SECRETARA DE EDUCACIN PBLICA DE HIDALGO SUBSECRETARA DE EDUCACIN BSICA Y NORMAL DIRECCIN GENERAL DE FORMACIN Y SUPERACIN DOCENTE ESCUELA NORMAL

VALLE DEL MEZQUITAL PROGRESO DE OBREGN, HIDALGO.

PROPUESTA PARA LA ENSEANZA DE LA LENGUA INDGENA COMO SEGUNDA LENGUA

MATERIA:

TALLER DISEO DE PROPUESTA DIDCTICAS PARA CONTEXTOS DE DIVERSIDAD CULTURAL Y LINGSTICA.

COORDINADOR DE LA ASIGNATURA: ADN LORA QUEZADA.

ALUMNA: VERNICA CRUZ RAMREZ SEMESTRE: SEXTO SEMESTRE JUNIO 2013

RA NTUI RA MFISTOOFO
NU`A MAHYONI ------------------------------------------------------------ 3

RA MUT`I RA BEFI --------------------------------------------------------- 4

PATE NU RA BEFI --------------------------------------------------------- 6

YA DNGA MFDI -------------------------------------------------------- 7

TE JA HA RA HNINI ------------------------------------------------------ 11

NU TE PDI YA BTSI -------------------------------------------------- 15

RA NSINI GA MZI PETSI NU RA HNINI --------------------------- 18

MA BEFI DA HOKI ------------------------------------------------------- 19

TENGU MA BEFI ---------------------------------------------------------- 31

RA UADI MA BEFI -------------------------------------------------------- 32

YA BEFI BI MPEFI YA BTSI ----------------------------------------- 33

NA RA BEDE GA KOI DE YA BTSI ------------------------------- 35 YA DANGA MFENI BI MANGA YA BAMIA JI ----------------- 36

NU`A MAHYONI
Ha nuna befi di manga tengu mahyoni ne ra hei ge nu ya xhnate petsi, pa tutuabi nu ya xmbate n`a ra hki ha ra mudi nsdi , nandi habu ya hki nu ya btsi ge ra hahu ko nuna ts`a da ha ko ma n`a ra nts`itsi, pe te ote nu ya xhnate honse hma ge nu ya xmabte ha n`a ra hki ge ya dondo ge hindi pdi ya mfdi, za ge ha pe nge`a hindi xni nu ra xhante ko ra hki padi nu ya xmbate, nge hingi umba ra mfdi ko ya thogi nu ya bts`i, hange ra nge`a nubye mapaya ndunthi ya hnini ha n`a ra hki ya hingi ho da ha nge nu ya hafe honse tuts`a nu ya ji ha n`a ra hki.

Hange ra nge`a ko nu ya xuha xa nja nubye di hokje ya befi, pa da tumbi ra mujui ra hki pa hinda medi`hu ma y`u ge rakje ma nzi mui ha ma n`a ya hnini, ha mbo nuna nzi ho ndunthi ya mfente ya hotho befi ne ya jmfri ge di petsihe ha ge ko nuyu di ntihni ko ma ya mfdi matsu dangi de geke, hange mhyoni ga pdi de habu di ehe ha ga ja ma zu nu ma jamfri`he ne ma nzimui pa hinda medi, ne ga japi ra mujui petsi.

RA MUT`I RA BEFI
Nge`a nubya mhyoni ga hoki ya befi pa ga nxdi ga hutuabi ra hhu ha ya ngutudi, ngu ma n`a ra hki, nge`a nu ra nsdi ga y`o hki ge pa ya btsi pdi da ha n`a ra hki pa da tutuabi ya nsdi, nu ra mpefi ngu pa da ha habu ra za da h nuna hki, habu gtho nu ya btsi petsi da hutuabi ngu ma n`a ya btsi, habu gtho nu ya nao ya mfdi ge mahyoni mbo ha n`a ra ngutudi ng`e ko nuna ts`a da humbi ra mujui gtho nu ya hki, ge n`a ra dnga mfdi pa ma nzmui. Ena ge nuna nsdi nzektho pa nu ya tuka hmuntsi pa da ntini ko n`a ra nzi ge matsu dngi. Pe nu`a mahyoni petsi da nja n`a ra nsdi pa gtho. Habu da nja ya nao ya jmfri, ge da gu pa da nja sehe n`a ra dnga mfdi ge petsi da hmuntsi gtho ya mfeni; n`a ra nsdi pa da pdi hanja da bui ko ya nao ya mfdi ge ja nugua nuna nximhi habu petsi da tumbi ya t`ekei, ne da patui ya mfeni; hange di buhe ha n`a ra nsdi ge thogi ya pa ha te matsu, hinga sehe ha ya nsdi nehe ha ya hmutsi ji, hange ma n`a ya ji tena ge nuna nsdi hueke gtho nu ya xuha xa nja ko nu ya xmbate ha n`a ra hki ge ya nzi hinxa tetho ngu ri ehe. Nehe xa nte habu ra z`a, petsi n`a ra nthandi ga nsdi ge bui nztho ha ra hu petsi da thogi nu te hutuabi ne hanja pdi nu ya btsi, habu gtho ya xmbate tsa da yuti ha nuna nsdi pa gtho, ko ya nsdi ri ehe tada n`a. Hange ra nge`a nu ra nsdi ga y`o hki nja nduthi ya pefi petsi da hoki, n`a di ge`a nu ra hki mbo ra ngutudi; ha ge nubye di honi ya befi pa ga h ra hki ko ya xmbate pa hinda medi ya nzi nu ya btsi pa njabu hinda medi nu ya hki jatho nubye mapaya. Pe pa nuna befi mahyoni da nja ra befi ko nu ya xhnate pa da huatubi ya hki mbo ra nguntudi, nge`a nandi ho da mpefi ko nu ra nsdi ga mede ne hmfo, hange ra hki hhu nixi manga de nu`a, hange nubye mhyoni ga hokje ya befi pa hinda medi ra hhu ha njbu hinda medi ma nzi di petsi`he.

Hange nubye mapaya hinga sehe ga hutubi nuya nsdi ge denda mayabu xa mpefi mbo ra nsdi, nehe ko nu ya nsdi ga bami boja. Nge`a nu ya r`a yo mfdi xa ja ndutnhi ya hotho befi ko ra hki, pe nandi sehe ts`onga ya hki nje ko ndunthi ya haki j`a ha ra xihmi nja natho ge xi dngi ya mfdi hange nu ra haki ra hhu y`o ri medi, ngu thogi ya pa nu ya nts`itsi ko ya hnini hinda nja, mske nandi ja ya hnini ha n`a ra hki hingi ho da y`o ko ya r`a yo mfdi, pe nehe mhyoni nge`a nubye ya xa mpti ma bui`he, petisi`he ga buihe ko ya r`ayo mfdi pa ga mpati ma mfdi`hu, nubu ga mbeni gtho ya ji hinte ra fdi de nu ya r`ayo mfdi huanda ena bui ha n`a ra sehe hi, hange ko nu ya bami boja nu ya hnini mpti ya nzi ya jmfri, ya hki ne hangu`a ya mfeni, hange nuna nt`ote xa nja ote ge nu ya hki ngu ra hhu da medi ha nu ya xmbate da gu nu ra hka nzubi nge`a ma n`a ndngi ra nzi petsi, pa njbu xudi ndmani da pdi da h ra nzubi. Nehe n`andi nu ya btsi hingi ho da h ra u , nge`a ha ra ndomi nu ya dada hingi pdi, hange hingi zofo de ga u, hange nu ra hhu y`o ri medi; nu ya nt`ote xa nja ote ge nu ya btsi hida h; ha hingi pdi ge nu ra hki ma met`o bi petsi n`a ra dnga mfdi, hange ra nge`a nubye ha ya nguntudi xa nja nu ra befi ko yoho ya hki, nge`a di mbeni ge n`a ra hoga nsdi fudi ko ra hki h nu ya xmabate pa njabu da hutuabi ko nu te ja ha ra hnini, pa da h ko ya ji ha ra u ha ra hnini; njbu ha ts`a da mpefi xho ko gtho ya mfdi nu ya ji ha da tumbi ra mujui ra hki ha da mdi nehe. Ra nguntudi hida mputi ya mfdi de nu ya hnini nua mahyoni da mpefi ko ra nzi pa da humba ra mujui, nge`a n`a ra hu pa ge nu ra xhnate da patui ra bui de nu ya xmbate pa njbu da umbi ra mftsi nubu hinte pdi, pe da nxdi ko nu te ja ha ra hnini habu bui ra btsi da fudi ko nu te ja ha ra hni pa da zoho ko ya dnga mfdi, nge de nu ya mfdi ts`a ga gu nu ya ntudi ge pdi pa njabu nukje ga hutuabi ko ya mftsi pa da pdi ya dnga mfdi

