Sunteți pe pagina 1din 135

.

.
Lima, agosto de 2008

lEPInstituto de Estudios Peruanos

FONDO EDITORIAL UNIVERSIDAD NACIONAL MAYOR DE SAN MARCOS

Hecho el Depsito Legal en la Biblioteca Naconal del Per N 2008-00623

Ley 26905-Bblioteca Nacional del Per


ISBN: 978-9972-623-58-5

Derechos de la primera edicin, agostO de 2008


;-

Instituto Francs de Andinos, UMIFRE 17, CNRS/MAEE Av. Arequpa 4595, Lima 18 - Per Telf.: (51 1) 447 60 70 Fax: (51 1) 445 76 50 E-mail: postmaster@ifea.org.pe . Web: http://www.ifeanet.org Este volumen corresponde al tomo 260 de la Coleccin Travaux de lflnstitut
d'tudes Anrunes;, (lSSN 8768-424X)

Indice'

Instituto de Estudios Peruanos Av. Horado Urteaga 694, Lima 11 Telf.: (51.1) 332 61 94 Fax: (511) 33261 73 E-mal: publicaciones@iep.orgpe Pg. Web: htE!?J /www.iep.org.pe Este volumen correspeflde al tomo 36 de la serie Historia Andina (lSSN 1019-4541)

Introduccin Ritos y tradiciones de Huarochid. Texto quechua y traducci6n al castellano


Notas al texto quechua Notas al texto traducido al castellano Glosario

21

Fondo Editorial de la Universidad Nacional ,Mayor de San Marcos Av. Germn Amzaga s/n, pabelln Biblioteca Central, 4 piso, Ciudad Universitaria Correo electrnico: fondoedit@unmsm.edu.pe Pg. Web: http://www.unmsm.edu.pe/fondo editorial

155
159

181 187

Versin paleogrfica

Bibliografa

265

Fotografa de carrula: Diego Guevara (GRUPO GEA) Cuidado de la edicin: Manuel Bonilla

J1 )

Introduccin

1.

El origen del manuscrito

El documento que llamamos el manuscrito quechua de Huarochir forma parte de una serie de textos relacionados con la religin -andina que se conservan en la Biblioteca Nacional de Madrid. Es probable que el conjunto haya pertenecido al extirpador de idolatras, Francisco de vila, cuyas anotaciones se encuentran con frecuencia al margen de las hojas. Un texto redactado por el mismo vila est incluido en el volumen y lleva la fecha de 1608. Durante mucho tiempo, este _...-!cto'culnento que llamaremos en adelante el Tratado de vila, fue la nica parte de este conjunto --que trata de las tradiciones antiguas de los habitantes de la provincia de Huarochir- que fue accesible al pblico. Como lo hemos a la edicin de 1987 (reproducida en la nueva edicin crtica de 1999), nos parece probable que el origen del texto quechua haya sido la campaa contra las idolatras iniciada por vila en 1608. Segri la Carta Annua que los jesuitas Pedro de Castillo y Gaspar de Montalvo redactaron en 1609: el 'Doctor [de vila], con algunos indios a quienes el Seor haba movido, andaba inquiriendo por los pueblos, descubriendo y desbaratando huacas yadoratorios. La presencia de estos indios movidos por el Seoril habra sido necesaria para vila debido a la complejidad lingstica de la provincia, donde no todos -y sobre todo las mujeres- comprendan la lengua generaL Por su conocimiento de la cultura local, tambin habran podido detectar ms fcilmente lo que las personas interrogadas les estaban ocultando. A partir de los

Gerald Tay/nr

Introduccin

apuntes realizados durante dicha encuesta. vla habra empezado a redactar su relacin. donde narra los mitos locales, acompaando su texto por numerosos comentarios y digresiones teolgicas. Abandon su obra despus de la redaccin de siete capltulos(cuyo orden y contenido no corresponden exactamente a los del manuscrito quechua). sin duda porque sus nuevas responsabilidades de investigador de idlatras le impidieron que prosiguiera su actividad literaria. Sin . embargo. consciente-de la importancia de este trabajo para la identificacin de los adoratorios de los huacas y de los cultos que se les dedicaba, es probable que haya confiado la continuacin de su redaccin uno de sus asistentes, ral vez el Toms cuyo nombre figura al margen de uno de los folios del manuscrito.
lO

El anlisis del manuscrito nos permite re;:onocer que su redactor dominaba Varios idiomas: su lengua materna era, sin duda, un dialecto aru (es decir. de la misma familia que el aymara del altiplano o del jaqaru de Tupe en Yauyos), tena un perfecto conocimiento de la variante deJa lengua general (quechua) maneJada en la provincia y conoca -seguramente- los dialectos quechuas locales que constituyen el sustrato del manuscrito. Existen en el texto tambin rasgos de oi:ro(s) idioma(s). . Hasta ahora hemos hablado del redactor del manuscrito. Nos parece ms . preciso llamarlo el auton>. <Cul fue de hecho la tarea del que compuso el manuscrito? Hizo simplemente una recopilacin de la tradicin oral local, precursor de los etnlogos actuales? En realidad, el autor -Ilammoslo Tomsrealiz una obra literaria en la que no slo transcribi los datos que le haban contado, sino que tambin los orden y coment. Tal vez inspirado por los pocos captulos compuestos por vila, prepar un libro dividido en prrafos y capltulos organizados temticamente: primero, los grandes mitos, base de la cosmologa regional; luego. las tradiciones sobre las migraciones de sus antepasados y las conquistas atribuidas a dioses y a hroes divinizados quienes, segn las poblaciones locales, haban fundado sus comunidades. El proyecto que inspira al autor se expone en la breve introduccin. Evidentemente, material-de base es la tradicin oral y los elementos estilsticos caractersticos de la tradicin oral son visibles en numerosos pasajes del texto de la misma manera que lo son en otros grandes de la literatura mundial, derivados ellos tambin de la tradiciri la personalidad especfica del autor, que escribe la historia a:ntigua de su pu'blo y describe las costumbres que practicaban hasta una fecha reciente y que'tl vez seguan practicando en secreto, puede tambin notarse sobre la autenticidad de la cristianizacin de los de T0 <iS?No hay mtivo para dudar dblinceridcl p;c,ajes(las conclusiones de loS captulos 3 y4), los cristianos con las de los iridios an no de la nueva religin. '

Al mismo tieIT1po, su actitud difiere de la de un vila que, en el subtltulo de su relacin, aunque admita que es materia gUStosa, aade que es muy digna de ser sabida para que se advierta la gran ceguedad en que andanJas almas que no tienen lumbre de fe ni la quieren admitir en sus entendimientos. Toms, al presentar las tradiciones del pasado, nunca sugiere que sean mentiras absurdas o engaos diablicos, como lo hace la mayora de los cronistas que se refieren a la religin prehispnica. Son simplemente recuerdos de. una poca gloriosa pero superada, una civilizacin vencida gracias a la intervencin de un huaca ms poderoso ,que Pariacaca y Tutayquire. Cierro, los huacas se convierten en demonios (ChuquiSuso y Llocllayhuancupa) una vez cumplida la conquista. Pero, hasta entonces protegen y ayudan a las comunidades. En el primer suplemento se refiere al alivio que debe senr\r la gente al no gastar roda su riqueza procurando coca para celebrar sus ritos, pero al mismo tiempo se pregunta si de veras se sienten ms felices. El motivo que lo impulsa a escribir su libro es el deseo de rescitar el pasado de los hombres dichos indios que la ignorancia de la escritura pareca haber condenado a un olvido inevitable. Tenemos que reconocer que cumpli su tarea de modo ejemplar,..puesto que, gracias a su esfuerzo, las tradiciones de los antiguos hombres de la provincia..de Huarochirf, no obstante la influencia de unos setenta aos de aculturacin cristiana, se renen en el nico documento colonial sobre las creencias andinas precoloml)lnas que ha llegado hasta nosotros en una forma que podemos considerar autntica.

11

2. El idioma del manuscrito


El documento conocido como "el manuscrito quechua de Huarochr es una de las ms importantes obras literarias producidas en Amrica del Sur en la poca colonial. La transcripcin que proponemos aqu es fcilmente legibl<; para un quechuahablante alfabetizado en su lengua materna, puesto que el sistema grfico normalizado empleado corresponde al que se utiliza para la publicacin de documentos modernos. El idioma que sirvi de ins1;fH-mentq para la redaccin de este manuscrito fue la lengua general promovida por la Iglesia para la evangelizacin y, de hecho, ampliamente difundida entre los indios en los primeros siglos de la Colonia. No era neceSariamente la lengua materna de los que la empleaban en su trato con forneos: indios de otras comunidades, espaoles o mestizos en general. Tampoco era el idioma materno del que redact el manuscrito" puesto que numerosos elementos lxicos y fonticos indican influencias aru.La lengua en la que se escribi el manuscrito tampoco corresponda a una de las mltiples variantes del quechua que, sin duda. constituan las "lenguas particulares de diversas comunidades huarochiranas (como las que todava hoy sobreviven en Yauyos)

n1

Introduccin

Geraid Taylor

y que han contribuido muchos elementos de al documento. efectivamente de un dialecto quechua de Huarochtn como algunos especIalIstas la han nombrado. Es muy poco probable que las hablas quechuas locales hayan desarrollado un sistema complejo de,pluralizacin del verbo tal como se encuentra en la lengua y en los dialectos quechua 1I actuales. Este fenmeno no se encuentra en dialecto alguno de Yauyos con los cuales elsust':to del manuscrito posee mucho en comn. A lo mejor se podra definrr el Idioma en el que fue redactado el manuscrito cOlTl.o una regional de la lengua general, tomando en consideracin la fuerte nifluencla de los sustratos quechua y aru en su lxico. Sin embargo, no se puede considerarlo un dialecto autnomo. Conferencias y coloquios se dedican al de .la necesidad de promover la educacin bilinge mtercultural en los paises de los problemas principales para realizar este e.s la falta de. matenal eScrito. El alumno aprende a leer y escribir en su propio Idioma, estudia textos a veces rn,al redactados y generalmente poco adaptados a sus . . Despues, una vez terminada la escuela, puesto que no existen nr libros nr penodlcos en su idioma, olvida todo lo que haya asimilado. En el caso del quechua, hecho y lamentable es poco comprensible. La tradicin escrita se remonta al Siglo existe un importante acervo de manuscritos y textos publicados correspondientes documentos trata 1 . I s XVI " XVII y XVIII Aunque la mayora de estos aoss1go , . de la evangelizacin, tambin existen obras teatrales y pOeslas. El Instrumento lingstico de esta literatura colonial es una de las variantes de lo que se suele llamar la lengua general, lengua parcialmente comprensible hoy la mayora de los quechuahablames del sur, es decir para los que manejan la variedad del quechua ms difundida actualmente. La lengua general, por el de haber sido utilizada para la propagacin del cristianismo en rodo el con}umo centroandino, tambin ha dejado huellas en los dialectos quechua 1 hablados al norte del Mantaro. El estudio de esta variedad de quechua tendra numerosas ventajas. Aumentara el acervo literario disponible. Introducira elementos lxicos olvidados y de gran importancia cultural. Permidra la una de las finalidades de la educacin bilinge intercuLtural, es deCir: difundir una forma ylingiisticamente bien conservada de idiQma entre los hispanohablantes y 'os hablantes de otros dialectos, muchos de los cuales sufren actualmente de prdida de vitalidad. "Evidentemente" los" comentarios que preceden no tratan de disminuir la la alfabetizacin en los dems dialectos quechuas ni la neceSidatl :de:;,sudesarrollo. Uno de los derechos "fundamentales reconOCidos .paralos'nifios'en:todol:+mundo es el de ser alfabetizados en su .idioma {en,elicasb dehluechua: e! cuzqueo, el ayacuchano, el las diferentes 'Variedades delquechualy tambin las hablas menores manejadas por pocas

personas). Sin embargo, el estudio de una forma del idioma gozando de un gran prestigio histrico nos patece sumamente til para un reequilibrio cultural en el mundo andino. El manuscrito de Huarochir es el nico documento en quechua colonial en

el que uno de los hombres llamados indios trata de rescatar el pasado de


su pueblo redactando su testimonio en una lengua aborigen. La finalidad de la versin presentada aqu es mostrar el texto de tal manera que e! lector no especialista no se asuste (puesto que no tendr que la cantidad de smbolos tcnicos y notas a pie de pgina caractersticos de una crtica). Sin embargo, no significa que se haya sacrificado en algo la autenticidad del texto original. Se trata del mismo documento escrito de mano y pluma de Toms que se encuentra en la Biblioteca Nacional de Madrid. No incluye todas las indicaciones de variaciones ortogrficas, de enmiendas, de manchas, de lagunas, etc. que contiene la versin cientfica". Sin embargo, en las notas se reproducen en grafa modernizada todos los comentarios en castellano y quechua agregados al texto del manuscrito original. Qu representa un texto <<normalizado? El sistema grfico utilizado por los primeros transcriptores de! quechua reproduca solo parcialmente el sistema fonolgico del idioma. Aun si, por ejemplo, los traductores de! III Concilio lograban sealar la presencia de una oclusiva uvular por el empleo de las variantes fonticas [e] y [o] de lil y lul respectivamente, esta distincin nunca eta totalmente comprendida por los hablantes nativos del quechua para los cuales la distincin verdadera era e! punto de articulacin de la oclusiva y no el efecto que sta produca en el contexto voclico. As, encontramos una gran variacin en la transcripcin de las vocales debido, por un lado, a la conciencia de la existencia de una norma ortogrfica y, por otro, de la falta de comprensin de las reglas que la establecan. De la misma manera, la distincin emre dos sibilantes aparentemente corresponda a la familiaridad con los textoi'escritos por los espaoles y no a una distincin real en la variante de la lengua general que manejaban. Un fonema que efectivamente distingua e! autor de este manuscrito era el que se transcriba con <X> y que correspqnsJa duda a la fricativa palaral [sh]. Esta grafa se encuentra, sin embargo, solo en los etnnimos, los antropnimos y los topnimos y algunos trminos citados como formas locales, por ejemplo caxo lkashu/. No aparece en el cuerpo principal del texto redactado en la lengua general que, en principio, desconoca este sonido. En esta versin normalizada, restituimos la distincin entre la velar IkI y la uvular Iql en los casos donde la etimologa parece justificarlo. Al mismo tiempo, distingui"mos entre las dos sibilantes <s> y <S>, no porque creemos que el redactor del manuscrito haya hecho esta distincin, sino porque se trata de una caracterstica de la variante de la lengua general que l quera reproducir. El empleo del smbolo que representa la palatal retrofieja <6>

Gerald Taylor

Introduccin

14

reproduce la probable influencia del sustrato dialectal local reflejado por el uso exclusivo de paeya- en el sentido de reventar, desbordarse. El quechuahablante, no acostumbrado a las grafas <C> y <s>, podr interpretar los sonidos que representan segn sus propias normas, es decir <C> como eh y <s> como so sh, de la misma manera que un hispanohablante latinoamericano leer el sonido transcrito con <s> y <z> como si fuera el mismo >nema. Si exceptuamos los fonemas que acabamos de mencionar: <c>,. fenmeno de sustrato, <s>, reconstruccin histrica, nuestra transcripcin normalizada corresponde a la reescritura de este manuscrito del inicio de! siglo XVII segn las normas aplicadas hoy da para la transcripcin de! quechua sureo (descendiente directo de la misma ramificacin de la familia lingstica quechua de la lengua general colonial) en los manuales escolares oficiales. En los manuscritos castellanos de los siglos XVI y XVII, l puntuacin y el empleo de maysculas era muy irregular. Sin embargo, este hecho no dificulta excesivamente la comprensin de estos documentos para un lector contemporneo. No se puede decir lo mismo respecto..a un texto redactado en quechua. Felizmente, unaserie de locuciones como ehaysi o ehaymantas, que establecen una relacin entre aos enunciados formalmente independientes, indican e! inicio de un nuevo enunciado. Un problema mayor es creado por la incorporacin de enunciados autnomos, generalmente bajo la forma de citas, en un solo enunciado complejo. Esta estructura, totalmente ajena al sistema sintctico del castellano, es comn a un gran nmero de idiomas, inclusive al japons. Las citas en cuestin no representan necesariamente palabras realmente pronunciadas, sino pueden implicar emociones, deseos, motivos de comportamiento, etc. Para facilitar la comprensin de estos pasajes, empleamos comillas que, evidentemente, no. existen en el manuscrito original. Comillas dobles indican la cita principal y comillas simples una cita al interior de otra. Hemos regularizado e! resto de la puntuacin cuyo sentido, en general, es transparente. Los nombres propios, los hispanismos, los trminos arcaicos cuya pronunciacin original no es evidente (aunque conozcamos su sentido gracias a las definiciones que aparecen en los diccionarios clsicos como e! de Gonzlez Holgun) y las palabras desconocidas (procedentes tal vez de otro idioma) se' trarticriben en cursivas. Muchos de los nombres, Pariacaca Iparyaqaqal y Urpayhuchac lurpaywacaq/ habran podido transcribirse segn las' norinas grficas que aplicamos al resto del texto quechua. Sin embargo, esto no es el caso de ottos, por ejemplo Cahuillaca, donde la equivalencia fOhtic d <c>eS'pr'oble'mtita. No todos estosrombres son de origen quechua. Elotoc'rte'd toponimia, hay seguramente una importante inflaerrciaaru. Preso,h4mosdi'dd6;que, para ser coherentes, era mejor transcribir todos los nombres en cursivas.. '

3. La traduccin
El quechua de Huarochir fue destinado a lectores ya familiarizados con los mos --o al menos algunos aspectos de estos ritos- que describen lo que evidentemente n? es el de un lector moderno. Cuando nos parece un de Informa.clon es necesario para la comprensin de un pasaje oscuro, lo anadlmos en CUfSlva. La justificacin de estas adicOlles..proviene de los datos que nos proporcionan otras fuentes contemporneas de la redaccin del o que obtuvimos durante nuestras investigaciones de campo. Las referenCIas. que apoyan nuestra interpretaciqn se encuentran en las dos ediciones crticas ya publicadas. conservan los hispanismos contenidos en el manuscr.ito quechua, indicndolos en .negritas cursivas, mientras que los trminos quechuas --o, de todos modos, andtnos- no traducidos se transcriben en negritas. Stos se definen en un glosario que precede la traduccin. Hemos agre-gado al-final- texto una seleccin de notas que nos parece til para conseguir una visin mas completa de los temas tratados en el manuscrito, pero, en general, estas notas inf?rmaciones suplementarias y no son esenciales para la comprenslOn del pasaje al que se refieren. Incluimos entre las notas todas las anotaciones en castellano y quechua que aparecen en el original. Cuando aaden detalles nuevos importantes para el desarrollo del texto las incorporamos directamente a la traduccin, encerrndolas entre parntesis. '

15

y co.mprender, sin dificultades, un documento escrito hace casi cuatro siglos es ImpOSIble. todo cuando se trata de un texto redactado en un idioma que no h.a mantemdo tradicin literaria continua. Basta pensar en los problemas con la de un escrito castellano de la misma poca: dIvergencIas de lxICO, de sintaxis, modificaciones del sentido de determinadas palabras, etc. Aparte de algunas idiosincrasias sintcticas, las dificultades principales que obstruyen la comprensin del manuscrito quechua se relacionan con e! lxico (y tambin, evidentemente, con el estado imperf@cto de oonservacin del Muchos trminos asociados con la organizacin social y religiosa de aquellos tIempos ya no se emplean: pasu- perder una ocasin de realizar algo o hankucha- faltar en la palabra O la obligacin (Annimo 1586). Otros han cambiado de sentido debido a la achlturacin religiosa o a las transformaciones sociales (la organizacin de las reducciones coloniales): kama- transmiti!; la fuerza vital de una fuente animante a un ser o un objeto animado,,: utilizado por la Iglesia para traducir el concepto de crear; la forma derivada kamdiqa (el ser o el objeto) que beneficia de la fuerza vital procedente de una animante, traducido por hechicero en los lxicos coloniales y que corresponde diversos pasajes de nuestro manuscrito (captulos 14 y 26) al concepto de chamn. Otros lexemas se han modificado parcialmente. EllJaqta del manuscrito (glosado en el captulo 24 por significa dolo,,) no solo significaba la comunidad y el

Gerald Taylor

Introduccin

centro habitado que le corresponda, sino tambin indicaba al dios tutelar de la y a las personas que l protega, los autnticos ilaqtayuqkuna. Sin comprender eso, el captulo 24 resultara totalmente incomprensible. Consecuentemente, ilaqtacha- evoca el establ,ecimiento de una comunidad en un lugar determinado, pero tambin la accin de un sobrenatural que se establece en alguna parte como,huaca protector. No solo la aculturacin religiosa modific el sentido de las palabras. El deseo de eminentes mestizos como Garcilaso, de la Vega de valorizar su materna atribuyndole caractersticas de las civilizaciones clsicas de los gentiles europeos ha tenido efectos nefastos hasta hoy. Basta pensar en la equivalencia generalmente aceptada entre amawta y filsofo, ql1e no parece justificada por las definiciones de los diccionarios clsicos: hombre curioso, ingenioso, o sabio, o asJutOJ> para Santo Toms (1560), sabio, prudente para el Annimo del III Concilio (1586) y sabio, prudente, cuerdo para Gonzlez Holgun (1608). El aspecto astuto del huaca Cuniraya parece predominar en su amawta kaynin que se reduce esencialmente a engaar a los dems. La funcin profesional de los amawta, asimilados a los doctores de los espaoles, que se dedican a curar al hombre enfermo, parece corresponder a aquella de un adivino que examina e interpreta los presagios. Que los adivinos (y los mdicos en general) frecuentemente recurran a subterfugios explicara tal vez el matiz astutOJ> asociado con amawta, El autor del manuscrito que conoce bien la doctrina cristiana tambin ha sido influido por esta aculturacin lingstica y, a veces, como en el 15 emplea la raz kama- en el sentido cristiano de crear y hucha exclusivamente en el sentido de "pecar (salvo en la referencia al qapaq hucha en el captulo 22 en el que hucha mantiene su sentido de "obligacin ritual); la raz verbal huchailikuindica esencialmente el acto de fornicar. Una influencia directa de la doctrina es el empleo de la expresin kamachiSqan simin para expresar los mandamientos de Pariacaca que establecen las ofrendas que los cultivadores de coca deberan presentar a Chuquihuampu (captulo 8). Ytzya, segn los lexicgrafos coloniales, era el padre, el seor y el dueo. Este ltimo sentido aparentemente no le satisfaca a vila que, en el captulo 2, hizo cambiar llamap yayan con llamayuq.Hoy, en los dialectos que todava manejan esta forma, solo se emplea parinditaraI, padre biolgico o al Seor, renrindose a Dios o a uno de sus santos. Sin embargo, si no se le atribuye el valor de dueo>;, numerosos pasajes deltexto que contienen la palabra yaya no tendrn sentido alguno. Elempleo especfico de algunas expresiones P!j.5de ' deduci- del anlisis texto mismo. As, pacha tieWP9, s!J.elO>!ras9ciado como taripa- examinar,juzgar .. sentido no incompatible cpn los mencionadosa,rriba. Muya- cuya raz *mus- evoca una actividad mental de naturaleza onrica soar,

muspa- delirar) bajo la forma de su nominalizacin perfectiva, mSyasqa, parece expresar un estado de confusin, de persistencia en los errores del pasado, con un valor de extraviado (el sentido)>>. Los contextos muestran que urapacha el tiempo-espacio de abajo se refiere a la puesta del sol.
presencia del sustrato aru puede ser observada en las modificaciones fonticas wankara.= wankar, chawara chawar pero sobre todo en los nombres de los huacas Tamtaamca /tamtaamuq/, Chaupiamca /cawpiamuq/ y los topnimos Chaucaricma /chawkarimaql y. probablemente, Limca Ilimaq/ < */rimaq/. como Ytznsa se escriben en otros documentos de la poca Yanas, que corresponde a su pronunciacin actuaL Sin embargo, las dos evidencias ms importantes de la influencia aru regional son los nombres de las fiestas de Pariacaca y de Chaupiamca respectivamente Auqsna lawkisna/ glosado por "para nuestro padre o criador y Chaycasna /caykasna/ glosado por "para nuestra madre, . Los principales chinchaysuyismos (para emplear la consagrada por los lexicgrafos coloniales) contenidos en el manuscrito son: paeya- reventar, desbordarse, ;./jakwat/akwat mujer anciana (que alterna con paya), pukutay nube, neblina (que alterna con puyu), tamya lluvia y urya- trabajar, labrar (la tierra)". Sigue un glosario de los trminos del manuscrito mantenidos en la traduccin castellana.

l:a

16

Glosario
antara antata, flauta de Pan; aay variedad de maz. corresponde tal vez a la que se conoce actualmente en San Damin por el nombre de ae; \

aquilla vaso ritual de pTat; ata

bebe que nace con un parca en el cabello, seal de que los padres han incutrido en una fal(a ritual y de que estn amenazados por el futuro nacimiento de

curi;

caca

/kakaJ, pariente masculino por el lado 'materno;

cruac /kamaq/, entidad sagrada que transmite la fuerza vital a personas u objetos para que realicen la funcin que les corresponda; camayuc /kamayuq/, el encargado de alguna [uncin; canachyauri trmino desconocido. atributo ritual: variedad de aguja?;

Gerald Taylor

Introduccin

cancha

patio de un santuario; huaca /wakal. ser sagrado (masculino o femenino); la manifestacin material de dicho ser sagrado yel santuario donde se practicaba su huacaclta trmino desconocido; se trata, tal vez, del encargado de ciertos sacrificios dedicados a los huaca; huacsa */waqaSl (n, oficiante en los ritos; huacltayruco /wacay-ruqu/, tocado especial que llevaban los padres de curi; " huanapaya variedad de concha que se soplaba para hacerla resonar; huara taparrabos; huaraca huaraca, honda; huaranca, huarang mil (personas); divisin de un ejrcito o de una huaroca trmino desconocido; huasca /wacaq/ (?) seal de la fertilidad femenina; huayaca /wayaqa/, bolsa o talega; huaychau ahua /waychaw awa/ tejido de (plumas de) huaichao?; hua-; (/wayu/ objeto que cuelga) variedad de mscara hecha con la piel de un hroe antepasado o enemigo? huayta ramillete o plumaje que traen los indios en la cabeza (Annimo 1586; lo define como un chinchaysuyismo); hucoric /uku-riq/ (1) acueducto subterrneo?; huichco o, tal vez, wiclto, objero desconocido que se lanzaba contra el chuta en los ri tos de fertilidad; huillca /willka/, Ser u objero sacralizado; deidad menor; su santuario;

capac hucha /qapaq hucha/; podra traducirse ms o menos por .deuda insigne, consista generalmente en el sacrificio de'vcdmas (esencialmeme humanas) escogidas por su belleza; caqui variedad de loro;

careaDo variedad desconocida de pjaro; cashu casira /kashu/, bastn utilizado para cavar variedad de paja. de raz roja, desconocida por otras fuemes; del ganado;

caullamaconopas, generalmente en forma de camlidos, conservados para el 'aumento

18

collocmac /kullu-kamaq/ (?l, depsito de troncos?; conchuridefinido en e12 suplemento como un hombre, sacerdote del demonio;,
Q

..

19

conde

/kunti/, persona originaria del Condesuyo;

coricacya*/quri qaqya/ (?) variedad de concha; cothuato */quru-watu/ (1), definido en una nota al margen del manuscrito como 'cabresro (cabestro) de llama; coya /quya/, esposa del inca;

cullqui auqui cullqui urpu; cullqui tipsi: /qullqi/ es "plata. en quecnua; segn Gonzlez Holgun, urpu es una variedad de cntaro muy grande. Desconocemos el sentido de auqui y tipsi;
curaca
cuc

/kurakal. mayor> cacique; gemelos. uno de los cuales era considerado hijo del rayo < /kuri/. nombre del rayo en algunas variedades del quechua; /ku!mal, tnica de algodn; /chaku/ caza colecriva en la que se cerca un territorio determinado, hacia el cemro toda la fauna confinada en el espacio cercado y cogindola Ofl las manos;

cusma chaco

buiracocba /wiraquchal, rrmino aculturado que designaba a los espaoles,


< Huiracocha, la deidad Surea asimilada por los incas y/o los espaoles a

JI I

los dems hroes culturales andinos, probablemente con fines de dominacin espiritual (cf Cuniraya Huiracocha); huisa trmino desconocido; objetOs personales custodiados como tesoros con el fin de asegurar la prosperidad de su dueo;"'" . \ mujer que viene de la casta noble de los Ingas (Bettonio);

charapi o, tal vez, panacharapi objeto ritual desconocido empleado en la adivinacin; chumpruco /chumpi-ruqu/ variedad de mrbante?; cltwtculla trmino desconocido; cltupa variedad de paja ichu. desconocida por otras fuentes;

ilIa
maca

lataca llamado tambin rataca; variedad de cntaro; lIaesa anapalla nombre atribuido a una variedad de moscas que representaba, aparentemente al alma de los difuntos; Ilacsa llacsa segn Arriaga, -lfacsa es verde en polvos, o en piedra cama cardenillo; lIaullaya trmino desconocido; maca mbrculo que crece en las zonas muy fras y al que se atribuye numerosas virtudes;

cltuqui auqui, cltuqui urpu; chuqui tipsi chuqui es qro el habla aru q,ue, probablemente, era el idioma materno del redactor del, segn Gonzlez Holgun, rpues una -variedad di: ,.cntaro muy grande. Desconocemos el semido de auqui y tipsi; , chuta objeto rimal cuya naturaleza exacta se desconoce; representaba una imagen, tal vez una estatua; se le atribua seales masculina o femenina;

Gemid Taywr

masa mate

pariente masculino por el lado paterno; mate, tecipiente de calabaza;

mullo concha marina, Spondylus princeps; iusta princesa incaica; otorol1go /uturunku/, tigrillo; pampa terreno plano donde se real,izaban las grandes ceremonias y bailes rituales; parca anormalidad en el cabello de-un recin nacido; indica que se trara de un ata;

pascua cualquier fiesta religiosa', cristiana o pagana;


. pincullu /pinkullu/, lIaura; poto /putu/, recipiente de calabaza;

20

purum huasi sanruario de la poca de la gentilidad; pusuca trmino desconocido; puypu un ala de guacamayo llamada p"uypu segn la definicin del captulo 24; quero Iqim/, vaso de madera; quillcascasho /qillqaS(qa) kashul vara decorada; quinsayrinri trmino desconocido, atributo ritual: oreeras?; quishuar / qiSwarl, variedad de rbol; rataca vase lataca; rihui cordel de eres ramales con unas bolillas al cabo" (Bertonio);

RITOS Y.TRADICIONES DE HUAROCHIR


Texto quechua y traduccin al castellano

sacaya definido en el texto como una pequea canridad de maz molido acompaada de un poco de ticti; tamta segn Arriaga, alzacuello de plumas; ticti chicha espesa, semejante a la mazamorra;
plom01>;

tita (1) trmino desconocido atestiguado en el captulo 31; tal vez un lapsus por titi tita (2) trmino desconocido, tal vez, tira. vocablo que significa ((cuna" en algunas lenguas am; tur<:acayo vara con la que se mide la profundidad de la laguna de Yansa; usnu /uSnul altar que contena un hueco donde se vertan las ofrendas al huaca" frecuentemente edificado sobre una plataforma elevada para ser bien visible en la plaza; sirvientes, oficiantes en loS ritos;

yana

yanacuna/yana-kunal, plutal de yana, sirviente; en el contexto colonial de Huarochir , parece referirse a los indgenas libres de vnculos comunirariosy que adern:\, aparentemente, gozaban de un cierro estatuto social y econmico; yaca */yaaq/, encargado de ciertos riros, hereditaria; yomca /yumaq/ (?) seal de la fertilidad masculina.

Riws y tradiciones tk Huarochrl Gerald Taylor

(Introduccin] Runa Indio isqap machunkuna awpa pacha qi\lqakta yacanman karqan
chayqa, hinantin kawsasqankunapas manam kanankamapas chinkaykuq hinachu kanman. Imanam Huiracochappas sinchi kasqanpas kanankama rikurin, hinataqmi kanman. Chyhina kaptinpas, kanankama mana .qillqasqa kaptinpaS, bypim curani kay huk yayayuq Huaruchiri isqap machunkunap kawsaSqanta. ima feniyuqe karqan, imahinac kanankamapaS kawsan, chay chaykunakta. Chayri sapa lIaqtanpim qillqaSqa kanqa imahina kawsasqanpas paqarisqanmanta.
22

Iutroduccin!
Si, en los tiempos los antepasados de los hombres llamados indios hubieran conocido la escritura, no se habran ido perdiendo todas sus tradiciones como ha ocurrido hasta ahora. Ms bien se habran conservado, como se conservan las ttadiciones y el recuerdo de la a.ntigua de los huiracochas que, gracias a sus crnicas, an hoy son visibles. Pero como es as; y hasta ahora no se las ha puesto por escritO, voy a relatar aqu las ttadiciones de los antiguos hombres de Huarochir, todos protegidos por. el mismo padre, Pariacaca, la fe que observan y las costumbres que siguen hasta nuestros das. Adems, en cada . comunidad se 'transribirn las tradiciones conservad4S desde sus orgenes. Captulo 12 Dicen que en tiempos muy antiguos haba unos huacas llamados Yanaamca (Ndmuq negro) y Tutaamca (Ndmuq de la noche). En una poca posterior, stos fueron vencidos por otro huaca llamado Huallallo Carhuincho. Despus de "haberlos vencido, era Huallallo quien transmita la fuena vital a los hombres, no consintiendo que engendrasen ms de dos hijos. Uno se lo coma. El otro, el preferido, era criado por sus padres. En aquella poca, los hombres resucitaban a slo cinco das de haber muerto y tambin los cultivos maduraban a slo cinco das de haber sido sembrados. En tOdas estas comunidades viva una densa poblacin de yuncas3 Los hombres se multiplicaban tanto que, habiendo colmado la tierta! vivan en gran estrechez. Fue asi como subieron a los cerros donde, para hacer sus chacras, no hadan otra cosa sino escarbar y cavar las cumbres y las laderas sin obtener mayor provecho. Dicen que, an hoy, en tOdos los cerros se ven estas chacras, grandes y pequeas. En aque! tiempo, los pjaros eran todos muy hermosos, los loros y los caquis deslumbrantes de amarillo y rofo. tame-apareci otro huaca llamado Pariacaca, esos pjaros fueron expulsados, junto con todas las dems obras de Huallallo Carhuincho, hacia la regin de los anti. Narraremos ms adelante las luchas en las que Hlallall'Carhti\ncho fue vencido por Pariacaca y el origen de este ltimo. , Haba tambin otro huaca que se llamaba Cunitaya. No sabemos muy bien si ste existi antes o despus de Huallallo y de Pariacaca4 Sin eri-tbargo, sabemos que su cultO est estrechamente asociado al de Huiracocha, ya que los hombres, cuando , adoraban a Cuniraya, le dirigan e! rezo siguiente: "Cuniraya Huiracocha, t que transmites la fuena vital a la tierra y al hombre, a ti no te falta nada; t posees chacras, t posees hombres".

..
[Captulo 1]1
Ancha awpa pachaqa huk waka isqas Yanaamca Tutaamca sutiyuq karqan. Kay wakakunaktaqa qipanpi huk wakataq Huallallu Carhuinchu sutiyuq atirqan. a atspaS kanan runakta iskayllata wacakunanpaq kamarqan. Huktas kikin mikurqan. HuktaS mayqintapas kUYaSqanta kawsachikurqan yayan maman. Chaymantas chay pachaqa wajuspapas pichqa puncawllapitaq kawsarimpuq karqan. Hinaspa mikuyninri tarpusqanmanta pichqa puncawllapitaqsi puqurqan. Kay llaqtakunari tukuy hinantin llaqtas Yunkasapa karqan 2 Chaysi ancha achka runakuna hunraspa!: ancha millayta kawsarqan cakranpaqpas qaqaktapaS patakrapas yanqa aspispa allallaspa. Chay cakrakunaS kanankamapas tukuy hinantiri qaqakunapi huchuyllapaS hatunpaS rikurin. HinaSpari chay pacha pisqukunari ancha sumaqkamas karqan uritupaS qaqipaS tukuy qillusapa pukasapa. Chaykunas qipanpi, a may pacham huk wakataq Pariacaca sutiyuq rikurimurqan, chay pachas hinantin rurasqanwan Antiman qarquyrukurqan. Chay atisqankunaktaqa kay qipanpim Pariacacap paqarimuSqantawan rimasun. Chaymantam kanan huk wakataq Cuniraya sutiyuq karqan. Kaytam mana allichu yacanchik, [HuallallumantapaS] Pariacacamantapas ichapa!: awpaqnin karqan o qipanpaS3. Ichaqa kay Cunirayap kasqantaqmi acqa Huiracochap kaSqanman tinkun porque kaytam runakuna a muchaspapas "Cunirya/. Huiracocha runakamaq, pachakamaq, ima haykayuq qammi kanki; qampam. cakrayki, qampaq runayki" ispa muchaq karqan.

Gemid Taylr

RitQs y trtuJiciones de Huarochirf

lma hayka. sasa ruranakta qallariypaqpaS paytaraqmi machukuna .kukanc: pachaman wischliSpa "kayta yuyachiway, hamutachiway, Cuniraya Hutracocha mana Huiracochaktaqa rikullpataq ancha awpa rimaq karqanku. YaUin aStawanraq qumpinanpaq sasa kaptm .muchaq qayaq karqan. Chayraykum awpaqninpi kawsaSqanta qlllqasun, chaysawam Pariacacakta.

En tiempos muy antiguos, ames de empezar cualquier tarea difcil, los hombres de antao arrojaban su coca al suelo y, sin ver a Huiracocha5, rezaban as: "Haz que me acuerde de cmo realizar esta tarea y que sea hbil en su ejecucin, oh Cuniraya Huiracocha". Especialmente los tejedores de ropa fina, cuando tenan que tejer algo muy difcil, lo adoraban y lo invocaban. Por eso; vamos a escribir primero sobr las tradiciones que tratan de Cuniraya y despus sobre Pariacaca.

[Captulo

21 '

Captulo 2

24

Cuniraya Huiracochap kawsaSqan4 Kay Cunraya Huiracochas ancha huk runa ancha ,wakcha
purirqan yaqullanpas kusrnanpas lliki llikisapa5. Runakunapas wakia mana riqsiqninkunaqa "wakcha usasapa" ispas qayarqan. Kay runas kanan Ilaqtakunakta kamarqan. <takrakrapas rimas pallas pata paraktapas allm pirqasqkta tukuchirqan. Rarqaktas kanan huk sutiyuq caaveralpa sisayninwan chuqaspallaS yacakuchrqan. Chaymanrafl Ima haykaktapas ruraspas purirqan wakinnin llaqtawakakunaktapas yacasqanwan allquchaspa. ChaySi huk mitaqa huk warmi wakataq Cahuillaca sutiyuq karqan .. Cahullacas kanan wiay doncella karqan. Panas ancha sumaq kaptm pi mayqan waka willkakunapas "puusaq" ispa munapayarqan. Chaysi huirqanchu. ChaymantaS kanan qipanpi chay warmiqa chayhina ma.na pi qaritapas chankaykuchikuspa huk yura rukmap sikinpi awakurqan. Chaysl.chay Cunirayaqa amawta kayninpi huk pisqu tukuspa chay yura rukmaman wlchay ritqan. Chaysi chaypi huk rukma caYaSqa chayman urmachimurqan chay warmi qayllaman. Chaysl chay warmlqa ancha kuslkuspa millpuykurqan. Chaysi hinallacicu tukurqan mana-qarip-cayasqan. Isqun killanpi, irnanam warmikunapas wacakun, hina doncellataq. Chaysi kikillanraq huk wara chika uunwan kawsachlrqan plp churinC kayqa' ispa. ChaySi a huk wataman huntaptinqa taw: caki a chay . wam:ra puriptinqa tukuy hinantin waka willkakunakt:qayachlrqan riqsikunqanpaq. ChaySi kay simikta wakakuna uyarlspa ancha kuslkusp: tukuynin alli pachantakama pachal[igpa "uqaktapaS uqaktapaS ispahamurqanku; ChaySi kay tantanakuyri Anchicochapi, karqan6 Mayplm chay 'Yiarmi,tiyarqan, chayrnan hinaSpaS' a tilkuynin hinantin wakakuna .tiyaykl!p,6nsl"chay :war.miqaispairqan: "rikU!, apukuna; ka}',wawa\<t'a;:tnayqinniykichikmi yumawarqankichlk, qamchuqamchu mspas sapanpi tapurqan. Chaysi manataq pillapas "uqapmi" irqanchu.

, Una tradIcin sobre Cuniraya Huiracocha6


Dicen que, en tiempos muy antiguos, Cuniraya Huiracocha7, tomando la apariencia de un hombre muy pobre, se paseaba con su capa y su cusma hechas harapos. Sin reconocerlo, algJlnos hombres lo trataban de mendigo piojoso. Ahora bien, este hombre transmita la fuerza vital a rodas las comunidades. Con su sola palabra preparaba el terrenu para las chacras y consolidaba los andenes y, con tan slo arrojar una flor de un caaveral llamado pupuna, abra una acequia desde su fuente. As, realizando toda clase de hazaas, andaba humillando a los dems huacas locales con su saber. Haba una vez una mujer llamada Cahuillaca que tambin era huaca. Esta Cahuillaca era todava doncella. Como era muy hermosa, todos los huacas y huillcas deseaban acostarse con ella. Pero ella siempre los rechazaba. Sucedi que esta mujer, que nunca se haba dejado toc;ar por un hombte, estaba tejiendo debajo de un lcumo. Cunitaya, gracias a su astucia, se convirti en pjaro y subi al rboL Como haba all una lcuma madura, introdujo su semen en ella y la hizo caer cerca de la mujer. Ella, sin vacilar, muy contenta, se la comiB As qued preada sin que ningn hombre hubiera llegado hasta ella. Nueve meses ms tarde, como suele suceder con las mujeres, Cahuillaca tambin dio a luz, pese a ser todava doncella. Durante ms o menos un ao, cri sola a su hijo, amamantndolo. Siempre se preguntaba de quin podra ser hijo. Al cumplirse el andaba a gatas- mand llamar a todos los huacas y huillcas para saber quin era el padre. Cuando oyeron el mensaje, todos los huacas se regocijaron mucho y acudieron vestidos con su ms fina ropa, cada uno convencido de ser quien Cahuillaca amara. Esta reunin tuvo lugar en Anchicocha9 Cuando llegaron al lugar donde resida esa mujer, todos los huacas y huillcas se sentaron. Entonces ella les habl: "Mrenlo! varones, seores, reconozcan a este nio! Quin de ustedes es l padre1". y a cada uno le pregunt si era L Pero ninguno dijo que era su hijo.

Gemid TayJr

Ritos y tmdiciones de Huarochir

Chaysi chay isqanchik Cuniraya HuiracfJchaqa manyallapi tiyakuspaS ancha wakchallahina tiyakuptinsi "chay wakchap churinchu kanman" ispas paytaqa millaspa mana tapurqanch u chika sumaqkama qarikunaqa tiyaptin. Chaysi mana pillapas "uqap churiymi" ispa iptinsi chay wamrakta ispa irqan: "riy; qam kildyki yayaykikta riqsikuy" ispa irqan wakakunaktapas "churiyki kaspaqa qamsawam lluqamusunki" ispa awpaqtaq willaSpa. Chaysi chal' wamraqa manyanmanta qall.a.ci..mJ.$pas tawa cakilla purispa hasta chay huk manyan yayan tiyasqanman eaYaSqankama mana pillamanpas lluqarqanchu. Chaysi a cayaspaqa tuyllapuni ancha kuikuspa yayanpa eankanman lluqaykurqan.

Cuniraya Huiracocha se haba sentado a un lado, como suelen hacer los muy pobres. Como lo despreciaba, Cahuillaca no le pregunt a l, pues le pareca imp.osible que su hijo hubiera podido ser engendrado por aquel hombre pobr, habiendo tantos varones hermosos presentes. Como nadie admita que el nio era su hijo, le dijo a ste que fuera l mismo a reconocer a Sl..l padre, pero antes les explic a los huacas que, si el padre estaba presente, su hijo se le subira encima. El nio anduvo a gatas empezando su bsqueda por un extremo de la asamblea, pero no se subi' encima de ninguno hasta llegar al lugar' donde estaba sentado Cuniraya, su padre. Enseguida, muy alegre, se trep por sus piernas. . Cuando su madre lo vio, furiosa, grit: "Ay de m! Es posible que yo haya . dado a luz el hijo de un hombre tan miserable?". Con estas palabras, carg a su hijito y se dirigi hacia el mar. Entonces Cuniraya Huiracocha dijo: "Enseguida me ha de amar!" y se visti con un traje de oro y empez a seguirla. Al verlo todos los huacas locales se asustaron mucho. "Hermana Cahuillaca", la llam, "mira hacia aqu! Ahora soy muy hermoso" y se irgui i1uminando la tierra. Pero no volvi el rostro hacia l. Con la mencin de desaparecer para siempre por haber dado a luz el hijo de un hombre tan horrible y sarnoso, se dirigi hacia el mar. Al momento mismo en que lleg al sitio donde, en efecto, todava se encuentran dos piedras semejantes a seres humanos, en Pachacmac, mar adentro, se transform en piedra. Como crea que Cahuillaca iba a verlo, que iba a mirarlo, Cuniraya Huiracocha la segua a distancia gritndole y llamndola continuamente. Entonces, se encontr primero con un cndor. "Hermano, dnde' te encontraste con esa mujer, Cahuil/.aca?", le pregunt. "Est aqu cerca, ests casi por alcanzarla", respondi el cndor. Entonces Cuniraya le dijo: "Siempre vivirs alimentndote de todos los animales de la puna; cuando mueran, ya sean huanacos, vicuas o cualquier otro animal, t solo te los comers y, si alguien te mata, l a su vez morir". Luego se encontr con una zorrina, "Hermana", le pregunt "dnde te encontraste con Cahuillaca?" Ella le respondi: "Ya no la alcanzars; ya est muy lejos". "Por lo que me has contado, no caminars de da sino de noche, odiada por los hombres y apestndo-11Orril:Jemente". As la maldijo, con mucho odio. A continuacin se encontr con un puma. ste le dijo: "Ella todava anda por aqu; ya te ests acercando". '''Sers muy querido", le prometi Cuniraya, "y las llamas, sobre todo las llamas del hombre culpable, te las.comers t; y si alguien te mata, primero te har bailar en una gran fiesta, ponindote sobre su cabeza y, despus, todos los aos te sacar y, sacrificndote una llama, te har bailar".

26

. Chaysi mamanqa chayta rikuspas ancha piakuspa "atatay, chayhina wakchap churintachum uqaqa wacaymari" ispis chay wawallanta aparikuspa qucaman . chiqacharqan. Chaysi chay Cuniraya HuiracfJchaqa "tuylla munawanqa" ispa quri pachanta pachallispa tukuy Ilaqtawakakunapas manchariptin qatiyta a qallarirqan ispa: "pana -qawaykumuway; ancha sumaq am kani" ispas pachaktapas illarichispa sayarqan. ChaySi chay Cahuitlacaqa mana uyantapaS payman tikrarichispa qucaman "hinallam chinkasaq chika millay runap qacqasapap churinta wacaSqyinanta" ispa chiqacharqan, maypim kananpa1l.Lhay Pttehactl;mac uku qucapi kananpaS sutillam iskay rumi runahina tiyakun, chayman. Chaysi chay kanan tiyasqanpis eayaspalla rumi tukurqan. Chaymantas kay Cuniraya HuiracfJchaqa "pana rikurimunqa, qawaykumuwanqa' ispa qaparispa qayapaYaSpa kacullapi qatirqan. Chaysi awpaq huk CfJntJtwan tinkurqan. Chaysi "wawqi, maypim chay warmiwan tinkunki" iptinsi, "qayllapim; acqam tarinki" iptinsi ispa irqan: "wiaymi kawsanki tukuy hinantin sallqakunamanta; wauprinqa wanakuktapaS wikuaktapaS ma hayka kaqtapas qamllam mikunki; chaymanta qamta pillapaS wauchisunki chayqa, paypaS waunqataqmi" ispaS irqan. Chaymantas chaysawaaaswan tinkurqan. Chaysi "pana, maypim chaywarmiwan tinkunki" ispa tap"prinsi payqa ispa irqan: "mana am tarinkichu, ancha karuktam rin" iptinsi "qamqa chay willawasqaykimanta manam puneawpas purinkichu; tutallam cunapas ciqiptin ancha millayta asnaspa purinki" ispa ancha rnillaypi akarqan. Chaysawam pumawan tinkurqan. Chaymi payqa "qayllaktaraqmi' rin; qaylla am ,sichpayknki" iptinmi paytaqa "qamqa ancha kUYaSqam kanki; UamaktapaS. huchayuqpa Ilamantaraqmi mikupunki; qamta wauchispapa1l hatunfie:ttapiraqmi umansawa eUraSpatakichisunki; chaymanta watanpi qamta lIuqsichispaiili.uk4laJnanta nakasparaqmi takichisunki" ispa irqan.

27

Gemid Taylor

Ritos y tradiciones de HUdrochir

Chaymantam ataq huk atuqqa karukta am rin; mana am tannkichu nlspa mpnnml urikuptiykitaqmi runakunapaS 'chaqay acuq akuyIla' ispa ancha clqlsunki; yanqam qamtaqa qaraykiktapaS usuchisunki" ispa irqan.

Despus se encontr con un zorro. El zorro le dijo que ya iba lejos y que no iba a alcanzarla. Entonces le dijo Cuniraya: "Aunque camines a distancia. los hombres, llenos de odio, te tratarn de zorro malvado y desgraciado; cuando te _ maten, te botarn a ti y tu pie! como a cosa sin valor". Fue de la misma manera que se enconlt con un halcn. Cuandoetil:"i!:lcOn le asegur que Cahuillaca andaba todava muy cerca y que ya casi estaba por alcanzarla, Cuniraya le prometi: "Tendrs mucha suene y, cuando comas, primero almorzar4s picalores y despus Otros pjaros; e! hombre que te mate, har que se llore tu muerte, sacrificndote una llama, y bailar, ponindote sobre su cabeza para que resplandezcas all". A continuacin se encontr con unos loros. Los loros le dijeron que Cahuillaca iba muy lejos y que ya no iba a alcanzarla. "Ustedes andarn gritando muy fuerte y los hombres, cuando escuchen su grito y sepan que tienen la intencin de destruir sus cultivos, sin tardar, los ahuyentarn y de esa manera habrn de vivir con muchQ sufrimiento, odiados por ellos". As, cada vez que se encontraba con alguien que le daba buenas noticias, dispona para l un porvenir dichoso, pero si alguien le daba malas noticias, lleno de odio lo maldeca y prosegua su camino. De esta forma lleg hasta la orilla del marlO y de all regres hacia Pachacmac. Lleg al sitio donde se encontraban dos hijas de Pachacmac bajo la custodia de una serpiente. Poco antes, la madre de las dos jvenes haba entrado en el mar para visitar a Cahuillaca. Se llamaba Urpayhuchac. Cuniraya Huiracocha, aprovechando su ausencia, viol a la hija mayor. Cuando quiso hacerle lo mismo a la otra, sta se transform en paloma y alz e! vuelo. Por eso su madre se llam Urpayhuchac (la que pare palomas). En aquella poca no haba ni un solo pez en el mar. Slo Urpayhuchac los criaba en un pequeo estanque dentro de su casa. Cunimya, encolerizado, se-pregunt: "Por qu se ha ido a visitara.Ia mujer llamada Cahuillaca mar adentro?" y arroj todos los peces al mar. Por esto ahora el mar tambin est lleno de peces. Despus, Cuniraya Huiracocha huy hacia la orilla de! mar. Cuando sus hijas le Contaron cmo Cuniray las haba Jiolado, Urpayhuchac, furiosa, lo-persigui. Llamndolo continuamente, fue siguindolo. Entonces, Cuniraya acept esperarla. "Slo quiero quitarte las pulgas. Cuni", le dijo y lo espulg. Al mismo tiempo hizo crecer una gran pea para que le cayera encima. Pero Cuniraya, gracias a su astucia, pudo adivinar su intencin y le dijo que quera retirarse unos momentos para defecar. Logr huir y, nuevamente, se dirigi hacia estas tierras de los checa. Entonces anduvo mucho tiempo por estos parajes, engaando a muchsimos hombres y huacas locales ll

Hinataqsi huk wamanwan tinkurqan. ChaySi eha! wan:anqa rin acqam tarinki" iptinsi "qamqa ku1hyuqmt kanki awpaqraqmi qintikta almorzakunki. ehaymantari , qaI?ta wauchiq runam limanpim curasunki chaypI sumaspa nyanqayktpaq [mspa mrqan].


rakispapas

28

Chaysawam kay uricukunawan tinkurqan. Chaysi chay urituqa :'ancha am rin mana am tarinkiehu" iplinsi "qamqa ancha qapanspam purmki; 'mikuyniykikta usuchisaq' ipriykipas chay qapariyniykikta uyarispam ancha utqalla qarqusunki; chaymi ancha akarispa kawsahki cunapas ciqiptin" [ispa irqan] .. ChaymantarLpi mayqan alli wllakuqwan tinkuspaqa alliktasapa. irqan. Mana allikta willaqnintari akaSpas Cha!sl queapatapi cayaspaqa Pachacamac iqman kunmurqan7 Chaysl :hayplqa Pachacamacpaq iskay sipas churin machaqwaypa waqaychasqan tlyaqman cayamurqan. Chaysi kay iskay sipaspa maman.qa awpaqllantaq ukuman chay Cahuillaca isqakta visitaq yaykurqan, suunpas Kay ilIaptinsi chay Cuniraya Huiracochaqa chay yuyaqnmta punuchlrq:n. Chaysi huqin aantawan puuyra munapnnsl chayqa huk urpay rukuspa pawarirqan. Chaymantas mamanpas Urpayhuachac sutiyuq karqan. Chaysi chay pachaqa qucapi manas huk ehallwallapall karqanchu. Chay Urpayhuachac isqallas wasinpi huk huchuylla qucallapi uywakuq Chaytas kay Cunirayaqa piaspa "imapaqmi chay Cahullaca .isqa -:armtkta quca ukumanqa vsitaq rin" ispaIla tukuyninta hatun qucaman wlschunpurqan. Chaymantaraqsi kananqa challwakunapas qucapi huntan. , Chaymantas chay Cuniraya Huiracocha isqaqa mitikamurqan qucapataiqta. Chaysi chay U,rpayhuachac isqa warmiqa wawankuna "hinam ispa willaptinsi ancha piaspa qatimurqan. Chaysi qayapayaspa qauptmsl huispa .suyarqah. Chaysi "usallaykikta usasqayki, u:arqan. ChaySl a' UsaSpa pay qayllapi huk hatun qaqakta wmanchtrqan chayra Cunirayakta qrmachisaq" fiispa. Chaysi payqa am.wta kayninpi. ispalla kay UaqtakuQamn ataq rhmkamurqan. Chaysi'kyl ancha achkallaqtakun'akta cunaktapas llullachispa9

29

Gemid Taylor

Rif;(}s y tradiciones de Huarochir!

[Captulo 3]
Kaypim ataq ancha awpa runakunap rimakuiqanman ataq kutiun lO
simr kaym. awpa pachaS kay pacha puchukayta munarqan. Chay mamaqueap pacyamunanta yacaspas huk urqu llamaqa ancha aJlin qiwayuqpi chay llamayuq!! samachptintaq mana mikuspa ancha llakikuqhina karqan "in in" ipa waqaSpa. Chaysi chay llamayuqqa12 ancha piaSpa sarap quruntayninwan chuqllu mikukusqanpi chuqarqan "mikuy, allqu; chika qiwapim samachiyki" ispa. Chayi chay llamaqa runahina rimarimuspaispa irqan: "utiq, imaktam qam yuyankiman; kananmi pichqa puncawmanta quea paeyamunqa; chaymi hinantin pacha puchukanqa" ispa f'imarirqan. Chayi chay runaqa ancha mancharispa "imanam kas un; mayrnan rispam qispisun ispa iptinsi "haku Huillcacoto urquman13; chaypim qispisun; pichqa puneawpaq mikuyniykikta apakuy" ispa irqan. Chaysi chaymantaqa chay urqu Ilamantapas winaynintapas kikin apaSpa ancha utqaspa rirqan.

Captulo 3 Aqu vOlveremos a lo que se contaba sobre los hombres muy antiguosl2
He aqu este relato. Se dice que, en los tiempos antiguos, este mundo estaba por acabarse. Entonces, una llama macho que saba que el mar iba a desbordarse, no coma y, aunque su du@Q la hada pastar en un"lugar donde la hierba era muy buena, se lamentaba como si sufriera mucho. Entonces, el dueo, muy enojado, le arroj la coronta del choclo que estaba cOf\liendo y le dijo: "Come, perro! Hay tanta hierba aqu donde te he puesto a pastar". Entonces, la llama se puso a hablar como un ser humano. "Imbcil!, dnde est tu juicio? Dentro- de cinco das el mar va a desbordarse; entonces, el mundo entero se acabar", le dijo. El hombre se asust. "Qu ser de nosotros? A dnde iremos para salvarnos?", dije. La llama respondi: "Vamos al cerro de Huillcacotol3; all nos saJvaremos. Lleva suficiente comida para cinco das". Entonces, sin tardar, el hombre se fue, cargando l mismo la llama y los aJimentos. Cuando lleg al cerro de Huillcacoto, ya los animales -el puma, el erhuanaco, e!cnMr,-toaos los-animalessin excepcin-lo haban ocupado. Tan pronto como lleg, el mar se desbord. Estaban aJl, apretujados unos contra otros. Cuando todos los cerros estaban ya sumergidos, apenas la puntita del cerro de Huillcacoto no fue cubierta por el agua. Entonces el agua moj la cola del zorro que se ennegreci. Despus de cinco das, las aguas empezaron a bajar de nuevo y a secarse. As, el mar se retir hacia abajo despus de haber exterminado a todos los hombresl4. Entonces el hombre que se haba saJvado en Huillcacoto comenz a multiplicarse de nuevo. Por eso existen todava los hombres. Nosotros los cristianos consideramos que este relato se refiere aJ tiempo del diluvio.J...os. que4odtttffl:-no 5an...cristianos convencidos atribuyen su salvacin a Huillcacoto ls .

30

31

Chaysi a Huillcacoto urquman eayaptinqa tukuy animaLkuna fu huntasqa pumapas atuqpas wanakupascondorpaS ma hayka animaLkunapas. Chaysi chay runa eayaptin pachaJla queaqa paeyamurqan. Chaysi chaypi ancha kiekinakuspa tiyarqan. Tukuy hinantin urqukunaktapaS tukuy pampaptinsi chay Huillcacoto urquqa aSila puntallan mana yakup eayasqa karqan. Chaysi atuqpaq eupantaqa yaku uqucharqan. Chayi chay yanamanpas tukurqan. Chayi pichqa puneawmantaqa ataq yakuqa uraykurqan chakirirqan. Chay chakirspaS queaktapaS hasta urayman anchurichirqan runakunaktar tukuy hinantn runakta qulluchispa. Chaymantas chay runaqa ataq mirarimurqan. Chay kaqsi kanankanta runakuna tiyan. Kay smiktam kanan cristianokuna unanchanchik chay tiempo del diluvioktae. Paykunaqa hina Huil/cacotokta qispisqanta unanchakun.

[Captulo 4] Chaymantam huk simiktataq willaun puneaw wauSqantal4


awpa pachas inri waurqan. Chayi chaywausqanmanta pichqa puneaw tutayarqan. Chaysi rumikunaqa paypura waqtanakurqan. ChaymantaS kay mortero muekakunari, chaymanta kay maraykunapas runakta mikuyra qaJlarirqan. Llama urqukunari hinataq runakta qatirirqan.

.,
Capltul04

Ahora vamos a contar una historia sobre la muerte del sol!6


Se cuenta que en los tiempos antiguos muri el sol. La oscuridad dur cinco das. Entonces, las piedras se golpearon unas contra otras y los morteros que llaman muchcas, as como los batanes, empezaron a comerse a la gente. De iguaJ manera, las llamas comenzaron a perseguir a los hombres!7.

Gerttld Taylor

RitfJS y tradiciones de Huarochirl

Kaytam kanan uqanchikcristianokuna unanchanchikJesu Cristo apunchikpaq wausqanpi rutayaSqantac. Kaykunaqa riman ispa "unanchanchik ichac ari chay".

Nosotros los cristianos consideramos que se ttata de la oscuridad que acompa la muerte de nuestro seor Jesucristo. Los dems, aunque todava no son cristianos convencidos, dicen que tambin lo creen posible!8.

[Captulo 5] Kaymantam ataq Pariacacap paqarimUqan qa1larinqa


l5

Captulo 5 Aqu empezar el relato del origen de Pariacacal9


Ya hemos hablado en los cuatro primeros captulos de las tradiciones que se refieren a los tiempos antiguos .. Sin embargo, no sabemos cul fue el origen de los hombres de aquella poca ni de dnde provenan. (Los hombres que vivan en aquellos tiempos no hacan otta cosa que guerrear y luchar entre s, y reconocan como sus curacas slo a los valientes y a los ricos. A stos los llamamos los purum runa)2.0. Fue en aquella poca que Pariacaca naci de cinco huevos en el cerro de Condorcoto. UrlS"olo hombre, un pobre llamado Huatiacuri, que, segn la tradicin, era tambin hijo de Pariacaca, fue el primero en ver y saber de este nacimient02 !. Vamos a hablar de cmo supo del nacimiento de Pariacaca y de los muchos misterios que realiz. Se cuenta que la gente de aquella poca lo llamaba Huatiacuri porque, siendo muy pobre, se sustentaba slo con papas huauadas. Haba entonces un hombre llamado Tamtaamca22 , un muy poderoso y gran seor. Y su casa, su casa estaba enteramente cubierta de alas de pjaros de la.< especies llamadas casa y cancho. Posea llamas amarillas, rojas y azules, es decir de todas las variedades imaginables. Cuando se daba cuenta de la excelente vida de este hombre, [a gente llegaba de todas las comunidades para honrarlo y venerarlo. Y l, no obstante sus conocimientos limitados, fingi ser un gran sabio y vivi engaando a muchsima gente. Entonces, Tamtaamca 23, ese hombre, que se finga adivino y dios, contrajo una enfermedad muy grave. Muchos aos pasaron y la gente se preguntaba cmo eta posible que un sabio tan capaz, que transmita la fuerza vital a la gente y a las cosas, estuv:iese enfermo: Entond.es, as como [os huiracochas recurren a sus adivinos, a sus doctores, ese hombre, que deseaba sanarse, hizo llamar a todos los doctos, los sabios24. Sin embargo, ninguno supo la causa de su. enfermedad. Huatyacuri, que en aquel tiempo estaba viniendo del mar, subi al cerro que bajamos cuando vamos a Cieneguilla. AH se qued dormido. Este cerro lleva hoy el nombre de Larausaco. Mientras dorma, un zorro que suba se encontr a la mitad del camino con otro que bajaba. El primero pregunt: "Hermano, cmo est la situacin en la huillca de arriba?".

32

am ari kay awpaq rawa captulopi awpa pacha kawsaSqankunakta willanchik. Ichaqa kay runakunap chay pacha: paqarimusqankunaktam mana yacanchikchu, maymantac paqarimurqan. (Chaymanta kay runakuna chay pacha kawsaqkunaqa paypura awqanakuspa atinakuspIllam kawsaq karqanku. KurakanpaqpaS sinchikunallakra ricokunallakta riqsikurqan. Kaykunaktam "purom runa" ispa inchik[)]. Kay pachapim chay Pariacaca isqa Condorcotopi pichqa mntu yurimurqan. Kay yurisqantam huk runa wakchallataq Huatyacuri sutiyuq Pari'acacap churin isqataq- awpaqUa yaca.'iqantari achka misterio rurasqantawanmi rimasun. Chay pacha kay Huatyacuri isqa wakchalla mikuspapas watyakuspalla kawsaptinsi sutiyachirqan "watyakurim" ispa. Chay pachas huk runa Tamtaamca Sutiyuql6 ancha qapaq hatun apu karqan. Wasinpas tukuy hinandn wasin casa cancho isqa rikchaqkuna pisqukunap rikranwan qatasqas karqan. Llamanpas qillu llama puka azul llama ima hayka rikchaqkama llamayuqsi karqan. Chaysi kay runakta chika alli kawsaSqanta rikuspas tukuy hinandn llaqtakunamanta hamuspa yupaycharqan mancharqan. Chaysi payri ancha yacaq tukuspa pisi yacasqanwan ancha achka runakunakta llullaSpa kawsarqan. ChaypachaS hina amawta tukuq diostukuq kaspataq chay runa Tamtaftamca sutiyuql7 ancha millay unquyta tarirqan. Chaysi ancha achka wata unquptinsi "imahinam chika yaeaq kamaq kaSpataq unqun" ispa runakunapas chay pacha rimarqanku. Chaysi chay runaqa "alliyasaq" ispa. imanam HuiracochakunapaS amawtakunakta doctorkunakta qayachin. chayhina tukuy yaeaqkunakta sabiokunakta qayachirqan lS -Chaysi manataq pillapas yacarqanchu chay unqusqanra. Chayili kay Huatyacuriqa chay pacha uraquca iqmanta hamuspa. may pacham Cieneguillaman uraykumunchik chay. urqukta; chaypispuumurqan. Chay urquil bnan uausaco sutiyuq. Chaypi pu;rptinili' ,lll:amanta hamusqa hukri hamlqmanta hipwqataq, chaysi hayp pqtal[adhkttspaS "wawqi. imahinallam hanaq willkapi"fiisp'a tapurqan.

33

Gerttlti Taylor

RitosJ tradiciones de Huarochiri

34

Chaysi "alliqa allim; ichaqa huk apumAnchicochapi wi!lka, chika tukuq dios tukuqmi, ancha unqun; chaymi tukuy amawtakuna tanpan pachakta chika unqun' ispa; chaymi manataq pillapas yacanchu unqusqanta; chaym! chay unqusqanqa; warminpa pinqayninmanmi kamchakuptin huk muru sara kallanamanta paeyamuspa eayaykurqan; chaytam ataq pallaSpa huk runaman qarakurqan; chay qaraSqanmanta chay runa'mikuqwan huchallikuq a tukun; kanan pachaqa wacuqta a yupan; chayrnantam kay huchamanta machaqway chay chika sumaq wasinsawa paykunata mikuq tiyan; huk hampatufl iskay umayuq maraynin ukupi tiyantaq; kay mikuqnintam kanan musyanchu" ispas willarqan chay atuq uramanta hamuqta. Chaysi atq paytan "wawqi, chayqa ura willkapi imahinallam rU,n;tkuna" ispa tapurqan. Chaysi payri hinataq willatqan "huk warmim -hatun apu willkap churinmi--:ullumanta acqa waun" ispa. (Kay simin kanan ancha achka chay warm! alliYaSqankima; cllaytaqa qipanpiraqmi qillqasun; kanan,ri awpaqman kutisun). Kay kaykunakta willanakuptinsi chay Huatyacuri isqa uyarqan. Chay chika hatun apu dios tukuSpa unquq kay,runaS iskay churiyuq karqan.:,... Chaysi huk yuyaqnintaqa huk ayllunwantaq ancha ricowan tinkichirqan l9 Chays kay wakcha Huatyacuri- isqaqa chay pacha unquptin chay apuman cayarqan. Chaysi eayaspas wasi qayllapi tapuykacarqan "manachu kay lIaqtap pillapas unqun" ispa. Chaysi chay qipan sipaS churinqa "yayaymi unqun" iSpa willarqan. Chaysi "uqawan kasun; qamrayku yayaykikta alliyachisaq" ispa willarqan (Comentario agregado al texto: Kay warmip sutintam manam yacanchikchu; ichaqa kaytas qpanpi Chaupiamcakta a sutiyachirqan).

"Lo que .est bien est bien", le contest el Otro, "aunque un seor, un huillca de Anchlcocha, que finge ser un gran sabio, un dios, est muy enfermo. Por ese motivo, todos los adivinos hacen sortilegios para descubrir el origen de una enfermedad tan grave, pero nadie llega a saberlo. He aqu por qu se enferm. Un grano de maz de varios colores salt del tiesto donde su mujer estaba tostando y toc sus vergenzas. Despus, ella lo recogi y se lo dio de comer a otro hombre. Este acto ha establecido una relacin culpable entre ella y el hombre que comi el Por eso ahora se la considera adltera. Por esta culpa una serpiente vive encima de aquella casa tan hermosa y los est consumend02s. Hay tambin un sapo con dos cabezas que se encuentra debajo de su batn. y nadie sospecha ahora que son estos quienes los estn consumiendo". Despus de haber contado esto al rorro que vena de abajo, el de arriba le pregunt: "Hermano, cmo estn los hombres en la huiUca de abajo?".

35

el otro le contest a su vez: Hay una mujer -la hija de ese gran senor- que, por causa de un pene, casi se muere". cuento, hasta el restablecimiento de la mujer, es muy largo. Lo transcribiremos despus. Ahora vamos a volver al relato anterior). Mientras conversaban, Huatiacuri escuchaba todo lo que estaban diciendo.
Este tan gran seor, que estaba enfermo por haber fingido ser dios, tena dos hijas. Haba unido a la mayor con un hombre muy rico de su ayllu. Entonces, el hombre pobre llamado Huatiacuri lleg al lugar donde se encontraba el seor enfermo. Cuando estaba cerca de su casa, se puso a preguntarles a todos si no haba alguien en aquella comunidad que enfermo. La hija menor de Tamtanamca le respondi que era su padre el enfermo. "Qudate conmigo", le dijo Huatiacuri. "Por ti voy a sanar a tu padre". (No sabemos el nombre de esta mujer, pero se dice que, ms tarde, la llamaban Chaupiamca).

ChaySi chay warmiqa mana cuyllaqa huirqanchu. ChaySi yayantaqa "yaya, kaypim huk wakcha 'yayaykikta allyachisaq' imuwan" ispa willarqan. Chays-i kay simikta uyarispaS chay sabiokuna tiyaqqa asikurqan "uqakunapaS alliyachiptiychu chay wakcharaq alliyachinman" ispa. Chaysi chay apuqa _ . ._ _ . alliyayninta ancha munaspas "hamuchuntaq imahina runallapas" ispa qayachirqan. ChaySi qayachiptin kay Huatyacuri isqaqa yaykuspa ispa irqan: "yaya, alliyayta munaptiykiqa alliyachisqayki; ichaqa churiykiktam quwanki" iptinsi payqa ancha kuSikuspa "allitaqmi" ispa irqan. ChaySi chay awpaq churlnpa qusanqa by simikta uyarispaS ancha piarqan "imapaqmi 'chay huk wakchawan tiQkichisaq'ispa in uqa chika qapaqpaq cuadayta" ispa. Kay runa pifiakutwaHu.aryacuriwan awqanakulqantam kaysawa willaSun. Kananqa chay wakhaWuatyacuri ftisqap hampisqanman ataq kutisun.

La mujer no acept enseguida su propuesta. Le COnt a su padre que un pobre le haba dicho que iba a sanarlo. Cuando escucharon sus palabras, los sabios que estaban all se echaron a rer y dijeron: ''.:Estaramos acaso nosotros aqu curndolo, si hasta un pobre como se fuera capaz de hacerlo?". Sin embargo, el seor enfermo deseab aM todol librarse de su enfermedad e hiro llamara Huatiacuri. "No importa cun humilde sea si es capaz de curarme!", les dijo.
Huatiacuri entr y dijo al enfermo: "Padre, si deseas, voy a curarte. Pero me tienes que dar a tu hija". El Otro, muy contento, acept. El marido de la hija mayor, al oir dicha propuesta, se puso furioso: "Cmo podra aceptar que la cuada de un hombre tan poderoso como yo se. una a semejante pobre?", dijo. Vamos a contar ms adelante la lucha entre este hombre y Huatiacuri. Por ahora, vamos a volver al relato de cmo Huatiacuri cur al enfermo.

GeraM Taylor

Ritos y tradiciones de Huarochri

ChaySi kay Huatyacuriqa hampiyta qallarirqan "yaya, warm.iykim "Chayhina waEuq huchayuq kaptinmi qamta unquchisunki; qamta mlkuqn chika qullanan wasiykisawam iskay machaqway tiyan; chaymantam hampa.tun iskay umayuqtaq maray ukupi tiyan; kaykunaktam tukuynmta wauchisun; chaymi alIiyanki chaymantam a alliyaspam tukuy lma haykakta yallispa uqap yayyta muchanki; qaya minchallam ari kamaq runachu lcanki; kamaq runa kaSpaqa manam arI unqunkimanchu ispa iptinsi ancha mancharirqan. Chaysi a chay wasinta chika sumaqta "paskasaq" iptinsi ancha Ilakikurqan. Warminsi hinataq "yanqam kay wakcha 'akuylla' iwan; manam waEuqchu kani" ispa qaparirqan.

36

ChaySi chay runa unquqqa alliyaynina ancha munaspaS wasinta paskachirqa.ntaq: Chaymantas iskay machaqwayta surqurqan. Hinaspa wauchirqan. Warmmtan hinataq !luti willarqan, imanam chay huk muru sara paEyamuspa Eayaykurqan; hinaspa ataq pallaspa runakta qararqan, chaykunakta. Chaysl chay warmipas qipanpiqa "ancha chiqanmi" ispa tukuyta willarqan. Chaymantas ataq matayninta hatarichirqan. ChaySi chay huk hampatu isby umayuq lluqsimuSpa chay Anchicucha wayquman pawanrqan: Chaypis kanankama tiyakun huk pukyupi. Chay pukyus kanan chaypl runakuna Eayaptinqa a ispa chinkachin a ispa ocotapaS ruran20 . Kay tukuy isqanchikkunakta a puchukaptinsi chay unquq runaqa alliyarqan. a allipuptinsi chay Huatyacuri isqaqa punEawninpi huk mita Condorcotoman rirqan. Chaypis chay Panacaca isqa wakaqa pichqa runtu tiyakurqan. Chay qayllanpis kanan wayrapas pukurirqan. ChaySi awpa pachaqa manas rikurirqanchu. Chayman rinan kaptinqa punEawninpis chay alliyaq runaqa !lIpas churinta qurqan. ChaySi iskaynillan chay urqu kitikta purispa huchallikurqan. Kay huchallikusqanta a chay huk awpaq masan uyarispaS "ancha pinqayta ruraSaq chay wakchakta" ispa yallnakuyta a qallarirqan. Chaysi huk punEaw chay runaqa "wawqi, qamwan yallinakusun imawanpas; qam wakcharaqchu chika qapaqpaq cuadayta warmiyankiman" ispaS irqan. Chaysi chay wakchaqa "allitaqmi" ispaS yayanman21 "kayhinam iwan" ispa willakuq rirqan. Chaysi payqa "allitaqmi; imata iptinpas tuyllam uqaman hamuwanki" ilpa irqan. Kay yallinakuySi kayhina karqan. Huk punEawSi "upyaywan hinaSpa takiywan yallinakusun" ispa irqan. ChaySi kaywakcha Huatyacuri isqaqa yayanman willakuq rirqan. ChaySi "riy chay huk urquman; chaypim wanaku tukuspa wausqa sirikunki; charmi.tutallamantam uqakta atuq. aaS' warminwan hamllriqa; chaymi huk huchuylla porongollapi aswnta apamimqa; hinaSpa tinyantapas pamunqataq; chaytam kanan qamta wafiusqa wanakukta chaykunatapas21 pachapi Euraspa atuqri antaranta Euraspataq mikuyta a qallarisunki; chaymi qamqa runa rukuspa

Huatiacuri empez a curar a Taml'aamca. "Padre", le dijo, "tu mujer es adltera. Por ser culpable de adulterio ha hecho que te enfermes. Encima de tu casa tan esplndida hay dos serpientes que te estn consumiendo. y hay tambin un sapo de dos cabezas debajo de tu batn. Tenemos que matarlos a todos para que te sanes. Cuando ya te hayas sanado, tendrs que adrar a mi padre por encima de todo. l nacer tan s610 pasado maana; En cuanto a ti, t no tienes un poder autntico para transmitir la fuerza vital a los hombres. Si lo tuvieras, de ninguna manera te habras enfermado". Al or sus palabras, , Tamtaamca se espant. Le dio mucha pena que Huatiacuri fuera a destruir su casa tan ,hermosa. La mujer grit a su vez: "Este miserable m ha tratado de deshonesta sin motivo. No soy adltera!". Pero como el enfermo tena muchas ganas de sanarse,mandclestruir su--casa. Entonces sacaron las dos serpientes. y, enseguida, las mataron. Era pues verdad lo que Huatiacuri haba contado sobre la mujer deTamtaamca, a saber, que cuando el grano de maz de varios colores salt del tiesto y toc sus vergenzas, lo recogi y seto dio de comer a otro hombre. y entonces mujer reconoci que era culpable. "Todo lo que ha contado es la pura verdad", confes. Enseguida Huatiacuri mand levantar el batn. Un sapo con dos cabezas sali y ech a volar hacia la quebrada de Anchicocha. Se dice que an se encuentra all en un manantial26. Cuando los hombres llegan a este lugar, a veces los hace desaparecer, a veces los enloquece. Despus que Huatiacuri hubo cumplido todo esto, el enfermo se san, Entonces, el da sealado, Huatiacuri fue a Condorcoto. All estaba el huaca Pariacaca bajo la forma de cinco huevos. Cerca de l, el viento empez a soplar. Antiguamente, el viento an no haba aparecido. El da que Huatiacuri deba ir a Condorcoto, el hombre, ya sano, le dio a su hija. Mientras los dos caminaban solos por el paraje donde se encuentra esteccerro, de este hecho, el primer cuado empez a desafiar a Huatiacuri con el propsito de cubrirlo de vergenza.

37

un da, ese hombre le dijD,a Hpatiacuri: "Hermano, vamos a competir en dlStlOtas pruebas. Cmo te atreviste t, un miserable, a casarte con la cuiula de un hombre tan poderoso como yo?". El pobre acept el desafo y fue a contarle a su padre lo que el otro le haba dicho. "Muy bien", le dijo su padre, "sea lo que sea que te proponga, ven enseguida a verme". He aqu la primera prueba,
Un da su cuado le dijo: "Vamos a medir nuestras fuerzas bebiendo y bailando". Huatiacuri, el pobre, fue a contrselo a su padre27. Este le dijo: "Vete al otro 28 cerr0 . All te convertirs en huanaco y te echars por el camino como si estuvietas muerto. Entonces, por la maana temprano, un zorro y su mujer, una zorrina, vendrn a verme. La zorrina traer chicha en un poronguito y tambin

I
I

Gerald Taylor

Ritos y tradiciones de Huayochirl

ancha nanaqta qaparispa pawarimunki; chaymi paykunaqa chaynintapas mana YUYaSpa mitikaptinmi chayta apaspa yallinakuypaq rinki" ispas yayan Panacaca willarqan. Chayi kay wakchaqa isqankama rurarqan. Chayi a yallinakuspaqa awpaqninpi chay runa rico isqa takirqan.. Chayi warmikunapaS acqa iskaypacak chika takipuptinsi a pay puchukapttn. chay wakchaqa yaykurqan sapallan warmillanwan iskaynillan. Chaysi punkunta yaykuspataqsi chay aaSpa wankarninta apamusqanwan takiptin tukuy chay pachapaS kuyurqan. Hinaspas chaywanpaS tukuyta yallirqan. Chayi ataq upyayta qalhirirqan. Chaysi, imanam hanaqmanta tiyamun, chayhinaS sapallan warmillanwan nyamurqan. chay runakunaqa tukuy hinantin ti'taqkuna anqtiSamurqan mana samachlspa: Chayi payqa tukuyta upYaSpapaS mana IIakispa tiyakurqan. Chayi ataq ?ayn chay huchuylIa purunkuIlapi aswan apamusqanwan anqusayta a qa:llanrqan runakunapaS "chika huchuyIlapichu chika runakta saksachinman" ispa asipayaptin. Chaysi payqa manyanmanta anqtiSamuspa sapanpi tuyIla tuyIla urmachirqan. Chaysi qayantin ataq huk yallinakuyta atipaptin wallparikuy karqan ancha allin casa isqanwan cancho isqanwan. Chay1 kay Huatyacuri isqaqa ataq yayanman rirqan. Chaysi huk rasu23 pachakta yayanqa qumurqan. Chaywansi rukuy runakunaktapas awinta rupachispa atiparqan. ChaymantaS ataq "pumakta aparispa yallinakusun" ispa irqan. Chaysi kay runaqa pumankunakta aparispa yalliyta munarqan. Chaysi chay wakchaqa yayan willaptin tutallamanta huk pukyumanta puka pumakta apamurqan. Chay puka pumawansi kanan takiptin, imanam kanan huk arco cielo iqpi lluqsin,chayhina lluqsiptin takirqan. Chaymantas kanan ataq wasi pirqakuywan yallinakuyta munarqan. chay runaqa ancha achka runayuq kaspa huk puncawlla hatun waslkta acqa tukuchirqan. Chaysi kay wakchaqa tiqsillanta curaspa tukuy puncaw warmillanwan purikurqan. Chay tUtaS karian tukuy pisqukuna chaymanta. machaqwaykuna ma hayka pachapi kaqkunaS pirqarqan. rikuspa ancha mancharirqan. Claymanta qatananplpas hmataqsl yallirqan. Uqsantapas tukuy wanakukuna wikuakurtas aStamurqan. runaptari I1amanwan chaqnamuptinsi -usqullukta minkaSpa huk qaqallapl sUYaSpa mancharichispa tukuyta destruirqan urmachirqan. Chaywanpas hinataq yallirqan.

su tambor. Al verte, creer que eres un huanaco muerto y pondr estas cosas en el sue10 29 El zorro har lo mismo con su antara y empezarn a comerre. All, te convertirs de nuevo en hombre y, al gritar con todas tus fuerzas, saltars. Ellos huirn, olvidndose de sus cosas, y as irs a la prueba". Estas fueron las palabras de su padre, Pariacaca. Entonces, el hombre pobre hizo todo conforme a sus instrucciones.

38

.... ta prueba, el hombre rico fue el primero en bailar. Unas doscientas. mujeres bailaron para l. Cuando su rival acab, el hombre pobre entr solo con su mujer. Nadie ms los acompaaba. Cruzaron el umbral y bailaron acompaados por el tambor de la zorrina. Entonces, en toda la regin, la tierra. tembl. De esta manera, Huatiacuri sali victorioso.
Despus, empezaron a beber. Como suelen hacer an los huspedes que en las asambleas se-sientllIren ebitio ms alto, Huatiacuri y su mujer fueron a sentarse solos en el lugar de honor. Entonces, todos los hombres que estaban sentados all vinieron a servirle chicha sin darle un respiro. Huatiacuri bebi tranquilamente todo lo que le sirvieron. -Enseguida le toc a l. Empez aservirles la chicha que haba trado en su poronguito. Los dems, cuando vieron lo pequeo que era el porongo para saciar a tanta gente, se burlaron de l. Pero apenas se puso a servirles, yendo de un extremo al otro de la asamblea, todos cayeron sin sentido. Como Huatiacuri haba vencido en esta prueba, al da siguiente, el otro quiso desafiarlo de nuevo. Esta vez, el desafo consista en ataviarse con las ms finas plumas de casa y cancho30. Nuevamente Huatiacuri fue a consultar a su padre. ste le dio un traje de nieve. As venci a su rival, deslumbrndolos a todos. El otro lo desafi entonces a traer pieles de pumas. Quiso vencer trayendo los que posea;l. Segn las instrucciones de su padre, el hombre pobre fue muy temprano a un manantial de donde trajo una piel de puma rojo. Cuando se puso a bailar . COn la piel del puma rojo, apareci un arco iris alrededor de la cabeza del puma semejante ajos que an en nuestros das se ven en el cielo32 Entonces, su rival quiso competir con l en la construccin de una casa. Como ese hombre tena mucha gente a s en un solo da acab casi la construccin de una casa grande. El pobre no coloc ms que los cimientos y pas todo el da paseando solo con su mujer. Pero, por la noche, todos los pjaros y tambin las serpientes -todas las que haba en el mundo- construyeron su casa. Entonces, al da siguiente, su rival al verla ya acabada, se asust mucho. Desafi a Huatiacuri a una nueva prueba: esta vez deban techar las casas. Todos los huanacos, todas las vicuas traan la paja para el techo de! hombre rico. Huatiacuri esper encima de una pea e! paso de las llamas que llegaban cargadas con la paja. Contrat la ayuda de un gato monts y, asustndolas, destruy e hizo caer todo. Esta vez tambin venci.

39

Gerald Taylor

Ritos y tradiciones de Huarochir

Kay tukuyta' yallinakuspas qipanpiqa kay wakcha isqaqa ispa irqan yayanpa siminkarna: "wawqi, am chika achka mita qampa simiykikta huispa yallinakunchik; kananqa uqap simiytapas huiwaytaq" ispa iptinsi "allitaqmi" ispa huirqan. ChaySi ispa irqan: "kananqa anqaS kusmayuq, chaymanra waranchikri yuraq utku kachun; hinalla, takisun" ispas iptinsi "allitaqmi" irqan. Chaysi chay runaqa awpaqman:rapas'payrall- awpaq rakiq kaspaS takirqan. a takiptinsi chay Huatyacuri isqaqa hawamanta qaparispa kallparimuptinsi chay runaqa mancharispa huk lIuychu tukuspa mitikarqan. ChaySi 'warminpas "qusallaywantaq wausaq" ispa qatirirqan. Chaylli chay wakcha illqaqa ancha piaSpa: "riy, utiq; qammi chika watuykuwarqankichik" ispa, "qamtaqa wauchisqaykim" .. ispaS qatirirqanraq. ChaySi qatispa warrninraqa Anchcocha anpi hapispas "kaypim hinantin runa hanaqmanta urarnanta hamuq pinqayniykita, rikupayasunki" ispas uraysinqa umanmanta sayachirqan. ChaySi tuylla pachanpitaq rumi rukurqan. Chay rumis kanankamapaS, imanam runap eankan, hina eankayuq rakayuq tiyan. Chayras . imanqanpaq ari kukakta chaysawa curapun kanankamapas 24 Chaymantas chay lluychu tukuq runaqa hinallataq chay urqukta siqaspa chinkarqan. Chay lluychus kanan awpa pachaqa runamikuq karqan. Qipanpis kanan fu achka lIuychu kaspas "imahinam runakra mikusunchik" ispa qachwakurqan. ChaySi huk wawallanqa "imahinam runa mikuwasun" ispa panrarqan. Chayta uyarispas lIuychukunaqa chiqirirqan. Chaymantas lluychupas runap mikunan karqan. Kay isqanchikkunakra a puchukaptinsi Paracaca isqaqa pichqa runtumanta pichqa waman pacyamurqan 25. Chay pichqa wamansi a runaman tukuspa puririrqan. Chay pachas ancha chaykunap ruraSqankunakta uyarispas, imanam chay runapaS [Tamtaamcal sutiyuq "diosmi kan" ispa muchachikurqan, chay chay ramya hatarispa mamaqueaman tukuy hinantin wasinrawan llamantawan aparqan mana hukllaktapas qispichispa. Chaymanta chay pachataqsi kay Llantapa urqumanta huk pullao sutiyuq chay huk urqu Huichoca isqawan hapinakurqan arcohina. Chay Pulla,o isqaS ancha hatun saca karqan. Chaysawas kusillupas caquipas ima hayk. rikchaqkuna piSqukunapaS tiyakuq brqan. Chaykunaktawansi tukuy hinantinta queaman aparqan. KaykunaktaSa puchukaSpa ataq Pariacaca hanaq, kanan Pariacaca in<;l\ik;, ,c.!1aYll1an wichaykurqan. Chay wichaykusqantam". kanan qipan

a tI el que vaya hacerte yo". El hombre rico acept. EntOnces, Huatlacun le vamos a bailar vestidos con una cusma azul y una huara de . El acept. El hombre rico bail primero como de.sde el InICIO salIa. hacer.. MIentras bailaba, Huatiacuri entr corriendo y gntando. El hombre nco se asust, se convirti en venado y huy.

ganado en tOdo, el pobre, al seguir el consejo de su padre, a su nval: Hermano, tantas veces he aceptado ya tus desafos; ahora te toca

40

tamblen a ti te vaya matar, le dIJO y, a su vez, se fue 'tras ella33. La alcanz en el camino de Anchicocha. "Todos los que bajen o suban por este camino vern tus le dijo y la coloc boca abajo en el suelo. Enseguida ella se convirti en piedra, parecida a una pierna humana completa con muslo y vagma, aun eXIste. Hasta hoy, por cualquier motivo, la gente pone coca encima de ella34. Entonces. hombre. que se haba convertido en venado, subi al cerro y desapareclO. Ahora b[(;!n, sucede que antiguamente los venados coman carne hu.mana. Un da, cuando los venados ya se haban multiplicado y eran muchos, bailaron una cachua y recitaron: "Cmo haremos para comer hombres?". Mientras ejecuraban este rito, un venadito se equivoc y dijo: "Cmo van a hacer los para comernos?". Al oir estas palabras, los venados se dispersaron. A partir de entonces, haban de ser alimento para los hombres. Al terminar Huatiacuri todas esras hazaas, Pariacaca y sus hermanos salieron de los cinco huevos bajo la forma de cinco halcones35. stos se convirtieron en hombres y se pusieron a pasear. EntOnces, cuando se enteraron de cmo se haba comportado la gente de aquella poca y de cmo ese hombre llamado Tamtaamca allingir ser un dios, se haba hecho adorar, se enojaron mucho a causa de esos pecados. Entonces, se convirtieron en lluvia y arrastraron a los hombres con tOdas sus casas y sus llamas hasra el mar sin dejar que uno solo se salvase. Haba tambin en aquell; po;:;" un que creca en este cerro de L1anrapa y que se enlazaba con otro que creca en un cerro llamado Huichoca, formando un arco. Este pullao era un rbol muy grande. Sobre sus ramas se encontraban monos, caquis y todas las variedades de pjaros. Todos ellos fueron igualmente arrastrados hasta mar. Al cumplirse su castigo, Pariacaca subi al cerro que llamamos hoy Panacaca. De esto habla"remos en el captulo siguiente.

,se mucho. "';,ete, ustedes me han perseguido tanto que

Entonces, su mujer se fue tras L "Morir alIado de mi marido", dijo. El hombre

4l

;1'

'

Ritos y tradiciones de Huarochir

Gerald Taylor

[Captulo 6]26
a Pariacaca runaman tukuspas hatun a kaspa enemigonta maskayta a qallarirqan. ChaySi chay enemigonpa. kar9an. Runakta mikuq upyaq. Kaytam kay qlpanpl curasun atmakusqantawan. . ari chay Huallallo Carhuinchup kawsaSqantaqa runa mikuSqantawanpas trna hayka ruraSqantawanpaS awpaq captulopi rimasun Huarochiripi chay chay kitipi ruraSqankunakra. Chay Slmm kayml. a Pariacaca hatun runa kaspa!l hanaq Pflriacaca isqaman Huallallo Carhuinchup tyasqanman rirqan. ChayS HuarochM. chay ura wayqupiqa huk llaqta Huayquihusa sutiyuq yunkap Il:qtan karqan. ChaySi chay llaqtayuq runakunaqa chay pacha hatun fiestakta ruraspa hatun upyayta upyarqanku. Chayhina upyakuprinsi Pariacaca sqaqa chay Uaqtap chayarqan. payqa runakunap manyallanmanta riyakurqan wakchahnalla. Chayhma tiyaptins chay llaqtayuq runakunaqa mana hukllapas anqusarqanchu. Tukuy puncaw chayhina kaptins huk warmiqa chay Ilaqtayuqtaq "aai28 , mahnam . chay wakchallaktaqa mana anqusaykunch' .spas huk hatWl..yuraq aswakta aparikuspa qurqan. ChaySi payqa "pan, ancha kusiyuqmi kanki kay aswakta qumuwaSpa; kanan puncawmanta pichqantin puneawninpi maktac kay llaqtapi rikunki; chayrayku chay puncawqa amataq kay llaqtapi tiyankichu; karullamantaq anchurnki; paqtac qamtawan wawaykikrawan pantaspa wauchiykiman; ancham kay runakuna uqakta piachiwan" ispas chay warmikra irqan. Chaymantar "kay runakunaktar amataq huk simillaktapas uyarichychu; uyarichpriykiqa qamtawanmi wauchykiman" ispas rqan. Chaysi chaywarmiqa wawankunawan turankunawan chay pichqa puncawmanta chay llaqtamanta anchurikurqan. Chaysi chay llaktayuq tunakunaqa mana llakispa upyakurqanku. Chay pachas kay Pariacaca sqaqa Huarochiri hanaqnin urquman wichaykurqan. Chay urqum kanan Mataocoto sutiyuq. Chay uraynn huk urqum Puypuhuana sutiyuq, maytam kaymanta rispa Huarochiriman uraykunchik -chaykunam kayhina sutiyuq-, chay urqupis kanan chay Pariacacaqa hatun tarnyayta a qallarirqan. Chaysi qillu rumu puka runtu hatarispaS chay runakunaktaqa tukuyninta mamaqueaman aparqan hukllaktapas perdonaspa. Chay pacha chika yaku lluqlla purispaS chay Huarochm hanaqninkuna wayqukunaktapas rurarqan. ChaymantaS kanan a chaykunakta puchulGlSpaS chay llaqtayuq wakinnin yunkakunaktaqa mana rimapayaspa ;: rikuspapas mana musyaptinyaeaptinsi- chay chimpaiq

Captulo 636
Se dice que Pariacaca, convenido en h<?mbre, ya adulto, se puso a buscar a su enemigo. El nombre de ste era HuaUallo Carhuincho. Sola comerse a los hombres y beber su sangre. Hablaremos de estos hechos ms adelante cuando narremos que hubo entre ellos. Ya hemos hablado en el primer captulo de las tradIcIOnes acerca de Huallallo Carhuincho, de cmo se coma a la gente y de todo lo que haca37 Ahora vamos a hablar de lo que Pariacaca hiw en . Huarochir y sus alrededores. He aqu el relato. Cuando Pariacaca ya era un hombre adulto, se encamin hacia Pariacaca de Arriba don?e se la, morada de Carhuincho. En la quebrada ms abajo de Huarochm habla una comumdad de yuncas llamada Huayquihusa. Por ese entonces, los miembros de esa comunidad celebraban unafiesta importante con una gran borrachera. Mientras beban, lleg Pariacaca. Se sent a un lado como suelen hacer los pobres. Ninguno de los huayquihusa le sirvi de beber. Pas el da entero as. Finalmente, una mujer que tambin perteneca a esa comunidad exclam; "iA3.i! (Cmo es posible que no le hayan convidado nada a este pobrecito?". Le llev un gran poto blanco de chicha y se lo ofreci. Entonces l le dijo; "Hermana, te alegrars de haberme brindado esta chicha. Dentro de cinco das, vers cmo algo muy grave va a suceder en esta comunidad. Por eso, no debes estar aqu ese da. Tendrs que alejarte un poco, si no, podr equivocarme y matarte tambin a ti y a tuS hijos. Esta gente me ha enojado mucho". Y, enseguida, aadi: "No hagas saber ni una palabra de lo que te he dicho a esta gente, si no te vaya matar a ti tambin". . Entonces, cinco das ms tarde, la mujer, sus hijos y sus hermanos, se retiraron de aquel lugar. Los dems miembros de la comunidad seguan bebiendo tranquilamente. Pariacaca subi al cerro que est arriba de Huarochir. Este cerro se llama da Mataocoto. Ms abajo hay otro cerro llamado Puypuhuana, por donde baFmos cuando vamos a Huarochir. As se llaman los dos cerros. En ese cerro de Mataocoto, Pariacaca se transform en tempestad de lluvia y, bajo la forma de granizo amarillo y rojo. arrastr a toda aquella gente hacia el mar sin perdonar a nadie. Ento'ncs, esa: grari\ cantidad de agua, hecha torrentes, cav las quebradas de las alturas de Huarochir. Una vez acabado el castigo, Pariacaca atraves el ro y se fue hacia las chacras de los cupara sin. visitar a las dems comunidades yuncas ni hablar con sus habitantesi stos, pese a haber visto lo sucedido, no sospecharon de qu se trataba ni supieron 'la causa38

42

43

Cuparap ripurqan29

Gerald Taylor

Ritos y tradiciones de Huarochir

Chaypis kanan chay Ilaqtayuq Cupara runakuna ancha yakunmanta akarispa pukyullamanta cakranmanpas pusaspa kawsarqan. Kay pukyum kanan San Lorenzo hanaqnin hatun uequmanta lluqsirqan. Chay urqum kanan Sunaeaea sutiyuq. Chaypis kanan hatun qucalla karqan. Chaymanta uray pusamuspas ataq huchuylla queakunaman huntachisp cakrankunakta parqukuq karqan. Chay pachaS chay llaqtayuq huk warmi Chuquisuso sutiyuq katqan, ancha sumaq warmi. Chaysi kay warmiqa sarankuna ancha chakiptin waqakuspa parqukurqan yakun ancha pisi kaptin. Chaysi chay Pariaeaeaqa chayta rikuspa chay huchuylla qucanta yaqullanwan chay quap siminta kirpaykupurqan. Chaysi chay warmiqa ataq ancha nanaqta waqa1:urqan chayhinakta rikuspa.

