Sunteți pe pagina 1din 383

-A

CONQUISTA DE GOA,
POR
AFFONSO DE ALBU-QUERQUE;
Com a qual fe fun-dou o lmperio Lufitano na A-fta:
POEMA EPICO;
QUE A'
MAGESTADE
DO
j\fagnnimo, ... e Poderofo
MONARCA
JOSEPH I.
R .E I
.DE POR TU GAL, E DOS ALGARVES
Pela ma
Do Illufl:riffimo, e Excellentifiimo
SENHOR
DUQUE REGEDOR
DEDICA
FllANCISCO DE PINA, E DE MELLO
Jvlo{o Fidalgo da Cafa Real, e Academico tia Academia Relll '
da l-!ijhri-a Portugueza.
----COIMBRA: ___ _
No Real Collcgio cas Arres d-a Companhia de JESUS Anno de 1759-
todas as /irtnfaS nt,d)rjase
AO ILLUSTRISSIMO,
. E r ) r a , l ,
' t
EXCELLENTISSIMO
SE N H
, Q R ..... tr .
'L . I ! _; I J
,
i
-
Jf
I
f
! q
r,
--
r
-. J
.
..,_
c
v
J
, .. '
l
l ...
D
On1 Pedro Henrique de Bragana , Sou-
f, Tavares, l\lafcarenhas , da Silva , pri-
meiro Duque de Lafoens, terceiro 1v1ar-
qus de Arronches , feptimo Conde {de Miranda ;
Senhor do Concelho de Lafoens , e das V illas de
l\ liranda do Corvo, J arn1elo , o!goflnho , Soufa,
Jlodentes , Vouga , e Oliveira do Bairro : Com-
nlendador das con1mendas de S. Vicente de Vil-
la franca de Xira, de Santa Maria da Goleg2n, de
N. Senhora das Olalhas , de Santa l\1aria de
l\1armeleiro, das Ervagens na Ilha de S.
de S. Salvador de , de- S. l\1
de Guilhelbreu, de Mainhos, de Santa Maria do
Efpinhal, de Santa Maria de Alvito, de N. Se-
nhora da de Alpalha , de Santa l'vlaria de
Ni-
'Nifa, de Santa Maria de Ares, dos Difimos dos
moinhos da Ilha da Madeira , e Aflores , da Al-
caidaria mor de Thon1ar , todas na Ordem de
Chriilo: Herdeiro da Commenda hereditaria de
Soufa da Ordem de San-tiago ; Alcaide mor de
Arronches, Thomar, e Alpalha; Provedor da Ca:-
pella do Infante Dom Henrique ; Padroeiro do
Convento de Santa Catherina de Riba mar , da
Capella mo r de S. Don1ingos de Aveiro , e das
Abbadias de S. Joa de Lobrigos, de Santo
Andre da Varzea de Ovelha. &c .. &c. &c,
..J.
\.
I LL U STRISSIMO,
E .
EXCELLENTISSIMO
SENI-IOR.
A
I1zda qtte a 'profi11raa Capacidade de Y. E.
fe ti11ha enzpregado e11t ejludos tnais fubli-
nzes, do fe tepttta o da Poezia e111 hu1n Rei110,
que, co1n o rttido das nr111as, atetJzorizou o focegtJ
das letras, ejlott certo de que r. E. tra de[cot1hefa
o valor , qtte cojltt11ta dar s Epopeias todas as
Naoe11s polidas, e a .ila1zg/orin, que tecebenz de ha-
ver ai gtt1n enJgetzho e11tre e/las , que cotifiga ejla
difficil enljJreza, vetzcettdo aqttella trabalhofo difli-
culdade , que C01lcebido os fobios pelo 11111i.r ar-
dilo empettho do efpirito hu111atzo.
Me11os as forfas, qtle o atrevl111ento , 111e ./e-
vara a ejle gra11de arrojo co11'l o nzetl Triutnpho da
Religia, qtte agora repito, [e11l 111e aportar da
11tefina te111eridade co11J a Co11ljttijla de Goa ; lt11Z-

----..._
hrltdq r_le q11e ejl(l_ e[d .,a que. ti11ba os
Portttgul!zes para htlm Pocn1a beroico ; jJois foi a
que i11jlituio o l1n_peri;J Lujitanq 11a Ajia.
Por jobrigaa, por ireito, e-por di'Vida 1a
. fe podia dedicar efl:l obrtJ fo 1fa a br11n REI, que taif
heroica1nente illuflra efle tnefrno do1ni11io : 11em ett
poderia defcobrir JYiecenas rnais qualificado , qtte
gttia.lfe efla o./ferta aos refplandores do Thro11o :
A 1ni11ha cegtteira 11u! dcs/u..,nbraria e11tre a nut!ti-
da de tantas luze.r, fe T
7
. E. qut' J'or todos os lados
ejl cercado de hzuna bene'Vola claridade .. ajji1n 11a
pe./Jott, co1no 11a fabidoria , 11a fe dignaffi de alelz-
tar .o.r tneus p(ljfrJs , parn h11a; efinorecer
enz". .iJl[t!rti.: 4 e11fi1iarnJe
pr1neiro 11a do.r J'es ae v.. ,E. p{jia fe 1h10 C01J'7Jerter
o rapio e11t E; i]tte Y. E.
me __ '!!as que _que j" iflftJ/rc tt JJi-
llhq .. .. fltas Deos
V. E. 1ntt1tos. t1Juzos . .hlo11te n1or. o Velho, a I 2 ae
Fevereiro de I7,...7 . "t-.J
-.; '\' ;;).\. ) 1.--l .1- '.J" ... "
" .. \ .. , . . . \ \ ... , .. "" ... , -.. ...,
_,\ ,,(\ .. /t \_\ \ t, I .J
- ' J '
... \..\'. 1.\'1 \"' :,'"' J j
. I
-
.
..
Duque , e tneu Senhor,
B. A. M. D. V. E.
,
Pilta, e de Mel/o.
.
9
DA EPOPEIA.

O Prolegomeno do meu Cf"riumpho da Religia dei a 1.1
balbwtcmente o que era a Epopeia , conforme as Regras de
Arilloteles, e de Horacio, e as obferv2ocm, que lhe fzera o&
feus Expofitures. Depois difto me vier;t ma os quatro to-
mos t:!J Cours de belles lttlres ,_ ou principa ele la litttrature do
A bbade I e Battcux; e no principio do gundo torr:o _ achei hum rar-
ticular da .Epopeia, com algttm;&s rdlexoens, que per fertm n.JlllS con:mu-
as me pareceu dalh1s agora ao meu Leitor, em que eu farei' i!lgllmas adver-
aonde melhor me pare<er.
Le Battcux, confronta"ndo a Hiftori2, com a Epopeia, ciz que aquella
fe defiina verdade, e cHa ao fingimento: Quando a HiHoria tem lhl fincc-
ram:nte como fora os fucceflos,tem cumprido com tudo o que del1a fe p(Jdia
efperc.r; porem que a Epopeia na fe cinge a cites limites ; pnque deye en-
cantar o Leitor com as fuas ficoens, excitarlhe a tua ()CCLlpar-
Jhe ao mefmo tempo o feu difcurfo, a fm: imm;agin2p, {eu l:.fpiritt,, pr.c-
trarlhe o Coraa, arrcbat2rlhe os femidos; e fazer com que a aln a fe (1Cllha
co:no em hun. extafis deleiu: vel ' que fe por algum inffante c imcnc 111 ptr,
Jej.i f para renovar efie deleite com maior \'vacid2de.
-_. A Hi!l:oria nos poem iante dos olhos os fuccdfos, fem algum intento
de nos agradar pela finrrutaridade das czufas, ou dos meios : N tlla na fe e:.cha
....... o h .
01ais do 'lue huma reprczent2.a dJs temros , e dos hcmens ,- c u!'lia Ima-
gem da inconflancia, e do cttpricho, fcrmada com ta e mLt:n.e-
ravei-s variaoens, que parece huma obra do acafo, e da fortuna. E a Ep<,r<:ia
oa refere ruuitas acoens, mas- huma f: Efla c:ca dele fer d1emia!mcnte
tJtiJ, e proveitofa , ou (para ufa r os mefmos tenr.r:s de lc Battcux) rleve :r
, e capz de ganhar todo o , e goflo Go Leitor.
A panes deta aca (e h e doutrina de Arifiotele'i) ha de ftr
e concordes. As fu<.s caufas, poflo que nz feja(, , la prccifo que
fe faa verofirneis: -As perfonaget1s , qt..e entra a fali ar na Epopt ia ( a que
chamamos Dramas ) devem fer ditlinguidas pelos c-ulltrts: Os fcus
cofiumes dl.!vem fer proprios, e foilidos femprc cm todas as fuas p2-tios , e
penfamentos: E <k tudo ifio fe deve fa2.er hum todo, ordenado, t propmcio
nado perfeitamente com todas as fuas partes.
Em fim a Hifl:oria na nos molra fe na as caufas naturaes, e nur.ca fe
remonta alem foras, ou da prudencia human<s: A Epcp.eia he a n.rraa,
que faz hun!a intelligencia CeJefte, a qual na f conhece as caufas
J!laS alcan-a todos os impulfos, com que as fobrenaturaer; ii[c.em, vu novc m
os intentos humanos , para produzirfe a , que he o (Jbjetlo do P(Jtma
heroico.
E fc) com clh primeira vill:a fe reconhece de hcma parte na Hiflf'ria
huma narraa de diverfas acocns , com a expofia das fuas caufas natura-
es;
:
10
es; e da outra, fe \' n"l Epopeia, tambem h uma narraa ; mas de huma f
aca, e alem d.t'i caul".ls naturacs a d.ts fobrenatur:1es , llue movem toda a fa-
brica do Poema. --
Sobre efta grande differena quer o mefmo le Batteux que a 'Hifiori;a fe
defina por lmmtz flarrafa verdadci,a dn; acfaenr naturaer ; e a Epopeia, por
huma n_'lrrnfa? poetica de b11ma acfa; m{lravilhifa.
Efta fe percebe em na fc:r aquelle co1urne, a que os Philofophos
chamai IJabita, 11cm nenhum quelles affelos, a que elles chama pai.:koens.
O mais Velho dos Horacim ama a. gloria de Roma : eisaqui hum
habito: Enfurecefe, porque lhe varece que fu\ lrma perturba efia gloria com
as fuas lagrimas: Eisaqui huma paiKa;: Arrebatado de{te furor, a mata: Eis-
aqui ao que fe chama acfa:o hahit1 he o principio remoto da aca; e a paixa,
o proximo; e a mefma aca te executa com mais, ou menos vivacid<ide, fe-
gundo o mpeto, ou s moderaa, que recebe dos feus princpios.
Elle E"'emplo nos d a conhecer a aca delte Poema. Era grande o
amor, que tinha gloria da Naa Affonlo de Albuquerque: aqui ternos o
habito, ou o principio remoto: Efte amor o fez conceber a paixa de Efiahe ..
lecer o nofo Imperio na Afia: aqui efi o principio proximo: Hum, e
principiQ_ o fez. execwtar a Conquifta de Goa: Eis aqui a acfa da rninh
Epopeia.
Todoi tem convindo em que efta aca feja h uma ; porque fe folrem
d-uas, ou mais, fe dividiria entre ellas o coraa, e lhe produziria movimelt
tos incertos: H\ outra razoem para que a aca feja unica ; porem ei:a me
parece a concludente.
A unidade da aca diz o mefmo le Batteux (e cuido que com bom fun ..
damento) que depende toda da Prop'.ftfa do Poema. Homero diffe n:1 IJiada
qtte' cantava a clera de Achilles: tudo o que produzio dia c.lera: tudo o
quer para ella concorreu, tudo o que ella obrou, e confeguio, tudo entra nef-
ta mefma unidade.
Se dilfelfe que cantava a de Dido , devia acabar a
Eneida com a morte defia Rainha; porem como dilfe que cantava hum Here
que viera da Troia a infiituir hum novo Imperio nas praias Latinas, na po--
dia acabar o feu Poenu, fena com a morte de Turno.
Eu proponho que canto hum Valar que dominou o AhyfmD , D fado, 1
Q m'lrtt, para fundar D lmperio Lujitano na Afia; E affim todas as desgraas
que houve na Conquifbt de Goa: todas as mtq ui nas, que moveu o Inferno pa ..
ra impedilla: todos os. horrores,, que reprezentou a morte para defvanecella,
defde o infl:ame que o Here fe pz no mar com ele intento, ate con(eguillo,
tudo pertence unidade da Conquila.
Pode dizer alguem que fe bafl:a a PropoJifa para produzir a unidadt;
ctue fe verificar a puadoxa de fe reputar por huma f acfa , fe eu dilfer
1
que canto as acl)ens do Povo Rorn mo : Porem he neceffario faber,
que h a muita diverlida_de entre acfa, e fojeito: Hum fojeitD pode fer hum , c
c:onter ern fi multa5 ; com tuda co1uo na fallamoi aqui de fojtitD
mas
II
mas (omtnte de hum a O(fO, dizemos, que da cltfi a , !
)e he que depemle a unidade. He verdade ')Ue tda a aca pede fer frgtito;
mas nem tudo o fujeito contem em fi huma f lirfa.
Efla na alu:ra a fua tmidade com os Epi;odios. Os hu-
mas partes do Poema fubon.linados aca principal : ()U como dizem c-utros,_
huns modos da mcfma aca com que ella fe amplifica , e fc lhe u a fua de-
vida A colera de Achilles na Ilada , e o db.bdecimento t.le Eneas
n.1 ltalia, fe na\> tivera eflas nwdificaorns, fe poderia reduzir a Jlltnos de
mil verfoo; qualquer deHes dois Poemas. Servem tambem os Epi.fodi&s, pela
fua de deleitavcl a leitura da Epopt:ia.
Affim como nella tivera as maquinas a fua Origem, das Tragedtas,
tambem os Epifodios das I:picas procedera thlquellrs Poemas Dtamaticos:
O Epijttio na 3ntigmdade era huma nana<l.>, fcpar;ada da(jue!!cs hym1ws t
que fe cantavz no theatro em obfequio dos Drofes; t btm que p{)r efta cau-
fa devera fe1 o Epifot/i(J nas Epopeias outra muraa muito oifiinta da Fa
bula: hc preci{o advertir, que difiina na ha de fn ta GUC
na concorde de alguma fone com o ohjello da Epca. .
A Eneida v.g. fempre feria Epopeia, :ainda Gue na tivtfle os .Epifodi-
()S de Nifo, e de Eurialo, e dos Sacrificios de Evandro: com tudo a tf1pre-
za, que tomara eflc:s dois amigos , de pane a lneas, pelo 111tio .Jo ar-
yaial dos Latinos, do aperto, em que os Troianos, e o td1ar lncas
a Evandro, quando lhe foi pedir o focorro , na aca do facrifitio , fla f
joga baHanu:mente com a acc;2 principal; porem 11a lhe fica d1talllw, que o
Poeta narrafl'e o infeliz fuccdlo daquelle intento; e era sarr.brm muito ll\tu-
ral, que F:vandro referiffe a o princi-pio daqutlla fagrada cernr.cnia ..
Defies dois exemplos fe pode COJilltCCr (jU.ilfS f2 os .EpiftrJi,s, CJUe ro-
dem fer prop-rios, ou alheios da Fabula: E inda dlim cu quizcra que o l.fiJ6-
tiio fahifle de algum fucceffo hiflurico naquella E pica , que tem o Herue,
aca V crdadeira; e que na fofle daquellcs, que os F rancezcs d12n1J Ro.-
mantfaJS, ou que imiralfe as cmprczas dos Cavaleiros and.antes, en1 que me
p::u-ece que cah.io o 1,affo. Por na me agradar db dcn1afiacla licena de poe-
tizar, a que ft: pode chamar abufo dv fingirnenco , he que f>S meus
Epifodi(;s, fem axtrav4!gancia-s ; (omo por exempl" o q\le fe fu11da na
repugnancia, que tinha Gonalo de Stqucira para hi-r Conqui.fla Ele Goa:
Procurei hu.n fundamento vervfimil defl:a <:oncradia,. e obre ella fe formou
() Epifo.dia do Eremita da Ilha de Santa Helena.
O Cailigo, que deu Affonfo de Albuq.uerEJtle a Rui Dias, infuT-
to, que pertendeu s Efcnvas,tambern he fuccdfu hiflvrico; e fobre ef-
te fucceflo fe irw-entuu o Epifodio dos amores,. e AH"i, e Ele :Fatima.
Da mefma hiftoa confia IJa f o fentimeJlto , qwe tne to\la a a;mada, mas
toda a Lufitania da morte de Dom de NoJ()fllla e para o f2zu,
&'eprczentar mais vi"vo,e p:ahetico,be que fe fingto o Epi_fol{iO' de Amalimha &c.
E fe os Epifodios fica mais naturaes, e veromm'"ts, fe fe tira CDS fu-
cdfos hifioricos d piin,ipal, pela mefma raz.W,. e
(la
12
c1.1, qT: cfh fe na devia de>hgurttr <te tal. f,>rte , com as ficc,Jen5 do
que di>.trUif: rn:.Jtl na.; plrte:; da fua verdadeira (v;nmetria, CG.
lU:> 'll! qJ;: fez Fraacifco na fua coma fe poJe ver
d.u refl..='< >>!!H, tp'.! tiz 11') PmL:go ncno do l'riumpho ,fa
E e:l.! motiv:> fe.npre e6uirei a cJpini<t , que a fabul.1 lia Epo-
peicl, t1!:1d J ._. !rJ1.Iei.ra, e nlQ fmta{bo , a conferve o , quanto lhe for
J,\ m':!f.nt fJne, que a o3 c: ei,:; aqui ara-
za\J, p >rq .1:! fui n:>:anJo pelo deite Poema todos os principaes fucce{:.
d! C ,,q,Jilb. de G H, pua que combirp.Ja a com a Hifloria , a -
o b:! n que_ adornada dJquelle traje, com q a cof-
tu,ua ou a Epopeia.
O Epijdia deve fer tarubem proporcionado, e_ mais breve, do q_ue ex-
tenlo; pois ainda qu!! os fazem hum corpo maior , que o da Fabula;
porque elles he que da a ao Poema, com tudo nenhum dos
EpifodiiJJ por fi, deve moll:ru que o accef.Jrio o principal. Se f-.1as
circtmflmcias n;!ceffiurem de mai:; alguma profu(a, fi! deve repartir o Epi
folio, pua o acJ.tnr em outro canto, porque atli.u ficar mais agradavel, e o
L!!tor fe mais na l_eitura defejando ver o firn elo fucceffo: Etta re-
fi.!:< 1 re,urtir nel.! o epifoJio dos ., e o da tragedia de
Alfi, e de Deven os Epi.fodiru fer tambem differentes: Huns amo-
roEn, outro-; patheticoi, outros alegres-, funebres ., horrorofos &c. c fahindoe
de h11n Epifodi, v. g. funebre, na fe lhe deve feguir hum . . Epifodio trifie,
na f variedade, p3i"em a lev.\r v leitor commovido, com diffe-
rentes afFd8"Ji: J dif[e no meu Prolegomeno ; qwe os jogos, que introduzia
Vir:?;ilio nas Exequi:u de Anchifes , fora para vari;n da tri!leza, e horri
biliJ.ide, que tinha produzido a tragedia de Dido. O Epifodio, diz tambem
lc Batteux,que deve feguir o tom geral do Poema: Por ella raza na defcrc:-
ve o mef.no Po:!tJ. 03 amJres de Dido, como os de Gallo; porqae aquelJa era
Rainha, e elle, pafior.
A da aca parece que fe na pode regular pelos Poemas
de H nter:.,, p::>i-> cada hum delles contem mais de quinze mil verfos: Adver-
te Ltfa,l. que a:; l'ragedias dos Gregoi era de huma tal propora, que po-
dd[: reprez'!ntar rne:n0ria a fua fabrica , apenas fe acabava de re-
afim de que logo alli ff; julg.lffe a fua bondade, ou os feus defeitos!
lnd.t qJe fe p'Jfi dar maior extenfa na Epopeia, pgrque he Poema que e le,
e em o pJde fazer a feu arbtrio varias paufas, e reflexuens, o que
fe na:> d lU reprez;!ittaa dos Poemas Dramaticos ; com tudo quinze mil
verfos he hvtu prod1giofa quantidade para 'fUC o leitor poff.1 confervar fem-
pre nella o appetite, e defejo , com que principiou .a fua leitura.
. Virgilio attendendo talvez a na cal!far fafiio ao Leitor , cuido que
p:z na fua a deli da grandeza, q irnit6>u o ,, e o. notlo Camoens.
A aca:>, nau f deve ter O"randeza , mas integridade; pois nenhuma
co!z.1 o.d.! l:.1n el!ai
0
c .na hi que1.-, du,ide que na Epopeia .fe
dev-e pw.;urr !l maior perfe,A; por fer o mali fublime esforo,. que fe po-,
de
de efperar do tn;enho numano. . . . .
E
t Jeve t o-ranJc, c mtc&ra, mas utal , e que f!a wtca efiar nel_-
nau 10 . r . . . n r. . J
I
(c
1
'tores Hei duas mo.dos de mtcrdtar para a te1zer g<J o.a, e amave
a os eus ea -. - _
H
e

.
1
a lliefma natureza da accao: outro uos nt'XO$; ou obfia-
unl, qu "' . . .
J
e nella
r.-2> propoem que defeJamos ver vencados , <1U defi!talos : O
CU OS, <)U ' fi: .
primeiro modv comm.Jmmente o excua.a no a "lUtO
fid.1lle, c faz interetlr todos os ampuhos do dtfeJo.. . .
O mqdo, que. nos C!Jmove, contem h O mte-
reile v. 2; . da. Hum Roman_o prec1famente fc hav.aa de-mt-erdftr na
refere: illufha.o da .. fua_origem .. Hum Por-
tutTuez fc interdfa nas Luhadas pela grande glona, que refulta a Portugal do
<kfcobrimento da India: E por efta mefma caufa _devia eu litperar, que todos
os meus Nacionaes fe interefl"affem tdmbem. ue-fle Poema; pois-a Conquifia
de Goa foi a que fundou o na Porem ja na ha defl_a
ta de Portuaueze:;. Alem uo da-.Na_ac, ha oombem o da Rehgrau;
e efie interef1e aina he Qu-alquer. bom Catholico- fe deve
retlr no Poem.a do Tafio; pois todcs devem eflimaro triumpho, que alcanou
naquelle tempo a hreja- com a r.eftauraa da fanta Lidade. E por.ifio mef
nw fe havia de o meu Triumpho d;a-Re-ligia: Pore-m feos Ecddi}f ...
t1co.s o criticara., o.ue po!lo eu e!"perar. dos SC?culcJts?
_ H tambea;.. outro interefle, que na f6 penetra,, mas comprehende
mais os Efriritos hc o da humanidade ;. porlJue quafi tcdos os
homens roma hum genero de interefle nas-desgr-aas para reconhe-
cer, ou aliviar: com e-ltes exemplc,s-, as fuas-. l\ths com li-cena <.lu Seuhor
Je Hatteux, que d a a.efte gc:-nero de intudfe, rareciame que tin.:.
tes fe dc\'ici procurar. aca Tragedias, que na das
Alem ditlo pertende author que- etes e dn, unir na
aca do Poema huma obrt de go!to , e juntame-nte politica ,
hitlorica, Thcologic&l, c moral,.e que fe achaur.:unidos na Iliada, e na Odyf;.
fea. N a diz, o porque., mas eu o direi.
Une-fe o interefle da Na\.1, porque os dois P(lemas de Homero tra-
ta das acoens dcs Principes U ne-fe o interd1e da Religia; porque
toda a Theolog.i.l.uos IJo!atras f tirou udlas das Epopeias: Une-fe o inte-
rdlc da humaraidade,.porque a-lliada efi fundada em huma paixa, qual foi
a colera de Achilles; e a Odylfea nas defgra.as , e trzbllhos de Ulyflcs , e
modo com que os afua paeiencia,.e fabedoria. Por efla parte acref-
centa '! mefmc? le Batteux qu-e excede muito. o Poeta Grego ao Latino; por-
que o anterretle, que refuha da Eneida (6 pertence aos Rcwano'; e o d<J Jlia-
dJ,_ e <?dyfea a todos os hon;ens. eu na eflcu por efia philofClphia:
O metmo le .Batteux confefla que V aro-aho reprezt-nta no (eu Here hum ho-
mem perfeito: Piedofo para com os e para feu Pai, amente ele fua mu-
e de feu filho, e dos feus companheiros, ea te bcmfeitor dos feus inimi-
gos: Bavo guerreiro, fabio Legislador; bom Senhor, bPnl Pai , e bom Rei
.E cllas qualidades ninguem pode negar, que perte11av a todos gs homens--;
lo-
I4-
lo6o llll f.t o:; R "l11100S rornellte os que fe interefTa na Eneida, mas por ef ..
ta parte t.1nto fe podem interefir na Eneida, como na IlliaJa, c na Odyfe21.
Na ignoro que os Romanos tem o interefie _.jlfticular da gloria , que deu
Virglio ll.t.l N aa; poreru fc os ou!ros h.omens na tem A ada com ele in-
tercfle., tem muito com o do exemplo, qllle diz le lhtteux que o Poeta
nos propoem em Eneas hum homem perfeito.
Mas ainda feguinde o conceito autnor 110 interetfe da hwnanida-
de, tem muita o qtte fe tira da Odyfea , que o que fe pode tirar da.
lliaJa: Porque muito ruais util nos fer o exemplo de Ulyffes , p-ara apren-
dermos que o melho-r modo de vencer o:; trabalhos, e as defgraas he a conf-
tancia, a paciencia, e a fabedoril\, que he a mxima moral , que fe pode tirar
defra Epopeia, do que o exemplo, <p.sc nos p-ropoem de na Hiada, a
onde f encontramo; num moo ar.rehatado , e infofdo, concebendo hum
inexoravel dliiftut(} de lhe tom:ar o feu General Agamenon a e(-cra\a: Ef-.
tirnulo qlle o obrigou fepara.rfe dG carnpo dos Gregos , oeixando-os expof-
tos s irrLJpoerts dos Troi&Aos, e defemp<tr;mJo a caufa <:ommua, e 2 otrenfa,
e jurarnent\J de ;(' Grecia ptlr h1ma pa1xa part{cular. E elle cxempl_o
Aa po,ie dar irnerelfe a nenhtun ho nem b3m , mas f a'1udles , que
fare;n ta. tefhrrudns, e ferozes , c0m1 eHe far:nofu Hero.! da Uittda , e cuido
que nenhum c.uupea ;,1fig;ne qt1crer im.itar efi:a paerii impaciencia o Con-
quifrador de Troia ; e menos fe -confentir efte indigno projedo nas E-
popeias, porque a Fabula deve er Exemplar, e di:?;na de fer imaJa.
_ rf,, ,; defenfores de Homero dizem que e!!e pintara a Acltillcs c-om a i-
deia , que fe tillha naqueHe tempo dos Heres, que era o de fercAl teme-
rarios, robufros, forte5., coit:ricos , infofridos &c:. Pu:rern cta repofia boa
para os igr1ounte; pois nenhun, 'douto defconhece que em toda <iS id.1des
teve a virtude, e o vicio a me(ma figura. AinJa no primeiro fecu!o dl lVlun-
do fe conheceu muito bem que o f't:r iunfo, e benvolo era virtude, c que era
vicio o fer colerico, e furiufo: N a hi melhor teUemunb.o defia \'erclade, que
o exemplo de Abel ., e de
Homero fe contndiz nos feus dois Poemas, c he hum reparo, que a-
inda na vi em dos feus .Expofitores. Na Iliada conA:itue a virtude na
ferocidad(! , ., colera , e inexora h11idade e Achiiles: Na Od yHea a
dcfcreve na. fagacidade " e tolerancia. o e Ulylfes. A \' irwd-= , e o acerto na
tem fe na hum camiAho ; quem a procura por dois aralhos i1 de ,ir a dar
em hum monte fohtario, fem fahida. . l
Tambem fe deve advenrr que n fim principal das e:popeias hc pro-
pornos acoens fublimes, maravilhofas, e exemplares para ddlas fazerrn,)i
huma b()a imit.1;al"1; e efias acoens pur fi mefmas efta(, perfuaJindo qlle tem
melhor defempcnho no!' impul(o:o heroicos , que nos ap.txona(ios. Por cuja
raza me parece, o1n lice(IC;a de l'Vlonfenhor le Batteux , (}Ue o interefle da
humanidade pertence mai:J aos EpifodifJs , que a ac priricipal ; e qu_e nefia.
part:.= antes a Virgilio, que a fe ffim o collfente 1\llaJama.
Dlllcier; Eu por mim tanto me_ vendQ en .. paixoens nos Epijodios-,
c o ..
r-
,:)
Como na Fabula. Ben. he na Fneida a dt'_rgr::a_de_Dtdo, e a de
Nifu, e Eurialo: No Tallo o dt: Tancrt.do :_l\o JH ilo a tra-
gedi a de D. lgn_ez e nav alcano a. que dtes
poll":a eH ar n1a1s v1vos , que nos , e a ma-
ior dos homens d1rao que fe commovem lllliS com d.as l}UC
com a ccJlera de AchiU.es.
EH e i-nterefle .da humanidade di.!ide o H f..trido le Baueux un
ramos; e diz: que ddles puJe 'er. Oubjt..:lo principal.,_ e de
algum genere de Podja, A prova dle conceito he que a Epcpe1a
t>bjetos beroicm, e a. os .q.uaes r;ws comm_ove pela zdnuraao:
Q.!Je a rrragedia nos mrercfla pela atroctdaP..e dos aconte<i:.ll11e!lt0S, cham.ando-
JlOS com a compaixa , e fufpendendonos- con1 o. pavor: Que a Comedta nos
agrada pela fingularidade das interprczas ,. e dos Que a Podia_
toril (a que Bucolica) nos encanta com a fua doura e
de, e com o repouzo, de que fe acompanha-: De forte- que a nos ad-
Jnira, a nos entriftece, a Comedia nos alegra, a Bucolic;a nos
:E como a Epopeia he a e a de todos clles generos de Podra,
deve indu ir em fi todos- inwrefles::
Depois de Virgilio admir2r v.-g. o Leitor com a.colera de Juno, que
faz defatar os ventos. contra a ar.mad.a de Encas,..c que G flC"der- de Ntptuno fo-
cegou dia tempeftade, pafla a reprezentar os horrorrs da Tr:agedia em huma
Cidade faquc:iada., e pelos i1imigos , e nf)s de hun1a Prin-
l]lle fe mata a !I mef.ma pda ingratida do E a feu tempo
&.lefC:reve o def'Cano de h.uma \ida ruftic?. Gom o Epifodifl cle .Evandro. De
f.orte <JUe para fer Poeta 'rrag.ic;'o ( t:onclue o mtf-tro author) cu C< n1 i c o, ou
Bucolico, na he necdlrio mais. que hum Poefi<s; mas para fer
Poeta Epico,. he pr.ecifo tatio..,e fe1lo em gra'"eminente .
Tudo !Jlo,.. que pede I e Batteux na Epopeia , mo p:trcee oue dtar fa-
tisfeit? na. Conquifia de Goa. J.>t:>is pelo t:}tJe refpeita admiraa(;, tflmos a!
Gom que o Inferno fe e!: fora c:om ta horrendos a1 bitf'io!', contra
a feltculadE- da, cmpr(lza, e o modo com que o Ceo def\'r:eoe, (I inuflliza to-
dos efi.es. impulfos. Temos- par:.l a T'r2gedia n; f os
da ex.pugnaao de Goa, ma!. os da infelicidade- dos de Alfi e de Fati
ma,. o. la!limofo cxi.to, que tivera os Affellos da Princcza Amalintha e os
do compare coffarios. 7'emos para a Buco1ica a clcfcripf da C";fa de
-Campo da Ramha de e a vida dos Gigantes; c na dos
feus coflumes fe logra alguma parte do eomico .
O modo de-.intereffar, que he o <JUe fe tir'a dos que
.e a quando ao fe prepara quafi huma
JnvencJvel contradu]ao. a os ftus pm1e8os na he r. fi 1
H . J ' ". r-n ve qut> o pn-
e certo q_ue o Ec1tor- apenas principia a ler o Poema . deve
parti o nos acontecmentQs da FaBuJa; e pede
3
. 1:
0
a r.,z- ' H ,.
h d fc u .. ido que o eroe
pr.opon a e . orte, que o mefmo le1ror tome interrffe em todas as fel -
dades :. Para dlo he necdfario fazello ama\elpelas fu.s virtude$,. e c;:-
que
t5
que a .a.ca feja tligna de neHa as exercite. N J fei fe Homero
muito amavel o feu Achilles, e o feu Ulylfes, Virglio o feu Eneas: Ji
no meu Prolegomeno toquei efh matena. Eu fe vilfe hum homem coleri-
co, feroz, e que fempre queria que valele a -fua, e que .pertendelfe dominar a.
vontade Jos outros, e que intentafle levar tudo s cutiladas , efiimando me-,
nos a raza, do que a fora, como pinta ao feu Here o Poeta Grego., pare-
cerne que em nada me intercffaria pela fua .felicidade' nem menos pela do
Here da OJyffea , quando pelo contrar.io fe me reprezentalfe que -elle era
outro hnmcm cheio d-= alucia:;, e de intrincadas ideias , que era impenetra-
vel a fua alma a O'i feus mais intimos amigos., que tinha huma coiza na lin
goa, outr .1 no cr.naa0; e qte tudl) diflimulava., e fi.,fria, na para exercitar a
virtude da tolcrAncta, nus para confeguir os fc:us intentos. Lembrame a ...
o Jiz LJiz U1h0a em hum dos feus Sonetos.:
Y tirare con animo -tan fuerte
JJd la_o, en <Jue mi cuello fe cautrv ,
Q.e .O me R hoje; o le roml'a la \'tolencia::
Y ello tambie11 por ti, que es ofenderte
:Ser tuyo, e fer tan vil; que tor,pe 'iva,
Infamando el amor con .la paciencia:
Q (ofrimento tem feus limites; e 'fe hum "homem f'Ode fervi} em fofrer !J<lnnt
'infulto confervar o empenho des Jeu-; afFetos., que .far cm admittir hu-
ma tolerancia., 'lue poJe fer incompatiYel com a heroi.cidade! E peJo que
toca a Virgilin, na j. na atrociJade.., com Eneas matou a Turno,
depois de lhe pedir a Vid1, nem 1-u inj(rJilra de invadtr -num Reino-, ,Ue por
neahum direi.to lhe pertenci.a. Tudo ifto para mim he muito n:enos, J_ue a
horrvel ingratidal",_, pr.atic0u com a E.fia he a maior in-
.elll que roce -cahir hum Hete ; C' .fcmpre direi que aonde h in-
gratida., na}) pode o <Je .foi feitura do
Duque de l: Hrk, .Jrmao de Carlos Rt oe h1glater-ra , '}Ue fuccedeu a feu
lrma na-coroa com o nome de H; e p0r fe apartar dos feus in.terdfes,
.e feguir os do v.0ltandolc c0nt.r3 o feu bf'mfeitor, .perdeu o
-Ller de HenJe, fem o tJailer com totis aquellas faanhas., .que ex-
. ccutoJ o feu -vnlor., e peric1a m-ilit.11 CGntra os FrJncezes. Depois da fua mor-
tte, per-tendeu a UtHi}'ll';T,Q {ua ruulher er.crnizar a fua com .hi!Jr.n elo-
gio; e o!Ferecct! grande Lnnma .d,e dinheiro -ao Pope para que
_lho fizelfe. Pope attenclel'iilo ao que nha obrzdo -o Duque com o feu Prnci-
pe; refponJeu que wlarl hornugh na ii e r a homem de Elor!io.
Os que defcul.p01r a \'i.rgil:io po-r aqucll; ingratida, dizem
que Enea:; fera a f"..\l;}ir cle pnr decreto dos Deofes, e qne na
.efiav 1 na ftJa ma(:) o deixu de of'le,lecerl-he: mas quanto a mim na dize111
l!ada a propofiro; parque elbwa ma do Poeta imcntar outro Et)iJodia, que
.na ao feu Here a ver{e em ta grande aperto , como o de fer in-
&ra
.i,_
t)U oerobediente. E que Dt"idade_ JuRa- poderia obrigar .a . .. a co-
metter hum crime ta indefculpavel ? Se Eneas pode . ficar defculp;ido pela
obediencia, deve ficar condemnado o Num c pelo decreto: E V irgilio, pofi? o ...
cafo nefies termos , na f fez o feu Here ingrato , ruas os feus Deofes m ..
juftos, c por qualquer parte fica criminofo o penfamento deite Poeta. _
lnterefTado o Leitor na felicidade do Here, na ha-;:er obfiaculo na
Empreza, que o na affull:e., nem -profperidade, que o na alegre ; e nefies re-
petidos, e alternados impulfos , fc lhe fingira que todas as acoens fa menos
tio Here, do que fuas. _ rr. ., _ .

, '
Os obftaculos a que oo E-picos chama nextJS , e com
-que fe defata, va notados neUe Poema; e huma , e outra coiza he que leva
fufpenfo o Leitor a te o fim da Empreza: Para con_fcguir a .admiraa (diz o
rnefmo le Batteux) e para arreba-tar a alma, he per-cito que os no:os , que _fe
propozerem 20 Here., fe_ja de huma difficuldade extraordinaria , e que
. que necdlita de huma fora fobreJlatural para os vencer, o. que na obf ..
tante configue o Ht:re o triumplw. E cuido que a!fim o temos praticado na
Conqui1la de Goa: O Here na fo combateu a Contradia de _algl!ns dos
Capitaens, que te oppunha empreza; porem difputou a-s foras do mais po-
-clerofo Prncipe do Reino de Decan, e de numa populofa Cidade I forte , e
muni-da -com muita artelharia , e .com h uma gua.rnia de nove mil
de Naoens guerreiras, e ferozes; na tendo ma-is, que mil , e qui-
nhentos Portuguezes , e trezentos l\1alabures. Combateu ig.ualme.nte com a
fome., e com os defafires., .e .fatalidades., :que fofreu nefta Conqutta, na fenda
menores a intempefliv.a morte de feu fobrinho Dom Antonio de Noronha;
-e refiflio finalmente :a todo o poder do lnfen10, e tudo i fio deu fundamento a
.dizermos na nofi Ptop-ofifa? que elle dominara o A-byfmo, tJ Fado, -e -a morte.
A' vifia de tantas diffi.culdades nimguem poderia imlginar .que a .Empreza fe
confeguifle, e daqui he que_ procede aquella adruira.a, .que o dito Ie Batteu_x
pert(:nde nas Epopeias; porque, diz eiJe, que quanro mais fe reprefentar que a
Em preza fe na pode confeguir, e com efteito fe .confegue , maior admiraa&
nos dar e Poema.
- Efta admiraa (e funda tambem naque-llas idei-a!!, a que os MeChes
rehama o maravil!Jojo da Ep\ca. A parte mais fabida de.He maralbcfo confif-
te nas maquinas, como fe conhece pel introdua-0 dos Deofes nos Poemas de
Homero, e de Virgilio. Poetas catholicos na tem dla licena, <:onfor-
lne a melhor opinia ds Crticos modernos; por fer Yerofimrl, nem de-
<entc, como diz Lufan, 9ue bumCapita Catholico Qbedea v. g. a hum a or-
de] uno, de .J up1ter, que lhe traga lris , ou Em 1ugar das
Dc1d_ades podemos ufar de Intelligcncias Angelicas , de demonios,
.1\tdgJCos &c. E efte Je maquinls podem produz r o -7li01-a'uilhcj muito
m,clhor que o dos amgos, com tanto que nJnca exceda o nrvfimil : Afia
ha de fer que; verdad-e, bem que h<1ja verdades., <fUe p:uecem
Eu a ler o Ep1foclto _lle Alfi a hurna pefloa intelligente; e depoii
de hdo me ptrguntou fe era fing1do, ou vcrdadc:iru ! Eu lhe Ji11c que fingi-
doi
. s
I ,.. . .
doi e acrercentou : Mal" nnpttgllt!D EpifodiD tm na fi r, hfllorito!, Enta. me
q?e etava verofimil; pois- qna-ndo a be ta natural, que pare:-.
ce fuccefio, le pode reputar com toda-s as qHa.lida.des q.ue fe ptocura ndles
fingimentos Poecos.
Atguns, que tem ouvido falJar cm Peripecias,. e Epignofts , fem tal-
ve'l. conhecerem o que ifio- figaifica, prefumern que fa indifpenfaveis nas E-
popeias: e a verdade he, que e reputa por ta pauco precifas, que aiflda eflz_
por decidir fe a Epica fic-ar mais perfeita , ou com ella'i., ou fem A 0-
difTea tem e Epignoiis; porem nenhuma dclbs fe acha na Ilada , ci
que bafta para fe faber q-ue o- Poema fe pode fazer ou de bum a ou de outra
forte. Nefle poema finalmente fe defcobrir huma Efpecie de Peripecia na fa ..
hida, que fez Affonfo de Aibuquerque de Goa remediando eft:a infelicidade
com ficar triumphante na Empreza. Tambem eH clata a E-
pignof1s de Amali-ntha , pois f foi depois da fua morte .
., , . Finalmente h huma--grande queih entre os Epicos-te a.Ailt:goria he
effenciaJl Ep-opeia. O Padre le Boffu fufienta , com as fuas foras , 1.
e he certo que efle Padre foi- hum dos grandfs er.gcnbos cle
.Frana, e o que adquirio mai-or opiniav nos eftudos. poeticos: porem o
te Batteux comp-ate opinia- com razoens, que me condudentep.,
afTentando que a Alleg-oria na tem nada com :a Epoyeia-> para fazer a fi-
gura d ncfta na dechro agora fe efle Poema. tem, cu
na tem A liegoria: deixo ao meu Leitor e fia S. lhe poderei
zer 'lue torno muitos infiftem (e entre elles o le B01Tu) que o Poema
fe deve fundar ao menos em huma mxima moral, que na(, deixa de a ter: a
Con<Juilta de Goa: reparar nas grandes. d-ifficuldades , que e!\a
grande Emprez:1, nas foras com que o Inferno a- impedio, e o empenho cosn
que o deratou ta inven-ii\eis obflaculos, pode reconhecer
;quel_la mxirua, q_ue nos o A.poftolo ad. Rom. Cp . 8. v. 31.
f"
1',
'l
ri
, I
Si DeliS pro _11obis , fjltis coutra
q
,')
Jt
H
"11
}

Nec m:lgis fxpreffi per ahenea ftgna ,
per vatis opus, mores, animiqtat 'lirorunl
Claro.rum apparent. - ----- - -
.l-lorat. Epij!. Jb. 2. Epijlol. r.
ad CtZfar.
Vixere fortes nnte Agamemnona
.lvfulti: ted omr.es illacrimahi1es
llrgentur; ignptique Longa
Nob; : carent qui.1 vate Sacro.
I
A CONQUISTA
DE GOA.
Poetna Epico.
CANTO I.
C
Anto o infigne valor de hutn brao forte,
dpmindo o Abyfn1o,o F ado,e a Morte,
Com irnpvido esforo, e tnais que htunano,
Fundou no Oriente o Imperio Lufitano.
Infpirame, O) divina lntelligencia , .
Aquella foberana preeminencia
De hurn alto influxo, de hum feliz decoro,
A Com
Apenas fabio o meu 'Tumpho da Religia, grit:1ra os Criticos com
mas vozes, fem eco, convertendofe as palavras em , dizendo
que a efte Poema na fe podia chamar heroico, porque a Fabula e o Here
era fantafiicos; fero advertirem que o de\erem fer verdadeiros , ou Guimeri-
cos adhuc fub judia /is t.jl; e que efia queta efiava por h uma e cutra parte
em tanto equilibrio, como a demanda, que teve Prothagoras com o Difcipulo;
pois nem hum Tribunal ta douto, como a Academia da Crufca, fe atreveu a
decidi lia.
Diflera mais que o dito Poema fe achava mui defcarriado pela falta de epi-
fodios tragicos , patluticor , troticor &c. como fe fe podefe enfeitar huma fan-
ta, com os mefmos adornos de huma Flora?
Differa mais outras coi7.as, de que eu na fiz cao, pois era menos critica
do Potma, do que prova do pouco, que fabia clefies efiudos quem fe regulafa
mais pelo feu gofto, que pela5 regras dQs _, .
A Conquifla de Goa.
Comque acendes o efiimulo canoro :
lnfundeme hum efpirito eloquente;
Hum luminofo impulfo ., hum genio. ardente:
Le1nbrame as caufas , que me occulta a fama :
l)efcobrenle o defiino , expoemme a chama ,
Qye encheu de tanto arrojo o ardor invil:o
Entre os horrores do mortal conflito
Paia illufl:rar o templo da :
Faze nas minhas clullas noto ria
Aquella direa , com que a oufadia
Levou ta grande empreza luz do dia ,
Banhando de huma nova claridde .
Os tropheos de
E
Moverer,fi de me M Cdfo ,fi Leeiius fapims ,fi alter CatD ,fi duo ScipiDnes
ijla loquerentur.
rambem houve quem dire que hum affumpto rengiofo na fe podia levar
para o Poema Epi": Trifh:, e indigno penfamento de hum Catholico , e de
hum Ecclefiafrico, qual foi efie Critico!
S,: hum figundo H?mero (diz o Abb. Le Batteux Princ. de la Litterat. P. 2.
arr. 3 n. 6. ) viejp hoje ao Mundo, na deixaria de achar na Hijlotia da Re-
ligia? humo materia capaz de exercitar o ftu genio. . . ... .
Fmalmente houve Poeta ( e dos bons do noffo Remo) que nao gofiou ( dt
ell.! ) que eu fizelf.! o meu Poema em jifua. Aqui bafia negar o fuppofto.
A ji!va fe faz verfo'i peq.tenos e grandes, e no Triumpho Ja Religia;
na h verfo pequeno, porque todos fa heroicos, quaes fe chama os _de onze
fylbbas: A 1/rte de e de Horacio , que fa os textos, na tmpoena
O.Jtra }<!i nn. verfo3 d:!s Epicas, mais, do que fejahexametrtJs , que fa que
c;:orrct"flll Jem ao> nolf H hmduafyllabos: fer efte verfo de confoantes mter-
polados, ou fe:-ruidl)S, he eleia do Poeta. Ariofto, Talfo, e Camoens , que
fa os qtie dar algum exemplo s Epi,ar fizera os feus Poe-
11UI1 e.n oitavas. a quem os Italianos chama divino, fez o feu em_ ter-
cetcJs; Voltaire fez. a fua Henriade em verfo de confoantes feguidos; M1lton
fez o fl!u Paraiz, em verfo folto; e o mefmo fez, Jeronymo C9Jtereal
no ku PDema da b6italha do Lepanto.
Cattto I.
E Vos, 0' REI, mais alto , e nais piedoo ,
Qte. os .Cjue adorna no affento n1agefiofo
A fronte, com o circulo brilhante;
Qte ardendo entre a efineralda vegetante
F z inda mais fublin1e a luz fi1oren1a ,
.1.
Qte fe anitn'\, e fe adora no diaden1a :
V os , o l\lonarca , defle novo ln1perio ,
Qte, lobre a adtniraau de outro heinifrherio,
Fundou htuna invencive1 fortaleza,
l
1
ara all\.unpto da gloria Portugutza :
Vos que -dais con1 o Nome aquelle alento,
Qlc efpera a forte no feliz
A 2 De
Mas em fim aqui tem, e ter eftes Senhores outro Poema com o
Here, e com a Fabula verdadeira, e com tanta multiJa, e differen'{a -de Epi-
fodios , que em lugar de lhe chamarem talvez que lhe chamem
hydropico. Tambem nn;-, temos Fabula re1igiofa , fim militar, que h c o que
elles defeja. Com tudo eftou c:erto, em que femprc fe h de fallar, ainda quan-
do na houveffe que dizer.
Suppofto que clifie bafiante fobre os preceitos defta qualidaJe- de Poema'S no
Prolegomeno do Ttiumpha, na deixarei de fazer aqui <>lgumas notas, aonde
me parecerem neceffarias para a boa intelligencia da obr,.
..
P R O P O S I C, A O.
B Em fe fabe que neJla fe na deve nomear o Here pelo feu nome: efia he
a pratica commua, mas pode fl!r alterada c:om o exernpio de Homero na.
fua Ilada.
Tambem fe na deve expreflr claramente a Fabula, porem daJla a Cnhe-
cer pelas qualidades. Etas fa as regr.as commuas da Pr(lpofia: as ef-
peciaes ( d1z Lufan na fua Pottic. Jib. 4 cap. x.) fe reduzem a que fcja livre, e
de toda a pompa, e affcl:aa. Le Batteux tK"mbem quer '-lue el1a feja
bmples, dara, e fem prefumpa, nem ornato : ene precctito he tirado da r/8
poetica de Horacio, quando _cQnderona ao CycJio pela com que
o feu Poema.
4
A de
De hun1 Reino , e1n que o Pentgono fagrado
1\iofira qu-e foi por Deos edjficado :
Ouv.i o acorde n.do
De clan1or ; pois fendo ouvido
Na do Throno , onde confu G.1 ,
Se atreve hoje a fttbir a minha Ivlufa,
.. - ' 1 1
Poae _atcanar no rapto, a c.1ue me entrego
attenda o Indo aos ecos do Mondego
An1parado o no voffil Nome
o dc1cuido, que as acoens confon-.e,
Farei que o objeto, e a vz que n1e deflina
Ao cun1e da 1\Iorada cryfl-alina ,
Rettmlbe, convertendo a penna en1
Nos cfpaos da len1brana. Vi-
Seguindo ea doutrina reduzimos 3 noffa Propofifa a qua-tre veFfos claros,
fingeios, e terminantes. J: houve quem amplificou a fua Propojia., dizen-
do que Ha cantava nem ifto, nem aquillo, nem dl:outro, nem aqueloutro; e fe
nos diffeHe o que queria, c na o que na queria cantar, nos deixaria mais fa ..
ti5feitl}5, e menos ;;:.rncfinados. ...
I N V O C A C, A O.
T a por E picas ; C_?nfMme ? referido Lu-
f.in, com ) o .?oct.l !u d1z'::r c01fas extr:aordmanas , e mllagrofJs , e a
m::ior p;l;te .. Lll.H o.:cl!ta:>,. h:! prccifo ter hurna que lhas communi
. G'le-; p .lr!pc e por fi mef.na a-s rra pode "kanar : I fio mefmo
.. cliz B.ttteJ:c, c C:h:i f.\ lS pahvrJs: Depois dtl pnpo.Jifa invo,a o Poea
ta 'nm, D!-"Jh,!J.le, que revae m caufas fohrenaturaes dos fuccejfos .'- que ptr-
rc/trir:. r:.'/.! na}

(falia Je Virgiho) faber humu.1a.'nentt? aquzi!o, qut' ft


pd:[.o 111 G-o i!J;t o Eruas em ltalia ; porijfo pede qu1
/h; diJ.1: :\laf.t m.ha cauf<\--; m-!,1nra: A minhl Pr_opififa'Q eft cfl:abelecida
fo'1r-! cflt JJ'-ltrin 1-: Mlitx;. Poet:t3 Cathalico5 invocara como Homero , e
a:; D::iJ d.!.> e.n ta-mbem cahio o nilfl:1 Camocns. A-
riJ i:..>, c:) r.L f) fx:1j oj \>ri:n:!ir">'>, q te ft: arl.ltaraj delta fuperftia.G: exem-
d;v.: e.ntoJ.ij J) E;)]pei:u Chriftans. _- .
..

Ca11to I.
, ; c (
T Ibrando * do fatal Tridente
V Entre os liqt:idos pramos do Oriente,
Tempo havia que Affonfo dominava _
:C a undlYao-a foberba a furia brava, r
E expondov ao golfo as mquinas redondas ,
l\1ais , que batia , as ondas.
n
No profundo efrlendor da invil:a ideia
Se lhe finge a extenfa, em que rodeia
De tanto afpelo o circulo falobre ,
5
J l.
Para ver fe _o lhe defcobre r 19 ?.v '
Cidade, ou Fortaleza, onde levante at
H uma igna cabea ao n1ilitante ,-
A 3
r R o-
* Fihrando a hqflta &c. fe d principio Fabula "do Potma.
Se efta fe h de principiar peJo meio, a que fe chama ordem artificial, ou pe-
Jo principio, a que fe chama ordem natural he huma quefta bem rixada entre
os Epi,os. Porem huma, e outra ordem tem bons defenfores: lliada eH
coru a -,rdun natural: a Eneida com a artijial:
Qlzlquer deUas duas ordens -(diz Lufan ) que queira feguir o Poeta, te-r-
authore5, e exemp1os em feu abono.
- Deixo ao meu Leitor a averiguaa de qual deltas duas ordens me vali nef-
tc Poema. '
Seja a aca principiada de huma, ou de outra forte dizem os Mellres que
ella deve ter meio, e fim, e huma proporcionada grandeza: que de-
ve Uuhem fer Iliufhe,grande, maravilhofa, verntimil,inteira, huma, e de hum
f Here, exemplar, e digna de fer imitada: eftas qualid.ade5 receffitava de
huma larga expofia, que na pocle caber na brevidade de humas notas. Di-
r:i f 2.lguma coifa , fubre :a uniclacle da 4'lca , em que ha n1uita difputa ert
tre os profc!fores; e direi mais que o que d1z o rcfuido Le Battcux
gar fupracitado, n. 3
6
A Couquijla .. de Go;1.
Robufl:o corpo , que as nadantes quilhas
No das tnais altas maravilhas
Tinha formado en1 giro vagabundo
Sob\c o efpanto, e pavor de hum novo n1undo.
O Principe 1'artareo percebendo
Os projel:os do Here; e na podendo
Sofrer que a Lei da Graca defcancaffe
;) :1
Sobre tantas vilorias; e que achaffe
O zello Lufitano hum firme alfento
A ta illuftre, religiofo intento ;
Do gremio infan1e da cruel lVlegera
Saltava enfurecido opaca efphera ,
Onde fe forja em
1
fopros circulares
A horrenda agitaa, que in1pelle os ares-,
Irritada nos globos tenebrofos,
Etn
A unidade da (diz el!e A.} procede da propofifa'Q do Jogeito: tl!a
ht l.jUrJ anuncia o fim cio Poeta, a que a.f!igna o principi() , e a que fixa o ttrmo.
Remeto o -.neu Leitor para o mais que elle diz fobrc efta mteria : Eu di-
na =ninha Prcpifrfa"3 que canto aqucJle valor, que fundou o noffi) Impe-
_rio na A:l.a: donde fe fegue que tudo o que fuccedeu, e concorreu nefia fun-
, ou fej:1 ou Epifoio oepende do que efl propofto, e por con-
fcqucncia une em hu;n f fogeit:o toda a fbrica do argumento.
O Pri;;cipe &,. As Tragedia, (los Gregos e L1tinos tinha
por afium?to hum415 vezes as ac<Jens dos Dcofes , as dus homens ; e
c:la3 cra f as q11e obrava os Prncipes , e Capitaens inignes. Tnmbem as
houve com a miftur.i.i de humas , e outr2.s Perfonao-ens. os Deofes
1:> l
apr-aecia nO: Theatro fcmpre era conduzidos na qudlas mqtJtnas que vu -
o-. .umente cna:TiffiO:'i tram?ias ; donde veio O mtlquinas s ntro
e . . , . . -
duoens defh:; DeidaJes : nome que paliou as ; po1s a
da$ Trag,dia; inth>duzira tambem os homens com D:ofes. Eilas D:t-
ua
Ca11to I.
Etn que habta dos genios procellofos
A jntufla n1tlltida , que a mefn1a F uria,
Co1n a cauda, arrancou da excelfa Cu ria.
A penas pelo
l'e tanta fomDra , ou hahto funefio
E11tra o clraga; e a chan1a , que o fuffocn;
Lhe acende a vifl:a , lhe horroriza a . boca ,
Quando das nuvens o infeliz caminho
Se fecha em hun1 ligeiro reden1oinho
7
ctle as nevoas forma , com tren1endo impulfo ,
}J o trocei deite efcndalo convulfo .
.1
Por entre os negros , rpidos afombros ;
Afientados os genios fobre os hotnbros
Dos indon1itos ventos , efperava
O horror das exprefloens, que preparava
As grandes iras da ferz ferpente :
Enta , defde o lugar mais eminente,
. 11iilurado nos cufl:icos atrozes,
Vomita o torpe arrojo defias vozes:
Sereis vos por ventura aquelle errante;
Defpenhado efquadra , que a cada infrante
A
4
Alte-
dades _nos Poemas de Homero, e de \'irgi!io as que movem :ii acoens
dos_ Homen:;: De forte que na Epica podemos como caufa:, pri
meaus, e as accnens humanas , como caufas fcounclas que f41Z2 mais
o '
l1ue cxeculi:lrem o que as dcterminava, e iufluii4v. Deitas Deidades
ln
8
A Co11tjttijla de Goa.
Altera tanta plcida campanha
Con1 o. , barbaro alento , em que
Horrivelmente gen1e, o Mar fe
Treme o Ceo , pulfa a Terra ,
a montanha
. .
Irrita,
o vento grita?
Sereis vos as poteflades,
Q1e excita as fataes calanlidades ,
Com qtie a efphera fe arroja fobre o Mundo?
Sufientais inda o efpirito iracundo ,
Con1 que moveis nas furias n1ais violentas
A colera indomavel das torn1entas?
Pois como corifentls h tantos annos
Qle a arrogante foberba dos Htunanos
En1 detprezo do vo1lo antigo empenho
t I
Pre-
h umas outras pr()picias o q-ue fez dizer a Ovdio:
I
Mukiber in Trojam, pro Troja fiabat A potlo:
lEqua Venus Teucris , Palias inqua fuit. &c.
. .
E ne{b differena de impulfos he que fe formava toda a fabrica do Potma.
A tudo o que fe punha co.ntra a ernpreza fe chamava Nixo; e tudo o que
ete 1zexo, fe chamava S{)lura. .
Havia r.exo principal , e mxos fubordinados: o princi-pal , v. g. na ,
foi a colera do Juno,que por todo o Poenza a ,emos oppofbt
to de Eneas na lta)ia: os nexas fubordinaJos fa os amores de Du1o, a
a de rurno, e tudo o mais., que dilatava, ou contradizia a empreza. A in-
trodua de(l-as maquinm, ou Deidades gentilicas feguira , fer.n algu=:na _con-
:fideraa, os Poetas Cathulicos, at que o raflo arrancou tfia fuperhao da1
Epicos Chribns.
Ctl11tO I.
Prefuma don1inar n) htun fraco lenho
Tantos n1ares occultos , defcobrindo
A carranca do Tauro, o horror do Indo?
Na chegou a -irritatfe o Tormentorio
De ta ardu& atnbica ? N a fez noto rio
:)
A efie oufado Gatna o infaufio alento
De ta cego, ta louco atrevimento?
Se htun penhafco na fofre efia ouf:1dia,
Con1o a quereis fofrer? A-; luz do dia ,
Deflle o pllido Ocafo , quantas vezes
Ten1 pafldo o furor dos Portuguezes
Somente con1 o fi1bito confelho
De expor na Afia os raios do Evangelho?
E vos o tendes vifio co1n paciencia ?
tal podera crer ? Q1e negligencia
H e efia deHe horrlfico dorninio ,
tendes fobre os ares? Se o defmio
9
!)c fia
Depis do Tafo na confentem os Crticos que fe introd.Jza De(1fes fan
tafticos nas Porem como, fem as mquinas , hcari:l dtes
infipi<fos' t= rerderia huma das fuas dltnciaes qualidades, qual he o mm-m'-
Hofo, em lugar dos Deofes propicias, querem que fej?.. os e os
ritos A ngelicos; e em lugar dos m:llcvolo5, o demooio, e r,s magicas. Eila he
a raza, porque o mdino demonio he o nexo. princip1l defle Poema;. e os ne
xos fubordinados tudo o que elle fez pelo magico Alfararni ,. pdas tempeHa-
drs, e outras acoens, com que fe oppunha Conqui;la de Goa. As folu<;o-
ens JeHcs nexos viera pelos rogos, que faz :ao Omnipotente o A poftolo das
Patrono da cmpreza.
l/uma acfa, fem nexo , (diz Le Battcux n.6.) he t'ta!mente fim a/guTJi inte-
njfe; pc-rqtte o nt:l(o l'e a drjficzt!dade que 1Tita as pai.voms , e que faz mover iJS
gra11dn virtudrs.
IO
' '
A Co1Jfjttijla ele Goa.
Del:a atrevida gente na paliara
De andar errante pelo golfo , achara
l\1enor dan1no no intento; porem hoje
Confentir poderemos que .fe arroje
A fc firn1ar no tha!atno da aurora,
Tren1olando a bandeira vencedora,
E que o golfo vadeie, as ondas cerque
O oberbo valor defie Albuquerque ,
Para confiituir nefie hemifpherio
H uma nova cabel5a ao Lufo L'llperio ?
N :10 h e noffa e fia vafi3. l\1onarquia ?
Na reina en1 huma parte a lolatria,
_ Na outra a torpe lei de Mafamede?
Pois como haven1os de fofrer que
Agora a Lei da Graa ? E que fer poil.
Entre o pavor de tanta nevoa groll ,
A pezar dos intrepidos alfanges ,
P\..omano o Hydafpe, Portuguez o Ganges?
Defatai , defatai deffa Officina ,
A onde fe prepara , e fe fulmina
A colera' que nlove' e irrita os ventos
To do o imtnenfo furor dos Elementos :
Caia fc)bre efis mauinas boiantes

A Etherea: Os navegantes
Flu-
Canto I.
Flun1em nas efcumas en1poladas :
Dos troncos , e das Yellas defiroadas
Na fiaucn1 da borrafca nos arrojos
. ~
1\1a1s que as trifies relquias dos defpo jos ,
Sen1 iagtncnto, que firva de fuftragio
Nos mlferos aipeclos do naufragio.
Apenas dava fitn ao horrendo grito
O ind()lnito tyranno do Cocyto ,,
Q1ando comea com fragor immenfo t
A gen1er toda a efphera; e o globo denfo ,
Em que a chufma ttal fe encarcerava
Rebenta na exprclfa da infania brava, -1
Parecendo no horror do esforo adverfo
~ 1 e os eixos fe encurvava do Univerfo.
Defce no mefn1o infiante ao golfo inchado
O formidavel n1onfiro, e transformado
Na effigie de Neptuno, o plaul:ro occura :
Reprezenta htLma horrivel catadupa
O n1ar cm cada impuHo: entre os abalos
Dos ceruleos , maritimos cavallos
Comea a borbulhar o abyfmo horrendo
~ .
Nas profundas cavernas : V em defccndo
II
As iras de h tuna, e o u ~ r a potefiade :
Atfe-
t Efia tempeftade movida pelo demonio) he o primeiro IJX ~ a aca.
IZ
A Co1zquijla de Goa.
Affel:a a enonne, e efcura magefiade
Luzbel no verde coche ; e anciofo aguarda
effeito , COlll que a colera bafi-arda
De tanta furia atrz , que o odio incita,
Sobre as nos fe precipita.
Os pilotos , que ao longe percebera
Os roncos , cotn que as ondas prometera
A indignada tormenta , todos chn1a
fe encolheffe o paru1o : Os ventos brama
J nefl:e mefmo ten1po ta ferozes,
os filvos confundidos com as vozes
Dos trifl:es , affufl:ados marinheiros ,
N a podera , nen1 inda os mais ligeiros
Amainaren1 as V ellas ; pois as foras .
Do No to , do Aquila , e do Auilro , dera
T a repentinan1ente fobre os mafl:os ,
Sobre as vergas , e enxarcias , que partidas
N) hun1 infiante fe vira , con1 as vidas
De quantos nefie fUbito alboroto
A) vz obedecera do piloto.
Ao choque horrendo do violento golpe
Bateu nas ondas de h urna , e de outra
o robufio conado : pelo bordo
banda
Entra furiofo o n1ar : j fetn acordo
Sobre
Sobre os rotos calbres difcorria n
A aflon1brada efquipagen1: 1norre o dia
Entre a feia carranca do Orizonte :
Em toda- a parte abria a ctherea f(Jnte
Os caudolofos vlnculos : ** as nuvens
Nos medonhos relan1pagos trifie
Disforme, carregada , e ten1erofc1.
Reproduzen1 a fombra tenebroi:
, r
I
O incendio a cada infiante fuhninado
Contra as ondas por hun1 , por outro lado
Nos groleiros vapores repartido,
Parecia que etn gefto denegrido
Formava, con1 efcndalo luzente,
Em cada horrendo itnpulfo huma ferpente
De fiilfureas efcan1as , .que nas azas
Batendo as roxas , fulnlinantes brazas ,
Pertende ao feio ardor das jgneas plutnas
Introduzir a chama nas efcu1nas.
{
V acilva os Orbes com os ecos *
Dos trovoens , que reflel:ia
N
r
- os coe.cavos do n1ar; e correfponde
. -
** Eripiunt fubito nubes ccelumque , djenlque
Teucrorum fX ocllhs: lJOnto nux <itra ..
f/irgil. /Eneid. iiil. 1. 17. 92.
No
"* Com os ecos tlos mormrs trovoms. E_corrtftondL o rjl_rondo ao fogo vogor
1ntonuere p()li-; & crcbris micat rgnibt:s
, f/irg . ,Jin:tid.lib. 1.f/. 94
..
'
A Cotzquifla de 1.:ioa.
No mefmo infiante o efrrondo ao fogo vago ,
Q!e igualmente confpira a tanto efirago :
l\'ienos a aceza polvora retarda
A infufrivel repofia da bo1nbarda:
Menos fero fe exprin1e o ardente efroiro ,
Con1 que h1ie o terrifico peloiro
Do atacado canha , que a voz tremenda ,
Etn que a efphera os horrores
T a atroz , e inclemente grita o ltune
Da excelfa indignaa , que fe prelitme ,
Qte entre o imn1eno fiagor da furia brava
Toda a n1quina etherea fe quebrava.
O cole rico mar , que em fi na cabe
Con1 ta inchado alento , j na fabe
Onde acon11node a n1ultida cerulea
Das impellidas agoas: umas vezes
As enrola, outra as quebra: Em altos montes
As ajunta , e defpenha ao 1nefmo infiante :
A poppa trifie , a quilha naufragante
Agora toca t com as rotas vellas Na
Rumas 7Jt'Zts as mrola &c. Em altos mGntts &c.
--- Infequitur cumulo preruptus mons.
Hi fummo in flulu pendent: his unda dehifcens
1erram mter flul:us aperit----- -
fl"irgil. /Eneid. /ib. I. Y. 108.
t toca &c. Stetit Spiritus procellre ; & cxaltati funt flul:us
ejus. Afcendunt ufque ad crelo'i , & defcendunt ufque ad abyffos. (Pja/m.
1o6-2j & 2.6. D"qui o tiroutambem Q nofftJ Cant,6. Oitav. 8o
Canto I.
Na defmedtda altura das eftrellas,
Agora , com infauftos parocifmos
Na horrorofa voragem dos abyfmos ,
A diftancia medindo em hum momento ,
~ e do Tartaro vai ao Firmamento.
N a fervia as bombas contra a furia,
. Com que as agoas entrava pelos bordos ,
Nem as talhas bafiava para o leme :
Todos j , fem proveito , repartia
o nautico trabalho ; e fe fingia
Em cada novo e.filmulo dos fados
Nas entranhas ** das ondas fepultados.
Efpalhadas as nos pelo defrtno
Dos ventos e do mar, fem rumo ou tino
Ao arbtrio fe entrega da tormenta :
Porem o invil:o Here inda fu.fienta
Aquelle coraa nunca vencido
De nenhum disfavor , nenhum partido ;
Sempre como firmHiima * coluna
Nos giros mais violentos da fortuna.
Vendo ora o mar ate o Inferno aberto ,
Ora com nova furia ao Ceo fubia.
IS

lPo-
Prrefentemquc Viris intentant omnia morte.
Firgil . .IEntid.Nb.t.J7.9S
* Pareceunos fer melhor fufientar o cara8er do Here nefia umfian,ia,
o que imitar a Virgilio, quando em femelhante ape1to dilfe que
Extemplo 1Ene2! fol.vuntur frigore membra
lngemil----- JEneid. /ib. I. Y. 96.
A Co11qitij}a de Goa.
Porejn en1 quanto a efquadra-
Entre a raiva implacavel do tyranno,
Se difpunha altamente o feu iocorro :
1
O Proi:el:or das Indias , que do Ernpyrio
Vendo efrava o frenetio \. delirio . L.
Do rebelde draga , arrebatado
Do bem de hun1a Provincia , onde efpalhado
Tinha j , -com feu fangue , a lei divina, l
Ao throno Omnipotente a voz inclina,
E vendo que era o voto bem aeito , (-
Defia forte explicou o feu conceito.
SENHOR : fe permittis que hoje vos lembre L
A palavra inunortal , C]Ue proferifl:eis
Ao Santo IIenrique , lt.ei da Lufitania:
Palavra , que na pode ter fallencia
Na in1n1utavel raza da voffa ESSENCIA:
Se h licito que exponha voffa vifia ..
O abfoluto decreto da conquifia , (
efl:a N a<;a far , para que leve
Por , que ninguem a abrir atreve
V offa LEI , de que fempre fe acon1panha,
De huma terra ignorada gente efl:ranha :
Daime tan1berh porque polfa ,
4.
TI
.. r
.....
Em
O noffo Camoens feguio inteiramente a Virglio na tempeflade do 6. Can
to:a defde a oitava 8o. c tambem na approvo que ellc dilfeffe , .>
Confufo do temo da vida incerto :a
Onde nenhum remedio lhe L
Ca1zto l
Etn meu non1e outro Affonfo recordarvos
Ella voi['l promefl : Ho-je invadido , l ( 1
Da rebelde ferpente , e del ,
no golfo difpra a horrenda furia
Das aerias violencias, f(> fe an}1a ..
l)e ta altas- verdades , e fublin1a t
O feu p-rande valor fo na eflperanca
o 3
.De que e1n VO)S nunca pode haver m.udana.
Elle intenta fi1:n1ar a que defl:eis
Ao l\Iundo, rubricada en1 volfo fangue,
Na quella parte, aonde dirigida.
'l;inheis a Setnenreira do Evangelho: .
De fie eterno , fcientlfico confelho .
1
'ri t}-
1
V os o fizefreis infirumento illufl:re ,
1
-
11

Defde o infiante, en1 que haveis decretado
Efla fublin1e e1npreza : Efl: n1udado
Defte arcno o prophetico fentido
Na vofa excelfa Mente concebido?
.
Olhai, SENHOR, que a. terra em que pertende
Ftmdar a Lei da Graa o invil:o Affonfo
H a 1nefina Provincil(, onde ta _claro ..)
&J fiz o vollo N0!\1E, e o Santo LENI-IO
Se arvorou nos atares contra o emoenho
11'i J.
B r. = - j,j De
' mare, <]Ui terras omni ditione tenerent,
: qua: te, genitor, fententia vertit ?
/Enid, lih. lo P. 240.
A de
Delfe traidor antigo , que perfegue
No n1ar ,. furiofo., o Capita infigne:
Da volfa gloria efpero que fe digne
elle v renovar aquelle culto ,
perturbou do Abyfino o fero, inftdto ;
E que efcurece em tudo quanto doma
A torpe tyrannia de !\1afonla ..
Sepultai nas cavernas n1ais profundas
Defl:e draga as iras furibundas ;.
Fechai no horrendo carcere dos ares
Effes genios feTozes : Entre os mares
N a a inipulfo algum que a armada offenda:
efie Cyro , porque en1prenda
O tendes difpofio ,_ e eUe n1edlta
A vo!Ta d9ce infpiraa replta
A ordem fuperior ;. e ffra o- Inferno

l,.J ..._, b ,.J r -


eu a c 1an1a ,. que a raza , e na o coxHotne. ,. ..
na Afia fe extenda o vofl
N a prefi1mas * ( refponde- a VO)Z ETERNA
Da SUPP\..EMA DEIDADE). que eudiiponho
.. Ou-
f ' ') -
* Parce metu , Cytherea.: manent imrnota tuontm:
Fat"i tibi : cernes Urbem , & Lavini
M..enia, fublimemque ferens ad fidera c_celi
Magmmimum me vertit.
IEneid.lib. I. r.26I.- .
Ca11to I.
Outra coiza, contraria ao grande intento
De que o berco do Sol fe fantifique : r
Be1n que veja; as nos j quafi a pique
Con1 o in1pulfo infernal , na fe concede
Ao T artareo draga , que agora n1ede ,
Con1 e!la inutil os mares ,
tenhao de[1.fogo os fcus pezares
. _Na Catholica efquadra : Se confinto
Q1e co1nbata no undofo labyrinto
1'a esforado alento , lhe preparo
N efia fih.iiga o Efpirito preclaro ,
Con1 que j fe defl:ina tanta gloria
A os brilhantes archivos da n1emoria :
Sem trabalho, fem fi.1fl:o, fem tormento;
N a pode haver illufi:re vencimento.
No entretanto lutava com o golfo
A canfada afflicn dos Argonautas,
Sen1 L'lber onde os tinha conduzido
A infania do elen1ento enfurecido :
Eis que fubitan1ente fe eclarece
A f1ce do Orizonte , ** e refplandece
En1 hun1 Iris dourado a facra infignia
Da noi:'l Redcn1pa : Affonfo adora
B 2
o
** Ef'ta bonana alcancada pelo patrocinio do Apofiolo das Indias, he a
folua do primeiro no1o.


