Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
-C.Lalnuntlinga (Manuna)
‘Mental Health’ han tih hian a huam zau thei angreng viau mai a.
Mizo \awng chuan, Rilru Hrisel emaw, Rilru Kim tihna emaw a ni thei awm
e. Chutih rualin Mental Health tih hi tun thlengin khawvelin a pawm tlan
theih tura hrilhfiahna a la awm lo a ni an ti! Chutiang khawpa awmze ril,
pawimawh em em si chu a ni.
Fakna hla siamtu chuan, “Fak zai vawr rilru thianghlim, a mawi tuktin
par aiin,” a lo ti hial a! He hla phuahtu hian rilru thianghlim leh hrisel chu
tuktin par aia mawi ni hialin a sawi. Rilru thianghlim leh hrisel chu siamtu
tân pawh hmuh a nuam a, mi dangte tâna harsatna siamtu ni lovin
malsawmna thlentu a ni zawk \hin tihna a nih chu.
Khua leh tui \ha ni tur chuan mi rilru dik leh hrisel kan nih a ngai a ni.
Mi rilru hrisel chu a nun dan a dik a, mi dangte tân malsawmna a ni ngei
ngei \hin. Mi dangte harsatna siam a duh ngai lo va, a nun a uluk a,
in\henawm khawvenna thuah pawh harsatna siamtu a ni ngai lo. Kohhran
leh khawtlang tân malsawmna a ni a. Rilru dik leh thianghlim a put miau
avangin mite ngainat leh nel a hlawh a. Ama hma sial takin thil a ti ngai
hek lo. Mi rilru hrisel chuan a \hatna aiin mi dangte \hatna tur a ngaihtuah
tlat avangin mite fak pawh a hlawh hle reng a ni.
Mi hrisel pang chu a dam ngei a, hlim pawh a hlim \hin. Harsatna leh
buaina a tawh pawhin huai takin a hmachhawn ngam a, sukianga chingfel
turin chakna leh theihna pawh a nei a. A vuivai lo va, mi dangte
khawsakpui a thiam a, mi dangte tân a \angkai \hin. A thlarau nun thlenga
a ngaihtuah \hin avangin a nun a vawng uluk em em a, amah mai ni lo, a
chenpui leh mi dangte nena khawsa ho thei turin a nun a hmang a, rilru fim
tak a pu a. Chutiang mi chu a ni Mi Hrisel dik tak chu. Damna kim nei tur
chuan taksa rilru leh thlarau a dam a ngai tihna a nih ber chu.
Taksa natna leh hrisel lohna te hi chhan hrang hrang a awm thei a. Ei
chhiat vang te, natna hrik vang te, kan vela thil thleng leh taksa khawl fel
loh vang tein a damloh theih a; chutiang chiah chuan rilru pawh a dam lo
thei a, chhan hrang hrang hrang avangin rilru natna (Mental Disorder) chi
tam tak a awm thei a ni. Rilru dam lohna hi taksa dam lohna ang em chuan
ngaih pawimawh hlawh lem lo mah se nghawng erawh a nei nasa thei hle
thung a ni tih erawh kan hriat reng a \ul a ni.
Bible chuan, “Rilrua khat liam chu kain a sawi \hin a ni,” a ti a. Kan
rilrua put hmang leh awm dân azirin kan nun dan pawh a danglam \hin. Mi
rilru dik lo tân nun dik theih a ni lo va, mi rilru dik leh hrisel chu an nun
pawh a dik \hin avangin, Doctor-te chuan taksa hriselna an ngaih
pawimawh ang thoin rilru hriselna pawh an ngai pawimawh reng a ni.
Rilru lam harsatna nei (Mental Disorder) hi chi hrang hrang tam tak a
awm a. World Health Organisation buatsaih, International Classification of
Disease-10 (ICD-10) hi pawm tlan ber a ni a. Europe-ah phei chuan hei hi
hman tlanglawn ber a ni an ti. Chung zingah chuan, Organic Mental
Disorders-Thluak natna leh dik lohna vanga rilru buaina te, Mental
Disorders due to Substances Use-Ruihhlo hman avanga harsatna leh
buaina te leh chi dang tam tak a la awm a ni. Heng chhan dang avanga
rilru buaina leh harsatna te hi buaina tham a ni a, chhungkua leh
khawtlanga buaina leh harsatna thlen \hintu a nih avangin ngaihthah chi
rual a ni lo.
