoloras gibi gezginler henz pek zarar grmemi stun ve kabartmalarn grm ve notlarnda bunlar anlatmlardr. Kaynaklara gre 1204 ylnda mparator Aleksios V. Murtzuphlosun yardma ard Latinler ehri istila etmi, Aleksios tm halkn nnde stunun zerinden aaya atlmtr. (Nicetae Choniatae Historia, 1975, s. 804) Kaynaklara gre Latin istilas dneminde stunda bir kei yaamaktayd. (Guntherus, 1875, s. 61) stila srasnda halk, Konstantinopolisin istilasn anlatan stun kabartmalarnn bir ksmn paralamtr; nk ehrin kaderinin peygambervari bir ekilde stunda resmedilmi olduuna ve bu kabartmalar yok ederek ehrin istilasn ortadan kaldracaklarna inanmaktaydlar. Theodosius Stununun kabartmal fragmanlarnn devirme malzeme olarak kullanld Beyazt Hamamnn hangi tarihte ina edilmi olduu net deildir. Bir gre gre, hamam, II. Beyazt hayattayken, yani 1512 ylndan nce ksmen de olsa yaplm olmaldr. (Bauer, 1996, s. 192) Osmanl kaynaklarna gre stun 1517 ylnda, II. Beyaztn lmnden sonra, iddetli bir frtna sonucu yklm ve bunun zerine paralar hamamn temellerinde kullanlmak zere tanmtr. Konstantinopoliste Venedik elisi olarak bulunan Alvise Mocenigo, 10 Kasm 1517de frtna sebebiyle stunun ve evredeki birok evin ykldn bildirmitir. (Hammer-Purgstall, 1827-35, s. 527 ve s. 670) Mller-Wiener, bu bilgiden yola karak temellerinde stun paralarnn kullanld hamamn inasnn balama tarihinin, stunun tamamen ykld 1517 yl olduunu savunur. (Mller-Wiener, 2002, s. 385-390) Ancak bu tarih, Gyllius11un stunun kendisinin Konstantinopolise gelmeden 40 yl nce, yani 1504de ykld ifadesiyle eliir. (Gyllius, 1997, s. 139) Bauere gre bu iki kayna badatrmak iin bir olaslk stunun adm adm ykldn kabul etmektir. Bauer, stunun 1504 ylnda ve 1509 ylndaki depremde zarar grm olabileceini ve bunun sonucunda kabartmal

11

Petrus Gyllius, klasik yazn kaynaklarn yerinde toplamak ve tarihsel kalntlar incelemek amacyla 1544-1548 yllar arasnda Konstantinopoliste kalmtr.

23

fragmanlarnn II. Beyazt tarafndan hamamn temellerinde kullanlm olduunu, 1517 ylnda ise stunun tamamen yklm olabileceini belirtir. (Bauer, 1996, s. 192) 3.1.3 Yeri Yazl kaynaklar, Theodosius Stununun VII. blgede bulunduunu bildirmektedir. (Notitia Urbis Constantinopolitatae, 1876, s. 235, Reg VII) Bu bilgiye gre stun Mesenin kuzeyinde olmaldr, ancak kaynaklar ve arkeolojik buluntularn yetersizlii nedeniyle stunu yeri tartmaldr. Eski ehir planlar ve minyatrler de stunun yeriyle ilgili net bir bilgi vermemektedir. Buondelmontinin 1422 tarihli stanbul minyatrnde sarmal kabartmalarla ssl iki stun vardr. (ekil B.1) Bu stnlardan alttaki Arcadius Stunu, stteki ise Theodosius Stunu olmaldr. I. M. Angiolello, 1477 ylnda stunu gnmzde stanbul niversitesinin merkez binasnn bulunduu alan olan Eski Sarayn nnde grmtr. Andrea Vavassore`nin Konstantinopolisi resmettii bir gravrnde Colonna istoriata olarak isimlendirilen bir stun eski sarayn duvarlarnn gneybat kesinin i tarafnda gsterilmitir. (ekil B.2, B.3, B.4) Ayn yaplar gsteren Konstantinopolisin perspektif izimlerinden ilki Vavassorenindir. Ancak bu izimde ehrin o gnk durumu ilenmemitir; Bergere gre 1480 ile 1490 yllar arasnda yaplm bir izime dayanmaktadr. (Berger, 1994, s. 329) Bu izimin 1550den beri gravr olarak saysz eitlemesi vardr, ama Vavassoreninki dier birok eitlemeden yarmadann daha dar bir izimi ve farkl yazlaryla ayrlr. (Berger, 1994, s. 329) Oberhummer, Vavassorenin gravrn 1520ye tarihlendirirken Berger, 1530 ile 1550 yllar arasna ait olabileceini belirtir. (Oberhummer, 1902, s. 22; Berger, 1994, s. 329) Sonraki yllarda da gravrn yeni basmlar yaplmtr; ancak bu izimlerde ehrin deiiklikleri gznne alnmamtr. Birok kopyann yaz eksiltilmesi, deformasyon ya da basitletirme gibi sebeplerle Vavassoreye mi yoksa baka basklara m dayand saptanamamaktadr. Eski Sarayn restitsyonu, Theodosius Stununun yerini belirlemek asndan nemlidir. Berger, Vavassorenin ehir grnnden Eski Sarayn, bugn etraf duvarlarla evrili niversite arazisinden daha byk bir alan kapladnn aka belli olduunu ifade eder. (Berger, 1994, s. 344) Evliya elebinin de sarayla ilgili 24

betimlemeleri bu durumu dorulamaktadr, ancak bahsettii baz referans noktalar gnmzde konumlandrlamamaktadr. Vavassorenin izimine gre saray, ana yapnn bulunduu bir i ve bir d avludan olumaktayd. Bergere gre, bugnk niversite arazisi yaklak i avluya denk gelmektedir. (ekil B.5) D duvarn bat kenar su kemerinin sonuna denk dmektedir; yani bugnk Bozdaan Kemeri Caddesi, bu duvarn bat snrn oluturmaktayd. 1572 tarihli G. Braun ve F. Hogenburgun yaynlad Civitates orbis terrarum isimli gravrde Vavassorenin iziminde olduu gibi saray d duvar su kemerinin sonunda deil, ok daha kuzeyinde kuzeydouya dner. (ekil B.6) Berger, Braun-Hogenberg iziminin geree daha uygun olabileceini belirtir. (Berger, 1994, s. 342) Eski Saray alannn gneyinde d duvar ile i duvar arasnda ok az mesafe bulunmaktadr ve Bergere gre d duvar eski Mese boyunca devam etmi olabilir; bu durumda cami, medrese ve hamamn olduu gnmzdeki Beyazt Meydan, Eski Saraya ait olmaldr. (Berger, 1994, s. 344) Eski Sarayn restitsyonu iin kaynaklarda geen alann evresiyle ilgili saysal bilgiler ok az yardm edebilmektedir. Ducas, duvarn evresinin 8 stadyum (1480 m.) ya da daha fazla olduunu belirtir. Berger, bu rakamn d duvara ait olmas durumunda olduka doru olabileceini belirtir. (Berger, 1994, s. 344) Gyllius, Sleymaniye Klliyesinin alannn ayrlmasndan nce evre duvarn uzunluunu bir kere 6000 adm (yaklak 3900 m) olarak, baka bir sefer ise 2 mil (yaklak 2800 m.) olarak vermitir. (Gyllius, 1997, s. 143) 2800 m., Sultan II. Beyazdn yaplarndan nce, alann o gnk evresine denk gelmektedir. Evliya elebi, Fatih dneminde duvar evresinin 12000 arn (yaklak 9000 m.), Sleyman dneminde ise 3 mil (yaklak 4200 m.) olduunu belirtir. Bergere gre bu saylar ok fazladr. Berger, stunun Vavassorenin izimindeki i ile d duvar arasndaki yetersiz farktan dolay bugnk etraf duvarlarla evrili niversite arazisine konumlandrldn, ancak izimde stunun iki duvar arasnda gzktn belirtir; yani Berger e gre stun niversite bahesinin gneybat kesi olarak dnlen yerin yaklak 150-200 m. gneybatsnda olmalyd. (Berger, 1994, s. 344; Berger, 1996, s. 21) P. Gyllius, 1544 ylnda Konstantinopolise geldiinde stunu grememi ve yle belirtmitir: Theodosius Stununun nerede olduunu uzun bir sre aratrdktan sonra birka yal adamdan onun, Sultan Beyazt tarafndan yaptrlan yeni hamama yakn bir yerde yaplm olduunu rendim. Beyazt, hamam daha rahatlkla 25

yaptrabilmek iin ben stanbula gelmeden krk yl nce stunu yktrmt. (Gyllius, 1997, s. 139) Hamamn temellerinde bulunan stun paralar sebebiyle stunun hamama yakn konumlandrlm olduu kabul edilir. Bauere gre stunun kademeli olarak ykld varsaym hamamn stunla ayn yerde ina edilmemi olduu anlamna gelir. (Bauer, 1996, s. 192) Mller-Wiener ise hamamn 1517 ylnda ve stunun yerinde ina edilmi olduunu varsayar. (Mller-Wiener, 2002, s. 264) Stunun hamamn bulunduu yerde varolduu dncesi tak kalntlarnn forumun bat kapsna ait olduu forum modelleriyle eliir; stun burada bulunduysa mevcut tak kalntlar forumun dou giri takn oluturuyor olmaldrlar. (Giri tak iin bkz: Blm 3.2; forum restitsyonlar iin bkz: Blm 4.1) Mango, hamamn temellerindeki stun fragmanlarndan stunun yerinin karlamayacan ve Gylliusun da kaidenin yerini saptayamam olduunu belirtir. (Mango, 1990, s. 45) Bu stun paralar tanabilecek kklkte ve hafifliktedir. (Becatti, 1960, s. 99) Mango, stunu bugnk niversite arazisine, yani Ordu Caddesinin gney kenarndaki tak buluntularnn kuzeydousuna konumlandrr. (Mango, 1990, s. 45) 3.1.4 Mimari zellikleri Theodosius Stunu, dier zafer stunlar gibi kaideden, stun gvdesinden, stun balndan ve baln zerinde duran imparatorun atl heykelinden olumaktayd. Kaynaklardan edinilen bilgilere gre yukar doru incelmekteydi ve iinde dairesel bir merdiven vard. (Legrand, 1896, s. 211; Cedrenus, 1838, I, s. 566, 6; Notitia Urbis Constantinopolitae, 1876, s. 235, 13) Guntherus, 1200 ylndan hemen sonra stunu grm ve stunun demirle balanm ok byk talardan olutuunu yazmtr. Kaynaklardan stunun ok yksek olduu bilinmektedir. (Marcellini Comitis Chronicon, 1894, s. 506; Ioannis Malalae Chronographia, 1831, s. 401, 4) Buondelmonti, heykelin 70 arn yksekliindeki stunun zerinde durduunu ifade etmitir. Harun bin Yahya, stunun 100 ayak, yani 29.6 m. yksekliinde olduunu belirtmitir. Kesin olarak bilinen stunun o dnemdeki allm yaplardan daha yksek olduu ve ayn zamanda denizden yaklaanlarn grebilecei ehrin sembollerinden biri olduudur. Basamakl alt yapnn zerinde kp biimli, 26

yuvarlatlm keleri olan bir kaide bulunnaktayd. Kaidenin her kenarnda bulunan arkadn zerinde gittike klen basamak, onlarn da zerinde stun durmaktayd. Bronz stunun zerinde I. Theodosiusun atl heykeli bulunmaktayd. Yap tuladan olup sadece basamaklar ve stun bal mermerdendi; alt kaide ise mermer kaplamayd. On adet gm kaplamal bronz halka stunu onbir eit paraya blmekteydi; Theodosius Stunu bu haliyle Constantinus Stununa benzemekteydi. Harun bin Yahya Theodosius Stunu`nun gm zincirlerle evrili olduunu belirtmitir. Constantinos Rhodios ve Cedrenus stunun her cephesinde kabartmalar bulunduunu belirtmilerdir. (Legrand, 189, s. 202-218; Cedrenus, 1838, I, s. 566, 4-9) Cedrenusun, Xerolophos ve Taurosun benzerliinden bahsetmesini Bauer, kabartmal stunlarn benzerlii olarak yorumlamtr. (Cedrenus, 1838, I, s. 567, 3; Bauer, 1996, s. 198) Forumun kutsand 393 ylnda heykelin henz yerinde bulunmad ifade edilir. Malalasa gre Anastasius`un Theodosius Stununun zerine koydurttuu kendi heykeli de bronzdand. (Ioannis Malalae Chronographia, 1831, s. 401, 3) Latin istilasnda bu bronz kaplama yokolmutur. (Nicephori Gregorae Historia, 1829, I, 276, 11) Kaynaklara gre stunun zerinde bulunan atl heykel, gerek boyutunun -drt kat byklndeydi. (Nicephori Gregorae Historia, 1829, I, 277, 1) Atn zerinde dik duran I. Theodosiusun zerinde zrh ile yldz ve yaprak dokulu bir manto, banda ise miferi vard. (Nicephori Gregorae Historia, 1829, I, 277, 13) 840 ylnda heykelin bandaki ty dm, ancak sonra tekrar yerine konmutur. (Leonis Grammatici Chronographia, 1842, s. 227, 3; Theophanes Continuatus, 1838, s. 808, 15) Heykelin geri kalan Latin istilas ve doal felaketlere ramen ayaktayd. stiladan sonra karlan bronz plaklarn yerleri doldurulmu, stun svanm, ty ise altnla kaplanmtr. Latin istilasndan sonra heykel dm olmaldr; Angiolello 1477 ylnda stunu heykelsiz grmtr. Kollwitz`e gre, stundaki heykelin atl heykel olduu Unger ve Gurlitt tarafndan yanl anlalmtr. Cedrenus, Rhodios ve Patria atl heykelin stunda deil, forumda olduunu yazarlar. Cedrenus`a gre Theodosius`un forumdaki atl heykeli ile stundaki heykelinin hareketleri ayndr. (Kollwitz, 1941, s.9)

27

16. yzyl ve sonrasna ait baz izimlerin konusu Konstantinopolisteki zafer stunlardr. Bunlarn ou Arcadius Stununu gsterirken Louvre Mzesinde bulunan bir izim Mller-Wiener ve Kiileriche gre Theodosius Stununu gsteriyor olabilir. (Louvre n. 4951, 32264; Mller-Wiener, 2002, s. 264; Kiilerich, 1993, s.54;) (ekil B.7 ve B.8) Bu izim, imdiye kadar korunmu olan izimlerin iinde en detayl ve kapsaml olandr. Uzunluu 14.65 m., ykseklii 0.43 m.dir. Uzun sre izimin Gentile Belliniye ait olduu dnlrken artk 1560-1570 aras anonim bir talyan sanats tarafndan yapld dncesi ar basmaktadr. izimin Arcadius veya Theodosius stununundaki sahnelerinden birine ait olduu konusunda grler ikiye ayrlmaktadr12. Kiileriche gre, Arcadius Stunundaki kabartma programnn, ncl Theodosius Stunundan esinlendii gerei izimin hangi stunu ait olduunu belirlemeyi zorlatrmaktadr. (Kiilerich, 1993, s.54) Bu izim aratrmaclara gre Konstantinopolise giden bir zafer alayn resmetmektedir. (Bauer, 1996, s. 198; Becatti, 1960, s. 111) Louvre izimi ile Arcadius Stununu gsteren Freshfield izimindeki baz motifler arasnda benzerlik sebebiyle Bauer, Louvre iziminin Arcadius Stununu gsterdiini varsaymtr. (Bauer, 1996, s. 198) Sande, Theodosius Stununun mevcut baz fragmanlar ile Louvre izimleri arasnda genel dzenle ilgili benzerlikler bulunduunu ifade etmitir. (Sande, 1981, s.) Baz mevcut fragmanlar izimde tannabilmektedir; bunlardan biri otlayan atlarn gsterildii sahnedir. (Bkz. Blm 3.1.5deki II numaral fragman) (ekil B.8) (Kiilerich, 1993, s.54) Ancak fragmanlardaki sahnelerin hibiri tam olarak izimdekilerle uyumamaktadr. 1560dan beri Theodosius Stunu ayakta olmad iin, Becatti bu izimin eski bir izimin kopyas olduuna inanr. (Becatti, 1960, 113) Kiileriche gre, Louvre izimi uzun bir friz olarak hazrland iin sanat ayakta duran sarmal bir stunu izmi olamaz, ancak stunun yklm olan paralarn incelemi olabilir. (Kiilerich, 1993, s.54) 3.1.5 Stun Kabartmalarnn Betimlemeleri Gnmze ulaan Theodosius Stununa ait 18 para bulunmaktadr. 1927 ylnda cadde geniletme ve evre evlerin ykm almalar srasnda Theodosius Stununa

Kollwitz, izimin Arcadius Stununa ait olduunu dnrken Becatti, Sande ve Kiilerich ise Theodosius Stununa ait olduunu dnmektedirler. (Kollwitz, 1941, s. 21; Becatti, 1960, s. 113; Sande, 1981, s. 73-78; Kiilerich, 1993, s.54)

12

28

ait olan ve Beyazt Hamamnn13 temellerinde bulunan oniki adet kabartmal para ortaya karlmtr. (ekil B.9 ve B.10) 1973 ylnda Beyazt Hamamnn kadnlar ksmnn i restorasyonu srasnda taban ksmndan sklen be adet mermer blok daha bulunmutur. Bunlar, hamamn temellerine yerletirilmi olan paralara benzer bir erisellik gstermektedirler. Oran ve stil asndan da benzer olmalar sebebiyle ktphane alannda bulunan paralarn da Theodosius Stununa ait olduklar kabul edilir. Bu paralardan biri bugn stanbul Arkeoloji Mzesi alar Boyu stanbul sergisinde, dierleri ise mze deposunda bulunmaktadrlar14. Btn bunlarn dnda bir para ise daha erken bir tarihte alanda bulunmu ve mzeye nakledilmitir. 15 Theodosius Stuna ait bu paralar ak beyaz renkli Marmara Adas mermerinden olup bazlarnn belli belirsiz pembe ve eftali renkli parlaklk gsteren ksmlar vardr. Bu ksmlar kabartma yzeyine uzak, mermer bloun ekirdeine yakndr. 1973 ylnda bulunan paralarn rengi daha nceden bilinen stun paralarna nazaran aktr. nceki paralar havann etkisine ve son yllarda evre kirliliine maruz kaldklar iin kaln bir patinayla kapldrlar. Mevcut stun paralarndan, stundaki kabartmalarn soldan saa doru sarmal kvrlarak ykseldii anlalr. Bu kabartmalar, I. Theodosius`un savalarn ve barbarlara, yani skitlere, kar zaferlerini anlatrlar. (Cedrenus, 1838, I, s. 566, 13) Buondelmonti, stun kabartmalarnda imparatorun yaptklarnn resmedildiini sylemi, Angiolello ise zafer arabalar ve antik hikayeler grdn belirtmitir. Kaynaklara gre I. Theodosius, 386 ylnn 12 Ekim`inde skit seferinden bakente geri dnmtr. (Marcellini Comitis Chronicon, 1894, II, s. 66) Stunda bu yln olaylarnn ilenildii dnlmektedir. Kiilerich, 379-382 yllar arasndaki I. Theodosiusun ilk zaferi olan Gotlar Savann da ilenmi olabileceini ve bu sahnelerin olaslkla kabartmalarn son ksmn oluturduunu ileri srer. (Kiilerich, 1993, s. 53) Paralar, yry halindeki askerleri, dm ya da savaan askerlerin olduu sava sahnelerini ve birbirini izleyen uzun blmler halinde seferin detaylarn anlatr. Yry ya da sava halindeki tm askerlerin hareketi soldan saa dorudur.

13

Beyazt Hamam, 2006 ylnn bandan itibaren restorasyon altndadr. Son projeye gre stuna ait paralar, hamamn temellerinde kalacaklardr.
14

Mze deposunda bulunan paralar, yetkili mze sorumlularnn izin vermemeleri sebebiyle grlememilerdir.

29

Kiileriche gre stundan geriyen kalan bu paralar kabartmalarn kompozisyonuyla ilgili bilgi vermek iin sayca ok azdrlar. (Kiilerich, 1993, s. 53) 1. Dm askerlerin olduu sava sahnesi: stanbul Arkeoloji Mzesi`nde stunun birbirleriyle uyumlu 2705 ve 2705a envanter numaral iki paras vardr. (ekil B.11, B.12, B.13 ve B.14) (Mendel, 1914, no. 1315-1316, s. 523; Sande, 1981, fig.31; Fratl, 1990, no.55; Kiilerich, 1993, fig.25; Becatti, 1960, s. 104, pl. 55b; Kollwitz, 1941, s. 5, pl. 1, fig. 1-3) ki parann toplam ykseklii 0.36 m., uzunluu 1.52 m., kalnl ise 0.64 m.dir. Mendel bu paralarn Arcadius stununa ait olduklarn dnmtr. Hamamn temellerinde Theodosius stununa ait olduu belirlenen paralar bulununca, hepsinin stil olarak ayn olduklar ve mzedeki paralarnda da stuna ait olduklar ortaya kmtr. Bu paralar koyu renk kartrlm beyaz, byk kristalli Marmara Adas mermerinden yaplmtr. Bu paralardaki kabartmalarda sava sahneleri ve ikisinin de sol ksmnda zrh ve miferli iki l vardr. Kk parada l askerler yana, topraa doru alalmlardr. Sol alt kede dier lnn sa eli gzkmektedir. Byk parada ise bir l ne doru dmtr, dieri srtst yatp yukar bakmaktadr. Bu parann sa ksmda iki blgede askerler vardr. st blgenin sol ksmnda mzrakl bir sa kol, sada askerin deri yelei gzkmektedir. Bu askerler saa dnmlerdir. Alt blgede birbirine bakan iki miferli kafa vardr. Kollwitz, bu askerlerin ileri doru giden bir bln paras olduklarn varsaymtr. 2. Otlayan hayvanlar: (ekil B.15 ve B.16) (Sande, 1981, frag A; Fratl, 1990, no. 58) stanbul Arkeoloji Mzesinin deposunda bulunmaktadr. 73.77 envanter numaral parann ykseklii 0.38 m, uzunluu 1.32 m., kalnl 0.57, kabartma ykseklii 0.04 m.dir. (Kiilerich, 1993, s. 53; Sande, 1981, s. 3) stanbul niversitesi Ktphanesi temel almalar srasnda bulunmutur. Sande, parada gzken drt hayvann byk olaslkla at olduklarn belirtmitir. (Sande, 1981, s. 3) En sadaki atn ok az bir ksm korunmutur. Solundaki ata ok benzer bir pozisyonda, saa dnm bir ekilde otlamaktadr ve bu at tarafndan zeri kapatlmaktadr. Sadan ikinci atn bir ksm da soldaki tarafndan kapatlmtr; sadece n ksm grnmektedir. Bu atn sa n bacann alt yars ve kafasnn alt ksm kopmutur.

15

Birbirini tamamlayan iki paradan oluur. Bkz. 1 no.lu fragman.

