Sunteți pe pagina 1din 180

Libertad y Orden REPBLICA DE COLOMBIA MINISTERIO DE MINAS Y ENERGA

Atlas
del Potencial Energtico de la Biomasa Residual en Colombia

ISBN: 978-958-8504-59-9

LVARO URIBE VLEZ, Presidente de la Repblica de Colombia

MINISTERIOS DEL RAMO ________________________________________________________________________ Hernn Martnez Torres, Ministro de Minas y Energia Carlos Costa Posada, Ministro de Ambiente, Vivienda y Desarrollo Territorial

UNIDAD DE PLANEACIN MINERO ENERGTICA, UPME ________________________________________________________________________ Ricardo Rodrguez Yee, Director General Beatriz Herrera Jaime, Subdirectora de Planeacin Energtica Olga Victoria Gonzlez Gonzlez, Coordinadora Grupo de URE y FNCE

INSTITUTO DE HIDROLOGA, METEOROLOGA Y ESTUDIOS AMBIENTALES, Ideam ________________________________________________________________________ Ricardo Jos Lozano Picn, Director General Mauricio Cabrera Leal, Subdirector de Estudios Ambientales Luz Marina Arvalo Snchez, Subdirectora de Ecosistemas e Informacin Ambiental

DEPARTAMENTO ADMINISTRATIVO DE CIENCIA, TECNOLOGA E INNOVACIN, Colciencias _________________________________________________________________________ Juan Francisco Miranda Miranda, Director Jorge Alonso Cano Restrepo, Director de Desarrollo Tecnolgico e Innovacin Yesid Ojeda Papagayo, Asesor Programa Nacional de Investigaciones en Energa y Minera

UNIVERSIDAD INDUSTRIAL DE SANTANDER, UIS ________________________________________________________________________ Jaime Alberto Camacho Pico, Rector scar Gualdrn Gonzlez, Vicerrector de Investigacin y Extensin Marianny Yajaira Combariza, Directora Ceiam

W   Z 

Agradecimientos
Agradecimientos

La Unidad de Planeacin Minero Energtica, UPME, el Instituto de Hidrologa, Meteorologa y Estudios Ambientales, Ideam, el Departamento Administrativo de Ciencia, Tecnologa e Innovacin, Colciencias y la Universidad Industrial de Santander, UIS, hacen un reconocimiento y agradecen a las entidades que suministraron informacin referente a las reas de cultivos, masas y volmenes de biomasa residual, poblacin de especies, cantidad de productos JHQHUDGRV \ FDUWRJUDItD EDVH RFLDO Ministerio de Agricultura y Desarrollo Rural Instituto Colombiano Agropecuario (ICA) ,QVWLWXWR *HRJUiFR $JXVWtQ &RGD]]L ,*$& Instituto Para la Economa Social (IPES) Unidad Administrativa Especial de Servicios Pblicos (Uaesp) Corporacin Colombiana de Investigacin Agropecuaria (Corpoica) Corporacin Colombiana Internacional (CCI) Centro Nacional de Investigaciones de Caf (Cenicaf) Secretara Departamental de Agricultura de Casanare Secretara Departamental de Agricultura de Quindo Secretara Departamental de Agricultura de Santander Secretara Departamental de Agricultura de Valle del Cauca (PSUHVD GH $VHR GH %XFDUDPDQJD (0$% 6$ Empresa Metropolitana de Aseo de Manizales

W   Z 

Empresa de Servicio Pblico de Aseo de Cali (Emsirva) Empresas Varias de Medelln (EEVVM) ,QWHUDVHR 6$ 7ULSOH $ 6$ Asociacin de Bananeros de Colombia (Augura) Asociacin Colombiana de Porcicultores (Asoporcicultores) Central de Insumos y Materias Primas para la Industria Alimentaria (Cimpa) Centro de Investigacin de la Caa de Azcar de Colombia (Cenicaa) Centro de Investigaciones en Palma de Aceite (Cenipalma) &RUSRUDFLyQ GH $EDVWRV GH %RJRWi 6$ &RUDEDVWRV Federacin Nacional de Arroceros (Fedearroz) Federacin Nacional de Biocombustibles (Fedebiocombustibles) Federacin Nacional de Cultivadores de Cereales y Leguminosas (Fenalce) Federacin Nacional de Cultivadores de Palma de Aceite (Fedepalma) Federacin Nacional de Avicultores de Colombia (Fenavi) Federacin Nacional de Ganaderos (Fedegn)

Igualmente un especial agradecimiento a los funcionarios y personas de las RFLQDV MXUtGLFDV DGPLQLVWUDWLYDV \ GH DSR\R GH OD 830( ,GHDP &ROFLHQFLDV y la UIS, sin cuya participacin no hubiera sido posible el logro del presente WUDEDMR GLVSRQLEOH SDUD HO SDtV

W   Z 

Autores
Autores

Humberto Escalante Hernndez, ,QJHQLHUR 4XtPLFR 06F 3K ' Profesor Escuela de Ingeniera Qumica Universidad Industrial de Santander - UIS

Janneth Orduz Prada Ingeniera Qumica, Especialista en Ingeniera Ambiental Profesional Especializada del Centro de Estudios e Investigaciones Ambientales (Ceiam) Universidad Industrial de Santander - UIS

Henry Josu Zapata Lesmes )tVLFR 0 6F Unidad de Planeacin Minero Energtica UPME

Mara Cecilia Cardona Ruiz ,QJHQLHUD )RUHVWDO (VSHFLDOLVWD HQ 6LVWHPDV GH ,QIRUPDFLyQ 0 6F Instituto de Hidrologa, Meteorologa y Estudios Ambientales Ideam

Martha Duarte Ortega (FRQRPLVWD 06F Instituto de Hidrologa, Meteorologa y Estudios Ambientales Ideam

W   Z 

Personal de apoyo
Personal de apoyo

Recoleccin de informacin Natalie Alexandra Amzquita Fonseca, Ingeniera Qumica Lina Marcela Barco Pineda, Ingeniera Qumica Laura Jimena Herrera Araque, Auxiliar Administrativa scar Fernando Corredor Becerra, Ingeniero Qumico Otoniel Zabala, Ingeniero Qumico Olga Luca Amaris Rincn, estudiante de Ingeniera Qumica Diana Patricia Galvis Pinzn, estudiante de Ingeniera Qumica Diana Roco Ortiz Rodrguez, Ingeniera Qumica

Muestreo Claudia Johanna Sandoval Lozano, Biloga Ronald Jovanny Serrano Vargas, Tecnlogo Ambiental Sergio Alejandro Galvis Mancipe, Tecnlogo Ambiental Edilfredo Vega Ortiz, Tecnlogo Ambiental scar Villamizar Navas, Ingeniero Qumico Otoniel Zabala, Ingeniero Qumico Carlos Fernando Gamboa Nio, Ingeniero Qumico

Anlisis de laboratorio Yaneth Quintero, Qumica y Especialista en Qumica Ambiental Patricia Pico, Qumica

W   Z 

Potencial energtico biomasa residual del sector agrcola Fabin Emilio Via Lpez, Ingeniero Qumico Arnulfo Antonio Lpez Villalobos, estudiante de Ingeniera Qumica Ingrid Johana Miranda Caicedo, estudiante de Ingeniera Qumica Diana Constanza Tolosa Rojas, estudiante de Ingeniera Qumica Edwin Gustavo Rojas Puerto, estudiante de Ingeniera Qumica

Potencial energtico biomasa residual del sector pecuario Arturo Gonzlez Quiroga, Ingeniero Qumico Natalie Alexandra Amzquita Fonseca, Ingeniera Qumica Martha Luca Acevedo Len, estudiante de Ingeniera Qumica Paola Andrea Sanguino, estudiante de Ingeniera Qumica Nathalia Andrea Tllez Anaya, estudiante de Ingeniera Qumica

Potencial energtico biomasa del sector de los residuos slidos orgnicos Wilmar Uribe Soto, Ingeniero Qumico Diana Roco Ortiz Rodrguez, Ingeniera Qumica Otoniel Zabala, Ingeniero Qumico

3ODWDIRUPD GH VLVWHPD GH LQIRUPDFLyQ JHRJUiFR Jos Luis Leal Gmez, Ingeniero de Sistemas Henry Humberto Flantrmsky Crdenas, Especialista en Informtica

Elaboracin vistas de impresin Luis Alberto Morales, Ingeniero Civil Diana Marcela Buitrago, Economista

W   Z 

Consultores expertos
Consultores expertos

Carlos Anbal Vsquez, Mdico Veterinario 'DUtR 9LOODPL]DU ,QJHQLHUR )RUHVWDO 06F *HRJUDItD )tVLFD 1HOVRQ 5RGUtJXH] %LyORJR 3K ' HQ &LHQFLDV $JUDULDV 3HGUR )HUUDGD ,QJHQLHUR 4XtPLFR 06F ,QJHQLHUtD 4XtPLFD Teresa del Socorro Blanco Tirado, Ingeniera Agrnoma

10

W   Z 




Unidad de Planeacin Minero Energtica - UPME +HQU\ -RVXp =DSDWD /HVPHV )tVLFR 06F &LUR 6HUUDQR &DPDFKR ,QJHQLHUR 4XtPLFR 06F

Instituto de Hidrologa, Meteorologa y Estudios Ambientales - Ideam Luz Dary Yepes Rubiano, Ingeniera Forestal 0DUtD &HFLOLD &DUGRQD 5XL] ,QJHQLHUD )RUHVWDO 06F 0DUWKD 'XDUWH 2UWHJD (FRQRPLVWD 06F

Departamento Administrativo de Ciencia, Tecnologa e Innovacin - Colciencias 'LRQLVLR /DYHUGH &DWDxR ,QJHQLHUR 0HWDO~UJLFR 3K ' <HVLG 2MHGD 3DSDJD\R ,QJHQLHUR 4XtPLFR 06F Diana Maribel Corts Rojas, Ingeniera Qumica

Universidad Industrial de Santander UIS +XPEHUWR (VFDODQWH +HUQiQGH] ,QJHQLHUR 4XtPLFR 3K ' Janneth Orduz Prada, Ingeniera Qumica, Especialista en Ingeniera Ambiental

W   Z 

11

Contenido
Contenido

3iJ PRLOGO GENERALIDADES INTRODUCCIN Qu es el Atlas del Potencial Energtico de la Biomasa Residual? Cmo se elabor el Atlas Seleccin de fuentes generadoras de biomasa residual Sector agrcola Sector pecuario Sector de los Residuos Slidos Orgnicos Urbanos (RSOU) Recopilacin de informacin de oferta de biomasa residual Muestreo y caracterizacin de la biomasa Potencial energtico de la biomasa Procesamiento de datos y elaboracin de mapas Como interpretar los mapas Captulo 1 Mapas del Sector Agrcola Captulo 2 Mapas del Sector Pecuario Captulo 3 Mapas del Sector Residuos Slidos Orgnicos Urbanos Anexo A Biomasa, fuente renovable de energa Introduccin    %LRPDVD )XHQWHV GH JHQHUDFLyQ GH ELRPDVD UHVLGXDO %LRPDVD UHVLGXDO GHO VHFWRU DJUtFROD 23 27 27 28 29 29 30 31 31 32 32 32 33 33 37 91 107 117 117 118 120 121 121 121 121 122 122 123 123

 5HVLGXRV IRUHVWDOHV  &XOWLYRV HQHUJpWLFRV      %LRPDVD UHVLGXDO GHO VHFWRU SHFXDULR %LRPDVD UHVLGXDO GHO VHFWRU UHVLGXRV VyOLGRV XUEDQRV &DUDFWHUtVWLFDV GH OD ELRPDVD &RPSRVLFLyQ GH OD ELRPDVD &RQWHQLGR HQHUJpWLFR GH OD ELRPDVD

W   Z 

13

    

5HFROHFFLyQ WUDQVSRUWH \ XWLOL]DFLyQ GH OD ELRPDVD 3URFHVRV DSOLFDGRV SDUD OD FRQYHUVLyQ HQHUJpWLFD GH OD ELRPDVD 3URFHVRV WHUPRTXtPLFRV 3URFHVRV ELRTXtPLFRV $QWHFHGHQWHV UHODWLYRV DO HVWXGLR GH OD ELRPDVD FRPR IXHQWH GH HQHUJtD

123 125 125 126 126 128 131 131 132 132 133  136 137 138 139 139                    

Bibliografa Anexo B Muestreo y caracterizacin de la biomasa residual en Colombia Introduccin            3REODFLyQ EDVH GH HVWXGLR 3XQWRV GH PXHVWUHR &DUDFWHUL]DFLyQ GH OD ELRPDVD $QiOLVLV VLFRTXtPLFR &RQWHQLGR HQHUJpWLFR &DUDFWHUL]DFLyQ PLFURELROyJLFD &DUDFWHUtVWLFDV GH OD ELRPDVD UHVLGXDO GHO VHFWRU DJUtFROD &DUDFWHUtVWLFDV GH OD ELRPDVD UHVLGXDO GHO VHFWRU ERYLQR &DUDFWHUtVWLFDV GH OD ELRPDVD UHVLGXDO GHO VHFWRU SRUFLQR &DUDFWHUtVWLFDV GH OD ELRPDVD UHVLGXDO GHO VHFWRU DYtFROD &DUDFWHUtVWLFDV GH OD ELRPDVD GH UHVLGXRV RUJiQLFRV XUEDQRV GH SOD]DV de mercado y podas

Bibliografa Anexo C Protocolo para el muestreo de la biomasa residual Introduccin          5HVSRQVDELOLGDG GH OD DSOLFDFLyQ GHO SURWRFROR 8QLGDG GH PXHVWUHR 8QLGDG GH PXHVWUHR VHFWRU DJUtFROD 8QLGDG GH PXHVWUHR VHFWRU SHFXDULR 8QLGDG GH PXHVWUHR GHO VHFWRU GH ORV UHVLGXRV VyOLGRV RUJiQLFRV urbanos 7DPDxR GH OD PXHVWUD 0pWRGR GH PXHVWUHR 0pWRGR GH PXHVWUHR VHFWRU DJUtFROD 0pWRGR GH PXHVWUHR VHFWRU SHFXDULR

 5HFRPHQGDFLRQHV SDUD HO PXHVWUHR VXEVHFWRU ERYLQR  5HFRPHQGDFLRQHV SDUD HO PXHVWUHR VXEVHFWRU SRUFLQR  5HFRPHQGDFLRQHV SDUD HO PXHVWUHR VXEVHFWRU DYtFROD    0pWRGR GH PXHVWUHR VHFWRU GH ORV UHVLGXRV VyOLGRV RUJiQLFRV XUEDQRV +HUUDPLHQWDV \ PDWHULDOHV SDUD PXHVWUHR GH ELRPDVD 'RFXPHQWDFLyQ GHO PXHVWUHR

14

W   Z 

Anexo D Modelos matemticos para evaluar potencial energtico de  biomasa residual Introduccin        0RGHOR GH SRWHQFLDO HQHUJpWLFR SDUD HO VHFWRU DJUtFROD 0RGHOR PDWHPiWLFR SDUD FDOFXODU HO SRWHQFLDO HQHUJpWLFR GHO VHFWRU pecuario 0RGHOR GHO SRWHQFLDO HQHUJpWLFR HQ IXQFLyQ GHO SURFHVR GH GLJHVWLyQ anaerobia 0RGHOR PDWHPiWLFR SDUD FDOFXODU HO SRWHQFLDO HQHUJpWLFR GH OD ELRPDVD residual de aves de engorde 0RGHOR PDWHPiWLFR SDUD FDOFXODU HO SRWHQFLDO HQHUJpWLFR GH ORV UHVLGXRV slidos orgnicos urbanos 0RGHOR SDUD UHVLGXRV VyOLGRV RUJiQLFRV XUEDQRV  FHQWURV GH DFRSLR \ plazas 0RGHOR SDUD UHVLGXRV VyOLGRV RUJiQLFRV XUEDQRV  SRGD

150 150 150 151 151 152 152 152 153  155 155 155 165 170 172  176 177

Bibliografa Anexo E Potencial energtico departamental de la biomasa residual Introduccin    6HFWRU DJUtFROD 6HFWRU 3HFXDULR 6HFWRU GH ORV UHVLGXRV VyOLGRV RUJiQLFRV XUEDQRV

Bibliografa GLOSARIO CONVENCIONES Y UNIDADES NDICE TEMTICO

W   Z 

15

Lista de mapas
Lista de mapas

SiJ

SECTOR AGRCOLA
Zonas de produccin de los cultivos de: Arroz Maz Banano Caf Caa de azcar Caa de panela Palma de aceite Pltano Localizacin municipal anual de los residuos de cultivos: Agrcolas Transitorios Permanentes Arroz Maz Banano Caf Caa de azcar Caa de panela Palma de aceite Pltano Cantidad municipal anual de los residuos de cultivos: Agrcolas Transitorios   38 39  51 56 61 66 71 76 81 86 50 55 60 65 70 75 80 85

16

W   Z 

Permanentes Arroz Maz Banano Caf Caa de azcar Caa de panela Palma de aceite Pltano Potencial energtico municipal anual de los residuos de cultivos: Agrcolas Transitorios Permanentes Arroz Maz Banano Caf Caa de azcar Caa de panela Palma de aceite Pltano Rendimiento neto de energa municipal anual de los residuos de cultivos: Agrcolas Transitorios Permanentes Arroz Maz Banano Caf Caa de azcar Caa de panela Palma de aceite Pltano

 52 57 62 67 72 77 82 87

   53 58 63 68 73 78 83 88

    59  69  79  89

W   Z 

17

SECTOR PECUARIO Zonas de produccin del sector: Avcola Bovino Porcino Poblacin total municipal anual del sector: Avcola Bovino Porcino Cantidad total municipal anual de estircol del sector: Pecuario Avcola Bovino Porcino Potencial energtico municipal anual de estircol del sector: Pecuario Avcola Bovino Porcino SECTOR DE LOS RESIDUOS SLIDOS ORGNICOS URBANOS Zonas de produccin del sector de los residuos slidos orgnicos urbanos Cantidad total municipal anual del sector de los residuos slidos orgnicos urbanos de centros de acopio y plazas de mercado y poda Cantidad municipal anual del sector de los residuos slidos orgnicos urbanos: Centros de acopio y plazas de mercado Poda Potencial energtico total municipal anual del sector de los residuos slidos RUJiQLFRV XUEDQRV FHQWURV GH DFRSLR \ SOD]DV GH PHUFDGR \ SRGD Potencial energtico municipal anual del sector de los residuos slidos orgnicos urbanos: Centros de acopio y plazas de mercado Poda 112  111 113 110 108 109 93 97 101 105 92 96 100  95 99 103  98 102

Sitios seleccionados en Colombia para muestreo de biomasa residual



18

W   Z 

Lista de tablas
Lista de tablas

3iJ 7DEOD  Consolidado de consultas Tablas de caracterizacin en base seca de la biomasa residual agrcola del cultivo transitorio de: 7DEOD  7DEOD  Arroz Maz Tablas de caracterizacin en base seca de la biomasa residual agrcola del cultivo permanente de: 7DEOD  7DEOD  7DEOD  7DEOD  7DEOD  7DEOD  Banano Caf Caa de azcar Caa de panela Palma de aceite Pltano Tablas de caracterizacin en base seca de la biomasa residual del sector: 7DEOD  7DEOD  7DEOD  Avcola Bovino Porcino Tablas de caracterizacin en base seca de la biomasa residual del sector de los residuos slidos orgnicos urbanos de: 7DEOD  7DEOD  7DEOD  7DEOD  Centros de acopio y plaza de mercado Poda Tipos de biomasa residual Poder calrico inferior para biomasa residual en Colombia Tablas de poblacin de estudio y sitios seleccionados para la toma de muestras de la biomasa residual del sector: 7DEOD  7DEOD  Agrcola Pecuario 132 133 111 113 122  96 100  62 67 72 77 82 87 52 57 

W   Z 

19

7DEOD 

Sitios seleccionados para la toma de muestras de la biomasa residual del sector de los residuos slidos orgnicos urbanos y de podas Comparativo de la caracterizacin de la biomasa residual agrcola Tablas de potencial energtico departamental para biomasa residual de:



7DEOD 

138

7DEOD  7DEOD  7DEOD  7DEOD  7DEOD  7DEOD  7DEOD  7DEOD  7DEOD  7DEOD 

Arroz Banano Caf Caa de azcar Caa de panela Maz Palma de aceite Pltano Potencial energtico de la biomasa residual agrcola en Colombia Potencial energtico departamental de la biomasa residual del sector agrcola Tablas de potencial energtico departamental de la biomasa residual del sector:

156 157 158 158 159 160 161 162 163 

7DEOD  7DEOD  7DEOD  7DEOD  7DEOD 

Avcola Bovino Porcino Pecuario Potencial energtico para la biomasa residual del sector pecuario en Colombia Tablas de potencial energtico municipal de la biomasa residual del sector de residuos slidos orgnicos urbanos:

165 166 167 168 169

7DEOD  7DEOD  7DEOD 

Centros de acopio y plazas de mercado Poda Doce ciudades de Colombia

170 171 171

20

W   Z 

>
>

SiJ )LJXUD  )LJXUD  )LJXUD  )LJXUD  )LJXUD  )LJXUD  )LJXUD  )LJXUD  )LJXUD  Cmo se elabor el Atlas Fuentes de biomasa residual Cultivos generadores de biomasa residual Animales del sector pecuario generadores de biomasa Sector de los RSOU - ciudades generadoras de residuos Flujos de energa solar almacenados en biomasa residual &ODVLFDFLyQ GH ODV IXHQWHV GH HQHUJtD Transformaciones energticas de la biomasa Plantilla descriptiva del sitio a muestrear residuos 29 30 30 31 31 117 118 125 

W   Z 

21

Prlogo
Prlogo

Teniendo en cuenta las actuales circunstancias nacionales relacionadas con temas como el FUHFLPLHQWR SREODFLRQDO ORV UHWRV QDQFLHURV \ HFRQyPLFRV OD VRVWHQLELOLGDG DPELHQWDO GH nuestros recursos y las nuevas dinmicas del clima en Colombia, se hace necesario pensar en una poltica energtica que formule estrategias para construir escenarios de abastecimiento GLYHUVLFDGR HQ HO PDUFR GH OD SURPRFLyQ GH OD VHJXULGDG HQHUJpWLFD HO XVR UDFLRQDO \ HFLHQWH GH ORV UHFXUVRV \ OD LQWHJUDFLyQ UHJLRQDO (Q HVH VHQWLGR \ FRQ HO Q GH UHGXFLU ORV ULHVJRV RFDVLRQDGRV SRU OD GHSHQGHQFLD GH ODV fuentes energticas poco amigables con el medio ambiente, se debe avanzar en la realizacin de inventarios del potencial de fuentes renovables, la evaluacin del desempeo de sus aplicaciones y la determinacin de las condiciones ptimas para su aprovechamiento, que coadyuven decididamente a satisfacer las necesidades de la poblacin y permitan un ritmo VRVWHQLGR GH FUHFLPLHQWR HFRQyPLFR (V DVt FRPR HVWH GRFXPHQWR LQFOX\H OD LGHQWLFDFLyQ OD FDUDFWHUL]DFLyQ \ OD HYDOXDFLyQ GHO potencial energtico de los residuos orgnicos provenientes de ocho cultivos promisorios, tres actividades pecuarias y dieciocho municipios como fuente de residuos slidos urbanos en SOD]DV GH PHUFDGR DGHPiV GH ORV JHQHUDGRV SRU ODV SRGDV HQ iUHDV XUEDQDV Este Atlas es uno de los resultados de la aplicacin de la poltica mencionada que se adiciona como complemento a las publicaciones: Atlas de Radiacin Solar y Atlas de Viento y Energa Elica, realizados por el Instituto de Hidrologa, Meteorologa y Estudios Ambientales - Ideam, y OD 8QLGDG GH 3ODQHDFLyQ 0LQHUR (QHUJpWLFD  830( (Q pO VH DSRUWDQ UHIHUHQFLDV SDUD HVWDEOHFHU y dimensionar la oferta energtica de la biomasa residual, y proponer soluciones que permitan DWHQGHU QHFHVLGDGHV UXUDOHV \ XUEDQDV FRQ FODURV EHQHFLRV SDUD OD VDOXG KXPDQD HO PHGLR DPELHQWH \ ORV UHFXUVRV QDWXUDOHV El conocimiento relacionado con el potencial energtico de la biomasa contribuye a mejorar ODV DFFLRQHV SDUD HO DSURYHFKDPLHQWR HFLHQWH GH ORV UHVLGXRV VyOLGRV RUJiQLFRV FRQ QHV HQHUJpWLFRV OLJDGR D EHQHFLRV DPELHQWDOHV FRPR OD UHGXFFLyQ GH HPLVLRQHV GH JDVHV GH efecto invernadero y la minimizacin de la disposicin de contaminantes al suelo, agua y DLUH /R DQWHULRU WHQGLHQWH DO GHVDUUROOR GH PHFDQLVPRV TXH FRQWULEX\DQ DO ORJUR GH PD\RU competitividad en un mundo globalizado, teniendo en cuenta la realizacin de negociaciones VRVWHQLEOHV GHULYDGDV GH OD XWLOL]DFLyQ DGHFXDGD GH ORV UHVLGXRV GH OD ELRPDVD En ese marco, la UPME, el Ideam, el Departamento Administrativo de Ciencia, Tecnologa e Innovacin Colciencias y la Universidad Industrial de Santander - UIS, ponen a disposicin de la comunidad nacional e internacional, los agentes del sector, la academia y dems grupos GH LQWHUpV HVWH HVWXGLR TXH VLQ GXGD DSRUWDUi GH PDQHUD VLJQLFDWLYD DO GHVDUUROOR HQHUJpWLFR \ DPELHQWDO GH &RORPELD

Ricardo Rodrguez Yee Director General UPME

Ricardo Jos Lozano Picn Director General Ideam

W   Z 

23

W   Z 

W   Z 

Generalidades
Generalidades

INTRODUCCIN El incremento del consumo energtico

Este Atlas complementa las investigaciones realizadas en energas renovables por la UPME y el Ideam (2005 y 2006), en las cuales se ha establecido la oferta energtica de otros recursos renovables 2 (Q HVWH WUDEDMR se recopil informacin del sector agrcola, representado en ocho especies, la cual se tom del Anuario Estadstico del Ministerio de Agricultura y Desarrollo Rural -MADR del ao  3DUD HO VHFWRU SHFXDULR VXEVHFWRUHV avcola y bovino, se recopil la informacin del inventario de granjas del Instituto Colombiano Agropecuario del ao 2008 y

mundial de los ltimos aos1, el inters por reducir la dependencia del petrleo por parte de los pases importadores y la necesidad de disminuir los problemas ambientales asociados con el uso de los combustibles fsiles, ha direccionado los esfuerzos de las empresas, el gobierno y la academia hacia el estudio de los potenciales de fuentes DOWHUQDWLYDV \ UHQRYDEOHV GH HQHUJtD Los usos potenciales de la biomasa como fuente alternativa de energa y sus posibles esquemas tecnolgicos de aprovechamiento, exigen que se profundice en el conocimiento GH ORV DVSHFWRV HVSHFtFRV UHODFLRQDGRV FRQ VX RIHUWD FRPSRVLFLyQ \ SRWHQFLDO HQHUJpWLFR La informacin recopilada sobre la oferta nacional de biomasa residual y su potencial energtico se consolida mediante mapas que facilitan el acceso al conocimiento y su DQiOLVLV GH PDQHUD PiV HFLHQWH (O Atlas del Potencial Energtico de la Biomasa Residual en Colombia, evala la oferta energtica de la biomasa contenida en algunas especies representativas de los sectores agrcola, pecuario y de los residuos slidos orgnicos XUEDQRV
1 En el ao 2005 el consumo mundial de energa primaria alcanz los 465.2 cuatrillones de BTU. En los ltimos 10 aos, la tasa de crecimiento promedio anual del consumo energtico mundial ha sido de 1,9% (Ministerio de Minas y Energa, Plan Energtico Nacional Contexto y Estrategias 2006-2025. Bogot, abril de 2007).

para el subsector porccola la informacin fue suministrada por la Asociacin Colombiana GH 3RUFLFXOWRUHV SDUD HO DxR  /D informacin de los residuos slidos urbanos y de plazas de mercado fue suministrada por las empresas de aseo para los aos 2007 y  $GLFLRQDOPHQWH RWUDV HQWLGDGHV GHO estado y del sector industrial colaboraron VXPLQLVWUDQGR LQIRUPDFLyQ As mismo este trabajo ha contemplado: a) el HVWXGLR GH OD FRPSRVLFLyQ VLFRTXtPLFD \ HO contenido energtico de la biomasa residual, a partir de muestreos de campo a nivel nacional y b) una versin digital del Atlas que UHVXPH ORV UHVXOWDGRV GHO SUR\HFWR El Atlas se estructura en tres captulos para cada sector y cinco anexos con la informacin
2 Atlas de viento y energa elica de Colombia, Ideam-UPME, 2006; Atlas de radiacin solar de Colombia, Ideam, 2005; Potencialidades de los cultivos energticos y residuos agrcolas, UPME, 2002, as como otros estudios disponibles en http://www.si3ea. gov.co/Biomasa/tabid/133/Default.aspx.

