Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
ulh ML
ts
Ma f gla g
lhik xU ghtbra
lhik xU bgUFw
lhik kj jikaw bra
jehL
ghl fHf
f rhiy, brid - 600 006.
jehL muR
Kj g - 2009
FGjiyt
lhl v. UZz _
nguha, fa Jiw,
mzhkiy gfiyfHf,
mzhkiy ef, fl khtl
nkyhthsf
a
tuyhW
Uk v. knkfiy,
Kjt,
khtl Ma f, g
Wtd
Utnf, brid -5.
yhaf
tuyhW
Uk I. rbgyh Phdn#h,
lhl v. uFehj
KJiy iuahs,
khtl Ma f, g Wtd,
gG-bgug khtl.
iuahs,
khtl Ma f, g Wtd,
bgUJiw, <nuhL khtl.
U. . uhkf
KJiy iuahs,
khtl Ma f, g Wtd,
bgzh, Utzhkiy khtl
KJiy iuahs,
khtl Ma f, g Wtd,
fhisah nfh, tfif khtl.
U. n#. mU #h{ l
iuahs,
khtl Ma f, g Wtd,
Kgo, Ubent khtl
iy : %. 31.00
ts jah : jehL muRfhf Ma f Muh
g aff, brid - 600 006.
60 .v.v. jh mlgLsJ.
bt Mbr Kiw mnlh :
affUJ...
vbghUs thf brybrh jhwth
EbghU fhgJ j.
khztf wikfis tsgLJtJ Ra fLghil tsgJ wj
fUJfis nfLzu brtJ vij fWbfht Kidig
VgLJtJbkd f gkhzf gythF. fia fiyl
(Curriculum) vD Kiwahd xGfikl mjny f Wtdf jiyaha
gahF.
fiyl fhyF fhy, lF l, NHYF NH, njitnfg,
fgtnfg kh tiuaWfgLwJ. nja Ma f Muh g FGk,
jnghija f mikbfd nja fiyl 2005(NCF 2005)-I
totikJsJ.
1.
mjtiw bragLJ w
t.
v
KjyhkhL ghlf
ulhkhL ghlf
a f Kiw
(Indian Education System)
fwiy vjhFjY
nkgLJjY (Facilitating and
Enhancing learning)
fwiy vjhFjY
nkgLJjY (Facilitating and
Enhancing learning)
jbkh fj
(Teaching of Tamil)
jbkh fj
(Teaching of Tamil)
kiyahs bkh fj
(Teaching of Malayalam)
kiyahs bkh fj
(Teaching of Malayalam)
bjYF bkh fj
(Teaching of Telgu)
bjYF bkh fj
(Teaching of Telgu)
cUJ bkh fj
(Teaching of Urdu)
cUJ bkh fj
(Teaching of Urdu)
kHiya guhk kW f
kHiya guhk kW f
My bkh fj
(Teaching of English)
My bkh fj
(Teaching of English)
fj fj
(Teaching of Mathematics)
fj fj
(Teaching of Mathematics)
10
ma fj
(Teaching of Science)
ma fj
(Teaching of Science)
11
r_f ma fj
(Teaching of Social Science)
r_f ma fj
(Teaching of Social Science)
KjyhkhL ghlf
ulhkhL ghlf
t.
1
FHijia cWnehf kW
jkhzhf M
bra lf
g ghit
fiy f kW gaDgt
fij TWj
f fa
clf, cleyf kW
nahffiy
clf, cleyf kW
nahffiy
Rats gkid
Rats gkid
fw fj bghUf
fw fj bghUf
iv
nkyhthsfshf
xUizghsfshf
Wghik ghlfSF
tsf cUthfgLsd.
fhiuFo mHfgh gfiyfHf Kdh Mkw cWd Kidt
V.v. _, UZz_ mwflis The School mikig rhj
Uk. Rkuh M. bfsjkh, jdht fahsfshd MKjh khajh
knAhghuh kW Kidt ghyh rg (v-ah), ntjh kf
kdts fiy kw cj nguha U. o.v.mUshdj, Jit
gghL kW bkha Wtd KJiy iuahs Kidt j.guRuhk
Ma fahsfS tsf cUthfF gfJsd.
fj vD Ma ika fUJ jhndfw vD
khzt ika fF khs iwa bjhlf f Kiw, braf
v
brikahf
cUthf
cja
midJ
aFe,
Ma f Muh g aff,
brid 600 006.
vi
ghll
r_f ma fj
ulh ML
ghlbghU
brKiw
gF -m ghlbghU
myF I
a Kndw
ntshik - bjh Jiw nghFtuJ-jft
bjhlthg - ma kW jft
bjh Eg - btJiw
(braifnfh) - f- nja
ghJfh- xbthU JiwY cs
bfhiffS, lfS
fUjuf
bral
fyJiuahl
fsgaz
myF II
ah vbfhS uridf
kW nja ey
rkarhik - ehLgWntWik xWik, ghd
rkJt - kf bjhif bgUf
kj cikf, FHij cikfFHij ghJfh - bgfSF
mfhu mj- mir-cyf
mik-uthj - vGjik
- tWik- ntiy thiktFthj
FGntiy
fUjuf
thj
bra l
myF III
tkly
tkly mik - fhyiy
fhufthiy
kW
fhyiy-btg-fhyiy
klyf- mGj-fhW, y
kW fl fhW, Nwht gUtfhWf-kiHbghRH- thiy fUfkiH nrf, nguhf - flfMWf- Vf-f-fl
miyfXjffl
nuhlf- fl tsf-Rdh
vii
myF IV
A.. cnfhs
aif
Niy
mikkjDF aif NiyF
cs bjhl-tsf-aif
tsf kW cuw tsfk- fhLf- fkf kW
vbzts-tsf ghJfh
kW nkyhik- ngz jFj
Kndw
bra l
fUjuf
xgilf
JQF jff
fUJbgh
thj
B. Niy khRgLj
y- - fhW- khRgLjefukakhjRWNH
ju
Fiwj- cyf btgkakhj- gRik
y is- my kiH- fhLf
mj-ngl nkyhik
Niy nfLf
ga glbjhF
gF -M fw Kiwf
myF I
iza
t
mQFKiw
tiuaiw kW bghUiza
tiy
Mjhuf
njbjLj-Mjhufis
MuhjxUfikjthj-g brj
izajs _y ff VJthf
cs gywfis njbjLj(v.fh) ml, Na FLg
myF II
fij brhY Kiw
tiuaiw kW bghU- ghlbghUis
fijfshf cUthFj- fijfSF
bjhlghd glfis nrfj-cl
mir-Fu ts- Fu Vw wczfis btgLJ jjidia L nff
vGj-fij Koit nffshf
vGj- fij Koit ghlJl
bjhlgL
KoF w
gkid
viii
myF III
tiuaiw kW bghU-gkid
goiyf- gkid braKiwgkidfhd ghlbghUis bj
brj-gkid _y fwfj bghUf jahj-g
brj-mif jahj
myF IV
ma jid Lj Kiw
tiuaiw kw bghU - goiyfg brj- mif jahjma jid L Kiwfhd
ghljiyf bj brj
r_f uridf
Niy nfLf
myF V
ehlf Kiw
tiuaiw kW bghU- goiyf
-ghlbghUis ehlfKiw
ciuahlyhf khWj-gafeogjF Vw ghl w
gFfis bj brj
Rjungh - th kW xsuf
-j
thif-VnjD
3
ehlffSF trd vGj
myF VI
dhjh cUthFj, mil
njjhis kL brj, w
mogilyhd KGikahd bjhl
ko Mtzf guhkgilghw f Kiw -myF
nj jh jahj
kL cf
dhjh totik- cUthFjmilnjjh- w
mogilyhd KGikahd bjhl
kL-gUtnj
ix
r_f ma fj
ulh ML
bghUslf
myFf
gf v
gF -m ghlbghU
a Kndw
II
ah vbfhS uridf
kW nja ey
32
III
tkly
67
IV
A. cnfhs
99
B. Niy khRgLj
112
gF -M fw Kiwf
iza t mQFKiw
136
II
146
III
gkid
165
IV
ma jid Lj Kiw
174
ehlf Kiw
181
VI
kL cf
192
1.
dhjh totik I
218
2.
dhjh totik II
219
3.
kh dhjh - I
220
4.
kh dhjh - II
222
5.
mfkL
224
izf
mKf
r_fma fj vgJ khztfilna xUizfgl
wfis tsF ghlkhf mikwJ. wf ey Fokfid / Fokfis
cUthFtjF, eho KndwF cWJizahf cs wj
rKjhaij cUthFwJ. khztf jh thG rKjhaij, mj
Mwiy, thif mJ, J, mjnfg j thif NHiy
mikJbfhs ghl JizwJ. j mogiljh nja
fiyl -2005- bfhiffS, FnfhfS tFfgLsd.
vdnt, ts, Ka Fnfhfshf
bt cyfnjhL, fw mDgtij bjhlgLJj.
gKfjikaw, jjiknahL sFj.
#dehafij kj.
eho iwahikia ngh ghJfhj.
nghwt mogil wgFf mikfgLsd.
nkY, tsJ tU fbjhEgnfg fj Kiwfshf,
iza t mQFKiw, gkid nghw mQFKiwf tfgLsd.
ts bfhLJs ghlgFfS, fw- fj KiwfS, khzt
MafSF jf KGwid btgLJ Mwiy, bjhlJ mit
bgUF wid mF.
vdnt, nkfl Fnfhf milbgw khzt Maf
ts Mjhufis gagL, brKiw gfis nkbfhL
jukhd fia bfhLg jf wfis nkgL bfhs
ntL.
Ma FG
xi
gF- m (ghlbghU)
myF 1
a Kndw
mKf
cyf ah ygu VHhtJ lij, kf bjhif
ulhtJ lij bfhLsJ. xU eho ts, KndwK
mj bghUshjhu, fk ts, aif tsfsh zfgLwJ.
ah vzw tsfis bfhoUjhY tsJ l ehLf
tir l bgw ayiy. vD ah jdJ bghUshjhu
lfdhY, mua bfhiffdhY gntW eygfis, ts
gfis jid tsU ehLf tir Kiy WsJ.
nkY ah tsj ehLf tir lbgw llgl bghUshjhu
Kndwij, ma kW bjhEg tsia jdJ IjhL
lf KW gy ts gfis nkbfhL tUwJ. jdh
ah ntshikJiw, bjhJiw, nghFtuJ kW jft
bjhlJiw, ahghuJiw, ma bjhEg kW bt Muh
Jiw Mait gklF tsia bgW, ah KndwF
cWJizahf mikJ tUwJ. j my a Kndw
lfS, bfhiffS ts gfS gntW Jiwf vthW
csJ vgij fhngh.
myF TWf
1.1
ntshik ts
1.2
1.3
a nghFtuJ Jiw ts
1.4
1.5
ahghu
1.6
ma bjhEg
1.7
bt Muh kW ts
1.8
f ts
1.9
ghJfh
1.10
Koiu
1.11
ghit f
1
yf
a ghJfh
Jiw mik
Rt gl /
t iugl
ghJfh
5.
muR lf,
iza js
af
Kndw
4.
fUjuf
f t s
3.
izajs,
dr ehjf
xgil
bt
Muh kW
t s
a bt
M FJ
izajs
cjl
xgil
jahj
2.
yf
bra l
bjh Jiw
a Kndw
1.
kw lf
Wt dF
mU cs
VnjD xU
bjhrhiy
ga bral
fsgaz mif
nt shik
t s
t uf nrfF l
t rha giz,
izajs,
yf
myF TWf
t .v
njit gL
jft f
t rha
gizF
fsgaz brW
J rhFgo Kiw
g mif
jahj
t HfgL
brKiw g
fw braf
1.1
ntshik ts
czit cg bratJ, mtWl fheilfis tsgJ ntshik
eho kf
b j h i f 6 4% g a h s f t r h a i j e n a t h w d .
gUt
JizwJ.
mogil bjhyhF.
ntshik KaJtfhd fhuzf
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
RjuF K a ntshik
bjhlf fhyf czit njo miyj kj r_fkhf thHfW
bfhlh.
trha TLw
rff bjhlfgld.
ah Rju mil K Uj y cik Kiwfshd 1. #jh
Kiw 2. kfth Kiw 3. uaJth Kiw Mait xfgld. Uj
rlf go yghJfh kW y cr tu rl bfhL tugld.
TLw trha giz mtaf czugld. muR cjah gy
K kh TLw lf bragLjgld.
TLw gizf,
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
thg ts miljJ.
9.
10.
11.
be, nrhs,
btiku
gRiku nghnw btiku ah w F
vu
njitgLwJ.
ghrd KaJt
ah tsKs ehL. F twhj tsef gy ghwd. vD
tsF mogil kiH.
mnj nghW
Vghrd
jhthd gFf, gsf fiuia gygL kiH iu nj
fhthghrd
MW iu KiwgLjgl thfhf tahf yf ghR Kiw
guh ef mizl
jhnkhu egsjhF l
uhF mizl
nfhl
AL mizl
nk^ mizl.
8
1.2
Eg
ma
wik
mogil
kf
tsj,
kurhkhf,
kghlbjh,
fj,
bragLwd.
11
3 . Ra njitfis br cnyhff
nrhoa, nrhoa c, ghir, ghng, yf, fzho
4 . btehLfis rhJs cnyhff
f, bgnuha, Jjehf, ghjur, jfu, shod, jis
vr (Energy)
vr cgnahf eho tsF aikahjjhF. ah
vr, bgnuha vbz, th, yf, rhz, vth, fhW
MatUJ cg bragLwJ.
vrdh VgL eikf
1. v r
cjdh
gyehLf
bjhJiw
bgU
tsailJsd.
2. kfSila thifF gytf cj brwJ. glfis
rikgjF, af, bghUfis ghJfhf vr
cjwJ.
3. vr nghFtuJ JiwY, tjf JiwY bgU KaJt
thjjhf csJ. v r gwhFiwdh nghFtuJJiw
nghFtuJ WjgL iy Vglyh.
4. trhaJiw ed bjh Eg fUfshd ouhl, mWtil
fUf nghwtiw af vr bgJ cjahf csJ.
tjf vr
rhu, bgnuha vbz, yf nghwit.
tjf myhj vr
wF, rhz, itnfh nghwit.
1.3
a nghFtuJ Jiw ts
af (Movement) ehff benfh. af btghnl
nghFtuJ (Transport).
kf l bgaJ
bghUf
jiut nghFtuJ
jiut nghFtuij uL tifahf fyh. mit
1 . rhiy nghFtuJ
a U eho cs rhiyfis nja beLrhiyf, khy
RWyhjyfis,
Ka
efufis,
uhk rhiyf
it uhkfY, efufY bjhl VgLJwd. khtl
rhiyfSl izwd. uhk grhaJ mikf tiw mikJ
guhkwd.
viywrhiyf
mlj fhLf, caj kiyf, kj elkhl yhj lf
tahf mik rhiyf it. ah tlF, tlHF viy wf
rhiyf mikfgLsd.
kiyrhiyf
RWyh gafis ftu xbthU khyY cs kiyf, nfhil
thlf, kiy njhlf, kiy nfhf, tiw mila mikfgL
rhiyf kiyrhiyf MF.
gdhL beLrhiyf
it cyf t cjl ah Ka rhiyfis mil
ehLfSl izgjhF.
jf ehfu beLrhiyf
ah Ka ehF khefufshd brid, Kig, bl,
bfhfjh Ma efufis izF nja beLrhiyfis ehF
tghijfshf khW l jf ehfu rhiy l MF.
bjhlto nghFtuJ
Mahnyana fbga mik a bjhlto mikghF. J
cyf mu ulhtJ lij bgWwJ. Mnya M 1853-
KigF, jhdhF ilna Kj bjhlto nghFtuJ MugkhdJ.
a bjhlto nghFtuJ, a bghJ Jiwf fbgaJ. mf
ms ntiy thig jU mikghF.
thf
a U ghijf bkhj XLghij s 1,08,513 .. MF. J
mfytghij, l tghij, FWa tghij vd _W tifgL.
