Sunteți pe pagina 1din 8

x n-+......

c+ v.|. t.-...|
Carlos Nelson Courinho
Ensasia c iraduior. Auior dc Ltcutuu c Hununsno
(1967}, O Estutuusno c u Mscu du Huzuo (1972} c,
cn colaloraao, Hcusno c Ant-cusno nu Ltcutuu
Huscu (1974}.
A qucsiao do vnculo cnirc socialisno c dcnocracia narcou scnrc,
dcsdc o incio, o roccsso dc fornaao do cnsancnio narisia; c, dircia ou
indirciancnic, csicvc na raiz das inuncras conirovcrsias quc assinalaran c
assinalan a Iisioria da cvoluao dcssc cnsancnio. Nao sc dcvc csqucccr
quc Mar, anics dc cnrccndcr a sua nonuncnial criica da ccononia
oliica, ja Iavia csloado cn suas olras juvcnis os rcssuosios dc una
criica da oliica, dc una criica da dcnocracia rcrcscniaiiva lurgucsa; c
quc Engcls cIcgou ao fin da vida rcocuado con as novas condics quc a
conquisia do sufragio univcrsal (da anliaao da dcnocracia} colocava ao
novincnio ocrario socialisia. Por ouiro lado, a qucsiao do valor univcrsal
da dcnocracia csia na lasc nao acnas das olcnicas cnirc rcvisionisias" c
"oriodoos", na virada do scculo, nas rcaarccc igualncnic cnirc os rinci-
ais rcrcscnianics da csqucrda narisia na coca incdiaiancnic sulsc-
qucnic Fcvoluao dc Ouiulro. lasia aqui rccordar a olcnica cnirc Fosa
Lucnlurgo, or un lado, c Lcnin c Troisli, or ouiro, accrca da conscrva-
ao dc ccrios insiiiuios dcnocraiicos sol o govcrno rolciario quc surgira
daqucla Fcvoluao.

E, sc Iojc sc gcncraliza cnirc os narisias ocidcniais a rcjciao do


nodclo soviciico" cono nodclo univcrsal dc socialisno, isso rcsulia cn
grandc aric dc una divcrsa conccao do vnculo socialisno-dcnocracia
or aric dcsscs narisias. Conccao quc Enrico Dcrlingucr siniciizou c-
rcssivancnic no discurso quc ronunciou cn Moscou, cn 1977, or oca-
siao do 60 anivcrsario da Fcvoluao dc Ouiulro. A dcnocracia c Iojc
nao acnas o icrrcno no qual o advcrsario dc classc c olrigado a rciroccdcr,
nas c ianlcn o valor Iisioricancnic univcrsal solrc o qual fundar una
original socicdadc socialisia". Essa univcrsalidadc nao dcvc scr concclida
acnas nun scniido icorico; o valor da dcnocracia nao sc liniia a arcas
gcograficas. Pois sc Ia or sua vcz algo dc univcrsal nas rcflccs icoricas
na raiica oliica do quc c Iojc cIanado dc curoconunisno, cssc algo c
rccisancnic o nodo novo un nodo ductcuncntc novo, nao una
novidadc nciafisicancnic concclida cono utuu uIsoutu dc concclcr
cssa rclaao cnirc socialisno c dcnocracia.
Una rova dcssa univcrsalidadc sao as accsas olcnicas quc icn Iojc
lugar cnirc as foras rogrcssisias lrasilciras, cnvolvcndo o significado c o
acl da luia cla dcnocracia cn nosso Pas. Podc-sc facilncnic consiaiar
ncssc scniido, a rcscna dc difcrcnics c aic ncsno coniradiiorias concc-
cs dc dcnocracia cnirc as corrcnics quc sc rocn rcrcscniar os inicrcs-
scs oularcs c, cn ariicular, os das nassas iralalIadoras. Traia-sc dc un
faio nornal c saudavcl, conianio quc nao sc crca dc visia a ncccssidadc
incriosa dc accniuar - na rcscnic conjuniura - aquilo quc unc a iodos os
oosicionisias, ou scja, a luia cla conquisia dc un rcginc dc lilcrdadcs
oliico-fornais quc onIa dcfiniiivancnic icrno ao rcginc dc cccao
quc, nalgrado a fasc dc iransiao quc sc csloa, ainda donina cn nosso
Pas.
Nao crcio quc ncnIuna fornaao oular rcsonsavcl onIa Iojc cn
duvida a inoriancia dcssa unidadc cn iorno da luia clas lilcrdadcs dcno-
craiicas iais cono cssas sao dcfinidas, cnirc ouiros, no aiual rograna do
MDD. Todavia, Ia corrcnics c crsonalidadcs quc rcvclan icr da dcnocracia
una visao csirciia, insiruncnial, urancnic iaiica; scgundo ial visao, a dc-
nocracia oliica cnlora uiil luia das nassas oularcs or sua organi-
zaao c cn dcfcsa dos scus inicrcsscs cconnico-cororaiivos - nao scria
nais, cn uliina insiancia c o suu u nutuczu, do quc una nova
forna dc doninaao da lurgucsia, ou, nais concrciancnic, no caso lrasilci-
ro, dos nonoolios nacionais c inicrnacionais.
Essa visao csirciia sc lascia, anics dc nais nada, nuna crrada conccao
da icoria narisia do Esiado, nuna falsa c nccanica idcniificaao cnirc
dcnocracia oliica c doninaao lurgucsa. Mas inlica, cn scgundo lugar,
ainda quc or vczcs inliciiancnic, una conccao cquivocada das iarcfas

quc sc colocan aiualncnic ao conjunio das foras oularcs lrasilciras.


