Sunteți pe pagina 1din 273

MATEMTICA I - A.C.

(Antes do Clculo)
MAURICIO A. VILCHES
Departamento de Anlise - IME
UERJ
2
Copyright by Mauricio A. Vilches
Todos os direitos reservados
Proibida a reproduo parcial ou total
3
PREFCIO
"Por favor, poderia me dizer que caminho devo seguir agora?
Isso depende bastante de at onde voc quer chegar."
Lewis Carrol - Alice no Pas das Maravilhas
Nestas notas apresentaremos uma breve reviso de alguns tpicos do ensino
mdio, que achamos essenciais para xito no estudo do Clculo de uma Varivel
Real.
Na disciplina de Clculo sempre importante, para xar os conceitos apresen-
tados na sala de aula, entender os exemplos e aplicaces de cada tpico estudado.
A diferena entre o Clculo e outras disciplinas, que no Clculo sero utiliza-
dos todos os conhecimentos, que teoricamente, deveriam ser estudados durante
o ensino mdio.
O Clculo, requier um mnimo de maduridade e habilidadade para lidar com
tcnicas e conceitos novos, da a necessidade de apresentar esta notas baseadas
essencialmente na prtica.
Admitiremos a familiaridade do leitor com os tpicos usuais em qualquer curr-
culo do ensino mdio.
Por exemplo, familiaridade com o conjunto dos nmeros reais, com as operaes
fundamentais e suas respectivas propriedades, bem como com a visualizao
geomtrica de R como uma reta, onde se xou a origem, a unidade e um sentido
de percurso e com os conceitos de equao, identidades e funes.
Tambm recomendvel que o leitor possua conhecimento sobre o esboo de
curvas e grcos elementares assim como sobre Trigonometria elementar.
O autor.
4
Contedo
1 INTRODUO 9
1.1 Desigualdades . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.2 Intervalos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.3 Equaes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.4 Equaes Polinomiais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.4.1 Equaes Polinomiais de Primeiro Grau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1.4.2 Equaes Polinomiais de Segundo Grau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1.5 Equaes Redutveis a Quadrticas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.5.1 A Equao Biquadrada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.5.2 Outras Equaes Redutveis a Quadrticas . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.6 Equaes Algbricas no Polinomiais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
1.7 Inequaes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.7.1 Inequaes Lineares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.7.2 Inequaes Quadrticas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.8 Outros Tipos de Inequaes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.9 Valor Absoluto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
1.10 Distncia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
1.11 Sequncias: P.A. e P.G. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
1.12 Progesses Aritmticas (P.A.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
1.12.1 Interpolao Aritmtica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
1.13 Progesses Geomtricas (P.G.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
1.13.1 Interpolao Geomtrica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
1.14 Exerccios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
2 A RETA NO PLANO 37
2.1 Plano Coordenado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
2.2 Distncia entre dois Pontos no Plano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
2.3 Ponto Mdio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
2.4 A Reta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
2.5 Equao da Reta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
2.6 Interseco com os Eixos Coordenados . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
2.7 Equao Reduzida da Reta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
2.8 Interseco com os Eixos Coordenados . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
2.9 Colinearidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
2.10 Posio Geral de Duas Retas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
5
6 CONTEDO
2.11 Paralelismo e Perpendicularismo de Retas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
2.12 Equao Geral do Primeiro Grau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
2.13 Distncia de um Ponto a uma Reta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
2.14 Distncia Entre duas Retas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
2.15 Famlias de Retas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
2.16 Famlias de Retas que passam pela Interseo de duas Retas . . . . . . . . . . . . 65
2.17 Interseco de Retas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
2.18 Semiplanos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
2.19 Exerccios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
3 AS CNICAS 77
3.1 A Parbola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
3.1.1 Elementos da Parbola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
3.2 A Elipse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
3.2.1 Elementos da Elipse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
3.2.2 O Crculo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
3.3 A Hiprbole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
3.3.1 Elementos da Hiprbole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
3.4 A Equao Geral do Segundo Grau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
3.4.1 Caso 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
3.4.2 Caso 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
3.4.3 Caso 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
3.5 Forma Normal das Cnicas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
3.6 Elipses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
3.7 Parbolas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
3.7.1 Vrtice da Parbola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
3.8 Hiprboles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
3.9 Exemplos Diversos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
3.10 Famlia de Crculos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
3.11 Interseo de Curvas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
3.12 Propriedades Reexivas das Cnicas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
3.13 Exerccios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
4 POLINMIOS 131
4.1 Polinmios de uma Varivel Real . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
4.2 Razes de um Polinmio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
4.3 Algoritmo da Diviso de Polinmios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
4.4 Razes Racionais de um Polinmio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
4.5 Sistemas de Equaes no Plano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
4.6 Inequaes que Envolvem Polinmios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
4.7 Sistemas de Inequaes de uma Varivel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
4.8 Inequaes no Plano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
4.9 Sistemas de Inequaes no Plano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
4.10 Aplicaes das Inequaes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
4.11 Exerccios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
CONTEDO 7
5 TRIGONOMETRIA 165
5.1 Introduo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
5.2 Identidades Trigonomtricas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
5.3 Equaes Trigonomtricas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
5.3.1 Equaes que envolvem senos e cossenos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
5.4 Inequaes Trigonomtricas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
5.5 Exerccios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
6 TRIGONOMETRIA: APLICAES 193
6.1 Coeciente Angular da Reta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
6.2 ngulo entre Retas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
6.3 Forma Normal da Equao da Reta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
6.4 Distncia entre Retas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
6.5 Tringulos Retngulos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
6.6 Lei dos Senos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
6.6.1 rea de um Tringulo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
6.7 Lei dos Co-senos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
6.7.1 Frmula de Heron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
6.8 Resoluo de Tringulos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
6.8.1 Tringulos Retngulos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
6.8.2 Tringulos Arbitrrios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
6.9 Resoluo de Tringulos - Caso Ambguo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
6.10 Exemplos Diversos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
6.11 Exerccios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
7 TRANSLAES E ROTAES 237
7.1 Introduo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
7.2 Translaes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
7.3 Rotaes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
7.4 A Equao Geral de Segundo Grau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
7.4.1 Eliminao do Termos Lineares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
7.4.2 Eliminao dos Termos Mistos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
7.5 Caso Geral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
7.6 Alternativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
7.7 Exerccios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
8 RESPOSTAS 269
8.1 Captulo I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
8.2 Captulo II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
8.3 Captulo III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
8.4 Captulo IV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
8.5 Captulo V . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
8.6 Captulo VI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
8.7 Captulo VII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
8 CONTEDO
Bibliograa Bsica 273
Captulo 1
INTRODUO
Denotemos por N o conjunto dos nmeros naturais, por Z o conjunto dos nmeros inteiros e
por R o conjunto dos nmeros reais.
1.1 Desigualdades
A representao geomtrica dos nmeros reais sugere que estes podem ser ordenados. Usando
os smbolos usuais para maior (>), maior ou igual (), menor (<), menor ou igual (), podemos
ver, por exemplo, que se a, b R e a < b, ento b a > 0; no eixo coordenado temos que a est
esquerda de b. Para todo a, b R temos: ou a > b, ou a < b, ou a = b.
conhecido que a ordenao dos nmeros reais compatvel com as operaes de adio e
multiplicao, denidas emR. De fato:
Proposio 1.1. Para todo x, y, z, w R, temos:
1. Se x > y, ento x +z > y +z.
2. Se x > y e z > w, ento x +z > y +w.
3. Se x > y e z > 0, ento x z > y z.
4. Se x > y e z < 0, ento x z < y z.
Outras propriedades elementares so:
1. Se x > y =x < y.
2. x y > 0 =x > 0 e y > 0 ou x < 0 e y < 0.
3. x y < 0 =x > 0 e y < 0 ou x < 0 e y > 0.
9
10 CAPTULO 1. INTRODUO
1.2 Intervalos
Muitos subconjuntos de R so denidos atravs de desigualdades. Os mais importantes so os
intervalos.
Sejam a, b R tais que a < b.
Intervalos Abertos
Os intervalos abertos de extremidades a e b, so denotado por (a, b) denido por:
(a, b) = {x R/a < x < b}.
a
b
( )
Figura 1.1: Intervalo aberto.
Intervalos Fechado
Os intervalos fechados de extremidades a e b, denotado por [a, b] denido por:
[a, b] = {x R/a x b}.
a
b
] [
Figura 1.2: Intervalo fechado.
Intervalos Semi-aberto e Intervalo Semi-fechado
Os intervalos semi-abertos e semi-fechados, so denotados e denidos, respectivamente, por:
[a, b) = {x R/a x < b} e (a, b] = {x R/a < x b}.
a
b
[ )
a
( ]
b
Figura 1.3: Intervalos semi-abertos e semi-fechados.
Os quatro intervalos assim denidos so ditos limitados. Introduzindo os smbolos e +,
os quais no so nmeros reais, podemos denir os intervalos ilimitados:
(a, +) = {x R/a < x} e (, a] = {x R/x a},
1.3. EQUAES 11
(, a) = {x R/x < a} e [a, +) = {x R/x a}.
a
(
a
]
Figura 1.4: Intervalos ilimitados.
Note que:
R = (, +).
Os intervalos aparecem de forma natural na resoluo de inequaes, pois, a soluo , em
geral, dada por um intervalo ou uma reunio de intervalos.
1.3 Equaes
As equaes so igualdades entre duas expresses matemticas que apresentam alguns valo-
res desconhecidos, chamados incgnitas e que s se vericam para determinados valores das
incgnitas.
As equaes aparecem de forma natural em diversas aplicaes. Por exemplo:
[1] Um pintor experiente pinta uma casa em 10 horas e seu aprendiz pinta, a mesma casa, em
15 horas. Em quanto tempo pintam a casa se trabalham juntos?
[2] Uma corretora tem dois terrenos A e B, ambos de forma retangular. O comprimento do
terreno A mede 7 metros a mais que sua largura. O comprimento do terreno B mede 2 metros
a mais que o comprimento do terreno A e sua largura mede 3 metros a menos do que a largura
do terreno A. Se a rea de B de 37 m
2
a menos do que a rea do terreno A, determine as
medidas dos terrenos.
Observaes 1.1.
1. Estudaremos as equaes em R que apresentam uma incgnita. Resolver uma equao
em R signica determinar todos os valores possveis, em R, da incgnita e que tornam a
igualdade verdadeira. A soluo de uma equao tambm dita raiz da equao. Para
determinar as razes de uma equao utilizamos as propriedades elementares dos nme-
ros reais.
2. Como a denio de equao muito ampla, nestas notas ns consideraremos as equ-
es ditas elementares, isto , as mais utilizadas e que no requerem quase nenhum pr-
requisito.
12 CAPTULO 1. INTRODUO
Exemplo 1.1.
[1] Um pintor experiente pinta uma casa em 10 horas e seu aprendiz pinta, a mesma casa, em
15 horas. Em quanto tempo pintam a casa juntos?
Seja x o nmero de horas do pintor e de seu aprendiz quando trabalham juntos. Se representa-
mos com a unidade (1), o trabalho total a ser realizado; ento:
1
x
o trabalho realizado quando
trabalham juntos em uma hora, logo:
1
10
+
1
15
a quantidade de trabalho realizado pelo pintor e seu aprendiz em uma hora, e:
1
10
+
1
15
=
1
x
=
1
6
=
1
x
,
donde temos x = 6, isto , trabalhando juntos gastam 6 horas para pintar a casa.
[2] Uma corretora tem dois terrenos A e B, ambos de forma retangular. O comprimento do
terreno A mede 7 metros a mais que sua largura. O comprimento do terreno B mede 2 metros
a mais que o comprimento do terreno A e sua largura mede 3 metros a menos do que a largura
do terreno A. Se a rea de B de 37 m
2
a menos do que a rea do terreno A, determine as
medidas dos terrenos.
Seja x a largura do terreno A, ento x + 7 o comprimento do terreno A, (x + 7) + 2 o
comprimento do terreno B, x 3 a largura do terreno B, x(x + 7) a rea do terreno A e
((x + 7) + 2)(x 3) a rea do terreno B; logo:
((x + 7) + 2)(x 3) + 37 = x(x + 7),
donde obtemos x+10 = 0 e x = 10. Oterreno Amede 10 mde largura e 17 mde comprimento
e o terreno B mede 7 m de largura e 19 m de comprimento.
1.4 Equaes Polinomiais
Um equao polinomial de grau n emR, denida como:
a
0
+a
1
x +a
2
x
2
+a
3
x
3
+. . . . . . +a
n1
x
n1
+a
n
x
n
= 0,
onde a
i
R e a
n
= 0. Os nmeros reais a
i
so ditos coecientes da equao polinomial.
Agora enunciaremos o Teorema Fundamental da lgebra:
Teorema 1.1. Toda equao polinomial, de grau n 1 com coecientes sendo nmeros com-
plexos, admite n solues complexas.
Ou equivalentemente:
Toda equao polinomial, de grau n 1 possui n razes reais e/ou complexas.
Este teorema nos garante que podemos achar solues das equaes polinomiais.
1.4. EQUAES POLINOMIAIS 13
1.4.1 Equaes Polinomiais de Primeiro Grau
Seja a R, a = 0, ento
a x +b = 0 tem a nica soluo x =
b
a
.
Exemplo 1.2.
[1] A soma de dois nmeros pares consecutivos 102 . Ache os nmeros
Seja x um dos nmeros, o seguinte nmero par ser x + 2; logo:
x +x + 2 = 102 =2 x + 2 = 102 =x = 50.
Os nmeros so 50 e 52.
[2] Um pai tem 42 anos de idade e seu lho 10 anos. Daqui a quantos anos a idade do pai ser
o triplo da idade do lho?
Seja x os anos que devem passar; logo, devemos ter:
x + 42 = 3 (x + 10) =2 x = 12 =x = 6.
Em 6 anos o pai ter o triplo da idade do lho.
1.4.2 Equaes Polinomiais de Segundo Grau
Seja a, b, c R, a = 0, ento
a x
2
+b x +c = 0 tem solues: x =
_

_
b +

b
2
4 a c
2 a
b

b
2
4 a c
2 a
.
Para outras equaes polinomiais, ver os pargrafos seguintes.
Exemplo 1.3.
[1] Determine os nmeros reais que so iguais ao seu quadrado.
Seja x o nmero procurado; logo devemos ter x
2
= x, isto :
x(x 1) = 0 =x = 0 e x = 1.
[2] Determine a soluo de (x 3)
2
+ 5 = x + 4.
Desenvolvendo (x 3)
2
+ 5 = x + 4, temos x
2
7 x + 10 = 0 que tem solues:
x = 2 e x = 5.
14 CAPTULO 1. INTRODUO
[3] A diferena entre as medidas da base e da altura de um retngulo 4 m. Determine as
dimenses do retngulo se a rea 60 m
2
.
Sabemos que a rea de um retngulo base altura. Se x a altura, temos:
x(x + 4) = 60 =x
2
+ 4 x 60 = 0 =x = 6.
A altura mede 6 m e a base mede 10 m. Note que consideramos somente a raiz positiva da
equao.
1.5 Equaes Redutveis a Quadrticas
Aseguir apresentaremos alguns tipos equaes no quadrticas, pormsolveis pelos mtodos
utilizados para equaes quadrticas.
1.5.1 A Equao Biquadrada
A equao biquadrada do tipo:,
a x
4
+b x
2
+c = 0,
onde a, b, c R, a = 0. Fazendo u = x
2
, a equao ca:
a u
2
+b u +c = 0,
qu e uma equao quadrtica.
Exemplo 1.4.
[1] Determine a soluo de x
4
3 x
2
+ 2 = 0.
Fazendo u = x
2
, a equao ca:
u
2
3 u + 2 = 0,
que tem solues u = 1 e u = 2. Como x =

u, as solues da equao so:


x = 1, x = 1, x =

2 e x =

2.
[2] Determine a soluo de 3 x
4
+ 2 x
2
1 = 0.
Fazendo u = x
2
, a equao ca:
3 u
2
+ 2 u 1 = 0,
que tem solues u = 1 e u =
1
3
. Como x =

u, as solues da equao so:


x = i, x = i, x =
1

3
e x =
1

3
,
onde i =

1 a unidade imaginria.
1.5. EQUAES REDUTVEIS A QUADRTICAS 15
1.5.2 Outras Equaes Redutveis a Quadrticas
As equaes do tipo:
a (x p)
2
+b (x p) +c = 0,
onde a, b, c, p R, a = 0. Fazendo u = x p, a equao ca:
a u
2
+b u +c = 0.
As equaes do tipo:
a (x
r
p)
2
+b (x
r
p) +c = 0,
onde a, b, c, p R, a = 0 e r Q. Fazendo u = x
r
p, a equao ca:
a u
2
+b u +c = 0.
Em geral, as equaes do tipo:
a (x
r
p)
2n
+b (x
r
p) +c = 0,
onde a, b, c, p R, a = 0 e r Q. Fazendo u = (x
r
p)
n
, a equao ca:
a u
2
+b u +c = 0.
Exemplo 1.5.
[1] Resolva (x + 2)
2
+ 11 (x + 2) 12.
Fazendo u = x + 2, a equao ca:
u
2
+ 11 u 12 = 0 =u = 12 e u = 1.
Logo, x = 14 e x = 1.
[2] Resolva (x
2
1)
2
+ (x
2
1) 12 = 0.
Fazendo u = x
2
1, a equao ca:
u
2
+u 12 = 0 =u = 4 e u = 3.
Logo, x
2
= 3 e x =

3 i, x = 2.
[3] Resolva x
2/3
+ 4 x
1/3
5 = 0.
Fazendo u = x
1/3
, temos:
16 CAPTULO 1. INTRODUO
u
2
+ 4 u 5 = 0 =u = 5 e u = 1.
Logo, x
1/3
= 5 e x = 125, x
1/3
= 1 e x = 1.
[4] Resolva (x
2
8)
2
5 (x
2
8) + 6 = 0
Fazendo u = x
2
8, temos:
u
2
5 u + 6 = 0 =u = 2 e u = 3.
Logo, x
2
8 = 2 e x =

10, x
2
8 = 3 e x =

11.
1.6 Equaes Algbricas no Polinomiais
Equaes algbricas so equaes emque para determinar suas solues somente podemos uti-
lizar as operaes de adio, subtrao, multiplicao, diviso, potenciao inteira e radiciao.
As equaes polinomiais so um caso particular das quaes algbricas.
Exemplo 1.6.
[1] Determine a soluo de x + 5

x = 6.
Primeiramente observemos que x > 0. Faamos t =

x, (t > 0); ento, a equao ca t


2
+5 t = 6
que tem soluo:
t = 6 e t = 1.
A nica soluo da equao original x = 1.
[2] Determine a soluo de

3 x + 1

x + 4 = 1.
Primeiramente observemos que x
1
3
; escrevamos a equao:

3 x + 1 =

x + 4 + 1
e elevemos ao quadrado ambos os lados da equao. Temos:
3 x + 1 = (

x + 4 + 1)
2
=

x + 4 = x 2 =x
2
5 x = 0
que tem soluo x = 0 e x = 5. Note que x = 0 no soluo da equao original (por que?);
logo, a nica soluo x = 5.
[3] Determine a soluo de
3
_
1 +

x = 2
Primeiramente observemos que x > 0. Elevando ao cubo ambos os lados da equao, temos:
1 +

x = 8 =

x = 7 =x = 49.
1.7. INEQUAES 17
1.7 Inequaes
As inequaes emR, so desigualdades que apresentam uma incgnita. Resolver uma inequa-
o em R signica determinar todos os valores possveis, em R, da incgnita e que tornam a
desigualdade verdadeira. Para determinar as razes de uma inequao utilizamos as proprie-
dades elementares dos nmeros reais.
Exemplo 1.7.
O preo para pintar um apartamento apresentado de duas formas:
(a) 2500 reais mais 30 reais por hora.
(b) 100 reais por hora.
Quando a forma (a) mais vantajosa?
Seja x o nmero de horas; ento devemos resolver
100 x > 2500 + 30 x =x >
250
7

= 35.714.
Logo, a proposta (a) mais conveniente se a pintura for realizada em menos de 35 horas.
1.7.1 Inequaes Lineares
Determinemos o conjunto-soluo de:
a x +b 0.
Note:
a x +b 0 a x b;
logo:
Se a > 0, x
b
a
; o conjunto-soluo
[
b
a
, +).
Se a < 0, x
b
a
; o conjunto-soluo
(,
b
a

.
18 CAPTULO 1. INTRODUO
1.7.2 Inequaes Quadrticas
Seja a x
2
+b x +c = 0 a equao do segundo grau. Denotemos por
= b
2
4 a c
o discriminante da equao e , as razes reais da equao ( ). O conjunto-soluo S de
uma desigualdade quadrtica depende dos sinais de a e de , respectivamente.
1. Para > 0.
(a) Se a > 0, a desigualdade a x
2
+b x +c 0 tem conjunto-soluo:
S = (, ] [, +)
e a x
2
+b x +c 0 tem conjunto-soluo S = [, ]
(b) Se a < 0, a desigualdade a x
2
+b x +c 0 tem conjunto-soluo:
S = [, ]
e a x
2
+b x +c 0 tem conjunto-soluo S = (, ] [, +).
2. Para = 0.
(a) Se a > 0, a desigualdade a x
2
+b x +c 0 tem conjunto-soluo:
S = R
e a x
2
+b x +c 0 tem conjunto-soluo S = {}.
(b) Se a < 0, a desigualdade a x
2
+b x +c 0 tem conjunto-soluo:
S = {}
e a x
2
+b x +c 0 tem conjunto-soluo S = R.
3. Para < 0.
(a) Se a > 0, a desigualdade a x
2
+b x +c > 0 tem conjunto-soluo:
S = R
e a x
2
+b x +c 0 tem conjunto-soluo S = .
(b) Se a < 0, a desigualdade a x
2
+b x +c 0 tem conjunto-soluo:
S =
e a x
2
+b x +c < 0 tem conjunto-soluo S = R.
1.7. INEQUAES 19
Para outras inequaes polinomiais, ver os pargrafos seguintes.
Exemplo 1.8.
[1] Ache a soluo de: 2 x
2
3 x 3 1.
Note que 2 x
2
3 x 3 1 equivalente a 2 x
2
3 x 2 0, > 0, a > 0 e as razes de
2 x
2
3 x 2 = 0 so x =
1
2
e x = 2; logo:
S =
_
,
1
2
] [2, +).
[2] Ache a soluo de: 3 (2 x 5)(x 1) (5 2 x)
2
.
0 (5 2 x)
2
3 (2 x 5)(x 1) =0 (2 +x) (5 + 2x) =0 (2 +x) (5 + 2x).
As razes de (2 +x) (5 + 2x) = 0 so x = 2 e x =
5
2
; logo:
S =
_
2,
5
2

.
[3] Determine o conjunto soluo de x
2
+ 1 < 2 x
2
3 < 5 x.
Estudemos separadamente x
2
+ 1 < 2 x
2
3 e 2 x
2
3 < 5 x:
(a) x
2
+ 1 < 2 x
2
3:
x
2
+ 1 < 2 x
2
3 x
2
4 > 0 =x < 2, ou x > 2.
Logo:
S
1
= (, 2) (2, +).
(b) 2 x
2
3 < 5 x
2 x
2
3 < 5 x 0 > (3 +x) (2 x 1) =x > 3 e x <
1
2
.
Logo:
S
2
= (3,
1
2
).
Logo:
S = S
1
S
2
= (3, 2).
[4] Determine os valores de a tais que:
20 CAPTULO 1. INTRODUO
x
2
y
2
+a xy
2
+y
2
+xy +a y + 1 > 0, x, y R.
Fatorando, podemos reescrever a inequao:
p y
2
+q y + 1 > 0,
onde p = x
2
+ a x + 1 e q = x + a. Logo, temos uma equao quadrtica em y; para que seja
positiva para todo y, devemos ter:
_
p > 0
< 0

_
x
2
+a x + 1 > 0
3 x
2
+ 2 a x + 4 a
2
> 0.
Ambas as equaes so quadrticas emx; logo devemos exigir que os discriminantes de ambas
as equaes sejam negativos (por que?):
_
a
2
4 < 0
4 a
2
12 (4 a
2
) < 0
|a| < 2 e |a| <

3.
Logo:
S = (

3,

3).
1.8 Outros Tipos de Inequaes
[1] Ache a soluo de: x
3
< x.
Fatorando x
3
x = x(x + 1) (x 1); ento, x
3
x < 0 equivalente a x(x + 1) (x 1) < 0, da
qual obtemos x < 1 ou 0 < x < 1. O conjunto-soluo :
S = (, 1) (0, 1).
[2] Ache a soluo de:
6 x 2
3 x + 6
9.
Note que a desigualdade no equivalente a 6 x 2 9 (3 x +6). Se 3 x +6 > 0, isto x > 2;
ento, 6 x 2 9 (3 x + 6), donde obtemos x
8
3
. Se 3 x + 6 < 0, isto x < 2; ento,
6 x 2 9 (3 x + 6), donde obtemos
8
3
x. Logo, o conjunto-soluo :
S = [
8
3
, 2).
[3] Ache a soluo de:
x + 2
x 1

x
x + 4
.
1.9. VALOR ABSOLUTO 21
Resolvemos
x + 2
x 1

x
x + 4
0, que equivalente a
7 x + 8
(x 1) (x + 4)
0, da qual obtemos

8
7
x < 1 ou x < 4. Logo, o conjunto-soluo :
S =
_
, 4
_

8
7
, 1
_
.
[4] Ache a soluo de:
x + 1
2 x
<
x
3 +x
.
Resolvemos
x + 1
2 x

x
x + 3
< 0, que equivalente a
3 + 2 x + 2 x
2
(x 2) (x + 3)
> 0, logo:
Devemos resolver: 3 + 2 x + 2 x
2
> 0, (x 2) > 0 e (3 +x) > 0, donde x > 2
Devemos resolver: 3 + 2 x + 2 x
2
> 0, x 2 < 0 e 3 +x < 0, donde x < 3. Ento:
S = (, 3) (2 +).
1.9 Valor Absoluto
O valor absoluto ou mdulo de um nmero real a, denotado por |a| denido como o maior
nmero do conjunto {a, a}, ou equivalentemente:
|a| =
_
a se a 0
a se a < 0.
Observe que o valor absoluto de um nmero real sempre no negativo e possui as seguintes
propriedades imediatas. Sejam a, b R; ento:
1.

a
2
= |a|, para todo a R
2. |b| < a se e somente se b (a, a), a > 0
3. |a b| = |a| |b|
4. |b| a se e somente se b a ou b a, a > 0
5.

a
b

=
|a|
|b|
, se b = 0
6. |a +b| |a| +|b|.
7. |a b| |a| +|b|
22 CAPTULO 1. INTRODUO
8. |a| |b| |a b|.
Exemplo 1.9.
[1] Ache a soluo de: |x
2
x + 1| > 1.
Pelas propriedades anteriores, |x
2
x+1| > 1 equivalente a: x
2
x+1 > 1 ou x
2
x+1 < 1.
Se x
2
x+1 > 1, ento x(x1) > 0 e x < 0 ou x > 1; se x
2
x+1 < 1, ento
_
x
1
2
_
2
+
7
4
< 0,
o que impossvel. O conjunto-soluo :
S = (, 0) (1, +).
[2] Ache a soluo de: |9 2 x| |4 x|.
Pela propriedades anteriores, |9 2 x| |4 x| equivalente a: 9 2 x |4 x| ou 9 2 x |4 x|;
Se 9 2 x |4 x|, ento 2 x 9 4 x 9 2 x; logo,

9
2
x
3
2
.
Se 9 2 x |4 x|, ento 9 2 x 4 x 2 x9, que no possui soluo. O conjunto-soluo :
S =
_

9
2
,
3
2

.
[3] Ache a soluo de: 2 |x 3| 3 x + 1.
Pela propriedades anteriores, se x 3 0, temos: 2 (x 3) 3 x + 1 que equivalente a
x 1. Por outro lado, se x 3 < 0, temos: 2 + (x 3) 3 x + 1 que equivalente a x 1. O
conjunto-soluo :
S = [1 +].
[4] Ache a soluo de:

3 2 x
x + 2

4.
Resolvamos 4
3 2 x
x + 2
4.
Se x > 2 , 4 (x + 2) 3 2 x 4 (x + 2):
(a) 4 (x + 2) 3 2 x, equivalente a x
11
2
.
(b) 3 2 x 4 (x + 2), equivalente a x
5
6
, e:
S
1
=
_

5
6
, +).
Se x < 2 , 4 (x + 2) 3 2 x 4 (x + 2):
(a) 4 (x + 2) 3 2 x, equivalente a x
11
2
.
1.9. VALOR ABSOLUTO 23
(b) 3 2 x 4 (x + 2), equivalente a x
5
6
, e:
S
2
= (,
11
2

.
Finalmente:
S = S
1
S
2
= (,
11
2

5
6
, +).
[5] Resolva

x + 1 > |x + 1|.
Primeiramente observamos que x+1 0, isto 1 x; por outro lado, se x = 1 a inequao
no vlida.
Se x + 1 0, ento |x + 1| = x + 1 e:

x + 1 > x + 1 x + 1 > (x + 1)
2
x
2
+x < 0.
Logo:
S = (1, 0).
[6] Resolva |x 1| <
|x|
x
.
Temos dois casos: x > 0 e x < 0.
Se x > 0, temos que
|x|
x
= 1 e:
|x 1| < 1 0 < x < 2.
Logo:
S
1
= (0, 2).
Se x < 0, temos que
|x|
x
= 1 e S
2
= . Ento:
S = S
1
= (0, 2).
[7] Ache a soluo de:
_
|x| 1 a, a = 0.
Primeiramente, devemos ter |x| 1 0, isto |x| 1. Logo:
x S
1
= (, 1] [1, +);
e:
|x| 1 a
2
.
Por outro lado, 1 +a
2
> 1 e (1 +a
2
) < 1, ento:
Se a > 0:
24 CAPTULO 1. INTRODUO
x S
2
= (, 1 a
2
)] [1 +a
2
, +);
e
S = S
1
S
2
= (, 1 a
2
)] [1 +a
2
, +).
Se a < 0, temos:
S = (, 1] [1, +).
Por que?
[8] Ache a soluo de:

x + 3
x 2

x
|x|
.
Note que:
x
|x|
=
_
1 se x > 0
1 se x < 0.
Se x > 0, resolvemos:

x + 3
x 2

1
x + 3
x 2
1 ou
x + 3
x 2
1.
Logo:
x + 3
x 2
1 ou
x + 3
x 2
1
5
x 2
0 ou
2 x + 1
x 2
0
x > 2 ou
1
2
x < 2.
Isto :
S
1
= (0, 2) (2, +),
pois, x (0, +).
Se x < 0, como o valor absoluto de qualquer nmero positivo, temos:
S
2
= R {2} (, 0) = (, 0).
logo, a soluo :
S = S
1
S
2
= R {0, 2}.
[9] Se x N, ache a soluo de:
1.10. DISTNCIA 25
(x 3)
2
_
1 |x 3|
_
4 |x|
x
2
+x + 1
0.
Analisando a inequao podemos obsevar que (x3)
2
sempre no negativo e o denominador
quadrtico e sempre positivo pois seu coeciente principal 1 e seu discriminante = 3.
Logo, para resolver a inequao basta resolver:
_
1 |x 3|
_
4 |x| 0
_
1 |x 3|
_
4 |x|.
Primeiramente:
1 |x 3| 0 e 4 |x| 0 x [2, 4].
Agora:
_
1 |x 3|
_
4 |x| =|x| 3 +|x 3|.
Como x N, vericamos a inequao para x = 2, 3, 4; logo, no difcil ver que:
S = {2, 3, 4}.
1.10 Distncia
Usando o valor absoluto podemos denir a distncia entre dois nmeros reais.
A distncia entre os nmeros reais a e b |a b|.
Ento |a| a distncia de a origem.
Exemplo 1.10.
[1] A distncia entre os nmeros e | ()| = 2 .
[2] A distncia entre os nmeros 2 e 12 | 12 (2)| = | 10| = 10 e a distncia entre os
nmeros 2 e 23 |23 (2)| = 25.
[3] A distncia entre os nmeros
1
6
e
3
2
:

1
6

3
2

5
3

=
5
3
.
26 CAPTULO 1. INTRODUO
1.11 Sequncias: P.A. e P.G.
Denotemos por N o conjunto dos nmeros naturais e por R o conjunto dos nmeros reais.
Denio 1.1. Uma sequncia de nmeros reais uma funo:
f : N R.
f(n) = a
n
chamado o termo geral da sequncia. A sequncia denotada por:
_
a
n
_
nN
=
_
a
1
, a
2
, . . . . . . , a
n
, . . .
_
.
No confundir a sequncia
_
a
n
_
nN
com {a
1
, a
2
, . . . . . . , a
n
, . . . } que o conjunto-imagem da
funo que dene a seqncia .
Exemplo 1.11.
[1] Se
_
1
n
_
nN
=
_
1,
1
2
,
1
3
, . . . ,
1
n
, . . .
_
; o conjunto-imagem
_
1
n
/ n N
_
.
1 2 3 4 5 6 7
1
Figura 1.5: Grco da sequncias
_
1
n
_
.
[2] Se
_
n
_
nN
=
_
1,

2, . . . ,

n, . . .
_
; o conjunto-imagem {

n/ n N}.
1 2 3 4 5 6 7
1
2
3
Figura 1.6: Grco da sequncia
_
n
_
.
[3] Se
_
(1)
n
_
nN
=
_
1, 1, 1, . . . , (1)
n
, . . .
_
; o conjunto-imagem {1, 1}.
1.12. PROGESSES ARITMTICAS (P.A.) 27
1.12 Progesses Aritmticas (P.A.)
Uma progresso aritmtica (P.A.) uma sequncia em que cada termo, a partir do segundo,
igual soma do termo anterior com uma constante r, chamada razo da P.A.., isto ,
_
a
n
_
nN
uma P.A. a
n
a
n1
= r, n 1
No difcil ver que o termo geral e a soma dos n primeiros termos de uma P.A. so, respecti-
vamente:
a
n
= a
1
+ (n 1) r e S
n
=
(a
n
+a
1
) n
2
Logo, as P.A. so sequncias do tipo:
a, a +r, a + 2 r, a + 3 r, . . . . . . , a + (n 1) r . . .
1.12.1 Interpolao Aritmtica
Interpolar aritmeticamente n nmeros entre outros dois conhecidos a e b, consiste em construir
uma P.A.
a, a
1
, a
2
, ..., a
n
, b.
Como a P.A. tem n + 2 termos e a
1
= a e a
n+2
= b, podemos determinar r; de fato:
b = a + [(n + 2) 1] r = r =
b a
n + 1
Uma vez conhecido o valor de r, obtemos todos os termos da P.A. Os termos da P.A. so cha-
mados meios aritmticos.
1.13 Progesses Geomtricas (P.G.)
Uma progresso geomtrica (P.G.) uma sequncia em que cada termo, a partir do segundo,
igual ao produto do termo anterior por uma constante q = 0, chamada razo da P.G.. Isto ,
_
a
n
_
nN
uma P.G.
a
n
a
n1
= q, n > 1
O termo geral e a soma dos n primeiros termos de uma P.G. so, respectivamente:
a
n
= a
1
q
n1
e S
n
=
_

_
na
1
se q = 1
a
1
(1 q
n
)
1 q
se q > 1
28 CAPTULO 1. INTRODUO
se a P.G. nita. No caso em que a P.G. tem innitos termos, temos:
S =
a
1
1 q
1 < q < 1
Logo, as P.G. so sequncias do tipo:
a, a q, a q
2
, a q
3
, . . . . . . , a q
n1
. . .
1.13.1 Interpolao Geomtrica
Interpolar geometricamente n nmeros entre outros dois conhecidos a e b; consiste en construir
uma P.G.
a, a
1
, a
2
, ..., a
n
, b.
Com a P.A. tem n + 2 termos e a
1
= a e a
n+2
= b, podemos determinar q; de fato:
b = a q
n+1
= q =
n+1
_
b
a
Uma vez conhecido o valor de q, obtemos todos os termos da P.G. Os termos da P.G. so cha-
mados meios geomtricos.
Exemplo 1.12.
[1] Determine cinco meios aritmticos entre -18 e 25.
A P.A. : 18, a
2
, a
3
, a
4
, a
5
, a
6
, 25. Ento aplicando a frmula para n = 5, a
1
= a = 18 e
a
7
= b = 25, temos:
r =
43
6
,
e:
a
2
=
65
6
, a
3
=
11
3
, a
4
=
7
2
, a
5
=
32
3
e a
6
=
107
6
.
[2] Determine quatro meios geomtricos entre 25 e
1
125
.
Temos que a
1
= 25 e a
6
=
1
125
, logo:
q =
5
_
1
3125
=
1
5
,
e:
a
2
= 5, a
3
= 1, a
4
=
1
5
, e a
5
=
1
25
.
[3] Se num edifcio o primeiro andar se encontra a 7.4 m de altura e a distncia entre dois
andares consecutivos de 3.8 m, determine a altura do dcimo nono andar.
1.13. PROGESSES GEOMTRICAS (P.G.) 29
Temos uma P.A. tal que r = 3.8; como a
n
= a
1
+ (n 1) r, temos que:
a
19
= 7.4 + 18 3.8 = 75.8 m.
[4] Se os ngulos de um tringulo formam uma P.A. e se o maior ngulo
7
12
, determine a
medida dos outros ngulos.
Seja a
3
o maior ngulo:
_

_
a
1
= a
3
2 r =
7
12
2 r
a
2
= a
3
r =
7
12
r
a
3
=
7
12
=a
1
+a
2
+a
3
= =r =

4
.
Logo: a
1
=

12
e a
2
=

3
.
[5] (Puc-SP) As medidas dos lados de um tringulo formam a P.A. (x+1, 2 x, x+5). Determine
o permetro do tringulo.
Como a
n
a
n1
= r para todo n temos a
2
a
1
= a
3
a
2
, donde x = 3 e o permetro do
tringulo 18.
[6] Numa empresa de servios de informao telefnica do tipo 0300., o nmero de pessoas que
ligaram, por dia, variou de acordo com uma P.A. de razo 4. Sabendo-se que cada ligao foi
correspondente a 0.4 dlares, e que no primeiro dia duas pessoas ligaram, determine o nmero
mnimo de dias a m de que o total arrecadado atinja o valor de 81.920 dlares:
Sabemos que:
a
n
= a
1
+ (n 1) r e S
n
=
(a
n
+a
1
) n
2
=
(2 a
1
+ (n 1) r) n
2
.
Como a
1
= 0.8 e no segundo dia ligam 6 pessoas que corresponde a 60.4 = 2.4, temos r = 1.6
e:
81.920 =
(2 0.8 + (n 1) 1.6) n
2
= 0.8 n
2
=n = 320.
Logo, so 320 dias.
[7] (Mack-SP) Seja a P.G. de termos positivos (x 2,

x
2
+ 11, 2 x + 2, . . .). Determine a
7
.
Sabemos que:
a
n
a
n1
= q;
logo, temos que
a
3
a
2
=
a
2
a
1
e:
30 CAPTULO 1. INTRODUO
a
3
a
1
= a
2
2
=(2 x + 2) (x 2) = x
2
+ 11 =x = 5.
Logo, a
1
= 3 e a
2
= 6 donde q = 2 e a
7
= 192.
[8] Determine 3 nmeros em P.G. tal que a soma seja 26 e o produto seja 216.
Temos:
_

_
a +a q +a q
2
= 26
a
3
q
3
= 216
=q =
6
a
=a
2
20 a + 36 = (a 2) (a 18) = 0.
Se a = 2, q = 3 e os nmeros so 2, 6 e 18.
Se a = 18, q =
1
3
e os nmeros so 18, 6 e 2.
[9] A soma dos 3 primeiros termos de uma P.G. 38. Sabendo que se subtraimos 2 do terceiro
termo, les passam a formar uma P.A., calcule o quinto termo da P.G.
Sabemos que a
1
+a
1
q +a
1
q
2
= 38 e que {a
1
, a
1
q, a
1
q
2
2} uma P.A, logo:
a
1
(q 1) = a
1
q
2
2 a
1
q a
1
[2 q q
2
1] = 2.
Temos o seguinte sistema:
_