44

Chaysi chay Pariaeaeaqa "pani, imakt'l.m chika waqanki" ispa tapurqan.Chaysi payqa "kay sarallaymi yakumanta chakipuwan, yaya" ispa irqan. Chaysi Pariacaeaqa "ama llakiychu; uqam yakuktaqa kay qucaykimanta ancha achka yakukta Iluqsichimusaq; ichaqa qamwan awpaqraq puusun" ispa irqan. iptinsi kanan payqa irqan: "awpaqraq kay yakukta lluqsichimuy; akray parqusqa kaptinqa allitaqmi puusun" ispas irqan. Chaysi "al\itaqmi" ispa yakuktaqa ancha achkakta lluqsichimurqan. Chaysi chay warmpa ancha kusikuspa tukuy akrankunakta parqukurqan. ChaySi a parquyta puchukaptin "puuSun" ispa irqan. Chaysi "manam kananqa, qayamincharaq puusun" iptinsi Pariaeaeaqa ancha chay warmikta munaSpa "puuymantaq" ispas ima haykaktapaS chay warmiman prometirqan "by akraykikta mayumanta yakuyuqtam rurapusqayki" ispa. Chaysi chay warmiqa "chaytaraq awpaq ruray; chayraq puusun" ispa ir<}an. Chaysi Pariaeaeaqa "allitaqmi" ispa, Coeoehalla sutiyuq wayqumantas San Lorenzo hanaqnin huchuylla urqu chaykamaqa awpamantapaS yunkakunap rarqansi hamurqan ancha huchuylla rarqalla, chaytas kanan Pariaeaeaqa aStawan hatunyachispa chay ura Cuparap akrankama rarqakta ayachirqan. Chay rarqaktaS kanan pumakuna atuqkuna machaqwaykuna ima hayka pisqukuna picharqan allicharqan. Kayta a allichaypaqmi kay pumakuna otorongopaS ima haykapas "pim awpaq siqisun" ispa hmachinakurqan. Chaysi hukpas hukpaS "uqaraq uqaraq" ispa irqanku. Chaysi aruqraq atiparqan "uqam kuraka kani; uqaraq awpasaq" ispa. Chaysi kay atuq awpamurqim. Hina awpamuspa a awpikta San Lorenzo hanaqnin urqukta siqimuptinsi qunqayllapi huk yutuqa pise pise spa pawarimurqan. Chaysi chay atuqqa wak ispa muspaspa uraman urmamurqan. ChaySichaymanta chaykunaqa ataq ancha piaSpa machaqwayta siqichimurqan. ChaySi mana chay urmamuptinqa astawan hanaqnintas chay rarqa rinman karqan. Chaysi kunanqa as uranta rin. Kay atuqpa urmamullqanmi kanankamapaS sutilla rikurin. YakupaS uraykumuntaq chay atuqpa urmasqanta.

El agua con la que los miembros de la comunidad de los cupara regaban sus chacras provena de un solo manantial y ellos sufran mucho por su escasez. Dicho manantial brotaba en un cerro grande que domina el pueblo actual de San Lorenzo y que hoy se llama Sunacaca. Se dice que all no haba ms que una' laguna grande. Conducan el agua de esta laguna hacia abajo para que llenase una serie de estanques que les servan para regar las chacras. En ese haba una mujer muy hermosa llamada Chuquisuso que era miembro de esa comunidad. Como el agua era muy poca y su maz se estaba secando, esta mujer regaba su chacra "llorando. Cuando Pariacaca vio esto, cubri con su manta la bocatoma del pequeo esranque de donde Chuquisuso sacaba" el agua para regar. Al darse cuenta' de que el agua segua disminuyendo, la mujer llor todava ms fuerte. "Hermana'-1por qu lloras tanto?", te pregym-Pariaeaca. "Mi maicito se est secando por falta de agua", le contest. "No te aflijas" le dijo Pariacaca. "Voy a hacer salir una gran cantidad de agua de tu estanque; pero antes vamos a acostarnos juntos". "Primero tienes que hacer salir el agua y cuando mi chacra ya est regada; estar dispuesta a acostarme contigo". Pariacaca acept e hizo salir una cantidad enorme e agua. Muy feliz, la mujer reg todas sus chacras. Cuando acab, Pariacaca insisti de nuevo en acosrarse con ella, pero ella le dijo: "Ahora no. Uno de estos das". Como Pariacaca deseaba mucho a esa mujer, para que se entregase a l, le prometi todo lo que deseara. "Voy a hacer llegar el agua de! ro a tu chacra', le dijo. "Hazlo primero", le contest, "y slo entonces dormiren;lOs juntos". Pariacaca acept y agrand la acequia de los yuncas -que antes haba sido tan slo una acequia muy pequea que proceda de la quebrada de Cocochalla y llegaba hasta un cerrito ms arriba de San Lorenzo- y la hizo llegar hasta las chacras de los cupara de abajo. Pumas, zorros, serpientes y todas las variedades de pjaros limpiaron y arreglaron-1a acequia. Para realizar esto, los pumas, los otorongo$ y los dems animales discutieron entre ellos quin iba a ser e! primero en trazar el curso de la acequia. Se dice que todos queran asumir esta tarea. El zorro venci: "Yo soy el curaca; yo voy a ir adelante". As se adelant el zorro. Haba subido hasta la mitad del cerro qued'6ril.inalsan Lorenzo cuando, inesperadamente, una perdiz alz el vuelo cuchichiando. El zorro se asust y, dando un ladrido, cay cerro abajo. Entonces, los otros animales furiosos, escogieron a la serpiente para seguir trazando la acequia. Si no hubiera cado el zorro, la acequia pasara ms arriba. Ahora pasa un poco ms abajo. En efecto, las huellas de la cada de! zorro se pueden ver an ntidamente hoy y e! agua baja por el camino que abri.

45

Gemid Taylo,

Rit()s y tradiciones de Huarochir

46

Kay tukuyta puchukaspam ataq Pariacacaqa "puusun" ispa irqan. Chayi ataq "haku hanaq qaqaman; chaypiraq puusun" irqan. Chay qaqam kanan YmactlCa suyuq. Chaypis walci puurqan. Na puuspaS kanan chay warmiqa "haku iskayninchiktaq maytapaS risun" iprinsi payqa "haku" ispa chay Cocochalla isqa rarqap lluqsimusqanmanpusarqan. Chayi chaypi cayaspaqa chay warmi Chuquisuso isqa sutiyuqqa "kay rarqaypitaq tiyasaq" ispaS chaypi rum rukuspa chirayarqan. Chaysi chay Pariacacaqa chaymanta saq ispa hanaq man wichaykurqan. Chaytaqa kay qipanpim willasun. Kay CocochaLIa isqa rarqap siminpim kanan rumi chirawaSqa tiyan chay Chuquisuso isqa warmi. Hinaspam chay hanaqnin huk rarqapitaqmi chay pachapaS Huincompa sutiyuqpim. kanan ataq Cuniraya chirawaSqaraq yan30 . Chaypim kanan C?lniraya puchukarqan. Ichaqa ima hayka rurasqantaqa kay walcin qipanpi capituLokunapim willasun.

Al acabar todo eso, Pariacaca pidi de nuevo a Chuquisuso que se acostara con

hoy:anacaca: Se dic; que all"se unieron. "Vayamos los dos a algn lado", diJO la mUJer. Y Panacaca: Vamos!, y se la llev a la bocamma de la acequia de Cocochalla. Cuando llegaron, la mujer llamada Chuquisuso le dijo: en mi voy a quedar" y se transform en piedra. Pariacaca la dej all y sigui Vamos a hablar de,eso ms adelanre. Sabemos q':1e39la mujer llamada Chuqulsuso an se encuentra, petrificada, en la. bocatoma de esta acequia de Cocochalla. Cuniraya tambin se haba convertido en piedra y se encuentra ms arriba en otra acequia que, en esa poca, se llamaba Huincompa40. Fue all donde acab Cuniraya. Vamos a contar todo lo que hizo en los captulos siguientes. '
CapItUlo 7

l. Le contest: "Vamos a la pea all arriba; all estaremos jUntos". Esta pea se

47
Captulo 7

Imanam chay Cuparakuna chay Chuquisuso iqakta kanankamapaS yupaychan


Kay Cuparakunam huk ayllu Cupara isqa ayllu sutiyuq_ tcaykunanrkanan San reduisqa kanankamapas kawsan. Kay ayllumantam kanan huk yumay Chahuincho suyuq. Kay Chahuincho ayIlum karqan chay Chuquisuso isqa. Chaymi kaykunaqa awpa pacha, a may pacham rarqa pichana karqan Mayo lcillapi kanankamapas, chay pacham tukuy hinanrin runakuna chay Chuquisuso isqa warmip tiyasqanman rirqanku aswanwan riqtinwan quwinwan lIamanwan chaypi chay supay warmikta muchaypaq. Chaymi a chayta muchaSpari pichqa puncawili chay qiswarwan qineaspa runakunaktapaS mana purichispa chayp riyapayarqan. Chaysi a chayta puchukaspa rarqa pichaynntawanpaS tukuyra a puchukaSpaS chaymanta takispa runakuna hamurqan. Huk warmikta "kaymi Chuquisuso" ispa paytahina alli manchaspa cawpipi pusamurqanku. Chaymi a lIaqtanpi chaywarmicayaptinri "kaymi Chuquisuso" ispa wlcinaswawan imawan curapuSpasuyarqan. Chaypi tukuy hinanrin tuta takispa upyapa runakuna ancha hamn fiestakta rurarqanku. Chaymanram awpa don Sebastin apu kawsaptinpaS Corpus Cristipi hatun pascuakunapipaS huk warmi "Chuquisusom kani" ispa hamn aquiLlawan hatun putuwanpaS aswakta manyanmanta qumuq karqan "kaymi mamanchikpaq aswan" ispa. Chaymantari saraktapas karnchasqakta hatun matiwanraq qumuq karqan. a kay rarqakta pichayta puchukamuspari runakunakril anchapuniS convidaq karqan sarakta pururukta ima haykaktapaS quspa.:Kayhina wiay"quq kaprinsi runakunapas "am Chuquisusup rarqakta pichan; haku rikumusun" ispa HuarochirimanrapaS tukuy llaqtakunamamapaS riq karqan.

Cmo, hasta hoy da, los cupara honran a Chuquisuso


Los forman un ayIlu llamado Cupara. y, hasta hoy, viviendo reducidos en San Lorenzo. Uno de los linajes de este ayllu se llama Chahuincho. Chuquisuso era miembro del ayllu de los chahuincho. stos, antiguamente, cuando era poca de limpiar la acequia -lo que se haca y se sigue haciendo por el mes de mayo- iban todos jUntos al santuario de Chuquisuso con ofrendas de chicha, de ticti, de cuyes y de llamas y all adoraban a esta mujer-demonio. Hacan una cerca de quishuar alrededor de su santuario y permanecan all cinco das durante los cuales no permitan que la gente saliera a pasear. Se dice que, cumplido este rito, proseguan con la limpieza de la acequia y, cuando haban terminado todo, regresaban bailando. Conducan en medio de ellos a una mujer que representaba a Chuquisuso y a la que trataban con tanta veneracin como si fuera ella misma. Cuando esa mujer llegaba a su comunidad, los dems la estaban esperando y le ofrecan chicha y otras cosas. Luego celebraban una fiesta muy grande, bailando y bebiendo durante una noche entera. Despus4l, cuando don Sebastin Ninahuilica, cacique principal de Huarochir, viva todava y era seor de esta provincia, en la poca del (;orp$ Christi y de las otras grandes pascuas, una mujer que haca las veces de Chuquisuso traa chicha en una gran aquilla y un gran:poto y la distribua entre todos los presentes. "He aqu la chicha de nuestra madre", deca, y luego reparta maz tostado que traa en un mate grande. Cuando acababan la limpieza de la acequia, solan convidar con mucha generosidad a la gente ofrecindole maz, frijoles y todos los dems alimentos. Como siempre se acostumbraba hacer as, los otros hombres decan: "Acaban de limpiar la acequia de Chuquisuso; vamos a asistir" y llegaban de Huarochir y de todas las dems comunidades.

Gemid Tayk!r

Rit()S y tradiciones de Huar()chir

:1

<!, .

Cha m kanan a rarqakta pichaSpaqa musYaSqa hinataq ruran ,muchan. Ru:a:unari imahina rurakuptinpas alcaldepas ima hayka runakunapas ". k chayhina ruranlci" ispa amachanmanchu kanankamapas. _J k ." ak maray um P. allinraqmi paywan takin upyan macasqankama paure tan rarq tam padre; takikusaq upyakuSaq" ispam lIullahir: Kaytaqa Ph' . n-rttnalrunam ruraytaqa rurn. lchaqa wakinqa mana nam ruranchu alh mantl ka ka . ka k padreyuq Wakinri pakallapiqa hinataq nan mapas wsan U.

Yes cierto que, hasta hoy, cuando se trata de limpiar la acequia, confundidos por el demonio, siguen con los mismos actos y ritos. Como ni siquiera les pregUntan cul es la finalidad real de estas ceremonias, hasta hoy ni el alcalde ni el resto de la gente les impiden realizar estos actos. Antes bien,. bailan y beben con ellos hasta emborracharse y engaan al padre dicindole que van a bailar y a beber porque han de limpiar la acequia. Todos observan estos ritos, aunque algunos ya no lo hacen porque tienen un padre bueno. Los dems todava mantienen estas costumbres a escondidas.

Captulo 8

..

Captulo 8 Cmo Pariacaca subi al cerro, Cmo un hombre sigui sus instrucciones y regres con su hijo a su tierra y cmo Pariacaca luch con Huallallo Carhuincho
Es verdad que ya hemos hablado de las tradiciones que se refieren a Huallallo Carhuncho. Sin embargo, no hemos contado dnde estaba su santuario, ni cmo se haba establecido all como huaca local.
Se cuenta que, antiguamente, el santuario de Huallallo se encontraba en Pariacaca de Arriba. No sabemos muy bien cmo se llamaba ese lugar, pero hoy se lo conoce por el nombre de Mullococha. Cuando Pariacaca, en el curso de su lucha contra Huallallo Carhuincho, quiso extinguir el fuego en que ste se haba convertido, transform ese lugar en laguna. El santuario de .Huallallo se encontraba en el territorio hoy cubierto por la laguna de Mullococha. Se dice que, en esa poca, toda esta tierra estaba densamente poblada por yuncas y, como ya lo hemos contado en el primer capituJ donde dijimos que Huallallo sola comer carne humana, en el territorio donde residan estos yuncas, abundaban las grandes serpientes, los caquis y todo gnero de animales. Los cinco Pariacaca fueron a dar batalla a Huallallo Carhuincho. Por el camino, 42 rihuis. y as empez a hacer mucho fro en Ocsapata , se pusi<:ror a y cay una granizada mientras jugal:)an. Entonces lleg un hombre lIorando43. Uevaba en brazos a uno de sus hijos. Traa tambin mullo, coca y ticti que iba a ofrecer a Huallallo44.

I';'a:nam Pariacaca wiehaykurqan, imanam huk runa churinwan


Pariacacap siminkama kutimurqan, chaymantari imanam atinakurqan Huallallo Carhuinchowan .
am ari Huallallo Carhunchop kawsasqantaqa willarqanchik. lchaqa kaypa tiyaSqantani.'Uaqtacllakusqantam mana rimarqanchikchu.

49

:
;

Chaysi kayqa awpa pacha hanaq Pariacaca iqpi :hay sutintam mana allichu yacanchik kananqa Mullococha na Pariacacam payta atispa chay Huallalloqa nina cha?;a wanuchlypaq qucaman a tukuchirqan. Chay Mullococha isqanchlk pachapls chay Huallallop tiYaSqan karqan. Chay pachaS kanan cukuy hinantin . . Hacun machaqwaypas caquepaS ima hayka huntap.unsl tlyarqan, imanam awpaq capitulopi31 runa mikusqanta wlllanchlk, chayhma. Cha mantas Pariacacaqa kay Huallallo Carhuinchokta atiypaq rispaS riwikurqan. Chayhina riwikuptinSi chay pachapaS ancha chmrqan. Runtupail urmamurqantaq paypaqpuldlaSqanpi. Chaysi chay pacha runaqa33 waqakuspa hamurqan huk churinta apaSpa chaymanta mulluntapas kukantapail "Hual/allokta upyachimusaq" ispa apaspa34.

sys

ChaySichay Pariacacap hukninqa35 "churi, maymanmi waqakuspa rinki': ispa tapurqan. ChaySi payqa "yaya, kay kuyasqay chunllart:am :pam Huallallokta qaramuq" iptinsi "churi, ama kuuchlkuy; ch aytl1al},t,al.Il;"c;:JW.Y . kukaykitaqa t1qnykitaqa quwa!, kutichikuy" ispa irqan. . plchqantm uqakta tipaPFhIHi!:;Y'Yl!.QchUcIlli.atipan' ipam nmawan atipawanqa, chayqa 'adpay cukuntaqmi' ispataq lwanki mptmsl chay runaqa

Uno de los hermanos de Pariacaca45 le pregunt: "Hijo, a dnde vas llorando as?". El hombre le contest: "Padre, llevo a mi hijito querido para drselo de comer a Huallallo". "Hijo, no lo hagas! L1valo de nuevo a tu comunidad. Dame a m ese mullo, esa coca y ese ticti, y despus regresa a tu casa llevndote a [U hijo", le dijo el Otro. "Despus de cinco das, volvers aqu para ser testigo de mi lucha contra Huallallo. Si lo venzo, gracias a la gran cantidad de agua de que dispongo,

Gerald Taylor

Ritos y tradiciones de Huarochir

mancharispa "yaya, manachu chayqa Hual14llo earhuncho -' an iptinsi "piakuchunpaS; manam imanasunlcichu; yallmraqml 'k . A-' 36 mspa mrq . L14tayuqra naszyuqra; nuqaqa runakra kamaSaq Amtvllqra -'., warml . tan . " " . hukta qari[kta] hukta warmikta hmam kamasaq nmapunsl samaynin humo anqaShina37 lluqsimurqan. Chaysl. chay chayta nkuspa manchariSpa tukuy apamusqanra qurqan. plchqa runaqa, chay mullukta cap cap ichispa mikurqan rukuy hmanrm qusqantawan.

50

chay runaqa kutimurqan churinta apakuspa. Hinaspas pichqantin puncawmanta fiataq chay Pa'!'<cacap kutlrqan "rikumusaq" ispa. ChaymantaS a Pariacaca plchqa chay f{ I14llv Carhuinchokra atiyra a qallarit:qan 3S Chay slmm kayhmam. Panacaca
runa kaSpaS pichqa pachamanta Chay tamyas kanan qillu puka tamya karqan. Chaymantas lllapaspan plchqa pachamamataq ilIaparqan. Chaysi mtallamanta a mapachakama Huallallo ancha hacu.:: nina acqa cielo iqmanpas cayaspa ruparg!!,.n mana wanuchlchlkuspa .. chay yakukunaqa Pariacacap ramyasqankunaqa tukuy_ yakukuna rirqan. Chays chayhina manaraq yaykupt:nsl huqmqa39 ura yakukta huk urqukra urmachispa harkamurqan. Na yakuqa quca a tukumurqan. Kay qucam sutlyuq. Chayhma chay qucapi a yaku huntamuprinsi chay nma rupaqtaqa nacqa pamparqan. Chaysi chay Pariacacari chaymama illapapayarqan mana chay Huall4llo CarhuinchoqaAnti iqman churin qarirqan41 ChaySi chay Antip yaykunanpl paqtac kunmunman mspa kanankamapas chaypi tiyan. Kaypaq sutinmi [Pariacarco]42.

me dirs: "Nuestro padre es el triunfador". Si l me vence por la abundancia de su fuego, me dirs: "Ya se ha acabado la lucha". Al or estas instrucciones, el hombre, atemorizado, le dijo: "Padre, (no se enojar Huallallo Carhuincho conmigo?". "Que se enoje!", respondi Pariacaca. "No podr hacerte nada; al contrario, soy yo quien transmitir la fuerza vital a la humanidad, a los hombres que son protegidos por Ami y por LIata y a las mujeres protegidas por Afasi4G ; a los unos se la transmitir en tanto hombres y a las orcas en tanto mujeres". Mientras hablaba, e! aliento sala de su boca, semejante a un humo azul claro 47 Cuando el hombre lo vio, tuvo miedo y le dio todo lo que haba trado. Entonces, los cinco hombres consumieron el mullo, que crujla mientras lo masticaban, y tambin todas las otras ofrendas. El hombre volvi a su casa llevando a su hijo. As, despus de cinco das, obedeci a las instrucciones de Pariacaca y regres a linde asistir a la lucha. Cinco das ms tarde, conforme a su palabra, Pariacaca empez a luchar contra Huallallo Carhuincho48. He aqu e! relato. Como Pariacaca y sus hermanos eran cinco hombres, cayeron bajo la forma de lluvia desde cinco lugares diferentes. Esta lluvia era amarilla y roja. Despus, convertidos en relmpagos, se arrojaron tambin desde cinco lugares diferentes. Desde la maana temprano hasta la puesta de! sol, Huallallo Carhuincho bajo la forma de un fuego gigantesco, cuyas llamas llegaban casi hasta el cielo, arda sin dejarse extinguir. Toda el agua producida por las lluvias de Pariacaca baj hacia el mar. Antes de que entrara en el mar, ms abajo, por el camino que deba seguir el agua, uno de los hermanos de Pariacaca49 hizo caer un cerro y la detuvo. Entonces esta agua form una laguna que hoy se llama Mullococha. Se dice que, cuando la laguna estuvo ya llena, el agua casi lleg a cubrir el fuego que todava ardfa. Pariacaca segua arrojando sus rayos sin darle tregua a su enemigo. Entonces, Huallallo Carhuincho huy en direccin de los anti50. Uno de los que estaban all, hijo de Pariacaca51 , lo persigui. Se encuentra todava en la entrada de los anti para impedir e! regreso de Huallallo. Sabemos que su nombre era Pariacarco52 Despus de la victoria'de' Manaamca, la mujer-demonio que haba sido cmpaera de Huallallo Carhuincho. Esta mujer tena su santuario por la parte baja de Mama. Manaamca, tambin convertida en fuego, vino a luchar a su vez contra Pariacaca. Este entr por la parte baja de Tumna y se enfrent a ella. Manaamca, al auojar sus llamas desde abajo, alcanz en e! pie a uno de'losQ.ijos de Pariacaca llamado Chuquihuampo53. Sin embargo, nuevamente Pariacaca sali victorioso y la allUyem hacia la laguna.

51

, l

Chaymantas a atiptin Manaamca sutiyuq warmi karqan. kay Carhuinchowan kaq supay. Kay warmis kanan Mama chay tiyarqan. Kayta atipaqsi ataq payman hamurqan. ChaySl Man.anamca isqaqa ninataq ruparqan. Chaysi kay Tumna uranta yaykuspa. awqanakmqan. ChaySi huk Pariacacap churinta cakinpl uramanta chuqamurqan chayachimurqan43 Chaysl hma kapnnpaS Panacacaraq atiparqan que;a iqman qarquspa.

Gerald Taylor

Ritos y tradiciones de Huarochir

a kaykunakta atipaspas chay churin suriyuqta. A cakin pakisqa tiyakuqman kutimurqan. Chaysr chayqa qayllamanta chay warmi Manaamcakta paqtac ispa iptinsi "allitaqmi" ispa yayanqa tukuy mlkunanpaq kamachlpurqan. Chaysi ispa irqan: "kay iskay runakuna awpaq kukakta qumusunki manaraq pIllapas akusp.a; na qam akuptlyklraqml h man ta runakunapas akukunqa kukanta mallkisqanmanta; chaymantam c ay . ka k' h' llamaktari wiay urwa mana wacakuq kaqtaraqml na pus.un 1;." rinrin chillpisqakta kay kaykunaktaraqmi qamqa wiaypas mlkllnki filspas kamachirqa:n.
A A

su hijo, Chuquihuampo, quien, al romperse el pie, se haba quedado

Cuando ya haba vencido a Huallallo y sus aliados, volvi al sitio donde se

cojo. Este le dijo: "No regresar. Me quedar aqu para custodiar de cerca a esta mujer, Manaamca, e impedir que regrese". Su padre estuYo de acuerdo y . estableci todo lo que iba a recibir como ofreI!da. "Toda la poblacin de estos dos valles te traer las primicias sus cosechas de coca antes de que nadie las haya probado.. Slo cuando ya t la hayas probado, la gente podr mascar la coca de sus plantaciones. Despus te sacrificarn una llama estril54. T siempre sers el primero en comer las orejas cortadas de las llamas sacrificadas", le dijo.

52

Chaysi runakunaqa chay simikta yupaychaspa chaykama Saccayamanta Chontaymanta Chichimamanta Mamamanta Huayocallamanta Sueyacanchamanta tukuy kukayuqkuna awpaqnintaqa paymanraq apamuq karqan. Kanankamapas pakallapiqa hinataqsi kawsanku44

sus instrucciones, los du_eos de cocales de Sacicaya, de Chontay, de Chlchlma, de Mama, de Huayocalla y de Suquiacancha le traan las primicias de sus cosechas. y hasta hoy an observan esta costumbre a escondidas,5.

53

Captulo 9 Imanam Pariacaca a tukuyta puchukaSpa payta muchachikuypaq unancha[yta] qallarirqan


am ari tukuy hinantin atisqankunaktaqa puchukanchik. Ichaqa kay Huallallo Carhuinchop qipanpi Pariacacap sentencasqankama kawsasqantam mana rimanchikchu. a atispaS Huallallo CarhuinchoAntiman a chay Huallallokta "run: mikusqanmanta kunanqaallqukta mikuchun; chaytan Huancakuna muchachun ispa sentencarqan 45 Chaysi kanan Huancakunaqa payta muchaspa muchaq karqan: Payri diomin aIIqukta mikuptin allquktataq mlkurqanku. Kanankamapas "Huanca allqumikuq" ruspa inchik. ChayrriantaS kanan, imanam awpaq captulopi46 qipanpipas. yunkasapa karqan" ispa inchik, chayhinam kay hm:ntm provinciapi ChacllaMama provinciapi llaqtakunaplpas yunkasapaS' karqan. Kay yunkakunaktam tukuy hmantm r.unkakunakta Aura iqman "churiykuna kay tiyanqa" ,sapanpi '' .:,,;,'h'I"L:..:l., 'h .,e" . . W:'_L'lnm ' sacap ruruynmmanta S l 'manas''paykamas apam UK.lul C unn . :, '!K... .. .' . yurimurqan" ispa ririariku. Kaykunap sutlnn .mayommmanta Chucpaico Chancharuna Huariruma Utcochuco Tutayqum Sasenmale. chikam chay yunkakunakta atirqanku. Chaymantam huk Partacacap chunnsl

Captulo 9 Cmo Pariacaca, al terminar de vencer a todos sus rivales, empez a sealar cmo deba ser adorado
Ya hemos acabado el relato de todas las luchas en las que Pariacaca venci a Huallallo, pero todava no hemos hablado del culto que este ltimo reciba segn la sentencia pronunciada por Pariacaca. Se dice que, despus de la victoria de Pariacaca, Huallallo huy hasta los ami. Entonces, Pariacaca lo sentenci as: "Por haber comido hombres, que ahora coma perrQq--queJos.huancas lo adoren!"56. Los huan as, cuando lo adoraban, le sacrificaban perros y, ya que su dios coma perros, ellos los coman tambin. Hasta hoy los llamamos: "Huancas, comeperros". Como ya Contamos en y en los siguientes tambin, en todas las comunidades de la provincia de Huarochir as como las de Chaclla y de Mama, viva una muy densa poblacin de yuncas. Entonces, Pariacaca decidi que sus hijos iban a poblar aquel territorio y alej a todos los yuncas hacia la tierra baja. A todos los que vencieron a los yuncas se los proclama hijos de Pariacaca58 . Por ello, cada uno declara hijo de Pariacaca a un hroe diferente que identifica con el fonclador de su propio linaje. Otros no estn de acuerdo y dicen que, segn la tradicin, los vencedores de los yuncas nacieron de la fruta de un rbol. Los nombres de stos, empezando por el mayor, eran: Chucpayco, Chancharuna, Huariruma, Utcochuco y Tutayquire. Otro ms se llamaba Sasenmale. Estos fueron suficientes para vencer a los yuncas. Por voluntad de Pariacaca, un otro

Gerald Taylor

Ritos y tradiciones de Huarochirl

pachamanta paykama lluqsimurqan. Kaypaq@utinmiPachachuyrusuriyuq karqan. Kaypaq huk arisqanrapas hanaq tukuynin capitulokunapipaS qunqanchikmi. Chaytaqa kay qipanpiraqmi curasun48 Kay isqanchikkunam tukuy hinantin yunkakunakta atirqan anchurichirqan. Chaymi kay yunkakunapas awpa diosnintaqa a qunqaSpa Pariacacakta a muchayra qallarirqan tukuy yunkakuna. , Chay yunkakunari -kaymi kay Checap llaqtanpiqa Colli isqam tiyarqan tukuy llaqtanpi riyasqankunakra ruraSpaqa-; ( ... ) ancnasasam kanman. Chay:aykllnl.-wakinnintaqa unanchanqanchikpaq kay qipanpi ruraSun tukuy kawsasqantawan. Porque yunkakunaqa huk kawsayniyuqllam tukuyninpas karqan.

54

Chaymanram kay Pariaaca isqanchikqa hanaq,' mayPim atirqan, chay pachallanpi tiyayta a qallarirqan IDuchachikunqanpaqri unancharqan. Kay unanchaSqanmi tukuy hinandn llaqtakunapipas huk unanchayllam. Kay unanchay isqanchikri kayhinam. Tukuy hinantin huk yuriq kanchik49. ChaykunamantaS sapanpi huqinta karnachirqan "qammi watanpi uqap kawsasqayta qatispa pascuakunakta ruranki" ispa. Kaykunap sutinmi huacasa o huacsa sutiyuq kanqa. Kay huacasmi kanan watanpi kimsa mita takinqa ancha hatun qara wayaqapi kukakra apamuspa. Kayta a awpaq kay huacasaman tukuypaq huk unanchaytataq runakuna ruranku. Chayri kayhinam. Huk runam Cacasica ayllumanta kay kawsaykunapaq maestron ancha awpamanta. Kaykunam huqin o iskaypaS maestron kaSpa sudnri yaca sutiyuq50. Kay sutillataqmi hinantin llaqtakunapipas. Kay runaS huk pirqamanta allin yacakuchisqa pirqasqamanta rikun intip purisqanta51 . ChaySi may pachac chay unanchasqa pirqanman cayan, chayqa "kananmi" mana ispari "qayam" ispapaS "risun" in runakunakta. Chayta qatispaS runakunapas Pariacacaman muchaypaq rinku.

de sus hijos emergi de la tierra. Su nombre era Pachachuyro. En los captulos precedentes, nos olvidamos de narrar una victoria de Pachachuyro. Lo haremos ms adelante59. Todos los que acabamos de nombrar vencieron y desterraron a los yuncas. Y estos yuncas, todos los yuncas, olvidando a su antiguo dios, empezaron a adorar a Pariacaca. Y estos yuncas -los que vivan en estas tierras de los cheta- eran los colli que haban establecido asentamientos en toda la regin. Por ser tan numerosos, sera muy difcil hablar de todas sus comunidades. Es por eso que a continuacin, trataremos de caracterizar slo a algunos de ellos, al mismo tiempo que narraremos todas sus rradiciones6o. Porque las costumbres de todos los yuncas eran exaCtamente las mismas. Cada vez que Pariacaca conquistaba una comunidad de las alruras y se estableca all como huaca local, sealaba cmo deban adorarlo. Estas instrucciones eran idnticas para todas las comunidades. He aqu lo que prescriban. Nosotros pertenecemos todos a linajes6 \ diversos. Se dice que Pariacaca escogi a un miembro de cada linaje a quien dio las instrucciones siguientes: "T eres quien cada ao organizar las pascuas segn las tradiciones que yo he establecido". A ste le dio el nmbre de huacasa o huacsa yie-orden celebrar bailes .tres veces ,.al ao y traerle coca en bolsas de cuero muy grandes. Antes que estos huacsas entren en funciones, se ejecuta otro rito. He aqu como se realiza ste. Desde tiempos muy antiguos, unos hombres del ayUu de los cacasica son los maestros de estas costumbres. Estos maestros son uno o dos y se llaman yaca62 En todas las comunidades se los conoce nicamente bajo ese nombre. Se dice que estos hombres observan el paso del sol desde un muro construido segn reglas muy precisas63 . Cuando el sol alcanza el muro en cuestin, dicen a la gente que ha llegado el da o que hay que esperar al da siguiente. y, segn lo que dicen, la gente se dirige hacia el santuario de Pariacaca para adorarlo. Antiguamente, la gente iba hasta el santuario mismo. Ahora los checa van a un cerro llamado Incacaya64 y desde all lo adoran. Este cerro es el que se encuentra arriba del antiguo purum huasi. Es la continuacin de otro cerro que se llama Huallquire. Y todos, hombres y mujeres, van a este cerro para adorar a Pariacaca. Se dice que, segn las del yaca, cuando ya estn cerca del cerro, compiten para ver quien llega primero a la.cumbre65. Y as hombres muy fuertes, acompaados de sus llamas pequeos66 , persiguen a sus llamas machos, corriendo velozmente. La llama que llega primero al cerro es muy querida 'por Pariacaca. Antiguamente era el mismo Pariacaca quien atribua a esta llama macho el nombre que deba llevar67. A propsito de la pequea llama que haba llegado primero, el yaca deca: "El dueo de esta llama tiene mucha suerte; Pariacaca lo ami' y lo elogiaba y lo sealaba ante todos.

55

awpa pachaqa kikinmansi riq karqan. Kananqa kay Checamantaqa huk urqu lncacaya lutiyuqmansi52 rinku chaymanra muchanqanpaq. Chay urqum kanan awpa purum wasimanra hanaqnin urqu. Huk urqu Huallquiri sutiyuq'Nan qillinakun. Kay urqu isqapim kanan runakuna tukuy hinantin runakuna qari warmi rispa muchanku. a chay urquman sichpaypaqri chay yaap siminkamaS "uqaraqpaS awpaq umanman 53 cayayman" ispa yallinakun llama urquntapaS qatispa ancha sinchi runakuna huchuylla llamanwanpaS ancha utqaspa. Kay awpaq chay urqumancayaq llamas Pariacacap ancha munaSqan. Kay urquktas awpa pacha kikin Pariacacaqa imasutillakrapas sutiyachiq karqan "kay sutiyuq mi kanqi' ispa54 Huchuylla llama cayaqtari chay yaca iqa "kay Ilamayuqmi kuyaykun"'ispa allin sutinchaq awinchaq karqan.
.,

Gerald Taylor

Ritos y tradiciones de Huarochiri

56

Kay muchakuy pacham Auquima sutiyuq55. Hinataqmi Chaupiamca muchakuypaS Chaycasna sutiyuq5G. Kayr[aqa] kay qipanpim willasun. Kay Auquisna sutiyuq pacham kanan junio killa chay chay pachapi cayamun. a ispa acqa hatun pascuapipaS tinkun. a ispari tinkunpas. Kay pachapim .by huacasa isqanchik tinka kaspapas skay cunka kaspapas taknku. Kay takkuyraS manataq' yayankunap chapasqan huacsa kayraqa manapuni hankuchaSpas taknku 57 . Kayra hankuchaqtaqa wauptinpas "chay huchanmantam waun" ispas inku. Chayraykus huchuyllaktapas imahina runallaktapas :akichin. Yallinraq Surco runakunaqa Huayllaskunaktapas chayranti takchin. Chay Ilaqtayuq wa.nrwan casarailqa kaptinqa kaykunakta ruraptinsi manataq chay llaqtayuqpas akranta imantapaS qicunchu forastero kaptinpaS. Yallinraq yupaychan yaapan. Chay Huayliaskunam mayqin--runa-kaSpapas Surcopi tiyaqkunaqa Suquiacanchaman kukakta rantlq hamuspapas "huacasmi kani, mama; yapaway" ispa rantinku. Kay kanan ima hatun cristianop pascuankunaman cayachispa takinku, yallin tukuy Ilaqtakunaktapas yallispa Surcopi runakunaqa. Kay taksqanmantam llaqYDpi padrenpas aguinaldokta maan wallpakta sarakta ima haykaktapas, kayram runakunari ancha kusikuspa qunku. Hinataqmi Chaupiamcap pascuanpipas kay huacsakuna isqa taknku. Kay pascuam kanan acqa corpus cristiman tinkun, a ispari tinkunpas. Kaypaq kaSqantaqa maypi tiYaSqantapas runakunap muchasqantawanpaS qipanpim huk captulopi curasun5B . ataq Pariacacap kasqanman kutisun, ma imakrac runakuna chay pascuanpi rurarqan, chay chaykunakta willaypaq. Chay simiri kayhinam. Na qaya Pariacacaman muchaypaq cayaypaqsi chay wata wauqniyuq runakuna warmipas kaptin tukuy chay tuta waqaq karqan "qayam Pariacacap qayllanpi wauqninchikta rikumusun" ispa. Chay wata wauqninkunaktari "qayallataqmi chaypi caskichimusun" spa chay tuta qaraspa mikuchispa ima hayka ruranankunaktapas chaypi urapuspa "kananmi wiaypaq Panacacaman pusani; mana am kutimunqachu wiaypas" ispam huchuylla lIamanwan mana llama kaptinri hatun qara wayaqapi kukakta wallqispa mucharqanku. Kay llamaktam kanan sunqunmanta rikurqan. AlU kaptinpaS "allim" ispa mana all kaptnri "manam allichu huchayuqmi kanki; Pariacacaktam wauqniykpas piachirqan; kay huchakta perdlmta maayraq, paqta qamman chay hucha anchurimunman" ispa chay yaca Chaymanta a chay chaykunakta puchukaSpari chayJlamap JlIllanta .}VaSantawansi chay yacakuna hayka huarangakapnpas apakl,lq uqap caniymi" ispa.

La poca en que se realiza este rico se llama Auquisna6S y que el rito que se dedica a Chaupiamca se llama ChaycasnaG9 De ste hablaremos en e! captulo siguiente. La fecha en que se celebra la Auquisna corresponde aproximadamente al mes de junio70 A veces coincide casi con la gran Pascua7l y, otras, coincide exactamente. En esta ocasin bailan entre diez y veinte huacsas. Se dice que lo hacen sin que sus dueos se den cuenta y que, por nada en e! mundo, dejaran de asistir a este bailen. Si no asisten y mueren despus, se dice que su muerte ha sido provocada por esta culpa. Por eso, le encargan a un nio o a cualquier indio que baile en su lugar. Los surco prefieren que los huayllas bailen por ellos. Si scos se han casado con mujeres de la comunidad de los surco y si observan escos ricos, los surco no les quitan sus chacras u otra cosa por serforastero$, ms bien los estiman y los ayudan. y es cierto que cualquiera de estos huayllas que reside en Surco, cuando viene a comprar coca a Suquiacancha, pide a la vendedora que aumente su porcin dicindole: "Seora, yo soy huacsa". Hoy da aprovechan la llegada de cualquier pascua imporrante de los cristianos para celebrar esta pascua y ejecutar estos bailes y la gente de Surco aventaja a todas las otras comuniddes en su fervor. Si, a causa de estos bailes, el padre pide algn aguinaldo, que sea pollos, maz o cualquier otra cosa, con mucha alegra, la gente se lo da.
De igual manera, los huacsas bailan en la pascua de Chaupiamca. Esta pascua coincide casi con el Corpus Christi y, a veces, coincide exactamente. Hablaremos de! culto de Chaupiamca, de su santuario y de cmo la gente la adoraba en el captulo siguiente73 . Ahora volvamos a la narracin de! culto de Pariacaca y todo lo que la gente haca durante su pascua. He aqu el relato de estos ritos. Se dice que la vspera de su llegada al santuario de Pariacaca, donde lo iban a adorar, todos los que tenan parientes, hombres o mujeres, que haban muerto durante el ao, los lloraban toda aquella noche diciendo: "Maana vamos a ver a nuestros muertos jUntO a Pariacaca". Y a propsito de estos muertos decan: "Los llevaremos maana a Pariacaca para que l los reciba". Y esa noche, les dejaban ofrendas de comida y de todo lo que estaba prescrito por e! ritual. Entonces decan: "Ahora los llevamos a Pariacaca para siempre; num:a.ms vrlvern". Adoraban a Pariacaca sacrificndole una llama pequea o, a falta de llamas, coca que metan en grandes bolsas de cuero. Entonces, se miraba el corazn de la llama que se haba sacrificado. Si los augurios eran favorables, los yacas decan a los parientes del muerto: "Est bien". Si eran malos, les deca: "No est bien; ustedes estn contaminados por la culpa de su muerto. Su muerto ha provocado la ira de Pariacaca. Pidan perdn por esta culpa, si no se extendet a ustedes". Cuando terni.inaban con todos estos ritos, los yacas se llevaban las cabezas y los lomos de las llamas, sin importar cuntos millares fuesen, como recompensa por sus servicios.

57

Ritosy tradiciones de Huarochir

Gerald Taylor

58

Chaymantam kanan kay huacasa isqanchik huk watapi kimsa mita takispam kayhina puncawpitaq puchukarqan. Huk musuq yayku paqri q iparqan. Takikuyta puchukaypaq kap ti nmi tukuynin Llacsatampopi hinataq Conchakunapas pampanpi cawpiman yaykuq karqan huk wayta huacamayopaq rikranta o imantapaS puypu isqakta apaspa. Chaytam kanan cawpipi Llacsatambo isqa rumipi curaq karqanku. Chayta a curaspam tukuynin, maypim kanan cruz curasqa, chaypi tukuy tuta tiyarqanku "allichu kanan wata" ispa, chaymantam qayantinri tukuy lIaqtakunaman rispa Macacho urqumanpas Chaucallamanpas Quimquillamanpas hasta pichqa puncaw huntaSqankama. a pichqa puncaw huntaptinmi tukuy huacasakuna kukakta wallqispa tkiq karqan. Chay puncawtaqmi tutamanta Llacsatambopi supayta muchaq karqanku Ilamanwan imanwan. Hinataqmi musYaSqa mkuy hinandn llaqtakunapipaS ruranku. Ichaqa kananqa a qunqan. Kay pisi watallaraq kay doctor Francisco de Avila all kunaqiyuq yacachiqiyuq kaSpa chaypas manataqe sunqukamaqa iinmanchu. ataq huk padreyuq kaspaqa hinamantaqe kutinman. Wakin runakunaqa cristiano tukuspapas manchaspallam "paqtac padrepas pipa-yaeawanman mana all kasqayta" ispallam cristiano tukun. Rosariokta rezaSpapas stlmaq illantam apaykacan. Mana kikin kay muchanakunakta muchaSpapaS wakin machukunakta minkaSpa paypaq rantin muchachispa achka runam hina kawsanku. Kay isqanchik hinallataqmi Conchakunapas kay Pariacacap mitanpi chay huk urqu Huaycho sutiyuqmanta muchanku. Huacasa isqanri kikin Checacunapas ruran. Hinallataqsi ruran takin 59 Chaymanta Sunicanchari chay urqu ( )60 sutiyuqmanta hinallaraq muchanku

Se sabe que los huacsas que cumplan con estos ritos tres yeces al ao, acababan su mandato en aquel da. Se quedaban hasta que otros nuevos asumieran sus funciones. Cuando el baile estaba por terminarse, todos -inclusive los conchaentraban a Llacsatampo y llevaban huaytas de alas de guacamayo o de las que se llaman puypu al centro de la pampa, donde las colocaban sobre la piedra llamada Llacsatambo. Entonces, todos pasaban la noche en el sitio donde ahora ha. una cruz y all preguntaban si el-ao iba Ji ser bueno para ellos. Al dla sIgUIente, empezaban un peregrinaje a todos los huacas locales, el cerro de Macacho, Chaucalla, Quimquilla, hasta que se cumplieran cinco das. Despus, todos los huacsas preparaban bolsas de coca y bailaban. Ese da, desde muy temprano, adoraban al demonio en Llacsatambo donde le ofreCan llamas y otras cosas. Confundidos por el demonio, hacen estas cosas en todas las comunidades aunque ahora ya las estn olvidando. Es posible que, como han disfrutado aos de un buen predicador y maestro como este doctor Francisco de Av!la: todava no crean en sus corazones. Con otro padre podran volver a esas practicas. Algunos se hacen cristianos slo por miedo, pensando que el padre o alguna otra persona podra. enterarse de su mala conducta. Al mismo tiempo que el rosario,yevan consigo por todos lados sus hermososillas. Aunque ellos mIsmos no practiquen estos ritos, son muchos los hombres que suelen contratar a algn anciano para que lo haga en su lugar. De la manera, los concha tambin adoran a Pariacaca en la poca de su fiesta subIendo a un cerro llamado Huaycho y son los checa quienes les sirven de huacsa. Celebran los mismos ritos y ejecutan los mismos bailes74

59

y los sunicancha adoran a Pariacaca en la poca de su fiesta, subiendo a un cerro


llamado (en blanco en eloriginal)75.
y los santa ana que residen en San Juan de Lahuaytombo, todos los chaucaricma76 , adoran a Pariacaca en la poca de su fiesta y suben a un cerro que se llama Acusica por el que bajamos al ro Aparhuayqui. De ninguna manera faltaran a estos citos. Algunos los hacen coincidir con la PtUcua grande, otros casi con Pentecosts77. Cun grande sera la alegra en esta comunidad si, para poder celebrarlos, el padre estuviera ausente y se hubiera ir.o a Lima! st es la pura verdad.

Pariacacap mitanpi. Chaymanta Santa Anakuna San Juanpi kaqpas tukuynin Chaucaricma isqari, chay Aparhuayqui mayuman uraykunchik Acusica sutiyuq urqukta, chaymantataqsi muchanku Pariacacap mitanpi. Kaykunakta ruraypaqqa manam hankuchanmanchu. Wakin hamn Pascuapi wakinri acqa Espritu Santoman tinkuchin. Kayta ruraypaqri ancham kusikunman kay llaqtapi padre illaptin LimacmanpaS riptin. Kayqa ancha chiqan simim.
Kay tukuy isqanchik urqukunapi Pariacaca ml)chanakunaktaqa, qipanpi . Huiracochakuna paqarimurqan rikurimurqan, chaymantluaqmi ya?ak.uchirqan. Ichaqa awpa pachaqa kikin Pariacacamansi tukuy hinandn karqan. Tukuy yunkakunapaS ColJi Ruricanrporrjanta Latimmanta Huanchohu#illa.rn:ln. ta . Pgrjqc.fJ'fOlfta Mamamanta tukuy. hinandn yul),l:akuna chay huk rnayuisqamanta, chaymantari hinataq Casicayaktmapas rukllY hinantin huk mayu isqa PachacamackunapaS, chaymanta Caringa ChikakunapaS,

Se estableci la costumbre de adorar a Pariacaca en todos estos cerros que acabamos de nombrar despus que los huiracochtU se manifestaron, aparecieron. Sin embargo, dicen que, en los tiempos antiguos, toda la gente iba hasta el.santuario mismo de Pariacaca. Todos los yunCa5 de Colli, de Carhuayllo, de Ruricancho, de Latin , de Hilanchohuaylla, de Pariacha, de Yac, de Chichima y de Mama, todos los yuncas de ese ro de Mama (el Rmac) as como tambin los sacicaya y todos los del otro ro de Pachacdmoc (el Lurn) y los pachacmac tambin, as como los caringa y los chilca, as como la gente que viv(a en el curso inferior del

Ritos y tradiciones de Huarochir

60

chaymanta HU4rochiri uray mayupi Ioq tukuy ima hayIo yunkakunapaS tukuy hinantinchay mayu lsqa yunkakunas kuIonwan ima hayka muchanankunawan hamuspas kikin Pariacacapl ayaq karqanku. Kay hamuqkuna a Pariacacamanta kutiptinsi llaqtanpi ayananta yaeaSpa tukuy runakuna huulla suyaq Iorqan tapukuypaq Imanam yayanchik Pariacaca; aHiraqchu; manachu piakun" ispa. Chaymantas ancha kusikuspa takiq Iorqan hasta puchukaSqanIoma pichqa puneawpas, hayIo puneaw Iowsanan karqan, hina. Kay muchaykuytaqa yunkakunaqa mana a ruranchu. Tukuy yunkakunapaS ichaqa pachallanmantaqa ruran. Kayta mana ruraptinsi "chay huchanmantam yunkakuna qullun" ispa rimanku. yunkakunari rimakuspa "sallqakunaqa allim kawsan awpa kawsananchlkta; chayhina Iowsaspam runapaS miran" inku.

ro de Huarochir (el. Mala), todos los caranco, todos los yuncas sin excepcin, todos los yuncas de dIchos ros venan al santuario mismo de Pariacaca con tici:i coca! todas las dems ofrendas rituales 79 Cuando regresaban del a Panacaca, todos los hombres que se quedado en sus comunidades, al enterarse que iban a Ile.gar, se juntaban y los esperaban con el fin de saber cmo su padre Pariacaca, 'si todo iba bien, si no se haba Entonces con gran regocijo, celebraban sus bailes riniales hasta que se cumpliesen dlas o el nmero de das que correspondiera a sus costumbres. Es posible que los yuncas ya no se renan para practicar estos ritos. Sin embargo, todos los yuncas siguen observndolos, cada uno por su lado. -Cuando no lo hacen, la gente dice que es por esta falta que los yuncas se extinguen. Y ellos, los yuncas, dicen: "Los habitantes de las punas siguen observando correctamente nuestras antiguas costumbres; por ello la gente se multiplica".

61

Captulo 10 Imanam. Chaupiamca karqan; maypim tiran; imanam. muchachikurqan am ari Pariacacap kawsaSqantaqa willakuyta puchukarqanchik. Ichaqa chay churinkunap kay isqunnin captulopi unanchasqa kaqtaqa kay
qipanpiraqmi sapanpi ruraSqanrawan willasun61 yunkakuna isqanchik kay lIaqtakunamanra atisqankunaktawanpas. Chaymantam kanan qillqasun

Chaupiamca, dnde se encontraba su santuario, cmo se hada adorar


Chaupiamcap kaSqanta. Kay Chaupiamca sutiyuqsi huk runa Anchicochapi apu Tamtaamca sutiyuqpaq churin Iorqan, chay huk wakcha HU4tyacuri isqap warmin. Kay simiktam ari pichqantin captulopipaS rimarqanchik. Kay warmis pichqa aayuq karqan. ChaySi Ioy awpaq warmi Chaupiamucaqa Pariacacap siminIoma ura Mama isqapi tiyaypaq rirqan62. Kay Manaamca isqa warmis "uqam runakunakta
Iomaq kani" ispa purirqan. Wakin runakunam kanan Chaupiamcakta Pariacacap paninsi Iorqan" iilpainku. Pay kikin rimakuspapaS "Pariacacam turay" ispas irqan. Kay Chaupifiamcail Ionan pichqa rikra rumi karqan chirayasqa. Payta muchaypaqri, imaham 'Pariittalman yallinakuspa rirqan, hinallataqsi a eayaypaq yallinakuq karqanllamirina imantapaS qatispa. Chay llama Pariacacaman riq kikillantataqsi
Iorqan hinaSpa.
: :d ._:"i;:)I"

h.emos terminado el relato de las tradiciones sobre Pariacaca. En los capitulos sIgUIentes narraremos las que se refieren a sus hijos, ya mencionadas en el noveno capltuJ. Hablaremos de las hazaas de cada uno de ellos y de sus victorias sobre los yuncas a los que expulsaron de estas tierrasBO Ahqra vamos a describir el culto de Chaupiamca.

" -t.

Se dice que Chaupiamca era hija de un hombre llamado Tamtaamca, seor de Anchicocha, y mujer de Huatyacur, el hombre pobre. Esta historia ya la contamos en el quinto capitulo. Segn cuentan, esta mujer tena cinco La primera de esas mujeres, Chaupiamca, siguiendo las instrucciones de Pariacaca, se fue a morar a Mama de Abajosl. En ese mismo lugar la mujer llamada Manaamca andaba diciendo que era ella quien transmita la fuerza vital a los hombres. . . . Es cierto que algunos hombres dicen ahora que, segn la tradicin, Chaupiamca era hermana. de Pariacaca. Cuentan que ella misma haba afii"mado que Pariacaca era su hermano. Chaupiamca se haba convertido en una piedra con cinco brazos. Para adorarla, hacan carreras idnticas a las que practicaban cuando iban donde Pariacaca, persiguiendo a sus llamas o a otros animales. Conducan al santuario de Chaupiamca las mismas llamas que haban ido al santuario de Pariacaca82

... "1
Ritos y muicmes de Huarochir{

Gerald Taylor

I
1

60

chaymanta Huarochiri uray mayupi kaq rukuy Carancokuna ima hayka yunkakunapaS tukuy hinantin chay mayu isqa yunkakunaS tiqtinwan kukanwan ima hayka muchanankunawan hamuspas kikin Pariacacapi cayaq karqanku. Kay hamuqkuna a Pariacacamanta<kutiptinsi llaqtanpi runakunapas cayananta yacaspa rukuy runakuna huulla suyaq karqan tapukuypaq "imanam yayanchik Pariacaca; alliraqchu; manachu piakun" ispa. ChayrnantaS ancha kusikuspa takiq karqan hasta 'puchukaSqankama pichqa pu,Rsawpas, hayka puncawC kawsanan karqan, hina. Kay muchaykuytaqa yuIikakunaqa mana ac ruranchu. Tukuy yunkakunapaS ichaqa pachallanmantaqa ruran. Kayta mana ruraptinsi' "chay huchanmantam yunkakuna qullun" ispa rimanku. yunkakunari rimakuspa "sallqakunaqa :Jlim kawsan awpa kawsananchikta; chayhina kawsaspam runapaS miran" inku.

ro de Huarochir (el.Mala), todos los caranco, todos los yuncas sin excepcin, todos los yuncas de dichos ros venan al santuario mismo de Pariacaca con ticti, coca! todas las dems ofrendas rituales79 Cuando regresaban del peregrinaje a Panacaca, todos los hombres que se haban quedado en sus comunidades, al enterarse que iban a llegar, se juntaban y los esperaban con el fin de saber cmo estaba su padre Pariacaca, si todo iba bien, si no se haba enojado. Entonces, con gran regocijo, celebraban sus bailes rituales hasta que se cumpliesen cinco das o el nmero de das. que correspondiera a sus cosrumbres. Es posible que los >:mcas ya no se renan para practicar estos ritos. Sin embargo, todos los yuncas siguen observndolos, cada uno por su lado. Cuando no lo hacen, la gente dice que es por esta falta que los yuncas se extinguen. Y ellos, los yuncas, dicen: "Los habirantes de las punas siguen observando correctamente nuestras antiguas costumbres; por ello la gente se multiplica".

61

Captulo

la

Captulo 10 . Cmo era Chaupiamca, <rOnde se encontraba su santuario, cmo se haca adorar

Im.anam Chaupiamca karqan; maypim tiran; imanam muchachikurqan am ari Pariacacap kawsasqantaqa willakuyta puchukarqanchik. Ichaqa chay churinkunap kay isqunnin captulopi unanchasqa kaqtaqa kay
qipanpiraqmi sapanpi ruraSqantawan yunkakuna isqanchik kay llaqtakunamanta atisqankunaktawanpas. Chaymantam kanan qillqasun willaSun61

Chaupiamcap kaSqanta. Kay Chaupiamca sutiyuqsi huk runa Anchicochapi apu Tamtaamca sutiyuqpaq churin karqan, chay huk wakcha Huatyacuri ).isqap warmin. Kay simiktam ari
pichqantin captulopipaS rimarqanchik. Kay warmis pichqa aayuq karqan. ChaySi kay awpaq warmi Chaupiamucaqa Pariacacap siminkama ura Mama isqapi tiyaypaq rirqan62 Kay Manafiamca isqa warmis "uqam runakunakta kamaq kan" ispa purirqan. Wahln runakunam kanan Chaupiamcakta Pariacacap paninlli karqan" ispa inku. Pay kikin rimakuspapaS "Pariacacam rurar' ispaS. irqan. Ka! Chaupiamcas kanan pichqa rikra rumi karqan chirayaSqa. Payta mucha!paqn, imanam Pariacacaman yallinakuspa rirqan, hinallataq1li a cayaypaq yalhnakuq karqan llamanta imantapas qatispa. Chay llama Pariacacaman riq kikillantataqsi chaymanpaS pubq karqanhinaSpa.

h.emos terminado el relato de las tradiciones sobre Pariacaca. En los capitulas slgUlentes narraremos las que se refieren a sus hijos, ya mencionadas en el noveno capitulo. Hablaremos de las hazaas de cada uno de ellos y de sus victorias sobre los yuncas a los que expulsaron de estas tiertas8o Ahora vamos a describir el culto . de Chaupiamca. Se dice que Chaupiamca era hija de un hombre llamado Tamtaamca, seor de Anchicocha. y mujer de Huatyacuri, el hombre pobre. Esta historia ya la comamos en el quimo capitulo. Segn cuentan, esta mujer tena cinco hermanas. La primera de esas mujeres, Chaupiamca, siguiendo las instrucciones de Pariacaca, se fue a morar a M;J.ma de Abajos!. En ese mismo lugar la mujer llamada Manaamca andaba diciendo que era ella quien transmita la fuerza vital a los hombres.

Es cierto que algunos hombres dicen ahora que, segn la tradicin. Chaupiamca era hermana de Pariacaca. Cuentan que ella misma haba afirmado que Pariacaca era su hermano. Chaupiamca se haba convenido en una pidra con cinco brazos. Para adorarla, hacan carreras idntcas a las que practicaban cuando iban donde Pariacaca, persiguiendo a sus llamas o a otros animales. Conducan al santuario de Chaupiamca las mismas llamas que haban ido al santuario de Pariacaca82

! J

Gerald Taylor

Ritof y tradicioner de Huarochir

Kay Chaupifiamca pichqa rikra rumiktas kanan qipanpi Huiracochakuna rikurimuptin chay Mamapi padrep wasin caballo wasi chay chaypi pacha ukupi pakaykurqan. Chaypis kanankamapas tiyan pacha ukupi. Kay Chaupiarpcaktas kanan tukuy hinantin runakuna "mama' ispa irqanku. Chaymantam kanan San Pedropas mama isqa. Kay warmis kanan awpa pacha runa purispa hinamin wakakunawan huchallikuq karqan: Chaysi manataq pr qarillaktapas '" kayqa allim" is pa yupaychaqchu karqan. ChaySi huk qariqa kanan Mama hanaqnin urqupi wakataq Rucanacuto sutiyuq. Kay Rucanacuto sutiyuqtaS runakunapas huchuylla ulluyuq kaSpaqa "hatun kanqa' ispa maaq karqanku. Kaysi huk mita Chaupiamcakta ancha allinta hatun ullu kaspa saksachirqan. Chayraykus "kay qarillam alli qari; "tukuy wakakunamantapas kaywantaq wiay tiYaSaq" ispa chay Mama isqapi tiyaykurqan rumiman tukuspa. Chaymantam kanan kay Chaupiamcap aankuna isqanchikta willasun. Kay Chaupiamcas tukuyninmanta mayomin karqan. Chaysawa aansi Llacsahuato karqan. Chaysawa yuriqsi Mirahuato karqan. ChaysawaS Urpayhuachac sutiyuq karqan. Kay huqintam mana yacanchikchu63 Tukuyninqa pichqaS karqan. ChaySi imallatapaS runakuna yuyacakuptinpaS a ispaqa "aaykunawanraq willanakumusaq" ispa iq karqan. Kay Chaupiamca muchakuytam runakuna junio killapi acqa Corpus Cristiman cayaykuchin. Chay yaca64 isqanchik inri rikunanmanta rikuptintaqmi runakunapall "chay chika puncawpim kanqa" ispa irqanku. Chayrnantari am ari isqunnin captu/opi huk watanpi huacsakunap takisganta rimarqanchik. Ichaqa chay takisqantam mana sutinchanchikchu, ma imaktac kimsa mita watanpi takin, chaykunakta. Kaymi awpaq Auquisna isqa puneawpi Pariacacap pascuanta ruraq kanku. Chaymamam ataq Chaupiamcap mitanpi hinataq takirqan. Chaymantam ataq noviembre killapi acqa San Andrspa fiestanman tinkuchispa huk takitataq takiq karqan Chanca isqa takikta. Kay takiktam kanan kay qipanpi allima willaSun. Kananqa ataq Chaupiamcap pascuanman kurisun. Chaypaqpascuanpim kanan chay huacsa isqanchikkuna kukakta wallqispa pichqa puneaw takirqanku. Wakin runakuna llaman kaptin pumakta apariSpa takirqan mana llamayuqri hinalla. Chaymantam kay puma apariqkunaktamkanan "payrni puqun" ispairqanku. Chay takim kanan Huantaycocha sutiyuq.

Se dice que, despus, cuando aparecieron los buiracocbas, se escondi la piedra con cinco brazos, Chaupiamca, debajo de la tierra en las inmediaciones del establo de la casa del padre en Mama, y que an hoy se encuentra all debajo de la tierra. AhOta bien, todos los hombres llamaban a Chaupiamca "madre". Por eso, el . pueblo de San Pedro establecclo en la proximidad de su santuario tambin se llama Mama (madre)B3. Cuentan que, antiguamente, esa mujer que andaba bajo la form;! de ser humano ysola pecar con todos los huacas, no encontraba ningn Varn a su gusto. Haba uno, un huaca llamado Rucanacto, cuyo santuario se encontraba en el cerro que domina Mama. Los hombres que tenan 'un pene pequeo le pedan a Rucanacoto que se los agrandara. ste, por tener un pene grande, consigui una vez satisfacer plenamente a Chaupiamca. Por eso, juzgando que slo l era un varn autntico y que slo con l," de entre todos los huacas, se quedara para siempre, se transform en piedra y estableci su santuario en Mama. Ahora vamos a hablar de las que llamamos las hermanas de Chaupiamca. Se dice que Chaupiamca era la mayor de todas. Despus vena su hermana Llacsahuato. Despus haba nacido Mirahuato. Despus la que se llamaba Urpayhuachac. No sabemos como se llamaba la otra8( Segn cuentan, en total eran cinco. Cuando los hombres, afligidos por alguna preocupacin, iban a pedirle consejo a alguna de ellas, sta sola decir: "Primero voy a consultar a mis hermanas".

62

6:

'1

La gente adoraba a Chaupiamca en el mes de junio, en las cercanas del Corpus Christi85. Segn las observaciones del sol hechas por el yaca86 , la gente deca dentro de cuntos das iba a comenzar su fiesta.
Ya en el noveno capitulo hablamos de los bailes que celebraban los huacsas cada ao. Pero no aclaramos la naturaleza de estos bailes que ejecutaban tres veces al ao. Sabemos que, en el primer da del Auquisna, solan celebrar la pascua de Pariacaca. Bailaban de la misma manera en la poca de lafiesta de Chaupiamca. y, de nuevo, en el mes de noviembre, celebraban otro baile llamado Chanco que hacan casi coincidir con la fiesta de San Andrs. Despus vamos a describir en detalle este baile. a la pascua de Chaupiamca. Silbemos que, en su pascua, los que llamamos huacsas prepataban bolsas. de coca y ejecutaban bailes rituales que duraban cinco das. Algunos hombres, propietarios de llamas, bailaban llevando pieles de puma; los que no posean llamas, bailaban sin esas pieles. Entonces, se deca de los que llevaban las pieles de puma: "Ellos son prsperos". Este baile se J1amaba el Huamaycocha.

GlTt:dt:l Tayle r

Ritos y tradiciones de Huarochirl

Walcin takiktam kanan Ayo isqaktapas talcirqantaq. Huktam kanan Casayaco sutiyuqta talciq karqanku. Kay Casayacokta talciptinsi Chaupiamca ancha kusikuq karqan, porque kayra talcispaqa llatansi. Walcillan wallparikunanta curas paliaS takiq karqan pinqayni:ittari huk wara utku pachallawan pakaykuspa. Chaymantaqa lIatanlla kayram runakuna talcispa "Chaupiamcapinqayninchikta rikuspam ancha kusikun" iq karqan. Kayta talciptintaqsi ancha puquy pachapas karqan. Kaykunaktam kanan char pascuanpi rurarqanku.

Ejecutaban ouo baile llamado Ayo. Y bailaban otro llamado Casayaco. Se dice que, cuando bailaban el Casayaco, Chaupiamca se regocijaba mucho porqtre lo bailaban desnudos. Solan bailar, colocndose slo una parte de sus ornamentos y cubriendo sus vergenzas con taparrabos compuestos de un pao de algodn. y, es cierto que, como bailaban desnudos, crean que Chaupiamca.. al ver sus vergenzas, se regocijaba mucho. Segn cuentan, la poca en que bailaban el Casayaco era de gran fertilidad. sts son las ceremonias que realizabas durante

supnscua.

Captulo 11
1I

::

ir

64

Imanam Chanco iqa takikta t'akirqanku, kayta t'imapaqa Tutayquire Pariacacap churinpa Wqanwanmi willaun. Kay imiri kayhinam am ari isqunnin captulopi Paracacap churinkunakta sutinpi rimarqanchik,
ichaqa sapanpi kawsasqantam manaraq rimarqanchikchu. Kaypim huqin Tttayqurip atisqankunaktawan kay qipanpi willasun. Kaypaq mitanpi takisqaktam Chanco ispa inchik. Kay Tutayquirm Paracacap churin karqan. Chaymi awpa pachaqa kay Checakunapas Quintis karqan Quintikunap sullka wawqin. Chaysi chay Quinnkunaqa anchataq kay Checakunakta Ciqrqan qipan yuriq kaptin. Chaysi huk puncawqa Tutayqureqa ispa irqan: "ama Ilakiychu, churi, ima iptinpaS; ciqikuchunpas; yallinmi qipanpiqa Checahullca sutiyuq kankichik; kay Ciqiqniykitari 'Quinticha wanwacha' ispam runakunapas menosprecaSpa inqa" ispas irqan. Chaysi kay Tutayquiriqa chay pisi puncawmanrataq walcinnin wawqinkunawan willanakuspa kay Llacsatambomanta yunkakunakta arimuyta qallarimurqan. Chaysi kay yunkakuna isqanchikqa kay simikta uyarispa ancha mancharispa ayqiyta fa qallarirqan ura Colli6s isqa lIaqtaman. Kay Colli isqam kanan Carhuayllokunawan qillinakun. Kaykunap ayankunam kanankamapaS hanaq awpa llaqtapi hina curarayan ayawasipi. Kay TutayquiriS kay Ssicaya wayqukta Mam{l wayquktawan uraykurqan qiUu tamya puka tamya prispa. ChaySi runakunaqa walciriqa pachan llaqtanpi suyarqan muchanqanpaq. Chay muchaqkunaktas kanan manataq Yallinraq "tiyakuy; ichaqa yayayram riqsinkitaq; chaymanta kay Checakunaktam kanan 'wawqi' ispataq kawsanki; 'paykunap sullqa wawqinmi kani' ispa" [ispa irqanl. Kay isqan simikamam chay San Pedro Mamapi kaq runakunapaS "Amichayki Llatachaykim kani" ispa kanankamapaS inku. Kay Checakunapri Allaucamari Huichocamari isqa wawqiyuqtaq kawsarqanku.

Captulo 11 Al describir cmo celebraban el baile del Chanco, hablaremos tambin del culto de Tutayquire, hijo de Pariacaca;He aqu este relato
Ya, en el noveno captulo, indicamos los nombres de los hijos de Pariacaca, pero todava no hemos hablado de las tradiciones que se refieren a cada uno de ellos. Lo haremos enseguida, al mismo tiempo que. de uno de ellos, Tutayqure. El baile que se celebraba en la poca de su fiesta, lo llamamos Chanca. . Sabemos que Tutayquire era hijo de Pariacaca y que se dice que, en tiempos antiguos, los checa tambin formaban parte de los quinti y que eran sus hermanos menores. Cuentan que los quinti despreciaban mucho a los checa por haber nacido despus que ellos. Un da, Tutayquire dijo a los checa: "No estn tristes, hijos mos, digan lo que digan. iQue sigan desprecindolos! En el futuro, su nombre ser Checahuillca y los hombres llamarn con menosprecio a stos que los desprecian: Quinticitos zancuditos!". Unos pocos das despus, Tutayquire se puso de acuerdo con sus otros hermanos y empez la conquista de los yuncas de L1acsatambo. Cuando estos yuncas supieron del hecho, muy atemorizados, empezaron a huir a las tierras de Collis? de Abajo. Hoy, estos colli son_vtcinos fe los carhuayllo. Hasta ahora sus muertos yacen arriba en el cementerio de sus antiguas tierras. Se dice que Tutayquire baj por las quebradas de Sisicaya y de Mama convertido . en lluvia amarilla y roja. Entonces los otros hombres lo esperaban en sus propias comunidades a fin de adorarlo. A stos, l no los humill de ninguna manera. Al contrario, les dijo: "Qudense, pero debern reconocer a mi padre. A partir de hoy ustedes tratarn a los checa de "hermanos" y se considerarn como sus hermanos menores". Hasta hoy, conforme a sus palabras, los hombres que residen en San Pedro de Mama dicen: "Somos vuestros Amicha, somos vuestros Llatacha"s8. Los :i.lIaucamari y los huichocamari tambin tenan la costumbre de

65

i.

Gerald Taylor

Ritos y tmdiciones de Huarochir

:1

:1
:1

l
.,

Kaytam kanan kay Chec4kunaqa kay Tutayquirip purillqanta "paypaq purini" ispa watankunapi kay lIaqtamanta tukuy hinantin qarikuna chacokta ruraypaq Iluqsiq karqan kay noviembre killapi. Chay pachataqmi tamyara maaq karqanku. RunakunapaS kanan Chancop mitanpim "pacha tamyanqa" ispa irqanku. . Kay Tutayquirip kallpan isqanchiktam chacokta ru"raSpa kaymanta tukuy huacsakuna mana huacsapas lluqsispa Tupicocha hanaqnin Mayani isqapi puuypaq riq karqanku. Chay puncawri wanakukta hapispa lluychuktapas ima haykaktapaS hapilpa chay hapiqmi kanan ayllunpi mayqih hapispapas ayllun huacsa kaptinqa paymantaq quq karqan chaypaq cupanta waytallispa Ayo isqa takikta ayunqanpaq. Mana hapiqri hinataqmi Chancollakta chancuspa takirqan. Qayantinmi ataq chay Mayani isqamanta Ilqsiq karqan Chaypim kanan hinantin runakuna qaripas warmipas Huasuctambo isqapi tukuy huulla suyaq karqan "Tutayquirim a samun" ispa. Chay Huasuctambo isqanchikri chay kikin Tumna la plazap eawpinpim aSIla rumikuna urarayan. Chaypis kanan awpa pachaqa a chaypi aYaSpa muchaq karqanku. Chaypitaqsi Chaut Huanrikunapas muchaypaq aswankunawan ayamuq karqan. Hinaspam ataq qayantinri ma chikakta hapispapas chay hapiqkuna huacsa isqanchik ancha kusikuspa "kananqa maqayuqmi kanchik" ispa kusikuspa kutimurqanku ataq Pacotapi puumuypaq. Qayantinmi ataq Llacsatambomanayamuq karqan. Chaypi eayamunan kaptinmi tukuy chay Ilaqtapi qipariq runakuna machupa[s] payapas imahina runakunapas tukuynillan aswanwan suyaq karqan. Chaymi a chayman ayamuptinqa "ancha saykusqam hamun" ispa aswawan yanqa hicaspa runasawapas pachapipaS. Chay Llacsatamboman yaykumuna punkullapi hina hicaq karqan. Paykuna uramanta hamuqkunam asila aychata paykunap puyunpa siminsawa Curapuq. K1H4all.-Kayta a puchukaspam ataq rukuy hinantin runakuna pampapi tiyaykuspaAyo isqa takikta a qallarirqan. Kaykunam kanan Chanco sutiyuq - chaymantam a chancuptinqa pachapas a ispa tamyamuq. Kay Chancup mitanpis Isquicaya isqa chay yacap vvasinpi huk saCachus o ima chaypis kanan saCa illqanchikmanra yakusapa urmarayaq. Chaykunaktall kanan paykuna chayhinakta rikusp "kanail wataqa alli puquymi kanqa" ispa irqanku. Mana tarnyananpaqsi chakisqa kaq. ChaySi "ancha mucuymi kanqa" ispa iq karqanku.

considerar a los checa como hermanos. Todos los aos, en el mes de noviembre, todos los varones de los checa salan de esta comunidad para realizar un charo. Seguan por el camino que Tutayquire haba trazado y decan que, al caminar sobre sus pasos, reciban su fuerza. y era en ese perodo cuando solan pedir la lluvia. La gente deca que en la poca del Chanca iba a llover. Cuando, al la fuerza de Tutayquire, realizaban el charo, todos los huacsas -y tambin los que no eran huacsas- Salan de aqu (Llacsatambo?) e iban a dormir encima de Tupicocha en el-lugar llamado Mayani. Y si, ese dia, alguien capturaba un huanaco, un venado o cualquier otro animal, aquel que lo haba capturado, fuera "quien fuese, sien el aylIu haba un huacsa, se lo ofreca para que bailara el baile llamado Ayo, llevando las colas de sus presas en forma de huayta. Los que no capturaban nada tambin bailaban, participando slo en la ceremonia del Chanco. De nuevo, al da siguiente, salan de Mayani y se dirigan a Tumna. All todos, hombres y mujeres, se congregaban en Huasuctambo )!:.J:speraban que llegase Tutayquire. Lo que llamamos Huasuctambo son unas pocas piedras que estn colocadas en el centro mismo de la plaza de Tumna. Se dice que, antiguamente, al llegar all las adoraban y que era a ese lugar donde los chaut y los huanri traan sus ofrendas de chchas9 Al da siguiente, los huacsas, si tenan suerte en la caza y sin que les importara la cantidad de sus presas, se regocijaban mucho diciendo: "Este ao tendremos macas". Entonces, volvan a Pacota donde dorman. Al da siguiente, llegaban a Llacsatambo. Cuando estaban por !legar, todos los que haban quedado en el pueblo, hombres y mujeres de edad, cualquier persona que fuera, todos los esperaban con chicha. A la llegada de los que haban participado en el charo, decan: "Vienen muy cansados" y derramaban grandes cantidades90 de chicha sobre los hombres y en el suelo. Derramaban esta chicha en la puerta misma de entrada de Llacsatambo. Los que llegaban de abajo colocaban una pequea cantidad de carne sobre la boca de sus cntaros. Al acabar esta ceremonia, todos iban a la pampa donde se sentaban y empezaban e! baile de! Ayo. Y stos, cuando celebraban el rito llamado Chanco ... A veces, cuando bailaban el Chanco, llov[a91 : '-" Se dice que, en la poca del Chanco, un rbol que se encontraba en la casa del yaca llamada Isquicaya o, tal vez, algn objet que se desprenda de dicho rbol, caa y yaca en e! suelo bajo el peso de la gran cantidad de agua producida por la lluvia9 2 Al ver eso, la gente deca: "Este ao ser muy frtil". Si permaneca seco, no iba a llover. Entonces decan: "Habr mucho sufrimiento".

J j


66

67

Gerald Taylor

Ritos y tradiciones de Huarochir

Captulo 12 Imanam kay pariu:acap churinkuna tukuy yunkakunakta atiyta a qa11arirqan


amarichaycunkancaptulopirimarqanchikkay Pariacacapchurinkunapatisqan simikta. HinaSpa willarqanchiktaqmi ;iri, imanam tukuy hinantin lIaqtakuna yunkasapa karqan, chaykunakra:-K:manmi kay Chucpaico' Chancharuna Huariruma Utcochuco Tutayquire SllSinmari Pachachuyro isqanchikkunakta rimasun, imanam paykuna puriq karqanku, chay chaykunakta. Kaykuna isqanchikkuas awpa pacha tukuynin wawqiyuqsapa kaspa a atiypaq tukuynillantaq puriq karqan. kay Chucpaico isqaqa tukuyninmanta mayomin kaSpa huk huandopi ancha yupaychasqa puriq karqan.

Captulo 12 Cmo estos hijos de Pariacaca empezaron a conquistar a todos los yuncas .
Ya hemos mencionado en el dcimo captulo los relatos de las luchas de los hijos de Pariacaca. Tambin hemos narrado cmo en todas estas comunidades viva una densa poblacin de yuneas. Ahora vamos a hablar de las andanzas . de Chucpaico, Chancharuna, Huariruma, Utcochuco, Tutayquire, Sasinmale y Pachachuyro. Se dice que, antiguamente, como stos que acabamos de mencionar tenan todos muchos hermanos, solan ir todos jUntos a luchar sus enemigos93. Chucpaico, por ser el mayor de todos, era tenido en gran estima y paseaba transportado en una litera.
era el ms valiente de todos. Por ser tan valiente, fue l el primero en conqUistar a los yuncas de estos dos ros de Mama y de HuarochirfJ4. Coloc una vara de oro en un lugar que se llama Uncatupi, un cerro negro que se encuentra en lafiontera de las tierras de los pariacha. AL realizar este gesto, dijo: "Si alguien, maldecir a los yuncas, derriba esta vara y muestra con ello su desprecio hacuJ; mt voluntad, los yuncas conquistarn este territorio"95. El cerro donde la coloc se llama hoy Uncatupi Caparicaya.

68

69

ChaymantasJUtayquiriri tukuynintapas yallispaancha sinchi karqan. Ka!hina sinchi kayninpis kay iskay mayu isqanchikrapas paytaq awpaq aurqan. Chay Uncatupi isqa Pariachap fronteranpi huk yana urqu chaypi huk '<luri tawnantapas curamuspa kay tawnaktas "kanan yunkakunakta akaqhina kayta pampachaSpam mana yupaychaqh.inam kay kidta yunkakuna ispas chaypi curarqan. Chay curasqan urqum kanan Uncatupt CapartCaya sutiyuq.
Chayi kay wakinnin wawqinkunaqa rispapas chay wichaykuspa, awpa anta rinchik -chaymi Quisquitambo sutiyuq- hukml Tumnacha sutiyuq -maymanram Limac iqrapaS rikunchik, chaymantaS "am Tutayquiriqa tukuyta atiyta a puchukan" iqta uyarispa kutimurqanku-. Chaysi Tutayquirita anchapuni mancharqanku paykunapas ancha sinchi kaptin. Hinataqsi chay Huarochiri iqtapaS ura Caranco iqman uraykurqanku. Chayta uraykuspari paytaqsi awpaq rirqan. Chaysi chay Chuquisuso isqanchikpaq huk aanqa chay cakranpi suyarqan payta llullachiypaq pinqaynntapas66 ul1fitapas nkurichispa-"yaya, aSila samayraq; kayaswallakc: tiqtillakra upyaykuyraq" fiispa. Chay pachaS payqa hinalla a qiparirqan. Chay1 wakinnin wawqinkunapas chayhinakta riktiSpa hinallataq qiparirqan chay ura Alloca Pachamarca isqakamalla.atispa. Si mana chay warmi llullachinman karqan chayqa, kanankarnapaS. ura Carangokarna Chi/cakarnaS Huarochrip QuintippaS eakran kanman karqan. Kaykunap sapappi rurasqantaqa kay qipanpim qillqasun ima hayka

Los otros hermanos salieron de Tupicocha y subieron nuestro antiguo camino -se se llama el camino de Quisquitambo, el Otro (el nuevo?) se llama el camino de Tumnacha. Cuando llegaron al lugar desde donde miramos hacia Lima, oyeron que Tutayquire haba ya terminado de conquiar todo ese territorio; entonces regresaron. Ellos tambin teman ml!cho a Tutayquire por ser l tan valiente. As, bajaron en direccin de Huarochir, hacia Caranco de Abajo. De nuevo, Tutayquire se adelant. Una de las hermanas de la que llamamos Chuquisuso lo estaba esperando en su chacra con la intencin de seducirlo. Le mostr sus vergenzas y sus senos y dijo: "Padre, descansa un poco. Antes de seguir tu camino, bebe esta chichita, este ticticito". Entonces, l se qued all. Cuando vieron eso, los otros hermanos tambin se quedaron, habiendo conquistado slo hasta Pachamarca de Altoc d'eAbaJo. Si esa mujer no los hubiera seducido, hoy las chacras de los huarochiri y de los quinti llegaran hasta Caranco de Abajo y Chilca. Vamos a describir enseguida los hechos de cada uno de e\los%.

i!
il. 11
J

j:

Ritos y tradcones de Huarochirf Gerald Taylar

Captulo 13 Mama Mama runakunakea tapusqam kanan chay waka Chaupiamuca. wakapaq
huluataq rimanku. Chay rima!lqan sirriinri kayhinam. Ancha awpa pachas.huk waka hanan Maclla sutiyuq karqan. Kaypaq qusansi inti karqan. Kaykunap churinsi Pariacaca Chaupiamuca. Kay Chaupiamucas ancha runa kamaqkarqan warmipaq, qaripaqri Pariacaca. Hin kaptinsi pay Mama runakunaqa chaypaqjiestanta ruraypaq Corpus vspiranpi chay Chaupiamcakta as}la aswawan armachiq wakinninkuna ima hayka sacrificionkunakta eurapuspa quwmwan Imanwanpas muchaspas tukuy hinantin runakuna huunakuq qaripas warmipas 69 y alcaldenpas. Chayi68 chay tuta paqarispa upyaspa maeapa tukuy ruta nyaqku Ay/liwa isqa takikta takiypaq. Anchapuni kusikuspa upyaspa tuta hasta-paqarisqankarna-takikuq. Chaymantas a pampaman chayqa mana a imaktapas ruraqchu. Upyaylla macaylla maeaq "mamanchlkpa

Captulo 13 Mama
Al responder a la pregunta sobre la huaca Chaupiamca97 , la gente de Mama
cuentan otra tradicin. He aqu su relato. Se dice que, en tiempos muy antiguos, haba una huaca llama& MacUa de Arriba. Su era e! Los hijos de estoS dos eran Pariacaca y Chaupiamca. Chaupmamca pose la grandes poderes pata transmitir la fuerza vital a los seres humanos; ella lo haca a las mujeres y P;riacaca a los,hombres. . . Para celebrar su fiesta, los habitantes de Mama lavaban a Chaupiamca con una pequea cantidad de chicha la vspera de! Corpus Christi. Despus, todos, hombres mujeres, con el curaca y el alcalde tambin presentes, se juntaban en su santuarto dOQ.de algunos de ellos colocaban sacrificios de todo tipo y le ofrecan cuyes y otras cosas para adorarla. Esa noche beban y se emborrachaban hasta el amanecer. Permanecan en su santuario la noche entera98 a fin de celebrar e! baile de la Ayllihua. Con grandsimo regocijo bailaban, bebiendo y embOl;tachndose hasta el amanecer. Despus, salan a la pampa donde no hacan otra cosa ms que beber y emborracharse diciendo: "Es lafiesta de nuestra madre". A la pregunta: "Antes de la aparicin de los huiracochas de qu manera ustedes la responden: "Se dice que, en el mes de junio la gente sola beber durante cmco das, atavindose con elegancia". Despus, como teman a los huiracochas, la adoraban la vspera del Corpus. .Por lo que coca a las hermanas de Chaupiamca, cuentan que, siendo ella la mayor, otra hermana se llamaba Cassallacsa. A sta tambin la lavaban en la misma vspera del Corpus, as como lo hacan con algunas otras hermanas llamadas Urpayhuachac y Huichimaclla.
dicen propsito de Chaupiamca y sus hermanas que, segn la tradlclon, eran cmco. La mayor de stas, llamada Cotocha o Paltacha lOO , corresponde a Chaupiamca. Una segunda hermana, que decimos Copacha lOl , es la que se llama Se que L1acsahuato se encuentra en Chillaco. el. redn fallecido euraca\ de Sicicaya, Don Diego Chaucaguamn, Viva, los chlllaco y otra gente tambin celebraban sufiesta y eso dur hasta la llegada de Don Martn. No sabemos bien en qu mes celebraban su fiesta. .

70

jiestanmi" ispaeaq.
Chaymantam "manataq Huiracocha rikurimuptinqa imahinam mucharqanki" isqaqa inkum: pichqa puneawsi alli wallparikuspa junio karqanku. Chaymantaqa Huiracochakunakta mancha!lpas Corpuspa vtsperanpl muchanku. Chaymantari Chaupiamcap aansi pay mayomin kaptin huktaq segunda aan Casa/lacsa sut1yuq karqan. Kaytas chay .vs!irapita.:t karqan,-hinataq huk aankunaktapas Urpayhuachac HUlchtmac/la msqaktapas. Checakunam inku Chaupiamcakta "pichqas karqan" ispa. Kaykunap mayominmi Cotocha oPa/tacha sutiyuq Chaupiamuca. Huk segu.nda Copacha isqanchik Llacsahuato suriyuq. Kay Llacsahuatull Cht!lacoPI Kaypaqjiestantas qaninpa dtJn Diego Chaucaguaman Sasicaya kuraka kawsapttnpas Chellaco runakuna wakinnin runakunawanpa!l ruraq karqanku hasta que don Martn cayaSqankama. Kay jiestaktaqa manam alllichu yacanchik, ima ima killapic karqan. Chaymantam Ampuche o Ampuxe isqanchikri Mirahuato sutiyuq katqan. Kay Mirahuato isqaktaqa maI:lam allichu yacanchik maypi ciyasqantapaS, ichaq,a . illpam inku "Llacsahuato aanwantaqsi tiyan" ispa. Kaykunakta!l kay kitInanta o Huarochirimantapas o mayqin runakunapa!l churinta o wawqmta o yayanta o imantapaS unquchikuspa chayman riq karqanku tapukuypaq.

Los

La que decimos Ampuche o Ampushi es la que se llamaba Mirahuato. No sabemos


bien dnde se encuentra el santuario de Mirahuato. Pero ellos dicen: "Hemos escuchado que Mirahuato se encuentra junto con su hermana L1acsahuaco". Se que la gente de esta regin, la de Huarochir o incluso cualquier otra persqna, SI se les haba enfermado un hijo, o un hermano, o un padre, o si algo que les perteneca haba sufrido un dao, solan ir en peregrinaje a estas dos huacas para preguntarles la causa y el remedio de sus problemas.

Rito; y tradici()nes de Huar()chiri

Gerald Taylor

Chay wakakunap sacerdotensi kanan Chumpiticlla karqan ancha chakwas. kaptinsi Luca sutiyuq karqan a takyagqa warml.

don

Dtego

S:gn dicen, se acuerdan todava de la sacerdotisa de estas huacas de sesenta anos atrs; se llamaba Chumpiticlla y era una mujer muy anciana. En los ti' d i " f: 11 'd empos e reClen a eCl o Don Diego, se llamaba Luca, una mujer an robustaw2. Cuando adoraban a estas solan rezar as: "Ah Llacsahuato ' M' . . Irah uato, son ustedes qUien. es transmIten la fuerza vital a los seres humanos MeJ' Ch . . ' or que auptnamq saben e.n qu consiste mi falta. Dganme: Cmo prvoqu la enfermedad que me aflige? A causa de qu falta vivo padeciendo?". Creen posible que, por haberles rezatJ asi, t cura depende de las- dos hermanas. Ellas eran las dos a las los .hombres estimaban ms, porque Chaupiamca, en vez deCir la verdad, les daba cualquier respuesta. Ms bien menta. As la gente lb: a visitarlas diciendo: "Vamos a consultar a nuestras madres, Llacsahuato, Muahuato. Vamos a cumplir todo lo que digan sobre nuestra culpa". Sin aunque observaran estos ritos, es cierto que no celebraban lajiesta de Chauptnamca una vez al ao como lo hacen hoy. Iban a adorarla slo cuando tenan ganas diciendo "ir" o "no ir", segn su voluntad. Ahora hablaremos de la huaca llamada Lluncuhuachac, la que decimos SuUcacha o Shullcapaya. Estas son cuatro que esta huaca se encuentra por ell:do de Canta. No sabemos si los canta la veneran o no. Segn cuentan, su santuano se encuentra a poca distancia de Canta. Se dice que Aasi o Aapaya est dentro del mar. Es verdad que algunos dicen que t que est dentro del mar es Cahuillaca. Los dems dicen: "La que est dentro del mar es otra; Aasi est en la ribera del mar". Segn dicen, se encuentra 'dentro de un acantilado. No tiene sacerdote. Antes de ir a hablar con la huaca Urpayhuachac, solan prepararse muy bien. Como ella no tena huacsa, la con:ultaban cara a cara. Cuando regresaban a sus casas, debido al hecho de que hablan .hablado con ella, solan hacer abstinencia durante un afio, sin pecar con sus mUJeres. En los nombres de cada una de estas abundaba el trmino amcaHl4 Como todas tenan hermanas 105 , cuando la gente vena a ver a cualquiera de ellas a fin de quejarse de algn ,Ia saludarlas as: cinco amca". Eso es todo lo que sabemos sobre el culto de Chaupiamca, Llacsahuato, Mirahuato, Lluncuhuachac, Urpayhuachac.