I
1.0
Lt Coitqttijla. de
O J?ilagrofo aufpicio _; e alcana agora
, que nllilca , que o Empireo confirmava
A empreza-, que no peito meditava ..
Aos afpelos da Arvore
Se aparta toda a chufma adulterina
Qle as nuvens No n1ais fundo
Das igneas foinbras o Chelydro immundo,
Confufo fe defpeljlha , na podendo
Soportar o ranor do, gefio horrendo
O Signal Sacrofanto; e n)lu.u11 infiante
Pacificou a efpl1era o feu fen1blante ,.
Ficando , fem o horror do impulfo obfceno ,:.
Todo o mar efranhado ; e o Ceo fereno. ..
\ 1 r _
Acompanhava to a Capitana
Nas trifies expreloens da furia infana,
Com que o Abyfino bateu a efqua_dra;illufue,.,
Dos: Andrades as nos, e a: de Pantoja,
Pacheco, e Corvinel: as n1ais arroja
A clera do golfo a varios rumos:
Da de Freire, lVancias', e Coutinho,. .
N a h_ quen1 d noticia : Do caminho ,
Q1e a d-e Soufa ,. e Mell? , ..
Beja,. Martins, Noronha., Cunha, e Luna ,..
N fe fabc tamben1 ::. a de }:lereira,
I.
Lacerda, e.- a. de
De

Canto L
Defgarradas efia da Lufa frota ,
Sem poder alcanarfe-Ihe a derrota ,
feguira na feia adverfidade
De ta fera, medonha tempefiade.
!vlais que na horrivel cfl:a em que fe via ,
Con1 alta dr, Affonfo reflel:ia
Na perda dos amados Companheiros :
Fingem-fe ao longe os brbaros oiteiros,
Como tofcos gigantes , que all:1.ltava
A morada Celefie : Reforava
1'anto arrojo a eminencia dos rochedos,
Qe entre os rudos , inhfpitos enredos
De emmaranhados bofques, defcobria
A inchada prefi1mpa com que fobia
Mofl:rando na fica de tanto alento,
Qle era foberba igual o atrevimento.
A-; Solitaria areia hia chegando
Na fuave infpiraa de hum vento brando
As quatro nos , que juntas . fe conferva :
As filhas de N ereo aqui (*) referva o
B 3
(*) Efi in fecefu longo locus, infula portum
Efficit objetu Iaterum, quibus omnis ab alto
Frangitur, inque finus fcindit fe (e unda 1edu8o!t.
Hinc , arque hinc rupes, geminique minantur
ln Crelum fcupuli, quorum fub venice ]ate
.lEquora tuta , tum filvis (cena corufcis
Dduper, honentaque atrum nemus imminct umbr.

Con-
Fron
Z2
A :ae Goa.
Contra o furor do mar, o manfo abrigo
N)huma larga enfeiada, onde o perigo,
<ttc encarece o Aquila no golfo irado ,
Foi fempre de fi: as ondas ignorado.
A
1
pe!o feio
D l
\
e! a praia , entra o m1fcro deftino
Dos quatro errantes pinhos, quando a chufina
1
Dos n1onfiros , que habita
Nos Ccrulos retiros , . onde a quilha
1

J n1ais tinha chegado ; a maravilha
dos hofpicios nadadores ,
L no centro dos lquidos horrores
Se fubmerge, difpondo a cobardia
De nunca mais tentar a luz do dia ..
' r
- 1
1\'landa fl.1ndo o I-Iere no efiranho porto
Para alli fe ton1r conforto
L7
Da paflda fadiga; (t). e que fe explore
Da ridlica. eminencia h indicio De
(ub ;!dverfa fcopulis pendentibus antrum:
Intus aqure dulces , vi\oque fccilia faxo,
N ymphar,um domus : hic feiTas non vincilla naves
Ulla tem.nt, unco non ailigat anchora morfu. &c.
/Eneid.lib. 1. e Y.l63-
(t) Huc feptem .l:Encas collelis omni 1il (
Ex numero fubit ; ac magno tellurrs amare .
Egrefli, optat potiuntur Troes aren, f
Et fale tabcntes artus in littore ponunt.
: Jbid. e J7erf. I 7
Ca1tto I.
De pifada ; vereda , ou de edificio ;
1
Qte inculque habitaa : Em quanto efcala
Corvinel com alguns dos navegantes
O cume da montanha ; o Ceo piedofo ,
Tendo de tanto impulfo procellofo
Livrado as outras nos , as encaminha
A'quella mefina parte : alegre vinha
Dar a noticia a Affonfo hun1 dos pilotos ;
Q1ando -attendidos via os altos votos ,
Com que inflava os Beatificos Luzeiros
Pela reilauraa dos Con1panheiros :
V a logo Capitana, onde alternando
Os abraos nos jubilos fefiivos
De efl:arem todos juntos , todos vivos ;
Alli n1efn1o devotos reconhecem
Os favores Celefies , e agradecen1
Ao Coro Santo a luz do patrocinio :
N a h quem fena .firme no defmio
2.,
.l
De extender na ventura , ou na defgraa;
Por todo aquelle Mundo a LEI DA GRAC,A:
Ordena Affonfo logo que no tope
De todos os na vi os fe levante
O Catholico LENHO na figura ,
Em que o deu a Celefl:e arquiteB:ura
Por fmgular da bonana ; e ao rnefino
B4
tempo
. S e ~
-""'
\
A Co1quijla de Goa.
Se forma hum pavelha, onde fe erigem I;
As fac.rofantas aras , deftinadas J,
Da LEI ao facrificio , em que a incruenta ,
Divina offerta o efpirito alimenta ,
Servindo em hum incendio , nunca exhaufl:o ,
De ohlaa, de myfterio, e de hoJochaufto :
Aflim o fez N e , * affim Affonfo ,
Depois-_ de haver lutado com os mares :
Ambos de --hun1 alto impulfo [ocorridos , ,. ,
Ambos a tanto empenho agradecidos. r
'
(
Confi1mado o ineffavel SACRAMENTO
Outra vez o alvoroo fe repete 1 I.,
Chegando ,o Capita que o Here mandara
A explorar , da montanha , a nova terra :
; (
I
Difie que a viila da empinada ferra
Lhe offerecera o que nunca i1naginara ,
fe achafle na parte mais remota :
Oue huns dilatados valles e extendia
.;...... j\
(I
['' outra banda do monte , e que fervia
De pafl:o a n1tlitos gados conduzidos
Por gente ta inculta , que os vefl:idos n
Era f pidies de auimaes ferozes :
t '
1 "l
r
Nos
Locutus efl: autem Deus ad Noe, dicens: egredere de nca- - -
EgrdTus ell ergo Noe---- JEdificavit autem Noe altare Domino ; & tollens
de cun\is pecoribus, & volu,ribu$ mundis, obtulil fupcr altarc.
Gcncf. 8.- 16, 18, & 2.0. -
Ca11to I.
b
.. I I
Nos feus robufios mem ros ta o v e ozes ,
voltava toiros na . ..
De eflatura ta o grande , e ta o grollet ra ,
el:ava imaginando que alli vira
em _Trinacriar: fabula
1i )fi 1:.1
Sem duvida, Senhor, que dos
(Exclama o Capita) a patria he efia, ....
N une a ategora Europa manifefl:a : ' r:;' n'
Guardada h tantos anll.os ;r e patente f ";
Hoje f para: nos , onde o valente ,
Excelfo braco de hutn valor invit:o
Se illul:rr
3
no -barbaro h o .t:( '
Dando mais efi -' egregia cham';rl ()
fuftenta o prega da no H fama. ( i
Pafmado nutico
De Corvinl iio e. nel:e alfombro
. -
. T
..
T
,..,
ln-
Na parea iverofimil que eu introduza ndle Poema huma Provn-
cia ae gigantes, depois que tantos A A. tem trabalhado p.ara negarc:m a fua
exifienci;,a . .Eu na fallo .lqui dos giganres , que fingir) os Poetas Gregos,
co"m o monie de .Encclados , Typheos, Briareos , a qur-m dera ps Je ferpen-
tes, e cem maons, e cem braos, com outras monfiroftdadcs, que na
nem ainda nos difparates das Fabulas .Fallo de huns gigantes verofimeis: e
rle que os houve defla forte, na fe pude negar, fem temeridade; pois a Biblia
faz mena de que Gog tinha nove covados de altura, e Goliath feis, & hum
palmo. Nem fe pode recorrer aque ifto fci huma extravagancia da Natureza
en h_um, ou dors indivduos; porque S. Gregoric Naziauzeno, Orar. 30,
e 39, que Goliath era da gcraa dos Gigantes: tt"at
1mm de jlr 'I' gzgantum. .... ....
Alem
..,.6
- )

A Co11quijla .de. Goa.
ln da efl: _ da quelle clyma . r _,, .,
A que o o arrojo da .torn1enta .
1
/.>, n
Affonfo I1QJ :4-firolabio ver iqtenta ;
A altura , etp. que fe achav;t : N e)le encontra
A nova -efl:ar;;a __ efquah}l olrtLu )
Sobre as terras Aufiraes; aonde Apollo
A?s efra j debaixo defl:e Polo,. f i?f 'fi "
Grra;. e lhes d na .fria' r fl-1 )
De I ertfctos o J;Jf!'J T .1
Enta h e ql!e a xiQleniar. t, :f
1
r;
1
'T
os levou ,.a ta horrida difl:ancia
1
r;rr (J
Na cabia na '"rpida vehemencia i
1
Do Noto, ou d9 Aquila: maiorinfiancia


Os in1pellido;. e: defie encaiJtQ 1 rn
) '"
N afcia nova caufa a novo efpanto.

N efia- Provncia incognita fe extende ...
1
(\f ,r r
Hutn dilatado- Imperio, que .,, ; ..
Do abfoluto don1inio de Hunnathilph ' ""
Rei barbaro , mas docil, generofo ,
l\tia-
1 - ..
- Alem difto a-mefma Efcriptura em outros muitos lugares como no Cp. 14-
do Genef; no 13, e 14. de Jofue, faz mena da cafta do& Gigantes. E na
f havia huma, porem muitas com nomes differentes.
H J.na, como nc>ta S. Jeron. ao mefmo Cp. 14. do Genef; fe chamava
Emim: outra comQ adverte Andr. Maf. aos referidoc; Cpp. de Jo!ue,
outra que er.\ os defcendentes de Enac, de que fazean menc1u os
mefmo3 CP? i A.'\. pagaons. que tivera noticia da Efcriptura, _tam-
bem ac:=itara a ex\fi;!ncia doi gigante3 ; affim como Cef. de bell. Belg. hb. 1.
Tacit. de m"rib. G:ran;,n. lib.2. Flor. lib. 3 cap. 3 feguio com melhores 1u-

_....
. /' .
\

l\
6
ao-nanimo confiante bellicofo" <.;
b ' ' - '
Onde a- raza r :nas fombras da incultra'f
1
Se na fe exalta, Ila fc desfigura ..
p
.
Era da 1nefma efpecie . dos gigantes ,
llorem a cotpnlenc"iandbs!: feus n1en1bros ..
N a defordena o harn1nico con1pofio :
r


27

\."
_ _[
Na propora ardente do feu rofto
Brilhava hun1 robufia ? of C
:De' htlffi conforcio feliz na ( .Ktvdade e l ff, r{ r t
Vivia cot:n. Aluntha, que en1 tres filhos-I:Jje_J
De hum parto , tinha profj:1erado leito :
Hum fe chamava Arrle; outro Qnele; ... r:t J .....
E o terceiro An1alintha: Dan1a altiva,
i ..
j r I
tr ;o.J
E
zes a mefma opinia Santo Agoflinho , e na- fe. :apartou deli a Jemn.
!v1iifell. de Gigant. Chaffag. de Gigant. Kirker l\1und. fuhterr. lib.8. S. 12. c.
4; e outros muitos. E delles nos dav mais frefcas os AA. mcdc:r-
1los. Na f:litor. do Peru,.t-fcripta pelo Ynca Garci!ao d'c Ja \'eg-2fe a:ffir..;
ma que quando hegara os Hcfpanhoes a efia Pro\'in<::ia havia nella a certeza
-de que hum a Jas uas. cornarcas
7
poucos annos ; que tinha fido habitada
por Gigantes; a que nenhum homem d-e eih.tura regula-r aos
O famofo P. Acofl:a, ta venerado pelas verdaJeiras noticias, ql!c nos deu da
America no liv. 1. cp. 19 , e no Jiv. 7 cp. 3; e o P. \'<ille na fua HiHo:. de
Chi.t. lib. 3 C;J. 1 fazem mena dos Gigan-tes,_ q-ue f{! a-chara nefle novo
Mundo; e nelle fa mui celebrados os que fe chama Cau:ahes ..
l\1r. Frizier produz varias tefiemunhas oculares,. e dignas rle toda a f, de
:jUe efie9. giglntes fa. de nove ate dez ps de altura.
Pelas relaoens dos Hepanheg , que defcobrira 0 eflreito de l\1aga!hens
7
.confia que na queiJa terra fe achara- gigantes, a quem dles cera c nome de
-Patagoens.. .r
. _Algns Francezes, que fora ao depois ao mefmo ellreito, e Gue os na-
l'iu dlas notiias; p\>ICm cita (;o.ntradia tem fal ; pot9
... po.-
2.8
A Co'!qttifla de Goa.
E ao mefmo tempo affavel : femelhantes r
De tal 1qr.te no corpo , e nos femblantes,
Q1e a aguda vifia na attena, que invoca ,
Q1anto mais .finne eil, n1a'is fe equivoca.
c..
Com a fombra mais alta a noite, J
1
Em qae lJ:JQ.nathilpha ao fono tinha entregue
A foporofa nevoa dos [entidos,
1
Qlando do globo Ethere.o defprendidos >lj, ..
De hun1 N uncio _*i os refplandores ,
Lhe efclarece os pacificas horrores
Do mudo alento ; e a voz do objelo
lndma aoR.ei dormente, efie decreto.J. ,
r if . : I -; l .,.. f
No lago dos Tritoens fe acha ancorada
Hun1a frota da gente Portugueza;

1
Do
podia vellos os Hefpanhes, e os Fnncezes aportaria noutra parte, aonde
os na. knuvdf.:; e p.)r outros France7.es confia que fora vifios. O Francez
Mr. N .Jlin, f.1 n ,(\l G;:ograph'J till Rei de Frana Luiz XV. na fua De::ri-
p.a da America o..; d por verdadeiros. O referido Frizier confirma a fua
exiltenci' C:l.ll Ant(}nio author do J ournal de Magallan ; e com a
Hd,,r. d C.Jn.patL dai :\1.1luc. de Bartholom.:u Leonardo de Argenfola; aos
q ;ajurlta atf-=vera ,e1s de Seb1ld de W ert, de Oliverio Noort, de Gc-
or5e Sptlberguen, e de: Guilhdmo Scouten.

(*) 0; n'lq-,., Crticos fi! acha ta delicados, que talvez lhes pofia parecer
outra ivcrd..!nillun t, o app.lrecer hu:n Anjo a hum Rei, u como
aa ,r_a i:naTiru H.l!llldthilph.t, e que lhe traga huma embaixada do A!tiffimo.
J r - h .
i\' Abi111:-:lech, Rei de Ger<trA, appareceu tallllbem em Jonhos, nau um
A 'lj ,, TI H r) n l).! p iLl refl:ituille Abraharn ftla Efpnfd Sara.
c\J.Ii.tol d" CtJ. 20 d\l Genef. v. J, e 7 c podClllOS fuppor menos barbno
a
Cn11to I.
Do foberano Nutne fcn1pre a1r-'ada
Pela fua invencivel fortaleza ,
Pela LEI , e por todo o zeio ardente ,
Con1que ferve Deidade 111nirot(tnte :
Rege efia armada hum Capita infigne
En1 piedade , em valor , en1 F confiante ,
A quen1 Deos , como hum raio fulminante
-Deibna , con1 egregia antonon1afia ,
Para ver aos feus pes o horror da Afia ..
N a foi o mar , c o lera do Abvfn1o,
Sempre pron1pta a oftender o Clirifrianifmo ,
Foi quen1 o trouxe do. Oriente ao Aufiro,
Sobre os hon1bros da efcun1a enfurecida :
Dcos te ordena_, que a efquadra con1batida
l)as iras. infernaes., benigno hofFedes :
Se
a Abimelech, do que a Hi.mnathilpha, porque Ger:::ra era hum Reino, em que
Abr.!h;l:Jl fuppunha que na h.wia algum temor de Deos. Fuftan non tj) ti
mar Dti nl!iro fflo. Huma , c outra aJvertcnc4l. fei pelos mefmos termos:
o Anjo dif!e a Hunnathilpha, que fe amp2ral1c os Portuguezcs, firia profpero
o fl"u Rt!n\J: fe os- que temefle a ira Di,,ina: e Dfos difle :a A bi-
melech viro fuo uxortm . .. & vi'l.Jtr: fi mt!fm mfut rh rtddnc, quod
rmrte mririh. Ainda em hum Atheo n?. fi'caria impro;ria a
Defie modo (diz. .LuC-1n) podem tarnbem com o:; Atheos infp!ra
divin?.s; po:-.1ue eHes ainda que na reconhea a Deos , com tuJo i!lo
na deixal'> de eftar fogeitos ao poclf'r, e in(piraocns. Bem Atheo era
!\'1'ezencio na: Em:ida, e Vir!!ilio na achou alo-um:l incont;ruencia a que elle
cntr4fie a com com por inf J u pite r.
At intrrea monitis i\fczentius ardcns
puunse, Teucrosuue invadit ovante:>.
o .. lib. 1-0. f/. 689.
Se o an1pn.ro do teu folio lhe concedes ,-
0 [ceptro alentars con1 n1a robu.fia :.
Se a recebes talvz con1 forca injufb1,
Tea1e , O) Ilci , do teu na
De hun1 D i r ado a fitbita vingana.
D1ffe ; c batendo as azas fe remonta
Nos celeflcs efpaos : Hunnatilpha
Acorda efpavorido , e na fe atreve
A duvidar de quanto o N uncio teve
Propofio fi1a ideia : Logo n1anda
Convocar toda a Corte ; expoen1lhe o fonho :
Eu (diz) ninguen1 , o encontre , eu me difponho
A bufcar efia gente, que hoje ampara
Tanto o favor da l\ilaquina prec_h:ra:
Eu a conto entre o nun1ero dos Deofes ;
Pois N aa , que propoetn , e patrocina
Hun1 Deos , que os R_eis levanta , e os P'-eis inclina,
N a pode fcr htunana , de outra ellencia
'
r ' 1 1"" d r , .
' Ira ta vez a ua e1 cenGencia.
Se \Tos , Senhor (lhe diz o velho Arguntho
Hutn feu antigo Confelhciro) ouvi.nne
En1 fucceffo ta raro , con1o novo ,
'r os dignais , na direi que aqui reprovo
E.ffe prin1eiro ardor. d3. vofl ideia :
Se
Ca11to I ..
Se cU e volfo difcurfo lifongeia;
Cerratncnte feria o reprovallo
I.;altar fubn1iil de hum fiel Vallllo:
Digo f que n1andeis ao fitio , aonde
Aportou eila arn1ada , a preYenilla
Defia vofl vifita : na fe offenda
Na dtlvida talvez que fe pertenda ,.
Sem lhe dar o fcguro da n1enfagen1
Encobrir outro intento na hofpedagen1 ..
Por ete mefi110 fonho , que tivetleis
Sabetnos que- eil:a gente he guerreira,
Q1e f com eHe in1pulfo hablta os n1ares;
Vendo pois o magnifico concurfo ,
Comaue d2aui a procurallos yan1os ,
.1. .l
31
N ao pedem comprehender t]Ue os procuramos:
Ou ce ' 0U de pz ; e efl:e receio
Pode deiordenar o meio
De fern1os. recebidos con1 decoro ,
E chegue a precizar , fe a caufa fe erra,
A que ,_ cm h1gar da pz. , e traga a guerra ;
Ofendendo a Deidade prce1n!nente ,
eft tanto da parte defia gente ..
Eu me convido a fer o n1enfao-eiro
b
Do volfo excelfo arbitrio ;_ e na duvido
A Coilquifla de Goa.
feja co1n deccncia recebido
De huns ho1nens de tao altas qualidades ,
tcn1 cn1 feu focorro as Divindades.
At1iin diz : Hunnathilpha o avifo approva,
E Arguntho nefle infiantc , a cfj_Jadoa curva
De lunn Dron1edario -opprirnc , e parte aonde
Se achava fobr.e o ferro a Lul annada:
fecenta n1ilhas tinha a eftrada,
hia da Corte cofia , c j defcia
De Phebo o coche para a urna fria,
o regio folicito En1iHrio ,
En1 citna do ligeiro Dron1edario ,
A os olhos fe offereceu dos navegantes:
Chega praia, e levado Capitana,
ha- quetn na preftnna que fe engana
Na cfratura de Arguntho , pertendendo
N egarfe ao n1efino objel:o, que el: veno.
Etn cin1a do convz deu a en1baixada
Por na caber na cn1era : T res vezes
Diante do capita dos Portuguezes
Inclinou a cabea nos geolhos,
Cotn n1ovin1ento airofo : A ti, o grande,
o) felice tnortal ( [e a fortaleza '
e o Ceo te d' de hun1ana natureza
Pode fer pr0duzida) A ti 1ne envia
o
... \...
O In1perador da. vafia Monarquia;. - r r f ' I
nefra larga cofla fe dilata ,
Para dartc a .f:1.ber que a furia ingrata ,
Comque te inCulta o_ n1ar , h poucas horas ,
Qle lhe ,-e i o ; I e defejando r
Qte hun1 bon1 afylo , acolhin1ento brando
Exprimentes en1 todo o feu don1inio ,
l\1e nlal)da_ que te inforn1e do de"finio
...
I
Defia hofpitalidade, que te offrece; .J .- Jl-;-
E fe acafo efie obfequi.o te
Alguma recotnpenfa , lhe pern1ittas
O gofl:o de que nefl:a. mefilJa ! par e
1
; ,; -{
Te pofi:1.: ver , e .. _pofia vizitarte : ,:; - c. J (
Qte a gloria mais fublime do :feu throho .-;- .. r
He bufcar hum Vara, que tem o abono
Daquella l\1a fuprema ; e Luz eterna,
0

Qte fortalece o Mtmdo e 9 Ce .. Q. -.
.. 1 I . :
' Os fe achava . fuprendidos '
' Da Civil Nunciatura; a que refpnde
I Mui focegadan1ente_: o invil:o Affonfo: < n
Qte elle as graas rendia a ta benigno J .
1

Ta illufire Monarca; e fe er2: digno : '
De que tanto tvor ihe concedefle _,_
1 1
. ',
feria o! mais :.raro; .d
A"J gente Portugueza ; e o prevenira ,
C Hin-
Hindo primeiro. a viio-, fe adn1ttita r
O cargo , em que fe achava huma difpenfa;
De lhe poder tomar efta lifena ..
r ., "1 f
Pertende enta que o Nuncio fe demore
Por fe informar de tudo o que convinha
Da Corte,. Reino , e Rei , mas na detinha
N enhutna perfuaa. o anciofo Arguntho-,
Pelo. g9fio y. que leva da repofia : '
4
r
-
) I
Na. fralda da montanha faz a cofia 1
Huma alegre- planicie , _aonde enlaados
Os braos de algtms: ignorados , l J
Edifica( entre as- barbaras areias,
O mais froodofo hofpicio das: N apeias:


o Here que efte fitio fe entapize_;
ente;-vllo dasp1antasftfe matize, l:l
Com nuns pannos de rz de ;
fe fortnem nos. Iamos .fi1periores.
Diverfos -pvelhoens; e fe{ divida. .
C:Oxins os tapetes_; r e"' manda r 1-
fe' efpere HunnathiJpha ; e que vefiidos
po. adnrno militar a fala cerquenl-
Aquelles fortes,. e _lnciytos guerreiros,
efcolheu por compaiLheiros. ' )
- f, r;! 1 n -y 1 ..: r l ' : .
' ..,. I - f l'Oir.
, '
~ .
Cattto I. ' ' ,
Fronteira ao valle ordena que fe ponha
A annada toda em linha , dotninando
As bombardas a cofia de htuna parte ,
Da outra a boca ao tnar ; e defia forte
l\lifiurou com o horror do fero_Marte
O apparato magnlfico da Corte,
Prevenindo o valor, com a prudencia ,
As cegas difiraoens da contingencia.
H fi
J nefl:e mefmo tempo pelo monte
Vinha defcendo, _a horrenda comitiva-,
De que o Rei corpulento fe acompanha :
Huma maravilhofa perfpetl:iva
Offrecia a fachada da montanha
No concurfo dos brbaros Cololfos : _
(
..
' ...
Os troncos mais antigos , e mais grolfos, . )
Jlarece que na_- ferra _fe. a r r a n ~ a v a ' ~ .. '1 .. t .(
E que e1n vanas fileiras cam1nhavao
Para fom1ar na praia outro arvoredo :
Caufar'l horror, e efpanto , angufiia , e medo
A vifia de efpel:ulo ta novo ,
Se podera hum efilmulo profano
Amodrentar o peito. Lufitano.
Em hum andor de efiranha arquitel:ura .
Se enthroniza a terrifica efiatura
C 2- Do
Dn robufio! Hunrathilpha, conduzido .. ,. f
Nos dos. mais giga_ntes : - , _
F armado efiava _de hum metal bruntdo, JL H; '
Com matizes das pe4ras mais brlhantes ;
1
J
E em doze:. blaitfies -fe -fofiinha. c -- ... { .J J( t_!'l -
Hum alto pavelh;1 , 'ond- a efcarlata.
Luzia tnais, o oiro , ren1ontado .
Hia de forte o- throno iublimado '' .s ;
fingia na maquina rotunda
O afpec1o de torre vagabunda :
De hum a roupa talar , tecida em. oiro,
V efiido. o Rei ;
1
e hunj n1anto
De panno carmefl ;: _ forrado:i' cj
De finiffimas ; todo
De topacios, e
O cint()_(_ luzente; h
... Delle pende- hum_jterado, l ta brilhante-, J- .
parece fe fe_z hun1 f diamante :.
No diadema fe empenha o claro Oriente
A mohar .os thefoiros , em que. a aurora
Alenta tanta tnina brilhadora: -1_ ... . .. L J
De coiro mais cheirofo , que- 'as
As correias fe tecem das fandalias ,
Com fechos de rubis , aonde a grandeza ,
Pizando, exalta J!lais tanta rr.A " -'
-. I , f Jl
0
t
... ... J. J .I .
r
-
Na
Ca11to I.
Na efpadoa defigual de dois Camellos
, e Artle o Rei aos lados leva :.
V a diante os nobres , imitando o traje
Da F amilia real ; cinge o concurfo
Hum ferz .efquadra, que o Tigre, e o Urfo
As pelles lhe concede , para gala
Do apparato guerreiro : Bufca a fala
-O Rei , e a Corte ; e enta de hun1a cadeira ,
tolda hum panno rico , fe ergue Affonfo,
E portada do fitio, ande o efperava ,
Guia con1 grave afpel:o o feu defejo
Para a parte n1ais digna do cortejo.
Fica no anor o Rei ; pois na cabia
N)outro lugar; os Gen1eos fica
No afrento de Hunnathilpha: divididos
Os outros feguem no redondo bofque
To da a verde extenfa , que forma o vali e:
Volta cadeira Aflonfo ; e antes que falle.
Deixa pr em focego o movitnento ,
Q?e caufa a novidade do portento.
Mas efl:ando o quafi extinto,
Eifque no mar fe exprime o horrendo efl:rondo
Dos Nuticos applaufos , dando a falva
37
A) chegada do Rei : bocas
C 3 No
A Co!!fjllijltz. de Goa
No igneo arrojo .. dasentranhas ocas
Dos fervidos. canhoens, horrivelmente
v onlita com. furor ; "e in1pulfo ardetite
Entre infufriveis , rpidos efl:oiros,
A _fbita violencia dos peloiros ..
( . .
Nas cavernas das' rochas retun1bara .
As e.xpre1foe11s fulfureas; exclarnara
Das agoas nas alcobas mais profundas
Os accentos das vozes furibundas :
Pafmoufe dos gigantes o congreffo,
Porque nunca ja n1ais cotn tanto excelfo
1"\inha vifl:o fallar o ceo irado ;
Julga que o n1efmo Ceo tinha deixado
Os raios ,. e os aos Portuguezes
Efra que fobe n1t1itas vezes
Ao fi:u difcurfo inerte , lhe confirma
A apprehen[q , de que a gente Lufitana
Tem roais fublilne fer, que a efpecie hun1ana.
Foi necefirio. haver efl:e . conceito
Para manter a efquadra no repeito
Dos. hofpepes men1brudos ; pois
a grande diflerena da efiatura
N'os faz defio:uaes do feu , '
... D ,_
Sei?- aquella apprel1endida qualidade ,
Mu-
.
Ca11io I.
Mudarfchia em defprezo a novidade.
N a defconhece o Here nos varias gcfl:os
Dos confufos gigantes, os difcurfos,
fonna co1n o e11rondo das bombardas:
Parece (diz ao Rei) que te fufpende
Efie tretnendo ruldo , qr:.e fe extende
' _Com ta tnedonha , ta fatal repofra
Por toda a larga fronte defl:a cofia :
N a efrranhes os gritos formidaveis ,
Cotnque bratna o metal : efres clatnores
Do indignado l\1avorte entre os
De hum clido rumor , o obfequio inculca ,
fe ofrenta na pz ; e ao mefino ten1po
Sa raios , e trovoens , comque fe aterra
O inin1igo nos mpetos da guerra.
Efia falva do n1ar he ceren1onia
39
De hun1a guerreira efquadra ; e he todo o applaufo;
te pode fazer na regia entrada ,
Cotn que ds tanta honra noifa arn1ada.
Socega delfe a1fombro , que te move
Hun1 in1pulfo mais fero , que o de J ove :
Tudo em nos he cortejo; e he tudo etnpenho
De hum fe.fl:ivo argumento que medlta
A excelfa admiraca dcfia vifita.
i)
C 4 Dif:.
A Co11qttijla e Goa.
DiJie ; e manda que as mezas fe preparem ; --
Cotn todos os ares
Ao banquete real : Cem marinheiros
Aos ma.is peritos cofinheiros
De toda a efquadra tinha nefie dia
Pron1ptamente ajudado-: Q1anto -havia
Para dar o fufiento en1 mezes quatro , -
Q1afi tudo fe applica ao theatro
Das redondas 'cobertas- : Nefie tetnpo
Pela alegre exten:'l do verde hofpicio-
Entra vinte gigantes , carregados-
Do prezente , que Affonfo o Rei offrece ;
E fe he , talvez, na, fabe inda a grandeza:)
a raridade,. que a riqueza&-
Era texturas, de oiro; ; e de efcarlata,
Pannos tecidos de diverfas plumas,
0utros. bordados de brilhante :
De- perolas ,. pyropos , e jacintos ,_
Diverfos, e luzentes :
Teias de html artificio ta delgado,:
Q1e parece- que foi purificado. .. _.
Entre os dedos da aurora : Vartas pelles
_De differentes cores , e ta finas ,
as martas , e inda as mefmas zeelinas:
Aqui perden1 o pre<;o : Tres rebanhos
De
catrto I.
De vacas , de carneiros , e de coras ,
Q1e na grandeza fingem nova efpecie:,
Os ten1 fora da porta os condul:ores
Para fazer a entrega : Os diretores
Do banquete nas mezas j difpunha
A vafia multida das iguarias ,
E em tao grande abundan{ia fe receia
N a ferem tantas profi1foens bailantes
llara a voracidade dos gigantes.
O liquor, comque Jano alegra o Mundo;
Lhes parece mais nobre , e n1ais jucundo :
Liquor fempre ignor:.1do defia gente :
O vorz efquadra fe poem contente
Com as taas purpureas ; e a bebida
l\1ais os firma na ideia concebida
De na fern1os mortaes , imaginando
Q1e nel:ar de ta raras fuavidades
Era f refervado s Divindades.
Depois que as n1ezas levantadas fora
Difle o Rei ao HEROE: fatisfeito,
T a alegre , e gofioio me imagino ,
na pflo negar- que_ o meu defiino
T'a felicc me fez , -que ver podelle
Os Deofes na figura dos
-
42
A Co7tqttij}a 'ile Goa.,
.
I)eidades fois; o' nobres Lfitanos,
Ben1 que hon1ens pareceis : Efl:a e fratura ,
tanto nos disfor1n-a , e desfigura ,
a reputo j por excellencia :
Agora n1e parece a corpulencia
I-!un1a n1on.firofidade ; e os volfos metnbros
Reconheo na boa fymtnetria
Da jufra propora : Eu ne. fingia
maior , mais regi o , e venturofo ;
E hoje efl:ou perfuadido , que fe os Numes -
Houvcffetn de tomar a. forn1a hun1ana,
S feria a da gente Lufitana.
,,
Efie illufrrc refpeito , que vos tenho ,
Altan1ente n1e poetn no anciofo en1penho
l)e faber donde vetn a voH origem :
En1 que parte do l\1undo , e1n que difrritos
l!abitais ; que coftumes , leis , e ritos
Obferva o vofo Rei , que acoens eftranhas
V os tem condecorado ; que faanhas
Te1n feito o voffo efpirito fublimc:
Se perrnittis agora fe efiime
A fiipplica de hun1 Rei, dairne efie gofio :
N a n1e finjais ta rude, e ta grofleiro,
s luzes de hun1 esforo verdadeiro
N a faiba dar o merito devido :
De-
- Catrto 1.
Declarai11:1e o que tenho concebido
De ta alto efplendor l e na-
A vofl que efia Inen:oria
' Se faz indigna aqui da voffa gloria.
A CONQUISTA
43
DE GOA.
Poetna Epico.
CANTO II.
Q
. ReHi,

*
. ruictpia o COlHHnes ,.
N ofls ritos, e leis,. Df?lls e1nprezas :
Qiizera q outro houve1Ie que as contaffe
Con1 n1ais po1npofo efiylo , e te- infon11alfe
Com a ,, z de hutn cfpirito facundo
De como a nolfa fan1a gira o ,
'* lnf.mdum Regina jubes
1/11-g; lih. 2. in
Mandaf- me Rei que conte, dec!.uando.
De minha gen;e a 'gra
Cam. Cant. 3 t.J1:
Po-
44
A Co1zquij1a Je Goa:
Pois a minha na defconhece ;
a boca em louvor proprio fe
Supponho que betn fabes que o Univerfo
F z frente a quatro faces : Aufiro , e Norte ,
Con1 Oriente, e Occidente: Nefia parte
Se exalta a Lufitania : O fero Marte
Patria a ten1 feito fi1a : O Rei primeiro ,
deu a Portngal todo o Juzeiro
Q1e pode efclarecer a Monarquia
Atloafo fe chan1ou : Tal .valentia
Lhe concede a Beatifica a{fifiencia ,
o Reino de h uma barbara violencia;
Com que efiava invadido, deffoga :
.. -H e efl:e aquelle Rei , que a gloria teve
De receber o efcudo vil:oriofo
Da propria ma de Deos : efcudo fanto ,
a todos nos propoen1 con1 alto efpanto
O thefoiro i1ID11ortal das chagas cinco ,
Comque o mefmo Senhor venceu o Inferno
Livrando as almas do fupplicio eterno,
Aonde infelizmente as tinha atado
A primeira tniferia do peccado.
outrem pofa louvar esforo
Coufa he que fe cofiuma , e fe defeja ;
Ivhs louvar os meus proprios arreceio
1
louvor ta fofpeitQ mal me eteja.
- Jbid. !fi. 4-
Ef:.
-
..
.. -. Catzto JJ. : -' ..
4s
Efie DEGS_ ; .. que na Cruz fofreu a morre, -;
}Jor nos retnir dos laos de hum tyranno,
He o que _,adora o r Povo Luitano: ' - ._
DEOS fi1premo , , piedofo , in1menfo, forte,
J ufle.,1 affavel , _ terrivel, e clemente, _
na quer cutra F mais , que a Ron1ana;
N en1 que tenha Deos a gente ,.-
.) ; ) ..
Os preceitos , que uni o Lei ivina,
Sao preceitos ta doces , que a ferina
Liberdade de hum peito dilloluto
Na pode conceber nefre Infiituto
Diaan1e , em que a raza fe julgue albeia :
Nos_ myfierios a n1ais brilhante ideia
Se pafrna em conhecer q_ue a caa inftante
.,..
f-Ie ta grande o tvor de hun1 DEOS atnant;-
Qte no 1nais foberano Sacramento
A fi proprio fe d por alimento.-
as -luzes dos exceifos. lumes i
Se difpoetn nofis leis , .:* noflos coiltunes:;
A atrocidade, o efcndalo ,- a cubia
Sa de nos ignoradas : A juflia
Se rege cotn a regra fe1npre inteira
De ninguen1 , ou na :dita ,_ ou na defgta
.. : .
. "-. .
d
Fo..;
* Reprefenta.(e aqui as mais principaes de hum verdadeiro
HEROISMO ..
A CoJttjttijla de Goa.
Fazer. o que na quer , que fe lhe faa:
Aborrecen1os a brutal foberba:
Nunca ja m1is quizen1os que .hum rendido
Sentiffe o nafi ferro : O prefun1ido ,
, '
O arrogante , o in1periofo , he que exprin1enta t
Das nofls -foras a oppreffao violenta. i
Vencer o altivo, confolar o debil
lle toda a lei na no1fa heroicidade :
1\1ais , que as annas , o rogo nos perfi1ade;
E nunca confentin1os a infolencia
De querer fogeitarnos a violencia
'
I
huma , e de outra fortuna o infiel decreto
Foi fempie ouvido cotn igual afpel:o,
T a firn1es na bonana , e no agafalho ,
Cotno confiantes en1 q ualcp.1er trabalho :
A viglia , a fadiga , a fede , a fome
A caln1a , o frio , o vento , na confon1e
O noflo illufire esforo : O Ceo fereno ,
O golfo inchado, o n1lfero terreno,
O frul:ifero clyn1a , na confunde
O noffo coraa : Da tnefma forte
Ven1os o pallido da n1orte,
os alentos da vida : Indifferentes
Sa para nos as fon1hras inclen1entes
Da
CaJJto II.
Da carranca do fado , .e ell doura,
Qte nos propoetn o rifo da ventura :
O alegre avifo , o tragico defgofio ,
Sempre em nos conhece o n1efino rofio ..
Dos nolfos Reis 1nais filhos, que vaflllos
Todos os llottuguezes. fe reputa:
Efia regia bondade nos ernpenha
A fermos ta leaes , q inda que venha
A traia revefl:ida do foborno ,
Ou da utilidade, ou da efperana ,
N a faz a perft1aa outra mudana
Das nolls almas no interior conflil:o ~
Qle- detefrar a infarnia do delitto :
He ta forte a obedienca , * q lhe dan1os:;
Qte para obedecer na efperamos
l'vlais , que hum aceno f do. feu fembla.nte :
Baixaremos s portas de diamante , .
Como. o otl!do 'I'hefeo-,: e o fero Alcides,
A quebrarlhe os ferrolhos ; e entre as lides
Imaginai'.ta gr.mdes aventur3'S ,
~ a e s Eu-rifihee- a Alcides inventava :
O Lea Cleoneo, Harpia5 dural,
O porco de Erymantho a Hydra brava :
Defcer em fim s {orhbras vans, e efcuras ~
Oncl-c os campos de Dyte a Elyge lava ;
Porque a maior perigo, a mr affionta
fot y.s ,, o Rei , o fprito , c carne he prcnt-3 .
Lujiiul. Cant. 4 tjl. 80:,.
I
A Co11quijla de Goa.
Dos n1onfiros infernaes, ben1 que Charonte. !. '
Encolerize o gelo , arrugue a fronte,
F que o Cerbero s nofis plantas
Sogeitc o_ ntnenfo horror das tres gargantas ..
1
l
Com doce ln1perio a Affonfo feguen1 _
Dois Sanchos , tres Affonfos , e hun1 Dionyzio ,
Affonfo o bravo, e Pedro o jufiiceiro,
1
, j
Qte a fatna leva, co1n a n1efi11a gloria ,
Ao templo inalteravel da 1nen1oria.
Defia efirada fe aparta o_ Rei_ Fernando,
Q1e com a inclinaa do genio _brando,,_
Scn1 que en1 alta proeza , fe aflignale , J
Se _no regao de outra On1phle ,
Envilicendo o non1e Lufitano
.h. I.,
Com fraqueza do Thebano ..
I ;
Por efie f defcuido efieve en1 tennos .
De a Rei a l\1onarquia ; ,
Pq.fetn Joa, co1n alta vaientia,
Tirou das garras ao Lea Iberio
A preza militar do illufire In1perio;
Qte Duarte iufienta ; e Affonfo quinto
Amplifica entre o brbaro recinto ,
na o Moiro anciofo. _guarda;
:
E
Ca11to II.
E tudo o que nas armas lhe confome ,
De Africa1lo lhe d o egregto notne.
Outro Joa nos vem, e ta infigne
No esforo , na prudencia , nas virtudes ;
De todas as Provncias ta aceito ,
o ttulo de Prncipe perfeito
Confeguio , raras vezes concedido
Na trombeta doirada : Efl:e appellido
Talvz que o arrebataffe a novo applaufo;
Pois efl:e foi o efpirito fublime ,
Q!1e concebeu o oufado penfamento
De arvorar , com gloriofo atrevin1ento ,
A pezar dos indomitos alfanges,
As nofls no cryftal do_ Ganges.
Fronteiro a efie Polo , q hoje cftamos,
l\lluita parte do Reino de Neptuno
Occupa de hum penhafco o corpo horrvel,
En1 que a cofia Africana alli fenece :
Con1 membros ta disformes , que parece
podera formar hum novo l\1undo
Na dura corpulencia, que dilata
A pezada extena : O mar retrata
O feu enonne afpel:o na figura
49
De hu1n terrifico Encelado; procura
D The-
so
A Co11qttijla de Goa.
Thetis fugir da fombra , reflel:ida
No efpelho das efcumas : Sufpendida ;-
Fica a luz; e inda affel:a C]Ue ten1 n1edo
De fe chegar ao brbaro penedo.
oufadas as ondas fe con1n1ove1n
D-2 fronte da montanha ; pois na cefl:1o
De a con1barer por htuna , e outra parte,
Para allltar a ritfrica murail1a :
Pennanece en1 horrlfica batalha
O golfo , cotn a tt:rra , onde filil:enta
En1 cada o horror de hua tormenta.
La ao longe o atrevido navegante , .
Afiornbrado do funebre fetnblante,
Ca1nquc fe _o n1onte , na fe atreve
A examinar a acca da tahoa leve :
O n1efino , o n1efino efpanto
N eftas ondas lhe finge algun1 encanto ;
E ao frequente bran1do das procellas ,
letne falfifca, e YOlta as_ veJias, .
Dando quelle temdo .
O titulo infeliz de Tonnentorio. :
i;"
No ten1po defie Rei houve argonau_ta, \
em hun1a caravella teve o arroJo, , u r
-De
Ca1zto II.
De chegar a vencer o fero itnpulfo ,
Con1que o golfo indignado alli gemia:
ten1erario intento , que oufadia
N a fe dar na hun1ana travefli1ra
Depois de fe em prender efia aventura?
Tao inaudita, ta oufada empreza
-Confirma o Rei nas altas efperanas
De illun1inar o thlan1o da aurora,
Com a nofi bandeira vencedora;
E de ver no feu fcula cumprido
O que fe tinha a -Affonfo pron1ettido :
Porem a morte inten1pefiiva crta
To dos efies alentos ; refervados
Os havia a intenfa de occultos fados
Do invil:o Succeflr ao peito _ illufire :
a fotnbra da noite os orbes_ tinge
Se diz que ao Rei em fonhos fe lhe finge
Nas urnas orientaes de adufio jafpe
A figura do Ganges_, * Indo, e Hydafpe,
o chatna de entre os barbaros enredos
A defatar o horror dos feus fegredos :
D 2
* O' tu, a cujos Reinos, e Coroa,
Grande parte do Mundo eH_ guardada:
Nos outros, cuja fam& tanto voa,
Cujill ;ervil. ben1 nunca foi domada,
5_1
E
Te
A de Go11.
E excitado defte aufpicio,
refolve a que os pinhos furcadores
Correfponda dos rios aos clamores.,
D 1ndo a 'i nos a os eflitnulos incertos
D 1nares,- nunca dantes defcobertos.
f) entre os V affallos de mais alta fan1a
Efcolhe o valerofo, o illufire Gan1a
Por Capita '-da Efquadra: Toda a Europa i
V cndo nas ondas a atrevida poppa , "
feinelhante intento , efpavorida ) 1
Ficou na maravilha imaginaria
De huma ideia .ta louca , e ten1eraria. I
' r
Desfraldara-fe os pannos; e correndo 1
Pela cofia Africana dera vifia
r-.-+
Te avifamos que he tempo que j mandes.
A receber de ns tributos t-
--------------------
Eu fou o illufire Ganges, que na terra
Celefte, tenho o bero verdadeiro,
.Etloutre he o Indo - - - - - -
Cant. 4 7 3, I 7.4
Determina o nutico aparelho ,
Para que com fubhme coraa ,
V a ql!e man-dar, cortan.do os
A no.vo5 clymas: novos ares.
lbid. dJ.
Das
t
Ca11to II.
Das terras , onde Antheo o Reino funda :
Appareceu a Ilha, que fe innunda
De hum bolque ta fechado , que inda infifte
Em ton1ar na marititna carreira
O antigo fobrenon1c ** da Madeira.
l\1affilia, q, com trifie, ardente inopia,
Sepra infelizn1ente a negra Ethyopia
Da ruda Barbaria , o afpeB:o arruga .
Contra o cabo Arfinario , que vefiido
De hun1a continua relva, o non1e perde,
Pois os nollos lhe chama Cabo. verde.
li
As Ilhas j fe offrecem, que chamadas
Fora em outro ternpo, t Fortunadas:
As fan1ofas Hefperides fe expunha
5'3
..
D 3

De Mauritania os montes, e os Jug2res,
Terra, qiJo Antheo hum tempo poffi1io:
- lhid. Cant. S df. 4-
Paffamos a grande Ilha da Madetra,
do muito arvoredo aflim fe chama.
lhid. ejl. S
Deixamos de Maffilia a efieril cofia
----------...--
Que aparta a Bcrbena da Ethyopia
- Ejl. 6.
t Paffadas tendo j as Canareas Ilhas
Q.c tivera por nom(" afortunadas.
lbid. ejl. 8.
Entramos na\'egando pelas filhas ,
Do velho Hefperiu , Hefpendes_ ,ha(Tladas
. lbid.
A Co11qrtijla ae Goa.
Donde colhe a . invencivel fortaleza
De Alcldes, a fatdica riqueza
Da quelles. pomos, qtJe o draga gardava
En1 hun1 tronco , que o Oiro vegetava ..
11ais v ante na h quein na di.fiinga
As rochas de Gelofo , e de 1\1andinga ;
Provncias , en1 que o n1efn1o n1etnl loiro;.
Em cada n1onte anin1a outro the1oiro..
As Dorcadas (!::r foftem o horror antig<?
Das tres fsas Irtnans ; c ainda conffa ;
Se acha alli a memoria de .lVIcduf1 ,
Com que o effeito. n1ottal dos tres fe1nblantes
En1 pedras convertia os navegantes.
alcana a Lultana proa
A ferra ,_ * que fe chan1a de Le6,
Do que o cabo das palrnas : CJ caminha
Perto da quella dilatada Linha
. .
A Provincia Gelofo., que rcp:ute
Por di-..ctfl.s na.oens a n-e-gra geme:
A mui grande pur cuja arte
O metai .-.icc; ,. e l.u'Uftt'.
lbid. ijl. 10.
C As paffamos povoadas-
Das !rmllns ,. que outr0 tcmpG alli. viviw ..
Jbid. tj/. 11.
a ferra 2fperrima LiCJa
1!. o Cabo , a quem das p:.lm;as nome
i . . lbid. ejl. 12.
Ca11to II ...
etn duas partes divide o grande co-rpo
Da Terra; a onde a Ilha fe apprezenta
Do incredlo V ara, ** que du:vidava
De tudo o que n- via, tocava.
.. J
V e-fe o Reino de Congo, convertido
I J>or nos Santa Lei; e repartido
Con1 as ago:1s do -Zaire, ta loberbo
No itnpulfo- cr)'fialino, q- inftlltando
O ltni1erio de Neptuno, na confente
na fora da tiunida corrente
. ,-
As on(Lls fc conti1nda _de An1phitrite;
E tnais de' vinte legoas_ eti1 dilbincia
Pde tanto do Rio a inchada infiancia,
l)oris na confegue que fe_ cobre:
Na Cofia o feudo do crvfl:al falobre. '

Punha-fe j de fronte o tnonfrro horrendo
Do torn1ento:rio Cabo ; e tnais n1edonho , f
Inda !1efl:a occafia ; pois h quen1 diga
D 4 .
.
* Ficou a Ilha illufirc , que tomou ;
.,

Ss
. }
-
O nome de hum , que o lado de Deos
- . lbid.
: t ,:1 )
Alii o mui grande Reino cfi de Congo,
Por ris j convertido f de Chrifto:
: . lbid._ljl. 3
o paffa claro ,--e longo,
antigos nunca vito.
lbid.
.A Co!1qttifla de Goa.
apparecera com mortal fadiga,.
Ao itnpvido Gan1a na figura
De htun Typheo, t de ta feia caradura,
fufilando os olhos encovados,
E fingindo, entre os membros defcarnados ,
Cheios de terra e crefpos os cahellos
A boca 11egra, os de11tes atnarellos,
Lhe renovara as queixas impaciente
De o fazermos ao Mundo ta patente,
inda at no feu non1e houve a n1udana
De o terem pelo Cabo da Efperana.
alll entre o furor dos feus clan1ores
Vaticinara :os horridos perigos ,
.a impaciencia dos fados inin1igos
Tnha diipofio nos crueis arcnos
A) nobre pertena dos Lufitanos.
Com efie -intufto aufricio da a poppa
(" t
A
:- t Cam. Can:. 5 defde a eftancia 39 efi a defcripa" do em que
os emulos ,.que fe vent:e>u todo o esfcJro da amiguid.1de, e
reputa efta defcri-pa pdo rafgo exceliente , que tem havido, affim na
Podia antiga , como na moderna
que quantas efia viagern
9
Que tu fazes , fizerem de atrevidas,
Inimiga tera eaa p_aragem ,. .
Com Yentos , e tormenttls defmedidas. &c.
\ ltid . .jl. 43
Cn11to II.
A efie Polo Antrtico , t7 e vencida
Do cabo a grande ponta , a proa entrega
A :J outra cofta , que contraria corre :
De hun1a alegre enfeiada , en1 que difcorre
Entre penhas o mar na quelle rumo ,
Dera vifia os navios , quando a Igreja
Devota o culto de S. Braz fefreja.
Defcobre-fe chegando 'mais adiante
Hum rio caudalofo , que do Infante
O nome deu o mefn1o , que atreYido,
Do Cabo o feio horror tinha vencido.
Lutando com as ondas * inclementes
Por outro , que fc chan1a das correntes _,
-deixando ma direita ,
Vitl:oriofa do in1pulhJ , a grande efcala
Bufca a Frota no porto de Sofala :
Patria delfe metal, en1 que a riqueza
t:r Ja aqui tinhamos dado hum gra rodeio
A' coUa negra Africa , e torn:1va
A pta a o arder-.te meio
Do Cco, e o Polo Antartico ficavt,
Ititl. dJ. 6
5

C o mar hum tempo andamos em porfias ,
Que como nelle tudo fJ m u&mas ,
Corrente nelle achamos ta potfante ,
pafir na. deixavl por diante &c ..
Jhid. ,6.
57
Pz
A Conqttifltl d Goa.
Pz a atnbj_a hun1ana, e .que defpreza
}">ara poder gozallo o gefio enorn1e
Deffi1_.. (ora cruel, . fetnpre importuna , -
Q:1e o non1e ten1 de trifle , e n1 fortuna.
Sen1 que alguen1 na derrota os certifique
O deftino os condz a I\loan1bique _,
Onde vari:s traiocns ** exp!inlentara :
Na aleivofi1 1\lon1bna fe encontrara
. .,
Efias nodoas do trato lnunano ;
At que agaf:1lho de . 1\lelinde
Conhecem que entre tanta L1Ifidade
Podia haver tan1bem fidelidade.
Daqui a Calecut paflou a Frota,
T ern1o fcus trabalhos: J na ln dia .
D fundo a i!lufrre efquadra ; ttnico objeto
Do errante_. _pinho , do atrevido :' .. t
on1 que tantos a!entos ilngu!ares
1;inha don1ado a clet:a dos tnares.
Propriatnente da lndia. ten1 o non1e
** Na dura i\1oambique em fim
De cuja faliJade , e m \'i1cz2
J fers faheor, e rlos enganos
Dos povos de .i\1umbaa pouco hum1nos.
. >. . . . lbid. 84.
Ate que aqui no_teu.feguro pmto. &c ..
Jtid. -efl. Bs.
E1fa
Ca11to II. . '
59
EfTa clara regia , que fe difll.1nde
Entre o . Ganges , e o Indo : Aquclle a fegue-
Pela. parte Oriental , cite acon1panha
Pelo lado contrario a ter.ra efl:ranha :
O pela Au!1ral, ob-erbo a cinge:
F onnnndo hun1a pcnlnfula fe finge
Q1afi na proporao de h.un1a
tendo iguacs os lados' nao conferva
Os frus ngulos retos , n1as
}Jela figura aque!Ia fyn1n1ctria,
A que rhotnbos chan1ou a Geon1etria.
()s ngulos , neiia n1ais fe extendem
(:orrenl do orte ao Sul : o que fe volta
l.)ara a parte do Sul , lhe for.n1a _ o Cabo ,
Chn..mado Co111t31l : no outro ; qt:e fica '
:Fronte1ro ao a altura fe an1p1lfica
D,21les Inontcs, aue o no111e tcn1 a2ora
. u
D
"'\ T . D (" b . \ 1'
c .i'l angracot : . o. ....a o Illontes;
Far do largo cfp aco a ruda efl:ancia
'" '1 d L. .l:ol d .. n
1v11 , e uzentas m1- 1as e dliiancia ..
Os ngnlos , que vao na parte oppqHa
Correndo do Lev2nte at o IJoentc ,
N
,.J 1 .. I
_ un1erao- na exten ao egoas trezentas :.
Nos dilatados , rufiiccs defvios.
Ao
6o.
A Coltqttifla de Go:'l.
Ao n1ar fe precipita varios rios ;
E he quafi a terra igual, q o iinpu1fil ufano
Abraa , que a que o inchado
Efra grande Provincia , q hoje occupa
Idolatras , e lVlojros , fe divide
Nos Reinos de l\1eltn , Chitor , Bengla,
Cofpetir , e Orix ; em que fe iguala
O de l\1and, De!i, e Guzarate ;-
czye tamben1 de Catnbaia tem o nome ; _
Decn fe parte etn varios fenhorios ,
Em outros Bifnag , onde fe encerra
De todo o Malabr a larga terra.
J ta v a fios do mini os efiaria .
Debaixo de hun1 -f Rei , fe embaraados
Na fe achaffem os n1efmos Principados
Nos perigos , e trnfitos incertos
Das lagas , dos bofques , e defertos _:
Porem a divif mais hot roro('l ,
czye perturba o terreno da_ Provincia ,
H a de huns altos rochedos , que fahindo
Do Norte para o Sul , o efpao corretn
De feis vezes cen1 n1ilhas , e concorrem
A fazerem tnais ardua a ruda en1preza
De chegarfe a vencer tanta afpereza :
....
De
Ca11to II.
De Gare tem o nome a forn1a efiranha
Defta efiendida , brbara montanha.
A) vifia do feu cume a praia fegue
O llquido cryfial : Por varias partes
1 Huma faxa de terra em breves Ilhas
Reparte , com a agoa , o impuro afTento :
Con1eando ,. pore1n do undofo alento ,
tem Carnate , rio , que vifinho
Da montanha Deli ; o mar demanda ,
Apparece outra faxa , que efiendida
Entre efie n1onte e o golfo, fe liquida
Em mais de oitenta legoas , com largura
J de feis, j de dez, conforme a dura,
'' egetavel pora na inquieta prata
Se retira , ou. fe dilata.
Por efl:e comprimento o Reino gira
Do rico lVlalabar ; e nefia cofia,
A) vi fia dos mareantes ,. fica expofia
Defte Imperio a Metropoii, que o nome
T otnou de Calecut : O feu Monarca
Zamorim fe nomeia; e
Imperador da lingua defia gente :
Entre elles a nobreza preeminente
Se v nos Sacerdotes, a quem dera
61
De
A Co1tq11ijla -de Gpa.
De Brachtnenes o ttulo: Difputa :.
Efl:a illufl:re afcentlencia, e quafi a iguala
A dos N aires , que em ira bellicofa
Reconhece o efplendor da aca gloriofa,
Setdo do feu adorno a melhor gala -.
As infi gnias da guerra : A c afia humilde ,
~ 1 e fa6 os Parres , em tal defprezo
Vive nefia Provncia, que fe os- toca
Hum N aire por acafo , ou por engano ,
De que o tocaffe o infiel Samaritano
l\1enos horror o Hebreo conceberia ;
E entende que do efcndalo notorio ,
S poder _ expiallo o lavatorio.
.. . .
Suaven1ente recebe ao illufl:re Gama
O idolatra Monarca; e hum grande alfotnbro
Concebeu do alentado atrevimento ,
Cotnque tinha do itidomito eletnento ,
Por ta grandes difl:ancias, dominado
A colera furiofa, o impulfo irado :
~ i z defpachar o capita tnfigne
Con1 decoro, e attena; porem a infame
Defcendia de Agar , que a terra occupa ,
Os Principaes da Corte corrompendo,
Pertendem profanar , com trato horrendo ,
O fagrado feguro da 4ofpedagem :
Che ..
Ca11to II.
Cheio de nobre, intrepida coragem ,
l\1ais da traia , que do perigo , abforto ,
Se aparta o Gan1a invil:o defie porto.
Volta as vtdlas Patria; e etn breve tempo
O piloto ayil:ou da gavea altiva.
O famofo arvoredo de Anchediva ,
Onde intenta nos verdes agafalhos,
A Frota defcanar dos feus trabalhos.
Aqui pintou de htim Cifne * a penna illufire
Entre as N ytnphas do golfo, entre os banquetes;
Entre os an1ores , cantos, e tripudios ,
Todos efles efplendidos preludias,
Em que a fama prepara aquella gloria,
Com que fe palfa ao ten1plo da men1oria,
Para que o Gama nefia a1nenidade
1\llediile o refplandor da Heroicidade.
Dava-fe crena ~ s nos, quando apparece
Sobre as agoas hun1 bofque vagabundo,
, . ~ 1 e
* Camocns na defcripf.a da Ilha, aonde V enus- conduzia 05 Portugue-
ZCI; que principia da dlanc. 54 do Canr. 9 ~
Qle as N yn1pnas do Ocearro t ~ furmofas ,.
Thetis, e a Ilha angelica pintada,
Outra coufa na he que as dcleitofas 111.
Honras, que a vida fazem fublimada;
A que-
A Coltljttifla de Goa.
Q:te ao principio fe julga h uma das Uhas ,
Q1e pelas ondas nos inculca
Nos portentos a Hil:oria; apenas fulca
1\'Iais chegado da praia o inquieto efl:anho,
Q1ando fe conheceu que o objel:o eftranho
Formava a travaa de oito navios,
Q1e entre a fica dos vnculos fombrios
Diflimitla no efl:tnulo contrario
A arrojada perfidia de hum Colfario.

Envefl:e o Gama o efcndalo frondofo:
. Timoja, que era o author defl:a cilada,
vio n)hum infi:ante defarmada
A fbrica dos ramos , e das folhas ,
Maior eftrago evita com a fuga ;
E a efte encontro , que com nofco teve,
Se talvz na me engano , he que fe deve
. O fer, etn tantas bellicas doutrinas,
Hum confi:ante parcial das nofas
Daqui outra vz ao Reino .migo
Aquellas preeminencias gloriofas ,
Os triumphos , e fronte coroada
De palma, e loiro , a gloria , e a maravilha ,
Eftes fa os deleites defia Ilha.
lbid. lj/89.
Do
1\Illitos tem duvida nefl:a alleuoria do noffo Camoens, fem embargo de efiar
tal", clara , e cx?reffa ndle Poema. Ddb forte he , que alguns ,
- -zados de grande' , lem , e entendem os livros.
Ca1Jto _II.
Do officiofo l\lelinde a Lufa efquadra ,
Onde o Rei a fe.fl:eja n1ais alegre,
Para firmar o en1penho da atnizade :
E abrindo a carrancuda foledade
Das ondas , que deixava defcobertas
Por tantas vias , e n1onoens incertas,
Pela boca do Tejo, viloriofas
Entra cheias de fltnulas vifl:ofas
As invenciveis nos ; e ao n1efmo tempo
Dera , com confeguida ,
Da illufire fama no ruidofo canto
A Portugal a gloria , ao Mundo efpanto.
Via o Rei Portuguz felicitado
O feu grande projeB:o, e com o inforn1e
agora o infigne Capita lhe dava ,
Dos Indios conheceu que a furia brava
Sobjugar f fe havia com a fora :
Treze nos preparou para feguirem
A derrota, que havia-mos aberto:
E cuidando ao depois no bom acerto
De hum Capita , que houveffe de alentallas ;
Ao inclyto Cabral , que dado tinha
1 Provas bailantes dt.: hum valor prudente ,
I As entrega gofiofo : Oufadamente
Sai e do porto a efquadra , que fulcando
E -0
66
A Co11q11ijla -de Goa.
O lquido .cryfial cotn vento brando ;
O \r erde Cabo apenas avifiava,
o mar, ou o Inferno enfrecido
Na innovaa do efririto atrevido ,
Contra as nos , toda a colera violenta
Defata de hun1a fubita tormenta ..
Ao arbitrio do golfo os vafos corren1 :
Con1 tl"iites fon1bras fe Ekurece o dia;
Ao nutico clan1or ningilem fe
I-Iunl con1 outro chocava o pinho errante ;
Os ventos con1 efirondo difinante
Gen1ia pelas gaveas: J na ferve
0 len1e p2.ra o run1o : as rotas velas
fer nos ares centinellas .
De hu1!1 i1nn1nente , mi fero nau fiagio :.
N ao havia recurfq , nen1
En1 ta grap.de . perigo n1ais, q as yozes ,
Cem que fc expunha ao :tlefie hunentO;
A pia infiituia .. dQ. nofl alento. ('
l.
Vinte dias 1utara cotn as ondas
-Os infignes _varoens , tendo forvido
Q1atr nos as voragens .
0
Sein faberen1 ;do rumo, em q fe achava.,.
Huma 11ova Piovincia. defcobrira,
- . . \,. ..
...
.