2010F midJ l tghijfS mfy tghijfshf ka muR
l osJ. thf trfhf abjhl to nghFtuJ 16
klyfshf fgLsd.
1995- u Kg KGtJ
fkakhfglJ.
14
bjhl to bjhrhiyf
ah, bjhlto vf kW bjhlto bgof jah
jiw bfhLsJ. jur, thuzh Ma lf bjhl to
vf jahfgLwd.
et nghFtuJ
ah et nghFtuJ jl s 14,500 .. 3,700 ..
flt nghFtuJ
_W gf flfis, uL l flnyhufis bfhl
1932-
eilbgWwJ.
jgh t bjhl
jgh t bjhl - j jft bjhl MF. Mnya M fhy
1 9 7 5 - i u j g h K i w ( Sp e e d P o s t ) m K
bjhiyng
a
bjhiyng
nrit
eilbgWtjF
Kng
nrit
bjhlfglJ.
1990-
bjhiyng
nrit
untF
gLjglJ.
1984- cUthfgl bjhiyiy af nkghL ika xU UKid
MF. j isthf bjhiyu I v o ISD (International Subscriber Dialing) v v o NSD ( National Subcriber Dialing) X PCO (Public Call Office)
nghwit vzw ms gaghoYsd.
16
bjhiyfh
thbdh vgJ x tot kL MF. bjhiyfh vgJ x,
mwhl
brf,
ma,
fiy
ff,
btehL
mfkhf csd.
6.
mJ
1.5. ahghu
xU eho bghUshjhu ts, mj ehL w ehLfSl brJ bfhS
tj mogil csJ. vyh bghUfS vyh fhyfY, vyh
lfY ilgiy. njitia nghFt tjf Ka lij
twJ, e a ehL gila fhy Kj w ehLfSl tjf brJ
tJsJ. cy fl t fLogjfhd njitia Inuha ehLf,
bgwj fhuznk, mit a ehLl bfhoUj tjf MF.
tjf uL tifgL.
1.
c ehL tjf
2.
bt ehL tjf
19
cehL tjf
ceho xU l isfgL bghUf, fk tsf njit
mogil eho w gFfSF bfhL brygLwd. bjhJiw
ts _y bghUf cg frkhd ms caJsJ. tiw
midJ gF kfSF ilgjfhd l vik gLjgLsJ.
cehL tjf wghf eilbgw, if tof, yhf nghwit cjwd.
bghJJiw Wtdf tsF fuhf jah Jiwf bgUks
ts milJsd.
bfhiffis
bfhl
ma
tsia
JjgL,
ju,
gntW
mikrffis
rhj
JiwfS
cyf
bjhEg
nghoia
vbfhstjfhf
cUthfgld.
2003- bfhL tugl ma bjh Eg bfhif ahit
KakhdbjhU m rahf cUthFtjhF. fhy ma
UJf tHfgLwJ. bghJJiw kW jah Jiw TL
Ka isthf 50-F nkgl jah WtdfS, 120 muR cj
bgW WtdfS ed vr ikaf, ca, jft bghU, ut
goff nghwt Muhf <LgL a bjh Egfis
fljd.
Muh kW ts lf
1.
c fLkhd trf
ma, bjhEg lfis wikahf tsf cfLkhd
wik njl l
s khzt Phfilna kiwJ lF mgj Mwfis
thiy Kd nritf
1875- WtgL a LjiyF wF edgLjgl a
a y msthJiw
J ah mf, w viyfis tiuaWj, y msth f
etilnjh lf
rKjha etilj dUF gy ma bjhEg lf
mQ Mw Miza
1948- mQ Mw rl awglJ. mjgo mikfgl mQ Mw
Miza jiyt nAh ghgh Mth. j nehf uL. mit (1) mQ
Mwiy cgF gagLJj (2) mQ Mwiy ntshik, ca,
bjh kW kUJt KndwF gagLJtjhF. mikF mQ
(Atom for peace) vw cWahd bfhif mogil a mQ Miza
bragL tUwJ.
jnghJ ah IJ mQ Muh ikaf csd. mit
1. Kig cs ghgh mQ Mw Muh ika (BARC)
2. jehL fghf cs uhfh mQ Muh ika (IGCAR)
3. cs mQ Muh iya (CAT)
4. bfhfjh cs mQ Muh iya (VECCC)
5. IjuhghYs mQ Muh iya (AMD)
j Muh Wtdf JizbfhL jehL TlFs 200 MW w
bfhl mQ Mw cg l (Atomic Power Project) uZah
cjl flgL tUwJ. brid mU fghf mQ Mwiy
bfhL fl iu FouhF l bragL tUwJ.
1.7
mDggld.
jnghJ 450-F nkgl a braif nfhf ia R
tUwd. t _y bjhiy bjhl, bjhiyfh xgu, thiy
Kd, ngu vrif, jft gkhw, thbdh xgu, f kW
bjh g ga ff UJ kF mDggLwd.
braif nfhf (Satellites)
Maglh (1975)
a Phfsh totikfgl Kj braifnfh 1975 Vu 19-M
nj nrha ehoUJ F mUfhikYs RW tF
mDgglJ. j af $ A nfhlh ikUJ afglJ. j
_y ah bt f EiHJ rhjid giljJ.
24
ghfuh -1
1979 #& 7-M nj nfh uZahUJ btF mDgglJ.
bjhiyfh ifglfU bghUjgl nfh a M (Hydrolic),
fla (Oceanography) kW thiy ga jftfis mDaJ.
1981 etg 20 nj ghfuh - 11 QF brYjglJ.
n uh - 1980
1980 #]iy khj 18 n
nuh
braifnfh
KjKjyhf a bt
Phfsh totikf
gL
jahfglJ.
braifnfh fy - 3
(SLV -3) _y btF
mDglJ. 1983 Vu 17-M
nj III nuh QF
mDgglJ.
M 1981
1987
ah Kj nkh br
braifnfh brYjglJ.
1992
25
1.8 f ts
xU eho ts vgJ mj f nkghL mogil mikJsJ.
a f Mnya fhy M njitfis
brtjfhf
f Kiwia Rju
bfhL
brtjfhd
mfgld.
26
tfhLjY
kL
Kiw
3. iliy f
1983 caiy, iliy, Jtfg 1:2:5 vw j UjJ.
vdnt njitahd lf Jtf kW iliygf bjhlfgld.
enthjah gf ehblF vyh khtlY Wtgl ntLbkd
nehf cUthdJ. jnghJ jehL ju 28 khyf 446 gf a
tUwd. uhkw FHijf jF Ll Toa gf it. F
U ghyU gwd. bg FHijfSF _ xU gF l
xJfgLwJ. eho midJ khtlfY cs uhku, w F
khztfis d fL mtfSF caj f tHFtJ j
nehfkhF.
nja f Muh kW g Wtd (NCERT)
1961-brlg 1- Wtgl Wtd f mikrfJF cjt,
gJiu bra VgLjglJ. g - ghllf, Ma g
tiw MuhJ njitnfg khwf brJ nkghLF t tFgnj
j ya.
kly f ff
nja f Muh kW f iya, fhZ, tndt, nghgh
kW ikN Ma lf ffis WsJ. Ma nritF
K g kW gfis it elJwd. nfhilfhy g, kW
mr t _y, g bgwhk g UF MaUF g mgJ
j Ka nehfkhF.
ka iliy f tha (CBSE)
1952- a mu f khd cUthdJ.
j _y
wj bt g (Open School)
ka
iliy
thajh
(CBSE)
1979-
eho
ghllgo
CBSE
nj
el
rhjf
tHfgLwd.
gfiyfHff (Universities)
f iygfiyfHff kW nja KaJt thj
Wtdf cgl 259 gfiyfHff csd.
it ju f
60-F
nkgl
gfiyfHffsh
it
ij ju bjhlf,
bra :
1.9. ghJfh
a ghJfh bfhif vgJ
1.
xbthU
kly 14 f csd.
ekJ uhQt gy MjfS, nritfS csd. itju
Mnr, Mtz mYtyf, gkidf, njbjL ikaf, g
iyaf csd. #h, kj, d ntWghL ilahJ. vnyhUF
kjrhgw #dehaf, r_f bfhiff mogil rYiffS,
cikfS tHfgLwd.
flgil (NAVY)
j jiyikl bl csJ. jiyik mfhf 4 Jiz
mfhf bragLwd.
ah
1.11. ghit f
1.
uh#ghisa
4. lhl. nfhyh jfrh, f JikfS EgaY, kJiu.
5. Kidt nguha m. dhRju, Ma f, fhakhyh
g, dhsgo.
6. lhl P.A. kiwFkh, a bghUshjhu ts, khna
gnf, ghisanfhil.
7. lhl kh.gh. FUrh, a bghUshjhu ts, jhagf,
Lf.
8. T.C. Sharma & O.Countinho - Economic and Commercial Geography of
India, Vikas Publishing House, New Delhi.
9. Indian Council of Agricultural Research, Handbook of Agriculture,
New Delhi.
10. Indian Agriculture Statistics, Ministry of Agriculture, Directorate of
Economics & Statistics, New Delhi.
11. Sharma T.K and Chauhan S.D.S - Indian Industries, Shivlal Publishers,
Agra.
12. Bhatnagar L.P. Transport in Modern India, Kishore Publishing House,
Kanpur.
13. Dagli, Vadilal, Indias Foreign Trade, Vora and Co., Mumbai.
31
myF 2
ah vbfhS uridf
kW nja ey
mKf
tsJ tU ehlhd ah jdJ Kndwij gy JiwfY
ugJ bfhoUwJ. vD ekJ nja ey ghF tif
Mfhnf gy uridf elJ bfhLjh Uwd.
ij
rka rhik
2.2
ehLgW
2.3
ntWik xWik
2.4
ghd rkJt
2.5
kf bjhif bgUf
2.6
kj cikf
2.6.1
FHij cikf
bgfSF mfhu mj
2.8
mir bfhif
2.9
cyf mik
2.10
uthj
2.11
vGjik
2.12
tWik
2.13
ntiy thik
2.14
tF thj
2.15
Koiu
2.16
ghit f
32
fw braf
t HfgL
t .- myFTW f brKiw
v
g
njit gL
jft f
rkarhik,
ehLgW ,
ffh
1
nt W ik
xW ik
rkarhik,
ehLgW ,
nt W ik
xW ik t sF
t Kiwf
yf
kf
b
j
h
i
fbgU- bral
2
f
'kf bjhif
bt o'
yf,
izajs
FHij
ghJfh
cyf mik
kw lf
FHij
FG t hj
cikfS,
FHij ghJfh
yf
mikghij
cy Kndw
yf, br
jhf
bgfSF F
mfhu
mUgJ
gokw
rKjhayh ?
muayh ?
bghUshjhuyh?
yf, br
jhf
a muR
vGjikia
vGjik goaLj
nghf vLJs
eilKiw lf
yf, br
jhf kW
izajs
bgfSF
mfhu
t ufis nrfF l
fUjuf
cs
midJ
JiwfY
filofgLwJ.
33
rkarhik
nfhghL
ntWghLfis
fisJ
uueh,
fhjhr
nghnwh
yaf,
ntfhdj
bgf
bgwh
mtfns
jf
muRF Rik
2.
18
taJF
Ukz
eilbgWtjh
mf
isf
bgbwLwd.
3.
go
kWikga
jUw
rlFf
iwntw
w j - mkhf fhuzf
cyf ehLfnshL xLif ah w j mfkhf csJ.
jfhf fhuzf
1.
2.
3.
4.
5.
ifahd
kfbjhif
bgUf
tsij,
2.6. kj cikf
cikf kj cl wjit. kj tf cz njit. mt
thH cik mta. cikaw thif cuw clYF xghF. kj
41
8. f nk gik.
9. a egfSl nrUj.
10.jh myJ jijyhj FLg.
11. ghJfhghs nkhrkhd eltoif.
12.gha bjhiyF cshFj.
13.moik ntiyF W Lj.
14.brhg tUkhdF MirgLj.
15.bjhygf, Wtdf, brhg rgs FHijfis ntiyF
mkJj.
FHijfSfhf muR gy rlfis a, mtf cafhf
lfis o, bjhL Wtdf _y cj, rt mah
vw f fhW l, bgf, kiyth kf f,
CdKnwhUfhd f lf itUD, mahik fhuzkhf
FHijf ntiy mkjgL, bjhrhiyf ntiy brJ
FHijfhy k, f, isahL Matiw Hwd.
2.6.2. FHij ghJfh
FHijf
khDl
tf
iykf
bgwh
brtf.
2. ghFghoik.
3. FHij nk f wj mfiw.
4. cikfis eilKiwgLJj.
5. bgnwhf tfhLjY, FHij gzF rfS
(wikfS)
6. rhfhk thjY, KndwK (aghd / cshj cik)
7. bgaU ehLik.
8. jdJ milahsij ghJfhJ bfhs.
9. bgnwhflUJ fglhik (mtfSl thG cik)
10. FLg L xizj.
11. FHij fUJ.
12. jdJ fUJfis btgLJ, mF cik.
13. F cik.
14. TL nrU cik.
15. njitahd jftiy mila / bgw th.
16. bgnwh bghWf: FHij ts bgnwh mogilahd
TL bghWghF. ehL bgnwhfis j fodkhd bghW
Mjutf ntL.
17. mtkahij / gLJj /mya / mril tUJ
ghJfh
18. FLgfsw FHijf ghJfh
19. jbjLj.
20. mfahd FHijf.
21. CdKw FHijf.
44
fLzJ
FHij
VwK,
KGik
bgw
jgl Kiw
48
rKjha mfhu mj
f :
xU bg f fwh mt FLg kW rjdUF ngh nrwJ
vd 1948 - 49 gfiyfHf FG TWwJ. cynyna f m bgw
bgf ykhf ah fwJ.
bgf mfhu bgUt Ka fUahf bragLwJ. ah
bgf vGj iy 2001 54.36 caJsJ.
