Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.

345

ISBN 978-93-82071-31-0

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee

heefC[le eer oewuelejece eje jefele

n{euee

Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue, JeekejCe Deeefo
efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
ueeskeesheeesieer ueIeg hegefmlekeeSB Yeer
ekeeefMele nesleer jnleer nQ~

(eMveesej meefnle)
-cebieue DeeMeerJee&o SJeb esjCee-

hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer

-efnvoer DeLe& SJeb eMveesej uesefKekee-

-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

hejcehetpe 105 meceeefOemLe Deeefe&kee eer jlveceleer ceeleepeer kes 42JeW

oer#eeefoJeme-ceieefmej ke=. le=leeree, 1 efomecyej 2012 kes DeJemej hej ekeeefMele

(oes yeej [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le)

-: ceeie&oMe&ve :-

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

(heerSe.[er. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le)

-: efveoxMeke SJeb mecheeoke:-

kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer

-ekeeMeke-

-: eyebOe mecheeoke :-

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.
heesve veb.- (01233) 280184, 280994

peerJeve ekeeMe pewve

Website : www.jambudweep.org, E-mail : jambudweeptirth@gmail.com

Facebook : jaintirthjambudweep

meJee&efOekeej ekeeMekeeOeerve

eLece mebmkejCe
2200 eefleeeB

Jeerj efve. meb. 2539, ceieefmej ke=. 3

1 efomecyej 2012

cetue
24/-.

kecheesefpebie - %eeveceleer vesJeke&

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.

(3)

heer"eOeerMe keer keuece mes..........

hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer ves yeermeJeeR-FkekeermeJeeR Meleeyoer
ceW meeefnle me=peve keer DeefJejue Oeeje kees eJeeefnle kejkes pewveOece& keer DeodYegle eYeeJevee keer
nw leLee pewve meeefnle peiele hej Yeer Deveble Ghekeej efkees nQ~ efJeMes<ehe mes Deehekeer uesKeveer
mes emetle hee meeefnle DeLee&led hetpee-efJeOeeve mes peve-peve kees DeceesIe Mee kes he ceW Yeefe
kee ceeie& eehle ngDee nw~
hetpe ceeleepeer eje efueefKele meeefnle kees melele ekeeefMele kejves kes efueS hetpe
ceeleepeer keer ner hegCe esjCee mes meved 1972 ceW mLeeefhele efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe
mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj kes Devleie&le Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee keer Yeer mLeehevee keer
ieF&, leye mes ueieeleej Fme ebLeceeuee eje meeefnle ekeeMeve kee keee& efkeee pee jne nw~
peneB Fme ebLeceeuee ves ueeKeeW eeJekeeW SJeb eeueg YeeeW kees %eeve kee ueeYe eoeve efkeee nw,
JeneR efJeefMe SJeb iegCeJeeehetCe& ekeeMeve kes ceeOece mes Fme ebLeceeuee kees Yeer meceepe kes
ceOe Ske efJeefMe Keeefle eehle ngF& nw~
Fme ebLeceeuee mes peneB hetpe ceeleepeer eje erkeeke=le <edKeC[eiece pewmes ceneve efmeevle
ebLeeW leLee efveecemeej, meceemeej, ieesccemeej, Demeneer, keeleb$e JeekejCe Deeefo pewmes cetue
Deeiece iebLeeW kee ekeeMeve neslee nw, JeneR cegKele: hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer Je
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer eje efueefKele efJeefYeVe ye[s-ess hetpee-ceC[ue
efJeOeeve Deeefo kee ekeeMeve Yeer meceepe kes efueS efJeMes<e ceebie nsleg yevee jnlee nw~ Deepe nce Fme
ebLeceeuee kees Delevle meewYeeieMeeueer ceeveles nQ, efpemekes ceeOece mes ekeeefMele nes jns meled
meeefnle kee Je<e& Yej hetjs 365 efove Yeejle kes keneR ve keneR, efkemeer ve efkemeer cebefoj ceW ceC[ue
efJeOeeve ee meeefnle efJelejCe Deeefo kes efueS ceebie Deeleer jnleer nw Deewj pewveOece& Je Yeefeceeie& keer
eYeeJevee ceW en ebLeceeuee efvele ner lelhej jnleer nw~
efJeMes<ehe mes Fme ebLeceeuee eje meceepe kees ueeiele cetue mes Yeer kece jeefMe hej
meeefnle GheueyOe kejeves kee eeeme efkeee peelee nw, efpememes efke megefJeOeehetJe&ke peve-peve
leke meeefnle hengBe mekes~ Deeies Yeer Fmeer ekeej en ebLeceeuee Dehevee oeefelJe efveYeeleer jns,
ener YeeJevee nw~ Jele&ceeve ceW ekeeefMele nes jner Fme hegmleke kes ceeOece mes Deehe meYeer
eeJekepeve efJeMes<e Oece&ueeYe kees eehle kejW leLee pewveOece& kee en %eeve Deehekes mecekelJe
kees { kejves ceW meoe menkeejer yevekej cees#eceeie& kees eMemle kejs, meYeer YeeeW kees cesjer
ener MegYekeeceveeSb SJeb cebieue DeeMeerJee&o nw~

-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer

(4)

mecheeokeere
peerJeve ekeeMe pewve (eyebOe mecheeoke)
pewve meceepe ceW n{euee ebLe DeleefOeke eefme nw, eleske Oeeefce&ke hee"MeeueeDeeW ceW
n{euee kees efJeMes<ehe mes he{eee peelee nw~ FmeceW ece-ece mes vejke kes og:KeeW kee, ceveg<eieefleefleeeieefle kes og:KeeW kee mepeerJelee mes JeCe&ve efkeee ieee nw, efveieeso kes Devevleog:KeeW kees Yeer FmeceW
ieefYe&le efkeee ieee nw~ ceOegj mJej mes n{euee he{ves mes keCe&efee lees ueielee ner nw, DemebKe keceeX
keer efvepe&je Yeer nesleer nw~
efheues keF& Je<eeX mes hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer en Fe Leer efke
n{euee ceW pees keg mewebefleke $egefeeB nQ GvnW mebMeesefOele kejkes ekeeefMele kejeee peeS~ Fme
hegmleke ceW hetpe Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves eleske {eue kes yeeo Gme {eue mes mebbyebefOele
eMveesej efoS nQ efpememes efke Deeyeeue-ieesheeue Yeer FmeceW efhes iet{ jnmeeW kees Deemeeveer mes mecePe
mekeW leLee hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves, peneB Yeer GvnW $egef cenmetme ngF&, GvneWves Deueie
hebefeeeW keer jevee kej oer nw efpevnW FmeceW oskej mhehe mes en efueKe efoee ieee nw efke es
hebefeeeB hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer eje mebMeesefOele nQ leeefke efkemeer kees efkemeer
ekeej kee efJeYece ve GlheVe nes mekes, eneB ceQ GoenjCe osvee DeeJeMeke mecePelee ntBefleere {eue kes 14JeW keeJe ceW keefJeJej efueKeles nQpees Keeefle ueeYe hetpeeefo een, Oeefj kejve efJeefJeOe efJeOeosnoeve~
Deelece-Deveelce kes %eevenerve, pes-pes kejveer leve kejve erve~~14~~
eneB hetpe ceeleepeer eje efleere hebefe mebMeesefOele keer ieF& nw efkeDeelece-Deveelce kes %eevenerve, pes-pes kejveer efMeJeheLe efJenerve~~
keeeWefke en DeLe& meJe&Lee mebiele veneR nw~ Deveske ekeej kes hebeeefive Deeefo lehe cee$e Mejerj kees
ner megKeeves Jeeues veneR nQ Deefheleg meebmeeefjke megKeeW kees osves Jeeues nQ~ neB! Flevee DeJeMe nw efke es
keglehe cees#emegKe kees veneR eehle keje mekeles nQ~
Fmeer ekeej Deeies keer {eueeW ceW Yeer mebMeesOeve efkeee ieee nw leeefke hee"keieCe pewveOece& keer
met#celee kees mecePe mekeW~
hetpe ceeleepeer kes nce meYeer hej Devevle Ghekeej nQ efke Jes mecee-mecee hej pewve meceepe ceW
Jeehle nes jner efJemebieefleeeW kee efvejekejCe kejkes nce meYeer kees mener ceeie&oMe&ve eoeve kejleer jnleer
nQ hetpe ceeleepeer keer YeeJeveevegmeej e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves Fme hegmleke kees
leweej kejkes mecemeeceefeke keee& efkeee nw~
en hegmleke Deehe meYeer kes %eeve Deewj Jewjeie keer Je=ef kejves ceW meneeke nes, ener Fmekees
he{ves keer meeLe&kelee nw~

(5)

(6)

emleeJevee

leermejer {eue ceW jlve$ee kees cees#e kee ceeie& yeleeles ngS n Deveeeleve, leerve cet{lee Deeefo
meceioMe&ve kes 25 ceueoes<eeW kee leeie kejves keer yeele kener nw leLee meceioMe&ve kees
DeelcemegKe keer eeefhle ceW cetuekeejCe yeleeles ngS Gmes cees#eheer cenue keer eLece meer{er kene nw~
Deeies elegLe& {eue ceW mecei%eeve keer ceefncee yeleeles ngS kene nw%eeve meceeve ve Deeve, peiele ceW megKe kees keejCe~
Fn hejceece=le pevce-peje-ce=efle jesie efveJeejCe~~
mecei%eeve keer efJeMes<elee kes meeLe ner eeJekeeW kes yeejn ele SJeb Gvekes
5-5 Deefleeej yeleeS nQ~
hebece {eue ceW yeejn YeeJeveeDeeW kee megvoj mJehe yeleekej "er {eue ceW cegefveeeW kes
DeeF&me cetueiegCeeW kee JeCe&ve efkeee nw~ cegefveeeW kes mecelee heefjCeeceeW kees yeleeles ngS keefJeJej
ves yengle megvoj yeele kener nw efkeDeefj-efce$e-cenue-cemeeve-kebeve-keebe-efvebove-Legefle kejve~
DeIee&Jeleejve-Deefmeenejve, ceW meoe mecelee Oejve~~
Me$eg-efce$e, cenue-MceMeeve, kebeve-keeBe, efveboe-mlegefle, hetpeve-Ghemeie& meYeer ceW
mecelee heefjCeece jKeves Jeeues Fve cegefvejepeeW keer ceefncee yeleeves kes heeeled mJeheeejCeeeefj$e
kee megvoj JeCe&ve efkeee nw~
Fme ekeej Fve neW {eue kees he{kej ceve ceW efJeMes<e Deeuneo GlheVe neslee nw~ Fme
hegmleke ceW eleske {eue kes yeeo eMveesej kes ceeOece mes efJe<ee kees Deewj Yeer mejue yevee efoee
ieee nw~ hetpe e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves eLece leerve {eue ceW lees keeJe
eMveesejer yeveeF& nw hegve: Deeies keer leerve {eue kes eMveesej iee ceW nQ~ hetpe eboveeceleer ceeleepeer
keer meJeeieerCe uesKeveer mes Deye Deehe meYeer ueesie YeueerYeebefle heefjefele nQ, GvneWves <edKeC[eiece
efmeevleefebleeceefCe mebmke=le erkee keer efnvoer erkee uesKeve kes Deefle cenlJehetCe& keee& ceW mes
mecee efvekeeuekej nceW en ke=efle eoeve keer nw~ Jes ve kesJeue efnvoer Deefheleg mebmke=le SJeb Debespeer
Yee<ee keer Yeer efmenmle uesefKekee nQ~ GvneWves Jele&ceeve kes Deefle DeeOegefveke egie keer ceebie kes Devegmeej
Deveske hetpeeSB, Yepeve, yeejnYeeJevee Deeefo kee Debespeer Yee<ee ceWs uesKeve efkeee nw, efpemekes eje Fbjves
Deeefo kes ceeOece mes efJeosMeeW ceW jnves Jeeues pewve YeeF&&-yenve ueeYe eehle kej jns nQ~
MeleeefOeke ke=efleeeW keer jeveeke$eea hetpe Deeefe&kee eer kes ejCeeW ceW veceve kejles ngS
YeieJeeve efpevesvosJe mes cebieuekeecevee nw efke hetpe ceeleepeer Fmeer ekeej melele veF& ke=efleeeB
meceepe kees eoeve kejleer jnW~
Fme n{euee kees he{kej Deehe meYeer hee"keieCe mebmeej keer Demeejlee kees mecePeles
ngS Deheveer Deelcee kees hejceelcee yeveeves kee melele heg<eeLe& kejW leLee Ske ve Ske efove Gme
heg<eeLe& ceW DeJeMe meheue neW, ener Fme hegmleke kees he{ves kee meej nw~

ye. keg. meeefjkee pewve (mebIemLe)

emlegle ke=efle kee veece nw n{euee (eMveesej meefnle)~ n{euee ebLe kee veece uesles
ner ceefmle<ke ceW meJe&eLece ener hebefe eJesMe kejleer nwpes ef$eYegJeve ceW peerJe Devevle, megKe eenW og:Ke leW YeeJevle
DeLee&led leerveeW ueeskeeW ceW efpeleves peerJe nQ, Jes meYeer megKe eenles nQ Deewj og:Ke mes [jles nQ....~
mebmeej ceW eee: osKee peelee nw efke pees ueesie Oeve-mecheefe-Deejesielee Deeefo mes
mecheVe nQ Jes Deheves Deehekees hejce megKeer ceeveles nQ leLee oerve-oefjer-jesieerpeve Deheves Deehe
kees og:Keer ceeveles nQ Ssmes ueesieeW kes efueS Deeeee&eer heevebefo mJeeceer Deheves heevebefohebeefJebMeeflekee
ebLe ceW mecyeesOeve eoeve kejles nQog:Keb efkeefeled megKeb efkeefeled, efees Yeeefle pe[elceve:~
mebmeejs leg hegveefve&leb, meJe og:Keb efJeJesefkeve:~~
mebmeej ceW keg og:Ke nw Deewj keg megKe nw, Ssmee cet{elceeDeeW kees ner eefleYeeefmele nw
efkevleg efJeJeskeMeeefueeeW kees lees mebmeej ceW meJe&$e og:Ke ner og:Ke efoKelee nw~
peje efJeeej kejW efke Deiej mebmeej ceW peje Yeer megKe neslee lees leerLekej, eeJeleea Deeefo
Deefle megKeer-mecheVe ceneheg<e jepeJewYeJe kee leeie kejkes oer#ee keeeW OeejCe kejles ? pewmee efke
JeeveeefYe eeJeleea keer yeejnYeeJevee cesW he{les Yeer nQmegKe neslee mebmeej efJe<es lees, leerLekej keeeW leeies!
keens kees efMeJemeeOeve kejles, mebece meeW Devegjeies!
Fme ekeej keer hebefeeeW kees he{les jnves mes, yeej-yeej efevleve kejves mes Jewjeie keer
Je=ef nesleer nw~ Deeies efveieeso kes og:KeeW kee JeCe&ve kejles ngS $emeheee&e keer ogue&Yelee yeleeF&
nw efke efpeme ekeej efevleeceefCejlve Delevle ogue&Yelee mes eehle neslee nw, Gmeer ekeej
$emeheee&e (oes Fefve mes hebesefve leke) efceuevee yengle keef"ve nw hegve: vejke Deeefo eejeW
ieefleeeW kes og:KeeW kee JeCe&ve mepeerJelee mes efkeee nw~
Deeies otmejer {eue ceW efceLeelJe kees mebmeej heefjYeceCe kee cegKe keejCe yeleeles ngS
Gmekee meJe&Leeleeie kejves keer esjCee eoeve keer nw~ mecekelJe keer Glke=lee SJeb efceLeelJe
keer Deveglke=lee kees jlvekejC[eeJekeeeej ceW Deeeee&eer GceemJeeceer ves Yeer Mueeske kes
ceeOece mes Jee efkeee nwve mecekelJemeceb efkeefeled, $ewkeeues ef$epeieleefhe~
eseesesee efceLeelJe-meceb veeveevetYe=leeced~~

(7)

(8)

hegmleke keer esjCeeeesle, hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

hegmleke keer uesefKekee, hetpe e%eeeceCeer Deeefe&kee

eer %eeveceleer ceeleepeer kee mebef#ehle-heefjee

eer evoveeceleer ceeleepeer kee mebef#ehle heefjee

-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer

pevcemLeeve-efkewleveiej (yeejeyebkeer) G.e.
pevceefleefLe-Deemeespe megoer 15 (MejohetefCe&cee) efJe. meb. 1991, (22 Deketyej meved 1934)
peeefle-DeeJeeue efo. pewve, iees$e-ieeseue, veece-keg. cewvee
ceelee-efhelee-eerceleer ceesefnveer osJeer SJeb eer essueeue pewve
Deepevce yeeee& ele-F&. meved 1952 ceW yeejeyebkeer ceW MejohetefCe&cee kes efove
#egefuuekee oer#ee-ew$e ke=. 1, F&. meved 1953 kees ceneJeerjpeer DeefleMee #es$e (jepe.) ceW Deeeee&jlve
eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes~ veece-#egefuuekee Jeerjceleer
Deeefe&kee oer#ee-JewMeeKe ke=. 2, F&. meved 1956 kees ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW eeefj$eeeJeleea 108
Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer keer hejcheje kes eLece heeOeerMe Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kes
kejkeceueeW mes~
meeefnefleke ke=eflelJe-Demeneer, meceemeej, efveecemeej, cetueeeej, keeleb$e-JeekejCe, <edKeC[eiece
Deeefo ebLeeW kes DevegJeeo/erkeeSb SJeb 250 efJeefMe ebLeeW keer uesefKekee~
[er.efued. keer ceeveod GheeefOe-meved 1995 ceW DeJeOe efJe.efJe. (hewpeeyeeo) eje SJeb leerLekej ceneJeerj
efJeeefJeeeuee cegjeoeyeeo eje 8 Deewue 2012 kees [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes efJeYetef<ele~
leerLe& efvecee&Ce esjCee-nefmleveehegj ceW pebyeterhe lesjnerhe, leerveueeske Deeefo jeveeDeeW kes efvecee&Ce, Meeele
leerLe& DeeesOee kee efJekeeme SJeb peerCeexej, eeeie-Fueeneyeeo (G.e.) ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& kee
efvecee&Ce, leerLekej pevceYetefceeeW kee efJekeeme eLee-YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) ceW
vebeeJele& cenue veeceke leerLe& efvecee&Ce, YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekevoer leerLe& (efveke ieesjKehegjG.e.) kee efJekeeme, YeieJeeve heee&veeLe kesJeue%eeveYetefce Deefn$e leerLe& hej leerme eewyeermeer cebefoj, nefmleveehegj ceW
pecyeterhe mLeue hej YeieJeeve MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe keer 31-31 heg Gegbie Ke[dieemeve eeflecee, ceebieerlegbieer
ceW efvecee&CeeOeerve 108 heg Gebgbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efJeMeeue eeflecee Fleeefo~
ceneslmeJe esjCee-hebeJe<eeae pecyeterhe ceneceneslmeJe, YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce
ceneceneslmeJe, DeeesOee ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe cenekegbYe cemlekeeefYe<eske, kegC[uehegj ceneslmeJe, YeieJeeve
heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe, efouueer ceW keuhegce ceneceC[ueJeOeeve
ef kee Ssefleneefmeke
Deeeespeve Fleeefo~ efJeMes<ehe mes 21 efomecyej 2008 kees pecyeterhe mLeue hej efJeeMeebefle DeeEnmee
meccesueve kee Deeeespeve ngDee, efpemekee GodIeeve Yeejle keer je^heefle eerceleer eefleYeeosJeerefmebn heeerue
eje efkeee ieee~
Mew#eefCeke esjCee-pewve ieefCele Deewj ef$eueeske efJe%eeve hej Debleje&^ere mebieeser, je^ere kegueheefle
meccesueve, Feflenemekeej meccesueve, veeeeOeerMe meccesueve SJeb Deve Deveske je^ere-Debleje&^ere mlej kes
mesefceveej Deeefo~
jLe eJele&ve esjCee-pecyeterhe %eevepeesefle (1982 mes 1985), meceJemejCe eerefJenej (1998 mes
2002), ceneJeerj peesefle (2003-2004) kee Yeejle YeceCe~
Fme ekeej efvele vetleve YeeJeveeDeeW keer peveveer hetpe ceeleepeer efejkeeue leke Fme JemegOee kees
megMeesefYele kejleer jnW, ener cebieue keecevee nw~

-ye. keg. yeervee pewve (mebIemLe)

veece-e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer
oer#ee hetJe& veece-ye. keg. ceeOegjer Meeeer
pevceefleefLe-18-5-1958 (pes ke=<Cee DeceeJemee)
pevcemLeeve-efkewleveiej (yeejeyebkeer) G.e.
ceelee-efhelee-eerceleer ceesefnveer osJeer SJeb eer essueeue peer pewve
YeeF&-eej (kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer,kewueeMeebo, mJe. ekeeMeebo,
megYee<eebo)
yenve-Dee" (ieefCeveer Deeefe&kee efMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer SJeb Deeefe&kee eer DeYeeceleer
ceeleepeer meefnle)
yeeee& ele-25 Deketyej 1969 kees peehegj ceW 2 Je<e& kee yeeee& ele SJeb meved 1971,
Depecesj ceW Deepevce yeeee& megiebOeoMeceer kees ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer mes~
Oeeefce&ke DeOeeve-1972 ceW meesueehegj mes Meeeer keer GheeefOe, 1973 cesW efJeeeJeeemheefle
keer GheeefOe~
efleere SJeb mehlece eeflecee kes ele-meved 1981 SJeb 1987 ceW ieefCeveer Deeefe&kee
eer %eeveceleer ceeleepeer mes~
Deeefe&kee oer #ee-nef mleveeheg j ceW 13-8-1989, eeJeCe Meg. 11 kees ieef Ceveer eer %eeveceleer ceeleepeer mes~
e%eeeceCeer keer GheeefOe-1997 ceW eewyeerme keuhegce ceneceC[ue efJeOeeve kes heeeled jepeOeeveer
efouueer ceW hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer eje~
heerSe.[er. keer ceeveo GheeefOe-leerLekej ceneJeerj efJeeefJeeeuee cegjeoeyeeo eje 8 Deewue
2012 kees efJeeefJeeeuee ceW~
meeefnefleke eesieoeve-eeefj$eeefvkee, leerLekej pevceYetefce efJeOeeve, veJeenMeebefle efJeOeeve,
Yeeecej efJeOeeve, meceemeej efJeOeeve Deeefo ueieYeie 100 hegmlekeeW kee uesKeve, Jele&ceeve ceW hetpe ieefCeveer
eer %eeveceleer ceeleepeer eje <edKeC[eiece (eeeervelece pewve met$e ebLe) SJeb YeieJeeve $e+<eYeosJe
eefjleced keer mebmke=le erkeeDeeW kee efnvoer DevegJeeo keee&, meceemeej SJeb kegvokegvoceefCeceeuee kee
efnvoer heeevegJeeo, YeieJeeve ceneJeerj mlees$e keer mebmke=le SJeb efnvoer erkee, YeieJeeve ceneJeerj efnvoer-Debespeer
Meyokees<e, pewve JeefMe&he (Debespeer ceW hetpee, Yepeve, yeejnYeeJevee Deeefo), Yepeve (ueieYeie 1000), hetpeve,
eeueermee, mlees$e Fleeefo uesKeve keer DeodYegle #ecelee, efnvoer Yee<ee kes meeLe-meeLe Debpeer
es , mebmke=le Deeefo
Yee<eeDeeW keer efmenmle uesefKekee, ieefCeveer %eeveceleer ieewjJe ebLe SJeb YeieJeeve heee&veLee le=leere meneeefyo ebLe
keer eOeeve mecheeefokee~

n{euee (eMveesej meefnle)

henueer {eue / 1

2 / henueer {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

henueer {eue
(eewheeF& vo)
evLe jevee kee GsMe Je peerJe keer een

n{euee
(eMveesej meefnle)
cebieueeejCe
-meesj"e-

leerve YegJeve ceW meej, Jeerlejeie efJe%eevelee~

efMeJemJehe efMeJekeej, vecengB ef$eeesie mecneefjkeQ~~
DeLe&-ef$eYegJeve DeLee&led leerve ueeskeeW ceW meJeexece Jemleg nw, Jeerlejeie efJe%eevelee
DeLee&led jeies<e jefnle kesJeue%eeve~ ener kesJeue%eeve DeevevomJehe nw Deewj cees#e
osves Jeeuee nw Dele: ceQ ceve-Jeeve-keee kees mebYeeuekej kesJeue%eeve kees vecemkeej
kejlee ntB~
efJeMes<eeLe&-Devevleevevle DeekeeMe Je kes yengceOe Yeeie kes efpeleves eosMeeW
ceW n JeeW kee DeeJeeme nw, Gmes ueeske kenles nQ~ TOJe&, ceOe Deewj DeOeesueeske kes
Yeso mes en leerve ekeej kee nw Deewj leerve JeeleJeueeeW kes DeeOeej hej DeJeefmLele nw~
jeieege peerJeJe keer MegeJemLee DeLee&led De"ejn oes<eeW mes jefnle DeJemLee
nesvee Jeerlejeielee nw Deewj efJeefMe%eeve DeLee&led kesJeue%eeve kee veece efJe%eevelee nw~

pes ef$eYegJeve ceW peerJe Devevle, megKe eenW og:KeleQ YeeJevle~

leeleQ og:Kenejer megKekeeefj, kenQ meerKe ieg keCee Oeeefj~~1~~
DeLe&-leerveeW ueeskeeW ceW pees Devevle peerJe nQ, Jes meYeer megKe eenles nQ Deewj
og:Ke mes [jles nQb FmeefueS Deeeee& ke=hee kejkes Gve peerJeeW kees og:Ke njves Jeeueer
Deewj megKe kees osves Jeeueer efMe#ee eoeve kejles nQ~
efJeMes<eeLe&-%eeve, oMe&ve DeLee&led peeveves-osKeves keer Meefe mes ege Je
kees peerJe kenles nQ~
pees ceefle%eeve, egle%eeve, DeJeefOe%eeve SJeb ceve:hee&e%eeve kee efJe<ee ve nes,
cee$e kesJeue%eeve kee efJe<ee nes, Gmes Devevle kenles nQ DeLeJee efpemeceW Iebs keer
OJeefve meMe Jee efvejvlej neslee jns, Deee keYeer ve nes, efhej Yeer jeefMe meceehle ve
nes, Gmes Devevle kenles nQ~
mebmeej kes meYeer eeCeer megKeer jnW Deelcee kes Fme megkeesceue YeeJe kee veece
keCee nw~ meceief peerJe kee en megkeesceue heefjCeece MegYe jeie nw efkevleg ceesn
kee keee& keoeefhe veneR nw~
mebmeej YeceCe kee keejCe

leeefn megvees YeefJe ceve efLej Deeve, pees eenes Dehevees keueeve~
ceesn-ceneceo efheees Deveeefo, Yetue Deehekees Yejcele Jeeefo~~2~~
DeLe&-ns YeJepeerJeeW! eefo legce Deheveer YeueeF& ee megKe eenles nes lees Gme
keueeCekeejer GheosMe kees efmLej ceve mes megvees~ en peerJe Deveeefokeeue mes ceesnheer
ceefoje-Mejeye heerkej Deheves mJehe kees Yetuekej JeLe& ceW eejeW ieefleeeW ceW
YeceCe kej jne nw~
efJeMes<eeLe&-jlve$ee keer eeefhle keer eesielee ege peerJe kees YeJe kenles
nQ~ hejheoeLeeX ceW DehevelJe yegef nesvee, ceesn kenueelee nw~ efpemekeer Deeefo DeLee&led
eejbYe ve nes, Gmes Deveeefo kenles nQ~

n{euee (eMveesej meefnle)

henueer {eue / 3

4 / henueer {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ke=efle keer eeceeefCekelee Deewj efveieeso kes og:Ke

$eme heee&e keer ogue&Yelee Deewj efleeeieefle kes og:Ke

leeme YeceCe keer nw yeng keLee, hew keg kentB kener cegefve eLee~
keeue Devevle efveieeso ceBPeej, yeerlees Skesver-leve Oeej~~3~~
DeLe&-Fme peerJe kes mebmeej-YeceCe keer yengle uecyeer keneveer nw, efkevleg keg
Lees[er-meer, pewmeer eerieg-hetJee&eeeeX ves JeCe&ve keer nw, Jewmeer ner eneB ceQ Yeer
ken jne ntB~ Fme peerJe ves efveieeso ceW Ske Fefve peerJe kee Mejerj OeejCe kej
Devevle keeue efyeleeee nw~
efJeMes<eeLe&-efpeme keeue kees meJee&JeefOe %eeve Yeer veneR peeve mekelee, cee$e
kesJeue%eeve ner peeve heelee nw, Gme Deheefjefcele keeue kees Devevle keeue kenles nQ~
meeOeejCe veecekece& kes Goe mes Ske Mejerj kes Deeefele Devevleevevle peerJeeW kee
meceeve he mes jnvee efveieeso kenueelee nw DeLeJee peerJe keer Ske heee&eefJeMes<e,
efpemeceW Ske eeBme kes mecee kee De"ejnJeeB Yeeie hetje nesles ner cejCe nes peelee nw~
efveieeso kes oes Yeso nQ-efvele efveieeso, Flej efveieeso~
efvele efveieeso-peneB kes peerJeeW ves Deveeefokeeue mes Deepe leke $eme keer
heee&e eehle veneR keer, Jen efvele efveieeso kenueelee nw~
Flej efveieeso-efveieeso mes efvekeuekej otmejer heee&SB heekej hegve: efveieeso ceW
GlheVe nesvee Flej efveieeso kenueelee nw~

ogue&Ye ueefn peeW efevleeceCeer, leeW heee&e uener $emeleCeer~

ue efheheerue Deefue Deeefo Mejerj, Oej-Oej cejdees mener yengheerj~~5~~
DeLe&-pewmes efevleeceefCe-jlve ye[er keef"velee mes eehle neslee nw, Gmeer ekeej
mLeeJej mes $eme keer heee&e heevee Deefle ogue&Ye nw~ $eme-heee&e heekej Yeer peye peerJe
ves ue, eeRer, YeeQje Deeefo efJekeue$ee Mejerj kees yeejcyeej OeejCe efkeee Deewj
cejCe kees eehle ngDee, lees Gmes JeneB Yeer yengle DeefOeke og:Ke ner menvee he[e~
efJeMes<eeLe&-Fefle heoeLe& osves Jeeues jlveefJeMes<e kees efevleeceefCe jlve kenles
nQ~ $eme veecekece& kes Goe mes eehle ngF& peerJe keer DeJemLeeefJeMes<e kees $eme kenles nQ~

efveieeso kes og:Ke Je efveieeso mes efvekeuekej eehle heee&eW

Ske mJeeBme ceW De"-ome yeej, pevcees cejdees Yejdees og:Ke Yeej~
efvekeefme Yetefce peue heeJeke Yeees, heJeve eleske Jevemheefle Leees~~4~~
DeLe&-Fme peerJe ves efveieeso ceW Ske eeme cee$e keeue ceW De"ejn yeej pevce
efueee Deewj cejCe kees eehle efkeee~ Fme ekeej Deveske og:KeeW kee Yeej Gmeves mene
nw~ efveieeso mes efvekeuekej en peerJe he=LJeer, peue, Deefive, Jeeeg Deewj eleske
Jevemheeflekeeefeke peerJe ngDee~
efJeMes<eeLe&-efvejesie ceveg<e keer vee[er keer Ske he[keve Ske eeBme kenueeleer
nw~ efpeme Jevemheefle ceW Ske Mejerj kes Deveske peerJe mJeeceer nesles nQ, Jen meeOeejCe
Jevemheefle nw leLee efpeme Jevemheefle ceW Ske Mejerj kee Ske ner peerJe mJeeceer neslee nw,
Gmes eleske Jevemheefle kenles nQ~

eqleee ieefle ceW Demewveer Deewj mewveer kes og:Ke

keyentB hebesefve heMeg Yeees, ceve efyeve efvehe De%eeveer Leees~

efmebneefoke mewv eer w etj, efveyeue heMet nefle Keees Yetj~~6~~
DeLe&-efleeeieefle ceW efJekeue$ee mes efvekeuekej keYeer YeeieJeMe en peerJe
hebesefve Demewveer heMeg ngDee lees ceve kes ve nesves mes Jen efyeukegue De%eeveer jne Deewj
Fmeer lejn og:Keer jne~ peye mewveer ngDee lees eefo efmebn Deeefo etj heMeg nes ieee, lees
Gmeves yengle mes efveye&ue heMegDeeW kees ceej-ceej kej Keeee, Dele: JeneB Yeer Ieesj heehe
kee yebOe efkeee~
efJeMes<eeLe&-efMe#ee SJeb GheosMe enCe kejves keer Meefe mes ege DeLee&led ceve
meefnle eeCeer mewveer kenueeles nQ leLee efMe#ee Deewj GheosMe enCe kejves keer Meefe mes
jefnle DeLee&led ceve jefnle eeCeer kees Demewveer kenles nQ~
hebesefve heMegDeeW kes efveye&uelee Deeefo Deve og:Ke

keyentB Deehe Yeees yeuenerve, meyeueefve keefj Keeees Deefleoerve~

sove Yesove YetKe efheeeme, Yeej Jenve efnce Deelehe $eeme~~7~~
DeLe&-keYeer en peerJe efveye&ue heMeg ngDee lees yeueJeeve eEnmeke heMegDeeW eje
Keeee ieee, Fmemes yengle og:Keer ngDee~ eefo Keeee ve ieee Deewj yeee jne lees soe
peevee, Yesoe peevee, YetKe-heeme menvee, Yeejer yeesPe {esvee, meoer, ieceea menvee Deeefo
Deveske ekeej kes og:Ke G"elee jne~
efJeMes<eeLe&-ceeeeeejer DeLee&led ceve, Jeeve SJeb keee keer kegefuelee mes,

n{euee (eMveesej meefnle)

henueer {eue / 5

efceLee GheosMe osves mes, heefjen ceW DeefOeke cecelJe jKeves mes, Meerueele Yebie kejves mes
veerue SJeb keeheesle uesMee ege heefjCeeceeW mes, cejCekeeue ceW Deee&Oeeve kejves mes,
peeefle SJeb kegue ceW ot<eCe ueieves mes leLee mJeCe&, Ieer, lesue Deeefo ceW efceueeJe kejkes
yeseves mes efleeeieefle ceW pevce uesvee he[lee nw~
efleeeieefle ceW og:KeeW keer DeefOekelee Deewj vejkeieefle keer eeefhle kee keejCe

JeOe-yevOeve Deeefo og:Ke Ieves, keesef peerYeleQ peele ve Yeves~

Deefle mebkeuesMe-YeeJeleQ cejdees, Ieesj eYe-meeiej ceW hejdees~~8~~
DeLe&-efleeeieefle ceW Fme peerJe kees ceejs peeves, yeeBOes peeves Deeefo kes Deveske
og:Ke menve kejves he[s efpevekee JeCe&ve kejes[eW efpee mes Yeer veneR efkeee pee mekelee nw~
Fme og:Kecee oMee ceW Jen peerJe yengle ner mebkeuesMe heefjCeeceeW mes ce=leg kees eehle ngDee,
Gmekes heuemJehe Yeeeveke vejkeieeflehe meceg ceW pee efieje~
efJeMes<eeLe&-eYe veece vejke kee nw, JeneB pevce uesles ner DeefveJe&eveere
og:Ke Yeesieves he[les nQ leLee JeneB Dekeeue cejCe veneR neslee~
vejke keer Yetefce mheMe& Deewj veoerpeve og:Ke

leneB Yetefce hejmele ogKe Fmees, efyet menme [meW veefnb eflemees~
leneB jeOe-MeesefCele-Jeeefnveer, ke=efce-kegue-keefuele-osn oeefnveer~~9~~
DeLe&-Gme vejke keer Yetefce kes mheMe& kejves cee$e mes ner Flevee ke neslee nw efke
efpelevee npeejeW efyegDeeW kes Ske meeLe Mejerj ceW keeves hej Yeer veneR neslee nw~ vejke ceW
heerJe Deewj je keer JewlejCeer veoer yenleer nw, pees keer[eW kes mecetneW mes Yejer ngF& nw Deewj eefo
keesF& Yetefce kes mheMe& mes Gme veoer ceW Meebefle keer DeeMee mes Iegme peeS, lees Gmekee Jen Ketve
Yeje heeveer Mejerj kees oiOe kejves Jeeuee-peueeves Jeeuee ner neslee nw~
efJeMes<eeLe&-JeneB Ketve-heerJe Deeefo mehle OeelegSB SJeb efJekeue$ee peerJe veneR
nesles efkevleg veejkeer peerJe efJeefeee mes mJeeb Gme he yeve peeles nQ~
vejke ceW mescej Je=#e, meoea Deewj ieceea kes og:Ke

mescej-le-pegle oue-Deefmehe$e-Deefme peeW osn efJeoejQ le$e~

ces meceeve ueesn ieefue peee, Ssmeer Meerle G<Celee Leee~~10~~
DeLe&-vejke keer Yetefce ceW Ssmes mescej Je=#e nQ, efpeveceW leueJeej kes meceeve