cssas iarcfas nao odcn scr idcniificadas con a luia incdiaia clo socialis-
no, nas sin con un conlaic arduo c rovavclncnic longo cla criaao dos
cssuostos oliicos, cconnicos c idcologicos quc ionarao ossvcl o cs-
ialclccincnio c a consolidaao do socialisno cn nosso Pas.
Nosso oljciivo, no rcscnic ariigo, csloar sunariancnic - nuiio
nais lcvaniando qucsics do quc roondo rcsosias sisicnaiicas - os ioi-
cos csscnciais dcssas duas ordcns dc qucsics. En rinciro lugar, icniarcnos
indicar cono o vnculo socialisno-dcnocracia aric inicgranic do airi-
nnio caicgorial do narisno; c, cn scgundo, nosirarcnos cono a cnouu-
uo dcnocutcu do conjunio da vida nacional - cnquanio clcncnio indis-
cnsavcl ara a criaao dos rcssuosios do socialisno - nao odc scr
cncarada acnas cono oljciivo iaiico incdiaio, nas aarccc cono o conicu-
do csiraicgico da ciaa aiual da rcvoluao lrasilcira.
1. AIgumas questes de prIncIpIo sobre o vncuIo entre socIaIIsmo e demo-
cracIa poItIca
Quando, cn olcnica con Kauisly, Lcnin afirnou quc nao cisiia
"dcnocracia ura", quc a dcnocracia cra scnrc ou lurgucsa ou rolciaria,
dc nao unIa cn discussao o quc Dcrlingucr cIana Iojc dc valor univcrsal
da dcnocracia oliica. O quc Lcnin iinIa cn visia, conira o fornalisno
ooriunisia dc Kauisly, nao cra ncgar a validadc do suIstuntuo dcnocracia,
nas lcnlrar quc - no lano do conicudo concrcio - clc aarccc scnrc
adjciivado. En ouiras alavras. ficl ao cnsinancnio dc Mar c Engcls, Lcnin
afirnava nao odcr cisiir - salvo cn lrcvcs crodos dc iransiao - rcginc
csiaial scn conicudo dc classc dcicrninado, scn quc una classc fundancn-
ial no nodo dc roduao dcicrninanic ccra airavcs dcssc rcginc (nao
inoria or ncio dc quanias ncdiacs} sua doninaao solrc o conjunio
da socicdadc.
Tcndo scnrc conlaiido, dcsdc sua juvcniudc, as inicrrciacs rcdu-
ioras c ccononicisias do narisno, Lcnin nao odia ncgar a auiononia
rclaiiva das sucrcsiruiuras no scio da ioialidadc social; a accniuaao lcni-
ncana do acl da suljciividadc Iunana na rais, do acl da otcu, cn
oosiao s inicrrciacs ccononicisias (oljciivisias} doninanics no nar-
isno da II Inicrnacional, icn sua lasc icorica ncssa visao dialciica da
auiononia rclaiiva das sucrcsiruiuras. Porianio, sc quiscrnos scr ficis ao
nctodo dc Lcnin
1
, icnos dc cIcgar scguinic conclusao. c vcrdadc quc o
conjunio das lilcrdadcs dcnocraiicas cn sua forna nodcrna (o rincio da