Rfhjhu, cz, Ul kW RWw NH :
knyah, fhr, , y, fhW t gu nehf vI v nghw
clYwdh gu nehfUJ jid j FLgij ghJfhJ
bfhS wik bgW Ugtf goj bgfns Mt. w w g
brj flhakhfgLsJ. 2000 nja kf bjhif bfhifgo
UghyUF ghJfh cw mtakhfgLsJ. FLg ghJfh, cz
tiff ghJfh, ghJfh kW ff mfw, ghJfh yf
thj, RWw ikahf itUj nghwt bgf gF Ka
lij twJ.
bgfSF vuhd ilWf
kd kW cl ahd, y kW r_f ms njhW ilWfis
bgf Fiwl jF bgUj, jid ghJfhJ bfhS fiy
mUj mtakhF.
bghUshjhu mfhu mj
bghUshjhu mfhu bgw bgf j fhny jdF Jiz vd
eif bgUg. muR gy bghUshjhu lfis bgfSF
tHsJ. (c.jh.) xUizj uhk ts l, #tA nuh# kW
uhk isPfSF g kW Ra ntiyth nghwitahF.
bgf t _y fl cj bgW Rantiy thig jhnk njo
bfhwd.
IjhL l _y tWikia mfw gy bjhf mKfgLjgL,
bgf wikahf m gnfW tUwd.
y TFWa iy kh J F iy bgfl
cUthsJ.
50
mfhu
mUgJ
muayh?
r K j h a y h ? b g h U s h j h u y h? v w j i y g o k w
mikJ khztfis thl brf.
mir g jJtPhf,
mQf,
Uf
kW
fzyhj
fQF
yglhj
ah gry bfhif
tKiw, Mu, dntWik, mr, rnjf nghw ngh gifF
tnfhY fhufis fisa cyf mik nkgl goj #tAyh
neU _y bfhL tugl bfhif gry MF. J 1995 M ML
njhndah ghL kheho 29 Ma, Mf ehLfS To
KGkdjhf VW bfhlJ.
I.eh. cyf mik
ulh cyf nghUF 1945 M ML mnlhg khj 24 eh
Ia ehLf Wtd njhaJ.
cyf ehLfSilna VgL nghid KoF bfhL tJ mikia
ngz brwJ. (c.) fhnfh, bfhah, $yfh kW w.
cyf ehLf tWikia nghf, ehLfilna eYw ngz
ttif brwJ.
cyf tjf Wtd _y gdhL rijia VgLsJ. cyf
bghUshjhuij nkgLj gjhL lfis o bragLJwJ.
tsU ehLfSF t _y cj kW flDj jJ
Mnyhrid tHFwJ.
cyf ehLf xiwbahW rhJ KG xJiH jUtj _y
cyfkakhjiy njhWwJ.
ah cyf mik
cyf mikF ghLgL ehLf ah Kj lij twJ.
vj ehL mil ehLfSl mikahd NHiy Uwnjh mj
eho KndwF ah cj kW cuthj mF vd
btLsJ.
TL nruh bfhif, gry bfhif, MjFiw brj, mik
ngR elJj nghwtiw jdfnj bgW, gyhfhu kW gafuthj
nghwtiw vwJ.
cyf mikF xWikF cWJizahf fG Ia ehLf
rigF ah j xJiHig eFwJ.
Mfh, Ma khehL, rh khehL nghwt Ka gF twJ.
Ia ehLf rhj w mffshd bdnfh, br kW cyf
bjhyhs mik nghwtF ah KG xJiH jUwJ.
54
2.10. uthj
uthj uidia flj UgJ MLfshf ah vneh
tUwJ. tl HF ah fyffhufshY, e[iyLfshY,
ehfyhJ, nrhuh kW tfhs ah uidia rjJ. jnghJ
uthfsh ilWf ehoY nkY cyf msY gusJ. Kjyh
who ghydij kj rhj uthf tjd. gndhuh
who bfhiy br bfhisafshf uthj bjhljJ. mua
gafuthj buR u nghJ Mjfis gagLaJ. u gil
bt bgwJ. Mdh buR uF d 1921 M ML tiu vj
FL goahd bt bgwiy. uthj y neuf Obud
Fgyhf TojhF tKiwia gWwJ. uthf w
thifia mj, eho bghUshjhu, r_f, muaiy Fiyj
eho iwahikF CWisj, tsia jLj Mat
<LgLwhf. uthf jkJ nehf iwntw iffis, ituha
kd cstfis, bfh^u jik bgwtfis, kW gilfyf
bfhLJ cjgtfis braYF gagL bfhwd.
uthj
fyf brj, cehL ril, bfhyh ngh, Fgyhf To jhFj,
iHj, rthfhujik nghwt TL fyitna uthj
MF. mua nehffSfhf rKjhaij m MJ tKiw
elij totnk uthjkhF. xGfikfgl FG jkJ yif
neh Kiwahf mo vLJ itF tKiwahd braghnl uthjkhF.
(r_f ma virnshoah)
yFf
u af yFfshf gh mP tUkhW FLwh.
ghku kf Mjuid uLj.
uhQtij mRWJj, mj.
55
uthf ebfhilbgWj
2. n[hu (1966)
3. k (1976)
4. uh (1980)
gaDilaitfshf
ed
bjhEg
2.11. vGjik
kfsh ah vGj bgWtJ kj mogil njitahF.
xUizj KG ts bgWtjF K, kfilna vGj ikah
57
ah
jehL
1991
2001
64.13
75.85
bg
32.39
54.36
bkhj
52.21
65.38
73.75
82.33
bg
57.33
64.55
bkhj
62.66
73.47
2.12 tWik
tWik uid f iwj ja bfhLikia VgLj
ToajhF. cldoahf fgl ntoa uidahF. ah Rju
bgw d tWikia nghFtJ r_f bghWghf lJ. W gndhwhtJ
IjhL l mo vLJ itF eh cyf ms Vik ehlhfnt
59
viyial nHUj.
kj j thif ju cau ca tf gwhk cl kW
kdjs Fiwthd wD UgJ jkj tWikia FgjhF. j
iy ngha tUth ikia FF. xU kj Fiwj gr njitia
jh bra ayhJ myJ mahtakhd j njitia jh
thif rf ayhj iyna eho tWik vdyh.
mogil
2. f mik
3. Fiwj tUth
4. cley Fiw
5. jF gj
6. ntiyik
8. Rfhjhukw y
ah kf bjhif bto
a kf bjhif 2000 Mo nk khj 11 nj 100 nfhoia
jhoaJ. a kf bjhif xU tUlF 15.33 a cawJ.
xbthU ML xU Mnuahit ah cg brwJ. (kf
bjhif ts) uL dhoF xU FHij ah wwJ.
nja tUth
a nja tUth 1935-56 5.1% csJ. J tsJ tU w
ehLfis fhoY FiwthdJ.
tWikF fhuzf
nl vgt tWikF fhuzfshf, TW fUJf
1. j eg bt njhf rhj braf (c.jh.) nrhng jd,
ayhik, wikik.
2. gghL tWik kut tUtJ. kf, ju, eiff, th
wfah gwhFiwahf UgJ.
3. r_f mik beikahf Uj. r_f Wtdf, bghUshjhu
iy, Fiwj f iy gwikik, l fhykhf ntiyik
jFF g brj nghw mik cilajhf UjyhF.
tWikia xgJ vgo?
tWikia nghf muR ntiy thid mfj etilj
bjhfSF cjj, kj tsij nkgLJj, xUidj FHijf
ts l, bgfSfhd w lf Matiw bragLJwJ.
N
tfis mfj.
ntiythik bghU
1. jFF Vg ntiy ilfiy v mJ ntiy thik MF.
2. x U t f j F F , c l j F F j k d k i w J s
UgfSF Vg g yhikah ntWtW Tg brjY
xUtifahd ntiy th ikna MF.
3. cag br f jF bgUJ kl g gtJ
kl ntiy thghF.
rKjha KGntiy th gf
N
62
gUtfhy
trha ntiy l fhy ntiy bjh Egntiy
f
bjh
ntiythik thik
thik
ntiy ntiy thik
thik
SUE (Seasonal) AUE (Agricultural) CUE (Cyclical)
TUE (Technical) thik IUE (Industrial)
EUE
(Educational)
ntiythikF fhuzf
N
ja kfbjhif ts
gUtfhy ntiyth
ah ntiythik
N
Mfis
bgf
mfkhf
ntiy
thik
ghfgLwd.
N
2 . 1 4 tF thj
ah cy bga ehLf 7tJ lij kf bjhif ulh
lij bgW tUwJ. ah gy kjjtf thwd. 1995
a kjf fzbfL mif ah Jf 82.4%,
Kfkaf 12.1%, WJtf 2.4%, af 1.9%, j kjjtf 0.7%,
rkzf 0.4% kW w vd TwgLsJ.
Raeyfhf
gagLJgtf
kj, d Matiw
ghJfhghw
cz
fhuzkhf
xU
rKjha
kw
rKjhanjhL
nuhjkhf
J njr xWikia
2 . 1 5 Koiu
ah vbfhS uridf, ah Kndw vjj
ghig VgLjh tz e rKjhaij khaikF g xbthU
Fokf/Fokf ifY csJ. vdnt e a muR uridfSF
fhd nkbfhS xbthU lij, eltoiffis a
Fokfdha / Fokfsha xbthUtU czJ g ah eyid
ghJfhj mta.
65
2 . 1 6 ghit f
1. Arya P.P.
3. Tandan T.K.
myF 3
tkly
mKf
guj y thG cdf midF fhW f aikahjJ.
ia R vF gus thfsh Md fhW klyij t kly
vd miHnwh. ia RY mj nkgu Rkh 10000 . cau tiu
tkly gusJ. tkly RHlnd R tUwJ.
tkly cs thf ieu# (78.08%), M# (20.94%) Ma
thf Fahf, fhg-il-Mi[L, Mfh, Xnrh nghw thf
Fiwthf csd. Jl ia xoa tkly gF uh
mikJsJ. uh lF l, fhyF fhy ntWgLwJ. eh
mwhl mDgJ czu Toa thiy fhufshd btgiy, mGj,
fhW, kW kiH bgh VgL khwfSF tkly Ka
fhuzkhwJ. vdnt, tkly jik, mik, thiy kW fhyiy
fhufis g thf fhngh.
myF TWf
3.1
tkly jik
3.2
tkly mik
3.3
thiy TWf
3.3.1
thiy fhyiy
3.3.2.
btgiy
3.3.4
btggut
3.3.5
btgklyf
3.3.6
mGjK fhW
3.3.7
mGj ms
3.3.8
mGj gut
3.3.9
mGj klyf
3.3.10
fhW
3.3.11
kiHbgh
3.4
RH
3.5
thiy fUf
67
3.6
3.7
nguha
3.7.1
MWf
3.7.2
Vf
3.7.3
3.7.4
miyf
3.7.5
Xjf
3.7.6
nuhlf
3.8
fl tsf
3.9
Rdh
3.10
Koiu
3.11
ghit f
fw braf
t.
v
myF
TWf
t HfgL
brKiw g
njit gL
jft f
t kly
mik kW
KaJt
xgil
t kly
t kly
mik
mik
t ufis nrfF
l
g
kw lf
yf
dr ehj
t hiy
fUf
Kgkhz
aF
khf 2
VnjD uL
t hiy fUf
yf,
izajs
kiH
nrf
ga
gLJjY
xgil
kiH nrf
KaJt kW
bragL j
iya,
izajs
jft fsa
2004, org, 26
Rdh jft f
kW ngl
nkyhik
muR lf
yf,
izajs
Rdh
68
jdh
fhWF
vil
VgLwJ.
vdnt
HLF
3. ilaLF
2.
gLifaLF
4. btgmLF
5. bt mLF
bra :
btg
3. fhW
2 mGj
4. <ugj
5. kiHbghG
69
ghu msKiw
ilgut
2. brFJgut
Ma U Kiwf btgkilwJ.
btg ilgut :
nkgu X l btgiy knwh l fhzgLtiy.
(c) etg khj 6 nj brid fhzgL btgiy mnjeh bl
fhzgLtiy. jF fhuz vd? vgij mj ntL. mjfhd
fhuzf tUkhW,
1.
xU Fl l mikJs mrnuif
btgiy,
mlid
neh
fhdh
btgiy
mgFia
xos
fl
6. kiyf r ;
tl miu nfhsYs kiyf tlF neh rid bfhl
kiyfS, bj miunfhsYs kiyf bjF neh rid bfhl
kiyfS Na xia mf bgWtiy. vdnt, F btg Fiw. khwhf tl
miunfhs bjF rid, bj miunfhs tlF rid
bfhl kiygFf Na x eF gLtjh F btg rW mfkhf
fhzgLwJ.
btg brFJgut :
btg ilgut lF l, fhyF fhy khWgLtJ nghW,
nkguUJ tklyij neh canu bry bry btgiy
khbfhnl brwJ. j X l btgiy tkly canu
gujiy btg brFJ gut vnwh. ruhrahf btg Fiw j
xbthU 1000 lUF 6.50c ms FiwwJ. ruhr Fiw jij ny
j (Normal Lapse rate) vW miHg.
y lf aghf ny jgo FiwtjF g btgiy
mff brayh. jid btgiy uk khWif (Inversion of Temperature) vg.
rk btg nfhLf (Isotherms)
rk btg nfhLf cy btgiy gutiy bjthf sf
gagLwd. xnu ms btgiy bfhl gntW lfis izf
tiuagL fgid nfhoF rkbtg nfhL vW bga. btgiy cyf
ehLf
vj
gusJ
gagLjgLwd.
vgij
rkbtg
ma
nfhLf
rkbtg
njr
nfhLf
tiuglf
kanuif kly
J kanuifF FWfhf 10 0 tl mr Kj 10 0 bj mr tiu
gusJ. j kly ML KGtJ Na fR brFjhf
GwJ. vdnt kly mf btgij cila kly MF.
mad klyf
RH mrhdJ brFJ jsUJ 230 rhJsJ. vdnt
VnjD xU eh Na brFJ ffis bgW lf midJ tl
mad nfhoF (230 t), bj mad nfhoF (230 bj) ilgl gF
mikwd. gF madkly vdgLwJ. gF ML KGtJ
btg ms mf.
Jiz mad klyf
it mad klyisbaho mad klyfUJ JUtfis neha
gff (tlmiu nfhs) mad klyF tlY, bjmiu
nfhs mad klyF bjY mikJsd. VwjhH it 250 - 350 tl,
bj mrf bghUJwd.
jbtg klyf
it 35 0 Kj 55 0tiuyhd tl, bj mrfSil gusd.
nfhilfhy j btgK, Ffhy j FU ywd.
F klyf
it 66 0 tl, bj mrf Mo, mlho tlf J
mikwd. gf, u fhy bgUj khWghLf gF
fhzgLwd.
JUt klyf
, tl miunfhs 660 Mo tl Kj. 900 tlJUt tiu cs
gF, bj miunfhs 660 mlho tl Kj 900 bj JUt tiu
cs gF Kiwna tl, bj JUt klyf vW miHfgLwd. Na
tl madnfho brFjhf untF bghGJ tlJUt kly Na
rh ff Gtjh bjhlJ 3 khjf jkhd nfhilia bgWwd.
mthnw bj JUt kly Na bj madnfho brFjhf
untF bghGJ bj JUt kly bjhlJ 3 khjf jkhd nfhilia
bgWwJ. jKs 9 khjfS fLikahd FfhyK, fFiwj Na
btrij kLnk bgWwJ.