6 / henueer {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leer#Ce hees ueies nQ, pees Deheveer leer#Ce Oeej mes veejkeer kes Mejerj kees JeneR hej efJeoerCe&
kej osles nQ-gke[s-gke[s kej osles nQ~ JeneB Fleveer Yeer<eCe "C[ DeLeJee ieceea
nesleer nw efke megces heJe&le kes meceeve efJeje ueesns kee ieesuee Yeer ieue peelee nw~
efJeMes<eeLe&-cesheJe&le pecyeterhe kes efJeosn#es$e ceW DeJeefmLele nw~ Fmekeer
veeRJe Ske npeej eespeve, peceerve mes TBeeF& 99 npeej eespeve, ceeseF& oMe npeej
eespeve Deewj etefuekee keer TBeeF& eeueerme eespeve eceeCe nw~
bo ceW pees ieefue Meyo Deeee nw, Gmekes oes DeLe& nQ ieuevee Deewj efheIeuevee~
efpeme ekeej ieceea ceW ceesce efheIeue peelee nw, Gmeer ekeej megces heJe&le kes yejeyej
ueesns kee ieesuee iece& efyeue ceW heWkee peeS, lees Jen yeere ceW ner efheIeueves ueielee
nw leLee efpeme ekeej "C[ Deewj yejmeele ceW veceke ieue peelee nw, Gmeer ekeej
megces kes yejeyej ueesns kee ieesuee "C[s efyeue ceW heWkee peeS, lees yeere ceW ner
ieueves ueielee nw~
henues, otmejs, leermejs, eewLes leLee heeBeJeW vejke kes otmejs-leermejs Yeeie ceW ieceea
nw Deewj heeBeJeW vejke kes eLece-efleere-le=leere Yeeie ceW meoea nw SJeb "JeW leLee
meeleJeW vejke ceW Yeebkej meoea nw~
vejke ceW Deve veejefkeeeW Je DemegjkegceejeW eje Goerefjle Deewj heeme kes og:Ke

efleue-efleue kejQ osn kes KeC[, Demegj efYe[eJeQ og eeC[~

efmevOeg-veerjleQ heeme ve peee, lees heCe Ske ve yetbo uenee~~11~~
DeLe&-veejkeer Ske-otmejs kes Mejerj kes efleue kes yejeyej ess-ess gke[s
kej osles nQ~ og eke=efle kes Demegjkegceej peeefle kes osJe JeneB peekej Gve veejefkeeeW
kees Deeheme ceW ue[e osles nQ, efpememes JeneB Deeheme ceW ncesMee keuen Deewj s<e kee
JeeleeJejCe yevee jnlee nw~ vejke ceW veejkeer kees Fleves peesj keer heeme ueieleer nw efke
Jen eefo meejs meceg kee heeveer Yeer heer peeJes, lees Yeer heeme veneR yegPe mekeleer, efhej
Yeer GvnW heeveer keer Ske yetBo leke heerves kees veneR efceueleer nw~
efJeMes<eeLe&-YeJeveJeemeer osJeeW kes Ske kegue kee veece Demegj nw, Fve Demegj
kegceej osJeeW ceW Decyeeyejer<e veeceke osJe leermejs vejkehee&vle peekej veejefkeeeW kees
mJeeb Yeer og:Ke osles nQ leLee Deeheme ceW ue[eles nQ Deewj Gvekee og:Ke osKekej emeVe
nesles nQ~

n{euee (eMveesej meefnle)

henueer {eue / 7

vejke keer YetKe, Deeeg Deewj ceveg<eieefle eeefhle kee JeCe&ve

leerve ueeske kees veepe peg Keee, efcew ve YetKe keCee ve uenee~
es og:Ke yeng meeiej ueeQ menw, kejce peesie leQ vejieefle uenw~~12~~
DeLe&-vejke ceW YetKe Fleves peesj keer ueieleer nw efke leerveeW ueeskeeW kee mechetCe&
Deveepe Kee uesves hej Yeer Jen efce veneR mekeleer, uesefkeve JeneB lees Deveepe kee Ske
oevee Yeer eehle veneR neslee nw~ Fme ekeej vejke kes leere og:Ke Fme peerJe ves yengle
meeiej (megoerIe&keeue) leke mens, efhej keneR MegYekece& kee mebeesie efceuelee nw, lees
Jen ceveg<eieefle ceW pevce ueslee nw~
efJeMes<eeLe&-Gve vejkeeW ceW en peerJe Ssmes Deheej og:Ke kece mes kece oMe
npeej Je<e& Deewj DeefOeke mes DeefOeke leWleerme meeiejhee&vle Yeesielee nw~
ceveg<eieefle ceW ieYe&Jeeme Deewj emeJepeve og:Ke

peveveer-Goj yemees veJe ceeme, Debie-mekegeleQ heeF& $eeme~

efvekemele pes og:Ke heees Ieesj, eflevekees kenle ve DeeJew Deesj~~13~~
DeLe&-en peerJe ceveg<eieefle ceW ceelee kes ieYe& ceW veew ceeme leke jne, peneB Mejerj
kes efmekeg[s jnves mes ke heeee~ ceelee kes ieYe& mes yeenj efvekeueles mecee pees Yeeeveke
ke Fme peerJe ves heeee nw, Jen JeCe&veeleerle nw~
efJeMes<eeLe&-ceelee kes jpe Deewj efhelee kes Jeere& kes DeeOeej mes Mejerj keer
jevee kejves Jeeuee en peerJe oMejeef$e leke keueuehe heee&e ceW, oMejeef$e leke
keueg<eerke=le heee&e ceW Deewj oMejeef$e leke efmLejerYetle heee&e ceW jnlee nw~ otmejs ceeme
ceW yegoyego, leermejs ceeme ceW IeveYetle, eewLes ceW ceebmehesMeer, heeBeJeW ceW heeBehegueke, "s
ceW DeeBieesheebie Deewj ece& leLee meeleJeW ceW jesce SJeb veKeeW keer Glheefe nesleer nw~ Dee"JeW
ceeme ceW mhevove efeee Deewj veewJeW ee omeJeW ceeme ceW efveie&ceve neslee nw~
ceveg<eieefle ceW yeeueeJemLee, peJeeveer Je Je=eJemLee kes og:Ke

yeeueheves ceW %eeve ve ueees, leCe mecee leCeer-jle jees~

DeOe& ce= leke mece yet {ehevees , kew mes he ueKew Deehevees~ ~14~~
DeLe&-yeeueheve-ue[keheve ceW Fme peerJe kees %eeve ve efceuee (De%eeveer
jne)~ peJeeveer ceW en eer ceW leuueerve jne Deewj yeg{ehee lees DeeOes cejs ngS kes meceeve
nw ner~ Ssmeer oMee ceW en peerJe Yeuee Dehevee Deelce-mJehe kewmes peeve mekelee nw?

8 / henueer {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efJeMes<eeLe&-cesjer Deelcee ewleveceeer, DeKeC[, Decetefle&ke SJeb %eeve-oMe&ve

kee efheC[ nw~ Fme ekeej kes mJeYeeJe keer ee Deepe leke veneR ngF& ener kewmes
he ueKew Deehevees Fme hebefe kee efJeMes<e YeeJe nw~
osJeieefle ceW YeJeveef$eke kes og:Ke

keYeer Dekeece efvepe&je kejw, YeJeveef$eke ceW megj-leve Oejw~

efJe<ee-een-oeJeeveue oeew, cejle efJeueehe kejle og:Ke meees~~15~~
DeLe&-keYeer Fme peerJe ves Dekeece efvepe&je keer, lees cebo ke<eee kes heefjCeece
mJehe cejkej YeJeveJeemeer, Jevlej, peesefle<eer osJeeW ceW mes efkemeer Ske kee Mejerj OeejCe
efkeee hejvleg JeneB Yeer nj mecee FefveeW kes efJe<eeeW keer eenheer Yeeeveke Deefive ceW
peuelee jne Deewj cejles mecee jes-jeskej oeCe og:Ke menve efkeee~
efJeMes<eeLe&-Deveeeeme (efyevee Fe kes) YetKe, heeme, Jesovee, jesie SJeb
Deeheefe-efJeheefe Dee peeves hej mecelee heefjCeeceeW mes menve kej uesvee DeLee&led cevoke<eee
eje heue oskej keceeX kee mJeeb Pe[ peevee Dekeece efvepe&je kenueeleer nw~ YeJeveJeemeer,
JevlejJeemeer Deewj peesefle<eer osJeeW kees YeJeveef$eke kenles nQ~
osJeieefle ceW Jewceeefveke osJeeW kes og:Ke

pees efJeceeveJeemeer nt Leee, meceioMe&ve efyeve og:Ke heee~

lenB les ee LeeJej-leve Oejw , eeW heef jJele& v e het js kejw~ ~16~~
DeLe&-keYeer en peerJe mJeie& ceW efJeceeveJeemeer osJe Yeer ngDee, lees Yeer Gmeves JeneB
meceioMe&ve kes DeYeeJe ceW og:Ke ner heeee~ Deeeg hetCe& nesves hej osJeieefle mes eekej Jen
efleeeieefle ceW mLeeJej kes Mejerj kees OeejCe kejves kes og:Kehe kegieefleYeceCe kejlee nw~
Fme ekeej en peerJe mebmeej ceW hebeheefjJele&veeW kees hetje kejlee nw~
efJeMes<eeLe&-efJeceeveeW ceW jnves Jeeues DeLeJee mJeie& SJeb ewJeseke Deeefo ceW
jnves Jeeues osJe Jewceeefveke kenueeles nQ~ mLeeJej veecekece& kes Goe mes ege peerJe
mLeeJej kenueeles nQ~ ee Meyo kee DeLe& cejCe ner nw, efkevleg meewOecee&efo efJeceeveJeeefmeeeW
keer ieefle Gece nw DeleSJe JeneB mes efvekeueves kees ee ee egle nesvee, Fme Meyo
kee eeesie neslee nw~ vejkeieefle SJeb YeJeveef$eke es ieefleeeB nerve nQ, DeleSJe Fvemes
efvekeueves kees Gle&ve (Gej) leLee efleee Deewj ceveg<e ieefle meeceeve nw Dele:

n{euee (eMveesej meefnle)

henueer {eue / 9

Gvemes efvekeueves kees keeue kejvee Fme Meyo kee eeesie efkeee peelee nw~ Je,
#es$e, keeue, YeJe Deewj YeeJehe mebmeej ee ceW heefjYeceCe kejvee heefjJele&ve
kenueelee nw~

keeJe eMveesejer
-oesne-

eMve 1 -Ske eMve hettB menpe, yeesuees meese efJeeej~

leerve YegJeve ceW keewve meer, Jemleg meej ceW meej ?~1~~
Gej -Jeerlejeie efJe%eevelee leerveeW ueeskeeW ceW meejYetle Jemleg nw~
eMve 2 -ueeske ceW efkeleves peerJe nQ, keee nw Gvekeer een ?
ieg keeeW Gvekees yeesOeles, keee nw Gvekeer een ?
Gej -ueeske ceW Devevle peerJe nQ, Jes megKe eenles Deewj og:Ke mes [jles nQ leLee iegpeve
keCee keer YeeJevee mes Gvekes og:KeeW kees ve kejves SJeb megKe eehle kejeves nsleg
GvnW mecyeesOeve eoeve kejles nQ~
eMve 3 -efkeme keejCe Fme peiele ceW, Yetuee Deelece jece ?
kewmes ke mekelee YeceCe, kewmes nes keueeCe ?~3~~
Gej -ceesnheer ceefoje kees heerkej en eeCeer Deheveer Deelcee kees Yetue ieee nw Deewj
ieg keer efMe#ee kees efmLejleehetJe&ke megveves mes YeJe YeceCe meceehle neskej peerJe
kee keueeCe nes mekelee nw~
eMve 4 -YeceCe keLee Fme peerJe keer, keye mes nw eejbYe ?
efkeleves keeueeW leke jne, leve efveieeso mebyebOe ?~4~~
Gej -Fme peerJe keer mebmeej ceW YeceCe keer keLee Deveeefokeeueerve-yengle uecyeer nw~
Dehevee Devevlekeeue Gmeves Skesefve efveieesoheee&e ceW efyeleeee nw~
eMve 5 -Gme efveieesefoee peerJe kes, keewve meer Fefve nese ?
Gvekee keneB efveJeeme nw, Gvekeer ieefle keee nese ?~5~~
Gej -efveieesefoee peerJe kes Ske mheMe&ve Fefve nesleer nw, meeleJeW vejke kes veeres
Gvekee efveJeeme jnlee nw leLee Gvekeer efleeeieefle ceeveer peeleer nw~
eMve 6 -keee efieveleer Gme peerJe kes, pevce cejCe keer Keele ?
hegve: JeneB mes efvekeuekej, peerJe keneB kees peele ?~6~~
Gej -Jen efveieesefoee peerJe Ske eebme ceW De"ejn yeej pevce-cejCe kejlee nw hegve:
keYeer hegCe eesieJeMe JeneB mes efvekeuekej Jen hebemLeeJejeW ceW pevce ues ueslee nw~

10 / henueer {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eMve 7 -$eme heee&e kener efkemes, efkeme Ghecee mes Keele ?

keeeW ogue&Ye en keee nw, cegPes yeleeDees yeele ?~7~~
Gej -oes Fefve mes ueskej heeBe Fefve leke kes peerJeeW kee Mejerj $emekeee kenueelee
nw, Gme $eme heee&e kees efevleeceefCe jlve keer Ghecee oer ieF& nw Deewj pewmes
efJeMes<e hegCeesoe mes efkemeer ceveg<e efJeMes<e kees ner ogue&Ye efevleeceefCe jlve
eehle neslee nw Jewmes ner mLeeJej DeJemLee mes efJeMes<e hegCe kee Goe nesves hej
ner peerJe kees $eme heee&e efceueleer nw, FmeefueS Gmes ogue&Ye kene nw~
eMve 8 -heesefve heMeg Yeer ngDee, lees Yeer ngDee ve %eeve~
yeleueeDees keeeW etj heMeg, efnbmee kejlee peeve~~8~~
Gej -keoeefeled heesefve heMeg keer heee&e ceWs Yeer peerJe ves pevce ues efueee, lees Yeer
JeneB ceve meefnle ve nesves mes De%eeveer ner yevee jne Deewj eefo etj heMeg Yeer nes
ieee, lees Deheves kees yeueJeeved ceevekej efveye&ue heMegDeeW keer eEnmee kejkes heehe
kee ner yebOe kejlee jne~
eMve 9 -heMegieefle kes keg ogKe menpe, efoKeles meoe ele#e~
Gvekees yeleueeDees cegPes, eefo legce eeslee o#e ?~9~~
Gej -sove, Yesove, YetKe, heeme, meoea, iejceer, yeesPee {esvee, JeOe, yebOeve Deeefo
heMegieefle kes og:Ke ele#e ceW efoKeles nQ~
eMve 10-vejkeYetefce kes mheMe& mes, kewmee ogKe nes eehle ?
veoer keewve meer yen jner, keee GmeceW nw heoeLe& ?~10~~
Gej -vejkeYetefce kees tves cee$e mes npeejeW efyegDeeW kes Ske meeLe keeves mes Yeer
DeefOeke og:Ke eehle neslee nw~ JeneB yenves Jeeueer veoer kee veece nw JewlejCeer,
efpemeceW Ketve-heerJe SJeb keer[s Yejs jnles nQ~
eMve 11-vejke Oeje ceW keewve mee, ke eoelee Je=#e ?
kewmeer Meerle Je G<Celee, yeleueeDees ns YeJe!~11~~
Gej -vejke ceW mescej veece kee Je=#e Deheves leueJeej kes meceeve heeeW mes veejefkeeeW kes
Mejerj kes gke[s-gke[s kejkes ceneve og:Ke oslee nw leLee JeneB cesheJe&le kes
meceeve efJeMeeue ueesns kes ieesues kes Yeer ieueves pewmeer meoea-ieceea he[leer nw~
eMve 12-keewve osJe peekej JeneB, kejJeeles mebIe<e& ?
kewmeer heeme keer Jesovee, nesleer yeesuees Meeble ?~12~~
Gej -Demegjkegceej veeceke peeefle kes osJe le=leere vejke leke peekej Gve veejefkeeeW kees
Deeheme ceW ue[eles nQ~ JeneB heeme keer Fleveer yeeOee nesleer nw efke meceg Yej Yeer heeveer

n{euee (eMveesej meefnle)

henueer {eue / 11

heer peeJes lees Meeble veneR nesieer efkevleg Ske yetbo heeveer Yeer JeneB veneR efceuelee nw~
eMve 13-kewmeer YetKe keer Jesovee, kewmes nes Jen Meeble ?
vejke ceW efkeleves efove mene, en og:Ke efhej keneB pevce ?~13~~
Gej -leerve ueeske kee hetje DeVe Kee peeJes Ssmeer YetKe vejke ceW ueieleer nw efkevleg Ske
keCe Yeer JeneB veneR efceuelee nw~ ome npeej Je<e& mes ueskej leQleerme meeiejeW leke
es og:Ke vejke ceW menve kejves he[les nQ hegve: kece&eesie mes JeneB mes efvekeuekej
ceveg<e ieefle ceW Yeer pevce OeejCe kej uesles nQ~
eMve 14-ceeveg<e leve Deveceessue nw, efhej Yeer JeneB nQ ogkeKe~
pewmee evLeeW ceW kene, yeleueeDees legce YeJe!~14~~
Gej -ceveg<eieefle ceW veJe ceeme leke ceelee kes ieYe& ceW jnvee he[lee nw, peneB DebieeW kes
efmekeg[ves mes Delevle og:Ke neslee nw leLee pevce uesles mecee leere Jesovee nesleer
nw pees yeeo ceW ceveg<e Yetue peelee nw Deewj Fme Deveceesue ceeveJe Mejerj mes Yeer
Deveeeege keee& kejves ueielee nw~
eMve 15-ceeveJe keer yeeueke leLee, leCe Je= heee&e~
yeesuees kewmes Devle leke, JeLe& yeerleleer peee ?~5~~
Gej -yeeueeJemLee De%eevelee ceW, leCe DeJemLee efJe<ee mesJeve ceW Deewj Je=eJemLee
DeOe&ce=leke kes meceeve Fme ceeveJe ves Deveeefokeeue mes Jeleerle keer nw, FmeerefueS
DeelcemJehe keer heneeve veneR nes heeF& nw~
eMve 16-osJe kes efkeleves Yeso nQ, JeneB lees megKe ner megkeKe ?
uesefkeve keee keesF& JeneB, yeleueeDees nw ogkeKe ?~16~~
Gej -osJe eej ekeej kes ceeves iees nQ-1. YeJeveJeemeer 2. JevlejJeemeer
3. peesefleJee&meer 4. keuheJeemeer~ osJeeW kees mJeie& ceW efkemeer ekeej kee Meejerefjke
og:Ke veneR neslee nw uesefkeve JeneB efJe<ee YeesieeW kee leLee Deheves mes DeefOeke JewYeJe
Jeeues osJeeW kees osKekej efceLeeef osJeeW kees ceeveefmeke og:Ke GlheVe nes peelee nw~
eMve 17-efceLeeer osJelee, keneB leke cejkej peebe ?
eLece {eue kee meej keee, yeleueeDees en een ?~17~~
Gej -efceLeeef osJe cejkej Skesefve mLeeJej peerJeeW leke keer eesefve ceW pevce
OeejCe kej uesles nQ~ n{euee keer eLece {eue kee meej en nw efke eejeW
ieefleeeW ceW meejYetle pees meceioMe&ve nw Gmes eehle kej Deheves YeJe YeceCe keer
meercee efveOee&efjle kej uesvee eeefnS~

12 / henueer {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eLece {eue kee meejebMe

n{euee keer Fme eLece {eue ceW meJe&eLece cebieueeejCe ceW leerve ueeske ceW meejYetle
heoeLe& Jeerlejeielee Deewj efJe%eevelee (kesJeue%eeve) kees vecemkeej efkeee ieee nw~ FvnW ner cees#e
kee keejCe SJeb cees#e mJehe yeleeee ieee nw~ heeeled ebLe GsMe kee efveoxMe kejles ngS kene
ieee nw efke leerveeW ueeskeeW ceW Devevleevevle peerJe nQ, pees megKe eenles nQ Deewj og:Ke mes [jles nQ~
og:Ke kees njCe kejves Jeeueer Deewj megKeeslheeoke efMe#ee keCeeJeeved ieg ves oer nw~
ceesn kes JeMeerYetle ngS es peerJe Devevlekeeuehee&vle efveieesoheee&e ceW DeleerJe og:Ke
Yeesieles nQ~ Skesefve heee&e ceW DeefveJe&eveere og:Ke menve kejles ngS yengle keeue Jeleerle
neslee nw~ $eme heee&e keer eeefhle lees efebleeceefCe jlve keer eeefhle meMe DeleerJe ogue&Ye nw~ Fme
$eme heee&e ceW Yeer eejeW ieefleeeW mebyebOeer YeeeJen og:Ke Yeej menve kejvee he[lee nw~
eLece {eue ceW JeefCe&le vejke, efleee, ieYe&Jeeme Deeefo SJeb YeJeveef$ekeeefo kes og:KeeW kee
efJeJeseve kejles mecee efJeeveeW kees eLeceevegeesie ebLeeW kes GoenjCe oskej efJe<ee kees Ketye
Deer lejn mhe kej osvee eeefnS, leeefke meYeer eeslee og:Ke mes YeeYeerle neskej heehe
efeeeDeeW kee leeie kejW~

N: M

n{euee (eMveesej meefnle)

otmejer {eue / 13

otmejer {eue
(he[er vo)
mebmeej heefjYeceCe kes keejCe

Ssmes efceLeeie-%eeve-ejCe, JeMe Yecele Yejle ogKe pevce-cejCe~

leeleQ Fvekees leefpees megpeeve, megve efleve meb#eshe kentB yeKeeve~~1~~
DeLe&-en peerJe efceLeeoMe&ve, efceLee%eeve Deewj efceLeeeeefj$e kes DeeOeerve
neskej eejeW ieefleeeW ceW YeceCe kejlee nw Deewj pevce-cejCe kes og:KeeW kees menlee nw
FmeefueS YeueerYeebefle mecePekej Gvekees leeefieS~ Gve leerveeW kee ceQ meb#eshe ceW JeCe&ve
kejlee ntB, mees megefveS~
efJeMes<eeLe&-efceLeeoMe&ve, efceLee%eeve Deewj efceLeeeeefj$e mebmeej heefjYeceCe
kes keejCe nQ~
Deie=nerle-efceLeeoMe&ve Deewj peerJeleJe kee mJehe

peerJeeefo eeespeveYetle lelJe, mejOew efleveceebefn efJehee&elJe~

esleve kees nw Gheeesie he, efJeve cetjefle efevecetjefle Devethe~~2~~
DeLe&-peerJe, DepeerJe, DeeeJe, yebOe, meb Jej, efvepe& je, cees# e-es meele
meejYet le leJe (Je) nQ~ Fvekee Gue (efJehejer le) eeve kejvee efc eLeeoMe&ve
nw~ eefo Ssmee pevcepeele mebmkeejJeMe neslee nw, lees Gmes Deie=nerle efceLeeoMe& ve
kenles nQ~ pees os Kelee-peevelee nw DeLee&led ef pemeceW %eeve SJeb oMe&ve nes lee nw,
Gmes peerJe (Deelcee) kenles nQ~ en Decetefle& ke, ew levemJehe SJeb Ghecee
jef nle nw~
efJeMes<eeLe&-eslevee keer heefjCeefle efJeMes<e kee veece Gheeesie nw, ee peerJe kee
pees YeeJe Jemleg kes enCe kejves kes efueS eJe=e neslee nw, Gmes Gheeesie kenles nQ, ee
pees heefjCeece ewleve kees es[kej Deve$e keneR veneR jnlee, Gmes Gheeesie kenles
nQ DeLeJee mJe SJeb hej kees enCe kejves Jeeues heefjCeece kees Gheeesie kenles nQ~
he, jme, iebOe Deewj mheMe& meefnle Jemleg kees cetefle&ke SJeb Fvemes jefnle kees
Decetefle&ke kenles nQ~

14 / otmejer {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

peerJe leJe kee efJehejerle-eeve

hegodieue veYe Oece& DeOece& keeue, FveleQ veejer nw peerJe-eeue~

leekeeW ve peeve efJehejerle ceeve, keefj kejw osn ceW efvepe efheeve~~3~~
DeLe&-en peerJe (Deelcee) kee mJeYeeJe hegodieue, Oece&, DeOece&, DeekeeMe
Deewj keeue-Fve heeBe JeeW mes efYeVe nw, keeeWefke es heeBeeW Je DepeerJe nQ~ De%eeveer
peerJe Fme leLe kees ve peevekej Fmemes Gue mJehe ceeve yew"lee nw~ pewmes-Jen
DepeerJehe osn kees ner Deelcee mecePelee nw, ohe&Ce kes eefleefyecye kees Jen Dehevee ner
he mecePelee nw Deewj Deheveer Deelcee kes efJekeeme keer Fe mes Mejerj kes emeeOeve
pegeves ueielee nw~
efceLeeef keer ceeveleeSB

ceQ megKeer-og:Keer ceQ j jeJe, cesjs Oeve ie=n ieesOeve eYeeJe~

cesjs megle-eflee ceQ meyeue oerve, yeshe megYeie cetjKe eJeerve~~4~~
DeLe&-efceLeeoMe&ve kes eYeeJe mes en peerJe Ssmee ceevelee nw efke ceQ megKeer ntB, ceQ
og:Keer ntB, ceQ iejerye ntB, ceQ Oeveer ntB, Oeve cesje nw, ieee-yewue cesjs nQ, cesje Ketye eYeeJe nw,
heg$e cesjs nQ, eer cesjer nw, ceQ yeueJeeve ntB, ceQ efveye&ue ntB, ceQ keghe ntB, ceQ megvoj ntB, ceQ cetKe&
ntB, ceQ elegj ntB~ JeemleJe ceW es meye hej-heoeLe& kes ner heefjCeceve nQ, Deelcee kes veneR
efkevleg efceLeeef peerJe kees FveceW DehevelJe keer eleerefle nesleer nw~
efJeMes<eeLe&-hegodieue, Oece&, DeOece&, DeekeeMe Deewj keeue es heeBe Je
DepeerJe nQ Deewj Fvemes he=Leked mJeYeeJe Jeeuee peerJe Je ewlevemJehe nw efkevleg
Fme ekeej keer eLeeLe& ee ve neskej osn kees ner Deelcee ceevevee SJeb osneslheVe nesves
Jeeueer keghe-meghe, meyeue-efveye&ue, Oeveer-efveOe&ve, cetKe&-%eeveer leLee megKeerogKeer Deeefo DeJemLeeDeeW kees Deelcee keer DeJemLeeSB ceevevee peerJe leJe keer efJehejerle
ee kenueeleer nw~
DepeerJe SJeb DeeeJe leJe kee efJehejerle eeve

leve Ghepele Deheveer Ghepe peeve, leve veMele Deehekees veeMe ceeve~
jeieeefo eie es og:Ke owve, eflevener kees mesJele efievele ewve~~5~~
DeLe&-peerJe leJe keer lejn DepeerJe leJe kee Yeer efceLee eeve neslee nw~
efceLeeef peerJe Mejerj keer Glheefe kees ner Deheveer (Deelcee keer) Glheefe mecePelee

n{euee (eMveesej meefnle)

otmejer {eue / 15

nw Deewj Mejerj kes veeMe kees Dehevee (Deelcee kee) veeMe ceevelee nw~
Deelcee kees Mejerj kes meMe DepeerJe-leJe keer Deelcehe ceevelee ner DepeerJeleJe kee efJehejerle eeve nw~ Oeve-oewuele Deeefo kes jeieeefo YeeJe mhele: og:Ke
osves Jeeues nQ, GvneR jeie-s<e, ceeve-ceeee, eesOe-ueesYe, hebesefve kes efJe<eeeW kee
Jen mesJeve kejlee nw Deewj GmeceW megKe ceevelee nw~ ogKeo kecee&eJeeW kees megKe kee
keejCe ceevevee ner en DeeeJe-leJe kee efJehejerle eeve nw~
yebOe Deewj mebJej leJe kee efJehejerle eeve

MegYe-DeMegYe yebOe kes heue ceBPeej, jefle-Dejefle kejw efvepe heo efJemeej~
Deelece-efnle nsleg efJejeie-%eeve, les ueKeQ Deehekees ke oeve~~6~~
DeLe&-efceLeeef peerJe hetJe& ceW yebOes ngS MegYe keceeX kee heue Yeesieves ceW lees
efe jKelee nw Deewj DeMegYe-keceeX kee heue Yeesieves ceW Deefe jKelee nw keeeWefke
Jen Deheveer Deelcee kes mJehe kees Yetuee ngDee nw~ Ssmeer MegYe heue ceW efe SJeb
DeMegYe heue ceW Deefe jKevee, yebOe-leJe kee efJehejerle eeve nw~
Deelcee kee efnle kejves Jeeues Jewjeie Deewj leJe-%eeve nQ~ Fme peerJe kees
efceLeeoMe&ve kes keejCe Jewjeie Deewj efvepe-%eeve keer yeeleW keoeeke eleerle nesleer
nQ~ (jeie-j Deewj hej-%eeve ceW ner Jen efveceive jnvee eenlee nw Deewj GveceWs ner
megKe {tB{lee nw~) en mebJej-leJe kee efJehejerle eeve nw~
efvepe&je SJeb cees#e leJe kee DeveLee eeve Deewj Deie=nerle efceLee%eeve kee mJehe

jeskes ve een efvepe Meefe Keese, efMeJehe efvejekeguelee ve peese~

eener eleereflepegle kegke %eeve, mees og:Keoeeke De%eeve peeve~~7~~
DeLe&-FeDeeW kees jeskevee lehe kenueelee nw, efpememes keceeX keer efvepe&je
nesleer nw~ efceLeeef peerJe Deheveer FeDeeW kees veneR jeskelee nw, FmeefueS Jen
Deheveer Deelce Meefe kees JeLe& ceW Keeslee nw~ en efvepe&je leJe kee efJehejerle eeve
nw~ FmeefueS Jen Deevevohe Deekeguelee mes jefnle cees#e leJe kees veneR mecePe heelee
nw, ener cees#e leJe kee efJehejerle eeve nw~
Fme ekeej kee efJehejerle eeve Deie=nerle efceLeeoMe&ve nw Deewj Ssmes ner Gus
eeve kes meeLe pees keg %eeve neslee nw, Gmes Deie=nerle efceLee%eeve kenles nQ pees
Devevle og:Keoeeke nw~

16 / otmejer {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deie=nerle-efceLeeeeefj$e kee ue#eCe

Fve pegle efJe<eeefve ceW pees eJe=e, leekees peevees efceLeeeefj$e~

eeW efceLeeJeeefo efvemeie& pesn, Deye pes ie=nerle megefvees meg lesn~~8~~
DeLe&-Deie=nerle efceLeeoMe&ve Deewj Deie=nerle efceLee%eeve kes meeLe heeBeeW
FefveeW kes pees efJe<ee nQ, GveceW eJe=efe (DeeejCe) kejvee ner Deie=nerle efceLeeeeefj$e
nw~ Fme lejn efceLeeoMe&ve, efceLee%eeve Deewj efceLeeeeefj$e, pees (Deveeefokeeueerve)
mJeYeeJe mes ner peerJeeW kes yeves jnles nQ, Gvekee JeCe&ve efkeee~ Deye ie=nerle efceLeeoMe&ve%eeve-eeefj$e pees otmejeW kes GheosMe mes enCe efkees peeles nQ, Gvekes JeCe&ve kees Deer
lejn mes megvees~
ie=nerle-efceLeeoMe&ve Deewj kegieg kee mJehe

pees kegieg keggosJe kegOece& mesJe, hees<es efej oMe&ve ceesn SJe~
Devlej jeieeefoke OejQ pesn, yeenj Oeve Decyej leQ mevesn~~9~~
DeLe&-kegieg, kegosJe Deewj kegOece& keer mesJee kejves mes efejkeeue leke
efceLeelJe keer ner hegef nesleer nw~ pees Devlejbie ceW jeie-s<ehe heefjCeece Deewj
yeefnjbie heefjen (Oeve-Jee-Meeeefo) ege nQ leLee cenlJe (eMe, ye[hheve)
keer een mes kegefuebie (Keese Yes<e) OeejCe kejles nQ, Jes helLej keer veeJe kes
meceeve nQ-pees mJeeb lees [tyeleer ner nw, yew"ves JeeueeW kees Yeer [gyees osleer nw
DeLee&led Jes Keess ieg pevce-cejCeheer mebmeej ceW [tyes ngS eeefCeeeW kees Devevle
mebmeej ceW ner Yekee osles nQ~
kegosJe kee mJehe

OeejQ kegefuebie ueefn cenle-YeeJe, les kegieg pevce peue GheueveeJe~

pes jeies<e ceue keefj ceueerve, Jeefvelee ieoeefo pegle efevn eerve~~10~~
DeLe&-pees jeies<eheer cewue mes ceefueve (otef<ele) nQ, efpevekees eer, ieoe,
ef$eMetue, Kehhej Deeefo Dee-Mee kes efevn nesves mes heefneevee pee mekelee nw, Jes
meye kegosJe nQ~ osJe kes mees mJehe kees ve peeveves Jeeues De%eeveer ueesie ner kesJeue
Gvekeer mesJee (hetpee, Yeefe, efJevee) efkeee kejles nQ Dele: Gvekes mebmeej kes YeceCe
ceW keYeer keceer veneR nes mekeleer nw Deefheleg Yekevee ye{lee ner nw~

n{euee (eMveesej meefnle)

otmejer {eue / 17

efJeMes<e-eneB Fme heefjYee<ee kes Devegmeej eesejer, heeeJeleer Deeefo Meemeve

osefJeeeB leLee #es$eheeue, OejCesv Deeefo Meemeve osJeeW kees kegosJe ceW enCe veneR
kejvee, keeeWefke efleueeseheCCeefe ebLe kes Devegmeej eewyeermeeW leerLekej YeieJeeve kes
Meemeve osJe-osJeer efveece mes meceief nesles nQ, Gvekeer hetpee-Dee&vee Deeiece meccele
ceeveer ieF& nw~
kegOece& kee ue#eCe SJeb ie=nerle efceLee%eeve kes keLeve keer eefle%ee

les nQ kegosJe, eflevekeer peg mesJe, Me" kejle ve efleve YeJe YeceCe sJe~
jeieeefo YeeJe efnbmee mecesle, oefJe&le $eme LeeJej cejCe Kesle~~11~~
pes efeee eflevnW peeveng kegOece&, efleve mejOeQ peerJe uenw DeMece&~
eeketB ie=nerle efceLeelJe peeve, Deye megve ie=nerle pees nw De%eeve~~12~~
DeLe&-jeie-s<e Deeefo heefjCeece YeeJeeEnmee nw, $eme Deewj mLeeJej peerJeeW kee
Ieele nesvee Jeefnbmee nw, es oesveeW efeeeSB kegOece& nQ~ Fme ekeej kegieg, kegosJe Deewj
kegOece& ceW pees peerJe eeve kejlee nw, Jen meJe&oe og:Ke ner eehle kejlee nw, Dele:
Fvekees ie=nerle efceLeelJe (efceLeeoMe&ve) mecePees~
ie=nerle efceLee%eeve kee ue#eCe

SkeevleJeeo-otef<ele mecemle, efJe<eeeefoke hees<eke DeeMemle~

jeieer kegceefleve ke=le egleeYeeme, mees nw kegyeesOe yeng osve $eeme~~13~~
DeLe&-pees Meee Skeevle he#e mes otef<ele nQ ee pees efJe<ee-JeemeveeDeeW kes
hees<eke nesves mes efvevoveere nQ leLee jeieer-s<eer kegyegef iegDeeW eje jes iees nQ, Gve
mecemle MeeeeW kee he"ve-hee"ve (DeOeeve) ie=nerle efceLee%eeve nw~ peerJe (Deelcee)
kes efueS es Devle ceW yengle og:Keoeeer efme nesles nQ~
efJeMes<eeLe&-efYeVe-efYeVe OeceeX keer Dehes#ee Ske Jemleg kee efJejesOe jefnle
Deveske Oecee&lceke keLeve kejves Jeeuee efmeevle Deveskeevle nw Deewj Deveske OeceeX
keer Dehes#ee ve kejkes Jemleg kee Ske ner he mes keLeve kejvee Skeevle nw~
ie=nerle-efceLeeeeefj$e kee mJehe

pees Keeefle ueeYe hetpeeefo een, Oeefj kejve efJeefJeOeefJeOe osn oen~
Deelece Deveelce kes %eevenerve, pes pes kejveer leve kejve erve~~14~~
(pes pes kejveer efMeJeheLe efJenerve~~14~~)

