Sunteți pe pagina 1din 220

Abhinavagupta

Isvarapratyabhijnavimarsini
Adhikaras 11-4

Based on the following edition: vara-pratyabhij-Vimarin of Abhinavagupta : doctrine of devine recognition, Sanskrit Text with the commentary Bhskar. vol.1-2 / edited by K.A. Subramania Iyer and K.C.Pandey. Delhi, etc. : Motilal Banarsidass , 1986 (repr.) (First Edition: The Princess of Wales Saraswati Bahvana , 1938(text no. 70) and 1950(text no. 83). NOTE: Variants of the Kashmir Sanskrit Series edition and the commentary Bhskar are not included! Input by Masahiro Takano

STRUCTURE OF REFERENCES: Ipk_n,n.n = Upaladeva's varapratyabhijkrik_adhikra,hnika.verse (no hnika-numbering in adhikra 4!)

Ipv_ = varapratyabhijvtti BOLD for varapratyabhijkrik-verses ITALICS for keywords in varapratyabhijkrik {...} = quoted verses Text converted to Unicode (UTF-8). (This file is to be used with a UTF-8 font and your browser's VIEW configuration set to UTF-8.)

description: long a long A long i long I long u long U vocalic r vocalic R long vocalic r vocalic l long vocalic l velar n velar N palatal n palatal N retroflex t retroflex T retroflex d retroflex D retroflex n retroflex N palatal s

multibyte sequence:
2

palatal S retroflex s retroflex S anusvara visarga long e long o l underbar r underbar n underbar k underbar t underbar

o nama savidvapue ivya /

atha varapratyabhijvimarin /

nirbhstprdahamiti pur bhsayati yad dvikhmste tadanu ca vibhaktu nijakalm / svarpdunmeaprasaraanimeasthitijuastadadvaita vande paramaivaaktytma nikhilam //1//

rotraiyambakasadvaamadhyamuktmayasthite / rosomnandanthasya vijnapratibimbakam //2//

anuttarnanyaskipumarthopyamabhyadht / varapratyabhijkhya ya stra yatsunirmalam //3//

tatpraiya karomyet tatstravivti laghum /

buddhvbhinavagupto 'ha rmallakmaaguptata //4//

vtty ttparya kay tadvicra streveteu granthakrea dbdham / tasmtstrrtha mandabuddhnpratttha samyagvykhysye pratyabhijviviktyai //5//

sarvatrlpamatau yadv kutrpi sumahdhiyi / na vnyatrpi tu svtmanye sydupakri //6//

granthakra aparokamtmadaaktik paramevaratanmayat paratra sacikramayiu, svatdtmyasamarpaaprvam avighnena tatsampatti manyamna, paramevarotkaraprahvatparmaraeatay paramevaratdtmyayogyatpdanabuddhyprayojanam strayati ----

katha kathacidsdya mahevarasya dsya dsya janasypyupakramicchan janasypyupakramicchan / samastasa samastasapatsamavptihetu patsamavptihetu tatpratyabhijmupapdaymi tatpratyabhijmupapdaymi // Ipk_1,1.1 //

iha pramevara prati y iya kyavmanas tadekaviayatniyojanlaka prahvat s namaskrasya artha / s ca tath kartum ucit prmikasya bhavati , yadi sarvato namaskarayasya utkara payet / anyath yuktim aparmata aparamrthe 'pi namaskrodyatasya ssrikajanamadhyaptitvameva / yathoktam

-----

{na vindanti para deva vidyrgea rajit /}


4

iti / tvati hi myyuddhavidyrgakalsacryamasya pautvameva / itarpekay tu katipaydhvottratay samutkaro 'pi syt / taduktam

-----

{kasya nma karaairaktrimai payatastava vibhtimakatm / vibhramdavarato 'pi jyate tv vyudasya varadastutisph //}

iti rmadvidydhipatin / etaca gamake nirpayiyma / tasmt nikhilotkaraparmaranamapi tatra svkryam / yadyapi ytadhevaraaktiptasya svayameveyamiyat paramaivabhmirabhyeti hdayagocaram, na tu atra svtmya puruakra ko 'pi nirvahati, sarvasya tasya mymayatvenndhatamasaprakhyasymyya uddhapraka svapratidvandvina prati upyat|anupapatte, vajigamiay nieotkaraviebhidhyi-jayatydiabdnuvedhena parmaranyam, iti namaskre kepya / jayapadodrae 'pi tdasamutkartiayalini svtmnamaprahvkurvasya taasthasya paramantmopakritvam iti samutkaraviekipta eva namaskro 'vayamabhyantarkrya, ityanay yukty jaya-namaskraikataraprakrame anyatarasya arthkiptat avayamagkartavy / vandana-namana-smaraa-pradhynaprabhtnmapi namaskrajayatyarthamtraparamrthatvd iyameva vartan / atrya punargranthakt tdk prakrama rita, yatra dvayamapi ida svaabdaparmameva / etacca padrthavykhynvasara eva prakabhaviyati / svaabdaparmaraca sarvajanahitatvdyuktiyukta, sa hi sarvasyaiva jhaiti hdayagama, arthkiptastu
5

katicideva prati svapratibhoditavktattvvamarsabhavt, vktattvvamaranyasya ca prakasyprakakalpatvt / etacca sphubhaviyati / abhipryea prasiddhajaya-nama prabhtiabdaaynleea im saraim anusarasi sma granthakra /

iha yadyatki cana(KSS: kicit) sphurati tattadvakyamevararpasvtmaprathmtram, tatra tu upyopeyabhvaprabhti kryakraabhvo 'pi yathpraka paramrthabhta eva, prakasya anapahnavanyatvt / yadha bhaativkaravatso vivekjane

-----

{prakavaiva bhvnm ................................ /}

itydi

{............................................ na pokty vilyate /}

ityantam / tatra tu kryakraabhve 'pi kvacit pariprasvtantryalakaamhevaryanntaryakatkroktnantaakticakracumbitab hvabhvitaprathntaravyacadhna caksti ; sa tu myyatvena sthpayiyate , jaacetandyavntarabhedaatasabhinnaca asau , tatktaca sarvo 'ya nipdya --- nipdakabhvajpya-jpakabhvvabhso lokavyavahrarpa / yatra tu uddhasvtmarpaprathtmaknuttaraaktilinirargalasvtmapraka eva myyaprathntaravyavadhnavandhyo nibandhanam, tatra tasyaiva bhagavata
6

kraatvam / ea ca anugrahalakao 'ntya pacama pramevara ktyaviea parapururthaprpaka, tannibandhanatvt paramrthamokasya / anyatratyo hi apavarga kutacinmukti, na sarvata iti nireyasbhsa iti vakyma / sa cya dvitya kryakraabhvo laukiknvayavyatirekasiddhaprasiddhakryakraabhvavilakaatvt sphuena rpesacetyamna kdcitkavastusadbhvonneyaparamrtha atidurghaakritvalakaaivaryavijmbhbhvitdbhutabhva prathamakoisabhvannyaklikkrasvaprakvaraanirkaraamanorathaatad uprpa ityevaprakra katham dyotakaniptasahitena nirpita 'kathacit iti, kenacicca prakrea paramevarbhinnagurucaraasamrdhanena paramevaraghaitenaiva / yathoktam

-----

{sabandho 'tva durghaa .............................. /}

iti / sdya iti samantt pariprarpatay sdayitv , svtmopabhogayogyat nirargal gamayitv ; iyat viditavedyatvena parrthe strakarae adhikro darita ; anyath pratrakatmtrameva syt / paurvaklyena smanantaryam atra vivakitam / anyath tu sdanatratamyaprptau myyamalakalpasaskraprakaye katha paropadea akyakriya / sabhavanti hi mygarbhdhikrio viuviricdy , taduttr api mahmydhikt uddhuddh mantra-tada-tanmahetmna ; uddh api rsadivaprabhtaya / te tu yadyaivaryaviprubhirvarbht sa bhagavn anavacchinnapraknandarpasvtantryaparamrtho mahevara , tasya 'dsyam ityanena tatpratyabhijopapdanasya mahphalatvam strayati / dyate
7

asmai svmin sarva yathbhilaitam iti dsa , tasya bhva ityanena paramevararpasvtantryaptrat ukt / janasya iti , ya kacit jyamna tasya , ityanena adhikriviayo ntra kacinniyama iti darayati , yasya yasya hi ida svarpaprathana tasya tasya mahphalam , prathanasyaiva paramrthaphalatvt , tasya ca pratibandhakasamatairapratibandhanyatvt , na hi prathitamaprathitamiti nyyt / taduktam

-----

{nehbhikramano 'sti pratyavyo na vidyate / svalpamapyasya darmasya tryte mahato bhayt //}

iti / paramagurupdairapi ivadau

-----

{ekavra pramena strdv guruvkyata / jte ivatve sarvasthe pratipatty dhtman // karaena nsti ktya kvpi bhvanaypi v / sakjjhte suvare ki satyat karadin // sarvad pitmtrditulyadryena satyat /}

iti / janasya anavaratajananamaraapitasya ityanena kpspadatay


8

upakarayatvamha / apiabda svtmana tadabhinnatm vikurvan pratvena svtmani parrthasapattyatiriktaprayojanntarvaka parkaroti / parrthaca prayojana bhavatyeva tallakaatvt , na hi aya daivapa svrtha eva prayojana na parrtha iti ; tasypi atallakaatve sati aprayojanatvt ; sapdyatvena abhisahita yat mukhyatay tata eva kriysu prayojaka tatprayojanam / ata eva bhedde 'pi varasya sydikarae parrtha eva prayojanam iti darayitu nyyanirmavedhas nirpitam

-----

{yamarthamadhiktya purua pravartate tat prayojanam}

iti / icchan iti icchviayktasya phalasya pravtto hetutva atr darayati / icchaktica uttarottaram ucchnasvabhvatay kriyaktiparyantbhavati ---- iti darayiyma / upaabda samprtha , tena janasya paramevaradharmasampatkaraam atra phalam / ata evha samasta iti / paramevaratlbhe hi samast sapada tanniyandamayya sapann eva , rohaalbhe ratnasapada iva / pramuitasvtmaparamrthasya hi kim anyena labdhena , labdhatatparamrthasypi tadanyat nsti yad vchanyam / yadukta granthaktaiva

-----

{bhaktilakmsamddhn kimanyadupaycitam / enay v daridr kimanyadupaycitam //}

ityeva ahsamsena prayojanamuktam , bahubrhi tu upya scyate / samastasya bhvbhvarpasya bhybhyantarasya nlasukhde y sapat sapatti siddhi tathtvapraka , tasy samyak avpti vimararhi , saiva hetu yasy tatpratyabhijym , tath hi ---sphuatarabhsasamnanlasukhdipramnveaadvreaiva pramrthikapramtlbha iha upadiyate / yadha anyatra

-----

{idamityasya vicchinnavimarasya ktrthat / y svasvarpe virntirvimara so 'hamityayam //}

iti / tath tatraiva

-----

{prakasytmavirntirahabhvo hi krtita / ukt ca saiva virnti sarvpeknirodhata // svtantryamatha karttva mukhyamvaratpi ca /}

10

iti / iyat ca upye atidurghaatvak parkt / yadante nirpayiyati

-----

{sughaa ea mrgo nava}(Ipv_4,1.16)

iti / tamya mahevarasya pratyabhij pratpamtmbhimukhyena jna praka pratyabhij / pratpam iti ---- svtmvabhso hi na ananubhtaprvo'vicchinnaprakatvt tasya , sa tu tacchaktyaiva vicchinna iva vikalpita iva lakyate ---- iti vakyate / pratyabhij ca ---bhtabhsamnarpnusadhntmik , sa evya caitra ---- iti pratisadhnena abhimukhbhte vastuni jnam ; loke'pi etatputra evagua evarpaka ityeva v , antato'pi smnytman v jtasya punarabhimukhbhvvasare pratisadhipritameva jna pratyabhij ---- iti vyavahriyate ; npa prati pratyabhijpito'yam ---- itydau / ihpi prasiddhapurasiddhntgamnumndividitapraaktisvabhve vare sati svtmanyabhimukhbhte tatpratisadhnena jnam udeti , nna sa eva varo'ham ---- iti / tmenm upapdaymi iti / upapatti sabhava , t sabhavant tatsamarthcaraena prayojakavyprea sapdaymi / tath hi ---- sabhavati tvad asau , avicchinnaprakatvt ; nirodhakbhimatamyaktisamapasraamtrameva tu tatra upapdanam / pratyabhijopapattau svaparavibhgbhve tadapeka kartrabhiprydi asabhvyam iti parasmaipadaprayoga / ittha ca atra loke yojan , ---mahevarasya dsya samastasapallbhahetu kathacit sdya , janasypi kathacit tatpratyabhijm sdya prpayya , upakra
11

samastasapallbhahetubhta mahevaradsytmakam icchan , tmeva samastasapatsamavptihetuk tatpratyabhijm upapdaymi / sdya iti vttiyojane dvau icau / iyati ca vykhyne vttikt bharo na kta , ttparyavykhynt / yaduktam

-----

{savtasautranirdeavivtimtravyprym /}

iti / kkrepi vttimtra vykhytumudyatena neda spam , asmka tu stravykhyna eva udyama -- iti vibhajya vykhytam / eva sarvatra / evamanena lokena abhidheyam , prayojanam , tatprayojanam , tatprayojanam , adhikrinirpaam , guruparvakrama sabandha -- iti daritam / tath hi ---- samastasapallakao vykhyto yo'rtha prva puyappdau sasramlakrae hetu , sa eva pratyabhijyate anay ---- iti karaavyutpatty upya iha lokottaramrga prati nirta , iti atidurghaakritvalakaamaivaryam

{mrgo nava}(Ipv_4,1.16.)

iti khnte nirpayiyama scayat upya darita abhidheyatvena / ata eva

{tath hi jaabhtnm}(Ipv_1,1.4.)

ityupakramaprvaka lokntara bhaviyati / prayojana ca pratyabhijopyajnam , tasya prayojanam pratyabhijnam , tasypi prayojana
12

samastasapallakaapramaivaryaikarparathanam , tata para nstyeva , tasya sarvaparyantaphalatvdaikaypi / yadukta mayaiva stotre

-----

{phala kriymathav vidhn paryantatastvanmayataiva deva / pahlepsavo ye punaratra te mh sthiti sydanavasthayaiva //}

iti / etad vakyati

-----

{tadatra nidadhatpadam}(Ipv_4,1.16.)

iti pdadvayena / janasya ityanena adhikr darita / yat nigamayiyati

-----

{aniamvian}(Ipv_4,1.16.)

iti / kathacit ityanena guruparvakrama / vakyati


13

-----

{mahgurubhirucyate sma ivadistre yath}(Ipv_4,1.16.)

iti / eva pratyabhijtavyasamastavastusagrahaena ida vkyamuddearpa pratijpitmaka ca , madhyagranthastu hetvdinirpaka ,

{iti prakaito may}(Ipv_4,1.16.)

iti ca antyaloko nigamanagrantha -- ityeva pacvayavtmakamida stra paravyutpattiphalam / naiyyikakramasyaiva mypade pramrthikatvam ---- iti granthakrbhiprya

{kriysabandhasmnya}(Ipv_2,2.1.)

itydiu uddeeu prakabhaviyati -- iti tvad granthasya ttparyam sujanaca laukikevaraparicita varaviaye janam anujviguasapanna prakayati , janaviaye ca abhigmikdiguasapannam vara prakayati - iti iynartha smnyena ahosamsena darita tasya pratyabhij iti / etacchlokkaranasamaye ca iym etadarthasakramaakramea paramevaratdtmyameva upajyate tvat / tath hi ---- janasya itykarant vaya te jananamaraapit aparyupastavttayaca , asmkamayam upakram icchan , mahevarasya dsyam sdya , samastasapatsamavptihetu tatpratyabhijm upapdayati ; tataca tatpratyabhijmevabht vaya prpt eva , ittthameva hi
14

adhikrii strrthasya bimbapratibimbavat sakrnti lolidn viaybhavati prathamapururtha uttamapururthe paryasyati , na tu tasthyena ; adhikryanadhikrio pratipattau viebhvaprasagt / rogyakm iv sevant sevadhvam ---- iti v vkyrthasya sevmahai -- ityevarpea adhikrii dvity kaky sakrntau , tyakakymeva bhvikoipatitmapi pururthasapattim aklakalitasvarpnupraveena svtmktm abhimanyamne , tata eva vitatasavitsundaraparmaro pratbhimnapratilambht , anyasya tu anevarpatvenaiva anadhikrit tasthyapr ---- iti / tadstm avntarametat atigahana ca ---- iti sthitametat / etena lokena varasmukhya vineyn prayojandipratipdana ca kriyate ---- iti /

{anantabhvasabhrabhsane spandana param / upoddhtyate yasya ta stuma sarvad ivam //}

//1//

nanu varasya siddhireva kartavy / keya siddhi ? na tvat utpatti , nityatvt / npi varasiddhikrdayastasyopapatti vidadhate / japti siddhiriti cet , anavacchinnaprakasya pramavypropdheyapraktmakasiddhyanupayoga eva / nanu anavacchinnastadya praka -- iti kathametat ; nlasukhdiprake hi tatpraka kuta ? tadaprake'pi suptamrchdau nitarm , svaprake'pi v vare pramt ki vtta yena te pramavyprnupayoga ityakyha

-----

15

kartari jtari jtari svtmanydisiddhe mahevare / aja ajatm ni niedha edha v siddhi siddhi v vidadhta ka ka // Ipk_1,1.2 //

iha ka vare kde kdena pramena asti iti jnalaka siddhim , nstti jnalakaa v niedha kuryt ? pramt iti cet , sa eva ka ? dehdirjaa uta tadanyo v kacit tmdiabdavcya ? so'pi svaprakasvabhvo v na v ? dehdirjaa iti cet , sa eva svtmani asiddha paratra k siddhi kuryt ? tmpi asvaprako jaa eva tattulyayogakema / svaprakasvabhva iti cet , kdena svena rpea bhti ? yadi parinihitasavinmtrarpea , tad savid bhedanam , bheditn ca antaranusadhnena abhedana na syt ; tena svatantrasvapraktmatay tvat sa bhsate , bheditn ca antaranusadhnena abhedana na syt ; tena svatantrasvapraktmatay tvat sa bhsate , tathbhsamnaca kdamvara sdhayet niedhet v ? kartjtsvabhvam iti cet nanu sa pramtaiva tathbhta iti ko'nya sa ? nanu sarvakarttvasarvajatve pramturna sta ; na khalu sarvaabdrtho jtkarttvayo svarpa bhinatti , bhedadarane'pi varajnacikryajdernityasya viayea akraabhtena andheytiayatvt / prakamnatnayanameva viayatvam iti cet , aprakasvabhvasya tathtvamanucitam ---- iti vakyma / prakamnasvabhvatve viayo'pi sarvtman praka eva nimagna iti praka prakate ---- ityetvanmtraparamrthatve ka sarvajsarvajavibhga ? , pramamapi eva siddhatvsiddhatvbhy paryanuyojyam ; eva siddhirapi / tasmt viaybhimata vastu arratay ghtv tvat nirbhsamna tmaiva prakate vicchedanya , suuptamapi prati prakata eva , anyath smtyayogt ; prakasya ca nityatvt vicchedahetorabhvena , anyapramtrapekay ca prakamnatvt , svaparapramtvibhgasya tatsasya myyatvena vakyamatvt / sa cya svatantra / svtantrya ca asya abhede bhedanam , bhedite ca antaranusadhnena abhedanam ---- iti bahuprakra vakyma / etadeva asya pramevarya
16

mukhyamnandamaya rpam ---- iti prvamuptta kartari iti / tadeva tu svtantrya vibhajya vaktu jtari iti pacnnirdiam / jnapallavasvabhvaiva hi kriy ---- iti vakyate / tena sarvakriysvatantre sarvaaktike ---- iti yvad ukta bhavet tvadeva kartari jtari iti / iyameva ca savitsvabhvat / saviditi tu ucyamn vikalpyatvena prameyat spanto satvt na paramrthasavit ---- iti vakyma / kart jt ca mahevara ---- ityabhidhne'pi sa eva prakra patet , iti yath yath prameyabhmikpdananyakkrakalakaparihra akya tath tath yvadgati yatitavyam , iti bhtavibhakty nirdea kta / upadevasare hi sarvtman tvat s prameyat asya parihartum aaky / svtmani iti , svasmin anapyirpe svabhve ityanena , vaieikdyabhimatajatmavdanirsa / disiddhe iti , avicchinnaprake ityartha / mahevare iti , etadeva mhevarya yad anavacchinnaparkatvena jtkarttvadhroproha / ajatm iti , yasya tu vaieikderjaa tm sa siddhi karotu varaviaym ; anyastu skhydiniedham ; skhyo'pi viayvabhsanarpa jna buddhidharmamicchan tmna vastuto jaameva upaiti ; na ca jatm svtmanyapi durlabhaprakasvtantryalea kicit sdhayitu nieddhu v prabhaviu pa iva ; na ca ajatmano'pi etad ucitam , tath hi ---sa svtmani siddhimittha kuryt ---- yadi asya so'bhinavatvena bhsamna prva na bhsate , na bhsana cet jaataiva / niedha ca ittha vidadhyt ---- yadi sa na prakate tath ca jaa , na ca jaasya etat yuktam ityuktam , npi ajaasya ; tasmt savitpraka eva ghadipraka , na tvasau svatantra kacit vstava ; praka eva ca tm ; tat na tatra krakavypravat pramavypro'pi nityatvavat svaprakatvasypi tatra bhvt //2//

nanu krakavypra pramavypraca yadi vare na sabhavati , tarhi pratyabhijpaymi ---- iti yo vypra ukta sa katamo vypra

17

----ityakyha

-----

ki kitu mohavadasmind mohavadasminde e 'pyanupalak 'pyanupalakite / aktyvi aktyvikara karaeneya eneya pratyabhijopadaryate pratyabhijopadaryate // Ipk_1,1.3 //

sa varasvabhva tm prakate tvat , tatra ca asya svtantryam iti na kenacidvapu na prakate , tatra apraktmanpi prakate praktmanpi , tatrpi praktmani sarvath praktman prako bhgao v ; bhgaa prakane sarvasya vyatirekea avyatirekea v , katipayasya vyatirekea avyatirekea v , uktaprakrapratay v ; tadam sapta prakr / tatra prathama prakro jaollsa , antya paramaivtm , madhyam jv bhs , saiva bhagavato my vimohin nma akti , tadvat praktmatay satatam avabhsamne'pi tmani bhgena aprakanavad anupalakite sarvath hdayagambhvamaprpte ata eva pratvabhsanasdhym arthakriym akurvati , tatpratvabhsantmakbhimnavieasiddhaye pratyabhij vykhytaprv pradaryate , katham ? akte varanihatvena prasiddhy dkkriytmiky , vikaraena pradaranena , abhimnasdhyrthakriy tadabhimnasiddhy vin asiddhe ; tath ca dnta darayati

----18

{taistairapyupaycitai /}(Ipv_4,1.17.)

iti / etadukta bhavati ---- na krakavypro bhagavati , npi jpakavypro'yam , api tu mohpasraamtrametat , vyavahrasdhann pramn tvatyeva virnte / ghao'yamagraga pratyakatvt ---- ityanena hi ghao na jpyate pratyakeaiva prakamnatvt , anyath pake hetvasiddhe , kevala mohamtramapasryate / yacya mohastadapasraa ca yat , tadubhayamapi bhagavata eva vijmbhmtram , na tu adhika kicit ---- ityukta vakyate ca //3//

nanu paridyamne bhvarau kimy aktirvikriyate ka ca prati iti / jan tvat na jntmik aktirasti , kriytmikpi svtantryapr svtantryavyapagamd asabhvanbhmireva ; tath ca ratho gacchati ---- itydau upacra kecana pratipann , na ca janprati vyavahrasdhanam ucitam ; atha ajaajvajjanatdhikrea ubhayamapi , tarhi sarvasya svtm mahevara ---- iti dratara viprakarit praty , tadetad kya nirpayati

-----

tath hi ja jaabhtn abhtn prati pratih h jvadray / jna jna na kriy ca bhtn bhtn jvat jvat jvana jvana matam // Ipk_1,1.4 //

tath hi iti yuktyupakrama dyotayati , dyat kila ityartha / tath ityanena sdhya scyate , hin heturityanye , prakta sdhya
19

hetusiddhyyattamupakramyate ityartha / tena iti buddhivartin , tata eva smaryamena granthena varayiyamena prakrea yasmt sarvametad yuktam iti tath hi iti abdasya vrtha / iha tvat bhvariryath vimyate tath asti , astitvasya praka arakurvata prakapritadeya ritya samunmevt , avima hi yadi vastu tanna nla na pta na sat na asaditi kuta iti paryanuyoge kimuttara syt / tena yad yath yvat avdhita vimyate tat tath tvat asti , tat eva deaklkravitattmno 'pi dravyakriysabandhdaya ekatvena paramrthasanta iti vakyate

{kriysabandhasmnya}(Ipv_2,2.1)

itydin , tataca vitatamapi ida viva sakepavimaradadhirohe jaa jvacca --- ityetvat dvayarpea asti / tatra ja vimyamn na svatantr bhavanti , vimyamnat hi te na svaarravirnta ko 'pi dharma jaatvbhvaprasagt , mama nla bhti may nla jyate iti / tem jaabhtn cinmayatve 'pi mykhyay varaakty jya prpitnm , jvanta pramtramritya pratih tatpramtrbhimukhyena avasthnam , tato ja nma na pthak santi / yathokta granthaktaiva

-----

{evamtmanyasatkalp prakasyaiva santyam / ja praka evaika svtmana svapartmabhi //}

iti / sa eva hi svtman san vaktavyo yasya anynupahita rpa caksti ; na ca


20

bhrpnupahita jaa nma kicit , tena jan hi aktirvikriyate janprati ---ityetat tvat nirutthnameva / ye tu anye jaebhyo jvanta ---- iti nma prasiddh temapi arraprapuryaakanykr tvat ja eva iti temapi kimucyate / ata eva ghaaarraprasukhatadbh|avarpa yallagna bhti tadeva jvarpabhta satyam ; tasya ca pte yadyapi bahutva bhti tathpi tat jatmakavedyaarrdyupdhe / tatastat aprabhrthikam anyonyrayt , jv hi jaabhedt bhedabhgina jaca jvabhedt , etaddeho 'yam etadvedyo 'yam ---- iti bhedam upeyu , nlaptdibhvabhedstu pramtsalagnatay bhedabhmimeva paramadhirh iti / kim tena / tadaya jvnmabheda eva sapanna iti jvan pramt ---- iti jtam / jvana ca jvanakarttva tacca jnakriytmakam , yo hi jnti ca karoti ca sa jvati ---- ityucyate / tadaya pramt jnakriyaktiyogd vara ---- iti vyavahartavaya purgamdiprasiddhevaravat ; tadprasiddhvapi sarvaviayajnakriyaktimattvasvabhvameva aivarya tanmtrnubandhitvdeva siddham ; tadapi ca kalpitevare rjdau tath vyptigrahat , yo yvati jt kart ca sa tvati varp rjeva , anvarasya jttvakarttve svabhvaviruddhe yata ; tm ca vivatra jt kart ca ---- iti siddh pratyabhij / jnakriyakto eva svbhvikyau aprarhabhedonmee sadivevarau , bhedasya smnyata prarohe vidykale , vioata prarohe buddhikarmendriyagaa iva bhaviyati / ja iti ajvanta , anye ca jvanta ---- itypte tvad bhti na tu savidpte bhtti jvatmiti jagam eva am ittha nirdi //4//

nanu jnakriye eva katha siddhe yata aivaryavyavahra prasdhyate ---- iti ak amayitumha

-----

21

tatra jna svata siddha kriy kyrit sat / parairapyupalakyeta taynyajnamhyate //5 [Ipv_1,1.5] //

aha jnmi , may jta jsyate ca ---- ityeva svaprakhaparmaraparinihitameva ida jna nma , ki tatra anyat vicryate , tadaprake hi vivam andhatamasa syt , tadapi v na syt , blo 'pi hi prakavirntimeva savedayate / taduktam

-----

{vijtramare kena bojnyt /}(b. 2,5.19)

iti / tannihnave hi ka prana , kim uttara ca syt ---- iti / tatra ca jnmi ---ityantasarambhayogo 'pi bhti , yena ukldergut atyantajat jnmi ---- iti ---vapu citsvabhvatm abhyeti ; sa ca sarambho vimara kriyaktirbhavati / yaduktam asmatparamehirosromnandapdai ----

{ghadigrahakle 'pi ghaa jnti s kriy /}

iti / tena ntar kriyakti jnavadeva svata siddh svaprak , saiva tu svaakty / prapuryaakakramea arramapi sacaram spandanarp sat vyprtmik mthpade 'pi pramasya pratyakderviaya / s ca paraarrdishityena avagat sva svabhva jtmakamavagamayati , na ca jnam idantath bhti , idant hi ajnatvam , na ca anyadvastu anyena vapu bhta bhta bhavet , tat jna
22

bhtyeva param , bhti ca yat tadeva ahamityasya vapu iti parajnamapi svtmaiva ; paratva kevalam updherdehde , sa cpi vicrito yvat na anya iti viva pramtvarga paramrthata eka pramt sa eva ca asti / taduktam

-----

{........... praka evsti svtmana svapartmabhi /}

iti / tataca bhagavn sadivo jnti ityata prabhti krimirapi jnti ---- ityantam eka eva pramt iti phalata sarvajatva pramtu / eva karttve 'pi vcyam / yaduktam asmatparamehibhi ivadau

-----

{ghao madtman vetti vedmyaha ca ghatman / sadivtman vedmi sa v vetti madtman // nnbhvai svamtmna jnannste svaya iva /}

itydi / hyate ityanena jnena jnasya prameyatva na nirvahati ---- iti darayati , anyath hi anumyate ---- iti bryt /

tadeva ye trkikapravdapsuptadhsarbhvo na vtto 'smin savedanapathe , te iyataiva tmnamvara vidvso


23

ghaaarraprasukhatadabhvn tatraiva nimajjayanta varasamvi eva bhavanti / tato 'yam upoddhta / upa iti tmana sampe akavat varapratyabhijnalakaa utkaro hanyate virmyate yena ; etvadeva ca asya granthasya ttparyam ---- iti / tato 'pi ayam upoddhta / upu avitata ktv uditi strasya rdhva eva hanyate apasryate prameyaviayo vymoho yena ---- iti / gatyarthatvdv hanterjnamartha , jyate prameya yena iti / kecittu gati striya gacchati ---- ityetadviayameva hantyarthamhu / eva lokacatuayrthabhvandrhy|adeva labhyate paramaiva / iti ivam //5//

iti rmadcryotpaladevaiya ---- rmadcryalakmaaguptadattopadea ---rmadcrybhinavaguptaviracity rpratyabhijvimariny jndhikre upoddhta / iti prathamhnikam // 1 //

____________________

atha dvityamhnikam /

{prvapakatay yena vivambhsya bhedata / abhedottarapaknta nyate ta stuma iva //}

iha yat paramrtharpa akyamnapratipakapratikepea nirpayiyama suhutam spaokta bhavati / yadha bhaanryaa

-----

24

{namaste bhavasabhrntabhrntimudbhvya bhindate / jnnanda ca nirdvandva deva vtv vivvate //}

tatreha antmnvaravdin bhrntibhedanaprvaka paramrtha vivaryan tadudbhvana tvat ekdaabhi lokai karoti

{nanu svalakabhsam ................................................................... /}

itydibhi

{......................................................................... tena kartpi kalpita //}

ityantai / tatra lokadvayena tmano dhruvasya dynupalabdhy abhva ukta pratyaktmavdina prati / tatra lokatrayea smtyanusadhna saskrt siddham iti anyabsiddhatvt tmnumnya na paryptam ---- iti proktam anumeytmavdina prati / tatra lokena jndi guairguini pratipatti ---- iti anumna nirastam / evam tmna nirktya , tato jnakriyaktisabandharpamaivarya nirkartu jnasya svarpameva vyatirikta vdyantaramate , skhyamate ca ayujyamnam ---- iti nirpita lokadvayena / tata ekena kriy nma na kcit kvacidapi asti ---- iti kathitam / tatra sdhaka pratikipya bdhaka ca upanyasyati / tata sabandhasya lokena nstitva pratipdita prambhva vadat / lokenaiva tatra bdhaka pramamuktv , na tm sthiro npi jttvakarttvalakaam asya aivaryam ---- iti svapaka upasahta ---- iti prvapakasya pirtha /

atha granthrtho vykhyyate /


25

nanu svalak svalakabhsa bhsa jnameka jnameka nameka para para puna puna / sbhilpa sbhilpa vikalpkhya vikalpkhya bahudh npi tad dvayam // Ipk_1,2.1 //

nityasya kasyacid dra draustasytrnavabhsata ustasytrnavabhsata ustasytrnavabhsata / aha ahaprattirapye prattirapye arrdyavasyin // Ipk_1,2.2 //

nanu iti kepe ; iha tm savitsvabhva sthira iti tvadayuktam , sthirasypi svaprakasya aprakant / tath hi ---- ghaaprako ghaavikalpo ghaapratyabhij ghaasmti ghaotprek ---- itydirpea jnnyeva prakante bhinnakntni bhinnaviayi bhinnakri ca / tatra nlasya praka svalakabhsa jnam svam anynanuyyi svarpasakocabhji , lakaam deaklkrarpa yasya bhsa prakanam antarmukha yasmin bahirmukhnasvarpadhrii jne tat avikalpakam viayabhede 'pi ekajtyam , svarpavaicitrye 'pi krabhvt / vikalpe hi vaicitryakraam abhilpa , sa ca ata nsti ; na hi abhilpo nlasya dharma , na ca cakurgrhya , tato 'sau prcya smartavya , aprabuddhe ca saskre na smti , tatprabodhaca vastudaranotthita iti vastudaranasamaye 'bhilpasmtirnsti /

tata para vikalpaka jnam , sarvasya vikalpasya skt pramparyea v nirvikalpakamlatvt / param iti ca anyarpa smnyalakaa tasya viaya , svalakae 'tisakocini vitatavikalpasdhyasya vrdhavyvahrikasya , aupadeikasya v saketasya kartum aakyatvt , ktasypi vaiyarthyt , tena hi ananuyyin na punarvyavahra / tacca bahubhedam , yatastat abhilpena sajalptman abdarpea saha vartate / abdana ca idam ---- iti , tat ---- iti , tadidam ---- iti , bhavedidam ---- iti , ida v idam ---- itydi bahudh bhidyate / tacca na viayapako vartate , api tu tasya vikalpasya svarpameva vicitrokurvat pratibhti iti vikalpo bahubheda / evam anubhavavikalpaparampar tvat svaprakatvena bhti /
26

sydetat , yallagnsau parampar so'pi bhti ---- iti ; tatra , yato dvayamapi etad avikalpetararpa na anyasya kasyacit etadatiriktasya drau anubhavitu sabandhi , dyasya tu bhavatu bhyrthavde / atra hetu ---- yata tasya drau , ata eva savitsvabhvatopagamt svaprakatyogyatvt pannopalabdhilakaaprpte , atra etadbodhadvayamadhye nsti avabhsa / nanu astyeva avabhsa ---- iti asiddh dynupalabdhi / tath hi ---- aha vedmi , nicinomi , smarmi idam ---- iti viddipraktyartharpt jnasmtyde idam ---- iti ca karmarpt viayt atiriktameva aham ---- iti anuyyini prake anuyyirpa bhti / ka evamha bhti ---- iti ? bhna hi avikalpakam , aham ---- iti abdnuviddho vikalpapratyaya / nanu tathpi kim anena vikalpyate , arrasantno v ko'ham ---- itydipratyayt , jnasantno v sukhyaham ---- iti pratte ? matvarthyaca santnameva spati ntiriktam / tadetaduktam ---ahaprattirapi arram , digrahat jnam , avasyati , satnarpatay vikalpayati avayam ; sadparabhvabhedagrahaasmarthyavsanviatvt ---- iti / e iti na asmbhirnihnut , sbhilpa vikalpkhyam ityanena saghtatvt / etadukta bhavati ---- ahaprattireva tvat na tm , tasy api vikalparpatvt asthairycca / etatprattipratyayo 'pi nsti anya arrde , bhavannapi v vedyapakapatita syt ---iti / tathpi savitsavedyavyatiriktasya tmano na siddhi ---- ityetat apiabdena dyotitam / eva nsti tm savitsavedyatryatirikto dyasya tasynupalabdhe ---iti //1// //2//

atra tmavdyanumnamutthpayati

-----

27

athnubhavavidhva athnubhavavidhvase sm smtistadanurodhin / katha katha bhavenna nitya nitya sydtm yadyanubhvaka yadyanubhvaka // Ipk_1,2.3 //

iha smtikle susmrito 'rtho bhavatu , dhvasat v ---- iti kintena(KSS: kimanena) , anubhavastvat dhvasta ---- ityatra sarvasya avivda , tameva ca anurundhn smtirjyate / tath hi ---- smtau na arthasya praka , na adhyavasya , npi anubhavasya arthasya ca agulidvayavat , npi anubhavaviiasya arthasya daivat , sarvatra ayam ---- iti pratyayaprasagt ; kitu anubhavapraka eva smtau pradhnam , anubhavasya tu arthapraktmakatvt anubhavaprakanntaryako 'rthvabhsa iti / sarvath yadi anubhavo dhvasta , tad tatprakarp katha smtistaddvrea arthaviay syt , tay ca sarvo vyavahra kriyamo da ityasau svarpea anapahnavany sat anubhavasya ne kicit avinaam vedayati / tadeva ca anubhavakart ---- anubhavitrpam , tm anubhvako nitya ---- iti / iyadeva ca tmasiddherjvitam / tattu na adhikam ihaiva unmlitam cryea , vaktavyaeavivakay prvapako m tvat sampat ityayena / katha bhavet iti / arhtastvat tasym akicitkara , anubhavaca dhvasta iti na kenacitprakrea smti syt , tadabhve ca saketaabdasmtyyatt api astagat sarve vikalp , nirvikalpa ca andhabadhiramkapryam iti hanta nirkrandam avasdet vivam ---- iti //3//

iha krytirekea tdk kalpanya yat kryasiddhaye parypnoti , na caivam tm , artho hi tvat smaryate , sa ca anubhavaprakamukhena , anubhavaca dhvasta ---- ityuktam ; yadi tm kacidasti , ki tena / etadapi hi vaktavyam ---kamapi asti ---- iti / atha ucyate ---- na kevalena tman etat siddhyati , api tu anubhavasaskro 'pi atra upayog ---- iti , tarhi sa evstu , kim anena ? ---- tadetat darayati

28

-----

satypytmani d dnttaddvr nttaddvr davastu avastu avastuu / sm smti ti kentha yatraivnubhavastatpadaiva s // Ipk_1,2.4 //

deu anubhteu vastuu y smti tasym anubhavo dgtm dvram arthaspare , sa ca satyapy tmani nao'nubhava , tasya hi ane idam ---- ityea eva atruita praka iti k smti , tadanubhavit ki smte kuryt ---- iti /

yatraiva viaye anubhavo vtta tadeva tasy smte pada smaryamam / tatpad ---- iti bahuvrhi , s iti smti //4//

nanu jnntarasya viayea katha tasy viayitvbhimna ---- ityakyha

-----

yato hi prvnubhavasa prvnubhavasaskrtsm skrtsmtisa tisabhava bhava / yadyevamantarga yadyevamantargaun ko'rtha ko'rtha sytsthyintman // Ipk_1,2.5 //

anubhavena hi saskro janyate svocita , saskraca prtanarp sthiti sthpayati , kakhdecirasavartitasya vivartyamnasya bhrjde / tena atrpi saskra t smti prvnubhavnukri karoti ---- iti tadviaya eva
29

smterviaya /

eva tarhi antargau yath ysya param , tadvat tm sthira kalpanysamtraphala iti ki tena , sarva hi saskrea jagadvyavahrakuumbaka ktakarvalambam ---- iti //5//

nanu tasmaiva saskrasya rayo vaktavya , sa hi guatvd rayamapekate , ya raya sa tm syt ---- ityakyha

-----

tato bhinne bhinneu dharme dharmeu tatsvarpvie tatsvarpvieatah / sa saskrtsm skrtsmitisiddhau sytsmart dra draeva kalpita // Ipk_1,2.6 // eva kalpita

iha saskre jyamne , yadi tmano viea , sa tarhi avyatirikta iti na nitya syt ; atha na kacit asya viea , tena tarhi kim / atha saskra eva asya viea , tarhi na vyatirikto 'sau iti punarapi anitye jne saskra ---- ityytam / anubhavdviia viiasmrykhyakryakri jna paramparay jyate ---- iti iyneva saskrrtha / atha saskrtm vyatirikto viea , tasya tarhi kimasau / sabandhaca vyatirikto nirkariyate / eva jnasukhadukhecchdveaprayatnadharmdharm api vikalpany / etadha ---tata iti tmano bhinneu dharmeu agkriyameu teu satsvapi , tmana svarpe viebhvt sa tvat tm smrau na vypriyeta , asmatrpsasktarpdiprcyarp|anapyt , iti saskrdeva smte siddhi ---- iti / aha smarmi ---- iti ya smart so'pi arrasatno jnasatnaca adhyvasyate ,
30

yath dra / prva hi uktam

-----

{ahaprattirapye arrdyavasyin /}(Ipv_1,2.2)

iti / evam tmani sdhaka prama pratyakamanumna ca parktam , bdhaka ca scita ---- dharmayoge nityathni , anyath ki tena / taduktam