_
a
1
+a
1
q +a
1
q
2
= 38
a
1
[2 q q
2
1] = 2
=q =
3
2
ou q =
2
3
e a
1
= 8 ou a
1
= 18,
respectivamente, e
a
5
=
81
2
ou a
1
=
32
9
.
[10] Um fundo de investimentos contava com 760 clientes e, no ms passado, admitiu 60 novos
investidores. Espera-se que, daqui por diante, o nmero de clientes novos, por ms, seja sempre
o dobro do nmero de clientes atraidos no ms anterior. Em quanto tempo o nmero total de
investidores nesse fundo ultrapassar 10000?
Note que temos:
760 + 60 + [120 + 240 +. . . . . . + 120 2
n1
] > 10000
820 + 120 [1 + 2 +. . . . . . + 2
n1
> 10000
Este ltimo equivalente a:
120 [2
n
1] > 9180 2
n
>
155
2
2
n+1
> 155.
O menor n que satisfaz a desigualdade n = 7; logo, 7 meses o prazo mnimo.
1.13. PROGESSES GEOMTRICAS (P.G.) 31
[11] Ache 4 nmeros naturais entre 2 e 486 tais que formem uma P. G.
Note que a
1
= 2 e a
6
= 486, logo
a
6
= a
1
q
5
=q
5
= 243 =q = 3.
Os 4 nmeros so:
{, 6, 18, 54, 162}.
[12] Seja uma P.G. tal que a
n+1
< a
n
para todo n N. Se a soma dos tres primeiros termos 39
e o seu produto 729, e se denotamos por a, b e c os tres primeiros termos da P.G, determine o
valor de a
2
+b
2
+c
2
.
Seja q a razo da P.G, poderemos escrever os tres termos por:
{
x
q
, x, xq}.
Por outro lado:
x
q
x xq = 729 =x
3
= 729 =x = 9.
Logo, temos: {
9
q
, 9, 9 q}. Por outro lado:
9
q
+ 9 + 9 q = 39 =3 10 q + 3 q
2
= 0 =q =
1
3
ou q = 3.
Como os termos da P.G. satisfazem a
n+1
< a
n
para todo n N, devemos ter que:
q =
1
3
(por que?). Os termos so 27, 9 e 3:
27
2
+ 9
2
+ 3
2
= 819.
32 CAPTULO 1. INTRODUO
1.14 Exerccios
1. Determine os valores de x tais que:
(a)

x
2
= x
(b)
_
(x 1)
2
= x 1
(c)

x
2
2 x + 1 = 1 x
(d)

x
4
= x
2
(e) |x + 1| = |x 1|
(f) |x 1|
2
= |2 x 1|
(g) |x| = |x + 7|
(h) |x 1|
2
= |2 x + 1|
(i)

4 x
3 x

= 3
(j)

x
2
x 1

= 4
2. Determine a soluo de :
(a) (x + 5)
2
2 (x + 5) 5 = 0
(b) x
2/5
7 x
1/5
8 = 0
(c) 2 (x
3
1)
2
6 (x
3
1) 2 = 0
(d) x
4/3
2 x
2/3
2 = 0
(e) 4 (x + 3)
1/3
+ 3 (x + 3)
2/3
4 = 0
(f)

x + 2 6
4

x + 2 16 = 0
(g) (x 3)
2
5 (x 3) + 6 = 0
(h) (x + 4)
2
(x + 4) 4 = 0
(i) (x
2
2)
2
3 (x
2
2) + 1 = 0
(j) (x
3
+ 1)
2
+ 5 (x
3
+ 1) 1 = 0
(k) (

x 3)
2
+

x 4 = 0
(l) (x + 1)
4
3 (x + 1)
2
+ 2 = 0
(m) ((
5

x1)
4
1)
4
2 (
5

x1)
4
1)+1 = 0
(n) (x
3
+ 1)
2
(x
3
+ 1) 2 = 0
(o) (x
2
2 x+1)
2
5 (x
2
2 x+1) 6 = 0
3. Ache a soluo das seguintes desigualdades e represente no eixo coordenado o conjunto
soluo:
(a) x
4
x
2
< 0
(b) x
2
2 x
(c) x
2
+x > 2
(d) (x 5)
4
(x + 10) 0
(e) |x + 2| < 1
(f) |x 5| < |x + 1|
(g) 4 x
2
+ 10 x 6 < 0
(h) |x 1|
2
< |2 x + 1|
(i) |x
2
1||x + 1| > 0
(j) 2 x
2
2 x
2
x
(k) |x 1| +|x 2| > |10 x 1|
(l) x
2
7 x + 8 > (x 6)
2
(m) |x
2
x 1| < 2
(n) |x + 1| +|x + 2| > |10 x 1|
(o) |x
2
1| < |x 1|
1.14. EXERCCIOS 33
4. Resolva as seguintes inequaes:
(a)
x
x 1
0
(b)
x
x 5
2 0
(c)
x 1
x + 5
> 2
(d)
x 1
x + 1
0
(e)
x
x 3

x
x + 1
(f)
x
2
+ 2
x + 3
> x
(g)
x
2
x + 3
x + 1
(h)
x
2
4
x + 6
0
(i)
(x + 1) (x 7)
(x 1) (x 6) (x + 3)
> 0
(j) 3 (x + 3) 2 (1
1
x
)
(k) 3 (
1
x
3) > 5 (x + 1)
5. Se 3 x + 15 = 0, determine o valor de
(a)
|x + 5|
|x 5|
(b) |x|
|x 8| |x + 6|
|1 2 x|
6. Verique se verdadeiro ou falso, dando um exemplo no caso de a resposta ser falso:
(a) Para todo x, y e z: |x +y +z| = |x| +|y| +|z| e
(b) Para todo x e y: |x y| |x| |y|.
(c) Para todo x e y: ||x| |y|| |x +y|.
7. Resolva as seguintes inequaes com valor absoluto:
(a) |2 x 1| > 3
(b) |2 x + 5| |x + 4|
(c)

x
5

1
2

5
(d)

2 x 1
x + 3

1
(e)

x + 1
x 2

> 2
(f)

3 x 1
x + 7

< 3
(g)

2 x 1
2x + 1

> 3
34 CAPTULO 1. INTRODUO
8. As temperaturas nas escalas de Fahrenheit (F) e Celsius (C) esto relacionadas pela fr-
mula:
C =
5 (F 32)
9
.
A que temperatura na escala de Fahrenheit corresponde na escala de Celsius um objeto
que est entre 40 e 50 graus Celsius.
9. Uma resistncia tem 7 Ohms e uma resistncia varivel instalada em paralelo. A resis-
tncia resultante dada por:
R
T
=
7 R
R + 7
.
Determine o valor de R tal que R
T
seja maior que 3 Ohms.
10. Oquntuplo de umnmero x subtrado de 12 sempre maior do que 13. Escreva e resolva
essa inequao.
11. A soma de 5 com a metade de um nmero sempre maior do que a diferena entre 10 e
o dobro desse nmero. Resolva essa inequao.
12. (Parte Inteira) Para todo x R, denotamos e denimos a parte inteira de x por:
[[x]] = n n x < n + 1, onde n Z.
Verique se verdadeiro ou falso, dando um exemplo no caso de a resposta ser falso:
(a) [[x]] = x se, e somente se x Z.
(b) Para todo x e y: [[x]] + [[y]] < [[x +y]]
(c) Para todo x e n N:
__
[[x]]
n
__
=
__
x
n
__
Determine a soluo de:
(a) [[x]]
2
2 [[x]] 2 0.
(b) [[4 x
2
5 x 4]] 1.
(c)
_
[[x]]
2
12 + [[x]]
2
[[x]] 6 0.
13. Determine quatro meios aritmticos entre 1 e 19.
1.14. EXERCCIOS 35
14. Determine cinco meios geomtricos entre 8 e
1
8
.
15. Determine seis meios geomtricos entre 1 e 2187.
16. Numa P. A. a soma do segundo e quinto termos 45 e a razo a metade do primeiro
termo. Calcule a soma dos 20 primeiros termos.
17. Numa P. A. a razo, o nmero de termos e o ltimo termo so nmeros inteiros consecu-
tivos. Sabendo que o primeiro termo -10, calcule a soma dos 10 primeiros termos.
18. Numa P. A. de 36 termos, o primeiro termo 25 e o ltimo 305. Calcule a razo.
19. Numa P. A. de 9 termos e razo 2, a soma de seus termos igual a zero. Calcule o sexto
termo da P.A.
20. Numa P. A. o primeiro termo 12 e a razo 3. Calcule o nmero de termos para que a
soma seja 882.
21. Calcular a soma dos 80 primeiros termos da PA : 6, 9, 12, 15, 18 ...
22. Determine x para que x + 2, 18 +x e x + 66 estejam em P.G.
23. Numa P.G. de 6 termos, a soma dos 3 primeiros termos 65 e a soma dos 3 ltimos 1755.
Calcule o primeiro termo.
24. Em 2005 o preo de um certo produto era x3 reais, em 2008 era de x+1 reais e em 2011
era de 2 x + 8 reais. Sabendo que o aumento foi dado em P.G.,de 3 em 3 anos, determine
a razo da P.G.
25. Uma empresa de prospeco de gua contratou a abertura de um poo sob as seguintes
condies: recebe 100 reais pelo primeiro metro perfurado, 200 pelo segundo, 400 pelo
terceiro e assim sucessivamente, duplicando sempre at o ltimo metro perfurado. Se a
estimativa de que o poo dever ter 10 metros, quanto ser o custo total da perfurao?
26. Trs nmeros a, b e c esto em P.A. Se a +b, b e b +c esto em P.G. e a
2
+c
2
= 8, calcule a
razo das duas progresses.
27. Determine n, se:
3
2
+ 3
3
+. . . . . . 3
n
= 1089.
28. (UFSC 1989) Numa PG de 6 termos positivos a razo 5. O produto do dcimo termo
com o ltimo 12500. Determine o valor do terceiro termo.
36 CAPTULO 1. INTRODUO
29. Os termos do primeiro membro da equao:
3 + 6 +... +x = 381
formam uma P.G. Determine o conjunto soluo da equao.
30. (UFRRJ 2004) Em uma P.A. no constante de 7 termos, com termo mdio igual a 6, os
termos 2
a
, 4
a
e 7
a
, nesta ordem, formam uma P.G. Determine esta P.A.
31. Quantos inteiros consecutivos, comeando com 10, devem ser considerados para que sua
soma seja igual a 2035?
32. Determine a soma dos termos da P. G. innita: 10, 4,
8
5
.
33. Calcule a soma de todos os inteiros entre 100 e 800 que so divisveis por 3.
34. (FUVEST/01) Uma P. A. e uma P. G. te m, ambas, o primeiro termo igual a 4, sendo que
os seus terceiros termos so estritamente positivos e coincidem. Sabe-se ainda que o
segundo termo da P. A. excede o segundo termo da P. G. em 2. Determine o terceiro
termo das progresses.
Captulo 2
A RETA NO PLANO
2.1 Plano Coordenado
Umpar ordenado de nmeros reais uma dupla de nmeros reais (x, y), tais que (x, y) = (y, x)
se, e somente se x = y.
O elemento x do par ordenado chamado primeira coordenada do par e y chamado a se-
gunda coordenada do par.
De forma anloga representao geomtrica dos nmeros reais, podemos representar geome-
tricamente os pares ordenados.
Para isto consideramos duas retas, que por convenincia impomos que se intersectem perpen-
dicularmente.
A reta horizontal chamada eixo das abscissas ou eixo dos x e a reta vertical chamada eixo
das ordenadas ou eixo dos y.
A interseo das retas chamada origem, qual associamos o par (0, 0) e atribuimos sentidos
a estas retas, que descrevem um plano, chamado plano coordenado.
As quatros regies determinadas no plano por estas retas so chamadas quadrantes.
A representao de um par ordenado como um ponto do plano ( e reciprocamente), feita de
forma anloga a do eixo coordenado.
Exemplo 2.1.
Considere os seguintes pontos:
A = (1, 2), B = (2, 1), C = (2, 1) e , D = (1, 2),
tem a seguinte representao no plano coordenado:
37
38 CAPTULO 2. A RETA NO PLANO
D
A 2
1
-1
-2
-2 1
0
x
y
B
C
Figura 2.1:
2.2 Distncia entre dois Pontos no Plano
Usando o Teorema de Pitgoras podemos denir a distncia entre dois pontos do plano coor-
denado.
B
x
y
x
y
1 2
1
2
A
d
y
x
Figura 2.2: Distncia entre dois pontos.
Sejam A = (x
1
, y
1
) e B = (x
2
, y
2
) pontos do plano. A distncia d entre A e B :
d(A, B) =
_
(x
2
x
1
)
2
+ (y
2
y
1
)
2
A distncia possui as seguintes propriedades imediatas.
Proposio 2.1. Sejam A, B e C pontos do plano, ento:
1. d(A, B) 0 e d(A, B) = 0 se, e somente se A = B.
2. d(A, B) = d(B, A).
3. d(A, B) d(A, C) +d(C, B).
2.3. PONTO MDIO 39
2.3 Ponto Mdio
Desejamos determinar o ponto mdio entre o ponto A = (x
1
, y
1
) e B = (x
2
, y
2
). Denotemos
por P = (x, y) o ponto em questo. Isto :
d(A, P) = d(B, P) =
d(A, B)
2
.
Considere os seguintes pontos auxiliares R = (x, y
1
) e T = (x
2
, y) como no desenho:
x
1
x
2 x
A
B
P
y
1
y
2
y
R
T
Figura 2.3: Ponto mdio.
O tringulo ARP e o tringulo PTB so congruentes; logo, temos:
d(A, R) = d(P, T) e d(R, P) = d(T, B),
isto :
x =
x
1
+x
2
2
e y =
y
1
+y
2
2
Exemplo 2.2.
[1] Calcule a distncia entre os pontos A = (2, 3) e B = (2, 1). Aplicando a frmula:
d(A, B) =
_
(2 2)
2
+ (1 (3))
2
=

32.
40 CAPTULO 2. A RETA NO PLANO
-2 -1 1 2
-4
-3
-2
-1
1
2
Figura 2.4: Exemplo [1].
[2] Se a abscissa de um ponto 4 e sua distncia ao ponto (2, 6) 10, determine a ordenada
do ponto.
Denotemos por A = (4, y) o ponto em questo e B = (2, 6). Aplicando a frmula:
10 = d(A, B) =
_
36 + (y 6)
2
y = 2 ou y = 14.
2 1 1 2 3 4
5
10
Figura 2.5: Exemplo [2]
[3] Determine o ponto no eixos dos x que equidistante aos pontos (1, 3) e (3, 5).
Denote por A = (1, 3), B = (3, 5) e P = (x, 0) o ponto procurado, logo devemos ter:
d(A, P) = d(B, P) (x 1)
2
+ 9 = (x + 3)
2
+ 25 =x = 3 =P = (3, 0).
2.3. PONTO MDIO 41
3 2 1 1
1
2
3
4
5
Figura 2.6: Exemplo [3]
[4] Verique que os pontos A = (3, 8), B = (11, 3) e C = (8, 2) so os vrtices de um
tringulo issceles.
Calculemos d(A, B), d(B, C) e d(A, C);
d(A, B) =
_
(11 3)
2
+ (3 8)
2
=

221
d(B, C) =
_
(8 + 11)
2
+ (2 3)
2
=

34
d(A, C) =
_
(8 3)
2
+ (2 8)
2
=

221.
Logo, d(A, B) = d(A, C) e o tringulo issceles.
10 8 6 4 2 2
2
2
4
6
8
Figura 2.7: Exemplo [4]
[5] Verique que os pontos A = (7, 5), B = (2, 3) e C = (6, 7) so os vrtices de um tringulo
retngulo.
42 CAPTULO 2. A RETA NO PLANO
Calculemos d(A, B), d(B, C) e d(A, C);
d(A, B) =
_
(2 7)
2
+ (3 5)
2
=

29
d(B, C) =
_
(6 2)
2
+ (7 3)
2
=

116
d(A, C) =
_
(6 7)
2
+ (7 5)
2
=

145.
Logo, d(A, B)
2
+d(B, C)
2
= d(A, C)
2
; os pontos so os vrtices de um tringulo retngulo.
1 2 3 4 5 6 7
6
4
2
2
4
Figura 2.8: Exemplo [5]
[6] Classique o tringulo de vrtices (4, 3), (3, 0) e (0, 1).
Denotemos por A = (4, 3), B = (3, 0) e C = (0, 1). Primeiramente calculamos:
d(A, B) =

58, d(B, C) =

10 e d(A, C) =

20.
Como d(A, B) = d(B, C) = d(A, C) um tringulo escaleno.
3 4
1
3
Figura 2.9: Exemplo [6]
2.4. A RETA 43
[7] Determine os pontos que distam 5 unidades do ponto A = (1, 2) e distam 2 unidades do
eixo dos x.
Seja P = (x, y) um ponto que satisfaz o pedido:
d(P, A) =
_
(x 1)
2
+ (y 2)
2
= 5 =(x 1)
2
+ (y 2)
2
= 25.
Como a distncia de P ao eixo dos x 2, esta distncia exatamente a ordenada do ponto P,
que pode ser nagativa ou positiva:
Se y = 2, temos que (x 1)
2
= 25, logo x 1 = 5, ento x = 6 ou x = 4; os pontos so:
(6, 2), (4, 2).
Se y = 2, temos que (x 1)
2
+ 16 = 25, logo x 1 = 3, ento x = 4 ou x = 2; os pontos
so:
(4, 2), (2, 2).
4 2 2 4 6
2
2
4
6
Figura 2.10: Exemplo [7]
2.4 A Reta
Algebricamente, a equao geral da reta a equao de primeiro grau em duas variveis; a
recproca vlida. Existem diversas formas de apresentar as equaes das retas no plano. Ns
veremos as mais importantes.
2.5 Equao da Reta
Sejam P
1
= (x
1
, y
1
) e P
2
= (x
2
, y
2
) dois pontos distintos no plano:
44 CAPTULO 2. A RETA NO PLANO
y
x
x
2
P
1
x
1
y
1
y
2
2
P
Figura 2.11:
A equao da reta que passa pelos pontos P
1
e P
2
:
y y
2
y
2
y
1
=
x x
2
x
2
x
1
,
ou equivalentemente:
a x +b y +c = 0
onde a = y
1
y
2
, b = x
2
x
1
e c = x
1
y
2
x
2
y
1
.
1. Reciprocamente, a equao:
a x +b y +c = 0
representa uma reta.
2. Se a = 0 e b = 0, a reta horizontal:
y =
c
b
.
3. Se b = 0 e a = 0, a reta vertical:
y =
c
a
.
4. Se c = 0 a reta passa pela origem.
5. O ponto P
0
= (x
0
, y
0
) pertence reta a x +b y +c = 0 se, e somente se a x
0
+b y
0
+c = 0.
2.6. INTERSECO COM OS EIXOS COORDENADOS 45
6. O nmero:

a
b
=
y
2
y
1
x
2
x
1
chamado coeciente angular ou inclinao da reta.
7. No caso em que x
1
= x
2
, a reta vertical que no possui inclinao.
No difcil ver que se a reta passa pelos pelos pontos (a, 0) e (0, b), temos:
y 0
0 b
=
x a
a 0
=b x +a y = a b,
logo:
x
a
+
y
b
= 1
Esta forma de apresentar a equao da reta dita forma dos interceptos.
2.6 Interseco com os Eixos Coordenados
Considere a reta: a x +b y +c = 0.
1. Interseco com o eixo dos x. Fazemos y = 0 na equao e obtemos:
x =
c
a
= o ponto (
c
a
, 0).
2. Interseco com o eixo dos y. Fazemos x = 0 na equao e obtemos:
y =
c
b
= o ponto (0,
c
b
).
Exemplo 2.3.
[1] Ache a equao da reta que passa pelos pontos P
1
= (1, 3) e P
2
= (2, 4).
Neste caso: a = 3 + 4 = 7, b = 2 + 1 = 3 e c = 2; logo, a equao : 7 x + 3 y 2 = 0.
46 CAPTULO 2. A RETA NO PLANO
1 1 2 3
x
4
2
2
4
y
Figura 2.12: A reta 7 x + 3 y 2 = 0.
[2] Determine k tal que o ponto P = (3, k) pertena reta 3 x + 5 y 12 = 0.
O ponto P = (3, k) pertence reta 3 x + 5 y 12 = 0 se, e somente se 3 3 + 5 k 12 = 0; logo,
k =
3
5
.
1 1 2 3 4 5
x
1
1
2
3
4
y
Figura 2.13: A reta 3 x + 5 y 12 = 0 e o ponto P = (3, 3/5).
[3] Determine a inclinao da reta que passa pelos pontos (2, 1) e (4, 3).
Escrevamos a equao da reta que passa por (2, 1) e (4, 3):
2 x + 3 y 1 = 0.
Logo a inclinao :
2
3
.
2.6. INTERSECO COM OS EIXOS COORDENADOS 47
4 2 2 4
2
1
1
2
3
Figura 2.14: Exemplo [3].
[4] Determine k tal que a reta 4 x k y 7 = 0 tenha inclinao igual a 3.
Reescrevendo a reta:
y =
4 x
k

7
k
=
4
k
= 3 =k =
4
3
.
[5] Determine k
1
e k
2
tais que a reta x +k
1
y 2 k
2
= 0 intersecte o eixo dos x no ponto (4, 0)
e o eixo dos y no ponto (0, 1).
Fazendo x = 0, ento y =
2 k
2
k
1
, logo:
2 k
2
k
1
= 1 =2 k
2
= k
1
.
Fazendo y = 0, ento x = 2 k
2
, logo:
2 k
2
= 4 =k
2
= 2 =k
1
= 4,
A reta x 4 y + 4 = 0.
48 CAPTULO 2. A RETA NO PLANO
4 2 2 4
0.5
1.0
1.5
2.0
Figura 2.15: Exemplo [4].
2.7 Equao Reduzida da Reta
Se uma reta no paralela ao eixo dos y, ento b = 0. Fazendo:
m =
y
2
y
1
x
2
x
1
e n =
x
2
y
1
x
1
y
2
x
2
x
1
,
obtemos a equao reduzida da reta:
y = mx +n
O nmero m chamado coeciente angular ou inclinao da reta e n chamado coeciente
linear da reta.
fcil ver que a equao da reta que passa pelo ponto P
0
= (x
0
, y
0
) e tem coeciente angular
m :
y y
0
= m(x x
0
)
2.8. INTERSECO COM OS EIXOS COORDENADOS 49

y
x
P
1
x
1
y
2
x
2
x
1
x
2
y
2
P
2
y
1
y
1
Figura 2.16:
2.8 Interseco com os Eixos Coordenados
Considere a reta: y y
0
= m(x x
0
).
1. Eixo dos x. Fazemos y = 0 na equao e obtemos o ponto de interseo:
x =
mx
0
y
0
m
= o ponto
_
mx
0
y
0
m
, 0
_
.
2. Eixo dos y. Fazemos x = 0 na equao e obtemos o ponto de interseo:
y = mx
0
+y
0
= o ponto (0, mx
0
+y
0
).
2.9 Colinearidade
Os pontos P
1
= (x
1
, y
1
), P
2
= (x
2
, y
2
) e P
3
= (x
3
, y
3
) so colineares se, e somente se as inclina-
os das retas que passam por P
1
e P
2
, P
1
e P
3
e P
2
e P
3
so iguais. Isto :
y
2
y
1
x
2
x
1
=
y
3
y
1
x
3
x
1
=
y
3
y
2
x
3
x
2
Exemplo 2.4.
[1] Obtenha a equao reduzida da reta que passa pelos pontos P
1
= (2, 1) e P
2
= (6, 5).
Neste caso: m = 1 e fazemos P
0
= P
1
ou P
0
= P
2
; ento, se x
0
= 2 e y
0
= 1, temos, y x+1 = 0
ou y = x 1.
50 CAPTULO 2. A RETA NO PLANO
1 1 2 3
x
2
1
1
2
y
Figura 2.17: A reta y = x 1.
[2] Escreva na forma reduzida a equao: 4 x + 2 y + 5 = 0.
A forma reduzida do tipo y = mx +n; ento:
y = 2 x
5
2
.
[3] Determine se os pontos (0, 1), (1, 3) e (1, 5) so colineares.
Devemos vericar que:
y
2
y
1
x
2
x
1
=
3 + 1
1 0
= 4,
y
3
y
1
x
3
x
1
=
5 + 1
1 0
= 4 e
y
3
y
2
x
3
x
2
=
5 3
1 1
= 4;
logo, so colineares.
1.0 0.5 0.5 1.0 1.5
6
4
2
2
4
6
Figura 2.18: Exemplo [3].
2.10 Posio Geral de Duas Retas
Duas retas, no plano, podem ser:
Concorrentes, isto , tem um nico ponto em comum.
2.10. POSIO GERAL DE DUAS RETAS 51
Paralelas, isto , no tem nenhum ponto em comum.
Coincidentes, isto , tem innitos pontos em comum.
Considere o sistema formado pelas retas:
_
a
1
x +b
1
y +c
1
= 0
a
2
x +b
2
y +c
2
= 0.
Sabemos que tal sistema linear, pode ter uma, nenhuma ou innitas solues. Logo:
Concorrentes, se, e somente se:
a
1
a
2
=
b
1
b
2
.
Paralelas, se, e somente se:
a
1
a
2
=
b
1
b
2
=
c
1
c
2
.
Coincidentes, se, e somente se:
a
1
a
2
=
b
1
b
2
=
c
1
c
2
.
Exemplo 2.5.
[1] Verique se as retas 3 x 4 y = 0, x + y 7 = 0 e 4 x 3 y = 0 determinam um tringulo
issceles.
Devemos ver se as retas so duas a duas concorrentes; determinar os pontos de interseo e
nalmente vericar os lados do tringulo.
_
3 x 4 y = 0
x +y 7 = 0
_
x +y 7 = 0
4 x 3 y = 0
_
3 x 4 y = 0
4 x 3 y = 0.
Note que as retas so concorrentes; as solues dos sistemas so, respectivamente;
A = (4, 3), B = (3, 4) e C = (0, 0).
Por outro lado d(C, B) = d(C, A); logo, um tringulo issceles.
52 CAPTULO 2. A RETA NO PLANO
1 2 3 4 5
1
2
3
4
5
6
7
Figura 2.19: O tringulo isosceles, do exemplo [1/.
2.11 Paralelismo e Perpendicularismo de Retas
Sejam y = m
1
x +n
1
e y = m
2
x +n
2
as equaes de duas retas.
As retas so paralelas se, e somente se:
m
1
= m
2
As retas so perpendiculares se, e somente se:
m
1
m
2
= 1
Logo, as retas de equaes a
1
x + b
1
y + c
1
= 0 e a
2
x + b
2
y + c
2
= 0 so perpendiculares, se, e
somente se:
a
1
a
2
+b
1
b
2
= 0
Em resumo, as retas l
1
e l
2
, so paralelas se, e somente se:
l
1
: a x +b y +c
1
= 0 e l
2
: a x +b y +c
2
= 0, c
1
= c
2
Em particular, as retas y = mx e y = mx +b , so paralelas.
2.11. PARALELISMO E PERPENDICULARISMO DE RETAS 53
Figura 2.20: As retas y = mx e y = mx +b.
As retas l
1
e l
2
, so perpendiculares se, e somente se:
l
1
: a x +b y +c
1
= 0 e l
2
: b x a y +c
2
= 0
Exemplo 2.6.
[1] Ache o valor de k tal que as retas:
(a) y
(2 +k) x
2 k
= 1 e y 3 x +
k 2
k + 2
= 0 sejam paralelas.
(b) k y = x +k
3
e y 1 = 2 k
2
x sejam perpendiculares.
(a) As retas so paralelas se os coecientes angulares so iguais; logo,
2 +k
2 k
= 3 =k = 1.
Logo, temos as retas y 3 x 1 = 0 e y 3 x
1
3
= 0.
0.4 0.2 0.2 0.4
x
0.5
0.5
1.0
1.5
2.0
y
Figura 2.21: As retas do exemplo (a).
54 CAPTULO 2. A RETA NO PLANO
(b) As retas so perpendiculares se:
_
1
k

[2 k
2
] = 1; donde k =
1
2
. Logo, temos as retas
4 y + 8 x 1 = 0 e 2 y x 2 = 0.
1.0 0.5 0.5 1.0
x
0.5
1.0
1.5
2.0
y
Figura 2.22: As retas do exemplos (b).
[2] Determine a inclinao da reta perpendicular a reta que passa pelos pontos (2, 3) e (4, 1).
A inclinao da reta que passa pelos pontos (2, 3) e (4, 1) :
m
1
=
1
3
.
Logo, a inclinao da reta perpendicular :
m
2
=
1
m
1
= 3.
[3] Determine a equao da reta que passa pelo ponto (3, 5) e paralela reta 3 y = 2 x+27.
A reta em questo do tipo y = mx + b; como o coeciente angular da reta 3 y = 2 x + 27

2
3
, temos que m =
2
3
e:
y =
2 x
3
+b,
como (3, 5) pertence reta: 5 =
6
3
+b e b = 7, logo:
y =
2 x
3
7.
2.11. PARALELISMO E PERPENDICULARISMO DE RETAS 55
5 5
10
5
5
10
Figura 2.23: As retas do exemplos [3].
[4] Determine a reta que passa pelo ponto (2, 3) e perpendicular reta 2 x 3 y + 6 = 0.
A reta em questo do tipo y = mx + b; como o coeciente angular de 2 x 3 y + 6 = 0
2
3
,
temos que m =
3
2
e:
y =
3 x
2
+b.
Como x = 2 e y = 3, temos, b = 0. Logo:
y =
3 x
2
.
4 3 2 1 1 2 3
3
2
1
1
2
3
4
Figura 2.24: As retas do exemplo [4].
[5] Determine a reta que passa pelo ponto de interseo das retas 2 x3 y+7 = 0 e 5 x+y+9 = 0
e perpendicular reta 2 x y + 1 = 0.
Primeiramente, determinemos o ponto de interseo das retas, resolvendo o sistema:
56 CAPTULO 2. A RETA NO PLANO
_
2 x 3 y = 7
5 x +y = 9.
Obtemos o ponto (2, 1). Areta que procuramos temequao y = m
2
x+b tal que m
1
m
2
= 1,
onde m
1
= 2 o coeciente angular da reta 2 x y + 1 = 0; logo:
m
2
=
1
2
e y =
x
2
+b.
Como a reta passa por (2, 1), a reta procurada x + 2 y = 0.
-3 -2 -1 1 2 3
-3
-2
-1
1
2
3
Figura 2.25: As retas do exemplo [5].
[6] Um ponto P equidistante dos pontos A = (2, 1) e B = (4, 3). Se a inclinao da reta que
passa pelo ponto P e C = (1, 1)
2
3
, determine P.
Seja P = (x, y), como d(P, A) = d(P, B) temos que:
(x 2)
2
+ (y 1)
2
= (x + 4)
2
+ (y 3)
3
=y = 3 x + 5.
A reta que passa por P e C tem inclinao
2
3
e sua equao :
2 x 3 y = 5;
substituindo nesta ltima equao y = 3 x + 5, temos:
2 x 3 (3 x + 5) = 5 =x =
20
7
=y =
25
7
.
O ponto P =
_

20
7
,
25
7
_
.
2.11. PARALELISMO E PERPENDICULARISMO DE RETAS 57
5 5
10
5
5
10
Figura 2.26: As retas do exemplo [6].
[7] Determine a equao da reta que passa pelo ponto P =
_
3,
1
2
_
, sabendo que a soma dos
comprimentos dos segmentos que ela determina sobre os eixos coordenados 6.
Considere a forma simtrica da equao da reta:
x
a
+
y
b
= 1, logo temos que a +b = 6 e:
x
a
+
y
6 a
= 1.
Como a reta passa por P:
3
a
+
1
2 (6 a)
= 1 =2 a
2
17 a + 36 = 0 =a
1
=
9
2
e a
2
= 4.
Logo, b
1
=
3
2
e b
2
= 2 e obtemos:
2 x
9
+
2 y
3
= 1 e
x
4
+
y
2
= 1.
2 4 6 8
0.5
1.0
1.5
2.0
2.5
Figura 2.27: As retas do exemplo [7].
[8] Considere o tringulo de vrtices A = (2, 0), B = (1, 6) e C = (4, 10). Determine a equao
da reta que contem a altura do tringulo, a partir do ponto A.
58 CAPTULO 2. A RETA NO PLANO
6 4 2 2 4
2
4
6
8
10
Figura 2.28: Exemplo [8].
A inclinao da reta que liga B e C :
m
1
=
4
5
,
a altura do tringulo a partir do ponto A determinada pela reta que passa por A e perpen-
dicular reta que passa por B e C; logo a inclinao dessa reta :
m
2
=
5
4
,
e
y =
5 x
4
+b.
Como o ponto A = (2, 0) pertence reta: 0 =
5
2
+b e b =
5
2
; logo:
y =
5 x
4
+
5
2
,
a equao da reta que contem a altura.
2.12 Equao Geral do Primeiro Grau
A equao geral de primeiro grau :
Ax +By +C = 0
onde A, B, C R, A e B no so simultaneamente nulos.
Pelo visto anteriormente, no difcil ver que a equao geral do primeiro grau a equao de
uma reta e reciprocamente toda equao de uma reta pode ser escrita como uma equao geral
do primeiro grau.
2.13. DISTNCIA DE UM PONTO A UMA RETA 59
1. Se B = 0, temos que:
y =
Ax
B

C
B
.
2. Se B = 0 e C = 0, temos que:
x =
C
A
,
reta paralela ao eixo dos y.
3. Se B = 0 e C = 0, temos que:
x = 0
a equao do eixo das y.
4. Se A = 0 e C = 0, temos que:
y =
C
B
,
reta paralela ao eixo dos x.
5. Se A = 0 e C = 0, temos que:
y = 0
a equao do eixo das x.
2.13 Distncia de um Ponto a uma Reta
Denotemos por l a reta de equao a x + b y + c = 0 e a reta perpendicular a l, passando pela
origem de equao b x a y = 0. Resolvendo o sistema:
_
a x +b y +c = 0
b x a y = 0,
obtemos o ponto:
P = k (a, b), onde k =
c
a
2
+b
2
Logo, a distncia da origem a reta l :
60 CAPTULO 2. A RETA NO PLANO
d = d(O, l) =
|c|

a
2
+b
2
P
O
d
Figura 2.29: .
Em geral, a distncia de um ponto Q = (x
1
, y
1
) a reta l dada por:
d(Q, l) =
|a x
1
+b y
1
+c|

a
2
+b
2
.
Veja os prximos captulos.
d
Q
Figura 2.30: .
2.13. DISTNCIA DE UM PONTO A UMA RETA 61
Exemplo 2.7.
[1] Determine a distncia entre o ponto (1, 2) e a reta 3 x 4 y 7 = 0.
Logo:
d =
| 3 8 7|

9 + 16
=
18
5
.
[2] Determine a distncia entre o ponto (0, 2) e a reta 12 x 5 y + 4 = 0.
Logo:
d =
| 10 + 4|

144 + 25
=
6
13
.
[3] Determine o valor de k tal que a distncia da reta 8 x+15 y +k = 0 ao ponto (2, 3) seja igual
a 2 unidades.
Temos:
d =
|8 (2) + 15 (3) +k|
17
= 2 =|61 +k| = 34,
logo, k = 27 ou k = 95.
5 5
2
4
6
Figura 2.31: Exemplo [3].
[4] Determine a equao da reta que passa pelo ponto (4, 2) e dista 2 unidades da origem.
A reta que passa por (4, 2) do tipo:
y + 2 = m(x 4) mx +y + 4 m+ 2 = 0.
Por outro lado:
d(O, l) =
|4 m+ 2|

m
2
+ 1
= 2 =(4 m+ 2)
2
= 4 (m
2
+ 1) =m(3 m+ 4) = 0,
Logo, m = 0 ou m =
4
3
e
62 CAPTULO 2. A RETA NO PLANO
y + 2 = 0 e 4 x + 3 y 10 = 0.
4 2 2 4
4
2
2
4
Figura 2.32: Exemplo [4].
2.14 Distncia Entre duas Retas
Sejam l
1
be l
2
retas paralelas de equaes:
a x +b y +c
1
= 0 e a x +b y +c
2
= 0; c
1
= c
2
,
respectivamente. Consideremos P = (x
0
, y
0
) um ponto em l
2
, logo:
a x
0
+b y
0
+c
2
= 0 =c
2
= a x
0
+b y
0
,
e
d(P, l
1
) =
|a x
0
+b y
0
+c
1
|

a
2
+b
2
.
Logo, a distncia entre l
1
e l
2
:
d(l
1
, l
2
) = d(P, l
1
) =
|a x
0
+b y
0
+c
1
|

a
2
+b
2
=
|c
1
c
2
|

a
2
+b
2
.
Finalmente, temos:
d(l
1
, l
2
) =
|c
1
c
2
|

a
2
+b
2
2.14. DISTNCIA ENTRE DUAS RETAS 63
O
d
Figura 2.33: A distncia entre l
1
e l
2
.
Exemplo 2.8.
[1] Determine a distncia entre as retas 3 x + 4 y 13 = 0 e 3 x + 4 y + 7 = 0.
Como a = 3, b = 4, c
1
= 13 e c
2
= 7, temos:
d(l
1
, l
2
) =
|c
1
c
2
|

a
2
+b
2
= 4.
3 2 1 1 2 3
4
2
2
4
Figura 2.34: As retas do exemplo [1].
[2] Determine m tal que as retas mx + y = 12 e 4 x 3 y = m + 1 sejam paralelas; determine
sua distncia.
A condio de paralelismo das retas :
m
4
=
1
3
=m =
4
3
.
Logo, as equaes so:
64 CAPTULO 2. A RETA NO PLANO
4 x 3 y + 36 = 0 e 4 x 3 y +
1
3
= 0.
A distncia entre as retas :
d =
|36
1
3
|

16 + 9

= 7.1333.
1 2 3 4 1 2 3 4
Figura 2.35: As retas do exemplo [2].
2.15 Famlias de Retas
Uma famlia de retas paralelas denida por:
{a x +b y +k = 0 / k R},
com a e b xados. O nmero k dito parmetro da famlia.
1.0 0.5 0.5 1.0
1.0
0.5
0.5
1.0
Figura 2.36: Famlia de retas x y +k = 0.
A famlia de retas perpendiculares famlia a x +b y +k = 0 :
2.16. FAMLIAS DE RETAS QUE PASSAM PELA INTERSEO DE DUAS RETAS 65
a y b x +k
1
= 0.
1.0 0.5 0.5 1.0
1.0
0.5
0.5
1.0
Figura 2.37: As famlias de retas x y +k = 0 e y +x +k
1
= 0.
2.16 Famlias de Retas que passam pela Interseo de duas Retas
Sejam a famlia a x +b y +k = 0, as retas a
1
x +b
1
y +c
1
= 0 e a
2
x +b
2
y +c
2
= 0 e o ponto de
interseo das retas P. A equao:
a
1
x +b
1
y +c
1
+k (a
2
x +b
2
y +c
2
) = 0
representa todas as retas que passam pelo ponto P, exceto a reta a
2
x +b
2
y +c
2
= 0.
A importncia desta equao que podemos calcular a equao da reta que passa pela interse-
o de duas retas dadas sem ter que determinar o ponto de interseo.
[1] Determine a equao da reta que passa pelo ponto (2, 3) e pela interseo das seguintes
retas x + 5 y + 2 = 0 e 3 x + 4 y 5 = 0.
A famlia de retas que passam pela interseo das retas dadas :
x + 5 y + 2 +k (3 x + 4 y 5) = 0.
Como o ponto (2, 3) pertence famlia, obtemos que k = 15, logo a equao da reta :
4 x + 5 y 7 = 0.
66 CAPTULO 2. A RETA NO PLANO
4 2 2 4
1
1
2
3
4
Figura 2.38: Exemplo [1].
[2] Determine a equao da reta que passa pelo ponto de interseo das seguintes retas x+4 y
18 = 0 e x + 2 y 2 = 0 e tal que seja paralela a 3 x + 8 y + 1 = 0.
Considere:
x + 4 y 18 +k (x + 2 y 2) = 0 (k + 1) x + (4 + 2 k) y 18 2 k = 0.
Por outro lado a reta deve ter inclinao
3
8
, logo, devemos ter:

k + 1
4 + 2 k
=
3
8
=k = 2,
ento:
x + 4 y 18 + 2 (x + 2 y 2) = 0 3 x + 8 y 22 = 0.
[3] Determine a equao da reta que passa pelo ponto de interseo das seguintes retas 3 x +
5 y + 26 = 0 e 7 x 11 y 13 = 0 e tal que seja perpendicular a 7 x + 3 y 9 = 0.
Considere:
3 x + 5 y + 26 +k (7 x 11 y 13) = 0,
note que sua inclinao :
m
1
=
3 + 7 k
5 11 k
,
por outro lado a inclinao da reta 7 x + 3 y 9 = 0 m
2
=
7
3
, como:
m
1
m
2
= 1 =k =
9
4
.
Logo, a equao da reta perpendicular :
3 x 7 y 13 = 0.
2.17. INTERSECO DE RETAS 67
4 2 2 4
6
4
2
2
4
6
Figura 2.39: Exemplo [3].
2.17 Interseco de Retas
Sejam y = m
1
x +b
1
e y = m
2
x +b
2
duas retas, ento, o sistema:
_
y = m
1
x +b
1
y = m
2
x +b
2
,
tem uma nica soluo se, e somente se as retas so no paralelalas, isto , m
1
= m
2
; logo, seus
grcos se intersectam num nico ponto:
P =
_
b
2
b
1
m
1
m
2
,
b
2
m
1
b
1
m
2
m
1
m
2
_
.
Analogamente para a interseo de mais de duas retas. Veja os prximos captulos.
Exemplo 2.9.
[1] Ache os pontos de interseo das retas 2 x + 8 y 5 = 0 e 2 x 6 y + 9 = 0.
Temos o sistema:
_