W   Z 

27

requerida para la construccin de los mapas HQ HO QLYHO GHSDUWDPHQWDO \ PXQLFLSDO El primer captulo, dedicado al sector agrcola, contiene 52 mapas que representan en forma espacial la produccin anual de residuos, el potencial energtico bruto y el rendimiento neto de energa para los cultivos permanentes \ WUDQVLWRULRV El segundo captulo, que contiene el sector SHFXDULR HVWi FRQIRUPDGR SRU  PDSDV FRQ la representacin espacial de la poblacin pecuaria, la cantidad de estircol y el potencial HQHUJpWLFR El tercer captulo contempla siete mapas con la informacin correspondiente a la cantidad y el potencial energtico anual de los residuos VyOLGRV RUJiQLFRV XUEDQRV (Q ORV FDStWXORV  2 y 3 se presenta para cada sector, en forma de tabla, la informacin sobre la caracterizacin VLFRTXtPLFD PLFURELROyJLFD \ HQHUJpWLFD GH ODV IXHQWHV GH ELRPDVD El Anexo A incluye las bases conceptuales sobre biomasa residual como fuente de energa; el Anexo B explica el proceso de muestreo y caracterizacin de la biomasa; el Anexo C presenta el protocolo del monitoreo; en el Anexo D se describen los modelos matemticos utilizados para evaluar el

muestran la cantidad de biomasa residual producida en Colombia y su correspondiente potencial energtico para ocho cultivos agrcolas, tres especies pecuarias y los residuos slidos orgnicos urbanos provenientes de las plazas de mercado de 12 ciudades y la poda de zonas verdes de 10 ciudades, y su correspondiente potencial HQHUJpWLFR El Atlas recopila y consolida informacin sobre el rea cultivada, la poblacin pecuaria y el volumen de residuos slidos RUJiQLFRV XUEDQRV 0XHVWUD ORV UHVXOWDGRV GH OD FDUDFWHUL]DFLyQ VLFRTXtPLFD HQ HO nivel nacional, de 96 muestras de campo UHDOL]DGDV HQ HO DxR  3UHVHQWD HO potencial energtico anual por unidad de rea, en el nivel departamental y municipal de la biomasa, estimado mediante el diseo de PRGHORV PDWHPiWLFRV HVSHFtFRV (Q JHQHUDO se elaboraron los siguientes conjuntos de mapas: Zonas de produccin de biomasa residual, agrupadas por caractersticas comunes GH SURGXFFLyQ Localizacin de los cultivos en el nivel municipal y departamental y rea cultivada SRU DxR >KDDxR@ Poblacin pecuaria, nmero de cabezas GH DQLPDOHV SRU DxR Cantidad de biomasa residual por fuente generadora, Potencial toneladas de de la residuos biomasa SURGXFLGRV SRU DxR >WDxR@ energtico residual, por sector y especie, Tera Joules

potencial energtico de la biomasa y el Anexo E consolida, mediante tablas, la oferta GH ELRPDVD \ HO SRWHQFLDO HQHUJpWLFR Los resultados se alcanzaron con el concurso de entidades gubernamentales y privadas que suministraron la informacin relacionada FRQ ORV VHFWRUHV GH HVWXGLR Qu es el Atlas del Potencial Energtico de la Biomasa Residual? El Atlas3 es un conjunto de mapas que -

SRU DxR >7-DxR@ Rendimiento neto de energa, concentracin de oferta energtica por unidad de rea cultivada, Tera Joules por KHFWiUHD \ SRU DxR >7-KDDxR@

3 Este Atlas tiene el respaldo de un formato digital

FGPQOKPCFQ 5KUVGOC FG +PHQTOCEKP )GQITEC FG NC Biomasa Residual en Colombia, el cual facilita la visualizacin de 390 mapas. Para la presente edicin impresa se ha tomado una muestra representativa conformada por 73 mapas.

28

W   Z 

Es necesario tener en cuenta que los municipios cuya actividad agricola no es HFLHQWHPHQWH WHFQLFDGD JHQHUHQ XQD

Cmo se elabor el Atlas El proceso de elaboracin del Atlas contempl cinco etapas bsicas, como se ilustra en la )LJXUD 

oferta de biomasa residual por hectrea alta, es decir existe mayor cantidad de residuo con potencialidad de aprovechamiento 5HQGLPLHQWR QHWR GH HQHUJtD 

Seleccin de fuentes generadoras de biomasa residual En el contexto agropecuario e industrial del pas existe gran variedad de fuentes GH ELRPDVD UHVLGXDO 3RU OR DQWHULRU OD primera etapa en la elaboracin del Atlas fue seleccionar, dentro de los sectores agrcola, pecuario y de residuos slidos orgnicos

urbanos,

las

especies

representativas

\ HO WLSR GH ELRPDVD D HVWXGLDU /DV fuentes generadoras de biomasa residual seleccionadas se esquematizan en la Figura  3RU RWUD SDUWH OD GHQLFLyQ GH ODV YDULDEOHV de estudio se realiz con base en el anlisis \ OD YDORUDFLyQ GH FULWHULRV HVSHFtFRV SDUD FDGD VHFWRU

W   Z 

29

Residuos agrcolas de cosecha

Sector agrcola

Residuos agroindustriales

Sector pecuario

Esrcol bovino Esrcol porcino Esrcol avcola

Sector residuos slidos orgnicos urbanos

Residuos de plazas de mercado Residuos de centros de abastos Residuos de podas

Sector agrcola La biomasa residual en este sector est conformada por los subproductos que se generan durante los procesos de recoleccin \ WUDQVIRUPDFLyQ GH ODV FRVHFKDV GHQLGRV como residuos agrcolas de cosecha y

UHVLGXRV DJURLQGXVWULDOHV (Q HVWH FDVR se representan los cultivos, la relacin de generacin de biomasa residual y el porcentaje de participacin en la produccin agrcola QDFLRQDO &RPR UHVXOWDGR VH VHOHFFLRQDURQ RFKR FXOWLYRV TXH VH H[SRQHQ HQ OD )LJXUD 

Cultivos transitorios

Cultivos permanentes

Arroz

Maz

Banano

Caf

Caa de azcar

Caa de panela

Palma aceite

Pltano

30

W   Z 

Sector pecuario La muestra representativa para el sector pecuario el se seleccion de con base de en las porcentaje participacin

SREODFLRQDOHV SRU HVSHFLH &RPR UHVXOWDGR se incluyeron en el estudio los subsectores bovino, porcino y avcola, segn los sistemas GH SURGXFFLyQ (O HVWLpUFRO JHQHUDGR SRU ODV cadenas productivas es considerado como la ELRPDVD UHVLGXDO SDUD HVWH VHFWRU )LJXUD  

diferentes actividades y en la disponibilidad de la informacin relativa a los censos

Animales del sector avcola

Animales del sector bovino

Animales del sector porcino

Aves para produccin de huevos

Aves para produccin de carne

Reses para produccin de leche

Reses para produccin de carne

Reses para doble propsito

Cerdos de criaderos tecnificados

Cerdos de criaderos no tecnificados

Sector de los Residuos Slidos Orgnicos Urbanos (RSOU) Para la seleccin de la muestra representativa de biomasa de este sector, se tom la relacin entre la poblacin urbana y el volumen de residuos que genera, teniendo en cuenta la GLVSRQLELOLGDG GH LQIRUPDFLyQ GH ORV JUHPLRV Por lo anterior, en el estudio se consideraron los residuos provenientes de los centros de abastos, plazas de mercado y por la poda de ODV ]RQDV YHUGHV XUEDQDV YHU )LJXUD  

Ciudades seleccionadas como generadoras de residuos slidos orgnicos urbanos

Bogot

Cali

Barranquilla

Montera

Manizales

Pereira

Medelln

Bucaramanga

Villavicencio

Ccuta

Cartagena

Ibagu

W   Z 

31

Recopilacin de informacin de oferta de biomasa residual Para recolectar la informacin referente a la oferta y localizacin de la biomasa residual, de los residuos de los ocho cultivos, el estircol de las tres especies de animales y los residuos orgnicos urbanos de las 12 ciudades, se realiz una labor de acercamiento a las empresas y entidades relacionadas con los sectores objeto del HVWXGLR (Q HVWH SURFHVR VH LQIRUPy D ODV empresas sobre la importancia y necesidad de contar con la informacin necesaria para HODERUDU HO $WODV (VWD HWDSD IXH GLVSHQGLRVD en razn a que muchas entidades no posean este tipo de informacin o sus reportes no HUDQ SHULyGLFRV 3RU RWUD SDUWH OD JHQHUDFLyQ de los residuos para cada sector est relacionada con variables espaciales y de WLHPSR GLIHUHQWHV 8Q Q~PHUR VLJQLFDWLYR de entidades del sector pblico y privado participaron en la elaboracin del Atlas, suministrando la informacin requerida en cada caso sobre las cantidades y localizacin GH ORV UHVLGXRV SURGXFLGRV (Q DOJXQRV casos la informacin correspondi a estudios previamente realizados como censos, y en otros escenarios, fueron datos referentes a los consolidados que las empresas poseen GHQWUR GH VX FDGHQD SURGXFWLYD En el sector agrcola la informacin sobre reas sembradas, ubicacin de los cultivos, rendimientos y cantidades de residuos generados, se obtuvo del Anuario Estadstico del Sector Agropecuario (Ministerio de Agricultura, 2006) y de los gremios y/o centros de investigacin del sector, como por ejemplo Cenipalma, Cenicaa, Cimpa, Cenicaf, $XJXUD )HGHDUUR] \ )HQDOFH En el sector pecuario la informacin sobre la poblacin y localizacin de los animales, para el caso del subsector avcola y bovino, fue suministrada por el Instituto Colombiano Agropecuario, y para el sector porcino por la $VRFLDFLyQ &RORPELDQD GH 3RUFLFXOWRUHV (Q cuanto a la cantidad de estircol generado por especie, sta se fundament en la consulta GLUHFWD D H[SHUWRV

En el sector de los residuos slidos urbanos la informacin sobre los volmenes de residuo generado se obtuvo a partir de los datos que entregaron las empresas de servicios pblicos, empresas administradoras de centros de abastos y las secretaras de planeacin de las ciudades seleccionadas SDUD HVWH HVWXGLR Una vez recolectada la informacin se procedi a elaborar una base de datos SDUD FDGD VHFWRU (VWD LQIRUPDFLyQ HV indispensable para calcular el potencial HQHUJpWLFR GH OD ELRPDVD UHVLGXDO (V GH resaltar que la colaboracin de las empresas particulares y entidades estatales ha sido de gran ayuda para poder elaborar los mapas de cantidad y localizacin de la biomasa residual HQ &RORPELD Muestreo y caracterizacin de la biomasa Se recolectaron muestras en el mbito nacional para cada una de las fuentes de ELRPDVD UHVLGXDO GH ORV VHFWRUHV GH HVWXGLR La toma de las muestras se realiz siguiendo el estndar de calidad del laboratorio de DQiOLVLV VLFRTXtPLFR GHO &HQWUR GH (VWXGLRV H ,QYHVWLJDFLRQHV $PELHQWDOHV GH OD 8,6 A las diferentes muestras de biomasa se les realizaron: los anlisis bsico, ltimo o elemental, prximo y de Poder Calrico ,QIHULRU 3&,  Adicionalmente, para los sectores agrcola y de los residuos slidos orgnicos, se incluy HO DQiOLVLV GH OLJQLQD FHOXORVD \ KHPLFHOXORVD As mismo, para el sector pecuario se incluy HO DQiOLVLV PLFURELROyJLFR GH ODV PXHVWUDV En el anexo B se describen los puntos de PXHVWUHR \ ODV YDULDEOHV HYDOXDGDV (Q HO Anexo C se presenta el protocolo empleado SDUD UHDOL]DU OD FDUDFWHUL]DFLyQ VLFRTXtPLFD \ HQHUJpWLFD GH OD ELRPDVD UHVLGXDO Potencial energtico de la biomasa Para calcular el potencial energtico de la biomasa residual se desarrollaron modelos matemticos para los residuos de los sectores

32

W   Z 

HVWXGLDGRV %iVLFDPHQWH ORV PRGHORV VRQ una funcin de la masa del residuo y de su contenido energtico, el cual se calcul HYDOXDQGR HO 3RGHU &DOyULFR ,QIHULRU 3&,  Por otra parte los modelos para cada sector GH HVWXGLR YHU $QH[R ' GLHUHQ HQWUH Vt HQ OD IRUPD FRPR VH GHQH HO WpUPLQR PDVD GHO UHVLGXR En el Anexo E se presenta informacin tabulada referente a oferta de biomasa y potencial energtico para los tres sectores en HO QLYHO GHSDUWDPHQWDO Procesamiento de datos y elaboracin de mapas Los mapas del Atlas se elaboraron tomando FRPR UHIHUHQFLD OD FDUWRJUDItD RFLDO GH OD divisin poltico administrativa y de fronteras GH &RORPELD D HVFDOD  HO PDSD GH LQWHQVLGDG GH XVR GH OD WLHUUD SDUD LGHQWLFDU las actuales zonas productoras de la especie; el modelo digital de elevacin del Instituto *HRJUiFR $JXVWtQ &RGD]]L \ ODV FREHUWXUDV correspondientes a temperatura, radiacin y SUHFLSLWDFLyQ JHQHUDGDV SRU HO ,GHDP Para la elaboracin de los mapas se utiliz la cartografa base para la representacin espacial de la oferta de biomasa, su FDUDFWHUL]DFLyQ \ VX SRWHQFLDO HQHUJpWLFR Esta operacin requiri el desarrollo de un aplicativo informtico en ArcGis Desktop mediante la Arc toolbox (VWD KHUUDPLHQWD informtica compila y estructura la informacin para permitir la actualizacin y visualizacin de los mapas temticos, los datos contenidos en la geodatabase, las consultas (mapas) y los ajustes a los modelos GHO SRWHQFLDO HQHUJpWLFR $Vt PLVPR D IXWXUR esta herramienta informtica puede ser robustecida con informacin y clculos para RWUDV HVSHFLHV GH ELRPDVD UHVLGXDO $XQ FXDQGR OD HVFDOD GH WUDEDMR IXH  para la representacin de los mapas se tom OD HVFDOD GH  6H GHQLy FRPR OD unidad mnima de representacin espacial el municipio, en razn a que no fue posible obtener informacin referente a la localizacin

de las reas cultivadas, la poblacin de animales y la cantidad de residuos slidos en XQ QLYHO PiV GHWDOODGR /RV PDSDV VRQ OD UHSUHVHQWDFLyQ JUiFD GH un grupo de consultas que se organizaron para las variables de inters: -rea cultivada/poblacin, cantidad -Potencial energtico -Rendimiento neto de energa de la biomasa residual En cada una de estas variables se represent la informacin teniendo en cuenta su integralidad JOREDO SRU VHFWRUHVSHFtFD SRU HVSHFLH \ OD XQLGDG GH PDSHR GHSDUWDPHQWDO PXQLFLSDO  (Q WRWDO VH HODERUDURQ  PDSDV YHU 7DEOD  La representacin espacial de la biomasa del sector de los residuos slidos orgnicos urbanos se realiz nicamente en el nivel municipal, en razn al reducido nmero de PXQLFLSLRV TXH UHSRUWDURQ OD LQIRUPDFLyQ Cmo interpretar los mapas Para cada una de las variables

representadas espacialmente se utiliz una escala de valores distribuida en intervalos teniendo en cuenta la magnitud GHO Pi[LPR YDORU GH FDGD YDULDEOH (O WDPDxR GH FDGD LQWHUYDOR VH GHQLy VHJ~Q OD GLVWULEXFLyQ GH ORV GDWRV Para la representacin de las escalas se utiliz una gama degradada de color, de forma que su intensidad est asociada a un rango GH YDORUHV GH OD YDULDEOH TXH UHSUHVHQWD Por ejemplo, la variable Localizacin de la biomasa residual se representa con colores que van desde el amarillo hasta el marrn, la variable Cantidad de biomasa residual VH LGHQWLFD FRQ OD JDPD GHO FRORU YHUGH OD variable Potencial energtico con los tonos naranja y el Rendimiento neto de energa FRQ ODV WRQDOLGDGHV URVD

W   Z 

33

Tabla 1. Consolidado de consultas

- El cuadro de convenciones, que est localizado en la parte inferior izquierda de los mapas, informa sobre el tipo de sector, la variable de estudio (oferta de biomasa, potencial energtico, etc), el periodo de WLHPSR \ OD HVFDOD GH WUDEDMR - La informacin contenida en los mapas se presenta por rangos que fueron GHQLGRV VHJ~Q OD HVFDOD GH WUDEDMR SDUD FDGD VHFWRU (Q HVWH VHQWLGR ORV PDSDV no ofrecen informacin del dato o valor HVSHFtFR DVLJQDGR D FDGD XQLGDG GH PDSHR 6LQ HPEDUJR FXDQGR OD FRQVXOWD se realiza en la versin digital del Atlas, se SUHFLVD HO YDORU TXH OH FRUUHVSRQGH

- Para cada sector se muestran los mapas de zona de produccin, cantidad/poblacin potencial energtico y el rendimiento neto GH HQHUJtD - Por lo anterior, para mejor interpretacin de la informacin, al consultar el Atlas, se debe realizar una inspeccin de los mapas que, en conjunto, describen un sector o HVSHFLH

34

W   Z 

Captulo 1
Captulo 1

Mapas del Sector Agrcola


El captulo muestra en un compendio de 52 mapas las zonas de produccin, el rea cultivada, la cantidad de biomasa residual, el potencial energtico y el rendimiento neto de energa, con datos anuales en el nivel municipal de manera global para todo el sector, discriminado por cultivos transitorios y permanentes, y de manera individual, para los siguientes ocho cultivos: DUUR] PDt] EDQDQR FDIp FDxD GH D]~FDU FDxD SDQHOHUD SDOPD GH DFHLWH \ SOiWDQR En el mapa de localizacin, la variable rea cultivada corresponde a informacin del ao 2006 \ VH UHSUHVHQWD FRQ OD JDPD GH FRORUHV TXH YDQ GHO DPDULOOR DO PDUUyQ /D YDULDEOH cantidad de biomasa residual VH FDOFXOy D SDUWLU GH ORV IDFWRUHV GH JHQHUDFLyQ GH UHVLGXR (VWD YDULDEOH VH UHSUHVHQWD HQ ORV PDSDV FRQ OD JDPD GHO FRORU YHUGH (O potencial energtico VH LGHQWLFD FRQ ORV WRQRV QDUDQMD \ SRU ~OWLPR HO UHQGLPLHQWR QHWR GH HQHUJtD FRQ ODV WRQDOLGDGHV URVD Para la interpretacin de los resultados se recomienda hacer uso del conjunto de mapas que GHVFULEHQ ODV FXDWUR YDULDEOHV GH HVWXGLR &RPR LQIRUPDFLyQ DGLFLRQDO VH SUHVHQWDQ HQ IRUPD WDEXODGD ORV YDORUHV SURPHGLR GH OD FDUDFWHUL]DFLyQ VLFRTXtPLFD GH FDGD WLSR GH ELRPDVD UHVLGXDO La informacin sobre reas sembradas, ubicacin de los cultivos, rendimientos y cantidades de residuos generados, se obtuvo del Anuario Estadstico del Sector Agropecuario del ao 2006 y de los gremios y/o centros de investigacin del sector, como por ejemplo Cenipalma, Cenicaa, &LPSD &HQLFDIp $XJXUD )HGHDUUR] \ )HQDOFH (VWRV PDSDV VH HODERUDURQ WRPDQGR FRPR EDVH OD FDUWRJUDItD RFLDO GH OD GLYLVLyQ SROtWLFR DGPLQLVWUDWLYD \ GH IURQWHUDV GH &RORPELD ,*$&  Para la correcta interpretacin de los mapas es necesario tener en cuenta las descripciones de FDGD XQR GH HOORV SUHVHQWDGDV HQ *HQHUDOLGDGHV DO FRPLHQ]R GH pVWH OLEUR

W   Z 

37

38

W   Z 

W   Z 

39

40

W   Z 

W   Z 

41

42

W   Z 

W   Z 

43

44

W   Z 

W   Z 

45

46

W   Z 

W   Z 

47

48

W   Z 

W   Z 

49

50

W   Z 

W   Z 

51

52

W   Z 

W   Z 

53

54

W   Z 

W   Z 

55

56

W   Z 

W   Z 

57

58

W   Z 

W   Z 

59

60

W   Z 

W   Z 

61

62

W   Z 

W   Z 

63

64

W   Z 

W   Z 

65

66

W   Z 

W   Z 

67

68

W   Z 

W   Z 

69

70

W   Z 

W   Z 

71

72

W   Z 

W   Z 

73

74

W   Z 

W   Z 

75

76

W   Z 

W   Z 

77

78

W   Z 

W   Z 

79

80

W   Z 

W   Z 

81

82

W   Z 

W   Z 

83

84

W   Z 

W   Z 

85

86

W   Z 

W   Z 

87

88

W   Z 

W   Z 

89

Captulo 2
Captulo 2

Mapas del Sector Pecuario


(VWH FDStWXOR FRQVWD GH  PDSDV FRUUHVSRQGLHQWHV D OD LQIRUPDFLyQ GH ODV YDULDEOHV SREODFLyQ zonas de produccin, cantidad de estircol y potencial energtico para las actividades avcola, bovina y porcina del sector pecuario y muestran la informacin consolidada sobre cantidad y SRWHQFLDO HQHUJpWLFR GH OD ELRPDVD UHVLGXDO HQ HO QLYHO PXQLFLSDO /RV FRORUHV TXH LGHQWLFDQ OD YDULDEOH SREODFLyQ VRQ OD JDPD GHO DPDULOOR KDVWD HO PDUUyQ 3DUD las variables cantidad y potencial de la biomasa residual se mantienen los colores descritos en HO FDStWXOR DQWHULRU (Q HO FXDGUR LGHQWLFDGRU GH FDGD PDSD VH ORFDOL]D OD XQLGDG GH WUDEDMR \ OD HVFDOD FRQ HO UDQJR GH ORV YDORUHV VHJ~Q HO FRORU Para la interpretacin de los resultados se recomienda hacer uso en conjunto de los mapas que describen: a) las zonas de produccin de las especies avcola, bovina y porcina, b) la poblacin de animales a nivel municipal, c) la cantidad de estircol generado y d) el potencial energtico FDOFXODGR &RPR LQIRUPDFLyQ DGLFLRQDO VH SUHVHQWDQ HQ IRUPD WDEXODGD ORV YDORUHV SURPHGLR GH OD FDUDFWHUL]DFLyQ VLFRTXtPLFD GH FDGD WLSR GH ELRPDVD UHVLGXDO En el sector pecuario la informacin sobre la poblacin y localizacin de los animales, para el caso del subsector avcola y bovino, fue suministrada por el Instituto Colombiano Agropecuario, \ SDUD HO VHFWRU SRUFLQR SRU OD $VRFLDFLyQ &RORPELDQD GH 3RUFLFXOWRUHV (Q FXDQWR D OD FDQWLGDG de estircol generado por especie, sta se fundament en la consulta directa a expertos y FRUUHVSRQGLy D ORV DxRV  \  (VWRV PDSDV VH HODERUDURQ WRPDQGR FRPR EDVH OD FDUWRJUDItD RFLDO GH OD GLYLVLyQ SROtWLFR DGPLQLVWUDWLYD \ GH IURQWHUDV GH &RORPELD ,*$&  Para la correcta interpretacin de los mapas es necesario tener en cuenta las descripciones de FDGD XQR GH HOORV SUHVHQWDGDV HQ *HQHUDOLGDGHV DO FRPLHQ]R GH pVWH OLEUR