30

Sandeye gre gz gibi kk yz hatlar ile sol aya kabartma yaplmadan sadece renklendirilerek belirtilmi olmaldr. (Sande, 1981, s. 3) Bu at dier ikisi gibi otlamaktadr, ama sola dnmtr. En soldaki drdnc at, sandaki atn imdi kayp olan kafas ve boynu tarafndan kapatld iin sadece n ksm gsterilmitir. lk at ters yne dnme ve birbirinin nn kapama gibi eitlemelerle ayn pozisyonu gsteriyorken drdnc at yatar durumda resmedilmitir. Atn kafas hafife aa eilmi ve geriye, dier atlara doru dnmtr. Sol n bacan vucdun altnda kvrmtr; sa n bacan ise ileri doru uzatm ve emitir. Bu parada arka plan veya manzara izi yoktur. Sande, mekan ve derinliin sadece oran ve kabartma yksekliindeki farklarla gsterildiini belirtir. (Sande, 1981, s.6) Kiilerich, atlarn pastoral bir btnn paras m yoksa svari atlar m olduklarnn anlalamadn ifade eder. (Kiilerich, 1993, s. 53) 3. Saa doru yryen asker: (ekil B.17 ve B.18) (Sande, 1981, frag B; Fratl, 1990, no. 57; Kiilerich, 1993, fig.26) 73.76 envanter numaral bu para, stanbul Arkeoloji Mzesi alar Boyu stanbul sergisinde durmaktadr. Ykseklii 0.375 m., uzunluu 1.25 m., kalnl 0.58 m. ve kabartma ykseklii 0.08 m.dir. Bu parada vcutlar ne dnm asker gzkmektedir. Sadaki asker ban izleyiciye doru daha ok dndrmtr. Arka planda mimari bir dekor mevcut olup sadaki askerin ba olaslkla bir kapnn zerindeki bir kemerin altnda durmaktadr. Bu askerin solunda silik ve zayf bir ekilde gsterilmi kesme talar ve bunlarn da solunda, ta izimlerinin belirginletii yerde bir knt gzkmektedir. Sandeye gre bu ktnt muhtemelen bir kuledir ve sahne ehre ya da surlara yeni ulaan bir grup askeri gsteriyor olabilir. (Sande, 1981, s.6) Kemerle evrelenmi sadaki askerin sadece yz grlebilmektedir. Miferi basit tipli ve tek para olup ksa bir boyun korumas ve ka band vardr. Miferinin zerindeki sorgu soldaki iki askerin sorgularyla kyaslandnda ok ksadr ve kafasnn nne doru yerletirilmitir. Sandeye gre asker arkadaki kapdan kyor ya da uzak durmak iin dar dnyor gibidir. (Sande, 1981, s.8) Bu asker, Theodosius Stununun mevcut paralarndaki askerlerin oundan farkl olarak mzrak ya da kalkan tayormu gibi grnmemektedir. Sa omzunun arkasndaki okdanlk askerin oku olduunu gsterir. Silindirik okdanlk, kapan altnda iki torusla sonlanr. Kapak koni eklindedir ve zerinde kk bir topuzu vardr. Okunun hemen solunda kabartma yzeyi kopmutur; sadece bir objenin izi grnmektedir. Bu obje kemerin 31

altnda bitiyor gibi grnmektedir ve Sandeye gre duvarla balantl bir kma ya da ssleme eleman olabillir. (Sande, 1981, s.8) Ortadaki asker, dier iki askere ve zerlerindeki kuleye gre daha byk bir lekte ve yksek kabartmada gsterilmitir. Sakalsz yz, burun ve enenin kayp u ksmlar dnda iyi korunmutur. Miferi okununkiyle ayn tiptir. Bu askerin zrhl st gvdesinin bir ksm korunmutur. Ama yzey ok and iin sa omuz ve st koldaki baz kesikler dnda ok az detay grlebilmektedir. Sande, bu kesiklerin gs zrhnn kol aklklarndan kan manto veya daha olaslkla deri ptreyges16 lerin kvrmlarn gsterdiini belirtir. (Sande, 1981, s.8) Asker sol elinde hafif kabartmada uygulanm bir kalkan tar. Parann solundaki asker iki mzrakla erevelenmi ve dier iki askerden daha hafif kabartmada gsterilmitir. Ortadaki askerden daha kk oranl, sadakinden daha byk oranldr. Sadece ba ve boynu grlebilmekte olup kayp burnu ve enesi dnda iyi korunmu durumdadr. Arkasnda, parann en solunda drdnc askerin izleri bulunur; bir kalkann erisel kenar ile kalkann zerinde daha hafif kabartmada uygulanm miferinin sorgucunun gen paras grlebilmektedir. (Sande, 1981, s. 11) Askerlerin bacaklar kayp olduundan balar arasndaki ykseklik farknn arazideki deiiklikler yznden mi yoksa iki sral yrdkleri ve ortadaki askerin arka srada yrmesi yznden mi olduu anlalamamaktadr. Ortadaki asker dierlerinden daha byktr ve nde yryor olmaldr. Ama bu tip bir perspektif Theodosius Stununun 2705 ve 2705a envanter numaral fragmanlarnda da grlr. Bu fragmanlarda sa alttaki iki asker aka yukardakinin nne yerletirilmilerdir ve yukardakinden daha kk oranldrlar. Hipodromdaki obelisk kaidesinde de bu tip perpektif gzlemlenebilir. mparatorluk locasndaki ve hipodromun st sralarndaki insanlar aadakilerden daha byk boyutludurlar. Gerekte ise aadakiler izleyiciye daha yakn ve dolaysyla daha byk olmaldrlar17. Sandeye gre bu fragmanda ortadaki askeri askerin daha byk resmedilmi olmas daha nemli biri olduu iin olabilir; bir oku ile bir grup mzrak taycs arasndaki

16 17

Pteryges, Romal askerlerin giydii deri yelektir.

Obelisk kaidesindeki kabartmalarda oran ve perspektif allm kurallarn bir veya birka kiinin nemini vurgulama ihtiyac ve isteine gre uyarlanmtr. mparator ve maiyeti altta duran alt snf insanlarn aksine byk oranlarla vurgulanmlardr.

32

aray iaret ediyor ve baka bir askeri birimin lideri olabilir. (Sande, 1981, s. 12) Kendi veya nndekinin tad obje askeri bir simge olabilir18. Sande, askerler arasndaki farkn muhtemelen askerlerin monoton sralarn canladrma ve eitleme istei sebebiyle ortaya ktn belirtir. (Sande, 1981, s. 12) Stun bantlarnn yukar doru spiral hareketiyle ilgili bir erisellik bulunmamaktadr. Buna karn askerler birbirleriyle ilikili olarak aada ve yukarda dururlar. Aralarndaki seviye farknn kayalk veya tepelik bir arazide bulunmalar nedeniyle mi olduu paralarn hibirinde ayaklar korunmad iin bilinmemektedir. eitleme istei askerlerin yzlerindeki detaylarda da grlebilir. Temelde hepsi ayn dar, oval, temiz kesilmi yz hatl, byk gzkapakl, derin ve ukur gzl tiptedir; ama sakall ve sakalsz yz eitlemeleri vardr. izgiler ve krklar say ve yzlerdeki yerlerine gre deiik gsterirler. Sandeye gre bu asker, yryen uzun bir asker srasnn paras olabilir. (Sande, 1981, s. 14) 4. ki asker: (ekil B.19, B.20, B.21 ve B.22) (Sande, 1981, frag C; Fratl, 1990, no.56) stanbul Arkeoloji Mzesinin deposunda bulunmaktadr. 73.75 envanter numaral fragmann ykseklii 0.385 m, uzunluu 1.11 m., kalnl 0.5 m., kabartma ykseklii 0.08 m.dir. Bu fragman iki ayr paradan olumaktadr. Paray ikiye blen st krk antik bir tamiri gstermekte olup krn ortasnda metal pimle doldurulmu kk bir ivi delii vardr. Kabartmada sadece saa doru yryen askerler grlebilmektedir. Fragmanlarn knde sakall bir askerin ba grlmektedir. Miferin az bir ksm korunmutur ve sa omzunda mzrak benzeri bir obje tar. Baka bir obje nnden geer ve sola doru yaylr. Sande, ndeki objenin Theodosius Stununun dier fragmanlarnda grlen kalkan kayna benzediini ve parann ortasndaki gvdesi korunmu askerin tad kalkana ait olmas gerektiini belirtir. (Sande, 1981, s. 16) Ortadaki yryen askerden sadece vcudunun bir ksm ve sa kolu gnmze ulamtr. Askerin sa kolu dirsekten bklmtr. Ortadaki asker uzun kollu bir tnik ve belin hemen altnda entikli kanallarla ayrlm deri pteryges ile sonlanan kas zrh giymitir. Ortadaki askerin solunda zrha benzeyen erisel bir para bulunmaktadr. Sandeye gre bu para,

18

Fragman zafer balamnda ele alnrsa bu obje bir ubuk zerinde tanan resim veya tablet olabilir. Ancak bu tip ubuklar genellikle silindirik ve ssszdrler; bu obje gibi dz alt ksmlar yoktur. (Sande, 1981, s. 12)

33

arkasnda, daha alak seviyede yryen askerin zrhnn bir paras olabilir ve 3 nolu fragmanda olduu gibi deiik seviyelere yerletirilmi asker sralar dnlebilir. (Sande, 1981, s. 18) Ortadaki zrhl vcut ile soldaki zrhl ksm arasnda mzrak benzeri bir obje gzkmektedir. Bu obje saa doru aa iner ve gen eklinde baka bir objeyle birleir. Objenin en yksek yeri askerin beline dokunur. Olaslkla mzra soldaki paras kalm asker tutar ve gen para da baka bir nesneye aittir. Byle bir durumda iki asker sras arasnda byk bir mesafe var demektir. Ama Arcadius Stununun bat cephesinin izimlerinde st ksmdaki bir bantta birbirine byle bir uzaklkta yryen iki asker sras resmedilmitir ve alt sradakilerin mzraklarnn ucu st seviyede askerlerin beline gelmektedir. (Becatti, 1960, pl. 76b) 5. Tanmlanamayan fragman: (ekil B.23 ve B.24) (Sande, 1981, frag D; Fratl, 1990, no.59) stanbul Arkeoloji Mzesinin deposunda bulunmaktadr. 73.78 envanter numaral fragmann ykseklii 0.38 m, uzunluu 0.96 m., kalnl 0.625 m., kabartma ykseklii 0.04 m.dir. Fragmann yzeyi ok zarar grmtr ve kabartmada V biimli bir krk bulunmaktadr. Krn zerinde ve sandaki anm ve paralanm blgede sadece sa st kedeki bir para blgenin geri kalanndan daha belirgindir. Tepesi yuvarlaktr, aa doru yaylr ve bir ksm hala grlebilen yarklarla vurgulanmtr. Biim ve yarklar bir omzu ve deri pterygesle kapl st kolu andrr. Sandeye gre bu omuz Theodosius Stununun daha iyi korunmu durumdaki askerlerinin omuzlaryla biim ve pozisyon asndan karlatrldnda, kolu arkadan ve dirsekten bklm, saa doru yryen bir erkek figrnn sa omzu olduu anlalr. (Sande, 1981, s. 20) Sande, kolun duruunun sa omzunda mzrak gibi bir objeyi tad ihtimalini dourduunu ve soldaki kalntlarn saa doru yryen, sol kolunu ileri uzatm, bir obje tayan baka bir erkek figrnn paras olduu varsayar. (Sande, 1981, s. 20) Bu iki hipotetik figr arasnda birka yark daha grlmektedir. Sandeye gre bunlar, ya imdi tamamen kaybolmu nc bir figrn varlna ya da 3 nolu fragmandakine benzer biimde silike gsterilmi kesmeta dokusuna iaret ederler. Bu durum doruysa, mimari bir arka plana oturan, deiik seviyelerde duran yryen asker sralarndan oluan bir restitsyon yaplabilir. Sadaki figr arkadasndakinden daha alaa yerletirilmitir. Kesin olarak belirlenebilen tek obje pteryges kapl omuzdur. (Sande, 1981, s. 20) 6. Mzrak ucu ve nc asker: (ekil B.25) (Sande, 1981, frag E; Fratl, 1990, no.60) stanbul Arkeoloji Mzesinin deposunda bulunmaktadr. 73.79 envanter numaral 34

parann ykseklii 0.33 m, uzunluu 0.75 m., kalnl 0.635 m., kabartma ykseklii 0.04 m.dir. (Sande, 1981, s. 21) Bu fragmanda iki grup halinde dzenlenmi alt adet mzrak vardr. Her grup sola yatk iki mzraktan ve daha hafif kabartmada uygulanm, saa yatk, nceki iki mzra apraz geen nc mzraktan oluur. Gruplar arasnda kabartma bandnn soldan saa ve yukar doru dndn gsteren seviye fark vardr. Mzrak ular zpkn gibidir, 3 nolu fragmandaki ekenar drtgen ulardan farkldrlar. Sande, mzraklarn deiik ynleri gstererek gruplanmasnda eitleme istei bulunduunu varsayar. (Sande, 1981, s. 21) 7.Yalvaran askerler: (ekil B.26) Hamamn temelinde, gneydou kesinde bulunmutur. (Sande, 1981, fig.37-42; Kiilerich, 1993, fig.27, 28, 56; Becatti, 1960, pl.50b, 51a-b; Eyice, 1958, pl.36) Ykseklii 0.75 m, uzunluu 1.39 m.dir. Bu figr sklkla yalvaran dman askerlerin olduu bir sahne olarak yorumlanmtr. (Becatti, 1960, s. 108; Sande, 1981, s. 46; Eyice, 1958, s. 146; balanan askerler olarak yorumlar.) Kiileriche gre yabanc askerlerde barbar karakteri olmasa da, buradaki askerler kesinlikle Romaldr; bu durum ise kalkanlarndaki hatan anlalr. Srtlar eilmitir, elleri ne doru uzanmtr. Gzleri nlerindeki birine veya bir eye doru kalkmtr. Durular yalvarmay gsterse de sahne baka yorumlara aktr. Kiilerich, figrlerin imparatora itaat eden barbarlar yerine han nnde dua eden Roma askerleri olabileceklerini belirtir. (Kiilerich, 1993, s. 53) Bu sahnenin ynelimi dierlerine gre farkldr; diz km askerler sola doru bakarlar. Figrler farkl dzlemlerde arka arkaya dururlar ve ksmen birbirlerinin zerindedirler. Kafalar ve vcutlar neredeyse ayndr. Miferli balar hafife yuvarlatlm biimdedir. Burunlar zarar grmtr. Kiilerich, yzn tam olarak allmadn, kenarda, yerden grlmeyen ksmlarda formlarn kaba bir ekilde biimlendirildiini belirtir. (Kiilerich, 1993, s. 76) 8.Yry halinde iki asker: (ekil B.27) Hamamn temelinde bulunmutur. (Sande, 1981, fig.22; Becatti, 1960, pl.54a-b; Kollwitz, 1941, pl.2.3; Schede fig.7) Ykseklii 0.45 m, uzunluu 1.15 m.dir. Askerler basz olup mzrak ve kalkan tutarlar. Tula bir kulenin yannda yry halindedirler. Kiileriche gre kuatlm bir ehirden kyor olabilirler. (Kiilerich, 1993, s. 53)

35

9. Yry halinde iki asker: (ekil B.28) Hamamn temelinde bulunmutur. (Sande, 1981, fig.23; Becatti, 1960, pl.53b; Schneider pl.28.3) Ykseklii 0.81 m, uzunluu 0.50 m.dir. 10. Yry halinde bir asker: (ekil B.29) Hamamn temelinde bulunmutur. (Sande, 1981, fig.24; Becatti, 1960, pl.53a; Eyice, 1958, fig.1) Ykseklii 0.24 m, uzunluu 0.495 m.dir. 11. Sopa kullanan bir erkek: (ekil B.30) Hamamn temelinde bulunmutur. (Sande, 1981, fig.26; Kiilerich, 1993, fig.30) 12. 11 nolu fragmann devam: (ekil B.31) Hamamn temelinde bulunmutur. (Sande, 1981, fig.29; Becatti, 1960, pl.55a) 11 numaral fragman ile toplam ykseklii 0.435 m, uzunluu 0.89 m.dir. Sopal baka bir el ile sr hayvanlar vardr. 13. Askerler: (ekil B.32) Hamamn temelinde bulunmutur. (Sande, 1981, fig.30; Becatti, 1960, pl.52b; Kollwitz, 1941, pl.2.1; Schede fig.6; Kiilerich, 1993, fig.31) Ykseklii 0.62 m, uzunluu 1.15 m.dir. Askerler, u anda mevcut olmayan dmanlara doru mzraklarn uzatrlar. ndeki iki figrun byk ksm kolayca tanmlanabilir. Kasl gs zrhlar iyi modellenmitir. Arka planda en az iki askerin kalntlar vardr. 14. Sandalda iki asker: (ekil B.33) Hamam temelinde bulunmutur. (Sande, 1981, fig.36; Becatti, 1960, pl.52a; Kollwitz, 1941, pl.2.2; Schede fig.8; Kiilerich, 1993, fig.29) Ykseklii 0.67 m, uzunluu 0.55 m.dir. Kiileriche gre gemilerin varl denizdeki bir sava iaret ediyor olabilir. (Kiilerich, 1993, s. 53) 15. Asker: (Schneider, pl. 28.2) 16. Tanmlanamayan fragman: (ekil B.34) Hamamn temelinde bulunmutur. (Sande, 1981, fig. 25) 17. Tanmlanamayan fragman: (ekil B.35) Hamamn temelinde bulunmutur. (Sande, 1981, fig. 35)

36

18. Tanmlanamayan fragman: Hamamn temelinde bulunmutur. Kiileriche gre bu fragman Sande, fig. 25tekinden farkl, daha nce yaymlanmam bir fragmandr. Sarayburnu yaknlarnda demiryolu inasnda bugn kayp olan para ortaya karlmtr. (ekil B.36 ve B.37) Birinde bir askerin kafas, ikinci parada bir ift at aya vardr. Dier parada ise yry halinde askerler resmedilmitir. Askerlerden birinin vcudunun st ksm gzkr. Sol elinde kalkan, sa elinde mzrak tamakta olup yannda bir kl asldr. kinci askerin sadece dirsei gzkr. Kollwitze gre zellikle bu son para Theodosius Stunu paralarna benzer. (Kollwitz, 1941, s. 6) Curtis, bu kalntlarnn Septimus Severus`un bir antna ait olduunu belirtmitir. Kollwitz`e gre, bu para Theodosius stununa ait olabilir. (Kollwitz, 1941, s. 6) 3.1.5 Theodosius Stunu ile Benzerlik Gsteren Stun rnekleri Zafer stunlar geleneksel Roma propaganda yaplar olup sadece halar ve ustalarn iaretleri onlar hristiyan yaps yapar. mparatorun yceltilmesi amacyla ina edilen stun, zerindeki imparator heykeliyle imparatorluk gcnn bir ifadesiydi. Zaferleri stunlara ileme fikri Traianus ve Marcus Aurelius gibi Romadaki zafer stunlarndan geliyordu. Bu konsepti Yeni Romaya I. Theodosius getirmi, olu Arcadius devam ettirmitir. Theodosius ve Arcadius stunlarnn kabartmalar, Romadaki nclleri gibi, imparatorun askeri zaferlerini hikayevi bir tarzda anlatrlar. Konstantinopolisteki bu iki stun biim ve boyut asndan da Traianus ve Marcus Aurelius stunlarn rnek almtr. Arcadius Stunu, Theodosius Stunundan yaklak yirmi yl sonra ina edilmi olup, gnmze kaidesi ve alt stun band ulamtr. Theodosius Stununu model ald dnlen stun, Theodosius Stununun mimari zelliklerini anlamak asndan detayl olarak incelenmitir. Iustinianus Stunu ise zellikle kaidesi ve atl heykeliyle Theodosius Stununa benzetildii iin seilmitir. 3.1.5.1 Traianus Stunu Kabartmalarla ssl zafer stunu konsepti Romada Traianusla balamtr, ayrca savalarn konu olarak yaplarda ssleme amacyla uygulanm ilk rneklerinden biridir. (Stierlin, 1996, s.131 ve s. 136) Theodosius Stununun model olarak Romadaki Traianus Stununu izledii kabul edilmektedir. Traianus Stunu,

37

Trainaus

Forumunda,

Bazilika

Ulpia`nin

arkasnda,

Latin

ve

Yunan

ktphanelerinin arasnda, kk, portikolu bir alann ortasnda bulunmaktayd. (ekil B.38) 112 ylnda tamamlanan stun, 40 m. yksekliindedir ve mermerden yaplmtr. Traianus`in bronz heykeli stunun zerinde yer alr. 200 metre uzunluundaki kabartmalar, spiral eklinde stunun evresinde dnmektedirler. Kabartmalarda Traianusun Romanyallarla olan sava resmedilmitir. (ekil B.39) 3.1.5.2 Marcus Aurelius Stunu Marcus Aurelius Stunu halen Romada, Palazzo Colonnann merkezinde bulunmaktadr. Antonin Stunu olarak da bilinen yap, Traianus Stununu model olarak almtr. Spiral biimli kabartmalarla ssl zafer stunu konseptini Traianusdan sonra Marcus Aurelius (161-180) yeniden formule ettirmitir. 172-175 yllar arasndaki Tuna nehri savalarn anlatr. (Ward-Perkins, 1994, s. 124) (ekil B.40 ve B.41) 3.1.5.3 Arcadius Stunu Arcadius Stunu, Mesenin gney kolunun zerindeki Xerelophos Tepesinde bulunan Arcadius Forumunun parasyd. Arcadius Stununun kalntlar bugn Cerrahpaada, Cerrahpaa Caddesi ile Haseki Kadn Sultan Caddesi kesiiminin kuzeydou kesinde bulunmaktadr. (ekil B.42) Bu stundan ilk defa 6. yy.n ikinci yarsnda bahsedilir. (Ioannis Malalae Chronographia, 1831, s. 483, 22 ve s. 484, 3) Stunun inasnn balanma tarihi kesin olarak belirlenememitir, ancak kaynaklar stunu, gvdesinde tekrarlanan olaylar sebebiyle Arcadiusun imparatorluk dnemine tarihler. (Leonis Grammatici Chronographia, 1842, s. 104, 18 ve s. 105, 2; Ioannis Zonarae Annales, 1897, s. 94, 14-16; Michaelis Glycae Annales, 1836, s. 478, 18-20) Theophanese gre I. Theodosiusun olu imparator Arcadius, 402 ylnda19 Arcadius Stununu ina ettirir. (Theophanis Chronographia, 1883, s. 77, 24) Kaynaklara gre stun 421 ylna kadar bitirilememitir; bu tarihte

19

Theophanes, 400/401 ylndaki Gainas zaferini bir yl sonraya, 401/402 ylna tarihler. Bu yzden Theophanesin tarihlerinde bir yl gecikme olduu dnlr. Arcadius Stununun 402/403te yapldn bildirir; ama aslnda 401/402 olmaldr. Ayrca Arcadius ve Honorius 402de birleik konsldler ve stun kaidesinde konsl olarak resmedilmilerdir. Yani stunun 402 ylnda dikilmi olmas akla yatkndr. Bkz. Kiilerich, 1993, s. 55.

38

Arcadiusun olu II. Theodosius, stunun zerine babas heykelini koymu ve stunu takdis etmitir. (Marcellini Comitis Chronicon, 1894, s. 75, 4-6; Chronicon Paschale, 1832, I, s. 579, 15-1820) Arcadius heykelinin Marcus Aurelius heykelini rnek ald dncesi yaygndr. 16 Austos 542 depreminde Arcadius heykelinin sa kolu dmtr. (Theophanis Chronographia, 1883, I, s. 222, 25-30) Malalas ve Theophanese gre 547 ylnn haziran aynda heykele yldrm dmtr; ancak Leon Grammatikos, yldrmn birka ay nce, Leon III. Isauros hala imparatorken dtn belirtmitir. (Ioannis Malalae Chronographia, 1831, s. 483, 22 ve s. 484, 3; Theophanis Chronographia, 1883, s. 226, 11-15; Leonis Grammatici Chronographia, 1842, 180, 6-10) Theophanese gre 26 Ekim 740 tarihindeki depremde heykel yere dmtr; ama stun hala ayakta durmaktayd. (Theophanis Chronographia, 1883, s. 412, 6-16) Rus hac Zosima 1420 ylnda Konstantinopolise geldiinde yle bildirmitir: Studite Manastrna doru giderken bir stun vardr. Dnyadaki herey stunun zerinde listelenmitir. mparator Arcadius bu stunu kendi ans iin yaptrmtr. (Majeska, 1984, s. 184) 17. yzylda Konstantinopolisteki byk yangnlardan birka bu blgeye de ulam, 1660, 1663 ve 1693 tarihli bu yangnlarda stun zarar grmtr. 1719 depreminde gvde o kadar ar hasar grm durumdayd ki bir Osmanl kayna stunun ykldn haber vermitir. Batl gezginler ise stun gvdesinin ykl tarihiyle ilgili farkl bilgiler vermektedirler. ngiliz diplomat M. Montague stunun 1715te ykldn bildirmitir. R. Pococke ve Sandurch Kontu 1740 ylnda gvdenin paralarn ayakta grdklerini belirtmilerdir. (Konrad, 2001, s. 323) 19. yzylda kaidenin konut ve depo olarak kullanld gzlemlenmitir. Ch. Pertusier ve J.v.Hammer 1810da kaidenin iinde oturulduunu, Strzygowski ise depo amal kullanldn ifade etmilerdir. (Konrad, 2001, s. 324) Arcadius Stunu, stanbulda bulunan, mevcut paralarn eski betimleme ve

izimlerle en rahat karlatrld stundur. (Gurlitt, 1909, s. 58) Gyllius, stunun restitsyonu iin somut bilgiler veren en eski kaynaktr. Yapnn detayl bir betimlemesini yapm ve yapy llendirmitir. Gyllius, stunun gvdesindeki kabartmalarn Traianus Stununundakilere benzediini belirtmitir. Vavassorenin Konstantinopolis iziminde Xerolophosta, avlu benzeri bir yapda gsterilen, ancak

20

8 Temmuz 421 tarihini verir

39

isimlendirilmemi stunun Arcadius Stunu olduu kabul edilmitir. (ekil B.2) Theodosius Stununun aksine Arcadius Stununa ait olduu kesin olarak bilinen, stun hala ayaktayken, 16. ve 17. yzyllarda yaplm izimler vardr. Melchior Lorichsin21 Arcadius Stununu gsterdii dnlen iki izimi bulunmaktadr. Birinde bir stunun en stteki iki kabartma band resmedilmitir. (ekil B.43) Arcadius Stununu gsteren dier izimlerle karlatrldnda bu izimin stunun gneybat cephesini gsterdii anlalmaktadr. (Konrad, 2001, s. 357) Lorichsin Konstantinopolisi gsteren iziminde Arcadius Stunu gzkmektedir. (ekil B.44) Lorichs, stunla ilgili izimine Colonna istoriata ve altna da Avrat Pazarnda notlarn eklemitir. Freshfield Albm22 olarak bilinen izimler de Arcadius Stununu gsterirler. (ekil B.45) Freshfield bu izimlerin Columna cochlidis Arcadii ye ait olduunu ifade etmitir. izim, stunun dou, bat ve gney cephelerini gstermektedir; bu yzden kuzey cephesindekiler dndaki kabartmalarn byk ksmn ierirler. Wilhem Dilich, 1606 ylnda Konstantinopolisin batdan izilmi bir perspektifini yaymlamtr. Bu izim, Vavassorenin ve Lorichsin izimlerine dayanr, ama yeni detaylar ve yazlarla gncelletirilmitir. Dilichin Eski Saray gsteren, kuzeydoudan izilmi bir baka iziminde, arka planda Arcadius Stunu gzkmektedir. (Berger, 1994, s. 329) (ekil B.46) Sandys, 1610da Konstantinopolise geldiinde stunun gneybatdan tm grnn izmi ve bu izimi gezi raporuna Historicall Columne in Avrat Basar ad altnda eklemitir. (ekil B.47) izimde gvdede on adet sarmal bant vardr; ancak detay azdr. 1650 yllarnda izilmi, Arcadius Stununu ve stunun yaknlarndaki yaplanmay gsteren bir Osmanl minyatr vardr. (ekil B.48) Pariste Bibliothque Nationalede 1670-1700lerden kalma, Arcadius Stununun gneybatdan grn olduu dnlen bir izim bulunmaktadr23. (ekil B.49) Kaidenin yannda yaplanma gzkmemektedir ve stunun alt ksm olduka zarar grmtr. Freshfield ve Sandysin izimlerinde olduu gibi on adet sarmal bant vardr. L.F. Cassasn 1784te, stun ykldktan sonra yapt iki izimi bulunmaktadr. (ekil

21 22

Lorichs, Danimarkal bir ressamdr. 1557de Konstantinopolise gelir ve drt yl kalr.