PATE NU RA BEFI
Ra ntudi ga hki ge`a mahyoni pa da nte ma hnini, nge`a njbu hinda medi ma nzi, ha ma hki ge n`a ra mudi befi pa da rakju ma yui`hu ngu u ha nuna nxihmai ge te ko ya r`ayo mfdi. Hange ra nge`a nu ra nsdi ga y`o haki ge ha mahyoni da mpefi mbo ha ra ngutudi , nge ra hki y`o ri medi ha ge n`a ra befi petsi da tutuabi nu ya xnhate ko ra hki petsi`hu, nu`a manga ha ra dnga hemi monda ge nu ya ji h n`a ra hki petsi da umbi ra nsdi ko ra hki nehe ga hamfo, hange hinxa ho da tuts`a nu ya ji h ma n`a ra hki.

YA DNGA MFDI
Ga fudi`he ko n`a ra mudi nt`ani pa te ga hutuabi ra hki hhu ha ya nguntudi? Pa ga umbi ra dti ga emfu ge n`a ra befi petsi da nja ha ya ngutudi habu da xni ra nsdi ko ra hki, ngu ena nu ra bami ji n`a smelker, Silvia, (2005) habu tena di boho ra tsutui ga mfdi ga y`o hki, nuna ntudi ge tumbi nu ya xmbate ra nsdi ko ra hki h`u (PP. 14). Ha ge majuani ge n`a ra manda petsi`u da xdi ko ra hki nu ya btsi, nge`a tepu ha ra dnga hemi monda; Pa nu ra dnga hemi monda, ha ra njutnoya 2, ra tehma b), ra xeni II
Ena ge xa thoki nduthi ya befi pa da nja ya ngutudi, habu da hutuabi ya nsdi ga yo haki, da tutabi xho, pa da huadi ra mudi nsdi nehe ra yoho ne pa da huati ra nsdi ko n`a ra hoga befi.da tumbi ya mftsi ga bami boja gatho nu ya xmbate h n`a ra hki. Da nja ya befi ha ya tuka hnini pa ra ngutsi ne pa da padi tengu ya nzi petsi`u, ngu ena ha ra dnga hemi monda, da tumbi ra t`ekei pa gtho ya hki ja nugua monda.

Pa da hutubi ya mfdi nu ya btsi ko ra hki ge`a n`a ra dnga befi, nge` y`o ri medi nu ya hki nehe medi a mujui mbo nu ya ngutudi, hange nu ya btsi h n`a ra haki mbo nu ya ngutudi tena ge ya xengo ge hite pdi, ha pe ng`e xa hei da pdi nubu higi tutuabi ko ra hki; pe nubu da hutuabi ko ra hki za da boni ko dunthi ya mfdi, ko nu ra hki h nu ya btsi ko nuna da hutaubi ha ya mudi nsdi pa njabu da nte ra nsdi ha ya tuka hnini, ngu ena ra bami nda Pellicer, Ugalde, Alejandra (1996), ena ge nu ra mudi hki ha nu ra btsi ge`a mahyoni pa da hutuabi da ofo ne da het`i, gtho nubye mapaya nu ya xahnate ge hutuabi nu ya btsi da ofo ko ra hamfo (pp. 67). Nge`a nu nxdi petsi da bui ko nu xhnate de hanja da huti da ofo ne hanja da het`i n`a ra bede nu ya tsutsu, ha nubu higi hutuabi nu ya btsi ko ra hki, xudi ndmani hinda pdi nu ya mfdi ge mahyoni da pdi, nge`a nubu da hutuabi xho da madi ra hki ha da zu ya nzi, nge`a higa mahyegi da hutuabi n`a ra btsi bui ha n`a ra hyoya hnini ko n`a bui ha ya dnga hnini, nge`e nandi nu ya mfis`tofo ja ha ya hyoya hnin pe xa ofo de ga hamfo hanja da bdi nu ya btsi nubu hingi ehe ko ra hki, ne njbu mahyoni da mpefi ko nu ya ntudi ko ra mftsi ra hki h ha ra hnini habu bui nu ya xmbate

ra nsdi petsi da nja ya mpefi hange nu ya xhnate petsi da mpefi ntsedi a da hoki nuya mpefi pa da humba ra nsdi ga yo hki, gatho nu ya mpefi petsi da nja ha ra hnini pa njbu nu ya tsutsu mata da bdi xho, pa njbu nu ya xhnate da petsi da mpefi xho nehe ha hinga sehe da hutuabi ya tuka noya, nehe gtho nu te handi ha ma n`a ya nsdi ja ha ra mudi ntudi

Pa nu r a n`a Pellicer Ugalde Alejandra (1996)

Ra xhnate petsi da mpefi ko ya nao ya ntudi, nge`a gtho ya xhnate honse ne da mpefi ko ya tuka noya njabu da handi ya ntoh ne ya ntonhi, pe nubu da hutuabi njbu nu ya btsi honse da gohi ha ra hadinfdi ha hida pdi matsu nu ya dnga mfdi ge petsi da huatuabi, hange mahyoni da hutubi gatho ngu un ma n`a ya nsdi j`a ha ra nguntudi.

Nehe ts`a da mpefi ko yoho ya hki nu ra hhu ne ra hanfo, ne ts`a da boni ya hoga mfdi , pa hinga sehe da mpefi ko na da ra hki, hina mahyoni da mpefi ko yoho njabu ni n`a ni ma n`a honse ri yoho bu ngu ena nu ra n`a Pellicer, Ugalde Alejandra (1996) ena ge ts`a da mpefi ko ya nsdi de nu yoho ya hki, pa da hutuabi da ofo ne da het`i, ge`a mahyoni pa da mpefi ngu ri ehe, ha hinga sehe da mpat`i ya mfdi de ga hmfo pa nu ra hhu Nge`a nu ya mfdi ja nu ya btsi ge mahyoni pa ga pdi te ga maga hutuabi, te ma nxdi mbo ha ra nguntudi, nge`a da mpefi ko ya befi hoki hyastho nu ya btsi ha ra hnini pa njabu da pdi xho nu da hutuabi ha ra ngutudi ha, hinda mpunfri ra mfdi ge da mbeni hyastho, ha da gu nu ya nt`ote ge thogi ha ra bui hyastho, njabu ts`a da mdi ya mfdi da bdi ha njabu da boni n`a ra befi pe xi ra ho pa nu ya xmbate ngu ena nu ra n`a; Galdames Viviana, Walqui Aida, Gustafson Bret ena ge ra nsdi mahyoni da pdi nu ya nt`ote ja ha ra hnini pa da gu nu ya mfdi petsi pa njabu da nxdi nu ya ntudi ja ha ya hmuntsi, ha ya ndomi pa njabu da umba ra mujui ra hki nge`a mahyoni nu ya xmbate da pdi ya nt`ote ja pa njabu da umbi nu ra ri hehe nu ya ntudi, ge padi m`a n`a xho nubu da mpat`i ya ntudi ko ma n`a ya ji pa njabu da pdi ko m`a n`a ya dnga mfdi ja ha nugua ha ra xihmi ha nehe da badi nu ya mfdi hingi padi ha nubu da boni de nu ra mudi nsdi pa patui jtho ya befi da petsi.
8