Ca11to II.
lncognita aos pilotos ; onde vira
Outra gente , outro ceo , outro terreno :
Acabou de fe pr o n1ar fereno ;
E alli refpira todos da fadiga,
Do trabal-ho , do efpanto , e dos infi1ltos
Da horrenda tempefl:ade : Eiles incultos,
Inhofpitos defertos, que hoje forma
Do 1\1undo a quarta parte , tetn o nome
Enta de Santa Cruz ; mas a abundancia
Das arvores purpureas , q na eflancia
Dos feus bofques , o clyma frutifca ,
Corp o notne do tronco a terra explica;
E do cotntnercto o prvido dil:ame
Lhe quiz chamar Brafil , _fem outro exame,:
Daqui demanda o cabo tormento rio,
Onde nova borrafca os efperava :
Com feis vellas , e quafi derrotados
A vifiara Sofla : a infiel Qloa
N a recebia bem a Lufa pra :
.LV:elinde efl:a perfidia logo emenda
Con1 o antigo agafalho: poem a vifia
Enta em Calecut : trifie regifia
Efia Cidade a elquadra , temerofa
De que a n o l f ~ vingana bellicofa
As conta lhe pediffe da vileza ,
.,
E 2,
\..
o m ~
68 A Co11qttifla de Goa.
Co1nque tratou a gloria Portugueza.
Outra Yz fobre o fllo da amizade
Executa a proterva falfidade :
Defaggrava o Cabral a egregia Frota:
Derrotou , e abrazou quantos navios
De fronte da Cidade elava furtos :
Com os mefmos intrepidos horrores
A combate : moradores
A furia dos canhoens defpedaara :
Os templos , e os palacios derribara ;
E entre os efrrondos das 1narn1oreas quedas,
'I'udo ficou entregue s laba(t;das. _.
r. - "
Depois dellc horroro(o , e ardente efrrago ;
Cochim, e Cananor a efquadra bufca,
Reinos na Cofia ricos , e potentes :
Com elles firma a paz , e carregados
Os navios das drogas cotnpetentes ,
Dominando outra vz os duros fados ,
Entra j triumphante o feu defejo
l:>ela barra felz do .an1ado Tejo.
-
Con1 a chegada do Cabral fe finna
O Lufitano Rei, que o terro, e -a chatna __
Domar f pode o efpirito
Da brbara Provncia :- a efie uitento
[ r

Ca1rt II.< \_
Confia quatro nos do- nobre alento r.... a;} l.
De hun1 Galego chan1ado Joa'da ..
Difpondo fe guarnea COill a; prova' f j;"'" , .1
Qte no enf:o de Marte tinha feito t l
J carninha :v A,,
l\la1s tres efquadras pelo mefmo rumo : h j\.
Duas de cinco nos de dez a outra ,
Sogeitas ao bafia do Gama , . ..
Q1e outra vz, dando novo affi1mpto , ;
Palfava a_ reforar o nofo lmperio J rt 1 ,. .
Na foberba deile hen1ifphe_rit?: , l
.... )
Illuminando o alfombro efpavorido .r; :.r
Do me fino horror, J.que tinha curr'
Vencida a indignaa do Tomientori,. ? ! ..
Parecia nas furias militares, . J'"
aquelles . mares; t:r ..
Hum fuln1inante incendio :- move a . '
Contra a infa_tne perficlia de i
Qye agora fene do irritado ferro
Os duros golpes na vingana_ ju11a :;:
Caie con1 tanta prevena robtdl _
Sobre a inflei Calecut : aceza , e raza
A poetn a artelharia : Tudo
Tud desfaz, arruna, e: defconcerta t .. IJHJ. r:r t.
Em parte, onde. encpntra .. Ifi:t\'
E 3 . . .. A
A traia , ou a fora : J amodrentada
To da . India no -ardor da t nova arn"!e:1da
Deixa -o Gatna , e confirn1a ao n1efmo tempo
Os lacos da amizade : os n1ares fulca

Outra vz , e largando ao vento o panno ,
D volta para o Reino Lufitano.
parte quando conhecendo
O i1:do Zamorin1, que na havia
j do punho lhe arrancafle a lana ;
Intenta defpenhar toda a vingana
t o
Sobre o Rei de Cochin1, fem outra ideia;
a de fer noifo an1igo : Occupa a areia
Con1 c}lf9enta n1il Naires: Ben1 q infell:e, ,
Deya.fie , queime , e opprin1a ; quanto envefte,
ataca , e intin1da , lhe difputa
Com magnanimo esforo o noflo Aliado :
.l fe acqava o vlor quafi opprimido
De tanta n1ultida , quando apartava
Na ... praia Pritno 111eu , q vendo a brava
V ehemencia , en1 que gerpia co1nbatido
Do Rei o illufire de repente .. - :t r.1
Afllta os N aires 4,co.n1 o in-pulfo ardente>
A tempo que eu no mar tanibem .fhrg1a,
Com outra , igual efquadra J?rnnpto acudo :
Com a,efpada na ma, na efcudo Me
Ca1Jto II.
\
. r
1\1 c lano fobrc os brbaros guerreiros : ~ -
l\1eu Primo, e eu, e os outros cotnpanheiros '
Den1os htun tal efpanto ao infiel arrojo,
Q1e na fe vio alli mais , que o defpojo
Da chufffia conf_undida , onde os defuntos,
Q 1 ~ ficara na n1fera campanha ,
F ora tril:e elogio da facsanha.
Refiituido o Rei ao patrio throno;
Qliz da fi.1a defeza encarregarfe l 1.
Hun1 n1ortal, de ta raro, e excelfo alento,
Qte o feu nobre , invencvel arditnento
Na ten1 =a n1efma fama onde o acoJnmode:
Efl:e raio da guerra , efie hon1e1n pode
Com duas caravellas, e hum navio
Rebater o continuo defafio
De in1n1enfas tropas, cotn q o l1orror . furiofo
Do Zatnorin1 , no incendio bellicofo
Da itnpaciencia , ou da clera arrogante,
Rebentava no golfo a cada inilante.
Em quanto o Indo ~ e o Ganges fufpendidos
Tinha a monfl:rofillade das proezas ,
Con1 que o J>acheco a ln dia amodrentava;
De htnn Soares a intrepida oufdia
Parte do noJ_lo Tejo en1 con1panhia,
E 4
De
'

A Co11'qttijla de Goa.:
De treze nos ; da mais altiva poppa ;
ns ondas vio nunca a noffa- Europa.
Com diverfos effeitos fe- extendera
Nos golfos Orientaes : aJTombros dera.
A os. emulas mais fortes. da Contluifia ;.
E fervira tambem de alegre vifta
A os noffos fieis amigos :t combatendo,
Aquelles, e os ,_demais favorecendo,_ J < r1; ..
E no mar fufrentando o illufl:re exame
Em que fe fQnda o bellico di8ame
Da quella generofa n1aravilha ,. ' .
Que o humilde alenta., q o foberbo humilha .. <">
1
-
j ' J 5 ("
Mas toda a expetaa defl:as faanhas
Era hun1a gloria errante, e dependente j
Do inconfiante Cryftal , fen1 q inda houveire ;
Onde a firmeza defcanar podeffe ..
t
Refolve o nolfo Rei livrar as armas 1
Do arbitrio das efcun1as , dando alfento
A tau nobre , e_ continuo movimento :
Manda pois ao Oriente o grande- Almeida,
De Virrei. com o dtulo, feguido
De vinte, e dois navios : N a, confente
A breve , que aqui te fao ,
G"'anto II.
eu diga quanto obrou o brao
Defte I-Ier.e , deil:e Efpirito guerreiro
Nos tres annos , q a honra, a fora, e brio
Sufientou o efplendor do Senhorio._
Netn as. :difputas, que comigo teve,
Na fucceffa da India, onde obrara
1\tlais as paixoens, que as leis,. nem a defdita,
Q1e na brbara terra depozlta
0- inf<dice Cada ver, infultado
Do n1ais efctrro, mais horrivel fad0- ;.
N cn1 as- fotnbras do Lethe fao bafiantes:
Para arrancar das l1ninas brilhantes,
Qle pen-dem das paredes da men1oria ,.
Aquelle luzimento , aquella gloria ,
Com- que os altos V aroens no azul caderno:
Sofrem a_ dura_a. de hum giro eterno ..
Na vinda defie Here comea a India
A fent!r todo o pezo , e fortaleza,
Con1 que exalta a fama Por-tugueza :
Enta- he que fe pz o grave jugo
Con1 ta illufi:re efplendida eiicacia ,_
A)torpe, rude,. indocil
Da Sarracena effirpe: Enta luzira-
Conl n1ais clara noa mais igneo itnpulfo,
73
74
Def(lc as bocas do Indo ao _mar venne1ho,
As Sagradas do Evangelho.
N cfte ternpo tne havia con1etido
O baila outra ef(Fladra , defl:inada
A don1inar da Arabia o orgulho ardente:
Antes defie fe 111e inthna
eu liga o ru!no defl:e n1efn1o clyn1a
Na Cornpanhia do Valente Cunha,
regendo outras nos ao golfo expunha
O generofo alento , con1 a ideia
De regifrarn1os a diilante areia
De htuna Ilha, que altivs. fe levanta
fronteira tun1ida garganta i
Do n1ar roxo, onde a faina enta publica,
de muitos Chriflaons fe multiplica:
Zocotor fe chan1a : Con1 intento
De fazer I; ortalcza a den1andan1os ;
1\1as logo fe' perdeu , quando a avifian1os ,
l)ois j nella fe achava confiruida J
Pelo Rei de Caxn1 , e guarnecida
De hu111a gente ta fera, c ten1eraria,
o noflo ardor na oppofia contraria
Nos fel i todo precifo ; e htun f piloto ,
E hum fe livrou da dura Cloto :
T a ferz era a brbara porfia,
Com
-ctuito Il
Cotnquc cfia guarni<;a fe defendia !
Daqui voltan1os a inquirir as coitas
Da infiel ivladagafcar , inda ignoradas
Da quilha Lufitana : ao Cunha deixo
N e!l:a inutil ctnoreza ; e Arabia inclino
.1 .
As don1inantes proas :
Qtanto o ll.eino de Orn1uz na cfia extende :
1.\. Calaiate chego , que fe rende
Apenas vio brilhar as nofis Qnas :
Poz-fe c1n defcza a villa de Curiate ;
Expugnoufe, e abrazoufe : Qz Maicatc
1
Co1n tri,fle exen1I:lo expor o jugo ,
l\Ias faltou a prorDella , co1n a entrada
De hum focorro , que teve aquella
E fofreu na traica o ir2.do acoite

De h tuna jufta vingana : N a atreve
A elperarnos Soar: e tan1ben1 teve
Efie arbitrio Orfan1: Daqui raHnlOS
Ao Arabico Elnpor}o, que htuua ponta
Da terra nos occulta : Sobre a Ilha ,
Q1c chan1a (icrlim, a n1aravilha
De todos efies mares apparece
Con1 o no1ne de Orrnuz:. A) vifia ofliere
Con1 alegre, e terrifico fen1olante
:Todo aquclle efpeh1culo brilhante,
75
l
l
A CilfjtJifla de Goa.
Q1e no efi1lendor dos frontifpicios
Prepara a 1nulrida dos edificios.
V cncida a ponta , que no mar entrava ,
De fe expoen1 a os noHos olhos
Eile eilupendo , que podia
1
'T ence1' n1ais , que excitar, o no fio alento:
Da bahia no undofo pavin1ento
vezes cen1 nos, mais formidaveis
Da Cidade os aspeB:os -configura :
Neile concurfo undlvago procura
Dois navios do Reino de Cambaia
Affombrar to-do o clrculo da praia ,
Con1 feu ehorme vulto; as nolls vellas
Por entre tantas tnquinas de pinho
No liquido cryfial largo catninho
Fizera , defprezando a hoftilidade,
encrefpa o porto, e a fronte da Cidade.
Huma falva geral da artelharia ,
Com que as nofls bombardas fe explicara ,
Affufia o n1ar, e a terra : retumbara t
Os ecos efpantofos nas difrancias
Da tnarinha, e do tnonte : as arrogancias
Da Arabia , de itnprovifo elinorecera , c"
J?epois que as no.fas vozes conhecera.
ln-
Catito II.
Int'imolhe que efcolha , fem den1ora ,
Ou a pz , ou a guerra : Se queria
Eleger a primeira, que fe havia
De fazer feudatarios : fe a fegun9a ,
efperaflem a fora furibunda
De todo o noffo alento : Em va pertende
Coge Atar , que efle Reino governava ,
Dilata! a repofra : a furia brava
Das nolfas arn1as vendo que pretexta
A dilaa com varios fubterfugios ,
Se lana fobre a chufma dos navios,
o porto defendia : de repente
O ferro, a chama, a ira, o impulio ardente
Dos peloiros , . desbarata ""'
Cafcos, vellas, enxarc1as , defenfores :
Entre o confufo efirondo, entre os horrores
Da fubita affiia, o Arabio grita
a pz fe faa ; logo lha concedo :
A vontade forada pelo medo
Confente no tributo , e no edificio
77
De hum Forte, q opprimir podeffe o orgulho
Defl:a N aa guerreira : Outros fucceflos
De inconfl:antes influxos , os progreffos
Sufpendera da fbrica , que os fados.
Tera para outro ten1po refe1:vados.
Aca-
A Co11qttijla de Goa.
Acabava-fe o term:> ao aureo Sceptro;
1n 10!11 o grande Aln1cida;
C{:t1ndo feu fitcceHor n1e declarava
decreto do Rei : N a digo agora
O que fez Here , quando difputa
A 1ninha fuccefl".io, em que tributa
A i !taes , de q ua }?Ode
Livrarfe a hum1nid1de : em fin1 por fora;
Ou talvz por lembrarfe , que perdia
N e fia aca quanto a fua valentia
Tinha obrado na lndia , o fceptro larga
Da vacilante ma : Oufado o empunho,
Sen1 cubia , ou defejo do don1inio ;
E f com o magnnimo definia
De augmentar as faanhas fingulares
Em toda a. vafiida da quelles n1ares.
Tendo villo a di verfa confifl:encta ,
as arm1s confeguira na aflifi:encia
novo hemfpherio, na fatlgo
enta o diicurfo n)outro objel:o ;
em d1r cabea ao corpo fublimado ,
tinhamos no" Oriente levantado.
Com efia grande ideia fobre as ondas
Mando pr effas n1quinas redondas,
: t
- !
Ca11to II.
tua vifra tens : arenas
ellas, a can1panha cryfiahna,
no 1nefn1o infiante fe an1otjna
.() fogo ' o vento ' C? golfo as vellas =:
I_Jutamos con1 as horndas proceltas
.1\I ui tos dias , e noites , fem recurfo :
.. T perdiam os todos a efperana
De encontrarmos hum dia de bonana ,
At que em run1os , nunca conhecidos ,
Do vento n1ais ferz fo1nos trazidos
A efl:e oculto clyma , onde de excelfa
Difpofia , a inclyta piedade .
Converteu, .em alivio,
Aqui temos tambem hum novo afylo
Alcanado no doce, e regi o efl:ylo
Con1 que o teu agafalho generofo
Con1 nofco fe exercita : Se o gloriofo.
Impulfo de hun1 que fe exalta
Da fama ao alto cun1e , etn ti na falta ,.,
Permitte qt1e aqui -'hoje reparen1os
As dcftroadas nos: Divulgaremos
Tanta clemencia em toda aquella parte ,
A ,que o irado Neptuno, e o fero .1\'arte
Levar as nofls armas ;. e o teu non1e
79.
Entre os jafpes , que o tempo na confon1e,
Ser-r
' .
, 8o
A Co11q11ijla de Goa.
Servindo de efplendor ao claro templo ,
Ioda mais , d que ornato , feja exe1nplo.
A CONQUISTA
DE GOA.
Poema Epico.
CANTO III.
A
Bfortos , * e pafmados os gigantes ,
- E pendentes de tudo o que dizia
O fublime Albuquerque , na oufava
A interron1per nem inda com o alento,
o coraa refpira , o acorde accento ,
Etn que tanto prodigio a gloria indica
Da N a3. Portugueza : O Rei applica
Toda a fua attena vz fonora
Do bellicofo Affonfo ; e agora
l\1ais fi.tamente os olhos no refpeito ,
Conticuere omnes , intentique ora tenebant
IEnei. lib. 2. in prin,
Prowptos cftava5 todos efcutando.
Lujia. Cant. 3

Cn11to III.
Q1e o feu fetnblante inculca; do feu peito
Dulcificando os hlitos ferozes ,
Defta c fua v e cfl:ro11do defl:as vozes :
na expreffoens, com q declare .
() a!fo111bro , que tne cau['l efie compcndio
Da voll L-EI , e ac'ioens, nem cabaln1ente
Poffo explicar a ideia preeminente ,
I
forn1o de efpiritos ta raros ,
1 a excelfos , tao JUftos , tao preclaros,
excedetn tanto a ingenita f1.-aqueza
_De hun1a confufa, humana Natureza.
Vos combateis do mar, e vento a furia:
V os chocais cotn o horror , e con1 a injria
Con1 que perturba o Mundo o fero Abyfmo :
Vos defprezais o horrendo parocifrno
I) a fortuna , c da n1orte: e fem defi11aio.
Defprendeis o trova , vibrais o raio ,
Atroando , e ron1pendo as duras frontes
Das altas ferras , e foberbos montes:
V os fois ao 1nefn1o ten1po con1pallivos ,
Vigilantes, , ahvos : -..
V os conferis lollicito agafalho
Na aftlia , na penuria , no trabalho:
\Tos na moveis a bellica potencia
")
F. :

A de Goa,.
Sena onde encontrais a refi.fiencia :
Digo pois , que a na. feres Divindades;
Sois homens de ta novas qualidades ,
Q1e parece que o defiino
Pode dar a hutn n1ortal hum fer divino.
Eu pelo Rei mais prfpero me julgo,
N a f daqui chegardes , mas q o Reino ;
Q1e a forte me defl:ina , poffa darvos
Sufficiente materia de agradarvos ;
E que nefie apartado domicilio.
Acheis todo o favor , e todo o auxlio ,
Q1e offiecervos. quizera: Efl:es gigantes
Promptos fempre os tereis : dos tnais diftantes
Lugares defia vafia 1\tlonarquia
V os trarao , j de- noite, j de dia ,.
o precifo' nao f ' mas o
De quanto appetecer voflo defejo ..
E fe entendeis que hun1 animo ta puro
Como tendes talvz reconhecido,
Ou no rofio , ou nas- vozes , n1erecida.
Pode ter huma jufia recon1penfa ,
Daime , o infigne Capita , licenfa
Para pedirvos que faais benlt-l.ita
1\-linha Corte , e Palacio , con1 a dita
De
C11to III.
De a etmobrecer a vo.lfa egregia planta:
Se hoje fe n1e gloria tanta,
En1 favor ta feliz, ta generofo
Tern1e-hei pelo mortal tnais venturofo.
Eu defcjara em tudo obedecerte
(Refponde o HEltOE) n1as vejote n1ui jfio
Para deixar de conhecer a fora ,
Com que obriga o preceito a hun1_ .fiel vaflllo :-.
Menor difiancia, n1enos intervallo .
A lei do regimento na permitte ,
Q1e eu faa defl:a Efquadra, nem adn1itte
O caraler do officio, em que n1e en1penho;.
Qte eu nunca defan1pare .o errante lenho ,
Q1e occupa a Lufitana fotiedade :
Mas porque a tua fingular vontade
I N a deixe de fe ver obedecida,
l)arei pefloa ta efclarecida ,
Q1e v em meu lugar , q ao mefmo tetnpo
o que o Rei n1e tem n1andado, . ;
I E o etnpenho , que me. tens fignificado;
Aqui efi Dom Ai1tonio de N oronh ;
.
,
I.
l\1eu fobrinho , e inda mais DleU compnheirO
No cargo , c en1 todo o efprito gtierreiro , -
ao nobre efirondo da perpetua fatua
F 2 Gui-
A CoJJqttijJa de Goa.
Guia as nofl:-ts acoens : elle fe
Na quelle i.llufrre incendio , cotn q a gloria
Se eterniza no templo da memoria :
Digno fer da honra, que fizeres
A"J Naao Portugueza; e digno o julgo
De alcanar os fublimes beneficios ,.
<:zye de ti pertenden1os. : A grandeza
Do teu Palacio ,. e Corte , e inda a. riqueza,
A pompa e tudo o mais ,. que reprezento
Na vaga confufa do penfamento ,
Confio que elle faiba dar a tudo
O feu devido preo ; e que a valia
Reconhea da tua Monarquia ..
Alvoraado o Rei recebe a offerta
E manda logo que fe ponha protnptos;
E a jaez a dos os fortes dromedariQs , .
a Afonfo parecellem nece1lrios
Para. a equipagen1 do inclyto Noronha ,.
ao feu lado no ando1 goftofo atlenta ::
Determina tambem
1
corpulenta
N aao, que troncos , veUas , ferro, e
Linho , e breu , com precih1. diligencia,.
Se traga aHi dos varios
PaJa a crena , e concerto dos navios-..
C o-
. I
Ct11Jto III.
Comeava a moverfe a cotnitiva,
Q1ando o HEROE fobre os hon1bros dos gigantes,
Qc o prezente trouxera , logo. ordena
a ddiva fe ponha , que defiina
Ao gcnerofi> Rei
1
, -Da cryfialina
Transparente exprefl era compofia,
Por conhecer que nella tinha entregue
-To da a fua attena aquella gente ,
Julgando tanta fbrica brilhante
De n1ais fublime preo , que o diamante
.)
Hia fubindo a ferra a Corte enorn1e
fica na praia os Lufitanos
Cuidando en1 repairar os trifl:es danos ,
o golfo lhe caufara : * Nos
Nas vacas os famintos marinheiros
O duro ferro etnprega : divididas
As poroens , huns as poetn no ardente cobre ;
Outros nas igneas grelhas ; outros fobre
Os ardentes carvoens ; os tnais as guarda
Entre can1as de fal : N e fia fadiga
Se occupa a efquipaa , quando defcende
,
F 3 Do
Tergora deripiunt cofiis , & vifcera nudant.
Pars in frufia fecant , verubufque tremcntia figunt.
Littore ahena locant a)ii , flammafque rniniHrant.
Tum \'ilu revoc;mt vires , fufique per herbam
lmplentur veteris Bac,hi, _pinguifque ferinre.
J. e r. 215
86
A Couquijltl . tle Goa.
..
Do n1onte efpavorida_ a chufina forte, L'
Q1e hido tinha i:1zer o hor_rivel,
1

Nos_ troncos n1ais robufios do a_rvoredo :r
Che1a de efpanto, de pavor, e n1edo
Das nofls nos fe amparf! , dando vozes. ,
0
l.
o rud9 bofque co!11 vifoens atrozes _; ' ,.._ T
Se acha tqdo infeflado: O infame Abyfn1o
Tinha levado a arn1ada quella parte
Para dar dos gigaqtes,
1
, < _ u
Q12 .. nto__ fcapafle ,s .... .poren1 yepflo .....
1
r-:.'"
o ceo lhe prevenira of' arbitrio horrendo ;
Suavizando do brhaJ"O ( lLdf1 -I r
O inculto _; cotv-
1
a ca
0
H;u
l)efl:a ruda. ir;tdo n
An1oiinando a colera
0
.
1
Dos' n1onfiros Infernaes , * para que nunca, 1.
Concertadas as. nos , o: gran e tj\.Jf_nfg \ l
India voltar ,. Jevando aceza .n
A ntiga infpi raa6 da li1a emprezra.
J.
Todos , que os


() bofque ; onde.J.aos f}J,, 2s __ . . _.t l
que nas arvores 1e
Se forn1a hun1a torn1entd ; e os brutos troncos:
.Entre a vehe1nencia dos teri.iveisu
n f I r. Com-
I
Segunllo nexo dA1 draga contra a em preza;: t \
"" III! "
Cotnque.s Furias do Tartaro bramia,
Oppritnidos do infi1lto , ,
E nos violentos , horridos abalos
Os .fi1fpiros forn1ava- dos efl:alos.
Com in1pvido arrojo o horror provoca
De todo o A verno os inclytos foi dados :
Envefl:em, defordena; nada toca
Das efpadas os golpes fulminados:
Era tudo hun1 afpel:o , huma figura ,
Q1e finge, e defvanece a fombra efcura.
8-
Mais , 4o que a efpada , * a cruz , q fe defl:ingue
Na fi1a guarnia , defembtaa
Todo o monte dos fnebres portentos :
Enta h e que os gigantes mais alentos
T ornara para o talho , que difpunha-:
Porern hum novo alfombro os precipita
Outra vz no defmaio , ern que fe achara ;
Pois apenas os troncos derribara
A o golpe horrendo da fegur talhante,
em lugar das Nyn1phas, q repoufa
Nos vegetantes clrculos, rebenta
Novos chelydros de h uma fonna eftranha ,
F 4
; Defatafe o nexo pelo modo que aqui fe refere.
1 T ocna a. apertarfe g nexo.
88 A Co1rqttijla e Goa.
arrcia toda a grenha da montanha.
Fnln1na pelos olhos hum vefi1bio;
Encreipa-fe no horror das -duras conchas :
l-I um l3oreas nos feus hlitos fe tnove:
As azas; batem con1 tren1endo grito :
A con1 as iras do Cocyto
Revolve , e aoita o vento: efila a chan1a
Na verde indignaa de cada efcan1 :
Gen1e o bofque; e fe poem todo convulfo
Ao tretnendo fvror do infme in1pulfo.
Con1 o n1efn1o arditnento os acomete J-..
O intrepido efquadra ; * e em ar fe exhala
Toda aquella in1paciente, horrivel turba,
entre as fon1bras fe finge , e que perturba
Das arYores o corte : ao Rei fe leva "'
. .
Defta inaudita en1preza a novidade ,
Q1e inda n1ais o conceito lhe perfuade
De na roderem ier de gente hun1ana
Os alentos da fora Lufitana. "..J
Para as nos os guerreiros fe recolhem
En1 quanto da n1ontanha fe conduzem
Os corpulentos : as carretas
A< E torna a defatarfe ..
Na<
Ca11to. III.
N a fora neceffarias : fobre os hot.nbros
Dos gigantes , os ritflicos alfombros ,
Como fe arbufros foffem , vem :
J outros tinha nella confiruido
Huma fragoa horrorofa , en1 q batido
Podelfe fer o ferro : Entre as cavernas
: De Lypari na foa mais horriveis
Os n1alhos dos Cyclopes nas bigornas,
nefie de 'TuJcano novo en1prego::
Con1 tren1endo , fatal defaOocego
Se dilata o rumor , em que fe apura
A violenta in1prefl da n1a<5a dura.
Com menos feio efirondo a nuvem rafga
O fulminante incendio , que as faifcas ,
vibra a furia do metal acezo:
V endo-fe ao mefmo ten1po que rebenta
Do efl:alo o fogo , perfi1adir intenta
A enorme in1itaa do igneo enfai o ,.
e h e o efl:rondo ' trov ao ' a chama ' raio ..
na compalfada * alternativa.
- - - alii ventofis follibus auras
Accipiunt , redduntque : alii firidenti.il tihgunt
lEra Jacu; impofitis incudibus antrum.
llli int(:r fefe mult lf brachia toHunt
ln n.uwetum , vtrfant'\ue tenac-i forcipe maffam.
lib. 8. e f/. 449
A Co1tqttifla de Goa.
Se ai arga , fe retnonta , .fe defpenha l
To da a fora dos braos n)outra parte l
Se irrita o fogo. na violenta furia,
En1 que os brbaros folies, con1 injuria
Do .L\.quila irritado , o horrendo alfopro ;
I-Iu1nas vezes detell) , outras dilata ,
Jogando , con1 oppofi:o 1novin1ento , .
Ou da inercia, ou do efihnulo do vento. l
Nas efcuras entranhas dos penhafcos
Retumbava os ecos furibundos
Do opprimido tnetal : Ninguem fe adtnire
na Vulcania a fbula delire .
En que os golpe$ de Efieropes , e Brontes
Fizefietn fi.1fpirar os Orizontes.
Entretanto que a cofia , e o n1ar fe afon1bra ;
Con1 tanta novidade , entra na Corte
O gloriofo N-oronha , acompanhado
Dos viventes Colo[os : regulado
Era todo o apparato da efl:rul:ura : j
N a foi defconhecida a arquiteaura
J
Naa: alli fe via_,
Na
* - validique incudibus il:us
Auditi refcrunt geHlitum, fhiduntque cavernis
Stritilra: chalybum , & fornacibus ignili anhelat.
!Enlid_. lib .. 8. e r.
:cant III.
L
N a fl:tn h uma' elegante
A pon1poza fachadJ. dos palacios :
Balcoens , eirados , torres reprezenta
Htun arn1onico afpelo, 1nas horrivel:
Edificio na. h , que na perfilada
De Babel ao intento : ou tres1adada
Para a etherea regia , de tnntas penhas
A defmcdida potnpa , fe in1agina
tetnep_do que tenha algun1a nna
A abobeda celefie , nefl:e alcance
Columnas lhe prepara, en1 q defcance.
O que mais-- efpantofo fe regifia
He toda a dilatada , e efl:ranha vifia
l J
Da mquina real , que en1 ha praa ,
Ou em huma can1pina, dando as frentes-
A quatro grandes ruas , faz patentes- (
De quatro inchados porticos , os altos,
.l\ien1brudos, e foberbos frontifpicios :.
No centro fe erguem varios edificios,.
Ctua excelL'l en1incncia na fe alcana ;.
Pois tanto s auras -a jactancia entrega .,.
inda na -fabe a altura q a entunrece 7>
Se fobe fiOS ares., fe da Esfera dcce.
Na pt nc-ipal fe levanta
9 gentilico e1cudo, onde eculpido
I-I um:
A Conq:tijla de Goa.
Hun1 grypho efi na aca de q devora L
Entre as hun1 tigre; e efinulando
To da a fi1ria das Azas , reprefenta ,
tnovendo a fereza arrebatada,
feguir os in1pulfos da fachada.
Por entre a in1n1enfa plebe , que concorre
A ver os Portuguezes , fobe ao Pao
O Rei , co1n o Noronha : de tapizes,
Tecidos em brutefcos, e matizes,
Se armava as n1agnificas paredes
Das eflendidas falas :- nas alfaias ,
<t1e era6 quafi , fem nutnero ; fe via _J o
I-I um e1l:ranho lavor : e1n alegria,
Em fefiejos , en1 bailes , redundava
A lntnenf:1. J->ovoaa , q fegue o exemplo
Dv Rei , que fetnpre excita applaufo novo
No alvoraado efpirito do Povo.
N aronha , e os Portuguezes fe admirava
De tudo o que os gigantes confultava
En ta continuo obfequio , conhecendo
alli a excelfa fora fe efl: vendo
l)a foberana Ma , lavrando os duros,
Incultos , e fuavizando
Hua1 anin1o no genio brando,
l-
I
C11nto III.
93
,.J h ,.J
Q1e a razao recon , e nao
A douta da humana natureza.
defpreza
Porem entre_ os portentos , que fe intima o
Com n1ais affon1bro aos ol_hos , fa os Gemeos
Amalintha, Qlinele , .1-\.rtle : tanto
Na eil:atura , e no r o fio parecidos , *
Qle fuppofio que os ache divididos
A prin1eira attena , logo parece
Q1e de tal n1odo a divifa fe tece ,
Q1e o n1efino ,
1
q a alcana.,
Perde na propriedade a fen1elhana:
-:'
N a deixava Noronha de ter; vifl:o
Nos olhos de Amalintha ' algum cuidado: _
Na
H muitos exemplos da repetida , que faz a Natureza
feioens humanas : --
Eu conheci em I\1aJrid em cafa do Duque Arcos dois gemeos , q
nenhuma peffi,a os podia dift ; e ainda que vcfiia (la mef-
ma _cor , e por efia c.a.ufa fe fazia muito m-ais Jiflicil a d'iffeierHia ; t:om
dfc,to os dillinguia tanto hum fiiho do Duque ., de idade de tres annos ;.
de que hum dos_ gemeos era Aio, que nunca fe pooe confeguir :t q.ue o-
outro o chegafie a toma-r ao collo.
Na parea iverofimil que Amafint'fla i' enamo:-.alfe de Noronha, ha-
vendo tan-ta iffercna nas quando os affim Gre
gos, como L4tinos, na tivcr01 por que Polyphemo fe enamorafle-
de Galathea.
. I
Os ggantec:, que aportara no Pcr , conforme a ReLta do Y nca Garci-
lao d-e la Ve!!l, enamorara das mulheres da- ouclla Pl'ovincia ; e porque
as Ind:s morria nefie improporciunado c:)mmercio; fe f.zerai.J fodo-
os peccado, que lhe tro\lxe o uu:fmo caUigo, que expcr-in-1en ..
brau as C1dades de Pentapolis. -
p.. .....
94
N a deixava l de ver no feu r ,_ c
Mais algun1a intenfa , ne1n fe lhe occulta_
Hun1a nova alegria , que refi1Ita
No feu doce fen1blante, fe acontece
Encontrarfe cotn ella : a gentileza
De 'era tal , que a na disforn1a
A extenfa da efiatura; tnas o inviao
N o!onha reputa v a por delil:o
a hofpedagen1 tiveffe abatitnento 'rnr
lnda no mais retnoto penfan1ento: I
Seu. anitno guerreiro , altivo , e forte
S cuidava no impulfo de Mavorte ,
Defprezando os efr!n1ulos vulgares ,
Com que V enus, de Cypro nos altareS ; r
Faz entre o tnndo ardor dos feus decretos,
Cinza das aln1as, pyra dos afietos .
I a I
'' endo 1-Iunnathi!pha j q efl:a alegres
No fiequente aga!lho os Luiitanos ,
Convoca todos n:Jhutna grande fala,
E depDis que os ajunta, alim lhes falia.
T crieis jufl:an1ente imaginado
Antes. de nos tra.tares, que a grandeza
Dos nolfos membros nos faria indoceis :
Qlcn1 diz gigantes, que concebe he certo
N a o n1edonho defconcerto
D.e
Ca11to III.
,
De hun1a ell:atura horrivel , mas a indigna
Propenfa de h tuna c o lera. maligna,
Onde nunca o difcurfo fe perfi.1ade
Q1e h n1ais , que hwna cruel ferocidade.
Con1 bafl:ante raza el:e conceito
!Dos Gigantes fe prova pela Hifi:oria:
Entre os nofis Annaes inda a n1emoria
Se confcrva de Afrreo , e de Ephialtes,
Encelado , e Typheo , e de outros filhos
1Da tena , e das efpheras, q intentara
IVIoverfe contra o Sol, quando montara-
0 iobre o Ofl , e defpedindo
Por balas as n1ontanhas , en1prendera,
Sem receio do incendio fuln1inante,
Efcalar as murlhas. de diamante.
Porem ou ns_ feretnos de outra efpecie,
Ju no!fa propria Iv1ai ,, civilizado-,
Dos annos pelo ]argo n1ovimento
r enl o nolo injufio alento=-
a fon:ros ta foberbos ,- e ferozes,
afllten1 nolfog itnpetos atrozes
A morada celefie , nen1 ta rudos,
Ou ta irracionaes , que i1nn.ginen1os,
Como tinha os Polyphen1os ,
95
Bri-
Briareos , e. Adan1aitores- , que fe1n Deofes
O 1\tlundo fe regia; ou ta contrarias
Ao di e que,.J o juizo ignore ... _
ha iupren1a Deidade , t} fc adore.
Entre ns jngenito conceito
'-"
De que ta raro , portentcfi> eflcito ,
Con1o Ceo , JVIar, e rnanifeila ,
'r etn de CAUSA !l\1l\10R TAL,* na fe duvida:
A fronre defl fbrica luzida ; r
O afpeto da terrena arquitetl:ura; '- r
Effe errante cryfial , nos aflegura
Hun1 que compoem a Natureza:
Efia continua, fingular firmeza ,
Comque todas as coizas fe prepara ,
Se revolven1, fe alenta , fe dirigen1
Ao feu precifo fi1n nos jufiifca
Htun fi.1pren1o IviOT'OR, que cotnmunica
Os alentos a tanta confonancia :
Quem
'* mofirar que para o homem, por brbaro , e inculto,
que feja, reconhecer, c fe perfuioldir que h Dcos , c huma fuprema caufa,
de que depende tudo o que fe poem diante dos nofos olhos , c da noffa
conderaz, baila reflf"tir na :admiravel compofia, c cxiftencia do Ceo ,
e da terra, e dos regulares , e inaltcraveis <la fua prodigiofa ar-
quirelura. O que fez <lizer a S. Bafilio, Homil. I 1. Hexam.
Univcrfa l\1undi moles el: ac liber littcris exararus
7
palm
contell:ans, ac prcedicans gbriam Dei , .illiusque auguHi!lima_ll majeflatc:m ,
ilrcanam alioqui, &. invifibilcm" abur.e enunciam tibi ir.tel1elili crcatur:r:
Creli cn;m cn:urant gloriam Dei , & opera manuum eju;; annuntiat Firma-
ment'um. Pfalm. 18. v. 1.
Ca1zto IIL
Q!.1em o pode negar ? Mas a ignorancia
Do noflo fi
4
aco arbtrio na acerta
Com a ideia cabal da Divindade :
97
'f udo quanto alcanatnos nos perfi1ade
Qge ha Deos ; 1nas o ij he Deos, o e11(e11de,
Qye a ta11to o e11ge11ho htt11101JO 11n ft ejle11de.
O_ Povo rude, e inerte, que fe n1ove
Pelo que v , na pelo que imagina ,
Notando que na eiphera cryfl:alina
Difcorre effe luzeiro , que etn rotundo,
Brilhante n1ovimento anima o Mundo ,
Con1 a luz , e calor ; defconhecendo
IDbjeto mais benefico, o reputa
Por huma eflencia , e Divindade eterna ;
os homens fortalece , e os Ceos governa.
Eu na difcorro affim , antes prefun1o ,
efl:e clido , efplendido refiuno
)e todo o fogo ethereo , fabricado
i de in1pulfo mais alto : aqui n1e entrego
(i Jlos
Lufiad. cant. r o. efi. 8o. e Sant. Agofi. in fie ait.
nec auingit, quia incomprehenfibilis: nec intelletus,
1l!a nec fenfus percipit, quia invifibilis: nec lingua enuntiat ,
Ui:t uteffabhs: nec fcriptura explicat, quia inexplicabilis.
ft S. Gregor. Nazianz. 1'rat. deFide;
, De_us elt quod,. c4m dic!tur, non poteft ici: cum refiimatur, non potefi
man ; c um defu1itur, definitione c(efcit! . . '
:A Cottquijla ile
Aos profi1ndos de huma CAUSA
Ta6 fublime , ta , e preen1inente ,
fez hutna fubfiancia ta luzente :
fer ( diz_ enta _ o tneu fentido )
l , ft?. _he tal o produzido ?.
. - .
A LEI,_ que -, .. s feguis, o L'lcro culto ;
a hu1n_- -DEOS UNICO dais., a finne
De que encarnou no ventre de .l\lARIA;
E que para opprimir _ a rebeldia
Do indon1to draga fe entrega n1o1te,.
T a eftraqho- na- h e. nefia difrancia ,
Como talvez. __ fuppondes: Claramente
Confia da tradia , que hu1n hotnem :'lnto
Atlin1 o publicou antigamente
N efias noffas.. Provincias ; e -o-
Q_1e as idades confeguem no cofl:un1e ,
Foi apagando- a luz daquelle lurne;
E i e apenas, a: fotnbra defia- Hifioria:.
Se alcana na. fraqueza da memoria ..
.
As nofls leis humanas na-- f aparta
an1bem de- hutna ajufiada dependencia f
A
Attendendo ao tx. In_omnem terrm exivit fonus
_ Pfalm. 18. v. 5- 1
-f {).; cofl:ume, que aqui defcrevemos nefies grgant s fa fuaves , re-
..hi .. e mui leis da humanidade-;- E o:ueremos 111oftrar Que os
. .
Ca11to III. 99
A Plebe ten1juizes, que vigia
.Sobre toda a Civil conformidade :
Entre nos a mais fordida maldade
H e o foborno , .e a peita no <JUe
Se h prova que a fentena fe promulga
Com paixa, ou refpeito , ou outro afieB:o;
He crime da n1ais feia circunfl:ancia:
I H o 1nefn1o cuidado na obfervancia
I De hum reciproco trato : O dolo, o engano,
A malicia , a traia , recebe o dano
Correfpondente .culpa , que comete.:
Tudo -quanto fe ajufia, e fe promete -
Crunprido fe h de r com inteireza :
Ha tamben1 entre ns Plebe , e N oh reza!
Efia etn varios efiados fe divide:
Em todas as acoens fempre preiide
I A os de origen1 n1ais lnfi1na : Com varias;
E difiintas infignas fe conhece
1- G 2 O
.komens na Provincia mais remota" e , podem viver cm doura , e
com obfervando a lei, que lhe influe "" natureza na fua mefma efpe-
<:ie: e ainda que os gigantes efleja no conceito commum, de que b ferozes,
crceis, e intrataveis" e fcja preceito et1en-cial das epopeias , que os cofiumes fe
conformem com a -ideia das per(onacrens, que nella fe , com tudo
na faltamos em os de outro caraler; porij
na implica que haja gigantes benignos, 2inda que alguns fvflcm intrataveis :
e como nefla. benignidade fe conforma o maravilhofo com o verofimil , fe
fatisfaz por cfie mollo 'S regras do Poenu Epico : Efl--eci.almente
quando fe leva o intento de ft= mofirar aos hQmens ,. que nenhuma N aa,
por mais grofeira, .e indocil, que fe confidere, tem taz,a batante para fe a-
fartar daqu"llcs principii, qHe foi produzida.
Os
lOO
A Co1rq1tijla de.- Goa.
O fangue mais illufue: Todo o arrojo
Do Plebeo feito ao Nobre, fe cailiga
Con1 fevero rigor : da forte
A violencia , q o Grande lhe executa :
A pena de T alia na tem difputa
Nos cafos , en1 que- pode executarfe :
Aos Pais fe deu poder de vida , e morte
Sobre os filhos , depois de repararfe,
En1 que na ha delilo mais horrndo,
Q1e o infan1e intento, q o furor tremendo
De querer no econotnico don1inio
Suftentar contra o Pai algum definio ..
Na pode haver mats b.rbara nfolencia,
Do
Os- Patagnens, e os Chaucaues, aindaque g1gantes, na ferozes;. po-
Is fc deu muito bem com os e Nolin na fua Defcripfa da
os pinta mui fc.miliarizados com os Hefpanhes. E na he muito ,
que fupponharnus gigantes de tanto raciocinio , e docilidade , quando a Igreja
nos pinta a hum S. Chriftova, com efla me:fma eflatura. Os que a
exitteacia <115 gigantes, pertendem que a pintura, q {e faz defl:e Santo lVIar-
tyr cm q todas as- Paroq.ui.1S antigas , na tem mJis fundamento ,. que d
ifltento fer vilo de tod."Js,. ;J;!a inrrodua que houve entre os catholicos
'!lilices, de q1e quem vif.t! a flJa imagem' na morreria de repente ; porem
eu tenho efte motivo por mais f<:bulofo ; pois nas onde c via o
celetle, podia prevalecer. efle abufo, fe folfe ccrtJ aquclle motivo.
i\. antiguidade dcfl:c Santo ,. que fl,;receu no 2. feculo da Igreja , he que fez
euJidar: :;llguas crittcos modernos da fua corpulcncia : criticos perigofos ' que-
na fe a crer ,. fena o- que tem diante dos olhos , vivendo , menos.
com a intelligencia, que com os fenriuos .
. Segundo o que nos ref.ere l\1aruL lib. 4 7. a elatun oe S. Ch:-iftova
era grande, que nem: duzentos foldados fe atrevera a prendel1o. l\fas fe ..
ja comu for, na temo:_aqui; obriga_a de dift>utar o veidadeiro,. mas f-dC:
Sla e.1(.ceder o verofenuL. .
'cM ''III ...
0. 1111!0 R- a -
Do que pagar' ao Pai a diligencia,-. . ,
O fuH:o , o zello , e a anca de criallo,
Compollo , dixig.illo; e de educallo,
Con1 a jal:ancia, enorme de offendello,
E romper a priza ,\ que lhe defiina
N a f a lei humana , a lei divina.
I
Qlem haver que crie entre os humanos
I-Itnn filho, com fadiga ta imtnenfa,
Para ter femelhante recotnpenfa ?
Depois de tanto. horror , tanta impiedade,
n1ais pode fazer a atrocidade ?
if
N afce ( h e certo ) daqui toda a defordem ,
' padece a Republica ; que . os filhos,
cofiuma a lei paterna ,
: Se os confentem , fern pena. , na arrogancia,
_l?aifa logo ao defprezo da obfervanc1a
\
I Das outras leis, C]Ue- o publica :
, E hum homem nefl:e arrOJO , nefie en1penho ,. 1t ..
1
N a dar netn hum ,paflo., fem depenho.
1
, ;
G 3 \ : ) .
l\1ofirafe aqui que ta natural, e ta infeparavel dos impulfos da Na-
ture2.a a devida ohed.rencia , que os devem ter 2011 feus , q_ue
na he necefTario a lei civil para prOduzilb, ainda que Jta
rinha algum da a eflabcleci:il com t<lllttt
. c:ia no _feu o que tamhem fe pro,;a pelo prim{iro Rcma6
, no; o pcdcr vita, & nuis, q fe deu aos Pais fLbe os he ht!JT.a das
leis,cf!mque Roma fui lei q da1li .a mais de.3co. 'm;cs trNJX(" a .Re-
publica do governo da Grecia,e a mcl()U lanar entre as Itis "dl7.e
No Rein0 , _ em que tiver e fie defcuido
A attenta prevena do Magilrado,
N ao deixar de haver facinorofos * !
E roto , com lnpulfos critninofos.,
O lao das Fan1ilias, na fe efpere
alcance nefl:a trgica oufadia .
Seu interior focego a Monarquia.
; .
Effe incendio infeliz , que. ahraza. a terra i
A ignea furia , que fe chama guerra ,
Onde com -fero efihnulo fe inflma .
O falfo refp!andor. da eterna fan1a ;
N a fe ignora tambem nefia Provncia :
Os no1fos Confinantes nos irnpeilem
A aceitar efie intrepido difcurfo:
1vlas efta indignaa, efre recurfo
N a h e gloria entre nos , h e . retnedio :
A expugnaa , o choque, o horror,. o alfedio ;
Outra infl:ancia na tem , que quando intenta
Entre os. infultos. de hum-a aca violenta r '
Opprimir..-nos ); con1 brb.ara injuftia , o 4 r
O arrojo da foberba , ou da
No meio dos furores de Mavorte .,. . .,d
a colera, O efcndalo ) a. vingana "'' -f ,I
Ma-.
: . E!tc. conceito hc do Marqus de Santo Auhin no feu Tratatlo
Ca11to.
ais ignea infi.igaa no peito alcana ; .
Damos a pz , * fe acafo fe nos pede;
Julgando que a maior felicidade
Confifl:e na mottal tranquillidade.
Fixamos noffas lanas fobre os montes ,
Em fignal das vitorias confeguidas :
Jlelas hafl:eas as heras Iifonjeiras
'' a trepandq; e no ardor dos Orizontes
Nos fervem , pelo vento facudidas.,
De frondofas , pacificas bandeiras ,
Onde tremo la a luz, e alento tnanfo ,
refpira a doura do defcanfo.
G 4
I
En..;
* Dizem os policicos. e ainda mais o! militares, que a guerra fe intenta
nra alc2.nar a pz : trifie remeio do confeguir a tranquillidade? Se a pz
1 cle fcr o fim da guerra , na h e melhor que haja paz , . fem fe bu_fcar bum
neio ta horrvel, e violento! Pouca gente haver que queira pz que a nau
:onfiga ; e OS que querem a guerra , :mnc2 lhes faJta pr-etextos para mofira
em que ella he precifa , fendo quafi fempre bem efcufada. . .,
Ainda na vi guerra oftenfiva, que fe podefiC: reputar por .. jufia, e pode
1ue a defei1fiva nem fempre o feja. _ : . . . )
N ulla falus helio: pacem te pofcimus omnes. \
- - - - - - - - - - - - Pax optima rerum , ..
QiJas homirii noviffe da tum efi. : pax una triumphis . i
Jnnumeris potior; pax cufiodire falutem,
1
Et cives crquare potens. - -
)izia o Impenulr JQviano : Odi omne contentionum genus: ,
utem unice amplettor, & amo. .
Socr. lih. 3 t"ap. 21.
f
) .. " d" , . d
---------- - - 1ga o arma a
De pz fu diefira, diganlo r.rep:ando .
Las ramas de por fu efpada.
. : __ ) Gng. Paneg. ao .. Durj" Je Lrrma, 1f3i
.. i
A Coiiquijla de
Entra outra i enta a Agriculti.ra ,
Com a ruda e fe converte
A aguda efpada na dentada foice ;
O concavo morria, no .grofo arado ::
Fecunda o monte , fertiliza o prado
A loira., fe1nenteira , que fe abona .
Na cofre de Amaltl1ea , e de Pomona ...
fi
se na concifa imagem '. que debuxo ,
Defl:a nofi Provncia " tendes feito
Alguma e fe o conceito
De hum fentin1ento plcido fe izenta::.
b.rbaro horror, -que reprezenta
t
, .. f1 .. , ,.
. '.
i
.n . ..
O de gigantes : fe na. tendes
Jtdgad.o que de htun genio fero ; e tofc<>
He todo. o noffo efpirito con1pofio ; L.-,l
Se prefun1is que em nos na fe acha engano" ,
Ou fereza, ou traia: o trato humano,
Com nofco na. fe infama: entenden1os
A raza; e o furor. defconhecemos:
Efpero que no ardor de huma. hofpedagem ,_
t Pax certa ducis placidos conflavit in ufus ..
Ag'iicola nunc fum : militis ante fui. n ()
Er (
(

1
. Mart. lib. I 4 epigr.am. 34
Et cur-vz ngidum 'conflantur: in enfem. f
- .Yirg. lib. 1. Georg
1

D
Sar<"ula ceffabant, verfique in pila.ligones,.
l .. .-
. . , . de raftri P.ondcre caffis. ..
" -- _ - - -' 0'lJJd. lih. 1.
Em que temos mofl:rado tantos votos;
T a doces ,_ ta benevolos abrigos, ,.. i o ;::
Nos tenhais por e por -amigos. ) n; : t
' : ,_,d (:i[HJ, n';{ (I"Jf-.....
Aqui chegava o Rei, quando receb 's."f r L .....
Noronha hun1 Nuncio do fublime .Affonfo, r.!.
Com o avifo de efiarem
As nos ; e j en1 termos de partida ; T c;_, t ( 5-
Em quanto fe difpoetn a defpedida . ., J r r o l
Pede ao Corvinel , lhe permittiffe <
Ficar ali! ten1po, porque vffe, J 1 L : .....
E notalfe as Provincias defte.;Imperio: 1;, A-] , ... "Jr (
Efra occulta: in.firuca} lhe tinha_,- dado -.r d ,t_
O infigne Capita : Alegremente ; ..
Lho concede I-Iu1mathifpha ; unico alivio ' c !.
Do que a auzencia: .lhe caufava. r; qj l.
Dos outros Luiitanos: Na o fe achava ,;J H f'
Com .. valor a faudade de An1alintha t -;
Para encobrir .a magoa; O: a..'llor lhe pinta; -
N a fei que -imagens tri:ites 111e1noria; r1IJ nl'.:
a pena lhe fizera ta notaria,
inda q em outro afpeB:o ferfingira..,;
Os incendios na pranto as defcobrira ..
Jllf
1
iin _ 1in c 2J:J::iC:r.:..i : pn- .,,. () --t
o! . - . -(
Fica em fim Corvnei, . .- Noronha parte :: 1:
De V enus zomba .a c.Olera de 1\larte :
. .) ..) (
. -.. :. . :... . .. he:.:
M ...
A CoJtqttijla Je Goa:
eh
' ' . \ ,J r. ,.1
ega as uaos ; que Ja promptas na o e1 perao
Sena pelos auzentes Lufitanos :
As ancor-as fe 1eva, bate os pannos
Htun Favonio benigno ; e em horas,
lVlovida a Efquadra de hun1 puli:'1nte alento ,
N a vio n1ais , do q golfo , e * Firmatnento.
Pouco alen1 da ametade de n1il legoas
Difia a terra, que deixa- a Lufa Frota-
Do Cabo tnnentorio ; e etn poucos dias:
Chega a vencer o impulfo da corrente , -
entre Madagafcar, e o continente
Por hutna , e outra parte fe arrebata :
Da qui paffou a O no r, q inda retrata '
No efirago de feus altos edificios
A vingana , que tinha a nofi furia ,
Tomado da rebelde, e incauta injuria, ,
s noffas arn1as fez : o ferro, e o fogo,
Movidos de hutna bellica efficacia,
Mudara na obediencia a contun1ac1a.
, r . f'
Surta a armada na barra , o grande Affonfo
Man-
adfpicias , nihil eft nifi pontus , & zther.
O'Lid. /ib. 1. Trifl. tltg. 2. . .r-
E j depois que tudo fe efcondeo, [ .C'J' ..
Na mais em fim; que mar, e .
Lujic1d. cant. 5 tjl. 3 '
11

: .. O Cabo da boa Efperana cfi a trin'a
1
e cinco gros de latitude
la. \lftr al
-I
Ca11to 111.
. '
?\-I anda cl1amar Povoaa, * Timoja; l
Effe que em Anchediva envefie o ; l
Qe c?m i1lul:re , inte?to, e -contrario
J fe tmha, de mtfero cofi:1.fiO, 1
Mudado em Capita mais generofo , 1 .J J '
F azendo-fe attendido , e poderofo
Na terra, c n1ar ; e amando as. no.lfas armas
Depois que exprime\)tou naquella empreza .h
A valerofa. fortaleza. ' .J '"I
Encobrindo-lhe a ideia , que trazia
l Entre o esforo da egregia fantefia ,
Pertende o General levallo ao ponto , i ,
Q1e h tanto tempo o efpirito lhe move :
Era Timoja prt:ico nos mares
Da India, e em toda a cofia : intellgente;
I Prompto, advertido;,, defpejado, :ardente;
E Afionf0 , da infl:ruca , e das noticias ,.
Qte elle podia darlhe , anciofo cfpera
1
Felicitar no ardor da fora brava _
.,.
A illuftre pertenfa, que
I
r -t En;
- E feno tanto av-ante, como o r:o de Onor, m;tnd"ou Garcia de Soufa,.
Capitl. da no Santa Clara:,.. que em o feu batel cntrafe dentro do Rio de
' e folfe pov<:aa a lhe cnam4UI TimojO'.' -o gentio Coffairo ,. de q}lC"
fizemos .
Joa tlt Barr,. Dtcad. 2. lih. 4 iap . 6-.
Entra na C !I pitaria , e'--: agai:.1.lhado 'll!: . t. 1
Foi de Affonfo corri honra, e com agrado:- , .1
que elle efiar bem infiruido t
Do que em Qrmus lhe. tinha,:acontecido;, ..
E que l trouxera .. no peito ..
O verfe cabahnente fatisfeito .:
De Coge rAtr, enta zombara
Da fama Portugueza;-e da.:preclara, C'rro lt T
E fempre altiva aca .das :nolfas! .:i),--: \.
tinha convocado aquella Frota
Para vingar a injuria , e que defeja '}-
Timoja._ a, acompanhe,: e felicite lJ (i :>U _
Com confelho, e valor-, quanto exercite .. _,r f..
O brao Lufitati.o ; e que .na t t . ,r 'IJ
Tenha tambem lugar efia n1emoria.
. r r (
. 'I... l ... - f f ,. - ... r.,-
..1. '.J t J 1 IJ. J - ... _:.1 1.! .. 1J ..J (r -! .; __
Ouvi o attentamente efl:e r i n'J. .. 1n t-I
Ta iUufrre propofia; e em honra acefo L '
5
:
Pelo nobre convite , altivo , e forte--.( (.: _ .
Refponde ao grande Affonfo : J;:i: '[ ... :a
.r;:. i L 'J.r .. u " (:, ; u--jj1 .. s1.lJ ;_
Julgn-me indigno, O) Capita fatnofo,
.... ... ..
.. * . O qual Timoja, como era homem abaftado , e diligente , e defe1
meterfe_ noffa graa, veio logo com bateis c3:rregados de_
timentos , e refrefco da terra , e depois que Affonfo de o: rece;-.
beu com agafalho, como homem de que fazia muita conta pua os -ardis 'da
da<iuellas parte:i J diffelhe o que fazia. r 'tl \w .
. Jbi.
. Canto III.
Defie grande favor, com que pertende
Honranne a voffa fan1a: elle me acende
N)hun1 defejo de gloria ta altiva,
Qte o aflon1bro mais furiofo , e n1ais nocivo,
Q1e pode fulminar a dura guerra ,
Do n1eu pequeno impulio na defl:erra
O defejo de en1 tudo obedecervos :
Vibre rvlavorte os hnpetos protervos ,
Q1e pro1npto me achareis a qualquer hora ;
Seguindo a yofl cfpada vencedora.
A vingana , que tendes meditado
Contra a traidora Orn1us , fe faz n11
Do Yo1I grande Efplrito : e difponho
Offiecervos ancia defre intento
I cabe no ardor do meu alento.
Poren1 eu proporei mais alto en111enho
Ao volTo excelfo elltnulo: * O Sabaio,
I
-
. que Timoja re(pondeo que fc efpantava .delle deixar huns inimigps
porta de cafa , e hir ta longe fazer morada nova na de outros, C]Ue n:; tl
ms:ito ; que d!zia ifto, porque tinha em Goa mui tos Turcos
1
Ru
fllf'S, c outras gemes d-e va1 ias naoens: Porque o Saba1o, Senhrr de G0.a
que era o maior Prncipe entre os I'v1ouros o Reino de Dccan , hnenco por
. grande injuria ter cllc tanto nome- na India e tantos portJS de mar, c11jas
, rendas lhe importava muiro,. .na ,ter rcfiitido com foa pcter.cil los Prtu.-
, guezes : as coufas os genti-os do Reino de Nadi11ga, cc:n:que dlc tid:a
1 gutna continua, lhe lanava& em rofio: Por qual cauCt .'juntai a tod&l
que dizia , para ant<:s de pouco tempo !ahircm com huma grlfij ::um :a-

IIO
Q1e Senhor de Goa; e o n1ais potente
No de ; fempre impaciente
Se v1o. nefias C_?nqtufias : Os gentios ,
v1ven1 nelles valos Senhorios
Do de N arzinga ,, onde difpunha
Buma continua guerra , lhe accufara
A paciencia fervil de tant2s vezes
Ver triun1phantes na India os l
1
ortuguezes. :
Levado defie efl:lmulo , refolve
Q1e de baixo das luas Mauritanas
Ha de ficar as Lufitanas.
Na quelle largo porto , convocado
'Tinha hun1 grande armamento , defiinado
A lancarvos do Oriente: immenfas vellas

Alll fe tinha junto para tanta
Arrojada jac1ancia: Antes q rompa
Do forn1idavel ventre o parto enorn1e ,
A
ela em del:ruia do home Portugue7, : de que em eflalciro eO:ava muitas n-
os, e galeoens acabado!; , e outros cm que fe trabalhava. Porem como Deos
fa\'Orecia as coufas d'elRei de c os feus Capitaens ; tinha desfeito
em alguma maneira todo eflc apparaw ; e que lhe parecia tudo fe on.Ie:ll
va na boa fortuna dcllc .Affonfo c A lb uquerquc , para estazer , e dcftrmr a
fogo, e a ferro aqueJla praga, q1..1e alii era junta: porque o Sa.baio era
e (eu filho o Hidalca andava occupado nas terras firmes a!fofiegando o Remo,
e defendendo de feus vifinhos o que lhe queria tomar em algumas fronteiras
elelle , para que mandara hir parte da geute., que alli era junta, e que a obra
elas nos hia. mais de vagar : que a clle lhe parecia o poder daquella armada
fer melhor empregado ncfie feito de Goa, poi: tinha ta boa conjuna,
bir a Ormuz.
Jl;id.
I
Ca11to III.
An1im me parecia n1ais conforn1e ;
lieixando de Onnuz a oufada ideia;
_Efl:a Efquadra furgiffe e1n outra areia,
Onde deixar podefemos desfeitos
Os fementidos , bibaros conceitos
Defl:a indon1ita gente : Eu in1agino
he feliz a occafia :. H poucos dias
morreu o Sabaio : Hoje a Cdade
fem Senhor ; pois nas fronteiras
Do Reino, entre difputas bem guerreiras ,
O Hidalca, que no fceptro lhe fitccede ,
Se acha agora empenhado ; e de ta longe
N a pode dar efplrito , que valha
Na ou do golfo , ou da muralha.
Pela val:a extenfa defie henspherio
Tereis confiituido o Lufo Impero
Se Goa do1nnais :- Alta cabea
Pode fer do do1ninio , que dilata
O valor Lufitano ; e efl:a. viB:oria
far n1ais clara a voffa gloria.
Para feguirvos , para acompanharvos-
Aqui n1e tendes hoje: * a excitai-vos'
- .
III
Me-
* E por na parecer a Senhoria , que lhe , cerno home:n, q-ue
cftava fora do jogo, e que na- havia de nu:ter cabedal na perigo,- elle:
.
-
'A Coltqttijla de Goa:
Me en1penho nefia en1preza, na fou homem ;
1
Q1c os confelhos influa, e tne retire
Do perigo, no voto, que proponho :
Sabido tendes que na iou bifonho
Nos itnpulfos de l\Iarte , netn da quelles,
Q1e vota con1 valor !nais arrojado
No que h de fer por outro executado.
Dilfe; e Aflonfo o efcutava. fufpendido_; .1
Por fer efl:e o projec1o concebido
Na fua propria : Excelfo arrojo
Lhe parece que tnove o penfamento
De Tin1oja : _Approvou o 1nefn1o intento
Dos Capitaens o bellico difcurfo :
Pall logo efie undivago concurfo
A'
na podia dar melhor teA:emunho de qua lealmente niffo fallava, fena8 com
meter fua pc:lfoa no feito,a qual ellc offerccita com quanta gente, e navios tinha.
lbid.
AfFonfo de Albuquerque quando ouvio cfias confas a Timoja, s qua-
es elle efl:eve muito attento,naC, lhe parecco que \"inhl da boca d'hurn gentio,
mas de hum nuncio do Efpirito Santo, poloque guardado em feu peito,
pofio que elle fe fez mui novo nefte negocio. E depois que louvou muito a
Timoja de prudente, e cavalleiro, quiz que todas efla'i coufas, que lhe dif-
fera 2s tornaffc a refumir ante os Capitaens., e Fidalgos principaes daquel-
Ja armada : na qual pratica elle AfFunfo de Albuquerque moflrou bem quan-
to lhe aprouve o que Timoja lliiTe, porque outras muitas razoens em fa .. -
vor defie feu voto , por fer couf<'l que elle trazia a\ ifo dias havia. Por
raza do q:1al par Pc3ro de Aguiar cfcreveo a .EIRei d.
quantll lhe fer Senhor de Goa, porque com ella podia fegurar o 1
eftado da India.
. lbid.
Ca11to III.
t_
Aj Ilha de Anchediva f a prepararfe i
De tudo o que podia imaginarfc .tl
Ser nell:a aca precifo ; e ao tnefino ten1po
I
Se deu tamben1 lugar a que Timoja
Ajuntafie petrechos, e navi?s
,Para feguir a annada: de _partes
Se n1ovem os guerreiros efiandartes
Dos atnigos do efl:ado , por fe uniren1
li
1
. )
A"J gloria de affifiirnos na ouf:'ldia , .. .uJ_ .;"
emprendido tiveffemos: Trez n1ezes )'- I
Gafiara no preparo os Portuguezes ;
E efiando tudo prompto , a Lufa proa .
Rafga fefl:iva o mar, e <;hega a _;!J L i
I
l "''(I" n . . '"i ... o .
/ L
N e fia terra , a os Indios da o nome.;
De Canar, na parte onde hum terreno
1
I
Se fom1a entre is , ctn q o golfq
) cerca pelos lados , que no idion1a l '
)cfias Provncias .o appellido to1na
, )e , e nellas fignifca
f rinta Aldeias, fe extende, ou. amplifca
\. brilhante Cidade, dando aos 'olhos
: -Iun1 refpeitado afpel:o nos indicias
t )o trat<>_, e da riqueza : os edificios
.H .)!
l\1of-
N t -
o qual tempo Affonfo de Albuquerque o foi cfperar Ilha de Anchc
v a!'
JliJ.
A C11q1tijla ife Goa.
:Nloilrava -ftq .valente arquitefl:ura ,
a mefi11a foberba_, :a formofi1ra.
. ' ... .
Difcorre o largo tnuro pela frC?nte:
Sobranceiro Cidade fica o n1onte ,
etn todo. o Ivlalabat . Gate fe chama : ,
Defde a fua en1inencia a os dois efrciros,
fe unta,. depois. feita a Ilha ,
Defcen1 diverfos Rios , que forn1ando
Varios paffos na praia., e confervando
I-Jun1 de Be_neilari o notne. antigo,
()utro de Gondali; efie o perigo
'I'ctn de fet: dos mais feros,
E vorazes. lagartos, q s abortos ...
f)a an1phibia nunca tanto infl:ara
Ern quantos verdes tnonl:ros disforn1ara ;
Nem.. tnajs atrof..jdade infpira () Nilo
No indotnito , Crocodilo... r:
Da Ilha o comprimento , quen1 comea
Pela :rientalt quelle- palio,
B.en.eftari chamado; _ao 1nar tres. legoas
Ben1 fe podetn con-tar ; e hun1a fotnente
q_ frz- a largura:. A terra he l}Uente"
I t
Seit( charcos , e faudavel :. frri'tas-, agoas,
Ar purQ .; . e tudo o mais, que forma a
.. \ - Ca11to III.
No preciofo thefoiro de Amaltheia.
I I f'
Gate fe. finge hum rttfiico gigante,
Qte choca cotn a ira das efctunas :
Por toda a parte fbe alcantilado,
De forte que parece hun1- grande , c irado; !_!'r
Qe caie fobre o n1ar ; e do feu cun1c,
Brbaro , e folitario , {c defcobre
Toda a extenfa do efcndalo falobre,.
E at onde chegar fe atreve a vifl:a :
Fera , ou ave noturna he que regifia
Dos feus rudos , incognitos rochedos
A torp.e habitaa : .Entre os fegredos
Defta trifie , n1edonha, foledade
Vive , ou morre en1 perpetua efcuridade ,
1
N e g a d o ~ fen1pre luz do claro dia ,
lN o tnais confufo horror de hun1a caverna 1 I
O mgico Altratni: Hutna lanterna,
Phofphoro tnacilento defie abyfino ,
He que dava, em hun1 roxo parocifmo
IA enorme claridade ao centro efcuro :
Pendia do efcabrofo, obfceno muro ,
En1 que a carnera horrenda f formava i
1
Globos, quadrantes , caraaeres, philtros,
O 11das , ter a phins , c vafos cheios
'
De corruptos liquores , calcinados
~ H 2
l 4
Nos
I A de Goa. _
Nos incendios _. pefl:!feros dos fados : c
Outt:os , de fangue podre , outros de cinzas;
Onde no horror, que o fortilegio attefl:a"
O olfato fe an1otlna, o ar fe apefl:a.
( ' J
Daqui parece ao tnagico , que os Orbes
Rccehen1 novas leis ;. q_ o ethereo lume
Pende do feu .arbtrio; que o cofl:tune
Do ho-metll , L fera , ou ave,. efi fogeito
A toda a direca do feu conceito :
3'
<t1e o Fogo-, a Agua , a e o- Ar na forma
, ou de1cano , que na tenha
( Ou quando fe enfurece , _ ou fe defpenha
Corn a furia dos ln1petos ferozes)
A fi1a indignaca. nas fuas vozes ..
----
No. ceru1eo- cryftal de hum trifte efpelho,
Q1e lhe- ferve de n1appa , onde debuxa
Os- fucceifos da forte a lei precifa,
Cheio de efpanto-, e horror no- mar divifa:
A noHa i!lufire e alcana o, intento;
Cotn que as ondas do1nina, e encrefpa o
1r
Con1o confente (diz) o A verno: injufio
Entre as vioJencias: de hutn furo.F adu& ,.
Nos tn!feros Chrifiaons tanta oufaja ,-
afpirem , co1n. a qu.ilha triun1phadora,
A
C a1zto II!. \.. -r x 1'.
I A inquietar no feu bero a mefma aurora? J '")
I
Como a raiva do Abyfmo lhes concede
Que efia Efquadra Catholica fe hofpede
En1 parte ta ren1ota ,- e tenha afylo , 4 I
Achando o vento brando , o mar tranquillo,
Em Provincia, onde intenta a luz_ de Roma.
Profanar os--altares de Mafoma? ) 0 n
)"! 'jf'
J na podem do Trtaro as crueldades
Mover os furacoens , e as ten1pefiades?
J n;a podem lanarfe contra as vellas'
Todo o in1pulfo das fubitas procellas?
J na podetn do golfo os Senhorios
Cafiigar a jal:ancia dos navios?
J na podem nos llquidos contagios
Fulnlinarlhe a miferia dos naufragios ? _, r
J na podem (gritando entre os furores
1
t
De h uma ira n1ortal . (lhe diz) do InfernQ .J. l.
O monfiro mais atrz , que nefre infiante
Ao 1nagico apparece ) J na podem , i )(_I
P ~ r mais que as ancias impacientes rodem
Sobre el:a invi1a gente : Alto decreto
A fantifca nefie grande objeto: - l - 1. ;,J! .. ,
~ 1 e vai tanto furor do meu do1ninio ,
. - . "'
H 3
Se
A Co.nqitijla . J) Goa.
Se hoje Ceo favorece o feu' definio?
V ai , e pode valer ( infl:a Alfararni )
E tu na es aquelle ,. que emprendefl:e
Collqcar fohre a maquina celefie
O foberbo folio? * N a abriRe
Os porticos de Edn , e introduzifie,
Em afiuto draga diffimulado ,
O prin1eiro veneno do peccado?
' ' l .,, .. "' -