Bu eser, Cambridgedeki Trinity College Ktphanesinde bulunmaktadr. Alman sanat Freshfieldin son izimi 1574 tarihlidir.
23

Dep. des Estampes, Collection Roger de Gaignieres, n. 6514, 242x43 cm.

40

B.50 ve B.51) Bu tarihte kaidenin yanndaki evler yeni yaplmt. Stundan geriye kalan kaidedeki ve gvdenin alt sarmalndaki kabartmalarn rengi nceki izimlere oranla daha soluktur. n-situ olarak duran alt banttaki figrler Cassas izimlerinde yoktur. Arcadius Stunu, ncl Theodosius Stunu gibi kaideden, sarmal olarak dnen kabartma bantlarndan oluan stun gvdesinden, stun balndan ve imparator heykelinden olumaktayd. Bugn Arcadius Stununun bulunduu bu blge modern, alt kata varan konut ve dkkan yaplaryla doludur. Stundan gnmze ise bo, mermer bir kaide kalmtr. (ekil B.52) Kaidedeki pencere dardan gzkmektedir. Kaide u anda ok kt bir durumda olup kalntlarnn tarafnda da baka yaplar bitiik durmaktadr. (ekil B.53) Gney cephesi bitiik bir yap yznden kapaldr. Kuzey cephesinin osmanl evleriyle rtldr. Dou ynnde alak bir yap kaideye dayanmaktadr. Bat cephesi ise sk bir bitki rtsyle ve aalarla kapldr. (ekil B.54) Gurlitt, Strzygowski, Koldeway, Cassas ve Konrad, yapnn planlarn izmilerdir. (ekil B.55) Konrad, planlar kalntlarn stnden ve i odalardan hareketle karmtr. Bir kenar yaklak 6 m. olan kare planl bir kaide, st torus ve ilk kabartma bandnn alt ksm in-situ olarak durmaktadr. Alt yapnn ykseklii 10.82524 m. olup herbiri iki 2 tatan oluan yedi katman mermeri vardr. (ekil B.56 ve 57) Mermer, kar beyaz renginde olup olaslkla Marmara Adasndan gelmektedir. Her kesme ta yaklak 6x3 m. llerinde, ykseklikleri ise 0.970 m. ile 1.665 m. arasnda deimektedir. stste konulmu katmanlar arasndaki derz dnml olarak dou-bat ve kuzey-gney ynlerindedir. Alt yapnn zerinde dairesel planl, monolitik bir mermer blok durur. Bu bloun ap en ok 5.40 m., ykseklii ise 1.490 m.dir. (Konrad, 2001, s. 328) Kuzey cephesindeki bir kapyla yapnn iindeki bir odaya girilebilmekteydi, ancak gnmzde bu kap boluu kapatlm durumdadr. (ekil B.58) Bu odann dou duvarnda birbirini izleyen daha geni iki odaya gei vardr. (ekil B.59) Giri odasnn bat duvarnda 6.katmann st kenarna kadar yukar devam eden merdiven boluuna giri bulunur. (ekil B.60, B.61) 7. katmandan itibaren merdiven boluu dairesel biimdedir ve kalntlarn st tarafndan aka gzkmektedir. (ekil B.62)

24

Btn ykseklikler, Konrad tarafndan kuzey cephesinde tanmlanm bir sfr noktasna gre llmtr. Bu sfr noktas, bugnk zeminin altnda kalm 1. katmann st kenar olarak seilmitir. (Konrad, 2001, s. 328) (ekil Konrad, 2001, 11 ve 12)

41

Baz mermer bloklar orjinal yerlerinden kaym durumdadrlar. 4. ve 6. katmanlarn dou talar ile 7. katmann gney ta ve 8. katman krlmlardr. 7. ve 8. katmanlardaki saysz kenet, o zaman ayakta duran yapdaki antik ve/veya Osmanl gvenlik nlemlerini gsterir. Yapnn antik d yzeyinin 17. yzyldaki yangnlar sonucu ok zarar grd bilinmektedir. Hava ve hava kirlilii gibi zararl evre etkileri yapda kalm son kabartmalar da bozmu, bu kabartmalar ksmen kopma tehlikesine maruz kalmlardr. Ancak, antik yzeyin strktr kuzey cephesinde ve 8. katmanda hala iyi grlebilir durumdadr. (Konrad, 2001, s. 328) u anki zemin seviyesinin zerindeki 1. katmann d kenar, 3.den 7.ye kadar olan katmanlarn planlarnn yaklak 0.60 m. dndadr. 0.970 m. yksekliindeki 1. katmann 3/5inden sonra plan, bir kenarda toplam 0.50 m. azalr. kinci katmann ykseklii 1.665 m.dir ve 1. katmann st ksmnn kenar uzunluuyla balar. Yksekliinin yarsndan sonra bir kaide profiliyle bir kenarda toplam 0.70 m. geri ekilir. Buradan 6. katmana kadar przsz d duvar ykselir. (Konrad, 2001, s. 328) 3. katmann ykseklii 1.360 m., 4. katmann ykseklii 1.365 m., 5. katmann ykseklii 1.170 m., 6. katmann ykseklii ise 1.395 m.dir. 6. katmanda bir pervaz 0.40 m. knt yapar. Pervaz, yaklak 0.50 m. yksekliindedir ve 6. katmann st kenaryla sonlanr. 7. katmann ykseklii 1.410 m.dir. Yksekliinin 2/3nn zerinde 0.28 m.lik yatay girintiyle iki ksma ayrlr. Alt ksm, 0.925 m. yksekliinde ve 6.04 m. geniliindedir. (Konrad, 2001, s. 329) st ksm 0.485 m. ykseklikte ve 5.48 m. genilikte olup stun temelinin tabann oluturur. 8. katman, torus ve torusun zerindeki plak ile stun gvdesinin ekinden oluur. (ekil B.63) Bu katman dairesel planldr ve 1.490 m. yksekliinde bir mermer bloktan oluur. Torusun ap 5.40 m., ykseklii 0.620 m.dir. Plan ap 4.80 m., ykseklii ise 0.280 m.dir. Buradan bir pervaz ve dz bir zeminle stun gvdesine geilir. Stunun kabartma dahil ap 4.10 m., 8. katmann st kenarna kadarki mevcut ykseklii 0.590 m.dir. (Konrad, 2001, s. 330) Stunun 1715te yklmasndan sonra kabartmalara ne olduu bilinmemektedir. Mller-Wienere gre bir ksm yap malzemesi olarak yeniden kullanlm olabilir, bir ksm alanda olabilir; bir ksmnn ise saraya gtrld bilinmektedir. (MllerWiener, 2002, s. 253) Kaidenin cephesinde ve spiral dnen kabartma bantlarnda eitli savalar anlatld bilinmektedir. (Gyllius, 1997, IV, 7; Kollwitz, 1941, 1762; Becatti, 1960, 151-264) Stunun inas 401/402 ylnda balad iin sava 42

sahnelerinin son Got krizi ve Arcadiusun tek zaferi olan 400 ylndaki kumandan Gainasn birliklerine kar olan zaferiyle ilgili olduu dnlmektedir. (Unger, 1879, s. 121; Kollwitz, 1941, s. 28; Becatti, 1960, s. 164-187) Mevcut durumunda kaidedeki kabartmalar gzkmemektedir. Stun gvdesindeki figrler kt durumdadr. Tm saa doru yryen profili ya da neredeyse n grn gzken askerlerden oluan bir alay ayrdedilebilir. Bazlar ksa, bazlarysa uzun kyafetler giymitir. Atlarn, ektiklerini drt tekerlekli arabalarn ve srclerin kalntlar vardr. Figrlerin ykseklii 0.50 m.den 0.70 m.ye kadar deiir. (Kiilerich, 1993, s. 56) Kaidenin dou ve bat cephelerindeki frizlerin dzeni yukardan aaya doru ayndr: Birinci bantta hristiyanln zaferi, ikinci bantta zafer kazanm imparatorlar, nc bantta imparatorluun egemenliini kabul etme ve drdnc bantta sava ganimetleri anlatlmtr. Gney cephesinin kompozisyon program, en st blgede k girmesi iin alm aklk yznden dou ve bat cepheleriyle ilikide olarak bir blge kaydrlmtr. (Becatti, 1960, s. 252) Giri cephesinin olduu kuzey cephesi dnda kaide yatay blgeler eklinde dzenlenmi kabartmalarla sslyd. Kaide, uzun gvdeden daha ok grlebilir olduu iin grsel iletiim asndan en nemli ksmd. (Kiilerich, 1993, s. 61; Kollwitz, 1941, s. 33-58, ek 5-7; Becatti, 1960, s. 251) Dou cephesinin anm yzeyi dikkatli incelenirse kabartmann soluk izleri grlebilmektedir. st blgenin ortasnda ykselen bir figrn, sanda baka bir figrn hatlar ve uzun bir elbisenin kvrmlar vardr. nc blgenin merkezinin soluna doru kumala rtl bedenin hatlar gzkr; kayp kafalar tata karanlk lekeler gibi dururlar. st blgede ve nc blgede ykselen figrlerin varl Freshfield izimlerini dorular. Ge antik stunlar, 2. yzyl stunlarndan farkl olarak Hristiyanlk yaplardr. sann zaferi getirmesi dncesi vardr. Arcadius Stunu kaidesinin gney cephesinde ve kaidenin iinde tavanda birer ha vardr. Kaidenin bat ve dou cepheleri ile stun bal abaksnn st ksmnn kelerinde de ha vardr25. (Kiilerich, 1993, s. 63)

25

Bu gelenei chrismon iareti altnda zafer kazanan ilk imparator olan Constantinus gelitirmitir. mparator ikonografisi ha iaretiyle ilikilendirilir. sa, ruhsal imparator, hristiyanlar da sann askerleriydi. I. Theodosius ve bu dnem imparatorlar sa adna zaferler kazanmt; ha da zaferin iaretiydi. mparatorluk zaferinin iareti olarak ha burad ha tutan zafer melekleri motifiyle birlikte

43

Kabartmalarda vurgulanan baka bir dnce de concordia dr. Concordia uyumu, birlii gsterir. Bu dnce cumhuriyet Romasnda ortaya kmtr. ki imparator stunda yanyana gsterilir. Birlik ve anlamann resmi sembol olarak bu gsterimin zel bir anlam vard. mparatorluun dousu ve bats arasndaki anlamay gsteriyordu; burada ek olarak kardeler Arkadius ve Honorius arasndaki uyum da vardr26. Concordia sann almalarnn sonucuydu; bu yzden hala ilikilendirilir. (Kiilerich, 1993, s. 63) Mzede 364 envanter numaral, Arcadius Stununa ait olduu dnlen byk bir fragman vardr. (ekil B.64) (Mendel, II no.660; Kollwitz, 1941, pl. 9.1; Becatti, 1960, pl. 59a; Giglioli, fig.7; Fratl, no.62) Bu fragman Sarayburnu mevkinde, bir sava gre denizde bulunmutur. Uzunluu 1.07 m., ykseklii 1.03 m., kalnl 0.50 m.dir. (Kiilerich, 1993, s. 56) Yzeyi ok bozulmu ve detaylar kaybolmutur. (Kiilerich, 1993, s. 78) Kabartma, ksa tnikler iinde be figr ve bir hayvann, muhtemelen bir atn, arkasn gsterir. Sadece ndeki figr kolayca farkedilebilmektedir. Bir kii miferlidir ve mzrak tar. Dier iki kii kalkan tutar. Sahne byk bir ihtimalle yry halindeki askerleri resmeder. n-situ fragmanlar gibi spiral boyunca soldan saa doru hareket ederler. Figrleri profil ya da tam n cepheden gsterme, ayaklarn ak durmas veya yere basmas da in-situ kabartmalara benzer. Figrlerin ykseklii 0.75 m.den 0.80 m.ye kadar deiir; insitudakilerden biraz daha byktr. Bu durum mzedeki fragmandaki figrlerin st spirallere ait olmasn aklar. (Kiilerich, 1993, s. 56) 3.1.5.4 Iustinianus Stunu Iustinianus Stununun bulunduu alan Augusteum agoras olarak adlandrlr, ayn zamanda sebze pazar olduu sylenirdi. (Unger, 1879, s. 110) Stun, Constantinus`un yaptrd Augusteion meydannda bulunmaktayd. (ekil B.65) I. Iustinianus tarafndan zerinde I. Theodosiusun gm heykelinin bulunduu baka

grlr. Bu motif, cenaze kabartmalarnda da grlen Konstantinopolisteki popler bir motifti. (Kiilerich, 1993, s. 64)
26

Neden sadece ik imparatorun gsterildii tartlmtr. II. Theodosius 402 ylnda, bebekken imparator olmutu; yani 408e kadar imparator vard. Ama stun Arcadiusun lmne kadar bitirilmemiti. Sonra da iki imparator kalmt. mparatorluk imgelerinin kimlikleri deien politik duruma gre halkn aklnda deimi olabilir.

44

bir stunun yerine yaptrlr. Stunu imal eden Ignatios olabilir. (Gurlitt, s. 108) Iustinianus, Theodosiusun heykelini erittirerek malzemesinden kendi heykelini yaptrmtr. Kaynaklardan stunun 543 ylnn eyllnde bittii renilmektedir. (Theophanis Chronographia, 1883, s. 224, 13; Cedrenus, 1838, I, s. 656, 18; Ioannis Zonorae Annales, 1897, s. 157, 8) 560 ylnda ehir valisi olan Prokopios von Caesarea bu stunu ve zerinde duran Iustinian atl heykelini betimlemitir. (Gurlitt, 1909, s. 108) Bu betimlemeye gre Augusteionda bir merdiven oluturmak ve insanlarn oturabilmelerini salamak amacyla en az yedi sra ta basamak yaplmtr. En st basamaa byk bir stun dikilmitir. Stun tek bir tatan deil, byk dairesel talardan oluuyordu. Prokopiusa gre en iyi cins tunla kapl talar aslnda keliydi ve ta yontucusunun sanatyla birletirilmilerdi. (Gurlitt, 1909, s. 108) Niceal Georgius Pachymeres, 1292 tarihli yazlarnda Prokopios`un verdii bilgilerdeki boluklar doldurur. Merdivenli alt ksm Prokopiosunkine benzer ekilde betimler. Pachymeresin dneminde basamak molozla kaplyd. Pachymeres yle der: imento ve kiremitten oluan yap yaplmasayd, son basaman st yzeyi grlebilirdi. Drt kede gerek gibi gzken drt stun vard. st yzeydeki mermer plaklar, ta i yapy gizliyorlard. (Yap kp eklindedir. Drt yan yzey drder arkadla donatlmt. Arkadlarn zerinde beyaz mermerden bir temel vard. Temelin zerinde iki mermer tabaka ve dairesel bir katman vard. Bu tabaka yukar doru inceliyordu. zerlerinde stun ykseliyordu. Stun, Alters`ten belirttiine gre, pahal bir tunla kaplanmt. Ama u anda plaktr. Talar saylabilir durumdadr; daha nce yandklar ve nasl yerletirildikleri belli olmaktadr. Stunun zerinde beyaz mermerden dairesel tabakalar bulunur. Bunlarn zerinde enlemesine uzanan, yanyana duran 9 tatan oluan stun bal, onun da zerinde bir mermer tabaka daha vardr. Bu tabaka, mkemmellikten yoksun olmamas iin drt keli yaplmtr. Bunun zerinde kaln bir ta, onun zerinde daha kk bir ta ve en yukarda atl heykel vardr. At, geip gidiyormu gibi durur. Heykelin her yerden grlebilmesi iin stunun geni ve uzun olmas gerekliydi. (Gurlitt, 1909, s. 109; Parasteis, 1901, s. 65, 17; Patria, 1907, s. 159, 7- II, 17; Legrand, 1896, s. 36, 364) Nicephorus Gregoras 1350`de stunun restore ediliini grm ve stuna kmtr. Latinlerin tun kaplamayla birlikte ivileri almalar ve karmalar sonucu stunun yukardan aaya kadar delinmi bir yzeye sahip olduunu yazar. Restorasyonda, 45

stunun salam ve parlak bir malzemeyle kaplandn ve btn deliklerin rtldn belirtir. (Gurlitt, 1909, s. 109) Banduri`nin 1350 tarihli hipodrom resminde stun gzkr. Alt yaps ve atl heykeli yoktur. Toscana tarz stun bal ve stunun gvdesinde spiral izgiler vardr. Gentile Bellini`nin izimlerinde de ayn spiral izgiler vardr. Spiral biimli yerletirilmi kenet izleri aka grlebilmektedir. (Gurlitt, 1909, s. 109) Codinos, 1450`de anlatt bir hikayeye dayanarak Gurlitt, stunun toplam yksekliinin 43 m. olmas gerektiini ifade eder. Buondelmonti, 1444`de stunun 60 arn (41 m.) olduunu yazmtr. (Gurlitt, 1909, s. 109) Gurlitt, stunun restitisyonunu yapmtr. (ekil B.66) Efes`te kazlarda kan drt stun kaidesini model alarak Iustinianus Stunukaidesini tula ve mermer kaplamal olarak izmitir. Kaide, Konstantinopel`de ska kullanlan tula rgden oluur. Figrn boyutu, Arcadius stunundakinden byktr. Stun balnn ve konkav drt keli plan bronz sslemeyle kapland dnlr. Mordtmann ve Reinach, eski betimlere gre atl heykelin reprodksyonlarn yaparlar. At, normaln drt kat boyutundadr. Rlyeflerdeki izimlerin yeniden canlandrlmas, eksik bilgi sebebiyle zordur. Gurlitt`in izimindekiler, baka yerlerden alnma figrlerdir. Onun izimleri, eski izimlere uymamaktadr. Iustinianus dnemine uygun olarak serbeste izmitir. Kendi izimlerinin ounlukla hayalgc olduunu belirtir. (Gurlitt, 1909, s. 110) 3.1.5.5 Stunlarn Karlatrlmas: Kaideyle beraber Traianus Stunu ykseklii ise 38.88 m., Marcus Aurelius Stunu ykseklii 41.15 m., Arcadius Stunu ykseklii en az 42 m. dir. Traianus Stununda 23 spiral sarmal vardr. En altta bant ykseklii 0.90 m. iken en yukarda 1.25 m.ye kadar artar. Marcus Aurelius Stununda 21 bant vardr ve bant ykseklii 1.25 m.dir. Arcadius Stunu izimlerinde 13 spiral sarmal gzkmektedir. Bu izimlere gre bant ykseklii 2.3 m.dir. Theodosius Stunu bant ykseklii ise para boyutlarnn ve figrlerinin gsterdii kadaryla yaklak 2 m.dir. Stun yksekliklerinden, Arcadius Stunu izimlerinden ve Theodosius Stununun var olan paralarnn boyutlarndan, her sahnenin yksekliinin 2. yzyldakilere nazaran artt anlalr. (ekil B.67) (Kiilerich, 1993, s. 51)

46

Traianus Stununda en az 155 sahne ve yaklak 2500 figr vardr. Marcus Aurelius Stununda ise sahnelerin says azalmt. Bu stunda kabartmalarn daha iyi grlebilmesi iin ykseklikleri arttrlmtr. Bu tip stnlarda zellikle st ksmlardaki sahneler izleyiciler tarafndan zor anlalr. Konstantinopolis stunlarnda figr boyutu ykselmi de olsa, detaylarn anlalmas yine zordur. (Kiilerich, 1993, s. 51) Stunda sreklilik gsteren hikaye 2. yzyl stunlarndan daha farkl bir ekilde kullanlmtr. Traianus Stunundaki sahneler, ounlukla detayl kk resimlerden oluurken Theodosius Stununun mevcut fragmanlar ayrntlar atlayp daha uzun seriler halinde daha az karakteri gsterir. Uzun frizler ve iindeki sahneleri kullanma ilkesi Romadaki karlatrlabilir. Arcadius, 402 ylnda zafer stununu dikmeye karar verdiinde model olarak babas I. Theodosiusun yeni dikilmi stunu vard. Theodosius Stunununda alm heykeltralardan bazlar Arcadius Stununda da alm olabilirler. (Kiilerich, 1993, s. 77) Bu yzden Arkadius Stununun kabartmalarnn stilistik adan Theodosiusunkilere yakn olmas akla uygundur. Gnmze ulaan paralar gz nne alndnda iilik daha ok ematik ve kabadr. Arcadius Stunundaki n tren alay, Theodosius Stunundaki askerlerin modellenmesinden farkldr. Ge 380ler ile erken 390larn yumuak hatlar Arcadius Stunu kabartmalarnda yoktur. Figrler basitlemi, boyutlar ksalmtr. Bu yzden 400den sonra farkl atlyeler stun inasnda alm olabilirler. (Kiilerich, 1993, s. 78) daha fazla sreklilik Takyla Constantinus

3.2 Theodosius Tak Forum zerinde bulunan Theodosius Taknn kalntlar gnmzde Beyazt Hamamnn gneydosunda, Ordu Caddesinin gney kenar boyunca durmaktadr. 3.2.1 Tarihsel Geliimi Yazl kaynaklarda ve tarihelerde zaman zaman Theodosius Stununa deinilmi, ancak Theodosius Zafer Takndan sadece pasajda bahsedilmitir. Birincisi, sk sk Codinusa atfedilen anonim bir eserdir. Bu eserde forumda bulunan, zerinde I. 47

Theodosius heykelinin durduu bir stundan ve stuna yakn ta bir kemerden bahsedilir. Kemerdeki dikkat ekici drt stunun zerinde batda Honoriusun, douda ise Arcadiusunki olmak zere imparatorun oullarnn heykelleri olduu yazldr. Bu metinden, kemerin byk boyutlarda ve forumdaki nemli yaplardan biri olduunu anlalmaktadr. (Parasteis, 1901, s. 175, 47) kinci pasaj Patria metinlerindendir. Drtl stuna oturan ta kemerlerin zerinde dou-bat dorultusunda kemerler olduunu yazar. Patria`ya gre, batdaki apsisin zerinde Honorius`un, doudaki apsisin zerinde ise Arcadius`un heykelleri vardr. (Patria, 1907, II, s. 47) Ortadaki aklkta heykel olup olmad ya da neden I. Theodosius`un kendisinin deil de iki olunun heykellerinin adnn getii bilinmemektedir. Schneider ve Kollwitz, ortadaki kemerde I. Theodosius`un heykelinin yeralm olabileceini, ancak kaynaklarda gemedii iin metinlerin yazld dnemde heykelden geriye hibir kalnt kalmam olmas gerektiini belirtir. (Schneider, 1936, s.20; Kollwitz, 1941, s. 7) Gyllius bu metinleri dorulayarak Arcadius heykelinin dou kemerinde, Honorius heykelinin ise bat kemerinde yer aldn ve bu iki heykelin babalar I. Theodosiusun heykelinin yaknnda olduunu yazmtr. (Gyllius, 1997, s. 141) Byk drtl stunlar, aratrmaclar tarafndan kaidenin zerinde gnmzde halen mevcut olan stunlar olarak yorumlanmtr. (Bauer, 1996, s. 191, Becatti, 1960, s. 88, Berger, 1988, s. 325) nc pasaj, Theophanesin Chronographia isimli eserindendir. 558deki byk depremin btn ehirde hissedildiini ve Tauri Forumundaki Theodosius Kemerinin de ykldn belirtir. (Theophanis Chronographia, 1883, s. 231) Bu tarihten sonra taktan bahsedilmez; bu durumun sebebi, takn byk ksmnn depremde yklm olmas olarak yorumlanmtr. Schneider, tak ayakta kalm olsayd, gezginlerin ve yazarlarn ondan hi bahsetmemi olmasnn imkansz olduunu ifade etmitir. (Schneider, 1936, s.20) Mevcut kalntlarn Theodosius Forumunun zerindeki bir giri takna m yoksa forumdan bamsz duran bir yapya m ait olduklaryla ilgili yazl kaynaklarda ya da arkeolojik buluntulardan karlan kesin bir bilgi yoktur. Eer kalntlar forumun giri takn oluturuyorsa, foruma alan tek giri tak m yoksa biri forumun batsnda, dieri dousunda olmak zere iki giri tak m bulunduu, durum byleyse 48

gnmzdeki mevcut kalntlarn hangi taka ait olduu bilinememektedir. Schneider`e gre, tak tek bana duran bir yap olsayd Notitia`da bahsi geerdi; gemediine gre, forumun bir paras, olaslkla da girii olmaldr. Schneidere gre eer bu yap forumun giriiyse ve forum simetrik bir plana sahipse, Theodosius stunu bu aksta veya biraz batda olmaldr. Schneider, bu durumun Gyllius`un yazdklarna da uygun olduunu belirtmitir. Gyllius, stunun tepenin arkasnda, Bayezt Hamam`na yakn olduunu yazmtr; yani Schneidere gre stun giri aksnda olabilir. (Schneider, 1936, s.20) Theophanes, Arcadius`un heykelinin dou apsisinde durduu belirtmitir. (Theophanis Chronographia, 1883, s. 231) Ancak, apsisin forumun dousunda bulunan apsis mi olduu yoksa Arkadius heykelinin durduu apsisin takn dou ksmnda m olduu anlalmamaktadr. Patria metinlerinde tak iin kullanlan kelime hem kemer hem de ekzedra anlamna gelmektedir. Schneider ve Kollwitze gre bu kelimeyle imparatorun oullarnn heykellerinin bulunduu yarm daire eklindeki ekzedralar kastedilir27. (Schneider, 1936, s. 20) Naumann ise bu terimin kazlar sonucu bulduu her bir yan geidi ifade ettiini belirtir. (Naumann, 1976, s. 129) Naumanna gre Arcadius ve Honoriusun heykelleri bu yan geitlerde, yani kuzeyde ve gneyde olmaldrlar. Ancak bu durum, heykellerin douda ve batda olduu bilgisine ters der. Bauere gre iki varsaym da yanltr, nk bu kelime Patriada her zaman giri ve kap kemeri anlamnda kullanlmtr, yani bahsedilen yaplar Theodosius Forumuna alan giri kaplar olmaldr. Theophanes`in yazdklarndan forumun batsnda ve dousunda birer apsis olduu sonucu karlabilir. Arazi, tak kalntlarnn batsnda, Laleliye doru byk bir eimle alalr; dousunda ise forumun sabilecei byklkte dz bir alan bulunmaktadr. Bu durumda topografyaya gre gnmzdeki mevcut kalntlar, Honorius`un heykelinin olduu batdaki taka ait olmaldrlar. Bu dnceyi aratrmaclarn ou desteklemektedir. (Schneider, 1936, s. 20; Becatti, 1960, s. 88 ve 97; Mango, 1990, s. 44) Ancak Berger, mevcut kalntlarn forumun dousundaki giri takna ait olmalar gerektiini belirtir ve bu dnceyi destekleyen bir forum restitsyonu nerir. (Baknz Blm 4.1) (Berger, 1996, s. 17)

27

Schneider daha sonra bu terimin aklamasn tak kaps girii olarak dzeltir (Kollwitz, 1941, s.