74
tGj
ntWghil
mogilahf
bfhL
mGjij
mGj brFJgut :
tkly mGj nkguUJ tklyij neh canu
bry bry FiwwJ. J 1000 l cauF Rkh 100 gh j
FiwJ bfhnl brwJ. jdhjh caukhd kiyf VWgtf
fh ms FiwUgjh, m jkF njitahd M# Fiw neL
vgjh M# lfis vLJ brwd.
mGj ilgut :
nkgu btg rkkhf gu fhzgLtiy. jF fhuz
ygut kW mR 23 0 rhJsnj MF. btg
rkuW gusjh mGjK rkkhf ytiy.
3.3.9. mGj klyf
fhzgL fhwGj ntWghLfis mogilahf bfhL ia
ehF bgU fhwGj klfshf fyh. mit,
1.
btg
mf
mGj
kly
tl
kW
bj
Fiwj
mGjKs
lfis
neh
RwJ.
78
Na
gf
jh mGj
wF
F fhW
fl fhW
ca mGj
fl
ru
ca mGj
nk vG
btgfhW
yfhW
jh mGj
fl
3. jyfhWf
jyfhWf vgJ xU a gF R iyahd fhWfSF khW
ir R fhWfshF. fhW vj l UJ Rwnjh mj l
btgkhdjhf Ujh btgfhwhf, Fahf Ujh Fj
fhwhf R. (c)
btgfhW -
~ngh, , }, uhnfh.
FfhW
u, nghuh.
4. khW fhWf
gUtfhWfis nghy xU Fl irUnjh, xU Fl
gFnyh rhk, iria, mj lij kh bfhL Rtjh mit
khW fhWf vd miHfgLwJ. a fhW (Cyclones) kW v afhW
myJ khtU afhW (Anti Cyclones) Mait jFj vLJfhLf MF.
(a) afhW :
f Fiwj fhwGj bfhl ika gFia neh midJ
irfUJ fhW RHW RtJ a fhwhF. afhW mf kiHia
mfToa jik bfhljhF. mJl mf ntf fhW Rtjh,
kf cilikfSF, cdfSF mf nrjij clhF.
bghJthf tf fl a brlg, mnlhg kW etg khjf
cUthwJ. a HF flfiu Xukhf efJ, mf kiHia bfhLwJ.
y neuf kfSF cilikfSF bgUj nrjij iswJ.
80
vW,
mnuah
rKd
vW
miHfgLwJ.
(b) v afhW
va fhW f mf fhwGj ika gFUJ midJ
irfSF fhW RtJ v a fhwhF. v a fhW RnghJ thd
nkf_l bjthf UF, kiH bgahJ.
3.3.11. kiH bgh
fhyiy TWf xW kiHbghthF. mogil tkly cs
uhna MF. Mahjdh nkny brY uhahdJ FJ tkly
gFia mil nghJ mit Ea tiyfshf khWwd. j
tiyf bjhFF nkf vW bga. nkf _y _W jkhd kiH
bgwgLwJ. mit,
1. btgryd kiH,
2. kiy jL kiH,
3. a kiH
MF.
bfhL
Fiwjgr
btgiyia,
MfAh
btl
fhwGj
fhwGj
ghjur
ghuhkh (Barometer)
fhnwhl (Wind)
fhW ntfkhia (Anemometer) bfhL, fh ntfij mslyh.
_W cnyhf zf, brFjhf RHyToa jo gl
fhoatz bghUjgLsJ. fhW R nghJ zf RHwd.
mj RHf vif mogil, fh ntf fzlgL.
ngh msl (Beaufort scale) _y fh ntf ga tiugl
jahfgLsJ. j _y fh jikia mJ bfhsyh.
Na x g fU (Sunshine Recorder)
85
kW
Fsf
nrffgl
kiHiu
mgona
tW ef
tl a MWfshd fif,
J, ukuh kW mj is
MWf midJ twhj MWfSF
vLJfhlhF.
M bga
flf
MW f
( skhd)
( s nyh
lf)
ie
Mfh
6695
mnkrh
bj
mbkfh
6570
ah
Mah
6380
,
brs
t l mbkfh
6020
Knu lh
Mnuah
3750
Mah
3180
3. gF
iu trhaF
gagLJwd.
3. bghGJnghF mrF, t nghFtuF MWf
gagLwd.
4. Mw tsF MWf Ka Mjhukhf sFwd. Mug
fhy bjhrhiyf, tjf Wtdf MW nghF Fj
lf mikfgld. tWF njitahd Mw bgw r
thj aufis MW gagLd. jnghJ d
lf bjhlfgL mj _y MW Mw bgw gLwJ.
89
isahW (Distributary)
nknyhl (Upstream)
KfJthuij
neh
nuhl
ngh
bryToa .
bllh (Delta)
MW tisf (Meander) -
tisf mla MW
M XL
ms (Discharge)
mizfUJ
ghrdF
Vf tiff
1. aff _y VgL kof kW sf _ykhf Vf
cUthdh mjF (Tectonic Lakes) bllh V vW bga.
kof isthf ghiw kofshfnth myJ gsfshfnth
khwToa th csJ. mgo VgL bghGJ mgsf
iwU Vf cUthwd. (c.) oofhfh V.
2. xU y rkaf ghiw sf VgL bghGJ gsf
cUthfgLwd. mgsf iwUF bghGJ Vf
njhWwd. (v.fh) rhfl, eahrh V, vtL V MF. it s
gsjhF Vf vW miHfgLwd.
3. gahWf efU bghGJ, mj tghij m fhuzkhf r
gsfis VgLJwd. mgsf g cU iwj Vf
njhWwd. mit lh V vW miHfgLwd.
4. y neuf MWf gLiff ahl M tisgF
JofgL iwJ fhzgLwJ. ahlf Fs to
fhzgLtjh VfS Fs tot V vW miHfgLwJ.
5. ghiytd gF fhzgL Vfis nsah (Playas) vW
miHwd. jifa Vf iyahdit my. ghiytd fhW
k iu gsfis milJ Ltjh, VfS kiwJ Lwd.
6. vkiy btoF VgL vkiy thgF gs VgL
iwJ LwJ. mjifa Vfis nul V vg.
Vf KaJt :
1. MW nghid KiwgLj Vf cjwd. mf kiHbgh
fhyf Vf kiHiuid cuJ bts bgUid jLgJl,
twahd fhyf MWf tuid VgLj cjwd.
ghrdF cjwd. fhthfSF Mjhukhf sFwd.
2. t nghFtuF Vf gagLwd. fdkhd bghUfshd
kufilf, yff nghwtiw vLJ brtjF Vf
gagLwd.
3. bjhrhiyf
njitfSF
gagLjgLwd.
91
vLgjF
fodghiwf
Fiwthf
bkghiwf
mfkhf
KfL
miy
cau
gs
miyf tiff :
miy sij itJ miyfis wiyf (Short waves) siyf (Long
waves) vd U fshf gh. siyf y njhwfis mikf
tyit vgjh mit Mf miyf vW (constructive waves) wiyf
mF wDilad vgjh mit mj miyf (Destructive waves)
vW miHfgLwd.
3.7.5
Xjf
ca
ruDF
Xjf
Xjf
93
ru
ca Xj (High Tide) :
ruid nehs gF cs fl ru < irah
<fgLwJ. ruid nehs gF fl kl catjh mnghJ
VgL rkkw iyia <Lfl kWgfYs gFY fl kl
cawJ. thW ruid nehs gFY mjF kWw cs
gFY gl csJ nghy fl kl caJ fhzgL. vdnt xnu
rka U wY ca Xj VgL.
jh Xj (Low Tide) :
U ca XjfSF ilgl gFfYs fl ca XjgFfSF
brWLwJ. vdnt U ca XjfSF ilgl gFf fl kl
jhJ fhzgL.
RHtjh ru HUJ nkfhf eftJ nghy njhWwJ.
ruid g fl XjfSfS efwd.
xU eh xU Kiw RHYtjh Ys vyh gFY fl
kl xU eh UKiw caJ UKiw jhJ fhzgL. xU gF
ruDF neuhf tUnghJ xU Kiw, mjF kWw tUnghJ xUKiw
mgF fl kl caU. U ca XjfSF ilgl neu kl
jhJ fhzgL.
NaDF < ir cL. ruid l Na ms 400 klF bgaJ.
Mdh UJ ruidl 400 klF bjhiy csJ. mjdh J
bragL Na < ir, ru < iria l 2 klF Fiw.
ru < irl, Na < ir nrJ bragLnghJ
mfkhd iu <wJ. vdnt Na < ir ru < ir
nrJ bragL nghJ fl kl rW mfkhf caJ, jhJ
fhzgLwJ. tiwna eh m j Xj vnwh.
fl xU eh U ca XjfS U jh XjfS VgLwd.
nthjf ehU Xjf vdgL.
3.7.6 nuhlf
ygu XL MWf nghW, fl Y xU Fl viyF cgL,
Fl irUJ Fl iria neh bjhlJ XobfhoUF
gF nuhlf vdgL. < ir, RH, tkly mGj,
fh ntf, kiH , mGj r, btgiy ntWghL, fl cta,
g cUFj, flfiu mik, flyo ynjhw Ma fhufsh fl
nuhlf VgLwd.
94
uh L fiuf ts bgU
3 . 9 Rdh (Tsunami)
xnu eh cyfij mrgl, Mragl itj brh Rdh. j
_W vGJ brh j who Ka brhyhf tuyh VlJ.
Vfdnt gy ehLf Rdh wij rUjhY ekF J J. j
who ts jft bjh Eg u Uj nghY, z
yhjjh Mufzhd cfis HJnsh. flYfo VgLw
fgjh Rdhia cUthFwJ.
d bgURtiul ukhlkhdJ j Rdh miyRt. j s
mfyij brhdh Mrakhf UF. J fliy flF. fiuia
kLnk jhF. gh nghy gJ gJ flfiu Xu kL glbkLJ
jdJ wij fhL. Rdh miyf fiu neh gaz brnghJ fl
rhjhuzkhf njhW. fiuia bjhll jh mj Mw mRu ntf
t%g vLF. mnghJ VgL miyf rj gafukhf UF.
Rdh vwh vd?
Rdh vwh Mnguiy vW bghU. J fl MHgFUJ
cUthwJ. J bgUghY flYfo yeLf nghJ VgLtjh
yeLfir fhuzkhf mj nk cs j l bgaUwJ. jdh
bga miyfshf flnyhu gFfSF tUwJ. j miyf bjhFng
Rdh vgjhF.
96
Rdh af vJ iy
Arthur N. Strahler- Principles of Earth Science, Happer * Row publication. nLondon (1976)
2.
3.
4.
Das Gupta, A.R. Kapoor A.N.- Principles of physical Geography S.Chand &
Co.Ltd. New Delhi.
5.
Kumarasamy, K. Kamaraj E, Anand P.H, Samuvel Selvaraj R, Kumar VClimatology, Grace Publication, Kumbakonam
6.
7.
98
myF 4
A.
cnfhs
mKf
xU cnfhs. cdf midJ xWl xW
beUa bjhl bfhL, aif Niyia rhJ thwd. jifa
cfSF, aif NiyF cs bjhlig tgnj Niya
(Ecology) MF. jifa bjhl cs fyhd mikig MuhJ
tgnj aif Niy mik vgjhF. j mikghdJ vj
msY Ufyh. mjhtJ f a Fil UJ, f bga mnkrh
kiHfhLf tiu mikayh. jifa aif Niy mik vthW
miHJsJ vgij thf fhngh.
myFTWf
4A.1
4A.2
4A.3
4A.4
cUs tsf
4A.4.2
cuw tsf
4A.4.3
JfToa tsf
4A.4.4
Jf Koahj tsf
4A.4.5
4A.5
4A.6
Koiu
4A.7
ghit f
99
fw braf
t
v
myF
TWf
t HfgL
brKiw
g
njit gL
jft f
t ufis nrfF
l
g
xgil
jhf
t F C Niy mik
aif
cs aif aif Niy
Niy
Niy
nfLf jLF
mik
mik
t Kiwf
mikJs
j
xgil
aif
ah
t sf Ka kiy
Ka kiy
t hlfS
t iff
t hlf,
Jf
mt
RWyhjyf
fhzgL
Toa
t sf
RWyh
jyfS
kw lf
jhf t F
gFia MuhJ
mJ bjhFj
yf,
izajs,
yt iuglf
Jf
Toa
t sf
mif :
Wt d
'ku eLHh'
ku eL Hh
bfhlhL eh Wt d
mj KaJt
Jf
Koahj
t sf
JQF
jf :
Figf
UJ
rhu
vLF
t Kiwf
jeho
mit
gwgL
lf
Figf UJ
rhu vLF
t Kiw,
gwgL
lf
jHf mu
bra lf,
izajs
ngz jFj
Kndw
t iuaiw
braghLf
yf,
izajs
fyJiuahl :
ngz jFj
t sf
Kndw
ghJfh
ga
kW
i w a
nkyhik
KaJt
100
bgsf Niy
iu
rF,
gazF
gagLJwh.
Mjhuf
rjj
bgUflf (c )
97.5
gahWf, gFf kW g
2.0
0.5
bkhj
100.0
jhtuf
(cgahsf)
ieu#
rhfgr
ijgit
C cf
ju ff
a) kj ts
kjts midJ tsfY w fJ. W midJ
WtdfS, mikfS, ehLfS j KaJtij czJ
lL
gagLj
MuJsd.
tsj
ehLf
tsF
fhLf,
bj
mbkfh
mnkrh
gFY,
tif
fhLf
bgJ
mJ
tUwd.
Vbd
i)
ed
glFf
_y
ogjh,
msF
mfkhf
ofgLwJ.
glFfS, fgfS cuf, bfhf, U ehf kW
vbz jhJfis vLJ brY bghGJ gJfdh, fl
fyJ tif tsf mJL mgha csJ.
mQ Muh kW mQf Kjad fl nrtjh VgL
faffdhY tsf ghfgLwd.
flYfo vbz ts vLgjfhf nghlgL FHhf
VgL ghdh vbz f VgL ts mfgL
mgha csJ.
vdnt muR tsfSF gh Vglhtz, jDila ts
gfis jFj rlf kW eltoiff _y nkbfhL tsij
ghJfhj f mta.
tsf nghnw
tsfshf
nghwgLwJ.
Mdh
cz
njitfhf
mit
k ts
ekJ Kjik bjhyhd trha ktsij rhJsjh kts
f mtakhwJ. jhtuf kW yFfdh k ts
zfgLwJ. XL , fhW, btg Mait k cUthtjF
fhuzkhf UjhY mitna k mF fhuzkhwJ. nkY
msffkhd urhad cuf gagLJj, bjhlJ gLj _yK
k ts gfgLwJ.
thW VgL k mig, k ts ghfgLjiy
jLgjfhd tKiwf;
ku btLjiy jj
kufis eLj
rk cauKiw kW gofL Kiw ntshik (Contour Farming)
fh ntf mfkhf cs lf kufis mufshf
tsj.
urhad cufis jJ c cufis, jiH cufis mf
ms gagLJj.
g RH Kiw trha brj.
it midJnk Jf Koahj tsfshf csjh kfSF
jid g z VgLJtj _yK, uhd kW khW cgnahfij
tWJtj _yK kLnk jid eh ng fhf Ko.
vdntjh twhj tsfshf cs Na r, fhW, fl miyf
MatUJ r bgwgLtjF lf mudh lgLwd.
