Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
p/p/ ih
29
36
45
82
93
100
130
bkbh dk u"frodk
142
w[ZypzX
w/ohnK feskpK d/ NkJhNb rzGho ftuko tNKdo/ T[gozs fBFfus BjhI ehs/.
j'fJnk fJj fe feskp dk yoVk b'erhs gqekFB B{z G/i fdsk, Bkw oZfynk ;h-
d/tdkoK dh SK j/m. d/t wkfJB/ nkekFl fJ; s'I d/tsk Fpd pfDnk, :kBh fe
n;wkB ftu tZ;D tkbk, fJ;/ s'I fdZp (;zH fdt:) pfDnk. fdpfdqFNh dk noE
j'fJnk T[j B}o i' n;wkB sZe g[Zi ;e/, nfijk e[M d/y ;e/ i' nkw b'eK B{z
fdykJh BjhI fdzdk. gqekFe B{z fJj Bkw ;jh BjhI bZfrnk feT[Ife fJ; s'I gsk BjhI
brdk fe feskp fe; pko/ j?. gqekFe B/ r"sw s'I sk;eh sZe Bkw nkg/ oZy
fdZsk. e[M gkmeK B/ nkb'uBk ehsh fe fJ; NkJhNb s'I e[M gsk BjhI brdk.
fJ;d/ pkti{d fszB ;kb ftu feskp dhnK uko n?vhFBk fte rJhnK.
d{ih feskp dk Bkw oZfynk ;h pzdrh s'I nkoN sZe, feT[Ife gfjbk b/y
pkpk cohd ih T[go ;h s/ fJfsjk;e eqw nB[;ko nyhobk jod/t f;zx nkofN;N
T[Zgo. f;zx pqdo} B/ ;bkj fdsh fe f;yobh gkT[Vh pzdrh j?, nkoN gfjbK
nkT[Idk j?, fJ; eoe/ Bkw nkoN s'I pzdrh sZe j't/, sK mhe oj/. jod/t f;zx dh
;bkj bJh, T[BQK fejk ;jh j?, fJfsjk;e eqw toswkB s'I nshs sZe th j' ;edk
j?. shih feskp dk gfjbk b/y p[ZssqkF wkJhebJ/Iib' T[s/ s/ nyhobk b/y nzfwqsk
F/ofrb T[go ;h, ;' Bkw oZy fdsk gZEo s'I ozr sZe .
tv/fonK dh ;kyh sfjs bVh dh u"Eh feskp ;t/o s'I Fkw sZe s[jkv/ jZE
ftu j?. gfjbk b/y nkgDh wK T[go fbfynk. w/ok fdB ufVQnk. fJj T[BQK fdBK
dh eEk j? id'I w?I r[ops ns/ ijkbs d/ jB/o/ ftu'I pkjo fBebD tk;s/ iZd'ifjd eo fojk ;K. nB/e d[FtkohnK ;Bw[y j";bk BjhI jkfonk. wkg/ Bk gVQ/
fby/, Bk XBh, fJ; bJh nfj;k; ofjzdk fe w/oh p'bh ns/ fbys ftu'I p/ndph Bk
Mbe/. edh edkJhI id'I fynkb nkT[Idk fe w/ok iBw r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ wfjb
ftu j'fJnk j?, y[Fh sK fwbdh, go fJ; wfjb ftu tXhe f}w/tkoh Bkb ofjDk
gt/rk, fJ; dk fceo j'Dk ;[Gkfte ;h.
nkyoh b/y bkbh ih d/ gfotko T[go j?. fJ; gfotko dh Fkw g?Idh d/yh.
w/ok ;{oi th YbD bZrk j? fJ; eoe/ feskp dk Bkw fJj' mhe oj/rk. fiBQK B{z
;t/o s'I Fkw sZe fwfbnk, e[M gqGkt ep{b/, T[jBK pko/ fby fdsk. JhokB, d/;
tKr BjhI, d';s tKr fwfbnk. fJ; b/y dk gfjbk Gkr r[ofdnkb pb B{z gVQB
tk;s/ fdsk sK T[;B/ w/o/ jZE n?}ok Bch;h dh ohfvzr b"fbsk fJB sfjokB cVk
fdsh. fJ; feskp d/ f}eo pr?o fbys nX{oh ofjDh ;h.
N?bhftiB T[go o/Fwk dh fJzNoftT{ uZb ojh ;h. n?Ieo B/ g[ZfSnk- fe;/
fJe tv/ rkfJe dk Bkw bt' i' s[jkB{z uzrk bZrk. o/Fwk p'bh- ;ko/ Jh tZv/ B/ s/
uzr/ B/, ;ko/ Gb/ B/. n?Ieo B/ fco fJe dk Bkw b?D bJh fejk. o/Fwk B/ T[so
fdsk- fJe Bkw sK nZbkj gotodrko dk J/ Bk. b?Idh j[zBh nK T[Xk Bkw. n?Ieo
fco pf}d, sK o/Fwk B/ fejk- fJe BjhI, c/o d' Bkw btKrh. wbek J/ sozB[w B{o
ijkB ns/ bsk wzr/Feo. pkbVh j[zfdnK fJBQK d/ gZEo d/ st/ tid/ ;[fDnK eodh
;K, Beb eofdnK f;nkfDnK B/ d/fynk sK fejk- s{z rk ;eBh J/I. fonk} efonk
eo. fonk} eoB bZrh, s[;K b'eK w?B{z ep{b eo fbnk. j[D w[ekw nfj t/ gJh
w/ok fJe rhs w/ohnK ;[oK ftu wbek J/ sozB[w B/ rkfJnk, w/ok fJe rhs w/ohnK
;[oK ftu bsk wzr/Feo B/ rkfJnk. fJ; dk fJj wsbp BJhI fe w?I tZvh j' rJh
nK. S'fNnK dh j";bk nc}kJh eoB tk;s/ tZfvnK e'b nkgD/ Jh nzdk} j'Id/ B/.
;zrhs d/ gq'c?;o ftek; i'sh GZNkukohnk ebeZfsUI nkJ/. w?I g[ZfSnk- fejVk
rkfJe uzrk bZrk< T[BQK fejk- y[Ffe;ws j{z, d' pV'I e' ;kwB/ p?m eo ;[BB/ ek
w"ek fwbk. nwho ykB n"o T[;skd pV/ r[bkw nbh ykB. nwho ykB pj[s pkohe
E/, rks/ rks/ ;wkXh w/I ub/ iks/, gotkj BjhI e'Jh ;[B ojk j? :k BjhI, gotkj
BjhI fesBk tes r[}o rfJnk. pV/ r[bkw nbh ykB pj[s rfjo/ E/. ;kwB/ p?mk
;[B ojk Ek. fJXo T[Xo B}o d"VkJh, d/yk e'Jh nKy ;{yh BjhI Eh. n"o T[;skd
ih y[d go ipod;s ekp{ gkJ/ j{J/ rk oj/ E/, fdb Ek fe nKy'I e/ }ohJ/ pfjBk
wKrsk Ek. nwho ykB pV/ E/, y[d ;/ ub eo y[d se gj[zu iks/ E/. T[;skd
pV/ r[bkw nbh ykB y[d ;/ ub eo j}ko'I se gj[zus/ E/.
gfNnkbk xokD/ d/ T[;skd pV/ r[bkw nbh ykB nkgD/ ftfdnkoEhnK B{z
fejk eod/- pZfuU fonk} eod/ oj'. fonk} eod/ eod/ id'I ;[ow/ fizB/ pohe j'
ikUr/ sK ;[jDh nZy dk fFzrko pD'r/. fonk} eoh ikU.
fJBQK tv/fonK s'I rZb eoB dk nzdk} f;Zydk fojk go T[Bh fonk} BjhI eo
;fenk fizBh ikB;B T[go fbyD tk;s/ p';t?Zb B/ ehsh. w/o/ ;[ow/ dk e'Jh w'Nk
eD s[jkvh nZy ftu oVe/ sK fywk eoBk.
jogkb f;zx gzB{
p/p/ ih
S/th* iwks ftu ;K w?* T[d'*. n;h* ;G G?D Gok ;t/o ;ko ;e{b ikD s'*
gfjbK u[ZbQ/ d/ nkb/ d[nkb/ x/ok gkJh p?m/ ;K. e[Zsk ns/ fpZbk g{oh mkm Bkb ;kv/
tKr ;kv/ ftueko iw e/ p?md/. p/p/ B/ o'Nh st/ s/ gkJh sK g{op tb'* x'Vk
fjDeD dh nktkia ;[Dh s/ nZy d/ gbeko/ ftu wkwk ih nk rJ/. wkwk ih fBjzr
f;zx jB. BkBe/, jfonkD/ ftu jB. p/p/ B{z wkwk ih B/ wZEk N/fenk. n;h;K d/ e/
efjD bZrh, @@st/ T[go id'* gfjbh o'Nh gkJh sK s{z :kd nkfJnk. s[os s{z
;kjwD/ nk frnk. s{z tZvk pkpk sK Bjh* fes/<##
wkwk ih p'b/, @@Bk p/p/ Bk. T[; tork T[jh ;h. gfjbK edh T[; tork Bk
e'Jh j'fJnk Bk pkd ftu. go fJj ;Zu j? fe jo G?D p/p/ BkBeh j'fJnk eodh
j?.##
fJj fbys feE'* F[o{ eoK, gsk Bjh* bZr fojk ;h feT[*fe xNBktK fsZy/
t/r ftu T[xV d[xVhnK nk ik ojhnK ;B. ;' r[o{ wjkoki d/ Bkw dk
wzrbkuoD mhe oj/rk. ;zGt j? pkpk ih B{z :kd eoB T[gozs fJ; b/y d/ B?DBe;a e[M mhe j' ikD. EkN mhe pD/, nbkg ;jh j't/ sK rkfJB mhe fBG iKdk
j? ne;o.
pkg{ d/ BkBe/ th jfonkDk ftu jB. nzwK B/ 90 ;kb dh T[wo G'rh ns/
rohph d/ pkti{d ;z;ko s'* ;[yh ftdk j'Jh. id'* BkBfenK s'* e'Jh fwbD frbD
nkT[*dk sK p/p/ T[; Bkb jfonkDth ftu rZbK eodh. ;kv/ Bkb ;kvh fJXo dh
p'bh p'bdh. nzwK B/ e[b T[wo fJe th tke gzikph dk Bjh* p'fbnk. T[j r'd
ftu fpmk e/ ;kohnK b'e ejkDhnK jfonkDth ftu ;[DkT[*dh j'Jh edh nky fdzdh,
@@Ekoh wK eh J/e pks uzrh Bh. p'bh Bh fJB;kB e' S'VBh ujhJ/ ngDh. uzrh n?