solcrania c da rcrcscniaao oular, o rcconIccincnio lcgal do luralisno


cic.} icn sua gcncsc Istcu nas rcvolucs lurgucsas, ou nais rccisancn-
ic, nos anlos novincnios oularcs quc icrninaran (nais ou ncnos invo-
lunianancnic} or alrir o csao oliico ncccssario consolidaao c rcro-
duao da ccononia caiialisia; nas c igualncnic vcrdadc quc, ara o naic-
rialisno Iisiorico, nao cisic idcniidadc nccanica cnirc gcncsc c uududc,
Lcnin ccriancnic conIccia a olscrvaao dc Mar scgundo a qual a aric dc
Honcro nao crdc sua validadc univcrsal - c inclusivc sua funao dc
nodclo - con o dcsaarccincnio da socicdadc grcga riniiiva quc consiiiui
sua ncccssaria gcncsc Iisiorica.
Sc, cono acrcdiianos, a olscrvaao dc Mar icn alcancc nciodologico
gcral (nalgrado as concrciizacs quc dcvcn scr fciias cn cada csfcra con-
crcia do scr social}, odcnos cirair dcla una conclusao accrca da qucsiao
da dcnocracia. ncn oljciivancnic, con o dcsaarccincnio da socicdadc
lurgucsa quc lIcs scrviu dc gcncsc, ncn suljciivancnic, ara as foras cn-
cnIadas ncssc dcsaarccincnio, crdcn scu valor univcrsal inuncras das
oljciivacs ou fornas dc rclacionancnio social quc concn o arcalouo
insiiiucional da dcnocracia oliica.
E nao sc iraia acnas dc consiaiar o olvio. o valor quc coniinuan a icr
ara as foras do rogrcsso, nas socicdadcs caiialisias dc Iojc a conscrva-
ao c a lcna rcalizaao dcsscs insiiiuios dcnocraiicos, conscrvaao c rcali-
zaao quc sao asscguradas cn grandc aric - c nuiias vczcs cn oosiao aos
inicrcsscs lurgucscs aiuais - cla luia do novincnio ocrario organizado.
rcciso ir alcn dcssa consiaiaao c afirnar clarancnic quc, ianio na fasc dc
iransiao quanio no socialisno lcnancnic rcalizado, coniinuarao a cisiir
inicrcsscs c oinics divcrgcnics solrc inuncras qucsics concrcias; c isso
orquc - ao conirario do quc afirna a conccao sialinisia - o roccsso dc
ciinao das classcs faz ccriancnic con quc a socicdadc tcndu unidadc,
nas nao significa dc nodo algun a sua conlcia Ionogcncizaao. E, dado
quc ncsno cssa unidadc icndcncial c una unidadc na divcrsidadc, c funda-
ncnial quc iais inicrcsscs divcrgcnics cnconircn una forna dc rcrcscnia-
ao oliica adcquada.
A luralidadc dc sujciios oliicos, a auiononia dos novincnios do
nassa (da socicdadc civil} cn rclaao ao Esiado, a lilcrdadc dc organizaao,
a lcgiiinaao da Icgcnonia airavcs da olicnao do conscnso najoriiario.
iodas cssas conquisias dcnocraiicas, orianio, coniinuan a icr lcno valor
nuna socicdadc socialisia. (E nao c rcciso rccorrcr a Cransci ou aos icoricos
aiuais do curoconunisno ara afirnar isso. Lcnin foi un dos rinciros a
rcconIcccr cssc valor quando sc os iransfornaao dos sindicaios cn
corrcias dc iransnissao" do Esiado socialisia, na fanosa olcnica quc
iravou con Troisli cn 1921}. Esianos dianic dc fornas dc rclacionancnio
-
social scn as quais nao sc cunrc o quc Mar c Engcls cigian do socialis-
no. quc o livrc dcscnvolvincnio dc cada un fossc a condiao ncccssaria
ara o livrc dcscnvolvincnio dc iodos". Porianio, ara aquclcs quc, cn
nonc dos inicrcsscs Iisiorico-univcrsais dos iralalIadorcs, luian clo so-
cialisno, a dcnocracia oliica nao c un sinlcs rincio iaiico. c un
valor csiraicgico crnancnic, na ncdida cn quc c condiao ianio ara a
conquisia quanio ara a consolidaao c arofundancnio dcssa nova socicda-
dc.
Isso nao significa, dcccrio, quc a dcnocracia socialisia, ncsno do on-
dc visia oliico-insiiiucional (ou scja, ncsno dciando dc lado as ro-
fundas iransfornacs cconnicas c sociais - gradaiiva aloliao da roric-
dadc rivada dos ncios dc roduao - quc cla inlica ara sua conlcia
rcalizaao}, ossa scr visia cono una sinlcs coniinuaao da dcnocracia
lilcral ial cono cssa foi concclida clos icoricos do scculo XVIII (Loclc,
Monicsquicu, cic.}, ou ncsno ial cono aarccc na raiica dos nais avana-
dos ascs caiialisias dc Iojc. A conccao scgundo a qual a vclIa naquina
csiaial dcvc scr dcsiruda ara quc sc ossa inlaniar a nova socicdadc -
una nciafora quc c nuiias vczcs cnicndida cn scniido dcnasiadancnic
lilcral qucr indicar rccisancnic quc a dcnocracia oliica no socialisno
rcssuc a criaao (c/ou a nudana dc funao} dc novos insiiiuios olii-
cos quc nao cisicn, ou cisicn acnas cnlrionariancnic, na dcnocracia
lilcral classica. E, do ncsno nodo cono as foras roduiivas naicriais
ncccssarias criaao da nova fornaao cconnico-social ja concan a sc
dcscnvolvcr no scio da vclIa socicdadc caiialisia, assin ianlcn csscs clc-
ncnios da nova dcnocracia ja sc csloan - frcqucnicncnic cn oosiao
aos inicrcsscs lurgucscs c aos rcssuosios icoricos c raiicos do lilcralisno
classico - no scio dos rcgincs oliicos conicnorancos doninados cla
lurgucsia. Fcfiro-nc aos nccanisnos dc rcrcscniaao dircia das nassas
oularcs (ariidos, sindicaios, associacs rofissionais, coniics dc cnrc-
sa c dc lairro, cic.}, nccanisnos airavcs dos quais cssas nassas oularcs -
c cn ariicular a classc ocraria - sc organizan dc laio ara cina c
consiiiucn aquilo quc odcranos cIanar dc sujciios oliicos colciivos.
Nao scria difcil nosirar cono a fornaao dcsscs sujciios oliicos
colciivos - nao rcvisios cla aionisia icoria lilcral classica - corrcsondc
aos roccssos dc socializaao da roduao quc sc accniuan no caiialisno c,
cn ariicular, no caiialisno nonoolisia dc Esiado. Porianio, c a roria
rcroduao caiialisia cnquanio fcnncno social glolal quc inc cssa crcs-
ccnic socializaao da oliica, ou scja, a anliaao do nuncro dc cssoas c
dc gruos cncnIados oliiicancnic na dcfcsa dos scus inicrcsscs csccfi-
cos. A cssa socializaao oljciiva da ariiciaao oliica dcvc corrcsondcr,
cn ncdida cada vcz naior, una socializaao dos ncios c dos roccssos dc