_
y =
x
4
+
5
8
y =
x
3
+
3
2
;
logo:
P =
_
21
2
, 2).
68 CAPTULO 2. A RETA NO PLANO
5 10 15 20
4
2
2
Figura 2.40: Exemplo [1].
[2] Determine os vrtices do tringulo de lados formados pelas retas y = 3 x , y = 2 x e
y = x 5. Resolvemos o sistema:
_

_
(1) y = 3 x
(2) y = 2 x
(3) y = x 5.
Fazendo (1)=(2), temos x =
1
2
e y =
3
2
; fazendo (2)=(3), temos x =
7
2
e y =
3
2
e nalmente
fazendo (1)=(3), temos
x =
5
2
e y =
15
2
.
Logo, os vrtices so:
_
1
2
,
3
2
_
,
_
7
2
,
3
2
_
e
_

5
2
,
15
2
_
.
2.18. SEMIPLANOS 69
4 2 2 4
8
6
4
2
2
4
Figura 2.41: Exemplo [2].
[3] A soma de dois nmeros 28 e sua diferena de 12. Ache os nmeros.
Denotemos por x e y os nmeros; logo, devemos ter:
_
x +y = 28
x y = 12
que tem soluo x = 20 e y = 8.
[4] Dois anos atrs, um homem era seis vezes mais velho que sua lha. Em 18 anos ele ter o
dbro da idade da sua lha. Determine sua idade atual.
Denotemos por x a idade atual do pai e y a idade atual da lha. A equao para a condio de
2 anos atrs:
x 2 = 6 (y 2) =x 6 y = 10;
a equao para a condio de 18 anos:
x + 18 = 2 (y + 18) =x 2 y = 18.
Agora devemos resolver o sistema:
_
x 6 y = 10
x 2 y = 18,
que tem soluo x = 32 e y = 7.
2.18 Semiplanos
Considere a reta l de equao:
a x +b y +c = 0,
70 CAPTULO 2. A RETA NO PLANO
tal que b > 0.
1. O ponto P = (x
1
, y
1
) est acima da reta l se:
a x
1
+b y
1
+c > 0.
2. O ponto Q = (x
2
, y
2
) est abaixo da reta l se:
a x
2
+b y
2
+c < 0.
l
Q
P
Figura 2.42: .
Isto , uma reta determina duas regies do plano chamadas semiplanos.
Exemplo 2.10.
[1] A reta y = x , determina os semiplanos:
x y > 0 e x y < 0.
2.18. SEMIPLANOS 71
4 2 2 4
4
2
2
4
Figura 2.43: Grco de x y < 0.
[2] A reta 2 x y + 2 = 0, determina os semiplanos:
2 x y + 2 > 0 e 2 x y + 2 < 0.
4 2 2 4
4
2
2
4
Figura 2.44: Graco de 2 x y + 2 > 0.
Veja os prximos captulos.
72 CAPTULO 2. A RETA NO PLANO
2.19 Exerccios
1. Marque os seguintes pontos no plano coordenado e calcule a distncia entre eles:
(a) (4, 5); (4, 5)
(b) (0, 6); (3, 6)
(c) (2, 3); (8, 6)
(d) (5, 7); (4, 3)
(e) (

2, 1); (0, 1)
(f) (, 3); (3, )
(g) (5, 9); (4, 7)
(h) (1, 10); (10, 2)
(i) (4, 5); (4, 9)
(j) (2,
5
2
); (1, 3)
(k) (

225, 3); (15,

3)
2. Classique os tringulos de vrtices:
(a) (2, 1), (2, 3) e (6, 5)
(b) (7, 0), (4, 1) e (6, 7)
(c) (5, 3), (7, 3) e (2, 6)
(d) (1, 5), (1, 1) e (5, 1)
(e) (7, 8), (5, 2) e (0, 7)
(f) (1, 1), (6, 1) e (4, 6)
(g) (5, 2), (0, 1) e (1, 2)
(h) (2, 4), (5, 6) e (7, 9)
3. Utilize a frmula da distncia para vericar se os pontos so colineares.
(a) (4, 6), (1, 0) e (11, 12)
(b) (2, 4), (3, 7/2) e (11, 12)
(c) (23, 30), (2, 3) e (10, 5)
(d) (2, 4), (2, 3) e (3, 3)
(e) (1/3, 3), (2, 4) e (5/2, 11/2)
(f) (2, 1), (2, 2) e (10, 4)
4. Utilize a frmula da distncia para vericar que os comprimentos das diagonais de um
retngulo so iguais.
5. Verique que os seguintes pontos: (3, 3), (3, 3) e (3

3, 3

3) so os vrtices de um
tringulo equiltero.
6. Se (0, 0) e (a, 0) so vrtices de um tringulo equiltero, determine o outro vrtice.
7. Determine os pontos equidistantes dos pontos:
2.19. EXERCCIOS 73
(a) (0, 2) e (6, 4).
(b) (16, 4) e (2, 6)
(c) (5, 9) e (2, 10)
(d) (32, 4) e (9, 7)
8. Determine k tal que (4, 0), (k, 0) e (0, 6) sejamos vrtices de umtringulo retngulo com
o lado reto em (0, 6).
9. rea de um tringulo. Se os vrtices de um tringulo so (x
1
, y
1
), (x
2
, y
2
) e (x
3
, y
3
),
verique que a rea do tringulo dada por:
A =
1
2

y
1
(x
2
x
3
) +y
2
(x
3
x
1
) +y
3
(x
1
x
2
)

.
10. Calcule a rea dos seguintes tringulos, de vrtices:
(a) (3, 0), (0, 3) e (0, 3)
(b) (4, 2), (5, 4) e (2, 3).
(c) (6, 6), (2, 8) e (4, 2).
(d) (3, 4), (5, 3) e (2, 0).
(e) (4, 1), (1, 2) e (1, 1)
11. Ache a equao da reta que passa pelos pontos:
(a) P
1
= (3, 1); P
2
= (5, 2)
(b) P
1
= (1, 3); P
2
= (2, 5)
(c) P
1
= (5, 3); P
2
= (0, 4)
(d) P
1
= (1, 1); P
2
= (1, 1)
(e) P
1
= (2, 3); P
2
= (4, 7)
(f) P
1
= (1, 1); P
2
= (1, 1)
(g) P
1
= (1, 1); P
2
= (2, 3)
(h) P
1
= (4, 1); P
2
= (1, 1)
12. Ache a equao da reta que passa pelo ponto e inclinao dados:
(a) (1, 2) e m = 4
(b) (3, 0) e m = 1/2
(c) (3, 7) e m = 0
(d) (4, 2) e m = 10
(e) (1, 1) e m = 1
(f) (1, 2) e m no existe.
(g) (3, 2) e m = 2.
(h) (3, 2) e m = 2
74 CAPTULO 2. A RETA NO PLANO
13. Ache as equaes das retas que passam pelo ponto dado e:
1) so paralelas s retas dadas,
2) so perpendiculares s retas dadas:
(a) (3, 2), 3 x 7 y + 4 = 0
(b) (3, 2), 2 x + 5 = 0
(c) (2, 3), 5 x +y + 1 = 0
(d) (0, 1), x + 4 y 6 = 0
(e) (1, 2), x 2 y + 6 = 0
(f) (0, 1), 7 x + 2 y 3 = 0
14. Considere o quadriltero com vrtices em (5, 0), (3, 2), (5, 8) e (7, 6):
(a) Determine as medidas de suas diagonais.
(b) Verique que os pontos mdios formam um paralelogramo.
(c) Determine o permetro do paralelogramo.
15. Determine a rea do tringulo formado pela reta 3 x4 y12 = 0 e os eixos coordenados.
16. Se os vrtices de um tringulo so (0, 0), (4, 2) e (2, 6), determine as equaes das retas
que formam os lados do tringulo.
17. Obtenha a equao da reta paralela reta 2 x + 3 y + 1 = 0 e que passa pelo ponto
P = (5, 2).
18. Ache a equao da reta perpendicular reta 2 x + 5 y 1 = 0 e que passa pelo ponto
P = (1, 1).
19. Verique que as retas 2 x + 3 y = 1 e 6 x 4 y 1 = 0 so perpendiculares.
20. Determine k tal que as retas 2 x 4 y k = 0 e 9 x 2 k y + 5 = 0 sejam perpendiculares.
21. Determine a equao da reta que passa pelo ponto (4, 8/3) e pela interseo das retas
3 x 4 y 2 = 0 e 9 x 11 y 6 = 0.
22. Ache a distncia do ponto reta dada:
(a) (1, 2), 3 x 4 y 7 = 0
(b) (0, 1), 2 x 3 y 11 = 0
(c) (0, 2), 12 x 5 y + 4 = 0
(d) (3, 7), 4 x + 3 y 5 = 0
(e) (3, 2), 2 x + 5 = 0
(f) (1, 3), x + 2 y 3 = 0
2.19. EXERCCIOS 75
23. Determine a famlia de retas que so paralelas reta 2 x 7 y + 2 = 0.
24. Determine a famlia de retas que so perpendiculares reta 3 x + 2 y 7 = 0
25. Determine k tal que uma reta da famlia de retas k x y +8 = 0 passe pelo ponto (2, 4).
Ache a equao da reta.
26. Determine k tal que a reta 2 y + k x 11 = 0 passe pela interseco de x + 2 y + 5 = 0 e
2 x + 3 y + 3 = 0.
27. Determine k tal que a reta 5 x 12 y +k = 0 diste 5 unidades da origem.
28. Determine k tal que a reta k x y + 3

5 = diste 3 unidades da origem.


29. Determine a equao da reta que equidista das retas paralelas 12 x 5 y + 3 = 0 e
12 x 5 y 6 = 0.
30. Determine k tal que uma reta da famlia de retas 3 x k y 7 = 0 seja perpendicular a
7 x + 4 y 11 = 0
31. Determine a equao da reta que passa pela interseco das retas 3 x + 2 y + 8 = 0 e
2 x 9 y 5 = 0 e paralela reta 6 x 2 y + 11 = 0.
32. Determine a equao da reta que passa pela interseco das retas 4 x y 1 = 0 e
7 x 2 y = 0 e perpendicular reta 3 x + 8 y 19 = 0.
33. Determine o ponto de interseco das retas 9 x + 6 y 14 = 0 e 3 x 6 y + 10 = 0.
34. Determine os vrtices do tringulo de lados formados pelas retas 2 x + 16 y 4 = 0,
x 2 y + 11 = 0 e 5 x 3 y 1 = 0.
35. Se ao primeiro de dois nmeros adicionado duas vezes o segundo, o resultado 21, mas
quando ao segundo nmero adicionado duas vezes o primeiro o resultado 18. Ache
os nmeros.
36. Seis anos atrs, Joo tinha quatro vezes a idade de Maria. Em quatro anos, ele ter o
dbro da idade de Maria. Determine a idade deles.
76 CAPTULO 2. A RETA NO PLANO
Captulo 3
AS CNICAS
As cnicas (ou sees cnicas), so curvas planas obtidas pela interseo de um cone circular
reto com um plano. As curvas obtidas so ditas cnicas no degeneradas e recebem o nome de
crculos, parbolas, elipses e hiprboles.
Denio 3.1. SejamF um ponto e L uma reta, no plano, tais que F / L. Chama-se cnica o seguinte
subconjunto do plano:
C = {P / d(P, F) = e d(P, L)},
onde e > 0.
Equivalentemente:
Uma cnica formada pelos pontos P (lugar geomtrico), do plano que satisfazem:
d(P, F) = e d(P, L).
O ponto F dito foco, a reta L dita diretriz e o nmero e dito excentricidade da cnica.
Denio 3.2. Dada uma cnica C:
1. Se e = 1, a cnica chamada parbola.
2. Se e < 1, a cnica chamada elipse.
3. Se e > 1, a cnica chamada hiprbole.
77
78 CAPTULO 3. AS CNICAS
3.1 A Parbola
Figura 3.1: A parbola.
Por simplicidade, suponhamos que o foco da parbola est sobre o eixo dos y. Isto , o foco
F = (0, p), p = 0 e a diretriz L a reta horizontal y = p.
Pela denio, o ponto P = (x, y) pertence parbola se, e somente se:
d(P, F) = d(P, L)
_
x
2
+ (y p)
2
=
_
(y +p)
2
x
2
+y
2
2 p y +p
2
= y
2
+ 2 p y +p
2
x
2
= 4 p y.
Se p > 0, a equao da parbola :
y =
x
2
4 p
.
3.1. A PARBOLA 79
F
V
P
L
Figura 3.2: Parbola para F = (0, p) e y = p.
Se p < 0; o foco F = (0, p), a diretriz y = p e a equao :
y =
x
2
4 p
.
V
F
L
P
Figura 3.3: Parbola para F = (0, p) e y = p.
3.1.1 Elementos da Parbola
1. O eixo focal reta que passa pelo foco e perpendicular a diretriz.
2. O ponto V da parbola mais prximo da reta diretriz chamado vrtice da parbola, ou
equivalentemente, o ponto de interseo da parbola com seu eixo.
80 CAPTULO 3. AS CNICAS
3. A reta que liga o vrtice ao foco e que perpendicular diretriz dita eixo de simetria.
4. Se mudamos na equao da parbola x por x a equao no muda; logo, a parbola
simtrica em relao ao eixo dos y.
5. O segmento ou corda que passa pelo foco e paralela diretriz dita latus rectum (lado
reto) da parbola. Note que o comprimento do lado reto |4 p|, isto 4 vezes a distncia
do foco ao vrtice. Este comprimento indica a abertura da parbola.
Analogamente, se o foco da parbola est sobre o eixo dos x; isto , o foco F = (p, 0), p = 0 e
L, a diretriz a reta vertical x = p. Neste caso, a equao da parbola :
y
2
= 4 p x.
Se mudamos na equao da parbola y por y a equao no muda; logo, a parbola simtrica
em relao ao eixo dos x.
P
F
L V
Figura 3.4: Parbola y
2
= 4 p x.
Em resumo:
Equao Vrtice Eixo Foco Diretriz Abertura
x
2
= 4 p y (0, 0) x = 0 (0, p) y = p p > 0 acima, p < 0 abaixo
y
2
= 4 p x (0, 0) y = 0 (p, 0) x = p p > 0 direita, p < 0 esquerda
Em geral, a equao da parbola com foco em F = (x
0
+p, y
0
) e diretriz x = x
0
p
3.1. A PARBOLA 81
(y y
0
)
2
= 4 p(x x
0
).
O ponto V = (x
0
, y
0
) o vrtice da parbola e o eixo paralelo ao eixo dos y.
Analogamente, a equao da parbola com foco em F = (x
0
, y
0
+p) e diretriz y = y
0
p
(x x
0
)
2
= 4 p(y y
0
).
O ponto V = (x
0
, y
0
) o vrtice da parbola e o eixo paralelo ao eixo dos y.
Em resumo:
Equao Vrtice Eixo Foco Diretriz Abertura
(x x
0
)
2
= 4 p (y y
0
) (x
0
, y
0
) x = x
0
(x
0
, y
0
+p) y = y
0
p p > 0 acima, p < 0 abaixo
(y y
0
)
2
= 4 p (x x
0
) (x
0
, y
0
) y = y
0
(x
0
+p, y
0
) x = x
0
p p > 0 direita, p < 0 esquerda
Exemplo 3.1.
[1] Determine a equao da parbola com vrtice na origem e diretriz y = 2.
Note que o eixo de simetria o eixo dos y e a distncia do vrtice ao foco p = 2, logo a equao
:
y =
x
2
8
.
[2] Determine a equao da parbola com foco (0, 3) e diretriz y = 3.
A equao x
2
= 4 p y, como p = 3, logo a equao :
x
2
= 12 y.
Note que V = (0, 0).
82 CAPTULO 3. AS CNICAS
6 4 2 2 4 6
3
2
1
1
2
3
Figura 3.5: Parbola de [2]
[3] Determine k tal que a parbola x = k y
2
tenha o foco em (3, 0).
Como o foco da parbola (3, 0), temos:
y
2
= 4 p x =y
2
= 12 x.
Comparando as equaes, temos que k =
1
12
e a equao :
x =
y
2
12
.
2 4 6 8
5
5
Figura 3.6: Parbola de [3]
[4] Determinar o foco e a diretriz da parbola x
2
16 y = 0.
Escrevemos x
2
= 16 y; logo, p = 4, F = (0, 4) e y = 4.
3.1. A PARBOLA 83
10 5 5 10
4
2
2
4
6
8
Figura 3.7: Parbola de [4]
[5] Determine a equao da parbola com vrtice na origem e que passa pelo ponto (2, 4) e
tem diretriz paralela ao eixo dos y.
A equao do tipo y
2
= 4 p x, ento 16 = 8 p e p = 2 e:
y
2
= 8 x.
3 2 1 1 2
4
2
2
4
Figura 3.8: Parbola de [5]
[6] Determine o foco, o vrtice e a diretriz da parbola y
2
+ 6 y 8 x + 1 = 0.
Completando os quadrados:
y
2
+ 6 y 8 x + 1 = 0 (y + 3)
2
9 8 x + 1 = 0
(y + 3)
2
= 8 x + 8
(y + 3)
2
= 8 (x + 1).
84 CAPTULO 3. AS CNICAS
Logo, V = (1, 3) o vrtice, o foco F = (1, 3) e a diretriz x = 3.
2 2 4
10
8
6
4
2
2
4
Figura 3.9: Parbola de [6]
3.2 A Elipse
Figura 3.10: A elipse.
Por simplicidade, suponhamos que o foco est sobre o eixo dos x. Isto , o foco F = (p, 0) e a
diretriz a reta vertical x = d tal que p = d.
Pela denio, o ponto P = (x, y) pertence elipse se, e somente se:
3.2. A ELIPSE 85
d(P, F) = e d(P, L)
_
(x p)
2
+y
2
= e
_
(x d)
2
x
2
2 p x +p
2
+y
2
= e
2
(x
2
2 d x +d
2
)
(1 e
2
) x
2
+ 2 (e
2
d p) x +y
2
= e
2
d
2
p
2
.
F
L
P
Figura 3.11:
Se escolhemos p = e
2
d, obtemos:
(1 e
2
) x
2
+y
2
= e
2
d
2
(1 e
2
)
x
2
e
2
d
2
+
y
2
e
2
d
2
(1 e
2
)
= 1

x
2
a
2
+
y
2
b
2
= 1,
onde a = e d e b = e d

1 e
2
. Note que p = a e e d =
a
e
, por outro lado:
b
a
=
_
1 e
2
=e =

a
2
b
2
a
.
A equao da elipse com foco F = (a e, 0), diretriz x =
a
e
e excentricidade e =

a
2
b
2
a
:
x
2
a
2
+
y
2
b
2
= 1, a > b
Considere o seguinte desenho:
86 CAPTULO 3. AS CNICAS
F F
P
L
L
1
1
P
1
Figura 3.12:
Com as notaes do desenho, seja F
1
= (p, 0) e L
1
a reta x = d, ento temos que:
d(P
1
, F
1
) = d(P, F) e d(P, L) = d(P
1
, L
1
).
Logo, F
1
tambm foco e L
1
diretriz da elipse. Note que d(P, P
1
) = 2 p.
Proposio 3.1. A elipse o lugar geomtrico dos pontos P tais que:
d(P, F) +d(P, F
1
) = 2 a.
3.2.1 Elementos da Elipse
Os elementos da elipse so:
1. Os focos F = (p, 0) e F
1
= (p, 0).
2. O eixo focal a reta que passa pelos focos.
3. O centro ponto mdio entre F
1
e F
2
, isto o ponto (0, 0).
4. A distncia focal d(P, P
1
) = 2 p.
5. A excentricidade :
e =

a
2
b
2
a
;
como b < a temos que: 0 < e < 1.
3.2. A ELIPSE 87
6. O eixo normal a reta perpendicular ao eixo focal passando pelo centro
7. Os vrtices A e A
1
: pontos de interseo da elipse com o eixo focal e os vrtices B e B
1
:
pontos de interseo da elipse com o eixo normal.
8. O eixo maior o segmento de reta que une os vrtices Ae A
1
e o eixo menor o segmento
de reta que une os vrtices B e B
1
.
d(A, A
1
) = 2 a e d(B, B
1
) = 2 b.
F F
L
L
1
1
A A
1
B
B
1
Figura 3.13:
9. Se substituimos na equao da elipse x por x e/ou y por y a equao da elipse no
muda; logo, simtrica em relao origem.
10. Em qualquer elipse vale:
a
2
= b
2
+p
2
,
isto o Teorema de Pit goras para o tringulo BOF. Analogamente, para o tringulo
BOF
1
.
88 CAPTULO 3. AS CNICAS
A
B
F
b
a
O p
Figura 3.14: Teorema de Pit goras.
De forma anloga, a equao da elipse com focos em (0, p) tal que b =
_
a
2
p
2
:
x
2
b
2
+
y
2
a
2
= 1, a > b
F
F
1
Figura 3.15:
Em resumo:
Equao Centro Foco Eixo Maior Vrtices - eixo maior Vrtices - eixo menor
x
2
a
2
+
y
2
b
2
= 1 (0, 0) (p, 0) eixo dos x (a, 0) (0, b)
x
2
b
2
+
y
2
a
2
= 1 (0, 0) (0, p) eixo dos y (0, a) (b, 0)
Se os pontos P da elipse que tem focos nos pontos F = (x
0
c, y
0
) e F
1
= (x
0
+c, y
0
) satisfazem
3.2. A ELIPSE 89
d(P, F) +d(P, F
1
) = 2 a, a > c,
a elipse tem equao:
(x x
0
)
2
a
2
+
(y y
0
)
2
b
2
= 1
onde b
2
= a
2
c
2
. Os focos so F = (x
0
c, y
0
) e F
1
= (x
0
+ c, y
0
), a reta focal y = y
0
e
os vrtices sobre a reta focal so A = (x
0
a, y
0
) e A
1
= (x
0
+ a, y
0
). Os vrtices sobre a reta
x = x
0
, so B
1
= (x
0
, y
0
b) e B = (x
0
, y
0
+b).
B
F F
1
A
1
1
B
A
x
y
0
0
Figura 3.16: A elipse.
A excentricidade uma medida do alongamento da elipse. Por exemplo, se o eixo maior
paralelo ao eixo dos x, e =
c
a
e para uma elipse de eixo maior paralelo ao eixo dos y, e =
c
b
.
Como 0 e < 1, quando e est mais perto de zero a elipse mais circular e quando est perto
de 1 mais alongada.
Em geral:
Equao Centro Foco Eixo Maior
(x x
0
)
2
a
2
+
(y y
0
)
2
b
2
= 1 (x
0
, y
0
) (x
0
c, y
0
) paralelo ao eixo dos x
(x x
0
)
2
b
2
+
(y y
0
)
2
a
2
= 1 (x
0
, y
0
) (x
0
, y
0
c) paralelo ao eixo dos y
90 CAPTULO 3. AS CNICAS
3.2.2 O Crculo
Figura 3.17: O crculo.
O crculo um caso particular da elipse. No caso em que F = F
1
, isto a = b, a equao:
x
2
a
2
+
y
2
b
2
= 1 x
2
+y
2
= a
2
,
representa um crculo de raio a centrado na origem. Em geral, o crculo de raio a centrado em
(x
0
, y
0
) tem equao:
(x x
0
)
2
+ (y y
0
)
2
= a
2
.
A excentricidade do crculo e = 0.
1. O segmento de reta que liga dois pontos qualquer de um crculo chamado de corda do
crculo.
2. Acorda que passa pelo centro do crculo chamada dimetro do crculo. Ocomprimento
do dimetro igual a duas vezes o comprimento do raio.
Exemplo 3.2.
[1] Se os focos de uma elipse so (0,

3) e a excentricidade
1
2
, ache a equao.
Como e =
p
a
, temos que
1
2
=

3
a
, logo a = 2

3. Por outro lado:


a
2
= b
2
+p
2
b
2
= 9.
3.2. A ELIPSE 91
Logo a equao :
x
2
9
+
y
2
12
= 1.
3 2 1 1 2 3
3
2
1
1
2
3
Figura 3.18: Exemplo [1].
[2] Determine os focos e a excentricidade da elipse 9 x
2
+ 25 y
2
= 225.
Dividamos a equao por 225:
9 x
2
225
+
25 y
2
225
=
225
225

x
2
25
+
y
2
9
= 1.
Como 9 < 25, ento a
2
= 25 e a = 5 e b = 3, a excentricidade:
e =

a
2
b
2
a
=
4
5
= 0.8.
Por outro lado, p = a e = 4 e os focos so F = (4, 0) e F
1
= (4, 0).
4 2 2 4
3
2
1
1
2
3
Figura 3.19: e = 0.8 no exemplo [2].
[3] Se uma elipse est centrada na origem, tem un foco em (3, 0) e a medida do eixo maior 8,
determine a equao.
92 CAPTULO 3. AS CNICAS
Como d(A, A
1
) = 2 a, ento 2 a = 8 e a = 4, como F = (3, 0) temos p = 3, logo:
b
2
= a
2
p
2
= 16 9 = 7.
Logo, a equao :
x
2
16
+
y
2
7
= 1.
[4] Determine o centro, os vrtices e os focos da elipse 9 x
2
+ 4 y
2
36 x + 8 y + 31 = 0.
Completando os quadrados:
9 x
2
+ 4 y
2
36 x + 8 y + 31 = 9 (x 2)
2
+ 4 (y + 1)
2
9.
Logo, temos a elipse:
(x 2)
2
+
(y + 1)
2
9
4
= 1.
Logo, o centro (2, 1); como a = 1 e b =
3
2
, temos que os vrtices so:
A = (1, 1), A
1
= (3, 1), B = (2,
1
2
) e B
1
= (2,
5
2
).
Os focos so F = (2, 1 +

5
2
) e F
1
= (2, 1

5
2
).
1 2 3
0.5
1
2
Figura 3.20: Exemplo [4].
[5] Verique que a equao 9 x
2
+9 y
2
12 x +36 y 104 = 0 representa um crculo. Quais so
o centro e o raio do crculo.
Completando os quadrados:
3.2. A ELIPSE 93
9 x
2
+ 9 y
2
12 x + 36 y 104 = 0
_
x
2
3
_
2
+ (y + 2)
2
= 16.
Logo, o centro
_
2
3
, 2
_
e o raio 4.
4 2 2 4
6
4
2
2
4
6
Figura 3.21: Exemplo [5].
[6] Determine a equao do crculo que passa pelo ponto (1, 0) e concntrico ao crculo de
equao: x
2
+y
2
2 x 8 y + 13 = 0 .
Completando os quadrados:
x
2
+y
2
2 x 8 y + 13 = 0 (x 1)
2
+ (y 4)
2
= 4.
Logo, a equao procurada do tipo:
(x 1)
2
+ (y 4)
2
= a
2
,
Como passa pelo ponto (1, 0), temos que a
2
= 16 e:
(x 1)
2
+ (y 4)
2
= 16.
4 2 2 4
2
4
6
8
Figura 3.22: Exemplo [6].
94 CAPTULO 3. AS CNICAS
[7] Determine a equao do crculo que passa pelos pontos (5, 4), (1, 2) e (2, 5).
A equao geral de um crculo (x x
0
)
2
+ (y y
0
)
2
= a
2
, como os pontos dados pertencem
ao crculo, devem satifazer equao; logo, temos:
_

_
(1) (5 x
0
)
2
+ (4 y
0
)
2
= a
2
(2) (1 x
0
)
2
+ (2 y
0
)
2
= a
2
(3) (2 x
0
)
2
+ (5 y
0
)
2
= a
2
.
Fazendo (1) = (3) e (2) = (3), aps simplicaes temos:
_
x
0
+ 3 y
0
= 2
x
0
7 y
0
= 12,
logo, x
0
= 5 e y
0
= 1; utilizando (1), temos que a
2
= 25, e a equao :
(x 5)
2
+ (y + 1)
2
= 25.
2 4 6 8 10
6
4
2
2
4
6
Figura 3.23: Exemplo [7].
[8] Determine os pontos do plano tais que a soma de suas distncias a A = (3, 0) e a B = (3, 0)
seja 10.
Deve ser uma elipse; de fato, seja P = (x, y):
d(P, A) +d(P, B) = 10
_
(x + 3)
2
+y
2
+
_
(x 3)
2
+y
2
= 10

_
(x + 3)
2
+y
2
= 10
_
(x 3)
2
+y
2
(x + 3)
2
+y
2
= (10
_
(x 3)
2
+y
2
)
2
(x + 3)
2
+y
2
= 100 6 x +x
2
+y
2
20
_
(x 3)
2
+y
2
(25 + 3 x)
2
= (5
_
(x 3)
2
+y
2
)
2
16 x
2
+ 25 y
2
400 = 0.
Finalmente, temos a elipse:
3.3. A HIPRBOLE 95
x
2
25
+
y
2
16
= 1.
4 2 2 4
6
4
2
2
4
6
Figura 3.24:
3.3 A Hiprbole
Figura 3.25: A hiprbole.
Por simplicidade, suponhamos que o foco est sobre o eixo dos x. Isto , o foco F = (p, 0) e a
diretriz a reta vertical x = d tal que p = d.
Pela denio, o ponto P = (x, y) pertence hiprbole se, e somente se:
96 CAPTULO 3. AS CNICAS
d(P, F) = e d(P, L)
_
(x p)
2
+y
2
= e
_
(x d)
2
x
2
2 p x +p
2
+y
2
= e
2
(x
2
2 d x +d
2
)
(e
2
1) x
2
+ 2 (e
2
d p) x +y
2
= e
2
d
2
p
2
.
Se escolhemos p = e
2
d, obtemos:
(e
2
1) x
2
+y
2
= e
2
d
2
(e
2
1)
x
2
e
2
d
2

y
2
e
2
d
2
(e
2
1)
= 1

x
2
a
2

y
2
b
2
= 1,
onde a = e d e b = e d

e
2
1. Note que p = a e e d =
a
e
; por outro lado:
b
a
=
_
e
2
1 =e =

a
2
+b
2
a
.
A equao da hiprbole com foco F = (a e, 0), diretriz x =
a
e
e excentricidade: e =

a
2
+b
2
a
:
x
2
a
2

y
2
b
2
= 1
De forma anloga da elipse: Se F
1
= (p, 0) e L
1
a reta x = d, ento temos que:
d(P
1
, F
1
) = d(P, F) e d(P, L) = d(P
1
, L
1
).
Logo, F
1
tambm foco e L
1
diretriz da hiprbole. Note que d(F, F
1
) = 2 p.
Proposio 3.2. A hiprbole o lugar geomtrico dos pontos P tais que:
d(P, F) d(P, F
1
) = 2 a.
3.3. A HIPRBOLE 97
F F
L L
1
1
A
A
1
Figura 3.26: A hiprbole
3.3.1 Elementos da Hiprbole
Os elementos da hiprbole so:
1. Os focos F = (p, 0) e F
1
= (p, 0).
2. O eixo focal a reta que passa por F e F
1
.
3. O centro ponto mdio entre F
1
e F
2
, isto o ponto (0, 0).
4. A distncia focal d(F, F
1
) = 2 p.
5. O eixo normal a reta perpendicular ao eixo focal passando pelo centro
6. Os vrtices A e A
1
so os pontos de interseo da hiprbole com o eixo focal.
7. O eixo real o segmento de reta que une os vrtices A e A
1
.
8. O eixo imaginrio a reta perpendicular ao eixo real passando pelo centro da hiprbole.
9. A excentricidade :
e =

a
2
+b
2
a
;
como b > a, temos que e > 1.
98 CAPTULO 3. AS CNICAS
10. A hiprbole tambm possui a propriedade Pitagrica: p
2
= a
2
+b
2
.
p
b
a
Figura 3.27:
11. Se a = b a hiprbole dita equiltera. A excentricidade de qualquer hiprbole equiltera

2.
12. So denominadas assntotas da hiprbole as retas:
y =
b x
a
b x a y = 0 e b x +a y = 0.
Figura 3.28: A hiprbole
x
2
a
2

y
2
b
2
= 1.
Note que a equao da hiprbole pode ser escrita:
[b x a y] [b x +a y] = a
2
b
2
.
Analogamente, a hiprbole de equao:
3.3. A HIPRBOLE 99
y
2
a
2

x
2
b
2
= 1, a > b
Figura 3.29: A hiprbole
y
2
a
2

x
2
b
2
= 1.
Se a excentricidade da hiprbole se aproxima de 1, p se aproxima de a e os ramos da hiprbole
se fecham. Se a excentricidade da hiprbole cresce, os ramos da hiprbole se abrem.
Em resumo:
Equao Centro Foco Vrtices Assntotas
x
2
a
2

y
2
b
2
= 1 (0, 0) (p, 0) (a, 0) y =
b x
a
y
2
a
2

x
2
b
2
= 1 (0, 0) (0, p) (0, a) y =
a x
b
Se os pontos P da hiprbole que tem focos nos pontos F = (x
0
c, y
0
) e F
1
= (x
0
+ c, y
0
)
satisfazem
|d(P, F) d(P, F
1
)| = 2 a, c > a,
a hiprbole tem equao:
(x x
0
)
2
a
2

(y y
0
)
2
b
2
= 1
onde b =

c
2
a
2
. As assntotas so:
100 CAPTULO 3. AS CNICAS
y y
0
=
b
a
(x x
0
)
Em geral:
Equao Centro Foco Eixo Maior Assntotas
(x x
0
)
2
a
2

(y y
0
)
2
b
2
= 1 (x
0
, y
0
) (x
0
c, y
0
) paralelo ao eixo dos x y y
0
=
b
a
(x x
0
)

(x x
0
)
2
b
2
+
(y y
0
)
2
a
2
= 1 (x
0
, y
0
) (x
0
, y
0
c) paralelo ao eixo dos y y y
0
=
a
b
(x x
0
)
Exemplo 3.3.
[1] Considere a equao da hiprbole 9 x
2
16 y
2
= 144. Determine os vrtices, os focos e as
assntotas.
Dividamos a equao por 144:
9 x
2
144

16 y
2
144
=
144
144

x
2
16

y
2
9
= 1.
Como 3 < 4, temos que os vrtices so (4, 0) e (4, 0); por outro lado:
p
2
= a
2
+b
2
= 16 + 9 = 25
e p = 5, os focos so (5, 0) e (5, 0) As assntotas so:
y =
3 x
4
.
4 2 2 4
3
2
1
1
2
3
Figura 3.30: Exemplo [1].
3.3. A HIPRBOLE 101
[2] Determine a equao e os focos da hiprbole de vrtices (0, 2) e assntotas y = 2 x.
Como os vrtices esto sobre o eixo dos y, temos que a = 2; da assntota temos que
a
b
= 2 e
b = 1, logo a equao :
y
2
4
x
2
= 1.
Como p
2
= a
2
+b
2
= 5, os focos so (0,

5).
3 2 1 1 2 3
6
4
2
2
4
6
Figura 3.31: Exemplo [2].
[3] Determine os vrtices, a excentricidade e as assntotas da hiprbole:
16 x
2
160 x + 175 9 y
2
54 y = 0.
Completando os quadrados:
16 x
2
160 x + 175 9 y
2
54 y = 0
(x 5)
2
9

(y + 3)
2
16
= 1.
Logo,os vrtices so (
5
4
, 0) e (
35
4
, 0), a excentricidade:
e =

a
2
+b
2
a
=

25
3
=
5
3
.
As assntotas so:
y =
4 x
3

29
3
e y =
4 x
3
+
11
3
.
102 CAPTULO 3. AS CNICAS
5 10
6
4
2
2
4
Figura 3.32: Exemplo [3].
[4] Determine a equao da hiprbole cujos focos esto sobre o eixo dos y e so simtricos em
relao origem, sabendo que a distncia entre os focos 10 e a excentricidade
5
3
.
A equao da hiprbole deve ser:
y
2
a
2

x
2
b
2
= 1,
como d(F, F
1
) = 2 p, temos que p = 5 e p = e a, logo a = 3, como b
2
= p
2
a
2
= 16 e a equao
:
y
2
9

x
2
16
= 1.
10 5 5 10
5
5
Figura 3.33: Exemplo [4].
[5] Determine os pontos do plano tais que a diferena de suas distncias a A = (5, 0) e a
B = (5, 0) seja 4.
3.3. A HIPRBOLE 103
Deve se uma hiprbole, de fato, seja P = (x, y):
d(P, A) d(P, B) = 4
_
(x + 5)
2
+y
2

_
(x 5)
2
+y
2
= 4

_
(x + 5)
2
+y
2
= 4 +
_
(x 5)
2
+y
2
(x + 5)
2
+y
2
= (4 +
_
(x 5)
2
+y
2
)
2
4 5 x = 2
_
(x 5)
2
+y
2
21 x
2
4 y
2
84 = 0.
Finalmente, temos a hiprbole:
x
2
4

y
2
21
= 1.
4 2 2 4
6
4
2
2
4
6
Figura 3.34: Exemplo [5]
[6] Se as assntotas de uma hiprbole so 2 x 3 y = 0 e 2 x + 3 y = 0, determine a equao da
hiprbole.
Sabemos que:
[2 x 3 y] [2 x + 3 y] = 2
2
3
2

x
2
9

y
2
4
= 1.
104 CAPTULO 3. AS CNICAS
6 4 2 2 4 6
3
2
1
1
2
3
Figura 3.35: Exemplo [6]
[7] Os vrtices da base de um tringulo so A = (0, 0) e B = (3, 0). Determine o lugar geome-
trico do vrtice C que se move segundo o ngulo da base CBA, que igual ao dbro do angulo
CAB
Considere o desenho:
2 B
C
A
x
y
Figura 3.36: Exemplo [7]
Note que tg() =
y
x
e tg(2 ) =
y
3 x
. Por outro lado:
tg(2 ) =
2 tg()
1 tg
2
()

y
3 x
=
2 y
x
_
1
y
2
x
2

(x 1)
2

y
2
3
= 1.
3.4. A EQUAO GERAL DO SEGUNDO GRAU 105
2 1 1 2 3 4
4
2
2
4
Figura 3.37: Exemplo [7]
3.4 A Equao Geral do Segundo Grau
A equao do segundo grau em duas variveis:
Ax
2
+Bxy +C y
2
+Dx +E y +F = 0
sendo A e C no simultanemente nulos representa, em geral, uma cnica, cuja natureza de-
pende dos coecientes. Denotemos o discriminante da equao por:
= B
2
4 AC,
temos:
Se B = 0 e A = C, a equao representa um crculo.
Se < 0, a equao representa uma elipse ou uma circunferncia.
Se = 0, a equao representa uma parbola ou uma reunio de duas retas paralelas.
Se > 0, a equao representa uma hiprbole ou uma reunio de duas retas concorrentes.
Se A = C = D = E = 0, B = 0 e F = 0, temos que:
xy = k,
uma hiprbole.
Os outros casos so degenerados, os quais incluem pontos e retas.
3.4.1 Caso 1
B = 0, AC > 0.
Completando quadrados dos binmios nas variveis x e y, a equao acima pode ser escrita
como:
106 CAPTULO 3. AS CNICAS
A(x +h)
2
+C (y +k)
2
= L
onde:
h =
D
2A
, k =
E
2C
e L = Ah
2
+C k
2
F.
.
1. Se L = 0, o lugar geomtrico um ponto.
2. Se L e C ou A tem sinais opostos, no existe lugar geomtrico.
3. Se L = 0, a equao pode ser escrita como:
(x +h)
2
L
A
+
(y +k)
2
L
C
= 1. (1)
Se AC > 0 (A e C tem o mesmo sinal) e L tem o mesmo sinal de A ou C, a equao (1) pode
ser escrita como:
(x +h)
2
a
2
+
(y +k)
2
b
2
= 1, (2)
onde a
2
=
L
A
e b
2
=
L
C
.
A equao (2) representa uma elipse centrada em (h, k) e eixos paralelos aos eixos coor-
denados; no caso particular A = C, a equao representa um crculo de raio a, centrado em
(h, k):
(x +h)
2
+ (y +k)
2
= a
2
.
Em resumo:
Proposio 3.3. Com as notaes anteriores, seja:
Ax
2
+C y
2
+Dx +E y +F = 0 A(x +h)
2
+C (y +k)
2
= L
ento:
1. Se L = 0, o lugar geomtrico um ponto.
2. Se L e C ou L e A tem sinais opostos, no existe lugar geomtrico.
3. Se L = 0, a equao representa uma elipse com eixos paralelos aos eixos coordenados.
3.4. A EQUAO GERAL DO SEGUNDO GRAU 107
3.4.2 Caso 2
B = 0, AC < 0.
Com as mesmas notaes do Caso 1:
Se L > 0 e A > 0 (ou L < 0 e C > 0), a equao (1) pode ser escrita como:
(x +h)
2
a
2