Ekoh wK, go i"D;k ngDh p'bh S''V d/ nj[ p/fJspkok j'fJnk eo/. p/spko/ pzd/ ek
uzrgDk e/ ekw<##
d' YkJh ;kb dh T[wo sZe dk nkgDk pugB w?B{z :kd j?. f;o T[go xVk
u[Zeh T[j y{jh T[go gkDh GoB iKdh sK jo r/V w?* T[;d/ ewhia dh ezBh cVh
Bkb Bkb iKdk. eJh tko bZsK ftu T[bM e/ fvrdk s/ p/p/ fvrD'* w;K pudh.
fMVeK sK nkw g?*dhnK, edh edkJhI fJe nZX EZgV th o;hd j' iKdk. fco th Bk
jNdk.
fpbe[b fJ;/ soQK w/o/ Bkb e[Zsk ns/ fpZbk eod/. id'* fpZb/ B{z G[Zy brdh
sK T[j fwnkT{* fwnkT{* eodk bZsk ftu tZi e/ o'eD dk :sB eodk. eJh tko
m[Zvk tZi ikdk sK uhedk. go fco ykD bJh e[M d/D dh EK w?* r'dh fpmk e/
gb';D brdk. T[j ;"* iKdk s/ x[okV/ wkoB bZrdk. n;h* pV/ j;d/ fe d/y' fezB/
nkokw Bkb fJj ikBto w{oy pD iKd/ jB. osk gb';', Bk G[Zy :kd Bk fgnk;.
fJj j[D gsk brdk j? fe fgnko d/ ;kjwD/ ikBto sK eh, pzdk th w{oy pD
iKdk j?. G[Zy so/j dh rZb SZv' fgnko eoB tkb/ G[Zb iKd/ jB fiT[Dk uzrh rZb
j? fe wo ikDk mhe oj/. r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ fgnko Bkb pkpk pzdk f;zx d/
f;o T[s/ jZE oZy fdZsk, T[j nkgDh ;koh sgZf;nk, ;kok frnkB r[nk p?mk s/ w[ohd
j' frnk. d[BhnK s'* jN e/ izrb ftu p?m/ fJ; jmh sgZ;th B{z r[o{ pkp/ B/ fe;/
j'o ezw bk fdZsk, fi; pko/ T[;B/ edh Bjh* ;'funk ;h. fJe tko Bjh* pkpk pzdk
f;zx bZy tko r[o{ d/ Bkw s'* ;ajhd j'D bJh fsnko j' frnk.
p/p/ pko/ E'VhnK e[ rZbK eoBhnK jB gkme ih, ftu ftukb/ e[M j'o rZbK
th s[odhnK ofjDrhnK Bkb Bkb. g/*fNzr Bkb'* fbys dk fJjh tZvk coe j?.
fJe' Biao ftu g/*fNzr ;koh dh ;koh fBrkjK dh geV ftu nk iKdh j? ;zg{oB.
fbys dk wfjb fJe fJe fJZN dh fuDkJh Bkb T[;odk ;fji Bkb fd;/rk.
uko e[ ;kb dk w/ok p/Nk p/p/ dh r'd ftu p?mk g[ZSD bZrk, @@p/p/ ih w?B{z
gsk bZrk j? fgzv ftu s[;h* ikBto gkb/ j'J/ jB. df;U fejV/ fejV/ ;B<## p/p/
B/ fejk @@eZNo{ tZSo{ sK ;kfonK xoK ftu jh j[zd/ jB go w?* w[or/ w[orhnK
gkbdh. yor';a j[zd/. e[Zsk s/ fpZbk j[zd/. fJj ikBto pj[s Gb/ ;B. nkyk wzBd/
;B. s{z w/ok ewkb d/y g[Zso, s/o/ gkgk tor/ ysoBke ikBto th gkb/ B/ w?*.##
fgzv'* fJe tko id'* gfNnkb/ nkJh, p/N/ dk iBw fdB wBk oj/ ;K. d';s
pV/ fyv"D/ b? e/ nkJ/. fJzB/ fe Y/o bZr frnk. p/p/ B/ fejk- J/B/ fyv"fDnK dk
eh eo{rk w[zvk s/ok< w?* fejk- p/p/ fJj pV/ ezw d/ y/v B/. fdwkr fsZyk eoB
tkb/. neb s/ia eoB tk;s/ pDkJ/ B/ ;kfJz;dkBK B/ fJj. p/p/ p'bh- s{z id'* fBZek
fijk ;h sK w?* dotkia/ d/ j/mb/ gk;/ bZfrnk j'fJnk ;zrbh tkbk e[zvk s/o/ jZE
ftu cVk fdnk eodh. s{z T[jB{z SDek-SDek e/ tZvk j' frnk. c/o s?B{z sK fJ;
dk wsbp G'ok neb Bjh* nkJh. uwuk- e"bh iK ftukok ;zrbh tkbk e[zvk feE/
d/ ;edk j? neb<
xo ftu nzsK dh rohph ;h. eoiak edh T[sfonk Bjh* ;h. ch; fJZe
o[fgnk wjhBk j[zdh s/ uzdk d; g?;/. fJe o[fgnk wk;No ih wkc eo fdzd/ sK d;h
wkc eokT[D bJh Bth* noiah d/ fdzdk. wk;No ih nkyd/ fe uzdk Bjh* wkc
j'fJnk eodk. w/o/ tor/ gzi uko j'o th jz[d/ ;B ebk; ftu. n;h* fJ; rZb'*
pVk j;d/ fe wk;No fJe o[gJhnk nkokw Bkb wkc eo fdzdk j? s/ d;h wkc
eofdnK o'Idk feT[* j?. gVQB ftu uzrk j'D eoe/ wk;No nkgD/ e'b'* th d;h d/
fdnk eod/ ;B edh edh. ;kb 1966 ftu nZmth* iwks dh w?foN fb;N ftu nk
frnk sK nZm o[gJ/ wjhBk tihck bZrk. ;kb pkd 96 o[gJ/ fwb/ sK wK dh jE/bh
s/ Xo fdZs/. pdb/ ftu bZyK dhnK n;h;K fwbhnK. fJBQK g?f;nK dk eh eohJ/<
xo ftu ;zd{e Bjh* ;h. ;kok ;kb oiakJhnK rd?fbnK T[go fwZNh xZNk g?*dk
ofjzdk. nZ;h o[gJ/ dh g/Nh ;wkD/ s'* fbnKdh s/ 16 o[gJhnK d/ bZv{ rtKYhnK ftu
tzv/ s/ y[d th r[bSoo/ T[vkJ/. fJj g/Nh ni/ se N[ZNh Bjh*, rbh Bjh*.
tZvk Gok jtkJh c"i ftu Gosh j' frnk sK p/p/ pj[s o'Jh. jNdh jh Bjh*
;h. fdB d/ydh Bk oks. pVk ;wMkT[*d/. nkydh, e'Jh t; ftu j? w/o/< o'D B{z
fe;/ dk ih efonk eod?< Bjh* o[fenk iKdk, eh eoK< d' fszB wjhB/ fJ;/ soQK
phs rJ/. ;kv/ gzB{nK d/ GkJhuko/ ftu d/o gfjbK ihs ukuk Gosh j'fJnk ;h. wK
sK ukfunK dh d/o gfjbK wo rJh j'Jh ;h. pZu/ pkpk ih B/ gkb/. tZv/ ihs f;zx
B{z c"i ftu Gosh eotk fdZsk frnk. n;h* ;'funk p/p/ B{z pkp/ e'b b? uZbhJ/ s/
ik e/ g[ZShJ/ fe T[BQK dk ih fezB/ wjhfBnK pkd fdb bZr frnk ;h. w?* p/p/ Bkb
ubk frnk. pkpk ih xo ;B. wZEk N/e e/ p?m rJ/. rZbK s[ohnK sK p/p/ B/
g[ZfSnk- @@pkpk ih r[ofdnkb ;{z d/ c"i ftu ikD fgS'* w/ok fdb Bh bZrdk. id'*
nkgDk ihs Gosh j' e/ frnk ;h sK E'vk ih fezBh d/o pknd fdb bZfrnk ;h<##
pkpk ih B/ rZb ;[Dh sK oZ;k tZNd/ tZNd/ s[ozs o'D bZr gJ/- w/ok sK j[D se
ihn Bjh* bZrdk GkJh. frnkoK ;kb j' rJ/ B/ ihs B{z Gosh j'fJnK, j[D sZe
T[jh jkb j?.##
p/p/ xo nk e/ u[g eoe/ p?m rJh sK n;h* pZu/ pVk jZ;/. j'o eotk bT[
tZv/ jehw e'b'* fJbki. b? nkJ/ ib/phnK T[E'*.