:
govcrnar o conjunio da vida social, Ncssc scniido, o socialisno nao consisic
acnas na socializaao dos ncios dc roduao, una socializaao iornada
ossvcl cla rcvia socializaao do iralalIo rcalizada sol o inulso da
roria acunulaao caiialisia; clc consisic ianlcn - ou dcuc consst
nuna rogrcssiva socializaao dos ncios dc govcrnar, una socializaao ian-
lcn aqui iornada ossvcl cla crcsccnic ariiciaao das nassas na vida
oliica, airavcs dos sujciios oliicos colciivos quc as vicissiiudcs da rcro-
duao caiialisia - solrciudo na fasc nonoolisia - incn s varias
classcs c canadas sociais rcjudicadas cla dinanica rivaiisia dcssa rcroduao
2
.
En ouiras alavras. o socialisno nao clinina acnas a aroriaao ri-
vada dos fruios do iralalIo colciivo; clinina ianlcn - ou dcuc cnnu -
a aroriaao rivada dos nccanisnos dc doninaao c dc dircao da so-
cicdadc cono un iodo. A sucraao da alicnaao cconnica c condiao
ncccssaria nas nao suficicnic ara a rcalizaao do Iunanisno socialisia. cssa
rcalizaao inlica ianlcn a sucraao da alicnaao oliica. (Una ncccs-
sidadc dc quc Lcnin cra ianlcn conscicnic. lasia lcnlrar a sua conccao
da cozinIcira quc dirigc o Esiado.} A sucraao da alicnaao oliica rcs-
suc o fin do isolancnio" do Esiado, sua rogrcssiva rcalsorao cla
socicdadc quc o roduziu c da qual clc sc alicnou; ora, isso so sc iornara
ossvcl airavcs dc una crcsccnic ariiculaao cnirc os organisnos oularcs
dc dcnocracia dircia c os nccanisnos iradicionais" dc rcrcscniaao indi-
rcia (ariidos, arlancnios, cic.}. Essa ariiculaao fara con quc csscs ulii-
nos adquiran una nova funao - anliando o scu grau dc rcrcscniaiivi-
dadc - na ncdida cn quc sc ionarcn o local dc una sntcsc otcu dos
varios sujciios oliicos colciivos. E cssa snicsc c inrcscindvcl sc nao sc
qucr quc csscs sujciios colciivos scjan coagulados ao nvcl da dcfcsa coro-
raiivisia dc inicrcsscs urancnic gruais c ariicularisias, rcroduzindo
assin a aionizaao da socicdadc civil quc scrvc oljciivancnic doninaao lurgucsa.
A idcia dcssa ariiculaao cnirc dcnocracia rcrcscniaiiva c dcnocracia
dircia ja faz aric do airinnio icorico do narisno. Assin, ja na dccada
dc vinic, o ausironarisia Ma Adlcr olscrvava quc a auscncia dc nccanis-
nos dc rcrcscniaao oliica gcral odia convcricr a dcnocracia consiliar
(dos consclIos ocrarios dc lasc} nuna rcrcscniaao urancnic cororaii-
visia, incaaz dc ocrar cono onio dc ariida ara una dircao Icgcnni-
ca uniiaria do conjunio da socicdadc; or isso, clc rounIa una inicgraao
cnirc o arlancnio c os consclIos ocrarios, o quc o colocava nuna osiao
inicrncdiaria cnirc o lolcIcvisno originario c a social-dcnocracia dc insi-
raao lauislyana
3
. Una rcocuaao sinilar, ainda quc scn rcfcrcncia
dircia a Ma Adlcr, rcaarccc nas rcflccs conicnorancas do conunisia
iialiano Piciro Ingrao, ianlcn clc rcocuado cn fundar una icrccira via"
cnirc o nodclo soviciico aiual c a caiiulaao oljciiva da social-dcnocracia
dc Iojc a una gcsiao Ioncsia do caiialisno"
4
. nossa convicao quc a
dcnocracia dc nassas (a crcssao c dc Ingrao} quc dcvc scrvir dc sucrcs-
iruiura iransiao ara, c consiruao dc, una socicdadc socialisia icn dc
surgir dcssa ariiculaao cnirc as fornas dc rcrcscniaao iradicionais c os
organisnos dc dcnocracia dircia; cssa ariiculaao, cono disscnos, dcvc ro-
novcr a snicsc dos varios sujciios oliicos cncnIados na iransfornaao
social una snicsc quc - rcsciiada a auiononia c o luralisno dos novi-
ncnios dc lasc - scja a oriadora da Icgcnonia dos iralalIadorcs solrc o
govcrno da socicdadc cono un iodo. O quc sc roc, cn ouiras alavras c
a consiiiuiao do auiogovcrno dos roduiorcs associados", a quc sc rcfc-
rian Mar c Lcnin.
E quando falanos dc Icgcnonu, colocanos ianlcn un onio dc
discrininaao cnirc o lilcralisno c a dcnocracia, ou, nouiras alavras, cnirc
a conccao lurgucsa c a conccao narisia da dcnocracia
5
. A icoria
lilcral classica aric do rcconIccincnio dc una luralidadc dc sujciios indi-
viduais auinonos c suc - solrc a lasc dc una idcalizaao dos nccanis-
nos rcguladorcs do ncrcado caiialisia - quc os inicrcsscs lurais dc iais
n,jciios scrao auionaiicancnic Iarnonizados c coordcnados. a niica nao
Invisvcl" dc Adan SniiI sc cncarrcgaria dc fazcr con quc a naina cli-
ciiaao dos inicrcsscs cgosias individuais dcscnlocassc nun auncnio do
lcn-csiar gcral. Cono ial icoria sc aoiava nuna falsidadc dc lasc ao
rcssuor una incisicnic igualdadc cu (c nao acnas fornal} dos sujciios
cconnicos, ou scja, ao alsirair-sc do faio dc quc uns sao donos dos ncios
dc roduao c ouiros acnas dc sua fora dc iralalIo - o nodo utco clo
qual sc dava aqucla Iarnonizaao" cra a suliraao do odcr cccuuvodc
qualqucr conirolc ullico, ncsno airavcs do arlancnio lurgucs. (Una
icndcncia quc so iria sc accniuar na coca do caiial nonoolisia, quando o
dcsaarccincnio da iaa ncdia unica dc lucro agua as coniradics inicrca-
iialisias cnirc sciorcs nonoolisias c nao nonoolisias; c quando a classc
ocraria conca a ganIar una rcrcscniaao arlancniar roria.} O odcr
cccuiivo assa assin a scr cncarnado or un gruo dc lurocraias quc sc
sulirai ao conirolc ullico c, con isso, iransforna o Esiado nun coro
scarado c osio acina" da socicdadc
6
. Nao c aqui o local ara insisiir
solrc o caraicr aarcnic - ainda quc sc iraic dc una aarcncia ncccssaria"
(Mar} - dcssa scaraao c dcssc isolancnio do Esiado. o quc a lurocracia
ligada ao Eccuiivo faz, na rcalidadc, c Iarnonizar" os inicrcsscs do cai-
ial cn scu conjunio, ondo-sc acina das aics" individuais dos caiialis-
ias singularcs, c ocrar ao ncsno icno no scniido dc quc iais inicrcsscs sc
inonIan auionaiicancnic" solrc o conjunio da socicdadc.