72

Kay wakakunaktaS a muchaspa "a Llacsahuato Mirahuato, qammi runakamaq kanki; qamtaqmi huchayta Chaupiamucaktapas yaHisp: yacanki imamantam unquchikuni; ima huchaymantam akanspa kawsam mspas muchaq karqanku. Chayhina kapdnsi "kaynin aantinwantaqe tiyan" ispa unanchanku. Chaymantari kay wakakunaktataqsi astawan runakuna yupaychaq karqanku, porque Chaupiamucaqa manaS chiqaehu imaktapas runakunakta willaq karqan, yallinpaS lIullaqtaqsi karqan. ChaySi "haku Llacsahuatu Mirahuato mamanchikta uyarimusurt, ima inqae huchanchikpaq, chaykamataq puchukaSun" ispaS runakuna riq hina manam Chaupiamcap fiestanta watankunapl, Imanam ruran, hmachu rurarqanku. Chaytaqa muchaSpapas munachikuyUapaqmi riq karqanku "risaq" ispapas o "ama" ispapas munasqankama. Chaymantam kanan Sullcacha o Xullcapaya isqanchikta sutiyuq wakakta rimasun. Kaymi ari [tawa] aan. Kay wakaqa Canta Manam yacanchikchu, ichapas Cantakuna yupaychan. Cantamantapas as karullanpitaqsi. ChaymantasAasi oAapaya isqanchik qua ukupi tiyan. Wakinninmi "chaymi Cahuillaca karqan" ispa inku. Wakinninmi "huktaqmi quca patapim tiyan" ispa inku. Kaysi qaqa ukupi tiyan. Chaysi manataq sacerdoten Kay Urpayhuachac wakakta rimachiypaq rispaS alli unanchakusparaq nq porque kaywan rimaSpaqa cara a caraS rimanakuq karqan mana huascayuq kaptl? ChaySi chaymanta kutimuspapaii "paywanmi rimamuni" ispaii huk wata saslq karqan mana warminwan huchallikuspa. Kay isqanchikkunas sapanpipas amca sutiyuqsapa HinaSpa aayuqkama hukninta mayqinnintapaS eayaykuspaqa "a pichqa Namca" willakuq karqan imallakta llakispapas. Kay chikallaktam kay Chauptnamca Llacsahuatu Mirahuatu Lluncuhuachac Urpayhuachac isqap kaSqanta yaeanchik. Chaymantas kay isqanchikkuna aw[pa] chayman riq runakunakta "conchuriykip yayaykip machuykip siminkamachu hamunki" ispaS iq karqn:,'ehaysi."m:nam".fiiqtaqa "riy; ktiy; conchuriykiktaraq uyarichimuy" fiiV dr ' ktitifuu'c"katqan; <Chayraqsi imallaktapas"chaytam pifiachinki; -kaytam j (j"waqini kariki"'iJ "Pariacacap fiestanpim warmiwan isp:imahayklktapasrimspa kuriaq karqan "tinkuq mayupim

73

segn dicen, estas huacas solan preguntar a la gente que iba a VISitarlas SI las instrucciones de su conchuri 106, de su padre o de su
antepasado. SI resp?ndlan que no, les decan que volvieran a sus comunidades y que consultaran pnmero a sus conchuris. Y la gente lo haca as. Slo entonces, les contestaban dicindoles cualquier cosa como "enojaste a se, enojaste a ste" o "eres adltera" o "pecaste con una mujer durante laftesta de Pariacaca" y les

Gerald Taylor

RiUJs y tradiciones de Huarochir

armanki; llamaykiktam nakapunki" ispapas. Kaykuna ancha kusikuspa puchukapuq karqan. Wakinninsi kanan alhyatamuq, wakinn wauqtaq imahina puchukaptinpas. am ari Chaupiamcap' wakinnin aankunap kasqankunaktapaS ichaqa runakuna llaqtankunapipaS ayUu ayllunpi huktakamataqml nmanku. Shutintapas, imanam Mama runakunapas huktataq rimanku, Checali.l{tataq. Huqinmi Chaupiamcakta "Pariacacap paninsi" inku. churinsi karqan" inku. Kay -n:mtaa!,!ca .. an. pichqantin capitulopi rimarqanchlk. Wakinml kanan lntlp chunnsl mnku. Chayhinam mana unanchaypaqchu.

daban toda clase de consejos, instruyndoles para que se lavasen en el cruce de dos ros o que sacrificasen una de sus llamas. y muy alegres los hombres iban a cumplir con estas instrucciones. Pero, de todos modos, segn dicen, aconteca que unos sanaban y otros moran. Ya hemos escuchado cmo se celebraba el culto de las dems hermanas de Chaupiamca. Pero la gente cuenta versiones completamenre que varan de ayllu en ayllu, en cada comunidad. Y hasta en sus nombres, los mama las llaman de una manera, checa de otra. Unos dicen de Chaupiamca que era hermana de Pariacaca. Otros que era hija de Tamtaamca. De este Tamtaamca, verdad, ya hemos hablado antes, en el quinto captido. Otros dicen que era hija del Sol. As, no se puede llegar a una conclusin definitiva.

74

..

75

Captulo 14 awpaqnin captulopim ari unancharqanchik Cti,nirayap kaSqanta, Pariacacamanta awpaqninchus o qipanchS krqan, chayta70
Cuniraya Huiracocha isqanchikqa ancha awpamantataqSi-karqan.
imahaykawakakunapas payraqaastawantaqsi yupaychaq karqan.

Captulo 14 En el primer captulo, tratamos.de si Cnniraya exista antes o despus de PariacacalO7


El que llamamos Cuniraya Huiracocha exista desde tiempos muy antiguos. Paria caca y los dems huacas lo estimaban ms que a cualquier otro. Hay gente que dice que, segn la tradicin, tambin Pariacaca era hijo de Cuniraya. Ahora vamos a contar dfin de Cuniraya Huiracocha. Segn cuentan, poco antes de la aparicin de los huiracochas, Cuniraya se encaminaba hacia el Cusco. Al llegar all, habl con el inga Huayna Cpac: "Vamos, hijo, a Ttticaca", le dijo. "All voy a iniciarte en mi culto" 108. Entonces le dijo: "Inga, dales instrucciones a tUS hombres para que enviemos a los brujos, a tOdos los sabios, abajo, a los confines de la tierra"109. El inga lo hi7.0 enseguida. Unos,hombres dijeron que reciban sus poderes del Cndor, otros del Halcn. Uno dijo que sola volar por el aire bajo la forma de golondrina. Entonces, Cuniraya les dio las instrucciones siguientes: "Vayan hacia abajo a los confines de la tierra. All dirn a mi padre llo que su hijo los enva para que les entregue una de sus hermanas". Asi, erhombri'\ que reciba sus poderes de la Golondrina se fue con los otros chamanes lll con la orden de estar de vuelta en slo cinco das. El chamn de la Golondrina lleg primero. Cuando comunic el mensaje que le haba sido encargado, el padre de Cuniraya le ntreg lo que haba pedido en una pequea taquilla, dicindole que no la abriera antes que Huayna Cpac mismo, su seor, lo hiciese.

"Pariacacapas Cunirayap churinsi" ispam inku. Chaymantam kanan Cumraya Huiracochap puchukasqanta rimasun. CunirayaS acqa Huiracochakun.a rikurim.unqanpaq Chaysi chaypi Huayna Capac mgawan nmanakurqan mspa. h.aku, Titicacaman; chaypi uqap kasqayra willasqayki" ispa. Chaypls lspa mrqan: "inga, runaykikta kamachiy brujokunakta ma hayka !acaqkunaktapaS ura tiqsiman kacanqanchikpaq" iptinsi ingaqa tuylla kamachlrqan.
ChaySi wakinnin runakuna kamasqa ispa Wakinsi "uqam wamanpa kamasqa kanl mrqan. wayanay pisqu pawaq kani" ispa irqan. ura tiqsiman; chaymantam uqap yayayra chunykim huk panantas apachiwanki' ispa willanki" ispas kunarqan ..ChaySl war.anaypaq kamaSqa runaqa wakinnin kamasqakunawan plchqa puncawllapI kuumuypaq rirqanku. Chaysi wayanaypaq kamasqa runataq awpaq cayarqan. Hina. kunaSqaI1ta willaptin huk huchuylla ttiquil/api "amam kayraqa kicarmkichu; kikin Huayna Capc apuraqmi kiearinqa" ispaS kunamurqan.

Ritos y tradiciones de HU4rochirf

Geratd Taylor

ChaySi chay runaqa a apamuspa acqa Cuzcoman cayachispa "ma rikuykusaq, irria kayqa" ispa kicarirqan. ChaySi chay ukupiqa huk seora ancha qullana sumaq rikurirqan. Chukchanpas crespo qurihina chika qullanan pachayuq rikchayninri ancha huchuyllas karqan. Chayhinakta rikuptin pachallas chay seoraqa chinkaripurqan. ChaySi anchallakikuspa Cuzcopi Titicaca isqanpi cayarqan. Chaysi "mana chayhina wayanaypa kama1lqa kankiman chayqa, kanallanmi wauchichiykiman; riy; kikillaykitaq kutiy" ispas kaarqan. Chaysi kutispa ataq apamurqan. ApamuspaS anpi mikuymanta upyaymanta wauptinpas rifl.laptin pachallas mesapas mantaSqa karqan, hinataq. Chaysi pichqa punawllapitaq cayachirqan. a cayachiptinsi Cunrayaqa ngawan ancha kusikuspa caskirqan. Chaysi manaraq ispa irqan: "inga, kay pachakta siqisun; uqari kay huk pachakta yaykusaq; qamri kay huk pachaktataq panaywan yaykuy; ama arn qampas uqapa1l rikunakusunchu" ispas pachakra siqispa rayarqan. Hinaspas chay cofrektaqa kiarirqan. Kicariptin pachallas chayqan pachapas iUanrqan: ChaySi chay inga Huayna Capac i!lqaqa "mana am kaymanta kutisaqchu; kayllapitaqmi kay ustaywan quyaywan tiYaSaq" ispaS huk runakta aylluntataq "qam riy; uqap rantiy 'Huayn a Capacmi kani' ispa Cuzcoman kutiy" ispas irqan. Chay pachaHataqsi chay seoranwan chinkatamurqan, Cunirayari hinallataq. Chaymantas chay Hayna Capac isqanchik wauptin hukpa1l hukpaS 'uqaraq' inakuspa apu kayninpaq taqwirirqan. Hinaptintaqsi Huiracochakunapas Caxamarcapi rikurimurqan. Kanankamapas chika simillaktam yaeanchik Cuniraya Huiracochap kasqanta. Wakinnin by kitipi manaraqmi qillqakuyra puchukanchikchu. Chay chaykunaktaqa by qipanpim rurasun71

Cuando se encontraba a poca distancia del Cusca, ese hombre que haba la hasta all, se dijo: "Voy a ver lo que puede ser" y la abri. En ellntenor aparecl'una seora muy elegante y muy hermosa. Su cabello er oro cres.P0; estaba vestida con ropa finsima y su tamao era minsculo. En en que la vio, la seora desapareci. As,. muy abatido, llg a Tlttcaca en la regln del Cusco. "Si no hubieraS recibido tus poderes de la Golondrina, en este mismo instante
para que te matasen. Ve! t misJ.11o debers regresar solo a las

tlerras baJas. Con estas palabras, Huayna Cdpac lo envi de vuelta. El chmn de la Golondrina regres a las tierras bajas y, despus de recibir otra vez el mismo encargo, lo trajo a Titicaca. En el de vuelta, cada vez que sufra hambre o sed, apenas lo deca, ya estaba tendIda la mesa y tambin cuando tena ganas de dormir bastaba que As, lleg con su encargo en slo cinco das. Cuniraya y el tnga lo reCIbieron con gran regocijo. Antes de abrirlo, Cuniraya dijo: "lnga, vamos a trazar una lnea aqu en el suelo' yo entrar en la tierra por este lado; por eSe Otro lado t entrars en la tierra mi hermana; t y yo no nos volveremos a ver". Al decir estas palabras, traz una raya en el suelo. Luego abri el cofre. Enseguida aquel lugar se inund de luz. Entonces, el inga Huayna Cpac dijo: "Ya no voy a regresar; aqu mismo me quedar con mi usra, con mi coya". Dio instrucciones a un hombre, miembro de su ayllu, dicindole: "T vete; vuelve al Cusca y di en lugar mo que eres . Huayna Cpac". En ese instante desapareci con su seora; Cuniraya hizo lo mismo. As, cuando ese Huayna Cpac de quien acabamos de hablar, muri, unos y otros, al la prioridad de sus derechos, lucharon para apoderarse de su seorol l2 AsI estaban las cosas cuando los huiracochas aparecieron en Cajamarca. Hasta ahora, stas son las nicas historias que conocemos sobre la existencia de C:uniraya Huiracocha. Todava no hemos terminado de narrar el resto de lo que . hiZO cuando andaba por esta-regin.p> haremos enseguidal13

77

76

Gerald Taylor

Rilos y tradiciones de Huarochir

Captulo 15 Kaymantam ikaynin captulo rimaSqanchikta Cunirayap Carhuinchumanta awpaq kaqantapaS o qipan kaqantapaS qillqaSunn
Cuniraya HuiracQChaqa ancha karqan. Manaraq manas kay pachapi imallapas karqanchu. Payraqsi urqukunaktapas sacakrapas . mayuktapall ima hayka animalkunaktapall ::map kawsanqanpaq. Chayraykuraqmi chay Cunirayakta Partacacap "payraqsi PariacacaktapaS kamarqan" ispa. "Mana paypa .chunn allquchanmanc karqan" ispam .. rukuy mku. Wakir:nm llaqrakunakraqa anchaS amawra kiyninpi allqucharqan !ma haykakrapaS ruraspa. Kaykunaktaqa qipanpim eurasun.
CaptuI&-16

Captulo 15 Aqu vamos a escribir sobre lo que hemos mencionado en el segundo captulo, es decir: si Cuniraya exista antes o despus de "
Dicen que Cuniraya Huiracocha exista desde riempos muy antiguos. Antes que l existiera, no haba nada en esre mundo. Fue l quien primero cre los cerros, los rboles, los ros y todas las clases de aniltUlle.s y las chacras para que el hombre pudiese vivir. Por ese motivo dicen que, segn la tradicin, Cuniraya era el padre a Pariacaca. Y toda la gente afirma que, de no de Pariacaca. Fue l quien haber sido Pariacaca su hijo, es probable que Cuniraya lo hubiera humillado. Se cuenta que, con su astucia, Cuniraya humillaba mucho a los "dems huacas locales realizando roda clase de cosas. Vamos a narrar estos hechos enseguida ll5 .

78

79

Captulo 16 Aqu vamos a escribir si Pariacaca, que naci de cinco huevos, tena hermanos o si Pariacaca era el padre de los dems 11 6
En el ocravo captulo ya nos referimos a la cuestin de si los que nacieron con Pariacaca de los cinco huevos eran todos sus hermanos o si los dems eran hijos de Pariacaca. Aqu vamos a escribir los nombres de cada uno de ellos. Como narramos en el dcimo cuarto capitulo, se dice que Pariacaca y los dems que nacieron de los cinco huevos, eran hijos de Cuniraya y que todos ellos a su vez posean numerosos hermanos!l7. Comenzando por el primero, sus nombres eran: Pariacaca, Churapa, Puncho y Pariacarco. No conocemos el nombre de uno de ellos. ACL-u{ qtLedar en blnco para para anotarlo cuando lo sepamosll8. " Se dice que Pariacarco permanece hasta hoy en la entrada de la regin de los ami para impedir que vuelva Huallallo Carhuincho. Tambin sealamos que Huallallo Carhuinch, seg dicen, no huy enseguida. Cuando uno de los que nacieron con Pariacaca, Churapa, entr en el territorio que hoy se llama Mullococha y lo transform en laguna, Huallallo, convertido en pjaro, el vuelo y huy de all. Luego entr en un cerro llamado Caquiyoca. Se cuenta que este cerro era una pea enorme. Huallallo Carhuincho se escondi all. Entonces, Pariacaca con los dems cinco hermanos casi arrasan la pea con sus rayos, ahuyentando de nuevo a Carhuincho. ste hizo surgir una serpiente enorme llamada amaru, un amaru de dos cabezas para que fuera nemst(D a Pariacaca. Al verlo, Pariacaca se puso furioso y clav un bastn de oro

Kaypim qillqaSun: Pariacaca pichqa runtumanta yuriq wawqiyuqchw karqan; kayri Pariacacachu paykunap yayan, chaychayta
am ari pusaqnin capltulopi unancharqanchik: Paracaca pichqa runrumanra yurimugpa wawqiyuqkamachus karqan; kayri wakinninkunaqa churinchus karqan, chaykunakta. Chaymantari paykunap sapanp! sutmtan qillqaSuntaqmi. Kay pichqa runtumanta yuriq [cunkatawayuqninl capltulopipa'S rimarqanchik Cumrayap chunns! mspa, hinataqsi paykunaqa wawqiyuqkama karqan. Kaykunap surinmi awpaqninmanta: Paracaca, chayrnantam chaymantam Puncho, chaymamam Paracarco. Huqintam mana yacanch!kchu. Kaypim qiparin blancopi yaeaspa euranqanchikpaq [Sullea lllapa]73. Chaymanta kay Pariacarco isqanchikSi kanan Antiman yaykunapi "Huallallo Carhuinchoe kutimunman" ispaS kanankamapaS tiyan. ChayrawanpaS unancharqanchikmi ari: kay Huallallo Carhuinchuri manaraqsi" tuyllaqa mitikarqanchu. May pacham chay Mullococha" isqanchikra Churapa Pariacacap huqin yaykuspa queaman rukuchirqan, chay Huallalloqa pisquhina pawamurqan. Chaysi huk urqu Caqu1)loca suuyuq urquman yaykurqan. Kay urqus ancha harun qaqa. Kay ,HuallaJk; c.arhu!ncho pakakurqan. Chaymamas kanan. 11Iapapayaspa p:chqa wawqinkunawan ancha nanaqta illapaspa nacqa qaqaktapas tumchlspa "
A

Ritos y tradicirmes de Huarochirl

Gerald Taylor

chaymanta mitikachirqan. Chaysi chay Huallallo Carhuinchoqa IlUk hatun machaqway amaru sutiyuqta "Pariacacakta tapyanqa" ispa iskay amarukta lluqsichimurqan. Chaysi Panacacaqa chayra rikuspa huk tawnanwan ancha pifi.aspa awpi wasanpi tuksirqan. Chay pachallataqsl chay amaruqa chirayatqan, rumiman a tukurqan. Chay chirayasqa amarus kanankamapas hanaq Caquiyuca sutiyuq anpi utilla rikurin. Chay amaruktas Cuzco runakuna, mayqin runakunapas yaeaqninqa, hampipaq rumiwan takaspa urmayninta apakun "mana unquyman eayasaq" fi.ispa. Chaymantas chay Huallailo Caruincho a Caqyoca qaqamant:. mitikuspa huk wayqu Caqu,iyocahuayqui isqa wayquman yaykurqan. urqu Pumarauca sutiyuqta chayHuallallo si<f.l.spa "kaymanta kay Panacacakta qmcasaq mana kayta pasamunqanpaq" ispas huk uritu caque sqakta rikrantapal chukrichispa sayachirqan. ChaySi chaytapas Pariacacaqa huk rikranta yanqa pakrispa chay caquektari rumiman a chirayachispa yallirqantaq. a yalliptinsi Huallallo Carhuim;:hoqa mana a ma kallpaUanpas kaptinsi iqman mitikarqan. Chaysi Pariacacaqa wakinnin wawqinkunawan tukuynm qatirqan. a Antiman yaykuptins huk wawqntaqa Pariacarco74 chay Antip punkunpi saqimurqan "paqtae kutimunman" ispa. Chay Partacarcos kanan huk urqutaq ancha rasusapa tiyan. Kay [Huallallok]ta75 pie muchan, chaytaqa manam yaanchikchu. lchaqas am ari isqunnin captulopi rmarqanchik "allqukta kananqa mkuchun runa mikusqanrayku; chaytari Huancakuna qarachun" isqanta.

en medio de su lomo. En ese mismo instante, el amaru se convirti en piedra. Se dice que, an hoy, se puede ver muy claramente a este amaro petrificado en el camino llamado de Caquiyoca de Arriba. La gente del Cusco, y todos los que sa?en de eso, golpean a este amaro CQn una piedra y llevan consigo como remedIO los pedazos que se desprenden en la creencia que los protegern de la enfermedad. ' . . Huallallo Carhuincho, a.rJiiiifde fa pea de entr6 en una quebrada llamada Caquiyocahuayqui. Entonces subi a un cerro nombrado Pumarauca. All hizo surgir a un loro llamado caque e hizo que amenazara a Pariacaca con sus , alas puntando con ellas como si fueran lanzas. Crea que de esa manera iba a crear una barrera para impedir que Pariaca pasara ms all. Sin esfuerzo, Pracaca le quebr6 un ala y convirti6 al caque en piedra. As lo venci6 a Huallallo. Como Huallallo 'Carhuincho qued completa:nrente sin fuerza, huy6 hacia la regin de los anti. Pariacaca lo persigui6, acompaado de todos sus hermanos. Por haber HuaUallo entrado en el territorio de los anti, Pariacaca dej6 a uno de sus hermanos llamado Pariacarco l19 en la puert'8. de los anti para impedirle regresar. Dicen que ese Pariacarco an permanece all en forma de ungran nevado. No sabemos quienes adoran a Huallallo Carhuincho. Pero. en el noveno captulo, , ya narramos lo dicho por Pariacaca: "Por haber comido hombres, que coma ahora perros! y que los huanca se los den de comed".

80

81

Captulo 17
Ahora vamos a contar cmo, despus de dejar a su hermano llamado Pariacarco en la puerta de los anti, Pariacaca regres6 aqu. He aqu el relato. Ya hemos narrado otras historias que cuentan sobre l, inclusive la de como empez a hacerse adorar. que nos hemos olvidado de contar. Se dice que, cuando termin6 de luchar contra sus enemigos, regres6 con los dems hermanos a este cerro que llamamos de Pariacaca. All hay un nevado llamado Huamayaco que nadie puede escalar. 1\lglln,os hombres dicen que este cerro es el santuario de Pariacaca. Despus de la a:aiici6rl de los huiracochas, al mirar ese nevado desde el cerro Incacaya al que ya nos hemos referido, la gente deca: 'Wl est Pariacaca". Pero, segn la tradici6n, Pariacaca mismo se encuentra ms abajo, en el interior de una pea. Cuando entr con los dems hermanos en esa pefi.a, dijo: "Voy a quedarme aqu; desde aqu ustedes me adorarn" y all en esa pea se estableci como huaca local.

Captulo 17

Kananmi rimasun, a wawqnta Pariacarco sutiyuqtasaqimuspaAntip imanam ataq Pariacaca kutmurqan, chayta. Kay simiri Nam waknninsimi rimasqantaqa muchachikuypaq qallarisqantawanpal nmarqanchlk, ichaqaqa huk simiktataqmi qunqarqanchik. a atikuyta puchukamuspas waknnin wawqinkunawan kutimurqan kay Pariacaca isganchik urquman. Chaypis huk urqutaq rasusapa mana lluqaypaq utiyuq urqu. Kay urquktam waknnin runakunaqa "chaymi Pariacaca" iku ispataqmi. Qipanpi Huiracochakuna rikurimuptinp3.g kay lncacaya isqanchikmantapas chay urqu rasukta ril<:uspa "chaymi Pariact1;Ca" ispa irqanku. Kikn Pariacaca isqaqa u'taiqhukqaqapitaqsi tiyan. Chaypitaqsi wakinnin waviqifikunapaS chay qaqa lsqanehikmn yaykuspas "kaypim tiyasaq; kaytnantam'Ihchawank" fi.ispa WaY'qa&apillattachak:urqan.

"1-' .

GeTtl/ TayloT

Ritos y tradiciones de Huarochirl

Chaymamam isqanchik huk 'urqu Huamayaco sutiyuq urqukca "casusapas" ispa chaysawaS a Ancimama kutimuspa samamurqan. Chaymamas kanan tukuy Tahuantinsuyo runakunakta qayachirqan manaraq ingapaS yurimuptin ancha awparaq. Chayhina a runakuna tukuynin huunakumuprinsi payra huacsara kamachirqan. Kayra uyarispas a inga rikurimuspapaS paypas huacsa riyarqan ancha yupaychaspa. Chay pacha, imanam "huunakurqan" inchik Tahuantinsuyokta, chay pachaS Carhuinchuqa mana traicinninta qunqaspa huk hugi. sutiyuqta chay kikin urqu tiyasqanpi rikurichirqa.n "kay Panacacakra rapyanqa" ispa.

Por un nevado alto y hermoso, descans en este otro cerro que acabamos de Huamayaco en su camino de regreso de los anti. All, en tiempos muy antiguos, antes del nacimiento l2o del inga, convoc a todos los hombres del Tahuantinsuyo. Cuando todos estuvieron all juntos, ense a sus huacsas [as normas de su culto para que lo adorasen. Despus de la aparicin de/ inga, ste tambin,-a1 oir hablar del culto de Pariacaca se convirti en su y tuvo a este huaca en gran estima. En aquella --como diJImos-la gente del Tahuantinsuyo se haba reunido conforme a la orden de Pariacaca, Huallallo Carhuincho, que no olvidaba su traicin hizo aparecer un animalllamado'hugil2l en ese mismo cerro donde se su santuario. Crea que el hugi iba a ser nefasto para Pariacaca. Inmed.ia.tamente despus de su aparicin, el hugi huy debajo de la tierra. Al sobrevlVlr, e;l hugi habra podido perjudicar en algo e/culto de Pariacaca122. Por eso, a los hombres del Tahuaminsuyo que capturasen al hugi. As, todos lo pemgUleronJ'ero, de ninguna manera se dej capturar. Aunque Pariacaca lo atac con sus rayos, con su lluvia, no muri. Finalmente, en un lugar muy lejano, un de los checa, del ayIlu de los cacasica, lo captur. Entonces, un quinti le dIJO: Hermano, ya lo capturaste. Eres muy dichoso. Slo con la cola hazte una huayra y ponte en camino. Voy a llevarme la carne". El checa acept. Ese. quinti se fue por camino. "Fui yo quien lo captur, padre" le dijo a PaClacaca. Entonces, ParIacaca, muy contento, le mostr su estima. El nombre de quinti era Chucpaico. Despus, cuando lleg el checa trayendo slo la cola, Panacaca a Chucpaico con gran odio: "A causa de la mentira que me has contado, a ti y a tus hijos les dirn: Quimihuanca123 'luchen entre ustedes hediondos!". 1 , Fue el mismo Pariacaca quien dijo a los del ayllu Cacasica, a los huarcancha y los llichiccancha: "Ustedes, por haber capturado al hugi, sern yacas. Los escuchar slo a ustedes, har caso a todo lo que me digan. Los dems hombres l? a ustedes todo lo que quieran decirme" y les dio el nombre de Namcacanca gmonres, ellos rambin fueron yacas. El de yaca de los concha .tambin les fue atribuido por el propio Panacaca. Su nombre era Huatusi. De la misma manera, los yacas de todas las comunidades recibieron sus nombres de Pariacaca. Estos son los detalles que recordamos de lo que nos habamos olvidado d narrar con respecto a Pariacaca.

82

Chaysi chay hugi isqanchikqa tuylla rikurispa pachaman mitikamurqan. Chaysi chay hugi kawsaSpaqa imaktapaS Pariacacap kawsayntnta qi&mmantaqsi karqan. Chayraykus Tahuantinsuyo runakunakt chay hugi isqakta "hapimuy" ispa kamachirqan. Hina kamachiptinsi tukuy hinantin runakuna qatirirqan. Manataqsi hapichikurqanchu. Panas Pariacacaqa illaparqan ramyarqan. ManaraqSi waurqanchu. ChaySi ancha karupiraq huk runa kay Checamanta Cacasica ayllu hapirqan. Chaysi huk Quinti runaqa "wawqi, am hapinki; ancha kusiyuqmi kanki; qamqa chay cupallanra wayrallispa riy; kay aychantaqa uqa apasaq" iptinsi "allim" irqan ispataqsi. Chay Quinti runaqa huk ama rispa "uqam, yaya, hapimuni" ispa willarqan. Chaysi ancha kusikuspa yupaycharqan. Kay Quinti cunap sutinmi Chucpaico suriyuq karqan. Chaysi qipanpi a cupanta cayachiptinqa Chucpaicokta "qamqa chay llullawasqaykimanta 'Quintihuanca maqanakuy, asna[y]kuq'76 isunkim churiykikunaktapaS" ispa millaypi anyarqan. Chay pachas kay Cacasica ayllumanta Huarcancha Llichiccanchamanta kikin Pariacaca "qammi chay kanki; qamllaktam ima willawaSqaykikrapaS uyarisqayki; wakinnin qamrara'!,mi uqakt: willaypaqpas uyarichisunki" ispaS sutintapas "Namca kanqa, Namcaparya ispa sutiyachimurqan. Chaymantas paykunapa!l yaca karqan. Conchakunari hinataqyacanpa sutin kikin Pariacacap Huatusi suriyuq karq'!n. Hinaraqsi tukuy llaqtankunapi yacakunai:a' Pariacacap sutinchaSqan.Kay chikakram qunqasqanchikta yuyarinchik Pariacacap kaSqanta.

83

RilJJs y tradiciones de Huarochir

Gerald Taylar

Captulo 18
amariingapPariacacaktayupaychalqantahuacsatiyaqaneawanpaSrimarqanchik. Pay ingaeaqsi kamachirqan "hanan Ytluyo rurin Ytluyomanta kimsaeunka Pariacacakea pura killapi Servichun" ispa. Chaysi chaykama kimsaeunka runa sel'l!irqan eunkapichqayuq puneawmantakama qaraSpa mikuchispa. -- l:ta:yi huk puncaw.qa huk lIarnawan Ytlurihuanaca sutiyuq llamanwan mucharqanku. Chayli chay kimsacunkamailta huqin UakwaS Quita Pariasca sutiyuq runaqa, may. pacham chay kirnsaunka runakuna atinea sunqunta llamapmanta rikurqan, chay pacha ispa irqan: " atac, manam alfichu' pacha, wawqi; qipanpiqa kay Pariacaca yayanchik purumanqaraqmi" ispaS rimarqan. Chayli chay wakinnin runakunaqa qasim rimanki; allim; imaktam 84 qam yacanki" ilpas irqanku. Chaysi hukninqa "sa:y, Quita Pariasca, imamaneam qam unanchanki; kay sunqunpiqa ancha allikeam Pariacaca yayanchik riman" fiilpa iptinsi payqa manas sunqunta rikuypaqpaS qayllaykurqanchu. Karullamanra qawaSpataqsi ima Chaysi rimaSpapaS "kikin Paiiacacam fiin, wawqi" ispaChaykunaktapaS ayirqan. Chayli millaypikama chay Quita Pariascakea irqan: "Ilakwal asnaq runa, imakram chay yacan; yayanchik Pariacaca Chinchaysuyo fiisqa maykama runayuqmi tiyakun; chaychu purumanman; imaktam chayqan runaqa yaean" ispaS ancha pifiaSpakama fiirqanku. Kay fiisqanmanea ancha pisi puncawmaneataqsi "am Huiracocha Caxamarcapi . rikurimun" iqra uyarirqanku. Chaymaneam kay ChecamantapaS Tamalliuya Caxalluya sutiyuq Cacasica ayllutaq chay Pariacacap yanan tiyasqa. Chay pachas Pariacacapi kimsaunka _sacerdotekuna tiyaspa kay Caxalliuya Tamalliuya sutiyuq tukuyninmanra yuyaqnin karqan. Chaysi Huiracocha chayman cayaspaqa "kay wakap qullqin pachan maymi" ispaS tapurqan. Chayli paykunaqa manataq willakuytamunarqanchu. Hina kaptinsi Huiracochaqa pifiarispa uqsakta tawqarichispa Caxalliuyakta rupachirqan. Chayli a patmanea uqsa rupaptinsi wayraqa pukurimurqan. Chayli ancha fiakarisparaq chay runapas kawsarirqan. Chay pacharaqsi chay pachankunakta iman haykanrapaS Huiracochaman qurqanku. Chay pachaS tukuynin runakuna "ancha chiqantataqmi iwasqa kanchik chay llakwaS Quita Pariasca, wawqi; haku chiqirisunraq; mana am allichu pacha" fiispaS tukuynin llaqtankama chiqirimurqan. Chaysi kay Checamanta rupaSqa runapaS a alliYaSpa huk Pariacacap churinra Macahuisa77 sutiyuqta aparispa Quintip llantanpi Limca sutiyuq lIaqtapi ayamurqan. Kaykunaktam kay qipan

Captulo 18
Ya hemos .hablado de cmo e! inga tuvo en estima a Pariacaca y rambin de cmo se hiZO su huacsa. Se dice que fue tambin e! inga quien orden a treinta hombres de Hanan Yauyo y de Rurin Yauyo servir a Pariacaca durante e! perodo de la Segn esas instrucciones, treinta hombres le servan a partir de! declmo qUinto da de! mes, ofrecindole comida. . Un da lo adorando con e! sacrificio de una llama nombrada Yaurihuanaca. Cuando los tretOta hombres estaban mirando e! hgado y e! corazn de la llama, uno de ellos, un lIacuas llamado Quita Pariasca, dijo: "Ay de nosotros! La suerte. no es buena, hermanos..En e! futuro nuestro padre Pariacaca ser abandonado". los dems hombres dijeron: "No es cieno. Dices cosas vanas. Los augunos son buenos. (Qu sabes t?".
de presentes le dijo: "Oye Quita Pariasca, (cmo justificas tu interpretacin,? padre Pariacaca nos est sealando cosas muy buenas en corazon . Olr. estas palabras, Quita Pariasca ni siquiera se acerc a el .. de un poco lejos, lo interpret. Luego habl, refueandolos: Es Panacaca mismo quien nos lo dice, hermanos".

85

Llenos de odio y le dijeron a Quita Pariasca: "Qu puede saber un llacuas,. hombre hedIOndo? Nuestro padre Pariacaca, en todos los confines del Chmchaysuyo tiene hombres a su disposicin. Acaso podra l quedar abandonado? Qu puede saber ese hombre malvado?".
das despus, oyeron decir que los buiracobas ya haban aparecido en CaJarnarca. .

__,_

Haba un checa del ayllu de los cacasica llamado Tamalliuya Cashalliuya que era yana de Pariacaca. Se dice que, en esa poca, Cashalliuya Tamalliuya126 era e! ms anciano de los treinta sacerdote;; presentes en el santuario de Pariacaca. Cuando llegaron los buiracocbas, preguntaron dnde estaban la plata y la de este huaca. Pero ellos no quisieron responder. Por eso, los buiracocbas y quemaron a Cashalliuya. Cuando la mitad de la paja se habla quemado, el a soplar. As, 'an sufriendo mucho ese hombre sobrevivi. Esta vez pues, dieron las ropas y todas las dems del huaca a los buiracocbas. Entonces los h?mbres dijeron: "Fue en verdad muy cierto lo que nos cont e! lIacuas Quita Panasca, hermanos. Vainos a dispersarnos. Ya la suerte no es ms favorable". Y as se dispersaron todos hacia sus comunidades. Cuando este hombre de los checa, que haba sido quemado, se san, se fue de all llevando consigo a hijo de Pariacaca nombrado Macahuisa 127 Lleg a una comunidad llamada Llmca en el territorio de los quinti. Vamos a hablar sobre estos hechos en el cap{tul siguiente.

capttulopi rimaSun.

Cernid Taylor

Ritos y tradiciones de Huarochirl

Captulo 19
Kay Macahuisa Pariacacap churinsi awpa inga kaptin awqaman yanapanqanpaq apaytukurqan. Amaya Xihuaya sutiyuq Ilaqtakunas manataq atichikurqanchu. Chaysi ingaqa mana atichikuptin Pariacacakta churinta maarqan chay Amaya Xihuaya runakuoakra atipay[paql. ChaySi kay Macahusa suriyuqta qurqan. Kayta apaspas tuyUapuni atimurqan. ChaymantaS ingakunaqa aStawanraq Pariacacakta yupaycharqan qurikrapas hayka pachankunakrapaS quspa. Watanpi chay kimsacunka yanankunapaqpas sarakta kukakta ima haykaktapas lIaqtaokunamanta quchispas kawsarqan. Chayhina kaptinsi, aqa inchik hina, Huiracochakuna cayamuspa tukuy iman kaqtapas tukuy qicupurqan. puchuqninkunaktas qipanpi wauq don Sebastidn tukuyta rupachichirqan. ChaymantaS, imanam aqa inchik, chayhina chay Caxalliuyaqa Lmca Haqtapi tiraSpa chay Macahusa isqakta hatallispa ancha yupaychasqa achka wata tiyarqan. <l achka watamantam kanan kay Checakuna chayhina all kawsasqanta uyarispa "kayman chay Macahuisakta apamuchun" ispa kaarqan don Juan Puyputacma wauq kutaka kaspa. Chay pachaS chay Caxalliuya machu rupaSqa kayman suqta runa churiyuq chay churinkunawan hamurqanku. Chay pachas kaypi -digo Llacsatampopi- cayamuspa ataq "yaya Macahuisa, allichu kay lIaqtapi Checa runakta waqaychanki" iipa huk lIamawan willaptinsi, imanam Huauyacancha isqa, maypim chay lIakwaspas Quita Pariasca isqa rikurqan, chayhinallataqsi karqan. Chaytapas chay Caxalliuya Tamalliuya isqa a churinkunapas qulluptinraqsi kikinpaS a wauypaq kaspas "chayhinam cayamuptillay karqan" ispa rimarqan, porquecayamuspa "pachaqa ancha allinmi; mana am imapas watiqay unquypas kanqachu" ispas irqan. Chay pachamantataqsi kay Macahuisakta kay Ilaqtapi hatallirqanku pura kil.la isqapi tukuy Checakuna ayllunpi ayllunpi servispa. Huk tutallaqa tukuynm qari warmi huulla paqarikuq karqan. a paqariptinmi kanan quwinwan imanwanpas sapa runamanta qukuq karqan "yanapaway; kay llaqtakta qammi waqaychanki; ima hayka unquykunaktapas gammi alliyachiwnki" ispa:

Captulo 19
Se este Macah UI'sa, h"IJO d e Panacaca, . fu dice II que, antiguamente, en tiempos de! inua O' , e evado a la para ayudarle a vencer a sus enemigos. Las comunidades de y los s.hlhuaya no dejarse conquistar. Por eso, el.inga pidi a Panacaca le diera a de sus hiJOS para vencer a los amaya y los Entonces, Panacaca le dIO a su hijo llamado Macahuisa Llevnd I . venci enseguida. . o o COnsIgO, Despus de ello, los' ingas tuvieron en an mayor estima a Pariacaca. Acostu:nbraban darle oro y toda clase de ropa y mandaron que todas las comumdades que les estaban sometidas enviasen una vez al ao maz' coca d I d ' ti d . al' ' yto as as emas o ren as ntu es para los tremta yanas dedicados a su culto S' d ' d'" h . len o aSI, como IJlmos ace poco, llegaron los huiracochas, le todo lo posea. Ms tarde, e! fallecido Don Sebastin mand quemar todo lo que habla sobrado de las pertenencias del huaca.

86

como dijimos hace poco, cuando Cashalliuya resida en la de Llmca, guard ba!o su custodia a Macahuisa y all permaneci muchos aos, gozando de gran estima. Muchos aos despus, cuando el fallecido Don Juan era los checa oyeron cmo Limca haba prosperado. Por ello, allt emlsanos para que trajesen a Macahuisa a su tierra. Entonces, Cashalltuya, el viejo que haba sido quemado, vino aqu con un grupo de seis hon:bres, ,cada uno de ellos acompaado de sus hijos respectivos128. Cuando lleg aqul-dtgo L1acsatambo-, le pregunt otra' vez al huaca: "Padre Macahuisa, bien a los checa de esta comunidad?" y le sacrific una llama. Este celebr de la misma manera que el de Huayacancha, donde e1l1acuas QUita Panasca haba visto el presagio acerca de Pariacaca lZ9
los hijos de Cashalliuya ya l mismo a punto de mom, ., record I aquel presagio y diJ'o: "As pas apenas lIegu"130 . n en esa OcaslOn, e huaca haba dicho: "La suerte es muy favorable; ya no pasar nada; no habr ningn sortilegio, ninguna enfermedad".
A partir de aquella fecha, tstodi'ron a Macahuisa en este pueblo y durante el perodo de la luna llena, todos los dieca lo servian, todos los por turno. Durante una noche sola, todos, hombres y mujeres, velaban juntos hasta el :roa,necer. Al amru;ece:, cada le ofrendaba cuyes y otras cosas y le rezaba as: 'Ayudame. Eres tu qUIen custodia a esta comunidad, eres t quien nos sana de toda clase de enfermedades".

RiUis y tradiciones dJ: Huarochr

Gera1d Taywr Chaymantam kanan Limca isqanchik llaqtapiqa anchapuni servisqa tiyarqan. Yamlaca suciyuq cakrakta tukuy huk waranqa Quinti isqa kallpapurqan chay Macahuisa upyanqanpaq. Chaysi' chaypi kaq runakunari anchapunitaq rico tukurqan imanwanpa haykanwanpa. ChaytaenvidiaSpas kay Checakuna wauq don Jan Puyputacma Casal/iuya ayllun runan kaptin "kayman apamuchun; imapaqmi runap llantanpi chay chika alli wakakta hatallin" ispa kacarqan. Chay pachamantataqsi kaypi tiyarqan. Chikallaktam kay Macahuisapta yacanchik. Se dice que, cuando Macahuisa se encontraba en la comunidad de Limca, estaba muy bien servido. Una huaranca de los quinti cultivaba una chacra llamada Yamlaca para que Macahuisa tuviese chicha para beber. Entonces, los hombres que vivan all se volvieron excesivamente ricos, no faltndoles nada. Por eso, estos checa los envidiaban y, puesto que el fallecido. Don Juan Puyputacma era miembro del mismo ayilu de <::ashalliuya, enviaron emisarios para q!le trajeran a Maca:husa aqu. "Por qu conserVan un huaca de ,tamao valor en un poblado de gente comn?", decan. Y se dice que el huaca se qued aqu desde entonces. Eso es roda lo que sabemos sobre Macahuisa. . "

88

Captulo 20 Kaymantam Uocllayhuancupap kawsaynin qaUarin; kanan qipanpi puchukaSqantawanmi qillqSun Kay Llocllayhuancupa isqanchik wakas Pachacamacpaq churin karqan .. Kay waka rikurimusqantas huk warmi Lantichumpi sutiyuq Alaysatpa ayllu tanrqan
caktakta uryakuspa. Chaysi huk mita awpaq aspispaqa "ma<: kayqa" ispas pachallanpitaq wischurqan. Chaysi ataq huk pachakta aspipaqa chay kikin awpaq tariSqantataq tarirqan. ChaySi "kayqa ichapas ima waka" ispas "yayaykunakta rikuchimu!laq ayILuykunaktapa" ispas apamurqan.

Captulo 20 Aqu empieza la descripcin de las costumbres asociadas al culto de Llocllayhuancupa. Enseguida describiremos cmo se celebraba este culto y cmo fue que acab
Se dice que el huaca que llamamos Llocllayhuancupa era hijo de Pachacmac. Al este huaca, fue encontrado por una mujer llamada Lantichumpi del ayllu Alaysatpa mientras ttabajaba en su chacra. La primera vez que lo desenterr, se pregunt: "Qu puede ser esto? y lo arroj al suelo en el mismo lugar en donde lo haba enconttado. Entonces, al escarbar en otro sitio, encontr de nu:;o que haba desentertado antes. "Quizs ste sea algn huaca , diJO YdecldlO llevarlo para mostrarlo a sus padres y a los otros miembros de su ayIlu. Haba en aquella poca, en la comunidad de Llacsatambo, otro huaca llamado Catiquillay, emisario del inca. Este Catiquillay sola, sin esfuerzo, hacer hablar a cualquier huaca que no supiera hablar. As hizo hablar tambin al huaca llamado Llocllayhuancupa, preguntndole: "Quin eres? Cmo te llamas? A qu fin has venido?":iSntonces, el otro respondi: "Yo soy el hijo de Pachacmac, del que hace temblar la tierra y mi nombre es Llocllayhuancupa. Mi padre me ha enviado para custodiar a esta comunidad de los checa'.
, ,
/

89

Chaysi chay pacha huk wakataq inkap kacan Catiquillay suriyuq chay llaqtapi Llacsatambo isqapi karqan. Kay Catiquillay isqanchikSi yanqa ima hayka waka mana rimaqtapas rimachiq karqan. ChaySi kay Llocllayhuancupa isqanchik wakatataq rimarichirqan ispa: "pim kanki; imam sutiyki; imamanmi hamunki" ispa. Chaysi "uqaqa pachakuyuchiq Pachacamacpac churinmi kan; sutiypa Llocllayhuancupam; yayaymi kay Checa llaqtakta 'waqaychamuy' ispa kaamuwan" ispall irqan. Chaysi runakunaqa ancha kusikuspa "allim kay llaqtapi tiyachun uqaykukta waqaychawa!lpa" iSpas chay kikin tarimuqpa wasinpi huchuylla kancan kaptinpa atawan hatunyachispa tukuy C'hecakuna Huanri ChauuKunawanpas tukuynin ancha manchaspa chaypi wasinta kancanta allicharqanku.

"" ' \

Entonces, la gente se regocij mucho diciendo: "Que se encuentre bien en este pueblo mientras nos proteja!". En la casa de la misma persona que lo haba exista una pequea cancha. Todos los checa as como los huanri y los chautl, todos, agrandaron esta cancha y prepararon el sitio para que fueradigno de ser la casa y la cancha de Llodlayhuancupa a quien tenan en gtan veneracin.

GeralTaylor

Ritos y tradiciones de Huarochir

Payta serviypqri pura killa isqapi ayllu ayllumama Allauca qullanamuptin "yaykusun" ispas kamachinakurqan llamamapas quspa. Kay pura killa isqanchikeam paykuna am "cayana" inku. "Paymi cayan" inku. Kay"cayay" isqanchikpis awpa pachaqa chumpruco huaychau ahua isqakunaktacurakuspa takiq karqanku, imanam Pariacacap mitanpipas'curakuq karqan chay chumpruco huaychau ahua isqakta, cl1ayhirrn. Kay isqanchikchayhinas achka wataservirqanku. ChaySi chay Llocllayhuancupaqa huk mita mana alli serviptimaqc, Pachacamac yayanman kutirqan chinkarispa. Chayili chayhinakta rikuspa runakunaqa ancha llakispa chay, may pacham awpaqlla tarirqan Lantichumpi igqanchik, chaytapaS allichagpa huk usn"tikta pirqaSpa maskarqanku. Chaysi atlq mana tarispa Pachacamacman tukuy yuyaq-runakuna Ilainantapas quwimapas roa vestidontapas kamaripuspa rirqanku. Chaysi yayama ataq muchaspa kutichimurqan. ChaySi aStawanraq renovaspa mucharqanku llamakamayuqnimapas kamachipuSpa. Kay llamaktaS Sucyahuillca isqapi michirqanku "Pachacal1}aq>aq llaman mi" ispa. IngapaS kayta kamachirqantaqsi. ChaymamaS, imanam ayllu ayllu isqanpi cayarqan, chayhina kaY wak:akta wiay wata servirqanku. Ima hayka unquykuna hamuptinri payta uyarichispa all kayta maaspa ima hayka llakikuy putikuy kaptinpaS awqa hamuptinpas pacha kuyumuptinpas "yayanmi pian" ispas runakuna ancha manchatqan. Saraktari ingap saranta sapsikunamamaS qurqan upyanqanpaq. ChaymamaS ataq huk padre Cristbal tk Castilla kay reduccinpi kaSpa kurak:ari .don Gernimo Canchoguaman kaspa ancha chaykunakta ciqiptin mana a mucharqanchu. Chaysi ataq awpa hatun sarampin hamuptin ima hayka muchakuytapas qallarirqanku. Kurak:a isqanchikri "paymama kaean" iqhina mana a rimapayarqanchu putum wasipi upyaptin. Chay pachataqsi kay wakap wasinpas ruparqan paykama aios-munaptin. Chaymantam kanan don Gernimo wauptin chay pacha don Juan Sacsalliuya kurak:aman yaykuptinqa kikin kurakapas huacfa kaptin tukuy runakunapaS, imanam awpa pacha kawsarqan, chayhina kawsayta, a qallarirqanku Llocllayhutmcupakta, chaymanta Macahuisaktapas eaYaSpa, chaypi paqarispa upyapa. Kananmi seor doctor Avila paypaqpredicacinninpi wakinnin runakuna diosman kutirispa chaykunakra amacharqanku. Mana huk runa dosman chiqa sunqukutiris.pa kaykunakta "supaymi" isN iptinqa ichapas unayraq chayhina karqan. Kay simiktam kay qipanpi uyarichisun.

Para servirle, se organizaban de manera que cada ayUu, al empezar por los allauca, fuera por turno a su santuario durante el perodo de la luna llena y le sacrificara una llama. Llaman a esra fiesra de la luna llena la Chayana (la Llegada). "Es l quien llega", dicen. Segn la tradicin, antiguamente, en la fiesta de la Llegada de L10dlayhuancupa se vestan con el chumpruco y el huaychau ahua, como hacan tambin durante la de Pariacaca, y celebraban un baile.

90

sirvieron de esa manera muchas aos. Una vez, quizs porque no lo servan bien, L10dlayhuancupa desapareci y volvi donde su padre Pachacmac. Al darse cuenta, la gente, muy afligida, lo busc y, embelleciendo el sitio en donde Lantichumpi lo haba encontrado por primera vez, le construy un asno. Como no lo encontraban, todos los hombres adultos fueron al santuario de Pachacmac despus de haberle preparado ofrendas de llamas, cuyes y toda clase de vestidos. As nuevamente a su padre, cOl1siguieron que Llocl4jhUi:mupa volviera a la comUnIdad de los checa. y con celo renovado, lo adoraron: ,tdava ms y dieron rdenes a sus past res de llamas para que cidaserilasUa'n\S"dedicadas a su culto. Pastoreaban estas llamas que eran las llamas de Pachacmac. Fue el ingaquieriJesideno' hacc:Ho. "" ,', "

91

ser;an a est.e huaea todos los abs. dearlln en arllu. SI habla cualqUIer enfermedad, le SI estaban o preocupados por vena o la temblaba, crean que Sil padre, P,lc1act1fac, estabaen6jido i por .estos lo veneraban ,,' in,ga. culnvado en las tierras comunales; as tena ':. ',,' , '
En la poca en la que un cierto padre Cristbal de sehi<:;ontrabaaqu en esta reduccin y el curaea era don Gernimo Canh'6.guamii; c6mt:irnIJs aborrecan. cosas, la gente ya no lo adoraba. la gran epidemIa de sarampin, volvieron a practica:it<;iaosloftitos asbcia'dos' ' con su culto. El curaea, como si creyese que la en\:iidi por Llocllayhuancupa, ya no les amonestaba cuando " tambin en aquella poca cuando la casa de este , : curaca?) porque era la voluntafi D"ios. f,', .:':: '. . ',' Despus, cuando don Gernimo muri y don Juan las ' funciones de curaea, por ser el curaea mismo huacsa., toda la celebrar de nuevo sus antiguas costumbres, frecuentando 'tirilo"elsahtu,d9 de L1odlayhuancupacomo el de Micahuisa, velando hasta ef : ,,' Ahora bajo la influencia de la predicacin del seordoq{ de la gente ha vuelto a Dios e impide estas prcticas. vuelto a Dios con un corazn sincero, dicindoles es posible que hubieran seguido con estas costumbres durante mucho tiempo todava. Contaremos su historia enseguida.

Gtra/d TayJr

Ritas y tradiciones t Huarochirf

Huk runam don Cristbal Choquecasa .sutiyuq -yayanri a isqanchik don Gernimo Canchoguaman wauq- kay runam h uchuyllanmantaqa all kawsakuq karqan yayanpas chay wakakunakta ancha Ciqiprin. Ichaqa kay mana alli supaypaq lIullaykusqan waunanpiqa kay huchaman urmarqanmi. mana alli supay machukunap 111;lllakusqan a wauypaqri confisakurqanrm. Chayraqa Dips apunchiktaqe yaan maypi WqantapaS. Kay isqanchikpaq churinmi ari don Cristbal kanan kawsan. Kaymi huk mita kay supay Llucllayhuancupa isqanchikta rikurqan awinwan paypaq yayan wausqanmanraqa a isqanchik mana all supay machukunap llullaykusqan Wpa. Kay simiri kayhinam. Kayra rimaypaqqa awpaqraqmi don Cristbal juramentokta mucharqan "kaymi [cruz]" ispa. . Huk tutas don Cristbal chay Lloc/layhuancupap wasinman rirqan chaypi sipaSnin kaptin chay wakaktaqa a haqispa mana a aSllapas chaytaqa yuyaspa. Chaysi a chay wa8pi eayaspa ispakuypaq chay huchuylla raqay yvasillaman yaykurqan. ChaySi kanan, maypim cruzta eurarqan, chay ukumantas hukqullqi plato puneaw intiman tinkuchisqa runap 'awinta tutayachiqhinas awmman chay supay rikurichimurqan. Kayra rikuspas aqa pachamanpas urmurqan. ChaySi Padre Nuestro Ave Marakta rezaSpa chay huchuylla aposentoman warmip tiyasqanman mitikamurqan. Chaysi ataq kimsa mita eawpikta purimuptin chayhinataq illarichimurqan. a aposentoman eayaptinri ataq kimsa mita awpaqninr kimsa mirataq. Chaymi tukuyninqa isqun mita illarichirqan. Kay chika mita kay illarichiq supayta rikuspa anchapuni mancha rispa chay warmip puusqanman eayarqan paytari tuylla hatarichispa. Iskay wamrari chaypitaq puusqa. Kay wamrakunapaS ancha siuyaptinsi "yayanchikmi hinan" ispa mancharirqanku. Kay wamrakunari chay siraSpaS kay supaypaq sacerdotenpa churinsi karqan. ChaySi chay tuta, imanam tutayaqman runa yaykuq aSrawan tutayachispa, chayhinaS hawamanpas lIuqsiq yaykuqhinas karqan. RinrintapaS chuy ichispa chay wasiktapaS a tunichiqhinas kay don Cristoblta atipayra munarqan. ChaySi oracin yaeaSqankunakta ancha nanaqta waqyarispa Dios apunchikta mucharqan doctrinaktari ataq ataq qallarispa puchukasqankama. Kayhina mana imallawanpaS qispinanta a eawpi tutaktapail yalliptin supayqa hinataq humpichiq kaptin mamanchik Santa, Marakta waqyarqan fiispa: "a mamay, qammisapay mamay kanki; hinataqchu kay mana alli supayqaatipawanqa qam mamaytaq yanapallaway panahina huchasapaktapa fiuqataqmi kay lcikin supaytsi'rl'irqani; kananqa am riqsini supay kaSqanra manam kayqa dioschu; rhanataqmibyqaimaktapasallintaqa rutanmanchu qam sapay quyallayraqmi by peiigrorninaqispichiwanki; wawaylci Jessniyra willapullawayraq kinallanqa kay huchilyrnanta qispichiwachunraqkay mana all supaypa maldnmanta" ispaS

Un hombre llamado don Cristbal Choquecasha ... -su padre era el fallecido don Gernimo Canchoguamn al que ya nos hemos referid()--. este hombre (don Getnimo) viva desde pequeo muy correctamente puesto que su padre tambin a estos huacas. Sin embargo, al momento de morir, engaado por el demOnIO, cay en este pecado de la idolatrla engaado por varios hombres ancianos y diablicos, cuando estaba a pUnto de morir, se confes segn los ritos ' gentlicos. Nuestro Seor Dios sabr dnde se encuentra ahora. El hijo de este difunto, el don Cristbal de quien ya hablamos, vive todava. Una vez, l vio al demonio Llocllayhuancupa con sus propios ojos, cuando, despus de la muerte de su padre, l tambin fue engaado por estos mismos diablicos. He aqu el relato. Antes de narrarlo, don Cristbal hizo juramento sobre la cruz. Segn lo que cont, una noche, don Cristbal fue a la casa de este Llcllayhuancupa donde moraba su enamorada; ya haba abandonado el culto a este huaca y ni se acordaba de l. As, cuando lleg a la casa de la joven, como tena ganas de orinar, entr en la casita en ruinas que haba sido el santuario del huaca. Entonces, desde el interior,de ese sitio, donde ahora han puesto una cruz, el demonio hizo aparecer ante sus OJos una luz deslumbrante semejante al reflejo de un plato de plata que, al ser tocado por los rayos del sol, ciega los ojos humanos. Vindola, don Cristbal casi cae al suelo. Entonces, rez el Padre Nuestro y el Ave Maria y huy hacia el .pequeo aposento donde viva la mujer. Nuevamente, Llocllayhuancupa hizo bnllar esta luz deslumbrante tres veces mientras don Cristbal estaba a medio camino entre la casa en ruinas y la casa de la joven. Al llegar don Cristbal al aposento de la mujer, de nuevo Llocllayhuancupa hizo brillar la misma luz tres veces y tambin cuando don Cristbal estuvo en el interior la hizo brillar de nuevo tres .veces delante de la casa. En total, hizo brillar esta luz nueve veces. Muy grande fue su miedo al ver a este demonio hacer brillar tantas veces esa luz deslumbrante. Lleg al sitio donde dorma la mujer y enseguida la hizo levantarse. Haba dos nios que dorman all. Como el demonio silbaba muy fuerte, los nios decan: "Se parece a nuestro padre"132 y tenan mucho miedo. Se dice que ranto estos nios como la muchacha eran,l9jos de( sacerdote de ese demonio. Cuando, al anochecer, un hombre entra por la puerta de una casa, se oscurece . an ms el interior; de la misma manera, esa noche Llocllayhuancupa pareca una sombra que continuamente sala y entraba133. Haca zumbar los odos y pareca que, en su deseo de vencer a don Cristbal, iba a destruir tambin la casa. As, don Cristbal ador a Dios, nuestro seor, gritando muy fuerte todas las oracioues que saba, y redt repetidas veces la doctrina desde el comienzo hasta el fin. Como crea que no iba a salvarse de ninguna manera, puesto que ya haba pasado la media noche y el demonio continuaba persiguindolo sin darle tregua, clam a nuestra madre Santa Mara, dicindole: "Ah madre, t eres mi nica

92

93

",'

Ritos y tradiciones deHuarochri Gerald Taylor

waqaSpa humpispa mamanchik virgen sapay quyanchikta waqyarqan. Kayta uchukaSpas latnpi salve regina mater misericordiae ispa rezarqan.. na . nmapnn . . chay akuy mana a11' 1 su payqa chay waslktapas . p . " c'awplta nmaptmSl n . Ch challata si ku richiSpa ancha rakupi chu... ispa chuSlq ay pa. q. pa;aqa paqariqhina karqan. Mana aS ima manchachikuypas runahma lluqihq
A'

94

" . ' yayk!lmuqpaS karqanchu. ChaymantaS aStawanraq Diosta mucharqan Virgen Santa ana anqanpaq. Qayantillantaqsi tukuy- runakunakta mspa w q . yayakuna, chayqan chusiq supaymi kasqa; kunan tutam vIrgen Santa Mana q anapayninwan atiparqumuni; amataqo. kananmantaqa y ykunchikchu; yaykuqta eayaqta rikuspaqa alli yaeaykuyisqayta tukuy sunquykipitaq easkikuychlk mspas tukuy runakunakta willarqan. Chaysi wakinqa ichapas ya ispa wakinri chay supayta manchachkaSpa upalla .tiyarqanku. Chay pachamantaraqsi chiqanpuniqa "Gayayta" samarqanku. . ChaymantaS chay tutari ataq don Cristbal wasinpi puukuptin musquypl rikuchikurqan. Kaytam kaysawa qillqaSun.

madre. (Acaso este demonio malo me vencer? T que eres mi madre, aydame, como una hermana, aunque soy un gran pecador, pues yo tambin serv a este mismo demonio. Ahora s que s que es un demonio. ste no es dios, ste no podra hacer nada bueno. T, que eres mi nica reina, slvame de este peligro; intercede con tu hijo, mi Jess, para que me salve de las manos de este demonio malo". As la llam,. llorando y sudaa:de, a nuestra madre la Virgen y nuestta nica reina. Cuando acab, rez en latn el Salve regina mater misericordiae. Cuando ya haba llegado a la mitad del rezo, ese demonio nefasto y malo hizo temblar la casa, dio un graznido estridente y sali bajo' la forma de una lechuza. En ese mismo momento fue como si amaneciese. Ya no haba nada que provocara espanto, saliendo y entrando continuamente bajo una forma semejante a la de un ser humano. Desde entonces, ador con renovado celo a Dios y a la Santa Mara tambin, pidindoles que viniesen siempre en su auxilio. Y, al da siguiente, dijo a todos los hombres: "Hermanos, padres, ese malvado L1odl,!-yhuancupa, a quien hemos venerdo tanto, no es ms que un demonio en forma de lechuza. La noche pasada con la ayuda de nuestra-mad'ie;1aVirgen"Santa Mara, consegu vencerlo. A partir de hoy, que nadie de ustedes entre en esa casa! Si vieta a alguien entrar o acercarse, se lo dira al padre. Reciban con todo su corazn las buenas noticias que les he contado". Fue as como habl a toda la gente. Quizs algunos estaban de acuerdo, pero los dems, que seguan venerando a ese demonio, quedaron mudos. Segn lo que cuentan, es verdad que, desde entonces, cesaron de celebrar la fiesta de la Llegada de Llodlayhuancupa.

95

Capitulo 21 Ka mantam mana kaptinpaS chay mana al1i supaypa y "b ' manchachiqanta rimaSun, imanam don C rlSto a l atlparqan, chaytawanpaS am ari Llucllayhuancupa mana alli supay kaSqanta don

La noche siguiente, de nuevo Llodlayhuancupa se manifest en un sueo a don Cristbal mientras ste dorma en su casa. Esto lo narraremos enseguida.

atipaSqantawanpas uyarirqanchik. Ichaqa chay mana supay atipaytataqsi munarqan. Chaysi qayantin tutallataq wasmmanta Cns: a ta a chir an huk runawan. ManaS payman "rini" irqanchu.. Na musyakurqan. Chaysi mancharispa chay hukyunga warml chakwas tiyakuqman chay kikin patiopltaq qayllaykurqan.. .

Captulo 21 Aunque no deberamos dar valor a un sueo 134, aqu vamos a contar cmo ese demonio malQ aterg.o/iz t don Cristbal y cmo ste lo venci .
Ya hemos. escuchado cmo Llodlayhuancupa era un demonio malo y tambin cmo don Cristbal lo venci. Pero se dice que ese demonio malo tambin quiso vencerlo en un sueo. La noche del da siguiente, Llocllayhuancupa envi a un hombre a casa de don Cristbal para decirle que viniera a su santuario. ste no le dijo si tena o no la intencin de ir. En el momento en que iba a entrar en su casa, don Cristbal tuvo el presentimiento de algo infousto 135 Con mucho miedo se acerc al aposento de una mujer anciana, una yunca, que se encontraba en el mismo patio.

Ritos y tradiciones de Huarcchrl

Gerald Taylor

96

Kay chakwassi yunga warmi karqan. Chaysi "wawa, imapaqmi Llucllayhuancupa pachakuyuchi.qpa churinta mana m:nchankichu; kananmi chayta qayachimusunki" ispa rimarqan. Niptinsi kanan payqa "cha!qa mana supaymi, mamay; imapaqmi chayta manchayman" ispaS lrqan. ChaySl makinpiri tawa real qullqikta hatallirqan. Chayeas don Cristbal pachaman urmachirqan. Chayta Francisco. _ "yaw, imakunkim; chayplm yayaykiq:: ancha pmapa utqa hamuchun ql q, qayamus unki" ispas waqyamurqan. Niptin pachallas "suyallawayra_ : am hamuni" ispa qullqinta ancha utqaSpa maskarqan. Chay pacha na tanspas n riypaq kaptinsi araq, imanam uyanpi kkinra chay,qullqi isqanchikwa manchachirqan, chayhina hinamur,gan chay cruzpa t'yasqan ukumantataq. Chaysi tuylla mancharispa mana a qispinanpaq yacakuptin chay ukumanraqa qayamurqan "yayanchikmi qayasunki" ispa. Chaysi :'allim" ispas sunqunpiqa ancha piaspa yaykurqan. Yaykuspas punkullanpl nyaykurqan.

w.::v

.ChaySi chay pachaqa kay Astoguamanqa upyachichkarqan, qarachkarqan chay wakakta ispa: "yaya Llucllayhuancupl, qammi pachakuyuchiqpaq churin kanlO; qamtaqmi runaktapas kamarqanlO" ispas chaypi ancha manchaspa karqan. Chaysi chay supayqa mana rimakuytaqa usachispahu hu iykacarqan. kukakta qaraptinri akuqhinaS chac chac ichirqan. Kaykunakta unayraq ruraptmSl don Cristbalqa chay wasin ukumanta tukuy iskay pachapi muyuqpinlSqahinakra rikurqan, imanam romano pintaSqa iskay pararapi dnman, chayhinakta. Chay pinlSqa fisqanchikSi hukpi huk huchuyUa supay ancha yana fawinpaS qullqihina; chaymanra makinpiri huk kaspi garabatoyuqta hatallirqani chaysawaS llamap uman karqan; chaysawaSataq chay huchuylla supay karqan, chaysawari araq llamap uman. ChayhinaS tukuy wasinta kay pararapi muyurqan. Kaykunakra rikuspaS don Cristbalqa ancha mancharirqan rimanallanta kamariSpa. ChaySi fa kay supay mikuyta puchukaptinsi araq ninakta rawrarichirqan chay Astuguaman. ChaymantaS ima hayka qarasqantapaS rupachipuq. Kayea puchukaptinsi a qasilla mapas kaptn don Cristbalqa rimayea qallarirqan ispa "yaw Llucllayhuancupa, qamram ari 'runakamaq pachakuyuchiq' iunki; 'paytaqmi irria hayka ruraq' ispam ari tukuy runakunapaS manchallunki; imapaqmi kanan qayachimuwarqanki; uqaqainim: 'jesu Cristo Diospaq churin kaytaqC chiqan dios;paypaq simintaraqc wiaypas yupaychasaq' ispam in; kayri pantanichu; qam kanan willaway 'chayqa manam dioschu; uqam ma hayka rraq kani' fispa chay pacha qamta manchanqaypaq" ispa fiptinsi chay supayqa upallarqan.Mana fiaimakrapaS rimarqanchu.

Esa mujer anciana era yunca. "Hijo", le dijo "por qu no veneras a Llocllayhuancupa, el hijo del que hace temblar la tierra? Es para saber eso que te ha mandado llamar ahora". Don Cristbal le respondi: "se es un demonio malo, madre. Por qu debera yo venerarlo?". Tena en su mano una moneda de reales. Don Cristbal la dej caer. Mientras la estaba buscando, FranCISCo Trompetero grit desde afuera: "Hola! Qu ests haciendo? All, mu>:, enojado, te llama para que vengas rpido". Esperame todavla un momento, hermano; ya voy", le respondi don Cristbal y, muy apresuradamente, busc la moneda que llevaba. una, cruz en una de sus caras. ya la hubo encontrado y estaba a punto de irse, una vez ms, ,desde el de. la casa donde se ha puesto una crwz, Llocllayhuancupa lo amedrento de la misma manera que haba hecho con el plato de plata de que en el anterior, hacindola brillar en su cara 136 Enseguida arerronzado y Sin saber cmo iba a salvarse. Entonces lo llamaron desde el de}a casa "Nuestro te est llamando". Fin'almente dijo Esta bien y, con su corazon lleno de rabia, entr. Se sent en la puerra misma. Astohuamn estaba ofreciendo comida bebida al huaca, Mientras lo haca, con veneracin le diriga e! rezo siguiente: "Padre Llodlayhuancupa, t eres el hiJO de! que hace temblar e! mundo; t eres tambin quien croo m a los hombres". El demonio, que no lograba hablar, repeta "Huhu" para expresar su aprobacin. Cuando s:}e ofrendaba coca, produca un crujido como si estuviese mascando. La de estas ofrendas dur un buen rato. Mientras tanto, Don Cristbal VIO en e! interior de .la casa lo que le pareca una imagen pintada; sra giraba en lados de lIenzo y se desplazaba como si fuera un romano pintado (es

97

deczr, un grotesco o zmagen hbrida combinando elementos antropomorfos, zoomorfos, jitomo'!'s) en dos13s. En una de estas pinturas estaba representado un
pequeno negro con los ojos semejantes a monedas de plata. En su mano tenta un bastan con un garabato en la punta. Encima haba la cabeza de una Encima de la cabeza de llama, otra vez, apareca ese pequeo demonio y, de l, otra vez, la misma cabeza de llama. As giraba por toda la casa esta representada ,en ,.ambps del lienzo doblado. Al ver estas cosas, Cnstobal tuvo g.ran miedo y slo pens en preparar lo que iba a decir. AsI, cuando e! demomo acab de recibir sus ofrendas de comida, Astuhuamn encendi un fuego y quem toda la comida que haba sido ofrecida al huaca.
termin y todo ya estaba tranquilo, don Cristbal comenz a hablar.

Oh Llodlayhuancupa", le dijo, "a ti te dicen que transmites la fuerza vital a los hombres y que haces temblar la tierra. Todos los hombres te veneran mucho porque creen que eres t quien hace todo? Por qu me hiciste llamar aqu ahora? Yo me pregunto: No ser Jesucristo, hijo de Dios, el verdadero dios? No debera

Ritos y tradiciones de Huarochirf Gerald Tayior

Chay pachas don Cristbalqa "rikuy, manachusupay kanki; nuqap apuytachu qamqa atipankiman; rikuy, kay wasiykipa ari tiyanki; qamtachu uqa iiykiman ispa ancha qapartspa aymrqan. Cha pacha huk lfaullaya -iykum--:- chayta wischumu:qan. Kaytts mana y. '. h . . h 'DlOmaq parten manta don Cristbal yaarqanchu, I(ha. ay supay IC apas " " h wischumurqan. Porque chay llaullaya harkakuspas c ay asimanta huk esquina Condep wasinkama waqta lqmanta mitikamurqan. Chay pachas rikearirqan. kanankama wakinnin wakakunaktapas atipaspa hina achka mitataqsi Chaupiamucaktapa runakunaktan tukuytapa willapayaspa "kaykunaqa ispa: chlkaktam, kay mana alli supaypaq don Cnstobalpaq atlpasqantawanpas. Chayri1antari a "ayaspa" awpa pachaqa "araq" t:kiq hakama Chays'i a chisi iqmanqa yayanchlk kananqa nam macan, na urapac. . kik ki karqan takichun" ispas chay sacerdoten paypaq ranun na msqa ta . ta ta q "Yvancbikmi anqusasunki" ispataq huk huchuylla qirullapI apamuq .. Huktas ka:an ukupi huk mankamantaq uraq "paymi upyan" ispa. Kay n yuyaqninmanta qallarispa manyankama upyachikuq karqan .. (Adicwn al mart . Kay anqusayta puchukaspas chay supaypaq upyasqan mankta hawam.an ,c ay anqusasqanman apamuq karqan chay matikta qayantinri ataq chay puchusqankunakta mikuykunakta Sucyahuzllca nIsqaman apachiq karqan. Nawpa pachaqa chay "ayaq" runakunas kikin Sucyahuillcaman apaq karqan. Kay qipanpim kanan pachallanpitaq Sucyahullcaktapas qarakuyta puchukaspa qaraq karqan. Kay Sucyahuillca qararqan, chaytaqa kay qipanpim qillqasun Pachacamacpaq kasqantawanpas.

yo acaso siempre respetar su palabra? que me equivoco? Dime t ahora: l no es Dios; soy yo quien hace todo. As podr entonces venerarte". Pero el demonio se call. Ya no habl ms. Entonces, Don Cristbal grit muy fuerte y le amonest: "Mira, no t el demonio? Seras t capaz de vencer a mi seor Jesucristo en quien yo creo? Mira, aqti en esta casa ests rodeado por demonios. Es en ti en quien yo debera creer?". Entonces, arrojaron lo que llamamos un llaullaya. Don Cristbal no saba si era el demonio o si era de parte de Dios que haba sido arrojado. Sin otra proteccin que elllaullaya, retrocedi desde esa casa hasta la otra esquina donde est la casa del conde (alguien originario del Kuntisuyu) y as consigui huir. Fue entonces cuando despert. Desde esa poca hasta hoy, don Cristbal continu venciendo a los dems huacas de la misma manera, en sus sueos. Muchsimas veces ha vencido tambin a Pariacaca y a Chaupiamca. Y a la gen te le ha seguido diciendo que stos son demonios. Esto es roda lo que sabemos sobre este demonio malo y las luchas victoriosas que tuVO don Cristbal sobre l. Antiguamente, cuando se celebraba la Llegada de Llodlayhuancupa, los hombres que participaban en el rito bailaban hasta la puesta del sol. Cuando ya se acercaba la noche, su sacerdote deca: "Nuestro padre ya est borracho; ique baile!" y bailaba en su lugar e! baile llamado Ina. "Nuestro padre los convida", deca y traa chicha en un quero minsculo. Pona otro en una olla que se encontraba en el interior del santuario l 39 diciendo: "Es l quien bebe". Haca beber a todos los presentes empezando por los ms ancianos. (Adicin al margen: Se dice que, cuando terminaba de servirles la chicha, llevaba e! mate en e! que el demonio haba bebido afuera para que los que haban sido convidados a beber lo adorasen). A la maana siguiente, haca llevar lo que quedaba de las ofrendas de comida hacia Suquiahuillca. Se dice que, antiguamente, los que participaban en la ceremonia de la Llegada llevaban estas ofrendas al santuario mismo de Suquiahuillca. A continuacin, vamos a describir cmo, terminar 4e ofrendar comida a Llocllayhuancupa, tambin lo hacan a Suquiahuillca en su propio santuario. A contnacin, vamos? escribir sobre las ofrendas de comida que hacan a Suquiahuillca y a explicar por qu lo hacan 140. Al mismo tiempo hablaremos de! culto dedicado a Pachacmac.

98

99

Ritos y tradiciones de Huarochirl

GeraU Taylor

Captulo 22

Captulo 22
No sabemos muy bie.n cmo los ingas manifestaban la gran estima en que tenan a Pachacmac. Sabemos slo algunos detalles. Se dice que, cuando los ingas estaban en los confines de las tierras altas, adoraban al Sol en su santuario de Titicaca diciendo: "ste es quien nos ha transmitido la fuerza vital a nosotros los en .105 confines de las tierras bajas, adoraban a Pachacamac diCiendo: ste es qUlen nos ha transmitido la fuerza vital a nosotros los Slo a estos dos huacas adoraban por encima de todos los dems, y.embellecindolos con ofrendas .de plata y oro. Ponan a su dlSpos1Clon vanos cle.ntos de hombres para que le sirvieran como yanas y hadan pastar las llamas dedicadas a su culto en las tierras de todas las comunidades. Y es.verdad que en Suquiahuillca tambin, hombres de la comunidad de los checa criaban estas llamas dedicadas al culto de Pachacmac. He aqu lo que pensamos: los ingas crean que los lmites de la tierra se enconttaban en Titicaca y en las tierras de los pachacmac que se sitan en las cercanas de! mar de abajol41. Ms all no haba otras tierras, ya no habla ms nada. Quiz a causa de esta adoraban a estos dos huacas ms que a todos los dems y levantaron una Imagen de! Sol en las proximidades de Pachacmac de Abajo. Y hasta hoy, se llama ese lugar Punchaucancha (cancha del Sol).
I?s aos le un cpac hucha l42 sacrificndole gente de tOtMs las provmclas del Tahuannnsuyo, mujeres y hombres. Cuando llegaban a Pachacmac,

Ingakunap Pachacamacta ancha yupaychaSqantaqa manam allichu

ichaqa wakinnillantam yacanchik. Hanaq tiqsipi inttkta Titicacamanta mucharqan "kaymi ingakta kamawarqan" ispa. Ura tlqslmantam kanan Pachacamac iqakta "kaymi ingakta kamawarqan" ispataq mucharqanku. Kay iskaynin wakakuna isqallanchiktaS astawanqa tukuy ima haykaktapas yallispa mucharqan qullqinwan qurinwanpas aStawantaq yanankunaktari achka paeak runakta curaspa llamantan tukuy Uaqtakunapi curapuspa: Kay Pachacamac isqanchikpaq llamankunaml an Sucyahuillca isqanchikpipas kay Checa runamanta Sayarqan.

100

unanchanchik: ingaqa "kayftisqanchik


isqankunallapic pacha puchukan; mana ac chaymantaqa huk llaqtapaS kanchu; manataqC imallapaS kanchu" ispac ari unancharqan. Kayra iskaynin isqanchik wakakta astawanraq wakinnin wakakunamantapaS yalhspa mucharqanku ura Pachacamacpa qayllanpiri intiktapas sayachispa. Chay sayachisqanmi ari kanankamapaS punC.awkanca sutiyuq. Chaymantas kanan Tahuantinsuyo Qapaq Hucha isqaktapas warmikta qarikta watanpi qurqan. Kay Qapaq Hucha isqanchiktas a Pachacamacman eayaptinsi hina kawsaqllakta pachaman "kaymi; quyki, yaya' ispa pampaq karqan. Hinataq quriktapaS qullqiktapaS Ilamakunaktari pura killapi mana hankuchaspa upyachirqan mikuchirqan. Chaymantam, a may pacham kay Checap Uaqtankunakta mana tamyarqanchu, chay siminkamataq yunkakuna aswanwan dqtinwan quri qullqi isqaktan watanpI quspa Sucyahuillca isqaman kacamurqan. ChaySi Sucyahuillcakta "yaya Pachacamacmi kaeamuwan; qammi pachakta ramyachinki; mana kay qucamanta yaku riptintaqmi runakunapas yakumanta mueuyku; tamyaykuytaq; kaypaqmi hamuyku" ispas ofrecekuq karqan yunkakunapas. Chaymantas qullqi quri apasqantari chay Sucyahuillca qui:a qayllapi watankunapipaS pampaq karqan. Chaypaq yanankunapaS Yasapa ayllumantas karqan llama michiqninri Allaucamanta. Kayyasapa isqanchikSi - huk runa Paicocasa sutiyuq qipanpi a Huiracochakuna kaptinpas qurikta qullqikta pampaqta rikurqan. Hinataqsi ingakunari tukuy hinantin wakakunaman alli. riqsisqa wakamanqa qurinta qullqinta kipullamanta tukuy hinantin wakakta quchiq karqan. Choqui auqui qullqi auqui (choqui ispaqa quriktam inchik) chaymantam choqui urpu qullqi urpu choqui tipsi qullqi tipsi isqakunaktas quchiq karqan kipullamanta. Kay hatunnin wakakunaqa manataqsi huqillanpaS pasuqchu.

101

,t

enterraban viv:, a las de ese cpac hucha diciendo: "He!os aqu, te los padre. De la misma manera, le ofrecan oro y plata y no dejaban de sacnficarle llamas y de hacerle ofrendas de bebida y comida durante el perodo la luna llena. Conforme a las instrucciones del inga, cuando no llova en las nerras .de los checa, los yuncas enviaban a Suquiahuillca su tributo anual de oro y ofr:ndas de chicha y de ticti. Yal ofrecerfe a Suquiahuillai este saCrificIO le declan: Es el padre Pachacmac quien nos enva. Haz llover sobre la tierra. Si no se llena esta laguna, todos los hombres sufriremos por falta de agua. Ponte a llover pues, por esto venimos". . . "" \ y todos los anos enterraban en la proximidad de Suquiahuillca la plata y e! oro que haban trado. Y sus yanas eran de! ayllu de los yasapa y los pastores de sus llamaS eran del ayllu de los allauca. A prop6sito de estos yasapa, se dice que, despus, cuando ya estaban aqu los huiracochas, un hombre llamado Paicocasa los vio enterrar oro y plata.

De la misma manera, los ingas mandaban ofrendar, conforme a sus quipus, su oro .y su plata a todos los huacas, a todos los huacas de gran prestigio, a todo el conjunto de los huacas. Conforme a sus quipus, les mandaban ofrendar chuqui

Rito, y tradiciones de Huarochir!

Gerald Taylor

, "" apas" qayanrin ' " Llacllavhuancupa isqanehlkm an cayasp J h ' kaptn Kayta unanehaspataqsl Sucyahuillcakta qarachiq karqanyayanpa mane asqan 'ch' _" antari , ch'k ka Pachacamacmanta, Paehakuyu Iq nlsq Kay ehikaktam yacan I _ y_" 'h km n uyanra tikraehiptinsi kuyumun; "pay piaptinsi hina kuyun} na n:span tukuy cuerponta tikrachiptinqa " a a uyanta asllapas kuyue m P yq h kanman" ispam runakuna irqanku, manac:qsl ch hinallas pa a pue u

, auqui y cullqui auqui -por chuqui entendemos "oro"- , y tambin chuqui urpu y cullqui urpu, y chuqui tipsi y cullqui tipsi. No descuidaban a ninguno de los grandes huacas. Tomando esto en consideracin, los que participaban en la Llegada de Llocllayhuancupa. hacan ofrendas de comidaa Suquiahuillca al da siguiente pueSto que ste era venerado por sus seores, las incas. Esto es todo lo que sabemos sobre Pachaclmac. La gente deca a propsitO del que hace temblar la tierra: "Cuando se enoja, la tierra tiembla. A veces, cuando mueve su rostro de un lado al otro, tiembla. Por eso; no mueve su cara en absoluto. Si moviera todo su cuerpo., el mundo se acabara"143.

Capitulo 23 102

.. ukuy hinantin wakakunakta Kaypim qillqaun t M. ahuisa iqanchikpa atiqantapa qayachiqanta. Kaypltaqml ac . rimaun , ' l l ak akta . ", u kas as a cukuy hmantm' aqt un Tupay Inga Yupanquz lsqa ap hPk 'kus'pa Chaysihukllaqtakunamanta ka marqanane a USl, ka ka conquistaSpa: aeh wata sa Calancomarca Choquemarca isqas. y y awqa hatanrqan, Alancumarca h Chaysi ehaykunawan achka runakunas mana ingap runan kayta munarakqane u. ao ehikakama, Chayi "k spa awqan urqan (MI " huaranga runankunakta qlwl u , ' h LlakiSpa "imanam kasun

Captulo 23 Vamos a describir aqui cmo el inga mand llamar a todos los huacas. Tambin hablaremos de las luchas de Macahuisa .
Se dice que, cuando el ingaTpac Yupanqui seoreaba y ya haba conquistado todas las comunidades, descans varios aos con gran comento. Entonces, en algunas comunidades, grupos rebeldes se alzaron. A saber: ni los alancumarca, ni los calancomarca, ni los choquemarca queran ser sbditos del inga. Lograron arrastrar a su causa a varias huarangllS de hombres y juntos guerrearon durame unos doce aos. Como aniquilaban todas las fuerzas que enviaba contra ellos, el inga estaba muy afligido y, lamntandose mucho, se pregunt: "Qu va a ser de nosotros?". Emonces, Un da pens: "Para qu sirvo a estos huacas con mi oro, mi placa, mi ropa, mi comida y todo lo que poseo? A ver, voy a mandar llamarlos a todos ellos para que me ayuden contra los enemigos". As, mand convocar a los huacas de todas reciban oro y plata para que viniesen al Cusco. Los huacas aceptaron y se pusieron en marcha. Pachaclmac vino transportado en una litera. De la misma manera, todos los huacas locales de todo el Tahuantinsuyo vinieron transportados en literas, Todos los huacas al Haucaypata, pero Pariacaca no llegaba an. Segua resistiendo preguntndose si deba ir o no. Finalmente, Pariacaca envi a su hijo Macahuisa dicindole: "Ve t y, despus de haber escuchado lo que digan, vuelve". Cuando Macahuisa lleg, se sent a un lado con sus andas que eran del tipo llamado Chicsirampa. El inga empez a hablar. "Padres", les dijo, "huacas y huillcas, ya saben cmo yo los sirvo de todo corazn con oro y con plata, Es posible que ustedes no me ayuden a m, que os sirvo con tanta generosidad, ahora que estoy perdiendo tantas huarancas de mis hombres? Por este motivo los he hecho convocar". Ninguno de.ellos contest. Ms antes, permanecieron en silencio.

103

tukuy kaeasqankunakta?aS quUuchlmupnn ane a ispaS ingaqa ancha putikurqan, .' ' ". kue kaywakakunaktaservml qunywan " h k 'awqayuyakurqan: Imacay h" k yta C haysl u pune , an ima ha kaywanpas; ma qayae Isaq tu u qullqiywan pachaywan mlkunayw "-'s "tukuy hinantin lIaqtakunarnanta kay awqakunata m Chaysi "ari" ispa rirqanku. quri qullqi easkiqkuna hamuchun qayac tukuy llaqtakunapas , rirqantaq huk wantuwan, I tukuy hinantin Tahuantinsuyo isqarnanta, wantuwan a . anaraq , 11 takuna ayaptinsi Partacacaqa m ChaySi a AucaypatapI " iqhinas ayikaearqan. Chay pachaS eayarqanchu. "Manachus us '" am' uyarimuy" ispa. ChaySi Pariacacaqa Macahuisa chunnta n y, ; " andaswan, Chay pachas , kurqan Chtcstrampa I>utlyuq . ' eayaSpa manyallamanta tlyay aka 'llkakuna am ari yaanki. lmanarn . . . -'s "yayakuna w WI. h' , ingaqa nmarlrqan ni pa . n quUqiwan serviyki. chayta; maspa uqa qamkunakta tukuy qun: a allawankimantaq chiki aehka an qarnkunaqa hina uqa servtptlyqa mkanac u Yk Paktaqayachimuykichik" ispa. d' ' chayray um qam un . waranqa runayta pen tptly;. . _' h Yallinraq upallasp<i. tiyarqal1ku. manataq hukllapall aymrqanc u. ....... .

,>1

Ritos y tradiciones de Huarochirl

Gerald Taylor

Chay pachas ataq ingaqa "yaw rimariychik hinataqchum qampaq ruragqayki runakuna awqanakuspa qullunqa; mana yanapawayta munapnykiqa kanallanmi tukuyniykichikta rupachichisqayki chayqa imaraykum uqaqa quriwan qullqiwan watankunapi mikuykunawanpaS upyaywanpas llamaywanpas . ima haykaywanpaS serviyki alli<chayki; chayqa manachu kay chika uyarispa yanapawankiman; 'manam' iptiykiqa kanallantaqmi rupanki" iSpas' irqan78 Chay pachas Pachacamacqa rimarimurqan; "inga intiya, uqaqa tukuy qamtawanpaS hinantjn pachakta kuyuchiq mana rimarinichu; manam ari chay awqallatachu uqaqa qulluchiyman; tukuy qamtawanpaS hinantin pachaktawanpas puchuldymanmi; chayraykutaqmi upalla tiyakuni" ispaS rimarqan. . Chaymantas kanan wakinnin wakakunaqa upaHa tiyaptin Macahuisa isqanchikqa rimarirqan: "inga ntiya, uqa chayman risaq; ichaqa qampaS qayllap alli karpakuspa unanchakuspa tiyay; uqam chaytaqa tuylla chikallapi atipamusqayki" ispa irqan. Chaysi Macahuisa rimariptinqa siminmantapas llacra llacra pukurimurqan qusi lluqsiqhina- Chay pachallataqsi qur antaraota antarakurqan. Quritaq pinkullunpas karqan. Umanpiri chumprucokta pillurispa pusucanri quritaq kusmanri yana. Chay pachas Macahuisa rinanpaq huk kikin ingap finan Chicsirampa sutiyuq rampakta qurqan. Chaysi Callahuaya runa isqa ancha sinchikama ingap aldlaSqan karqan. Kay runas achka puncaw antapaS pisi puncawllapis cayachiq karqan. Kaykunas Macahuisakta aparirqan wanturirqan chay awqaman. Chaysi huk urqullapi cayachiptinsi chay Macahuisa Pariacacap churinqa allimantaraqsi tamyayta qallarirqan. HinaSpas chay llaqtayuq runakunaqa "ima kayqa' ispa kamarikurqanraq. Hinaptintaqsi illapaspa aStawan tamyaktapaS yapaSpa tukuy Haqtankunakta wayqu wayqukta ruraspa lIuqlla aparqan. Hatunnin kuraka kaqtari sinchikunaktawanpas ittapaSpas qulluchirqarr. runakrmaHas wakillan qispirqan. Munaspaqa tukuytapaS qulluchinmanSi karqan. Hinallas wakinnin runakunakraqa tukuyninra atispa Cuzcoman qatimurqan. Chay pachamantaraqsi Pariacai::akra astawan ingapaS yupaycharqan yanankunaktapas pichqaunhlra quSpa. HinaSpas "yaya Macahuisa, irnaktam qusqayki imallaktapas munasqaykikta maaway; mnam micakusaqchu" iptinsi "manam uqaqa imaktapas munanichu; ichaqa huacfaqa tiyankitaqmi, imanam l.laykup churiykuna Juyoisqamanra ruranku, chaytaqa' iptinsi "allitaqmi, yaya"ispaSancha manchargpa' kayqa tgpa irna haykntapag oftecekuyta munarqan. ChySi "mikuy, yaya" ispa "marim uqaqa kayhinakta mikuqchu kan; mullukta apamuy" mai.rqan. ChaySi mullukt quptinqa cap cap ichispa tuylla mikurqan.

Entonces, de nuevo el inga les dijo: "Hablen! Es posible que permitan que los hombres que su fuerza vital de ustedes y y que han sido hechos por sean amqutlados en la guerra? Si no quieren ayudarme, en este mismo Instante los har quemar a todos! Para qu pues los sirvo y embellezco y les envo los aos mi oro y mi plata, mis comidas. mi bebida, mis llamas y todo cuanto poseo? Entonces, no me ayudarn despus de haber escuchado todas estas mis quejas? Si me niegan su ayuda, ardern ahora mismo!" 1... . Entonces, Pachacmac empez a habhir: "Oh inga sol, yo no propongo nada puesto que suelo hacer temblar la, cierra entera con todos ustedes juntos. En efectO, no slo aniquilara al enemigo sino que acabara con todos ustedes y con el mundo eritero tambin. Por eso me he quedado callado". Como todos los dems huacas se callaron, Macahuisa empez a hablar: "Oh inga sol, yo voy a ir all. Tu permanecers en las proximidades en una tienda bien instalada e identificada con una seal distintiva para que no te aniquile con los dems. En un mnimo de tiempo voy a conquistarlos para ti". Mientras Macahuisa hablaba, una bGconada de llacsa lIacsa sala-d.e su boca como si fuera humo. Llevaba, en aquel entonces, una antara de oro. Su pincullu tambin era de oro. Llevaba un chumpruco en la cabeza; su pusuca era de oro y su cusma negra.
a Macahuisa para su viaje una litera de las que se llaman Chicsirampa, destmada a transportar al propio inga. Fueron escogidos por el inga unos callahuaya, tOdos muy fuertes. Estos hombres lo hicieron llegar a su destino en slo unos pocos das siguiendo un camino que, normalmente, para recorrerlo, hubiese sido necesario varios das. stOS eran los que llevaron, los q uetransportaron a Macahuisa en su litera hasta donde estaba el enemigo. Lo hasta la cima de un cerrito. Una vez all, Macahuisa, el hijo de Pariacaca, comenz, poco a poco, a caer bajo la forma de lluvia. Los hombres de las comunidades rebeldes empezaron a organizarse, preguntndose qu podra significar este fenmeno. Atacndolos con sus rayos, aument la lluvia y as abri quebradas por todas partes y arrastr a los miembros de todas estas comunidades con sus aguas torrenciales. Aniquil a los caracas principales y a los hombres valientes con sus rayos. Slo una parre 'de 1gente\comn se salv. Si hubiera querido, habra aniquilado a todos. As, despus de haber vencido a todos los dems rebeldes, los persigui hacia el Cusco.

104

105

Desde esa poca, el inga apreci todava ms a Pariacaca y le otorg cincuenta yanas. "Padre Macahuisa", le dijo al huaca victorioso "(qu te dar? Pide todo lo que quieras. No ser avaro". El otro le respondi: "Yo no deseo nada excepto que te hagas huacsa y celebres mi culto como lo hacen nuestros hijos de Yauyos"145. El inga acept pero, como lo tema mucho, quiso ofrecerle tOdo lo que pudiera para que no lo aniquilase a l tambin. As mand que se le ofrendara comida;

Ritos y tradiciones de Huarochirl Gerald Taylar

Chaysi mana imaktapaS munaptintaq [aea ustankunaktaqa kamachipurqan cllaytapaS mana huiptintaq. HinaspaS ataq Maeahuisa willaypaq kutimurqan. Chaymantas kanan ingakunapas ancha qlpaplpas Xauxapl hUl1.CfapaS tiyarqan y talcirqan ancha yupaychaspa.

ka.l;tan, kay Cuzcopi Aueaypata isqapi tantanakurqan -inchikchaypis kay wakakuna tukuy hinantin, aqa irqanchik. C.?ayhina tiyasp: tukuyninmanta sumaqninsj Sihuacaa Huillcaeoto isqa uyarqan .. Manas kaywanqa sumaqninpiqa hinantin wakakunapas Kay chlkaktam kaykunapta yaeanchik.

pero Macahuisa le dijo: "Yo no suelo comer estas cosas" y le pidi que le trajeran mullo. Cuando se lo entregaron, inmediatamente lo comi hacindolo crujir. Como no deseaba nada, el inga mand que le entregaran a sus ustas de la de las iacas. A stas .tampoco las acept. As, nuevamente, Macahuisa v.olvlo para :ontrselo :odo a su padre Pariacaca. Desde entonces, y por mucho tiempo, los mgas tambin fueron sus huacsas en Jauja donde bailaban teniendo a Macahuisa en gran estima. Poco antes, contbamos cmo todos estos huacas se haban juntado en el Cusca en la plaza del Haucaypata. Entre todos, el ms hermoso era Sihuacana Huillcacoto. De todos los huacas, ninguno poda igualarlo en belleza. Eso es todo lo que sabemos sobre ellos .