pbd nkco e/ wo frnk sK ebtkD{ fgzv d/ pkDhJ/ u{jV wZb s'* uko ;"
o[fgnK dk r'ok pbd yohfdnk. fSwkjh pkd T[j ftnki dh t;{bh eoB x'Vh
T[go ;tko j' e/ nkfJnk eodk ;h. d' bZmwko T[;d/ fgS/ fgS/ j[zd/. fJe pzd/ d/
jZE ftu poSk j[zdk. u{jV wZb gfjbK g?;/ wzrdk, id'* T[so fwbdk fe jB
Bjh*, sK T[j nkgD/ pzfdnK B{z nzdo tVB dk fJ;akok eodk. fijV/ d; pkoK wD
dkD/ nkgD/ ykD bJh oZy/ jz[d/ T[j u[Ze fbiKdk. ;aokp eZYD tkfbnK d/ xo fit/*
g[bh; y{zfinK ftu poS/ rZv rZv e/ d/ydh j? fe fes/ ;aokp dZph gJh j't/rh
;akfJd feXo/, fJt/* fes/ wZNK ftu gk e/ dkD/ b[e' Bk oZy/ j'D, T[j poS/ rv rv
sbk;ah b?*d/. fJe tkoh d' wD dkD/ fJ; eoe/ pu/ feT[*fe p/p/ B/ d' E?b/ s{Vh
ftu dZp oZy/ ;B. y[;a j' e/ efjD bZrh- j[D ;piahnK phi fdnKr/. d' wjhB/
fJj dkD/ uZb ikDr/ d' wjhfBnK ftu ;piah j' ikt/rh. p; fco tko/ e/ fBnko/.
sZeVh sK xo ftu ;h tZN/ Bjh* ;B. f;ZXk fijk fj;kp jz[dk. Bk ;pih t/uD
tkfbnK e'b g?;/ j[zd/ Bk yohdD tkfbnK e'b. rkje dkD/ b? e/ nkT[*d/. eo/b/
fJe tko dkD/ d' tko b?*d/. dkD/ fJe tko eZd{ d' tko fdzd/. pkeh ;piahnK
dkfDnK d/ pokpo.
w?B{z g[b; B/ eJh tko rfocsko ehsk j?. dopko ;kfjp ftu T[go jwbk
j'fJnk sd sK c"i nk rJh ;h cVB. nZXh oks. uko/ gk;/ ;ou bkJhHNK.
rtKYhnK dhnK SZsK T[go g[ih;aBK bJh p?m/ ;?fBe, pysopzd rZvhnK, fJj ;G d/y
e/ w?* j?okB j' frnk. w?* fdb ftu ;'funk- fiZvk tZvk yZphykB s/ y{zyko fJj w?B{z
;wM oj/ jB, uzrk jz[dk i/ w?* T[j' fijk jh jz[dk n;b ftu th. T[d'* th G'ok
vo Bjh* bZrk w?B{z. id'* edh u{jV wZb d/ o/v :kd nk iKd/ jB, w?B{z eKpk fSV
iKdk j?. edh edkJh* w?* nkgD/ nkg B{z ;tkb th ehsk fe nfijk feT[* jz[dk j?<
fJe fdB wK B{z g[ZfSnk- nkgK r[o{ d;aw/;a fgsk d/ f;zx, fJe pkDhT[* s'* feT[*
vo iKd/ ;K< T[sZo, @@pkDhJ/ s'* e"D vodk j?< n;h* sK g[Zso ;Zg ;ahIj s'* Bjh*
vod/. pkDhJ/ s'* Bjh*, ezrkbh s'* vod/ ;K. ;z;ko ftu rohph s'* tXhe vokT[Dk
Bk e'Jh ikBto j? Bk e'Jh jfEnko. d[;awD d/ xo th dkfDnK s'* ykbh BK j'D
j/ wjkoki.##
id'* T[j xo ftu j[zdh sK fdB oks fsT[jko tor/ j[zd/. gVQd/, y/vd/,
vzro ukod/, y/sh ftu jZE tNkT[*d/, pKdo tKr doysK s/ uVQd/ T[sod/ SkbK
wkod/. Bfjo ftu Skb- fco sZs/ o/s ftu b/NDh- fco Bfjo ftu Skb. ;ZN c/N
fpwkoh B/V/ s/V/ Bjh* ;h. fiT[*dk ikrdk g{ok ;ir xo j[zdk. id'* edh
fo;as/dkoh ftu rJh d' uko fdB Bk nkT[*dh sK n;h* u[g ukg r[zw ;[zw fij/
fcod/ ofjzd/ fJXo T[Xo. nkg; ftu rZb eoBh th uzrh Bk bZrdh. pkg{ dk
;[GkT[ ;yas ;h, go T[j fynkb oydk fe id'* fJBQK dh wK xo Bk j't/ sK pZu/
fMVeD/ Bjh* feT[*fe fco o'D' Bjh* jNDr/. id'* edh t/b/ f;o ;kv/ bJh Bt/*
eZgV/ Bk yohd ;edh iK t/b/ f;o feskpK ekghnK tk;s/ g?;/ Bk j[zd/ sK T[j T[d'*
o'Idh id'* n;h* ;e{b ub/ iKd/. fJj' fij/ w"fenK s/ T[j BkBe/ ik g[idh. wkw/
uzr/ tkjheko ;B s/ d'tK e'b gzikj J/eV iawhB ;h. T[E'* edh ykbh w[VB dk
;tkb jh Bjh* ;h. d[ZX'* jNh wZM rK b? iKd/ s/ skih ;{Jh wZM SZv iKd/. fxT[
fdzd/. y'fJnk fdzd/, x'Vh T[go M{N/ fdzd/. j'o ;[or fej' fijk j'fJnk eodk j?<
gVQB B{z w?* uzrk fBefbnk. gzith*, nZmth*, d;th* ftu'* pj[s tXhnk Bzpo
bJ/. fgzv ftu ns/ fo;as/dkoK ftu pZb/ pZb/ j'Jh. tZvk Gok r[ofdnkb f;zx i'
w/o/ s'* dZ; ;kb tZvk ;h, pVk fwjBsh ns/ s/ia soko fdwkr tkbk ;h go xo
dhnK szrhnK eoe/ ekbi ikD dh EK Gosh j' frnk, nZ;h o[gJ/ wjhBk sBykj
T[go. T[E/ T[;B/ nzro/iah dh n?wHJ/H ehsh s/ T[jdh fbys ns/ p'bukb dh
nzro/iah s'* w/oh :{Bhtof;Nh d/ gq'c?;o gqGkfts j[zd/. d;th* d/ foiabN s'* pkd
pkg{ Bkb rZb ehsh fe ekbi ftu dkyb eotkT[. pkg{ ih p'b/, @@xo ftu e'Jh
gF{ j?, dZ; T[j t/u fdzdk jK. s/oh p/p/ e'b e'Jh N{zw j? sK T[j t/u d/. pkDhnK
j'o eoiak d/D s'* fJBekoh j?. fJe w?* pfunk jK. w?B{z t/u d/. w/oh fJZSk j? fe
s{z gVQ/*, nc;o pD/, pD ;edk j? s{z, w?B{z ;hoh obk d/ fe;/ Bkb w?* fsnko
nK.## fJj' fijh rZb w?B{z pj[s S/sh ;wM nk iKdh j?. w?* ;'funk pkg{ dhnK
rZbK ftu tes B;aN eoB dh EK BkBe/ ubd/ jK. wK B/ s'ofdnK j'fJnK fejkneb Bkb jbhwh Bkb rZb eoh*, s/oh wkwh uzrh j? pVh. T[jd/ Bkb nZv rZb
eoh* wkw/ Bkb nZv. ikj r[o{ okyk.##
nkw s"o s/ fejk iKdk j? fe BkBe/ BkBk BkBh Bkb j[zd/ jB. w/o/ BkBk
BkBh uo'eD/ s[o rJ/ j'J/ ;B. wkw/ s/ wkwhnK cfo;afsnK, gohnK tor/ b'e ;B.
id'* ik e/ dZf;nk fe d;th* ftu'* pj[s Bzpo b? e/ gk; j'fJnk jK sK pVhnK
n;h;K fwbhnK. ykD ghD bJh pVk e[ZM pDk Xfonk. tv/ wkwk ih Bkb SZs T[go
10
;"D tk;s/ ub/ rJ/ fiE/ fszB uko wzihnK ftSkJhnK rJhnK ;B. w?* ekbi ftu
gVQB ikD dh rZb s'o e/ g?;/ wzr/. wkwk ih p'b/, @@feE/ g?;/ GkDi/. xo ftu d'
o[gJhJ/ th Bjh* s{z d' ;" wzrdk j?*.## w?* fejk, @@w/o/ pkg{ B{z T[Xko Bjh* fwbd/.
s[jkB{z T[Xko sK fwb ikDr/. pkDhJ/ s'* fbnk e/ fdT[.## wkwk ih B/ fejk, @@c;b
dh Bk fJj o[Zs Bk T[j o[Zs (Gkt Bk phiD dh o[Zs Bk tZYD dhl fJBQK d' t/fbnK
s/ pkDhnK g?;/ fdnk eodk j?), j[D T[Xko th Bjh* fwbD/.## w?B{z r[Z;k nk frnk,
w?I fejk- @@w?* i{nk y/vD tk;s/ g?;/ wzrD Bjh* nkfJnk, Bk ;aokpK ghD bJh wZdd
wzrdk jK. pj[s B/e s/ tZvk ezw eoB dk c?;bk ehsk j? w?*. J/; uzr/ ezw eoB
tk;s/ i/ g?;/ Bjh* d/D/ sK fJj d; wkwk nkgDh G?D rohp iZN B{z feT[* ftnkjh
;h.##
wkwk ih o'D bZr rJ/, @@GkDi/ fijVh rZb dk gsk Bk j't/ T[j S/fVnk
Bjh* eod/. s{z f;nkDk j?*, w?* sK e'ok nBgVQ jK. s/oh p/p/ s/ wk;h tZvhnK jB.
n;h* d't/* Gok S'N/ jK. s/ok BkBk tZvh bkw T[s/ izr ftu wkfonk frnk ;h id'*,
sK n;h* pj[s S'N/ S'N/ ;K. ;kB{z eh gsk ;h wzrfDnK ftnkjK dk. Bk g?;k Bk
Nek. ;aohe fit/* eod/ j[zd/ jB T[;/ soQK ehsk. s/oh p/p/ no s/oh wk;h dk
ftnkj fpBK g?f;nK s'* fij' fijk j' ;edk ;h rtKYhnK B/ eo fdZsk. j[D s{z ;'
ik. eo{zrk e'Jh jhbk i/ pfDnk.##
T[j j/mK ub/ rJ/. wkwh Bkb j"bh j"bh rZbK eod/ oj/. c/o gsk Bjh*
fgzv ftu feE/ feE/ rJ/. w?* ;"* frnk. T[j ed'* ;[Zs/ gsk Bjh*. ;t/o/ T[fmnk sK
ukj fbnk e/ wkwh efjD bZrh, @@Bjk b? d'js/. c/o go"*m/ fsnko B/. s/ok wkwk
s/o/ Bkb ikT{rk gfNnkb/ s?B{z SZvD. w/o/ g/e/ ;zrsg[o/ d/ Bkb fgzv cfsjrVQ j?.