-
s
Nada disso incdc, coniudo, quc na tcou lilcral nodcrna (quc foi
inicirancnic assinilada cla Iodicrna social-dcnocracia} sc coniinuc a afir-
nar quc dcnocracia c sinnino dc luralisno c quc a dcfcsa da Icgcnonia
dc una classc ou conjunio dc classcs c, or sua roria naiurcza, sinnino
dc ioialiiarisno c dc dcsoiisno. A icoria socialisia dcvc criiicar a nisiifica-
ao quc sc oculia or iras dcssa fornulaao lilcral. dcuc coocu cuuncntc
u qucstuo du Icgcnonu cono qucstuo ccntu dc todo odc dc Estudo. Sc a
lurgucsia disfara sua doninaao or ncio do isolancnio" c da ncuirali-
dadc da lurocracia csiaial, as classcs oularcs dcvcn r alcriancnic sua
candidaiura a Icgcnonia, ao ncsno icno cn quc luian ara sucrar a
doninaao cfciiva dc una rcsiriia oligarquia nonoolisia solrc o conjunio
da socicdadc. Mas, sc socialisno c ianlcn sinnino dc aroriaao colciiva
dos nccanisnos dc odcr, a Icgcnonia dos iralalIadorcs nao odc (c nao
dcuc) sc fazcr or inicrncdio dc una nova lurocracia quc govcrnc dc cina
ara laio"; a lilcriaao do rolciariado, cono dissc Mar, c olra do ro-
rio rolciariado; c dcvc sc fazcr ncdianic a criaao dc una dcnocracia dc
nassas quc invcria cssa icndcncia lurocraiizaao c alicnaao do odcr.
Ncssa dcnocracia dc nassas, a dialciica do luralisno - a auiononia dos
sujciios oliicos colciivos - nao anula, anics inc, a lusca consianic da
unidadc oliica, a scr consiruda dc laio ara cina, airavcs da olicnao
do conscnso najoriiario; c cssa unidadc dcnocraiicancnic conquisiada scra
o vcculo dc crcssao da Icgcnonia dos iralalIadorcs.
A dcnocracia socialisia c, assin, una dcnocracia luralisia dc nassas;
nas una dcnocracia organizada, na qual a Icgcnonia dcvc calcr ao conjun-
io dos iralalIadorcs rcrcscniados airavcs da luralidadc dos scus organis-
nos (ariidos, sindicaios, coniics dc cnrcsa, conunidadcs dc lasc, cic.}
Sc o lilcralisno afirna icoricancnic o luralisno c nisiifica/oculia a Icgc-
nonia, sc o ioialiiarisno alsoluiiza a doninaao c rcrinc o luralisno, u
dcnocucu dc nussus undu suu cscccdudc nu utcuuuo do uusno
con u Icgcnonu, na luia cla unidadc na divcrsidadc dos sujciios oliicos
colciivos auinonos
7
. Por ouiro lado, nao sc dcvc csqucccr - sc quiscrnos
cnsar a longo razo - quc a aroriaao social da oliica c, cn uliina
insiancia, sinnino dc ciinao do Esiado, ou scja, dc ciinao dos aarc-
lIos dc doninaao cnquanio aarclIos aroriados individualncnic c os-
ios aarcnicncnic acina" da socicdadc. ncssc scniido quc calc cnicndc,
a lucida olscrvaao dc Cransci, scgundo a qual a socicdadc rcgulada" (scn
classcs} c aqucla na qual o Esiado scra alsorvido clos organisnos auiogcri-
dos da socicdadc civil". Podcnos concluir cssc raido csloo afirnando
quc a rclaao da dcnocracia socialisia con a dcnocracia lilcral c una
rclaao dc sucraao dialciica (AuIcIung}. a rincira cnnu, conscuu c
ccuu u nuc suco as conquisias da scgunda.
a
2. O caso brasIIeIro: a renovao democrtIca como aIternatIva vIa prus-
sIana"
O valor da dcnocracia oliica ara as corrcnics dc csqucrda cn nosso
Pas ganIa una dincnsao ainda nais concrcia - indo alcn do lano icorico
alsiraio gcral quc csloanos acina - sc analisanos dc crio as vicissiiudcs
da Iisioria lrasilcira, sc siiuanos dialciicancnic os rollcnas dc Iojc no
anlo quadro Iisiorico da fornaao nacional. Nao nc rcfiro acnas ao faio
dc quc o ovo lrasilciro csia Iojc colocado dianic dc una iarcfa dcnocut-
cu urgcnic c rioriiaria. a dc dcrroiar o rcginc dc cccao inlaniado cn
nosso Pas dcois dc 64 c, con isso, consiruir un rcginc oliico quc
asscgurc as lilcrdadcs fundancniais. A qucsiao da dcnocracia, inclusivc cn
scus liniics urancnic fornal-lilcrais, c assin a qucsiao dccisiva da vida
lrasilcira dc Iojc. Mas o valor da dcnocracia adquirc ara nos ouira dincn-
sao (c ja aqui sucrando dialciicancnic, no scniido acina indicado, a dcno-
cracia urancnic lilcral} quando clcvanos conscicncia o faio dc quc o
rcginc dc cccao vigcnic c acnas" a crcssao aiual - una crcssao
circna c radicalizada - dc una icndcncia doninanic na Iisioria lrasilcira.
Fcfiro-nc ao caraicr cliiisia c auioriiario quc assinalou ioda a cvoluao
oliica, cconnica c culiural do Drasil, ncsno cn scus lrcvcs crodos
dcnocraiicos".
Cono ja foi assinalado varias vczcs, as iransfornacs oliicas c a
nodcrnizaao cconnico-social no Drasil foran scnrc cfciuadas no quadro
dc una via russiana", ou scja, airavcs da conciliaao cnirc fracs das
classcs doninanics, dc ncdidas alicadas dc cina ara laio" con a con-
scrvaao csscncial das rclacs dc roduao airasadas (o laiifundio} c con a
rcroduao (anliada} da dccndcncia ao caiialisno inicrnacional; cssas
iransfornacs clo alio" iivcran cono causa c cfciio rinciais a crna-
ncnic icniaiiva dc narginalizar as nassas oularcs nao so da vida social cn
gcral, nas solrciudo do roccsso dc fornaao das grandcs dcciscs oliicas
nacionais
8
. Os ccnlos sao inuncros. qucn roclanou nossa Indccn-
dcncia oliica foi un rncic oriugucs, nuna iica nanolra clo
alio"; a classc doninanic do Incrio foi a ncsna da coca colonial; qucn
icrninou caiializando os rcsuliados da roclanaao da Fcullica (ianlcn
cla roclanada clo alio"} foi a vclIa oligarquia agraria; a Fcvoluao dc
1930, acsar dc iudo, nao assou dc una rcarrunaao" do vclIo lloco dc
odcr, quc cooiou - c, dcssc nodo, ncuiralizou c sulordinou - alguns
sciorcs nais radicais das canadas ncdias urlanas; a lurgucsia indusirial
florcsccu sol a roicao dc un rcginc lonaariisia, o Esiado Novo, quc
asscgurou cla rcrcssao c cla dcnagogia a ncuiralizaao da classc ocraria,
ao ncsno icno cn quc conscrvava quasc iniocado o odcr do laiifundio,