N a fe opp&z teu arrojo furibundo
Sempre indignado Redempia do Mundo;
Con1batendo com brbara violencia ,
O confiante valor da penitencia? .
..
E inda opprimida com a excelfa planta
De huntaAUGUSTA
O teu colo arriado mais furiofo; 1 1
E entre .a opprelfa do pezo luminofo,
Qle todo o teu esforo debilita ,
Mais fero na fe (acende, e na fe irrita? _ . ,
.t; .. .t- a :':..)!h; ...
Pois como defconfias quer os. rancores,
_Qle alimentas n<?s trgicos horrores ..
r cA (\ . : 1-. r!. l J". Dt:
Super afira Dei exa.ltabo folium meum: fedebo in monte teftamenti
. - Jfai. Cp. 14. Y. I 3
I '
l_pfa ca1mt tu um
2
& tl.l inLidlabe.rs ejus.'
. Gmtf. Cp. 3 Y. lS
Ca11to II!. ' .. _
De hum terrivel incendio , na te feja
Baftantes no teu brao, fempre ad\re]:fo,
A revolver o corpo do UniYerfo,
mais efls- llquidas campanhas? .
Se acafo te inrin1!das , fe h e _ q.
C) incitartc hun1 n1ortal que as fon1bras feias,
Sepulten1 no 111ais fundo das areias
Defies v:erdes cryfiaes , efies errantes ,
, foberbos _.
por tnares incultos de ta longe
ondas,_ e clyn1as defcobrindo,
quano taboas profanar do Indo
V en1 os altos fegredos ; da-.me ajuda,
aquella violencia carrancuda, .._
1Jabita nos veliibios do teu peito ,
...
1
\' ers todo effe efcndalo desfeito;
vers , fe hc q Goa o orgulho exhorta
\.o feu atrevin1ento, como abforta
""!).
::ica tanta an1bia na ardua en1preza
)e expugnar ta illufl:rt; _;,
rodas as tninhas foras te cometo .
:I)iz I.,uzbel Alfarami) as rnefmas Furias;
alopra do Cocyto a horrivel chaina _
\.o teu poder entrego : Opprime, inflamn1a , __ t
)evora, defipedaa, al!ombra, infipira. -.. )
) ' . .. I ,, L
efpenha, defordcna , abraza, e gira .
H 4 ..
A Co1tqttij1a ie Goa.
Por todos eltes. mares, que pre.zente
Tens toda a indignaa do esforo ardente :
O) fe podelfes tanto ! Affim gritando
Se lana , com horrendos parocifn1os ,
No mais profundo centro dos Abyfmos."
A CO_NQUISTA
DE GOA.
Poema Epico.'
IV.
E
M quanto efia terrivel conferencia
De Gate amodrentava inda os rochedos;
Hia lanando o ferro a noffa armada
_T no golfo de Goa , e a penas tinha
befarmado as entenas, quando vinha
Pela mefma derrota a todo o panno
Corvinl , e os mais focios , que ficara
No Reino de Hunnathilpha : celebrara
Com clamores , e jubilos guerreiros ,
entrada do navio, os companheiros :
E
Canto IV. 111
E foi n1aior o affombro , <]Uando advertem
Que em cin1a do convz , hum dos g1gantes
l\lofirava, com acenos, a alegria
De fe ver outra vz na con1panhia .
De toda a nofl Efquadra : Era hum dos Gemeos;
N a fe fabe porem qual delles era,
Pelos ter dos influxos o treslado
T a indifl:intatnente equivocado.
A:> prezena de pafa logo
Corvinl con1 o hofpede membrudo :
portentos fa efies (entre os
Lhe diz o General ) con1o
Deixar a volfa patria , e con1eteileis
Hum ta largo caminho ? Por ventura
Ser f para darnos a doura
De tornarvos a ver? Na defconheo
(Refj1onde alegre o Gemeo ) q vos dava
Bafiante admiraa na n1inha vinda :
Vou dizer a caufa defte arrojo:
Defde o infl:ante que ouvi a heroicidade
Do voffo excelfo in1pulfo : a fuavidade
De tod06: os cofiumes Portuguezes :
A volfa fanta LEI , que muitas vezes
O me occupa, inda na tendo

112". A de Goa."
Mais que delia huma ideia , bem confufa :
A protea . do Ceo , que efl: diffuf:1.
En1 todo o voflo esforo: a n1arav1lha,
Con1 que don1ina 0 tnar a voffa quilha :
O afloa1bro , que fe inclue nos alentos ;
Cotnque don1ais a colera dos ventos :
E o cfpanto finaln1ente , com que a forte
Vos ten1 vifio vencer o fado, e a tnorte:
Nunca pude apartar n1inha
De fazer hun1a egregia
De ta raras : N a pode.ria
Sahir , con1 eile empenho, entre effes rudos
Efi:ylos de hun1a terra ta ren1ota
A"J luz defie esplendor ; e tinha pejo
De ingrato . parecer o meu deejo
A)s douras da patria: efia in1paciencia
Pertendi declaraila, quando a ,auzencia
Intentafl:eis fazer da . nofl coita;
co1n0 Corvinl inda ficava ,
Con1 novos penfamentos n1oderava 1.
A ancia irrevoca vel de feguirvos :
Chegou em fin1 o dia decretado,
Para partir., depois de notado
Con1 patente d Rei, do no!fo _Imperio
To das as raridades : V em a hora
'i
De fe ver entre o amor da patria doce, . '' _,
l
.I
E
' I
. Ca11to IV.
E a n1inha _propenfa , efl:-t difputa,
En1 que btun , e outro penfan1ento luta ,
Sctn 1ber quem levava inda a viB:oria :
Venceu --en1 fim a fOra da memoria,
as vofls . qualidades me defperta :-
Con1 nenhun1a eleia o in1pulfo acerta
Vendo que j fe tinha -defpedido
Corvinl de Hunnathilpha: fe1n fentido
Chego aos ps de meu Pai , banhado en1 pranto;
E lhe digo : Senhor , fe pode tanto
l-Ium affel:o paterno ; e efie fe atreve
A vencerle a 11 n1efino ; aqui me humilho ,
Porque deis nova vida a htun voflo filho,
A pezar defl amante repugnancia
De o apartares de Ta grande he a ancia
De ver que os j fe auzenta ,
todos os difcurfos me atormenta
Por na poder feguillos : N a fc ofErece
Cauh1 digna a neganne o q proponho :
Vs tendes fuccellor ao voilo l1nperio
Em n1eu lrn1a Artle ; e a occulta forte
1\le itnpelle ao mefn1o ten1po, ou n1e defiina.
A mais raros portentos : predonlina
Na fei que excelfo influxo nas in1agens
Da 1ninl1a fantefia , que quizera
Y er todo o relplandor da iUuflre efphera , -
.&

A Conrj11ij1a de Goa."
Onde me leva, n1c arrebata, ou chama :, .
o glorioo clart111 da eterna fatna.
..
, I_
Se vivo me quereis , na fe me negue
Hun1 ta efrranho intento ; e fe na podem
Do volo grande amor ron1perfe os ;
De que vos firvo n1orto em voifos braos? J
Ou daitne efta licena , ou fe pertende -
Tiranne o volfo affcto efta ventura,
Be1n podeis prepararme a fepultura.
Eu chorava, e dizia juntamente :
E o R.ei largo efpao inda hun1 fitfpiro
Articular na pode : no retiro
Intimo do peito fe recolhen1
As tlmidas palavras ; e gen1endo
ln da n1ais , que fallando , affin1 n1e expunha -,
To da a in1menfa afflia daquelle afogo,
Q1e lhe caufava a infl:ancia do meu rogo.
Se ponho de huma parte a voffa auzencia
Parecetne impolivel pennittilla ;
Se da outra o -perigo , que n1e ocorre ,
Vejo que na me atrevo a repugnalla ;
Aqui palp1ta a alma , e tren1e a falia ;
E na tenho outra coiza que di_zervos
.....
Ma-
Ca11to IV.
l\lais , que vades cun1prir v o .fio de.fiino :
Hidc fin-car o catnpo cry.fialino
Entre a gloria de tantos Lufitanos :
Aprendei deffes hon1ens, n1ais q hutnanos,
As illufl:res acoens , que a Heroicidade
Depofita na luz da eternidade.
Outro podera fer o n1eu defejo :
I
,-
-:>.
Eu celebro , eu applaudo, cu louvo , e envejo
I A vofh'l inpiraa: E manda logo
Preparar quem me lirva na jornada:
N a fenhor (digo enra ) na neccffito
!vlais, que defl:es il1ufires Portuguezes,
Para n1e acon1panharem : tantas vezes
V o1lo filho fere i quantas nas armas ,
Sen1 cortejo , fen1 .L pon1pa , fen1 ornato
De hun1 real ju!l:ifque
O meu a!rvo in1pulfo : na publique
Outro mrito a fan1a que o do brao :
N vitl:oria igualn1ente, e no fracao
f de foi dado ter o non1e,
Setn nunca fe partir o vencin1ento
Entre o n1eu efi1lendor , e o n1eu alento.
Q1e confie ao Capta da gente egrcgia
Qte n1e dais a licena de levartne
S6
A CoJiquifla de Goa.
S pertendo de Ys : O Rei notando
O n1eu illuilre alento, enta ordena
Q1c fe paflc o decreto: acon1panhado
efl:rada fotnentc de hunl criado '
Nas azas do defejo cofia chego:
Subo ao navio , e a Corvtnl entrego
A real , que reconhece
Por fer do n1c fino punho , que a q tinha
I;jcvado , quando o Reino exatninara :
N
,..1 ll'
ao encarecer quanto n1c atnpara ,
IVle fcfl:eJa, e n1e alegra a Lufa gente:
A ancora fe leva ern continente :
E opprin1indo as elpadoas de Neptuno,
O r a con1 vento frcfco , ora iln portuno,
Cheguei etn fin1 n1eta defc:jada
De fe feguir , e faudar a voll arn1ada.
Hia a mofirarfe agradecido Affonfo
O
" b ol , '
utra vez com os raos a te,
E a congratnlarfe con1 o en1penho
Do feu heroico intento , quando o ruldo
Da nofl artelharia foi ouvido_
En1 hun1 . defles efl:eiros , con1 que entrava
O golfo pe Ia terra : 2 .. 0 n1efi110 in.frante
;
-. =-
Manda acudir o IIEllOE os q 1nais promptos. \
Se achava nos bateis , e111 quanto ap.refia : .
Ou-
..
r
Canto IV.
Outro n1aior focorro : Tinha dito
Tin1oja ,. * que fen1 pena , netn conflito
Podi;.l toda a annada entrar ta ,
E furgir [obre o ferro junto a Goa ;
J, Ias por n1ais fcgurar efl:a noticia
Qz o HEROE gue os cfl:eiros fe fondalfem
Pelo invito :t\f oronha ; o que fabendo
Alguns dos Capitaens de outros na v i os ,
E inflados dos esforos, e dos brios
Da guerreira Naca , a etnpreza fegucn1 ;
A) qual con1 ardor tan1ben1 fe
A intrepida alllfiencia de Titnoja.
A acai) foi defputada , e deu n1otivo
Aos ecos , que alcanou n furta an11ada ;
e a fan1a, ou rais alegre , ou n1ais ligeira ,
Publicou entre as nos deita
Fogaa em htun paro n1ais leve, adianta
-
Com
* Surto Affon(o de i'\lbuqurrq!le fobre a b:arra defb Cidade de Goa { co--
rno diflcmos) pofioque 1'irnoja lhe tinha dito , CjUe com a frot:a fe podiot
h ir pelo rio acima 2te a e que elle o meteria dentro; por fe mais fe-
D. Antonio de Nor<nha feu fobrinho, C:.!pit.a da n2o Cirne-,
que com o mefirc della, e :ilguns pilotos da armada, foflc tm o eu bztel f<:-t-
da_r o rro, e com elte Tinwj.a, e :.l;u11s dos fcus na\'ios de rerr.<!, para o tTca-
rnmhar : vendo alguns das outras nos que D. A nrc1:in h ia f;,zer
efta obra , feguiril a fu:t eHeira t105 das .rJf:os da [u;t C:.spitania , u-rr.o
E}Uem defejava d2r :ft! do que J hia dentra.
Barr. Dect1d. 2. lib. 5 wf. J
E hindo todos ao da 1Ih:1 afaflados da terra f.rmc fronteira , Tur-
. ge Fogaa, C <le caravelia
2
como levava hum da i e-
. . .
A Co11q11ij1a de Goa:
C0n1 vella, e ren1o a entrada; e de repente
Deu con1 hun1 bargant!tn , que pertendia
Efriar a nofl Efquadra: J fugia
Ao ten1po , que fobre elle fe arrancava
Con1 a fora da voga ; e fe atnparava i.
De Pangi na tnura1ha ; Fortaleza ,
Q1e fervia de an1paro, e de defeza
A:J entrada do rio: Vendo os outros
Cpitaens que Fogaa j fe tinha
Jlofio ta longe ; cotn igual alento,
l:aZC111 todos O ll1CfD10 1110V imento ,
E quafi todos fora de iinprovifo
Dar con1 a fronte ** do foberbo Forte:
Depois dalli os ter levado a forte ,

ve, tomou a dianteira , e em querendo c1efcohrir hurna ponta , que fazia a
terra, deu de fubito com hum har6antim de l\Iouros, que vinha ver o que
fazia a nofi ar.nada: rantu que Jorge Fogaa vio o bargantim, a gra pref-
fa remou rijo com dcfejo de lhe chcg3r: mas elle vinha ta bem remado, q
fc acolheu a huma fora chamada Pangis, com hum baluarte, que os Mou
ros tinha feito, em que efia\'a a11eitad mt:titZt artelharia, para defenfa da
entrada do rio.
'** Dom Antonio quando vio que Jorge Fogaa arrancava rijo, pofio
Que com a ponta na vifie o bargantim, fez outro tanto, com os mais hlteis,
que o fcguia, t hirem dar de rolo com o baluarte.
Com a viil:a do qual , potlo que ficara fufpenfos , por na moflrar fra-
queza aos que efiava dentro, movido do efpirito da \'l:oria, que o chama
va; fem faber o perigo, que tinha dentro da Fort;Ileza , que era quatro-
lVburos ,_entre os quaes cra alguns de cavallo, poz o peito em terra
.E f;Ji affi-11 ra de fubito , e defpa:::hadcimcnte feito , que na houve acordo
entre os Mouros de pr fogo arttlharia ; mas como gente, que acode a ar-
r.Jid . .> da m.meira , que fc acha, ddorde,1ados viera receber os noffi)s ; onde
ho:..ave hum de ti:r.ro por luun grande cfpa_o, t que na podendo os
Moll
Ca11to IP.
Ianorando o perigo, a que fe expunha,
ufadan1ente o envefl:etn : Os 1\tloiros era
.lVlais de cem vezes quatro; e os q fofiinha
O orgulhofo prefidio : J catninha
Sobre lanas , e alf..'lnges os valentes ,
Oufados aggrelfores : Sem acordo ,
Se lhe oppoem toda a fora l\1auritana -,
Pois nen1 _tempo lhe deu a nofla furia
I De acudir aos canhoens; e teve a injuria
1
De na garganta da muralha
A dtfputar a aca : defl:roa , e talha
I Tudo quanto apparecc, quanto encontra
A fulminante efpada ; e na podendo
Sofrer o nofl ferro os defeniores
Deixara-nos o Forte; e efie preludio
Da noffa arreqatada heroicidade,
. F ora fzer patente na Cidade.
, Timoja * vendo que Noronha tinha
I To-
1 Mouros fofrer o jogo das lanadas , cutiladas dos noffos , parte dos quaes
, ia era dentro na Fortaleza, por entrarem pelas bombardeiras ; em lugar
je fe recolherem nella, fugia para o campo fem darem por as palavras
le feu Capita, que era hum 'I'urco de chamado Yuf Gurgij, ho-
. 11eti1 valente de fua peffoa, fcgundo ali i mol:rou t os noffi>s lhe alt"ijarem
1uma ma, que o fez recolher em hum cavallo acobertado, em que ,
. :_ affi fe foi aprczentar Goa, onde j achou outros ta affinalados, que lhe
1 :evara a di.mteira; da h ida dos quaes a Fortaleza ficou dt:f
1
1tjada.
* 'rimoja quando vio que D. Antonio tomava por forte aquella FortJie-
c a , e as ajudas, que tinha, fc;m a fua lhe fer necdfaria , paffou de outra ban-
i da
'Ton1ado. a en1preza de Pangl, ptocura
Outro novo edificio , .que aHegura
A defeza do rio da outra parte
Fronteira terra firn1e : De hum baluarte
Cotn l\1oiros trinta , e alguma artelharia ,
I-I que conilava a fbrica: Subia
O gentio por ella , e os con1panheiros ,
Seguindo os noflos inclytos guerreiros .,
No arrojo, e na fortuna: Foi precifo
N c fie dia con1 hun1a e outra gloria
ltepartin11os con1 elles a vitl:oria.
Os defpojos das duas Fortalezas ... r .
N a dcra tnais, que alfnges, fiechas, balas,
Canhoens, adargas, plvora, turbantes:
Dcfpejados os rios defie en1pcnho ,
Se intentou outra vez no errante lenho
t:n1 lhe fondar a altura ; e profeguindo
... .
. N 3. etnpreza foi a dar a C]Uilha o ufa da
htn11a forn1idavel eflacada , Qlc
t'ia terra onJe e!lava maneira de baluarte 7 com artclharta
7
ohra de tir.ta homens, que a guardava: e como era caYalleiro de fua peffo
,afntn co'Tlo pz os olhos nella
7
affim lhe pz as maons,de maneira que imitou
.D. 11.1 viLloria, que houve.
lhid.
E recolhendo cada hum por fi1a parte a artelhara , e miferia , qu
achar:i\ , ft:r.j;:J f.tzer a outra t.bra de fondar _o rio, te huma efiacada , que (
feita , que o atreveava, hum pedao acima deites baluarte
J\ lem da q:al etlavaG h"Jmas grandes barcas, a feu ufo, com muita artelh
J"ia, par a dali varejarem qualquer n:lo, ou navio, q:re chegafe efbcada:- tl
do ta ddenfavel , que parecia couza de grande a fubida a cima.
CaJJto IV.
Qte luunas barcas defendem cotn a fora
De fervidas bo1nqardas, repartidas ,
E aifeiladas cotn tanta providencia
Qle nas expugnaoens mais atrevidas
N a podia tcn1er a refifi_encia.
( ; :o .l ,... c f f
Gloriofos; e infiruidos para a Efljuadra , r
I
Os Capitaens voltara , que nos ** braos.
F ora de Aflonio recebidos , tendo
O pretnio da vic1oria nos
Do inigne General : Entre ns ardores
l\Iilitares , que eila no peito acefos
Do inflatnado Noronha, fuprendido
Ficava , quando o Principe Qlinele
Se offrece vifia: O Tio lhe relata
A quclle etnpenho iJlul:re ,- que o :arrebata
A feguir o catninho Jun1inofo
Do templo da men1oria : mais anciofo
Poem nelle os olhos o Noronha infigne ,
E encontra no feu roilo o mefmo agrado ,
Q1e tinha j na Irnian expritnentado;
E . .te poffivel fora, fc atrevera l ' ,
A dizer , bcn1 que o affotnbro o na confinta ;
Que fe mudou .em An1alintha.
I 2 - .,,. Goa
** E notadas 'coufas , tornoufe D. Antonio s nss, onde foi
ido co.n dil. ritoria daquclle accidental calo.
lbiJ.
l
., "'
J-'
-:t Co11q11ijia de Goa.
Goa con1 eila aca _ fe defalenta , . .. L h JJ
E inda n1ais desfalece' e fe. atnodrenta ; 1 h
Qlando y auf Gurgi, valente Alcaide r L :1.; r
Da. quella guarnia , fe recolhia i 1 1
A) c:idade vencido ,. -e afiignalado . L -q OL
T amben1 do noffo ferro : N ao fe ouvia
N ellc ,_ e em todos os mais , q- tinha dado
As cofias a Pang1, e que podera
Salvarfe na fugida, fe na vozes, .... r; )
Gritos , c de quam ferozes rr
Era noJfos impulfos : Q1en1 fe atreve
A cfrar contra hun1a gente, q em ta breve
Inopinado ardor ( Gurgl clan1ava ) ni o\
Com horrvel -paixa , com furia brava ,
Vencer pode , entre a fubita fereza ,
.De Pangl a invencivel Fortaleza!
i
De homens na fe compoem efte congrelfo ;
.-_ _ Sa
Comeou Affonro de A lbuquerqt:Je com muita dligena dar ordc:m
nreflria par.a desfazer aquella efta-caJa e hir tomar o poufo defronte
Cid-a-de;. I'v1!s- Senhor, em cujo poder dh todavia as vi8or;as , qu:ii
que na foff-e ef\e trabalho adiante; porque na vi-eloria, que fe _houve
Capira Gurg-j hou-vdfemos , fem 1nais fangue , poffe <;r.
oade: Porque efcapando dle da entrada do baluarte com a ma.o due1t;
aleifad'o , fr>ife afiim aprezent.u aos prtncipaes govtrnadores ddta , reprefen-
tlnJ() a oufadia ,_ e furia dos n0tfos, e teUemunhando, a fua
qae em ncnhu.m modo fe podia d.elles ....
J...
n . .f
JbiJ.
:f
Ca11to W.
S ao Tigres, fa Leoens, * que defprezando
O ferro, a chan1a , o horror, o efpanto, a morte j
1 Pelas in1n1enfas iras de lVIavorte
Se defpenha na fronte das vanguardas:
Nen1 o. n1edonho afpelo bon1bardas,
N en1 das lanas os horridos con1bates
1 lloder ftifpenderlhe os precipicios ,
I
Com que aos . raios fe lana : e fe fizera
en1 hum repentino movimento ,
Q1e efperais que elles faa pondo a pra j
I As annas , e os incendios contra Ga ,
Juntos , e prevenidos ? Entregailhe
As chaves com as , que o livrallas
parece impoffivel: Se expugnallas
H e.ila gente , con1 enorme el:rago
De tantos infelices n1oradores ,
Confultai fe ta funebres horrores
Pode talvz a fogeia retnillos :
Mais atrozes fera , que os Crocodilos
Efias eH:ranhas feras , fe as na vence
A htunildade, c a obediencia: Nem ta rudos
.Os
I ..,
j
* Tornando por raza principal , alem de outras, o que em ta breve
:empo, e ta poucos homens fizcra , fem temor , nem confelho , fomente
novidos, com a braveza , e furia de feras irracionaes fe metia na boca das
lombardas, fem darem por fogo, nem ferro .
faria hindo apercebidos , e ajunt.andofe tanto numero de gente,
:omo podia vir na quclla frota ?
** feu \'ato era que elles com algum bom partido devia entregar
L Ctdade , e ifio hia denum;iar ao Hidaka.

1
34
-A Co11qttijla de
Os poffo prefun1ir, que fe enfurea /
Na fubiniil do obfequio, nem q a furia
Do feu brao fuftente a horrenda injuria
De que nos feus intentos fententidos
Se infame o privilegio dos
Affim Gurgi gritava , imaginando
na improvifa entrega da Cidade
Ficava defculpado o efcalamento
Do Forte de Pang1: no mefino intento
Confpira todos effes que .fug.ira
A) nofi indigra5a; e introduzira
Hum medo ta geral em todo o Povo ;
entre o pavor da fantefia cega-
Na fe achava outro meio tnais; q a entrega..
Defia refolua bem longe eflva
O invil:=> General;. pois fo cuidavx
No mD:lo- co1n que folie con1batjda
A efl:acada
7
que o ingreffo difficuJta ;.
E tendo os Capitaens neila confu1ta ,,
Antes. que nella a] gum difcuri fali e:,.
Os. principaes delta afentara, ... devia fazer entrega della. ac
Capi.ta mor co1n algum bom. partido.

nr.
A'-:J chega com l\Iir Alie
(1\1oiro nobre de Goa) os que govcrna
Na auzencia do I-Iida1ca aquellc E fiado:
l\Iir Alie, q era o mais authorizado ,
Occupando o lugar, que fe
A) fua co1nn1ifl , aflin1 dizia :
Infigne General, l1.ffonfo invi1o:
Inutil fe julga v a ei1e confliEto ,
Entre os vo1fos irnpulfos viEl:oriofos ,
E as nofls fubmifloens : Q1e revoltofos;
Colericos eflimulos podera
llerfuadirvos que as nofls aln1as era
os voflos penfanlentos ta contrarias , r
Que f con1 .as violencias ten1erarias
D' ferro atrz podia convencerfe ?
O Hidalca, noHo Rei, refpeita, e efcuta
nffel:o , e alegria a egrcgia luta
1
3S
Qre faz ao vento a fatna con1 as lnguas
En1 que anhna con1 vofco o fom canoro
Das voffas pertenoens : Efl:e decoro ,
Com que ouvlinos os ecos ,_
I 4 Beni
* l\landara ao outro dia certos hc;,mcn!, hor,radm, hum dos quaes fe eh"' ..
n:'ava !'.1ir Allc peuindo paz. a Aflonfo de Albuquerque, dzendo que fe que-
ent:egar a clle como a Cspita de Portugal , por faberem o de-
fcJo , que o Hidalca, {eu Senhor, tinha da amizade de ti1 grande, e po-
derofo Rei. E que quando elle Hidi!ka difio tivefle defprazer ( o que elles
cria ) j peios meritos tiefia obcciencia, :.uerecia todo o boiU tri.ta-.
meato de fuas , e guarda de
1
&c. '
. '
A Co11quijla e Goa.
Ben1 podera fazervos n1ais humanos ,.
Com efia noffa Patria: Nos queremos
Tudo o que vos quizerdes: Pertenden1os
Do volfo illufl:re coraa , que valha
Mais inda o rendimento , que a batalha ,
Julgando que efiar toda a decen.cia,
Menos na. q na obediencia:
Se acafo o Rei ( eu na o efpero)
Nos receber , com animo fevero ,
Pela entrega de Goa, j levamos.
o merito corn vofco' de que efiatnos
Antecipadamente ao voflo arbitrio :
Segurainos as vidas, e as fazendas,.
AmparainQs do impulfo, q fe infltna
Nas iras do , fe por ip.fan1e
Reputa o rndirnento , ou fe prefume
f por in1plorar o vofo abrigo
Somos dignos talvz do feu cafiigoo.
As chaves da Cidade vos entrego :
Entrai nella fabendo que o focego
De toda a Povoaa, gofiofo applauda
-As imagens das Qlinas Portuguezas :
De ta illufires , in1n1ortaes proezas
Seja a 11:1aior o dar piedofo ouvido
Aos
. Ca1zto IV.
Aos votos, e aos clamores de hn1 rendido.
Difle; e Affonfo fe achava quafi abforto
De fupplica ta nova, e ine!perada:
lnteriorn1ente conhece a l\1ao arn1ada
Do Divino Poder fobre efl:a gente :
I
A--; Clemencia de hum Deos omnipotente
Se pofira o coraa ; e fem que alcancetn
I Efla vlB:ima occlta os Commill:'lrios ,
De.!la forte lhe diz : Sempre contrarias
Reputan1os os Moiros pela guerra ,
no Oriente, e no Ocafo , e em qualquer terra,
Com elles fufientan1os : Os coftumes,
A lei , e a di verfidade dos perfun1es ,
fe acenden1 nas aras , ta difl:antes '
Nos poen1 letnpre no objelo, c nos intentos ,
entre os nolfos, e os voffos penfamentos
Se no intervallo do aphorifmo
Tudo o que vai do Ernpyreo , ate o Abyfn1o ..
Mas nem com a inimiga competencia
atrocidade ufamos' nem le illufl:ra
Entre ns todo o ardor das no.lfas arn1as
Na miferia , e na fi.1pplica : mofl:ramos
A piedade ao rendido ; e f. pugnamos
Contra a de htun animo foberbo :
A de Goa:
I-lide en1 pAz, e dizei, que eu entro ao-ora
P
\ "fi b . ,.I b
ac1 co , e entgno ; e nao pertenda
V cnne irado , e guerreiro quetn vos n1anda
Con1 eHa con1n1ifl : Se me abranda
EHa voil hun1ildade , na defeje
Conhecer efl Goa o feu defiJ(;jo
N" a a indignaa do n1eu
Tln1idos , e contentes j voltava
}lar a a Cidade os. N Leva o ferro
.l\.. annada , e entra no llio, dando fundo
Betn vifia de Goa : Occupa a areia
O HEROE, e os Capitaens, * q efl:ava cheia
De toda a inultida da quelle Povo,
Qte concorria a ver a no!l entrada:
l\1onta o 1-IEROE n:Jhun1 pia acobertada,
e prevenida e fia v a a efl:e intento :
Entre os noiTos guerreiros fe encaminha ,
co1no en1 triumpho , onde lhe tiPJla
Preparado o governo o alojan1ento (
. Em
* Foi a frota recebida dos naturaes da terra com fef'la , f01hindo todos
receber Affonfo de Albuquerque praia, entregandolhe as ch2rcs da Cidadt
com confiana ., que nelle ti nha da fegurana de fuas pelfoa'5 , e fazendas
como te antigos vaUllos d'elRei Port!Jgal. o qual alo
aprez.entandolhe hum cavallo acubertado lua ufana, m que elle AfFon
fo de Albuquerque entrou na Cidade , cercldo de todos os Capitac:ns,
gente de armas, e de envolta os principaes da terra , que. o levara, co1:
aque\la pornpa de triun.1pho de pz , a huns paos do Sabaio ; cafas 111agni
, e grandes , fe apofentou.
Cr11zto IV. 1
39
Nos Paos do Sabaio: Cafas grandes,
En1 que na fe fe a
, Na pompa era n1a1or , que na riquezas.
Nunca Alfarami imaginou que tanto
Se aprelllle efia aca; de horror , e efpanto
Se cobre o feu Epirito ,. fabendo
Goa ao alto IIEROE fe havia
V arios arbitrios , c difcurfos fegue (
Para haver de cn1endar o feu defcuido,
E cobrar a jal:ancia , con1 que havia
aliado , con1 fervor ta inclen1ente ,
Ao Prncipe ferz da fon1bra ardente :
Depois de excogitar n1uitos deilgnios ,
Se veile de Brachmane, e revocando
Do Abyfi11o hun1a ferpente., irado n1onta.
Sobre o infan1e C:helydro,. que batendo
1\.s verdes azas, cotn lnpulfo horrendo,
Acha en1 breves- infl:antes a barraca
Do foberbo Hidalcao ; e con1 o indulta
Do caral:er , que expoetn , na fe lhe nega
A prczcna Real : ao throno chega ,
E entre ardores n1ortaes , convulio todo ,_
ln1pacicete lhe falia defie n1odo :
Goa l:e tornada , O) P\..ei : * os
Terceiro nexo contra a empre:t.a,..
\
A Coitr]itifla e Goa.
A quea1 nunca os terrlficos revezes <
Dos indon1itos fados , fufpendido ---./
Tem no arrojq, ou no curfo defi11edido
Da Indica derrota, efi:a Senhores
Da joia mais feliz do vofl efi:ado:
E vos dcfcuidado
Da guarda de hun1 erario ta preciofo
N efl:as voffas fronteiras , fem cuidares
No centi
4
o do don1inio ; as n1ilitares ,
Clericas fadigas defiinando
A gentes ta re1notas , e deixando
Do vofro Reino porta 'huns inin1igos ,
affombros na conhecen1 nen1 perigos,
E que tendo ton1ado hun1 novo affento ,
N enhun1a expugnaao, nenhun1 aleilto
Poder dividillos , e
Donde a planta pozerem :. Q1e efperana
Podeis ter da vitloria , ou da vingana ,
Se logo na voltais as vo.ffas tropas
Contra efia gente oufada? Se h e q as poppas
Lu fi tanas deixais que fe dilatem -
Nos afpetos de Goa, na prefi1ma
V o !To grande poder que efias raizes
F aciln1ente fe arranquen1 : Se as cervizes
V o fios V affallos hoje lhes fogeita ,
Se os feus coft:umes , fe as filas leis aceita ,
. J
Fa-
.'" :' -Ca11to IV.
Fazei,, Senhor, de conta , que perdido c
Tendes o voifo Eftado: Qte o projelo
Defla horrivel N aa , na fe limlta
A) vaidade das armas , e infinita
T entaa de triun1phar do fero l\1arte :
De levar chan1a, e ferro a toda a parte:
De arrazar Povoaoens , n1udar dominios :
Olhai que a vafiida dos feus definios
Se dilata- a q nunca n1ais fe hofpde
Na ln dia a antiga lei de lVIafamede ;
I fi
E en1 lugar das mefquitas, fe erga Templos,
A onde em novo altar fen1pre adorado
Pofl fer o feu DEOS crucificado.
r
O cotnercio, e as vil:orias na fe funda
Em outras pertenoens : O golfo inunda
De continuas armadas fo con1 efie
1'ernerario defiino : Bem que infefie
A efiranheza do Clyma os feus intentes:
Bem que a paixa dos elementos
Os con1bata, r e ; na defiilezn
Dcfia atrevida ideia : a tudo affiilem
Com o mefmo! valor : a heroicidade ,
Pervertida no -horror dcJ1a maldade,
Inda vicio parece ; e a valentia
Tem n1udado a confi:ancia na porfia a
t
Mo"
A CotJqttb'la de.Goa:
1\-1 Senhor, movei contra dle errante; . .. s
lntfrivel concudo, todo o incndio J)n J'
l)Is voff1s grandes iras: as bandeiras , lj.
Os efquadroens, as guerreiras, 1\ ...-t
1:: uriof.1.s corra j par J)lOUtes .) IJ r
A vingar voffo efihnulo: da '"cinta { J [
Arrancai cfle alfange , e fe arregace
{) brao aduHo, porque pofra verfe
l'erztnentc no L'lngue -
<..
l\'letido , con1 terrifico defvcllo , t(l
Dcfde a n1nnheca at o cotovllo.
)
Diffe; e menos ballava ao regio . Moiro otl
1
1
L1r:.1 irar fe, e acudi i no tneLt11o infl:antc
Ao Cucceffo de Goa : Etn quanto as tropas
1\love para ena parte ' difcorria
O invitl:o AfFonfo o n1odo con1 q havia H
De firn1ar a Conquila da ,
Acudindo igualn1ente a v a rios caios,
Qlc pendia da fua rrovidencia; l
Onde a gloria de DEOS a preetninen.ia
Sempre tinha ; antepondo eil:e, cuidado , _
Q1e lhe occupa da alrna o. itnpulfo interno., ,.
A toda a dire'i-a do. feu governo.
1 . .}. . t. ...
Jt 1
Tinha Quinele a agoa _do -l3aptifinQ.
Pe-
.'"c Canto' IV.
,-
Pedido con1 fervor ; e foi entregue
}lara o f:-tzer capz do. Sacran1ento
Ao n1ais douto V ara , a arn1ada

fegue, ,
Profefio de Bemfica no Convento ,
E educado na efchola portentofa
Do .1-\.ngelico Doutor; e no Inftituto
De l)otningos ; aos mares refoluto '
Zelofo, e penitente tinha expofio
A Yida , con1 o fervido defejo
De efpalhar os luzeiros do Santuario
Na excelfa de IV1iflionari().
Por htuna parte abrindo a terra inculta
A nofE1 efi-,ada intrepida ; por outra
1{4 't 1
Efpalhando a Evangelica femente )
De Domingos a prole , acotnpanhada r
De outra Efiirpe , que a lVlxin1a fagrada
Do l1un1an Seraphin1 , con1 zcllo ardente ,
Heroican1ente abraa ; a fen1enteira '1 rr
Se hia j renoyando , e reft1rgindo
Dos afperos e!pinhos, que a incultura,
Ignorante da h1cra agricultura' I r
Havia produzido; e dos abrolhos,
Q1e o inin1igo co1nmun1 deitado tinha
Na que lia -ar.:tiga , florccente "inha ,
alJi plantou Thorn , .. de.G..:onhccndo
. .
1
44
A Cu11qttijJa de Goa:
A I uz dos beneficios , e fazendo _
De htun falfo rito nas mortaes cegueiras L
1
I
Bravas as cepas , ru as & videiras.
Sabendo pois Affonfo que
e achava infiruido nos prodigios
Da nol Santa Lei; [ lhe prepara
A fagrada ablua : Cotn potnpa rara
o HEllOE fe celebre efl:e Myfierio:
No fala do Palacio hum Baptifierio
Ordena que fe exponha : Sobre a concha .. ,
Ou bacia doirada, en1 que fe havia
De abrir a vital fonte , fe
Hutn purpureo docel : Pannos tecidos
Em oiro , e carn1eiitn r; L1 os vefiidos,
Que as paredes adorna : ao alto tetl:o
'h
Do foberbo edificio , ren1onta "'
Hntn grande Coli1leo, que o pezo
De hun1a rica baixella de oiro ; e prata,
Onde fc dcpofita , ou fc
O thezoiro de Crefio ; e fe duvida,
c.'J
Por n1ais que tanto luzin1ento fobra ,
Se he n1ais :nobre a n1ateria, _do que a obra.
l
V em para a fala Affonfo acompanhado
Dos Capitaens , . e logo , com Noronha ,
E
Canto 11r.
E o infigne Dominio , entre
Em trage Lufitano : A agua Santa
Hun1ilden1ente adora : alli quebranta
A culpa Original: alli
Da antiga , hereditara tyrannia
O dotninante orgulho do peccado:
Ditofan1ente alli ntificado
Recobra cotn devota reverencia , <lo
I
Os brilhantes indultos da Innocencia.
Do illull:re baptizado foi padrinho
O HEROE na co1npanhia do Sobrinho:
N a0 confente que o non1e fe lhe tnude
Por confervar mais viva eil-a tnetnoria :
E tnaada que o apprllido de Albuquerque;
Defde a(1uella occafia , Q!linele tome ,
Para illufl:rar a origen1 do feu non1e.
J nefie tempo arrebatadan1ente
De n11nenfas tropas o Hidalca feguido
I Caminhava colerico' e impaciente
A vingarfe de Goa: cotnprehendido ,.
Tinha no Etnpyreo o de Aflonfo
Q1e talvez na feriamos bailantes
A ta grande poder: vigilantes,
nunca os feus beatificas defejos
K N - o
A Co1iqttifla de Goa.
N .J progrelfo feliz das no.tfas armas ,
Entre golfos de luz , de neve ,
Ou anciofo , ou follcito fe atreve
A levar outra vz ao Throno excelfo
Da quelle grande N ume , que adorava ,
Eftas vozes , c1ue o affeto lhe dil:ava :
Affonfo entrou em Goa : duvida
Goa foi entrada , e foi vencida
JVlais pela vofa IMMENS1\. POTEST ADE ,
pela fora humana ? * A falfidade
Do rebelde draga perte.!lde agora
Remover efia gloria aos Lufitanos ,
Difpondo os n1ais ferozes Mauritanos
Contra as arn1as Catholicas : N a cabe
Dos homens na mais viva fortaeza
Poderem fufientar ta ardua empreza ,
Sen1 que VO)S lhe deis foras
Para vencer os rapidos horrores
De ta fero iniln!go : Eu na efpero,
SENHOR, da. vo.ffa jufia Providencia
outra vz nelfas brbaras mefquitas ,
Se renovetn as mxitnas precitas
Do nefando Alcoratn , nem q fe hofpde
() pefilfero horror de Mafan1ede ..
H
Pertende o Patrono Jas Indias, e da cmpreza dc:fatar o nexo.
Da
Cn11to IV. 147
Dai alento aos Varocns, q o volro NOl\'IE
Dilata pelo l\1undo : dailhe aquella _
paixa , con1 que pertendem
A raiva don1inar do n1efino Abyfn1o;
l
1
orque etn ta nu1nerofo Barbarifino
aa aquelle efirago, que prefi1me
Caufarlhe as iras da intellz ferpente :
Sinta tnais efle afogo a furia ardente
Da fua rebelia ; e na permitta
A vofl n1nipotencia, que os alfanges
De ta funefias vlidas phalanges
T riun1phetn do valor dos Portuguezes : 1t
Se os tetn feito en1 pedacos tantas vezes ;
N a queirais que nas horridas doutrinas
Hoje as Luas fobre as Qlinas;
Nem que entre o ardor das tropas arrogantes;
PoJl n1ais , do que os os turbantes.
Socega (diz o Nume Omnipotente)
Qle j efi decretado que efl:e En1porio
Dos mares Orientaes , de alta cabea
Sirva ao Reino das lndias , que fundado
Ten1 a Lufa conil:ancia : Contra o irado ,
lndomavel clarnor de todo o Inferno
Na occuJta direa do irnpulfo eterno j
Se tem d Ji> s vil:orias Luiitanas
' K 2 Efia
A Co11qtJijla de Goa.
Efra grande Cidade : n1as a hora
De a il.1fientar a efpada vencedora
Inda na he chegada : inda he precifo
a recupere o 1\tloiro , e q inda Affonfo
No intrinfeco martyrio de perdella
Merea * mais o premio de gozalla :
Muito mais dignan1ente fe affignal!a
Nos trabalhos o Here , que na ventura :
para do Heroifmo a excelfa altura
Se poder confeguir , he nece1lrio
fe apure no efiin1ulo contrario
O ardor do cora ; e fe achryfolem
Em difputado incendio r aquellas fezes ,
acrelcenta entre a infeta qualidade
.l\. herdada propenh'1 da humanidade.
DEOS alentava defia .forte os rogos
.
,,..
Do infigne Protelor ; e ao n1efn1o te1npo
Se apreflva o Hidalca , corn todo aquelle
Numerofo apparato , etn que confia
Vingarfe da Catholica outdia,
E refiaurar a Goa ;. poren1 vendo
Que tanta n1tlirida fe hia tnovendo
!I

Nlenos prompta , e ve}z, que elle efperava r 1
No feu rnefmo furor ; efia demora
.
1
I/
'li:. Pareceu Providencia divina, ou pelos feus fegredos, I
. pelo motivo, que aqui fe declAra, que na convinha defitarfe agora efie
Ca11to IV.
N a podendo fofrer a ancia brava
De toda a fua chatna vingadora, :
1 1\;Iandnu a Camalca, * que fe adiantaffe
Com hutn troo do exercito , e bufcalfe
!Todos os modos de invadir a Ilha,
Ern quanto chega a ella !todo o corpo
IDos outros efquadroens : Tinha adquirido
Can1alcao o conceito de atrevido , ... 1;
De valente , e fciendfico guerreiro ;
E apenas feu ardor o. pz fronteiro
Das tronas Lufitanas , executa
J.
i
t.
A empreza , que o Tyranno lhe influira : . 1 .'
A Cidade cotn elle fe confoira i'") O 2<..J 1 < , J
..L
Vendo hum_.-poder maior, q 1 a: nolfa armada-; v
E achando-fe infielmente violentada, )
N ao perdeu a occafia de rebelarfe - J[ __
Contra o noflo don1inio :- ln da- q teve r t
O HEROE a prevena de dar aos paffos
E a toda a agua, que cercava a terra
K 3
A
* Era vindo Camalca, hum dos principae:; Capitaens do Hidalca, com
at mil, e quinhentos de cavallo, e oito mil piaens - - - - ------ -----
Affonfo de Albuquerque foube, como o Hidalca na- vinha al1i., {oheflte
hum feu Capita principal, e elle _vinha <}etrz mais de vagar com nu-
mero de gente , e apparato de guerra. t_.
. Barr. Dtcad. 2. lih. 5 cap. 4 '
. \' eio a faber como tinha ordenado dar entrada na llha ao Hidalca ,
1
qu':, o prim:ipal dcfie negocio era !\1ir. Cacm, :a elle tinha dado a
mania de 400 homens dos MourosNaatcas; naturaes d terra pcra guard6\oo
:ampo , cgm o officio de Tanadar delles.
.lbid.
150 A Co11qttijla de Goa.
A defenfa poffivel; como a guerra
E a fora tlperior fe tinha oppofl:o
Com a infatne traia ao noflo alento ,.
Na fe pode in1pedir * o n1ovimento,
os Brbaros fizera , __ defrroando
As tranqueiras , forn1adas nefie infiante ;
E entre o horror das intrepidas fadigas ,
Se enche a Ilha das armas inimigas.
t
Depois de varias , de cn1eis difputas ,
na terra, e no rio os Portuguezes:
Tivera com os f atnparara
Dos muros da -cidade,_. onde o- perigo 1
Se ,fez: dentro. maior , fendo __ o inim:ig_Q f
Occu1to , n1ais atr.z., que o
E devendo temerj a valentia
Menos. _a indign,aa, que a
. r r f. n
Amotina-fe Goa., e corrompendo
O indulto religiofo da hofpedagem ,
A":J- Fortaleza dos no1fos fe retira.,
b
,J f'.
A tempo que as tron1 etas , q 1e ouvtrao
"J en1 todo o contorno aJfegurava
.. Do Hidalca a ch.egada : Era mil vezes
, Se-
; D. Antonio de Noronha como Coube que a Ilha era entrada por
as parte' &c.

Ca11to 11':
Secenta os combatentes , que compunha
o exercito ferz : mil vezes cinco
Os brutos , que do Vento procedera ,
Do Ganges na ribeira, e que podera,
Don1ada a natural ferocidade,
Mofirar que o in1pulfo do feu genio
Menos foi do Aquila , q de Nlavorte.
V cndonos o Tyranno reduzido3
Ao recinto do tnuro , e q encerrados
Tanto poder nos tinha, nos fi1ppunha
J con1o n1iferaveis prizioneiros:
E crendo q os efHn1ulos guerreiros
N a era neceffarios , f cuidava
En1 fazer in1poflivel a fahida
A toda a nolfa Efquadra ; e a efl:e intento
1\1andou 1neter a pique dois * navios
No n1eio do canal , que os grandes rios
Forma por toda a entrada defie porto:
Da 1nuralha obfervava efl:e projel:o
O 1-IEROE, e os Capitaens : O feu aflel:o
Lhe per!itadia que elle na deixa1Te
Ir Jl
.. d\.. 4 . 'i> I., I' u
' o Hid:llca chegou , o qual fegundo fama' e avifo oe Toa
trazia fecenta mil hvmens , em que entrava cinco mil de availo.
Jl,id.
* PorGue viA-o como os nofros, tomando elJe a tit1ha por colhei ..
ta as nos , ordenou de maudlr atupit o canal do rio ((.)ill algun."s Juas.
lbid.
A C11tj11ifla de Goa.
o que tinha feito; mas notando
na podia ver-fe [ocorrido
N en1 procurar focorro ; e dando agora
Aos complices da maxima traidora
O devido caftigo , determina
Hir occupar as nos : * Logo percebe
Efl:a ideia o Hidalca ; e fe prepara
A difputar-lhe a aca : Por entre a amara ;
Horrvel chufma de efquadroens adufl:os
N offa efpada alli fez largo caminho ,
E abrindo tanta fora beilicofa ,
Se recolhe aos navios viB:oriofa ..
Vencido efie pritneiro , acerbo efl:orvo, r_;
Faltava inda o fegundo que .fe offrece
Mais efcabrofo , e rudo , t pois devendo
As nos fahir do afpel:o da Cidade
Se lhe expunha a fervil difficuldade
De fe ver entupido o mefmo efieiro ,
( ' ti.&l
Por
* Aifentou cornfigo mefmo deixar a Cidade, porque concorria muita!
coufas, que na podia al fazer: a principal,
lbid.
Com o qual confelho, A:ffonfo de Albuquerque ante de fe recolher !
nos ordenou de mandar matar todos os Mouros, que tinha prezo por caufa da
traia. - -
E pofio que h uma ante rnanhan elle fe recofheffe o mais q-uietarnente,
que pode, trazia os 1'/louros tanto a orelha nette movimento , que quando el
. le fahia pelas portas da ribeira,fora logo todos pegados com elle. &c.
lhid.
t nexo, que difficuha armada a fahida do rio.
Ca11to IV.
Por onde f podia defferirfe:
1
O canal na chegou todo a entupirfe,
~ 1 e os navios que nelle a pique fora
N a podera tomar toda a largura
~ 1 e alli fazia o rio ; porem era
T a efireita a garganta , que ficava ,
~ I e as nos , pofias en1 linha , inda fe dava
No temor de encalharetn : Mais v eh emente
Eile aperto fe fez ; pois Alfran1i ,
~ 1 e feguio o Hidalca , vendo o perigo,
En1 que os nolTos fe achava , defae os muros
Mais altos da Cidade, os feus conjuros
l\iovendo contra a armada, irrita Boreas
Pela parte do mar ; e de in1provifo
Cotnmunica do golfo o horrendo in1pulfo
Cotn as agoas do rio , onde fufl:enta
A inchada confufa de hutna tormenta ..
Fuln1ina ao mefn1o ten1po da muralha
Os peloiros Inortaes a artelharia
Contra a nutante efquadra ; e parecia
~ 1 e o Ceo , e a terra confpirava hoje;
Para o efirago dos trifies Lufitanos ;
Pois os feros trovoens correfpondendo
A'Js vozes das bombardas, fe efia vendo
Na diilancia das n1aximas oppoflas
A Co11q1tijltl de Goa.
Confonnes no defignio , e nas repofias.
TuJo confu[o el:, tudo affon1brado:
Ao HEROE fon1ente o efpanto lhe na tinha
Mui..t1Jo o coraa: n1aior, que o fado,
1\laior, que a defventura , alll fo.fiinha
o enlinente ardor do feu esforo :
Por q o Inferno, e a tnorte o horrendo aborfo
Das gneas furias votnitar pertencia,
Inutil cfie horror, efl:a contenda
He no efpirito excelfo do Albuquerque :
Ben1 que o allon1bro terrifico lhe cerque
O feu fublitne alento, nada itnporta:
_ Fechada a prevena, cerrada a porta
. Do vigor corn hutn vlnculo robufl:o , .
Nunca fe abrio ao n1edo, nunca ao fu.fio,
algun1 objeto offrea : efta confiancia
Agradou de tal forte na di.fianca
Beatifico Coro , que eile ordena
A Raphael , que pafle a dar focorro
Ao perigo da arn1ada : N efl:e inilante
Entre os raios de hum clrculo brilhante
Abre as azas o excelfo Paranympho ,
E ron1pendo no giro intelligente
Cndidas pompas do cryfial luzente
Os ares velzn1ente beatifica,
E
Ca1zto IV.
E hum novo alento armada communica.
Cefl nefl:e mon1ento * a tem :
Extende-fe hnn1:1 alegre claridade
Na face do Orizonte : Con1 hun1 fio
De ativo refplandor cada navio
Enlaa pela pra , e lhe governa
A quilha pelo n.1n1o mais direito ,
E 1nais largo, que tinha aquelle efl:reiro. r
Bem de fronte da Efquadra refplandece
O Condu1or Celefle ,
S vifla o luzeiro ; va .feguindo
As naos a guia defl:e incendio novo
Da mefma forte que feguia o Povo
Ifraeiitico a nuvcn1 no defcrto :
V endofe o grande Affonfo ta coberto
Da Protea Supretna, fe confirma n
Inda mais na , que confulta
O feu alto valor : Na ara occulta
Do magnnin1o alento humilde adora
A piedo Deidade : OJ brilhadora
* Def.1tafe o nexo,
Su-
Porqtie agui fe vio Affonfo de Albuquerque quafi fem remedio, andando com
a fouda na ma de baixa mar, e preamar, t q\1e aprouve a Decs que enfia-
humana outra paflcu rodalas veilas , e veio a fazer fua dlancia entre a
ponta , que chawa ce Rebandar, e o cafiello de Pangij.
lbid..
A Couqiiijla de Goa.
Sublitne direa ( devoto exclan1a)
Q:te hoje nos n1and'"1s ta divina chama
Para que en1 tantos tnlferos extrcn1os ~
Socorridos fejan1os ! Se te vetnos
'I'a clen1ente, e. propicia; fe divulgas,
Co1n vozes lun1inofas, que efia caufa,
Que feguin1os , he digna de attenderfe
No eterno Confilorio ; influe , e anitna
A noffa infpiraa ; e legtima
Noffos fracos esforos , porque poffa
Do1ninar dos Abyfn1os a arrogancia = -. _ _,
E fia illuilre E v angelica confl:ancia
Dos poucos Portuguezes , q etn teu NOME
Pertendetn debellar , con1 nobre alento ,
O l1nperio do propheta fraudulento.
Diffe, a tetnpo que a Efquadra j fet via
F ra do grande afltnbro , em q ellivera :
Defapparece a luz , que a revocara, n1 .
E o terra fe lanou na quelle abrigo,
~ e fe achava difiante do perigo,
Para fe ver que intento , ou que derrota
Podia examinar a Lufa Frota.
A C O N ~
A CONQUISTA
DE GOA.
Poen1a Epico.
CANTO V.
F
Azia o rio , aonde as nos furtira ,
A tnodo de hun1a enfeiada ha ponta; ..
a Ilha levantava, e a Fortaleza
De Pangl , abrigada da afpereza ,
Com que os ventos aflopra nefia_ entrada ;
E attendendo o Hidalca. q a noffa arn1ada
Tinha f efie porto, que efcolhefle,
Para deitar a ancora ; n1unido
1
Havia novan1ente cotn a forca
;,
De gente , e de canhoens efi:e cafiello,
1

Na
* A porrta, como era num p-ouco foberba, e lucrar para eHancia das
nos, porque com huma ruaneira de enfeada que fazia da
0
pa1 te da Ilha, fica-
va ellas fora do teza da corrente Jas aaoas, entendera os Mouros qu-a
ali ha.,ia os m>fos <.lc eleger para poufo das
0
nos.
/h,:d. .
E tini1a a- Fortaleza mu.i bem, e affim a torre que Timoj_a
tomou terra de Bardes; porque de dlas Forta.i.ezas podi-. com a
artelhana fazer damno aos nonos.
lbid. I
A Co1rquijJa de Goa:
N a tanto a affegurallo , e defendello
De outro affalto que nelle fe intentaife ,
Como porque fuppunha que a porfia
Con1que nos infultava a artelharia
Defconcertar podia aquelle intento
De que entende q Affonfo n -defifl:e
E altatnente conferva : N a fe engana
O Barbaro , que a Efquadra Lufitana
Era hun1 continuo branco dos peloiros ,
~ e Pangi fuln1inava , fem que polfa
Livrarfe de hum infulto ta frequente :
J tinha entrado o Inverno , onde a impaciente
Indignaa das ondas difficulta
O retnedio , o confelho , e inda a confulta
De poderfe bufcar melhor afylo;
N etn quando algurna vz o mar tranqulllo
Se chegaffe a fcntir , havia modo
De tentar lhe a bonana , em que fe achaffe ,
Pois nel:e tempo a barra fempre afoga
A garganta do rio co1n a areia ,
~ e alli o golfo ajunta : e outra ideia
N a podia offrecerfe ao nobre arrojo
Do peito Lufitano , que o defpojo
Do
'* Nenhum trabalho chegava ao que tinha no lugar onde efiava furtos; I
porque como era no roo da fortaleza de Pangij , todosJos dias era varejados
com a artelhana ; e de noite , tanto que apparecia candeia, logo apontava
m ~ ~ .
lhid.
Cn11to Y.
1Do Forte de PaPgi : Peffoa , e Beja
Os dois Limas, Martins, IJerez, e Mello,
Freire, Andrade, Fogaa, Cafielbranco,
Com Lacerda , com Silva , com Miranda ;
Huns da banda do mar ,- outros da banda
Da terra Fortaleza fe defl:ina ,
Con1n1andndo a oufadia dos guerreiros :
Nronha, e o invil:o por
'T a na arrifcada en1preza : Alvora'5ado
Os feguia fendo aqueiia
A pri1neira occafia , que fe offiecia
Para n1ofl:rar no ardor do feu alento
Os influxos de hun1 alto nafcimento.
Tinha na n1efn1a noite defl:e afalto,
Do Tyra1mo a cautella focorrido
Aquella cotn novas tropas;
Por faber a opprelfa, que recebido
1-Iavia do cafrello as Lufas poppas;
E na cabendo todos na n1uralha
Se abarraca de fora , onde celebra ,
Com
Affonfo de AlbuquerqtJe vendo que, depois da fome, nenhuma couza
tr2zia a gente mais affombrada, e canfada , pr3ticou com os Capitaens que
'lueria dar hum falto na Fortaleza , e ver fc poJia ton1ar aqt.ell.a artelharia.
'lue -os matava.
'* Vinda a qual gente , por fer muita , e na poder can,er corn a l'utra , q
rfiava na Fortaleza, affentan tendas fora cm modo de arrayal; e
fe banqueteata :aquclla noite.
r.6o
A CotJqttifta de Goa:
Com as mezas , a vinda do focorro ;
E tatnbenl com as taas bem q o vinho
No Alcoratn fe veda1Ie: O errante pinho
Dos bateis ron1pe a agoa com profundo
Advertido filencio , quando efiava
Sepultado fono pavorofo
Dos Moiros todo o orgulho bellicofo.
Alfarami , que alcana el:e
Implorando o furor da infame Alel:o, 1
Defde as altas pyratnides de Goa
Ao Forte de Pang1, irado voa
Sobre hum draga , q ao frdido aphori!ino
Havia preparada o torpe Abyfmo;
E no ar fufpendido entre ells azas
Da ferpente infernal , que pelos olhos ,
Pelas ventas, e boca von1itava
De hun1 horrendo V efi.1bio a chatna brava,
Da vz r\1ovendo os hlitos precitos ,
Hutn trova defpenhava nefl:es gritos:
Acordai , O) cobardes , de .fie infan1e,
Y ergonhofo lethargo ,- etn que o defcuido
V
De maneira, que quando veio na alvorada da rnanha que Affonfo de
Alb.uquerque tomou a na ordem , que diffemos ter elle rep<>.rtido efie ef
1
, affim eb.va os Moures bebados da cca, e do fono , e defcuida-
dos da tom a multida da gente, que viera.
lbzd.
Canto r. I 61
V os tem amortalhado : Defla forte
Dais conta da defeza de fie Forte?
Por efie tnodo , o) barbara canalha ,
Sufientais o prefidio da n1uralha ,
<zye o Rei vos entregou ? J fobre as tendas
1 V os infia a Lufa f o r ~ a ; vede agora
Como efcapais da efi1ada cortadora
Defl:a oufada N ac:a ? Affitn dizia ,
Qando j pelos lvloiros fe metia
O intrepido valor dos Portuguezes :
Apenas fe .Yalia dos pavezes
A chufma perturbada nos horrores
Da noite, e da vi1o , que infefl:a os ares :
Por outra parte os ruldos militares .
Da nolfa cxpugnaa , e os das trombetas;
O fuhninante ardor das efcopetas ;
O rudo e.firondo dos batidos coiros ;
Os e.firagos . do ferro, e dos. peloiros,
Parecia que a terra , e n1ar rafgava ;
E inda aflim peleij ava , e refifiia
Defefperada mais , que bellicofa ,
A caterva infeliz: Entre a ruidofa ,
1
Revolvida contenda, e fempre ao lado
De Noronha , Qiinele , o l\1oiro aterra ;
No tnontante , que vibra , nunca a guerra
Teve raio n1ais fero , e fulrrnante :
~ <=a-
A Co11qttijla de Goa.
Cabea , adarga , e peito ao mefn1o infiante
Parte f de hum irnpulfo; o HEROE fuftenta _-
A batalha no brao , e no decoro ,
Ate que a na podendo
Co;n o peza do esforo Lufitano ,. ,
\r o1ta as cofias gloria da defeza, rtJ
E nos deixa nas maons a .
.
Do Getneo illufl:re na correfpondia - _
.Aos affel:os Noronha , arrebatado
S do bellico impulio ; poren1 vendo ,
D
f.-l fl -' . d. . 1
etLa acao o tncen 10 mtutante ,
inflatn:lva os alentos do gigante,
Se en1penha de tal forte en1 diftinguillo;
Q1e inda q f nas armas fe defvele ,
Partindo con1 o agrado de Qnele
O ardor Jo coraao , pz a vontade
E:.1tre a chan1a da guerra , e da amizade.
I
Con1 todos os canhoens da Fortaleza
Voltar.:t5 para as n"os os Luiranos,
vira na praia cotnbaterfe
DJis foldado:i da : He hum Rui Dias
Pefi:.')a nobre de .. A..lenqucr, o- otitro
Era hutn dos gentios, que acompanha
A geate de Tirr1oja : A _caufa ellranha .