W   Z 

91

92

W   Z 

W   Z 

93

94

W   Z 

W   Z 

95

96

W   Z 

W   Z 

97

98

W   Z 

W   Z 

99

100

W   Z 

W   Z  101

102

W   Z 

W   Z  103

104

W   Z 

W   Z  105

Captulo 3
Captulo 3

Mapas del Sector Residuos Slidos Orgnicos Urbanos


Este captulo contiene siete mapas que muestran la informacin sobre la cantidad y el potencial energtico de la biomasa GH UHVLGXRV VyOLGRV RUJiQLFRV XUEDQRV /RV GRV SULPHURV PDSDV presentan un consolidado de la cantidad de biomasa y la oferta energtica obtenida tanto de plazas de mercado y centros de acopio y de la poda de zonas verdes para cada uno de los PXQLFLSLRV LQFOXLGRV HQ HO HVWXGLR 9HU )LJXUD  Los mapas por actividad representan las variables segn el color asignado: desde verde hasta D]XO SDUD FDQWLGDG GH ELRPDVD \ WRQRV QDUDQMDV SDUD HO SRWHQFLDO HQHUJpWLFR /D XQLGDG GH WUDEDMR \ OD HVFDOD FRQ HO UDQJR GH ORV YDORUHV VH YLVXDOL]D HQ HO FXDGUR LGHQWLFDGRU GH FDGD PDSD Para la interpretacin de los resultados se recomienda hacer uso, en conjunto, de los mapas TXH GHVFULEHQ OD FDQWLGDG \ HO SRWHQFLDO HQHUJpWLFR &RPR LQIRUPDFLyQ DGLFLRQDO VH SUHVHQWDQ HQ IRUPD WDEXODGD ORV YDORUHV SURPHGLR GH OD FDUDFWHUL]DFLyQ VLFRTXtPLFD GH FDGD WLSR GH ELRPDVD UHVLGXDO La informacin sobre los volmenes de residuo generado se obtuvo a partir de los datos que entregaron las empresas de servicios pblicos, empresas administradoras de centros de abastos y las secretaras de planeacin de las ciudades seleccionadas para este estudio, FRUUHVSRQGLHQWH D ORV DxRV  \  (VWRV PDSDV VH HODERUDURQ WRPDQGR FRPR EDVH OD FDUWRJUDItD RFLDO GH OD GLYLVLyQ SROtWLFR DGPLQLVWUDWLYD \ GH IURQWHUDV GH &RORPELD ,*$&  Para la correcta interpretacin de los mapas es necesario tener en cuenta las descripciones de FDGD XQR GH HOORV SUHVHQWDGDV HQ *HQHUDOLGDGHV DO FRPLHQ]R GH pVWH OLEUR

W   Z  107

108

W   Z 

W   Z  109

110

W   Z 

W   Z  111

112

W   Z 

W   Z  113

114

W   Z 

ANEXOS

Anexo A
Anexo A

Biomasa, fuente renovable de energa


INTRODUCCIN El motor principal de la dinmica de los ecosistemas es la energa solar, la cual, de acuerdo con la Primera Ley de la Termodinmica, nunca se destruye, siempre VH WUDQVIRUPD No toda la energa solar entra al ecosistema, XQD SDUWH HV DEVRUELGD \ UHHFWDGD SRU ODV FDSDV DWPRVIpULFDV YHU )LJXUD   /D energa solar es almacenada por las plantas PHGLDQWH HO SURFHVR GH IRWRVtQWHVLV \ X\H D OR ODUJR GH OD FDGHQD WUyFD VLHQGR QDOPHQWH DOPDFHQDGD HQ OD ELRPDVD UHVLGXDO

Flujo de energa solar

Energa reflejada

Energa en Vientos

Energa en Ocanos, ros

Energa no aprovechada

Radiacin solar directa Energa para evaporacin

Energa almacenada en plantas

Energa almacenada en animales

Energa almacenada en residuos vegetales y slidos orgnicos urbanos Energa almacenada en estircol animal

Energa almacenada en fsiles

Residuos agrcolas y forestales

BIOMASA Residual

W   Z  117

/DV IXHQWHV HQHUJpWLFDV VH FODVLFDQ HQ funcin de su procedencia, en recursos UHQRYDEOHV \ QR UHQRYDEOHV YHU )LJXUD   En el primer grupo se destacan la energa hidrulica, la solar, la elica, la energa de OD ELRPDVD \ OD JHRWHUPLD (VWDV IXHQWHV VH

FDUDFWHUL]DQ SRU VHU LQDJRWDEOHV /DV IXHQWHV no renovables se encuentran limitadas y sus reservas disminuyen a medida que se consumen; por ejemplo el carbn, el petrleo, HO JDV QDWXUDO \ HO XUDQLR

1. BIOMASA Biomasa es la materia viva presente en una FDSD PX\ QD GH OD VXSHUFLH WHUUHVWUH OODPDGD biosfera, la cual representa una fraccin muy SHTXHxD GH OD PDVD WHUUHVWUH /RV UHVLGXRV que se generan a partir de los procesos de WUDQVIRUPDFLyQ QDWXUDO R DUWLFLDO GH OD PDWHULD YLYD WDPELpQ VH FRQVWLWX\HQ HQ ELRPDVD La biomasa es un recurso muy variado debido a su produccin y origen en los VLVWHPDV WHUUHVWUHV \ DFXiWLFRV OR TXH LQX\H directamente sobre sus caractersticas fsicas \ TXtPLFDV

Se considera que la biomasa es renovable SRUTXH IRUPD SDUWH GHO XMR QDWXUDO \ UHSHWLWLYR de los procesos en la naturaleza (a escala de tiempo de vida humana) siendo las plantas quienes inician este proceso con la fotosntesis, SDUD FDSWDU OD HQHUJtD GHO VRO /D ELRPDVD HV un elemento indispensable para mantener el equilibrio ecolgico y permite conservar y HQULTXHFHU OD GLYHUVLGDG ELROyJLFD \ HO VXHOR La biomasa residual hace referencia a los subproductos que se derivan de las transformaciones naturales o industriales TXH VH OOHYDQ D FDER HQ OD PDWHULD RUJiQLFD Algunos ejemplos de biomasa son los residuos de las cosechas, las podas de zonas

118

W   Z 

YHUGHV XUEDQDV ORV HXHQWHV JDQDGHURV los lodos de los sistemas de tratamiento de aguas residuales y los residuos orgnicos de SOD]DV GH PHUFDGR En la composicin de la biomasa se encuentran grandes cantidades de carbono, oxgeno e KLGUyJHQR /DV FDGHQDV ODUJDV GHO WLSR &nHm; constituyen los compuestos involucrados en las reacciones exotrmicas generadoras GH HQHUJtD %KDWWDFKDU\D 3 et al   Por consiguiente la biomasa presenta una gran cantidad de energa almacenada en su conjunto de componentes orgnicos de origen vegetal y animal; ejemplo, cualquier especie y VXV UHVLGXRV FRQWLHQHQ HQHUJtD 0FNHQGU\ 3 (Part 1  6NRXORX 9 DQG =DEDQLRWRX $  +RUWD /$ 6LOYD ((   Cuando la biomasa se somete a un proceso de combustin, el aporte al calentamiento global por sus emisiones de CO2 HV QHXWUR 0LOWQHU 0 HW DO   OR FXDO VLJQLFD TXH VX XVR FRPR recurso energtico no contribuye a aumentar la proporcin de CO2 en la atmsfera, siempre y cuando exista un balance cero entre la biomasa producida por el medio natural y la XVDGD HQ OD SURGXFFLyQ GH HQHUJtD La valorizacin energtica de la biomasa est dada por la cantidad de energa que contiene y que puede llegar a liberar cuando se somete D XQ SURFHVR GH FRQYHUVLyQ HQHUJpWLFD /DV caractersticas de la biomasa la convierten en una fuente atractiva para ser aprovechada HQHUJpWLFDPHQWH Gran parte de la poblacin rural en los pases en va de desarrollo, que representan cerca del 50% de la poblacin mundial, an dependen de la biomasa tradicional, principalmente de lea, como fuente de HQHUJtD /D ELRPDVD VXSOH DSUR[LPDGDPHQWH el 35% del consumo de la energa primaria HQ SDtVHV VXEGHVDUUROODGRV \ DOFDQ]D XQ  del total de la energa consumida en el mundo (Biomass Users Network Centroamrica - BUN&$  0F.HQGU\   6HJ~Q HO LQIRUPH de Estadsticas Energticas (OLADE, 2006)

en Suramrica, el consumo de biomasa para procesos de transformacin, consumo propio y prdidas, ha tenido una tasa de crecimiento favorable, siendo liderado por Argentina con   &RORPELD HQ HO DxR  SUHVHQWy una tasa de crecimiento en el consumo de biomasa de 2,38%, lo cual indica que el pas ha comenzado a tomar conciencia sobre la importancia de explotar de forma ms WHFQLFDGD \ RUJDQL]DGD HVWD IXHQWH HQHUJpWLFD &RORPELD SRU VX SRVLFLyQ JHRJUiFD \ variedad de climas, ofrece condiciones favorables para el desarrollo de las DFWLYLGDGHV DJURSHFXDULDV (O SDtV FXHQWD FRQ XQD VXSHUFLH FRQWLQHQWDO GH  KHFWiUHDV GH ODV FXDOHV HO  VH HVWLPD que se destina a la actividad agropecuaria (Ministerio de Agricultura y Desarrollo Rural,   (VWR HYLGHQFLD TXH HQ &RORPELD HO sector agropecuario es una fuente importante GH ELRPDVD UHVLGXDO Por otra parte cabe resaltar que Colombia SRVHH XQ iUHD PDUtWLPD GH  NP con enorme variedad de hbitats acuticos continentales y marinos en los que es posible encontrar una gran biodiversidad y por lo tanto disponer de un abanico amplio de DOWHUQDWLYDV GH IXHQWHV GH ELRPDVD &RPR ejemplo se puede citar las algas, cuyos aceites es posible transformarlos en biodiesel, mediante un proceso de hidrotratamiento o WUDQVHVWHULFDFLyQ &KLVWL <   /DV DOJDV VRQ ORV RUJDQLVPRV IRWRVLQWpWLFRV PiV HFDFHV para la captacin de radiacin solar (Donghui et al   &RORPELD SRU HVWDU ORFDOL]DGD HQ la regin ecuatorial, ofrece una ventaja sobre muchos pases para la produccin de algas, ya que no est sujeta a ciclos estacionales que requieren gastos extras de energa para poder mantener una produccin estable y sostenida D OR ODUJR GH WRGR HO DxR (Q HO  HO SDtV UHSRUWy  KHFWiUHDV dedicadas al cultivo de especies permanentes y transitorias como la caa de azcar, la palma de aceite, el arroz, la caa panelera, el maz, el caf, el banano y el pltano

W   Z  119

(Ministerio de Agricultura y Desarrollo Rural,   'HO SURFHVR GH FRUWH \ WUDQVIRUPDFLyQ de la cosecha se generan diferentes tipos de ELRPDVD UHVLGXDO DJUtFROD TXH VH FODVLFD segn su origen, en residuos agrcolas de FRVHFKD \ UHVLGXRV DJURLQGXVWULDOHV En Colombia, el sector pecuario cuenta FRQ HO   KD GHO iUHD WRWDO GHVWLQDGD D ODV DFWLYLGDGHV DJURSHFXDULDV (O VHFWRU HVWi UHSUHVHQWDGR HQ XQ  SRU OD JDQDGHUtD ERYLQD  SRU OD H[SORWDFLyQ avcola, 10% por la actividad porccola y el restante 10% rene las actividades caprinas, ovinas, pisccola y equina principalmente (Ministerio de Agricultura y Desarrollo 5XUDO   6HJ~Q ORV GDWRV DQWHULRUHV los sistemas de produccin pecuaria que se desarrollan en el pas generan grandes volmenes de estircol, que constituyen una IXHQWH LPSRUWDQWH GH ELRPDVD UHVLGXDO /D produccin de biomasa residual del sector pecuario depende principalmente de factores FRPR HO WLSR GH DQLPDO VX HVWDGR VLROyJLFR su peso corporal y su dieta alimenticia, siendo su grado de dispersin en el terreno donde se produce, un elemento limitante de VX DSURYHFKDPLHQWR De otra parte, los 32 departamentos, con sus  PXQLFLSLRV TXH FRQIRUPDQ HO WHUULWRULR colombiano, generan aproximadamente  WGtD GH UHVLGXRV VyOLGRV SURFHGHQWHV de las actividades residenciales, comerciales e institucionales, con un porcentaje de material RUJiQLFR GHO  ,GHDP   (Q &RORPELD FRQ XQD SREODFLyQ GH  habitantes (DANE, 2005), segn datos de la Superintendencia de Servicios Pblicos Domiciliarios, la generacin de residuos ordinarios en cabeceras municipales para HO DxR  IXH GH  WRQHODGDV equivalente a una produccin per cpita de 0,721 kg/hab/da; mientras que para el ao  VH JHQHUDURQ  WRQHODGDV  NJKDEGtD  /RV DQWHULRUHV GDWRV indican que la generacin per cpita promedio de residuos slidos en Colombia se constituye HQ RWUD IXHQWH LPSRUWDQWH GH ELRPDVD UHVLGXDO

Teniendo en cuenta diferentes estudios realizados en el mundo sobre el potencial HQHUJpWLFR GH OD ELRPDVD &XLSLQJ / HW DO  )ORUD -59 5LDKL1H]KDG &  5DYLQGUDQDWK 1+ HW DO  +RRJZLMN 0 HW DO  \ HO DQiOLVLV GH SURVSHFFLyQ planteado en la estructura energtica del SDtV VH LQHUH TXH OD ELRPDVD UHVLGXDO SXHGH llegar a ser una fuente alternativa de energa renovable para Colombia, lo cual puede YHULFDUVH HQ HO HVWXGLR GH SRWHQFLDOLGDGHV GH los cultivos energticos y residuos agrcolas realizado en Colombia por la Unidad de 3ODQHDFLyQ 0LQHUR (QHUJpWLFD 830(   1.1 FUENTES DE GENERACIN DE BIOMASA RESIDUAL La produccin de bienes y servicios para la sociedad requiere de la transformacin fsica y qumica de la materia e involucra en algunos FDVRV ELRPDVD UHVLGXDO ([LVWHQ GRV IXHQWHV de biomasa residual para la produccin de energa: las actividades agroindustriales y las VRFLDOHV GH OD FRPXQLGDG (Q HO FDVR GH OD cadena agrcola se distinguen los Residuos Agrcolas de Cosecha (RAC) y los Residuos $JUtFRODV ,QGXVWULDOHV 5$,  (MHPSORV GH estos tipos de biomasa son los residuos de cuescos y raquis en las plantaciones de palma, los frutos, hojas y tallos de descarte de las cosechas y las excretas de cerdos, aves de corral y reses; en el segundo caso las actividades domsticas y las cadenas comerciales o de industrias de alimentos o de productos vegetales originan los grandes YRO~PHQHV GH UHVLGXRV RUJiQLFRV XUEDQRV Estos residuos pueden utilizarse para la generacin de energa a gran escala y la sustitucin de combustibles, de acuerdo con la disponibilidad de tecnologas de VHJXQGD \ WHUFHUD JHQHUDFLyQ 6LQ HPEDUJR el aprovechamiento de la biomasa residual depende fuertemente de la facilidad de recoleccin, por lo cual el anlisis de su GLVSHUVLyQ JHRJUiFD HV GH VLJQLFDWLYD LPSRUWDQFLD SDUD YDORUDU VX XVR

120

W   Z 

1.2 BIOMASA RESIDUAL DEL SECTOR AGRCOLA La agricultura es una actividad antropognica que genera cantidades considerables de ELRPDVD UHVLGXDO (Q HO FDVR GHO SUHVHQWH estudio, el 75% del total de la biomasa producida en el campo corresponde a 5$& \ HO UHVWDQWH D 5$, (VWRV UHVXOWDGRV VH DSUR[LPDQ VLJQLFDWLYDPHQWH FRQ RWURV HVWXGLRV 3RU HMHPSOR SDUD &HQWUR $PpULFD la produccin de RAC se reporta en 60%, mientras que los desechos de proceso RAI YDUtDQ HQWUH HO  \  Biomass Users Network Centroamrica  %81&$   Un porcentaje de los RAC debe ser dejado en el campo para proteger el suelo de la erosin \ PDQWHQHU HO QLYHO GH QXWULHQWHV RUJiQLFRV El excedente recolectado de los residuos se DSURYHFKD SDUD GLIHUHQWHV SURSyVLWRV 3RU ejemplo los residuos de la caa de azcar se emplean para la generacin de vapor, como sustituyente de la lea para la coccin de alimentos, para la produccin de compost y FRPR DOLPHQWR DQLPDO 1.2.1 Residuos forestales. Estos residuos constituyen una importante fuente de biomaVD UHVLGXDO 3RU FDGD iUERO XWLOL]DGR SDUD OD produccin maderera, slo se aprovecha coPHUFLDOPHQWH XQ SRUFHQWDMH FHUFDQR DO   6H HVWLPD TXH HQ OD FDGHQD DJUtFROD XQ  de la biomasa se deja en el campo en forma GH KRMDV \ UDPDV \ HO UHVWDQWH  HQ HO SURceso de aserro, en forma de astillas, corteza y aserrn (Biomass Users Network Centroamrica  %81&$   1.2.2 Cultivos energticos. Corresponden D SODQWDV FXOWLYDGDV FRQ HO Q HVSHFtFR GH SURGXFLU HQHUJtD 3DUD HVWH Q VH VHOHFFLRQDQ plantas de crecimiento rpido y poco mantenimiento, las cuales normalmente se FXOWLYDQ HQ WLHUUDV GH EDMR YDORU SURGXFWLYR Algunos cultivos como la palma de aceite, el girasol, la soya, la higuerilla, la jatropha, el man y plantas acuticas, como el jacinto de agua y ciertas algas, se emplean para producir

FRPEXVWLEOHV OtTXLGRV FRPR HO ELRGLHVHO 3RU otra parte la caa de azcar, el maz, el sorgo, la remolacha, la yuca y el trigo se utilizan en OD SURGXFFLyQ GH ELRHWDQRO Actualmente en Colombia sobresalen dos ejemplos de cultivos energticos importantes: la caa de azcar para la produccin de alcohol \ OD SDOPD GH DFHLWH SDUD REWHQHU ELRGLVHO En Colombia la produccin de alcohol a partir GH FDxD GH D]~FDU DOFDQ]y ORV  PLOORQHV de litros de alcohol, en el ao 2006, dicha produccin fue soportada por cinco ingenios D]XFDUHURV GHO YDOOH JHRJUiFR GHO UtR &DXFD (VWDV SODQWDV WLHQHQ XQD FDSDFLGDG LQVWDODGD GH  OGtD GH DOFRKRO \ VRQ abastecidas con 3,8 millones de toneladas de caa de azcar, equivalentes al 16% de OD SURGXFFLyQ GHO SDtV &RORPELD LQLFLy OD produccin industrial de biodiesel a partir de palma de aceite en el ao 2008 con un HVWLPDWLYR HQ UHQGLPLHQWRV GH  OLWURV GH FRPEXVWLEOH SRU KHFWiUHD VHPEUDGD (Departamento Nacional de Planeacin,   1.3 BIOMASA RESIDUAL DEL SECTOR PECUARIO El estircol animal constituye una fuente LPSRUWDQWH GH ELRPDVD UHVLGXDO 6X composicin se caracteriza principalmente por: - Alto contenido de humedad, lo cual GLFXOWD OD YDORUL]DFLyQ HQHUJpWLFD - Cantidad de material slido variable, dependiendo del sistema de produccin - Ser un material fermentable que desprende vapores, gases y Compuestos 2UJiQLFRV 9ROiWLOHV &29  - Poseer elevados niveles de concentracin de nutrientes inorgnicos como el QLWUyJHQR \ HO IyVIRUR 3RU FRQVLJXLHQWH cuando esta biomasa se vierte en el agua disminuye la cantidad de oxgeno disuelto y se incrementa el crecimiento de algas y GH PDFURWtDV DFXiWLFDV

W   Z  121

1.4 BIOMASA RESIDUAL DEL SECTOR RESIDUOS URBANOS Los centros urbanos generan los denominados residuos slidos urbanos que provienen de diferentes actividades y estn constituidos por cantidades considerables de residuos como papel, madera, carbn vegetal, alimentos, aguas negras y residuos vegetales provenientes de la poda de zonas verdes, los FXDOHV FRQVWLWX\HQ VX IUDFFLyQ RUJiQLFD Cuando su fraccin orgnica se descompone, estos residuos generan compuestos voltiles como el metano y el dixido de carbono, que FRQWULEX\HQ D DXPHQWDU HO HIHFWR LQYHUQDGHUR Por su composicin fsicoqumica se considera

que los residuos slidos orgnicos poseen un FRQVLGHUDEOH YDORU HQHUJpWLFR 2. CARACTERSTICAS DE LA BIOMASA Para evaluar la factibilidad tcnica y econmica de un proceso de conversin de biomasa en energa, es necesario considerar aspectos como su composicin, recoleccin, transporte y manejo, ya que es usual que los volmenes de estos residuos estn dispersos HQ XQD JUDQ iUHD GH LQWHUYHQFLyQ (VWDV caractersticas determinan el proceso de conversin ms adecuado y permiten realizar SUR\HFFLRQHV GH ORV EHQHFLRV HFRQyPLFRV \ DPELHQWDOHV HVSHUDGRV

Tabla 15. Tipos de biomasa residual


Fuente generadora de biomasa

Tipo de residuo Restos de aserro: corteza, aserrn, astillas

Caractersticas fsicas Polvo, slido, HR1 >50% 3ROYR VyOLGR +5 

Residuos forestales

Restos de ebanistera: aserrn, trozos, astillas

Restos de plantaciones: ramas, corteza, races Slido, HR >55% Cscara y pulpa de frutas y vegetales Cscara y polvo de granos secos Estircol Tallos, hojas, cscaras, maleza, pastura Pulpa y cscara de frutas y vegetales Residuos de procesamiento de carnes Aguas de lavado de carnes y vegetales Grasas y aceites vegetales Aguas negras Residuos urbanos Desechos domsticos orgnicos Basura orgnica
1:Humedad Relativa Fuente: Biomass Users Network Centroamrica  %81&$  

Slido muy hmedo Polvo, HR <25% Slido muy hmedo Slido HR >55% Slido moderadamente hmedo Slido muy hmedo Lquido Lquido grasoso Lquido Slido muy hmedo Slido muy hmedo

Residuos agropecuarios

Residuos industriales

122

W   Z 

Los recursos de biomasa comprenden diversos tipos de residuos, con diferentes caractersticas fsicas y qumicas; las FXDOHV LQX\HQ HQ HO SURFHVR GH FRQYHUVLyQ HQHUJpWLFD TXH VH GHVHH XWLOL]DU (Q OD WDEOD 15 se presentan las caractersticas fsicas de OD ELRPDVD VHJ~Q VX RULJHQ 6H REVHUYD TXH los residuos vegetales, debido a sus bajos niveles de humedad, se pueden utilizar en procesos de combustin directa o procesos WHUPRTXtPLFRV 3RU RWUD SDUWH ORV UHVLGXRV pecuarios se pueden utilizar en bioprocesos en razn a que producen gas, cuya composicin SUHVHQWD DOWRV FRQWHQLGRV GH PHWDQR 2.1 COMPOSICIN DE LA BIOMASA La biomasa es un material formado principalmente por carbono, hidrgeno y oxgeno; estos compuestos son los que reaccionan exotrmicamente cuando HO UHVLGXR FHGH HQHUJtD &RQRFHU OD composicin de un residuo es importante al momento seleccionar una tecnologa para su aprovechamiento energtico; por consiguiente la caracterizacin de la biomasa involucra conocer los siguientes parmetros: Composicin fsica: Involucra determinar en la sustancia su densidad aparente y UHDO OD KXPHGDG \ HO FRORU El anlisis ltimo elemental: Reporta el porcentaje en peso de oxgeno (O2), carbono (C), hidrogeno (H), azufre (S) y QLWUyJHQR 1  El anlisis prximo: Contempla evaluar HO FRQWHQLGR GH FDUERQR MR HO PDWHULDO YROiWLO \ ODV FHQL]DV El anlisis estructural: Hace referencia D FXDQWLFDU HO FRQWHQLGR GH OLJQLQD GH FHOXORVD \ GH KHPLFHOXORVD

determinar el tipo de biomasa que puede XWLOL]DUVH FRPR FRPEXVWLEOH La oxidacin de la materia que contenga carbono e hidrgeno, para generar metano y agua, se denomina proceso de combustin y se lleva a cabo mediante una reaccin TXtPLFD GH R[LGDFLyQ H[RWpUPLFD (O 3RGHU Calrico Inferior (PCI) es la variable que SHUPLWH FXDQWLFDU OD HQHUJtD OLEHUDGD HQ ORV SURFHVRV GH FRPEXVWLyQ GH OD PDWHULD El uso de la biomasa residual como fuente de HQHUJtD LQYROXFUD FRQRFHU VX 3&, (Q HO FDVR de este estudio (ver Tabla 16) se encontr que la biomasa residual en Colombia posee YDORUHV GH 3&, TXH RVFLODQ HQWUH  NFDONJ SDUD WDOORV GH FDIp \  NFDONJ SDUD UDTXLV GH EDQDQR (VWRV UHVXOWDGRV VRQ FRPSDUDEOHV FRQ ORV REWHQLGRV HQ RWURV HVWXGLRV (Q China (Liao et. al  OD ELRPDVD IRUHVWDO y agrcola (sin incluir residuos de pltano y EDQDQR SUHVHQWD YDORUHV GH 3&, HQWUH   NFDONJ (Q $UJHQWLQD 6HFUHWDUtD GH (QHUJtD GH $UJHQWLQD   XQ HVWXGLR SDUD biomasa lignocelulsica report que su PCI oscila entre 3000 3500 kcal/kg y para los UHVLGXRV XUEDQRV HQWUH  D  NFDONJ 3. RECOLECCIN, TRANSPORTE Y UTILIZACIN DE LA BIOMASA Las condiciones para la recoleccin, el transporte y la transformacin tecnolgica de la biomasa, son factores determinantes en la evaluacin de costos de inversin y operacin HQ WRGR SURFHVR GH FRQYHUVLyQ HQHUJpWLFD Un estudio que busque evaluar la utilizacin de la biomasa como fuente alterna de energa con respecto a un proceso convencional, debe involucrar un anlisis de las variables localizacin del residuo con respecto a la planta de procesamiento y al lugar de XWLOL]DFLyQ GH OD HQHUJtD FRQYHUWLGD (VWRV aspectos deben analizarse detalladamente para lograr un nivel de operacin del proceso por encima del punto de equilibrio, con UHODFLyQ DO SURFHVR FRQYHQFLRQDO

2.2 CONTENIDO ENERGTICO DE LA BIOMASA Una de las caractersticas ms importantes de los combustibles es su contenido energtico, el cual puede obtenerse de su transformacin \ XVR (VWD SURSLHGDG HV IXQGDPHQWDO SDUD