T[E/ dk fJe ;odko n? T[jdk BkT[* n? r[oBkw f;zx. T[j w/o/ GkJh dk grtN
d';s j?. T[jdh e'mh gfNnkb/ n?. nkg sK ofjzdk Bjh* T[j gfNnkb/. fJe w[vz k
n? bkbh. T[j gfVQnk fbfynk pj[s n?. T[j th xZN Jh ofjzd?. e'mh ykbh gJh
j[zdh n?. s/ok wkwk fJe ewok T[; e'mh ftu dtk fdT{rk. Bkb/ s/ok feokfJnk
pu{ Bkb/ T[j pzd/ pV/ uzr/ B/.## w?* fsnko j' frnk. wkwh B/ d' ghg/ fsnko eo
oZy/ ;B. fJe ghgk nZXk u"bK dk nZXk nkN/ dk Gfonk j'fJnk ;h. d{i/ ftu
gzihoh, fxT[ dk vZpk, ;aZeo dk vZpk, nkuko dk vZpk, d; pkoK go"*m/ nkfde
fBe;[e ;h. fJZe egfVnK dh rmVh fijh ;h. cVkT[*fdnK efjD bZrh, @@d' gZrK
jB. d' e[VfsnK gikfwnK dk egVk j?. J/E/ f;T[*s/ s/o/ g;zd Bh nkT[D/, f;tk
gfNnkfbT[* bJh*. T[E/ sK efjzd/ B/ ikB gk fdzd/ B/ eZgfVnK ftu. n;h* sK GkJh
;koh T[wo p/ikB eZgfVnK Bkb eZY fdZsh,## jZ; e/ T[;B/ d; o[gJ/ feokJ/ bJh
tZyo/ d/ e/ d' ;" o[fgnk ch;K bJh tZy w/oh i/p ftu gk fdZsk. fco wkwk ih B{z
fejk, @@fNeN s{z nkg yohdh*. fJj sK T{Jh* fNeN dk BK b? e/ g?;/ i/p ftu gkJ/
B/ xZr{ d/.## w/ok fgzv xZrk j'D eoe/ BkBe/ xZr{ nkfynk eod/ ;B. gfNnkb/ dh
ejkDh ;[DktKr/ tZyo/ nfXnkfJ ftu fe;/ j'o EK. j[D p/p/ dh ejkDh ub/rh. fizBk
e[ fiaeo ekbi dkyb j'D t/b/ dk j'fJnk j? T[Bk e[ iao{oh ;h feT[*fe nkgD/ fgzv
11
s'* BkBfenK d/ o;s/ w?* gfNnkb/ dkyb j'fJnk, p/;ae fgS'* d' GoktK r[ofdnkb
f;zx ns/ fJzdo f;zx B/ pVh wZdd ehsh.
fJe fdB p/p/ B/ dZf;nk- E'vk BkBk Go i[nkBh ftu ;kB{z fBfenK fBfenK B{z
SZv e/ s[o frnk. s/oh BkBh B/ gjkV fivh T[wo seV/ ioB?b tKr fpskJh. x'Vh
s/ ;tko j' nkg/ wZMK uko fbnkfJnk eodh ;h. fxT[ d/ s"b/ ed/ ykbh Bjh* j'J/
;B. fJe fdB ;t/o/ B/oQ/ B/oQ/ pkjob/ xo gF{nK B{z eZy gkT[D rJh. w/ok ukuk
th T[E/ nkgDhnK wZMK dk d[ZX u'D frnk j'fJnk ;h. T[; B/ s/oh BkBh d/ B/V/ nk
e/ T[;dh pKj cV bJh. s/oh BkBh B/ fejk- @@fJeZbh ofj rJh jK. pVk vo
brdk j?. w/oh fJZSk j? s{z w/oh pKj cV/*. fJE/ jB/o/ ftu Bjh*. fdB ftu.
ukBD ftu. ej/* sK GkJhuko/ dk fJeZm p[bktK< cV/*rk pKj<## ukuk ubk frnk.
wjhB/ ftu fJe tko BkBe/ iKdk d{ih tko dkde/. fgzv'* id'* w?* gfNnkb/
dh pZ; cVB s[odk sK wK dhnK nZyK SbedhnK. w?* y{p j;dk s/ g[Sdk, @@e'Jh
;ojZd T[go izr bVB uZfbnk jK i' o'D X'D F[o{ j' frnk<## wK nZyK g{Mz e/
nkydh, @@eZNo{ tZSo{ ;ojZdK T[go d[;awD Bkb bVB Bh ikd/. s{z d/fynk Bjh*
nZyK s'* d{o j'D bZrD sK rktK wZMK ozGD, fozrD brdhnK jB, oZ;/ s[VkT[*dhnK
jB. gF{ gzSh sZe, ;G wktK fJj ikDdhnK jB fe fiE/ sZe pZu/ Biao ftu jB,
;G mhe j?. nZy'* go'y/ d[;awD dh ;ojZd j[zdh j?, eh gsk ed eh tkgo ikJ/<
s?B{z fJBQK rZbK dh ni/ ;wM Bjh*. j' ;edk j? ed/ th Bk ;wM ;e/* feT[*fe
s/oh fe;ws ftu wK j'Dk Bjh* fbfynk j'fJnk.## fco T[j n;h;K d/ e/ s'odh.
jiaos w[jzwd ;kfjp B/ wodK B{z fJj j[ew fdsk ;h @@n"osK dh fJZias eo',
feT[*fe s[jkv/ pZfunK dk ;[or T[BQK dhnK wktK d/ edwK j/m S[fgnk j'fJnk j?.##
wktK pVhnK nihp ;a?nK j[zdhnK jB. w?* gzdoK J/eV iawhB ;;sh ikD e/
fNZphnK yohdhnK s/ gZXo eoB bJh nZm No?eNo ubk fds/. fJe NNhjoh pVh
s/iah Bkb fJXo T[Xo d"Vdh o"bk gkT[*dh d/yh. w?* ikD frnk fe fJ; d/ fJE/
B/V/ feXo/ pZu/ jB. ;ko/ fes/ fco s[o e/ d/fynk fes/ BK fd;/. No?eNo fco ubk
fds/. fJe EK nfijh nkJh fit/* NNhjoh tZv/ fdT[ eZd No?eNo d/ NZeo wko
dJ/rh. w?* No?eNo tkb/ B{z o[eD dk fJ;akok ehsk. d' pZu/ ;fjw/ p?m/ bZG rJ/
d[pe/. pZfunK B/V/ ;'Nh rZv fdZsh s/ T[; T[go goBk pzBQ fdZsk. n?bkB j' frnk
fe ;'Nh T[gobk goBk NNhjoh dk fti? Mzvk j? s/ fJe ftx/ EK T[go No?eNo
T[d'* uZbDr/ id'* fJE'* pZfunK ;w/s ubh ikt/rh. w?* fBe/ u{funK dh oytkbh
eodh w[orh B{z e[Zs/ T[go jwbk eofdnK d/fynk j?. nkgDh n"bkd ykso wktK
e'Jh th ysok ;j/V ;edhnK jB. wK r[ioh dk ekoBktK ;kps eodk j? fe T[j
e[b wB[Zysk dh wK j'D eoe/ ;kfonK B{z puk rJh.
e[oe;a/so d/ w?dkB ftu noiD v'b frnk ;h. T[j tZvk :'Xk ;h s/ shyD
p[ZX th. T[;B{z ;wMkT[D tkbk e'Jh nkw ftnesh Bjh* GrtkB y[d ;h. fco th
ekch d/o bZrh ;h. dbhbK s'* gqGkfts j' e/ T[;B/ d[pkok jfEnko Bjh* u[Ze/ ;B.
GrtkB fe;aB B/ nkgDk sq?ekbh ftokN o{g fdykfJnk s/ dZf;nk fe fJj ;G wo
u[Ze/ jB. wfonK j'fJnK B{z wko d/D Bkb s?B{z gkg Bjh* bZr/rk. fJE/ ;ojzd ftu
12
fijVk Xow:[ZX j'fJnk T[; ftub/ ioB?b pj[s S'Nh T[wo d/ ;B s/ GrtkB feq;aB
dh fiazw/tkoh wK r[ioh B/ fBGkJh. rhsk dk T[gd/;a d/D dh b'V Bjh* gJh.