(y +k)
2
b
2
= 1, (3)
onde a
2
=
L
A
e b
2
=

L
C

.
Se L < 0 e C < 0 (ou L > 0 e A < 0), a equao (1) pode ser escrita como:
(y +k)
2
b
2

(x +h)
2
a
2
= 1, (4)
onde a
2
=

L
A

e b
2
=
L
C
.
As equaes (3) e (4) representam uma hiprbole de eixos paralelos aos eixos coordenados.
Se L = 0, a equao pode ser escrita como: A(x + h)
2
C (y + k)
2
= 0, que representa duas
retas que se intersectam.
Em resumo:
Proposio 3.4. Com as notaes anteriores, seja:
Ax
2
+C y
2
+Dx +E y +F = 0 A(x +h)
2
C (y +k)
2
= L
ento:
1. Se L = 0, o lugar geomtrico um par de retas concorrentes.
2. Se L = 0, A e C com sinais opostos, a equao representa uma hiprbole com eixos
paralelos aos eixos coordenados.
108 CAPTULO 3. AS CNICAS
3.4.3 Caso 3
B = 0, AC = 0.
Com as mesmas notaes do Caso 1:
Se A = 0 e C = 0 a equao :
C y
2
+Dx +E y +F = 0,
que representa uma parbola de eixo paralelo ao eixo dos x.
Se A = 0 e C = 0 a equao :
Ax
2
+Dx +E y +F = 0,
que a equao de uma parbola de eixo paralelo ao eixo dos y.
Se A = C = 0, a equao representa uma reta.
Em resumo:
Proposio 3.5. Seja:
Ax
2
+C y
2
+Dx +E y +F = 0,
ento:
1. Se A = 0 e C = 0, a equao representa uma parbola de eixo paralelo ao eixo dos x.
2. Se A = 0 e C = 0, a equao representa uma parbola de eixo paralelo ao eixo dos y.
3. Se A = C = 0, a equao representa uma reta.
3.5 Forma Normal das Cnicas
Utilizando completamento dos quadrados possvel obter, de forma analtica, as chamadas
equaes normais das cnicas. Para mais detalhes, veja o pargrafo sobre rotaes.
3.6 Elipses
Forma normal da elipse centrada no ponto (h, k):
(x h)
2
a
2
+
(y k)
2
b
2
= 1 .
3.7. PARBOLAS 109
Figura 3.38: Elipses com a > b e a < b, respectivamente.
Em particular, se a = b a equao representa um crculo centrado em (h, k) de raio a:
(x h)
2
+ (y k)
2
= a
2
3.7 Parbolas
Forma normal das parbolas. As parbolas de eixo paralelo ao eixo dos x:
y
2
= p x +q
De eixo paralelo ao eixo dos y:
x
2
= p y +q
p = 0.
Figura 3.39: Parbolas.
3.7.1 Vrtice da Parbola
O vrtice da parbola y = a x
2
+ b x + c o ponto onde a parbola intersecta seu eixo e dado
por:
v = (
b
2 a
,
b
2
4 a c
4 a
).
110 CAPTULO 3. AS CNICAS
Se a > 0, ento v o ponto da parbola de menor altura, pois o ponto mais prximo da diretriz
o vrtice.
Se a < 0, ento v o ponto da parbola de maior altura. No difcil ver que se v
1
a abscissa
do vrtice da parbola, ento:
a (v
1
+x)
2
+b (v
1
+x) = a (v
1
x)
2
+b (v
1
x)
para todo x R; usando completamento dos quadrados:
y = a (x v
1
)
2
+q,
onde q = a v
2
1
+b v
1
+c.
Toda parbola pode ser determinada por trs pontos no colineares.
Exemplo 3.4.
[1] Determine a parbola que passa pelos pontos (1, 2), (1, 2) e (3, 4).
Devemos ter:
_

_
a b +c = 2
a +b +c = 2
9 a + 3 b +c = 4
Resolvendo o sistema, temos a =
5
4
, b = 2 e c =
5
4
; logo:
y =
5 x
2
4
2 x
5
4
.
2 1 1 2 3 4
2
2
4
6
Figura 3.40: Exemplo [1].
3.8. HIPRBOLES 111
3.8 Hiprboles
Forma normal da hiprbole centrada no ponto (h, k):
(x h)
2
a
2

(y k)
2
b
2
= 1
ou

(x h)
2
a
2
+
(y k)
2
b
2
= 1
Figura 3.41: Hiprboles.
Considre a hiprbole centrada na origem:
x
2
a
2

y
2
b
2
= 1.
As retas:
y =
b x
a
so ditas assntotas da hiprbole. Analogamente, na hiprbole:
y
2
b
2

x
2
a
2
= 1,
as assntotas so:
y =
a x
b
Em geral, as assntotas de:
(x h)
2
a
2

(y k)
2
b
2
= 1
so as retas:
b (x h) a (y k) = 0 e b (x h) +a (y k) = 0.
112 CAPTULO 3. AS CNICAS
Exemplo 3.5.
[1] Determine as assntotas da hiprbole x
2
y
2
= 1.
As assntotas so: y = x e y = x.
2 1 1 2
2
1
1
2
Figura 3.42: A hiprbole e suas assntotas.
[2] Determine as assntotas da hiprbole
(x 1)
2
4

(y + 2)
2
9
= 1.
As assntotas so: y =
3 x
2

7
2
e y =
3 x
2

1
2
.
4 2 2 4 6
6
4
2
2
4
Figura 3.43: A hiprbole e suas assntotas.
3.9 Exemplos Diversos
Exemplo 3.6.
Diga o que representam as seguintes equaes:
[1] 4 x
2
+y
2
32 x 12 y + 84 = 0.
[2] x
2
+y
2
2 x = 3.
[3] 9 y
2
4 x
2
= 36.
3.9. EXEMPLOS DIVERSOS 113
[4] 9 x
2
4 y
2
18 x + 8 y 31 = 0.
[5] x
2
y
2
2 x 4 y 3 = 0.
[6] y
2
x 1 = 0.
[7] x
2
4 y 3 = 0.
Solues:
[1] A = 4, B = 0 e C = 1, ento < 0. A equao representa uma elipse, pois A = C. De fato,
completando os quadrados:
4 x
2
+y
2
32 x 12 y + 84 = 4 (x 4)
2
+ (y 6)
2
16 = 0,
que a equao de uma elipse centrada no ponto (4, 6):
(x 4)
2
4
+
(y 6)
2
16
= 1.
[2] A = C = 1 e B = 0, logo, < 0. A equao representa um crculo. Completando os
quadrados:
x
2
+y
2
2 x 3 = (x 1)
2
+y
2
4 = 0
logo:
(x 1)
2
+y
2
= 4,
a equao de um crculo centrado no ponto (1, 0) e de raio 2.
1 2 3 4 5 6
x
2
4
6
8
10
y
1 1 2 3
x
2
1
1
2
y
Figura 3.44: Desenhos dos exemplos [1] e [2], respectivamente.
[3] Como A = 4, B = 0 e C = 9, ento > 0; logo, temos a equao de uma hiprbole ou de
duas retas concorrentes:
9 y
2
4 x
2
= 36
y
2
4

x
2
9
= 1,
que a equao de uma hiprbole.
[4] Como A = 9, B = 0 e C = 4, ento > 0; logo, temos a equao de uma hiprbole ou de
duas retas concorrentes.Completando os quadrados:
114 CAPTULO 3. AS CNICAS
9 x
2
4 y
2
18 x + 8 y 31 = 9 (x 1)
2
4 (y 1)
2
36 = 0
logo, a equao representa uma hiprbole:
(x 1)
2
4

(y 1)
2
9
= 1.
4 2 2 4
x
3
2
1
1
2
3
y
2 2 4
x
4
2
2
4
y
Figura 3.45: Desenhos dos exemplos [3] e [4], respectivamente.
[5] Como A = 1, B = 0 e C = 1, ento > 0; logo, temos a equao de uma hiprbole ou de
duas retas concorrentes.Completando os quadrados:
x
2
y
2
2 x 4 y 3 = (x 1)
2
(y + 2)
2
= 0.
Logo, (x 1)
2
= (y + 2)
2
; ento, y = x 3 ou y = x 1, que representam duas retas
concorrentes.
4 2 2 4
x
4
3
2
1
1
2
3
y
Figura 3.46: Desenho do exemplo [5].
[6] Como A = B = 0 e C = 1, ento = 0; a equao representa uma parbola de eixo paralelo
ao eixo dos x.
3.9. EXEMPLOS DIVERSOS 115
1 1 2 3 4 5
x
2
1
1
2
y
Figura 3.47: Desenho do exemplo [6].
[7] Como A = 1 e B = C = 0, ento = 0; a equao representa uma parbola de eixo paralelo
ao eixo dos y.
3 2 1 1 2 3
x
1.0
0.5
0.5
1.0
1.5
2.0
y
Figura 3.48: Desenho do exemplo [7].
[8] Determine os pontos do plano que esto duas vezes mais afastados do ponto (2, 0) que do
ponto (5, 0).
Seja (x, y) um ponto arbitrrio que satisfaz a hiptese do exemplo. Denotemos por:
d
1
= d((x, y), (2, 0)) =
_
(x 2)
2
+y
2
e d
2
= d((x, y), (5, 0)) =
_
(x 5)
2
+y
2
.
Logo, devemos ter d
1
= 2 d
2
, isto :
_
(x 2)
2
+y
2
= 2
_
(x 5)
2
+y
2
=(x 6)
2
+y
2
= 4.
Os pontos esto sobre uma circunferncia de centro (6, 0) e raio 2.
116 CAPTULO 3. AS CNICAS
2 4 6 8
2
1
1
2
Figura 3.49: Desenho do exemplo [8].
[9] Determine os pontos do plano equidistantes do ponto (3, 2) e do eixo dos y.
Seja (x, y) um ponto arbitrrio que satisfaz a hiptese do exemplo. Denotemos por:
d
1
= d((x, y), (3, 2)) =
_
(x 3)
2
+ (y 2)
2
e
d
2
= d((x, y), (0, y)) = x.
Logo, devemos ter d
1
= d
2
:
y
2
4 y 6 x + 13 = 0,
isto , os pontos esto sobre uma parbola
1 2 3 4 5
2
1
1
2
3
4
5
Figura 3.50: Desenho do exemplo [9].
[10] Determine a equao dos crculos que passam pela origem e cujos centros esto na reta
2 y x 1 = 0.
A equaes devem ser do tipo:
3.10. FAMLIA DE CRCULOS 117
x
2
+y
2
+Ax +By = 0,
pois (0, 0) pertence aos crculos. Por outro lado:
x
2
+y
2
+Ax +By = (x +
A
2
)
2
+ (y +
B
2
)
2

A
2
+B
2
4
,
logo, os centros so
_

A
2
,
B
2
_
e pertecem reta 2 y x 1 = 0, ento:
2
_

B
2
_
+
A
2
1 = 0 =B =
A
2
1.
Logo, a equao:
x
2
+y
2
+Ax +
_
A
2
1
_
y = 0, A R,
representa todos os crculos que satisfazem s condies pedidas.
1.0 0.5 0.5 1.0
0.5
1.0
1.5
Figura 3.51: Desenho do exemplo [10], para diferentes valores de A.
3.10 Famlia de Crculos
A equao:
x
2
+y
2
+D
1
x +E
1
y +F
1
+k (x
2
+y
2
+D
2
x +E
2
y +F
2
) = 0, D
1
= D
2
, E
1
= E
2
,
com k = 1, representa uma famlia de crculos. Completando os quadrados, obtemos:
(x +M)
2
+ (y +N)
2
+L = 0,
onde
118 CAPTULO 3. AS CNICAS
M =
D
1
+k D
2
2 (k + 1)
, N =
E
1
+k E
2
2 (k + 1)
e L =
F
1
+k F
2
(k + 1)
M
2
N
2
O centro da famlia de crculos :
_

D
1
+k D
2
2 (k + 1)
,
E
1
+k E
2
2 (k + 1)
_
.
No caso em que k = 1, obtemos a reta formada pelos centros da famlia de crculos:
(E
1
E
2
) y + (D
1
D
2
) x +F
1
F
2
= 0.
1. Se os crculos so concntricos, ento a famlia formada por crculos concntricos.
2. Se os crculos no so concntricos, ento os crculos da famlia tem uma reta comum
formada pelos centros dos crculos.
3. Se os crculos se intersectam em dois pontos P
1
e P
2
, a famlia de crculos formada por
todos os crculos, exceto x
2
+y
2
+D
2
x +E
2
y +F
2
= 0, que passam por P
1
e P
2
.
4. Se os crculos se intersectam em um nico pontoP
1
, a famlia de crculos formada por
todos os crculos, exceto x
2
+y
2
+D
2
x +E
2
y +F
2
= 0, que se intersectam em P
1
.
5. Se os crculos no se intersectam, qualquer par de crculos da famlia no se intersectam.
Utilizamos a famlia de crculos para obter a equao de um crculo que passa pela interseco
dos elementos da famlia, sendo desnecessrio determinar os pontos de interseo.
Exemplo 3.7.
[1] Determine o crculo que passa pelo ponto de interseco dos crculos:
x
2
+y
2
+ 10 x 10 y + 37 = 0 e x
2
+y
2
10 x 6 y 31 = 0
e pelo ponto (3, 5).
A equao da famlia :
x
2
+y
2
+ 10 x 10 y + 37 +k (x
2
+y
2
10 x 6 y 31) = 0.
Como o ponto (3, 5) pertence famlia, deve satisfazer, para k = 1:
3
2
+ 5
2
+ 10 (3) 10 (5) + 37 +k (3
2
+ 5
2
10 (3) 6 (5) 31) = 0 =k =
17
19
.
Substituindo o valor de k na equao da famlia, obtemos:
9 x
2
+ 9 y
2
+ 5 x 73 y + 44 = 0.
3.10. FAMLIA DE CRCULOS 119
Completando os quadrados, obtemos:
_
x +
5
18
_
2
+
_
y
73
18
_
2
=
1885
162
,
que a equao de um crculo. Note que se k = 1, obtemos 20 x 4 y + 68 = 0.
10 5 5 10 15
5
5
10
Figura 3.52: Desenho do exemplo [1].
[2] Ache a equao do crculo que passa pela interseco dos crculos x
2
+y
2
+7 x10 y+31 = 0
e x
2
+y
2
x 6 y + 3 = 0 e tem seu centro na reta x y 2 = 0.
Procuramos um elemento da famlia:
x
2
+y
2
+ 7 x 10 y + 31 +k (x
2
+y
2
x 6 y + 3) = 0,
se k = 1. O centro dos crculos
_
k 7
2 k + 2
,
3 k + 5
k + 1
_
e pertecem a reta x y 2 = 0, logo:
k 7
2 k + 2

3 k + 5
k + 1
= 2 =k =
7
3
,
substituindo o valor de k na equao da famlia e simplicando, obtemos:
(x
7
2
)
2
+ (y
3
2
)
2
=
65
2
.
No difcil vericar que os centros dos crculos so colineares.
120 CAPTULO 3. AS CNICAS
5 5 10
5
5
10
Figura 3.53: Desenho do exemplo [2].
3.11 Interseo de Curvas
Sejamas curvas f(x, y) = 0 e g(x, y) = 0 tais que seus grcos se intersectamno ponto P; ento,
as coordenadas de P so a soluo do sistema:
_
f(x, y) = 0
g(x, y) = 0.
Analogamente, para n curvas:
_

_
f
1
(x, y) = 0
f
2
(x, y) = 0
f
3
(x, y) = 0
.
.
.
.
.
.
f
n
(x, y) = 0.
Exemplo 3.8.
[1] Ache os pontos de interseo dos grcos de y = x e y = x
2
. Resolvemos o sistema:
_
y = x
y = x
2
,
donde x
2
x = x(x 1), logo x(x 1) = 0 e x = 0 ou x = 1. Os pontos so (0, 0) e (1, 1).
3.11. INTERSEO DE CURVAS 121
0.5 0.5 1.0 1.5 2.0
0.5
0.5
1.0
1.5
2.0
Figura 3.54: Exemplo [1]
[2] Ache os pontos de interseo dos grcos de y = x
3
x e y = x
4
+x
3
. Resolvemos o sistema:
_
y = x
3
x
y = x
4
+x
3
,
donde x
4
+x
3
= x
3
x, logo x
4
+x = x(x
3
+ 1) = 0 e x = 0 ou x = 1. Os pontos so (0, 0) e
(1, 0).
1.0 0.5 0.5 1.0
0.6
0.4
0.2
0.2
0.4
0.6
Figura 3.55: Exemplo [2]
[3] Determine dois nmeros cuja soma 32 e seu produto 255.
Sejam x e y os numeros, ento:
_
x +y = 32
xy = 255
=y = 32 x =x(32 x) = 255 x
2
32 x + 255 = 0.
Logo:
x
1
= 17 e x
2
= 15 =y
1
= 15 e y
2
= 17.
122 CAPTULO 3. AS CNICAS
0 5 10 15 20 25 30
10
20
30
40
Figura 3.56: Exemplo [3]
[4] Ache os pontos de interseo dos grcos de 2 x
2
y
2
= 7 e 3 x
2
+ 2 y
2
= 14.
Consideremos o sistema:
_
(1) 2 x
2
y
2
= 7
(2) 3 x
2
+ 2 y
2
= 14.
Multipliquemos (1) por 2 e somemos com (2), logo:
7 x
2
= 28 =x = 2.
De (1), obtemos y = 1. Os pontos so:
(2, 1), (2, 1), (2, 1) e (2, 1).
4 2 2 4
4
2
2
4
Figura 3.57: Exemplo [4]
[5] Determine a rea do quadrado inscrito na elipse 9 x
2
+ 16 y
2
= 625.
3.11. INTERSEO DE CURVAS 123
Como uma elipse centrada na origem, resolvemos os seguintes sistemas:
(a)
_
9 x
2
+ 16 y
2
= 625
x y = 0,
(b)
_
9 x
2
+ 16 y
2
= 625
x +y = 0
Isto , as interseces com as diagonais. De (a) segue que x = 5, como x = y, temos os pontos
(5, 5) e (5, 5).
Analogamente do sistema (b) temos que x = 5, como x = y, temos os pontos
(5, 5) e (5, 5).
Logo, a medida do lado do quadrado 10:
A = 100 u.a.
5 5
6
4
2
2
4
6
Figura 3.58: Exemplo [5].
[6] Determine a rea do retngulo cujos vrtices so os pontos de interseco das curvas:
2 x
2
+ 3 y
2
= 24 e x
2
y
2
= 5.
Resolvamos o sistema:
_
(1) 2 x
2
+ 3 y
2
= 24
(2) x
2
y
2
= 5.
Multiplicamos por 3 a equao (2)( e obtemos:
x =
_
39
5
=y =
_
14
5
.
Logo, a rea :
124 CAPTULO 3. AS CNICAS
A = 4
_
39
5
_
14
5
=
4

546
5

= 18.69 u.a.
3 2 1 1 2 3
3
2
1
1
2
3
Figura 3.59: Exemplo [6].
3.12 Propriedades Reexivas das Cnicas
Parbola
A parbola utilizada no design de holofotes e antenas pelas propriedades reetoras da luz e
das ondas que possui.
De fato, os raios que se originamno foco da parbola so reetidos para fora dela paralelamente
ao eixo da parbola; alm disso, o tempo que leva um raio do foco at uma reta paralela
diretriz o mesmo para todos os raios.
Assim um espelho parbolico reete a luz num feixe de raios paralelos; reciprocamente, se a
luz se aproxima do espelho com raios paralelos a seu eixo de simetria a luz ca concentrada no
foco.
3.12. PROPRIEDADES REFLEXIVAS DAS CNICAS 125
Figura 3.60: Reexos na parbola.
Elipse
Quando uma elipse girada ao redor de seu eixo maior se obtem uma superfcie chamada
elipside, a qual possui a seguinte propriedade: se o interior do elipside for espelhado, a luz
ou o som, emitido a partir de um dos focos da elipse reetido diretamente no outro foco, isto
se alguem fala num foco outra pessoa que esta no outro foco a escutar.
Este princpio utilizado em tratamento de clculos renais mediante ondas de choque; o paci-
ente colocado numa banheira com formato eltico de tal forma que o clculo renal se localize
exatamente no foco; as ondas de choque geradas no outro foco sero reetidas no outro foco,
destruindo o clculo, com dano mnimo.
Figura 3.61: Reexos na elipse.
Em Mecnica Celeste, dependendo da velocidade, os cometas tem cnicas como rbitas, tendo
o Sol como foco.
126 CAPTULO 3. AS CNICAS
Figura 3.62: Cometa.
Hiprbole
A luz dirigida a um dos focos de um espelho em formato de hiprbole reetido na direo do
outro foco.
Esta propriedade, junto s outras propriedades das cnicas, utilizada na construo dos mo-
dernos telescpios.
3.13. EXERCCIOS 127
3.13 Exerccios
1. Determine o raio e o centro dos seguintes crculos:
(a) x
2
+y
2
2 x 2 y 5 = 0
(b) 2 x
2
+ 2 y
2
2 x 2 y = 0
(c) 2 x
2
+ 2 y
2
12 x 16 y = 0
2. Determine k tal que x
2
+y
2
+mx + 4 y + 4 = 0 seja um crculo de raio 1.
3. Determine a equao da parbola se o foco e a diretriz so:
(a) (4, 0), x = 4
(b) (0, 3), y = 3
(c) (1/2, 0), x = 1/2.
(d) (0, 2), y = 2
(e) (7, 0), x = 7
(f) (0, 1/4), y = 1/4.
4. Determine o foco, o vrtice e a diretriz de cada parbola:
(a) x
2
= 12 y
(b) 3 y
2
2 x = 0
(c) (y 2)
2
= 8 (x + 1)
(d) (x + 4)
2
= 16 (y + 2).
(e) (y + 1)
2
= 4 (x 2)
(f) x
2
+ 6 x 4 y + 1 = 0
5. Esboce os grcos das parbolas dos dois tens anteriores.
6. Determine a interseco entre:
(a) y = x
2
e x = y
2
(b) y = x
2
+ 1 e y = x
2
+ 3
(c) y
2
= 4 x e x 2 y + 3 = 0
(d) (x + 4)
2
= 16 (y + 2) e y
2
x = 0.
7. Determine a equao da elipse se:
128 CAPTULO 3. AS CNICAS
(a) Um foco (2, 0) e a diretriz x = 9
(b) Um foco (0, 4) e a diretriz y = 9
(c) Um foco (2, 0) e a excentricidade 1/3
(d) Os focos so (4, 0) e os vrtice so (5, 0)
(e) Os focos so (0, 2) e os vrtice so (0, 4)
(f) Os vrtices so (5, 0) e os eixos em (1, 0)
8. Determine o centro, os focos e os vrtices de cada elipse:
(a) 9 (x 3)
2
+ (y + 2)
2
= 18
(b) x
2
+ 4 x + 4 y
2
8 y + 4 = 0
(c) 9 x
2
+ 4 y
2
18 x + 16 y 11 = 0
(d) 2 x
2
+ 3 y
2
8 x + 6 y + 5 = 0
(e) x
2
+ 9 y
2
+ 6 x 18 y + 9 = 0
(f) 4 x
2
+y
2
+ 4 y = 0
9. Esboce os grcos das elipses dos dois tens anteriores.
10. Determine a equao da hiprbole se:
(a) Centro (0, 0), um foco (3, 0) e um vrtice em (1, 0)
(b) Centro (0, 0), um foco (0, 5) e um vrtice em (0, 3)
(c) Centro (0, 0), um foco (0, 6) e um vrtice em (0, 4)
(d) Focos (5, 0) e (5, 0), vrtice em (3, 0)
(e) Foco (0, 6), vrtices (0, 2) e (0, 2)
(f) Focos (4, 0) e (4, 0), assntota y = x
11. Determine o centro, os focos, os vrtices e as assntotas de cada hiprbole:
(a) 4 x
2
y
2
= 16
(b) y
2
9 x
2
= 9
(c) (y 2)
2
4 (x + 2)
2
= 4
(d) (x + 4)
2
9 (y 3)
2
= 9
(e) 4 x
2
y
2
24 x 4 y + 16 = 0
(f) 2 y
2
x
2
+ 2 x + 8 y + 3 = 0
12. Esboce os grcos das hiprbolas dos dois tens anteriores.
13. Determine a natureza das seguintes curvas:
3.13. EXERCCIOS 129
(a) 3 y
2
2 x 12 y + 12 = 0
(b) 16 x
2
9 y
2
= 144
(c) x
2
+y
2
2 x 8 = 0
(d) 2 x
2
+ 4 x + 3 y 4 = 0
(e) 9 x
2
+ 4 y
2
18 x 16 y 11 = 0
(f) 9 x
2
16 y
2
36 x 32 y 124 = 0
(g) 9 x
2
+ 16 y
2
= 25
(h) x
2
+y
2
+ 16 x + 16 y + 64 = 0.
(i) 5 x
2
+ 25 x + 10 y
2
5 = 0
(j) x
2
+ 8 x y
2
+ 3 y = 0.
(k) x
2
+y
2
4 x 4 y = 0
(l) x
2
+y
2
18 x 14 y + 130 = 0.
(m) x
2
+y
2
+ 8 x + 10 y + 41 = 0
(n) 4 x
2
+ 4 y
2
+ 12 x 32 y = 37.
14. Determine o crculo sabendo que os extermos de seu diametro esto em (4, 4) e (3, 3).
15. Determine a parbola y = a x
2
+b x +c que passa pelos pontos (0, 3), (3, 0) e (2, 5).
16. Determine o crculo de dimetro 14 unidades e centro em (2, 5).
17. Determine a equao da reta que contemo dimetro do crculo x
2
+y
2
+4 x6 y17 = 0,
perpendicular a 5 x + 2 y 13 = 0.
18. Determine a elipse de centro na origem sabendo que a distncia entre os focos 14 uni-
dades e que passa por (25, 0).
19. Determine a equao do crculo se os pontos que formam seu dimetro so (2, 3) e
(4, 1).
20. Determine a equao do crculo que passa pelos pontos (4, 0), (0, 3) e (2, 2).
21. Dada a reta y = x +k e o crculo x
2
+y
2
= 9, determine k tal que sejam secantes;
22. Determine a rea do crculo 9 x
2
+ 9 y
2
+ 72 x 12 y + 103 = 0.
23. Para que valores de m a reta y = mx intersecta o crculo x
2
+ y
2
20 y + 36 = 0 em um
nico ponto?
24. Para que valores de m a reta y = mx intersecta o crculo x
2
+y
2
= r
2
em dois pontos?
25. Determine a equao do crculo que passa pelos pontos (2, 1) e (3, 3) e seu centro est
na reta x +y 5 = 0.
26. Determine a equao da elipse que tem um de seus vrtices em (5, 0) e que passa pelo
ponto (2, 3).
130 CAPTULO 3. AS CNICAS
27. Determine o lugar geomtrico dos pontos cuja distncia a (6, 0) o dbro da distncia
a (6, 0).
28. Determine o valor de k tal que y = k x intersecte
x
2
20
+
y
2
5
= 1.
29. Determine o valor de k tal que y =
5 x
2
+k intersecte
x
2
9

y
2
36
= 1.
30. A diretriz da parbola y
2
= 4 p x intersecta em um nico ponto o crculo que tem o foco
da parbola como centro. Determine a equao do crculo.
31. Determine a equao do crculo tal que os pontos (1, 9) e (3, 5) so diametralmente
opostos.
32. Uma hiprbole tem os mesmos focos que a elipse 51 x
2
+ 100 y
2
= 5100 e sua excentrici-
dade
7
4
. Determine a equao da hiprbole.
33. Um satlite de rbita eltica tem excentricidade
1
3
e viaja ao redor de um planeta situado
num dos focos da elipse. Se a distncia mais prxima do satlite ao planeta de 400 km,
determine a maior distncia.
34. Dada:
x
2
a
2

+
y
2
b
2

= 1,
onde a, b > 0, a > b e R. Verique:
(a) Se < b
2
, a equao representa uma elipse.
(b) Se b
2
< < a
2
, a equao representa uma hiprbole.
(c) Quais so os respectivos focos?
(d) Se > a
2
o que repressenta a equao?
35. Ache os pontos de interseo dos grcos de:
(a) x
2
y = 1 e x
2
y
2
= 1
(b) 2 x
2
3 y
2
= 6 e 3 x
2
+ 2 y
2
= 35
Captulo 4
POLINMIOS
4.1 Polinmios de uma Varivel Real
Um polinmio de grau n em uma varivel real, denotado e denido como:
P(x) = a
0
+a
1
x +a
2
x
2
+a
3
x
3
+. . . . . . +a
n1
x
n1
+a
n
x
n
(4.1)
onde a
i
R e a
n
= 0. Os nmeros reais a
i
so ditos coecientes do polinmio. O nmero real
a
0
dito termo independente do polinmio. O polinmio (4.1) dito mnico se a
n
= 1.
Uma forma conveniente de escrever os polinmios utilizar o smbolo de somatrio, isto :
n

i=0
a
i
x
i
= a
0
+a
1
x +a
2
x
2
+a
3
x
3
+. . . . . . +a
n1
x
n1
+a
n
x
n
, (4.2)
onde x
0
= 1.
Onmero natural n dito grau do polinmio (4.1) se o maior valor tal que o coeciente a
n
= 0
e denotado por grau(P(x)).
Se grau(P(x)) = 0, ento (4.1) dito polinmio constante; em particular , um polinmio dito
nulo se todos os coecientes de (4.1) so nulos; se grau(P(x)) = 1, ento (4.1) dito polinmio
am; se grau(P(x)) = 2, ento (4.1) dito polinmio quadrtico e assim por diante.
Proposio 4.1. Sejam:
P(x) =
n

i=0
a
i
x
i
e Q(x) =
m

j=0
b
j
x
j
polinmios de grau n e m, respectivamente, ento:
(a) Igualdade de polinmios:
P(x) = Q(x) n = m e a
i
= b
i
, i = 1 . . . n = m.
(b) Adio de polinmios.
131
132 CAPTULO 4. POLINMIOS
1. Se n m, ento
P(x) +Q(x) =
m

k=0
(a
k
+b
k
) x
k
+a
m+1
x
m+1
+. . . . . . +a
n
x
n
.
2. Se m n, ento
P(x) +Q(x) =
n

k=0
(a
k
+b
k
) x
k
+b
n+1
x
n+1
+. . . . . . +b
m
x
m
.
(c) Multiplicao de polinmios. Seja n m
P(x) Q(x) =
n+m

k=0
c
k
x
k
onde c
k
=
k

i=0
a
i
b
ki
; 0 i n, 0 k i m.
Logo:
P(x) Q(x) = (a
0
b
0
) + (a
0
b
1
+a
1
b
0
) x +. . . . . . a
n
b
m
x
n+m
e a
i
= 0 se i > n, b
j
= 0 se j > m.
imediato que se P(x) e Q(x) so polinmios de uma varivel real, ento:
1. grau(P(x) +Q(x)) maior{grau(P(x)), grau(Q(x))}.
2. grau(P(x) Q(x)) = grau(P(x)) +grau(Q(x)).
Exemplo 4.1.
[1] Determine as constantes , , e para que os polinmios P(x) = (x + )
3
+ (x + ) e
Q(x) = x
3
+ 6 x
2
+ 15 x + 14 sejam iguais.
Note que P(x) = x
3
+3 x
2
+( +3
2
) x+
3
+ ; logo P(x) = Q(x) se, e somente se:
_

_
= 1
3 = 6
+ 3
2
= 15

3
+ = 14,
donde = 1, = 3 e = = 2.
[2] SejamP(x) = 3 x
5
x
4
+x5 e Q(x) = 3 x
5
+6 x
4
+2 x
3
+x
2
x+1. Calcule P(x) +Q(x)
e P(x) Q(x).
Note que grau(P(x) +Q(x)) 5:
4.2. RAZES DE UM POLINMIO 133
P(x) +Q(x) = 3 x
5
x
4
+x 5 3 x
5
+ 6 x
4
+ 2 x
3
+x
2
x + 1 = 5 x
4
+ 2 x
3
+x
2
4.
Note que grau(P(x) Q(x)) = 5 + 5 = 10:
P(x) Q(x) = (3 x
5
x
4
+x 5) (3 x
5
+ 6 x
4
+ 2 x
3
+x
2
x + 1)
= 9 x
10
+ 21 x
9
+x
7
7 x
6
+ 25 x
5
29 x
4
9 x
3
6 x
2
+ 6 x 5.
[3] Determine as constantes A, B e C tais que:
1
x
3
x
2
+x 1
=
A
x 1
+
Bx +C
x
2
+ 1
.
Note que:
A
x 1
+
Bx +C
x
2
+ 1
=
A(x
2
+ 1) + (Bx +C) (x 1)
x
3
x
2
+x 1
; ento:
1
x
3
x
2
+x 1
=
A(x
2
+ 1) + (Bx +C) (x 1)
x
3
x
2
+x 1
=
x
2
(A+B) +x(C B) +AC
x
3
x
2
+x 1
.
Logo, temos a igualdade de polinmios: 0 x
2
+0 x+1 = x
2
(A+B) +x(CB) +AC, donde:
_

_
A+B = 0
C B = 0
AC = 1
=A =
1
2
, B = C =
1
2
.
Logo:
1
x
3
x
2
+x 1
=
1
2
_
1
x 1

x
x
2
+ 1

1
x
2
+ 1
_
.
4.2 Razes de um Polinmio
O nmero real r
0
dito raiz do polinmio P(x) se, e somente se, P(r
0
) = 0. O seguinte resul-
tado um teorema clssico em Matemtica, chamado Teorema Fundamental da lgebra:
Teorema 4.1. Todo polinmio P(x) de grau n 1 possui pelo menos uma raiz.
Estas razes podem ser reais e/ou complexas; simples e/ou mltiplas.
Como corolrio do teorema temos que todo polinmio P(x) de coecientes reais pode ser ex-
presso como um produto de fatores lineares e/ou quadrticos.
Naturalmente esta decomposio depende essencialmente do grau de P(x) e da natureza das
razes. Por exemplo:
134 CAPTULO 4. POLINMIOS
1. P(x) = (x a
1
) (x a
2
)..........(x a
n
) ou
2. P(x) = (x a)
r
(x b
1
)........(x b
s
) ou
3. P(x) = (a x
2
+bx +c) (x d
1
)......(x d
l
) ou
4. P(x) = (a x
2
+bx +c)
r
(x d
1
)......(x d
l
).
Corolrio 4.2. Todo polinmio P(x) de grau n 1 possui n razes.
Se r
i
so razes do polinmio P(x), ento existem nicos k
i
, tais que:
P(x) = a
n
(x r
1
)
k
1
(x r
2
)
k
2
. . . . . . (x r
j
)
k
j
onde k
1
+k
2
+. . . . . . +k
j
= n. Os nmeros k
i
so ditos multiplicidade da raiz.
As razes complexas de um polinmio aparecem aos pares, a raiz e sua conjugada. A cada par
de razes complexas conjugadas aparece na fatorao um fator quadrtico.
De fato, se a + i b e a i b so razes, ento na fatorao de P(x) aparecer (x a)
2
+ b
2
.
(Verique!)
Exemplo 4.2.
[1] P(x) = x
2
3x + 2 = (x 2) (x 1).
[2] P(x) = x
3
+ 4x
2
+ 5x + 2 = (x + 1)
2
(x + 2).
[3] P(x) = x
3
x
2
+x 1 = (x
2
+ 1) (x 1).
[4] P(x) = x
8
+x
7
9x
6
+ 3x
5
33x
4
+ 3x
3
35x
2
+x 12 = (x
2
+ 1)
3
(x 3) (x + 4).
4.3 Algoritmo da Diviso de Polinmios
O algoritmo da diviso de polinmios completamente anlogo ao da diviso de nmeros
reais.
Proposio 4.2. Sejam P(x) e Q(x) polinmios tais que Q(x) mnico; ento existem nicos
polinmios F(x) e R(x) tais que:
P(x) = Q(x) F(x) +R(x), grau(R(x)) < grau(Q(x)).
Se R(x) = 0 x, dizemos que Q(x) divide P(x). O polinmio R(x) dito resto da diviso.
4.3. ALGORITMO DA DIVISO DE POLINMIOS 135
Exemplo 4.3.
[1] Divida os polinmios P(x) = x
4
4 x
3
+ 6 x
2
4 x + 2 e Q(x) = x
2
2 x 2.
(a) Escrevemos os polinmios na ordem decrescente de seus expoentes.
x
4
4 x
3
+ 6 x
2
4 x + 2
x
2
2 x 2.
(b) Obtemos o primeiro termo do quociente dividindo o termo de maior grau de P(x) pelo
termo de maior grau de Q(x): x
4
x
2
= x
2
. A seguir, multiplicamos o termo obtido por Q(x) e
subtraimos esse produto de P(x): P(x) x
2
Q(x) = 2 x
3
+ 8 x
2
4 x + 2. H um dispositivo
prtico para efetuar a divio:
x
4
4 x
3
+ 6 x
2
4 x + 2 : x
2
2 x 2 = x
2
1
o
termo do quociente
x
4
2 x
3
2 x
2

2 x
3
+ 8 x
2
4 x + 2
(c) Se o polinmio obtido da diferena tem grau maior ou igual ao de Q(x), repetimos o pro-
cesso para a diferena a partir de (b), ou seja, 2 x
3
x
2
= 2 x:
x
4
4 x
3
+ 6 x
2
4 x + 2 : x
2
2 x 2 = x
2
2 x
x
4
2 x
3
2 x
2