Canto V.
podia mover efie fuccefTo
Aflonfo faber ; e manda logo
Capitana os levetn : Na prezena
Do HEROE os poetn Noronha; e perguntados
Pela origem da quelle defafio ;
Se licena me -ds ( diz o gentio )
Eu f po1fo dizerte cabalmente ,
Pofio que nefia hifl:oria n1e dilate,
A caufa , que excitou _ efie con1b_ate.
Eu na fou defia gente de
ln da que o traje o inculque ; fou da Perfi a,
Do gra Sophi parente ta chegado ,
entre a familia real fui educado ,
Com todo aquelle empenho , c policia ,
ao meu n1erecimento fe devia :
Infiruin1e na arte gladiatoria,
Hutn cavallo domava ; e entre as bandeiras
Soube todas as tnxitnas guerreiras ,
a hum illufire fazer podem :
Vivia em liberdade, e fem n1ais outra
Priza, que aquella lei, com que fe liga
Os homens de -'hutn difiinto nafcimento :
N e fie efrado feliz vi hum portento ,
Tresladado a hun1 retrato, que fubtnerge
Na maior os q1eus fentidos :
... L z Ti-
A de Goa.
Tive por tnuitas horas embebidos
()s meus olhos no aHombro da pintura :
Mil vezes duvidei fe formofi1ra ,
T a rara , portentofa , a N attreza
Poderia fonnalla , oll fe a defl:reza
D ,) -pincel fora tal , que _
N efia elegante , ou tngica n1entira
Q1anto o ceo con1 empenho foberano
N j tnais expz em rofl:o htunano. ..
Talvez imaginava que efta copia
&ria de algun1 Num e, e que regida
A tna do illuilre artlfice tnetera-
O n1efinC) Sol nas fombras do treslado,
Con1 hun1 fublitne influxo , ou ajudado
Da quelle tne.Gno alento , que queria
Di,?inizar ta alta fantefia.
N)hJnla tarde que anciofo a contemplalla
a folidao_, inda n1e Ietnbra
Q1e ron1peu n1inha vz nefics ge1nidos : 1
luzido bronze rranfparente ,
Qle no ardor dcfl ltnina luzente ,
Q1ando que huma fombra anhnas ,
Can1 hum defvio ingrato defefthnas
H uma alnll, que fe alenta em teu fen1blante : .
. ,
Ca11to r.
As luzes da prototypo brilhante
Finges n)htuna n1entira illun1inada :
Aquelle n1efino engenho, que treslada
As tuas perfeioens , n1e poen1 no aflon1bro
1
De na poder a vifia decifrarte :
I Q1e tens alento n1e perfi1ade a arte,
1
E de que c fi s, fen1 vida, o jufilfica
E fie n1efino filencio; e ao n1efmo tempo
Elle quer convencer a minha ideia
De que algum Nun1e nelfe bronze occultas;
Provando en1 na fallar h11m fer divino ;
Pois inda o efpanto dos mortaes ignora
A eloquencia de tudo o que fe adora.
Se es algun1a Deidade, na me admiro
I J de que efiej as muda : Se es retrato ,
Con1o intentas que o culto fe converta
Na cega difiraa da idolatria ?
Parece qe \a confufa fantefia
Julga que para Deofa inda te falta
Aquella infpiraa , que o alento exalta;
E para copia fobra aquelJ e incendio ,
Q1e o teu rofio refpira : Exclama anciofo
Enta nefl:e conceito o meu gemido :
He crivei , Oj portento efclarecido ,
~ 1 c es hun1 bronze em ouvirn1e; e q es Deidade
L 3 Em
'iC6
A Co11quijlll de Goa.
i
En1 querer os meus votos ? Se pertendes
1\.s aras , como agora defattendes
A ta amante offerta ? e fe defejas
P
. 1 ,_; r /1.
erma:1ecer 1n1rnove , nao aJ.p:tres
J.-l) n1inha adoraa: NlJs t}Ue
Podia confeguir ta raro exen1plo
Se po&fle o efplendor da copia dura
Separ?-r da efqu!,Tana a forrnofiua ?
Afl:im me lan1e-ntava; e en1 toda a parte
Intentei as n1ais vivas diligencias
Por iber fe podia achar no l\lundo
Hun1 ta grande prodgio : Ben1 acafo
N)hum dia , en1 l1ue tne acha v d quali abforto
Co1n ta divino ; de repente
No n1eu quarto me bufca hum confidente
Das minhas direoens , que conduzia
Os c aval-los da l)erfia a varios Ileinos.,
E ao coiltrato de Goa ; e n1e trazia
Da India alguma joia , . ou raridade
1\lais conforme ao verdor da n1inha idade.
V end0me no retrato ta fi1fpenlo :-
Eu conheo ( me diz ) efl belleza
Apenas tal ouvi, lhe deito os braos ,
E lhe digo :' o) mortal , o 1nais ditofo
_De todos os hutnanos ! Q!1e piedofo ,
Ca11to IV. '
Qte benevo!o Nun1e ta bcn1djta
T c fez a perfpicacia , que podefie
}lr os olh9s no n1ais ceiefte ,
a ? Dizem e n.111j go,
Dizcn1e: aor!de _ cfi ; pois fe configo
Sal,er que parte do univerfo alcan'ia
Aquell doce ,
[e poJe gozar na fua v jfia ,
a b d-.: haver arrojo_, nen1 conquifia;
en1barace o na ver1e fatisfeito
Ffie ardente holocaufio do n1eu peito.,
A Drna , que procuras , h e F atn1a
(Refponde o \.'onfidcnte) e vive c1n (.ioa :
l)e Y auf G-urg1 he filha , que ferve
Nas tropas ' qtlC o baio nefi:a
: He reputado
(inrg1 , por guerreiro vigilante ,
Axdente , e belliLofo: O feu turbante
Capitaens h e ta dlintl:o,
parece que cn1. toda aquella terra ,
EJie he que a pz , e- move a
1"'al era o 111eu tranfporto , qut na cria
n, ["d , ..
o con ente rne GJZia ,
E ainda o 1ncfn1o alvoroo o cluvidava ,
L. 4
A Co11quijla de Goa.
~ 1 a n d o com juran1ento n1o affirmava :
Cotn elle pratiquei que entraffe logo
A ajuntar rnais cavallos, que eu diipunha
A acon1panhallo a Goa , defn1entindo
Em outro traje , e non1e o tneu intento :
Pertendeu diuadirn1e o penEuncnto ;
IVIas eu ta cego efiava no delirio
( ~ 1 e cada inilante augmenta o n1eu martyrio ) '
~ 1 e a minha irrevocavel itnpaciencia
Se acende , e creie tnais na relifiencia.
No gentHico traje n1c disfarfo :
De Alfi mudei o non1e no de Alintho :
De hum gro{[o mercador tomei o etnprego ;
E con1 n1eu con1panheiro j navego
Da Perfia para a India : Etn Goa faio :
Achar pude hun1as Cafas junto a horta, .
~ e ten1 as de Gurgi; e o Ceo benino
Parece que alentava o n1eu deilino ;
J>ois tudo derigia occultan1ente
A favor de hum defejo ta ardente.
Eu tinha defpendido o n1eu thefoiro
Na quellas raridades de mais preo,
~ 1 e a Perfia produzia : Na Cidade
Se efpalha em pouco tempo a novidade
De
Cn11to r.
...
De que eu alli chegara , e inda a noticia
De ier o n1ercador n1ais opulento ,
tinha vindo a Goa: Vifitado
Dos Comtnerciantes fui, que logo enchera
A Povoaca de efpanto, quando dera
O de que nunca tinha vifio ,
Entre a efcolha 1nais fina, e cuidadofa,
Abundancia ta rara , e ta preciofa.
Gurg! ; que an1ava a filha , com extremo ,
F aciln1ente confente no appetite,
ella tinha de ver tanta rl]Ueza:
A dizern1e n1andou por hun1a efcrava ,
fe acafo n1e na inconunodava
Lhe quizelfe levar o tnais preciofo
D:t n1inha mercancia : A penas
Diante de mitn a efcrava, fi1prendido
O meu alento fica , e o n1eu fentido;
Pois era huma Perfiana , que tratado
lVluitas vezes havia : Dcfpenhado
Alli vi todo o ardor do n1eu empenho :
N e fie inftante entendi q o meu defenho
As azas corta s minhas efperanas :
Fizn1e defentendido , e nas mudanas
Do vefl:ido , e do emprego algum
Fundava a minha ideia; poren1 logo
Fi ...
A C(;1iq:tb1.i .J Goa:
fem efl:e tneio , que a Perfiana
1\1oilr.1:1JJ que o que , na-5 a
1V1e diile rei(.> luta: N ao efiudes
l':J [ "i I"' .J .J d"ffi \ J
el 1 1nutH nao : nao 1 In1thes ,
O) grande -AI fi o non1e , o en1prego, o traje:
Que novidade h e efl:a ? Con1 que ultraje
Te infidta o defconcerto da fortuna ?
Q1en1 te pz ne11e e1lado ? Da Tribuna
Defces a tncrcador ? Se tanto pode
A inconfl:nncia do fado , nao entenda
O excelf() Ai que a forte lhe prepara
Entre lnzes da n1quina preclara
A confiancia , que de patrono ,
Ao perpetuo deicanfo do feu throno.
Dcfeno-anado aflin1 j na co-nfillto
. '- .
Outro n1odo , que ver con1o podta
Sobornar a Perfiana con1 afagos ,
Co1n dadivas, e rogos : O tnotivo
Lhe referi daquelle fingimento , . l
Por n1ais a interefli1r no meu lamento ,
Corn ta nobre confianca : Elia aflegura
'
Dirio-inne no en1nenho da aventura, ...
v .l
Q1e pertendo feguir; e- defpedt a . -
Com mil pro1neHs de a vtda
N el:l atnorofa en1preza; hum novo esforo
Deu
I
I
" c ... 'TT.
..... 1 a11t0', Y
1
.
'
Det ao n1eu coraa : E con1o a . Pheniz
Q1e o vigor entre as cinzas alimenta,
Outra vz meu efpirito : alenta.
! [ r
Difiino-uo das alfaias mais preciofs ( l
~ fc ~ d
As n1a1s raras ; e eu ou o q as con uzo
A caf de Gurgi : Chatna F atln1a ,
Para' fzer a eicolha: Aqui me fita
Toda a viva expreffa p;ra d1zerte
O quanto n1e perturba, e fobrci:1lta
Efia pritneira vfia : Abforto, e inerte
Fiquei , co1no fe enta me perfuadira
~ 1 e nefte infiante extatico n1e Yira
Nelfe infondavel, venturofo abvfino
De doLu:as , que finge a ideia .. humana
Na ptezena da quellas fuavidades ~ L
Q1e difl:inguen1 , dos homens , as Deidades :
Se tanto tinha feito en1 min1 a copia,
Qe fria o prototypo divino ,
Conhecendo a diftanria o n1eu cuidado,
~ 1 e ~ e d a ~ a entre ~ vivo , e entre o pintado?
E n1tuto foi que nao fe percebeHe
A Inin.ha turbaca : Tan1be1n F athna
:l -
Se acha v a confirndida \ en1 hum a efcolha , I
~ e fazer nao podia: Aparta, e olha
As,
A Conqtiifla e Goa.
As peas cuidadofa ; e na fe atreve
A explicar a eieia: Dame oufadia
Efl:e n1eln:l a q lhe polfa
lntin11r, qae eu na tinha repugnancia
A que tudo fi.caife, ate que efl:eja
l\1ais decifi v o o arbtrio , e n1ais difpofio
A acertar con1 as joias do feu gofl:o :
Aceitoufeme a offerta : O amor me inflava
A dilatarme mais ; porem temendo
o n1eu grande difvello delfe- indicio
De ta an1ante , occulto facrificio ,
Me auzentei na fei con1o : Eu me recolho
Para dar defafogo quelle aperto ,
Em que tinha vif.l:o : Sepultado
1\iuitas horas eil:eve o meu cuidado
N)hun1 profundo filencio , expondo forte
A minha pertenfa : To do o n1eu norte
Diipunha na Perfiana : Entre as infl:ancias
Dos meus votos , e as duvidas , q offrece
O impulfo da fortuna , desfalece
O aftlil:o coraa ; e procurando
Submergirfe nos intimos retiros,
N elles f defafoga os feus fufpiros.
Competia F atlma , e a c afia Deofa
De forte na dureza , e forn1ofura ,
Ca11to P:
na fabia fe mais dura ,
Se nuus bella fe mofira a quantos olhos
Bebem o feu rigor; a quantos geolhos
Aos feus raios Je dobra : ouvia
F aliar de amor s faces lhe fi.abia
Hun1 vergonhofo incendio , equivocado
Entre as chatnas crueis do peito irado ,
Sem fe ver ; -fe era o igneo n1ovimento ,
Ou colera , ou rubor , ou fofiimento.
Na pritneira occafia , em que atrevida
Qiiz a efcrava tentalla , teye a vida
Pendente por hun1 fio ; e ta cobarde
-Ficou dali! em diante , que na pude
Perfuadilla j mais a que expozeffe
lnda o n1ais leve , ou n1lnimo interelle
Da minha pertenfa: Sem efie arrimo
Ficando o meu ardor, de balde animo
Q1antos meios o engenho me prepara
Para lavrar o n1rmore rebelde
De objecto ta -ingrato: foube
Qlem eu era ,- e quaes era meos intentos ,
Logo as joias n1e manda , con1 o avifo
Qle na eleica o gofio inda
Se achava ; e que fe errar havia a efco!ha ,
feria melhor o na fazella :
E
1
74
A Cottqttifla de Goa:
E fe eu tive efperana de agradalla;
Cotn ta rico thefoiro , que a perdelfe;
Pois nenhutna preciofa mercancia
O feu arbitrio fogeitar podia ;
E era a fua izena de tanto preco ,
Q1e nein a perfuaa , nem a vontade
H a via de renderlhe a liberdade.
O recaJo era emphtico , e propunha
, d 'Jque elle continha: ELI o percebo , ,
Bem a pezar da ideia, que me punha
Em ta arJua conquifl:a : batalhando ,
Sem fruEl:J , em abrandar a dura penha
Do feu peito invencvel : Informarte
De quanto fez o amor, e obrou a arte
Nefla amorofa empreza ; nece1faria
Me feria huma hifl:oria , que a defdita
S podera compor : Sempre contraria
No feu irado peito achei efcrita
To da a minha afflia : Gemo , e porfio ;
E julga por teimofo defvario
O 1neu difcreto empenho : Etn fim tres annos
Paffei nefres trabalhos deshumanos
que nunca orientale ha efperana,
En1 tanta efcuridade rigorofa :
de tanto tempo mais piedofa . .
foi p3ndo ao clan10r de meus gemidos :
Ca11to V.
J querem confentir os feus ouvidos
Q1e a Perfiana lhe _diga , e lhe encarea
Qanto me perfi.Iachra , e arrebatara
Somente o rafgo de hun1a fcn1bra i1a :
Qlanto fe grava , imprime_, e perpeta
Profundatnente no meu petto an1ante :
defde efl:e venturofo infiante ,
Emprendi por , e conhece11a :
E obedecendo luz da minha efirella
Palrei da Perfia a Goa , defprezando
A docura dos Lares , e efiin1ando
;)
lVIais, do que o meu cara ter, o de.fl:jno
De hum cego , de hum preciofo defatino.
Lembravalhe tan1bem ao rnefn1o intento
O efplendor do n1eu alto nafcimento ,
E os dotes co1n que a alma n1e illufirava
Da egregia infpiraa o excelfo influxo:
Efie eloquente rafgo , efte debuxo ,
a Perfiana formava , com a penna
De huma exprefl ativa, defordena
A tenz ligadura, em que fe erguia
A n1quina. de tanta rebeldia.
Confentio. finaln1ente en1 aceitarme
Por feu feliz Efpofo : Declararn1e
N a n1e convinha enta , pela _indecencia,
1
75
Con1
A Co11qtJijla de Goa.
Com que aqui tne pozera, na incumbencia
De htun fervil n1ercador ; e foi precifo
Occultar nefie tempo os defpoforios :
N a h a via etnbarao no fegredo
No n1odo , e na occafia6 ; pois commandando
Nefie te1npo feu _Pai todo o prefidio-
C<!:1e de Pangi fufl:enta a F rtaleza ,
Onde feinpre pernoita ; e efl:ando aceza
A n1quina celefl:e dos nol:urnos ,
Scintilanres luzeiros , paffo horta
Das cazas de Gurg1, onde Fatima
J me efl:a v a efperando ; e entre as flores ,
As plantas , . e os cryfl:aes, etn que N arcifo
Da fua n1efina imagem fe enamora ,
l\1:e vi entre as delicias , q inda o rifo
Das fontes hoje. docemente adora.
Deixo em filencio quanto aqueila noite
Purificou o incendio nas caricias ,
E fo poffo dizerte ( inda einbebido
N 1 quelle fuave encanto o fentido)
. enta me q fe as douras,
(t1e as gozava nas alturas
D_t me>rada immortal, ta gratas era, ..
Tao j , fefl:ivas, e agrada veis ,
em taantas cornplacencias lun1inofas ,
Ben
I
..
Ca11to Jr.
Betn podia chatnarfc ventu rofas ..
111ais navegava felizmente
No golfo da ventura os meus afle1:os ;
Enta he que no mar apparecias ,
E Goa fe entregava: A fegurana ,
Q!Ie defie de tnanteres , fem mudana
O feu focego antigo ; e que as promeffas;
Q!Ie cofiutna fazer os Lufitanos
'Nos n1rmores fe in1primem, determina
A Gurgl que ficalle a filha em Goa ,
Confervando o efplendor do feu affento :
N a fei fe por groffeiro atrevin1ento ,
Se por acafo a vio efie Soldado ,
Sei f que nelfe infiante, arrebatado
Da fua forn1ofura, na fe aparta
1
1
Das cafas de Gurgl : tinha defculpa;
Porem efia defculpa na fe aceita

os dil:ames do atnor : Eu bem queria


=::afiigar a teimofa gro-'reria,
Mas notando a imminencia do perigo ,
dava Povoaa f cotn a morte
)e hum foldado da Efquadra ; inda n1ais forte
i ulguei que ficaria, atropelando
\1eu proprio aggravo , pelo ben1 de todos :
)e mim mefmo triumphei , e efta viloria
M Fez

A Co11quijla de
f lii.JlOr , que O 111eU fufio a minha .
N efl:e ten1ro a Cidade fe rebela ,
P fSte s nos , e ven1 entre as cfcravas ;
trouxefle de Goa , ou por engano,
Ou por indignaa da forte efcura,
A infelicc F atln1a : Q1e atnargura ,
Q1e horror , q efpanto , q aftlia, q affombro;
O tneu peito teria , na to explico : .
Se algum dia provafre o in1pulfo ardente
.....
L
Na fcta de Cupido , inutilmente
Q1ererei referir te o immenfo
Da tninha defventura : Emprendo logo
Seguir a tninha An1ada ; e fe tne ofli ece
A opinia, e_!11 que e1lava de gentio ,
Para porme entre 3S tropas Timoja :.
E o meu cotnpetidor inda fe arroja
A maior oufadia , profanando
A no, em q as efcravas -fe guardara :
Nos filencios da noite maquinara 1
T a paixoens romper o afylo; J
Q1e defie feminil fragilidade :
Alvoraou fe a mefina efcuridade _
De ta infame intento : Ouviofe o
Das mulheres ; e o. delito
fe pode _q Hereb
Cn11to V.
o manto lhe deitava ' mais enorme
f'icou , depois de verfe , que a oufadia
Tinha degenerado- em cobardia.
ln da q eu alcanava o excelfo esforo,
no ardor de Fatln1a fe alentava;
Bem q advertido tinha a chan1a brava
Da fua condia : ben1 que o conceito
Do feu valor ine tinha L'ltisieito ;
r na pude fofi-er que houve1le arrojo;
tanto efiin1ulaffe a mais fentida
Prevcna da _n1inha alma: efpada entrego
ie huma vz minha morte , ou n"!eu focego ..
aqui tens nefla dr , ou nefie brio
1
roda caufa * da quelle defafio.
\gora, invil:o HEROE, fena me engana
) refp landor da tua heroicidade :
'e he certo que eil: fef!Ipre em cotnpetencia
teu peito . o valor, com a : .
1
lJ J
'c hun1 Perfiano he capz de q exercites ,
=on1 elle, todo o impulfo generofo _
r
M..,
...... :> " 1. J
Da
* Todo efie Epifodio fe fabri,ou fobrc o fundamento hiftorico, que re
=re Joa de Barros na citada Decada-fegunda lih.-5. cap. 7 .... - .- -...:
Mandando elle Affonfo de Albuque"rque enforcar hum Rui Dtas, natu-
al da "Villa & Alenquer, homem de boa o qual foi <Jchado na
da (ua no; e fegundo fe provou era para h uma efcrava {ua, de- mui-
ai ,"que trazia, a que ellc chama vi filhas-, e cafava.
A Co11quijJa de Goa.
Da tua egregia alma ; inais pied!o ,
is vai ente , n1agnnimo, c fi1blime
Nunca fers, que ouvindo, com femblante
Con1paHivo , ao meu nobre defalento :
1.
Da-n1e pois no beiHffimo Portento
Das luzes de F adma toda a gloria
Da minha e fe na julgas
eu digno fou de benificio tanto ,
Pertnitte ao _ n1enos ao trifie pranto
pofl fer o efcravo, e ella tenha
A amada liberdade : Nem
outras cadeias me fera precifas
Para -.me fi1ftentar no captiveiro ,
Porque me bafta hum no tao apertado,
Com que a fora do amor me tem atado.
Pendente efl:ava Capitana
Dos amores de Alf! ; e mais pendente ;
Do que todos , :. Enternecido ,
Ou da hiftoria , ou do t;nlfero gemido ,
agora articulava o trifte Efpofo,
Diffimular na pode aquella magoa,
em cryfialinas vozes exprimia
A terneza nos olhos : 1 - - -
Bem, efiratiho efpelculo que houvelfe
_reito .de hqp1 gigante efia ternura;
,... - ..
'

Ca11to P'.
Pertendeu affirmar a conjetura
Q1e a con1paixa. tnais ta j origem,
.1\l,ls na dava na occuua novH.iaGe ,
Q1e chegava a n1ovcr eihi piedade.
Aqui o HEltOE fe informa do delil:o
o fi)ldado , de notte , cotnetera
No ati alto das efcravas : V cn1 'I'itnoja,
coccorda em tnuita parte
Cotn a hifloria de Alfi : Eu quero darte
(Lhe diz Aflonfi) enta) toda a inteireza
Da bondade , e jufiia Portugueza.
.;_
Eu te concedo a Efpofa : patria ama9a
Eu te rel:ituirei cotn tal decoro
QJe iguale ao teu caral:er : detern1ino
I\1andar hun1a embaixada ao Rei da llerfia;
N e fie navio hirs; e na pertendo -
Qle tne ds deita aca mais outro indicio,
Qle o da memoria defie benificio.
Tenho feito atequi quanto a clen1encia
Me podia dictar , agora palio
A fazer iguaitnente o que a juilia
Pede na culpa atroz de fie foldado :.
Eu o conden1no forca ; e executado
., .
M3
',181
)
"
-No
A Co11qttijJa de Goa.
No mefmo infiante fejai pois fabendo
A decencia, e attena , com que zelia v a
O honeflo efiado da n1ais vil efcrava
Se atreveu a infuitar inda a claufura ,
Onde tanta modefiia fe aflegura :
Pois fe ficara, fetn cafiigo o arrojo
De crime ta- infiel , ta infolente ,
infultos na faria hum delinquente.
/
Efl:ren1ec ao concurfo efia fentenca :
Alfi fe lana aos pes de .L'-\.ffonfo logo ;.
Com todas as infiancias do feu rogo
moyello ao defl:e delift:o :
inda parece mais afflito
Aos impulfos da lfl:in1a : Noronha
Tambetn infia, e intercede : Nada abranda
O coraa de Affono ; outra vez manda
o . ioldado fe enforque ; efiimulados
Alguns dos Capitaens de na pode1em
Moderar ta cruel feveridade ,
Lhe qual era a authoridade ,
Con1 que ordena que hum homem nobre *morra
Err '
* Comeara a of.zei que poderes tinha para mandar er:forrar. aquel '
le homem poro tal cafo ? e mais homem de fngue, que havernlo de mor
rer, por :algum deJito na havi3 de morrer com tai> vil mor.tt. ... '
E fiando n3 boca .tl. cfcotilha com a efpada na ma n.u3, , que
lts os poderes, que lhe havia de molrar , e taes lhe d:iva o fe_u
'dt: Capita O$ e irnpcdia ., d'dRc1 ftu
n)lor. Jifk Na'
Cn1rto P.
Em hum fupplicio infame? Acefo em ira
Arrebata aos authores da pergunta,
E depois de obrigallos a que entraffcm
Na boca da cfcotilha; con1 a efpada
Sobre as ft!as cabeas fulrninada ,
Eles fa os poderes ( lhes dizia)
Qte nefie cargo o Rei de n1in1 confia.
No tncfino ten1po a orden1 fe executa
Do nllfcro culpado : Era inflexivel
N e fies cafos Aflonfo : Era terrvel
Ao fen1b!ante da culpa : a grande efphera
Do fcu animo invil:o, altiva impera
Sobre o fragil alento ; e nefl-a altura
Parece que inda n1ais fc desfigura
Do crin1e a enorn1idade n1aliciol :
Poren1 da Heroicidade os altos gritos
N a podera vencer nunca os clainores,
Con1 que nefl:es colericos horrores
Chora a raza humana , de bailante
N a fer hum a tnifcria , produzida
. .
Da noffi1 propenfa , paraque a vida
N a fe entregue ao furor de h uma arrogancia :
N e fia , in1paciente exorbitancia
Se funda a indignaca da tvrannia :
N ella a , quando adverte
l\1 1
A de Goa.
s Vezes defre duro, e injufl:o alento
Nem o mefino HEROISMO fe acha 1zento:
E efia aca do terrifico Albuquerque
Jufii-
N a fe pode defculpar efi:a que pratic0u Affonfo de Albuquer-
fJUe com Rui Dias,pois na verd2de excedeu muito qualidade do Jelilo a exur-
bit;tncia da pena: 11 que prefumcm que no Here tudo deve fer efplendido,
e que na Epopeia, .. ou no Panegyrico na fe devem trazer 2queJlas acoens ,
'):Ue de<3luHra a eminente virtude do fogeito, qe fe propoem , me querer
accu.far de que eu aqui mena defte fuccefio. Se houver algum Criti-
co, que affim o prefuma, poderemos d.izerlhe que na tem a itiftruc-d ne-
celfaria para el:e CQnhecimento; e por hora. bafia refponJcr com o Abbadc
Le Batteux nm feus Princip. de la Litteratur. art. 3 n. 9
He htrm merito (diz eHe) muito medi0cre o pintar na Podia hum ho-
ntem virtuofo. A poeft.a na trabalha fobrc efie ohje8o. Virgilio fez do feu
Here hum.homem perfeito: eHe be pio paJ:a com os Deofes, e tamhem com
feu Pai Anchiifes ., elle mofira hum grande affcto a fua mulher, pois a vai
bufcar, fem alguma companhia a huma Cidade , occupada pelos inimigos:
na he menos affetuofo com fcu filho, pelos exceffos , que ohra por .amor
delJe. Elle he bom com os feus companheiros ., que elle dcfeja tanto fazer
venturufos; e ate com os feus mefmos inimigos dcicjando que todos fe con-
fervaffem :. Alem difio he bravo Guerreiro., !bio Legislador, br'm Pai, bom
Rei, bom Senhor. Porem ete homem he hum proJigio, e na hum homem.
O feu retrato foi. feito muito ao gofto do _l\rtifice . .EI!e he admiravcl; porem
h uma a:tniraa muito fria, notanJofe como hum objclto., que cfi
muito difl:ante das noHs foras ., e da nofi imitaa.
Se quizell:e, teria elle ajuntado llt> mcfmo Here a pruJen-
de Nefi:or, a fineza. de Ulyffes., a dignidade d-.:! AgamemnoJl, e o valor
de r na querendo fazer feniii o bom , pode Ler que o fizdfc
n1elhor, do que Virglio.
O Heroe hc mancebo , o mais vigoro!o , e o mais bravo da arma-
da: elle he ta gem:il, que eftando disfarado 11:1 figur2 mu:her entre hu
ma tropa de fui necefario a lwrr. homem t;; fino., como Ulyf-
fes de huma para o conhecer; e i-flo rncfnlO nos faz admi-
rar mais. a fu-a virtude: lle tem hum bom, e. hum grande cor<ia: cllc ama
os Povos, cUe efi:ima a amifade, eHe refpeita os. Deofes: mas fer.n etT>bargo
deita excellente inJole, e deitas qualidades heroict\s, hc cole-
1
e o feu fog--> exc\!de os Jevrdos limit{''i ; e o faz obrar algumas acoens
uimin-ofas .. Corn ''Ido, ta.l , qual elle fe nos reprezenta; fe admira , e fc
alai e fe,n duvtJa fe menos fe folfe mais perfeitoi porque pareceria
-ve;dad.eiro , mais corn.poto.,. e menos. ingenuo.
, - Co11to V.
J u!Hfica talvz que entre a ei11nencia
l)e hun1 fupretno efplendor, aiuz fe ecclypfa,
Q1e o esforo leva ao ten1plo da
N a fe enche fetnpre de brilhante gloria
Hun1 Efpirito illufire : o ardor fe engana
Se a tanto afpira na fraqueza humana.
Vendo o Hidalca rendida a Fortaleza
De Pangl , e ton1ada a artelharia,
Ficou n1enos foberbo, e n1cnos certo
No poder, con1que o nun1ero das tropas
A victoria lhe tinha alfegurado :
Entre as fi1as paixoens defenganado
Conheceu que das arn1as a contenda
Na o tinha feguro na muralha :
Cuida fo em que o en1penho da batalha
N a decida a quefl:a , antes procura
Algun1 efiratagen1a, con1que pcffa
J)esbaratar a arn1ada , fen1 que arrifgue
No recurfo , en1 aue a afiucia fe dilate-
- .l
Nenhum dos feus foldados no combate.
Com efl:a ideia tinha conduzido
Para roda a ribeira da Cidade
baHs tecidas * com arbufl:os, J
. . Sabef!do elle por avifo dos gentios, que Timoja l trlzia , como pelo
JW acLma eilav" muitos paros ard,nados fera aquclla noite feguinre em
Com.-:
t86 A Co11qttijla de Goa."
J cevado-; no azeite, e na rezina
Para quein11r as nos, quando declina
A para a. barra : Affonio o fabe,
E prc\renindo o i1npulfo , 1nanda a Beja,
A , l\tl1rtin:> , e Caia verde,
Hon1en1 capz d:1 empreza , que fobilfem
Pelo rio a acendellas : acodira
Os e1n paros, apenas vira
Qal era o nollo intento : Dif}1utoufe
A aca con1 grande ardor; e foi precifo
(t1e a nofl artelharia detiveffe
O arrojo l\1auritano: os tiros dera
Signal - noifa efquadra , da difputa :
Pron1pto, e ardente Noronha acode luta,
E con1 elle Qlinele , infeparavel
])a co1npanhia : l\1as fe excita
Com a fua chegada : o 1\1oiro itnita
A noffa indignaa; e hun1 grande elrago
Sofre na refiilencia , I-Iutna frechada,
Qte
contpanhia de muitas balfas de lenha. cevadas ele azeite, e rezina para lhe
pore:n o fog) ao tempo da mare virem foLre a nofl. armad::t , mandou a Dio-
go FernawJe<> de , Capita de huma gl, que os fofie queimar , e com
elle fora:) Aff.Jila Pdf.,a ern outra , Siau Martins em huma gaieota , e o
mc:l:re da no frol da R,f.t , charuado C.1Ca de alcunha, por fer homem
defpejad0 para cftas coufas , &c.
Barros Dtcad. 2. Jib. 5 t"ap. 7.
entre os n,.,ffJs , e os iVIouros hu ma porfia de lanadas, e fre-
ch;:.Jas, que dur-Ju hun tnu pedao , t Z hum.t frecln , que atravelou
perna a D.J&n Antonio de Noronha, de que dc1hi l poucos dia.-i n0rreu.
. . - lbid. -
Ca11to r.
Noronha recebe em ht1ma
O nolfo ardor n1itlga , e o incendio afroxa
. Do nofio irado in1pulfo : Efi Qlintde
A ffliao , . e inconfolavel na ferida ;
Ma1s e.fiin1ando de Noronha a v .ida,
todos os progreflos do trirn1pho,
lnfl:a , e pede mil vezes fe recolha
Os Capitaens armada : Na prezena
Do HER()E fe expoem o Athleta generofo;
Defangrado , e fem ufo dos fentidos :
N a podia encobrir os feus gen1idos
A afflia de Q.nele ; Affonfo efiava
Cotn hun1 fen1blante inteiro entre os horrores
De.fl:a grande defgraa : Superiores
Sufientava os alentos aos infultos
Do , e horrvel fado : parecia
Q.1e nem dentro do peito inda fe ouvia
.J-\..lgun1 eco da lfl:in1a : fereno
Entre a borrafca do run1o-r terreno
Se achava o feu valer , ta claro, e limpo,
Con1o eil na tormenta o exce1fo Olyrnpo.
Logo a ferida deu pouca efperana
De ter algum remedio ; e fe1n alguma
Deixou a tri.fie armada , quando os herpes
Perfuadira que hervada a fi:ecl1a tinha
A
A Co11qttijJ.1 e Goa.
A brbara tnalicia : J a camnha
Por infi1ntes morte aquelle egregio,
Sufpir .. H.-lo , guerreiro; e aHegurado
DJs SJ.cran1cntos no efplendor L'lgrado,
.i :ls , n)hun11 idade florecente ,
Cerrou luz do dia eternan1ente.
l\1orrel:e etn fitn , O) inclyto Noronha ,
(Exclan1ava e fer crivei
eu po!Ta tnda viver, quando te apartas
Para (ai de tnim ! ) daquella viila, ..
nunca, coma a aguia, que regil:a
O feu an1ado objeao , o teu fen1blante
Se atrevia a deixar , nenhum infl:ante ?
E logo ( levantando ao Ceo os braos ,
E po:1.Jo fitos tan1ben1 nelle os olhos ,
Cheios de an1ar!io pranto , e os duros geolhos
l\1al podendo itrer o grande pezo
Do corpo defcahido ) aflitn profcgue:
()) j Noronha in1movel; he poflivel
Qte eu te na veja mais ? que na infofrivel
Angufiia de perderte a vida dure ?
a aftlia , e a defgraa. fe conjure
Contra min1 com ta grande fentin1ento ?
E que inda fe conferve o trifie alento
Na
Ca11to V.
fi
, .
Na violencia implacavel de a magoa.
Gemia , e fi1fpirava ; e as faces de agoa
Se no clan1or de fufpiros:
(
Eu fui ( torna a exclamar ) quem deu aos
Da Parca , o tnais atrz , e fero irripulfo
Pat:a apartar do corpo a alma egregia:
tirOS
Eu fui , eu fui 'o brbaro homicida
De ta illufire , ta heroica vida :"
N a foi o horrendo golpe , fulminado
Contra ti ; contra mim he que difpara
O fado a aguda frech ; que envejofo n1
Dos meus puros affel:os , na podia
Sofrer de tanto incendio a fympatia.
r
t
t
t c
r.
Sena te amara tanto , mais ditofo
Serias ; mas a minha defventura r
He que f te conduz fepultura :
N a quiz tirarte a forte o alento -invitl:o f "
julgar a -fineza por delil:o ; .1
E f , em odio meu , decreta '
eu fique com a dr; tu co) a feta.
J _nem podia fufpirr .
Crue desfalecido , e no feu pranto
. Se cumpre a ceremonia de la v arfe
, __
. . ,.....
\
J
A Co11qllijla de Goa.'
O Cadaver infigne : efl:ava Affonfo
con1o inienfi.vel violencia
De fie rafgo de Clotho : l'I egligencia.
Parecia o valor: Nefie Sobrinho
Funda v a a expel:aa de que o caminho. 1 r -
Lhe abria a HeroiLidade , e q inda ao ten1plo
De hun1a ftna imn1ortal , con1 tanto exetnplo
l)e fublimes. acoens' fe levantara ' rJI. _
Se ta cedo o . rigor da, forte 'i H t.
o n!! arrcbatai"a dos feus olhos : 'l -r. l . t
Efta imaginaca era ta forte , 1t
igu;l_ ab i:efndalo da _ _; morte-;
E por n1ais a confianiq enta fe, etnpenha
A bufcar hun1 esforo , que a detenha
No feu aflento in1n1ovel , na
fe poH em . tudo o -golpe; r: ?
a aln1a padeceu ; po.is no fernblante '
Aiguma voz fe ouvio dc.ila ferida ,
t Sen1 peito "pedenti9a: _L ,J."''
Era Aftonfo moxtl ; . indcfpenfavel t, P. ,
De pagar ; inda eii1; taqta ,
Efte tributo .-. lei da Natureza .. ,")
. - ,: . .
} ._: .
l.
Cuidava fe no do . 'r rn
Ivlas o amor de Qliticle .n l confente
alguen1 fe .meta I}e.fia ,
. . .
'
(} .:
I
I .;;
L -
J
. '
-E
CtlltO r. I 9 I
E quer que a elle f fe lhe pern1itta :
Lutando com a pena da alma afllita ..
Unge o corpo; e efie horror da morte feia
Nos liquores da- Arabia, e da Sabeia -
Pertcndc defmentir ; e entre os aron1as
Parece que refpira o fer caduco :
A n1y1-rha, o cinnaq1otno , o calan1buco
Se oppoem corrupa , a onde intenta
Na viil:a, e na letnbrana lafl:lnofa ,
fique inda a faudade mais preciofa.
Quinc!e tan1br:n1 foi quem no ataude
O cH pu depofita: Qlem o cobre ,
Com hun1 panno de purpura; e en1 feus
o leva ao lugar , que fe difpunha
Ao deicano das cinzas : Defcompunha
O apparato do enterro o amargo pranto
De toda a trifre armada : Catninhava ,
Com tardo pafl , os Capitaens gen1endo
Eni profundos fufpiros ; e na tendo
Valor para tirar da terra os olh_os:
Arrafradas as armas, e as bandeiras,
Com luto acerbo , as mximas guerreiras
Nos funebres afpel:os conve,tia :.
Os fune.fl:os tambores proferia
Hun1 lugubre n1mr no rouco accento :
r
r ._ t
. l-
A Co11qttifla de . Goa.
. '
rudo efl:rondo. o mlfero lamento
Na qu_eixa das furdinas fe acompanha : .... J
Na fralda delfa brbara montanha ,
allotnbra aquelle golfo ; ha caverna
Se rafga, onde parece que o fegredo
Nos feios mais profundos de hum penedo
fazer hum retiro , em que o murmureo
Das ondas , e dos ventos nunca oufi1ffe.
Fazer patente ao Eco : Aqui fe entrega
Ao fepulcro o Cada ver, no entretanto
{tle occafia na fe d de conduzillo
Ao defcano da patria, e a os: refplandores,
tetn oo feu jazigo, os feus Maiores.
em pz ( diz o de
J nefl:e derradeiro
Fica en1 paz , O) luminofo ,
Depfito do incendo , . . _
Ern que h tuna ahna ., ta grande , tllufl:re ardta
Se menos viva no ni.eu peito fora i
. Do meu atfel:o a chama brilhadora ,
Dos meus extretnos a immortal fineza ,
Eu te envejara: ne{_l:a defpedida
Efle defl:ino , que difpz a forte :
Pois qttando havia ta ho11rada 111orte,
Canto T.T.
;J 11a podias ter 111nis larga "cida. *
~ 1 e 1 n podera fazer que ta felice
Fofle a n1inha, que achaJTe aquelle impulfo,
~ 1 e hoje dos noffos olhos te fepara !
o) fe ao ll1enos fizefie a forte avara
~ I e entre o continuo infulto da- men1oria
Podeffe o n1eu alento, ou n1eu getnido
Acabar etn faudades confutnido !
N a podia apartarfe do fepulcro
T a extretnofo amigo ; e con1 vio1encia
O arrancara da quella fotnbra amada,
Para. fer conduzido nofl arn1ada.
N
* A outro D. Antonio de Noronha fez o noffo Camoens o Soneto, quo
he o 12 da primeira parte das fuas rimas.
Em Ror vos arrancou , de enta crefcida ,
Ah Senhor Dom Antonio a dura forte,
Onde fazendo andava o brao forte
A fama dos antigos efquecida :
Huma f razar, tenho conhecida,
Com que tamanha magoa fe conftJrtc;
Qle pois no Mundo havia honrada morte ;
~ e na podieis ter mais larga vida
&c,
A CON-
194
\
A CONQUISTA
DE GOA.
Poetna Epico.
CANTO
tA T rifteza da morte de Noronha
. Acabou de affligir os Portuguezes ;.
efiava com os anin1os quebrados
. Nos rigores do Inverno , e na penuria
Dos viveres precifos : I\Ias a Curia
Do governo Celefte , preparados
1\Iuito dantes lhe havia efles alentos_,
Qyc pendt':ln dos excelfos
'rrevendo o disfavor daquella. emprez!t
Tinha difpofi:o noffa fortaleza
O auxilio antecipado, efiin1ulando
O Lufitano llei a oue acudi1fe
.J.
A) fagrada Conquia com as
a ua
Canto 1/1.
! Se atreve!re a tirar da Monarquia.:
Era alta noite ; e j no aureo leito
Entregue efiava o Rei ao doce fono;
Qlando , illufirando as fon1bras do conceito;
I Lhe apparece das Indias o Patrono
En1 hutna branca nuvem , con1 a infignia
Do feu proprio n1artyrio , e no fen1blante
Brilhando aquelle ardor , que o peito cxhala;
E entre golfos de luz, allim lhe tlla.
N a es tu , Q:> 1\1onarca Lufitano ;
Q1em, com valor , e zello mais , q
levado o efplendor das roxas
A todas as campanhas cryfialinas,
Q1e nunca confentira fer tocadas
Ate gora das quilhas mais oufadas?
Na es aquelle mefmo , que pozefie
Do horrivel torn1entorio o vulto agrefie
Patente cxpel:aa das Lufas poppas ?
N a tem as tuas invenciveis tropas
Arvorado o madeiro facrofanto ,
Do Mllildo todo com pavor , c efpanto
Sobre a cerv!z do Tauro? O Hydafpe, e o Indo
N a efta fuas margens defcobrindo
A-;s altas pertenfoens dos teus projel:os?
. . N 1-
Po ..
.
A Conqttijla de Goa.
Pois ngora he precifo que os abetos;
Os_ pinh<?s, ou os cedros fi1rcadores
con1 os bellicos run1ores r
A ta gregio intento : Mais q nunca
N eceffita efl:e errante donlicilio
De hun1 pron1pto , ardente , e
l I
Diffe ; e ao tempo que a luz deh'lpparece ._
Acorda o Rei : Da cama alvoraado
Se ergue no tnefn1o infiante ; e anciofo ordena
A rn1aS ' tropas ' e para que logo -r
Nos aprefios -da .fbita partida :: r I
Seja a India alentada, e focorrida
.. ,
I ; "'
Partira fete nos fobordinadas
1
, t
1
Ao bafia de Gonalo de Sequeira;. ..,f . t :Ju
De que era6 Capitaens Cunha, Alvalade,
Nunes, Loppes ,_ Moreno, e Joa de Aveiro,_
ai em de ter no n1ando con1panheil:o , , ,
Servia de piloto a toda a efquadra :. - .> .. i :'
Outros quatro navios deferia ( J,
l'an1ben1 ao golfo as vellas ; qu .. e regia _ I vr
Gon1es , Silva, e con1n1a_ndados. o J
Por Diogo rv1endes : N:lhun1a, e'.n:loutra parte"".
Depofitava o ardor do fero lVIarte 1:- .l ( c-
pe gente, e munioens hum nobre
- E
I
Ca11to VI.
E ao tempo que Albuquerque ao n1ar fahia
Por fe livrar da n1lfera agonia , *
En1 que pozera a arn1ada o Inverno , e a fon1e,
Junto ao Cabo , a que os no fios da o nome
Da Ran1a , que a tres legoas de diftancia
Fica do rio , que deixado tinha ,
Encontra com as nos de Diogo Mendes,
O que deu grande alento a toda a annada ,
I E inda mais con1 a nova
I De que vinha Sequeira derigindo
Outros fere navios , que teria
J . dado fundo em Cananr , aonde ,
N 3 ln-
* Affonfo de Albuquerque q como defejava tirar a gente daquelle traba-
lho , que paflva no rio de Goa, tanto q. o tempo deu Jugar pos fe logo fora
dclle.
lbid. Cp. 8.
E fendo tanto a vante como o cabo , a que os noffos cham:a da Rama ,
que he tres legoas do Rio, donde fahira, viral', quatro Vellas, que o:s me-
teu em ta grande obrefalto, cuidando ferem Rumes, que fe pozerco. to-
dos em trmas . Huns e outros fe viera a conhecer nas , que
tod(Js trazia ferem do mt:fmo Senhor. As quaes quatro V elias era parte ,ia
armada, que ElRei D. Manoel mandou o anno de dez qurllas e
verdadeiramente, fegundo a gente, q Aflonfi) de A lhuqucrque tinha ; andava
cortada de trabalho , fe efi-: anno ERei o na provera com gente frefca , e
pofia nas foras de fua , trabalhofamcnte podera Atfcnfo de Albu-
querque acudir a quantas coufas tinhot em abert:<>, pera fazer , e dcr(,is f;:cce-
<1er.l: Mas Deos infpirou na \'Oillz,!c delRei em mandar t!uas
arm.Jdas .. A primeira fri de fete nos, Capita mor Gonalo de f( quC'i1e1 ..
A outra armada, q era de 4 V Capita mo r Dingo M eJ"1des cic- \' ...
celJ<lS, &c:. (Ncfta q diz Barros teve o Rei p:na rrandir dhs 21ma-
dds lndia fp fundou o Fr.ifodio, q prcdl:zlu o i\pdlolo S. Thc rrc no <'p-
parecinu:nt0, q lhe ft:z) Ti ilha Gafpar de Pai,a .. -. ql--e ' m tres
va':ios anclale 11:1 barra Jc Goa, e na entr41r, ou fahir nvic, Gl!C n<:
c11e no fundo.
A de
-
Inftado de noticia ta gofiofa, , - l
]'VIanda Affonfo , entre a ancia , que o defvella,
Endireitar a pra , e abrir a vella.
Antes que_ o HEROE o golfo procuraffe, ..
Por fufrentar a aca da fua en1preza
Ordena ao igneo Paiva que guarda1fe
A barra , co1n aquella fortaleza ;
Q1c no fcu ardirr1ento fe efrimtiia
Ng peEnittindo nunca que fahitfe,
E entra.He que na fundilfeo
N a fo por confervar o rnefmo affedio
Lhe deixa tres navios, n1as atrende
A) do fepulcro do Sobrinho ,
Por na ter a caverna outro can1inho
podeHe ini1ltallo , que fogeito
Na fofle s noHs pras: Conhecia
Ali-.ran1i a Caverna, e alcana a guarda ,
One do tnar fe lhe faz , e inda defeja
c .
e fie illufl:re ada Yer o a
De rehquias , que aos frd.idos conjuras
Poil configurar : entre os efcuros
Silenc1os de hun"!a noite renebrofa
Deice. ftincbre alcoba ; e quando Intenta
Entrdr pela garganta macilenta
D
Ca11to VI ..
Do concavo funefio , occulta fora
Lhe etnbarga o infan1e infulto : torpe a planta
Na entrada fe deten1 : J fe quebranta
No mefn1o arrojo, que atrevida a move:
J lhe falta o alento , que a conu11ove :
Caie huma , e outra vez; e na defifie :
Erguefe efpavorido , quando a trifi:e
Nefanda vifl:a pondo nos afpel:os .
De lu.1n1a Cruz , que o fepulcro authonzava,
Julgou que efl:a era a Juz, q o fuln1inava,
Pois della fe defpede aquelle incendio ,
o tinha fttbmergido ne11e afogo :
Confufo , e amodrentado fe retira;
E cheio de- pavor , de raiva , e de ira ,
Conhece que h n1ais alta potcfiade
Sobre tanta n1aligna atrocidade.
Chegou Affonfo a Cananr , levando
r perfuadido a Mendes ,no projeto
De voltar fobre Goa ; * e agora intenta
. N 4 , , Q1e
Depols que rerrcfentou efl-as e coufs a de SeqJ<:ara.,
Diogo Mcnes, perfuadindo os fer com clle ftito '. Diogo
H_endes prometeu que feria nifo . Gonalo de Seqm-ir.l .. fc de!;r-
lll!lou de todo nifo . e mais GUe fcr;-undo o que tinha ou\'ido em Co
:ham, vinha, a elle lhe parecia
0
tcr clle Afic>nfo de P..lhuq1:c:que ou-
coula mais importante ao fcrvio deiRei, e a que <.cu-
hr, que a tomar a Goa, e era a o-uerr2. oue EIRci de Coch1!11 ua;ha C<'m
lUm que COm O favor d9 C,;m:1rim de O ia l.i:!J'al
Remo ' dizendo que por fer morto o Rei vdho, feu Tio _
2
( llc pcrtcn
.. li a herana. lbul.
200 A Co11ijttijltt de Goa.
Q1e Sequeira tambem o acompanhaffe ;
Porcn1 nclle encontrou, fem q ,o efperalfe,
H uma efiranha averfa quella em preza:
Diffelhe que feria mais conforme
Qte clle folfe acudir antes , que a Goa ,
A) perda de Cochim : Tinha ficado
Na regia fucceH da queiJe efl:ado ,
Do Rei velho hum fobrinho , .contra a ideia
De hun1 Primo feu , q efiava na
De poder confeguir a illufire herana :
}J a occafia a furia ardente
Dn. infan1e , antiga , indon1ita Serpente
De confundir o intento de q a armada
Profeguiffe na emprez.a comeada ;
E por chatnar o I-IEROE a outro objeto,
T on1ando o r o H: o , a vz , e inda a figura
De hun1 Aio defl:e Prlncipe , lhe falia
Deita forte: * Na fei aonde encobres,
()) illufire n1ancebo , aquelles nobres ,
Genero [os alentos , que .z adquiriile
l)e hu1na coroada orig_etn , fe no trifie,.
eftado, en1 que te vejo
Se pode contentar o teu defejo ..
Ta
* Qir.to nexo contra a empreza : Efie nexo tem dois cabos: Hum
1
de diJiis .. dir o SeGueira a emprezc\ de Goa : outro o d-a guerra de Co
chim pelo demonio , que interrompia a corn1tila da men
idade.

Ca11tO ri.
T a limitada herana h e hum diadeJna ,
a trocas pelo mlfero dfcuido
De l1um defcano , fem ufo , nem alento ?
Onde efi teu altivo nafcimento ,
201
fofre , bem que a dr no peito exclame,
A injuria de huma vida ta infan1e?
Se me que os meios na alcanas
De poder refiaurarte , na te admitto
Efla torpe defculpa : Por ventura
Defconheces o odio , em q arde fempre
O irado Zamorlm contra efie Reino
Pelo favor, que deu aos Lufitanos ?
Ha na colera mais infanos ,
Do que elle tem bufcado para verfe
Por armas fatisfeito defia affronta ?
Pois como negars q efl:eja pronta ,
Com o igneo furor do rudo Marte ,
Toda a fua paixa para a j udarte ?
Acorda deffe fitnebre lethargo ,
Em que a infamia te pz no jugo amargo ;
Recorre ao Rei de Calecut , e innunda
Com hu;na fora , e ancia furibunda
O Reino de Cochlm ; e entre a violencia
Dos ardentes , dos brbaros horrores ,
Vai
20 2
1'1 Collqttijla de Goa.
\r ai o throno ocupar dos teus Maiores. 1
(
Apenas diffe; o Prncipe enganado I
logo a Calecut pedir focorro : I
1\proveita a occafia da nova guerra C
O In1perador ; e poem a terra _ J
Do noilo Aliado em arn1as : Finne afylo (
Era das no1fas nos aquelle Efi:ado : (
N a havia outro porto , ou Fortaleza ,
melhor nefl:e ten1 po alfegurafl e
O nolfo errante efl:ln1tdo : precifo
Se fazia que o l-lER OE, cotn efie avifo,
Acudiffe irrupa ; e efia era a ideia
Da Serpente Infernal ; pois defie modo
Jlertende confeguir que na infifia
Albuquerque , de Goa na Conquifl:a.
Ben1 o difpunha o monfiro maliciofo,
-Porque Affonfo julgou fer neceflrio
O iocorrer Cochin1 : "Tinha furtido
l-Iun1 navio da Perfia nefie ten1po
De Cananr na enfeiada ; do qual era
BrdJ2Cc-l o Capita ; n1oo- arrogante,
Intrepido, e furiofo : () iliufire amante
Lernbrou enra ao 1-IEP\._OE q ihe cu1npriife
A redua _da P,ltria; elle aproveita
E fia
. i
Ca11tO ri.
:E fia boa occafia , e determina
v tambem agora * Carvalhofa ,
:com a Embaixada ao Rei, q fegue o rito
Do genro de 1\llafoma : e.fl:in1a muito
1
0 Perfa a Comi1l ; e defpedida
IA no ; deixando quafi toda a efquadra
O HEROE em Cananr , f com a gente,
Silveira , e Serra tinha levado
I
A)quelle meftno porto , acompanhado
T a fomente de duas caravellas ,
E de fete paros , defere as vellas,
1
Levando l1un1a gal por capitana : -;i
Com efie breve aprefio furia infana
Das efcumas fe entrega na certeza
Q!-1e o valor n1ais , que a gente , no perigo
Salvar da opprell o Reino an1igo.
N efia auzencia de Affonfo difcorria
Con1 liberdade os Capitaens na en1preza
De
* Elle mandou Rui Gomes Carva1hcfa .... com huma c:uta a E!Re' de
Ormuz , e outra a Cogc Atar feu GnvernadlI , pedindolhe que a efhs duas
peffoas q elle mandava ao Xeque Ifmad &c.
lbid. cap. 3
E porque na fc:mente por. cauf da pratica de G0r.alo de Sequeira
mas ainda pelos recado3,q dia tinha. cle Cechim quanto. import:tl1.a
determinou Aflonfc) de Albuquerque h ir- l,. e d-eixou em Cananr
toda a :.amaria : forrente levou huma- gal, d-uas- carallas' e ftte da.
terra; quaes fui a mais da }rente de Jorge Ja Silveira, e Franci-
co Serra, i vi,ra. ali a Cananr ter cgru elle de Cm:him.
lid. cap. 8.
de Goa.
De feguirfe a Conquifia principiada :
Em varios votos * fe divide a armada:
H uns approva o outros o irnpugna:
mais o era Sequeira :
Mendes lhe diz enta defia tnaneira.
\ (
Eu ta1nben1 entendi q efia ,
Qe A_ffonfo nos propoem , mais valentia
N a fofe , que htnn arrojo temerario
De querer pr o jugo n)hum' contrario ,
tanto excede fora Portugueza:
llermitto que fe efcale a Fortaleza :
N a h e eila a maior difficuldade ,
ao nolfo ardor fe oppoem ; n1as a Cidade
Cotno fe pode confervar , efiando
Setnpre em continua aca contra eile alento
O Dynafl:a mais fero , e poderofo
Do Reino de Decan ? N a he forofo
Qe prefifiindo o arco fempre armado . .
<t:1ebre a corda , ou q perca aquclla tnfiancta
li
no rlgido in1pulfo fe fufienta ?
Aflim me pareceu : Com tudo alenta
De forte o n1eu incendio aquella chama,
<t:e infunde , que ref pira , e acende a fama
No fe1nblante de Affonfo , que parece
Qu
Sdnditur incertum tudia in contraria vulgus.
/Eneid. Jib. 2. f/. 39
l
(
Ca1/tO ri.
uc nefl:a oppofia fe fortalece
nda n1ais _ a , enella
'udo quanto figura aquelle efiorvo.
applaufo , que teren1os de triumpharmos
e hun1 ta forte inin1igo : a caufa excelfa ,
ue nos leva a tentar efta viaoria :
Aquelle refplandor , aquella


inda io defie intento nos refulta :
... e tal , que ncn1 desfz , nen1 difficulta
ualquer _ etnpenho de hum valor infigne :
u o fngue darei gofiofatnente
. 1 T efl:a anin1ofa aca ; e fe a fortuna
N a _ quizer fer propicia s no Iras arn1as ,
Bafiar que entre os numeros brilhantes
Do ten1po _ indocil , a lembrana as totne
Para fazer eterno o noffo nome.
que tereis exprinentado . . _
refponde Sequeira) que eu .tenho
Em ta pouco o defejo de incluirn1e
Entre; os varoens da noffa Lulitania ,
fepu!tar, on1 torpe infania,
O tneu nas fombras : ..
A alegre aceiaa , que fiz do cargo ,
Con1 que o no1lo Monarca detern1ina
1 J J} : ' ( . ,. . {J; r,; . . .
: 'J. ; I
j ...
Cottqttijla e Goa;
Qye eu folicite o thlamo da aurora ;
Prova he bailante de querer que a vida
Na fique trifremente fubmergida
No filencio mortal do efquecimento :
Se me opponho de Goa ao grande intento
,_renho maior motivo , do q a audacia ,
Qye nefl:a aca fe exclta : eu o proponho;
Para ver fe hoje a volfa intelligencia.
Poder defculpanne a refiftentia.
Nenhum de nos duvida de q * a Ilha ;
A"'.J qual de Santa Helena o nome demos;
Hum afylo frondofo nos prepara
Qyando fe volta_ ao Reino ; e poucas
V ao bufcalla os Pilotos Portuguezes.
vimos India : Eu por defrino l
Ou na fei fe talvz por defatino
Do rumo , que trazia-tnos 1ne vejo
Coin a Ilha na fronte : Convidado
Do feu foberbo , alegre , levantado ;
Verde, e viofo afpetl:o, tne refolvo
A inquirirlhe o terreno : aos n1ontes fubo ; .
E de hum bofque fombrio , q em IE-aranha
Nos verdes labyrintos a montanha ,r
IVIe faie hun1 vulto , q eu enta quizera
PrE
! Apectafe o !!t:XQ, que pertence ao ramo de Gonalo de fequeiJ
CtJJJto JTL "' .. -
I?refiimir que feria alguma fera ;

imita a forma humana , ou feia fombra ;


a foledade infefia , e me procura
Defi11entir a proterv.ia na figura.
n1c depois o trifie objeto
[nda n1ais, que vivente, hum efqueieto
Pois apenas a offada lhe cobria
IA macilenta pelle: confi1ndia
1
N a crefl1a barba a for1na do femblante :
Sobre os hon1bros fe finge que fe deixa
1
Cahir , fem tino, a fordida ,
N une a de eburneo dente conhecida :
1
Nos olhos hun1a chama an1ortecida
Entre as negras peftanas [cintilava:.
Os defcarnados n1embros reparava
Con1 hum manto , c hun1a tunica coberta
De pelios arri<5ados : 1nal concerta
Os pafos n)hum borda , cheio de efgalhos :
l'J os antigos, nos tn1feros ,
e o feu roto v a : o traje , o ge.flo,
O retiro , e a trifieza , n1anifefl:o
l\Ie queria fazer que efl:e Eremita
Na quella refidencia
tra hun1 vivo exemplar da penitencia_:
entre o 1nefn1o
Na'
N a fei que . occulto horror .. no ardente afog
De hutna paixa inquieta , que duvido
Se efl:ava n1ais ferz, que arrependido .
....
Inda que para tnin1 ( n1e diz aquelle
Salvagei11 racional) j na he novo
Q1e aporten1 nefia Ilha os Lufitanos ,
N a deixa de cauir me novidade
Q1e penetres a ruda foledade
Defies cutnes , quaJ!do todos
Os que aqui deita ferro. fe contenta
De ver ao longe os ridl:icos fegredos
Defics brutos, inhofpitos penedos.
Tlvez algum incognito defiino
Aqui te para ouvires
Antecipadamente i'o que inda ignoras:
Comn1andando efi.,as faias furcadoras
Vens a ln dia bufcando, con1 a ideia
De que hs de auxiliar o oufado impulfo ;
Com que tantos galeoens batendo os ares .
Tem dominado o vento , e aberto os .:
Potetn infelizmente agora entregas
O teu defejo s ondas : Sepultada
Se acha toda a vehcmencia do
Na Conquifl:a de Goa: A India bufcas
Ca11to f/[._
A tempo que elle vendo a Lfa frota
Q1erer que efte eftrago , e efta
Se reftaure contigo : fe.- o confentes
''s defiinado s furias inclen1entes
De hum fado o mais cruel ; pois os conjuros
De hurn n1agico , q affifl:e aos fortes n1uros
Da foberba Cidade , de tal forte
Tem encantado o brbaro deftrito ,
Com o raivofo alento do Cocyto,
Qle por mais q o valor prodigios faa ,
Ntulca h de haver fetn
Cem vezes quinze com ds vezes quatro ,
E mais tres vezes .tres fon1a as Jegoas,
Qle va daqui Goa : e a efl:c in{tante
Lutando Affonfo efi com todo o inii!lto
De huma ingrata fortuna : fe efie occulto ,
Antecipado horror en1 tal difiancia
Pode fer comprehendido, fem que tenha
Sondado ( etn tudo aqui llo , que defenha
Nos fucceffos a forte ) n1ais que hun1ana ,
Sublitne inteJJigencia , n1e parece
Q1e agora cfrufarei de perfi1adi1Io
Com outra informa:a, con1 outro efrylo.
Teme, O:> Sequeira, as anc1as furibundas
o
Do
210 A de Goa ..
Do irnplacavel defiino : na confundls
O arrojo con1 o esfoxo: teme as. iras.
Do. efcnro precipicio dos. fucceifos :.
Ten1e a violencia dos, progrefos,
fe occulta nas Ie:is- fempre immutaveis
De tantos n1ovitnentos infonda.veis :.
N a te defpenhes. a fazer.. precifo
O que he fo :. Tu tens o avifo,.
Na. te queixes agora forte efcura , v u
0
S.e tu mefmo te. expo.ens defventura ..
1
Dife furiof ; e de improvifo entrando:
Pelo mais intrincado. do arvoredo , . .,;
Me deixou n?.hum efpanto ,._ de que nunca .
Pude ver livre a anciofa fantefia:
l\t1il vezes neH:e encontro dif(:orria ,
Sem poder afient.a,r donde. defcera
Efre medonho Oraculo :.
elle de alto favor fe
Mas na fentia em n1i1n algum
De merecer ta- ben.ificio._
Ju.lgava podia fer alguma t .
ieggeilons , roque fe . acende
O Inferno contra o in1pulfo religiofo.
nolfas: Conquillas :. duvidofo.
J ..

Ca11to f/f.
Andei por n1uitos tetnpos nos difcurfos ,
Sen1 conhecer nas luzes da verdade ,
, Se iflo foi i1lufa , fe foi piedade.
Poretn depois que chego ln dia , e vejo.,
A pezar de hum catholico deiejo ,
J cumprido o primeiro Vaticinio;
Confelo que ficou o meu definia
Preoccupado de forte ncfia infiancia;
Qle vendo indubitavel o prin1eiro-,
Tive o_. outro trunbe1n por verdadeiro.
Efia he a unica caui'a , _que me tnove _
A apartarme do voffo egregio :
Concedo que h e gloriofa eila Conqtufta ,
Mas fe acafo quereis deitar a viHa
Mais ao longe , e notardes q efie Efl:ado
Te ria totalmente agonizado ,
Sena chegaffe agora focorro ;
Se van1os a perdello niefma parte
Em que efi contra nos o Marte;
Donde quereis que venha nefl:e affedio
A igual enfermidade , igual remedio ?
Affim diffe Sequeira; e parecia
j ninguem oufva a refponderlhe :
02.
212 A Co11qttijla de Goa.
, que atell , depois do luto r
De Noronha, na tinha- proferido }c
N en1 hum a f palavra , arrebatado
No empenho de voltar ao iitio, aonde
Tinha as reliquias de hum objetlo amado,
Defl:a forte a Sequeira he que- refponde:
N a fe podera crer fe o na difreras
Oj grande Capita , que aquelle tril:e
Inopinado horror , que tanto exil:e
No teu fublitnc efpirito, fizelie
pa vorofo o n1al , que enfi.-aquecefre
Etl confiante, forn1idavel ira, , : ,- -
ta heroicatnente fe refpira
No teu invito coraa : Tu 1nefn1o
Confefls _que elfe Oraculo- n1edonho
( Sena foi illufa da tua ideia)
_Te trouxe intto ten1po confundido
Sobre a orjgen1, que o- tinha produzido:
l
Tu tnefi110 prefumpa de que o inculcaffe J
Hutn produl:o das mximas protervas
Da n1alicia Infernal , tambem te inclinas :
Se na horrenda exprefa tantas refervas
Te vem aos olhos das vtfoens malinas :
Se nellas a n1ortal ferocidade .
_ _,
!
,, Defatafe efte primeiro do.nexo .
l
- I
r . 1..

N ao fe pde encobrir ; COITIO pertendes
Perli1adirte que Jlguma Divindade
A os dan1nos te acudio ? 1"\alvez entendes
Q1e fe o favor do Ceo te prevenile,
'I' e mandaria liutn N uncio , em que e vilfe
'anta abon1inaca , tanta fereza ,
1\Iifrurada no horror , e na trifieza?
N a pode haver , n:a pode quem duvide
1
Q1e nelle infau.l:o aufpicio f refi de
Hun1 fraudulento eillmulo , difpofl:o
I
A que teu grande alento volte o ro.fio
A efla egregia Tu nelle advertes
para o tin1ido difcurfo :
Eu nelle encontro o venturofo curfo
Das palmas Lufi.tanas : Efl:e esforo ,
Qle faz o Inferno para intimidarte
N efia fublime em preza , jufl:ifca
O muito , que lhe de , e o mortifica
O nofio illufire intento; e a mefma angufl:ia
Do rebelde draga, fegura a gloria , ,.
Qle fe efpera alcanar nefta vil:oria.
213
Ninguem cr que elle he tanto nolfo amigo ,
Qte fe aqui defcobrifie algun1 pirigo ,
nos quizelfe feparar o dano;
O 3 As
----___-/
2 I 4 A Co;zq11ij}a de Goa.
As aftucias , com que anda o feu engano
S de preludio ao noflo alento
Para mais profperar o vencirnento.
E de que ferve a vz defie maligno,
1\lentiro;J contrario, quando tendes
palaYra , e a pronieil indefel:ivel
n1enos , q de hurn en1 q defcanca
A finnezrr do 1Vlundo ? Sen1 n1udana,
3
E fen1 alteraca6 , na le eterniza

Os cryilalinos vlnculos dos orbes,
Sen1 outra fora , e fortaleza , que efie
Imn1utavel fignal do exce!fo itnpulfo?
Todo o Univerfo fragil, e convuHo
N ao e por prin1eiro , do qrre falte
Efte divino etnpenho ? Os llortuguezes
N ao i os que ten1 dito tantas vezes
Que ao feu prin1eiro Rei lhe afegurara
Eilc n1efmo SENHOR efias Provincias ,
.Para efpalhar as luzes do Evangelho?
Pois co1no h quen1 fe aparte de hun1 confelho
P\..efol \Tido no eterno Confifrorio ? ...
E fe o nle[rno confelho ta notorio
Se tem j feito s arn1as Lufitanas
Nas Conqu!ilas do Oriente , fer crivei
eu veja Portuguez , ta vacilante ,.
c fl11tO VI. 2 I 5
({!1e repugne o defignio mais confiante ,
E o ruais experimentado nas proezas ,
Q1e hoje efl: felizn1ente defcobrindo
o que o Ganges cerca , e abra<5a o Indo?
({!tero em. fitn conceder que na fe acerta
Nefl:a empreza a Vilorta: Qiero exporvos
Todas effas imagens , que os efl:orvos
Da Oppofia contraria vos retrata
Na efcura tntefia : ({!te con1bata
O VolTo ardente esforo , fetn effeito :
Q.Ie ta grande valor fique Sogeito
Ao poder defigual dos inmi gos :
Qie vos julgueis nos bellicos perigos ,
Sem vida , nen1 alento; c que inda feja
A nofa defvcntura ta efiranha,
({!te todos acaben1os na Catnpanha :
Porem efl:a de!graia a maior dita
N a fer de hurrt efpirito guerreiro?
Exhalar o ll1spiro derradeiro
Etn defcnC.1. da LEI, que n1ais fublin1e ,
Vil:oriof, brilhante, i] !ui1re pahna ?
Se tanto vencimento alcanca a ahna ,
;,
({!1e tnporta que fe jac1e o .&:1oiro adufio
Qte do Corpo tritunpha? Aonde o fufto,
O pavor, e o pode .verfe,
O 4 Pre-
216 A Conqttijla de Goa.
Prezente efiando fen1pre efl:e defini o?
Direis q fe affim for todo o dominio
Lufitano fe acabl nefies mares;
E q:1e tantas fadigas militares
com ta nobre, e invil:o alento
infrar:.te fe perdem : Penfn1ento
e , que eu n quero meditallo ,
Q111to tn 1is produzillo : Qtetn as portas
Abrio do Tormentorio? abfortas
as ondas nunca conhecidas
.. l)e alguma oufada Vella? Q1em
ta invenciveis Fortalezas.
A-;, V ehen1encia das armas Portuguezas ?
Fofieis Vos, ou feria o Brao excelfo
Daquele mefmo DEOS, que tinha dado
A India por antecipado
A) V offa expel:aa? Pois ha quem creia
houve nefia firme ideia?
Ha de haver Lufitano, que prefinna
pofio que {e extingua, ou fe confuma
A geate , com q o Reino hoje pova
o_, gJ1f.:>s orientaes: <tte inda q em Goa
Se fepulte efla , q h de acharfe
E1tin:1 efr1 C:.>nquiH:a, e desfazerfe
Do .1\L TISSIMO a promefl? H umas armadas '
Hira, outras vlr : humas
No
Ca11to VI.
No mais fundo do mar, outras cobertas
Dos inclytos defpojos,
A palavra divina , e
A certeza de fer nefie henuspheno ,
I Sen1pre illufl:re, e confiante o Lufo
I
1 V os fois os que efl:a f me propofefl:eis :
V os [o is aquelles rnefmos , q me defteis
.P1.. Verdadeira liz defia dou.trina : _
Se a ella .na fe rende, e na fe inclina
Todo o voffo conceito , enta prefumo
enfinais contra a volfa intelligencia:
Mudarei de opinia , e difcorrendo
Ficarei que a virtude , e que a verdade
N a fe encontra n)alguma fociedade ,
Pois at fe chegou a ver o engano
Nos de hum peito LufitanQ.
A ta vehemente perfuaa na tinha,
refponder Sequeira: J convinha
E os outros Capitaens em fe offrecerem
A) jornada de Goa; e por Affonfo,
venha de Cochim , fo fe demora
Efie srande projeto, em que fe expunha
s I De todo o Inferno o brbaro gemido
I T a ferz , impaciente, e enfurecido.