-----

{carmopamacetso'nitya svatukyacedasatsama / vartapbhy ki vyomnacarmayasti hi tatphalam //}

iti //6//

ittham tmna nirktya , tasya aivaryamapi nirkartu jnaaktimeva parkitumha

-----

31

jna jna na ca citsvarpa citsvarpa cet tad anitya anitya kimtmavat / athpi ja jaametasya kathamarthaprakat // Ipk_1,2.7 Ipk_1,2.7 //

parbhyupagamena prasagpdanam etat prvapakavd karoti ---prasagaviparyayalbho me bhaviyati ---- iti / tatra tmavd nityatvam tmana ittha brte ---- iha klo nma idabhvaviiasya vieaatm avalambamna ta viikurvan tatsakoct anitya sapdayati / tmanaca citsvabhvatvt idam ---- iti prathanbhvena vieyatva nsti , vieaavieyabhvo hi yojakyatta , na ca svaprake yojakntaram asti / sa ittha bruva paryanuyujyate ---- jnamapi tarhi svaprakam iti tatrpi eaiva vrt iti tadapi kasmt na nityam ? na ca dvayornityayo kacit sabandha , kryakraabhvo hi asau nnya , tata tmano jna akti iti avasannam ada / atha na svapraka jna tarhi parasypi ado na praka , svaprakarpveana hi asau parasya vidadhat bodha prako bhavati parasypi , tata svaprakatnyo na asau arthasya praka syt , bhvntaravat //7//

jao'pyasau ittham arthasya prako bhaviyati ---- iti skhyamatam akate

-----

athrthasya yath yath rpa rpa dhatte buddhistathtmana buddhistathtmana / caitanyam .............................................................. // 8 [Ipk_1,2.8] //

iha tvat artha jnmi ----ityasti vyavahra / tatra arthasya praka ---ityetvneva paramrtha / tat na arthasya sva rpam , sarva prati tathtvaprasagt , na kacitprati v iti sarvajam aja v jagat syt / npi arthe
32

anyata etadrpam upanipatitam , ea eva hi doa syt / tat nnam anyatraiva aya dharma tattvntare , tatrpi katham arthasya praka syt iti nna tatra tattvntare so'rtha pratibimbatvena upasakrmati / tat tattvntara sattvaprdhnyt pratibimbagrahayogya tamas''cchditatvt sakalapratibimbanato vyvartitam , bhge rajas tamaso'pasrat kicideva pratibimbaka ghyti , tadeva buddhitattvam ucyate / arthapratibimbagrahaca jnam asya vttirpa prvavyapadeatirodhyakadadhydiparimavilakaapariativietmakam / evam arthasya tvat rpa buddhi dhrayati / iyaca sattvdn sukhadukhamoharpatay bhogyatvt jaam iti darpakavat aprakam / na ca bhogyasya aprakasya tadviruddhabhokttrpapraktmakasvabhvasabhavo yuktyanupt iti tadvilakaena bhoktr bhavitavyam / sa ca praka ---ityetvatsvabhva , svabhvntara hi aprakarpa bhogya katha bhoktu svabhvatay sabhvyeta / sa ca prakamtrasvabhvatvenaiva yadi vivasya praka , tarhi yugapadeva praketa , ghaaprako'pi paapraka syt iti viva sakryeta / sa ca artht arthapratibimbt taddhrcca buddhitattvt anya katham arthasya praka syt , asabandht / tasmt buddhireva svacchatvt prakapratibimbamapi ghti / tata prakapratibimbaparigrahamahimopanataprakveabuddhitattvveitapratibimbaka nldyarthaparyantasakrnte prakveasya artha prakate iti siddho vyavahra / tadeva jna jaabuddhitattvvyatirekt jaamapi citpratibimbayogt viayasya praka ---- iti /

etadeva tvat anucitam ---- yat praktm pumn buddhau pratibimbam arpayati , samnague bimbakpekay ca vimale pratibimbasakrntidarant , rpavati dare ghaarpapratibimbavat ; tmabuddhyoca ativailakayam , tmpekay ca na buddhirvimal tat bahvatu tvat etat ---- iti atha abdena scayati /
33

kitu pratibimbavdenpi na kicit pratisamhita bhavet ---- iti darayati

-----

.............. aja aja saiva saiva j jye nrthapraksat // Ipk_1,2.8 //

caitanyapratibimbayoge yadi tvat tatpratibimbakamapi mukhya prakarpameva na bhavati , tenpi na kicit kta syt , na hi pratibimbatavahnipuja daro dhya dahet / atha mukhyaprakarpameva tatpratibimbakam , tat tarhi buddheravyatiriktam iti mukhyaprakarpaiva buddhirjt iti / yato viruddhadharmdhyst bhrubhi etat kalpitam / sa eva puna jjvalyamna nijam ojo jmbhayati , tataca s buddhireva cinmay syt , ki puruea / evam arthapratibimbakadvrea arthamay ---- ityapi yto vijnavda / kuta etasy tadrpatvam ---- iti , prvakraaparamparta ---- iti utara vcyam / eva saiva cet cidrp , prgvat nityatprasaga ; na ceta cidrpasypi nityat , tarhi tm na nitya kacidasti , yasya jna nma akti syt iti jnamtrameva asti / yo 'rthaprakarpo bodho yaca vikalpasmtydirpa tvat arthavyavahrasiddhe ---iti prasagaviparyayalbha jna ca citsvarpa cet ityde lokadvayasya ttparyam //8//

eva jna parkya kriy parkate

----34

kriypyarthasya kydestattaddedijtat / nnyd nnyde e ............................................. // Ipk_1,2.9 //

iha parispandarpa tvat gavcchati , calati, patati ---- itydi yat pratibhsagocaram , tatra ghaseagatadevadattasvarpt anantara bhyadeavartidevadattasvarpam ---- ityetvat upalabhyate , na tu tatsvarptirikt kcit any kriy pratma / devadatto dina tihati ityatra tu prabhtaklviadevadattasvarpa tata praharaklligitatatsvarpam ---- itydi bhti , dugdha pariamate ityatra madhuravasturpam amlavasturpam dravarpa kahinarpam ---- itydi / eva sdycca tatra pratyabhij bhinne'pi kyakeanasvdviva / dekrnyatve tu klnyatvam avayabhvideaklnyatve 'pi , svarpasyaiva deatvt , klabhede ca svarpabhedt , deaklkr kra eva yadyapi paryavasmanti , tathpi sthlady asti bheda iti te hi bhedena bauddhairucyante ---- iti ttparyam / eva pratyakea na dyate kacit kriy , tadbhvt na tatprvakea anumnena , krya ca prmaprptydyuttarakaarpa taddeavasturpdi iti krynyathnupapattypi na s kalpy / eva pratyaknumnbhy tasy adi ---- iti sdhakaprambhva ukta /

bdhakamapi ha

-----

................... na spyek kramikaikasya cocit // Ipk_1,2.9 //


35

tatra prvpararpat kan vikalpabudvynusadhnt , na tu svtmani kicit prvam apara v , vastumtra hi tat / ato vikalpaprita prvparbhtatva kramarpat kriyy kicit kaa na vastu spati , te hi ka na anyonyasvarpvi iti katham ek kriy , kramo hi bhedena vypta abhine tadabhvt , bhedasya viruddham ekyam iti katha kramik ek ca iti syt ? atha ekatra raye'vasthnt ek , tatrpi tatkatirikto na kacit rayo'nubhyate , ka eva hi prabandhavttayo bhnti / ki ca tathbhtairbhinnadeaklkrai kriykaairvia raya kathameka syt ? ata eva devadatto'yam, sa eva grma prpta iti sdyt bhavant pratyabhij na aikya vstava gamayitumalam //9//

eva jna kriy ca parkya , yasmin sati te sabaddhe sarvajatvasarvakarttrpaivaryaprasdhanya prabhavata , ta sabandha dhvasayitu tadviaya prambhva tvadha

-----

tatra tatra sthite tattadbhavattyeva d dyate / nnyannnyo'sti sa sabandha bandha kryakra kryakraabhvata abhvata // Ipk_1,2.10 Ipk_1,2.10 //

mtppie sati stpaka , tatra sati iviko yvat ghaa ityeva bhvaka eva upalabhyante , na adhika kicit pratyakea avabhsate , npi anumnena ---- iti kriyymiva vcyam / sarvatra dhrdheyabhvdau ayameva panth ---pthagrpakuavadarakanantara nirantartmakaviiakuavadarodaya ---- iti /
36

ayameva ca bhvo bhvntarea saha niyataprvparatay vikalpena vyavahiyama kryakraabhva ---- iti abhidhyate / na ca jnakriybhy saha tmana kryakraabhva tmanastatkryatvbhvt , jnasya ca svasmagrokryatvt , kriyyca abhvt iti na jnakriysabandho yato jttvakarttve sytm //10//

eva prama parktya , sabandhe bdhaka smnyavieamukhena nirpayati

-----

dvi dvihasynek hasynekarpatvt hasynekarpatvt siddhasynynapek siddhasynynapekat / pratantrydyayogcca tena kartpi kalpita kalpita // Ipk_1,2.11 //

sabandhastvat parasparaprptirpo dvayo prptibhjorekastihati ---- iti smnyalakaam / tacca katham ? na hi ekatra viramiteaarrasro'nyatra viramitum alam svarpabhedaprasagt / etena sayogasamavyau tanmlca anye'pi sabandh bdhavidhur dhuram adhyropit mantavy / yo'pi cetaneu tatkalpanay ca acetaneu pratantrytm sabandho vyavahiyate , tatra siddhasya na pratantryam asti siddhatvdeva , asiddhasya natar nisvarpasya tddharmyyogt / evamapekymapi vcyam / dve ca rpe katha liyata ? dvayorekatvnupapatte ; ekatve v ka lea ? tasmt jnasabandht jt iti yath vikalpakalpito 'rtho na vastu tath kriysabandht kart ityapi kalpanmtram --- iti prvapakasya sakepa / iti ivam //11// dita 16 //

iti rmadcrybhinavaguptaviracity pratyabhijstravimariny


37

jndhikre prvapakavivtirnma dvityamhnikam // 2 //

____________________

atha ttyamhnikam /

{vin yena na kicitsytsamast api daya / anastamitasabodhasvarpa ta stuma ivam //}

etasmin prvapake yadukta smte saskramtrdeva siddhi ---- iti , tadeva dayitu

{satya ....................................................... /}

itydi

{................ jnasmtyapohanaaktimn //}

ityanta lokasaptakam / kriyy sabandhe ca daoddharaa dvitye kriydhikre bhaviyati / yattu parea vyatirikta jna kdaskhydidau nirkta tadabhimatameva granthakta iti tat dantarameva / tatra lokadvayena jnasya svasavedanarpatay anubhavasya smtau aprakatva darita saskrajatve 'pi / tata lokadvayena smte bhrntitvam akprvaka parktya ttyena prasagt sarvdhyavasynmapi bhrntitvak amit / tata satyapi saskre smtyanupapattau vyavahroccheda ---- iti lokenoktv svapake tadupapatti ---- iti lokenoktam ---- iti ttparyam / granthrthastu nirpyate /
38

satya satya ki kitu sm smtijna tijna na prvnubhavasa prvnubhavasask skte te / jtamapytmani jtamapytmaniha ha ha tanndynubhavavedakam // Ipk_1,3.1 //

prvapakamadhyt may tvat bahu agkartavyam ---- iti satyam ityanena daritam / yattu na agkartavya tat dyate ---- ityetadukta kitu ityanena viebhidhyin / iha smtau viayamtrasya prako na samarthanyo vartate ya saskrdeva siddhyet , kitu anubhavaprakena vin tat ityevarp katha smti syt , katha ca tay vin abhilea vyavahra syt ? anubhavena hi asya sukhasdhanat nicit , tata updnam ; tatra prvnubhavajanitt saskrt etvat jtam / yadyapi tajjna viayea na janitam , tathpi tadviayam ---- iti / na ca etvat kicit , tmanihe svaprakajne viayasyeva anubhavasya prcyasya aprakt //1//

nanu sask|arajatvdeva prcyamanubhavamapi viaykurut smti ---ityakyha

-----

dksvbhsaiva nnyena vedy rpad rpadeva d dk / rase sa saskrajatva skrajatva tu tattulyatva tattulyatva na tadgati tadgati // Ipk_1,3.2 //

dk jnam , tacca jat vibhidyate svaprakaikarpatay , jao hi prakt pthagbhto vaktavya , tena dk svbhs , bhsa prakamnat s sva rpamavyavhicri yasy , svasya ca bhsana rpa yasy / satyapi
39

bhye taccharrasakrnta na prakana jnasya rpa bhavitumarhati , paraprakantmakanijarpaprakanameva hi svaprakatva jnasya bhayate / nanu svbhsameva sat tat anubhavajna smarae bhsiyate , na ---- ityha nnyena vedy / paratra yadi dk bhseta tarhi na s svbhs , idameva hi svaprakasya lakaam ---- svaya hi yadi praketa tad parea saha asabandht sabandhapr katha paratra iti saptam sagacchatm ; tath ca rpajnena rase dk rasaviaya jna na vedyate , eva hi cakuaiva rasa phalato ghta eva syt / nanu yadi na bhti smarae 'nubhava ki tarhi saskrea kta syt , rpajna na rasajnajt saskrt jtam , tat katham aya prasaga , tasmt saskra eva bhavatsabhvitadoabhagya prabhavet / naitat , yato hi asau tatsaskrasasktt samanantarapratyayt utthita smtibodha , tena tatsado bhavatu svsanivea iva prvasaniveatulya , na tu yo yatsaskrt jta sa tasya vedanasvabhvo bhavati ---- iti yuktam / sadatvasypi gatiravagama katham ? na hi anubhavajna sdya gamayati , npi smtijnam , parasparam asavedane dvayanihasdydhyavasyyogt , abhyasya ca tadubhayavedanarpasya abhvt iti saskrt para saviayatmtra smte siddham , na tu anubhavaviayatvam , npi asya viayasya prvnubhavaviayktatvam ---- iti nicaya ea //2//

nanu yadi smtijne anubhavasya satyata praka syt , tanmukhena ca tadviayasya , tad bhavet bhavadukteravaka , yvat smtirvikalparpatvt kevalamaparakamnameva anubhava tadviaya ca adhyavasyati , tat iya bhrntisvabhv , tatra ko'ya nirbandha ? tadetat darayati akyamnatvena

-----

40

athtadvi athtadviayatve'pi sm smtestadavasyata testadavasyata / dlambanat lambanat bhrnty ................................. // Ipk_1,3.3 //

na taddarana npi tadviaya smterviaya , tathpi tu ubhayam adhyavasyate , bhramarpatay smte / etat nirkaroti

-----

..................................... tadetadasamajasam // Ipk_1,3.3 //

atra krikay upapattim ha

-----

sm smtitaiva katha katha tvadbhrntecrthasthiti tvadbhrntecrthasthiti katham / prvnubhavasa prvnubhavasakrpek krpek ca kimit kimityate // Ipk_1,3.4 //

anubhtasya anubhavaprakitasya viayasya apramoo'napahra tathaiva prakana yat etat smte tmya rpa tat tathprakanbhve vighaetamm / ki ca bhrntau asadv tmkro v prakhyti , na tu tay artha svkriyate tasya aprakant iti tay artho na vyavasthpita eva / prakantm hi vyavasthpan , tataca smaradabhilea katham arthaviayo vyavahra ? na ca tadaprakane
41

saskrajatvena kicit ktyam , taddhi sdya labdhum avalambyate ; na ca anubhavena viayaprakantman smtyabhidhny bhrnte kicidapi sdyam asti , sarvath viayamaspanty //4//

nanu yo'nubhavo yaca tadviaya sa yata tay adhyavasyate , tata at sdyam anubhavena smte , tatsiddhaye ca saskraparigraha / adhyavasyate iti kim ucyate ? prakyate iti cet na bhrntitvam ; na prakyate iti cet punarapi viayo na spa eva anay iti sdyamiti abdagaumtram , tadetat darayitumha

-----

bhrntitve cvasyasya na ja jadvi dviayasthiti ayasthiti / tato'j tato'jye nijollekhani nijollekhanihnnrthasthitistata hnnrthasthitistata hnnrthasthitistata // Ipk_1,3.5 //

iha smte anyasya v bhrntibodhasya svasavedane prakamne na bhrntit , tatra vaipartybhvt ; yastu tatra adhyavasyate svkra sa vipartatay asvkratvena arthatay iti tatre bhrntit / sa co'rthalakao na smty anyay v bhrnty spyate iti tatra asau tk iti baldeva tatre jaatvam asy yta ghaajnasyeva pae / na ca jaena viayasya kicit ktyam , tataca arthaviayo vyavahro vilupyeta /

atha tu tam avasyarpa svasavedana svkra v avalambya ajaatvam asy , evamapi ajye nija svasavedanam ullekhaca svkra ---ityati e parinihit smti iti viayasya nmpi prahtum aaknuvata tata smtyadhyavasyt katha viayasya vyavasthpana
42

vyavahryatvasapdanasmarthyam ? //5//

saskre satyapi smti na kathacana ghaate , tataca parasparasagatihnni sakalni jnni ---- iti yadukta lokapacakena tat idn prakte yojayati

-----

evamanyonyabhinnnmaparasparavedinm / jnnmanusa jnnmanusa nnmanusadhnajanm nayejjanasthiti nayejjanasthiti // Ipk_1,3.6 //

janasya lokasya y kcana sthiti vyavahra s sarvajnn yat anusadhnam ekaviayabhvopapannasmtitprptirpam , tatra yatt / tath hi ---smaraanibandhan sarve vyavahr / prathamamapi hi pratyakajnam ahamitiprvpararpnusadhnena smaranupritena vin na ghaate , pramtari virntyabhvt apratyakatvaprasagt / eva sukhdau mantavyam / hndnaprerabhyupagamdavastu vyavahr smaraamay eva / eva jnnm yat anusadhnam tato jyamn janasthiti evam iti parbhyupagame sati , nayet nayati ---- iti sabhvyate , kuta iti cet , vieaadvrea hetumha / anyonyam tvat bhinnni jnni ---- anyat anubhavajnam , anyat idnntana jna vikalpbhimatam , anyat smaraasamata jnam / tadetni svaviayaprakamtrarpi paraviaye jandhneamkakalpni , na ca anyonyasya prakarpi //6//

eva na svarpato na vedyayo v ekbhvarpam anusadhnam asti /


43

anyonya ca viayaviayibhvo nsti / na ca turya jteyanibandhanam anusandhndhyi sabhvyate iti dhvaseran vyavahr / na ca dhvasantm iti bhavadabhapamtrt te dhvasante , prakante yata tata etat padyate ---etadeva samarthayitum udyantavyam ---- iti / tacca asmadabhimataprakrea vin vidherapi aakyasamarthanam ---- iti darayati

-----

na cedanta cedantaktnantavivarpo mahevara mahevara vara / sydekacidvapurj sydekacidvapurjnasm nasmtyapohanaaktimn // Ipk_1,3.7 //

savit tvat prakate iti tvat na kecit apahnuvate / s tu savit yadi svtmamtravirnt arthasya s katha praka ? sa hi arthadharma eva tath syt ; tataca arthapraka tvatyeva paryavasita iti galito grhyagrhakabhva / ato 'rthaprakarpa savidam icchat baldeva artho'pi tadrpntargata eva agkratavya ; sa ca arthaprako yadi anyaca anyaca , tat na smaraam upapannamityata eka eva asau ---- iti / ekatvt sarvo vedyari tena krokta ---ityetadapi anicchat agkryam / evamapi satatameva unmagnena nimagnena v vivtman praketa , tath svabhvatvt / na caivam , ata svarpntarbruitam artharim aparamapi bhinnkram tmani parighya , kacideva artha svarpt unmagnam bhsayati ---- iti patitam / sai jnaakti / unmagnbhsabhinna ca citsvarpa vahirmukhatvt tacchynurgt nava nava jnamuktam / evamapi navanavbhs pratikaam udayavyayabhja iti saiva vyavahranivahahni / tena kvacit bhse ghtaprve yat savedana bahirmukham abht , tasya yat antarmukha citsvarpatva tat klntare 'pi avasthsnu svtmagata
44

tadviayaviee bahirmukhatva parmati iti e smtiakti / yacca tat nava bhsayati smarati v tat vastuta savid vivamayy tdtmyavtti iti vivamaya prameva iti nava na kicit bhsita smta v syt / idamapi pravhapatitam urkryam ---- yat kila tat bhsyate tat savido vicchiidyate , savicca tata , savicca savidantart , savedya ca savedyntarat ; na ca vicchedana vastuta sabhavati , iti vicchedanasya avabhsamtram ucyate / na ca tat iyat pramrthikam , nirmyamasya sarvasya ayameva paramrtha / yata ea eva paritachedant pariccheda ucyate , tadavabhsanasmarthyam apohanaakti / anena aktitrayea vive vyavahr / tacca bhagavata eva aktitrayam ---- yat tathbhtnubhavit-smart-vikalpayitsvabhvacaitramaitrdyavabhsanam / sa eva hi tena tena vapu jnti , smarati vikalpayati ca / yathoktam cryeaiva

-----

{yadyapyarthasthiti prapuryaakaniyantrite / jve niruddh tatrpi paramtmani s sthit //}

itydi / ets ca jndiaktnm asakhyaprakro vaicitryavikalpa iti tatsmarthya svtantryam apardhna pra mahadaivarya tannirmitabrahmaviurudrdyaivarypekay ucyate / tadeva cidvapu ityeka ktv iyadytam vivarpa iti / tata eva ca parinihitaikarpajaabhvavailakayt jndiaktiyuktatmhevaryam upasaprpta / etadanupagame na kicit ida bhseta ---- iti prasaga / bhsate tu , tasmt etat avaygkartavyam ---- iti prasagaviparyaya / nayejjanasthiti , yadyeva na syt ---- iti prktanena lokena saha sabandha / cet ityanena tadviparyaya scita //7//
45

iti ivam / dita 23 //

iti rmadcrybhinavaguptaviracity varapratyabhijstravimariny jndhikre paradarannupapattirnma ttyamhnikam // 3 //

____________________

atha caturthamhnikam /

{padrtharatnanikara nijahdgajapujitam / grathnanta smtistrnta satatyaiva stuma ivam //1//}

eva jnaprvik smti , tadubhaynugrhi apohanaakti ---- iti tvat vastusabhavakramea pradaritam / upakramnusrea smtireva scitaprasagaviparyayasamarthanad vivecy /

{satya kitu smtijnam ....................... /}

iti hi upakrntam / tatra saskramtrt tvat m nma udapdi smti , ida tu vaktavyam ---- tathbhtabhavadabhyupagatabhagavatprabhvo'pi katham en kuryt ---- iti ak amayitu smtitattvanirpaya

{sa hi prvnubhtrthopalabdh .................... /}

itydi

46

{................................. arthau bhta pramtari /}

ityanta lokakam / tatra lokena svapake smtirupapann ---- iti kathitam / dvityena smte prvnubhavaviayktasvalakaaprakanasmarthyamuktam / ttyena anubhavena tadviayea ca ekbhvaparyanta vea smaraasya ukta / turyea anubhavasya na viayatay smty prakanam ---- iti nirpitam / pacamena yogijnamapi anubhava pthagbhvena na viaykaroti ---- iti baat turyalokrtha eva upodvalita / ahenakyamnam anubhavasya smty pthagviaykaraa kkpanikam ---- ityavstavktam / saptamena smtiprasagt vikalpe'pi prvnubhavena aikytmveo darita / aamena smartavyasya smte smartuca ekacittattvavirnti ukt , prasagcca dyasya daranasya drauca ---- iti ttparyrtha / atha kramea lokrtha ucyate /

sa hi prvnubhtrthopalabdh parato'pi san / vim vimansa iti svair smarattyapadiyate // Ipk_1,4.1 //

prvamanubhtasya arthasya ya upalandh antarmukho bodha sa tvat adypi parata smtikle'pi astyeva , savinmtrasvarpasya klaktasakocarpavietmakvacchedyogt / anubhavasya ca anta artho'pi apthagbhvena avasthita ---- ityetadapi ayatnasiddham / iyat tu cintyam ---aklakalite savedane tadantarvartini ca vivatra bhvajte yadi tvat cinmayatparmara , tat aham iti etvataiva prena vimarena bhvyam ; atha idamtay pthagbhvvabhsanena , tathpi tatra dvay gati / aham ityae yadi virnyati idant , tad ahamidamitisadivdidaay bhvyam / atha na rohati , tat idam ityeva bhsanena bhavitavyam ; aprvatbhsancca tat anubhavanameva syt na smaraam ---- ityagyha svair iti / svam tmyam upakaraam rayati svakartavyeu avaya tacchlaca ; sva ca tmnam rayati na
47

puna svakartavye prerakamapekate ---- iti svair svatantra / tena svatantratvt sa iti vimati / sa iti vimaranasya ca iyadrpam ---- yat sarvath aklakalitasvarpaparmaranameva na , npi atyanta bhedena vimaranameva api tu yo bhva prvamanubhavakle taddeaklapramtrantarascivyena pthakkto na ca ahantymeva lnkta , sa tdgeva tamaseva cchdya avasthpita saskraabdavcya , tasya tamcchdakam apahastayati ; tatra apahastite sa prvavat pthakkte evvabhti / nanu ca idantay avabhset prvavadeva , naivam / tadnntanvabhsanapthakktaarrdisabandhamanavadhyaiva hi tatpraka ; tataca idnntanvabhsanasmaraaklaparmaro'pi na nimlati iti tatparmarabhittiprdhnyena prvaklaparmara iti viruddhaprvparaparmarasvabhva eva sa iti parmara ucyate / eva ca sa eva paramevara smarati / etadeva hi tasya smarttvam ---- yat evaprakraparmarocitaklakaldisparasahiumypramtbhvaparigraha iti myvidydvaydvayamayam / tata eva sakalasiddhivitaraacaturacintmaiprakhyam gamik smaraameva mantrdiprita manyante / tath ca

-----

{dhyndibhva smtireva labdhv cintmaistvadvibhava vyanakti /}

iti / ala tvat / anena tnnantasamsena yatnato 'nubhavasyrthamukhena klasparam arthavirntat dvayorapi pramtari nirhi bhedbhedbhy darayati , vtto ekrthbhvt / tasya ca bhedbhedamayatvam ---- iti vakyma //1//

48

etadeva smtitattvamupapdayitu lokntari / tatra yadi kacid bryt ---- iha smtirvikalpa , na ca anenrtha prakyate , arthsasparino hi vikalp , anubhavena ca yena so'rtha prakat nta sa idn krtimtramrtirjta , na ca so'pi smty prakyate ---- jnasya jnntaresavedyatvt asattvcceti arthasya prakanbhvt ida smarmi iti jna bhrntimtrameva ---- iti punarapi patitam --- iti , tad ta prati ucyate

-----

bhsayecca svakle'rthtprvbhsitamm svakle'rthtprvbhsitamman / svalak svalakaa gha ghabhsamtre bhsamtrethkhiltman // Ipk_1,4.2 //

iha smtivikalpe tvat artho 'vasyate , anyath suptamrcchitakalpatpatte / eva ca yvat adhyavasyo'rthasya tvat artht iti smarthyt iyat abhyupagantavyam ---- yat so'rtha prakate , aprakamne 'dhyavastavye 'dhyavasyo'ndhaprya syt / prakana ca na tadnntanaklasya tygena , npi dvkrea , idam ityevvabhsanaprasagt / tasmt attnubhavakla prvnubhtabhvasvlakaykepakatvenpekayo vedyabhge praktmakvabhsbhiniveitay , smartdehaprdyavabhsaklacvalambanyo vedakabhge vimarbhiniveitvena / bhsamtra hi bhvasya svarpam , pratybhsa pramasya vyprt / tadeva bhsntaravymiraay dipasahasraprabhsamrcchanavat sphubhavati / bhsntaravymirabhve 'pi tu klbhsasabhedenaiva svlakaya tasya bhsasya karoti , klaaktereva bhedakatvt iti vakyate / eva tvat svalakabhva prktanadehbhsascivybhyuditaklbhsay ghabhsasya iti / tvatyeva v
49

smti bhsntarairapi vymir atisphueti / atyantasphubhve 'pi tadnntanaklat na truyati anyasdhraynavabhvt / tathvabhse tu yoginastannirmameva / brahmabhitdau tu navameva avabhsanam iti / atra tu gamdimnntarnubhtabrahmdisvarpasmaraaparampar abhyupya / bhsayet iti vidhirpea niyogena niyamo lakyate , na bhsayati ityetat na , api tu bhsayatyeva iti / svakle iti smaraakle / man iti vedakabhganive vartamnakla ukta / prvbhsita svalakaam iti vedyaspar bhtaklo ghabhsasypi kevalasya svlakaypattiheturdarita / iyadeva smte avyavhicri vapu , arthittiayt tu sphuatvam iti atha abdo dyotayati / tadevha asviltman iti / sarvbhsamirea vapu ityartha //2//

nanu eva svalakaasya prakane bhedena bahistadavabhseta / etadeva hi bahiravabhsanam ---- yat svalakaaprakanam iti akamanya nirpayati

-----

na ca yukta yukta sm smterbhede smaryam smaryamasya bhsanam / tenaikya tenaikya bhinnakln bhinnakln sa savid vid veditai veditaia sa sa // Ipk_1,4.3 //

smaraajnt bhinnatvena bahrpatay yadi so 'rtho bhseta smaryamasya ca yat bhsana tadeva na syt smaryamameva tat na syt , anubhyamnameva tat bhavet iti yvat / nanu caiva katha svalakaasya prakanam uktam ? etat na id prakanam api tu prvakle eva , tad csau bahiravabhsata eva / nanu cedn tarhi kim ? vimaranam iti brma / nanu prakanavimaranayo bhinnaklatvam patitam / tata kim ? ubhayamapi na kicit syt , anyonyajvitatvt
50

asya / maivam , yasya hi savedannyeva bhinnni tattvam , tasya idam apratisamdheyameva , asmaddarane tu bhinnakl api savida tatkltygenaiva ekatvabhsanena svatantra pramt yvadantarmukhatay tvatyae vimati tvat prakasya ttklikabahirbhvbhso vimarasya idnntanntarmukh sthitiriti / etadeva vedandhika vedittva ---- vedaneu sayojanaviyojanayo yathruci karaa svtantryam , karttva ca etadeva ucyate / ghaamahamanvabhvam iti v sa ghaa iti v aikyam anusadhnam anusadhturabhinnam iti darayitu yadeva aikya sa eva vedit iti smndhikarayena daritam / ea sa iti cchditasyeva pramttattvasya sphuvabhsana ktam , idam iti , vismayagarbhaynay ukty pratyabhij eva scit / yadha granthakra eva

-----

{ittha svasavittimapahnuvnairyattadvadadbhi kalukta yat / pramttattva sphuayuktibhistnmknvidhya prakakta tat //}

iti //3//

nanu ca prcya eva anubhavo yadi smaryamasya bahiravabhsanarpa praka tarhi iyat ucyatm ---- so'nubhava idn smaraena viaykriyate ---- iti , aikyena tu alaukikena ko'rtha iti vymoha vihantumha

-----

51

naiva hyanubhavo bhti sm smtau prvo'rthavatp prvo'rthavatpthak / prganvabhvamahamitytmroha prganvabhvamahamitytmrohaabhsant // Ipk_1,4.4 //

prvo ghadi artha pthak iti idantay bhti sma naiva smaraakle smtijnt pthaktvena ida prvamanubhavanam iti bhti / yath ca smtikle tasmt smtijnt so'rtha prk iti prvasvabhvo na bhedena bhti , smtikle bahiravabhsbhvt eva tata eva heto prvo 'pi anubhavo na bhedena bhti , katha tarhi ubhaya bhti ? anvabhvam ityevam / etat kimucyate iti cet , aham ---ityevasvabhvo ya tm prvparasavidantarmukhasvabhva tatra yat rohaam virama tena hetun prvasavidrpaty svapraky bhsant tallonasypi ghaasya svaprakadeyatvena bhsanam / tmani ca rohaam virama anubhavasya arthasya ca / praktipratyayau pratyayrtha saha brta ---- iti nyyt sakhykipte tadvati v kartbhte 'smadarthe 'nubhavo bruita taddvrea artho'pi ca , na tu svtantryeaiva asau , tadarthameva karma na nirdiam / ghadi puna anubhavakle na asmadarthamrohati , hi yasmt naiva bhti prvo 'nubhava pthak aparrdhoktt heto , tasmt savidmaikyam iti prvea sabandha / lu bhtaklasya dyotitatvt prk iti bhinnakrama , uttamapuruea asmadarthasya aham ityapi / rohaam iti , ruhiriti aijanta ijantopi //4//

nanu ka evamha ---- anubhava pthak na bhti iti , ghaavat na bhti iti cet ki tata ? ghao'pi hi na anubhavasakhya bhti iti ki na bhti ? svabhvena bhti iti tu ubhayatrpi samnam / tath hi ---- attngataskmdi yath yogijne viaybhavati iti abhyupagatam , tath paracittamapi

{pratyayasya paracittajnam /} (yogad. 3 p. 19 s.)

52

itydau / tatra jnavttipariatameva sattva cittaabdenoktam , anyath pratyayasya sayamaviaykryatva kathamucyeta , lambanayogaca katha akayeta na ca slambanam iti / tasmt parakyamanubhavanamiva nijamapi viaykriyatm ityakya dnta evsiddha iti bhnti ityantena , abhyupagamena v siddhatve 'pi prakte 'rthe viama iti eea darayati

-----

yoginmapi bhsante na d do daranntare / svasa svasavidekamnst bhnti meyapade'pi v // Ipk_1,4.5 //

yoginm yat etat daranntaram bhvandyudbhava paracittaviayo jnaviea , tatra da iti upalabdhayo na bhnti / tath hi ---- saugatn tvat svaprakaikarpa jnam , tat cet jnntarea vedyam , tarhi yad asya nija vapu ananyavedyatay prakana nma , na tatprakita syt / skhynmapi puruacchyaiva upalabdhi , puruaca asavedya parv iti katha vedy syt / vaieikmapi tmani abhedena samavyi savedana paragata manas katha ghyeta antaarravttin , taccharrntaranupravee tu tasyaiva aham iti arrkarat ahantvabhsitatvt tmano bhedo vigalet , nitynumeyatva tu na tmana upapadyate , jnasya ca jnntaravedyatve 'navasthndi uktam /

tasmt yogina paracittavedanvasare iyn praka ---etaddehaprakasahacr ghaasukhdipraka ---- iti / tatra ghaasukhdi idantay bhti , tadgatastu prako 'ham ---- ityeva svaprakatay prakate / pramtrktaparadehaprdisamavabhsasaskrt tu tannihm idantm eva
53

prakabhge 'pi manyamna ida parajnam iti abhimanyate avigalitasvaparavibhgo yog / prptaprakarastu sarvam tmatvena payan svasameva svaparavibhga manyate iti jnasya na yogijnena prakyat / bhavatu v tathpi prakta na etatsamam / tath hi ---- ayamanubhavati iti paraniha eva asau anubhave yogina praka , na tu ahamanubhavmi iti tmrohea vartamna , iha tu anvabhvam iti ahamaavirnti anlhedabhvaiva anubhavasya iti yuktamuktam ---- yasmt anubhava pthak na bhti tasmt aikya bhinnakln savid vedit iti //5//

yadyahaabhvavirntivat anubhava smtau pthak na bhti iti ucyate , tad parmarntara skdeva idantay anubhava parmat yadi v idabhvocitaghadivirntatm anubhavasya prathayat upalabdham , iti tadanusrepi ki na vyavahriyate iti parbhiprya pratikipati

-----

smaryate yadd yaddgsnme saivamityapi bhedata bhedata / tadvykara tadvykaraamevsy may d damiti amiti sm smte te // Ipk_1,4.6 //

lokasya tvat eva na savedanam , sa hi na pthagbht da kcit manyate ---- s dk me st ityevam / evamapi tu yat smaryate evabhtamapi yat smaraa kasyacit vivecakamanyasya , tat smtervykaraam , padasyeva praktipratyayrthanirpaa klpanika vibhajya karaa paratra pratipdanamtram / so 'pi yadi mlapratti vedayate prvoktakramea , tad anubhava pthagbhta na veda , yata eva tat rho ira itivat kalpita bheda
54

manyate / anyath sa ghaa itivat s dk ityatrpi prktana dgantaram apekaya syt / tat ityanena hi ghaasya v do v prvnubhavaviaypatti ucyate , anyath dk ityeva syt / tataca dk may dgantarea anubht iti patet / tatrpi tathtve 'navasth / nanu smte maulika ki rpam ? ucyate ---- may dam iti / nanu atra dayitvadananalindivirnta daranam uktam na tu tmrham , karmai nihotpatte / sa ea svavcameva na cetayati / kartu kriyay hi pya karma iti dikriyy kartnihataiva / tath ca kartsthmeva dikriymhu darayate bhtyn rj itydau / jaiminyairapi jnarp di bhvantmik pramtvirntaiva ukt , kevala prakaat viayadharmo datkhy , any savit v'svatantr iti anyat etat / pramtvirntatvameva kathayitu may ityuktam / tena anvabhvamaham , maynubhtam iti abdavaicitryamtramidam , na tu arthabheda / anye tu bhinnakramatvena yojayanti ---- dk st s me ityevam , may dam iti ca yat smaraa tat vykaraamasy iti anantaroktnvabhvamityucitaparmary smte iti / api crthe //6//

nanu damapi nirvikalpakena yvat na parma vimaravieavirnty tvat na smaryate mrgadamiva tapardi vieea rpea , tadidameva vicrayam , samanantarabhvivikalpakle taddaranam idantay avabhtaprva v na v iti , tadetat akyha

-----

y ca paymyahamima paymyahamima gha ghao'yamiti vvas / manyate samaveta samaveta spyavastari daranam // Ipk_1,4.7 //

55

iha darana yda nijena vapu tdenaiva tena bhtavya sarvad , tacca svakle'nanyaprakam aham ityetvat svarpea ucitaprakam , tadvikalpavicra tvat na kutracit agam , bhavatu vgam , ki tu avasyo 'pi evabhta iti apiabdena scayati / tatra samanantarabhvin vikalpena vastu parmyamnam anubhavaparmaramukhena v parmyate ahamima paymi iti vartamnatay , imam ityanena ca pratyakavypratva pratyakyamatvena daritam / evameva v parmyate ---- ghao'yam iti / atra ayaabdena pratyakyamatvamuktam / tatra antye vikalpe daranasya pthak parmara eva nsti iti k tatra idantak / tataca prieyt ahantay tasya atrsti parmara , tadabhve vikalpasya nimlitke 'pi bhvt svayamarthaspare sati sphuamaviayaparyavasita kathamadhyavasyo bhavet / dye tu darana parmamapi asmadarthe 'ntarbhtam ahabhvspadam avastari virnta svaprakameva parmam iti vikalpo'pi na bodhntarabodhyat bodhayati bodhasya / avasya avas , samavetam iti apthagbhvamha / avastari iti , svatantre'ntarmukhe bodhtmani ahantspade ityartha / daranam iti nirvikalpakamanubhavanam / upalakaa caitat vikalpasmtyderapi , jnasya jnntarea parmare hi ayameva nyya / vikalpaymyaham , smarmyaham , vikalpita may , smta may iti ahantrhyaiva vikalpde avabhst / ata eva tmano'm vikalpdy aktivie tadvirntaarratvt iti daritam jnasmtyapohanaaktimn ityatra //7//

evamiyata prameyasya yatphala tadupasahartumha

-----

56

tanmay d dyate d do'ya o'ya o'ya sa itym itymatyapi / grhyagrhakatbhinnvarthau bhta bhta pamtari // Ipk_1,4.8 //

tat iti tasmdarthe prvoktasya prameyasya hetubhvena upajvanam iha scayati / yata evamuktam ---- anubhavasya arthasyeva smarat na bhedena avabhsa smriaktica paramevarasyaiva , tata idamatra parinihita tattvam iti / iha smti anubhava krokaroti ityuktam / anubhavaca dvidh , ---parmarabhedt kadcit svtmaparmaraprvakam anubhvyam parmati yatra asya abhisadhipradhnat may dyate iti , kadcit anubhavanyameva pradhnatay parmati yatra anabhisadhereva sahas vastpanipta , arthakriy prati grahavieo v ayam iti , tatrpi ca prakaparmaro 'styeva , anyath prakyogt / evamubhayathnubhave pratyeka smtirapi dvayaparmaramay udeti iti catvra smaraabhed , dvau anubhavabhedau / anusadhna pratyabhijnamapi etadubhayamelantmakam atraivntarbhtam / tacca etadbhedt aadh , prvparavirntiktt pratyeka dvidhbhedcca oaadh / tadete dvviati savedanabhed / teu ca grhya tvat prakt abahirbhtam , anyath prakanyogt , bahirbhta ca tat , anyathrthatvsabhavt , na ca tata eva , tadaiva , tadevpthagbhta atra pthagbhta ca bhavati iti nnamanya kalpitapraktm kacit atra artho 'sti , yato 'yam arthari pthagbhavan anyonyamapi pthaktm adhigacchet , anyath prakbhinnn parasparamapi kathakra pthagbhvo bhavet / so 'ya vedyaikadea eva , vicchinna eva , anujjhitavedyabhva eva , aham iti vicchedamyaprakocitena parmarena parmyamno mypramt iti vakyate {dehe buddhau ...................... /}(Ipv_1,6.4) ityatra / sa ca grhaka iti ucyate / eva samameva svtmani nirmalamakurasthnye yat yugalaka svasmt prakarpt avyatiriktam avabhsayati paramevara tadeva etat bhagavato jnakarttva
57

smaraakarttva jnaaktismtiaktirpam ucyate iti ttparyrtha /

akarrthastu ---- may dyate iti , ayam iti ca yat mati pramt prakarpo yena anubhavati iti ucyate , tata marant etat lakyate , grhyarpea grhakarpea yojitau ghadidehdisvabhvau arthau vedyau pramtari viuddhaprakarpe bhta prakete / eva da iti sa iti ca yat parmati prakarpa pramt , yato 'sau smarati iti vyapadeya / tato 'pi etadeva lakyate / anubhavarpopajvitva prvokta drahayitu prasagt atra jnaakterapi unmlana ktam / lakae atrdea / apiabdacrthe / arthaabdo vicchinnavedyavc / grhako myya kalpita pramt auddhaprakasvabhva iti ivam / dita lo. 31//

iti rmadcrybhinavaguptaviracityvarapratyabhijstravimariny prathame jndhikre smtiaktinirpaa nma caturthamhnikam // 4 //

____________________

atha pacamamhnikam /

{mahguhntarnirmagnabhvajtaprakaka / jnaaktipradpena ya sad ta stuma ivam //}

eva tvat smtiakte svarpa pratipditam , adhun tadupajvanyajnaaktiparamrthaniraya vitatya , vartamnvabhsm itydikay , sakrama pratibhsate ityantay lokaikaviaty nirpayati / tatrdyeva lokena vastuni pratij karoti evabht jnaakti iti / tata lokadvayena praka evrthn svarpa, ityha / tato dvayena prakabhynmarthn sadbhva
58

vijnavdyupagatavsandaena dhktam akya , ttyena tadanabhyupagame 'pi tvat na kicit uparudhyata iti darayati / atha lokena svadarane 'rthatattvam upadarayan bhyrthasadbhve pratyaka parkaroti pramatvena / tato dvayena anumeyatmapi bhyasya nirasyati / anantara lokena cidtmani arthnm avaya sadbhva parmartman iti prakaayati / tato 'pi prakasya pramtrpasya pratyavamara eva jvatam iti lokacatuayena anubhavgamanyyasvarpanirpabhi abhidhatte / anantara jnaparmara eva jeya uddha pramtrpatnujjhita ca prakayati iti tasyaiva pradhnatve nyya lokatrayeha / prakaikarpatve ca jnajtrdi bhinnam iti lokenha / tato jtari iva viuddhe jne 'pi avikalpakasavikalpakarpe vimara eva pritam iti lokadvayenha / tato jturjnasya ca prvapake di / yat bhinnatva tat upasahradi lokena samarthayate , iti ttparyam hnikasya / lokrthastu nirpyate /

nanu smaraavikalpdnm anubhava eva jvitam , tatra yadi bhedena bhsnte 'rth tat tevapi tathaiva avabhsa ucita , no cet anyath , tadanubhava eva tvat jnaaktirpo vicraya ityayenha -----

vartamnvabhsn vartamnvabhsn bhvnmavabhsanam / anta antasthitavatmeva gha ghaate bahirtman // Ipk_1,5.1 //

vartamnatvena sphuatay avabhsanam idamityevamkra ye tem , yadetat bahirtman kalpitamyyanydiarrntapramtpthagbhvena hetun , bhinnnm tato mypramtu vicchinnnm avabhsanam tat paramrthapramtari uddhacinmaye antasthitavatm tena saha aiktmyam anujjhitavatmeva ghaate
59

pramena upapadyate , tena anujjhitasavidabhedasya bhvasya kalpitapramtrapekay bhedena prakana bhagavato jnaaktirityukta bhavati //1//

pramenopapadyate ityukta tat prama darayati

-----

prgivrtho'praka prgivrtho'praka sytpraktmatay sytpraktmatay vin / na ca prako bhinna bhinna sydtmrthasya prakat // Ipk_1,5.2 //

artho nldi , tasya nldirpataiva yadi prakamnat na puna spar kcit arthaarrottr praktmat tarhi yath sarvn prati nlameva tatsabhvanay bhayate , na kacit v prati , vastuto v svtmanyeva tat nla parasya paranihatvnupapatte , svtmani v na nla na anlam praknugrahea vin vyavasthnyogt / tath prakamnatpi asya sarvn prati na kacit v prati api tu svtmanyeva , svtmanyapi v na syt iti andhat jagata /

atha indriylokdikaavargt prakarpo 'sau nlakao viia eva jta , evamapi sa eva prasaga , prakaatvde 'pi ayameva doa , sarvath arthaarravirnta cet prako mama avabhsate iti pramtlagnatay prakasthiti durupapd / pramt hi tadnm indriydimayo 'rtharpaprakasya kraa bhavet bjamivkurasya / na ca akuro bjpeko 'kurtm , tato yadi na praktm sa syt prgiva jnodayt prva yath'svapraka tath jnodaye 'pi syt / nanu jnam arthaprakarpameva , tat katha jnasya udaynudayayo arthasya tulyat syt /
60

syt etat yadi upapadyet , yvat artht bhinna yat jna prakarpam , tat arthasya sabandhitay katha syt / yadi tvat artha prakate ityevabhta jnasya svarpa tat arthajnayo abheda evyta , arthasvabhvasya jnatvena uktatvt , arthasvabhvatve ca sati prakasya arthtmatym ukta daam / atha artha prakayati iti jnasya svarpam , tarhi prakamnamartha karoti jnam iti patite punarapi sa eva doa / ktapratnaca aya praktyarthayarthaviveko mayaiva bhedavidrae iti tata eva anveya / tasmt bhinna prako 'rthasya sabandh bhavati iti sabhvanaiva nsti / tacca idam upapatty ytam ---- arthasya svarpa prakamnat prakbhinnatvam iti / prakaca yadi ghae 'nya pae 'nya tad anusadhnasya ayoga , dvayo prakayo svtmamtraparyavasnd iti vitatya upapdita nayet janasthiti ityatra / tasmt eka eva praka / etadeva vtty darita na ca prako bhinna syt iti //2//

vyatiriktasya jnasya arthaprakarpatm abhyupagamypi bdhakntaramha

-----

bhinne prake cbhinne sa sakaro vi viayasya tat / praktm prakyo'rtho nprakaca siddhyati // Ipk_1,5.3 //

yadi artht anya eva jntm praka ata eva bhinno 'rthata tarhi svtmani tasya prakamtrarpatvt abheda eva / tath hi nlasya praka , ptasya praka iti yo nla ptaca , sa na tvat jnasya svarpam bhedavdatygpatte / atha viaya , tadeveda vicryate ---- iha prakabalt nlaptayo bhedo
61