106

.
Captulo 24 Kaymantam by Checakunap kawsaSqankunakta qillqaSUll Macua yunka ilqakta takisqankunaktapaS, chaymantari runap paqrimwqantawanpaS am ari walcinnin captulopi Pariacaeap churinkunakta rimaspa ll.Sllakta

107

. Captulo 24 Vamos a describir aqu las tradiciones de los checa, la fiesta llamada Macuayunca y sus bailes 146 y, a continuacin, hablaremos del origen de los hombres

yurimusqantapas rimarqanchik, ichaqa kay kayhinam. Walcinmi kanan rimanku: hanaq Parzacaca lsqanchlk kiupls huk saca qiwa sutiyuq kanankamapaS qiwa sutiyuqtaq. Chaypis saeap ruruyninmanta runakuna paqarimurqan. Wakin runakunam inku: hanaq pachamantas yawar urmamurqan. Chaysi Huichicancha sutiyuq pachapi chay qiwa isqanchik kitipitaq eayarqan. Chaypis kanan llaqtachakurqan A1laucamanta Coasancha sutiyuq, Satpascamanta

en los capitulos, cuando hablbamos de los hijos de Pariacaca, hICImos tamblen una breve referencia a su nacimiento. He aqu la historia de su nacimiento, de su origen. Algunos cuentan hoy que, segn la tradicin existe en,la regin de Pariacaca de Arriba un rbol llamado quiua. Hasta hoy leva el mIsmo nombre de quiua. Los hombres habran tenido su origen en los frutos de este rbol. .
hombres cuentan que, segn otra tradicin, cay sangre del cielo. sta

Yurinaya,Sullcpachcamanta Chupayacu, YasapamantamPacomasa,Muxicamantam Chaucachimpita. Gzcasicamantam kanan Huarcancha Llichiccancha isqanchikqa yacakuna. Kay kaykunaqa kikin llaqtayuq yunkakunas. Walcinnin Cacasica MoralespaS chaymanta Canchapaycup yayankunaS Yauyo karqan79 Kaykunap paqarimusqansi Maurura sutiyuq Ayahuire iqpi. Kaykunaqa kita. purikuqi Huarcanchap paninwan casaraSpas "kakay ukupitaq kamachinakubq" ispas paykunaqa kay llaqtapi tiyaykurqanku. Chaysi a Pariacacaman muchaypaq rispas kakankun: tukuy Checakunapas "kita Yauyo" ispa eiqiptin qipallaraq ancha karullapl
riq karqan. Chaysi anchapuni llalcikuspa kaykunaqa hina eiqiptin achka wata
rig karqanku.

toco suelo en el lugar llamado Huichicancha, en el mismo territorio donde crece el rbol quiua l47 , Entonces Coasancha de los allauca, Yurinaya de los satpasca, de sullcpachca, Pacomasa de los yasapa y Chaucachimpita de los mushlca estableCIeron comunidades all. Sabe.mos los huarcancha y eran los yaca de loS" cacasica. Se dIce que estos, los huarcanda 'y los Ilichiccancha, los verdaderos fundadores de esta comunidad, eran yuncas l48 . Los dems cacasica y morales, as como los antepasados de los canchapaycu, eran yauyosl49. Su lugar de origen se llama y se encuentra en direccin de Ayahuire 1sO Estos yauyos, que vagaban se casaron con las hermanas de los buarcancha y, como deseaban establecerSe en las tierras de sus cuados y mantener relaciones armoniosas con stos, se quedaron en este pas. Cuando iban a adorar a Pariacaca, como sus cuados! todos los checa los despreciaban llamndolos: "Yauyos vagabundos", seguan.slempre a los dems, quedndose muy lejos atrs. Sufran mucho por este despreCIo y, durante muchos aos, iban siempre detrs de los dems. .

p

GeraU Taylor

Ritos y tradiciones de Huarochir

ChaySi huk mitaqa Pariacacakta willarqan ispa:. kayqa ChecakunapaS ancham ciqiwan; qampa kamasqaykitaqml, pana Ytluyo runapas kayku" ispas ancha waqaspa willarqan. Chay pachas Pariacaca "churi, ama llakiychu; kay quri apakuy; kayra hatallispa L!acsatampopi Pococaya isqapi chay Ima runam 'kayqa chika Pariacacap ispam anchapunl manchannqa; mana am anchachu Ciqisunki ispaS kamachimurqan. Chaymantas kay isqanchik.kuna tukuy ChecakunamantapaS qipanpiraq chay chuquz chuncullanta apaspas ancha kusikuspa runakunapas manchanpnn Qayantin puncawpis pampapi tukuy hinantin runakunapaS manchanpnn chay quri chunullakta hatallispa takirqan. .. Wakinmi kanan inku: turas awpa pacha Pariacacaman llamawan imawanpas willaq karqanku. Chaysi ayllu ayllunpi mitanakuspa riq Chay chay kita Ytluyo isqanchikta "apachun paypas" ispa ancha mrqan. Pay apaSpaS kanan a inti siqamuptin Pariacacaman Chaysl llakikuptin Pariacacaqa "imapaqmi chika llakikunki, yaw Antacapsz mspas irqan. Nawpa surinqa: Pacuyris karqan. Chay pachas "kay quri chuncullakta apakuy; kayra rikuspam runakuna a Ciqisunkichu" ispas qumurqan. Kay quri huk mita ataq Pariacacaman muchaypaq rispa chayra apaspa nrqan. Chaysl huk mayu Pariayri suriyuq mayukta chimpaspas chaypi urmachirqan. Chaysi panataq imahinapas tukuy hanaqman uraman maskarqan. Manataq rikuriptinsi hinallataq Pariacacaman rirqan. . Chaysi qayantin cayaptinqa kikin Pariacacap qayllanpi chay isqanchikqa sayakurqan. Chaysi ataq waqaspa maaptln . mana .na huirqanchu ispa: "manam awqama.n,tachu sumachispa apaykaCanaykipaq kaymann kamaqmyta ruraqmyra nkuchlmusaq ispa apamunqaykipaq" ispam anchapuni anyarqan. Chaysi pinqaykuSaq; kurichillawayraq; kayri imallakrapas chaypaq rantlnta ispa iptinsi ancha waqaptin "churi, kuriy; uqap panaypaq Chaupmamcap mitanpim qusqayki; clay suyay" ispas imurqan. Chaysi hinallataq kutimurqan. Chaysi ataq isqanhina Chaupiamcap mitanpi Ytl.uricallinca suriyuqkancanpi pirqasawa hukgato monts ancha sumaq pintasq;ka.ma rikurirq<!g.. <=haySi chayra rikuspa "kaymi Ptzriacactl,p. isqan': isp3,skusikuspa ch;.yra takichispataq. Kaytamkanan Tumnapl kaq Hernando lchaqa as tukuy iSnlurqan.

Una vez, se lo contaron a Pariacaca "Padre, nuestros cuados y los checa nos tratan con mucho desprecIO. ReCibimos nuestra fuerza vital de ti aunque seamos yauyos". Y, al contrselo, lloraron mucho. Entonces, Pariacaca les dijo: "Hijos, no estn tristes! Llvense este chunculla de oro;. bailarn en el lugar llamado Pococaya en Llacsatambo enarbolndolo. hombre que vea eso, los venerar mucho. por ser tan queridos de Panacaca. Entonces ya no los despreciarn tanto". Con estas palabras prescribi su suerte. Entonces, cuando estos yauyos llegaron detrs. de todos los checa llevando el chunculla de oro\5\ con gran regocijo, los dems hombres Ips tuvieron en Al da siguiente, bailaron en la llevando el chunculla de oro, Siendo temdos en veneracin por todos. Otros que, segn la tradicin, en tiempos muy antiguos, la gente sola hablar con Panacaca de noche, ofrendndole llarrias y otras cosas.-Cada ayIlu iba a adorarlo por turno. Una vez, decidieron que los nmadas yauyos tambin deban llevarle ofrendas y, al decirlo, manifesraron el gran desprecio en que los tenan. Los yauyos llegaron al santuario de Pariacaca al salir el sol. All se lamentaron y Pariacaca les dijo: "Por qu estn tan tristes, Su antiguo nombre haba sido Pacuyri. Entonces les regal el chunculla de oro, dicindoles: "Llvense este chunculla de oro. Cuando la gente vea eso, ya no los despreciar". Una vez, yendo de nuevo a adorar a Pariacaca, llevaban consigo el chunculla de oro. Al atravesar un ro llamado Pariayri, lo dejaron caer. Entonces, aunque lo buscaron de arriba a abajo sin ahorrar esfuerzos, no apareci. As, lo abandonaron y fueron hacia el santuario de Pariacaca. Al da siguiente, cuando llegaron all, el chunculla de oro estaba enhiesto al lado de Pariacaca. Entonces, llorando se lo pidieron de nuevo, pero esta vez no reprendi muy severamente dicindoles: "No era un trofeo que ____ hubieran tr:ldo de la guerra para mostrarlo as por todos lados hasta el punto de traerlo aqUl para ostentarlo al que les transmite su fuerza vital, al que los hizo!". Con gran llanto le supli<;aron: necesario que suframos tal vergenza? que nosio devuelvas o que has des otra cosa en su lugar". Al final les diJO: HIJOS, regresen. Vaya darles algo en la fiesta de mi hermana Chaupiamca. Esperen esa fecha" As, a sus cas,as. Mantuvo su palabra y en la fiesta de Chaupiamca apareclO un gato montes todo l muy hermosamente pintado, sobre la pared de su cancha llamada Yauricallanca. Al verlo dijeron: "Esto es de lo que Pariataca nos dijo" y, regocijndose, lo enarbolaron y bailaron con l. Sabemos que Hernando Canchohuillca, que reside en Tumna, lo guardaba. Pero se dice que ya estaba completamente podrido.

I ,
.1

108

109

Ritos y tradiciones de Huarochiri Gerald Taylar

am ari runakunap paqarimusqanta rimarqanchik. Ichaqa isqanchikkunaqa Tutayquirip churinsi. Wakinninmi kanan sacap ruruynmrnanta lluqsiq. Kay Tutayquiri i:.isqanchiktaqsi Huichicancha Chaymantam paytaq kay fiispa. Chaysi, imanam wakinnin captuloplpas nmarqanchlk karqan i:.ispa, chayhinas chay yunkakunaktaqa fia qarquspa ayU.u, qunakuyta qallarirqanku eakrintapas wasintapaS llaqtantapa!l ayllunpl sutmtapas. . ayUunpi surinsiAllauca Satpasca Possaquine Muxica Cacasrca SulCPac.hca Yasapapas karqan. Yasapa ispaqa plateroktar.n yasapa Plateros ka:qan. sutintataqsi paykunapas apan, hmamq wakinmn ayLLukunapas: kanan llaqta isqanchikta qunakuspari Allaucamanta Kay Allaucas Macacallakm easkirqan. Chaymantam lsqanchlkkunarr: Quimquillakta askirqan. Kay Quimquillas kuraka waka msqa tukuymantapas astawan yupaySi karqan. Chaymantas kanan easkirqan Y':fapa fiisqanchik Ricrahuanca isqa wakakta. Chaymantam Quirarayakta. Cacaficakuna Llucmasuni wakakta Hz:a.nrzkuna Chauticunam kanan paykunaqa kikin lLaqtayuq i:.awpamanta. Nam art, Tutayquirzkta mucharqan, chaytapas wakinnin capitulopipas rimarqanchlk ano Kayhina a isqanchikhina Tutayquiri atikuyta kayman hamuspa!l paqarisqan takikta, imanam Hutchxcanchapt :hayta "masoma' ispa, takirqanku. amfapa isqanchikri runas karqan. Kay kikintaqa ingaS qipanpi aparqan. Chaypaq tenientenras ataq hukta rurarqanku. seor doctor a aparqan. Kay amqapa isqanchikSi runa kaspa quxsayrznrz isqakta rinrinpi euraq karqan, chaymanta makinpiri canachyaurzkta. awpa pachaqa qurisapa karqan. Kay quriktaqa ingaiaqsi aparqan .. kay quillcasctrXo isqanchikSi tawnan c(mca?,a caracolsi paywan hamuqtaq. Kaytas payml paqannchlk; kayml. kay lIaqtaman hamuq chapaq" ispas kikinta uyanta Chaymantas awqapi hapimuspari uyantataq kuchuspa kayml smchl kasqay ispa takichirqan. Kay awqapi a hapiptinsi kikin chay runa "wawqi, ari 'wauchiwanki; ancha kamasqa runataqmi karqani; huayotataq rurawanki; uqaktari a pampaman L1uqsiypaq kaptiy alli 'qarawanki upyachiwanki" q karqan. Kayta uyarispataqsi kay wakinnin huayokunakta qaraq upyachlq pureawmi pampapi'takinki uqawan" ispa. .puhea;n V{lntunakuq karqan, ...q<l}'limm hyka qusqanwanpas. warkurak\lq }(ay apakuspa Omapacha isqa. yurimusqanman

Ya hemos hablado del origen de los hombres. Sin embargo, cuentan que stos que hemos mencionado eran hijos de Tutayquire ls3 Lo cierto es que una parte de ellos sali de los frutos de un rbolt54. A propsito del que llamamos Tutayquire, se dice que naci en Huichicancha. Entonces, l tambin a luchar contra las comunidades de estas tierras con la intencin de asentar aquasus hijos. Como contamos en los otros captuh?s, en estas tierras viva una densa poblacin de yuncas. Los hijos de Tutayquire expulsaron a los yuncas y empezaron a atribuir a cada ayllu sus chacras, sus Casas, sus huacas 10cales,Y el nombre que su ayllu deba llevar 155 Los nQmbres respectivos de cada ayllu fueron: Allauca, Satpasca, Posaquine, Mushica, Cacasica y Sulcpachca Yasapa l56 Por yasapa queremos decir ''platero''. Eran plateros. Ellos, al igual que los aylltlS,_llevan un nombre especial tambin. Entonces, distribuyeron entre ellos los huacas locales, empezando por los allauca. Los allauca recibierori a Macacalla ls7 y los satpasca a QuimquilLa. Se dice que Quimquilla, que un huaca era el ms estimado de todosI 58 . Los sulcpachca yasapa recibieron al huaca Llamado Ricrahuanca y los mushica a Quiraraya. Fueron los cacasica quienes recibieron al huaca Uucmasuni. En lo tocante a tos huanri y los chauti, ellos mismos eran miembros de estas comunidades desde tiempos antiguos. Ya hemos narrado en otro captulo cmo adoraban a Tutayquire. Se dice que, cuando Tutayquire acab sus conquisras, como ya contamos, sus hijos vinieron aqu, donde siguieron celebrando el baile llamado Masoma que cuenta la tradicin de su origen de la misma manera como antes lo celebraban en Huichicancha ls9 Segn esta tradicin, el que' Llamamos amsapa l60 haba sido un hombre. Ms tarde, al huaca mismo se lo llev el inga lG1 Entonces fabricaron otro huaca para que fuera su teniente. A ste el seor doctor de vila se lo llev. Se dice que, cuando Namsapa era hombre, llevaba qumsayrinri en las orejas y canachyauri en las manos. Antiguamente, stos eran ricamente decorados con oro. Fue el propio inga quien se llev este oro. Lo que llamamos el quillcascasho era su vara. Y el caracol Hamado coricaquia vino con L De amsapa, decan: "Es l nuestro origen; fue l quien primero vino a estas tierras y se apropi de eLlas" .. I:or. eso (le recortaron el rostro, lo transformaron en mscara, se lo colocaron sobre los suyos y bailaron disfrazados as. Despus, cuando 'capturaban a alguien en la guerra, le recortaban el rostro y, transformdndolo en msccmi, bailaban llevndolo puesto. Decn que de ello proceda su Valenta. Y .los propios hombres que haban sido capturados e.n la guerra. solan decir: 'Hermano,ahora me matars. Yo he sido un hombre dotado con grandes poderes. Hars de m un huayo y, cuando est por salir a la pampa, me ofrecers buenas cantidades de comida y bebida". Respetando estas palabras, la gente, al ofrecer comida y bebida a los dems huayos, les deca: "Hoy da bailars conmigo en la pampa". Transportaban a estos huayos en literas durante dos das. Al tercer da,

110

111


1 :.' !. __

.."',

'-o; , /

- --".".

."'

'.;

Gemid Taylor

Ritos y tradiciones de Huarochir

112

Chaysi rimakuspapd huk rimaytataq simintaqa hukman qinquchispa rimaq karqn. Chaypaq jiestanpi kay takikuytam pichqa puncawpi puchukarqan, Aliaucakuna hinataq hukpi. Kay Chutacaras -Omapacha isqataq- kay kikintaqsi Huichicanchamanta wakinninkunawan hamurqanku BO Chaysi runa kaSpataq rumiman chirayarqan. Chay runa kaSpa warakakusqansi. Chay warikanpaS chaymanta chay pisquhina rikchaqkunaS paypaq huisan. Chaymanta chay huanapayaS kanan chayta pukuptin-lkms:kunakta lIaqtakunaS 1' takimuq. Kaywantaqsi paqarimurqanpas. Chay lIamaraykutaqsi wakinnin huanapayakunaktapas waqaycharqanku. Kay kaytam Al/aucamanta Chutacarap jiestanta ruraq karqanku. Checakunapas Conchapas, mayqin runapas chay caracoltaqa hatallintaqmi, Chaymantam kanan kay kikin isqanchikkunakta iskay wata takirqan watanpi huk mitalla. Chaymi illkaywata kaj?tnpaS iskayrnitallataq takirqan. kanan iskay watataq Macua sutiyuq takikta takirqan. Kay awpa isqanchikqa yunka sutiyuqmi. Kay Macua isqanchikpaq mitanpim kanan iSkay watataq takirqan. Huk chupa isqa ichukta pirtaspas ancha qirukunakta caqnaspa chayrnan pillwiq karqan iskayta. Kaymi sunnman qancis rkra chiqtayuq. Chaymantam hatunnnmanmi ikay brazo all makallanchk:hina.:-uiilanpim kanan casira sutiyuq uqsataq -kaypa sapinmi puka pukalla- kayta uraq karqan "kaymi aqchan" spa. ChaymantaS a tukuyta allichaSpa hukta ''yomca'' iiispa qarip unanchayninta urarqan. Huktari huasca sutiyuqta warmip unanchayninta curarqan. a UraSpam kanan tukuy runakuna alli pachanta tamta isqanrapas curaktiSpa sitayta iia qallarirqanku. Kay sitanam huichco sutiyuq. ' Kayta sitaypaq awpaqnin puncawpitaqmi tukuy hinantin cauliamakunaman riq karqanku. L1amantapas, imanam Pariacacaman, campaniliayuqta chaymanta sarcilluyuqta aparqan chayhina. Chaysi tukuynin runakuna Chaucaliamanpas Curi iiisqa Tambosica urqumanpas riq karqanku sapanpi cauliamankunamanpas. Chay pacha kay cauliamakunaman rispas chay caracol waqachispa pukupayaspa riq karqanku. Chaypaqmi sapanpi runakunapaS wakinnin tariqninkunaqa kay caracol isqanchiktahatallirqanku. Chaymantam kanan chay chuta82 illqanchikta a iskayninta sayachispa sitayta qallarirqan. Kayta sitaptinsi warmikunaqa ayilu ayllu yaykuspa sitaptin mana wankarayuq warmkunapas takipuq karqan kay simikta rimaSp<t- "wakcha churiykikta caskipuy" ispa huasca illqanchiktari "wakcha churiykikta askipuytaq" ispataq. Chayi kay sitaqkuna chay chutap chukchanpi cayachiptinqa kayri mayqane tukuy huk ayllkupamantli hanaqnin manyanpi cayachirqan.Chayi huk guacamayap yacakta. quq karqan. Kay;vacam' Checamanra qipaipasMart!nMisayaurtkarqan Aliaucarrtntam fun Chumpiyauri wauq. ,
'

les colgaban maz pap al' . " as y cu qUler otro tipO de ofrenda alrededor del cu In S d Ice que crelan que Omapacha lG2 ' all e . e las ofrendas que haban colgado ugar de su nacimiento llevndose Solan contar tambin Otras varian tes d d'" otra manera. En su ji Ib b e tra IClon, desarrollando su relato de ce hacan lo mismo See:::: e ra an,u.n baile que cinco das. Los allauca n -llamado tamb:' O taha proposlto del hroe de.los allauca, Chutacaral63 len mapac a- qu l ' . d . demsanten/lS-J"fonJ-J L' ,e 'T" mismo VinO e HUlchicancha con los r auno aaaores= majes J.amb' h b' 'd h se convirti 'en piedra. Cuando era h' b len a, la SI o un ombre, Despus huaraca _ I h . om re se servIa de Una huaraea. y esa su ' y as uaracas que tienen -la apariencia de ' Cuando Chutacara sopl el caracol llamado h p Jaros- son sus huisas. . uanapaya, los huacas 10caleS IG4 repartieron las llamas As' fu gente guardaba los h::a causa del de estas llamas, la los allauca en la fiesta d Ch P . eran los ntos que celebraban checa o de los e utacara. es cierto que cualquier hombre de los propietario de que conserva uno de estos caracoles (los huanapayas) es Celebraban estos bailes que-acabamos d . consecutivos Es d . e mencionar una sola vez al ao dos aos dE' eClf que, durante esos dos aos, segn cuentan, bailaban slo os vecess' ntonces, durante los dos aos siguientes, se celebraba el baile ll d M acua te del cual h h bl d ama o , " emos a a o antes, lleva un nombre yuncal66 En I se bailaba dos aos consecutivos. Pintaban (?) un: d h b d chupa para que representase a seres humanos y, despus l b ' e a er ata o una gran cantidad de al que habla fi b . ado , . pos, co oca an en cima las dos imgenes b n -a rtc . stas tentan siete brazos y medio de alto y ficil d rozos de ancho. Ponan paja de una variedad llamada casira os raz de un rojo muy vi b b --esta tiene uns terminaban de re su ca eza para representar la cabellera. Cuando que llaman s estatuas, a le colocaban el smbolo del varn , romea. a otra, colocaban el slmbolo de la mujer llamad h todos se vestan con ropa fina y lo que llaman tamt a: COmpetir lanzando un obieto llamado h 'eh a y empeza an a J W co.

El da anterior todos iban' sus1auJJamas Ue b 11 d con campanillas illo . va an a sus amas a ornadas S d' y zarc s, como lo hacan cuando las llevaban donde Pariacaca ue e dice qd todos iban a Chaucalla y al cerro de los tambosica llamado Curi uno on e sus cauJJamas AJ d I h ' 1_ n . . esp azarse, ac an resonar soplando conrinuam:ente sus caraCOLeS l'or ese mor" d d ' IVO, ca a uno e estos hombres y tambin las otras !:;onas que los por el camino llevaban estos caracoles en sus os. se dice que erguan a las dos imgenes que llamamos chutas l67 empeza an a lanzar el huichco. Mientras lanzaban el huichco --cad yi1 u bOl haca. turnIO-- las mujeres, sin tambores, bailaban para ellos y re:itaaban rezo Stgutente a y; "R'be omca: i eCI esto de parte de tus pobres hijos!". Despus,

Gerald Taywr

Ritfs y tradicmes de Huarochiri

,1

114

Kay yaea isqanchikSi a huk ayllu puchukaptin Iluqarqan chay puypu isqa guaean:ayap apaspa. Chaysl, mayplc cayachirqan, chayta surquspa chaypI chay puypu Chaysi ataq huk ayllu hmataq: ataq huasca isqanta warmlpaq m.lkunaUaytapas quwanqa" ispa chaymanta yomea lsqanchlkta:I qart chuma ima hayk kawsaykunakta quwanqa'" ispa. Na may pacham ehutakunakta sitayta puchukarqan, chay pachas chay awi isqapi chukchapI cayachiqkuna yaeaman llamanta "kaywan kay Omapaeha isqakta willapuway'! 'ispa quq karqan. Chaysi kay huchu!lla cha! llamayuq manataq anchantaqa apaJmqchu. leamusqa msqallanchlktaqsl hayka llama kaptinpas apakuq mikukuq. Chaymantam kanan ataq qayantin tukuy runakuna riq karqanku. Chay QUlmqutlla msqanchlk wakas ancha llamayuq ima haykayuq. Chayra "kuyaykuwanqa" ipas riq karqan "chaypi llamayta maamusaq" ispa:Chayman riypaqsl aSIla l1qtmta aswanta kukanta apaq karqan chay huanapaya isqancliktari waqachipayaspa. ChaymantaS awpaqnin puncawpitaqsi Huiehuemarikuna, kaymi tukuy Sulcpachea Yasapakuna chay kikin Quimquillapitaq takiq karqan nakaspa "puqunim" ispa. Chaymantam ataq uraykumurqan, QUlrara!a tiyarqan, chay hanaqnin pampaman. Kay pampam SUt1yuq. ataq, imanam Llaesatampopi, yomea huaseakta sayachlrqan. C(huta chayhinallataq sayachirqan Ilamapaq. Kay urgupaq hmataq sirarqanku. Kay sitayta puchukaspam Imanam L!acsatampu.pl hinalIataq llamanta yaeaman quq karqan allt.taq maqA spa. Chaymantam kanan kayman kutimuspa, lmanam huu huulla riq karqan llamantapaS eampanayuqta aysaspa, hmallataq kutimurqanku. Kayram Careoeaya "inku. Imanam kuyuylla richwan hina, kaykuna purikuytaS huaroeaktam tumam mspa mrqanku. Kay huaroea isqanchikta tumaspaS chay huanapaya isqanchiktapaS pukupayaspa riq karqanku. Kay chikallaktam yaCanchik.

repetan las mismas palabras al huasca: "Recibe sto de parte de tus pobres hijos!". Cuando los que larizaban el huichco, fueran quienes fuesen, alcanzaban la cabellera del chuta, los hadan subir al lugar ms alto de la asamblea, encima de los dems ayllus. Entonces, traan un ala de huacamayo o algn otro objetO al yaca. del ayllu victorioso. Posteriormente, el yaca. de los checa se llam Martn, Misayauri y el de los allauca, el fallecido Juan Chumpiyauri. Se dice a propsito de estos yacas que, cuando un ayUu acababa su turno, suban a la chuta llevando el ala de huacamayo llamada puypu. Sacaban el huichco de donde hubiera qlledado prendido y sealaban el lugar con el puypu. Cuando le tocaba el turno a otro ayIlu, hacan lo mismo, y as con todos los dems. Entonces, lanzaban el huichco contra el huasca. a fin de obtener hijas y toda clase de comida. Luego, lo lanzaban Contra el yomca. para obtener hijos, chhuar y todo lo necesario para su subsistencia. Al acabar de lanzar el huichco contra los dos chutas, los que haban dado en los ojos y el cabello ofrecan llamas al yaca. pidindole que intercediera por ellos ante Omapacha. Los propietarios de llamas no se llevaban consigo una gran cantidad de estas lIamiras suyas. Slo los que se haban convertido en yacas se las llevaban y se las coman todas sin importarles cuntas eran. Al da siguiente, muy temprano, todos se dirigan hacia el santuario de Quimquilla. Cuentan que este huaca que llamamos Quimquilla posea una gran cantidad de llamas y todas las dems cosas necesarias para la supervivencia de los hombres. Para conseguir su favor, todos los hombres, inclusive los allauca, hacan un peregrinaje a su santuario. "All pediremos nuestras llamas", decan. Para ello, llevaban una pequea cantidad de su ticti, chicha y coca y hacan sonar sus huanapayas por todo el camino. El primer da, los huichucmari y todos los satpasca y sulcpachca yasapa bailaban dentro del samuario mismo de Quimquilla, sacrificndole sus llamas con la esperanza de prosperar. Despus, bajaban de nuevo a la pampa que se encuentra por encima del santuario de Quiraraya. El nombre de esta pampa es Huaracaya. All alzaban el romca y el huasca. como haban hecho en L1acsatambo. Hacan lo mismo con el chuta. Competan lanzando el huichco para obtener llamas, machos Cuando acababan, de la misma manera como lo haban hecho en L1acsatambo, daban sus llamas a los yacas, pidindoles que adorasen a Quiraraya en su nombre. As crean que su suerte iba a ser buena.. Despus, regresaban aqu. Venan todos jUntos, jalando sus llamas adornadas con campanas exactamente como haban hecho cuando se dirigan al santuario de Quimquilla. Llaman a esta procesin Carcocaya. Se cuenta que crean que esta manera lema de caminar, movindose apenas, representaba el cerco de un huaroca.. Caminaban rodeando el huaroca. y soplando sus huanapayas. Esto es todo lo que sabemos.

115

Ritos y tradiciones de Huarochir

Geratd Taylor

cua isqakta yaeanchik: chaymantam kanan kay L/.acsatampopi Ka:y ma . kan an "CoIIt s _.. h'lkta wakinnin "Mutacaya runas karqan" ink' u; waki nml IZ karqan" inku, hnam. Ichaqa kay Colli isqanchikqa uyarqan. Kaypaq kaSqantam kay qipanpi: qillqaSun.

A propsito del Macua, una parte de la gente, citando la tradicin, dice que los yuncas que se encontraban en Llacsatambo erari mutucayas. Los dems, citando otra tradicin, dicen que eran collis. Sin embargo, los coUi, de los cuales hemos hablado, residan en Yarutine. Enseguida vamos a escribir sobre su pasado.

Captulo 25 Kaypim imahinam Colli runakunakta Yarutini fiiqamanta ora yungaman wayra aparqan, chayta 116
Kay Colli isqanchik llaqtayuqsi ffrutini sqapi tira:rqanku. Chaysi puneawqa Pariacaca chay Yarutini isqanchik llaqtanpl Cotltkuna eayarqan. ChaySi manyallamanta Pariacaca tiyaykuspa ancha tiyarqan. ChaySi manataq pillapaS upyachiyta huk anqusaykurqan. Kay anqusaqnintaii wa:'l!. msp_a mrqan.5=haySl yaparqantaq. Chaymantas "kukallaykikta akuchlway OIspa. -ChaySi qurqantaq. Chay pachaS "wawqi, kay saeaktam. haplkun.ki, nuqa ay pacham- kayman hamusaq chayqa; kay runakunaktarl ama wtllaychu; hma kusikuchun" spas ripurqan. Chaysi pichqa puneawmantaqa ancha hatatimurqa?: Kay wayrataqsi kay Colli runakunaktaqa sapanpi iskay kimsa mita tumaykuchlspa wayra karu iqpi aparmurqan. ChaySi wakinninqa hina apariptintaq wanurqan. WakintaS kanan kawsaqllakta Carhuayllu iq urqupi urqun: kanankamapaii Colli isqa. Urqu runakunaqa qullurqansl. Manataqsl hukllapas kanchu. ChaymantaS kay huk runa Yarutinipi _Pariacacakta upyachiqqa saeakta hapikuspa hina qiSpirqan. Na tukuyta apayta puchukaSpaii "wawqi, sapaUaykim kanki kaypim wiay tiyanki; kaymantam uqap churtykuna uqakta muchaypaq hamuspa chusco -quiere decir cuatro-- kukakta wiaylla akuchisunki" ispaS "sutiykipaS Capac-huanca msqam kanki ispas rumiman chirayachirqan. Kaytatn seor doctor Avila chay kikin eayaspa runakunawan. pakirqan. a .pakispam ura iqman Wlschurqan: Kay chlkak.tam Cotll isqakunamanta yaeanchik. Hina isqankamataqml huacsakunarl akuchlrqanku

'.

Captulo 25 Vamos a describir aqu cmo el viento se llev a los hombres llamados Colli de Yarutine hacia las tierras yuncas de abajo
Se dice que los miembros de la comunidad llamada Colli residan en Yarutine. Un da Pariacaca lleg a Yarutine mientras los colli' estaban celebrando trna borrachera, Pariacaca se qued all, sentndose aparte, como hacen los hombres muy pobres. Nadie quiso ofrecerle de beber. Un solo hombre le convid. A ste, le pidi que le sirviera otra vez. Le sirvi de nuevo. Entonces, le pidi. que le diera coca para mascar. Esta vez tambin cumpli con su Entonces Pariacaca fe dijo: "Hermano, cuando yo venga aqu de nuevo, te vas a agarrar a este rbol. Pero no digas nada a esta gente. Que sigan divirtindose asl". Con estas palabras, se fue. Cinco das despus, se levant un viento muy fuerte. A todos los coll, sin excepcin, el viento los arremolin dos o tres y los llev muy lejos. Unos perdieron los sentidos y murieron. A otros, los nicos que sobrevivieron, el viento los transport a un cerro que est en direccin a Este cerro se llama Colli hasta hoy. Se dice que esta gente que lleg al cerro se extingui. Hoy no queda ni uno de ellos. Entonces, este hombre que haba ofrecido bebida a Pariacaca en Yarutne obedeci las instrucciones que ste le haba dado y, agarrndose al-rb6t se salv. Cuando se los hubo llevado a todos, Pariacaca le dijo: "Hermano, ahora ests completamente solo. Aqu te quedars para siempre. Ahora, cuando mis hijos vengan a adorarme, los de lok Chusco (quiere decir 'cuatrO) Corpaya 168 siempre te ofrendarn coca para mascar". Y lo convirti en piedra dicindole: "Y tu nombre ser Cpac Huanca". Cuando lleg el seor doctor de vila al lugar mismo donde se encontraba este huaca, lo quebr ayudado por algunos hombres de la comunidad de los checa. Despus, lo ech abajo: Esto es todo lo que sabemos sobre los colli, Siguiendo las instrucciones de Pariacaca, todos los aos los huacsas ofrendaban coca a

117

n:

Cdpac Huanca.

Ritos y tradiciones de Huarochir{

Geraki Taylor

Captulo 26 Imanam Macacallalcta Pariacaca atirqan; imanam a atipa


urarqan churinkunakta 'am ari Macacalla isqanchikta yaeanchik' San Damin lIaqtamanta hanaqnin urqupi kasqanta. Kay Macacalla isqanchik urqupis chayllaqtayuq runa karqan Pichcamarca iSqa. Chaymantam Sutca isqapas karqantaq.
. Kaykuna Ilaqtayuq huk punaw upyakuptinSi Pariacaca chay eayarqan. Hina eayaspaS manyallamantataq Hina tiyaykuptinSi manataq pillapaS anqusaykurqanchu. Chaymanta piaspas pichqantin puneawninpi chay llaqtakta qulluchirqan puka tamya qillu"tamya hatarimuspa. Wakin runakunam kanan huk simiktataq rimanku ispa: "kay Macacallapi llaqtayuq runakunas huk puneawsi wakinnin runakuna riwiwan pukllakurqan,. wakinnin runakunaS upyakurqan. Chayhina kaptinsi hanaq urqu Canlll isqamanraqa aSILa pukuray rikurimurqan. Chaymantari tamyari urmamurqan as aSllaraq. ChaymantaS araq- illapamurqan. Kayhma kaptmSl runakunaqa tukuynin mancharirqan "imam kayqa" ispa mana kayhinakta rikuq kaspa. Chaysi wakinninqa "awqam" ispa sayaykurqan. Wakinsi mitikarqan. Huk runas Armicu sutiyuq karqan. Kaysi achka churiyuq kaspa churinta qatirispa "haku risun; chayeakranchik hawapitaq waumusun" ispas eakraman mitikarqan. Kay cakra isqanpi eayaptinsi chaymanta tukuyninta chirayachirqan rumi tukuchirqan. Kay rumi rukuqsi kanankamapas runahinalla churinkunawan tiyanku. Kanankamapas runakunapaS Armicu inku. Chaymantas wakinninrunakuna ayqispapaS, mayta ayqiqtae puka tamya hapirqan, pachallanpitaqsi rumi tukurqan. Hinataqsi Macacallapi wakinnin runakunapas rumimankama chirayarqan.
l' .'

Captulo 26
Cmo Pariacaca venci a Macacalla y despus asent a sus hijos

en su lugar

El huaca que Macacalla estaba en un cerro, en las alturas de San Se dice la comullidd establecida en el cerro de Macacalla y protegida por este huaca se llamaba Pichcamarca (las cinco comunidades o los cinco asentamientos)169. Tambin residan all m,iembros del ayllu de los sutca. Un da, cuando los miembros. de esta comunidad estaban celebrando Ulla borrachera, lleg Prlacaca a su pueblo. Se qued sentado aparte.' Mientras estuvo as, no hubo nadie que le invit de beber. Se enoj y, cinco das despus, _ aniquil a aquella comunidad, alzndose bajo la forma de un temporal de lluvia roja y amarilla. Otros cuentan una historia diferente. Dicen que, un da, algunos miembros de esta comunidad de Macacalla jugaban rihui mientras-que otros beban. En tantO que ellos se divertan de esa maneta, una pequea nube apareci encima del cerro que domina Canlli. Entonces, poco a poco, cay lluvia, lluvia roja. Adems hubo rayos. Toda la gente tuvo miedo y, por no estar acostumbrados a ver cosas semejantes, se preguntaron qu poda ser. Algunos creyeron que se trataba de ellemigos y se prepararon para defenderse. Otros huyeron. Haba un hombre llamado Armicu. que tena muchos hijos. Corri tras ellos dicindoles: "Vmonos! Vayamos a morir en nuestra chacra" y as huyeron hacia su chacra. Cuando llegaron, Pariacaca los convirti a todos en piedra. Este hombre convertido en piedra est an all con sus hijos, tambin convertidos en piedras semejantes a seres humanos. La gente sigue llamndolo Armicu. En el instante en que la lluvia roja alcanzaba a cualquiera de los que estaban huyendo, ste se converta en piedra. De la misma mallera, tambin aquellos hombres que haban quedado en Macacalla se convirtieron todos en piedra. Un hombre del ayllu de los sutca dijo con gran llanto: "Deber acaso abandonarte padre y protector de luestfa cOn1unidad, Macacalla? Ya estoy a punto de Ya 110 me queda en absoluto ninguna fuerza l70 para realizar este milagro". Mlelltras hablaba, la cabeza de Macacalla cay a sus pies. Inmediatamente, la alz y la hizo huir como un halcn l71 Este hombre era un chamll muy poderoso.. .

.
.

118

119

Hukrunas kanan kay Sutca isqanchik ayllumanta ancha waqaspa "hinallataqchu saqisqayki, yayallaqta Macacalla; am ripuq kani; manataqmi ima kallpallaypaS kanchu kay milagrokta atipanqaypaq" ispa waqaptinsi Macacallap umanqa paykamalla urnamurqan. Chayhina urmamuptinsi chayta suqarispa tuylla mitikachirqan wamanhina. Kay runataqsi ancha kamasqa karqan. Chaymantas kay Macacallari, imanam runa, hinas umayuq eakiyuq makiyuq kar!lan .. Cha,ysi kay umanta chayhina mitikachispa ataq runa miramuspa tiyaykurqan. Kay urqu tiyaykusqanta m llaqtachakusqan kJ,ptjn inchik. Chay isqanchikpis Chaysi chaypl k;;YPl Macacallay:uqml. kanchlk ispa churinkunaktapas awpaq yuriqta Canricha inku. Allaucakunari Macacalla llaqtayuq kaSpas Canricha intaq, hinataq Pihccamarcakunapas.

El huaca Macacalla tena cabeza, pies y manos como un ser humano. Despus de haber huido llevando consigo la cabeza de Macacalla, este hombre se multiplic y se estableci en Llalltapa sobre cinco cerros. Llamamos Pichcamarca a estos cerros donde se asent despus de haber formado all su comunidad. Se dice que la cabeza de Macacalla permanece hasta hoy en Pichcamarca. Por estar su

Gerald Taylor

Ritos y tradiciones de Huarochir

a Tutayquiri conquistamurqan. Chay pachaqa Sutica isqa ayllukunaqa ,kay kitiman kutimurqan. "4:aktay aUpay ukupitaq tiyamubq Paracaca Tutayquinkta . kutimurqanku. Chay Sutica isqanchikmi kanan kay llaqta San Damumplqa, tukuy quUurqan. Sucsacilnchapi Tumnapi chaylla. '

comunidad protegida por Macacalla, llaman a sus hijos primognitos Canricha. As como lo hacen los pichcamarca, los allauca, otra comunidad protegida por Macacalla, tambin llaman Canrcha a sus hijos primognitos. Despus vino Tutayquire y los conquist. Entonces, los ayllus llamados Sutica volvieron a esta regin de los checa. Volvieron con la intencin de en el territorio donde estaban sus chacras, las tierras que solan labrar y su huaca tutelar 172 , venerando y honrando a Pariacaca ya Tutayquire. Ahora bien, todos los sutica que vivan en este pueblo de San Damin se extinguieron. Los nicos que sobreviven estn en Sucsacancha y en Tumna. '

Captulo 27 120
rU:nakuna awpa pacha wauSpa "pichqa puncawpim kutimuni" ipa rimarqanku, c'hay chaykunaktam qillqaun
Ancha awpa pachaqahulHuna wauptin ayataqahinallas pichqa puneaw kaSqankama. Chaysi nimanri huk chuspi sio karqan. Kay a pawaptinsi "am rin Pariacaca kamaqnmchlk ruraqmnchlkta rikumuypaq" irqanku. Wakinmi kanan "manas chay pachaqa Paracaca karqanchu; hanaq iqman pawarqan irqan]. (Adicin aT margen: Manaraq Pariacacapas rikuriptintaqsi Huichicancha iSqapipaS runakunaqa paqarimurqan.) kanan plchqa puneawmanta ataq kutimuq karqan. Chay a kutimuptinsi suyaq karqan. Chaysi a eayamuspaqa "am kutlmum ispalla ancha kusikuq karqan "mana am kananqa wausaqchu" iSpa. Chay kanan runakuna ancha mirarqan, akay tarispa pataktapas eakranpaq ancha akarispa kawsarqanku. Chayhina kaptinsi chay pacha huk runa waurqan. a wauptinsi runap y.ayankuna warminp_as suyarqan a eayamunan pichqa puneawninpi. ChaySi kay runaqa manataq puneawps suqtantin puneawpiraq eayan:urqan. warminpaS ancha lluyarqanku. Na eayamuptmSl warmmqa pmaspa "imanam chika qilla kanki; wakinnin runakunaqa mana pisipaspam qamchu qayna yanqa suyachikuwanki" ancha piapayarqan. paSpas warminqa huk quruntaywan chay nima ayamuqta chuqarqan: Hma chuqaptipsituylla, sio ispa kutirqan. kann mana a pi runa

Captulo 27 Vamos a describir cmo, antiguameute, los hombres decan que despus de morir regresaran al cabo de cinco das
Se dice que' en tiempos muy antiguos, cuando un hombre mora, velaban su caJa;er durante cinco das. As, su nima, no ms grande que una mosca, sala de su cuerpo y echaba a volar produciendo un silbido. Algunos decan que iba a ver a Pariacaca, al que les haba transmitido la fuerza vital, al que los haba hecho. Ahora bien, los dems dicen que, segn la tradicin, en aquella poca Pariacaca todava no exista y que las nimas volaban simplemente hacia arriba, hacia Yaurillancha 173 (Adicin al margen: Antes de la aparicin de Pariacaca y de Carhuincho, los hombres tuvieron su origen en Yaurillancha y en Huichicancha.) Despus de cinco das solan volver a sus casas. Sus familias los esperaban preparndoles comida y bebida. Al llegar no decan ms que "ya he vueltO" y se regocijaban mucho con sus padres y sus hermanos a quienes decan: "Ahora ya no morir nunca ms"17'. En aquella poca la gente se multiplic mucho. Encontraban slo con duro esfuerzo lo necesario para sustentarse y trabajaban las cumbres y las laderas de los cerros para hacer sus chacras, viviendo con gran sufrimiento. Ocurri que en esa poa ffitiri uh hombre. Sus padres, sus hermanos y su esposa lo esperaban el da en que deba llegar, cinco das despus. Pero el hombre no lleg. Slo lleg al da siguiente, es decir al sexto da. Sus padres, sus hermanos y su mujer lo esperaban furiosos. Cuando lleg, su mujer le dijo enojada: "Por qu eres tan perezoso? Los otros hombres llegan sin faltar a la Quin eres t para habernos hecho esperar ayer en vano?" y lo rega sin parar. As enojada, su mujer arroj una coronra contra el nima que llegaba. sta produjo un silbido e inmediatamente regres a Yaurllancha. Desde entonces ya ningn hombre ha vuelto despus de morir.

121

karqan.

'

Gerald Taylor

Ritos J tradiciones de Huarochirf

Captulo 28 Imanam Pariacacap mitanpi nimakunakta qaraq karqan; chaymanta Todos Santospaqri imahinam awpa pacha unancharqan
am ari wakinnin capttulopi Par1cacakta muchaypaq rispa, imanam runakuna wauqninkunaktawaqaqkarqanqaraqpaskarqan,chaychaykun"a!<tarimarqanchik. Chay qarasqankunakta yuyarispam kanan runakuna manaraq alli cristianoman tukuspa rimarqanku. kay Todos Santospaq: "hinataqmi Huiracochakunapas ayanta tullunta qaran mikuchin" ispa "haku iglesiaman wauqninchikkunakta qaramugun" ispa awpa pachaqa imahayka mikuykunaktapaS alli eayasqakamata apaq karqan. .. Chaymantam kanan huk runa wafiuptinpas ancha awpaq kasqanta yuyarispa "wauqninchikqa pichqa puneawmantam kutimunqa; suyasuntaq" ispa suyaq karqanku. Kay pichqa puneaw isqanchikkamam wausqanmanta tutankuna paqariq karqan. a pichqantin puneawninpim Yarutiniman huk warmi aUi pachanta eUraSpa riq karqan "chaymanta pliSamusaq" ispa o "suyamusaq" ispapaS. Chaysi chay warmi Sqanchikri aswanwan mikuykunaktari apaSpa riq karqan. Chaysi Yarutini isqanchikpi a ind siqamuptin chay dnima eayaq karqan. Chaysi awpa paGhaqa iskay kimsa hacun chuspi -runakuna "[lacsa anapalla" ispam inku- chaysi chay pachan apaSqansawa tiyaykuq karqan. Chaysi unaykama tiyaspa fia wakinnin wanquyru isqanchik ripuptin "haku risun Ilaqtaman" ispaS huk huchuylla rumillakta "kaymi pay" iqhina aparispa hamuq karqan. ChaySi kay warmi a eayamuptin tuylla wasinpas all pichasqa kaptin qarayta a qaUarirqan. a qarakuyta puchukaSpaS ataq upyachirqan. Paykunari ayan mikuptin mikurqantaq. a chisi iqpis pichqa mita takirqan waqaspa tukuy ayIlunkuna. Kanan, a may pacham pichqa mita takikuyta waqakuytapas puchukarqan, chay pachaS chay rumi apamusqanta callernan wischuq karqan "kananqa kutiy; ama a uqaykuqa wausaqchu" ispa. Chay puneawtaqmi araawan watqakuq karqan "imamantam kay runa waupuwan"ispa. Chaymi "pay piaptinmi, chay piaptinmi" ispapaS iptin chaykunakta Pariacacakta iptinpaS .0 mayqinta iptinpas chaykama quwinwanima imanwanpas puchukaq karqan.Kay chikaktam kay wauq rnakunamanta yaanchik. Chaymantamkanan HU4rochiripi o QuintipipaS kay Todos Santos isqanchikpi ilispa papaktapas yanuspa, chaymanta chatkinkt,tnakrati"4!liucllUyUqta runap mikunqanpaqhina urapunku karnchakta aycha sapa runanpi huk cantarillo aswantawan. Kaykuna'.p.isqanchiktaeutaspaqa, paykuna unanchaptinqaayankuna mikun, chayta YUYaSpataqe quiqllatakarna imaktapaS haykaktapas urapunkuc

Captulo 28

dban de comer a las nimas en la fiesta de Pariacaca y cmo .mterpretaban la fiesta de Todos los Santos en los tiempos antiguos
Ya hemos contado en otros captulos cmo, al a Pariacaca, la gente lloraba sus muertos y les daba de comer. Sin duda porque se acordaban de estos ritos, los hombres que todava no se haban vuelto buenos cristianos, decan a propsito de la fiesta de Todos los Santos que los huiracochas tambin ofrecan comida de misma manera que ellos solan hacer a sus cadveres y a sus huesos'y as, lIe:raban toda clase de comida, toda ella" cocida a punto, diciendo: Vamos a la IgleSIa! Demos de comer a nuestros muenos!"l75.

122

de. haberlo all. As, esta mujer iba Ilevando ofrendas de comida y de chIcha. Al salIr el sol, el nima sola llegar a Yarlltine. Antiguamente, dos o tres grandes moscas que gente llama llacsa anapalla se posaban encima de la ropa muerto que la mUjer haba trado. Cuando ya haba permanecido all bastante tiempo y el resto de las abejas 177 se haban ido, deca: "Vamos al pueblo!" y volva trayendo slo una piedrecita corno si quisiera decir que sta era el muerto. Inmediatamente despus de la llegada de esta mujer, se limpiaba por completo la casa del muerto. Entonces empezaban a darle de comer al nima. Al terminar, le ofrecan bebida. Una vez que su muerto ya haba comido, ellos coman. Al acercarse la noche, todos los ayllus bailaban cinco veces llorando. Al finalizar este rito, arrojaban a la calle la piedra que la mujer haba trado diciendo: "Ahora regrsate. Nosotros todava no vamos a morir"178. El mismo da hacan sortilegios una araa para de.qu haba muerto su pariente. Segn la respuesta mdlcara que se habla ofendIdo a uno u otro de los huacas, a Pariacaca o a cualquiera, sacrificaban CJ.1x.es u cosa hasta cumplir con la penitencia Impuesta. Esto es todo lo que sabemos sobre estos muertos.

d ' "N uestro muerto volver despus de cinco das, espermoslo!" y as lo' eclan: esperaban. Al morir alguien, lo velaban todas las noches durante cinco das. Al quinto da, una mujer se vesta con ropa muy fina e iba a Yarutinel76 con la intencin de conducir al muerto desde all ti su casa o de regresar despus

As, al recordar cmo haba sido en tiempos antiguos cuando un hombreJllora

123

Ahora, en Huarochir o en Quinti, en la poca de Todos los Santos, suelen decir: "Vamos a la iglesia a colocar slo comida caliente para nuestros muertos!". Codnan . papas as corno charqui muy bien sazonado con aj, como si estuviera destinado a ser comido por seres humanos, y dejan all estas ofrendas junto con cancha y carne cocida y tambin un cantarillo de chicha por persona. Cuando dejan ests cosas, ser porque creen que, si las identifican por medio de alguna seal que permita a los muertos reconocer las ofrendas que les son destinadas, stos las comern y es por eso que colocan en la iglesia toda clase de comida, toda bien caliente l79 .

f' .,.
Gemid TI1)'lor
Rit()$ y tradiciones de Huarochir

I
124

Captulo 29 Imanam huk Yacana sutiyuq hanaq pachamanta uraykumun

Captulo 29 Vamos a contar cmo una mancha negra llamada Yacana baja del cielo para beber agua. Hablaremos tambin de las otras conformaciones celestes180 indicando el nombre de cada una de ellas
La mancha negra que llamamos Yacana, el cmac 'o prottipo celeste que. trammite 14 fuerza vital a las llamas, camina por en rrredRntel cielf}. Nosotros los hombres la vemos cuando llega toda negra. Se dice que la Yacana anda en medo de un ro (14 Va Ldctea). Es de veras muy grande. Viene por el Cielo ponindose cada vez ms negra. Tiene dos ojs y un cuello muy largo. sta es la mancha negra que los hombres llaman Yacana.
Se dice que la Yacana sola beber el agua de cualquier manantial y, si un hombre en su suerte tena ventura, caa sobre l. la Y,acana, con su enorme cantidad de lana, lo aplastaba, otros hombres arrancaban la lana l81 . Este fenmeno aconteca de noche. Al amanecer del da siguiente vean la lana que haban arrancado. Esta lana era azul, blanca, negra, parda..H.aba toda clase de lana mezclada. Si no tena llamas, e! hombre afortunado compraba algunas sin tardar y adoraba en el lugar donde sus compaerosilaban visto a la Yacana y arrancado su lana l82 . Compraba una llama hembra y un macho. A partir de slo estas dos, sus llamas llegaban a ser casi dos o tres mil. Antiguamente, esto sucedi a muchsimos hombres de todas estas provincias. A media noche, sin que nadie lo sepa, esta Yacana bebe toda el agua de! mar. De no hacerlo, inmediatamente el mar nos inundada a nosotros y al mundo entero. Dan el nombre de Yutu (Perdiz) a una pequea mancha negra en la parte delantera de la Yacana. Segn la tradicin, la Yacana tiene un hijo. Cuando su hijo mama, la Yacana se despierta. Tambin hay tres estrellas que se mueven en lnea recta. A stas les dan el nombre de Cndor. De la misma manera, -llamaR a otras .constelaciones. Suyuntuy (Gallinazo) y Huamn (Halcn). La gente cuenta que cuando las estrellas que llamamos las Cabrillas aparecen todas muy grandes, va a ser un ao frtil para ellos. Cuando aparecen todas 'peque:v> habra entonces mucho sufrimiento. A otra constelacin, que aparece en forma de crculo, le dan el nombre de Pichca;;onqui. Hay otras estrellas que aparecen todas muy grandes. A stas les dan el nombre de Pocohurac, Huillcahurac y Canchohurac. Se dice, que en los tiempos antiguos, slo una parte dejos hombres adoraba a estas. estrellas por creer que transmitan la fuerza vital y que formaban a los hombres y las cosasl 83 Los otros hombres decan a propsito de estos huacas que, segn la tradicin, el hecho de adorarlos los hada prosperarl 84 y as, al adorar a ,estas estrellas, permanecan sin dormir la noche en que aparecan. Esto es todo lo que sabemos. .

yakukta upyaypaq, chaymantari wakinnin quyllurkunaktawanmi


rimallun ima !lutintawanpaS
Kay Yacana isqanchikSi Ilamap kamaqin cielo iqta cawpikta purimun. uqanchik.runakunapa rikunchikm.i ari yanalla ct:ay Yacana isqanchikSi mayu ukukta punmun. Ancha hatunml ano Yanayaspa ctelo iqta iskay awiyuq kunkanpas ancha hatun kaptin hamun. Kaytam. runakuna }:cana inku. Kay Yacana isqanchiksi a huk' rultap kusinpi venturan kaptin paysawa urmamuSpa mayqin pukyullamantapa yakukta upyaq. Chaysi chay runa ancha millwasapa itimuptin chay millwanta wakinnin runaqa tiraq. Kay rikuchikuysi tuta kaq. Hinapas qayantin pacha paqarimuptinqa chay millwa tiraqanta rikuq. Rikuptinsi chay millwaqa anqapa yuraqpas yanapas chumpipas maymana rikchaqkuna millwa taku taku kaq. Kaytas kanan mana llamaJuq kaspapa tuylra rantikuspa pachan rikuSqanpi tiraqanpi muchaq karqan. Na muchaspas huk cina Ilamakta urquntawan rantikuq. Chay rantisqallanmanta aeqa iskay kimsa waranqa lIamamanpas cayaq. Kay i!lqanchktaqa ancha achka runakta awpa pacha kay tukuy provinciapi runa rikuchikurqan. Kay Yacana isqanchiktaqsi cawpituta mana pipas yaeaptin mamaqucamanta tukuy yakukta upyan. Mana upyaptinqa utqallas tukuy hinandn mundokta pampawachwan. Kay Yacana sqanchikpi alIa yanalla awpaqnin chaytam "yutum" inku. Chaymantar kay Yacanataqsi wawayuq. Wawanpa uukuptinsi rikcan. Chaymantam kimsa quyllur chiqalla rin. Chaytam "Condormi" inku, hinataqmi suyuntuytapa wamantapa. Chaymantam, hay Cabrillas inchik, chaytam hatuchaqkama hamuptinqa "kanan wata puquymi kasun" inku. Huchuchaqkama hamuptinri "ancha mucuymi kas un" inku. Wakinnin quyllur muyu muyulla hamuqtam Pihcaconqut ipa inku. Wakin quyllurmi ari ancha hatuchaqkama hamun. Chaytam kanan pocohuarac fluillcahuarac Canchohuarac" ispa sutiyachinku. Kay awpa pacha "kayqa kamaqmi ruraqm" ispa runakuna nmchaq karqan. Wakinninri kay isqancruk wakakunakta ispaS kay quyllurkunakta muchaq karqana puullpa.Kay chibilaktam yaeanthik.
,

125

"'"':,_'>

_-l.'

_.','

." _

"

- '.'

Gerald Taylor

Ritos y tradiciones de Huarochir

Captulo 30 Imanam Allaucap iskay waka qari warmi tiyan Puruipi, kaykunap kaSqantam quillqaSUD
Ancha awpa pacha"s huk runa Anchicara sutiyuq karqan. Kay Anchicara isqanchikSi huk pukyu Purui sutiyuqpi yakukm tiyamun by Alktucakunap cakranman hamunqanpaq. Kayhina tiyaptinsi huk warmiqa Surco iqmanta Picoy warmi hamurqan. Kay warmip sutinmi Huayllama. Kay Huayllama isqanchikSi chay Purui isqanchikpi cayaspa "tura; uqap cakraymanqa ancha pisim yaku hamun; qamllachu kaypi yakukta pusanki; uqaykuqa imawanmi kawsayman" ispas chay kikin pukyu ukupi Chayri chay Anchicara isqanchikqa alli sUIllaq warmi kaptin tuylla enamoraspa_ alli simipitaq napaykurqan. Chayri chay warmiqa manataq chay yakukta kayman kacariyta munarqanchu. Hina kaptinsi panataq "ama, pani, hinaychu; imawanmi uqap churiykunaqa kawsanqa" ispas alli simipitaq napaykurqan. Hina kaptinsi chay Anchicara isqanchikpa churinkunaqa hamuspa_chay yakukta kay Lliuyacocha isqaman wischumurqan. Chay kikin pukyu urayllapitaqmi iskay huchuylla quca a isqanchik Lliuyacocha Tutacocha isqa. Kay Lliuyacocha ukupim kimsa tawa huchuylla suytukama rumikuna sayanku. ChaymiAnchicarap churinkuna isqa. Mana chay churinkuna hina ataq ataq rispa yakukta wischumunman chayqa, ancha pisitaqsi kaymanqa Iluqsimunman karqan. Hina kaptinpas ancha pisitaqmi Iluqsimun. Chay pachaS kay isqanchikAnchicara warminri Huayllama a kayhina yakupaq rimanakuyta puchukaspa iskaynin huchallikurqanku. a huchallikuspallas "kaypitaqmi uqaqa wiaypas tiyasaq" ispas rumiman chirayarqan. Kay rumim kanankamapas hin a tiyanku. Churinkunapas Lliuyacocha ukupitaq tiyanku. Kay chikallaktam kaykunamantayacanchik. - '--lchaqa kay qipanpi a kay Ilaqtapi yacaykuspas huacsakuna Allauca ayllumanta chay Purui isqanchikman a tamya mita puchukaptin riq karqanku rarqa pichaypaq. Chay pachas chay huacsakuna hayka runa kaSpapas a caYaSpa ch!-y Lliuyacocha isqanchikta antarantapas pukuspa chay quca sawakta tum'aykuq. Na tumaykuspas Anchicara yaku tiyarnuqta napaykuq riqku. ChaySi simillawan aSIla kukallanta wischupuspa ataq quca sawaman kutimuq. Chay qucasawas ataq Anchicarakta chaymanta churinkunaktapaS chay kikin Lliuyacocha Tutacocha isqanthiktapaS muchaqku awpa pachaqa Ilamanwan kanan qipanri mana lla'mayU'q''dtspa qUwillanwan tiqtillanwan imallanwanpas. Kay muchakuyta puehtikahllispas rarqa' allayta qallarimurqanku tukuy runakima. Kayehika siiriiUani ka}:'kunap kasqan puchukan.

Captulo 30 Vamos a narrar cmo dos huacas, un hombre y una mujer, se encuentran en la laguna de los a1lauca en Porui. Vamos a describir su culto
Se dice que en tiempos muy antiguos, exista un hombre llamado Anchicara. Anchicara vino 'a sentarse en un manantial llamado Porui desde dOQ.de conduca . e! agua destinada a las chacras de los allauca. Mientras estaba all, vino del lado de Surco una mujer, una, mujer del ayllu de los 'picoy. Esta mujer se llamaba Huayllama. Se dice que' cuando Huayllama lleg a Porui, le dijo a Anchicara: _"Hermano, es muy poca e! agua que llega a mi chacra. T slo vas a conducir e! agua de aqu? Si es as, con qu vamos a vivir nosotros?". Entonces se sent en el mismo manantial. Como era una mujer muy hermosa, inmediatamente Anchicara se enamor de ella y la salud con palabras gentiles. Entonces esta mujer no quiso en absoluto soltar el agua hacia aqu. As, de nuevo, Anchicara se dirigi a ella con palabras gentiles: "Hermana, no hagas eso! Cmo van a vivir mis hijos?". Entonces, vinieron los hijos de Anchicara y empezaron a echar e! agua de! manantial hacia Lliuyacocha. Un poco ms abajo de este mismo manantial, hay dos pequeas lagunas que llaman Lliuyacocha y Tutacocha. En medio de Lliuyacocha se yerguen tres o cuatro pequeas piedras oblongas. Se las llama " "los hijos de Anchicara". Se dice que, si sus hijos no hubieran seguido ,echando e! agua del manantial hacia estas lagunitas, saldra muy poca agua para regar nuestras chacras l85 Yes cierto que, aun as, es muy poca la que sale. Segn cuentan, al acabar de discutir sobre e! agua de! manantial, Anchicara y su mujer Huayllama pecaron. Enseguida, decididos a quedarse all para siempre, se convirtieron en piedra. Estas piedras permanecen all hasta hoy y sus hijos se encuentran en medio de Lliuyacocha. Esto es todo lo que sabemos de ellos. Cuentan que, posteriormente, cuando los huacsas de! ayIlu de los allauca haban introducido sus costumbres en estas tierras, al terminar la poca de lluvias, iban hasta Porui para la,. Entonces, estos huacsas, fuesen cuntos fueran, al llegar a LllUyacocha, soplaban sus antaras produciendo remolinos en la superficie de la laguna. Despus iban a saludar a Anchicara, all donde estaba sentado, en medio de! agua del manantial. Le dirigan algunos reros breves y le arrojaban slo una pequea cantidad de coca. Despus regresaban otra vez arriba a la orilla de la laguna. Desde all adoraban nuevamente a Anchicara y, luego, a sus hijos, a saber: Lliuyacocha y Tutacocha. Antiguamente lo hacan sacrificndoles llamas. Despus, por no tener llamas, slo les ofrendaban cuyes, ticti y cualquier otra cosa de que dispusieran. Al acabar este rito, todos empezaban a limpiar la acequia. Estas pocas informaciones concluyen lo que sabemos acerca de su culto.

126

127

GeraU TaybJr

Riws y tradiciones de HU4rochiri

Captulo 31 83 Imanam kay hanaqnin captulopi queap Wqanta rimarqanchik, chayhinallataqmi kaymanta kay Concha ayllumanta lJznsa iqa queakta rimaun. Kay simiri kayhinam
awpa pacha kasqantaqa, imanam kay Ilaqtakunapi yunga runasapa karqan, chay am ari wakinnin' capitulokunapipas rimarqanchik Kayhina yunkataqsi kay Conchap Ilantanpipail tiyarqanku'. Hina tiyaptinsi, imanam wakinnin capitulokunapiRail rimarqanchik "Yaurillanchamantas Huichicanchamanta" -wakinmi kanan "qiwamantas" ispa rimanku kay Conchakunapas Yaurillancha iSqanchikmanta pichqa 'runa yurimurqan pacha ukumanta. Kaykunap sutinmi kanan awpaqninmanta Llacsa7[lisa -pan inri Cunocuyo sutiyuqsi paywan hamurqan- chaysawam Pauquirbuxi, chaysawam LrmatanyaB4. Kay kimsantin runam fiawpaqlla kay lIaqtakta atimurqan. Chaymantam iskay runataq wawqinkuna Hualla sutiyuq, hukri Calla sutiyuq, kay iskayninsi wakinnin wawqinkunaqa fiawpamuptin aillla qiparimurqan. Hina qiparmupail anta pantaspa Yauyo fiiqman rirqanku rinku" fiipa. Chaysi a unaymantaraq kay kimsa wawqinkunaqa eakraktapas imaktapa'S a tukuy rakinakuyta puchukaptinraq kutimurqanku. Kay Hualla fiisqanchikpaq churinkunas kay Lzaro Puypurocsi. Chaymanta'S chay awpaq churi Llacsamisa iqa a qulluypaq WpaS kay Lzarop abuelon Casachauca sutiyuq pay Llacsamisap sobrinon kaptin Yansa iqa queakta "kaytaqmi kay kasqayman yaykunqa; uqaqa am ari qulluni" ipaS haqipurqan. Chaymantaraqsi paypaq Yansacochapas suyun karqan. Kaypim kay Hualla fiiqanchikta saqinchik. Kananmi chay kimsa runa hamusqanta eayamusqantawanpail rimaSun. Imanam aqa irqanchik "yunkakunail karqan" ispa, chayhinaS chay pachaqa kay Yansacochamanta yakunta pusamuspa ancha yakunpail sobra kaptin chay Llantapa urqup-sikinkama yakunpaS eayaptinsi ancha kusikuspa kawsarqanku. Hina kawsaptinsi kay kimsa runa fiisqanchik chay yuyaqnin Llacsamisa isqa, a may pacham Yaurillancha isqapi pachamanca yurimurqan, chay pachas huk rumi chukuyuq yurimurqan. Kaypaq sutinmi Llacsayacolla karqan. Kay Llacsayacolla isqanchikca apakuspas chay kimsa runa fiisqanchik hamurqan. Chaysi chay Yansa hanaqninpis Yanapucyo utiyuq chaypi eayamurqan. Chaysi paykunaqa chayllapi tiyakurqan upyakuspa. Chayi kay yilOka runakunaqa "chaypim kimsa ancha manchaypaq" fiiqta uyarispail wakinnini:unakuna rikuq trq!t'nku.Hina rikuptinsichayLlacsarnisaisqanehikqa chay chukun Llacsayacolla i&'qanti dkuliitqarr thay rUnamarl. Chayta rkuspllas chayknaqa tukuynin tUy'Ua:waurqan. Hina wafiuqta i:ikspas wakinninrunakuna pi riqpas hinataq wau'rtluptirisichay yimkakna isqanchikqa "hakuchik; risuntaq kaymanta;

Captulo 31 186

As como hemos hablado en el captulo precedente del culto dedicado a una laguna, aqu tambin vamos a hablar de otra llamada Yansa187 del ayllu de los Concha. He aqu relato
Ya hemos hablado en los dems capitulos de lo que pas en tiempos antiguos y, entre otras cosas,_ de cmo en todas estas tierras viva una poblacin muy densa de yuncas. Se dice que en el territorio de los concha. tambin residan yuncas. De la misma manera que, en los dems capltulos, contamos que algunos dicen que los hombres tuvieron su origen en Yaurillancha y en Huichicancha mientras que ,Otros dicen que nacieron del rbol llamado 'quiua, segn la tradicin, los concha tambin tuvieron su origen en Yaurillancha, donde nacieron cinco hombres emergiendo de debajo de la tierra. Sus nombres, empezando por el primero, eran Llacsamisa l88 -segn cuentan, su hermana Cunocuyo lo luego viene Pauquirbushi, seguido por Llamatanya. EstQS tres hombres fueron los primeros en vencer a las comunidades yuncas de aqu. Haba otros dos hermanos de los cuales uno se llamaba Hualla, el otro Calla. Se dice que, al adelantarse los otros hermanos, estos dos tardaron un poco en seguirlos. As, al equivocarse de camino, se fueron en direccin de Yauyos creyendo que quiz sus hermanos haban ido por aquellas partes. Volvieron mucho tiempo despus, cuando sus tres hermanos hubieron acabado de repartirse entre ellos todas las chacras y otras propiedades de los yuncas. La familia de Lzaro Puypurocsi sera descendiente de Hualla. Cuando el primero de los hijos, Llacsamisa, estaba a punto de morir, dej al abuelo de Lzaro, que se llamaba Casachauca, la laguna de Yansa. Como ste era su sobrino l89 , Llacsamisa dijo: "Es ste quien heredar mi cargo. Yo ya estoy a punto de morir". Desde entonces, la jurisdiccin del territorio de Yansacocha corresponda igualmente a Casachauca (ya sus descendientes). En este punto dejamos a Hualla. Narraremos cmo vinieron esos tres hombres y cmo llegaron a Conchasica. Como hemos contado hace poco, se dice que los habitantes de Conchasica l90 eran yuncas. Stos vivan l1).uy)5Jices 9n aquellos tiempos conduciendo su agua desde la laguna de Yansa. Haba agua de sobra y su acequia llegaba hasta la base del cerro de Llantapa. Al mismo tiempo que naci Llacsamisa, el mayor de estos tres hombres, emergiendo de debajo de la tierra en Yaurillancha, naci tambin una piedra con una gorra; sta se llamaba Llacsayacolla. Se cuenta que los tres hombres vinieron hacia Yansa trayendo a Llacsayacolla. Entonces llegaron a un lugar que domina Yansa, llamado Yanapuquio. All se quedaron bebiendo. Cuando los yuncas oyeron decir que tres hombres de aspecto muy temible se haban quedado all, algunos de ellos fueron a verlos. As, Llacsamisa les mostr su gorra llamada

128

129

Gemid Taylor

Rit()s y tradiciones de HWTOchrl

chay [kimsa] runakuna cariwachwan chayqa, tukuytam qulluchiwachwan" ispaS mahcharispa llaqtantapaS cakrancapaS hinalla saqispa mitikarqanku. Kayhina mitikaspaS huk yunka runaqa -manam sutincaqa yacanchikchu- kay runas huk churinca tuta mitika,spa Conchasicapi saqirqan Yasali sutiyuqta. Huk wakcha uYWaSqallanta aparispas kay Yasali isqanchikpa yayanqa mitikarqan. Chaysi a chay chimpa Caparicaya acqa l'llnasiriman wichaykunapi pacha riqsirqan. Chayi chayqa chay wakcha uywasqallan karqan. Chaysi ancha waqaspa manataq kutinanpaq yaeakuptin hinallacaq ripurqan. Chay pachaS kay saqisqa wamra Yasali isqanchikqa, chay C;onchasica cruz sayan, chay ukullapi pakakurqan wamra kaspa ancha mancharispa. Chay pachas kay kimsa runa isqanchikqa chay Ilaqtaman cayarqanku. a eaYaSpas wasinta imantapas qunakuspaS chay pacha Llacsamisaqa chay wamrata tarimurqan. Chaysi "churi, ama llakiychu; uqawanmi tiyanki; chay wakinnin wawqiykuna 'wauchisun' ispa iwaptinpaS uqam amachasqayki; ichaqa uqap Ilamaytam michink1' ispaS irqan. Chaysi kay wamrakta chay wakinnin wawqinkunaqa rikuspa "wauchuncaq kay wamraqa; porque kaymi qayamincha 'uqap eakrayrni pachaymi' ispa iwachwan' ispaS ancha eiqispa irqanku. Chaysi chay Llacsamisa isqanchikqa "manam; imapaqmi wauchisun; yallin kawsakuchun; kaymi ima hayka kawsasqancapaS eakrantapas imancapaS haykancapaS rikuchiwaSun" ispaS irqan. Chaysi chaykunaqa manataq munarqanchu "wauchuntaq" ispa. Chayi chay Llacsamisa sqanchikqa parispa "wawqi, am chika mita iyki; paqtae tulluykipaS quca iqman rinman; uqam 'kawsachun' ini" ispas irqan. Chayraqsi wakinninkunapas upallarqan. Chaysi chay Llacsamisa isqanchikqa chay warnrakca lIarnanta michichispa kawsachirqan. Hina michispaS chay l'llurillanchamanta Cunocuy(]f!5 Llacsamisap panin hamuqwan tinkinakurqan. Hina kaptnsi qipanpi a yuyaq tukuspaqa Omapacha isqa l'llurillanchamanta hamuqpaqpaS yca karqan. Kay Yasali wamra isqanchikSi Cristbal Chaucahuamanpaqabuehn karqan. Chayrn,tntam kanan kay Omapacha imanam Checakunapas hua.:is9.*tacuraSpa puncaw cakirqan,hinaUacaqsi paykunapas . . chuta isqaktavirhcOV{an staSpa,pas.qaripaq. warmipaq sara<rpispir,;ffiay!pancari llamapaqri hinataq. Chaymanta huacsakunari hinacaqsi Conc,lJffjc,a tiyarqanku mitanp Pariacacakta Chaupiamucakta

aqu! Si estos tres hombres nos encontrasen, entonces nos amqudarlan a todos. As, muy. atemorizados, esos yuncas huyeron abandonando sus huacas locales y sus chacras.
Uno de estos yuncas, cuyo nombre nos 'es desconocido, al huir de noche abandon a uno de sus hijos llamado Yasal en Conchasica. Llev consigo a un que haba criado. Al amanecer, ya estaba al otro lado de y haba casi las alturas de Yanasir, se dio cuenta que no era hiJO. All no estaba SinO el huerrnno que haba criado. As, llorando mucho y Sin saber en absoluto cmo hacer para regresar, se fue. Yasali, muchacho como era muy joven: tena miedo y se escondlO dentro del edifiCIO donde se yergue la cruz de Conchasica. Entonces los tres hombres llegaron a ese pueblo. Cuando acabaron de repartirse entre ellos las casas y las dems cosas, Llacsamisa encontr al muchacho. "Hijo, no te aflijas!", le dijo. "Vas a quedarte conmIgo. Si mis Otros hermanos me proponen que te matemos, yo te proteger. Y as, pastars mis llamas". Al verlo, los otros hermanos dijeron con gran odio: "Que muera este muchachol . Sera capaz de decirnos un da que estas chacras y estas tierras son suyas"l9!.

al ver que aquellos haban muerto y que cualquiera que fuese all mora,

Llacsayacolla a esos hombres. Al instante todos murieron. Los dems hombres

130

131

les "No! Por qu motivo lo habramos de macar? Es mejor que VIva. Podra ensearnos todas sus tradiciones y mostrarnos dnde estn sus chacras y dems posesiones"I92.
Pero sus hermanos no quisieron en absoluto dejarlo vivir. "Que muera!", dijeron.

qUIero que viva.

Llacsamisa se enoj. "Hermanos", les dijo, "ya tantas veces les he mi Cuidado que sus huesos vay.an a acabar en laAagtlIla! Yo

Esta vez los otros se callaron. As Llacsamisa salv al muchacho y lo envi a pastar sus !lamas. Fue as cmo se uni a Cunocuyol93, la hermana de L1acsamisa que haba venido con l efe Yalrllaril::ha. Siendo ya adulto, era el yaa de cuando ste vena de Yautillancha l94. Yasali era el ahuelo de Cristbal Chaucahuamn l95. dlas, pomendose lsmscaras llamadas buayos, se dice que los concha tambin Jo hacan. Para tener hijos e hijas, lanzaban igualmente e1buichco contra los chutas que haban erguido. Hacan lo mismo para tener llamas. De igual haba huacsas en Conchasica y celebraban con borracheras a Pariacaca y Chauplnamca en la poca de sus fiestas. y durante un solo da los concha beban

como. checa celebraban la fiesca de Omapacha con bailes durante cinco

.i>! :

Ritos y tradiciones de Huarochir

Gera/d Taylor

upyaSpapaS. Huk puneawllaraqsi ChecakunawanpaS paqtalla upyarqanku. Kay chikaktam kaykunap kawsaSqanta yaeanchik. Chaymantam kanan Yansacocha isqanchikta rnaSun. Kay Llacsamisa isqallchooi, fiamaypacham wakinnin wawqinkunawan Conchaman eayamu:qan, chay pachaS ima hayka kawsaykunakta easkispa Yansacochakta easklrqan Llacsamisa fiisqanchik. Chaymantas Pauquirbuxi fiisqanchik Huaychucoto fiisqakra easkirqan. Chaymantam Llamatanya fiiliqanchikti easkirqan. Chayhina kaykunakta caskispam kanan kawsananpaq sapanpl [serviytal qallarirqanku. Chaymantam kay Llacsamisa isqanchikti B6 isqakta serviyta qallarirqan. Chay Yansa isqanchikpis huk Collqutrt sutiyuq karqan. Xaykunakta serviptinioi kay tukuy Conchakunaqa mlkunqanpaq sarakta kallpapurqan wiay wata. Chay pachaS chay Collquiri fiisqanchik wakaqa warmikta ancha munarqan. Hina munaSpaS YauyokamapaS Chacllakamapas tukuy hinantin pachakta Chayhina maskaSpas manataq tarirqanchu. ChaySi huk puneawqa Cumraya isqanchikqa "yaw, qayllapim sispallapi warmiykiqa" ispas irqan. ancha kusikuspa rirqan. Chayii Yampilla hanaqnin urqumanta chay Yamptlla isqanchiktnan qawaykurqan. Hina qawarispaS huk warmikta ancha qullananra takikuqra rikurqan. Kay warmip sutinsi Capyama karqan. ChaySi kayhina chika sumaqta rikuspa tuylla sunqunpi "kayraqmi warmiy kanqa" ispa yuyakurqan. HinaspaS huk muchachonraqa "riy, chur; chay warmikta willamuy 'llamaykim huk urqu llamallakta waean' ispa willaykunki; chaymi payqa tuylla hamunqa" ispaS kaearqan. Hina kaeaptinsi chay runaqa rirqan. a CayaSpaS "mamay, llamaykim hanaq urqullapi waean" ispa willaptinsi ancha kuSikuSpa tuylla wasinman chiqacharqan. Chaypis quri wankarantapaS eawpipi euraykuspa iskay huchuylla kuka wayaqallanta uqllayninman euraykukuspa, chaymantari huk purongo aswallanta aparispa ancha urqaSpa hamurqan. Kay purongo isqanchikta Conchakunaqa lataca inku. ChaySi kay waka Collquiri illqanchikqa hina hamuqta rikuspa ancha kuSikuspa tuyl1a kay Yansa i1lqaman kutimurqan. Chaysi chay muchachon i1lqanchikqa chay warniikta pusamuspa eayanchik; qayIlapim" ipaS llullaspa puSamurqan. Chaysi kay Cllquiri illqanchikqa huk callcallu tukuspa chay Yampilla hanaqnin urqupi lluyarqan. ChaySi a eaYaSpa kay warmiqa "chay callcallukta hapi1laq" irqan. Hina "hapiSaq" iptinsi. chayman kayman aS aSila pawarispa mana qipangiqa.hapirqanraq. HapispaS miqllarikurqan. :hay rataca isqnmanta ;.swantJ!. sieaylcurqan. Kayta sieaykuptinsi. tuylla pU\cyu fa tlikurqan. Chay pukyus kanankarnapas Ratactupt suti}'l1q... Chaysi ,chay calleallu uqllaykusqanqa chay warmip wiksan ukupi hatun tukumurqn ancha wiksantapaS nanachispa. Hinakaptinsi "kayqa imae"

juntos con los checa en trminos de igualdad l96 Esto es todo lo que sabemos de sus tradiciones. . a hablar de la laguna de Yansa. Se dice que, cuando Llacsamisa lleg Junto con SlJ$ hermanos a la tierra de los concha, cada uno recibi un territorio y el huaca local que le corresponda y aprendieron las costumbres asociadas al culto de ste. Fue as cmo Llacsamisa recibi Yansacocha. Pauquirbushi recibi Huaychucoto l97 Llamatanya recibi Huyosana1iuasr: Entonces, cada hermano empez a servir a su huaca para asegurarse lo necesario para su subsistencia. As Llacsamisa empez a servir a Yansacocha. Se dice que en la laguna de Yansa haba un huaca de nombre . Collquiri198 Puesto que los tres hombres servan a estos huacas, cada ao todos los concha se esforzaban en cultivar maz para alimentarlos. En aquella Collquiri deseaba mucho tener una m ujer. Se fue as hasta Yauyos y por todas pau:es. J>ero nQla encontr. Un da Cuniraya le diJO: Hola, tu mUjer est por estos lares, est muy cerca". As, muy contento, fue a el cerro que domina Yampilla mir en direccin a Yampilla. VIO a una mUjer sumamente hermosa que estaba cantando mientras bailaba. Esta mujer se llamaba Capyama. Al verla.tan hermosa, pens enseguida en su corazn que era ella quien sera su mujer. As, envi a uno de sus muchachosl99, dicindole: "Anda, hijo. Vas a decirle a esta mujer que su llama ha parido un macho. As ella va a venir enseguida". El hombre fue a cumplir su encargo. Al donde Capyama, le dijo: "Seora, tu llama ha parido arriba, en el cerrlto". Muy feliz, ella se dirigi enseguida a su casa. Coloc su tambor de oro en el centro de la casa y a su lado coloc dos pequeas bolsitas de coca. Enseguida parti con mucha prisa, llevando tan slo un porongo de chicha. El que dan los concha a este porongo es lataca. Cuando el huaca Collquiri la VIO acercarse, se regocij mucho y regres enseguida hacia Yansa. Entonces su muchacho, que estaba conduciendo a la mujer, la engaaba con estas palabras: "Ya casi hemos llegadQ Est aqu cerca". Collquiri, que se haba transformado en carcallo, la esperaba en el cerro que domina Yampilla. Al llegar, la mujer quiso agarrar el carcallo. ste, revoloteando de ac para all, no se dej prefider. Finalmente, lo agarr y lo coloc en su regazo. Al hacerlo, derram la chicha que traa en su rataca (= lataca). Enseguida, se form manantial all donde se haba derramado. Se dice que, an hoy, este el nombre de Ratactupi. El calcallo que traa en su regazo ereclo y comenz a pesar sobre el vientre de la mujer, causndole gran dolor. Se pregunt qu poda ser y lo mir. Al caer al suelo, el calcallo se convirti en un muy hermoso. ste la salud con palabras muy dulces: "Sin perder tiempo, hermana, me colocaste en tu regazo. Qu vamos a hacer ahora? Yo era quien te hizo llamar".
vamos

133

132

Gemid Taywr

Ritos y tradiciones de Huarochirf

ipa rikuptini chay pachaman urmasqanpiqa huk qari all rikurirqan. Chaysi "tuylla, pana, uqaktam lmanasunml; uqam qayachimurqayki" ispas ancha miski siminwan napaykurqan. Chaysi warmiri hinataq tuylla enamorarqan paywan. Hina kaSpas puurqanku. a kanan kay Yamacocha lIaqtanmn kanan yayanqa ma'manqa turankunapas ayUunpaS nrqan waqaSpakama maskarqanku. Hina maskaSpas .huk runa Llucahua sutiyuq "churiykiqa ancham wlllkayan; Imanpas haykanpas, qusayuqmi" ispa'willaptinsi tuylla hamurqan. .

La mujer tambin se enamor de l enseguida. As se acostaron jUntos. Despus la condujo a su tierra de Yansacocha. Entonces su padre, su madre, sus hermanos
y los Otros miembros de su ayllu buscaron a Capyama. Con gran llanto se preguntaban adnde habra ido. Despus de haberla buscado durante largo tiempo, un hombre de los yampilla llamado Uucahua les COnt: "Su hija se ha convertido en una huillca poderosa. Nada le. falta. Tiene marido". Entonces fueron enseguida a buscarla. Al encontrarla, le dijeron muy enojados a Collquiri: "Por qu nos has robado a nuestra hija, a nuestra hermana? T eres quien nos la ha hecho buscar en todas las comunidades hasta el cansancio?" Y aadieron: "Ahora ordenamos que vuelva con nosotros". "Padre, hermanos!", les respondi Collquiri, "con mucha razn' me ries por no haberte hablado a ti, padre, antes de haberme llevado a tu hija! Qu te dar, casas o prefieres chacras, llamas, hombres para servirte, chhuar, oro,plata? -Qu deseas?" G:m esras palabras intent.despenar su codicia. Pero no aceptaron absolutamente nada. POF-el contrario quisieron que su hermana volviera. Pero ella les contest: "Yo no quiero volver. Ya me cas de todo corazn" yel hombre llamado Collquiri dijo: "Padre, no quieras quitarme a mi mujer. Ya te dije que iba a darte todo lo que desearas. No te gustara que te diese un hucoric?"zoo. Un hombre que haba llegado un poco despus que los otros hermanos de Capyama y se habla sentado entre ellos, se puso a hablar. "Padre, acepta!", le dijo. "Quin sabe lo que ser este hucoric?", se preguntaron y lo discutieron detalladamente entre ellos. Entonces, el ms anciano de ellos empez a hablar: "Est bien, hijo; csate pues con nuestra hija pero cumplirs lo que has prometido". Tras estas palabras se volvieron a su casa. Collquiri les dijo: "En cinco das vamos a vernos de nuevo en tu comunidad, padre". As, despus de cinco das, Collquiri, fiel a su palabra, se dirigi por debajo de la tierra hacia Yampilla. Despus de haber recorrido un largo trecho, al preguntarse por dnde iba, quiso subir-y saI.k otro lado de Aparhuayqui.Cuando casi haba conseguido sacar la cabeza, el agua subi por el hueco que haba producido y brot como unafoente. Entonces, despus de haberlo tapado con slo un poco de cobre, volvio hacia abajo. As, trazando su camino por debajo de la tierra, sali encima de la parte alta de Yampilla. El manantial que brota all en. el lugar donde sali de la tierra, lleva an hoy el nombre de esa mujer, CapyamaZQ1. Una cantidad enorme de agua sali del manantial llamado Capyama y amenazaba con llevarse todas las chacras de los yampilla. Se llev todas las ocas que estaban secando, la quinua esparcida en el suelo y todo lo dems que se encontraba en su camino.

134

a tarispa "imapaqmi churijrta paniyta hinantin llaqtakunakta saykuspa ma.&achiwanki lspaS ancha kutichisaq" ispa irqan. Hina iptinsi "yaya wawqi., ar!cha mana qam yayayta willasqaymanta anyawanki; imaktam qusqayki was:ktachu kayri eakraktachu lIamaktachu runaktachu' qullqiktachu; ima imaktam munanki" ispaS muna:hirqan. manataq imallaktapaS huirqanchu. Chaymantas mana hUUlspa panantaqa "kutichisaqtaqmi" ispa irqan. lptinsj pananqa "manam - uqapas tukuy sunquywanmi is?a ipti.nsi isqanchik qariqa "yaya, manataqml warmlyta 'tukuy ima haykaktapaS qusqayki' ispa irqayki; manachu h.ucortcca iptinsi chay warmip turankuna tiyasqanpi huk runa qipalla tlyamuq nmaruqan: "yaya, huiytaq". "Imae chay hucoric" ispaS allimanta rimanakurqanku.
Chaysi yuyaqnin rimarimuspa "aIIitaqmi, churi; hinataq churiyta warmayay; isqaykikta puchukankitaq" ispallaS kutirqan. ChaySi "pichqantin puneawplm fiataq rikunakusun lIaqtaykipi, yaya' ispa irqan. Chaysi chay Collquiri isqanchikqa siminkama ?ich1antin kamarirqan Yrimpilla iqman. a rtSpa na hawaman Iluqsiyta munarqan Aparhuayqut chay chlmpapl. Chaysl nacqa hawaman uman qispiptintaqsi yakuqa hawa iqmanfoentehina paqchamurqan. Chaysi ataq asIla antallawan lIutaykuspa uku iqmantaq Hina kamarispas Yrimpilla hanaqnin sawapi Uuqsirqan. Chay Iluqslsqan pukyus kanaJ:'lkamapas chay warmip sutinta Capyama isqakta apan.Chay Capyama isqanchikmanta ancha achka yaku lluqsispa rukuy Yampillakunap eakranta apayta munarqan. Ima hayka uqan chakiktapaS kinwan . masarayaqtapaS apapurqan.

135

Gemid Taylor

Ritos y tradiciones de Huarochiri

Chaysi chay l'mpillakunaqa ancha piaspa huimurqankiy; tuylla kutichikuy; a plSI yakuyuqpas ispaS tukuy runakuna rimarqanku. Hma nmaptmSl chay Capyamap yayakunaqa chay kikin llaqtanmanta qayarqan: "masa, tukuy piapayawan; amataq chika yakukta kacamuychu; ,,:icyy, yaw yakukta wicqaytaq" ispaS qayarqanku. Hina qayaptmSl tttawanpas ----mawanpas wicqarqan. Hina ataq ataq tummurqan atipamuspa. Hina kaptinsi chay uramantaqa "wicqay" ispa ataq kikin Collquir yaykuspa yaqullantapas cukirispa cawplp! Hina tiyaykuptinraqsi asllapaS chakirirqan. pukyus yaqullana pasamuspa sUySusqahina xakupas lluqslmu. Kar:a 136 wakinnin pukyukunamantapaS chay chay kitipiqa lluqsirqan. N awpaqqa manas karganchu. Chaymantas kanan kay Concha Ilaqtayuq runakun.aqa yakun piayta qallarirqanku "imapaqmi kay nuqanchlkqa imawanmikawsaSun" ispa. ChaySichay _ "yaw Llacsamisa, imapaqmi kay yakukta chakichimunki; runakunaqa Imawanml kawsanqa" ispas qucaman wiscnurqan tukuy Conchakuna. Chay pachaS Collquiri isqanchik wakaqa chayhinakta rikuspa "chiqantaqmi; paykunaqa imawanmi kawsanqa" ispaS ataq huk wamranta sutiyuqta kamachirqan ispa: "kay qucakta asll.a chay ukUPl uraman allpakunakta rumikunaktapas urmachlY; chaypI unanchasun kay Concha runakunap kawsanqanpaq" ispas irq:n. Chaysi chay. isqanchikqa chay qucakta aSila paskaykurqan. N:. paskaSqa kapnns.1 chay Collquri isqanchikqa ruyl1a pirqaykurqan ura mqmanta ruraspa. Chay pirqaS kanan mana allpayuq SlmmSI pichqa pacha kaytas kay Llacsamisa isqa runakta alh yaku. cayaptinmiqucap siminta kirpanki; pachaplm ataq kay yakukta ura cakraman pusanki; a mtl slqamuptmml kay !akukta kacarinki; kanan pichqa mitaUam parqunqa aay sarakta; kamachiyki" ispaS chay unanchan rumikunakta allin Hma riqsichiptinsi kanankamapas paypaq churinkunapaS chay costumbrel1a[kta] kanankamapaS qatinku. Chay quca tupunan nmkum runakuna; Kaspiktari turcacayo inkutaqmi. Chaysi chay rumisawa imahina rurananpaqpas alIiyaeakuchisqachayta eaYaSparaqC alliawinchikwan rikuchwan.

Entonces los yampilla se enojaron mucho y dijeron todos: "Por qu acepraste semejante cosa? Haz que se retire enseguida! Ya estamos acostumbrados a vivir con poca agua". &, desde su propia comunidad, los padres de Capyama llamaron a Collquiri. "Cuado", le gritaron, "rodos estn enojados con nosotros. No sueltes tanta agua! Tapa el manantial! Collquiri, tapa el manahtial para que no salga toda esa agua!". Entonces Collquiri tap el manantial con tita (tal vez titi plomo') y otras cosas. Pero cada vez que lo tapaba, el agua consegua destruir su trabajo y brotar de nuevo. Como seguan gritndole desde abajo para que lo tapara, Collquiri mismo entr en el agua, tendi su capa encima y se sent en medio del manantia. & consigui que se secara un poco. El agua sale hoy de ese manantial pasando a travs de la capa de Collquiri como si fuera filtrada. Cuando lo tap, el agua sali por los otros manantiales que se encuentran por esos lugares y que antes no existan. Entonces los concha empezaron a enojarse a su vez, puesto que su agua se estaba secando. "Por qu est distribuyendo nuestra agua?", dijeron. "Con qu vamos a vivir nosotros?". Todos los concha se quejaron a Llacsamisa, el camayuc del agua, dicindole: "Hola Llacsamisa, por qu permites que nuestra agua se seque? Cmo va a sobrevivir la gente?" y lo arrojaron a la laguna2Q2 Al ver cmo estaba la situacin, el huaca Collquiri dijo: "Tienen razn. Con qu van a vivir ellos?" y dio las siguientes instrucciones a un muchacho que estaba a su servicio llamado Rapacha: "Haz caer desde esa orilla una pequea cantidad de tierra y piedras dentro de la lagURa. All pondremos seales para indicar cw:nta agua es necesaria para que vivan los concha". Entonces Rapacha abri una pequea brecha en la orilla de la laguna. Enseguida, desde abajo, Collquiri construy una muralla grande destinada a represar las aguas. Se dice que esta muralla construida sin adicin de tierra an existe. Collquiri senal al hombre llamado Llacsamisa cinco niveles en el muro que cerraba el desaguadero de la laguna203 "Cuando el agua llegue a este nivel", le dijo, "tapars el desaguadero de la laguna. Entonces, dentro del espacio de tiempo que te estoy indicando conducirs de nuevo el agua hacia las chacras de abaj. Al salir el 51lI soltars el agua. Slo cinc veces ser irrigado el maz aay204. stas son las instrucciones que te doy para que esto se realice'!. Y le indic cuidadosamente las piedras que servan de seales para soltar y cerrar el agua.

137

Ritos y tradiciones de Huarochir

Gemid Tayhr

Chaymantall kanan a killa chay eh:! qucap simin.ta wiqaypaq lluqsin tukuy qart warml. Kay tupukuy lllsqanpaqsl kay LlacsamlSa isqanchik "chika pacham kanqa" ispa ima ispapas unancharqan. Paypaq simillantas tukuy Conchakunapas iispa rirqanku. Kaypaq yaca a mitanpiqa paypaq siminkamalla ima hayka kamachikuypas karqan. Na parquypaqri kanqa; chika puncawmi kanqa' ispall payIla chaytaqa kamachikurqan. Conchari siminkamaIlataq tukuypall rutarqanku. Kanan quea cawpituta paeyamuptinpas "riy; qampaq suyuykim" ispas kay Llacsamisa isqanchikpaq churinkunakta mayqin tiyaptinpas qarquq karqan. ChayIla oficion kaptinsi puncawpas tutapall yuyarqanku saranpaqpall kallpaptil\ ancha. kawsanchik" ispa manchaptin. Chaymantan kay LlacsamlSa nlsqanchlkSl pana churinkunapall "paqtac kay yaku qucamanta pacyamunman" ispas ancha cuitladuwan waqaycharqan. a ispa pacyamuptinsi lnsapi kaq yaku mayuman yaykuptinqa tuyUa qasa hatariqhina. Yaykuptinqa qasarqantaqsi. Kayraykus alli

Se dice que an hoy sus descendientes hacen todo conforme a esa costumbre exactamente como le foe enseada a Llacsamisa por Collquiri. Llaman a ese "el sondeo de la laguna" ya la vara con la que la sondean el turcacayo. Se dice que, con. buena vista y familiarizados con todo lo que' es necesario hacer, sobre estas piedras podramos ver el nivel del agua quiz antes de alcanzar el fondo con el turcacayo'J.05. . Por el mes de marzo, todos los concha, hombres y mujeres, salen a certar la bocatoma de la laguna. indicaba dentro de cuntos das se realiZlira el rito de s0!ldear la laguna y daba todas las instrucciones que juzgaba necesarias. y teniendo fe slo en lo que l les decan, todos los concha se dirigan a la laguna. Como l era el yaca de Yansacocha, en la poca de los ritos de riego todo se organizaba nicamente conforme a sus rdenes. Cuando-l!egaba-el ffi('lmento-de regar las chacras, slo l indicaba si la gente podla empezar los trabajos el mismo da o cunto tiempo tena que esperar. Y los concha hacan todo, sin seguir otras instrucciones que las de Llacsamisa. Si la laguna desbordaba<l. medianoche, sacaban a-Ios-deseendienres de Llacsamisa de dondequiera que estuviesen, dicindoles: "Vyanse, esto es de su responsabilidad". Como no tenan otro oficio, la laguna de Yansa era da y noche el objeto nico de sus preocupaciones. Y la gente se esforz en culdvar el maz destinado a Llacsamisa y sus descendientes. "Por ser ellos numerosos nosotros sobrevivimos" decan y los veneraban. As Llacsamisa y sus descendientes vigilaban con mucho cuituJ esa laguna a fin de que el agua no se desbordara. Si alguna vez se desbordaba y el agua represada en la laguna de Yansa enttaba en el ro, era como si enseguida se levantara un muro de hielo (una neblina espesa)207. y, efectivamente, se dice que, cuando el agua entr en el ro, hubo neblina20B. Por eso la vigilaban con mucho cuitulo. Entonces, como ya hemos contado, los huacsas se dirigan a la laguna de Yansa para tapar la-bocatoma o para soltar et agua: Pero, cuanao se trataba de tapar la bocatoma, no slo los huacsas sino todos, sin excepcin, salan del pueblo. Al llegar las mujeres, cada una depositaba ofrendas de coca y tambin de chicha. Los yaais reciban todas estas ofrendas destinadas a Yansa. SolIan llevar tambin una llama. y tambin cuys yiCti yltoda clase de ofrendas rituales. Cuando acababan de juntarse todos y se haban registrado todos los ausentes en sus quipus, empezaban a adorar a Yansa dicindole: "Padre CoIlquiri, tuya es la laguna; tuya es tambin el agua. Danos este ao agua en abundancia". Al acabar este rezo,' todos beban chicha y mascabn coca. Despus, los hombres y las mujeres empezaban a tapar la bocatoma de la laguna.