W   Z  123

Tabla 16. Poder calrico inferior para biomasa residual en Colombia


Sector Fuente de biomasa Tipo residuo Cuesco Palma de aceite Fibra Raquis Rac Caa de azcar Bagazo Bagazo Caa para panela Hojas secas Rac Pulpa Caf Agrcola Rastrojo Tusa Maz Capacho Hojas secas tamo Arroz Cascarilla Raquis Banano Vstago Rechazo Raquis Pltano Vstagos Ponedoras Avcola Engorde Leche Pecuario Bovino Doble propsito Carne 7HFQLFDGR Porcino 1R WHFQLFDGR Plaza mercado RSOU Centro acopio Poda
1:Humedad Relativa Fuente: Biomass Users Network Centroamrica  %81&$  

PCI [Kcal/kg]                                

Cisco Tallos

Slido orgnico Slido orgnico Slido orgnico

124

W   Z 

4. PROCESOS APLICADOS PARA LA CONVERSIN ENERGTICA DE LA BIOMASA

cualquier tratamiento posterior, dependen de ODV SURSLHGDGHV VLFRTXtPLFDV ELRTXtPLFDV \ HQHUJpWLFDV GHO UHVLGXR El aprovechamiento de la biomasa seca (contenido de humedad menor al 50%) por medio de procesos termoqumicos depende de factores como el contenido de humedad, el YDORU FDORUtFR OD FRQFHQWUDFLyQ GH FDUERQR MR \ GH ORV YROiWLOHV HO FRQWHQLGR GH FHQL]DV \ GH ORV PHWDOHV DOFDOLQRV SUHVHQWHV 3RU RWUD parte, para el aprovechamiento de la biomasa hmeda (mayor al 50%) por medio de la bioconversin, son de inters el contenido GH KXPHGDG \ OD UHODFLyQ FHOXORVD \ OLJQLQD 0F.HQGU\  3DUW  

La biomasa es la nica fuente de energa renovable que puede ser transformada en combustibles gaseosos, lquidos o slidos, mediante procesos de conversin WpUPLFRV \ ELROyJLFRV YHU )LJXUD   /D transformacin energtica de la biomasa genera principalmente biocombustibles y biogs, a partir de los cuales se puede obtener calor, electricidad o fuerza motriz 0FNHQGU\ 3DUW    7DQWR OD VHOHFFLyQ del tipo de aprovechamiento energtico como ODV GLFXOWDGHV TXH VH SXHGDQ SUHVHQWDU HQ

En comparacin con los combustibles fsiles, la biomasa posee un contenido energtico PHQRU /D UD]yQ HV TXH OD ELRPDVD WLHQH XQD mayor relacin de oxgeno e hidrgeno con respecto al carbono y justamente la mayor cantidad de energa se almacena en las FDGHQDV FDUERQRFDUERQR

4.1 PROCESOS TERMOQUMICOS En condiciones controladas de temperatura y presin la estructura de la materia se rompe en compuestos gaseosos, lquidos y slidos ms adecuados a la aplicacin que VH GHVHH (VWH SURFHVR GHELGR DO DOWR QLYHO tecnolgico alcanzado, est substituyendo a OD FRPEXVWLyQ GLUHFWD

W   Z  125

Las tecnologas de combustin directa van desde sistemas simples como estufas, hornos \ FDOGHUDV KDVWD HTXLSRV VRVWLFDGRV SDUD FRPEXVWLyQ GH OHFKR XLGL]DGR /D HFLHQFLD GH HVWRV SURFHVRV RVFLOD DOUHGHGRU GHO   El rendimiento del proceso se puede mejorar mediante sencillas prcticas de operacin como el secado, la reduccin de tamao del residuo que se utiliza como combustible y la utilizacin de material aislante para evitar que la unidad GH RSHUDFLyQ SLHUGD HQHUJtD HQ IRUPD GH FDORU /RV JDVLFDGRUHV GH ELRPDVD RSHUDQ calentando el residuo en un ambiente en el cual los slidos se desdoblan hasta formar un JDV LQDPDEOH (VWD RSFLyQ RIUHFH YHQWDMDV HYLGHQWHV VREUH OD FRPEXVWLyQ GLUHFWD (O ELRJiV SXHGH VHU OLPSLDGR \ OWUDGR SDUD remover componentes qumicos indeseados y adems se pueden utilizar sistemas PiV HFLHQWHV GH WLSR FRPELQDGR KDVWD DOFDQ]DU HFLHQFLDV GHO   3RU RWUD SDUWH ORV VLVWHPDV GH JDVLFDFLyQ SXHGHQ VHU acoplados con celdas de combustible para la produccin simultnea de calor y electricidad; sin embargo esta opcin an no se considera una posibilidad dados los altos costos de la FHOGD \ GHO JDVLFDGRU 4.2 PROCESOS BIOQUMICOS. En los bioprocesos se utilizan las caractersticas bioqumicas de la biomasa y la accin metablica de organismos microbiales para producir combustibles gaseosos \ OtTXLGRV (VWRV SURFHVRV VRQ ORV PiV apropiados para la conversin de biomasa K~PHGD TXH ORV SURFHVRV WHUPRTXtPLFRV 6H destaca el hecho que estos procesos se llevan a cabo a temperatura ambiente o cercana a HOOD 'HQWUR GH ORV SURFHVRV ELRTXtPLFRV VH destacan las transformaciones anaerbicas y ODV IHUPHQWDFLRQHV DOFRKyOLFDV La digestin anaerobia de la materia orgnica genera dos corrientes: - Un gas combustible con una concentracin GH PHWDQR VXSHULRU DO  \ SRGHU FDORUtFR inferior al orden de 5500 kcal/m3, que se GHVLJQD XVXDOPHQWH FRPR ELRJiV

- Un slido conformado por residuos, cuya composin se asimila a un abono orgnico WLSR FRPSRVW /RV VLVWHPDV PRGHUQRV GH ELRJDVLFDFLyQ utilizan fermentaciones de alta velocidad a elevada concentracin de slidos para GLVPLQXLU ORV FRVWRV GH FDSLWDO 5LYDUG   A escala piloto se han desarrollado reactores para la conversin de la fraccin orgnica de los residuos slidos municipales en metano \ GLy[LGR GH FDUERQR (Q XQ UHOOHQR VDQLWDULR el proceso se lleva a cabo en aos, en estas nuevas unidades el tiempo de operacin RVFLOD HQWUH  \  GtDV 3DUD OD GHJUDGDFLyQ de la materia orgnica, estos reactores emplean los lixiviados como inculo y fuente GH QXWULHQWHV &K\QRZHWK ' 3 et. al   As mismo, para el tratamiento de residuos orgnicos, ha surgido una reciente opcin tecnolgica mediante el uso de reactores DQDHURELRV GH ELRSHOtFXOD LQPRYLOL]DGD (VWRV equipos ofrecen la ventaja de ser operados EDMR FRQGLFLRQHV DQDHURELDV GH XLGL]DFLyQ como se opera para la biometanizacin de YLQD]DV )HUQiQGH] 1 et. al   5. ANTECEDENTES RELATIVOS AL ESTUDIO DE LA BIOMASA COMO FUENTE DE ENERGA En la bsqueda de energas alternativas amigables con el medio ambiente, la biomasa se constituye como una de las principales IXHQWHV GH HQHUJtD UHQRYDEOH 3DUD HVWLPDU la energa contenida en la biomasa, es necesario evaluar su potencial energtico, el FXDO VH GHQH FRPR OD HQHUJtD TXtPLFD GH OD biomasa que puede ser transformada para su DSURYHFKDPLHQWR HQHUJpWLFR 3HUHUD   Se mide en unidades de energa por unidad de tiempo y se obtiene del producto entre la PDVD GH UHVLGXR \ VX FRQWHQLGR HQHUJpWLFR El clculo del potencial energtico de la biomasa residual ha sido ampliamente HVWXGLDGR D QLYHO LQWHUQDFLRQDO 3RU ejemplo, Voivantas et al   HYDOXDURQ el potencial energtico de los residuos

126

W   Z 

vegetales para la isla de Creta y Hoogwijk et al   UHDOL]DURQ HVWLPDWLYRV GHO potencial energtico global tanto para UHVLGXRV YHJHWDOHV FRPR UHVLGXRV DQLPDOHV En pases como China, India, Filipinas, Sri Lanka y Tailandia se han realizado estudios para evaluar el potencial energtico de la biomasa residual agrcola del estircol animal y de los residuos slidos urbanos (Bhattacharya et. al.  $EGXO 6DODP 3  6DMMDNXOQXNLW et. al.   (Q HVWRV SDtVHV ORV UHVXOWDGRV de sus investigaciones han permitido realizar proyecciones sobre la disponibilidad GH SRWHQFLDO HQHUJpWLFR KDVWD HO  En Espaa se han realizado representaciones FDUWRJUiFDV GHO SRWHQFLDO HQHUJpWLFR GH los residuos agroforestales de la regin GH 1DYDUUD FRQ HO Q GH LGHQWLFDU ]RQDV posibles para la ubicacin de plantas de aprovechamiento de biomasa (Domnguez et. al   (Q (VWDGRV 8QLGRV VH HODERUy HO atlas de los recursos energticos renovables, contabilizando el potencial energtico de la biomasa residual, tomando como muestra representativa rellenos sanitarios, estircol animal, residuos forestales y de cosecha de cultivos como el maz, el trigo y la cebada (Hewlett Foundation and The Energy Foundation   En Suramrica, Brasil se ha interesado en la evaluacin del potencial energtico de los residuos agrcolas; como ejemplo se puede citar el estudio hecho para el estado de Paran, en el cual se buscaron fuentes alternativas de energa para suplir las necesidades energticas que WLHQH HVWD UHJLyQ 6RUGL $ et. al   La Unidad de Planeacin Minero Energtica realiz el estudio Potencialidades de los cultivos energticos y residuos agrcolas en Colombia, en el cual se reportan 29 millones de t/ao de biomasa residual agrcola, procedentes de bagazo de caa de azcar y panelera, de cascarilla de arroz, GH EUD GHO FRFRWHUR GH SXOSD GH FDIp

de palma de aceite, de frjol, de caa de azcar y de cebada; los clculos indican que esta biomasa puede tener una capacidad HQHUJpWLFD DSUR[LPDGD GH  0:KDxR Los anteriores estudios han mostrado que conocer el potencial energtico de la biomasa residual es importante al momento de SODQWHDU SUR\HFWRV SDUD VX DSURYHFKDPLHQWR

W   Z  127

BIBLIOGRAFA %LRPDVV 8VHUV 1HWZRUN &HQWURDPpULFD  %81&$   Biomasa, Manuales Sobre Energa Renovables para Amrica Central 6DQ -RVp &5  HG ,6%1  SS  %KDWWDFKDU\D 6& $EGXO 6DODP 3 5XQTLQJ + 6RPDVKHNDU +, 5DFHOLV '$ 5DWKQDVLUL 3* <LQJ\XDG 5   An assessment of the potential for non-plantation biomass resources in Selected Asian Countries for 2010. %LRPDVV (QHUJ\  SS  &DVWHOOV ;( &DGDYLG & &DPSRV 3( )ORWDWV 5; *DUFtD 0- *D\D )- -XUDGR */ 5Xt] $ ) &UHPDGHV 2 / 9HOR *(   Tratamiento y Valorizacin energtica de residuos, (GLFLRQHV 'tD] GH 6DQWRV ,6%1 (VSDxD S  &XLSLQJ / &KXDQJ]KL : <DQ\RQJMLH +DLWDR +   Chemical Elemental Characteristics of Biomass Fuels in China %LRPDVV (QHUJ\  SS  &KLVWL <   %LRGLHVHO IURP PLFURDOJDH Biotechnology Advances  SS   &K\QRZHWK '3 %RVFK * (DUOH -) $   Novel Process for Anaerobic Composting of Municipal Solid Waste. $SSOLHG %LRFKHPLVWU\ DQG %LRWHFKQRORJ\  SS   'HSDUWDPHQWR $GPLQLVWUDWLYR 1DFLRQDO GH (VWDGtVWLFDV '$1(   Censo General Disponible en KWWSZZZGDQHJRYFRFHQVR Departamento Nacional de Planeacin, Consejo Nacional de Poltica Econmica y Social &213(6    Lineamientos de poltica para promover la produccin Sostenible de biocombustibles en Colombia %RJRWi S 'RPtQJXH] % - &LULD 3 (VWHEDQ /6 6iQFKH] ' /DVU\ 3   Evaluacin de la biomasa potencial como recurso energtico en la regin de Navarra (Espaa) *HR)RFXV ,661   1R SS  'RQJKXL 6 -LQJMXDQ ) 'LQJML 6   Explotation of Oil-bearing Microalgae for Biodiesel. &KLQHVH -RXUQDO RI %LRWHFKQRORJ\  SS   )HUQiQGH] 1 )HUQiQGH] 3 ) 0RQWDOYR 6- 7ROHGDQR '   Use of Activated Carbon and Natural Zeolite as Support Materials, in an Anaerobic Fluidised Bed Reactor, for Vinasse Treatment :DWHU 6FLHQFH DQG 7HFKQRORJLF  1R  SS   )ORUD -59 5LDKLQH]KDG &   Availability of Poultry Manure as a Potential Bio-fuel Feedstock for Energy Production )LQDO 5HSRUW 7KH 6& (QHUJ\ 2IFH  0DLQ 6WUHHW 6XLWH  &ROXPELD 6&  +HZOHWW )RXQGDWLRQ DQG 7KH (QHUJ\ )RXQGDWLRQ   Renewable Energy Atlas of the West, One guide to the regions resource potential ,6%1  86$ SS  +RRJZLMN 0 )DDLM $ %URHN 5 %HUGHQV * *LHOHQ ' 7XUNHQEXUJ :   Exploration of the ranges of the global potential of biomass for energy %LRPDVV DQG %LRHQHUJ\  SS   +RUWD 1/ 6LOYD /(   Dendroenerga: Fundamentos e Aplicacoes  (GLFLyQ (GLWRUD ,QWHUFLHQFLD 5LR GH -DQHLUR SS  ,QVWLWXWR GH +LGURORJtD 0HWHRURORJtD \ (VWXGLRV $PELHQWDOHV ,GHDP   Segunda Comunicacin Nacional de Colombia ante la Convencin Marco de las Naciones Unidas sobre Cambio Climtico Inventario Nacional de Gases de Efecto Invernadero - Aos 2000 y 2004,

128

W   Z 

0yGXOR GH 5HVLGXRV ZZZFDPELRFOLPDWLFRJRYFRGRFXPHQWRVUHVLGXRVSGI ,QVWLWXWR GH +LGURORJtD 0HWHRURORJtD \ (VWXGLRV $PELHQWDOHV ,GHDP   El Medio Ambiente en Colombia  HGLFLyQ ,6%1  6DQWDIp GH %RJRWi SS  /,$2 & :X &K <DQ\RQJMLH +XDQJ +   Chemical Elemental Characteristics of Biomas Fuels in China %LRPDVV DQG %LRHQHUJ\  SS 0FNHQGU\ 3   Energy Production from Biomass (Part 1): Overview of biomass %LRUHVRXUFH 7HFKQRORJ\  SS  BBBBBBBB   Energy Production from Biomass (Part 2): Conversion Technologies. %LRUHVRXUFH 7HFKQRORJ\  SS  0LOWQHU 0 0DNDUXN $ +DUDVHN 0 )ULHGO $   CFD Modelling for the Combustion of Solid Baled Biomass )LIWK ,QWHUQDWLRQDO &RQIHUHQFH RQ &)' LQ WKH 3URFHVV ,QGXVWULHV &6,52 0HOERXUQH $XVWUDOLD   'HFHPEHU SS   0LQLVWHULR GH $JULFXOWXUD \ 'HVDUUROOR 5XUDO &RUSRUDFLyQ &RORPELD ,QWHUQDFLRQDO &&,   Oferta Agropecuaria ENA 2006 KWWSZZZFFLRUJFRFFLFFLB[VFULSWVKRPHSKS"PHQ  FRQ  LG+P  RSF  2UJDQL]DFLyQ /DWLQRDPHULFDQD GH (QHUJtD 2/$'(   Informe de Estadsticas Energticas. KWWSZZZRODGHRUJ 3HUHUD .&. 5DWKQDVLUL 3* 6HQDUDWK 6$6 6XJDWKDSDOD $*7 %KDWWDFKDU\D 6& $EGXO 6DODP 3   Assessment of sustainable energy potential of non-plantation biomass resources in Sri Lanka %LRPDVV DQG %LRHQHUJ\  SS  5DYLQGUDQDWK 1+ 6RPDVKHNDU +, 1DJDUDMD 06 6XGKD 3 6DQJHHWKD * %KDWWDFKDU\D 6& $EGXO 6DODP 3   Assessment of sustainable non-plantation biomass resources potential for energy in India %LRPDVV DQG %LRHQHUJ\  SS   5LYDUG &-   Anaerobic Digestion of Municipal Solid Waste: Technical Developments. Proceedings Second Biomass Conference of the Americas: Energy, Environment, Agriculture DQG ,QGXVWU\ 3RUWODQG 2UHJRQ 86$ SS    6DMMDNXOQXNLW % <LQJ\XDG 5 0DQHHNKDR 9 3RQJQDULQWDVXW 9 %KDWWDFKDU\D 6& $EGXO 6DODP 3   Assessment of sustainable energy potential of non-plantation biomass resources in Thailand %LRPDVV DQG %LRHQHUJ\  SS  6HFUHWDUtD GH (QHUJtD GH 5HS~EOLFD GH $UJHQWLQD   Energas Renovables Energa BiomasaKWWSZZZHQHUJLDJRYDU 6NRXORX 9 DQG =DEDQLRWRX $   Investigation of agricultural and animal wastes in Greece and their allocation to potential application for energy production 5HQHZDEOH DQG 6XVWDLQDEOH (QHUJ\ 5HYLHZV  SS 6RUGL $ 6RX]D 6 1 0 2OLYD & $   Potencial de Energia Primaria de Resduos Vegetais no Paran  (QFRQWUR GH (QHUJLD QR 0HLR 5XUDO &DPSLQDV $JUHQHU SS   8QLGDG GH 3ODQHDFLyQ 0LQHUR (QHUJpWLFD 830(   Potencialidades de cultivos energticos y residuos agrcolas en Colombia UHVXPHQ HMHFXWLYR GRFXPHQWR Q DQF  KWWSZZZXSPHJRYFR 9RLYRQWDV ' $VVLPDFRSRXORV ' .RXNLRV (   Assessment of biomass potential for power production: a GIS based method %LRPDVV DQG %LRHQHUJ\  SS 

W   Z  129

Anexo B
Anexo B

Muestreo y caracterizacin de la biomasa residual en Colombia


INTRODUCCIN /D FRPSRVLFLyQ VLFRTXtPLFD \ HO SRWHQFLDO energtico de la biomasa residual son aspectos importantes a considerar cuando se est evaluando una posible tecnologa SDUD VX DSURYHFKDPLHQWR /DV FDUDFWHUtVWLFDV qumicas y fsicas de la biomasa determinan el tipo de combustible o subproducto HQHUJpWLFR TXH VH SXHGH JHQHUDU 3RU ejemplo, los desechos animales producen altas cantidades de metano, mientras que la madera puede producir el denominado gas pobre, mezcla rica en monxido de carbono &2  $GLFLRQDOPHQWH SDUD OD VHOHFFLyQ GH XQD tecnologa de aprovechamiento energtico de la biomasa, es importante conocer sus FDUDFWHUtVWLFDV ItVLFDV SDUD GHQLU HO WLSR GH tratamiento previo que es necesario aplicar (Biomass Users Network Centroamrica %81&$   Los anlisis fsicos, qumicos y microbiolgicos En este trabajo se realiz un muestreo de biomasa residual en el nivel nacional, que incluy la recoleccin de 96 muestras HQ GLIHUHQWHV SXQWRV GHO SDtV (Q OD caracterizacin de la biomasa se evaluaron dos variables fsicas, 17 qumicas, seis microbiolgicas y el contenido energtico en WRGDV ODV PXHVWUDV El estudio de la composicin de la biomasa residual se llev a cabo en las siguientes etapas: se realizaron en el Ceiam, con el apoyo de /DERUDWRULRV &DOGHUyQ GH OD FLXGDG GH %RJRWi El anlisis del contenido energtico se realiz en el Laboratorio de Materiales de la Escuela GH ,QJHQLHUtD 0HWDO~UJLFD GH OD 8,6 Para garantizar el correcto procedimiento en la toma, preservacin, transporte y anlisis de las muestras se siguieron los protocolos establecidos por el laboratorio de Centro de Estudios e Investigaciones Ambientales de la Universidad Industrial de Santander (ver $QH[R &  Las principales propiedades que se evalan HQ XQ UHVLGXR VRQ OD KXPHGDG HO FDUERQR MR las cenizas, los metales alcalinos, la relacin FHOXORVDOLJQLQD \ HO FRQWHQLGR HQHUJpWLFR Para la conversin energtica de la biomasa que presente un contenido de agua superior al 30%, las variables humedad y la relacin celulosa/lignina son las ms importantes a tener en cuenta para seleccionar el proceso GH DSURYHFKDPLHQWR

W   Z  131

D E F G

'HQLFLyQGHODSREODFLyQREMHWRGHHVWXGLR 6HOHFFLyQ GH ORV SXQWRV GH PXHVWUHR 5HFROHFFLyQ GH PXHVWUDV D QLYHO QDFLRQDO Caracterizacin fsicoqumica, microbiolJLFD \ HQHUJpWLFD GH ODV PXHVWUDV

corresponden a 35 puntos localizados HQ GLIHUHQWHV UHJLRQHV D QLYHO QDFLRQDO La localizacin de los sitios de muestreo se realiz con base en el anlisis de ORV DVSHFWRV TXH SXHGHQ LQXLU HQ OD FRPSRVLFLyQ GH OD ELRPDVD UHVLGXDO (Q los sectores agrcola y pecuario se tuvo en cuenta el sistema de produccin, la ubicacin JHRJUiFD \ ODV FRQGLFLRQHV FOLPiWLFDV &RQ respecto a los residuos slidos orgnicos XUEDQRV VH FRQVLGHUy OD LQXHQFLD GH ODV FRVWXPEUHV DOLPHQWLFLDV SRU UHJLRQHV Teniendo en cuenta los diferentes tipos de biomasa residual y el nmero de sitios seleccionados se recolectaron las 96 muestras, para el anlisis VLFRTXtPLFR HQHUJpWLFR \ PLFURELROyJLFR

1. POBLACIN BASE DE ESTUDIO Como se observa en la siguientes tablas, en HO HVWXGLR VH LGHQWLFDURQ  WLSRV GH ELRPDVD residual de las cuales 22 corresponden al sector agrcola (cascarilla, bagazo, pulpa, FLVFR HWF  XQR DO VHFWRU SHFXDULR HVWLpUFRO y dos a los residuos slidos orgnicos urbanos (residuos de poda y residos de FHQWURV GH DEDVWR \ SOD]DV GH PHUFDGR  2. PUNTOS DE MUESTREO En las Tablas 17, 18 y 19 se indica para los tres sectores las especies incluidas, los tipos de biomasa residual y los sitios donde se tomaron las muestras, los cuales

Tabla 17. Poblacin de estudio y sitios seleccionados para la toma de muestras de la biomasa residual del sector agrcola
Tipo residuo Subsector Agrcola de cosecha Rastrojo, capacho, tusa Tamo Hojas Raquis y vstago Tallos RAC, hoja seca Raquis, Vstago Agroindustrial Zona de produccin Localizacin Departamento Municipio Sabana de Torres y Floridablanca Guamo Palmira Puerto Wilches Turbo Andes Chinchin Barbosa Apartado N de muestras

Maz

Nororiente

Santander

Arroz Caa azcar Palma de aceite Pltano Caf Caa panelera Banano

Cascarilla Bagazo 5DTXLV EUD cuesco Pltano rechazo Pulpa, cisco Bagazo Banano rechazo

Sur Valle del Cauca Central Noroccidente Eje cafetero Hoya del Ro Surez Noroccidente

Tolima Valle del Cauca Santander Antioquia Antioquia Caldas Santander Antioquia

  6 6 6  6

132

W   Z 

3. CARACTERIZACIN DE LA BIOMASA La caracterizacin de la biomasa residual agrcola, pecuaria y de los residuos slidos orgnicos urbanos contempl la determinacin de los parmetros que describen la composicin de la materia orgnica (Castells et al   FRUUHVSRQGLHQWH D XQ DQiOLVLV VLFRTXtPLFR \ GH FRQWHQLGR HQHUJpWLFR Como variables fsicas se evaluaron la densidad aparente, la densidad real, la hmedad \ ORV VyOLGRV WRWDOHV (Q FXDQWR D ODV YDULDEOHV qumicas estn incluidas en el anlisis ltimo, HO DQiOLVLV SUy[LPR \ HO DQiOLVLV HVWUXFWXUDO El contenido energtico se evalu mediante el 3RGHU &DORUtFR ,QIHULRU 3&,  3RU RWUD SDUWH

a las muestras del sector pecuario, teniendo en cuenta el tipo de residuo y los potenciales riesgos en su manipulacin, se les realiz un anlisis microbiolgico, que incluy la valoracin de coliformes fecales y totales, PHVyORV DHUyELRV PRKRV \ OHYDGXUDV /RV HQVD\RV VH UHDOL]DURQ SRU GXSOLFDGR Los resultados se presentan en porcentaje peso a peso en base seca, a excepcin del poder calrico inferior que se expresa en XQLGDGHV GH HQHUJtD /RV UHVXOWDGRV GH OD caracterizacin se presentan, en Tablas adjuntas a los mapas para cada tipo de biomasa, en los captulos 1 (Tablas 2 a la 9),  7DEODV  D OD  \  7DEODV  \  

Tabla 18. Poblacin de estudio y sitios seleccionados para la toma de muestra de la biomasa residual del sector pecuario
Localizacin Subsector Zona de produccin Andina Leche Andina Caribe Bovino Carne Suroriental Doble propsito Andina Caribe Central 7HFQLFDGR Porcino No WHFQLFDGR Ponedoras Central Avcola Santanderes Engorde Antioquia y Eje cafetero Cundinamarca Cajic Santander Bucaramanga Cundinamarca Guaduas 8 Antioquia Oriental Antioquia Oriental Santanderes Meta Caldas Cesar Valle Antioquia Santander Antioquia Santander Santander Puerto Lpez Pensilvania Aguachica Palmira Santa Rosa de Osos Piedecuesta Santa Rosa de Osos Piedecuesta Bucaramanga 10 Cundinamarca Crdoba Mosquera Tierra Alta 12 Departamento Antioquia Municipio San Pedro