'bhyupagantavya , yenaiva ca prakena nlo nla eva iti upagamyate , tenaiva ca prakena pta pta iti katha sagacchatm , nlena janita , ptena janita , tena v saha samnasmagrka itydi yat ucyate tat siddhe nlaptayorbhede syt , sa eva vicrya / atha nlkro 'sau tat yadi pratibimbabalt taddvityabimbnavabhst ayuktam / atha abheda , tarhi tyakto bhedavda , tath karaatdivde ikharasthajna bahutaranldijanyam ekatra pau anyatra mandam iti katha bheda prakaarrasya abhedt / tathbhte ca anyataradaranodbhte 'pi saskre baldeva aeasmaraaprasaga iti bhyn sakara / sydetat , artha evstu , kimanena dopdakena prakena iti / atrha ---- aprakasya prasiddhireva na kcit , svtmani hi nla yadi pta na kicit v , tat ki duyet , ata eva granthaktaiva anyatra uktam

-----

{evamtmanyasatkalp prakasyaiva santyam / ja praka evsti svtmana svapartmabhi //}

iti / tat yadi praka tad bhavati artha , prakaca asau katham / yadi prakataiva ghaasya vapu saiva paasya itydi vivavapu praka siddha //3//

ekasyaiva prakasya evabhtakramkramakryakraabhvdivicitravaivarpyapradaranasmarthyarp am aivaryam ityetvat paryavasyayitavyam / taccaiva paryavasyati , yadi prakasya vicitrabhve hetvantaram apktam / tatra prakasya avicitrasya kramea vicitratkraa pratibimbtmaka tatpratibimbasajtya yat tadeva nldirpa
62

bhyam , tacca yadyapyanumeyam , tathpi ida nlamiti pratyakea adhyavasyt adhyavasyapritatvcca pramasthite pratyakavyapadeya bhaviyati / bhyrthavdokathitamiti hetvantaram anumyamnabhyarpam akyamnatvena darayati

-----

tattadkasmikbhso bhya bhya cedanumpayet / na hyabhinnasya bodhasya vicitrbhsahetut // Ipk_1,5.4 //

na vsanprabodho'tra vsanprabodho'tra vicitro hetutmiyt / tasypi tatprabodhasya vaicitrye ki ki nibandhanam // Ipk_1,5.5 //

iha bodha tvat abhinna , prakamtrameva hi asya paramrtha , prakdhika yadi nlasya rpam , tarhi tat aprakarpam iti na praketa / atha tath prakatvameva asya rpam , ptapraka katha syt / athpi kramikanlaptdiprakarpameva tasya svarpam , nldybhsanyo 'hamiti praka svpdyavasthsu na syt / tasmt praka praka eva , aumtramapi na rpntaram asya asti iti abhinno bodha , tasya ca abhinnasya kadcit nlbhsat kadcit ptbhsat iti ye vicitrbhs tatra kraatvam hi yasymt na upapannam hetau abhinne kryabhedasya asabhavt , tasmt sa sa vicitranlaptdirpa ksmiko 'jtapratyakasiddhahetuka san bhya vijnagatapratibimbtmakasvasvabhvasapdakam aucityt nijarpasada kramopanipatadrpabahutarabhedtmaka jnt sarvath pthagbhtam anumpayati iti sabhvayate bhyrthavd //4//
63

na ca asya ida sabhvanmtram , api tu nicayaparyavasyi eva bhavati / tath hi vijnavdin yo hetu vaicitrye vsanprabodhalakaa ukta sa na upapadyate / smtijanaka saskro vsan iti tvat prasiddham , iha tu anubhavavaicitryahetu paryeayo vartate / astu v nldybhsasapdanasmarthyarp jnasya yogyattmik akti vsan , tasyca svakryasapdanonmukhya prabodha , tato bodheu bhsavaicitryam iti / tatrpi tu brma ---- iha yadypi bhsn jnntarvartinm apramrthikatva savtisattvam ucyetpi , tathpi yade tad vastusadeva agkryam avastuna sarvasmarthyavirahitlakaasya kryasapdanapritasmrtthytmakasvabhvnupapatte / evasthite y et vsan bhsakraatvena iyante , ts bodht yadi bhinna rpam , tacca paramrthasat , tadaya abdntarapracchanno bhyrthavdaprakra eva / atha savtisat , tarhi tena rpea kraatnupapatti / tath yena rpea s pramrthikat tena kraat , tat tarhi jnamtra tacca abhinnam iti nldybhsarpasya kryabhedasya asiddhi / eva vsannm abicitratve tatprabodho vicitra iti k praty / bhavantu v vsan bhinn , tathpi bodhamtrtiriktasya deaklabhvde prabodhakbhimatasya vicitrasya kraasya abhvt prabodho'vicitra iti eka eva prabodha iti samameva nldivaicitrya bhseta / atha svasatnavartni jnntari vicitri prabodhakrani iti , tadasat , sukhadukhankapldiprvpardideaklabhedasya vijnamtrarpatve vijnasya ca prakamtrapramrthaty svarpabhedsabhave tath bodhavailakaynupapatte / parapramtrpeu bodhntariu satnntaraabdavcyevapi tulyo'yam availakayaprakra / tatrpi parakybhimatasya kasthlde kyasya , vsapravsde prasya , sukhadukhde dhguasya ; anumtrabhimatasabinmtrarpbhede paratva kasya bhavet iti na vidma / bodhasya tannihasya iti cet , so 'pi pramena yadi na
64

siddha tat asat eva , siddho 'pi prameyatay cet tat jaa eva , tathpi ca kydivat eva jnamtrasvabhva svasavinmtrarpatve para prati asya asiddhe / nanu vyhrdikriy svtmani icchay vyhareyam ityevarpay hetubhvena vypt d tat caitrakye'pi tay taddhetukay bhvyam / na ca matsatatipatit samh asti iti svasavedanena nicitam , tataca parasamh siddhyati , tadeva satnntaram iti / atrocyate ---- iha anumtu vyhrbhso dvidh bhavati ---- vyptigrahaakle 'vicchedapro 'ha vyharmi ityevarpa / anumnvasare ca vyharati ayam iti vicchedajvita iti anyasya vypti ght anyaca bhsa katham idn hetu syt ? vyharati iti bhsasya hetu avidita eva iti katha tato heto samh anumyeta ? ki ca vyharati ayam iti ya pramtrantare 'numtsamate vicchinnatay avabhsa so'numeyasamaty paramhy katha krya syt ? tasy hi vyharmtybhsa kryo yo'sau avicchedajvita / na ca avicchedamayasya vicchedamaya kryam iti yukta tathbhtakryakraabhvagrahaopybhvt , na hi svtmani yo'yam avicchinnbhsa sa paratra vicchinna vyharati ityevarpam bhsa janayati iti kenacit pramena siddham , parasiddhiprvakatvt asya arthasya , parapramtsiddhaca evabhtrthdhnatvena itaretarrayt / na ca avayan avicchinnt vicchinnena bhvyam iti niyamo 'sti vyavhicrt / na ca vicchinno 'pi bhsa upadyatm iti tadanusadhnt tadutpatti niyat tatsadbhve 'pyasynutpatte tadabhve ca utpatte , vicchinna bhsa paratra utpadyatm iti y samh tay saha pratra utpannasya vicchinnbhsasya kryakraabhvagrahaameva parsiddhau na yukta, iti vyptereva asiddhi /

pramtrantari ca yadi bhinnni tad tannihnm avabhsn bheda eva jndavyatirikta ca iti nyyt / tataca ekbhsanihatvbhvt ekbhsavirnta sabhya pramt vyavahro na syt iti anyosabhava ---- yat prameya bodht bhinna bhavati iti / sahopalambhaniyamde anaikntikatvt nlaptdinpi prameyarin kim apaktam , yena asya svarpavirnti na sahyate , tasmt
65

pramtrantarmapi asiddhireva , siddhau v sarvapramtrantargat bhs ekaikatra paratra bhsavaicitryahetu vsanodvodhavaicitrya janayeyu niyame hetvantarbhvt iti tathpi na nldivaicitryasiddhi / eva vsann tadudbodhahetn ca vicitrm anupapattireva / tataca sthitametat , abhinno bodha tasya kasmikbhsabhedahetutvnupapatte bhyo'rtho'numeya sabhvyate iti yadi bhyrthavdin ucyate iti lokadvayrtha / cecchabda lokadvayavkyrthaakdyotaka / evam akyamnatvena parasabhvan dh darit //5//

adhun tu en sabhvan ithilayitu tvadha

-----

sydetadavabhse sydetadavabhseu te tevevvasite sati / vyavahre kimanyena bhyennupapattin // Ipk_1,5.6 //

sydetat iti prvoktasabhvanbhyupagame yad vykhyyate tad ki tu iti vkyaeea tacchaithilyaviaya sabhvanntara ealokena darayate iti vykhyeyam / yadi tu adhyhro na sahyate tad sydetaditi idamapi sabhvanntara syt , yadanena lokena ucyate iti ekavkyatay yojyam / anaypi kaakalpanay bhyn arthn prasdhayat bhavat tai na kicit kartavyam , bhsaireva tai bhavat abhyupagatai vyavahrasiddhe , na hi nitynumeyena kacit vyavahra iti ki bhyena , yatra sdhaka ca nsti pramam , bdhaka ca prakt bhede anumeyataypi prakanbhva iti tvat mukhyam / abhyucayabdhakastu avayavino vttyanupapatti , samavysiddhi ,
66

kampkampvaranvaraaraktraktadigbhgabheddiviruddhadharmayoga /

ausacayabhyavde 'pi sacayasya anyasya abhve paramava eva , te ca yadi sayujyante nirantaratay tat avaya digbhgabheda , evanke asu diku sacyamneu asu auu madhyamasya paramo yatraiva dhmni eko lagna tatraiva yadi apara tat ekaparamumtrat / atha anyatra eka anyatar apara tat avaya bhgabhedpatti , iti bhga eva san , tasypi eaiva sarai iti na kicit avaiyate bhya tattvata /

na caitat vcyam ---- mrtnm ekadeatvyogt , sayoge bhinnadeatvvyvtte tannia dvyauka nma kryadravyam auparimam , tebhya tribhyo mahatkryam iti / avayavvdo hi ayam , sa ca prvameva apabdhita / yacca avypyavttitva sayogasya ucyate tannirae katha sagacchatm / svraye hi yadi asau samavaiti kim anyt asya avaiyate yat na vypnuyt iti / abhyucayabdhaka ca idam iti na atra asmbhi bhara kta / vistarea ca prajlakre daritam cryaakaranandanena //6//

nanu bdhaka nma pramasiddhe vastuni na kicit kartu samartham , tenaiva dhena pramena bdhakbhimatasya bdhitasya apramatvasapdant / darita ca iha sdhaka prama kryahetu tattadkasmikbhsa iti krikay ityakya ha

-----

cidtmaiva hi devo'nta devo'ntasthitamicchvadbahi sthitamicchvadbahi /


67

yogva nirupdnamarthajta nirupdnamarthajta prakayet prakayet // Ipk_1,5.7 //

iha tvat svapna -- smaraa -- manorjya -- sakalpdiu nldybhsavaicitrya bhyasamarpakahtuvyatirekeaiva nirbhsate iti yadyapi asti sabhava , tathpi tadbhsavaicitryam asthairyt sarvapramtrasdhrayt prvnubhavasaskrajatvasabhvant avastu iti akyeta / yat punarida yoginm icchmtrea purasendivaicitryanirma dam , tatra updna prasiddhamtkha-ukra -- oi -- tdivaicitryamaya na sabhavatyeva , na hi eva vaktu akyam ---- sarvagat paramavo yogcchay jhaiti saghait kryam rapsyante iti / yat etat lokaprasiddhakraabhvnatikramasiddhaye nirpyate / na ca etat prasiddham ---- pramubhya eva sthla ghadi jyate iti , ki tu kapldivyavadhnena , tathpi niyatasahakrisamavalambanam karacaradivypre viiadeakladharmdhipatyayoga ikbhysaprakara iti , iyati ca ryame yog kumbha nirmima kumbhakraprasiddhasanastasmagrsanarjanapurasaraghaa ghaayan kumbhakra eva syt , tasmt prasiddhakraollaghane kim asacetyamnaparamvdyupdnakrantaracintay iti / tatra yogisavida eva s td akti ---- yat bhsavaicitryarpam arthajta prakayati iti / tadasti sabhava ---- yat savit eva abhyupagatasvtantry apratdhtalakat icchvieavat savido 'nidhiktmaty anapyt antasthitameva sat bhvajtam idamityeva prabuddhidehde vitrakiyanmtrasavidpt svtantrya ki na abhyupagamyate svasavedanasiddham , kimiti hetvantaraparyeapraysena khidyate / evakrea idamha ---- sarvea tvat vdin viayavyavasthpana savidrpam anapahnavanyam disiddha hi tat iti uktam / tasya ca svtantryameva devaabdanirdia cidrpatvam iti kim aparakranveaavyasanitay / hi yasmt eva prakayati deva iti sabhvyate , tasmt ki bhyena anupapattin iti prvea sabandha //7//
68

nanu evam ubhayathpi sabhvannumnam unmiati , tatra ki makurapratibimbitaghadidntena jnapratibimbatbhsavaicitrye vijnadarpatirikta tata eva bhybhimata hetu kalpayema ? ki v yogidntena savitsvtantryameva hetubhvena bryma ? tadida sayika vartate iti akya bhyrthnumnasabhvan stradvayena apkartumha

-----

anumnamanbhtaprve naive naiveamindriyam amindriyam / bhtameva bjderbhsddhetuvastuna bjderbhsddhetuvastuna // Ipk_1,5.8 //

bhsa bhsa punarbhsadbhyasystkathacana / hsa punarbhsadbhyasystkatha arthasya naiva tensya siddhirnpyanumnata siddhirnpyanumnata // Ipk_1,5.9 //

na kevalam anantaralokanirdibhi yuktabhi pratyakea bhyo'rtho na bhsate , iyadeva hi pratyaka tacca nla bhti iti svaprakasavidrpa ndhika kicit iti , yvat anumnenpi na asya bhysya siddhi iti apiabdasybhiprya / tatra anumnam atra naiva pravartitum utsahate / pravttamapi na praktasiddhim davyt iti anena stradvayena upadaryate / tatra anumna vikalpa , sarvaca aya vikalpo'nubhavamla iti prasiddham / tena yat sarvath anbhtaprvam ananubhtacara tatra anumnam anumitivypro vikalptm naiva kenacit vdin iyate / nanu bhavatu pratyakato de 'numne sakath iyam , smnyato de tu ki vakyasi yath arthopalabdhy indriynumne ? ucyate ---tatrpi vikalpena yath so'rtha spyate tath anumeya iti sthiti / vikalpaca na
69

indriydikam artha kenacit saniveaviedin vietman spati , api tu kicidupalabdhe kraam iti amun svabhvena , sa ca svabhva kraatlakaa pratyakaghta eva / tath ca bjt akura tantubhya paa itydau kryakraabhva pratyaknupalambhabalena tvat niceya / tatra ca pratyaka pratybhsa prmya bhajate , vimaralakaasya pramitivyprasya ekaikaabdavcye'rthe pravtte tadanusritvcca pramasya iti vakyate /

{ekbhidhnaviaye mitirvastunyabdhit /}

iti / bhsamtra ca smnyam iti nir.euate / anupalambho'pi anyopalambharpa bhsamtravirnta eva iti krabhso vieanya parighta eva bjt akura iti prattau / yat yasya niyamam anuvidhatte avyatiriktam tat tasya kryam iti pratighaa mttikdirpahetutadvanmtrasya mst //8//

bhst bhya punarnbhsarpa , sa ca bhsate iti vipratiiddham / anbhse ca nsti vikalparpasya anumnasya vypra / grmaghdestu yat bhya tat agrmdirpa na ucyate pratyeka vnpakuyatulde bhyatvaprasagt , api tu tatsanikaam , tasmt grmabhyam bhsabhyam iti ca abdasmyamtram etat na vastusmyam / eva ye vikalpe vastu na bhti iti manyante temapi tvat anumnavikalpo na bhye upapanna / asmbhistu upapditam ---- adhyavasyasypi bhsamnaviayatvam bhrntitve cvasyasya iti stre / tena anumnavikalptmanpi prakena yadi anvio nldi artha tat na anumita eva syt / atha via eva , tarhi prgivrtho 'praka syt iti nyyena prakamtrasvabhva eva , na bhya / tena bhye sdhye yat kicit pramam nyate , tadabhyatmeva pratyuta sdhayati iti viruddhameva , ata eva ha kathacana iti , kenpi prakrea pratyaktman anumeytman v bhsanam bhso bhyasya anbhsasya na kadcit abht iti , tasmt siddham cidtmaiva hi
70

deva iti //9//

nanu antasthita bahi prakayedityukta tat antasthitatvam upapdanyam iti akya ha

-----

svminactmasa svminactmasasthasya bhvajtasya bhsanam / astyeva na vin tasmdicchmara tasmdicchmara pravartate // Ipk_1,5.10 //

bahrpatay bhsane 'pi ahantrpat na truyati ,

{pramtraiktmyamntaryam}

iti hi vakyate , tacca sadaiva , prakasya pramttvt , tadtmatay ca vin 'prakamnasya avastutvt , ki tu tatra aham iti ucite parmare yo 'yam idantparmara saiva bhyat , tacca iha antasthitatvam ahamityetvat citsamucitenaiva bapu parmaranameva , tacca iha nldnmastyeva , na tu nsti iti , yadi hi na syt kumbhakto ghaa karavi iti ya uttarakriymapekya icchabdavcya parmara , eayena sa parmyena aniyantrita cet tata paecchpi s na kasmt iti sakryeran vyavahr / atha tatrpi ca eaya tadnmeva nirmita san tath jta , tarhi tannirma cidtmani vinecchay nopapannam iti tihsorevamicchaiva hetut ityatra varayiyate / tacca icchntaramapi viayaniyantrita na v iti vikalpe 'navasth / viayaniyantrita cet syt tmataiva jt , na cet ghae paecch syt / atha tatrpi tadnmeva iti ktv anavasth
71

/ tasmt sarvo 'ya bhvari cidtmani aham ityeva vapu satatvabhsuravapu aivaryarpcca svtantryalakat svmibhvt vicitrea vapu kramkramdin savit ena bahikaroti pramtprathanaprvakam , tatrpi kvacit bhse pramtn ekkaroti nitambanntta iva prekakn / tvati hi tem bhse aikyam / arraprabuddhisukhdybhseu tu bhedasya avigalant na sarvath aikyam / ata eva pratikaa pramtsayojanaviyojanavaicitryea paramevaro viva sisahrdin prapacayati / taduktamcryea

-----

{sad sivinodya sad sthitisukhsine / sad tribhuvanhratptya bhavate nama //}

itydi / rbhaanryaenpi

{muhurmuhuravirntastrailokya kalpanatai / kalpayannapi ko 'pyeko nirvikalpo jayatyaja //}

iti / tasmt sthitam antasthita bhvajta tena vin tadviayasya parmaryogt iti //10//

nanu parmaro nma vikalpa , sa ca avikalpauddhasavidvapui bhagavati katha syt ityakyha

72

-----

svabhvamavabhsasya vimara vimara viduranyath / prako'rthoparakto'pi spha sphaikdija ikdijaopama opama // Ipk_1,5.11 //

iha avabhvasya prakasya , anavabhsasya ca aprakasya ghade parasparaparihrea dvayo svtmani cet vyavasthnam , tat ghaapaayo iva idamjaam ida jaam iti durupapda vailakayam / atha avabhso yato 'rthasya sabamdh , tato na jaa , tarhi sabandhamtrea mt api ghaasya iti aja syt / atha na svasabandhamtram api tu avabhso 'rthasya praka , tarhi arthtman sa praka iti sampatitam / na ca anytman anyasya praka upapanna / atha anyasvabhvo 'pi ghao'vabhsasya kraam , tarhi avabhso'pi ghaasya kraam iti ghao'pi ajaa syt / atha anyena satpi ghaena yato 'vabhsasya pratibimbarp cchy datt , tm asau adabhso bibhrat ghaasya iti ucyate , tataca ajaa , tarhi sphaikasalilamakurdi api evabhta eva iti ajaa eva syt / atha tathbhtamapi tmna ta ca ghadika sphaikdi na parmrau samartha iti jad.a , tathparmaranameva ajyajvitam antarbahikaraasvtantryarpa svbhvikam avabhsasya svtmavirntilakaam ananyamukhaprekitva nma / ahameva praktm prake iti hi vimarodaye svasavideva pramtprameyapramdi ktrtham abhimanyate na tu atirikta kkati , sphaikdi hi ghtapratibimbamapi tathbhvena siddhau pramtrantaram apekate iti nirvimaratvt jaam / sarvatra vastuto vimartmakapramtsvabhvatdtmyhaparmaravirnte ajaatvameva prvparakoyo / yaduktam

----73

{idamityasya vicchinnavimarasya ktrthat / y svasvarpe virntirvimara so 'hamityayam //}

iti / madhyvasthaiva tu idant vimyamnarvparakoi vimhn mypada sasra iti vimara eva pradhna bhagavata iti sthitam //11//

na kevala savittattvasya asmbhi eva vimaraprdhnyam uktam yvat gamntarairapi iti darayati

-----

tmta eva caitanya caitanya citkriycitikart citkriycitikartt / ttparye ttparyeoditastena ja jatsa hi vilak vilakaa // Ipk_1,5.12 //

yato vimara eva pradhnam tmano rpam amumeva hetu prayojanarpam uddiya tm dharmisvabhvo dravyabhto 'pi , caitantyam iti dharmavcin abdena smndhikarayam ritya udita kathita , bhagavat ivastreu

{caitanyamtm}(1-1)

iti pahitam / caitanyam iti hi dharmavcakopalakaam ,

{citiaktiraparimin}
74

{............ tadde kaivalyam /}(yo. s. 2-25) {dra dimtra .............. }(yo. s. 2-20)

itydau api hi dharmaabdena smndhikarayam tmano darita guru anantena / dravya hi tat ucyate yadvirnta padrthavarga sarvo bhti ca arthyate ca arthakriyyai , tad yadi na tat sakalo 'ya tattvabhtabhvabhuvanasabhra savidi virnta tath bhavati iti sa eva guakarmdidharmrayabhtapadrthntarasvabhva tmeva mukhyadravyasvarpam rayate iti saiva dravyam / tat anantadharmariviramabhittibhty tasy sa eva dharma caitanyam iti kartkdantt utpannena bhvapratyayena sabandhbhidhyinpi prdhnyena darita / tath hi sabandhavirntasya pratte , dravytarpasya ca sabandhina prakty uktatvt citikriyrpa dhrama sabaddham avagamayat ya nika pratyyito bhavati / citikriy ca cittau kartt , svtatrya sayojanaviyojannusadhndirpam tmamtratymeva jaavat avirntatvam aparicchinnaprakasratvam ananyamukhaprekitvam iti / tadeva antmarpt jat sayojanaviyojandisvtatryavikalt vailakaydyi iti / tadeva paratvena pradhnatay abhisadhya tm cetana iti vaktavye dharmntardharkaraya vimaradharmoddhurkaraya ca tm caitanyam ityuktam / citkriycitikarttttparyea iti samsa / ardhayuk pdavirnti iti hi kvye samaya , na stre / yadi v citkriy tm ucita citikartt ca iti pthageva / eva tu na kvacit pahitam //12//

nanu yath prako 'prakaca iti ybhayamapi svtmani , tataca praka iti ukte jat na vailakayam udita syt , tadvat vimaro 'pi avimaro 'pi ca svtmani, iti tenpi katha vailakaya jajaayo ityakyha

75

-----

citi citi pratyavamartm pratyavamartm par vksvarasodit / svtantryametanmukhya svtantryametanmukhya tadaivarya tadaivarya paramtmana paramtmana // Ipk_1,5.13 //

cetayati ityatra y citi citikriy tasy pratyavamara svtmacamatkralakaa tm svabhva / tath hi ---- ghaena svtmani na camatkriyate , svtm na parmyate , na svtmani tena prakyate , na aparicchinnatay bhsyate , tato ca cetyata iti ucyate / caitrea tu svtmani ahamiti sarambhodyoyollsavibhtiyogt camatkriyate , svtm parmyate , svtmanyeva prakyate , idamiti ya pariccheda etvadrpatay tadvilakabhvena nlaptasukhadukhatacchnyatdyasakhyvabhsayogena avabhsyate , tata caitrea cetyate iti ucyate / eva ca vimara svtmani avimaro 'pi svtmani ityasiddametat / vimaro hi sarvasaha paramapi tmkaroti , tmna ca parkaroti , ubhayam ekkaroti , ekkta dvayamapi nyagbhvayati ityevasvabhva / pratyavamarca ntarbhilptmakaabdanasvabhva , tacca abdana saketanirapekameva avicchinnacamatkrtmakam antarmukhaironirdeaprakhyam akrdimyyasketikaabdajvitabhta ---- nlamidacaitro 'hamitydipratyavamarntarabhittibhtatvt , pratvt par , vakti vivam abhilapati pratyavamarena iti ca vk , ata eva s svarasena cidrpatay svtmavirntivapu udit sadnastamit nity ahamityeva / etadeva paramtmano mukhya svtantryam aivaryam ittvam ananypekitvam ucyate / parpara tu idabhvarpasya pratyavamarasya akhytiprasya udbodhamtre 'pi ahabhva eva virnte rsadivdibhmau payantdaym / apara tu idabhvasyaiva nirhau mygarbhdhiktnmeva viuviricendrdnm , tattu te
76

paramevaraprasdajameva / iti anyanirapekataiva paramrthata nanda , aivaryam , svtanryam , caitanyam / tasmt yuktamuktam

{.......................... tena jatsa hi vilakaa /}

iti //13//

pradhngamevapi etat pradaritameva iti nirpayati

-----

s sphuratt mahsatt deaklvie deaklviein / sai sai sratay prokt h hdaya daya parame paramehina hina hina // Ipk_1,5.14 //

iha ghaa kasmt asti , svapupa kasmt nsti ityukta itivaktro bhavanti ghao hi sphurati mama na tu itarat iti / tadetat ghaatvameva yadi sphurattva sphuraasabandha , tat sarvad sarvasya sphuret na kasyacidv , tasmt mama sphurati iti ko'rtha , madya sphuraa spandanam diam iti / spandanaca kiciccalanam , eaiva ca kicidrpat yat acalamapi calambhsate iti , prakasvarpa hi mangapi ntiricyate , atiricyate iva iti tat acalameva bhsabhedayuktamiva ca bhti / tata uktam

-----

77

{tmaiva sarvabhveu sphurannirvtacidvapu / aniruddhecchprasara prasaraddkkriya iva //}

iti / yath

-----

{atikruddha praho v ki karomti v man / dhvanv yatpada gacchettatra spanda pratihita //} (spa. 22)

iti /

{.......................................... spandatattvaviviktaye /} (spa. 21)

iti /

{gudispandaniyand ............................... /} (spa. 19)

iti ca / loke 'pi vividhavaicitryayogena spandavattvam / satt ca bhavanakartt sarvakriyu svtantryam / s ca svapupdikamapi vypnoti iti mahat , deaklau nldivat saiva sjati iti tbhy vieay na bhavati , yat kila yena tulyakakyatay bhti tat tasya vieaa kaaka iva caitrasya / na ca deaklau vimarena tulyakakyau bhta tayo idantay tasya ca ahantay prake tulyakakyatvnupapatte / eva deaklspart vibhutva nityatva ca ,
78

sakaladeaklasparo pi tannirmayogt iti tato 'pi vypakatvanityatve / taduktam

-----

{mahsatt mahdev vivajvanamucyate /}

iti / sram iti yat atuccha rpa tat iyameva vimaraakti , grhyagrhak yat praktmaka rpa tasypi aprakavailakaykepik iyameva iti rsrastre'pi nirpitam

-----

{yatsramasya jagata s aktirmlin par /}

iti / sai iti aktipratyabhijna daritam / hdaya ca nma pratihsthnamucyate , tacca uktanty jan cetanam , tasypi praktprakatvam , tasypi vimaraakti iti vivasya parame pade tihato virntasya tasya idameva hdaya vimararpa paramantrtmaka yatra tatra abhidhyate / sarvasya hi mantra eva hdayam , mantraca vimarantm , vimarana ca parvkchaktimayam / tata evoktam

-----

79

{na tairvin bhavecchabdo nrtho npi citergati /}

iti /

{tatra tvatsampann mtbhvam ................ /}

itydi ca , itygameu / tatrabhavadbhartharipi

-----

{na so 'sti pratyayo loke ya abdnugamdte / anuviddhamiva jna sarva abdena gamyate // vgrpat cedutkrmedavabodhasya vat / na praka praketa s hi pratyavamarin // } iti / {sai sasri saj bahirantaca vartate / yadutkrntau visajo 'ya dyate khakuyavat //}

itydi ca / tat etena vidu ityetat nirvhitam / bauddhairapi adhyavasypeka prakasya prmya vadadbhi upagataprya eva ayam artha , abhilptmakatvt adhyavasyasya iti //14//

nanu asakhyaaktireoobhitavapui paramaive vimaraaktireva iyam itthakram abhiicyate kasmt ityakyha


80

-----

tmnamata evya evya jeykurytp jeykurytp kurytpthaksthiti / jeya jeya na tu tadaunmukhytkha tadaunmukhytkhayetsya yetsya svatantrat // Ipk_1,5.15 //

svtantrymukttmna svtantrymukttmna svtantrydadvaytmana svtantrydadvaytmana / prabhurdisa prabhurdisakalpairnirmya vyavahrayet // Ipk_1,5.16 //

sarv akto karttvaakti aivarytm samkipati / s ca vimararp iti yuktam asy eva prdhnyam iti ttparyea uttaramuktam / abdrthasya ayam , praktm paramevara svtmna jtrekarpatvt ajeyamapi jeykaroti iti yat sabhvyate krantarasya anupapatte daritatvt dhena sabhvannumnena , tadata eva vimaraaktilakat karttvt heto bhavati , yato hi ayam tmna parmati tato vivanirbharatvt tath nlditvena caksti / nanu eaiva kuta sabhvan , tmna jeykaroti iti ? ha, pthak prakt bahirbht sthiti yasya tdk jeya naiva bhavati / tu avadhrea / tatra ca ukt yuktaya / abhyuccayayuktimapi ha , yadi vyatirikta jeya syt tat jtrpasya tmano yat etat jeyaviayam aunmukhya svasavedanasiddha dyate tat na asya syt , tena vyatiriktaviayaunmukhyena anydhnatva nma pratantryam asya nyate / pratantrya ca svtantryasya viruddham / svtantryameva ca ananyamukhaprekitvam tmana svarpam , iti vyatiriktonmukha tm antmaiva syt / antm ca jao jeya prati na unmukhbhavati iti prasaga / tata prasagaviparyayt idamytam ---- avyatiriktonmukha svatantra san tmnameva jeykaroti iti //15//
81

na ca kevala nldirpameva jeyam , yvat atyaktakartsvabhva svtantryea aparityaktameva santam tmna nirmya vyavahrea dhynopsanrcanopadedin yojayati iti yat sabhvyate tadapi ata eva iti sabandha / nanu svtantryayukta ca nirmyate ca iti viruddham idam ? atrha , advaytmana savidekarpasya svtantryt heto ida na na yujyate , yat kila mypade atidurghaa pratibhti , tatsapdane yat apratihata svtantrya tadeva puna svtantryaabdena daritam / ata eva ityanena tu vimaraaktirpam iti apunaruktam / atha v ata eva svtantryt iti smndhikarayena lokadvayena sabandhanyam / udharaam atrrthe darayati , nldinirmavat asya svatrantranirmasya aprasiddhatvt , varo bhagavn tm nityo vibhu svatantra ityevamdau hi pramtu , pjayitu , dhytu v 'pthagbhta tat prameyam , pjyam , dhyeya ca bhti iti tat tvat nirmitam , na ca anvaram / eva hi vara iti , anvara iti sakalpadhynde tulyatva syt , na ca evam phalabhedasya upalabdhe iti , tasmt svtantryanyatbhsanena svtantryayuktatbhsanena ca yat idam ubhaya jeyam tmarpameva paramevaro bhsayati tat vimaraaktibalt eva , iti saiva pradhnam iti //16//

nanu prakabalt bhvavyavasth , sa ca prako vimarasra iti vimarbhede tadeva tat iti vaktu yuktam , vara tm itydisakalpeu ca nirmitasya idantay parmara , svtantrya tu ahaparmararpam , iti nirmitasya tadrpatvbhve katha svtantrymuktatvam iti ? tat etat parihartumha

-----

82

nhantdiparmarabheddasynayattmana nhantdiparmarabheddasynayattmana / aha ahamyatayivsya s stesti testi testivcyakarmavat // Ipk_1,5.17 //

svarpe bhvapratyaya , digrahat tmevardiparmara , tigrahaa kriyvcipratyayopalakaam , karmagrahaam asattvabhtaaktirpopalakaam / tat ayam artha , aham ityeva svarpo ya parmaro yaca vara pramt tm iva itydi anantaprakra parmara , tasya yadyapi bhedo 'nyonyarpat tathpi tadbhedt heto asya tmano nirmtrpasya ahaparmaramayasya nirmeyarpasya ca vardiparmarspadasya yo bheda akita , sa na yukta / yata vara ityapi ya parmara , sa anale jttvakarttvatattve virnyati , jttvdi ca jndau svtantryam ananyamukhaprekitvam avicchinnajnayoga , avicchedaca jnmi karomi iti asmadarthavirnti iti asya varasya tmana se sjyamnasya ahavimaranyatvameva / seriti v hetau pacam / asya varasya yata vardisakalpeu api ahaparmaranayogyasyaiva si / arhe ktya / yath kriykrakasamuccayavikalpdiaktayo yathsva tittydicavdiprayogvaseyaparmaraparamrth pka kart samuccayo vikalpa itydiabdai abhidhyamn sattvabhvampdit api pacati caitrea ca v ityevarpe mlaparmare virmyanti , anyath tu t pratt naiva bhaveyu / tadvat atrpi / etadukta bhavati ---- parmare nma virntisthnam , tacca pryantikameva pramrthikam , tacca ahamityevarpameva / madhyavirntipada tu yat vkamlasthnya grmagamane tasya tadapekay satvam ucyate iti ko virodha / anena nlde api ida nlam iti madhyaparmare 'pi mlaparmare ahamityeva virnte tmamayatvam upapditameva / nlam idam vedmi ityapi hi aha prake ityattattvam / yathoktam idamityasya itydi / mhastu nldivimart eva arthakriydiparitobhimn iti nlde svtantryanirmuktatvam uktam / tmdau tu tanmlaparmaravirntimantarea prattiparisamptim arthakriy ca mho'pi na abhimanyata iti tasya nirmitau api anujjhitasvtantryam uktam //17//
83

nanveva vivaparmaranm aham ityeva viuddhaikaparmaravirntireva tattvam tat katham idam ucyate ---- jnasmtydik asya aktaya iti , jnasya ca saayaniraydibheda nldn ca vaicitryam ? iti aky parihramha

-----

myakty vibho vibho saiva bhinnasa bhinnasavedyagocar / kathit j jnasa nasakalpdhyavasydinmabhi kalpdhyavasydinmabhi // Ipk_1,5.18 //

anupapannam avabhsana my iti ucyate , tataca bhinna prakt sarvam avabhsajta my , tatra ca cittattvasyaiva svtantrya myakti , tay bhinna yat savedya pramtuca anyonyataca , myakty bhinnena pramtu anyonyato vedycca karaavargea yat savedya sa eva gocaro virntipada yasy td sat , saiva pratyavamartm citi parvgrp jnam iti , sakalpa iti , adhyavasya iti ca ucyate , digrahat saaya smti itydi / tath hi ---- indtriyea sphuagrhi bhyena viayea sphuena ca niyantrita savittattva tat jnam / manas viayea ca apshuena sakalpa / buddhy viayea ca viayatvaparyantabhj adhyavasyo nicaya / viayasya ca yat bhinnatva bahirantakaran ca tatprakbhedt anupapanna cittattvena bhsyate iti bhede yato virnti , na tu bhedasya abhede varasadivdivat , tato jnasakalpdayo bhinn tasya apradhvastasvasvabhvbhedasya savittattvasya anusadhtu aktaya iti ukt , saaydayaca bhinn nldivaicitrya ca iti sarvam akhaitam //18//

nanu pratyavamartmatva citiakte sakalpasmaradiaktiu


84

sacikalptmiksu bhavatu / y tu nirvikalparp sktkaraalaka anubahvaakti , tatra katham / pratyabamaro hi abhilpavieayojanmaya , abhilpavieayojan ca saketasmaraam apekate / tacca saskraprabodham / so 'pi tddam , iti eva prathamasamaye katham abhilpayoga iti parasya vymoham apohitumha

-----

sk sktkrak tkrakae'pyasti vimara vimara kathamanyath / dhvandyupapadyeta pratisa pratisadhnavarjitam // Ipk_1,5.19 //

iha tvat caitanyasya tmabhto 'gulinirdediprakhyo'bhilpayoga , anyath blasya prathama vyavahre dyamne vyutpattireva na syt / nirvikalpakajnaparaparay hi ta abda oti , tata tamartha pura payati , punastadvivikta bhtala payati iti ghaam naya naya iti vyavahrt katham asya ayam artha iti hdi parisphuret , idam ghaa iti , idamnaya iti , ida naya iti , itiyojanpro hi ayamartha , yojan ca vikalpavypra / atra blsya prgjanmnubhtasaketasmte evam , tathpi saketakle sa abdo viayatvena idabhvena pratyavamyamnatvt bhedt pracyutya nirbhsamno vijnaarre virnta san vcaka iti bhavati , tad vijnasya savarpa cet bhti tat abhilpamayameva iti , yath viayasya sukharpatvbhve 'pi jna sukhtmaka bhti tath m bht abhilptm rpdi viaya , tathpi vijna tadtmaka avabhsiyate / atra tu darane viayasypi vimaramayatvt abhilpamayatvameva vastuta , staimitydyavasthpi yadi na parmaramay tarhi asy vikalptmakapramtvyprnulst sabhava apathaparamrtha eva , smaraa ca na syt , rpaviaydhyavasy hi yadi vikalpa udiyt kimanyat ,
85

sarvacintsaharaena staimitya nma na syt , iti tatrpi asti anta parmara , sakalena ca abdagrmea abdana hi sahante vastni , tatra ca niyataabdayojana kriyate / tath hi ---- blasya pura pue sahajo ya parmara , aham ityavicchedena idam iti vicchedena v tatphe eva gaura iti gau iti v abda ropyate , so 'pi abhyst pramtmayo bhavati , tatphe ca anya ukla iti , anyat balvarda iti , ityeva saketatattvam / tasmt asti sktkre pratyavamara / apiabdasya ayamaya / iha sktkro vastuta paymi ityevabhtavikalpanavypraparyanta eva / vikalpo hi pratyakasya vypra iti paro 'pi manyate / na ca vyapra tadvato bhinno yukta , tatsvarpabhto hi sa / bhavatu v kaamtrasvabhva sktkra , tatrpi asti vimara / avaya caitat / katham anyath iti / yadi sa na syt tat ekbhisadhnena javt gacchan , tvarita ca varkn pahan , druta ca mantrapustaka vcayan , na abhimatameva gacchet , uccrayet , vcayet v / tath hi ---- tasmin dee jnam -- cikrami -- kramaam -krntatjnam -- prayojanntarnusadhnam -- tityak -- dentarnusadhi , tatrpi cikrami itydin yojanaviyojanarpea pratyavamarena vinbhimatadevpti katha bhavet / eva tvaritodgrahaavcandau mantavyam / tatra vie.ata sthnakarakramadiyoga / atra ca yata pacdbhvisthlavikalpakalpan na savedyate , tata eva tvaritatvam iti skmea pratyavamarena savartitaabdabhvanmayena bhvyameva / savartit hi abdabhvan prasraena vivartyamn sthlo vikalpa , yath idamityasya prasra ghaa kla itydi , tasypi pthubudhnodarkra uklatvajtiyuktaguasamavy itydi / dhvu gatiuddhau iti pht dhvistvaritagatau svaaktivat vartata iti //19//

bhavatu eva skmo vimara prakaarrve , yatra tu sthlatvena vikalparpat sphu , tatra abdo nldivat eva pthak pratibhsate ---- nlam idam iti , sa katha prakasvarpt apthagbhta syt , abdtm ca vimara , sa ca atra
86

mytmaka bhedapade 'pi prakpthagbhto bhavadbhi ia , tat etat katha pratipattavyam ityakyha

-----

gha ghao'yamityadhyavas nmarptireki nmarptireki / pareaaktirtmeva bhsate na tvidantay // Ipk_1,5.20 //

kena etat uktam ghaa iti ya sthla abda sa prakajvitasvabhvo vimara iti / so'pi hi sthla abdo 'rthavat pthagbhta eva bhti / tau nmakarpalakaau abdrthau ekarpatay so 'yam ityevarpatvena parmant adhyavas y s paramevaraakti vimararp tmavadeva ahamityanavacchinnatvena bhti , na tu kadcit idantay vicchinnatvena bhti vicchinnatvena avabhse parapratihatvt punarvimarntarea bhvyam , tatrpi evam iti anavasthto nlasya prakanameva na syt pratihlbhbhvt / tasmt sarva eva vimara prakt avicchinna eva iti / adhyavas iti , {tacopasarge}(p. vy. 3-3-16) ityaanta striym //20//

nanu eva sarvasyaiva jnakalpasya ahamityeva pratihne vedyabhmisparo nsti vedyabhuvi ca deaklayoga na tu vedake , deaklayogbhve ca yat ida jn depekay pramtrdyapekay ca sakramatva lakyate tat katha syt , krambhve ca ekatvameva vastuto bhavet , tataca jnasmtydibhistadvn paramevara iti yat ukta tat katha nirvahet ityak amayan prvoktamupasaharati