Kum 1981 a lo her chhuah meuh chuan India ram pumah Mental
Hospital 42 lai kan lo nei ve ta der mai! Khum pawh 20000 chuang zet a
awm a. Heng bakah hian Damdawi In pangngai, Psychiatric Department
hawnna khum 15000 vel a awm bawk a ni. Amaherawhchu India rama
mipui kan tam dan leh rilru lam harsatna nei kan tam dan ngaihtuah erawh
chuan hmasawnna tur erawh kan la nei tam hle niin a lang.
Khawvelin hma a sawn zel a, Aizawl Civil Hospital-ah pawh kum sawm
vel kalta a\ang khan Psychiatric Deparment kan nei ve ta reng mai! Tunah
chuan rilru lam harsatna lama mi thiam bik (Psychiatrist) pawh kan nei
nual tawh a ni awm e. Kawng hrang hrangin Mizoramin hma a sawn a, rilru
lama harsatna neite tân pawh kawng thar a inhawng zel hi hmasawnna
ropui tak a ni tih loh rual a ni lo.
Rilru kim lo han tih hian kawng tinrenga rilru pangngai pu pha lo leh
ruihhlo ngaite pawh a huam tel bawk a ni. Rilru hrisel lo hian khawtlang
nunah nasa takin rah \ha lo a thlen thei a. Ram leh hnam tân harsatna a
thlen thei bawk a ni.
Tuna kan sawi tur, rilru hrisel lo leh rilru put hmang dik lo te erawh hi
chuan hlemhletnate a hring chhuak a, eirukna leh duhamna dik lo taka
thiltih te pawh hi rilru hrisel lo rah chhuah vek a ni.
Rilru hrisel lo chuan thil \ha lo tam tak a hring chhuak \hin a, chung
zingah chuan ruihtheihthil leh ruihhlo tih duhna hial a thlen \hin. Tin, nupa
nun buai leh in\henna te, chhungkaw kehchhia te pawh hi rilru dik lote ze
\ha lo tak pakhat chu a ni. Chu mai a ni lo, hurherhna leh nun kawng dik lo
zawh duhna nei a, KS te, mawngkawhur leh hmeichhia leh hmeichhia
inngaihzawnna te pawh hi rilru hrisel lo hrin chhuah vek a ni.
Nun beidawnnna leh tualthah duhna te, mahni nuna pawh zah zo lova
mahni intihlum duh hial khawpa rilru beidawng min puttirtu pawh hi rilru
hrisel lo a\anga lo piang a ni. Sawi hmaih hauh loh tur chu, mi rilru hrisel lo
chuan duhamna leh rualawhna dik lo an neih tlat avangin ruk ruk pawh an
hreh lo va, pawisak an nei hek lo. Ram leh khawtlang tân mi hnawksak an
lo ni ta mai \hin a ni. Chung zawng zawng chu rilru hrisel lo hrin chhuah
vek a ni a, a tawi zawnga sawiin ‘Sual tinreng bul chu rilru dik lo leh hrisel
lo hi a ni,’ ti ila a dik ber mai awm e.
Dik chiah chuan rilru hriselna hi taksa hriselna aiin a hlu zawk a ni ti
ila a kan uar lutukin a rinawm lo. Taksa hrisel lo chuan ama chungah chauh
harsatna a thlen a. Chutih laiin rilru hrisel lo leh thianghlim lo erawh chuan
ama chungah mai ni lo, chhungkua, khawtlang leh ramah harsatna a thlen
thei a, a tawi zawnga sawiin, ‘khawtlang tâna mi hnawksak, ram leh hnam
hmelmate hi rilru hrisel loin a hrin chhuah a ni,’ ti ila a dik ber awm e.
Mi rilru hrisel lo chu ram leh hnam tân anchhia a nih theih laiin mi
rilru dik leh hriselte erawh chu ama tân malsawmna a ni phawt a.
Chhungkuaa a chenhopui ten a rah an tel a, ram leh khawtlang tân
malsawmna a lo ni ta \hin a ni.