18 / otmejer {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeLe&-Deheveer keerefle&, Oeve kee ueeYe, mecceeve Deeefo keer Fe mes lehe
kejkes pees Deveske ekeej mes Mejerj kees ke osles nQ Deewj efpevekees Deelcee keee nw,
Mejerj keee nw, Fmekee %eeve veneR nw, Gvekeer efeeeSB mebmeej megKe kees lees eoeve
kejves Jeeueer nQ, efkevleg cees#eheo eehle kejeves Jeeueer veneR nw~
efJeMes<eeLe&-pewmes efleue Deewj yeeuet-jsle kes ue#eCe kees ve peeveves Jeeues
kes eje lesue kes efueS yeeuet-jsle hesueves keer efeee efceLee nw, Jewmes ner peerJe Deewj
Mejerj kes Yeso kees peeves efyevee pees-pees efeeeSB nQ, Jes meye efceLeeeeefj$e nQ~
Fme hee keer elegLe& hebefkele kee mheerkejCe hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer
ceeleepeer kes MeyoeW ceW Meeeere efkeesCe mes osKeWDeelcee Deewj Deveelcee-mJe Deewj hej kes %eeve mes jef nle pees- pees ef eeeSB
nQ Jes meye Mejerj kees #eer Ce-ke= Me kejves Jeeueer nQ Ssmee veneR nw eleg leYemce ueieevee, pee ye{evee, hebeeefi ve lehe Deeefo ef eeeSB Yeer YeJeveJeemeer
Deeefo osJeeW ceW GlheVe kejeves ceW keejCe yeve peeleer nQ ~ neB , Flevee DeJeMe nw
efk e meceioMe&ve kes efyevee es ef eeeSB cees# eceeie& kees eehle kejeves ceW DemeceLe&
nQ ~ keoeef eled es os Je YeieJeb leeW kes heb ekeueeCeke Deeefo ceW peekej JeneB
meceief Yeer yeve mekeles nQ Deewj eefo veneR Yeer meceioMe&ve eehle kej mekeW
lees Yeer npeejeW, ueeKeesb Je<eeX leke osJeees efve kes meg KeeW kee DevegYeJe lees kejles
ner nQ Dele: es Yeer efceLee leheMejCe meJe&Lee Mejerj kees megKeeves Jeeues ee
JeLe& veneR nQ ef kevleg eEn mee, Pet ", ees jer Deeefo heeheeW mes Je peg Dee Deeefo
ogJe&meveeW mes jef nle nesves mes mebmeej kes Yeewefleke megKeeW kees ossves Jeeues ner nQ
Deewj vejkeeW kes og:KeeW mes yeeeves Jeeues ner nQ~
efceLeeeeefj$e Deewj mebmeej kes leeie kee GheosMe

les meye efceLeeeeefj$e leeie, Deye Deelece kes efnle hevLe ueeie~
peiepeeue YeceCe kees osng leeie, Deye oewuele efvepe Deelece megheeie~~15~~
DeLe&-Fme efleere {eue kes Devle ceW heb. oewuelejece peer Deheves kees mecyeesefOele
kejles ngS kenles nQ efke es meye (Keess lehe) efceLeeeeefj$e nQ, Fvekees es[es~
ns oewuele! Deye legce Deelcee kes efnlekeejer ceeie& ceW ueiekej peiele kes pebpeeue ceW
Yekevee leeie kej Deheveer Deelcee ceW Deer lejn ueerve nes peeDees~

n{euee (eMveesej meefnle)

otmejer {eue / 19

efJeMes<eeLe&-efceLeeeeefj$e Deeefo kee leeie ner mebmeej ee kes YeceCe keer heefjmeceeefhle
nw Dele: Fmes es[kej Deelce keueeCe kes ceeie& ceW ueiees, ener GheosMe kee YeeJe nw~
Fme {eue ceW elegie&efle YeceCe Je og:KeeW kee efveoeve, meele leJeeW kee Gue
eeve, kegieg, kegosJe, kegOece& kee mJehe, ie=nerle-Deie=nerle kes Yeso mes efceLeeoMe&ve,
efceLee%eeve, efceLeeeeefj$e kee JeCe&ve efJeMeod he ceW efkeee ieee nw~ Devle ceW mebmeej kes
ovo-hevo es[kej DeelcemJehe ceW ueJeueerve nesves keer efMe#ee oer ieF& nw~

keeJe eMveesejer
-he[er bo-

eMve 1 -#eCeYebiegj Fme mebmeej ceebefn, keeeW peerJe YeceCe kejlee meoeefn ?
Gvekees keeeW lepeves nsleg kene, yeleueeDees Fmekee cece& eneB ?~1~~
Gej -efceLeeoMe&ve, efceLee%eeve Deewj efceLeeeeefj$ehe heefjCeeceeW kes keejCe peerJe
mebmeej ceW heefjYeceCe kejlee nw~ es leerveeW mebmeej ceW og:Keoeeer nesves kes keejCe
FvnW leeie kejves keer esjCee oer ieF& nw~
eMve 2 -efceLeeoMe&ve kes cegKe Yeso, efkeleves nesles nQ kenes osKe ?
esleve Deelcee kee cegKe he, Gej yeleueeDees keee mJehe ?~2~~
Gej -efceLeeoMe&ve kes cegKe oes Yeso nQ-Deie=nerle Deewj ie=nerle efceLeeoMe&ve~
esleve Deelcee kee cegKe mJehe nw Gheeesieceeer nesvee, Jen Deelcee
efeewlevehe Decetefle&ke Deewj Deveghece-Gheceejefnle nw~
eMve 3 -Deelcee kee keeeW efJehejerle %eeve, neslee kewmes ceve ceW De%eeve ?
leye keeee kes eefle keee efJeeej, kejlee ceeveJe keee mecePe meej ?~3~~
Gej -en peerJe efceLeelJe SJeb De%eevelee kes JeMeerYetle neskej hegodieue Deeefo heeBeeW
JeeW kees Yeer peerJe kes meceeve ner ceeveves ueielee nw, leye Jen Mejerj kees ner
Deelcee mecePeves ueielee nw~
eMve 4 -efceLeeer keee ceeve kejs, hegodieue kes eefle keee Yeeve kejs ?
leve Ghepe veeMe ceW keee efJeeej, megKe kee ceeves efkemekees Yeb[ej ?~4~~
Gej -efceLeeef peerJe Mejerj kes megKe-og:Ke ceW Deelcee kees ner megKeer-og:Keer ceeveves
ueielee nw~ Jen Mejerj keer Glheefe Deewj efJeveeMe ceW Deelcee keer Glheefe Deewj
efJeveeMe ceevelee nw~ Deelcee kees og:Ke eoeve kejves Jeeues jeies<e heefjCeeceeW kees ner
Jen Demeueer megKe kee Yeb[ej mecePekej mees megKe mes Jebefele jn peelee nw~

20 / otmejer {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eMve 5 -MegYe DeMegYe kece& heue Yeesie peerJe, efceLeelJe meefnle keee kens peerJe ?
Deelece efnle kes nQ nsleg keewve, Gvekes eefle kejlee Yeeefvle keewve ?~5~~
Gej -efceLeeef peerJe MegYe-DeMegYe keceeX kes heue megKe-og:Ke kees Yeesieves ceW
Delevle jeies<ehe heefjCeece kejlee nw Deewj Deelcee kes efnlekej pees Jewjeie
SJeb %eevehe YeeJe nQ Gvekees Jen YeeefvleJeMe og:Keoeeer ceeveves ueielee nw~
eMve 6 -kewmeer eleerefle nw efceLee%eeve, nw Deie=nerle keer keee heneeve ?
eefo n{euee kee legcnW %eeve, os oes Gej kees mener ceeve ?~6~~
Gej -Deie=nerle efceLee%eeve mes meefnle peerJe keer heneeve en nw efke Jen Deeeflceke
Meefe kees Keeskej Deheveer Fefvepeve FeDeeW kees jeske veneR heelee Deewj ve
ner efvejekegue cees#emegKe keer Keespe kej heelee nw~
eMve 7 -efceLeelJe meefnle pees efJe<eeJe=efe, Gvekees ceevee kewmee eefj$e ?
keye mes Jen Deelcee kes nw mebie, yeleueeDees en kewmee emebie ?~7~~
Gej -efceLeelJe meefnle efJe<ee mesJeve keer eJe=efe kees Deie=nerle efceLeeeeefj$e kenles nQ Jen
efceLeeeeefj$e peerJe kes meeLe Deveeefokeeue mes eue jne nw, Ssmee peevevee eeefnS~
eMve 8 -efceLeeoMe&ve kee ogeflee Yeso, efkeme veece mes kenlee evLe Jeso ?
yeleueeDees Gmekee keee mJehe, efpemekes keejCe ueKelee ve he ?~8~~
Gej -efceLeeoMe&ve kes otmejs Yeso kee veece nw-Deie=nerle efceLeeoMe&ve~ Gmekes nesves
hej en peerJe mees Oece& kees es[kej kegieg, kegosJe, kegMeeeeW kes eefle
eeve kejves ueielee nw~
eMve 9 -kegieg keer keee heneeve kener, keeeW Gvekeer cege hetpe veneR ?
Gvekeer mebieefle mes keee nes eehle, Gej megve nesiee %eeve eehle ?~9~~
Gej -efpemekes Devlej ceve ceW jeie-s<e Yeje nw leLee yeenj ceW efpevneWves Oeve, Jee
Deeefo kee heefjen OeejCe kej kegefuebieer Yes<e kees Dehevee efueee nw, GvnW kegieg
kenles nQ~ pees ueesie Gvekeer mebieefle kejles nQ, Jes helLej keer veeJe ceW yew"ves kes
meceeve mebmeej ceW [tyeves kee ner heue eehle kej uesles nQ~
eMve 10-nQ keewve osJe ceeves kegosJe, efkeveceW keee jnleer nw kegsJe ?
Gvemes keeeW veefnb nes YeceCe sJe, Gvekeer kejles nQ keewve mesJe ?~10~~
Gej -pees Deheves meeLe eer, ieoe Deeefo nefLeeejeW kees efueS ngS nesles nQ Jes kegosJe
kenueeles nQ~ jeie-s<e mes ceefueve nesves kes keejCe Gve kegosJeeW kees mees osJe
ceevekej Gvekee melkeej kejves JeeueeW kee mebmeej YeceCe ve veneR nes mekelee nw

n{euee (eMveesej meefnle)

otmejer {eue / 21

keeeWefke Gvekeer mesJee kejves Jeeues Yeer efceLeeef kenueeles nQ~

eMve 11-yeesuees YeeF& keee nw kegOece&, keee nw ie=nerle efceLeelJe cece& ?
Fmekee kewmes nes meceeOeeve, efpememes nes peeJes mener %eeve ?~11~~
Gej -efpeme Oece& ceW efnbmee kejves keer esjCee oer peeleer nes, jeie-s<e GlheVe kejves
Jeeueer efeeeDeeW kee JeCe&ve nes, Gmes kegOece& kenles nQ~ kegieg, kegosJe Deewj
kegOece& ceW eeve kejvee ie=nerle efceLeeoMe&ve kene ieee nw~
eMve 12-keee nw ie=nerle efceLeelJe%eeve, efkemekees neslee nw kegceefle%eeve ?
efkeme egle kees efceLeeMeee kene, Fme Gej ceW nw meej ye[e ?~12~~
Gej -Skeevle Deewj ogjeen mes meceefvJele %eeve ie=nerle efceLee%eeve kenueelee nw, Jen
efceLeeef peerJeeW kes ner neslee nw~ efceLeeefeeW kes eje jefele Meee,
DeMueerue Gheveeme Deeefo efceLeeMeee ceeves peeles nQ keeeWefke Gvekes DeOeeve
mes keg%eeve keer ner Je=ef nesleer nw~
eMve 13-kewmee ie=nerle efceLeeeefj$e, pees kej ve mekes Deelece heefJe$e ?
leye pe[ esleve kee keee mJeYeeJe, yeesuees kewmee DeeejCe YeeJe ?~13~~
Gej -Deheves Keeefle, ueeYe, hetpee-eeflee keer YeeJevee mes Mejerj kees ke osves Jeeuee
leheejCe kejvee ie=nerle efceLeeeeefj$e nw~ Ssmee peerJe Mejerj Deewj Deelcee keer
efYeVelee kees veneR peeve heelee nw Deewj Gmekeer efeee cee$e meebmeeefjke megKe eoeve
kejves Jeeueer nesleer nw DeLee&led mebmeej mes heej kejves Jeeueer veneR nesleer nw~
eneB en yeele Yeer efJeMes<e mecePeves keer nw efke leeheefmeeeW keer pees Deveske ekeej
keer efeeeSB nQ, Jes kesJeue Mejerj kees #eerCe kejleer nQ, Ssmee Skeeble veneR nw, keeeWfkee Gve
efeeeDeeW mes YeJeveJeemeer Deeefo osJeeW kes megKe Yeer eehle nes mekeles nQ FmeefueS es
efeeeSB meJe&Lee JeLe& veneR nQ, keeeWefke mebmeej kes keg ve keg megKe lees osleer nernQ~
eMve 14-Deeleceefnle kee nw ceeie& keewve, keeeW nQ Gmekes eefle Deepe ceewve ?
oewuele Fmekee keee meej kenW, Gej oes legce keee ceeve jns ?
Gej -meceioMe&ve, %eeve, eeefj$e ner Deelceefnle kes ceeie& nQ Deewj efceLeelJe kes
keejCe eeCeer Gme jlve$ee kes eefle ceewve jnles nQ DeLee&led Gmes enCe veneR kej
heeles nQ~ heefC[le oewuelejece peer n{euee keer efleere {eue kes meceeheve ceW
Deheveer Deelcee kees mecyeesefOele kejles ngS kenles nQ efke ns oewuele! Deye let Ssmes
ceeie& ceW ueie, efpemeceW Deelcee kee efnle nes Dele: mebmeej kes peeue ceW Ietceves kee
Deye let leeie kej os Deewj Deelcee ceWs ueerve neskej Gmekeer YeueeF& ceW ueie pee~

22 / le=leere {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

le=leere {eue
(vejsv bo) peesieerjemee
Deelceefnle, meee megKe Deewj efefJeOe cees#eceeie& kee ue#eCe

Deelece kees efnle nw megKe mees megKe, Deekeguelee efyeve keefnS~

Deekeguelee efMeJeceebefn ve leeleQ, efMeJeceie ueeiees eefnS~~
meceioMe&ve-%eeve-ejCe, efMeJeceie mees ogefJeOe efJeeejes~
pees meleejLe-he mees efveee, keejCe mees JeJenejes~~1~~
DeLe&-Deelcee kee keueeCe ee YeueeF& megKe ceW nw Deewj Jen megKe efvejekegue ee
og:Ke jefnle nesvee eeefnS (efpemekes heers keYeer Yeer efeblee ee keuesMe ve nes) Deekeguelee,
efevlee ee og:Ke cees#e ceW veneR nw, Dele: cees#eceeie& ceW nceW ueievee eeefnS~ meceioMe&ve,
mecei%eeve Deewj mecekedeeefj$e (Fvekeer Skelee) ner cees#eceeie& nw~ Fme cees#eceeie& kes oes
Yeso nQ-efveee cees#eceeie& Deewj JeJenej cees#eceeie&, pees meleeLe&he ee JeemleefJeke
ceeie& nw, Jen efveee cees#eceeie& nw Deewj pees efveee cees#eceeie& kee keejCe nw, Jen
JeJenej cees#eceeie& nw~
efJeMes<eeLe&-cees#e peeves kes oes ceeie& nQ-JeJenej cees#eceeie& Deewj efveee
cees#eceeie&~ pees meleeLe&he nw, DeLee&led efpemekes mecheVe nesves hej Gej keeue ceW
cees#e eehle nes ner peelee nw, Jen efveee cees#eceeie& nw Deewj pees efveee kee keejCe
DeLee&led meeOeve nw Jen JeJenej cees#eceeie& nw~ DeLee&led efveee cees#eceeie& cees#e kee
mee#eeled keejCe nw Deewj JeJenej cees#eceeie& hejchejeiele keejCe nw~
efveee jlve$ee kee mJehe

hejJeveleQ efYeVe Deehe ceW, efe mecekelJe Yeuee nw~

Deehe he kees peevehevees mees, meceked%eeve keuee nw~~
Deehe he ceW ueerve jns ef Lej, meceked eeefjle meesF&~
Deye JeJenej cees#e-ceie megefvees, nsleg efveele kees nesF&~~2~~
DeLe&-hej DeLee&led otmejs heoeLeeX kees Deheveer Deelcee mes efYeVe peeve kej Deheveer
Deelcee ceW eerefle ee eeve kejvee efveee meceioMe&ve nw~ Deheves Deelce-mJehe kee
%eeve kejvee ner efveee meceked%eeve nw~ Deheveer Deelcee kes mJehe ceW efmLejlee mes

n{euee (eMveesej meefnle)

le=leere {eue / 23

ueerve jnvee ner efveee mecekedeeefj$e nw~ Deye JeJenej cees#eceeie& kee JeCe&ve kejles
nQ-Gmes megefvees, keeeWefke Jen efveee cees#eceeie& kee efveefcee keejCe nw~
JeJenej meceioMe&ve kee mJehe

peerJe DepeerJe leJe De DeeeJe, yevOe mebJej peevees~

efvepe&j cees#e kens efpeve eflevekees, peeW kee leeW mejOeevees~~
nw meesF& meceefkele JeJenejer, Deye Fve he yeKeevees~
eflevekees megve meeceeve efJeMes<eQ, efo{ eleerefle Gj Deevees~~3~~
DeLe&-peerJe, DepeerJe, DeeeJe, yebOe, mebJej, efvepe&je Deewj cees#e-Fve meele
leJeeW kee mJehe pewmee eer efpevesvosJe ves JeCe&ve efkeee nw, Jewmee ner ceevevee ee Deue
eeve kejvee, mees JeJenej meceioMe&ve nw~ meeleeW leJeeW kee meeceeve Deewj efJeMes<e
JeCe&ve Deeies kejles nQ, Gmes mecePees Deewj {lee mes oe ceW OeejCe kej uees~
efJeMes<eeLe&-efpevesv YeieJeeve ves peerJe, DepeerJe, DeeeJe, yebOe, mebJej, efvepe&je,
cees#e es meele leJe kens nQ~ Gmekee pewmee kee lewmee eeve kejvee JeJenej
meceioMe&ve nw~ Fve leJeeW kes mJehe kee meeceeve Deewj efJeMes<ehe mes JeCe&ve
efkeee peelee nw, Gmes megvekej ceve ceW Deue efJeeeme kejvee eeefnS~
meele leJeeW keer eLeeJeled ee kejvee JeJenej meceioMe&ve nw~ efnbmeejefnle Oece&,
#egOeeefo 18 oes<e jefnle osJe Deewj efveieLe ieg hej ee kejvee Yeer JeJenej mecekelJe nw~
peerJe kes Yeso, yeefnjelcee Deewj Gece Deblejelcee kee ue#eCe

yeefnjelece Devlej Deelece, hejceelece peerJe ef$eOee nw~

osn peerJe kees Ske efievew, yeefnjelece leJe cegOee nw~~
Gece ceOece peIeve ef$eefJeOe kes, Devlej Deelece %eeveer~
efefJeOe mebie efyeve MegOe Gheeesieer, cegefve Gece efvepe Oeeveer~~4~~
DeLe&-peerJe leerve ekeej kes nesles nQ-1. yeefnjelcee 2. Devlejelcee 3. hejceelcee~
pees Mejerj Deewj Deelcee kees Ske efieveles nQ, Jes leJeeW kees ve peeveves Jeeues DeefJeJeskeer cet{
yeefnjelcee ee efceLeeef peerJe nQ~ pees YesoefJe%eeve mes Deelcee Deewj Mejerjeefo hejheoeLe& kees efYeVe peeveles nQ, Jes Devlejelcee (meceief) peerJe nQ~ Jes Devlejelcee Yeer
leerve ekeej kes nesles nQ-Gece, ceOece Deewj peIeve~ pees 24 ekeej kes heefjenjefnle Meg-heefjCeeceer DeelceOeeveer cegefve nQ, Jes Gece Devlejelcee nQ~

24 / le=leere {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efJeMes<eeLe&-hegodieue hejceeCegDeeW kes efheC[ mes efveefce&le Mejerj kees pees ewlevemJehe Deelcee Je ceeveles nQ, Jes yeefnjelcee nQ~
pe[ SJeb veeMeJeeve Mejerj mes ewlevemJehe Deheves DeelceJe kees efYeVe
ceeveves Jeeueer Deelcee kees Devlejelcee kenles nQ~ Devlejbie Deewj yeefnjbie oes ekeej kes
heefjen mes jefnle Meg Gheeesie Jeeues SJeb Deheveer Deelcee kee Oeeve kejves Jeeues
cegefve Gece Devlejelcee kenueeles nQ~
MegYe-DeMegYe jeies<e keer heefjCeefle mes jefnle %eeve-oMe&ve keer DeJemLee efJeMes<e
kee veece Megesheeesie nw~
ceOece, peIeve, Devlejelcee Deewj mekeue hejceelcee kee mJehe

ceOece Devlej Deelece nQ pes, osMeeleer Deveieejer~

peIeve kens DeefJejle meceef, leer veeW efMeJeceieeejer~~
mekeue efvekeue hejceelece wefJeOe, efleveceW Ieeefle efveJeejer~
eer Deefjnvle mekeue hejceelece, ueeskeeueeske efvenejer~~5~~
DeLe&-osMeele kees OeejCe kejves Jeeues hebece iegCemLeeveJeleea eeJeke, eeefJekee,
#eguueke, Ssueke, Gheeej mes ceneeleeW kees OeejCe kejves Jeeueer Deeefe&keeSB leLee MegYeesheeesie
ceW efmLele s iegCemLeeve Jeeues ceneeleer cegefvejepe kees ceOece Devlejelcee kenles nQ~
pees Fefve kes efJe<eeeW mes efJeje veneR nQ leLee $eme-mLeeJej peerJeeW keer efnbmee
mes Yeer efJeje veneR nQ hej efpevekeer efpevesvosJe ceW eLeeLe& ee nw, Ssmes DeefJejle
meceief peerJeeW kees peIeve Devlejelcee kenles nQ~ Gece, ceOece Deewj peIeve, es
leerveeW ekeej kes Devlejelcee cees#eceeie& hej eueves Jeeues nQ~
hejceelcee oes ekeej kes nQ-Ske mekeue hejceelcee Deewj otmejs efvekeue
hejceelcee~ eer Dejnble YeieJeeve Mejerj meefnle nesves mes mekeue hejceelcee nQ, GvneWves
eejeW Ieeefleee keceeX kee efJeveeMe efkeee nw Deewj Jes ueeske leLee Deueeske kes e
DeLee&led kesJeue%eeveer nesles nQ~
efJeMes<eeLe&-eeJeke kes eleeW kee Oeejer meceief hebece iegCemLeeveJeleea peerJe
kees osMeeleer Deewj heefjen mes jefnle "s iegCemLeeveJeleea peerJe kees Deveieejer kenles nQ~
elegLe&iegCemLeeveJeleea DeefJejlemeceief kee Mejerj kes eefle DenbYeeJe lees ve
nes peelee nw efkevleg cecelJe yevee jnlee nw ener Gmekes peIevelee ceW keejCe nw~ pees

n{euee (eMveesej meefnle)

le=leere {eue / 25

DeelceeSB kece&ceue mes jefnle leLee hejceheo ceW efmLele nQ, GvnW hejceelcee kenles nQ~
efvekeue hejceelcee kee mJehe Deewj Gmekes Oeeve kee GheosMe

%eeveMejerjer ef$eefJeOe kece&-ceue, Jeefpe&le efme cenvlee~

les nQ efvekeue Deceue hejceelece, YeesieQ Mece& Devevlee~~
yeefnjelecelee ns e peeefv e leefpe, Devlej Deelece ntp ew~
hejceelece kees Oeee efvejvlej, pees efvele Deevevo hetpew~~6~~
DeLe&-Deewoeefjke Deeefo Mejerj jefnle Meg %eeve ner efpevekee Mejerj nw, pees
leerveeW ekeej kes kece&-ceue (Je kece&, YeeJe kece& Deewj vees kece&) mes jefnle nQ, Ssmes
ceneved nQ efme YeieJeeve~ Jes Meg efvekeue (DeMejerjer) hejceelcee nQ, %eeve kes keejCe
ner Jes Devevle keeue leke Devevle megKe Yeesieles nQ Dele: Deheveer Deelcee kes ejce
(hetCe&) efJekeeme kes efueS yeefnjelcehevee (efceLeeef) leeieves eesie mecePekej
Gmes leeiees Deewj Devlejelcee yevekej meoe oesveeW ekeej kes hejceelceeDeeW kee Oeeve
ueieeDees, efpememes mees Deevevo (efej Meeefvle DeLee&led cees#e) keer eeefhle nes~
efJeMes<eeLe&-Jekece&, YeeJekece& Deewj veeskece& es leerve ekeej kes kece& nQ~
%eeveeJejCeeefo DekeceeX kees Jekece&, jeie-s<e, ceesnhe Keess heefjCeeceeW kees
YeeJekece& Deewj Deewoeefjke Deeefo leerve Mejerj Deewj n heee&efhleeeW kes eesie hegodieue
hejceeCegDeeW kee enCe veeskece& kenueelee nw~
pewmes %eeve peerJe keer efvepeer Jemleg nw Jewmes ner meee megKe Yeer peerJe kee
mJeYeeJeefme JewYeJe nw~ Mejerj ceW SkelJeyegef kee leeie, YesoefJe%eeve keer eielee
SJeb leJe ceW leuueervelee ner Fme megKe keer eeefhle kee Gheee nw~
DepeerJe, hegodieue, Oece& Deewj DeOece& Je kee ue#eCe

eslevelee efyeve mees DepeerJe nw, hee Yeso leekes nQ~

hegodieue, hee Jejve, jme, iebOe og, hejme Jemet peekes nQ~~
efpee-hegodieue kees eueve meneF&, Oece&-Je Deveheer~
eflele nese DeOece& meneF&, efpeve efJeve cetefle& efveheer~~7~~
DeLe&-DepeerJe Jen nw, efpemeceW eslevee ee Deelcee veneR nw~ Fmekes heeBe Yeso nQhegodieue, Oece&, DeOece&, DeekeeMe Deewj keeue~ efpemeceW he (JeCe&), jme, iebOe, Deewj
mheMe& nes, Gmes hegodieue-Je kenles nQ~ JeCe& heeBe (keeuee, esle, ueeue, veeruee, heeruee)

26 / le=leere {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

nQ, jme heeBe (Kee, ceer"e, ejheje, ke[gJee, ke<eeeuee) nQ, iebOe oes (megiebOe, ogie&vOe)
Deewj mheMe& Dee" (iece&, "C[e, nukee, Yeejer, keesceue, ke"esj, Kee, efekevee) nesles
nQ~ Oece&-Je Decetefle&ke nw, Jen mJeeb eueles ngS peerJe Deewj hegodieue kees eueves ceW
meneeke neslee nw~ DeOece&Je kees eer efpevesv YeieJeeve ves Decetefle&ke kene nw Deewj Jen
peerJe leLee hegodieue kees "njves ceW meneeke neslee nw~
efJeMes<eeLe&-ueeskeevle kes Deeies Oece& Jeheer hejer veneR nw Dele: efme
peerJe Deeies veneR pee mekes~ Oece& Deewj DeOece& Je mJeeb eueles SJeb mJeeb "njles
ngS peerJe, hegodieue kees eueves SJeb "njves ceW meneesieer nesles nQ~
DeekeeMe, keeue Deewj DeeeJe kee mJehe Je Yeso

mekeue-Je kees Jeeme peeme ceW, mees DeekeeMe efheevees~

efveele Jele&vee efveefMeefove mees, JeJenej keeue heefjceevees~~
eeW DepeerJe, Deye DeeeJe megefvees, ceve-Jee-keee ef$eeesiee~
efceLee DeefJejle De ke<eee, hejceeo meefnle Gheeesiee~~8~~
DeLe&-DepeerJe kee eewLee Yeso DeekeeMe Je nw, efpemeceW neW JeeW kee
efveJeeme nw~ en oes ekeej kee nw-1. ueeskeekeeMe-efpeleves mLeeve ceW peerJe, hegodieue,
Oece&, DeOece&, DeekeeMe Deewj keeue, es neW Je jnles nQ~ 2. DeueeskeekeeMe-efpeme
mLeeve ceW kesJeue DeekeeMe ner DeekeeMe nw, Deve keesF& Je veneR~
DepeerJe kee heeBeJeeB Yeso keeue Je DeLee&led mecee nw~ meYeer JeeW kes
heefjCeceve (heefjJele&ve) ceW pees meneeke neslee nw, Gmes keeue Je kenles nQ~ en Yeer
oes ekeej kee nw1. efveeekeeue-pees mJeeb heefjJele&veMeerue nw leLee Deve meye JeeW kes
heefjJele&ve ceW kegcnej kes eeke kes meceeve meneeke (Deblejbie keejCe) nw~
2. JeJenejkeeue-jeef$e-efoJeme, Ie[er, IeCe, enj, efceve Deeefo~ Deye
DeeeJe-leJe kee JeCe&ve kejles nQ, pees keceeX kes Deeieceve ceW meneeke nw~
ceve-Jeeve-keee keer ebeuelee leLee efceLeelJe, DeefJejefle, eceeo Deewj
ke<eee kes keejCe Deelcee ceW pees nueeue (eJe=efe) nesleer nw, Gmemes keceeX kee eesie
(Deeieceve) neslee nw, Fmes DeeeJe-leJe kenles nQ~ keceeX kee DeeeJe Gmeer ekeej
neslee nw, efpeme ekeej veeJe ceW ef nes peeves hej heeveer Yejves ueielee nw~ Fmekes

n{euee (eMveesej meefnle)

le=leere {eue / 27

57 Yeso nQ- 5 efceLeelJe (efJehejerle, Skeeble, efJevee, mebMee, De%eeve),

12 DeefJejefle (heeheeW ceW eJe=efe), 25 ke<eee (pees Deelcee kees og:Ke os ee
hejeOeerve kejs), 15 eceeo (Des keeeeX ceW GlmeenhetJe&ke eJe=efe ve kejvee)~
efJeMes<eeLe&-efpeme ekeej efkemeer yele&ve ceW heeveer Yejkej GmeceW Yemce (jeKe)
[eueer peeS, lees Jen mecee peeleer nw, efhej GmeceW Meke&je [eueer peeS, lees Jen Yeer mecee
peeleer nw, efhej GmeceW megFeeB [eueer peeSB, lees Jes Yeer mecee peeleer nQ, Gmeer ekeej DeekeeMe
ceW Yeer DeJeieenve Meefe nw, FmeefueS GmeceW meJe&Je Ske meeLe jn mekeles nQ~
Deheveer-Deheveer heee&ehe mes mJeeb heefjCeefcele nesles ngS peerJeeefoke JeeW kes
heefjCeceve ceW pees efveefcee nes, Gmes keeueJe kenles nQ~ keeueJe DemebKeele nw
DeLee&led ueeskeekeeMe kes DemebKeele eosMe nQ Dele: keeueJe Yeer DemebKeele nw~
Fme ekeej DepeerJe leJe kee JeCe&ve ngDee, Deye DeeeJe leJe kee JeCe&ve
efkeee peelee nw~ ceve, Jeeve, keee, efceLeelJe, DeefJejle, eceeo Deewj ke<eee
meefnle pees Deelcee keer eJe=efe nw, Gmes DeeeJe kenles nQ~
pees Deelcee kees ke<elee nw DeLee&led og:Ke oslee nw, hejeOeerve kejlee nw DeLeJee Gmekes
eeefj$e Deeefo iegCeeW kees Ieelelee nw, Gmes ke<eee kenles nQ~ heehehe eJe=efe kees DeefJejefle Deewj
DemeeJeOeeveerhetJe&ke eJe=efe kejvee ee Oeeefce&ke keeeeX ceW Deveglmeen jKevee eceeo nw~
DeeeJe leeie kee GheosMe Deewj yebOe, mebJej, efvepe&je kee ue#eCe

es ner Deelece kes og:KekeejCe, leeleQ Fvekees leefpees~

peerJe eosMe yeBOes efJeefOemeeW mees, yevOeve keyentB ve meefpees~~
Mece-oceleQ pees kece& ve DeeJeQ, mees meb Jej Deeoefjes~
lehe-yeueleQ efJeefOe-Pejve efvejpeje, leeefn meoe Deeeefjes~~9~~
DeLe&-es DeeeJe YeeJe (ef$eeesie, efceLeeoMe&ve, DeefJejefle, ke<eee, eceeo)
Deelcee kes efueS og:Ke kes keejCe nQ, FmeefueS Fvekees leeievee eeefnS~ FvneR YeeJeeW
kes efveefcee mes Deees MegYe-DeMegYe hegodieue keceesX kee Deelcee kes meeLe otOe Deewj
peue kes meceeve efceuekej Skeceske nes peevee yevOe-leJe nw~
ke<eeeeW kes Meceve (mecelee YeeJe jKeves) Deewj oceve (Fefve Je ceve kees JeMe
ceW kejves) mes keceeX kee Deevee ke peelee nw, Fmeer kees mebJej-leJe kenles nQ~ Ssmes
mebJej leJe kee Deeoj kejvee eeefnS~ pewmes veeJe kee so yebo kej osves mes heeveer kee

28 / le=leere {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Yejvee ke peelee nw~

lehe kes eYeeJe mes Dee"eW keceeX (%eeveeJejCe, oMe&veeJejCe, Jesoveere, ceesnveere,
Deeeg, veece, iees$e, Devlejee) kee Pe[vee (#ee) ee SkeosMe otj nesvee efvepe&je leJe
nw~ Fme efvepe&je-leJe kee meoe DeeejCe kejvee eeefnS~
efJeMes<eeLe&-ke<eeeeW kes GheMece DeLee&led ve nesves osves kees Mece Deewj FefveeW
SJeb ceve keer mJevo eJe=efe kees jeskevee oce kenueelee nw~
cees#e kee ue#eCe Deewj JeJenej mecekelJe kee mJehe

mekeue-kece&leQ jefnle DeJemLee, mees efMeJeefLej megKekeejer~

FnefJeefOe pees mejOee leJeve keer, mees meceefkele JeJenejer~~
osJe efpevesv, ieg heefjen efyeve, Oece& oeepegle meejes~
esng ceeve meceefkele kees keejCe, De-Debie-pegle Oeejes~~10~~
DeLe&-meye keceeX mes jefnle DeJemLee kees ner cees#e kenles nQ, pees mLeeF& megKe
osves Jeeueer nw~ Fme ekeej cees#e-leJe kee ue#eCe ngDee~
Fme ekeej meele leJeeW (peerJe, DepeerJe, DeeeJe, yebOe, mebJej, efvepe&je Deewj
cees#e) hej ee kejvee JeJenej meceioMe&ve nw~ eer efpevesv YeieJeeve, meye heefjeneW
mes jefnle efoiecyej pewve ieg (cegefvejepe), oeecee Oece&-Fve leerveeW kee eLeeLe&
eeve ner mecekelJe kee keejCe mecePees~ Fme mecekelJe kees Gmekes Dee" DebieeW
meefnle OeejCe kejes~
efJeMes<eeLe&-efkemeer mLeeve efJeMes<e kee veece cees#e veneR nw, Deefheleg yevOevecegefe kee veece cees#e nw DeLee&led kece&yebOe mes jefnle peerJe keer DeJemLee efJeMes<e cees#e
nw~ Fn efJeefOe DeLee&led efpeme ekeej YeieJeeve efpevesv ves meele leJeeW kee eefleheeove
efkeee nw, Gmeer ekeej ee kejvee eeefnS~
mecekelJe kes heeerme oes<e Deewj Dee" iegCe

Jemeg ceo eefj efveJeeefj ef$eMe"lee, <ed Deveeeleve leeiees~

Meeefoke Jemeg oes<e efyevee, mebJesieeefoke efele heeiees~~
De Debie De oes<e heeermeeW, efleve meb#esheng keefnes~
efyeve peevesleQ oes<e-iegveve kees, kewmes leefpees ieefnes~~11~~
DeLe&-Dee"eW ceoeW kees es[es, leerve cet{leeDeeW (Keess osJe, Keess Meee,

n{euee (eMveesej meefnle)

le=leere {eue / 29

Keess ieg) kees ceve mes neDees, : DeveeeleveeW kee leeie kejes~ Mebkee Deeefo Dee"
oes<eeW kees otj kej eMece, mebJesie, Devegkechee SJeb Deeefmlekee-mecekelJe keer Fve
4 YeeJeveeDeeW kees efee ceW OeejCe kejes~ Deye meceioMe&ve kes Dee" Debie Deewj
heeerme oes<eeW kee mJehe meb#eshe ceW kenles nQ, keeeWefke oes<e Deewj iegCe peeves efyevee
peerJe kewmes oes<eeW kees leeies Deewj iegCeeW kees enCe kejs ?
efJeMes<eeLe&-meebmeeefjke keeeeX ceW Glmeen ve nesvee eMece, Oece&keeeeX ceW
lelhejlee Deewj mebmeej mes Yeerlee nesvee mebJesie, meYeer eeCeer megKeer jnW, ogKeer keesF& ve
nes, Ssmeer YeeJevee nesvee Devegkechee SJeb Deheveer Deelcee kees leLee mJeie&-vejke
Deeefo kes DeefmlelJe kees mJeerkeej kejvee Deeefmlekee nw, es eejeW ner mecekelJe keer
YeeJeveeSB nQ~
mecekelJe kes Dee" DebieeW kee efveheCe

efpeve Jee ceW Mebkee ve Oeej Je=<e, YeJe-megKe-Jeebe Yeevew~

cegefve-leve ceefueve ve osKe efIeveeJew, leJe kegleJe efheevew~~
efvepeiegCe De hej DeewiegCe {eBkew, Jee efpeve-Oece& ye{eJew~
keeceeefoke kej Je=<eleQ, efeieles, efvepe hej kees meg efo{eJew~~12~~
DeLe&-1. eer efpevesv YeieJeeve kes kens iees JeeveeW ceW Mebkee veneR kejvee SJeb
Gvekes GheosMeeW ceW Deue ee jKevee, en efve:Mebefkele Debie nw~ 2. Oece& mesJeve kejkes
Gmekes yeoues mebmeej kes megKeeW keer Fe ve kejvee, efve:keebef#ele Debie nw~ 3. cegefvejepe
(ee Deve efkemeer Oecee&lcee) kes Mejerj kees cewuee osKekej Ie=Cee ve kejvee, mees efveefJe&efeefkelmee
Debie nw~ 4. leJe-Kejs (mees) Deewj kegleJe-Keess leJeeW (efmeevleeW) keer
hejKe kej cet{leeDeeW Deewj DeveeeleveeW ceW veneR heBmevee, mees Decet{ef Debie nw~
5. Deheves iegCeeW kees efheevee Deewj otmejeW kes DeJeiegCeeW kees eie ve kejvee leLee
DeelceOece& kees ye{evee (efvece&ue jKevee-otef<ele veneR nesves osvee), mees Gheietnve Debie nw~
6. keece-eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe Deeefo efkemeer efJekeejJeMe mes eefo Oece& mes keesF&
eueeeceeve nes ieee nes, lees Gme mecee efpeme lejn yeves, Deheves kees Deewj Gmekees Oece& ceW
{ kejvee, mees efmLeeflekejCe Debie nw~ 7. pewmes-ieee Deheves ye[s mes efve:mJeeLe& eerefle
kejleer nw, Jewmes ner meeOeceea&-yebOegDeeW mes eerefle kejvee, mees Jeelmeue Debie nw~ Fmemes s<ekeueg<elee Deeefo Deheves-Deehe meceehle nes peeles nQ~ 8. De%eeveheer DebOekeej kees otj