87

-----

kevala kevala bhinnasamvedyadeaklnurodhata bhinnasamvedyadeaklnurodhata / jnasm jnasm nasmtyavasydi sakrama sakrama pratibhsate // Ipk_1,5.21 //

satyam evam akramameva savittattvam , kintu svaaktivat bhinnatvena bhsitni yni vedyni te mrtibhedakto yo drdravaitatyvaitatydi dea , kriybhedaktaca ya ciraghrakramdirpa kla , tau anurudhya chymtrea abalambya, jnasmaradhyavasyn sv iva bhnti niranmapi , tadbhsamnaktaca sakramatvvabhsa parasparpekay svpekay ca , yadyapi klakrama eva sphuo vijneu bhti na deakrama , tathpi vimhasya parvatasavedana vitatamiva vadarasavedana ca skmamiva bhti iti deakramo 'pi darita , tena vedyagatakramasvkrbhst sakramatvam bhsamnamapi na apramrthikam bhsamnasya parrthatvt , tataca yuktamuktam jndayo 'sya bhagavata aktaya iti /

{myakty vibho}

iti lokena svarpavaicitrya jn daritam / anena tu deaklavaicitryam iti viea / iti ivam //21//

iti rmadcrybhinavaguptaviracityvarapratyabhijstravimariny prathame jndhikre jnaaktinirpaa nma pacamhnikam // 5 //

____________________

88

atha ahamhnikam /

{svtmbhedadhannbhvstadapohanaakata / vhindanya svecchay citrarpakta stuma iva //}

eva smtiaktirjnaaktica nirpit / atha tadubhaynuprhi apohanaaktirvitatya lokaikdaakena aha pratyavamaro ya praktm itydin siddhe sarvasya jvata ityantena niryate / tatra lokena pratyavamare avikalpo viea iti scyate / tata lokena uddhe 'hapratyavamare 'pohanavyprsabhava ucyate / tata svadveva tadupapatti iti lokena / tato 'pi dvayena auddhasyhamityavamarasya vikalparpat / tata lokena anusadhnasvpi vikalparpat / evarpnusadhndirpameva paramevarasya sraatvam iti lokena / tata prakte cidtmanyarthvabhsasya sattopasahiyate lokena / tato dvayena tasmaivrthvabhsasynubhavasmaradau vaicitryamucyate , taduktica praktymvararpasvtmapratyabhijymupayujyate iti lokena / ityhnikasya ttparyrtha / atha granthrtho vykhyyate /

uktimidam

-----

{savabhvamavabhsasya vimaram ................ /}

iti / tatra vimaro 'bhilptman abdena yojita eva , tadyojankta ca vikalparpatva


89

uddhe 'pi paramevare prptam , na caitadia tasya sasrapade mthtmanyupapatte ityakyha

-----

aha ahapratyavamaro ya ya praktmpi vgvapu vgvapu / nsau vikalpa vikalpa sa hyukto dvayk dvaykep vinicaya vinicaya // Ipk_1,6.1 //

prakasya uddhasavidrpasya dehdisasparairanvilbhtasya ya tm jvitabhta srasvabhvo vicchedanyo 'ntarabhyupagamakalpo 'nanyamukhaprekitvarpasvtantryavirntirpa aham iti pratyavamara asau vikalpo na bhavati / vikalpatvaky bja darayati vgvapurapi iti / viayarpt rotragrhyt abddanya eva antaravabhsamna savidrpve abdantmbhilpo vgityanenokta ---- vakti artha svdhysena so 'yamityabhisadhnena / yadi vgvapu , kasmnna vikalpa ? ha ---- na hyasya vikalpalakaamasti , tath hi ---- vividh kalpan vividhatvena ca akitasya kalpo 'nvavyavacchedana vikalpa , vividhatva ca bahnvanagnisabhvansamropanirse 'sati bhavat , dvaya vahnyavahnirpa samkipati , tena vikalpe 'vaya tacca nicetavyam atacca apohitavya bhavati /

tath ca

bhinnayoravabhso hi sydgha sydghagha ghaayordvayo ayordvayo / prakasyeva nnyasya bhedinastvavabhsanam // Ipk_1,6.2 //

90

ghae hi de ghaasthna evghae 'pi yogyadebhimatasthnkramaalo vijnajanaka svakraopanta sabhvyate padisvabhva , ato ghaghaayordvayoravabhvasasya sabhvant samropa svako bhavati , aghaasya satyrope niedhanalakaopohanavypra iti tadanuprit vikalparpat ghaa ityetasya nicayasya , li sabhvanym / yastvaya prako nma tasya sthne ya sabhvyate sa tvadaprakarpo na bhavati tulyakakasya hi sabhvana bhavati , na ca yatprakena kartavya tadaprakasya kadcit dam sabhvanropadibaldeva ca asyprakarpatva vighaeta , ata prakatulyasynyasyprakarpasya bhedinastattulyakakyasypohantmakabhedanavyprshioravabhsanameva nsti , tadabhve kasypohanam ? avabhsasabhave 'pi prakarpatvameva / na ca prakasya svarpadeaklabhedo yena dvitya praka ekasmdapohyeteti / hti , yasmdeva tato dvaybhvdpohsabhave vikalparpatvbhvt cinmtre parmartmani ahamiti pratyavamara eva , na tu vikalpa //2//

nanu ghae parinithitarpe de taddaranamupajvat vikalpena kathamaghaasya niedhana kriyate , na hyaghaasya kenacinnmpi ghtam , aghaavsanpi ghae de kathakra prabudhyatm ? satyam , eva kya paryanuyojyo na tu vayam , yata

tadatatpratibhbhj mtraivtadvyapohant / tannicayanamukto hi vikalpo gha ghaa ityayam // Ipk_1,6.3 //

iha pramt nma pramdatirikta pramsu svatantra sayojanaviyojandydhnavat kart darita , tasya ca pramturanta sarvrthvabhsa , cinmtraarro 'pi tatsmndhikarayavttirapi darpaanagaranyyensti ---- ityapi uktam / eva ca tatpratibh ghabhsam ,
91

atatpratibh ca aghabhsa pramt bhajate ---- sevate tvat , tadavikalpaday citsvabhvo 'sau ghaa cidvadeva vivaarra pra , na ca tena kacidvyavahra , tat myvypramukksayanpramapi khaayati bhvam , tenghaasytmana padecpohana kriyate niedhanarpam , tadeva vyapohanamritya tasma ghaasya nicayanamucyate ghaa eva iti , evrthasya sabhvyamnparavastuniedharpatvt , ea eva paritachedttakaakalpt pariccheda , hti ---- yata evam , tasmt yukta dvaykep vikalpa iti prvalokoltena vastudvayena het krameoktau yasmdeva vikalpa tato 'hamiti uddho vimara na vikalpa ---- iti lokatraye mahvkyrtha / kyairapi pramturevya vypra ukta eka pratyavamarkhya ityatra prapatt iti svayam iti ca vadadbhi , sa tvetai katha samarthya ---- itystmetat //3//

nanvevamahamityapi pratyavamare 'naharpasya ghade pratiyogino pohanyasypohe vikalparpat katha na syt ityayenha

-----

cittattva cittattva myay hitv bhinna evvabhti ya ya / dehe buddhvatha buddhvatha pr pre kalpite nabhasva v // Ipk_1,6.4 //

pramt pramttvenhamiti vimaro'nyavyapohant / vikalpa eva sa parapratiyogyavabhsaja parapratiyogyavabhsaja // Ipk_1,6.5 //

ahamityavamaro dvidh ---- uddho myyaca , tatra uddho ya savinmtre vivbhinne vivacchycchuritcchtmani v / auddhastu vedyarpe arrdau / tatra
92

uddhe 'hapratyavamare pratiyog na kacidapohitavya sabhavati ghaderapi prakasratvenpratiyogitvennapohyatvt , ityapohybhve katha tatra vikalparpat / auddhastu vedyarpe arrdau anyasmd dehderghadeca vyavacchedena bhavan vikalpa eva ---- iti vkyrtha / akarrthastu ---- cittattva prakamtrarpa hitv sadapyapahastanay apradhnktya bhinne dehdvahameva dehdi nldau prameye pramt ---- ityabhimnena yo 'ha sthla itydivimara sa vikalpa eva , na tu uddha pratyavamaramtram / atra hetu ---- paro dvityo dehdirghadica ya pratiyog tulyakakyo 'nyonyaparihrcca viruddhastasya yo 'vabhsa ---- samropaalakaa , tasmdyato 'svatanniedhnuprito hamityavamaro jta aha sthla , na ka , na ghadi iti , uddhaprakarpasya apahastanaiva dehderbhedahetu , tadapahastane tu paramevarasya svtmapracchdanecchrp 'bhedprakana bhrntirpa prati svtantryarp myaktirhetu , cidrpasya cpahastana dehdereva atyaktavedyabhvasya bhinnasyaiva upapattinyatayaiva pramttvbhimna / tath ca dehbhimnabhmiky sthitcrvk caitanyaviia kya purua iti kyameva prdhnyenhu / strblamrkh tathbhimnt tato 'pi vivekayukt pkajotpattiparimdibaldasthira arra manvn praaktisamadhihnena ca vin vikraatvea arrasya payanto bubhukpipsyogayogya pramevtmna kecana rutyantavido manyante / tato 'pi samadhikavivekabhja prasypi anityatvdanusadhnayogyatmapayanto jnasukhdyrayabht buddhimeva kdaprabhtaya tmnamhu / apare tasy api yogidy vedyabhvdaparatva manyamn asavedyaparvarpa yanna kicidrpa sakalavedyarivinirmukta nyatvnnabhastulya na tu mahbhtkasvabhva tat pramttattva nyabrahmavdina skhyaprabhtaya hu / tasminnapi vedye unyntara tatrpi nyntram ---- iti yvadbheda tvatkalpan na truyatti tadarthamha kalpite iti / na cnavasth paramrthaprakabalena yata sarvasya prako na tu dehdivat , tay
93

tvabhimnamtra deha pramteti , sakocamtrarpa cittattva nyam , bhtala yath ghabhva , sakocoparivedyacchycchurita tu cittattvameva buddhipradehdi iti / am eva bhmikvie uttarottaramrohat yogin jgradditay piasthditay cgameu bhayante , apahastana ca vykhysyate

-----

{kalodvalitametacca cittattva karttmayam / acidrpasya nydermita guatay sthitam //}

iti , tatsthitam ---- auddha aham ityavamaro vikalpa eva //5//

dvividho 'pi cyam aha--pratyayo dvidh ---anubhavamtrarpacnusadhntm ca , ivtmani aham iti sadivtmani ahamidam iti uddho dvidh / auddho 'pi aha sthla iti , yo 'ha sthlo 'bhava so 'ha ka , blo , yuv , sthavira , sa eva aham iti ca auddho dvividha / tatra uddhe vikalparpatvamapratihameva ityuktam , auddhe tu anubhavarpe vikalpatvamupapditam , auddhe 'pi tu anusadhntmakatay abhedasya prasphurat kacidavikalpakatva aketa tasya vymoha vyapohitumha

-----

kdcitkvabhse y prvbhsdiyojan /
94

sa saskrtkalpan prokt spi bhinnvabhsini // Ipk_1,6.6 //

dehe itydi vartate , kdcitka kadcidbhavo niyatadeaklkro 'vabhso yasya dehde svalakaarpasya , tatra y prvbhsena bldiarrvabhsena yojan yo 'ha bla sa evdya yuv ityanusadhnam , digrahaduttarea bhvin bhsena saha yojan sthaviro bhavitsmi iti , s yojan sarv kalpan vikalpa eva , na tu uddha pratyavamara / atra dehdervieaa hetutvayena ---- yato bhinnatvabhsitvameva dehdestadnmapi avichinnam , yadi hi tasya dehde sarvata pratvam avacchedahnatva payan anusadhnam ahamidam iti vidadhyt tadiya sadivabh kena vikalptpadatvena bhayeta yvat 'vicchinne eva so 'nusadhi / bhinnepi(KSS: hi) kathamanusadhnam iti cedha saskrt prktannubhavaktavsanprabodhajasmtivat iti yvat , pre balbalavadanusadhi , buddhau jnasukhditratamyt , nye vaitatyvaitatyayogt , ayamapi vikalpa eva , eva sa evya ghaa iti ghadyanusadhne 'pi vikalpatva mantavyam , kintu etsu anusadhnabhmiu vidyaktirdhikyena aciradyutivaddpyate iti ts parapadaparilanaprathamakalpbhyupyatvamabhyupgaman gurava //6//

na ca dehdn prvaprvapramtvedyat yena pramturaprake prameya na bhti tatprakaca na prvapraka vin , so 'pi na pramtrantarapraka vin ityanavasth syt , api tu uddhapraka eva vivasya praka iti nirpayan uktayukty sadaiva sydiaktyaviyogo bhagavata ukto bhavati , iti darayati

-----

95

tadeva tadeva vyavahre'pi prabhurdehdimvian / bhntamevntararthaughamicchay bhsayed bahi bahi // Ipk_1,6.7 //

yat prva darita dehe buddhau itydi tat evam upapadyate , katham ? yadi vyavahre mypade dehaprdimapi prabhureva prakaparamrtha icchay myaktirpay , vian dehaprdiprdhnyena svarpa pradarayan , anta sabinmtre , bhntam ahamityevarpam arthaugham icchayaiva bahi idamiti bhsayati tata etadupapadyate , anyath tu anavasth syt / hetau li / apiabda evaabdaca bhinnakramau , yat etvat uktam , taditi , tasmt heto , eva jta vakyamarpam , kitat ? yat kila prabhu paraspara vyavahrakle krayavikrayaprekvykhydau caitramaitrdisabandhino dehaprdn ekatay tvati vyavahre vian antarbhntameva anujjhitntaprakameva santa bahi ekbhsatay bhsayati iti sabhvyate ityetajjtam , iti sabhvany li / tena tena pramtr saha asminkle aikya sjyate , anyena pramtr aikya sahriyate , ghadimtrarpe sthiti kriyate , prasvarpanimlant tirobhva dhyate , tvatybhse aikyvabhsapratvavitarat anugraha kriyate , tena na kevala mahsiu mahsthitiu mahpralayeu prakopatirodhneu dkjndyanugraheu bhagavata kryapacakayoga yvat satatameva vyavahrepi / yaduktam

-----

{sad sivinodya sad sthitisukhsine / sad tribhuvanhratptya svmine nama //}

iti /
96

{pratikaamavirntastrailokya kalpanatai / kalpayannapi ko 'pyeko nirvikalpo jayatyaja //}

itydi ca / tath

-----

{............... prkmyamtmani yad prakakaroi / vyakto ........................................................................ //}

iti ca //7//

iha antararthbhvabhsa sthita eva , tat ki tatra krantaracintay iti prakta prameyam , tatsiddhaye upapatti ukt , tena vin icchrpa pratyavamaro na syt iti , tatprasagt pratyavamaravikalpdisvarpam upapditam , iti iy dhiya samdhtu prakta prameyam upapdayan upasaharati

-----

eva eva sm smtau vikalpe vpy apohanaparya apohanaparyae / jne jne vpyantarbhsa vpyantarbhsa sthita eveti nicitam // Ipk_1,6.8 //

97

praktm paramevara eva yato dehdipramttbhimnadaymapi vastuta pramt , evam iti , ato heto ida siddha bhavati ---- smarae apohanajvite ca vikalpe anubhavajne ca antarbhsa prakavirnta sthita eva , ntra saaya kacit , yadi hi dehdireva paramrthapramt syt tat arrasya prasya dhiya nyasya v antarghadi iti na kicit etat ---- ghadiparihrea dehde sthitatvt / paramrthaprakastu sarvasaha iti tatrntarvivam , iti anysasiddhametat //8//

nanu antarbhsavargasya bahirbhsana yadi sarvatrsti kastarhi smaradau bhsabheda , na ca asau na savedyate ---sphuatsphuatdiprasphuraasya anapahnavanyatvt ityakyha

-----

ki kitu naisargiko jne jne bahirbhsantmani / prvnubhavarpastu sthita sthita sa smara smaradi diu // Ipk_1,6.9 //

anubhavajnasya ida nlam iti antaravabhsa vahirbhsayata svntarbhvbhso naisargika

----nise svtantryt yto na tu smaraderiva anyajnaktavsandibalt / smarae utprekae pratyakaphabhvini adhyavasye ca yo 'ntarnldyavabhso bhyatay adhyavasyitavya nsau svtmoya api tu prvnubhavasaskrajo 'sau , tatra
98

saskro nma anubhavasya klntare 'pi anuvartamnat , ato 'svanuvartamno 'nubhavo yato nldybhsasabhinna tata tattdtmypanna smaradyapi tath nirbhsate , tata eva smaraaklsabhav bhsa tadanubhavaprvaklakalita eveti svaya smaradernirviayatva ghtagrhitva ca uddhoyate / etadeva asphuatvam , iti siddho 'nubhavasmaradau bhsabheda antarbhsavargasya bahirbhsanam anyvyavadhnena sphuat , vyavadhnena tu ttklikatvbhvt asphuat iti //9//

nanu anubhavajnt aindriyakt anyat sarva jna vyavadhnena bahirbhsanarpa prptam ityakya pravibhgamha

-----

sa naisargika evsti vikalpe svairacri svairacrii / yathbhimatasa yathbhimatasasthnbhsandbuddhigocare // Ipk_1,6.10 //

ya pratyakavypram anupajvan vykepasratay manorjyasakalpdivikalpa sa svara ktv svapreraena prapreraanairapekyea svtantryea carati udeti vyayate ca , tatra yo bahirbhso nlde antarbhsamayasya sa naisargika eva , tath hi aparidaprvamapi veta daanaatakalotakarayugalayukta dantinam anta pramtbhmau sthita bahi antakaraabhmau svacchadhdarpatmiky sa vikalpa ttklikameva bhsayati //10//

asmcca antarbhsasabhavasamarthanaprasaggatt bhsabhedavicrt


99

stre yat prayoana mukhyatay abhisahita svtmani varapratyabhijnarpa tadadhikaraasiddhntanty anysasiddham iti darayati

-----

ata eva yathbh yathbhasamullekhvabhsant asamullekhvabhsant / jnakriye jnakriye sphu sphue eva siddhe sarvasya jvata jvata // Ipk_1,7.1 //

pratibhti ghaa iti yadyapi viayopaliameva pratibhna bhti tathpi na tadviayasya svaka vapu , api tu savedanameva tat tath caksti m prati bhti iti pramtlagnatvt / tath ca veda

-----

{tameva bhntamanu bhti sarva tasya bhs sarvamida vibhti /}

iti / atr aviratasphuraatva karmapravacanyena tadyasvtantryopakalpitanirmakriyjanito vedyavedakabhvarpo lakatm sabandho dyotita , kevala viayollekhanabalt bahi kramvabhsa samarthita , sa sa kramayaugapadydivicitrarpo ya padrthn vakyamevarasvtantryarpadeaklaaktyupakalpita krama deaklaparip , tena rit pratibimbakalpatay uparakt , y pratibh ukt

100

{kevala bhinnasavedya ............................ /}

itydin / e iti ca sarvasya svakarp , paramrthataca antarmukhatvena prakamtraparamrthatay bhedbhvt akram , saiva mahevara , avidyamno 'nta paricchedo deata klata svarpataca yasy citta savida tadeva rpa yasya iti , ata eva bahirmukhapraktmakavijnasvabhvasya pramavargasya yo 'nta pratybhsam idam idam iti ananta ---- kalpa vikalpamayo vimartm pramsamha , tatra sayojanaviyojanaviramdirpnekaprakrasvtantryaparipra uddhhapratyavamaramaya pramt sa bhayate , ataca bahirghaapraka aya ghaa iti antarvikalpa svktaprvarpa aham iti tadubhayavirntisthnam , ityat pra prakasya svarpam //1//

atraiva upapatti pradarayitumanvaya tvadha

-----

tattadvibhinnasa tattadvibhinnasavittimukhairekapramtari / pratiti pratitihatsu hatsu bhve bhveu jteyamupapadyate jteyamupapadyate // Ipk_1,7.2 // savinnih hi viayavyavasthitaya iti yat ucyate tat na bhinnarpapraktmakasavinmtravirnty siddhyati api tu tst vibhinn savido nicayarp pramtmno y tni eva mukhni dvri upy mrg tai mukhai nadsrotasthnyai yadi am bhv nlasukhdaya uhyamn ekasmin aham iti pramtrpe mahsavitsamudre pratitihanti bhimukhyena virnti bhajante , tata eu paraspara samanvayarpa tat jteya tat upapatty ghaate , jtn
101

bhva tacchabdapravttinimitta paraspara jnyu iti , karma ca anyonyayogakemodvahantmaka jteyam , tacca samanvaybhipryea iha daritam , na jan svata samanvaya kadcidapi iti pratipdayitum //2//

tath ca vyatirekamukhena etadevha

-----

deaklakramaju deaklakramajumarthn marthn svasampinm / sak sakdbhsasdhyo'svanyath ka ka samanvaya samanvaya // Ipk_1,7.3 //

arthn janm , tajjn tadvikalpn tannicayn ca deakrama klakrama ctyajatm , svasampinm ---- svarpamtrapratihnm , ka samanvaya , na kacit ityartha , yato hi asau samanvaya sakdbhsena deaklkramirkaratman yojanbhsena sdhayitu akya nnyath , na hi pthakpthak parikeu srotasu taduhyamn tolapdaya samanvaya kacit ynti iti / anekatvena deakldibheda ityayena sakcchabda tanniedhattparyea prayukta //3//

tatra ko 'sau samanvaya ityakya bahutaravypaka kryakraabhva tvat darayati

-----

102

pratyak pratyaknupalambhn nupalambhn tattadbhinn tattadbhinnaptinm / kryakra kryakraatsiddhihetutaikapramt atsiddhihetutaikapramtj // Ipk_1,7.5 //

iha anubhto viaya prakate smtau , tatra viayasysau smti na ntana praka api tu asya sa praka prcyo 'nubhava eva , sa cnubhavo jnarpatvena jeyarpatvbhvt na jnntarasavedya api tu svapraka , sa ca smtikle yadi asan tat katha prakatm , bhavatu v asau tathpi smti syt , tasmt etat evamupapadyate , yadeva smtisvasavedanam , tadeva anubhavasya svasavedanam , na tu apara svasavedanavyatirikta pratyakam anumndika v tatra kramate , tataca tvatklpi avichinnameka yat svasavedana tadeva pramtttvam iti siddham / anyatra anubhavitari smart anyo na upapadyate , ityanay chyay smty pramtsiddhi prvamukt , idn tu svasavedanaikbhvena bhagyantarea iti viea //5//

nanvanubhavtirikte 'pi arthe santu vikalp pramam , aprmya hi bdhabalt bhavati , bdhbhve tat katha syd ityakya so 'pi aya bdhyabdhakabhva satysatyapravibhjanay vive vyavahr jvitabhto na ekena pramttattvena vin ghaata iti vitatya darayati

-----

bdhyabdhakabhvo'pi svtmani svtmanihvirodhinm hvirodhinm / jnnmud jnnmudiydekapramt nnmudiydekapramt iydekapramtparini parinihite hite hite // Ipk_1,7.6 //

103

bdhbhve prmyam ityetadartham avayasamarthyo yo bdhavyavahra so 'pi katham iti api abdasyrtha / iha ukty tvat rajatasya na kcit bdh nma kriyam dyate , uktijnena rajatajna bdhyate ityapi na yuktam , svasmin viaye tmani ca svarpe dvayo jnayo parinihitayo vir|antayo anyonya virodhasya abhvt / atha aya parasparaparihra eva virodha tarhi sarve jnn virodht bdhyabdhakabhvasya svtmani parinihaiva na labhyeti sutar vighaeta satyetarapravibhga / naapi atra tantrea vykhyeya / etadukta bhavati ---- yadi jna svaya nayati tad ki jnntarea asya ktam , na hi tena tatkle 'sabhavat tasya viaypahra kartu akya , na rjatam ityapi jna sva rajatbhva viaykurvat na viayam apaharet rajatajnasya / athpi jnntarea nyate ityapi paka , tatrpi sarve jnm iyameva sarairiti kicideva bdhyam iti katha syt ? yad tu rajatajna uktijna ca ekatra svasavedane virnyata tad etat upapadyate , tath hi ---- ekatrpi pramttattve virmyat jnn naikaprakraiva virnti api tu vicitratayaiva s savedyate , tath hi ---- nlam iti utpalam iti jne pramtari virmyant parasparopargbhsena virmyata / ghaa iti paa iti parasparnkeea , uktik iti na rajatam iti v jna rajatam iti jnasya unmlana tadyavimartmakapramrpavyprnuvartanavidhvasa kurvat pramtari pratih bhajate / eva kryakraabhvdau virntivaicitrya prameysabhavi pramtr svtantryea nirmita tata eva asya pramsvatantratdyi vcyam / evamekatra pramtari prvajnasya parivarjanena yato nicit sthiti , iti bdhyabdhakavyavahra upapanna , nldivat kila tnapi vyavahrn sa eva paramevara svtantryt bhsayati tat te 'pi saty eveti //6//

atra parakya matam akate dayiymti

104

-----

viviktabhtalaj viviktabhtalajna na gha ghabhvamatiryath / tath cecchuktikj cecchuktikjna na rpyaj rpyajnpramtvavit // Ipk_1,7.7 //

iha uktikjna svtmna savidat svtmbhinna pramatva budhyate , tatparicchinatti iti nyyt , tatparicchedanntaryakaca anyavyavaccheda ityauktijnarpasya rajatajnasya apramatvavedana tadeva ucyate yat etat uktiksavedanbhinnapramatvavedanam , na ca etat aprva yat vastvantarajnameva vastvantarbhvajnam iti , uddhabhbhgagrahaameva hi ghabhvagrahaam iti prasiddhametat / evam apramatvasavedanameva rajatajnasya bdhyatvam ucyate , ataca bdhyabdhakatvam eva siddham iti cet asmbhi ucyate ---- tat ki pramtraikyeneti //7//

atra prasagt abhvavyavahrasya siddhau tattvamupapdayiyan dntameva tvat paradarane dayati

-----

naiva naiva uddhasthalaj uddhasthalajntsiddhyettasygha ntsiddhyettasyghatman / na tpalabdhiyogyasypyatrbhvo gha ghatmana tmana // Ipk_1,7.8 Ipk_1,7.8 //

yo dnta ukta sa eva na , kuta iti cet ucyate iha bhtala na ghaa iti tdtmyena abhvo vyavahartavya kadcit , kadcit vyatirekea iha bhtale ghao na
105

iti / tatra uddhabhtalajnt dyo 'ya vyavahra sidhyati , yatra dyatva na upayogi , upalabdhilakaaprptirapi hi yasya nsti picde svabhvabalt , yasya v abdde tadghakarotrdismagrskalyasya tatra ekajnasasargivastvantarapratipattyabhvennicayt tasypi tdtmyenyamabhvo ghyate bhtala na pico na abda iti , yatra tu dyatva vieaam avayam apayogi tatra vyatirekea abhve vyavahartavye na eo 'bhyupya //8//

kuta iti cet ---- atiaprasagditi brma / tameva darayati

-----

vivikta vivikta bhtala bhtala avad bhvn bhvn svtmani svtmanihite hite hite / tatkatha tatkatha tajjna na bhinnasybhvasdhanam // Ipk_1,7.9 // tkatha jtu tajj

vidyamne 'pi ghae bhtala uddhameva , na hi bhv mirbhavanti , tataca tadpi uddhabhtalajnam asti , iti satyapi ghae katham abhvo vyatirekea na vyavahriyate atra bhtale ghao nsti iti , tajjnam iti viviktabhtalabhgajnam , jtu iti kasycideva day ghasanidhnarpym , bhinnasya ghaasya abhva sdhayati na tu sarvad iti kena prakrea bhavet , etena atra bhtale pico nsti ityapi syditi patita mantavyam //9//

nanveva vyatirekbhvaniho vyavahro loke tvat avigta asycideva day da , tatra k gatirityakya cirantanairaparida tatsiddhiprakra darayati
106

-----

ki ki tvlokacayo'ndhasya sparo vo vodiko diko m mdu du / tatrsti sdhayettasya svaj svajnamagha namaghatmatm // Ipk_1,7.10 //

iha bhva eva bhvntarasya abhva iti vyavahartavya iti aya tvat aparityjya prttika panth , tatra bhvasya bhvntarea ya dhrydhrabhva sa eva bhvatadabhvayo , tataca bhtale ghaavyatirikta vastvantara ildikam lokapujdika v yat ckue jne bhti tadeva vyavahriyate bhtale ghabhva , bhtale ghao nsti iti v , yatrpi nsti cakurvypro netranimlanasatamasdau tatrpi bhtale ghaocitakahinasparavivikta mdum ua tam anuta v ghan tameva atra ghabhva iti vyavaharati vyusparasya sarvagasya avayabhvt , iti vkyrtha / padrthastu ---- ki tu iti svamatopakepya svapratibhpranaparmara , ki punaratra nyyyamiti tatrha tatra bhtale lokacaya tvat asti jeya , andhasya udika spara asti , tasya lokacayasya sparasya v yat svajnam anyaghadiviviktena svena rpea jnam tat kart , tasya lokde aghaarpat ghabhvarpat tatra bhtale sdhayati iti akyo yamartha / {aki li ca}(p. s. 3-3-172) iti li / ntarapraspandanajanitaskmaabdkarancca rotrdiskalya sabhavyamna tameva abdam ekajnasasargia van abdntara niedhayati na iha anya abda iti / tatskmaabdbhvamapi skmatamntarndvahitarotro vedayate , rasagandhasparbhvo 'pi dantodakarasa tripuikgandha kyya ca spara savedayamnenaiva rasbhvo vedya , na hi ekajnasasargayogyavastvantaropalambhena vin
107

upalabdhikraaskalyanicayo 'sti , iti eknta ea / acirapravttatattadviaynubhavakalpitasya tadaiva dhvasnakant karaasya kraaskalyanicaya kim ekajnasasargitay iti cet na , tattvabhvopalipsurhi prayatnena tattadindriydhihna vyprayanneva lakyate //10//

nanvevam adysypi picde niedhavyavahro vyatirekepi prpnoti , sa hi lokapujo yath ghat anya tadvat picderapi / tadetat akyha

-----

pica pica sydanloko'pylokbhyantare yath / ad adyo bhtalasyntarna ni niedhya edhya sa sarvath // Ipk_1,7.11 //

lokapujo yadyapi picd vyatirikto yadyapi ca loko 'sti apictm ityetvat siddhyati tathpi atra pico nsti ityetat aakyam adhyavastum , ghao hi lokapramadhye 'pi asabhvya , ghaasanidhau tatra lokaprsamarpat , ataca siddhyatdam atra ghao nsti iti , picastu tdksvabhvo yo bhtalamadhye lokamadhye 'pi v bhavan bhtalasya lokasya v t nibiat na vihanti , tataca lokamadhye tasya sabhvant katha vyatirekea niedhavyavahra , eva rpamadhye rasde sabhvant tasypi aniedha / yadyapi anloka lokt anya pica tathpi asau bhtalasya antarmadhye 'dyo bhavati iti sabhvyate yath , tadvadeva lokasybhyantarepi so'sti iti sabhvyata eva , tataca yadyapi lokastato 'nya ityanena path niiddha pica tathpi sarvaprakrea na niiddha iti tadabhvanibandhan katha tatra vyavahr pravartantm iti lokrtha //11//
108

eva prasagt abhvavyavahrasya tattvam upadarya prakte yojayati

-----

eva eva rpyavidbhvarp uktimatir bhavet / na tvdyarajatajapte tvdyarajatajapte apte sydaprm sydaprmyavedik // Ipk_1,7.12 Ipk_1,7.12 //

yath loko ghabhva iti loke ghte prk ghtasya ghaasya na kicit ytam tathaiva uktijna rpyajnbhva iti iyat sabhvyate / yath ghaajna ghaajnaprmyasavit paajnbhva paajnbhvaprmyasavit iyat ca na prvapravtta paajnam aprambhavati , e hi tasya ghaajnasya svarpacint sarv na jnntarasya dyasya kimapi ato jtam / eva uktiriyam iti , na rajatam idam iti ca jnameva svtman prakatm , aha uktau rajatbhve ca prama na tu rajate iti , tvat tu prktanasya rajatajnasya na kicit vttam iti tadviaykta rajata katham asatya syt //12//

nanvidamityanena tadeva parmyate yatra rajatajnam abht tatraiva idn na rajatam iti ukti iti ca jna pramabhta jtam , tat ato 'numyate ---- tat prcya rajatajnam apramam iti , na hi etat sabhavati ---viruddhaviayadvayvaghi jnadvaya pramam ekatra viaybhavati iti , tadayam numniko bdhavyavahro bhaviyati ityakyha

----109

dharmyasiddherapi dharmyasiddherapi bhavedbdh naivnumnata naivnumnata / svasa svasavedanasiddh tu yukt saikapramt saikapramtj // Ipk_1,7.13 //

na kevala svasavedant na siddhyati bdh , yvat anumnato 'pi na siddhyati , dharmio 'siddhe , apiabdt heto vypteca , api ubhayatra neya , iha dharmii siddhe siddhena hetun smaryamavyptikena sdhyadharmyogavyavacchedo 'numnavypra , iha ca prcye rpyajne dharmii aprmya sdhyo dharma tatra uktikjna v , na rajatam iti jna v , tajjnaviaykryatva v viayagata hetkriyeta , na caitat yuktam tatkle prcyarpyabodhasya dharmio 'bhvt , na cpi tasya uktijndayo dharm , na ca apakadharmt sdhyasiddhi , ata smaryama taddharmi syt ityapi asat / atha ukti na rajatajnasya viaya iti sdhyate uktikjnaviayatvt iti , tat yadi idnm tad siddhasdhanam , atha prvam tad tatprvasvasavedanena bdhyaviayat / kena caiva vyptirght ---- yatra idnm anyat jnam tatra prvam anyat na bhavati iti , anumnantarea iti cet , ananvasth / etena etat pratyuktam ---- ekasmin viaye katha jnadvaya syt iti , ko hi ekaviayat tayorjnayo jnyt , te hi tvat svtmani svaviaye ca virmyate iti uktam , iti anumnato 'pi na bdh , na ca tathbhtamapi vyavadhnam atra prattau savedyate , svasavedanasiddhatay jhaiti bhsant / ata eva etadapi aakya vaktum ---- m bht bdh nma iti /

eva parapake 'nupapatti pradarya svapake ekapramtparinihite udiyt bdhyabdhakabhva iti vkyena pratijta nigamayati ---- yukt s ekasmt pramtu yadi jyeta iti , sa eva hi tath nirmt iti vykhytameva , sthite caiva yadi vyavahrasiddhaye 'nyathnupapattirapyucyate tat ucyat kmam , adhun sarva siddhyati , iti //13//
110

na kevalamete kryakraabhvasmaraabdhvyavahr sakalalokaytrsmnyavyavahrabht ekapramtpratih , yvat avntaravyavahr api ye krayavikraydaya samal , upadeyopadeabhvdayaca nirmal , tepi ekapramtnih eva bhavanti , vyavahr hi sarve samanvayapr iti upasahrakramea darayati

-----

itthamatyarthabhinnrthvabhsakhacite vibhau / samalo vimalo vpi vyavahro'nubhyate // Ipk_1,7.14 //

tattadvibhinna iti lokadvayoktena anena upapattiprakrea , anvayavyatirektman , tath lokntarairuktena vyavahrodharaaprakrea idamapi mantavyam ---- yat vibhau deaklnavacchinne , ata eva atyarthabhinnai mybalt bhedaikapritai nlasukhdybhsai pratibimbakalpai anatiriktatay vartamnai , khacite svarpnanyathbhvena uparakte , virnta sarvo vyavahro 'nubhyate , anubhava eva atra dhatama pramam iti yvat , anubhyate ca sopadeai avadhnaparai yena e yaiva sasradasamat vyavahrada saiva pramttattvaprakhytmik ivabhmi / yaduktam

-----

111

{................................... sabandhe svadhnat //}

iti / apratyabhijttmaparamrthn samalo vyavahra , anye sa eva nirmala // iti ivam //14// dita //77//

iti rmanmhevarcryavaryotpaladevapdaviratitymvarapratyabhijy rmadcrybhinavaguptaktavimarinykhyavykhyopety prathame jndhikre ekrayanirpaa nma saptamamhnikam // 7 //

____________________

atha jndhikre mhevaryanirpaa nmamamhnika prrabhyate /

{svasavedanasasiddhavyavahravaena ya / nitya mahevara siddha siddhn ta stuma ivam //}

eva jnasmarapohanni vyutpdya emekamraya vin vyavahro na yukta iti nirpitam etvat ,

{na cedanta kt ...................................................... }

ityatra yat uktam eka iti tat parighaitam / antarbhsasamarthanena antaktnantavivarpa , ityapi nirpitam / yadatraiva mahevara iti uktam tanmhevarya svtantryarpamupapdayitavyam , tacca jnaviaya kriy ---viaya ca ityubhayaprakram , tatra yato bhagavn jt kart ca , yadyapi ca
112

prakavimartmaka cidekaghanam ekameva savidrpam , tathpi vyutpdanya tatparighaita eva aya vibhga , tena jntmakakriyviaya svtantrya yadyapi kriyaktirpa tathpi tat jndhikra eva niretavya tadviayatvt / eva ca jtabdrtha praktita pratyayataca sapratay nirto bhavati / tatra jna nma svayabheditbhsabhedoprayaniyantrasakucitam ahamiti savedanam / tatrbhseu yat svtantrya tadeva jnaaktiviaya svtantrya sapadyate iti /

{ttklikkasmakya ....................... /} itydin

{......................................... uddhe jnakriye yata /}

ityantena lokaikdaakena tat nirpyate / tatra abhsntarpek ca bhso 'nyath v iti lokena uktv , sa eva bhsa eka iti lokntarea ucyate / arthakriybhso 'pi tathaiva bhsaniyata iti lokadvayena uktv kasmin bhse s arthakriy iti puna lokadvayena / bhsntaravicitritbhsabhittisthnyam ntaratvam iti lokena / tato bhyatva svarpato vibhgataveti lokayugmena / tata lokena jndiaktyrayasya ekasya upasahra / lokntarea mahevaratvam upasaharat bhvina kriydhikrasya upakepa iti sakeprtha hnikasya / atha lokrtho nirpyate /

nanu yadi paramevaranihatayaiva samasto 'ya vyavahra tat asya sphuatvsphuatvapryaprasiddhavaicitrynupapatti , yena kila ayam anuprita sa eka eva bhagavn , na ca tadvyatirekea vyavahrasya nija kicana tattvam utpayma ityakyha

113

-----

ttklikk ttklikkasmak asmakyaspek yaspek kevala kevala kvacit / bhs anyathnyatra tvandhndhatamasdi tvandhndhatamasdiu // Ipk_1,8.1 //

vie vieo'rthvabhsasya satty satty na puna puna kvacit / vikalpe vikalpeu bhaved bhvibhavadbhtrthagmi bhvibhavadbhtrthagmiu // Ipk_1,8.2 //

kevalam etvat bhsn bhedo na punararthvabhsasya svtmagata kvacidapi bheda iti lokadvayasya samelitasya sabandha / yasminneva kle sa bhsa bhti tatkle eva bhavati , yat akasmakya bhyendriyapratyakatva nma bhsntara paymtyevarpa tatspek tadvymir kvacit bhs bhavanti , yatra sphuatvyavahra / andhaviaya andhakrasthapramtviaya puna yo 'nyo vyavahrosphuatmaya tatra te bhs anyath , tath hi jtyandhasya bhyendriyapratyakatvalakaam bhsntara naivsti , davatastu andhbhtasya satamasashtitasya ca ttklika tat nsti api tu prktanameva bhyendriyapratyakatvam anusadhatte //1//

tasmt arthvabhsasya keucidapi vikalpeu satty svarpe vieo 'sti iti sabhvan na kartavy / te hi vikalp bhvivastugmino v bhaviyannih v bhavantu avrtamnanih v attavastuvirnt v / etadukta bhavati ---- nlamida paymi , sakalpaymi , utpreke , smarmi , karomi vacmi itydau nlbhso 'sau svarpato 'nndhika / eva paymtyapi ya ptdiu / te punarbhs svtantryea yad bhagavat sayojyante viyojyante ca tad aya sphuatvdirvyavahra , nlamitybhsasya utpreke itydybhsntaravyavacchedanena paymti bhsavymiray
114

sphuatvyavahra / eva traiklikavyavahravaicitryopapatti / paramevarasvarpntarbhtatve punarbhsn na kutacit vyavaccheda na kenacit vymira iti //2//

nanvetat nldiu upapadyat yatra bhyendriyavypro 'sti sukhdau tu tadabhvt katha vaicitryamityakyha

-----

sukhdi sukhdiu ca saukhydihetu saukhydihetuvapi ca vastu vastuu / avabhsasya sadbhve'pyattatvttath sthiti sthiti // Ipk_1,8.3 //

g ghamullikhyamne tu vikalpena sukhdike / tath sthitistathaiva sytsphu sytsphuamasyopalak amasyopalakat // Ipk_1,8.4 //

sukhe srakcandandike ca tatkrae , dukhe ahikaakdau ca taddhetau atte 'ngate v yadyapi bhsa sa eva tathpi attamidam angatamidam iti bhsntarea yato vymira anubhavmti bhscca yato vyavaccheda tena vidyamnevapi teu tasya pramtu tena prakrea sthitirna bhavati yath prvan abht aham adhun sukho dukhti samarjitatattannimitasmagrko v iti //3//

yad tu vikalpena tni vastni bham ullikhati tad paunapunyaviiasukhataddhetllekhanbhidhnakrabhsnupravet bhsntaravymiratman tenaiva asmaduktena prakrea na punaranyena , tath iti , sukh ahamitydikena sthiti bhavati iti sabhvyam / ucitametat yatastadn
115

sphuatvbhsamira sukhbhsam upalakayati asau / attagrahaa bhvino 'pi upalakaam //4//

nanu iyat kimuktam bhavati ---- bhyarp sragdaya sukhdihetavo bhyajanitca sukhdaya sukhyahamiti abhimnahetava iti , tataca bhyatvbhve tajjanyatvbhve ca na tath ukta syt , tatra ca ta eva na kecit , tataca kathamuktam arthvabhsasya satty na kvpi viea iti satty eva abhvt ityakyha

-----

bhvbhvvabhsn bhvbhvvabhsn bhyatopdhiri bhyatopdhiriyate / ntm satt tataste tatastemntar mntar sat sat sad // Ipk_1,8.5 //

iha sukhamasti mama , dukha nsti mameti ye bhvbhs abhvbhsca te bhyatva nma tm svarpa na bhavati , na hi sukhamityasya svarpa bhyam iti vapu bhti , sukhasya hi sukhameva svarpam kevala bhyatva nma abhsntaram varea svtantryabaldeva yad tatra sukhbhse miratay bhsyate tad tat tasya updhirpatm uparacakat vieaatva gacchati , tataca yath nlbhsbhve utpalbhsasya na kicit vtta svarpato rjbhsbhve v purubhsasya , tath bhyatvbhsbhve 'pi sukhbhsasya dukhbhvbhsasya kntbhsasya ca na svarpata kcana mlnat iti ntar sadaiva sthiti em //5//

iha antakarae buddhidarpatmani nldnmavabhsnm ntaratvamapyasti


116

antakaraamadhyebhavatvt , bhyatvamapi grhyatrpa pramtu vicchedenvabhst , bhyatva ca kevala bhyapratyakat , atra ca avasthdvaye 'pi arthakriym am kurvantyeva antato jna svaviayam / yat puna pramttdtmyalakaam ntaratva tatra am katha na kcit arthakriy vidadhran ityakyha

-----

ntaratvtpramtraikye nai nai bhedanibandhan / arthakriypi arthakriypi bhyatve s bhinnbhsabhedata bhinnbhsabhedata // Ipk_1,8.6 //

pramtraikye iti , tannimittaka yat nantaratva tasmddheto , em bhsnm arthakriy na kcit asti , s hi arthakriy bhede sati bhavati , sa hi nlbhsa ptbhst yato bhidyate yataca pramturbhidyate tata svena sdhy bhinnam arthakriy tasya pramtu kuryt , na ca ea tad bhede 'sti pramtraikyt / s hi arthakriybhsabhedaniyat , tath ca kntbhsasya bhyatve 'pi sati bhsntarasya liganalakaasya vyapagame drbhavati , iyam iti ca bhsntarasya upagame 'nyaiva prktanhldavipart dyate arthakriy , ata bhsabhedbhva yata pramtraikyakte ntaratve tasmt na arthakriy iti / arthakriybhso 'pi ca bhsntarameva iti arthakriykritvamapi na bhvn sattvam , yena tadabhve svarpato 'bhva syt //6//

nanu ca bhybhsavyatibhedanakle ntarbhso virodht vicchinna iti katham idam uktam ntar ya bhsa sa sad iti ? etat pariharati