cic. Mas cssa nodalidadc dc via russiana" (Lcnin, Lulacs} ou dc rcvolu-


ao-rcsiauraao" (Cransci} cnconirou scu onio nais alio no aiual rcginc
niliiar, quc criou as condics oliicas ara a inlaniaao cn nosso Pas
dc una nodalidadc dccndcnic (c conciliada con o laiifundio} dc caiialis-
no nonoolisia dc Esiado, radicalizando ao circno a vclIa icndcncia a
ccluir ianio dos fruios do rogrcsso quanio das dcciscs oliicas as gran-
dcs nassas da oulaao nacional.
Para o conjunio das foras oularcs, coloca-sc assin una iarcfa dc
anlo alcancc. a luia ara invcricr cssa icndcncia cliiisia ou russiana" da
oliica lrasilcira c ara clininar suas conscqucncias nas varias csfcras do scr
social lrasilciro. (Nao sc dcvc csqucccr, anics dc nais nada, quc a via
russiana" lcvou scnrc consiruao das sucrcsiruiuras adcquadas doni-
naao dc una rcsiriia oligarquia - rinciro laiifundiaria, agora nonoolisia
- solrc a csnagadora naioria da oulaao.} A luia cla clininaao dcssa
icndcncia confundc-sc con una rofunda cnouuuo dcnocutcu do con-
junio da vida lrasilcira; cssa rcnovaao aarccc, orianio, nao acnas cono
a alicrnaiiva Iisiorica via russiana", cono o nodo dc rcalizar cn condi-
cs novas as iarcfas quc a auscncia dc una rcvoluao dcnocraiico-lurgucsa
dciou alcrias cn nosso Pas, nas ianlcn - c rccisancnic or isso -
cono o roccsso da criaao dos rcssuosios ncccssarios a un avano do
Drasil no runo do socialisno.
Una dircia conscqucncia da via russiana" foi gcrar una grandc dclili-
dadc Iisiorica da dcnocracia no Drasil. Essa dclilidadc nao sc crcssa acnas
no lano do cnsancnio social (lasia lcnlrar o caraicr conciliador do nosso
lilcralisno}, cla icn conscqucncias na roria csiruiura do rclacionancnio
do Esiado con a socicdadc civil, ja quc ao caraicr circnancnic foric c auio-
riiario do rinciro corrcsondc a naiurcza anorna c aionizada da scgunda.
Essa dclilidadc Iisiorico-csiruiural da dcnocracia, ....+. . rcscna dc un rc-
ginc rofundancnic aniidcnocraiico, faz con quc o roccsso dc rcnovaao
dcnocraiica assuna cono iarcfa rioriiaria dc Iojc a consiruao c consoli-
daao dc dcicrninadas fornas dc rclacionancnio social quc, nun rinciro
noncnio, nao dcvcrao rovavclncnic uliraassar os liniics da dcnocracia
lilcral. En icrnos dc conicudo, isso significa quc as ...,. Icgcnnicas do
novo rcginc lilcral coniinuarao a scr, duranic un ccrio icno, os nonoo-
lios nacionais c inicrnacionais, ainda quc cssa Icgcnonia scja ccrcida dc
nodo ncnos alsoluio c dcoiico quc sol o aiual rcginc.
Mas isso nao alicra o valor dcssas conquisias lilcral-dcnocraiicas ara as
foras oularcs. En rinciro lugar, a criaao dc un rcginc dc lilcrdadcs
fornais rcrcscniaria a sucraao da aiual nodalidadc concrcia da via
russiana"; c, cn scgundo, a consolidaao dc un rcginc dcnocraiico aarc-
cc cono un cssuosto quc dcvcra scr costo - conscrvado c ao ncsno
:
icno arofundado - cn cada ciaa da luia cla conlcia rcalizaao dos
oljciivos finais das corrcnics socialisias. En ouiras alavras. a conquisia dc
un rcginc dc dcnocracia oliica nao c una ciaa no caninIo do socialis-
no a scr osicriorncnic alandonada cn favor dc iios dc doninaao for-
nalncnic nao-dcnocraiicos. , anics, a criaao dc una lasc, dc un aianar
nnino quc dcvc ccriancnic scr arofundado (ianio cn scniido cconni-
co-social quanio cn scniido oliico}, nas ianlcn conscuudo ao longo dc
lodo o roccsso. Aquilo quc anics afirnanos cn nvcl icorico valc ianlcn
ara o caso lrasilciro. a dcnocracia dc nassas quc os socialisias lrasilciros sc
rocn consiruir conscuu c ccuu u nuc suco as conquisias urancnic lilcrais.
En quc consisic cssa clcvaao a nvcl sucrior"? Anics dc nais nada,
cn ncdidas quc clinincn gradualncnic as lascs cconnico-sociais quc nao
so iornaran ossvcl a cncrgcncia da via russiana" cliiisia c oligarquica,
nas quc conirilucn ara rcroduzi-la (dc nodo anliado} crnancnic-
ncnic. En oucas alavras (ois nao c aqui o local ara scqucr csloar un
lano cconnico dcnocraiico dcialIado, ncn sou concicnic ara fazc-lo}.
iraia-sc dc dcnocraiizar a ccononia nacional, criando una siiuaao na qual
os fruios do iralalIo do ovo lrasilciro - quc sc iorna cada vcz nais roduii-
vo - rcvcrian cn favor da grandc naioria da oulaao. Isso aarccc cono
rcssuosio indiscnsavcl ara inicgrar na socicdadc nacional, na condiao
dc sujciios, cnorncs arcclas da oulaao Iojc rcduzidas a una condiao
sulunana, c, dcssc nodo, dcsiruir cla raiz os roccssos narginalizadorcs
quc caracicrizan a via russiana". Concrciancnic, cn nossos dias, a dcno-
craiizaao da ccononia rcqucr a alicaao dc un rograna cconnico anii-
nonoolisia, aniilaiifundiario c aniiincrialisia; un rograna quc inicrcssa-
ria a anlas arcclas da oulaao, dcsdc a classc ocraria c os canoncscs
aic as canadas ncdias assalariadas c a cqucna c ncdia lurgucsia nacional.
E nao sc iraia dc un rograna dc galincic, a scr nais una vcz concclido c
alicado dc cina ara laio", or iccnocraias cvcniualncnic gcncrosos- a
claloraao, alicaao c conirolc dc un rograna dc dcnocraiizaao da
ccononia dcvc rcsuliar dc un anlo dclaic quc cnvolva iodas as foras
inicrcssadas (ariidos, sindicaios, associacs rofissionais, cic.}; so assin
clc olicra o conscnso najoriiario sua alicaao conscqucnic c, nais quc
isso, coniriluira - ao iransfornar as canadas iralalIadoras cn sujciios
aiivos do govcrno da ccononia - ara o roccsso gcral dc rcnovaao dcno-
craiica do Pas.
Mas a clcvaao a nvcl sucrior" rcssuc igualncnic un arofunda-
ncnio otco da dcnocracia. a anla incororaao ogunzudu das grandcs
nassas na vida oliica nacional - a socializaao crcsccnic da oliica - c o
unico anidoio dc cficacia duradoura conira o vcncno da via russiana". E