Petsi da tumbi ra mujui ra hki ha nu ya btsi ha ra hnini, ngea manga ha ra dnga hemi monda, nge ko nuna ts`a da hma ya noya, nge`a nubu hinda gu ra haki nu ra xhnate da heki ra nsdi ne njabu nu ya xmbate hinda thots`a ya noya ko ya nts`its`i ha ma n`a ra hki; nge`a nubye ma paya nu ya ji ha n`a ra haki ya hinga ndunthi, nehe nuna nt`ote xa petsi n`a ra mfente pa ge hinda tumbi ra nsdi nu ya hyoya xmbate ne tumbi ra nsdi ga hamfo, ha nugua ge ts`a da nja n`a ra ntunhi ko nu ya xmbate ge hmfo ne ko nu hhu nge`a nu ya mboho ne da hakui ya y`u nu ya btsi ne ra nzi; ngu ena nu ra bami n`a Aguilar Bobadilla Mara Del Roco (2004), tena ge ra ntudi ga hki ge hinga sehe pa hinda medi, nehe pa da tumbi ra mujui petsi pa da madi ra nzi mui, nge`a gtho ya btsi petsi ya nao ya mfdi, ge njabu ga ya nao ya mpadi nge`a gtho nu ya btsi nxdi hinga mahyegi da padi ya befi, petsi mahyoni da handi hanja da ofo ne hanja da het`i, pa njabu nu ra xhnate da honi ya nao ya befi pa hutuabi da nxdi xho nu ya ntudi pata n`a ra xmbate, za ge nubu da nja ra befi njabu hinda nja ra hdinfadi , nubu nu ya xhnate da pdii tengu xa xmbate za ge da nja n`a ra befi xi ra ho habu nu ra btsi da hoki sehe ra mfdi sektho nu ra xhnate da humbi ya mftsi pa hinda gohi ha ra hadimfdi. Pe nehe nubu magi nxdi ko n`a ra hki petsi gi padi tengu ra hki ma ntudi`bu, pa njabu nu ra pa gi umbi ra nsdi ma gi tumbi ra mujui petsi, nehe ts`a gi hutsi ya befi pa tada n`a ra btsi pa huti ra hki ga hhu, ngu ga manga ma noya ha nu ra hnini habu di xni ya fadi sektho yoho ya xmbate u, ne nu ma n`a ya nts`itsi h ra hmfo, nge`a pa ga hutuabi mahyoni ga huxpu ya nao ya befi pa ga tsudi nu`a di ne; nuga ya huxpu nu ra nsdi ga manjuantho pa nu ya xmbate ngu ena ra bami ra n`a Arvalo, Ivette, y Karina Pardo (2004) tena ge nu ra nsdi ga manjuanhto ge petsi da hutuabi n`a ra koi pa da hma te bi handi nu ra xmbate: pe nehe petsi ma n`a ya xeni bede: nu ya dnga mfdi hingi bui ha ra mudi noya, ya nzi hingi padi, di henga ge mahyoni da umbi ra mujui ra hki, nu ma n`a ra nsdi ge petsi da ode xho, ngu ena nu ra bami n`a Arvalo, Ivette, y Karina Pardo (2004), ena ge nuna befi fudi ko ra ntode nu ya bede pa nu ra ngtsi da padi da ofo ne da hoki ya nao ya befi, pa da nxdi ne petsi da hoki ndunthi ya befi pa da bsi habu da honi nu ra hki
9

Ge nu yoho ya befi di enga ge xho pa ga huatubi ra hhu, nge ga fudi ko ya fdi ja nu ya xmbate pa ga zote ha nu ya dnga mfdi ha njabu da padi da u xho. Pa ga guadi ma befi ga hma ge mahyoni nu ra nsdi ko ra hki ga ha nuna hnini, ngetho ko nuna befi hinda medi ya jamfri ne ya nzi petsi nu ma boxitahe, nge`a ra nzi raki ma y`u ha ma hnini, habu nja ya nao ya jmfri, hange ko ra nsdi di hutuabi nu ya btsi da humbi ra t`ekei nu ya xmbate ha nuna dnga hnini habu ngtho ga nsuhu ma nzimui. Ha hinga ga xipabi mant`a da ha ra hmfo, nge`a ra hki u petsi mahyegi ta mujui ngu ra hmfo, pa njabu nu ra hki da petsi ra hotho befi habu ra za, pa njabu hinda nts`api nubu da u; pa njabu nu ra ntudi da petsi ra mfente mbo ra nguntudi,habu gtho ya befi pefi ha ra hnini da gu n`a ra hoga befi xho, pa njabu da badi gtho ya noya ja ha gtho ra xihmi ne da madi ya nzi.

10

TE JA HA RA HNINI
HININI: NTSATI HYODI: MIZA HNINI: Ra ntsati, nga ngu na yo nthebe ya ji, ngu gtho nu ya mengu ne ya dada de nuya btsi di mpefi de ga jado, tena ge nuna tuka hnini petsa ndunthi ya jado, nu ma ra ya ji de nuna tuka hnini xa ma ha ya hi ya nzubi, pa da honi n`a ra ya bui xho. Ne ha ra hnini ya ji di ha ra hki ngu ya btsi nehe di h nuya haki ya xit, ha ya ngu ne ha ya ngutudi. Ha ra hnini ja oti, ra taxdehe, pe hingi gtho ya pa, njabu ya btsi hingi tsa da nxha hyasto nehe mbo ha ya ntutate nehe xa ntso, nge`a gtho ya pa hotho ra dehe, nehe nuya mpiti xi ra ntso de nuna ngutudi, nuna thogi tsa da nja ya heni ko ya btsi, ne mbo nuna tuka hnini hotho ndunthi nuya ya h`emi pa da heti ya btsi, pa da ftsi manta da heti ya hemi; ngu nuya dada ya ji di mpefi de ga me ma p, hange ko ya befi di hoki gatho ra pa di tsoho ha ya ngu ne ya hingi tsa da ftsi nuya tu bu nehe xi tsabi nthundhi. Nu na hnini hingi petsi na ra muntsa hemi, nu to ho na ra mfistof o tsa ma da di ha ra ngutudi, pe nuna hingi gatho ya pa di xogi, ngea sektho ya pa ge ha ya ntudi, ko nuna tonte nuya btsi hingi tsa da mpefi ko nuya befi tsogi ha ra ugutudi, ngea ha ya ngu hingi petsa ya mfistofo pa da hoka ya befi, nge`a ha na ra ntani da hoki nu ya btsi bi hm otho ya mfis`tofo ha ya ngu. Ya befi de nu na hnini, j ma na ya befi ngu ra mpoti ga detha, ne ya uada, ne ya ndpo, ngu nehe nu ya ji nsu ya deti ne ya nao ya mboni. Nu ra mpota detha de ga huthe, nsektho di mpoti naki ra jeya njabu na ya ji nehe di mpoti ya huahi yoki ra jeya, nu sti hogi ra detha pa ya da nxofo meto da huani nu ya dnga tha pa da thokuabi ya thoti pa da pa o da petsi pa da hoka ya thengo nu ra mpota detha de ga uthe nua ra xofo da boni made pa da pa ne

11

made pa da tsi, nu ya zfri nu tsi yoti da hoki ya njoti ga zfri pa da t umbi ya deti ne pa da mpa ko nu ya zfri nu ya deti da nte, nehe ha nuna hnini nu ya ji ktsi ya uada, ge na ra befi pefi un ya ji ha nugua ha nuna hnini, nu ya da nte nu ya y`eta da fudi da heki pa da mpa ha nu ya nsha nge ko un ya y`eta hoki ya ngu, nubu ya bi thogi kut`a njeya da fudi da ti nu ya uada pa da boni ra tfi pa da nja ra sei, nuna da hxa nuni ha ra nti pa da mpa nehe ha ra hnini kohi n`a zi tuki pa nu ya zi ji ge bet`i nuna zi sei, nandi nu ya y`eta honi pa da thoki ya thumngo ha nu ya ngo ge nja, nehe di tumbi nu ya mboni da za zi, o nanditho hmuntsi pa da mpa ko nu ya ji petsi ya mboni, ma n`a ra befi ja nugua ha nuna hnini ge ra nsu nu ya mboni ngu ya deti ya nguo, pe ja n`a zi tuki ya ji ge pefi nuna befi, nu ya ji fay`o ha ya hyo nu ya huahi habu ja te da zi huni ngu ya ndpo ne ya zfri, nu sti petsi ndunthi ya xiy`o nu ya deti da heki pa da mpa nubu hingi j`a ra boja, ha nehe di mpa nu ya deti nubu ya bi ndunthi ha hingi hotho te tumbi di mpa pa da xandi manki ha njbu da nja ra boja, ena un ya ji ge nu ya mboni ge ra boja nge`a tsa da gu n`a ra deti da mpa nubu ja ra haboja.