7)

49

Schneider iki varsaym zerinde durmaktadr. Birincisinde sz konusu apsisler, Baalbek`teki byk avluda olduu gibi portikonun arka duvarlarnda heykeller iin yaplm byk niler olabilir. kinci varsaymda ise Traianus Forumu`nda olduu gibi, Theodosius Forumu`nun dou ve batsndaki ekzedralar olabilirler. (Schneider, 1936, s.20) Theophanes, 558 ylndaki depremde Tauros apsidinin yklndan ve takn dou kemerindeki Arcadius heykelinin dnden bahsetmitir. (Theophanis Chronographia, 1883, I, s. 231, 27) Bauer, Theophanesin verdii bilgiden yola karak yan geitin bu depremde ksmen de olsa yklm olduu grndedir. (Bauer, 1996, s. 202) Naumann, 4. yzyln sonunda bir geitli, iki kaideli takn ina edildiini, 400 ylndan hemen sonra ise Honorius ve Arcadiusun heykelleri iin yan geitlerin ve kaidelerin eklendiini dnmektedir. Naumann, kt ina edilmi yan geitlerin Theophanesin bahsettii 558 depreminde ykldn28 ve tekrar yaplmadklarn varsaymaktadr. (Naumann, 1976, s. 128) Anonim bir kronik net bir ekilde Taurosun batdaki byk kemerinin ykldn yazar. Naumanna gre depremden sonra takn tek geitli orjinal haline dnmesiyle anlam azalm, basit bir cadde kaps haline gelmi, bu durum da sonraki metinlerde taktan bahsedilmeyiinin sebebini oluturmutur. (Naumann, 1976, s. 132) Takn tamamen ne zaman ykld bilinmemektedir. 3.2.2 Kaz Buluntular Bu blmde 1928 ylndan 1973 ylna kadar tak kalntlaryla ilgili yaplan arkeolojik kazlar ve kazlarn sonucunda varlan restitsyon nerileri anlatlmaktadr. Zaman iersinde taka ait daha ok parann ortaya kmasyla takn restitsyonuyla ilgili grler deimitir.

28

Theophanes sadece Arcadius heykelinin dtn yazmtr.

50

1928 Yl Kaz Buluntular: Simkehan29 avlusunda, 1920 ylnda hanla Beyazt Hamam arasndaki su iletim sisteminin bakm srasnda 4 m. uzunluunda, budak motifi kabartmal, byk bir mermer stun paras bulunmutur. (Kosswig, 1968, s. 259) Aratrmaclarn dikkatini eken bu stun paras stanbul Arkeoloji Mzesinin bahesine gtrlmtr. (Kosswig, 1968, s. 259) (ekil B.68) Verzone, parann boyutlarnn ve sslemesinin byk bir yapya ait olmas gerektiini ifade etmitir. (Verzone, 1956, s. 127) 1924 ylnda bir frtna srasnda Simke Hann avlusundaki byk bir aacn kk ile beraber devrilmesi sonucu mevcut tak kalntlarna ait bir para ortaya kmtr. (z, 1985, s. 50) Bunun zerine stanbul Arkeoloji Mzesi bu alanda 1926 ylnda bir n kaz yapmtr. (Verzone, 1956, s. 127) Bu tarihte Simkehann viranelii sebebiyle gmlerin yapy terk etmi olmalar geici bir kaz iin frsat yaratmtr. (Kosswig, 1968, s. 259) 1926 ylndaki kazda taka ait baz paralarn bulunmas sonucu 1928 ylnda alanda daha kapsaml bir kaz yaplmtr. (ekil B.69) ngiliz arkeologlar ile mze ynetiminin ortak yrtt kaz almalar srasnda 1.25 m. apndaki stun gvdelerine ait paralar, 1.25 m. alt ap ve 1.45 m. ykseklii olan stun balklar, korni ile kaset paralar ve ortadaki yapnn temelleri arasnda in-situ halinde duran iki mermer kaidenin 2 m. yksekliinde, 8 m. boyunda ve 7 m. geniliindeki kuzey ksmlar meydana karlmtr. (ekil B.70 ve B.71) Kaz raporunda hann avlusunda ve kaidelerin etrafnda Ge Roma veya erken Bizans dnemine ait birok mimari parann dalm halde bulunduu yazldr. (Casson-Rice, 1929, s. 37) Ortaya kan btn mimari elemanlarn byk bir kemere ait olduklar anlalmtr. Ancak almalarn Simke Hann i temelleriyle evrili dar bir alanda yaplm olmas yznden yapnn snrlar, boyutlar ve genel grnyle ilgili birok nokta phede kalmtr. (Duyuran, 1958, s. 25) Kalntlarn bir ksm avlunun ortasndaki

29

Simkehan (Srmake Han), 1470-75 yllar arasnda Osmanl mparatorluunun ilk Darphane-i Amiresi olarak ina edilmitir. Daphane-i Amire, Topkap Sarayndaki yeni binasna tannca Beyazttaki yap terkedilmi, daha sonra ise deprem ve yangnlar sonucu harap olmutur. 1707de byk onarm ve eklerle Simkehane-i Amire olarak yeniden yaptrlmtr. 1917 ylnda tamamen terkedilene kadar gm el ii pazar olarak kullanlmaktayd. n cephesi Ordu Caddesi zerinde bulunan Simkehane, kare bir i avlu etrafnda katl drt koldan oluan bir yapyd. Avlunun ortasnda bir mescid bulunmaktayd. 1957-58 yllarnda yapnn cadde zerinde kalan n ksm yktrlmtr. (z, 1985, s. 51)

51

yapnn altnda kald iin, bunlar ortaya karmak mmkn olamamtr. (CassonRice, 1929, s. 37) Kazlarda kuzeydeki kaidenin kuzey ksmna, gneydekinin ise gney ksmna bitiik, dou-bat dorultusunda uzanan, Bizans dnemine ait iki masif duvar ortaya karlmtr. Bu duvarlarn arasnda dank halde kemerin bir ksm, stunlar, aritrav, korni ve saak paralar ile bir stun bal bulunmutur. Kaz raporunda bu paralarn bulunduklar konum sebebiyle ykldktan sonra gnmze kadar ayn yerde kalm olmalar gerektii yazldr. (Casson-Rice, 1929, s. 39) Naumann, bu paralarn iki duvarn ina edilmesinden sonra ykldklarn, ancak bunun ne zaman gerekletiinin saptanamadn ifade etmitir. (Naumann, 1976, s. 131) Kaz srasnda iki duvarn gney ksmnda ve gney kaidenin gney yz boyunca kemere ait kk boyutlu baka paralar bulunmutur. Casson-Rice, bu paralarn antik dnemde dm olmalar gerektiini ve duvar ina etmek iin yerlerinin deitirilmi olabileceini belirtmilerdir. (Casson-Rice, 1929, s. 39) Naumann da bu dnceyi desteklemektedir. (Naumann, 1976, s. 131) Kazlarda gney kaidenin karsndaki kemer paralarnn altnda kk bir ocak bulunmutur. (Casson-Rice, 1929, s. 40) Evliya elebi, Simkehan yaplmadan nce bu alanda hristiyan bir simyacnn manastr olarak tanmlad evinin, darphane yaplrken yer kazanmak iin ykldn ve iki duvar ile duvarlarn arasnda bulunan kemer parasnn fetih zamannda simyacnn manastr, ocan ise infernosu olduunu yazmtr. (Casson-Rice, 1929, s. 40) 1928 kazlarnda iki kaidenin arasnda yanyana duran tuladan rlm iki su kanal ortaya karlmtr. Kanal tonozlarnn d yzeyinin st ksm, kaidenin temel ksmnn hemen altnda bulunmaktayd. Kanallarn her birinin geniliinin 1.80 metre, yksekliinin ise 2.60 metre olduu saptanmtr30. Kanallardaki tula iilii ayn olup, tulalar, 35x35 cm. boyutlu kare eklindedir. Casson-Rice, olaslkla su ve so borularn tayan bu kanallarn 6., 7. ve 8. yzyl yap tipinde olduklarn belirtmilerdir31. (Casson-Rice, 1929, s. 40) Kanallar ve kaideler bulunmadan nce

30

Mambory de bu kanallar gzlemlemitir. 1.50 m. geniliinde ve 2 m. yksekliinde olduklarn, ikier girileri ve ortak ara duvarlar bulunduunu belirtmitir. (Naumann, 1976, s. 127)
31

Mamboury bu yaplar 5. yzyln ikinci yarsna tarihlemitir. (Naumann, 1976, s. 127)

52

Mesenin bugnk Ordu Caddesi olduu dnlmekteydi, ancak bu yaplarn varlklar Mesenin iki kaide arasnda kalan ve altnda kanallarn bulunduu bu cadde olduunu gstermektedir. (Casson-Rice, 1929, s. 40) Duyuran da bu kanallarn buradan bir cadde getiini gsterdiini belirtmitir. (Duyuran, 1958, s. 27) 1928 Yl Kaz Sonular: 1928 kazlarndan sonra Fritz Krischen, 8 kaide ve 32 stundan oluan bir zafer tak restitsyonu nermitir. (ekil B.72) Kemer aklnn 25 metre, cephe geniliinin ise 43 metre olduunu varsaymtr. Casson-Rice, Krischen restitsyonuna gre takn plannn allm Roma zafer tak planndan ok Paristeki Arc de Triomphen planna benzediini, Krischenin restitsyonu ksmen doru kabul edilirse takn 4. yzyldaki en grkemli yaplardan biri olmas gerektiini, eer tamamen doru kabul edilirse tarihteki en byk antlardan biri olduunu ifade etmilerdir. (Casson-Rice, 1929, s. 39) Schneider, tak buluntularn ve alann topografik durumunu inceledikten sonra kaz raporunda belirtilen baz noktalara, zellikle yapnn tek bana duran bir zafer tak olduu varsaymna kar karak yapnn forumun giri kaps olmas gerektiini belirtmitir. (Duyuran, 1958, s. 26) Verzone, kaz buluntularn incelemi ve iki katl, kare planl, drt kaideye oturan kubbeyle rtl bir tetrapilon restitsyonu nermitir. (ekil B.73 ve B.74) Ancak kaidelerin batsnda ya da dousunda bu ve daha sonraki kazlarda baka kaide bulunmamtr, yani sz konusu yapnn bir tetrapilon olmas mmkn deildir. Naumann, kaidenin dikdrtgen formu sebebiyle yapnn bir tetrapilon olmamas gerektiini belirtmitir. (Naumann, 1976, s. 127) Verzone, 1957-1958 kazlarnda kuzeyde ve gneyde birer kaidenin bulunmasndan sonra bu restitsyonun doru olmadn kabul etmitir. 1943 Yl Kaz Buluntular: 1943 ylnda stanbul Arkeoloji Mzesi tak kaidelerinin etrafnda, Simkehann kuzey kanadnda ve Ordu Caddesinin kar tarafnda sondaj almalarnda bulunmutur. Bu almalarda kaidelere bitiik duran, 1928 kazlarnda ortaya karlm duvarlarn devam, Simkehann kuzey kanad ile kuzeyde bulunan kaide arasnda kuzey-gney ve dou-bat dorultusunda birbirini dik keserek uzanan iki duvar paras ve Ordu Caddesinin kar tarafnda, kuzey-gney ynnde uzanan duvarn devam 53

bulunmutur. (Baknz Blm 3.9) Mamboury bu almalardaki arkeolojik buluntular gsteren bir plan izmitir. (ekil B.75) 1957-1958 Yllar Kaz Buluntular: Beyazt Meydannn dzenlenmesi, Ordu Caddesinin geniletilmesi ve seviyesinin indirilmesi amacyla 1957-58 yllarnda bu blgede kaz ve ykm almalar yaplmtr. Ordu Caddesinin Beyazt Meydanndan Aksaraya doru inen ksm alaltlm ve Simke Hann kuzey yars yklmtr. Hann yklan n cephesinin temellerinde dorudan doruya tak ile ilgili eserlere rastlanmam ise de ge Bizans dnemine ait bir hipoje, kuzey-gney dorultusunda bir duvar ve duvarn zerinde in-situ halindeki iki stun kaidesi bulunmutur. (Baknz Blm 3.8) Hann i avlusunda bulunan yapnn temelleri ile takn in-situ halindeki iki byk kaidesi arasnda taka ait stun kaideleri, 3.48 metre ykseklii ve 0.52 metre alt ap olan bir stunun tamam, Korint stun bal ve tak kemerinin zengita ortaya karlmtr. Duyuran, zengitann 5.yyn ikinci yarsna ait olabileceini belirtmitir. (Duyuran, 1958, s. 25) 1957-58 Yllar Kaz Sonular: Bu tarihte takn sadece iki kaidesi ortaya karld ve daha kuzeyde baka bir kaideye rastlanmad iin kuzeydeki kaidenin yapnn kuzey snrn oluturduu dnlmtr. Kaidelerin gneyinde Simke Hann gney kanad bulunduundan kazy ilerletmek mmkn olamamtr. Bu durum ile birlikte kuzey kaidenin alt ksmlarnn yarya kadar ilenmemi durumda braklmasna karn gney yznn dzgn bir biimde ilenmi olmas yapnn gneye doru geitli bir tak olarak uzayabileceini dndrmtr. Yapnn ya gneye doru uzayan, drt kaideli ve geitli ya da sadece iki kaide zerinde ykselen, tek geitli bir tak olduu ileri srlmtr. Her kaidenin zerinde drder stun olduu gerek in-situ olarak duran gerekse kaz srasnda bulunan stun kaideleri ve kaide izlerinin varlndan anlalmtr. (Duyuran, 1958, s. 27) Bu varsaymlara gre yapnn en az 8, en ok 16 stuna oturduu dnlm, 8 kaideden ve 32 stundan oluan Krischen restitsyonu reddedilmitir. (Duyuran, 1958, s. 26)

54

1969 Yl Kaz Buluntular: 1969 ylnda Ordu Caddesinin seviyesi indirilirken tak kalntlarnn kuzeyinde mermer bloklar bulunmutur. (ekil B.76) Bloklarn kenar kuzeydeki tak kaidesinin kenarna paralel olup aralarndaki aklk 3.60 m.dir. (Bu tarihteki dier buluntular iin; baknz Blm 3.9) 1969 Yl Kaz Sonular: Kazlar sonucunda bulunan mermer bloklarn takn en kuzeydeki kaidesine ait olduklar saptanmtr. ki ana kaide arasndaki akln yar lsnde olmas bu geitin bir yan geit olduunu gstermitir. Bylece takn 3 geitli, 4 kaideli bir yap olduu anlalm, ancak henz bu taihte drdnc kaide bulunamamtr. 1973 Yl Kaz Buluntular: 1973 ylnda Simke Han`n restorasyon almalar srasnda tak kalntlarnn gneyinde, hann duvarlarnn altnda taka ait yap paralar ve bunlarn batsnda da bir Bizans yapsna ait duvar kalntlar bulunmutur. (Naumann, 1976, s. 119) Taka ait paralarn arasnda birbirine kenetlerle bal mermer blok bulunmaktadr. (ekil B.77) Dier kenet yerleri bloklarn baka yan bloklarla bal olduunu gstermektedir. Naumann, bu mermer bloklarn daha nceki kazlarda ortaya karlm tak kaidelerine benzediini belirtmitir. (Naumann, 1976, s. 127) Bloklarn st yzeyi 0.42 m. kotunda olup kuzeydeki kaidenin st yzeyinden 0.21 m., gneydekinin st yzeyinden ise 0.13 m. alaktadr. 0.18 m. kntl ve 0.47 m. ykseklikteki bir tabakann zerine oturan en byk mermer bloun ykseklii 1.30 m.dir. (Naumann, 1976, s. 127) Byk blok profilsiz olmakla birlikte batsndaki bloun tarafnda profil bulunmaktadr. Bloklarn ta ve tula temelleri douya ve batya doru uzanrlar, ancak belirgin snrlar yoktur. Bloklarn dousunda ve batsnda Bizans dnemine ait, kubbeyle rtl iki tula kanal bulunmutur. (Naumann, 1976, s. 128) Bloklarn kuzey kenar, kuzeyinde bulunan kaidenin gney kenarna tam olarak paraleldir ve aralarndaki aklk 3.60 m.dir. 1969 ylnda bulunan, Mambourynin de gzlemledii en kuzeydekinin kaide ile gneyindeki kaide arasndaki aklk da 3.60 m. olup bu l iki orta kaide arasndaki lnn yarsdr.

55

1973 Yl Kaz Sonular: 1973 ylnda ortaya karlan bloklarn takn en gneydeki kaidesine ait olduklar anlalmtr. Bylece Theodosius Zafer Taknn drt kaideli, geitli bir yap olduu dncesi kesinlemitir. 3.2.3 Mimari zellikleri Kaz sonularna gre takn her birinde drt stunun bulunduu drt kaideden ve geitten olutuu, ana geit aklnn 7.20 m., yan geit aklklarnn ise 3.60 m. olduu belirlenmitir. Mamboury, Mller-Wiener ve Naumannn lmleri dorultusunda Naumann bir plan izmitir. (ekil B.78) Ayrca Naumann takn bir restitsyonunu nermitir. (ekil B.79) Kaidelerin zerinde srayla stun temeli, stun gvdesi, stun bal ve aritrav ykselmektedir. ki orta kaide, aritavlara oturan bir kemerle birbirlerine balanr. Bu orta kemerden daha alakta duran yan kemerler, dtaki kaidelerin i stun ifti arasndaki duvarla ortadaki kaidelerin d stun ifti arasndaki duvara dayanmaktadrlar. Taka ait kaide, stun temelleri, stun gvdeleri, stun balklar, aritravlar ve kemerler Marmara Adas mermerinden yaplmlardr. Kaidelerin mermer bloklar douda ve batda birer ayak zerinde ykselirler. Kaideler, birka cm. farkla birbirine eit dikdrtgen eklinde olup bat yzlerinin genilii 5.17 m., kuzey ve gney yzlerinin genilii ise 6.26 ile 6.37 m. arasndadr. Kaidelerin st basamaktan itibaren ykseklikleri 1.20 m.dir. (Duyuran, 1958, s. 26) Kaideler, ta ve hartan oluan bir zemin zerindeki 0.50 m. yksekliinde ve 5.50 x 8.75 m. boyutlarndaki plint tabakasna oturururlar. Plintin zerindeki temel 5.50 x 7.50 m. boyutlarnda olup dou ve bat kenarlarnda 0.600.80 m. girinti yapmaktadr. Gney kaidenin gney kenarnda ve kuzey kenarnn bat kesine yakn bir parasnda profil ilenmitir. (ekil B.80) Naumann, bu ksmlarn baka bir yapdan devirme olabileceklerini, kaidenin orta ksmdaki girintilerin ise hazr profil bloklar olduklarn dnmektedir. (Naumann, 1976, s. 126) Ayn kaidenin gneydou kesindeki profil tamamlanmam durumdadr; kuzeybat kesindeki profil de douya doru devam ettirilmi, ancak tamamlanmamtr. Benzer bir durum kuzeydeki kaidede de vardr. Bu kaidede bulunan 0.88-0.91 m. yksekliindeki katman douda ve batda 0.75 m. girinti, 56

kelerde ise 0.11-0.13 m knt yapmaktadr. Katmann her paras kenetler yardmyla birbirine skca balanmtr. Bu katmann zerinde bulunan 0.42 m. yksekliindeki profil bu kaidede de gneybat kesinde tamamlanmamtr. ki orta kaidenin kuzey yzleri sslemesizdir; sadece orta gney kaidenin en dou ksmnda ince kollu bir ha vardr. Orta kuzey kaidenin ilk basamanda TP harfleri vardr; bunlar Casson-Ricea gre ta ustasnn iareti olabilir. En zenli iiliin bat yzlerinde olduu grlmtr. (Casson-Rice, 1929, s. 38) Her kaidede drt stn temeli bulunmaktadr. Orta kuzey kaidenin gneybatdaki iki stun temeli in-situ olarak durmakta olup dier stun temellerinin sadece yerleri gzkmektedir. Kaide profili ilenmi olmasna karn stun temelleri yalndr. Stun temeli, drt keli plint ve onun zerine oturan iki kademeli dairesel elemanlardan oluur. (Naumann, 1976, s. 127) (ekil B.81) Gneydeki i kaidede ise stun temeli bulunmamaktadr. (ekil B.82) Kuzeydeki i kaidedeki drt stun ksmen in-situ olarak durmaktadrlar; ancak orta gney itekiler yerlerinde deildirler. Stunun st ksm dz olup sslemeleri bir bantla sona erer. (Bkz. Krischen restitsyonu) Stunlarn ap 1.25 metre, ykseklii 14 metredir. Stunun alt ap 1.58 m. ile 1.61 m. arasnda deiir. Olduka tam bir parann ap 1.59 m.dir. Paralar stste oturamad iin ykseklik kesin olarak bilinememektedir. Ancak, Mller-Wiener, ge antik dnemde yksekliin apn 7 kat orannda olduunu ve buna gre stunun yksekliinin 11 m. olabileceini belirtmitir. Mller-Wiener, stunlarn sadece paralar kalm olduu iin bu llerin tam olmadn belirtir. Korint stun balklarnn tabannn ap 1.25 metre, ykseklii 1.45 metredir ve akantus yaprakldr. (Casson-Rice, 1929, s. 38) Stunlara ait yukardan uzanan ve stunu kavrayan ellerin olduu paralar bulunmaktadr. Bunlarn stun gvdesinin stnde ve stun balnn altnda konumlandklar dnlmektedir. Paralarn Heraklesin lobutundan esinlenildii varsaylmtr. (Mller-Wiener, 2002, s. 262; Mango, 1990, s. 44) Stun gvdelerinde ssleme olarak budak ekli kullanlmtr. Schede, 1920 ylnda Simkehan avlusunda bulunan mermer stun parasyla ilgili u betimlemeyi kullanmtr: Stun, tuhaf bir biimde dallar koparlm aa gvdesi gibi yaplmtr. Bu figr, baz Yunan ve Roma heykellerinde de kullanlmaktayd. Bu

57

heykellerden birinde Herakles, budakl bir aa gvdesine yaslanr.32 Kosswige gre tak stunlar iin alnan rnek, servi aac familyasndan bir ard trnn33 gvdesidir. Ssleme dokusunu oluturan budaklar, yan dallarn balant yerleridir34. kntnn iindeki dairesel ksm, kesilmi daln geride kalan parasn anlatmak iin kullanlmtr. (Kosswig, 1968, s. 261) Stunlarda budaklar model alan bu motiflerin arasnda dalga motifleri vardr. Kosswig, dalgalarn doadaki rneklerinin aa kabuundaki yarklar olduunu belirtmitir35. (Kosswig, 1968, s. 262) Bu iki sslemeye benzer sslemeler, Yerebatan Sarayndaki kk bir stnda daha grlmtr. (ekil B.83) Motifler, ta ve iilik ayndr, ancak Theodosius Tak stunlarndaki motiflerden ok daha kktrler. Theodosius Zafer Taknn kuzey yznde yivli bir ssleme vardr. Bu sslemenin zerinde yayn bir paras olan kk bir korni, korniin zerinde ya da yannda oymal bir saak vardr. zerlerinde meyve ve iek motifli bir korni daha bulunmaktadr. Tavan, panellere ayrlmtr ve her panelde iek, meyve, balk gibi farkl motifler vardr. (ekil B.84) Casson-Rice, bu motiflerin kutsal anlamlar olabileceini belirtmilerdir. (Casson-Rice, 1929, s. 38) Yan kemerlerin restitsyonu iin orta kemere gre daha az yazl ve arkeolojik bilgi bulunmaktadr. Kalntlarn arasnda orta ksm oyulmu bir pilastr (duvar aya) vardr. (ekil B.85 ve B.86) ki yan kaidenin st yzeylerinde olduu gibi alt yzeylerinde de ikier dbel delii mevcuttur, ancak birbirleriyle aralarndaki uzaklklar farkldr. ki orta kaidenin st yzeylerinde mesnet izleri, orta kaidelerin iki d stun iftinin arasndaki bir duvara aittir. Naumann, in-situ olarak bulunan

32

Benzer teknik ve ssleme Bulgaristan-Varnadaki Roma hamamlarndaki ikili stunlarn fragmanlarnda da grlmektedir. Bkz: Kosswig, 1968, pl. 84.2.
33

Bu aa, Ege adalar, Krm, Anadolu, Kbrs, Bat Suriye, ran ve Afganistanda 1000-2000 m. arasnda yetiir. 20 m. ykseklie ve 3.50 m. apa ular. Gl, ikin dokusuyla dier ard trlerinden ayrlr. Bkz. Kosswig, 1968, s. 261.
34

Yan dallarn kesilmesiyle hzla byyen gvde dokusu sonucunda oluurlar. Daln kesilmesi, yani aacn yaralanmasyla ortaya ktklar iin yaral doku olarak tanmlanrlar. Budak, daln balant yerinin altndaki yeni filizde knt olarak durur. Botanik adan doru ynlenmise, dairesel ekilli kaln ksm altta durur ve yukar doru sivrilir. Ancak Theodosius Taknda bu motif baaa yerletirilmitir. Yunan ve Roma heykellerinde de durum ayndr. Bkz. Kosswig, 1968, s. 261.
35

Bu yarklar hzl byme sonucu gvdenin iinde oluurlar ve yarann kapanmasyle belirginleirler. Bkz. Kosswig, 1968, s. 262.