30 / le=leere {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kejves kes efueS cebefoj Deeefo kee efvecee&Ce, pewve meeefnle kee emeej Deeefo pewmes yeves
pewveOece& keer GVeefle ee eeej DeLeJee eYeeJevee kejvee eYeeJevee Debie nw~ Fme ekeej
mecekelJe kes es 8 Debie ee iegCe nQ~ Fve iegCeeW mes efJehejerle 8 DeeejCe oes<e nQ, efpevemes
meoe yeevee eeefnS~ Jes 8 oes<e nQ-Mebkee, Deekeeb#ee, efJeefeefkelmee, cet{ef, Devegheietnve,
DeefmLeeflekejCe, DeJeelmeue Deewj DeeYeeJevee~
efJeMes<eeLe&-pewmes De#ej, cee$ee SJeb DevegmJeej Deeefo mes nerve ceb$e keee&efmeef ceW meceLe& veneR neslee, Gmeer ekeej Debienerve mecekelJe pevce mevleefle kes so
ceW meceLe& veneR neslee Dele: Dee"eW DebieeW kee heeueve DeefveJeee& nw~
Dee" ceoeW kee JeCe&ve

OeceeameeW ieew-ye-eereflemece, kej efpeve-Oece& efoheeJew~

Fve iegCeleQ efJehejerle oes<e Jemeg, eflevekeeW melele efKeheeJew~~
efhelee Yethe Jee ceelegue ve=he pees, nese ve lees ceo "evew~
ceo ve he kees, ceo ve %eeve kees, Oeve yeue kees ceo Yeevew~~13~~
DeLe&-meceief peerJe efhelee Deeefo efhele=he#e (kegue) kes, ceecee Deeefo ceele=he#e
(peeefle) kes, jepee Deeefo (Meemeke) nesves kee IeceC[ veneR kejlee nw~ Jen Deheves he
kee, %eeve kee, Oeve-mecheefe kee, Deheveer Meefe kee, lehemee kee, Deheves Ge heo kee
Yeer IeceC[ veneR kejlee nw~ pees Fve hej-JemlegDeeW hej IeceC[ veneR kejlee nw, Jener Deheves
efvepe-mJehe ee Deelcee kees mecePelee nw~ eefo peerJe Fve hej IeceC[ kejs, lees es
Dee" oes<e mecekelJe kees ceefueve (otef<ele) kej osles nQ~
n Deveeeleve Deewj leerve cet{lee

lehe kees ceo ve ceo peg eYeglee kees, kejw ve mees efvepe peevew~
ceo Oeejw lees ener oes<e Jemeg, meceefkele kees ceue "evew~~
kegieg-kegosJe-kegJe=<e-mesJeke keer, veefnb eMebme Gejw nw~
efpevecegefve efpeveegle efyeve kegiegjeefoke, eflevnW ve veceve kejw nw~~14~~
DeLe&-Keess-ieg, Keess-osJe, Keese-Oece& Deewj Fve leerveeW kes mesJeke DeLee&led
Keess-ieg kes Yee, Keess-osJe kes Yee Deewj Keess-Oece& kes Yee-es : Deveeeleve
nQ Dele: meceief peerJe Fve neW keer Yeefe-efJevee lees otj, keYeer eMebmee leke
veneR kejlee nw~ eefo eMebmee Yeer kejs, lees Gmes mecekelJe ceW oes<e ueielee nw~ efmeJeee

n{euee (eMveesej meefnle)

le=leere {eue / 31

efpevesv YeieJeeve, mees cegefve Deewj efpevesv keefLele MeeeeW kes Deefleefje efkemeer
kegosJe, kegieg ee kegMeee kees meceief vecemkeej veneR kejlee nw~ eefo kejlee nw,
lees Gmekes mecekelJe ceW cet{lee veeceke oes<e ueielee nw~
efJeMes<eeLe&-pees ceo ceW Deekej Oecee&lceeDeeW kee Deveeoj kejlee nw, Jen
efpevesv eje kens ngS jlve$ee Oece& kee Deveeoj kejlee nw keeeWefke Oece&, jlve$eeOeeefjeeW kes efyevee eehle veneR neslee FmeefueS ceo kejves mes mecekelJe ceefueve nes peelee
nw~ mecekelJe kes veeMeke kegosJeeefoke keer eMebmee kejvee Deveeeleve kenueelee nw~ Oece&
Deewj mecekelJe ceW oes<epeveke DeefJeJeskeerheve kes keee& kees cet{lee kenles nQ~
Oece& mecePekej yeeuet Deewj helLejeW kee {sj ueieevee, iebiee Deeefo veoerhe leerLeeX ceW
mveeve, meceg ceW mveeve, peue ceW eJesMe kejkes cejvee, Deefive ceW peue kej cejvee, ieee
keer hetB Deeefo kees enCe kejkes cejvee, he=efLeJeer, Deefive Deewj ye[ Je=#e Deeefo keer hetpee
kejvee ueeskecet{lee kenueeleer nw~ ueewefkeke-heejceeefLe&ke nse-Gheeose SJeb mJehej %eeve
jefnle De%eeveerpeveeW kes kegue heefjheeer mes Deeee ngDee Deewj Deve Yeer pees Oecee&ejCe nw,
Gmekees Yeer ueeskecet{lee peevevee eeefnS~
Jej keer Fe mes jeieer-s<eer osJeeW keer mesJee kejvee DeLeJee Keeefle-hetpeeueeYe-he-ueeJeCe-meewYeeie-heg$e-eer-jepe Deeefo mebheoe keer eeefhle kes efueS
efceLeeef osJeeW keer DeejeOevee kejvee osJecet{lee kenueeleer nw~
De%eeveer ueesieeW kees efee ecelkeej (Deeee&) GlheVe kejves Jeeues peesefle<e
ceb$eJeeo Deeefo kees osKekej efceLeeosJe-efceLeeDeeiece SJeb efceLee lehe kejves Jeeues
kegefuebefieeeW kees Yee-Jeebe-mvesn Deewj ueesYe mes Oece& kes efueS eCeece, hetpee,
efJevee SJeb melkeej Deeefo kejvee heeKeC[ercet{lee nw~
DeefJejle meceief keer cenee Deewj Goemeervelee

oes<ejefnle iegCemeefnle megOeer pes, mecekedojMe mepes nQ~

eefjleceesnJeMe uesMe ve mebpece, hew megjveeLe pepes nQ~~
iesner hew ie=n ceW ve jew peeW, peueleQ efYeVe keceue nw~
veiejveeefj kees heej eLee, keeos ceW nsce Deceue nw~~15~~
DeLe&-25 oes<eeW mes jefnle Deewj 8 iegCeeW mes meefnle Ssmes meceioMe&ve mes pees
yegefceeve MeesYeeeceeve nw, Jen eeefhe DeeleeKeeveeJejCe eeefj$e ceesnveerekece& kes

32 / le=leere {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Goe mes efkebefeled Yeer eleeefo veneR OeejCe kej mekee nw, lees Yeer Gmes Fv leke hetpeles nQ~
eeefhe Jen ie=nmLe nw, efhej Yeer ie=n-keggcyeeefo ceW Deemee veneR nw~ pewmes-keceue
peue ceW jnles ngS Yeer Gmemes efYeVe nw, Jewmes ner JesMee kes heej pewmee kesJeue efoKeeT esce
Gmekee ie=n-keggcyeeefo hej nw~ DeLeJee pewmes keere[ ceW he[e meesvee eeefhe Thej mes
keere[ ceW mevee ngDee efoKeeF& oslee nw, efkevleg JeemleJe ceW Jen efvece&ue nw~ Fmeer ekeej
meceief keer DeJeemleefJeke Deemeefe ie=nkeggcyeeefo hej heoeLeeX hej jnleer nw, hejvleg
JeemleJe ceW Gmekee Devlej efvepe Deelce efveefOe keer Deesj ef ueieeS jnlee nw~
efJeMes<eeLe&-DeefJejle meceief ceveg<e eefo heg<eeLe& kejs, lees MeerIe ner
mebece OeejCe kej Deheves mecekelJe kees hetCe&leee efveoex<e Deewj hetCe& yevee mekelee nw
efkevleg FveW ceW mebece OeejCe keer eesielee veneR nw~
meceief keer Deveglheefe kes mLeeve Deewj mecekelJe keer ceefncee

eLece vejke efyeve <ed Yet peesefle<e, Jeeve YeJeve <eb{ veejer~
LeeJej efJekeue$ee heMeg ceW veefnb, Ghepele meceked Oeejer~~
leerveueeske eflengB keeue ceeefnb veefnb, oMe&ve mees megKekeejer~
mekeue Oejce kees cetue ener, Fme efyeve kejveer og:Kekeejer~~16~~
(Fme efyeve ve efeee YeJenejer~~16~~)
DeLe&-mecekelJeer peerJe henues vejke kes efmeJeee Mes<e : vejkeeW ceW, peesefle<eerJevlej-YeJeveJeemeer osJeeW ceW, vehegbmekeeW ceW, efeeeW ceW, mLeeJejeW ceW, oes Fefve-ef$e
Fefve-elegefjefve peerJeeW ceW leLee heMeg-heee&e ceW pevce OeejCe veneR kejlee nw~
leerveeW ueeskeeW Deewj leerveeW keeueeW ceW meceioMe&ve kes meceeve Deve keesF& Yeer
megKe osves Jeeuee veneR nw~ meye OeceeX keer pe[ ener nw~ efyevee meceioMe&ve kes meYeer
efeeeSB mebmeej YeceCe kee ner keejCe nw~
efJeMes<eeLe&-meceioMe&ve nesves kes hetJe& ner eefo efkevneR peerJeeW ves vejkeeegefleeeeeg kee yebOe kej efueee nw, lees Jes eLece vejke ceW Deewj YeesieYetefcepe efleeeeW ceW
GlheVe neWies, keeeWefke DeeegyebOe tlee veneR nw~ en JeJemLee cee$e #eeefeke mecekelJe
keer nw~ #eeeesheMeefceke Deewj GheMece meceief peerJe lees vejke Deewj efleee ieefleeeW
ceW GlheVe nesles ner veneR nQ~ meceioMe&ve ner meye OeceeX keer pe[ nw~ pewmes pe[ kes
efyevee Je=#e heue veneR os mekelee, Gmeer ekeej meceioMe&ve kes efyevee Deve mechetCe&

n{euee (eMveesej meefnle)

le=leere {eue / 33

efeeeSB cees#e megKe osves ceW meceLe& veneR nes mekeleeR~

hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer eje Fme hee kee efJeMes<eeLe& Fme ekeej
mhe efkeee ieee nwefJeMes<eeLe&-meceioMe&ve mebhetCe& OeceeX kee cetue nw Dele: Fmekes efyevee efpeleveer
Yeer efeeeSB nQ-eeefj$e nw Jen og:Ke kees osves Jeeuee veneR nw efkevleg veevee ekeej kes
mebmeej kes megKe YeJeveJeemeer, Jeblej, peesefle<eer osJeeW kes megKeeW kees leLee Jewceeefveke
osJeeW kes Yeer megKeeW kees osves Jeeuee nw~ neB, eefo Jes efeeeSB peerJeyeefue Deeefo nQ lees
DeJeMe ner og:Ke ossves Jeeueer nQ~ eefo efeeeSB efceLeeeeefj$e ceW hebeeefive lehe Deeefo
he mes nQ lees Yeer osJeeW kes megKeeW kees eehle keje osleer nQ Deewj eefo pewve hejcheje kes
Devegmeej DeCegele, ceneele Deeefohe nQ lees hejcheje mes mecekelJe kes efueS keejCe
nQ~ neB, Flevee DeJeMe nw efke mecekelJe kes efyevee efeeeSB mebmeej kee Deble kejves
Jeeueer veneR nQ DeLee&led cees#e eehle kejeves Jeeueer veneR nQ~ Dele: Gheeg&e 16JeW hee
keer elegLe& hebefe ceW Fme efyeve kejveer ogKekeejer kes mLeeve hej Fme efyeve ve
efeee YeJenejer he{vee eeefnS~
mecekelJe kes efyevee %eeve Deewj eeefj$e meceked veneR nQ

cees#ecenue keer hejLece meer{er, ee efyeve %eeve-eefj$ee~

mecekedlee ve uenw mees oMe&ve, Oeejes YeJe heef Je$ee~~
oewue mecePe megve esle meeeves, keeue Je=Lee cele KeesJew~
en vejYeJe efhej efceueve keef"ve nw, pees meceked veefnb nesJew~~17~~
DeLe&-mecekedoMe&ve ner cees#e-cenue keer eLece meer{er nw~ efyevee henues Fme hej
DeeS cees#eheer cenue ceW eJesMe DemebYeJe nw~ Fmekes efyevee %eeve Deewj eeefj$e efceLee yeves
jnles nQ, Jes meceked ceeves ner veneR peeles nQ FmeefueS ns Deelceefnlew<eer YeJe! Ssmes heefJe$e
meceioMe&ve kees OeejCe kejes~ keefJe mJeeb kees mecyeesOeve kej kenles nQ ns oewuelejece! let
mecePe, megve, efhej meesle nes pee~ let efJeJeskeer nw, FmeefueS mecee JeLe& ve cele kej~ mecePe
ues efke eefo Fme heee&e ceW meceioMe&ve legPes eehle veneR ngDee, lees lesje ceveg<e pevce Je=Lee
ieee hegve: en ceveg<e heee&e efceuevee yengle keef"ve nw~
efJeMes<eeLe&-pewmes eLece Ie[e DeeQOee jKee peeves hej Gmekes Thej Deve Ie[s
meerOes veneR jKes pee mekeles, Jewmes ner ee meceereerve ngS efyevee %eeve Deewj eefj$e Yeer

34 / le=leere {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

meceereervelee DeLee&led mecekelJeheves kees eehle veneR nesles, FmeefueS mecekelJe kees
cees#e-cenue keer eLece meer{er kene ieee nw~
Fme {eue kee DeOeeve kej en efMe#ee enCe kejvee eeefnS efke ceveg<e eefle
mecee cej jne nw SJeb keeue DeyeeOe ieefle mes Yeeie jne nw Dele: mecee jnles meesle
nes peevee eeefnS DeLee&led mecekelJe enCe kej uesvee eeefnS~ pewmes efyevee Oeeies
Jeeueer megF& iegce nes peeves hej efceuevee keef"ve nes peelee nw, Jewmes ner mecekelJe efyevee
en peerJe vejke-efveieesoeefo kegieefleeeW ceW euee peelee nw, peneB mes efvekeuekej ceveg<e
YeJe eehle kej heevee DeleerJe ogue&Ye nw~

keeJe eMveesejer
lepe&-oeroer lesje.............

eMve 1 -eMveeW kee keg ueskej yenevee, ceQ lees eentB meyekes %eeve kees ye{evee~
ener eens meeje peceevee, ceQ lees eentB meyekes %eeve kees ye{evee~~ske.~~
keee kenles nQ keefJeJej le=eflee {eue ceW, megve uees eeCeer Fmeer mes lees %eeve ye{siee~
keneB meee megKe nw efvejekegue efvejeheo, yeleeDees Yeuee Gmekee ceejie nw kewmee~
Gmekes Yeso efkeleves yeleevee, ceQ lees eentB meyekes %eeve kees ye{evee~~1~~
Gej -cees#e ceW hetCe& efvejekegue Deewj efvejeheo meee megKe heeee peelee nw~ meceioMe&ve,
%eeve Deewj eeefj$e cees#e kes ceeie& nQ~ en cees#eceeie& oes lejn kee ceevee nw1. efveee cees#eceeie& 2. JeJenej cees#eceeie&~
eMve 2 -pees efveee Je JeJenej efMeJeheLe jlve$ee, keee heefjYee<ee Gvekeer yeleeDees js YeeF& ?
pees JeJenej mecekelJe meg%eeve eeefj$e, keer keee JeJemLee efpeveeiece ceW DeeF& ?~
efkemekees efkemekee nslet nw ceevee, ceQ lees eentB meyekes %eeve kees ye{evee~~2~~
Gej -efveee jlve$ee hetCe& JeemleefJeke, Deelcee kes mees mJehe kees eie kejlee
nw~ hejJeeW mes efYeVe Deelcee kees ceevekej Gmekeer ee kejvee efveeemeceioMe&ve nw, Gmeer DeelcemJehe kees efJeMes<ehe mes peevevee efveee
mecei%eeve nw Deewj Deelcee kes mJehe ceW ner ueerve nes peevee efveee
mecekedeeefj$e nw~ Fme efveee jlve$ee kees eehle kejeves ceW JeJenej
jlve$ee kees nsleg ceevee ieee nw~
eMve 3 -pees JeJenej mecekelJe n{euee ceW nw, kene Gmekee ue#eCe yeleeDees meYeer kees?
pees leJeeW keer mebKee yeleeF& nw keefJe ves, GvnW veece ueskej yeleeDees meYeer kees ?~

n{euee (eMveesej meefnle)

Gej

eMve 4

Gej

eMve 5

Gej

eMve 6

Gej

eMve 7

Gej

le=leere {eue / 35

Fvekee Gej megvoj yeleevee, ceQ lees eentB meyekes %eeve kees ye{evee~~3~~
-efpevesv YeieJeeve eje Gheefo leJeeW kee pewmes kee lewmee eeve kejvee
JeJenej meceioMe&ve nw~ leJe meele nQ-peerJe, DepeerJe, DeeeJe, yebOe,
mebJej, efvepe&je Deewj cees#e~ Deefnbmee Oece&, #egOeeefo Deejn oes<ejefnle osJe Deewj
efveie&bLe ieg hej eeve kejvee Yeer JeJenej meceioMe&ve nw~
-ewlevecee peerJe Deelcee kes efkeleves, YesoeW kee JeCe&ve yeleelee efpeveeiece ?
Gvekeer keee heneeve yeenj mes nesleer, Devlej ceW Gvekes keee kenlee nw Deeiece ?~
meceier nw keewve ceevee, ceQ lees eentB meyekes %eeve kees ye{evee~~4~~
-ewleve peerJe Deelcee kes leerve Yeso nQ-yeefnjelcee, Devlejelcee Deewj hejceelcee~
pees Mejerj Deewj Deelcee kees Ske ceeveles nQ, Jes yeefnjelcee kenueeles nQ~ pees
Mejerj Deewj Deelcee kees he=Leked-he=Leked ceeveles nQ, Jes meceief Devlejelcee
kenueeles nQ~
-efkemes kenles nQ Devlejelcee leLee Gvekes, nQ Yeso efkeleves mecePe ceW ve DeeS ?
Fmeer Yeebefle hejceelecee kes mJehe, Je YesoeW kees keefJe ves kewmes yeleeS ?~
Fvekes Gej legcemes nw heevee, ceQ lees eentB meyekes %eeve kees ye{evee~~5~~
-pees YesoefJe%eeve mes Deelcee Deewj Mejerjeefo hejheoeLe& kees efYeVe peeveles nQ, Jes
Devlejelcee nQ~ Devlejelcee kes leerve Yeso nQ-Gece, ceOece Deewj peIeve~
hejceelcee kes oes Yeso nQ-mekeue hejceelcee Deewj efvekeue hejceelcee~ Mejerj
meefnle nesves mes Deefjnble YeieJeeve mekeue hejceelcee kenueeles nQ~
-DeMejerjer efmeeW kee nw keewve mee leve, efkeve kece&ceue kees nw peerlee GvneWves ?
efkeme megKe kees Jes Yeesieles efmeYetefce ceW, efkeme heo kees heeee nw Meeele GvneWves ?~
Gej eentB eMveeW kee heevee, ceQ lees eentB meyekes %eeve kees ye{evee~~7~~
-%eeveheer Mejerj kes Oeejer efme YeieJeeve leerve ekeej kes kece&ceue DeLee&led
Jekece&-YeeJekece& Deewj veeskece& ceue mes jefnle nesles nQ, Jes efvekeue hejceelcee
nQ~ Jes efmeefMeuee hej DevevlemegKe kees Yeesieles ngS Devevlekeeue leke efmeheo
ceW efmLele jnles nQ~
-efyevee eslevee kes nw leJe DepeerJe, kenes Gmekes efkeleves ekeej yeleeS ?
hegodieue kes hejceeCegDeeW ceW Yeer yeesuees, efkeleves iegCeeW kes DeefmlelJe heeSB ?~
Je Oecee&Oece& yeleevee, ceQ lees eentB meyekes %eeve kees ye{evee~~7~~
-ewleve Metve pees DepeerJe leJe nw, Gmekes heeBe Yeso nQ-hegodieue, Oece&,

36 / le=leere {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeOece&, DeekeeMe Deewj keeue~ hegodieue kes hejceeCegDeeW ceW 20 iegCe nesles nQ5 jme, 5 JeCe&, 2 iebOe Deewj 8 mheMe&~ pees peerJe Deewj hegodieue kees eueves ceW
menkeejer nw, Jen Oece&Je nw leLee peerJe-hegodieue kees pees "njves ceW meneeke
nw, Jen DeOece&Je kene peelee nw~
eMve 8 -veerues ieieve kees ve DeekeeMe ceevees, ceiej kewmee DeekeeMe nw en yeleeDees ?
mecee keer efeee kenves Jeeuee pees nw, keeue Je Gmeer kes eYeso yeleeDees ?~
DeeeJe keer Yeer ceefncee yeleevee, ceQ lees eentB meyekes %eeve kees ye{evee~~8~~
Gej -peerJe Deeefo heeBeeW JeeW kee efpemeceW efveJeeme mLeeve nw, Gmes DeekeeMeJe
kenles nQ~
meYeer JeeW kes heefjCeceve (heefjJele&ve) ceW pees meneeke neslee nw, Gmes keeueJe
kenles nQ~ Gmekes efveeekeeue Deewj JeJenejkeeue keer Dehes#ee oes Yeso nQ~
ceve-Jeeve-keee keer ebeuelee leLee efceLeelJe, DeefJejefle, eceeo Deewj ke<eee
kes keejCe Deelcee ceW pees keceeX kee Deevee neslee nw, Gmes DeeeJe kenles nQ~
eMve 9 -efkemes kenles nQ yebOe leJe peiele ceW, efpemes nceves Deye leke ieues mes ueieeee ?
hegve: leJe mebJej kee ue#eCe yeleeDees, efpemes yebOe kes yeeo keefJe ves yeleeee ?~
efvepe&je kees Yeer mecePeevee, ceQ lees eentB meyekes %eeve kees ye{evee~~9~~
Gej -DeeeJe YeeJeeW kes efveefcee mes DeeS MegYe-DeMegYe hegodieuekeceeX kee Deelcee kes
meeLe otOe-heeveer kes meceeve Skeceske nes peevee yebOeleJe nw~ ke<eee kes Meceve
Deewj FefveeW kes oceve mes keceeX kee ke peevee mebJej leJe nw leLee lehe kes
eYeeJe mes keceeX kee Pe[ peevee efvepe&je nw~
eMve 10-keneB cees#e nw Gmekee ue#eCe Yeer keee nw, yeleeDees ener leJe Debeflece kene nw?
kene keewve mee Oece& Glke= peie ceW, JeJenej mecekelJe efkemekees kene nw ?~
Fvekes meyekes Gej yeleevee, ceQ lees eentB meyekes %eeve kees ye{evee~~10~~
Gej -meye keceeX mes jefnle DeJemLee kee veece cees#e nw, pees Meeele megKe kees osves
Jeeueer nw~
Fme ekeej meele leJeeW hej ee kejvee JeJenej mecekelJe nw~ oeecee
Oece& peiele ceW meJeexlke= nw~
eMve 11-efkemes kenles nQ ceo Jen iegCe nw ee DeJeiegCe, efkeleves nQ ceo kes eYeso yeleeS ?
nw keee cet{lee Gmekes Yeer Yeso efkeleves, mecekelJe kes oes<e efkeleves nQ ieeS ?~
Lees[s ceW ner meye keg yeleevee, ceQ lees eentB meyekes %eeve kees ye{evee~~11~~

n{euee (eMveesej meefnle)

le=leere {eue / 37

-IeceC[, ceeve, DeefYeceeve kees ceo Fme veece mes peevee peelee nw, en Ske
ekeej kee DeJeiegCe nw, Gmekes Dee" Yeso nQ~ cet{lee 3 ekeej keer nw~
mecekelJe kes 25 oes<e nQ-8 ceo, 3 cet{lee, 6 Deveeeleve, Mebkee Deeefo
8 oes<e~
eMve 12-mecekelJe kes efkeleves Debie nQ yeesuees, veneR keewve Mebkee kejs efpeveJeeve ceW ?
veieve leve cegveer ceW Ie=Cee pees ve kejles, Jes efkeme Debie kees heeueles nQ peiele ceW ?~
Gheietnve kee ue#eCe yeleevee, ceQ lees eentB meyekes %eeve kees ye{evee~~12~~
Gej -mecekelJe kes Dee" Debie nQ-efve:Mebefkele, efve:keebef#ele, efveefJe&efeefkelmee,
Decet{ef, Gheietnve, efmLeeflekejCe, Jeelmeue Deewj eYeeJevee~
efpevesv YeieJeeve kes JeeveeW ceW Mebkee veneR kejvee efve:Mebefkele Debie nw~
cegefveeeW kes Mejerj kees cewuee osKekej Ie=Cee ve kejvee efveefJe&efeefkelmee Debie
nw~ Deheves iegCeeW kees efheevee Deewj otmejeW kes DeJeiegCeeW kees eke ve kejvee
Gheietnve Debie nw~
eMve 13-mecekelJe kes oes<e ceo pees yeleeS, Gvekees ve keeeW kejvee keefJe ves yeleeee ?
efkemes kenles nQ peeefle ceo pewve Deeiece, ye{s kewmes kegue kee ieewjJe nceeje ?~
oes<eeW kees ve ceve mes ueieevee, ceQ lees eentB meyekes %eeve kees ye{evee~~13~~
Gej -meceief peerJeeW kees efvepe mJehe kees mecePeles ngS Fve ceoeW kees veneR kejvee
eeefnS~ ceecee Deeefo ceele=he#e kee IeceC[ kejvee peeefleceo nw~
eMve 14-efkemes kenles nQ Deeeleve Gvemes Gus, DeveeeleveeW ceW oes<e keee nw yeleeDees ?
kegosJe kegieg Deeefo keer mesJee kees Yeer, meoes<eer kene keeeW peje en yeleeDees ?~
Gej Fvekee Dee yeleevee, ceQ lees eentB meyekes %eeve kees ye{evee~~14~~
Gej -mees osJe-Meee-ieg Deewj Fvekes Gheemeke kees Deeeleve kenles nQ Deewj
Gvemes Gus Keess osJe-Meee-ieg SJeb Gvekes Yee n Deveeeleve nQ~ Fve
DeveeeleveeW kee mesJeve kejves mes peerJe mebmeej ceW ner YeceCe kejlee nw FmeefueS
Fvekeer ceevelee oes<ehetCe& ceeveer ieF& nw~
eMve 15-efkeme kece&JeMe peerJe mebece ve heeJes, nw keee veece Gme kece& kee en yeleeDees~
ie=nmLeer ceW jnkej keceueJeled jnW keewve, FveW mes Yeer hetpe keeeW Jen yeleeDees~~
efkeve-efkeve GoenjCeeW mes peevee, ceQ lees eentB meyekes %eeve kees ye{evee~~15~~
Gej -eeefj$eceesnveere kece& kes keejCe peerJe mebece kees enCe veneR kej heelee nw~
meceief peerJe mebmeej ceW jnkej Yeer peue ceW keceue kes meceeve efYeVe jnlee nw
Gej

38 / le=leere {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

FmeerefueS Jen FveW mes Yeer hetpe ceevee peelee nw~ meceief keer eJe=efe kees
JesMee keer eerefle Deewj keere[ ceW meesves kes meceeve yeleueeF& nw efke pewmes JesMee
kee esce efkemeer heg<e ceW efmLej veneR jnlee nw Jewmes ner meceief peerJe Deheves
FpeveeW ceW DeleefOeke Deemee veneR neslee nw SJeb pewmes keere[ ceW he[e ngDee
meesvee Deheveer heefJe$elee veneR es[lee nw Gmeer ekeej meceief eeCeer keer
Deelcee ie=nmLe keere[ ceW jnles ngS Yeer efvece&ue yeveer jnleer nw~
eMve 16-pees meceked meefnle nQ Jes cej kejkes yeesuees, keneB peeles Deewj keneB hej ve peeles ?
$eekeeueeW-$eeueeskeeW ceW meyemes DeefOeke, megKeoeeer efkemes Deeeee& yeleeles ?~
OeceeX keer pe[ efkemekees nw ceevee, ceQ lees eentB meyekes %eeve kees ye{evee~~16~~
Gej -meceief peerJe cejkej eLece vejke kes efmeJeee Mes<e : vejkeeW ceW, peesefle<eerYeJeveJeemeer-JeblejJeemeer osJeeW ceW, vehegbmekeeW ceW, efeeeW ceW, mLeeJej ceW, efJekeue$ee
peerJeeW ceW leLee heMegheee&e ceW pevce OeejCe veneR kejlee nw leLee leerveeW ueeskeeW
Deewj leerveeW keeueeW ceW meceioMe&ve kes meceeve Deve keesF& Yeer megKe osves Jeeuee
veneR nw~ meYeer OeceeX keer pe[ meceioMe&ve nw~
efyevee meceioMe&ve kes meye efeeeSB mebmeej kes megKe lees os mekeleer nQ efkevleg
Gvemes cees#emegKe veneR efceue mekelee nw~
Yeejhe SJeb kesJeue og:Ke kee ner keejCe nQ~
eMve 17-eLece meer{er cegeer cenue keer yeleeDees, efkemes kenles nQ pewve Deeiece ceW YeJeeW!
efyevee Fmekes %eeve Je eeefjle nQ kewmes, keee kenles uesKeke yeleeDees mJeeb kees ?
meye eMveeW kee Gej yeleevee, ceQ lees eenttB meyekes %eeve kees ye{evee~~16~~
Gej -meceioMe&ve ner cees#eheer cenue keer eLece meer{er nw~ Fmekes efyevee %eeve Deewj
eeefj$e meceked veneR ceeves peeles nQ FmeefueS ns Deelceefnlew<eer YeJe! Ssmes
heefJe$e meceioMe&ve kees OeejCe kejes~
(hegve: keefJe mJeeb kees mecyeesefOele kejles ngS kenles nQ) ns oewuelejece! let
mecePe, megve, efhej meesle nes pee! let efJeJeskeer nw, Fmemes mecee JeLe& ve cele
kej~ mecePe ues efke eefo Fme heee&e ceW mecekedoMe&ve legPes eehle veneR ngDee,
lees hegve: en ceveg<e heee&e efceuevee yengle keef"ve nw~

N: M

n{euee (eMveesej meefnle)

eewLeer {eue / 39

eewLeer {eue
(jesuee bo)
mecei%eeve kee ue#eCe Deewj mecee

meceked ee Oeeefj hegefve, mesJeng meceked%eeve~

mJehej DeLe& yeng Oece& pegle, pees ekeeJeve Yeeve~~
DeLe&-mecekedoMe&ve OeejCe kejves kes Ghejeble YeJe peerJe kees mecei%eeve eehle
kejves kee eeeme kejvee eeefnS~ pewmes mete& meye JemlegDeeW Deewj mJeeb kees pewmee kee lewmee
oMee&lee nw, Gmeer ekeej pees Deveske OeceeX mes ege mJe (Deheves Deehekees) SJeb hej-heoeLeeX
kees pewmee kee lewmee yeleueelee nw-Jen meceked%eeve nw~ meceked%eeve mes Deelcee Deewj
Deveelcee kes iegCe-oes<e mhele: peeves pee mekeles nQ~ mete& Deewj meceked%eeve oesveeWs ner lece
(DebOekeej) kes veeMeke nQ-eLece yeee DebbOekeej kees nelee nw lees otmeje Devlej (Deelcee)
kes De%eeveheer DebOekeej kee efveJeejCe kejlee nw~
meceioMe&ve Deewj mecei%eeve ceW Devlej

meceked meeLew %eeve nese, hew efYeVe DejeOees~

ue#eCe ee peeve, ognt ceW Yeso DeyeeOees~~
meceked keejCe peeve, %eeve keejpe nw meesF&~
egieheled nesles nt ekeeMe, oerhekeleQ nesF&~~1~~
DeLe&-eeefhe mecekedoMe&ve kes meeLe ner meceked%eeve neslee nw, efhej Yeer
Gvekees Deueie-Deueie mecePevee eeefnS~ mecekedoMe&ve kee ue#eCe nw-meeer ee
ee efJeeeme Deewj meceked%eeve kee ue#eCe nw "erke peevevee~ Fme ekeej Fve oesveeW ceW
ue#eCe Yeso (yeeOee-jefnle) nw~ mecekedoMe&ve kees keejCe mecePees Deewj Gmekee
keee& meceked%eeve nw~ oesveeW Ske mecee Ske meeLe GlheVe nesles ngS Yeer keejCekeee& kes Yeso mes efYeVe-efYeVe nQ~ pewmes oerheke kes peueves kes meeLe ekeeMe neslee nw,
lees Yeer oerheke kees ekeeMe kee keejCe ceevee peelee nw~
mecei%eeve kes Yeso, osMeele#e kes Yeso Je ue#eCe

leeme Yeso oes nQ hejes#e, hejefle efleve ceeneR~

ceefle egle oese hejes#e, De#e ceveleQ GhepeeneR~~

40 / eewLeer {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeJeefOe%eeve cevehepe&e, oes nQ osMe-elee~

Je#es$e heefjceeCe efuees, peeveQ efpee mJee~~2~~
DeLe&-meceked%eeve kes oes Yeso nQ-hejes#e Deewj ele#e~ ceefle Deewj egle
es oesveeW hejes#e %eeve nQ pees heeBe Fefve Deewj ceve keer meneelee mes nesles nQ~
pees %eeve efyevee efkemeer (Fefve, ceve) keer meneelee mes GlheVe neslee nw, Gmes ele#e %eeve
kenles nQ~ en oes ekeej kee nw-osMeele#e Je mekeueele#e~ pees %eeve Deheveer Deelcee mes ner
peevelee ngDee heoeLeeX kees Yeer Je, #es$e, keeue leLee YeeJe keer ceee&oe ueskej peevelee nw, Gmes
osMeele#e %eeve kenles nQ~ DeJeefOe%eeve Deewj ceve:hee&e%eeve osMeele#e nQ~ Je, #es$e, keeue,
YeeJe keer ceee&oe meefnle heerheoeLeeX kees mhe peeveves Jeeuee %eeve DeJeefOe%eeve nw~
efJeMes<eeLe&-mecei%eeve kes cetue ceW oes Yeso nQ-ele#e Deewj hejes#e~
ele#e %eeve kes Yeer oes Yeso nQ-mekeueele#e Deewj osMeele#e~ neW JeeW keer
ef$ekeeueJeleea DevevleiegCe Deewj heee&eeW kees pees Ske meeLe ohe&Ce meMe mhe peevelee
nw, Jen mekeueele#e nw~ pewmes-kesJeue%eeve~
pees %eeveheer heoeLe& kees Je, #es$e, keeue Deewj YeeJe keer ceee&oe efueS ngS
peevelee nw, Jen osMeele#e nw~ eLee-DeJeefOe%eeve Deewj ceve:hee&e%eeve~
pees %eeve Fefve Deewj ceve keer meneelee mes heoeLeeX kees peevelee nw, Jen hejes#e
%eeve nw~ pewmes-ceefle%eeve Deewj egle%eeve~ heeBeeW mecei%eeveeW ceW mes Deelcee kes keueeCe
kee mecyevOe meceied-egle%eeve mes nw, keejCe efke Meyoelceke nesves mes egle%eeve
ees$esefve kee efJe<ee nw~
mekeueele#e %eeve Deewj %eeve kee cenJe

mekeue Je kes iegCe Devevle, hejpeee Devevlee~

peevew Skew keeue, eie kesJeefue YeieJevlee~~
%eeve meceeve ve Deeve, peiele ceW megKe kees keejve~
Fefn hejceece=le pevce-peje-ce=leg jesie efveJeejve~~3~~
DeLe&-pees %eeve neW JeeW kes leerveeW keeueeW Deewj leerveeW ueeskeeW ceW nesves
Jeeues mecemle heee&eeW Deewj iegCeeW kees Ske meeLe ohe&Ce kes meceeve mhe peevelee nw,
Gmes kesJeue%eeve kenles nQ~ en mekeueele#e meceked%eeve nw~ Fme mebmeej ceW
meceked%eeve kes meceeve megKeoeeke Deve keesF& Jemleg veneR nw~ en meceked%eeve ner

n{euee (eMveesej meefnle)

eewLeer {eue / 41

pevce, peje Deewj ce=legheer leerveeW jesieeW kees efJeve kejves nsleg eeCeer kes efueS Gece
Dece=le kes meceeve nw~
efJeMes<eeLe&-ueeske ceW en eefme nw efke Dece=le heerves mes ceveg<e Depej, Decej
nes peelee nw en ceevelee lees Demele nes mekeleer nw efkevleg %eeveheer Dece=le heerves Jeeuee
lees efveefele Depej-Decejheves kees eehle nes peelee nw, FmeefueS Fmes hejceece=le kene nw~
%eeveer Deewj De%eeveer kes kece& efvepe&je ceW Devlej

keesef pevce lehe leheQ, %eeve efyeve kece& PejQ pes~

%eeveer kes efveceeefnb, ef$eiegefhleleQ menpe jQ les~~
cegefveele Oeej, Devevle yeej eerJeke Ghepeeees~
hew efvepe Deelece%eeve efyevee, megKe uesMe ve heeees~~4~~
(efMeJemeewKe ve heeees~~4~~)
DeLe&-efceLeeef peerJe Deelce%eeve (meceked%eeve) kes efyevee kejes[eW pevceeW
leke lehe kejkes efpeleves keceeX kee veeMe kejlee nw, Gleves keceeX kee veeMe meceked%eeveer
peerJe Deheves ceve-Jeeve-keee kes efvejesOehe iegefhleeeW mes #eCe cee$e ceW menpe ner
kej ueslee nw~ en peerJe Jeefuebieer cegefve yevekej ceneeleeW kee efvejefleeej heeueve
kej Devevle yeej mJeie& ceW peekej veJeewJeseke efJeceeveeW ceW GlheVe ngDee, hejvleg
efceLeelJe kes keejCe Deelcee kes YesoefJe%eeve (meceked%eeve ee mJeevegYeJe) kes
DeYeeJe ceW Fmes cees#e megKe veneR eehle nes mekee~
Fme hee ceW heb. oewuelejece keer Ske hebefe ceW mebMeesOeve kejles ngS hetpe
ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves Deeieefceke DeLe& kees mhe efkeee nwcegefveele OeejCe kej ewJeseke leke iees efkevleg eefo mecekelJe veneR nw, lees cees#e megKe
eehle veneR neslee nw~ DeLeJee cegefveeleeW kees OeejCe kej-kejkes DevebleeW yeej ewJeseke ceW peeves
keer yeele Gvekes efuees Yeer Ieefle nesieer efke pees DeYeJe peerJe nQ~ Jes DevebleeW yeej cegefve yeveyevekej ewJeseke leke eehle kej uesles nQ efkevleg Jes ner DeYeJe peerJe cees#eceeie& eehle veneR
kej heeles nQ keeeWefke DeYeJe peerJe meceioMe&ve meefnle YeeJeefuebiehe jlve$ee kees eehle
veneR kejles nQ~ Flevee DeJeMe mecePevee efke veJeewJeseke leke peeves Jeeues cegefve ner nesles nQ~
Je mes keesF& Yeer veive efoiecyej cege OeejCe efkees efyevee meesuen mJeieeX kes Thej veneR pee
mekeles nQ Deewj JeneB DenefceveW kee megKe Yeer Deveghece nw, mebmeej kes Deve megKeeW keer Ghecee