NGUNTUDI Ra nguntudi petsi hu n`ate ya btsi, habu ja ndunthi ya nts`ati da heni nu ya xmabate; mbo ra nguntudi tsa ga tsudi ra hmunts`a mfis`tofo, ha mbo nugua ja ya noya pa hanja da bui ha nuna nsdi, nehe nugua tsa ga tsudi ya mfis`tofo pa nu ya btsi nehe pa nu ya xhnate, nehe ya bede, (ra zana, sehe), de nu ya nsdi ngu ra mede, ya mfis`tofo ko ya noya te ri boni, ya hoga noya, ya thuhu, ne ya koi hi, ge n`a tuki ya mpefi ja mbo ha nu ra hmunts`a hemi; ha ra nguntudi xa nja ya befi pa da hutuabi da heti nu ya btsi de nu ya mudi nsdi, nuna befi ja nu sti guadi ya befi de gtho ra pa hange ra nge nu ya btsi ya pdi te da ote, nge hinda ma ha ya ngu nubu hida heti n`a ra bede, nu ra mpefi ko ra hmunts`a hemi xa hutuabi nu ya btsi da pdi ya nao ya mfis`tofo, ne xa mftsi pa ge nu ya xmabte da ho da het`i ya hemi ge ho nge`a nu mahyoni nu ra xmbate da huna ra mfis`tofo sehe; ko nuna hmunts`a hemi da za da nja ra befi ko nu ya xmbate nge`a tsa da hoki ya befi tsogi, tsa da handi ya mfis`tofo pa da honi ya dnga mfeni, nehe ha nuna nguntudi ja n`a ra ngu ga bami boja habu da za da yuti pa da handi n`a ra koi ga bede ne
12

n`a ra xeni ga bede pa nztho nu ya bede petsi da ha de nu ya mfdi handi nu ya btsi.

Ha ra nguntudi hingi ja n`a ra hmuntsi pa da ntihni nu ya xhnate, habu za da hma nu ya xuha ja ko nu ya xmbate, ya befi bi nja tada zna, hanja xa nja ra befi ko nu ya xmbate, te ma befi bi huxa n`a ra xhnate ha bi boni xho ha nugua ha nuna hmuntsi tsa da mpat`i nu ya befi xa nja, ha pa njbu da ftsi nu ya btsi pa da pdi matsu, ha nehe te ma befi da hutsi ko nu ya xakia btsi, ha ko nu xi ya bmi, pa da ftsi nu ra xhnate petsi te da handi hyastho te thogi mbo de nu ra ngunsdi, hanja ra befi hoki xho o hina, te ma befi sa da gu pa da thutsuabi n`a ra mede nu ya xmbate, za ge nubu da nja nuna ntini tada zna nu ya xhnate da hoki xho nu ra befi ko nu ya xmbate. YA DADA: Ha ya ngu nu ya dada hingi petsi ndunthi ya mfis`tofo, ne hingi ho da het`i nu ya bede; ha n`a ya dada ena ge ha petsi ya mfis`tofo pe de nu ya tu ya xa ndta, ena ge hingi thi ya hemi xuha honse nanditho, o nehe nubu ho da handi n`a ra bede tepu, nge`a nu ya dada honse het`i nubu da ftsi da hoki ya befi nu ya tu, pe ga ma manga majuani hinge gtho ya dada ftsi ya tu da hoki ya befi ge tsogi ha ra ngutudi, hange nu ya xmbate nandi hingi hoki ya befi, ya dada hingi het`i sehe nge`a ko ya befi pefi hingi tsupu ra ya, nu ya dada hingi boni ko ya btsi de ra hnini nge`a hotho ra boja, ha hingi tsudi pa da ma ha ya ndehe, ena n`a ya dada ge nu ya btsi handi ra nthanthayabu honse n`a ya, nu sti huadi ya befi, handitho nu ya b`ede ga nkuamba, ha nugua nu ra dada ha ko ra btsi hambi hanja bi mpefi ha gtho ra pa te hoki ha ra nguntudi ge n`a ra ya de ga ntini pa da manga ya noya gtho, ngu ya dada ne ya btsi, o nehe nadi hokju ya befi ri yoho, pe hinga manga ge gatho honse n`atho, nandi nu ya dada hingi ftsi, nubu nu ya ku ya pa ha ma n`a ra ngutudi ftsi ya tuka ku da hoki ya befi, nge nu ya dada petsi da boni da mpefi pa da humbi te da zi nu ya btsi, njbu nandi nu ya btsi kohi ko ya ku ne ko ya zuzu.

13

RA NGUNTUTATE Nu ra xhnate de nu ra mudi nsdi honse bi nxdi ha ra mudi nsdi ga xhnate, mpefi ko n`a ya befi pa da hutuabi da het`i nu ya xmbate, ena ge ko nu ya befi hoki nu ya xmbate da ho da het`i, pa njbu da pdi te ne nu ra xhnate, ha njabu nu ra xhnate honi ya nao ya befi pa da hutuabi ya xmbate ha da nja n`a ra hoga ntudi, mbo nu ra nguntutate tsa ga tsudi nu ra nts`ati de ga het`i, habu nu ya xmbate tada hto pa mbehe o nehe ha gatho ya pa nu ra xhnate da hma ne tsa da thogi ha ra nts`ati pa da het`i ya mfis`tofo, pe nandi j`a ya btsi ge met`o da hoki gtho ra pa ha ra nts`ati`a, nandi nubu nu ra xhnate da hambi nu ya xmbate honse yoho ya btsi da jutsi ra ye, ne gtho nu ma n`a da ha bestho, hingi nja ra tekei, nu ya btsi ya bui ha ra yoho nsdi ga heti nge`a yoho ya btsi hingi padi da heti xho ngu ri ehe, njbu tsa da hoki ya befi hinxa hei, gatho nu`a ko ra nsdi petsi tada n`a ra btsi, ge ga mbeni`hu ge mbo n`a ra ngutudi ja ya nao ya mfdi, nubya nu ra xhnate hibi fudi ko n`a ra befi hyastho , hange tsa ga hma ge honse nu ra xhnate di ho da mpefi ko ra mfis`tofo nuya xmbate SEP hingi honi ma n`a ya mpefi, pa da nja n`a ra nxdi ngu ri ehe ko ra mftsi nu te ja ha ra hnini. Pa ga huadi za ge ja hma nubu ota ra bedi ga handi ma n`a ya thogi nja mbo ra ngututate, pe ngetho n`a ra pa da ho ga handi ma n`a ya befi pa ga gu ha ga nxdi mbo ra nguntutate, nehe ngu zoho ya zonte nu ya btsi ngu xi johya hange ra nge nu ra xhnate hingi tsa da mpefi xho ko ya btsi.

14

RA THUHU YA BTSI JOHANA PRIMERO

RA HANKI HA KO YA MENGU Hamfo

NU TE PDI YA BTSI RA HAKI RA HAKI DA HETI NE DA OFO RA HKILEE HA KO RA HA KO YA Y ESCRIBE EN LENGUA INDGENA. XAHNATE NTSITSI Hamfo Hamfo Heti: nandi Nehe tsa da hma na ya zi tuka noya pe hingi padi pa te un ya noya ha na ra mpata mfeni.

CLAUDIA PRIMERO

Hamfo

Hamfo

Hamfo

Tsa da heti de ga hhu, pe nehe hingi tsa da ofo xho, ne di ofo ngu pdi ra haki, Nehe tsa da hma na ya zi tuka noya.

NIDIAM PRIMERO

Hamfo

Hamfo

Hamfo

Nuna ra nxutsi ha pdi da ofo pe ingi pdi da heti xaho, pe bu gi ambi hanja da m na ya zi tuka noya ha pdi da ma xho.