Mdh Kiw bjh Eg <LghL mfkhf UgjhY, KjL
mf njitgLtjhY, t _y ilF r ms f
FiwthF. W Figf UJ rhu (Bio Fuel) vLF Kiw
bgUghY tsj ehLf gagLjgLwJ. Mdh ah nghw tsU
ehLf twhj tsfUJ bgwgL ria gagLJ Kiw kLnk
eilKiw csJ.
bra : Figf UJ rhu vLF tKiwf g, mtiw
jeho vbfyh gWwhf vgJ g xU W
JQF jf jah brf.
108
Enviromental Pollution
John Willey & Sons, New York.
Enviromental Geography
Prayag Pustak Bhavan, Allahabad.
111
B.
khRgLj
mKf
eh mwhl khRgLj ga brfis brjhf kW
bjhiyfh _y mJ bfhnl Unwh. khRgLjyh cy
btgkakhjY, mlhofhYs gkiyf cUFjY, Xnrh kly
RUFtjhY, Na x mbtg neuo jhfij VgLJtJ,
twh tsfSl kj tsK nfL miltJ bjhlJ eilbgW
bfhnl csd. mntfkhf bgUF kf bjhif, ma bjhEg
ts eh gagLJ thfdf if y, kW fh
ajikia kh gntW bgsf, urhad kW cd khwfis
cUthFwd. braKiwia khRgLj vnwh. khRgLj bjhlJ
eilbgwh cd midJ iu ma Toa mghaKsJ.
vdnt khRgLj kW khRgLjUJ ia ghJfhF tKiwf ga
fUJfis Ma khzhff midtU mJ bfhtJ f mta.
myF TWf
4B.1
fhW khRgLj
khRgLj
y khRgLj
x khRgLj
efukakhj
4B.6
RWNH ju Fiwj
4B.7
gRik y is
4B.8
fhLf mj
4B.8.1
fhLfis ghJfhj
4B.9
btg mfj
4B.9.1
btg mf ghf
112
4B.9.2
4B.10.
ah khRgLj mfkhf cs lf
4B.11
ngl nkyhik
Koiu
4B.13
ghit f
fw braf
t .vt HfgL brKiw
myFTWf
njit gL
jft f
goaLj :
jhf t F
fhW khRgLjYF
gF fhW
fhuzkhd
1 fhW khRgLj
khRgLjYF
t hf,kW
fhuzkhdt hfis
j f
flJ goaLj
khRgLjiy
Mt if
njhWgit ,
khRgLj
VgL is f,
khRgLj
fhuzf kW
2
khRgLjiy
is fis MJ
fLgLJ
mif jahj
t Kiwf
6.
goaLj
t F gF x x khRgLjYF
x khRgLj
khRgLs
fhuzkhd braf
lfis flJ kW mj f
fis goaLj
RWNH ju
Fi w j
xgil
khRfLghL
t ha mik
kW gf
RWNH
ghJfh
RWNH kw
kW nja
gRikgil
ngl
nkyhik
t ufis nrfF l
g
kw lf
Wt d ( m) t F
l
fhW khRfis
flJ
mj
Wt d mU
cs khRgLs
iyfUJ
khf vLJ
Muhj.
Wt d ( m) t F
l x khR
cs lf,
fhuzf kW
fis flJ
goaLj
khRfLghL
t ha mik
kW gf
a
khRfLghL
t ha
FlgLs
kw braghLf
brjh,
izajs, a
khRfLghL
t ha
fyJiuahl
ngl, ngl
ngl ga
nkyhik
t uf, z
z , ngl
kW nkyhik
nkyhik
elt oiff ga
elt oiff
fyJiuahl
113
brjh,
izajs,
muRlf
( ngl ga
z Kfhf)
4B.1.fhW
fhW khRgLj (Air Pollution)
cd thtjF tkly aikahjJ. tkly gy
thf fyitahF. ieu# 78.09% M# 20.95, Mfh 0.93,
fhg-il- Mi[L kW y Fiwj mss thf mlsd.
kjDF f mtakhd M# tklyYsJ. xU kj xU
ehisF Rkh 20,000 Kiw ruhr 16 nyhuh fhiw M#Dl
tkly UJ bgW btLwh. fhW ehSF eh
eRfhwhf khRgL bfhnl tUwJ. kj RthF j eRfhW
mtdJ cl eyij ghJ bfhnl tUwJ.
tklyYs fh fk kW fk nta bghUfshf
khRgLJ bghUf l , ut kW th iyf tJ fywJ. Fghf
fhg-il- Mi[L, nshnuh fhg, ieu# Mi[L, fjf TL
bghUf, mnkhah, ienuhfhg kW Jl lh, Vnuhrh
nghwitf khRfshf mf fywJ.
khRgLj jik ms khRf jik kW msit bghWJ
mikwd. J lF l kj braghLfSFnfg, aif
NiyF Vg khWgLwJ. fhW U tf khRgLwJ. mitahtd,
1. aif ffsh khRgLj.
2. kj eltoiffsh khRgLj.
1. aif ffsh fhW khRgLj :
vkiy btojyh btgL , rhg, if, fhg-il-Mi[L
kW gy thf btgLtjhY.
bt
cs
vff,
xWl
xW
nkh
Gtjh
njhWfgL fshY.
brofUJ
btgL
uhngh
fhuzkhf,
Figfis
vj
_ykhf,
khRgLj
gntW
tf
VgLtj
fhuzkhf
ekJ
fjf-il-Mi[L
kW
ieu#
Mi[Lf
Xnrh
mL
Jisf
VgLsd.
tifgLJj.
(v.fh-
thfdf,
bjhrhiyf,
khRgLj
VgL
jUJ
mtiw
flthW
tifgLjyh.
1. y nk cs khRgLj
2. Vf cs khRghL
3. yjo khRgLj
4. fl khRgLj
muR iwa a lfis bfhLtJ bragL, kfSF ey
zit VgLJtj _yjh jid fLgLj Ko.
bra : gy lf - zW, FHh, Fs, MW, Fil nghw lf
iu jjahf nrfJ, mt w, kz, jik, ju mt
fyJs
eR
bghUf
nghwtiw
goaL
mjfhd
khRgLjiy
VgLjJ
fhufis
flthW
tifgLjyh.
1.
2.
cf _y (Biological Source)
EQf, njitaw jhtuf,
btnaW EQf nghwit.
3.
yFfUJ
4.
ehLfY
fhzgLwJ.
kj
eltoiffshY,
(B l i n d n e s s ) ,
idik
(Coma ),
nghw
nehfis
njhWwJ.
cyf f mfkhd ms ghjur (Hg) moghiw mLFfY,
Mfl gofY fhzgLwJ. cyf bkhj ghjur ms 10 10 g
vd fzlgLsJ. tW 10-15 rjj ghjur btghL kj
eltoiffsh
btnaWwJ.
Fghf
119
kW
mQ
f bkJthd x (Whispering)
50 -55 Db
fij fiyF rj
60 - 90 Db -
rhjhuzkhf nghL rj
90 - 95 Db -
150- 160 Db
bra :
Mat
gy
lf
vbjj
mfkhf
iwa
NiynfLfis
njhWwJ.
efu
RWNG ju Fiwj
f ukhd
khRgLj
ffS nfLfS
122
bgsf khRghL
1. y VgLgit :
(Physical Pollution)
1. fhW khRgLj
2. khRgLj
(Nwht, d)
3. y khRgLj
2. r_f khRghL
(Social pollution)
1. bgU tU kf bjhif
2. faik
3. ehLfSilnaahd
ril
4.mahik, tWik
5. ma cdf mj
nghwit
3. aif th cdf mj
4. khRgLtij jLF iy FiwJ brYj
4B.8.1 fhLfis ghJfhj (Conservation of Forests)
Niy nfil jLJ kj eyKl thH jFj NHiy VgLj
fl braKiwfis nkbfhtJ iwa Ka njitahF.
1. fhLf mjiy jLj
2. fhLfis tsj
3. midtUF zit VgLJj.
cy bkhj ikahd 1/5 gif, cs jhtuf,
yFf Mat 30 rjjij bfhLs mnkrh MWgLif,
mfJ tU btgiyahY, fhLf mfgLtjhY vtU 2030
Rkh 60 rjj fhLfis HJ L vd fzlgLsJ. (J
gif, org 10, 2007)
midJ ju kfSF ku tsj gafis, fhLfsh ey
bgU gyfis g, ey zit, cjfis brtJ mta.
4B.9. btg mfj (Global Warming)
flj 1000 ML fzgo btgiy mjhtJ jiu fh
btgiyahdJ gjhLfUJ whLfSF + 0.6 0 c vw j
ntWgL mfJ tUwJ. flj 140 tUlf cyf ms fzgo
0.45 + 0.15 0 c vw j csJ. ah ruhr btgiy (Minimum
Temprature) 19 M who Rkh 0.2 UJ 0.6 0 c Mf caUwJ
flj 10 MLf 0.2 Kj 0.3 0c Mf caUwJ vd fzlgL
UwJ. bkhj 20 M whLjh mf btgiy cait
bfhljhf mikJsJ.
btg mfjYF f Ka gF tgJ fhg il
Mi[L, Xnrh, nj, Fnshnuhnshuh fhg, fhg- il Mi[L
kW ieu Mi[L itfjh gRik y isfis njhWF
thf MF. jdh Xnrh gly f ntfkh jhfgLwJ.
j ML (2007) nehg gR bgw btgkfjYfhd
fhuzfis ga M tUkhW TWwJ. tkly cs fhg
RH vghjij l f r thjjhf, vghjF Kng f
125
Mf
izajs
website),
nritaf
(servers)
Mait
uid
1. guht (fehlfh)
kW fhW khRgLj
2. br (kfhuhouh)
3.ogh (m[h)
4. ko nfhfh (rof)
kW fhW khRgLj.
kW fhW khRgLj-urhad
bjhrhiyf,thfdf,
fbghUf Fj nghwitfsh
kW fhW khRgLj
7. kz (jehL)
8. tl MfhL (jehL)
9. gh (uh#jh)
khRgLj- W ber
bjhrhiyfdh (Textile Industries)
Fo fod cnyhff
fyJsJ.euh, uhk MWf
iu cldoahf gagLj KoahJ.
14. th (kfhuhZouh)
khRgLj
ngl ga sf :
aif NHY, kj cUtha NiyfY, ilWf
ftjh
kj
cUF,
cilikfSF
mofo
nrj
kjdh
cUthfgLgit
1. y,,u Ma nghFtuJf
VgL nglf
2. Nwht
2. gJf
3. btsbgUF
4. yr
4. uthj
5. tw
5. folf oJ Gj
6. yeLf
6. mQ braghLf
7. vkiy bto
8. Rdh
bra :
Wtd l
Kbdif Kiw
(III)
xif ghj
lLj ts
Mjhu
bghJf
kW g
(II)
mtru fhy fl :
J ngl fjl cs fhyflkhF. f elj l
cldoahf kfis fhghWtjfhd Kaf, mtfSF njitahd
kUJt trf brj, jfhf thuz Ulf, j, cz
nghwtiw VghL brj, bjhW nehf guthJ jL eltoiff
vLj nghwit eilbgw ntL.
ngl fjl vLfgl ntoa (myJ) njitgL
bghW, eltoiffS. (Response & Recovery Activities)
nkbfhs ntoa eltoiff
thf
bjhlilaJ
ngl bghW
eltoiffis
JjgLJj
thfF
bjj
rl xGF guhkj
njitgL trf,
tYef, bghUf
Matiw
lLj
kUJt
bjhlilaJ
- Kj cj mj
mtru mWit
ir ikaf
Wj
cl ey ghJfh
fUJfis guj
bjhW neh jL
eltoiff
midtUF
kUJt tr brj
nrit
bjhlilaJ
nghFtuJ brj
cldoahf
eltoiff
jfhf Ul
trf brj
bghU, , kUJ
nghwtiw nrfj
br bjhlig
tYgLJj
njitnfg
cjfis bgw
tKiwfis tFj
cldoahf rhu,
bjhiyng,
nghFtuJ, m
nghwtiw r
brj
kWth mjY, folfis cUthFjY (Rehabilitation & Reconstruction)
kWth mj, ngl elj l kfSF cldoahd
njitfis, trfis brJ jUj nghwit f Ka brafshF.
nkY mFs kf f iu jfsJ eltoiffis, bjhfis
132
bragLJj f
xUizghsfshf,
nkghitahsfshf
gwhf.
njitahd fhyf ghJfh gild gfSF cjt t
tif bragLsJ.
4B.12. Koiu
kj KndwF, njitF Vg gytf a
fLof bjhlJ bgU bfhnl tUwJ. jnghJs ghgh
RWNH f nkhrkhd iyikF brW bfhoUwJ. bjhlJ
cyfehLf midJ jF KaJt bfhLJ jdJ ehLf jid
jLf, uhf gy tfis gw Kaf vLfgL tUwJ. f
ukhf J FJ braglh xa j ia fhghWtJ f
fodkhF.
134
2003
Asthana Meera
2.
Dix. H.
1981
Environmental Pollution
John Wiley & Sons - New York.
3.
4.
Jagbir S
2007
5.
Manual on
2001
6.
Sharma. V.R
1995
7.
Sing, Savindra
1995
8.
Srivastava,
Yoagendra. N
1989
9.
Subramanian. V
2002
10. Website
1. Co2 stats.com
2. www.ndmindia.nic.in/mitigation
3. uttp : //ndma.gov.in/
135
gF - M (fj Kiw)
myF 1
iza t mQFKiw
KDiu :
Ugjh who izaw fU fl vW miHfgL f.
f Jiw tsna iza. izaij gagLjhj vJiw
iy vdyh. tjf Jiw iza gaghodh cyf bghUshjhu
btFntfkhf Knd tUwJ. W f Jiw tFgiw fj Kj
thf tiu midJ braghLfY f gagLwJ. khztf
fw w nkghL miltjF, Ma fj w mff f
aikahjJ.
fnghah jh gfiy fHfd tFgiw fw fjiy
w gl nkgLj cj f bjhEg Kiwfis g Mit
nkbfhld. M Ko iza t mQF Kiwah Maf gy a
jftfSl nkbfhl fjiy, khztf TLjyhd fw
milfis
bgwij
fljd.
xU
tuyhW
nguha
myF TWf
1.1
1.2.