42 / eewLeer {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mes jefnle ner nw Fmeefuees megKe uesMe ve heeees en hebefe lees efyeukegue ner ieuele nw,neB,
Flevee DeJeMe nw efke Jes eefo Jeefuebieer meeOeg nQ, YeJe nQ lees keYeer ve keYeer cees#e peeSBies ner
peeSBies Deewj eefo DeYeJe nQ lees keYeer Yeer jlve$ee eehle veneR kej mekeles keeeWefke Jes cees#e
peeSBies ner veneR~
eneB en Oeeve jKevee nw efke hebe heefjJele&ve keer Dehes#ee YeJe peerJe Yeer
keoeefeled Deveble yeej veJeewJeseke leke pee mekeles nQ~ FmeerefueS efMeJemeewKe ve
heeees en Deeiecemeccele hebefe he{vee eeefnS~
leJeeYeeme keer esjCee, %eeve kes oes<eeW kee leeie Deewj ceveg<e heee&e, megkegue SJeb
efpeveJeeCeer keer ogue&Yelee

leeleQ efpeveJej keefLele leJe, DeYeeme kejerpew~

mebMee efJeYece ceesn leeie, Deehees ueKe ueerpew~~
en ceeveg<e-heee&e, megkegue, megefveJees efpeveJeeveer~
Fn efJeOe iees ve efceuew, megceefCe peeW GoefOe meceeveer~~5~~
DeLe&-FmeefueS eer efpevesvosJe kes eje GheosefMele peerJeepeerJe Deeefo leJeeW
kee DeYeeme DeLee&led he"ve-hee"ve-ceveve kejW Deewj meceked%eeve kes leerveeW oes<eeWmebMee, efJehee&e, DeveOeJemeee kees leeie kej Deheves DeelcemJehe kees peeveW~
efpeme ekeej meceg ceW [tyee ngDee Decetue jlve efhej neLe veneR Deelee nw, Gmeer
ekeej en ceveg<e heee&e heevee, GmeceW Yeer Gece eeJeke kegue heevee Deewj meJeexheefj
efpeveJeeCeer kes eJeCe pewmee ogue&Ye DeJemej JeLe& ieBJee osves hej yeejcyeej eehle veneR
neslee FmeefueS en DehetJe& DeJemej etB ner ve Keesves oW~
efJeMes<eeLe&-mebMee, efJeYece Deewj DeveOeJemeee es leerve oes<e mecei%eeve kes
nQ~ mebMee-efJe Deveske keesef kee DeJeuecyeve kejves Jeeues %eeve kees mebMee
kenles nQ~ pewmes-ceQ Mejerj ntB ee peerJe ? ([eBJee [esue eJe=efe)~ efJeYece-efJehejerle
%eeve kees efJehee&e kenles nQ~ pewmes-en Mejerj ner Deelcee nw~ DeveOeJemeee-keg
nw Fme ekeej efveee jefnle %eeve kees DeveOeJemeee kenles nQ~ pewmes-ceQ keg Yeer ntB~
%eeve keer ceefncee, Gmekee keejCe Deewj efJeJeske eeefhle

Oeve meceepe iepe yeepe, jepe lees keepe ve DeeJew~

%eeve Deehe kees he Yees, efhej Deeue jneJew~~

n{euee (eMveesej meefnle)

eewLeer {eue / 43

leeme %eeve kees keejve, mJe-hej efJeJeske yeKeeveew~

keesef Gheee yeveee, YeJe leekees Gj Deeveew~~6~~
DeLe&-Oeve-mecheefe, keggcye-meceepe, neLeer-Iees[s, jepe-JewYeJe Deeefo keesF&
Yeer Jemleg Deelcee keer GVeefle ceW meneeke efme veneR nesles nQ, keg efove meeLe jnkej DeJeMe
ve nes peeles nQ efkevleg meceked%eeve Deelcee kee JeemleefJeke mJehe nw, Jen Ske yeej eehle
nes peeS lees De#ee nes peelee nw~ Deelcee Deewj hej-JemlegDeeW kee Yeso efJe%eeve ner Gme
meceked%eeve kee keejCe nw, FmeefueS eleske Deelceefnlew<eer YeJepeerJe kees melele eeeme SJeb
kejes[eW Gheee kejkes Yeer Gme meceked%eeve kees Deheves oe ceW OeejCe kejvee eeefnS~
mecei%eeve kee cenlJe Deewj efJe<ee een jeskeves kee Gheee

pes hetjye efMeJe iees, peeefn, Deye Deeies pew nQ~

mees meye ceefncee %eeveleveer, cegefveveeLe kenw nQ~~
efJe<ee-een oJe-oen, peiele-peve Dejefve oPeeJew~
leemeg Gheee ve Deeve, %eeve IeveIeeve yegPeeJew~~7~~
DeLe&-Yetle, YeefJe<eled Deewj Jele&ceeve Fve leerveeW keeueeW ceW pees Yeer peerJe cees#e
eehle kej egkes nQ, kejWies Deewj Deepe Yeer efJeosn #es$e mes kej jns nQ, Jen meye meceked%eeve
kee ner eYeeJe nw, Ssmee eer efpevesvosJe SJeb Gvekes ieCeOejeW keer efoJe osMevee ceW JeefCe&le
nw~ efpeme ekeej oeJeeveue Jeve keer mecemle JemlegDeeW kees peueekej YemceerYetle kej oslee
nw, Gmeer ekeej hebesefvemebyebOeer efJe<eeeW keer een mebmeejer peerJeeW kees Iesj kej peueeleer
nw, meleeleer nw, og:Ke osleer nw~ efhej pewmes cetmeueeOeej Je<ee& Gme oeJeeveue kees yegPee
mekeleer nw, Gmeer ekeej en meceked%eeveheer cesIemecetn efJe<eeeW keer een kees Meevle
kej oslee nw~ Deve keesF& Yeer Gheee keee&keejer efme veneR nes mekelee nw~
efJeMes<eeLe&-mecei%eeve keer ceefncee oMee&les ngS ebLekeej kenles nQ efke
Deepe leke efpeleves Yeer peerJe cees#e iees nQ, Deepe pee jns nQ Deewj Deeies peeJeWies, en
meye eYeeJe cee$e mecei%eeve kee ner nw~ pewmes-cetmeueeOeej peue keer Je<ee& Jeve keer
Yeebkej Deefive kees yegPee osleer nw, Jewmes ner mecei%eeveheer cesIe keer Je<ee& efJe<eeeW keer
eenheer oeJeeefive kees Meeble kej osleer nw~

44 / eewLeer {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ueeKe yeele keer yeele enw, efveee Gj ueeDees~

leesefj mekeuepeie-obo-hebo, efvepe Deelece OeeDees~~8~~
DeLe&-Deelceefnlew<eer peerJe kee en kee&Je nw efke Jen Oeve-heg$eeefo keer
eeefhle ceW n<e& Deewj jesie-efJeeesie Deeefo nesves hej efJe<eeo ve kejW, keeeWefke es hegCeheehe lees hegodieuehe kece& keer heee&SB nQ, pees Ske kes yeeo Ske GlheVe Deewj ve nesleer
jnleer nQ~ meejs GheosMeeW kee meej ener nw efke mecemle meebmeeefjke GuePeveeW/efevleeDeeW mes
veelee lees[kej Deelceefevleve ceW eJe=e nesvee eeefnS~
efJeMes<eeLe&-pees DeMegYe ieefleeeW SJeb DeMegYe eJe=efeeeW mes peerJe keer j#ee
kejs, Gmes hegCe kenles nQ Deewj pees MegYe ieefleeeW SJeb MegYe eJe=efeeeW mes peerJe keer j#ee
kejs, Gmes heehe kenles nQ~
mecekeeeefj$e kes Yeso, Deefnbmee Deewj mele DeCegele kes ue#eCe

mecei%eeveer nese, yengefj efo{ eeefjle ueerpew~

SkeosMe De mekeueosMe, lemeg Yeso kenerpew~~
$eme-efnbmee kees leeie, Je=Lee LeeJej ve mebIeejw~
hej-JeOekeej ke"esj efveve, veefnb Jeeve Geejw~~9~~
DeLe&-meceked%eeve eehle kejkes hegve: mecekedeeefj$e OeejCe kejvee eeefnS~
mecekedeeefj$e kes oes Yeso nQ-SkeosMe Deewj mekeueosMe~
eneB SkeosMe eeefj$e kee ner JeCe&ve kejles nQ, efpemes eeJeke heeueve kejles nQ~ eeJekeeW
kes yeejn ele nesles nQ, GvnW eceJeej kenles nQ~ SkeosMe eeefj$eOeejer eeJeke $eme peerJeeW keer
efnbmee kee leeieer neslee nw Deewj Skesefve (mLeeJej) peerJeeW kee Yeer DeveeJeMeke Ieele veneR
kejlee nw~ (en henuee DeefnbmeeCegele nw) Jen eeJeke mLetue Pet" kee leeieer neslee nw Deewj
Ssmes Jeeve Yeer veneR yeesuelee nw, pees otmejs kes efueS eeCeIeeleke neW, og:Keoeeke neW, ke"esj
neW ee efvevoe kes eesie neW~ (en otmeje meleeCegele nw~)
efJeMes<eeLe&-Des keeeeX kees kejves kee efveece uesvee Deewj yegjs keeeeX kees es[vee
ele kenueelee nw~ efnbmeeefo heeBeeW heeheeW kee mLetuehe mes SkeosMe leeie kejvee DeCegele nw~

hegCe-heehe ceW n<e&-efJe<eeo kee efve<esOe

Deeewe&, yeeee& Deewj heefjenheefjceeCe DeCegeleeW kee mJehe leLee efoiele kee ue#eCe

hegCe-heehe heueceeefnb, njKe efyeueKeew cele YeeF&~

en hegodieue hejpeee, Gheefpe efJevemeQ efhej LeeF&~~

peue ce=eflekee efyeve Deewj, veeefnb keg ienQ Deoee~

efvepeJeefvelee efyeve mekeue, veeefjmeeW jnw efJejee~~

n{euee (eMveesej meefnle)

eewLeer {eue / 45

46 / eewLeer {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deheveer Meefe efJeeej, heefjen Leesjes jeKew~

oMe efoMe ieceve eceeve "eve, lemeg meerce ve veeKew~~10~~
DeLe&-peue Deewj efceer, efpevekee keesF& mJeeceer veneR Deewj pees meyekes Gheeesie
kes efueS nQ, kees es[kej Deve efkemeer Yeer efyevee oer ngF& Jemleg kees veneR enCe
kejvee, Deeewee&Cegele nw~
Deheveer efJeJeeefnlee eer kes efmeJeee mebmeej keer meye efeeeW mes efJeje jnvee,
yeeeee&Cegele nw~ (Fmes mJeoeje mevlees<eele Yeer kenles nQ)~
Deheveer Meefe kee efJeeej kejkes Oeve, Oeeve Deeefo heefjen kee Lees[e DeeJeMeke
eceeCe kejvee (ceee&oe yeeBOevee), heefjen heefjceeCeeCegele nw~
Deye iegCeeleeW kee JeCe&ve kejles nQ~ oMeeW efoMeeDeeW ceW ieceveeieceve keer ceee&oe
efveee kejkes Gme ceee&oe kee GuebIeve ve kejvee efoiele veeceke henuee iegCeele nw~
efJeMes<eeLe&-heefjen heefjceeCe DeCegele leerve ekeej kee nw(1) Gece (2) ceOece (3) peIeve
(1) Gece-efpelevee heefjen nw, Gmemes kece keer ceee&oe kejvee~
(2) ceOece-Jele&ceeve ceW efpelevee heefjen nw, Gmemes DeefOeke veneR jKetBiee~
(3) peIeve-Jele&ceeve ceW efpelevee heefjen nw Gmemes DeefOeke kee eceeCe kejvee~
cetueiegCeeW Deewj DeCegeleeW kees { kejves Jeeues ele iegCeele kenueeles nQ~

DeLe&-efkemeer kes Oeve kee veeMe nes peeJes, efkemeer keer peerle nes peeJes, efkemeer keer
nej nes peeJes, Ssmee efJeeej veneR kejvee henuee DeheOeeve veeceke DeveLe&oC[efJejefleele
nw~ Ssmes Jeeheej-Geesie ee Kesleer kejves (efpememes heehe-yebOe neslee nes) kee otmejeW kees
GheosMe veneR osvee, heeheesheosMe veeceke otmeje DeveLe&oC[efJejefleele nw~

osMeele veeceke iegCeele kee ue#eCe

Oej Gj meceleeYeeJe, meoe meeceeefeke keefjes~

hejye elege ceeefnb, heehe lepe ees<eOe Oeefjes~~
Yeesie Deewj GheYeesie, efveece keefj cecele efveJeejw~
cegefve kees Yeespeve ose, hesj efvepe kejefn Denejw~~13~~
DeLe&& pees ele cegefveOece& heeueve kejves keer efMe#ee osles nQ, GvnW efMe#eeele kenles nQ~
Fmekes 4 Yeso nQ-1. jeies<e kees leeie kej Deheves heefjCeeceeW kees efmLej kej Skeevle
mLeeve ceW eefleefove efJeefOehetJe&ke osJeJebovee-meeceeefeke kejvee meeceeefeke efMe#eeele nw~
(2) eleske Deceer Deewj elego&Meer kees ke<eee Deewj Jeeheej Deeefo DeejbYe kes meebmeeefjke
keeeeX kees leeie kej Oece&OeevehetJe&ke ees<eOeesheJeeme (OeejCee SJeb heejCee kes efove SkeeMeve
meefnle GheJeeme) kejvee ees<eOeesheJeeme efMe#eeele nw~ heefjen heefjceeCeele ceW heefjefcele
YeesieesheYeesie keer JemlegDeeW ceW mes peerJeve Yej kes efueS DeLeJee keg efveefele mecee kes efueS

leent ceW efhej eece, ieueer ie=n yeeie yepeeje~

ieceveeieceve eceeve "eve, Deve mekeue efveJeeje~~
DeLe&-efoiele ceW peerJevehee&vle kes efueS keer ieF& DeeJeeieceve kes efJemle=le #es$e
keer meercee ceW Yeer mecee keer ceee&oe Deewj yeeBOe osvee DeLee&led Ie[er, IeCe, efove, cenervee,
Je<e& Deeefo keeue kes efveeceevegmeej Decegke eevle, veiej, yeeie, yeepeej, ieueer, Iej Deeefo
leke Deeves-peeves keer ceee&oe (meercee) efveefele kej uesvee osMeele veeceke iegCeele
kenueelee nw~ eleer eeJeke Fmekee keYeer GuuebIeve veneR kejlee nw~
DeheOeeve SJeb heeheesheosMe DeveLe&oC[efJejefleeleeW kes ue#eCe

keent keer Oeveneefve, efkemeer pee nej ve efevlew~

ose ve mees GheosMe, nese DeIe yevepe ke=<eerleQ~~11~~

eceeoeee&, efnbmeeoeve Deewj og:egefle DeveLe&oC[ leeieeleeW kee mJehe

kej eceeo peue Yetefce, Je=#e heeJeke ve efJejeOew~

Deefme Oeveg nue eEnmeeshekejCe, veefnb os eMe ueeOew~~
jeie-s<e-kejleej, keLee keyentB ve megveerpew~
Deewjng DevejLeoC[ nsleg, DeIe eflevnQ ve keerpew~~12~~
DeLe&- eceeo (efMeefLeueeeej) JeMe keewletnue ee Deeueme kes keejCe
efve<eeespeve (JeLe& ceW) heeveer yeneves, peceerve Keesoves, Je=#e keeves, Deeie peueeves
Deeefo kee leeie kejves kees eceeoeee& DeveLe&oC[efJejefleele kenles nQ~
eMe keer DeefYeuee<ee mes leueJeej, Oeveg<e, nue ee eEnmee kes keejCeYetle (meeOeve)
JemlegDeeW kees efkemeer otmejs kees veneR osvee mees efnbmeeoeve DeveLe&oC[efJejefleele nw~
jeie-s<e GlheVe kejves Jeeueer efJekeLee, efkemmee-keneveer kes kenves-megveves kee
leeie kejves kees og:egefle DeveLe&oC[efJejefleele kenles nQ~
efMe#eeeleeW kes ue#eCe

n{euee (eMveesej meefnle)

eewLeer {eue / 47

efveece (heefjceeCe) kejvee YeesieesheYeesie heefjceeCe efMe#eeele nw~ Fmes osMeeJekeeefMeke efMe#eeele
Yeer kenles nQ~ efoiecyej (efveie&Le) cegefve, Deeefe&kee, Ssueke, #eguueke, #egefuuekee Deeefo
leeieereleer kees Deenejoeve oskej efhej mJeeb Yeespeve kejvee JeweeJe=efe efMe#eeele nw~ Fmes
DeefleefLe mebbefJeYeeie efMe#eeele Yeer kenles nQ~
efJeMes<eeLe&-pees JemlegSB Ske ner yeej Yeesieves ceW Deeleer nQ, GvnW Yeesie kejles
nQ~ pewmes-Yeespeve, heeve Deeefo~ pees JemlegSB yeej-yeej Yeesieves ceW Deeleer nQ, GvnW
GheYeesie kenles nQ~ pewmes-Jee, cekeeve, eer Deeefo~
Deefleeej ve ueieeves kee DeeosMe Deewj ele heeueve kee heue

yeejn ele kes Deleereej, heve-heve ve ueieeJew~

cejCe mecee mebveeme Oeej, lemeg oes<e veMeeJew~~
eeW eeJeke ele heeue, mJeie& meesuece GhepeeJew~
lenBleQ ee vej-pevce heee, cegefve w efMeJe peeJew~~14~~
DeLe&-pees ie=nmLepeve eeJeke kes hetJeexe yeejn eleeW (heeBe DeCegele, leerve
iegCeele, eej efMe#eeele) kees efJeefOehetJe&ke peerJevehee&vle heeueles ngS Gvekes heeBe-heeBe
DeefleeejeW kees Yeer eueles nQ Deewj ce=leg kes mecee hetJeexheeefpe&le oes<eeW kees ve kejves kes
efueS efJeefOehetJe&ke meceeefOecejCe (meuuesKevee) OeejCe kejles nQ, Jen Deeeg hetCe& nesves hej
eleeW kes eYeeJe mes meesuenJeW mJeie& leke GlheVe nesles nQ Deewj JeneB mes ee kej ceveg<e
heee&e OeejCe kej cegefveele kee heeueve kejles ngS Gmeer heee&e mes cees#e eues peeles nQ~
efJeMes<eeLe&-enCe efkees ngS eleeW kee eceeo Deeefo kes keejCe SkeosMe Yebie nes
peevee Deefleeej kenueelee nw~ DeelcekeueeCe nsleg eceMe: (Oeerjs-Oeerjs) keee Deewj
ke<eee kee leeie kejves kees mebveeme, meuuesKevee, meceeefOe ee mebLeeje kenles nQ~
efpemekeer heefjCeefle ceW ee, %eeve ceW efJeJeske Deewj DeeejCe ceW meled efeee nes,
Gmes eeJeke kenles nQ~ elegLe& {eue ceW Dee" boeW eje mecei%eeve SJeb Gmekeer
ceefncee kee efJeJeseve efkeee ieee nw, lelheeeled eeJeke kes yeejn eleeW kee JeCe&ve nw~

eMveesejer
eMve 1 -Fme elegLe& {eue kes eejbYe ceW heb. oewuelejece peer keee GheosMe os jns nQ ?
Gej -heb. oewuelejece peer kee kenvee nw efke YeJe eeefCeeeW! meceioMe&ve kees OeejCe
kejves kes heeeled mecei%eeve kees OeejCe kejes~

48 / eewLeer {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eMve 2 -mecei%eeve kees mete& keer Ghecee keeeW oer ieF& nw ?

Gej -efpeme ekeej mete& kes Gefole nesles ner Oejleer kee DebOekeej ve nes peelee nw Gmeer
ekeej meceereerve %eeve kee ekeeMe nesles ner mecemle De%eeveheer DebOekeej
heueeeceeve nes peelee nw~
eMve 3 -meceioMe&ve Deewj mecei%eeve ceW keee Devlej nw ?
Gej -mecei%eeve, meceioMe&ve kes meeLe nesles ngS Yeer Gmemes efYeVe nw DeLee&led meceioMe&ve
kee DeLe& nw eeve kejvee leLee mecei%eeve kee DeLe& nw peevevee~ DeLeJee meceioMe&ve
keejCe nw Deewj mecei%eeve keee& nw, en Yeer oesveeW ceW Devlej nw~
eMve 4 -Fme yeele kees GoenjCe kes ceeOece mes mecePeeFS ?
Gej -efpeme ekeej oerheke kee peuevee Deewj ekeeMe kee nesvee oesveeW Ske meeLe nesles nQ
efhej Yeer oerheke Deueie nw-ekeeMe Deueie nw~ FmeceW oerheke kee peuevee keejCe
nw Deewj ekeeMe kee nesvee keee& nw~
eMve 5 -mecei%eeve kes Yeso Je ue#eCe yeleeDees ?
Gej -Gme mecei%eeve kes oes Yeso nQ-hejes#e Deewj ele#e~ FveceW mes ceefle-egle%eeve
hejes#e%eeve nQ keeeWefke es Fefve Deewj ceve keer meneelee mes GlheVe nesles nQ~
ele#e%eeve kes osMeele#e Deewj mekeueele#e oes Yeso nQ~ DeJeefOe%eeve Deewj
ceve:hee&e%eeve es oesveeW osMeele#e nQ keeeWefke peerJe Fvemes Je Deewj #es$e keer
ceee&oe efueS ngS mhe peevelee nw~
eMve 6 -mekeueele#e kee ue#eCe yeleeles ngS %eeve keer ceefncee kee eefleheeove
keerefpeS ?
Gej -efpevekes eje kesJeueer YeieJeeve neW JeeW kes Devevle iegCeeW kees Deewj Gvekeer
Deheefjefcele heee&eeW kees Ske meeLe mhe peeveles nQ Jen mekeueele#e ee
kesJeue%eeve nw~
Fme mebmeej ceW mecei%eeve kes meceeve Deewj keesF& otmeje megKe kee keejCe
veneR nw~ en mecei%eeve ner pevce-peje Deewj ce=legheer jesieeW kees otj kejves
kes efueS hejce Dece=le kes meceeve nw~
eMve 7 -%eeveer Deewj De%eeveer keer kece& efvepe&je ceW keee Devlej nw ?
Gej -De%eeveer-efceLeeef peerJe kes mecei%eeve-Yeso efJe%eeve kes efyevee Deveske YeJeeW
leke lehe leheves mes efpeleves kece& ve nesles nQ, Gleves kece& mecei%eeveer cegefve kes leerve
iegefhle-ceve-Jeeve-keee keer eJe=efe kees jeskeves mes #eCe Yej ceW Deemeeveer mes

n{euee (eMveesej meefnle)

eewLeer {eue / 49

ve< nes peeles nQ~

eneB en mecePevee nw efke keesF& DeYeJeefceLeeef peerJe cegefveeeW kes
ceneeleeW kees OeejCe kej Deveske yeej veJe ewJeseke leke GlheVe ngDee efkevleg
Jen efceLeelJe kes keejCe Deheveer Deelcee kee %eeve ve nesves mes DeelcemegKecees#emegKe eehle veneR kej mekee~
eMve 8 -Gece kegue SJeb efpeveJeeCeer keer ogue&Yelee kee JeCe&ve keerefpeS ?
Gej -en ceveg<e heee&e, Gece kegue Deewj efpeveJeeCeer kee megvevee en meye t
peeves hej Gvekee Gmeer ekeej hegve: efceuevee keef"ve nw, efpeme ekeej efke meceg
ceW efevleeceefCe jlve efiej peeves hej Gmes Keespe heevee keef"ve nw~
eMve 9 -%eeve keer ceefncee Deewj Gmekee keejCe yeleeles ngS YesoefJe%eeve kes yeejs
ceW Yeer yeleeFS ?
Gej -heee, hewmee, keggcyeer, neLeer, Iees[s Deewj jepe lees Deheves keece ceW veneR Deeles
efkevleg mecei%eeve Deelcee kee mJehe nw keeeWefke Gmekes nesves hej peerJe
Deeue nes peelee nw, Gme mecei%eeve kee keejCe Deelcee Deewj hejJemlegDeeW kee
YesoefJe%eeve kene ieee nw Dele: ns YeJeeW! kejes[eW GheeeeW kees kejkes Gme
YesoefJe%eeve kees oe ceW OeejCe kejes~
eMve 10-mecei%eeve keer Deewj keee ceefncee nw ?
Gej -henues pees peerJe cees#e kees pee egkes nQ, DeYeer pee jns nQ Deewj Deeies peeJeWies,
ieCeOej osJe ves en meye mecei%eeve-Deelce%eeve keer ceefncee ner yeleeee nw~
eMve 11-efJe<eeeen kees jeskeves kee keee Gheee nw ?
Gej -heeBeeW FefveeW kes efJe<eeeW keer eenheer Yeebkej Deefive mebmeejer peerJeheer Jeve
kees peuee jner nw, Gmekeer Meebefle kee Gheee keesF& otmeje veneR nw kesJeue
YesoefJe%eeveheer cesIeeW kee mecetn ner Gmes Meeble kejlee nw~
eMve 12-hegCe Deewj heehe ceW n<e&-efJe<eeo keeeW veneR kejvee eeefnS ?
Gej -ns YeeF&! hegCe kes heue ceW n<e& SJeb heehe kes heueeW ceW efJe<eeo cele kejes keeeWefke
en hegCe leLee heehe hegodieue keer heee&SB nQ, GlheVe neskej ve nes peeleer nQ efhej
hewoe nes peeleer nQ~ Deheves oe ceW ueeKe yeeleeW kee meej ener enCe kejes efke
mebmeej kes meYeer efJekeuheeW kees nekej ncesMee Deheveer Deelcee kee Oeeve kejes~
eMve 13-mecekedeeefj$e kes efkeleves Yeso nQ ?
Gej -mecekedeeefj$e kes oes Yeso nQ-osMeeeefj$e Deewj mekeueeeefj$e~

50 / eewLeer {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eMve 14-Deefnbmee SJeb mele DeCegele kee ue#eCe keee nw ?

Gej -$eme peerJeeW keer efnbmee kee leeie kejkes DeveeJeMeke mLeeJej peerJeeW kee Ieele
veneR kejvee DeefnbmeeCegele kenueelee nw leLee otmejs kes efueS og:Keoeeke
ke"esj Deewj efvevoeeesie Jeeve veneR yeesuevee meleeCegele kenueelee nw~
eMve 15-Deeewee&Cegele kee mJehe yeleeFS ?
Gej -peue Deewj efceer kes efmeJeee Deewj keesF& eerpe efyevee efoS ngS veneR uesvee
Deeewee&Cegele kenueelee nw~
eMve 16-yeeee& DeCegele SJeb heefjenheefjceeCe DeCegele keer heefjYee<ee
keee nw?
Gej -Deheveer eer kes efmeJeee meye efeeeW mes efJeje jnvee leLee efeeeW kes efueS
Deheves heefle kes efmeJeee meye heg<eeW mes efJeje jnvee yeeeee&Cegele nw leLee
Deheveer Meefe kee Oeeve jKekej Lees[e heefjen jKevee DeLee&led heefjen keer
meercee kej uesvee heefjen heefjceeCe DeCegele nw~
eMve 17-efoiele efkemes kenles nQ ?
Gej -oMeeW efoMeeDeeW ceW DeeJeeieceve keer ceee&oe kejkes Gmekeer meercee kee GuuebbIeve
veneR kejvee efoiele veeceke iegCeele nw~
eMve 18-oMe efoMeeSB keewve meer nQ ?
Gej -1. hetJe& 2. Deeivese 3. oef#eCe 4. vew$e+le 5. heefece 6. JeeeJe 7. Gej
8. F&Meeve 9. TOJe& 10. DeOe:~
eMve 19-osMeele Deewj DeveLe&oC[ efJejefleele kee mJehe yeleeFS ?
Gej -ieeBJe, ieueer, cekeeve, yeieeree Deewj yeepeej Deeefo leke DeeJeeieceve keer meercee
kejkes Deewj meyekee leeie kej osvee osMeele veece kee iegCeele nw leLee efoiele
keer ceee&oe kes Yeerlej eeespevejefnle heehehetCe& ceve-Jeeve-keee kes Jeeheejhe
eesieeW mes efveJe=e nesvee DeveLe&oC[efJejefleele nw~
eMve 20-DeveLe&oC[efJejefleele kes efkeleves Yeso nQ ?
Gej -heeBe Yeso nQ-DeheOeeve, heeheesheosMe, eceeoeee&, efnbmeeoeve Deewj og:egefle~
eMve 21-DeheOeeve Deewj heeheesheosMe DeveLe&oC[efJejefleele kee mJehe yeleeFS ?
Gej -efkemeer kes Oeve kes veeMe kee, efkemeer keer peerle Deewj hejepee kee efJeeej veneR
kejvee DeheOeeve DeveLe&oC[efJejefleele nw Deewj Jeeheej leLee Kesleer mes heehe
neslee nw Dele: Ssmee GheosMe veneR osvee heeheesheosMe DeveLe&oC[efJejefleele nw~

n{euee (eMveesej meefnle)

eewLeer {eue / 51

eMve 22-eceeoeee& DeveLe&oC[efJejefleele kee keee mJehe nw ?

Gej -efMeefLeueeeej mes hebemLeeJej-he=LJeer, peue, Deefive, Jeeeg, Jevemheeflekeeefeke
peerJeeW kee Ieele veneR kejvee eceeoeee& DeveLe&oC[efJejefleele kenueelee nw~
eMve 23-efnbmeeoeve Deewj og:egefle DeveLe&oC[efJejefleeleeW kee ue#eCe yeleeFS ?
Gej -leueJeej, Oeveg<e, nue Deeefo efnbmee kes GhekejCeeW kee veneR osvee efnbmeeoeve
DeveLe&oC[efJejefleele nw leLee jeie Deewj s<e kees kejves Jeeueer keLeeDeeW kees veneR
megvevee og:egefle DeveLe&oC[efJejefleele nw~
eMve 24-efMe#eeele efkemes kenles nQ ?
Gej -efpeve eleeW kes heeueve kejves mes cegefveOece& kes heeueve kejves keer efMe#ee efceueleer nw,
GvnW efMe#eeele kenles nQ~
eMve 25-efMe#eeele kes efkeleves Yeso nQ ?
Gej -eej Yeso nQ-1. meeceeefeke 2. ees<eOeesheJeeme 3. YeesieesheYeesieheefjceeCe
Deewj 4. DeefleefLemebefJeYeeie~
eMve 26-eejeW efMe#eeeleeW kee mJehe ece-ece mes yeleeFS ?
Gej -meeceeefeke efMe#eeele-ceve ceW efveefJe&keuhelee, meceleeYeeJe kees OeejCe kejkes
eefleefove meeceeefeke kejvee meeceeefeke efMe#eeele nw~
ees<eOeesheJeeme efMe#eeele-eejeW heJeeX ceW (eleske cenerves keer 2 Deceer2 elego&Meer) heehe kes keeeeX kees es[kej ees<eOeesheJeeme kejvee ees<eOeesheJeeme
efMe#eeele kenueelee nw~
YeesieesheYeesieheefjceeCeefMe#eeele-Yeesiehe Deewj GheYeesiehe JemlegDeeW keer meercee
kejkes Mes<e meYeer JemlegDeeW mes ceesn kees nevee YeesieesheYeesieheefjceeCeefMe#eeele nw~
DeefleefLemebefJeYeeie efMe#eeele-efoiecyej pewve cegefve-Deeefe&kee Deeefo meghee$eeW
kees Deenej oskej hegve: mJeeb Yeespeve kejvee DeefleefLemebefJeYeeie veeceke efMe#eeele
kene peelee nw~
eMve 27-elegLe& {eue kes meceeheve ceW heb. oewuelejece peer kee keee keLeve nw ?
Gej -Jes kenles nQ efke pees ie=nmLe eeJeke 12 eleeW kes heeBe-heeBe DeefleeejeW kees
veneR ueieelee nw Deewj ce=leg kes mecee mebveeme OeejCe kejkes Gmekes oes<eeW kees
otj kejlee nw Jen Fme ekeej eeJeke kes eleeW kee heeueve kej meesuenJeW mJeie&
leke GlheVe neslee nw Deewj JeneB mes egle neskej ceveg<eheee&e eehle kej cegefve
neskej cees#e eehle kej ueslee nw~

52 / eewLeer {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eMve 28-yeejn eleeW kes Deefleeej mes Deehe keee mecePeles nQ ?