N de muestras

W   Z  133

3.1 ANLISIS FISICOQUMICO /D FDUDFWHUL]DFLyQ VLFRTXtPLFD GH XQ PDWHULDO involucra realizar a la muestra un anlisis ~OWLPR \ XQ SUy[LPR (VWRV DQiOLVLV VH H[SUHVDQ en base seca, razn por la cual se requiere SUHYLDPHQWH HYDOXDU HO FRQWHQLGR GH KXPHGDG Con el anlisis elemental se determina el contenido de compuestos simples que VH JDVLFDQ \ TXH DSRUWDQ HQHUJtD HQ ODV UHDFFLRQHV GH FRPEXVWLyQ (VWH DQiOLVLV LQFOX\H FXDQWLFDU HQ OD PXHVWUD HO SRUFHQWDMH en peso de carbono (C), hidrgeno (H), azufre (S) y nitrgeno (N) (Castells; et. al   El anlisis prximo abarca determinar en la muestra el contenido de cenizas, material YROiWLO \ FDUERQR MR 6LQ HPEDUJR FXDQGR se desea valorar una aplicacin industrial de un residuo, como fuente energtica,

es recomendable incluir en el anlisis la FXQWLFDFLyQ GHO FRQWHQLGR GH SURWHLQDV las grasas y aceites, la densidad aparente y un anlisis estructural; que incluye GHWHUPLQDU FHOXORVD OLJQLQD \ KHPLFHOXOyVD - Densidad aparente. 6H GHQH FRPR HO SHVR por unidad de volumen del material en el estado fsico en que se presenta en condiciones GDGDV /RV FRPEXVWLEOHV FRQ DOWD GHQVLGDG aparente favorecen la relacin de energa por unidad de volumen, requieren equipos de menor tamao y permiten aumentar los peroGRV HQWUH FDUJDV 3RU RWUR ODGR ORV PDWHULDOHV con baja densidad aparente necesitan mayor volumen de almacenamiento y transporte y SUHVHQWDQ SUREOHPDV SDUD XLU SRU JUDYHGDG lo cual complica el proceso de combustin y HOHYD ORV FRVWRV GHO SURFHVR Biomass Users Network Centroamrica  %81&$  

Tabla 19. Sitios seleccionados para la toma de muestras de la biomasa residual del sector de los residuos slidos orgnicos ubanos y de podas
Localizacin Subsector Zona de produccin Norte Oriental Plazas Centros de acopio Occidental Central Centro Oriental Sur Norte Oriental Podas de zonas verdes Occidental Central Centro Oriental Sur Departamento Atlntico Santander Antioquia Cundinamarca Meta Valle del Cauca Atlntico Santander Antioquia Cundinamarca Meta Valle del Cauca Municipio Barranquilla Bucaramanga Medelln 12 Bogot Villavicencio Cali Barranquilla Bucaramanga Medelln 12 Bogot Villavicencio Cali

N de muestras

- Humedad (Hu). Es la cantidad de agua SUHVHQWH GHQWUR GH XQD PXHVWUD GH PDWHULD Es usual expresar la humedad como una relacin de masa de agua por masa de PDWHULD VHFD

El proceso de conversin energtica de la biomasa se ve afectado por su contenido GH KXPHGDG /D ELRPDVD FRQ XQD KXPHGDG inferior al 50% pueden ser aprovechadas trmicamente mediante el proceso de

134

W   Z 

FRPEXVWLyQ GLUHFWD SLUyOLVLV R JDVLFDFLyQ Para la mayora de los procesos de conversin energtica es imprescindible que la biomasa WHQJD XQ FRQWHQLGR GH KXPHGDG LQIHULRU DO   Cuando los residuos salen del proceso productivo con un contenido de humedad muy elevado es necesario, antes de ingresar al proceso de conversin de energa, implementar operaciones de secado las cuales incrementan los costos de su aprovechamiento HQHUJpWLFR 0F.HQGU\   3RU OR DQWHULRU es recomendable que una materia orgnica con porcentajes de humedad superior al 50% sea aprovechada energticamente mediante un proceso bioqumico como OD IHUPHQWDFLyQ R OD GLJHVWLyQ DQDHURELD - Azfre. Este elemento da lugar a las escorias SHUMXGLFLDOHV \ IRUPD y[LGRV PX\ FRQWDPLQDQWHV En la combustin de la biomasa, el nitrgeno no aporta energa, y si la cantidad es importante y la temperatura del proceso es elevada, se IRUPD 12[ GH RULJHQ WpUPLFR /D FDQWLGDG GH oxgeno presente en la biomasa ayuda a reducir las necesidades de aire en la combustin, pero UHGXFH VX SRGHU FDORUtFR (O FDUERQR GH OD biomasa puede proceder tanto de la materia RUJiQLFD FRPR GH ORV FDUERQDWRV SUHVHQWHV Las relaciones H/C y O/C, determinan las HFLHQFLDV GH FRQYHUVLyQ HQHUJpWLFD GH ORV ELRFRPEXVWLEOHV /D ELRPDVD HQ FRPSDUDFLyQ con los combustibles fsiles, tiene un mayor FRQWHQLGR GH R[tJHQR (O LQFUHPHQWR GHO SRGHU FDORUtFR LPSOLFD TXH GLVPLQX\H OD UHODFLyQ 2& \ aumenta la relacin H/C (Ptasinski; et. al.   - Relacin Carbono/Nitrgeno (C/N). Expresa las unidades de carbono por unidades de nitrgeno que contiene un PDWHULDO (O FDUERQR HV XQD IXHQWH GH HQHUJtD para los microorganismos y el nitrgeno es un HOHPHQWR QHFHVDULR SDUD OD VtQWHVLV SURWHtQLFD /D UHODFLyQ &1 HV XQ tQGLFH VLJQLFDWLYR GH la digestibilidad de un determinado material RUJiQLFR 8Q UHVLGXR RUJiQLFR FRQ XQD relacin adecuada de C/N es apto para la produccin de biogs mediante un proceso GH IHUPHQWDFLyQ /D IRUPDFLyQ GH PHWDQR \ de cido puede darse con valores mnimos

GH &1 GH  6LQ HPEDUJR ODV EDFWHULDV responsables del proceso pueden tener un excelente desempeo cuando el residuo presenta una relacin C/N entre 25 y 30 :HUQHU   - Cenizas (Cz). Corresponden a la cantidad de materia slida no combustible presente HQ XQ PDWHULDO (V XVXDO H[SUHVDU OD FDQWLGDG GH FHQL]D SRU NLORJUDPR GH PXHVWUD (O SRGHU calrico de un material se reduce de acuerdo a VX FRQWHQLGR GH FHQL]DV 8Q DOWR FRQWHQLGR GH cenizas en un residuo biolgico es perjudicial para su aprovechamiento energtico por vas WpUPLFDV \D TXH UHGXFH VX SRGHU FDORUtFR Las cenizas tienden a depositarse en las tuberas de las calderas e intercambiadores, RFDVLRQDQGR GLFXOWDG HQ OD WUDQVPLVLyQ GHO FDORU 6LQ HPEDUJR OD HOLPLQDFLyQ GH ODV cenizas presentes en un compuesto, implica el uso de tecnologas complejas y costosas (Castells et al  &RXSLQJ et al,   - Material Voltil (MV). Est constituido por combinaciones de carbono, hidrgeno y otros HOHPHQWRV (O PDWHULDO YROiWLO VH GHWHUPLQD calentando la muestra en un crisol tapado durante siete minutos a 950 C; a esta temperatura se lleva a cabo un proceso de descomposicin de la materia orgnica por UXSWXUD GH HQODFHV TXtPLFRV SLUyOLVLV  /D prdida en peso que sufre la muestra, una vez descontada su humedad, indica la cantidad de compuestos gaseosos producidos en la descomposicin de la sustancia carbonosa (Castells, et al.   (O FRQWHQLGR GH material voltil da una idea de la longitud de la llama, en el caso que esta biomasa se utilice HQ XQ SURFHVR GH LQFLQHUDFLyQ - Carbono Fijo (CF). Es la fraccin de carbono residual que permanece luego de retirar de la muestra la humedad, las cenizas y el material YROiWLO 3RU FRQVLJXLHQWH VH SXHGH FDOFXODU HO SRUFHQWDMH GH FDUERQR MR  SRUFHQWDMH de humedad porcentaje de material voltil SRUFHQWDMH GH FHQL]D (O FDUERQR MR HV HO compuesto que no destila cuando se calienta XQ FRPEXVWLEOH

W   Z  135

Desde el punto de vista energtico, no todos los voltiles presentes en el material DSRUWDQ HQHUJtD /D FDQWLGDG GH PDWHULDO YROiWLO \ FDUERQR MR SUHVHQWHV HQ OD ELRPDVD permiten establecer la facilidad con la cual HO UHVLGXR UHDFFLRQD VH R[LGD \ VH JDVLFD La ocurrencia de uno u otro tipo de reaccin depende del tipo de proceso utilizado para el DSURYHFKDPLHQWR HQHUJpWLFR GH OD ELRPDVD - Protenas (Pr). Son compuestos de carbono, hidrgeno, oxgeno y nitrgeno, de estructura TXtPLFD FRPSOHMD H LQHVWDEOH &RQVWLWX\HQ XQ componente esencial del protoplasma celular \ GH OD GLHWD GH WRGR DQLPDO /D IRUPDFLyQ de protena supone el enlace de un gran Q~PHUR GH DPLQRiFLGRV ORV FXDOHV VRQ sintetizables por la mayora de las plantas y bacterias; todas contienen un grupo amino DGKHULGR DO FDUEyQ DOID GHO DPLQRiFLGR - Grasas y Aceites (G y A). Las grasas y aceites de origen vegetal o animal son triglicridos denominados steres de la glicerina; y estn constituidos por cidos JUDVRV GH FDGHQD ODUJD GH KLGUXFDUEXURV A temperatura ambiente a un triglicrido en estado slido se le conoce como grasa, y en HVWDGR OtTXLGR VH GLFH TXH HV XQ DFHLWH - Celulosa. Polisacrido (carbohidrato no reductor), de peso molecular elevado, LQVROXEOH HQ DJXD H LQVtSLGR /D FHOXORVD HVWi compuesta por unidades de D-glucosa unidas HQWUH Vt SRU HQODFHV  JOXFRVtGLFRV estructuralmente consta de una parte amorfa y otra cristalina (organizada), la cual le FRQHUH SURWHFFLyQ D OD FpOXOD \ FRQVWLWX\H XQ LPSHGLPHQWR HVWpULFR DO DWDTXH GH UHDFWLYRV - Lignina. (V XQ SROtPHUR UDPLFDGR DPRUIR \ KHWHURJpQHR (Q ORV YHJHWDOHV ayuda a mantener unidos la celulosa y las hemicelulosas entre s, proporcionando rigidez a la pared celular del material y evita OD DFFLyQ GH ORV PLFURRUJDQLVPRV - Hemicelulosa. Son carbohidratos que forman una estructura polimrica compleja, UDPLFDGD FRPSXHVWD SRU OD XQLyQ GH

diferentes unidades de pentosas, hexosas y iFLGRV GH HVWRV D]~FDUHV /D IXQFLyQ GH OD hemicelulosa es brindar rigidez a la estructura YHJHWDO La proporcin de celulosa y lignina en una biomasa vegetal es importante para seleccionar su proceso de aprovechamiento HQHUJpWLFR /D ELRGHJUDGDELOLGDG GH OD celulosa es mayor que la de lignina, por lo tanto la conversin promedio de las plantas que contienen carbn como celulosa es mayor que aquellas con altos contenidos de OLJQLQD $ PDQHUD GH HMHPSOR OD ELRSURGXFFLyQ de etanol alcanza elevados rendimientos cuando se utiliza como sustrato una biomasa que posee un alto contenido de celulosaKHPLFHOXORVD 0F.HQGU\ 3   3.2 CONTENIDO ENERGTICO Corresponde a la cantidad de energa GLVSRQLEOH HQ HO PDWHULDO /RV FRPEXVWLEOHV son compuestos que poseen carbono, el cual al reaccionar con el oxgeno, en procesos trmicos o en las celdas de combustible, OLEHUD HQHUJtD HQ IRUPD GH FDORU Algunos combustibles tienen mayor facilidad o GLFXOWDG SDUD DUGHU FXDQGR VRQ VRPHWLGRV DO SURFHVR TXtPLFR GH R[LGDFLyQ 6LQ HPEDUJR la calidad de un combustible est determinada por la cantidad de energa que contiene y que puede liberar en el proceso de conversin HQHUJpWLFD (VWD FDQWLGDG GH FDORU UHIHULGD a la unidad de masa, se denomina poder o SRWHQFLD FDORUtFD (O FRQWHQLGR HQHUJpWLFR de un compuesto se enuncia en unidades GH HQHUJtD SRU XQLGDG GH PDVD 3RU HMHPSOR HO SRGHU FDORUtFR VH H[SUHVD HQ -RXOH SRU NLORJUDPR >-NJ@ R FDORUtDV SRU JUDPR >FDOJ@ Existen diferentes formas de expresar el contenido energtico de los combustibles; Leach y Gowent (1998) proponen los siguientes: - Energa primaria: Indica la cantidad de energa contenida en un material en su IRUPD QDWXUDO - Energa entregada: Es la cantidad de

136

W   Z 

energa liberada por un combustible para VX FRQVXPR /D HQHUJtD HQWUHJDGD SXHGH corresponder a una fraccin o la totalidad GH OD HQHUJtD SULPDULD GHO FRPEXVWLEOH Por ejemplo, la energa liberada por la lea es el total de su energa primaria, mientras que para el carbn corresponde VyOR D XQD IUDFFLyQ Energa til: Es la cantidad de energa HPSOHDGD HQ ORV XVRV QDOHV GHVFRQWDQGR ODV SpUGLGDV /D HQHUJtD ~WLO UHSUHVHQWD OD cantidad de trabajo o calor que realmente IXH ~WLO HQ XQD GHWHUPLQDGD DFWLYLGDG Intensidad energtica (consumo HVSHFtFR GH FRPEXVWLEOH  ,QGLFD OD cantidad de energa utilizada en un uso QDO HVSHFtFR SRU XQLGDG GH 3,% (Q terminos globales la intensidad energtica es el valor medio de la energa necesaria SDUD JHQHUDU XQD XQLGDG GH ULTXH]D

contenido energtico de la biomasa es menor que el de los combustibles fsiles, debido a que en su estructura predominan las cadenas FDUERQRR[tJHQR \ FDUERQRKLGUyJHQR (O uso de biomasa con elevado porcentaje de KXPHGDG UHGXFH OD HFLHQFLD GH OD FRPEXVWLyQ debido a que gran parte del calor liberado se usa para evaporar el agua y no se aprovecha en la reduccin qumica del material (Biomass Users 1HWZRUN &HQWURDPpULFD  %81&$  
3.3 CARACTERIZACIN MICROBIOLGICA

Las excretas animales estn plagadas de HQWHUREDFWHULDV KRQJRV \ OHYDGXUDV /DV FDUDFWHUtVWLFDV VLROyJLFDV \ PHWDEyOLFDV de los microorganismos que habitan en las excretas pecuarias los convierten en organismos verstiles, adaptables y con PD\RUHV SRVLELOLGDGHV GH VXSHUYLYHQFLD La carga microbiana patgena en una biomasa pecuaria se determina mediante OD FXDQWLFDFLyQ GH ORV FROLIRUPHV WRWDOHV \ IHFDOHV (VWH JUXSR GH HQWHUREDFWHULDV VH caracteriza por habitar el tracto gastrointestinal GH ORV YHUWHEUDGRV /RV PLFURRUJDQLVPRV patgenos presentes en el estircol animal lo convierten en un agente causante de enfermedades como el clera, hepatitis, polio, HEUH WLIRLGHD JLDUGLDVLV DPHELDVLV HWF El estircol es un subproducto rico en carbono y se convierte en una excelente fuente de nutricin para los hongos, por esta razn este grupo de microorganismos est ampliamente GLVWULEXLGR HQ OD ELRPDVD SHFXDULD La caracterizacin microbiolgica de la biomasa pecuaria se realiz de acuerdo al protocolo establecido por el laboratorio del Ceiam (ver Anexo C), evaluando el contenido de coliformes fecales y totales de los mohos y GH ODV OHYDGXUDV (VWH DQiOLVLV HV LPSRUWDQWH ya que conocer los microorganismos presentes en la biomasa pecuaria y el tipo de bioproceso diseado, es un aspecto relevante cuando se evala una tecnologa para el aprovechamiento energtico de esta

En los combustibles el contenido energtico depende del poder calrico: energa liberada en forma de calor durante la reaccin de oxidacin para formar dixido de carbono y DJXD 3DUD FXDQWLFDU OD HQHUJtD FRQWHQLGD en una sustancia se emplean dos tipos de unidades: - Unidades absolutas: Se utilizan para GHQLU OD FDQWLGDG WRWDO GH HQHUJtD SUHVHQWH en una materia sin hacer referencia a su masa, es usual expresarla como Mega Joule [MJ], Pico Joule [PJ] y Tonelada (TXLYDOHQWH GH 3HWUyOHR >7(3@ Unidades relativas: Indican la cantidad de energa producida o consumida en un SHULRGR GH WLHPSR R SRU XQLGDG GH PDVD Estas unidades se emplean en la medicin de energa primaria, energa disponible y energa til y puede ser expresada en Mega Joule por kilogramo [MJ/kg] o Tera -RXOH SRU DxR >7-DxR@

El contenido energtico de un compuesto orgnico es proporcional a las cadenas FDUERQRFDUERQR HQ VX HVWUXFWXUD (O

W   Z  137

FODVH GH UHVLGXRV 3RU RWUD SDUWH FRQRFHU los microorganismos presentes en el estircol es de vital importancia para la manipulacin de las muestras en campo durante su SURFHVDPLHQWR \ DQiOLVLV Utilizar la biomasa residual pecuaria como fuente potencial de energa, ayuda a disminuir el impacto ambiental negativo generado sobre las IXHQWHV KtGULFDV HO VXHOR \ OD FDOLGDG GHO DLUH

4. CARACTERSTICAS DE LA BIOMASA RESIDUAL DEL SECTOR AGRCOLA /DV FDUDFWHUtVWLFDV VLFRTXtPLFDV GH OD biomasa agrcola de Colombia se presentan en las Tablas 2 a la 9, ubicadas en el Captulo  (Q OD 7DEOD  VH SUHVHQWD XQ UHSRUWH comparativo de las caractersticas de la biomasa residual agrcola de Colombia y la GH RWURV HVWXGLRV HQ HO QLYHO PXQGLDO

Tabla 20. Comparativo de la caracterizacin de la biomasa residual del sector agrcola


Localizacin Parmetro Unidad Nordin     5,70 - 6,30    0,12 - 0,31 0,009 - 0,26 NR NR NR So Sander 1997      NR 0,10 - 1,50 0,10 - 0,20 NR NR NR Asia Cuiping, et al  38,52 - 50,15 6,13 - 8,36    0,11 - 2,06 0,02 - 0,39    61,00 76,00 16,00 20,00 Colombia Este estudio 2009 32,28 - 58,73       0,29 - 1,58 0,02 - 0,38 0,67 - 23,80 57,38 - 98,82 8,00 20,00

C H O N S

% Peso % Peso % Peso % Peso % Peso % Peso

MV PCI

% Peso MJ/kg

NR: No Reportado Dado que el inters energtico de la biomasa residual ha sido tema de estudio para diversos LQYHVWLJDGRUHV 1RUGLQ  SUHVHQWD OD recopilacin de la caracterizacin de algunas fuentes de biomasa, extrada de la literatura y de algunas bases de datos relacionadas con FRPEXVWLEOHV UHQRYDEOHV 6R 6DQGHU  report la composicin para algunas fuentes de biomasa como las pajas y maderas DEXQGDQWHV HQ 'LQDPDUFD \ &XLSLQJ  caracteriz residuos de biomasa forestal y DJUtFROD SDUD &KLQD Los resultados obtenidos en la caracterizacin VLFRTXtPLFD \ GHO 3&, GH OD ELRPDVD agrcola en Colombia coinciden con los rangos obtenidos para cada parmetro en ORV HVWXGLRV XVDGRV SDUD VX FRPSDUDFLyQ En algunas variables se observan diferencias VLJQLFDWLYDV ODV FXDOHV SXHGHQ DVRFLDUVH D las variedades de las especies vegetales, las condiciones edafoclimticas en las cuales se desarrolla el cultivo y el manejo agronmico GDGR DO UHVLGXR Los combustibles fsiles como el carbn poseen un alto contenido energtico, HYLGHQFLDGR HQ VX 3&, GH  N- NJ 5RMDV $ %DUUD]D -  (O HOHYDGR poder energtico del carbono se debe a la SUHVHQFLD GH DEXQGDQWHV HQODFHV && (O anlisis ltimo de la biomasa agrcola de

138

W   Z 

Colombia indica que estos residuos poseen altos contenidos de oxgeno e hidrgeno y EDMRV FRQWHQLGRV GH FDUERQR (O Q~PHUR GH enlaces C-O y C-H, en la estructura molecular de la biomasa, son los responsables del YDORU GH VX 3&, /D ELRPDVD DJUtFROD WLHQH YDORUHV GH 3&, TXH RVFLODQ HQWUH  \  N-NJ $~Q FXDQGR OD ELRPDVD DJUtFROD WLHQH XQ 3&, SURPHGLR GH  kJ/kg; este valor es bastante ms bajo que el PCI del carbn, lo cual indica que la cantidad de energa que pueden entregar los residuos VLHPSUH VHUi PHQRU TXH OD GHO FDUEyQ La biomasa residual agrcola de Colombia SUHVHQWD QLYHOHV GH KXPHGDG PX\ YDULDGRV Los residuos de capacho de maz, cascarilla de arroz y las hojas secas de la caa panelera poseen valores de humedad cercanos al 7,55% y energticamente se pueden aprovechar por YtDV WpUPLFDV R ELRTXtPLFDV /RV UHVLGXRV GH pltano y banano, con humedades cercanas al   VRQ DSWRV SDUD SURFHVRV GH FRQYHUVLyQ bioqumicos, por ejemplo la biodigestin o la IHUPHQWDFLyQ /RV GHPiV UHVLGXRV SRGUtDQ ser usados en procesos trmicos, como la FRPEXVWLyQ GLUHFWD JDVLFDFLyQ R SLUyOLVLV Al evaluar la biomasa agrcola como fuente de energa renovable, debe tenerse en cuenta que an cuando presenta valores promedios de PCI bajos, sus contenidos de ceniza (0,67% D  FRQ XQ SURPHGLR GH  HVWiQ por debajo del 12% que posee el carbn del &HUUHMyQ 5RMDV $ %DUUD]D -   3RU RWUD parte, la biomasa residual agrcola analizada posee niveles elevados de material voltil ORV FXDOHV RVFLODQ HQ XQ UDQJR GH  D 98,02%; dependiendo de la especie vegetal RULJLQDULD GHO UHVLGXR 6HJ~Q &XLSLQJ  un bajo porcentaje de cenizas y un alto contenido de material voltil, son las ventajas que tiene la biomasa sobre los combustibles IyVLOHV FRPR HO FDUEyQ 3RU OR DQWHULRU \ GDGR su contenido de humedad, cenizas y material voltil, un alto porcentaje de la biomasa residual agrcola de Colombia es ideal para ser aprovechada energticamente mediante SURFHVRV FRPR OD SLUyOLVLV R OD JDVLFDFLyQ

5. CARACTERSTICAS DE LA BIOMASA RESIDUAL DEL SECTOR BOVINO Los resultados de la caracterizacin VLFRTXtPLFD GH OD ELRPDVD UHVLGXDO ERYLQD VH SUHVHQWDQ HQ HO &DStWXOR  WDEOD  /D biomasa bovina posee humedades cuyos valores oscilan entre 71,09 y 88,96 % p/p, PDWHULDO YROiWLO HQWUH  \  SS materia orgnica entre 60,81 y 76,75% y UHODFLyQ &1 HQWUH  \   /D ELRPDVD UHVLGXDO ERYLQD HVWi LQXHQFLDGD SRU IDFWRUHV LQWUtQVHFRV DO DQLPDO FRPR D OD VLRORJtD digestiva, b) la composicin de la dieta, c) la HWDSD GH FUHFLPLHQWR \ G HO VLVWHPD GH PDQHMR El contenido de slidos voltiles orgnicos (grasas, carbohidratos y protenas) representa el material disponible para el desarrollo y UHSURGXFFLyQ GH EDFWHULDV DQDHUyELFDV (O contenido de materia voltil junto con el de FDUERQR MR VRQ ORV SDUiPHWURV LQX\HQWHV HQ OD WUDQVIRUPDFLyQ HQHUJpWLFD GH OD ELRPDVD El contenido microbiolgico de las excretas bovinas est acorde con los valores propios para este tipo de residuo, por lo cual cualquier actividad asociada con su aprovechamiento debe realizarse tomando las medidas de prevencin y control necesarias para su PDQLSXODFLyQ (O 3&, GH OD ELRPDVD UHVLGXDO ERYLQD RVFLOD HQWUH  \  .- Kg, mientras que el carbn del Cerrejn SRVHH YDORUHV GH  .-.J 6LQ embargo, este residuo puede tener un aprovechamiento energtico mediante el uso de bioprocesos (digestin anaerobia) ya que VXV FDUDFWHUtVWLFDV VLFRTXtPLFDV OR KDFHQ idneo para el crecimiento y desarrollo de consorcios microbianos capaces de degradar OD PDWHULD RUJiQLFD \ SURGXFLU ELRJiV 6. CARACTERSTICAS DE LA BIOMASA RESIDUAL DEL SECTOR PORCINO Los resultados de la caracterizacin VLFRTXtPLFD GH OD ELRPDVD UHVLGXDO SRUFLQD VH SUHVHQWDQ HQ HO &DStWXOR  7DEOD  (O contenido de humedad de este residuo oscila entre 67,18% y 75,13% por consiguiente, de acuerdo a las recomendaciones de