Na
2 t8 A Co1trj11ijla de Goa.
Na fe detinha o HEROE em dar focorro
Ao Rei , que o Zamorlm tinha infultado
Com eila nova guerra ; pois no infiante
En1 que ao Reino chegou, pode dizerfe'
Q1- , e vencera * : -Recolherfe
N ao qtuz--,- fem que primeiro vifita.ffe
A Ilha de Anchediva, a cujos ern1os
Frondoios, e faudaveis, os enfermos
D.1 arn1ada tinha entregue: Outro definio
M1is fublin1e tambem o convocava
Para a quelle deferto : Celebrava
N elle a fama a virtude , e a penitencia
De hun1 provel:o Eren1ita , que affiil:ia
N)hu1na gruta da Ilha: Aqui feguia
Na tn:1ior folida todo o lnfiituto
Da Santa LEI, vencendo o engano afiuto
Da Infernal fedua ; e com a ideia
Do Baptitla nos n1ontes da Judeia,
V efiido com as pelles dos can1ellos ,
, e defcalo, e das lagojlas
F o feu fufi:ento , o ufa do infifte
Contra o poder do Abyfmo: o HEROE pertende
lnfl:ado de hun1 ilnpulfo Religiofo ,
Pe
* Defa::::tfe o fcgando ramo do nexo , com a vil:oria do HEROE cont:
as armas do Zamorim, que tinha iovadiJo Cuchim.
E1l: Eremita f1z antithefi, com o que vio Gonalo de Sequei
na Ilha de Santa Helena!
r Ca11to VI.
que benigno, e que piedofo, '
fens rogos, pozefle a DEOS na en1preza;
Q1e intentara a confiancia Portugueza.
A garganta da alcoba
Com efie intento, occupa; e nella o vinha
1
Conduzir para dentro o Anachoreta :
O concavo da penha era bailante
Para fazer o HEROE participante
Tamben1 da ruda cmera: As alfias,
Comque ennobrecia efie apozento,
Era huma caveira , e huma cortia ,
Q1e ferve de defcano ao corpo debil :
Hum livro , e humas correias , matizadas
De fangue penitente ; penduradas
Dos ps de hun1 Crucifixo, que illumina
Da quella efchola aplacida doutrina.
Eu fou (lhe diz o elfe Albuquerque,
De quetn talvz indignamente tenha s ..
Confiado DEOS, e o Rei todo o gove .no
Das Conquifias da India : O influxo eteFno ,
Con1que o AL TISSil\10 guia a hun1ana :J
!vle propoem que a exi.Hencia Lufitana
clymas 9rientaes , nunca a firrn
Pode ter, fem a, que a .. :
. '' p
e r-
220
.A Co1rquij1a de Goa.
Pertendl que efia em Goa fe
N ella entrei vil:orioi(J ; e o alto Coro,
htunildemente refignado adoro,
-N a pennittio enta que fe IograJfe
A noil prefifiencia : f'oi precifo
Deixar Goa outra vz con1 a efperana
De fcgui r con1 n1ais firn1e fegurana
A cotneada en1preza ; e com a vinda
Das nos , e gente. , que do . P"-eino chega
exponho l continuar o n1efmo intento ,
Abrindo efie feguro fundamento
A ta grande projetto: Mas q importa
Qle eu affin1 o difponha , [e a clemencia
Do AL TISSir,10 na for en1 nofi ajuda?
in1porta que o valor , e a fora acuda
A proCperar o itnpulfo , fena obra
A Vontade divina ? De que ferve
arrojado fe empenhe o esforo, e a arte,
Se DEOS na eiliver da noffa parte?
lnutiln1ente , fen1 o ter propicio
* pertendemos o edificio :
Pois he fomente DEOS quem o levanta,
E tan1bem, quando quer, quem o quebranta.
Vs , que nefia difl:ancia mais hegado
Eil:a-
Ndi Dominus domun1, in vanum laboraveruat qui zdi
tant eam.
Ca1zto VI.
!Efl:areis ao En1pyreo , e mais
frereis o Ceo .ao rogo , profertdo
Nos Ecos da Oraa , fazei q ouvido
1
Seja o noffo valor do Coro Santo :
Pedi que o 1\!Ioiro infiel incline o jugo
Ao Catholico pezo das imagens , . r
illufira noffas lnclytas bandeiras :
Pedi que as noffas coleras guerreiras
lnnundem quanto anima , quanto doma
A perverfa doutrina de Mafoma.
N a feja pelo pouco , que mereo,.
Seja pelo infinito, amante preo
Da Redempa humana : Pela caufa ;
E tambem pela vz, e impulfo ardente
De Ef pirito ta pio , e penitente. -
Dizia Affonfo, quando o Anachoreta
De repente ficou arrebatado
. '
En1 hum profundo extafis : Sufpenfas
Tinha as funoens do alento fenfitivo ;
E tornando a mofirar q e fia v a vivo
7
Depois de aiguns inftantes; defia forte
A Aflonfo refpondeu : Piedofo , e forte
Es , Q:> grande V ; a- piedade rt
Inda mais determina, e nuis perfuade
221
Ao
2 2 2 A Co1tq11ijltl Goa.
Ao AUTHOR r)!-
Para que o Moiro atrz; , e o horror perverfo
Do _t-\byfi110- deL'llente o torpe engano .
Nas 'r ic1orias. do I:ufitano.
L-, C " .1.. ._.
Goa fer de Chrifio : das mefquitas ,
Se abolir as mxirnas precitas
Do nefando Alcorm : fantificadas
Se ha de ver com as clufulas fagradas n 1
Da Biblia fanta : O ete-rno Confifiorio
Tem defiinado a Goa para Emporio
Da Catholica lndia : alta Cabea
Ser fempre do don1inio ,
na Afia fundais : Seu patrocnio
Lhe tem dado o poder de hum DEOS itntnenfo:
Efie he o anno , e1p q efi determinado
Chriflo occupe a Goa; e exterminado
Eternatnente fique o cfcuro Abyfn1o ,
E o torpe Mauritano no aphorifmo,
Con1 que o Ceo tantas vezes infultara :
Anno fetnpre feliz ; anno que inclue
O millenario numero , e a ametade
Defia conta, e dz mais, para que feja
De indefinita im-agem, con1 q a Igreja
Na harmonia das partes ali quotas c l '
F clicite as Provincias mais remotas.
Pri-
Canto VI.
Primz do Oriente a Epifopal cadeira
O Oraculo fa do Vaticano : J
Sete Paroquias, que fera exemplos
Das fete infiituioens , que a LEI da
Nos props nos M yfl:erios Sacrofantos,.
Ornar a .Cidade ; focorridas '-"
De penitentes, onde as vidas
Em devotos fiiencios reconhecem
As clifiancias do acerto , e do delrio ,
h entre o cego Mtmdo , e o claro Ernpyri(} ..
Goa na excelfa .mente fe prepara
ln da a maior prodigio : A luz preclara,
h de a.ffombrar o thlamo da aurora ,
A luz , da qual o Ori.ente inda fe ignora ,
Se efi difpondo
1
;no imrnortal alento,
Para encher, corn gloriofo movimento ,
De claridade; e efpanto a. cofia brava,
o Ganges fertiliza , e o Indo lava
Eila luz fe expor na
h a de ter de JESUS o e:xi:elfa Nome::
que excede a todo Q nome i e i. fua
soberana noa dobra os geolnos;
A Terra, o Inferno,_ e o Ceo.; e abaixa
Com ,. devotGr
vai defde a Efpherm, at g Abyfmo.
0
224 Co11qttijJa lc Goa.
. .
O Fundador SOCIEDADE J. lt
Vejo fer hutn clariflimo LOYOLA, c
h de vinte annos . deu ao Mundo
A egregia Guipufca : f por ESTE
Sublin1e alumno , Efpirito celefie , . i d.
Digna de eterno applaufo : Na defenfa ,-
fazia ao Cafl:ello. de Pamplona ,
Recebe hutna ferida , que converte
Em melhor profiffa o grane -impulfo J
na fua heroica alma: fem u J'
De valor , toda a_ bellica efperana
Poem na milcia, etn cujo- -gremio,
N a ha faanha , que na tenha premio.
, c
De foldado .de Marte a fer folclado .. !-
Paffou de ," com ta grande
alcanou nefie ardor todo o defpojo
Dos objetfo.s DEOS o guia,
Con1 alta infpi_raa a os
Deffe laufiro, que em myfiicos calores,
O h de encher de refplandores. ' ,.
T
A elle. chatnar contra as afiucias.
Da .tnal igria ferpente , outro foI dado
T a ill,u ('r e , e na menos alentado :
:Pigo ... aqitelle Prodgio de Na varra,
Canto VI.
do applaufo n1undano fe rettra.
A-:J infiancia de LOYOLA; e que pendura
Nas Aulas de Paris toda a vaidade,
lhe expoetn o efplendor da F acuidade ..
Tu fers , . O:> _XAVIER , effe. luze iro ,
Efle brilhante N unci , 'que primeiro
Efpalhe tanta luz nefl:e Orizonte :
Deitars hum preg, 'que fe remonte . ,)l 1 ,
A:>s gargantas do Tauro , e que
Os penhafcos , e embote inda os alfanges ,
Comque fufpira o_ , e . geme o
'1 ") . l ..
' .= .. )
T<?da a cofia, e. ferta da Pefc'aria
Ovir , com affon1bro , efl:a harmonia:
O horror antigo da doutrina opaca
Desfar Travancr, Ceila, Malaca:
Pulfar tanto' efrlmulo divino , .
Nas Ilhas de 'T ernte, e de Amboino ::
Me li apor outra vz tio claro efpelho . .
Ver brilhar os raios do Evangelho:
Daqui o novo Apbfiolo .. do .
Paflr ao J aparn , o ride alfombradas
Defia terra as fecenta, e feis Provncias
Deixar , com os brados fulminantes :
Em muitos defies Reinos- as .
.. p ... :
\
.. i
r --

A Coitqttijla de Goa.
Comque os prendem as n1lferas ideias
Do tyranno Infernal , enfraqueidas
Se ver , cotn a fora portentofa
tanta al:ividade luminofa.
Da China h de bater s duras portas
Efie grito evangelico, rompendo
Por in1n1enfos trabalhos, e perigos ;.
na Ilha de Sancham a ahna
F eliztnente dar quelle excelfo


11 4
Replandor , que lha tinha concedido :
No alento das Miffoens fer ouvjdo ,
Com faudade efte trnfito , fabendo
J ...
Q1e emmudece: huma , vz , a que na podem
Refifiir inda as , penhas , q enlaado
Tem a torpe dureza do pecado. '"' -
1
)
: . f u ,.
De Sancham a Malaca o corpo illufire
Conduzido fer ; daqui a Goa :
Tendo o Sol acordado no aur os ..
Depois da fua n1orte , quatr)CeQtas
E n1ais oite11ta vezes , q extinta
Se veja a fuavidade da mortalha,
Nem corrupa alguma fe perfinta . ..i
No faarado Cada ver : Na batalha , n
o
0
tempo , com a vida , : ..
. :>
Fi-
,Ca11to rL
Ficar vil:oriofo o humano alento;
E inda h de -parecer q o horror violento
Daquelle ultimo trance , rafgara
A vital contexntra , antes regera
O focego , em que a ahna .. adonnecera.
..., I
na foife dada a outro affumpto
A redua Goa, era precifo
ella fo.ffe Chrifian, para fer .digna
.Defie grande depofito ; e podeffe . .
Em tudo o q efie exen1plo promoveffe
Ser Erario fellz do ardente influxo , ir
h fempre de alentar o zello an1avel
Da quella. :SOCIEDADE infatigavel. 1 u
2
,., ,.., .
. . -;
J
.. {
, .
Defia brilhante , foberana origem ;;u, t _
N a f na vida , mas depois da n1orte :
Defl:e illuftre EMISSARIO do alto. f<?lio -l
N afcera . todas efls maravilhas ,
em todas as difl:ancias do . u niverfo' r
Lutando -com :o efcndalo perverfo t .) -.
Da adufia indignaa da eterna furia,
IIao de fazer Qs filhos de .. I.,OYOLA:
Do viEt:oriofo impu1fo defla chama
Se illufirar do Congo a ef( .. uridade , r J; J.
Levando Dias, 'r az , Sobral , Ribeiro
P 2 No
A CoitqrtijJa de Goa.
No invitl:o coraa efl:e luzeiro :
Do Brafil toda a inculta ..
F ar brilhante Nobrega. nas luzes,-
Procedidas da mefma labareda : ,
t
r ...
Da doutrina immortal o claro dia r- OfJ .JLll
Meter .na intratl:avel Cafraria
O efplendido Silveira : o aureo Mundo
J'
i
brbaro Peru' illutninado . I (\.._ t L;...
Ser pelos alentos de PORTILHO : Jd! ,,,. .
RUGERO, e RICCIO romper as portas, ;
Onde XAVIER bateu ;. e a culta China 1 n \
No incendio da Catholica doutrina :J
Banhada fe ver ; e todo o Oriente , :;,
Com tanta refp]andecente ?"
Se erguer deffa fombra , e1n q gemia
Entre o horror huma cega idolatria.: ..
'>jIoa ( ,r r-:b ' n ;- r 1
Pafinado efiava Affonfo ouvindo os ecos
Q1e na intrinfeca luz do
Reflelia as, vozes do futuro : . 1 1 : a1
O Oraculo ,venera , e- o. orga pnro ,. )f n,_1ah
Por onde o refplandor fe communlca : h
Humildemente inftou a que roga_ffe -.>1
tanta maravilha fe apreliaffe.- ,j o'-
Na eterna Providencia : ambos os braos i '
Deita aos pes do Eremita , 'lue offendido .r
(

I
Ca1zto VI.
Se moll:ra defie obfequio ; e defpedido
Da gruta , e de Anchediva , os faons efcolhe ,
Embarcafe com elles , e treslada
Efte novo focorro para a armada.
A CONQUISTA
.DE )GOA.
Epico.
CANTQ
1
VII.
F
Oi recebido em Cananr Affonfo
om , e alegria ; e fatilfeito
1 ambem fe achava de fe ter mudado
Sequeira no defgofio de feguillo:
O vento efiava brando , o n1ar tranquillo,
Propicio o Ceo ; e quafi de repente ,
Q1ando a 1natutina- no Orizonte
F efli v a ofliece a cndi da grinalda ,
Se leva o ferro, e o panno le desfralda.
. P 3 De
A Conqttifla de" Goa.
De yinte e .. tres navios fe con1punha
A Efquadra Lufitana : O Forn1idavcl
Obedec a Gonalo de Sequeira :
Diogo Nlendes governa o Deilcmido :
Capitaens do Pava, e Enfurecido
Era .Sin1a de_ Andrade, e Jorge Nunes:
Nuno V z, do Trita: Pedro
Do Delphim: Gafpar Co, do Fuhninante:
Sebafl:ia de l\1iranda , do Arrogante : .
Do Polyphemo, Balthefr da Silva :
Ferno Feijo do Gripho: Da Chimera,
Silna Martins_: Da Aguia , e do Terrvel ,
l;ernando Perez , e Manoel da Cunha
Dom Joa, :Qom Jeronymo de Lin1a,
Da Paln1a, e do V efubio : Do Vulcano
Manoel de Lacerda : Do Africano
Din1z Cerniche : o Bravo , e a Galathea
De Antonios Sa; Cofia, e Rapofo :
A Garcia de Soufa o Bellicofo
Se havia encomendado : O Furibundo
Tinha Affonfo Pefloa Co!lfeguido :
1
I
Duarte de l\1ello , o Sol : Diogo Fernandes ,
O Prlncipe : e feguindo a Capitana
Dera fundo . em Onr ; querendo Affonfo
--
Con'
* Efies nomes-com que fe difiinJ!uem os navios he conforme o dlylo
: os nomes dos Capitaens he fegundo a hifioria de Joa de Barros. Defl
cftylo fe lembrou Sol is na fua Hiftor. Mexican. lib. 5 cap. 20.
Cattto VII.
Confultar com Timoja o movimento,
~ t e melhor efrive1le ao noffo alento.
Chegou a tempo a armada , q -Timoja
As V odas celebrava * com a filha
Da Senhora de hun1 Reino , q conhece
Aquella mefma Cofia com o nome
De Garzopam : Alegra-fe o Gentio
De ver a nofa armada nefie Rio
Na feliz Occafia, em que podeffe
A pon1pa Lufitana acreditarlhe
O fefiivo efplendor dos delpoforios :
A Affonfo, e aos Capitaens faz toda a infiancia
Para haver de alcanar que nefie dia
Ao Conforcio atlifiiffetn : Permittia
O HEROE efia lifonja, p ~ l o muito
~ 1 e Tin1oja fe empenha em contentarnos:
Elle neffa n1anhan veio bufcarnos
Com todos os Parentes: As pelfoas.
l\1ais diftintas da armada os acompanha
p 4 ; .A
Timoja andava occupado em celebrar humas vodas , que ( fegundo feu
ufo) elle fazia com a filha da Raynha de Garzopa, pedio a Affonfo de AI
huquerque, pois Deos o trouxera ali a tempo que elle celebrava aqueJlas fefias
de fua honra, quizeffe fahir em terra com todolos feus Capitaens a tomar delle
hum jantar : Affonfo de Albuquerque por COf!!prazer a eAe Timoja , como a
homem, de que tinha recebio fervio, e havia muito mifier para aquelle fei-
to de Goa , concdell a feu rogo fal'lindo em terra em bateis; e elle em a ga-
le, Capiu Baflia de Miranda com os mais da frota, em que hia muita gen-
te nobre, &c. Jbid,
A de Goa.
A hun1a Cafa de Can1po, onde a Rainha
Comtnumtnente affifiia ; e onde. fe tinha
J difpofia em magnificas efirados
A lauta proviL'l dos Convidados.
Era a Cafa de Campo repartida
Em varias pateos, e diverfas quadras , _
nos angulos tem algumas torres, -
Por defenf, ou adorno do edificio :
Difcorre por detrs do Regio hofpicio
Huma aprazivel horta, que fecunda
Muitos tanques, e fontes, cujas agoas
Conduzidas por giros fubterraneos
Sufrenta todo o Ji1cco do terreno ,
Fazendo n1ais viofo, e. mais ameno
O frutlfero Campo-, con1 as plantas
Sempre frondofas, fempre carregadas i
De flores , e de frutos : No Recinto
hun1 grande lago , forma hu1n Iabyrinto
Hquidos Iifioens, entre os debuxos
Das Efiatuas , a arte dos Repuxos.
Aqui fe v N arcif0 nan1orarfe
Ourravz de. fi rnefn1o nos Efpelho.s llf tw
_ Do derreti d aUofar: , rompe
Con1 o agudo .. 1l o peito brando
. :-' I r }.
Ca11io VII. '\..
A fineza de Pyramo ; e parece L
Q1e he fangue , e na he prata , o <i liquida r
}leia aflt:.tada boca da ferida . ..1 >
Aqui , tocando a lyra o Thrace an1ante ,
Perfuade que convoca os arvoredos ,
Q1e a bla nas montanhas os penedos ,
Q1e chama as aves, que 1fpende as l feras:
E das agoas a mefma melodia,
Os Encantos da Clthara fingia.
Aqui , nadando Europa fobre o toiro ,
. Nos mefn1os borbotoens, q encrefpa o vento,
Se conferva das Nymphas os clamores;
E intenta debuxar a fen1elhana ,
Qte inda vendofe a efcuma ta propicia ,:-.';:
Creta de hum lado efi, do outro Phenicia .
. ,
'
Todo aquelle contorno fe dilata c:
Etn fecunda extenfa ,_ onde Pomona, r r il
V ertumno , e Ceres , doceJnente' a bona t' n
O brilhante thefoiro de Amalthia: '
Repetida h uma, e _ p u t r ~ alegre . ideia, ~
As Cabanas, e as choas fe dividem
' r
(_, .J
T
Por toda aquella ruftica Campanh: I ( "; r r?
J a no v alie, na ferra ; ou na D:J.Ontanha
. r . ~
Tem
A Co1tquijla de Goa.
Tetn alfento os Pa!l:ores: Rumas vezeg
No monte , apazentando as fuas rezes ;
Outras dando no campo s fementeiras
ToJo cuidado, que cnthefoira
A fh.tig1 no premio da lavoira.
Tinha notado o IIEROE pelo ca1ninho
A doce perfpetiva de!l:e theatro ,
Ina que rudo; alegre, e deleitofo ; .J.,. ,.
E etn quanto no apparato magefiofo
Os outros convidados fe divertem;
A-; Rainha , que o tinha recebido
Con1 refpeito , e agafalho ; defia forte
Lhe falia : J . tne confia de q a Corte
T rocai.s por efl:a plcida vivenda :
Pouca gente conheo, que pertenda
Aceitar a eleia , que vos tomafieis :.
_ Inda nos Reis tnais raro he efl:e exemplo :
Os Reis , que os olhos fempre tem no templo
De hun1a eterna len1brana , parecia
nenhum delles fe fogeitaria
A huma vida privada; aonde o Lethe
S no defcuido a duraa promette.
Nem as Rainhas defconhecem quanto
Convem Magefiade o refgatarfe
Ca11to VII.
Do filencio mortal do efquecimento:
Se tiverdes algum conhecimento
Das Tomires, Zenobias, e Florlpes,
N a deixareis de ver que inda o diadema
No peito feminil. confegue: a gloria ,
Com que os Reis fe eterniza na memoria.
Igualmente n1e confia que ao governo
Do Vofo Principado na perturba I
1
-
A affifl:encia do Campo, na faltando :
A voffa vigilancia s leis do mando, ..
E que affim aflifl:ls, quando he precifo ,
A os empenhos da Corte : O. que f noto -
He vir a achar em Clyn1a ta remoto
2
35
(E talvz que fe tenha por inculto)
Efpirito ta doce , inda que Regio ,
depondo do fceptro o privilegio, =a
Entre o trato gr.olfeiro Jefta gente,
De huma rufl:ica vida fe contente.
V os tendes (a Rainha lhe refponde)
O 1i1blime difcurfo preocupado
Do efl:rondo militar, * e das

* A Rainha fonava bem -o efpirito e Aff<Jnfo de Albuquer-que, pois na
Yerae poucos homens haver , que efejaflem mais , do que elle,.
zar o feu_ nome pelas faauhas militares , o que nota Joa de Barros De-
cada 2. hb. 7. cp. 1. com 05 leoens, q elle tuzia de M"'laca para Qrna.r <\ fua
fevul-
A o11qt ijla . de Goa.
obra o : nas bellicas can1panhas;
E de fie ilufl:re ob j el:o arrebatado ,
S por dig11os julgais tudo o que inflamma
O doiraldo c},a eterna fan1a : , ) (
N a conde111qp efie rpi9o defiino, . i c!
Comque a rrogancia humana fe defpenha
A os perigos n1ais arduos de Mavorte:
Mas fe advertires que--depois da morte
J 11enhun1 fuayza t 1 j
A aln1a, que do corpo fe fepara :
Se quizerdes julgar que tudo pra
Nas trifl:es da fornbra efcura,
Prefun1o que no' falfo .. ,penfan1ento
1
r
Da gloria. fragil de h uma fora dura, .
1

o
fcpultura, e com os aneis de diamantes , e de rubins, que e11e mandava
a meu Afcen<lcnte Rui de Pina, Chronib. mor do Reino, a fim de fazei
memoria das fuas acoens na quella Chronica. .J ( J _1 rL J
Porem pela paixa, com que o dito Joa de Barros falia nefia materia,
parece que nal") deixava de envejar etas dadivas do Albuquerque ; e talvez,
que fe elle recehtlfe fJiiaria, em algumas partes das fuas Decadas menos
_ dcfafeioada ao dito Aluquerque , e nelle lugar com mais decoro das joias,
'lue fe a Rui de Pina : QJe culpa tem o efcriptor de que Affonfo
de Albuquerque lhe enviatfe efles diamci-ntes? E que culpa pertende attribuir
Joa de Barros ao nofl Here de quC'rer ter benevolos os Chronifias para
eternizarem as fuas faanhas? N a fazia o mcfmo o In)perador Carlos V.
com todos os Efcripturcs da Europa? Em fim Rui de Pina, fem embargo dos
diamantes, que recebeu na fez memoria do Albuquer<lue nas fuas Chro-
nicas; mas para. que ella divida na ncafie em aberto. veio dali a mais de
annos hum feu ddcendente a , fem fer neceffario conl
tra!1ir nova obrigaa com os diamantes da lndil, pois ninguem dc:ixar de
1
dizer -que nn intenw defle Poema pede confiderarfe outro intcrefc mais, que
o da gloria da Patria,. efpe-cialmcnte em hum Reino, aonde fe faz t;t pouco
Cao femelhantes Ef<.:riptos.
v Ca11to- VII.
O caduco efplendor de huin forte -alento
N a porieis talvz : T a prefutnida
Pode efiar na extenfa a noffa vida ,
~ 1 e feja necefario que intenten1os
,..._f'a feros n1odos , ta mortaes extretnos
Para. ron1per o lao , que a conferva ?
Elia tem em fi mefma aquella chaga ,
Com que ao ultimo trance fe encaminha :
Nem queirais. I entender que f convinha
Ao decoro dos Reis que a guerra folfe
A egregia occupaa do feu in1pulfo :
A obrigaa do P'-ei be pt: odeflado r
Ditoio , e florecente : he- fer amado
Dos filbditos , com pz , e com jufl:ia:
He deflerrar o efcandalo, e a cubia,
Os furtos, as defordens , as violencias
No corpo da Repi1blica : Os rumores ,
Com que tantos fataes coi1quifl:adores
O Mundo efl:remecera : ~ I e os incendios ,
O ferro, a fome,: e a furia nas) Cidades
Lanara o ,. com mortaes hofiilidades ,
Ningnen1 pode julgar, fena que fora
Hum flagello divino ; e huma tyrna ~
Horrenda angufiia da- miferia hun1a9-;a.
1; ~ r - I
J vedes. 'que aceitando efte difcurfo,
-
l_
.2., 8
:>
A Co1zqrtijJa de -Goa.
agradavel pode a doce, .. r
E alegre habitaa defia Campina !
Aqui mais clara a chama Inatutina
!vle pare_ce ; e inda o Sol fe n1e figura
aqut fe nos expoem com luz mais pura:
Preftuno que 03 feus raios tnais doitados .. ;
Nas montanhas efia , que nos telhados
Dos Paos, e das torres: Corre o dia )_;
Na Corte; e aqui fe finge- que dilata r: -tr
O feu curfo velz : aqui difiinguo . ..
A manhan , tarde , e noite ; eo Ceo fereno ,,
Qlando na brilha j J?.O Campo ameno . . l_
Se acende nos afpeB:os de ta -varias, _ o!(;lr .
'\Tiftofas ' Scintilntes Luminarias' r I (\ I
Con1que os Orbes difpoen1 o feu defcanfo :
Itefpira _no arvoredo o vent? manfo: lfJ.i
O regato no difano n1urn1ureo r# ''
Correiponde ao balldo das Ovelhas,
At_ que a qu_e o_ excita,
Das e11rellas o fono prectptta .. fl' \
Torna a vit ol.ur vz a branca aurora, .l
alcgre1nente falva na canora
I
. ,J \fi ' 1.... r r
nqtnetaao a tca aas aves : .
Na os Zephiros fuaves IC dbn j"fl, r
Def:1ta priguiofos
Os cryl:aes ' q o. orvalho tinha r
Coa-
- . J. .
Cn11to 1!11.
oalhado entre as flexveis efmeraldas:
o. Sol a -vinda no Orizonte:
oira o feu refplandor a clara fonte:
m fumos na montanha fe
s condenfadas nevoas: Os aprifcos,
Cercados de , e Ientifcos
Fumeia juntamente ; e o manfo gado
,D fignal nos curraes , q o verde prado
O chama para o pafio , q entre a fel v a,
A frefcura lhe expoem da n1olle relva.
I
os pa.fiores para os bofques
V a os rebanhos : Q1ando a calma
Defpenhandofe ven1 fobre os oiteiros ,
Junto s margens dos candidos ribeiros
1
,
E rombra do arvoredo fe retira
No calor mais intenfo aqui refpira,
E defpindo o gaba, mais a amarra
Ouvem com gofio o canto da Cigarra ...
H uns a outros referem feus an1ores:,
E os contos, que feus Pais deixa-do tin.&a
Mais, que en1 livros,. nas f0Thas: da n1en1oria.::
N efia fmcera, nefia her.dad. byiloria.
H onde _aprende. a fua intelligencia
Toda a difcreta , tgual correfpondencia ,
Com
2f0
A Cottquifla de Goa.
. (:onl que nelles fe obferva o trato humano :
Aqui na traia , na h engano, < J
l\'lentira, inconfidencia , falfidade : .
'I'udo rege h uma doce fuavjdade;
T ofca fitn , mas que excede a policia ,
na Corte fufienta a . , r
r (,
Se quereis comparar a fingeleza,
obervac}o tereis _nefle Retiro , q t:. r... -t
CoJn aquelle .J_ tl ;::ruJtJ 1
Talvz que na julgueis muito injuriofo
Ao fceptro hum reiplandor ta innocente :
Dicorra muito. embora ,genio ardei1te, n
fe lana. aos' precipcios H ''
de hm Rei ha he digna efia doura ,
eu hei de enteder q a candura
De huma idade doirada na offende
1
luz niaP"efrofa ; e q e fia brilha
Mais na doce
0
, fingela maravilha
De hutna vida pacifica, que etn toda
Aquella inquieta fora; q. a roda,, r I.
Da inconfiante violencia inda pertende ,r.
Ao inipuHo de hum furor adver(o
a firn1eza do Univerf.
1\Iuitas vezes ie fufpendido
(.
I
Ca11to YII.
HEROE nefia evidencia , fen1 q nunca
he fobiffe ao conceito C]Ue encontra1Te
m parte ta inculta a'luella ideia ,
ue a ambia , e a vangloria fenhoreia
os mlferos mortacs : Defte difcurfo
tira a nlultida dos convidados '
ue nefle mefmo te1npo convocados
'inha para o banquete : As mezas fora
ervidas com affeio, e luzimento ,
elicadeza , profufa , e potnpa :
a ha na terra bruto , ave pos ares,
, e , que manjares
Tao firva : N a ha planta , q fecunde ,
os Cofres de Amalthea na inn_unde
)os tnais vifiofos pomos : As bebidas ,
)e aron1aticos fuccos exprimidas ,
diverfos cryfiaes os leus primores
\. u gmenta no n1aclz das varias cores.
\.cabado o banquete , a hum grande pteo
)efcera do Palacio, onde Timoja
Linha j deftinado muitos premios
.\.:>quelles, que na valida difputa
)a barra , da carreira, efgri1na , e luta ,
,alto , e Cefio , mas fortes fe mofl:ralen1:
efl:e quadrado circo fe repetem
Q.. Os
A de Goa:
Os jogos Iuvenaes, e Marotonios, .. _ ,
l7Ioraes, Capitolinos , e Circenfes :
Con1 o CeH:o no campo fe apprezenta
liun1 Scytha de e!tatura corpulenta ,
Q1e <]Ue a de Quin(dc- na iguale ,
l'J a fotuente parece que a in1itava,
N1as inda fe entendeu q a ancia brava
Do feu .tcrz efpirito queria t
Q1e (edeHe a eilatura valentia.
As lagrin1as, c o aft)go de Qtincle
Na f1udade do an1igo tinha pofio
Etn decadencia tal o feu alento,
Oue anenas fulentava o movitncnto l t ..
"'-.: I .
. .J dos tremulos paflos ; n1as a ira
De ver no Scytha ta 1\1arcial jalanca;
As forcas lhe renova , e o !cu esforco
.
I-i"'azendofe no circo 1nanifeH:o , '
De ie lhe oppoen1 , e en1punha o Ccl:o.
Com tretnendo furor fe con1batera ;
()s gigantes colericos ,
Jiorrivcis golpes fobre os forres n1en1bros:
To da a arte pu r;na confifl:ia
Etn faHeiar s in1puifos da n1anopla:
O golpe da cabea era o primeiro,-
como , fobranceiro
: I
Fi
Ciurto VII.
ica ao corpo do Scytha , de Soslaio
Efl:e o fere no ventre: o ardente raio
N a caie ta furiofo fobre a ferra ...
Cotno vendofe ferido ,
Sobre o Scytha fe lana , e [acudido
De hun1 talho ()brc os hombros, vem a
C<!:u1l o penhafco, que com furia efiranha
Se defpenha do cume da tnontanha :
Davalhe a n1a para erguer1e ,
:Nlas elle fc levanta, fetn ajuda,
1
E com menos j ai:bncia , e -menos ira ,
Circo , cnvergtJnhado , fe retira.
I
No .C1.lto , na carreira, , e barra
Da-fe o aos dois'-- Lin1as , e a Cerniche ;
A .f\1artis , e a Ivliranda ; que a hum Perfi.a.po,
L-I uni 1\1alaio, hum Ethyope , huin Gentio
Do Reino de N arzinga , na palefl:ra
c:onfundidos- deixara : tinha
O !entido na luta : 'r etn .i\ndrade
Contra a robufia , intrepida
De hum Arabe n1en1brudo : 1\T s [ expunha,
DelJe a cintura, na areia-:
AbnH;ara-fc en1 fin1: E quen1 cuidara
aquelle n1efnlo-intento, que os fepra,
Os obri galle a 1ulir con1 aperto ?

.
.. .,.

A Co11qttij1a de Goa
Cada qual pcrtendeu en1 p Jf
E em fuor todo o alento defiilado, n
o me[l110 . coraa defalentadu
Sahiffe ao feu contrario pela boca :
Aqui co1n todo o efiunulo fe via
P con1 p,. * rna com n1a, rofio con1 rofio :
T a firn1es ,. ta iguaes no n1efino pof1o ,
nenhtull fero itnpulfo 06 abafava:
C de fora talvez fe in1aginava
era dois filrtes troJlcos con1batidos ,
Da colcra dos ventos : m,ls unidos
Parecia na furia do cotnbate ;: ,
Os nervos , e os tendoens fe enttm1ecia ,
E efiavafe fLtJgindo que ron1pia
Nas arterias os ln1petos do fangue ::
E- quanto mais os mi1fculos fe opprjmen1, ,
1\lais as. n1aons , mais os braos fe encadeia : :
a hera , menos a ferpente
Os penhafcos enlfi.a cotn as vides,
Ou cun1 as rofcas. , q a.s efcamas forma,
Duque fe aperta nos horrendos
Os dois , racionaes penedos.
Com pernas , pes , e, tnaons, braos,. e dedos :
, De
* --- -------- eratque
C11-m pes junEtus,. totoque ego pctore prcnus,
l::t digitos digitis, & fi:ontem fr-nte premebam ...
0'lJid . 9 MatamDrph-.
.Ca11to VII.
De balde cada aual en1nenha o esforco
1 r .)
Para arrancar da areia o feu contrarjo :
De balde de parte , ou de outra Intenta
Tirallo da poftura , etn que fe finna :
Largo ten1po no circo foi notaria
Efla aca , fen1 indicio da vitoria :
At que Andrade vendo que a fadjga
Fazia j menor a refiftencia ,
Convoca todo o alento , e de htun itnpulfo
Leva debaixo o Arabe , cahindo
J untatnente com elle : ln da pertende
!vielhorarfe na queda , n1as defcende
Sobre elle a fora do Athleta invito ,
I E rendeufe fortuna do conAil:o, l
Sendo a demora da terrvel luta
Outro applaufo, e outro pretnto da difputa.
o J
Foi precifo ficar aquella noite
No mefmo . fi tio ; porque toda a tarde
Levou o alegre , e bellico exerccio :
Ta efplendida a ceia nefte .hofpicio
Se fez , co1no o jantar ; e quando as n1czas
Se hia j levantando , Carvalho!
Entra _na fala , com 2:eral a!fo1nbro
Dos Portuguezes : repente
(Lhe diz Affonfo) he -efl:e? J da
Q..
3
Fi-
\
A CoJJqtJijJa de Goa.
Fizefieis a Etnbaixada ? Dainos conta
De Fathna , e de Alfl, e de Bubaca,
E de v:l juntamente : N a fe aplaca
O tneu cuidado anciofo, eu vos confelfo ,
Sen1 a caufa faber defl:e fucceffo.
A caufa he mais funefia , e pavorofa,
Do que talvez cuidais, diz Carvalhofa.
Veio F athna , e Alfi para o navio
Na n1inha companhia : E , ou por lifonja;
Ou por reconhecer a dignidade
De hum Principe da Perfia , fe refolve
BJbaca a darlhe a cn1era da poppa:
Ninguem repara enta nefie
eu que fempre no feu rofl:o vejo
I-IlHll arrebatan1ento defi.1fado .
Na da Datna , hum tal cuidado
En1 fervi lia , agradalla , e con1prazella,
N a bafrou de feus olhos a cautella,
Para na defcobrir no obfequio o fogo
Dos occultos efl:lmulos , e logo
Adverti que Bubaca na podia
Dilin1ular as chamas, en1 q ardia.
N a fe occul ta a F atln1a aquelle incendio ,
E preit1rr1e que fendo menos vifl:a,
Pode o empenho da conquifia:
.
(' .
Fir
Cn1tto J7IL
Finge-fe molefrada, e defre n1odo
Se fiiflenta reclufa, fen1 reparo :
Porem foi efie arbtrio mais atnaro
Ao .fin1 , e confequencia do remedia :
Pois Bubaca notando o trifle alfedio,
Em que o amor , e o defvio o tinha pofio ,
E alcanando que a doena era fingida,
Inflado da paixa enfurecida
Do affel:o , e do defprezo , q no altivo
Impetuofo furor do leu arrojo,
Se fez mais defpenhada , irado en1prende ,
Sem reparar n)alguma confequencia ,
Recorrer aos infultos da violencia :
Prender intenta a Alfi ; e eflando inhabil
Para acudir Efpofa , fe prefume
Senhor do objeto amado: Foi pretexto
Da priza , a fugida , que fizera
O Principe da Patria : :Futil era
A caufa da infolencia ; mas na furia
T a impaciente , louco, e cego e fiava ,
~ e em nenhum precipicio reparava.
Deixa fechar a noite ( infame afylo
Dos n1aiores delitos ) e chatnando
2
47
Alfl para o convz_,.._ cerrou a porta
Da cn1era, e- deu Jogo volta chave ;
- ~ 4 Fa-

-j-0
A Co,!qttijla de Goa.
f que entendeu q de 3lgun1 grave
S
/l'' [c d
ucceuo , ou novo ca o proce era
,_[o do o repente defra aca , procura
Pela fenda , que tem a fechadura ,
V c r fe pode alcanar o fundan1ento
in1pnlfo ta efiranho ; e percebia
ao Principe, Bubaca aflitn dizia:

f'
Vos deixafl:eis a Patria, fem licena .... ,
Do vofi() P\..ei ; e agora venho a acharvos
An1parado , e. efiin1ado de h uma geru;e ., ::}
Q1e inda na fei fe o gra Soph1 con\ente
Ser de feres nella recebido ,
1
'-
E que tenhais talvz o feu partido " "'
Indignamente aceito : Eu na
Ser Con1plice tamben1 del:a incofiancia; , l
E defia forte algun1a repugnancia . t
N ? .. deveis conceber de: que vos leve ,-,:
Prifioneiro, do Rei ao alto folio ;
elle ._decidir no que vos digo, .. , .
Se fois digno de applaufo , ou de ca!:go.
Q1e vos queirais prenderme , na o itnpugno
(O refponde) ben1 que pofa
Duvidar fc h que para tanto ... .
authoridade : N a. (e
Hum
.,. Ca 1to 'J:II. .
Hum Principe da Pet
4
fip deffa forte :
Mas para na fazer cafo mais forte,
Eu n1e dou priza ; e efia palavra
Cuido que bafia para o voffo _intento:
N a bai1a ( diz Bubaca, j fen1 tino ,
Sem acordo , decencia , netn difcurfo)
V os haveis de e fiar prezo em parte , aonde
Eu veja que ao delito correfponde
O aperto da priza : 'A efie infulto
Re1111e Alfi, e o Capita fe abraa
Con1 elle ? e inda con1 elle fe defrenha
Pela garganta da Efcotilha; Agora
1
F atlma alcana a rnquina tridora t , L
Do brbaro Bubaca, difcorrendo
no in.fiante , em_ q Alf prezo efiiveffe
Sobicia o traidor onde ella efl:ava , i
Con1 a iLfie] prefrmpa de que- lograva r
Por fora o que ror honra na fe efcuta:
f
1
V alerofa , indignada , e refoluta
Con1 hum punhal do Efpofo ao mefmo infiante
Junto porta fe poe:tn-; para que apenas J f
O furiofo ap-Q"relfor 'a entrar fe arroje,
N
. C Vo
o n11ame alento do feu peito. rudo
Lhe pod'efle embeber azudo. .,(,L r;
. v
, r ...Jt , , r :11, ..... I
Nos acudimos violencia
250 A Co11qttij}ti de -Goa.
Q1e o CJpita ao Prncipe fazia,
Porem na fe acabara inda a porfia
De fer, ou na fer prezo ; con1 palavras
As n1ais brandas, n1ais doces , e cortezes ;
Rogan1os a Bubaca muitas vezes
~ 1 e cedeffe do intento, e refpeitaife
A pe!foa de Alfl ; mas nada o n1ove :
F oi-fe acendendo a inftancia ; e os marinheiros
Unidos com os outros paffageiros,
Toda a raza do afflil:o fufl:entara :
Bubaca mais furiofo empunha o alfange,
Cuidando que os fufpende, e q os confrrange
Con1 efte novo ardor; mas efte infulto
Acabou de apurar toda a impaciencia
'Da brava efquipaa ; porque fe lana J
Sobre o infeliz Bubaca ; e n)hum momento
Etn pofras o deixou : O regimento i
Da no a Alfl entrega , que cobrando .....
A chave do apozento de-Fatlma,
Contente, e alvoraado fobe acima i
A dar efta noticia a an1ada Efpofa : ) f -
l\1ete a chave na porta, quando efiava
J prevenida, con1 o ferro agudo ,
O ardor da infaufra Dama , difcorrendo
Qle vinha cometer o crime horrendo
<? indomito Bubaca; Eapenas punha
c
Ca11to VII.
I O defgraado Alf! na entrada a planta,
Con1 hurna furia intrepida lhe embebe
Todo o punhal no peito : Ai doce an1ada
(Diz Alf ) que me matas ! Ai F adma .... -.
1\1 as querendo feguir as roucas vozes,
Q1e dava o coraa , entre as
Refpiraoens do alento: entre os fufptros,
Q1e apenas articula hum eco amante,
1vlifiurada no fangue da ferida,
E no fogo do peito , anciofa a alma ,
Con1 hutn gemido trifie , e carinhofo,
Se aparta do cadaver lafiin1ofo.
Reconhece F atlma o que fizera;
Grita , exclan1a , endoidece, defefpera,
Setn faber onde a forte a arrebatava :
H umas vezes ten1ia, outras clamava,.
Vacilante no horror defia defdita :
Acodimos s vozes , e ficamos
Patinados n:Jhum objelo ta funefio:
Como he crivei que os orbes pertnanea
Nos eixos defl fbrica luzida
(Sufrirava a bellilima homicida )
A:J v1fia de pavor ta fornlidavel?
Sobre n1m , fobre o fado, que- fomenta
r a maligna , e Inedonha defventura ,.
A Conqtiijla de Goa.
ia toda -:->a celefl:e arquitetura: l. t
Abrafe os tnares, e do centro horrivel, u
El11 a
1
le e d 1'' t r.
r o prorun o ar aro .1c HTita, -.; o o: l
E o ade I\Iinos alenta, e . depofta i. ,i
'I'odas as iras do indignado A verno , .l t:r:
as ignea5, as terriveis F urias ,
vjngucn1 tantas n1iferas injurias, ..
1
..
permitte o .amor' que aj forte faa
Unida con1 a intn1ia da defgrala. r;. J
Q1c n1ais horror as impiedades
hun1 traidor, de hum incognito progrelfo
Jlodia pron1over nefie fi1cceffo ?
(tte in1pulfos n1ais enormes a fortuna-
Polia acelerJ.r na roda infaufta ? J
He crivei que na efnhera .. de hum tvranno,
.L
D hu1n atrz; de hun1 phrenetico defiino a
liaja monfiro 1naior , que o defatino ?
r
O) 2:rande A! , fe eu fou a que difjJonho
Ta
0
fatal n1ovitnento : fe eu con1ponho .. H
Entre as n1aons o punhal : fe eu fou a mefma ,
o co1n arro_gancia .
Contra o -. de Alf. ; que 1n1porta a ancta.
De ter errado o golpe ? H de eximirn1e
Do n1ais feio . delito a negligencia
De
Ca11to ~ P II. J
De lutn\ incauto dcfpenho ? Se a cle.ncncia
Dos Orbes facilita eila defculpa ,
Injufros h'l os Orbes; porque o brao,
Fffc qual foffe o in1pulfo , na podia
Ser ta fero inftrumento da n1aldade ~
Sen1 fer reo ne1la infame atrocidade ~ '
E fe o Ceo tanto efcndalo confente ,
O Ceo fer tan1ben1 o delinquente ..
l\Ias de que ferve (ai trfie I) 0' in1pios G!obos;
Pedir ao Ceo vingana do t-lelitl:o y
Se elle para augn1entar ao peiro afflil:o
Tdo o rigor da pena , fe enfurdece ?
N en1 para tne n1ata.r fe compadece-
Da Ifiima; en1que a vida fe difata:
1\Ias fe en1 tnun fe debuxa , e fe retrata
O 1nais f ~ T o portento da fortuna ,
Con1o fe agrada que- ta trifie exen1plo
Se conferve ent:re :os horridos Jefi;ojos
Da indignaa- do fado? O) ie inda a fort
Pertende agora dilatarme a morte
Para nuls a apurar no meu tornH?nto !
N a h de fer afl!n1 ; pois o infirtnento ,
~ e a deu a ta_ amado , e amante E!i1ofo ,.
Pede fer que cornigo n1ais piedefo
Se pertencia .n1oilrar : A penas dilfe ,
So...;.
A Co11q_11ijla _de'"- Goa.,
Sobre o fc deita, e fobre o amado;
E o coraa do r: ferro- .. ?ro.
Exhala a ahna, co1n ardente giro ,
No anciofo del:1lento dc
1
hun1 fufpiro.
..
f 1.
N a fe acha va _;ts as enxutas
De tJ.o horri vel , infeliz tragedia ,
o incauto uavio de repente
Iniultado fe v de dois co.ffarios :
Jl I' 'l H
Serian1os tal vz ben1 . r
Se entrafietnbs con1 elles en1 difputa :
Era o nofio navio de con1n1ercio ,
Setn ... armas, ne1n anhoens : Outro recurfo
lembrou, q entregarnos, fem peleja;
Segundo o q ao depois delles fc foube,
N n1tto longe deitas onas , entra
Efies n1efmos ladroens n)ha difcoria
Sobre preza , que tomada tinha
1\T o dia antecedente ; e nao convinha
No n1odo de a partiren1 : A Chalupa,
Q1e veio a dar na fora dos Pyratas,
lluma Dama , que ltun1 feu Tio
Levava ao Capita da Fortaleza
1
r 1
De ; e tatT;.DClll toda a rtq ueza
Do dote, que lhe havia pron1ettido:
I \ ._
, ..
I
....
Tinha j os Co!lrios ofirecido
Hum
Canto VII.
Hun1 ao outro o thezoiro; e an1bos a Dama rn'
Q1eria pelo dote , e pelas joias , .
Con1 que t:lla fe adornava: elle deEgnto
N a fe havia compoflo, antes o en1pcnho ... .
Cada vz tnais fe augn1enta : en1 fim concorda
praia fe fahifle; que no alfange
Se pozeHe a quefia , e que a phalange -,
Q1e alcanafle a Vil:oria , ifpoze1le r. . .L
Do thezoiro , e da Dan1a : Nos feguitnos t'
Os dois Pyratas para tefl:emunhas
Defla rara contenda : A praia avifia ,
As ancoras fegura, e todos fomos t .
Nos bateis- a occupar a branca areia:
Na execua fe poeln aquelia ideia :
A gente dos navios fe divide
Jlor fufientar a parte, que lhe cabe :
Enveilem fe con1 toda aque1la furia,
a paixa do partido lhe influia:
N)hu1n, e n)outro e.fquadra a C!otho
F"z hun1 gande defl:roo : quafi roto
Apenas hurn fe via, ne1Ie
T urna outra vez a unirfe ; c porfiados,.
efla batalha eHa , que os trifies fados
Tinha j refolvido con1 a rnorte,
,yc nenhum dciles nefie en1pent.o attivo,
:Pe ardor ta tero ficaria viyo. ,
- j
En1
A Co1tfjttifla 'e Goa.
En1 grandas a areia fe converte ..
C_otn os chorros do fangue, que as feridas
Horriveln1.ente lana : To da a praia
Se junta de cad veres; e apenas
Eiltre o, das Coleras obfcenas
Sufi:enta j ta horrido Combate
Hutna trille pora dos con1batentes :
Tudo o tnais nos efiin1tllos ardentes
Tinha perdido a Vida : N a fe erguia
Cotn mais rancor dos dentes venenofos ,
Qte o filho de Agenor na terra efpalha,
Os armados guerreiros , Cotnbatendo
Huns contra os outros con1 impulfo horrendo ;
efl:es dois Efquadroens enfurecidos
Na porfia da preza: Eu que notava
Q1e os poucos, que ficava, j na era
Bafl:antes , para haver de fogeitarnos ;
Com os n1e embarco no navio,
a prezado nos tinha: Largo a V e lia,
E ao longe defcobrin1os que inda aquella
ln1placavel difputa pern1anece _:
Viemos a Cananr , onde a noticia
Nos deca que aqui tinheis conduzido
A armada Lufitana; e aqui vos venho
Seguindo , _ para feres infonnado
De tudo o que atequi tenho
Trif-
Cn11to Vl.
T rifle , e ft1fpenfo efl: todo o . congreffo
Na tragedia de Alfl , e de F atlma :
~ J i n e l e mais, que todos, pois n1ofl:rava
Sctnpre nefl:as defgraas a ternura
De huma ahna generofa: A noite efcura
"Tinlia levado a fombra tnais fublin1e
Extenfa do feu giro , quando o leito
Se trocQu pelas n1ezas : No entretanto
l\1ais raivofo , e ferz no antigo efpanto,
1
Qie de Goa lhe dava a grande em preza,
1
0 draga Infernal na defcanava
.En1 fe oppor ao intento: Confultava
1
Con1figo mefmo o arrojo de in1pedillo ,
Sem achar meio algum de produzillo.
Nas entranhas profundas, * onde o globo
Do {(>lido elemento efconde, ou rafga
I
O Concavo infeliz do trii1e A verno ;
Para horror do feu tnlfero governo
I
Se firma , ou fe ergue o throno, em q fe enrofca,
Se acafo a forma de ferpente aceita,
O infiel 1\1onarca defie Reino aduflo :
Os Manes com pavor , com medo , e li1fto
Sufienta na execranda perfpel:iva
Da quelle horrendo folio : a furia efquiva
R -De
* Sexto nexo.
A CouqtJijla de
De hu1n tremendo Chelydro , de almofada
Lhe ferve na Cadeira aborrecvel:
enorn1e bafia de ferro ardente
Empunha, calcinado nos in1pulfos
Das chamas Infernaes , e rebatido
J por hurn, j por outro horrivel Bronte :-
A infignia, que carrega fobre a fronte,
En1 fignal da nefanda ma ge.fiade ,
He de hum draga o cafco :. a atrocidade
Refpira pelos olhos nas. faifcas
Do acefo coraa : V omita a boca
Igualmente hum furiofo .l\1ongibello:
De Vlboras raivofas o cabello
Se forma , que com hrridos affombros:
Enrofcadas fe tecem fobre os hombros ..
Dos incendios do peito em vil refun10
Enroladas poroens de efpefo fumo
Refpira pelas ventas : Desfazendo
A lingoa com os. dentes:
Con1 ancia intercadente; e arremefl:'lndo.
O grofi fceptro s ondas do Cocyto,
E dando ao mefino tempo aquelle grito ,.
Com que os laos defata dos rochedos,
fervem de muralha gruta enorn1e ,.
En1 hw11 mon1ento os genios furibundos ,

\s fon1bras , e os Efpel:ros vagabundos,
)as brbaras cavernas , fe revolve1n ; -
Luzbl noutro in1lante e11 cercado
)e todo aquelle povo defgrnado.
i)efcanais (diz o Efcndalo do Abyfmo)
Goa quafi em termos de perderfe
Entre as atroas catholicas! Gofl:ofos
..J
de que Chriilo fe levante
Jnde efl:ava Mafoma ? Qle os pagodes
Se Con\rerta en1 templos! o definio
Defle oufado Albuquerque no dominio
Do nofio Imperio chegue a introduzirfe?
Defcanais? He precifo repetirfe
Efia minha advertencia para pores
O Univerfo nos funebres horrores
De tanto impulfo , que na furia extrema
Grite o Ceo , _ arda o mar , a terra gema?
Direis que eu j- fobl ao horror dos ares
Para que defpenhaffe fobre os mares
As foras tormentofas , que refidem
Na errante indignaa defe elemento :
Direis que nada fez o movimento ,

Con1 que as violentas, fubitas procellas
Nas ondas fe irritara : Bem o alcano ,
Con1 todo o affombro do difcurfo ; e o digo
R 2.- _Na
z6o A . de Goa.
N a fem raiva , e in1paciencia : Mas Con1igo
Tenho j reparado que com efie
Albuquerque terrivel , nada podem
Os impulfos do Inferno : algun1 celefl:e
Auxilio fe lhe d, que inda que roden1 ,
E caia fobre o 111ar quantas violencias
Se dcfata nas altas incletnencias
Do implacael Abyfn1o, fen1pre o ven1os
No rncio dcfl:a inH:ancia Enfurecida ,
Con1o a penha das ondas con1batida.
Poren1 agora que elle deixa a armada ,
E c1n terra afiiH:e de Timoja s V odas ,
l\;lovan1os contra as nos as ancias todas
Dos furiofos irnpulfos, e vejan1os
Se efle auxilio contrario inda he bafiante
N :1 auzencia deite Affonfo ( defendido
Co1n o anparo do Ceo ) para q a efquadra ,
Sen1 e1le excelio a(vlo, que a fnfl:enta,
N a padea. os Eflragos da torn1enta.
Se os Navios deixan1os defiroados ,
E n'"'htun triHe naufragio os marinheiros,
De Goa ilvaren1os a Coqui_fla :
-
,...f o da a violencia , toda a fora infilla
E1n ro1nper as amarras, pois ficando
En-
- - C11td
Entregue a Frota ao n1lfero defl:ino
Da borrafca Infernal ; fen1 ru1no , ou tino
Os Cafcos ja fen1 tnafl:ros, j fen1 vellas
Chocar huns com outros, e entre as
Por fias de Con1 bates ta violentos ,
N en1 delles .ficar inda os fragtncntos.
Nen1 feja o Boreas, nen1 o Aufiro feja,
O Africo , o .t\quila os que difparetn
O refpira_do horror fobre os navios:
\Tos n1efn1os, toda a fcra, etn q fe irrita
A coler.a dos ventos, n1ais furio!a
Haveis de_ expor na fcena pavorofa ,
Qte van1os dar ao Golfo : 1.\s ondas fuba
Os ln1petos das vo1fas potefiades ;
Rev0lva fe en1 horrivcis
As efcutnas de Onr: rebente o esforco
:>
Da Voifa obfl:inaa no tnais rrofundo
Das Cavernas n1ritin1as , e erguendo
Con1 in1pulfo ferz, con1 golpe horrendo
Todo o corpo dos n1ares, na fe encontre,
Tabo:t, le1ne , calabre , n1nfio, ou vila,
a vio!enca das. coleras eftranhas
N a fepu!te nas hun1idas entranhas.
c no inD.ante ro1nfe as onta'\,
It 3 Com
Co1rqtiijla -Je Goa ..
Con1_ ns bicornes. toda a chfma
Do furibtindo,- indouto Congreffo :
Sente. o fero 0 golpe rudo ,
E indignad , Enedonho; e canrrancudo
Entre os * de hum. hrrido gerni.do
Se poem todo in1 pu.ciente ,_ e enfurecido ..
P1i.t1cipia a fo-rnlaTfe cm altas fenas
E a defpenharfe ein, fi1nebres arrojos,,
,.J r l' - c, ,
Augmcntao 1e ne as 1ras ,. _e os.


VeJ!dofl! con1bater da rr1ff:ancia brava , .
Con1 que os Pt:.algos. do Averno: o.
N ele: tem p0 inifl:ia. contta. n1aft.os

"'* Entre os.roncos de hum.hrrido-&c .
Parece que podenws dizer Gue neHe Vcrfo fe eh ouvindo os urros , que
c1 o mar, qu.:mdo fe embravece; Na pwpri<Hl<!de de fe c-om o
das a <JU.t!i.l.1de_ Jas coiz;!S h .tanto goHo, que. fempie fe
fe. n.lr(Jra taC- dimcil a fJ ex.ecua: No---/h id(jrq::e rudmtn.-:z cle Virgilio.
fe. en.. oruido , .. q.uc faz a.et1xarcia; nas tormentas. No---cunu-
;aurvo do mefmo.. .. , fe_ perceoe o tihundo da a1fim como
no
II rauco fuon. del!a Tartuea
A vtJz do Gigante .li:tlamflor eE toda,naqu.elle famofr.l V.erfo do-
nu!lo Camuens:
\. C'hum tom de vz nCiJs falia hc,-rrendo
7
c .
Homcro-he iniinita\>cl neH2.13 delicadezas: rlefcreve aScifypho Je--
va:Hh, penhafc.:> pa1a Q.c.ume da.rn(,)nt.:.tnha., fe dl pintan--
. m(;f!m.r. V.t:rf.l ce, . .n n o penhafco pre-
"-ipica. J.a emi:1eacia, tiuTtbe:n. 0. rcel!no V(:: fl1 f.;: Jt:fpenha.. Ne;> ha
anfl.is. velz , .. d1 a os
N.em .-na is Sutda, e pacilka , q';le faila .o Velho ,. c f101bio
. .
Ca11tO rir.
Contra as vellas ' e cntennas ' -contra .OS bordos
De hun1 , e navio o in1pulfo infame
Dos hlitos do Abyfmo, que .a . figura
Dos ventos., o ., e a ancia dura
Tomando fe enfurecetn_, .
Cotn mais fo1:a , e poder.: Os Jnarinheiros
N a ten1 outra efperana, outro ft1fragio , .
Qte .. es da nliferia do .naufragio ,
o vigor das amarras, tnas duvida
pofT:'lo .[uftc.ntarfe na -.v.ehe.mencia
De ta cruel, ta rpida violencia..
Acorda Affonfo ao efir.qndo * -da borrafca,
E acode praia
Para dar esforo no perigo.: . . .
E a o tnefino ten1po .acode o ceo piedofo _,
Pois defcen1 .defte .aJTento lutnino1o
Brilhantes Paranymphos, _:q ful:enta
Na firn1eza .as antarras : Dcltnp.ara
Confufo o o brbaro projel:o,
E car.r anca da 11oite ao claro .a1pecto
Rf
Do
* P.er6 o c:1fo fi1ccedeu ao -contrano, faltanJo ta fubito temr.onl na
que eftc;c cile dias em terra , fem pc,ki vir .2s .ncs , e ellas
-cm ,}c fc peruerem; porque alem de na -cf:arcm ti.V amarradas ,
:corno com;nha a fora do Vento, faleci<l. -em as .os C.-.pit<lens , e
-alguma gente m.bre , GUC era cem AJFcr:fo de A 1-bu-<luer.que rm tnra , os
Jte!te:; temp,Js da , e i.nd-ufl.ria gente c-o mar.
Barr. Duad. 2. lb. 5 c;. 8
id4 A Je Goa.