cssa socializaao da oliica ja nao c nais, cn nosso Pas, un sinlcs dcscjo


suljciivo. Enlora durancnic rcrinida, a socicdadc civil lrasilcira - inul-
sionada indirciancnic clo roccsso dc nodcrnizaao conscrvadora c dc
difcrcnciaao social favorccido cla nossa uliina rcvoluao clo alio"
crcsccu c sc ionou nais conlca nos uliinos 15 anos. Muliilicaran-sc
solrciudo nos uliinos icnos, organisnos dc dcnocracia dircia, sujciios
oliicos colciivos (conisscs dc cnrcsa, associacs dc noradorcs, conu-
nidadcs rcligiosas dc lasc, cic.}; c, alcn disso, ganIaran auiononia c ..,..
..iaiividadc, na ncdida cn quc sc dcsligaran raiicancnic da iuicla do
Esiado, aniigos organisnos dc nassa, cono alguns dos rinciais sindicaios
do Pas, ou odcrosos aarclIos rivados dc Icgcnonia, cono a OAD, a
CNDD, cic. Isso alrc a ossililidadc concrcia dc inicnsificar a luia clo
arofundancnio da dcnocracia oliica no scniido dc una dcnocracia or-
ganizada dc nassas, quc dcsloquc cada vcz nais ara laio" o cio das
grandcs dcciscs Iojc ionadas clo alio".
Anliar a organizaao c a ariiculaao dcsscs varios sujciios oliicos
colciivos dc lasc c ao ncsno icno, luiar or sua unificaao (rcsciiadas
sua auiononia c divcrsidadc} nun odcroso lloco dcnocraiico c oular
nao c acnas condiao ara ciirar dcfiniiivancnic os clcncnios diiaioriais
quc dcvcrao crnancccr ao longo do crodo dc iransiao quc sc anuncia. c
ianlcn un asso dccisivo no scniido dc criar os rcssuosios ara o .,..
.undancnio c gcncralizaao do roccsso dc rcnovaao dcnocraiica c consc-
qucnicncnic, ara o ciio do rograna aniinonoolisia dc dcnocraiizaao
da ccononia no runo do socialisno. Essc lloco uniiario dos organisnos do
dcnocracia dc lasc ja c Iojc - c dcvcra sc iornar cada vcz nais - un
odcroso insiruncnio dc rcssao c conirolc solrc a aao dos nccanisnos dc
rcrcscniaao indircia, cono os arlancnios.
A ncccssidadc dc quc o roccsso dc rcnovaao dcnocraiica roccda dc
laio ara cina", consolidando c anliando suas conquisias airavcs dc
una crcsccnic incororaao dc novos sujciios oliicos, inc s foras
oularcs - cnquanio nciodo dc sua laialIa oliica - a oao or aquilo
quc Cransci cIanou dc gucrra dc osiao". A rogrcssiva conquisia dc
osics firncs no scio da socicdadc civil c a lasc nao so ara novos avan-
os, quc gradaiivancnic ionarao rcalisia a qucsiao da conquisia dcnocra-
iica do odcr dc Esiado clas classcs iralalIadoras, . c solrciudo o ncio
dc cviiar rcciiiacs quc lcvcn a rccuos dcsasirosos. Ncssc scniido, as
foras rcalncnic oularcs dcvcn csiar crnancnicncnic alcrias conira as
icniacs do golisno", o qual - ncsno quando sc arcscnia sol vcsics
falsancnic rogrcssisias" - nao faz scnao rcciir os roccdincnios cliiisias
quc caracicrizan a via russiana". Qualqucr icniaiiva dc inor nodifica-
cs radicais or ncio da aao dc ninorias (niliiarcs ou nao} lcvara as foras

oularcs a grandcs dcsasircs oliicos; alcn disso, significara o iruncancn-


io do roccsso dc rcnovaao dcnocraiica, un roccsso quc - nunca c dc-
nais insisiir - so scra cfciivo c rcalncnic oular quando crcsccr dc laio
ara cina" c quando rcrcscniar a incororaao dc anlas naiorias ao ccna-
rio oliico. O golisno dc csqucrda" - quc infclizncnic narcou loa ar-
ic do cnsancnio c da aao oliica das corrcnics oularcs no Drasil c
acnas una rcsosia cquivocada c igualncnic russiana" aos roccssos dc
dircao clo alio" dc quc scnrc sc valcran as foras conscrvadoras c rca-
cionarias cn nosso Pas. Quanio nais sc iornc cfciiva c sociaao da ol-
iica, ianio ncnos scra ossvcl invocar a jusiificaao rclaiiva dc roccssos
dcssc iio.
A luia cla rcnovaao dcnocraiica - rccisancnic or rccorrcr a gucr-
ra dc osiao" cono nciodo c or afasiar rcsoluiancnic qualqucr icniaao
golisia" ou niliiarisia" - inlica cn conccIc u undudc cono uuo
cstutcgco. Ja nos rcfcrinos ao faio dc quc o ncccssario luralisno dos
sujciios colciivos dc lasc dcgcncra cn fornas dc cororaiivisno quando nao
sc vcrifica un roccsso dc unificaao oliica, airavcs da ncdiaao dos
organisnos rcrcscniaiivos dc anliio nacional; or ouiro lado, a dcnocra-
cia dc nassas - cnquanio dcnocracia rcal - rcssuc quc a conquisia a
Icgcnonia sc faa airavcs da olicnao do conscnso nuotuo dus corrcn-
ics oliicas c das classcs c canadas sociais
9
. (Talvcz nao scja inuiil lcnlrar
quc naioria inlica ninoria, cujos dirciios - na ncdida cn quc sua aao
oosicionisia nao violc a lcgalidadc consiiiucional dcnocraiicancnic funda-
da - icrao dc scr rcsciiados.} Mas cssa afirnaao do valor csiraicgico da
unidadc ganIa un irao concrcio csccfico quando rcfcrido ao Drasil. a
iarcfa da rcnovaao dcnocraiica inlica a crcsccnic socializaao da oliica,
a incororaao crnancnic c anii-russiana" dc novos sujciios individuais c
colciivos ao roccsso dc iransfornaao da rcalidadc. Cono a auiononia c a
divcrsidadc dcsscs sujciios dcvcrao scr rcsciiadas, a laialIa cla unidadc
- una unidadc na divcrsidadc - iorna-sc nao acnas un oljciivo iaiico inc-
diaio na luia clo fin do aiual rcginc, nas ianlcn un oljciivo csiraicgico
no longo caninIo ara clcvar a nvcl sucrior" a dcnocracia.
Enlora no quadro dc una lusca crnancnic da naina unidadc oss-
vcl c ccrio quc sc alicrarao - cn funao das iarcfas concrcias - a naiurcza
c a anliiudc das alianas visadas clas foras oularcs. Dc nodo csqucna-
iico odcranos dizcr quc as iarcfas da rcnovaao dcnocraiica dcsdolran-
sc cn dois lanos rinciais. En rinciro lugar, logica c cronologicancnic
iraia-sc dc rinciro conquisiar c dcois consolidar un rcginc dc lilcrdadcs
fundancniais, ara o quc sc iona ncccssaria una unidadc con iodas as
foras inicrcssadas ncssa conquisia c na crnancncia das rcgras do jogo a
scrcn inlaniadas or una Asscnllcia Consiiiuinic doiada dc lcgiiinidadc.