58

gney kaidenin gneydou temelinin bu duvar iin kesilmi olmas gerektiini ifade etmitir. (Naumann, 1976, s. 129) Stunlarn arasnda duvarlarn nnde duran ya da iine giren pilastrlarn zerinde yan geitlerin kemerlerinin ykseldii kabul edilmitir. Naumanna gre Efes`teki orta liman kaps bu tip bir girie rnektir. (ekil B.87) Yan geitler, kemerle rtldr ve stunlarn arasnda kemerlerin oturduu ayaklar vardr. Naumann, Theodosius Tak`nda da bu rnekte olduu gibi drtl kaide zerindeki at kiriinin yan kemer duvarlarnn zerinde geriye ekilmi olmas gerektini belirtir. (Naumann, 1976, s. 129) Naumann`a gre, yan kemerler, zerlerinde heykel tayacaklar iin bilinli bir ekilde ayr yaplar olarak vurgulanm olabilir. (Naumann, 1976, s. 129) Naumannn restitsyonuna gre yan geitler, kendi balarna ayakta duran kaplardr. Yksek orta kemer, iki kapnn at kiriinin zerine oturmaktadr. MllerWiener bu restitsyonu yan kemerlerdeki en dtaki stun iftlerini kaldrarak dzeltir. (Mller-Wiener, 2002, s. 263) Takn 558 depreminde yklp ilk yapld tek geitli haline dnd kabul edilmektedir. (ekil B.88) Naumann, kazlar sonucu harabelerin hala durmakta olan ana kemer duvarlarnn yanna istiflendiini, bu harabelerin ykseklii bilinmeyen bir caddeyi snrladn ve ayn zamanda bu caddenin altna kanallar konulduu sonucuna ulamtr. (Naumann, 1976, s. 132) Gnmze kadar Naumann dnda kimse tak kalntlaryla ilgili bir restitsyon nerisinde bulunmad iin Naumannn restitsyonlar dorulanabilir deildir. Bugn, takn ortadaki kaideleri halen in-situ olarak Ordu Caddesinin gney kenarnda durmaktadrlar. Taka ait stun gvdeleri, stun balklar, aritrav paralar vs. kaidelerin arasnda ve yanlarnda cadde boyunca uzanmaktadrlar. (ekil B.89 ve B.90) Gney kaidenin kuzey kenar, caddeye bakan, kuyumcu olarak kullanlan, Simkehana ait bir dkkann iinde grlebilmektedir. (ekil B.91) Kuzey kaide ise Ordu Caddesindeki almalar srasnda bulunmu, ancak kaide paralar yerinden kaldrlmtr ya da yklmtr; bu paralara ne olduu ya da nerede olduklar bugn bilinmemektedir.

59

3.3 Theodosius Bazilikas Theodosius Bazilikasnn Konstantinopolis senatosuna ev sahiplii yapt bilinmektedir. (Cedrenus, 1838, I, s. 610, 12-14) Yeri tam olarak bilinmemektedir. Zonoras ve Cedrenus, bazilikann Tauri Forumu`nda olduunu sylerler. (Ioannis Zonorae Annales, 1841, s. 14, 1-125; Cedrenus, 1838, I, s. 610) Sekizinci blgede olduu bilinmektedir. (Notitia Urbis Constantinopolitatae, 1876, s. 236, Reg VIII36) Sekizinci blge Mesenin gneyinde yer ald iin bazilikann Theodosius Forumunun gney ucunu oluturduu sylenebilir. (Bauer, 1996, s. 190) Kaynaklardan edindiimiz bilgilere gre Theodosius Bazilikas, 28 x 80 metre boyutlarnda, nefli, her biri yaklak 8 m. yksekliindeki oniki stunlu bir yapdr. (Ioannis Zonorae Annales, 1897, III, s. 125, 8) 462 ylndaki byk kent yangnnda ykld bilinmektedir. (Ioannis Zonorae Annales, 1897, III, s. 124, 16; Cedrenus, 1838, I, s. 609, 23 ve s. 611, 1) Ancak yangndan sonra yapnn tekrar ina edilip edilmedii ile ilgili kaynaklarda bir bilgi bulunmamaktadr. (Speck, 1974, s. 98) Cedrenus yle aktarr: I. Leosun 5. ylnda, yani 462 ylnda, Konstantinopoliste Neoriondan balayan ve ehrin ilerine ilerleyen bir yangn olur. Yangn Taurosta bulunan, biraraya gelip ileri tartmalar iin belediye meclisi yelerine ve konseye bakanlk ederken imparatora hizmet veren, kuzey ve gney taraflarnda aty tayan, Troias tandan, renkli, 25 ayak yksekliinde oniki stunlu, dou ve bat tarafnda 240 ayak uzunluunda, 84 ayak geniliinde apsidli evi ykmtr. (Cedrenus, 1838, I, s. 609, 23) Cedrenusn ifadesinden yola karak, atnn oturduu kolonadlar, yani sahnlar ayran duvarlar kuzey ve gneyde bulunduklar iin yapnn dou-bat aksnda yani Meseye paralel ynlenmi olduu sonucu karlr. (Mango, 1990, s. 44) Ayrca Cedrenus bu ifadeyle, yapnn dou ve bat ularnda yani bazilikann dar kenarlarnda apsidler olduu bilgisini verir. Verilen stun says 80 m. uzunluundaki bir yapy tamak iin azdr. Ancak Bauere gre sadece Troias mermerinden olanlardan bahsedilmi olmaldr; daha az deerli olan malzemelerden yaplm stunlara deinilmemitir. (Bauer, 1996, s. 190) Speck, bu bilgilerin ak olmadn ve yapnn doru bir restitsyonun yaplamayacan savunur. (Speck, 1974, s. 97, dipnot 37)

36

Sadece Notitiada bazilika resmi ad ile anlr.

60

Theophanes, 431 ylnda forumda bulunan bir yapdan bahseder. (Theophanis Chronographia, 1883, s. 88) Janin, bu yapnn Theodosius Bazilikas olabileceini belirtir. (Janin, 1964, s. 164) Ancak, Speck iki terimin ayn yapy ifade etmediini ve iki farkl yapnn sz konusu olduunu savunur. Schneider, bu yapnn bazilikann adalet konumalar iin zellemi bir ksm olduunu nerir. (Speck, 1974, s. 97) Eski kaynaklarda geen bazilika betimlemeleri yapnn Traianus Forumu`ndaki bazilikaya benzediini dndrr. 1958`de Bayezt Cami nndeki alann seviyesinin indirilmesi srasnda 4.5 m uzunluunda bir aritrav bulunur. Bu aritravn bazilikaya ait olabilecei dnlmtr. (ekil B.92) (Muller-Wiener, 2002, s.) niversite ktphanesinin bulunduu alanda, yani hamamn dousunda ve tak buluntularnn kuzeyinde 1969 ylnda adet aritrav paras bulunmutur. Bu paralar, yarap 3.60 m. olan bir erisellik gsterirler. (ekil B.93, B.94 ve B.95) Bu kalntlarn tak buluntularnn kuzeybatsnda yer alan eksedraya ait olmadklar kabul edilmitir. (Bkz. Blm 3.9) Bauer bu paralarn Theodosius Bazilikasnn apsidlerine ait olduunu ileri srer.

3.4 Forumdaki Heykeller Theodosius Forumunda ka heykel olduu ile ilgili kaynaklardan gnmze ulaan net bir bilgi bulunmamaktadr. Forumda I. Theodosiusun atl heykelinin mevcut olduu bahsedilmekle birlikte, dier heykellerle ilgili kesin bir yargya varlamamaktadr. 3.4.1.1 Theodosius Atl Heykeli Patriada Theodosius Forumunun ortasnda bir atl heykelin bulunduu yazldr. (Patria, 1907, II, s. 47) Cedrenusun bu atl heykelin bulunduu yer ile ilgili ifadesi ska tartlmtr. (Cedrenus, 1838, I, s. 566, 6) Constantinos Rhodios ve Cedrenus, Theodosiusun sa elini ehre doru uzatarak stundaki zafer resimlerini gsterdiini yazmlardr. (Cedrenus, 1838, I, s. 566, 8; Legrand, 1896, s. 237) Kollwitz ve Schneider bu ifadeye gre, atl heykelin stunun kuzeyinde yer alm olduunu

61

varsayarlar37. (Kollwitz, 1941, s. 9; Schneider, 1936, s. 19) Niketas Choniates, bu heykelde I. Theodosiusun sa elinin batan gne ynn, yani baty gsterdiini yazmtr. (Nicetae Choniatae Historia, 1975, s. 649, 62) Constantinos Rhodios ve Cedrenusun yedi harikayla ilgili betimlemelerinde atl heykelin iki yolun kesiiminde bulunan yksek bir mermer kaide, yani tetrapylon zerinde durduu yazldr. Bauere gre bu ifadeye uygun bir yap, yalnzca iinden geilebilen, drt ayak ya da stuna oturan bir kaide olabilir. (Bauer, 1996, s. 200) P. A. Dethier, 1865 ylnda Beyaztta yaplan bir kaz srasnda bu kitabenin bir parasn bulduunu zannetmitir. Dethierin bir tetrapylon ve heykelle ilgili rekonstrksyonu vardr; ancak bu rekonstrksyonu arkeolojik buluntu ve atl heykelle ilgili olmayan bir kaynak bilgisiyle ilikilendirmitir. (ekil B.96) Constantinos Rhodiosa gre, Arcadius bu heykeli foruma koydurtmutur. (Legrand, 1896, s. 219) Nicetas Choniates ve Patriaya gre tuntan yaplm at zerindeki bu heykel, Yunanl adalar tarafndan Pegasos ya da Bellerophon zerindeki Josua olarak adlandrlrd. (Nicetae Choniatae Historia, 1975, s. 643, 23 ve s. 649, 61-65; Patria, 1907, II, s. 47; Parasteis, 1901, s. 176, 9) Bauere gre Patriann aktard efsane ancak, drt cepheli kaidenin etrafnda savalar gsteren kabartmalarla aklanabilir. (Bauer, 1996, s. 200) Constantinos Rhodios, heykelin yeni dkm bronzdan olduunu ve sol elinde yerkre tadn belirtmitir. (Legrand, 1896, s. 237) Parasteis ve Patria`da heykelin gmten yaplm olduu yazldr. Kaynaklardan Ayasofya`nn yanndaki Augusteion meydannda XVI. yzyla kadar yer alm gmten bir atl heykelin varl bilinmektedir. (Marcellini Comitis Chronicon, 1894, s. 62) Kollwitze gre Augusteionda yeralan heykel, atn zerinde Theodosius yazmas ve Theodosiusn bir madalyasndaki resmin benzerlii sebebiyle Theodosius Forumundaki Theodosius atl heykeliyle kartrlmtr. (ekil B.97) Kollwitz, Theodosius Forumundaki heykelin bronz dkm olabileceini ifade eder. (Kollwitz, 1941, s. 13) Constantinos Rhodiosa gre atl heykelin kabartmalarla ssl kaidesinde Maksimus`la yaplan Trakya`daki sava ilenmiti. (Legrand, 1896, s. 219) Patria`ya

37

Unger ve Gurlitt dahil baz aratrmaclar bu atl heykel ile Theodosius Stununun zerinde duran atl heykeli kartrmlardr.

62

gre ise kabartmalarda Gotlar Sava ve ehrin son gnleri anlatlmaktayd ve atn toynann altnda yenilmi ve diz km bir barbar figr vardr. (Patria, 1907, II, s. 47) Heykelin kaidesinde I. Theodosius iin yazlm olan kitabede yle deniliyordu: Theodosius, sen douda parlayan ikinci gnesin,
Sen gkyznn ortasnda bir lmlsn, Senin ayaklarnn dibinde deniz ve lsz topraklar var, Silahlarn prl prl parlad gibi atn da prl prl parlyor, Ey yce yrekli, sen bu duruunla cesaretin sembolsn.
38

Kollwitz, ve Janin bu kitabeye gre yeryznn ve denizin I. Theodosiusun atnn ayaklar altnda temsil edildiini belirtmilerdir. (Kollwitz, 1941, s. 9; Janin, 1950, s. 70) Kollwitze gre imparatorun yukar doru kalkk eli ve hal yerkre onun dnya hakimi olduunu sembolize eder. (Kollwitz, 1941, s. 9) Cedrenus ve Constantinos Rhodios elin kabartmalarla ssl zafer stununu gsterdiini yazmlardr. (Cedrenus, 1838, I, s. 656, 21) Harun bin Yahya, Patriada yazld gibi Constantinopolis halkn armak iin elin yukar kalktn sylemitir. (Patria, 1907, s. 284, 10) Procopius`a gre, yukar kalkan el Barbarlara yerlerinde kalmalarn ve ilerlememelerini emretmektedir. Ortaada elin Trkleri durdurmak iin yukar kalkt sylenmitir. Iustinianus atl heykelinde de yukar kalkan el, douda Persleri durdurduunu anlatmaktayd. H.P.LOrange, dnya hakimi sembol olan kalkk elin I. Constaninustan sonra imparatorla zdeleen Sol Invictustan geldiini aklamtr. Yukar kalkk el hareketi I. Theodosiusun oullarna kadar madeni paralarda kullanlmaya devam etmitir. mparator Aleksios V. Murtzuphlosun tm halkn nnden stundan aa atlmasndan sonra I. Theodosius`un atl heykeli 1204 ylnda Latinlerce yklm ve eritilmitir39. (Nicetae Choniatae Historia, 1975, s. 649)

38 39

Trkesi, Gezgr, 1980, s. 12den alnmtr. Almancas iin bkz: Kollwitz, 1941, s. 8

Berger, orta Bizans kaynaklarnda geen atl heykelin aslnda I. Theodosiusun torunu II. Theodosiusa ithaf edildiini belirtir. (Berger, 1988, s. 326 ve s. 494) Ancak bu dnemdeki kaynaklarn hepsinde Tauri Forumunda bulunan heykelin I. Theodosiusa ait olduunu yazldr.

63

3.4.2 Dier Heykeller Notitada, Theodosius Forumunda iki atl heykel bulunduu yazldr. (Notitia Urbis Constantinopolitatae, 1876, s. 235, Reg. VII) Cedrenus da forumda biri I. Theodosius atl heykeli olmak zere iki atl heykel bulunduundan bahseder; ancak bahsettii dier heykele baka bir tarihi deinmemitir; yani ok nceden yklm olmaldr. Sonraki kaynaklar tek bir boy heykelinden bahsederler. Schneidere gre kaynaklar ayn atl heykelden sz ediyor olabilir. (Schneider, 1936, s. 20) Iustinianusun bir atl heykel getirttii ve malzemesini erittirerek Augusteiondaki stuna konulmak zere kendi heykelini yaptrd bilinmektedir. (Bauer, 1996, s. 201) Malalasa gre getirtii heykel, Tauri Forumunda bulunan Arcadius heykelidir. (Ioannis Malalae Chronographia, 1831, s. 482, 14-17) Bauer, bu bilgiden yola karak, halka ald zamanda forumda I. Theodosius ve Arcadiusun atl heykellerinin bulunduu ve Iustinianus dneminde, 543 ylnda, Arcadius atl heykelinin forumdan uzaklatrld sonucuna varmtr. (Bauer, 1996, s. 201 ve 202) Ancak Theophanes, Arcadius heykelinin 557 ylndaki depremde ykldn bildirmitir. (Theophanis Chronographia, 1883, s. 231) Anthologia Palatinaya gre forumda imparator Hadrianusun atl heykeli bulunmaktayd. (Anthologia Palatina, 1957-1958, s. 16, 65) Patria`ya gre Hadrianusun atl heykeli, Honorius, Arcadius ve I. Theodosiusun atl heykelleriyle birlikte stunun yaknlarnda bulunuyordu. mparatorun oullarnn heykelleri stunun dousuna ve batsna yerletirilmiti. (Patria, 1907, s. 170, 176) Schneider, forumda Hadrianusun heykelinin olamayacan, ancak Gratianusun heykelinin olabileceini ve isim benzerlii sebebiyle yanl yazlm olabileceini varsaymtr. (Schneider, 1936, s. 20) Bauere gre Theodosius Forumunun nemli heykelleri I. Theodosius ve olu Arcadiusun atl heykelleri ile stunun zerinde duran I. Theodosius heykeliydi. Bauer, Patria yazarlarnn verdii II. Theodosius ve Hadrianusun atl heykellerinin Tauri Forumunda bulunduu bilgisinin yanl olduunu, forumda Hadrianus atl heykeli bulunmadn ileri srmtr. (Bauer, 1996, s. 201) Mller-Wienere gre ise stunun dousunda ve batsnda I. Theodosius`un oullar Arcadius ve Honorius`un heykelleri vard. 557 depreminde Arcadius`un heykeli

64

dmtr. Pseudo-Codinus Tauri Forumunda Theodosius heykelinin nnde diz ken daha kk bir heykelden bahseder. (Majeska, 1984, s. 240; Parasteis, 1901, s. 39) Schneider, forumda baka heykellerin de olmas gerektii dncesindedir. (Schneider, 1936, s. 20) Patria ve Parasteiste Tauros blgesinde Aspar atl heykelinin olduu yazldr. (Parasteis, 1901, s. 14; Patria, 1907, s. 99) Konstantinopoliste birok atl heykelin olduu bilinmektedir. Strategion`da Constantinus`un bir atl heykeli bulunuyordu. (Socratis Scholastici Historia Ecclesiastica, 1864, I, s. 16, I) Constantinus dneminde Khalke kapsnn zerinde imparator ve oullarnn heykeli vard. Kafalarnda kutsal hale, ayaklarnn dibinde l bir ejderha vard. Hipodromda Gratianus, Valens ve I. Theodosius`un atl heykelleri vard. (Parasteis, 1901, s. 32, 3; Patria, 1907, s. 190, 6- II, 76; Patria, 1907, s. 207, 7- II, 104) Burada ayrca Iustinianus`un bronz atl heykeli de vard ve zerinde iki epigram bulunuyordu. (Parasteis, 1901, s. 61; Patria, 1907, s. 60, 11)

3.5 Hamam II. Iustinus (565-578) Taurostaki hamam yeniden ina ettirmi, 569-570 yllarnda kullanma sokmutur. Hamama karsn ismini verir; hamamn ad artk Sophianaidr. (Theophanis Chronographia, s. 243, 22-24; Berger, 1982, s. 155) nceki hamam yapsyla ilgili bir ey bilinmemektedir.

3.6 Kiliseler Cedrenus, Leon dneminde kan bir yangnla Taurosta, biri tetrapilondan uzak olmayan, dieri Tauri Forumuna bitiik olan, her trl tala sslenmi iki ok byk kilisenin yandn belirtmitir. (Cedrenus, 1838, I, s. 610; Gyllius, 1997, s. 140) Anonim bir Rus kaynana gre Bakire Meryem Kilisesi, Beyazt Caminin yerinde durmaktayd. Majeskaya gre bu durum doru olabilir. (Majeska, 1984, s. 274) Tauri Forumunun yaknndaki Ordu Caddesinin kuzeyi ile Byk Reit Paa Caddesinin dousu arasndaki Theodosius Taknn kuzeybatsna denk gelen alanda 1946 ylndaki Fen- Edebiyat Fakltesinin temel inaat srasnda kilise yaps bulunmutur. (Fratl, 1952, s. 17; Ogan, 1948, s. 12) naat sebebiyle buluntularn 65

tam bir arkeolojik incelemesi yaplamamtr. (Mathews, 1971, s. 67) Kiliselerin tam olarak hangi kiliseler olduklar bilinmemektedir. Yazl kaynaklar Tauri Forumunun yaknlarndaki drt kiliseden bahseder. Mathewsa gre Taurustaki Hag. Ionnes Prodromos Kilisesi ile Hag. Theodoros Kilisesinden biri A Bazilikas olabilir. (Mathews, 1971, s. 68) Yazl kaynaklarda geen Hag. Markos ve Theotokos kiliseleri 5. yzylda yaplmlardr; B ve C Kiliselerinin bulunduu alanda ortaya kan 5. yzyla ait stun balklar burada bu tarihli yap veya yaplar olduu dncesini desteklemektedir. (Mathews, 1971, s. 69) Fratl, A Bazilikas ve C Kilisesinin 6. yzyla ait olduklarn, B Kilisesinin ise daha yksek bir seviyede olmas ve duvarlarnn A Bazilikas ve C Kilisesi ile ilikide olmamas sebebiyle daha ge tarihli olduunu varsaymtr. (Fratl, 1951, s. 168) Ayrca B Kilisesinin C Kilisesine yakn olmas sebebiyle bat girilerinin engellenmesi durumu da Bnin Cden daha sonra yaplm olduu dncesini desteklemektedir. (ekil B.98) (Mathews, 1971, s. 69) B Kilisesi, bir orta nef ve her yanda ikier sahndan olumaktadr. C Kilisesi ise bir orta nefli ve iki sahnl olup gneyinde bir eksonarteks bulunmaktadr. (ekil B.99) C Kilisesi Mathewsa gre 6. yzyl plan tipine uymamaktadr; ift narteksli ve kk lekte olmas yapy orta veya ge Bizans dnemine tarihlemektedir. Mathews sadece A Bazilikasnn 6. yzyla ait olabileceini ifade etmitir. (Mathews, 1971, s. 69) Bu yapdan Bazilika A olarak adlandrlan yap, Iustinianus dneminde kentte ina edilmi ve gnmze tam planyla ulaan tek yap olmas sebebiyle ayr bir neme sahiptir. Nerdeyse tam olarak korunmu durumda bulunan A Bazilikasnn krmz mermer ambosu Ayasofya Mzesinin bahesine nakledilmitir. (ekil B.101) Bu ambo, Konstantinopolisteki erken Bizans kiliselerinden gnmze ulaan tek ambodur. (Mathews, 1971, s. 70) ki taraftan basamaklarla ulalan bir platformdan olumaktadr, ancak kilise iinde yeri bilinmemektedir. A Bazilikas 19 m. geniliinde ve 15.40 m. uzunluunda olup orta nef ve iki yan sahnl kk bir i mekandan, tm cephe boyunca ve iki ynde cephenin de tesinde uzayan 38 m. uzunluktaki bir narteksten olumaktayd. (ekil B.100) Orta nef ile sahnlar kaideleri in-situ olarak duran er stun ile ayrlmaktaydlar. Narteks batda atrium olabilecek bir alana almaktayd, ayrca kilisenin iki yannda birer ak avlu bulunmaktayd. Avlularn bat ucunda i mekana alan kaplar bulunmaktayd. Kuzeydeki avlunun kuzeybat ucundan C Kilisesinin eksonarteksine girilebiliyordu. Bu avlunun altnda 66

beik tonozlu bir sarn bulunmutur. (Mathews, 1971, s. 72) Kilisenin dousunda yarm daire eklindeki apsis ile apsisin kuzey ve gney tarafndaki 4.3 x 3.5 m. boyutlarndaki iki odann sadece temel duvarlar kalmtr.