139

cuitladuwan waqaycharqan.
Chaymantari kay a isqanchikhina chay Yansaqucakta kirpaypaqpall a yakukta kacamuypaqpaS huacsakunaqa rirqantaqsi. Ichaqa kay a kirpaypaqqa tukuy hinandn runas Iluqsirqan. Warmikunari a cayallpaS kukanra sapanpi curaq karqan aswanrari sapanpitaq. Kaykuna urasqantam kay Yansa yaacan tukuyta askirqan. Huk llamaktari hinataqsi apaq karqan. Quwlkunaktan tiqtiktapas ima hayka muchanankunaktapas tukuytas aparqan. Chaysi a tukuyta juntayta puchukaspas illaqninkunaktari tukuytataq. kipuspa lnsakta muchayta qallarirqan "yaya Collquiri, qampam quaykI; q,ampaqtaqml yakuyki; kanan wata allitaq yakukta quway" ispas mucharqan. Na muchayta puchukaSpas aswanra upyaq kukantapaS akuq karqan. Chaymantall qari warmi chay qucakta kirpayta qallarirqan.

Gemid Taylo r

Ritos y tradiciones de HULlTochiTi

Chaymantam kanan a yaku kaeamuna kaptinri iskay kimsa huacsakunawansi wiayIla pichqa mi tapaS riq karqan. Kay awpaqllas huk runa warmipaS as hatun eakraman yaykuqsi aswakta hatun puyuwan apaq karqan quwintari huk iskayllakta kukantawan. Kaykunawan muchaSpaS yakukta kaeamuq karqan. Kay chika simiktam kay insa isqanchikmanta yaeanchik. Chaymantam kanan yaeanchik: kay Conchakunaqa Pariacaca Tutayquirip ancha sullka pisi yupay churillansi. Chaysi kay pachankunaktapas cakrantapas ancha pisillatataq qurqan. Huacfa isqanchik Pariacacap Chaupiamucap mitanpipas Chancu isqaktapas, iman"am Checakuna ruran, hinallataqmi paykunapas ruranku. Chaytaqa am ari tukytapas wakinnin capltulokunapi

Cuando_llegaba la poca de soltar el agua, iban siempre cinco veces a la laguna acompanados por dos o tres huacsas. Previamente, un hombre y una mujer entraban en una chacra medianamente grande. Llevaban un gran cntaro de no ms de uno o dos de sus cuyes y coca. Despus de ofrecer estos sacnficIOS, soltaban el agua. No sabemos ms sobre Yansa que lo que hemos narrado aqu. . SaTIemosio siguiente: se dice que los antepasados dj:: estos concha slo hijos menores y poco estimados de Pariacaca y de Tutayquire. Por eso les dieron slo' una cantidad muy reducida de ropa y de chacras. Sus huacsas celebran los mismos que los chec:a durante las fiestas de Pariacaca y de Chaupiamca y tambin bailan el Chanco. Todo eso ya lo hemos contado en' los dems capttlJs. A de los descendientes de estos tres hombres, sabemos lo siguiente: se dice los descendientes directos de Llacsamisa se han extinguido. Cuando l mismo estuvo a pUnto de morir, sus sobrinos, los hijos de Hualla, de regreso de los Yauyos, se casaron con las hijas de Cunocuyo -el padre de stas se llamaba Yasali. Mucho tiempo despus, Lzaro Puypurocsi y su familia eran de Hualla. (Adicion al margen: La familia de Lzaro Puypurocsi es descendiente de Hualla. Se dice que cuando hered la funcin de Llacsamisa, ya no haba descendientes directos por el lado paterno de Hualla. Slo sobrevive una mujer -y ella sin hijo5-, la mujer de Anyaruri.) De los descendientes de Pauquirbushi an sobrevive la familia de aupaico. Ahora bien, .los Ruricancha, los y los Tacyacancha son descendientes de Llamatanya. Se dice que estos tres linajes son los descendientes de Llamatanya. A propsito de los hijos de Hualla, es verdad que ya hemos mencionado a Lzaro Puypurocsi. Prosiguiendo, Juan Paucarcasa, Lasaca y Canya son descendientes de Calla. Stos son todos los que constituyen la descendencia de los cinco hombres que vinieron de Yaurillancha. Los descendientes directos de Llacsamisa son, nic?s que se han extinguido. Los hijos de Lzaro Huallazo9, que se . dicen descendientes de Llacsamisa, heredan este oficio por ser descendientes de su sobrino. Esto es todo lo que sabemos de los ritos de los concha. Fin

i
i

I
[

i I

1O

Chaymantam kanan yacaSun kay runa isqanchikpaq churinkunakta: chay Llacsamisa isqanchikqa tukuysi qullurqan. a quHuypaq kaptinsi, aqa irqanchik hina, paypaq sobrinonkuna Cunocoyo isqanchikpaq wawankuna yayanri Yasali sutiyuqpa churinkunaktas warmayarqan Hualla isqap churinkuna ioyo iqmanta kutimulpa. Ancha qiparaq kay Hualla isqap churinkunam ari Ldzaro Puypurocsi. (Adicin al margen: Kay Hualla isqanchikpaq churinkuna Ldzaro Puypurocsi. Chay Llacsamisa isqanchikman yaykuptinqa mana aS Hualla isqaqa kanchu. Huk warmillas -chaypas mana waeakuq- kawsan, Anyarurip warmin.) Chaymanram kanan Pauqurbuxi isqanchikpaq churinkuna kanan aupaco chay chaykuna kawsan. Chaymantam kanan Llamatanya isqanchikpaq churinkunam kanan Rurcancha Casnchauca Tacyacancha. Kay kirnsa yumay isqaS kay Llamatanya isqanchikpaq churinkuna. Chaymantari chay Hualla isqanchiktaqa am ari rimarqanchik Ldzaro Puypurocstkta. Chaymantam Calla isqanchikpaq churinkunam kanan Juan Paucarcasa Lasaca Canya chay chaykuna. Kay chika runam ari miramun pichqa runa iurillanchamanta hamuqpaq churinkuna. Kay Llacsamsa isqanchikpaq churinkunallam ari tukuy qullusqa. Kay u Llacsamisam kani" ispam ari kay [dzaro Huallap churinkuna kay ojiciokta heredan sanin kaSqanrayku. Kay chikallakram kay Conchap kaSqankunakta yaeanchik.

141

Fin

Gemid TayJr

Ritos y tradiciones de Huarochr

[Primer suplemento]

Primer suplemento

t
awpa pacha kanank:amapaS tukuy h.inantin may huk runa huk yuriyllapi iskayta wacachln pana qan qaripurakta mana ispari kar:aqa wllaSun. Kayhina isqa yuriqkunaktam curt nmchlk. Kayhma may Ilaqtapi qunqayllamanta yuriptinpaS chay tutallataq llaqtanman cayachlmuq karqan. Imanam Sucyacanchapi Tumnapipa!l yurinman chayqa, awpa pachaqa tuyllataqmi Llacsatambo i!lqa Checa" Ilaqtanman karqan. apamuspari manataqmi puneawqa apat,!luqchu karqan paqtac pacha qasanman ispa. HinataqC tukuy kitipipaS musyasqa ruranku.

t
Vamos a narrar lo que aconteca anciguamenre en todas las comunidades y sigue aconteciendo an hoy cuando nacen dos de un vientre, sean hombre y mujer o slo hombres o slo Enseguida diremos lo que acontece en cada uno de los casos mencionados. Llamamos a los que nacen de esta manera curio En la noche misma del da de su nacimiento -<:ualquiera que fuese la comunidad en la que repentinamente nacan-los llevaban aL centro rituaL de su propia comunidad. En los tiempos antiguos, si nacan en $uquiacancha en Tumna, enseguida los llevaban al centro ritual de los checa llamado L1acsatambo. No los llevaban de da para evitar que se helara la tierra. Es posible que, en todas las regiones, confundidos por el demonio, mantengan estas prccicas. Inmediatamente despus del nacimiento de los cncis, cuando ya estaba muy oscuro, el hombre y la mujer -es decir, los padres de los curis- se retiraban al interior de un casa cercada y, all, echados de costad021O, quedaban sin moverse hasta cumplirse cinco das. Al quinto da, cambiaban de lad02ll. Ese mismo da, todos los masas (los parientes masculinos por diado paterno) se juntaban en la casa de los cncis y bailaban tocando ellos mismos sus tambores. No eran -como las mujeres quienes los mcaban sino los hombres. Antes de empezar a bailar, hacan sortilegios con araas o eharapi (o panachacapi)pregunrando al demonio la causa del nacimiento de los encis. El primero en bailar era quien deba conducir a los dems masas reunidos all. Segn sus instrucciones, escogan a cinco hombres y los sealaban para cumplir ciertas tareas. stos, una vez designados, iban a buscar coca trocando todo lo que posean para conseguirla, sin descansar noche ni da. Los dems masas, que pensban slo en competir unos con otros, se juntaban todos sin faltar ninguno. As, a partir del da en que -como dijimos los padres de los curis se echaban de costado, bailaban todas las noches sin descansar hasta que se cumpliesen cinco das. La vspera de que se cumplieran, los masas se mostraban unos a Otros sus pequeas huayacas c0'\'u0 si quisieran indicar con este gesto que stas les serviran para traer coca el da siguiente. Mientras ejecutaban este baile, llevaban slo las huayacas las cuales no contenan coca. As, apartir del momento en que los padres de los cncis cambiaban de lado, se cumpla otro perodo de cinco das. Es decir que se cumplan en total diez das . Entonces, el principal de los cinco masas a los cuales ya nos hemos referido llegaba trayendo un venado, una taruca o cualquier otro animal de las punas que hubiesen capturado, los curis salan a la pampa, acompaados por varios grupos de hombres. Unos iban soplando el caracol llamado huanapaya. Otros

Kart:

142

Chaymantari, a may pacham curi isqa yurirqan. chay pachallataqmi huk ukupi qineasqaancha tutayaqpi tiyaytaa qallarirqanku warmipas mana kuyurispa huk es Slflspa- hasta pichqa puncawkama. Chay pichqa puneawplm hukrnan na nkraq karqan. puneawpraqmirukuy masariKna chay curip wasinp.i huunakuq takispa wankarnintapas kikin waqtaspa. Manam kananhmachu warmlkuna waqtaq karqan, sino qarikunam. Manaraq kaykunaktapaS takiyta qallarispataqmi supayta tapuq karqanku araawanpaS pana charapi (o panacharapz) iqawanpaS. Kay masankunamanta mayqanmi awpaq takispa pusarinqa wakin chaypi yaq masankunakta. Chaymi paypaq siminkama pichqa runakta akllaspa sealaq karqanku. Kaykunari, a may pacham uyarirqan, chay pachallataqmi tutawan punl:awwan mana samaspa ima haykanta rantichispapaS kukakta maskaq karqanku. Hinataq wakinnin masakunapas yallinakuyta YUYaSpa hayka runa kaSpapa tukuyninhuunakuq karqanku. Hinaspa, imanam "hukrnan tikrarqan" inchik, chay pun(lawmantam tukuy tutankuna na samarqanchu hasta pichqa punl:aw l:ayaSqank:ama. Manaraq eayapnn qayantm punl:awpim masakuna qara wayaqanta rikuchinakuq ka:qan qaya kukakta aparisaq" iqhina. Mana kukayuqta wayaqallaktas takichlq karqanku: Chaymi, a may pacham chay nukrnan tikrarqan, chaymanta kanan huk pichqa puneawman huntaykun. Chaymi ari eunka puneaw. Chay pacham awpaqnintaq huk lIuychukta tarukaktapaS ima hayka animatkunaktapas sallqapi kaqtaqa hapimuspa chaytam chay pichqa runa. isqanchik chaykunap awpaqin apaptin pampaman chay curi lluqslq karqan. Hukrnl chay .caracol [huana]paya isqakta pukuSpa riq karqanku. Hukrni pupunakta87 apaspa riq karqan. Hukrni scaya isqakta apaSpataq rirqan. Kay sacaya isqaqa aSIla sara kutaSqam karqan aSila ciqtiwan. Kayram huk runataq aparqan. Kaykunakta apaqkunaqa manam masaIrunachu aparqan' sino chay curip sispa ayllunkunam

143

2&-#

Gerald Taylor

Ritos y tradiciones de Hllarochir

aparqan. Ichaqa chay Iluychullaktam masap a isqa awpaqin aparqan. Kay Iluychukta hapipuspa chay pachallaraqmi chay curip qincaSqa tiyasqanmanra cakinwan saruchiq karqan "kaymi a takurisunki hapllasunki" ispa88 Hinaspam aychanraqa tuyllataq tukuy hinantin runakuna mikuq karqanku mana asllaktapas puchuspa. Chaymantam qana, imanam aqapas inchik, chayhina a cunka puncawpi pampaman lruqsiq karqan. Qipanpi chay curzkuna huk hatun ima pinrusqa mana rikurispa riptinmi runakunaqa pana masakunapas lSkay kimsa aysanakuspa waqaspa takispa riq karqanku. aysaq karqan. Aysaspari huk cakrakta imakrapas Ilamaktapas "qusqayki" iSpam aysanakuq karqan. Chaymi pampapi a cayaspa, imanam kananpas mangakra 89 awpaq procesinra rispa apanchik, hinaraqmi chay lluychuktapaS90 ancha Sumachispa apaq karqan. Pupunaktam kanan lanzakrahina "chaywan chuqaSaq" iqhina kamaykuspa kamaykuspa apaq karqan. Tukuymanrapas awpaqnin chay kamaykuspari curzkram qipa hamuptin kamaylmrqan. Chayrnanram kanan, a may pacham chay lluychu apaq chaypi pampapi cayarqan, chayrni huk runa warmipas chay curip ayllunkuna huk Ilamakta paa cakrakra quspapas samachiq karqan "kaywan samay" ispa. Hinaspam chay cunri paypa tiyanan unanchaSqaman cayaspa iskaynin qusanrin warmintin tiyaq karqan ancha all yupaychasqa. Chay puncawpim tukuy hinantin masankuna kukawan yaIlinakuspa takiq upyaq karqanku tukuy puncaw. Chaymi a chisiman ataq wasinman kutimuspam araq chay kikin tiyasqanmanraq kutiq karqan. Chaymantam kanan ataq pichqa puncaw tiyarqan. a pichqa puncaw huntaykuptinmi ataq aposentoman asuchiq karqan. Chaymanram ataq chay qipanpi masakuna yamtakta ancha hatun kullukamaqta apamuq karqan hinataq awpaqninpas, may pacham cun yurirqan, chay qayantillan. Kayram awpaq simipi qunqarqanchik91 .Kay yamtakunaktari tukuy tutankuna kayra masaspa "paqarinqa, paqtac ima watiqa imanpas cayanman" ispam kayraqa qurqan. Hinataq qipankamapaS manataqmi huk tutallapas nrna waurqanchu. Kay tukuyta a puchukaspam qipanpl ataq chay curzkunakta yayankunaktapaS chay supayninta tapuspa "maypim armachimusaq huchanmanra" ispam pusarqan. Paypaq siminkama Ytmsacochamanraqsn pifidamente93 pusarqan. Chaypis kanan chay huk runa conchuri sutiyuq supaypa sacerdoten pachakta tapuq karqan. "Imamantam curi yuritqan; ima hayka huchanmantam" ispas tapurqan. Kay curi yuriq runaktaqa "wauyninrantim yurin" ispas runakuna 'ChaySi"chayrnantam kaymanrarn" ispa iSfaynintaarmachi<,l pinataq char iskay wawakunaktapas ataq ?taq. arm;ispa. hasJa isqankama imahina chiripiwa.ilnayaptinpaS. Na

llevaban pupunas 212 y Otros tambin llevaban sacaya. Por sacaya se entiende una pequea cantidad de maz molido de un poco de ticti. sta era llevada por Otros hombres. Los que llevaban estas cosas no eran los masas sino los parientes cercanos de los curis. Slo el venado era llevado por el principal de los masas. Desde e/aposento donde se encontraban los curis en la casa cercada,' hacan pasar a los padres por debajo del venado que acababan de capturar para que ste los pisara con sus patas, dicindoles: "ste los molestar a ustedes, los reir"m (y luego lo sacaban al venado y lo rnaraban2l4). Sin perder tiempo, todos coman su carne sin dejar sobrar nada.


144

!
':1 'i

,i

ji

il'
IIi

como dijimos hace poco, al dcimo da salan a la pampa. Despus, cuando los curis envueltos en cualquier clase de pao grande eran transportados a la pampa sin que pudieran ser vistos, la gente conducida por dos o tres de los masas iba all llorando y bailando. Los que eran conducidos as eran miembros de! ayllu de los curis. Por el camino, los que conducan prometan que iban a ofrendar una chacra o algo semejante, o una llama. Cuando llegaba a la pampa, e/ principal de los masas llevaba el venado (ste' es el pellejo y cabeza embutida porque ya la carne era comida, como se ha dich0215) con gran pompa como hacemos hoy cuando, a la cabeza de una procesin, llevamos la manga de la cruz:216. Llevaban tambin las pupunas como lanzas, apuntndolas continuamente como si quisieran indicar con este gesto que iban a lanzarlas. Quien estaba a la cabeza de todos los dems apuntaba su pupuna hacia los curis que venan por detrs. Entonces, cuando e/ que llevaba el venado llegaba a la pampa, un hombre y una mujer, miembros del aylI de los curis, ofrecan una llama o una chacra y, al hacer descansar a los curis, les decan: "Descansen con stos"217. Al llegar los curis al sitio que les haba sido seJalado como aposento, los dos, el marido y la mujer, se quedaban all recibiendo todas las honras. Ese da todos los masas competan ofreciendo coca. Bailaban y beban el da entero. Al anochecer regresaban a sus casas y, al da siguiente nuevamente volvan al mismo lugar donde haban permanecido antes. Entonces, de nuevo, se quedaban all cinco das. Al cumplirse cinco das, otra vez aislaban a los curis en otro aposento. Despus, los masas traan lea a 1,l9-enOrIpe clIocamac (Depsito para la lea?), como lo haban hecho al da siguiente dbl nacimiento de los curis. Olvidamos mencionar este hecho al principio de esta re!acin218. Ofrecan esta leJa para que, al colocarla todas las noches en la hoguera, sta durara hasta el amanecer; as los padres de los curis no caeran en ninguna tenracin. De esta manera no se apagaba el fUego ni una sola noche hasta el fin de los ritos.
Al conduirse todo esto, preguntaban a su demonio dnde deban lavar a los curis y a sus padres de su culpa y entonces los conducan al lugar indicado. Se dice que, segn sus intrucciones, se los conduca prfidamente219 a la laguna de Yansa220 All un hombre, sacerdote del demonio llamado conchuri, haca

145

Gerald Taywr

Ritos y tradiciones de HULlrochir

146

kaykunakta puchukaspa qariktaqa chukchanta rutuq karqan, warmiktaqa aSllakta, qariktaqa, imanam hucnayuqkunakta rutunki, hina. ChaySi huachayrucuyuq a kutimuq karqanku. Chaymantar huk wallqakta yana yuraqwan qaychusqaktaS95 wallqarichirqan curip unanchayninta "huk wata enterom sasnki; amataq qampaS qampaS pillawanpas huchallikunki9G; huchallikuspaqa ancha 'mana allktam rurankiman; qasim masanchikkunakta saykuchinkiman" ispaS kunaykuq karqan. Chaymantas a patman wata kaSpa ataq "allichus tiyan" iSpa chay sacerdote runataq wakinni!1 achka runakunawan tapuq karqan supayninta. Chaysi all kaptinqa ancha kusikurqan. Hinaspa "puurqantaqmi"97 iptinsi kanan allinta anyaq karqan. Chay masakunapaS anchapuni piakuspa "imaraykum uqanchiktaqa qasi saykuchiwanchik" ispas anchapuni piakuq karqanku. Chaymantam kanan ataq chay watap huntasqankama hinataq watiqaq karqan. Chay pacharaqsi chay wallqantaqa kuchupuq karqan. HinallaS puchukarqan. Chaymantam ataq aqa isqanchikta tinkuchiSun. Qaripura yuriptinqa pana warmipura yuriptinpaS "manam all pachachu kanqa; ancha muuy pacham kanqa" ispam iq karqanku. Chaymanta qari warmi yuriptinmi allipaq unancharqanku. Chaymantari ima chikam kanan masakuna huk pachamantaqa kusikun mana awpa pachahina chikakta gaslSpa. Huk pachamantari llakikune "mana chayhina ruranichu" ispa. Supaypaq llullayninwan wakin llaqtakunapiqa manataqM qunqanchu. TutapaS imahina pachapas hinataq llama yuriptinpaS !lutntari sapamanta "ima Curim kanqa" ispaS supayta tapuq karqan. Chay supayPasunchasqanmi Curiaup'apaS CuriyauripaS Curihuamanpas TtcllacuripaS. Ima hayka sut kaqpaS Curiwan rimarisqa hina sapataqsi qaripas warmipas. Chaymantari ima chikam runakuna qullqiyuq kananqa awpa manaraq kay alli

naclan cuns que su naCimiento reemplazaba la muerte de sus padres222. Cundo el conchuri deca que era por esta o aquella culpa que haban nacido los curis, a los dos padres. Hacan lo mismo con las dos criaturas aquienes lavaban repetidas veceshasm. 'fue se cumpliela la s Rtencia que corresponda a la gravedad, de su culpa y estuvieran a punto de morir de fro. Al acabar con este rito el sacerdote trasquilaba al varn -a la mujer slo le cortaba, un poco de cabello: al hombre lo tra:quilaba, como hace usted, Doctor de Avila, Con los pecadores-o Entonces volvlan con el tocado de huachayrco. Les pona un collar trenzado ' hilo negro y blanco223 , en seal de ser padres de curis y les amonestaba as: Durante un ao encero ustedes ayunarn. Ninguno de los dos pecar con quien - 147 sea que fuese224 Si pecasen, haran un mal muy grande. 'Molestaran intilmente nuestros masas". Cuando haba trascurrido medio ao, ese hombre-sacerdote, con muchos otros hombres, preguntaba de nuevo a su demonio para saber SI padres de curis haban observado sus instrucciones. Si la respuesta era regoctpban mucho.SHespondLque se haban acostado jUfttOS225, los rema con mucha fuerza. y los masas, de veras muy enojados, les decan: "Por qu ( hasta a todos.>" y seguan acechndolos de esta manera nos causan tanta molestla cumplirse el ao. Slo entonces se les cortaba el collar. As se acababan los ritos.

le .al demonio. La gente deca a propsito de los que

sortilegios. "Por qu haban nacido los curis? Cul haba sido la culpa de sus

'!:

Ahora vamos a retomar lo que decamos un poco antes. Si los curis nacan ambos o ambos que la Suerte iba a ser mala y que iba a seguir una epoca de mucho sufflmlento. SI nacan hombre y mujer lo juzgaban positivo. Cun felices son hoy los masas, que no gastan tanto como en los tiempos antiguos! O tal vez, pensando en otros tiempos, se lamentan de no hacer ms estas cosas. Quiz en las dems comunidades, engaados por el demonio, todava no las hayan olvidado. En la noche o en cualguier momento en que nadan llamas de esta manera, su dueo preguntaba al demonio cul sera el nombre de cada una de ellas dicindole: "Cul curi ser?". Los nombres que daba el demonio eran: Curiaupa, Curiyauri, Curihuaman y Ticllacuri. Se dice que a todos los nombres aadan curi, tanto para los macno,s co1f10 para las hembras. Cuntos hombres prsperos hay hoy que, antiguamente, antes de entender la palabra: de este buen Dios, dedicaban todos sus esfuerzos durante la fiesta de Pariacaca o cualquier otra fiesta a trocar absolutamente todo lo que posean por coca, buscando plata con ese nico fin! y aun cuando descansasen slo dos o tres aos, todos los huacachas 226 se lamentaban diciendo: "Dnde pues encontrar (eH e de avergonzarme as!. ';>" d a. O y, trocan o sus chacras y su ropa, buscaban aCJ:u y all. otras cosas que pudieran trocar, persiguiendo huanacos y ayunando mientras Iban a cazar venados sin otro fin que conseguir coca. De esta manera confiaban todas sus preocupaciones a su demonio y, despus de un ayuno muy

diospaq si mima unanchaSpa Pariacacap mitanpi pana ma haykap mitanpipas


tukuy kallpanwan ima hayka kasqallantapas kukarayku rantichispa qullqillantari chayraykullataq maskaspa. Kananqa pana kimsa tawa watalla samaptinpaS huacachakunari rukuy hinantin watankunapi llakikuspa "maymanta kukakta tarisaq" ispa; hinataqC pinqaykuSaq" ispa cakrantapas pachantapas rantichispa maskarqan chayta kayta purispa wanakumanpaS rispa lluychuktapas sasispa maskaSpachayraykullataq. Hnaspa, tukuy hinantin yuyasqantapaS supaynintaraqmi awpaq alli sasispa "maymantam tarisaq; wanakuwanchu kayri eakraytchu pachaytachu waqllichisaq; imanam kasaq" ispa tapuspam anchapuni m\lS}'aSqatrabajopi puriq karqanku. Kananqa huk yuyaymanta mara chikakta ,idJ.liuitapas Chyrayku rantichspaanchapUnie kusikun. Kay 'ehyqa ancha'Wqan "imarnyklie mana chayta ruranichu" ispa. pachapas, may pachac Macoyllonco "chay

;" ,,;:i::C'H.-'. ;-.

"_.

'.

;1
l:.

Gemid Taylor

Ritos y tradiciones de Huarochir

pacham kanqa" ispa irqan, chay pachallataqmi runakuna ancha kusikuspa quchukuspa ari machukunapas ancha chakwa[s]paS tiqtinta imantapaS apaSpa riq karqanku awpa wasipi upyanan kaptinpas pana kaypi kanqanpaqpas. Chaymanta kay lIaqtapitaqC chaytapaS tuta ruraSpapas aSIla wananman. "Hawa Uaqtakunapiqa hinataqc ruranku" isparn yuyanchik uyarinchikpaS.

148

..

severo, le preguntaban: "Qu voy a trocar para encontrar coca? O necesario que despilfarre mi chacra, mi ropa?, ser de m?". As erraban con gran trabajo totalmente confundidos por el demonio. Hoy, como no estn tan afligidos por esa nica preocupacin y sin la necesidad de trocar cualquier cosa que les pertenezca para conseguir coca,.es posible que se alegren mucho. O quiz lloran al pensar en Otros tiempos diciendo: "Por qu pues no hago ms estas cosas?". En la poca de sus fiestas, la noche o en cualquier Otro momento, al decirles el yaca llamado Macuylluncu227 cundo iba a ser el principio de la ceremonia, es cierto que la gente, los hombres de edad y las ancianas, iban con mucho regocijo y alegra, llevando su ticti y otras cosas si una borrachera estaba prevista en la casa antigua o aq228 Es posible que slo en este pueblo se hayan enmendado algo aunque hagan estas cosas por la noche. Creemos y hemos odo decir que quizs en los pueblos de afuera229 an se hagan estas cosas.

149

Gerald Taylor

Ritos y tradiciones de Huarochir

[Segundo suplemento]
lhs.

SegtUldo suplemento
lhs Llamamos ata a los nios que nacen con un parca en los cabelIos23o. Cuando tienen tres aos de edad, sus padres y parientes se renen231 en su casa o su cancha. Despus de ocho das, avisan en primer lugar a los cacas (parientes masculinos por el lado materno) y a los masas que' tal da van a cortar el cabello del ata, del illa de, Pariacaca. entendemos exactamente lo mismo que por ata. As, despues de haber aVIsado a todos, empiezan a preparar chicha. Al oir que preparando chicha con media fanega o unafonega entera de maz, la gente lsma se pregunta por qu lo hacen. Al saber qu da tendr lugar la fiesta, ese dta la gente se rene. Entonces, el padre del ata232 se junta con los masas y con.todos los quedndose en la parte ms baja de la asamblea, y empieza a badar y a convldarles a beber, Cuando ya estn bien borrachos, tiende urlafrezada o una tita en el suelo y, hace entrar al nio y lo sienta en medio de todos. Luego dice las palabras siguientes: "Padres, hermanos, hoy vamos a cortarle el cabello de este ata, de este illa. Es el ata, es el illa de Pariacaca, lo es tambin de Tutayquire. Son ellos quienes me lo enviaron para que naciera de esta manera". Entonces, un pariente cercano del nio por el lado materno -si es varn- o la ta paterna -si es mujer-, o a veces el abuelo o la abuela, levantndose, ofrece una llama o una chacra de las cuales colocan all slo la seal, y apunta las tijeras hacia el ata. La seal de la llama es el cabestro llamado COtbuato233 con el cual conducen la llama hacia el santuario de Pariacaca. Entonces, colocaban234 un cashu seal de la chacra. El cashu no es otra cosa que el bastn que usan las mUjeres para cavar. Entonces los dems parientes consanguneos se levantan y cada uno ofrece segn sus posibilidades ya sea slo una manta, una cusma, una ovt;ja o lana. Cuando los parientes consanguneos terminan de colocar sus ofrendas, se levanta el curaca o el alcalde, segn su jerarqua, y deja uno o dos reales. Los demds presentes hacen lo mismo hasta que acaben de dar todos. Los adres , que les sirven de, bebe: :on hasta la puesta del sol, se dicen: Cunto ms se emborrachen, - sern \ menos capaces de ser avaros con sus ofrendas!". Cuando los dems presentes acaban su participacin al rito del corte el trasquila completamente a su hijo, porque la gente no hace m:s que toc:r1e lIgeramente el cabello. Cuando acaba, empieza enseguida a bailar. MIentras bada y se divierte, invoca los nombres de sus antepasados, diciendo: "Pad.re Anchipuma" o o cualquier otro nombre "este ata, lila es tuyo235. Ahora ya he acabado. Que a partir de hoy ya no me enve Panacaca otro ms! Me portar bien".

Ata ispaqa wamrap chukchanpi parca yuriqtam ata inchik98 , Kayhina


chay wamrap yayankurra a kimsil wata kaptin huunakuq

150

wasinpi o kancanpi pusaq puncawmanta awpaq paypaq kakankunakta o masankunaktapas uyarichispa, "chay puncawpim kay Pariacacap atanta . rurusun" ispa. Illa ispaqa ata isqallantataqmi unanchanchik. Chayhirra a tukuyta uyarichikuspam aswakuyra qaUarinku. "Aswakunmi meda sarakta o huk hanigakr:i' iqra uyarispaqa kikin runakunallataqmi tapunakuq . "imapaqmi aswan" ispa. a_ yacaSpam kanan ima fiesta kanqa, chay puncaw rukuy hinantin runakuna huunakumuq, HmaSpam kanan chay atayuq runaqa masankunawan tukuy kakankurrawanpas ura iqrrranta tiYaSpa takikuyra upyachikuyra qallariq, Chaymi, a may pacham ancha maeanku, chay pacham huk ftesadakta o titaktapas mantapuspa chay wamrakta eawpiman yaykuchispa tiyachiq kay simikta rimaspa "yayakuna kay ata illakta kanan puneawtaq rutuun; Pariacacap chaymanta Tutayqump atan illanmi ari; payraqmi ari uqaman kaeamuwarqan kayhina yurinqanpaq" iSpam rimariq, Chay pacham chay wamrap sispa kakan qari kaptin, warmi kaptinri paypaq ipan, mana ispari abuelo o abuelanpaS sayarispa huk Ilamawan o cakrawanpas huk seatllanta curaspa chay atakta tijerawan kamaykuq. Chay llama isqanchikpaq unanchayninmi kanan huk cothuato99 isqa, imawanmi llamakta Pariacacaman pusarqan, chaywan. Itakrap unanchaynintam kanan huk caxo isqakta curapuq karqan. Kay caxo isqaqa huk kaspillam warmip a1lakunallan. Chaymantam wakinnin sispa yawarmasinkunam yaqullawanpas kusmawanpas ovtjawanpaS o millwawanpas kasqankama oftecekuq sapanpi -sa:rari'Sp-a; Chaymantam, a .may pachae sispa yawarmasin puchukan, chay pacham kuraka o alcalde qullanamantapas sayarispa iskay real o huk realtapaS curaspa sayarimuq hasta puchukasqankama. "Kaykuna astawan macanqa; macaspari manam ari imallantapas mieakunqachu" ispam ancha upyachiq a pacha uraykusqankama, Chay pacham kanan a tukuy rutukuyra puchukaptin yayan chay churinta tukuy rutuq, porque runakunaqa Ilamkayllam lIamkaq. a puchukaSpari tuyllam ,takikuyra qallariq. Machunkunap sutinta rirrrariSpa: "yaya Anchipuma" o "Carhuachachapa" o ima ima ispapaS "qampa ataykim illaykim; kananqa am pchukarqani; kananrrrantaqa ama ataq Pariacaca kacamuchunchu; allitaq kasaq" ispam takikuq sawkakuq; ,

n:

151

GeraU Tayir

RitIJs y tradiciones de Huarochir

Kay ata ispaqa illa ispapaS "Pariacacap kacanmi" ispas runakuna unanchanku. Kayta rutuypaqri qayantin chisil00 ancha manchaspa quwinwan tiqtinwan imanwanpaS Pariacacakta Tutayquirikta muchaq "a1lichawaytaq kay atawan; qaya puncawri ancha kusiyuqtaq kaSaq" ispa. Paykuna unanchaptinqa curip sealninsi. Curi hamuypaqsi kay atakta kacamun mana all Pariacacaman huchanta yuyaykuptin "waunanranti curi yurinqa" ispa. Curi yuriqtaqa "waunanrantim yurin" iqmi ario Kay chikaIlatam kay San Datnin Checa sqamanta yacanchik. Chaymantari waIcinnin llaqtakunapiri ima ispac rimanku. Ichaqa ata yuriptinqa hinallataqmi tukuypaS kay tukuy corregimientopiqa yupaychanku tukuy may kitipipaS Huaneapas Yttuyopas Huama1l.tancapas ima 'runapas indio isqaqa. Chaymantari achka runa ancha qullanan yanakuna kaqpas hinataqmi Lmacpi pip churin ata kaptinpas huunakuq. Chaymanta mestizo kaqtapas yacanchiktaqmi wakinninkunakti!-. Kaytaqa "ichapaS chayhina alli kawsana" ispataqmi wakinnin runakunapaS huchaman eayaykurqanku chaykunakta rikuspa. HinaSpari kay kimsa w-lnmantam rutuna ispa irqanchik. Chaytaqa yacakusqankamam awpaqpaS o qipanpas rurarkanku. Kay chikaIlam chiqa simiqa.

Al hablar de atas o iDas, la gente opina que son enviados por Pariacaca. La noche que precede al corte de cabello del ata236, adoran a Pariacaca y a Tutayquire y con mucha veneracin le ofren cuyes, ticti y otras cosas diciendo: "Sname por medio de este ata y maana ser muy dichoso". Cuando los atas se manifiestan, dicen que es seal de curis. Si han de venir curis, envan este ata cuando alguien premedita una &Ita grave contra Pariacaca como un aviso de que los curis.nacern para reemplazar la muerte del culpable. Decan en efecto que los curis nacan para reemplazar la muerte de sus padres. Esto es todo lo que sabemos sobre estos checa de San Es probable que en las otras comunidades cuenten otra cosa237. Sm embargo, cuando nace un ata, en todo este corregimiento y en todas las otras regiones, los huanca, los yauyo, los cualquiera de los hombres llamados indios, todos opinan la misma cosa. en Lima, muchos hombres, inclusive los ms distinguidos yanacunas se Junta? de esta manera si el hijo de alguien era un ata. Y an sabemos de algunos mesttzos que tambin participan en estos ritos. Los dems hombres, al verlos, creen que, quizs, estas costumbres sean buenas, y por este motivo han cado en el As dijimos que se suele cortarle el cabello tres aos despus del del ata. Las diferentes comunidades lo celebran antes o despus, segun sus usanzas. Todo este relato es verdadero.

y.

153

Notas

al texto _quechua

155

T. A. N. M.

Ttulo castellano agregado posteriormente

= Nota agregada al margen

1. T. A.: Captulo 1. Cmo fue[ron] antiguamente [os dolos y cmo guerre[aron] entre ellos y cmo haba en aquel tiempo los naturales. 2. N. M: Yunkasapa. 3. N. M.: Saber si dice que no se sabe si fue antes o despus de Carhuncho o de Paracaca. 4. LA.:- aptulo 2. Cmfl-SUcedi CHniraya Huiracocha-en su tiempo y cmo Cahuillaca pari su hijo y lo que pas. 5. N. M tachada: Ntase que no se sabe si fue este antes o despus de Carhuincho. 6. N. M: La congre[galcin fue en Anchicocha. 7. Interpretacin hipottica de'un pasjitachada: ChaySi quapi chaYaSpaqa hinalla qullaman' yaykupa chqacharqan. Chaytaqa kanan runakunaqa "Castillamanmi chiqacharqan" ispa inku. awpa pachapaS "huk.pacham,an rirqan" ispam irqan. 8. Tal vez se haya tachado yuquwan. 9. N. M: tachado: El fin que tuvo esta huaca se dir abajo. Ojo. 10. Captulo 3. Cmo pas antiguamente los indios cuando revent la mar. 11. Reemplaza yayan. 12. Reemplaza yayan. 13. N. M.: Este es un cerro que est entre Huanri y Surco.

Gemid Taylor

Nott:lS al texto quechua

14. T. A.: Captulo 4. Cmo el sol {se} des[a]pareci cinco das. . 15. T. A.: Captulo 5. Cmo antiguamente [a]pareci Pariacaca en un cerro llamado
Condorcoto [bajo la forma de] cinco huevos y lo que sucedi.
16. N. M.: Ojo. Tamtaamca. 17. N. M.: Tamtaamca. 18. N. M.: Juntronse los sabios.

19. Glosado al margen con la forma aculturada: casarahirqan.


20. N. M: Preguntar cmo se dice este pukyu yen qu parte est. 21. N. M.: Esto es a uno de los huevos dichos a quien ste tena por padre.

156

22. Orig. chaycunantapas. 23. Adicin al margen: o riti. .. 24. N. M: Nota y preguntar para qu se pone esta coca. 25. N. M.: Pariacacap yurimuqan. 26. T. A.: Captulo 6. Cmo Pariacaca naci cinco halcones y deSpus torn en personas y cmo estando ya vencedor de todos los yungas de Anchicocha empez a caminar al
dicho Pariacaca y lo que sucedi por los caminos.

45. N. M: Saber cmo est ahora este Carhuincho en los Andes. 46. N. M: Captulo lo 47. N. M.: Pariacacap churinkuna. 48. N. M.: Qipanpi churaSun Pachachuyrop atisqanta. 49. N. M.: Esto se entiende de una familia. 50. N. M.: El maestro se llama yaca. 51. N. M.: Esto es la sombra que" va haciendo la pared con el soL 52. N. M.: De'este cerro se parece la nieve de Pariacaca. 53. N. M.: Que es de donde se parece. 54. N. M.: Nombres diferentes, una de na manera y otra de otra, como Yaurip[ ...
] llaca. . . .

55. N. M.: Auquisna para nuestro padre o criador. 56. N. M.: Chaycasna para nuestra madre. 57. N. M.: Saber este gnero de canto y ponrmelo en un papel en lengua de [qu]echwi
todo lo que dicen.

157

27. N. M.: El captulo primero. 28. o a aa[y]. 29. N. M.: Pariacaca cnimparqan Cuparap lIaqranman. 30. N..M: Cunirayap tiyaqan Chuquisusop qayllanpi. 31. N. M: 1 CaptUlo. 32. N. M.: Ocsapata es[t] junto a Pariacaca. 33. N. M. casi ilegible: Kay runa karqan. 34. Aadido en el margen superior del folio: Decir lo de la culebra. 35. N. M.: Saber los nombres. de estoS 5 hermanos. Los nombres de estOS cinco hermanos son Pariacaca, Churapa, Puncho, Pariacarcu. No sabemos el nombre de uno de estos
cinco.

58. N. M: Chaupiamcap kaSqantaqa huk qipan{pi} capitulopim euraSun. 59. N. M.: Ojo (tachado). 60. N. M.: Ojo. En blanco en el original 61. N. M.: Pariacacap churinkunap atisqankunaktam kay qipanpi euraSun. 62. N. M.: Llmase Chaupi[]amca o Mama[]amca. 63. N. M.: Huqinmi Lluncuhuachac sutiyuq. 64. N. M.: Yaca. 65. N. M.: Colli, sin pronunciacin que haga fuerza. 66. &emplaza rakantapaS. 67. N. M.: Sapanpi rurasqantaqa kay qipanpim qil1qasun. Sigue en elfl07v una nota en castellano: Aqu dejamos de escribir las vidas de cada uno de los hijos de Pariacaca y lo
que sucedi y entramos a Chaupiamca. 68. Tachado: chay puncaw. 69. Tachado: qayantin corpus puneawpi hinacaq mamanchikpafiestanmi ispaS kuralran quUanayuq tukuy hinantin runakuna ... 70. N. M.: Ojo. 71. N. M.: Qu captulo atrs. (?), \ 72. N. M.: Ojo. 73. N. M.: Sullea Illapa sutiyuqsi karqan.

36. N. M.: Hijos. Curaca. o Ancacha, el 1; Chauca, el 2; Uuncu, el 3; Sullca, el 4; a Uara, el 5; Ami el 6. dolos (?). Hijas. Paltacha o Cocnucha, la 1"; Cobapacha,la 2 ; . a a A[m]puche, la 3a ; Sullcacha,la 4 Ecacha, la 5 Anacha. o Nasi. 37. N. M.: Azul claro era. 38. N. M.: Pariacacap atiSqan. 39. Aadido encima de la linea: Llacsa Churapa suriyuq. 40. N. M.: Manam tuyllaqa mitikarqanchu. Kaytaqa qipanpiraqmi willaSun. 41. N. M.: Saber si stos son hermanos, pues se dice que salieron de los huevos o si son
hijos del Pariacaca. [... ] Hermanos eran. . .... 42. Rectificacin al, margen izqUierdo: PariaCarco. Nota al margen J:l'echo tachada: Saber cmo est est'SuHclllil'pa. RectiJicacin:Pariacarco. ' . ' '. , .

43. N. M:: Kay hitnka cakiyuqmi kartqa. . 44. N. M.: Este lugar donde est 5ttllca IlIapa <Choquehumpo> est abajo deTumna entre Slccaya y Suquia. He de verlo. Saber cmo se llama; Sigue u.n nota en quechua casi ilegible. Interpretacin hipottica: Capcahuancakta qipanpim willaSun.

74. N. M.: Pariacarco. 75. Kayta en el original. El contexto muestra que se refiere a Huallallo Carhulicho; 76. Palabra casi ilegible: .. . nayoc. 77. N. M: Macahuisa. 78. N. M.: De la mano y pluma de Toms. 79. N. M: [Los] Huarcancha [y los] Llichiccancha eran yungas, [los] Morales yauyo[sJ. 80. N. M.: Masoma, Chutacara.

Gerald Taylor

81. N. M.: Significa "dolo". 82. N. M.: Chuta. 83. N. M.: Concha. 84. N. M: L1acxamisa, Pauquirbuxi, Llamatanya, Hualla, Calla.

85. N. M: Cunocuyo.

..i,

158

86. N. M: Collquiri. ' 87. N. M.: Es la vara con el lazo qu coge papagayos, pero con lazo ni tan largo. 88. N. M.:,Y luego lo sacaban y mataban. 89. N. M: La manga de la [cruz], ' , , 90. N. M: ste es el pellejo y cabeza embutida de paja porque ya la carne era comida como se ha dicho. 91. N. M: La [ ... ] que con esto que ha estar al principio. n: N. M-rEsto es de donde viene el agua de los conchas. 93. Interpretacin propuesta porJ e Estnssoro de un hispanismo poco legible. 94. N. M.: sta es la opinin del vulgo, no la respuesta.
95. N: M.: A mnera de cadena de oro. 96. N. erut ellos.

Notas

al texto traducido al castellano

159

97. N. M.: Que tuvieron coito. 98. N. M: A algunos se les maraa y a otros no. 99. N. M.: Cothuato es cabresto (= cabestro) de llama. 100. N. M: Esto es la noche antes del da dicho.

1. Esta imrod uccin parece ser un comentario personal del redactor del Manuscrito. No aparece en d Tratado de vila y expresa preocupaciones ajenas a las de los doctrineros cristianos. 2. Ttulo castellano agregado posteriormente: "Cmo fue[rpnl antiguamente los dolos y cmo guerre[aronl entre ellos y cmo haba en aquel tiempo los naturales". 3. N. M. "Una poblacin densa de yuncas". 4. N.M. "Saber si dice que no se sabe si fue antes o despus de Carhuincho o de Pariacaca" . 5. Cuniraya era un dios regional y se encontraba petrificado en la acequia de Huincompa (vase cap. 6). Huiracocha, cuyo culro haba sido propagado probablemente en todo el imperio por los incas, no tena un adoratorio local y la gente, al invocar a Cuniraya, no vea efectivamente a Huiracocha cuyo nombre se agreg al de Cuniraya Este pasaje expresa cierta perplejidad por parte dd reda<;tor, consciente de la distincin entre los dos seres sagrados, asociados sin los populares. 6. Ttulo castellano agregado al texto: "Cmo sucedi Cuniraya Huiracocha en su tiempo y cmo Gahuillaca pari su hijo y lo que pas". 7. N. M. rachada: "Ntase que no se sabe si fue ste antes o despus de Carhuincho". 8. Lit. Hemos tratado de conservar el aspecto repentino sugerido por el verbo agregndole "sin vacilar". 9. N.M. "La congre[galcin fue en Anchicocha". 10. Pasaje tachado: '1\1 llegar al mar entr y sigui su camino. Refirindose a este hecho, la gente de hoy dice que se dirigi hacia Castilla. En los tiemps antiguos, se deca que se fue a otro mundo". Se podra interpretar la glosa "m\lndo" de varias maneras: 'otro

Gerald Taylor

Notas al texto traducido al castellano

160

i:,
1,

l.

I f
t

tiempo-espacio', 'otro pas', 'otra poca'. Se trata de un pasaje sumamente interesante ya que nos permite entrever una doble aculturacin. Primero, la asociacin del hroe cultural Curinaya con su equivalente sureo Huiracocha (sntesis ya realizada probablemente en poca incaica) crea una confusin en lo tocante a su destino Como sabemos por los escritos de diversos cronistas, el Huiracocha del sur se fue haCIa el mar, caminando sobre las aguas sin hundirse y, segn Pachacuti Yamqui opas? 'por el estrecho hacia la otra mar". Sin embargo, como se ve en la la tradicin lo:al sobre Curinaya difiere del otro mito. La evangehzaclOn, la aslm[aclon entre Huiracocha y uno de los apsroles y la consiguiente 'sacralizacin' de los llamados. huiracochas, explican el hecho de que, para los indios de esa poca, Cumraya Huiracocha, al entrar en el mar, se dirija hacia Castilla. 11. N.M. en castellano:"EI fin que tvo est;.,huaca se dir abajo". 12. Ttulo castellano agregado al texro: "Cmo pas antiguamente los indios cuando revent la mar". 13. N.M. en castellano: "Este es un cerro que est entre Huanri y Surco". 14. Lit. "exterminando", lo que no corresponde a la lgica del relato, puesro que la gente ya haba sido aniquilada por el desbordamiento del mar. 15. Lit. "Ellos as affil5uyen su salvavin a Huillcacoro". Quiere decir que las personas interrogadas, los nat"radores de-Ias tradiciones, los no cristianos, atribuyen su no al dios de la Biblia sino al huaca, cuya manifestacin es el cerro de HUlllcacoto, posiblemente el mismo que en el captulo 23 se considera el ms hermoso de rodos los presentes en el Aucaypata del Cusco. Este pasaje, que es comentario sobre el texro hecho por el redacror mismo, no figura en el Tratado de AVlla. 16. Ttulo castellano agregado al texto: "Cmo el sol {se} des[a]pareci cinco das". "La muerte del sol" es la manera habitual en quechua de expresar el concepro de 'eclipse'. 17. La inversin del orden natural asociada, entre varios otros factores, con el eclipse del sol. es un tema comn de la mirologa amaznica. La rebelin de las armas contra los guerreros es tambin un tema presente en la iconografa mochica. Aqu son los objeros de uso cotidiano y los animales normalmente al servicio del hombre los que atacan a sus dueos. 18. De nuevo se trata de los informantes no cristianos (o poco cristianos) (vase cap. 3). Lit. "Estos hablan diciendo: "Consideramos que tal ve:z sea esro [la verdad]". Tampoco en este caso Avila hace referencia en su Tratado a la opinin de los no cristianos. . 19. Ttulo castellano agregado posteriormente al texto: "Cmo antiguamente pareci Pariacaca en un cerro llamado Condorcoro [bajo la forma de] cinco huevos y lo que sucedi". 20. Los parntesis existen en el original. Se trata de la humanidad que viva en la regin de Yauyos y Huarchirl en la poca mtica evocada 'por los cuatro primeros captulos antes del nacimiento de Pariacaca y de sus "hijos". Estos ltimos tuvieron su origen en Huichicancha y Yaurillancha. 21. El hecho de que el "padre" de Huatiacuri todava no hubiera nacido tiene que ser interpretado segn las normas mitolgicas. Es necesario romaren todos los matices de yaya 'padre' y yuri- 'nacer' en el lxico religioso andirio. Como se puede ver en el caso de Chaupiamca (o en los de Tamtaamca, Pariacaca, Tutayquire y los dems) existe una tendencia a reducir rodos los protagonistas de las tradiciones locales a un sistema de parentesco nico.

22. N.M. "Ojo. Tamtaarnca". 23. N.M. "Tamtaamca". 24. N.M. en castellano: "Juntronse los sabios". 25. Lit. "comiendo". No es necesario interpretar literalmente el verbo "comer" en este contexto. Es probable que sea suficiente la existencia de esros animales nefastos en la proximidad de Tamtaamca para provocar su "enfermedad". 26. N.M. en castellano: "Preguntar cmo se dice este puquio. Y en qu parte est". 27. N.M. en castellano: "Esro es a uno de los huevos dichos a quien este tena por padre". 28. No se indica de qu cerro se trata. Sin embargo, debe ser uno cercano en el camino a Condorcoro. 29. El Tratado de Avila especifica la mujer del zorro, la "zorrilia", la chicha y el tambor y su marido la antara. 30. Una nota marginal en el Tratado de Avila seala "que son de plumas galanssimas y de diuersos colores". 31. Por ser un hombre muy "rico" y propietario de una gran cantidad de llamas, el cuado de Huatiacuri deba poseer pieles de puma en abundancia, ya que stas eran el smbolo de su prosperidad (vase cap. 10). 32. La construccin de este enunciado es algo confusa y refleja el estilo oral; lit. "cuando bail con el puma rojo, como sale de nuestros "Has un arco en -direccin al- cielfl; as cuando [el arco] sali, bail". Versin de Avila: "y entrando al lugar sealado vieron que llevaba alrededor de la cabeza del len uno como arco del cielo que le coronaba'

161

(Tratado).
33. Otro pasaje caracterstico del eStilo oral. El narrador presupone el conocimiento por parte del lector de ciertos detalles que no aparecen en el resto del texto. Hasta ahora, la hermana mayor no ha participado en la persecucin de Huatiacuri. Y tampoco saba si Huatiacuri iba a matar a su marido. . 34. N.M.: "Nota, y preguntar para qu se pone esta coca". 35. N.M. en quechua = "Nacimiento de Pariacaca". Es posible considerar a los cinco "hermanos" como manifestaciones de un dios mltiple, Pariacaca. Tambin es posible que Pariacaca y Chaupiamca representen nominalmente a sus conjuntos que podramos llamar los Pariacaca, los Chaupiamca, con reminiscencias fastidiosas de--conjuntos - - - folklricos andinos contemporneos. Nos parece probable que, como en otros casos semejantes, se haya amalgamado, en la cifra simblica de cinco, a diferentes hroes locales que tenan funciones correspondientes...a las Pariacaca en diversas comunidades. En su versin, vila, refirindose a los huevos, precIsa que "Pariacaca [se encontraba] en uno de ellos". 36. TtulO castellano probablemente agregado posteriormente al texto: "Cmo Pariacaca naci [bajo la forma de] cinco halcones y despus torn personas y cmo estando ya vencedor de todos los Yungas de Anchicocha empe:z a caminar al dicho Pariacaca y lo que sucedi por los caminos". . . 37. N. M.: "Elcaptulo primero". 38. N. M. en quechua = Pariacaca atraves [el ro] en direccin de las tierras de los cupara.

Gerald Tayler

Notas al texto traducido al castellano

162

39. Este y los enunciados siguientes llevan la marca de modo "asertivo" .-mi indica experiencia de primera mano y es probable que estn destinados al investigador de idolatras Francisco de vila. 40. N.M. en quechua = El lugar donde se encuentra CW1raya est en la proximidad de . Chuquisuso. . .. . 41. La modalidad de chaymantam indica que el autor tiene un de , L que el cacique bautizado --don Sebastin- permitla que se sIgUIera esta epoca en la _". " practicando los ritos precristianos. No hemos la palabra nawpa antenor cuyo sentido se comprende por el contexto general del pasaje. 42. N.M.: "Ocsapata es junto a Pariacaca". ' . 43. Una nota casi ilegible en quechua parece significar: "/Se dice qu! era quinti". Este detalle es importante ya q,lle muestra que los quinti, grupo etm.co al que pertenecan tambin los checa, pagaban antiguamente tributo a HuallalIo, dIOS de los yuncas. fi 44. En el margen superior del folio 72v se ha aadido: Decir lo de la culebra. Se re ere, . tal vez, a la tradicin acerca del amaru narrada en el caprulo 16. 45. N.M.: "Saber los nombres de estos cinco hermanos. Los nombres de estos CinCO hermanos son: Pariacaca, Churapa, Puncho, Pariacarcu. No sabemos el nombre de uno de estos cinco". 46. Se trata probablemente de los huacas tutelares de los checa, "hermanos de los quinti (vase cap. ll). Se pueden reconocer los nombres de Ami y res?ectlvarnente quinto y sexco hijos, y quizs tambin el de Aasi Anacha o Nasl (sIn .clfra) entre las hijas en una lista que aparece al margen. "Hijos: Curaca.o el pnmeco; el segundo, Lluncu el rercero, Sullca el cuarto, Llata el qUInto, AmI el sexto, - Idolos (.) - Hijas: Paltacha o Cochucha la primera, la la , Sullcadla la cuarta, Ecacha la quinta, Anacha o Nasl . No se Indica de qUIenes hIlOS e hijas. Sin embargo, se trata probablemente de una filiacin establecida entre Panacaca y los antepasados y dioses tnicos de los ayllus locales. Se encuentran de nue;o los nombres Ami y Llata en el captulo 10 donde se les agrega el sufijo -cha, caracterstico de los otros nombres de la lista. En el captulo 13, otra vez aparecen con algunas variantes de estas "hijas". Representan los equivalentes checa de los nombres de y sus hermanas- otra asimilacin entre huacas locales y deidades de prestigio Aasi se asocia con CahuilIaca (vase cap. 13). Este empleo de las palabras hiJOS e "hijas" es tal vez anlogo al de churi citado por Hernndez Prncipe: "cada de familia,que llaman chur, tena su lugar cono?ido arriba de esta antlga poblaclOn, a su adoratorio del Rayo, donde tenan sus dIOSes ,penates, que llaman . .. Se trata evidentemente de fundadores de linajes asimilados a hijos (churr) del dlOs-pcotector regional, el Rayo. , 47.N.M. "Azul claro era". Se ha reemplazado el hispanismo asol (::ul) por tctifitacin sugerida probablemente por' vila; asol, que aparece cambien en el qUinto captulo, no corresponde exactamente al valor del quechua anCas (como indiCa la'nota). 48. N.M. en quechua = "La lucha (o tal vez: La victoria) de Pariacaea". 49. N.M. en "Su nombre era Llacsa Churapa".

50. N.M. en quechua = "No huy enseguida. Esto todava lo vamos a narrar despus. 51. N.M.: "Saber si estos son hermanos pues se dice que salieron de los huevos, O si son hijos de Pariacaca. - Hermanos eran". 52. Se ha tachado el nombre de Sullca Illapa: N.M.: "Saber cmo est este Pariacarco" (nuevamente se ha tachado el nombre de Sullca Illapa). . 53. N.M. en quechua = ser cojo". 54. Lit. "te sacrificarn una llama estril, todava no haya parido". 55. N.M.: "Este lugar donde est Chuquihuampo (se ha borrado:.Sullca IIlapa) est abajo de Tumna entre Sicicaya y Suquia. He de verlo. Saber Cmo se lIma". Sigue una nota el} quechua casi ilegible = "Hablaremos de. Capcahuam:a despus" (?). Capcahuanca es quizs la merntesis, de Capac-huanca, otro huaca que, segn las instrucciones de Pariacaca, reciba ofrendas de coca (v. cap. 25). 56: N.M".: "Saber cmo esrn ahora este Carhuincho en los Andes". 57. N. M.: "Captulo 1". 58. N.M. en quechua = "los hijos de Pariacaca". 59. N.M, en qu!!chua ="Narraremos (lit. pondremos) la lucha (o victoria) de Pachachttyro despus". Se traca quizs de otra figura de las tradiciones populares locales que se ha asimilado por prestigio con un hijo de Pariacaca. Como deba aparecer en los captulos precedentes, podra pertenecer a otro ciclo de leyendas, como Huatiacuri, igualmente asimilado a un hijo de Pariacaca. No se hablar ms de Pachachuyro en el Manuscrito. 60. No se puede aclarar el sentido exacto de esta serie de enunciados. El redactor empieza a hablar de un hecho atribuible a todos los yuncas conquistados _ a saber: su abandono del culto de Huallallo y el comienzo de su adoracin de Pariacaca. Enseguida se interrumpe y habla del caso especfico de los colli que vivan en lo que seran despus las tierras de los checa. Al darse cuenta que sera muy difcil citar a todos .1os grupos yuncas por lo numerosos que eran, decide tratar globalmente las costumbres de los yuncas, puesto que stas eran idnticas en todas partes. Es posible que un texto breve en el margen izquierdo superior del fol. 74r, hoy casi invisible, haya continuado el enunciado rrunco inicial. 61. N.M.: "Esto se entiende de una Familia", 62.-N;M.: "El maestro se llama yaca". 63. N.M.: "Esta es la sombra que va ha.ciendo la pared con el sol". 64. N.M.: "De este cerro se parece la nieve de Pariacaca". 65. N.M.: "que es de donde se.p;u:ese":\ 66. El semido exacto de huchoy/./a llamanhuanpas "con sus pequeas llamas tambin" no es evidente. Se refiere a las llamas machos perseguidas tal vez a otras destinadas al sacrificid? Los "hombres muy fuertes" las llevaban cargadas o las llamas corran jumo con ellos? Nos faltan datos etnohistricos para aclarar este pasaje. 67. N.M.: "nombres diferentes, una vez de una manera y otra de otra, como Yaurip(.)lIaca" . 68. N.M.: "Auquisna, para nuestro padre o criador". Palabra de origen aru: /awki-sa-nal "padre-nuestro-para" . 69. N.M. "Chaycasna, para nuestra madre". Tambin de origen aru: */cayka-sa-nal "madre-nuestraCpara" .

163

Gemid Taylor

NottlS al texto traducido al ctlStellano

164

70. La fecha indicada aqu parece estar errada.. la Carta Annua de 1609, se especifica . ." que la fiesta de Pariacaca es "por el mes de Abnl . 71. Se ha tachado la frase "y coincide con el Corpus Chnstl . 72. N.M.: "Saber este gnero de canto y pngarne!o en un pape! en lengua de quechua ; . . , todo lo que dicen". 73. N.M. quechua = "Hablaremos (lit. pondremos) del culto (ltr. existencia) de Chaupiamca en uno de ls captulos siguientes". 74. N. M. tachada: "Ojo!". . 75. Segn los habitantes actuales de se la cumbre de Parlacaca desde la: cima del cerro Parahuaiqui (mettesis de Aparhu31qUl.). l 76. Mettesis de chaucarimac, mod'lficacin fontica segn las nQrmas de a pronunciacin aru. 77. Tachado "y con Corpus". . . 78. Latim en el original, tal vez. un Ia:>sus debido a la inlluenciade! 79. Los colli y los carhuayllo del Chilln (Collique y Carabayllo son asimilados a los habitantes del Rimac o del ro de Mama, segn la deslgnaclon de epoca. A stos se los cita empezando por los que residan ms cerca de la costa: Runcancho (Lurin ncho) , Latim (Ate), barrio de A.te PariaJ:: (hacienda de Pariachef, Yaac (Naa (m, Chlchlma (Oanta Resa ) M ma (el actual Ricardo Palma). Los sacicaya son pOSiblemente os Ch da " I L a cayo y a l " habitantes de Sicicaya establecidos, como los pachacmac, sobre: otro ro, e Los caringa y los chilca son asociados a los carango del curso infenor del Mala (el no de Huarochir): vase la conclusin del captulo 12. La Carta Annua de 160: se refier; la ., d el cu lto de "Par'lakaka y Chaupiamca" entre los yuncas a' Avda. extenslOn . y, . Citando dI . . ac . menCIona que "desde Latl' y 1 , pueblos J' unto a Lima, todos los mdlOs . e a provmcla 'd gene calmente ad oraban a Chaupimoc , dolos famosos y bien conoCl os Par 'akaka yl

88. Ami y Llata aparecen en la lista de "hijos" agregada al margen del cap. 8 como sexto y quinto hijo respectivamente. La posicin inferior de estos seres' sagrados en la lista significara que los yuncas de Mama se atribuyen un parentesco de "hermanos menores" con [os checa? Es necesario tomar en consideracin que Ami y Llata, por ser, con Aasi, [os nicos huacas de la serie indicados en pasajes independientes del texto, parecen haber gozado de una fama especial. El sufijo -cha no significa necesariamente un diminutivo ni un despectivo. Se agrega a casi todos los nombres de huacas de esta serie de la cual parece ser una terminacin caracterstica. 89. Los chauti y los huanri son los antiguos pobladores yuncas de la regin. Por eso, es probable que .hayan sido los yacas encargados de! culto de los huacas locales integtados a los ritos en honor a Tutayquire. 90: En este C1mtexto yanqa implica "exceso"'o "prodigalidad". 91. Estructura confusa. La primera parte del en unciado parece haber quedado trunca. 92. Lit. "un rbol u Otro [objeto] Ise dice que! all, del rbol que mencionamos,segua cayendo agua en abundancia"; urmarayan puede indicar tanlbin que algo est echado en el suelo como consecuencia de una cada. En este caso, yacosapa significara "lleno de agua". 93. Una frmula que apareee-en otros Contextos en e! Manuscrito (captulos 13 y 16). Nos parece probable que, entre las diversas posibilidades de interpretacin, se refiera aqu a la integracin de los mltiples seres sagrados locales (antepasados, hroes culturales, ete.) en una "familia" que corresponde a la cifra sagrada de cinco. Subordinado a la deidad suprema r<egional, Pariacaca, cada uno, en la mitologa tradicional del grupo que lo veneraba, se asociaba a otros seres sagrados locales organizados segn criterios jerrquicos de seoro o de eficacia mgica. Todos estos conjuntos se aliaban con Tutayquire en la lucha contra los yuncas. 94. El Rimac (el ro de Mama) hasta Pariacha y el Mala (el ro de Huarochir) hasta Alloca en la parte alta. 95. Un pasaje de interpretacin muy difcil. Parece significar que Tutayquire, al mismo tiempo que deseaba conquistar territorios para sus Uhijos", se preocupaba del equilibrio tnico y, quiz, ecolgico de la regin. La vara de oro, como en tantos otros mitos andinos, se asocia al derecho de ocupacin territorial estableciendo en este caso los lmites entre la> dos etnias. Los yuncas, productores de coca, esencial para el culto, tendran tambin un espacio vital garantizado. Si uno de los "hijos" de Tutayquire osase no respetar las "fronteras" que l h'!bjaestab/ecido, invadiendo las tierras de los yuncaslo que equivaldra a derribar la vara de oro que simbolizaba los lmites de sus derechos--, entonces Tutayqure le quitara su proteccin y los yuncas reconquistaran sus antiguos territo rios. 96. N.M. en quechua "Vamos a escribir los hechos de cada uno de ellos enseguida". En el El 07v se encuentra una nota en castellano: "Aqu dejamos de escribir las vidas de Cada uno de los hijos de Pariacaca y lo que sucedi y entramos a Chaupiamca". 97. La fnr.tIa sugiere la aplicacin de un cuestionario preparado para este efecto. 98. Pasaje bortado: "se dice que al da siguiente, el da de! Corpus, diciendo: "Es la fiesta de nuestra madre" (= con el pretexto de que era la fiesta de su madre), su curaca vestido de gala (?), toda la gente ... ".

165

.cm,

en esta tierra". ' l . ') 80. N.M. en quechua = "Enseguida narraremos (lit. pondremos) las luchas (o as VICtOflas de los hijos de Pariacaca". 81. N.M. "Llmase Chaupiamca o Mamaamca" .... , __ . 'fi caclon ., de"1-' o crea-nn problema de 82. Nuevamente la ausencia de la especl numer. . interpretacin. Se trataba de la "misma llama" que haba llegado a Parlacac.a o el conjunto de las llamas que haban participado en la competencia. Hemos escogido .. ' . esta ltima hiptesis. 83. El pueblo acmal de Ricardo Palma sobre el ro Rimac, antes llamado San Pedro de Mama. , h 84. N.M. en quechua = "Sabemos que una de ellas se llamaba Lluncuhuac ac . 85 .. Segn la QtrtaAnnuade 1609. elebraba la,fiesta,de Chaupiamca cuarenta das deSpus de la de Pariacaca.

o.bstant:, la ,deJa vocal abierta [o], la primera consonante es velar (lid) y no uvular (fq/).

87: N.M.: "colli, sin pronunciacion que haga fuerza". Quiere decir, sin duda que no

86. ,N. M.: "Yaftqi'.,

'.

.,'

,",

';"

.. I i
1

! ;
Cerald TaykJr
Notas al texto traducido al castellano

I
I

166

99. "Segunda" sugiere no slo orden cronolgico sino tambin jerrquico (cf. "segunda persona"). Ms abajo Cassallacsa se llama Llacsahuato. . " .. " 100. La lista que sigue corresponde, con algunas modificaciones, a .Ia hijas que aparece en el margen izquierdo del f.72v (vase nota 46). La primera hiJa se llama Paltacha o Comucha (aqu Cotocha). 101. Cobapacha en la lista del f.72v. 102. Pasaje itegible. Trimborn ha restiruido Ja palabra tacyasca, lo que dara como traduccin: "una mujer todava robusta". Se ha horrado: ychapas choyca causan chay . .. : "Quiz sta vive; este... ". . .. 103. Un ejemplo de la asimiJacin de un conjunto de huacas locales (cuatro hermanas) con una de las hermanas identificadas con el nombre de Chaupiamca. 104. Segn otros documentos contempol'neos (la Prifcilfn y la Relacin de vila, la Carta Annua de 1609), la terminacin flamea corresponde a amocc (/amuqf). La encontramos en el nombre de Tamtaamca (quiz el Tantanamoc de la lista de huacas d Albornoz) y en el de los huacas primordiales Yanaamca y Tutaamca, en el nombre local de Chaupiamca, Mamaamca (la amca madre), y en la forma aparentemente negativa de Manaainca (la que no es amea). Segn 1'krnndez Namoc forma parre de una trinidad en la que representa al padre de! Rayo, y abuelo de Uchuliviac, progeniror de los llacuases. Segn Gustavo Sols, en la mito lOgIa de Cajarambo, el nombre amoc es una variante de Llamoc, cuyo culto en la regin (comunicacin personal, 1985). Todas estas huellas de un culto tal vez antiguo en la regin de Huarochir (o asociado quiz ms especficamente los Ilacuases c.uya pacarina Yaro tambin se haba identificado con el nevado de Panacaca) nos permiten suponer la existencia de formas alternativas de los nombres de estas huacas que llevaban e! sufijo -amca. 105. Vase nota 93. 106. Se refiere de nuevo al conchuri en el primer suplemento donde se lo define como un "hombre, sacerdote del demonio". Se lo consultaba para conocer el motivo del nacimiento de los curis (mellizos). En la Carta Annua de 1609, los visitadores de idolatras preguntaron a uno de los dogmatZtttJres "si Pariakaka. y Chaupiamoc, los Conchuris. y los dems dolos eran Dioses. Respondi que los dem's son piedras". Segn la Relacin de vila, el cunchur es e! dios particular de una familia heredado del antepasado fundador del linaje. El cunchur "es como un abogado y in.rercessor para con los dioses mayores" y se lo consulta arrojando un piedrezuela llamada chanca que es la "lengua de cunchur". Es ,posible que al referirse en el Manuscrito. al "hombre llamado Conchud, sacerdote del demonio", se haya querido indicar al miembro del aylJu que custodiaba dicho huaca. vila menciona en su Relacin otras dos categoras de huacas, una ms general que el cunchur que protege a "todo un ayllo" ..Se .trata probablement: . hroe-fundador. del linaje, el-maehu o antepasado. El dolo pnnclpal.de toda la proVinCia a que vila, es el "padre", e! que protege el conjunto <te y empar<::I1tadas por el de s!;r "hijos" del en P:r1acac:: Es Po,co. probable que, en este con:extq, se refendoa .un padre o a un abuelo en l sentido estricto de parentesco consangumeo. De la misma manera queseconsultaba al el cunchur!conchuri, se hacan sacrificios al antepasado del linaje y al dios

huacas de prestigio regional.

principal, protector de todos, antes de salir en peregrinacin a los santuarios de los dems . ' .

107. Es muy probable que, en lo rocante al culto de los hroes civilizadores como Cuniraya y todos los dems protagonistas locales que haban sido asimilados a Huiracocha los conceptos cristianos enseados en la doctrina hayan contaminado las especficas de cada grupo y que el orden jerrquico de los "dioses criadores", can una organizacin rgidamente cronolgica de dioses padres e hijos, haya introducido cierta confusin ideolgica en el cuadro mitolgico. En este captulo se trata de una poca contempornea a la conquista pero ya asimilada a la lgica del mitQ. N.M.: "iOjo!". 108. Es muy difcil precisar el sentido exactO de cascayen este contexto; generalmente consideramos que el ser o la exisrencia de un huaca se asocia a su culto. En e! ttulo de este captulo acepramos la posibilidad de que una influencia cristiana haya creado una entre y existencia, !.O que permite reemplazar el concepto de lo que eXiste potenCialmente por crear" a partir de la nada. Es posible que la intencin de establecer un parentesco de "cuado" con Huayna Capac, qUiera inICiarlo en los secretos de su culro. Lit. "All te contar lo que ha sido mi existencia". . . 109. Cuniraya desea que el inca enve a sus hombres para buscar a todos los sabios de! imperio, a los asimila a "brujos", que "tomaban la figura que queran, y yban por el aire en breulslmo tiempo mucho camino y ban lo que pasaba y hablauan con el demonio" (t. Ir, cap. 32, pp. 117-8). A stos los va a enviar hacia el mar, a los confines de la tierra conocida.
110. Cuniraya enva a los "brujos" al santuario de su padre en la costa. Tal vez est asimilado aqu a orro hijo de Pachacmac. Sabemos que se consideraba e! sanruario de Pachacarnac como uno de los confines (tiqsz) de la cierra, siendo el Otro Titicaca (vase captulo 22). En la "Pltica para todos los Indios" de Domingo de Santo Toms se encuentra la glosa "confines" para tiqsi. 111. camasca lit. "animado" = chamn, uno que por la facultad recibida de un ser poderoso que lo anima, consigue realizar hazaas sobrenaturales; glosado en los lxicos coloniales por "hechicero".

167

112. Hemos modificado la traduccin de este pasaje con relacin a la nueva versin publicada en 1999. La presencia del sufijo benefactivo -pac agregado a apu caynin "su seoro" sugiere la plausibilidad de esta nueva interpretacin. Un ejemplo tpico de la de su?esQs ajl recientes al esquema de las tradiCIOnes populares. Sin duda se refiere a la guerra Civil entre Huscar y Atahuallpa. 113. N.M.: "qu captulo atrs?" (?).
114. Se;trata del captulo ms aculturado del Manuscrito. Cuniraya ha sido asimilado completamente a Huiracocha, ste asimilado a su vez al "dios criador" confurme a los escritos de los cronistas, deseosos de integrar e! "nuevo mundo" al esquema de una teologa universal. El hroe civilizador interrumpe la secuencia del relaco mitolgico, ya que sus hazas son, hasta cierto pUnto, asociadas sobre todo a la introduccin de nuevas tcnicas agrcolas y ajenas a las crnicas de los linajes diversos. Bajo la influencia de la mitologacdstiana, asume el papel de! que ha existido siempre, que ha creado todo a partir de la nada y que -para responder sin duda a la inquietud de vila- engendra

Gera/d Taylor

Notas al texto tradw:t/Q al castellano

168

I I
j

a Pariacacay a los dems dioses. Ya se ha olvidado de s "padre" en la .cos(.a y su "fin" . de Huincompa . Los enunciados iniciales hacen pensar Inevltablemente en Ia acequIa d' "d . . 'n del "aupa ancha pacaricpi" de la "Platica para todos los In lOS e en Ia d escrlpClo u Domingo de Santo Toms (Grammarica, pp. 188-207). N. M.: OJo! . .. 115. No se hablar ms de Cuniraya hasta el captulo 31, en el que ayuda a ColIqulrI a encontrar a su futura mujer. . 116. Se trata de nuevo de !a confusi6n provocada por la de los t p dos o locales con el "dios" regional Panacaca, del nacImIento h' " d "h eroes an e asa simultneo de los cinco huevos y de la preeminencia de Pariacaca, pa re o ermano mayor" de los dems y representante nominal del conjunto.. . , ., 117. Los fundadores de linajes, adorados en las diversas comumdad;s' poselan tamblen hermanos menores de los cuales descendieron los ayllus. "menores. Cada uno, al ser asimilado a un hermano de Pariacaca, segua manteniendo su funci6n de hroe local con el parentesco y la jerarqua que le corresponda. Todos se haban convertido en hijos de Cuniraya consol idando as su relaci6n de "hermanos". V anse notas 83 y 95." . 118. Se ha aadido despus el nombre de Sullca IlIapa. N.M. en quechua = ISe dice quel su nombre era SulIca IIIapa". 119. N. M.: "Pariacareo". 120.0, tal vez: "antes de que se estableciera el linaje de los incas". 121. Grafa inslita de difcil interpretacin fontica. No parece de origen quechua. 122. Pasaje de interpretaci6n difcil. Lit. "Al sobrevivir, el hugi habra podido quitarle algo a la vida de Pariacaca". Es probable que causay"vida" implique aqu el conjunto de tradiciones y costumbres asociadas con el culto de Pariacaca. No se trata de elemento "biogrfico", sino de un peligro para la marcha eficaz del mundo y la armoma del orden establecido por Pariacaca. . 123. T rrriino de segmentacin problemtica. Quiz la de los los comedores de perros y observadores del culto del dios enemigo Huallallo <=:arhulncho los convirti6 en e! mximo smbolo de oprobio: as, para acentuar e! carcrer mnoble de los quinti mentirosos (y ex-hermanos mayores de los' checa), Pariacaca aade la referencia: huanca. 124. tal vez: "a prop6sito de su nombre, les dijo "Ser amca [amoc], Quiere decir que su nombre ritual llevara la mencin de uno de los h'll4CM pnnclpales de los yuncas, amoc. . 125. Segn Go?zlez Holgun, pura quilla significa "El lleno de la lunay la En la versin francesa de estO texto, 'asimilamos pura al nombre de un mes determinado (Taylor 1980: 235). Sin embargo, la regularidad de los ritos descritos en Otras fuentes nos hace pensar que se trara de teremonias realizadas cada mes. . 126. Aqu se ha invertido el nombre, 127. N. M.: "Maamisa';
l(

129. Otro pasaje que autoriza varias imerpretacipnes. Parece indicar que el sacrificio de la llama fue seguido por el escrutinio del corazn y de! hgado, tal como se haba desarrollado esta ceremonia en Huayacancha (vase cap. 18). Al mismo tiempo, podra tambin significar que los augurios fueron semejantes (o sea que las vsceras del animal ' indicaron un destino funesto). 130. Slo podems adivinar el sentido de esta frase; lit. "fue as en e! mismo en que llegu". Quiere decir tal vez que de nuevo, como en Huayacancha, no haban sabido interpretar presagios, considerando como augurios favorables, seales que eran en realidad funestas. ' 131. Eq un momento determinado, el h'll4t:a "aparece" '" se manifiesta; "se realizan" las circunstancias que permiten su descubrimiento.
1 Podra referirse tanto a su padre, el "sacerdote" de Uocllayhuancupa, como al huaca mismo, padre y seor (yaya) de la comunidad. .

169

133. Ensayo de interpretacin de un pasajeoscuro. Lit. "esa noche. como al oscurecer un hombre que entra haciendo oscurecer an ms, as pareca que estuviera saliendo afuera [y] entrando". Basn,dose en Mannheim. Salomon proporciona una interpretacin original del del titulo del captulo 21: mana muscoy yupai captnpM a dream is not valid ... ("aunque un sueo no sea vlido ... "). La asociacin de muscoy y mana yupai es muy frecuente en los textos de evangelizacin de! III Concilio. As, hemos modificado nuestra traduccin anterior de musquy-yupay"como un sueo", que reflejaba el carcter asimilativo tcomo. semejante a") que posee -yupay "re!acionador en muchos dialecros modernos. inclusive en los de Yauyos.
IniCIO

135. En este captulo, el trmino musyacorcan "presentir; aprehender confusamente" es el nico indicio de la transicin de lo cotidiano al estado onrico indicado en e! ttulo; podramos interpretarlo como "entr6 en rrance" o "tuvo una visin". Sin embargo, no hay una ruptura abrupta de la narraci6n para indicar que, en este momento preciso, empieza e! "sueo". 136. Pasaje difcilmente comprensible. La cruz implica un santuario precolombino. Se trata del santuario de Uocllayhuancupa. El objeto que amedrerlt<iba a don Cristbal era, tal vez, un disco de plata colgado en el santuario. Parece poco probable que se trate de la moneda que don Cristbal buscaba en los enunciados precedentes. El sentido de esta moneda es tambin oscuro. Parece un detalle superfluo. Nos recuerda otra tradicin que cuenta como.el asediado por'e1 demonio \espanta a su enemigo mostrndole la cara de una moneda en la que se encuentra grabada una cruz. M. Alaperrine nos ha confirmado que la ,moneda de cuatro reales llevaba una cruz (comunicacin personal). 137. El empleo -inslito en un rezo-- de! pretrito sugiere que se refiere a un culto del pasado (animaba, animo) o que se trata de un hdicio de aculturacin. Astohuamn pretende, tal vez, atribuirle a LloC!Iayhuancupa poderes anlogos a los del h'll4ca de los cristianos. 138. Otro pasaje que no hemos conseguido interp'retar de manera satisfacroria. Lit. "Don Cristobal vio desde e! interior de esa casa [algo] parecido a una pintura (imagen) que giraba en ambos niveles, como ira un romano pintado en dos dobleces, as". El trmino hbrido pintMea, compuesto de la raz castellana pinta- y el sufijo perfectivo quechua

Lit. "Se qice ese Cash#liUy.,elvijo :inieron sus .Es posible que s. trate de-seis riidad'.s familiares .(e! conjunto del de. que los seis tnibn Cashalliya, que ls dems sean los hijos de Cashlltuya con suS faniiHiJ.s respectivaS.

GeraId TayJr

Notas al texto trttducido al castellano

170

'r

'l

-sqa representa el concepto de "imagen" en general y puede significar una pintura, un grabado, una escultura o qualquier otra representacin plstica. En nuestra traduccin francesa (Pars 1980), glosamos romano pintat/q por "image romaine" y evocamos la semejanza con un retablo de una iglesia colonial. Despus, influido por discusiones con colegas sobre la cuestin, adoptamos la versiri de Atguedas, que lo interpret corno "una romana pineada" (Arguedas, 1966: 123) e incorporamos el concepto de una imagen que se mova como si estuviera [colgada alrededor de! brazo de] una romana" (Taylor, 1987: 319). Los equvocos de gnero son frecuentes en el texto (arao araa,fronteru = . frontera): por eso, no habra ningn problema para interpretar romano como romana. Sin embargo, poco despus de la publicacin de nuestra traduccin castellana, Alfredo Torero nos seal algunas entradas en e! Vocabulario de Sertono que mencionan e! trmino romano: "Quellcaranama; Escriuir vn reng\(m, o pintar vn romano & c."; "quellcarant tama; Estar entremetida vnacolorsobre otra, como acontece en los romanos". As, nuestra. traduccin francesa pareca ms verosmiL ltimamente, J. C. Estenssoro-ha propuesto "grotesco" como interpretacin de romano, puesto que en los tratados de esa poca se designaba los dibujos fantsticos ornamentales combinando rasgos heterogneos (hombre con animal, demonio con reptil, etc.) por e! trmino de romano. Esea interpreeacin correspondera muy bien a la imagen que se repite del demonio con Ijama sobrepuesta. Existe siempre el problema de la traduccin de tueoy yseay pachapi muyoe, que podra significar "que giraba en ambos niveles [de la casa = es decir, el techo y el suelo]". De todos modos, su interpretacin resulta siempre difciL Por eso, ahora proponemos otra versin en la que atribuimos a pacha el sentido de "lienzo" ropa, tejido, valor que posee en otros pasajes de! manuscrito). As, yscai patarapi se referira a los dobleces de dicho lienzo. Sin embargo, reconocemos que todava no hemos encontrado una solucin definitiva para este pasaje y que slo nuevos documentos relativos a los ricos o nuevos descubrimientos lxicos o iconogrficos podran ayudarnos a llegar a una interpreeacin completamente satisfactoria. 139. Significa probablemente que, segn los ricos del brindis, el huaca, simbolizado por la olla, beba primero (la chicha contenida en uno de los que ros) y despus brindaba la chicha (contenida en el otro qucro) que el sacerdote ofreca a todos los presentes. 140. La repeticin se encuentra en e! original. 141. Se establece un paralelo entre el Titicaca, el "mar de arriba", y el huracocha, el "mar de abajo", donde se situaba e! santuario de Pachacrnac y donde viva la comunidad, los pachacamac iscancunarque ste protega. 142. Hay varias refecenci;s coloniales a la: cererrlOniadel capac hucha, codo en los documentos sobre las idolatras, Se manifiestan, sin _embargo, .cierras divergencias en los detalles, lo que podra corresponder a usos regionales. El sentido de base de hucha es: deber, deuda, obligacin, lo que debe ser realizado y, en eI'caso de no ser realizado, falta, el no.cumplir cem la obligacin, el no pagar la deuda. De este ltimo sentido la acepCin colonial de "pecado". El ;;'pac hucha corresponde a la realizacin de una .Qbligacin ritual de mxima importanciayesplendor (capacj. Las vctimas, segn los procesos deidoltrias, deban ser ysin ningn defecto fsico. El receido de los sacdficios humanos, eJentiales para la prosperidad de la agricultura, est todiila vivo en las tradiciones populares yauyinas.

aunque, a veces, mueve ligeramente el cuerpo a un lado,


144. N. M.: "De la mao y pluma de Toms". .

Ofrecemos aU rra?uccin literal de esta serie de enunciados donde falta sin argo, un nexo glco. POSiblemente lo que el autor desee indicar es que Pacha :

plural exclusivo; excluye entonces al inca. Se trata probablemente de I asoclaclOn de Panacaca y de Macahuisa "Yauyos" n d b e . a di' . o e e refenrse aqu al grupo 't . e os yauyos SinO a la provincia colonial de esre nombre dond I b b 1 el mdco P . I . . . e se ce e ra a e cu to e anacaca, con as mstltuclOnes eseablecidas por ste, 'tal como I fu '. d h 146 O ., "1 a nClOn e uacsa . qUIZ<t as tradiciones de los checa I [ . . . y os yuncas que participaban en la.fiesta del] Macua y sus bailes". .
171

Ayavlrl, am, de la actual provincia de Yauyos. Maurura podra ser lugar dista de Ayavir. El mapa 1: 100 000 del IGM (1983).
)a 25-k. Huarochlfl, menciona un cerCj) Maururo al sur de Ayavir.

.. Por seryuncas y miembros de la comunIdad desde su origen los huarcancha 1 Y os Ihchlccancha conocan los ritos secretos transmitidos po h " - d I ll: d " r erencra y eran enconces los yanca e ay: e los cacaslca (veas e el origen mtico de este privilegio en el cap. 17). 149. N. M.: [Los]. huarcancha [y loslllichiccancha eran yungas, [los] morales au os" ElI ay/ldu. d.e los calcasllca, al que pertenecen los yacas de los checa, ayllu que as tea IClones oca es ind ' . f. d . d J'. Ula a yuncas ya yauyos mientras que los dems ayllusse haban orma. o a partIr e de las alturas. Segn e! sistema expuesto en las idolatras de CaJarambo, estos ultlmos seran los "advenedizos" y los primeros los "!lacras" L morales. y los canchapaycu probablemente linajes o de un lina:e a la comumdad yunca por casamiento. Los primeros acecen atribUido e.1 apellido de algn benefactor espaol (conquistador, cura?). p

147. Las dos tradiciones asocian el origen de los "hi)'os de lIutay ." l' d la d P . q Ulre con as alturas e . serrama e anacaca; veremos en el cap. 31 que los concha tamb' , . en Yaurillancha en la m' , , . len tuvieron su ongen d P . d Isma reglOn y que, en epocas antenores a la introduccin del culto e anacaca y e Huallallo Carhuincho entre ellos sus "nimas" r b d 'd la ' . ' egresa an, espues e muerce, a sus pacarmas de HUlchicancha y YauriUancha,

erza Vlt a grupos etmcos, personas, animales. d la d' d' . 153. De nuevo se evoca e! probl I "d . d' " ema e s Iversas tra IClones que cuentan el origen de Vene IZOS . Los hroes -los antepasados-invasores de la h b' linaje del hroe-antepasado comn, Tutayquire, como JO e arlacaca. 154 S '1 d'" . d:gun da tria ClOn, consagrada probablemente por sus taques rituales, los hombres proce leron e a fruta del rbol quiua. del

152. al ororgarles su proteccin, les da un nuevo nombre ritual. Vanse los del.texto;n .Iosque Pariacaca nombres (y, al mismo tiempo, nueva

reemplaza el trmino de la lengua general con Iquril por el a arismo choque que, en el cap. 22, glosa como la forma local para "oro". ym
151. El

huacas

155. Reparcieron entre ellos las pertenencias delosyuncas' casas chacras 11 C'h' ( . , ,te" queeran los que determinado y cuya posesin permita el aprovechamiento po er antma or e Icho huaca). Es difcil saber si los nombres que se atribuan los

..

Gerald Taylar

Nottls al text() traductla al castellano

172

invasores eran los de los ayllus que haban reemplazado (o quiz los nombres rituales de estos, lo que habra incremen tado la legitimidad de los nuevos ocupantes del lugar, cf. los allaucas que llamaban a sus hijos primognitos Canricha, cap. 26). 156. Como yasapa indica el oficio, es posible que sullc[a]pachca sca el nombre especfico del ayllu. 157. Se ha borrado el nombre de Chutacara: Chutacara era.probablemente un diosprotector o antepasado-hroe que los aUIlC!! haban trado consigo 'desde su lugar de origen (cf. su importancia en el baile de origen que les era propio). Macacalla era ef llacta de un grupo yunca desterrado (vase cap. 26). 158. Es decir que Quimquilla represemaba un "hermano mayor" n la jerarqua de los huacas y los que l protega pertenecan, como los ql!inri, al linaje de los "hermanos mayores". .. 159. Frecuentes referencias en las crnicas y en los procesos de idolatras muestran cmo las diversas comunidades recordaban sus tradiciones en sus taquies (bailes acompaados por cantos). Sabemos que cada grupo, al manifestarse en su pacarina, segn la voluntad de su /lacta (o huaca local), recibi un traje, una lengua y un taqui para distinguirlo de los dems. Los invasores de las alturas seguan bailando el taqui asociado con su pacarina, Huichicancha, en las tierras yuncas que haban' conquistado. Este acto aseguraba ehnantenimienro de la relacin..mgica que los asociaba con los seres sagrados de su pacarina, el lugar donde iban a regresar despus de su muerte. La fuerza que les transmitan sus antepasados -sus mallquis- les permita mantener su dominio en las tierras sacralizadas por huacas ajenos. El baile que celebraba su "origen" se ejecutaba en la poca de una fiesta importante de los yuncas. Sigue una serie de enunciados cuya relacin con el texto global podra parecer misteriosa si no tomamos en consideracin que se trata probablemente de detalles del baile ritual: el Masoma. 160. Podemos slo adivinar quin era amsapa. Es posible que haya sido un jefe valeroso de los invasores, particularmente honrado por ellos a causa de la "fuerza guerrera' que les transmita. 161. Como la mayora de los hroes, amsapa,se transform en huaca. O quiz el huaca en cuestin es el cadver momificado o mallqui del hroe. Los incas llevaban a los huacas ms clebres de las provincias ceaquistadas para asegurarse la fidelidad de sus sbditos, 162. Otra posible traduccin de este pasaje es: "Se dice que crean que iba a volver al lugar de su nacimiento, Omapacha". Es poco probable, sin embargo, que se trate de un topnimo. En el prrafo siguiente, Omapacha se identifica con el equivaleme a11auca de amsapa, Chutacara, En la competencia de lanzar el huichco, se pide al yaca que interceda ante Omapacha en favor de los que haban tenido xito. En el captulo 31, verem9S que el yunca Yasali, al alcanzar la edad adulta, lleg a ser yaca de Omapacha en los ritos ql1e conmemorabn la llegada de ste de Yaurillancha (lugar de origen de los concha).' Otro pasaje del capitulo 31 se seala que los concha tambin celebraban la con ritos semejantes a los de 19s checa, con los &uayos ilanZancb' l h/iti:hcocona los chutds. Parece nombre gellrico o regiOl)a1 huaca asociado, por un lado, con l valor ya fuerza blica de las diversas comunidades por las mscaras hechas con los de h:;' de sus propias comunidades o de enemigos valerosos y grandes

camascas capturados en batalla) y, por Otro lado c a ' .. los huayos, la fabricacin de los chutas 1 b'l' In CItos de fertilIdad (la procesin de "advenedizos la legitimidad q fi' os al es y os rezos). Omapacha les otorga a 19s ue con ere una d ivinidad o " . d b' l' ngmafla e sus pacarinas. El nom bre de Omapacha corresponde muy len a a tierra de l 'd ' 1 exce encla- de las faldas de l . d'JI d' agunas -tierra e agua por a cor I era e Panacaca de do d I los concha (Huichicancha y Yau'l1 h) E s ' n e provenan os checa y , . n anc a. un vmculo con l ' , aun no eXIstan Pariacaca y Carhuinch ( b bl , a s epocas antiguas cuando Pr la filiacin que los "advenedizo" bI a emente dIOSes de los yuncas no . 'b 'd s esta ecteron con el prim ) El h h atn UI o la funcin de yafica ( fi' h di ') ero . ec o de haberle _", " o CIO ere taflO a un y l' , aran de smcretlsmo ritual que expr l al . yunca, asa 1, muestra el mIsmo lca a ternancla de este rito d 1 ch que conmemora el orign e os eca con los ritos de fertilidad d 1 e os yuncas -la Macua, 163. Una nota al margen seala la aso' " ." . 64' ClaClOn. masoma I chutacara" 1 . El sentido del trmino empleado en el texto uech . "huacas locales" est precisado por una N M q 11 ua que traducimos por 165 Los h l al . ,en easte ano: slglllfica dolo" . uacas oc es repartieron sus rebaos al l Ch . eso, la posesin de un huanapaya d" al S?P utacara su huanapaya. Poi instrumento en homenaje al hua propIetarIO de llamas que conserva este . ca que lO oflgen a su prosperidad 166 E . n...efecto, el trulo se refiere a los bailes de los "macua ,; de 1609, al hablar de la fiesta d y ha dd' yunca . En la Carta Annua " , e nac y encender la alumb " . que se VIsten Jos indios al modo d I " S . re nueva se mencIOna , e os yuncas. uglete que fue 1 ' '. que, al repartirse entre ellos los hua 1 eaI d I ron os mIsmos mdlos Se asociaban a comunidad o es e os yuncas tamb' d' . CItos. (1 , 1 n apren leron sus ritos. As, durante dos aos yuncas ;; mutucaya o los colli) para realizar estos desde su comunidad de origen ( os, ven:ra an a sus propios huacas, llevados con ellos .\ ceremomas que garantizaban l fi Td d d . I b a ertll a e su pmpio grupo, y, despus, durante dos aos co yuneas (lo que aseguraba la protecci' n;clutlvos ce e raban el culto de los huacas locales las terras y los rebaos que hab' on edos) seres sagrados locales y la fructificacin de lan usurpa o , 167. N. M.: "Chuta".

173

A.