E, cn scgundo, iraia-sc dc consiruir as alianas ncccssarias ara arofundar a


dcnocracia no scniido dc una dcnocracia organizada dc nassas, con crcs-
ccnic ariiciaao oular; c a lusca da unidadc, ncssc nvcl, icra cono
ncia a conquisia do conscnso ncccssario ara cnrccndcr ncdidas dc cara-
icr aniinonoolisia c aniiincrialisia c, nuna ciaa osicrior, ara a cons-
iruao cn nosso Pas dc una socicdadc socialisia fundada na dcnocracia
oliica.
NOTAS
1. E nao acnas a scu nciodo, nas a nuiias dc suas afirnacs liicrais. Nun ariigo
iniiiulado SoIc o Duusno do Podc, cscriio cn 1917, Lcnin olscrva. Para conquis-
iar o odcr, os ocrarios conscicnics dcvcn olicr a naioria; utc o noncnto cn quc
nao Iaja violcncia conira as nassas, nao Ia ouiro nodo dc cIcgar ao odcr. Nao sonos
llanquisias, nao visanos ionada do odcr or aric dc una ninoria" (Lcnin, Occ
Conctc. Trad. iialiana, Fona, 1958, vol. 24, . 31}.
2. A idcia da socializaao da oliica" c un dos onios forics da rcflcao narisia
conicnoranca na Iialia; lasia cnsar cn auiorcs cono Unlcrio Ccrroni, Luciano
Crui c, solrciudo, Piciro Ingrao. Mas ja Lcnin olscrvava cn 1917. Sc todos os
Ioncns ariiciarcn cfciivancnic na gcsiao do Esiado, o caiialisno nao nais odcra
sc nanicr. E o dcscnvolvincnio do caiialisno cria os cssuostos ncccssarios ara
quc 'iodos' ossun cfciivancnic ariiciar da gcsiao do Esiado" (Lcnin, Stuto c Huo-
uzonc. Trad. iialiana, Fona, 1963, . 87}.
3. Ma Adlcr, ConscIos Ocuos c Hcuouuo. Trad, oriugucsa, Coinlra, s.d.,
ussn.
4. Cf. Piciro Ingrao, Mussc c Potcc. Fona, 1977, ussn; c Cs c Tczu uu. Fona,
1978, cn ariicular . 31-46.
5. Talvcz nao scja jusio dizcr narisia". Pois ja Fousscau, no Contuto Socu, ao
disiinguir cnirc a voniadc dc iodos" c a voniadc gcral", indicava o noncnio da
Icgcnonia cono clcncnio inicgranic csscncial da dcnocracia.
6. inicrcssanic consiaiar quc cn Hcgcl un filosofo da socicdadc lurgucsa os-
rcvolucionaria cssa lurocracia ja assunc cliciiancnic funcs dc conirolc da
socicdadc civil", dc Iarnonizaao" dos inicrcsscs cconnicos ariicularisias, o quc
scria incnsavcl no lilcralisno classico da coca rc-rcvolucionaria.
7. Nao c casual, orianio, quc a filosofia adcquada ao lilcralisno scja o cnirisno
osiiivisia (dc Loclc a Pocr}; aqucla roria ao ioialiiarisno scja o irracionalisno
organicisia, quc afirna una ioialidadc scn dcicrninacs (lasia lcnlrar a analisc dc
Lulacs solrc o novincnio quc vai do uliino ScIclling a Hiilcr, cn A Dcstuuo du
Huzuo); cnquanio a dialciica quc afirna una ioialidadc concrcia, una snicsc dc
nuliilas dcicrninacs" (Mar} aarccc cono a lasc filosofica da dcnocracia,
dcsdc a dialciica idcalisia dc Fousscau aic aqucla naicrialisia dc Cransci ou Lulacs.
8. Enirc os auiorcs quc analisaran asccios da Iisioria lrasilcira valcndo-sc do con-
cciio dc via russiana", odc-sc ciiar. Carlos Nclson CouiinIo, O Significado dc
Lina Darrcio na Liicraiura Drasilcira", In. varios auiorcs, Hcusno c Ant-Hcusno nu
Ltcutuu Huscu, Fio dc Janciro, 1974, . 3 c ss.; c Noias solrc a 'qucsiao
-
Culiural' no Drasil". In. Esctu/Ensuo, n. 1, 1977, . 6-15; J. CIasin, U Intcgusno
dc Pno Sugudo. Sao Paulo, 1978, . 621 c ss.; c Luiz Wcrnccl Vianna, Sndcusno
c Icusno no Hus, Fio dc Janciro, 1976, cn ariicular . 128 c ss.
9. En scu livro dc cnircvisias rcccnicncnic ullicado, Fcrnando Hcnriquc Cardoso
afirna. Qucn lusca conscnso c rcginc auioriiario. Dcnocracia, nao. Dcnocracia c o
rcconIccincnio da lcgiiinidadc do confliio, a lusca da ncgociaao c a rocura dc
acordo, scnrc rovisorio, cn funao da corrclaao dc foras" (F. H. Cardoso, Dcno-
cucu uu Mudu, Fio dc Janciro, 1978, . 22}. A ncgaao do valor do conscnso c
conscqucncia ncccssaria da ncgaao da Icgcnonia; cono vinos anics, ara o cnsancn-
io lilcral (assinilado cla social-dcnocracia conicnoranca}, dcnocracia c sinnino
dc luralisno - dc rcconIccincnio da lcgiiinidadc do confliio" - cnquanio a lusca
do conscnso (ou da Icgcnonia} scria sinnino dc ioialiiarisno. Nao c casual, orianio,
quc F. H. Cardoso ianlcn afirnc o scguinic ]o. ct., . 35}. O dcnocraiisno radical
do Fousscau insirou Iisioricancnic noncnios oliicos quc odcrian scr qualifica-
dos cono dc 'dcnocracias ioialiiarias' ". Esianos dianic dc un lon ccnlo da difc-
rcna cnirc lilcralisno c dcnocracia, cnirc afirnaao alsiraia do luralisno (rcconIc-
cincnio cnrico dc una siiuaao dc faio} c afirnaao concrcia da ariiculaao lura-
lisno-Icgcnonia (conccao dinanico-dialciica do novincnio social}. Porcn cn va-
rios ouiros onios dc sua rcflcao, F. H. Cardoso sucra os liniics do lilcralisno.
:

S-ar putea să vă placă și