3.7 Sarnlar niversitenin nndeki tnel inaat srasnda adet Bizans sarnc bulunmutur. (ekil B.102) (Fratl, 1967, s.220) Bugn yerinde stanbul niversitesi Edebiyat ve Fen Fakltelerinin bulunduu Zeynep Hanm Kona karsnda katlar arsnn40 nnde bir sarn olduu bir Osmanl belgesinde41 yazldr. Bu belgeye gre sarn 26.60 x 11.40 m. boyutlarnda ve 3.80 m. yksekliindedir. Ancak bu belgedeki sarncn Beyazt Meydanndakilerden hangisi olduu tesbit edilememitir. (Bayraktar, 1992, s. 92) Sarn A: 1957-61 yllar arasnda niversite ana kaps nnde, Vezneciler Caddesi trafik tneli inaat kazsnda bulunmutur. (ekil B.103) st ksm 1956daki meydan alaltma almalar srasnda yklmt. Sarn, trafik tnelinin ortasna doru uzanmakta olduu iin yola gelen ksm kaldrlmtr. Yolun gney tarafnda sarncn iki stunu ve duvar kalntlar grlebilmektedir. (Fratl, 1967, s.220, sarn A; Ataeri, 1965, s. 69) (ekil B.105) Sarn B: 1961 ylnda Beyazt Meydannn dzenlemesi srasnda bir sarncn tonozlar ortaya kmtr. Bu sarn trafik tneli yolunun dnda kalmakta olduundan beton ile takviye edilmi ve zeri kapatlmtr. (ekil B.104) (Fratl, 1967, s.220) Beyazt Meydannn kuzeydousunda bulunan sarn, Fuat Paa Konana 30 m., Beyazt Medresesine 45 m., niversite ana giri kapsna da 125 m. uzaklktadr. Ataeri, sarncn erken Bizans dneminin sonlarna ait olabileceini belirtmektedir. (Ataeri,

40

1836 ylnda burada kan yangn sonucunda katlar ars tamamen yanm ve yklmtr. (Bayraktar, 1992, s. 92) stanbulda tesbit edilen Bizans sarnlar hakkndaki D.10729/2 numaraya kaytl, tarihsiz ve imzasz olan belge, 19. yy.a ait olarak kabul edilmitir.
41

67

1965, s. 67) Dikdrtgen planldr. Genilii 6.30 m.dir. Sarn tam olarak alamad iin uzunluunun 7.65 m.lik ksm, ykekliinin ise 2.75 m.lik ksm tesbit edilebilmitir. Tek sra halinde duran 4 stun meydana karlmtr. apraz tonozla rtl olup kelerde kelikler vardr. Duvarlar su svas ile svanmtr. Stun balklar dikdrtgen eklinde olup alt ksmda volte benzer kvrk ksmlar grlr. ki ayr karakter gsteren stun balklar 41 cm. ykseklikte, ve 60 x 47 cm. boyutlarndadr. Stun ve stun balklar mermerdendir. Sarncn adet tonoz gbei mevcut, adet tonoz gbei ise ykk durumdayd. (ekil B.106) Plandaki 1 numaral tonoz gbei tuladan yaplmtr ve 29 x 43 cm. boyutlarnda sslemeli alan vardr. Bu alann yan tarafnda tula sslemeli dikdrtgen bir ereve daha mevcuttur. 2 numaral tonoz gbeinde 14 x 21 cm.lik dikdrtgen bir alan iinde ha ekli, dnda 41 x 44 cm.lik yine bir dikdrtgen ereve mevcuttur. 3 numaral tonoz gbeinin iinde de bir ha grlmektedir. Tula genilikleri 3 cm. olup uzunluklar eitlidir. Tonozlardaki tulalarda da ayn durum grlmekte olup kalnlklar 3, 3.5, 4 cm.dir. (Ataeri, 1965, s. 67) 1420 ylna doru Buondelmonti, Krkmartirler Kilisesinin dousunda ve Khalkeon Tetrapylonunun yaknnda byk bir sarn grmtr. (Ataeri, 1965, s. 68; Janin, 1950, s. 204) Buna gre sarn Tauri Forumunun kuzeybatsnda olmaldr. (Ataeri, 1965, s. 68) Sarn, imparator Phokas42 tarafndan yaptrlmtr. (Chronicon Paschale, 1832, s. 698-9) Bu sarncn kesin yeri tesbit edilememitir, ancak Ataeriye gre meydanda kalntlar bulunan bu sarn sz konusu sarn olabilir. (Ataeri, 1965, s. 67) Gyllius, Forum Tauride mermer stunlarla tanan bir sarn grmtr. (Gyllius, 1997, s. 143) Forchheimer-Strzygowskiye gre cami ile niversite ana kaps arasndaki sarn, Gylliusun bahsettii sarn olabilir. (Forchheimer- Strzygowski, 1893, s. 111)

42

Lalelide ukureme civarnda Phokas Sarnc olarak da adlandrlan 70 stunlu bir sarntan bahsedilir. (Forchheimer- Strzygowski, 1893, s. 112, not 1)

68

Sarn C: Sarn tamamen yklm durumdayd, sadece bat kesini tesbit edebilmilerdir. (ekil B.102deki sarn C) Burada ii sarn harc kapl bir alt yap ve bunun iinde zengin bir mermer kaplama barndrd anlalan bir binaya ait muhtelif profilli ve dz renkli mermer kaplama paralar ve mermer levha zerine kakma olarak yaplm bir mozaik levha bulunmutur. (ekil B.107) (Fratl, 1967, s.220) Sarn D: Simke Han`n gneydousunda bir sarn ile 4.-6.yzyla ait yap kalntlar bulunmaktadr. Bu yaplar 1948-49 yllarnda E.Mamboury gzlemlemitir. [MllerWiener, s. 261, ekil 294de C ile gsterilen yap] Bugn bu yap Antik Cisterna Hotelinin restoran olarak kullanlmaktadr. (ekil B.108) Sarn E: Caminin ve Ordu Caddesi`nin gneyinde bir sarn ve sarncn kuzeyinde kanal sistemi vardr. Kanal sistemi, her biri 1.6 metre geniliindeki paralel tonozlu kanaldan oluur. 1953`te E.Mamboury saptar. Mller-Wiener, sarncn forumun gneyindeki teraslama sistemine ait olabilecei dnmtr. Sancn kuzeyindeki stilobat herhalde teraslama sistemindeki mevcut stilobatla ayn hizadayd. niversite ktphanesinin dousunda, Schneiderin bazilika olarak gsterdii yerin43 hemen sa kenarnda iki sarn kalntsna rastlanmtr. ksmlar su geirmez har ile sval olan duvarlarn 0.04 m. kalnlkta tula ve hemen hemen ayn kalnlkta har ile ilendikleri grlmtr. (Duyuran, 1958, s. 28) Schneider; niversite yapsnn gneybat kesine yakn bir sarntan bahseder. Nimfeum Maksimis`tan akan suyu toplamak iin yaplm olmas gerekir. (Schneider, 1936, s.)

43

Schneider, 1936, resim 5.

69

3.8 Arkeolojik Kazlar Sonucu Bulunan Forum Alan veya Yaknndaki Dier Yaplar Beyazt Meydan ve evresinde 1943 ile 1973 yllar arasnda yaplan kaz ve sokak almalarnda Beyazt Hamamnn dousunda bulunan ve kaynaklarda bahsedilen Nimfeum Maius olduu dnlen bir yapya ait paralar bulunmutur. Bunlarn yansra eitli duvar paralar, stun balklar, stun temelleri ve heykeller ortaya karlmtr. 3.8.1 Beyazt Hamamnn Dousundaki Eksedral Yap stanbul Arkeoloji Mzesi 1943 ylnda hamamn dousundaki 18. yzyla ait evlerin arasnda sondajlar gerekletirmitir. Ernest Mambourynin 1943 tarihli plannda (ekil B.75) bu sondajlarda ortaya kan yap kalntlar ve bir mermer blok (M) gsterilmitir. (Naumann, 1976, s. 117) Ordu Caddesindeki almalar srasnda 1958 ylnda Mller-Wiener, Mambourynin bahsettii mermer blokta sonlanan ve iki mermer temelin in-situ olarak durduu bir stilobat gzlemlemitir. (ekil 109) (Naumann, 1976, s. 117) 1969 ylnda Beyazt Hamam`nn dousunda, Theodosius Taknn kalntlarnn karsnda niversitenin ktphane binasna yer amak iin bir ka ev yklm ve caddenin bugnk seviyesinde Bizans dnemine ait duvar kalntlar ile Bizans yaplarna ait yap paralar ortaya karlmtr. Duvar kalntlar az ve para para olup tak evresinde yaplan nceki aratrma ve kazlarda gzlemlenen dier yap elemanlarna bitiiktirler. Bu almalarda mermer blok tamamen ortaya karlm, stilobata dik al olarak dou-bat ynnde devam eden bir duvar ile mermer bloun kuzeyinde ve dousunda yap paralar bulunmutur. (Naumann, 1976, s. 117) st ksmlar ilenmemi olan mermer blok, 1.41 m. yksekliinde, 2.20 m. uzunluunda ve 1.70 m. geniliinde olup stilobatn kesinde bulunuyordu. (B.110 ve B.111) Stilobatn mermer bloktan 35 m. gneye ve 27.60 m. batya doru devam ettii gzlemlenmitir, ancak Naumanna gre stilobat iki yne doru daha da uzamaldr. (Naumann, 1976, s. 119) Blok, 0.42 m. ykseklikte bir mermer levhann zerinde durmaktayd. Levhann gneyinde Mller-Wienerin 1958 ylnda

70

gzlemledii kuzey-gney dorultusundaki mermer stilobat, batsnda ise ta bir duvar bulunmaktayd. (ekil B.112) Mermer bloktan batya doru temeli -1.1544 m.ye kadar inen moloz tatan bir duvar uzanmaktayd. (ekil B.113) Duvarn zerinde birka noktada 35x35 cm. boyutlarndaki tulalardan oluan duvar kalntlar saptanmtr. Aralarnda 2.40 m.lik geit olan stunlar 1.20 m. derinlikte ve deimeli olarak 1.05 m. ile 1.50 m. geniliindeydi. Tula stunlarn st yzeyi stun stilobatnn 0.18-.35 m. altnda ve batdaki mermer levha zeminin 0.24 m. zerindeydi. En doudaki tula stun (-0.18 m.) duvarn hemen kuzeyinde bulunan mermer levhadan (-0.29 m.) 11 cm. yukarda olduu iin Naumanna gre bu kalntlar byk ve dzgn olarak konulmu mermerlerden oluan mermer tabanl (0.42 m.) bir ayak srasna iaret ediyor olabilir. (Naumann, 1976, s.119) Gney ksmda da ayn ekilde dzenli kesilmi levhalardan oluan, -0.42 m. seviyesinde bulunan bir mermer zemin vard. (ekil B.114) Ayak srasnn temel duvar batda duvara konulmu iki mermer blokla kesilmekte, devamnda ise -1.35 m. derinliindeki mermer zemine bitimekteydi. Bu yzeyin batya doru 7.80 m.lik ksm aa karlmtr. Ayak srasnn 3.80 m. kuzeyinde 35 x 35 cm.lik tulalardan oluan 5-7 kat tabaka bulunmutur. Naumann, bu kalntlarn eimli arazide istinat duvar grevi mi grdklerini yoksa daha ge tarihli bir yapnn paralar m olduklarnn belli olmadn belirtmitir. (Naumann, 1976, s. 124) Theodosius Taknn mevcut kuzeydeki kaidesinin yaklak 30 m. kuzeybatsnda, kuzey stilobatnn yklmasndan sonra ayak sras temel duvarnn altnda drt adet kanal gzlemlenmitir. (ekil B.115) 0.50-0.60 m. geniliindeki birinci kanal tala rlmtr. Stunlu salon ve stun stilobatyla ayn zamanda yaplmtr. Dou-bat dorultusunda uzanan ve kuzey-gney dorultusundaki stun stilobatnda balayan baka bir kanala alr ve a yaparak nc kanaln zerinden geer. (ekil 116) Naumann`a gre drdnc kanala alyor olabilir. (Naumann, 1976, s. 124) kinci kanaldan sadece ayak srasnn temelindeki tula tonoz paras kalmtr. Bu kanaln ayak srasnn temel duvar yaplmadan nce de burada olduu, ancak birinci kanaln almasyla zarar grd anlalmtr. (Naumann, 1976, s. 124) Daha bat tuladan yaplm nc kanal ile bu kanalla al duran drdnc kanal bulunmaktayd. Bu

44

Naumann`n izimlerinde mermer bloa bitiik duran, gneye doru ynlenen stilobat parasnn st yzeyi 0.00 kotu olarak alnmtr.

71

iki kanaln yapm teknikleri birbirinden farkldr. nc kanaln zeri dz bir tonozla rtldr, tulalar paralel katmanlar halinde yerletirilmilerdir. Drdnc kanal ise, radyal yerletirilmi tulalardan oluan yarm daire biimli bir tonozla rtldr. Drdnc kanal daha kuzeyde duran bir duvara kadar devam ediyor olabilir. Naumann, bu kanal yapldnda ncsnden vazgeildiini varsaymtr. (Naumann, 1976, s. 124) Ayak sras duvar bu iki kanala oturduu iin kanallar ayak duvarndan daha erken tarihlidir. Bu kanallar, iki orta kaide arasndaki kanallarn hemen hemen ayn boyut ve iiliindedirler ve bu kanallar dik keserler. Bu durum, Theodosius Taknn batsnda birbirini dik kesen iki caddenin birletii bir meydann bulunmas durumunu ortaya karmaktadr. (Duyuran, 1958, s. 27) Yeni evlerin yapm srasnda stunlu salonun kuzeyindeki arazi bizans seviyesinin altna kadar tahrip edilmi, sadece 11 m. uzaklkta bir noktada dier duvar kalntlarna paralel duran 4 m. uzunluunda ve 0.95 m. geniliinde bir duvar gzlemlenmitir. (ekil B.117) (Naumann, 1976, s. 124) Krma ta ve be adet 4.5 cm.lik tula katmandan olumaktayd. (Naumann, 1976, s. 125) Bu duvar kuzeyde, 4 m. yksekliinde ve 4.55 m. uzunluunda hafife erisel bir istinad duvarna bitiiktir. Naumann, apn eriye gre en az 32 m. olmas gerektiini ifade etmitir. (Naumann, 1976, s.125) Bu yarm dairenin iinde 7-9 adet tula katman vardr. (ekil B.118) Naumann, bu duvarn byk bir eksedrann kalnts olabileceini, eksedrann ise bir nimfeuma ait olabileceini belirtmitir. (Naumann, 1976, s.125) Drdnc kanaln bu duvar kalntlarnn altnda balamas nimfeum varsaymn desteklemektedir. Bu eksedra daha sonraki aratrmalarda ve incelemelerde genellikle bir nimfeuma ait olarak kabul edilmi, nimfeumun ise kaynaklardan bilinen Nimfeum Maius olabilecei zerinde durulmutur. Stunlu salonun stilobat drdnc kanaln zerinde bulunmas eksedrann salondan daha erken tarihli olduunu gstermektedir. (Naumann, 1976, s.125) Mermer bloun 11 m. dousunda, 0.44 m. ykseklikte, kuzey-gney dorultusunda, Mller-Wienerin 1958 ylnda gzlemledii duvara paralel uzayan, zayf bir krmata temelin zerinde alt adet byk mermer levha yer almaktayd. (ekil B.119) Levha srasnda kuzeye doru 2.5 metrellik bir boluktan sonra 1.50 m. uzunluunda krmata duvar yer alr. Bu duvarn devam aa karlamamtr, ancak batsnda bu duvara paralel giden, krma ta ve be adet tula katmandan oluan duvar paralar vard. Naumann, bu duvarlarn ayn yapnn paralel iki duvar 72

olduklarn belirtmitir. (Naumann, 1976, s.125) Kuzey-gney dorultusunda devam eden duvarlar takn kuzey ayann ortasna varrlar. Ayn dorultuda, batdaki stun stilobatna paralel, 3 m. uzunluundaki dier bir duvar parasndan 1976 ylnda yaya yolunun beton kenarnn yaknnda kk bir ksm kalmt. Bu duvar, Mamboury`nin 1943 tarihli plannda mermer bloun dousunda gsterilmitir. Duvarn gney ucu, takn kuzey ayandan 3.80 m. uzaklktayd ve burada mermer bir blokta sonlanmaktayd. E. Mamboury, bu duvarlar 6. yy.n sonuna tarihler ve yapnn ortak duvarl iki salon olduunu belirtir. (Naumann, 1976, s. 125) Bat salonunun stilobat sadece temel zerindeki mermer levhalardan olumakta ve 3.10 m. aks aklndaki iki kaide in-situ olarak durmaktayd. Naumann, bu stilobat zerinde 0.00 kotundaki mermer bloa kadar ayn uzaklkta kaide, gneye doru ise en az drt kaide daha olabileceini belirtmitir. (Naumann, 1976, s. 126) Bu kazlar sonucunda biri tak kalntlarnn kuzeyinde sonlanan paralel stilobat ve batdaki stilobattan batya doru dik olarak uzayan bir ayak sras ve ayak srasnn arkasnda bir eksedra paras bulunmutur. Bu stilobatlarn iki tarafnda avlulu iki yap olduu ve eksedral yapnn ise altnda bulunan su kanallar sebebiyle bir nimfeuma, olaskla da yazl kaynaklardan bilinen Nimfeum Maiusa ait olduu dnlmektedir. 3.8.2 Dier Buluntular Seraskerlik binas iin yaplan kazlarda temeller, stun balklar ve yazt paralar bulunmutur. 1957 ylnda Ordu Caddesi geniletilmi ve seviyesi indirilmi, bu srada ortaya kan yap paralar ise ksmen buldozerlerle yokedilmitir. (Duyuran, 1958, s. 25) 1957 ylnda Beyazt Meydanndaki kaz almalarnda imdiki seviyenin 3 metre altnda topraa ulalm, ancak Bizans dnemi kalntsna rastlanmamtr. (Duyuran, 1958, s. 25) Beyazt Meydannn ve Ordu Caddesinin gneyinde forumun gney teraslama sistemine ait olduu dnlen yap kalntlar bulunmu, ancak bu kalntlarn ou yeni yaplarn inasnda ortadan kaldrlmtr. Bu kalntlardan biri Sekbanba Yakup Aa Mescidi`nin dousundaki istinad duvarnn arkasndaki kubbeli odalardr. (ekil B.120)

73

Ordu Caddesinin gney kenarndaki Marmara Sinemasnn yannda, gnmzdeki Beyaz Saray Otelin bulunduu alanda 1948 ylnda yaplan bina temel kazlarnda forumun gney tarafna ait olduu dnlen alt yap kalntlarna rastlanmtr. (Fratl, 1950, s. 40) (ekil A.27de D) Bu yap kalntlar be katmanl, 2.5 m. aklkl krma ta payelerden oluurlar. Tula tonozlar tayan payelerin aras tula rgldr. Tonoz aklklar 2.4 ile 2.5 metre arasndadr. Bu yapnn 6 metre kuzeyinde stilobat ve kanal bulunur. Kanallarla ayn srada bulunan daha dou ve batdaki kanal sistemine (ekil A.27da A ve E) ait olduu dnlmtr. 1948 ylnda Simkehann arkasna yaplan garaj binas temelinde byk duvar kalntlarna rastlanmtr. Bir istinad duvarnda malzeme olarak kullanlan, Bizans dnemine ait iki byk stun bal ile baz mimari paralar bulunmutur. Bu stun balklarndan biri akantus yapraklar ile ssl, dieri oyma yaprak motifli sepet balk eklindedir. (Fratl, 1950, s. 40) (ekil B.127 ve B.128) Bu stun bal ile yap paralarnn hangi yapya ait olduklar bilinmemektedir. Vezneciler ile Laleli arasndaki alanda, yani Tauri Forumunun batsnda 1949 ylnda 4. yzyln sonuna ait, gayet iyi korunmu durumda bir imparator portresi (Envanter no. 5028) bulunmutur. (ekil B.129) (Fratl, 1950, s. 40; Fratl, 1952, s. 17; Fratl, 1990, no. 5) Boynun alt ksmnn ilenii sebebiyle ban bst veya heykele oturtulduu ak olmakla birlikte portrenin yaknlarnda heykel, kaide, kitabe gibi eserlere rastlanmamtr. (Fratl, 1952, s. 17) Heykelin burada bulunu sebebi net deildir, ancak Fratl, bu imparator portresinin Tauri Forumundaki heykellere ait olabileceini nermitir. (Fratl, 1952, s. 18) Porte, beyaz mermerden olup ykseklii 32.5 cm.dir. (Severin, 1972, s. 154, kat. nr. 2; Fratl, 1952, s. 18) Yana doru hafife eilmi ba, iki sra inci dizisinden oluan bir ta tar. Alnn ortasnda ve kare eklindeki bir ta drt taraftan sekiz inci evreler. Burun ucu ile tataki incilerin birka tanesi krk durumdadr. Ban arkas tamamlanmamtr. (Severin, 1972, s. 154, kat. nr. 2, 17-20; Fratl, 1952, s. 18) Bu sebeple bir nite duran bir heykel olasl domaktadr. Fratl, portrenin 20 yalarnda ve sa tuvaleti sebebiyle 4.yzyldaki bir imparatora ait olmas gerektiini ve muhtemelen de 395-400 yllar arasnda yaplm bir Arcadius portresi olduunu belirtmitir. (Fratl, 1952, s. 18) Bauer gre ise portre II. Theodosiusa ait olmaldr. (Bauer, 1996, s. 202)

74

Beyazt Meydannn tramvay caddesinin getii orta ksm 1958 ylnda 1 ile 2.5 m. arasnda derinletirilmitir. (Duyuran, 1958, s. 27) Bu alan genellikle son dnem moloz tabakalar ile rtl bulunduundan eski yap kalntlarna kanalizasyon, elektrik ve su tesislerinin inas srasnda alan hendeklerde rastlanmtr. Bu yzden yaplan incelemeler ancak bu hendekler iinde grlebilen ksmlar zerinde olmutur. Bu kalntlarnn ait olduklar yaplarn planlarn kesin olarak belirlemek mmkn olamamtr. (Duyuran, 1958, s. 27) Yine 1958 ylnda Beyazt Caminin gneybat kesiyle Ordu Caddesinin gney tarafndaki Beyaz Saray isimli byk i hannn arasna denk gelen alann toprak seviyesinin indirilmesi srasnda byk bir kutsal yapya ait olduklar dnlen beyaz mermerden stun gvdeleri, aritrav ve korni bloklar gibi paralar bulunmutur. Bu paralar stanbul Arkeoloji Mzesine nakledilmilerdir. Ayn alanda su tesisi sebebiyle alan hendek iinde, 1958 ylndaki cadde seviyesinden yaklak 1 m. derinlikte bulunan yap paralarnn ait olduu yapnn bir ke duvar grlmtr. Zemin mermer demeli olup duvarn zeminden itibaren 60 cm.lik alt ksm kesme talar ile, st ksm da 0.04 m. kalnlkta tula ile ilenmitir. (Duyuran, 1958, s. 27 ve 28) Beyazt Meydannn gneyinde, Beyaz Sarayn batsndaki binann yanndan Marmara Denizine doru inen caddenin balang noktasnda, yolu dik kesecek ekilde alan byk ve derin hendek iinde moloz tandan yaplm temeller zerine oturtulmu 0.30 m. kalnlkta stilobat bloklarna ve tuladan rlm baz ayaklara rastlanmtr. Duyurana gre ayn yerde alan kanalizasyon ukurunda grlen temel kalntlar ise bir portiin n stun srasn tayacak durumdaydlar. (ekil A.27de Dnin kuzeyindeki kalntlar) Duyuran, bu kalntlarn 1958den birka sene nce, Beyaz Sarayn inas srasnda tesbit edilen stun srasyla ve Meseyle ilikide olmalar gerektiini belirtmitir. (Duyuran, 1958, s. 28) stanbul niversitesi Ktphanesinin gneyinde, caddenin hemen kenarnda ve cadde seviyesinden ok az aada olmak zere 1958 ylnda rastlanlan kalntlar arasnda Korint balklar, kemer alt balklar, opus sectile tarznda ilenmi demeye ait mermer paralar ve stun gvdeleri vard. (Duyuran, 1958, s. 28) Burada alan kanalizasyon hendeinde bu paralarn ait olduu yap duvarlarndan baz ksmlar grmek mmkn olmutur. (Duyuran, 1958, s. 28) 75

Yirminci yzylda yaplan kazlar, yap temel almalar ya da sokak almalar sonucunda bulunan bu buluntularn ou bugn kayptr. Halen mevcut olan baz paralar ise stanbul Arkeoloji Mzesinin deposunda durmaktadr.

76

4. THEODOSIUS FORUMU REST TSYONLARI VE REST TSYON NER S Bu blmde gnmze dein nerilmi restitsyon modelleri ile forumun biimi ve boyutlaryla ilgili tartmalar incelenmi, bunlarn sonucunda ise bir restitsyon modeli nerilmitir. Theodosius Forumunun genellikle Konstantinopolisin en byk forumu olduu dnlmtr, ancak ne eski yazl kaynaklar ne de son yzylda arkeolojik kazlar sonucu ortaya karlan buluntular snrlarnn kesinletirilmesine yardmc olmulardr. Foruma ait yaplarn kalntlar gvenilir bir restitsyon iin yeterli olamamlardr.