ABILENE PRIMERO

Hamfo

Hamfo

Hamfo ne ra hhu

Ha pdi da heti ne da ofo de ga hhu, pe ingi tsa da ma xho ya zi tuka noya ko ma ra ya ji. Ha pdi da heti ne da ofo de ga hhu ra zi tuka btsi, pe ingi pdi da ma ya zi

CRISTIAN PRIMERO

Hamfo ne ra hhu

Hamfo ne ra hhu

Hamfo ne ra hhu

15

tuka noya ko ma ra ya ntsitsi. ELEAZAR PRIMERO Hamfo ne ra hhu Hamfo ne ra hhu Hamfo ne ra hhu Ha pdi da heti ne da ofo de ga hhu, ne h xho ra haki xho, pe nuna btsi ingi tsa da ofo xho ra haki, ngu gatho ya btsi di ofo ra haki ngu di pdi, pe ngubu tsa da ha na zi tuki. RAFAEL SEGUNDO Hamfo ne ra hhu Hamfo ne ra hhu Hamfo ne ra hhu Nu na btsi ha pdi da ha ra haki xho, ne pdi da ha ko ma ra ya ji, pe petsi na ra xuha ge hingi padi da heti ne da ofo. ARACELI BRCENAS SEGUNDO Hamfo ne ra hhu Hamfo ne ra hhu Hamfo ne ra hhu Nu na nxutsi ha pdi da ha ne da ofo ra haki, nge ha ra ngu ha ya dada un na haki, ne ha ngu tudi tsa da ha ko ma ra ya ntsisti un ya ji pdi da ha nuna haki. MARA SEGUNDO ARACELI SEGUNDO Hamfo ne ra hhu Hamfo ne ra hhu Hamfo ne ra hhu Hamfo Hamfo ne ra hhu Hamfo Nu na nxutsi ha pdi da heti ne da ofo ra haki. Nu na ha pdi da heti ne da ofo, pe nandi ingi ha nzando ha ra ngutudi ko ya nzitsi, pe ha ra ngu ha di ha ko ya dada.

16

YURIDIA SEGUNDO

Hamfo ne ra hhu

Hamfo ne ra hhu

Hamfo ne ra hhu

Nu na nxutsi ha ha ra haki mbo ne thi ra ngutudi, pe hingi pdi ya ofo xi xho ra haki Ha pdi da heti ne da ofo de ga hhu, pe di ofo nuya noya ngu di ode, pe un na btsi ha di ha ha un gu tudi ne ha ra ngu ko ya dada ya zi tuka noya. Ne nubu di eni ko ya ntsitsi ya ha ra haki.

CARLOS SEGUNDO

Hamfo ne ra hhu

Hamfo ne ra hhu

Hamfo ne ra hhu

OSVALDO SEGUNDO

Hamfo ne ra hhu

Hamfo ne ra hhu

Hamfo ne ra hhu

Un na btsi hingi tsa da ofo ne da heti pe ha tsa da ha ra haki habu da za.

17

Col. Benito Jurez Chilcuahutla Hidalgo

Hanja ja ra boja Ra mfadi xa thogi, nu ya mudi ji Ra ntsitsi. Ra dngo Ra zi nana santa Ana, ha ra hyodi hnini

Ya uasta Ra ngu. Di uti ya uada te di jamfrihe

Ra e ya mboni.

Po ma nzi di petsihe

Ya hethi ndpo, ne ya mboni. Te di pefihe Ra heni ha ra thenhi

Hanja mpefi pa da nja ra zi nsunda huni

MA HNINI

Te di tsihe

ra nsuda ra zi nana mehai. Ra huni

Hanja di njohyahe. Hanja ma hnini Ga heni ra dika nuni nzi Ya mudi ji

Ya mfadi xa zogi ya danga zuzu

Ya bede

hanja mpefi

jamfri

18

SECRETARIA DE EDUCACIN PBLICA DEPARTAMENTO DE EDUCACIN NORMAL ESCUELA NORMAL VALLE DEL MEZQUITAL PROGRESO DE OBREGN HIDALGO PLANIFICACIN
nguntudi PROFR.(A) Ya nsdi PUNTO NODAL Ra mudi ne ra yoho. Ma hnini Temh Dimensin VICENTE GUERRERO Ra hyodi Ra befi Kut`a Te di tsihe? ra ntheti ra befi Ya mfdi ra hnini miza RA PA: 20 AL 31 DE MAYO

te di tsihe?
Ya nkama ndpo ne ya mboni

Ta da pefi un ya xambate Nju`tnoya Ra mudi muntsi Hoki na ra mfdi hma kora mfatsi ya koi bede Mede ya podi Habu gado da mpefi pa da zu ra hhnini Ra yoho nsdi Hoki na ya

Ge nu ya xmbate ya pdi tengu mahyoni ra hoga huni ne te ma ntsedi ma bi. Ya themi: Ra mudi muntsi Ra hki hhu Da hoki ya tuka bede. Da padi hanja da thoki n`a ra hemi xuha, n era dnga hemi mfdi, hemi bede ne koi de nu ra nguntudi. Ra yoho muntsi Ra hki hhu Da hoki ya tuka bede. Da padi hanja da thoki n`a ra hemi xuha, ne ra dnga hemi mfdi, hemi bede ne koi de nu ra nguntudi. hmfo Da padi pa te nu ya njoti ha da hma ya mfdi. Hmfo Mede: Da padi da hoki ya hmti ko ya tuka noya. Da heke ya mhuntsi habu da thutsuabi ya mede. Mede: Ra nsdi pa da zu ra batha ne ra hnini Da hoki ya befi ga thutsuabi, ne de ga Petsi da padi ge numu da zat`i ya hemi ne da fota hakui ko yoho ya mede.
19

ntui thuhu de nu te ha mbo ra ngu sdi. Di heki mahyegi Ga zu ra bth.

Ra nsdi pa da zu ra batha ne ra hnini ya buxa ne nami ya nziki ne ya nkuhu ha ra dehe Padi nu ya befi hinxa ho pa nu ra batha da tsonga ra batha. ha da maga ya mfdi petsi pa da zu ra maka hi.

Ko nto da pefi hamfo Ra befi ko nu ya ji de nu ra hnini. Ra haki hhu: Ra befi ko ya nkuhi ko nu ya mengu ne ko ra hnini. Mede: Ya mfdi Ya xuha ga thutsuabi, ko nu ya mede. Ra nsdi pa da zu ra batha ne ra hnini. Ra batha ne ra hoga nzki.

Te petsi da pefi. Ra mudi hmuntsi Ra haki hhu Da pefi ha ra befi habu da mutsi ya mfadi ja ha ra hnini de nu ya thogi ya petsi nu ya ji habu da manga ra noya nu ya btsi. Hmfo: Da padi pa te mahyoni ya mfdi ha da manga te da pefi ko nu`u. Mede: Da hoki ya befi sehe. Ra nsdi pa da zu ra batha ne ra hnini. Ra yoho hmuntsi Ra haki hhu Da pefi ha ra befi habu da hmutsi ya mfdi ja ha ra hnini de nu ya thogi ya petsi nu ya ji habu da manga ra noya nu ya btsi. Hmfo: Da pdi pa te mahyoni ya mfdi ha da manga te da pefi ko nu`u. Mede: Da hma ge xho nu ya befi bi hokju. Ra nsdi pa da zu ra batha ne ra hnini.

Da pdi te ma befi xhnate ne nu hinxa Da mdi sehe, nehe da zu ra btha ne gatho te ja ha ho pa ra nzu nu ra batha ha da manga ra hnini. ya mfadi pa da zu ra batha.

20

Ya mpefi ga heni ra bede ga bamia boja de nuya huni. Ra bede pa ya btsi ya hoga nda. Ya koi heki Ya noya ga huni. Ya dnga hemi. Ra njoti ga mede ga hahu. Ya nao ya ntebeu pa da heke. Ya ntebeu ko ya kuete koi. Ya tsana hemi ya heki, ne ya ntoni. Ra bede ga bamia boja de ga tsonga batha.