;kfjpiakfdnK d/ fgsk B/ B" ;kb dh T[wo ftu ;kps eo fdZsk ;h fe T[; B/
nBzs ;Zu d/y fbnk j?- T[j d/; fiE/ Bk ihtB j? Bk w"s, T[j T[; d/; dk
t;Bhe ;h. fJE/ S'fNnK dh ;Zs s/ tZfvnK pkfpnK dh T[wo B"* ;kb ;h. w/o/
wzBD ftu Bjh* nkT[*dk fe wK B/ ;kfjpiakfdnK B{z bzwK ;wK e'Jh f;fynktK
fdZshnK. fJ; wK B/ :[ZrK dh sgZf;nk ehsh j'Jh ;h. T[; sgZf;nk dk e[M fjZ;k
r[o{ d;w gks;akj j}{o d/ fjZ;/ nkfJnk s/ pkeh dk ;kfjpiakfdnK d/ fjZ;/. wkfgnK
dh ikfJdkd pZfunK B{z fwbDh j[zdh j?. gq'H g{oB f;zx B{z fJe ;fBnk;h B/ g[ZfSnk,
@@;[nkwh ih nkg fenk ;kXBK eos/ j?*, e"B;h pzdrh, e"B ;k sg ehnk j? i' fe
nkge/ fujo/ go fJsBk B{o j?.## gq'H g{oB f;zx B/ fejk, @@sg, ;kXBk, pzdrh
eoBh sK eh ;h w?B{z sK fJj gsk Bjh* fe fJj j[zdh eh j?. go fJe rZb dk
gsk j? fe pkd;akj d/ xo pZuk iBw b?D ;ko okie[wko j[zdk j?. sg ehsk ;h
r[o{ ebrhXo j}{o B/. T[BQK d/ xo ;kvk iBw j' frnk sK T[BQK dh ewkJh ;kB{z
ya[d-p-ya[d fto;/ ftu fwb rJh.##
r[ioh wK pko/ xZN fbfynk frnk j? feT[*fe T[; pko/ fbyD dh ;woZEk
b'Vh*dh j?. T[; pko/ fbyD bJh e'Jh ekbhdk; ukjhdk j?. ekbhdk; B/ w/xd{s
ftu fbfynk j?, @@j/ w/x, id'* f;q;aNh dk ftBk;a eoBk j'J/ sd f;at ih nkgD/
o{jkBh wktK dhnK rZbK fe;/ ;woZEktkB b/ye bJh SZv e/ nkgK nkgDh d/;h
wK pko/ e[M rZbK eod/ jK.
tZv/ p/N/ B/ fi; fdB ezfgT{No fJziBhnfozr e'o; dh fvroh gk; eo bJh
sK T[j p/p/ ih B{z wfmnkJh dk vZpk d/D bJh frnk. n;h;K d/ e/ fejk, @@go
j[;Bpho ;[fDn?I fJziBhno pD e/ sK s{z nwohek ubk ikt/rk. fco s/o/ pr?o n;h*
fet/* ih bktKr/<## j[;Bpho B/ fejk, @@c'B efonk eoKrk. fuZmhnK fbfynk
eoKrk.## p/p/ B/ fejk @@;[ypho th fJjh fejk eodk ;h (tZv/ Gok dk vkeNo
g[Zso). Bk c'B eodk j? Bk fumh fbydk j? Bk fwbD nkT[*dk j?. s/o/ s/ fet/*
fJspko eohJ/< j[;Bpho B/ fejk, @@T[jdk fdb j'o soQK dk j? w/ok j'o soQK dk.
w?* i' efjzdk jK T[jh eoKrk.## p/p/ B/ fejk, @@s[jkv/ ykBdkB d/ w[zfvnK e'b fJe
fJe Bjh* eJh eJh fdb B/. ;ko/ fdb ebh eok e/ oZy/ j'J/ B/. fij' fijk
yohddko NZefonk T[;B{z T[;dh g;zd dk fdb fdyk fdZsk. n;h* g[okD/ pzd/ f;X/;kd/ jK feT[*fe ;kv/ e'b fJe' fdb j? ;G B{z fdykT[D tk;s/. fe;/ B{z uzrk bZr/
Bk bZr/. nkgD/ eh w[ekpb/ s[jkv/ Bkb<##
13
BkBfenK d/ okj ftu xZro j?. e'Jh yk; dfonk Bjh* j? fJj, go fJ;/
ekoB ;kvh p'bh ftu gZsD, xkN, p/Vh wbkj nkfde ;apd nk ob/. p/p/ nkw
nkydh- cbkDh B/ xkN xkN dk gkDh ghsk j'fJn?, T[; Bkb nkgDh eh oh;.
BkBfenK tkb/ gkf;T[* ukj/ e'Jh nkT[*dk, T[j fJj ;tkb io{o g[Sdh- fejV/ xkN
nkfJnk< fezBk gkDh j? xZro ftu< i/ T[so fwbdk- xZro uVQ frnk j?, sK
g[Sdh, p/Vh j? bZrh j'Jh< wbkj p?mk j[zdk j?< fJjBK gq;aBK d/ T[so T[; B{z
Xotk; fdzd/ fe g/feU* e'Jh nkJ/rk sK xZro o'e Bjh* ;e/rk. pB/o/ T[go eK
p'bD ns/ goks ftu'* nkNk G[VeD d/ ;ze/s T[; tk;s/ ehwsh j[zd/.
w?I fejk- p/p/ rZbK ;[Dk g[okDhnK. s/oh ejkDh fbyhJ/.
p'bh- fJj y'Nk g?;k BjhI ubdk. e'Jh j'o ezw eo.
w?* fejk- y'Nk g?;k Bk uZb/, y'N/ g?;/ dh ejkDh uZb ;edh j?. ejkDh yoh
j' ;edh j?.
w/o/ BkBe/ xo d/ ih J/B/ ;[jD/ ;B fe d/y e/ G[Zy bfjzdh. T[u/ bzw/
eZdkto r'o/ ;{j/ ozrK d/ b'e. g[oksB :{BkBhnK dh N'bh fit/* iKdh iKdh o[e
rJh j't/ fJE/ jfonkD/ yo"dh fgzv ftu. j"bh j"bh edw g[Nd/, ;fji Bkb o'Nh
yKId/, ;[ji Bkb rZb eod/, Xhoi Bkb rZb ;[Dd/. T[jBK dh ;[os ftu ekjb dk
BK fB;akB Bjh* ;h. T[j w?B{z eJh tko efjzd/- @@s{z GZi{z GZi{z feT[* eodk ofjB?< s{z
sK o'Nh th fJT[* ykB? fit/* fe;/ dh u[Ze Gfink j't/##. j;z{ j;z{ eod/ T[BQK d/
j'*m, fwjopkBhnK Bkb GohnK j'JhnK BhthnK nZyK.
p/p/ dZf;nk eodh j?- s/oh S'Nh wkwh r[ofdnkb e[o dk ozr X[g tork ;h.
bkbhnK MrVdhnK ;B w{zj s/. jho ;h p;. fwjBs Bkb xVh oZp B/. ezX s'I
T[so e/ fit/I e'Jh s;tho s[oB bZr/. Gkph ekjB{ w/oh sK ;j/bh ;h. w?* fJe
fdB fejk- e[V/ fynkb oZyh* w/ok. s/oh fJj BDd rohpDh j?.
T[j w/o/ g?oh* u[Bh oZy e/ p'bh- w?* ed nK J/; xo dh wkbeD< w?* sK
pKdh nK s[jkvh ;kfonK dh. pKdh ojz{rh T[wo Go.## gfjb/ iD/g/ tes ub t;h.
s/ok wkwk wkB ;{z eJh eJh jcs/ xo Bjh* tVdk ;h. pVk Xotk; fdzd/. xo'I GZi
e/ c/o T[j u'oK vke{nK d/ ro'j ftu ob frnk, eJh ;kb Bk w[fVnk. fJe fdB
BkBh B{z T[;dk fJe ;kEh fJsckeB fwb frnk sK T[; jZE fJj ;[B/jk G/fink@@;ZN yke/ pzdk u'oK vke{nK Bkb ob ikJ/, ;kv/ ykBdkB ftu fotki BjhI fJj.
;ZN ykXk pzdk ;kX j' iKd?. wkB ;{z B{z ejhI xo/ BjhI nkT[Dk Bk nkJ/. fe;/
doys j/m p?m e/ pzdrh eo/. w?I T[jB{z ngD/ f;Zy fotki pdbD BhI fdT[*rh.##
fJj ;[B/jk ;[D e/ wkwk xo gos nkfJnk.
s/oh tZvh wkwh d/ d' p/N/ j'J/ fJe s'* pkd fJe r[bkpK tor/. d'tK B{z
oZp B/ tkg; p[bk fbnk. c/o ekek BK j'fJnk. XhnK j'JhnK. s/oh BkBh B{z sgfde
j' rJh. T[;B/ ;kB{z pVk fejk, @@fwbD nkT[Dk SZv fdT[, s[jkv/ fBnkD/ fBe/ fBe/
B/. fJj fpwkoh v?D n? v?D. NZpoK d/ NZpo fBrbdh j?. pE/o/ j' rJ/ w/b/ r/b/.
j[D ;po eo e/ xo p?m' nkg' nkgD/.## n;h* e'Jh jND tkbhnK ;K< wK B{z Bk
14
fwbD dh fiazdrh Bkb'* sK fwbDk s/ wo ikDk jiko doi/ uzrk. nr/ fejVk fJ;
xo ftu w"s dk BK Bjh* ;[fDnk ed/<
s/oh wk;h B{z sgfde dk o'r bZr frnk. gfjbK BkBh woh c/o s/oh wk;h.
s/ok S'Nk wkwk s/ s/ok tho r[ofdnkb fJT[* pKj S[vk e/ GZi/ fit/* fe;/ dhnK
rZbK ftu nk rJ/ j'D. fit/* w?* T[BQK Bkb pj[s tZvh p/JhwkBh ehsh j't/ e'Jh.
oZp B{z gsk Bh j' eh frnk. fJe ;ZN ni/ okih Bk j[zdh d{ih j'o wkodk. T[; s'*
th seVh. ;ZNK Jh ;ZNK. ftS'V/ Jh ftS'V/, dkra s/ dkra. nkT[D tkbh j? w/oh th
tkoh. g[ZS{zrh ik e/- oZpk e/jVk bkuhnK dk pkr T[ikfVnk ;h s/ok< eh jZe ;h
s/ok fJj' fijhnK ;iktK d/D dk< j'D tkbhnK jB rZbK nkjw' ;kjwD/.