117

-----

cinmayatve'vabhsnmantareva sthiti sthiti sad / myay bhsamnn bhsamnn bhyatvdbahirapyasau // Ipk_1,8.7 //

iha avabhsn sadaiva bhyatbhsatadabhvayo api antareva pramtpraka eva sthiti , yata ete cinmay , anyath naiva prakeran iti ukta yata / yad tu myakty vicchedvabhsanasvtantryarpay bhyatvam em bhsyate tad tat avalambya avabhsamnnm asau sthiti bahirapi antarapi / nyam antarbhso bhyatvasya virodho pratyuta sarvbhsabhittibhto 'sau , tat katha virodha iti yuktamuktam sadaiva ntar satt iti //7//

nanu bhyatve sati arthakriy , tacca bhyendriyagamyatvam , na ca vikalpollikhitn tat sabhavati , tat katham amm arthakriy syt , dyate ca vikalpollikhita picdi trsdividhy ityakyha

-----

vikalpe yo'yamullekha yo'yamullekha so'pi bhya bhya pthakpratha thakpratha / pramtraiktmyamntarya pramtraiktmyamntarya tato bhedo hi bhyat // Ipk_1,8.8 //

vimaraviearpe vikalpajne ya ullikhyamna kntcaurdi artha sopi bhya , na kevala bahiravalokyamna , yasmt so 'pi pramtu sakt pthageva
118

prathate ayam iti , yacca pramtari ahamityeva virntatva tat ntaratvam , antariti nikaam , tacca kicit apekya , apekayaca sarvatra pramtaiva apekayntarabhve , tataca pramtari nikaa tdtmya ---- prptameva iti , tato yat bhinna tat bhyameva iti yukt ullekhasypi arthakriy //8//

nanu kumbhakrdivyprea ghade astu bhyatvam , antakaraagocarasya tu ki kta tat ityakya ha

-----

ullekhasya sukhdeca prako bahirtman / icchto bharturadhyak bharturadhyakarpo'k arpo'kdibhuv dibhuv yath // Ipk_1,8.9 //

antarvikalpapratibimbatasya nlde yo bahirtman pramtvicchinnena svabhvena praka , sa bhartu antarbhsn bibhrato bahi si ca puata varasyaiva icchay , yathaiva cakurdiviayabhtn pratyakajnaabdavcyo bhytman prako nldnm / etadukta bhavati ---- kumbhakravypro nma paramrthata varecchaiva tadabhsitakyaspandaparyant , na punaranyakacana sa , tataca tath varecchay prakt avahirbht api nldy bhyakaraagocarbht kalpitt pramtu vicchinnarpatvena bhyatvena bhsante , tath antakaraagocarbht api iti ko viea / sukhadukhaprystu bharatdyuktarp sthyivyabhicrirp ritinirveddayo 'ntakaraaikagocarbht bahirtman bhnti , sakalpeu yadyapi ketraJasyaiva svtantryam tathpi citparamrthaty nyagbhvayitum aakyatvt varasyaiva tat vastuta , yathokta granthaktaiva
119

-----

{yadyapyarthasthiti prapuryaakaniyantrite / jve niruddh tatrpi paramtmani s sthit // tadtmanaiva tasya sytkatha prena yantra /}

iti / yatra tu anicchoreva ketrajasya svarasavhivykepasr skalpik si tatra sphua varasyaiva vypra / tasmt skalpiknmapi bahirbhve paramevarecchiava heturiti siddhnta //9//

adhun prvoktam aikya mhevarya ca nigamayati

-----

tadaikyena vin na sytsa sytsavid vid lokapaddhati lokapaddhati / prakaikyttadekatva prakaikyttadekatva mtaika mtaika sa iti sthitam // Ipk_1,8.10 //

sa eva vim vimattvena niyatena mahevara mahevara / vimara eva devasya uddhe j jnakriye nakriye yata yata // Ipk_1,8.11 // yat etat prvoktena granthena upapditam , tat iti , tasmt heto , savid jnm aikyena vin , lokapaddhati lokamrga sarvo vyavahro na sabhavet , sabhavati ca ayam , tasmt aikyam sm / na caitat durghaam yato viayapraka
120

eva savit ucyate , kevala viayopargamahmn bahirmukhatay nlaprako 'nya , ptaprakacnya , pramrthatastu prakasya deaklkrasakocavaikalyt ekatvameva , ityeka eva prako'ntarvirnta , sa eva ca pramt ucyate iti sthitam idnmupapattita //10//

na ca asya asau prakalakaa svtm nldyupargaca parmaran nya eva ste sphaikrama.eriva , api tu sadaiva vimyamnarpa , iti vimadrpatvam anavacchinnavimarat ananyonmukhatvam nandaikaghanatvam , tadevsya mhevaryam / sa eva hi ahabhvtm vimaro devasya krdimayasya uddhe pramrthikyau jnakriye , prakarpat jna tatraiva svtantrytm vimara kriy , vimaraca antaktapraka , iti vimara eva parvasthy jnakriye , parparvasthy tu bhagavatsadivabhuvi idantsmndhikaraypannhatvimarasvabhve , aparvasthy ca mypade idabhvaprdhnyena vartamne iti viea / sarvath tu vimara eva jna tena vin hi jaabhvo 'sya syt iti uktam , sa eva ca kriy iti bhvina kriydhikrasya upakepa karoti iti ivam //11// dita //89//

iti rmanmhevarcryavaryotpaladevapdaviracitymvarapratyabhijy rmadcrybhinavaguptaktavimarinykhyavykhyopety mhevaryanirpakhyamaamamhnikam // 8 //

prathamo jndhikraca sampta /

________________________________________

athevarapratyabhijy
121

kriydhikrkhya

dvityo'dhikra /

[vimarin]

{vitataviadasvtmdare svaaktirasojjval prakaayati yo mtsvaprameyataadvaye / bahutarabhavadbhagbhmi kriysarita par prakaayatu na rmngaurpati sa ta param //1//}

{yatra virntimsdya citra krvijmbhitam / kriyaktiriytyanta darayetta stuma ivam //2//}

atha kriyaktisvarpa vitasya niretum adhikrntaram rabhyate / tatra lokakena

{ata eva .................................... }

itydin

{yadavabhsyate .......................... }

ityantena paramevare paramrthato'kram kriy ,


122

parimitassrikapramtkramvabhsanayogt sakrampi ca , ityupapdyate / tathhi lokena uktaprvapakapratikepa / tata lokena sakramatvkramatvaviveka / tata lokatrayea kramasvarpanirpaam / tata lokadvayena sakramatvkramatvayorviayavibhga , viayavibhge ca sati vastuta ekatraiva tayo virnti , iti lokena nirpyate , iti ttparya hnikasya /

atha lokrtho vibhajyate / tatra prvokte jnaaktisamarthanopayoganimeye siddhe prameyntaramapi ayatnata siddham , iti adhikaraasiddhntadi darayati

-----

ata eva yadapyukta yadapyukta kriy naikasya sakram / eketydi pratik pratikipta ipta tadekasya samarthant // Ipk_2,1.1 //

yat tvat uktam jnnyeva anubhavavikalparpdibhinnni na tem rayo 'sti kacit , saskrcca smti siddh jna ca jaa cet na arthasya praka , ajaa cet deaklasakocavaikalyt tmatattvt abhinnam iti , tat tvat pratikipta bhinnnmanubhavdnmanupapatte vitatya daritatvt / na ca saskramtrt smti ityetadapyuktam , ajaameva ca asakucitarpa jnam , tatsvtantryvabhsitajeyopargavat tu tasya sakocvabhsa ityapi darita yata , na kevalam ato hetukalpt jnaakticodyni nidritni , yvat kriyaktiviayyapi dani ata eva hetukalpt apasritni iti apiabda / ek kriy kramik katham rayasya ekasvabhvatve sati ghaate ? iti yuktam , tath

{tatra tatra sthite ............................................. }


123

iti ,

{dvihasynekarpatvt ................... }

iti ca yadukta tadapi pratikiptameva , yata iyati prvapake iyadeva jvitamekamanekasvabhva katha syt iti / atra ca ukta citsvabhvasya darpaasyeva ekatnapabdhanena bhsabhedasabhave ka iva dhirodha iti , tasmt pratyabhijnabalt eko 'pi asau padrthtm svabhvabhedn viruddhn yvat agkurute tvat te virodhdeva kramarpatay nirbhsamn tameka kriyraya sapdayanti iti , tataca sabandhdnmapi upapattiriti //1//

nanu ca kramikatvameva kriyy svarpam , kramaca klakalanhne cinmaye bhagavati nsti , iti katham asya s bhavedityakyha

-----

sakramatva sakramatva ca laukiky laukiky kriyy kriyy klaaktita klaaktita / gha ghaate na tu vaty vaty prbhavy prbhavy sytprabhor sytprabhor iva // Ipk_2,1.2 //

utkipati apakipati hastam iti ye prvottare ka te kramavanta , tatra ye ta eva kriy kddnmiva te s sakram pratyakeaiva bhti / ye tu manyante tathbhtapratyakaparidyamnarpabhedasapdik y asau kcit atntriy hastagat aktirvyprodbodharp nitynumey tasy kevala prvparbhtatvam
124

anumyate , iti laukiky kriyy sakramatva klaakte bhsavicchedanapradaranasmrthyarpt pramevart aktiviet ghaate upapadyate , y tu prabho sabandhin tadavyatirikt kriyakti vat klena asp tasy sakramatvam asti iti sabhvan'pi nsti , yath prabho sakramatvamasabhvya tath asy api / ukta hi ----

{hastasya sakramatve tadgat 'pi kriy tath syt}

iti //2//

nanu klo viea bhvam upagacchan bhva svena rpea avacchinatti tatra ko'sau klo nma ityakyha

-----

kla kla srydisa srydisacrastattatpu crastattatpupdijanma v / to toe tallakya ya krama eva sa tattvata tattvata // Ipk_2,1.3 // e vtha tallak

ye iyattay parinihit bhs siddh , tadyath candrasrydn sahakramallikkuajdn tode parabhtamadavilsde ta eva kla yato'parinihita gamanapahandi tairiyattay parinihyate parivartakairiva kanakam / sa eva ca srydn svabhvavieastattvata paramrata kramo nnya kacit kramo nma , krama eva ca klo nnyo'sau kacit , iti evakro bhinnbhinnakramo yojya , yaugapadyamapi dvayorbhsayo aparbhspekay krama eva , cirakiprdidhrapi vitatnyatvavat bhsabhede krama eva ,
125

paratvparatvabuddhirapi sphuatvdin tatraiva , iti tena tena pratimnavartakatulyena sryasacrdin saha myamno hemasthnyo devadattbhsasya vaicitryabheda ittham ucyate divasa gacchati iti //3//

nanu eva klo nma bhvasvabhva eva astu , k asau klaakti ityakyha

-----

kramo bhedrayo bhedo 'py bhsasadasattvata bhsasadasattvata / bhsasadasattve tu citrbhsak citrbhsakta ta prabho prabho // Ipk_2,1.4 //

iha svabhvabhedamtra yadi kramtm kla , tadgulcatuaya bhonnasvabhvam iti bhinnakla bhavet , tasmt arubhsasya sadbhva sphuaprabhpujasya ca asadbhva ityevabhto yo bheda bhsasadbhvsadbhvbhyanuprita tatkta krama kltm , tau ca bhsn bhvbhvau na bhyahetuktau iti vistrya upapditam , iti ya eva savitsvabhva tm svaprasakalpdau bhsavacitryanirme prabhu prabhaviu iti svasaviditastata eva tau bhavata , sa hi tmani nldn bhsn bhsayan citratay aparimeyay bhsayati , tathhi ---- lohitbhsa ghabhsam unnatbhsa dhbhsa ca smndhikarayena ghabhsa pabhsa ca pthaktvvabhsena anyonyatra bhsbhvena , svtmani tu ekarasenbhsena , iyati ca na kramasya udaya , yad tu aradbhsa hemantbhsena ca sarvathaiva nyambhsayati hemantbhsa ca radbhsena tad kltm krama uttihati , iti seyam itthabht bhvavaicitryaprathanaakti bhagavata klaakti ityucyate
126

//4//

citrbhsakttvameva sphuayati

-----

mrtivaicitryato deadea- kramam bhsayaty asau / kriyvaicitryanirbhst klakramam klakramam apvara apvara // Ipk_2,1.5 //

padrthasya sva rpa mrti , tasy yat vaicitrya vibheda , tadyath ghamiti anyat svarpam , prgaamiti anyat , vipairiti anyat , devakulamiti aparam , udynamiti anyat , arayamiti tadanyatarat , tasmt vaicitryt bhsyamnt dearpo drdravitatatvvitatatvdi kramo bhagavat avabhsyate / yad tu ghapratyabhijprakabalt tadeva ida hastasvarpam iti pratipattau mrterna bheda , atha ca anynyarpatva bhti tadaikasmin svarpe yadanyat anyat rpa tadvirodhavat asahabhavatkriy ucyate , tasy yat vaicitrya parimitparimittmaka tadeknusandhnena phalasiddhydinibandhanavat yathruci carcitena nirbhsayan klarpa kramamevvabhsayati / na caitat vcyam ---- ekasvarpasya katham anyat anyadrpamiti ? yato na asau kacit bhvo ya eva kalpyate ; savideva hi tath bhti , tath bhnameva ca tasy aivaryam , na hi bhsane virodha kacit prabhavati , sa hi sukhadukhderbhsanakta eva , tath bhsanbhva eva hi virodhatattvam , etat apiabdena varaabdena ca daritam //5//

nanu evam bhsaviaybhymeva deaklakrambhy bhavitavyam , anbhsaca pramt , sa hi na kasyacit bhsate , tasya sarvam bhti yata ,
127

tataca tau pramtari katham , dyete ca abhavam aha bhavmi bhavitsmi iti , ghe tihmi araye devaghe iti ca , ki ca svaya deaklakramanyasya ki dra kim antika ki vartamna kim atta ki bhvi , iti pramtrrayo bhvevapi kramo na yukta , na ca pramtnirapekevapi teu svtmani dratvdi bhtatvdi v , tadetat samarthayitum ha

-----

sarvatrbhsabhedo'pi bhavet klakramkara klakramkara / vicchinnabhsa vicchinnabhsa nydermturbhtasya no sak sakt // Ipk_2,1.6 //

deakramo'pi bhve bhveu bhti mturmittmana mturmittmana / svtmeva svtman pr pr bhv bhntyamitasya tu // Ipk_2,1.7 Ipk_2,1.7 //

sarveu vastuu eknekarpeu ya kltm krama tasya ya kara ---utpattinibandhanam iti vykhyta , bhsasya bhvbhvakto bheda sa nyaprabuddhidehde bhavati , iti sabhvyati , yata sa nydi vicchinnabh , na hi tasya bhsana svarpa nldivat jaatvt , api tu savitsphuraamasya bhsanam , tat yad asya nsti , yath supto dehasya sasraytrpatitatve nyasya prde , tad asya bhsana vicchidyate , iti bhsasadbhvsadbhvakta klakramo 'sti , atto 'ha bladehbhsarpa , bhavmi yuvadehbhsarpa iti / sa ca yata pramt ahabhvasamveant apariprt ata eva udriktaklakramavattvt bhvevapi klakramam bhsayati , yo 'ha blo 'bhava tatsahabhv vabhso 'pi abhavat iti , na tu ya sakd vibhta iti anay vcoyukty avicchinnabhsana pramt savidrpa , tasya svtmani klakrama , npi tadapekay vedye bhvajte , taddhi
128

tatra abhedena bhti iti /

eva deakramo'pi mittmana paricchinnasvarpasya nyde dehntasya svtmani bhti iha tihmi iti , svpekay ca bhvevapi yat mama sayogaprimityena vartate tadantikam itarat dram iti / amitasya svarpeyattnyasya tu savittattvasya bhv svtman ahabhvena yato bhnti tata pr ---- aparicchinnasvarpeyattk , yata svtm tasya tathbhta eva iti samuccayopam , taduktam ----

{aprvpara hi ida mrtita kriytaca sarva sarvata pram}

iti / kriyprasagt iha klakrama prkariko dntatvena tatprasagt deakramo nirpita , dntaca prva vcya iti vaicitryanirpavasare deakramasya dau abhidhna nyyyam , upasahre tu prkaraikasya klakramasyaiva dau nirdea , pacttu prsagikasya deakramasya iti //6 ; 7//

nanu eva satyapramtari bhagavati nstyeva kriy iti yta klakrambhvt kramrayea ca tasy avasthnt ityakyha

-----

kintu nirm nirmaakti aakti spy eva eva vidu vidua itu itu / tathvij tathvijt tvijeyabhedo yadavabhsyate yadavabhsyate // Ipk_2,1.8 //

iha tattvata paramevarasya


129

apratihatasvtantryarpvicchinnasvtmaparmaramay ananyonmukhatrp icchaiva kriy iti upasahariyate adhikrntare evam icchaiva hetut kartt kriy iti / caitramaitrderapi pacmi iti yaiva antaricch saiva kriy , tath ca adhirayadibahutaraspandanasabandhe 'pi pacmi iti nsya vicchidyate , yattu pacmi iti icchrpa tadeva tathspandantmatay bhti , tatra tu na ko'pi krama tattvata / evam varasypi e bhse sphurmi dhre pratyavammi ityevarpa yadicchtmaka vimaranam aham ityetvanmtratattva na tatra kacit krama , etadeva ca ucyate pramtprameyavaicitryakrama ullasatu ityamun vkyena , tadatrpi na kacit krama , yath tu icchrpa pacmi iti spandantmat kyparyant gata kramrpitam bhti tad bhagavadicch pramtprameyabhedaparyavasit tatkramopali bhti darpaatalamiva vitataprabahannadprabhakramasamliam , atra ca kevala darpaasya tath icch nsti , paramevarasya tu s asti ---- iti ubhayath asya kriyakti kramarpakriynirmasmarthya kramarpakriyopargayogaca iti / eva deakrame'pi vcyam , tatra tu asya cicchakti ucyate anyai , iha tu kriyaktireva s svkt iti pirtha /

akarrthastu ---- tath iti svarpabhedena deakramakri kriybhedena ca klakramasapdakena upalakito yo vijtu nyde pramtu bhedo'nyonya jeycca , eva ghade paraspara jtuca sa bhagavat avabhsyate , yat tadavabhsana s iturapi nirmaakti kriyakti na tu kevala nydereva kriy , yataca tannirmita jtjeyakriyvaicitryabhedam asau vidvn vetti aviratam tatraiva hi tat sphurati tato'pi tasya s kriyakti / ato bhsanavicchedanbhvt krambhve sthlady yadyapi asya bhavet kriynupapattiak , ki tu evamasya kriyaktirpapann ---- iti sagati / iti ivam //8// dita 97//

iti rmadcryotpaladevapdaviracitymvarapratyabhijy rmadcrybhinavaguptapdaktavimarinykhyakopety kriydhikre


130

kriyaktinirpaa nma prathamamhnikam // 1 //

____________________

kriydhikre dvityamhnikam /

{virodhamavirodha ca svecchayaivopapdayan / bhedbhedau ca yo mantratattvavitta stuma ivam //1//}

yaduktam apratihatasmarthyt bahgavato nirmaakti iti , tadeva bhyavdadarannupapadyamnakriysabandhasmnydipadrtharisamarthana mukhena nirvhayitu

{kriysabandhasmnya ..................... /}

itydi

{....................................... tena na bhrntird /}

ityanta lokasaptakena hnika prastyate / tatra prathamalokena strakalpena eknekarpasya kriyde bhyavde viruddhadharmdhysadaena anupapadyamnasypyavayasamarthanya vapu iti darayate / dvityena tatra upapatti scyate / ttyena nirvikalpakasavedanasavedyatve 'pi vikalpakle eva sphuame rpam ityucyate / caturthapacambhym eknekasvarpaty vi.ayavibhga cintyate / ahena prahaakastrascitasabandhasvktn kriykrakabhvdn svarpam ucyate / saptamena arthakriyopayoga iti sakepa /
131

nanveva tath nirmaakty avabhsanrpay yat nirmyate tasyvabhsanaiva nirmam , nnyat , s ca dvicandrderapi asti , nlderapi , nldinihasya karmasmnyasabandhderapi , tataca asatya satya savtisatyamiti ya evapryeu vyavahra sa katha sagaccheta nirmeyatvviet ityakya kriydnmasatvatva tvat nipapannam iti vadan dvicandrdn tu itthamapi asatyatvam iti scayan ha ----

kriysa kriysabandhasmnyadravyadikklabuddhaya bandhasmnyadravyadikklabuddhaya / saty saty sthairyopayogbhymeknekray mat mat // Ipk_2,2.1 //

cittattvt anyatra y kriybuddhi kartkarmakaradiu caitro bhrajati taul viklidyante edh jvalanti iti , tasy eknekarpacaitrdyartha raya lambanam / tathhi ---- tattaddeaklkrabhinna tatra caitradeho'nekasvabhvo'pi sa evyam iti ekarpatm aparityajanneva nirbhsate , sa eva ca eknekarp kriy tathaiva pratibhsancca pramrthik , dvicandrdi tu tathbhsamnamapi uttarakla pramvyprnuvttirpasya sthairyasya unmlanena dvicandro nsti ityeva rpea asatyam , iha puna calati caitra ityevabhto vimara anuvartamno na kenacit unmlyamna savedyate , dvicandrdi ca yadyapi hldodvegayo upayujyate , tathpi dvicandrbhimn na tvat tatra arthakriym abhimanyate , api tu yd ekena ain kartavy timirpasradirp , tdyeva aparea , iti na taddvigum arthakriy tatra adhyavasyati , tasy ca asau na upayujyate , brajyy tu ymeva grmaprptim adhyavasyati tasym avikalym upayogo 'sy iti sthairyt upayogcca eknekarpakriytattvlambanabuddhi satyaiva , eva sabandhdiu klaparyanteu vcyam uttarakriksu sphukariyati //1//

nanvekatvam anekatva ca paraspara viruddhe , katham ekatra vastuni


132

sytm , tatacya bdhakapramakta sthairyonmlanaprakra ityakyha

-----

tatraikamntara tatraikamntara raikamntara tattva tattva tadevendriyavedyatm / sa saprpynekat prpynekat yti deaklasvabhvata deaklasvabhvata // Ipk_2,2.2 //

iha tvat caitre calati de na jtucit na calati ayam iti buddhi jyate ---- na rajatam itivat , dvicandro 'pi nya dvicandra timiravat aham upaplutanayana param eva vedmi iti bhavati unmlanbuddhi / yattu uktam ---- ekameva katham aneka bhavati iti , tatra ucyate ---- iha kraameva katham akraa bhavati atha ucyate ---- viayabhedt tath iti , tadviayabhede etat na virudhyate iti kena aya vitro'vasara ? savedanena iti cet calati itydau savedanameva asmmi pramkta kimiti na sahyate , viayabhedo 'pi ca atra vaktu na na akyate ; tathhi ---- bhsntarea asabhedane tadekbhsamtram , ata eva anypekviyogt antaragatvt ntaram anuvartamna tathbhtbhsamtragrahaocitntakaraavedyatay ca ntara tathsvarpparicyute tattvam bhsntarayogena tananasahiutvcca tattvam ekam iti pratyate , tadeva debhsena iha amutra iti , klbhsena adhun tadnmiti , svabhvbhsena ka sthla itydin , miritay anekamiti bhyendriyavedyaty pratyate / tath

{svminactmasasthasya .................... /}

iti uktanty vivameva nantara sat ekam , tadeva


133

{sntarviparivartina ubhayendriyavedyatvam}

iti vakyamakryakraabhvatattvady intriyavedyatymanekam , dedybhsamirat iti / ekatvam ---bhsntarmiratymantakaraaikavedyatve cinmtratym , anekatva punar ---bhsntaramiratym uvhayakaraavedyatve cidatiriktatbhsane ca , iti sphuo viayabheda , tasyaiva ca tathtvam iti parmarabaldeva krakraavat updnasahakrivat / atha vyapadeamtram etat kraam akraa ca itydi , tadihpi ekamanekamiti vyavahramtram , nla ptam avikalpaka savikalpakam ityapi sarva mypade vyavahramtram iti sarva samnam , tasmt ekatvnekatvavirodho na bdhaka , tadetat evakrea uktam / tatra iti , teu kriydiu yat ntara tattva tadekam , tadeva indriyavedyat prpya dedibhedt anekat yti iti sabandha , tatra iti satyatve sthite , tayorv ekatvnekatvayo madhye ekatvamevam anekatvamevam iti v yojan //2//

nanu eva viayabhede abhyupagamyamne yad eka pratibhta bhavati tad na anekam , anekapratibhse ca na eka pratibhtam , iti katham eknekarpa vastu syt , tathhi bhyena indriyea caitro vicitradeaka param anubhyate , na tu anekbhsasamirkre bhyendriyajasya avikalpakasya vypra ---sanihitaviayabalotpatte avicrakatvt ityhu , vikalpenpi mnasena tathbhta vastu naiva spyate iti kay dhiy vastu eknekarpa ghyeta ? iti paravymohanibarhaya ha ----

taddvaylamban et mano'nuvyavasyi sat / karoti mt mtvypramay vypramay karmdikalpan karmdikalpan // Ipk_2,2.3 //

134

iha jnamly antastrakalpa svasavedantm pramt jvitabhta iti upapdita prk , sa ca svatantra ityapi nirtam , sa tu viuddhasvabhva ivtm , mypade tu sakucitasvabhva pau , tadasya manasamullsvasare vikalpabhmiky sphua ullsa , aindriyake nirvikalpake sadivevaradabhyudayt , avikalpabodhbahirbhtasya vimaravypra / pacdbhvina vyavasya nicaytmaka vikalpakam anuvyavasyaabdavcya vidadhadantakaraam etn kriysabandhdivikalpn sapdayati / te ca vikalp taddvayam ekatvnekatvarpam avalambante , nahi vikalpeu pratibhsamnam avastusat iti hi uktam prakataiva vastutvam iti / na ca vikalpasya prakarpat muktv ropadhyavasybhimndinmadheya vyprntara yuktam , tato 'bhye bhyam ropayanti itydi vaco vastunyam , tacca etat uktam

{bhrntitve cvasyasya .............................. /}

ityatra / atha bryt paro yat indriyajnena prakanya svalakaa tat katha vikalpa spediti , bhavedeva ---- yadi vikalpo nma svatantro bhavet , yvat pramturasau vypra pramt ca prvnubhavntasvasavedanarpa tadasya ca ayameva prvnubhavasaskro yat vikalpanavyprakle 'pi pvnubhavtmatvam anujjhanneva ste , tata prvnubhavo yvat svalakaakantm tvat prvnubhavatdtmypannapramttattvavypro 'pi vikalpastadviaya eva , ata evamuktam cryea

{prvnubhavasaskra pramturayameva sa / yadapohanakle'pi sa prvnubhava sthita //}

iti / tasmt pramtu yo vypra ekatvnekatvasayojantm sa eva prakto tatra td kriydikalpan eknekavastuviay et iti grahaakavkyascit mana eva
135

karoti iti sthitam , yadyapi avikalpe'pi smnydyavabhso ghaamtrvabhsdau , tathpi na tad smnydi sphuam , samnoparajakatve sabandhidvayodbhave kramikakaasatntyge avayavakadambakasvkre avadhyavadhimatparigrahdau smnyasabandhakriydravyadigdipadrthasya paramrthata sphurat , iti mnasavikalpagrhy eknekarp smnydaya iti sthitam / eva ca savtti vikalpabuddhi , tadvat ucyat savtisatyatva satyatvasyaiva tu prakra tat , iti dvicandrdivat na asatyat //3//

tatra ca aya savidavataraakramo yat kriyaktereva aya sarvo visphra , tatrpi sambandha eva mlabhta , tathhi ---- samnn yat eka bhti tat smnyam , devadattasya yat vaitatya s kriy , avayavn yadaikya vaitatya ca deata so'vayav , imam avadhi ktv ayam ittham tato 'sya aya purastt itydirdik , asyya kriypratna sahabhvena ste vinbhvena v iti vartamndi kla , yvat hi prtipadikrthasya papti vapu bhti tadatirikta sarva sabandha eva iti krakmapi sabandharpataiva , kevala kvacit asau sabandho vyapadentaragranthi sahate , yath ssrdimat sabandho gva iti ekavyapadeasahiu tatra smnydivyavahra , vyapadentaragranthibhage tu sabandhcoyuktireva , ata eva diiprasthapaldipramaparimonmnarpa tatra antargata v aumahaddi sakhypthaktvdi ca yat tat sarva sabandhasyaiva vijmbhitam , ye 'pi smnydi vastvantaram amasata te 'pi tatra samavyam abhyupajagmu jvitatvena , samavyaca sabandhtm tadanugrhyo v kecit , yata hu ----

{samavykhy t aktimanughti sabandha /}

iti /

136

yadapi ca kraka tadapi kriymukhapreki , spi kla prevaram rayati , so 'pi kriydvrea sarvabhvtm sambandham uddhurayati iti sabandhdhnaiva iya citr lokaytr / yadha crya eva

-----

{bhedbhedtmasabandhasahasarvrthasdhit / lokaytrktiryasya svecchay naumi ta ivam //}

iti /

ata sabandhameva prathama nirpayitum ha

-----

svtmani svtmanih h viviktbh bhv ekapramtari / anyonynvayarpaikyayuja anyonynvayarpaikyayuja sa sabandhadhpadam // Ipk_2,2.4 //

rj puruaca bahistaasthau svtmaikaparisamptau pramtbhmau yadaikya gacchata , na ca aikyamtra tayo bhedavigalanpatte , api tu paraspararpaletmaka yugapadeva nimajjadunmajjadbhedbhedakoidvayadolrohaalakaam anvayarpam , tad tveva sambandhadhiya lambana bhavato rja purua iti , tathhi ---- rj yad
137

prva dhiy ghto 'pi na svtmavirnty tuyati tad rpntarea pus lea bhajan ktrthbhavati , puruo 'pyeva , sa ca ea rpalea eka eva ubhayo cidtmani tath avasthnarpa prvapratilabdhasavitpratiha tata eva adhikasavirimajjant anbhsamnapthagbhavanalakaa svtantrye virmyati , iti tatraiva nirbhsate samskanditapuruaparamrtho 'pi , eva bahiranekat , antastu paraspararpaleeaikyam , iti sabandhasya rpam //4//

jtidravyvabhsnm bahirapyekarpatm / vyaktyekadeabheda vyaktyekadeabheda cpylambante vikalpan vikalpan // Ipk_2,2.5 //

jtyavabhsasya avabhsamnarpy jte grhik y kalpan , t na kevala sabandhavat antar ekarpat bahica anekarpatm lambante , yvad bahirapi vyaktibhedalakaam anaikya bahireva ca tadanusytatrpm ekatm lambanatva nayanti / gva iti hi pratibhse pthakkt bahir vyaktayo bhnti , yena ca bahuvacanam , anuyyi ca s bhti vapu yata ekaprtipadikrthaparmarnugama , ubhaya ca tad bahireva im iti aguly nirdet , kevala bhyatvamapi sthite paramrthaprakntarbhve , iti na tatra bhedbhedau daa citrasavedana iva / anena dravye 'pi raktraktdi virodha ktapratividhna , ntara tu aikya sabandhadvrea tadvadeva sarvatra , evam avabhsamnasya ghaa iti avayavidravyasya prhik y kalpan t na kevala sabandhavat antarbahrpatay eknekaviay yvat bahirapyeka nisadhibandharpatvena bhinna ca avayavalakaaikadeadvrea svkurvate , ghaa iti hi nisandibandhanaikaghantm vitatarpaca bhti iti //5//

kriyvimaravi kriyvimaraviaya aya krak krak samanvaya samanvaya / avadhyavadhimadbhvnvaylamb digdidh digdidh // Ipk_2,2.6 //

138

krak kartrdiaktydhr dravy ca yo 'nyonya samanvayo dyate , yath mtmeyamnn mitha , so'ntarlnapramtmakakriydieaparmaraikanimittaka , na hi pramparmaram antarvartina vihya vastuna skt anvayo 'tra savedyate , ananyatra bhvarpatnimittat atra viayrtha , krakaaktinmapi ya svrayai sabandha so'pi kriyparmaranimittaka , dravy ca aktn ca kriyay ska skt sabandha iti iya kriyaiva bhagavat etvadvijmbhita sabandham virbhvayati / asmdida prva para dre ityeva vahirbhinnatayparmyamnayo bhvayorantar abhedanaprvaka bhedvamaramadhyam abhedavirnta ca yat rpam myate tat dig ityucyate / atra hi tayo mukhdyavayavavieaparmardara tatsamukhatvaparmukhatvdinicaya sayogasayuktasayoglpatdiparigrahaca upayog / klaparmarasya prvapardirpatve janmasthityalpatdivimaracirakiprdirpatve ca , pakyati pacati apkt itydau tu sabhvitasya sphuasya sphuabhtaprvasya tmyasavedanaspanditaprditydikriyntarasya phalavieasya ca odande parmara upayujyate , eva sakhyparimapthaktvasayogavibhgaprabhtiu sabandharpataiva vcy , sarvath aya sakepa , yatra padrthbhsasya tmavirnty satoamapuyata bhsntaraparmaravirntiskkatay svarpaparinih tatra sabandharpataiva kriyaktivijnbhmay , tatrpi bhvntarpekay sabandhntaramapi astu , yath sakhydau samavya manyante , na ca anavasth bhavantyapi doya , prvparakalpasyanavastheva , nahi uttarasabandhasy vin prvasabandhvabhse hni kcit yen mle kati akyeta //6//

eva sakalalokaytrnupritakalpnalpasabandhabandhurbhva kriyaktivijmbhtmakam abhidhya , tasya sthairyopayogau prvascitau nirpayitumha


139

-----

evamevarthasiddhi evamevarthasiddhi synmtur arthakriyrthina arthakriyrthina / bhedbhedavatrthena tena na bhrntir d d // Ipk_2,2.7 //

iha bhvn na sattsabandha sattvam , avypakatvd anavasthvaiyarthydidot , na arthakriy vastvantaratvt , na tatkritva sarvad tadvedaant , ukta hi

{arthakriypi sahaj nrthnm ................. // }

iti / tatkritvasya ca pratyaknupalambhtmaknvayavyatirekagamyasya apratyakatve sayo'pi apratyakatvaprpta , nrthakriykaraayogyatva tasya satysatyake nicayakle duravadhratvt , sarvasya ca asya agrakamnatvena naragapryatvam , arthakriyntaraparyeae ca anavasth , iti prakamnataiva anunmkyamnatathocitavimaraparispand bhvasya sattvam , s ca bhedbhedavapu sabandhdnmasti , iti ---- nirakameva satyatvameva em , tathpi yadi paro'nubadhnyt ---- iha loka prcuryea arthakriyrth tatkrii satyatva vyavaharati , tat ki sabandhdnm asti iti , tadasya hdayam vsyate , yadi na kupyasi tat sarvatraiva vyavahre yatrpi sphu sabandhdidh na udeti eameva tatrpi , iti sabandhdirpatay bhedbhedavn yo 'rtha tenaiva athakriy , na tu svtmamtravirntena kcidapi kadcidapi arthakriy , tathhi sukhena smaryamena abhila , itydi kramea sarvo vyavahra sukhbhsaca yo'nubhta sa eva abhilayate na tu anyo'nanubhta , sa eva abhilayate na tu
140

anyo'nanubhta , sa eva ca yadi prpyate tadabhilaita prptam iti tuyate yadi ca tat tadeva tarhi kim abhilayate ---- prptatvt , atha atadeva tathpi katham arthyate --- ajtatvt , tasmt etat eva bhavati ---- yadi tadeva ca atadeva ca tadapi ca atadapi ca iti / eva sukhasdhaneu vcyam / taduktam cryeaiva

-----

{irthitymia v vimyeteakri v / na cpyadamia dyaurap'dabhogabh // da ca saha d.yaiva vinaamiti krthit / draraikyena vibha tat ................................... //} itydi / eva ca bhstmani asmin asavedyamapi bhsntara smnyasabandharpatay anupraviam , anyath na kathacidvyavahra iti sakaladeakladapuruopayog yadi aya vyavahro na satya tarhi na anyasya satyatva vidma ---- iti na atra bhrnti iti bhramitavyam / iti ivam //7// dita 104//

iti rmadcryotpaladevapdaviracitymvarapratyabhijy rmadcrybhinavaguptapdaktavimarinykhyakopety kriydhikre bhedbhedvamarana nma dvityamhnikam // 2 //

____________________

kriydhikre ttyamhnikam /

{pramni pramvee svabalkramaakramt /


141

yasya vaktrvalokni prameye ta stuma ivam //1//}

eva kriyaktivisphranirpaaprasagena sabandhapurasara smnydn tattvam upapditam , adhun tu sabandhatattvameva ekaghanatay vyutpdanyam / tacca dvividhameva paramrthata jpyajpakat kryakraat ca , tatra prvasy mnameyabhvdicintspadabhty sarvam uktacara vakyama ca yatta ---- pramdhn vastusiddhi iti tatra tatra prasiddhe , eva ca praktasamarthanyavastpayogitay svaya ca sabandha rpatay avayavicry mndisthiti nirpayitum

{idametdk ......................... / }

itydi ,

{............................. divyavahra pravartyate //}

ityanta lokasaptadaakena hnikntaramrabhyate / tatra lokadvayena pramatatphalasvarpam , tata prameyasya svarpa nirpayitu pratybhsa pramasya vypro na tu svalakatmakavastvekanihatniyamena ---- iti darayitu pratyavamarabalena bhsavyavasth , iti daabhi lokai ucyate , tatprasagt mithyjnasvarpa lokena , prameyasvarpasiddhica praktamapi varavdam ava;ambya ghaate ---- iti lokena upadaryate , sa ca ea sarva pramatatphalaprameydipravibhga sati pramtari pradaritarpe , tato na tasya prameyat yena atrpi pramavyprasabhava , kevala vyavahramtrasiddhiphala pramam atra , iti lokatrayea ---- iti ttparyrtha /

yaduktam kriysabandhdibuddhayo na bhrntisvabhv iti , tadeva niretu


142

pramatatphalasvarpa tvat prasiddhamanuvadati /

idam etd etdgityeva gityeva yad vad vyavati vyavatihate hate / vastu pram prama tat so 'pi svbhso 'bhinavodaya 'bhinavodaya // Ipk_2,3.1 //

so 'ntas tathvimartm deakldyabhedini deakldyabhedini / ekbhidhnavi ekbhidhnaviaye mitir vastuny abdhit // Ipk_2,3.2 //

yasya vat ---- smarthyt , vastu nlasukhdika vyavatihate ---- niyat prakamaryd na ativartate idamiti svarpea etdk iti ca vieaabhtanityatvnityatvdiyogena , talloke pramam iti sthitam , tacca vivecakena vicryam ---- iha vastuna svarpa svtmavaenaiva na tvat vyavatihate ---- jaatvt , mama nla prakate caitrasya veti ca tad kathamavabhsa , tasmt anyavaena vyavatihate , anyo 'pi cet jaa tat andhena andhasya hastdnam , tasmt anyo'sau savidsm , so 'pi yadi uddho nirvieo na tarhi nlasyaiva vyavasthhetu bhavet ---- ptdvapi tasya tathtvt , tadasau nloparakto nlonmukho nlaprakasvabhva itybhsa san nlasya vyavasthpaka , tatprakasvabhvataiva hi tadvyavasthpakat , sa ca nlasya prako yadi avyatiriktasya , tat ptasypi syt ---- praktmakacittattvatdtmyviet , tena vyatiriktktasya nlasya sa praka / nla ca ittham tato vyatirekbhsayogya yadi so'py ---- bhso mahata prakt vyatiricyate , mahprakvyatireke tasya tato nlde vyatirekbhvaprasagt , mahprakcca na vyatireka kicidapi sahate , iti nna tena sakoca tmani nirbhsanya , savido vastn ca sakocanapro naartharpo'sau nya ityucyate , sakocvabhsa eva ca myyapramtu utthnam , ata ekay siakty pramtpramaprameyollsa pramrthata , tena ---nyadhpradehdyupdhyrayasvkrtmakasakocaparigrahasakucitt maypramtu anantaklntarmukhasavedanarpt sa prambhimata bhso yvat
143

prameyonmukhatsvabhva tvat prameyasya deaklkrbhsasabhedavattvt so 'pi tathaiva kae anynyarpa sraavya , taduktam abhinavodaya iti ---abhinava ---- kaaparivsamlnypi na kalakita , tena navanavodaya ityukta bhavati , so'pi yadi tathbhto mypramtlagno na bhavet tato mama nlvabhso yasya tasyaiva ptbhso mama iti na syt , asti ca ida svasavedana ---- yat sarvatra abdhyamnam , ityeva svatvena bhsamno ya bhso ---navanavaprameyaunmukhyt navanavodaya sa pramam yata pram vidhatte / ksau ? pramaphalasvabhv iti cet , ha ---- sa eva bodharpa bhso miti pramaphalam iti sabandha / nanu eva paryyatvamukta bhavet na tu phalabhva , ha ---- bhyonmukhatay prakarpay tatra tat pramam , y tu tasyaiva antarmukhtm vimararpat prk upapdit tatsvabhvena kevala viayadasakucitena sa eva bodha phalam , yathhi ya ro'ha sa eva vijay iti ekanihe ratvavijayatve vivekavat hetuphalabhvena vyavasthpyete , yato hi aha ra tato vijay iti / eva yato nlapraka tato nlamidam iti parmara iti ekarpatve 'pi hetuphalabhva , yayokta

{tadvattadvyavasthnt ................. /}

iti / ki ca iha vyprarpameva phala vypraca vypriyamt vypryamt v ananykra eva siddha , iti ---- abheda pramaphalayo vimarabalena ca yata prama vimaraca abdajvita abdaca bhsntarai deakldirpairanme ekatarivbhsamtre pravartate ---- ghaa iti lohita iti , tato deaklbhsayo svalakaatvrpaapravaayo anmirat smnyyamne bhse prama pravartate , ayam ityapi hi avabhsa bhsntarnmire puro'vasthite bhvvabhsamtre , iti ukta rmadcryapdaireva ----