Chutih rual erawh chuan Mizoramin Mental Health hi eng ang takin
nge kan mamawh a, Mizote hi eng ang taka rilru hrisel lo nge kan lo nih tih
erawh kan ngaihtuah ngai lo mai thei. I han zirho teh ang:
Mizoramah hian mihring kan tam lo va. Kum 2001 chhiarpuia a lan
danin Mizoramah hian mihring maktaduai khat pawh kan la tling lo. Chutih
rual erawh chuan nun kawng dik lo zawh kan tam em em a, hmeichhiat-
mipat kawnga nunkawng dik lo zawh te, ruihtheihthil avanga harsatna tawk
te, rilru lam harsatna neite kan tam hle mai. Heng thil mai pawh hian rilru
hriselna lam inzirtirna \ha kan mamawhzia chu a lantir thei awm e.
A nih leh engati nge Aizawla kan Cyber Cafe te hi uluk taka pindan
(Cell) nei thlip thlepa kan tih tâk vek mai? India ram khawpui danga Cyber
Cafe-ah te chuan Mizoram anga pindan siam khip khep hi compulsory-ah
chuan an dah ve lo niin a lang! Kan website en duhzawng te hi a va han
bawlhhlawh tak em! Hei hian hmeichhiat-mipat kawngah humsual dai
duhna nasa takin min pe a, hur sualna kawngah nasa takin min hruai lut
mêk niin a lang. He thilah pawh hian Kristian aiin Kristian lote hi an
thianghlim zawk a ni mai lo maw?
Kan office hnathawktute pawh an dik ta lo, tlai taka kal leh hma taka
haw tum an va han tam ta em! Pute awm loh hre rana haw hmât theih \um
hlah ngai miah lo leh, mahni ta anga en thei lo sawrkar hnathawk Zoram
hian a hring tam lutuk ta a ni! Engtikah tak kan sawrkar hnathawkte zingah
hian chawlh lâk recommend te hi ngai ve thei tak ang maw? Kan Director
leh Officer \henkhatte eiruk chauh hi em ni kan sawi kan sawi dawn? Mahni
theih chin china eiruk hnial lo kan ni ve tho lo maw? Kan rilru hi a kal sual
tawh a, heng a\ang mai pawh hian rilru hrisel kan mamawhzia chu a chiang
awm e.
Sawrkara hna leh ham\hatna hmu tura tihpuitu hmu leh neite kan
sawisel a, ‘a Fair lo’ kan ti \hin. A dik e, a fair tih rual a ni lo. Mahse Zorama
mi tam zawkte hi chuan chutiang ang tithei dinhmuna kan din chuan, ‘Mite
tih dan a lawm’ tiin; ‘Hlauh taka’ kan ti lehlawi si! Khawiah nge dikna hi a
awm tak? Kan rilru sukthlek hi a va han dik lo thui tawh tak em!
Zirtirtu tam takte pawh hi an dik ta lo. Private kan nih lai leh sawrkar
hnuaia kan thawh laia kan result leh kan awm dan te hi a inthlau lu deuh a
ni. Hei mai pawh hian kan rilru dik lohzia chu a lan tir awm e. College
lecturer-te hlei hlei hi asin sawi kai, chhan awm mumal loa class la peih lo
leh chawl tawp tawp \hin te, zirlaite hmangaihna neih miah lova hlawh
hmuh nan chauha thawk \hin zirtirtu hi Zoram hian a nei tam lutuk tawh a
ni lo maw? Zirtirna a tui si lo, hlawh laka tui hle si hi ‘Phung velh’ an sawi
ang maiin an la pung mêk zel si..!
Zirlaite pawh kan dik chuang lo. Zirlai kan nihna kawnga kan
mawhphurhna kan hlen chhuak lo fo. Exam hall-a kan awm dan pawh a dik
lo deuh lo maw?