2 x
3
+ 8 x
2
4 x + 2
2 x
3
+ 4 x
2
+ 4 x

4 x
2
8 x + 2
Continuando o processo, obteremos nalmente, o quociente x
2
2 x + 4 e resto 10 Logo:
P(x) = Q(x) (x
2
2 x + 4) + 10.
[2] Divida os polinmios P(x) = x
3
x
2
+ 2 x 2 e Q(x) = x
2
1.
Repetiremos novamente os passos do algoritmo:
(a) Escrevemos os polinmios na ordem decrescente de seus expoentes.
x
3
x
2
+ 2 x 2
x
2
1.
136 CAPTULO 4. POLINMIOS
(b) Dividimos o termo de maior grau de P(x) pelo termo de maior grau de Q(x). Obtemos o
primeiro termo do quociente. A seguir, multiplicamos o termo obtido por Q(x) e subtraimos
esse produto de P(x):
x
3
x
2
+ 2 x 2 : x
2
1 = x 1
o
termo do quociente
x
3
x

x
2
+ 3 x 2
(c) Se o polinmio obtido da diferena tem grau maior ou igual ao de Q(x), repetimos o pro-
cesso para a diferena a partir de (b):
x
3
x
2
+ 2 x 2 : x
2
1 = x 1
x
3
x

x
2
+ 3 x 2
x
2
+ 1

3 x 3 resto
Logo P(x) = Q(x) (x 1) + 3 (x 1).
Se dividimos o polinmio P(x) de grau n por x c, obtemos um polinmio Q(x) de grau n1
tal que R(x) de grau zero, isto , constante R
c
tal que:
P(c) = R
c
.
Esta propriedade chamada regra de Rufni.
Exemplo 4.4. Questo de (FEI-SP)
Calcule as constantes a e b do polinmio P(x) = x
3
+ 2 x
2
+ a x + b para que P(x) + 1 seja
divisvel por x + 1 e P(x) 1 seja divisvel por x 1.
Note que:
P(x) + 1 divisvel por x + 1, implica em P(1) + 1 = 0; logo, 2 a +b = 0.
Por outro lado, P(x) 1, divisvel por x1, implica emP(1) 1 = 0; logo, 2+a+b = 0. Ento,
temos o seguinte sistema:
_
2 a +b = 0
2 +a +b = 0,
donde b = 2 e a = 0.
4.4. RAZES RACIONAIS DE UM POLINMIO 137
4.4 Razes Racionais de um Polinmio
Considere o polinmio:
P(x) = a
0
+a
1
x +a
2
x
2
+a
3
x
3
+. . . . . . +a
n1
x
n1
+a
n
x
n
.
tal que os a
i
Z. Se
p
q
Q, irredutvel, for raiz de P(x), ento p divide a
0
e q divide a
n
.
Exemplo 4.5.
Ache as razes de:
[1] P(x) = 4 x
3
3 x + 1.
Os divisores de 1 so 1 e de 4 so 1, 2 e 4; as possveis razes racionais do polinmio so:
1,
1
2
e
1
4
. Note que P(1) = 0; logo, dividindo por x + 1, obtemos:
P(x) = (x + 1)(4 x
2
4 x + 1) = (x + 1) (2 x 1)
2
;
a raiz
1
2
dupla.
1.0 0.5 0.5 1.0
1.0
0.5
0.5
1.0
1.5
2.0
Figura 4.1: Desenho do exemplo [1].
[2] P(x) = 3 x
4
2 x
3
21 x
2
4 x + 12.
Os divisores de 12 so 1, 2, 3, 4, 6 e 12; os de 3 so 1 e 3; as possveis razes
racionais do polinmio so: 1,
1
3
, 2,
2
3
, 3, 4,
4
3
, 6 e 12.
Note que P(1) = P(2) = P(3) = P(
2
3
) = 0; logo, efetuando divises sucessivas, obtemos:
P(x) = (x + 1) (x + 2)(x 3) (3 x 2).
As razes so: 1, 2, 3 e
2
3
.
138 CAPTULO 4. POLINMIOS
2 1 1 2 3
40
20
20
40
60
80
100
Figura 4.2: Desenho do exemplo [2].
[3] P(x) = x
5
5 x
4
5 x
3
+ 25 x
2
+ 4 x 20
Os divisores de 20 so 1, 2, 4, 5, 10 e 20; os de 1 so 1; as possveis razes racionais
do polinmio so: 1, 2, 4, 5, 10 e 20.
Note que P(1) = P(1) = P(2) = P(2) = P(5) = 0; logo, efetuando divises sucessivas,
obtemos:
P(x) = (x 1) (x + 1) (x 2) (x + 2) (x 5).
As razes so: 1, 2 e 5.
6 4 2 2 4
50
50
100
150
200
250
Figura 4.3: Desenho do exemplo [3].
[4] Determine k tal que a soma das razes do polinmio P(x) = k x
2
(1 +k) x + 3 k + 2 seja 2
vezes o produto de suas razes.
Sejam r
1
e r
2
as razes, ento devemos ter: r
1
+r
2
= 2 r
1
r
2
; no difcil ver que:
r
1
+r
2
= 1 +
1
k
e r
1
r
2
= 3 +
2
k
;
logo,
r
1
+r
2
= 2 r
1
r
2
1 +
1
k
= 6 +
4
k
=k =
3
5
.
4.5. SISTEMAS DE EQUAES NO PLANO 139
O polinmio P(x) =
3 x
2
5

2 x
5
+
1
5
e as razes so r
1
= 1 e r
2
=
1
3
.
4.5 Sistemas de Equaes no Plano
Os sistemas formados por duas equaes lineares, foram vistos no captulo anterior.
Primeiramente, veremos o sistema formado por uma equao linear e uma quadrtica:
_
a
1
x +b
1
y +c
1
= 0
a
2
x
2
+b
2
y
2
+c
2
= 0.
Para resolver o sistema, resolvemos a equao linear e substituimos na quadrtica.
No segundo caso,veremos o sistema formado por duas equaes quadrticas:
_
a
1
x
2
+b
1
y
2
+c
1
= 0
a
2
x
2
+b
2
y
2
+c
2
= 0.
Para resolver o sistema, substraimos ou somamos as equaes.
Exemplo 4.6.
[1] Resolva:
_
x + 2 y 10 = 0
x
2
+y
2
25 = 0.
Da primeira equao temos: y =
10 x
2
; logo, a segunda ca:
x
2
+
(10 x)
2
4
= 25 x(x 4) = 0;
logo, x = 0 e x = 4; ento, as solues dos sistema so: (0, 5) e (4, 3).
4 2 2 4 6
4
2
2
4
6
Figura 4.4: Desenho do exemplo [1].
140 CAPTULO 4. POLINMIOS
[2] Resolva:
_
3 x
2
+ 2 y
2
35 = 0 (1)
2 x
2
3 y
2
6 = 0. (2)
Multipliquemos (1) por 2 e (2) por -3 e somemos; obtemos y = 2; substituindo em (1), temos
que x = 3; logo as as solues dos sistema so: (3, 2), (3, 2), (3, 2) e (3, 2).
4 2 2 4 6
4
2
2
4
Figura 4.5: Desenho do exemplo [2].
[3] Resolva:
_
4 +x
2
8 y + 4 y
2
= 0 (1)
x
2
+ (y 1)
2
= 4. (2)
Note que:
4 +x
2
8 y + 4 y
2
= 0
x
2
4
+ (y 1)
2
= 2.
Logo, consideramos o seguinte sistema:
_

_
x
2
4
+ (y 1)
2
= 2 (1)
x
2
+ (y 1)
2
= 4. (2)
Substraindo (1) de (2): x
2
=
8
3
; logo, x =
_
8
3
. substituindo em (2)
(y 1)
2
=
4
3
=y =
3 + 2

3
3
e y =
3 2

3
3
;
as as solues dos sistema so:
_
_
8
3
,
3 + 2

3
3
_
,
_
_
8
3
,
3 2

3
3
_
,
_

_
8
3
,
3 + 2

3
3
_
e
_

_
8
3
,
3 2

3
3
_
4.5. SISTEMAS DE EQUAES NO PLANO 141
2 1 1 2
1
1
2
3
Figura 4.6: Desenho do exemplo [3].
[4] Resolva:
_
5 x
2
+ 4 y
2
= 48 (1)
x
2
+ 2 xy = 16. (2)
Multiplicamos (2) por 3 e substraimos, obtendo x
2
+ 2 y
2
3 xy = 0. Por outro lado:
x
2
+ 2 y
2
3 xy = (x 2y) (x y),
donde x = y e x = 2 y; substituindo, primeiramente, y = x em (2):
3 x
2
= 16 =x = y =
4

3
3
;
substituindo x = 2 y em (2):
8 y
2
= 16 =y =

2 =x = 2

2.
As solues dos sistema so:
_
4

3
3
,
4

3
3
_
,
_

3
3
,
4

3
3
_
, (2

2,

2), , e (2

2,

2).
[5] A hipotenusa de um tringulo retngulo mede 41 m e a rea do tringulo 180 m
2
. Deter-
mine o comprimento dos lados.
Sejam x e y os catetos do tringulo retngulo; ento, por Pitgoras:
x
2
+y
2
= 41
2
.
Por outro lado, a rea do tringulo :
xy
2
= 180.
142 CAPTULO 4. POLINMIOS
Devemos resolver o sistema:;
_
x
2
+y
2
= 1681
xy = 360.
A soluo x = 9 e y = 40 ou vice-versa. Os catetos medem 9 m e 40 m, respectivamente.
10 20 30 40
10
20
30
40
Figura 4.7: Desenho do exemplo [5].
4.6 Inequaes que Envolvem Polinmios
Neste pargrafo apresentaremos inequaes que envolvem polinmios ou combinaes de po-
linmios e que so um pouco mais complexas do que as estudadas no incio do captulo. O
mtodo de resoluo, essencialmente, estudar os sinais da desiguladade numa tabela.
Exemplo 4.7.
[1] Determine a soluo de: 2 x
3
2 x
2
2 x 4 > 0
Primeiramente fatoramos o polinmio:
2 x
3
2 x
2
2 x 4 = (x 2) (2 x
2
+ 2 x + 2);
O polinmio tem uma raiz real. De fato, o polinmio 2 x
2
+ 2 x + 2 tem < 0 e seu coeciente
principal positivo; logo, 2 x
2
+ 2 x + 2 > 0, para todo x R.
2 x
3
2 x
2
2 x 4 > 0 (x 2) (2 x
2
+ 2 x + 2) > 0 x 2 > 0.
Logo, o conjunto-soluo S = (2, +).
[2] Determine a soluo de: x
4
2 x
3
4 x
2
+ 8 x > 0
Primeiramente fatoramos o polinmio:
x
4
2 x
3
4 x
2
+ 8 x = x(x 2) (x 2) (x + 2).
4.6. INEQUAES QUE ENVOLVEM POLINMIOS 143
O polinmio s tem 4 razes reais, duas repetidas. Logo:
x
4
2 x
3
4 x
2
+ 8 x > 0 x(x 2) (x 2) (x + 2) > 0.
Ento, ou todos os membros da desiguldade so positivos ou todos negativos ou com sinais
trocados aos pares:
Polinmio (, 2) (2, 0) (0, 2) (2, +)
x - - + +
x 2 - - - +
x 2 - - - +
x + 2 - + + +
x
4
2 x
3
4 x
2
+ 8 x + - + +
Logo, o conjunto-soluo S = (, 2) (0, 2) (2, +).
[3] Determine a soluo de:
x
3
+x
2
2 x
x + 4
< 0.
Primeiramente fatoramos o polinmio:
x
3
+x
2
2 x = x(x 1) (x + 2).
O polinmio tem 3 razes reais diferentes. Note que x = 4. Logo:
x
3
+x
2
2 x
x + 4
< 0
x(x 1) (x + 2)
x + 4
< 0.
Ento, ou o numerador negativo e o denominador positivo ou vice-versa, lembrando que
x = 4:
Polinmio (, 4) (4, 2) (2, 0) (0, 1) (1, +)
x - - - + +
x + 2 - - + + +
x 1 - - - - +
x + 4 - + + + +
x
3
+x
2
2 x
x + 4
+ - + - +
Logo, o conjunto-soluo S = (4, 2) (0, 1).
[4] Determine a soluo de:
144 CAPTULO 4. POLINMIOS
6 x
x
2
4 x + 3
>
2
12 4 x
.
Primeiramente fatoramos o polinmio:
x
2
4 x + 3 = (x 1) (x 3).
Logo:
6 x
x
2
4 x + 3
>
2
12 4 x

6 x
x
2
4 x + 3

2
12 4 x
> 0
13 x 1
2 (x 3) (x 1)
> 0,
se x = 3 e x = 1. Ento, ou o numerador e o denominador so positivos ou ambos negativos:
Polinmio (, 1/13) (1/13, 1) (1, 3) (3, +)
13 x 1 - + + +
x 1 - - + +
x 3 - - - +
6 x
x
2
4 x + 3
>
2
12 4 x
- + - +
Logo, o conjunto-soluo S = (
1
13
, 1) (3, +).
4.7 Sistemas de Inequaes de uma Varivel
Para resolver um sistema de inequaes resolvemos, em separado cada inequao do sistema
determinando seus respectivos conjuntos-soluo. Finalmente, o conjunto-soluo do sistema
a interseo de todos os conjuntos-soluo achados.
Exemplo 4.8.
[1] Determine a soluo do sistema:
_
x
3
2 x
2
+ 5 x > 10
2 x + 3 4 x 5.
Resolvamos, primeiramente, a inequao: x
3
2 x
2
+ 5 x > 10. Fatoremos o polinmio:
x
3
2 x
2
+ 5 x 10 = (x 2) (x
2
+ 5); o polinmio s tem uma raiz real; logo:
x
3
2 x
2
+ 5 x > 10 x 2 > 0.
E o conjunto-soluo S
1
= (2, ). Por outro lado, resolvemos:
2 x + 3 4 x 5 x 4 0
que tem como conjunto-soluo S
2
= [4, +). Finalmente, o conjunto-soluo do sistema :
4.8. INEQUAES NO PLANO 145
S = S
1
S
2
= [4, +).
[2] Determine a soluo do sistema:
_
_
_
x
2
4
3 x
> 0
2 (4 x 3) 9 x 2.
Resolvamos, primeiramente, a inequao:
x
2
4
3 x
> 0.
Para x = 3 e x
2
4 = (x 2) (x + 2), temos:
Polinmio (, 2) (2, 2) (2, 3) (3, +)
x 2 - - + +
x + 2 - + + +
3 x + + + -
Sistema + - + -
Logo, o conjunto-soluo S
1
= (, 2) (2, 3). Por outro lado, resolvemos:
2 (4 x 3) 9 x 2 x + 4 0
que tem como conjunto-soluo S
2
= [4, +). Finalmente, o conjunto-soluo do sistema :
S = S
1
S
2
= [4, 2) (2, 3).
4.8 Inequaes no Plano
Consideremos curvas e/ou retas, no plano, que sejam denidas pela equao:
F(x, y) = 0.
Denamos os seguintes subconjuntos do plano:
A
1
= {(x, y) / F(x, y) = 0}
A
2
= {(x, y) / F(x, y) > 0}
A
3
= {(x, y) / F(x, y) < 0}.
Estes subconjuntos tem as seguintes propriedades:
A
1
A
2
A
3
= e A
1
A
2
A
3
= R
2
.
Isto , um ponto do plano pertence a um e somente um desses subconjuntos. Estes subconjun-
tos so chamados regies do plano.
146 CAPTULO 4. POLINMIOS
Exemplo 4.9.
[1] Seja F(x, y) = x +y 2. A reta x +y = 2 divide o plano em:
A
1
= {(x, y) / x +y = 2} = {(x, y) / y = 2 x}
A
2
= {(x, y) / x +y > 2} = {(x, y) / y > 2 x}
A
3
= {(x, y) / x +y < 2} = {(x, y) / y < 2 x}.
Note que o ponto (1, 1) A
1
; (3, 2) A
2
e (0, 0) A
3
.
2 1 1 2 3 4
2
1
1
2
3
4
Figura 4.8: Regies do exemplo [1].
[2] Seja F(x, y) = x
2
+y
2
1, ento o crculo x
2
+y
2
= 1 divide o plano em:
A
1
= {(x, y) / x
2
+y
2
= 1}
A
2
= {(x, y) / x
2
+y
2
> 1}
A
3
= {(x, y) / x
2
+y
2
< 1}.
Note que o ponto (0, 1) A
1
; (1, 1) A
2
e (
1
2
,
1
2
) A
3
.
1 1
1
1
Figura 4.9: Regies do exemplo [2].
4.8. INEQUAES NO PLANO 147
Em geral, toda curva separa o plano em 3 regies A
1
, A
2
e A
3
.
Por exemplo, se F(x, y) = 0 representa uma reta no plano, ento os subsconjuntos A
2
e A
3
so
ditos semiplanos.
Logo, os pontos do plano que so soluo de um inequao no plano, determinam uma regio
no plano.
Exemplo 4.10.
[1] Esboce a regio determinada pelos pontos que so soluo de: x y < 0.
x y < 0 se, e somente se y > x, para todo x R. Os pontos que so soluo da inequao
determinam uma regio acima da reta y = x.
2 1 1 2
2
1
1
2
Figura 4.10: Regio do exemplo [1].
[2] Esboce a regio determinada pelos pontos que so soluo de: x
2
+y
2
2 x 2 y + 1 > 0.
Completando os quadrados:
x
2
+y
2
2 x 2 y + 1 = (x 1)
2
+ (y 1)
2
1;
logo, (x 1)
2
+ (y 1)
2
= 1 a equao de um crculo centrado em (1, 1) e raio 1. Os pontos
que so soluo da inequao determinam uma regio fora do crculo (x 1)
2
+ (y 1)
2
= 1.
1 2
1
2
Figura 4.11: Regio do exemplo [2].
148 CAPTULO 4. POLINMIOS
[3] Esboce a regio determinada pelos pontos que so soluo de:
x y + 2
x +y + 2
0.
Note que
x y + 2
x +y + 2
0 se, e somente se:
x y + 2 0 e x +y + 2 > 0 ou x y + 2 0 e x +y + 2 < 0.
Se x y + 2 0 e x +y + 2 > 0; ento, 2 x < y x + 2 tal que x > 2.
Se x y + 2 0 e x +y + 2 < 0; ento, 2 +x y < 2 x tal que x < 2.
6 4 2 2
4
2
2
4
Figura 4.12: Regio do exemplo [3].
[4] Esboce a regio determinada pelos pontos que so soluo de: |x +y| 2.
|x + y| 2 equivalente a 2 x + y 2; logo, temos 2 x y 2 x, para todo x R.
Isto , a regio delimitada entre as retas y = x 2 e y = 2 x.
4 2 2 4
2
1
1
2
Figura 4.13: Regio do exemplo [4].
4.9. SISTEMAS DE INEQUAES NO PLANO 149
4.9 Sistemas de Inequaes no Plano
Considere o sistema com n inequaes.
_

_
a
1
x +b
1
y c
1
a
2
x +b
2
y c
2
a
3
x +b
3
y c
3
.
.
.
.
.
.
a
n
x +b
n
y c
n
Uma soluo do sistema um ponto P = (x, y), no plano cujas coordenadas satisfazem cada
uma das desigualdades do sistema.
Como cada inequao determina um semiplano, temos que P soluo do sistema se, e so-
mente se P pertence a cada semiplano.
Logo, o mtodo para determinar a regio do plano que representa a soluo do sistema, con-
siste em determinar as n regies do plano, uma para cada inequao. Finalmente, fazemos a
interseo das n regies obtidas.
Exemplo 4.11.
[1] Esboce a regio determinada pelos pontos que so soluo do sistema:
_

_
x +y 2
x +y 2
y 0.
Esbocemos as retas y = 2 x, y = x + 2 e y = 0:
3 2 1 1 2 3
1
1
2
3
Figura 4.14: As retas y = 2 x (azul), y = x + 2(vermelho) e y = 0 (verde).
150 CAPTULO 4. POLINMIOS
A regio R
1
determinada por x +y 2 o conjunto dos pontos que cam estritamente abaixo
da reta y = x + 2.
2 1 1 2
2
1
1
2
Figura 4.15: A regio R
1
.
A regio R
2
determinada por x + y 2 o conjunto dos pontos que cam abaixo da reta
y = x + 2.
2 1 1 2
2
1
1
2
Figura 4.16: A regio R
2
.
A regio R
3
determinada por y 0 e o conjunto dos pontos que cam acima do eixo dos x:
4.9. SISTEMAS DE INEQUAES NO PLANO 151
2 1 1 2
1
2
Figura 4.17: A regio R
3
.
Finalmente a regio que soluo do sistema R = R
1
R
2
R
3
:
2 1 0 1 2
0.5
1.0
1.5
2.0
Figura 4.18: regio R.
[2] Esboce a regio determinada pelos pontos que so soluo do sistema:
_

_
x +y > 2
2 x +y 1
x + 2 y 3.
Esbocemos as retas y = x + 2, y = 2 x + 1 e 2 y = x 3:
152 CAPTULO 4. POLINMIOS
2 2 4 6
4
2
2
4
Figura 4.19: As retas y = x + 2 (azul), y = 2 x + 1(vermelho) e 2 y = x 3 (verde).
A regio R
1
determinada por x + y > 2 o conjunto dos pontos que cam estritamente acima
da reta y = x + 2. A regio R
2
determinada por 2 x + y 1 o conjunto dos pontos que
cam abaixo da reta y = 2 x + 1.
2 1 1 2 3
2
1
1
2
3
1 1 2
2
1
1
2
3
4
Figura 4.20: Grcos das regies R
1
e R
2
, respectivamente.
A regio R
3
determinada por x + 2 y 3 e o conjunto dos pontos que cam acima da reta
2 y = x 3:
4.9. SISTEMAS DE INEQUAES NO PLANO 153
2 1 1 2 3 4
3
2
1
1
2
3
4
Figura 4.21: regio R
3
.
Finalmente a regio que soluo do sistema R = R
1
R
2
R
3
:
2 2 4 6
4
2
2
4
Figura 4.22: regio R.
[3] Esboce a regio determinada pelos pontos que so soluo do sistema:
_
x
2
+y
2
25
x
2
+y
2
12 x + 20 0.
x
2
+y
2
= 25 um crculo de raio 5, centrado na origem e:
x
2
+y
2
12 x + 20 = (x 6)
2
+y
2
16 = 0
um crculo de raio 4 centrado no ponto (6, 0). Logo, os pontos que so soluo do sistema,
so os que esto fora do crculo (x 6)
2
+y
2
= 16 e dentro do crculo x
2
+y
2
= 25:
154 CAPTULO 4. POLINMIOS
4 2 2 4 6
4
2
2
4
Figura 4.23: Regio do exemplo [3].
[4] Esboce a regio limitada pelas curvas y = x
2
e y = 4 x x
2
.
A interseo das curvas dada pela soluo do sistema:
_
y = x
2
y = 4 x x
2
,
do qual obtemos: x = 0 e x = 2; logo, a regio denida por:
{(x, y) R
2
/ 0 x 2, x
2
y 4x x
2
}.
1 1 2 3 4
1
2
3
4
5
Figura 4.24: Regio do exemplo [4].
[5] Esboce a regio determinada pelos pontos que so soluo do sistema:
_
x
2
y
2
1
y
2
x
2
1.
4.10. APLICAES DAS INEQUAES 155
x
2
y
2
= 1 uma hiprbole de vrtices em (1, 0) e y
2
x
2
= 1 uma hiprbole de vrtices
em (0, 1). Por outro lado:
Se x < 1, temos que:

_
1 +x
2
y
_
1 +x
2
e
_
1 +x
2
y
_
1 +x
2
.
Se 1 x 1, temos que:

_
1 +x
2
y
_
1 +x
2
.
Se x > 1, temos que:

_
1 +x
2
y
_
1 +x
2
e
_
1 +x
2
y
_
1 +x
2
.
Logo, os pontos que so soluo do sistema, so os pontos limitados pelas 4 ramos das hipr-
boles.
4 2 2 4
4
2
2
4
Figura 4.25: Regio do exemplo [5].
4.10 Aplicaes das Inequaes
A seguir apresentaremos alguns exemplos onde se aplicam as inequaes:
Exemplo 4.12.
[1] Uma empresa produz x unidades de um certo produto a um preo, em dlares, dado por
x
2
200 x + 1200. Quantas unidades do produto podem ser fabricadas com um oramento de
5600 dlares?
Devemos vericar quando x
2
200 x + 1200 5600; isto , resolver x
2
200 x 4400 0, que
equivalente a:
(x + 20) (x 220) 0 20 x 220.
156 CAPTULO 4. POLINMIOS
Logo, podem ser produzidas, no mximo, 220 unidades.
[2] Uma empresa produz dois tipos de produtos obtendo um lucro de 10 dlares pelo primeiro
e 20 dlares pelo segundo. Quantas unidades de cada produto deve produzir para obter um
lucro acima de 10000 dlares?
Sejama e b os produtos, x e y as unidades produzidas de cada produto, respectivamente. Logo,
o lucro ser dado por 10 x + 20 y; ento, devemos resolver:
10 x + 20 y > 10000 y > 500
x
2
.
Ento, se x a quantidade de produtos do tipo a e y a quantidade de produtos b, ento y deve
ser estritamente superior a 500
x
2
.
200 400 600 800 1000
100
200
300
400
500
Figura 4.26: Regio do exemplo [2].
[3] Um investidor dispe de 3000000 dlares para investimentos. Se aplica 1000000 dlares
num investimento que paga x de juros mensal e o restante do montante o aplica num outro
investimento que paga o dobro do primeiro, que condies deve ter a taxa de juros x para que
o investidor obtenha ganhos maiores que 90000 dlares?
Como x o percentual dos juros, temos que os ganhos do investidor so:
1000000
_
x
100
_
+ 2000000
_
2 x
100
_
,
Como o investidor deseja ganhar mais que 90000 dlares, devemos resolver:
1000000
_
x
100
_
+ 2000000
_
2 x
100
_
> 90000 50000 x > 90000 x > 1.8 .
[4] Uma empresa produz dois tipos de produtos. Para produzir o primeiro necessita 20 uni-
dades de uma certa matria prima e 6 unidades de mo de obra e para produzir o segundo
necessita 10 unidades da mesma matria prima do primeiro produto e 8 de mo de obra. A
empresa tem um depsito com 400 unidades da matria prima e 180 de mo de obra. Repre-
sente gracamente as possibilidades de produo da empresa.
4.10. APLICAES DAS INEQUAES 157
Denotemos por x o nmero de unidades produzidas do primeiro produto e por y o nmero
de unidades produzidas do segundo produto; tendo em conta que existem 400 unidades de
matria prima:
10 x + 5 y 200.
Por outro lado, a mo de obra de 180:
6 x + 8 y 180
Lembrando que x 0 e y 0. Logo, devemos estudar o sistema:
_
20 x + 10 y 400
6 x + 8 y 180,
que equivalente a:
_
_
_
y 2 (20 x)
y
3 (30 x)
4
.
Como x 0 e y 0, o conjunto-soluo corresponde aos pontos que esto na interseo dos
quatro semi-planos.
_

_
y 2 (20 x)
y
3 (30 x)
4
x 0
y 0.
5 10 15 20 25 30
5
10
15
20
25
30
Figura 4.27: Regio do exemplo [4].
158 CAPTULO 4. POLINMIOS
4.11 Exerccios
1. Sejam P(x) = x
4
3 x
3
x
2
+x 1, Q(x) = x
2
3 x + 2 e R(x) = x
3
x
2
+x. Calcule
(a) P(x) 2 Q(x) 5 R(x) x
(b) 5 P(x) + [Q(x) +x
4
R(x)]
(c) R
2
(x) +Q
2
(x) P
2
(x)
(d) R(x) P(x) Q(x)
2
(e)
P(x) R(x)
Q(x)
(f)
P(x)
Q(x)
+
Q(x)
R(x)
+
R(x)
P(x)
(g)
(P(x) Q(x))
2
R(x) x
2. Determine as constantes A, B e C tais que:
(a)
2 x
x(x 1) (x + 2)
=
A
x
+
B
x 1
+
C
x + 2
(b)
1
x
2
(x + 3)
=
A
x
+
B
x
2
+
C
x + 3
(c)
2 x + 1
1 x
2
=
A
1 +x
+
B
1 x
.
(d)
1
(x + 2)(2x + 1)
=
A
x + 2
+
B
2x + 1
.
(e)
1
(x + 2)(x
2
1)
=
A
x + 2
+
B
x + 1
+
C
x 11
.
(f)
1
(x 1)(x
2
+ 1)
=
A
x 1
+
Bx +C
x
2
+ 1
3. Determine o quociente e o resto das divises:
(a) 3 x
4
5 x
2
+ 6 x + 1 x
2
3 x + 4.
(b) 5 x
5
4 x
3
2 x + 1 x + 1.
(c) x
11
1 x + 1.
(d) x
5
x
4
+x
2
4 x
2
+ 3 x 4.
(e) x
3
3 x
2
+ 2 x + 1 x
2
x + 1.
4.11. EXERCCIOS 159
4. Determine a constante m de modo que o polinmio P(x) seja divisvel por Q(x), onde:
(a) P(x) = x
2
2 x +m, Q(x) = x + 3
(b) P(x) = x
4
3 x
3
+m, Q(x) = x 2
(c) P(x) = x
4
3 x
3
+mx 12, Q(x) = x + 2.
(d) P(x) = 2 x
4
3 x
3
+mx 12, Q(x) = x 2.
5. Determine as constantes a e b de modo que o polinmio P(x) seja divisvel por Q(x),
onde:
(a) P(x) = x
4
3 x
3
+a x +b, Q(x) = x
2
2 x + 4.
(b) P(x) = 6 x
4
7 x
3
+a x
2
+ 3 x, Q(x) = x
2
x +b.
(c) P(x) = 8 x
3
10 x
2
+a x +b, Q(x) = 2 x
2
3 x + 2.
(d) P(x) = 3 x
3
+a x
2
7 x +b, Q(x) = x
2
5 x + 1.
6. Determine as razes racionais dos polinmios:
(a) P(x) = x
3
6 x
2
+ 11 x 6
(b) P(x) = x
4
5 x
2
+ 6
(c) P(x) = 2 x
5
3 x
4
14 x
3
+ 38 x
2
8 x 15
(d) P(x) = 2 x
5
3 x
4
14 x
3
+ 38 x
2
8 x 15
(e) P(x) = x
5
10 x
4
17 x
3
+ 76 x
2
228 x + 144
(f) P(x) = x
5
5 x
3
+ 3 x
2
+ 9 x
(g) P(x) = x
5
+ 10 x
4
+ 17 x
3
64 x
2
108 x + 144
(h) P(x) = 10 x
6
27 x
5
120 x
4
+ 120 x
2
+ 27 x 10
7. Verique a regra de Rufni: O resto da diviso de P(x) por x c P(c).
8. Se a +

b, com a Z e b N uma raiz irracional do polinmio P(x) de coecientes


racionais, verique que a

b tambm uma raiz do polinmio.


9. Resolva a equao 3 x
4
5 x
3
7 x
2
+ 3 x + 2 = 0, se 1 +

2 uma das razes.


10. Determine um polinmio P(x) de terceiro grau tal que P(1) = 1, P(1) = 1 e P(i) = 0,
onde i =

1.
160 CAPTULO 4. POLINMIOS
11. possvel determinar um polinmio P(x) de terceiro grau tal que P(1) = P(1) = 0 e
P(i) = 0?
12. Determine um polinmio de grau 4 que seja divisvel por x
2
4 e possua como razes 3 e
5.
13. Sejam P(x) = x
2
4 e Q(x) = x
3
2 x
2
+ 5 x + a, onde Q(2) = 0. Determine o resto da
diviso de Q(x) por P(x).
14. Sejam os polinmios P(x) = a x
2
2 x + 1, Q(x) = x + 2 e R(x) = x
3
+ b x
2
3 x + c.
Determine a, b e c tais queP(x) Q(x) = R(x).
15. Determine a soluo de:
(a)
_
x +y = 12
3 x + 2 y = 48
(b)
_
4 x + 3 y = 1
3 x 2 y = 5
(c)
_
5 (x y) = 4 x 1
28 (x 2 y 3) = 2 (15 x + 8 y)
(d)
_
x y = 12
3 x 4 y = 1
(e)
_
3 x + 5 y = 11
4 x 3 y = 5
(f)
_
x y = 3
x
2
+y
2
= 5
(g)
_
x +y = 1
xy + 2 y = 2
(h)
_
x
2
y
2
= 5
xy = 6
(i)
_
x
2
+ 4 y
2
= 25
x
2
y
2
= 5
(j)
_
x
2
+ 3 xy = 18
x
2
5 y
2
= 4
16. Determine o conjunto-soluo de:
(a)
_
3 x 2 < x
6 x 4 > 3 x
(b)
_
x + 3 5
x + 3 2 x
(c)
_

_
5 x + 1
3x
2
+ 5
2 (x + 3) x
4.11. EXERCCIOS 161
(d)
_
5 x 3 < 6 + 2 x
3 2 x > 4
(e)
_
3 x 15 < x 5
2 x 6
(f)
_
x + 3 > 0
x
2
+x 2 < 0
17. Esboce as regies determinadas por:
(a) x 2y 3 > 0
(b) 2x +y > 5
(c) 2x 3y 1
(d) 3x 2y 13
(e)
x +y
x 2y + 3
< 0
(f) x
2
+y
2
2 x 2 y + 1 0
(g) (x y) (x +y) 0
(h) (x y) (x +y) x
(i) (x y) (x +y) xy
18. Esboce as regies da soluo de:
(a)
_
2 x y < 3
x +y < 3
(b)
_
x +y < 2
2 y 2 x > 4
(c)
_

_
x +y < 120
3 y x 0
x 100
y 100
162 CAPTULO 4. POLINMIOS
(d)
_

_
x +y > 2
2 x +y 1
x + 2 y 3
(e)
_
x
2
y 0
y
2
x 0
(f)
_
x
2
+y
2
1
x
2
y
2
1
(g)
_

_
x
2
+y
2
1
x
2
y 0
y
2
x 1
(h)
_

_
x +y 1
, x
2
y
2
1
x +y 1
19. A soma de 5 e a metade de um nmero sempre maior que a subtrao entre 10 e o dobro
desse nmero. Determine os nmeros.
20. Dois nmeros somam 38; se o primeiro dividido por 3 e o segundo por 4 e sua diferena
igual a 1, determine os nmeros.
21. Trs nmeros naturais consecutivos so tais que a soma da metade do primeiro mais 2/3
do segundo tem como resultado o terceiro nmero. Determine os nmeros.
22. Se o preo de fabricao de x unidades de um certo produto x
2
185 x +1000 em reais,
quantas unidades podem ser fabricadas com um oramento de 4000 reais?
23. Se a soma de 3 nmeros naturais consecutivos menor que 12, quais so os possveis
nmeros?
24. Num tringulo retngulo, um de seus ngulos agudos /15 radianos maior que outro.
Quais so as medidas de seus trs ngulos?
25. O permetro de um tringulo issceles de 19 cm. O comprimento de cada lado igual
excede em 2 cm o dbro do comprimento do lado desigual. Quais so as medidas de seus
trs lados?
26. Se as medies feitas numa quadra de esportes tem um erro de 1 metro e os valores dos
lados da quadra x e y satisfazem a 70 < x < 71 e 47 < y < 48, determine o permetro e a
rea da quadra.
4.11. EXERCCIOS 163
27. Se so compradas x unidades de umcerto produto a umpreo de
300
x
+3 reais a unidade,
qual o nmero de unidades que devemser vendidas para que as vendas ultrapassem6000
reais?
28. Uma empresa pode vender um produto por 720 dlares a unidade. Se x
2
+ 360 x + 1000
a lei para produzir x unidades por ms, determine quando a empresa tem perdas para
produzir tal produto.
29. Uma fbrica produz armrios de duas categorias diferentes: de 200 e de 600 reais. Em
uma semana fabrica 16 armrios com um custo total de 6000 reais. Quantos armrios
fabricou de cada tipo?
30. A soma de dois nmeros 14. Somado 1 ao maior obtemos o dbro do menor. Quais so
os nmeros?
31. As idades de trs crianas somadas de dois em dois so iguais a 6, 8, e 16, respectiva-
mente,. Determine as idades das crianas.
32. Determine as dimenses de um retngulo de permetro 80 unidades e cuja medida da
altura
2
3
da base.
33. A diagonal de um retngulo mede 26 unidades e o permetro 68 unidades. Determine as
medidas dos lados do retngulo.
34. A diferena de dois nmeros positivos 3 e a soma de seus quadrados 65. Determine
os nmeros.
35. A diagonal de um retngulo mede 85 m; se o lado menor aumentado em 11 m e o lado
maior diminuido em 7 m, o comprimento da diagonal permanece o mesmo. Determine
as dimenses do retngulo original.
164 CAPTULO 4. POLINMIOS
Captulo 5
TRIGONOMETRIA
Fenmenos de natureza cclica ou peridicos so associados s funes trigonomtricas. Por
exemplo, o batimento cardaco, as ondas de rdio, o ritmo oscilatrio dos braos durante uma
corrida, o movimento peridico dos planetas e a vibrao de tomos em cristais.
5.1 Introduo
Inicialmente faremos uma reviso do conceito de radiano. Sabemos que arcos de crculos que
subtendem o mesmo ngulo central so semelhantes e que a razo da semelhana a razo
entre os raios. Num crculo de centro O e raio r, seja l o comprimento do arco AB subtendido
pelo ngulo central .
A
B
l
r

O
Figura 5.1:
l diretamente proporcional a r e medida do ngulo . Admitindo que o arco e o raio sejam
medidos com a mesma unidade e denotando por med() a medida do ngulo , temos:
l = k r med(),
onde a constante k depende da unidade de medida de ngulos escolhida. Radiano a unidade
de medida de ngulos para a qual k = 1, ou seja, tal que l = r med().
Em resumo, a medida do ngulo em radianos dada pela razo: l/r, onde l o comprimento
do arco subtendido no crculo cujo centro o vrtice do ngulo e r o raio do crculo. Como o
comprimento de um semicrculo ou arco de 180
o
r, ento 180
o
= radianos; logo,
165
166 CAPTULO 5. TRIGONOMETRIA
1 rad =
_
180

_
o

= 57
o
1
0
=

180

= 0.0174532 rad.
Note que a medida de umngulo emradianos no depende da unidade de comprimento consi-
derada.
No plano coordenado consideremos um crculo orientado no sentido anti-horrio, centrado na
origem e de raio igual a 1. Este crculo denominado crculo trigonomtrico.
O ponto A, interseo do crculo com o semi-eixo positivo das abscissas chamado origem.
Os pontos A, B, C, D, intersees do crculo com os eixos coordenados o dividem em quatro
partes congruentes.
I II
III
IV
C
D
A
B
Figura 5.2:
Como a equao do crculo x
2
+ y
2
= 1, seu comprimento l = 2. Portanto, a medida de
qualquer arco deste crculo igual a sua medida em radianos.
Considere o ngulo que determina sobre o crculo de raio 1, o arco de origem A = (1, 0) e
extremidade M = (x, y) tais que |OP| = x e |PM| = y, como no desenho:
M
O

P A
Figura 5.3:
5.1. INTRODUO 167
O seno do ngulo denotado por sen() e denido por:
sen() = y
O co-seno do ngulo denotado por cos() e denido por:
cos() = x
A tangente do ngulo denotada por tg() e denida por: tg() =
y
x
se x = 0; equivalente-
mente,
tg() =
sen()
cos()
, se cos() = 0.
Aco-tangente do ngulo denotada por cotg() e denida por cotg() =
x
y
se y = 0; equiva-
lentemente,
cotg() =
cos()
sen()
, se sen() = 0.
A partir das relaes anteriores, denimos a secante e a co-secante do ngulo por:
sec() =
1
x
=
1
cos()
e cosec() =
1
y
=
1
sen()
onde cos() = 0 e sen() = 0, respectivamente.
Sinais do seno, cosseno e tangente relativo a cada quadrante:
Quadrantes I II III IV
sen() + +
cos() + +
tg() + +
Identidades Fundamentais :
sen
2
() +cos
2
() = 1
De fato, considere:
168 CAPTULO 5. TRIGONOMETRIA
M
O

P A
Figura 5.4:
Do tringulo OMP, temos que:
d(O, M) =
_
(cos() 0)
2
+sen() 0)
2
=
_
cos()
2
+sen()
2
,
como d(O, M) = 1 segue que:
sen
2
() +cos
2
() = 1.
Analogamente, temos:
tg
2
() + 1 = sec
2
()
cotg
2
() + 1 = cosec
2
()
As denies de seno, co-seno, tangente e co-tangente de um ngulo agudo so coerentes com
nossa denio. Por simetria, podemos obter os valores para os arcos maiores que /2. Como
dois arcos so congruentes se suas medidas diferirem por um mltiplo de 2, temos que dois
arcos congruentes tem a mesma origem e a mesma extremidade, portanto o mesmo seno, co-
seno, etc.
comum representar todos os arcos congruentes ao arco por + 2k, onde k um nmero
inteiro.
As funes trigonomtricas podem ser estendidas para todos os nmeros reais de modo que
sejam preservadas todas as suas propriedades bsicas. A forma de estender a seguinte: consi-
dere um crculo centrado na origem de raio 1 e xe o ponto A = (1, 0) em tal crculo; considere
como sentido positivo, o sentido anti-horrio; analogamente, o sentido negativo o sentido
horrio.
Para cada R associamos um ponto P de modo que:
Se 0 < < 2 , partimos de A e percorremos o crculo no sentido positivo at obter um arco
cujo comprimento seja . O ponto onde o arco termina P.
5.1. INTRODUO 169
Se 2 < < 0, partimos de A e percorremos o crculo no sentido negativo at obter um
arco cujo comprimento seja ||. O ponto onde o arco termina P. Assim a cada nmero real
corresponde um ponto P.
Se > 2 ser necessrio dar mais uma volta no crculo, no sentido positivo, para atingir a
extremidade P do arco. Idem para < 2 . Assim a cada nmero da forma + 2 k (k Z)
corresponder um ponto do crculo.
A seguir, apresentamos propriedades:
Se = k/2, k Z: tg() cotg() = 1.
Se = /2 +k, k Z: sec
2
() tg
2
() = 1.
Se = k, k Z: cosec
2
() cotg
2
() = 1.
Observamos que para qualquer ngulo tem-se:
|sen()| 1 e |cos()| 1.
Periodicidade
Para todo k Z, temos:
sen( + 2 k ) = sen() cos( + 2 k ) = cos()
sec( + 2 k ) = sec() cosec( + 2 k ) = cosec()
tg( +k ) = tg() cotg( +k ) = cotg(),
Adio dos arcos
sen( ) = sen() cos() sen() cos().
cos( ) = cos() cos() sen() sen().
tg( ) =
tg() tg()
1 tg() tg()
cotg( ) =
cotg() cotg() 1
cotg() cotg()
.
Segue destas identidades que:
170 CAPTULO 5. TRIGONOMETRIA
sen() sen() =
1
2
_
cos( ) cos( +)

cos() cos() =
1
2
_
cos( ) +cos( +)

sen() cos() =
1
2
_
sen( +) +sen( )