4.1 Theodosius Forumu Restitsyonlar Theodosius Forumunun ilk restitsyonlar henz forumun olduu dnlen alan ve evresindeki arkeolojik kazlar yaplmadan nce Schneider ve Verzone tarafndan yaplmtr. Naumann, kazlarn sonucunda bir restitsyon nermitir. Sonraki yllarda ise Bauer, Kuban ve Berger birer restitsyon nerisinde bulunmulardr. (ekil C.7) 4.1.1 Schneiderin Restitsyonu Schneider`e gre Theodosius Forumu`nun dou snr bugnk niversite duvarnn bulunduu yerden gemekteydi. Schneider, forumun bat snrnn Bozdoan Kemeri Caddesi, gney snrnn ise Mese olduunu varsaymaktadr. Mevcut tak kalntlar forumun batsndaki giri kapsysa, forumun geniliinin 360 veya 450 metre, derinliinin ise 280 metre olmas gerektiini belirtir, yani forum yaklak olarak Eski Saray alan ile bugnk Beyazt Meydann kapsamaldr. (ekil C.1 ve C.8) Schneidere gre bu giri kaps forumun batsnda deil de ortasnda bulunduysa, bat snr Bozdoan Kemeri Caddesi`nden daha batya telenmelidir. (Schneider, 1936, s. 22) Schneider, Nimfeum Maiusu, eski Seraskerlik, u anki stanbul niversitesi Rektrlk binasnn gneybat kesi yaknndaki sarncn yanna

77

konumlandrr. (Schneider, 1936, s.22; Mller-Wiener, 2002, s. 258, ekil 290daki Kapudan brahim Paa Cami yanndaki sarn) Bazilikann ise Mesenin kuzeyinde, bugunk Beyazt Medresesinin yerinde olduunu varsaymtr. 4.1.2 Verzonenin Restitsyonu Verzone, kuzeydou kesine bugnk stanbul niversitesi Rektrlk binasnn, gney kenarna niversite ktphane yapsnn kuzey cephesinin denk geldii bir forum nermitir. (ekil C.2 ve C.9) Forumun gneyinde Theodosius Stununun ve iki atl heykelin bulunduunu varsaymtr, ancak konumlarn tam olarak belirtmemitir. Bu restitsyona gre Theodosius Zafer Tak, forumun giri kaps yerine yaklak 150 m. gneyinde bulunan bamsz bir yap halini alr. 4.1.3 Naumannn Restitsyonu Naumann iki restitsyon modeli nermektedir. Birinde forumun bat snr olarak hamam ile niversite binas arasndaki sokan dorultusunu alr. Mesenin zafer takndan buraya kadar dz devam etmi olduunu kabul eder. kinci modelde stunun hamamn yerinde ve takn kuzeybatsnda olduu varsayar, ancak bu durumda forum batya doru daha da yaylmaldr. (ekil C.3) Naumann da Schneider gibi yedinci blgenin Mesenin gneyinde, sekizinci blgenin ise Mesenin kuzeyinde olduunu ve Mesenin forumun tam ortasndan getiini varsaymtr. Bu restitsyon modelinde tak kalntlarnn forumun giri kaps olmak yerine forumda bulunan bamsz bir yapnn paralar olduu nerilmektedir. (Naumann, 1976, s. 132) Naumann, Nimfeum Maiusun sekizinci blgenin snrlar iinde, forumun zerinde ve kuzey kenarnda olduunu varsaymtr. 4.1.4 Bauerin Restitsyonu Bauer, forumu tak kalntlarnn dousuna ve Beyazt Medresesi ile Simkehann gneydousu arasna konumlandrr. (Bauer, 1996, s. 197) (ekil C.4, C.10 ve C.14) Bauerin forumun restitsyonu iin yola kt noktalardan biri, Theodosius

78

Forumunun biimsel olarak Traianus Forumuna benzeyebileceidir45. (Bauer, 1996, s. 196) 12. yzyl tarihisi Cedrenus`a gre Theodosius Forumu, Roma`daki Traianus Forumu`na benzetilerek yaplmtr; Theodosius Bazilikas, Basilika Ulpia`nn oranl rneidir. I. Constantiusun 356 ylnda Romay ziyaret ettii ve Traianus Forumunu grd bilinmektedir. Bauere gre benzer bir alan ina etme fikrinin bu dnemde ortaya kt varsaylabilir. Ayrca I. Theodosius da 388 ylnda Romay ziyaret etmi ve Bauere gre byk olaslkla Traianus Forumunu grmt. Ancak bu tarihte Theodosius Forumundaki yap faaliyetleri byk oranda bitmiti. (Bauer, 1996, s. 196) Bauer, eski yazl kaynaklardan edinilen bilgilere gre Mesenin yedinci ile sekizinci blgeler arasndaki snr belirlediini, yedinci blgenin Mesenin kuzeyinde, sekizinci blgenin ise Mesenin gneyinde kaldn belirtmitir. (Bauer, 1996, s. 197 Yine eski kaynaklara gre bazilika Mesenin gneyinde, stun ve heykeller ise Mesenin kuzeyinde bulunmaktaydlar. Bauerin forum restitsyonu iin yola kt bir dier nokta Cedrenusun Theodosius Bazilikasnn uzunluunu 80 m. olarak vermesi ve kaynaklardan bazilikann uzunluu boyunca dou-bat dorultusunda bulunduunun bilinmesidir. Bu boyut, forumun geniliinin minimum boyutu olmaldr. Bauerin restitsyonuna gre forumun byk ksm Mesenin kuzeyinde yaylmaktadr. Bu ksmda stun ve I. Theodosius ile Arcadiusun atl heykellerinin olduunu bu yaplarn Cedrenusun bahsettii gibi birbirleriyle optik iliki iinde olduklarn nerir. (Cedrenus, 1838, I, s. 566, 6-9) Bauer, pars Tauri olarak adlandlan forum blgesinin Mesenin gneyinde kalan dar ksm olabileceini belirtir. Naumann, Beyazt Hamamnn dousunda ve tak buluntularnn kuzeybatsnda bir perisitilin kalntlarn ortaya karmtr. (Bkz. Blm 3.8) Bu kalntlar, Mesenin kuzeyinde ve ona bitiik, tarafnda perisitil, bunlardan kuzeydekinde bir eksedra olan bir avluya ait gzkmektedir. Bauere gre bu perisitil Theodosius dnemine ait olmas ihtimaline ramen foruma ait gzkmemektedir. Bauer, eksedral perisitilin kuzey-gney dorultusundaki duvar ile forumdan ayrlyor olabileceini ve onuncu

45

Bkz: Schneider, 1936, s. 21; Kollwitz, 1941, s. 7; Mango, 1990, s. 43; Becatti, 1960, s. 88; Gyllius, III, s. 6.

79

blgede bulunan, mparator Valensin yapmn balatt Nimfeum Maiusa ait olduunu varsayar. (Bauer, 1996, s. 195) Kazlarda, eksedra duvarnda sona eren su kanallar bulunmutur. (Bkz. Blm 3.8) Bauer, bu kanallarn ve yapnn tipolojisinin nimfeum ihtimalini destekledii grndedir. Bauere gre, bu eme yaps Theodosius Forumunun paras deildi, forumun batsnda yeralyordu; yani forumun bat duvar, onuncu blge ile yedinci blge arasndaki snr oluturuyordu. (Bauer, 1996, s. 195) 4.1.5 Kubann Restitsyonu Doan Kuban, Theodosius Forumunun biimsel olarak Traianus Forumunu rnek aldn varsayarak ok benzer planl, drt eksedral ve erisel giri kapl bir forum restitsyonu nerir. (ekil C.5, C.11 ve C.15) Bu restitsyona gre forum Mesenin kuzeyindeki Beyazt Caminin bulunduu alan ve cami ile Beyazt Medresesi arasndaki alann bir ksmn kapsamaktadr. Kuban, Theodosius stununu Traianus Forumundaki Traianus Stunu gibi forumun kuzeyine konumlandrmtr. Bu forum modelinde tak buluntular Mese zerinde bulunan bir yapya ait olup forumla hibir ilgisi yoktur. Kuban, Nimfeum Maiusun Theodosius Stununun kuzeybatsnda olduunu ve Valens Kemerinin buraya kadar uzadn varsaymtr. 4.1.6 Bergerin Restitsyonu Berger, Theodosius Forumunu kazlar sonucu bulunan hamamn dousundaki peristilin iine konumlandrr. (ekil C.6, C.12 ve C.16) Bu restitsyona gre forumun kuzey snrnda eksedra, gney snrnda ise Mese olmaldr ve tak buluntular daha nceki baz restitsyonlarda varsayld gibi forumun bat snrn deil, dou snrn oluturmaldr. Bergere gre Theodosius, iki byk giri tak ina ettirerek daha nceden var olan basit bir meydan sslemitir. nerdii forum alan, Bauerin nerisindeki Simkehann batsna kadar olan alann yaklak 1/3 idir. Berger, Traianus Stununu model alan Theodosius Stununun nimfeumun yarm dairesinin nnde bulunduunu, bazilikann ise Mesenin gney kenar boyunca konumlandn varsaymaktadr. (Berger, 1996, s. 17-31) Ancak bu restitsyonda forumun gney kenar yaklak 55 m.dir. Oysa, Cedrenus, bazilikann uzunluunun 80 m. olduunu belirtmitir. (Cedrenus, 1838, I, s. 609) Berger, Cedrenusun verdii lnn forumu evreleyen stoalarn geniliini de kapsadn 80

ve bazilikann bu stolarn iinde yer aldn varsaymak durumunda kalmtr; ancak bu ekilde bazilika bu alana sabilmektedir.

4.2 Deerlendirmeler ve Restitsyon nerisi Schneider ve Verzonenin restitsyon modelleri, arkeolojik buluntulardan nceki ilk nerilerde forumun ok byk bir alan zerine kurulu olduu dncesi olduunu gstermitir. Daha sonra nerilen modeller ise birbirlerinden farkl alanlarda olmakla birlikte boyutlar klm, arkeolojik buluntularn dorultusunda varsaymlar yaplmtr. Schneider, Mesenin kuzey-gney dorultusunda uzandn varsayarak restitsyon nermitir, ancak daha sonra bulunmu olan takn dier kaidelerinin kalntlar ve altlarndaki kanallar Mesenin dou-bat dorultusunda ynlendiini kantlamtr. Schneiderin Nimfeum Maiusu stanbul niversitesi Rektrlk binasnn gneybat kesi yaknndaki sarncn yanna konumlandrmas Bauere gre yanltr. Byle bir durumda forum 400 metreden fazla kuzeye doru uzayaca ve yaklak 5 m.lik bir seviye farknn oluaca ok byk forum boyutlaryla sonulanr. (Bauer, 1996, s. 196) Bauer, antik ve ge antik dnemlerde bu kadar byk llerde bir forum bulunmadn belirtir. (Bauer, 1996, s. 195) Ayrca Schneider yedinci blgenin Mesenin gneyinde, sekizinci blgenin ise Mesenin kuzeyinde olduunu varsayarak restitsyon nermitir; oysa ki eski yazl kaynaklara gre durum tersidir. Verzone de Schneider gibi ok byk bir forum alan nermitir. Bauer, nerilen bu forum boyutlarnn da ok byk olduunu, hatta 300 x 185 metrelik lleriyle Traianus Forumunun rahatlkla bu alanda yer bulabileceini belirtmitir. (Bauer, 1996, s. 195) Bu modelde Theodosius Giri Tak forumla balantl olmayan bir yap durumundadr, bulunuyordu. Naumann da Schneider gibi sekizinci blgenin Mesenin kuzeyinde, yedinci blgenin ise gneyinde olduunu kabul etmitir. Bu sebeple stun, forumun tam ortasndan geen Mesenin gneyinde konumlanmaktadr. Naumann, kazlar sonucu hamamn dousunda ortaya kan eksedral yapnn bir nimfeuma ait olduunu kabul 81 ayrca forum Mesenin kuzeyinde yer almaktadr. Ancak kaynaklardan edindiimiz bilgilere gre Theodosius Forumu Mesenin zerinde

etmekle birlikte Nimfeum Maiusun forumun kuzeyinde, Valens Kemeri uzatldnda forumla birleecei noktada olduunu varsaymtr. Bu restitsyonda tak kalntlar Mesenin gneyinde bulunan bamsz bir yapya aittirler. Bauere gre Naumannn restitsyonu yanltr, nk tak buluntular Patriadan edinilen bilgilere gre forumun giri kaps olmaldr, ayrca kaynaklardaki bilgilerin arkeolojik buluntularla uyumamas sebebiyle bu restitsyondaki forumun bat snr sorunludur. (Bauer, 1996, s. 195) Naumannn restitsyonu alan ikiye bler ve Theodosius Forumu ile Tauri Forumu olarak iki ayr forum ihtimalini akla getirir. (Naumann, 1976, s. 135) Bauere gre, Theodosius Taknn alann giri kaps, hatta byk olaslkla bat giri kaps olmas gerektii durumu iki ayr forum varsaymn engeller. Ayrca Theodosius stunun yerinin kesin olmamas ve takn dousunda bulunmu olma ihtimali Naumannn restitsyonuyla eliir. (Bauer, 1996, s. 195) Naumanna gre tak buluntularnn batsndaki kalntlar forumun gney snrn oluturmaktayd. (Naumann, 1976, s. 135) Bauer, byle bir durumda bu kalntlarn Theodosius Forumunun batsnda Mesenin gneyi boyunca uzanmas gereken portiko temelleri olduu varsaymna kar kar ve forumun gney snrnn forumun dier yerleriyle ayn seviyede olmas gerektiini belirtir. (Bauer, 1996, s. 196) Mller-Wiener Beyazt Medresesinin gneyinde ve tak buluntularnn dousunda alt yapya ait kalntlar gstermitir. (ekil A.27) Mller-Wienere gre bu yaplar, Tauri Forumunun gney teraslama sistemine aittirler. (Mller-Wiener, 2002, s. 259) Arazinin bu noktasnda eim birdenbire artt iin Theodosius Forumunun gneyinde bir snr olmaldr. Bauer e gre bu altyaplar iki tarafa doru hipotetik olarak uzatlabilir ve stunlu salonlar tayor olabilirler. (Bauer, 1996, s. 196) Kubann nerisinde Theodosius Forumu aynen Traianus Forumuna benzetilmi ve forum caminin bulunduu alan ve cami ile medrese arasndaki gnmzde de bo olan alana konumlandrlmtr. Ancak bu durumu destekleyen yazl ve arkeolojik kant bulunmamaktadr. Ayrca bu modelde Theodosius Zafer Tak, giri kaps deil, bamsz bir yapdr. Theodosius Stununu ise yine Traianus Forumunda olduu gibi forumun kuzeyine konumlandrmtr, oysa ki Konstantinopolis izimlerinde stun hamama ok yakn ve Mesenin biraz kuzeyinde gsterilmitir. Berger ise ok kk bir alan nermi, nimfeum olduu dnlen eksedral yapnn nne forumu sktrmtr. Bunu yapabilmek iin de bazilikann uzunluunun stolaryla beraber 80 m. olduunu varsaymak zorunda kalmtr. Ancak arazi tak 82

kalntlarnn batsnda aa doru eimlenmekteir. Batda Beyazt Hamam, douda Beyazt Cami, gneyde Mese, kuzeyde ise Eski Sarayn d duvarlaryla snrl alann I. Theodosiustan nce hemen hemen bo olduu bilinmektedir. Burada bu derece bo ve dz bir alan varken forumun batdaki eimli ve olduka kk bir alana yapldn varsaymak akla yatkn gelmemektedir. Bauerin nerisi, forumun bulunduu alann snrlar, boyutlar ve biimi asndan daha kabul edilebilirdir. Gneyinde Mese, batsnda Theodosius Zafer Tak ile snrl olan bu forum modeli kuzeyde ve douda genilemeye aktr. Eski yazl kaynaklar dorultusunda yedinci blgenin Mesenin kuzeyinde, sekizinici blgenin ise Mesenin gneyinde olduunu varsaymtr. Burdan yola karak Theodosius Stununun ve atl heykellerin Mesenin kuzeyinde, bazilikann ise gneyinde bulunduunu, forumun daha douda bir giri kaps daha olmas gerektii, foruma bitiik batdaki eksedral yapnn ise yine kaynaklara uygun olarak Nimfeum Maius olduunu nermitir. Forumun yaklak restitsyonu, gnmze kalan yap paralar ve yazl kaynaklar ile izimlerin yardmyla mmkndr. Ancak bu yazl kaynaklarn ne derece gvenilir olduklar bilinmemektedir. Bu kaynaklarn eviri ve yorumlanmalarnda yaanan zorluklar durumu daha da gletirmektedir. Arkeolojik kazlar sonucu ortaya kan yap kalntlarnn Theodosius Forumu ile ne derece iliki iinde olduunu kesin olarak bilememekteyiz. Theodosius Zafer Taknn forumun giri kaps m olduu, eer giri kapsysa douda ya da batda bir baka giri kaps olup olmad, takn forumun zerinde veya dnda yeralan bir yap m olduu bilinmemektedir. Arazi douda bir snrlama getiremedii iin Theodosius Forumunun dou snr netletirilememektedir. Forumun kuzey snr da tam olarak bilinememektedir. Ancak bat ve gney ksmlarda arazi byk bir eimle alald iin bu ksmlardan foruma bir snrlama getirmek mmkndr. Topografik koullar, Ordu Caddesinin gney kenar boyunca bulunmu alt yaplar ve Theodosius Taknn dousundaki geni dz alan, Mesenin kuzeyinde byk bir kamusal alann olabileceini gstermektedir. Mesenin gnmzdeki caddeye hemen hemen paralel, daha gneyinden getii kazlar sonucu renilmitir. Theodosius Zafer Tak, Mese zerinde yer alr ve konumu dolaysyla forumun giri kaps olma ihtimalini akla getirir. Bu yapnn giri 83

kaps olduu kabul edilirse, forumun dier ucunda da bir giri kaps olmas akla yakndr. Forumun biimini ve boyutlarn belirleyebilmek iin izim, betimlemeler ve arkeolojik bulgulara bavurmak gereklidir. Mesenin Theodosius Zafer Takndan geen cadde olduunu bilmekteyiz. Yazl kaynaklarda Mesenin kuzeyinde yedinci blgenin, gneyinde ise sekizinci blgenin bulunduu ifade edilmitir. Nimfeumun Theodosius Forumuunda bulunmamakla beraber, Theodosius Forumuna snr olan onuncu blgede bulunduu bilinmektedir. Kazlar sonucu bulunan eksedral yap birok aratrmac tarafndan Nimfeum Maius olarak varsaylmtr. Bu yapnn yannda su kanallar bulunsa da Valens kemerinden buraya su salayan herhangi bir kanal arkeolojik kazlarda bulunamamtr. Yazl kaynaklara gre ninfeumun forumun yaknnda bulunduu bilinse de tam yeri karlamamaktadr. Yine kaynaklardan Thedosius Stununun ve atl heykellerin yedinci blgede, bazilikann ise sekizinci blgede bulunduu renmekteyiz. Bu durumda stun ve heykeller Mesenin kuzeyinde, bazilika ise gneyinde yer almaldr. Kaynaklar, izimler veya arkeolojik bulgular bu yaplarn tam yerini belirleyebilmemiz iin yeterli deildir, ancak yine de yaklak bir yer tesbiti yapmamza olanak vermektedirler. rnein Vavassorenin iziminde Theodosius Stunu Eski Sarayn d duvar ile i duvar arasnda, d duvara yakn ve taht kapsnn daha batsnda gsterilmitir. Bu bilgi, stunun yerini belirleyebilmek iin yardmc olmaktadr. Ayrca Gyllius, stunun hamama yakn yapldn belirtmitir. nerilen restitsyonda bu bilgilerin yardmyla stunun yeri belirlenmitir. Stunun iki yannda iki atl heykel olduu yazl kaynaklardan bilinmektedir. Bu heykellerin tam yeri bilinmemekle birlikte, nerilen restitsyonda stunun iki yannda bulunduklar bilgisinden yola karak simetrik bir konumlandrma varsaylmtr. Mesenin gneyinde yer alan bazilikann boyutlarnn 28 x 80 m. olduu kaynaklardan bilinmektedir. Bu boyutlar, nerilen restitsyonda forumun dou snrn belirlemede yn gstermitir. (ekil C.13 ve 17) Ordu Caddesinin gneyinde, Simkehann gneydousunda bulunan 4. yzylda ina edilmi sarn, forumun gneyindeki eimli alan desteklemek zere yaplm bir altyap olabilir. Tak buluntular ile ayn srada ve bugnk Beyaz Saray Otelinin altnda bulunan 4. yzyla ait kalntlar yine forumun altyapsnn paras olabilirler. Arkeolojik kazlar sonucu Beyazt Caminin gneyinde ortaya kan ge Bizans Dnemine ait yaplarn ise forumun zerinde yer alp almadyla ilgili yazl 84

kaynaklara dayanan bilgi bulunmamaktadr. Bu yaplar byk olaslkla forumun dousunda bulunan ge tarihli bamsz yaplardr.

85

5. SONU stanbul-Beyaztta bulunan Theodosius Forumu, ina edildii I. Theodosius dneminden itibaren eitli deiiklikler geirmi, deprem ve yangn gibi sebeplerle zarar grm ve yklmtr. Gnmze ise Theodosius Stunununa ait Beyazt Hamamnn temelindeki kabartmal paralar, foruma ait olduu dnlen Theodosius Tak ve arkeolojik kazlar sonucu bulunan foruma ait olabilecek yap paralar ulamtr. Theodosius Forumu ina edilmeden nce alanda Hellenistik ve Roma dnemi nekropolleri bulunmaktayd. I. Theodosiustan nce gelen imparatorlar burada saray, misafirhane gibi eitli yaplar yaptrmlardr. Yazl kaynaklardan rendiimiz bilgilere gre forumun yaknnda mparator Valensin yaptrd Nimfeum Maius bulunuyor ve Theodosius Forumu yaplmadan nce de halk bu alanda toplanyordu. Nimfeum Maius forumun snrlarn ve forumla mimari ilikisini anlamak asndan nemlidir. Kazlar sonucu hamamn dousundaki, yaknnda su kanallar bulunan eksedral yapnn Nimfeum Maius olduu dnlmektedir. Konstantinopolisin en byk ak alan olduu dnlen forum ynetim ve ticaret merkezi olarak hizmet vermekteydi. Daha sonraki yzyllarda forumun hayvan pazar olarak kullanld bilinmektedir. Forum, burada bulunan bir boa pazar sebebiyle baz kaynaklarca Tauri olarak adlandrlmaktadr. Ancak baz yazl kaynaklar ve aratrmaclar iki ismin ayn alan belirtmediini, Theodosius Forumunun Tauri Forumunun bir paras olduu kabul edilmektedirler. Forumun bulunduu alan ve evresi Bizans Dneminde yaplarla dolmaya balamtr. Beyazt Caminin gneyinde bulunan ge Bizans dnemine ait tulal yap kalntlar bu durumu dorulamaktadrlar. Kazlar sonucu bulunan kiliseler forumun zerinde olmamakla birlikte forum olduu dnlen alann yaknnda yer almaktadrlar. Bu kiliseler forumda bulunduu yazl kaynaklardan ve gezginlerden renilen kiliselere mimari adan benziyor olabilirler. Osmanl Dneminde ise forumun bulunduu alana ve evresine cami, medrese ve hamam yaptrlmtr.

86

I. Constantinus, forumu iin dounun oval planl forumlarn model alrken I. Theodosius batnn dikdrtgen planl forumlarn model olarak semitir. Theodosius Forumunun biimi ve mimari zellikleri sklkla Traianus Forumuna benzetilmitir. Bu sebeplerle nerilen baz Theodosius Forumu restityonlar Traianus Forumundan izler tamaktadr. Trainaus Forumu ise model olarak Augustus Forumunu rnek almtr. Theodosius Forumunun mimari zellikleri, biimi ve yeri ancak rnek alm olabilecei dier forumlar vastasyla tahmin edilebilmektedir. Kaynaklardan edindiimiz bilgilere gre Theodosius Forumunda Theodosius Zafer Tak, Theodosius Stunu, bazilika, hamam, kilise, sarnlar ve iki atl heykel ile baka heykeller bulunmaktayd. Bu yaplardan sadece Theodosius Taknn yeri Ordu Caddesinin gney kenarndaki in-situ kalntlar sebebiyle gnmzde bilinmektedir. Dier yaplarn ve heykellerin yeri ne yazl kaynaklar ve izimlerden ne de arkeolojik kazlardan karlamamaktadr. Theodosius Taknn forumun giri kaps m oldu yoksa forum zerinde duran bamsz bir zafer tak m olduu tartmaldr. Yazl kaynaklar yorumlayan baz aratrmaclar forumda biri douda biri batda olmak zere iki giri tak bulunduu sonucuna varmlardr. Tarihte sk sk deinilen Theodosius Stununun kabartmal paralarndan bazlar Beyazt Hamamnn temellerinde bulunmaktadr. Stunun mimari zellikleri mevcut paralardan karlamamaktadr. Ancak Theodosius Stununun model olarak Traianus Stununu rnek ald bilinmektedir. Mimarisi ve biimi bilinmeyen Theodosius Forumunun da Traianus Forumunu rnek alm olabilecei dnlmektedir. Theodosius Stunundan yaklak yirmi yl sonra yaplm olan Arcadius Stununun kaide ve alt stun bant halen ayaktadr. Bu iki stunun mimari adan birbirlerine benzedikleri dnldnden Arcadius Stunu Theodosius Stununun mimarisi iin k tutmaktadr. Theodosius Forumunun restitsyonu ve yaplarnn mimari zelliklerini belirlemek iin yazl kaynaklar ve izimler yeterli olamamaktadrlar. Bu alma kapsamnda arkeolojik bulgularn nda forumun mimari zellikleri ele alnmak istenmi, ancak kazlar sonucu kan eserler ve bu eserlerle ilgili raporlara erimem stanbul Arkeoloji Mzesinin ilgili idaresince engellenmitir. Ortaya kan yap kalntlarnn Theodosius Forumu ile ne derece iliki iinde olduunu halen bilememekteyiz. Arkeolojik kazlar devam ettike, bulunan eserlere ve raporlara eriildike Konstantinopolisin bu nemli ak alanyla ilgili bilgilerimiz artacaktr. 87

KAYNAKLAR Abrams, Harry N. and Prentice Hall, 1986. Architecture. From Prehistory To Post-Modernism / The Western Tradition, The Netherlands. s. 141146. Akurgal, Ekrem, 2003. Anadolu Uygarlklar. Net Turistik Yaynlar. stanbul. Ammianus Marcellinus, 1988. Rmische Geschichte, Lateinisch und Deutsch mit einem Kommentar versehen von W. Seyfarth, I-IV. Berlin. Anabolu, Mkerrem Usman, 2001. stanbul ve Anadoludaki Roma mparatorluk Dnemi Mimari Yaptlar. Arkeoloji ve Sanat Yaynlar. stanbul. Anthologia Palatina, 1957-1958. Griechish-deutsch. Ed. H. Beckby, I-IV. Mnchen. Asgari, Nusin, 1989. Zwei Werkstcke fur Konstantinopel aus den prokonnesischen Steinbruchen, Istanbuler Mitteilungen, 39, s. 49-63. Ataeri, Ergon, 1965. stanbulda Yeni Bulunan Birka Bizans Su Sarnc, Ayasofya Mzesi Yll, 6. Ayasofya Mzesi Yaynlar 8, s. 67-73. Barsanti, Claudia, 1995. Il Foro di Theodosio I a Constantinopoli. Arte Profana e Arte Sacra a Bisanzio a cura di Antonio Iacobini, Enrico Zanini. MilionStudi e Richerche dArte Bizantina, 3. Argos Edizioni. Roma. s. 9-50. Bassett, Sarah, 2004. The Urban Image of Late Antique Constantinople. Cambridge University Press. Cambridge. Bauer, Franz Alto, 1996. Stadt, Platz und Denkmal in der Spaetantike. Von Zabern. Mainz am Rhein Bayraktar, Nedret, 1992. stanbulun Bizans Sarnlar Hakknda Bir Osmanl Ariv Belgesi, Ayasofya Mzesi Yll, 12. Ayasofya Mzesi Yaynlar 15. Ankara.