W   Z  139

Mc Kendry (2002), su aprovechamiento energtico se puede realizar mediante la aplicacin de procesos bioqumicos como la fermentacin o la digestin anaerobia, SDUD VX DSURYHFKDPLHQWR HQHUJpWLFR El anlisis prximo indica que las excretas porcinas presentan un contenido de ceniza HQ HO UDQJR GH  D  SS FRQ YDORUHV FRQVLGHUDEOHV GH FDUERQR MR \ PDWHULDO YROiWLO (O PDWHULDO YROiWLO HV XQ indicador del contenido de componentes orgnicos que pueden ser convertidos a PHWDQR 3RU FRQVLJXLHQWH HVWRV SDUiPHWURV dan una medida de la facilidad con la cual este tipo de biomasa puede ser sometida DO SURFHVR GH LJQLFLyQ \ GH JDVLFDFLyQ Adicionalmente esta biomasa presenta otra ventaja y es que su contenido de azufre es bajo, ya que oscila en un rango entre 0,08 y 0,17 % p/p, y esta caracterstica es importante en los procesos GH FRQYHUVLyQ HQHUJpWLFD *DUFtD   Una relacin tpica de C/N en una muestra de estircol porcino para uso energtico, debe HVWDU SRU HO RUGHQ GH  SS 830(   Los resultados del presente estudio indican que la biomasa porcina de los sistemas WHFQLFDGRV SUHVHQWD YDORUHV ySWLPRV GH la relacin C/N (5,02, 9,53 y 12,33 % p/p); mientras las dos muestras de los estircoles GH ORV VLVWHPDV QR WHFQLFDGRV SUHVHQWDURQ YDORUHV PHQRUHV  \  SS  7. CARACTERSTICAS DE LA BIOMASA RESIDUAL DEL SECTOR AVCOLA Los resultados de la caracterizacin VLFRTXtPLFD GH OD ELRPDVD UHVLGXDO avcola se presentan en el Captulo 2, 7DEOD  (VWDV FDUDFWHUtVWLFDV YDUtDQ GH uno a otro departamento y entre animales de engorde o gallinas ponedoras, debido D ODV GLIHUHQFLDV VLJQLFDWLYDV HQ ORV materiales usados en las camas, la densidad de aves por metro cuadrado, la temperatura y humedad de las unidades de produccin, el sistema de agua, alimentacin

\ ORV PpWRGRV GH OLPSLH]D XWLOL]DGRV La humedad de la biomasa residual de las aves ponedoras registra un rango entre valores de  \   PLHQWUDV TXH SDUD ORV SROORV GH HQJRUGH HO UDQJR RVFLOD HQWUH  \   3DUD HO DSURYHFKDPLHQWR HQHUJpWLFR GH XQD ELRPDVD PHGLDQWH OD JDVLFDFLyQ HV indispensable que el residuo posea valores de humedad entre 10 y 30% y si se pretende utilizar la combustin, la humedad debe ser PHQRU DO   (VWR H[SOLFD SRU TXp OD ELRPDVD avcola es un combustible atractivo para la DSOLFDFLyQ GH WHFQRORJtDV WHUPRTXtPLFDV La biomasa residual avcola para el sistema de aves ponedoras muestra un mayor FRQWHQLGR GH FHQL]DV \ FDUERQR MR IUHQWH D los valores encontrados para la biomasa de los sistemas de aves de engorde; este hecho puede estar favorecido por la deposicin de excretas ricas en minerales hasta el QDO GHO FLFOR (Q OD ELRPDVD UHVLGXDO GH ODV aves ponedoras existe un menor contenido de nitrgeno (valor promedio de 2,3 % p/p) debido a la volatilizacin que se presenta GXUDQWH HO FLFOR 8Q FRPSRUWDPLHQWR VLPLODU se observa en las variables materia orgnica \ VyOLGRV YROiWLOHV /RV UHVLGXRV DYtFRODV en contraste con algunos tipos de carbn, tienen alto contenido en voltiles y cuando este parmetro es superior al 9% se facilita la aplicacin de procesos termoqumicos SDUD VX DSURYHFKDPLHQWR HQHUJpWLFR En general, las excretas de origen animal presentan menor relacin C/N que otras IXHQWHV GH ELRPDVD /D ELRPDVD UHVLGXDO GHO sector avcola posee una relacin de C/N entre  \  SS YDORUHV TXH FRUUHVSRQGHQ a los reportados en la literatura para este tipo GH ELRPDVD 8QD UHODFLyQ &1 GHO RUGHQ GH 16/1 se considera ptima para la produccin de ELRJiV 3RU FRQVLJXLHQWH OD ELRPDVD UHVLGXDO avcola se puede aprovechar energticamente PHGLDQWH XQ ELRSURFHVR &DUULOOR /   La biomasa residual avcola posee un contenido promedio de azufre de 0,23 %p/p y de nitrgeno de 2,9 % p/p, mientras que el carbn tiene 0,79% p/p de azufre y 1,18%

140

W   Z 

SS GH QLWUyJHQR 5RMDV $ \ %DUUD]D -   'HVGH HO SXQWR GH YLVWD DPELHQWDO los xidos de azufre (SO2) y de nitrgeno (NOx) contribuyen a la formacin de la OOXYLD iFLGD 3RU FRQVLJXLHQWH ODV EDMDV concentraciones de azufre y nitrgeno en la biomasa del sector avcola, garantizan que al utilizarla como combustible para la JDVLFDFLyQ D WHPSHUDWXUD GH RSHUDFLyQ de 900C, se reduce la formacin NOx 8. CARACTERSTICAS DE LA BIOMASA DE RESIDUOS SLIDOS ORGNICOS URBANOS DE PLAZAS DE MERCADO Y PODAS Los resultados de la caracterizacin VLFRTXtPLFD GH ORV UHVLGXRV RUJiQLFRV urbanos se presentan en el Captulo 3, Tablas  \  /DV FRVWXPEUHV DOLPHQWLFLDV GH FDGD UHJLyQ GHO SDtV LQX\HQ HQ ODV FDUDFWHUtVWLFDV VLFRTXtPLFDV GH VXV UHVLGXRV RUJiQLFRV GH SOD]DV\FHQWURVGHDFRSLR(VWHWLSRGHELRPDVD presenta elevados niveles de humedad  D  SS  FRQ XQ SURPHGLR GH  SS /D KXPHGDG HV VLJQLFDWLYD para evaluar la rapidez de descomposicin del elemento orgnico constituyente del residuo, razn por la cual este tipo de residuo es energticamente aprovechado PHGLDQWH HO SURFHVR GH GLJHVWLyQ DQDHURELD Los residuos orgnicos de plaza presentan un bajo contenido de ceniza (vara entre 8,50 a 37,65 % p/p), lo cual indica que esta ELRPDVD FRQWLHQH LQHUWHV TXH LQX\HQ HQ VX SRGHU FDORUtFR /D ELRPDVD GH UHVLGXRV orgnicos presenta elevados contenidos GH PDWHULDO YROiWLO  \  SS  lo cual es un indicador importante en la HFLHQFLD GH OD SURGXFFLyQ GH ELRJiV GDGR que ste contiene los componentes orgnicos TXH SXHGHQ VHU FRQYHUWLGRV HQ PHWDQR /RV FRQWHQLGRV GH FDUEyQ MR YDUtDQ HQWUH 8,20 a 22,83 % p/p, parmetro que resulta VHU LQX\HQWH GHQWUR GH OD WUDQVIRUPDFLyQ HQHUJpWLFD FRQWHQLGD HQ OD ELRPDVD El anlisis ltimo de los residuos orgnicos urbanos presenta contenidos medios o

bajos de carbono orgnico total (promedio  SS \ DOWRV FRQWHQLGRV GH R[tJHQR YDORU SURPHGLR GH  SS  UD]yQ SRU la cual el PCI de este tipo de residuo es LQIHULRU DO GH ORV FRPEXVWLEOHV GH RULJHQ IyVLO Los residuos orgnicos de plazas de mercado y centros de acopio presentan contenidos de nitrgeno que oscila entre 1,39 y 2,05 % p/p y contenidos de azufre entre 0,0026 y 0,10 % p/p, estos valores son bajos en comparacin con los de otras fuentes de biomasa; siendo una ventaja para su conversin energtica PHGLDQWH SURFHVRV ELRWHFQROyJLFRV El anlisis estructural de la biomasa de los residuos orgnicos urbanos indica que el contenido de grasas oscila entre 1,19 y 11,97 % p/p y el contenido promedio de protenas es de 10,36 % p/p, estos resultados son bastante VLPLODUHV HQ FDVL WRGDV ODV FLXGDGHV GHO SDtV Los residuos orgnicos de plazas en Colombia poseen valores de slidos voltiles entre 62,35 y 91,51%, est variable es un indicador LPSRUWDQWH HQ OD HFLHQFLD GH OD SURGXFFLyQ GH Biogs, dado que en ellos estn presentes los componentes orgnicos que son convertidos HQ PHWDQR Una relacin adecuada entre el carbono y el nitrgeno (C/N) de 16 % p/p favorece la digestibilidad de los materiales orgnicos :HUQHU 8 et. al   /D UHODFLyQ &1 GH ORV residuos orgnicos de plaza en las principales ciudades de Colombia se encuentra dentro del rango ptimo; adicionalmente estos residuos poseen un contenido de materia orgnica dentro del rango ideal (73,02 y  SS SDUD ORV SURFHVRV ELROyJLFRV Por esta razn, este tipo de biomasa puede ser aprovechada energticamente mediante procesos de fermentacin para la produccin de biogs y su correspondiente transformacin en hidrgeno, y la fermentacin HQFDPLQDGD D OD REWHQFLyQ GH ELRHWDQRO

W   Z  141

BIBLIOGRAFA %LRPDVV 8VHUV 1HWZRUN &HQWURDPpULFD  %81&$   %LRPDVD 0DQXDOHV 6REUH (QHUJtD 5HQRYDEOHV SDUD $PpULFD &HQWUDO 6DQ -RVp &5  HG ,6%1  SS  &DUULOOR / 8QLYHUVLGDG 1DFLRQDO GH 6DOWD   0LFURELRORJtD $JUtFROD FDStWXOR  5XPHQ \ %LRJiV SS  ,6%1 $UJHQWLQD HQ KWWSZZZXQVDHGXDUPDWELE &DVWHOOV ;( &DGDYLG & &DPSRV 3( )ORWDWV 5; *DUFtD 0- *D\D )- -XUDGR */ 5Xt]OYDUH] ) &UHPDGHV 2 / 9HOR *(   7UDWDPLHQWR \ YDORUL]DFLyQ HQHUJpWLFD GH UHVLGXRV (GLFLRQHV 'tD] GH 6DQWRV ,6%1 (VSDxD SS  &XLSLQJ / &KXDQJ]KL : <DQ\RQJMLH +DLWDR +   &KHPLFDO (OHPHQWDO &KDUDFWHULVWLFV RI %LRPDVV )XHOV LQ &KLQD %LRPDVV (QHUJ\  SS  *DUFtD $ 5   &DOLGDG DOLPHQWDULD GH OD PH]FOD HVWLpUFRO GH FHUGR \ HVTXLOPRV DJUtFRODV GHVKLGUDWDGD DO VRO SDUD ERYLQRV GH HQJRUGH WHVLV PDHVWUtD  8QLYHUVLGDG GH &ROLPD 0p[LFR SS  /HDFK * \ *RZHQ 0   0DQXDO GH UHIHUHQFLD VREUH HO VHFWRU HQHUJpWLFR UHVLGHQFLDO %DQFR ,QWHUQDFLRQDO GH 5HFRQVWUXFFLRQ \ )RPHQWR %DQFR 0XQGLDO :DVKLQJWRQ '& 0FNHQGU\ 3   (QHUJ\ 3URGXFWLRQ IURP %LRPDVV 3DUW   2YHUYLHZ RI ELRPDVV %LRUHVRXUFH 7HFKQRORJ\  SS  1RUGLQ $   &KHPLFDO (OHPHQWDO &KDUDFWHULVWLFV RI %LRPDVV )XHOV %LRPDVV DQG %LRHQHUJ\   SS    3WDVLQVNL .- 0DUN -3 $QNH 3   ([HUJHWLF HYDOXDWLRQ RI ELRPDVV JDVLFDWLRQ (QHUJ\  SS    5RMDV $ %DUUD]D -   &DUDFWHUL]DFLyQ 0RUIROyJLFD GHO &DUERQL]DGR GH &DUERQHV 3XOYHUL]DGRV 'HWHUPLQDFLyQ ([SHULPHQWDO 5HYLVWD )DFXOWDG GH ,QJHQLHUtD 8QLYHUVLGDG GH $QWLRTXLD 0HGHOOtQ &RORPELD 1~PHUR  SS   6R 6DQGHU   3URSHUWLHV RI 'DQLVK %LRIXHOV DQG WKH 5HTXLUHPHQWV IRU 3RZHU 3URGXFWLRQ %LRPDVV DQG %LRHQHUJ\  SS    8QLGDG GH 3ODQHDFLyQ 0LQHUR (QHUJpWLFD 8QLyQ 7HPSRUDO ,FRQWHF $(1(   )RUPXODFLyQ GH XQ SURJUDPD EiVLFR GH QRUPDOL]DFLyQ SDUD DSOLFDFLRQHV GH HQHUJtDV DOWHUQDWLYDV \ GLIXVLyQ *XtD SDUD OD LPSOHPHQWDFLyQ GH VLVWHPDV GH SURGXFFLyQ GH ELRJiV 'RFXPHQWR 1R $1&    %RJRWi SS  :HUQHU 8 6WRKU 8 \ +HHV 1   %LRJiV 3ODQWV LQ $QLPDO +XVEDQGU\ $ 3XEOLFDWLRQ RI the Deutsches Zentrum fr Entwicklungstechnologien the Deutsche Gesellschaft fr Technische =XVDPPHQDUEHLW *7= *PE+ *HUPDQ\  9LHZHJ 6RQK HG SS

142

W   Z 

Anexo C
Anexo C

Protocolo para el muestreo de la biomasa residual


INTRODUCCIN Este protocolo tuvo como objeto establecer el procedimiento para la toma de muestras de la biomasa residual de los sectores agrcola, pecuario y de los residuos slidos orgnicos XUEDQRV (O GRFXPHQWR VH HODERUy WHQLHQGR en cuenta las recomendaciones y lineamientos establecidos por el laboratorio de aguas del Centro de Estudios e Investigaciones Ambientales de la Universidad Industrial de Santander, entidad acreditada mediante 5HVROXFLyQ Q~PHUR  GHO  GH MXOLR GH 2009, emitida por el Instituto de Hidrologa, 0HWHRURORJtD \ (VWXGLRV $PELHQWDOHV Las recomendaciones contenidas en el protocolo de muestreo se acogieron en su totalidad para realizar la debida toma de muestra y transporte, con la cual se garantiz OD UHSUHVHQWDWLYLGDG GH OD PXHVWUD 1. RESPONSABILIDAD DE LA APLICACIN DEL PROTOCOLO El responsable de la aplicacin de este procedimiento fue el profesional y auxiliar, adscrito al Ceiam, encargado de la toma de PXHVWUD GH OD ELRPDVD UHVLGXDO 2. UNIDAD DE MUESTREO /D XQLGDG GH PXHVWUHR VH UHHUH DO OXJDU donde se encuentran localizadas las muestras GH ELRPDVD UHVLGXDO TXH VH UHFROHFWDURQ (Q OD SiJLQD  se presenta un mapa de Colombia donde se indica la ubicacin de los sitios de muestreo de la biomasa residual de los VHFWRUHV GH HVWXGLR Con los sitios seleccionados se realiz la caracterizacin de la biomasa residual, por lo FXDO VH DVXPH TXH ORV UHVXOWDGRV UHHMDQ OD FRPSRVLFLyQ VLFRTXtPLFD \ HQHUJpWLFD SURPHGLR GH ODV PXHVWUDV DQDOL]DGDV (VWD VXSRVLFLyQ VH consider teniendo en cuenta los altos costos asociados que se derivaran al realizar la respectiva toma de muestra y caracterizacin de FDGD WLSR GH ELRPDVD UHVLGXDO D QLYHO QDFLRQDO 2.1 UNIDAD DE MUESTREO SECTOR AGRCOLA Para el sector agrcola la unidad de muestreo correspondi a los municipios en donde se localizaron los cultivos, los cuales fueron seleccionados para realizar la toma de la PXHVWUD YHU )LJXUD   /D XQLGDG GH PXHVWUHR se seleccion teniendo en cuenta el rea FXOWLYDGD \ OD XELFDFLyQ JHRJUiFD GHO FXOWLYR 2.2 UNIDAD DE MUESTREO SECTOR PECUARIO En el sector pecuario los criterios empleados SDUD GHQLU ORV PXQLFLSLRV SDUD HO PXHVWUHR fueron: a) cantidad de poblacin animal, E XELFDFLyQ JHRJUiFD \ FOLPDWROyJLFD \ F SUHGRPLQLR GHO WLSR GH H[SORWDFLyQ 3RU ejemplo, para el subsector bovino se tuvo en cuenta si los animales estaban destinados a la SURGXFFLyQ GH FDUQH OHFKH y GREOH SURSyVLWR

W   Z  143

144

W   Z 

Para el subsector avcola se consider si se trataba de pollos de engorde o de gallinas SRQHGRUDV 3DUD HO VXEVHFWRU SRUFLQR OD seleccin de los municipios a muestrear se realiz teniendo en cuenta si los animales WHQtDQ R QR XQ PDQHMR WHFQLFDGR 2.3 UNIDAD DE MUESTREO DEL SECTOR DE LOS RESIDUOS ORGNICOS URBANOS Los sitios para la recoleccin de la muestra de residuos orgnicos fueron seleccionados con base en la poblacin de habitantes de ODV FLXGDGHV \ GH VX XELFDFLyQ JHRJUiFD La composicin de la biomasa residual de los residuos orgnicos urbanos vara dependiendo GHO WLSR GH PXHVWUD \ VX XELFDFLyQ La biomasa que se genera en las plazas de mercado y los centros de abasto depende de las costumbres alimenticias de la poblacin, mientras que la composicin de los residuos de SRGD GH ]RQDV YHUGHV VH YH LQXHQFLDGD SRU OD HVSHFLHV GH SODQWDV XWLOL]DGDV HQ FDGD FLXGDG 3. TAMAO DE LA MUESTRA Teniendo en cuenta el nmero de anlisis contemplados en la caracterizacin VLFRTXtPLFD \ HQHUJpWLFD GH OD ELRPDVD UHVLGXDO VH UHFRJLy PtQLPR  NJ GH PXHVWUD 4. MTODO DE MUESTREO Para la recoleccin de las muestras se sigui XQ SURWRFROR GH PXHVWUHR HVSHFtFR SDUD FDGD XQR GH ORV WUHV VHFWRUHV 4.1 MTODO DE MUESTREO SECTOR AGRCOLA En cada cultivo, y a partir de la informacin a nivel nacional sobre la localizacin y rea sembrada, se seleccion como unidad de muestreo la plantacin o el municipio con PD\RU SURGXFFLyQ 3DUD OD UHFROHFFLyQ GH las muestras se realizaron las siguientes actividades: - Inspeccionar la plantacin o el sitio de DOPDFHQDMH GH ORV UHVLGXRV

Recolectar las muestras utilizando el PpWRGR GH PXHVWUHR HQ ]LJ]DJ (VWH mtodo consiste en trazar en la zona a ser muestreada una lnea imaginaria en forma de zig-zag y recolectar la muestra hasta completar la cantidad QHFHVDULD (QWUH XQD \ RWUD VXEPXHVWUD se consider un determinado nmero de pasos como referencia, y de acuerdo a las dimensiones del sitio de disposicin de los residuos y del nmero de sub-muestras TXH VH UHTXLHUD UHFROHFWDU Las muestras se colocaron dentro de bolsas plsticas, debidamente LGHQWLFDGDV \ SRVWHULRUPHQWH preservadas con hielo seco para ser WUDVODGDGDV KDVWD HO ODERUDWRULR

4.2 MTODO DE MUESTREO SECTOR PECUARIO El muestreo para este sector se realiz de DFXHUGR DO PpWRGR GHO ]LJ]DJ DUULED GHVFULWR Por lo anterior, el muestreo de un establo, porqueriza o galpn de aves, estuvo conformado por el aporte de 10 -15 subPXHVWUDV GH HVWLpUFRO SRU KHFWiUHD Posteriormente las sub-muestras fueron homogeneizadas por el mtodo de cuarteo, que consiste en mezclar el material para SRVWHULRUPHQWH DSLODUOR D OD IRUPD GH XQ FRQR Luego se comprime y se divide en cuatro partes iguales (en forma de cruz), se retiran dos cuartos opuestos y los dos restantes, que forman la nueva muestra, se vuelven a mezclar y el proceso se repite varias veces hasta obtener el tamao apropiado de PXHVWUD 4.2.1 Recomendaciones para el muestreo sub-sector bovino Usar guantes limpios para proteger las PDQRV \ OD LQWHJULGDG GH OD PXHVWUD 9HULFDU OD OLPSLH]D GH WRGR HO HTXLSR GH muestreo previamente a la toma de una

W   Z  145

PXHVWUD 8WLOL]DU VLHPSUH EROVDV SOiVWLFDV OLPSLDV OLEUHV GH RWURV WLSRV GH UHVLGXRV Dividir imaginariamente el sitio de muestreo (potrero) en un cuadrado, para facilitar la DSOLFDFLyQ GH PpWRGR GH ]LJ]DJ Recolectar muestras frescas o mximo de  KRUDV GH SHUPDQHQFLD HQ HO VLWLR Desplazarse por el sitio (potreo) en forma de zig-zag y cada 15 o 30 pasos recolectar una VXEPXHVWUD\GHSRVLWDUODHQXQEDOGH6HGHEH remover la parte superior seca de la deyeccin \ WRPDU XQD SDODGD GH OD ]RQD IUHVFD Luego de tener las sub-muestras en el balde (15 a 16 paladas por potrero) se mezclan hasta que sea homognea y se toma como muestra compuesta de un kg DSUR[LPDGDPHQWH /D PXHVWUD FRPSXHVWD se guarda en una bolsa plstica con FLHUUH KHUPpWLFR HOLPLQDGR HO DLUH 'HEH evitarse que la muestra se contamine con WLHUUD R UHVLGXRV GH SODQWDV Etiquetar la bolsa con la informacin UHTXHULGD 0RYHU OD EROVD SDUD KRPRJHQHL]DU OD PXHVWUD (PSDFDU OD bolsa dentro de otra, pero con el cierre en VHQWLGR FRQWUDULR SDUD HYLWDU SpUGLGDV

,GHQWLFDU \ VHOHFFLRQDU ODV SRUTXHUL]DV D PXHVWUHDU (Q ODV JUDQMDV WHFQLFDGDV se encuentran separados los cerdos como: lechones lactantes, pre cebo, cebo, reproductores, hembras madre y hembras gestantes, por lo que es necesario seleccionar dos porquerizas en FDGD XQD GH HVWDV FDWHJRUtDV (Q FDVR GH ODV JUDQMDV QR WHFQLFDGDV ORV FHUGRV VH encuentran todos en una sola porqueriza, SRU OR TXH OD PXHVWUD \D HVWi PH]FODGD Recolectar muestras frescas o mximo de  KRUDV GH SHUPDQHQFLD HQ HO VLWLR Recoger, en cada porqueriza, una sub-muestra de aproximadamente 1,5 kg (que corresponde aproximadamente a dos paladas); removiendo la capa del estircol y tomando la muestra de OD SDUWH IUHVFD \ HQ HO FHQWUR Mezclar en el balde las sub-muestras (cuatro paladas por categora) hasta una homogenizacin completa y recolectar DSUR[LPDGDPHQWH  NJ (Q HO FDVR GH JUDQMDV QR WHFQLFDGDV VH WRPDQ WUHV paladas estircol de los diferentes sitios de la porqueriza y se mezclan para FRQVHJXLU OD PXHVWUD FRPSXHVWD Guardar la muestra compuesta en una bolsa plstica de cierre hermtico, eliminado HO DLUH 'HEH HYLWDUVH TXH OD PXHVWUD VH FRQWDPLQH FRQ WLHUUD R UHVLGXRV GH SODQWDV Etiquetar la bolsa con la informacin UHTXHULGD 0RYHU OD EROVD SDUD KRPRJHQHL]DU OD PXHVWUD (PSDFDU OD bolsa dentro de otra, pero con el cierre en VHQWLGR FRQWUDULR SDUD HYLWDU SpUGLGDV Guardar las muestras en el congelador o heladera, con hielo seco, para ser WUDVSRUWDGDV DO ODERUDWRULR &RQ XQ EXHQ sistema de refrigeracin las muestras pueden guardarse hasta por cinco das VLQ TXH VXV UHVXOWDGRV VH PRGLTXHQ

Guardar las muestras en el congelador o heladera, con hielo seco, para ser WUDVSRUWDGDV DO ODERUDWRULR &RQ XQ EXHQ sistema de refrigeracin las muestras pueden guardarse hasta por cinco das VLQ TXH VXV UHVXOWDGRV VH PRGLTXHQ

4.2.2 Recomendaciones para el muestreo del sub-sector porcino Usar guantes limpios para proteger las PDQRV \ OD LQWHJULGDG GH OD PXHVWUD 9HULFDU OD OLPSLH]D GH WRGR HO HTXLSR GH muestreo previamente a la toma de una PXHVWUD 8WLOL]DU VLHPSUH EROVDV SOiVWLFDV OLPSLDV OLEUHV GH RWURV WLSRV GH UHVLGXRV -