168. Este comentario parece en el original Efc f . (ec vamente, Icuskul significa "cuatro" en los diaJectos quechuas del no rt.e d I M con una zona de fl ' la e huanca. ) Como se encuentra la c C antaro h b' uctuao n en rrontera or ro ma ; usco tam ln l d" , (aliado de tahua) es posible q l en e ICClonarlO de Santo Toms Id' ue, antes, se emp case ms haci l A al os ialectos quechuas de Yauyos utilizan ltawaJ No a e. mente tod9s corpaya, ral vez relacionada con el a , , ' .he.mos Identificar la palabra p. 53), en una regin de notable .. , MOJ9n" (Berrono, 2a Parte, . rrerencla mgulstlca. 169. ExIste actualmente un lu ar un b ad San D ' , U . g y a que r a llamadas Pichcamarca no m I ' d arman. . n cerro majestuoso cuya vista do . l ' uy CJos e Las tradiciones 19ea1es se refieren '1 d mbma a regln, se llama Cinco Cerms, a os restos e pue los antigu al que, segn las apariencias, debe habe 'd a1I' , os e,n sus turas; se cuenta 1 r aCOntecl o I algun carac(smo . 70. callpa: cmulo de fuerza mgica de virtud ue l ' , . sobrenatural de hacer huir al huaca Macacalla. ,q e permma al carnasca realizar el acto 171. Traduccin rt al E' '. I er. XlSten vanas mterpr' 'bl transformado en halcn, huy llevando la cabezaetaclones pOSI es. 1) El carnasca, que el milagro se realizara, es decir' l b d . 2) La fuerza del camasca permiti . . a ca eza e Macacalla alz el vuelo y huy bajo la

r
Gemid Taylor
Natas al ftXfq traducido al castellana

174

forma de un halcn. Al mismo tiempo es posible que "como un halcn" sirva de ttmino de comparacin y no implique ninguna metamrfosis. Traduccin propuesta por J. C. Estenssoro: "En seguida la alz y, muy rpidamente, la arrebat como un halcn y huy llevndola [consigo]". 172. Parece anacrnico traducir lIactapi por "en su pueblo" en este contexto; se trata ms bien de las tierras protegidas por su lIactahuaca, Macacalla. 173. Otra vez, una parte de la poblacin no acepta su filiacin con los huacas triuntrntes. Las pa.carinas de las dos comunidades "reducidas" en San Damin, los checa y los concha, se encontraban respectivamente en Huichicancha y Yaurillancha. Probablemente, antes de ocupar las tierras de los yuncas, sepultaban a sus muertos en la proximidad de estos lugares. Sabemos, por los procesos de idolatras, que los muertos solan regresar a sus pacarinas. .. 174. La traduccin literal sera: "Ahora ya no morir para siempre". Este aspecto de la mitologa de Huarochir es bastante problemtico. Se refiere a la poca de gran fertilidad en la que predominaba HuaHalIo C3.rhuincho. Los hombres resucitaban cinco das despus de su muerte, lo que provocaba, segn parece, e! exceso de poblacin en las tierras frtiles y perodos de -c::a:resta que seguan y la necesidad de buscar nuevas tierras de cultivo en las alturas. El sacrificiO-de uno de los hijos, limitados a dos, era una forma de control poblacional. 175. Es decir, a los muertos que ya haban sido enterrados como cristianos. Segn la Instruccin contra los ritos t! los Indios, cap. III: De los Defuntos: "[Los indios c]reen tambin que las nimas y defuntos andan vagas y salicarias por este mundo, padeciendo hambre, sed, fro, calor y cansancio, y que las cabezas de sus defuntos o sus fantasmas andan visitando [a] los parientes o personas en seal que han de morir o les ha de venir algun mal. Por este respecto de creer que las nimas tienen hambre o sed o otros trabajos, ofrecen en las chicha y cosas de comer y guisados, plata, ropa, lana, y otras cosas para que aprovechen a los defuntos y por esto tienen ran especial cuidado de hacer sus aniversarios. Y las mismas ofrendas que hacen en las iglesias a uso de cristianos las enderezan muchos indios [e] indias en sus intenciones a lo que usaron sus antepasados" (Polo de Ondegardo, ed. 1603). 176. Se trata probablemente de una tradicin yunca. Yarutine parece haber sido la pacarina de los colli. Se seala en el cap. 11 que los muertos de los colli yacan arriba, en el cementerio de sus tierras antiguas. 177. Se confunden las abejas con la variedad de mosca grande asimilada al alma de los muertos (vase nota correspondiente en la versin paleogrfica). 178. Se explica en el cap. 27 por qu los muertos'ya no resucitan despus de cinco das. En este caprulo ya no se trata de los mitos sino de las cosrumbres que precedan inmediatamente al establecimiento de! cristianismo. Despus de cumplir los ritos, se despeda al muerto que volva a su pacarina. Aparentemente, en este caso, se trata de la paq,ri.na!e,/os yuncas (Yarutine). 179. Lit. "si ellos las sealan, los muertos las comern''. Laestrururadelenunciado es muy confWa debido aLemple9del indica cambio de actor: nanchapiinqa. Se habra esperado IIcnanchanku "opinan". El sentido parece ser: "Colocan esrasccosas creyendo que los muertos las comern; es quizs por este motivo que eplocan [en la iglesia]

toda clase [de comida] toda b' cal' "Acr' d" , l e n lente. laga confirma estos detalles' "Ech I muy ISlmuladamente chicha en la sepultura ar b b an es ponen, cuando les hacen las honras 'd p .a que e an, y muy al descubierto , coml as eocld as y asadas sob I 1 que coman y as est h'b'd re a sepu rura para , pro I I o que en los todos Sant d las sepulruras" [p. 216]. Sin embar . ,?S no a de esto en go,. es necesarIO tomar en consideracin el empleo del gerundio con cambl'o d e actor . -ptmna que suui . d e' 1 "identificar algo o 1 . , .,.ere otro matiz a raz unanl!haa gmen por un Signo esp 'fi - 1( este empleo de unancha- en e! cap. 23, sena encontramos b') ulsa ordena al que lo espere en una tienda all ... unanchakuspa (seal' d an ose, len para que Macahmsa no.lo aniquile con los dems, 180: La designacin quyllur se refiere no slo a las estrellas individuales sino ta b" l m len a os conjuntos (constelaciones) y a las man h . c as oscuras que parecen representar figuras J h ' 181. TradUCCin alternativa: "Este hombre Al v . . . gunos ae estos ombres' l racana, con su enorme cantidad de lana los apl t b b I ' mientras a , as a a, arranca an a lana". 182. TraducclOn alternativa: "Si no tena lIam h trueq ue"a1g unas sin tardar y adoraba en el lugar S u lana. . .

175


maclOn camacmz ruracm evoca los

himnos aculturados (o

;8t. Es ,posible que haya interferencia aqu entre los valores espiriruales ann os I p ticas de los evangelizadores ya que la combo '. , gu y as
. b" .

anttguedades deste reyno del Piru Cusco 1993) Ad I q I d mal:ygua. Relacton t! d i ' . emas, e cu to e as estrell e os temas preferidos de los extirpadores de idolatras. as era uno 184. Este pasaje, aparentemente oscuro, se comprende ms fa .\ . . a Cobo' "Las d ' H CI mente SI nos rerenmos . . emas estre as eran veneradas de slo aquellos que ju ban tener deH necesidad, conforme a los oficios que les atribuan, y ellos no ms las !nocan ( as cuenta con ellas y les ofrecan sacrificio " d ' l Y ten an adoraban Urcuchill ( lM s , eClr, os que como los propietarios de llamas " 1 . ayo, en e anuscmo de Huarochir, la Yacana); Cobo rosi ue' h' d PII' . y os otros no, m lo tenan por precepto obligatorio" El e " bJ d' . laCtItlVO -c: z- e ya zchtf1aq ema e mdterpretacin; kaymantas astawan yallichisaq significa literalmente' " (1 b" . que a causa e esto har aventaj es la propiedad del que el por el conte:x,to espec,a,bzada incumba a la constelacin-prototipo). ' a cuya protecclOn
185. Lit. aqu" (es decir, las chacras de los allauca). Sugiere que se basa \ en apuntes transemos en e! sitio mismo. 186. N. M.: "Concha". \87. Lablaguna de Yansa se llama hoy la laguna de Yanas (Yanascocha). ste es tambin e ende! HProceso en el que los indios de Sunicancha disputaron la P as tierras e uacaycocha y de y t h" l "reducidos" l d S an: acay uaJqmcon os indios concha ene pueu o e an Damln de Uroramb El h en 1631d . d' das O. P elto parece aberempezado , uro varias eea y, probablemente, no se concluy Los a eles de! r se conservan en la Biblioteca Nacional de Lima (BNL) b' l', P P B 4 P oceso podra ser una deformacin de tipo aru de Yanas. aJo a signatura 1 83. Yansa 188 . N . M " U ' . . .. acsamlsa, PauqmrbuxI, Uamatanya, Hualla, Calla".
e

Duviols p.; Itier .

Cernid Tay"'r

Notas al texto traducido al castellano

176

189. Es decir, hijo de Yasali y de Cunocuyo, hermana de Llacsamisa. Cassachauca se cas6 con una hija de Hualla al regresar ste de lo.s Yauyos. Po.r eso, Lzaro Puypurocsi, nieto de Yasali, desciende tambin de Hualla. 190. Antiguo. .centro. de los co.ncha y, hoy, nombre de un pueblo abandonado., a medio. camino. entre Sunicancha y San Damin. Cuando. se redact este manuscriro, ya se haba reducido a los concha en el pueblo de San Damin. 191. Por ser Yasali el nico. descendiente legtimo. de lo.s /actayac, habra podido. reclamar sus derechos"a la propiedad de sus antepasados. 192. Y. efectivamente, Yasali llegar a ser yaca de lo.s co.ncha durante las fiesras que renuevan la fuerza vital transmitida po.r lo.s antepasado.s, 193. N. M.: "Cuno.cuyo". 194. Yaurillancha era la pacarina de lo.s co'tlcha que po.sean pro.bablemente su propio. hro.e-antepasado., equivalente al amsapa de 10.5 checa y al Chucacara de los allauca. La segunda parte del enunciado. podra significar que el rito representaba la llegada del huaca de su pacarina en Yaurillancha o que lo.s co.ncha lo. haban trado. de all en una fecha ulterio.r, muchos ao.s despus de haberse establecido. en Conchasica. 195. Probablemente el hijo de Cassachauca (24:11) y padre de Lzaro Puypurocsi. El no.mbre Cristbal muestra que ya estamo.s en la poca co.lo.nial. La llegada de lo.s co.ncha a Co.nchasica era ento.nces de fecha reciente, lo que co.incide co.n 10.5 datos sobre las invasiones de etnias de las tierras altas contenidas en las idolatras de Cajatambo. 196. Pasaje de difcil interpretacin. Sabemos que lo.s checa servan de hW1Csas a lo.s concha durante la fiesta de Pariacaca (cap. 9); los concha eran tambin co.nsiderado.s como. descendientes de "hijo.s meno.res" y meno.spreciados por lo.s checa (cap. 31). Quiz durante la fiesta en ho.no.r del gran dios regional, "antepasado" de ambo.s grupo.s, se celebrase una bo.rrachera co.n el fin de mantener relacio.nes armo.nio.sas co.n las co.munidades vecinas. 197. Huaycho. es el cerro en el que lo.s conch ado.raban a Pariacaca despus de la llegada de [o.s espaoles (vase cap. 9). 198. N. M.: "Collquiri". 199. Lit. "a un muchacho (: sirviente) suyo"; muchacho no co.nno.ta edad. 200. < /uku-ri-q/ (1) "el que va po.r el interior"; uku expresa sobre rodo. el co.ncepto del lado. no visible de un lugar o de un o.bjeto. = "dentro", "debajo de"; se trata aqu de un tnel, de un acueducto subterrneo. Tradicio.nes anlo.gas se relatan en los proceso.s de ido.latras. 20 l. Un tnanantial del ayllu de L1ambilla IYampil [a] de la comunidad actual de Huarochir se llama Capiama: "Lleva el nombre de la esposa de uno de lo.s capitanes [Huarirumo.J, quien se preocupaba del regado de las cierras co.n las aguas de este manantial, es po.r eso que actualmente le llaman Mainacapiama y en la fiesta de la champerla [definida en el 'texto cQfi1o. "limpia-acequia"] lo limpian po.rque all nace una de las principales acequias d (MatdsMar et31.1955:220). Segn las tradiciones que se rehitan Darriin, los espritus de la laguna son Ppdro Batn (qufi as(!inWrli adibg6al'deCoHquiri) y Mara Capiapa (laCapyama del .. . . Manuscl'ito.). : . " . . . .

202. Se [rara quiz del huaca que represemaba a Llacsamisa. Este detalle recuerda Otros hecho.s semejantes asociado.s co.n la sustitucin de santos patronos ineficaces en las comunidades colo.niales. 203. Segn nuestro.s informantes en San Damin (1980), las cinco "bo.cas" que servan . para tapa,r la laguna, unas "ventanillas" hechas de lozas semejantes a las que se ven en . la de las acequias y represas de la regin, situadas una encima de o.tra. Al bajar el mvel del agua, se des rapa o.tra vemanilla. Cuando. el agua llega al ltimo. nivel, se tapa ?e 1: laguna y s: espera que se llene de nuevo.. El espacio. de tiempo que Co.Ilquiri mdlca aqm a Llacsamlsa, e.sr sealado. por la distancia entre las ventanillas o. piedras. se ha la de irrigacin y ya no. se utiliZa el antiguo. SIstema, sm el muro sIgue mtacto, con siete vemanillas y no. cinco, aunque parece que, o.ngmanamente, hayan sido slo. cinco. '

I:I0Y

2?4. El maz ae o. aiii es una variedad "que se siembra en abril, de to.do.s co.lo.res" (mformante de San Damidn, 1980). 205. Pasaje de difcil imerpreracin. 206. En nuestra traduccin precedeme, no.s referimo.s a "Llacsamisa y sus descendientes" y to.do.s :erbo.s en plural. Efectivameme, lo.s yaca (lyaaq/), que tenan una funCIn heredItana (cf. Carta de 1609), perpetuaban lo.s ritos enseados por los de sus co.mumdades. ELpl.rra.tD siguiente se refiere a "Io.s hijos de Llacsamlsa . 207. En mayo. de 1999, cor;statar que, al desbo.rdarse la laguna y bajar el agua po.r quebrada haCia el Lurm, a partir de las diez de la maana aproximadamente, una neblIna espesa se levantaba por las alturas de San Damin y sus alrededo.res reduciendo. la visin a slo. uno.s POCo.S merros, ' 208. El empleo. del pretrito. qasarqan sugiere que se refiere a un evemo. especfico.. 209. Pro.bablemente Lzaro Puypurocei, designado aqu po.r el apellido de su antepasado., Hualla. 210. Se ha imroducido. una glosa parcialmente en castellano. en el texto.: "esto. es de un lado simpa (= echndo.se)".

177

como. SI hubIesen hecho. un gran pecado.. Lo o.rdinario es ayunar muchos das, asl el padre como. la madre, co.mo. lo. refiri6 el Do.ctor Francisco de vila, no. comiendo sal, ni agi, ,ni jumndo.se eneste titllllp(), qUf en algunas partes suele ser po.r seis meses; en Otras asl el padre como la madre se echan de un lado, el pie encogido, y debajo de la ponen un paliar o. haba, hasta que con el sudo.r comienza a brotar, y o.tros cinco dlas se Vilelven del Otro lado. de la misma manera, y este tiempo ayunan al modo. dicho." (Arriaga: 214-5).
212. '" "Es.la vara con el lazo que co.ge papagayo.S pero lazo ni tan largo.". 213. Lit. InmedIatamente despus de capturar el venado., lo haca(n) pisar"Co.n sus patas desde el apo.sento donde se encontraban lo.s curis en la casa cercada diciendo.: "ste os molc:star , o.S Semido. oscuro. Tal vez co.rresponda al rito. descrito. po.rArriaga que tomo. co.mo base mfo.rmaciones recibidas de vila: esta penitencia 10.5 parientes cazan un venado y, desollndo.le, hacen uno como. palio. del pellejo y debajo dl pasean

y y aunque..dicen'queeluno.-es-hijo del Rayo, hacen grande

211.

nacen .dos de un parro. que ... llaman chucho.s, o cur, ... lo tienen por

Gerald Taylor

Notas al texto tradUCJ al castellano

178

a los penitentes con unas soguillas al cuello, las cuales traen despus por muchos da{ (Arriaga: 215). 214. Corresponde a una nota al margen en castellano. 215. Corresponde a una al margen en castellano. 216. N.M. "la manga de la [cruz]". 217. Es probable que las ofrendas hayan sido los smbolos de una llama (el o de una chacra (el cashu) que colocaban aliado de los cun (vase supo 2). 218. N.M. "La (... ?) que con esto que ha de estar al principio". 219. No hemos lgrado desciftar de manera satisfactoria este hispanismo. J. C. Estenssoro ha propuesto la lectura "prfidamente" que refleja el contexto de la confesin indgena, frecuentemente asociada en el manuscrito con el demonio. 220. N.M. - "esto es de donde viene el agua" de los concha". 221. Las liltas cometidas por los padres provocan la enfermedad y, si no son neutralizadaspor los ritOS, la muerce. El nacimiento de los curis es una seal que enva el huaca al culpable para que haga penitencia y que se sustituye, durante un tiempo limitado, a la muerte de los padres. 222. M. - "Esta es la opinin del vulgo, no la respuesta". Se trata efectivamente de la creencia popular y no de la respuesta de! "demonio" revelada por los sortilegios. 223. N.M. = "a manera de cadena de oro". 224. N.M. = "ni entre ellos". 225. N.M. "que tuvieron coito". 226. Palabra desconocida, encerrada en un crculo en el texto quechua: se trata tal vez de una variante de huacaslhuacsa. 227. Se trata probablemente de un yaca de los checa que gozaba de una cierta celebridad. 228. Es decir, en el centro ritual antiguo (de L1acsatambo?) o en el pueblo de San Damin donde se encontraban "reducidos" los checa y los concha. 229. Las comunidades que no forman parte del mundo de los checa, quiz las comunidades de las alturas, donde todava no haba una vigilancia 230. N.M. "a algunos se les [en] maraa y a otros no". 231. En la lengua general, el empleo del agentivo asociado al verbo ka- "ser, estar", no acompaado de una marca temporal, indica una costumbre que todaVa se mantiene. As huunakuq es "suelen reunirse", la tercera persona de ka- no siendo expresada en el tiempo no marcado (cf. ruraq kani "suelo hacer"; ruriUf "suele hacer"). El empleo d! habitual actual asociado en la mayora de los enunciados al sufijo modal asertivo -mi implica que e! autor responde aqu a las preguntas 'especficas del extirpador de idolatriaS, vila, sobre ritos que conoce personalmente. Modificamos aqu nuestras traducciones de , Taylor(1999;.2000 yvolvemos a las de Taylor (1980; 1987). 232, ,En uuestras.tradua:iortes precedemes, consideramos que atayuq runaqa se refera a ambos-'padres ,delatd,Jo,que es efectivamente posible. 233.N.M, = "cothuatoes 'cabresto (= Obestro) de 234: Et:Cainbio de tiempO podra ser un lapsus o significar que este rito ya no se practica:

" 236. NM . . esto es la noche antes de! da dicho". 237. Es decir, contarn tradiciones diferentes de las de los checa.

o y tam len la unposlcln de un nombre nuevo al nio. Se seala a rna po en la (sta de huacas fundadores de aylIus en una hoja suelta del proceso de Al
Vla.

235. Los diversos textos que describen este rito mencionan la invor.r;n del b d d b'" . . . nom re e un

demas mdlOs que era posible seguir practicando las dos religiones.

S ignifica que el mal ejemplo dado por los que eran asimilados a los ! cflstlanos en muchos.aspectos de la vida social, acab por a los

179

Glosario de trminos que aparecen en el texto quechua y que hoy son desconocidos, raros o que han cambiado de sentido

181

SAC = sentido aculturado cristiano Ql = variantes que predominan en los dialectos clasificados Quechua 1

i
i
!
I

Indicamos en cursivas negritas las equivalencias castellanas que aparecen en el texto.

l!
akuy "nefasto" tal vez relacionado con akuy "cadver" (no confundir con aquylfa) 'chaqay' atuq akuylfa' ispa ancha chqisunki "llenos de odio, te tratarn de
zorro malvado y desgracido" (cap. 2)

amchay "amparar; prevenir; prohibir" manam "imaraykum chayhina ruranki" ftispa amachanmanchu kanankamapag
"como ni siquiera les preguman cul es la finalidad real de estas ceremonias, hasta hoy [no] ... les impiden realizar estos actos" (cap. 7)

Ghsario Gcrald TayltJr

amawta "adivino" = tJctor; "astuto" chaySi payqa amawta kayninpi musyakuspa "aSIla pana" '011 lla ka" lIaqtakunaman ataq mitikamurqan "Pero [Cumraya], gracias a su msra. :/ " rettrarse unos momentos d d" ar su intencin y le dijo que quena .

kamay "transmitir la fuerza vital", SAC "crear" > kamaq que transmite la fuerza vital", SAC "creador" Kay ChaupiamucaS ancha runa kamaq karqan warmipaq, qaripaqri Pariacaca "Chaupiamca posea grandes poderes para transmitir la fuerza vital a los seres humanos; ella lo haca a las mujeres y Pariacaca a los hombres" (cap, 13), - - Payraqsi urqukunaktapas sacaktapas mayuktapas ima hayka animalkunaktapas kamarqan cakrakunaktapas runap kawsanqanpaq "fue l quien primero cre los cerros, los rboles, losrlos y todas las clases de anrtuiles y las chacras para que el hombre pudiese vivir" (cap, 15): kasqa, derivado de kay "ser, estar, existir" cene varios empleos, sealados en las notas; la "existencia" de los huacas esva perpetuada por el culto que reciben, as Pariacacap kasqan no es la "existencia de Pariacaca", sino "el culto de Pariacac';
la traduccin de este trmino vara segn el contexto

astuCIa, pu o a IVIO . " ( 2) e L huir y nuevamente se dirigi hacia estas tierras cap. para d erecar. o g r , ' . . H . h kuna'l1asamawtakunaktadoctorkunaktaqayachin, chayhina tmanam UlracoC a r . h tukuy yaeaqkunakta sabiokunakta qayachirqan "as como los huzracoc; ,as d' . s 1octores ese hombre, que deseaba sanarse, hl'w , , recurren a sus a IVI nos, a su al ,,' Llamar a todos los doctOS, los sabios (cap. 5)

182

aqcha "cabello" Ql chukcha kaymi aqchan "he aqu su cabello" (cap. 24) chakwas o tal vez cakwas "mujer anciana Ql =paya machukunapaS ancha chakwaspaS apaspa riq
cosas" (sup.1)

183

"los
n

hombres $edad y las mujeres muy ancianas, Iban ... , llevando su Udl y otras

chapay "apropiarse de tierras baldas" (segn la definicin de Gonzlez Holgu


1952 [1608]. p.

kawsasqa, derivado de kawsa- "vivir" "lo que ha sido vivido, las acciones de los antepasados que, l ser reperidas por sus descendientes, los fortalecen garantizan su poder; las tradiciones (los ritos, los re/atos mitolgicos) establecidos por los antipasados (kawsasqakuna) kaypim curani kay huk yayayuq Huaruchiri isqap machunkunap kawsaSqanta, ima feniyuqchd karqan, imahinae kanankamapas kawsan, chay chaykunakta
"voy a re/aLar aqu las tradiciones de los antiguos hombres de Huarochir, todos protegidos por el mismo padre, Pariacaca, laJe que observan y las costumbres que siguen has La nuesuos das"

96.

paymi paqarinchik; kaymi awpaq


nuestro origen; fue l quien primero (cap. 24)


VIOO

"es a estas tierras y se apropio de ellas

hamuq

hankucha- "faltar en la palabra o la obligacin" kayta hankuchaqtaqa wauptinpaS "chay huchanmantam ispas inku
"si no asisten y mueren despus, se dice que su muerte ha sido provocada por esta culpi' (cap. 9)

kawsay "vivir manera de vivir, costumbre"" costumbre" yunkakunaqa huk kawsayniyuqllam tukuyninpas karqan "las costumbres de
todos los yuncas eran exactamente las mismas" (cap, 9)

illay "ausentarse" kay illaptinsi chay Cuniraya Huiracochaqa chay sipasta yuyaqninta
"Cuniraya Huiracocha, aprovechando su ausencia, viol a la hija mayor (cap. 2)

chay costumbre/la[kta} kanankamapas qatinku "an hoy ... hacen todo


conforme a esta costumbre" (cap, 31)

llanta "comunidad de poca importancii' (?), aparece en Gonzlez Holgun imapaqmi runap llantanpi alli\wakakta hatallin "por qu conservan
un huaca de tanto valor en un pueblo de gente comn?" (cap. 19)

kallpay "esforzarse; correr" tukuy huk waranqa Quinti isqa kallpapurqan chay Macahuisa upyanqanpaq
"una huaranca de los quinti cultivaba una chacra llamada Yamlaca para que . Macahuisa tuviese chicha para beber" (cap, .19)

llaqta, antes de adquirir el sentido colonial aculturado de "pueblo", llaqta se


refira a la di.vinidad protectora de una comunidad determinada, a la comunidad misma y al territorio protegido y sacralizado por dicha o huaca, vase la glosa "significa dolo" del captulo 24; > llaqtachay "establecerse como huaca protector en un territorio determinado o fundar una comunidad"

chay Huatyacuri isqaqa hawamanta manckarisp4 huk Iluychu tuku'Spa mitikarqan Y

rico se convirti en venado

(ClP, 5)

Chaymanta chay huanapayaS kanan chayta pukuptin llamakunakta llaqtakuna rakimuq. "cuando sopl el huanapaya los hu{/Cas locales repartieron las llamas" (cap, 24)

,.'
Gerald Taylor

Glosario

mita "vez; poca en la que se celebraba el culto de un huaca determinado" = fiesta, pascua ChajSi huk mitaqa huk warmi wakataq CahuiUaca stiyuq karqan "haba una vez una mujer llamada CalruiUaca que tambin era huaca" (cap; 2) Conchakunapas kay Pariacacap mitanpi chay huk urqu Huayclro sutiyuqmanta muchanku "y los Concha tambin adoran a Pariacaca en la poca de su fiesta
subiendo a un cerro llamado Huaycho" (cap. 9)

qampa kamasqaykit.aqmipana Yauyo runahas ",k , . r ka J u "reCI'b'Irnos nuestra c.. luerza Vital de ti aunque seamos yauyos" (cap. 24) huk llamakta pana cakrakta quspapas "al ofrecerles una llama o una chacra"
(sup. 1)

pasuy "dejar pasar una ocasin"

hatunnin wakakttnaqu lItilnataqM huqillanm paiuqchu "no descuidaban a


ninguno de los grandes huacas." (cap, 22)

manam Chaupiamcap fiestarita watankunapi, imanam ruran, hinachu rurarqanku "no celebraban laftesta de Chaupiamca una vez al ao como lo
184
hacen hoy" (cap. 13) ..

"nube, neblina" Q!

=puyu
185

hanaq urqu. isqamantaqa asila pukutay rikurimurqan "una pequea


nube apareclO encima del cerro que domina Canll" (cap. 26).

awpaq Auquisna isqa puncawpi Pariacacap pascuanta ruraq kanku "en, el primer da del Auquisna, sallan celebrarla pascua de Pariacaca" (cap. 9). musyay "intuir, adivinar, presentir, entrar en un estado onrico" > musysqa "confundirse (bajo la influencia del demonio)" kay mikuqnintam kanan mana pillapas musyanchu "nadie sospecha ahora que
son estos quienes los estn consumiendo" (cap. 5)

unanchay "seala,; manifestarse, sealarse; comprender. entender, opinar" Chay llama iSqanchikpaq unanchayninmi kana-n huk cothuato isqa "a seal
de la llama es el cabestro llamado cothuato" (sup!) exactamente lo mismo qu" por ata" (sup 1). este buen DIOS

Ila ispaqa ata isqallantataqmi unanchanchz'k "por 'I 11a, entendemos

Chaytam kanan a rarqakta pichapaqa musyasqa hinataq ruran muchan." hasta hoy, cuando se trata de limpiar la acequia, conrundidos por el demonio, siguen con los mismos actos y citos" (cap. 7)
a ispa "a veces"

manaraq Diospaq Siminta unanchspa "antes de entender la palabra de

curip sealninsi "Cuando se manifiestan, dicen que es


una senal de cuns.

chaypi runakuna chayaptinqa a ispa chinkachin a ispa locotaps ruran


"Cuando los hombres llegan a este lugar, a veces los hace desaparecer, a veces los enloquece" (cap. 5)

urapacha "la puesta del sol" ChajSi tutallamanta a urapachakama "Desde la maana temprano hasta la puesta del sol" (cap. 8) uryay "efectuar trabajos en el campo"

acqa "csi" qayllapim; aeqam tarinki "est aqu cerca, ests casi por alcanzarla" (cap. 2) pachakta taripay "adivinar la suerte praticando sortilegios" chaymi tukuy amawtakuna taripan pachakta 'imamantam chika unqun' ispa "por ese motivo, todos los adivinos hacensortlegios para descubrir el origen
de una enfermedad tan grave" (cap. 5)

trabajaba en su chacra" (cap. 20)

warmi sutiyuq Alaysatpa ayllu tarirqan f;akrakta uryakuspa lo mUjer lIamad;CLantichumpi del ayllu Alaysatpa, mientras

wallparikuy "vestirse, ataviarse galaname,ne"

I?:!

paeyay "reventar, brotar, desbordarse" kananmi pichqapuncawmanta qued p4cyamunqa "Dentro de cinco das d mar
va a desbordarse (cap. 3)
o sea'

wallparikuy karqan ancha al/in casa isqanwan cancho msqan1Qan Esta vez, el desafo consista en ataviarse con las ms finas plumas

de casa y cancho" (cap. 5).

'

, yaeaq lit. "el que sabe" designaba entre Otras cosas, tambin "curandero" sabo runaykikta bru!okunakta ima hayka yacaqktmaktapas ura tiqsiman dales Instrucciones a tus hombres para que enviemos a los bru,os, a todos los sabios, abajo. a los confines de la tierra" (cap. 14)

p'qrlf4Pariacacaqa illaparqan. talrly'#rqan, waurqanchu, "aunque Priacaca lo atac con sus rayos, consu lluvia. no muri" (cap. 17)

Gerald Taylor

1:

'

tukuy yacaqkunakta sabiokunaktd qayachirqan "hizo llamar a todos los doctos,


los sabios" (cap. 5)

yanqa "por gusto, intil"; a veces implica exceso, prodigalidad o la ausencia de


esfuerzo

Kay Catiquillay isqanchikSi yanqa ima hayka waka mana rimaqtapas rimachiq karqan "este Catiquillay sola, sin esfuerzo, hacer hablar a cualquier huaca que
no supiera hablar" (cap. 20)

qamchu qayna yanqa suyachikuwanki "Quin eres t para habernos hecho


esperar ayer en vano?" (cap. 27)

186

wauchiSpari yanqam qamtttqa qaraykiktapas usuchisunki "cuando te maten, te


botarn a ti y tu piel como a cosa sin valor" (caJJ. 2)

VERSIN PALEOGRFICA

Signos empleados en la versin paleogrfica


La versin paleogrfica del manuscrito quechua que se propone aqu difiere de las

publicadas en las ediciones de 1987 y 1999 ya que constituye un texto corrido sin divisin en enunciados. Sin dejar de ser una fiel representacin del documento original, para facilitar su consulta se recomponen las palabras que a veces en el aparece'n divididas en slabas separadas. Los del texto original indicados por cifras entre parnresis; la de los folios tambin figura entre parntesis seguida por la referencia r (recto) o v (verso), Los smbolos empleados corresponden al documento original con las siguientes excepciones: una letra qtrsiva: lectura incierta del original;

p (E. 64r)

188

letras cursivas entre parntesis: forma de una abreviatura; cursiva negriEt,: letras o grupos de letras escritas sobre otras;
un punto encima del rengln: separacin de dos letras que pertenecen a slabas distintas;,

189
h '11 (1)1 Runa yn (dt) o, iscap Machoncuna aupa (2) h ' (3) h' , pac a qUI caCta yac anman carca c ayca tnanttn causascancunapas manam ca (4) h' h ' nanca mapas ' ch mcaycuc mac o canman hlmanam (5) vira<co>chapp 'h' , , (6" as smc I cascanpas (7) canancama flCUCln ) hmatacml canman chayhina capdnpas '11 ' . canan, cama mana qUl casca capunpas caYPlm churani (8) cay huc ya h ' -' h ( ) yayuc guaroc en mscap mac oncu 9 nap causascanta yma ffeenioccha carcan y(10)ma- ah 'II Y canancamapas causan chay chay(11)cunacta chayri sapa !lacta' nplm qUI casca ' h' canea (12) h Ima !na causas campas pacariscanmanta h (13)2 Ancha aupa Pachaca huc huaca is _ Ti (14). 3 eas yananamca uta namcasutloe carca n cay huacacunaCtaca4 quipanpi h h (15) atircan a atispas ca uc (lu6ac)a tac: huallallo caruineho sucioc nan runaeta yscay11ata: h uachacunampac camarcan huccas quiquin (17)' h ' mlcorcan uetas mayqulntapas cuyascanta causachicorcan yayan (18) maro Ih cha eh h P'h an c aymancas y pa aca uanuspapas leca punehao(19)llapitac causar'lmp , " uccarca (n )5 ynaspa mleuynmn tarpuscanmanta (20) pihcca punchaoll' , 41< apltacsl poeorcan
1 Los doce primeros reglones del manuscrito se destacan del resto del ' I d , texto por estar esCf!ros con una etra e tamano mas grande y con un margen mayor, Representan ' d " conjunto del Manuscriro, una lntro UCClon al

I una

barra vertical: representa cualquier lnea venical u oblicua utilizada para puntuar el texto 'original (a veces para separar prrafos);

- indica un stmbolo grfico usado crrel original para sealar el inicio de un prrafo;

< > indican una letra, serie de letras o frase aadidas por el autor del documento; una letra, serie de letras o frase tachadas indican un segmento del texto suprimido por el autor del documento;

1.1, 1---1 indican, respectivamente, una letra o una serie de letras indescifrables tachadas;
Utilizamos tambin una serie de signos especiales en las notas que se refieren a la versin paleogrfica: indica "corresponde a"; "= pariacaca" significa que la forma "pariaca" que aparece en el texto debera leerse "pariacaca"; ,

'* iridica -"reemplaz>: y '* i significa que se ha corregido una forma original i
reemplazndola por y;
;S

significa que la letra corregida corresponda a la palabra restituida que sigue al smbolo; as ";s chaican" quiere decir que la forma original de la palabra en la cual se ha reemplazado la letra i por y era chaican. significa que la forma trunca corregida formaba parte de la palabra que sigue el smbolo, cf."2; huac(amaya) (?)"; quiere decir que la forma original de la palabra completa a la cual corresponda la forma nunca huac habral'0dido ser huacamaya (forma utilizada en otro pasaje del manuscrito);

2;

2 Se ha agregado, entre la la referencia ca'P' 1 'd dt l 11; fi ' ( l,uJ ,segUl a por un u o caste ano, como te antlguam ente) los ydolos y como guerreo enltre llo ' tiemt>O lo 1La 1 1 'dad e s y como aUla en aquel T s 1l/ftltrau:, . etra, a ca 1 de la tinta empleada y el espacio-.J 'd indican d d' ' ' r<;;UUCl O que ocupa Esta obselVacin es. tmbin va ''d l' I ' que se trata " e una a ICI n posrenor. , 1 a para os tJtu Os caste11anos de 1 os CinCO pnmeros capltulos y, posiblemente, tambin para el sexco,

Es posible que se hayan tachado unas letras al final de esta palabra.

'

(?)indica "tal vd', cf. ejemplo precedente. N,M,: nota al margen.

El psimo estado de conseIVacin de este folio no nos permite identifica 'd d 1 ltimas letras (Trimborn: -s, Arguedas: -nj, r con segun a as
s Estudiando el original en Madrid, compcobamos que se haba corregido u ' ,, . La fi 1d ' na pnmera verslon: causanmpurcan: e na ecausanmpucreemplazalasegundardecausarimpun . la ' , rea reemplaza la n final, an y terminaCin

Gemid Taylar

Versin pa!eogrdjica

190

cay llactacunari tucoy hinanrin (21) lIactas yuncasapa carcan chaysi ancha ahca runacuna huntaspas (22) ancha millayra causarca chacranpacpas cacactapas patactapas yanca (23) aspispa allal/aspa7 chay tucoy hinatin (24) cacacunapi huchoyllapas atunpas tlcunn, hmaspan chay pachal pis(25)cocunari ancha o;:umaccamas carca n hurirupas caquipas rucoy quellosapa (26) pucasapa chaycunas quipanpi a may huc huacatac paria(27)caca sutioc' ricurimurca(n) chay pachas ynantm anriman (28) carcoyrucorcan. chay atiscancunactaca cay qUlpamplm pariacacap pa(29)carimuscanrauan nmason. cana(n) huacatac cuni(30)raya sutioc carca(n) cayr,am mana alhcho yachanchlC, hichapas aupacnin carcan o quipanpas cay cunirayap9 (E 64v) (1) cascanracmi ahca viracochap cascanman tmcon porque cayram (2) runacuna a muchaspapas.coniraya pachacamac (3) yma aycayuc cammi canqUl campam chacralqul runayqui (4) ispa mUchac carcan yma ayca sao;:a ruranacra pai(5)taracmi machocuna cocanra pachaman cayra (6) amurachiuay cuniraya viracocha ispa mana vlracuchacraca ancha aupa rimac10 muchac carcanco. yallin asrauanrac (8) complcamayucn compinampac sasa captin muchac. cayac carcan chay(9)rayco(m) cayrarac aupacninpi causascanta quillcasson chaysauam (lO) Pariacacacta (11) Cuniraya viracuchap causascan ll (12) Cay cuniraya viracochas ancha aupa huc runa ancha huaccha rucospalla 12 (13) purirca(n) yacollanpas cosmanpas lliqui Iliquesapa runacunapas huaquin (14) mana ricsicnincunaca huaccha husao;:apa ispas cayarcan 13 cay runas (15) cana n tucoy llactacunacta camarcan chacractapas rimaspallas para (16) patacrapas allin canan llocsimu(17)nanmanta huc pupuna SUflOC canavelarpa slsaymnhuan

yachacuchirca chaymanrari yma aycactapas rutaspas llacta<huaca>cunactapas yachascanhuan allcuchaspa


chay(20)sl huc mitaca huc huarmimE huacatac cauillaca sutioc carcan cay (21) cauellacas viay donzella carcan panas ancha sumac cap(22)tin, Pi huaca vlllcacur:apas Puosac ispa munapayar(23)ca(n) chaysi manarac' Chaymancas canan quepanpi chay (24) huarmica chayhina mana pi chancaycochicuspa huc yura (25) rucmap siquinpi ahuacorcan chaysi amauta (26) cayninpi huc pisco tucospa chay yura rucmarnan vIchay mca chay(27)si chaypi huc' rucma chayasca captin chayman yumayninra chu(28)raspa 'hormachimurca chay huarmi cayllaman Ichaysi chay huarmica (29) ancha cusicuspa millpuycorcan chaysi hinalla chichu tucorca(n) ma(30)na chayascan escon quellanpi himanam 'huarmicunapas hua(3l)chaooR hma huachamurcan yna donzellatac chaysi quiquillancac (32) huc huata chica oonhuan causachircan pip churinh l5 cayca ispan (33) chaysi a huc taua chaqui a chay huamra (34) puriptinca Tucoy hua.ca.Ulllcacunacra cayachircan (E 65r) (1) yayanca ricsiconcampac. chaysI cay Slffilcta huacacuna huya rispa E2') ancha cwicuspa tucoynin a1li pachantacama ocactapas l6 (3) ocactapas munahuanca ispa chaysl cay anchicuchapi carcan l7 maypim chay huarmI narcan chayman hmaspas (5) a tucoynin hinantin huacacuna villcacuna tiaycuptinsi chay huar(6)mica ispa ircan caricuna apucona ricsicoy cay huahuac(7)ta mayquenniquechicme yumahuarcanquichic camcho camcho ispas (8) sapanpi raporca(n) chaysi manatac pillapas. ocapmi ircancho chaysi (9) chay iscanchic cuniraya viracochaca manyallapi tiacuspas ancha (lO) tiacuptinsi chay huacchap churncho canman ispas (lI) payraca mana capurca(n)cho chica sumaccama caricunaca (12) daptin chaysi mana plllapas ocap churimi ispa iptinsi chay (13) huamracta ispa irca(n) ri cam ricsicoy (14)-4lispa-ircan huacacunacrapas churique caspaca camsahuam lluca(15)musonque ispa aupactac villaspal chaysi chay huamraca man(16)yanmanta callarimuspas tahua chaquilla purispa hasta m chay huc (17) manyan yayan tiascanman chayascancama mana pillamanpas (18) lIocarcancho chaysi ?a chayaspaca tl\lyIJapuni ancha cusicuspa yayanpa (19) chancanman lIocaycorci chaysi mamanca chayra ricuzpas ancha (20) piacuspa hatatay chayhina huacchap churintachum ocaca hua(2l)chayman ispas chay

191

6
7
9
10
I!

N. M. yuncarapa.

ll,. P (?l::s allaspa, allaptin (?).

La nota

en castellano y la terminacin -pas de pariacacama(n)tapas sugieren que se haya omiridolapalabra: huaUalJomantapas. '
N.M. -'- si dize q(ue) no se / sabe sifoe antes / o despues de Carvin/cho o de Parzcaca.
Correccin de rimarca(n).

Adicin posterior: capitula 2 como su,edio cunimya viracocha (n / sU tiempo y como cauilla!ca pario su hijo] 12 N.M. tachada: notase q(uel no se sabe / sfoe este antes / o despues decarvinch()--,

17

15 Si se trara efectivamente del dubitativo -C '-ti-arill, se habra esperado la forma completa -ch, despus de una terminacin consonntica, . 16 ,. fiocaptapas,

"Virias leti'aS'i1egiblesradidas.
t1

N.M, la congrefion ( congregacin) foe en / anchicocha-.

Mettesis de

.. Posible correccin del sustrato quechua local: rikay, rikaykuy (?).

Gerald Taylor

lkrsin paleogrdjica

,1

192

huahuallanra aparicuzpa Cocharnan chi(22)eacharca(n)I chaysi chay cunraya viracochaea tuylla munahuanca ispa (23) cur pachanta pachallispa tucuy llactahuacacunapas manchriptin (24) eatira a callarircan ispa pana cauellaea eayman cahuaycumu-(25)'ay 19 ancha sumac am cani ispas pachacrapas hillarichispa sayar(26)can chaysi chay eauellacaea mana huyantapas payman ticrari(27)chispa cochaman hinallam chineasac chica millay runap eachea;:;apap (28) churinra huachaseaymanra ispa chieacharcan maypim eananpas chay (29) pachacarnac huco cochapi eananpas sutilla(mpO eseay rumi runahina (30) dacon chayman chaysi chay canan tiaseanpis chayaspalla rumi ru(3l}corcan. chaymantas eay cuniraya viracochaea pana ricurimunca (32) cahuaycumuanca ispa eaparispa eayapayaspa carollapi catirean (33) chaysi aupac huc condorhuan tincorean chaysi huauqui maypim (34) chay ftuarmihuan tinconqui iptinsi cayllapi(m) fiahcarn rarinque ip(35)tinsi ispa irean vinaymi eausanque rucoy hinantin sall(36)cacunamanta21 huauptinea huanacuctapas viconactapas ima ayca (f. 65v) (1) cacrapas camllam micunque chaymanra carnta pillapas huaochi(2)sonque chayea paipas huaunearacmi ispas ircan (3) chaymantas chaysaua aas-huan tincorean chaysi pana may(4)pim chay huarmihuan tinconqui ispa rapuptinsi payca ispa (S) irea(n) mana am tarinquecho ancha caructam rin iptinssi (6) eamea chay villahuascayquimanta manam punchaopas purinque(7)cho tutallam runapas chiciptin ancha millayra asnaspa purin(8)que ispa ancha millaypi acarcan (9) chaysauam Pumahuan tincorcan chaymi payca cayllactaracmi rin (10) cayIla am sihcpayconque iptinmi payraca camCa ancha cuyas(ll)carn eanqui llamactapas huchayucpa lIamanraracmi micopunque (12) carnta huao4ichispapas aton fiestapiracmi homansaua 1m (13) churaspa raquechisonque chaymanta huaranpi carnta llocsi(14)chispari huc llamanra nacasparac<mi> raquechisonque ispa irean (15) chaymanram atac huc hatocohuan tincorcan chaymL chay atoc(l6)ca ancha caructa am rinl mana am rarinquicho ispa iptin(17)mi carnraca Carupi puricuptiquitacmi runacunapas chacay hatoc a(l8)coyIla ruspa ancha chicnisonque huaochispari rancarn carntaca (19) carayquictapas husuchisonque ispa ircan22 < hinatacsihuc huama(n)/hua(n) tincrca(n) chaysi

chay / guama(n) iH5aca cayllatafracmi rin ahcam rarinq(uz} / iptinsi carnea ancha / cusiocmi canqui micuspalpas aupacracmi quinlticta armu;:;aconqui chay/mantari piscocunacra / huauchispari camta huauchic runam huc / llallmanhuan huacachi/sonqui ynaspari taquis/papas homampim churalsonqui chaypi sumaspa tia(n)/cayquipac23 _ _chaysahua(m) eay horitocu/nahua(n) tincorcan chaysi I chay horituea ancha carucra / am rin mana am tarin/qufcho iptinsi carnea a(n)/cha caparispam porinq(uz} micoyniquicta husuchisac I iptiquipas chay fllparij/ niquicta huyarispa(m) ancha / Vt:calla earcosonqui chay/mi ancha sanq(ui) chicniptin >24 (20) chaymantari pi mayeanalli villacoc-huan tincospacaallicta;:;apa (21) carnaycospas ircanl mana allicta villacnintare millaypieama (22) acaspas rircan chaysi cochapa<taj:ii chayaspaea>25 (25) Pachacamac icman cutimurca(n) chaysi chaypiea pachacamacpac (26) iscay sipas churinl machac-huaypa huacaychascan tiacman chaya(27)murcan chaysi cay yscay sipaspa mamancal aupadlantac co(28)cha huCbman' chay cauellaca iscacta visitac 'yaicurcan sutln(29)pas hllrpayhuacha (Y6 sutioc cay hillaptinsi chay cuniraya viraco(30)chaca chay sipasta yuyacninta puochirean chaysi huquen aan(31)tauan puoyra munaptinsi chayea huc urpai tucospa pauarirca (32) chaymantas mamanpas hurpaihuachac <sutioc> carcal chaysi chay pachaca (33) cochapi manas huc challuallapas earcancho chay hurpaihuachac (34) niscallas huasinpi huc. huchuylla cochallapi huyhuacuc carca 35) chayras chay cunirayaca piaspa ymapacmi chay cauellaea eGha (f. 66r) ,is(36)ea huarmicta cochaocumand7 visitac rin ispalla tucoyninta (1) haton cochaman vischoripurean chayrnantaracsl ananea chall(2)huacunapas cochapi huntan chaymanras chay cuniraya viraco(3)cha iscaea miticamurca(n) cochapata icta chaysi chay hurpai(4)huachac isea huarmica huahuancuna ynam yal .. 1 <punu>huan 28 ispa (5) villaptinsi ancha piaspa catimurean chaysi
Enunciado trunco; fulra un sintagma del tipo spa ircan para concluir el discurso directo. Enunciado trunco; vase nota 23. Conclusin del pasaje agregado al margen.

193

'

I
!

ii

li'

! '

i,

23

24 2\

2!J

19 Los smbolos grficos indicando la divisin de la palabra al final de la linea aparecen en el original.

a;o; i; se Iu reemplaudo un pasaj tah;Cd,,: chysi cochapi Ch.,.8'5f'liBi hi....lla CeehaAlftft , aieus!,,,, (23) <:hieaslutreaft <:harnea SaRa;; fUftileUftll a eatlcillamasmi ehieachar(24)ea 5f''' SEU aupa flll !>a(l8'5 !>ue (lll hamafl riHe isf'am ilJtw. De interpretacin difcil. El original reemplazado 'era quizs: hucpachamansi rin spaca spas ircan irca(n) = qucapi ayagpaqa hinalla queaman chiqacharqan / chaycaqa kanan runakunaqa Ucastillamanmi chiqacharqan jgpa inku I awpa pachapa! "huk pachaman rirqann ispam irqanl. 26C;o;y.
27 Interpretaci6n poco segura. Podra serocumanta, lapsus o sustrato dialectal (cf. la variacin -man I -manta en algunos dialectos de Yauyos).

Lo que hemos aqu interprerado como un signo de abreviacin represenrando una nasal en sutill, podra tambin ser una coma agregada posteriormente entre chicacharcan y maypm.
21,
22

Una mancha despus de sallcacunamanJil podra represenrar un signo de puntuacin. Un smbolo grfico indica que aqu empieza un largo pasaje agregado al margen del texto.

Un trmino, tal vez demasiado preciso para el lector eclesistico, ha sido reemplaudo por otro n ms neutro: puu- dormir (empleado con el sentido de "copular", cEla glosa al margen de f. 109r: q(ue) tuuir coito). As en otros pasajes se ha rachado raca rgano genital femenino" y 0110 "rgano
21)

,-> '

Gerald Tay/Qr

Versin paleogrdjica

cayapayaSpa 'cacip(6)tinsi hoispa suyaccan chaysi husallayquicca husascayque (7) cuni ispas husaccan chaysi a husaspa pay cayllapi huc atan (8) cacacca viacichircan chayca cunirayacta hurmachisac ispa (9) chaysi payca hamauta cayninpi musyacuspa asila ismayco(lO)cumusac pana ispalla cay llactacunaman acac miticamur(ll)ca(n) chaysi cay quitipi ancha hunay puricorcan ancha ahca ' llac(12)tactmacta runacta:p\l1j llellachispa29 (l3) caypim atac ancha naupa runa(l4)cunap rimacuscanman atac (15) cutison30 (I6) chay Slmlre cayml naupa pachas cay pacha puchoqlyta munarcan (I7) chaysi mamacochap pahcyamunanta yachaspas huc orco Hamaca (18) ancha allin queuayucpi: yayaR <chay llamayoc> c;amachiptintac mana-micuspa31 ( ancha llaquicm;yna--carcac yn. yn. ispa huacaspa chaysi yayaR <chay llamayuc> (20) ca 'ancha piaspa sarap curumtayninhua(n) chucllo micucuscampi (21) chucarca micoy allco chica quehuapim c;amachijque ispa chay(22)si chay llamaca runayna rimarimuspa ispa ircan : hutic ymac(23)tam cam yuyallq1!iman cananmi pihcca punchaumanta cocha (24) pahyamunca chaymi hinantin pochocanca ispa rima(25)rirca chaysi chay runaca ancha mancharispa himanam cason (26) mayman rispam quspison ispa iptinsi haco villcacoro32 (27) hurcoman chaypim quispison pihcca punchaupac micuynij(28)quicca apacoy ispa ircan : chaysi chaymantaca chay orco : (29) llamantapas vinaynintapas quequen apaspa ancha hutcaspa (30) rirca(n) chaysi a villcacoro hurcoman chayaptinca rucoy ani(31)malcuna a huntasca pomapas hatucpas huanacopas con(32)dorpas yma ayca animalcunapas chaysi chay runa chayap(33)tin pachalla cochaca pahcyamorca chaysi chaypi ancha (34) quihcquinacuspa tiarca tucoy hinantin hor<co>cunactapas33 ru(35)coy pampaptinsi chay villcacoto hurcuca asIla puneallan (E 66v) (1) mana yacup chupantaca (2) yaco hucocharcan34 chaysi chayasca cacca chay yanamanpas tucorcan chay(3)si pihcca punchaomantaca atac yacuca

huraycurcan (4) chaquerirca chay chaquerispas cochactapas asta hurayman (5) anchurichirca(n) runacunactari tucoy hinantin runacta collo(6)chispa chaymantas chay runaca atac mirarimurca chay (7) cacsi canancama runacuna can cay simictam canan (8) xp(istia)nocuna hunanchanchic chay tiempo del 35 lobioktah paycuna(9.)ca hina villcacutuctaquispiscanra hunanchacon (10) chaymantam huc sim<otatac (11) villason ponchao huauscanta36 (12) aupa pachas ponchao <ynte> huaurcan chaysi chay huausca(n)(l3)<ma(n)ra> pihca punchao tutayarcan chayssi rumicunaca paypura (1,4) huactanacurcan chaymantas cay mortero muhcacunacj37 (15) chayrnanta kay maraycuna<pas> runacta micuyta callarir(16)ca(n) llama horcocunare ynatac runacta a catirircan (17) caytam canan ocanchic xp(im)onocuna hunanchanchic (18) jesu xp(ist)o apunchicpac huauscanpi tutayascantah caycuna(l9)ca riman ispa hunanchanchic ychach aci chay: _ (20) caymantam acac pariacacap (21) -pacarimuscan callarinca-38 (22) am hari cay aupac tahua capitulopi aupa pacha causas(23)ca(n)cunacra villanchic hichaca cay runacunap P chay pacha (24) pacarimuscancunactam. manayachanchicchomaymantahc(25) pacarimurca( n).39 (chaymanta cay runacuna chay pacha causaccuna(26)ca payPura aucanacuspa atinacuspalla(m)I140 causac caccan<cu> Cura(27)ca(n)pacpas sinchicunallacta rricocunallact8:5-ricsicorcan cay(28)cunactam Purom runa ispa ihchic411 cay pachapim chay (29) pariacaca isca condorcoropi Pihcca runeo yurimurcan cay yu(30)riscantam huc runa huacchallatac huatyacori sutioc (31) pariacacap churin iscarac aupaclla ricumorca yachamurca (32) cay yachascanta n 'i2 ahca misterio rurascantahuanmi rimaso(n) f. 67r) (1) chay pacha cay huatyacuri isca huacchalla micuspapas huatya(2)cuspalla causaptinsi sutiachircan huatyacurim ispa (3) chay pachas huc runa tamtaam<ca>43 sutioc ancha capac arun apo" (4)

194

195

genital masculino", reemplazndolos por otro rrminQ que es seguramente una manifestacin de aculturacin ibrica: pencay "vergenza". La correccin de un lexema verbal transitivo, tal vez yucu- (se ve Claramente la letra y inicial), explicara la forma agramatical punuhuan donde falta el -chi-. ;N.M. tachada: E/fin q(ue) tuuo esta huaca se dira abajo / ojo.
3.
31

Adicin posterior: capit(u1)o 3 como passo antiguamente /Qs y(ndio)s qualUJ reuento la mar.

Seal al margen, indica probablemen,te que dlector no aprueba el empleo del trmino yayan con el sentido 32 Seal en el texto que se refiere a la N.M.: este es vn cerro q(ue) esta /-entre hUitnri.y surco. 35 La h'iniciiu haber sido rachada. j( Tal '# Gonzlez Holguln seala ambas formas.

Aparentemente se ha asimilado la slaba inicial de diluvio a del. posterior: capit(ul)o 4 como El sol se / desparecio cinco das. 31 Un traro aparece en el originl elcini:de la muhcacunari. Se rrara probablemente de 'un azar. ;. Adicin posredor : eapit(ul)o 5 como antigua/m(ent)e parecio pariacaca ! en Vn cerro llamado / condcrcoto Cnico ueuos y lo / que sucedio. J' El pasaje entre parnresis que empieza aqu se concluye con la barra vertical que sigue a ihchic. 40 Es posible que se haya tachado la letra s al final de atinacuspal!a y aadido una tilde (= /-mIl) a la a final, transformando as el niodo citarivo en asertivo. .. La combinacin he representaba sin duda la africada /ch/. Segn parece, se ha escrito otra letra, quizs n, sobre h. 42 '#yachascanri (?). .) En ( 1) y ( 6), la palabra tam'7aam<ca> parece haber sido encerrada en un espacio reducido originariamente dejado en blanco. N.M. ojo tamtaamca.
}5

36 Adicin

Gerald Taylor

v""in paleogrdfica

196

carcan huasimpas tucoy hina.ntin huassi(n) cassa. cancho: isca (5) rcchaccuna piscocunap ricranhuan cataScas carean lIamanpas (6) llama puc:-o llama yma ayca ricchaccama llama(7)yocsi carcan chaysl cay runacta alh causascanta ricuspas (8) tucoy hinantin llactacunamanta hamuspa yupalcharean . man(9)charca(n) chaysi J.>ayri ancha yachac tucospa pissi yachascanhuan (lO) ancha ahca runaGmCOnacta IlolIaspa causarcan chay pachas yna (ll) amauta tucoc dios rucoc caspatac chay runa tantaam<ca> sutioc45 ancha mi(l2)Ilay huncoyra tarircan ancha ahca huata honcoptinsi hima(13)hinam chica yachac: camac: caspatac honcon ispa runacunapas (14) chay pacha rimarcancu chaysi chay runaca a1liyasac ispa y(l5)manam Viacochacunapas amautacunacta doctorcunacta caya(16)chin chayliin..a tucoy yachaccunacta sauiocunacta cayachirca(n)46 (I7) chaysi manatac pillapas yacharcancho chay honcoscanta. chay(l8)si cay huaryacurica chay pacha. uta. Cocha icmanta hamuspa may pacham sieneguellaman huraycomunchic chay horcucta chay(20)pls poomurca chay hotcom canan. latabzaco sutioc chaypi poop(2 hatocca vramanta amusca hocri hanacmanta amusca(22)tac chaysl chaypl pactalla tincuspas huauque himaynaIlam '(23) hanac villes:pi ispa tapurcan chaysi ychaca (24) huc apom anchicochapi viltca checa yachac tucoC, dios tucocmi47 (25) ancha huncon chaymi tucoy amautacuna taripan pachacta (26) ymamantam chica huncon ispal chaymi manatac pillapas (27) yachancho honcoscanta 11 chaymi chay honcuscanca huarminpa (28) pincayninmanmi camchacuptin huc muro sara callanamanta (29) pahyamuspa chayaicurcan chayram atac pallaspa huc tu(30)naman caracutca chay carascanmantam chay runa micoc(31)huan hochallicoc a tucon chayram cana n pachaca huachuc(32)ta a yupan; chaymantam cay hochamanta huc machac(33)huay chay chica sumac huasinsaua pay<cuna>ta micoc tian huc (34) ampatuti yscay Vmayoc48 mataynin tHla (35) micucnintam <cana(n mana pillapas musyancho hocopi tian<tac> cay ispas villarcan (36) chay hatoc horamanta amucta. chaysi atac payrari (f. 67v) (1) huauqui chayca hura villcapi himahinallam runacuna is(2)pa tapurean chaysi payri hinatac villarcan huc huarmim49 (3) aton apo villcap churinmi hullomanta ahca huaun ispa (4)50 (cay simin canan ancha ahca chay huarmi a1liyaseancama (5) chayraca quepampiracmi quillcason eananri naupacman (6)

4G
So

SI
52

cay villanacuptinsi chay huaryacuri isca huyarca(n)(7) chay chica .aton apo tucospa huncoscaomanc cay runas (8) yscay churiyoc carean huc yuyacmntaca huc (9) ayllonhuntac ancha rricohuan tinquichirca(n)51 chaysl cay (1 O) huaryacuri fiiscaca chay pacha honcoptin chay apoma(n) chayatcan chaysl huasi cayllapi 52 tapuyca(12)charca(n) manacho cay pillap:s honcon ispa chaysi (13) chay quipan sipas chorinca yayaimi ho.ncon chaysi ocahuan caso n camrayco yayaquicta alhya(15)chlsac mspa Ylllarcan <cay huarmip sutintam manam yachanchiccho 53 ychaca. cayras chaupiamcacta I a sutachircan _> chaysi chay huarmlca mana tuy(16)lIaca huireancho chaysi yayantaca yaya caypm huc huac(! 7)cha yayaiquicta alliyachisac imuan ispa villarcan chay( 18)si cay simicta hoyanspas chay sauiocuna tiacca asicor(19)can ocacunapas alliyachpticho chay huaccharac aUiya(20)chinman ispa chays chay apoca a1liyaininta ancha mu(21!n:spas hamuchontac ymayna runallapas ispa cayachircan (22) chaysi cay huatyacuri fiiscaca yaicuspa ispa irca (23) yaya a1liyaita hechaca chu(24hiquictam couayanqui 54 iptinsi paica ancha CUslcuspa a1li(25)racmi ispa ircan chaysi chay apac churinpa cosanca (26) cay simicta huyarispas ancha piarcan himapacmi chay huc (27) ispa in oca chica capacpac co(28)aday-nijta n.lspalcay runa placucpa huatyacurihuan (29) aucanacuscantam caysal ... I<ua> vlllason cananca chay huacchap (30) huatyacuri iscap a(m)pisCanman atac cotison (31) chaysi cay huatyacurica ampijta callarirca(n) yaya,5 huarmiquim (32) huachuc huachuc hochayoc captinmi carota (33) honcochisonqui carnta mlcucn cay chica collanan huasique(34)sahuam yscay machac-huay tan chaymantam ampatori (35) yscay homayoctac maray hucopi tian caycunactam canan (36) tucoyninta huaochison chayrni a1liyanqui chayman(f. 68r)(I)ram aIliyaspa(m) .Tucoy hirna aycacta yallispa ocap yayai(2)ra muchanqui caya mmchallam yunmunca. camca manam (3) ari camac runacho canqui camac runa caspaca manam (4) ari honconquimancho ispa iptins ancha mancharirca (5) chaysi a chay huasinta chica sumacta Pascasac iptinsi (6) ancha Ilaquicorcan huarminsi hinatac yancam cay huac(7)cha acoylla ihuan manam huachuccho
Glosado al margen COn la forma aculturada: casaralchircan .

197

" N.M. tamtalfiamca. N.M. juntaronse los saUiOI.

., S.ealadoal margen.

T:imbotn y Arguedas interpretaron aqu: huaticayllapi, que podra tambin corresponder al sentIdo general del pasaje. Sin embargo, la letra que puede confundirse con t se parece a la I de chaysi en el rengln (9). .
S3

.. V;/: hu : :S homayoc.
.. Una seal despus de huannim podra referirse a una nota al margen ya casi completamente invisible. Tambin podra indicar una pausa en la narracin. Seal al margen. Los parntesis aparecen en el original.

Esta insercin contina en el margen izquierdo .

s. Se ha corregido quizs un imperativo que pareca demasiado fuerte de parte de Huatyacuri, el hombre pobre. " Dos pUntos agregados encima de las dos y indican que se trata efectivamente de esta letra, asimilada a i o a j y, tal vez, aadida despus.

Gemid Taylor

Versin paleogrfica

198
!

::1
'1

cant mspa capa(8)rircan chaysi chay runa honcucca alliyaininra ancha (9) munaspas huasinta pascachircanrac chaymantas yscay (10) machachuayra surcorcan ynaspa huafiochirca(n)j huarmintari (1 1) hinatac suti villarcan ymanam chay huc muro sara pah(l2)yamuspa pincayninman chayaicorcan ynaspa fiatac pallas(l3)pa runacta cararcan chaycunacta chaysi chay huarmi(l4)pas 'quipanpica ancha cheeanmi 56 fiispa rucoyta villarca(n) (1S) chaymantaJ fiatac marayninta atarichirca(n) chaysi chay (16) hucomantaca huc amparo yscay homayoc llocsimuspa (17) chay anchicucha huaycoman h pahuarircan chaypis 57 (18) cananCama riacon huc Pucyupi chay pucyus canan 'chay(l9)pi runacuna chayaptnca fia fiispa cl}incachin fia fiis(20)pa locotapas ruranl cay tucoy iscanchiccunacra a (21) puchocaptinsi huncuc runaca alliyarca(n) (22) a allipuptinsi chay huatyacuri iscaca ponchao(23)ninpi huc mita condorcotoman rirca(n) chaypis chay pari(24)acaca isca huacaca pihca runto tiacorean chay cayllampis (2S) canan huayrapas pucorirean chaysi aupa pachaca manas (26) huayra ricurircancho chayma(n) tinan caprinca ponchao(27)ninpis chay alliyac runaca sipas churinta corcan chay(28)si yscaynaIan chay horco quiticta porispa hochallicorca(n)(29) cay hochallicosCanta fa chay huc faupac masan hoya(30)rispa<s> ancha pincayra rurasac chay huacchacra ispa (31) yallinacoyta fa callarirca chaysi huc ponchao chay ru(32)naca huauqui carnhuan yallinacuson ymahuanpas cam (33) huaccharaccho chica Capacpa;58 coadayftijta huarmiyan(34)quiman ispas ircan chaysi chay huacchaca alli(3S)tacmi ispas yaianman 59 cayhinam ihuan ispa villa(36)coc rircan chaysi payca allitacmi ymara iptin(f. 68v)(l)pas hatuyllam 60 ocaman hamuanque ispa fiirca(n) cay ya(2)llinacoysi cayhina carean (3) huc ponchaosi vpyaihuan ynaspa taquihua(n) yallinacuso(n) (4) ispa ircan. chaysi cay huaccha huatyacuri iscaca ya(S)yanman villacoc rircan chaysi ri chay huc horcoman (6) chaypim huanaco tucospa huausca siriconqui chaymi tu(7)rallamanram ocacta ricoqu 1 huc hatoc aas huarminhua(n) (8) harnunca chaymi huc huchoylla porongollapi ashuanta apa(9)mu(n)ca ynaspa tinyanrapas apamuncatac chayram cana(n) (10) carota huausca huanacucta ricuspam chaycunantapas62 (I1) pachapi churaspa atucri antaranta churaspatac
e reemplaza i, quizs para evitar la confusi6n entre ch:an (lchikanl) y checan (/dqanl). 'i7 N.M. Preguntar cama se dize / este pucyo. y e(n) que p(are)e esta. 58C",p. 59 Seal,grfica en el texto, repetida a! margen donde sigue una nota: esto es a vna,de los hu(eu)as /
56

(12) camca runa tucospaancha na(I3)nacta capanspa pauanmunqul chayml paicunaca chay(14)nintapas .. . . h mana yuyaspa c apaspa (1S) yallinacoypac rinqui ispas yaian pariacaca v arca(n)(16) chaysI cay huacchaca iscancaroa rurarca(n)
'. (I 7) a chay run rrico isca (18) " . taqulrcan chaysl huarmlcunapas ahca yscaypachac chica (19) . . h . h raqulpuptInSI na pal. poc ocaptIn : ay huacchaca (20) yaycorcan saplIan huarmillanhuan yscaynIHan chay(21)sl ponconra yaicospatacsi chay Maspa huancarninta (22) 64 apamu<sca(nehayhuan taquiptin;.j. tucoy chay pachapas cuyurca(n) (23) ynasp.as chayhuanpas tucoyta yallircan chaysi atac vpyai(24ha callarirca(n) chaysl rrnanam corpacuna anac(2S)manra tiamun chayhinas ,?-pallan t1a(26)murca(n) chay runacunaca tucoy hinantin tiaccuna 27) mana chaysi paica tucoyta (28) vpyaspapas mana Haqulspa nacorcan chaysl atac pairi (29) chay huchoylla poroncolla i ashua(n) :apamu:canhuan ancusay(30)ta a callarirca(n) runacunapas ochuyllaplcho chIca (31) runacra sacsachinman ispas asipayaptin chaysi: paica (32) sapampi tuylla tuylla hur(33)machirca(n) 165 ChaYSI natac huc atipap(34)tin munarca(n) cay yallinacoysi huallpancoy carcan. allIn cassa iscanhuan eancho iscanhua(n) chaysi ca] (36) huatyacufl nIscaca atac yayanman rirca chaysi huc (f. 69r) (1) razo66 yay:nca cumurca(n) chayhua(n)si tucoy runacunac(2)tapas auinta atIparca(n)! chaymanras atac (3) pomacta aparispa yallinacoso(n) nIspa.ntrca(n) chaysi cay (4) runaca pomancunacm aparispa yallita munarca(n) chaysl (S.) chay huacchaca yayan villaptin turalIamanta huc pucyo(6)manta puca chay Pomahuansi ca(7)na(n) taquiptin ymanam eanan huc SlelO l!ocsl(n) (8) chayhina llocsiptin raquirca(n)I chaymantas canan natac hua(9)sl plrcacoyhua(n) yallinacoyta munarean chaysi chay runaca ahca caspa huc poncha<u>lIa atun huasicta ahca (11) tucoch.lrca(n) pay cay huacchaca ticsillanta churaspa (12) rucoy punchao huarmlllanhuan poricorcanchaytutascana(n) (13) rucuypiscocunachaymanta69

199

ji

"

"

'j

.61
62

, '1

dChosiu;t(n) este tenia / porp(adr)e.


PareChanerifeemplazado hutcallam.

.
frecuente en los textos en lengua 'general de la

'La

'-qUe representa una variante

63 '" rae (1). La variant: :i- del apoyo fontico -ni- aparece a menudo en otros documentos U q echuas de la poca. QUlzas se debe su presencia aqui a la correcci6n de otra letra. 6< La fOrma original era tal vez: aparispa chayhuan. Es posible que las b br . _ o ICUas, que aparecen en final de los renglones 64v:32, 65r :02, 08, y 28 senalen el mlCIO de un nuevo prrafo puesto que, en cada caso, se trata de un nuevo eplSo 10 de la lucha entre Huatiacuri y su cuado . 66 Adicin al margen: o, rit,. 67 p (?).

.
iii

- .\

e'"

GpsltS?; = i:haycunactapas.

68

h", p.

<i9

Sea! en el texto y a! margen.

Gerald Tayler

Versin paleogrfica

200

I
,1

:1

;1 :

machacohuaycuna yma ayca (14) pachapi caccunas pircarca(n) chaysi a rucoscacta (15) ricuspa ancha mancharirca(n) chaymanta catanamplpas (16) hinatacsi yallirca(n) oesamapas tucoy huanacocuna (17) vicoaconas chay runaptari llamanhua(n) (18) chacnamuptinsi oscuUocra huc cacallapi (l9) suyaspa mancharichispa rucoyra hurma:'ur(2?)ca(n) chayhuanpas hinatac yallirca(n)1 cay rucoyra yallma(21)cuspas huaccha iscaca ispa ircan (22) h yayanpa simincama huauq1.l1 am chica ahca mita (23) campa simiquicta hoispa yaIlinaco(n)chic simijtapas hoihuayrac fiispa fiiptinsi allitacmi (25) ispa hoJrca(n) chaYSI mspa ircan ancas cusma(26)yoc chaymanta huaranchicri yurac hutco cachon hina(27)lIa taquison ispas iptinsi fiirca(n) (28) au pacmanrapas au pac taquic (29) caspas taq na chay huaryacuri is(30)caca hahuamanta caparispa .chay runa(31)ca mancharispa huc lloycho tucospa chay(32)sl cosallayhuanrac huaosac ispa catirir(33)ca(n) chaysJ mscaca ancha piaspa ri hutic (34) cammi chica filspa (35) huaochiscayquim ispas catirirca(n)tac chaYSI catJSpa (36) huarmmtaca anchicocha anpi apispascaypim ynamin (E 69v) (1) hamuc Pincaynijque(2)ta ricupayaso(n)qui ispas sa(3)yachircan chaysi tuyUa pachampitac rumi tucorca(n) chay .(4) rumJS canancamapas himanam runap chanca(n) hina (5) chancayoc racayoc nan chayras ymancampac hari (6) cocacta chaysaua churapon chaymanras chay lloycho (7) rucoc runaca hinallatac chay hurcucta chay lIoychos canan aupa pachaca runamicoc (9) carca(n) qUlpanplS canan na ahca Iloycho' caspas yma(lO)ynam runacta micos?(n)chic cahchuacorcan chay(Il)si huc huahuallanca hima'ynam runa mlcohuaso(n) nlSpa pantarca(n) (12) chayra hoyarispas lloychoconaca (13) chiquirirca(n) chaymanras runap miconan (l4)carca(n) _/ cay isca(n)<chiocunacta72 a pariacaca (l5) iscaca pihca runromanra pihca huama(n) pahyamur(16)ca(n) chay pihca huamansi atat runaman tucuspa (17) puririrca(n)chay pachas ancha chaycunap rul ... lrasca(n)cunac{l8)ra74 vyarispa ymanam chay runapas ( )7' sutioc dios( 19)mi cani ispa muchachicorca(n) chaychay huchancuna(20)mamas

caquipas yma ayca ricchaccuna piscoCunapas76 (27)


tlacoc carca(n) chaycunactahuansi tucoy hinaminta cocha(28)ma(n) aparca(n)! caycunactas a poclrocaspa a.tac pari(29)acaca hanac canan pariacaca inchic vichay(30)corca chay vichaycoscamam canan qulpan capitulo(31)pi nmason
(E 70r)77

vlchoca filscahuan apmacorca arcohma (25) chay pullao iscas ancha acon sacha

aparcan (22) mana hucllactapas quispichispal chaymanta chay cay huc pullao sutioc (24) chay huc urco

piaspa tamya hatarispa mamacochamanl .. ! (21) tucoy hinandn huasimahuan

7l>

N .M. - Nota - !y para q(ue) / se pone esta coca - . l ' Lfna trazada en d original indicando seguramente el lmite entre dos prrafos (vase.nora 65). 12 ;iscayamilda. La y ha sido tachada y una tilde puesta encima de la letra a
precede,me, .
7l

76

(1) a pariacaca Runaman tucuspas aton a! caspa Enemigon(2)ta mascayra a callarirca(n) chaysi chay Enemigonpa sutinri (3) /'H huallallo ca.rvincho carcan runacta micoc hupyac caymi(4)ram cay quipanpi chucason annacuscanrahuan am hari chay (5) huallallo carvinchup' causascantaca ym: .(6) ayca aupac capltulopJ nmarcanchlc (7) canaml nmason huarochenp, chay Chay quitipi rurascancunac(8}ta may si mire caymi! a pariacaca haton runa Caspas hanac (9) iscaman huallallo caruinchup tiascanman 79 rir(IO)ca(n) chaysi huarochen chay hura huaycupica huc Ilacra huay(ll)quihusa sueioc yuncap lIacra(n) carca chaysi chay llactayoc ru(12)nacunaca chay pacha haton fiestacra ruraspa hacon vpiayra (13) vpyarcancu chayhina vpiacuptinsi pariacaca iscaca (14) chay lIactapi chayarca(n) chayaspas payca runacunap manyallan(l5)manta tiacorcan huacchaynalla chayhina tiaptinsi chay lIac( 16)tayoc runacunaca mana hucllapas ancosarcancho tucoy punchao (17) chay-yna captinsi huc huarmica chay llactayoctac aaiso yma(I8)ynam chay huacchaliactaca mana ancosayconcho ispashuc (19) hatun yurac potohuan ashuactaaparicuspacorcan chaysi (20) payca pani ancha cusiocmi canqui cay ashuacta comuaspa (21) canan punchaomanta pihcca(n)tin ponchaoniupi himactah (22) cay Hactapi riconqui chayrayco chay ponchaoca amatac cay (23) Hactapi tianquicho carollamamac anchorinqui pactah . cam(24)tauan huahuayquictauan pantaspa huaochiquimanan(25)cha(m)yU cay runacuna ocacta piachihuanispas <;f1ay huar(26)micra irca(n) chaymantari
Se ha aadido C; u parece haber reemplazado ca: :s pscoconapas (?).

201

KM. Juri/msca(n) = Ipariacacap yudmusqanl.


Parece haber sido tachado
111 o

74
75

na.

Allinal del f.6l>y aparece un trulo en castellano, tal vez. aadido posreriormente: capi(ru)le .6. como paracaca nllfio finco aleones / y despues torno en pm(ona)s y como estando ya / vencidor de todtJs les yungas de anchicocha I empefo a caminar al d(ich)o partcaca y le que I sUfedo por les caminos. 78 N.M. El capit{ul}o primero. 79 C.
n

Espacio dejado en blanco. Los parntesis no aparecen en el original.

oooafiaa.
81

Se ha suprimido y despus de la segunda a, encima de la cual se ha agregado una tilde.

Versin paleogrdfiea Gerald Taylor

202

cay runacunactari amatac (27) huc smillactapas camtahua(n)(28)mi huaochiquiman ispas ircan chaysl chay huar(29)mlca huahuancunahuas2 turancunahua(n) chay pihca pon(30)chaomanta chay llactamanta anchoricorcan chays chay (31) Ilactayoc runacunaca mana Ilaquispa vpiacorcancu (32) chay pachas ca}' pariacaca iscaca hanacnin horcuman vichayc0fcan chay horc"m canan matao(34)coto SUtlOC chay huraynm huc horcompuypuhuana (35) sutioc maytam cayman:ta rispa huarochriman hu(36)rayconchic chaycuna(m) cayhna sutoc chay orcopis (E 7Ov) (1) canan chay pariacacaCa hatun tamiayta83 a caUarrcan (2) chaysi quillo runto puca runto hatarispas chay runacu(3)nactaca tllcoynnta mamacochaman apa.rcan mana (4) hucllactapas perdonaspa cha,y pacha chica yaco lIoclla (5) punspas chay huarocher anacnncuna huaycucunac(6)tapas rurarcanl chaymantas canan a chay<cunac>ta puch0(7)caspaS chay lIactayoc huaqui(n)nin mana (8) rmapayaspa paycunari ancha aUi chayta ricuspapas (9) mana musyaptm yachaptinsil chay chi(m)paic cuparap (10) chacrancunaman canan ehay Uaetayoc (ll) 'cupara runacuna ancha yaconmanta nacanspa chacranmanpas posaspa causarcan<* cay puc(13)yum canan h sean) hanacnin aton orco manta llocsir(l4)ca(n) chay orcum canan sunacaca sutioc chaypis canan ha(15)ton cochaIla carcan chaymanta huray pusamuspas a(16)tachuchuilla cochacunaman hontachispa chacrancunac(17)ta parco<cuc>S5 carcan chay pachas chay llactayoc huc huarmi (18) chuquisuso sutioc carcan ancha sumac huarmi chaysi cay (19) huarmica sarancuna ancha chaquiptin huacacospa (20) parcocorca(n) yaco(n) ancha pisi captin chaysi chay pariacaca(21)ca chayea ricuspa chay huchoylla cocha(n)ta yacollanhuan (22) chay cochap siminta quirpaicoporca(n) chaysi chay huarmica (23) atac ancha nanacta . M huacacorcan chayhinacta ricuspa (24) chaysi chay panacacaca pan! ymac<tam> s7 chica huacanque (25) nispa taporcan chaysi payca cay saradlay>mi caa(;u)jquipuan_yaya ispa ircan chaysi pariacacaca (27) ocam yacuctaca cay cochayquimanta (28) ancha ahca yacucta llocslchlmusac hichaca camhuan(29)m; aupac<rac> puoson ispa ircan iptinsi canan pay(30)ca irca aupaerac cay yaeoeta Hocsichimuy taf chac(31)ray pareusea captinca allitacmi puoson ispas ircan ehay(32)si allitaemi ispa yacoctaca

ancha ahcacta llocsiehimurca(n) (33) chaysi chay huarmipas ancha cusieospa tucoy ehacraneunac(34}ta pareoeorca(n) ehays a pareoyea puchocaptin88 puo(35)son ispa irca(n) chaysi manam taf cananca cayamineharac (36) pooson iptinsi pariacacaca ancha ehay huarmicta munaspa (E 7l:r) (1) puoymanrae ispas yma aycaetapas chay huarmiman pro(2)metircan cay chacraiquicta mayo manta yacuyuctapl rura(3)puscayque ispal chaysi chay huarmica ehaytarac aupac ruray (4) chayrac puoson ispa irca(n) ehaysi pariacacaca allitaemi ispas (5) coco challa sutioc huaycumanras sean) anaenin huehutlla (6) hurco ehaycamaea aupamantapas yuncacunap rarcanst1!9 ha(7)murca(n) ancha huehuylla rarcalla chaytas canan pariacacaca (8) astauan hatonyachispa ehay hura cuparap ehaerancama (9) rareacta ehayachirean chay rarcactas canan pumacuna (10) hatuccuna machaeohuayeuna yma ayca piscocuna pieharea(n) (11) allicharcan cayta a allichaypaemi cay pumaeuna oturungo(12)pas yma aycapas piro aupae siqueson ispa camaehinacor(13)ean chaysi hucpas huepas ocarac ocarae ispa ircancu9G (14) chaysi hatoctac atiparean oeam curaca cane aupasac ispa ehaysi atoc aupamurcan yna a(l6)upamuspa na chauplcta sean) hanacmn hureueta seque( 17)muptinsi'n coneayllapi huc yutuea pisc pise ispa pahua(l8)rimurcan ehaysi chay hatoeca huac ispa muspaspa hura(l9)man hurmamurean chaysi ehaymanta ehaycunaea atac (20) ancha piaspa rnaehaC"huayra sequechimurca(n) chaysi ma(21)na chay hurmamuptinca astahuan hanaenintas ehay rarca (22) lil.1 rinman carca chaysi cunanca93 as huranta rinl cay atoc(23)pa hormamuscanmi canancamapas sutilla rieurin yacu(24)pas hurayeumuntac <chay atoepa vrmascanta> cay tucoyta puchocaspam atae paria(25)cacaca puoso(n) ispa ircan ehaysi h atac haco eacama(n) (26) chaypirae puoson ispa llollachircan <ircan> chay cacam eanan (27) yanacaca sutioc chayps huaque puorcan a puospas canan (28) chay huarmica haeo yscayninehietac mayeapas riso(n) ptinsi pai(29)ca aeo ispa chay cocochalIa isca rareap lloCsimusca(n)man pu(30)sarcan chays chaypi chayaspaca chay huarmi chuqususo is(31 )ca sutioeCa cay my rarcaypitae tiasae ispas chaypi rum tu(32)euspa ehirayarca 94 ehaysi chay pariacacaca chaymanta

203

.8 '9
91

Reemplaza puchoeaspaca: p ,;, S; pac!fa sido s&primido y -fin aadido al final de la palabta.

82

La terminacin -si parece haber sido rachada.

.

Seguramente un lapsus: huahuancunahua(n) (o huahuancunahuan).

83

y : :S tamyayta.

N.M>Pariacaca. chimparca(n) I euparapllactanman = Ipanacaca chimparqan cuparap

llaqtanman/. s Probablemente se ha suprimido la lerra c despus de parco-: :S parcoe. .. Se ha suprimido la. palabra ayeam despus de yma.
87

diay> Y : :S sarayrni.

de ;:orrecciones vuelve casi ilegibles estas dos palabras; spa a reemplaza ral ve:z. la terminaCin -ptm. La forma corregida se repite al margen: naupamuspa a. " Aqu tambin la terminacin ha sido corregida; la primera ve:z., -ptin parece haber reemplazado -!paca; se .ha conservado slo la letra p 'f rachado el resto, agregando despus <tin> a la forma tachada; sigue ..ique reemplaza orras letras tachadas ilegibles. 9; u a; as! la forma normalizada de la lengua general se subsrituye a la varianre local cananea . ?4 y hIt: :S chirahuarca. Encontramos la forma ehirahuasca en (34) yen (f.71v:1l. Se ttata de la influencia del sustrato local. Marcha Hardman describe el papel del sufijo verballzador I-wa-I en su esrudio sobre el dialecto de Tupe: Jaqaru (p. 109, 3.5).

Gmtl Taylor

T
I

U,rsin paleogrfica

sa(33)quispa hanacman vichaycorcan chaytaca cay cay cocochalla isca rarcap siminpim canan ruml chuquisuso isca huarmi ynaspam chay hanac(36)nm huc chay pachapas vincompa sutiocpim 96 (E 7lv) (1) Canan fiatac cumra<ya> chirahuasca<rac> tian chaypim canan cuni(2) raya pochocarcan ychaca yma ayca cay (3) huaquin quepan pi capitulocunapim villaso(nl (4) capitulo 7 imanam chay (5) chay chuquisuso fiiscacta canancamapas (6) yupaychan (7) cay huc ayIlo cupara fiisca ayllo sutioc Icay(8)cunam canan sean) reduzisca cana!,1camapas (9) cay canan huc yumay chauincho sutioc cay (10) chaulficho huarmlH <ayllom> carca(n) chay chuquisuso isca chaymi (11) caycunaca aupa pacha fa may pacham rarca pichana carca (12) mayo chay pacham tucoy hinantin ru(13)nacuna chay chuquisuso flsca huarrfilp rircan<cu>(14)eu97 assuanhuan 98 tictinhuan cuynhuan Ilamanhuan. chaypl . chay supay huarmicta muchaypac cha}Wli a chayta muchaspart (16). ponchaosi chaypi quishuaruan quenchaspa runacunacta(I 7)p:-s punchlspa chaypi tiapayarca(n) chaysi a chayta pu(l8)chucaspa rarca plchaynmtahuanpas tucoyta a pocho Caspas chay(19)manra taquispa hamurcan huarmicta cay(20)mi chuquisuso ispa payrayna (21) pusamurcancu chaymi a Ilactanpi chay huarml chayaptlfin (22) cayml chuquisuso ispa huaquen ashuahua{n) ymauan suyarca(n) chaypi rucoy hinanrin tuta taquispa vpiaspa (24) ancha fiestacta rurarcancu chaymantam (2S) aupa don sebasuan corpus xp{s)tipi aton (26j pascuacunapipas huc huarmi chuqUlsusom cam filspa haton (27) aquellahuan aton cumuccarca(n) caymi mamanchicpac ashuan ispa chay(29)mantan aton matihuantac cu(30)muc carcan a cay rarcacta plchayta puchocamuspan ru(31)nacunacta anchapunis combidac carca(n)saracta porotucta (32) yma aycacra<Pas> cuspa cay-yna vinay coc captinsi am chuquisusup rarcacta pichan haco ricumu(34)so{n) ispa tucoy llactacunamantapas ric (E 72r) (1) carca(n)chaytam canan fa rarcacta

alcaldepas yma runacunapas.manam ymaraycom (4) chayhina ruranque


fil:pa amachanmancho canancamapas (S) porque yaIlinracmi payhuan taquen vplan machas(6)cancama p(adr)ectari rarcactam pichamuni p(adr)e taquecusac Y(7)piacusac fiispa(m) llollachen caytaca tucoy hinantin (8) runacunam ruraytaca ruran ychaca huaquin ma(9)na am rurancho alli p(adr)eoc caspa huaquenri pacallapica (lO) ynatac canancamapas causanco (11) capit(ut?o 8 ymanam pariaca(l2)ca vichaycorcan ymanam (3) huc runa 100 churinuan pariacacap (14) simencama cutimurcan chayman(lS)-tari ymanam atinacorca(n)_ (16) huallallo caruinchoua(n) (l7) fiam ari huallaHo caruinchop causascantaca villarcanchic (18) ychaca caypa tiascantam llactachacuscantam mana riO 9)marcanchiccho 102 <c>haY<Si>IOJ Cayca buallaUa canachas faupa pacha (20) hanac pariaca103 icpi tiarcan chay tiascampaG sutintam ma(21)na allicho yachanchic cananca mullococha sutioc fa capti(n) (22) porque pariacacam payta atispa chay huallalloca nina rupap(23)tin chayta huaochipac cochaman fa tucochircan chay (24) mullococha fiscanchic pacha<pis> chay huallallop tlascan car(25)ca chay pachas canan tucoy hinantin pacha yuncasapa car(26)can aton' <ma>chac-huaypas lO4 caquepas yma ayca animal(27)cunapas hontaptinsi tiarcan ymanam naupac I05 . capi(tut?o(28)pi runa micuscanta villanchic chayhina 1061 chaymantas (29) pariacacaCa cay huallallo caruinchocta atipac rispas ocstiI07(30)patapiI08 lO9 pihcantin riuicorcan chayhina riuicoptinsi chay (31) pachapas ancha chirirca{n) runtopas hormamurca(n)tac paypac (32) pucllascanpi chaysi llO chay pacha huc runaca huaca(f. 72v)(I)IHcuspa hamurca(n) huc churinta apaspa chaymanta mullon(2)tapas coca(n)tapas tictincunactapas huallaHocta

pichaspaca mlsiasca yna(2)tac ruran muchan runacunari ima-yna ruracuptinpas

204

205

100
101

r"'q.

?$

97

%Nj",fi tiascan lchuquisusop cayUanlpi =Icunirayap riya!qan cbuqu.isusop qayUanpil.


La terminacin.-cu ha sido suprimida al principio de ( 4) y agregada allinal de(3), quizs pata . fucilittl:i:Xmpren'sin del texto.

quipa(n)pim. la forma corriente local.

e y si de <c>hay<S> han sido aadidos despus; h parece reemplazar e: S cay (?). Cayea (encima de la letra y aparece un punto, tal vez parre de una lerra rachada) se substituye a una palabra ilegible, quizs haca /) fisc,;;: ' \ IIll Lapsus: =pariacaca. 104 <ma>,;t huac (?) : S huac(amayo) (?). 105 N.M. 1 CapO)t(u1)o . 106 Tal vez chaysina (sustrato?). 107 Correccin al margen, reemplaza huesa tachado. 108 N.M. ocsapata / es ju(n)to a / Pariaca/ca.
102
I(t'} Seal encima de la primera slaba, reperida al margen, donde se indica la forma corregida pich. no Hay una seal despus de rolUlea que indica una nota al margen casi ilegible: cay runas quinti carlcan '" lkay cuna! quinti karqanl .

9S

.' -,>" : ;; o1han. .

111

Aadido en el margen superior del fulio: -Dezr {g de la cukbra-.

Gerald Taylor

Versin paleogrfica

206

vpiachi(3)musac ispa apasp chaysi chay pariacaca<p>cap ll2 churi mayrnanmi yna huacacuspa rinque is(5)pa taporcan chays! payca yaya cay cuyascay churi(6)Uayearn canan apani hual1allocta caramuc iptinsi (7) ama apanquicho l14 11actayquiman cutichicoy chay(8)mantam chay mulloyqultaca cocayquitaca tictiquita(9)ca ocacta coay chaymanta churiyquitaca (lO) ispa irca(n) chaymantari pihcantin ponchaopim cay(ll)man cutlmunqul ocacta atinacocta ricoypac ancha ya(12)cuhua(n) atipaptica yayanchicmi atipan ispan ihua(n)(13)qui ynaspa anchata,c ninahuan atipahuanca chay(I4)ca atipay tucontacmi ihuanqui iptinsi (15) chay runaca l15 mancharispa yaya manacho chayca hua(16)llallo caruincho ocapac pinaconca ispa116 irca (17) iptinsi pia<co>chonpas 11,lanam ymanasonquecho yallin(18)racmi ocaca runacta camasac amiyocta lIatayoc(l9)ta huarmictari aasryocra ll7 hucta cari hucta huar(20)micta ynam camasac ispa rimaptinsi siminman(21)ta samaynin huc hamo 118 awl <ancas>1l9 hizO yna llocsimorcan chaysi (22) runaca chayta ricuspa mancharispa cucoy apamusca(n)(23)ta cOpGrcan chaysl chay pihca runaca chay mullocta (24) cap cap ichispa micorcan cucoy hinantin coscantahua(n) (25) chaymantas chay runacacutimorca(n) churinta apacospa(26) ynaspas fatac pihcantin Ponchaomanta atac chay pa(27)riacacap simincama cotirca(n) ricusaemusac ispa (28) chaymantas a pariacaca pihcca ponchao iscanmanta l21 (29) chay huallallo caruinchocta atita a callarirca(n) chay simi(30)ri cayhinam pariacaca pihca runa caspas pihca pacha(3l)manta tamyaita a callarirca chay tamyas canan (32) quello puca tamya carcan chaymantas yllapaspa(33)ri pihca pachamantatac ylIaparcan chaysi tuta(34)llamanta a horapachacama chay huallallo caruin(35)choca mpa ancha aton nina ahca sido icmanpas (36) chayaspa ruparca mana huaochichici:>spa chaysi (f. 73r)

Lapsus: '" pariacacap. m N.M. sauer los n(ombr)es. de estos.5. her{man)os. / los n(ombr)cs de estos cinco / her{man) os son, paru:aca I churapa, puncho, par/acarro no sauemos I El n(ombr)e de vno de estos / finco-. l Aparenremente reemplaza el imperativo apay. lIS Destacado por una seal en el texto. 116 Reemplaza iptinsi. 117:La fOrma original era quizs aacha. Hay una nota al mrgen que se refiere a este pasaje dificil:
112

IU
I24

(1) Pariacacap Tamyascancunaca hura(2)cocha icrnan tucoy hmantm yacucona rircan chaysi chaY"yna ma (3) manatac yaycupti . h 123 h f' Il&!uquenca . Icrnanta yacuCta huc hor(4)cucta ormachispa arcamorca(n) a arcaycomuptmsl chay yaCuca (5) cocha a tucomurca cay tocham cananca sutioc." chaY"(6)yna a yaco hontamup<tinsi>I'24 chay nma rupacta<ca> ah(7)ca pamparca chaysi chay pariacacari chayrnanta (8) ynallas. chay huallallo caruinchoca anti (9) mcman . chaysl panacacap churin l26 catir(10)can chaysi chay pactah Cutlmunman (11) ispa canancamapas chaypi. tian SutlnmI yl1a(l2)pa127 : chaymantas a atisptin l28 iwt:a Manaamca SUtlOC huar(l3)ml carcan cay huallallo caruinchohuan cac supay cay huarmis (14) canan oraynin cha}'chaypitiarcan cayta atipacsi a(15)tac payman amorcan chaysl chay manaamcaea iscaca nina(I6)tac ruparca(n) chaysi cay huranta pariaca(l7)caca Aucanacorca(n)chaysi huc pariacacap chunnta chaquinpi hurarnanta chucamurcan (19) chaysi yna captin<Pas> pariacacatac atiparca(n) (20} mClllan .carcEtSpa fa carta antipcunacta atipaspas (21) chay churin SUtlOC anca chaquen paquisca tia(22)cucman cotimurca(n) chaysI chayca arnatac cotisaccho cay(23)lIamanta chay huarrni manaamcacta huacaychasac .pac(24)tah cutimunman ispa iptinsi allitacmi ispa yayanca (25) tucoy mlconampac camachiporca(n) chaysi ispa irca(n) cay iscay (26) huaycocun.arnantam rucoy runacuna camtarac aupac cocacta (27) comusonque manarac plllapas acuspa, a, cam acoptiqueracmi (28) chayrnanta runacunapas acoco(n)ca cocanta mallquiscanma(n)ta (29) chaymantam Ilamactari viay mana huachacoc> cactaracmi naca(30)puso(n)que, ynaspa nnnn cay caycunactaracmi (31) carnca viaypas rniconque ispas camachlrca (32) runacunaca chay camachiscan .simicta yupaychaspa chontayrnanta chichirnamanta rnama(34)rnanta

207

Escrito sobre PaflltCIIC!!p

la Aadido encima de la

"

::

:1 .;

hijos. I CUf'aca. o ancacha. elZ' I chauca el 2' Illuncu. el 3' I sulica. el 4' /!/ata el 5' / ami el6Q -y(dolo)s (?) I hijas I Paltacha o cachucha. (cchucha (?)) la 1" /.cobapacha la 2" I apuche (apuche (?) = ampuche) -la 3" I sullcachat 4" I ecacha Ca'" h) t 5"/ anat:ha. o nasi. 118 Se mua probblemente d"elil. palabra casrellana humo (= humo) aunque la segunda lerra parece
;.a. queao.
119
120 Se

115U . -al el . l na sen . rexro se replre a margen, ms abajo. y corresponde a la N.M. siguiente: manam tuyl/aca l. mtttc,!,canc.hu / caytd.ca quipam/piracmi villason = /manam tuyllaqa mirikarqanchu II kayeaqa qlpanplCaqml

&esa dii.rpa suhoc= /Uacsa churapa suriyuq/. p "" s; se ha rachado la rerminacin -paso

126 Saz:er son I pues se Jiu q(ue) saliero(n) de I los hu(eu)os o si son hijos / de! Partacaca ht.... (legible; qUIzs rachado) / her(man)os eran. 127 Rectificacin al margen izquierdo: PariaCar/co. Nota al margen derecho rachada: sauer como esta este HJ/)lItzP,.. Rectificacin: paria/carco.
128 129

"

Seal r,,x:t:ida al margen donde sigue la notaz.azul ctro era. trata quizs de la lerra inicial de la palabra hina retranscrira yna. 121 N.M. panacacap atisca(n) = /paria<:acap atisqan/.