,
e:
sen() +sen() = 2 sen
_
+
2
_
cos
_

2
_
sen() sen() = 2 cos
_
+
2
_
sen
_

2
_
cos() +cos() = 2 cos
_
+
2
_
cos
_

2
_
cos() cos() = 2 sen
_
+
2
_
sen
_

2
_
A vericao destas propriedades pode ser considerada como exerccio. Usando as denies
possvel deduzir muitas outras propriedades ou identidades trigonomtricas. Por exemplo:
1. sen(2 ) = 2 sen() cos()
2. cos(2 ) = cos
2
() sen
2
()
3. sen
2
() =
1 cos(2 )
2
4. cos
2
() =
1 +cos(2 )
2
.
5. tg(2 ) =
2 tg()
1 tg
2
()
.
6. sen(

2
) =
_
1 cos()
2
.
7. cos(

2
) =
_
1 +cos()
2
.
8. tg(

2
) =

1 cos()
1 +cos()
9. tg(

2
) =
sen()
1 +cos()
10. tg(

2
) =
1 cos()
sen()
.
A seguir os valores mais utilizados de seno e co-seno:
0 /6 /4 /3 /2 3/4
sen() 0 1/2

2/2

3/2 1

2/2 0
cos() 1

3/2

2/2 1/2 0

2/2 1
5.1. INTRODUO 171
5/4 4/3 3/2 5/3 7/4 11/6 2
sen()

2/2

3/2 1

3/2

2/2 1/2 0
cos()

2/2 1/2 0 1/2

2/2

3/2 1
Finalmente:
sen(x) =
_

_
sen( x)
sen(x )
sen(2 x)
cos(

2
x).
e cos(x) =
_

_
cos( x)
cos(x )
cos(2 x)
sen(

2
x).
Por outro lado:
tg() = cotg
_

2

_
sec() = cosec
_

2

_
cosec() = sec
_

2

_
cotg() = tg
_

2

_
.
Exemplo 5.1.
[1] Transforme 1.570796 radianos em graus.
1.570796 rad = 1.570796
180

= 90
o
.
[2] Transforme 25
o
12

em radianos.
Primeiro convertemos tudo em graus, dividindo 12/60 = 0.2, logo temos que 25
o
12

= 25.2
o
25
o
12

= 25.2

180

= 0.439823 rad.
[3] Calcule o valor de tg
_
5
4
_
e de cos
_
11
4
_
.
Observe que:
tg
_
5
4
_
= tg
_

4
+
_
= tg
_

4
_
= 1,
e
cos
_
11
4
_
= cos
_
3
4
+ 2
_
= cos
_
3
4
_
=

2
2
.
[4] Expresse cos(4 ) em termos de cos().
172 CAPTULO 5. TRIGONOMETRIA
cos(4 ) = cos(2 (2 )) = 2 cos
2
(2 ) 1 = 2 (2 cos
2
() 1)
2
1
= 8 cos
4
() 8 cos
2
() + 1.
[5] Se =

12
, determine os valores de sen(), cos(),tg(), cotg(), sec() e cosec().
sen() = sen
_

3


4
_
= sen
_

3
_
cos
_

4
_
cos
_

3
_
sen
_

4
_
=

2
4
cos() = cos
_

3


4
_
= cos
_

3
_
cos
_

4
_
+sen
_

3
_
sen
_

4
_
=

6 +

2
4
tg() =
sen()
cos()
= 2

3
sec() =
1
cos()
=
4

6 +

2
cosec() =
1
sen()
=
4

2
cotg() =
1
tg()
=
1
2

3
.
[6] Se sen() =
3
5
, determine os valores de cos(),tg(), cotg(), sec() e cosec().
Como:
cos
2
() = 1 sen
2
() = 1
9
25
=
16
25
;
ento, cos() =
4
5
. Por outro lado, sen() e cos() so positivos no primeiro quadrante e no
segundo tem sinais opostos, positivo e negativo, respectivamente.
No primeiro quadrante:
sen() =
3
5
cos() =
4
5
tg() =
3
4
sec() =
1
cos()
=
5
4
cosec() =
1
sen()
=
5
3
cotg() =
1
tg()
=
4
3
.
No segundo quadrante:
sen() =
3
5
cos() =
4
5
tg() =
3
4
sec() =
1
cos()
=
5
4
cosec() =
1
sen()
=
5
3
cotg() =
1
tg()
=
4
3
.
5.1. INTRODUO 173
[7] Se tg() = 2 e sen() > 0, determine os valores de sen(), cos(), cotg(), sec() e cosec().
Como sec
2
() = 1 +tg
2
() = 5, sen() > 0 e tg() < 0, ento pertence ao segundo quadrante
e:
sec() =

5.
Como:
cos() =
1
sec()
=

5
5
sen() = cos() tg() =
2

5
5
cosec() =
1
sen()
=

5
2
cotg() =
1
tg()
=
1
2
.
[8] Duas linhas de trem, de 1.4 m de largura, se cruzam formando um losango, tal que um dos
ngulos de corte
2
9
. Calcule a distncia d como no seguinte desenho:

1.4
d
Figura 5.5: .
Seja =
2
9
= 0.698132; ento:
sen(0.698132) =
1.4
d
=d = 2.17801.
[9] Se sec(x) tg(x) = 2, calcule sec(x) +tg(x)
Como:
1 = sec
2
(x) tg
2
(x) = (sec(x) +tg(x)) (sec(x) tg(x)) = 2 (sec(x) +tg(x)),
logo,
sec(x) +tg(x) =
1
2
.
174 CAPTULO 5. TRIGONOMETRIA
[10] Calcule o valor de cos
4
_

24
_
sen
4
_

24
_
.
Como:
cos
4
_

24
_
sen
4
_

24
_
=
_
cos
2
_

24
_
+sen
2
_

24
_
_ _
cos
2
_

24
_
sen
2
_

24
_
_
= cos
_

12
_
=

2 +

6
4
.
[11] Simplique:
_
sen
4
(x) + 4 cos
2
(x)
_
cos
4
(x) + 4 sen
2
(x).
_
sen
4
(x) + 4 cos
2
(x)
_
cos
4
(x) + 4 sen
2
(x) =
_
(2 sen
2
(x))
2

_
(2 cos
2
(x))
2
= (2 sen
2
(x)) (2 cos
2
(x))
= cos
2
(x) sen
2
(x)
= cos(2 x).
5.2 Identidades Trigonomtricas
A capacidade de utilizar a lgebra para manipular expresses trigonomtricas fundamental
para estabelecer identidades ou iguldades. Algumas das tcnicas mais utilizadas so desen-
volver as expresses em funo de outras mais bsicas, a fatorao e a simplicao. Em geral,
para vericar uma identidade trigonomtrica comeamos pelo lado mais complicado e utili-
zamos as identidades bsicas, vistas no pargrafo anterior.
Exemplo 5.2.
[1] Verique que:
sen()
1 +cos()
+
1 +cos()
sen()
= 2 cosec().
Somando a expresso da esquerda:
sen()
1 +cos()
+
1 +cos()
sen()
=
sen
2
() + 1 + 2 cos() +cos
2
()
sen() (1 +cos())
=
2 (cos() + 1)
sen() (1 +cos())
=
2
sen()
= 2 cosec().
[2] Verique que:
5.2. IDENTIDADES TRIGONOMTRICAS 175
tg(x) +cotg(x)
sec(x) cosec(x)
= 1.
Desenvolvamos a expresso da esquerda:
tg(x) +cotg(x)
sec(x) cosec(x)
=
sen(x)
cos(x)
+
cos(x)
sen(x)
1
sen(x) cos(x)
=
sen
2
(x) +cos
2
(x)
sen(x) cos(x)
1
sen(x) cos(x)
= 1.
[3] Verique que:
cos( )
sen() sen()
= cotg() cotg() + 1.
Desenvolvamos a expresso da esquerda:
cos( )
sen() sen()
=
cos() cos() +sen() sen()
sen() sen()
=
cos() cos()
sen() sen()
+ 1
= cotg() cotg() + 1.
[4] Verique que:
sen(

2
) =
_
1 cos()
2
.
Como cos(2 ) = 1 2 sen
2
(), fazendo =

2
, temos
cos() = 1 2 sen
2
(

2
) =sen
2
(

2
) =
1 cos()
2
sen(

2
) =
_
1 cos(
2
.
[5] Verique que:
tg( +) =
tg() +tg()
1 tg() tg()
.
176 CAPTULO 5. TRIGONOMETRIA
Da denio:
tg( +) =
sen( +)
cos( +)
=
sen() cos() +cos() sen()
cos() cos() sen() sen()
=
sen() cos() +cos() sen()
cos() cos()
cos() cos() sen() sen()
cos() cos()
=
tg() +tg()
1 tg() tg()
.
[6] Verique que:
tg(x) sen(x)
sen
3
(x)
=
sec(x)
1 +cos(x)
.
Da denio:
tg(x) sen(x)
sen
3
(x)
=
sen(x) sen(x) cos(x)
cos(x) sen
3
(x)
=
sen(x) (1 cos(x))
cos(x) sen
3
(x)
=
1 cos(x)
cos(x) sen
2
(x)
=
1 cos(x)
cos(x) (1 cos
2
(x))
=
1 cos(x)
cos(x) (1 cos(x)) (1 +cos(x))
=
1
cos(x) (1 +cos(x))
=
sec(x)
1 +cos(x)
.
[7] Verique que:
cosec(x) +cotg(x) =
sen(x)
1 cos(x)
.
Da denio:
cosec(x) +cotg(x) =
1
sen(x)
+
cos(x)
sen(x)
=
1 +cos(x)
sen(x)
=
1 +cos(x)
sen(x)
_
1 cos(x)
1 cos(x)
_
=
1 cos
2
(x)
sen(x) (1 cos(x))
=
sen
2
(x)
sen(x) (1 cos(x))
=
sen(x)
1 cos(x)
.
5.3. EQUAES TRIGONOMTRICAS 177
[8] Verique que:
sen(x) tg
2
(x) +cosec(x) sec
2
(x) = 2 tg(x) sec(x) +cosec(x) sen(x).
Do primeiro membro, temos:
sen(x) tg
2
(x) +cosec(x) sec
2
(x) = sen(x)
sen
2
(x)
cos
2
(x)
+
1
sen(x) cos
2
(x)
=
sen
4
(x) + 1
sen(x) cos
2
(x)
.
Do segundo membro, temos:
2 tg(x) sec(x) +cosec(x) sen(x) =
2 sen(x)
cos
2
(x)
+
1
sen(x)
sen(x)
=
2 sen
2
(x) +cos
2
(x) sen
2
(x) cos
2
(x)
sen(x) cos
2
(x)
=
sen
2
(x) [1 cos
2
(x)] + 1
sen(x) cos
2
(x)
=
sen
4
(x) + 1
sen(x) cos
2
(x)
.
5.3 Equaes Trigonomtricas
Neste pargrafo utilizaremos o que foi estudado em Trigonometria.
Note primeiramente, que:
cos() = cos() =
_
+ 2 k
+ 2 k , k Z.
sen() = sen() =
_
+ 2 k
+ 2 k , k Z.
tg() = tg() =
_
+ 2 k
+ + 2 k .
= = +k , k Z.
Exemplo 5.3.
[1] Determine a soluo de:
sen(3 x) = cos(2 x).
Como sen(3 x) = cos(

2
3 x), temos:
178 CAPTULO 5. TRIGONOMETRIA
cos(

2
3 x) = cos(2 x)

2
3 x = 2 x + 2 k ou

2
3 x = 2 x + 2 k
5 x =

2
2 k ou x =

2
2 k
x =

10

2 k
5
ou x =

2
2 k , k Z.
[2] Determine a soluo de:
2 sen(x) cos(x) = cos(x).
Fatorando a equao temos cos(x) (2 sen(x) 1) = 0, donde: cos(x) = 0 ou sen(x) =
1
2
. Logo:
cos(x) = 0 =x =
_

2
+ 2 k
3
2
+ 2 k , k Z.
ou:
sen(x) =
1
2
=x =
_

6
+ 2 k
5
6
+ 2 k k Z.
[3] Determine a soluo de:
tg(2 x) sen(x) = sen(x) +tg(2 x) 1.
Fatorando a equao temos sen(x) (tg(2 x) 1) (tg(2 x) 1) = 0 ou
(tg(2 x) 1) (sen(x) 1) = 0,
donde tg(2 x) = 1 ou sen(x) = 1. Logo:
tg(2 x) = 1 =2 x =

4
+k =x =

8
+
k
2
.
Analogamente:
sen(x) = 1 =x =

2
+ 2 k , k Z.
[4] Determine a soluo de:
sen(5 x) sen(3 x) sen(x) = 0.
Note que sen(5 x) sen(3 x) = 2 cos(4 x) sen(x), logo:
sen(5 x) sen(3 x) sen(x) = 0 =sen(x) (2 cos(4 x) 1) = 0.
5.3. EQUAES TRIGONOMTRICAS 179
ento:
sen(x) = 0 =x = k
cos(4 x) =
1
2
=x =

12
+
k
2
.
Isto :
x = k ou x =

12
+
k
2
, k Z.
[5] Determine a soluo de:
cos(2 x) + 3 = 5 cos(x), se x [0, 2 ).
Note que cos(2 x) = 2 cos
2
(x) 1; logo, a equao ca:
2 cos
2
(x) 5 cos(x) + 2 = 0 (cos(x) 2) (2 cos(x) 1) = 0.
Ento, temos que x =

3
e x =
5
3
, pois a equao cos(x) 2 = 0 no tem soluo (por que?).
[6] Determine a soluo de:
4 sen
2
_
x
2
_
= 1, sex [0, 2 ).
Como 4 sen
2
_
x
2
_
= 1, ento, sen
_
x
2
_
=
1
2
. Como 0 x < 2 , ento 0
x
2
<
Se sen
_
x
2
_
=
1
2
, ento:
x
2
=
_

6
5
6
=x =
_

3
5
3
Se sen
_
x
2
_
=
1
2
, no tem soluo (por que?).
[7] Determine a soluo de:
sen(2 x) = cos(4 x).
Como cos(4 x) = 1 2 sen
2
(2 x), temos que:
sen(2 x) = cos(4 x) 2 sen
2
(2 x) +sen(2 x) 1 = 0.
Fazendo u = sen(2 x), temos 2 u
2
+u 1 = (2 u 1) (u + 1) = 0.
Se u =
1
2
, temos:
180 CAPTULO 5. TRIGONOMETRIA
2 x =
_

6
5
6
13
6
17
6
=x =
_

12
5
12
13
12
17
12
Se u = 1, temos:
2 x =
_

_
3
2
7
2
=x =
_

_
3
4
7
4
[8] Determine a soluo de:
4 sen
2
(x) tg(x) 4 sen
2
(x) 3 tg(x) + 3 = 0.
Note que podemos fatorar:
4 sen
2
(x) tg(x) 4 sen
2
(x) 3 tg(x) + 3 = (tg(x) 1) (4 sen
2
(x) 3) = 0.
Se tg(x) = 1, ento x =

4
; logo, a soluo geral :
x =

4
+k , k Z.
Se sen(x) =

3
2
, ento x =

3
ou x =
2
3
; logo, a soluo geral :
x =

3
+k ou x =
2
3
+k , k Z.
5.3.1 Equaes que envolvem senos e cossenos
Determinemos a soluo das equaes do tipo:
a sen(x) +b cos(x) = c; a, b, c = 0
Fazemos sen(x) = u e cos(x) = v e resolvemos o seguinte sistema:
_
a u +b v = c
u
2
+v
2
= 1.
5.3. EQUAES TRIGONOMTRICAS 181
Exemplo 5.4.
[1] Determine a soluo de:

3 cos(x) +sen(x) = 1.
Resolvamos o sistema:
_
u +

3 v = 1
u
2
+v
2
= 1.
=v = 0, v =

3
2
.
Logo, u = 1 ou u =
1
2
, donde
x =

2
+ 2 k ou x =

6
+ 2 k , k Z.
[2] Ache a soluo do sistemas:
_
tg(x) +tg(y) = 2
2 cos(x) cos(y) = 1.
Note que:
tg(x) +tg(y) =
sen(x) cos(y) +sen(y) cos(x)
cos(x) cos(y)
=
sen(x +y)
cos(x) cos(y)
como tg(x) +tg(y) = 2, temos sen(x +y) = 2 cos(x) cos(y) = 1, logo:
(1) x +y =

2
.
Por outro lado:
2 cos(x) cos(y) = cos(x +y) +cos(x y) = 1,
pela equao (1), temos cos(x y) = 1 e:
(2) x y = 0.
Resolvendo o sistema formado por (1), (2), obtemos:
x = y =

4
+k , k Z.
[3] Resolva o sistema:
_
sen(x) +sen(y) = 1
2 (x +y) = .
182 CAPTULO 5. TRIGONOMETRIA
Como 2 (x +y) = , temos que y =

2
x; logo:
sen(x) +sen(y) = sen(x) +sen
_

2
x
_
= sen
_

2
_
cos(x) cos
_

2
_
sen(x)
= sen(x) +cos(x)
Devemos resolver a equao:
sen(x) +cos(x) = 1.
Resolvamos o sistema:
_
u +v = 1
u
2
+v
2
= 1

_
v = 1 u
1 = u
2
+ (1 u)
2
=u(u 1) = 0,
donde u = 0 ou u = 1; como v = 1 u, sSe u = 0, temos que:
x = 2 k e y =

2
2 k .
Se u = 1, temos, v = 0; logo:
x =

2
+ 2 k e y = 2 k .
[4] Resolva o sistema:
_
_
_
tg(x) +tg(y) = 1 (1)
cotg(x +y) =
3
4
. (2)
Primeiramente observemos: de (2), temos que tg(x +y) =
4
3
. Por outro lado de (1):
tg(x +y) =
tg(x) +tg(y)
1 tg(x) tg(y)
=
1
1 tg(x) tg(y)
=
1
1 tg(x) tg(y)
=
4
3
,
ento:
4 tg(x) tg(y) = 1.
Consideremos o novo sistema:
_
tg(x) +tg(y) = 1 (1)
4 tg(x) tg(y) = 1; (2)
de (1) e (2) temos 4 tg
2
(x) 4 tg(x) + 1 = 0; isto (2 tg(x) 1)
2
= 0 e
tg(x) =
1
2
=x

= 0.46364 +k .
[5] Resolva o sistema:
5.4. INEQUAES TRIGONOMTRICAS 183
_
_
_
(1) sen(x) cos(y) +cos(x) sen(y) = 1
(2) sen(x) cos(y) cos(x) sen(y) =
1
2
.
Primeiramente observemos que o sistema equivalente ao novo sistema:
_
_
_
(1) sen(x +y) = 1
(2) sen(x y) =
1
2
;
donde:
_

_
(1) x +y =

2
(2) x y =

6
e
_

_
(3) x +y =

2
(4) x y =
5
6
;
do primeiro sistema obtemos:
x =

3
+ 2 k e y =

6
+ 2 k , k Z;
do segundo sistema obtemos:
x =
2
3
+ 2 k e y =

6
+ 2 k , k Z.
5.4 Inequaes Trigonomtricas
Seja a inequao do tipo:
sen(x) > sen(a).
Considere o desenho:
sen(a)
B A
x
Figura 5.6:
Logo, para que sen(x) > sen(a), o ngulo x percorre o arco AB,logo:
184 CAPTULO 5. TRIGONOMETRIA
a + 2 k < x < a + 2 (k + 1), k Z.
Isto , do arco de extremidade A at o arco de extremidade B.
Seja a inequao do tipo:
cos(x) > cos(a).
Considere o desenho:
cos(a)
A
B
x
Figura 5.7:
Logo, para que cos(x) > cos(a) o ngulo x percorre o arco AB,logo:
a + 2 k < x < a + 2 k , k Z.
Isto , do arco de extremidade A at o arco de extremidade B.
Seja a inequao do tipo:
tg(x) > tg(a).
Considere o desenho:
A
B
A
B
tg(a)
Figura 5.8:
Logo, para que tg(x) > tg(a), o ngulo x percorre o arco AB,logo:
5.4. INEQUAES TRIGONOMTRICAS 185
a +k < x <

2
+k , k Z.
Isto , do arco de extremidade A at o arco de extremidade B.
Exemplo 5.5.
[1] Ache a soluo de:
sen(x) >
1
2
.
Note que sen
_

6
_
=
1
2
; logo, temos:
sen(x) > sen
_

6
_
,
ento, a =

6
e:

6
+ 2 k < x < 2 (k + 1)

6
, k Z.
[2] Ache a soluo de:
cos(x) >

3
2
.
Note que cos
_

6
_
=

3
2
; logo, temos:
cos(x) > cos
_

6
_
,
ento, a =

6
e:

6
+ 2 k < x <

6
+ 2 k, k Z.
[3] Ache a soluo de:
tg(x) > 1.
Note que tg
_

4
_
= 1; logo, temos:
tg(x) > tg
_

4
_
,
ento, a =

4
e:

4
+k < x <

2
+k , k Z.
[4] Ache a soluo de:
cos(2 x) +cos(x) 1.
186 CAPTULO 5. TRIGONOMETRIA
Note que cos(2 x) +cos(x) = 2 cos
2
(x) +cos(x) 1; logo:
cos(2 x) +cos(x) 1 cos(x) (2 cos(x) + 1) 0.
1. Se cos(x) 0 e cos(x)
1
2
, no temos solues.
2. Se cos(x) 0 e cos(x)
1
2
, temos:

2
+ 2 k x
2
3
+ 2 k ou
4
3
+ 2 k x
3
2
+ 2 k .
[5] Ache a soluo de:
[cos(x) +sen(x)]
2
< 1, se x (0, 2 ).
Note que [cos(x) +sen(x)]
2
= 1 + 2 sen(x) cos(x) = 1 +sen(2 x) < 1; logo, devemos resolver:
sen(2 x) < 0

2
< x < ou
3
2
< x < 2 .
[6] Ache a soluo de:
tg(x) sec(x)
cotg
3
(x)
< 0, se x [0, 2 ].
Note que:
tg(x) sec(x)
cotg
3
(x)
< 0
sen
4
(x)
cos
5
(x)
< 0;
logo, devemos resolver:
cos(x) < 0

2
< x < ou < x <
3
2
.
5.5. EXERCCIOS 187
5.5 Exerccios
1. Obtenha o valor simplicado de:
(a) sen
_
+

2
_
(b) cos
_
+
3
2
_
(c) sec( + 6 )
(d) sen( + 360 )
(e) cos( + 480 )
(f) sen
_

3
2
_
cos
_
+

2
_
2. Simplique as expresses:
(a)
sen(2 x)
tg(x)
(b)
tg( +x)
tg( x)
(c)
sen
2
(x) (1 +cos(x))
1 cos(x)
(d)
cos(x)
tg(x) (1 sen(x))
3. Se sen
_
2
3
_
=

3
2
, calcule tg
_
2
3
_
.
4. Se sen
_
5
4
_
=
1

2
, calcule tg
_
5
4
_
e sec
_
5
4
_
.
5. Se sen(x) =
2
3
, determine cos(x), tg(x), sec(x), cosec(x) e cotg(x).
6. Se cos(x) =
5
6
, determine sen(x), tg(x), sec(x), cosec(x) e cotg(x).
7. Se sec(x) = 3, determine sen(x),cos(x), tg(x), cosec(x) e cotg(x).
8. Se tg(x) =
4
3
, determine o valor de
sen(x) +cos(x) tg(x)
sec(x) +cosec(x) cotg(x)
.
9. Determine sen( + ), cos( + ),sen( ) e cos( ) e determine o quadrante em
que + e pertecem, se:
(a) sen() =
4
5
, cos() =
5
13
, no primeiro quadrante e no segundo quadrante.
(b) sen() =
2
3
, cos() =
3
4
, no segundo quadrante e no quarto quadrante.
10. Se x +y +z = , verique que tg(x) tg(y) tg(z) = tg(x) +tg(y) +tg(z).
188 CAPTULO 5. TRIGONOMETRIA
11. Se tg(x +y) = 33 e tg(x) = 3, verique que tg(y) = 0.3.
12. Se sen(x) =
12
13
, cos(y) =
3
5
e 0 x, y

2
, determine:
(a) sen(x +y)
(b) sen(x y)
(c) tg(x y)
(d) tg(x +y)
13. Se x +y +z = , verique que:
(a) sen(x) +sen(y) +sen(z) = 4 cos
_
x
2
_
cos
_
y
2
_
cos
_
z
2
_
(b) cos(x) +cos(y) +cos(z) = 1 + 4 sen
_
x
2
_
sen
_
y
2
_
sen
_
z
2
_
(c) sen
2
(x) +sen
2
(y) sen
2
(z) = 2 sen(x) sen(y) cos(z)
14. Verique as seguintes identidades trigonomtricas:
(a) tg(x) +cotg(x) = 2 cosec(2 x)
(b) sen(x) cotg(x) sec(x) = 1
(c) sen(x) cos(x) (tg(x) +cotg(x)) = 1
(d) (1 sen
2
(x))(1 +tg(x)) = 1
(e) cosec
2
(x) (1 cos
2
(x)) = 1
(f) tg(x) = cotg(x) 2 cotg(2 x)
(g) (sen(x) +cos(x))
2
+ (sen(x) cos(x))
2
= 2
(h) tg
2
(x) cos
2
(x) +cotg
2
(x) sen
2
(x) = 1
(i) sen(x) cos(x) (tg(x) +cotg(x)) = 1
(j) 1
cos
2
(x)
1 +sen(x)
= sen(x).
(k)
cosec(x)
tg(x) +cotg(x)
= cos(x)
5.5. EXERCCIOS 189
(l)
1
sen(x) + 1
+
1
sen(x) 1
= 2 sec
2
(x)
(m)
tg(2 x)
tg(2 x) tg(x)
= 2 cos
2
(x)
(n) sec
4
(x) 2 tg
2
(x) tg
4
(x) = 1
(o) sec() +tg() =
1 +sen()
1 2 sen
2
_

2
_
(p)
cos(x y) cos(x +y)
sen(x +y) +sen(x y)
= tg(y)
(q)
sen(x) +sen(y)
sen(x) sen(y)
=
tg
_
x +y
2
_
tg
_
x y
2
_
15. Determine a soluco, no intervalo indicado, quando for dado, de:
(a) sen(x) cos(x) = 0
(b) (tg(x) 1) (2 sen(x) + 1) = 0
(c) sen(2 x) +sen(x) = 0
(d) cos(2 x) +cos(x) = 0
(e) 2 cos
2
(x) sen
2
(x) + 1 = 0.
(f) 2 cos
2
(x)

3 cos(x) = 0.
(g) sen
2
(x) cos
2
(x) = 1.
(h) 3 tg
2
(x)

3 tg(x) = 0.
(i) sen
2
(x) +sen(x) 2 = 0; x [0, /2].
(j) 3 cos
2
(x) 8 cos(x) + 4 = 0; x [0, /2].
(k) cotg
2
(x) +cotg(x) 2 = 0; x (0, /3).
(l) sen
3
(x) sen
2
(x) 2 sen(x) = 0; x [0, ]
(m) 2 cos
2
(x) +cos(x) 1 = 0; x (0, 2 )
(n) sen(2 x) sen(x) 2 cos(x) = 0; x (0, 2 )
16. Determine a soluco de:
190 CAPTULO 5. TRIGONOMETRIA
(a) 3 sen(x) + 5 cos(x) + 5 = 0
(b) 2 cos(x) + 3 sen(x) = 2
(c) 1 +sen(x) = 2 cos(x)
(d) 3 sen(x) + 4 cos(x) = 2
(e) 5 cos
2
(x) +sen
2
(x) = 4 cos(x)
(f) sen
2
(x) +cos(2 x) =
1
4
(g) tg
2
(x) + 2 = 3 tg(x)
(h) tg(x) sec(x) =

2
(i) tg(2 x) + 2 sen(x) = 0
(j) sec(x) = tg(x) +cotg(x)
(k) cos(8 x) +cos(6 x) = 2 cos
_
11
9
_
cos(x)
17. Prove as seguintes propriedades:
(a) cos() +cos() = 2 cos
_
+
2
_
cos
_

2
_
(b) cos() cos() = 2 sen
_
+
2
_
sen
_

2
_
(c) sen() +sen() = 2 sen
_
+
2
_
cos
_

2
_
(d) sen() sen() = 2 sen
_

2
_
cos
_
+
2
_
18. Dada a equao 2 cos
2
() x
2
4 cos() x+4 cos
2
()1 = 0, sendo 0 , pergunta-se:
(a) Para que valores de a equao tem solues reais?
(b) Para que valores de a equao admite razes reais negativas?
19. Resolva os sistemas:
(a)
_
sen(x) +sen(y) = 1
x +y =
(b)
_
cos(x) +cos(y) = 1
2 (x +y) =
(c)
_
sen(x) +cos(y) = 1
2 (x +y) = .
(d)
_
sen(x) +cos(y) = 1
x +y =
(e)
_
sen(x) +sen(y) =

3
cos(x) +cos(y) = 1
(f)
_

_
sen(x) cos(y) =
1
2
cos(x) sen(y) =
1
2
(g)
_

_
cos(x +y) =
1
2
cos(x y) =
1
2
5.5. EXERCCIOS 191
20. Resolva as inequaes:
(a) sen(x) +cos(x)

2
2
(b) |tg(x)|

3
(c) sen
2
(x) 1
(d) sen
2
(x)
1
2
se x [0, ]
192 CAPTULO 5. TRIGONOMETRIA
Captulo 6
TRIGONOMETRIA: APLICAES
A seguir apresentaremos uma srie de aplicaes da Trigonometria, que achamos serem pro-
veitosas para o leitor, a m de entender inmeros exemplos que aparecem de forma natural
nos problemas em Clculo.
6.1 Coeciente Angular da Reta
Considere a equao da reta:
y = mx +b.
O coeciente angular da reta dado por:
m = tg()
onde o ngulo formado pela reta e o eixo dos x.
O ngulo dito inclinao da reta.
y
x x
2
y
2
y
x
1
1

Figura 6.1: .
193
194 CAPTULO 6. TRIGONOMETRIA: APLICAES
6.2 ngulo entre Retas
No difcil vericar que o ngulo formados pelas retas l
1
e l
2
de coecientes angulares m
1
e
m
2
:
tg() =

m
2
m
1
1 +m
2
m
1

onde o ngulo medido de l


1
a l
2
, 0 :

x
y
l l
1 2

Figura 6.2: ngulo entre retas.


De fato, = + e = , logo:
tg() = tg( ) =
tg() tg()
1 +tg() tg()
=
m
2
m
1
1 +m
2
m
1
.
No caso em que a reta l
2
seja vertical:
y
l l
1 2
x

Figura 6.3: ngulo entre retas.


6.2. NGULO ENTRE RETAS 195
Temos:
=

2
=tg() = tg
_

2

_
=tg() = cotg();
logo:
tg() =
1
m
1
.
Em geral:
tg() =

1
m
1

Denotemos o ngulo formado por duas retas paralelas e o eixo dos x por ; se a primeira reta
passa pelo ponto (a, b) e a segunda pelo ponto (c, d), determinaremos a distncia entre as retas.

(a,b)
(c,d)
Figura 6.4: As retas.
As retas so da forma:
y b = tg() (x a) e y d = tg() (x c).
Note que suciente calcular a distncia entre o ponto (c, d) e a reta y b = tg() (x a); logo:
d =

c tg() d +b a tg()
_
tg
2
() + 1

(c a) tg() d +b
sec()

;
ento:
d = |(c a) sen() + (b d) cos()|.
196 CAPTULO 6. TRIGONOMETRIA: APLICAES
Exemplo 6.1.
[1] Determine a equao da reta que passa pelo ponto (4, 1) e tem de inclinao
3
4
.
A equao y = mx +b, onde m = tg(
3
4
) = 1, logo:
y = x +b.
Por outro lado, x = 4 e y = 1, ento: b = y +x = 4 1 = 3 e:
y = x + 3.
2 1 1 2 3 4 5
2
1
1
2
3
4
5
Figura 6.5: A reta do exemplo.
[2] Determine o ngulo entre as retas 2 x + 3 y 1 = 0 e 6 x 4 y + 5 = 0.
As retas tem coecientes angulares m
1
=
2
3
e m
2
=
3
2
; ento m
1
m
2
= 1 e:
=

2
.
6.2. NGULO ENTRE RETAS 197
2 1 1 2
2
1
1
2
Figura 6.6: A reta do exemplo.
[3] Determine o ngulo entre as retas 4 x 2 y + 7 = 0 e 12 x + 4 y 5 = 0.
As retas tem coecientes angulares m
1
= 2 e m
2
= 3; ento:
tg() =

m
1
m
2
1 +m
1
m
2

= 1 = =

4
.
2.5 2.0 1.5 1.0 0.5 0.5 1.0
1
2
3
4
Figura 6.7: A reta do exemplo.
[4] Se as inclinaes das retas que formam os lados de um tringulo so
1
2
, 1 e 2, verique que
o tringulo issceles.
Sabemos que um tringulo issceles, tem dois lados iguais e um desigual. Denotemos por:
m
1
=
1
2
, m
2
= 1 e m
3
= 2.
Seja o ngulo entre os lados formado pelas retas de inclinaes m
1
e m
2
, logo:
198 CAPTULO 6. TRIGONOMETRIA: APLICAES
tg() =

m
1
m
2
1 +m
1
m
2

=
1
3
.
Seja o ngulo entre os lados formado pelas retas de inclinaes m
1
e m
3
, logo:
tg() =

m
3
m
1
1 +m
1
m
3

=
3
4
.
Seja o ngulo entre os lados formado pelas retas de inclinaes m
2
e m
3
, logo:
tg() =

m
3
m
2
1 +m
2
m
3

=
1
3
.
Como = , temos que o tringulo issceles.
[5] Determine a equao da reta que passa pelo ponto (4, 10) e forma um ngulo de

4
com a
reta 2 y = 3 x.
Como a reta passa pelo ponto (4, 10), tem a forma:
y 10 = m
1
(x 4).
A inclinao da reta y =
3 x
2
m
2
=
3
2
, logo:
tg
_

4
_
=
m
2
m
1
1 +m
1
m
2
=1 =
2 m
1
3
3 m
1
+ 2
=2 + 3 m
1
= 2 m
1
+ 3 =m
1
=
1
5
;
logo, a equao da reta :
5 y x = 46.
No caso que m
1
=
3
2
e m
2
desconhecido, temos
1 =
3 2 m
2
3 m
2
+ 2
=2 + 3 m
2
= 3 + 2 m2 =m
2
= 5;
logo, a equao da reta :
5 y x = 30.
Ambas as retas satisfazem a condio pedida.
6.2. NGULO ENTRE RETAS 199
2 4 6 8 10
5
10
15
Figura 6.8: As retas do exemplo.
[6] Se o ngulo formado por duas retas

4
e o coeciente angular de uma das retas
2
3
,
determine o coeciente angular da outra reta.
Sabemos que tg(

4
) = 1 e m
1
=
2
3
, temos:
1 = tg() =
m
2
m
1
1 +m
2
m
1
=
2 + 3 m
2
3 + 2 m
2
=m
2
= 5.
[7] Determine os ngulos do tringulo de vrtices A = (2, 4), B = (4, 1) e C = (8, 2).
2 2 4 6 8
1
1
2
3
4
Figura 6.9: o tringulo e seus vrtices.
Sejam l
1
, l
2
e l
3
as retas que ligam os vrtices do tringulo:
l
1
a reta que liga A a C, o coeciente angular de de l
1
:
m
1
=
2 4
8 + 2
=
1
5
.
200 CAPTULO 6. TRIGONOMETRIA: APLICAES
Analogamente l
2
a reta que liga A a B e l
3
a reta que liga B a C, os coecientes angulares
so:
m
2
=
5
6
e m
3
=
3
4
.
Seja o ngulo formado por l
1
e l
2
, ento:
tg() =
m
1
m
2
1 +m
1
m
2
=
19
35

= 0.542857 =

= 28
o
30

.
Seja o ngulo formado por l
2
e l
3
, ento:
tg() =
m
2
m
3
1 +m
2
m
3
=
38
9

= 4.22222 =

= 103
o
19

.
Seja o ngulo formado por l
3
e l
1
, ento:
tg() =
m
3
m
1
1 +m
1
m
3
=
19
17

= 1.11765 =

= 48
o
11

.
6.3 Forma Normal da Equao da Reta
Uma reta tambm pode ser determinada se o comprimento do segmento saindo da origem e
perpendicular reta em questo e o ngulo formado pelo segmento e o eixo dos x so conheci-
dos.
De fato, considere o seguinte desenho:
y
x
P
x
y
1
1
d

Figura 6.10:
6.3. FORMA NORMAL DA EQUAO DA RETA 201
Seja P = (x
1
, y
1
) e d a distncia da origem ao ponto P; ento x
1
= d cos() e y
1
= d sen(). O
coeciente angular da reta :
m =
1
tg()
= cotg() =
cos()
sen()
.
Sabemos que a reta que passa por P = (x
1
, y
1
) de coeciente angular m tem como equao
y y
1
= m(x x
1
), ento:
xcos() +y sen() d = 0.
No difcil, vericar que se escrevemos a equao da reta:
a x +b y +c = 0,
temos:
cos() =
a

a
2
+b
2
, sen() =
b

a
2
+b
2
e d =
c

a
2
+b
2
.
O sinal das razes o contrrio ao sinal de c. Logo a equao ca:
a x

a
2
+b
2
+
b y

a
2
+b
2
+
c

a
2
+b
2
= 0.
Exemplo 6.2.
[1] Obtenha a forma normal da equao da reta 4 x + 3 y 1 = 0
Como o sinal da raiz deve ser contrrio ao do termo independente, que neste caso -1, temos:

4
2
+ 3
2
= 5, logo:
cos() =
4
5
, sen() =
3
5
, e d =
1
5
,
logo, a equao :
4 x
5
+
3 y
5

1
5
= 0.
0.1 0.1 0.2 0.3 0.4
0.1
0.1
0.2
0.3
0.4
Figura 6.11: Reta do exemplo [1].
202 CAPTULO 6. TRIGONOMETRIA: APLICAES
[2] Obtenha a forma normal da equao da reta 6 x + 8 y + 33 = 0
Como o sinal da raiz deve ser contrrio ao do termo independente, que neste caso 33, temos:

6
2
+ 8
2
= 10, logo:

6 x
10

8 y
10

33
10
= 0
6.4 Distncia entre Retas
A distncia entre duas retas paralelas o comprimento do segmento perpendicular a ambas.
Sejam duas retas paralelas, de equaes: y = mx +b
1
e y = mx +b
2
:
O
d
Figura 6.12: .
A distncia entre as retas :
d =
|b
2
b
1
|

m
2
+ 1
Ou, equivalentemente se a x +b y +c
1
= 0 e a x +b y +c
2
= 0, ento:
d =
|c
2
c
1
|

a
2
+b
2
Exemplo 6.3.
[1] Determine a distncia entre as retas 2 x + 3 y + 5 = 0 e 2 x + 3 y + 7 = 0.
d =
7 5

4 + 9
=
2

13
.
6.4. DISTNCIA ENTRE RETAS 203
1 2 3 1
1
1
Figura 6.13: As retas do exemplo [1]..
[2] Ache as equaes de duas retas que formam com o eixo dos x um ngulo de

4
e esto a
uma distncia de

2 do ponto P = (3, 4).