1.3
1.4
iza t fj goiyf
1.5
1.6
1.7
Koiu
1.8
ghit f
fw braf
t .- myFTW f
v
t HfgL
brKiw
g
iza t
fyJiuahl
mQF
mif
Kiw
KaJt
gnt W
iza
Mjhuf
njit gL
jft f
t ufis nrfF l
g
iwa f
t sF
bgJ
cj t J
iza
Mjhufns
cabjhlf
iy cs
VnjD xU
6,7,8 r_f
bkbghU
wDF
ma
jah
iza t
ghl
mQFKiw jff
FW jfL
jahj
kw lf
mu
flf,
f t s
ga
t uf,yf,
izajs
izajs
iza t mQFKiw
f Kndw iza gF <L izawJ. ff cs
ghlfUJf bjhlghd jftfis izaUJ njo bgW,
khzhfF fF tKiwna izat mQFKiw (Online Method)
vdgLwJ.
f vgJ xU dDfUahF. W vyh JiwfY f
Ka gF twJ. f gy iyfY f mfkhf gagLwJ.
lL fj xU tifna f fj Kiw MF.
f fj, f fgjF cj fUahf, fF Clfkhf
fwJ.
f gFf
1.
cL fUf
btpL fUf
f tbghU, bkbghU
bra :
1.3
iza t fj goiyf
iza t fjiy fl goiyf nkbfhs ntL.
mit,
1. ll (Planning)
2. iza jft Mjhufis njLj (Searching)
3. nj brj (Selection)
4. izj (Integration)
5. ghll jahj (Preparation of Lesson plan)
6. bkbghU jahj (Preparation of Software)
7. tFgiw fj Kiw (Classroom Teaching Learning)
8. kLj (Evaluation)
9. bjhlg (Follow up Work)
10. gutyhFj (Dissemination)
140
1. ll :
Ma iza t _y ghlij fgjF ll mta. Fl
fhy tuF midJ ghlfis iza t _ykhf fgJ vgJ rW
fodkhdJ. Mfnt fhQjF ma fUJfis jFj ghlfSl sfkf
ghlfis njbjLgJ aikahjJ. (cjhuz):
Mwh tF a ghlgF ngul vw jiyid bfhL
iza t _y vthW ffyh vW ll ntL.
2. iza jft Mjhufis njLj
njLj:
ll ghlij tFgiw fF Kd, ghlYs fUJfS,
cfUJfS bjhlghd jftfis iza t _y uLj ntL.
mjF iza Kftfis njo fL oj ntL. (c.) ngul ghlF
vzw iza jftf csd.
fia M brjl iu _yiu (Desktop) vdgL
f Mugiu njhW. FpLf bghik cUt UF.
Vfdnt BSNL _ykhf f izig bgUjh BSNL fhd FpL (ICON)
bghik _yiu UF. ij bks uL jlit bra.
j miH bjhiyng tahf BSNL brtiu (Server) mil. j brt
_y lbeLl izfgLf. mjF milahskhf tyJ Xu
izfglJ vW mj ntfK cs bria fhzyh.
l beoF ntiy bra vnshu (Internet Explorer) vw
bkbghU njit. f _yiu vnshu FpL (Icon) UF.
ij busr (Browser) vW TWt. j vnshuiu bks[h uL Kiw
brjh lbe iu wwJ.
lbeo btjs Kft cjhuzF http://www.wikipedia.com
vW g bra ntL http: vW Hyper text transfer Protocol vdgL. jft
gtjid brtjF J xU bk bghU MF. xU btjs gfij
wf Unw vW j bghU. mj tUw www vw vGJ World
Wide Web vgj RUbfGJ Wikipedia vgJ btjs bgauhF.
3. nj brj :
Fl iza js vzw jftf J lwd. Mwh
tF khztf fw iyF Vg jftfis njJ vLJbfhs
ntLbk mYs ngul ghlF Fl iza js Vuhskhd
jftf Uwd. mtW ngul, ngul mik, mlf,
ght ml, Na FLg, Na, , eh thG l nghw Mwh tFnf
ca fUJfSF bjhlghd jftfis nj brj ntL.
141
http://en.wikipdia.org/wiki/digital-library
http://www.sofweb.vic.edu.an/internet/research.html.
www.yahoo.com
www.altavista.com
National Geographic.com
filahf tU .com vD brhbjhl tffhf cgnahfgL js
vgij FwJ.
ijngh
.org vw brhbjhl tf nehfyhj xU Wtdij FwJ.
.net vw brhbwhl lbe rgjglJ vgij FwJ.
.int vw brhbwhl my cyf Wtd vgij FwJ.
.ac.uk vw brhbjhl f Wtdij FwJ.
bra : ca bjhlf iy VnjD xU w gFF iza t mQF
Kiw FWjfL jahf fj gF gagL mif
rkf.
1.7 Koiu
f Kndw iza gF izawJ.
Vuhskhd
jftfis, tufis clDFl iza _y Fiwj neu
bgw Kotjh j KaJt ehSF eh mfJ bfhnl tUwJ.
izt mQF Kiw Maf lLjY, jahjY fodkhf
njhdhY, mQa Kiw f vJ, gaDsJ vgjid khztf
fw btgho _y czJ bfhsyh. jifa jft bjh Egij
gagL Maf fjyh iwa rKjhanfg khztf wid
mff bra Ko. vdnt Maf jfSF wid nkgLJj0
mta MF.
1.8. ghit f
1. vyh . . .l be !
k. by - br gnfr, brid.
2. Making the Network for schools.
Online Research Modules - Jamie Mckenzie Vol (No 1) Sep. 1997.
3. j fl - jf
4. lbe vD a eg - b#fhjh, 2002
145
myF- 2
myF TWf
2.1
fijf tiff
2.2
2.3
fijf glf
2.4
2.5
fg Ma gF
2.6
fg waf
2.7
2.8
fijKiw kL
2.9
kh fijf
grju fijf
2.12 goJ kH y f
2.13 braf
2.14 Koiu
2.15 ghit f
146
fw braf
t .v
myF
TWf
t HfgL
brKiw g
njit gL
jft f
t uyhW,
a
fj
Kiwf
jff
t ufis nrfF
l
kw lf
Wt d
oYs
bgnahf
fij vgj
sf,
t iff
t uyhW,
Foika,
ghlbghUis a, ghl
bghUfis
fijf
Mt _L
t o
t i f
aj
fijfshf
t oJTWj
L, g
jff,
glf,
f i j f
brjhf, yff,
t iuglf, njit nfg
t iuglf, brKiw
cjl
ca glf,
g
khf,
fijf
t iuglfSl
glbjhF,
( Practicum)
TWj
TWj
glmilf
t Ff
ifid
fiyPf
cl mir ,
Fu
Vwjh , Tjdif
midJ
t sgjfhd
ght id
t i f
cz - dhf nfl
fSl
TWj
wJiw
fiyPf
t hbkh
s f
yf
jff
f,
ciuahlf,
dhil,
fijfSF
jiy myJ
Ko f Tw
g X
bgnwh,
g t lhu
nfhf,
yff
ehLw
fiyPf
Wt d
2 . 1 fijf tiff
1. cikfijf
2. fLfijf
3. uhz fijf
fijf gwitf, yFf, bro, bfhof, thd, , nfhf, aif
mikf, kj cz, cil, cwl, thif iyf Mait
147
2 . 3 . fijf glf
bjhlf, eLiyg, khztf r_f ma ghllgo
mikfgl ghlbghUSF Vg tU jiyf nrfj
1. glf
2. Rtbuhof
3. glJLf
4. Wgljf
5. bjhl gl milf
6. xF jh glf
7. Xaf
cjhuz 2
a cUah
cUah (Russia) elj uia, cik fit, ghl ghuah
TWwh.
khfh guhr cUa eh
o filf itjhsnf
Mfhbt bwGjJ gh fu;
bfhLnfhy my Gjh
thfhd njh ilnjh thdku
ng fbsyh tUj f
nghfhk f ifJ kojdth;
ita Jik fh !
Ma Fu, Kf ghtid, fijnfg cl eogir, ff tahf
btgLJ ghu czf Mait mtuJ wikia fhL
fzho MF.
fij mogilTWf vdgLgit
bkh
iriff
ir
Kfghtf
vLJbfhsyh.
c..
ah
Kj
2.
3.
4.
cz tkhdJ
2.
uridfis MuhtJ
3.
fw nehfis iwntWj
4.
5.
6.
kia mj.
7.
eifRitia eFj
8.
9.
KG tF gF bgWj
2. Ma dhj
uL tirf myJ tF
W FG gF bgWj
3. Ma dhj
xU khzt gF bgWj
4. khzt dhj
khztf gF bgWj.
2 . 8 fijKiw kL
khztf wikf, MSik ts Mait neuhf ghij
brtjF fijf cjwd vd #h vw mP TWwh. fijf
nfFbghGJ eilna thjtf, Kndhf, iwa jiyKiwd
MnahuJ braf, rhjidf g mwd. mtiw iwa iy
xneh fhgjF KgLwd. j kj kW eho caF
mtiw vthW gagLJnwh vgij czUwd.
Ma va eil tU ghu jiknfg brhfis,
thafis ctik, cUtf myJ tUzizl TWj ghlbghU
ft VgLwJ.
fijnfw glf, glbjhFf fij elj fhy cs mua, r_f,
bghUshjhu tsfis sFtjhf mik. iz brayhf glf,
tiuglf, glbjhF jahf khztfis CfgLJwJ.
khztf fgidw, gilghw w kW j khztwf tsu
it cj. ghlbghU fijfshf khwgLtjh btFehisF mtiw
id itJbfhs Ko. Ugjf gfs khztfilna
tstjF thf VgL.
2 . 9 . kh fijf
F K midtU rk
nguur mgUila mukid mg j mikr ghl ehil
FJ gy bghJthd brfis ng bfhoUjh. gh Ez,
rknahjkhd , mtuJ sffS kdilna, kfilna btF
155
2. flL
3. flr
4. flnj
5. fljs
6. Mfl mff
7. fl kiyf
fl gLiffis gdhW fshf fhzyh. mit.
1. Mfl mf, 2. vkiy , 3. flkiy, 4. s, 5. eLfl KfLf,
6. jil fu fl kiy 7. sgsjhF 8. Mfl rkbt, 9. flnj
158
eig bfLgJ
3. mLJ bfLgJ
2.
eig bgWtJ
4.
miljij mgJ
5. Muhahk brtJ
160
Kj ju
1. fK KaY, 2. fK brkahL
2.
ulhtJ ju
1. nguhirah cHj e, 2. ahidfS vfS
3.
_whtJ ju
1. ntlD whfS, 2. mdgwit mfij
4.
ehfhtJ ju
1. u tuyhW clh?, 2. FuF Kjiy
5.
IjhtJ ju
1. nguhirfhu, 2. nahrid nfL mj berth
2.12. goJ kH y f
1.
2.13 braf
I.
2. guhjf, 3. uh#uh# nrhH 4. uhn#u (nrhH nrhHnguuR njhw nghf - thf - Uj gf nrhH fhy M Kiw (local Self
Government))
xbthU jiyF ca guf, glf nrfJ fijf gilJ
fUJ g k h W f . 1 ) g y t f , 2 ) g h o a f , 3 ) n r u f , 4 ) u h ou
T l f , 5 ) rhSaf, 6) ahjtf Mnah g ghlbghUis csla
fijf tiuf. 7) Kj a Rju nghuhl, 8) gbjhgjh who rka,
r_f Ujf
II.
2.
3.
IIII.
2.
thFik
3.
RWwNH ghJfh
V.
fWbfhS
beKiwfS
ahit
fyJiuahLf?
fUJfis g brf.
VI.
VII. ehF t fijf, xU gf fijf jah brf. (c..) uhkhazbgzhir, kfhghuj- kzhir)
VIII. ir - fijfis va ghlfsh Tw.
IX.
2.14 Ko
tuyhW, RWw ga m, idthw, kdg, fhuz fha
bjhlgj, wj FokfSfhd gf, tuyhW, a ffis xoa
Ka lf, mt KaJt, gHfhy rhjidf, el cs
rhjidf Matiw g ma, bja, bgw, ghuhl fijf
tahf ghlbghUfis mgJ xbthU Ma flikahF.
2.15. ghit f
1.
Kochhar S.K. Teaching of Social Studies Sterling publishers pvt. Ltd (1996)
2.
Teaching of Social studies - A.S. Kohli Anmol pvt. Ltd. New Delhi 1996
3.
4.
5.
6.
7.
8.
164
myF 3
gkid
mKf
kjf bgWw mDgtfis _W tifahf fyh vW
fahs vf nl (Edgar Dale) Tsh. mt fUJgo, tDgtf
braiy mogilahf bfhL bgWtJ (Experiences by doing) cWnehf
_y bgWtJ (Experiences by observation), FpLfis mJ bgWtJ
(Experinces by Symbolising) vW fyh. _ bra _y bgW
mDgtfS,
cW
nehfiy
mogilahf
bfhL
fw
3.2
3.3
3.4
3.5
Koiu.
3.6
ghit f.
165
fw braf:
t .myFTW f
v
r_f ma
fw
fj
gkid
gaghL M
fUf
t HfgL
brKiw g
njit gL
jft f
kh jahjy
va iy Fiwj
iy kW
njit aw
bghUfis bfhL
VnjD xU t hiy
fUia jah
brj
t hiy
fU
gl kW
mik
t uyhW
idlfkh jahj
glf,
fk ( m) irdh
t uyhW
cUkhfis fk bfhL t uyhW
kW
brj
ff VnjD xU
mik,
idl ( myJ)
ffhy
ffhy fUf
fUf
glf
kh
ah kW
ah ( m)
jeho
jeho
kz jo
aifaik
aif
Kgkhz
yt iuglij
mik
kh
kzjo
njhwf
KgkhzJl
brj
t ufis
nrfF l
g kw lf
yf,
izajs,
t hiy
M ika.
yf, a
RW yh
fHf,
izajs
Rt yt iu
gl
kW my
za
bra
ntL.
FnfhSl
xU
braiy
telj
af
ntL.
tYef
gkid
1. MfUf
r_f ma cs a gF, ma ghl nghnw y va
nrhjidf _y ghlbghUis ffyh. mthW khztf jahf Toa
y fUf,
fhW irkh (Wind Vane)
fhW ntfkh (Anemometer)
kiHkh (Rain guage)
ghukh (Barometer)
u/ gf kh (Day & Night Model)
ufzf kh (Eclipces - Model)
Hbfh (Shadow pole)
bra : va, iyFiwj kW njitaw bghUfis bfhL
VnjD xU thiy fUia jah br.
mnj ngh khztf braToa va nrhjidf.
btgjh fhW tilj.
fhwGj.
kz.
nta ghiwij.
jifa nrhjidfis brtjfhd va fUf jahgY,
M fUfs jahgY ca tF khztfis (6,7 kW 8 tFf)
gkid <LgLj ntL. jid bjhlJ mtf mij fw
eilKiwgLj Ma wj Kiw ll ntL.
2. cUkhfis brj
r_f ma fw cU khf gF mf KaJt thj
xwhF. khf brj vD brKiw g gkid bragL
bghGnj fw mDgtkhdJ khztDF cldoahf ilwJ. tif
khf fw mDgtij iyJ brtJl mtiw a nfhzf
fhz cjwd. cUkhf khztfSF Rakhf fF rhjdfshf
mikwd.
171
jiyik
nghw
wfis
tsJ
bfhwd.
3.5. Koiu
r_f ma fj gkid brKiw fw mDgtij
khztfSF fwj Kiw jUwJ. nkY khztf KG
<LghL, MtK KGtJkhf ugwJ. thW jahfgL
fw fUfS, fUJfSF, FG
ntiyfSF tFf
3 . 6 . ghit f
1.
2.
3.
New Delhi
- 110002 (2004)
4.
5.
Alexander &
6.
James.A
Teaching Strategies for the Social Studies Phillippines, (1973) Addison- Wesley Publishing
Company.
7.