:= atiptin; tin '" a; la s de atispa no ha sido rachada. N.M. C11] hanca chaquilocmi canca /kay hanka cakiyuqmi kanqal.

Gerabi Taylor

Wrsin paleogrfica

huayocallamanta sucyacanchamanta rucoy coca(35)yoccuna aupacnintaca 130 paymantac apamoc cacean (36) canancamapas pacallapica ynatacsi causancu (E 73v) (l) Capitulo 9 ymanam Pariacaca a (2) rucoyta pochocaspa Payta muchachi(3)coypac honancharca131 callarircan (4) am hari Tucoy hinantin atisca(n)cunacta<ca> pochoca(n)(5)chic ychaca cay huallallo caruinchop quepanpi pariaca(6)cap _ __ causascantam mana rimanchiccho (7) a atispas huallallo carutncho antlman na miticoptin132 (8) chay huallallocta runa micoscanmanta all(9)cocc: micochon chaytari huancacuna muchachon is(10)pa senrenclarca(n) chaysl canan huancacunaca payta (11) muchasp"a allcucunahuan muchac carean payri dios(12)nin allcocra micuptin allcuetacac mieorcancu canan(13)camapas huanca alIcomicuc ispa inchic (14) chaymantas canan ymanam aupac quepan(15)pipas rucoy llactacunam carcan ispa inchic (16) chayhinam hinantin llactacunapi huaroeheri pro(17)uinrriapi ehaclla mama proutnrrlaplpas rueoy hinantin (18) llaetacunapipas cacean cay (19) rucoy hinantin yuncacunaeta huta cman anchurichir(20}can churIFuna q(ut)tipi tianca ispa honanchaspa pariacacap churincuna l35 sutioc (22) sapam hueml. churtn manas paycamas sachap (23) ruruyninmanca yunmurcan mspa nmanco caycunap su(24)cinri caymi mayorninmancal chucpaicol chancha:una (25) vecochucol Turayquiri huaquinri sasenmale cay (26) chlcam chay yuncacunaeca atircancu chaymanram huc (27) pariacaeap churinsi pachamanca paycamal36 llocsimurca(n) cay(28)pac sucinmi pachachuyru sutioc caypac hue atiscantapas (29) hanac rucoynin capitulocunapipas concanchlcml 138 chaytaca (30) cay quipanpiracmi churason l37 cay iscamchiccunam tucoy (31)

hinantin yuncacunacta atircan anchorichirca(n) chaymi (32) cay yuncacunapas aupa diosnincaca a concaspa par(33)acacacca a mUchayca callarirca rucoy yuncacuna l39 chay yu(n)(E 74r)(l)cacunari caymi cay checap llaccanpica colli iscam ciar(2)can rucoy llactampi tiascancunactaM ruraspaea (... ) ancha (3) sasam canman l4il chayraicom huaquenincaca hunanchan(4)canehcpac cay quepampi ruraso(n) cucor causascanrahuan (5) porque yuncacunaca hue causayniocllam rucoynin<pas> carcan (6) chaymancam cay pariacaca -iscanchicca hanacl41 paf maypim (7) atrcan chay pachallanpi tiayta- !J- -caIlarircan muchachicon(8)campacri'42 hunancharcan lcay hunanchascanmi tucoy hina(n)(9)tin llactacunapipas huc vnanehaylla(m)- cay hona(n)chay H3 s(lO) canchcri cayynanil cucoy hinantin huc yuric canchic l44 chay(1l)cunamancas sapampi huquenta camachircan cammi huacan(l2)pi ocap causascayta catispa pascuacunacta ruranque (13) ispa caycunap sutinmi huacasa <o huacsa> sucioc canGa cay hua(l4)casmi canan huacampi qU'mfa mita raquenca ancha hatun Gara (15) huayacapi cocacca apamuspa p45 cayta a aupac cay huacasa(16)man rucoypac 1... 1 huc vnanchaytacac runacuna rurancu chay(l7)ri 146 cayynaml huc runam ca:casica aylk><manca> cay causaycuna(18)pac maestro(n) ancha aupamanta caycunam huquen o yscaypas (19) maesrron caspa sutinri yaca suriod 47 cay sutillataemi ynan(20}tin llaecacunapipas cay runas huc pireamanca allin ya(21)ehaeochsca pircascamanca rieon poncoo\:l;pac <yntip> po riscan ca 148 chaysi (22) may paehach chay hunanchasca pircanman chayan chayca ca(23)nanmi <mana chayta catis(24)pas ispari> cayam ispapas <risun in> runacunacta runacunapas Pariacacaman muchaypac rincu aupa (25) pachaca quequinmansi r.ic carca(n)cananca cay checamancaea (26) huc orco yncacaya l49 sutiocmansi

208

209

131 132
13<

139

La segmentacin de los enunciados

20, " , 22

Y 23 es algo problemtica debido a los cambios

lO N.M. este lugar rklnde / esta sf./lk4)llql1 <choq(ue)huampu> esta / abajo. rJ: entre sicilcnya y suqa he de uetJ / sauer como se /Jama. Sigue una nota en quechua casi quilpampim villaron = lcapcahuancakta qipanpim willasun/. Se pueden apenas adi:'lnar las que componen la primera parte de esta nota. La hem?s en pn:nera choquihuanpop tillsca(n)ta quilpampim vi/tason = Ichoqwhuanpop tlyasqanta qlpanplm w!llasun/.

bruscos de tema tpicos del estilo oral.


1<0 Segn parece, algunas palabras ilegibles han sido aadidas en el margen izquierdo; podra ser el complemento de este enunciado aparentemente trunco.

Probablemente un lapsus: = honanchaytll. miticaptin: lapsus o localismo? N.M. sauer como esta ahIJra / este Carvincho en /los andes. surea de la forma usual en el Manuscrito: cananea. N.M. capit{ul)o 1.

n reemplaza r: 2: muchachicorcan. 'o e "#- y: S honaychay: se ha aadido una tilde a la lerra a precedente.
'12

"" e'" i: -s; hanai.

'

133 Variante

.m N.M.:-ptlriaC4Cap churinlcuna.
116 y

". N.M. --esto se entiende de / -vna flmilia-. "5 La barra oblicua del original indica quizs aqul el principio de un nuevo prrafo. 146 y "#- i: -s; chai. 1'7 N.M. : el maestro se llama / yaca-. '" Seal en el texto, repetida al margen donde sigue la nota: esto es la so(m)bra q(ue) I ua haziendo

'" j : palcama. _ -m N.M.: quepanpi chul"/(l(n) / pachdchuyrop atisca(n)/tIl = Iqipanpi euraSun ptcbachuyrop atisqantal
138

la pared / con el soL


1<9

Seal en el texto, repetida al margen donde sigue la nota: de este cerro se parefe / la nl!Ue de

.,

Lapsus: = iscanchiccunam .

Pariacaca.

Gerald Taylar

Vinin paleogrdjica

rinco chaymanta muchanca(n) (27)pac chay oecom canan aupa huasimanra ha(28)nacnin horco orco huallquiri sutiochuan quellmacon (29) cay orco iscapim canan runacuna tucoy ynantin runa(30)cuna cari huarmi rispa <muchancu> a chay orcoman sichpaypac<ri> chay (31) ) > 150 c ayalman h' yacap simincamas ocaracpas aupac <uma(n) ma (n nlspa - - - ya(32)llinacon llarra orcontapas catispa ancha sinche ninacuna (33) huchoylla llamanhuanpas <ancha otcaspa> cay aupac chay orcoman chayac (34) llamas pariacacap ancha munasca(n) cay orcoctas aupa pacha (35) quequen pariacacaca yma surillactapas suti<a>chic catcan 151 (36) cay sutiocmi spa huchoylla llama chayactari (f. 74v) (1) chay yaca iscal cay llamayocml ancha cusioc pariaca(2)cam coyaycun l521 ispa alln sutinchac avinchac carca(n)(3) 210 cay muchacuy pachaml Auquisnal su"tioc'53 ynatacmi chavpiam(4)ca I54 muchacoyPasl chaycasnal sutioc1 55 cayr( ... )156 cay quepanpim cay Avquisna l57 sutioc pacham canan junio quella chay chay (6) pachap' <chayamu(n a ispa ahca corpllS xp (is) ti dacoapas <aton pascuaplpas tincon> (7hiaam a ispari tinconpas cay pachapim cay huacasa (8) iscanchic chunca caspapas yscay chunca caspapas taquinco (9) cay raquicoytas manatac . ancochaspas taqumco . 158 yayancunap chapascan huacsa (10) caytaca manapunl cayra ancochac(11)raca huauptinpas chay hochanmamam incu chayraycos ochuillac<ta> pas ymayna runallac( 13)tapas raqutchm yalhnrac surco runacunaca huay(l4)llascunactapas chayranti raquichen chay llacrayoc (15) huarmihuan casarasca captinca caycunacta rurap(l6)tinsi manarac chay llacrayocpas chacranta yman(17)tapas quechoncho forastero captinpas yallinrac yupai(18)chan yanapan chay huayllascunam <canan> mayquen runa (19) caspapas surcopi tiaccunaca suquiacanchaman Cocacta (20) rancic hamuspapas huacas.r.lmi cani mama yapahuay (21) ispa ramincol cay PasCuactam 159 canan yma aton xp(istia)nop (22) pasCuancunaman chayachispa taquinco yallin tucoy (23) Ilactacunactapas yallispa surcopi runacunacal cay ta(24)quiscanmantam

llactampi padrenpas aguelandocta '60 (25) maan huallpacta saracta yma aycactapas caytam (26) tunacunari ancha cusicospa concu (27) ynatacmi chavpiamcapl61 pascuanpipas cay huacsacuna (28) msca taquencu cay pascuam canim ahcca corpus xp(is)ti(29)ma(n) tincon a ispari tincompas caypac cascan taca may(30)pi tiascanrapas runacunap muchascantahuanpas quipan(31)pim huc capitulopi churasonl62 (32) atac pariacacap cascanman cutison yma ymactah ru(33)nacuna chay pac<ha> pascuanpi rurarcan 163 chay chaycunacra' (34) villaypacl chay simire cay-ynan,164 a caya pariacaca(35)man chayaypacsi muchaypac chayaipacsi chay huara (36) huaocnioc runacuna caripas huarmipas captin tucoy (f. 75r) (1) chay tuta huacac carca(n) cayam Pariacacap cayllanpi (2) huaocninchicra ricomuson ispa chay huara huaoc(3)nincunactari cayallatacmi chaypi chasquechmu (4)son spa chay tura caraspa micochispa yma ayca rura(5)nancunacrapas chaypi mana am churapuspa cananmi viaypac (6) pariacacaman pusani cutimunca(7)cho viaypas ispam huchoylla llamanhuan mana (8) llama captinri hato n cara huayacap cocacta huallquiS(9)pa mucharcanco cay llamactam canan sonconmanra (10) ricorcan alli captinpas allim ispa mana all captin(ll)ri manam allicho ochayocmi canqui pariacacactam (12) huaocnique<Pas> piachircan cay ochacra perdonta ma(l3)ay<tac> pacta camman chay ocha anchorimunman is(14)pa chay ya(n)mCa I65 isca ircanco chaymanra a chay (15) chaycunacta puchocaspari chay llamap V manta hua(16)santauansi chay yacacunalayca huaranga captin( 17)pas apacuc carcan cayca ocap chanimi ispa (18) chaymanram cana n Cay huaCasa iscanchic huc huarapi (19) lG6 mita taquispa(m) cayhina ponchaopitac puchocarca(n) (20) huc quimca musoc yaicoypacti queparca(n) taquicoyra poncho(21)caypad67 captiami tucoynin llacsatampopi ynatac (22) conchacunapas pampampi y chaupiman yaicoc (23) carcan hucl huaytal tay huacamaypad 68 ricranta 01 ymanta(24)pas
Mettesis de aguinaldo.
Y : :S chaypi....

211

150 151

Seal en el texto, repetida al margen donde sigue la nota: q(ue) el de do(n)t se parece.

N.M. : no(m)/ms difere(n)tes vna I vez t vna man(er)a y otra f t otra. como yaurip(.)fllaca-. y'f:. n: scoyan. N.M. -Auquisna -1 para n(uesr)ro padre. o criador.

160
16<

.\
Ichaupiamcap

161 V

153
154

v'f:. y: S chay-. 155 N.M.: chaycama -1 para n(uest)ra m(adr)e. 156 Mancha. :Fr"bablemente caytaca. 151 .t 'f:.n, (?)., . " . .
158

162 N.M.: :chaupiamcap cas/cantaca huc quipanpi capit(ul)opm churaso(n) kaqamaqa huk qipan{pi} capitulopim curailunl. 16' ,.

n (1) : S ruran.

= ynam.

, .'.:' . - :--. '" " . '\ -; , / en


",

La oparece haber substiruido a otra, posiblemente u. N.M. saber este


= yaca yafiae). Esta manera poco habitual de escribir la palabra yaca podra ser el resultado de la correcci6n hecha sin cuidado de una primera version err6nea:'yamca.
166

vn papel en knfl'4 / t chechhua todo / J q(ue) dizen-.


'-

=quimfa.

167 = pachocaypac. 168 =

huacamayop.

Vrsin paleogrfica Gerald Taylor

212

puypu iscacta apaspa chaytam canan chaupi(25)pi lIacsatambo isca rumipi churac carcancu chayta (26) a churaspam tucoynin maypim canan cruz churas(27)ca chaypi rucoy ruta tiarcancu allicho casac canan hua(28)ta ispa chaymantam cayantinri tucoy llactacu(29)naman rispa macacho orcomanpas chaucallaman(30)pas quemquellamanpas asta pihcca ponchao on(3l)tascancama a pichca ponchao ontaptinmi rucoy (32) huacasacuna cocacta huallquispa taquic carca(n)(33) chay ponchaotacmi ancha tutartanta llacsatambo(34)pi supayta muchac earcancu llamanhuan yman(35)huan ynatacmi musiasca tucoy ynantin llac(.?6)tacunapipas rurancu ychaca can anca a concan (f. 75v) (1) cay pisi huatallarac cay doctor. fran(cis)co de auila alli cunaqui(2)yoc yachachiquiyoc chaypas l69 manataccha soncocama(3)ca yinmancho atac hoc, padreyoc. caspaca ynamantac(4)cha cutinmanl huaquin runacunaca christian'O rucos(5)papas manchaspallam. Pactach. padrepas pipas yacha(6)huanman mana aUi cascayta ispallam xp(istia)no: ruco n (7) rrosariocta resaspapas sumac hillanta(m) apaycachan (8) mana quequen cay muchanacunacta muchaspapas (9) huaquen machocunacta mincaspa paypac rantin mu(lO)chachispa ach:ca I'unam yna causanco (ll) cay iscanchic ynallamtacmi conchacunapas cay pa(12)riacacap mitampi chay hocvrco huaycho. 170 sutiocmanta (13) muchancu huacasa iscanri quequin checacunapas (14) ruran ynallatacsi ruran taquen _171 (15) chaymantasunicanchari chayvrco ( )m sutioc(l6)manta ynallatac muchancu pariacacap mitanpi
l73
I74

chaymantaracmi

yacha(28)cochircan

ychaca

aupa

pachaca

quiquin

tucoy ynantin runacuna ric carcan tucoy yunca(30)cimapas

colh mscamanta caruayllomanta rurica(n)(31)chomanta latimmanta 177 huanchohuaillamanta pa(32)riachamanta yaacmanta chichimamanta rucoy yuncacun?- chay huc mayo is(34)camantal chaymantan ynatac capcayacuna(35)pas I78 tucoy ynantin huc mayo isca chaymanta caringa chilcacunaps (f. 76r) (1) chaymanta huarochen huray mayopi cae runacunari (2) tucoy carancocuna yma ayca ,yuncacunapas tucoy (3) ynandn chay mayo iscayuncacunas. tectinhuan l79 (4) cocanhuan yma ayca muchanancunahuan a(5)muspas qtiequin pariacacapi chayac carcanco lcay (6) hamuccuna a pariacCamanta cutiptinsi llactam(7)pi runacunapas chayananta yachaspa tucoy runacu(8)na hoolla suyac carcan tapucoypac ymanam yayan(9)chic pariacaca alliraccho manacho piacon ispa' (lO) chaymantar ancha cosicospa taquic carcan asta pocho(11)cascancama pichca ponchaopas ayca punchaocha causa(12)nan carca yna cay muchaycoytaca yuncacuna(13)ca mana ach rurancho rucoy yuncacunapas ycha(14)ca pachallanmantaca ruran cayta mana ruraptin(15)si chay hochanmantam yuncacuna collon. ispa (16)- rimancu paycona yttncaCtlnari rimacus:pa sall(17)cacunaca alhm causan aupa causananchicta (18) chayyna causaspam runapas miran incu (19) capitullo 10. ymanam cha(20)upiamca carca n maypim (21) tian ymanam muchachicorca(n) (22) am ari pariacacap causascantaca pu(23)chucarcanchic ychaca chay churincunap cay iscon(24)nin capitulopi vnanchasca cactaca cl!y quepampi(25)racmi sapampi rurascantahuan villasoJi l80 yunca(26)cuna iscanchic cay lIactacunamanta atiscancu(27)nactauanpas I chaymantam canan quillcaso(n) chaupiam(28)cap cascanta cay chaupiamca sutiocsi huc runa anchi(29)cochapi apo tamtaamCa sutiocpac chutin carca(n) chay huc huac(30)cha huar:yacur iscap huarminl cay simictam ari pichca(n)(31)tin

213

(17) chaymantasantaanacunas(an) ju(an)pi cacpastucoynin chauca(18)ricma iscari chay aparhuayqui mayoman hurayconchic (19) acusica sutioc vrcocta I75 chaymantatacsi muchanco pari(20)acacap mitanpil caycunacta rutaypac<C>a manam ancochan(21)mancho huaquen aton pascuapi huaquenri achca esperi(22)tu santoman tincochen CarHlSmaapas cayta ruraypacri (23) ancham cusiconman cay llactapi p(adr)e yllaptin limac(24)manpas riprin cayca ancha checa n simim (25) cay tucay iscanchiceaaa vrcocunapi Pariacaca (26) muchanacunactaca ay quepanpi viracochacuna pa(27)carimurcan ricurimurcan

170 171
\72

176

Lapsus:

=pariacacamansi.

169 :y 'f' : ;s chapllS.


Es probable que huaycho haya sido agregado despus, en un espacio dejado en blanco. N.M.: ojo (tachado) En blanco en

177 Probablemente el topnimo Late de los textos coloniales. Los espaoles eliminaron tal vez la terminacin -m, inslita para una palabra castellana. Es tambin posible que el autor haya repetido la m inidal de -manta.

17' '"

(?). Escrito con una tinta ms oscura. Es posible que no se trate de una

correcon.
179
180

Palabra corregida, parece haber letras ilegibles encima de -huan. /pariacacap


174

de chaucaTmac.

N.M. Pariacacap churnlcunap atiscancunacltam cay quepanpi chulrasonchurinkunap atiqankunaktam kay qipanpi curaun/.

175 'f'

ruraypaspa (?).

GeralJ Taylor

Vrsin paleogrfica

214

capitulo pipas rimarcanchic l81 cayl huarmis carcan chaysi cay aupac huarmi chaupiamuaca (E 76v) (1) Panacacap slmmcama hura Mama scapi tiaypac rir(2)can I82 1cay manaamca iscahuarmis ocamrunaCu(3)nacta camac C<jlli ispa purirca{n)I huaquen runacunam (4) cana n pariacacap paninsi carca ispa (5) inco pay quiquin Par.lacacam tu(6)ray ispas ircan cay chaupiamcas canan pichca (7) ruml' chirayasca payta muchaypacri yma(8)nam pariacacaman yallmacuspa mcan ynallatacsi (9) a chayaipac yallinacuc carca{n) ymantapas (lO) catispa chay llama pariacacaman ric (l.}) chaymanpas carcan <ynaspa> cay chaupiamca pichca nc(12)ra rumlcras canan viracochacuna ricorimup(3)tin chay m');mapi padrep huasen cau:llo huasl chay chayp (14) pacha vcupi pacaycorcan chaypis canancamapas tlan pa(15J.cha vcupi cay chaupiamcactas canan tucoy. ynandn runa(16)cuna mama ircancu chaymantam canan sean) pedro(17)pas mama isca cay. huarmls canan aupa pacha (18) runa purispa ynantin huacacunahuan vchalhcuc (19) carcan chaysi manarac pi carillacrapas cayca 1S; allim (20) ispa yupaychaccho 1g4 carcan chaysi huc carica canan (21) mama hanacnin vrcopi huacarac rucanacuto sutioc (22) cay rucanacoto sutiocras runacunapas vchoylla ollo(23)yoc caspaca aton canca ispa maac carcancu Icayssi (24) huc mira allinta aton ollo (25) caspa sacsachircan chayraycos cay canllam alh can. tucoy huacacunamantapas cayhuantac viay ti(27)asac ispa chay mama lscapl tiaycorcan rumi(28)man tucospa (29) chaymantam canan cay chaupiamcap aancunae(30)ta iscanchicra villason cay chaupiamcas tucoynin(31)manta mayornin carcan chaysaua aansi llacsahua(32)to carcanl saua yoricsil mirauato carca(n) Ichaysauas (33) vrpayhuachac sutioc carcan cay hoquenram mana tucoyninca pichcas carcan chaysi ymallarapasl86 (35) runacuna yuyachacuptmpas a ispaca aay(36)cunahuanrac villanacomusac ispa ic carcan (f. 77r) (1) cay chaupiamca muchacoytam runacuna junio qudla(2)pi ahca corpus xp(is) timan chayaicochin chay (3) i.scanchic ricuptinracm runacu(4)napas chay chica ponchauplm canca mspa nlCcancu
181

(5) chaymanrari am ari ysconnin capitulopi huc huatanpi (6) huacsacunap taquiscanta rimarcanchc ychaca chay raquisca(n)tam I88 mana sutinchanchccho yma ymactach mita huatan(8)pi taqun chaycunacra caymi aupac Auquisna is(9)ca ponchaupi pariacacap pascuanra rurac!S9 caricu IchaymanO O) ram arac chaupiamcap mitampi ynarac taquircan (I1) ---clrnymanram atac nobiembre quillapi at;hca san andres{I2)pa fiestanman huc taquitarac raquic carcan (13) (chanco)l90 isca cay taqUlCtam cana n cay quipan(14)pi aIlinta villason cananca atac chaupiamcap (15) pascuanman cutiso(n) chaypacl pascuanpim canan chay (16) huacsa iscanchicuna cocacta huallquispa pichca po'n(I 7) chao huaquin rupacuna llaman caprin (18) pumacta aparispa taquircan mana llamayocri ynalla (19) chayma l1 tam puma apariccunactam canan pay(20)mi pocon ispa rurcancu chay raquim canan huantay(21)cocha!n sutioc huaquin taquicram canan ayo iscacra(22)pas taquircantac huctam canan casayaco sutiocta 19; (23) raquic carcanco cayl cassayacocta taquiptinsi chaupiam(24)ca ancha cusicoc carca n pniue cayta taquispaca (25) llatansi'huaquillan huallparicunanta (26) taquic carcan pincaynintari huc huara vtco pachalla(27)huan pacaycospa chaymantaca Ilatanlla caytam (28) runacuna taquispa chaupiamca eUoo ricus(29)pam ancha Cusicon l94 nic carcan cayta taquiptinrac(30)si ancha pucoy pachapas carcan caycunactam (31) canan chay pascuanpi rurarcancu (32) capitulo 11 ymanam chanco (33) isca raquicra taquircancu (34) cayta rimaspaca tutayquire (E 77v) (1) pariacacap churinpi cascanhua(n) (2)mi villason cay simire (3) - cay.ynam _ (4) am ari ysconnin capitulopi Pariacacap. churin(5)cunacta sutinpi rimarcanchic ychaca sapampi ca( 6)usascantam manarac rimarcanchiccho caypim h0'l!:lin Tutayquirip atiscancunactauan cay qupam(8)pi vilJason caypac mtampi taquiscactam chanco (9) ispa inchic Cay tutayquirim pariacacap chu(lO)rin carca(n)chaymi aupa pachaca cay checaconapas (ll) quintes carcan quintecunap sullca huauquenl chay(12)si chay quintecunaca anchatac cay checacunacta (13) ch"icnircalYquip(n 195 yuric captinl chaysi hoc punchaoca

215

182

188
189

r,*v.

se '# ct: S

N.M. llamase. chaupina(m)ca / o mamana(m)ca-. 183C'f:. lh: s bdj(?):' 184 c'f:. $ : S yupaychas-. . 185 N.M. huquinmi IlunCltl huachaC'Sutioc = Ihuqiilm lIuncuhuachac . .!86 1'acece.hitber unas letras casi invisibles despus de ymallata; la termmaClon opas (o, ral vez, -ca) slo es una ruptesis. 1$7 N.M. yaca.

taquiCta. Se ha aadido una tilde a la a final antes de agregar la rerminacin -tamo c'# n : S ruran (?).

Se ha destacado la palabra chanco encerrndola en un crculo. La terminacin plural -ro parece haber reemplazado hu. m Quizs huancaycocha.
190 191 193

194
195

Seal al margen. C'f:.h. n'f:.m.

Gemid Taylor

l4irrn paleogrdfica

216

(14) rutayquireca nlspa nirca(n) Ama lIaquicho churi yma nip(15)tinpas, chicnicochonpas, yallenmi quepanpica checa(16)villca sutioc canqui<chio cay chicnicniquirari quinticha (17) huanhuacha ispam runacunapas menospreciaspa (18) incal ispas ircan, chaysi cay turayquirica chay pisi (19) ponchaomantatac huaquinnin huauquincunahuan (20) villanacospa cay llacsatambomanta yuncacunacta (21) atimuyta callarimurcan chaysi cayyuncacuna is(22)canchicca cay simicra vyarispa l96 ancha mancharispa (23) ayquijta vra, COIli,197 isca llactama(n) (24) cay colli iscam canan carhuayl10cunahuan quellina(25)co(n) caycunap ayancunam canancamapas anac (26) aupa llacrapi )'ha churarayan ayavasipe cay turay(27)quiris cay sisicaya huaycucra mama huaycocrauan (28) vraycorcan l98 <luello ramya puca tamya purispa (29) chaysi runacunaca huaquenca pachan llactanpi su(30)yarcan muchancampac cha muchaccunacras canan (31) manarac paipas allcocharcancho yallinrac tiacoy (32) ychaca yayairam ricsinquitac chaymanta cay checacunactam canan huauque nisparac causa(n)q(ut) (f. 106r)199 (1) Paycunap sullca huauquinmi cani ispa200 cay is(2)can simieamam chay sant p(edr)o mamapi cac runacu(3)napas amchayq(ut) Ilatachayquim cani ispa canan(4)camapas incu fuK:ay' checacunapri allauca(5}mari vichocamari isca caytam canan cay checacunaca cay tutay(7)quirip puriscanra paypac callpanta purini ispa hua(8)tancunapi cay llactamanta Tucoy ynantin carieuna (9) chacoera ruraypac llocsic carca cay nobiembre quellapi (lO) chay pacharacmi tamyata maaC carcancu runacunapas (11) canan chancop mirampim pacha tamyanca ispa ircancu (12) cay tutayquirip callpan iscanchictam chacocta ruraspa cay(13)manta tucoy huacsacuna mana huacsapas Ilocsispa tupi(14)cocha hanacnin mayani iscapi puoypac ric carcancu (15) chay ponchaori huanacucta apispa Uoychuctapas yma (16) aycactapas apispa chay apicmi canan ayllonpi may(17)quen apispapas ayllon huacsa captinca paymantac coc (18) carcan chaypac chupanta huaytallispa ayo isca 09) raquieta ayoncampac mana apicri ynaracmi (20)chancollacta chancuspa taquircan cayalltillmi na(21)tac chay mayani iscamanta llocsic carcan tumna(22)man chaypim canan ynantin runacuna caripas huar(23)mipas huasuctambo iscapi tucoy hoolla suyac (24) carcan Turayquirim a samon201 ispa chay hua(25)sucrambo iscanchicri chay

quiquen tumnala (26) plaqa.pchaupimpimasllarumicunachurarayan (27) chaypis canan aupa pachaca na chaypi chayaspa (28) muchac carcancu chaypiracsi chauri huanricuna(29)pas muchaypac asVancunauan chayamuc carcan (30) ynaspam atac cayantinri :yma: chicacta apis(31 ) papas chay apiccuna huacsa iscanchic anchacusi(32)cuspa cananca macayoc.mi canchic ispa cusicus(33)pa corimurcancu arac pacotapi puomuypac (34) cayantinmi atacllacsatamboman chayamuc (35) carcan chaypi chayamunan caprinmi tucoy chay (36) Ilacrapi " 'f qUlpanc runacuna mac hopa2n2 payapas (. 106v) (1) yma.yna runacunapas rucoynillan asVanuan. (2) suyac carcan chaymi a chayman chayamuptinca (3) ancha saycoscam amun ispa asvavan yanca (4) ychaspa runasauapas pachapipas chay llas aram(5)boman yaicumuna poncoltapi yna ychac carcan (6) paicuna vramanra amuccunam asila aychara (7) paicunap puyonpa siminsaua churapuc carca(n) (8) cayta a puchocaspam arac tucoy ynantin (9) runacuna pampapi riaycospa ayo isca taquicta (10) a callarircan caycunam canan. chanco IW3 sutioc (11) chaymantam a chancuptinca pachapas a ispa (12) ramyamuc cay chancup mitampis ysquicaya isca (13) chay yacapl huasinpi huc sachachos 01 yrnach chay(l4}pis canan yacosapa vrma(15)rayaCZns chaycunactas canan paycona EQfl--chay-y(16)nacra ricuspa canan huaraca all pucoymi canca (17) ispa rcancul mana ramyanampacsi chaquisca (18) cae chaysi ancha muchoymi canca ispa ic carca(n)<cu>206 (19) capitulo 12 ymanam cay (20) pariacacap churincuna tucoy (21) yuncacunacra atijta a callarircan (22) am ari chay chuncampi capilt(ul)opi rimarcanchic (23) cay pariacacap churincunap Atiscanetmaeta <simiera> (24) yflil&naspa villarcanchicracmi ari ymanam tu(25)coy ynantin llactacuna yuncasapa carean chay(26)cunacracananmil cayo chucpaico. chancharuna (27) huariruma. vtcochuco tutayquire. sasinmari pa(28)chachuyro iscanchiccunacra rimason ymanam (29) paicuna puric carcanco chay chaycunacta cay(30)cuna iscanchccunas aupa pacha rucoynin (f. 107r) (1) huauquiyocsapa caspa a atijpac tucoynillanrac pu(2)ric carcan chaysi cay chucpaico iscaca tucoynin(3)manra mayornin caspa huc huandopi ancha yupai(4)chasca carca(n). chayrnantas tutayquirire ha sinche carcan cayyna sinche (6) cayninpis cay rucoy(5)ninrapas yallispa an

217

191

1% "",- O.

N.M. colli. sin pronuncio/can q(ue) haga fuerlca El capitulo 11 contina en el f. 106r. Se ha omitido el verbo principal. Convendra quizs una frmula del tipo: ispa ircan.

m "'- vraycospas.
199 200

203 206

2.2 =

machopas.

La barra que destaca la palabra chanco, tacha otra letra, posiblemente s: ,;; sutioc (1). 204 $"'- >:,;; racha. 205e"'-n(1). La diferencia en la calidad de la cinta da la impresin que la terminacin plural ha sido agregada despus.
O

iol

parece ms a samon (variante dialecral

sustraro) que a hamon, forma habiruaJ en el

Manuscrito.

Gera/d Taylor

w'rswn paleogrdjica

218

yscaymayo iscanchictapas paitac (7) aupacatircanchayvncatupi isca pariachap fronte(S)rumpilo7 huc yana vrco chaypi huc curi taunanta(9)pas chutamuspa cay taunacras canan a yunca(10)cunacta acacyna cayta pampachaspam ma(ll)na yupaichacynam cay quitta yuncacuna yalli(12)munca ispas chaypi churarcan chay churaSca(n) (13) hurcom canan vncatupi caparicaya sutioc (14) chaysi cay huaquennin huauquinclnacal rispa(15)pas chay tupicochamanta vichaycuspa aupa nanta (16) rinchic chaymi qttisquitambo sutiocYlB hucmi t;Qffi tumnacha (17) sutioc maymantam lfmac ictapas riconchic chay{l8)manras an 208 tutayquirica tucoyta atita a puchuca(n) (19) nicta oyarispa cotimurcancu chaysi tutayquiri(20)ta. anchapuni mancharcanco paieunapas ancha sin(21)che captin ynatacsi chay huarocheri nietapas r vra (22) caranco icman vraycorcancu chayta vraycus(23)pari paytacsi aupa; rircan chaysi chay chu(24)quisuso iscanchicpac huc aanca chay (25) chacranpi suyarcan paita llo11achipac <Pincayninta>(26)pas oontapas ricorichisp.a yaya asila sa(27)mayrac cay ashuaUacta tictillacta vpiay(28)coyrac ispa chay pachas paica ynalla a quipa(29)rircan chaysi huaquinnin huauquincunapas cb.ayo(30)ynacta ricuspa ynallatac qlliparirca(n) chay (31) hura a110ca pachamarca iscacamalla atispa (32) si. mana chay iH'Ha huarmi lIollachinman carca (33) chayca canancamapas hura carangocama chil(34)cacamas huarocherip quincippas chacran canman (35) carcan caycunap sapampi rurascantaca cay (36) quipanpim quillcason yma ayca rurascantahuan 209

hinan.tn runacuna huonacuc caripas (13) huarmipas curacanpas yalcaldenpas chaySl aya. plfncnaG (14) ehay tuta pacarispa upiaspa maehaspa tucoy tuta tiaccul ca}'Q:fI( 15)nn eOFplo!5plinehaGpisynataeffiaffiancniqastanffi isfla5(l +) Clfcacan }'fiann flinaelma212 aylliua iscaGlill (17) taquicta taqu;pac2 t3 euslcuspa hupyaspa machaspa (18) chay tuta hasta pacariscancama taqulcuc - ehaymanta<s> (19) a pampaman llocsispas chayca mana a ymactapas rurac(20)cho "piaylla machaylla machae mamanehiepa fiesranmi (21) ispatacl chaymanram manarac viracocha ricurimuptinca (22) yma"ynam iscaca incum pieh.ca punehao(23)si. all huallpricuspa junio . qudlapltac. hupyac. earcaneu ehay(24)mantaca viracochacunacta manehaspas corpuspa vlsperanpl mu(25)chancu, ehaymantari ehaupiamcap aansi j*faa 214 )' s@glinta (26) iii-sea pay mayornin captin huctac segunda aansi cassallacsa (27) sutioc carcan caytas chay vispiraptac armaehic carcan ynatae hue (28) aancunactapas vrpayhuachac vichimadla iscactapas (29) checaCunam ncu chaupiamcacta pihcas ear(30)can ispa caycunap mayorninmi cotocha o sutioc chaupiamucal huc segunda aan(32)mi copacha &lffieG mscanchlc llacsahuato sutioe cay (33) llacsahuatus chillacopi tian caypae 6estantas canin(34)pa don diego chaucaguaman curaca causaptinpas (35) chellaco runaeuna huaquinin runacunahuanpas (36) rurac careancu hasta q(ue) don m(art)yn chayascancama (37) cay fiestactaca manam allicho yaehanehic yma (f7Sv) (1) yma quellapih carcan 215

219

(E 7Sr)
(1) Mama Capi{tu/)o 13210 (2) mama runaCunacra2t Pfapuscam Canan chay h uacachau(3)piamuca huacapac huctatac rimancu chay rimascan (4) siminri cayhinam. ancha aupa pachas huc huaca hanan (5) macHa sutiyoc carcan caypac cosansi ynti carcan caycunap.(6) churinsi pariacaCa chaupiamuca caychaupiamucas ancha (7) runa camae carcan huarmipacl caripacri pariacaca yna (8) captinsi pay mama runaeunaca ehaypae fiestanta ruray(9)pac corpus christip vispitampi ehay chaupiamcaeta asila (lO) asuahuan armachic carcan chaymantari huaquinincuna (11) yma ayca saerific;ioncunacra ehurapuspa coynhuan yman(l2)huanpas muchaspas tucoy

carcan cay mirahuato iscac(4)raca manam a11ichu yachanchic maypi


tlascan(5)tapas ychaca ispam incu lIacsahuato a(6)anhuantacsi rian ispa qyeunacras runa(7)cuna cay quitimanta o guarocherimantapas (8) o mayquin runacunap:s churinta o huau(9)quinta o yayanta o ymantapas huncochecus( 1O)pa chayman nc careancu tapucuypac ehay (11) huacacunap sayerdotinsi canan suctachunca (12) huatamanta yuyariscaca chumpiticlla sutioc<si> car(l3)ean ancha chacuas caninpa don diego iscanchie (14) eaptinsi luzia sutioe carean ychafla5 cbarea cau <a... asca huarmi>216 (15) saa chay cay huacacunactas a muchaspa A. Hac{l6)sahuato mirauato cammi runacamac canque camtae(17)m huchayta ehaupiamucaciaps yatnspa Ya{lS)ehanquil viIJaHahuay ymamanram hun(l9)cuchicuni yma huchaymantam acarispa cau(20)sani ispas muchac

(2) chaymantam ampuche o ampuxi scanehieri (3) mirahuato

207 208

= ji-onterampi. = am (1).

N.M. saJiampi ruraslcantaca cay quilpampim quil1casu(n) = Isapanpiru'r"gqaniaqa by qipanpim qillq"gunl. (f. I07v) Nota en castellano: aqui dexamos de esCreuir las vidas de cada 1 vno de los hijos de parittcaca y lo q(ue) sucedio I y entramos a Chaupiamca.
209

= Iqayantin corpus punawpi hinataq "mamanchikpa 6estanmi'" isp"g kurakan qullanayuq tukuy hinantin runakuna... l. . 213"'f:. taquipa (1).
212 214

ilegible aparece en d margen izquierdo encima dd texto: ..llXf) (1). iu CU"'f:. cta : :S runacta.

Uf13.paIabra casi

2'5
216

Quechui2aCin de segunda. Sefial al margen. Ilegible; interpretado por Trimborn: tacyasca.

Gerald Taylar

v,ol1in pakogrdfica

carcancu chayyna captin(21)ssi 217 yscaynin aantinhua(n)taccha tian . 218 is(22)pa hunanchancu I ch aymantarJ. cay h uaca (23) cunactatac<ssl> astauan runacuna yupaychac (24) carcancu porque chaupiamucaca manas checa(25)chu ymactapas runacunacta villac carcan ya(26)llinpas llullactacssi carcanl chayssi haco llac(27)sahuatu mirahuato mamanchieta huyarimu(28)son yrna incah vchanchicpac219 chaycama(29)tac puchucason ispas runacuna ric carcan(30)cu yehaca yna muchaspapas manam chau(31)piamcap fiesranta . huatanCunapi ymanam (32) ruran ynachu rutarcancu chayracamuchaspa(33)pas munachicuyllapacmi 220 ric careancul risac is(34)papas o Ama ispapas munascancama

car(37)can. huaquininsi canan alliy.l.tamuc huaquinri huanuctac (38) yma.yna puch ucaptm pas
(E 79v)

220

(35) chaymantam canan sull&chal o xullcapaya' is(36)canchicta, lluncuhuachaca sutioc huacacta rimaso(n) (E 79r) (1) caymi ari 4 aan cay huacaca Canta icpis (2) manam yachanchicchu ychapascantacuna (3) yupaychan cantamantapas as Carullanpitacsi (4) chaymantai'll aassi o aapaya iscanchiC5i (5) C()cha hucopi tan huaquininmi chaymi cauellaca (6) carca ispa . incu huaquininmi huctacmi cocha (7) patapim tia n ispa incul cayssi caca huco\S)pi tian chaysi manatacsa<:erdotin canchu (9) cay hurpayhuachac huacacta rimachijpac rls(lO)pas alli hunanchacusparac ric earcancu por(11)que cayhuan rimaspaca cara a caras rima(l2)nacuc carcan mana huasscayuc captin chay(13)si chaymanta curimuspapas payhuanmi rima(14)muni ispas huc huata sa<:ic carean (15) mana huarminhuan huchallicuspa (16) cay iscanchiccunas sapampipas am(17)ca sutiocsapa carcan ynaspa aayoc(l8)cama hucninra mayquinnintapas chayai(19)cuspacal A, pichca amca ispas villacuc (20) carcan ymallacta l1aquispapas cay chica(21)1lactam cay chaupiamca llacsahuaru mira(22)huaru lIuncuhuachac hurpayhuachac is(23)cap cascanta yachanchic chaymantas cay (24) iseanchiccuna au222 pachaca chayman ric (25) runacunacra conchuriquip yayaiquip ma(26)chuyquip simincamachu hamunqui ispas (27) c carean chaysi manam ictaca ri, cud (28) conchoriiquictarac huyarichimuy iptin (29) cotimuc carcan chayracsi ymallacrapas (30) chayram piachinqui cayram piachin(31)que o huachucmi eanqui o pariacacap (32) fiestanpim huarmihuan huchallicurcan(33)qui ispa yma aycaetapas rimaspa cunac (34) carcan rincuc mayopim armanqui llarnay(35)quictam nacapunqui ispapas caycuna is(36)eantas runacunaca ancha cusicuspa puchucapuc

. am ari huaquinin aan(2)cunap cascancunactapas huyannchlC ychaca lIactancunapipas ayllo (4) ayllonpi nmancu sutm(5)taps ymanam mama runacunapasii:c(O)tatac nmancu huctatac huquinmi (7) chaupiamcacta pariacacap paninsi incu (8! hucml tamtaamcap churinsi carca nincu (9) cay i:amraamca iscanchicram an au(IO)pacnin pichcantin capitulopi rimarcanchic (11) huaquinmi canan yntip churinsi incu chay(12)ynam mana hunanchaypaccho (13) pi(tul)o 14 (4) aupacnin capitulopim ari hu(15)nancharcanchic culnirayap casCanra (16) pariacaCamanta aupacninchus (17) o quepanchus carcan. chayra 223 (l.8) Cuniraya viracocha iscanchicca ancha aupa(l9)mantatacsi carca.n yma ayca (20) huacacunapas payraca astahuantacsi carean huaquinincunaca pariacacapas (22) cunirayap.churinsi nmcu canan cuniraya viracoehap puchucas(24)canta ah.ca viraco(25)chacuna ricurimuncampac cuzco (26) mcan chaysi. chaypi huayna capac yngahuan (27) rimanacorcan lSpa hac? (28) chaypi ocap cascayra vil1ascayqui ispa chay(29)pls filspa mrcan ynga runayquicta camachi (30) Bruxocunacra yma ayca yachaccunactapas (31) hura ticsiman canchananchicpac24 iptinsi (32) yngaCa camachircan chaysi huaqui(33)nin runacuna ocam Condorpac as_,- cam (E (1) ispa ircancu huaquinsi ocam guamanpa (2) camasca mrcan o(3)cam huayanay piscu pahuac cani ispa mrca(n) (4)chaysl cay mscanchlccunacra richic hura ticsi(5)man chayman<:tam> .ocap churiquim ca(6)chamuan huc panantas apachihuanqui ispa (7) Ispas conarcan, caysi chay runa (8) huayanaypac camasca runaca ca(9)mascacunahuan pihca punchaullapi curimuy(IO)pac rircancu chaysl huayanaypac camasca. l )natac aupac chayarcan yna chayaptinsi cu(I2)nascanta villaprin huc huchuyllkpi taquillapi225 (13) amam cayraca quecharinquichu quiquin huay(l4)na capac apuracmi quicharinca ispas cuna(15)murcan chaysi chay runaca a apamuspa (16) ahca cuzcoman chayachispa ma ricuycu(I7)sac imahc cayca ispa quicharircan chaysi (l8) chay hucopica huc seora ancha collan 226 sumac (I9) ricurircan chucchanpas crispo

221

qn:

218

217

captinmi (?).
ochanchicp.

huttcacunactatacmi.

2194'
. 220

Interpretacin dudosa; se trata quizs de musi4chicuyllapacmi.

223

N.M. ojo.

221

chqmantam (?). 222 =1lupa.

chancanchicpac. vase nota 167. huchuylz taquillapi. 226 = colzna.


224;

215 ;

Gerald Taylor

'hrsin paleogrfica

222

cQr-yna chica (20) cQllanan pachayuc ricchayninri ancha huchuy(21)llas carcan ' chay-ynacca ricuptin Pachallas chay (22) s(eo)eaca, chincaripurcan chaysi ancha llaquicuspa (23) CUZCQpi titicaca scampi chayarcan chaysi mana (24) chay-yna huayanaypa camasca canquiman chayca (2S) huaochchiquiman ei quiquillay(26)quitac cut; ispas cacharcan chaysi cutispa (27) atac apamurcan apamuspas anpi micuyma(n)(28)ta vpyaymanta227 huaupi:inpas rimaptin pachallas (29) mesapas manrasca carcan puonam(30)pacri ynatac chaysi pihca punchaQllapitac (31) chayachircan a chayachiptinsi cunrayaca ynga(32)huan ancha cusicuspa chasquircalL chaysi man'arac (33) quicharispatac cunirayaCa228 spa eca ynga cay (34) pachacra sequison ocari tay huc pachacta yaicusac (3S) camri cay huc pachacratac yaicQy ama am (E 80y) (1) campas Qcapas ricunacQsonchQ ispas Pachacra (2) sequispa erayarcan229 ynaspas chay cofrecraca (3) q uecharircan quechariptin pachallas chaycan (4) pachapas ylla:rircan chayssi chay ynga huay(S)na capac iscaca mana am caymanta cuti(6)sacchQ cayllapitacmi cay ustayhuan coyayhua(n) (7) tiasac ispas huc runactaaylluntatac cam rij (8) ocap ramij huayna apacmi cane ispa cuzco(9)man cut ispas ircan chay pachallatacsi chay (10) seoranhuan .-:-hincatamurcan cunieayan yna(11)llatac chaymantas chay huayna capac isca(n)(12)chic huauprin hucpas hucpas ocarac inacospa (13) apu caynlnpac tacuirircan ynaptintacsi yiraco(14)chacunapas caxamarcapi ricurimurcan canancama(lS)pac;23il checa simillactam yachanchic cuniraya Yiraco(16)chap cascantal huaquinin cay quiripi purispa curasca(n)(l7)cunacraca manaracmi quillcacuyra puchucanchiccho (18) chay chaycunactaca cay quipanpim curason231
(19) Cap(itul)o lS (20) caymantam yscaynin capi(tul)o <Rimasca(n)chicta>

nispam TUCQy runacunapas incu huaquinin (2) llactacunactaca anchas amauta caynnpi allcQ(3)charcan yma aycacrapas ruraspa caycunactaca (4) quipampim rurasQn 233 .(5) capi(tul)Q 16 (6) caypim quillcason pariaaZ34 pichca runro(7)manta yuric, huauquiyocchus. carean (8) cayri paracacacho.paycu(9)nap yayan 235 (lO) chay chayra (ll) am ar' pusacnin capitulopi hunanchaecanchic (l2) pariacaca pihca runtamanra236 yurimuspa huauqui(l3)yuccamachos carean caye huaquinincunaca pari(l4)acacap churnchus carcan chaycunacra, chayman(IS)ta<ri> paycunap sapampi sutintari quillcasontaqmi (16) cay pihcca cuntomanta yuric paeiacaca iscanchic(l7)ca ymanam 14 capi(tul)opipas rimarcanchic cunirayap (l8)churinsi ispa ynatacsi paycunaca hnauquiyocca(I9)ma carcan caycunap sutinmi aupacninman(20)ta pariacaca, chaymantam churapa, chaymantam (21) puncho, chayrnantam, pariacarco, huquintam (22) mana yachanchicchQ caypim quiparin blancopi ya(23)chaspa . churancanchicpac <sullca yllapa>237 chaymama--(24) cay pariaGaKO fiiscanchicsi canan antiman yaicu(2S)napi huallallo caruinchoh cutimunman_ fispas ca(26)nancamapas rian chayrahuanpas hunancharcan(27)chicmi ari, cay huallallo caruinchuri manatacsi (28) toyIlaca miticarcancho may pacham chay mullo(29)cocha iscanchicta churapa pariacacap huqun (30) yacuspa cochaman tucochircan. chay pachas chay(31)manta huallalloca pisco-yna pahuamurca chaysi (f. 81v) (1) huc orco. caquiyoca, surioc orcoman yaicorean cayea:eas (2) orcos ancha atun caca cay cacaman yaicuspas hua(3)llallo caruincho pacacorcan chaymantas canan paria(4)cacaca yllapapayaspa huaquinin pihcca huauquin(S)cunahuan ancha nanacta yUapaspa ahcca238 cacacta( 6)pas tunichispa atac chaymanta miticachirca, chay(7)ssi chay huallallo caruinchoca huc atun machac-huay a(8)maro sutiocral pariacacacta tapianca ispa yscay homayoc (9) amarocta. Ilocsichimurcan chayssi pariacacaca chay(lO)ta ricospa huc cod taunanhuan ancha piaspa cha(ll)upi huasampi tucsircan chay pachallatacssi chay (12) amacoca chirayarca rumiman a tucorcan (13) chay, chirayasca amaros cacancamapas239 Anac caqui(14)yuca sutioc anpi sutilla ricurin chay

223

CUnira(21)yap caruinchumanta aupac cas(22)cantapas o quipan cascanrapas (23) quillcasQn 232 (24) Cuniraya Yiracochaca ancha carean manarac pay caprinca manas (26) cay pachapi ymallapas carcanchu payeacssi or(27)cocunacrapas sachactapas mayoctapas yma ay(28)ca animalconactapas camarcan chacracunac(29)tapas cunap causancampac chaytaycutacmi (30) chay cunrayacta pariacacap yayans incu (31) payracsi pariacacactapas camarca ispa mana (32) paypa churin caprinca allcochanmancha carca (f. 81 r) (l)

hopayaymanta. '228 ;I: cnrayacama.


227 ;I:

lB
236

Quizs un lapsus: churllSon (?); tal vez influenciado por la palabra ruraspa que concluye el enunciado precedenre. 234 pariacaca.
235 y

palabra empieza por un smbolo grfico que representaba rr en manuscriros del siglo XVII. Sefial al margen. 230 canancamapas (?) 231 N.M. q(ue) Cap(irulo) attras. 232 N.M. ojo.
229. La

reemplaza i:; iayan.

= runtumanta.

237 Aadido despus y encerrado en un cfrculo para desracarlo. N.M. ojo sullca yllapa / sutiocsi carcan IsuIlca yllapa sutiyuqsi karqan/. 238 Seal en el texro, repetida al margen. 23. Lapsus; ;I: canancamapllS.

Gerald TayJr

'rsin paleogrdfica

224

amaroc(15)tas cuzco. runacuna mayquin runacunapas yachac(16)ninca ampipac rumihuan tacaspa hurrnaininta (I 7)apaco.n mana o.nco.yman chayasac ispa (18) chaymantas chay huallallo. caruincho. a caquiyo.(19)ca cacamanta miticuspa240 huc huayco. caquiyo.ca(20)huayqui isca huayco.man yaicorcan chaysi ho.C (21) orco. pumarauca sutiocta chay huallallo. sicaspa (22) caymanta cay pariacacacta 'quinchasac mana cay(23)ta pasamuncampac ispas huc orito caque, (24) iscacta rirantapas chuquirispachispa saya(25)chircan chaysi' chaytapas pariacacaca huc ricran(26)ta yanca paquirispa chay caquectari rumima(n) (27) na cherayachispa yallircantac a yalliptinsi (28) huallallo caruinchoca mana a yma callpallan(29)pas -captinsi anti icrnan miticarcan chaysi (30) pariacacaCa huaquinin huauquincunahuan (31) tuco.ynin catircan a antiman yaicuptinsi (32) huc huauquintacal pariacarco 124t sutio.cta chay (33) antip punco.npi saquimurcan pacrahc cotimun(34)man ispa chay pariacarco.s canan huc o.rco.tac (35) ancha rrazo.sapaW tian cayta pihc muchan ch<IYtaca--(f. 82rr (1) manam yachanchiccho. ychacas am ari ysconnin (2) capitu/o.pi rimarcanchic allco.cta cananca mico.chon (3) runa micuscanrayco. chaytari, huancacuna caracho.n (4) iscanta243 (5) 1T (6) cananmi rimason a huauquinta pariacarco su(7)tiocta saquimuspa antip Po.nconpi ymanam a(8)tac pariacaca cotimurcan chayta cay simire caY'(9)ynam am ari huaquinin simi rimascanta(IO)ca muchachicuypac ca11ariscanrapashuanpas ri(ll)marcanchic ychacaca huc simictatacmi co.ncar(12)canchicaaticuytapucho.camuspashuaquininhuau(13)quincunahuan cutimurca cay pariacaca iscanchic (14) o.rcoman chaypis huc ho.rcotac razosapa mana (15) llocaypac huamayaco sutio.C o.rco. cay orco.ctam (16) huaquinin runacunaca chaymi pariacaca incu (17) nispatacmi .quipampi viracochacuna ricurimuptin(18)pas cay yncacaya iscanchicmantapas chay o.r(19)co. razocta ric.uspa chaymi pariacaca ispa ir(2Q)cancu quiquin pariacaca iscaca huranic huc (21) cacapitacsi tian chaypitacsi huaquinin huauquincu(22)napas chay caca iscanchicman yaicuspas caypim (23) tiasac caymantam muchahuanqui ispa chay caca(24)pi llactachaco.rcanl chaymantam iscanchic huc (25) o.rco mi huamayaco sutioc o.rcocta razo.sapas (26) ispa chaysauas a antimanta cutimuspa (27) samamurcan chaymantas canan tuCo.y tauan(28)tinsuyo. runacunacta cayachirca manarac yn(29)gapas yurimuptin ancha aupatac chayoyna (30)

a runacuna ruco.ynin huo.naco.muptinsi (31) payta muchancampac huacsata camachircan (32) cayta o.yarispas a ynga ricurimuspapas paipas (33) huacsa tiarcan ancha yupaichaspal chay pacha yma(34)nam huonacorcan ninchic tauantinsuyo.cta (35) chay pachas huallallo. caruinchuca mana traycio.nninta (f. 82v) (1) concaspa huc animalta hugi sutio.cta chay qui(2)quin ho.rco tiascanpi ricorichircan cay pari(3)acacacta tapianca ispa chaysi chay hugi is(4)canchicca tuylla ricurispa pachaman. miti(5)camurcan chaysi chay hugi causaspaca ymac(6)tapas pariacacap causayninta quichunman(7)tacsi carcan . chayrayco.s tauantinsuyo runa(8)cunacta chay hugi iscacta apimuy ispa dl(9)rnachircan yna camachiptinsi tucoy ynanO O)on runaco.na catirircan manatacsi api(I I)chicorcancho. panas pariacacaca yllaparca (12) tamyarcan manatacsi huaurcancho. chay(13)si ancha caro.pirac huc runa cay checamanta (14) cacasica ayllo. apircan chaysi huc quinti runa(I5)ca huauqui am apinqui ancha co.sio.cmi ca(n)(l6)qui camca cay chupallanta huayrallispa (17) ri cay aychantaca o.ca apasac iptinsi allim (18) ircan ispatacsi chay quinti runaea huc (19) anta rispa o.cam yaya apimoni ispa (20) villarcan chaysi ancha cusicuspa )'Hj'laichar(2l)can cay quinti runap sutinmi chucpaico sutio.C (22) carca n chaysi quipanpi a chupanra chaya(23)chiptinca chucpaicocta carnea chay llo.llahuascay(24)quirnanta quinti(-)huanca244 macanacoyamayoA5 (25) iso.nquim churiquicunactapas ispa mi(26)llaypi anyarcan chay pachas eay cacasica ay(27)llo.manta huarcancha llchiccanchaman(28)ta quiquin paracaca camm chay apiscay(29)qumanta yaCamusqa canqui camllactam (30) yma villahuascayquictapas vyariscayq(Ut) (31) huaquinin runacunapas camtaracmi o.cacta (32) villaypacpas huyarichisonqui ispas sutinta(33)pas amca[-]canea246 amcaparya ispa sutya(34)chimurcan chaymantas paycunapas yaca car(35)ean conchakunari ynatac yacampa sutin (36) quiquin paracacap suti(n)chascanl huatusil sutio.C carca(n)(f. 83r) (1) ynatacsi tUCo.y llactancunapi yacacunaCa (2) paracacap suti(n)chascan cay chicactam coneas(3)canchicta yuyarnchic pariacacap cascanta
(4) capi(tul)o. 18

225

(5) am ari yngap.Y Pariacacacta yupaychascanta (6) huacsa tiascantauanpas rimarcanchic pay yn(1)gatacsi camachircan anan yauyo rurin ya(8)uyo.manta quinc;achunca paracacacta pura(9)pi quillapj247 siruichon ispa chaysi chaycama (10) quimsachunca runa siruircan'D chuncapihc(1 I)cayo.C

W
141

140

v. nota.132.

.2

245
146 147

Pasaje obscuro; debera segmentarse quizs de la manera siguiente; quintihuanca ; Iquinti-wan-qal. Reemp[aza una palabra ilegible. Otro pasaje de interpreracin difcil: tal vez amea canea larnca ka-nqa/.

N.M. Pariacarco. z reemp[aza f: s rrafosapa. 143 Mancha en el original; quizs se ha rachado el sufijo -ca.

=pura quiliapi.

Gerald Taylor

Vrsin paleogrfica

226

punchaumanraeama caraspa mico chispa (12) chaysi huc punchaoca huc Ilama(n)huan yaurihua(13)naca sutioc Ilamahuan mucharcancu, chayssi (14) chay quimca248 chuncamanta oquen Ilacuas (15) quita paryR5G1l pariasca sutioc runaca may pa(16)cham chay quinc;:achunca runacuna atinta (17) su(n)conta llamapmanta ricorcan chay pacha is(18)pa irca(n) A. atac manam allicho pacha (19) huauqui quipampica cay pariacaca yayan(20)chic puromancatacmi fiispas rimarcanl chay(21)si chay huaquinin runacunaca manam ca(22)simim rimanqui allim ymacta;n cam yachan(23)qui ispas ircancu chaysi hucninca saf49 (24) quita pariasca ymamantam cam hunanchan(25)qui eay sonconpica ancha allictarri pariaca(26)ca yayanchic riman ispa iptinsi payca (27) manas sonco(n)ta2SO ricoypacpas cayllaycorcancho (28) carollamanta cauaspatacsi yma amutarca(n) (29) chaysi rimaspapas quiq"uin pariacaCam in (30) huauqui ispa chaycunactapas ayircan (31) chaysi millaypicama chay quita pariascactaca (32) ircan Ilacuas asnac runa ymactam chay ya(33)chan yayanchic pariacaca chinchaysuyo isca (34) maycama runayocmi tiacon chaycho puromanma(n) (f. 83v) (1) ymactam chaycan runaGa yachan ispas (2) ancha piaspacama ircancu cay iscan(3)manta ancha pisi ponchaomantatacsi am (4) viracocha caxamarcapi ricorimon icta oya(5)rircancu chaymantam eay checamanta(6)pas tamalliuya caxalliuya <sutioc> eacasica ayllotac (7) chay pariacacap yanan tiasca chay pachas (8) pariacacapi quimc;:achunca sac;:erdotecona (9) tiaspa cay caxalliuya tamalliuya sutioc tu(10)coyninmanta yuyacnin carcan chaysi vi(11)racocha chayman chayaspaca cay huacap (12) collquin pachan maymi ispas taporcan 251 (13) chaysi payconaca manatac villacoyra mu(14)narcancho yna captinsi viracochaca pia(l5)rispa hocsacta taucarichispa caxalliuyac(l6)ta rupachircan chaysi a patmanta oc(17)sa rupaptinsi huayraca pucorimurca(n) chay(18)si ancha acarisparac chay runapas cau(19)sarircan chay pacharacsi chay pachancu(20)nacta yman ayeantapas viracochaman C?1) corcancu chay pachas rucoynin runacuna (22) ancha chicantatacmi ihuasca canchic chay (23) llacuas quita pariasea huauqui aco cheque(24)risontac mana am allicho pacha ispas (25) rucoynin Ilactancama chiquerimurcan (26) chaysi cay cheeamanta rupasca cunapas a alli(27)yaspa huc pariacacap churima macauisa. 2S2 (28) sutiocta aparispa quimip llamanpi limca (29) sutioc Ilactapi chayamurea eaycunactam (30) cay quipam capi(tu!)olopi253 rimason

(31) capi(tul)o 19 (32) cay macavisa pariaeacap churinsi aupa yn(33)ga captin aucaman apai(34)rucorcan amaya. xiuaya sutioc llacta(35)cunas manatac chaysi (f. 84r) (1) yngaca mana atichicoptin Pariacacacta (2) chormta manarcan chay amaya xiuaya (3) runacunacta atipaj254 chaysi ca macavisa (4) sutiocta corcan cayta apaspas tuyllapuni (5) atimurcan yngacunaca asta(6)uanrac pariacacacta yupaicharcan corictapas (7) yma ayca pachancunacrapas cospa huatampi (8) chay quimc;:achunca yanancunap'acpas. sarac(9)ta yma aycactapas llactancunaman(10)ta cochispas causarcan chayyna captmsl (11) aca inchic ynal viracochacuna chaya(12)muspa rucoy tucoy quecho(13)porcan huaquinin pochocnincunactas (14) qUlpampl huaoc don sebasrian rucoyta ru(15)pachichirca(n) chaymanras a(16)ca. chayhina255 chay caxalliuyaca (17) lil.lmca Ilactapi tlaspa chay macaUlsa filscac(l8)ta arallispa ancha yupaychasca ahca huata (19) a ahca huatamamam canan cay che(20)cacuna chayyna alli causascama (21)cayman chay macauisacra apamuchon ispa (22) cacharcan don Ju(an) puyputacma <huaoc> curaca caspa chay (23) pachas chay caxalliuya macho rupasca cayman (24) sucta runa choriyoc chay chorincunahuan hamur(25)cancu pachas caypi digo Ilacsarampopi (26) chayamuspa arac yaya macauisa cay llacrapi checa runacta huaeaychanqui (28) ispa huc llamahuan (29) huauyacancha isca maypim chay llacuas(30)pas quita panasca filsca ncorcan chayynalla(31)tacsi carcan chaytapas chay caxalliuya tam:(32)lliuya isca a chorincunapas colloprinracsi (33) quiquinpas a huanuypac caspas chayynam (34) chayamuptillaf56 carcan ispa rimarcan porq.(ue) (35) chayamuspa pachaca ancha allinmi mana am (36) ymapas oncoypas cancacho ispas irca(n)(f. 84v) (1) chay pachamamatacsi cay macaUlsacta cay llacta(2)pi atallircancu pura iscapi quilla iscapi 2S7 (3) rucoy checacuna ayllompi ayllompi secuispa (4) huc rutallaca tucoynin cari huarmi hoolla paca(5)ricoc carca n a pacariptinmi canan coynhuan (6) ymanhuanpas sapa cunamanta cococ car2S8 (7) carcan yanapahuay cay Ilacracta cammi (8) huacaychanqui yma ayca cammi alliyachihuanqui ispa

227

chaymamam canan limea iscanchic tlac(l1)tapica anchapuni

248 249
251

secuis9s tlarcan yam(12)laca sutioc chacractas rucoy huc huaran(l3)ca

quimfa. Las lenas h y s se confunden fcilmente. El contexto muestra que aqu se trata de s. "SaYo hola dize el varn a otro (chin[chaysuyoJ)". Ann. 1586. 250 ."# soncopi.
=

254
255

El contexto sugiere que falta aqu el sufijo -paco Segn Trimborn: chayamupti llaycarcan.
=

o chaysina (influencia del sustrato?).

Seal al margen.

256
257

N.M. macavifa. 253 La terminacin lop sigue la abreviacin habitual de captulo.


252

pura quilla iiscapi o pura iisca quillapi.

258

Se repite al principio de la lnea siguiente.

Versin paleogrfica Gerald Taylor

qunti isca callpaporcan chay maca(14)vsa opiancampac chaysi chaypi cac runa(15)cunar anchaponitac rico tucorcan yman(16)huanpas aycanhuanpas chayra embidias(17)pas cay checacuna huaoc don ju(an) (18) cassalliuya ayllon runan captin cayman (19) apamuchon ymapacml runap llantanpi (20) chay chica all huacacta atallin ispa pachamantatacs caypi tiarCan259 (22) checallactam cay macauIsapta yachanchlc (23) capi(tul)o 20 (24) Caymantam, Uodlayhuan(25)cupap. causaynin callar in (26) canan q(ue)pampi puchocascan(27)tauanmi quillcasso n .

228

(28) cay lIodlayhuancupa ftiscanchic, huacas, Pacha(29)camacpac churin carcan cay huaca ricurimus(30)cantas, huc huarmi lanti.chumpi alaysatpa (f. 85r) (1) ayllo Tarircan chacracta, chaysl huc aupac aspispaca ymah. cayca ispas pacha(3)\lanplrac chaysl huc pachacta aspis(4) paca chay quiquin aupac tariscantatac tanrcan (5) chays\. cayca ychapas yma huaca ispas yaiyaicunac(6)ta ricuchimusac ispas apamorca( n) (7) chaysi chay pacha huc huacatac sutioc chay Ilactapi llacsatampo iscapi carcan (9) cay551 canqutllay yanca yma ayca (10) huaca mana rimacrapas rimachic carcan chaYSI (ll) Ilodlayhuancupa fiscanchic huacatata260 rima(l2)richircan ispa pip pim canqUl yrnan261 sutique (l3) ymamunmi 262 hamunqui ispa chaysi, ocaca pacha(14)cuyochic pachacamacpac churinmi cani yayaimi cay checa llactacta 6{l (16) n1spa n1rcan (17) chaysi runacunaca ancha cosicuspa alllm cay (18) Uactapl nacho n nocaycocta 263 huacaychahuaspa fis(19)pas chay quiquin tarimucpa huasimpi can(20)chan captinpas astahuan atunyachispa tucoy checacuna (21) huanfl, chauticunahuanpas tucoynin ancha man(22)chaspa chaypi huasinta canchanta allicharcancu (23) payra seruiipacri, pura, quillapi iscapi ayllo ayllo(24)manta allauca collanamuptin yaicuson ispas (25) camachinacorcan llamantapas cospa cay pura que(26)lla fiscanchictam paycuna am chayana, incu (27) paymi, 264 chayan, incu cay chayai. iscanchicpis aupa (28) pachaca chu<m>p.ruco huaychau ahua iscacunacta (29) churacuspa taquic carcancu ymanam (30) mitanpipas churacuc carean chay chumpruco huay(31)chao ahua n1scacta

259
o

Reemplaza, tal ve:z, tian. j(,ohuaeatatac (?).


26l '"

chayyna, cay iscanchic ahcca huata seruircancu chaysi chay llodlay(33)hua.ncupaca. huc .mlta mana alli seruiptintaccha. (34) pachacamac yayanman chmcanspa. chay(35)si chayynacta ricuspa runacunaca ancha llaqUlspa (36) chay may pacham aupadla rarirca lantichumpi iscanchic (l) char:apas allichaspa huc husnocta pircaspa mascar(2)cancu. chaysi natac mana tanspa pachacamac(3)man tucoy yuyac runacuna llamantapas :oyn(4)tap as vestidonrapas riJ::cancu chaysi yafanta natac muchaspa cotlchl(6) morcan chaysi astauanrac rrenouaspa muchar(7)cancu lIa.ma.camayocnintapas camachipuspa (8) cay llainactas sucyavillca iiiscapi pachacamacpac lIamanmi ispa ynga(10)pas cayra camachlrcantaCSl chaymantas yma(ll)nam ayllo ayllo iscampi chayarcan .cay huacacta vinay huata seruircancu (13) yma ayca honcoycuna alli cayta mafaspa yma ayca llaqui(l5)cuy captmpas auca amrrptmpas pa{16}cha cuyomuptinpas yayanm-pian (17) runacuna ancha mancharcan saractari yn(l8)gap <;aranta saP?lcunamantas (19) hupyancampac chaymantas atac huc (20) p(adr)e x(ptstob) al de castilla <cay rreducionpi caspa> curacari don geronimo (21) canchoguaman caspa ancha chaycunacta chic(22)iipcin mana fa mucharcanchu a(23)tac aupa haton <;arampion hamuptin yma (24) ayca muchacoyrapas curaca (25) iscanchicri paymanta cachan icyna ma(26)na a purum huasipi (27) opyaptin chay pachatacsi cay huacap huasmpas (28) ruparcan paicama dios munaptin chayman(29)tam canan don g(:rom).mo huaoptin chay pacha (30) don ju(an) sacsalliuya rai Curacaman quiquin curacapas huac<;a captin tucoy runa(32)cuna<pas> ymanam naupa pacha causarcan chaye(33)yna causayra <a callarircancu>265 macaui):actapas. chayaspa. chaypi pacarispa (35) Cananm.1 doctor auila paypac predi(36)calfionnimpi buaqutntn runacuna. dlOsman (f. 86r) (1) cutirispa chaicunacta amacharcancul huc (2) runa dlosman checa sonco curirispa caycunacta su(3)paimi ispa .ychapas charyna (4) causanman carca cay simictam cay qUlpampl (5) huyanchlson - huc runam don x(pistob)al choquecassa (6) sutioc yayanri a ruscanchic don' canchoguaman (7) huafuc cay runam huchuilIanmantaca all cau(8)sacuc carean yayanpas chay huacacunacta ancha (9) chicptin ychaca cay mana alli supaipac llullay(lO)cuscan huaonampca Caf67 huchaman hurmar(ll)can<mi>1 ahcca mana alli supai machucunap llullay(l2)cuscan a huaoypacri confesacorcanmi chayraCa dios (13)

229

ua "'ymam.

267

265

causac caTcan (?).

ymamanmi.

266 Al

final de la pgina: cut.

U3c*p. 26l '" chumpi ruco (?) hUl1.ychao ahua (lchumpi mku waychaw awaf).

c* h.

GuaU Taylar

1!,!rsin paleogrdfica

, ,

:;

'1,

'1

:r
.1

( 11 ;y
1

tf
r

!:
ci'
.;. :),

230

:!(

l
;:
:11

'l

I
;i
f'i

:1; q 1
)

!

If

ili
!:
,i;
l'

'In

'11

'1 h

t
11

l'

ji, Ijl
,
'1'

'1:

I!

aponchictaccha yachan maypi cascantapas. cay hua!lc (14) iseanchicpac churinm ari don x(pstob)aJ. iscanchic canan (15) causan caymi huc mita cay supay llucllayhuancupa (16) iscanchicta ricorean avinuan paipac yayan (17) huauscanmantaca a iseanchic mana alli supai (18) machocunap lIollaycuscan caspa cay simire cayy(l9)nam! cayta rimaypacca aupacracmi don x(pstob)al jura(20)mentocta mucharcan caymi ispa, huc, tutas don (21) xf;p.iw.h)aJ., chay lIocllayhuancupap, huasinman rircan. chaypi (22) sipasnin captin, chay huacactaca, a, haquispa269 mana a (23) asllapas chaytaca, yuyaspa, chaysi, a chay huassi(24)pi chayaspa yspacuypac chay hucltoylla racay huasilla(25)man yaicor.can, chaysi anan maypim chrusta2?O (26) churarcan chay hucomantas huc collqueplato(27)ponchaoyntiinantincochiscarunapauintatuta(28)yachicynas auinman chay supai ricurichimMr(29)ca(n) cayta ricuspas ahc' caZ? 1 pachamanpas hormurcan (30) chaysi, padre nuestro aue mariacra resaspa- hay (31) huchuilla aposentoman huarmip tiascanman (32) miticamurean chaysi atac mita, cha(33)upicta purimuptin chayynatac yllarichimurcan (34) a aposentoman chayaptinri atac qiJim,:a mita (35) aupacninri mitatac chaymi tucoyninca (36) yscon mita]'ftfk yllarechircan cay, chica Cl86v) (1) yllarichic supaita ricuspa Andiapuni manhharispa272 (2) chay huarmip Puoscanman chayarcan paitari (3) tuylla atarichispa yscay huarnrari chaypitac po(4)usca cay huamracunapas ancha siuyaptinsi (5) yayanchicmi ynan ispa mancharircancu (6) cay huamracunari chay sipaspas cay supaipac sa(7),:erdotinpa churinsi carcan, chaysi, chay tuta (8) ymanam tutayacman runa yaicuc astauan tu(9)tayachispa chayoynas ahuamampas Iloccic (10) yaicucynas carcan rinrineapas chuy, ichispa (l1) chay huasictapas a tunichic"ynas cay don x(pstob)aJ.(12)ta atipata munarcan chaysi ora,:ion yachas(l3)cancunacta ancha nanacta huacyarspa dios (14) aponchicta mucharcan doctrinactari atac a(15)tac yachaspa callarispa Puchocascancama (16) cayyna mana yUamallahuanpas quis(17)pinanta hunanchaspas a chaopi yalliptin supaica ynatac ompchic capti(n)(I9)&&i, mamanchic santa m<ar>acta huacyarcan (20) ispa. A. mamay ca(n)mmi273 sapai mamay canqui (21) ynataccho cay mana all supaica atipahuanca (22) caro mamaytac yanapallahuay pana"yna (23) ocatacmi cay quiquin ,:u(24)paita siruircani cananca am ricsini supai (25) cascanta manam cayca dios<cho> manatacmi

cay(26)ca ymactapas aIlintaca ruranmancho (27) cam coyallaytacmi cay peligroman(28)ta quispichihuanq(uz) huahuayq(uz) jesusnita villapu(29)llahuaytac canallanca cay huchaymanta (30) quispichihuachuntac cay mana a1li supai(31)pa maquinmanta ispas huacaspa om(32)pispa marnanchicvrgen sapai coyanchic(33) ta huacYarcan cay!.Ita a pochucaspas (34) latinpi salue regina mater misericordia2?4 (35) ispa rresarcan cayea rimaptinsi a chao(36)pita rimaptin chay hacoyrnana all supaica (f. 87r) (1) chayhuasictapas coyorichispa ancha racupi (2) chul.lc, spa, chusic llucsircan chay pachalla(3)tacsi pachaca pacaricyna carean mana as (4) yma manchachicuypas runa"yna - llucsic yai(5)cumucpas careanchu, chayrnantas astahua(n)(6)rac 'diosta mucharcan virgen s(ant)a- mariactapas (7) vay yanapancampac, cayantillantacsi tucoy (8) runacunacta ispa, villarean huauquicuna yayacuna (9) chaycan275 manchascanchic lludlayhuancupa is(lO)caca chusic supaimi casca cunan276 tutarn (11) virgin s(an)ta maria mamanchicpac yanapainin(l2)huan atiparcomuni, :rmatac cananmantaca (13) pillapas chay huasiman yaicunquchiccho yai(l4)cucta chayacta, ricuspaca padremanpas villay(15)manmi Porque alli yachaycor iscayta tucoy (16) soncoyqupitac chasquicuychic ispas tucoy (17) runacunacta villarean chaysi huaquin(18)ca ychapas ya, ispa. huaquinri chay supai(19}ta manchachcaspa hupalla tiareancu chay (20) pachamantaracsi checanpunica, chayaita, (21) sarnarcancul chayrnantas chay tutari a(22)tac don x(pstob)a1 huasimpi puocuptin muscoypi (23) ricuchicorcan cayeam caysaua quillcasson (24) capi(tul)o 21 (25) caymantam mana muscoy (26) yupai captinpas chay ma(27)na alli supaypa mancha(28)chiscanea rimason yma(29)nam don xp(istob)a1 atiparca(n) > chayta(30)huanpas-

231

(f. 87v)
( 1) am ari llucllayhuancupa mana a1li supai (2) cascanta donx(pstob)al atipaseantauanpas oyarir(3)canchic ychaca chay mana a1li supai muscoy(4)pipas atipaitatacsi munarean chaysi cayan(5)tin tutallatac huasinmanta don x(pstob) alta caya(6)chircan huc runahuan manasfaiman rine (7) nircancho a huasinman yaicusparacsi (8) musyacorcan chaysi ancha mancharispa chay (9) huc yunga huarmi chacuas tiacocman chay qui278 (lO) quiquin patiopitac cayllaycorcan

:!6$

El smbolo de la palabra 'cruz" aparece en el original.

26.
l7D

Sustrato dialectal: = raquirpa; haqui- es la variante usada en los sennones de vila.

1;;

214

= crusta. Graffa frecuente en los textos de la poca, influida sin duda por la de ChristO. 271 Se trata de resolver aqul el problema de la sucesin de eh (grilla he) y e con la insercin de un apstrofo_
272

27$ y
276

cF

mirercordi4. i: s ehaican.

Nonnalizacin (=Iengua general) de la forma local: canan. Palabra ttunea; se repite al principio de la lnea siguiente.

mancharispa. m ,cF caymi (m parece haberse substituido a y; una tilde ha sido aadida encima de al.

m Tal vez, yachay cay lya8ay kayl.


27S

Gemid Taylor

Versin paleogrdfica

232

cay chac(ll)uassi yunga huarmi carcan chaysi huahua (12) ymapacmi Iludlayhuancupa pachacuyo(13)chicpa churinra mana manchanquicho (14) cananmi chayta yachaypac cayachimu(15)sonqui ispas rimarcan ipdnsi canan (16) paica chayca mana alli supaim mamay (17) ymapacmi chayta manchayman ispas (18) irqan chaysi maquinp'iri taua rreal (19) collquicta arallircan. chaytas don x(pistob)al pa(20)chaman ormachircan chayta mascapdn(21)si fran(cis)co rrompeteroca bahuallamanta, yao (22) ymaconquim chaypi(m) yayaiquica ancha pias(23)pa hucea amuchon ispa cayamusonqui ispas 279 (24) huacyamurean iptin pachallas suyallahuai(25)rac huauqui am amuni ispa coUquenra (26) ancha vtcaSpa mascarcan chay pacha a (27) tarispas rijpaq captinsi acac ymanam (28) oyanpi quiq"uinta chay collqui iscanchich.uan (29) manchachirean chayeyna ynamurean diay (30) Cruzpa tiascan ocumanra<tac> chayssi tuylla (3.1) mancharispa mana a quispinampa?80 yacha(32)cuptin chay hucumanraca cayamurcan 63) yayanchicmi cayasonqui ispa, chaysi (34) paica allim ispas soncompica ancha piaspa (35) yaicorcan yaicuspas poncollampi chaysi chay pachaca cay asroguama(n)ca (E 88r) (l) opiachichcarcan, carahc,carcan chay huacatta (2) ispa yaya lludlayhuancupa cammi pacha(3)cuyomkpac churin canqui camtacmi runactapas (4) camarcanqui lispas chaypi ancha manchas(5)pa cararean chaysi chay supaica muna281 (6) rimacoytaea husachispa hu. hu. icacharcan (7) chaymanrari cocacta caraptinri acoc.ynas (8) chac, chac, ichirean caycunacta hunaytac (9) ruraptinsi don x(pistob)alca chay huasin hucomanta (10) tucoy yscay pachapi muyoc pintascaynacta (11) ricorcan ymanam rromano pintarca yseai (12) patarapi rinman chayhinacta282 chay pin(13)tasca liscanchicsi hucpi huc huchuylla supai (14) ancha yana auinpas collquiyna chaymanta (15) maquinpiri huc caspi garauatO Glyucta atallir(16)can chaisauas llamap human carcan, chay(17)sauas arac chay huchut11a supai carcan chaysa( 18)uari atac llamap human chayeynas tu(19)cuy huasinta yscay patarapi muyorcanl cay(20)cunacra ricuspas don x(pistob)alca anch mancharirca(n) (21) rimanallanta camarispal chayssi a CafB3 su(22)pai micoyra puchocaptinsi aracninacta (23) raurarichircan chay astuguaman chaymanta284 (24) yma ayea caraseantapas rupachipocl cay(25)ta puchocaptinsi a casilla ymapas captin (26) don x(pistob)alca rimayta callarircan nispal yao lluc(27)llayhuancupacamtam' id runcamac pacha(28)cuyochic

ispa isonqui ocaca inim pai(29)tacmi yma ayca rurac ispam ari mcoy (30) runacunapas manchasonqui ymapacmi (31) canan cayachirnuarcanqui ocaca inim (32) jesu xp(ist)o diospac churin cayraccha checa n (33) dios paipac simintataccha viaypas yupay(34)chasac ispam ine eayri pamanicho cam (35) canan villahuay chayca manam dioscho (36) ocam yma ayea J:urac cani ispa chay pacha (E 88v) (1) camta manchancaypac ispa iptinsi chay (2) supaca hopayarcan 285 mana a ymactapas (3) rimarcancho chay pachas don x(pirtob)alca ricoy ma(4)nacho supai canqui ocap yiscay jesu (x)p(ist)o (5) apuyracho camea atipanquiman ricoyeay(6) huasiquipas supaipacynrupayascanmi ari (7) tianquj286 camtacho oca iiquiman ispas an(8)cha caparispa ayircan chay pachas huc llau(9)llaya (nijcum)287 chayra vischomurcan aytas ma(lO)na don x(Pistob)al yacharcancho ycha chay supai ycha(ll)pas diospac partenmanra vischomurca por(12)qui chay Uaullaya iscanchidlahuan har(l3)cacuspas chay huasimanra huc ysquina (14) Condep288 huasncama huactama-nta ic(15)manta chayllahuan arcacuspa mitica(16)murcan chay pachas riccharircan chayma(n)(17)ra pachas cananl.lcama. huaquinin huaca(18)cunactapas atipaspa yna moscoyllapipas (19) ancha ahcca mitatacsi pariacacactapasl chaopi(20)amucactapas atiparean .runacunacrari (21) tucuytapas villapayaspa caycunaea supai(22)mi ispa lray chicactam cay mana alli su(23)paipac cas<ca(nta yachanchic don x(pistob)alpac adpascantahua(n)pas (24) chaymantari al chayaspa, aupa pachaca (25) chayac, runacunaracsi taquic carcan. a (26) hurapachacama chaysi la chisi icmanca (27) yayanchic cananca am machan raquichon ispas chay sa<;erdoten paipac rantin! ynal is(29)ca taquicra taquic carcan yayanchicmi an(30)cusasonqui .. isparac huc huchoylla quirullapF89. (31) apamuc huctas eanan ocupi huc, manca(32)mantac churac paimi opian ispa cay opia(33)chicoyram yuyacninmanra caJjarispa man(34)yancama opiachicoc carcan (Adicin al margen: cay, ancusayta puchocaspas I chay supaipac vpyascan290 / madta ahuaman chay I ancusaseanman apa/muc carcan chay maticlta muchaneampac) ynaspam cayan(35)tinri araq chay puchuscancunacca micoylcu(E 89r)(1)nacta sucyavillea iscaman apachic (2) aupa pachaca chay chayac, runacunas quiquin (3) apai arcah cay quipampim (4) canan pachallampitac sucyavillcacrapas (5) llucllayhuancupacra caracuyra puchocaspa (6) carac carcan

233

279
2l!O

Seal al margen.

La ltima letra apenas legible se asemeja as. Sin embargo, segn d contexto, deberla interpretarse cornac.
28'.

m
286

hopatlarcan (lupaUarqan/), forma habitual en este manuscrito.

ti dI).
Los parntesis. aparecen en el original.

Aparentemente muna. El contexto demuestra que se trata de mana.

287
288

282

ynacta.

e reemplaza otra letra, quizs d.


pay?)
284

289 [
29()

P (?).
h: s httpyascan (1).

Unas letras casi ilegibles aadidas al margen corresponden quiz a -taso

ti

Gerald TayloT

Versin paleogrdfica

- cay sucyavillca caracoytaca (7) ymaraicum cararcan chayraca cay quipampm (8) quillcason pachacamaCpac291 casCanrahuanpas (9) capi{tu!}o 22 (10) yngaCunap Pachacamacra ancha yupaychascan(1l)taCa manam allichu yachanchic ychaca huaqui(12)nillanram yachanchic hanac ticsipi muchanan(13)tas yntiera titicacamanra -mucharcan caymi yngac(l4)ta camahuarca ispa hura. ticsimantam canan (15) pachacamac iscacta caymi yngacta" camahuarea (16) ispatac mucharcancu cay yscaynin huacacuna (17) iscallanchictas astahuanca tucoy yma aycactapas (18) yallispa mucharcan collquinhuan corinhuanpas (19) astauanrac yallichispa allichaspa yanancunacrari (20) ahcca pachac runacta chutaspa llaramari rucoy (21) ynantin Ilactacunapi churapuspa cay pachacamac (22) iscanchicpac llamancunami ari sucyavillca (23) iscanchi.cpipas cay checa runamanta sayarcan (24) caytam hunanchanchic yngaca, cay iscan(25)chic tltlcaca huracocha icpiri pachacamac is(26)cancunallaehpich, pacha puchocan mana ah chay(27)mamaca huc llactapas canchu manataccha yma(28)lIapas cancho ispach. ari hunancharca(n) cay(29)ra yuyasparaccha yscaynin iscanchic hua(30)cacta astauanrac huaquinin huacacunaman(31)tapas yallispa, mucharcancu hura pachacamac(32)pa cayllanpiri pORcbao digo ynticrapas sayachispa (33) chay sayachiscanmi ari canancamapas ponchao( 89v)(1)cancha sutioc- chaymantas canan tauantin(2)suyo runacunacra capac hucha iscactapas (3) huarmicra carieta huatanpi corean cay Ca( 4)pac hucha iscanchictas a pachacamacman (5) chayaptinsi 292 yna causacllacta pachaman cay(6) mi, coyqi <yaya>293 ispa Pampac carcan ynatac coric(7)tapas collquictapas llamacunactari purapi (8) quillapi294 mana ancochaspa opiachircan mi(9)cochirean chayrnantam a may pacham (10) cay checap llactancunacta295 mana ram(1 ,l)yarcanchu chay pachas yngap simincama(12)rac yuncaCUJ,1a ashuanhuan tictinhuan (13) cod collqui iscactari huatanp cuspa suc(14)yavillca isca hofcemman cachamurcan (15) chaysi sucyavillcacta yaya pachacamacmi (16) cachamuan cammi pachacta tamyachinqui (17) mana cay cochamanra yaco riptintacmi (18)runacunapas yacomanta muchuyco tam(19)yaicuytac caypacmi amuycu fiispas ofre(20)cieoc carean yuncacunapas chaymanras coll(21)qui cod apascantaricnay sucyavillca cocha (22) cayllapi huaranunapipas pampac carcan (23) chaypac yatlancu<na>pas

i,

234

ya<;apa ayllomantas2 96 (24) carcan llama michicninri (25) cay ya<;apa scanchicsi huc runa paicocasa sutioc (26) quipampi a viracochacuna captinpas coricta (27) collquicta pampacta ricorcan ynaracsi ynga(28)cunari tucoy ynantin huacacunaman all (29) ricsiscahuacamancacorintacollquimaqui(30)pollamama , tucoy ynantin huacacta cochic (31) carcan ChOp,297 auqui collqui auqui (choqu ispaca (32) corictam inehit?98 chayrnantam choc vrpo299 colle (33) horp-;'-choc tipsi collc tippssi iscacunactas (34) cochc carcan quipollamanra cay <h>atunin hua(35)cacunaca manaracs huquillanpas pasuccho (36) cayra hunanchasparacsi llocllaihuancupa 90r) (1) i"scanchicmanl chayaspapasl cayamin sucya(2)villcacta carachic carcan yayanpa man(3)chascan captn cay chicacram yachanchic cay (4) pachacamacmanta pachacoyochpOO iscanra(5)r 235 pa piaptins yna coyon, a ispari (6) hucman hoyanta ticrachiptinsi toyomun (7) manatacsi paica huyanta asUapas coyochincho (8) rucoyel ... lpo-a<cuerpon>ra ticrachptinca ynallas pacha (9) puchocanman ispam runacuna ircancu

(10) capi{tu!}o 23 (11) caypim quillcasson yngap (12) tucoy ynantin huacacunac(l3)ta cayachiscanta caypitac(14)mi macauisa iscanchicpa_{l5) __ atiscantapas301 rimasson (16) yaga, tupay ynga yupanqui isca apo caspas (17) a tucoy ynantin llactacunacra conquisraspas (l8) ahca huata samarcan ancha cusicuspa chaysi huc (19) Uacracunamanta auca ararircan alancumarca (20) calancomarca choquemarca iscas cay cay (21) runa<cunas> mana yngap runan cayra munarcancho (22) chaysi chaycunahuan ahcca huaranga runancunacta (23) quiuicuspa aucanacorcan doze ao chica(24)cama, chaysi tucoy cachascancunacrapas collo(25)chimuptin ancha lIaquispa yrnanam casson (26) ispas yngaca ancha puticorcan chaysi huc (27) ponchaoca yuyacorcan 90v) ymaraycoh. cay (28) huacacunacra siruine corihuan collquihua(n)302 (1) Pachayhuan micunayhuan yma aycaylluanpas. ma (2) cayachisac tucoyta cay aucacunata yanapa(3)huancampac ispas rucoy ynantin llactacu(4)namanta cori collqui chasquiccuna amuchon ispas (5) cayachircan chaysi ari ispa rircancu (6) pachacamacpas rrcantac huc huantuhuan (7) ynarac tucoy llactacunapas huantuhuan(8)cruna, ynantin tauantinsuyo iscaman(9}ta,

292 293
294

3110
;01

296

ayllomantam (?).

La terminacin -si puece haber sido afiadida ulteriormente:

m choc y colle son apcopes de choquf y collqui (SUStrato atu?) . 29' El texto original era, tal vez: (choqui ispaca corictam in). Se corrigi la terminacin, afiadiendo c, transformando el parntesis final en h y agregndole ic para indicar la primera persona inclusiva.

Aadido despus y poco legible.


= pura

=pachacoyochic.
se
11

quillapi,

(?).

295'1'

lIaT/tancunacta (variante local) (?).

302

Al final de la pgina: auca.