: refplandor, fica * desfe.ita:
Os njvegantes por Sante-ln1o julg;1
As chan1as , que entre. as nos :
E as que agora na annada apparecia
Era fo. procedidas dos
?os benignos , celefres, menfageiros.:.
\ .
Ro!llneu em .fin1 '3. ai v a, e o tnar fe e.fianha :
.1
feliz ferenidade
O purpureo Orizonte : Aflonfo aceita
A fbita e fe aproveita.
Dc!le tetnpo .oppor_tunp para o
n1ete a bordo-,_.e neHe ponto
A '[ lla fe levanta, e para Ga
o: len1e,_. e arn1ar a pr.a ..
D:!Jtafe o f.:xto- n:x.o._.,
A coN-
'
..
-:-..
Ca11to VIII.
. A CONQUISTA
DE. GOA ..
Poema
CANTO VIII.
D
-ltofan1ente a Efqnadra divida
o Ceruleo crylal a efcuma ;
Q1ando cn1 hu1na nortes, q o Favcno
Resfrefcava o calor do ardfnte
1
,
Pcrtende o H:EROE que Corvincl , d prezente
l
l.,he t2a_ tudo aquiHo,. qr:e advertira
o P\..eino dos : Ater; ora
(LI e diz) na deu lugar,_ nc1n deu defcano-
A fadiga das arrnas p1ra
De auant-o- no
1
l."\ ""O (p-. ... cr-'1.0
1 ' .d- ..._ll,_ '--' Ia\...! .... 1.1. 't .i I ,
Seja digno de app!aufo , ou ,itupcrio ,.
Q1ero que n1e 1torrneis, nefre I o .,
E _r t t ,...
n1 que a atnlaua o cu (Urio ao gou-o cr:trega,.
O Boreas adorn1ece, e o rnar
Ef-

'A Co;zquifla .e Goa.
Efl:e Reino , Senhor , que pela Cfl:a
(Comea Corvinel) mais fe dilata,
Que inda pelo , * he bc1n povoao ,"
N f de gente , mas tamhem .de gado :
As Cidades ; e Villas fa bailantes ,
E as Choas inda n1ais, .en1 1j os gigantes ,
Sen1 a fereza , que o feu corpo inculca ,
Goza de h tuna doura ; betn efiranha ,
No frondofo filencio da Can1panha.
I
Dilatados rebanhos de div,erfos
Animaes apazenta nas coJ i nas ,
E em tnuitos V alies , onde as cryfl:alinas
Agoas, que das n1ontanhas fe defpcnha,
Os prados fertiliza, gern1inando
Ccn-
* O Capita Gonnevil]e natural de Hanfleur na Normandia foi lan-
ado por huma tcmpelhclc no anno de 1503, hindo para as Orientaes
n1 parte oriental das terras Aufirae!'. Aqui {e dilatou .algum tempo, -e com-
poz huma .narraa f0brc a qualidade dcHc -terreno., -e os cofi:umr:s dos feus
Jubita:ntei; e pa-ra juflifi.ca; -ele defcobr-:mento.., qua1'1do voltou -l'ara a fua
patr.ia t.rouxc hum dos filho" .do Rei da quellt: Pai.t; porem. na vol-
ta Ja (ua jornada f>ra acometidos dres defronte Ilha de Ger-
fai , perto as de l..J"orma..Pdia , .por hum CoH;1rio !r.1;!ez. Da Rela-
que fez Gonnc\ii1e, entre partcl!lariadcs ., confia que
1as terra3 f:t feoteis .. c qne nellas h 'f!.izcs.., '}Ue fe fazem as ma&s
prcciofas tintas , dekonhccidz.s da .noht\ Europa , com muita \'arieclade de
;mimaes , ;wes, pcixco; , e outras v;uias finrrularlcl:ades : Q1e a terrn he
tnediocremente povoada, repartidas as em mt.ta-s Aldeias, for-
madas <!e cabanas. '
Q!e a l1e "''odl, c de boa complci xa::i ., smiga do defczno, e po-
co inclinada ao &c. Lc f!r::md de Morcr. tom. 6. Verb.
'rL1"rt E f.-,hrc eaa. noticia he G'IC el;'i amplificada efh defcripa I
Ccrv.inel, da terra dos a Affo1..11o de Albuquerque.
Canto YIII ..
Continuan1nte a relva:- Corfas , -Vacas ,.
, e Carneiros , de eCratura ,
Ivlaior ,. do que. a que tem na nofi Europa ,
Difcorre...Tli pelas Ii1icas florefias :
Os pafiores :r. das pe-llcs , e do Leite
#".l'ira trage ;- e fuftento: Os- Lavradores
1_,en1 nos a!ados- Bufaros- maiores ,
Que- os one cCJnhece a ltalia: as fen1enteiras.
"'- J.
llegadas , e cercadas das ll.tbetras ,._
os montes. d-a aos Can1pos, le fecundas
Sen1pre, corri aprazivel ahundancia :
Sa diE! e de trigo-; poren1 de fie
lnda aqui fe- na lbe' o benjfKio ,._
Q1e Ccres inventotv. ,. nfC.ln fe- a indcio('
De rodJzio, p4tneira, ou. Ceva dura:,
Bate o grao en1 pilocns; a tnas:a
Con1 agoa ft11fiurado; e- quandG ron1a
Ao Sot a confiflenci.1 , e a
En1 tremulas partlcuias fe coalha,._
Se toH:a fogo bra11do na: fon1alha ..
Repartem{e entre os IJofques- as A!dei"as
As p2redes das: kH) dos trcncos-
'7\ 1..., . . r:l. . ..J 1
J.;\ c11S gt o, os , 1e encontra o no o ;
Os tec1:os f36. d=e.- I:n1n1: q- nas n1argens
Se cria das ltibeiras ,- mais ,.
E
A Coitqttijla de Goa.
E mais forte , que a palha do Canio.
c
A manhan gafl:a fetnpre , e mais a tarde
Campo os Ivlontanhezes : as Serranas-
Comtnumente na faien1 das cabanas ;
Pois em quanto os tnardos occupados
P .... nda na imcnteira , fega , e trilho ,
T a1nbem e lias na roca , e no cerilho
Se occupa quietatnente dentro em cafa:
HtHnJ.s fia o de hun1 linho, ta tnin1ol,
Come> podeis fuppor daquelles pannos ,
Q1e Ht.Llnathilpha . vos deu : Outras a feda
Do C1sulo (onde o brando fio enreda
O engenhofo N ecydalo) liquiclao ,
Para pr em ratn3. : a 111aior parte
Das rtil:icas _donzellas fe reparte
Para efl:a Occupaa : Varzeas inteiras
Se vcn1 f povoadas de amoreiras,
Que da feda aos artlficcs affifien1 :
Flrente te1n o lleino efie con1n1erio ,
De que fz (eu na fei fe con1 priguia,
Ou por 1nelhor dizer con1 tofca inania)
Ta pouco cafo a noT8. Lufitania.
A Seda, pofl:a en1 ratna, fe aparelha
Para fc lhe infundir di verfas Cores :
Ca11to VIII.
Ta vivos fa os claros refplandores ,
Com que efl:a gente os fios illumina ,
Q1e nen1 a luz do fol tanto fe afina
Nos prifi11as de Cryfial, como fe apura
A tinta na delgada contextura,
Pois no Iris n1elhor na fe retrata
O verde , o roxo , a purpura , a efcarlnta.
1v1ais difiantes as Villas , e as Cidades
Fica htunas das outras ; e prefun1o
I Q_1e fe acafo fizern1os hum refumo
De tantos Cidadaons , e montanhezes ,
l n ~ h ,.J d r . . ,.J
~ 1 e ao e 1er tntuto menos os que Ytvao
Na Povoaa, que aquelles , que no monte
Endurecem a vida no trabalho:
Nas Choas , e l?alacios ; o agafalho
I-Ie geral ao Vifinho , e palfageiro :
O reciproco amor de huns para os outros ,
O refpt'ito das leis., a tolerancia,
A cotnpaixa, doura , e benificio ,
l\Iudou para efie clyma o fi.1ave officio:
Eu tne affotnbrei de achar en1 huma gente ,
'I'a nova , ta inculta , e 1nonflruofa
Aquella propora, que nunca achado
Tinha o n1el_! penfamento , e o nteu cuidado
N)hum

A Co11q11ijla de Goa.
N)hum poHtico Reino : * Difcorria
de tantas virtudes a hannonia
Vendo a trifl:e hofpedagen1 , q lhe dera
A htunana , fe recol11era ,
Depois de tantas vezes fe ver rota,
N:Jhuma parte do Mundo ta retnota.
Nas grandes Povoaoens, onde a N oh reza
Se oflenta com n1ais rafgo, e mais cultura ;
Bem que houvelfe n1ais ocio , e mais riqueza ,
N a5 era a quietaa , netn a candura
Meno_r, que nos aprifcos ; na fe achando
Outro maior cuidado no governo ,
confervar a pz entre as famlias :
<:tt1lquer defordem com q o Pai , e o filho ;
O Senhor-, e o dom(dl:ico alterava
O focego Economico, pagava ,
Com rigorofa pena , o feu delito :
Pclfico era o culto, que o feu rito
Tinha inventado ao Sol : N a tem as aras
O lura offerta mais rica, q- as preclaras
Produoens , COJ? que o efplendido Planeta
A terra frutifica : N efl:a fuave , E
* N.t3 fe fu. iverofimil tudo o que aqui defcrevemo, e vamos fuppond'
:1; c\l!tu dcih n'lVA gente ; pois O$ Hepanhes no defcobrimento d'
Pau, qJ.:! a terra d.t m lor incultura, e impolicia , achara alguns Ame-
ric;n ;, q= poJ:!ra3 os Eo.Hope0s com as fuas efpe
ci.lLn:=,te a'i do brbaro i\1ucoo, que na fe apartava multo daquellas
que chamamos politicas, e heroica.s.
Ca11to VIII.
E innocente oblaa , fe perfuadia
Q-1e hum Soberano Author reconhecia ,_
E que para a pplaudir o benificio ,
Lles bafiava efle doce Sacrificio.
Havia Efcolas publicas , que a Plebe
A os officios mechnicos difpunha ;
E em muitos Seminarios fe compunha
A dos Nobres: as Virtudes,
Q-1e efia gente alcanava , defde a idade
Mais tenra, fe influia con1 exemplos ,
Com; ditames, com premi os , e cafiigos:
Permanecer no meio dos perigos ,
Com ni.mo confiante ; 'e que nafcera
lnda mais para a n1xin1a commua ,
Q-1e o homem para fi; e que devera
Entre o Efpanto , em que o efpirito flulua.
Sacrificar a vida Patria amada ; r-' T
Era a doutrina mais recommendada ,
Q.le fe lhes dava nos primeiros annos:.
Com a trifie mudana , e defenganos
De hum alento mortal ,: fe lhes detinha.
A vaidade das foras ,_ e a foberba
1
Da !a corpulencja : Enta . palfava
A infiruillos na luta, e nos. impulfos
arrojaren1 o dardo, e de ferirem
Q:
A Conq11ijJa de' Goa.
O alvo com a feta , e a fufientarem J
Dos cotnb.ates na fo1 a , ou na deflreza ;
A confiancia, a corage , a fortaleza.
As danzellas mais nobres fe educava
Tambem n:Jo"utros Collegios, onde havia
No decoro , refpeito, e honefiidade
Aquelle n1efmo obfequio , e gravidade ,
Coa1 que as Vefl:aes tratou a antiga Roma :
Toda a elegancia, com que a agulha imita
N 1' tellas os jardins: todas as prendas
De h uma n1ulher honefia, fe lhe influiem :
Varias lhes difiribuiem 1 Jt
Pelas horas do dia , conhecendo AJ;
he o defcanfo , e o gofio dos prazeres
O tnaior inin1igo das -mulheres .
.1; H... r J.} U 1 ri r n ') ; '.,; J. I d 1 1
.1. '
A N oh reza h que f defende a terra
No cafo, en1 que fe faz precifa a guerra :
No Nobre, o montanhz_ he- que defcana;
M1s pritneiroi que empunhe a forte
Etn varios exerccios ten1 mofirado r
O V alo r , e a defl:reza de Soldado. J ; '
' :
f: p1ra fe m1nter no mefi110 ,
Q..11;.1Jo chega a occafia0 do . ron1pimento

a CatJto f/][J. .
fetnpre exercita o feu alepto ' .
11
J \.
Nos bofques , cotn os brutos : Leoens , Tigres,
Onas, e Urfos.de.grandcza enon11e, rl Jn \ ......
De raiva, fora, e de fereza eftranha,
Sa os que lhes refil:ern na montanha.
J L i c t ' .r; : 'J;. .vJ i
Porem entre os combates ri1ais horriveis.,
a .n1ontaria offrece , he o do k)berbo,
ln1placavel, ferz R!IOl'eronte: , )
Efie aHombro da fel v a, horror dol monte,-
don1ln3; a braveza do Elephante;
com feus feros roncos efl:rerllece
A conil:ancia das ferras ; defendido J l
De impenetraveis conchas; perfentido
Apenas tem o eilrondo dos n1onteiros,
Defce com furia infana dos oteiros ;
Os troncos mais robufios defpedaa ,
E todo aquelle efiorvo, que cn1baraa
. A violenta paixa , que o defcacorda ,
d de repente com o encontro
Do inimigo, que o efpera : Enta refrira
Nos hlitos hutll ethna ; e acefo em ira
O envele a tctnpo que o gigante d:1ndo
Ao corpo meia volta, e fuln1inando
A poderofa clava fobre os lombos ,_
Deixa no horrendo impulfo da ferida ,
S
. ,
I
I I
A
A Co11.qttijla de Goa.
A fera em duas. partes dividida..
' I . d.
N a obflant efl:e a-rrojo de Jl
T a- medonhos, oufados,. e ferozes,..
(
N a deixara de ter 'onhecitnento ..t ) lO "
Das artes. Liberaes : * Arquitetl:ura
Vimos nos feus Palacios :. a Pintura ,
A -1\'iufica, e a Poefia , que s tres _
1
Se podetn compara:rno engenho humano,.
De cultivar na ce1fa .com I algutna rr
Noticia da. elegante fuavidade :- t f
.
1
re
Na applica poretn a .variedade Jt
Dos feus doces, ha .. n\onicos preceitos r hu , J
Mais que a :afliunptos illuflres.,, e a fogeitos:;
prefumetn !r dignos de memoria.. .... 1.
Aquella heroicidade, aquella gloria , r ;
alcanara- ntt pz ,. ou .nas campanhas
!; J J. r - '' ( rft) \) r
.- (' ' - t

O.s
Os homens para fe aorigareni da inclemencia dos tempos d'era na
inv.enca dos Edificios : o continuo- ufo de os confiruirem Jhe:; foi dando as
'"la arquite'"'1u ra; c efb3- fe aperfioara, rwunofe os os
tos cdihcaa :o fef aommum, e tranfcendente a- todas as Nao-
en;: A he intl.,ta pela. mefma N pois naa por maiE
brbara que fcj.l ,. em que fe nao acha.fi"e algu:n genero de muica , mai-s !
ou accrde. Os a encontrara na Conquifia da nova Hef-
. pnnh::t, fe111 c:nbarg_.o de fer ta in-culta aquclla Prvn<ia, e ent-re 03 Mcxi-
cJnns era0-mui frequente-s- os bail-es :10 fon.1 de varGs. infirumentos ;.- cos que
fe mitores- fa muito celebres na hiH:oria delta Conquifia. A Poe
tia he 'llle pndera p:uecer- com a barbaridade femelh:mtes
riaoens; e os Plz-arros na entrada do Peru.; e entre
muitos. exemplos fe nm d o J.l.i COiDpoilos
pelos daq!ltlle. novo, e fiCilit.l lUiJeCl\l ;_
Ca1zto VIII. '""
,;75
Os Seus Antepaffados : as faanhas , ... _ ,
Q!Je obrara, para augmento das Provincias!,
Procedidas da toga , ou do montante :
1
Os que mais venturofo , ou n1ais brilhante
O Efiado dirigira ; So fe achava .,, r: 1
Capazes de que a fan1a lhes fizeHe
ltnmortal a prudencia , e a valentia ,
No Metro , * no llincel , na 1\tlelodia.
s 2
* Cumac Nu.-.
Torally quim
Puyiuy quita 1
Faquir Ciyan
Hina mantara
Cunununum .. jn
Ylla pa.ntac
I - l
A
Camri Nufta
Unuy quita
Para munqui
lVhy nimpiri
Chichi munqui
I I l
Pacha rurac
f Pz.chacam ac
Viracocha
1
Cay hinapac
' Churafunqui

O Padre Braz Valera fez hum a trauua latina defies verfo!t, que para fe
entender he advertir que os fuppunha numa doJJzella
filha de hum Rei entre as nuvens , com hum cantaro cheio de agoa , e
<Juando o entornava, chovia ; porem que. tinha hum Jrma que as vezes
lhe quebrava o cantaro, de cujo golpe proccdia ()S trovcc:ns, os relarnpagos,
e os raios. A tradua do P. Valera he como fe fegue:
Pulchra_ Nympha,
Frater tuus l1,
Urn:am tuam
N une infringft:
I :'I!
,.,, . S.
Cu-
2 76 - A de
A ,Pei1e Itnpe io, , >.1
O o:ro a prata, e s pedras n1ais pt:e.ciofas
Ao na fervia : nas tribunas : 1
Dos tetnplos he que efia depofitados 1 (
EH:cs grandes thefoiros : Os Efiados b o r . (
})a Nobreza' da Plebe ; Sacerdotes , , ! . . , S... r
To gados., e Guerreiros fe difl:inguem r .,
Son1ente pelas cores do \T elido, . . ___ -\ , --"
;E por fer ou n1ais fino,. ou mais groifeiro:
Defe o grande aQ n1ais pobre jornaleiro
N a h algutna alfaia , aonde o luxo
Reconhecer fe pofl, : Sa as n1ezas
Singelas , e abtmdantes : Commummente
Ao feu pa, leite, e mel he que reduzem
r-f o das as ig,uarias : Se as mais cultas
.... -, )}'!tJ
t;
.J ,
, !)
e: .... :n .I J 1 _
Cu jus i8us . r ..
Tonat, fulget
Fulminatquc.
Sed tu Nympha
'ruam Lympham
pluis
lnterdumque
::r Grandinem, feu
Nivem mi.ttis.
Mundi
Pachacamac -
V iracocha
: :J. ;::,1 Jl cAd hoc munus .'i o.; t
1\"
. :;r(. 'Te fufficit ,
Ac przfecit.r
Na-
Pachacamac, Virrcocha era os nomes da Divindade que brbaros
. -U
Ca11to VIII.
N aoens , com efl:a gente , cotnprehendemos ,
N a fei fe juntarnente Ilhes darenlOS r I , :
O nome de pollticas , ficando
Com a injuria de barbaros , huns povos ,
viven1 nefta an1avel fingeleza ,
T a conforn1es lei da Natureza. J ,.. .....
1
Eu muito mais dizervos defejara
1
Da Riqueza , governo , e raridades
1
Defia nov.a Provncia; porem temo
1
Qye vos chegue a enfadar , fe digo tudo :
Eu fiz hurna curiofa , e breve hyfioria
De quanto achei fer digno de memoria ;
N ella podeis "notar o que me falta :

mais o filencio he j precifo,


Porque agora a cuidado mais fublime
O coraa vos charna : fena tenho
1
Confufo o' meu fentido , e o volfo empenho ,
Cuido que efiais na En1preza defejada ,
Pois j no mar de Goa fe acha a armada.
J
Alvoraado fe levanta Affonfo ,
s 3
Ven-
Tudo o que temos dito da fua\'idade , e rell:ida dos c('lftun:es defla
gente, he para tornarmos a mofhar, que f pela influencia n1cfma natt re-
za fe podem confeguir; fem ferem neceflrias tant:\s Leis , e preceitos <.ffm
o a Ethica, como da politica , como fe tem produzido para fe viYcr cc m mo-
deraa, doura, e regularida<.le. 0-quod tif.i 1;on vis , dta i 11on acirs b:ifla
para fe quanto temos defcripto neH-e Epifodio-.
A Conq11ijla Je Goa:
'rendo ta perto o objefto, que procura: r
1\1anda dar o fignal'.s outras Vellas 1
Da parte onde fe via : Vinha abrindo
N e fie ten1.po entre as nuvens o Orizonte . 1
A matutina hlz ; e quando o monte v ... *
Comea a embranquecer , e a branda _areia J t,l
Con1 a cndida charna fe prateia
Sobe o Esforado Paiva f
E depois de cumprir-; com todo o,Pfequo ,
Devido ao genera; lhe qiz Prcli1mo ,. l)f rJ1 .
tenho itisfeito pontulmente n rf 2
A-; orde1n , que n1e deiteis :. Permanente ...
me vio o golfo , ellanda' vifl:a < Jn ;
11-; barra, com os olhos na .Conqtfl:a" 1
intentais . profeguir.: De balde emprega r .
O N1oio todo o esfor'So, itidufl:ria e arte J
poder tirarme de hun1a par-te, ;-. r .... .tr
EB1: qe a: vofTa, nie tinha pofio : ,
Com cfies tres. navios defcompofl:o ....
Vi o a C i d:1de o feu orgulho :: I
na quiz. :'lhir , nen1 quiz a entrada
, Intentar com: arr.ojo, "ou. com. engano; t ,.I
- rnetefie a pique: O grave dano,,
na. n.Ynha: conl:.ancia padecia ,
-: N:a teiina de o vencer fe conhecia&
'l I
-
A
-. Ca1zto YIIJ.
A) Cidade focorre a terra firme-, {J
Mas na fa efl:es viveres bailantes
l\f ui tas vezes ao povo , e foldadefca ;
E lhe o mar , tambem lhe falta
O devido fufl:ento : Tem metido
J dentro da muralha hun1 grande ruido
De petrechos , e qe armas , defiinadas
A muitos Efquadroens : Nove mil h
Compoem a guarnia ,. tendo o recei9
De que a Empreza figais ; mas efte meio
Prova tambem na barra combatida,
Na fe achar a Cidade abaftecida. fJ ;o t-::rJ
dr l r J rr .. lf" \[ J l"f(_
J . - _,. ,.
..
l.L
Muita parte da gente , que a defende, j.
He gente mercenaria, gente .vaga , _
fomente o fentido tem . na paga : .; )!
E della j ta pouco fe confia, . . ...
hoje tem recorrido fortaleza
Das trincheiras; no fufio da defeza. l '
t ' 1 .. L ,
1
J ., ; r,; 1
Os navios, que no eftaleiro ,,. IJ J
Os pozera de frot}te de.ffa porta , '(
abre o muro , que corre junto praia,
Onde- Goal fe ; e mefn1a
Ribeira da Cidade , a hum lado , e a outro
Ficando as nos no meio , contina .
s 4
"''79 -,
J
Hu-
z8o
H urna forte Efiq-cad_a, cujas pontas
Nos ngulos r:etnata da _n1uralha :
Para o primeiro itnpulfo da batalha
Efl:e cen::o .fizera: Se a. Cidade
Fica dentro do myro; Q.a t incheira ,
Ficao dentro os nayiros , e a i R .. ibeira
As Eftacas efrao on1 :
As pras .dos t)rre_fi._;
. (
JL' u
E dl.ite afpe1o as formidaveis guardas . c
1
Se forn1a na carranca -das bon1bardas ..
. 1
Con1 bafiante _ ouvindQ_ rJ ...
O IIEROE ao Paiva:, e ao mefino tempo abrindo
Na i dei a v a rios inodos , e difcurfos , f
De poder a Cidade acon1etcrfe : c"
anda !i1bir: _ tod?s _;} ) J 1 u
Os Capltaens ' e r os lllal ,_-COI11 quen1 . c_ofilJ!lla ..:
Confilltar as etnprezas : mas na quell
fe .. repara que Qne_le_
F 2-ta v a , fendo fen1pre dos prin1eiros ,
aos nfJ!fre-:
2
(
Se procura , e na_p pottcta : r ,
Di He hun1 piloto que e li e fe .. n1e!era _ _ i "
N) hurn dos bate-is da, e- faltara iJ
11
l
Junto .Caverna, aonde fe 'Lb n{ rli
O Corpo- de e que entendia
Catzto YIII.
. ...
lo.
f nefie lugar he que e fiaria.
- . .
Affonfo ordena a corvinl que logo
O traga Capitana: mas o)._ fora (
De hum exceffivo an1or , de huma faudade ,
na acha -n1agoa algum remedio!
Na entrada apenas da Caverna punh
A planta o Capita, quando fe expunha
A ps olhos o efpelaculo n1ais trifl:e,
a forte tinha dado : N a refifle
Ao pranto, e ao fentimerito, pois encontra
A fem Vida, e debruado
Sobre o defunto amigo : duro fado !
(Exclama) O) defventurat O) defatino
De hum fero influxo, de hum cJuel defljno!."
lnfan1e amor! pode exan1inarte ,
Depois que altivo , que Jberbo , e forte ,
Trocar quizefie as arn1as com a n1orte!
r
P""epardofe- havia, em que , _
Na auzencia de Noronha , pouco a pouco
Hia perdendo o alento; e o feu femblante
Sempre pllido, -trifl:e , -e vacilante, "
Nunca efl:ava fem lgrin1as: O intento
De ao fepulcro , de alimento
Pde fervr nfera
Com
A Coltfjttifla de Goa.
Cotn que o affel:o os efpiritos detinha ,')} u
Da quelle fraco impulfo , que alentava
As itnagens , Gue a dor reprezentava:
canfado alento, fufpendido
Achou na fepultura o feu gemido ;
t1
rrf
' E a , fem a dr , que a detivera;
La!l:itnada fahio da quella Efphera ,
Ern que os laos rompia o afogo ardente f
hum Eco , ou de hum fufpiro .
V em com efl:a noticia Capitana
O afflil:o Corvinl : To do o concurfo
Cahio n)htun pavorofo , e mudo efpanto ;
E Crer nao pode que chegaffe a tanto
De hum affel:o a paixa : Prezente eftava
O Religiofo, que infl:ruido -
Na F tinha a : Ora ja poffo '-
(Diz o pio Vara) fazer notaria .
A mais trifl:e , fune!l:a , e acerba hyftoria;
Q1e nunca nos incognitos progreffos
a contingencia dos fucce.ffos.
1. .J
i.
Entendeis que he Q:tinele o q hoje entrega
O feu debil alento Parca dura?
Pois nJ. . he, na Qtinele o que requtnta
N efia Morte a faudade : O) A.lnalintha
I I
.4
Tu-
' Ca11to VIII.
Tu es a quem f mata a dor da auzencia ~
Com ta nova , infeliz correfpondencia!
Bem fei que vos pafmais : ouvin1e agora ,
<:<!:1e ben1 o pede o cafo : Defde a h0ra ,
Etn que entrou no Palacio de Hunnatbilfha,
De Noronha a lufl:rofa fuavidade ,.
Lle rendeu a Princeza a liberdade ~
E todo o feu alento : Aqui fe alcana
Ser tal a fora de ht1m ardente affelo ,
~ e pode n)hum infiante hum novo cbjelo
Ser vifio , * e fer amado : N a fabia
lnda naquelle tempo o que fentia
Dentro do._:coraa, defconhecendo
O n1efmo ardor ,que efiava padecendo:
Como indon1avel turia u imaginava,
E como doce empenho : -Exan1inava
A cada infiante a intrlnfeca tormenta :t
E j fe anima, j fe defalenta,
Fingindofe os incendios no conflitl:o ,
Rumas vezes fineza , outras delilo ..
~ r J '
Intentou declararfe com N o.ronha ~
Porem entre os deliguros da vergonha.
Ficava a vz fufpenfa; e logo julga
! Et Vi di, & l'erij &c.
~ l
Q1e pode fuffocar no feu filencio St
'"r o da a violencia da amorofa chama : D
1\tlas fe intenta encobrilla' tnais fe inflama,
l\1ais incapz afente de que polfa ro
Reduzilla a focego, e que nas cinzas D
Do peito fe fepulte : Delirando ,
Refillirido, adoecendo, e fempre atnando; t
1
Ao me fino ten1po etnprende, ao n1efmo teme,_ D
Sufpira , e oufa , diffimula , e geme. [
I
O tempo finalmente da partida
De Noronha chegou : Qtafi fen1 vida
N eile tranze mortal a Dama efl:eve :
Recolheufe ao feu quarto; nell.e roga !'
Ao Ceo pelo remedio : defafoga '
E'11 tnlferos gernidos toda a ancia,
a alma padecia: na elegancia
Das lgrimas explica o mudo alento
Do feu inconfolavel fentimento.
N a teve algun1 valor para ntofirarfe .&L .. .J I
C'Jnilante , e fern fofpeita , na bataiha ,
<tte dentro de fi mefnia perfentia ;
E temendo faltarlhe a refifiencia ,
na-r._fe naquella auzencia.
Suf-
Cn11to FIII.
Sufientada fomente na efperana
De que ficava Corvinl , refifte
A todo o fero horror da magoa trifie ;
Pois defde enta procura os tneios todos
De poder etnbarcarfe no navio ,
~ I e havia de voltar noll arn1ada :
En1 quanto o Capitn fez a jornada
Do Reino para ver tudo o que houvelfe
Digno de fer notado , teve . modo
A engenhofa Princeza de imita.rfe
A letra, e o fello Real: onde alicena
,Se fingiC? de feguir os Lufitanos :
1
E dando parte f deites enganos
. A hum feu confidente , e fie a encaminha
A) no, que efiava furta , quando tinha
Corvinl defpedido-fe da Corte;
E a Cofia procurou para bufcarnos:
Vinha Amalintha de V arao no traje:
A Efiatura , e as feioens na diflinguia.
Dos lrn1aons ., a Princeza : no decreto
N ao havia implicancia; en1 tudo e.fiava
Conforn1e aquelle , que fc concedera
Ao n1efmo Corvinl , quando fizera
A fua expedia ; e perfuadido
~ 1 e efiava,. fem difputa , concedido
Pelo Rei que Q1inele nos feguifle,
..,8-
- )
Sen1
A CoJtquifla de Goa.
Sem mais de1nora alguma, o ferro arranca; .
Apenas Atnalintha a bordo chega ; . (
Rege o len1e , ergue o panno., e ao mar fe entrega
Depois que efl:a Princeza, disfarada ,
1
Con1 o non1e do Irma , bufcou a noifa '
Companhia, no fitio, em q hoj-e efl:amos,
ECcufo de dizer o amante empenho ,
Cotn que a Noronha fegue : te fiem unhas . Jl
Sois da fua fineza , e da confiancia ; ' 1
Corn que foube encobrir a tolerancia _

(
I
{
D\l feu an1ante incendio , e inda a fraqueza ]
l)o fexo feminil; na tendo em preza , .. . 1
As notls armas , onde na mofrralfe .. ]
bravo esforo, em que defmente
A thnida affeia do peito ardente.
I
O duro el:rago do Noronha illufl:re ' t
Fez hun1 eco ta grande, e ta alivo
No centro mais profundo do feu peito ,
Q.1e fempre cotn o- horror defl:e conceito
C)nfpirou a faudade, que lavrando c)
a pauco no alento hun1a ferida,
Q1e abria cada infiante aquella lana ,
l
Q1e vibrav:l a crueldade da len1brana ,-r J '
Veio em fim a fazerfe fen1 ren1edio , . -r
Ar
Ca11to VIII.
Ate que vifia do fatal fepulcro,
.efcondia o depOfito , chorado
1Tantas vezes no funebre fufpiro,
1
se rafgou mais o golpe, e fem
Onde podeffe refugiarfe a alma ,
Foi precifo fahir daquelle aflento ,
dor tinha Occupaclo ; e antes q a
Na violencia do infulro a confundife ,
Foi bufcar outra parte, onde afllfri1Ie.
o) nllferos mortaes fe efies exemplos
N a bafia para o tril:e defengano
De que nunca. haver no Arnor htlmane-
Impulfo; fen1 tragedia; rem que deixe
De mofirar a mortal fragilidade
N e fia,. ou n:>outra infellz calan1idade ;: .
fcena horrivel vos porei aos olhGs
Para veres a trgica loucura
De arder n:>hurna paixa, que desfigur!l
mudana deila fombra vaga ?.
pena
H e crivei que a apparencia . tranfitoria.
De hurna chama ta e illuforia.
Sigais ; e -defprezejs_ n)hllr.n gofro .
O amavel: refp1andor de hum bem. eterno 2;
Todo. o congrelfo efiava n:hum profundo
.....
A Co11qttijltt de Goa.
ouvindo a hyfloria de Arnalintha;
de atlon1bro os inclytos guerreiros_: lf"'L
De lfl:in1a, e pavor, nem inda. oufav.a
A levantar os ohos , onde o pranto J
Intentava talvez que o efcuro eipanto o. I
E"ll funefl:a afflia {e convertelle -:
--O HEROE manda ao concurfo q defcefe
C1pitna a dar ao Regio Corpo
O d-evido defcanfo; Efia inhumana, 10 J
E!la nova, e terrvel defventura
a arni.da alguns dias em fileacio:
Enefe luto militar pertende 1 1 , r
Moilrar o HEltOE a dr , que fe devia
De Atnalintha fineza , e valentia.
Ao depois .ordenou que foffe a Efqadra:. 1
Da. r fund:J na eneiada , que de ,
Ficava de Pangi: A Fortaleza
J efla v a folitaria , porque os Moiros
T endn j a experiencia, que na poden1
Exin1ilta do nolfo impulfo, acodem
A f:Lierfe tnais fortes na Cidade :
N i obH:1nte o que o Paiva dito tinha
A fo!.1re a fora das trincheiras,
aos dois Lin1as q obfervalfem
c D11f0 J7III.
O como a praia .efi : * N a fen1 perigo,
Betn vifia do intrepido inin1igo
Se poem os dois . lrn1aons trazendo o
De que tudo fe v no mefn1o efl:ado
Q1e a Aflonfo o Paiva tinha j contado.
Do Hidalca, Alfarami havia a Corte
Deixado, reduzindofe Caverna,
Alfento antigo do nefando Emprego ,
I Com que do Abyfmo as maxilnas cultiva :
. E vendo- na terrivel perfpeB:iva
1
Do Ceruleo Cryfial , que a noffa armada
I
Outra vz fobre Goa bate as vellas,
Apezar das indomitas ,
1
Com que o Inferno nos tinha acometido;
Qle nenhutn fero horror , nenhum partido,
Q_ue tome a indignaa da infame Aleao ;
Sufpender pode o inclyto projelo,
Qle tinhamos tomado , ardendo em toda
Aquella ardente raiva, que lhe infpira
A furia de Luz bel , do A verno a ira ,
Parece que na tem no horrendo afogo
_ T De
A qual informaa lhe trouxe D. Joa de Lima , e feu Irma D. Je-
ronymo de Lima., que eJie mandou em dar viUa Cidade p;,jlra nota-
rem a fora, que os Mourvs tinha feita: O que elles fizera com muito pe-
rigo de fuas pdf'las, por efcarregar nelJes toda a art-elhuia, que efllva apl.il-
tada na quella frontaria, onde elles chegara.
Barr. Decad. 2./b. 5 Cf.
A otJqttifla Goa.
De ta defesperada intelligencia ,
Onde pofl adtnittir tanta impaciencia,.
l\1ais por fatist1.zer ao im.pulfo: .
Do rancor, que arde. a_
Do feu odio itnplacavel, que entendendo
Q1e alguma execua de esforo ho-rrendo
Pofia confeguir que as noifas arn.1as
Se detenha t]Ue ,_ -
Ernprende, coni be1n-.. rarq defauno , . r '
Irritar todo o El:hnulo ferino _ f
Dos que amoderenta
En1 Gonda1i 9. P'lil(> , cQntra a Efquadra :
Da queHe iitio para a
Revoca hun). dos. an1p_hibios 1nais ferozes,
Para que recebendo nos. atrozes
1
,
dos .LL\..by fmos -a Idade , t;
a Infernal pt;rverfidade
A os outros monflros, que no golfo infan1c;
1\s verdes conchas convertendo en1 azas ,
o horror dos ; .. ,
apelado o itnpulfo drs "
e.la exe(randa aca fc achava
., \.t t.:n 't LI
O Ingic<!' protervo , all:1lta


Ol>l I l I'.J c.. JJJI. .,Jii Jt
. . .i1a.rl
1
,J1 .. -.L '
Setimo nex.u..
. -CI11zto YIII . . 'i ...
A formida vel gruta o infaufl:o . alento I f'OP
Do indon1ito draga: (novo Intento
(Lhe diz) he efe , O) mlfero Alfarami ?
Se prefumes q as feras, que hoje inima
As liquidas entranhas delfa Cofia
Sa Capazes de opporfe s oufdias
Defie in1pvido Aftonfo :. Se as porfias ,
Com que temos inflado fi1fpenderlhe
Os progrelfos da Etnpreza , no combate
Defres n1onfiros marltin1os; podera
Ter inda algum recurfo; elfes impuros,
Trifies, funefios, brbaros conjuros: n Jbu
Inutihnente hoje; ')!"" ,
Pois Eu no tnefmo infrante aqui fizera f ..
a impaciente . arrogancia de -Me gera ,
Dividida nos membros dos. lagartos ,
De tal forte movelfe
1
os feus
cada no ficafle con1barida
De toda aquella fora enfurecida ,
profundamente guarda em- cofre eterno
A indon1ita paixa do ir do A verno.
Mas que proveito defie noyo infulto
Poderemos tirar, fe auxilio occulto
Patrocina efia .. gente? .Exprimentado
.N a tens , que fobre todo ;o meu definio ,
Se
.A Cottqttijla de GoN.
Se v nos Portuguezes hum dominio }.
Q1e eu contrafiar na poffo ? Tiraremos I
De ta continuos , ta mortaes extremos, L
Con1 que invadimos fempre os feus esforos , fr
l\Iais, que o pejo de vermo--nos vencidos? l
Tiraren1os de hurn novo, ardente enfaio I
que fentirmos outravez o Raio ,
Em que grita , en1 que geme , ern q flutua
A n1inha ? Se n1e infinua
,..fudo o que tenho padecido etn tanta
V ehen1encia occulta , que o furor quebrant3
De todo o meu poder, que mais excelfa
Efficacia os defende : e fe difpofl:o J
Se acha j por -Decreto mais fublime
Q1e llortugal domine efia Cidade :
Q1e nella fique extinl:a a falfidade
Do brbaro AI coram: E que fe firmem
1

Dos goltos Orientaes no verde efpelho
()s lun1inofos brados do Evangelho,
Q1c faremos con1 tanto etnpenho inutil?
nt>S fer n1elhor ,deixar a ernpreza , f
Q1e dar a conhecer mais a fraqueza
Da nofl miferavel repugnancia ?
N a ( refponde Altrami) tem confiancia,
Tem animo , e valor : Nenhum afftdio .
Se deixa , em quanto ofierece algum ren1edio
A
Catrto YIIL
A esforada extena de hu1n peito invito :
lnda na nos pozen1os no conflil:o :
lnda Goa fe ofienta Formidavel:
lnda os Influxos dos Abyfmos toma:
lnda afTegura a Seita de Mafoma :
E tu na fabes inda o que deflina
A efl:a armada a Mxin1a divina.
N a fara j de Goa defl:roados
Eftes mefmos fataes aventureiros ?
Sera mais venturofos os guerreiros ,
Que profeguem na mefma fantefia ?
Pois como tao vilmente defcorifia
Hum tlmido difcurfo da Vil:oria?
Defce pois fobre os monftros deJfas agoas ,
lnfundelhe a paixa de todo o Abyfmo ,
E o teu alento fufientar procura
Em quanto na te opprirne a de.firentura.
Nunca cuidei (lhe diz a vz tremenda
Da ferpente Infernal ) que fofle tanta
A protervia dos homens , que chegafTe
A vencer em rancor , e Rebeldia
O Principe das fombras : N a ha fera ,
Nem demonio talvz , q exceda o hon1en1,
~ 1 a n d o ,com odio atrz , ancia preclta
T 3 Na
2.94 A CoJJqtiijla de Goa.
Na Raiva, e no furor fe precipita. .. , I> J
{ I '{.1 ({ff f" 1'
A rebelde ferpente na fe efquece r .
De introduzir nos horridos lagartos
A furia dos: Efpiritos malignos: -r lc rlJ
1
E apenas recebera nas Entranhas. f'ir u1
O fero in1pulfo das paixoens elranhas ,_ .. ''
todos confpira na impaciencia
De cotnbater as nos: Sulcava :o golfo 'i (j_g- _
O 1nedonho Congreifo , ,e lhe fervia (t r r ,. J L;
1
O an1phibio 1nais- ferz , e corpulento -;r "
De horrivel Capita : O feu alento
a ira do ardfice a!eivofo : s:.i ur : i_ < '
Dos brutos o concurfo pavorolo 1 r d 1-.. '
J parece hunl exercito nadante '\
J huma horrenda armada;_ e cada fera
P\.._eprezenta htun .navio as ,(
Pois cada monilr<}- da terrivel tropa_ r? n 1
F
A t d
1nge proa a caoea, _e a cau a, poppa.
. -
A) Efquadra chega, * :otn tremendo _rui-do,
E c01n i'g_ual , indmita- arrogancia
1
,
Se.' lana fobre os bordos , e cofiados :
Atonitos , abfortos , c pafmados
Os Portuguezes fica , con1 novo ,
. Ir
t . :
* o fetimo nexo.
Ca11to l
7
III.
[nefperado itnpulfo : N a duvida
hun1 ltnpeto diabolico excitava
A feia tnultida : na anfia brava,
Com q acomete a Efquadra, ben1 fe via
era inflamn1ada de n1aior fereza ,:r.
1
a que pode influir a natureza
Na torpe agitaa da elpecie imn1unda:
N a h no , que da infl:ancia furibunda
Na feja horrivehnente procurada:
Os Soldaos fe oppoem enorn1e entrada ,
Com os duros tnon .. tat:Ites ; e as fegures
Nas maons dos marinheiros, cfperan<?
Os lagartos efl:a, para que o golpe
Sobre a chufma Infernal fe
Na fe pode Efperar que tantas cegue
No campo o lavrador loiras Efpigas,
Con1o cortaq, fegures , e montantes
As Cabeas amphibias: Tal havia,
fon1ente de hum. talho dividia
.r\. corpulenta fera : de <?Utro talho
Partida fe acha no fatal , c,-
A Cauda de htu11a vz , de outra , o pefco<5o.
Fervia o golfo cn1 fangue das medonhas ,
E profl.tndas feridas ; E parece
Qle inda mais con1 o fangue fe en1bravecc
T4 O
A de Goa. ..,
O disforme Efquadra: Huns em pedaos
Os defpenha o furor dos igneos aos ,
Outros cotn impaciente defacordo
Os dentes ferra no rotundo bordo :-
l}ara finnar o corpo pendurado ,
Fingindo nefl:e brbaro defvello
Q1c da o jugo fora do cutello
Da n1quina a cabe'5a dividida
Inda fica as furias contun1azes
Nas enormes queixadas: ta ''
Etn ftdlentar a preza , que forofa
N a he da morte a mlfera agonia ,
Para poder don1arlhe a rebeldia.
Os q efcapar podera dos impulfos ,
Q1e errava o ferro no primeiro arrojo,
Dera novo combate a os que .ficara
Nas cofias dos infigncs defenfores :
Por fer ern catnpo igual , fora maiores
Os ln1petos da brava atrocidade :
Houve fera que deu a novidade
De fe agarrar hafl:ea , aonde o ferro
EncaYado fe havia ; e o irado Athleta
f__Janando as maons a os queixos denegridos ,
N a f lhos deixou rotos , e partidos ,
l\ias com tanto Vigor, V ehemencia tanta,
_czy
Canto VIII.
ficou fendo boca inda a garganta.
Outro rnonfiro ferz pode enlaarfe,
Por defcuido talvz , n)h11m n1arinheiro ,
pugnando com elle pertendia ,
Suffocallo entre os bracos efcan1oios :
:t
Virou o Rofro a os gritos Lafiimofos
Hum dos noffos Soldados ; e entre a ancia
Defre infeliz , e a intrepida arrogancia
Do ten1erario arrojo, de tal forte
lVlede o Rafgo de hun1 ao fuln1inante,
de tocar no afflil:o , fem Receio ,
Deixa a partida pelo n1eio.
Tudo nadava em fangue : maftos, velias,
Poppas , pras , enxarcias ; e os navios
Parecem n1enos fontes , do que Rios
De purpura vital , que pelos bordos
Precipitando as fervidas torrentes,
Mais crefcidas na fo, mas inda quentes
Expoem daquclles golfos as Efcun1as :
Boiava fobre a ltquida Campanha
A horrenda multida , a chufina e.ll-ranhx
Das tren1endas poroens de tantos mon.firos:
Braos , Cabeas, Conchas , Ventres
l-Iorroriza as ondas; dcixa
J
.,.
a,
J feln fufto' e pavor.;.ji fenl' Efpru1tJo a 'JH
De o paffo : O eterno pranto ...
Do aboxninavei_ ,...frtaro procura ,-
0 raivofo draga,idefenga.qado I f .IJ [a) I
De que na V ai afl:us_ia ., netn 'fereza ;;ngu r ....
1
_;
Contra a fora , e confiancia PortuguelJ:. ' .
E inda n1ais iinpaciente fe retira ' _ ; ,
O n1gico funeilo entre o vexame t rru
1
De ta funefl:o, ta fridl:rado exame, ""ini "t r-
A Continuar a ancia , e furia interna
Na hor1
4
ivel Soledade da Caverna.
- t l.l..J J. :Jf
Da v a cuidado a Affonfo a baterifl , . : r, ...
Q.1e tinha pofio na trincheira os l\1oiros;
Q.1e era ten1eridade o con1batella 1.,
A peito defcoberto ; detennina ( ,., 1. r .
1
: q ..
Qge prin1eiro que_ chan1a matutina cn lj -!
Trouxe!fe ao Mundo a Luz; a grande etnpreza
Se h:1via de intentar; porq entre as fon1bras
A oantaria incerta na lografe .) )
tiros , que a eilacada fulminafe: r! 'f
E oara conhecer fe as centinellas
Se achava nefte tetnpo prevenidas ,
Torna a mandar os Litnas , que de fronte
DJ. Cidade obfervafietn fe as bon1bardas -1
'I'inhao tambem de no1te aquellas guardas, _,
Qle
a11to VIII. )o..
Q
1
e fi ca!Jtella regula;. a. ,
Se .fizeffe . C0111 toda a. Inte hgen Ia ' 1 rJ &. i
Q1e efre :mforme ped1a,, e que ctnoalfem J., _
En1 hiren1 ta caldos , e. ,.
_na dos M?irps_
N a fe occultava ao mgico ,q Affonfo
!\1 andava os Capitaens parte,
[:
t l .
Se bem_Lque a cau a, ,..cqxn q r9s p-1anua
E tendo vifio J. que na.: (. ; )
A Colera do Abyfino nas difputas;
1 , lLi!._
Com que ten1 infiutado o noffo alento ,
Inda o .. j ,
D._ intimidar a arma4.a , ,
Nas An1eias de Goa os mais furiofos,
Formidaveis afpettos, que podia
Fingir , e a ..
De hum ardor , de hun1 phrenetico cuidado ,_
Tantas vezes vencido :t e eflin11dado.
As Gorgonas, * as l-Iydras ; os Cheiydtos ,-;.
Os 1-"'ypheos , os Ence1ados , as F urias ,
E todos Elfes monfiros , que as injurias
Sofrcn1 nas iras de htun incer.dio EteJt}O;
Alterando do Trtaro o governo,
Alfaratni revoca ao grita iinpuro D
!- Oitavo nexo,.
e'
A Co11qttijla de Goa.
De hum nefando, de hum brbaro cnjuro :
E efl:e enorme Efpeaculo reparte i J
No muro da Cidade : Scena horrivell
Onde tinha ioda mais no infame aborfo
A Vifta , que v e n c e r ~ que o mefmo esforfo.
Com prudente cautella executara
Os dois Limas a ordem , que lhes tinha
Propofto o General : No mais prolundo
Silencio da ata noite , nos Efquifes () J
1 1
Da armada fe embarcara , quando a enchentf
Da mare , fem o remo , na corrente ..
Os Condl'1z pelo Rio , onde muralha
Servem de Eipelho as ondas : De improvifo
Da_ no horrendo apparato, que nas torres
Tinha o Inferno fingido ; e fem que o efpantc l
l\loveffe _no feu peito algum quebranto , '
Obferva quanto o HEROE lhes cometera,
E trazendo a noticia defej ada_,
Promptamente voltara para a armada.
A CON-
Ca11to IX
A CONQUIST.A
DE GOA ..
Poema Epico.
CANTO IX.
F
Omos (diz Dom Jeronyrno de Lima
Na p r e z e n ~ a do HEROE)cun1prir a ordem
De obfervar da Cidade as centinellas _:
Sen1 ufarmos de Remos , ou de V e lias
, Por lograr o filencio encommendado,
Sobimos pelo Rio, quando as agoas
Da Regular enchente principia
A Fazer os efieiros caudaloios :
Sepultada en1 deliquios foporofos
Achamos toda a guarda das trincheiras;
Pois hindo bem vante, na ouvin1os
Rumor algtun, nen1 demos novidade,
Com a noffa chegada:, Ben1 podia
Succeder que os bateis a na fize11em ,
Curfando a toda a hora na Enfeiada
Em-
A CoJJtjttfla de Goa.
En1barcaoens pequenas ; mas precifo
Foi ter algtn11 valor neile projel-o ,
ie nos expz o horrendo afpelo ,
a tnuralha de Goa nos indma : '_
Se aqui fe na defi11aia , ou defanln1a
O ardor do Cora<;ao, negar na poflo
os tnen1bros, e os cabellos fe arriara;
E que inda muitas vezes . qatalhara
Da confiancia os in1pulfos con1 o efpanto,
os horrores infundem nos fentidos :
Para entro do peito efpavoridos
Pertenden1 retirarfe , inda que intento
Revefrillos de todo o meu alento ,
Suftentando com lnclytas coragens
A infatne perfpel:iva das in1agens,
o muro nos propunha : Pareci
tudo fe abraza\ra, e tudo ardia
E1n hutn ceruieo incendio : Se1nelhante.:.:
M1s na tem fetnelhana , porq o enxofre ;
O Salitre, o alcatra , com ta medonha,
N eE1nda Efcuridade na o fe inflama : ti,
1\..qui fotnente procedia a cha1na
hutn aflonlbro inda n1ais ) q de h luzeiro :.
Von1itava Efie horrlfico brazeiro
Ei1roladas pyratnides de fumo,
ef11alhando_ depois o__ feu
Na
Cn11to IX.'
Na Campanha. dos ares, abafava. _
Qanto o vento' exprimia' cti refpraya ..
Apenas nos concede a lz viciofa
Os terriveis ob jel:os , que a dividem;
E fo para efl:e intento enta conheo
Q1e ella quiz acender a fon1bra enorn1e :.
Q1e afpeto horrivel, que Vifa distorn:e
Te poflo debuxar, que defe1npenhe
Aquelle imrnenfo horror, q o n1uro cinge?
N a ha Chymera , Hydra, Grypho, Efphynge ,
Na h Typheo, Ephialte, ou Centimano, .
N a h n1onfrro, j de h uma, ou de outra efrec.ie,
. aqui na a atrocidade
Da infofrivel, da brbara Medufa :
Aqui fe fortifica, aqui fe acende
A violencia , a fereza, o odio , a ira
Das F urias Infernaes ; e. h e neceK'lrio
Hum esforo inda mais que temcrario.
Para alcanar que os olhos fe refolvao
A fofrer , com dcfprezo inalteravel ,
Objel:o ta n1aligno, e
Enrofca fe nas torres as _ferrentes .
E os hrridos gigantes nas muralhas, .
excedia na Efiatura
r.r
'Q,..
A Co1tquijla Je Goa.
To dos de ta funefi:a caradura ,
Q1e parece que o gefl:o da _ trifleza
Extendia a fealdade na fereza :
Sulphureas chan1as pelos olhos lana
Acefas nos affopros , com que o Aufiro
irrita j ' j na boca:
Entre os furiofos filvos fe provoca
A tormenta dos hlitos , que apefia
To da a Se ena da n1quina funefia.
Nos feros afovios das Cerafies ,
E nos lloncos terrlficos dos monfl:ros,
.O V_ento fe efl:itnula, ou fe amotina :
E 1tre os ma fios , e a enxarcia . na fe obfl:ina
no tempo da naval tormenta
Con1 furio('l itnprefa , con1o fufienta
T'oda -a chufma Infernal o efirondo horrvel
huma nova, indignada diffonanci:
l\11s fe de Goa * a brbara- arrogancia
funda nefte esforo ' etn q a protegem
Ta n1eJonhos Efpetlros: Se outro alento
N a te:11 mais, que efie torpe movin1ent.J ,
C.Jnl que o pertende focorrella,
fraca refifiencia s noffas armas t
'
v
c
c
Intenta : Se os Portuguezes . '
Ven-
. * Defatafe o nexo oitavo.
ca11to IX
Vencido ten1 o Inferno tantas vezes ,
2omo quer prefunlr que os intitnlda
:om efle novo itnpulfo ? Enfraquecida
'e acha Goa inda mais , q o ,
barbaran1ente hoje recorre
\. ta dcbil auxilio , que no afpeto,
?or mais. que augn1ente a infiancia carrancuda,
fombra fe desfz , em ar fe muda.
\f a fe envergnha o artlfice inclen1ente
)e promoverfe ta inutiln1ente
=:ontra o noffo valor ? N a fa bailantes
1
\.s provas, que no bofque dos gigantes
;e tem dado a Luzbel, que na tememos

em monfl:ros , nem, dragoens , Polyphemos?


que vemos que- efia da noffa parte
fodo o favor do Ceo ,-,para que grite
)e baixo de huma invil:a fortaleza ,
continuo , em raivofo_ parocifmo ,
\. indocil prefumpa do infari1e ?
...
a queirais, O) infignes Lfitanos,
)utra maior certeza da Vil:oria,
)o que valerfe Goa de hum impulfo
r a infiel ' defgraado ' e . criminofo :
fia tnefnta n1aldade h e j a
V .Q1e
.A Conqr1ijla e Gon:
naufrague a .defeza,. e para verfe
Q, tyranno , fem foras , no. conflilo,
Lhe ha.fia f o horror defte delil:o .
Affim dizia o Lima ; e na fe achava.
Capita, ou Soldado-, que deixaife
De inflammarfe no ardor de tanta em preza :
Pertende cada. que a valentia.
De hum nimo Catholico , e guerreiro-
Refplandea na f contra os alfanges,
Mas tambem contra as h.Orridas. pbalanges
Q?e e excita a furia do Cocytos
Para fer mais illufue, em tanta gloria.,
_ O duplicado alfumpto_ da viloria ..
Em quanto pois o airafto fe prepara
Na fu efquece o Hidalca (vendo ta perto.
As noifas armas fobre o: feu dominio )
De alcanat; fe definio
De affiA:ir ao Combate rra baftante
A guarni.a,, que- ha-via nas Muralhas:
Elle na ignorava a ,.
mandou vii e fora ; mas queria
Reconhecer talvez fe a: fantefta ,..
Se a Eftatum, e femblante dos Soldados-
Lhe dava algum fignal, e inda o feguro
De
CllnttJ IX.
De qne polra ncar dentro do muw.
Em bum grande terreiro , que 'lle fronte
(' " r
':-e ca1as , q o tyranno occupa.,
que arn11ados, e pofios em fileiras.,
A rezenha de baixo .das bandeiras
Se ll1es faa, prezente a ella. eAando .:
Com o feu efquadra vem caminhando
O bravo Coge Hocm : gente da .t\rabia,
foi menos guerreira , do que hia ,
1
E agora fer pertende mais valente ,
E mais bruta , que douta , e intellige.mte :
1
Confiando da braveza o esforo rudo ,
1 Se adorna .de terado, adaga,. e efcudo ,
Se.m trazer arma alguma de arremeo ;
Poi$ f eillma da viloria o preo,
o ganha a difputa corpo , a corpo
Seguefe Mir Habrm , que obedecido
H e de h uma oufada tropa de Malaios,
Vindos da quella terra bellicofa ,
Conhecida por aurea Cherfonezo
Dos antigos Cofmographos.: famofa
Pelos pomos fuavilftmos , que ao pezo
Se podem cornmutar <lo metal rico,
inda que na fua fonnofura
O gofto com o damno fe mifiura,
y_,

A Cotiqui.J1a de. Goa.
V cnce o bethei o El:linulo nocivo,
E fttavidade o defenfivo:
Arcos , e hervadas frechas , azagaias ,
Pavezes, e terados, defia gente
c ,..1 ,..1 d
0ao as arn1as con1tnuas : tao ar ente
en1penhos da guerra , que na Cofia
Da quetn , e a letn do Ganges , na fe alcana
N aa , que mais ferz , mais atrevida
No ardor da Expugnaa defpreze a vida.
..,._
Os Golgondolos logo a va feguindo,
Regidos por lVIulei, q entre os rochedos,
E as n1ais incultas brenhas , . educados
Fora defde o feu bero; e fufl:entados
Co1n tutanos de 'Tigres : Gente bruta ,
Indocil , efpantofa, difloluta , . .. r ! - -
Qte ve e s pelles de ferozes :.., .: . (
Ta promptos , ta ligeiros , ta velozes ,. r
Qre fatiga, e vencem na carreira : .... ,
As Pantheras , e as Onas : os -...
Ta fortes, e ta duros, que parecetn': ..... d;u
De hun1 ao fenfitivo: defconhecctn
A piedad_c no P'--ogo de venrido :
N en1 pertendem, nem da algum : .
N"a ten1 n1ais arrnas, q hunlas .. grandes -maas,_-
Arrancadas de hum tronco ; que refifie
A
[
1

r
(
(
[
Ca11to IX
A_) violencia do ferro, e que fe tofl:a
Do tnefmo lenho ao fogo , onde fe fazen1
r a folidas , e finnes , q inda os Brontes
N a deixaria de aceitar o engano
De que as forjafle a fragoa de Vulcano.
Outro efquadra horrivel fe apprezenta,
Java deu a Goa: todos filhos
Dos terrlficos Gunos , que nas brenhas ,
Sendo expfios , das feras fO mamara
:o abon1inavel Leite; e fe criara
Con1 fangue de ferpentes: ta falvagens,
f julga por lnclitas coragens
O incendio da impiedade, e da inclemencia :
As conchas dos crueis Rinocerontes
Ruma efpecie lhes forma de Coiraas :
T fe valem das adufias tnaas
Por arma, e por infignia: o capacete
Te cem das mefmas conchas ; e os penachos ,
Com que a gala nos ehnos fe . infinua, -
Sa de hutna ave, a que chama Cutatua.
Aqui tamben1 formados apparecen1
Os formidaveis Guos, que na conhecen1
Outro , que aquelle, que no corpo
Lhe lavra o ferro en1 braza : gente horrenda
V 3 En1
"-IO
.)
A de Goao
feioens, e cofiumes , con1 a infana.
P
r ,.J d
ropen1au e con1er a carne hun1ana :
.1\s feras , c a os. infecros mais in1mundos
otl'endcr na fe_ atreve; -e he f. o hotnen1
O ieu n1aior contrario : nelle emprega
A fereza,_ e os in1pulfos da vinganca :
Se1n inda fe faber nefb. tnaldade- .,
Se he tnaior a traia ,_ do q a impiedade:;
Dardos fundidos em horriveis un1os-
Sa- as armas , que leva na batalha,.
Onde o- intento infiel do arrojo obfcen<>
a alei v o fia no veneno : l
Cupita. de_fta_ tropa furibunda
_lle outro Guo en1 tudo fen1elhante
A) brbara N aa ; e o Snhorio
Lhe acrefc.enta a fereza , e o defvario.;.
Na d1an1a acefos do tren1endo l\Iartc
Paffa n1ofl:r,1 , _ na raenos refolutos
O
' "\T t"> 1,.!1TP'?' ros RnbHJ)__OS
.) d ...... llo.-J ' _l '- ,_ "- _.11. -'
Ivlais cultos nas acoens, c na n1ilicia
Tendo. LE! Catholica noticia,_
Dl
o
J
l)c pelos Ecos-propagad&.l ,. . _ ._.
Defde: a Lz, que fe d.en aos feus l\l2.10res ;-.
E conhecendo os altos Refplandores
De que he Deos, Hun1, e Trino, e- q 1\iaria
H e
Ca11to IX
t-I e l\1ai do VERBO, q em feu V c-ntre puro
)e fez hometn , don1ando o P\..eino efcuro
indon1ito draga ; com cUes tanto
) trato , e a vifinhanc;,3. !VIauritana
=:hegou a confegui.r, que fe fizera
[nimigos tatnbetn dos Portuguezes:
U
r ' d I' d
1:10 Ja e , Ja _e arnezes ,
E en1 lugar de ttu;bante , h un1a cela da ,
dos Urfos fonnou a tefi:a dura:
Pendurado l1um alfange da c-intura,
No brao efquerdo a adarga, no direito,-
Con1 furiofa , guerreira confiana ,
1
Leva huns a Sampfira, outros a
1
Governa .efl:e -Efquadra Abdala Gune,

tinha j provado o feu Esforo


:rvlais de hun1a vz no arrojo da campanl1a :
Dos Brams outra tropa Effendi Lanha
Rege com be!licofo movimento :
Nos igneos gefl:os o l\1avorcio alento
Defl:a N aa fe tnofira :
Sempre no empenh.o, fempre combatida
Dos feus inquietos , tofcos confinantes ,
E fempre , affitn no n1ar , como na terra,
Orgulhofa, j n)huma, e nJoutta guerra.
Al bubeque lfmel , dos F artaquezcs
v4 Q
.A Conqt1ijla de Goa.
O _efquadra Na ha r arte,
la v e o Indo, c o Ganges , onde lVIat te
tnelhor o feu don1inio ,
Do que N [!J : o defini o
'To do o intento , exercicio , gloria, en1penho
Defte f1noo P'--eino de Fartque,
{(] a expugnaa , he fo o ataque
Das foras inimigas: Na braveza,
Na- violencia, e furor , toda a riqueza ,
To do o cuidado ten1 :. os feus the!oiros
Sa lanas , citnitarras , e peloiros ,
Adargas , Efcopetas , peitos , tnalhas :
O feu divertin1ento fa6 batalhas :
O feu fi.1itento, parco, o feu defcanfo , ...
Sobre as annas: o Efpirito, indon1avel;
E o corpo, fem regalo, nen1 partido ,
Nos trabc1Ihos da guerra , endurecido.
En1 varios Efquadroens os Run1es trazen1
l)ividido o feu nurnero ., excede
T
. I 1
odas as outras tropas : noa a1entao ,
l\Iiflurad:1 no ardor, aquella. audacia,
F
. ' r b J1 '' 1 'Th .
ereza , 1n1prrH.o , e ro oa . racta :.
na India fe chatnava Run1es .
Os que __ chan1an1os !'t:rcos : Seus c?flurnes ,
Seu estorco, e oufad1a, ben1 notcr1a ,
1\T .J .

Cn11to IX.
N a fo na tradia , poren1 na hyfioria
Se tcn1 feito : Efia gente, propagada
En1 quafi todo o l\lundo, pelo In1perio,
Q1e expz na terra , e n1ar, pofl:o q cft<:i a
r--t1cnos e inculta, con1 as luzes,
Q1e re(cbe da Europa, nunca pde,
Por n1ais q policia fe acotnn1ode ,
Extinguir a brutal ferocidade ,
Q:1e alcanou , ou bebeu da fua origen1 :
Sen1pre con1 efie arrojo fe derigetn
Os ditames da Corte, e da Can1panha ;.
E contra os Lufitanos n1 ais fe acende
Efl:e irnpeto ferz ; pela vehen1encia ,
Qle ten1 no noflo ferro exprin1entado ,
Ou talvz pelo damno , que caufado
Lhe tem o inviEl:o brao , fen1pre ardente,
J no bero do Sol, j no occidente.
De n1ofguetes, de , e de alfnges
l\.s arn1as fe defias tropas,
De que cra Capit2cns Schir }.li.blcn1a,
I\1 za .Lt\.zn1, coge Upi, J Qfat Zulen1a ,
1\
,1 . l---1 -. A ,. z . -l lO \ J, '""' \ 1 U' '\ 7 .lo; . ,
11 on!c:u, -!:l.ll&C , 11t.z ...... t,
D
11. B " K .d C 11. r - ' & I
abuer \..az, et e, ,ura , e J ac1t I\. e ..
O parecia fe agradava
De
A Co11q11ij1a de Goa.
De ver hun1a ta fera, forte , e brava
Guarnia , en1 que entende fe affegura
A defeza de Goa , contra a dura ,
Terrivel invafa do noffo esforo.;
E prefun1e que pode fufientarfe
!)entro j da muralha , fetn receio
De q n:1 ceda , e n1ais ao efpanto
Dos blrbaros pendoens (que guan1e(ia
Os aipetos da Cidade )
o da a noJfa gloriofa hecoicid.ade ..
Obfervava efl:e alegre penfan1ento
Hutn dos Gentios , que anda fen1pre errando
Por varias terras , ns , fen1 outta ideia-,
Qlc , cingidGs de h uma afpera cadeia.,
En1 lugar- de Cilicio , dar ao povo
Hun1 brbaro exen1plar , hun1 rito novo
De hun1a hypochrita, ruda penitencia :
Chan1a fe Jogues e fies Vagabundos ;
E ben1 que ta perverfos , ta in1mundos
No e nas acoens ; ta venerados
Sa de todos aquelles IJrincipados ,
nen1 o maior Principe oufaria
N a fofrer qualquer tofca detnafia ,
. lnda q o Jogue
No 1Ua1s odtofo unptfo defafogue
. .
. ;. . t
-tfl'- .
-r o-
(
c
'
l
CtllltO IX
Toda a fua- n1aldade, fe atreve
A lguem a dar lhe- o efiimulo mais leve ,,
Q1e o po.fl defgofl:ar; pois fe preftune
faz tudo, cotn luz de excelfo lun1e ,
Sem que haja algun1a infatnia, alg defeito.,
defn1inta o firn1iflin1o conceito ,
Q1e fe ten1 concebido na Emi-nencia
Da Virtude, que incu-lca: Abon1inavel,
Nefanda , e horrivel feita! onde h precito
Julga por S-antidade o feu
3
1
5
Q1afi toda Efia gente ten1 con1mercio ,
Com o infan1e draga ; e e fie que vi a
Nos fucccHos pa.ladGs, que a Cidade
Se achaYa -no perigo de ,.
Pertendeu que o l-Iidalca na0 rhegue a verfa
f2ntre os- nmrtos talvz , ou prifioncircs.,
Q1crendo que os EfHmuios guQrreiros
-Do Ieu furiofo arrojo, fe gnardaflen1
as noffas ; e excitando
l}o Jogue a oufadi[l a efie projet0,
O faz bir ao !lao , a Gnde diante
D
1\ 1. ...
o tyranno, con1 voz a.nva , e
Expoem. o fcu dc.la forte.
V os e.fiais na verdade bem con.tc11tc
T""l..>,
.lJ'-
A Conquifla de Goa.
De veres nefie Exercito en1plumada
A tellz Efperana , .. de que feja
Victoriofc1 a .. Cidade , e as V o.ffas tropas
( :onfi na trinchei r a, ou na n1uralha,
() tritunuho da batalha.
L
\
Porern ie he que tne q o Sabaio ,
\r o1o fublin1e llai, Goa,
Scn1 etnbargo de ter doz
1
e 1nil homens_,
Q:1e a entrada .lhe. etnbara<5a, na confio
Q1e nove nJil intenten1 cotn n1ais brio
Deffendella , e inda neija affegurarvos
De na fer prezo, ()(( n1orto : Se lembrarvos
de que o Reino, q hoje tendes,
ll crtcncc de Man1ud efiirpe antiga :
Q1e da a1nbia a hydrpica fadiga
que o arrancou da origem , que tivera :
11cnos confiante agora fe devera
; Os Efiados , con1o as fontes ,
Q1e defpenhadas de altos montes ,
Q1afi fen1pre fe vem ; porque o defiino ,
J depois de perde o tino
.De as tnover por huni tranfito feguro:
No vali e fertil , ou no bofque efcuro
-Gira, fern eleia;. c pelos prados
infl:Jnte as _Cor!:entes divididas
Se
Ca11to IX.
Se acha con1 outras agoas confundidas.
Se acafo lefieis algun1 dia a hyfloria
Dos mais potentes Reis, fazei
Do fim , em que parou tanta potencia :
Qlero f que advirtais neffes prodgios
Mais vifinhos ao noffo Clyn1a : To das
As acoens de Alexandre, en1 q parara?.
Len1brana apenas h defl:as proezas:
Q!antos Reinos , llrovincias , e Cidades
Sufpirara na fua tyrannia, _
Paifara n?hum momet)to a outro jugo :' c-- .S-
Vede as de outro phrenetico verdugo ) .. i 1
Da Efpccie humana , con1o foi aquelle
Soberbo : t2ntas faanhas ,
T horror , -tanta en1preza torrente
foi, que de repente
Innundou , : e acabou : E porque c a ufa ?
Porque tudo infulto , '
Com.i con1 fereza , e ltrocinio :
Q1e juilia , ou que folido doniinio 1 "
Levou o Macedonio Capadocia , .
A-; Car!a, llan1phllia, Jonia, Lyia?
Com que 'direito o fobjuga t
A Provncia -dos Parthos,
l\iofopotana, e Egypto, a ln dia affalta,
E
.A C11t]llij/a e Goa.
E fora inda as muralhas , com q alhiaa
Se aparta da Tartaria? Determina
O fado por venn1ra efta infole.rtcia,
C' ,.J r. . 1 d .
por 'e Yingar Ea, occa enc1a
f):I gloria das Conquiflas?
i\J as j permitto que as doiradas viftas,
Con1 que o SceptrQ fe adorna, vos empenhe
1\. cou{ervar o Efcado, que vos deixa
}\. \!o !L1 Regia herana = Poren1 falta
fe defl:e Efrado fiJis ta digno ,
Con1u talvez cuidais : Sois Rei: bafiante
H de fer efie nome a que a.-rogante,
, duro , brbaro , Violcwto
Vos faa no feu mefmo luzimento?
Sabeis o que he fer Rei? Se acafo o
Na he mais
1
que h uma guarda luminofa,
ao bem oommum fe d, e buma Vigia ,
Qge efr fempre velando em quanto os Povos
Dormem fobre o defcanfo , em .q o cuidado
Confiit:Ue o Efplendor do Principado.
N a julgueis que he fotnente preeminencia
O Reinado , e que pode a negligencia
Ser compativel com o feu caraler :
O Sceptro he mais penfa, que benificio,
Canto IX.
Menos reglo :l Purpura, que a.fficio.
Na perfumais que .Reinos fe defpoja
Da liberdade,. e a hum homem fe fogeita ,
Pelo. fazer fomente ma is felice;
E elles menos gofiofos r doidice
N efie difcurfo houvera, fe chega.ffe
A intentallo o furor da ideia- humana?
Aquella authoridade foberana ,
a hum f fe concede:- aquelle imperio-
o Rei tem fobre as vidas , e cofiumes .,
N a he para o fazer mais ventttrofo,.
Mas para fe moftrar mais cuidadofe
Na concordia , e intere.ffes dos V alfallos :-
Nada efi mais difrante dos. regalos ,
Do que hum. juilo Diadema ;. fe
Continuamente intrinfeca fadiga ,
Com que do efiado as dependencias vaJias
(Muitas difficis.,. e contrarias)
A intellea lhe occupa;
De que forte h de exporfe o regio mando,.
Sem que na fogeia , ou no
Poil_ fentirfe o pezo do dgminio ..
Na verdade- que fez hum bom. difcurfo
chegou a entender q era hum efcravo
Dl.
A de Goa.
Da Republica o Rei as cadeias
De hun1 brilhante metal : Elle na logra
'T ontade ,. o gofl:o , que fe na derija
Do llovo" a todo o ben1 : . Se ha quem colija
<.t1e he cl:e hypochrita , e os effeitos
N ao de.fincntem talvz efies conceitos ,

I
..
c
c
s
Ern n1aior oppre1l a n1onarquia
Se v, com efl:a hot:reda hypochrifia , i
Pois fe quer Encobrir a l .- I
No fraudulento . tnanto .. da boBdade, (
. l
I "" -
Tu es o tnefino , O) qti.e o Ceo imploras l
Tres vezes cada dia, con1 as preces , - l
Q1e Sob, * que Dor, e JJfaga.reb fe chama:
E todos os! teus Subditos proclama
ii1o he f hun1a falfa c remonia ; ..
E con1 hutna afrel:ada Sntii11onia
Pertendes occultar toda a fereza,
Q1e no teu peito anln1as : oefconheces,
Por tnais q os teus deGgnios efcureces,
encobrir torpemente . anciofo intentas
(Ioda que tanto mal do bem fe .ajude)
Os Vicias , com -a capa da virtude?
Ben1 Sabes. que inda em
1
Vida do Sabaio.
l. - An.:
* Affirn fe as oraoens, q os Mouros, pelo feu Akonm, fa <.>bri ..
a pela ma'flham, tarde, e noitl,
Ca1rto IX
ndavas n:Jhum furiofo, ardente oofaio
Das iras mais cruentas de 1\tlavorte ,
Moflrandote foberbo , altivo , e forte ,
Cotn os trifl:es , afflitlos Bii1aguezes :
te fez efia gente? Algurna ?
Se a retnittiras , foras 1nais egregio : .u
N a fica, cotn n1ais alto privilegio,
321
. Hum homem nobre , Ie o perda do aggravo
D ao feu inimigo ? Ha quetn prefun1a
OLltra lei pode ter algum Monarca ,
E que deve aceitar novo dil:arne?
1s N a he efie o mais fino , e illufl:re exame
. De hum Efpirito grande ? N a convinha
: Ao Principe inda mais efia grandeza ?
Pois como neffa rnlfera fraqueza
Pertendeis parecervos com a plebe
defprezada , e humilde ; e ao mefmo tempo
Intentais confervar de Rei o nome ?
Por eira vil paixa , que vos confome ,
facrificar Parca dura
Tantas vidas no campo, e nos affaltos?
Por hum louco capricho , ou pt;lo intento
De hu:na bruta an1bia , tanto portento
De batalhas, e efiragos? Tanto arrojo?
Tanta Tanto
Tanta m1fer1a, e morte fe deftina?
X .
A C1Lqttifla e
Tanto horror? Tanto mal? Tanta niina? # (
[
Aqui , O) Hidalca , fe alfon1hra, e efpanta p
O n1eu difl:urfo ! He. crivei q a garganta,: (
O peito, o alento, o esforo deites loucos-,.
fe aliila de baixo das bandeiras );
o furor das guerreiras . 1
Se por hnrn gofio , e etnpenho efiranho, '
A :>mifera , violenc_ia , tnoFte , f(une? 1
Na pode. fcr n1aior ,:nem pode- darfe
Outro delirio igual , nern pode acharfe-
Na horrivel da Sorte Efcura,
i ais faqd, n1ais_ funeila defvent1.1ras