;[B/jk fwfbnk, @@p/p/ ih B/ ;Zfdnk j?. j[D/ ub/ ikDk.## w?* s[ozs frnk s/
jkbukb g[ZfSnk. wK efjD bZrh, @@fJzB/ fdB nkfJnk feT[* Bjh*<## w?* dZf;nk fe
fvT{Nh d/ ezw eki pj[s jB s/ s[jkv/ e'b o"De sK bZrh jh ofjzdh j?. p/p/ B/
fejk, @@fJj o"DeK w?* eh eoBhnK jB< w?* T[j izdok jK fijVk fe;/ tZv/ feb/ B{z
bZrk j[zdk j?. w/o/ pZu/ fJ; izdo/ dhnK e[zihnK jB. s[jkv/ nkT[D Bkb fJj izdok
y[bQdk j? o"DeK o{DeK Bkb Bjh*. w?* j[D fwNh dk pj[s tZvk s/ g[okDk E/j jK.
fJ;B{z co'b/*rk sK eJh e[M fwb/rk. mheo/ fBebDr/, jZvhnK fwbDrhnK, tZvk
yiakBk BK ;jh e'Jh f;Zek e'Jh rfjDk bZG ;edk j?. nkyo fJE/ fJe d/; t;dk
;h edh i' j[D E/j j' frnk j?. edh edkJh* nk e/ fJ; B{z co'b-cokb ikfJnk
eo.##
p/p/ B{z j[D xZN ;[Ddk xZN fd;dk j?. ;kB{z d/y e/ edh y[;a j' iKdh j?
edh T[dk;. w?* fejk- n;h* y[;ah dh rZb sK dZ; fdzd/ jK eJh tko T[dk; eoB
tkbh rZb Bjh* d;d/. p/p/ B/ fejk @@w?B{z gsk bZr iKdk j?. s[jkvh s'o s'*. rZbK
eofdnK d/ s[jkv/ fujo/ d/ydh jK. rZb Bjh* ;[Ddh. go gsk bZr iKdk j? s[;h*
d[Zy ftu j' fe ;[y ftu.##
id'* w?* rZb s'odk jK sK T[; d/ fdb firo ftubh sg;a s'* eJh tko
vo th iKdk jK. fJ; GZmh dk ;/e wZmk Bjh* j'fJnk. rZb S/V' sK ;jh. T[j
edh fJT[* th nkfynk eodh j?- @@w/ok ;;eko eoB fgS'* fes/ shi/ fdB c[b
u[rD Bk ub/ ikfJT[[. w/ok f;tk mzYk j'D bJh eJh ;dhnK bZrDrhnK.##
bZyK ;kb phs rJ/ jB. Xosh dh fjZe nzdo c"bkd ns/ uNkBK gkDh tKr
T[pZb ojhnK jB nZi sZe.
fJe fdB p/p/ B/ fejk, @@j[D w?* fiT[*dh jK. s[;h ;ko/ GkJh G?D fo;as/dko
nk e/ w?B{z fwbd/ j' sK nkg; ftu jh fwb b?*d/ j'. id'* w?* BK ojh fJe
okiXkBh N[ZN ikJ/rh. s[;h* pVh soZeh ehsh. j'o eo'r/. s[jkv/ pZu/ s[jkv/ s'I nZr/
bzxDr/HHH y[;ajkb j't'r/. fJ; gkf;T[* bzfxnk eo'r/ sK j"bh d/ e/ nkgD/ nkg B{z
fejk eo'r/, fJE/ ;kvh wK fojk eodh ;h. j?rh sK p"bh fijh ;h go ;h uzrh.
fJ; xo tb d/yd/ d/yd/ s[;h* nZr/ bzx ikfJnK eo'r/. w/o/ fgS'* fJ; xo ftu
nkT[D B{z s[jkvk fdb Bjh* efonk eo/rk.##
15
j[;Bpho s/ ;[yBpho d/ BkBk ih ;kv/ e'b fojk eod/ ;B. T[BQK dk nkgD/
p/fNnK d/ xo Bjh* ;kv/ Bkb fdb bZrdk ;h. d'-fszB fdB bJh p/p/ fgzv'* nkJh
sK efjD bZrh, @@s{z s/ jofwzdo (w/oh gsBh) j[;Bpho d/ BkBk ih Bkb rZbK feT[*
Bjh* eod/< T[j d/o sZe fJeZb/ p?m/ ofjzd/ jB.## w?* fejk, @@nypko gVQ b?*d/
jB. e'Jh yk; Bth* rZb sK j? Bjh* eoB tkbh. ;?o eo nkT[*d/ jB. j'o eh
rZbK eohJ/<## p/p/ B/ fejk, @@s/ok S'Nk w[zvk ;kb e[ dk j?. fJjd/ Bkb ;kok fdB
fet/* rZbK eoh ikB/ U*< fJjB{z dZ;D iK g[ZSD tk;s/ fejVh Bth* rZb j? s[jkv/
e'b< s[;h* fJ; pZu/ Bkb rZbK eoh iKd/ j' feT[*fe s[;h* fJjB{z fgnko eod/ j'.
ihjB{z fgnko eohJ/ T[jdh jo/e rZb Bth* brdh j[zdh j? s/ fgnkoh. BthnK
g[okDhnK rZbK dk pjkBk feT[* eod/ j'< fJj ej' fe pkg{ ih B{z fgnko Bjh*
eod/. w?* sK eZNo{nK tSo{nK Bkb rZbK eoh ikfJnk eodh ;h. s[;h* pzfdnK Bkb
rZb eoe/ okih Bh*. r[o{ wjkoki nDikD/ d/;K ftu nDikD b'eK Bkb rZbK eoB
rJ/ s/ T[BQK d/ d[y ;[D/. s[;h* ikDekoK B{z p[bk e/ okih Bh*. oZp B{z s[jkvk fJj
;[Gkn g;zd Bjh* j?.##
wfjzdok ekbi gVQB ikD bJh w?* nkgD/ iwksh nihs B{z th wBk fbnk.
T[j sK wzfBnk wBkfJnk jh ;h. ej' fe T[; d/ wkfgnK B{z wBk fbnk. T[BQK d/
xo th szrh ;h ;kv/ tKr. pkg{ fe;/ d/ nko/ T[go w[bkiaw ;h s/ wK b'eK d/
eZgV/ f;T[*dh. wfjzdok ekbi ftu gVQfdnK gfjbhnK d' g[iah;aBK n;h* fe;/ shi/
e'b Bjh* ikD fdZshnK. T[j c;N nT[*dk sK w?* ;?ezv, w?* c;N j[zdk sK T[j
;?ezv. wjhB/ pkd id'* T[j xo ik e/ nkT[*dk sK e[ZM B'N j[zd/ s/ pkeh ekch
;koh GkB j[zdh. T[j d;dk fe B'N pkg{ fdzdk j? s/ GkB p/p/. fJj T[j GkB j?
fijVh id'* p/p/ ;piah b?D bZrh B'N ;piah tkb/ B{z cVkT[*dh j?, T[j e[M GkB
tkg; eodk j?. f;bkJh tk;s/ i/ e'Jh B'N d/ iKdk sK T[j pkg{ B{z cVk fdzdh s/
GkB E?bh ftu. ;G s'* u'oh nZy puk e/ w?B{z nkT[D bZfrnK T[j ;koh GkB cVk
fdzdh j?. fJj gzihnK d;hnK u[nkBhnK nmkBhnK ;G u'oh dk wkb j?. fJj
d;fdnK nihs dhnK nZyK Sbe g?*dhnK s/ nkydk, @@i/ j[D Bk gVQ/ nkgK mhe
Yzr Bkb sK gkg pj[s tZvk br/rk.## T[j J/noc'o; ftu gkfJbN nc;o Gosh
j'fJnk s/ j[D sZe d' ok;aNogsh w?vb gqkgs ewKfvzr nc;o j?. fJBQK wktK B/
g?;/ fdZs/, d[nktK fdZshnK ns/ jzM{nK Bkb ;kv/ gkg X'J/.
fJ; rZb B{z fteNo fjT{r' @cK;h# Bktb ftu e[M j'o Yzr Bkb fbydk j?.
fJe i[nkB B{z cK;h dh ;iak j' u[Zeh j?. T[j T[gobh ndkbs nZr/ ofjw dh
nghb eofdnK nkydk j?, @@iZi ;kfjp w/o/ T[go fszB iDhnK nk;fos jB. fJe
wK, fJe gsBh shih fBeh p/Nh. wK dk w?B{z fceo Bjh* feT[*fe T[j pj[s fpoX
j?. fJXo'* w/oh cK;h bNe/ dh ypo ;[D/rh T[Xo T[;d/ ;kjK dh ;zrbh N[ZN
ikJ/rh. gsBh i[nkB j?. e[M d/o o' X' e/ ;po eo bJ/rh. j' ;edk j? d[pkok
ftnkj eotk bJ/. T[; tb'* th w?* tXhe fceowzd Bjh*. pj[sk fcaeo w?B{z nkgDh
Xh dk j?. wkfgnK d/ j[zd/ e[VhnK bZy wkVhnK j'D, d[ZX X'shnK j[zdhnK jB s/ fiBQK
d/ wkg/ Bk j'D T[j g'sfVnK ftu th ftrVhnK j'JhnK wzBhnK iKdhnK jB.##
16
p/p/ B{z ig[ih ;kfjp :kd ;h. r[od[nko/ ftu r[ow[yh gVQBh f;yh ;h fi;
eoe/ fby sK Bjh*, gVQ mhe b?*dh ;h. XkoK u'D, d[ZX foVeD iK uZeh M'D tes
ig[ih dk gkm j[zdk ofjzdk. ig[ih d/ p'bK Bkb jh ;kvh Bh*d y[bQdh. nktkia
;[ohbh th ;h dwdko th. ftnkj d/ rhs Bkb rtKYh fgzv ftu ;[DkJh fdzd/.
nk;k dh tko ftu okrh ;[oiD f;zx ih B/ fJe ;apd @@fwb w/o/ gohswK ihT[ s[X[
fpD[ yoh fBwkDh## rkfJnk j?. fij' fijh fpjpbsk fJ; ;apd ftubhnK X[BK dh
j?, T[BQK X[BK ftu n;h* ig[ih dk gkm p/p/ s'* ;[D ;[D tZv/ j'J/. i{Vk eoB t/b/
id'* w/o/ tkb tkj[zdh sK fJj rhs rkT[*dh j[zdhL
w/ok tho XDhJ/ dk p{Nk
nkT[*d/ iKd/ b?D tk;aBk..
fi; n"os dh nktkia dpdh fd;dh ftnkj ftu T[; Bkb i'Vh BK
pDkT[*dh. fi; Bkb ;[o fwb iKdk T[; Bkb ob e/ rkT[*dh sK fNeh oks fJj
X[Bk r{zidhnKL
uzd uVQ frnk Bh nVhU feZeoK d/ f;yoh*.
tho fcodk Bh nVhU Gkp' d/ fceoh*.