1.,

1:

Gerald Taylr

Versin paleogrfica

236

chaysi a aucaypatapi tucoy Ilactacuna (10) chayaptinsi pariacacaca, manarac chayarca(n)(ll)cho manachos risac risacchos icynas aynicachar(l2)can chay pachas pariacacaca macauisa churin(l3)ca cacharcan ri cm oyarimuy ispa chaysi (14) chayaspa manyallamanta tiaycorcan chicsi( 15)rampa sutioc andasuan, chay pachas ynga(16)ca rimarircan ispa yayacuna huaca (17) villcacuna am ari yachanqui ymanam (18) oca camcunaca tucoy suncoyhuan (19) corihuan collquihuan seruiqui chayta ynas(20)pa camcunaca yna oca seruiptica ma(21)nacho yanapallahuanquimantac checa ahc(22)ca, huaranca runayta perdipti chayraicum (23) cayachimuyquic;hic ispa rimap(24)tinsi manatac hucllapas ayircanchu ya(25)llinrac hupayaspa. 303 tiarcancu,304. chay pachas a(26)tac yngaca yao rimarichic.rnatacchum (27) campac camascayqui rurascayqui runacuna (28) aucanacospa collonca mana yanapahuaita (29) munaptiquica canalJanmi rucoyniquichicta (30) rupachichiscayqui chayca ymaraicum oca(31)ca corihuan collquiuan huantancunapP05 mi(32)coycunahuanpas opiayhuanpas lIamayhuan(33)pas yma aycayhuanpas seruiqui allichayque (34) chayca manacho cay checa llaquicoscayta (35) huyarispa yanapahuanquiman manam (36) iptiquica canallantacmi rupanqui (f. 91 r)306 (l) ispas ircan chay pachas Pachacamacca ri(2)marimurcan ynga yntiya ocaca rucoy cam(3)tauanpas ynandn pachacca cuyochic caspatacmi (4) mana rimarinicho manam ari chay aucallata(5)chu ocaca collochiman tucoy camtahuampas (6) ynantin pachactahuanpas puchocaymanmi (7) chayraicutacmi opalla tiacuni ispas rimarca{n) (8) chaymamas canan huaquinin huacacunaca (9) opalla tiaptin macauisa iscanchicca rimarir(lO)can, ynga yntiya oca chayman risac ychaca (11) campas cayllapi alli carpacuspa hunanchacuspa (12) tiay ocam chaytaca tur07 checallapi atipamus(13)cayqui ispas ircan chaysi macauisa308 ri(14)mariptinca seminmancapas llac91 llac91 pu(15)corimurcan Cosni llocsicoyna chay pachalla(16)tacsi cori amaranca antaricorcan,09 curitac (17) pincullonpas carcan humanpiri chumprucoc(18)ta pillorispa pusucanri curicac cusmanri (19) yana chay pachas macauisa rinampac huc qui(20)quin yngap rinan chicsirampa sutioc ram(21)pacta corcan chaysi callauaya runa isca (22) ancha sinchicama yngap acllascan carcancay ru(23)nas ahcca ponchao antapas pisi ponchaollapis (24) chayachic carcan caycunas

macauisacta aparir(25)can huanturircan chay aucaman chaysi huc or(26)collapi chayachiptinsi chay macavisa pariacacap churin(27)ca allimantarac<s> tamyaita callarircan ynaspas (28) chay lIacrayoc runacunaca ymah. cayca ispa ca(29)maricol.lrcanrac ynaptintacsi ylJapaspa asta(30)uan ramyactapas3 lO yapaspa311 rucoy lIaccancunac(31)ra huaycu huaycucta ruraspa lIoclla apa,rcan (32) atunnin curaca cactari sirtchicunactauanpas yllapaspas collochircan atun runacul.ltanallas(-3-#-huaquillan quispircan munaspaca tucoytapas (35) collochinmansi carcan ynallas huaquinin (36) runacunactaca rucoyninta arispa cuzcoman (f. 91v) (l) carimurcan chay pachamantaracsi pariacacac(2)ta astauan yngapas yupaicharcan yanancu(3)nactapas pihccachuncacta cuspa ynaspas yaya (4) macauisa ymactam COSayqui ymallactapas (5) munascayquicra maahuay manam micha(6)cusaccho iptinsi rnanam ocaca ymac7)rapas munanicho ychaca. rianqui(8)tacmi ymanam ocaycup churijcuna yauyo""(9) iscamanta rurancu haytaca iptinsi (10) allitacmi yaya ispas ancha mancha(11)rispa pactah cayca ocactapas collochihua(n)(12)man ispas yma aycantapas ofrecicoyta mu(13)narcan chaysi mi Coy yaya spa carachptn(14)ca manam ocaca cayynacca mico echo can (15)' mullocta apamuy ispas maarcan chay(H}SJ"312 cap. cap. ichispa rui(17)lla...micorcan chaysi mana ymactapas mu(18)naptimac yaca ustancunactaca cama(l9)chiporcan chaytapas mana hoiptimac y(20)naspas atac macauisa pariacaca yayanca (21) villaypac c<o>timurcan, chaymamas canan (22) yngacunapas ancha quipapipas xauxapi huac(23)91pas tiarcan y taquircan ancha yupaichaspa (24) chaymantam canan cay cuzcopi aucaypata (25) iscapi tanranacorcan inchic chaypis cay (26) huacacuna rucoy ynantin aca ircanchc '" (27) chayoyna tiaspa rucoyninmanca sumacnin(28)si siuacaa villcacoto isca tiarcan manas (29) cayhuanca sumacninpica ynantin huaca(30)cunapas pactarcancho cay chicactam caycu(31)napta yachanchic (32) capi(tu!)o -Z4 (34) causascancunacta quillca(f. 92r)(l)sonl macual yuncal iscacta (2) taquiscancunactapas chay(3)mancari (5) a,m ari huaquinin capitulopi pariacacap chu(6)rincunacra rimaspa asllacra yurimuscanra(7)pas rimarcanchic yehaca cayyurimuscan pacari(8)muscan . simiri cayoynam huaquinmi canan rimancu (9) hanac paracaca iscanchic quitipis huc sacha quihua (10Y sutioc canancamapas quinhua sutioctac chaypis

237

306
309

"" = hupa!la:spa (?); v. nota 285.


304 y.
30$ '"

huatancunapi (?).

Sea! y texto agregados a! margen derecho: DE 14 mano y pluma de thornos. 307 Raz y apcope de tuylJa.
= antart:orcan (?)

l10

'1081it#r.

'" s'" P ("2. yapaptin) ,


tamyaitapos.

Gerald Taylor

Versin paleogrdjica

238

. h ' (12) mi . runacuna313 <;:achap (11) ruruyninmanta runacuna pacanmurcan uaqum incu hanac pachamantas yahuar hor(l3)mamurca chaysi vichicancha sutioc pachapi chay qui(l4)hua ,iscanchic quitipitacsf chayarcan chaypis canan (15) llactachacorcan, allaucamanta coasancha sutioc, sat(l6)pascamanta, yurinaya, chupayacu, (17) ya<;:a<pa>mantam, paco masa, muxicamantam chaucachim(18)pita, cac3sicamantam canan Hj:hkcancha (19) iscanchicca yaCacuna cay caycunaca quiquin Ilactayoc (20) yuncacunas huaquinin cacasica moralespas chaymanta (21) canchapaicup yayancunas, yauyo carcan314 caycunap paca(22)rmuscansi maurura sutioc ayauire icpi caycunaca (23) 'quita puricucsi huarcanchap paninhuan ca<;:araspas cacay (24) hucopitac camachinacusac ispas paicunaca cay llacta(25)pi tiaycorcancu chaysi a pariacacaman muchaypac ris(26)pas tucoy checacunapas quita yauyo ispa (27) chicniptin quipaltarac ancha carollapi rc carcan (2-sr chaysi anchapuni lIaquicuspa caycunaca yna chicnip(29}tin ahca huata quipallacama ric carcancu chaysi (30) huc mitaca pariacacacta villarcan ispa yaya cayca (31) caycunapas checacunapas ancha m checnihuan campa (32) camascayquitacmi pana yauyo runapas caycu ispas, (E 92v) (1-) ancha-lruacaspa villarcan chay pachas pariacaca, chu(2)ri ama llaquicho cay curri31 ; chuncullayta apacoy cay(3}ta atallispa llac<;:atampopi pococaya iscapi ta(4)quinqui chay pacham yma runam cayca chica pa(5)riacacap cuyascan ispam anchapuni mancha(6)rinca chaymantaca mana am anchacho chicnison(7)qui, ispas camachimurcan chaymantas cay ya(8)uyo iscanchiccunaca tucoy checacunamantapas (9) quipampirac chayamuspaschaychuqui chuncullan(1 O)ta apaspas ancha cusicuspa runacunapas man(ll)charptn chayamurcan cayantin ponchaopis pam(12)papi tucoy ynantin mnacunapas mancharip316 chay (13) curri chuncullacta atallispa taquircan. huaquin(l4)mi canan incu tutas aupa pacha Pariacaman317 (15) llamahuan ymahuanpas villac Carcancu chaysi ay(16)llQ ayllompi mitanacospa ric carcancu chay pachas (17) chay quita yauyo paipas (18) ispa ancha chicispatac ircan pay apaspas (19) canan a ynti sicamuptin pariacacaman chayarcan (20) chays anchatac llaquicuptin pariacacaca ymapacmi (21) chica llaquicunqui yao antacapsi ispa<s> ircanaupa (22) sutinca Pacuyris carcan chay pachas cay cori chuncollac(23)ta apacoy cayea ricuspam runacuna mana a chicni(24)renquicho ispas comurcan - cay cor

chuncullac(25}tas. canan huc mita atac pariacacaman muchaypac (26) rispa chayca apaspa rircan chaysi huc mayo pariayri (27) sutioc mayocta chimpaspas chaypi hurmachircan chay(28)si panatac yma-ynapas tucoy hanacman huraman (29) mascarcan manatac ricuriptinsi ynallatac paria(30)cacaman rircan chaysi cayantin chayaptinca quiquin (31) pariacacap cayllampi chay corri chunculla iscanchicca (32) sayacorcan chaysi atac huacasp maaptin mana (33) a hoircanchu is{la manam aucamantacho atispa (34) apamurcanqui chayeyna sumachispa .paycachal.l<n>ayqui(35)pac caymanri camacnita ruracnita ricuchimusac (36) ispa apamuncayquipac ispam anchapuni anyarca (E 93r) (1) chaysi yaya ynataccho pincaycosac cotichillahuaytac cay(2)ri ymallactapas' chaypac rantinta collahuay ispa ip(3)tinsi ancha huacaptin - churi cutij ocap panay(4)pac chaupiamcap mitampm coscayqui chay pacha(5)pac suyai spas murcan chaysi ynallataq curi(6)morcan chays atac iscan-yna chaupiamcap mi(7}tampi yauricallinca sutioc canchanpi pircasaua (8) huc gato montes ancha sumac pintascacama ricurir(9)can chaysi chayca ricuspa caymi pariacacap isGan (lO)-mspas cusicuspa chayca atallircancu taquichispa(ll)tac caycam canan tumnapi caGher(mm)do canchouillca (12) huacaycharcan ychaca as tucoy ysmurcan (13) am ari runacunap pacarimuscanta rimarcanchic (14) ychaca caycuna iscanchiccunaca tutayquirep churin(15)si huaquininmi canan <;:achap ruruyninmanta llocsic318 (16) cay tutayquiri iscanchictacsi vichicancha iscan(17)chicpi yurimurcan chaymantam paycac cay llacta(18)cunactapas atimurcan churijcuna caypi tianca (19) ispa chaysi ymanam huaquinin capitulopipas (20) rimarcanchic yunca<;:apas carcan ispa chayeynas (21) hay yuncacunactaca a carcuspa ayllo ayllompi (22) cunacoyca callarircancu chacrantapas huasintapas (23) llactantapas ayllonpi sutintapas paycunap ayllom(24)pi sutinsi allauca satpasca possaquinemuxica caca(25)sica sukpahca ya<;:apapas carcan ya<;:apa ispaca plate(26)roctam ya<;:apa inchic plateros carcan chaypac su(27)tincatacsi paicunapas apan ynatac huaquinin (28) ayllocunapas chaymancas canan !lacta iscan(29)chicta conacuspari allaucamanta collanaspa (30) chasquircan cay allaucas macacal1acta chtacarac(31)ra chasquirqan. chaymancam satpasca quimquillacta chasquircan cay quimquillas (33) cutaca huaca isca tucoymantapas astauan yupalsi (34) carca(n) chaymantas canan chasquircan sulcpahca ya<;a(35)pa iscanchic ricrahuancaiscahuacactachayman(36)tammuxicacunachasquircanquiratayacta - (f. 93v) (1) caca<;:icacunam llucmasuni huacacta chasquircan (2) huanricuna chauticunam canan paicunaca quiquin (3) Ilactayoc aupamanta am ati ymanam tutay(4)quiricta mucharcan chaycapas huaquinin capitulo(5)pipas rimarcanchicmi ari,

239

31.

m Eje.plo del estilo oral (?). La estructura sintcticamente ms normal nabrla sido: huaquin

runacunaTfl ' N.M; huarca1Jcha Jlilt;hiccancha eran yungas - / morales yauyo. m = curio 316 = malJ(:hariptin. 317 = Pariacacaman.

3t8

Sefial al margen.

Geral Taylor Versin paleogrfica

240

(6) cayyna a tutayquiri aticoyta (7) pochucaptinsi churincunari cayman hamuspas (8) pacariscan taquicta ymanam vichicancha(9)pi. am<;apa. iscanchicri taquircan chaytal masomal ispa taq uircan( 1O)cu runas car(ll)can cay quiquintaca yngas quipampi aparcan chay(12)pac teniententas atac hucta rurarcancu chay(13)tam s(e)or doctor a aparcan cay amc<;apa319 iscan(14)chicmsi runa caspa quisayrinri iscacta rinrim(15)pi cht1t:te e:tIean chaymanra maquinpiri (16) canahyauricta320 caycunas aupa pachaca corisapa (17) carcan cay corictaca yngat'acsi aparcan chay(18)mantas cay quillcascaxo 321 iscanchicsi tau(19)nan carca chaymanta chay sutioc (20) caracolsi paihuan amuctac caytas paimi (21) pacarinchic cymi aupac cay llactaman hamuc (22) chapac ispas. quiquinta oyanta cochuspa ta(23)quichircan chaymantas aucapi apimuspari hu(24)yantatac cochuspa caymi sinchi cascay ispa (25) taquichirean cay aucapi a apiptinsi qui(26)quin chay runa huauqui affi ari nuano(27)chihuanqw ancha camasca runatacmi (28) carcani huayotatac rurahuanqui o(29)cactari a pampaman Ilocqipac capti alli (30) carahuanqui opiachihuanqui ispas ic (31) carcan cayta oyarispatacsi cay hHa huaqui(32)nin hoayocunacta carac opiachic carcan "(33) canan ponchaomi -pampapi taquin,!-ui ocahua(n) (34) ispa chaymantam cay huayocta aparispa(35)tac yscay ponchao huantunacoc carean (36) cayantin ponchaomi <;arahuanpas papa(f. 94r)(l)huanpas yma ayca coscanhuanpas huarcunacuc (2) carcan cay huarcunacoytas caycunacta apa(3)cuspa omapacha isca yurimustanman cutin(4)ca spa hunancharcancu chaysi rimacospapas (5) huc rimaytatac simintaca hucman quincochis(6)pa rimac carean chaypac fiestanpi caytaqui(7)cuytam pih.ca ponchaopi puchocarcan allauca(8)cunari ynatac hucpi cay chutacaras omapacha311 (9) iscatac cay quiquintacsi vichicanchamanta (lO) huaquinincunahuan hamurcancu chaysi (I I) runa caspatac rumiman chirayarca chay ru(12)na caspa huaracacuscansj323 chay huaracampas (13) chaymanta chay piscoyna ricchaccunas paipac (14) visan chaymanta chayhuanapayas canan chay(15}taj>ucoptin Ilamacunacta (llactacuna)324 raquimuc (16) cayhuantacsi pacarimureanpas chay llamarai(17)curacsi huaquinin huanapayacunacrapas (18) huacaycharcancu cay caytamallaucamanta (19) chutacarap fiestanta rurac carcancu checa(20)cunapas conchapas mayquin runapas chay (21) caracoltaca atallintacmi Ilamayo"ccuna

(22) chaymantam canan cay quiquin iscanchiccu(23)nacta yscay huata taquircan huatampi huc (24) mitalla chaymi yscay huata captinpas yscay (25) mitallatac taquircan. chaymantam canan (26) yscay huattac mac.hua325 sutioc taqw<c>ta ta(27)quircan cay aupa iscanchicca yunca (28) sutiocmi cay machua iscanchicpac mitam(29)pim canan yscay huatatac taquircan huc (30) chupa isca ychucta pin:aspas326 ancha quero(31)cunacta chacnaspa chayman pilluic carca(n) (32) yscayta caymi suninman canchs ricra chic(33}tayoc diaymantam arunninmanmi yscay (34) b" bras:o all macallanchicyna humampim (35) cana n caqira sutioc hocsatac caypa sapinmi (36) puca pucalla caytas churac carcan caymi (E 94v) (1) a<C>han ispa chaymantas a tucoyta aIlichas(2)pa hucta yomca ispa carip hunanchay(3)ninta churarcan huctari huasca sutiocta (4) huarmip onanchayninta churarcan a (5) churaspam cana n rucoy runacuna all pachan(6)ta tamta iscantapas churacuspa sitayta (7) a callarircancu cay s<ta>namm327 vihco. suti(8)oc, cayta sitaipac al ... lupacnin ponchaopitac(9)mi tucoyynantin caullamacunaman riccar(l O)cancullamantapas yrnanam pariacaca(1 I)man campanillayocta chaymanta sars:illo(12)yucta aparcan chayeyna chaysi rucoynin (13) runacuna chaucallamanpas curr isca tambo( 14)sica orcomanpas ric carcancu <;apampi caulla(15)mancunamanpas chay pacha cay caullama(16)cunaman rispas chay caracol iscanchic(17)ta huacachispa pucupayaspa ric carcancu chay(18)pammi328 <;apampi runacunapas huaquinin (19) taricnincunaca cay caracol iscanchicta (20) atallircancu chaymantam canan cay (21) chuta329 iscanchicta a yscayninta sayachis(22)pa sitayta callarircan cayta sitaptinsi huar(23)micunaca ayllo ayllo yaicuspa sitaptin ma(24)na huancarayod 30 huarmicunapas taquipuc (25) carcan cay simicta rimaspa huaccha churi(26)quicta chasquipuy ispa huasca iscanchictari (27) , huaccha churiquicta chasqupuytac ispatac (28) chaysi cay sitaccunachay chutap chucchanpi (29) chayachiptinca cayri rnaycancha rucoy huc ayllo(30)cunamanta hanacnin manyanpi chayachirca(n)(31) chaysi huc huacamaypac33l ricranta o ymallanta(32)pas apaspa yaCacta coc carcan cay yacam (33) checamanta quipampas m(art)yn misayauri carcan (34) allaucamantam ju(an) chumpiyauri huafluc cay (35) yaca iscanchicsi a huc ayllo iscan(36)chic pochocaptin chay chutaman llocarcan (ff 95r) chay puypu isca huacarnayap ricranta

241

325
,2')

q)

COrresponde al macua del t{tulo; hu = /w/, cf. machachuay /machaqway/, etc.

m " iamocfapa (?).

'26:

pintaspas (?).

'''''ian,achy,!",rictaq).
'Z =

m C6rrecci6n de mettesis: sinatam.


3t8 "

iJ!Ii,llqsc,,! =,:p.en .."

m N.M. 1t!i1SQm4! chutacara.

chaypacmi. N.M. chuta.

,,, Seal en el texto (despus de huaraca) yal margen.


:1M Palabra encerrada en

un crculo para destacarla. N.M. destacada de la misma manera: significa ydolo.

"'" Influencia aru (?): = huanctlrniyoc. 331: huacamayap, v. 109.

GeraJ Taylar

Vrsin paleogrfica

apas(2)pa chaysi maypihc. chayachircan chay(3)ta sorcuspa chaypi chay puypu iscahuan (4) hunanchamurcan chaysi atac hoc ayllo yai(5)cuspapas ynatac hocri ynatac -TI chaymanras (6) atac huasca iscanta huarmipac sitar(7)ca churita yma ayca micunallaytapas coanca (8) ispa chaymanta yomca fiiscanchictari (9) cad churita chauaracta332 yma ayca causaycu(10)nacta coanca ispa a may pacham yscay(ll)nin chutacunacta sitayta puchocarcan chay (12) pachas chay aui iscapi' chucchapi chayachic(13)cuna yacaman Ilamanta cayhuan cay (14) homapacha scacta villapuay ispa coc (15) carcan, chaysi cay huchuylla llamactaca (16) chay llamayoc manatac anchantaca333 apacoc(17kho yacamus.ca scallanchictacsi ayca (I8) llama captinpas apacoc micococ -

(26) capi(tul)o 25 (27) caypim quillcasson yma"ynam (28) colli runacunacta yaruti(29)ni iscamanta hora yunga(30)man huayra aparcan (31) chayra(E 96r)

242

(19) chaymantam canan atac cayantin pon(20)chao ancha tutamanra qumqullaman tucoy (21) runacuna ric carcancu chay quimquilla is(22)canchic huacas ancha llamayoc yma ay(23)cayoc chayra coyaicuanca ispas tucoy (24) runacuna allaucapas rc carcan chaypi (25) llamayra maamusac ispa chayman (26) rijpacsi asila tictinta ashuanta cocanta (27) apac carcan chay huanapaya iscanchic(28)tari huacachipayaspa chaymantas aupac(29)nin ponchaopitacsi vichucmaricuna334 cay(30)mi tucoy satpasca sukpahca ya;apacuna (31) chay ququin quimquillapitac taquic car(32)can lIamantapas nacaspa poconim s(33)pa chaymantam atac huraycumor(34)can maypim quirataya tiarcan chay anac(35)nin pampaman cay pampam huaraca(36)ya sutioc, caypim atac ymanam lIac(E 95v)(l)satampopi yomca huascacta sayachircan (2) chuta iscacta chay-ynallatac sayachir(3)can Ilamapac cay llamapacm horcopac (4) chnapac ynatac sitarcancu cay sitayra (5) puchucaspam canan ymanam Uacsatam(6)pup carcan ynallatac llamanta yacama(n)335 (7) coc carcan cayhuan muchapuay allitac (8) casac ispa chaymantam canan cayma(n) (9) cutimuspa ymanam quimqullaman(lO)pas hoo hoolla rc carca n llaman(l I)tapas campanayocta aysaspa ynallatac (12) cutimorcancu cayram carcocaya in(l3)cu ymanam allimanta coyoi coyoilla (14) rihuan 336 yna caycuna puricoyras huaro(15)cactam tumani ispa ircancucay hua(16)rocaiscanchicta tumaspaschay hua(17)napaya scanchctapas pocopayaspa (18) rico carcancu cay chcallacram yachanchc (19) cay mac-hua iscacta yachanchic chayman(20)tam canan cay lIaoyatampopi yuna iscan(21)chicta huaquinin mutacaya runas carcan (22) nincu huaquinmi canan collis carcan (23) incu ynam ychaca cay colli iscanchicca (24) yarutinepis tiarcan caypac cascantam can 337 (25) cay quipampi quillcasson

( 1) caycolli iscanchicllactayocsiyarutini s(2)capi tiarcancuchaysi huc ponchaoca Pariacaca (3) chay yarutini iscanchic llactampi collicuna vp( 4)yaptin chaysi manyallamanra tiaycuspa ancha huacchalla.yna tiar(6)can chaysi. manatac pillapas vpiachita munar(7)canchu chaysi hl,lc runalla ancusaycorcan cay (8) ancusacnintas yapaicuay huauqui nispa ircan (9) chaysi yaparcantac chaymamas cocallayquicta (10) acuchihuay ispa atac maarcan chaysi cor(ll)cantac chay pachas huauqui cay sachactam a(12)piconq.u.L oca may pacham cayman amusac (13) chayca cay runacunacrari ama villaycho yna (14) cusicochon ispas riporcan chaysi pih.ca pone 15)chaomamaca ancha huayta atarimurcan (I6) cay huayratacsi cay colli runacunactaca c;apam(17)pi ysq.y quim;a mita tumaycochispa huayta (l8) ancha caro icpi aparimurcan chaysi huaqui(19)ninca yna aparptntac muspaspa huaorcan (20) huaquintas canan causadlacta caruayllo ic (21) orcopi chayachircan cay orcom canancarnapas (22) colli iscam orco runacunaca collorcansi mana(23}tacsi hucllapas canchu chaymantas cay huc ru(24)na yarurinipi pariacacacta vpyachiccal iscan-(25)yna huc ;achacra apicuspa yna.quispircan a tu(26)coyra apaita puchocaspaS ircan huauqui ;apallai(27)quim Eallqui caypim viay tianqui caymantam o(28)cap churicuna ocacta muchaypac hamuspal chuscol (29) quiere dezir quatrol corpaya huacc;acuna cocacta (30) viaylla acochisonqui ispas sutiyquipas 9-par(31)huanca338 iscam canqui ispas rumiman chiraya(32)chircan cayram s(e)or doctor auila chay quiquin339 tias(33)campi chayaspa huaquin runacunahuan paquir(34)can a paquispam hura icman vischurcan (35) cay chicactam cay colli iscacunamanta (36) ya:cha:iichlc yna iscarrcamatacmi huac;acunari acochirca(n)cu (37) viay huata(E 96v)
(1) capi(tul)o 26 ymanain (2) ncacaUacta pa<ri>acaca (3) atrcan yrnanam (4) a atispa chutarcan (5) churincunacta

243

n'"
332

Influencia aru (1): chauarta.

339

y (1). 334 =vichocamaricuna.


336
3"57

3JS

La forma grfica parece corresponder ayimcam (interpretacin poco probable). Iri-y-wanl o Irid:twanl (1).
Palabra trunca: ;;: canan.

m La ltima letra de GO) se asemeja a una de las variantes grficas de r empleadas en el manuscrito. Sin embargo. difiere de las r finales que aparecen en el resto del f.96r. Es posible que Se pueda interpretar como una c: capaclhuanca. Una N.M . casi ilegible, al fin del captulo 8. se refiere a cllpcahuanca, mettesis de capachuanca. Estas mettesis (influencia aro (?)) son tpicas del Manuscrito de Huarochirf.

n '" mp;: :si quiquimpi.

Gerald Tay"'r

Versin paleogrdjica

244

(6) am ari340 macaca/la iscanchicta yachan(7)chic s(an)t damian llactamama hanacnin (8) orcupi cascanta cay macaca/la, iscanchic (9) orcopis chay llactayoc runa carcan pihcca(10)marc isca chaymantam Sutca isca<pas> car(l1)cantac caycuna Ilactayoc huc punchao vp(l2)yacuprinsi pariacaca chay lIactaman cha(13)yarcan yna chayaspas manyallamantatac (14) tiaycorcan yna tiaycuptinsi manatac pilla(15)pas ancusaycorcanchu, chaymanta piaspas (16) pihccantin punchaonimpi chay llactacta collo(17)chircan puca tamya quello tamya atari(l8)muspa. huaquin runacunam canan huc (19) simictatac rimancu, ispa, cay macaca/lapi (20) llactayuc runacunas, huc punchaosi huaquinin (21) runacuna riuihun podlacorcan huaquinin, ru(22)nacunas vpyacorcan mayayna captinsi hanac (23) orco canlli, iscaJIlantaca asila pucutay ricuri(24)morcan chaymantari tamyari puca tamya orma(25)murcan as asllarac, chayman<tas> atac yllapa(26)murcan ca}"'yna captinsi runacunaca rucoy(27)nin mancharircan ymam cayca ispa mana (28) cayynacta ricuc caspa chayssi huaquininca aucam (29) ispa sayaicorcan huaquinsi miticarcan huc runas (30) armicu sutoc carean cayssi ahcca churicoy341 caspa (31) eh urima catirespa aco rison chay chacranchic (E 97r) (1) huauapita242 huaomuson ispas chacranman miti(2)carcan cay chacra iscampi chayaptinsi chaymanta (3) tucoynima chirayachircan cumi rucochircan, cay (4) rumi tucuesi canancamapas runaynalla churin(5)cunahuan tiancu canancmapas runacunapas ar(6)micu, incu. chaymantas huaquinin runacuna (7) ayquispapas mayea ayquicrahc puca tamya apirca(n) (8) pachallampitaesi rumi rucorcan ynataesi maca(9)callapi huaquinin runacunapas rumimancama (10) chirayarcan, huc runas canan cay sutca iscanchic (11) ayllomanta an<C>ha. huacaspa ynallataccho saquiscay(12)qui yayallacta343 macaca/la am ripoc cani ma(13)natacmi yma ca/lpallaypas canchu cay milagrocta (14) atipancaypac ispa huacaptinsi macaca/lap (15) "manca paycamalla vrmamurcan cha}"'yna vr(I6)mamuptinsi chayra sucarispa tuyIla mitica(17)chircan huamanyna cay runataesianchaca(18)mascacarca(n)-chaymantascaymacaca/lariy(19)manam runa ynas vmayoc chaquiyoc maqui(20)yoc carcan, chaysi cay vmanta cha}"'yna mi(21)ticachispa atac runa miramuspa llantapapi (22) pihcca orcupi tiaycorcan cayorco tiaycuscantam (23) llactachacuscan captin pihccamarcainchic, chay (24), pihccarnarca iscanchicpis macaca/lap humanca (25) canancamapas rian chaysi chaypi caypi macacalla(26)yocmi canchic ispa churinkunaktapas aupac

(27) yuricta canricha incu a1laucacunari macacalla (28) lIactayoc caspas canricha intac ynatac344 pihcca(29)marcacunapas. I chaymamas a tutayquire con(30)quistamurcan chay pachaca chay sutica isca (31) ayllocunaca cay quitiman cutimurcan chacray (32) allpai hucopitac Ilactay vcopitac tiamusac pa(33)riacaca rutayquiricta manchaspa yupaychaspa (34) ispas cutimurcancu chay sutica iscanchicmi ca{35)nan cay lIacra sean) dam-anpica rucoy collorcan causac(36lnincunapas sucsacanchapi tumnapi chayllay345 (E 97v) (1) capi(tui)o 173415 ymanam i:unacuna (2) aupa pacha huauspa Pichca. punchao(3)pim cutin:lOni ispa rimarcancu (4) chay chaycunactam quillcason (5) ancha aupa Pachaca huc runa huaupti(n) aya(6)taca ynallas churarayachircan pichca pon(7)chao cascancama chaysi animanri huc (8) chuspi chicallan, sio, ispa pahuac carcn (9) cay a pahuaptinsi am rin pariacaca (10) camacnicchi2 47 ruracninchicta ricumuypac (11) ispas ircancu huaquinmi canan ma(12)nas chay pachaca pariacaca carcancho ynaUas (13) hanac icman pahuarcan <yaurillanchaman>348 (Adicin al margen: manarac pariacal I ricuriptintacsi yauri/llanchapi vichicancha I scapipas runacunalca pacarimurcan) chaymantas ca(14)nan p<G>hca ponchaomanta atac cutimuc (15) carcan chay a, cucimuptinsi micuycunacta (16) vpyaitapas camarispas suyac carean chaysi (17) a chayamuspaca am cutimuni ispalla (18) yayancunahuanpas huauquincunahuanpas an(19)cha cusicuc carcan mana am cananca vi(20)aypas huaosaccho ispa chay pachas canan (21) runacuna ancha mirarcan micunampacpas (22) acay 'tarispa cacactapas patactapas chacram(23)pac allchaspa ancha acarispa causarcancu (24) chayyna captinsi " chay pacha ve runa hua(25)urcan. a huauptinsi chay runap yayan(26)cuna huauquincunapas huarminpas suyarcan (27) a chayamunan captin pihcca ponchaonimpi chay(28)si cay runaca manatac chayamurcanchu cayantin (29) ponchaopis soctantin ponchaopi<rac> chayamurcan chay(30)si yayanpas huauquinpas huarminpas ancha pias(31)pa suyarcancu a chayamuptinsi huarminca (32) piaspa ymanam chica queIla canqui huaquinin (33) runacunaca mana pisipaspam chayacurnon, (341 camcho cayna yanca suyachicuhuanqui

245

34. La grafa del original corresponde a una segmentacin fa mari (como en varios ottoS pasajes del texto). lieJlloS una segmentacin etimolgica. 34. Mecltesisde, churiyoc. 34'Lapsus; 'correSjl<:mde 'a hauapitac (probable ndice de sstrato. La furma utilizada en el resto del texto es sawa con el sentido de sobre)); hawa traduce el concepto de .afuera. Podra tambin tC!ltarse de una normalizacin bajo la influencia de la lengua general). lyaya-lla-ktaI o lyaya-lIaqta/ e?).

..;
347

O tal vez ynataca; la ltima letra que se lee diflcilmente parece seguida de un smbolo grfico quizs de origen estilstico. 345 =, :hayl/a. 346 Las cifras que indican este captulo y el siguiente parecen corresponder ms bien a 17 y 18 que

a27y28.
Lapsus; = ca1lU1C1linchc. 348 Falta un sintagma verbal del tipo: ispa irClln.

Gerald 1j.ylor

Versin paleogrfica

ispas 349 (f. 98r) (1) ancha piapayarcan. chayhina piaspas huar(2)minca huc curumtayhuan chay anima chayamuc(3)ta cho.carcan hina chucaptinsi tuylla si 0., ispa (4) cutircan chaymantas canan mana a pi runa (5) huauptinpas cutimuccho. carcan (l) capi(tul)o. 18350 ymanam pariaccap (7) mitampi anill.lacunacra carac (8) carcan . chaymanra to.do.s san(9)tospacn au(lO)pa pacha hunancharcan. (11) am ari m huaquinin capitulo.pi pariacacap fiesta(n)<cta> (12)
-ta--!: mucpaypac rispa ymanam runacuna huao.c(l3)nincunacta huacac carcan

246

<caracpas carcan> chay chaycunacra rimare 14)canchic chay yuyarispam canan (15) runacuna manarac alli xp(istia)no.man tuco.spa rimar(16)cancu cay to.do.s sanro.pac yItatacmi viracochacuna(l7)pas ayanta tullunra...caran mico.cnin ispa huaucninchiccunacta caramu(l9)so.n ispa aupa pachaca yma ayca micoycu(20)nacrapas alli chayascacamata apac carcan (21) chaymanram canan huc runa huauptinpas an(22)cha aupac cascanta yuyarispa huaucninchicca, (23) pihcca po.nchao.mantam cutmunca suyasunrac (24) ispa suyac carcancu cay pi Cha<ca>352 po.nchao. iscanchic(:l5)camam huauscanmanra tutancuna pacaric af (26) carcan a pihcantin po.nchao.nimpin353 yarutinima(n) (27) huc mBa huarmi alli pachama churaspa ric carca(n) (28) (chaymanra3S4 pusamusac ispa o. suyamusac ispapas355 (29) chaysi chay huarmi iscanchicri ashuanhuan mico.y(30)cunactari apaspa ric, carcan chaysi yarutini isca(n)(3I)chicpi a ynti sicamuptin chay anima chayac carca(n) (32) chaysi aupa pachaca yscay atun chuspi (f. 98v) (1) runacuna llacsa anapalla ispam incu chaysi (2) chay pachan apascansaua. tiayco.c carcan chaysi (3) hunaycama tiaspa a huaquinin huanco.ycur0. 356 (4) iscanchic ripuptin haco. riso.n Ilactaman ispas (5) huc huchylla rumllacra Cayp<mi> pai icyna357 aparis(6)pa amuc carcan chaysi cay huarmi a chayamup(7)tin tuylla huasimpas all picl1asca Captin358 caray(8)ca
final de la pgina: ancha, v. nota 346. '51 V. nOta 340. , 352 '# piceha, mettesis de pichca.
350 353 354

a callarircan a caraco.yta pucho.caspas a(9)tac vpyachircan paycunari359 ayan micuptin (10) mico.rcanrac a aaeha chisi icpis pihca mita (11) taquircan huacaspa tuco.y ayllo.ncuna canan (12) a may pacham pihca mira taquicoyta huaea(13)cuytapas pucho.carcan chay pachas chay rumi apa(l4)museanta calliman vischuc carcan cananca (15) cuti ama fia o.cayco.ca huao.saccho. spa chay (16) ponchao.racmi 'arauhuan 360 huatcaco.c carcan y(l7)mamantam cay runa huao.puan ispa chymi (18) pay piaptinmi chay piaptinmi ispapas ip(l9)tin chaycunacta pariacacacta iprinpas o. may(20)quinta iptinpas chaycamacoynhuan yma yma(n)(21)huanpas pUho.cac carcan chicactam cay hua(22)uc runacunamanra yachanchic(23) chaymantam canan guarocheripi o. quintipipas (24) caytodos santos iscanchicpi ygle<;iapi co.fiicllac(25)ta chrapuso.n ispa papactapas yano.spa chayma(n)(26)tacharquincunactariallihucho.yuctarunapmi(27)co.ncampacyna. churapuncu camchacta aycha (28) yanuscactapas chaymantar runanpi huc (29) cantarillo. ashuantauan caycuna iscanchic(30)ta churaspaca paicuna vnanchaptinca ayan(31)cunahc mcon chayta yuyaspataccha co.ic(32)llatacama ymactapas aycacrapas churapo.ncu (33) 29 ymanam huc (34) yacana sutioc hanac pacha(35)manta huraycumo.n yacocra3Gl (f. 99r) (1) hupyaipacchaymanrari (2) huaquinin co<y>llorcunacta(3)huanmiJ2 Rimaso.n yma su(4)cintahuanpas (5) cay yacana iscanchicsi llamap camaquin <;i(6)elo. icta chaupicra purimo.n o.canchic runacuna(7)pas riconchicmi ari yanalla hamo.cra chaymama (8) chay yacana isCanchicsi mayo. huco.cra purimo.n (9) ancha atunmi ari yanayaspa icta yscay (10) auiyoc co.ncanpas ancha hatun captin .. hamun, (11) caytam runacuna yacana incu cay yacana (12) iscanchicsi a huc runap cussinpi venturan cap(13)tin paysaua hurmamuspa mayquin pucyo.llaman(14)tapas yacucta vpyac chaysi chay runa ancha mill(l5)huasapa itimuptin chay millhuanra huaquinin (16) runaca tirac eay rico.chicuysi tuta cac ynaspas caya(n)(17)ti3G3 pacha pacarimuptinca chay millhua tirascanra ricue (18) ricuptinsi chay millhuaca ancaspas yuracpas yana(19)pas chumpipas ymaymana ricchaccun rriilll'1.s ta(2.0)cu tacu cac, caytas canan man llamayoc caspapas (21) tuylla ranticuspa pachan ricusCampi tirascampi mu(22)chac carean a muchaspas huc china llamacra (23) ho.rcumauan rantico.c chay' 247

349 Al

= ponchtJ.Qnjmpim.

El parnresis que se emplea aqu{ con valor de comillas aparece en el original. m Seal grfica en el texto. 3>6 Lapsus: =huanc<1)'TU lwanquyrul "abeja que se confunde con Ikurul "gusano". Esta confusin debe haber sdo.ba;tante frecuenre en la lengua general, ya que enconrramos esta forma tambin Sermones en Quichua" del Trcero CatheciSmIJy EXpOsicion de fa Doctrina Chnstiana, por Sermones (Lima, 1585): "huancoycuru diga hua(n}coycun
'57,#

359
360 ,62

P '# . = araahuan.
La correccin con la adicin de y constituye un probable ndice de sustrato qullur o qullar.

;,;, Al final de la pgina: hup.


363

hina. m Cy p reemplazan respectivamenre suy y 1': suyar[can].

caya(n)tin.

Gerald Taylor

W,rsin paleogrfica

248

rantiscallanmanras (24) ahca,364 yscay quims;a huaranca llamamanpas chayac (25) cay iscanchictaca ancha ahca runactas aupa pa(26)cha cay tucoy Proui(ncl)api yna ricachicurcan365 cay ya(27)ca366 iscanchictacsi chaupituta mana pipas yachaptin (28) mamacochamanta tucoy yacocta vpyan mana (29) vpyaptinca hutcallas mcoy ynantin mundocta (30) pampahuahhuan cay yanaca367 iscanchicpi asila (31) yanalla aupacnin chayram yutum incu (32) chaymantari huahuayoc hua(33)huanpas oocuptinsi rihcan chaymantam (34) quims;a checalla rin chayrain condormi (f. 99v) (1) incu ytatacmi369 suyuntuytapas guamantapas (2) chaymantam chay cabrillas inchid70 chaytam (3) aru;ha acuchaccama hamuptinca canan hua(4)ta pocoymi371 cason incu huchochaccama amuptin(5)ri ancha muchoymi cason incu huaquinin coy(6)llor muyo muyoll"a hamuctam pihcaconqui ispa (7) incu huaquin coyllormi ari ancha atuchac(8)ca<ma> amon chayram canan pocohuarac vllca(9)huarac canc-nohHarac -ftispa sttt1achinco cay (10) caycunactas aupa pacha caYca camacmi (11) ruracmi ispa runacuna huaquiniUan m (12) muchac carean huaquininrid 73 cay iscanchic (13) huacacunacta cayrnamas astauan yalli(14)chisac ispas cay coyllorcunacta muchac carcan (15) na sicamuptin chay ee tutad mana asl!'!.(16)pas puospa cay chicallactam yachanchic (17) capi(tul)o 30 ymanam allaucap (18) cochampi yscay huaca cari huar(19)mi tian porwpi, caycunap cas(20)cantam quillcasson (21) ancha aupa pachas huc runa anchicara. sutioc (22) carcan cay anchicara iscanchicsi p huc pucyo (23) purui sutiocpi. yacucta tiamun cay alIaucacu(24)nap chacranman hamuncampac cayhina (25) tiaptinsi huc huarmica surco icmanta picoy (26) huarmi hamurcan cay huarmip sutinmi. (27) huayllama cay huayllama iscanchicsi chay (28) purui iscanchicpi chayaspa ti' tura ocap (29) chacraymanca ancha pisim yaco hamun cam(30)Uacho caypi yacocta pusanqui ocaycoca (31) ymahuanmi causayrnan ispas chay (E lOOr)

(1) quiquin pucyo hucopi tiaycorcan chayri chay (2) anchicara iscanchicCa374

364 :J65
367

all sumac huarm cap(3)tin tuylla enamoraspa alli simipitac napa(4)corcan chayr chay huarmica manatac chay (5) yacocta cayman cacharijta munarcancho y(6)na captinsi panatac ama pan hnaycho yma(7)huanmi ocap churicunaca causanca ispas all (8) simi<pi>htiaatac napaicorcan rna captinsi chay (9) anchicara isq.nchicpa, churincunaca hamuspa (lO) chay yacocta cay ee4a lliuyacocha iscaman vischo(11)morcan chay quiquin pucyo hurayllapitacmi yscay (12) huchuyHa cocha a iscanchic lliuyacocha tutacocha (13) isca cay Iliuyacocha hucupim quims;a taua (I4) huchuylla suytucama rumicuna sayancu chaymi (15) anchicarap churincuna isca mana cay churin( 16)cuna yna . atac atac rispa yacocta vischu(17)mun'man chayca ancha pisitacsi caymanca lluc(18)simunman carean con todo esso yna captinpas (19) anchapisitacmi lIucsimun chay pachas cay is(20)canchic anchicara, huarminri huayllama (21) a cayyna yacupac rimanacoyra pochucaspa (22) yscaynin huchallicorcancu a huchallicuspallas (23) Caypitacmi ocaca viaypas tiasac spas (24) rumiman chirayarca(n)y375 cay rumim canancama(25)pas yna tiancu churin<cuna>pas Iliuyacocha vco(26)pitac tiancu cay chicaUactam caycunamanra (27) yachanchic ychaca cay quipampi a cay lIacta(28)pi yachaycuspas huacs;acuna allauca ayIlomanta (29) chay purui iscanchicman a tamya mita pucho(30)captin ric carcancu rarcapichaypac chay pachas (31) chay huacs;acuna ayca runa caspapas' a chayas(32)pa chay lliuyacocha iscanchicta antarinrapas376 (33) pucuspa chay cocha sauacta tumaycoc a tumay(34)cuspas anchicara yaco tiamucta napaycoc riKu377 (35) chaysi simillahuanaslla .cocallanta vischupus(36)pa atac cocha sahuaman cutimuc chay cocha(E 10Ov)(1)sauas atac anchicaracta chaymanta churincu(2)nactapas chay quiquin Iliuyacocha tutacocha (3) iscanchictapas aupa pachaca Ha( 4)manhuan canan qupanri mana llamayoc (5) caspa . coyllanhuan tictillanhuan yrriallan(6)huanpas cay muchacoyra puchocamuspas rarca (7) allayta callarimurcancutucoy runacuna cay (8) chica simillam caycunap cascan pochucan (9)378 capi(tul)o 31 ymanam Cay hanacnn (10) capitulopi cochap caseanta rimar(11)eanchic chay-ynallataqni cay concha ayllomanta (13) yanlj<l isca cochacta rimason (14) cay slmire cayhinam (15) aupa pacha casCan taca ymanam cay llactacu(16)napi yunga runas;apa carean chay chaycunacta(17)ca am ari huaquinin capitulocunapipas

249

ti #: Y (?): (susrca(O?
< Irib-I (?) (susrcato?).

36 Apcope

de yacana.

Mertesis de yacana. Vase nota 362. Lapsus: =ynatllcmi.


vez lapsus; :: iscanchic I isqanchild (?).

:368
lG9

370 Tal 371

374

c#: p.

Seal en el texto despus de poco/. 372 11 #: n (?j.


m Se trata quiz del sufijo -ri. La recminan -c podra ser el resultado de la influencia de la palabra

375 Y ha 376 =

Co/ que le sigue. Es posible tambin que se trate del &ecuentativo Iri-q/ solan ir".

sido suprimida y una tilde aadida a la letra a precedente. antarantapas (varianre local? Vase nota 23:21). 377 C n (?): s rinm. 373 N.M. concha.

.. 1

Gera/d lzylor

1IersMn paleogrfica

250

ri(18)marcanchic cayyna yuncatacsi cayo conchap llan(19)tanpipas tiarcancu yna: tiaptinsi ymanam hua(20)quinin capitulocunapipas rimarcanchic canan (22) yaurillan(21)chamanras vichicanchamanta huaquinmi quihuamanras ispa rimancu ynatacssi (23) cay conchacunapas yaurillancha iscanchic(24)manta pihcca runa yurimurcan <Pacha vcumanra> caycunap su(25)tinmi canan aupacninmanra Uacsamisa379 panin(26)ri cunocuyo sutiocsi paihuan hamurcan chaysauam (27) pauquirbuxi chaysahuam lIamatanya, cay , quim(28)cantin 380 runam aupaclla eay lIactacta atimur(29)can yscay runatac huauquincu(30)na hualla sutioc hucri 'calla' sutioc eay yscayninsi (31) huaquinin huauquincunaea fiaupamuptin (f. 10lr) (1) asila quiparimurcan yna quiparimuspas (2) pantaspa yauyo icman rireancu chaymancha (3) huauquicuna rincu ispa chaysi a hunaymanra(4)rac cayo quim93- huauquincunaea chacractapas y(5)mactapas a tucoyiaquinacoyta puchocaptinrac (6) cutimureancu eay huaUa iscanchicpac churincu(7)nas"81 cay lazaro puypuroc<;:i chaymanras chay aupac (8) churi llacxamisa isea a colloypac caspas cay la(9)zaropl aguelon cassachauca sutioc pai llacxamisap (10) sobrinon captin yansa isea cochacta eaycacmi (11) cay cascayman yaiconca oeaea am ari collo(12)ni ispas haquiporean382 chaymantaracsi paipac (13) yan93-cochapas suyon carean caypim cay hua(14)lla iscanchicta saquinchic eananmi chay quim(l5)ea383 runa hamusean<ta> chayamuseantauanpas rima(16)son ymanam384 aea ircanchic yuneacunas ear(l7)ean ispa chayeynas chay pachaca cay yansa(18)cochamama yaconea pusamusQa ancha ya(l9)conpas sobra eaptin chay llantapa horcup si(20)quineama yaconpas chayaptinsi ancha cusicus(2l)pa eausarcancu yna eausaptinsi eay quim93- (22) runa iscanchic chay yuyacnin Ilacxamisa (23) isea a may pacham yaurillancha iseapi (24) pachamanta yurimurean chay pachas huc ru(25)mi chucoyoc yurimurean eaypac sutinmi llacsa(26)yacolla carean eay llac93-yacolla iscanchicta (27) apacuspas chay quim93- runa iseanchic hamurea(n) (28) chaysi chay yan93- hanacninpis yanapucyo sitiod8S (29) chaypi chayamurean chaysi paicunaea chayllapi (30) tiacorcancu vpiacuspa. chaysi eay yunea runa(31 )cunaea chaypim quim.;:a386 runa tiacon ancha man(32)chaypac. icta vyarispas huaquinin runacuna (33) ricoc rireancu yna ricuptinsi chay llacxamisa (34) iseanchicea chay chucon

385
386

3i!I '"

m N.M. llacxamisa -Ipauquirbuxi -Illamatanya -Ihualla -1 calla-, quimfantn.


381

lIacxayacolla iscan(35}ta ricochirean chay runaman chayca ricuspa(36)llas chaycunaea tucoynin tuylla huaorean (f. 101 v) (l) yna huaocta ricuspas huaquinin runacu(2)na pi, ricpas ynatac huaomuptinsi chay yun(3)eacuna iscanchicea hacochic, risontac (4) caymanta chay. 3. runacuna tarihuahchuan (5) chayca tucoycain collochihuahchuan ispas (6) mancharspa llactantapas chacrantapas yna(7)lla saquispa mlticarcancu cayyna miticast8)pas huc yunca runaca manam sutintaca yachan(9)chiccho cay runas huc churinta tuta miticaspa (10) conchasicapi saquircan ya<;:al sutiocta huc huac(ll)cha vyhuaseallanta aparispas Caf87 ya<;:ali (12) iscanchicpa yaya'nca miticarean chaysi (13) a chay <chimpa> caparicaya ahea yanasiriman vichay(14)cunapi pacha- pacariptin ricsirean chaysi chay(l5)ea chay huaccha vyhuascallan carean chaysi (16) ancha huaeaspa manatac cutinampas"88 ya(17)chacuptin ynallatac ripurcan chay pachas (18) cay saquisea huamra ya<;:ali iseanchicca (19) chay conchasica cruz sayan chay oculla(20)pi 389 paeacorcan huamra caspa ancha mancha(21)rispa chay pachas cay quim<;:a runa is(22)eanchicea chay lIactaman chayarcancu (23) a chayaspas huasinta ymantapas, cona(24)cuspas chay-f.*lcha llacxamisaea chay huamrata (25) tarimorean chaysi churi ama lIaquicho oca(26)huanmi tianqui chay huaquinin huauquicuna (27) huaochison ispa ihuaptinpas oeam (28) amachascayqui ychaca ocap llamaytam (29) michinqui ispas ircan chaysi eay huamrac(30}ta chay huaquinin huauquncunaea ricuspa (31) huaochontac eay huamraca porqui caymi (32) cayamincha ocap chacraymi pachaymi is(33)pa ihuahhuan ispas ancha chicispa ir(34)cancu chaysi chay lIacxamisa iseanchicca (35) manam ymapacmi haochison 390 yallin, ca(36)usacochon caymi yma ayea causaseanrapas391 (H 02r) (1) chacrantapas ymantapas aycantapas ricuchihua(2)sson ispas ircan chaysi chaycunaea mana(3)tac munarcancho huaochonrac ispa, chaysi (4) chay llacxamissa iscanchicea, piarispa hua(5)uqui am chiea mita iqui pactah. tulloyquipas (6) cocha icman rinman oeam causachon ini (7) ispas ircan chayracsi huaquinincunapas vpa(8)llarean chaysi. chay llacxamissa iscanchicea chay huam(9)racta llamanta michichispa Causachirean yna michis( 1O) pas chayyaurillanchamanta cunocuyo392 llacxamisap (11) panin hamuchuan tinquinacorcan yna eaptinsi (12) quipampi a yuyac tucospaca omapachaJiisea yaurillanchamanta hamucpacpas yaea carea(n) (14) eayya93-li huamra iscanchicsi x(Pistob)al chaucahuamanpac (15) aguelon carean. chayrnanram canan cay oma(l6)pacha iscanchicraca ymanam

251

m (?).

389

stUfuiporcan (sustrato?; vase nota 269), 383 quimfa.


382",

388 ;

cutinampac.
ti

o

(?).

384,Parece haberse tachado una tilde sobre n : :$ ymaam.

39. ;

Confusin entre sutoc y el hispanismo sitio.


h.

huaochison. 391 Al final de la pgina: chacra. 392 N.M. cunocuylJ.

,,'
Gemid Taylor

Versin paleogrfica

checacunapas hua(17)yo iscacta chucaspa pihcca ponchao taquircan (18) ynallacsi 393 paicunapas taquircan chaymanra (19) chuta, iscacta vihcohuan sitaspapas caripac (20) huarmipac sayachispa,' chaymantari llamapac(21)ri hinatac chaymanta huao;acunari yna(22)tacsi conchasica iscanchicpi tiarcancu mitampi pa(23)riacacacta chaupiamucacta vpiaspapas huc pon(24)chaollatacsi checacunahuampas pactalla vpiar(25)cancu cay chicactam caycunap causascanta ya(26)chanchic (27) chaymantam canan fiiscanchicta (28) rimason cay Uacxamissa iscanchicsi fa may pacham (29) huaquinin huauquincunahuan conchamanchaya(30)murcanchaypachasymaaycacausaycunactachas(31)quispa' chasquircan Ilacxamisa fiisca(n)(32)chic, chaymanras pauquirbux iscanchic huaychucoto (33) iscacta chasquircan, chaymantam Ilarnatanya (34) fiiscanchicri huyosanahuasicta chasquircan char(3 5)yna caycunacca chasq uispam canan causanampac (f. 102v) (1) callarircancu chaymantam cay Uac(2)xarnisa iscanchicri yanc;acocha iscacta siruii(3)ta callarircan chay yanc;a iscanchicpis huc hua(4)ca collquiri395 sutioc carcan caycunacca siruiptinsi (5) cay tucoy conchacunaca miconcampac c;aracta call(6)paporCan viay huaCa chay pachas chay colIquiri (7) iscanchic huacaCa lli6 huarmicra ancha munar(8)can yna munaspas yauyocamapas chadlacama(9)pas tucoy ynantin pachacta mascarcan chayyna (lO) mascaspas manatac tarircanchu chaysi huc (ll) ponchaoca cuniraya, iscanchicca yao cayIla(12)pi(m) sispallapi huarmiquica ispas ircan chaysi an(l3)cha cosicuspa rircan chaysi yampilla hanal.I<c>nin hur(14)cumanra chay yampilla fiiscanchicman cahuay(15)corcan yna cauarispas huc huarmicta ancha (16) collananta taquicocta ricorcan cay huarmip su(l7)tinsi capyama carcan ita chaysi cayhina chi(l8)ca sumacta ricuspa tuyIla soncompi cayracmi (19) huarmi canca ispa yuyacorcan ynaspas huc (20) muchachonraca rij churi chay huarmicta villamuy (21) llamayquim huc ehffia <orco> Ilamallacta huachan (22) fiispa villayconqui chaymi payca tuyIla ha(23)munca ispas cacharcan yna cachaptinsi chay (24) runaca rircan a chayaspas mamay llamay(25)quim hanac orcullapi huachan fiispa villaprin(26)si ancha cosicuspa tuylla huasinman chica(27)charci.n chaypis 1man curi huancaraltapas396 (28) cbaopipi churaycuspa yscay huchuylla coca hua(29)yacallanta hudlayninman choraycucuspa (30) chayrnantati huc purongo ashuallanta aparispa (31) ancha vtcaspa hamurcan cay purongo fiiscanchicta (32) conchaconaca lataca incu chaysi, cay huaca (33) collquiri iscanchicca yna amucta ricuspa an(34)cha

252

397
401

cusicuspa tuyUa cay iscaman cu(35)timurcan, chaysi chay Ch ay397 muchachon iscanchcca (E 103r) (1) chay huarmicta pusamuspa ahcam (2) cayllapm ispas Ilullaspa pusamurcan chaysi (3) cay collquiri yampilla hanacnin hurcupi mscanchlcca huc callcallo tucuspa chay (4) suyarcan, chay(5)si a chayaspa cay huarmica chay callcallucta api(6)sac ircan yna apisac fiiptinsi chayman cayman (7) as asila pauarispa mana apichicorcancho y.naspas (8) apispaS midlaricurcan cayra (9) apispas chay 398 rataca iscanmanta ashuanta sichay(lO)corcan cayra sichaycuptinsP99 tuylla chay sichascanpi (11) pUcy0400 a tucorcan chay pucyos canancamapas (12) sutioc, chaysi chay callcallo hucllaycus(13)canca chay huarmip vicsan hucopl hatun tucomur(l4)can ancha vicsantapas nanachispa y.na captinsi (5) cayca ymah ispa ricuptins chay pachaman hur(l6)mascampica402 huc cari alli sumac h1,l.amralla ricurir(l7)can chaysi tuylla pana ocactam hucllaycoarcanq(ul) (18) ymanasonmi ucam cayachi:murcayq ui ispas (19) ancha misqui siminhuan napaicorcan chaysi huarmi(20)ri ynatac tuyUa enamorarcan payhuan yna caspas (21) puorcancu a puospas canan cay Ilactan(22)man pusamurcan chayrnancas canan yayanca rna(23)manca turancunapas ayllonpas maymanmi rirca(n) (24)-1i.sp:L huacaspacama mascarcancu yna mascaspas (25) ancha hunayrnantarac huc yampilla runa llucaua (26) sutioc churiquica ancham villcayan ymanpas aycan(27)pas, cosayucmi ispa villaptinsi tuylla hamurcan (28) chaysi a rarispa ymapacmi churita panita suhua(29)muarcanqui camcho tucoy ynantin llactacunacta (30) saycuspa mascachihuanqui ispas ancha piaspa cananmi cutichisac ispa ircan yna iptinsi (32) yaya, huauqui ancha chlcantaracmi mana cam yayai(33)ta villascayrnanta anyahuanqui ymactam cos(34)cayqui huasictachocayri chacractacho lIamacracho (35) runactacho chauaractacho403 corictacho collquictacho (E 103v) (l) ylna yrnactam ispas munachircan y(2)na munachiptinsi manatac ymallactapas VlC(3)canchu chaymantas mana vispa5 panantaca (4) cotichisactacmiisp ircan fiiprinsi panan(5)ca manam cutimancho ocapas tucoy soncoynuan(6)irli cosayacorcani ispa fiiptinsi chay coIlqlri (7) iscanchic carica yaya manatacmi (8) am ari tucoy yma ay(9)cactapas coscayqui mspa mrcayqUl manacho (19) hUCf>ricta coyquiman iprinsi. chay huarmip

253

, 393 ,.

394 395

Como no parece tratarse aqu de un nmero indefinido de "muchachos", la repeticin de chay podra ser un lapsus. 398 ; /ataca (vase 102v: 32) .

yna//atacsi.

m Se ha corregido quizs hichaycuptinsi, otra variante que aparece en el texto.


Falta un complemenro a caliarircancu, quiz seruiyta. N.M. CQlkuiri. m =hua,ncarnintapas (inAuencia aro?)

402

= ratacatupi; / (cf. alternancia ratilca !/ataca). Seal en el texto, repetida al margen.


chauartachu (inAuencia aru?).

'"

GeralTaylor

Versin paleogrfica

254

(lI) turancuna tiascanpi huc runa quipalla tiarnuc (12) rimarircan yaya huijtac yrnahc chay huco(l3)ric, ispas allimanta rimanacorcanCu404 chayssi (14) yuyacnin rimarimuspa allitacmi churi ynarac chu(l5)rita huarmayai chay iscayquicta pochocanquitac (16) ispallas cotircan chaysi pihcantin ponchaopim (17) atac riconacoson llactayquipi yaya ispa irca(n) (l8) chaysi chay cellquiri iscanchicca simincama pihc(l9)cantin ponchaopi hucota camarircan yampilla. ic(20)man chaysi a carota rispa maytah a rini (21) ispas hahuaman llucsita munarcan apar(22)huayqui chay chimpapi chaysi ahcca ahuarilan' (23) vman quispictintacsi405 yacoca hahua icman (24) paccharnorcan chaysi atac asIla (25) antallahuan llutaycuspa huco icmantac (26) cutircan yna hucota camarispas yampilla (27) hanacnin sauapi lIucsircan chay llucsiscan (28) pucyos cahancamapas chay huarmip sutin(29)ta capyama iscacra apan chay capyarna (30) iscanchicmantas ancha ahca yaco llucsispa (31) rucoy yampillacunap chacranta apayta mu(32)narcan yma ayca ocan, chaquictapas quinhuan (33) ymallamapas tucoys apapurca(n) (34) chaysi yarnpillacunaca ancha piaspa (35) ymapacmi chayynacta huimurcanquiya (E. 104r) (1) tuylla cutichicoy a yachascam canchic yna pisi (2) yacoyucpas ispas tucoy runacuna rimarcancu (3) yna rimaptinsi chay capyarnap yayacuna(4)ca chay quiquin Cayar<ca(n406 ru(5)coy runacunam piapayahuan amatac chica (6) yacocta cachamuycho vihcay, yao collquiri (7) chay yacocta vihcaytac ispas cayarcancu y(8)na cayaptinsi collquirica titahuanpas yma(9)huanpas vihcarcan yna vihcaptinsi atac (10) atac tunimurcanyaCO atipamuspa yna cap(ll)tinsi chay huramantaca, vihcay ispa caya(12)payarnuptinsi atac quiquin coIlquiri (13) yaicuspa yacollanrapas chuquirispa tiaycorcan yna tiaycuptinracsi asIlapas (15) chaquirircan chay pucyos canan chay collqui(16)rip yacoIlanta passamuspa suysuscayna ya(17)copas llucsimon cayta quirpaicoptinsi hua(18)quinin pucyocunarnantapas chay chay qui(l9) t'pica llucsircan aupacca manas carcancho (20) chaymamas canan cay concha llactayoc runa(2l)cunaca yacon chaquiptin atac piayta ca(22)llarircancu ymapacmi cay yaconchicta cocon (23) ocanchicca ymahuanmi causason ispa (24) haysi chay llacxamisa iscanchic yacoCarnayoc(25)taca yao llacxamisa yrnapacmi cay yacocta (26) chaquichimunqui runaconaca ymahuanmi (27) causanca ispas cochaman vischorcan rucoy (28) conchacuna chay pachas collquiri iscanchic (29) huacaca chaY"Ynacta ricuspa chicamacmi pai(30)cunaca ymahuanmi causanca ispas a(3l)rac huc huarnrama capacha Sutocta cama(32)chircan ispa cay cochacta

asIla. chay man(33)yanmanta vcupi huraman allpacunacta (34) rumicunctapas vrrrachi chaypi hunancha(35)son cay concha runacunapcausancampac (36) spas ircan chaysi chay rapacha iscanchcca (fl 04v) (1) chay cochacta asIla pascaycorcan a pascasca (2) captinsi chay collquiri iscanchicca tuylla (3) pircaycorcan hura icmanta amn pircacta (4) ruraspa chay pircas canan mana allpayoc (5) canancamapas cay cochap siminsi pihca' pacha (6) caytas cay lIacxamisa isca runacta all hunan(7)chachircan cayman yaco chayaptinmi . cochap (8) simima quirpanqui chaymantari cay chica (9) pachapim atac cay yacocta407 hura chacraman (lO) psanqui a ymisicamuptinmi cay yacoc(ll)ta cacharinqui canan pihca mitallam par(12)cortca aay saracta caypacmi carnta carna(13)chiqui ispas chay vnanchan rumicunacta (14) allin ricsichircan yna ricsichictinsi408 canan(15)camapas paypac paypac409 churincunapas tucoy(16)nin catnacuspa chay costumbrellatac41O canan( 17)camapas catincu chay cocha tupunan incum (18) runacuna caspictari rurcacayo incutacmi chay(l9)si chay rumisaua ymayna ruranampacpas all (20) yachacochisca chayra chayasparaccha all auinchic(2l)huan ricohhuan - chaymantas canan conchaco(22)na a man;:o quilla chay chayp chay cochap (23) siminta vihcaypac Uucsin rucoy.cari huarmi (24) cay rupucoy iscampacsi cay llacxamisa iscan(25)chic chica pacham canca ispa yma ispapas (26) hunancharcan paypac simillantas tucoy concha(27)cunapas yispa rircancu caypac yaca cap(28)rinsi a mitampica paipac simincamalla (29) yma ayca camachicoypas carcan a par(30)coypacri cananmi canca chica ponchaomi canca (31) ispas pailla chaytaca camachicorcan conchari (32) simincamallatac rucoypas rurarcancu canan (33) cocha chaupituta pahyamuptinpas ri cam(34)pacsuyoiquim ispas cay llacxamisa iscan(3 5)chicpac churincunacta mayquin tiapcinpas (36) carcoc carcan chaylla oficion captinsi , pon(f. 105r)(l)chaopas tutapas paicunapas chayllactacama'l yu(2)yarcancu sarampacpas caIlpaptin runacuna(3)pas ancha pai capti!lmi causanchic ispa mane4)chaptin chaymanrari cay llacxamisa is(5)canchicsipana churincunapas412 pactah cay ya(6)co cochamanta pahyamunman ispas an(7)cha cuydadouan huacaycharcan a ispa (8) pachryamuptinsi yansapi cac yaco mayo(9)man yaicuptinca tuylla ataric-O O)yna yaicuptinca cayrai(l I)cus all cuydadohuan huacaychaliOn

255

.09
410 411

407 y""

c(?) .

0. ricsichptinsi.
Repeticin probablemente involuntaria. Mettesis de costumhretlacta (1). O quiz chay tlactacama. Seal en el texto, corresponde a otra seal al margen. .

WiC'#q.
405 ;"
4lI6 '"

quispptintacsi. quiquinpucyoman rispllS (1).

412

Gerald Taylor

Versin paleogrfica

256

(l2) chaymantari cay a iscanchicyna chay yanr;a(13)cochacta quirpaipacpas a yaroera cacnamuypac(14)pas hua<c>r;acunaca rirOtntacsi413 ychaca cay a q uir( 15) paipacca tucoy ynantin runas lIucsircan huarmicu( 16) nari achayaspas cocanta r;apampichurac (17) carcan ashuantari r;apampitac caycuna churas{lB)cantam cay yanr;a iscanchicpacyaaean414 tu(19)coyta chasquirean huc l1amactari ynaracsi (20) apac carcan coycnactari tictictapas yma (21) ayca ttlcoytas aparcarri2:2) cnaysi a tucorra' jurttayta puchucaspas yllacnin(23)cunactari41S tucoytatac quipuspa, chay yancac(24)ta416 muchayta ca1larirca(n) yaya qollquiri cam(25)pam cochayqui patta campactacmi yacoyqui (26) caan huata aIlitac yarocta coay ispas mu(27)charean a muchayta pochocaspas ashuanta417 vp(2B,yac coeantapas atoc carcan chaymantas cari huar(29)mi chay cochacta quirpaita callarircan chaymantam (30) canan la yaro cachamuna captinri yscay .quim(3l)ca418 huacr;acunahuansi viaylla pihcca mitapas (32) ric carcan cay aupacllas huc runa huarmipas (33) as atun chacraman yaicocsi ashuacta atun puyo(34)uan apac carcan coyntari huc yscayllacta coca(n)(35)tauan cayconahuan muchaspas yacocta cacha(36)muc carean cay chica simictam cay yanr;a isean(f. 105v) ( l)chicmarita'yachanchicchaymantam eanan- (2) yachanchk pariacaca tutayqui(3)rip ancha sullca pisi yupai churillansi chaysi cay (4) pachancunactapas chacrantapas ancha pisillata(5)tac corean nuacr;a iscanchic pariacacap (6) chaupiamucap mitampipas chancu iscacta(7)pas yrnanam checa,cuna ruran yna(8)lIatacmi paiconapas rurancu chaytaca am (9) ari tucoytapas huaquinin capituloCnapi419 ri{lO)marcanchic (11) chaymantam canan yachason cayquimca runa is( 12)canchicpac churincunactachay llacxamisa iscan(13)chicca tucoysi collorcan a colluypac421 captinsi (14) aca ircanchic hina paipac sobrinoncuna (I5) cuno<co>yo iscanchicpac huahuancuna yayanri (16) ya<;ali 5utiocpa churincunactas huarmayarca hua{l7)lla iscap churincuna yaojo422 icmanta cotimuspa (18)
re v= n (1).
420

ancha quiparac cay hualla iscap churincuna(l9)m ari423 lazaro puypurocc;:i (Adicin al margen: cay hualla isca(n)/chicpac churincu/na lazaro puypu/ roc;:i chay lIacxami/ssa iscanchicman / yaicuptinca mana as hualla iscal ca cancho huc huar/millas chaypas ma/na huachacoc cau/san anyarurip / huarmin -:-) chaymantam ca(20)nan pauquirbuxi iscanchicpac churincuna (21) canan aupaico chay chaycuna causan, cnay(22)mantam caunan llamatanya iscaochicpac (23) churiricunam eanan casiachauca ruricancha casin(24)chauca tacyacancha cay yumay iscas (25) cay llamatanya iscanchicpac churincuna - (26) chayrnantari chay hualla iscanchictaca am (27) ari rimarcancnic lazaro puypurocc;:icta chayman(2B}tam calla, iscanchicpac churincunam (29) canan j(uan) paucarcassa lazaca canya chay.chay(30)cuna cay chica runam ari miramun pinca runa (31) yaurillanchamanta424 amucpac churincuna (32) cay llacxamissa iscanchicpac .churincuna(33)lIam ari tucoy collosca cay l1acxamisam cani (34) ispam ari cay lazaro huallap churincuna (35) cay o6ciocta heredan sanin cascanrayco (36) cay chicallactam cay conchap cascancunacta ya(37)chanchic (3B) fin 42J":

257

(f. IOBr)

t 42G
(I) aupa Pacha canancamapas Tucoy hinantin Ilactacunapi (2) may Pacham huc runa huc yorijllapi yscayta huachachin (3) pana cari huarmicta mana ispari caripuracta mana ispari (4) huarmipuracta<Pas> caytaca sapampi quipampiracmi villason Cay(5)hina isca yuriccunactam curi inchin. 427 cayhina yurip(6)tin<mi> may lIactapi concayllamanta yuriptinpas chay tutalla(7)tac llacta(n)man chayachimuc carcan ymanam sucyacanchapi (8) tumnapipas yurinman chayca aupa pachaca tuyllatacmi (9) llacxatambo isca checap llactanman apamuc carCa(n) cayta apa(lO)muspari manatacmi ponchaoca apamuccho carcan pactach lHtaa, <pacna casan>(11)man4::18 ispa ynataccha tucoy quitipipas musyasca-rurancu\

413

." = yafcan:
'1;

lyaaq-ninl), forma habitual en d

Manuscrito.

Parece haber una seal en el margen que se renere ayllacnin. 16 = ya1lfacta. .17 El trazo que une-las letras sr h da la impresin de que se trata de la repeticin de la h: ahhuanta.

Esta confusin es frecuente en el texto. 418 = quimfa. "OCUV= pi (?). .2. =quimfa.
42l

423
U4

Vase la nota 340. en el original.

yv= h:;;:: huichicancha (?).

425 Aparece

Tres .puntos aparecen encima de las letras tachadas; la forma original era probablemente

colluptifti.
ID

.26 Una cruz se encuentra en el margen superior del texto. 427 finchic.
'28

Ellspanismo ha sido reemplazado por una adicin al margen: paeha eman.

Gerald Taylor

Vrsin paleogrfica

258

Y12) ehaymantari a may paeham. euri isca yurircan chay pacha(13)lIataemi hue huasi ocupi qu.inchasca tutayaepi ti:yta <a> (14) ca1larircaneu <yayan maman> eanpas huarmlpas mana Cuyunspa <hue manya(n)ma(n)ta I esto es de vn.lado silrispa>429 asta (15) piheca ehay pihcca ponehaopim hueman a ticrae (16) earcan ehay ponehaoplraeml tucoy masaneuna ehay eurip - (17) huasinpi hoonaeoc4 30 carcan raquispa huancarnintapas (18) quiquin huaetaspa manam eananhinaeho huarmieuna (19) huaetae carcan sino caricuna(m). manarae cayeunaeta(20)pas raquijta ca1larispataemi supayta rapue earcan<eu> (21) araohuampas43 I pana charapi432 iscahuanpas cay masan(22)eunamanta maycanmi aupae taquispa Ehay (23) <huaquin ehaypi tiae masan>eunaera ehaymi paypae simincama pihcca runaera (24) haellaspa seala;; carcan<eu> eayeunari a may pacham (25) hl,lyarircan ehay paehallataemi turauan ponchaohuan (26) mana samaspa yma aycanta rantichispapas eoeaeta (27) mascac earcanCu ynatae huaquinin masaeunapas (28) yallneoyllara yuyaspa ayca runa easpapas tueoynin (29) huonaeoecareaneu ynaspa ymanamanaepipashueman (30) ticrar<ca(n)> inehie ehay punehaomanram433 tucoy tutaneuna a taquij(31)ra mana samarcaneho asra pihca ponchao chayascancama (32) manarae ehayaptinl cayantin ponehaopim <cara> hua(33)yacanta ricuehinaeue earcan cayhuanmi eaya eocaeta apa(34)risae ichina mana coeayoeta huayaeallacras raquiehie (35) carcan<eu> ehaymi a may paeham chay hucman tierarcan (36) <ehay>manra canan hue piheca ponehaoman huntayeon chay(37)mi ari ehunca ponehao chay pacham. . aleunaeta<pas>434 aupaeninrae hue (38) lluych ueta rarucaerapas yma ayca amm (f. 108v) (1) sallcapi cactaea apimuspa chayram chay pihca runa isCanehic (2) masaeuna ehayeunap naupaquin apaptin pampaman ehay cu(3)ri Ilocsic carcan huemi chay caracol <h(uana)paya>435 iscaera pueospa rie car(4)caneu hucmi pupunaera436 apaspa rie carcan hucmi Sacaya<37 (5) iscaeta apasparae rircan cay

sacaya iscaca asila sara (6) eutascam carcan aslla tietihuan cayram huc runatae aparcan cay(7)eunaeta apaeeunaca manam masaeunacho aparcan sino ehay (8) eurip sispa aylloneunam aparcan yehaca chay lIoyehullaetam (9) masap a isca aupaquin aparcan cay lIoyehueta apipuspa ehay (lO) paehallataemi ehay curip 'qu<e>mchasca huasipi tiascanmanra eha(1l)quinhuan s.aruehic carcan eaymi -ila tacurisonqui apJlasoriq(ut)438 (12) ispa ynaspam ayehanraca tuyllarac tucoy hinantin runa(13)euna mieue careaneu mana asllacrapas puehuspa (14) ehaymantam <cana> ymanam acapas inehie 'c1iayhina a eho(n)(15)ca ponehaopi Pampaman carean quipampi chay curi(16)cuna huc yma Paehahuanpas pintusca mana ricurispa (17) riprinmi runaeunaca pana masaeunapa<s> yscay439 aysa(18)naeuspa huacaspa taquispa .rie ca1'Caneu:ay aysa(;ri ehay (19) curip aylloneunaetam aysae carean ir aysaspari hue ehaerac(20)ta ymaetapas llamacrapas euseayqui ispam aysanacoc .(21) carean ehaymi pampap a chayaspa ymanam canan(22)pas mangaera440 aupac rispa apanchic yna(23hacmi chay lluychocrapas441 ancha. sumachispa apac carcan (24) pupunaetam canan lansacrayna chayhuan chucasac ic"f25)yna camaycuspa camaycuspa apac carcan tucoymanrapasau(26)paenin chay camaycuspari curictam quipa amuptin camaycor(27)can chaymantam canan a may paeham ehay lluycho apac ehay(28)pi pampapi ehayarcan chaymi hue runa huarmipas chay curip (29) ayIloncuna hue llamacta pana chaeracta cuspapas sama(30)chic carean cayhuan samay ispa ynaspam ehay curiri pay(31)pa tianan vnanehascaman chayaspa442 yscaynin cosantin (32) huarmintin tiac carcan ancha all yupaychasca chay pun(33)chaupim Tucoy hinantin ma.sancuna cocahuan yallinacus(34)pa taquic opiac carcancu tucoy ponchao chaymi a chisiman (35) arae huasi(n)man cutimuspa(m) arac ehay quiquin tiascanmantac (36) cutc carcan ehaymanram canan atac pihca ponchao tiarcan (37) a pichcca443 ponchao huntaycoptinmi atac huc tiana <aposento>man (38) asuehie-carcan chaymantam atac chay quipampi masa(39)cuna yamtacra ancha atun collocamacta apamuc car<can>444 (f. 109r) (1) ynarae aupacninpas may

<:!2

m Pasaje agregado al margen izquierdo.

J,J<lh'f-p.

m = arafahampas.
Palabra desconocida; se trata quizs de una sola palabra panacharapi; pana se emplea en otros pasajes del texto para indicar la alternancia.

"8
440

N .M. Y luego lo sacaua(n) I y ma.taua(n).

<39,'f- i (?l.

m m 'f-s(?).
434
<35

N.M. la ma(n)ga de la t.

El sufijo -paso que no cabra en la Hnea, ha sido aadido al final de la pgina..

. N.M. este e; el peUejo / y cabera (sic) embutida / de paja porq{ue) ya lla carne era co/mida como se ha / d(ic)ho.
4<2
<43

De interpretacin difcil; se asemeja a la cifra 3 seguida por paya; 3 podra corresponder a la 'leuah dehuanapaya.

sp 'f- re; es posible que la primera letra de la palabra siguiente reemplace la letra n: ;$; chayarcan.

436 N:M.'es/aara co(n) ella/zo q(ue) coje papaga/yos. pero co(n) lazo / ni tan largo.
437

S'f- f''''; (t1f.4Jac

La r doble no significa necesariamente una tentativa de representar la postvelar Iql sino que es otra muestra del problema grfico suscirado por la eombinad6n de ch y c. ... Vase nota 434.

Gerald Taywr

Versin paleogrfica

260

445

pacham curi yurircan chay (2) cayanrillan caytam aupac simipi concarcanchic445 cay (3) yamtacunacrari tucoy tutancuna cayta masaspa (4) pacarinca pactach. yma huatica ymanpas chayanman (S) ispam cayta<ca> corcan hinacac quipancamapas mana(6)tacmi huc tutallapas nina huaurcancho cay tucoyea (7) a puchucaspam quipampi atac chay curicunacta (8) <yaya(n)cunactapas> chay supayninra tapuspa maypim armachimusac (9) fi.is.pa huchanmanra ispam pusarcan simin(1 O)cama yansacochamanracsi 446 per(fid)am(en)te447 pusac carcan chay(11)pis canan chay huc runa conchuri sutioc supaypa sas:er(12)doten pachacta tapuc carcan ymamantam (13) yurircanyma ayca huchanmantam spas tapor(14)can 448cay cur yurcrunactaca huauyninrantim (1S) yurin <chayss> chayma(n)( 16)tam caymantam ispa ispas runacuna ircancu yscaynnta armachic car(17)canco ynatac chayyscay huahuacunactapas (18) atac atac armachispa astaqui449 chicallam (19) huchan iscancama imaoyna chiripi huaona(20)yaptinpas a caycunacca puchucaspa cariceaca4SO (21) chucchanta rutucl S1 Carcan huarmiceaca asllacta (22) cariccaca ymanam huchayoccunacta rutunqui (23) yna chayssi huachayrucoyuc ia cutimuc carcancu (24) chaymanrari huc huallcacta4S2 yana yuracohuan cay(2S)chuscactas huallcarichircan curip hunaychayin(26)ca453 cunaspari huc huata enterom sasinque a(27)macac campas campas pillahuanpas huchallicon(28)qui4S4 huchallicuspaca ancha mana allictam ruran(29)quiman casim masanchiccunacra saycuchinqui(30)man ispas conaycuc carcan chaymanras a (31) patman huaca caspa atac allichus can is(32)pa chay sas;erdote runatac huaqunin a<c>hca455 runa(33)cunahuan tapuc carcan supayninca chaysi all (34) captinca ancha cosicorcan maaa alli <ynaspa> pu(35)orcantacmi 456 iptinsi canan allinca anyac (36) carcan chay masacunapas anchapuni piacus(37)pa ymaraycum ocanchiccaca cassi

saycochihuan<chic>4S7 (f. l09v) (1) ispas anchapuni piacuc carcancu (2) chaymancam canan atac hw haata eaJiltiaCa <chay huacap huntasca(n)cama> yna(3)tac huaticac carcan chay pacharacsi chay huallcan(4}taca cuchupuc carcan ynallas puchucarcan . (S) chaymantam acac acal iscanchcra tincuchison (6) caripura yuriptinca pana huarmipura yuriptin(7)pas.man;.m all pachacho canca ancha muchoy (8) pacham canca ispan458 ic carcancu chayma(n)(9)ca cari huarmi yuriptinmi allipac hunan(lO)charcancu (ll) chaymantari yma chicam cana n tnasacima (12) huc pachamanraca cusicon mana aupa pa(13)chaoyna chicacta gascaspa huc pachamanta{l4)ri llaquiconcha mana chayhina ruranicho (1S) ispa supaypac lIullayninhuan huaquin lIac(16)tacunapica manataccha concancho cutapas (17) ymaoyna pachapas ynatac llama yuriptinpas (l8) sutintari sapamanta c'itrim canca is(19)pas supayra tapuc carcan chay supaypa (20) sutichascanmi curiaupapas curiyauripas (21) curihuamanpas ticllacuripas yma ayca su(22)ti cacpas curihuan rimaricca4S9 yna sapacacssi (23) caripas huarmipas _460

261

yma

N.M. La ( )+ I q(ue) con esto I q(ue) ha de estar lal principio. (+Palabra ilegible de tinta mucho ms clara destacada por un crculo que la encierra; quizs no pertenezca a la misma nota). 446 Setal en el texto que se refiere a la N.M. esto es de do(n)de v(ien)e el I agua de ws conchas. 441 Hiptesis de reconstruccin sugerida por J. C. Estenssoro. #8 Setal en el texto repetida al margen; se refiere a la N.M. esta es la opinio(n) del I 1JtI./go. no la respulesta. 449 = hasta que; interprerado por el escriba quizs como una sola palabra con el valor de "segn, conforme a, variante semntica de I-kamal que se traduce generalmente por "hasra. 450 Setal al margen. 451 eyC:#sp (?)::s; roMpa (?). 452 N.M. a manera de cadena I de oro.
453 '" 454 455

chaymancari yma chi(2tl)cam runacuna collquiyoc <cananca> aupa mana(25)rac cay all diospac siminra hunanchaspa (26) pariacacap mitanpi pana yma aycap (27) mitanpipas tucoy callpanhuan yma ayca (28) cascallantapas cocarayco rantichispa collqui(29)llantari chayraycollatac mascaspa canan(30)ca pa<na> quims:a tahua huatadla> samaptinpas (hua(31)cacha)cuna<r> 461 tucoy hinantin huacancunapi lIa(32)quicuspa maymantah cocacta carisac nispa (33) ynacaccha pincaycasac462 ispa chacrancapas (fI lOr) (1) pachancapas rantichispa mascarcan chayta (2) cayra purispa huanacumanpas rispa lloy(3)chucrapas sasispa mascaspa chaytaycu(4)lIatac ynaspa tucoy hinantin yuyascan(5)tapas supaynintaracmi aupac all sasis(6)pa maymantam tarisac huanacuancho (7) cayri chacrayracho pachaytacho huacllichi(8)sac ymanam casac ispa tapuspam an(9)chapuni musyasca tiauajopi pUric cat(lO)canco Cananca huc yuyayrnanta mana (11) chicacra yuyaspa manatac ymallanta{l2)pas chayrayco rantichispa anchapunihc (13) cusicon huc pachamantah chayca ancha (14) huacan ymaraycohc clfta rurk(lS)nicho ispa chaypa mitanpica tutapas y(16)ma-yna pachapas may pachah macoyIlon(17)co chay pacham canca ispa

4S8

imrf:lm;hayninf(lN.M. ni entre ellos.

.5. Poco legible; quizs rimaritca o rimarisca, interpretacin ms probable en el contexto.

m Por fulta de espado, el sufijo -chic ha sido atadido encima de la ltima palabra del fulio. :# ispam.

achca. 456 Setal en el texto. repetida al margen; se refiere a la N.M. q(ue) tuuiero(n) coito.

:# ahe. Correccin repetida al margen:

.60 El rexro sigue en el mismo rengln; una setal al margen indica que aqu se termina el prrafu. 461 Se ha encerrado la palabra huacacha en un crculo para destacarla. 462 O pim:aycosac, forma habitual.

Gera/d Taylor

ltrsn paleogrfica

ircan chay (18) pachallaracmJ'63 runacuna ancha cusi(l9)cuspa cochocuspa hari machucu<na>pas an(20)cha chacohuaspas tictima ymantapas apas(2l)pa ric carcanco aupa huasipi opiana(m) (22) captinpas pana caypi cancampacpas - (23) chaymama .cay Ilactallapitaccha chaytapas tu(24)ta ruraspa<Pas> asila huananman hahua llacracuna(25)pica hinaraccha ruran<cu> ispam yuyanchic (26) oyaanchicpas '

(f. 1I2r)

1 262
--1 -

Ihs.'IG4 (l) Ata. ispaca. huamrap chucchampi parca (2) yuricram ata. inchic465 , cayhina yuric(3)tam canan466 chay. huamrap yayarrcuna (4) a quim<;a huata captin huonacoc (5) huasimpi o canchampi Pusac punchao(6)mama aupac paypac Cacancunac(7)ta'o masancunactapas huyarichispa (8) chay punchaupim cay a (9) atan_ta yllanta rutusonispa (10) ylla:. ispaca Ata. iscallantatacmi (11) hunanchanchic. chayhina a tcoy( 12)ta huyarichicuspam ashuacuyta ca(13)lIarincu. ashuaconmi media saracta (14) O. huc hanigacrapas icta huyaris(15)paca quiquin runacunallatacmi (16) tapunacuc ymapacmi ashuan ispa (17) a yachaspam canan yma punchao(18)pich. fiesta canca chay punchao Tucoy (19) hinamin runacuna huonacumuc (20) ynaspam canan chay hatayuc ru(21)naca masancunahuan tuCoy cacan(f. 112v)(l)cunahuampas. huyra icmanta taspa (2) taquicuyta opiachicuyta callaric chay(3)mi a may pacham ancha machanco (4) chay pacham huc fresadacta o tiracta(5)pas mantapuspa. chay huamracta cha(6)upiman yaycuchispa tiachicl cay simic(7)ta rimaspal yayacuna huauquicuna (8) cay ata. yllacta canan punchautac ru(9)tuson pariacacap a chaymanta tutay(lO)quirip atan yllanmi ari payracmi ari (11) ocaman cachamuarca cayhina yu(12)rincampac ispam rimaric. chay pa(13)cham chay huarnrap a sispa Cacan cari (14) captin. huarmi captinri paypac ypan (15) mana ispari aguelo o aguelanpas sa( 16)yarispa huc llamahuan o chacrahuan(17)pas huc sealllama churaspa chay A(18)racta tejerahuan camaycuc chay (19) llama iscanchicpac hunanchay(20)ninmi canan huc cm-huato isca4G7 (21) ymahuanmi llamacta pariacacaman

I i

(22) pusarca. chayhua(n) chacrap huna(n)ychaynin(23)tam 468 canan huc caxO. chu(24)rapuc carean cay caxo iscaca huc cas(25)pillam huarmip allacunallan chay(26)mamam huaquinin sispa yahuarma(27)sincunam yacullahuanpas cusmahuan<pas>469 (f. 113r) (1) ouejahuanpas o millhuahuanpas (2) Cascancama ofrecicuc sapampi (3) sayarispa. chaymanram a may (4) pachah. sispa yahuarmasin puchu(5)can chay pacham curaca o alcal(6)de culla<na>mantapas sayarispa ys(7)cay 1... 1 rrealo huc rreaJtapas chu(8)raspa sayarimuc hasra puchucas(9)cancama caycuna astahuari ma( 1O)chanca machaspari manam ari y(11 )mallamapas michacuncacho ispam (12) ancha hupyachic a pacha huraycus(13)cancama chay pacham canan a (14) tucoy ml.1 rutucoyta puchucaptin ya( 15)yan chay churinta tucoy rutuc porq(ue) (16) runacunaca llamcayllam llamcac (17) a puchocaspari70 tullam 471 taquicuy(18)ta callaric machoncunap surima (19) rimarispa yaya anchipuma o carhua(20)chachapa o yma yrna nispapas cam(21)pa atayquim yllayquim canan(22)ca am puchocarcan cananman(23) taca ama atac pariacaca cacha(24)muchoncho allitac casac ispam (25) taquicuc saucacuc472 (f. 113v)

263

(l) cay ata ispaca yila ispapas (2) pariacacap cachanmi ispas (3) runacuna hunanchancu cay(4) ta rutuypacri cayantin chisis473 an (5)cha manchaspa coynhuan tictin(6)huan ymanhuampas paricacacta474 (7) tutayquiricta muchac allichahuay(8)tac cay Atahuan caya punchauri an(9)cha cusiyucrac casac ispa - paycuna (10) hunanchaptincal curip sealninsi (11) curi hamuypacsi cay Atacta cacha(l2)mun mana all paracacaman hu(l3)chanta yuyaycuptin huaonanran(14)ti cur yurnca ispal curi yuricta( 15)ca475 huaonanrantim yurin icmi ari cay checallatam cay san damian (17) checa iscamanta yachanchic

.
46ll <70 "

(18) chaymanta<ri> huaquinin ilactacuna(19)piri yma ispah. rimancu ycha(20)ca Ata yuriptinca ynallatac(2l)mi tucoypas cay tucoy corregimiento(22)pica yupaychancu tucoy may quitipi(23)pas huancapas yauyopas. huama(n)(24)tancapas yma runapas yn(dt)o iscaca - .\
Se ha suprimido y de hunaychaynintam agregando una tilde para representar la nasal de la forma corregida encima de la letra a precedente . 469 Vase nOta 434.
41t

463
465 466

mi"'- si.
de la pgina se encuentran una cruz y la referencia: lhs. (sus hominum

464I.Enel
Jawator).

NJ,;:t:a.lll.${urijos SI! les / maraa ya otros / no-.


O quizs cunan.
N.M. cothuato les cabresto (cabestro) I de llama-.

,467

puchocaspam (?). tuyl!4m. <n O quiz haucll.CUC. 473 N.M. esto es / !4 noche antes I de el dia d(ic)ho. 47< Lapsus; corresponde a pariacacacta. <75 Y "'-p.

Gerafd Taylor

(f. 114r)

(l) chaymamari ahcca runa an.cha co(2)I1anan yanacuna cacpas ynatacmi (3) limacpi pip churin ara caprinpas (4) huonacuc. chaymanta (5) cactapas yachanchictacmi huaqu(6}nincunacta. caytaca. ychapas char(7}yna all causana ispatacmi hua(8)quinin runacunapas huchaman (9) chayaycurcancu476 chaycunacta ricus(10}pa ynaspari cay quimc,:a huata(n}(I I}manram rutuna ispa ircanchic (12) chayraca yachacuscancamam au(13}pacpas o quipampas rurarcancu (14) cay chcallam checa simca _477

264

Bibliografa

265

ManUSCI iros

inditos

PACHACUTI YAMQUI SALCAMAYGUA, J. de S. c., s.f. - Pleito sobre la laguna de nsacocha: "[Pleito de los] Yndios del Pueblo de san fran(cis)co de sunicancha concra ... [el] Pueblo de san cristoual de concha ss las tierras y dernas deduzido"; Lima: Biblioceca Nacional. Ms B-1483. POLO DE ONDEGARDO, J., s.f. - Proceso de Avila.: Capltulos (San Oarnin) N' 43. "proceso Remitido por El S(e)or dean I y prouisor al doctor padilla vis(itadjor de capimlos laI El docto fran(cis)co daVila. cura y ben(eficia)do I de El p doctrina de San damian y sus alne:z.os" (contiene una retractacin en quechua de los caplmlos formulados contra Avila por los indios de Sunicancha); Archivo Arzobispal de Lima.

Fuentes secundarias
ARGUEDAS, J. M., 1%6 de Huarochiri, 278 p.; Lima: Museo Nacional de Historia, IEP. Narracin quechua recogida por Francisco de vila (i 15981). Edicin bilinge. Traduccin castellana de Jos M. Arguedas . Estudio biobibliogrfico de Pierre Duviols. ARRIAGA, P. P. J. de, 1968 Extirpacion de la Idolatria del Pim. In: Crnicas Peruanas de Inters Indgena; Madrid: Ediciones Atlas. BAE, vol. CCIX. VILA, F. de, s. f. - Relacion que Yo El D(oct)or Fran(cis)co de Auila Presbyt(edo Cura y benef(icia)do I de la ciudad de Guanuco hize Por m(anda)do del s(efo)r Ar<;obispo de Los I Reyes a<;erca de los Pueblos de Yndios de este Ar<;obisp(a)do ... ; Sevilla: Archivo General de Indias. Lima 301.

..

47.:1'" n.
477 Sigue

la rbrica (del escriba?).

VILA, F. de, 1608 - "TRATADO / y relacion de los errores, falsos Dio=/ses, y otras supersticiones, y riros dia/boliros en q(ue) viuieron antiguamente los / y(ndio)s de las Prouincias de Huaralcheri. Mama, y chacHa y oy / tambien viuen engaados con / gran .perdicion de sus al=/mas". Ms.3169, ff.1l5r-130r; Biblioreca Nacional de Madrid. VILA, F. de, 1646 Prefacio al libro de los sermones, o homilas en la lengua castellana, y la indica general Quechuua. In; TrataM de los evangelios que nuestra l1IIUire la iglesia propone en tOM el ao .. .; Lima. BERTONI.O, L., 1984 - Vocabulario de la lengua aymara; Cochabamba. Facsmil de la edicin de 1612.

266

'CABELLO VALBOA, M., 1951 - Miscelnea Antdrctica; Lima: Universidad Nacional Mayor de San Marcos, Insricuto de Emoloa. CASTILLO, P. de & MONTALVO, G. de, 1609 - Carta Annua 1609. Fondo Gesuiro N- 1488, 11,9. Mission a Indios Idolatras en la Comarca de Lima; Archivo Roman9 de la Sociedad de Jess. DVILA BRlCEO, D., s.f.

Rrelfio(n) y descripfio(n) que da diego dauila brize v(e)z(in)o de la fiu/4ad de los rnyes. .. ; Madrid; Real Academia de la Hisroria.

DUVIOLS. P., 1967 - Un indiE de Cristobal tk Albornoz: La Instruccin para descubrir Tudas las Guacas del Pin. Y sus camayos y haziendas, c. LVI-l; Pars: J.SA. GONZLEZ HOLGUN, D . 1952 - Vocabulario de la lengua general de tOMe/Peru llamada Qquichua O del Inca; Lima. HERNNDEZ PRNCIPE. R. 1923 Micologa Andina. Idolatras de Recuay (1622). In: Inca, 1; Lima. Nora final 'de Carlos A: Romero. MATOS MAR, J., 1958 Las actuales comunidades indgenas de Huarochir en 1955. 341 p.; Lima; Instituto de Emologa y Arqueologa de la UNMSM. PACHACUTI YAMQUI SALCAMAYGUA. J. de S. e.. 1993 - Relacwn de Antiguedades deste Reyno del Piru, 276 p.; Lima/Cusco: IFEA. CBe. Estudio emohisrrico y lingstico de Pierre Duviols y Csar Irier. .. POLO DE ONDEGARDO, J., 1603 - Los errores y supersticiones de los Indios, sacadas del trarado y auerguacion que hizo el Licenciado Polo. In: Confo!Sionario para los Curas de Indios; Sevilla. SALOMON, F. & URlOSTE, G. L., 1991 Austin: University ofTexas Press.

The l1uarochiri Manuscript, 273 p.;

SANTO ToMAs, Fray D. de, 1951 - Lexicon, o Vocabulario de la lengua general del Peru; Lima. Facsmil de la edicin de 1560. TAYLOR, G . 1987 - Ritos y tradiciones de Huarochiri, 616 p.; Lima: IEp, IFEA. Estudio biogrfico sobre Francisco de Avila de Anronio Acosta. TAYLOR. G . 1999 - RitIJs y tradiciones de Huarochiri, 502 p.; ma: IFEA. Baneo Central. de Reserva del. Per, Universidad. Ricardo Palma. Nueva edicin revisada.

..

S-ar putea să vă placă și