{niyate 'pyayamityeva parmara purasthite /


144

sarvabhvagatedantsmnyenaiva jyate //}

iti / tata bhsamtrameva vastu , svalakaa tu tadbhsasmndhikaraybhsarpam bhsntaram ekam anyadeva , tatra ca pthageva ca prama , tatpara mirkreu teu bhseu ghtagrhi na pramam iti agre bhaviyati , adhyavasyasya asmaduktanayena abdapritasya pratybhsavirntau tadapekamapi prmya vadat pratybhsanihameva prmyamupetyam , itystm , kimavntarea / nanu yadi vimara pramavypra sa tarhi dvicandre 'pi asti ? maivam , sa hi saskrayogt tmnamabhimataprasiddhrthakriyprptiparyantamanubandhayan anunmlitavtti sthira san tath bhavati , madhye punarunmlana cet sahate na tarhi asau tath vimara , nya vimara prvamapi ---- ekena antarmukhena vapu prvameva ---tasya nirmlant , svasavit atra ca ski , tadaiva na ida rajatam iti vttaprvasyaiva vimarasya avimarkaraa savedyate /

ukta ca etat bdhavicre , vakyate ca

{rajataikavimara ........................... }

ityatra , eva sthite dvicandre 'pi yvat parakuthalasapdanamarthakriysamatam aprvavastudaranya cikrati tvat avajopahsaokdivivaa parajanavacankaranena samunmlyamna prcya dvicandro yam iti parmara svasavedandeva abhimanyate / nanveva yatra arthakriy na anvicchati tatra katha bdhbdhavyavahra ? m bht ---- ki na truitam pravttirhi na sarvatra pramata eva , ki tarhi kavana saayata eva , arthapakdhikyt arthitvatratamydapi v kydau savinna bhojane nicitasabhvitadapratyavye ca caurydau pravttidarant , tat arthitvtiaya
145

lokasya pravttau nibandhanam , sa ca pravtta kvacana anummlitapramitika pramat pratipadyate , kvacit anyathbhavan viparyayamiti / evam janma yato 'nena abhyasta janmaatebhyo v prampramavibhga tato mairpydivat tatsvarpam ptamtra eva vilakaamkate , asti hi tasya paramrthato vailakaya kraabheddiktam , tataca yadrti parimit sahym abhimanyate tata eva arthitmahgrahea yatra tatra na preryate tad visavdabhru nicitaprmyt bodht ade de'pi v pravartamno na visavdyate , iti sa ---prekprvakr bhayate , tena laukila pramasvarpam andita smnyasabandhdijne'pi moht aprmyaak amayitum , ata eva vibhgaviealakaaparkdibhiriha na ysito loka / yat yat abdhitasthairyam ata eva apratihatnuvttika vimaraphala vidhatte tattad bodharpa bodhyaniha pramtsvarpavirnta pramam iti / tacca aindriyake bodhe sukhdisavedane yogijne ca avivdameva , mukhyatayaiva prameyarpe bhse skt virnte / anumnaj tu pratti bhsntart kryarpt svabhvabhtt v bhsntare pratipatti , vastvantarasya ca tena ska kryakraabhvaniyama smndhikarayaniyamaca varaniyatiaktyupajvana eva avadhryo bhavati na anyath / tena yvati niyatirjt tvati dee kle v anumna pramam / gamastu nmntaraabdanarpo dhya stamavimartm citsvabhvasya varasya antaraga eva vypra pratyakderapi jvitakalpa tena yat yathma tat tathaiva yath naitat via m mrayati garua eva aham iti / tatra tu tathvidhe abdantmani vimare nuklya yo bhajate abdari so 'pi pramam , yath ---vedasiddhntdi , anyo'pi v bauddhrhatgamdi , tena hi yat abdanam utptita jyotiomakr aha svarga gant iti dkito 'ham apunarvttibhg iti , kruiko 'ha buddhapada gant iti , ghakleasahiuraham arhatpada prapatt iti , tatra na viparyaya udeti , tad vastasyaiva tatra anuhnayogyatvt , anyasya tu dhapratipattirpatvbhvt apramameva tathvimarantmaka abdanam / nanveva tadeva stra kacitprati prama kacitprati na iti syt , na
146

caitadyuktam ---- apakaptitvtpramasya iti , atattvajo 'si prattivttasya , tathpi nopekyase , apakapti pramam iti ka asya vacanasya artha , ki yat ekasya nlajna pratyakarpa tat ki sarvasya nla bhsayati dhmajna v agnim , tva prtarnidhimanena vidhin landhse iti ca ya siddhdea gama sa ki sarvnprati pramam , atha kasypi kadcit kicit , tath ihpi dhavimaranarpa abdanam ---- samantt artha gamayati iti gamasajaka prama sarvasya tvat bhavati , tatra yath mithyjnasahyat bhajamnam lokendriydikam apramgatsavivam apramam , na ca etvat samyagjnarpasya pratyakasya kcit pakaptit , tath sa eva vyotihomdiabda drderadhavimartmani ata evprame gambhse scivya vidadhadapi dhavimartmakasatygamarpaabdalakaapramopayogity prmya bhajan na pallaptpalaptadoapratikepayogya , sarva eva hi gamo niyatdhilrideaklasahakrydiniyantritameva vimara vidhatte , vidhirpo niedhtm v / tena prasiddhi iti loke yatra yad ityuktam , tena ---- pratyakgamau bdhakau anumnasya , iti tatrabhavadbharthari -- nyyabhyakrprabhtaya , tasmt pramalakae jte sarva pramasvarpa jta bhavati ki viealakaai , yastu avisavdakatva tasya lakaam ha tenpi prpakatva pravartakatva pravttiyogyaakyaprptikavastpadaakatva pramalakaa bruvat na kicit prambhimatabodhavirnta svarm uktam , tacca anenaiva lakaena nirvhyate tat nirvyha bhavati , anyath mukhabhagamrdhakampgulmoandimtratattva tat , iti ala vistarea //2//

nanu ca ekbhidhnaviaye miti iti yat uktam , tatra ---- ekamabhidhna bhye svalakaa eva pravartate yadi , tatkatham ukta pratybhsa pramam , bhsamirkarabhsastu svalakaam ityak amayan pramasya yat prameya tat paramrthato nirpayitum ha ----

147

yathruci yathrthitva yathrthitva yathvyutpatti bhidyate / bhso 'py artha ekasminn anusa anusadhnasdhite // Ipk_2,3.3 //

yadyapi ghaa iti bahi parida eko 'rtha tathpi tvneva asau na , api tu pthanirbhavyamnatmapi sahate , tathhi ---- svatantra v vivecanam arthitvnusrea v prvaprasiddhyupajvanena v , tatra tridhpi vivecane kriyame pthageva bhnti bhs , nanveva cet kathameka svalakaam ? ucyate ---te pthak bhsamnnmapi bhsn yo vimara anupritabhta sa kadcit pratybhsameva virmyati , tad parparasmnyagrahaam , kadcit puna guapradhnatpdanena atra idam ittham iti mirapro vimara tad tadeka svalakaam / api bhinnakama anusandhnena miratvimarena sdhito ya eko 'rtha svalakatm tanna ekasminnapi sati ruci ---- svtantryam , arthitvam ---arthakriybhilaparavaatm , vyutpatti ---- vddhavyavahraaraat ca anatikramya bhidyata eva bhsa //3//

ka yath iti nidarayitum ha ----

drghav drghavttordhvapuru ttordhvapuruadhmacndanatdibhi adhmacndanatdibhi / yathbhs vibhidyante deaklvibhedina deaklvibhedina // Ipk_2,3.4 //

tathaiva sadgha sadghaadravyakcanojjvalat adravyakcanojjvalatdaya canojjvalatdaya daya / bhsabhed bhinnrthakri bhinnrthakriaste pada pada dhvane dhvane // Ipk_2,3.5 //

iha tvat ekasminnapi cetanatay prasiddhe puruasvalakae vitatadeavypit drghatmeva kadcit vimati , y tarmapi asti , nisadhibandhanarpat v vttat y ilnmapi sabhavin , rdhvadigkramaarp v rdhvat y sthorapi sabandhin ,
148

gamangamandisvatantrabhvayogyatrpa v puruatva yad anyapuruasdhraam / tath hi ---- svatantray v icchay rucirpay yvadeva kuryt yathouktam

{y ta vykepasratvccetasa svarasodgat /}

iti / vitatadeavypina eva v arthn tirodhilakam arthakriym arthayamno vibhajet , eva vyavahre vddhai kdk drgha nma gyate iti vyutpitsamno vyutpdayitumicchu v vibhga kuryt / ityeva tatra bhsn bheda / ekasvalakaa tu ---- ekasmin debhse klbhse ca virnte , deaklbhsveva hi smnyarpatprayojakavypitvanityatvakhaanvidhnasavidhavtt viearpat vitarata / eva puruatvavat anye 'pi brhmadybhs api nirpy , evam atra tvat prasiddhatara bhsabhedo ---- jajaasdhraabahutaradharmspadatvt , anena nidaranena dhme'pi dhmatvacndanatvarkhaacandanotthitatvdaya prasiddh bhsabhed vibhajany / prasiddhena dntena aprasiddhabhgo 'pi yo ghaa tatrpi bhsabhgabhedo bhavati , tathhi kicidapi atra nsti iti hdbhagamiva padyamno ghaa payan asti idam iti sattvbhsameva payati , aparn bhsn nmnpi tu ndriyate , tath udakhararth ghabhsam , svatantranayannayanayogyavastvarth dravybhsam , mlydyarth kcanvabhsam , hdyatrth aujjvalybhsam , digrahat dhatarabhvrth drhybhsam iti draavyam , eva rucivyutpattyorapi yojanyam / evam ete bhsabhed eva vastu bhsamnatsratvt vastuty / yo 'pi bhsasya prabhto vimara so'pi pratybhsameva , abdasya abhijalptmano bodhajvitaprakhyasya pratybhsameva virnte , sat ghao lohita itydi / arthakriykritvamapi anvayavyatirekbhy pratybhsameva niyata ---sadbhsena hdbhagaparihramtrasya sapdant , tatra bhsntarasya y
149

apek s agnybhsena arthakriyy sdhyy ptrbhsasya iva tadbhsanntaryakatvena bhsntarasypi niyatasya apekat / eva yena yena mukhena artho vicryate tena tena bhsamtrtmaiva tathaiva pratibhsant vimarant arthakriykaracca iti siddham / eva prasiddhataraprasiddhprasiddhatvtiayena eko'pi arthogranthakrea traidha nirpito drghavtteti dhmeti saddhaeti //5//

nanu eva pratybhsameva vastutve eko ghatm na vastu syt ityakyha

bhsabheddvastn bhsabheddvastn niyatrthakriy puna puna / smndhikara smndhikarayena pratibhsdabhedinm pratibhsdabhedinm // Ipk_2,3.6 //

bhsn mira yadrpa tatra avaya kacidbhsa pradhnatvena anybhsn virntipadkrya sa te samnamadhikaraam , tena saha yaste sabandha tat smndhikarayam , tena upalakito ya pratibhsa ---arthonmukha praka tadanuprakaca napadtm parmara ---- tasya sarvasya ekbhsavirntatniyamt , tasmt ta smndhikaraybhsa samanughrayati yo vkytm vkyrthaparmararpo vimara ---- iha idn ea ghao'sti ityevarpa tato heto ye abhedina ekasvalakaatm prpt na ca svarpabhedam ujjhanta tem any vii samudit arthakriy / bhsavimarabhede punarany niyat ekaikamtrarp bhsapratibhsaabdbhy stre vimaro'pi kipto mantavya / puna abdo vieadyotaka kkkivat ubhayatra yojya / bahuvacanena aikye'pi svarpabhedparityga ukta , tatra ca aikyvabhse paratantra sat pthaktva yad bhsn tad samnarpavyaktyuparajakatvena pramrthika smnyarpatvam , ghabhsasya tu uddhasya svatantraparmare yogyatmtrea smnyarpat na vastuto ---- dravydanyo hi sarva padrtha paratantratsra , evam eko'pi ghatm ca ityapi satyameva ---- bhsavimarrthakriybalena tath
150

vyavasthpant iti //6//

nanu ekenaiva arthakriy na tatra , api tu bhsasamudyt arthakriysamudya , bhsca bhinn api yadi ekm arthakriy kartu mirbhavanti , tad kastem iyattvadhi iti codyam apavadati /

pthagdpaprakn thagdpaprakn srotas srotas sgare yath / aviruddhvabhsnm ekakry tathaikyadh tathaikyadh // Ipk_2,3.7 Ipk_2,3.7 //

pthak vatinyo y pradpasya prabh skmatamvalokanasmarthydhnalaka ym arthakriy na ktavatya tmeva ekabhavanbhyantara samrchittmno vidadhate , na tatra arthakriy samudyo 7sti / sgarapatitni ca srtsi bahutarataragrabhrthakriykri / tadvat ghaa kcano lohita tato'ya ivaligairomrjanocitasalilhararthakriyocito damtra eva tvraprtilakarthakriykr ; iti siddhamevrthakriykritvam / yat punarbhsn mirae k sm iti ? tatra ucyate ---- yem avirodha ta eva bhs mirbhavanti , nahi rpbhso mrutbhsena mirbhavati ---- virodht , so'pi ca niyatiaktyutthpita / pthak ye dpaprak te sabandhi yadeka sgare srotas ca yadeka vastu tena kry yath aikyadh tath aviruddh ye avabhs ghaalohitakcandaya te sabandhi tadeka svalakaa tatkry aikyadhriti sabandha . aikyadhiy ---- pratibhso vimaro 'rthakriy ca iti svktam //7//

nanveva pratybhsa pramasya virntatvt agnybhse agnijna prama dhmajna ca dhmbhsamtre kryakraabhvvabhso 'pi tvanmtre , tataca dhmbhso'pi agnybhsa vyabhicaret itydi bahutaropaplavaprasaga iti akm apohitum ha
151

tatrvii tatrviie e vahnydau kryakra kryakraato atoat at / tattacchabdrthatdytm tattacchabdrthatdytm pram pramd ekato mata mata // Ipk_2,3.8 //

tatreti ---- pratybhsa prama virmyati , ityasminnapi pake na kacit doa , tathhi ---- aviio yadyapi bahnybhso deaklbhsapramukhai bhsai asakratvena smnyamtrarpatvt tathpi sa evbhso yvadbhirbhsairavinbhto bhagavaty niyatiakty niyamita tvato 'vabhsn svktyaiva pramakt nicayapadavm avatarati / tataca bahnybhsa indhanakryatvbhsena dhmakraatbhsena uasvabhvatbhsena ca svbhvikvyabhicaritaniyama pratyamno vivatraiva sarvadaiva ca tath pratto bhavati ---- ekatvt tasya / asvbhviko 'pi ya svabhva puruaktasamaydimukhaprek , tadyath ---- agniabdavcyatva ghaapratipattikritvamityevamdi , so'pi ekapratyakdevanicyate , tasya hi pramtu ktrimea itarea v rpea bhsntaranntaryakatay asau bahnybhsa savidita sarvadeaklagata tath savidita , iti tatra ki pramntarea / tasya yatheccha puruasamayena niyujyamnasya abdasya artho 'ya jvaladbhsvarkra bhsa ityanena niyatiaktireva sarvatra araam iti piunayati / etadukta bhavati ---- yatkicit ktrimam itaradv bhvbhsasya bhsntarea nntaryakatay pratibhti tatra niyatiaktimtrameva para vijmbhate / tattu niyatirpa prvparavitataklam ---- indhanakryatve dhmakraatve uasvabhvatve ca bhsamne , anaticirakla tu bahnydiabdavcyatvabhsdviti viea / tataca niyatiaktyupajvanena dhmbhso 'pi agnybhsvyabhicr iti na kacit viplava / kryat kraat uat ca tasya tasya abdasyrthat tattacchabd bhidheyat , digrahat ---gandharasanyat rdhvadiksayogit jalavirodhit ca , ityevabhto ya tm svabhvo vahnydau sa ekasmdeva pramt mata ---- savidita iti yvat /
152

aviccheda iti kvye aya samayo , na granthe dvityattyapdayo smastye 'pi adoa / pthagbhvapratyayaprayogo vastvantarpeknapekta ktakatvktakatvbhy vargabheda scayitum //8//

eva bhvasvabhvavyavasthpana pratybhsavirntena ekena pramena kriyate , temapi bhsn yathocita yadanyonyanntaryakatva tat ekena savedanarpea tadanekapramitbhsaviayaprvapravttasavedanakalpnuprakntarmukhasvar pea nicyate , tacca aikybhsamtre anusadhnarpa pramam , anusandhyamneu tu bhseu ghtagrhitvt apramam , tatra tu pratyeka prcyameva pramam / bhvasvabhvavyavasthpantmakamnasapravttyatiriktakyapravttyupayogastu yath pramaviaya ta prakra darayitum ha

-----

s tu dedikdhyak dedikdhyakntarabhinne svalak svalakae / ttklik prav pravtti tti syd arthina arthina ................................ // Ipk_2,3.9 //

bhy tvat arthakriy svalakaata svlakaye ca deaklbhsayojanasyaiva antaragatvam tatrpi ca viearpatpi parmara vin na kicit , parmaradvrea tu pramtari virmyant pramtu savedanaikarpasya deaklyogena aikyt abhyujjhatyeva viearpatm , iti sarvatra advaya paramrthata , tathpi tu y viearpat bhti tasy paramevarasvtantryameva nimitta yat , tat myaktirityucyate / tatra vieasdhyrthakriyvieea yo'rth tasya
153

y svalakae tasmin viearpe arthe tatklabhvin vmana kyapravtti s dee , digrahat kle svarpntare tadanusandhndau ca yni adhyakntari bahni pratyaki te bhinne bhede nimitte sati bhavati , na anyath / naikaikata pramt s pravtti api tu pramasamhdeva / samhat ca parasya na upapann , asmka tu ekasvasavedanavirntimay s budhyate , iti ukta prk

{na cedanta kt ..................... / }(Ipk 2,3.7)

ityatra / iyameva ca s pramn yojan , yojik ca yuktirityucyate / gandhadravydiyuktivat / eva pratyakasamhdeva pravttiriti ttparyam / dedikevadhyakevapi debhsdiyojanymapi , anta ---- pramtari abhinna yat svalakaa tatra iti v sagati / dedikairadhyakntarai pratyakbhtairbhsntarairbhinne svalakae nimitte sati pravtti , iti v yojan / atrpi prameyavahutvanirpaadi tadanuyyitvena abhidhyamna pramasamho nimittatvena ukto bhavati /

nanu ki prttyakymeva pravttau pramasamha upayog ? netyha

...................................................... apyanumnata apyanumnata // Ipk_2,3.9 //

na kevala pratyakata pravtti dedikdhyakntarabhedarpapramasamhanimitt yvat anumnato 'pi tathaiva / dhmbhsamtre agnybhsamtre dhmasygnybhsvyabhicritve parvatbhse ca yni pratyakntari yacca tadghttirikte ayogavyavacchede agniratra ityevabhte pthak anumna pramam tatsamhdeva arthina ttklik pravtti iti sabandha //9//

154

eva vimarabaldeva bhedbhedavyavasth , tadeva hi paramevarasya savedantmana ivanthasya svtantryaaktivijmbhitam ; tataca parai yat ucyate drntikdau arthasya abheda iti tadapi uappadyate , na tu anyath kathacit , ---- iti nirpyate /

drntikatayrthn drntikatayrthn parok parokdhyak dhyakattman / bhyntaratay do doairvyajakasynyathpi airvyajakasynyathpi v // Ipk_2,3.10 //

bhinnvabhsacchynmapi mukhyvabhsata mukhyvabhsata / ekapratyavamarkhydekatvamanivritam // Ipk_2,3.11 //

pratibhsamtrea vyavasth kurvata katha drdrayorvastunorabheda , pratibhsasya sakalsakalvtnvtditay yathkathacidapi bhedt ? nanuvimare'pi pratybhsa tathaiva bhinnat , ? satyam , tathpi tu paro yo vimara sa evya padrtha iti ekapratyavamararpa , tena pritakalpena samantt khyna prathana yasya mukhyvabhsasya ekarpabhvbhsasya , ekapratyavamare taducito 'pi hi astyekvabhsa , bhsavimarayoranyonyabhaviyogt / tasmt mukhyvabhsdekatvamapratihatamste / yadevnumita tadeva dam , ---- ityatra pratyakaparokatrpetman svabhvena bhinn avabhvacchy amukhyo'vabhso ye tem ekatva mukhyvabhsata ekapratyavamarnupritt , ---- iti sagati / bhyntaratay bhinvabhsnmaikya yath yadeva da tadevntarahamullikhmi , ---- iti / vyajakn dplokdn doairbhonnvabhsnm aikyam , yadeva raktotpala dpena nla da tadeva sryubhirlohita paymi , iti / anyenpi prakrea indriypavdin ekaprvasamukhatvdin v yemavabhsacchy bhinn , temapi mukhyapratyavamarnuvartyavabhsasvarpabalt aikyameva , ---- iti
155

sthitam //10////11//

nanu drdrdvastu sa evrtha pramtradhyavasitrthakriye tathaivopayogt , vhyntaratvdau katham , ntarasyrthakriyy pramtradhyavasitymanuyogt ---- iti bhrnti bhaktumha

arthakriypi sahaj nrthnmvarecchay / niyat s hi tensy nkriyto'nyat bhavet // Ipk_2,3.12 //

iha {kryakaraat}(Ipk 2,3.8) ityatra svarpamivrthakriypi y madhye gait , s sahajrthasvarpabht na bhavati , tatkritva hi yasmt varecchay niyata bhavane cbhavane ca / yato nai svarpa tena tasy akarat hetorbhvasynyatva nakanya svarpabhedt hi sabhvyetnyatva , na ca svarpam arthakriykritvam , ---- ityukta vakyate ca bahua / svarpa ca pratyavamaravaldekameva bhyntardvapi , iti //12//

nanu vimarabaldeva yadi vastn bhedbhedavyavasth tarhi idn trijagati nivtt bhrntisakath , uktikymapi satyarajatataiva patati ida rajatam iti vimyamnatvt , tataca bhrntyabhve bdhnupapatte kimarthamukta {mitirvastunyavdhit}(Ipk 2,3.2) iti / vyabhicrbhve hi avdhit ityasya vieaasya vyavacchedya na labhyate , ityak nirasyati

rajataikavimare 'pi uktau na rajatasthiti rajatasthiti / updhidesa updhidesavdd dvicandre 'pi nabho 'nyath // Ipk_2,3.13 //

ida rajata sthira sarvapramtsdhraam arthakriyyogyam iti idamae rajatdyaeu tatsamelane ca bhsavimaranabalt na tvat kicit
156

mithytvam / kitu uttarakla yo bhaviyati vimaro neda rajata vastu sthira pramtrantaragamyamabhimatakryakri iti tadvimaravimaranyam yat tatprvavimaraklasamucitameva rpa tat tasmin prvavimarakle naivmyate , bhvya ca tenmaranyena / tatraiva kle neda rajata abht iti hi uttara parmaro na tu uditapratyastamity atahradymiva idnmeva ida na iti vimara ; tato yvat prena rpea prakhytavya vimaraparyanta tvat na prakhyti , ityaprakhytirp akhytireva bhrntitattvam / tadvaena hyasadvipartnirvcydikhytayo'pi ucyantm /

nanu satyarpyajnamapi aprakhyti / tatastarhi kim ? / idam , ata sarva bhrnti , ---- itygacchet / diy dirunmliyati yumata , mypada hi sarva bhrnti , tatrpi tu svapne svapna iva gae sphoa iva apareya bhrntirucyate , anuvttyucitasypi vimarasyshtairyt / ataca pthak idantdybhseu na kcana bhrnti , mekane tu vimarnuvttinirmlana vimarodayakldeva rabhya bdhakena kriyate , iti tatraiva bhrntibhva , ---- iti siddham / rajatasya uktikay saha yadyapi eko vimara tathpi uktau rajatasya jnena y datt sthiti ida rajatam iti , s na , yata updhirpo yo dea atra rajatam iti rajatacchym tmanoparajayan uktidea , tasysavdt , samyagvimarnuvttybhsana savdanam vadi atra bhsanaviaya , tasybhvt krat /

nanveva bhavatu uktikrajate , dvicandrajne tu dvau candrau itybhse uktikayeva melana na kenacitskambhsate yatra bdha syt , ekbhse ca na bdha , ---- ityukta bhavataiva / ka etadha --- melana na kenacitsaha iti / eva hi sati svlakayena niyatadeaklatay kathambhsa , ? taddeaklbhy saha tatrpi asti melanbhso yadvimaro'nuvivtsurnirudhyate , dvitvbhsacandrbhsayorapi melanbhse vimarnuvttivyvartana vcyam / tadetadha --- dvirpe candre'pi , na kevala rajata eva / nabha iti deaviea kacit
157

/ anyath iti dvicandrvaruddho yovima sa na tath , ---- iti bdhakena unmlitaprcyavimarnuvttika kriyate , ---- iti / evambhsastanmelana ca niyamnupritam ---- ityetvadeva prameyam / etnyeva game tattvni vakyante / vastu tattva prameyam ---- iti paryy / tath ca khinybhsa iti pthiv , lohitbhsa iti rpa tejaca , melanbhso raja , saniveastu niyatirpa , niyatirhi niyama , sa ca abhvapra , abhvasphuraameva ca pthivybhsasya vicitratay caksat pthubudhnodarkrat , bhedbhsaca my , tatphe satyaprakbhsaca ivatattvam, ---- ityst tvat / agre bhaviyati etat / sarvath tvadatra prameye bhagavata eva bhedane ca abhedane ca svtantrya ghaagatbhsabhedbhedadireva ca paramrthdvayadipravee upya samavalamvanya , na tu vyavahro'pi aya paramevarasvarpnupraveavirodh , iti pratipditam //13//

etadeva sphuayan sakalaprameyasiddhi paramevara eva yatt , iti nirpayati /

gu guai ai abddibhirbhedo jtydibhirabhinnat / bhvnmitthamekatra bhvnmitthamekatra pramtaryupapadyate // Ipk_2,3.14 //

iha anuvtta vyvtta ca caksadvastu katarea vapu na satyamucyatm ubhayatrpi bdhakbhvt , satyato hi yadi bdhaka eva ekatarasya syt tattadudaye sa eva bhga punarunmajjanasahiutrahito vidyudvilya vilyeta ; na caivam , ata eva bhedbhedayorvirodha dusamarthamabhimanyamnairekairavidytvena anirvcyatvam , aparaica bhsalagnatay svtatvam abhidadhadbhi tm paraca vacita / savedanavirnta tu dvayamapi bhti savedanasya svtantryat / sarvasya hi tiraco'pi etat svasavedanasiddha ---- yat savidantarvirntamekatmpdyamna jalajvalanamapi aviruddham , tata eva
158

uktam

{ata eva yathbhasamukkekh .......................... }(Ipk 1,6.11)

iti / ataca guairupdhirpairupdhitay vivakitai abddibhirv dadibhirapi v yo bheda , jtivat sdyt bhedgrahadv , yaca abhedo bhvnm itthamityuktanty {kriysabandha}(2,2.1) ityata prabhti nirpita , sa ekatrapramtari sakalaprampramasayojanaviyojandivicitrsakhyaktyaprapacocitasvtantrye bhagavatyasmadyahdayaikntayini ivaabdavyapadeye sati upapadyate , nnyath / vieanyeva ca bhedakni ---- iti kimantyairanyairvieai aya sa paramurya etaddediviiagharambhaaklasthitapacttanasaghaitadvyaukrambhakle prva milita / aya sa tm , ya pur svargasadane surayoitamimmittha parirabdhavn , ---- iti iyataiva yogisarvajdn siddha paramvtmdiu bhedvabhsa , ---- ityalamavntarea / siddha tvat bhedbhedarpa prameyatattvam ekapramtvirnty niakat rayati , iti //14//

nanvevabhto yadyaya pramt tatrava tarhi pramopanyse prayatanya na prameye , yadha pradhne hi yatna phalavn iti / tadetadakya prathamopakiptameva prameya smrayatycrya / tath hi /

{ajatm miedha v siddhi v vidadhta ka /}(Ipk 1,1.2)

iti / yadvastu tadevedn jte pramasvarpe paramevarasvarpe ca nirvharham , eva bhta hi prama tadevabhte hi bhagavati katha kramatm , iti / tadetat sphuayitumha
159

-----

vivavaicitryacitrasya samabhittitalopame / viruddhbhvasa viruddhbhvasaspare paramrthasatvare // Ipk_2,3.15 //

pramtari pur pure tu sarvad bhtavigrahe / ki ki pram prama navbhsa navbhsa sarvapramitibhgini // Ipk_2,3.16 //

parimitapramtlagno navanavbhsa prameyonmukha pramam ityuktam / tatra prakavaui prakamtrasvabhve prvasiddhe ka pramasyopayoga sabhvan v / tath ca prvasiddhe pramtari sati tallagnaprakntarbhtavimaramaym abhtaprv prameyasya siddhi vitarati pramam / pramtucsiddhasya ki lagn siddhirastu / vivavaicitrya hi tarta paramevare prakaiktmani sati bhti yath citra bhittau / yadi hi nlaptdika pthageva parmyate tad svtmavirnteu teu tataiva anyonyaviaye jandhabadhirakalpni jnni svaviayamtranihitni , vikalpca tadanusrea bhavanta tathaiva , iti citram idam iti kathakra pratipatti / ekatra tu nimnonnatdirahite bhittitale rekhvibhaktanimnonnat divibhgajui gambhranbhirunnatastanyam iti citrvabhso yukta , tadvat ekaprakabhittilagnatvena vaicitrytmakabhedopapatti , iti bhvabhedagrahaaprakabhitteranapyin svaprakatmha / tatra svaprake ki pramena ? / athocyate prvamasya prako na bhavati , tarhi sa eva nsti iti syt prakamtrarpatvt tasya / na ca asya nsti , ityabhvena spara upapanna , yato hi asveva paramrthata san , prakasyaiva sattvt , sataca asadrpatvyogt /
160

athocyate ---- varat tasypramit pramsyate tadapi na , yato hi asau pramttvena cet na caksyt kasyyamucyama , caksti cet tarhi pramttaiva varat , tadha vare pramtari sarvad bhtavigrahe iti / vieea ghyate iti vigraho'sdhraa svarpam , ata eva svatantraprakarpatvt abhvasparyogenbhvnupraveanena ya klavyavahra so'tra nsti , ---- iti pure ityuktam / tatra ki prama , kuta prayojantprama , kastatra pramasyopayoga , ---- iti , tatra ca ki pramam na kicit upapatty ghaate ityartha / yata prama nma navbhsarpa pramtari pramitilaka virnti vidadhat prama bhavati , pramt cvicchinnbhsa sarvca pramit svtmani antarmukharpe bhajate / tat tasmin kathamabhinavbhsastatpramitica kutra virmyatu tasmt dehaprapuryaakanyaprya eva pramtari pramamucyatm / tatrpi ca vedye yadi nma , na tu kathacit savidae , tatrpi viayonmukhe tata eva sakucitatvt abhinavbhse sakocavihnasatyapramtlagnatpekay kathyat svasavedana pramam / saugatenpi mameda jnam iti kalpitapramtlagnameva tadupetyam na tu paramrthapramtari pramena kicit / ukta ca mayaiva

{yatprameykt'smti sarvo'pytmani lajjate / katha prameykaraa sahat tanmahevara //}

iti //16//

nanveva yadi bhagavati pramamanupayogyanupapatti ca kimartha tadviaya stram , taddhi pramameva , parrthnumntmaka hi stram , tatra ca pramdioaapadrthatattvamayatvameva paramrtha / yattu saugatai pacvayavatvdi dyate tadgrahamtra , oaasu hi padrtheu nirpyameu samyak pratipdya para pratipdyate , hithitaprptiparihrayo itydin ca
161

granthena / parasya ki prayojanam , taddhi parasya pratipattyai , s ca parrthnumnt , tatra ca pratijderupayoga iti / tat paripraparapratipattikri paramrthata sakalameva stra parrthnumnam gamavyatirikta nyyanirmavedhaskapdena nirpitam / iti atrpi prvoktameva {kitu mohavat}(Ipk 1,1.3) iti smrayitumha /

apravartitaprvo'tra kevala kevala m mhatvat / aktiprakenedivyavahra aktiprakenedivyavahra pravartyate // Ipk_2,3.17 Ipk_2,3.17 //

iha paramevarasyedameva para svtantrya ---- yat asmdkprcyapaudaviesabhvyamntidukaravastusapdana nma / itaca kim atidukara bhaviyati , ---- yatpraktmani akhaitatdrpye eva prakamne prakananiadhvabhsa prakamna / tasmt paramevarasya tatpara svtantrya yat tathnavabhsana paurpatvabhsana nma grhakasamutthpana taddvrea ca grhyollsanamapi / sai bhagavato myaktirucyate / yathoktam /

{my vimohin nma .................. / }

iti / tadevabhtnmyaktirpt svtantryt y mhat vinaapracetanat svtmavartina icchspandodayasphuasphuritavivabhvanirbharattmana pratvasya , smtydiaktytmana svtantryasya , deaklasakocavaikalyt ayatnasidhabaibhavanityatdharmasya ca prakamnasypi yadaprakamnatay abhimananam , tasy vat smarthyt , prva yo na pravartita samanantaralokadvayoktasvarpe pramtari bhagavati varatvdin uktenaiva pratdin vyavahro ya khalu aham iti bhti sa pra vibhu svatantro nitya , ---ityevamdirpa , ta pravartayantu vyavahra lok iti / etena aktnm
162

icchjnakriy prakakena pratyabhijrpea vyavahrasdhanaparrthnumntman strea ta vyavahra pravartayat tatsamarthcaraa kriyate / pravartyate iti dvau icau / kevalamiti na tu kicidaprva kriyate , npi tattvato 'prakamna prakyate , prakamna eva yat na prakate ityabhimanana tadapasryate / tadapasaraameva hi paramevaratlbho mukti , tadanapasaraameva sasra , abhimananamtrasra hi etaddvayam , ubhayanapi ceda bhagavadvijmbhitameva / etadukta bhavati ---- yath bhautasya bhsamne evtmani apahrito 'ham iti mohnmanyamnasya moho'pasryate , ---- ka khalu tva ? , yasyeda vastra mukhamdam ---- iti cet , paya tadasti bahvata ---- iti puna punarabhidadhat na ca asya aprva kicana racitam , tath paulokasya bhsamna eva tmani nhamvara itydi mohdabhimanvato moho 'pohyate / yo hi jnakriysvtantryayukta sa varo yath siddhntapurdiu prasiddha , tath ca tvam ---- iti / yadi v yasmin yadyatta sa tatrevaro rjeva svamaale , tath ca tvayi vivam , ---- iti varatvyavahro nnyanimittaka , ---- iti vypti / yat khalu yallagna bhti tattena pra nidhnamiva maibhi tvallagna ca vivam , ---- iti / yasya yadantarvarti bhti , sa tvati vypaka samudga iva maiu , tvayi ca savidrpe dhardisadivnta straprakriyokta vivam , ---- iti / yasmin sthite yadudeti lyate ca tat tatprvparabhgavypi yath bhmvakura , tath ca tvayi prakarpe vivam , ---- iti / evam anye 'pi dharm sahasrao 'pi gamdisiddh yojy / tadeva vyapohite vymohe sthite'pi tatsaskramtradhte arrdau antmatbhimnapurasara evtmatbhimne ghadau ca prakamna evntmatbhimne jtendrajlatattvasya payato'pi indrajla yath na tattvato vymoha tath pratyabhijttmasvarpasya / tato nivtte prayaprpitaparyante dehe paramevarataiva / abhysabhvanbalena tu iva sanopadiena dehaghadveva paramevaratsamveamabhiniviya payata ihaiva arre pramevaryadharmodgama , na tu vastuta prat ,
163

dehatvasyaivasakocaprasya galane yathsthitavivtmakatpatte / yasya tu vyavahrasdhane hetukalpe 'pi asiddhatbhimna , tasya tatrpi vyavahrasdhanaireva vymoho'pasrya / yasya tu sarvath npasarati , tatrevaraaktivalnmhataiva , tasypi karapathagamant saskrapakinvaya kadcidbhaviyatyeva svarpalbha iti / tadeva kartari(Ipk 1,1.2) itydilokadvayena yadukta tadeva vivavaocitrya itydilokatrayeopasktya punarnirpitam , eva bhta tvat pramam tadeva bhte bhagavati kathamupapadyatm / tataca yuktamukta strdviti magyantarea idn tadeva nirvhitam ---- iti ivam //17// dita 120//

iti rmadcrybhinavaguptcryaviracity pratyabhijstravimariny kriydhikre mnatatphalameyanirpaa nma ttyamhnikam // 3 //

____________________

kriydhikre caturthamhnikam

{bhvnbhsayan kart nirmale svtmadarpae / kryakraabhva ca yacitra ta stuma ivam //}

kriyaktisphrapryasabandhaprasagt jpyajpakabhvasya tattva prasdhya , kryakraabhvasya tattva prasdhayitu lokaikaviaty hnikntaramrabhyate , ---- ea ca itydi evamicchaiva hetut kartt kriy ityantam / tatra lokena svamate kartkarmabhva eva kryakraabhva , ---- ityupakipyate / tata lokatrayea jaasya kraatva parkriyate / tata lokaakena cetanasyaiva karttrp kraat prasdhyate / tata prasagdanumne niyatiaktiravayopajvy , ---- iti lokatrayeocyate / tata saugatoktakryakraaparamrtho'pi
164

asmanmatamevvalambate , no cet na kicit , ---- iti tribhi lokai / skhyopadarito 'pi kryakraabhvo nopapadyate , yadyasmadukta cetanasya karttva ngkriyate , ---- iti tribhi / cetanasypi anvaraty naitadghaate , ---- iti dvbhymiti sakeprtha / granthastu vykhyyate /

eva kriyaktimukhena pramtrekarpat bhagavati vyavahartavy prasdhya , kartrpatpi tata evyatnasiddh , ---- iti darayitumha

ea cnantaaktitvdevambhsayatyamn / bhvnicchvade bhvnicchvade kriy nirmt nirmttsya s // Ipk_2,4.1 //

co 'vadhrae / ea eva pura pramt amn bhvn bhsitaprvn bhsn bhsayati avicchinnena prabandhena / katham , icchy iturabhinny avikalparpy akramy vaena smarthyena kutrsya te bhv sthit ? ha , anantaaktitvt iti / vive hi bhvstasyaiva aktirpea svarptmatvena sthit ; ityukta

{svabhinactmasasthasya ................... }(Ipk 1,5,10)

ityatra / yadetadbhsana ysvicch , s kriy , asya bhagavato nirmttvam //1//

nanu bjdakura udbhavan dyate , na ca atra kaciccetano 'nupravian da , tatkathametaduktam ? , ---- ityakyha

ja jaasya tu na s akti akti satt satt yadasata yadasata sata sata / kart kartkarmatvatattvaiva kryakra kryakraat tata tata // Ipk_2,4.3 //

165

sadv kryamasadv sabhvyate / ubhaytmakam anubhaytmakamanirvcyam , iti tu svavcaiva virudhyate tat kimanena / yadi asan ghaa , tarhi tasysadrpataiva paramrtha iti katha svarpaviruddha sattvamabhyupagacchet , na hi pdapatanaatairapi nlamtmani ptimna myate / atha sanneva ghaastarhi kimanyat upaycyate daacakrastrt / abhivyaktiviayatvasphuatvdayo'pi sadasadrpatay cinty //

nanveva tmsyatm , naitadapi yuktam ityha

......................................................... atha cocyate // Ipk_2,4.3 //

tadavayasamarthyo'yamartha iti yvat //3//

tataca itthamupapadyata iti darayati

kryakra kryakraat loke sntarviparivartina sntarviparivartina / ubhayendriyavedyatva ubhayendriyavedyatva tasya kasypi aktita aktita // Ipk_2,4.4 //

kumbhakrahdaye antarmanogocaratvt prvamapi svasavidektmatay vicitratvena vivasya bhedbhedtman parivartamnasya spandanena sphurato yat antakaraahikaraadvayavedyatvambhsyate , eaiva skryakraat / ubhayagrahaamupalakaam , yasya yvati prrthakriy samptiriti yvat / sukhdnm antakaraaikavedyatpdanameva nirmam / na ca kumbhakre prapuryaabuddhinyadehaprye tadetat sthitam , etasypi jaatvt / tata savideva vivamtmani bhsayati aktivaicitryt / tasya kasypi iti prvamuktasya acintyparyanuyojyamahimna ityartha / naca vcyam ubhayendriyavedyatvamapi sadasad v iti / yato'yamatra paramrtha ---- yath darpanta
166

kumbhakranirvartyamnaghadipratibimbe darpaasyaiva tathbhsanamahim , tath svapnadarane savida , tathpi tanmahimnaiva etena ida bahi sphuarpa kriyata ityabhimna ullasati / eva savinmahimn kumbhakti daacakrdau ghae sthite tanmahimnaiva abhimno jyate ; yath may ida ktam , anena ida ktam , mama hdaye sphuritam , asya hdaye sphuritamiti / tatra jaasya mdderdrpeto'bhimna iti savitsvabhve karttva vyavasthpyate / nanu bhvarpameva ittha bhsyat ki dvayendriyavedyatvenoktamatra , sphuamarthakriykama rpamanenoktam , ---- iti ko virodha //4//

anena ca vicrea praktamapi kriysvarpa siddha bhavati , ---- iti darayati

evam ek kriy sai sai sakramntarbahi sakramntarbahi sthiti sthiti / ekasyaivobhaykrasahi ekasyaivobhaykrasahiorupapdi orupapdit orupapdit // Ipk_2,4.5 //

saieti , yasy svarpata rayataca nopapadyate iti uplambha kta , s upapatty sthpit / yata savidrpdntart prabhti indriyagocaratay bahiparyantatay sthitirbhsanrp , tata eva vedytmakakarmliganena sakram tvadupapann , kartkarmaikrayatdtmycca ek / sa caika raya savidrpatvena svacchatvasvatantratvbhymubhayamapyantarbahrpa sahata iti //5//

nanu bhavatu ghadveva , yatra tu bjjurdau cetannupraveo na dyate tatra katha bjasyaivkura kryo na bhavati ? ityakyha

bahistasyaiva tatkrya tatkrya yadantaryadapek yadantaryadapekay / pramtrapek pramtrapekay cokt dvay bhyntarasthiti bhyntarasthiti // Ipk_2,4.6 //