173
myF 4
ma jid l Kiw
mKf
r Ir l < jJtK, jhk Mth vor rhu
fLo, iu rnfhjuf Mfha khd afK, J nghw vzw
fLofS vthW cUthd?
nkfl
ma
cikfis
gnrhjid
_y
flj
ma jid l - tiuaiw
4.2
4.3
4.4
ma jid l Kiw Ma gF
4.5
Koiu
4.6
ghit f
174
fw braf :
t.
myFTWf
v
ma
jid
l
mQFKiw
ma
jid
l Kiw
goiyf
ma
jid
l Kiw
Ma gF
t ufis
nrfF l
t HfgL
brKiw g
njit gL
jft f
fyJiuahl
#dehaf
ah
v t hW
g w
gLwJ.
yf
t hj
bjh
kakhj
kW
efukakhj
braf
eik ikf
yf
goaLj
ca bjhlf
iy
ma,
jid
l
KiwF
Vw
w f
kw lf
6, 7, 8
ghl
jff
jidl
fW
bfhtJ
mta.
mj
sF
ghlkhf
sFwJ.
rKjha
eilbgW
mta.
Vbd
uidf
khztf
cW
vgij,
mjdh
VgL
ltrik,
dhfSF
bghUjkhd
ilfis
njbjLJ
jiyf
ma
jid
Kiwia
khztfilna eilKiwgLjyh.
1) kj edf - khztf gf.
2) gila vGJ Kiwfis eilKiwgLj ayhik.
3) cyf btgkakhj kLgLj khzt gF.
4) tsf ngzjF Kndw.
bra : ca bjhlf iy cs ghlgF ma jid
l KiwF cfj wfis goaLf!
4.5. Koiu
vdnt, Kiw fw xU Fljf lij tFwJ.
khztf jidia, M kdghikia LtJl,
gilghwiy tswJ. khztf ika fwyhf miktJl iyahd
fwYF ttFwJ. Kiw Ma khztfSF ey
tfhoahf Uwh vg Iaiy.
4 . 6 . ghit f
1)
2)
3)
4)
5)
Salion Basha S.A & Digmati Baskra Rao Methods of Teaching - Discovery
Publishing House, New Delhi (2004)
180
myF 5
ehlf Kiw
mKf
ghl bghUis khzt m gJ bfhs Ma ghl bghU
jik, khzt iy, tFiw NH, eilKiwgLJj vik
Kjatiw fU bfhL bghUjkhd fj Kiwia
njbjLwh. mjF KiwfS r_f ma ghl fj ehlf Kiw
wghd lij bgWwJ.
r_f ghlfis fWju ehlff gagLwd. Vbd kj
afis j _y eF sf Ko vgJ Vbe M TW.
eoj khzt ghitia kd tsia xnu rka
gagLJwJ vwh o.. nshl.
mz fh mof s ta fLfj mru ehlf
theh KGtJ mtiu cik ngRgtuhf thH brjJ.
eoF af vyh khztflK aghf fhzgL.
mafij fw gagLj ntL. Mug, eLiy tF
khztfSF r_f ma ghlij ehlf Kiw fF bghGJ
ghlbghU cnuhl bgW.
myF TWf
5.1
ehlf - bghU - sf
5.2
5.3
eoj go iyf
5.4
tFgiw NH ehlf
5.5
5.6
5.7
5.8
ehlf tiff
5.9
eogjF Vw gFf
5.10
5.11
Koiu
5.12
ghit f
181
fw bra
t .myFTW f
v
eoF Vw
g F f
ehlf t iff
t HfgL
brKiw g
njit gL
jft f
t ufis nrfF
l
g
goaLj
bjhlf
iy
3 Kj 5
r_fa
t F t iu
eoj
r_fa
KiwF
ghljf
Vw w
g F f
xgil
3 Kj 8
xuf ehlf
t F t iu
gy mf
cs w
ehlf
g F a
kw lf
yf
jff
fjhghufSfhd
Mil
mfyf,
xgidf
Kjatiw ll ntL.
ghlgFia ehlfkhf eoJ fhLtnj Kakhd goiyahF. ehlf
llgo eilbgwhjh ehlf ghnghl fw nehf ww
iwntW.
tFiw ehlfij munfW bghGJ llgo iwntWt
bjh VglhY khztf j glit ww eoJ ghuhL bgw
th csJ.
182
ehlf
Kiwia
gW
bghGJ
Fiwthd
ghlbghUis
t ifgLJt jfhd
mogil
t iff
fjhghuf
vif
1.j eo
( t rd rhj /t rd yhj)
2. FG eo
t rd l bgW Kiw
1. brhrhj eo
2. brif rhj eo
3.
mff vif
1. Xuf ehlf
2. gymf ehlf
4.
ehlf fJ Kiw
1. gogjFait
2. eogjFait
5.
y mogil
Fu mogil
1. xUt nu gy fjhghufshf gy Fu
eogJ
2. x bt hU fjhghuF jj
eg eogJ.
6.
j eo
ghlgF
tF 6 yh g. 179
thG kfns
ehjh yh. Jiznfh u vid fL kG
cfis gf fhz tJns.
nahL xL ghjh eh f bkJthf bragLnt.
jidjhnd R bfhs 24 k neufns vLJbfhwJ. Mdh
ehndh 27.3 ehf vLJ bfhnw. ia xU Kiw R tUtjF nj
fhy msit vLJ bfhnw. jdh thG cfsh vdJ xU
gfijjh ghf aY. mJkLkh? bjhlJ gy ehf uthf gy
ehf gfyhf v UF. v gfneu btg iy 1000
brarhf u neu btgiy 173 0 brarhf csJ.
yhnrhW rhLnth W - eh
yh ngh rhLnth ehis vd fd fhfsh?
v fhW iy vgij l gf kW l u,
msffkhd btg kW F Kjatiw fU bfhL tiw
vbfhS tif ca jftiknghL vid fhzthUf.
vLJfhL 22:
ehlf tif :
brif rhj eo
ghlgF
tF 6 g.28
thf
bjhlf glkhW Kiwna tHfUjJ. kf jfsJ
mil mayhUl bghUfis gkh bfhld.
l
rij
gF bgWnth
F y kf :
jflKs nj kW fhffis
bfhLJ
kw yjtl w bghUfis
bgWj.
Kiy y kf :
kUj y kf
bej y kf :
vLJfhL 3
ehlf tif :
brh rhj eo
ghlF
tF 8 bgf cikf
fh 1
l
fk L
gFbgWnth
fk
fk: (gUJ L Uj)
mkh! mkh!. . . kh 8 cyf kf dkh. vf g jbfd ngR
ngho eilbgw csJ. eh flha fyJ bfhs ntL vd v tF
Ma Tlh. fjh cyf kfd g vG ju ntL.
kyh
kyh: mjdhbyd...... PhW Hik e C yfF brW
brfis nrfngh. mij bfhL ngRngho fyJ bfh.
fk
fk: PhW Hik tiu fhUf ntLkh?
mgur
mgur: (oF EiHJ bfhnl) vjF PhW Hik tiu
fhUf ntL.
fk
fk: mgh vf g eilbgw cs kf d Hh
ngRngho fyj bfhs Unw. mjfhd jftfis PhW Hik
e C yf brW nrfngh vd mkh TWwh.
mgur
mgur: V yfF bry ntL? v_j rnfhj btyh
kf ey bjhlghd tHFiuP myth? mtl bjhiyng bjhl
bfhL nfns.
fh - 2
l
btyh L
gFbgWgt
btyh, fk
187
Kiwahf
njbjLfgl
bgf
_tU
mlFt.
ghg mukid
gFbgWnth
thfhty :
munr thf !
mukid mjuUJ br tJsJ.... kf
A]khDF cl eyFiw VgLsjh.
ghg
mikr
ghg
gF bgWnth
ghg
vgoahtJ
mtid
fhghWf
kUJtnu..........
kUJt
ghg
gFbgWnth:
mukiz
ghg, ghg kid, (ghg kid mGJ
bfhoUj.)
ghg
A]kh
cl
ey
VnjD
Kndw
fhzgLwjh?
kUJt
mJ
gf :
ghg
mJ
:
gf :
ghg
ghg
kUJt
ghg
maYF
Vw
Kiwia
gagLJ
bghGJ
191
myF- 6
kL cf
mKf
FHij, m ts bgWj, JbfhS w bgWj, ey kdghik
bgWj, ey gHf, eyk nghw gf bgW KG MSik ts
bgWtjF, Fghf g fdh bgWtjF, mogilf gagLwJ.
fnghiu ga Mjhufis nrfj, gFjhj kW ntWgLJj nghw
tHfkhd eilKiw brafis kL brwJ. nkY ghl rhj kW ghl
izbraf fw mil kW rhjidfis kL brwJ. fw
c ko, fw fj eilKiwf kW milfis bgWt
xbthU g brhj kL mQFKiwia gWwd. xU Fj
neu mditU VF rhthny kL gfkhF.
myF TWf
6.1
6.2
6.3
6.4
6.5
6.6
6.7
kL -tiuaiw kW bghU
dhjh totik jahj
mil njjh
w mogilyhd KGikahd bjhl kL
gUt nj
Koiu
ghit f
fw bra
t .v
myF
TW f
t HfgL
brKiw
g
mil
nj
xgil
gUt nj
kW
myF
nj
gnt L
njit gL
jft f
t ufis nrfF
l
g
mil nj
eikf
gUt nj kW
myFnj
VnjD
1. dht ot ik
x U w
2. dhjh
( 6.7 kW 8
3 dhjh
t Ff)
kL fU kW
myF nj
192
kw
lf
yf
yf
V ?
vbghGJ ?
vd?
kL
ah ?
vnf ?
vgo ?
193
kL EQf nehff
r_f ma ghl kL EQf nehff tUkhW ;
1. m ts bgWj
2. r_f ma ghl ftjik cUthj.
3. Fl w ts bgWj.
4. fw fj eilKiwia, brafis kL EQf KGikbgw
cjj.
5. gUt njf kW mil njf thyhf khzt nkghL
milj
6. mrh, vG kW cs af w nghw fs t fj
yF ts bgw cjj.
7. jufLghL kW nkghLF KGikahd bjhl kL gagLJj
nghwdthF.
6.2. dhjh totik jahj
nj nehf, ghlbghU kW kL nghwitfSF sf
mnjhL Ma kW khztfis njf Lwd. khztfis
nj brtjfhf, nj cgfuzf jahg MafSF cj
njitgLwJ. dh tiff jahgjF Kd myF nj kW
gUtnj totik jahj kW dhjh totik njF
jahgJ ntL.
m ts bgWj, r_f ma ghl njjh jahj, vGJ
njfhf, eF mJ jahfgl kh dhjh nghwit ah
dhjh totik nehffshF. dhjh totikig eF J
bfhtjF, khztf nehffis mJ bfhtjF tf
tUkhW; fj yFf _W bgU gFfis bfhlJ. mit
Kiwna mrhfs (Cognitive Domain) kdbtG rhfs (Affective Domain)cs
afw fs (Psychomotor Domain) MaitahF. mrhfs fw
gFfshd ghlgFf (Objectives) fj nehffshd mj w
(Knowledge Skills) j w (Understanding Skills) gagLJj w (Application
Skills) kW uridfSF fhQ j (Problem Solving Skills) wf
tsj (Skills) kW Mfw tsj (Creativity Skills) nghw w
194
nehff
khztf
nkghL
tsF
mrh
fs
kh dhjh
ghl r_f ma
tF IJ
kbgf 50
fsf iw
(m)
kbgf
mj kW j
30
(M) Ms kW urid j
10
()
10
w kW Mj
dhf tif
m gy nj tif
15x1=15
M FWa dh
5x2=10
fLiu tif
5x5=25
195
kbgf 50
196
1(2)
6
2(1)
1(1)
12
k he f uh
4
1(1)
e f uh
1(2)
2(1)
uhk ri g
1(2)
3(1)
1(2)
m n rhf
2(1)
1(1)
F .dh
J rhu
1(2)
F .f ..dh dh dh
3(1)
.dh
r uF j
g hl b g hU
k b g f
w f
mj
1(5)
f .dh
.dh
10
1(5
1(5)
F .f .Fdh dh dh dh
g a g L J j
d hj h t o t i k - r _ f m a k W m u a
10
1(5)
1(5)
f .dh
50
10
15
k b g
kh dhjh
tuyhW kW Foika
tF V
neu 1.30 kJf
kbg : 50
I.
1.
2.
3.
4.
5.
m) rKu Fj
M) ruFj bksa
) FkhuFj
<) fjFj
M) rhza
) knfu
M) rkzkj
) yh
<) Jkj
khefuh jiyt
m) #dhg
M) mitjiyt
) cj #dhg
<)
efuh jiyik th
m) mitjiyt
) rig mfd
M) Jizjiyt
<) efuh Miza
II.
xU t ilaf
6.
7.
8.
9.
1x5=5
1x5=5
grhaJ
muAhlh
ofh
13. Jrhu
rhueh f
14. bkfj
a uhk / Fuhk
15. nja d
khefuh
197
5x2=10
4x5=20
M) nghgh
<) ghlu
c) kfj
5x1=5
) ff
kbgf 50
ilf
I.
1.
M) ruFjbksa
2.
) knfu
3.
m) j rka
4.
5.
6.
mbyrhl giljiyt
7.
321 .K
8.
ghlu
9.
grhaJ
10.
efuh kW khefuh
11.
Fuhk
198
12.
khefuh
13.
muAhlh
14.
ofh
15.
rhueh k
16.
17.
. 304- brf nfl kfj J gilbaLmbyrhl giljiyt brf nfl njh, ruFj
bt.
18.
erhW milahs
19.
1) nrhuh
2) nghgh
45
1
3) ff
4) ghlu
5) kfj
199
6.3. mil nj
kL vgJ bjhlJ eilbgW X brayhF. j kL bgUghY
Kiwrhj f khztf milid rhjhF. j eg ts
czf, jid kW braf Ugjf khw bgWtjF
nj mfiw bfhwJ vW bkhg fahs TWwh. khzt g
gUt
Vgl
elij
khwfhd
Kndw
Mjhufis,
mil nj tifghL
milnj
thbkh
nj
vGJnj
brKiw
nj
fLiu dh
afLiu
gilnj
lj
tif
i) Wtif
ii) l
brj
bfhzj
tif
jiugl
fiyl
nj ts
ghlgbghU
ghljff
fw is
fw fj
tFgiw braghLf
kh mikj
kL milnj
milnj tUkhW
(m) nj
- fw
ghl
fj
khztfSF
milnj itfgLwJ.
(M) Fiwflj
() gfhu fj
(<)
ju ms
ju brj.
(c) fw is
kW
Kotiu
ftJ.
nkY
mjF
Kont
iy.
gtshfFns c kL g brwJ.
milnj Eg
gtif nj Egfis nj fUfis gagL khzt
KG gufis nrff Kiwrhj ghlgF
milnj ekF
vGJnj tif
fLiu tif
J xU l gjuToa dhthF. khztf ekJ mit
gagLna nfF g jUt. il bjj, Rajid, guj
jF nghw wfis gagL iljUt.
(c.jh) a Fokf mogil cikfS flikf g fLiu tiuf.
FWa dh
fLiu tifial f Fiwj m braghLl Fiwj neu g
juntL
(c.jh) bksa nguuir g ma cj Mjhuf ahit?
fFWa dh
xU a fUJfis xU g myJ xU t g jUtJ.