Sejam l
1
e l
2
as retas em questo, de equaes a x + b y + c
1
= 0 e a x + b y + c
2
= 0 tal que
c
1
= c
2
, pois as retas devem ser paralelas; logo:

a
b
= tg(

4
) = 1 =b = a.
Ento, l
1
e l
2
tem equaes a x a y +c
1
= 0 e a x a y +c
2
= 0, e:

2 = d(P, l
1
) =
c
1
a
a

2
=c
1
= 3 a.
Por outro lado:
2

2 = d(l
1
, l
2
) =
3 a c
2
a

2
=c
2
= a.
Ento, a (x y + 3) = 0 e a (x y 1) = 0; as equaes de l
1
e l
2
so, respectivamente:
x y + 3 = 0 e x y 1 = 0.
204 CAPTULO 6. TRIGONOMETRIA: APLICAES
4 2 2 4 6
2
2
4
6
Figura 6.14: Retas do exemplo [2].
6.5 Tringulos Retngulos
Uma aplicao interessante determinar a altura de um objeto a partir de um ponto de obser-
vao de tal forma que a situao possa ser esquematizada num tringulo retngulo.
Considere o seguinte tringulo retngulo:
A
B
C
x
y
h

Figura 6.15: .
Onde 0 < <

2
. Logo:
6.5. TRINGULOS RETNGULOS 205
sen() =
cateto oposto
hipotenusa
=
y
h
cosec() =
hipotenusa
cateto oposto
=
h
y
cos() =
cateto adjacente
hipotenusa
=
x
h
sec() =
hipotenusa
cateto adjacente
=
h
x
tg() =
cateto oposto
cateto adjacente
=
y
x
cotg() =
cateto adjacente
cateto oposto
=
x
y
.
Como a hipotenusa sempre maior que cada cateto, temos que:
0 < sen() < 1, 0 < cos() < 1, 1 < sec() e 1 < cosec().
claro que todas as propriedades e identidades vistas anteriormente continuam vlidas. Por
exemplo, do teorema de Pitgoras:
x
2
+y
2
= h
2
=
x
2
h
2
+
y
2
h
2
= 1 =sen
2
() +cos
2
() = 1
O ngulo complementar de

2
, de onde temos novamente:
sen() = cos
_

2

_
cos() = sen
_

2

_
tg() = cotg
_

2

_
cotg() = tg
_

2

_
A rea do tringulo:
A =
xh
2
sen()
206 CAPTULO 6. TRIGONOMETRIA: APLICAES
comum, nos problemas utilizar a seguinte notao:
o ngulo de elevao, o ngulo de depresso e H a horizontal:
H
H

Figura 6.16: Notaes.


Exemplo 6.4.
[1] Ache o valor de x na gura, se =

4
:
x
11

Figura 6.17: Exemplo [1].


cos
_

4
_
=
x
11
=x =
11

2
.
[2] Ache o valor de na gura:
6.5. TRINGULOS RETNGULOS 207

64
32
Figura 6.18: Exemplo [2].
sen() =
32
64
=
1
2
= =

6
.
[3] Se os raios do sol formam um ngulo de

3
com o cho e a sombra de um poste de 86 cm,
qual a altura do poste medida em metros?
86
y

Figura 6.19: Exemplo [3].


tg
_

3
_
=
y
86
=y = 86

3 =y = 148.956 cm =y = 1.489 m.
[4] Do alto de uma torre se observa o topo de uma antena, ambas separadas por 20 m, sob um
ngulo de
7
18
. Se a torre tem 40 m, qual a distncia da torre ao topo da antena e qual a
altura da antena?
Considere o desenho:
208 CAPTULO 6. TRIGONOMETRIA: APLICAES
20
20
y
h

Figura 6.20: .
Logo, temos:
cos(
7
18
) =
20
y
=y = 58.4761 m.
e
tg(
7
18
) =
h 40
20
=h = 94.9495 m.
[5] Um pinheiro projeta uma sombra no cho de 162.15 m. Determine a altura do pinheiro se o
ngulo de elevao do sol de

6
.
162.15
h
Figura 6.21: .
Logo, temos:
h
162.15
= tg
_

6
_
=h = 93.61 m.
[6] Um farol est a 53 m acima do nvel do mar. O ngulo de depresso de um barco 0.3141
radianos ao sul. Determine a velocidade do barco, sabendo que se move para o oeste, por 2
min, o ngulo de depresso 0.2443 radianos.
6.5. TRINGULOS RETNGULOS 209
Sejam AD a altura do farol, C a posio do barco ao sul do farol, B a posio do barco aps 2
min, = 0.3141 e = 0.2443. Veja o desenho:
D
A
53

C
B
Figura 6.22: .
No tringulo retngulo CAD, temos que:
d(A, C) = d(A, D) cotg() =d(A, C) = 163.15.
No tringulo retngulo BAD, temos que:
d(A, B) = d(A, D) cotg() =d(A, B) = 212.61.
No tringulo retngulo ABC, temos que:
d(B, C) =
_
d(A, B)
2
d(A, C)
2
=d(A, B) = 136.32.
O barco percorre 136.32 m em 2 min; sua velocidade 69 m / min, aproximadamente.
[7] Um observador olha uma torre de alta tenso num terreno plano sob um ngulo igual a

3
;
se se afastar 25 metros, o observador v a torre sob um ngulo de

4
; determine a altura da
torre.
Considere o seguinte desenho:
210 CAPTULO 6. TRIGONOMETRIA: APLICAES
h
A B
C
D
25 x


Figura 6.23: .
Do tringulo BCD: tg(

3
) =
h
x
, logo

3 =
h
x
.
Do tringulo ACD: tg(

4
) =
h
x + 25
, logo 1 =
h
x + 25
. Logo, devemos resolver o sistema
_
h =

3 x
h = x + 25
=x =
25

3 1
=h =
25

3 1
= 59.1506 m.
6.6 Lei dos Senos
Para qualquer tringulo ABC verica-se:
sen()
a
=
sen()
b
=
sen()
c
onde a = |BC|, b = |AC|, c = |AB| so os lados opostos aos ngulos = CAB, = ABC e
= ACB, respectivamente. Considere o seguinte desenho:
A C
B
b
a
c
D

Figura 6.24:
6.7. LEI DOS CO-SENOS 211
Seja D o ponto obtido pela interseo da reta que passa por C e perpendicular ao lado AB.
Logo:
sen() =
|CD|
|AC|
, sen() =
|CD|
|BC|
,
o que implica: |AC| sen() = |CD| = |BC| sen(). Portanto:
sen()
a
=
sen()
b
.
Analogamente, obtemos:
sen()
a
=
sen()
b
=
sen()
c
.
6.6.1 rea de um Tringulo
Como aplicao direta da lei dos senos, obtemos a rea do tringulo ABC:
A =
1
2
a b sen() =
1
2
b c sen() =
1
2
a c sen()
6.7 Lei dos Co-senos
Para qualquer tringulo ABC verica-se:
a
2
= b
2
+c
2
2 b c cos()
b
2
= a
2
+c
2
2 a c cos()
c
2
= a
2
+b
2
2 a b cos()
onde a = |BC|, b = |AC|, c = |AB| so os lados opostos aos ngulos = BAC, = ABC e
= BCA, respectivamente.
Considere o seguinte desenho, tal que <

2
.:
212 CAPTULO 6. TRIGONOMETRIA: APLICAES

h
a
c
A C
B
p
q
b
H
Figura 6.25:
No tringulo BHC, temos que a
2
= q
2
+h
2
.
No tringulo BHA, temos que c
2
= p
2
+h
2
. Como b = p +q temos:
a
2
= b
2
+c
2
2 b p.
No tringulo BHA, temos que cos() =
p
c
, logo:
a
2
= b
2
+c
2
2 b c cos().
Analogamente, temos:
b
2
= a
2
+c
2
2 a c cos()
c
2
= a
2
+b
2
2 a b cos().
6.7.1 Frmula de Heron
Sabemos que a rea de um tringulo dada por:
A =
a b sen()
2
.
Denotemos por:
s =
a +b +c
2
o semipermetro; ento, pela lei dos co-senos:
cos() =
a
2
+b
2
c
2
2 a b
.
Logo:
6.7. LEI DOS CO-SENOS 213
sen() =
_
4 a
2
b
2
(a
2
+b
2
c
2
)
2
2 a b
=
_
(a +b +c) (a +b c) (a b +c) (b +c a)
2 a b
,
e
A =
_
s (s a) (s b) (s c).
Exemplo 6.5.
[1] Constri-se uma calha com uma folha de alumnio de 12 m de comprimento. Aps marcar
4 m em cada lado, dobra-se a folha, dos dois lados, de modo a formar ngulos iguais a , como
na gura. Determine a rea da calha.
A rea total igual a soma das reas de dois tringulos retngulos e de um retngulo. Veja o
seguinte desenho:
h
4
h
4 4

Figura 6.26:
Logo:
A = 2 [
1
2
h
_
16 +h
2
] + 4 h =A = 16 sen() [cos() + 1].
Por exemplo, se =

4
, ento:
A = 8 [1 +

2] m
2
= 19.3137 m
2
.
[2] Num terreno plano, duas pessoas esto a uma distncia de 500 m e olham o topo de um
prdio sob ngulos de
2
9
e de
11
36
, respectivamente. Que distncia tem entre cada um deles
e o prdio?
Considere o desenho:
214 CAPTULO 6. TRIGONOMETRIA: APLICAES
b
a
500

Figura 6.27:
=
2
9
= 0.698132 e =
11
36
= 0.959931; logo = ( +) =
17
36
= 1.48353; ento, pela
lei dos senos:
a
sen(0.698132)
=
500
sen(1.48353)
=a = 322.621 m.
e
b
sen(0.959931)
=
500
sen(1.48353)
=b = 411.14 m.
[3] Se a entrada do metr est a 120 m de um cinema e a 85 m de uma lanchonete de modo que
o cinema, o metr e a lanchonete formem um ngulo de
2
9
, determine a distncia do cinema
lanchonete.
Seja =
2
9
= 0.698132. Considere o desenho:
85
120

a
Figura 6.28:
Pela lei dos co-senos:
a
2
= 120
2
+ 85
2
2 120 85 cos(0.698132) =a = 77.44 m.
6.7. LEI DOS CO-SENOS 215
[4] Os lados de um tringulo ABC medem a = 5, b = 4 e c = 3. Determine os ngulos do
tringulo.
Pela lei dos co-senos:
cos() =
b
2
+c
2
a
2
2 b c
= 0 = =

2
= 1.5708
cos() =
c
2
+a
2
b
2
2 a c
=
3
5
= = 0.927295
cos() =
a
2
+b
2
c
2
2 a b
=
4
5
= = 0.643501.
[5] Considere 3 crculos de raios 3, 5 e 9 cm tais que dois a dois se intersectam apenas num
nico ponto. Qual a rea do tringulo que tem vrtices nos centros dos crculos?
Considere o desenho:
5 9
5
3 3
9
Figura 6.29:
Denote por a = 8, b = 12 e c = 14, ento:
s =
1
2
[a +b +c] = 17,
logo:
A =
_
s (s a) (s b) (s c) =

2295

= 48 cm
2
.
[6] Duas estaes de radar, separadas por uma distncia de 25 km, detectam um avio voando
pouco acima da reta que une as duas estaes. A primeira o v numa elevao de 35
o
e a
segunda o v com uma elevao de 60
o
. Calcule a distncia do avio primeira estao.
Consideremos o seguinte desenho:
216 CAPTULO 6. TRIGONOMETRIA: APLICAES

35 60
25
b
Figura 6.30:
Note que = 180 (60 + 35) = 85; logo da lei dos senos:
b
sen(60)
=
25
sen(85)
=b =
25 sen(60)
sen(85)
=b = 21.773 km.
6.8 Resoluo de Tringulos
Resolver um tringulo signica determinar o comprimento de seus lados e a medida de seus
ngulos.
6.8.1 Tringulos Retngulos
Considere o tringulo retngulo:

B
C
A
a
b
c
Figura 6.31: Caso =

2
.
Dados dois catetos
Determinamos a hipotenusa e os ngulos agudos. Dados a e b, utilizamos:
tg() =
a
b
, =

2
e a = c sen() e c =
_
a
2
+b
2
.
6.8. RESOLUO DE TRINGULOS 217
Dados a hipotenusa e um cateto
Determinamos o outro cateto e os ngulos agudos. Dados a e c utilizamos:
b =
_
c
2
a
2
, sen() =
a
c
e =

2
.
Dados um cateto e um ngulo agudo
Determinamos a hipotenusa, o outro cateto e outro ngulo agudo. Dados a e utilizamos:
=

2
, b = a cotg() e c = a cosec().
6.8.2 Tringulos Arbitrrios
Considere o tringulo:

A
C
B
Figura 6.32:
Resolver um tringulo dados os 3 lados
Utilizamos a lei dos cossenos para determinar os ngulos:
cos() =
b
2
+c
2
a
2
2 b c
, cos() =
a
2
+c
2
b
2
2 a c
e cos() =
a
2
+b
2
c
2
2 a b
.
Fazendo s = a +b +c, podemos tambm determinar os ngulos:
tg
_

2
_
=

(s b) (s c)
s (s a)
, tg
_

2
_
=

(s a) (s c)
s (s b)
e tg
_

2
_
=

(s a) (s b)
s (s c)
,
Ou
218 CAPTULO 6. TRIGONOMETRIA: APLICAES
sen() =
2
b c
_
s (s a) (s b) (s c), sen() =
2
a c
_
s (s a) (s b) (s c) e
sen() =
2
a b
_
s (s a) (s b) (s c)
Resolver um tringulo dados dois lados e um ngulo comprendido
Sejam a, b e dados. Da lei dos cosenos:
c =
_
a
2
+b
2
2 a b cos(), cos() =
a
2
b
2
+c
2
2 a c
.
Donde, obtemos:
= ( +).
Resolver um tringulo dados 2 lados e um ngulo oposto a um deles
Sejam , a e b dados. Utilizando a lei dos senos, obtemos:
sen() =
b sen()
a
.
1. Se a < b sen(), temos que
b sen()
a
> 1, logo sen() > 1 o que impossvel, este caso;
no tem soluo.
2. Se a = b sen(), temos que sen() = 1 e =

2
, em tal caso temos uma soluo, se <

2
.
O tringulo retngulo.
3. Se a > b sen(), temos que
b sen()
a
< 1, logo sen() < 1. Temos dois possveis valores
para ; um agudo e outro obtuso (so suplementares):
(a) Caso <

2
; ento, se a < b, temos duas solues. Veja o Caso Ambguo, na frente.
Se a b, temos uma soluo.
(b) Caso =

2
; ento, se a > b, temos uma soluo e o tringulo issceles,
(c) Caso >

2
; ento, se a b, no tem soluo. Se b < a, temos uma soluo.
6.8. RESOLUO DE TRINGULOS 219
Resolver um tringulo dados dois ngulos e um lado
Sejam , e a dados. Como + + = , temos que = ( + ). Utilizando a lei dos
senos:
sen()
a
=
sen()
b
e
sen()
a
=
sen()
c
.
Logo:
b =
a sen()
sen()
e c =
a sen()
sen()
.
Exemplo 6.6.
[1] Resolva o tringulo se a = 12, b = 16 e c = 10.
Aplicamos
cos() =
b
2
+c
2
a
2
2 b c
=
53
80

= 0.6625 = = 0.84664
cos() =
a
2
+c
2
b
2
2 a c
=
1
20

= 0.05 = = 1.62082
cos() =
a
2
+b
2
c
2
2 a b
=
25
32

= 0.7812 = = 0.674131.
[2] Resolva o tringulo se a = 4, =

4
e =

3
.
Primeiramente =

4


3
=
5
12
. Aplicamos:
b =
a sen()
sen()
=
8
1 +

= 2.9282 e c =
a sen()
sen()
=
4

6
1 +

= 3.5863.
[3] Resolva o tringulo se b = 4, c = 3 e =
7
12
.
Primeiramente:
a
2
= b
2
+c
2
2 b c cos()

= 31.21 =a = 5.59.
Por outro lado:
sen() =
b sen()
a

= 0.6912 = = 0.76314.
Finalmente: = ( +)

= 0.545857.
[4] Resolva o tringulo se a = 70, b = 122 e =

4
.
220 CAPTULO 6. TRIGONOMETRIA: APLICAES
Note que:
sen() =
b sen()
a
=sen() =
61
35

= 1.23.
Por outro lado, sen(x) 1 para quaquer x. Logo, no existe tringulo com estes dados.
6.9 Resoluo de Tringulos - Caso Ambguo
Quando so dados dois lados de um tringulo e o ngulo oposto a um deles temos um caso
ambguo, pois a informao resultante pode produzir um, dois ou nenhum tringulo.
Se conhecemos os lados a e b e o ngulo como no desenho:
b
h
a

Figura 6.33:
A chave para determinar os possveis tringulos (se existem), com as informaes dadas a
altura h e o fato de que:
h = b sen()
Se a < h, no existe tringulo.
Se a = h, temos um tringulo retngulo.
Se a < b e h < a, temos dois tringulos.
Se a b, temos um tringulo.
Para fazer os exemplos, utilizaremos aproximaes, por exemplo, = 3.14159.
Exemplo 6.7.
[1] Resolva o tringulo tal que a = 6, b = 8 e =
7
35
= 0.623818.
Note que h < a e a < b; ento temos dois tringulos
Da lei dos senos:
6.10. EXEMPLOS DIVERSOS 221
sen() =
b sen()
a
=sen() = 0.783713 = = 2.24097 ou = 0.90062.
De qualquer forma + < = 3.14159. Ento, temos um tringulo para = 2.24097 e outro
para = 0.90062
Se = 2.24097 e = 0.628318, ento = 0.2723046. Da lei dos senos:
c =
b sen()
sen()
=c = 2.745408.
Se = 0.90062 e = 0.610865, ento = 1.612654. Da lei dos senos:
c =
a sen()
sen()
=c = 10.19887.
6.10 Exemplos Diversos
[1] Um gelogo utiliza um instrumento que mede o ngulo formado pelo topo de uma monta-
nha e o nvel do solo. Num ponto, o ngulo de 41
o
; afastando-se 0.5 km o ngulo de 37
o
.
Qual a altura da montanha?
Temos a seguinte situao:
37
x
h
0.5
41
Figura 6.34:
Primeiramente, convertemos tudo a radianos: 37
0
= 0.645772 radianos e 41
o
= 0.715585 radia-
nos; logo temos o sistema:
_
h = tg(0.645772) (x + 0.5)
h = xtg(0.715585)

_
h = 0.753554 (x + 0.5)
h = 0.869287 x
logo x = 3.25558 e h = 2.83 km.
[2] Uma estao metereolgica est situada a 120 km ao oeste de um grupo de salvamento.
Uma cidade est situada 40
o
ao nordeste da estao e a 30
o
noroeste do grupo de salvamento.
Qual a distncia da cidade ao grupo de salvamento e da estao metereolgica?
222 CAPTULO 6. TRIGONOMETRIA: APLICAES
Temos a seguinte situao:
50
40
60
30

120
b
a
o
s
n
e
Figura 6.35:
Primeiramente, convertemos tudo a radianos: = 50
o
= 0.872665, = 60
o
= 1.0472 e =
70
o
= 1.22173, e:
a =
120 sen()
sen()
=a = 97.8249,
logo, o grupo de salvamento est a 97.8 km da cidade. Por outro lado:
b =
120 sen()
sen()
=b = 110.593,
logo, a estao metereolgica est a 110.6 km. da cidade.
[3] Um avio observado por duas pessoas que se encontram separadas por 1000 m e cada ob-
servador determina o ngulo de elevao de 40
o
e 35
o
respectivamente. Determine a distncia
do obervador que tem o ngulo de elevao de 35
o
ao avio. A que altura est o avio?
Temos a seguinte situao:
35
1000
a
h
40
Figura 6.36:
6.10. EXEMPLOS DIVERSOS 223
Primeiramente, convertemos tudo a radianos: = 40
o
= 0.698132, = 35
o
= 0.610865 e
= 105
o
= 1.8326, e:
a =
1000 sen()
sen()
=a = 665.463;
logo, a distncia do obervador ao avio de 665.463 m. Por outro lado:
h = a sen() =h = 381.69;
logo, a altura do avio de 381.69 m.
[4] Num terreno plano, utilizando um instrumento, se faz uma medio do ngulo entre o
terreno e um balo como indica a seguinte gura:
h
b
a

20
75
72
63
Figura 6.37:
Determine a altura do balo a partir de cada medio; qual altura do balo?
Primeiramente, convertemos tudo a radianos: =
5
12
= 1.309, =
2
5
= 1.25664 e =
7
20
=
1.09956; logo:
= ( +) =

4
.
Ento:
b
sen()
=
20
sen()
=b = 25.2015 m.
e:
a
sen()
=
20
sen()
=a = 26.8999 m.
Finalmente:
sen() =
h
b
=h = 24.3428 m.
224 CAPTULO 6. TRIGONOMETRIA: APLICAES
[5] Uma bola de futebol colocada emumponto localizado a 5 me 8 mde cada uma das balizas
da meta cuja largura de 7 m. Em que ngulo se v a meta a partir daquele ponto?
Considere o desenho:
bola
5
8
7

Figura 6.38:
Pela lei dos co-senos:
b
2
= a
2
+c
2
2 a c cos() =cos() =
a
2
+c
2
b
2
2 a c
.
Como a = 8, b = 7 e c = 5, temos:
cos() =
1
2
= =

3
.
[6] As medidas das bases de umtrapzio so 17 cme 10 cm, e umde seus lados, 7 cm. Ongulo
entre as linhas em que esto os lados no paralelos de =
8
45

= 0.5585 radianos. Determine


a medida do outro lado.
Considere o desenho:
6.10. EXEMPLOS DIVERSOS 225
x
z
y
10
17
7
A
D
B
C

P
Figura 6.39:
Note que os tringulos APB e DPC so semelhantes, logo:
x
10
=
x + 7
17
=x = 10.
Aplicando a lei dos cossenos ao trngulo APB temos:
d(A, B)
2
= x
2
+y
2
2 xy cos() =10
2
= 10
2
+y
2
20 y cos() =y (y 16.96) = 0,
logo:
y = 16, 96.
Novamente, por semelhana de tringulos:
d(A, B)
d(A, P)
=
d(D, C)
d(D, P)
=
10
16.96
=
17
z + 16.96
=z = 11.872.
O tringulo PDC issceles, onde d(D, C) = d(C, P) = 17.
[7] Um barco parte com rumo a um porto situado a 150 milhas de distncia. O barco navega a
uma velocidade constante de 15 milhas por hora e o percurso de navegao est submetido a
fortes correntezas e ventos cruzados. Aps 4 horas o barco ca fora do curso em0.111 radianos.
1. A que distncia o barco se encontra do porto de sada, nesse instante?
2. Qual angulo que deve girar para corrigir o rumo?
3. Em quanto tempo se alongou a viagem (considerando a velocidade sempre constante)?
226 CAPTULO 6. TRIGONOMETRIA: APLICAES
Aps 4 horas o barco percorreu 60 milhas. Considere o desenho:

x
60
150

Figura 6.40:
Devemos determinar a distncia x e o ngulo de mudana de rumo. Ento:
(a) Para determinar x utilizamos a lei dos cossenos, com = 0.111:
x
2
= 150
2
+ 60
2
2 150 60 cos(0.111) = 8211 =x = 90.6;
o barco est, aproximadamente, a 90,6 milhas do porto de chegada.
(b) Como agora conhecemos os tres lados do tringulo utilizamos a lei dos cossenos para de-
terminar o ngulo , oposto ao lado que mede 150 milhas:
150
2
= 96
2
+ 60
2
2 96 60 cos() =cos()

= 0.840625 = = 2.569232 rad,


Para corrigir o rumo, o barco deve girar sob um ngulo:
= 2.569232

= 0.57236 rad.
Note que 0.57236

= 33
o
.
(c) A distncia total da viagem foi 60+96=156 milhas; as 6 milhas a mais de percurso gastam
aproximadamente, 24 minutos (0.4 horas). Logo, o barco teve um atraso de 24 minutos.
[8] Uma torre de 38 m de altura est num penhasco margem de um rio. Do alto da torre, o
ngulo de depresso de um ponto na margem oposta 0.48869 radianos e a partir da base da
torre o ngulo de depresso do mesmo ponto de 0.3141 radianos. Determine a largura do rio
e a altura do penhasco.
6.10. EXEMPLOS DIVERSOS 227
Sejam BC a altura da torre, DB a do penhasco, A o ponto na margem oposta, = 0.48869 e
= 0.3141. veja o desenho:
A
D
B
C
38
b
c

Figura 6.41:
Do tringulo ABC, temos:
=

2
= 1.08211, =

2
+ = 1.8849 e = ( +) = 0.174583.
Por outro lado:
c =
a sen()
sen()
= 193.174.
Do tringulo ABD, temos:
d(D, B) = c sen(0.3141) = 59.68 e d(A, D) = c cos(0.3141) = 183.72.
O rio tem 184 m de largura e o penhasco tem 60 m de altura, aproximadamente.
[9] Dado umparalelogramo tal que uma das diagonais mede 18 m, os ngulos adjacentes a essa
diagonal medem 50
o
e 20
0
, respectivamente. Determine a medida dos lados, da outra diagonal
e calcule sua rea.
Considere o desenho:
228 CAPTULO 6. TRIGONOMETRIA: APLICAES
A
D
B C
18
50
20

20
50
c
a
Figura 6.42:
Note que os dois tringulos divididos pela diagonal so congruentes.
1. Consideremos o tringulo ABC.
A
D
B C
18
50

20
c
a
Figura 6.43:
Como = 180
o
(50
o
+ 20
o
) = 110
o
, segue da lei dos senos:
a
sen(50
0
)
=
18
sen(110
0
)
=a =
18 sen(50
o
)
sen(110
o
)

= 14.7 m.
e
c
sen(20
0
)
=
18
sen(110
o
)
=c =
18 sen(20
0
)
sen(110
0
)

= 6.6 m.
Um dos lados paralelos mede 6.6 m. e o outro 14.7 m.
2. Calculemos a rea do tringulo ABC:
A

=
18 c sen(50
o
)
2

= 45.5 m
2
ento, a rea do paralelogramo :
6.10. EXEMPLOS DIVERSOS 229
A = 2 A


= 91 m
2
.
3. Consideremos o tringulo ABD
A
D
B C
70
6.6
14.7
d
Figura 6.44:
Pela lei dos cosenos:
d
2
= 6.6
2
+ 14.7
2
2 6.6 14.7 cos(70
o
)

= 13.9 m.
230 CAPTULO 6. TRIGONOMETRIA: APLICAES
6.11 Exerccios
1. Determine k tal que a reta 3 x k y 8 = 0 forme um ngulo de

4
com a reta
2 x + 5 y 17 = 0.
2. Sejam a reta y = mx +b e o ngulo formado pela reta e o eixo positivo dos x. Verique
que m = tg(). Determine a equao da reta que passa pelo ponto indicado e forme com
o eixo dos x o ngulo dado.
(a) =

4
; P = (2, 5)
(b) =
3
4
; P = (2, 5)
(c) =

2
; P = (x
0
, y
0
)
(d) = 0; P = (x
0
, y
0
)
(e) =

6
; P = (1, 0)
(f) =

4
; P = (3, 2)
(g) =

3
; P = (1,

3)
(h) = ; P = (1, 1)
3. Num tringulo de ngulos , e e lados a, b e c tal que 2 p = a +b +c, verique:
(a) a =
p sen
_

2
_
cos
_

2
_
cos
_

2
_
b =
p sen
_

2
_
cos
_

2
_
cos
_

2
_
e c =
p sen
_

2
_
cos
_

2
_
cos
_

2
_
.
(b) 1 cos() =
2 (p c) (p b)
b c
, 1 +cos() =
2 p (p a)
b c
.
onde a = |BC|, b = |AC|, c = |AB| so os lados opostos aos ngulos = CAB,
= ABC e = ACB, respectivamente.
4. Determine a rea do tringulo ABC, se:
(a) c = 10, a = 3, =

4
(b) a = 1, b = 5, =

4
(c) a = 1, b = 5, =

3
(d) b = 4, c = 10, =

6
(e) a = 2, =
2
9
e =

9
.
(f) c = 4, =
7
18
e =

3
.
(g) a = 1, =

9
e =
7
18
.
(h) b = 5, =
7
18
e =

18
.
6.11. EXERCCIOS 231
5. A base de um tringulo issceles mede 10 m e o ngulo oposto mede 0.8726 radianos.
Determine a rea.
6. Em um tringulo retngulo, um dos ngulo de 0.5235 radianos e o cateto oposto mede
12 cm. Determine o outro ngulo, a hipotenusa e o cateto que falta.
7. A hipotenusa de um tringulo retngulo mede 14 cm e um de seus catetos 11 cm. Calcule
o outro cateto e os ngulos.
8. Num tringulo retngulo cujos catetos medem 3 e 4 cm respectivamente, determine a
hipotenusa e a altura relativa a hipotenusa.
9. Considere 3 crculos de raios 4, 9 e 12 cm, tais que dois a dois se intersectam apenas num
nico ponto. Qual a rea do tringulo que tem vrtices nos centros dos crculos?
10. Considere a equao 2 cos
2
() x
2
4 cos() x + 4 cos
2
() 1 = 0, sendo 0 :
(a) Para que valores de a equao tem solues reais?
(b) Para que valores de a equao admite razes reais negativas?
11. Num tringulo retngulo a hipotenusa mede 3 m. Se um dos ngulos mede
7
36
, deter-
mine as medidas dos catetos.
12. Num tringulo retngulo um dos ngulos mede

10
e um cateto mede 3 cm, determine os
dois valores possveis da hipotenusa.
13. Determine a base e altura de um tringulo issceles cujo ngulo do vrtice 1.1344 radi-
ano, e cada lado igual mede 415 cm.
14. Uma torre de 45 m de altura projeta uma sombra de 12 m. Qual o ngulo de elevao
do sol?
15. Verique que a base b de um tringulo issceles cujos lados iguais medema e cujo ngulo
do vrtice dada por:
b = 2 a sen
_

2
_
.
16. Resolva os seguintes tringulos retngulos:
(a) b = 5 e =

9
.
232 CAPTULO 6. TRIGONOMETRIA: APLICAES
(b) b = 4 e =

18
.
(c) a = 6 e =
2
18
.
(d) b = 4 e =

18
.
(e) a = 38.64 e b = 48.74
(f) a = 506.2 e c = 984.8
(g) b = 672.9 e c = 888.1
17. Resolva os seguintes tringulos (lei dos senos):
(a) =
2
9
, =

9
e a = 2.
(b) =
7
18
, =

3
e c = 4.
(c) =
2
9
, =
2
9
e c = 2.
(d) =
7
18
, =

18
e b = 5.
18. Resolva os seguintes tringulos (lei dos co-senos):
(a) a = 3, b = 4 e =
2
9
.
(b) a = 6, b = 4 e =

3
.
(c) a = 4, b = 5 e c = 3.
(d) a = 9, b = 7 e c = 10.
(e) b = 1, c = 3 e =
4
9
.
19. Resolva os seguintes tringulos:
(a) =
5
18
, =

6
e a = 1.
(b) a = 2, c = 5 e =

3
.
6.11. EXERCCIOS 233
(c) a = 3, c = 1 e =
5
9
.
(d) c = 5, b = 4 e =
7
18
.
(e) =

18
, c = 2 e =
2
9
.
(f) a = 1, b = 2 e =

3
.
(g) a = 2, b = 3 e =

9
.
(h) a = 5, c = 2 e =
5
9
.
(i) a = 9, b = 7 e c = 10
(j) a = 3, c = 2 e =

2
20. A altura de um tringulo issceles mede 33 cm e forma um ngulo de 0.9599 radianos
com um lado. Determine todos os elementos do tringulo.
21. Determine a hipotenusa de um tringulo retngulo se um cateto mede 75 cm, sabendo
que a bissetriz de um ngulo agudo mede 94 cm.
22. Duas pessoas distanciadas em 100 metros observam um balo que est no mesmo plano
vertical deles. O ngulo de elevao de uma de 1.0821 radianos e o da outra de 0.7155
radianos. Determine o valor da altura h em que se encontra o balo.
23. De um ponto do cho se v uma torre com um ngulo de 0.4537 radianos. Calcule o
ngulo em que a distncia ser dupla, tripla e qudrupla.
24. Um avio voa de uma cidade A at uma cidade B, a uma distncia de 150 milhas; depois
vira num ngulo de
5
18

= 0.8726 radianos e se dirige cidade C a uma distncia de 100


milhas.
(a) Qual a distncia entre as cidades A e C.
(b) Qual o ngulo em que deve girar o avio para voltar cidade A?
25. A distncia entre dois prdios de teto plano de 60 m. A partir do telhado, a altura
do prdio de menor altura de 40 m. Olhando do telhado ao outro prdio o ngulo de
elevao de 0.6981 radianos. Qual a altura do prdio mais alto?
234 CAPTULO 6. TRIGONOMETRIA: APLICAES
26. Duas estradas retas se cruzam sob um ngulo de 1.3089 radianos. Em uma das estradas
a 1 km. do cruzamento, h um posto de gasolina. Determine a menor distncia do posto
para a outra estrada.
27. Calcule a base e a altura de um retngulo, sabendo que sua diagonal mede 84 cm. e um
dos ngulos adjacentes a ela de 1.2566 radianos.
28. Um poste na posio vertical, colocado num plano horizontal, encontra-se a 3 m de uma
parede plana e vertical. Neste instante, o sol projeta a sombra do poste na parede. Sa-
bendo que esta sombra tem 17 m e que a altura do poste 20 m, determine a inclinao
dos raios solares em relao ao plano horizontal.
29. Um retngulo com lados adjacentes medindo sen(a) e cos(a) com 0 a

2
, tem per-
metro igual a

6. Calcule a rea do retngulo.


30. Um navio, navegando em linha reta, passa sucessivamente pelos pontos A, B e C. O
comandante, quando o navio est em A, observa um farol F e calcula o ngulo
FAC = 30
o
. Aps navegar 6 milhas at B, verica o ngulo FBC = 70
o
. Quantas
milhas separa o farol do ponto B?
31. Um observador est a 30 m de uma torre, num terreno plano que tem 1 m de altura em
relao base da torre; o observador v o topo da torre sob um ngulo de

5
. Determine
a altura da torre.
32. Dois lados de um paralelogramo medem 12 m e 2

2 m e o ngulo formados por eles


mede

4
. Calcule a rea do paralelogramo.
33. Os lados de um tringulo ABC medem a = 5, b = 4 e c = 3. Calcule os ngulos.
34. Num tringulo retngulo, a hipotenusa mede 4 cm e um ngulo agudo mede

12
. Deter-
mine a rea do tringulo.
35. Um barco deve navegar de um porto A at um porto B distante 600 milhas. Para evitar
umtemporal, o capito decide sair da cidade Afazendo umdesvio de

9

= 0.349 radianos
em relao linha reta que liga A e B; o barco se mantem a uma velocidade constante de
15 ns por 10 horas, onde est livre do temporal e pode dirigir-se diretamente cidade
B:
(a) Qual o angulo que deve corrigir o rumo do barco para dirigir-se cidade B, aps
passado o percurso com temporal?
(b) Em quanto tempo chegar cidade B se a velocodade mantida a 15 ns?
6.11. EXERCCIOS 235
36. Um guarda orestal caminha por um caminho com uma inclinao de

3

= 0.0872 ra-
dianos, diretamente para uma torre de observao de 30 m de altura. Quando o ngulo
de elevao da parte superior da torre de
2
9

= 0.6981 radianos, a que distncia est o


guarda da torre?
37. Uma plataforma dista de um caminho 80 cm do cho. Para conseguirem carregar facil-
mente uma betoneira, a tbua que serve de rampa no deve fazer com o cho um ngulo
superior a

18
radianos. Que comprimento a tbua deve ter?
38. Utilizando a lei dos senos verique que para todo tringulo temos:
a +b
c
=
cos
_

2
_
cos
_

2
_
.
Conclua que:
a b
a +b
=
tg
_

2
_
tg
_
+
2
_
.
236 CAPTULO 6. TRIGONOMETRIA: APLICAES
Captulo 7
TRANSLAES E ROTAES
7.1 Introduo
Em muitas aplicaes muito importante escolher um sistema de coordenadas ou de referen-
cia adequado com o intuito de simplicar ao mximo as equaes envolvidas de modo que
a resoluo seja o mais eciente possvel; como no caso das cnicas. Este processo se realiza
utilizando as chamadas transformaes de coordenadas ou de sistemas de referncias.
As transformaes que apresentaremos neste captulo so as translaes e as rotaes.
As translaes mudam o sistema de coordenadas de tal modo que o centro de uma curva que
situado na origem do novo eixo.
As rotaes se aplicam quando a curva est inclinada em relao aos eixos originais, fazendo,
atravs da rotao que a curva que desinclinada em relao aos novos eixos.
As mudanas de coordenadas esto inseridas numcontexto bemmais geral, que envolve outras
disciplinas estudadas no decorrer da graduao.
7.2 Translaes
O processo de transladar um sistema de eixos coordenados em outro, implica uma transforma-
o de coordenadas, onde tanto os eixos originais como os novos so paralelos de modo que
no sejam alteradas as unidades de medida.
Denotemos por:
{O, X, Y}
o sistema de coordenadas ortogonais no plano, de origem (0, 0) e de eixos coordenados X e Y .
Suponha que temos outro sistema de coordenadas:
{O
1
, U,V},
ortogonal, centrado no ponto (h, k) e e de eixos coordenados U e V .
237
238 CAPTULO 7. TRANSLAES E ROTAES
k
Y
P
y
U
O
O
1
V
v
X
u
x
h
Figura 7.1:
Do desenho anterior, segue que, o ponto P tem coordenadas (x, y) no sistema {X, Y} e coorde-
nadas (xh, y k) no sistema {U,V}. Fazendo isto para cada ponto do plano, temos a chamada
translao dos eixos.
A relao entre as coordenadas dos sistemas :
_
x = u +h
y = v +k.
Ou, equivalentemente:
_
u = x h
v = y k.
Logo, podemos passar do sistema {O, X, Y} ao sistema {O
1
, U,V}, e vice-versa.
Exemplo 7.1.
[1] Considere a reta:
a x +b y +c = 0, b = 0.
Transladando ao sistema {U,V}, temos:
a (u +h) +b (v +k) +c = 0 =a u +b v + (a h +b k +c) = 0.
Note que a translao no muda a inclinao da reta.
[2] Considere a elipse:
(x h)
2
a
2
+
+(y k)
2
b
2
= 1.
7.2. TRANSLAES 239
Reescrevendo a cnica no sistema {U,V}:
_
u = x h
v = y k.
Substituindo na equao, obtemos:
u
2
a
2
+
v
2
b
2
= 1.
Isto , uma elipse centrada em (h, k) no sistema {O, X, Y}, no sistema {O
1
, U,V} uma elipse
centrada na origem.
[3] Considere a hiprbole:
(x h)
2
a
2

+(y k)
2
b
2
= 1.
Reescrevendo a cnica no sistema {U,V}:
_
u = x h
v = y k.
Substituindo na equao, obtemos:
u
2
a
2

v
2
b
2
= 1.
Isto , uma hiprbole centrada em (h, k) no sistema {O, X, Y}, no sistema {O
1
, U,V} uma
hiprbole centrada na origem.
[4] Considere a curva y b

x a = 0.
Transladando a curva ao sistema {O
1
, U,V}:
_
u = x a
v = y b;
substituindo na equaco, obtemos:
v =

u.
240 CAPTULO 7. TRANSLAES E ROTAES
1
1
Figura 7.2: A curva do exemplo [4].
[5] Considere x
3
3 x
2
y
2
+ 3 x + 4 y 5 = 0; utilizaremos uma translao para eliminar os
termos lineares:
_
x = u +h
y = v +k.
Ento:
F + (3 6h + 3h
2
)u + (3 + 3h)u
2
+u
3
+ (4 2k)v v
2
= 0,
onde F = 5 + 3h 3h
2
+h
3
+ 4k k
2
. Para eliminar os termos lineares, faamos:
_
3 6h + 3h
2
= 0
4 2k = 0
=h = 1, k = 2.
Fazendo:
_
x = u + 1
y = v + 2
e substituindo na equaco, obtemos:
u
3
v
2
= 0.
7.2. TRANSLAES 241
0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0
2
2
4
Figura 7.3: A curva do exemplo [5].
Como as translaes no modicamas inclinaes das retas, elas transformamtringulos em
tringulos, retngulos em retngulos, em geral polgonos em polgonos, preservando a rea.
[1] Considere a regio limitada pelo tringulo de vrtices (1, 1), (1, 4) e (5, 1).
A regio limitada pelo tringulo :
1 2 3 4 5
1
2
3
4
5
Figura 7.4: A regio do exemplo [1].
Consideremos a translao:
_
u = x 1
v = y 1.
Logo, os vrices so transladados da seguinte forma:
242 CAPTULO 7. TRANSLAES E ROTAES
(x, y) = (1, 1) =(u, v) = (0, 0)
(x, y) = (1, 4) =(u, v) = (0, 3)
(x, y) = (5, 1) =(u, v) = (4, 0).
A regio no sistema {O
1
, U,V} limitada pelo tringulo de vrtices (0, 0), (4, 0) e (0, 3).
1 2 3 4 5
1
2
3
4
Figura 7.5: A regio do exemplo [1], transladada.
[2] Considere a regio do plano limitada pelas retas y = x, y = x, y = x 2 e y = 2 x.
A regio limitada pelas retas :
1 2
1
1
Figura 7.6: A regio do exemplo [2].
Consideremos a translao:
_
x = u + 1
y = v.
Logo:
7.3. ROTAES 243
y = x =v = u + 1
y = x =v = u 1
y = x 2 =v = u 1
y = 2 x =v = 1 u.
A regio no sistema {O
1
, U,V} limitada pelas retas v = u+1, v = u1, v = u1 e v = 1u.
1.0 0.5 0.5 1.0
1.0
0.5
0.5
1.0
Figura 7.7: A regio do exemplo [2], transladada.
7.3 Rotaes
Muitas vezes surge a necessidade de mudar o sistema de coordenadas original, rotando-o em
um certo ngulo para obter um novo sistema, onde possamos resolver de forma mais simples
um determinado problema, de forma que no sejam alteradas as unidades de medida.
Denotemos por {O, X, Y} o sistema de coordenadas ortogonais no plano, de origem (0, 0) e de
eixos coordenados X e Y .
A rotao de centro O e ngulo passa o sistema {O, X,Y} para o sistema {O, U,V}.
244 CAPTULO 7. TRANSLAES E ROTAES
V U
Y
X
P
v
u