167

mtaiva kra kraa tena sa cbhsadvayasthitau / kryasya sthita evaikastadekasya kriyodit // Ipk_2,4.7 // antarbhsamnasya tathrpparitygenaiva bahirbhsana nirmam / tataca yad vastu yamapekya antarityukta tad vastu tasyaiva ntararpaviparivttimtrasya bahikrya bahikararha bhavati / savidrpa ca pramtramapekya antarbhsino bhvstadapekayaiva bhybhs iti tenaiva ete bahikarabhsana yuktam /

tataca pramtaiva kraa bhavati na jaa / hyarthe ca / yasmt sa pramt kryasyntarbahirbhsanadvayanimittatay sthitastena vin tadapekasybhsadvayasynupapatte , tasmdekasya pramtureva na tu kathacit jaasya udit prasdhitarp kriy nirmtt bhavatti //7//

etadeva drahayati

ata ev evkure'p kure'po nimitta paramevara paramevara / o nimitta tadanyasypi bjderhetut nopapadyate // Ipk_2,4.8 //

yata eva cetana eva nirmt , ata eva naiyyikdibhirakurdau buddimneva paramevaro hetutvena ia / nanu tai nimittakraatsya agkt kriyvibhgdikramytaparamvdidvrakatay , samavyikraanijvayavrambhaparamparay tu tata vardanyasypi bjabhmijalderhetut kathit / satyam kathit , s tu nopapadyate , uktayukty jaasya hetutyogt ; tatacevara eva bjabhmijalbhsashityenkurtman bhsate , ---itynatra paramrtha //8//

nanuparidabjdivyatiriktabuddhimatkraakalpanena vin kimuparudhyata iti


168

parasya bhrnti bhindannha

tath hi kumbhakro'svaivaryaiva vyavasthay / tattanm tattanmddisa ddisaskrakrame skrakramea janayed gha ghaam // Ipk_2,4.9 //

tath hi iti nidaranopakramea vyptirevabhtaiva d , ---- iti drahayati / ja hetavacetanaprerit krya kurvanti , mddayo yadi hi sannidhnamtrea vidadhyu kumbhakrea kimatra ktyam / ivikastpakdiparamparay te janayanti ; s ca kumbhakryatt iti cet siddha na sdhyam ---- ivikasapdane 'pi te cetanapreramapekante iti / tajjaakran cetanapreramantarea na kvacit kryakritvam / yadi hi syt mddnmapi syt , iti eknta ea / tataca yat acetana kryakri tat cetanpeka mddaya iva , tath ca vjdi , ---- iti svabhva / acetanakryakritva hi kdcitkatvt sanimittam , na cnyadasya nimittamupapadyate anupalambht , iti tat cetanapreraa yadi na nimittkuryt vypakaviruddhamanimittakatva prasajyeta ; na ca yukta tat , mddvapi tasyaiva prasagt , iti siddh vypti / ataca kumbhakadeva tatrevara / tadetadha ---vararpay vyavasthay ya sa sa mddaacakrdn saskra , mdo mardana , daasya praguatva , cakrasya parivartanam itydi , tadrambho ya krama ivikastpakdirpa , tena ghaa niyogato janayati , nnyath , ---- niyoge li / ki ca yadi na krudhyate vastuta kumbhakro'pi aivaryaiva svatantravivtmatrpay vyavasthay mddisaskrpekay pradaritaniyatyabhidhnanijaaktivijmbhto janayet ; anyath acetan mddaya katha kumbhakrecchmanurudhyeran , tantavo 'pi v paasapdanecch ki ndriyetan / tadetadapi uktam anenaiva strea tath hi iti / nanveva kumbhakto nsti karttvam , ---- iti samutsdet dharmdharmavyavasth / yadi pratyei yuktygamayo tadevameva / tathpi samastetaranirmamadhya eva idamapi paramevareaiva nirmita yadavicalastasya
169

kumbhakrapaormithykarttvbhimna pratibhuva iva adhamaratbhimna / yadi punarvarasyecchaiva iyamd m asya abhimno'yam udgamat iti , tad nsau kart kacit / tadidamapi ukta steraiva tath hi iti / kumbhakrasypi mddisaskra kramea ki ghaa janaymi , uta na janaymi iti ya ekapakanicayya saprantm vicra , sa varasanamdhina eva vividht svarpvacchdanatattvaprakanarpt avasthnt , ---- iti saprane li / tasmt vastuta vara eva sarvatra kart , aha ca sa eva iti na parimite kart , api tu sarvatra kart , ---- iti etvati sarvath hdayena avadhtavyam iti sthitam //9//

dyate 'sya cetanasya svtantryameva sarvatra jambhama janapi yat svtmatmpdayati , na tu jan vastvantarvikarae smarthyam , ---- iti yadukta , tat sarvavdiprasiddhanidaranena drahayati

yoginmapi m mdbje vinaivecchvaena tat / gha ghadi jyate tattatsthirasvrthakriykaram // Ipk_2,4.10 //

yadiha cetanaprerita kraam iti prasiddha mddi , yacca tadanapeka bjdi ghaaderakurdeca janaka , tadeva yadi paramrthata kraa syt tat tadvyatirekea ghakurde katha yogcchmtrea janma syt , akraakatvaprasagt te v akraatvaprasagt / athocyate ---- anye eva te ghakurdayo mddhjdijany , anye eva ca yogcchdijany , ---- iti , tatrpi prabodhyase ---- vimarbhedt tvadabheda , ---- iti prvameva uktam ; tatrpi yog khalu apratihateccha , tasya ca icch tdgeva ghao bhavatu yo mddiktakumbhasabhavabhryarthakriykaraacaturavttiriti / tadetadha ---- tasya tasya sthirasya arthakriyvieasya karae hetutacchlnuklarpa ghadi jyate , --- iti / ye tvhu ---- nopdna vin ghadyutpatti , yog tu icchay paramn payan saghaayatti / te vcy ---- yadi khalu anvayavyatirekgamdiparida
170

kryakraabhvo yogiu na viparyeti , ---- iti hdayamvarjayati va tat ki paramugrahea ; no cet ghaasya kaplni arrasya svvayav , te nija nija prasiddha taastilao 'pi anyathbhavabanasahamna laukikameva kraam , iti ghae mddaacakrdi , dehe strpuruasayogdi ubhayamapekya dehdisabhavo dusamartha eva / cetana eva tu tath tath bhavati / bhagavn bhribhargo mahdevo niyatyanuvartanollaghanatarasvtantrya , ---- ityatra pake niyatyanuvartina laukike prasiddhe kryakraabhve svtantrya , tadullaghanamdriyamasya tu yogipryaprasiddhe lokottare , ---- iti na kacit virodha / iyca loke eva / paramrthatastu sa eva kramkramarpavivasydikryapacakaprapacasvabhva prakate / cetano hi svtmadarpae bhvn pratibimbavadbhsayati iti siddhnta / yadha prvaguru

{nirupdnasabhramabhittveva tanvate / jagaccitra namastasmai kalldhyya line //}(stavaci. 9 lo.) iti //10//

nanu yadi prasiddhakraollaghanenpi tatkryavieatulyavttnyeva kryi jyante , bhagnstarhi anumnakath / tath hi mathamanyadanyatra niyamavadbhavet ityakya prmikatarammanyaistdtmyatadutpatt niyamanidnamupagate / na hi nisvabhva vastu bhavati , npi bhinnasvabhva svabhvabhedena bhedt / paryyaastatsvabhvadvaybhve ca nisvabhvatprasagt / eva nirhetuke bhinnahetuke ca krye vcyam / ubhayatrpi ca hetuktaiva vyavasth / svahetuta eva hi iap vkasvabhvvyabhicri jt , svahetutaca hutabhugdhmajananasvabhva , tadidn niyatyullaghini kryakraabhve sarvamida vighaeta / yogcchay hi iappi avkasvabhv bhavet , dhme tu dvigua codyam ; agnydismagr yogcchodbht dhma na janayet , yogcch v anagnika dhmam , ---- iti na sydanumnam , asti ca talloke ,
171

ityakyha

yoginirm yoginirmatbhve pram pramntaranicite / krya krya hetu hetu svabhvo vta evotpattimlaja evotpattimlaja // Ipk_2,4.11 //

yogcchpi sarvath tdameva na tu vcikagomaydisabhtavcikdinyyena kathacit rasavrydin bhinna krya janayati , ---- iti yat kathitamata evsymdeva heto krya v dhmdi agnydyanumne , iaptvdisvabhvo v vkatvdyanumne eva heturbhavati / yadi pramntarea evnumne janmntarbhysalokaprasiddhydikamavayopajvyam , s ca rutnumnaprajayorbjam , ---- iti ca tabharviayamuvca patajali / anye ca yauktik yogipratyakakalpapratyakasadbhva samastavastugrahaya kalpitavanta / svyavahrike ca prame nsmka bhara , prakta hi asmkamvarasvarpam , tacca svaprakameva , prameyoparodhe 'pi noparudhyata ityuktamasakt / nanu svabhvahetau kimany cintay ? , ha ---vkatvvyabhicriy iapy utpatteryanmla kraa tata eva sa sanmtrnubandh svabhvo jyate , ---- iti ; tataca

{ekasmagryadhnasya rpde rasato gati / hetudharmnumnena dhmendhanavikravat //}

iti svabhvaheturnyya / nanu ca vcikdn kagomaydyanekakraakatva tvat da , rasavrydibhedastu tatra , ---- ityanyadetat / tadyogijanyatvamvahnikasypi dhmasya sahya nma , svabhvasya tu katha viparysasabhvan / na hi nla sadevnla yogcchay bhavati , ---- iti kacit prmika pratyt / ucyate / iha dvividho hi
172

svabhvaheturantarlnakryakraabhvastadvipartaca ; vahnimnaya parvato dhmavattvt iti , anityo 'ya ktakatvt iti / tatra dyasya tvat kryakraabhva ea mlam ---- iti ki tatrocyate / aparastu vicryate , yadi tvat ktakatvasya krayattatva nma svabhva katham abhavanaparicchinnabhavanasvabhvat nmnityatva svabhva syt bhsabhedt / abhede tu bhsasya hetusiddhveva sdhyasya siddhatvt , yadi para vyavahra sdhyate , taruraya vkatvt , ---- iti nyyena , vyavahraca jnbhidhntm krya eva , tatra ca niyatiaktiragkr bhavatpi / tasmt sarveu svabhvahetuvbhsabheda vin vyavahramtrasdhanameva , hetvbhsamayatvdevnadhiko hi tatra sdhybhsa , vyvttnmeaiva vrt , smnynmiyameva sarai / tasmt niyata iapbhsavkbhsayo prvanty smndhikaraybhso hetubalt ! tata svabhvo'ya hetuhetumadbhvamla eva , tata eva smnyenedamukta draavya ---- sarva svabhvaheturutpattimlaja , ---- iti / bhs eva ca vastu , ---iti ca samarthita prk / tataca iapymekasymeva sjyamny khdimadarthntarmaservkbhsasya smnytmana sdhyasya nmpi nsti , ---- iti sabhvyata eva / yattu tadekarpa viia vkatva tat khalu iaptvameva tacca siddham , ---- iti na sdhyam / krayattamidam , ---- itybhse 'pi na sydanityatbhsa / evamarthakriykritvbhve 'pi kaikatvbhsbhva iti niyatyapekayaiva sarve svabhvahetavo nnyath , ---- ityeknta ea //11//

nanvbhsavastutvavde 'nbhtasay agneravastutvam , ---- ityanbhtena katha dhmo janyate , tataca dhmdagne kraasya kathamanumnam ? ityakya samrathayitumha

bhyastattatpramtrekavahnybhsdito bhavet / parok parokdapyadhipaterdhmbhsdi ntanam // Ipk_2,4.12 //

173

ekavra tvat mahnase pratyaknupalambhabalengnybhsadhmbhsayo kryakraabhvo ghta / tatra vijnavdino darane pratisantnamanyacnyacbhsa , ---- iti svbhsayoreva kryakraat ght na tu santnntaragatayostadyavttntasysavedant / tatacednmanumna na bhavet svasantnagatt dhmbhst krimisarvajdipramtsantnntaranihasygnybhsasya iti nicaya / iha tu darane vyptigrahavasthy yvantastaddeasabhvyamnasadbhv pramtrastvatmeko'sau dhmbhsaca vahnybhsaca vhyanaye iva , tvati te paramevareaikya nirmitam , ---- iti hi uktam / tata svaparasantnavieatygena dhmbhsamtra vahnybhsamtrasya kryam , --- iti vyptau ghty bhyo'pi parvate yo dhmbhsa so 'pi agnybhsdeva iti vypti smtvnuimimte atra parvate agnybhsa iti / tvati dhmbhsaviee pramtrantarai sahaikbhya vahnybhsasmnye parokarpasahite viebhsntaravivikte pramtrantarai skamekbhavati , iti yvat / bhya iti vypti ghtv punarapi yo dhmbhsa , digrahadakurbhsdirghyate so'pybhso ntano 'prvo na tu dhmajadhmavadapratyagra / sa ca adhipaterasacetyamnt vahnybhst bjbhsdeva v bhavet tata eva janitu aknoti nnyata / aki li / sa cbhsasteu teu pramtveka eva , anekatve na tu yujyate evaitadityaya / yataca sa eko'dhipatica vahnybhso dhmakraa , tato dhmbhso'syaivgnybhsasyvyabhicrita krya liga yogiktatvbhve nicite sati , ---- iti tasmt kryt so 'numyate yata paroko 'svadhipatitvdeva //12//

nanveva goplaghaikntarlaciroitanirgatdapi dhmbhst syt vahnybhsnumnam , ---- ityakyha

kryamavyabhicryasya li ligamanyapramt gamanyapramtgt /


174

tadbhsastadbhsdeva tvadhipate tvadhipate para para // Ipk_2,4.13 //

paro ntandanyo yo dhmbhsa sa dhmbhsdeva pramtrantaravartino'dhipatirpt parokt , ---- iti tathbhtt dhmbhst kathamakraabhto vahnybhso'numyatm ityabhipryaea / kualca lakayantyeva vivekam , asyrthasynumnikathahutaravyavahropayogino yatnena vyutpatti kry , ---- ityayena ntanamiti yatscita tadeva vyavacchedyadvrea sphuktam //13//

nanu caiva dhmbhso vahnybhst , ---- ityagkta cet tarhi cetanasyaiva karttvam , ---- iti yadukta tat katha ? tathhi vje satyakuro bhavati iti yadetat da dhmgnivadeva tat kathamandarspadam ? ityakyha

asmin satdamastti kryakra kryakraatpi y / spyapek spyapekvihnn vihnn j jn n nopapadyate // Ipk_2,4.14 //

eka eva bhvastvat na kryakraabhva , bhvadvayamapi ca na yugapadbhvi kryakra.anarpa ghaapaavat , kramabhvyapi nniyatakramaka nlaptdijnavat , niyatakramikatve 'pi na prvabhvi kryamuttaraklabhvi ca kraam , ---- ityeva niyataprvabhva kraa niyataparabhva ca kryam , ---iti parasya tvanmatam / tatra svarpdanadhik cet prvat parat ca tat bhvadvayamtra sa ca sa ca , ---- iti / crtho 'pi v na kacit tasypyapekrpatvt sa sa ityeva hi syt / atha prvat nma prayojakasattkatva parat ca prayojyasattkatva tarhi vjasykuraprayoktr satt akuravirnt akurntarbhvamtmanynayati , akurbhve prayokttvamtra syt tadapi na kicit anypekatvt tasya / eva prayojyasattke'pi vaktavyam / eva na kevala bhvamtrameva kryakraat itydaya pak nopapann , yvat idamasti iti
175

bhvyamnavibhakty prayojyasattkatvam , ---- ityeva rppi y kryakraat spi nopapadyate pramena na sabhavati janm , anyonypek hi atra jvita s ca jan na sabhavati //14//

katham ? iti cet ucyate

na hi svtmaikani svtmaikanihnmanusandhnavarjinm hnmanusandhnavarjinm / sadasattpade'pye sadasattpade'pyea saptamyartha saptamyartha prakalpyate // Ipk_2,4.15 //

ja kilnyonyarpamanusandhtumaprabhaviava , anyonynusadhnarpatva jaaviruddhena caitanyena vyptam , anusadhna cpek caitanyasvarpameva , anyatra tu sopacarit / ato 'nusandhnavihnatvjjao bhva svtmamtravirntisantoasakucitaarra katha paratra prasaret / tataca yadi bja sadakuro'san athpi viparyaya ubhayamapi v sat yadi vsat , athpi eka sopkhyamanyat nirupkhyam , dvayamapi v sopkhya nirupkhya v , tathpi prtipadikrthamtra dharmntarrea samuccaydinpyanligitamavatihate , tasya samastasypekrpatvena caitanyavirntatvt //15//

yasydacetaneu npekopapadyate

ata eva vibhaktyartha vibhaktyartha pramtrekasamraya pramtrekasamraya / kriykrakabhvkhyo yukto bhvasamanvaya bhvasamanvaya // Ipk_2,4.16 // //

saptamrpy vibhakteranyasy api v yo'rtha kriykrakabhvalakaa sa eva tvadbhvn samanvayo nnya uka kacit / sa ca yadi svatantre cidrpe bhvadvaya virmyati tadopapadyate , anyath tu na kathacit / tath hi vikalpenpi asau vyavahriyamo na vastunihatayopapadyate , vastvanusaraapro hi vikalpo
176

'nubhavnusritayaiva bhavati , s ceha nsti vastvaprabhavatvena , vastvanusr hi anubhavo , vastu ca sytmaniham ---- ityuktam / tasmt bje sati akuro , bahnau sati dhma , ---- iti ca svatrantracidrpapramtvirntatve sarvametadyujyate nnyath , iti //16//

nanu prayojyaprayojakasattkatlakapek yadi svtmaikanihatve nopapadyate , tarhi kryakraayostdtmyavdin skhyn mate s sabhavatyeva , tat ki caitamyavijmbhtmakakartvdasamarthanena ? ityakyha

parasparasvabhvatve kryakra kryakraayorapi / ekatvameva bhede hi naivnyonyasvarpat // Ipk_2,4.17 //

yadi bjasykura svbhvastarhi akura eva na bja syt kicit viparyayo v syt , ---- iti ki kraa ki v kryam ; atha anyadvjamakuro'nya , tarhi na paraspartmakatvam , bhedbhedau hi ekadaikaviayau viruddhveva //17//

nanvevamapi bjamakurdivicitramavabhta drghadrghaparmaralibhi srotovadavicchinnasvarpameva nirbdha pratyavamyate / tath ca kva gata vjam , ---- iti prane vaktro bhavanti , na kutracit gatamakurtman vartate , akurbhtamayamakurastat iti / eva pradhna mahaddidharntbhta yvadvitatbhtamanantasargapralayaparampartmat prptam , ---- iti vitatagrhi pratti / bhgbhiniveavat tu kraakryatparikalpana tasyaiva bhvasya viasanapryam , ---- ityakyha

ektmano vibhedaca kriy klakramnug / tath syt kart karttaivaiva taivaiva tathpari tathpariamat tay // Ipk_2,4.18 // //
177

iha drghadarin pratyaknumngamnyatamapramaml pratyabhijmritya tadeveda sukhadukhamohasmyamanantaprakravaiamyvalambanena vivbhtam , ---- iti samarthyate / tatra pratyabhijnabalena yadektmakamekasvabhva tasya yo bhedo'nynyarpat iyameva s kriyocyate , yata klalakaena kramenugat , te hi anynyasvabhv yugapat na bhnti , prvparbhtarpataiva ca kriyocyate / yata eva kriy tath iti tena prakrea pradhnde kriyviealakaena karttaiva syt , natu uka kraatmtra , yato heto tath iti tena tena mahaddiprakrea satatameva krimik tathbhsanarp parimalaka kriymviata pariamatt kicidrpa parivarjya tyaktv vyvartyamanuvartanya ca vyavasthpya nirvartyamnattyarpaprahvat pradhndestath hetubhtay //18//

nanu pradhna parimakriyy kartrpamiyat samarthitam , ---- iti ko doo , na hi puruavadasykarttvamiyate ? ityakyha

na ca yukta yukta ja jaasyaiva asyaiva bhedbhedavirodhata bhedbhedavirodhata / bhsabheddekatra cidtmani cidtmani tu yujyate // Ipk_2,4.19 //

evamityabhinnarpasya dharmia satatapravahaddharmabhedasabhedasvtantryalakaa pariamanakriykartkatva yadukta tat pradhnderna yukta jaatvt , jao hi nma parinihitasvabhva prameyapadapatita sa ca rpabheddbhinno vyavasthpanyo nlaptdivat , ekasyabhvavattvccbhinno nlavat , na tu sa eva svabhvo bhinnacbhinnaca bhavitumarhati vidhiniedhayorekatraikad virodht / kacit svabhvo bhinna kacit tvabhinna , ---- iti cet , dvau tarhi imau svabhvvekasya svabhvasya bhavetm , na caiva yukta
178

{bhedbhedavyavasthaivamucchinn sarvavastuu /}

iti nyyt / eva jaasya idam iti parinihitmsatay sarvata paricchinnarpatvena prameyapadapatitasya nya svabhvabheda ekatve satyupapadyate / yattu prameyadapatita na bhavati ki tu cidrpatay prakaparamrtharpa cidekasvabhva svaccham , tatra bhedbhedarpatopalabhyate ; anubhavdeva hi svacchasydarderakhaitasvasvabhvasyaiva parvatamatagajdirpasahasrasabhinna vapurupapadyate / na ca rajatadvicandrdi yath uktikaikacandrarpatirodhnena vartate , tath darpae parvatdi / darpaasya hi tathvabhse darpaataiva sutarmunmlati ---nirmalo'yamutko 'ya darpaa ityabhimnt / na hi parvato bhyastatra sakrmati svadeatygaprasagdasya , na csya phe'sau bhti darpanavabhsapragt , na ca madhye niviakahinasapratidhasvabhvasya tatrnupraveasabhvanbhvt , na pact tatrdarant dratayaiva ca bhsant , na ca tannipatanotphalitapratyvttcku maysv parvatameva ghanti , bimbapratibimbayorubhayorapi parvataprvagatadarpabhse 'valokant / tasmt nirmalatmhtmyametat yadanantvabhsasabhedacaikat ca / giriikharoparivartinacaikatraiva bodhe nagaragataparrthasahasrbhsa , ---- iti cidrpasyaiva karttvamupapannam . abhinnasya bhedveasahiutvena kriyaktyveasabhavt //19//

nanvetvat vijnameva brahmarpamim vivarpatvaicitr parightu kimvaratkalpanena ityakyha

vstave'pi cidekatve na sydbhsabhinnayo sydbhsabhinnayo abhinnayo / cikr cikrlak lakaaikatvaparmara aikatvaparmara vin kriy // Ipk_2,4.20 //
179

cidrpasyaikatva yadi vstava bheda punarayamavidyopaplavt , ---ityucyate tad kasyyamavidyopaplava , ---- iti na sagacchate brahmao hi vidyaikarpasya kathamavidyrpat , na cnya kacitasti vastuto jvdiryasyvidy bhavet / anirvcyeyamavidy , ---- iti cet , kasya anirvcy , ---- iti na vidma ; svarpea ca bhti , na cnirvcy , ---- iti kimetat ? ; yukty nopapadyate , ---- iti cet savedatiraskri k khalu yuktirnma , anupapattica bhsamnasya kny bhaviyati / sadrpameva brahmbhinna cakstyavikalpake , vikalpabalttu bhedo 'yam , ---- iti cet , kasyya vikalpanavypro nma ? brahmaacet , avidyyoge na ca anyo'sti ; avikalpala ca satya vikalpakamasatyam , ---- iti kuto vibhgo bhsamnatvasyviet / bhsamno'pi bhedo bdhita , ---- iti cet , abhedo'pi evam , bhedabhsanena tasya bdht / vipartasavedanodaya eva hi bdho nnya kacit / bdho'pi ca bhsamnatvdeva san nnyata , ---- iti bhedo'pi bhsamna kathamavidy / bhsanamavadhrya gamapramako 'yamabheda ---- iti cet gamo 'pi bhedtmaka eva vastubhta pramtpramaprameyavibhgaca , ---- iti na kicidetat / tasmt vstava cidekatvamabhyupagamypi tasya karttvalaks.a bhinnarpasamvetmik kriy nopapadyate ; parmarasvarpa tu svtantrya yadi bhavati tadopapadyate sarvam / parmaro hi cikrrpecch , tasy ca sarvamantarbhta nirmtavyamabhedakalpenste , ---- ityukta

{svminactmasasthsya ......... /}(Ipk 1,5.10)

ityatra / tena svtmarpameva viva satyarpa praktmatparamrthamatruitaprakbhedameva sat prakaparamrthenaiva bhedena bhsayati mahevara , ---- iti tadevsytidurghaakritvalakaa svtantryamaivaryamucyate / bhsabhinnayoriti kriypek sabandhasmnye ah , pacdyayocita vibhajyate / bhsena bhinnau jajabhsau , jao
180

ghadi karmarpacidbhsa kartrpa , ---- iti tayo kriy , ekasya kriyamatvamaparasya karttva na bhavet / cikrrpea nirmtavybhedaparmartman vin ek csau kriy katha bhinnayo svabhvabht bhavet / kryakraatprastvt kartkarma ukte , krakntaryapi tu ekakarttvnupraveni paramrthato'nyath karadau bhinne krakavrte kathamabhinn s / yadi v bhsena yau bhinnau jaacetanau tayory cikr ekasyeyamat , parasyaiitt tassvabhvamekatvaparmara vin , ---- iti / yadv bhsabhinnayo ahamidam iti ya parmara ekavirntirpacikrtm ta vin , --- iti / bhsabhinnayorekaparmara vin cikrlaka katha kriy , ---- iti v / eva kriy v cikr v parmara v apekya .ah , nityaspekatvcca samsa //20//

etat upasaharati

ittha ittha tath gha ghaapa apadybhsajagadtman / ti tihsorevamicchaiva kartt kriy kriy // Ipk_2,4.21 // hsorevamicchaiva hetut kart

yath na jaasya kraat na kartt , tathnvarasya cetanasypi , ityanenaiva hetutprakreeda jta yat ya eva tath cikrustasyaiva s cikr bahiparyantat prpt kriy ityabhidhyate , saiva ca kartt tadeva ca hetutva nnyat kicit / tena ghaastihati ityayamartha ---- ghatman tihsu svtantryt sthnamabhyupagacchan na tu tadrpamasahamno yo mahevara praka sa tihati ---- iti / ghaapadybhsarpa yatkila jagat tadtman ya tath iti tena tena tajjagadgatajanmasthitydibhvavikratadbhedakriysahasrarpea ya sthtumicchu svatantra , tasya y evamiti vicitrarpecch saiva kriy , ---- iti sabandha / tena mahevara eva bhagavn vivakart , ---- iti ivam //21//

181

iti rmadcryotpaladevaciracitymvarapratyabhijj rmadcrybhinavaguptaktavimarinykhyakopety kriydhikre kryakraatattvanirpaa nma caturthamhnikam // 4 //

sampracya kriydhikro nma dvityo vimara // 2 //

________________________________________

gamdhikre prathamamhnikam /

[vimarin]

{ya prpya sarvgamasindusagha pratvamabhyeti ktrthat ca / ta naubhyaha bhavatattvacintratnaudhasra paramgambdhim // rmatsadivodraprrambha vasudhntajam / yadantarbhti tattvn cakra ta sastuma ivam //}

evamadhikradvayena jnakriysvarpa vitatya nirtam / atheda vaktavya kriy nma vivapadrthvabhsalaka ityukta samanantarameva , ke ca te vive padrth , iti / tatrbhsarp eva jaacetanalaka padrthste ca kriyat rpea saghyante , nahi pratyaka mypramtu sarvatra kramate / anumnamapyevam , na hi yadyadasti tatra tatra ligavyptydigrahaasabhava / gamastvaparicchinnapraktmakamhevaravimaraparamrtha ki na payet , iti tadanusrea padrthaniraya vivaprameykaraapratilabdhatadvivottrapramtpadahdayagamkrbhipryea nirpayitumcrya gamdhikra ttyamrabhate /
182

tatra lokaikdaakena evamantarbahirvtti itydin sthlaskmatyabhedata ityantengamasiddha ivdidharaprntamekaikbhsarpattmaka daranntare smnyam iti yadvyavahta , yasya smndhikarayayogdanantasvalakavabhsanavyhavieaprvaka samasto 'ya arrabhuvandivibhava , ta paramevargamasiddha yuktypyavagata pratyekatastattvagrma darayati ityhnikattparyam /

tatrdhikrasagati yojayan prvapakapratikepa copasaharan ivatattvasvarpameva darayitumha

evamantarbahirv evamantarbahirvtti tti kriy klakramnug / mtureva tadanyonyviyukte j jnakarma nakarma // Ipk_3,1.1 //

evamiti , yata paradaranokta kryakraabhvo jaarpapratiho na kathacidupapanna , kintu cidrpa evntarbahirtman prakaparamrthenpi vapu tathbhsanarpea vartamna klakramamkipan kriybhidhyate , tasya pramtureva jnaaktivapuo dharmastat iti / tasmdaviyukta jna kriy ca / jna vimarnupritam , vimara eva ca kriyeti / na ca jnaaktivihnasya kriyyoga iti / tadetadaviyuktajnakriyrpa kriydvrea sakalatattvarigatasisahraatapratibimbasahiu yat tadupadeabhvandiu tathbhsamnamanbhsamapi vastuta ivatattvamityukta bhavati //1//

nanyevabhta ivatattva cet tarhi tato'natiricyamnamida vivamiti kimanyat tattva syt / ekacittattvavirntau ca tattvn katha kramo bhavet , deaklbhedt ? evametat

183

ki kitvntaradaodrektsdkhya tvntaradaodrektsdkhya tattvamdita tattvamdita / bahirbhvaparatve tu , parata parata pramevaram // Ipk_3,1.2 //

yadyapyekameva ivatattva tathpi tadyameva svtatrya svtmani svarpabheda tvatpratibimbakalpatay darayati / svarpavaicitryameva deaklakrama / mritikriyvaicitryamayo hi asau / tatacntar jnarp y da tasy udrekbhsane sdkhyam sadkhyy bhavam / yata prabhti saditi prakhy / sadkhyyca sadivaabdarpy ida vcya tattvam / sikramopadedau prathamamucitam / tatsdkhya tattvam / bahirbhvasya kriyaktimayasya paratve udrikbhse sati pramevara paramevaraabdavcyamvaratattva nma / tacca sdkhyasya pacducitvabhsanam / etadukta bhavati / iha tasya bhvastattvam , ---- iti bhinnn varg vargkaraanimitta yadekamavibhakta bhti tattattvam / yath girivkapuraprabhtn nadsarasgardn ca pthivrpatvamabrpatva ceti / tataca uddhacaitanyavargo yo mantramahevarkhya , tasya prathamasvasmkamantakaraaikavedyamiva dhymalapryamunmlitamtracitrakalpa yadbhvacakram , tath sahre ca dhvasonmukhatay tathbhtameva caksti pratibimbapryatay , tasya caitanyavargasya tdi bhvarau tathpravana nma yaccidvieatva tatsadivatattvam / mantrevardirpasya tu caitanyare sphubhtamasmadbahikaraasaraisaprptabhvavargapratima viva pratibimbakalpatay bhti , tasya tu tat tathprathanamvaratattvam / yastu sadivabharaka varabharakaca dhveyopsydirpatay sa brahmaviutulya pthageva mantavyo na tu nmasrpyt bhramitavyam / yathhureke brahmaviurudr api tattvamadhye ki na gait iti //2//

nmadheyntaramapyatra tattvadvaye darayati

184

varo bahirunme bahirunmeo , nime nimeo'nta o'nta sadiva sadiva / smndhikara smndhikaraya yaca , sadvidyhamida sadvidyhamidadhiyo dhiyo // Ipk_3,1.3 //

yasyonmeudayo jagata , ityatra varatattvamevonmeaabdenoktam , vivasya hi sphuatvabhyatvamunmeaam , nimeaa tvapshuatvpdanamahantrpatodrecanam , iti nimea sadivatattvam / yato jagata pralaya iti / uddho'ya spanda paramevarasycalasypyaprarharpntarpattilakaa kiciccalantmatay sphuradrpatvt / paramevarasya hi paramrthata et aktayo yastattvagrma , kcittu aktiranyabahutaraaktikrokra kurvat nikaatvdupsy ghaasyeva ghaatvtmik , kcidanypeki svarpamtranih dr ghaasyeva sattsmik / eva nimeonmeaakt eva sadivevarau tayostvadhihtdevate api tathnme //

atha tadadhihtdvayagata karaa vidytattvamha / prakasya yadtmamtraviramaamananyonmukhasvtmaprakatvirntilakao vimara so'ham iti ucyate / yastvanyonmukha sa idam iti / sa ca svaprakamtre punarananyonmukharpe virmyati paramrthata / tatrdye vimara ivatattvam dvitye vidyeat madhyate tu rpe ahamidam iti samadhtatulpuanyyena yo vimara sa sadivantha varabharake ca , idabhvasya tu dhymaldhymalatkto viea / ye ete aham iti idam iti dhiyau tayormypramtari pthagadhikaraatvam aham iti grhake idam iti ca grhye , tannirsenaikasminnevdhikarae yatsagamana sabandharpa prathana tat sat uddh vidy , auddhavidyto mypramtgaty anyaiva / tatra yad aham ityasya yadadhikaraaa cinmtrarpa tatraivedamaamullsayati tad tasysphuatvt sadivat ahamidam iti / idamaham iti tu idamityae sphubhte 'dhikarae yadhamaavimara niicati tadevarat , ---- iti vibhga //3//

185

nanu kasmdiya uddh vidy ityha

ida idabhvopapannn bhvopapannn vedyabhmimupeyu vedyabhmimupeyum / bhvn bhvn bodhasratvdyathvastvavalokant // Ipk_3,1.4 //

avalokana prathana vedana vidy , yathvastutva vastvanusritva ca ; tasy uddhiravipartat / vedyada copagatavatmagktavatm , ata evedamityevabhtenocitena parmarenopapannn parmyamnn bhvn bodha eva praktm srarpa vastu , prakacnanmukhavimartmhamiti / tade yadeva pramrthika rpa tatraiva prarhatvt ahamodamityasya uddhavedanarpatvam //4//

adhihtrpddevatdvayt tattvadvaya vibhaktam , ---- ityetadbhagy pratipdayatygamavyavahrea /

atrparatva atrparatva bhvnm antmatvena bhsant / parathantaycchdtparparada hi s // Ipk_3,1.5 //

parat prvatvamananypekhamiti , aparatvam apratvamanypekitedamiti / atra ca tattvadvaye bhvn dhymaldhymalarpmubhayaspart parparatvamiti / vedyabhvanih da tattvasvarp tadavabhsayitmantrevardiuddhapramtsavedyavastusr / y tu tannihasavedanada s uddh vidy , tatpramtradhihttva rsadivevarabharakarpat iti sakepa //5//

evameke mate aham itycchdako yo bhga tatprathpradhn uddhavidy / anye tu manyante , ---- yo 'svidabhga cchdanyastasya
186

yadavabhsana tatpradhn uddhavidy / anyath hi sa idamaa kena bhsyat myystatrbhvt bhve v prarohaprasagt ; ata eveya prarohsahiu yata idant bhsayati tata uddh / bhsancca vidyeti / tata evpraruhamykalpatvt mahmyeya rrauravdigurubhirupadi , tadetadha /

bhedadhr eva bhve bhveu karturbodhtmano'pi y / myaktyeva s vidyetyanye vidyevar yath // Ipk_3,1.6 //

mypramtari nydirpe 'pyanullasite , cinmtra eva pramtari kartari ca sati cidekarpavapi bhveu yadacidrpatay bhedaprakanalakaa svtantrya s uddhavidy myakty tuly , vedyabhge bhedaprakant / na ca myaiva , grhakasya cinmtrabhge tvadaviparysant , yena prakrea vidyevar bhagavanto 'nantdy vatante / te hi uddhacinmtraghtha bhv svatastu bhinna vedya payanti , yath dvaitavdinmvara / eva grhake'atacaitanyarpt paramrtharpe grhyaviparysanaakti uddhavidy vidyevarm //6//

pare prhu ---- bhagavata pramaivasyprarhabhedvabhsana sadivevarat / tatrsphue bhede icchaktirvarasya vypriyate , sphuatve jnaakti , grhyagrhakaviparysadvayaprarhau tu myakti , s ca paupramtu , grhakagrhyobhayaviparysasaskre tu avinivtte'pi yadetat vastuparamrthaprathana tatra vidyaktivypro yogijniprabhtivapaupramtu / tadetaddarayati /

tasyaivaryasvabhvasya paubhve prakik / vidyakti vidyakti ...................................... // Ipk_3,1.7 //

187

paubhve viparysaikarasatvalakae panyatve 'svatatratve dyadraadaranabhede satyapi jte prvoktayuktibalena yadetadaivaryamukta tasya y prakik paramevaraakti ---- yadvat kecideva t yuktrdtya tad vastahday ktino bhavanti ---- s vidyakti / ayameva aardhasrdido'pyasycryasya hdayamvarjayati paka , anye ityanukte /

etadnantaryaucityena ca mytattvanirpat tadha

.............. tirodhnakar mybhidh puna puna // Ipk_3,1.7 //

myakti punaracidrpe nydau pramttbhimna prarha dadhrt bhvnapi cinmayn bhedenbhimnayant sarvathaiva svarpa tirodhatte vute vimohin s / tirodhnamatra na vilayanarpa mantavya , yat ktyapacakamadhya gameu gayate , dkitasypi gurumantrdinindanapryamapi tvvaraameva //7//

tirodhnamvaraarpa sphuayati

bhede tvekarase bhte'ha bhte'hatayntmank tayntmankite / nye buddhe arre v myaktirvij myaktirvijmbhate // Ipk_3,1.8 //

suupte pralaye na ityabhvasamdhau ca tvacchnyamkakalpamantmarpa vedyabhvocitam aham itytmatvena vkyate ; ucchvasananivasandau v pra eva tejasamupavhita , svacchodakayakalp vedyapratibimbanavat v buddhirabhiniviyate antaraha vedmi dukhyahamiti cintdyavasthsu , arrameva tu pthivprya ko'hamitydidasu ahamitytmatay bhti / sarvameva ceda nydi vastutacinmtrasrameva myayaiva tvadacidrpatay bhsitam / tathvidhameva tu
188

sat ahamiti savidrpatbhiniveasthna sapditamaprantajaabhvameva iti atidukaravastusapdanpratghtarp paramevarasya myakti , ---- ityetat vijmbhate ityanena daritam / bhyarp sutadhanadrdnmapyahatbhiniveaviayatvasakhyta scayati //8//

nanvacidrpatvdantm yadi nydistadtmataysau abhiniviyamnacidrpa eva , ---- iti sarvajatvasarvakarttvdiviuddhaivaryadharmaiva syt , ---- ityakyha

ya ca pramt nydi nydi prameye vyatireki vyatirekii / mt sa meya meya san kldikapacakave kldikapacakave cakaveita ita ita // Ipk_3,1.9 //

sydaivaryadharmayoga nyde yadyahamityabhiniviyamno'pi meyat jahyt / tathhi sati prameyamapyasya nldivyatiriktatay naiva bhseta / yvat ya nydi pramt kathita , sa yvadeva svarpdvyatirekbhimate nldau prameye pramt tvadeva svayamapi meyabhta eva san mt / meya hi myamnatvdeva parimitam , ---- iti tddeva meyntardupapannavyatirekam , na tveva cidrpamaparimitatvt / parimitatva ca nyderahabhvasya yat tadeva kldipacakam . tath hi kla kramamstrayan pramtari vijmbhamastadanusrea prameye 'pi prasarati , yo'ha ko'bhava sa sthlo varte bhaviymi sthlatara ityevamtmna deharpa kramavantamiva parmastatsahacrii prameye'pi bhtdirpa krama prakayati / asya nyderjaasya vidy kicijjhatvonmlanarp buddhidarpaasakrnta bhvari nlasukhdi vivinakti / kal kicitkarttvopodvalanamay kryamudbhvayati , kicijjnmi / kicitkaromi , ---- iti / atra ce tukye'pi kicittve kasmdidameva kicit , ---- ityatrrthe'bhivagarpa pramtari dehdau prameye ca gudyropaamaya iva rgo vypriyate / na ca tadbuddhigatamavairgyameva , taddhi sthla vddhasya pramady na bhavedapi , rgastu bhavatyeva /
189

buddhidharmake'pi ca do'bhivaga / atraiva kasmdabhivaga ---ityayamartho niyaty niyamyate iti / eva kalvidyklarganiyatibhirotaproto myaypahtaivaryasarvasva san punarapi prativitratatsarvasvarimadhyagatabhgamtra evabhto'ya mita pramt bhti ---- idnmida kicijjnna , ida kurvo'tra rakto'traiva ca ya so 'ham ---- iti / e ca bhinnaviayatvamapi bhavati kadcit , yathnyatra rakto'pi niyatynyat kryate iti / ete ca pramtlagnatathaiva bhnti , ---- iti tasyaiva aktirp pratipramtbhinn ea , kadcit tu naamallaprekdvvarecchay ekbhaveyurapi / na hyetemvarecchtirikta nija kimapi jvitamasti , ---- ityasakdukta vakyate ca //9//

yaduktamidamityatra prameye vyatirekii mt , ---- iti tatra tatprameya darayati /

trayovi trayoviatidh meya meya yatkryakara yatkryakaratmakam / tasyvibhgarpyeka tasyvibhgarpyeka pradhna pradhna mlakra mlakraam // Ipk_3,1.10 //

yat kryakaraarpa trayoviatiprakra yacca tasya mlabhta kraa sarvakryakaravibhgarpa pradhna nma tatsarva meyam ---- iti sambandha / yogimantratadvaraprabhtn hi bhtatanmtrakaraapradhnavakrayogitvtsarvameva prameyam / sasrimapyanumngamdidi prameyameva , ityat prameyam / kldayastu pramey api pramryeva lagn , ---- iti pramtaktisvabhvatvt na prameyatvenehvasare mypramtcyatiriktaprameyaprastve gait / vastuto hi atratyo'ya pramtpi prameya eva , sa tu pramtrkriyama cchditaprameyatka ihocyate //10//

190

nanvatra trayoviatau ki krya ki karaam ? ityakyha

trayodaavidh ctra bhynta bhyntakara karaval / kryavargaca daadh sthlask sthlaskmatvabhedata matvabhedata // Ipk_3,1.11 //

pramtu prva karaopayoga , ---- ityatrdau trayodaa karani tatra buddhirapyavasyasmnyamtrarp , grhyagrhakbhimnarpo'hakra , sakalpdikraa mana , ---- ityantakaraa tridh / buddhau abddyadhyavasyarpymupayogni buddhdntriyi paca ---- rotra , tvak , caku , jihv , dhram , ---- iti / karmai tpayogni paca karmendriyi / tath hi ---tygo grahaamiti dvayam , ---- bahirviaya yat tatra pi pyu pda , ---- iti karani / etadevnt pre yena kriyate tadvgndriyam / tatprakobhapranty virntikriyopayog upastha / sarvadehavypakni ca karmendriyyahakravietmakni / tena cchinnahasto bhubhymdadna pinaivdatte , evamanyat / kevala tattatsphuapravttilbhasthnatvt pacgulirpamadhihnamasyaucyate , ---- ityeva karani trayodaa / e ca kryatve 'apyasdhraena karaatvena vyapadea / sthla krya pthiv , pa , tejo , vyu , nabha , ---- iti paca bhtni / skmamemeva rpa , gandho , raso , rpa , spara , abda , ---- iti / tatraikaikaguamkdi , ekaikavddhagua v , --- iti daranabheda , ---- iti na vivecito , nupayogt / tatra sthla vibhaktamavibhgasvnumpakam , ---- iti sthlarpopakramamuktam / atra pthivydybhs eva mirbhya ghadisvalakabht karmendriyairupasarpit , buddhndriyairlocit , antakaraena sakalpitbhimatanicitarp , vidyay vivevit, kaldibhiranurajit , pramtari virmyanti , ---- iti ttparyam / etacca vistaratastatpradhneu tantrlokasrdiu may nirtam , ---- ithnupayognna vitnitam , ---- iti ivam //11//

191

iti rmadcryotpaladevaviracitymvarapratyabhijy rmadcrybhinavaguptaviracitavimarinykhyakopetymgamdhikre tattvanirpakhya prathamamhnikam //1//

____________________

gamdhikre dvityamhnikam /

[vimarin]