T[;B/ ;kB{z edh p/Nk iK g[Zso efj e/ Bjh* ;h p[bkfJnk. tho fejk eodh
;h. g[Zso efjD br/ ;zr iKdh. edh edh p[V p[V eodh- eh j' frnk fJBQK
S'eohnK B{z< d/fynk< i[nkeK B{z p[bkT[D bZfrnK fet/* p/Nk p//Nk, g[Zs g[Zs dh oN
bkT[*dhnK B/< ;aow Bh nkT[*dh. ebi'rDk.
nDikD T[wo/ n;h* edh edkJh* f;Zy fJfsjk; iK ;kyhnK dk wiake
T[vkT[*d/. fJe fdB ;kB{z ;kfonK B{z fJeZm/ p[bk fbnk. p?mD bJh fejk. fco
p'bh, @@iao{oh rZb j?. wzBDh gJ/rh. s[jkB{z fJe fonkfJs d/Dh j? fJe gkpzdh
bkT[Dh j?. fonkfJs fJj j? fe oZp pko/ s[jkv/ wB ftu i' T{bib{b rZbK
nkT[*dhnK jB eoh ub'. w?* oZp B{z Bjh* ikDdh. eh gsk T[j' fijk jh j't/ fij'
fijk s[jkv/ wB ftu j?. r[o{ ;kfjpkB B{z w?* ikDdh jK. T[BQK pkps jbeh rZb i/
edh jk;/ ftu th eo fdZsh sK w?E'* p[ok e'Jh Bjh* j'o. ;wM rJ/ Bk rb ;ko/
iD/<## n;h* ;wM rJ/ ;G e[M.
tZv/ Gok r[ofdnkb f;zx dh ;[o nkgDh gsBh Bkb Bjh* obdh ;h. T[;
dk fJe' fJe p/Nk, ;[ypho, ;e{b t/b/ s'* shyD-p[ZX ns/ fwjBsh w[zvk ;h. Gok
GoikJh dk nkg; ftu sseko j' ikdk sK wK nkfynk eodh, @@n"os wod d/
MrV/ M/V/ j[zd/ Jh ofjzd/ B/, fJ; rZb dh w?B{z fuzsk Bjh*. fuzsk dh rZb fJj j?
fe w/ok fJj tZvk p/Nk nyho ftu fJeZbk ofj ikJ/rk. sK w?* o'*dh jK.## w?*
fejk, @@fJeZbk feT[* oj/rk< ;[ypho j? sK. gVQ/rk, tZvk j'J/rk, T[; B{z ftnkjKr/,
17
;G mhe j't/rk.## p/p/ B/ fejk, @@s?B{z gsk Bjh*. ;[ypho tZvk j' e/ id'* c?;b/
eoB i'rk j'J/rk sK wK d/ jZe ftu G[rs/rk.## w?* fejk pkJh ih tZv/ shyD
fdwkr tkb/ jB, T[j' fijk fsZyk ;[ypho j?. T[;dh nBgVQ wK f;ZXoh j?. T[j
nkgD/ gkgk dk fBokdo fet/* eo ;edk j?< wK p''bh, @@s?BP{z fJBQK rZbK dk gsk
Bjh*. tZSo{ rK tZb d"Vdk j?. fJE/ ;wM p/;wM dk e'Jh noE Bjh*. wK, Bk
edh f;ZXoh j[zdh j? Bk e[;[jDh. ;zskB bJh wK s'* tZvh wjkokDh e'Jh Bjh* j[d
z h.
d/ydk ikJh* s{z. fJ; eb/;a ftu'* nkgDh wK B{z eZY e/ b? ikJ/rk s/ s/ok tZvk
f;nkDk Gok nkgDh f;nkDg Bkb fJeZbk ofj ikJ/rk, fJedw fJeZbk. n;h*, fizBk
fuo wK fgT[ jK T[BK fuo T[j s[jkB{z ;kB{z fwbD nkT[*dk j?. fco T[;dk e'Jh s/
fe;/ dk T[j e[M Bjh* bZr/rk.## fJj nkyfdnK T[;dhnK nZyK Sbe nkT[*dhnK.
n;h* ;ko/ jZ;D bZr iKd/ s/ fJe d{i/ B{z nkyd/, @@p/p/ e'b i/ o'D X'D dk e'Jh
j'o pjkBk Bk th j't/ sK T[j coiah ejkDh nkgD/ o'D bJh iao{o xVdh j?.##
fJj rZbK 25 ;kb gfjbK dhnK jB. wK ni/ fiT[*dh j?. T[t/* j'fJnk fit/*
T[j dZ;dh j[zdh ;h. Gshik wK B{z Bkb b? e/ nwohek ftu nkpkd j' frnk ns/
Gok B{z fpbe[b G[Zb frnk. w/o/ fJ; Gok e'b jo ;[Zy ;[ftXk ns/ wkD ;BwkB
w"i{d ;h. fJeZbsk dk ;dwk podk;as BK eodk j'fJnk fdwkr dh BkVh cND
Bkb T[j fJ; ;z;ko s'* e{u eo frnk. w/ok fJj e'Jh dkntk Bjh* j? fe ;kvhnK
wktK GftZypkDhnK eo ;edhnK jB. ihtB B{z T[BQK B/ J/Bh B/fVT[* d/fynk j? fe
T[BQK B{z gsk bZrdk ofjzdk j?, xNBktK d/ dfonk fe; gk;/ w[VBr/, fe; fe; B{z
v'pDr/, fe; fe; B{z skoBr/.
tZv/ Gok dh w"s j'Jh, fo;as/dko nkT[*d/, g[Sd/ eh j'fJnk, sK p/p/ nkydh,
@@j'Dk eh ;h< X'yk j' frnk w/o/ Bkb. fet/* ihtK T[; pra?o< feT[* ehsk T[;B/
w/o/ Bkb drak< e'Jh gsk Bjh*. w?* T[; Bkb jo t/b/ rZbK eodh ofjzBh jK j[D
th. coe fJzBk e[ j? fe w/ohnK fijVhnK rZbK d/ itkp T[; B/ d/D/ j[zd/, T[j
itkp th nkg fdzdh jK- T[; dh EK. n"yk ezw S/V frnk w/o/ bJh. T[; dh EK
fet/* s/ fezBk e[ fuo fdnKrh T[; d/ itkp<##
pj[s toQ/ gfjbK tvh wkwh w/o/ fgzv nkJh. p/p/ d/ uoBh jZE bkJ/. okih
y[;ah y?o ;[Zy dZ;h. efjD bZrh- @@BDd/ ezw nkJh jK fJe. s/ok GkJh d{ik ftnkj
eo"D B{z fcod/. T[j B{z o'e.## T[; dk nkgDhnK nZyK T[go t; Bk fojk. p/p/ B/
fejk- ubdh jK. T[jdh fJj wikb< d't/* iDhnK BkBe/ ubhnK rJhnK. wkwk ih
B{z fejk- @@fJj ezw BK eoh* pkJh. s/o/ w/o/ pZfunK ftu eh coe< pj[s T[do/tK
j'fJn? sK nkgd/ fJe GkDi/ B{z b? nk xZr/ s'*, ukj/ pkbd s'*.## T[j u[g eoe/
y/s ubk frnk. p/p/ eJh fdB BkBe/ p?mh ojh. fJe fdB wkwk ih B/ fejk- p/p/
s/o/ fBnkD/ pkjb/ Udo iKd/ B/ s/o/ fpBK. j[D s{z fgzv ikj. p/p/ B/ fejk- fet/*
iktK< s/o/ s'* jK BKj b? e/ ikT{*rh. Bjh* p?mh nK. wkwk ih jZ; gJ/- e'Jh
fbys eoBh n? n;aNkw s/< p/p/ B/ fejk- n;aNkwK T[go fby/ eoko yZbK y{fz inK
ftu o[bd/ fcod/ d/y/. s/oh w/oh rZb ipkBh mhe n?. nkgD/ nkbh j[zvh w{zj ipkBh
18
ubdh j?. p/p/ y[;ah y[;ah tkg; fgzv nkJh. wkwk ih B/ d{i/ ftnkj dk BK Bjh*
fbnk.
wk;h d/ w[zv/ dk BK bkG f;zx j?. p; ftu ;co eofdnK T[;B/ d/fynk fe
Bkb dh ;hN T[go p?mk i[nkB edh-edh o'D bZr iKdk j? u'oh u[ge/. bkG f;zx
B/ g[ZfSnk- eh j'fJnk tho< feT[* dbrho j'fJnk< T[;B/ fejk- w?I c"ih jK. gbNB
ftu sko rJh fe wK wo rJh j? w/oh. fgzv ik fojk jK. fdb Bh yVQdk w/ok.