Nonxi ya mudi befi: Pa ga fudi meto ga ha ko nu ya xmbate ge ha ra befi ma ga hokju petsi ga hoki n`a ra nt`ote de nu ya huni ja ha ra hnini ge thoki ko n`u ya boti ja ha ra batha, pa da nja nuna befi petsi ga hokju ya hemi bede ko ya koi pa da padi gtho ya ji de nunu tuka hnini hanja ra hoga huni xho. Ra ngtsi ga thutsuabi n`a ra bede ha ra bamia boja de nu ya huhi ja ha ya hnini ha n`a ra haki, nu ra bede ge ra ntini ko ya huni ga hhu, nepu ya hambi nu ya huni mi ja mayabu mahyegi ngu nubye mapaya?, te gi beni to ma n`a xho nu ya huni ma meto o nu ja mapaya?, ga hoki ya tuka hmuntsi ga befi pa da thoki n`a ra njoti de hanja mi huni ma meto ne nubye mapaya. Ga hambi nu ya xmbate de un ra mpa ha nuni nts`otkani de ya nk`ama ndpo, te gi beni juti xho nu ra mpa nkama ndpo?, te gi beni xho da mpa nugu ha ri hnini o da haxa nuni nts`otkani? Ra mudi nsdi Ga hapi nu ya xmbate da hoki n`a ra koi de nu ya boti xho pa da umba ra tsedi ma bi ha da hma pate mahyoni ha nu ma bi Ga xipabi nu ya xmbate da hoki ya tuka hmuntsi ha ga hapi da ofo tengu ra hoga huni. Ha hapi nu ya xmbate da hmuntsi nepu da hma ya nk`ama ndpo ge mpoti ha ra hnini ne ge tsi ha ya ngu, nepu da hoki ha ra hemi befi de ga Ra yoho nsdi De nu ra bede bi hiandi da hoki n`a ra hmutsi ga huni ge tsi ha ra ndomi. Da hoki n`a ra hmuntsi habu da heke ya huni tsi ha ra ngu. Da hutuabi ya befi nu ya nts`itsi de nu ya huni ja ha ra hnini. Ga xipabi da hoki ya tuka hmuntsi nu ya xmbate habu da mpefi ko nu ya tuka bede ga hhu ko nu ya huni ja ha ra hnini, nepu sti guadi da hutuabi ma n`a ya nts`its`i. Ga hambabi hanja heke ya peni ne ya nk`ama

21

 Ya koi de nu ya mpa ja ha ra hnini. Ya tuka hemi ga mede.

hhu Ga hambi de nu ra mpa nkma ndpo ge pa nuni nts`otkani, xho nu ra njuti po nu ya nk`ama ndpo?, te gi mbeni ma n`a xho da mpa nu ya nk`ama ndpo nugua ha ri hnini o nuni nts`otkani?, habu juti xaho po nu ya nk`ama ndpo nugua o nts`otkani? Ga heni ko n` a ra njoti petsi ya nsini ga hahu, ha njabu ko nuna nt`eni nu ya btsi da hoki ya befi ga thuthuabi ne de ga hakui ko nu ra mede da boni. Ha ra ngtsi da hoki ya tuka hmuntsi ga befi ha da hoki hu ya befi ga thutsuabi ne de ga hakui ha da mpat`a ya befi ko ya nts`its`i Ko nu ya huni bi hma da hoki ha n`a ra dnga hemi ko ra koi nepu da hoki ya tuka bede.

ndpo pada tsi ha gatho ya pa, ne ga hoki ya nt`ani gatho tsi mehyegi nu ya peni?, te pefi numu hingi tsudi?, hanja heke ya huni pa da ts`udi? Ga tumbi ya umhe ne nu ya bts`i da heke pe petsi da tumbi gatho ya umhe mahyegi pa guadi xho ha hindi petsi da bongi. Nu ya hmuntsi da hoki yoho ya befi pa da tumbi nu ya nts`itsi ha da manga hanja bi hoki. Ha ya befi petsi da hma ya noya ga hahu, ne da ntini ya noya de hanja mi heke ya huni nu ya xita pa da tsu di xho. Ny ya btsi da hambi nu ya dada ne ya xita hanja mi heke ma meto nubu bi honi ya nt`eni o hina.

YA NSDI Hmfo Mede

Ra gaxa ra befi: Ga hapi nu ya xmbate da huti ya njoti bi hoki de nu ya huni ja ha ra hnini, ha da mbeni tengu xho nu ya nkuhi pa ra nzki ma bi ne pa hinda raka ya heni

22

 Ra zu ra batha ne ra HASTI RA MUDI BEFI hnini. Ga hoki ra nteni ga boja de ga nk`ama ndpo, pa ga mbeni nu da handi nu mande. Ra haki Ha nepu ga hoki ya nt`ani ngu: ko ra mpoti de ga peni ne ya nda hingi thege ri boja?, hahu tengu ya boja gi petsi?, ra ngtsi nu ya xmbate da hoki ya befi; nubu ga thai yoho ya nteni ga demxi ne tada n`a ra nteni petsi ra mujui de ga r`eta ma kut`a mbexo, hangu gi jutsi po yoho ya nteni? Ga hmuntsi nu ya xmbate pa da manga hanja bi hoki ya befi nepu ga humbi ma n`a ya befi pa da hoki sehe. Ga thutsubi n`a ra bede a ha ra bamia boja de nu ra pa ge nu ya huni bi ma, nepu nu ya xmbate da manga tengu mahyoni nu ya huni petsi da tsi pa da umba ra nzki ra bi. ga yopa gu un ya noya de nu ya peni ne ya nk`ama ndpo, bi hma ha ra nteni ha ga hambi hangu de nu ya mpoti ha ra hnini ha te petsi da hoki meto pa da mpoti ra hi ga thutsuabi n`a ra bede ga koi ha ra bamia boja, de hanja mi zu ya xita nu ra maka hi, ra ngtsi ga hambi ya nt`ani, pa te mahyoni ga zu ra batha ne ya mboni?, te gi mbeni da thogi numu da huadi gtho ya nk`ami ha ri hnini?, te gi pefi pa gi zu ri hnini?, te ma noya gi hma pa gi zu ri mbothi ha ri hnini?, pa da padi hanja da zu ya ndpo ga hokju n`a ra tuka huahi mbo ra ngutudi. Ra mudi nsdi: Ra yoho nsdi: ya batsi da heni ra nteni ra ti ha Ko ra mftsi nu ya tudo, ya nda, ne ya nxotsi petsi da hutsi ya mujui ga hahu nu ya xito da heke ngu manga ra xhnate ngu nubu da nja yoho n`ate ya peni ha da ga xipabi nu ya xmbate da hoki ya heke ko kut`a ya btsi, hangu ya peni da tuka mutsi pa da hoki ya ntani de te tumbi n`a da ra btsi?, nubu nu ra nda Ramo mpa ha ra ti nuni nts`otkani mpa ya buxa ga nanxa ha heke mahyegi. ga heni ra njoti ga mede, pe nu Numu petsi hu ret`a ya nanxa hangu ya

23

ya btsi petsi da hma ya noya ga hahu. Ha ya tuka hmuntsi nu ya xmbate da hoki n`a ra bede ko nu ya ntebu mpa ha nuni nts`otkani ( pe meto ga hutuabi ya koi pa da padi hanja da hoki? Ga hapi da hoka ya nt`ani ha ra hnini de nu ya huni hoki ko ya nk`ama ndpo ge poti`se. Ga xipabi da hoka ya tuka hmutsi ga befi pa da thoki n`a ra koi de hanja tsonga ra batha ha ra hnini. Ga handuabi hanja ha ra bede da thutsuabi ha ra bamia boja nu ya ji mi zu ra batha. Ga hapi ya hmuntsi da ofo ha ra hemi nt`ofo nu ya mfeni ge hanja tsonga ra batha nu ya ji ha de nubu hinga zu ma batha xudi ndamani te ga pefi`hu.

buxa da boni maheygi?, nepu nu ya btsi da hoki ya ntani ngu nuyu pa da mpati ko ma n`a ya ntsitsi. Nu da boni ha ya nt`ani da hma ra xhnate de ga hahu. Nu ya btsi da kuete ha ya mpa ra mujui pa ra ngtsi da mpa ha ra ti. Nu ya btsi da hoki n`a ntui de un ya peni ne ya k`ama ndpo, ha ko n`a ra nsini da thutsubi habu ho da tsi ne habu hina. Da hoki ya tuka hmuntsi pa da hoki ya nt`ani ha da tambi nu ya ji de ra hnini te tsi ha ya ngu, ha nubu tsitho ya huni ma meto. Ga hmanhe te tsa ga tsudi ha ma hnini ha te tungi pa ma nzaki`he.. Ga hapi nu ya btsi da hoki ya njoti pa da hutsi hanja mi bui ma meto ne hanja bui nubye mapaya. Ga hapi da hoki n`a ra koi de hanja xa mpata ya jamfri ko nu ya rayo mfadi ja, ne hanja ya tsonga ra batha ko nu ya tso dehe.