E inda affin1 os que e1la ao voflo lado
'r os dizcn1 que iilo he- fer. 1\1onarca infigne,
qu itl:o he ferr h.re, fe1n q fe indigne
fi un1 alto lteiplan .. dor de que fe chatne
l)ndole eg,regia .. a._ htun in1pulfo intn1e,
. Genero('l arnbi-a a hun1a Yjolencia, . .J 1
1\""J fria, ; -.in1pi-cdade, iniole:ncia,
A) nin1o,_:. c alento : Entre os , horrores 1
, infieis aduladores f
fen1:Conhccer o vo11o _engano:
- ': ..... , 1 Cer-,
* QJidquiJ delirant Reges, plel:unt?r Achivi. Horat. lb. 1. Epifiol. epit,...
2. ad Lo!ium. J ...,
. Ddevemfe os , e p_epfamcntQS de hum tyranno.
:cn11to IX.
Cercado do cortejo deshumano r
De Serpentes dornefiicas, na vedes
A trai de hum deleite , ta obfceno ,
Que introduz na o feu veneno.
Ta defgraado fois, q na ouvindo
Mais , que o Canto n1ortal deftas Sereias,
' Tendes fen1pre occupadas as ideias
De huma falfa apprehenfa; e a tal defgraa
Vos tem j defl:inado o defalento,
-- Q1e nunca , fena , conhecida
Foi talvez- a verdade en1 volfa vida,
r
Oufareis prefumir que os outros hon1ens
Sa de diverfa Efpecie , e que gerad<?s
F ora f para vos ? Q1e he Captiveiro ,
A fogeia Civil ? Qle fempre inteiro c-
O Idolo * h de eflar do voilo gofl:o ? .
Qte todo o objcl:o fe h de -ver difpofro
lVluito vofl vontade? Q1c o djaden1a
N a h de ter Efpinhos ? E que a traca
N a h de achar a Purpura? O)
De hutn trifie, de hutn fatal desltunbrainento,
Se tal _vos ten1 fi1bidu ao penftnento!
X 1 Ge-
* Sao os ?:o fios de fia viJa como os Ido!os , q (em I faias) de Babilonia,
fe na pedia levar inteiros.
Bluteau no V oc:abul. dos Synonin1r e phras. Portugue%; verb.
.A Co11qttijla de Goa.
Gen1e en1 fin1 a jufl:ia , e a fociedadc
Reino:

e grita
N)hun1 JUgo tntoleravel : Sempre afflita,
Por n1ais q grite , e gema, nunca chega
Os ftinefios ais ao v o ffi> th r o no ;
E fe os feus ecos fora percebidos
Alguma vz , ouvifl:eis os getnidos,
Con1o , ou cotno confonancia
Da vofi inexoravel arrogancia.
EHes tributos , que dos Povos ,
N a entendeis que feja f tributos ,
Q1e fe deva o ao Sol i o., n1as offertas ,
Qc Deidade fe offrecem ; requintando
No fcrilego horror da idolatria
Inda n1ais a oppreffa d.a tyrannia :
N a do lleino aos encargos fe derigem,
J\:as a todos os crirrtes , que fomenta
O appetite , o deleite o fauilo , o luxo :
con1 as lgrin1as dos pobres ,
E enviiicidos na opprell6 dos ,.
Por toda a parte eiln vertendo fangue:
1
E \r os .fois , cotno o Tigre , que no monte,
Q.::1ando a preza nas garras fe lhe offi
4
ece ,
l\l1is vifia do fanguc fe en1bravece.
Qlein
to IX. ...
h que efieja firme, ou q defc:ance
Na Cidade, na Villa, na
Por mais fe confie?
o cuida, fem fazenda,
Ou fem fe V, facrificado
Ao fraudulento , do inimig> :
Ninguem Vive , fem medo , nem perigo;.]
E emendo qt.Ie a bondade r )
Se Veja em tanto efcndalo fogeita
Ao brbaro furor de huma fofpeita
1 :14 . 'J
Toda do domnio J J _)
Fundais em hum Iatrcinio, , i ' . ' )
Inl:ado horrlfica- coragem: '
Pondes a Efcravida Vaffallagem; l_
Dais fomente, ouvidos injufiia : ;J 1 1 r
No incendio da atpbia.,; e da .. u
He onde fe .perfuma o V olfo throno ;
Na tem algum amparo, algum
A miferia; a ,. o defan1paro : 2L 1
Tudq. naufrga nefie golfo: avaro
Da voffa obfiina<;a: cr crime horrendo
O indulto na achou nas Volfas iras?
e enganos, que traicoens , e q mentiras
N a tivera .afy lo entre ;:tos furores .
Do. Voflo njufio alento? Qye rigores
X 3
N.a

-)-\.,. '
A Conqttijla. de- Goa.
Na ten1 vifr o va-lor,' a; o brio'
I
(
N ei1e torpe execrando Senhorio ? t
" em havido delil:o, arrojo !J infulto; -
Ou feja n1anife.fio, ou feja occulto ,
, 1 1
) (
I
I
Q1e na tenha , con1 ; fera iniquidade ,
In.tinado o Efplendor da Mage.fiade ?
, - tt I .rr ( 1 -
Q1e Num e conheceis , '_ que vos_ confinta .J.r :
antas revoluoens facinorofas ? .H r- t rr J J f J -'
Cuidaisq nas Efpheras Luminofas . - c #h.-
H Deidade , que tanto diffmrule ?
Qte h premio r enormes? . .ti o1'
Concebeis !
De que nao ha Cafl:1.go; nem VIngana t d
Para tanta maldade? .:E q excelfo ;-; .'... l
Impulfo de huma Mao .. }l_2I (j
Bem que feja t 1 plcido; ete propcio,' ... ru (
Dar pena -Virtude,\ indulto ao Vicio? ,.h !1.
I
r l {J'"'
d"l' ,
Tendes Vifio as , i L,u.fttnS
11

Tem obrado na Ind1a? -- Os:.mats q- humanos ,.L fJ
E efpantofos que tem feiro ::L{' _I.(
N efl:e noifo hemifpherio? Qle' fojeito c Jl Lei <_'
quafi o Malabar; e--. amodrentado ' I!
Aquellas ondas, onde nafce ia aurora? i? ? J;
1
_
Qle , em_ toda a parte !_encedora ;
0
t

; IX. . y ."l \ ,.. 3 2. 7
Das /handeir :oita o vnto ?
d">minando a furia do Elernento
Mais atz , e inconftante , defatarr..
O enredado furor do T onnentorio ?
Pois de qu nafce arrojo ta noto rio,
E ta alto valor em tanta etnpreza ?
Ser maior., que a noff..q, a fortaleza
Do feu horrvel brao? Por Ventura .
Somos de outras feibens , de outra figura , ) 1
De outra efpecie ? N a fomos todos hon1ens ?
A guerra na. fabenlOS? As i- r
DeJconhecidas fa urn UJ( -
A ta V afias N aoens? O. Indo , e o Ganges' T.-
N a deixamos na furia dos. alfanges
Convertidos. em fangue? N a rendemos l t.J :. , _
Cidades , . e
1
Cafrellos ? N a. 1 r;d - ' I
V ariSJ Reinos' na Afia ? r N a l efian1os i ! i '-
Atequ1 na opinia de V alerofos ? r H
Pois como na ficamos Viloriofos pf. u
Defia gente ,tambem-? Sabeis a caufa? i5' .1.r1 t.J-. ._
T alvz que a na tenhais inda advertido :
Sabei pois que efia gente outro fentido ' 1 'J
N a tem, que obedecer ao feu 1\lonarca , o .t_
Com' ta grnde "'mefma. barca. r Ji1t __ : '-
P-aflra de Charonte ; e o monflro horrendo
Das_ tres gargantas , que 'defende o'rAbifn1o'.;'
... J .t :. . . . .. 1 ; X '4- . . ; : .. JJ

.;28
J.
A Co1tljt1ijla de Goa .
A"'J prezena do Rei trar fogeito ,
Se tanto lhes n1andar o feu preceito
. .
I
E donde vem ta rpida ouzadia .? . c ) i I
V em de que os Reis da fua .l\!Ionarquia '" I
l\Ienos Reis, do que Pais dos feus V alfallos ,-1 I
Se ten1 mol:rado , .defde a fua origem:. . _ T _ _ I
Aqui na fe goyerjla ' * netn dirigem .. r; t q .
Os Povos, com o pezo do d9minio: ;d ,y,r J t
Mais o an1or , o poder : o pa.trocinio l 1 ]
Mais, que o rigor, alenta a Magefl:ade: .rrr# iJ; . . l
Aqui na fe confente_.atrocidade , t !.:.4)> 'ITC.:.L}
Nem furto , netu . efcandalo, ou. violencia,! (' l
As leis lhe da exal:a providencia ; r ..... >b- T l
E h e o Rei o primero, que as : confulta
Para haver Efiet exmplo (!Jb.Br_ :'_
He que adorna .o templrB.
Da jufl:ia, da pz, e da ij " 1, .1
Pois quando o Rei fe. fz huma lei viva, u
N a ha lei mais: feliz; nem aliva.r JJL; .1
:: .J ,,, ! f 1 t: !1 r; f1 ;i" vJn
Se eu quero agora cotnparat:. o Reino,
4
:.
E o ardor dos Portuguezes , com o V : tr;.,
De huma parte o de outra a
of !l fl10'l.o J-u J. ) r-4r Olf.f.: .
* Anthitefi dos deixamos
hac P4rte pugiut pudr; illim:: petulantia: hinc ptlditida: illinc frau-:
-' ..
Catzto IX.
Combatendo a fraqueza , con1 o alento:
Oppondofe rnodcfiia , a
A) Vifia da Verdade, o fingin1ento:
Defl:e lado a Virtude, e a pudiclcia ,
E do outro lado o Efcandalo , e a tnalicia:
Daqui toda a paixa, toda a difcordia,
Dalli todo o vigor , toda a concordia ;
Ser precifo que vos diga hoje, ..
Goa efl perdida; e fe efiais nella
N a deixareis no EfHmulo guerreiro
De vos ach.ar,. ou morto , ou . prizioneiro.
,. "'1 '{,JJ} .,t ( fJ I
Di1fe o Jogue; e o Hida1cd, q n11n.ca tinha -
Da verdade o femblante cotjhecido ,
Ta perturbado efiava, e : r
Ao claro Refplandor, r que-. o 'fuln1inava ;, .,. t
parece: qe' a colet:a

. fl
Horrveis labaredas pelos olhos: t
1
r
r r
Qlizera que ao __ de t3J1tas fF- '..
1
Fica1fe en1 cinzas a convertido o Jogue; r b: .tl ,A.
Mas. indil que_ enta r [e' f' .

;
Na InJpactencia feroz de hun1a ...
4
' . 'J ,- J 1 --j '- p
., - . _. I ,_ or ,.
' . . . . -
da tio: hinc pietas, illinc fcelus: hinc honeltas: illinc turpitudo:hinc cf'ntinentia:
illinc o?'nes i.
certant cum mqu1tate, cum Juxuna, cum tementate , ct.:m vstus ot1:1i1hus,.
Potheme, copia, cum bona ratio cum perdita; men..s fana cum anen--l
tia:, Denique fpes, cum omnium nJum defperatione conflixit.
, t c fi c ...
1ur. 111 uz.nd, contr. at1n,
......
A Co.'11:tijl.z de
Por m1is que horrivelmente na defcana - '"P -
No defejo cruel , no fero intento
cat1igar ta grand? 1 ."...
1\.aivofo fe dete1n: N a porque terna t, t _,L,
off'enda algun1 N un1e do Cal:igo ,
Pois no feu pe11L1.mento na fe Efcuta
poJe r d.1s .. ... , ffilS difcorre.,
;J 1.. ... ...
{l1e o matar efl:e oufado ( -
1
L
1
Daria hum tal efcnd.1lo, que. a gel}te .. ,
1
..
1
.:
tol:l o don1inio , . o. deixaria -
u. !)s .1
Solitario _na fua Fyrant_li.a,: L _, , . :: ::.c
Ivlais Sacrllego , e infiel o feu cuidado,
Q.1apdo efri mais- pied9fq , e i
0
-
.. a
' . ; ff l fl i. J
a improvi:1., f llrl , t_j_;
Da torrente , que . o _ .. _
1

Sobre o V lle profunqo ; r r
E quanto ruais fe anln1a , .e n1ais fe .:
Para infultar fronte do , .J
1
\
A falida

....
1
.;:,
1
Lhe fufpende o (urtofo . ; r; i H r .. ,
E detida,. p? , , ..
Pul.a, e gnta , 1nfl:a , e falta, e fe enfurece :
forte he que para ,. e fe etubravece 1 = '.r
A
r B ' b d , (li t ull
o metmJ tempo o ar aro, o
1
m '
Contra a fua orgulhofa atrocidade, .. ,: " Dd
Ca11to IX
[ 33
1
Do Jogue a fempre firme authoridade.
A-:J quadra fe retira mais occulta ,
tinha o feu Palacio; aqui confiilta
Com 'o feu corac;a todo o receio ,
o Jogue lhe influra : a n1uralha
Deixaffe lhe aconfelha o torpe efpanto ,
o difcurfo lhe infulta : Qye fica.He
Lhe infia o decoro , e a ideia , que aprezena
Dar hum novo alento na defenl
Da trincheira , e do muro : Duvidofo
N a fabe'_,refolverfe; at que' a ancia
t De , outr ida repugnancia,
Canfando o Vago Efpirito, defcaie ,
E fica tanto Efilmulo molefio, .
De Morpheo no' p-arenthefls. funefto.
- ,_
0
, 1 r
_. '' ., I J \ r { - r rJ
' \ ..l l ' . 1 li
.J - -
( 2r:. Jr,... J c} I f.lf p
L -; C lJ L J O :J t f ' J J O
. q ,. . J I
J
' r. J-
f r!
.u.
.J
f (' f ( J 1 t '!f n I
l j
r
t ' f j
_(1
f
(
.
{
1. J_
f i
A -coN-
.A Conqrlifla Je Goa.

.. _l 1
ACONQUISTA :'I
D E 0
Poem_a::
...., H \) \ 9 I

CANTO X.
I d
\ . j d : (J fi ',J d r. . 1 l1 -
O
n omtto ragao ;. que nao e ... eja, o r
? f __,n<?. ,defiroo;
a Ct9ade receia, e naou o . vendQ _
lnda firn1e \PP inteqtR.
1
,qe auzeptarfe l :-
Emprende que. e,lle chegue .. a confirn1arfe "_
De Goa no. retiio : A Effigie toma , -
N)htun momento , do !Ordido Mafo1na,
E entra na quadra , onde o Rei fe entrega
Ao defcan<so do leito ; e apenas chega ,
Ce>nl ronca vz , que o telo, e o centro abala,
O pavitnento , e o horror de toda a Sala ,
Lhe diz : Acorda , ) mifero tyrno ,
D fono , etn que o torpe , rudo , iufano ,
Fraudulento defcuido te tem pofio :
E , . O? Rei infellz , o triile R o fio,
Para
Crtnto X.
Para veres o En1penho defgraado ,
En1 que te n1ete a forte, e te abre o fado.
Acorda, acorda ( n1ais furiofn1ente
Repete a vz da horrlfica ferpente )
Enta he que acordou Efpavorido
Do trova , do terrifico gen1ico
O _perturbado \Rei Do Jeito falta ,
E achando junto a fi v vulto horrendo ,
Mal fabe refo1verfe , rodecdo ,
N etn fugir, netn deterfe: Por ventura
(Lhe diz agora a r11ida Egura)
333
Conheces "quetn eu fou , ou quen1 te inquieta
N cffe infauflo Iethargo? Se o Propheta
De 1\!I eca na s tu , que vezes tantas
Tenho vi fio nos n1 rn1ores aberto ,
N a fei quen1 poHs fer ( o Rei refponde
Con1 hum tren1tdo accento) fo por onde
I\le que alJU te de [conheo
(Continua o tyranno) he pelo
E pelo afogo, en1 que te : Vinha
Sen1 o adorno A rabi a a fo1nbra horrivel,
Sem Cnpelhar , tulrbante , netn rnarluta :
No fuftocado anelito denota
1,oda a paixa , en1 ou e arde : o oefco1l '
1
Huma corda de Efparto , afpero , e groflo
-- ftl-
A Conquifltt de: Goa.
ln Ja 1111is os alentos lhe en1baraa ,
c:oin os diverfos giros, cotn que aperta
Varias no3 na garganta: Como lerta
N a te poens nc!le funebre perigo ?
(Torna a dizer o Efpettro) efi Cotntigo
Q1aii in1nnente o eftrago , e inda defcan<;as?
Ten'i obrc ti as 1nais furiofas
gente invencivel ' e inda dormes?
que efia as iras tnais enorn1es,
pode dar a guerra , con1batendo
A'; portas da Cidade ; e tu vencendo
o a{fombro, que te accufa?
Tu a negar o horror, que adevinhando
e e!l: d,eflroco mferando ?
..>
T a.=ns fronte ... H e precifo q to exponha
J\l1is de hun1a vez ? De fronte os Portuguezes,
Contra os quaes , nen1 netn arnezes ,
N dardos , nen1 aifanges , netn e feudos
D o de feus golpes rudos;
E queres perfiflir, e eftar en1 Goa ?
S;2 os na fufpenden1 , de l\1arte os raios ,
C>me> nnde a dos Malaios
1
D o ? Os ll.esbutos,
Que f:1ra nos En1penhos refolutos ?
o--: os Guos ) Bran1s' e Run1eS'
os ignos gtunes
Da
Ca11to IX
Da ft1a ardente Efpada ? Todo o arrojo
Dos Golgondolos , cuidas que delpojo
Na fer_ do feu brao enfurecido?
Fartaquezes , e Gunos, que partido
T en1 com efi:a N aca ? A F ort:tlcza

J de Zocotor , na defengana
A Fartque, que a gente Lufitana
He n1aior, do que toda a fntefia
Da fi1a blazonada valentia ?
Teme, O:J Rei, teme o a.ffaJto da Cidade:
Guarda para outro tempo a hoftilidade ,
defejas fazer aos Lufitanos :
N a tens hoje os decretos foberanos
Da parre do Alcoran1 : em outra hora
Vers tua bandeira vencedora,
E difpor as 1VIxin1as divinas
335
as Luas fe colioquen1 fi1bre as Q1inrrs :::
Convencere que he muito ncceflrio
Cederes a cite Dfluxo : o Ceo contrario,
Te Vejo nefra guerra; e na pern1itte
Qle a raza Je lhe pea do que intenta ::
F u2e de fia terrlfica tormenta.
u
'Qle a Goa fe prepara : FugQ.logo ,;
Antes que de repente efioire o
Deite tre1nendo e fc. o dilatas
A Conquijla de Goa.
Se:n a Cid.ade de improvifo ,
a digas ao depois q eu na te a v.ifo.
D1He; e desfezfe en1 ar no mefi11o infiante:
]
' ..J r 1 1
a 1110 a ena v a Incerto, e vac1 ante
O na duvida, que tinha;
los:) a eiltender que lhe convinha
Auzentarfe de hun1 fitio ta infaufl:o ,
E ta m1l aufpicado pelas vozes
Do Jogue, e do Propheta : e detern1ina,
Antes que faia a chatna n1atutina ,
Da Cidade partir: Grita aos Criados ,
Qge acorda nelfe tempo alvoraados.
Ordenalhe que a Corte prornpta;
E fen1 demora alguma no Palacio
Convoca os Capitaens ; porque receia
talvez fe intitnide a fua ideia
Vendo a Goa deixar na quelle empenho,
E co1n tanto repente : Algum defenho
Pertende excogitar no peito afiuto,
pofia fer bailante a que
A repentina fuga, fern que folte
Ao publicp , o n1otivo , que a prepara :
Dava-fe no tyrano a aftucia rara
D encobrir, com pollticos recurfos,
A mJis Viva tenca dos feus difcurfos :
-
Gran-:

Ca11io X.
rande artlfice , e a gente de di verfas ,
olofas perfpetivas : as a.dverfas,
Infaufias predioens aten1oriza ,
Efl:
1 ,J
E pofro que os . ragos autnor1zao ,
N a a tnifera cfpe.rana
De erraren1 nos aufpicios: Junto. eftando-
Da quelles cabos o congreflo rodo ' I
Lhe tlla , inda afforr1brado , defl:e tnodo :
Tenho advertido que na he decente
Ao n1cu llegio decoro , que prezente
!vle Veja Expgna-a , q o intento infan
Defi:e fero, atrevido Lufitano .. ,, .
Fazer pertende a Goa a olfa
Intrepida Coragem fe
Entre o furor das , na podeis
Efperar do meu lnclyto ardimento , . -
Q1e a me infamaffe . tanto _ alento ; -
E na defpem os Reis. feus alfanges
Se na com outros Reis: Fora indecencia- .
Qle eu foffe o que fizeffe a refifl:encia
A efle ajuntamento de Pyratas;
E nefia impropora , eu na defcubro
Outro meio n1ais nobre ; . e decorofo,
Qle auzentarme , e deixarvos no animofo
En1penho dcfl:a em preza: O fenhorio
Y
A Conq11ijia de Goa.
de vos he qtie- confio;
\r edc agora o conceito, q.ue hoje formo
Das tropas , que I11Jndais , e o da .firmezm
Da iliufue , e. ardente fortaleza ..
Diffe e no n1cfmo infiante fe retira
.. A .. Chandrrrgn1 , lugar, que nove- Iegoas:
Difl:ava. da C:iJade, onde perte11.de.
tlrnida defre regrefo-.
lleceber a do fucceHo ..
No ten1po ,_ em. qu' o Hidalca fe retirava y
0- HEI{OE em toda a annada pr0rnovla
A Ex.puguaa de Gea : Elege o dia
Da q:uella invil:a Santa,. a a Igreja
Concedeu o Carater de Doutora ;.
E:. antes que ao lVI undo efclareceJle a. aurora y.;
Subindo os. C.apitaens
E todos os, Fidalgos ,_ que intere1fa
Nefla cn1preza o valor, c aquella g1ot=ia ,;
Corn que bufcr.... na fa1ua, huma 1n2n10r.ia,.
E hua1{1 vida, que- nunca
Pendentes do que Afionfo JJtes ;,
Prinre.iro do. as ordens, ,.
De ugraoo o fetnblrrnte rcvellido.
S
" . 1' 'l s . ,
allimu ex-o 1.c.ou ne1 e .cnt1uo.. : .
.1:..
- E
(
E
(
i
Ca11to X.
Efcufo de trazervos - lembrana
haven1os pafldo neilas ondas ,
En1 que outra vz eframos: Nao.
fe n1e fora licito :acendennc
:Entn no illufl:re ardor do volfo in1puifo t
,r eriamos a ter1:a, c o n1ar convulfo
Antes que me auzentafle: Na teria
Eff.a tnuralha , pedra., '1ue primeiro
Na fervifle no E-fi.lmulo guerreiro
De fepultura a quantos prefun1iffen1
Defender a Cidade ; n1as faltava
O fuftento, e crefcia a chana. brava, ' r
fem elle , fe extingue : Efie cooflilo
Se eu na foffe a evitallo , por delito
Se me havia. de dar ; porque na pode
Prevalecer -em tal calan1idade
N enhun1 valor , nenh.tuna heroicidade.
importa que fi.calfe reduzida
A cinzas a Cidade , fe Envolvida
Ficafie a 'armada nefie mefmo efirago
Con1 a falta de Viveres ? N a tenho
339
Mais Viva admoefl:aa , maior -en1penho
D.e quem me pz na altura defie o.fficio ,'
Qle falvarvos a vida , .e o precipcio,
trz Comfigo a guerra : O ltei attende
y A'
340 A de Goa.
r\) Vida de hun1 V aJTallo mais , q a quanfa:s: }. ' 1
Cidades , e nos inculca '
.t\. Conquifta dd Indi-a : Efia clemencia,
Se vos conferva -fetnpre. na e1ninenc;ia _
De hun1 esforo'-. me obriga.
Ta1nbem a.: .. excog1tar que f corifiga
Efl:a Regia 'bondade; e:;,que armaqa
A veja pontualmnte . ru
:r
- r:"l'
, que livres j da _afogo ,
N a pode1nos teriler que :apague fog9 ._.
A o n1ilitar in1pulfo,ia fora iniqua,
Con1 que- a fotne. acGnlete- o nobre alento :: . .)
Agora ;_ que trae;en1os provimento- : 1 .
viveres:,_. de plvoni;. d<: bailas '
l)e 1nontanres, 'de- lanai, e .. ;
E v lois illda os rnell110S Portugnezes . I
Qae dcixai1eis. aqui -depofirados
Eifcs lugares, d que os_ fados
Vos arranc .. lra co!n violc.ncia i injufia; 'Jr)
E que inda quentes Vofr:'l.Ina robuila. ... ;
0
., .., ,.._' f" i - _.1 .: "' Trro-,c' s t i
.) .... 1.r.a.:. a. La .. v ...... z , q l anuo . v 01 ..t.. 1 ..
A occapar con1 faanhas . 1ngulares. i . \
'alfento- J en1. qlie..!. \tos Vtfip:s_,
Expon.ros a grai1de.za c' c.
(
Da nova , na ,_. da eJ!lpreza Y
Para
Ca11to X
Para que tanta ardente , egregia chan1a
Se acenda no claritn da vo.ffa fatn.

Se acafo na foi digna defl:e esforo
34
1
A redua pritneira da Cidade ;
Porque nunca efii1nais o que a difputa
Das an11as na confegue ;-hum nobre objetto
Tendes agora viila : O altivo afpeto ,
Goa nos offrece : Efa tnuralha ,
. inculca a -n1ais terr1fica batalha :
A guarnia ferz, de que as bandeiras
os rnofira tantas coleras guerreiras :
Das bombardas a fronte formidavel
Tudo fz efia em preza inacceHivel:
E quanto mais medonha, e mais terrvel;
Mais capz de chamar a vo.ffa gloria
A os fublimes applaufos da Vil:oria.
Eu f por alegrar o volTo arrojo
Tenho augmentado mais, do que devera;
A carranca do En1penho ; pois fe advirto
No a.ffombro , que efies Brbaros moftrara
os voffos alentos expugnara
O Forte de Pangl : Se confidero
he menos esforado , do que fero
O impulfo defia gente , que pertende
Y 3
Co11q.ttijJ.a de Goa.
Suilenrar a Cidade ; e- que a
De luun nin1o guerreiro na arrogar.1cia ,.
Na crueldade , e braveza ,. na confii1e :
Se que- a efperan_a, que hoJe affifre
.A Ga en1 defenderfe ,. f fe funda
De hun1as tropas na fora. vagabunda ,.
Q1e. na. attende mais , que aos efripendios
Do foldo , que recebe-; e que a o& incendios
Do alento n1ilitar os na anitna.
i\_ da. patria , o amor do Clytna ,.
N en1 o ']_Uerer L1:lvar nefra contenda
As tntilheres,. os- filhos,_ a- fazenda;
Devo entender q o e1npenho, q defronte
D
n-- . n a, ,J h ,J d ' .I,
a nona v tua_ e1La:, nao e: tao gran. 1
Como tal vz, fe- entenda ; e quando o fDra ,,
de llOS defconhece , OU qual- r
Qic todos pela gloria ' L. f '"'t r ..... p
}>ela. honTa do Rein0, pefa fma.
Da e do l
1
rincipe , feguimos
Efie3 a) t-os_ intentos ?; Qle opprnnimos r r <.JfL )'] \
As Ondas? as barrafcas (0n1batcn1os ..
es VV. cntos excitan1os ?. Q1e os. extremusi
J)o Fado ,, e da f defpojo .
Da nofl do _nolfo arrojo?
E fe efte fundamento he f baftante-
P--
Ca11to X
Para romper as portas de .dian1ante ,
Q!te o Cerbero defende , acefo -etn ira ;
mais fe efle efpirito confpira
A fc efiender a LEI, o culto, -o rito
343
De hun1 \T erdad-eiro DEOS, contra o maldito.,
Torpe, nefando ardor, que fe concede
Ao dic1ame Infernal de Mafan1ede .?
Se de mim prefum!s que vos alento
Talvez con1 hun1 fublin1e penfan1ento,
-Dizer podera agora que -a V ilQria
V os eft pron1-ettida no defini o
De excelfo, antecipado Vaticinio;
E que Ga de Chrifto h.a de fer hoje!
Q!e aqui defiina .o Ceo que fe defpoje
O orgul-ho Mauritano das infignias ,
Com que fe ado1na o brbaro profeta;
E na nos refia mais , do que .a cometa
O Vofo ardent-e impulfo -efie execrando,
Raivofo propugnculo do Abifmo:
Con1 horrvel, violento parocifmo
Acabar Mafotna entre a Robufta,
Bellicofa oppre1fa do invilo :
Primeiro , do que ao golpe , ao horror do ameaco
Talvz que a paln1a Vic1oriofa figa:
fobre a c o lera ini1niga;
Y4 E
34.4
A Conqttijla de Goa.
E entre os Ecos horr1ficos da guerra ,
Ponde a Efpada no punho , e o peito em terra ..
Diile; e j nos femblantes do concurfo
Se citJ.va vendo o effeito, que alcanara
Eflas Vozes o HEROE: Todos clatnara
Guerra e inda mais fe
a:; trotnbetas , e os ta1nbores dera
O fignal de que a fe r.ecolhe: J:
Poren1 que a VeJla fe desfralde
P'--eparte * Aftonfo a os Capitaens o intento,
E
* OrJen.ou q.ue toddos- na.vios pequenos , e- de remo
7
que
pouc:l a noite ante do dia de Santa Catharina , que elle efperava tomar
terr2-, f,>ffem tomar poufo.., que era junto de outra porta da Cidade que
hc ond\! defemh-arca todalas coufas , que paga direitos per entrada,. em'
hu;11J. c1za gr<!nde, que ali efH a que clles chama lVIandovij , ao mQdo das
Alf.andcgas, e por efla cau(a fe chama e!l:a porta. de l\.1andovij, em os
navios hia de Mello,. Francifco P"antoja, Afiono Pcfloa, An-
tonjo d' Abr-eu,. Ferna .. F eij, e outros; porque fentindo os Mouros de noite
que os tomava. etl:e lug:u, .acudiria ali cem a:guma f.Jra para dcfaba-
fare:ll o::; 1'-lg.ucs de baix.o, onde Affonfo de Alb-1querque queria {!efembarcar,.
repartido por efb em du4s partes: Elle havia de fabr ante de che-
g'Ar traaqu.eira, e hir por fora della te o alto junto do_ por
fer lad-eim acima, e trabillhar por tomar a porta., que tinha o fervio da
o1e ora chJna di! Sant,a. Catharina , oa-ra entreter os 1\1-ouros de dentro da
Cij .Hle na fah1re:n ajud2."r .os de Ja ;ibeira , . efi-d: na fe. pudcfen1 aco-
lh!.:r p:1n Con- que os Capitaens que cllc qEe. tomafcm a
da Ri?eirJ., fica!f-em Senhores della por caufa d-as nos que dk queria
quei!n;!r ; \! a que lcvara cor&tig-J feria. a te homeM em f)Ue eatra-:
C.-tpitac:l:>: })rge ela Silveira, Jorge Nune'i de l.ia,._ FranciJco Perei-
ra Coutinho, de- M:ranu2, F d.>. Rui Galva, Antlmio
de S<!, Jorge .l:btelh', .Antonio de' Matos., e Simt:: .. 1\1artins- O outro Corpo
cle- q1'! or.le;l'lll cometer a. entrJJa Ribe. ra , rcrun.io em trcs par-
tes: fl..ltila reri.l J\! JGO faktiri.i cm baixo ":l rcfrcito do fitio .d. I C i-
I
. --
.
C 1to X
E o n1odo de Efcalar trincheira, e muro :
Feijo , Pantoja, Abreu, l\1cllo,
Com os feus cotnbatentcs , detern11na
occupen1 hur:"l hJgar, onde rern Goa
llun1 foberbo. Edificio , que na quina
Da muralha, de Alfandega lhe ferve ,
Chamado Mandov1 ; porque !entindo
Os l\loiros nele fitio o defcmbarque , _
deifen1 rnaior nutnero de tropas ; ..
Affonfo pertendia con1 as poppas ,
Q1e governa GalYa , Ivlartins , Botelho ,
Silveira, Matos , Nunes , e Coutinho , _ t
1
_,!
11iranda , S , F onceca ; abrir can1inho
Antes de entrar. no -empenho da eflncadrr ,
E bufcar pela Cofia- a1gtuna entrada
No muro, que o n1etefle na _Ripeira;
P
. '
ara a porta occupar , porque a tnncnc1ra
N
,..J r 1r d c -l J {'_ . 1
ao 10 1.e Iaac , 1ocornaa :
D
. r. " 1 .J
11 poz que por tres partes con1aat1 a
)J
345
&Jade, e poufo nofts nos, na- qual eftes Gapt;aci1s: Dom c
1
e
ma, D: feu Irm:-t, Dicg:a Ferntlr.des de Btj.t, Antonio E.ap,fu,
Gafpar Cam.,. N ur10 V ;-17. de :-h parte de cim:1, que ua do l': Ion-
dovij havia de f<lhr outr de Ol:trt gente' Gt: que rr.-: Caj'--
taens I\1 anoel Je Ai-res Sib.a, M am'cl de .;:\cunha
7
i' e r< :r
li e Andri!de, Sim:: de Andra-de, f.:u Irm) c (!je iP.aint. no meio
ceHcs 'l'-is Cvrpc:s gente; q era mais ill fllH;{_e Diog<-" :\} t n-
ces de C0:11 a te 150 homf'ns,l:'ll'-ef<i de pt:r.i.l .l\bLca.
llc q_uc elle er<1 Capita m<.Jr 'om outro.:; dd!:1
.Eair. 2. !ib. 5- Cf'
A Co1tfjllijla de Goa.
Fofe pelos tres corpos, que lhe eleo-e: t
De hum Efquadra a fora fe portege
No Valor dos dois Lin1as, Cam, e Beja
Rapofo, e Calelbranco : O outro fe alenta
No Edoro de Lacerda, Silva, e Cunha,
De l}(.va: -e os dois .t\adrades: II fe expunha
li huin lado da trincheira ; e ao oppofl:o
O fc defi:ina : Fica o P\..ofio
D 1 E!t.H:ada- ao efquadrai) do igneo 1\1endes :
0
1
Soberba Cidade , que pertendes
};..) vilta del:a Scena bellicof ?
a te111eraria efis, ta orgulhofa ,
Qte prefumes que podes n1elhorarte ,
Vendo que inda o furor do proprio l\1arte
Se vira , fem alento, no conflilo
De tanto arrojo , tanto itnpulfo invilo ?
J
Inda a Alva na Efphera na .abria
Do Sol a os paffos o can1inho ardente ,
a Cidade ouvia
4
de repente
En1 r.vloridov1 a V z das nofls arn1as:
E
* Dada efta Of'dem do lugar, onde cadahum havia de fahir , a primeira
couCt, <r.te meteu os Mouros em revolta, fora os navios de remo, que de
noite c,)n d mare tomra o poufo de fronte de Mandovis, que (como dilfe-
mm) era ja no fim da CJd&de, a frontaria della, onde efiava toda a
tor1 a fua. artdhari.t,c def;!nfa: Cam fentindo o rumor dos navios,e da gen-
t..: Jo mar, d\! inJaflri1. o fc1zi1 rJuior do necdfario , acudio quafi a mais
da JJ. Cd..t.de, parecenuolhe que. per ali queria os nolfos tomar terra.
lbid.
Ca11to X
E prefutnindo que por e-fie_ fitio . .
Bufcava-mos o affalto , alh fe 3jUDtl
todo o poder , que Ga !inha:
Ela chamada falfa he que convinha
347 '
Ao projetlo da em preza; e _efte era o 111tent.o :7
Com que neilc lugar. o D10V1lllento
Se fez daquelle eftrondo bcllicofo;
os Capitaens formara n1ais ruidofo,
Q!e o nutnero das tropas, que :aqui eil va :.
No -entretanto os .rres corpos lancsava
Sobre a: fionte horrorof1 da trincheira;
E os. Efquadroens difpofl:os na ribeira,,
Por guarda da Efiacaa, defcobrira
Prin1eiro o no.llo ferro , ' que rveJfen1
Notica da' .irrupa: J nefie ten1po
Vinha o dia fubiudo * no Orizonte ,.
f: j pela extetJfa praia , e monte- .
Se ouvia en1 'roda a parte o eco horr.rvei t
Dos clarins, e. tan1hores : E nao faben1 .t
Os 1\tloi ros.. onde acuda o, pois ern todo
ClfCU!o do 111Uf0 efi}a a cha:m;a ., .
Ferve o , grita o ao , a ge;1te clan1a .. 1"
,1

* Peru defpois que elles na alvorada da m:mha ouvira trombetas C"nl-
fres, ou qu<Hru paHes, na Ribeira, e rela Co!la acilll, GUe cra (!_A e, At:.-
funfu de Albuquerq,Je , lilv fi.b1a oaale acudar'.
.
348 A onq11ijla tle Goa .
.
De 1\1cndcs o Efquadra he que fofl:evc
'I'odo o itnpulf ao principio do ca..rnbate,
l)or lhe c:1ber a parte, onde os navios
Dos 1loiros fe Etnpenha.ya na defenfi1 :
Era o hn peto . enotn1e , a- ira mmenfa . '! '
Nos ini!nigos , para fufientalos , , " ,
E;n no3 , _pari rendellos, e expugnallos.
L
r \ J as horridas bon1bardas
Gritava com as co!eras bartardas r1r.
DJ fogo , e ar nos bronzes opprimido:
' I
j_
balde fer intenta !ocorrido ,.I
J.
O ataqa;: .Brbaros; pois toda .! _nu\ - '
A praiJ. j fe .achava fuln1inada )!-t< _. r, J .....
lJelo vchemente ardor da. nofl efpada': 1.
fe tinha feito o horror, e a furia
Do indignado !vlav9rte: Na !;_.q { ,
T_jugar , a onde) a intrepida . oufadia. ; "'n
Do brao Lufitano Parca dura ...
N 1.1 totnafle o-, terrifico infirumento , .
P cegar as vidas ; no mon1ento , u ''J
Etn que vibra':'a golpe: Tinha Apollo > \'!
J con1 a luz vencido a noite efcura
En1 todo aquelle Clyma; mas a fombra
(J
" ... ln-
ain:h q d'l Sol defcobria tod'a aquella regia, naquelle fitio
era hun 1 a'>te d;: n'JVI!li d:: fu n > , fem mais claridade q os fuzis de fogo ao
Jc Relam?agos q uandJ fe Pllnha na cfcorva da Artelhilna. lbid.
c,uJto -x
Inda infifi-e no afi1eto d contenl{a :
1 . .
No fumo dos canhoens a neVoa ho.rrei1d:1 ,r_,
ftefifie contra. os claros refplandores .
Do brilhante Planeta : E.ntre os horrores
Do clido vapor, outros Luzeiros .
N a fe ven1 , que os relampagps guerreiros:
Pos fuzs, e das bocas fi1ribund_as
De atacados metaes :. as
lnfrancias do- Vehetnente arrojo-, apenas (
A Vifra reconhece:. Pelas vozes .
Se percebe o contrario ; * e entre- os
in1entos-, .confe2:uen1 nos fentidos
L-'
Os olho6 ; n1enos ti! o , que os ouvidos_.-
N cn1 fc Yia ta poco a n1ortandade
Qte o noH ardente tinha feito
Na que lia chufina indcH11itrr: Sotnente
Se conhecia o efrrago , porL1ue a planta _.
N a riza l11ais' toucas ' e: nlrlotas.;
Chuos quebrados' . e coi.raas _rot,1S ;; ,., t '
Sem haver, nen1 hurr1. niorto ( coiza incriYcl!)
lnda da nofla. parte: o- eitrondo
Qre forn1a Ribe-ira eila ifputa ,.
Cha.G1ou n. ,qu dentro J-c141Va;
'-
,
'
r t
_l
... E.
c;
* De: que ali nz
mente em v(J.t. .
havia conhecimento oc em \'iOa , (0-
l.bid.
., ... o
_:)) .
A Cotlljttijltl de Goa .
E con1 efie focorro , inda tnais brava r
Se acende a -Oppozia: Huns para entrarem
l
1
or efia porta , que fe tinha aberto ,
Outros para acudi r ao clefconcerto ,
E11 (rJ? :1 praia fe via : aqui renova
Outra vez Clotho , e l\1arte a maior prova
D .. 1 fi.uia 1nilitar: mais fe at.tendia
A) execua do golpe" que ao defejo
o querer reparar: fen1 algunl ufo
adargas efia :- tudo confufo ,
acefo n')hun1a horrivel fortaleza :
de atrocidade, e de braveza
Os Gunos , e os Golgndolos entrava
Das efpadas , e lanas pelas pontas
Para defcarregar fobre o inimigo
As forn1idaveis tnaas : O perigo
Aqui na fe conhece; f fe attende
Violencia , w furor , ira, raiva ,
E a todo o fero inipuli{l, que don1ina
O deilroo , a crueldade , a n1orte , a ruina ;
Para ver fe nos ln1petos defcana
A inextinguivel fede da
l\ pezar de ta bravo precipicio,
Sempre enrofi:ados de ta feras tropas ,
dos Capitaens na entrada infifrem
Da'
Ctlito X.
Da port.a da muralha; n1as os l\I?1ros !J
Con1 I ancas, (COlll alfanges, con1 pelonos .. ,
.... ,..J "3 d r. , 1J "*
N ao fomente pertendetn ercnuc1La,
Mas intenta fechaHa quafi ao ten1po
Q1e hum chuo lhe n:1eteu Diogo F ernandcs- 'J
Para im:pedir '].ue a porta o fecho uniJle :
Defte 1nefmo appeUido outr0 gucrreito ,.
Por entre taBto horror , foi o prjmeiro ,
Q1e pela porta entrou , Vencendo a frtJnte
Do brbaro Efquadra ,_ c abrindo o pafl
A os prin1erios aufpicios da \Tifo1:ia
l)ignos de igual louvor "f de igual
F ora nu11ben1 os. outros , que o fcguira :
Entre aque11es, que 111ais. fe difiinguira.
Conta d}.'l fama o applaufo a Catn, e V elbo,.
F onfeca, Souf Alvin1, 'r o gado, Coelho ,
...,_
I'
.... ,.
Finlmente no rerolher po!'" porta hotlve tal' e d'tfacordo ,. e
E>S ne:f1os era j .. entren1ttiuos com eJJcs, que con:.calldo Je alwcar o pPr-
ral p!ra entrarem ttdos dc miflura, cltralhe com as 110 roH<->; c
ljUt pN as fechar de tdo, na podcra com huma chu'?a , q.ue
meteu cnt.rc dias Diniz Fernanes de Mcl!o. JliJ.
Era nefic entrada- dclla port-a DiClg"O rlc Ht:j.tr D. Jt:m-
tlymo de Lima , C2m , .Antunio de Sonfa, Joa .Lopez cc Alvim
!'Sima Vctlho , Antonio \' ogao, Vafco cl' Afi'Unc.cca ,. de.
Vifeu,. e Fadique E"eman-.!es; o (}Ue ncfia u d;:n.;\-
dt:iro, elle foi o prilnerrCl,quc j)Cb Vivo:.
licita ella primeira dLt:tros Capit;.em,.e J'l'f-
fi>as, que fzer& a Dum Ja3 Je l.....irr.<J , i\hnod de
Perez clc i\ n<.lr:!dc, Aire3 Si!va,. !".{;.:nuel. cl,. Acunh;!-, G..iifp<lr d;: I':.ia, l\ n-
t.onio G arrl.z, M"cndatlenf-..., c e i.llger: Os q_uacs C;.H&I o "unpet d.,. \v tivria ,.
I l!e e:11 ,iits, e de trcsem tres , uutr<1 geule , o;; fc._:
de fr mct;:r pe!4 CiJade vnJe fe hvu\;d .. v Jt: f!.cHLr .....
.A G--ronquifla de Goa.
D. Jorro de Litna, e Beja:
l
1
"'crindo , combatendo , e defirocando ,
Se levar da lifonjeira
Atnbia do trunpho , medren1
...
O ; que os acompanha :
O alento qer julga tio por f:1anha;
I
. !{ ,..., r . r , 1 . . ..l ..
\la) nau 1e1 1e p2rtencle a 1eroctuaoe
fe chatne efl2 ardor, ten1eridade.
O
;\,f'
1
,.;1 d d 11.
_.; lvlorros , que Ja t1n11ao ta o as COILaS
. .J. ,, d . d
1-\ tao Incauta co1era , a vert1n o
J:.J" O) * COnl que OS hian10S feguindo ,
V olta:J C;.lra, e fe oppoem ao no fio itrpulfo:
htna de }Vlalaios,
poein os Capitaens no ultin1o apetto:
O cotnbate fufl:enta em can1po . aberto
O esforo Lufitano ; e dos-eirados ,
Das torres , dos balcoens, e dos telhados,
D J.s frefiJs , cla_raboias , e janellas ,
De V ui cano as terrificas panellas _
Contra o pequeno Corpo fe fuhnina :
I-Iun1 tiro de arcabuz a Cofn1o Coelho
l
O efpirito .lhe exhla: hun1a frechada ... ,
. Je-
* Tanto que os l\1 ouros vira qua poucos os perfeguia,tomara fobre
1
fi, e a:ertara ta com elles, que da quella vez matara Dom Jcro-
11}'11') de _Li:na, e a hu:n Caw<alleiro por nome Cofmo Coelho, que
na fua Companhia. '
lid.
Ca1zto X.
Jeronymo de Lima deita em terra :
N efta defigualdade a dura guerra ,
Talvez que na podera fufl:entarfe,
Se neffe mefmo tempo [ocorrida
3Sl
Dos Foncecas na fora, * Silva, e Cunha,
Garcz , Paiva , Lacerda, e Mendo Affonfo ;
Qe com -outros Soldados enfiaquecem
A oppofia dos Moiros : n)hutn infiante
Deixa desfeito o efl:lmlo arrogante
Dos feros Efquadroens ; e o alcance feguem :
Por toda a parte os infl:a, e os perfeguen1
Levando j na ponta das Efpadas
As vozes da Vitoria; declaradas.
Movido Joa de Lima dos affel:os,
a natureza infpira ao peito hun1ano ,
Cheios de pranto os olhos , pertendia
Ficar do Irma na trifl:e companhia
Para haver de affifiirlhe jufiamente
N e.ll:e tranze mortal : na o confente
z o
Na qual afronta que os nofros padecia chegou Pedro d' A ffonfeca com
a1guns homens, que com figo levava que foi caufa delles tomarem fulcgo, ate
'iuc com a vinda de V afco d' Affonfcca, Mendaffonfo, Gafpar Cam , e outros
'}ne fe ajuntaraQ em hum Corpo a fora de fc:rro Ievara 03 Mouros ante fi.
llid.
E dando nova a D. Joa de Lima que feu lrma era morto , acodio el-
e chegando onde o achou armado ao muro, vafando o fangue com 3 vida
11
daffelhe Dom Jcnonymo: Adiante
1
Senhor lrma, na .hc tc:mpo.dc deter,
fiue cu cm meu lugar - lbii.
'. -1-
O erforado guerreiro," antes lhe' di.fc :-; ::. .,T
Deixain1e aqui morrer, com toda a gloiia; -. J.
Q1e fe pode :efperar de huni fangue illufire;: : '
Porque_ Eu; j que feguir os mais ria p_ofio;
Fico. _no n1eu lgar: Vs hide a"O voflo. . } ...
. . ( . _; . . '. . . h . "" . 1 r.'
. ( - ...
Qliz con1 tudo prin1eiro r '}U_e fe folfe .... r'u .:-
Arrancarlhe o farpa_, .. q o 'trafpafTara; .. '
Prefi1n1indo que aHim n1enos amara
Lhe feria a ferida , que. o rendera; r l<.n;l t.J ...
Mas _apenas o fer_ro _deixa a Efph_era_, ,; Lo1 i >
tinha preocupado , entrega a vida "'
Entre os braos do In11a; e ao tnefmo palro
(Confervando _valor da mefma forte)
Qte a frecharfe tirava' a morte. i
Sobe , O:> ahna dtofa , fobre as azas
De hun1a fama cheia de luzes
Por e!fes aureos: globos de Zphira :
F efl:i v a , ardente , luminofa gira. ....
Nos in1n1enfos , pacificas efpaos , _ ,
il
J .Jo.
Livre j dos terren"os I up (.:
C
fi .... -,rr. .
ingid-a felizmente da.' . _ : !" __ 10 me l'P
e fonna aquella efplendida efmeralda- ; \. .. r.
Q.1.e o . ten1po nunc.a _ rnurha, defQ.ra; :r
S_obe aloriofa fobe- vencedora u - .. ,
. . b ; ' .. . . .. ,_ D
. . - , . . . . '_ . a
.. ,Cat/to X.
., ..
.
3.5.5 .
Da rnlfer; enganofa variedade : J o , , l
Sobe a gozar da excelfa eternidade ;
Brilhante , e Vilorio : Pela Patria ,
Pela LEI , pelo Rei , a vida defie :
Na eterna habita delfa Celefie,
l)erpetua fuavidade, o pren1io logra,
o Ceo tem ao teu alento ;
E en1 golfos de info.tidavel luzimento ,
Sem receio , fem- fufl:o , fen1 tnudana ,
Vive, luze,. eterniza te, defcana.
Fazendo hutn. grande efirago nefias tropas
Os Capitaes iiluilres , fe converte
Quafi em fuga o : _ Pelos


Efcarpados , na fe deixao
Cahir com tanta furia , e precipicio
Os lquidos metaes , . -que o 1\llongibello
Horrivelmente aborta , defiroando
Os troncOs , e os penhafcos ; como
Pelas bravas fileira-s o conflilo
Dos invi1s , arrebata,_
Aniquilla ; confunde, desbarata _ .,
Tudo quun:ro _quanto encontra : _
F ervc a Cidade gritQ,s , e clamores: .
En1 toda a parte h. fgo ,:ar-mas, ..
__ Violencia , . qnfufa, n1ortes:, . ,: ..
z i , . r ' I . : ..
A ColtljuijJa e
E he tal o efpanto , que inda os
N a fabem fe os ampara , fe os ofiendem,
Se os cerca , fe os combatem , fe os defendem;
E tudo , o que efl: dentro da muralha ,
Parece mais tun1ulto , que batalha.
As N aoens menos bravas , quando vira
Qte tinhamos entrado na Cidade ,
Etcapar pertendera pela porta , J r ,
efiava em Mondovl : aqui .fizera
As armas, que efie Sitio combatera
Hun1 horrivel dofiroo nos que vinha
Procurando efie afylo : E entre aquelles,
Q1e queria feguir os fugitivos
Se tinha vifio hum Moiro , que no traje ,
E no adorno , dos outros fe difiingue_:
I .. pela ma, com paflo anciofo ,
Hutna Dama, a que o efpanto bellicofo
lJ1c augn1entava inda mais a formofi1ra :
Pantoja os vai feguindo ; e elle procura
1\letendo ma ao punho de hum alfange
CODl a vida , O captiveiro:
Na h- de fer afiim (lhe diz a Dama)
O affelo nos nnio , e f a morte
Nos h de feparar: Sereis mais forte ,
Mas na fois mais amante : ao voJio lado
-
Cauto X
Hei fetnp re de feguir o v o fio f:1do :
Se n1orreres, tnorrer con1 vofco quero:
Se Captivo heis de fer ,_ tan1be1n captiva
Con1 vofco ficarei-: Toda a nociva,
Toda 6.1 violenCiJ. atrz, na hc bailante
A apartarn1c de Vs no en1penho amante ,
l ~ en1 a rotnper hun1 lao que ten1 feito
A f , c o atnor , ta finne , no n1eu peito ..
Dnra,ra nos an1antes a difputa
De hun1 hir, outro ficar, quando llantoja
Cotn an1bos fe confi:onta ; e recebndo
Na efpada hun1 golpe , q lhe vibra o alfange ,.
S\? n1ete con1 o Moiro , e vetn a braos
Cotn elle , a onde encontra a re!iftencia ,
Q.1e talvz na cuidava-: Largo ten1po
Pennaneceu a Luta , e na havia
De parte a parte algum n1elhoria ;
At que envergonhado o Lufo Athleta,
Convoca todo o esforo , e de improvifo
Leva o l\1oiro de baixo : da cintura
Arrancando hum punhal , fobre a garganta
Lho defiina ; e lhe diz , q pea a vida :
Por tnais que o alento o efpirito pertende,
A pedirvos a vida na fe rende
A minha confufa (refponde o l\1oiro)
Z 3 EI-
..,-8

A Co1Jquijla de Goa.
Elia he j ta funefl:a , e defgraada;
por coiza, que vai ta pouco, ou nada
N a vos_ quero ficar agradecido:
1\latainle , fe he que efiais. con1padecido
Da n1inha defventura : O) nunca feja,
Senhor, co1no elle diz (gritava a Dama
c:on1 o Efpofo. abraada) fe he q a fan1a
Da clen1encia nos peitos Portuguezes
He, corno tenho ouvido algumas vezes ,.
Dai-nre \Tivo efre amante, e doce
De todos n1eus cuidados ,. e fentidos:
Por efl:a ta 1nagnlfica bondade,.
En) quanto houver no Sol a claridade ,.
Com que o illun1iua, em quanto a noite
E"ncobrir o Univerfo ,. com as fornhras,
Ser fempre fan1ofa ta illuftre ,.
Ta f!enroJ aca : V oflos efcravos
J fon1os peJa guerra: fe aos tneus rogos .
Attendeis , e "Ie ouvis os. n1eus extretnos ,:.
Duas ve::zes captivos ficaremos_

::;r.
r.\.. Vida: vos e lberdade
(Di fie Nunca o Ceo pertnitra:
hprn cofre ,. onde ta fino dcpofita
..:--lmor os fel1.S incendios, eu prt'Unla
Destzer , , con1 a trgica violencia.
De
' .
Ca11to X.
De hutna tnorte infelz, ou lao enorn1e:
Hide etn pz ; que eu daqui vos afleguro ,
Sem que tenhais ten1or de outro incidente :
Sois illufl:re , e piedofo , e fois V
-
"'';'?
::>.
(Lhe diz o Moiro, ao tempo que os geolhos
Com feus braos lhe cinge) a vida eilitno
Por fer dadiva voffa , e pela parte,
tctn nella efia Dan1a : O igneo Marte
Vos ponha fempre egregio, e venturo!o.)
E Al, defde o feu throno luminofo ,
Faca en1 todo o rumor , que a fan1a ,
ao voflo alento , a vofl dita.
.
'.l
En1 quanto etn Mondovl fe reprezenta
El:e efiranho efpetculo , fe alenta
Setnpre tnais todo o Esforo Lufita1o
Contra as bravas N aoens , q na defificm
De cobrir a Cidade : os defenfores
Entre horrveis , e trgicos furores
Tinha levado a fora da peleja
Ao dilatado pateo , * que fe expunha
Fronteiro s Cazas do Hidalca: Com punha ,
Z 4 Ou
* Levara os Mouros ante fi , te chegarem a hum terreiro de fror.te daS
Cafas do Sabaio, que fera Senhor da Cidade : E rorque CCOIO a lug;a IT'2s
nobre delJa aqui concorria tod(t}os !\louros , foi nelle a n.aicr fcra da rek-
ja, por os noffos ferem muito poucos em com par aa do grande mm:ero
e mais aJguns de Cavallo, que QS afadiga muito,
id.
A Co11q1tijla de Goa.
()u aq!.Ii toda a violencia
DJ. o duro Marte : a refiilencia,
.I\. expougnaa , o horror, a furia , o efirago, o -:'
.. 1l fe tinha feito : Outra Carthago
Reprefcntava Ga: a tnefina Traia
Entregue s iras do indignado Pyrrho ,
I)e Achilles , i\Ienela , Aias , e Merion ,
N a fon11ou outro afpel:o mais tnedonho
Entre as chamas, e as arn1as fribundas,
o das paixoens funefias, e iracundas
En1 que a. idade ferve , pula , e geme :
En1 gritos fe. abre o ar, a terra treme
Ao pezo dos furores:. Os turbantes,
E as anda pelo vento, errantes :
O can1oo fe acha todo alcatifado
1
De n1lferos defp-ojos, con1 q a n1orte
o os feuso triutnphos :_ as phalanges:
N a piza- , q brbaros alfanges ,
Cin1itarras , San1pfyras, e- coiraas.,
, adargas_, frechas , chuos-, maas :1
Cabeas , , bt:aos defl:roncados ;
E j forn1a os- corpos eipalhados i'
Pelos- goifos do fangue, en1 que fe afoga
I-Iorriveln1ente o circo, 111-ais trernenda
J I. I .
Propoe1n a perfpeti'r"a da contenda ... ,
...
.)
.Aqui-
Ct11Jto X
Aqui glorio('ln1ente deu a vida
}leio ]lei , pela Patria , pela fn1a
Da N aa Portugueza , e ardor h1grado ,
Garcz , * F on.feca , Gotnes , e V o gado
Entre as armas ferozes dos ginetes ,
Qte fufienta , con1 varios n1ovin1entos ,
Da Infantaria os brbaros alentos.
Difiinguia h11111 Capado o bravo arrojo
1\!Iontado en1 hun1 Cavallo; que refpira
Nos olhos hun1 Vefubio; e o Auitro a ira
Pelas ti1n1idas ventas : defiilava
A furia no vapor de hun1 fun1o ardente :
E onde efi:ava a batalha 1nais vehetnente
l\lovia oufado o generofo bruto :
Oppoem fe lhe Lacerda ; e o l\1oiro 1anca
J fobre elle o Cavallo, co1n a lana ;,
Enrifl:ada, que ao rofl:o lhe cncannha :
O intrcpido Lacerda aqui na tinha
Outro. partido , que o pegar na .haftca :
a lana , ficando a face
Con1. a ponta do ferro; e ao n1efi11o ten1po
Puxando pelo troo , que queria
O Moiro fi1fientar ; efl:a ouidia
I.J1c
* Foi aqui morto \' afco cl' Affonfeca-) Alvaro Gomez, i\ntcnro C z
7
Antonio Y ogaJo ..
lbid ..
A Conqttifla de Goa.
Lhe fez perder a cella; e a penas caie;
1'a de in1provifo o lnclyto guerreiro
Se deita fobre o fero l\1.auritano ,
Q1c quiz fingirle, que antes da cahlda,
I:oi dJ corpo a cabea , dividida.
CfJnl a n1efina aptidao a efpadoa ganha
D J alentado quadrttpede, c fc arroja
li -.' O 1111 1o ('l '11'1
1
..... ;) l-lo" CO! ... ttatl-OS ..
. 'l..1 - _ t ..... . L l. t. L ! i. ..) .. 1..... 'l
() ; q a ira, c o fu 1:or cJais
feito no cotnbate' nn5 fe atievem
Efperar a violencia, co1n que ron1pe
Fileiras, e Efquadroens : n1al fc reiifre
./i.) efpad1 de Lacerda; e inda infifle ,
. A dcftc efirago, o horror, e a furia
A l-la i v a , a ancia, o infu !to , a contun1acia ;
;\. Vingana , a vehetnencia , o ardor, a audacia
D.1 fera guarnia : Entrado havia
i\ tneterfc no atraque aquellas tropas,
ct1e e1n l\iondovi ficara : na bailava
en1 fora, ne1n valor, para que a brava,
Indocil n1ultida ceda ao impulfo,
1\1arte lhe fulmina = O irado Inferno ,
N a f lhe influe a indomita coragem,
111s pertende augtnentarlhe inda os alentos
o auxilio dos terrlficos '
que os ares infefia : Dos vapores ,
Com
Ca11to X
Con1 que rebenta a polvora, e das nuvens,
Com que o batido p o vento engroJl ,
V arios monfiros figura: Hydras vorazes,.
Torpes cerberos , gryphos conturnazes ,
Feios C-entauros , Gorgonas disforn1es ,
Cruas Harpias , Aspides enorn1es ,
Cotn forn1idaveis fiJvos, defatando
O n1efn1o corpo, que os efl fon11ando ,
Rebenta entre a fon1bra, que os enreda ,
Etn , continua Labareda.
Oppondofe a os terrificas an1eaos ,
Pertende o Ceo moflrar que nos r0uda ,
Com feu alto poder; pois contra a ruda ,
Infame fi.Iggefl:a , que o A by fi11o ordena ,
Defcet1de prompta da Regia ferena
Hun1a efqnadra de in1puHos,
Q1c fulroinando os lnclytos luzeiros
Sobre a chufma ferz das igneas fiJn1b ras ,
Defpcnha n)btun inilante o arrojo vago
No n1ais profundo horror do eterno ..
E nda affin1 os fequnzcs de 1\Iafotna
Prevalecen1 no en1.pcnho ; e parecia
Q1e do 1ncfn1o deltroc;o
Q1al outro n1onfi-ruo da Lcrna fonte ,
C a-
A Conquijla de Goa ...
Cada vez alide : Enta Lacerda
(:=onhecendo * que a _ impreza na fe acaba,
Scrn do I-IEllOE a prezcna; as rcdeas
l)ara a .. parte , onde o julga inda detido :
da con1batido
o ro; dl trt-,(l'{lP!:}.'l
- l .. 1. J (; '
-- ") , , 1

,__LP'-il' tl"
1
)'"'lS l---!r1


Jl. v . !,_1 .... J ..... ' l '" t .1 _, \... l l.
l.'J t'arte fe J. unta6 , Yendo exuofta ,
- I
Y") , c l l . 1 r
J- l.?,.Ll porta, a nJo c ; e t1n 1a ttoiHo
t:: '1c 5-{d:) alli n1ais ; pois a Cofia,
.---) l. d {"1" 1.
nav1a IllLHr, o lletlVl ... ra :
?Vl:ts Lacerda o reconhece,
Lh2 diz : En1 Ga eftan1os, e f falta
V a!.cntia n1aior , fora n1ais alta,
infpire mais excelfa fortaleza :
V V os a acabar ta grande etnpreza.
Depois del:c clatnor, parece hum raio
1\ efpada do Albuquerque;-. tudo rotnpe,
Fulrnina, rafga, defordena, opprin1e:
Infiado de hun1 efpirito fublitne
For-
* Onde l\1anoel de Lacerda em cima de outro cava1lo acubertado de
.lJUm t1ouro, que matou, o veio receber com palavras dignas da quelle lugar,
e aO:lo: c c-om eHe vinha lavado todo em f2mguc da frechada do rofio,
aindc01. c com parte da hafl:e nelle, e per outras partes, outras, vt-
nha ta. gentilhomem nos olh03 da quelles , que trazem os feus poftos nos
<ides lwma, que comeou Affonfo de Albuquerque de o louvar &c.
Jbid.
Canto X.
Fora a t! emenda liga da E fi a cada; r)
E con1 h uma vehemencia arrebatada,
Dando fobre o tun1tdto , que a defende ;
Defpenha , abate , desbarata, rende
Quanto tz en1barao ao feu arrOJO ,
Lvando diante, como a fora horrvel
De hutn indomito Rio , os temerarios ,
E ru.fiicos efl:orvos , que fe atrevem
A deter feu undofo precipcio :
Sobe ao terreiro , produzindo o indicio
Da aufpicada vil:oria; e apenas * chega
Toda aquella paixa brbara, e cega,
Em
* Finalmente com a fua chegada na lVlouro, que mais efperafe na
Cidade , bufcanuo cada hum fua fdvaa.
lbid.
Homerq fingio que eftando Achilles no C:!.mpo dos na podia pre-
\'alecer nenhum arrojo, ou forta1eza dos Troianos , e que fflando
fempre prevalecia os Troianos contra os Gregos ., para moflrar que f a A-
chilles he que fe deveu a expugnaa Je Troia. Nefia nofl c:ca imitamos,
fem algum fingimento, efla propried::de do Pc<:ta Grego ; pois com toda a
verdade fe vio verificada no ncfo HEROE aqucila fic2 da Il:ada; na fe a-
cabando de 1ender Goa fem 2 fua chegada, e na he a primeira vez que fe cn-
fcgue, que as noffas 21rmas, na f igualara,mas excedera cm as fuas proe-
zas todas as faanhas, que encareceu a ant:guid.-...de nas fuas fabulas; e ifio
mefmo fez difier ao nofio Homero na das fuas Lu fiadas:
Ouvi , q na vereis , com vans faanhas ,
Fantafiicas , fingidas , mentirofas ,
Louvar os voffus , como nas eftranhas
Mufas , de engrandecerte de(ejofas :
As verdadeira:; voffas fa tamanhas , r-
Q:. excedem as , fabulo-'as ;
excedem Rodamontc, e o va Regeiro,
E Orlando , inda q fora verdadeiro.
r A Coilquijla e Goa:
...
En1 que dura a implacavel contun1acia
De manter a Cidade; n)h 1non1ento
Vi o Atfonfo desfeita: H uns oppriinidos
I
't_)
L
Cotn a 9o ferro : outros fi.1gidos ,
O intento dcfampara : De c _, .
O Sol na vence as fombras, quando inculca [
No Orizonte os feus raios ; nen1 defata -
Mais facihnente a , q
Pertende efcurecer o fe fen1blante. u
Ga em fin1 he de Chrifio: j fe arroja
Mafon1a dos altares : as n1efquitas
En1 Templos fe conv<:_rten1 : das guariras ,
Das n1uralhas, das torres' fe defpenha
As Mauritanas Luas ; e fe arvora
Os [agrados pendoens : furias chora ,
O Inferno fe efl:ren1ece : a fon1bra eterna
Se abate na niais infitna caverna ,
Em que fe rafga o Trtaro profundo:
A feita fiaudulenta , o rito in1mundo
Do nefando Alcortn fe precipita
Entre. as raivas do Abyfino : a fama grita ;
Deixando as vozes do clarim doirado
To do o Oriepte , e perturbado:
O Ceo fe alegra , Ron1a fe contenta ,
Pafma-fe a ln dia; Portugal. fe alenta.
:.f I
1:
o>
' .-
Ca11to X.
O
' Mil vezes n1agnlfica ViB:oria ! .
Digna do eterno afylo da n1e1noria:
O) portentofo HEROE, Can1pea ,
Sen1pre n1erecedor de que fe affigne
Ao V oiro Esforo tudo quanto alcana
A brilhante fadiga da lembrana !
Tarde produzir do tetnpo os giros
Qem vos poira igualar: entre os fufpiros
Da L1.udade arder fon1ente a chama ,
Q!e Vive no Efplendor da voli:1. fan1a :
Vos fereis o mais lnclvto modeiio ,
E o exetnplar n1ais fublin1e , q o defyello
Das l\'1ufas , ou da Cythara
Poffa ofl"iecer , com 1rd1fica fonora ,
Ao perpetuo vigor da_ Eternidade ,
Para aprender a HEROICIDADE.
Exegi monumentun1 rere perennius ,
Regalique fitu Pyramidum altiu.s :
Qwd non edax, non Aquilo impotens
Poffit dirucre , aut innurnerabilis
t\nnorum feries, & fuga temporum.
Hwat. lb. Od: Od. xxx,
in prinp. ---

S-ar putea să vă placă și