Sawi sen a ni lo, zep thu a cheng hek lo. Zoram hian kawng dik lo a
zawh a, kan rilru hrisel lo siam\ha tur hian zirtirna \ha leh dik kan mamawh
tak zet a ni. Vanneihthlak takin Mizoram kilkhawr takah pawh ram
hmangaihtu leh rilru hriselna ngai pawimawh an lo awm ve zel mai! Mi
\hahnemngai leh mi thiam zawkte hmalaknain, kum 1992 September thla
khan, Richmond Fellowship Society (India), Bangalore bultumin Mizoramah,
Community Mental Health Workshop neih a ni a. He mi rahchhuah hian,
Mizoram mipuiten rilru hriselna lama hma kan lo sawn zawk theih nana
hmalatu pawl, Volunteers for Community Mental Health (VOLCOMH) chu
Sep 23, 1992 khan din a lo ni ta a ni. Mizoramin rilru hriselna lam atâna
rahbi thar kan kai hi a lawmawmin hmasawnna thar a ni tih loh rual a ni lo.
He tlawmngai pawl zahawm tak hian hruaitu \ha tak tak leh mi thiam
tak tak a nei nghal a. An hmalakna pawh langsar lutuk ni hran lem lo mah
se, a pawimawh em em thung a ni. Chung an hmalakna zingah chuan, kum
1993 kuma Aizawl khawpui chhunga rilru lam harsatna nei enfiahna an
neih te, kum 1995 kuma ruihhlo tih chhan chhuina an neihte leh seminar
an buatsaih te hi he pawl hmalakna \henkhat chu a ni awm e.
Mizo thufng chuan, “Kawi pawh a kâwm a \hat chuan a rah a \ha,” a
lo ti a. A dik hle awm e. Thing chhia a rah \ha ngai lo va, thing \ha erawh a
rah \ha nge nge \hin. Kawi pawh a inphumna kawm a \hat chuan a rah
pawh a \ha a, a kawm a \hat loh erawh chuan a rah pawh a \ha thei ngai lo.
Chutiang chiah chuan mi rilru dik lo chuan rah \ha an chhuah thei ngai lo.
Mi rilru \ha lo pu mi chuan thil \ha a ti thei tak tak lo fo. Mizo thufing vek
chuan, “Mi awkhrâwl an hlawhtling rih thei, an thlu chhe thuai \hin,” tiin a
lo sawi a, hei hi sap hoin Mental Health an tih nen hian a kar a hla lo hle a
ni.
Rilru dik lo leh \ha lo chuan nun dan \ha lo a hring a. Mi nun dik lo
chuan thil \ha lo an ti a. Mi dik lo leh pamham, mi duham leh dik lo taka
hlawhtlingte chu a tirah awhawm ve viau \hin mah se hun rei a daih ngai lo
a ni tih Mizo thufing hian min zirtir a ni. A tawi zawnga sawiin, ‘mi rilru
hrisel lote chu a tirah lo hlawhtling ve viau mah se belhchian a dawl lo,’ ti
ila a dik mai awm e.
A pawimawh ta ber chu, ram leh hnamin rilru hriselna lama hma kan
sawn zel theih nana theihtawp chhuah hi a ni awm e. Taksa, rilru leh
thlarau damna kan chan tlan theih nan chhungkua a pawimawh a,
tlawmngai pawlte pawh kan awl thei bikin a rinawm lo.
Chu mai a ni lo. Kohhran lam pawhin rilru hriselna lam kawngah hian
tun aia nasa zawka \an kan lak a \ul hle. Rilru hriselna hi Pathian thu nen a
kal dun tlat a, \henhran theih a ni lo. Lal Isuan, “Miin i chunga an tiha a i
duh tur ang bawkin mi chungah pawh ti ve rawh” tiin min zirtir a. Ngaituah
ngun poh leh a ropui a, kan vawn reng a \ha awm e. Chu mai a ni lo,
“Nangmah i i hmangaih angin i vengte hmangaih rawh” tihte hi rilru hrisel
zia tur pakhat chu ni awm tak a ni.
I taksa, rilru leh thlarau hriselna chhawrtu hmasa ber chu, ‘Nangmah’
i ni a. Mi rilru hriselte chuan hlimna thuruk, mi dangte hriatpui loh an nei
a, a chenhopuite tân a hlu a, ram leh khawtlang tân malsawmnna an ni \hin
a ni. Chuvangin mi tinin rilru hriselna lama hma kan sawn zel theih nan \an
i la thar zel ang u.