Ra gaxa ra befi Ga hma de hanja mahyoni ga zu ra batha, ne hanja ga h xho pa da nja ra nzki ma bi. Hoki n`a ra koi ko nu ya nt`ote ge tsonga ra batha, ne de hanja ts`onga ya boti.

24

Nti: Ra mudi befi Ha ya tuka hmuntsi nu ya xmbate da hoki nu ya ntebeu petsi nu ya tsana hemi ga koi, ha da hutuabi nu ya nts`itsi, ha nu ra yoho hmuntsi da honi te ri boni nu ra nt`ui thuhu ha da hma ya befi bi hoki. Da hutuabi n`a ra bede ga koi ha ra bamia boja de nu ra t`ekei. Ra mudi nsdi Ra yoho nsdi Ga hapi un ya xmbate, da ofo ha Da hoki n`a ra tuka mfistofo ko ra huni ho n`a ra dnga hemi ya huni ho da da tsi. tsi, ne thoki ko ya boti mpoti`hu, ne NU ya xmbate da hoki ya ntui thuhu de nu hanja nuyu xho pa da umba ra ya peni ne ya ndpo ge xho pa ma nzki nzki ma bai`hu. ma bi, ha nu hinxa ho pa bi ne rakje ya Ga xipabi da hoki ya tuka hmuntsi, hehni, ne nubu tsa ga tsudi ha ma hnini, ne ha n`a ra njoti da thutsuabi ya gatho nuna befi da hoki de ga hahu. ndpo xho ne nu hinxa ho Ga hmutsi ne ga heke ya netebe`u Ga heni`hu ko tuka hemi ga mede Nu ya btsi da hoki ya nt`ani da heke ko ra habu n`a da ya btsi da gu yoho pa mftsi nu ya ntebe`u. da thutsuabi ha nu da boni da hma de ga hahu. Da hoki ya nt`ani ga thutsuabi ne de ga hakui ko ya nao ya ntebeu. Tada n`a xmbate da hoki ya nt`ani habu petsi da thsubi ya mede nehe habu da hakui. Ra gaxa ra befi Ge nu ya xmbate da mpati ya tuka mfis`tofo ga huni, ne da hutabi ha ya tuka hemi nu ya ndpo hinxa ho pa ra bi ya ji ne te thogi nubu da tsi nandi.

25

HSTAI: RA MUDI BEFI G a heni ra nteni ga mena hemi pa ga mbeni un da handi mande. Ga heni ra nti habu un ya xambate da hutsi nuya peni ne ya nda, pa da mpa gatho nuna befi petsi da nja de ga hahu. Ga hambi un ya btsi te thogi? nubu nandi un ya ji jongi ya huahi. Ra mudi nsdi Ra yoho nsdi Ga hapi un ya xambate da hoka ya Ha ya tuka mutsi ga hoki ya nt`ani ko n`a ra tuka muntsi pa da hoki ya nt`ani ga heni ga mpa, petsi da maga hanja bi hoki. mede, ko un ra mpa. Nu ya btsi da hoki ya befi ga heke de nu ya Ga heni`hu ra nteni ga kea ne ya ntebue. rede, pa da tsuthuabi ya mede Ha tuka hmuntsi da mpati ya noya de hanja nehe da hakui ha ra heni. bi huana ya mfeni pa n`a ra hoga huni, petsi Ga mahe tengu mahyoni da kuete da ode ya noya ya nts`itsi ha da yopa hoki ra ya danga hemi ga nsu, ha ra hnini. befi. Ga ma`he nuya hemi kuete ha ya Ko ra noya nu ya ntui ga thuhu, da heke ya xito ne un ya xmbate da hma peni ya nda ya ndpo, ko nu ya buxa, ne ja nubu xho onubu hina. njoti. Ga hapi da dati n`a ya nt`ani, te Da handi nubu gtho un te hma ha ra ntui thogi nubu da zati ya paxi ha ri thuhu bi gohi xho ngu hma nubu. ngu?, nu ri dada xa tuti gi zu ra Ga hapi nu ya xmabate da hoki ya nt`ani ha batha habu gi bui?, te gi pefi ha ri ra ngu de hanja mi mpoti ma meto ne hanja hnini pa gi zu ri batha? mpoti mapaya, ne nubu bi hoki ya boei da Ga hapi nu ya xmbate da da ofo mpoti, hanja mi mpoti ma meto? nu ya noya pa da zu ra batha ha Ko ya tuka hmutsi da mpati ya befi`u. hnini ko ra mftsi ya dada. Ga hma ha ra hmunts`a hemi pa ga honi ya

26

bede de hanja da zu ra batha. Ga hapi nu ya btsi da hma hanja mahyoni ga zu ra hi, nehe hanja ra bui nugua ha ra hnini ko ya dnga hnini, ra mpa ya boja, ne hanja ya ji fote ya paxi ne nami ya nziki ha ra dehe ne te befi pefi`h upa da zu ra hi.

Ra gaxa ra befi Ge nu ya xamabte da manga hanja ra hnini ne hanja bui nu ya me nts`otkani, ya befi hoki`u pa da zu ra hi ne hinda huadi ya nk`ami ja. Ra oho pa`u ga befi NONXI RA MUDI BEFI Ga mbeni`hu un da handi`hu ha nu ya pa de ga befi, nepu ga hutsi n`a ra bede ga bamia boja de tengu raki ra tsedi n`a ra hoga huni. Ha ya tuka hmutsi da nt`abi nubu xa henhi po da zi nu ya huni hinxa ho, hanja ga ts`a ra hehni?, habu mi ugi?, te ga pefi`hu pa hinga hehni`hu? Ha ya tuka hmuntsi ga hutubi n`a ra ts`ana hemi ga bede ne koi, de nu ya xeni petsi. Ya btsi da hoki ya nt`ani ga mede ko nu ya mpa xa thoki ha ra hnini. Ga hutuabi n`a ra bede ga koi ha ra bamia boja de hanja nubu hinga huni ga hehni`hu. Ra mudi nsdi Ra yoho nsdi Ga hapi nu ya xmbate ge da handi ra Ga hapi nu ya metsi ge da hoki ya tuka ts`ana hemi ga bede ne koi nepu da hmuntsi pa da mpati ya mfdi bi honi, ha hoki nehe n`a ko ra mudi noya ra huni ga hambi nubu n`a ra pa xa zi ya hethi ma meto nge ma da nja ra ntini de nu ndpo ra thuhu nu ra hethi ga zi ts`a ya huni tsi ha nuna hnini. gi hoki n`a ra huni? Ga xipabi nu ya xmbate da hoki ya Ra ngtsi da hma ya noya da tumbi ya tuka hmuntsi nepu da thogi ha ra hethi ndpo ge nehe tsa da tsi ngu: ra
27

hmunts`a mfistofo pa da honi ya mfdi de nu ra befi ma da hoki. Ga hmuntsi ya befi nepu ga hoki ra ts`ana hemi ga bede ne koi ga hahu.

juta, ra uada, ra xta, ra ixkha, ra b`asta, ra tenga peni ne ma n`a. Ga hapi nu ya xmbate ge da hoki n`a ra nt`ui ga thuhu de nu ya heni ndpo ne pate di honi, ne nubu tsudi nugua ha ra hnini o ha mana ya hnini.