146

W   Z 

4.2.3 Recomendaciones para el muestreo sub-sector avcola Usar guantes limpios para proteger las PDQRV \ OD LQWHJULGDG GH OD PXHVWUD 9HULFDU OD OLPSLH]D GH WRGR HO HTXLSR GH muestreo previamente a la toma de una PXHVWUD 8WLOL]DU VLHPSUH EROVDV SOiVWLFDV OLPSLDV OLEUHV GH RWURV WLSRV GH UHVLGXRV ,GHQWLFDU \ VHOHFFLRQDU FLQFR R VHLV JDOSRQHV de aves que contengan excretas frescas, que no tengan aves enfermas y donde sea PiV UHSUHVHQWDWLYD OD PXHVWUD GH OD JUDQMD Recolectar en cada galpn una subPXHVWUD GH DSUR[LPDGDPHQWH  NJ GRV SDODGDV \ GHSRVLWDUOD HQ HO EDOGH /DV VXE muestras se deben recoger de diferentes puntos del galpn y donde las excretas se HQFXHQWUHQ PiV IUHVFDV /DV VXEPXHVWUDV deben ser tomadas donde se observe ms SURIXQGLGDG (Q FDVR GH TXH OD H[FUHWD HVWp apilada y fresca (no ms de dos das), se toman cinco paladas de diferentes puntos y D GLIHUHQWHV SURIXQGLGDGHV Mezclar en el balde las sub-muestras (dos paladas por galpn) hasta su homogenizacin completa y tomar como muestra compuesta dos kg DSUR[LPDGDPHQWH (VWD HV OD PXHVWUD FRPSXHVWD UHTXHULGD SDUD HO DQiOLVLV Guardar la muestra compuesta en una bolsa plstica de cierre hermtico, HOLPLQDGR HO DLUH 'HEH HYLWDUVH TXH la muestra se contamine con tierra o UHVLGXRV GH SODQWDV Etiquetar la bolsa con la informacin UHTXHULGD 0RYHU OD EROVD SDUD KRPRJHQHL]DU OD PXHVWUD (PSDFDU OD bolsa dentro de otra, pero con el cierre en VHQWLGR FRQWUDULR SDUD HYLWDU SpUGLGDV Guardar las muestra en el congelador o heladera, con hielo seco, para ser WUDVSRUWDGDV DO ODERUDWRULR &RQ XQ EXHQ -

sistema de refrigeracin las muestras pueden guardarse hasta por cinco das VLQ TXH VXV UHVXOWDGRV VH PRGLTXHQ 4.3 MTODO DE MUESTREO SECTOR DE LOS RESIDUOS SLIDOS ORGNICOS URBANOS El muestreo en el sector de los RSOU se realiz por el mtodo de conveniencia; el cual consiste en seleccionar sitios que VHDQ GH IiFLO DFFHVR 3RU OR DQWHULRU VH seleccionaron los centros de abasto mayoristas y plazas de mercado que UHSRUWDQ OD PD\RU JHQHUDFLyQ GH UHVLGXRV En cuanto a la muestra de residuos de poda, se recolectaron en las mismas ciudades donde se hizo el muestreo de los FHQWURV GH DFRSLR \ SOD]DV GH PHUFDGR No todos los centros de acopio y plazas de mercado tienen idnticos procedimientos para la recoleccin de los residuos, por tanto es responsabilidad del profesional encargado del muestreo asegurar que OD PXHVWUD VHD UHSUHVHQWDWLYD 'H LJXDO forma, para los residuos de poda, la persona que realiza el muestreo debe garantizar que la muestra completa contenga todas las partes representativas de estos residuos, como son el tallo, la KRMD \ HO FpVSHG Para el muestreo de los residuos slidos orgnicos urbanos se hizo una adaptacin de la metodologa propuesta por el Standard Test of the Composition of Unprocessed Municipal Solid Wastes, en la norma ASTM 5231-92; la cual est establecida para PXHVWUHR HQ FDPLRQHV UHFROHFWRUHV

Las recomendaciones para la recoleccin de muestras de residuos slidos orgnicos son: Si los residuos estn en una nica pila R PRQWyQ VH GHEH KDFHU XQ FXDUWHR $ mayor tamao de la pila, mayor nmero de divisiones en el cuarteo (estas pueden LU GHVGH FXDWUR KDVWD GLH]  &DGD XQD

W   Z  147

de las secciones se vuelve a someter a cuarteo tomando sub-muestras de la parte VXSHULRU H[WHUQD \ GHO LQWHULRU GH OD SLOD (O proceso se repite hasta haber reducido las sub- muestras a 300 kg aproximadamente (muestra primaria). Sobre un rea plana, limpia y cubierta con una lona o plstico se deposita la sub-muestra y se procede a un nuevo FXDUWHR 6H VHOHFFLRQD XQD VXEPXHVWUD de 150 kg, la cual conforma la unidad de muestreo secundaria. Se realiza un nuevo cuarteo y se selecciona una nueva sub-muestra de alrededor de 80 kg, que constituye la unidad de muestreo terciaria. La sub-muestra se deposita sobre la lona \ VH FODVLFD VHSDUDQGR WRGRV ORV WLSRV GH UHVLGXRV 6L HO WDPDxR GH SDUWtFXOD GH la muestra orgnica es muy grande, se reduce su tamao con un machete con el REMHWR GH REWHQHU XQD VXEPXHVWUD QDO KRPRJpQHD 3RVWHULRUPHQWH VH WRPDQ slo los orgnicos, se mezclan hasta su homogenizacin completa y se repite el proceso de cuarteo sucesivamente hasta llegar a obtener sub-muestras de cinco NLORJUDPRV Las sub-muestras se guardan en bolsas plsticas de cierre hermtico, se etiquetan registrando los datos de la persona que tom la muestra, el tipo de muestra, la IHFKD GH WRPD \ HO OXJDU GRQGH VH UHFROHFWy Las muestras se depositan en una cava con hielo y se trasladan al laboratorio en el menor tiempo posible para evitar YDULDFLRQHV HQ VXV FDUDFWHUtVWLFDV Finalmente se deben limpiar los utensilios HPSOHDGRV HQ HO PXHVWUHR El muestreo de los residuos de poda de jardines se realiz siguiendo el procedimiento empleado en residuos RUJiQLFRV GH SOD]DV \ FHQWURV GH DFRSLR

5. HERRAMIENTAS Y MATERIALES PARA MUESTREO DE BIOMASA Para la recoleccin de muestra de biomasa se requiere de los siguientes implementos: - Guantes y tapabocas - Overol que proteja el cuerpo de la persona TXH WRPD OD PXHVWUD - Botas caa alta - Casco para proteger la cabeza - Pala (acero inoxidable o cromado) - %ROVDV SOiVWLFDV GH FLHUUH KHUPpWLFR - Baldes - Cava para refrigerar muestras con hielo 6. DOCUMENTACIN DEL MUESTREO Durante la toma de muestra se deben de llevar los registros de inters, en especial de aquella que pueda incidir en la caracterizacin de la muestra, como por ejemplo tipo de abono/ alimento, condiciones fsicas del lugar, clima del da del monitoreo, las condiciones de disposicin de la muestra, fuentes posibles de contaminacin, usos actuales de la biomasa UHVLGXDO HWF (Q OD )LJXUD  VH SUHVHQWD XQ modelo de plantilla utilizado para el registro de la informacin realizado durante un muestreo HQ HO VHFWRU SHFXDULR La informacin consignada en las plantillas debe tenerse en cuenta al momento de realizar el anlisis de los resultados de la FDUDFWHUL]DFLyQ GHO UHVLGXR

148

W   Z 

W   Z  149

Anexo D
Anexo D

Modelos matemticos para evaluar el potencial energtico de la biomasa residual


INTRODUCCIN Los modelos matemticos para evaluar el potencial energtico de la biomasa se fundamentan en que la energa contenida en su materia es proporcional a su masa seca y por consiguiente puede expresarse en forma general como: urbanos, a continuacin se muestran los PRGHORV GH SRWHQFLDO HQHUJpWLFR DSOLFDGRV 1. MODELO DE POTENCIAL ENERGTICO PARA EL SECTOR AGRCOLA La forma ms adecuada de realizar el aprovechamiento energtico de la biomasa agrcola es en procesos termoqumicos PE = (Mrs ) * (E) (Ecuacin 1) Donde: PE : Mrs : E: Potencial energtico [TJ/ao] Masa de residuo seco [t/ao] Inicialmente el modelo establece la masa seca Energa del residuo por unidad de masa [TJ/t] La energa del residuo es equivalente al OODPDGR 3RGHU &DORUtFR ,QIHULRU (PCI), FX\DV XQLGDGHV VRQ 7-W GH UHVLGXR VHFR Teniendo en cuenta la ecuacin 1 y las Donde: Mrs: Masa de residuo seco [t/ao] A: rea cultivada [ha/ao] Rc: Rendimiento del cultivo [t producto principal / ha sembrada] del residuo agrcola, por unidad de tiempo, se puede expresar como: (Bhattacharya et. al  6RUGL et. al.   Para el caso del sector agrcola se debe tener en cuenta que los residuos de la biomasa contienen una porcin del producto principal del cultivo, esta fraccin normalmente es PD\RU TXH OD XQLGDG

Mrs = A * Rc * Mrg * Yrs


(Ecuacin 2)

particularidades de la produccin de cada residuo seco de los sectores pecuario, agrcola y de residuos slidos orgnicos
 (O 3&, SXHGH REWHQHUVH H[SHULPHQWDOPHQWH R WHyULFDPHQWH PHGLDQWH FRUUHODFLRQHV PDWHPiWLFDV 6KHQJ &K \ $]HYHGR -   YHU HO DQH[R JORVDULR GHO SUHVHQWH GRFXPHQWR

150

W   Z 

Mrg: Masa de residuo generada del cultivo [t de residuo/ t de producto principal ] Yrs: Fraccin de residuo seco [t residuo seco/t de residuo hmedo] La ecuacin (2) aplicada a un tipo de cultivo por residuos se expresa como:
MRS * A * RC *

2. MODELO MATEMTICO PARA CALCULAR EL POTENCIAL ENERGTICO DEL SECTOR PECUARIO La alternativa difundida para el aprovechamiento de la energa contenida en el estircol de bovinos, porcinos y aves de jaula se orienta hacia la digestin anaerobia, mientras que para el estircol de aves con cama (engorde), cuyo contenido de humedad es menor al 60%, la tecnologa aplicable es OD WHUPRTXtPLFD 0XULOOR 7  6RUGL et al.,   Con estas referencias se desarrollaron dos modelos; el primero basado en el principio de la digestin anaerobia, y el segundo siguiendo el principio del aprovechamiento energtico GH OD ELRPDVD SRU OD YtD WpUPLFD El modelo de digestin anaerobia se aplic en el caso de bovinos, porcinos y aves ponedoras, teniendo en cuenta la presencia de altos contenidos de humedad y de microorganimos TXH IDFLOLWDQ OD SURGXFFLyQ GH PHWDQR El modelo trmico se aplic en el clculo del potencial energtico de las aves de engorde, en razn a que por su condiciones de hbitat, stas producen estircol con menor contenido GH KXPHGDG 2.1 MODELO DEL POTENCIAL ENERGTICO EN FUNCIN DEL PROCESO DE DIGESTIN ANAEROBIA En este caso la masa de residuo es funcin directa del nmero de animales que producen las deyecciones con altos contenidos de VyOLGRV YROiWLOHV \ KXPHGDG 6HJ~Q VX composicin, el carbono presente puede llegar a formar metano (Bhattacharya, et al   (O PRGHOR FRUUHVSRQGH D OD VLJXLHQWH ecuacin:

66
i=1 k=1

Mrgki * Yrski

(Ecuacin 3) (O YDORU GH HV LJXDO D  -6 y corresponde a OD FRQVWDQWH GH FRQYHUVLyQ GH XQLGDGHV En la anterior ecuacin el contador k hace UHIHUHQFLD D OD FODVLFDFLyQ GH OD ELRPDVD \D VHD UHVLGXDO DJUtFROD \R GH FRVHFKD El contador i hace referencia a los tipos de biomasa residual en cada una de las FODVLFDFLRQHV 3RU HMHPSOR SDUD HO FXOWLYR del banano los tipos de biomasa asociados a FDGD FODVLFDFLyQ VRQ a) Residuos agrcolas de cosecha: - Raquis - Vstago b) Residuos agroindustriales: - Banano de rechazo Una vez obtenida la masa del residuo de biomasa agrcola seca anual, el potencial energtico global de la biomasa residual agrcola (PEBRA), confomada por los residuos de cosecha y agroindustriales para los ocho cultivos del estudio, se evalua mediante la siguiente expresin:

PEBRA = * A * RC * i=1 k=1 Mrgki* Yrski * PCIki


(FXDFLyQ  Donde: PCI: Poder Calrico Inferior del residuo [TJ/t]

PEBRP

i=1 NAi * MSi * SV * Boi * PCICH4


(Ecuacin 5)

W   Z  151

Donde: PEBRP:

Potencial energtico biomasa residual pecuaria [TJ / ao] Nmero de animales [cabezas] Materia seca [kg MS/cabeza-ao]

3. MODELO MATEMTICO PARA CALCULAR EL POTENCIAL ENERGTICO DE LOS RESIDUOS SLIDOS ORGNICOS URBANOS En este sector se desarrollaron dos modelos SDUD HYDOXDU HO SRWHQFLDO HQHUJpWLFR (O primero, basado en el principio de la digestin anaerobia, se aplic a los residuos que se generan en los centros de acopio y plazas de PHUFDGR (O VHJXQGR PRGHOR FRQWHPSOD ORV principios trmicos y se aplic a los residuos GH SOD]D GH PHUFDGR 3.1 MODELO PARA RESIDUOS SLIDOS ORGNICOS URBANOS CENTROS DE ACOPIO Y PLAZAS Por su composicin qumica (valores promedio de 0,08 y 0,50 para la fraccin de carbono biodegradable y para la fraccin de carbono biodegradado como metano respectivamente, segn el Intergovernmental Panel on Climate Change IPCC; 1996), los residuos slidos orgnicos urbanos, conformados por los residuos de centros de acopio, de plazas de mercado y de poda de zonas verdes, constituyen una fuente orgnica que ha sido empleada para la generacin de metano (Jiang, et. al., 2007; Ruzena, et. al., 1998; Kiely, et. al., 1996; Krzystek, et. al.   La digestin anaerobia, con la cual se obtiene una corriente de biogs rico en metano, ha mostrado excelentes resultados para el WUDWDPLHQWR GH ORV UHVLGXRV VyOLGRV RUJiQLFRV Teniendo en cuenta lo anterior, el IPCC desarroll un modelo para calcular el metano generado, el cual se ha utilizado en diferentes estudios para expresar el potencial energtico (Bhattacharya, et al., 2005; Perera, et al., 2005; Jiang, et al.   (Q DOJXQRV GH HVWRV WUDEDMRV el potencial energtico de los residuos slidos orgnicos urbanos se evalu como una funcin GHO PHWDQR JHQHUDGR \ GH VX SRGHU FDORUtFR LQIHULRU Tomando como base los aportes del IPCC y de Bhattacharya et al,   VH GHVDUUROOy XQ modelo para calcular el potencial energtico

NA: MS:

SV:

Slidos voltiles [kg sv/kg materia seca] Produccin de biogs [m3/Kg SV]

BO: PCI&+:

3RGHU FDORUtFR LQIHULRU GHO PHWDQR [TJ/m3]

El contador i hace referencia al grupo HWDULR HQ FDGD VXEVHFWRU


2.2 MODELO MATEMTICO PARA CALCULAR EL POTENCIAL ENERGTICO DE LA BIOMASA RESIDUAL DE AVES DE ENGORDE En este caso, la masa de residuo se obtiene de multiplicar el nmero de cabezas (NA) por OD PDWHULD VHFD 06  (O FRQWHQLGR HQHUJpWLFR GH OD ELRPDVD FRUUHVSRQGH DO SRGHU FDORUtFR LQIHULRU /D H[SUHVLyQ PDWHPiWLFD SDUD HYDOXDU el potencial energtico es:

PEBRAE = NAe * MS * PCI


(Ecuacin 6)
PEBRAE: Potencial energtico [TJ / ao] NAe: MS: PCI: Nmero de animales de engorde [cabezas] Materia seca [kg /cabezas-ao] 3RGHU FDOyULFR LQIHULRU [TJ/kg masa seca]

152

W   Z 

basado en un balance de masa que cuantifca el metano que se genera a partir del carbono en GHVFRPSRVLFLyQ DQDHURELD /D UHDFFLyQ JOREDO de descomposicin del carbono orgnico se

representa por la ecuacin 6 (Tchobanoglous et al.  

(Ecuacin 7)

Las constantes a, b, c y d, corresponden a FRHFLHQWHV HVWHTXLyPHWULFRV El modelo considera el metano se colecta sin prdidas y el amonaco es muy bajo; por tanto, VX DSRUWH DO SRWHQFLDO HQHUJpWLFR HV PtQLPR /D HVWUXFWXUD GHO PRGHOR VH GHQH FRPR

El factor 16/12 corresponde a la relacin de la masa molar del metano (16 g/g- mol) a la masa molar del carbono (12 g/g-mol) y permite convertir la masa de carbono biodegradado en OD PDVD GH PHWDQR JHQHUDGR /DV YDULDEOHV FCB, FCM y FO estn relacionadas con las SURSLHGDGHV VLFRTXtPLFDV GH ORV UHVLGXRV 3.2 MODELO PARA RESIDUOS SLIDOS ORGNICOS URBANOS PODA Los residuos de poda presentan valores de humedad y de PCI dentro de los rangos de los residuos agrcolas, por esta razn su potencial energtico puede ser evaluado por un modelo PDWHPiWLFR GHQLGR FRPR HO SURGXFWR HQWUH la masa del residuo (Mr), el factor de residuo VHFR )UV \ HO SRGHU FDORUFR LQIHULRU GHO UHVLGXR 3&,U  /D H[SUHVLyQ JHQHUDO HV

PERSOU = MRSOU * FO * FCB * FCM *

16 PCICH4 12 *

(Ecuacin 8) Donde:
PERSOU: Potencial energtico de biomasa de residuos slidos orgnicos urbanos [TJ/ao] MRSOU: Masa de residuos slidos orgnicos urbanos generados [t/ao] FO: Fraccin orgnica de los residuos de rpida biodegradacin, expresado como t materia orgnica/t materia total FCB: Fraccin de carbono de los residuos de rpida biodegradacin, expresado como t carbono biodegradable/t materia orgnica de rpida biodegradacin FCM: Fraccin de carbono biodegradado a metano, expresado como t carbono degradado a CH/t materia biodegradable PCI&+: 3RGHU FDORUtFR LQIHULRU GHO metano [TJ/t masa seca]

PEBRSOP = Mr * Frs * PCI


(Ecuacin 9) Donde: PEBRSOP: Potencial energtico de biomasa residual slidos orgnicos de poda [TJ/ao] Mr: Masa de residuo [t/ao] Frs: Factor de masa residuo seco [t residuo seco/t residuo hmedo] 3RGHU FDORUtFR LQIHULRU GHO UHVLGXR [TJ/t]

PCI:

W   Z  153

BIBLIOGRAFA %KDWWDFKDU\D 6 -XQIHQJ / 5XQTLQJ + <DQTLQ 6 -LQJOL 6 6DODP $   Assessment of sustainable energy potential of non-plantation biomass resources in China. Biomass and %LRHQHUJ\  SS  ,QWHUJRYHUQPHQWDO 3DQHO RQ &OLPDWH &KDQJH ,3&&    5HYLVHG ,3&& Guidelines for national greenhouse gas inventories 5HIHUHQFH PDQXDO YROXPH  SS   -LDQJ - 6XL - :X 6 <DQJ < :DQ /L   Prospects of anaerobic digestion technology in china 7VLQJKXD 6FLHQFH 7HFKQRORJ\  SS    .LHO\ * 7D\IXU * 'RODQ & 7DQML .   Physical and mathematical modeling of anaerobic digestion of organic wastes :DWHU 5HVHDUFK  SS    .U]\VWHN / /HGDNRZLF] 6 +DQV-RDFKLP . .DF]RUHN .   Degradation of household biowaste in reactors -RXUQDO RI %LRWHFKQRORJ\  SS    0XULOOR 7   Alternativas de uso para la gallinaza, XI Congreso Nacional Agrnomo, &RQIHUHQFLD  3HFXDULRV  SS  3HUHUD .&. 5DWKQDVLUL 3* 6HQDUDWK 6$6 6XJDWKDSDOD $*7 %KDWWDFKDU\D 6& $EGXO 6DODP 3   Assessment of sustainable energy potential of non-plantation biomass resources in Sri Lanka %LRPDVV DQG %LRHQHUJ\  SS  5X]HQD *   Bioconversion of organic waste by the year 2010: to recycle elements and save energy 5HVRXUFHV &RQVHUYDWLRQ DQG 5HF\FOLQJ  SS  6KHQJ &K $]HYHGR - / 7   Estimating the higher value of biomass fuels from basic analysis data %LRPDVV DQG %LRHQHUJ\  SS   6RUGL $ 6RX]D 6 1 0 2OLYD & $   Potencial de Energia Primaria de Resduos Vegetais no Paran $JUHQHU  (QFRQWUR GH (QHUJLD QR 0HLR 5XUDO &DPSLQDV %UDVLO SS   7FKREDQRJORXV * 7KHLVHQ + 9LJLO 6   Gestin Integral de Residuos Slidos 0F *UDZ +LOO,QWHUDPHULFDQD GH (VSDxD 6$ ,6%1 SS 

154

W   Z 

Anexo E
Anexo E

Potencial energtico departamental de la biomasa residual


INTRODUCCIN Esta seccin presenta la aproximacin al potencial energtico departamental de los sectores: a) agrcola (ocho cultivos), b) pecuario (tres especies) y c) residuos slidos orgnicos urbanos de plazas de mercado \ UHVLGXRV GH SRGDV GRFH FLXGDGHV  (O potencial energtico de la biomasa residual se evalu utilizando los modelos matemticos descritos en el apndice D y con informacin disponible de los aos 2005, 2006, 2007 y  En el sector agrcola, la informacin VH FODVLFD SRU HVSHFLH DUUR] PDt] banano, caa de azcar, caf, caa panelera, palma de aceite y pltano) hace referencia al rea cultivada, generacin del producto principal, oferta de residuo y SRWHQFLDO HQHUJpWLFR En el sector pecuario la informacin se presenta organizada para las actividades avcola, bovina y porccola, sobre los datos de poblacin, fraccin de residuo y SRWHQFLDO HQHUJpWLFR Por ltimo, para el sector de residuos slidos orgnicos urbanos se presenta la cantidad y su potencial energtico para ODV FLXGDGHV TXH VH UHSRUWDQ HQ ODV WDEODV Es necesario considerar que este estudio no KD WHQLGR HQ FXHQWD OD GLVSHUVLyQ JHRJUiFD de la biomasa residual estimada en el terreno donde se produce, lo cual resulta fundamental al considerar la viabilidad econmica de su DSURYHFKDPLHQWR 1. SECTOR AGRCOLA En las Tablas 21 a la 28 se reporta la informacin departamental concerniente al rea sembrada, la produccin de producto principal, la masa de residuo generado y su potencial energtico, para cada uno de los FXOWLYRV FRQVLGHUDGRV HQ HVWH HVWXGLR La informacin sobre rea sembrada y produccin se obtuvo del Anuario Estadstico del Ministerio de Agricultura, 2006; la cantidad de residuo y el potencial energtico corresponden a clculos realizados por los autores con la informacin de los gremios y los resultados de la caracterizacin de las PXHVWUDV GH ELRPDVD UHVLGXDO

W   Z  155

Tabla 21. Potencial energtico departamental para biomasa residual de arroz


Cantidad de residuo [t/ao]                      97   77 6.282.407 Potencial energtico [TJ/ao] 620,00  17,39       152,3   5,31  35,12    160,33  13,99  6,19 0,51  27.835,94

Departamento

rea sembrada [ha]             799         28 676 60 22 455.444

Produccin [t producto/ao]                      38   30 2.463.689

Antioquia Bolvar Caquet Cauca Cesar Crdoba Cundinamarca Choc Huila La Guajira Magdalena Meta Nario Norte de Santander Santander Sucre Tolima Valle del Cauca Arauca Casanare Putumayo Amazonas Guaviare Vaups Vichada TOTAL

156

W   Z 

Tabla 22. Potencial energtico departamental para biomasa residual de banano


Cantidad de residuo [t/ao]          135        369  11.550.891 Potencial energtico [TJ/ao]   38,73 8,32  137 36,77 18,26  0,08  28,88   55,73 66,51 228,32 0,21 16,30 6.595,93

Departamento

rea sembrada [ha]  509   78     11   919     3 813 75.634

Produccin [t producto/ao]     780     22        60  1.878.194

Antioquia Boyac Caldas Cauca Cesar Cundinamarca Huila La Guajira Magdalena Meta Nario Norte de Santander Quindo Risaralda Santander Tolima Valle del Cauca Casanare Putumayo TOTAL

W   Z  157

Tabla 23. Potencial energtico departamental para biomasa residual de caf


Cantidad de residuo [t/ao]                       5.051.248 Potencial energtico [TJ/ao]  27,69   171,93  766,52  10,91      828,88       2,38 49.106,89

Departamento

rea sembrada [ha]  619       295              762.846

Produccin [t producto/ao]  531       209              942.327

Antioquia Bolvar Boyac Caldas Caquet Cauca Cesar Cundinamarca Choc Huila La Guajira Magdalena Meta Nario Norte de Santander Quindo Risaralda Santander Tolima Valle del Cauca Casanare Putumayo TOTAL

Tabla 24. Potencial energtico departamental para biomasa residual de caa de azcar
Cantidad de residuo [t/ao]       15.534.591 Potencial energtico [TJ/ao]       118.578,88

Departamento

rea sembrada [ha]    969   210.566

Produccin [t producto/ao]       2.615.251

Caldas Cauca Cesar Norte de Santander Risaralda Valle del Cauca TOTAL

158

W   Z 

Tabla 25. Potencial energtico departamental para biomasa residual de caa de panela
Cantidad de residuo [t/ao]                          9.513.430 Potencial energtico [TJ/ao]       816,98     36,38 85,61 381,6   125,95      238,1   81.054,57

Departamento

rea sembrada [ha]        175    85 320    262        157 240.057

Produccin [t producto/ao]        652    680             689 1.514.877

Antioquia Bolvar Boyac Caldas Caquet Cauca Cesar Crdoba Cundinamarca Choc Huila La Guajira Magdalena Meta Nario Norte de Santander Quindo Risaralda Santander Sucre Tolima Valle del Cauca Arauca Putumayo Vichada TOTAL

W   Z  159

Tabla 26. Potencial energtico departamental para biomasa residual de maz


Cantidad de residuo [t/ao]                           289 98  807 929 1.936.479 Potencial energtico [TJ/ao]  301,66  350,50   207,16    212,27  298,12    193,71    592,89    82,91 310,58 3,10 1,05 162,53 8,66 9,97 20.795,80

Departamento

rea sembrada [ha]                           179   610 335 604.783

Produccin [t producto/ao]                            69  570 656 1.368.536

Antioquia Atlntico Bolvar Boyac Caldas Caquet Cauca Cesar Crdoba Cundinamarca Choc Huila La Guajira Magdalena Meta Nario Norte de Santander Quindo Risaralda Santander Sucre Tolima Valle del Cauca Arauca Casanare Putumayo Guaviare Guaina Guaviare Vaups Vichada TOTAL

160

W   Z 

Tabla 27. Potencial energtico departamental para biomasa residual de palma de aceite
Cantidad de residuo [t/ao]                1.660.074 Potencial energtico [TJ/ao] 81,20 292,91 9,90   251,79 385,98 13,53    235,37    16.013,65

Departamento

rea sembrada [ha]   385     395      250  260.596

Produccin [t producto/ao]   539  262   737        872.116

Antioquia Bolvar Caquet Cesar Crdoba Cundinamarca Choc La Guajira Magdalena Meta Nario Norte de Santander Santander Sucre Casanare TOTAL

W   Z  161

Tabla 28. Potencial energtico departamental para biomasa residual de pltano


Cantidad de residuo [t/ao]                                20.414.043 Potencial energtico [TJ/ao]  6,09  121,06    72,69 970,16 261,75 359,11   52,81 859,52 501,72 258,85  683,55 206,13 26,83 965,15 516,50 258,66 112,26  7,05 2,90  5,52 3,83 11.657,07