Gej -heeBe DeCegele kes heeBe-heeBe Deefleeej, leerve iegCeele kes heeBe-heeBe Deefleeej Deewj
eej efMe#eeele kes heeBe-heeBe Deefleeej es yeejn eleeW kes 60 Deefleeej nesles nQ~
eMve 29-Deefleeej efkemes kenles nQ ?
Gej -eleeW kes SkeosMe Yebie nesves kees-eleeW ceW oes<e ueieves kees Deefleeej kenles nQ~
eMve 30-DeefnbmeeCegele kes Deefleeej keewve-keewve mes nQ ?
Gej -DeefnbmeeCegele kes heeBe Deefleeej nQ-1. yebOe 2. JeOe 3. so 4. DeefleYeejejesheCe 5. DeVeheeve efvejesOe~
1. efkemeer kees Deheves F mLeeve ceW peeves mes jeskeves kes efueS jmmeer Deeefo mes
yeebOevee yebOe Deefleeej nw~
2. uee"er, leueJeej, eeyegke Deeefo mes eeefCeeeW kees ceejvee JeOe nw~
3. veeke, keeve Deeefo DeJeeJeeW kees sovee so nw~
4. Meefe mes DeefOeke Yeej ueeovee DeefleYeejejesheCe nw~
5. mecee hej Keevee-heervee veneR osvee DeVeheeve efvejesOe veeceke Deefleeej nw~
eMve 31-meleeCegele kes Deefleeej keewve mes nQ ?
Gej -meleeCegele kes heeBe Deefleeej nQ-1. efceLeesheosMe 2. jnesYeeKeeve
3. ketuesKe efeee 4. veemeehenej 5. meekeej ceb$e-Yeso
1. Pet"e Deewj Deefnlekej GheosMe osvee efceLeesheosMe nw~
2. eer Deewj heg<e eje Skeevle ceW keer ieF& efeee kees eke kej osvee
jnesYeeKeeve nw~
3. efkemeer kee oyeeJe he[ves mes ee mJeeb keer Fe mes otmejs kes efueS Ssmeer
Pet"er yeele efueKe osvee efpememes otmeje heBme peees, Jen ketuesKe efeee nw~
4. keesF& Deeoceer Deheves heeme keg Oejesnj jKe peeS Deewj Yetue mes kece ceebies
lees Gmekees Gmekeer Yetue ve yeleekej efpeleveer Jen ceebies, Gleveer ner osvee veemeehenej
nw~ (efkemeer keer Oejesnj kee DehenjCe kejvee veemeehenej nw~)
5. eee&-Jeelee& mes DeLeJee cegKe keer Deeke=efle mes otmejs kes ceve keer yeele kees
peevekej ueesieeW kes meeceves FmeefueS eke kej osvee efke Gmekeer yeoveeceer nes,
Jen meekeej ceb$e Yeso nw~
eMve 32-Deeewee&Cegele kes Deefleeej keewve mes nQ ?
Gej -Deeewee&Cegele kes heeBe Deefleeej nQ-1. mlesve eeesie 2. leoeleeoeve

n{euee (eMveesej meefnle)

eewLeer {eue / 53

3. efJe-jepeeefleece 4. nerveeefOeke ceeveesvceeve 5. eefleheke JeJenej~

1. eesj kees eesjer kes efueS esjCee kejvee Deewj Gmekes Gheee yeleevee mlesve
eeesie nw~
2. eesj kes eje egjeF& ngF& Jemleg kees Kejerovee leoeleeoeve nw~
3. jepeefveece kes efJe eesj yeepeejer Jeiewjn kejvee efJe jepeeefleece nw~
4. Deeoeve-eoeve ceW yeeB-lejepet-ceerj-ueerj Deeefo kees keceleer- ye{leer
jKevee nerveeefOeke ceeveesvceeve nw~
5. yengcetue Jemleg ceW Deuhecetue keer Jemleg efceueekej Demeueer YeeJe mes yesevee
eefleheke JeJenej nw~
eMve 33-yeeeee&Cegele kes efkeleves Deefleeej nQ ?
Gej -yeeeee&Cegele kes heeBe Deefleeej nQ1. hejefJeJeenkejCe
2. Deheefjie=nerle FlJeefjkee ieceve
3. heefjie=nerle FlJeefjkee ieceve
4. Devebie eer[e
5. keeceleereeefYeefveJesMe
1. Deheves mebj#eCe mes jefnle otmejs kes heg$e-hegef$eeeW kee efJeJeen kejvee-kejevee
hejefJeJeenkejCe nw~
2. heeflejefnle JesMee Deeefo JeefYeeeefjCeer efeeeW kes heeme Deevee-peevee, uesveosve Deeefo kee JeJenej jKevee Deheefjie=nerle FlJeefjkee ieceve nw~
3. heefle meefnle JeefYeeeefjCeer efeeeW kes heeme Deevee-peevee, uesve-osve jKevee
jeieYeeJehetJe&ke yeeleeerle kejvee heefjie=nerle FlJeefjkee ieceve nw~
4. keecemesJeve kes efueS efveefele DebieeW kees es[kej Deve DebieeW mes keecemesJeve
kejvee Devebie eer[e nw~
5. keecemesJeve keer Delevle DeefYeuee<ee jKevee keeceleereeefYeefveJesMe nw~
eMve 34-heefjen heefjceeCeeCegele kes Deefleeej keewve mes nQ ?
Gej -heefjen heefjceeCeeCegele kes heeBe Deefleeej nQ1. #es$e Jeemleg eceeCeeefleece
2. efnjCe-megJeCe& eceeCeeefleece
3. Oeve-Oeeve eceeCeeefleece

54 / eewLeer {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

4. oemeer-oeme eceeCeeefleece
5. keghe Yeeb[ eceeCeeefleece
1. Kesle leLee jnves kes cekeeveeW kes eceeCe kee GuuebIeve kejvee #es$eJeemleg
eceeCeeefleece nw~
2. eeBoer leLee meesves kes eceeCe kee GuuebIeve kejvee efnjCe-megJeCe& eceeCeeefleece nw~
3. ieee-YeQme Deeefo heMeg leLee iesnBt-evee Deeefo Deveepe kes eceeCe kee
GuuebIeve kejvee OeveOeeve eceeCeeefleece nw~
4. veewkej-veewkejeefveeeW kes eceeCe kee GuuebIeve kejvee oemeer-oeme eceeCeeefleece nw~
5. Jee leLee yele&ve Deeefo kes eceeCe kee GuuebIeve kejvee keghe-Yeeb[
eceeCeeefleece nw~
eMve 35-efoiele kes Deefleeej keewve mes nQ ?
Gej -efoiele kes heeBe Deefleeej nQ1. TOJe&Jeefleece 2. DeOeesJeefleece 3. eflee&iJeefleece 4. #es$eJe=ef
5. mce=levlejeOeeve
1. eceeCe mes DeefOeke TBeeF& Jeeues heJe&leeefo hej e{vee TOJe&Jeefleece nw~
2. eceeCe mes DeefOeke veereeF& Jeeues kegSB Deeefo ceW Glejvee DeOeesJeefleece nw~
3. meceeve mLeeve ceW eceeCe mes DeefOeke uecyes peevee eflee&iJeefleece nw~
4. eceeCe efkeS ngS #es$e kees ye{e uesvee #es$eJe=ef nw~
5. efkeS ngS eceeCe kees Yetue peevee mce=levlejeOeeve nw~
eMve 36-osMeele kes Deefleeej keewve mes nQ ?
Gej -osMeele kes heeBe Deefleeej nQ1. Deeveeve 2. es<eeeesie 3. Meyoevegheele 4. heevegheele 5. hegodieue#eshe~
1. ceee&oe mes yeenj keer Jemleg cebieevee Deeveeve nw~
2. ceee&oe mes yeenj veewkej Deeefo kees Yespevee es<eeeesie nw~
3. meercee mes yeenj Jeeues ceveg<eeW kees KeeBmeer Deeefo Meyo eje Dehevee DeefYeeee
mecePee osvee Meyoevegheele nw~
4. ceee&oe mes yeenj jnves Jeeues ceveg<eeW kees Dehevee he efoKeekej DeLee&led
ves$e Deeefo kee FMeeje kejkes Dehevee DeefYeeee mecePee osvee heevegheele nw~
5. ceee&oe mes yeenj kebkej, helLej Deeefo heWkekej Dehevee DeefYeeee mecePee
osvee hegodieue#eshe nw~

n{euee (eMveesej meefnle)

eewLeer {eue / 55

eMve 37-DeveLe&oC[efJejefleele kes Deefleeej keewve mes nQ ?

Gej -DeveLe&oC[efJejefleele kes heeBe Deefleeej nQ-1. kevohe& 2. keewlkege
3. ceewKee& 4. Demeceer#eeefOekejCe 5. GheYeesie heefjYeesieeveLe&kee
1. jeie mes neme meefnle DeefMe Jeeve yeesuevee kevohe& nw~
2. Mejerj mes kegese kejles ngS DeefMe Jeeve yeesuevee keewlkege nw~
3. Oe=leehetJe&ke DeeJeMekelee mes DeefOeke yeesuevee ceewKee& nw~
4. efyevee eeespeve ceve-Jeeve-keee keer DeefOeke eJe=efe kejvee Demeceer#eeefOekejCe nw~
5. Yeesie-GheYeesie kes heoeLeeX kee DeeJeMekelee mes DeefOeke meben kejvee
GheYeesie-heefjYeesieeveLe&kee nw~
eMve 38-meeceeefeke efMe#eeele kes Deefleeej keewve mes nQ ?
Gej -meeceeefeke efMe#eeele kes heeBe Deefleeej nQ1. ceveeseesie og<eefCeOeeve 2. Jeeveeesie og<eefCeOeeve 3. keeeeesie og<eefCeOeeve
4. Deveeoj 5. mce=leveghemLeeve
1. ceve keer DeveLee eJe=efe kejvee ceveeseesie og<eefCeOeeve nw~
2. Jeeve keer DeveLee eJe=efe kejvee Jeeveeesie og<eefCeOeeve nw~
3. Mejerj keer DeveLee eJe=efe kejvee keeeeesie og<eefCeOeeve nw~
4. Glmeen jefnle neskej meeceeefeke kejvee Deveeoj nw~
5. Skeeelee kes DeYeeJe ceW meeceeefeke hee" Deeefo kee Yetue peevee mce=leveghemLeeve nw~
eMve 39-ees<eOeesheJeeme efMe#eeele kes Deefleeej keewve mes nQ ?
Gej -ees<eOeesheJeeme efMe#eeele kes heeBe Deefleeej nQ1. DeeleJesef#eleeeceeefpe&leeslmeie&
2. DeeleJesef#eleeeceeefpe&leeoeve
3. DeeleJesef#eleeeceeefpe&le mebmlejesheeceCe
4. Deveeoj
5. mce=leveghemLeeve
1. efyevee osKeer-efyevee MeesOeer ngF& peceerve ceW ceuecet$e Deeefo kee #esheCe kejvee
DeeleJesef#eleeeceeefpe&leeslmeie& nw~
2. efyevee osKes, efyevee MeesOes ngS hetpeve Deeefo kes GhekejCe G"evee DeeleJesef#eleeeceeefpe&leeoeve nw~
3. efyevee osKes, efyevee MeesOes ngS Jee, eeF& Deeefo kees efyeevee DeeleJesef#elee-

56 / eewLeer {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebmlejesheeceCe nw~
4. YetKe mes Jeekegue neskej DeeJeMeke Oece& keeeeX kees Glmeenjefnle neskej
kejvee Deveeoj nw~
5. kejves eesie DeeJeMeke keeeeX kees Yetue peevee mce=leveghemLeeve nw~
eMve 40-YeesieesheYeesie heefjceeCe ele kes Deefleeej keewve mes nQ ?
Gej -YeesieesheYeesie heefjceeCe ele kes heeBe Deefleeej nQ1. meefeeenej 2. meefeemebyebOeenej 3. meefeemeefvceeenej 4. DeefYe<eJeenej
5. og<hekeJeenej
1. meesleve njs heue-hetue Deeefo kee Ye#eCe kejvee meefeeenej nw~
2. meefee heoeLe& mes mebyebOe kees eehle ngF& Jemleg kee Deenej kejvee meefeemebyebOeenej nw~
3. meefee heoeLe& mes efceues ngS heoeLe& kee Deenej kejvee meefeemeefvceeenej nw~
4. ieefj heoeLe& kee Deenej kejvee DeefYe<eJeenej nw~
5. kece hekes Je DeefOeke hekes ngS heoeLe& kee Deenej kejvee og<hekeJeenej nw~
eMve 41-DeefleefLe mebefJeYeeie ele kes Deefleeej keewve mes nQ ?
Gej -DeefleefLe mebefJ eYeeie ele kes heeB e Deefl eeej nQ - 1.meefeeefve#es he
2. meefeeeefheOeeve 3. hejJeheosMe 4. ceelmee& 5. keeueeefleece
1. meefee hees Deeefo ceW Yeespeve kees jKekej Deenej ceW osvee meefeeefve#eshe nw~
2. meefee hees Deeefo mes {kes ngS Yeespeve Deeefo kee oeve kejvee meefeeeefheOeeve nw~
3. otmejs oelee keer Jemleg kees oeve ceW osvee hejJeheosMe nw~
4. DeveeojhetJe&ke oeve osvee DeLeJee otmejs oeleej mes F&<ee& kejkes osvee ceelmee& nw~
5. eesiekeeue kee GuuebIeve kej Dekeeue ceW cegefveeeW kees Deenej osvee keeueeefleece nw~
eMve 42-yeejn eleeW kee heeueve kejves Jeeuee eeJeke cejkej keneB GlheVe neslee nw ?
Gej -pees eeJeke kes yeejn eleeW kee efvejefleeej heeueve kejlee nw, Jen meesuenJeW
mJeie& leke ceW peekej GlheVe neslee nw~
eMve 43-yeejn eleeW kee heeueve kejves kee Deewj keee heue nw ?
Gej -yeejn eleeW kee heeueve kejkes meesuen mJeie&hee&vle peeves Jeeuee YeJeelcee
osJeheee&e kee keeue hetCe& kejkes ceveg<e YeJe ceW GlheVe neslee nw, JeneB
efoiecyej cegefve yevekej mecemle keceeX kee veeMe kejkes cees#e kees Yeer eehle kej
ueslee nw Dele: DeCegele heeueve kejves kee heue hejcheje mes cees#e yeleeee nw~

n{euee (eMveesej meefnle)

heeBeJeeR {eue / 57

heeBeJeeR {eue
(eeue bo)
YeeJeveeDeeW kes efevleJeve kee keejCe, DeefOekeejer Deewj ueeYe

cegefve mekeueeleer ye[Yeeieer, YeJe-YeesieveleQ Jewjeieer~

Jewjeie GheeJeve ceeF&, efebleQ Deveges#ee YeeF&~~1~~
DeLe&-mebmeej, Mejerj SJeb YeesieeW mes efJeje neskej efpevneWves mekeueeleeW kees
OeejCe efkeee nw, Jes efoiecyej (efveieLe) cegefvejepe ye[s YeeieJeeve nQ~ mebmeej, Mejerj
Deewj YeesieeW keer Demeejlee leLee Deefvele Deeefo yeejn YeeJeveeDeeW kes mJehe kee
yeejcyeej efevleJeve kejvee Deveges#ee nw~ pewmes ceelee mebleeve kees pevce osleer nw, Gmeer
ekeej Deveges#ee Jewjeie GlheVe kejleer nw FmeefueS Jes cegefvejepe Jewjeie kees GlheVe
kejves kes efueS yeejn YeeJeveeDeeW kee efevleJeve kejles nQ~
efJeMes<eeLe&-mebmeej, Mejerj Deewj YeesieeW Deeefo kee yeej-yeej efevleve kejvee
Deveges#ee kenueeleer nw~ Deefvele, DeMejCe, mebmeej, SkelJe, DevelJe, DeMegefelJe,
DeeeJe, mebJej, efvepe&je, ueeske, yeesefOeogue&Ye Deewj Oece& veece Jeeueer es Deveges#eeSB
yeejn nQ~
YeeJeveeDeeW kee heue

Fve efevlele mecemegKe peeiew, efpeefce pJeueve heJeve kes ueeiew~

peye ner efpee Deelece peevew, leye ner efpee efMeJemegKe "evew~~2~~
DeLe&-efpeme ekeej nJee kes ueieves mes Deefive Jesie mes OeOeke G"leer nw, Gmeer
ekeej Fve yeejn YeeJeveeDeeW kee yeejcyeej efevleJeve kejves mes meceleeheer YeeJe
peeele nes G"lee nw, DeLee&led en peerJe Deheveer Deelcee kes JeemleefJekehe kees heefneeveves
ueielee nw~ heuemJehe Jen peerJe hejheoeLeeX mes veelee lees[kej meceleejme kee heeve
kejlee nw Deewj keeueevlej ceW DeefJeveeMeer cees#emegKe kees eehle kejlee nw~
efJeMes<eeLe&-pewmes-Jeeeg kes mebeesie mes Deefive ceW Je=ef nesleer nw, Jewmes ner
YeeJeveeDeeW kes efebleve mes Jewjeie { neslee nw, efpememes mecelee ceW Je=ef nesleer nw Deewj
mecelee mes Deeeflceke megKe eehle neslee nw~

58 / heeBeJeeR {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deefvele YeeJevee kee ue#eCe

peesJeve ie=n iees Oeve veejer, ne iee peve Dee%eekeejer~

Fvere-Yeesie efve LeeF&, megjOeveg eheuee eheueeF&~~3~~
DeLe&-eewJeve, Iej, ieee-yewue, Je, eer, Iees[e, neLeer, Dee%ee kes Devegketue
eueves Jeeues veewkej leLee FefveeW kes Yeesie-es #eefCeke nQ, mLeeF& veneR nQ~ FvOeveg<e ee
efyepeueer kes DeefmlelJe mee ebeue Fvekee DeefmlelJe nw~ keesF& Yeer heoeLe& efvele ee mLeeF&
veneR nw, Ssmee efJeeej kej yeej-yeej efevleJeve kejvee Deefvele YeeJevee nw~
efJeMes<eeLe&-mJemJeeceer YeeJe mes enCe efkeS ngS esleve, Deesleve SJeb efcee
heoeLe& leLee Fefve Deeefo kes Yeesie FvOeveg<e SJeb efyepeueer kes meMe #eCeYebiegj nQ,
Ssmee efevleve kejvee DeOegJe DeLee&led Deefvele YeeJevee nw~ pewmes efJeJeskeer ceveg<eeW kees
pet"s Yeespeve ceW cecelJe veneR neslee, Gmeer ekeej eer, heg$e, Oeve, JewYeJe kee efJeeesie
Deeefo nes peeves hej Yeer cecelJe veneR neslee, ener Fme YeeJevee kee heue nw~
DeMejCe-YeeJevee kee ue#eCe

megj Demegj KeieeefOehe pesles, ce=ie peeW nefj keeue oues les~
ceefCe ceb$e leb$e yeng nesF&, cejles ve yeeeJew keesF&~~4~~
DeLe&-mebmeej ceW pees Fv (megjheefle), veeiesv (Demegjheefle), eeJeleea (Keieheefle)
Deeefo ceefnceeJeeve ngS Gve meyekees Yeer ce=leg (keeue) Gmeer ekeej efJeve kej osleer nw, pewmes
efnjCe kees efmebn ceej [euelee nw~ mebmeej kes Yeewefleke jlve, ceb$e Deewj leb$e Yeer ce=leg mes veneR
yeee mekeles~ mebmeej ceW keesF& Yeer MejCe veneR nw Deewj cejves mes keesF& yeeeves Jeeuee veneR nwSsmee efevleJeve kejvee ner DeMejCe YeeJevee nw~
efJeMes<eeLe&-ceneJeve ceW JeeIe mes heke[s ngS efnjCe kes yees kees SJeb cenemeceg
ceW penepe mes ts ngS he#eer kees pewmes keesF& MejCe veneR nw, Jewmes ner cejCe Deeefo kes mecee
Fv, eeJeleea, keesefYe, meneYe, heg$e SJeb eer Deeefo esleve heoeLe& leLee heJe&le,
efkeuee, YeeWnje, ceefCe, ceb$e, leb$e, Deew<eefOe, Dee%ee SJeb cenue Deeefo Deesleve heoeLe&
keesF& Yeer MejCe veneR nQ, Ssmee efevleve kejvee DeMejCe YeeJevee nw~
mebmeej-YeeJevee kee ue#eCe

engBieefle og:Ke peerJe Yejw nQ, heefjJele&ve hee kejw nQ~

meye efJeefOe mebmeej Demeeje, eeceW megKe veeeEn ueieeje~~5~~

n{euee (eMveesej meefnle)

heeBeJeeR {eue / 59

DeLe&-mebmeej ceW eleske eeCeer eejeW ieefleeeW kes og:KeeW kees menlee nw Deewj
heeBeeW (Je-#es$e-keeue-YeeJe-YeJe) heefjJele&ve kejlee jnlee nw, efkevleg keYeer
Meebefle veneR heelee~ JeemleJe ceW en mebmeej Demeej nw, GmeceW uesMecee$e Yeer megKe veneR
nw~ meebmeeefjke megKe lees megKeeYeeme, veej, Yecehe Deewj heefjCeece ceW keg nQ, Ssmee
efJeeej kejvee mebmeej YeeJevee nw~
efJeMes<eeLe&-Je, #es$e, keeue, YeJe Deewj YeeJehe en mebmeej Devevle
og:KeeW SJeb keeW mes Yeje ngDee nw, meejnerve nw leLee keneR Yeer ewve Deewj megKe veneR nw,
Ssmee efJeeej kejvee mebmeej YeeJevee nw~
SkelJe-YeeJevee kee ue#eCe

MegYe DeMegYe kejce heue pesles, Yeesiew efpee Skeefn lesles~

megle oeje nese ve meerjer, meye mJeejLe kes nQ Yeerjer~~6~~
DeLe&-Deheves hegCe keceeX kes Des Deewj heehe keceeX kes efvevoveere heue
kees eleske eeCeer Dekesuee ner Yeesielee nw DeLee&led en peerJe meoe Skeekeer nw~ GmeceW
heg$e-eer Deeefo keesF& Yeer efnmmesoej veneR nesles nQ~ es meYeer efjMlesoej mJeeLe& kes
DeefYeeee mes ner veelee jKeles nQ SJeb eefleketue heefjefmLeefleeeW ceW cegBn cees[ ueWies-Ssmee
efJeeej kejvee SkelJe YeeJevee nw~
efJeMes<eeLe&-pees Dehevee Deelcee nw Jener meoe DeefJeveeMeer, hejceefnlekeejer
SJeb hejceyebOeg nw, efJeveej leLee Deefnlekeejer heg$e, keue$e Deewj efce$e Deeefo yebOeg veneR
nQ DeLeJee hegCe Deewj heehe keceeX kes efpeleves heue nQ, Gvekees en peerJe Dekesuee ner
Yeesielee nw, eer-heg$eeefo keesF& Yeeie veneR yeeB mekelee, Ssmee efevleve kejvee SkelJe
YeeJevee nw~
osJe-hetpee, ieg Gheemevee SJeb mJeeOeee Deeefo Oeeefce&ke keeeeX keer Deesj ceve,
Jeeve SJeb keee keer eJe=efe ueieevee MegYeesheeesie kenueelee nw~ efJe<ee-ke<eeeeW keer
Deesj ef$eeesie keer eJe=efe ueieevee DeMegYeesheeesie kenueelee nw~
DevelJe-YeeJevee kee ue#eCe

peue-hee peeW efpee-leve cesuee, hew efYeVe-efYeVe veefnb Yesuee~

lees eie pegos Oeve Oeecee, keeeW w Fke efceefue megle jecee~~7~~
DeLe&-efpeme ekeej otOe Deewj heeveer Skeceske neskej efceue peeles nQ, efkevleg

60 / heeBeJeeR {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deheves-Deheves iegCeeefoke keer Dehes#ee mes oesveeW Deueie-Deueie jnles nQ, Gmeer ekeej
en peerJe Deewj Mejerj Yeer Skeceske neskej efceues ngS nQ, lees Yeer Jes oesveeW DehevesDeheves mJeheeefoke keer Dehes#ee mes Deueie-Deueie nQ-Ske veneR~ peye uesMecee$e
Yeer he=Leked ve efoKeves Jeeues peerJe leLee Mejerj Yeer pegos-pegos nQ, leye mhehe mes
Deueie efoKeves Jeeues Oeve, cekeeve, heg$e, eer Deeefo Ske (Deheves) kewmes nes mekeles nQ ?
Ssmee yeejcyeej efJeeej kejvee DevelJe YeeJevee nw~
Fme YeeJevee kes efevleJeve mes Yeso%eeve keer efmeef nesleer nw~ eeefhe Deveeefokeeue
mes Mejerj Je Deelcee Ske meeLe jn jns nQ, efkevleg pees Mejerj nw Jen Deelcee veneR Deewj
pees Deelcee nw Jen Mejerj veneR~ Fmeer ekeej mebmeej keer keesF& Jemleg cesjer veneR Deewj ceQ
Yeer efkemeer kee veneR~ Deve Jemleg Deve he nw Deewj ceQ Deve he ntB, Ssmeer YeeJevee
Yeeveer eeefnS~
efJeMes<eeLe&-mebmeej keer keesF& Yeer Jemleg cesjer veneR nw, otOe-heeveer meMe Skeceske
nesves Jeeuee Mejerj Yeer cesje veneR nw, Ssmee efevleve kejvee DevelJe YeeJevee nw~
SkelJe YeeJevee ceW ceQ Ske ntB Fme ekeej efJeefOehe mes Skeheves kee efevleve
efkeee peelee nw efkevleg DevelJe YeeJevee ceW osneefoke heoeLe& cesjs veneR nQ, cegPemes
efYeVe nQ Fme ekeej efve<esOehe mes efevleve efkeee peelee nw~
DeMegefe-YeeJevee kee ue#eCe

heue efOej jeOe ceue Lewueer, keerkeme JemeeefoleQ cewueer~

veJeej yenQ efIevekeejer, Deme osn kejw efkece eejer~~8~~
DeLe&-en osn Thej mes osKeves ceW efkeleveer ner megvoj keeeW ve nes, efJeMues<eCe
kejves hej Delevle Ie=efCele SJeb Ieesj DeheefJe$e nw~ en keeee ceeBme, Ketve, heerhe,
ceue-cet$e Deeefo keer Lewueer nw Deewj ner-ejyeer Deeefo mes ege nesves mes hetCe&
DeheefJe$e nw~ Ie=Cee GlheVe kejves Jeeues veJeejeW mes meowJe ceue yenlee jnlee nw-Ssmeer
DeheefJe$e osn ceW Yeuee esce kewmes efkeee peees ? Ssmee efJeeej kejvee DeMegefe
YeeJevee nw~ Fmekes efevleJeve mes Mejerj SJeb YeesieeW mes efJejefe nesleer nw, Jewjeie {
neslee nw~
efJeMes<eeLe&-en Mejerj ner, ceeBme Deeefo iueeefveoeeke JemlegDeeW kee Iej nw,
veJeejeW kee heeRpeje nw, ceue, cet$e Deeefo DeMegefe ceueeW keer Glheefe kee mLeeve nw,

n{euee (eMveesej meefnle)

heeBeJeeR {eue / 61

kesJeue Flevee ner veneR Deefheleg Deheves mebmeie& mes heefJe$e SJeb megiebefOele heoeLeeX kees Yeer
DeheefJe$e kej oslee nw, Ssmee efevleve kejvee DeMegefe YeeJevee nw~
DeeeJe YeeJevee kee ue#eCe

pees eesieve keer eheueeF&, leeleQ w DeeeJe YeeF&~

DeeeJe ogKekeej Ievesjs, yegefOeJevle eflevnQ efvejJesjs~~9~~
DeLe&-ns YeJepeerJeeW! ceve-Jeeve-keee keer ebeuelee mes keceeX kee DeeeJe
neslee nw, DeLee&led kece& DeelceeosMeeW ceW yebBOeles nQ~ en kecee&eJe peerJe kes efueS yengle
og:Keoeeer nw FmeefueS yegefceeve SJeb elegj eeefCeeeW kees en JeemleefJekelee mecePekej
Gmemes yeevee eeefnS DeLee&led Gvekees otj kejvee eeefnS, Ssmee efJeeej kejvee DeeeJe
YeeJevee nw~
efJeMes<eeLe&-pewmes ef meefnle jlveeW mes Yeje penepe Yeer meceg ceW [tye peelee
nw, Jewmes ner Devevle iegCeeW kee YeC[ej en Deelcee DeeeJeeW kes keejCe mebmeej-meceg
ceW [tye jne nw, Ssmee efJeeej kejvee DeeeJe YeeJevee nw~
mebJej-YeeJevee kee ue#eCe

efpeve hegCe heehe veefnb keervee, Deelece DevegYeJe efele oervee~

eflevener efJeefOe DeeJele jeskes, mebJej ueefn megKe DeJeueeskes~~10~~
DeLe&-pees efJeJeskeer eeCeer yebOe kee keejCe nesves mes hegCe (MegYeesheeesie) Deewj heehe
(DeMegYeesheeesie) he YeeJeeW kees veneR kejles nQ, kesJeue kece&yebOejesOeke, Deelce-cebLeve
DeLee&led Deelcee kes efevleJeve (Megesheeesie) ceW ceve ueieeles nQ-Jes Deeles ngS veJeerve keceeX kees
jeskekej mebJej kees heekej megKe keer GheueefyOe kejles nQ~ Deheves efee ceW Ssmee efJeeej
kejvee mebJej YeeJevee nw~ keceeX kes mebJej mes og:Ke mJele: meceehle nes peelee nw~
efJeMes<eeLe&-pewmes Jener penepe ef yebo nes peeves mes peue kes ve Iegmeves hej
efveefJe&Ive heej nes peelee nw Jewmes ner en peerJeheer penepe DeeeJeheer efeW kes yebo
nes peeves mes megKe kees eehle nes peelee nw, Ssmee efevleve kejvee mebJej YeeJevee nw~
efnbmee Deeefo ueeskeefvebe keeeeX kees heehe Deewj mees osJe eje keefLele Oeeefce&ke
keeeeX kee heue hegCe kenueelee nw~

62 / heeBeJeeR {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efvepe&je-YeeJevee kee ue#eCe

efvepe keeue heee efJeefOe Pejvee, leemeeW efvepekeepe ve mejvee~

lehe keefj pees kece& efKeheeJew, meesF& efMeJemegKe ojmeeJew~~11~~
DeLe&-Deheveer-Deheveer efmLeefle (mecee) hetCe& (hetje) kej mechetCe& mebmeejer
peerJeeW kes keceeX kee ve (#ee) nesvee (Pejvee) meefJeheeke ee Dekeece efvepe&je nw~
pewmes-Deece Dehevee mecee Deeves hej ner hekelee ee efiejlee nw, Gmeer ekeej meefJeheeke
efvepe&je ceW kece& Deheveer efmLeefle hetCe& nesves hej ner heue oskej Pe[ peeles nQ~ Fme Dekeece
efvepe&je mes Deelcee (peerJe) kee keg Yeer keueeCe veneR neslee nw~
lehe kes eje keceeX kee veeMe efkeee peevee DeefJeheeke ee mekeece efvepe&je nw~
pewmes-keesF& keee Deece lees[kej heeue ceW oyee kej Demecee ceW ner hekee efoee
peelee nw, Gmeer ekeej DeefJeheeke efvepe&je ceW kece& efmLeefle hetCe& ngS efyevee ner lehe
Deeefo kes yeue mes ve kej efoes peeles nQ~ en mekeece efvepe&je ner cees#e megKe kees
eehle kees kejeleer nw FmeefueS mekeece efvepe&je kes keejCeeW kees peevekej keceeX kees
mJeeb lehe kes eje otj kejvee eeefnS, Ssmee efJeeej kejvee efvepe&je YeeJevee nw~
ueeske-YeeJevee kee ue#eCe

efkevent ve kejew ve Oejw kees, <ed Jeceeer ve njw kees~

mees ueeskeceebefn efyeve mecelee, ogKe menw peerJe efvele Yecelee~~12~~
DeLe&-Fme ueeske kees efkemeer ves veneR yeveeee nw Deewj ve keesF& Fmes OeejCe
efkeS ngS nw~ en ueeske : JeeW (peerJe, hegodieue, Oece&, DeOece&, DeekeeMe Deewj
keeue) mes Yeje ngDee nw Deewj keesF& Fmekee keYeer veeMe veneR kej mekelee nw~ Fme
mJeebefme ueeske ceW en peerJe meceleeheefjCeefle kes DeYeeJe ceW YeceCe kejlee nw Deewj
og:Ke menlee nw~ Ssmee efJeeej kejvee, omeJeeR ueeske YeeJevee nw~
yeesefOe ogue&Ye-YeeJevee kee ue#eCe

Deefvlece eerJekeueeQ keer no, heeeeW Devevle efyeefjeeB heo~

hej mecei%eeve ve ueeOeew, ogue&Ye efvepe ceW cegefve meeOeew~~13~~
DeLe&-efceLeeef DeYeJe peerJe (eeCeer) ves cebo ke<eee kes heuemJehe
DemebKe yeej veewJeW ewJeseke (mJeie& kee efJeceeve) ceW GlheVe neskej Denefcev heo
eehle efkeee, hejvleg Fmes Ske yeej Yeer meceked%eeve kee Goe veneR ngDee keeeWefke

n{euee (eMveesej meefnle)

heeBeJeeR {eue / 63

Gmekee heevee keesF& mejue keece veneR nw~ Ssmess ye[er keef"velee mes GheueyOe nesves Jeeues
meceked%eeve keer meeOevee DeelceefevleJeve kejves Jeeues YeeJeefuebieer cegefve ner kej
mekeles nQ, Ssmee efJeeej kejvee yeesefOeogue&Ye YeeJevee nw~
efJeMes<eeLe&-Skesefve, efJekeue$ee, hebesefve, meb%eer, heee&hle, vejheee&e,
Gece kegue, Gece osMe, meebieesheebielee, megvoj he, FefveeW keer hetCe&lee, keee&
kegMeuelee, efvejesielee, oerIee&eg, es yegef, meceereerve Oece& kee megvevee, enCe kejvee,
OeejCe kejvee, eeve kejvee, mebece, efJe<ee megKeeW mes heje*dcegKelee SJeb eesOeeefo
ke<eeeeW mes efveJe=efe es Gejesej ogue&Ye nQ~ keekeleeueere veee mes es keoeefeled
efceue Yeer peeSB, lees Yeer yeesefOe Deewj meceeefOe keer eeefhle lees Deefle ogue&Ye nw, Ssmee
meowJe efebleve kejvee eeefnS~
henues veneR eehle ngS meceioMe&ve, mecei%eeve Deewj mecekedeeefj$e keer eeefhle
nesvee yeesefOe nw leLee Fme yeesefOe kees efveefJe&IveleehetJe&ke Deve YeJe ceW ues peevee
meceeefOe nw~ efoiecyej cegefvejepe ner Fmes Deheves oe ceW OeejCe kejkes cees#e heo eehle
kejles nQ~ efyevee mecei%eeve kes lees Fme peerJe ves DevevleeW yeej cegefveele OeejCe kej
veJece ewJeseke ceW Denefcev heo eehle efkeee efkevleg cees#e eehle veneR kej mekee,
FmeefueS Fmes Deefleogue&Ye kene nw~
Oece&-YeeJevee kee ue#eCe

pes YeeJe ceesnleQ veejs, ie %eeve eleeefoke meejs~

mees Oece& peyew efpee Oeejw, leye ner megKe Deeue efvenejw~~14~~
DeLe&-mecekedoMe&ve, meceked%eeve, lehe Deeefo efpeleves Yeer YeeJe nQ, Jes meye
ceesn-YeeJe mes efYeVe nQ (keeeWefke es YeeJe Oece&he nQ)~ Fme Oece& kees peye en peerJe
OeejCe kejlee nw, leye ner Jen Meeele megKe DeLee&led cees#e (meye keceeX mes jefnle
DeJemLee) kees eehle kejlee nw, Ssmee efevleJeve kejvee Oece& eYeeJevee nw~
efJeMes<eeLe&-Jemleg kee mJeYeeJe Oece&, Deefnbmee Oece&, Gece #eceeefo omeue#eCe Oece&, efveee SJeb JeJenej Oece& leLee Meg DeelceevegYeJe he, ceesn-#eesYe
jefnle DeelceheefjCeece Jeeuee Oece&, es Oece& kes efYeVe-efYeVe ue#eCe nQ~ Oece& ceW
kele&Je-heeueve keer eOeevelee jnleer nw efkevleg Oece& YeeJevee ceW Oece& kes ue#eCeeW kee
yeej-yeej efevleve efkeee peelee nw~

64 / heeBeJeeR {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

cegefveOece& kees megveves keer esjCee

mees Oece& cegefveve-keefj Oeefjes, eflevekeer kejletle Geefjes~

(eflevekeer iegCekeerefle& Geefjes)
leekeeW megefvees YeefJe eeCeer, Deheveer DevegYetefle efheeveer~~15~~
DeLe&-Ssmes jlve$eemJehe efnlekeejer Oece& kees YeeJeefuebieer efveie&vLe efoiecyej
pewmes cegefve ner OeejCe kejles nQ Deewj keesF& Deve veneR, keeeWefke jlve$ee kee hetCe&
heeueve kesJeuecee$e Jes ner kejves ceW meceLe& nQ FmeefueS Deieueer DeOeee ceW Gve
cegefveeeW keer efeeeDeeW (kee&JeeW) DeLee&led mekeueeeefj$e kee JeCe&ve efkeee peelee
nw~ ns YeJepeerJeeW! Gve cegefve kes kee&JeeW kees megvees Deewj Deheveer Deelcee kes DevegYeJe
kees heneevees DeLee&led mecePees~
eneb kejletle Meyo ueeskeefJe nw eee: ieuele efeeeDeeW kees kejletle
kenles nQ Dele: iegCekeerefle& heo Deer eee& Deewj efeee kee yeesOe kejeves Jeeuee nw~

eMveesejer
eMve 1 -Deveges#ee efkemes kenles nQ ?
Gej -mebmeej, Mejerj Deewj YeesieeW kes mJeYeeJe kee hegve: hegve: efevleve kejvee Deveges#ee nw~
eMve 2 -Deveges#ee efkeleveer nesleer nQ ? Gvekes veece yeleeFS ?
Gej -Deveges#eeSB yeejn nesleer nQ, Gvekes veece Fme ekeej nQ-1. Deefvele
2. DeMejCe 3. mebmeej 4. SkelJe 5. DevelJe 6. DeMegefe 7. DeeeJe
8. mebJej 9. efvepe&je 10. ueeske 11. yeesefOeogue&Ye Deewj 12. Oece&~
eMve 3 -Fve yeejn YeeJeveeDeeW kee efevleJeve kejves mes keee heue efceuelee nw ?
Gej -pewmes nJee kes ueieves mes Deefive OeOeke G"leer nw, Gmeer ekeej Fve yeejn
YeeJeveeDeeW kes efevleJeve mes meceleeheer megKe peeie=le nes peelee nw~ Fve YeeJeveeDeeW
kes eje peye peerJe Deelcee kees heneevelee nw, leye ner peerJe cees#eheer megKe kees
eehle kejlee nw~
eMve 4 -Deefvele YeeJevee kee keee mJehe nw ?
Gej -peJeeveer, Iej, ieee, Oeve, eer, Iees[e, neLeer, keggcyeer, veewkej Deewj FefveYeesie Deeefo meye #eCeYebiegj-efJeveeMeerke nQ, Ssmee yeej-yeej efebleJeve kejvee
Deefvele Deveges#ee nw~

n{euee (eMveesej meefnle)

heeBeJeeR {eue / 65

eMve 5 -DeMejCe YeeJevee kee ue#eCe yeleeFS ?