{akhaitasvabhvo'pi vicitr mtkalpanm / svahrmaacakre ya prathayetta stuma ivam //}

eva tattvarau nirte etadantarbhvenoltamapi mukhyatay niretavya pramttattva vitatya niretu tatraitanmttmtra itydi vynovivtmaka para ityantairviatilokairhnikntara prastyate / tathhi ---- pramturatra svarpapratyabhijnamupadiyate stre / sa hi heyamupdeya ca sva svabhva vidvn paramopdeyarpa ivasvabhva svtmnamabhedenvian jvanneva mukto bhavati , ---- iti / tatra lokena brahmditrayasvarpam , tatkata ca pramtbheda lokasaptakena , dvayena samveasvarpam , lokapacakena pramtureva suuptdyavasth , trayea ts heyopdeyavibhga nirpayati , ---ityhnikattparyam / granthrthastu nirpyate //

tatraitanmt tatraitanmttmtrasthitau rudro'dhidaivatam / bhinnaprameyaprasare brahmavi brahmavi vyavasthitau // Ipk_3,2.1 //

tatreti , evabhte 'sminngamasiddhe yuktyanugate ca tattvasvarpe sati


192

yadetat kldipacakaveita pramttrpam , tadeva yasy uddhamupasahtaprameyajta bhavati day sahrkhyy tasymadhihtdevattva taddasapdanena svopsakalokasya taddadhynveasampannasya svbhimukhyasapdanena ca bhajamno bharaka vara eva rudro bhagavn , yo mypade 'pi prpntmakadharmdharmasryendudinanidivimuktamadhyamajyotrpapramt svarpaspard unmlitattyanetra / bhinnasya tu prameye tatsatnapravahaalakae prasare 'dhihtdevat viu , ata eva tayo prameyaprasararpasya ida nlam ityeva praktmana prdhnyt aham iti pramtdaveanyatvt na ttyanetronmlanam / devataiva daivatam / prasara utpatti satnaca //1//

yadetanmttmtramukta tasya vibhgamgamika ca sajbheda nirpayati /

ea pramt myndha myndha sa sasr karmabandhana karmabandhana / vidybhij vidybhijpitaivaryacidghano mukta ucyate // Ipk_3,2.2 //

sv svgarpe garpeu bhve bhveu pramt kathyate pati pati / myto bhedi bhediu kleakarmdikalu kleakarmdikalua pau pau // Ipk_3,2.3 //

myayndho vimohita , ata eva karmi svtmano bandhaknyabhimanyamna ea iti kldiveita nydipramt sasarati , ---- ityata sasr / deho 'pi hi svarpasdya blyayauvandivanuvartayan sasaratva / buddhydestu janmntare'pi sasaraam / vidyay tu svarpaprakanaakty pratyabhijpada prpitamaivaraya yasya , ata eva arrdyapi vivamapi ca savedanamevbhimanyamno'ta eva cideva ghan anvcidrpavymiraany
193

yasya rpam , sa punarjanmabandhaviraht dehe 'pi sthite mukta iti vyapadeayogya / patite tu iva ekaghana iti ka kuto mukta / bhtaprvagaty tu pramtrantarpekay muktah iva , ---- iti vyavahra /

yacsau mukta sa bhvn svgavadabhimanyamna pramimte iti sa te svm , svarpaparamrthasamarpacca plaka iti patirupadia stre / myaktiktabhedn vyatiriktneva sato yad mimte tad taireva meyai parpai pita iti paurukta / tathhi vedyarivadevsmvi dysmitrgadvebhinivedaya kle , dharmdharmdirpi karmi , dipaddayarp vsan , phalabhogarpo vipka , ---- iti kluyamanantaprakram , yata pitatvt pau ityukta //3//

yadevaitatpaurpa tadevgameu trividha malam , ---- ityha /

svtantryahnirbodhasya svtantryasypyabodhat svtantryasypyabodhat / dvidh dvidhava ava malamida malamida svasvarppahnita svasvarppahnita // Ipk_3,2.4 //

bhinnavedyaprathtraiva mykhya mykhya janmabhogadam / kartaryabodhe krma krma tu myaktyaiva tattrayam // Ipk_3,2.5 //

iha jtkartrpa tvaccittattvasya svarpa , tasypahro nmava mala yensvau sakucito jta / tatra svarpasya nimlana sakoca / tatsthite bodharpe karttvalakaasya svtantrytmana svarpntarasya nimlana viparyayo v , ---- ityubhayaypyava mala svarppahnirpamekameva /

atraiveti , satyave male dviprakre svarpasakoce vtte bhinnasya yatprathana tasya myyam iti sajmtram / myktatvena myyat
194

malatrayasypi / tatra karturabodharpasya dehderbhinnavedyaprathane sati dharmdharmarpa krma malam , yato janma bhogaca sa ca niyatvadhika , iti jtyyurbhogaphala karma ityukta bhavati //4////5//

athai maln viviktaviayanirpat svarpa sphukartu svtanryahnirbodhasya ityasya tvadviayamha /

uddhabodhtmakatve'pi ye ye nottamakart nottamakartt / nirmit nirmit svtmano bhinn bhartr te kart kartttyayt // Ipk_3,2.6 //

ye cinmtrameva paramrtho na tu aham iti svtmavirntynandarpa prama svtantryam / te parmevarea tay nirmit svtmana sakdvyatirikt / atra hetu ---- kartty uttamasvtanryalakay atyayt abhvt ; parmevarasya tttamasvtantryviyuktabodharpatvam , ---- ityabhipryaea //6//

nanvasmddhetorbhavatu paramevart te bhinnatvamanyonyatastu katha bhedo bodharpasya vypitvanityatvaktasya ca deaklbhedasya sambatvt ; anyonyabhedbhve ca nirmitste iti katha bahuvacanam ? ityak vyapohati /

bodhaikalak bodhaikalakaaikye'pi te temanyonyabhinnat / tathevarecchbhedena te ca vij vijnakeval nakeval // Ipk_3,2.7 //

iha hi sarvatrpratihataakti paramevara eva taybubhsastath tath bhavati , natvanya kacit paramrthayo 'sti , ---- ityasakduktam ; tataca vyvieea te arrdinyntapramtpadottrn bodhatvanityatvavibhutvdidharmajtasyaikye 'pyanyonya bheda , te ca stre vijnakeval ukt / tatra vijmakevalo malaikayukta , ---- itydau vijna
195

bodhtmaka rpa kevala svtantryavirahitamemiti //7//

eva svtantryahnirbodhasya ityasya bhgasya vijnkalaviayatmuktv svtantryasypyabodhat ityamumaa viayapradaranena spaayati /

nydyabodharpstu kartra kartra pralaykal pralaykal / te te krmo malo'pyasti myyastu vikalpita vikalpita // Ipk_3,2.8 // nye jaatvdanodharpe eva , yadi v pre buddhau v ye ahamiti camatkrayogt karttva te pralayena kt akal kaltattvopalakitakaraakryarahit abodharp kartraca / pralayvadhi hi te tathkt uttarakla tu kryakaraasabaddh eva bhavanti ; yataste na kevalamuktarpa ,ava eva malo yvat krmo 'pi vsansaskrarpo dharmdharmtmstyeva / yadyevam , bhinnavedyaprathpye syt / satyam , savedye suuptapade , 'pavedye tu na bhavati ; tena myyo mala e vikalpito vyavasthitaviayatvena / tath hi ---- ke'pi nydibhgavirnt ganidrjakt apavedyasuuptapadabhja / anye tu buddhydinih sukhadukhvaeasmnytmakabhinnavedyasavedanayogita savedyasauuptapadaln / sthladehendriytmakakryakaraaviyogarpatva tu pralaykalalakaa sarve tukyam //8//

eva svtantryasypyabodhat ityevamaa sphukta , prasagcca krmamalasya viayo darita , mymalasya ca pkikatvamuktam / adhun punaravakrmamaladvaybhve'pi uddho'sti mykhyasya malasya viaya , ---- iti darayati

bodhnmapi kart karttvaju tvaju krmamalak krmamalakatau / bhinnavedyaju bhinnavedyaju mymalo vidyevarca te // Ipk_3,2.9 //
196

ye cinmtramevtmatay payanti aham iti ca camatkrollst kartrastata eva sarvaj sarvakartraca te vidyevar / kintu tanukaraabhuvandi yade vedyatay kryatay ca bhti, tat kuvindapaady bhinnameva sat , ---- ityasti vidye var mykhyamalayoga //9// atha malatrayasypi yaugapadyena yo viayasta darayitumha /

devdn devdn ca sarve sarve bhavin bhavin trividha trividha malam / tatrpi krmamevaikam mukhya mukhya sa sasrakra srakraam // Ipk_3,2.10 //

iha vidyevaravijnkalstvanna bhavino myntdhvtikramat ; pralaykal apikacitklamavidyamnabhav / ye tvete mytattvntarlaparivartino devdaya sthvarntvaturdaa streu parigaitste sarve bhavina sasria , te ca trayo'pi yugapanmal / nanu malatrayamadhye katamo mala sasaraame sapdayet ? ha , tatrpi teu trivapi satsu krma mala mukhyatay sanipatya sasarae kraam . yathoktam /

{karmatastu arri viay karani ca /}

iti / tanukaraaviayasabandha eva ca vartamno bhaviyaca , ---- ityanavarata prabandhato vartamna sasaraamucyate / avamymalau tu yadyapi na kraa sasre , tathpi krmea vin tau dehdivicitrabhvbhinirvartanaaktinyau vijnkaldiu , ---- iti mukhya krmameva mala sasrakraa tatra tatra stre gayate / ata eva tadupakaye vtte dattastvadasasaraasopnapadabandha , ---- ityayena karmabandhbhimnaparihnireva yatnata skhyapurabhratdistrepadiyate / eva
197

malatrayasyaikaikabhedaistribhirdvibhedaistribhistribhedenaikena , iti sapta pramtra uttihanti / tath ca stre

{ivdisakalntca aktimanta sapta /}

ityuktam / tatrpyavntarabhedena guamukhyatbhedena vikalpasamuccayatdibhedena cnantaprakratvamiti //10//

asya ca malatrayasyodbhavatirobhvabhedt sasri prakradvayam , ---- iti darayati

kalodbalitametacca cittattva cittattva kart karttmayam / acidrpasya nydermita nydermita gu guatay sthitam // Ipk_3,2.11 //

mukhyatva mukhyatva kart karttyca bodhasya ca cidtmana cidtmana / nydau tadgu tadgue jna jna tatsamvealakaam // Ipk_3,2.12 // na tatsamvealak

etacceti , yat tridadn bhavin caitanya karttasya prdhnynmalena savidbhgasya nimajjitatvt karttmayam cidrpasya tattva svtantryam , kalkhyena paramevaraaktytman tattvena upodvalitam anupritam , malena nyakkta sadudbodhitam , nyderdehaparyantasya mypramtu sabandhi , tat guatvena apradhnatvena sthitam , yato mitam idantpannadehdinyntaprameyabhganimagnatvt prameyam , yo gauro , ya sukh , yastito , ya sarvarparahita so'ham , ---- iti hi idantaivntarnthabhv sasri parisphurati / seya jgratsvaprasuuptarp sasrvasth /

yad tktagurpadedidi tenaivhabhvena svtantrytman


198

vypakatvanityatvdidharmaparmaramtmani / vidadhat tata nyde prameydunmajjyevsyate tad turyttvasth / yadpi parmatathbhtavaibhavdinityaivaryasabhedenaivhabhvena nydidehadhtvanta siddharasayogena vidhyate , tadsy turyaday tadapi prameyatmujjhatva / seya dvayyapi jvanmuktvasth samvea ityukt stre / samyagveanameva hi tatra tatra pradhnam , tatsiddhaye tpadentari / yath gtam /

{mayyveya mano ye m /}(g. 12.2)

iti /

{athveayitu citta /}(g. 12.9)

itydi ca / samveapallav eva ca prasiddhadehdipramtbhgaprahvbhvabhvannuprit paramevarastutipramapjdhynasamdhiprabhtaya karmaprapac / yadgtamapi /

{abhyse'pyasamartha sanmatkarmaparamo bhava /}(g. 12.10)

iti / dehapte tu paramevara evaikarasa , ---- iti ka kutra katha samviet / tadetadha --- yat puna kartty mukhyatva tannntaryakaca nyderguabhva , tasmicpyacidrpe gubhte svtantryasypyabodhat iti malalyprasypahastant cito ya paro'pytmabhgo bodhalakao malena nyakkto'bht tasypi adhunonmagnatvena mukhyatvam / yacca tat kartty mukhyatvam unmagnat , idameva jnamajntmakamalapratipakatvt ;
199

tadetanmukhyatva samveasya lakaa yena dehasthito'pi pati iti mukta iti strekta //12//

nanveva patyu samvetmik turyatadattarp bhavatu da , paostu katha suuptasvapnajgradbheda gamekta , ---- ityakya suuptasvarpameva tvadcae lokatrayea /

nye buddhydyabhvtmanyahantkart buddhydyabhvtmanyahantkarttpade / asphu asphurpasa rpasaskramtri skramtrii jeyanyat jeyanyat // Ipk_3,2.13 //

sk skmntar v vtti tti pr prdiprerik mat / jvankhythav jvankhythav pr pre'hant purya puryaaktmik aktmik // Ipk_3,2.14 //

tvanmtrasthitau prokta prokta sau sauupta upta pralayopamam / savedyamapavedya savedyamapavedya ca mymalayutyutam // Ipk_3,2.15 //

iha cittattva svasvarpamcchdayat jeyarpea buddhydin dehntena ghadin vbhsate / ekameva ceda svtantryavijmbhita , na tvatra vstava kramo v bhedo v / tatrpi tu svtantryt kramaca bhedacbhsate / tadevasthite yacittattvasya svarpcchdanabhga sa evottarabhgntrsakro yad virmyati tadanudaydv tatpradhvasdv pralaya iva tadandaradv nidrsamdhimrcchdviva , tatraiva chantrpa kartty pada parmaro 'sphuatvdarptman saskrea uddhena vedyapadavmaprptena yukto bhavati , tad saivvasth netyevaparmaralenapekitaniedhyabuddhydiviayasuspaaparmarasabhed pi avayabhviniedhyayogt akicano'ham itivat svktasmnykraniedhy , ata eva saskraektajey nya ityucyate / tathvidhe buddhydn
200

dehdinlntnmabhvarpe nyatvamucyate , yatastatra jeyn nyat abhvarpat saskraeat / iyameva hi sarvatrbhvo na tu sat sarvtman vina /

tatraiva nye pramtari samavet prpnasamnodnavyntmake vyucakre preratmik akti , s ca vidykalayo prapacabhtau yau kramea buddhndriyakarmentriyavargau tayorntar vtti / bhy hi tayo abddylocanaabdbhivyaktisthnbhihanandik vtti / taduktam

{smnyakaraavtti prdy vyava paca /} (s. 29 k.)

iti / eva nya evhant akacakropodvalit jvanam , iti sa nya eva jva sasarati / yadi vendriyaaktnmeva yntar sdhraaprantmik praabdavcy prdimrutavieapreramay saiva aham ityadhiayn jvanam , tad pra eva jva sasr , sa eva nya , prca puryaakaabdavcya , prdipacaka buddhndriyavarga karmendriyagao nicaytmik ca yato dhrvyajyate / tanmtrapacaka mano'habuddhya ityanye

{tanmtrodayarpea mano'habuddhi........../}(spa. 4.19)

iti /

{bhmirpo'nala ...................... /}(g. 7.4)

iti ca vadanta /

eva yadubhaytmaka puryaaka tvatyeva uddhe y virnti , tasy


201

saty yadahanty suupty bodhalakaa bhvarpa karma ca kriysvabhva tat sauuptam / malena hi pramt supta kalay tvasupta iva , atra tannimajjane suhu suptastasya bhva karma v , ---- iti / tatra nyasauupte na kicidvyatirikta vedyam , ---- iti myyamalbhvdapavedya tat ; prasuupte tu sparaktasya sukhadukhderbhvt mykhyamasti malam , ---- iti savedya tat / eva ghghasuuptadvitayavat pralayo 'pi mantavya / sa para dehdipradhvasnudayaktacirataraklaca / suupta tu dehdyandaraktamacirakla ca , ---- iti viea / tatrpi ramakta nidr , dhtudoakta mrcch , dravyakta madonmddi , svtantryakta samdhi , ---itydyavntarabheda / kecittu samdhirpa savedyamanyadapavedyam , ---- iti prapann //15//

nanveva sphuavedyapadavinirmukt suuptvasthstu , svapnajgrahaayostu sphuavedyvabhsayoginyo ko bheda ? ityakya lokadvayena bhedamha

manomtrapathe'pyak manomtrapathe'pyakavi aviayatvena vibhramt / spa spavabhs bhvn si i svapnapada svapnapada matam // Ipk_3,2.16 // vabhs bhvn

sarvk sarvkagocaratvena y tu bhyatay sthir / si i sdhra sdhra sarvapramt sarvapramt sa jgara jgara // Ipk_3,2.17 //

bhyendriyi cakurgolakdni nimlitni nidryamasya lakyante , na ca teu nimliteu bhyendriyagrahaavypro da , tena uddha eva manomrge rpaspardayo bhv akagrahaasamucitena spaena vapu bhsanayogy parmevarea sjyante , na tvaun , aniasyaiva darant , iasypi deaklntardiyogena / ata eva manomtrasthitatvdeva na
202

pramtrantarasdhraya si / yattu tatra bhyendriyaviayatva pramtrantarasdhraya caksti , tadyadyapi yvadbhti tvat tathaiva , tathpyuttarakla prabuddhasya na tath , ---- iti parmarena tadrpa nirmlatvenvabhti , ---- iti bhrntam / yni hi pramtrantari svapne sventriyi ca bhnti , etni prabodhaklabhvibhireva tairabhinnni , ---- iti nicaya , prabodhakle ca na tath , ---- iti nicaynuvttirapahtaiva / tenobhayamapi bhrntamucyate ; bhrntatvameva csthairyam / evamindriyviayatvenaivsdhraatvamkiptam ,

{vibhrameaiva csthairya ........................... /}

iti svakahena , tat jgratpratiyogidharmanirpavasare'pi na daritam / evabht y si s pao svapnasamaye bhvt svapnapada svapnakle viaya iti , tathbhtaviaya pramtttva pao svapnvasth iti yvat / akagrahaa bhyendriyadaakasyopalakaam /

yatra tu bhykavi.aya sarvapramtsdhraatva ca nicaynuvtty bdhrahitay paramrthatvena caksti , tata eva sthairya viayasya s si pao jgara ; tadviaya pramttva jgarvasth , ---- iti yvat / yvaccnuvttisthairya nicayasya caksti tvajjgara / tanmadhye ca nicaynuvttinirmlant svapna , ---ityavabhsasratvt vastn , svapne 'pi drghe yatra svapnntara sa tadapekay jgradeva ; jgradabhimatamapi v drghadrgha klntare nicaynuvttinirpdhjjgradantarpekay svapna eveti mantavyam //17//

s tis heyatvapradaranena turyvasthta prabhtyupdeyatva scayati

hey trayya trayya pr prde de prdhnytkart prdhnytkarttgu tgue /


203

taddhnopacayapryasukhadu taddhnopacayapryasukhadukhdiyogata khdiyogata // Ipk_3,2.18 //

yatrya pramt tygopdnatadicchprayatndika pariklea payati , tadevsya heyatay bhti / sa csya sukhadukhayogavaicitryeaiva kta , taccaitadavasthtraye sabhavati ; yata karttrpa svtmavirntyananyaunmukhyalakaamnandaikaghana yaccinmaya vapu , tadyad prdimat nyapuryaakadehdibhmiu gua tmabhyeti , tad tasmin gubhte prde prdhnya sphurati / tath ca tasya cidrpasya yathyath hnistathtath dukhopacayo , yathyath kicidunmajjana tathtath sukhopacaya / tathhi ---- bubhukkle prasyaivodrekt dukha , tptau tasya nyagbhvdahantodreke sukha yuktam / eva rntasya mardanmardane dehaprdhnayprdhnye mantavye / yastu samveatattvajastasya tatkle dukhnudaya eva / yadha

{durbalo 'pi tadkramya yata krye pravartate / cchdayedbubhuk ca tath yo'tibubhukita //}(sp. 48)

iti / eva prde prdhnye kartty guabhve sukhadukhavaicitryaatayoga praysabhmi , --- iti jgratsvapnasuupte prdiprdhnya karttnyambhvacsti , ---- iti tat trayameva heyam / karttprdhnyonmettu turyarptprabhti tatsthairytmakaturyttadantamupdeyam , ekarasnandaghanasvabhvalbhe updits -- jihs -- vaivaya -- parirama-praamt , ---- iti ttparyam //18//

nanu prdiprdhnya heyaty kraamukta taccejjgradditraya eva tarhi turydau tadabhvt tatsamvee vyutthmnupapatti , ---- iti lokadvayena ak pariharati /
204

pr prpnamaya pnamaya pr pra pratyeka pratyeka suptajgrato suptajgrato / tacchedtm samnkhya samnkhya sau sauupte vi viuvatsv iva // Ipk_3,2.19 //

madhyordhvagmyudnkhyasturyago hutabhu hutabhumaya maya / vijnkalamantreo vijnkalamantreo vyno vivtmaka vivtmaka para para // Ipk_3,2.20 //

pra iti prpnarp jvanasvabhv yeya cidrpasya sthiti , s tvatsmnyaparispandarp , dehaprderacetanasya cetanyamnatsapdantmik ahamitisvtranryropasr sat vikalpaparmaramay saiva prpndivietman pacarpat bhajate / tatra kicijjahat kvacitpatant ca vsanivsarp kramea pratvamapnatva ca viea daryati / tadida vieadvaya jgrati tvat sphuameva deht prastya vieye virnte , tato 'pi dehe ; smtydau vbhyantare vedye virnte prpnayo suspaatvt / svapne 'pi taddvayamastyeva ; svapato 'pi hi prpnau nirgamapravetmnau sphuameva parea lakyete / svayameva ca vedya savedant tygopdnarp sthiti savedyata eva , tena pran prpnavieadvayamay jgrati , tath svapne ; supta svapna , tadeva tu yad sutar pua bhavati , tad suupta pramt , tasyeda sauupta padam / tat dvividhamapi samnkhyarpaviea prya svkaroti / savedye tvatsuupte yadyapi prpnaspando lakyate , tathpi tayormadhye y virntihdayasadane nirindriye pradee tadeva mukhyata suuptamiti / tatra prpnayoryachedo virnti kacitkla tadtm sakalarasdivargasyordhvdharatiryaku samnkaraavyprtm , tata eva htpadmaviksadndbhuktaptajaraakr samno dinartrirpayo prpnayo kacitkla smydvicchedcca viuvatklatulya / viu vypti samnkaraamarhati , ---- iti , {tadarham}(p.5-1-117) iti vati / upamne vatereva cvyavatvam uddhato nivata iti prayogt ; taddhi nyyasiddha na
205

vcanikam / viea v dinartritadndhikarvalakaa suvati prerayatyaviratam , ---iti atari viuvat / tatra ca viuvati vicchidyamnasya prpnasya saskrarpatay sadbhva , saiva hi vicchedo na tu sarvtman no'sti , ---- ityuktamasakt / tataca hndnayorbjarpat suupte ; iyati ca sarva pralaykalnta pauvarga /

yad tu s pranvttirvmadakiamrgau khilbhvayant madhyarpeordhvena pravahati , tad tatpravahaa sakalasya bhedasybhedasratdnalakaa vilpanamynasyeva sarpio vidadhat udnavttirvijnkaldrabhya sadivntam , s ca turytmik da / myordhve hi vijnkal , ---- iti tataprabhti bhedagalana pravartate / vilne tu bhede sarvavedyarirpatattvabhtabhuvanavargtmaladehavypanarpea pravttirvynarp vivtmakaparamaovpcit turyttarp / pra eva pramt prpnarpa samnarpa udnarpo vynarpaca , ---- iti smndhikarayam , vijnkalacsau mantracsau vargpekay , aca sadivevararpo yo'sau , ---iti udna / etadukta bhavati , yadyapi turyatadattayorapyasti pran ---- anyath jvatvasya vyutthnasya cnupapatte ---- tathpi bhedopasahrebhedavirntipradhnatvdanayordaayo sukhadukhdivaicitryyogt ekaghanasvtmavirntytmakaparamnandamayatvenopdeyataiva / suuptdau tu saskrarpatvsphuavedyollsasphuavedyvabhsarpasya bhedasya vidyamnatvt asti sukhadukhdivaicitryam , ---- iti heyataiva , ---- iti yuktamukta hey trayyam itydi / bhagavataca vivaarrasya prpnasamnodnavynarpataiva sakalagatollsapraveapralaykalavijnkaladivargaivarpat , ---- ityapyanena daritam / yathoktam

{atriadtmaka viva ambho prdiaktaya /}


206

iti //20// dita 171//

iti rmadcryotpaladevaviracitymvarapratyabhijy rmadcrybhinavaguptaviracitavimarinykhyakopetymgamdhikre pramttattvanirpakhya dvityamhnikam // 2 //

sapracyamgamdhikrasttya // 3 //

________________________________________

tattvasagrahdhikre prathamamhnikam

[vimarin]

{anantamnameydivaicitrybhedalinam / tmna ya prathayate bhaktn ta stuma ivam //}

eva svasavedanopapattygamasiddha mahevararpamtmasvarpa yadadhikratrayea vitatya nirta tadeva sakepea iyabuddhiu niveayitumgamrthagraha lokdaakena darayati svtmaiva sarvajantnm itydin utpalenopapdit ityantenaikenhnikena / tatra lsokena pramrthika rpamuktv lokanavakena bandhasvarpa pramtprameyatattvadaranadi , saptakena pratyabhijtmaka mokatattva , lokenopasahra darayati , ---- iti ttparyam / granthrthastu nirpyate /

svtmaiva sarvajantnmeka sarvajantnmeka eva mahevara mahevara /


207

vivarpo'hamidamityakha vivarpo'hamidamityakhamarab marab marabhita hita hita // Ipk_4.1 //

iha jastvaccetananimagn eva bhnti ; idamiti hi jaaparmaro'hamiti savitparmara eva virmyati / tataca ja nirtmna iti jantava eva jv stmna , te ca mahevara eva svtm sa eva mahevaro na tvanya kacit / yata savitsvabhvo'sau , savidaca na deena na klena na svarpea ko'pi bheda , kma dehaprdayo bhidyant , te tu jaapakycetananimagn eva , ---- ityeka eva cidtm svtantryea svtmani yato vaivarpya bhsayati , tato mahevaro'ntarntmidant ktv parnunmukhasvtmavirntirphavimaraparipra , ata eva sarvajasarvakarttve nsya yatnopapdye , vicitrabuddhikarmendriyaviaye hi yath jttvakarttve ekasyaivtmanastayendriyasthnyarudraketrajasahasraviayasya bhvarerjajjna karaa ca tadekatra cidtmani , ---- iti //1//

nanu yadyeka evya mahevararpa tm kastarhi bandho yadavamocanyyamudyama ? ityakyha

tatra svas svaseda buddhydi grhaktman / eda edabhge buddhydi aha ahakraparmarapadam ntamanena tat // Ipk_4.2 //

tatraiva svtmani mahevare sthite tasminneva prakarpe svtmadarpae tenaiva paramevarea svtantryt tvatsa sakocapurasara idabhga , tanmadhe yadetadbuddhipradeharpamidantay vedyatadbuddhydibhinnasya vedyasya prhakatay samucitam idabhvbhibhavprabhaviutvt ktakenprenhabhvena parmarena bhsamna caksti aha devadatto 'ha caitra iti //2//

208

nanvevamapyastu , tathpi kasya bandha ? varavyatirikto hi ko'nyo'sti ? tadetatparihartumha ----

sa svarpparij svarpparijnamayo'neka namayo'neka pumn mata mata / tatra s sau au kriynandau bhogo du dukhasukhtmaka khasukhtmaka // Ipk_4.3 //

satyam , paramrthato na kacid bandha kevalasvasmdanuttart svtantryt yad svtmna sakucitamavabhsayati sa eva , tad svasya prasya rpasya yadaparijna bhsamnatve 'pyaparmararpa tadeva kraatvena prakta yasya sa pratvkhytimtratattva purua ityucyate / ata evneka tattaddehaprabuddhivieea sakocagrahat / sa ca pumn bhokt sambandhana bhogalakaamanubhavati / bhogaca nma tasya yau kalpitau kriynandau , kalpit kriy dukham , rajo hi prakprakaccalyarpa dukhamucyate ; prakarpa ca sattva sukham ; tamastvaprakarpo madhye virama pralayasthnya //3//

nanu svityanena ki vyavacchedya ki ca sagrhyam ? ityha ----

sv svgarpe garpeu bhve bhveu patyurjna patyurjna na kriy ca y / myt myttye te eva pao pao sattva sattva rajastama rajastama // Ipk_4.4 //

vivarpasya bhagavata svarpabhta eva vivatra ya prako yaca vimara , te tvajjnakriye svarpadvayaparmara eva virntam ahamidamitisadivevaraparamrtha s bhagavato myakti , t etstisra aktayo bhagavati naisargikyo's / svarpparijne tu bhinneu bhveu jna kriy , uddhameva bhinnatva prakavimaranyam , ---- iti pao praka prakprakvaprakaca iti kramea sukhadukhamohalakani
209

prakakriyniyamalni sattvarajastamsi //4//

nanu caiva sati yath parmevarasya jnakriymy avyatirekaya aktaya , ---- ityucyante , tadvat pao sattvarajastam/msi prasajyante , vyatiriktni ca tni pusttvd gayante , tadetat katham ? iti saaya amayati

bhedasthita bhedasthita ktimata ktimata aktitva aktitva npadiyate / e gu gun n kara karaakryatvapari akryatvapariminm // Ipk_4.5 //

satyam eva syt yadi bhedagraha na bhavet , bhedastvaya vicryate / tatra ca sakucitacinmtrasvabhva puruo , nsya naisargika bhvaviaya prakandi rpa sarvad tatprasagt , api tvanyasabandhaktam / tataca tasmt pao aktimattvena akyamnd bhedena yata etni sattvdni , tata aktayo vyatirekamukt ---- iti nocyante ki tpakaraatvt gu. ityucyante / nanu purut kimiti te bhedenocyante ? , ucyate , iha sukhadukhamohaparimarpametatkaraatrayodaaka kryadaaka ca sukhdisvabhvatvennubhyate , ---- iti sukhadukhamoh karaakryavargatdtmyavttayo yadi puruavypi tdtmya bhajeran tarhi purua kryakaraaparyantasimaya sapanna , parimaca dita ---- iti svtantryaakty puruo vivarpa , ---- ityytam / tath ca na kacit purua vara eva , tasmt apratyabhijnamayapuruasvarpavicre sattvdayo bhinn eva , ---- iti sthitam //5//

nanu jndni katha sattvdirpi pau prati ? ityha

sattnanda sattnanda kriy patyustadabhvo'pi patyustadabhvo'pi s paoh / dvaytm tadrajo du dukha kha le lei sattvatamomayam // Ipk_4.6 //
210

iha tvat paritvivasyvabhsavaicitryalakaea sydin playit svaprakasvabhva , tasya vivapatery satt bhavanakartt sphurattrp prva vykhyt {s sphuratt mahsatt}(Ipv_1,5.14) ityatra , saiva prakasya vimarvyatirekt vimartmakacamatkrarpsat kriyaktirucyate , paraunmukhyatygena svtmavirntirpatvcca saiva nanda , tadeva bhagavatacidtmatayaiveyadrpat / paostu satt tadabhvaca nandaca tadabhvaca sakucitatadrpatvt , tena yo'sau sattnandabhgastatprakasukhavtti sattvam , yastadabhvastadvaraamoharpa tama , ete ca te sattvatamas nlnlavat parasparaparihrea yadyapi vartete kryakraatvavat taypi ekaparmaragocarkryadharmyapekay citrapatagasagatanlnltmakarpanyyennyonyamirataypi bhta , ato yo'ya dvaytm mirasvabhva tadrajogua , ata eva prakprakasvarpayo sattvatamasoratra leevasthnam iti dukhatvam ; priyaputrderekaghana eva hi praka sukham ; ekaghana evprako moha / yastu kathacitprako yath savydhikadeharpataynabhimatay , kathaciccprako yath gatagadakalyadharmayogitaybhimatay tadeva dukhatvam ; ayameva ca prvparbhvasra kriyparamrtha / atrnubhayarpatva tu nsti , prattau kasycit kalpitkalpitarpymmananupravet tasya / tath hi ---- nla tvadakalpitarpy dhiyi bhti ; nlbhvastu tuccho 'pi kalpankalpita bhsamnatvt tvadvyavahraparamrtha , tadubhayavybhirattu nlnla bhtu nma , yattvanubhayarpa tannlapratty tvadakalpitay na viaykta cet tat kalpitmanladhiyamanudhvet , atha t kalpit dhiya nviatyakalpitay viaykta nlameva syt , ---- iti na paocaturtho'sti gua / apiabdacrye , pao s satt sattvam , tadabhvastama , dvaytm rajaca , ---- iti sabandha //6//

eva tvat patipaurpa pramttattva sakepea nirtam ; atha


211

prameyatattva niretu patyau tvat ityabhida prameyatattvam iti niretumha ----

ye'pyasmayikedantparmarabhuva ye'pyasmayikedantparmarabhuva yasmayikedantparmarabhuva prabho prabho / te vimir vibhinnca tath citrvabhsina citrvabhsina // Ipk_4.7 //

ihbhs eva tvadarth , ---- ityuktam , te ca parmaraikyena kadcinmirkriyante yad viearpat , kadcidamir eva parmyante yad samnyarpat , te ete ubhaytmno'pyarth asmyikenkalpitenedabhvena sahajaparmararpegulinirdediprakhyena gocarkry prabhorapi na kevala sadyojtablderyvadvarasypi , tath tena smnyavieaprakrea citratayvabhsante / citratva hi tayo ---- yanmiratvamamiratva ca yugapadekhantvirnta bhti , ---- iti varaday bhvollsanntaryakatvena savitsakocarpa niedhynuparaktanaarthamtrarpa nya savitprakenaiva prakamnamahantniedharpmasmyikmidantmullsayati //7//

eva tvadvararpasya patyurittha prameyatattva , paramaive tu bhagavati prameyakathaiva kathamuttihati , prameyakathotthpakatvameva bhagavata sadivevaratvam ; ato 'dhun pau prati kdk prameyasya vttnta , --- iti sandehamapohati lokatrayea ----

te tu bhinnvabhsrth bhinnvabhsrth prakalpy prakalpy pratyagtmana pratyagtmana / tattadvibhinnasa tattadvibhinnasajbhi jbhi bhi sm smtyutprek tyutprekdigocare // Ipk_4.8 //

tasysdhra tasysdhra s sir ir as asyupajvin yupajvin / sai saipyajatay pyajatay atay satyaiveakty tadtmana tadtmana // Ipk_4.9 //

212

svavirntyuparodhycalay svavirntyuparodhycalay pr prarpay / vikalpakriyay tattadvar tattadvaravaicitryarpay // Ipk_4.10 //

turviea dyotayati , pratyagtmanastu ittha prameyarp arth , na svvarayaduktanayeneti / bhinna iti mirmiratay bhidyamna bhso yemarthn te vieasmnytmno'rth pratyagtmana pratipuruamavymirasvasavedandagamasvarpasysakrhapraktmana prakalpy kalpany , pratiprisvavsannusrea tattadvicitrasukhadukhdyupayuktbhi smarae utprekae sakalpane 'nyatrnyatra ca vikalpayoge / etadukta bahvati ---- varasya vikalptmakatmantarea uddhavimaraviaybhvy arth , paostvanyonypohanaheykini vikalpe samrhste 'rth bhavanti , ssrikahndndivyavahropayogt iti /

nanvavikalpyante yvanevrthastvneva yadi vikalpyatve tatko viea prameyasya patipaurpatym ? ucyate , tasyeti , paukartk sistemarthnmvarasnmuparivartin , ata eva tmvarasimupajvant asdhra pratipramtniyat / tadyath ida hdyam iti yena sa tat tasyaiva tad nnyasya / nanu yadi paorapi siaktirasti tarhvara eva ? satyam , vara evsau / nanveva sdhraatva kasmt serna bhavati ? bhavet yadi svaakti parijnyt , yvat s tasyparijtparavaasyaiva sato vikalpakriy vikalpanaaktirudeti / nanu kena s tasyotthpyate ? ha ---- varasya parmararpatay abdarilakaasya v akti svarpavirntilakaapramaivaryoparodhaprayojanabrhmydidevatcakramay taistai kakrdivaravaicitryairvicitr , tay ysau vikalpakriy tasya paorekatra nirhyabhvt cacal , tena mitramida atrurayam itydivaravaicitrynuviddh , tay vikalpanakriyay tadtmana varasvabhvasyaiva paorasdhra si /
213

{pacavaktracaturdanto hanst nabhasi dhyati /}

ityapivimiraty vikalpasi , tnbhsn varasneyopajvati iti sarv pav si pratyayasirvarasyupajvintyuktam //10//

nanveya yadi pav si sasrarp tarhi pramevar si pao ki kuryt ? iti niryate ----

sdhra sdhrao'nyath o'nyath caia caia sarga sarga spa spavabhsant vabhsant / vikalpahnaikgryt krame krameevaratpadam // Ipk_4.11 //

aivara sargo dvidh , sdhraaca ghadirasdhraaca anyath nirdio dvicandrdi ; tasya ca smnyalakaa spavabhsana nma / so'ya sargo yad vikalpahnakramea tasminnirvikalpakaparighta eva spa'bhertha ekgratvamavalambhya ahamidam ityaivaryaparmarapada bhavati tad antarlakyabairdinimeonmeaparihradi kramea abhysatratamyena pao pautva pratihantvaratva darayati / ki ca yo'ya vikalpasarga pava ukta so'pi yadi anyath iti prviktarpavaipartyena parijtayeaakty parijtatdtmyasya bhavati tad so'pi sdhraa evpyyanbhicaraantydivikalpa iva nyastamantrasya bhvitntakaraasya //11//

eva vikalpanirhrsena nirvikalparpastmbhve vivtmakasktkralakaa svapratyaya eva moko darita , adhun vikalpanirhrsbhve'pi ta darayati ----

sarvo mamya mamya vibhava ityeva ityeva parijnata parijnata /


214

vivtmano vikalpn vikalpn prasare'pi maheat // Ipk_4.12 //

nahi sa pratyagty nma pau kacidanyo yo'ham , api tu parightagrhyagrhakaprakaikaghana paro ya sa evha sa chameva , na tvanya kacit ; ato vikalpasirapi mama svtantryalakao vibhava , ---- ityeva vimare dhbhte satyaparikavikalpo'pi jvanneva mukta / yathoktam ----

{akpi na viakyeta niakatvamida sphuam /}

iti //12//

nanveva baddhamuktayo prameya prati ko bheda ? , ucyate ----

meya meya sdhra sdhraa mukta mukta svtmbhedena manyate / mahevaro yath baddha baddha punaratyantabhedavat // Ipk_4.13 //

rmatsadivevarapaddrabhya krimiparyantapramtvargdhiht yadahamitirpa tadevtmataybhiniviate mukta , tataca vivasypi prameya mampi , mama prameya vivasypi , prameya ceda mamaivgabhta prameyntaramapi tath , ---- ityanena kramea prameya prasparataca pramtvargccvyvttam , ---- ityekarasbhedavirntitattvamasya sarva parmarapadamupaiti / baddhasya tu sarvametadvipartam , ---ityekarasabhedadavirnta esau //13//

nanu sadivedvarabhuvi jvanmuktipade baddharpapaupramtviaye ca prameyavttnta parkita , paramaive tu kathamasau ? ityakyha ----

215

sarvath tvantarlnnantatattvaughanirbhara tvantarlnnantatattvaughanirbhara / iva iva cidnandaghana cidnandaghana paramk paramkaravigraha aravigraha // Ipk_4.14 //

na khalu bhagavati rparamaive prameyakay kcidasti , tattvaughasya sarvath tatra cidrpatmtravirntatvena lnatvt , tataca svasth savitsvabhvena svtmavirntynandena aktrimanaisargikaparmartmakasvtmacamatkralakaemaikadhan avicchinnatadrp paramkarea vigrahavat bhagavato vivamayasynavacchinnnuttaradhmno nityauddhasya galitaprameyakath sarvottr vyapadiyate //14//

evamadhikracatuyokta yadvastu tatphalitamha ----

evamtmnametasya samyagj samyagjnakriye tath / jnanyathepsitnpayaj jnanyathepsitnpayajnti jnti ca karoti ca // Ipk_4.15 //

evamiti , vararpamtmna tasya ca svvyatirikte svtantryamtrarpe jnakriye jnan evabhto'yamtm na tu kddidarita , ittha ca jnakriye na tu tasya vyatirikte kecana iti parman , yadyadicchati tattajjnti karoti ca samvebhysaparo'nenaiva arrea / atatparastu sati dehe jvanmuktastatpte paramevara eveti //15//

asyrthasya svapratyayasiddhasypi guruparamparopadea upodvalako vaktavya , stradirhi daritgamdhikrea / eva guruta strata svata etad dhkta bhavati , ityabhipryea gurupramparya darayati

iti praka prakaito may sugha sughaa e ea mrgo navo


216

mahgurubhirucyatesma ivad ivadistre istre yath / tadatra nidadhatpada nidadhatpada bhuvanakart bhuvanakarttmtmano vibhvya ivatmaymaniamviansiddhyati // Ipk_4.16 //

asmatparamehibharakarsomnandapdai ivadistre 'yamabhinava sarvarahasyastrntargata sannighatvdaprasiddho bhyntaracaryprymdikleapraysakalviraht sughaastvadukta , sa evtra prakaat paravdakalakaakpasraena nta / yata eva stragurusvapratyayasiddho'yamartha , taditi tasmdatra prameyapade parmara viramayan vivakarttvalakaamaivaryamtmano vibhvya drhyena yad parmati tarhi tatparmaramtrdeva tvajjvanmukto bhagavchiva eva / yathokta paramehipdai

{jte ivatve sarvasthe pratipatty dhtman / karaena nsti ktya kvpi bhvanaypi v // sakjjte suvare ki bhvankaradin / sarvath pitmtrdi tulyadrhyena satyat //} (i. d.)

itydi / t vibhvya yadyaniamviati arraprabuddhinyebhyo'nyatama dvaya sarva v tatraiva nimajjayati , anavarata tatt t vibhti mahvibhtiparyant labhate //16//

nanu yadytmkhya vastu tadeva tarhi tasya pratyabhijnpratyabhijnayoraviea , na hi bjamapratyabhijne nirbandha ? ucyate , dvividhrthakriysti , bhy ckurdik , pramtvirnticamatkrasr ca prtydirp / tatrdy satya pratyabhijna npekate , dvity tu tadapekate eva / iha ca aha mahevara ityevabhtacamatkrasr parparasiddhilaka
217

jvanmuktivibhtiyogamayyarthakriy , itvarapratyabhijnamatrvaypekayam / nanu pramtvirntisrrthakriy pratyabhijnena vin na d , sati tatra d , iti kvaitadupalabdhamityakyha ----

taistairapyupaycitairupanatastanvy taistairapyupaycitairupanatastanvy sthito'pyantike knto lokasamna evamaparij evamaparijto na rantu rantu yath / lokasyai lokasyaia tathnavek tathnavek thnavekitagu itagua svtmpi vivevaro naivla naivla nijavaibhavya tadiya tadiya tatpratyabhijodit tatpratyabhijodit // Ipk_4.17 //

yad nyakaguasaravaapravddhnurg kmin taddaranameva paramupdeyamkkant divniamavaahday devatopaycitni dtsapreani madalekhadvraktmvasthnivedanni kurv virahakmbhavadgtralatik tihati , tad tadupaycitavat aakitameva savidhavartini priyatame'valokite taistairutkaravieai parmarapadavmagacchadbhirjanasdhraatmpdite sapannamapi priyatamvalokana na hdaya prkaroti ; tath svtmani vivevare satata nirbhsamne'pi tannirbhsana na hayasya pratmdhatte ; yata sopytm vivajatvakarttvdyapratihatasvaaktilakaapramaivaryotkarayogena na parma ---- iti bhsamnaghaditulyavttnto jta / yad tu dtvacandv tallakabhijndvopyntardv tnutkarn hdayagamkaraenmati , tad tatkaamadbhutaphullanyyenaiva tvat kmapi pratmabhyeti , paribhogbhysarase tu virntyantaryapi labhate ; tadvadtmani guruvacanjjnakriylakaaaktyabhijnderv yad pramaivaryotkarahdayagambhvo jyate , tad tatlakaameva prattmik jvanmukti ; samvebhysarase tu vibhtilbha ---- iti tasya pratyabhijaiva parparasiddhipradyin bhavati //17//

218

sarvopakraka mahphalamida stra prasiddhnvayayogena nmadheyaprasiddhy ca tadutkarasmaraadvrajanitasabhvanpratyayalakaapravartakasavedanay jana praavrtayitu piturnmn copasahra darayati

janasyyatnasiddhyarthamudaykarasnun / varapratyabhijeyamutpalenopap varapratyabhijeyamutpalenopapdit eyamutpalenopapdit // Ipk_4.18 //

yasya kasyacijjantoriti ntra jtydyapek kcit ---- iti sarvopakritvamuktam / ayatnena siddhi parpararp yath syt ---- iti mahphalattvam / udaykaraputra rmnutpaladevo'smatparamagururida stramakrt ---- iti tatprasiddy jana pravartate ---- iti pravartandvrea so'nughto bhavati ---- ityubhayanmanirdea / iyamiti hdayagamatmupapattiatairnt / iti ivam //18// dita 190//

{ebhinavaguptena strrthapravimarin / racit pratyabhijy laghv vttirabhagur //} {vkyapramapadatattvasadgamrth svtmopayogamupayntyamuta svastrt / bhaumn rasjalamayca na sasyapuau muktvrkamekamiha yojayitu kamo'nya // tmnamanabhijya vivektu yo'nyadicchati / tena bhautena ki vcya prane'sminko bhavniti //}

iti rmadcryotpaladevaviracitymvarapratyabhijy rmadcrybhinavaguptaviracitavimarinykhyakopety tattvasagrahdhikra / sampt rmadvarapratyabhij //

219

220

S-ar putea să vă placă și