Departamento

rea sembrada [ha]                           670 110  262 265 393.139

Produccin [t producto/ao]                            825    3.319.357

Antioquia Atlntico Bolvar Boyac Caldas Caquet Cauca Cesar Crdoba Cundinamarca Choc Huila La Guajira Magdalena Meta Nario Norte de Santander Quindo Risaralda Santander Sucre Tolima Valle del Cauca Arauca Casanare Putumayo Amazonas Guaina Guaviare Vaups Vichada TOTAL

162

W   Z 

En la Tabla 29 se presenta el consolidado del potencial energtico de la biomasa residual DJUtFROD SRU HVSHFLH (O IDFWRU GH UHVLGXR VH GHQH FRPR OD IUDFFLyQ GH ELRPDVD JHQHUDGD por unidad de producto principal; esta informacin fue suministrada por los centros de investigacin y federaciones relacionadas con el gremio (Cenipalma, Cenicaa, Cimpa,

Cenicaf, Augura, Fedearroz y Fenalce), y el potencial energtico se determin mediante los modelos matemticos planteados en HVWH HVWXGLR (Q OD 7DEOD  VH UHSRUWD la informacin para el rea sembrada, la cantidad de residuo y el potencial energtico UHIHUHQWH D FDGD GHSDUWDPHQWR

Tabla 29. Potencial energtico de la biomasa residual del sector agrcola en Colombia
Masa de residuo [ t / ao]
                     71.943.813

Cultivo

Produccin 1 [t/ao]

Tipo de residuo
Cuesco

Origen del residuo

Factor de residuo2
[tresiduo/t producto principal] 0,22

Potencial energtico [TJ / ao]


               806,31      331.645,71

Palma de Aceite



Fibra Raquis de Palma Hojas Cogollo Bagazo Bagazo

RAI

0,63 1,06

Caa de Azcar

RAC RAI RAC RAI

3,26 2,68 2,53 3,75 2,13



Caa Panelera



Hojas Cogollo Pulpa

RAI Caf  Cisco Tallos Rastrojo Maz  Tusa Capacho Tamo Arroz  Cascarilla Raquis de banano RAC Banano  Vstago de banano Banano de rechazo Raquis de pltano RAC Pltano  Vstago de pltano Pltano de rechazo TOTAL  RAI 5 0,15 RAI 5 0,15 1 RAI 0,2 1 RAC RAC RAC 0,21 3,02 0,93 0,27 0,21 2,35

RAC: Residuo Agrcola de Cosecha RAI: Residuo Agrcola Industrial 1  0LQLVWHULR GH $JULFXOWXUD  $QXDULR (VWDGtVWLFR 2 : Datos obtenidos de los centros de investigacin y federaciones relacionadas: Cenipalma, Cenicaa, Cimpa, Cenicafe, Augura, Fedearroz y Fenalce

W   Z  163

Tabla 30. Potencial energtico departamental de la biomasa residual del sector agrcola
rea sembrada [ha] Antioquia Atlntico Bolvar Boyac Caldas Caquet Cauca Cesar Crdoba Cundinamarca Choco Huila La Guajira Magdalena Meta Nario Norte de Santander Quindo Risaralda Santander Sucre Tolima Valle del Cauca Arauca Casanare Putumayo Amazonas Guaina Guaviare Vaups Vichada TOTAL                           877 156  932 779 3.003.064 Cantidad de residuo [t/ao]  307,76           670,76              10,58 3,95   50,99 331.638,72 Potencial energtico [TJ/ao]  6,09  121,06    72,69 970,16 261,75 359,11   52,81 859,52 501,72 258,85  683,55 206,13 26,83 965,15 516,50 258,66 112,26  7,05 2,90  5,52 3,83 11.657,07

Produccin [t producto/ao]                                71.943.162

Departamento

164

W   Z 

2. SECTOR PECUARIO (Q ODV 7DEODV  D  VH UHSRUWD OD LQIRUPDFLyQ departamental relacionada con la poblacin, la masa de residuo generado y su potencial energtico para cada una de las actividades SHFXDULDV LQFOXLGDV HQ HO HVWXGLR

Con respecto a la informacin sobre poblacin avcola y bovina se utiliz los datos reportados en el Inventario de Granjas (Instituto Colombiano Agropecuario, 2008), y en el caso del subsector porccola, se tomaron ORV UHSRUWHV HQWUHJDGRV SRU $VRSRUFLFXOWRU

Tabla 31. Potencial energtico departamental de la biomasa residual del sector avcola
Poblacin Departamento Antioquia Atlntico Bolvar Boyac Caldas Cauca Cesar Crdoba Cundinamarca Huila La Guajira Magdalena Nario Norte de Santander Quindo Risaralda Santander Sucre Tolima Valle del Cauca Putumayo TOTAL [cabezas/ao]                      114.866.673 Potencial energtico [TJ/ao]   15,57 521,2 121,85 587,28    279,75  29,25 23,17  950,15 762,19   522,37   29.183,1

Cantidad estircol [t/ao]                      3.446.348

W   Z  165

Tabla 32. Potencial energtico departamental de la biomasa residual del sector bovino
Poblacin Departamento Antioquia Atlntico Bolvar Boyac Caldas Caquet Cauca Cesar Crdoba Cundinamarca Choc Huila La Guajira Magdalena Meta Nario Norte de Santander Quindo Risaralda Santander Sucre Tolima Valle del Cauca Arauca Casanare Putumayo San Andrs Amazonas Guaina Guaviare Vaups Vichada TOTAL [cabezas/ao]                               880   Potencial energtico [TJ/ao] 8835,93  3608,60 2360,72 1269,79  922,89  8351,67 3580,56  1580,97    1183,26 1303,96 288,75 350,31  3195,80 2290,98  2909,73 7103,59 553,71  26,19 18,00  3,63 631,90 

Cantidad estircol [t/ao]                                 

166

W   Z 

Tabla 33. Potencial energtico departamental de la biomasa residual del sector porcino
Poblacin Departamento Antioquia Atlntico Bolvar Boyac Caldas Caquet Cauca Cesar Crdoba Cundinamarca Huila La Guajira Magdalena Meta Nario Norte de Santander Quindo Risaralda Santander Sucre Tolima Valle del Cauca Arauca Casanare Putumayo TOTAL [cabezas/ao]                          3.749.480 Potencial energtico [TJ/ao]   22,36 167,08  81,12 93,98 37,6 326,15 760,83   29,71  157,3    83,32 85,6 125,19 357,97 59,28 35,89  4.308,46

Cantidad estircol [t/ao]                          2.803.111

W   Z  167

Tabla 34. Potencial energtico departamental de la biomasa residual del sector pecuario
Poblacin Departamento Antioquia Atlntico Bolvar Boyac Caldas Caquet Cauca Cesar Crdoba Cundinamarca Choc Huila La Guajira Magdalena Meta Nario Norte de Santander Quindo Risaralda Santander Sucre Tolima Valle del Cauca Arauca Casanare Putumayo San Andrs Amazonas Guaina Guaviare Vaups Vichada TOTAL
1

[cabezas/ao]1                               880  141.066.602

Cantidad estircol [t/ao]                                 105.418.066

Potencial energtico [TJ/ao] 11995,27 1703,78    5055,98  7675,38 9177,56 11587  1890,17  5803,13  1363,73   1216,72 12100,01   5956,03 2969,01  816,00  26,19 18,00  3,63 631,90 117.747,9

 ,QVWLWXWR &RORPELDQR $JURSHFXDULR ,&$   ,QYHQWDULR &RPSOHWR GH *UDQMDV

168

W   Z 

En la Tabla 35 se presenta la informacin consolidada a nivel departamental sobre poblacin, tasa de produccin, masa de UHVLGXR \ SRWHQFLDO HQHUJpWLFR Los datos sobre poblacin para los sectores avcola y bovino se obtuvieron de la LQIRUPDFLyQ RFLDO UHSRUWDGD SRU HO 0LQLVWHULR GH $JUtFXOWXUD \ OD $VRFLDFLyQ GH 3RUFLFXOWRUHV

La tasa de produccin de residuo es un indicador del estircol generado por especie, esto en funcin de la edad del animal y del WLSR GH DFWLYLGDG SDUD HO FXDO VH FUtD En este estudio la masa de residuo se obtiene mediante el producto poblacin de animales SRU OD WDVD GH SURGXFFLyQ GH HVWLpUFRO (O potencial energtico se calcul aplicando los PRGHORV GHVFULWRV HQ HO $QH[R &

Tabla 35. Potencial energtico de la biomasa residual del sector pecuario en Colombia

Sub-sector

Poblacin [cabezas]

Tasa de produccin de estircol1 [kg/cabeza*ao]

Masa de residuo [t/ao]

Potencial energtico [TJ/ao]

Bovino2 Terneros<12meses (QWUH  \  PHVHV (QWUH  \  PHVHV >36 meses TOTAL etarios) (grupos      Porcino3 Lechn lactante Precebos Levante Reproductor Hembra lactante Hembra gestante TOTAL        Avcola4 Engorde Ponedoras TOTAL Total Sector
1

 3285 5110 6570

    

    

102,2  799,35 2051,3 2693,70 1971,00

      

 917,83  101,50       

    

25,55 38,33

   

 3DUD VHFWRUHV ERYLQR \ DYtFROD VH WXYLHURQ HQ FXHQWD ODV UHFRPHQGDFLRQHV GHO DVHVRU 3DUD HO VHFWRU SRUFLQR VH XWLOL]y D .R]HQ ( $   : Instituto Colombiano Agropecuario ICA, 2007 : Asociacin Colombiana de Porcicultores, 2007 : Instituto Colombiano Agropecuario ICA, 2008

2 3 

W   Z  169

3. SECTOR DE LOS RESIDUOS SLIDOS ORGNICOS URBANOS Teniendo en cuenta que la informacin disponible para este sector corresponde a doce cabeceras municipales y que en algunos casos se incluyen los municipios asociados al rea metropolitana (para un total de 18 municipios), en este sector no se report LQIRUPDFLyQ GHSDUWDPHQWDO

En las Tablas 36 y 37 se presenta la cantidad de biomasa residual reportada por las entidades competentes, as como la estimacin de su potencial energtico, para plazas de mercado \ SRGDV UHVSHFWLYDPHQWH /D 7DEOD  SUHVHQWD HO FRQVROLGDGR GHO VHFWRU

Tabla 36. Potencial energtico municipal de la biomasa residual del sector de los residuos slidos orgnicos urbanos de centros de acopio y plazas de mercado
Potencial energtico [TJ/ao]2 35,96 11,70  5,18 2,00 0,87 0,99 8,30 1,33 0,81 2,73  91,72

Departamento Poblacin1 Bogot3 Medelln Cali5 Barranquilla Cartagena Ccuta


9 8 6 7

Entidad suministradora de informacin Unidad Administrativa Especial de Servicios Pblicos Empresas Varias Emsirva Triple A Empresa de Aseo de Bucaramanga 3URDFWLYD GHO 2ULHQWH 6$ (63 Interaseo del sur (PSUHVD GH $VHR GH 3HUHLUD (63 Llanabastos Empresa Metropolitana de Aseo 6HUYLJHQHUDOHV 6$ (63

Cantidad anual de residuo             

        


12

Bucaramanga

Ibagu10 Pereira
11

Villavicencio Manizales Montera Total


1 2

  

13



 'HSDUWDPHQWR $GPLQLVWUDWLYR 1DFLRQDO GH (VWDGtVWLFD &HQVR  : Elaboracin propia 3 : Informacin procedente de la Central de Abastos y 25 plazas de mercado localizadas en Bogot: Corabastos, Trinidad Galn, 7 de Agosto, Concordia, El Carmen, Perseverancia, San Benito, San Francisco, 12 de Octubre, La Macarena, Tunjuelitos, Las Cruces, Rumichaca, San Carlos, Ismael Perdomo, Paloquemao, Lucero, Samper 0HQGR]D  GH -XOLR .HQQHG\ )RQWLEyQ 4XLULJXD /DV )HULDV 5HVWUHSR 6DQWDQGHU  : Informacin procedente de la Central de Abastos y seis plazas de mercado localizadas en los municipios de Medelln, Itag, Bello y Copacabana (Central Mayorista, de la America, de las Flores, Central Minorista, Itag, Bello, Copacabana) 5 : Informacin procedente de siete plazas de mercado localizadas en Cali: Cavasa, La Nave, Santa Helena, La )ORUHVWD (O 3RUYHQLU $OIRQVR /ySH] $ODPHGD 6 : Informacin procedente de la Central de Abastos y cuatro plazas de mercado localizadas en Barranquilla: Granabastos, Mercados Pblicos de Barranquilla, Mercados Pblicos Fedecaf, Mercados Pblicos el Playn, 0HUFDGRV $QWLJXD 6HGH (30 7 : Informacin procedente de la Central de Abastos y seis plazas de mercado localizadas en Bucaramanga, Girn y )ORULGDEODQFD &HQWUR GH $EDVWRV 6$ *XDUtQ &RQFRUGLD &HQWUDO *LUyQ 6DWpOLWH )ORULGDEODQFD 8 : Informacin Plaza de Mercado Santa Rita 9 : Informacin procedente de la Central de Abastos y tres plazas de mercado localizadas en Ccuta: Cenabastos, 1XHYD 6H[WD &ODUHW .HQQHG\ 10  ,QIRUPDFLyQ WRWDO GH ODV SOD]DV GH PHUFDGR \ FHQWURV GH DEDVWR ORFDOL]DGDV HQ ,EDJXp 11  ,QIRUPDFLyQ SURFHGHQWH GH 0HUFDVD 12  ,QIRUPDFLyQ SURFHGHQWH GH &HPHUFD 13  ,QIRUPDFLyQ SURFHGHQWH GH 0HUFDGR 6HFWRU *DOHUtDV   ,QIRUPDFLyQ SURFHGHQWH GH 0HUFDGR &HQWUR \ 0HUFDGR 6XU ORFDOL]DGDV HQ 0RQWHUtD

170

W   Z 

Tabla 37. Potencial energtico municipal de la biomasa residual del sector de los residuos slidos orgnicos urbanos de poda
Cantidad anual de residuo [t/ ao] 7892         855 44.811 Potencial energtico [TJ/ao] 53,95 25,89  26,10 23,52 103,97 19,66 25,19 13,86 11,23 318,13

Ciudad

Entidad suministradora de informacin Unidad Administrativa Especial de Servicios Pblicos Empresas Varias Emsirva Triple A Empresa de Aseo de Bucaramanga 3URDFWLYD GHO 2ULHQWH 6$ (63 3URDFWLYD GHO 2ULHQWH 6$ (63 Interaseo del Sur Empresa Metropolitana de Aseo 6HUYLJHQHUDOHV 6$ (63

Bogot Medelln1 Cali Barranquilla Bucaramanga Cartagena Ccuta Ibagu Manizales Montera Total
1

: EEVVM report de manera consolidada la informacin de los municipios de Itag, Bello y Medelln

Tabla 38. Potencial energtico para la biomasa residual del sector de los residuos slidos orgnicos urbanos para doce ciudades de Colombia
Cantidad anual de residuo [t/ao]    Potencial energtico [TJ/ao] 91,72 318,13 

Actividad

Poblacin [habitantes]

Centros de abasto y plazas de mercado Poda Total



W   Z  171

BIBLIOGRAFA $VRFLDFLyQ &RORPELDQD GH 3RUFLFXOWRUHV )RQGR 1DFLRQDO GH 3RUFLFXOWXUD *HVWLyQ $PELHQWDO   &RQVROLGDGR 33& DUFKLYR GLJLWDO HQYLDGR SRU FRUUHR HOHFWUyQLFR  GH IHEUHUR GH  ,QVWLWXWR &RORPELDQR $JURSHFXDULR *UXSR GH (SLGHPLRORJtD $JURSHFXDULR   &HQVR Epidemiologa Veterinaria, Censo Bovino, porcino, aves/Censo nacional Bovino, archivo digital HQYLDGR SRU FRUUHR HOHFWUyQLFR  ,QVWLWXWR &RORPELDQR $JURSHFXDULR 6HFFLRQDO 4XLQGtR   ,QYHQWDULR FRPSOHWR GH *UDQMDV DUFKLYR GLJLWDO HQYLDGR SRU FRUUHR HOHFWUyQLFR  GH PDU]R GH  .R]HQ ($   Manejo e utilizacao de dejetos de suinos; Concrdia 6& (0%5$3$ &136$ &LUFXODU 7pFQLFD  S  0LQLVWHULR GH $JULFXOWXUD   $QXDULR (VWDGtVWLFR GHO 6HFWRU $JURSHFXDULR %RJRWi SS       

172

W   Z 

Glosario5
Glosario
Anlisis elemental: FXDQWLFDFLyQ GH la concentracin de carbono, nitrgeno, hidrgeno, azufre y oxgeno presentes en una PXHVWUD \ H[SUHVDGD HQ SRUFHQWDMHV1 Aminocido: unidades elementales constitutivas de las protenas; cuya estructura molecular est conformada por un grupo amino (-NH2 \ XQ JUXSR FDUER[LOR &22+  Los aminocidos participan de todos los SURFHVRV ELROyJLFRV GH ORV VHUHV YLYRV Biogs: es el gas generado por la biodegradacin de materia orgnica mediante microorganismos; y est compuesto por metano, dixido de carbono y pequeas porciones de hidrgeno, nitrgeno, oxgeno y VXOIXUR GH KLGUyJHQR Biomasa: toda materia viva presente en el planeta; incluye el conjunto de componentes orgnicos de origen vegetal y animal procedente GH VX WUDQVIRUPDFLyQ QDWXUDO R DUWLFLDO Biomasa residual: subproductos de las transformaciones naturales o industriales de OD ELRPDVD &DUERQR MR fraccin de carbono contenido en una muestra libre de materiales voltiles, KXPHGDG \ FHQL]DV Celulosa: biomolcula orgnica ms DEXQGDQWH HQ OD QDWXUDOH]D (VWi IRUPDGD por glucosa y se encuentra presente en gran SDUWH GH OD ELRPDVD WHUUHVWUH Cenizas: material slido inorgnico FRPEXVWLEOH SUHVHQWH HQ XQD VXVWDQFLD no oxgeno y un material oxidable, acompaada de desprendimiento de energa, habitualmente VH PDQLHVWD SRU LQFDQGHVFHQFLD R OODPD (Q el contexto particular de este documento, es la reaccin qumica del carbono e hidrgeno presentes en un combustible para formar dixido de carbono, y/o monxido de carbono \ DJXD Densidad aparente: relacin de masa por unidad de volumen, teniendo en cuenta el volumen de la porosidad y los huecos del PDWHULDO Densidad real: relacin de masa por unidad de volumen descontando el volumen de la SRURVLGDG \ KXHFRV HQ HO PDWHULDO Digestin anaerobia: proceso biolgico para la degradacin de materia orgnica en ausencia de aire (oxgeno), mediante un FRQVRUFLR GH PLFURRUJDQLVPRV DQDHURELRV Factor: valor numrico constante que permite: a) la conversin de unidades entre diferentes sistemas de medicin, b) el cociente entre YDULDEOHV *DVLFDFLyQ reaccin de combustibles slidos con aire y vapor de agua para obtener un producto gaseoso que se utiliza como fuente de energa o como materia prima para VtQWHVLV RUJiQLFDV Hemicelulosa: heteropolisacrido compuesto por monmeros como la xilosa, arabinosa, galactosa, manosa, glucosa y iFLGR JOXFXUyQLFR /D KHPLFHOXORVD IRUPD las paredes de las clulas de los tejidos YHJHWDOHV Humedad: cantidad de agua presente en FXDOTXLHU WLSR GH PDWHULD 3XHGH H[SUHVDUVH FRPR PDVD GH DJXD SRU PDVD GH PDWHULD VHFD

Combustin: reaccin qumica entre el


(VWDV GHQLFLRQHV VRQ PX\ VXFLQWDV SDUD PD\RU SUHFLVLyQ consultar normas internacionales como la ASTM, AFNOR, HQWUH RWUDV

174

W   Z 

Intensidad energtica: cantidad de energa utilizada para la produccin de un bien R VHUYLFLR HVSHFtFR GXUDQWH XQ SHULRGR GHWHUPLQDGR Lignina: constituyente intercelular de las FpOXODV EURVDV GH ORV YHJHWDOHV /D OLJQLQD es el segundo elemento de importancia de una planta y funciona como relleno para LPSDUWLU ULJLGH] DO WDOOR Material voltil (MV): est constituido por combinaciones de carbono, hidrgeno y otros elementos; se determina mediante calentamiento de la muestra a 950o& Parmetro: valor numrico que se asigna a una variable en una ecuacin, como resultado de la estimacin a unas determinadas FRQGLFLRQHV GH RSHUDFLyQ 3RGHU &DORUtFR ,QIHULRU 1HWR 3&,  calor desprendido en la combustin completa por unidad de masa de combustible, en base seca y a condiciones normales, dando como productos CO2(vapor) y H22 YDSRU  (O 3&, corresponde al calor Neto generado en las UHDFFLRQHV GH FRPEXVWLyQ SUiFWLFDV

3RGHU &DORUtFR 6XSHULRU 3&6  calor desprendido en la combustin completa por unidad de masa de combustible, en base seca y a condiciones normales; dando como productos CO2(vapor) y H2O(lquida) El PCS corresponde a un valor de calor Bruto, en la cual se ha incluido la energa necesaria para FRQGHQVDU HO DJXD IRUPDGD Proceso termoqumico: extraccin de la energa contenida en la materia mediante reacciones qumicas irreversibles a altas WHPSHUDWXUDV Proceso termoqumico: transformacin de la materia mediante una reaccin qumica LUUHYHUVLEOH TXH LQYROXFUD XQ XMR GH HQHUJtD el cual en el caso de ser exotrmico puede VHU DSURYHFKDGR SDUD QHV LQGXVWULDOHV Variable: magnitud o combinacin de magnitudes fsicas indispensables en la descripcin de los cambios fsicos y qumicos de un sistema; por ejemplo la temperatura, la SUHVLyQ OD FRQFHQWUDFLyQ OD GHQVLGDG HWF

W   Z  175




Smbolo A CF Cz H Hu Mr Mrg Mrs Ms Mrsou Mrsou-bio MO MV NAe O PCI PCI&+ PE PEBRA PEBRP PEBRSOU PEBRSOP Pr Rc RNE S ST SVT Yrs

Descripcin rea cultivada &DUERQR MR Cenizas Hidrgeno Humedad Masa residuo Masa de residuo generada Masa de residuo seco Materia seca Masa de residuo orgnico urbano Masa de residuos slidos orgnico biodegradada Materia orgnica Material voltil Nmero de animales de engorde Oxgeno Poder calrico inferior del residuo Poder calrico inferior del metano Potencial energtico Potencial energtico biomasa residual agrcola Potencial energtico biomasa residual pecuaria Potencial energtico biomasa residuos orgnicos Potencial energtico biomasa residuos orgnicos de poda Protena Rendimiento del cultivo Rendimiento neto de energa Azufre Slidos totales Slidos voltiles totales Fraccin de residuo seco

Unidad ha/ao Kg / Kg ceniza/kg muestra seca kg/kg muestra seca kg/kg muestra seca t/ao t/t t kg /cabeza-ao t t kg/kg muestra seca kg/kg muestra seca cabezas kg/kg muestra seca TJ/t TJ/m3 TJ/ao TJ/ao TJ/ao TJ/ao TJ/ao kg/kg muestra seca t /ha TJ/ha-ao kg /kg muestra seca kg/ kg muestra seca kg/kg muestra seca Kg residuo seco/kg residuo hmedo

176

W   Z 

1 d
1 d

A $QiOLVLV HOHPHQWDO   $QiOLVLV HVWUXFWXUDO   $QiOLVLV SUy[LPR     rea cultivada/poblacin, 33 $UUR]         163 $WODV          $YtFROD               B %LRJiV         Biomasa, 3, 5, 23, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33,                                                    Biomasa residual agrcola, 9, 18, 19, 118, 126, 132, 136, 137, 138, 152, 166, 178 Biomasa residual agrcola de Colombia, 138, 139 %LRTXtPLFRV    C &DIp         163 Cantidad de estircol, 28, 32, 91 Cantidad de residuo, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163 &DxD GH D]~FDU       158, 163 Caa de panela, 159 Caa panelera, 37, 119, 139, 155 Caractersticas, 28, 118, 119, 122, 123, 126,        &DUERQR MR          &HQL]DV         

Combustin directa, 123, 125, 126, 135, 139 Como metano, 152 &RPSRVLFLyQ VLFRTXtPLFD    Consumo mundial de energa, 27 &RQWHQLGR GH KXPHGDG     151 Contenido energtico, 27, 33, 123, 125, 126, 131, 133, 136, 137, 138, 152 Cultivos energticos, 27, 120, 121, 127 D 'HQVLGDG DSDUHQWH    'LJHVWLyQ DQDHURELD         E Energa de la biomasa, 33, 118 Energa elica, 23, 27 Energa hidrulica, 118 Energa primaria, 27, 119, 136, 137 Energa qumica, 126 Energa renovable, 120, 125, 126, 139 Energa solar, 21, 117 Energa til, 137, F Factores determinantes, 123 G *DVLFDFLyQ       H +HPLFHOXORVD     +XPHGDG              I ,QIHULRU                Intensidad energtica, 137, 175 L /LJQLQD       

W   Z  177

M 0Dt]         160, 162, 163 0DWHULD VHFD    0DWHULDO YROiWLO         0HWDQR            Modelos matemticos, 28, 32, 150, 155, 163 0XHVWUHR           P 3DOPD GH DFHLWH       132, 155, 161 3REODFLyQ        167, 168, 169, 170 Poblacin de estudio, 132, 133 3RGHU FDORUtFR      150, 152, 153, 175 3RUFLQR             3RWHQFLDO HQHUJpWLFR       107, 120, 126, 127, 131, 150, 151, 152, 153, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163,         3URGXFFLyQ GH ELRJiV    

R Recoleccin de informacin, 8 5HFROHFFLyQ GH PXHVWUDV   Recoleccin, transporte y manejo, 122 Residuos forestales, 121, 127 S 6HFWRU DJUtFROD          Sector pecuario, 27, 28, 31, 32, 91, 120, 121,          109 6LVWHPD GH ,QIRUPDFLyQ *HRJUiFR  6XSHULRU        T 7HUPRTXtPLFRV      U Unidades absolutas, 137 Unidades relativas, 137 Z Zonas de produccin, 28, 37, 91

178

W   Z 

W   Z  179

180

W   Z 

S-ar putea să vă placă și