RA GAXA RA BEFI Ga hapi nu ya btsi ge da hoki n`a ra nt`ui ga thuhu de nu ya hethi ndpo ge tsi ya ji. Ge un ya tsuntu da hutubi ya befi bi hoki ko ra mftsi nu ya ts`ana hemi ga bede ne koi. HSTAI RA MUDI BEFI Ga hoki n`a ra mbeni de nu ya befi ko ra heni ra dnga mots`a da ma mbo ra dehe. Ga mbeni gatho nu da handi ha ya pa de ga befi, ha ga yopa gu ya mfdi mi j`a ma meto de hanja da mpoti ya ji, ko ra mftsi n`aya nt`ani ngu hanja jongi ra huahi pa da mpoti?, hanja mi entsubi ya fohyo?, te ma zna da mpoti?, bi handi ra zi nana pa da mpoti?, gatho nu da dati da ofo ha ra hemi nt`ofo Ga hapi nu ya xmbate ge da handi ra tuka huhi bi hoki nubu ya bi nte ya nda bi boti. RA MUDI NSDI RA YOHO NSDI Ha ya tuka hmuntsi da hoki ya Ga hapi nu ya xmbate ga hneki ra nteni hmuntsi ga ntebeu da mudi ko yoho mpa pa da hoki ya befi ga mede. ne de ga yoho pa da ts`oho ha ra Ga heni ra nteni ga kea ne ya r`ede, pa mede hu ret`a petsi da pede de ga ga heke ya nda. hhu. Ha ya tuka hmuntsi da hoki ya nt`ani ge Ga hapi nu ya xmbate da hoki ya mede. nt`ani ga mede habu petsi da nja de Ga hapi ge da y`ambi ya xita ta ma n`a ya nu ra mpa nepu da mpati ko ya ndpo mi mpoti ha ra hnini, ha ge nubya

28

nts`itsi Ga hmuntsi nu ya xmbate pa da hoki ya befi ga thutsuabi ne de ga hakui ko ra njoti ga hhu. Ga handi nubu petsi gatho ya xeni nu ra ts`ana hemi ga bede ne ga koi. Ga hapi nu ya btsi ge ra ngtsi sti guadi ra ts`ana hemi da kuete ha n`a ra jado habu da neki, ha da handi nu ya ji de nuna hnini.

tho ja ya huahi. Sti guadi ga hokje n`a ra ntui ga thuhu de nu ya ndpo ge xi thoki de ga huni ha nehe de ga hethi ndpo pa nu ya heni. Ga hoki n`a ra hmutsi ga hethi ndpo pa da hyandi gatho ya xmbate

RA GAXA RA BEFI Ge nu ya xmbate da huti ya ntui ga thuhu, ha nehe ya hethi ndpo, nehe da kuete ya ts`ana hemi ga bede ne ga koi habu da handi. NTI RA MUDI BEFI Ga heni ra r`oka xa pa pa ga mbeni un sta handi. Ga heni ra nteni ga noya ko n`atho ra ntoni pa ga mbeni de te tsa hoki nuya ts`ana hemi ga bede ne koi. RA MUDI NSDI RA YOHO NSDI ga hapi nu ya xmbate da hoki ya tuka Ga xipabi nu ya btsi da hoki ya tuka hmuntsi ha nepu da dti ra mfis`tofo ha hmuntsi ha da mpefi ha ra mfis`tofo ha ra xi n`a nthebe kut`a ret`a ne n`a ne ra xi n`a nthebe ne kut`a ret`a ma yoto yoho ne n`a nthebe ne hu n`ate ne ret`a. ga mpati ya mfdi de tada ya hmuntsi pa Tada n`a ra hmuntsi da mpati ya befi bi da padi matsu ya mfdi. hoki. Ga hapi nu ya xmbate da mpati ya Ha nehe ha ra mfdi ga mede da mpefi

29

tsofo xa tsudi ha ra hnini ha japi ra nkuhu ha ra mfistofo. Ha ya tuka hmuntsi ga xipabi da hoki ya tsofo de ga hahu pa da kuete ha mbo ra ngutudi. Ya btsi da hoki ra befi ha ra mfis`tofo ha ra xi n`a nthebe ne n`a nehe yoho. Ga hapi da mpati ya befi, nehe da hma hanja bi hoki. Ha ya befi bi hoki de ga hhu da hma hanja bi hoki.

ha ra mfis`tofo ha ra xi n`a nthebe ne kuta ret`a ma guto ne n`a nthebe ne hu n`ate ne ret`a ma n`a Ga hapi nu ya xmbate da dati ya nt`ani ga mede. Ga hapi nu ya btsi da hoki xho nu ra koi heke pa da hoki ya mede ga heke. Ha ya tuka hmuntsi tada n`a ra btsi da ofo ya mede de ga hahu, ha da hoki ko ya ntebeu ha da heke pa gtho ya nts`itsi Ga heni ra tuka haxboja

RA GAXA BEFI Ga heni ko ya nuni ga ndahi, nu mbo da petsi n`a ra tuka hemi ko n`a ra nt`ani ga mede, ha mahyoni da thogi nu ya btsi ha ra xintofo pa da hoki ha da hyandi ya nts`its`i hanja da hoki. HASTI Ra mudi befi Ga heni ra nteni ga huti pa ga mbeni te da pefi ha gatho ya pa de ga befi. Tada nu ya btsi da huti ya befi bi hoki ngu nu ya nt`ui thuhu nehe ya ts`ana hemi ga bede ne koi ha nepu da hutsi xho nu ya mfistofo ha ra hmunts`a mfistofo. Pa da huadi ra befi ga hoki ra ntini ga huni mi ja mameto pe ge nubya mapaya ja tho, nehe nu ya hethi ndpo, nepu petsi da hoki ha ya dnga hemi nu ya befi pada hoki n`a ra huni. RA BEFI PA GTHO Ga hambi nu ya mbtsi gtho nu ya befi da hokje ha ra ngutudi ha ra ngtsi da ofo ha ra xi ntofo.

30

TENGU MA BEFI
YA TUHU YA XAMBATE
Pdi te ya hnui petsi ha ra hnini Pdi te ndapo da hutsi ha ya huni nsai nsanto hindi tsa de hoki Ho da hma ya tuka noya pa da mpata ya noya ne nandi ne da ofo ya hki nsanto hindi tsa de hoki

nsanto

nandi di ho

hindi tsa de hoki

nandi di ho

nandi di ho

1.2.3.4.5.6.7.8.9.10.11.12.13.14.15.-

31

RA HUADI RA BEFI
Nubia ya ma hyoni da doki ya mfadi pa da utuabi ra nsaki ya btsi, njabu hinda medi ma hakihu ngetho ra ngea ga pdi xaho tengu ma hakihu ha nuna hnini ge thogi ya mpa yo ko ya rayo mfdi. Njabu ya xnate ha ya ngutudi tsa da umbi ra hyoni ma hakihu ngetho xi ma hyoni ko nuya xambate njabu nehe nuya xambate da mpefi na bi ma nu ya xita de nuya nsaki. Ngubu da tutuabi nu ya xambate di a nuya nsaki ngu nuya xahnate da mpefi ko ya btsi, ngetho ngabu in da poni de ya ngutudi njea nuya xahnate di anfo; ya btsi ngubu ingi ne da ma la ngutudi, ngetho hingi pdi ma ra ya mfdi. Nehe ngu xambate di hohya numu nu ra xahnate di ha ra haki de nuya btsi, ngabu nehe xi di ha ndunthi ha ra ngutudi, ngea nuna hnini da ma da hoki ma befi nuya xambate xi mi hohya ngea da xipi ge ma ta ha ha ra ngutudi tsentho ma hakihu ngabu bi hohya

32

YA BEFI BI MPEFI YA BTSI:

NA RA MEDE M HANJA DA DOKI NA RA HUNI DE RA NZAI HNI

33

34

NA RA MEDE KOI HA RA BAMIA BOJA DE NA RA BTSI MA HANJA DA HOKI YA HUNI HA RA HNINI

35

YA DANGA MFENI BI MANGA YA BAMIA JI

ALEJANDRA PELLICER UGALDE (1996) ALFABETIZACIN EN LENGUA INDGENA O LENGUA INDGENA PARA LA ALFABETIZACIN PP. 65-67

REVALO, IVETTE Y KARINA PARDO (2004), BREVE PANORAMA DE LOS ENFOQUES Y MTODOS DE LA ENSEANZA DE SEGUNDAS LENGUAS, PP. 151-162.

CONSTITUCIN MEXICANA DE LOS ESTADOS UNIDOS MEXICANOS

LENGUA Y CULTURA EN LOS PROCESOS Y DE APRENDIZAJE III. MARIANA DEL ROCI AGUILAR BOBADILLA EDUCACIN Y DESARROLLO LINGSTICO EN LA DIVERSIDAD CULTURAL. PP. 24-30

PARMETROS CURRICULARES VIGA DE LOS DERECHOS DE LA NIEZ MEXICANA N0 2 AO 1 DICIEMBRE 2005 LA EDAD ESCOLAR UNICEF. SYLVIA SCHMELKERS LA COBERTURA DE EDUCACIN PRIMARIA EN MXICO PP. 14. VIVIANA GALDAMES, AIDA WALQUI, BRET GUSTAFSON ENSEANZA DE LENGUA INDGENA COMO LENGUA MATER

36

37