Gej -pewmes efnjCe kees efmebn ve kej oslee nw, Jewmes ner Fv, vejsv, veeiesv Deewj
Keiesv (efJeeeOej) Deeefo kees Yeer ce=leg ve kej osleer nw DeLee&led mebmeej ceW
keesF& MejCe veneR nw, Ssmee yeej-yeej efebleJeve kejvee DeMejCe Deveges#ee nw~
eMve 6 -mebmeej Deveges#ee efkemes kenles nQ ?
Gej -peerJe eejeW ieefleeeW kes og:Ke Yeesielee ngDee hebe hejeJele&ve kejlee nw Deewj en
mebmeej meye ekeej mes Demeej nw FmeceW Lees[e mee Yeer megKe veneR nw, Ssmee
efevleJeve kejvee mebmeej Deveges#ee nw~
eMve 7 -SkelJe YeeJevee kee keee DeefYeeee nw ?
Gej -Deheves MegYe keceeX kes Des Deewj DeMegYe keceeX kes Kejeye heue kees peerJe
Dekesuee ner Yeesielee nw, heg$e Deewj eer Deeefo keesF& Yeer efnmmesoej veneR nesles, Jes
meye celeueye kes meeLeer nQ, Ssmee efebleJeve kejvee SkelJe Deveges#ee nw~
eMve 8 -DevelJe Deveges#ee mes Deehe keee mecePeles nQ ?
Gej -ceQ Mejerj mes efYeVe ntB, efhej eer, heg$e, Oeve Deeefo yeee heefjen cesjs kewmes nes
mekeles nQ DeLee&led Deelcee mes meYeer heoeLe& he=Leked nQ, Ssmee efevleJeve kejvee
DevelJe Deveges#ee nw~
eMve 9 -DeMegefe YeeJevee kee keee DeefYeeee nw ?
Gej -en Mejerj ceebme-Ketve-heerhe Deewj ceue-cet$eeefo kee Iej nw, Fme lejn Mejerj
keer DeheefJe$elee kee efevleJeve kejles ngS Deelcee keer heefJe$elee kees eehle kejves
kee efevleve kejvee DeMegefe Deveges#ee nw~
eMve 10-DeeeJe YeeJevee efkemes kenles nQ ?
Gej -keceeX kee Deevee DeeeJe nw Deewj Jen DeeeJe yengle og:Ke osves Jeeuee nw, Ssmee
peevekej Gmemes yeeves kee efevleJeve kejvee DeeeJe Deveges#ee nw~
eMve 11-mebJej Deveges#ee kee mJehe yeleeFS ?
Gej -pees MegYe Deewj DeMegYe YeeJe veneR kejles leLee Deelcee kes efevleve ceW efee ueieeles
nQ, Jes keceeX kes DeeeJe kees jeskeles nQ Deewj mebJej kees heekej megKe heeles nQ,
Ssmee efevleJeve kejvee mebJej Deveges#ee nw~
eMve 12-efvepe&je YeeJevee efkemes kenles nQ ?
Gej -mebJejhetJe&ke lehe kes yeue mes mebefele keceeX kee Pe[ peevee efvepe&je nw, Ssmee
efevleJeve kejvee efvepe&je Deveges#ee nw~

66 / heeBeJeeR {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eMve 13-ueeske Deveges#ee kee ue#eCe yeleeFS ?

Gej -n JeeW mes Yejs ngS ueeske kees ve efkemeer ves yeveeee nw, ve keesF& Fmes OeejCe
efkeS nw Deewj ve keesF& Fmes ve kej mekelee nw, Ssmes mebmeej ceW mecelee kes efyevee
en peerJe Yekelee ngDee og:Ke Yeesielee jnlee nw, Ssmee efevleJeve kejvee ueeske
Deveges#ee nw~
eMve 14-yeesefOe ogue&Ye YeeJevee mes Deehe keee mecePeles nQ ?
Gej -mebmeej ceW Deefle ogue&Ye mecei%eeve keer eeefhle kee yeej-yeej efevleJeve kejvee
yeesefOeogue&Ye Deveges#ee nw~
eMve 15-Oece& YeeJevee kee mJehe eefleheeefole keerefpeS ?
Gej -efceLeelJe mes efYeVe meceioMe&ve, mecei%eeve Deewj mecekeeeefj$e Deeefo pees
YeeJe nQ, Jes Oece& kenueeles nQ~ peye en peerJe Fme Oece& kees OeejCe kejlee nw
leYeer cees#e megKe kees heelee nw, Ssmee efJeeej kejvee Oece& Deveges#ee nw~
eMve 16-cegefveOece& kees megveves keer esjCee osles ngS keefJeJej keee kenles nQ ?
Gej -cegefveeeW kes Oece& kees, Gvekes kele&JeeW kees megvekej YeJepeerJeeW kees cegefveele
OeejCe kejkes DeelceevegYetefle kejvee eeefnS~

N: M

n{euee (eMveesej meefnle)

"JeeR {eue / 67

"JeeR {eue
(nefjieerlee bo)
Deefnbmee, mele, Deeewe& leLee yeeee& ceneeleeW kee ue#eCe

<edkeee peerJe ve nveveleQ, meye efJeefOe ojye-eEnmee jer~

jeieeefo YeeJe efveJeejleQ, efnbmee ve YeeefJele DeJelejer~~
efpevekes ve uesMe ce=<ee ve peue, ce=Ce nt efyevee oereew ienQ~
De"oMemenme efJeefOe Meerue Oej, efeodyee ceW efvele jefce jnQ~~1~~
DeLe&-nkeee kes peerJeeW kee Ieele kejvee Jeefnbmee Deewj jeie-s<ekeece-eesOe-ceeve Fleeefo YeeJeeW keer Glheefe YeeJeefnbmee kenueeleer nw~ cegefvejepe
Fve oesveeW ekeej keer efnbmeeDeeW kees veneR kejles, FmeefueS Gvekes DeeEnmee ceneele
neslee nw~ mLetue DeLeJee met#ce oesveeW ekeej kee Pet" Yeer cegefvejepe keYeer veneR
yeesueles, FmeefueS Gvekes mele ceneele neslee nw~
Deve JemlegDeeW kee lees hetvee ner keee, efpeme efceer Deewj peue kees meJe&meeOeejCe
peerJe efyevee efkemeer jeske-eske (efve<esOe) kes eeesie ceW uesles nQ, cegefve Gvekees Yeer
efkemeer kes eje efoS efyevee enCe veneR kejles FmeefueS Gvekes Deeewe& ceneele neslee
nw~ Meerue kes 18000 YesoeW kee meowJe heeueve kejles cegefve ewleveheer DeelcemJehe
ceW ueerve jnles nQ, FmeefueS Gvekes yeeee& ceneele neslee nw~
efJeMes<eeLe&-he=LJeerkeeefeke, peuekeeefeke, Deefivekeeefeke, Jeeegkeeefeke Deewj
Jevemheeflekeeefeke es heeBe mLeeJej Deewj $emekeee, es <edkeee peerJe kenueeles nQ~
veJe (ceve, Jeeve, keee ke=le, keeefjle, Devegceesovee9) keesef mes efnbmeeefo
heeBeeW heeheeW kee meJe&Lee leeie kejvee ceneele nw~
heefjen leeie ceneele, F&ee& Deewj Yee<ee meefceefle mJehe

Devlej elego&Me Yeso yeenj, mebie oMeOee leQ ueQ~

hejceeo leefpe eGkej cener ueefKe, meefceefle F&ee& lew eueQ~~
peie megefnlekej meye Deefnlenj, egefle megKeo meye mebMee njQ~
Yecejesie-nj efpevekes Jeeve, cegKe-evleQ Dece=le PejQ~~2~~
DeLe&-cegefvejepe 14 ekeej kes Devlejbie SJeb 10 ekeej kes yeefnjbie heefjeneW

68 / "JeeR {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mes meoe otj jnles nQ, FmeefueS Gvekes heefjen leeie ceneele neslee nw~
meteexoe nesves kes yeeo efove ceW Skeeeefee mes eej neLe Deeies keer Yetefce
osKekej peerJe-pevlegDeeW keer eEnmee mes yeeles ngS cegefvejepe ceeie& ceW eueles nQ Dele:
Gvekes F&ee& meefceefle nesleer nw~
efJeMes<eeLe&-heefjen kes cegKele: oes Yeso nQ- DeYevlej Deewj yeee~
DeYevlej heefjen eewon ekeej kee nw-efceLeelJe, eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe,
neme, jefle, Dejefle, Meeske, Yee, pegieghmee, eerJeso, heg<eJeso Deewj vehegbmekeJeso~
yeee heefjen oMe ekeej kee nw-#es$e (Kesle), Jeemleg (cekeeve), efnjCe, mJeCe&,
Oeve, Oeeve, oemeer, oeme, Jee Deewj yele&ve~
S<eCee, Deeoeve efve#esheCe Deewj eefleehevee meefceefle

eeueerme oes<e efyevee megkegue, eeJeke leveQ Iej DeMeve kees~

ueQ lehe ye{eJeve nsleg veefnb leve, hees<eles leefpe jmeve kees~~
Megefe %eeve mebpece GhekejCe, ueefKekeQ ienQ ueefKekeQ OejQ~
efvepe&vleg Leeve efJeueeske leve, ceue cet$e Mues<ece heefjnjQ~~3~~
DeLe&-eeueerme oes<eeW mes jefnle SJeb yeeerme DevlejeeeW kees euekej Deewj
jmevee Fefve keer ueesueghelee es[kej (jmeeW kee DeebefMeke ee hetje leeiekej) Mejerj
kees heg kejves kee DeefYeeee ve jKeles ngS kesJeue lehe ye{eves kes efueS, cegefvejepe
Gece kegue Jeeues eeJeke kes eneB Devegef eemegke Yeespeve (Deenej) kees efove ceW
Ske yeej enCe kejles nQ, FmeefueS Gvekes S<eCee meefceefle nesleer nw~
Megef-heefJe$elee kes meeOeve keceC[ueg, %eeve kes meeOeve Meee SJeb mebece kes
meeOeve efheefkee kees peerJeeW keer efJejeOevee (efnbmee) yeeeves kes efueS cegefvejepe osKeYeeue
kej jKeles Deewj G"eles nQ, FmeefueS Gvekes Deeoeve-efve#esheCe meefceefle nesleer nw~
ceue-cet$e-kehe Deeefo Mejerj kes cewueeW kees cegefvejepe peerJe jefnle mLeeve osKe
kej leeieles (es[les) nQ, Dele: Gvekes Jeglmeie& ee eefleeheve meefceefle nesleer nw~
efJeMes<eeLe&-oelee kes Deeefele meesuen Godiece oes<e, hee$e kes Deeefele meesuen
Glheeove oes<e leLee DeenejmebyebOeer ome Deewj YeespeveefeeemebyebOeer eej-Ssmes kegue
efeeueerme oes<e nQ~

n{euee (eMveesej meefnle)

"JeeR {eue / 69

leerve iegefhleeeB Deewj hebesefve efJepee

meceked ekeej efvejesOe ceve Jee, keee Deelece OeeJeles~

efleve megefLej cege osefKe ce=ieieCe, Gheue Keepe KegpeeJeles~~
jme he iebOe leLee hejme De, Meyo MegYe DemegneJeves~
efleveceW ve jeie efJejesOe hebesefve, peeve heo heeJeves~~4~~
DeLe&-cegefvejepe peye Yeueer ekeej mes ceve, Jeeve Deewj keee keer efeee
(eJe=efe) kees jeskekej Deheveer Deelcee kee Oeeve kejles nQ, leye Gvekeer Meeble SJeb
Deeue Deeke=efle kees osKekej Gmes helLej mecePekej Gmemes efnjCe ee Deve eewheees
Deheveer Kegpeueer efceeves (jie[ kej Kegpeeves) ueieles nQ FmeefueS Gvekes leerveeW iegefhleeeB
(ceveesiegefhle, Jeeveiegefhle Deewj keeeiegefhle) nesleer nQ~
Jes Deheves efueS heeBeeW FefveeW kes 27 efJe<eeeW-5 jme, 5 JeCe&, 2 iebOe,
8 mheMe&, 7 Meyo-ceWs ve lees efee (MegYe) nesves hej jeie kejles nQ Deewj ve ner Deefee
(DeMegYe) nesves hej s<e kejles nQ FmeefueS hebesefveeW kees JeMe ceW kejves (efJeje
jnves) mes Jes efpelesefve kenueeles nQ~
efJeMes<eeLe&-elveeeejhetJe&ke eJe=efe kee veece meefceefle nw Deewj ceve, Jeeve
SJeb keee keer eJe=efe keer efveJe=efe kee veece iegefhle nw~ heeBe FefveeW Deewj ceve kes
Ghej efJepee eehle kejvee DeLee&led GvnW JeMe ceW jKevee FefveefJepee kenueelee nw~
n DeeJeMeke Deewj meele Mes<e iegCe

mecelee mecnejQ, Legefle GeejQ, Jevovee efpeveosJe kees~

efvele kejQ egeflejefle, OejQ eefleece, lepeQ leve DencesJe kees~~
(eefleeceCe eleeKeeve kejles)
efpevekes ve vnewve, ve ovle-OeesJeve, uesMe Decyej DeeJejve~
Yetceeefnb efheueer jeefve ceW keg, Meeve Skeemeve kejve~~5~~
(Yetceeefnb efJeeueer)
DeLe&-efoiecyej pewve cegefve meoe (1) meeceeefeke kejles nQ (2) mlegefle
kejles nQ (3) eer efpevesv YeieJeeve keer Jebovee kejles nQ (4) mJeeOeee ceveeseesie
mes kejles nQ (5) eefleeceCe kejles nQ (6) osn mes cecelJe leeie kejkes keeeeslmeie&
kejles nQ-FmeefueS Gvekes 6 DeeJeMeke nesles nQ~

70 / "JeeR {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Mejerj kee e=Bieej leeie kes keejCe Jes cegefvejepe (1) mveeve veneR kejles
(2) oeleewve veneR kejles (3) jbecee$e Yeer kehe[e Mejerj {eBkeves ceW keece veneR uesles
(4) jele kes Debeflece Yeeie ceW peceerve hej Ske ner kejJe ueskej Lees[er meer veeRo uesles nQ~
efJeMes<eeLe&-pees efkemeer kes JeMe ceW veneR nesles, GvnW DeJeMe kenles nQ, DeLee&led
DeeefOe (ceeveefmeke heer[e) JeeefOe (Meejerefjke heer[e) Deeefo mes emle nes peeves hej
Yeer, Gvekes SJeb FefveeW kes JeMeerYetle ve neskej, pees efove Deewj jeef$e kes DeeJeMeke
keee& meeOegDeeW kees kejves ner eeefnS, GvneR keeeeX kees DeeJeMeke kenles nQ~
hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves Fme hee kees mebMeesefOele kejkes cegefveeeW
kes Deeeej ebLe kes Devegmeej mheerkejCe efkeee nw, pees efke Je nwheefC[le oewuelejece peer Deewj keefJe yegOepeve peer ves mecelee, mlegefle, Jevovee,
mJeeOeee, eefleeceCe Deewj keeeeslmeie& es : DeeJeMeke (cegefveeeW kes) kens nQ
efkevleg cetueeeej, Deveieej Oecee&ce=le SJeb Deve meYeer Deeeee&eCeerle DeeeejebLeeW ceW
meeceeefeke (mecelee), elegefJeMeeflemleJe, Jevovee, eefleeceCe, eleeKeeve Deewj
keeeeslmeie& es n DeeJeMeke kens nQ~
cetueeeej, Deeeejmeej Deeefo ebLeeW ceW meeOegDeeW kes 28 cetueiegCeeW kes Devleie&le
n DeeJeMeke efeeeDeeW ceW eefleeceCe kes yeeo eleeKeeve efeee nw ve efke
mJeeOeee~ eleeKeeve kee DeLe& nw leeie~ eeJeppeerJeve efkemeer Jemleg kee leeie
DeLeJee eefleefove Deenej kes yeeo ieg kes heeme Deieues efove Deenej uesves leke
Deenej-Yeespeve kee leeie Deeefo eleeKeeve nw~ Fmeer ekeejDeveieej Oecee&ce=le Deeefo ebLeeW ceW cegefveeeW kes efueS efheueer jeef$e ceW Jewjeef$eke
mJeeOeee kee efJeOeeve nw Deewj jeef$e kes DeOe& jeef$e ceW meesves kee-efvee uesves kee
efJeOeeve nw, Dele: en mebMeesefOele hee" Deeiecemeccele nw~
Mes<e meele iegCe SJeb mecelee

Fke yeej efove ceW ueQ Denej, Ke[s Deuehe efvepe heeve ceW~
keeueeWe kejle ve [jle heefj<en, meeW ueies efvepe Oeeve ceW~~
Deefj efce$e cenue cemeeve kebeve, keeBe efvebove Legefle kejve~
DeIee&Jeleejve Deefme-enejve, ceW meoe mecelee Oejve~~6~~
DeLe&-cegefve efove ceW Ske yeej ner Deheves neLe ceW ueskej Ke[s-Ke[s Lees[e
mee Deenej uesles nQ~ Jes Deheefjener Deheves kesMeeW kee Deheves neLeeW mes ueeWe kejles nQ~

n{euee (eMveesej meefnle)

"JeeR {eue / 71

Jes heefj<en (og:Ke) mes veneR [jles nQ Deewj Deheveer Deelcee ceW ueerve jnles nQ~ Fme
ekeej es 28 cetueiegCe meeOeg heeueles nQ-5. ceneele, 5 meefceefle, 5 Fefvepee,
6 DeeJeMeke21 cetueiegCe, efhej 1. ve venevee 2. oeBle ve Oeesvee 3. peceerve hej
meesvee 4. veive jnvee 5. Ske yeej Yeespeve kejvee 6. Ke[s-Ke[s kejhee$e ceW Deenej
uesvee 7. Deheves yeeueeW kee ueeWe kejvee-21728 cetueiegCe nQ~
Deelcee kes Deefleefje Deve mecemle Yeewefleke heoeLeeX mes Goemeerve jnves kes keejCe
Gvekes efueS mecemle Ssee& leg nQ-meeOeg kes efueS Me$eg Deewj efce$e, cenue Deewj
MceMeeve, kebeve Deewj keeBe, efveboe Deewj mlegefle, hetpeve kejvee ee leueJeej mes ceejvee-es
meye meceeve nQ DeLee&led cegefve nj Ske DeJemLee ceW Meeble-efee jne kejles nQ~ Jes jeie-s<e
mes Thej G" peeles nQ DeLee&led Jes mece-YeeJe OeejCe kej uesles nQ Deewj Deeves Jeeueer
mecemle DeeheefeeeW Deewj keeW kees meece heefjCeeceeW mes menve kej uesles nQ~
efJeMes<eeLe&-#egOee, le=<ee, Meerle, G<Ce, [eBme-cej, eee&, Meee, JeOe,
jesie, le=CemheMe&, ceue, veivelee, Dejefle, eer, efve<eee, DeeeesMe, eeevee, melkeejhegjmkeej, DeueeYe, DeoMe&ve, e%ee Deewj De%eeve en yeeF&me ekeej kes heefj<en nQ
leLee jeies<e kes DeYeeJehe eJe=efe kees mecelee kenles nQ~
cegefveeeW kee lehe, Oece&, efJenej leLee mJeheeejCe eeefj$e

lehe leheQ eoMe OejQ Je=<e oMe, jleve$ee mesJeQ meoe~

cegefve meeLe ceW Jee Ske efJeejQ, enQ veefnb YeJe megKe keoe~~
eeW nw mekeue mebece eefjle, megefvees mJeheeejve Deye~
efpeme nesle eiew Deeheveer efveefOe, efcew hej keer eJe=efe meye~~7~~
DeLe&-cegefve yeejn ekeej kes lehe leheles nQ, oMe ekeej kes Oece& kees OeejCe kejles nQ,
mecekedoMe&ve, meceked%eeve Deewj mecekedeeefj$eheer leerve iegCe jlveeW keer j#ee kejles nQ,
cegefveeeW kes meeLe ee Skeekeer efJeejCe kejles nQ Deewj meebmeeefjke megKeeW keer Fe Yeer veneR
kejles, Fme ekeej cegefve kes mekeue-eeefj$e kee JeCe&ve ngDee~ Deye mJeheeejCe ee
efveeeeeefj$e kees kenles nQ, efpemekes Goe mes Deheveer Deelcee keer %eeveeefo mecheefe eke
nesleer nw Deewj hej-heoeLeeX keer Deesj PegkeeJe meye ekeej mes efcelee nw~
efJeMes<eeLe&-eeeefee, efJevee, JeweeJe=e, mJeeOeee, Jeglmeie& Deewj Oeeve,
es n Deblejbie lehe Deewj DeveMeve, Tveesoj, eleheefjmebK eeve, jmeheefjleeie
efJeefJeeMeeemeve Deewj keeekeuesMe es : yeeelehe nesles nQ~

72 / "JeeR {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mJeheeejCe eeefj$e (Megesheeesie) kee JeCe&ve

efpeve hejce hewveer megyegefOe wveer, [eefj Devlej Yesefoee~

JejCeeefo De jeieeefo leQ, efvepe YeeJe kees veeje efkeee~~
efvepeceeefnb efvepe kes nsleg efvepekej, Deehekees Deehew ieeew~
iegCe iegCeer %eelee %eeve %ese, ceBPeej keg Yeso ve jeew~~8~~
DeLe&-efpeme ekeej keesF& Jeefe leer#Ce sveer mes hee<eeCe kees Yeso oslee (lejeMelee)
nw, "erke Gmeer ekeej peye Jeerlejeieer cegefvejepe Deheves Devlejbie ceW YesoefJe%eeveheer ssveer
kees [euekej meceked%eeve eehle kej uesles nQ Deewj Gmemes Deelcee kes mJehe kees hejme-iebOe Deewj mheMe&he Jekece& mes leLee jeie-s<e Deeefohe YeeJekece& mes Deueie
kej Deheveer Deelcee ceW, Deelcee kes efueS, Deelcee kes eje, Deelcee kees Deheves-Deehe
(mJele:) peeve uesles nQ-leye Gvekes efueS iegCe, iegCeer, %eelee Deewj %ese FveceW keg Yeer Yeso
(Deblej) veneR jn peelee nw~ Fme ekeej DeYesoheves kee Deueewefkeke meeceepe GheefmLele
nes peelee nw Deewj ener mJeheeejCe eeefj$e nw~
efJeMes<eeLe&-mekeue mebece keer meeOevee keer ejceeJemLee kes heeeled Deelcee
keer pees Jeerlejeie heefjCeefle eie nesleer nw Jen mJeheeejCe eeefj$e nw~ Fmeer kee
Dehej veece efveeeeeefj$e, eLeeKeeleeeefj$e DeLeJee Jeerlejeieeeefj$e nw~ pewmee efke
hejceelceekeeMe ceW kene ieee nw efke jeie-s<eeYeeJe-ue#eCeb hejceb eLeeKeeleheb
mJehes ejCeb efveee-eeefj$eb YeJeefle........~ jeies<e kes DeYeeJehe Glke=
eLeeKeelemJehe mJeheeejCe ner efveeeeeefj$e nw~
Deeies Yeer mJeheeejCeeeefj$e kees ner Jeerlejeieeeefj$e kene nw~ eLee......mJehes
ejCeb eeefj$eefceefle Jeerlejeieeeefj$eb lemewJe YeJeefle~ DeLee&led mJehe kes DeeejCe
he Jeerlejeieeeefj$e Yeer Gmeer meceYeeJeOeejer kes ner neslee nw~ Fmeer ekeej Je=nod
Je-meben SJeb eJeevemeej Deeefo ebLeeW ceW Yeer kene ieee nw~
mJeheeejCe eeefj$e (efveeeeeefj$e) kee JeCe&ve

penB Oeeve Oeelee Oese kees, ve efJekeuhe Jee Yeso ve peneB~

efeodYeeJe kece& efeosMe kejlee, eslevee efkeefjee leneB~~
leerveeW DeefYeVe DeefKeVe MegOe, Gheeesie keer efveeue oMee~
eies peneB ie-%eeve-ele es, leerveOee Skew uemee~~9~~

n{euee (eMveesej meefnle)

"JeeR {eue / 73

DeLe&-Jeerlejeie cegefvejepe mJeheeejCe eeefj$e kes mecee peye DeelceOeeve

ceW ceive nes peeles nQ, leye Oeeve (efebleJeve), Oeelee (Oeeve kejves Jeeuee) Deewj
Oese (Oeeve kejves eesie heoeLe&) ceW keg Yeer Devlej veneR jnlee, Jeeve kee
efJekeuhe Yeer veneR neslee~ JeneB Deelcee ner kece& (keee& kes eje Keeme Fefle),
Deelcee ner keee& (keee& kejves Jeeuee) Deewj Deelcee kee YeeJe ner efeee (efkeee
peevee) neslee nw, DeLee&led keee&-kece&-efeee es leerveeW efyeukegue DeefYeVe (Ske)
leLee hejmhej DeefJejesOeer nes peeles nQ, leye mecekedoMe&ve, meceked%eeve SJeb mecekedeeefj$e
Yeer Ske meeLe Skehe neskej ekeeMeceeve nes peeles nQ, Megesheeesie keer Deue
DeJemLee eke nes peeleer nw DeLee&led DeYeso jlve$ee keer GheueefyOe nesleer nw~
YeeJeeLe&-MegYeeMegYe jeie-s<eeefo mes jefnle Deelcee keer eeefj$e-heefjCeefle
kees Megesheeesie kenles nQ~
mJeheeejCe eeefj$e kee ue#eCe Deewj efveefJe&keuhe Oeeve

hejceeCe vee efve#eshe kees, ve Geesle DevegYeJe ceW efoKew~

ie-%eeve megKe-yeuecee meoe, veefnb Deeve YeeJe peg cees efJeKew~~
ceQ meeOe meeOeke ceQ DeyeeOeke, kece& De lemeg heueefveleQ~
efeleefheC[ eC[ DeKeC[ megiegCe, kejC[ egle hegefve keueefveleQ~~10~~
DeLe&-Gme mJeheeejCe eeefj$e kes mecee cegefveeeW kes DeelceevegYeJe ceW
eceeCe, vee Deewj efve#eshe kee ekeeMe (Goe) veneR neslee DeLee&led Jes pegoe-pegoe
eleerle veneR nesles Jejved Ssmee efJeeej (cenmetme) neslee nw efke Jes (cegefve) DevevleoMe&ve, Devevle%eeve, DevevlemegKe Deewj DevevleJeere&he (Devevle elege kes Oeejer) nQ,
GveceW Deve keesF& jeie-s<eeefo YeeJe veneR nQ~ Jes mJeeb ner meeOe nQ, mJeeb ner meeOeke
nQ-kece& leLee Gmekes heue (mebmeej heefjYeceCe) mes cege (yeeOee jefnle) nQ~ Jes mJeeb
kees ewleveefheC[, lespemJeer, DeKeC[ leLee Geceesece iegCeeW kee YeC[ejmJehe DevegYeJe
kejles nQ, pees heehe leLee kece& mes jefnle nw~ Fme ekeej meye ekeej kes efJekeuheeW mes jefnle
Deelcee ceW efmLejlee (efveefJe&keuhelee) kees mJeheeejCe eeefj$e kenles nQ~
efJeMes<eeLe&-Jemleg kes meJeeMeeW kees peeveves Jeeues %eeve kees eceeCe kenles nQ~
Jemleg kes SkeosMe kees peeveves Jeeues %eeve kees vee kenles nQ~ vee %eeve eje yeeOee
jefnle peeves ngS heoeLeeX ceW emebieJeMeeled veeceeefo keer mLeehevee kejvee efve#eshe nw~

74 / "JeeR {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deueewefkeke Deevebo SJeb Deefjnble DeJemLee

eeW efevle efvepe ceW efLej Yees, efleve DekeLe pees Deevevo ueees~
mees Fv veeie vejsv Jee, Denefcev kes veeneR keees~~
leye ner MegkeueOeeveeefive keefj, eGIeeefle efJeefOe keeveve oees~
meye ueKees kesJeue%eeve keefj, YeefJeueeske kees efMeJeceie keees~~11~~
DeLe&-Fme mJeheeejCe eeefj$e kes mecee cegefvejepe hetJeexe efJeeej kej peye
Deelce-efevleJeve ceW ueerve nes peeles nQ, leye GvnW pees Jeeveeleerle Deevevo eehle neslee nw,
Jen (Deevevo) Fv, OejCesv, eeJeleea Deewj Denefcev kees Yeer veneR efceuelee~
Gme mJeheeejCe eeefj$e kes eke nesves hej Gmekes eYeeJe mes MegkeueOeeveheer
Deefive kes eje eej Ieeefleee kece& (%eeveeJejCeer, oMe&veeJejCeer, ceesnveere, Devlejee)
heer pebieue kees peueekej cegefvejepe ve kej osles nQ efpememes GvnW kesJeue%eeve keer
eeefhle nes peeleer nw~ heuemJehe Jes leerveeW ueeskeeW SJeb leerveeW keeueeW keer meye yeeleeW
(Devevleevevle heoeLeeX kes iegCe-heee&eeW) kees peevekej mebmeej kes YeJe peerJeeW kees
cees#eceeie& kee GheosMe osles nQ, ener Deefjnvle DeJemLee nw~
efJeMes<eeLe&-mJeheeejCeeeefj$e esCeer keer DeJemLee ceW GlheVe neslee nw
efpemekes GlheVe nesves kes yeeo Devleceg&ntle& ceW ner kesJeue%eeve eehle nes peelee nw, ener
yeele heefC[le peer ves efueKeer nw efkeleye ner MegkeueOeeveeefive keefj, eGIeeefle efJeefOe-keeveve oees~~
efme mJehe kee JeCe&ve

hegefve Ieeefle Mes<e DeIeeefle efJeefOe, efveceeBefnb Dece Yet JemeQ~

Jemegkece& efJevemew megiegCe Jemeg, mecekelJe Deeefoke meye uemeQ~~
mebmeej Keej Deheej heejeJeej, leefj leerjefnb iees~
DeefJekeej Dekeue Dehe Megefe, efethe DeefJeveeMeer Yees~~12~~
DeLe&-Deefjnvle DeJemLee ee kesJeue%eeve kes Goe kes heMeeled Jes YeJe peerJe
Mes<e 4 DeIeeefleee keceeX (Jesoveere, Deeeg, veece, iees$e) keer 85 eke=efleeeW kee veeMekej
#eCe cee$e ceW Dece Yet (cees#e) kees hee uesles nQ~ Dee"eW keceeX kee veeMe nes peeves hej
GveceW mecekelJeeefo Dee" iegCe eke nes peeles nQ~ Ssmes YeJe peerJe mebmeejheer ogKeoeeer
SJeb DeLeen meceg mes GeerCe& (heej) ngS Deewj nesles nQ DeLee&led pevce-cejCe keer yeeOee mes

n{euee (eMveesej meefnle)

"JeeR {eue / 75

cege nes DeefJeveeMeer cees#e megKe kees eehle kej uesles nQ~ es ner efveefJe&keej, DeMejerjer,
Decetefle&ke, MegewlevemJehe leLee DeefJeveeMeer neskej efme kenueeles nQ~
efJeMes<eeLe&-ceesnveere kece& kes veeMe mes mecekelJe iegCe eie neslee nw~
oMe&veeJejCeer kes veeMe mes oMe&ve iegCe eke neslee nw~ %eeveeJejCeer kes veeMe mes %eeve
iegCe eke neslee nw~ iees$ekece& kes veeMe mes DeiegueIeglJe iegCe eke neslee nw~
veecekece& kes veeMe mes met#celJe iegCe eke neslee nw~ Deeegkece& kes veeMe mes DeJeieenvelJe
iegCe eke neslee nw~ Jesoveerekece& kes veeMe mes DeJeeyeeOelJe iegCe eke neslee nw
leLee Deblejeekece& kes veeMe mes Jeere&lJe iegCe eke neslee nw~
cees#e heee&e keer ceefncee, ceveg<e heee&e keer meeLe&kelee SJeb Meeele megKe keer eeefhle

efvepeceeBefn ueeske Deueeske iegCe, hejpeee eefleefyeefcyele Lees~

jefn nQ Devevleevevle keeue, eLee leLee efMeJe hejCees~~
Oeefve Oeve nQ pes peerJe vejYeJe, heee en keejpe efkeee~
eflevener Deveeefo YeceCe hee ekeej, leefpe Jej megKe efueee~~13~~
DeLe&-Gve efme YeieJeeve keer Deelcee ceW ueeske Deewj Deueeske (mecemle heoeLe&)
Deheves-Deheves iegCeeW Deewj heee&eeW meefnle Ske meeLe ohe&Ce ceW eefleefyeefcyele heoeLe& kes
meceeve Peuekeves ueieles nQ~ Jes pewmes cees#e kees iees nQ, Jewmes ner JeneB jnves Jeeues Deve
efme peerJeeW kes meceeve Devevleevevle keeue leke jnWies DeLee&led Deheefjefcele mecee Jeleerle
nes peeves hej Yeer Gvekeer DeKeC[ Meeefvle Deeefo ceW uesMecee$e Yeer yeeOee ve he[sieer~ efpeve
eeefCeeeW ves ceveg<e keer heee&e eehlekej en Meg ewlevehe Yeer eehle efkeee nw, Jen
Delevle Oeve (eMebmee kes hee$e) nQ~ GvneWves ner Deveeefokeeue mes eues Dee jns hebe
hejeJele&vehe mebmeej kes heefjYeceCe kees leeiekej Gece megKe (cees#e) heeee nw~
efJeMes<eeLe&-Deelce efmLele kesJeue%eeve ceW mJe efvece&ue ohe&Ce kes meMe
mechetCe&-Je Deheves iegCe SJeb heee&eeW meefnle eefleefyeefcyele nesles nQ Devlej kesJeue
Flevee nw efke kesJeue%eeve ceW ohe&Ce keer lejn eee Deewj Deeke=efle veneR he[leer nw~
jlve$ee kee heue SJeb MeerIe Deelce efnle keer efMe#ee

cegK eesheeej og Yeso eeW, ye[Yeeef ie jlve$ee OejQ~

De OejQies les efMeJe uenQ efleve, megeMe-peue peieceue njQ~~
Fefce peeefve Deeueme neefve meenme, "eefve en efmeKe Deeojes~
peyeueeQ ve jesie peje ienw, leyeueeQ Peefefle efvepeefnle kejes~~14~~

76 / "JeeR {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeLe&-mecekedoMe&ve-%eeve-eeefj$e (jlve$ee) kes pees oes Yeso-JeJenej Deewj

efveee kens iees nQ, Gvekees pees YeeieMeeueer peerJe OeejCe kejles nQ Deewj OeejCe kejWies lees Jes
(DeJeMe) cees#e eehle kejles nQ Deewj kejWies leLee Gvekee megeMeheer peue mebmeej kes
kece&heer cewue kees njlee nw Deewj njsiee, Ssmee peevekej Deeueme kees leeiees Deewj efnccele
yeeBOekej en GheosMe enCe kejes efke peye leke jesie ee yeg{ehee Fme Mejerj kees veneR
peke[lee nw, Gmekes henues ner nce peuoer mes peuoer Deelceefnle kejves ceW ueie peeSB~
efJeMes<eeLe&-ye[Yeeieer kee DeLe& YeeieMeeueer DeLee&led hegCeJeeve nw~ hegCe
nse veneR nw, hegCe keer Jeebe nse nw~ jlve$ee OeejCe kejves eesie Gece Mejerj Deeefo
kes meeOeve SJeb heefjCeeceeW keer efvece&uelee kee eesie hegCe mes ner eehle neslee nw Dele:
YeeieMeeueer kees ner cees#e kee hee$e kene nw~
efme hejceelcee kee megkeerefle&heer peue YeJeelceeDeeW kes mebmeejheer cewue kees njCe
kejves Jeeuee nw Dele: peye leke esCeer DeejesnCe veneR kej heeles, leye leke hebehejcesefeeW kee
iegCeieeve efvejvlej kejvee eeefnS~ en lees MegYe jeie nw Ssmee Yee veneR kejvee eeefnS~
Fme ekeej meele leJeeW kes efebleve eje ee efvece&ue kejkes efpevesv keer
Yeefe eje Meefe (meenme) eehle kej Deeueme Deewj eceeo kees es[kej MeerIe ner
eeefj$e OeejCe kejves kee heg<eeLe& kejvee eeefnS keeeWefke jesie SJeb Je=eJemLee Dee
peeves hej heers keg Yeer veneR nes mekesiee~
Deefvlece GheosMe

en jeie Deeie onw meoe, leeleQ meceece=le mesFes~

efej Yepes efJe<ee ke<eee Deye lees, leeie efvepeheo yesFes~~
kene jees hej heo ceW ve lesjes, heo enw keeeW og:Ke menw~
Deye oewue! nesG megKeer mJeheo efe, oeJe cele etkeew enw~~15~~
DeLe&-en ceesn (jeie) heer Deefive Deveeefokeeue mes Fme mebmeejer peerJe kees
efvejvlej peuee jner nw, FmeefueS Gmes meceleeheer Dece=le heervee eeefnS efpememes ceesn
kee efJeveeMe nes~ efJe<ee-ke<eeeeW kee en peerJe Devevlekeeue mes mesJeve kej jne nw,
Dele: Gvekee leeie kej Deelceheo (cees#e) eehle kejves kee Geesie kejvee eeefnS~
eeCeer hejeeer JemlegDeeW ceW keeeW Devegje nw ? peyeefke Jen Gmekee JeemleefJeke
mJehe veneR nw SJeb heuemJehe efejkeeue mes og:Ke menlee nw~ eeCeer kee JeemleefJeke
mJehe lees Devevle oMe&ve-%eeve-eeefj$e (jlve$ee) he nw, Gmeer ceW Gmes nesvee

n{euee (eMveesej meefnle)

"JeeR {eue / 77

eeefnS, leYeer meee megKe (cees#e) eehle nesiee~

Dele: Fme ebLe kes jeefelee keefJe oewuelejece mJeeb Deheveer Deelcee kees mecyeesefOele
kejles nQ efke ns oewuele! legPes Deheves Deelce-mJehe kees heefneevevee nesiee~ en ceveg<e
YeJe, Gece eeJeke kegue Deeefo kee megeesie yeejcyeej veneR efceuelee, FmeefueS Fme
megDeJemej kees JeLe& ner ve veneR nes peeves osvee nw elegled mebmeej kes eefle Deemeefe
(ceesn) kee leeiekej YeJe-YeceCe mes cegefe nsleg Skeeeefee neskej eelve kejvee nw,
ener kejvee peerJeelcee kee JeemleefJeke ue#e Yeer nw~
efJeMes<eeLe&-pewmes jeie keer oen eeefCeeeW kees peueeleer nw DeLee&led og:Ke osleer
nw Jewmes ner ceesn, jeie SJeb s<e mebmeejer peerJeeW kees Deveeefokeeue mes efvejvlej peuee jns
nQ FmeefueS es Deeie mes Yeer Yeebkej nQ~
evLe efvecee&Ce kee mecee, DeeOeej, ueIeglee SJeb heue

Fke veJe Jemeg Fke Je<e& keer, leerpe megkeue yewmeeKe~

kejdees leJe GheosMe en, ueefKe yegOepeve keer YeeKe~~1~~
ueIeg-Oeer leLee eceeoleQ, Meyo DeLe& keer Yetue~
megOeer megOeej he{es meoe, pees heeJeew YeJe-ketue~~2~~
DeLe&-heb. oewuelejece peer ves Deheves hetJe&Jeleea heb. yegOepeve peer ke=le n{euee
kes DeeOeej hej en leJeesheosMe efJeece mebJeled 1891 keer efceleer JewMeeKe Megkeue
le=leeree (De#ee le=leeree) kees hetCe& efkeee~ heefC[le peer kenles nQ efke Deuheyegef
leLee eceeo kes keejCe keneR Meyo ee DeLe& keer Yetue jn ieF& nes, lees efJeledpeve Gmes
megOeej kejkes he{W, efpememes Jes Fme mebmeej mes heej nesves ceW meceLe& nes mekeW~
efJeMes<eeLe&-efpeme ekeej leer#Ce MeeeW kes enej kees jeskeves Jeeueer {eue nesleer
nw, Gmeer ekeej peerJe kees Deefnlekeejer Me$eg-efceLeelJe, jeieeefo DeeeJeeW kees leLee
De%eeveeefOekeej kees jeskeves kes efueS {eue kes meceeve FmeceW n ekejCe nQ, pees n
ekeej kes boeW ceW efueKes iees nQ FmeefueS Fme ebLe kee veece n{euee jKee ieee nw~

eMveesejer
eMve 1 -cegefveeeW kes efkeleves cetueiegCe nesles nQ ?
Gej -cegefveeeW kes DeeF&me cetueiegCe nesles nQ-heeBe ceneele, heeBe meefceefle, hebesefve
efvejesOe, n DeeJeMeke Deewj meele Mes<e iegCe~

78 / "JeeR {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eMve 2 -ceneele efkemes kenles nQ, Gmekes efkeleves Yeso nQ ?