(c.jh) rhu vgt ah?
brKiw
ghl rgjkhf bfhLfgl g khztf jDil gtif w
kW elijfis btgLJj cW nehf _y mj.
(c.jh) mnrhf kW ffhy kjf gagL Mjfis fk
bfhL cUt jah brf.
brj tif
tif braglhj thaij bra. j ilf
xU brhbwlhuhfnth (m) xU thakhfnth UF. brh mfuh bgaf,
ehf, fUJfis milahs fhz nghw mtsia nrhjidbr
tif dhf mik.
(c.jh) th................... M ML....... l wjh
bkfj vGa ..........MF.
uobyhW il jUj
rah jtwh TWF iljUj. nfF 9
F myJ 0
Foa ca il Uj ntL.
(c.jh) Maf ka MahUJ tjtf (r/jtW)
203
bghUJf.
j tif brf U flf jugLsd (A&B) bgUghY
Fahd brf g B jugL. A F rahd ilia B
njbjLf.
tKiw :
g A F ca brhfSF g B cs rahd bghUis
njbjLf.
g A
1.
2.
3.
nja j
k
nja yF
g B
uu eh jhT
mnrhf
nja bfho
k
gil nj
KGikahd tha nff mikUF rahd ilfhz 4
myJ 5 gf J mfgL mt xU il rahdjhF. w ah
rahd g MfhJ. khztf bfhLfgl il rahdtiw
njbjLf.
1.
2.
M) mnlhg 2
) etg 1
<) etg 2
fw btpL
1, xU Fll Fiwthd gF fw klglJ kW khzt
milf nrhfglJ.
2. khzt tik kW tikikia ma nrhjid braglJ.
3. xU jgl khztDF ca f nehff cUthfglJ.
4. mogil ghll kW tsF nkgLjglJ.
5. mogil ghll kW ghl tFf brglglJ.
6. gfhu msLKiw njitgL lf Rlgld.
bra : milnj eik ga xgil jah brf.
204
msl kW kl ntWghLfis mj
kLjY msLjY
msLj
kLj
1.
msKiwf khWgL
2.
rhjid kw wik
rhjid kW wik ms
ms Ko bragLwJ
bgUghyhd gf
J kLtjfhd Kj mogil
tHfkhf iw bgW
brayh.
J mogil kL
nrhjidahF
3.
4.
csJ.
ko tiff
Maf
nefhz,
cWnehf,
braKiw
bjhlg,
ts m kL
khztf braf gogoahd kL Kiwna ts m
kL
fSF
mF
lijl
nj
myJ
w mogilyhd KGbjhl kL
w mogilyhd KGbjhl kL bjhlahf ML KGtJ
bjhltjhF. njf ghl rhjJ, ghl rhuh gFfis cslajhF.
khztf KG MSik ts bgWtJ ko nehfkhF. Ma
tFgiw khztf w ftf, jatf vd flJ
gfhu fwYF ttif brth. Kiw rhjhuz fwjUJ khWgL.
Kiwrhj, Kiwrhuh f kL
Ma ghl fjnghJ nf nfl, iuthf clDFl
nfF g bgWj, kdF vj fUid gJ itUj
nghw f mDgtij bgUgJ mtakhF. jifa Maiuna
Kiwrhuh fghl elj mDkf ntL. Kiwrhj f myF
nj jahj, gUtnj jahj, Fj neu khztfSF jUj
nghwit Ma flikahF. bfhLfgl ghlntis KGikahf
Kofgl xU myF myJ myF bjhF UJ vjid khztf
fWsd vd mtJ ghlbghU klhF. X Mo xbthU
khztD jh bgw, mf cik thj KGika mil iy kW
Kndw ah ko tna bgw gtif isfshF
KaJt
khztf ML KGtJ ey nghL fod ciHnghL <Lgl
Cf mwJ.
khztf wikahf ff, fgJ F gaju MafSF m
gF cjwJ.
kL rhjid mf eifs Mjhufis jUwJ.
KGikahd ghl rhuh koid fU bfhwJ.
iuJ fngh Fj gabgWt.
Ma khztfSF Ra kL kw fngh w braf ts
bgWj nghwtiw kL tikgLJwJ.
J bjhlahd gUt njid mogilahf bfhlJ.
g khztfis xGfhf tUifF Fj neu tUifa
CfgLJwJ.
207
ghl rhj gF
X MoF tuyhWghl xU njF 20 kbgf j 5
njf elj ntL. j kL mltid tUkhW.
ghl
kbgf
nj v
kbgf
1
20
2
20
3
20
4
20
t F t F
ruhr
ju
bkhj
5
20
100
100
r_fma
ghl izbraf
xbthU
khztD
VjhtJ
bra
gF
bfhL
nj
kW
gf.
II
U
kbgf ruhria
nj ju
braf
mLjfhy gf.
j kil eLt myJ
Ma
Jizl
brantL. ehF ju
k tUkhW : feW,
eW, Rkh, Fiw, f
Fiw
ruhr ju
I
4
5
208
II
jukL
j F f
ruhr
I
II
Ma
cW
nehf
neik
jiyik
x G f
4 . mfiw / bghGJnghF
tUlF xUKiw cWnehf Kiw khztfis kl ntL.
kl gFf tUkhW
MtFj fijf goj, fijf, wtif jff, gl ghj,
ghl, vGJj, r_fnrit, g Hhf mikj, tuyhW bjhlghd
braghLf kW w. Uju FpL gagLj 1. fcaj jKid
2. eLjukhd jKid Kjad
209
C . Rfhjhu kW clgf
J ghl rhuh gFl nrjJ mW. Mdh gnt f KakhdJ.
flaglhj clfYF khztf Rfhjhu gntL khztf ir
bgw mahtakhwJ. MoF xUKiw khztfis Rfhjhu gnrhjid
bra j gntL mogilahwJ. _W ju ms gagLjgLwJ.
mitKiwna eW, Rkh, Fiw
Mtzf ghJfhj
(Keeping Records)
1.
bkh,
fj,
RWw
ma
MF.
ghl
rhuhj
2.
3.
4.
5.
6.
7.
nj / ko tiff
ko tifshtd
1.
2.
mf kL, w kL
3.
KGikahd bjhl kL
bjhF mil kL
bjhlf g iy khztf ahtU cz ftuhfk
sikahf Ughf. Mdh iyF izfyhj kL Kiw
fgLsJ. j khztfSF kL Kiw VwFiwa bjhF
mil kil rhjJ. (c.jh) kL Kiw fhyhL, miuahL kW
KG ML mogilia rhjJ. j Kiw fwfs zfyhjJ.
fw _iy ts kW mw tsia s (bgUghY
khzt id ms) w ts TWfshd cl, kd, r_f, ebd
gfis kwJ LwJ.
gUtnj EQffS fUfS
FHij kL brt ghl rhj gF gy khWgl EQff
kW fUfS brf nrff csd. gUt nj khztfs rhjid
a Mjhufis nrfF bghUf fUfshF. Egf ah thKiw,
vGJ Kiw, brKiw kW cWnehf Kiwia ko gagLJwJ.
gUtnj braKiwf
Kj gUt g KowJ xU Kj gUt nj 2 (m) 2.30 k ms
cilajhf
r_f
ma
khztfSF
Kj
gUt
KGikF
5
2
1
5
2
1
5
2
1
5
2
kbg
F.
dh
.
dh
f.
dh
F.
dh
.
dh
.
F.
f.
dh dh dh
w f
ghl
bghU
f.
dh
.
dh
F.
dh
w
gagLJj
j
mj
d hj h t o t i k - r _ f m a k W m u a
f.
dh
kbg
213
fw btpL
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
s Fghf TwgLwJ
totik
ghl : r_f ma
nj : Kj gUtnj
kbgf : 100
fhy : 2.30 k
fj nehff msl
1.
mj, cl j = 50 kbgf
2.
dhtiff
m)
gydh bj dh 15
nfhol l uj 15
50
30
fLiu dh 3x5
15
<)
tiugl 1x5
}
}
50
bkhj
100
gilghw fKiw
myFnj jh jahj
myFnj
totik
ghl : r_f ma
tF : VII
kbgf : 25
neu : 45kJf
fj nehff msl
1.
m bgWj cl j 15
2.
Ms kW fw 10
dhtiff
m) gdh nj
1. rahd ilia njbjL
(VnjD 4)
2. Lglij brf
4x2 =8
M) FWa dhtif
3x2=6
) bgUdh tif
4x2=8
<) tiugl Fj
3x1=3
bkhj
bgf
25 k
kbgf
3. rah / jtwh
4. bghUJf
5. Wdh
kh dhjh
r_f ma (myFnj)
tF V
kbg : 25
neu : 45 kJf
I.
1.
M) uh#uh# nrhH
) uhn#u nrhH
2.
Rf jj nrhH vgt
m) Ma nrhH
M) uhn#u nrhH
) FnyhJf nrhH
II.
Lglij brf.
3.
4.
6.
IV. bghUJf
1.
uhn#u nrhH
kyhj
2.
tghjnrfu
gojnrhH
3.
uh#huh# III
4.
Fjit
2.
fol
216
3.
mur
bga
glf bt f
fiy
kW
fol
1014-1044
.
1.
4.
fhy
thd il jUf.
(i) nrhHnguu fiy kW folfiy ts iyia kdtiugl
tiuf.
(ii) nrhHnguu thfKiw g mjit ahJ?
5.
2. nrunguuR
3. fifbfhlnrhHu
6.6 Koiu
iwa f ts, kL cf ga midJnk Ma
ifahS wjh mikwJ. xU wj Ma kLnk khzt gKf
wid kl Ko. vdnt Maf kL cf EQf,
KaJt, gagLJ Kiw Matiw eF czJ, ca neu
gagL khztfis kL, mtf KndwF t tFf
ntL.
6.7 ghit f
1.
2.
3.
4.
Evaluation in Social Studies - Directorate of extension programmes for Secondary Education, Ministry of Education, Govt. of India. 1960
217
F
gF - m- cs nff (2 kbgf) midF
ilaf ntL.
gF-M- cs 8 nff (4 kbgf) IF kL
ilaf ntL.
gF -- cs 4 nff (10 kbgf) vitnaD
uoF Internal -choice-go ilaf ntL
bkhj
218
kbg
ghlbghU
2 x 10 = 20
5 x 4 = 20
fF Kiw
2 x 10 = 20
5 x 4 = 20
2 x 10 = 20
100
24
1 (2)
1 (2)
1 (2)
1 (2)
1 (2)
1 (2)
14
3
4
myF 1
2
3
4
5
6
1 (4)
1 (4)
1 (4)
1 (4)
1 (4)
1 (4 )
12
1 (2)
1 (2)
1 (2)
1 (2)
1 (2)
1 (2)
1 (2)
.dh
mj
myF 1
ghl
bghU
24
1 (4)
1 (4)
1 (4)
1 (4)
1 (4)
1 (4)
F.dh
1 (2)
1 (2)
1 (2)
.dh
10
1 (10)
10
12
1 (4)
1 (2)
-
1 (4)
1 (4)
20
1 (10)
1 (10)
F.dh f.dh
1 (2)
fF Kiw
f.dh
gagLJj
dhjh totik -I
r_f ma fj
ulh ML
1 (2)
1 (2)
.dh
1 (4)
F.dh
10
1 (10)
f.dh
144
18
12
16
18
16
12
12
14
14
12
kbg
F
gF - m- cs nff (2 kbgf) midF
ilaf ntL.
gF-M- cs 8 nff (4 kbgf) IF kL
ilaf ntL.
gF -- cs 4 nff (10 kbgf) vitnaD
uoF Internal -choice-go ilaf ntL
219
kbg
ghlbghU
2 x 10 = 20
5 x 4 = 20
fF Kiw
2 x 10 = 20
5 x 4 = 20
2 x 10 = 20
bkhj 100
1 (4 )
28
1 (2)
1 (2)
1 (2)
1 (2)
1 (2)
10
myF 1
2
3
4
myF 1
2
3
4
5
6
1 (4)
1 (4)
1 (4)
1 (4)
1 (4)
1 (4)
F.dh
mj
.dh
ghl
bghU
f.dh
14
1 (2)
1 (2)
1 (2)
1 (2)
1 (2)
1 (2)
1 (2)
.dh
20
10
1 (10)
1 (4)
1 (2)
1 (2)
.dh
10
1 (2)
1 (2)
1 (2)
1 (4)
1 (4)
F.dh
20
1 (10)
1 (10)
f.dh
gagLJj
fF Kiw
f.dh
1 (4)
1 (4)
1 (4)
1 (4)
F.dh
r_f ma fj
ulh ML
1 (2)
1 (2)
1 (2)
.dh
1 (4)
1 (4)
F.dh
10
1 (10)
f.dh
144
18
12
16
18
16
12
14
14
12
12
kbg
r_f ma fj -ulh ML
kh dhjh I
- I (ghlbghU)
gF -m
I.
kbg : 100
neu : 3 k
vyh dhfSF (100 thijf) ila :
(10x2=20)
1.
2.
3.
4.
5.
fh gUt gf - F tiuf.
thiy kW fhyiy ntWgLJf.
my kiH vwh vd ?
a trha ghrd ahikahjjhf Ugj fhuz vd ?
bjfha ehLf Tlil FHijf KndWtjfhd cikia
vthW tFJsJ?
6. Xnrh mLF ghgh vd isf VgL?
7. tWik msLf ahJ?
8. flnyhugFf btgiyia flfhW vthW zwJ?
9. fhW khRgLjiy jLF tKiwf VnjD ehid FLf.
10. vGjikF fhuzfshf Ugit vit?
II.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
gF -M
vitnaD 5 nffSF (200 thijf) ila :
- II ( (fF Kiw)
gF -m
III. vyh dhfSF (100 thijf) ila:
19.
20.
21.
22.
(5x4=20)
(10x2=20)
iza t fjtiuaWf.
ma jid Lj Kiw lLj vthW Uf ntL?
ehlf vgj bghU vd ?
ko tiff ahit?
220
23.
24.
25.
26.
27.
28.
gF -M
(5x4=20)
IV. vitnaD 5 dhfSF (200 thijf) ila
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
gF -
(2x10=20)
V. ilia 500 thijfSF fhk fLiu to jUf.
37.m. ghl rhuh gFf kL kW ghl rhj gFf kL br
ttiffis Muhf.
(myJ)
37. M.ghlgFfis fijfshf cUth fgj w vd?
vLJfhLl t.
38. m. ma jid Lj Kiw goiyfis, vlh tF, a
gF VnjD xU wid vLJbfhL sFf.
(myJ)
38.M. bghJ brhJfis guhkg mtaij gkid _y
khztfl vthW tsfyh?
221
r_f ma fj -ulh ML
kh dhjh II
- I (ghlbghU)
gF -m
I.
kbg : 100
neu : 3 k
(10x2=20)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
gF -M
vitnaD 5 nffSF (200 thijf) ila :
II.vitnaD
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
- II (fF Kiw)
gF -m
III. vyh dhfSF (100 thijf) ila :
19.
20.
21.
22.
(5x4=20)
(10x2=20)
23.
24.
25.
26.
27.
28.
gF -M
IV. vitnaD 5 nffSF (200 thijf) ila : (5x4=20)
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
gF -
V. ilia 500 thijfSF fhk fLiu to jUf.
(2
(2x10=20)
223