88

Becatti, G., 1960. La Colonna Coclide Istoriata, Problemi Storici Iconografi Stilistici. Rom. s. 83-150. Berger, Albrecht, 1982. Das Bad in der Byzantinisichen Zeit, Miscellanaea Byzantina Monacensia, 27, Institut fr Byzantinisiktik und Neugriechische Philologie der Universitat, Mnchen. Berger, Albrecht, 1988. Untersuchungen zu den Patria Konstantinupoleos, Bonn. Berger, Albrecht, 1994. Zur sogenannten Stadtansicht des Vavassore, Istanbuler Mitteilungen, 44. Deutsches Archaeologisches Institut. Abteilung Istanbul. Tbingen. s. 329-355.

Berger, Albrecht, 1996. Tauros e Sigma. A propositio di due piazze a Constantinopoli. In: Bisanzio e l`Occidente: Arte, archeologia, storia. Studi in onore di Fernanda de` Maffei. Roma. s. 17-31. Berger, Albrecht, 1997. Regionen und Strassen im frhen Konstantinopel. Istanbuler Mitteilungen, 47. Deutsches Archaeologisches Institut. Abteilung Istanbul. Tbingen. s. 349-414. Casson, S. and Rice, D.T., 1929. Second Report upon the excavations carried out in and near the Hippodrome of Constantinople in 1928. London. Cedrenus, Georgius, 1838. Historiarum Compendium, ed. I. Bekker, I + II, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae 13, Bonn. Chronicon Paschale, 1832. Ed. L. Dindorf, I + II, Bonn. Constantini Porphyrogeniti De ceremoniis aulae byzantinae, 1829. Ed. J. J. Reiske. Bonn. Dagron, G., 1974. Naissance dune capitale. Constantinople et ses istitutions de 330 a 451. Paris. Dethier, P. A., 1867. Nouvelles dcouvertes archologiques faites a Constantinople. Constantinople. s. 14-22. Duyuran, Rstem, 1958. Beyaztta Yaplan Arkeolojik Aratrma ve Baz Mahedeler, stanbul Arkeoloji Mzeleri Yll, No.8den Ayr Bask. stanbul. s. 25-28.

89

Eyice, Semavi, 1958. Neue Fragmente der Theodosiussaule, Istanbuler Mitteilungen, 8. Deutsches Archaeologisches Institut. Abteilung Istanbul. Tbingen. s. 144- 147. Faedo, Lucia, 1982. Il complesso monumentale del Foro di Teodosio a Constantinopoli, Corsi di Cultura sullArte Ravennate e Bizantina, 29, s. 159-168. Faedo, Lucia, 1998. Teodosio, Temistio e lideologia Erculea nella Nea Roma. A Proposito dellarco nel Forum Tauri. Mitteilungen des Deutschen Archaelogischen Instituts. Rmische Abteilung, 105. Mainz am Rhein. s. 315-328. Fratl, Nezih, 1950, stanbul Arkeoloji Mzeleri Yll, 4. stanbul Arkeoloji Mzeleri Yaynlar. stanbul. Fratl, Nezih, 1951. Decouverte de trois eglises byzantines a Istanbul, Cahiers Archeologiques, 5. s. 163-178. Fratl, Nezih, 1952. Drdnc Yzyl Sonuna Ait Bir mparator Portresi, Trk Tarih Kurumu Belleteni, Cilt XVI. Ankara. Fratl, Nezih, 1967. stanbulun Yunan ve Roma a Mezar Stellerine Yeni laveler. stanbul Arkeoloji Mzeleri Yll, 13/14. Milli Eitim Basmevi. stanbul. Fratl, Nezih, 1990. La sculpture byzantine figure au muse archologique dIstanbul. Paris. Forchheimer, P. and Strzygowski, J., 1893. Die byzantinischen Wasserbehaelter von Konstantinopel. Beitraege zur Geschichte der byzantinischen Baukunst und zur Topographie von Konstantinopel. Wien. Gezgr, Zuhal, 1980. Forum Taurideki (Beyazt Meydan) Theodosius Zafer Tak ve Theodosius Stunu, Lisans Tezi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Bizans Sanat Krss, stanbul. Guilland, R., 1969. Etudes de topographie de Constanitnople byzantine, III. Amsterdam. Guntherus, 1875. Ed. de Riant. De expugnatione urbis Constantinopolitane.

90

Gurlitt, Cornelius, 1909. Antike Denkmalsaeulen in Konstantinopel, der Baumeister, 7. Gyllius, Petrus, 1997. stanbulun Tarihi Eserleri. Eren Yaynclk. stanbul. Hammer-Purgstall, J. V., 1827-35. Geshichte des Osmanischen Reiches, grossentheils aus bisher ungentzten Handschriften und Archiven, II. Ioannis Malalae Chronographia, 1831. Ed. L. Dindorf, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae 28, Bonn. Ioannis Zonorae Annales, 1841. Ed. M. Pinder / Th. Bttner-Wobst, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae 31, I. Bonn. Ioannis Zonorae Annales, 1897. Ed. M. Pinder / Th. Bttner-Wobst, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae 31, III. Bonn. Janin, R., 1964. Constantinople Byzantine. Dveloppement urbain et rpertoire topographique. Arch. De lOrient chrtien 4a. Paris. (1950 birinci bask) Kautzsch, Rudolf, 1936. Kapitellstudien. Beitraege zu einer Geschichte des spaetantiken Kapitells im Osten vom Vierten bis ins Siebente Jahrhundert. Studien zur Spaetantiken Kunstgeschichte 9. Berlin. Kiilerich, Bente, 1993. Late Fourth-Century Classicism in the Plastic Arts. Studies in the So-Called Theodosian Renassance (Odense). Koder, Johannes, 1991. Das Eparchenbuch Leons des Weisen. Corpus Fontium Historiae Byzantinae, 33, Wien. Kollwitz, Johannes, 1941. Ostrmische Plastik der Theodosianischen Zeit. Studien zur spaetantiken Kunstgeschichte. Berlin. Konrad, Christoph B., 2001. Beobachtungen zur Architektur und Stellung des Saeulenmonuments in Istanbul-Cerrahpaa- Arkadiossaeule, Istanbuler Mitteilungen, 51. Deutsches Archaeologisches Institut. Abteilung Istanbul. Tbingen. s. 319-401. Kosswig, Leonore, 1968. Zum botanischen Vorbild der Saulen vom Theodosiusbogen in stanbul, Istanbuler Mitteilungen, 18. Deutsches Archaeologisches Institut. Abteilung Istanbul. Tbingen. s. 259-263.

91

Kuban, Dogan, 2004. Istanbul Bir Kent Tarihi. Turkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfi. Istanbul. Legrand, E., 1896. Description des oeuvres dart et de Lglise des Saints Apotres de Constantinople, REG 9, 1896, s. 36-65 (Sdr. 5-34). Paris. Leonis Grammatici Chronographia, 1842. Ed. I. Bekker, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, 34. Majeska, George P.,1984. Russian Travelers to Constantinople in the Fourteenth and Fifteenth Centuries, Dumbarton Oaks Studies, XIX, Washington. Mango, Cyril, 1990. Le dveloppement urbain de Constantinople, Paris. Marcellini Comitis Chronicon, 1894. In: Chronica Minora II, ed. Th. Mommsen, Berlin. Mathews, Thomas F., 1971. The early churches of Constantinople: Architecture and Liturgy. The Pennsylvania State University Press. University Park and London. Michaelis Glycae Annales, 1836. ed. I. Bekker. Bonn. Mller-Wiener, Wolfgang, 2002. Istanbul`un Tarihsel Topografyas. Yap Kredi Yaynlar. stanbul. Naumann, Rudolf, 1976. Neue Beobachtungen am Theodosiusbogen und Forum Tauri in Istanbul, Istanbuler Mitteilungen, 26. Deutsches Archaeologisches Institut. Abteilung Istanbul. Tbingen. s. 117-141. Nicephori Callisti Xanthopuli Ecclesiasticae Historiae Libri XVIII, 1865, PG 145, 603-1332; PG 146; PG 147; 9-418. Paris. Nicephori Gregorae Historia, 1829. Ed. L. Schopen, I-II. Bonn. Nicetae Choniatae Historia, 1975. Ed. J. L. van Dieten. Corpus Fontium Historiae Byzantinae 13. BerlinNew York. Notitia Urbis Constantinopolitatae, 1876. In: Notitia Dignitatum, ed. O. Seeck, Berlin. (Frankfurt / M. 1962), 227-243. Oberhummer, F., 1902. Konstantinopel unter Suleiman dem Grosse, aufgenommen im Jahre 1559 durch Melchior Lorichs, Mnich. 92

Ogan, Aziz, 1948. niversite Temel Hafriyatnn Meydana Koyduu Hakikatler, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, 79. stanbul. z, lhan, 1985. Beyazt, Simkehane Yaps Restorasyonu, Theodosius Tak ve Hasan Paa Hann Sorunlar, Ayasofya Mzesi Yll, 10. Ayasofya Mzesi Yaynlar 13. stanbul. Parasteis, 1901. In: Scriptores originum Constantinopolitanarum, ed. Th. Preger, I, Leipzig. Patria, 1907. in: Scriptores originum Constantinopolitanarum, ed. Th. Preger, II, Leipzig. Sande, Siri, 1981. Some New Fragments from the Coloumn of Theodosius, Acta Ad Archaeologiam Et Artivm Historiam Pertinentia , 1. s. 2-78. Schneider, Alfons Maria, 1936. Byzanz, Vorarbeiten zur Topographie und Archaeologie der Stadt, Istanbuler Forschungen, 8. s. 17-22. Severin, Hans-Georg, 1972. Zur Portraetplastik des 5. Jahrhunderts n. Chr. Miscellanea Byzantina Monacensia 13. Institut fr Byzantinistik und Neugriechische Philologie der Universitaet. Mnchen. Socratis Scholastici Historia Ecclesiastica, 1864. PG 67, s. 24-842. Paris. Soyhan, Cihat, 1974. Beyazt Hamamnda Kullanlan Bizanten Paralar, Arkitekt, 355. s. 129-130. Speck, Paul, 1974. Die Kaiserliche Universitaet von Konstantinopel. Byzantinisches Archiv, Heft 14. Mnchen. Stierlin, Henri, 1996. The Roman Empire, Volume 1. From the Etruscans to the Decline of the Roman Empire. Taschen. Kln. Stckle, A., 1911. Spaetrmische und byzantinische Znfte. Beiheft 9 Klio. Leipzig. Theophanis Chronographia, 1883. Ed. C. de Boor, I. Leipzig. Theophanis Chronographia, 1885. Ed. C. de Boor, II. Leipzig. Theophanes Continuatus, 1838. Chronographia. Ed. B. Niebuhr. Bonn. (Scriptores post Theophanem, ed. I. Bekker, Bonn. 1838)

93

Unger, Friedrich Wilhelm, 1879. ber die vier Kolossal-Saeulen in Konstantinopel, Repertorium fur Kunstwissenschaft, 2. s. 109-137. Verzone, Paolo, 1956. Il Tetrapilo Aureo, Contributo alla topografia dellantica Constantinopoli, Monumenti Antichi, 43. s. 125-204. Ward-Perkins, John Bryan, 1994.Roman Imperial Architecture. Yale University Press. Pelican History of Art. Zanker, Paul, 1968. Forum Augustum. Tbingen.

94

ekil A.1 : Forum Romanum plan

ekil A.2 : Pompeii Forumu plan

95

ekil A.3 : Leptis Magna Forumu plan

ekil A.4 : Leptis Magna Forumu kuzeydou portikosu

96

ekil A.5 : Leptis Magna Forumu bazilikas

ekil A.6 : Leptis Magna Forumu bazilikas restitsyonu 97

ekil A.7 :

mparatorluk forumlar plan 98

ekil A.8 : Augustus Forumu plan 1. Caesar Forumunun portikosu 2. Augustus Forumunun avlusu 3. Yan portikolar 4. Eksedralar 5. Mars Ultor Tapna 6. Mars Ultor Tapna cellas

99

ekil A.9 : Traianus Forumu plan 1. Zafer giri tak 2. Portikolarla evrili meydan 3. Mermer stunlu portikolar 4. Eksedralar 5. Traianus pazarlar 6. Via Biberatica 7. Bazilika Ulpia 8. Yunan ve Latin ktphaneleri 9. Traianusun Stunu 10. Traianus Tapnann avlusu 11. Traianus Tapna 100

ekil A.10 : Traianus Forumu restitsyonu

ekil A.11 : Traianus Forumu eksedralar restitsyonu

101

ekil A.12 : Constantinus Forumu restitsyonu

ekil A.13 : Constantinus Stunu 102

ekil A.14 : Constantinus Stunu kaidesi

ekil A.15 : Mangonun Constantinus Stunu restitsyonu

ekil A.16 : Constantinus Stununun kaidesinin kesiti 103

ekil A.17 : I. Constantinus dnemi ehir plan

ekil A.18 : I. Theodosius dnemi ehir plan 104

ekil A.19 : Schneidere gre Konstantinopolisteki blgeler

ekil A.20 : Du Cangea gre Konstantinopolisteki blgeler

ekil A.21 : Bergere gre Konstantinopolisteki blgeler 105

ekil A.22 : Beyazt Meydan ve evresi

ekil A.23 : 3. yzyla ait bir lahit. (Envanter no. 4944)

ekil A.24 : Mezar Steli (Envanter no. 4944) 106

ekil A.25 : M.. 4. yzyln ikinci yarsna ait mezar steli

ekil A.26 : M.. 2. yzyla ait mezar steli

107

ekil A.27 : Beyazt Meydan ve evresindeki buluntular A. Theodosius Taknn kalntlar B. ki avlulu yapnn paralel stilobat, batya doru uzanan stun sralar ve eksedra C. Sarn D. Forumun teraslama sistemine ait yap kalntlar E. Kanal sistemi ve sarn F. Tula duvarlar ve mermer paye G. Tulal yap artklar H. Tulal yap kalntlar I. Sarn 108

ekil B.1 : Buondelmontinin Konstantinopolis izimi

109

ekil B.2 : Vavassorinin Konstantinopolis izimi

110

ekil B.3 : Bergerin Vavassori izimi yorumlamas

ekil B.4 : Bergerin Vavassori izimi yorumlamas

111

ekil B.5 : Bergerin Eski Saray surlaryla ilgili restitsyonu

112

ekil B.6 : Braun-Hogenburgun Konstantinopolis izimi

113

ekil B.7 : Louvre Mzesinde bulunan izim

ekil B.8 : Louvre Mzesinde bulunan izim

114

ekil B.9 : Beyazt Hamamnn temelindeki Theodosius Stununa ait fragmanlar

ekil B.10 : Beyazt Hamamnn temelindeki Theodosius Stununa ait fragmanlar

115

ekil B.11 : Stun paras-Env. no. 2705 ve 2705a

ekil B.12: Stun paras-B.11den detay

ekil B.13: Stun paras-B.11den detay

116

ekil B.14: Stun paras-B.11den detay

ekil B.15 : Stun paras-Env. No. 73.77

ekil B.16: Stun paras-B.15ten detay 117

ekil B.17 : Stun paras-Env. No. 73.76

ekil B.18 : Stun paras-B.17den detay

118

ekil B.19 : Stun paras-Env. No. 73.75

ekil B.20 : Stun paras-B.19dan detay

119

ekil B.21 : Stun paras-B.19dan detay

ekil B.22 : Stun paras-B.19dan detay

120

ekil B.23 : Stun paras-Env. No. 73.78

ekil B.24 : Stun paras-B.23ten detay

121

ekil B.25 : Stun paras-Env. No. 73.79

ekil B.26 : Hamamn temelinde bulunan bir stun paras

122

ekil B.27: Hamamn temelinde bulunan bir stun paras

ekil B.28: Hamamn temelinde bulunan bir stun paras (ters durmaktadr)

123

ekil B.29: Hamamn temelinde bulunan bir stun paras

ekil B.30: Hamamn temelinde bulunan bir stun paras

124

ekil B.31: Hamamn temelinde bulunan bir stun paras

ekil B.32: Hamamn temelinde bulunan bir stun paras

125

ekil B.33: Hamamn temelinde bulunan bir stun paras (ters durmaktadr)

ekil B.34: Hamamn temelinde bulunan bir stun paras

126

ekil B.35: Hamamn temelinde bulunan bir stun paras

ekil B.36: Sarayburnuda bulunan paralar

127

ekil B.37: Sarayburnuda bulunan paralar

ekil B.38 : Traianus Stunu 128

ekil B.39 : Traianus Stunu

ekil B.40 : Marcus Aurelius Stunu izimi

129

ekil B.41 : Marcus Aurelius Stunu kaidesinin izimi

ekil B.42 : Cerrahpaa ve Arcadius Stunu

130

ekil B.43 : Melchior Lorichsin izimi

ekil B.44 : Melchior Lorichsin izimi 131

ekil B.45 : Freshfield izimleri

ekil B.46 : Dilich izimi 132

ekil B.47 : Sandys izimi

ekil B.48 : Arcadius Stununu gsteren minyatr

133

ekil B.49 : Bibliothque Nationale izimi

ekil B.50 : Cassas izimi

ekil B.51 : Cassas izimi

134

ekil B.52 : Arcadius Stununun plan

ekil B.53 : Arcadius Stunu ve bitiik yaplar-doudan grn 135

ekil B.54 : Arcadius Stunu ve bitiik yaplar-batdan grn

ekil B.55 : Arcadius Stunu kaidesinin planlar. a. Cassas, 1784. b. Stryzgowski / Koldeway, 1893. c. Gurlitt, 1912

136

ekil B.56 : Arcadius Stununun 3.-8. katmanlar-doudan bak

ekil B.57 : Konradn stunun katmanlar perspektifi

137

ekil B.58 : Arcadius Stununun kaidesindeki kap

ekil B.59 : Arcadius Stununun kaidesindeki odalar

138

ekil B.60 : Arcadius Stununun kaidesinin kesitleri. a. Dou-bat kesiti. b. Kuzey-gney kesiti

ekil B.61 : Arcadius Stununun kaidesinin 0.-2. katmanlar plan 139

ekil B.62 : Arcadius Stununun kaidesinin 8. katman plan

ekil B.63 : Arcadius Stununun kaidesinin 8. katman

140

ekil B.64 : Sarayburnuda bulunan para

ekil B.65 : Augusteion meydan-Iustinianus ncesi dnem

141

ekil B.66 : Iustinianus Stunu. C. Gurlitt, E.M. Antoniades ve R.H.W.Stichel rekonstrksyonlar

ekil B.67 : Stunlarn karlatrmal restitsyonlar a. Traianus (solda), Marcus Aurelius (ortada) ve Arcadius (sada) stunlarnn yapsal karlatrlmas b. KonradnGylliusun bilgilerine dayanarak yapt Arcadius Stunu kuzey-gney kesiti c. Konradn Arcadius Stunu gney cephesi restitsyonu

142

ekil B.68 : Zafer takna ait stun paras

ekil B.69 : Mambourynin 1929 tarihinde izdii Simkehandaki tak kalntlarn gsteren plan

143

ekil B.70 : Simkehan avlusunda bulunan tak kaideleri, 1928

ekil B.71 : Simkehan avlusunda bulunan tak kaideleri, 1928 144

ekil B.72 : Krischenin Theodosius Zafer Tak restitsyonu

ekil B.73 : Verzonenin Theodosius Zafer Tak restitsyonu, plan 145

ekil B.74 : Verzonenin Theodosius Zafer Tak restitsyonu, grn

ekil B.75 : Mambourynin izdii tak kalntlarn gsteren plan, 1943

146

ekil B.76 : Theodosius Taknn kuzeydeki d kaidesi

ekil B.77 : Theodosius Zafer Taknn gneydeki d kaidesi

147

ekil B.78 : Theodosius Taknn plan

148

ekil B.79 : Naumannn Theodosius Tak restitsyonu

ekil B.80 : Theodosius Tak gneydeki i kaide 149

ekil B.81 : Theodosius Tak kuzeydeki i kaide

ekil B.82 : Theodosius Tak gneydeki i kaide

150

ekil B.83 : Yerebatan Sarayndaki stun

ekil B.84 : Theodosius Tak tavan sslemesi 151

ekil B.85 : Theodosius Takna ait pilastr

ekil B.86 : Theodosius Takna ait pilastrn lm 152

ekil B.87 : Niemanna gre Efes liman kaps

ekil B.88: Naumannn 558 depreminden sonraki Theodosius Tak restitsyonu 153

ekil B.89: Theodosius Tak buluntular

ekil B.90 : Theodosius Tak buluntular

154

ekil B.91 : Theodosius Zafer Taknn gneydeki d kaidesi

ekil B.92 : Beyazd Caminin nnde bulunan aritrav

155

ekil B.93 : niversite ktphanesi alannda bulunan aritrav paralar

ekil B.94 : niversite ktphanesi alannda bulunan aritrav paralar 156

ekil B.95 : niversite ktphanesi alannda bulunan aritrav paralar

ekil B.96 : Dethierin izimi

157

ekil B.97: Iustinianus (?) atl heykeli

ekil B.98 : B Kilisesinin plan

158

ekil B.99 : C Kilisesinin plan

ekil B.100 : A Bazilikasnn plan

159

ekil B.101 : A Bazilikas ambo taban profili

ekil B.102 : Beyaztta niversite nnde bulunan sarnlar

160

ekil B.103 : Sarn A

ekil B.104 : Sarn B 161

ekil B.105 : Sarn A

ekil B.106 : Sarn B

162

ekil B.107 : Sarn Cde bulunan mozaik

ekil B.108 : Sarn D

163

ekil B.109 : Ordu Caddesinin altndaki 1957-58 yl buluntular

ekil B.110 : Ordu Caddesinin kuzeyindeki mermer blok

ekil B.111 : Ordu Caddesinin kuzeyindeki mermer blok 164

ekil B.112 : Naumannn ortaya kard stilobat, stunlu salon ve eksedra

ekil B.113 : Mermer blok ve stun kaideleri 165

ekil B.114 : Salonun arka duvar

ekil B.115: Naumannn ortaya kard Ordu Caddesinin kuzeydeki su kanallar

ekil B.116: Ordu Caddesinin kuzeydeki su kanal 166

ekil B.117 : Ordu Caddesinin kuzeyindeki yap kalntlar

ekil B.118 : Ordu Caddesinin kuzeyindeki eksedraya ait duvar kalntlar 167

ekil B.119 : Ordu Caddesinin kuzeyindeki stilobat ve mermer blok

ekil B.120: Forumun gneyinde teraslama sistemine ait olduu dnlen duvar

ekil B.121: Stun bal (Envanter no. 4935)

168

ekil B.122: Stun bal (Envanter no. 4936)

ekil B.123 :

mparator portresi

169

ekil C.1 : Schneiderin restitsyonu

170

ekil C.2 : Verzonenin restitsyonu

171

ekil C.3 : Naumannn restitsyonu 172

ekil C.4 : Bauerin restitsyonu

ekil C.5 : Kubann restitsyonu 173

ekil C.6 : Bergerin restitsyonu

174

ekil C.7 : Theodosius Forumu restitsyonlar

175

ekil C.8 : Schneiderin restitsyonu

176

ekil C.9 : Verzonenin restitsyonu

177

ekil C.10 : Bauerin restitsyonu

178

ekil C.11 : Kubann restitsyonu

179

ekil C.12 : Bergerin restitsyonu

180

ekil C.13 : nerilen restitsyon

181

ekil C.14 : Bauerin restitsyonu

182

ekil C.15 : Kubann restitsyonu

183

ekil C.16 : Bergerin restitsyonu

184

ekil C.17 : nerilen restitsyon 185

ZGEM zlem Ersin, 1981 ylnda stanbulda domutur. Orta renimini stanbul

Lisesinde tamamladktan sonra 2000 ylnda .T. Mimarlk Blmne girdi. 2005 ylndaki mezuniyetinin ardndan ayn yl .T. Fen Bilimleri Enstits Mimarlk Tarihi Yksek Lisans Programna balamtr. ki yl zel irketlerde proje mimar olarak almtr.

186