O
A
y
x
B
Figura 7.8:
Denotemos o ponto P = (x, y) no sistema {O, X, Y} e P = (u, v) no sistema {O, U,V}; logo:
x = OA = OP cos( +) = OP [cos() cos() sen() sen()]
u = OB = OP cos()
v = PB = OP sen().
Logo: x = ucos() v sen(). Analogamente:
y = PA = OP sen( +) = OP [sen() cos() +cos() sen()]
= usen() +v cos().
Ento, temos:
_
x = ucos() v sen()
y = usen() +v cos().
Ou, equivalentemente:
_
u = xcos() +y sen()
v = xsen() +y cos().
Logo, podemos passar do sistema {O, X, Y} ao sistema {O, U,V}, e vice-versa.
As rotaes no preservama inclinao das retas, mas preservama rea das regies limitadas
por curvas.
7.3. ROTAES 245
Exemplo 7.2.
[1] Considere a regio limitada pelo tringulo de vrtices (1, 3), (2, 1) e (1, 1).
Faamos uma rotao de ngulo = .
_
x = x
1
cos() y
1
sen()
y = x
1
sen() +y
1
cos()

_
x = x
1
y = y
1
.
Logo, os vrices sero transformados pela rotao assim:
(x, y) = (1, 1) =(u, v) = (1, 1)
(x, y) = (1, 3) =(u, v) = (1, 3)
(x, y) = (2, 1) =(u, v) = (2, 1).
A regio no sistema {O
1
, U,V} limitada pelo tringulo de vrtices (1, 1), (1, 3)
e (2, 1).
2 1 1 2
3
2
1
1
2
3
Figura 7.9: A regio e a regio aps a rotao do exemplo [1].
[2] Consideremos a curva xy = 2 e faamos uma rotao na origem de ngulo

4
.
Faamos a rotao:
_

_
x = ucos(

4
) v sen(

4
)
y = usen(

4
) +v cos(

4
).
=
_

_
x =
1

2
(u v)
y =
1

2
(u +v).
Logo, substituindo na equao:
246 CAPTULO 7. TRANSLAES E ROTAES
u
2
4

v
2
4
= 1.
4 2 2 4
4
2
2
4
Figura 7.10: As hiprboles do exemplo [2].
[3] Identique a curva 2 x
2
+

3 xy + y
2
= 4, fazendo uma rotao de centro na origem e de
ngulo

6
.
Faamos a rotao:
_

_
x = ucos(

6
) v sen(

6
)
y = usen(

6
) +v cos(

6
).
=
_

_
x =

3
2
u
1
2
v
y =
1
2
u +

3
2
v.
Logo, substituindo na equao:
5 u
2
2
+
v
2
2
= 4.
7.4. A EQUAO GERAL DE SEGUNDO GRAU 247
1.5 1.0 0.5 0.5 1.0 1.5
2
1
1
2
Figura 7.11: As elipses do exemplo [2].
7.4 A Equao Geral de Segundo Grau
Voltemos equao do segundo grau em duas variveis:
Ax
2
+Bxy +C y
2
+Dx +E y +F = 0 (7.1)
sendo A e C no simultaneamente nulos. Seja = B
2
4 AC o discriminante da equao.
7.4.1 Eliminao do Termos Lineares
Os termos lineares da equao geral de segundo grau podem ser eliminados utilizando trans-
lao. De fato, considere:
_
x = u +h
y = v +k.
Substituindo na equao temos, que os termos lineares so:
.... +u(D + 2 Ah +Bk) +v (E +Bh + 2 C k) +.....
Para zerar os termos lineares, devemos resolver o sistema:
_
(1) 2 Ah +Bk = D
(2) Bh + 2 C k = E.
(7.2)
Caso 1
Se = 0, o sistema (7.2), tem uma nica soluo:
248 CAPTULO 7. TRANSLAES E ROTAES
h =
2 DC BE

e k =
2 AE BD

;
logo, a translao elimina os termos lineares e translada o grco da equao horizontal e/ou
verticalmente. Logo, equao ca da forma:
Au
2
+Buv +C v
2
+F
1
= 0.
Caso 2
Se = 0, no sistema (7.2) multiplicamos (1) por B e (2) por 2 A e fazendo (1)-(2), obtemos:
(2 AB 2 AB) h = BD 2 AE.
Se BD 2 AE = 0, o sistema (7.2) inconsistente; logo, no poderemos eliminar ambos os
termos lineares; possivelmente eliminaremos somente um deles.
Se BD 2 AE = 0, as equaes do sistema (7.2) so dependentes; logo, existem innitas so-
lues, cada translao serve para eliminar s termos lineares simultanemente. Logo, equao
tambm ca da forma:
Au
2
+Buv +C v
2
+F
1
= 0.
Proposio 7.1. O discriminante da equao (7.1) no muda aps translaes. Logo, a natureza da
curva no muda.
Exemplo 7.3.
Considere a equao x
2
+y
2
3 xy x +y + 4 = 0 e faamos a seguinte translao:
_
x = u + 2
y = v 3,
donde obtemos: u
2
+v
2
3 uv +12 u 11 v +30 = 0; note que os discriminantes das equaes
no mudaram.
7.4. A EQUAO GERAL DE SEGUNDO GRAU 249
5 5
5
5
Figura 7.12: A curva original (azul) e a transladada (vermelha).
7.4.2 Eliminao dos Termos Mistos
Utilizaremos uma rotao adequada para eliminar o termo misto xy da equao. De fato,
consideremos a rotao:
_
x = ucos() v sen()
y = usen() +v cos()
e substituimos na equao (7.1), obtendo:
A
1
u
2
+B
1
uv +C
1
v
2
+D
1
u +E
1
v +F = 0,
onde:
B
1
= 2 (C A) sen() cos() +B[cos
2
() sen
2
()] = (C A) sen(2 ) +Bcos(2 ).
Desejamos que B
1
= 0 para eliminar o termo uv; logo, aps aplicar algumas identidades trigo-
nomtricas, temos:
B
1
= 0 cotg(2) =
AC
B
Se A = C, temos a rotao:
=

4
.
Proposio 7.2. O discriminante da equao (7.1) no muda de sinal aps rotaes.
250 CAPTULO 7. TRANSLAES E ROTAES
Em resumo, para eliminar os termos lineares da equao (7.1) fazemos translaes e para eli-
minar os termos mistos fazemos rotaes.
Se = 0; isto elipses ou hiprboles, fazemos uma translao seguida de uma rotao.
Se = 0; isto parbolas, fazemos uma rotao seguida de uma translao.
Exemplo 7.4.
[1] Elimine os termos mistos de 29 x
2
24 xy +36 y
2
+118 x 24 y 55 = 0, achando o ngulo
de rotao.
Primeiramente, calculemos:
cotg(2) =
7
24
=sen
2
(2 ) =
1
1 +cot
2
(2 )
=sen
2
(2 ) =
576
625
=cos
2
(2 ) =
49
625
,
logo, cos(2 ) =
7
25
; utilizemos as seguintes identidades:
sen() =
_
1 cos(2 )
2
=
3
5
cos() =
_
1 +cos(2 )
2
=
4
5
.
Assim:
_

_
x =
4 u
5

3 v
5
y =
3 u
5
+
4 v
5
.
Susbtituindo na equao:
11 + 16 u + 4 u
2
18 v + 9 v
2
= 0,
completando os quadrados, temos:
(u + 2)
2
9
+
(v 1)
2
4
= 1,
que uma elipse centrada no ponto (2, 1); fazendo a translao:
_
x
1
= u + 2
y
1
= v 1
temos:
x
2
1
9
+
y
2
1
4
= 1.
7.4. A EQUAO GERAL DE SEGUNDO GRAU 251
4 2 2
2
1
1
2
3
Figura 7.13: As elipses do exemplo [1].
[2] Elimine o termo misto de 17 x
2
+ 12 xy + 8 y
2
80 = 0, achando o ngulo de rotao.
Como antes, calculemos:
cotg(2) =
3
4
=sen
2
(2 ) =
16
25
=cos
2
(2 ) =
9
25
,
logo, cos(2 ) =
3
5
; utilizamos as seguintes identidades:
sen() =
_
1 cos(2 )
2
=

5
5
cos() =
_
1 +cos(2 )
2
=
2

5
5
.
Assim:
_

_
x =

5
5
[2 u v]
y =

5
5
[u + 2 v].
Susbtituindo na equao:
u
2
4
+
v
2
16
= 1,
que uma elipse centrada na origem.
252 CAPTULO 7. TRANSLAES E ROTAES
2 1 1 2
3
2
1
1
2
3
4 2 2 4
2
1
1
2
Figura 7.14: As elipses do exemplo [2].
[3] Elimine o termo misto de x
2
4 xy + 4 y
2
+ 5

5 y + 1 = 0, achando o ngulo de rotao.


Como antes, calculemos:
cotg(2) =
3
4
=sen
2
(2 ) =
16
25
,
logo, cos(2 ) =
3
5
; utilizemos as seguintes identidades:
sen() =
_
1 cos(2 )
2
=

5
5
cos() =
_
1 +cos(2 )
2
=
2

5
5
.
Assim:
_

_
x =

5
5
[2 u v]
y =

5
5
[u + 2 v].
Susbtituindo na equao:
1 + 5u + 10v + 5v
2
= 0,
que uma parbola.
7.4. A EQUAO GERAL DE SEGUNDO GRAU 253
1.0 0.5 0.5 1.0 1.5 2.0
3
2
1
1
1.0 0.5 0.5 1.0
3
2
1
1
Figura 7.15: Parbolas do exemplo [3].
[4] Elimine o termo misto de 3 x
2
4 xy 1 = 0, achando o ngulo de rotao.
Neste exemplo, calculemos:
tg(2) =
4
3

2 tg()
1 tg
2
()
=
4
3
2 tg
2
() 3 tg() 2 = 0.
donde tg() = 2 ou tg() =
1
2
. Procuramos rotaes para 0 <

2
; utilizando a seguinte
identidade:
sec
2
() = 1 +tg
2
().
Se tg() = 2, temos cos() =
1

5
, por outro lado sen
2
() =
4
5
, ento sen() =
2

5
. Assim:
_

_
x =
1

5
[u 2 v]
y =
1

5
[2 u +v].
Susbtituindo na equao:
4 v
2
u
2
= 1
que uma hiprbole.
254 CAPTULO 7. TRANSLAES E ROTAES
2 1 1 2
2
1
1
2
Figura 7.16: Hiperbles do exemplo [4].
7.5 Caso Geral
Muitas vezes para simplicar uma equao que representa uma curva no plano, devemos efe-
tuar, seguidamente, translaes e rotaes ou vice-versa. Utilizando os pargrafos anteriores
veremos como realizar isto.
Seja P = (x, y) no sistema {O, X, Y}, P = (u, v) no sistema transladado {O
1
, U,V}, O
1
= (h, k)
e P = (x
1
, y
1
) no sistema {O
1
, X
1
,Y
1
}, proveniente de uma rotao de ngulo , como no
desenho:
h
k

P
Y
V
U
X
X
Y
O
O
1
1
1
u
v
Figura 7.17:
Logo, temos:
7.5. CASO GERAL 255
_
x = u +h
y = v +k
e
_
u = x
1
cos() y
1
sen()
v = x
1
sen() +y
1
cos().
Donde:
_
x = x
1
cos() y
1
sen() +h
y = x
1
sen() +y
1
cos() +k.
Exemplo 7.5.
[1] Considere a regio do plano limitada pelo tringulo de vrtices (1, 1), (1, 4) e (5, 1).
Faamos uma translao::
_
x = u + 1
y = v + 1,
seguida de uma rotao de ngulo = nos vrtices, ento:
_
x = x
1
cos() y
1
sen() + 1
y = x
1
sen() +y
1
cos() + 1

_
x = x
1
+ 1
y = y
1
+ 1.
Logo:
(x, y) = (1, 1) =(0, 0)
(x, y) = (1, 4) =(0, 3)
(x, y) = (5, 1) =(4, 0).
4 2 2 4
3
2
1
1
2
3
4
Figura 7.18: Exemplo [1].
256 CAPTULO 7. TRANSLAES E ROTAES
[2] Considere 3 x
2
2 xy + 3 y
2
2 x 10 y + 9 = 0.
Como < 0 a cnica uma elipse; fazemos primeiramente uma transalao e substituimos na
equao, para eliminar os termos lineares:
_
x = u +h
y = v +k
ento:
2 h+3 h
2
10 k2 hk+3 k
2
+(2+6 h2 k) u+(102 h+6 k)v+3 u
2
2 uv +3 v
2
+9 = 0.
Logo, para eliminar os termos lineares devemos ter:
_
2 + 6 h 2 k = 0
10 2 h + 6 k = 0
=h = 1, k = 2.
Temos:
_
x = u + 1
y = v + 2;
substituindo na equao, obtemos:
3 u
2
2 uv + 3 v
2
2 = 0.
Agora faamos uma rotao de ngulo :
cotg(2 ) = 0 = =

4
;
e
_

_
u =
1

2
[x
1
y
1
]
v =
1

2
[x
1
+y
1
];
substituindo na equao, obtemos:
x
2
1
+ 2 y
2
1
= 1.
7.5. CASO GERAL 257
1.0 0.5 0.5 1.0 1.5
0.5
0.5
1.0
1.5
2.0
2.5
Figura 7.19: As elipses do exemplo [2].
[3] Considere 52 x
2
72 xy + 73 y
2
104 x + 72 y 48 = 0.
Como < 0 a cnica uma elipse; fazemos, primeiramente uma transalao e substituimos
na equao, para eliminar os termos lineares:
_
x = u +h
y = v +k
ento:
F (104 104h + 72k)u + (72 72h + 146k)v + 52u
2
72uv + 73v
2
= 0,
onde F = 48 104h + 52h
2
+ 72k 72hk + 73k
2
. Logo, para eliminar os termos lineares
devemos ter:
_
104 + 104h 72k = 0
72 72h + 146k = 0.
Temos:
_
x = u + 1
y = v;
substituindo na equao, obtemos:
100 + 52u
2
72uv + 73v
2
= 0.
Agora faamos uma rotao de ngulo :
cotg(2 ) =
7
24
=cos() =
4
5
, sen() =
3
5
;
e
258 CAPTULO 7. TRANSLAES E ROTAES
_

_
u =
1
5
[4 x
1
3 y
1
]
v =
1
5
[3 x
1
+ 4 y
1
].
substituindo na equao, obtemos:
x
2
1
+ 4 y
2
1
= 4.
0.5 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5
1.5
1.0
0.5
0.5
1.0
1.5
2 1 1 2
3
2
1
1
2
3
Figura 7.20: As elipses do exemplo [3].
Deixamos ao leitor, vericar que estes tipos de mudanas preservama distncia entre pontos.
[4] Considere 4 x
2
+y
2
4xy 8

5 x 16

5 y = 0.
Como = 0 a cnica uma parbola; fazemos primeiramente, uma rotao de ngulo :
cotg(2 ) =
3
4
=cos() =
1

5
, sen() =
2

5
;
e
_

_
x =
1

5
[u 2 v]
y =
1

5
[2 u +v],
substituindo na equao:
v
2
8 u = 0.
Note que no foi necessrio fazer translaes.
7.5. CASO GERAL 259
6 4 2 2 4 6 8
6
4
2
2
4
6
Figura 7.21: Parbolas do exemplo [4].
[5] Considere 9 x
2
+ 16 y
2
24xy 34 x 38 y + 51 = 0.
Como = 0 a cnica uma parbola; fazemos primeiramente, uma rotao de ngulo :
cotg(2 ) =
7
24
=cos() =
4
5
, sen() =
3
5
;
e
_

_
x =
1
5
[4 u 3 v]
y =
1
5
[3 u + 4 v].
Donde, substituindo na equao:
25 v
2
50 u 10 v + 51 = 0.
Agora fazemos uma translao:
_
u = x
1
+h
v = y
1
+k;
logo, k =
1
5
e h = 1,ento:
_
_
_
u = x
1
+ 1
v = y
1
+
1
5
,
nalmente, substituindo em 25 v
2
50 u 10 v + 51 = 0, obtemos:
y
2
1
= 2 x
1
.
260 CAPTULO 7. TRANSLAES E ROTAES
2 4 6 8
4
2
2
4
6
Figura 7.22: Parbolas do exemplo [5].
[6] Considere x
2
+ 3 xy +y
2
10 x 10 y + 5 = 0.
Como > 0 a cnica uma hiprbole; fazemos primeiramente, uma transalao e substituimos
na equao, para eliminar os termos lineares:
_
x = u +h
y = v +k
ento, para eliminar os termos lineares devemos ter:
_
2 h + 3 k = 10
3 u + 2 k = 10
=h = 2, k = 2.
Temos:
_
x = u + 2
y = v + 2;
substituindo na equao, obtemos:
u
2
+ 3 uv +v
2
15 = 0.
Agora faamos uma rotao de ngulo , Como A = C, temos que:
=

4
=cos() = sen() =
1

2
;
e
_

_
u =
1

2
[x
1
y
1
]
v =
1

2
[x
1
+y
1
].
7.6. ALTERNATIVA 261
Logo, substituindo na equao, temos que:
x
2
1
6

y
2
1
30
= 1.
10 5 5 10
10
5
5
10
Figura 7.23: Hiperbles do exemplo [6].
Observe que se entramos diretamente com o sistema:
_

_
x =
1

2
[x
1
y
1
] +h
y =
1

2
[x
1
+y
1
] +k,
para eliminar os termos lineares, devemos resolver o sistema:
_
h +k = 4
h k = 0;
donde novamente h = k = 2.
7.6 Alternativa
Utilizando algumas propriedades elementares das rotaes podemos fazer a eliminao dos
termos mistos para = 0, quando o uso da Trigonometria for muito complicado.
Considere a equao geral de segundo grau:
Ax
2
+Bxy +C y
2
+Dx +E y +F = 0.
Se aps uma translao, temos:
A
1
x
2
+B
1
xy +C
1
y
2
+D
1
x +E
1
y +F
1
= 0,
262 CAPTULO 7. TRANSLAES E ROTAES
possvel provar que, aps uma rotao as seguintes quantidades no variam:
1. A+C = A
1
+C
1
.
2. B
2
4 AC = B
2
1
4 A
1
C
1
.
Como desejamos B
1
= 0, temos:
A
1
C
1
=
4 AC B
2
4
.
Resolvendo o sistema:
_
_
_
A
1
+C
1
= A+C
A
1
C
1
=
4 AC B
2
4
,
obtemos:
A
1
x
2
+C
1
y
2
+F
1
= 0.
Exemplo 7.6.
[1] Simplique a equao: 20 x
2
24 xy + 27 y
2
+ 24 x 54 y 369 = 0.
< 0; uma elipse; eliminemos os termos lineares:
_
10 h 6 k = 6
8 h + 18 k = 18.
Obtendo h = 0 e k = 1; logo:
_
x = u
y = v + 1;
susbtituindo na equao:
20 u
2
24 uv + 27 v
2
396 = 0.
Agora resolvamos o sistema:
_
_
_
A
1
+C
1
= A+C
A
1
C
1
=
4 AC B
2
4
.

_
A
1
+C
1
= 47
A
1
C
1
= 396
donde A
1
= 36 e C
1
= 11 ou A
1
= 11 e C
1
= 36, ento:
36 u
2
+ 11 v
2
= 396
u
2
11
+
v
2
36
= 1
ou:
7.6. ALTERNATIVA 263
u
2
36
+
v
2
11
= 1.
6 4 2 2 4 6
6
4
2
2
4
6
Figura 7.24: Elipses do exemplo [1].
[2] (ITA-1998) Simplique a equao: 2 x
2
4 xy + 4 y
2
2 x 8 y + 9 = 0.
< 0; uma elipse, eliminemos os termos lineares:
_
4 h 4 k = 2
4 h + 8 k = 8.
Obtendo h = 3 e k =
5
2
; logo:
_
_
_
x = u + 3
y = v +
5
2
;
susbtituindo na equao:
u
2
2 uv + 2 v
2
2 = 0.
Agora resolvamos o sistema (aplicado ltima equao):
_
_
_
A
1
+C
1
= A+C
A
1
C
1
=
4 AC B
2
4
.

_
A
1
+C
1
= 3
A
1
C
1
= 1
donde A
1
=
3 +

5
2
e C
1
=
3

5
2
, ento:
[3 +

5] x
2
+ [3

5] y
2
= 4,
pois F
1
= 2.
264 CAPTULO 7. TRANSLAES E ROTAES
Convidamos o leitor a refazer este exemplo utilizando o mtodo anterior.
2 2 4 6
2
1
1
2
3
4
5
Figura 7.25: Elipses do exemplo [2].
[3] (ITA-1989) Simplique a equao: 2 x
2
4 xy 4 y
2
2 x 8 y + 9 = 0.
> 0; uma hiprbole; eliminemos os termos lineares:
_
4 h 4 k = 2
4 h 8 k = 8.
Obtendo h =
1
3
e k =
5
6
; logo:
_

_
x = u
1
3
y = v
5
6
;
susbtituindo na equao:
6u
2
12uv 12v
2
+ 38 = 0.
Agora resolvamos o sistema (aplicado ltima equao):
_
_
_
A
1
+C
1
= A+C
A
1
C
1
=
4 AC B
2
4
.

_
A
1
+C
1
= 6
A
1
C
1
= 108
donde A
1
= 3 + 3

13 e C
1
= 3 3

13, ento:
[3

13 3] x
2
[3 + 3

13] y
2
= 38.
Convidamos o leitor a refazer este exemplo utilizando o mtodo anterior.
7.6. ALTERNATIVA 265
6 4 2 2 4 6
6
4
2
2
4
Figura 7.26: Hiprboles do exemplo [3].
266 CAPTULO 7. TRANSLAES E ROTAES
7.7 Exerccios
1. Elimine os termos lineares de:
(a) 2 x
2
+y
2
+ 16 x 4 y + 32 = 0
(b) 3 x
2
+ 2 y
2
18 x 8 y + 29 = 0
(c) 4 x
2
+ 4 y
2
+ 32 x 4 y + 45 = 0
(d) 2 x
2
+ 5 y
2
28 x + 20 y + 108 = 0
(e) 12 x
2
18 y
2
12 x 12 y 5 = 0
2. Transforme a equao dada, transladando os eixos nova origem indicada:
(a) x
2
+y
2
+ 2 x 6 y + 6 = 0; (1, 3).
(b) 3 x
2
+ 2 y
2
+ 12 x 4 y + 8 = 0; (2, 1).
(c) 4 x
2
y
2
8 x 10 y 25 = 0; (1, 5)
(d) xy 3 x + 4 y 13 = 0; (4, 3).
3. Transforme a equao dada, rotando os eixos, no ngulo indicado:
(a) x
2
2 xy +y
2
x = 0;

4
.
(b)

3 y
2
+ 3 xy 1 = 0;

3
.
(c) x
4
+y
4
+ 6 x
2
y
2
32 = 0;

4
.
4. Simplique a equao dada, por uma translao de eixos adequada:
(a) x + 1

y 2 = 0
(b) x
2
+ 4 y
2
16 x + 24 y + 84 = 0
(c) y
2
4 x + 8 y + 12 = 0
(d) x
2
+y
2
+ 4 x 6 y = 0
Sugesto: nos trs ltimos exerccios, complete os quadrados e fatore.
7.7. EXERCCIOS 267
5. Utilizando uma translao, elimine os termos lineares da equao:
y
2
x
3
+ 6 x
2
12 x 6 y + 17 = 0
6. Considere a regio plana limitada pelas retas y 2 x = 2, y + 2 x = 2, y 2 x = 2 e
y + 2 x = 2. Utilizando uma translao adequada, obtenha a regio, no sistema {O
1
,
U,V}, limitada por retas paralelas ao eixos coordenados. Esboce as regies.
7. Identique a curva 5 x
2
+ 6 xy + 5 y
2
9 = 0 fazendo uma rotao na origem de ngulo
igual a

4
.
8. Elimine o termo misto xy de cada equao, por meio de uma rotao adequada:
(a) x
2
+xy +y
2
= 8
(b) x
2
+ 2

3 xy + 3 y
2
+

3 x y = 0
(c) x
2
+ 4 xy + 4 y
2
+ 12 x 6 y = 0
(d) 3 x
2
3 xy y
2
= 2
(e) 4 x
2
6 xy 4 y
2
5 = 0
(f) 3 x
2
+ 2 xy + 3 y
2
6 x 6 y + 1 = 0
9. Simplique cada uma das equaes efetuando translaes e rotaes adequadas:
(a) x
2
+xy +y
2
3 y 6 = 0
(b) x
2
+ 3 xy 3 y
2
+ 6 x = 0
(c) 2 x
2
4 xy y
2
4 x 8 y + 14 = 0
(d) 4 x
2
4 xy +y
2
8

5 x 16

5 y = 0
10. Atravs de translaes e rotaes, simplique e identique as seguintes cnicas:
(a) 7 x
2
6

3 xy + 13 y
2
= 16.
(b) 8 y
2
+ 6 xy 12 x 26 y + 11 = 0
(c) x
2
2 xy +y
2
10 x 6 y + 25 = 0
(d) 16 x
2
+ 16 y
2
16 x + 8 y 59 = 0
(e) 2 x
2
+ 3 y
2
8 x + 6 y 7 = 0
268 CAPTULO 7. TRANSLAES E ROTAES
11. Utilizando o mtodo alternativo indicado no captulo, identique a cnica denida pela
equao:
(a) x
2
10 xy +y
2
+x +y + 1 = 0
(b) 7 x
2
+ 6 xy y
2
2 x 10 y 9 = 0
(c) 7 x
2
+ 13 y
2
6

3 xy 16 = 0
(d) 7 x
2
13 y
2
6

3 xy 16 = 0
(e) 6 x
2
+ 26 y
2
+ 20

3 xy 2 x 5 y 324 = 0
12. Utilizando uma rotao dos eixos de ngulo

4
, verique que a equao:

x +

y = 1
representa um segmento de parbola.
Sugesto: elimine os radicais antes de efetuar a rotao.
13. Obtenha uma translao de eixos tal que y =

2
2
[sen(x) +cos(x)] +2 passe a ter a forma
v = cos(u) no novo sistema de coordenadas.
14. Simplique a equao x
4
+ 6 x
2
y
2
+ y
4
16 = 0, utilizando uma rotao de ngulo

4
.
Esboce a curva no novo sistema.
15. Considere a equao da forma:
a y
2
+b y +c = p x
3
+q x
2
+r x + 1.
Verique que a equao no muda de forma quando se realiza uma translao de eixos
com a nova origem (l, k).
16. Considere a equao da forma:
x
2
+y
2
+x +y = 2.
Determine as condies para (h, k) quando se realiza uma translao de eixos, a m de
que a equao que da forma:
u
2
+v
2
+Au +Bv = 0.
.
Captulo 8
RESPOSTAS
8.1 Captulo I
1. (a) x 0 (b) x 1 (c) x 1 (d) para todo x R (e) 0 (f) x = 0, x = 2 +

2 e
x = 2

2
(g) x = 7/2 (h) x = 0 e x = 4 (i) x = 1 (j) x = 2, x = 2 2

2 e x = 2 + 2

2
3 (a) (1, 0) (0, 1) (b) (, 1] [2, +) (c) (, 2) (1, +) (d) (, 10] {5}
(e) (3, 1) (f) (2, +) (g) (3, 1/2) (h) (0, 4) (i) (1, +) (1, 1) (, 1) (j)
[2, 1]
(k) (1/4, 1/3) (l) (28/5, +) (m) (1/2

13/2, 1/2

13/2)
(n) (1/6, 1/2) (o) (2, 0)
5. (a) 0 (b) 42/11
7. (a) (, 1) (2, +) (b) (, 3) (1, +) (c) (, 45/2) (55/2, +) (d)
(2/3, 4) (e) (2, 5) (1, 2) (f) (10/3, +) (g) (1, 1/2) (1/2, 1/4)
9. R (21/4, +)
11. (2, +) 13. 23/5, 41/5, 59/5 e 77/5
15. 3, 9, 27, 81, 243 e 729
17. 80 19. 2 21. 9960 23. -1495/9 25. 102300 reais 27. n = 6 29. {192} 31. 55
33. 104850
8.2 Captulo II
7. Os pontos que esto nas retas: (a) x +y = 4 (b) y + 9x + 58 = (c) 19y = 1 7x (d)
41x = 455 + 3y
11. (a) 1 x + 2y = 0 (b) 1 2x + y = 0 (c) 20 x + 5y = 0 (d) x + y = 0 (e)
1 2x +y = 0 (f) x y = 0 (g) 1 4x + 3y = 0 (h) 3 2x 5y = 0
13. (a) 1) paralela 7y3x23 = 0, 2) perpendicular 7x+3y+15 = 0 (b) 1) paralela x3 = 0, 2)
perpendicular y+2 = 0 (c) 1) paralela y+5x+7 = 0, 2) perpendicular 5yx17 = 0 (d) 1)
paralela 4yx = 0, 2) perpendicular y+4x = 0 (e) 1) paralela 2yx3 = 0, 2) perpendicular
y = 2x 4 = 0 (f) 1) paralela 2y 7x 2 = 0, 2) perpendicular 7y + 2x 7 = 0
15. 6 17. 4 + 2x + 3y = 0 21. 16 24x + 30y = 0
269
270 CAPTULO 8. RESPOSTAS
23. 2x 7y +k = 0 25. k = 2 e 2 x y + 8 = 0
27. k = 65 29. 12x 5y 3/2 = 0
31. 3x y + 5 = 0 33. x = 1/3 e y = 11/6 35. x = 5 e y = 8
8.3 Captulo III
1. (a) (1, 1) e r =

7 (b) (1/2, 1/2) e r =

2/2 (c) (3, 4) e r = 5


3. (a) y
2
= 16x (b) x
2
= 12y (c) y
2
= 2x (d) x
2
= 8y (e) y
2
= 28x (f) x
2
= y
7. (a) x
2
/18 +y
2
/14 = 1 (c) x
2
/36 +y
2
/32 = 1 (d) x
2
/25 +y
2
/9 = 1 (e) x
2
/12 +y
2
/16 =
1
11. (a) x
2
/4y
2
/16 = 1; centro (0, 0); vrtices (2, 0), (2, 0), focos (2

5, 0), (2

5, 0); assntota
y = 2x
(b) y
2
/9 x
2
= 1; centro (0, 0); vrtices (0, 1), (0, 1), focos (0,

10), (0,

10); assntota
y = 3x
(c) (y2)
2
/4(x+2)
2
= 1; centro (2, 2); vrtices (0, 2+2

5), (0, 22

5), focos (2, 2+2

5),
(2, 2 2

5); assntota y = 2 2(x + 2)


(d) (x + 4)
2
/9 (y 3)
2
= 1; centro (4, 3); vrtices (4 + 3

10, 0), (4 3

10, 0), focos


(4 +

10, 3), (4

10, 3); assntota y = 3 (x + 4)/3


(e) (x3)
2
/4(y+2)
2
/16 = 1; centro (3, 2); vrtices (3+

5, 0), (3

5, 0), focos (3+2

5, 2),
(3 2

5, 2); assntota y = 2 2(x 3)


(f) (y + 2)
2
/2 (x 1)
2
/4 = 1; centro (1, 2); vrtices (0, 2 +

10/2), (0, 2

10/2), focos
(1, 2 +

6), (1, 2

6); assntota y = 2

2 (x 1)/2
13. (a) parbola (b) hiprbole (c) crculo (d) parbola (e) elipse (f) hiprbole (g)
elipse (h) crculo (i) crculo (j) hiprbole (k) crculo (l) um ponto (m) um ponto
(n) crculo
15. y = x
2
+ 2 x 3 um ponto 17. 5y 2x 19 = 0
21. Por exemplo k = 3 um ponto 23. Por exemplo m = 3/4
25. (x 53/10)
2
+ (y + 3/10)
2
= 1258/100 um ponto 27. (x + 10)
2
+y
2
= 64
29. k (, 9/2) (9/2, +)
31. (x + 1)
2
+ (y 7)
2
= 8
37. (a) x = 1, y = 0; x = 1, y = 0 e x = 1.414213, y = 1 e x =

2, y = 1.
(b) x = 3, y = 2; x = 3, y = 2; x = 3, y = 2 e x = 3, y = 2
8.4 Captulo IV
1. (a) x
4
8 x
3
+ 2 x
2
+ 2x 5 (b) 5 x
4
15 x
3
4 x
2
+ 2 x 3 +x
7
x
6
+x
5
(c) 6 x
6
10 x
5
+ 11 x
4
12 x
3
+ 11 x
2
10 x + 3 + 6 x
7
x
8
(d) x
7
4 x
6
+ 3 x
5
2 x
4
+ 3 x
3
11 x
2
+ 11 x 4
(e)
x(x
2
x+1)(x
4
3 x
3
x
2
+x1)
x
2
3 x+2
(f)
4+17 x+32 x
4
+18 x
3
30 x
2
22 x
7
+60 x
6
67 x
5
3 x
8
+14 x
9
7 x
10
+x
11
(x
2
3 x+2)x(x
2
x+1)(x
4
3 x
3
x
2
+x1)
(g)
(x
4
3 x
3
2 x
2
+4 x3)
2
x
2
(x1)
8.5. CAPTULO V 271
3. (a) 3 x
2
+ 9 x + 10 e res = 39 (b) 5x
4
5x
3
+ x
2
x 1 e res = 2 (c) x
10
x
9
+ x
8

x
7
+x
6
x
5
+x
4
x
3
+x
2
x + 1 e res = 2
(d) x
3
4 x
2
+ 16 x 63 e res = 256 + 253x (e) x 2 e res = 3 x
5. (a) a = 8, b = 24 (b) a = 17, b = 3 e a = 2, b = 0 (c) a = 5, b = 2 (d) a = 13,
b = 2 9. x = 1, x = 2/3, x = 1

2 e x = 1 +

2
11. No 13. a = 10 e R(x) = 9x 18
15. (a) x = 24, y = 12 (b) x = 13/17, y = 23/17 (c) x = 6, y = 1 (d) x = 47, y = 35
(e) x = 2, y = 1 (f) x = 2, y = 1 e x = 1, y = 2 (g) x = 0, y = 1 e x = 1, y = 2 (h)
x = 3, y = 2 e x = 3, y = 2 (i) x = 3, y = 2, x = 3, y = 2, x = 3, y = 2 e x = 3, y = 2
(j) x = 3, y = 1 e x = 3, y = 1
15. (a) (b) (c) (d) (e)
(f)
1 1 2 3
1
1
2
3
(g)
3 2 1 1 2 3
3
2
1
1
2
3
(h)
3 2 1 1 2 3
3
2
1
1
2
3
(i)
3 2 1 1 2 3
3
2
1
1
2
3
19. x > 2 21. 8, 9 e 10 23. 1, 2, 3, 2, 3, 4
25. Cada lado igual mede 8 cm eo desigual 3 cm
29. 7 e 9 33. 24 unidades e 10 unidades 35. 75 m e 40 m
8.5 Captulo V
1. (a) cos() (b) sen() (c) sec() (d) sen() (e) cos() (f) sen() cos() 3.

3
5. cos(x) =

5/3, sec(x) = 3/

5, cosec(x) = 3/2, tg(x) = 2

5/5, cotg(x) = 5/2

5
7. cos(x) = 1/3, sen(x) = 2

2/3, cosec(x) = 3

2/4, tg(x) = 2

2, cotg(x) = 1/2

2.
15. (a) x = /2 e x = 0 (b) x = /4 e x = /6 (c) x = 0, x = , x = 2/3 e x = 2/3
(d) x = , x = /3
(e) x = /2 (f) x = /2, x = /6 (g) x = /2, x = 3/2 (h) x = 0, x = /6
(i) faa u = sen(x); x = /2 (j) faa u = cos(x) (k) faa u = cotg(x) x = /4 (l) sem
soluo (m) x = /3 e x = (n) x = /2, x = 3/2
19. (a) x = /6, y = 5/6 (b) x = 0, y = /2; x = /2, y = 0 (c) x = /6, y = /3
(d) x = /2, y = /2; x = , y = 0 (e) x = /3, y = /3
(f) reescreva:
sen(x) cos(y) = 1/2 (sen(x + y) + sen(x y) e cos(x) sen(y) = 1/2 (sen(x + y) sen(x y),
x = y = /4
(g) x = /3, y = 0
8.6 Captulo VI
1. k = 7 5. A

= 53.76 m
2
7. 5 sqrt3 cm; ngulos: 0.903 rad e 0.6660 rad 9. 103.92 cm
2
11. catetos

= 2.46 m e

= 1.72 m 13. base

= 445.94 cm; altura

= 350 cm
272 CAPTULO 8. RESPOSTAS
17. (a) b

= 1.06, c

= 2.7, = 2/3 (b) a

= 4.95, b

= 8.26, = 5/18 (c) a

= 1.305, b

= 1.305,
= 5/9 (d) = 5/9, a

= 5.24, c

= 0.92
19. (a) b

= 0.66, c

= 1.29, = 5/9 (b) no existe tringulo (c) b

= 3.32,

= 1.1 rad,
= 0.3 rad
(d) a

= 8.082,

= 0.173 rad, = 0.217 rad (e) = 13/18, a

= 0.54, b

= 2.38 (f) c =

3,
= /6, = /2
(h) b

= 4.25,

= 0.99 rad,

= 0.41 rad (i)

= 1.063 rad,

= 0.748 rad,

= 1.33 rad
(j) b =

13

= 0.98 rad,

= 0.59 rad
21. a = 94 cm 25. 90.34 m 27. h

= 79.89 cm, b

= 26.53 cm
29. 0.25 31.

= 22.9 m 33.

= 1.57 rad, = 0.93 rad,



= 0.64 rad 37.

= 459.8 cm
8.7 Captulo VII
1. (a) 2u
2
+v
2
4 = 0 (b) 3u
2
+2v
2
6 = 0 (c) u
2
+v
2
5 = 0 (d) 2u
2
+5v
2
10 = 0
(e) 2u
2
3v
2
1 = 0
3. (a) u +v + 2

2 v
2
= 0 (b) 2 + 3

3 u
2

3 v
2
= 0 (c) 16 +u
4
+v
4
= 0
5. (a) Fazer a translao
_
x = u +h
y = v +k.
(b) Agrupe os termos lineares e obter as equaes:
_
3 h
2
12 + 12 h = 0
6 + 2 k = 0
(c) Resolva o sistema, obtendo h = 2 e k = 3.
(d) Faa a translao teremos: v
2
u
3
= 0
7. Elipse 8 u
2
+2 v
2
= 9 9. (a) x
2
1
/6+y
2
1
/18 = 1 (b) 21x
2
1
49y
2
1
= 72 (c) 10x
2
1
7y
2
1
= 120
(d) v
2
8u = 0
11. (a) hiprbole (32(u

2/8)
2
48v
2
= 9 (b) hiprbole (4(u1/

10)
2
(v +7/

10)
2
= 7
(c) elipse u
2
/4 +v
2
= 1 (e) hiprbole
13. x = u +/4, y = v + 2
Bibliograa
[SM] Sullivan M.: Precalculo, Pearson Educacin
[CH] Consortium Harvard: Calculus, John Wiley & Sons, Inc
[JS] J. Stewart: Calculus, concepts and contex, Brooks/Cole Publishing Company, Itp.
273

S-ar putea să vă placă și