Gej -efnbmee Deeefo heeBeeW heeheeW kee hetCe&he mes leeie kejvee ceneele kenueelee nw,
Gmekes heeBe Yeso nQ-Deefnbmee, mele, Deeewe&, yeeee& Deewj Deheefjen~
eMve 3 -Deefnbmee Deewj mele ceneele kee mJehe yeleeFS ?
Gej -n ekeej kes peerJeeW kee Ieele veneR kejves he JeeEnmee SJeb keece,
eesOeeefohe YeeJeefnbmee kee hetCe& leeie nesves kees DeeEnmee ceneele kenles nQ
leLee efkebefeled cee$e Yeer Pet" veneR yeesuevee mele ceneele nw~
eMve 4 -Deeewe& ceneele kee keee ue#eCe nw ?
Gej -heeveer Deewj efceer kes efmeJeee efkemeer eesie Jemleg kees Yeer efyevee efoS veneR enCe
kejvee Deeewe& ceneele nw~
eMve 5 -yeeee& ceneele efkemes kenles nQ ?
Gej -eercee$e kee leeie kejkes De"ejn npeej Meerue kes YesoeW kees OeejCe kej
ncesMee Deheves ewlevemJehe Deelcee ceW ueerve jnvee yeeee& ceneele nw~
eMve 6 -Deheefjen ceneele kee ue#eCe yeleeFS ?
Gej -eewon ekeej kes Deblejbie Deewj ome ekeej kes yeee heefjen mes meJe&Lee efJeje
nesvee Deheefjen ceneele nw~
eMve 7 -eewon ekeej kes Deblejbie heefjen kes veece yeleeFS ?
Gej -1. efceLeelJe 2. eesOe 3. ceeve 4. ceeee 5. ueesYe 6. neme 7. jefle
8. Dejefle 9. Meeske 10. Yee 11. pegieghmee 12. eerJeso 13. heg<eJeso
14. vehegbmekeJeso~
eMve 8 -ome ekeej kee yeee heefjen keewve-keewve mee nw ?
Gej -1. #es$e 2. Jeemleg (cekeeve) 3. efnjCe (eeBoer) 4. mJeCe& 5. Oeve (heMeg)
6. Oeeve 7. oemeer 8. oeme 9. keghe 10. Yeeb[ (yele&ve)
eMve 9 -meefceefle efkemes kenles nQ ?
Gej -elveeeejhetJe&ke eJe=efe kejves kees meefceefle kenles nQ~
eMve 10-meefceefle kes efkeleves Yeso nQ ?
Gej -heeBe Yeso nQ -1. F&ee&meefceefle 2. Yee<eemeefceefle 3. S<eCeemeefceefle
4. Deeoeveefve#esheCe 5. Jeglmeie&meefceefle
eMve 11-F&ee&meefceefle SJeb Yee<eemeefceefle kee mJehe yeleeFS ?
Gej -eceeojefnle neskej eej neLe Deeies peceerve osKekej euevee F&ee& meefceefle nw leLee
Deeiece kes Devegmeej efnle-efcele-efee Jeeve yeesueves kees Yee<ee meefceefle kenles nQ~

n{euee (eMveesej meefnle)

"JeeR {eue / 79

eMve 12-S<eCee meefceefle kee ue#eCe yeleeFS ?

Gej -eeueerme oes<eeW kees SJeb yeeerme DevlejeeeW kees euekej Gece eeJeke kes Iej
hej lehe keer Je=ef nsleg, Mejerj keer hegef SJeb peerYe kes mJeeo keer een mes jefnle
neskej jmeeW kee leeie kejkes Deenej uesvee S<eCeemeefceefle nw~ (eeueerme oes<e
SJeb yeeerme Devlejee kes veece cetueeeej ebLe ceW osKeW)~
eMve 13-Deeoeveefve#esheCe Deewj Jeglmeie& meefceefle keer heefjYee<ee yeleeFS ?
Gej -Megef, %eeve Deewj mebece kes GhekejCe (keceC[ueg-Meee Deewj efheer) kees osKekej
G"evee leLee osKekej jKevee Deeoeve-efve#esheCemeefceefle nw SJeb peerJe-pevleg jefnle
mLeeve kees osKekej Mejerj kes ceue-cet$e Deeefo kees es[vee Jeglmeie& meefceefle nw~
eMve 14-iegefhle efkemes kenles nQ, Gmekes efkeleves Yeso nQ ?
Gej -ceve-Jeeve-keee keer eJe=efe kees Yeueerekeej jeskevee iegefhle nw~ iegefhle kes leerve
Yeso nQ-ceveesiegefhle, Jeeveiegefhle Deewj keeeiegefhle~
eMve 15-leerveeW iegefhleeeW kee he=Leked-he=Leked mJehe yeleeFS ?
Gej -ceve kees JeMe ceW kejvee ceveesiegefhle, Jeeve kees JeMe ceW kejvee Jeeveiegefhle leLee
keee kees JeMe ceW kejvee keeeiegefhle nw~
eMve 16-cegefvejepe keer Meeble cege kees osKekej ce=ieieCe keee kejles nQ ?
Gej -Deheveer Deelcee kee Oeeve kejles ngS Gve cegefveeeW keer efmLej cege kees osKekej efnjCeeWeek
mecetn GvnW helLej mecePekej Gvekes Thej Deheves Mejerj keer Keepe Kegpeelee jnlee nw~
eMve 17-DeeJeMeke efkemes kenles nQ ?
Gej -DeJeMe kejves eesie efeee kees DeeJeMeke kenles nQ~
eMve 18-cegefveeeW kes n DeeJeMeke keewve-keewve mes nQ ?
Gej -1. mecelee 2. mleJe 3. Jevovee 4. eefleeceCe 5. mJeeOeee 6. keeeeslmeie&~
cetueeeej kes Devegmeej mJeeOeee kes mLeeve hej eleeKeeve veece kee DeeJeMeke nw~
eMve 19-meeceeefeke efkemes kenles nQ ?
Gej -efee Deewj Deefee Jemleg ceW jeie Deewj s<e kees leeie kejkes ef$ekeeue ceW osJeJevovee
kejves kees meeceeefeke kenles nQ DeLee&led meeceYeeJe kee veece ner meeceeefeke nw~
eMve 20-mleJe efkemes kenles nQ ?
Gej -$e+<eYe Deeefo 24 leerLekejeW kee YeefehetJe&ke mleJeve kejvee mleJe nw~
eMve 21-Jebovee kee keee ue#eCe nw ?
Gej -DenleeW kees, efmeeW kees, Gvekeer eefleceeDeeW kees, efpeveJeeCeer kees Deewj iegDeeW kees
ke=eflekece&hetJe&ke vecemkeej kejvee Jebovee nw~

80 / "JeeR {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eMve 22-eefleeceCe kee keee mJehe nw leLee Gvekes Yeso efkeleves nQ ?

Gej -Deefnbmeeefo eleeW ceW pees Deleereej Deeefo oes<e GlheVe nesles nQ, Gvekees efveboeiene&hetJe&ke MeesOeve kejvee-otj kejvee eefleeceCe nw~ Fmekes Ssee&heefLeke,
owJeefmeke, jeef$eke, heeef#eke, eelegcee&efmeke, meebJelmeefjke Deewj DeeweceeefLe&ke
es meele Yeso nQ~
eMve 23-mJeeOeee efkemes kenles nQ ?
Gej -jeie-s<e jefnle efoiecyej DeeeeeeX kes eje jefele Deefnbmeecee Oece& Deewj
cees#eceeie& kes GheosMeke leLee jeie-s<e, ceesn, efJe<ee-ke<eeeeW kees og:Keoeeke,
es[ves eesie yeleeves Jeeues MeeeeW kee DeOeeve kejves kees mJeeOeee kenles nQ~
eMve 24-eleeKeeve kee keee ue#eCe nw ?
Gej -ceve, Jeeve, keee mes YeefJe<e kes oes<eeW kee leeie kejvee eleeKeeve nw~
Deenej enCe kes Deveblej ieg kes heeme Deieues efove Deenej enCe kejves leke
kes efueS pees elegjenej kee leeie efkeee peelee nw, Jen eleeKeeve kenueelee
nw~
Deleerlekeeue kes oes<e kee efvejekejCe kejvee eefleeceCe nw~ Deveeiele Deewj
Jele&ceeve keeue ceW Jeeefo oes<e kee heefjnej kejvee eleeKeve nw~ ener Fve
oesveeW ceW Deblej nw~ lehe kes efueS efveoex<e Jemleg kee leeie kejvee Yeer eleeKeeve
nw~ efkevleg eefleeceCe oes<eeW kes efvejekejCe nsleg ner nw~
eMve 25-keeeeslmeie& kee mJehe yeleeFS ?
Gej -owJeefmeke, jeef$eke Deeefo efeeeDeeW ceW heeerme ee meeeF&me GdJeeme eceeCe
mes leLee eewJeve, Ske meew Dee" Deeefo eemeesdJeemehetJe&ke Ceceeskeej ceb$e kee
mcejCe kejvee~ keee-Mejerj kee Glmeie&-leeie DeLee&led keee mes cecelJe kee
leeie kejvee keeeeslmeie& nw~
eMve 26-cegefveeeW kes Mes<e meele iegCe keewve-keewve mes nQ ?
Gej -1. mveeve veneR kejvee 2. oeleewve veneR kejvee 3. veive jnvee 4. Yetefce hej
Meeve kejvee 5. efove ceW ner Ske yeej Deenej uesvee 6. Ke[s-Ke[s neLe ceW
Deenej uesvee 7. kesMeueeWe kejvee~
eMve 27-hejer<en efkemes kenles nQ, Fmekes efkeleves Yeso nesles nQ ?
Gej -Meejerefjke Deewj ceeveefmeke heer[e kes keejCe YetKe-heeme Jeiewjn keer Jesovee kees
hejer<en kenles nQ~ hejer<en 22 nesles nQ-1. #egOee 2. efheheemee 3. Meerle
4. G<Ce 5. obMe ceMeke 6. veeive 7. Dejefle 8. eer 9. eee& 10. efve<eee

n{euee (eMveesej meefnle)

"JeeR {eue / 81

11. Meee 12. DeeeesMe 13. JeOe 14. eeevee 15. DeueeYe 16. jesie
17. le=Ce mheMe& 18. ceue 19. melkeej hegjmkeej 20. e%ee 21. De%eeve
22. DeoMe&ve~
eMve 28-lehe efkemes kenles nQ ?
Gej -FeDeeW kes efvejesOe kees lehe kenles nQ~
eMve 29-lehe kes efkeleves Yeso nQ ?
Gej -yeejn Yeso nQ-n Devlejbie lehe SJeb n yeee lehe~
n Devlejbie lehe-1. eeeefee 2. efJevee 3. JeweeJe=le 4. mJeeOeee
5. Jeglmeie&, 6. Oeeve~
n yeee lehe-1. DeveMeve 2. DeJeceewoe& 3. Je=efe heefjmebKeeve 4. jme
heefjleeie 5. efJeefJee Meeemeve 6. keeekeuesMe
eMve 30-Oece& efkemes kenles nQ ?
Gej -pees peerJeeW kees mebmeej kes og:KeeW mes efvekeeuekej mJeie&-cees#e kes Gece megKe ceW
hengBeelee nw, Jen Oece& kenueelee nw~
eMve 31-Oece& kes efkeleves Yeso nQ ?
Gej -ome Yeso nQ-1. Gece #ecee 2. Gece ceeo&Je 3. Gece Deepe&Je
4. Gece mele 5. Gece Meewe 6. Gece mebece 7. Gece lehe 8. Gece
leeie 9. Gece Deeefkebeve 10. Gece yeeee&~
eMve 32-jlve$ee efkemes kenles nQ ?
Gej -meceioMe&ve, mecei%eeve Deewj mecekedeeefj$e kees jlve$ee kenles nQ~
eMve 33-cegefve efkemes kenles nQ ?
Gej -pees heeBe ceneele, heeBe meefceefle, heeBe FefveefJepee, n DeeJeMeke SJeb meele Mes<e
iegCe, Fme ekeej DeeF&me cetueiegCeeW kees OeejCe kejles nQ, Jes cegefve kenueeles nQ~
eMve 34-Skeue efJenejer cegefve keewve nes mekeles nQ ?
Gej -pees lehe, SkelJe YeeJe, mebnveve Deewj Oewe& Fve meyemes heefjhetCe& oer#ee Deewj
Deeiece ceW yeueer cegefve nQ, Jes ner efpevekeuheer cegefve Skeue efJenejer nes mekeles nQ~
eMve 35-keewve cegefve Skeue efJenejer ve nesJes ?
Gej -ieceve, Deeieceve, meesvee, yew"vee, efkemeer Jemleg kees enCe kejvee, Deenej uesvee Deewj
ceuecet$eeeefo efJemepe&ve kejvee Fve keeeeX ceW pees mJevo eJe=efe kejves Jeeuee nw
Deewj yeesueves ceW Yeer mJevo efe Jeeuee nw, Ssmee cegefve Skeue efJenejer ve nesJes~
eMve 36-keee hebece keeue ceW keesF& Yeer cegefve Skeue efJenejer nes mekelee nw ?
Gej -hebece keeue ceW efkemeer Yeer cegefve kees Skeue efJenejer veneR nesvee eeefnS, Ssmee

82 / "JeeR {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeeeeeeX ves kene nw keeeWefke Skeue efJenejer nesves mes mJeseeej keer eJe=efe
nesves ueieleer nw, efpememes ieg keer efvevoe, egle kee efJeveeMe, leerLe& keer ceefuevelee,
cet{lee, Deekeguelee, kegMeeruelee Deewj heee&mLelee Deeefo oes<e Deeles nQ~
eMve 37-mebece efkemes kenles nQ ?
Gej -meceked ekeej mes ece DeLee&led efveece kee heeueve kejvee mebece kenueelee nw~DeLeJee
eeefCeeeW Je FefveeW kes efJe<eeeW ceW DeMegYe eJe=efe kes leeie kees mebece kenles nQ~
eMve 38-mebece kes efkeleves Yeso nQ ?
Gej -mebece kes oes Yeso nQ-1. eeCeer mebece 2. Fefve mebece~
eMve 39-mJeheeejCe eeefj$e efkemes kenles nQ ?
Gej -cegefveeeW kee DeelcemJehe ceW ueerve nesvee mJeheeejCe eeefj$e nw~ DeLeJee
MegelceevegYeJe mes DeefJeveeYeeJeer efoiecyej cegefveeeW kes eeefj$e efJeMes<e kees
mJeheeejCe eeefj$e kenles nQ~
eMve 40-mJeheeejCe eeefj$e efkevekes neslee nw ?
Gej -DeelcemJehe ceW ueerve jnves Jeeues cegefveeeW kes ner mJeheeejCe eeefj$e neslee nw~
eMve 41-mJeheeejCe eeefj$e kee heue keee nw ?
Gej -mJeheeejCe eeefj$e kes nesles ner Deheveer Deelcee keer %eeveeefo mecheefe eke
nes peeleer nw Deewj hej JemlegDeeW mes meJe& ekeej keer eJe=efe n peeleer nw~
eMve 42-mJeheeejCe eeefj$e kes mecee Deelcee efkeme DeJemLee kees eehle nes
peelee nw ?
Gej -mJeheeejCe eeefj$e kes mecee cegefvejepe YesoefJe%eeveheer yengle lespe wveer mes
Devlejbie kee heoe& lees[ osles nQ~ heeefo yeerme iegCeeW mes Deewj jeieeefo YeeJeeW mes
DeelceYeeJe kees pegoe kej uesles nQ~ Deheves Deelceefnle kes efueS Deheveer Deelcee kes eje
Deheveer Deelcee kees mJeeb ner peeve uesles nQ~ Gme mecee Gvekes iegCe-iegCeer, OeeveOeelee-Oese ceW keg Yeer Yeso veneR jn peelee nw, meye efJekeuhe efce peeles nQ~
eMve 43-megyegef heer wveer efkemes kenles nQ ?
Gej -Yeso-efJe%eeve kees megyegef heer wveer kenles nQ~
eMve 44-iegCe efkemes kenles nQ ?
Gej -pees Jemleg mes DeefYeVe jnles nQ ee efpememes Jemleg keer heneeve nesleer nw GvnW iegCe
kenles nQ~
eMve 45-iegCeer efkemes kenles nQ ?
Gej -efpemeceW iegCe heees peeles nQ, Gmes iegCeer kenles nQ~

n{euee (eMveesej meefnle)

"JeeR {eue / 83

eMve 46-%eelee efkemes kenles nQ ?

Gej -peeveves Jeeueer Deelcee kees %eelee kenles nQ~
eMve 47-%ese efkemes kenles nQ ?
Gej -pees %eeve kee efJe<ee nw, Gmes %ese kenles nQ~
eMve 48-Oeeve efkemes kenles nQ ?
Gej -Deheves efee keer Je=efe kees meye Deesj mes jeskekej Ske ner efJe<ee ceW ueieevee Oeeve nw~
eMve 49-Oeelee efkemes kenles nQ ?
Gej -Oeeve kejves Jeeues kees Oeelee kenles nQ~
eMve 50-Oese efkemes kenles nQ ?
Gej -efpemekee Oeeve efkeee peelee nw, Jen Oese nw~
eMve 51-Oeeve kes efkeleves Yeso nQ ?
Gej -Oeeve kes eej Yeso nQ-1. Deee&Oeeve 2. jewOeeve 3. Oece&Oeeve
4. MegkeueOeeve~
eMve 52-Deee&Oeeve efkemes kenles nQ ?
Gej -og:Ke ceW nesves Jeeues Oeeve kees Deee&Oeeve kenles nQ~
eMve 53-Deee&Oeeve kes efkeleves Yeso nQ ?
Gej -Deee&Oeeve kes eej Yeso nQ-1. Deefve mebeesie 2. F efJeeesie 3. Jesovee
4. efveoeve~
eMve 54-jew Oeeve efkemes kenles nQ ?
Gej -etj heefjCeeceeW kes nesles ngS pees Oeeve neslee nw, Gmes jew Oeeve kenles nQ~
eMve 55-jew Oeeve kes efkeleves Yeso nQ ?
Gej -jew Oeeve kes eej Yeso nQ-1. efnbmeevebo 2. ce=<eevebo 3. mleseevevo
4. efJe<ee mebj#eCeevevo (heefjenevevo)~
eMve 56-Oece&Oeeve efkemes kenles nQ ?
Gej -Oece&ege Oeeve kees Oece&Oeeve kenles nQ~
eMve 57-Oece&Oeeve kes efkeleves Yeso nQ ?
Gej -Oece&Oeeve kes eej Yeso nQ -1. Dee%ee efJeee 2. Deheee efJeee
3. efJeheeke efJeee 4. mebmLeeve efJeee~
eMve 58-MegkeueOeeve efkemes kenles nQ ?
Gej -ke<eeeheer ceue kee #ee DeLeJee GheMece nesves mes Jen MegkeueOeeve neslee nw

84 / "JeeR {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

FmeefueS Deelcee kes Megefe iegCe kes mebyebOe mes Fmes MegkeueOeeve kenles nQ~ DeLeJee
jeieeefo jefnle mJemebJesove %eeve kees Deeiece Yee<ee ceW MegkeueOeeve kene nw~
eMve 59-MegkeueOeeve kes efkeleves Yeso nQ ?
Gej -MegkeueOeeve kes eej Yeso nQ-1. he=LekelJe efJeleke& 2. SkelJe efJeleke&
3. met#ce efeee eefleheeefle 4. Jeghejleefeee efveJe=efe
eMve 60-Oeeve kee heue keee nw ?
Gej -Deee&Oeeve Deewj jewOeeve oesveeW mebmeej kes keejCe nQ leLee Oece&Oeeve hejcheje
mes cees#e kee keejCe Deewj MegkeueOeeve mee#eeled cees#e kee keejCe nw~
eMve 61-efJekeuhe efkemes kenles nQ ?
Gej -Tneheesn ee ceve ceW DeveskeeW ekeej keer Deekeeb#eeDeeW keer Glheefe nesves kees
efJekeuhe kenles nQ~
eMve 62-Gheeesie efkemes kenles nQ ?
Gej -peerJe kee pees YeeJe Jemleg kes enCe kejves kes efueS eJe=e neslee nw Gmes Gheeesie
kenles nQ~ DeLeJee eslevee keer heefjCeefle efJeMes<e kee veece Gheeesie nw ~
eMve 63-Gheeesie kes efkeleves Yeso nQ ?
Gej -Gheeesie kes leerve Yeso nQ-1. DeMegYeesheeesie 2. MegYeesheeesie 3. Megesheeesie~
eMve 64-mJeheeejCe eeefj$e kes mecee Deelcee kewmee efoKelee nw ?
Gej -mJeheeejCe eeefj$e kes mecee eceeCe, vee Deewj efve#eshe kee ekeeMe DevegYeJe
ceW veneR Deelee nw~ Deelcee Devevle elegehe efoKeueeF& oslee nw, GmeceW keesF&
jeieeefo YeeJe veneR efoKeles~ Deelcee ner meeOe- meeOeke leLee keceeX Deewj Gmekes
heueeW mes yeeOee jefnle efoKeves ueielee nw Deewj Jen ewleve kee mecetn KeC[
jefnle Gece iegCeeW kee efheeje leLee heehe jefnle efoKeves ueielee nw~
eMve 65-eceeCe efkemes kenles nQ ?
Gej -mecei%eeve kees eceeCe kenles nQ~ DeLeJee
Jemleg kes meJeeMeeW kees peeveves Jeeuee %eeve eceeCe kenueelee nw~
eMve 66-vee efkemes kenles nQ ?
Gej -Jemleg kes SkeosMe kees peeveves Jeeues %eeve kees vee kenles nQ~
eMve 67-vee kes efkeleves Yeso nQ ?
Gej -vee kes oes Yeso nQ-1. JeeefLe&ke vee 2. heee&eeefLe&ke vee~
eMve 68-efve#eshe efkemes kenles nQ ?

n{euee (eMveesej meefnle)

"JeeR {eue / 85

Gej -eceeCe Deewj vee kes Devegmeej eeefuele ngS ueeske JeJenej kees efve#eshe kenles nQ~
eMve 69-efve#eshe kes efkeleves Yeso nQ ?
Gej -efve#eshe kes eej Yeso nQ-1. veece efve#eshe 2. mLeehevee efve#eshe 3. Je
efve#eshe 4. YeeJe efve#eshe~
eMve 70-Devevle elege keewve mes nQ ?
Gej -Devevle %eeve, Devevle oMe&ve, Devevle megKe Deewj Devevle Jeere& es eej Devevle
elege nQ~
eMve 71-meeOe efkemes kenles nQ ?
Gej -jlve$ee keer Skelee meeOe nw~
eMve 72-meeOeke efkemes kenles nQ ?
Gej -Megelcee keer meeOevee kejves Jeeuee peerJe meeOeke nw~
eMve 73-mJeheeejCe eeefj$e efkeme iegCemLeeve ceW neslee nw ?
Gej -mJeheeejCe eeefj$e mehlece iegCemLeeve mes neslee nw leLee hetCe&lee keer Dehes#ee
yeejnJeW iegCemLeeve ceW neslee nw~
eMve 74-keee elegLe& iegCemLeeve ceW mJeheeejCe eeefj$e nes mekelee nw ?
Gej -elegLe& iegCemLeeve ceW etB lees eeefj$e ner veneR neslee nw FmeerefueS Gme iegCemLeeve
kee veece DeefJejle meceief iegCemLeeve nw efhej Yeer Gmekes meoeejCe keer
Dehes#ee jeCemeej ebLe ceW mecekelJeeejCe eeefj$e ken efoee nw efkevleg Gvekes
eeefj$e kees mJeheeejCe eeefj$e lees ken ner veneR mekeles nQ~
eMve 75-mJeheeejCe eeefj$e kee heue keee nw ?
Gej -Gheeesie keer efmLejlee mes efvepeevevo kee heeve kejves Jeeues cegefvejepe mJeheeejCe
eeefj$e ceW MegkeueOeeveheer Deefive kes eje eejeW Ieeefleee kece&heer meIeve Jeve
kees peueekej kesJeue%eeveheer efJeefMe heue kees eehle kej uesles nQ~
eMve 76-kesJeue%eeve eehle nesves hej Jes cegefvejepe keee kejles nQ ?
Gej -kesJeue%eeve kes eje leerveeW ueeskeeW kes Devevleevevle heoeLeeX kes iegCe Deewj heee&eeW
kees peeveles nQ leLee mebmeej kes YeJe peerJeeW kees cees#e ceeie& kee GheosMe osles nQ~
eMve 77-Ieeefleee kece& efkemes kenles nQ ?
Gej -pees kece& peerJe kes %eeveeefoke iegCeeW kees IeeleW, GvnW Ieeefleee kece& kenles nQ~
eMve 78-Ieeefleee kece& efkelevess nQ ?
Gej -Ieeefleee kece& eej nQ-1. %eeveeJejCe 2. oMe&veeJejCe 3. ceesnveere
4. Devlejee~

86 / "JeeR {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eMve 79-Deefjnvle efkevnW kenles nQ ?

Gej -eej Ieeefleee keceeX mes jefnle cees#eceeie& eoMe&ke kesJeueer YeieJeeve kees Deefjnvle
YeieJeeve kenles nQ~
eMve 80-keceeX kees ve kejles ner peerJe TOJe& ieceve ner keeeW kejlee nw ?
Gej -keceeX kees ve kejles ner peerJe efvecve keejCeeW mes TOJe&ieceve kejlee nw1. hetJe& mebmkeej mes
2. mebie-heefjen kee hetCe& DeYeeJe nesves mes
3. yebOe kes so nesves mes
4. peerJe kee TOJe&ieceve mJeYeeJe nesves kes keejCe
eMve 81-cege peerJe kee peye TOJe&ieceve mJeYeeJe nw leye efhej Jes efmeueeske mes
Deeies keeeW veneR peeles nQ ?
Gej -efmeueeske kes Deeies ieceve ceW menkeejer keejCe Oecee&efmlekeee DeLeJee Oece& Je
kee DeYeeJe nesves kes keejCe cege peerJe efmeueeske mes Deeies veneR pee mekeles nQ~
eMve 82-efmeeW kes %eeve keer keee efJeMes<elee nw ?
Gej -efme YeieJeeve keer Deelcee ceW ueeske-Deueeske kes Devevleevevle heoeLe& DevevleiegCe
Deewj heee&eeW meefnle Ske meeLe Peuekeves ueieles nQ~
eMve 83-ceess#e ceW efme YeieJeeve keye leke jnles nQ ?
Gej -efme YeieJeeve efpeme efvece&ue DeJemLee mes cees#e kees eehle ngS nQ, Jewmes ner
Devevleevevle keeue leke cees#e ceW jnles nQ Deewj Jes hegve: ueewkej mebmeej ceW
keYeer Yeer veneR Deeles nQ~
eMve 84-ceveg<e heee&e keer meeLe&kelee efkemeceW nw ?
Gej -efpeve peerJeeW ves ceveg<e pevce heekej cegefveheo keer eeefhlehe keee& efkeee nw Jes
peerJe Oeve nQ Deewj Fmeer ceW Gvekeer ceveg<e heee&e keer meeLe&kelee nw~ DeLeJee
peye leke cegefve veneR yeve mekeles nQ leye leke DeCegele Deeefo enCe kejkes
Deheveer ceveg<e heee&e kees meeLe&ke kejvee eeefnS~
eMve 85-mebmeej kee veeMe keewve kej mekelee nw ?
Gej -pees ceeveJe peerJeve heekej cegefveele OeejCe kejles nQ, Jener hebe hejeJele&vehe
mebmeej kee veeMe kejles nQ~ cegefveheo OeejCe efkeS efyevee mebmeej kee veeMe Deewj
cees#e keer eeefhle ve keYeer efkemeer kees ngF& nw Deewj ve keYeer nes mekeleer nw~
eMve 86-jlve$ee efkeleves ekeej kee neslee nw ?
Gej -jlve$ee oes ekeej kee neslee nw-1. efveee jlve$ee 2. JeJenej jlve$ee~

n{euee (eMveesej meefnle)

"JeeR {eue / 87

eMve 87-mebmeej ceW ceneYeeieMeeueer keewve nQ ?

Gej -pees efveee Deewj JeJenej oesveeW ekeej kes jlve$ee kees OeejCe kejles nQ Deewj
Deeies kejWies, Jes peerJe Fme mebmeej ceW ceneYeeieMeeueer nQ~
eMve 88-jlve$ee OeejCe kejves kee heue keee nw ?
Gej -jlve$ee OeejCe kejves JeeueeW kee megkeerefle&heer peue mebmeejheer cewue kees ve kejlee nw
leLee Jes jlve$ee kes OeejCe kejves mes MeerIe ner cees#e kees eehle kej uesles nQ~
eMve 89-mebmeej ceW Deelceefnle keye leke kej uesvee eeefnS ?
Gej -jlve$ee ner cees#e kee eLeeLe& keejCe nw Fme ekeej peevekej Deeueme kees
es[kej meenmehetJe&ke Fme efMe#ee kees enCe kejes efke peye leke jesie Deewj
Je=eJemLee ves veneR Iesje nw leye leke peuoer mes Dehevee efnle kej uesvee eeefnS~
eMve 90-jeie efkemes kenles nQ ?
Gej -F heoeLeeX ceW eereflehe heefjCeece kees jeie kenles nQ~
eMve 91-jeie efkeleves ekeej kee neslee nw ?
Gej -jeie oes ekeej kee neslee nw-1. eMemlejeie (MegYejeie) 2. DeeMemlejeie
(DeMegYejeie)
eMve 92-eMemle jeie efkemes kenles nQ ?
Gej -osJe, Meee, ieg kes eefle Yeefehe heefjCeece SJeb oeve, hetpee, eleeefo Devegevehe
heefjCeece kees eMemle jeie kenles nQ~
eMve 93-DeeMemle jeie efkemes kenles nQ ?
Gej -heeBeeW FefveeW keer efJe<eeYetle F meeceeer ceW eereflehe heefjCeece kees DeeMemle
jeie kenles nQ~
eMve 94-eMemle, DeeMemle jeie kes kejves mes keee neslee nw ?
Gej -eMemle jeie hegCe yebOe kee keejCe nw SJeb hejcheje mes cees#e kee keejCe nw,
efkevleg DeeMemle jeie heehe yebOe kee ner keejCe nw~
eMve 95-jeie kees Deeie kes meceeve keeeW kene nw ?
Gej -Megesheeesie keer meeOevee kejves Jeeues Jeerlejeieer cegefveeeW kes efueS ner jeie kees
Deeie kes meceeve kene nw~ pewmes-Deefive FOeve kees peueeleer nw Jewmes ner en jeie
Deelcee kees og:Keer yeveelee nw efkevleg Megesheeesie keer meeOevee kes DeYeeJe ceW
eeJekeeW kee eMemle jeie Deeie kes meceeve veneR kene nw, GvnW lees DeeMemle
jeie mes yeeves kes efueS eMemle jeiehe eJe=efe kejvee esemkej kene nw~

88 / "JeeR {eue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eMve 96-jeieheer Deeie kees Meevle kejves kes efueS keee kejvee eeefnS ?
Gej -en jeieheer Deeie peerJe kees Deveeefokeeue mes ncesMee peuee jner nw FmeefueS
Fmes Meevle kejves kes efueS meceleeheer Dece=le kee mesJeve kejvee eeefnS~
eMve 97-Fme peerJe ves Deveeefokeeue mes keee efkeee nw ?
Gej -Fme peerJe ves Deveeefokeeue mes efJe<ee-ke<eeeeW kee mesJeve efkeee nw~
eMve 98-Deye nceW keee kejvee eeefnS ?
Gej -Deye nceW efJe<ee-ke<eeeeW kee leeie kejkes DeelcemJehe kees heefneevevee ee
eehle kejvee eeefnS~
eMve 99 -heb. oewuelejece peer Deheves Deehekees mecyeesefOele kejles ngS keee kenles nQ ?
Gej
-heb. oewuelejece peer Deheves Deehekees mecyeesefOele kejles ngS kenles nQ efke let hej-heoeLeeX
ceW keeeW uegYee jne nw ? Jen lesje kele&Je veneR nw~ let og:Ke keeeW menlee nw ? Deye
lees Deelceheo ceW ceve ueiee Deewj Fme DeJemej kees neLe mes cele Keesves oes~
eMve 100-n{euee ebLe keer jevee keye ngF& ?
Gej
-efJeece mebJeled 1891 JewMeeKe Megkeuee le=leeree (De#ee le=leeree) kees n{euee
ebLe keer jevee ngF& Leer~
eMve 101-heb. oewuelejece peer ves n{euee ebLe keer jevee efkeme ebLe kes
DeeOeej mes keer Leer ?
Gej
-heb. oewuelejece peer ves n{euee ebLe keer jevee eeeerve efJeeved yegOepeve oeme
peer ke=le n{euee kes DeeOeej mes keer Leer~
eMve 102-Fme ebLe kes Devle ceW heb. oewuelejece peer keee kenles nQ ?
Gej
-heb. oewuelejece peer kenles nQ efke yegef keer cebolee Je eceeo mes Fme n{euee
ebLe ceW keneR Meyo ee DeLe& keer Yetue jn ieF& nes lees yegefceeve Fmes megOeej
kej he{W efpememes mebmeej mes heej nesves ceW meceLe& nes mekeW~
eMve 103-n{euee veece kes DeYeer leke Jele&ceeve ceW efkeleves ebLe GheueyOe nQ ?
Gej
-n{euee veece kes DeYeer leke leerve ebLe GheueyOe nQ-1. heb. eevelejee
ke=le n{euee, 2. heb. yegOepeve oeme ke=le n{euee Deewj 3. heb. oewuelejece
peer ke=le n{euee~
FveceW mes ener oewuelejece ke=le n{euee meJee&efOeke eefmeef kees eehle nw, efpemes eee:
meYeer pewve hee"MeeueeDeeW ceW he{eee peelee nw~

N: M