bkG f;zx B/ fejk- fBZek fijk ;h w/ok pkg{ id'* T[;dh wK woh. o[bdk-y[bdk gsk
Bh fet/* gb frnk. w?* s/ w/o/ GkJh G?D fBZe/-fBZe/ ;K id'* wK ;kB{z ;s ;qh nekb
efj e/ s[o rJh. j[D w/o/ w[zv/ dh wK uZb t;h j? fBe/ fij/ B{z SZv e/. w[vz k
gfjo gfjo ezXK r[jkfonK doysK Bkb bZrk yVk ofjzd? u[gukg. eJh pko fej?,
@@pJh j[D fe; d/ nkT[D d/ edwK dk yVke ;[D/Irk w[zfvnk< s/ok fijVk yiakBk
i[nkB T[wo/ y[Zf;nk ;kv/ ;ko/ ykBdkB d/ pugB ftu Bjh* fojk. c/o wo rJ/
n;h*< s/o/ ;kjwD/ nkokw Bkb p?mk rZbK eo fojk jK w?* fe Bjh*< oZp dk BkT[*
b? tho.
fBjzr wkwk d/ xo d' p/NhnK ;B. fJe fdB e'Jh n"os efj p?mh- oZpk eh
j'fJnk s?B{z< ukj/ ekDk bzrVk iK N[zvk d/ fdzdk, okw ;z{ d/ xo th fJe w[vz k d/
fdzdk< wkwk ih r[Z;/ j'J/- feT[*< oZp dh d[ekB ftu ;g/no gkoN w[Ze rJ/< i/
d/Dk j[zdk sK ;jh okie[wko d/ fdzdk T[j. T[; dh woiah Bjh* j? sK mhe j?
fco. yapodko i/ fe;/ B/ c}{b rZb ehsh. wkwk wkwh d'j/* XhnK B{z d/y-d/y
fiT[*d/. tZvh B{z x'V ;tkoh f;ykJh. fotkbto pzd{e ubkT[D/ f;ykJ/. T[;d/ nr'*
gb/mhnK d' XhnK j'JhnK s/ g[Zso d/ iBw fgS'* ub t;h. S'Nh Xh fszB ;kb dh
;h s/ tZvh gzi e[ dh j't/rh. wkwk wkwh d/ fujfonK T[go p?mk jB/ok d/y e/ j"b
g?*dk ;h. fBZehnK e[VhnK jo/e B{z g[SdhnK fcodhnK ;B- wzwh feE/ j?< T[BQK B{z
Nkfbnk ik fojk ;h. wkwh B/ ;?Bs eoe/ nkgD/ e'b p[bkJhnK. ;kjwD/ p?mD bJh
fJ;akok ehsk. id'* T[j p?m rJhnK sK wkwh B/ fejk- e[VhU s[jkvh wzwh wo
rJh. T[; B{z nZr bk e/ n;h* oky dk Y/o pDk nkJ/ jK. j[D Bh nkT[*dh T[j
nkgD/ xo ed/.
e[VhnK o"D bZrhnK. fJe n"os B/ tokT[*fdnK fejk- p/p/ eh b'V ;h s?B{z
j[D/ fJj rZb eoB dh< nkg/ j"bh j"bh gsk brdk ofjzdk fgS'*. wkwh B/ fejkfezBk e[ fuo M{m p'bK< fet/* oZyK n?vk G/s< fNe ikDrhnK nkg/ o' X' e/. bZr
ikt/ fJBQK B{z th gsk fiazdrh uhia eh j'fJnk eodh n?. p/p/ jT[ek b? e/ p'bhozG ofjDr/ tZSo{, d/y ofjDrhnK rktK.
fco wkwh B/ wekD nkJ/ wodK-n"osK B{z fejk- @@j[D GkJh ykT[ o'Nh s/ ikU
nkg'-nkgD/ tsBK B{z. fbnkT[ tho toskT[ o'Nh.## e[ZM shthnK efjD bZrhnK@@n;h* Bh ykDh o'Nh. ;kv/ Bh bzxdh.## wkwh B/ fejk- @@mhe n?. fiBQK B/ j'NbK
s/ ik e/ ykDh j? T[j ikD. ;kv/ nzdo sK GkJh nkokw Bkb bzx/rk nzB gkDh. j/
;Zu/ gks;akj s{z XzB n?*.##
19
fJj ;kvh tZvh wkwh r[od/t e"o pj[sk Bk p'bdh go id'* e'Jh rZb eodh
sK mzY g? iKdh. tZv/ d[yK d/ pkti{d j;w[y. T[jdh e?*;o dk gsk ;kB{z T[d'*
brk id'* shih ;N/i T[s/ g[Zi rJh ;h. fJbki tk;s/ gfNnkb/ b? nkfJnK s/
;kfonK B{z ;ys skVBk ehsh fe fpwkoh pko/ dZ;Dk Bjh* wkwh B{z. wkwh eJh eJh
fdB ofjzdh dtkJhnK yKdh ojh- Nhe/ bkT[*d/ oj/. w?B{z efjD bZrh- eh dZf;nk
vkeNo B/< w?* fejk- e'Jh yk; fpwkoh Bjh*. wjhB/ v/Y wjhB/ ftu mhe j' ikJI/rh
wkwh. T[j jZ; gJh. efjD bZrh- w/o/ Bkb ubkehnK wkoB br fgnk gq'c?;o< T{*
rZb s/oh th mhe n?. wjhBk v/Y wjhBk Bk ;jh, fszB uko wjhB/ bZr ikDr/.
;ko/ o'r fsnko p?m/ B/ N[ZND bJh. uzr? j[D NzNk w[e/. s/o/ wkw/ dk pj[s you
Bk eotkJh* ykjwykj. w?B{z fgzv SZv nk.
N?bhftiaB d/ydh j'Jh T[j T[uh T[uh jZ; gJh. w?* g[fZ Snk eh rZb :kd nk
rJh wkwh< T[;B/ fejk- NhHthH d/y. w?* NhHthH d/yD bZrk. jzYh j'Jh ebkeko
dZyDh Bku fdyk ojh ;h. wkwh B/ fejk- fJjB{z d/ydk ofj. ;[jDhn?, BZuDk ;jh
nkT[*d?. go ftu ftu n?* eoB bZr iKdh n? fit/* fJjd/ GfozvK bV rJhnK
j'D.##
w?B{z Xotk; fwbdk j? fe fJ; wkwh dh ;zGkb ns/ ;;eko nkgD/ jZEh*
ehsk. jiakoK ;kb gfjbK bkU s;/ B/ fejk ;h- nkgD/ fgnkfonK B{z epfo;skB
ftu nkgD/ jZEh* dcB eoe/ id'* ykbh jZE xoK B{z w[Vd/ jK sK gsk brdk j?
neb, XB ns/ skes fezBhnK ewia'o uhiaK jB.
GkJh Bzd bkb B/ fbfynk-
n;h* fwb/, fgnko ehsk ns/ ftSV e/ u[Zg eoe/ p?m rJ/.
gghfjnK, p[bp[bK ns/ e'fJbK tKr n;h* uheK Bjh* wkohnK.
fJe fdB w?* fejk, @@p/p/ w?* fit/* ukj[zdk jK B{jK s[jkvk nkdo eoB, fJ;
soQK T[j eodhnK Bjh*. fJ; ;G d/ pkti{d e/tb tZvh GoikJh pko/ s[;h* p[Vp[V
eod/ ofjzd/ j'. pkeh B{zjK fto[ZX xZN tZX jh e'Jh rZb eod/ j'. nfijk feT[*<
p/p/ B/ fejk, @@;Z;K B{z gsk j'Dk ukjhd? pJh B{zjK T[BQK dk nkdo T{do
Bjh* eoBrhnK. e"D w/ok nkdo eodh j? e"D fBokdo, fJ; rZb tZb w/ok fXnkB
Bjh*. w?* fJj d/ydh nK fe w/ohnK B{zjK w/o/ w[zfvnK B{z fgnko eodhnK jB fe
BK. s/oh jofwzdo w/o/ Bkb eJh fdB Bk p'b/ sK e'Jh rZb Bjh*. w?* d/y ojh jK
fe T[j s?B{z fgnko eodh j?. s{z nkT[D ftu d/o eo dJ/* sK fJj p/u?B j' j'
s/ok o;sk d/ydh j?. j'o w?B{z eh ukjhdk j?< fijVk s?B{z fgnko eodk j? T[j w?B{z
fgnko eodk j? feT[*fe s{z w/ok j?*.##
;e{b'* gVQ e/ xo nkfJnk sK p/p/ B/ fejk @@fej' fijk iwkBk nk frnk.
s/oh fdnkb' ukuh nkgD/ pZfunK fgZS/ Gih fcodh d/yh. ;zrso/ T[BQK s'* y'j e/ yk
ojh. w?B{z dfjb g? frnk.## w?* g[ZfSnk @@c/o eh j' frnk< pZu/ th sK y'j b?*d/
jB wktK jE'* uhiaK<##
20
T[;B/ fejk- pZu/ y'jD. T[BQK dk jZe j?. e'Jh wK s{z d/yh fBnkfDnK s'* y'j
e/ yKdh< fJ; xo ftu e'Jh GkDk tos/rk. fuVhnK iB"o Bh eod/ fJT[* sK. w?B{z
vo bZfrnk. s{z Bdh gjkV T[go uVQdh d/y/* ukDuZe sK dZ; vo Bh ikJ/*rk< fJ;
xo d/ bZSD j'Dh B{z ;Zdk fdzd/ fd;/. oZp Gbh eo/ GkJh.##
fJ; xo ftu ;dk eb/; ofjzdk. uku/ dh i[nkB e[Vh B/ y{j ftu Skb
wko e/ s/ ukuh B/ ;bck; dhnK r'bhnK yk e/ nksw jZfsnktK ehshnK.
p/p/ B{z y[;aypoh d/D tk;s/ frnk fe tZv/ fBjzr f;zx wkw/ x'Vk yohfdnk
j?. j? th pVk ;[jDk. T[j y[;a j'Jh. Gok B{z ns/ T[;d/ x'V/ B{z n;h;K fdZshnK,
@@;[yh ofjD. tck eoB. jo pbk d'tK s'* d{o oj/.## w?* fejk, @@ibdh nkgK
BkBe/ ubKr/. s[jkB{z ;tkoh eoktKr/.## T[j p'bh, @@j[D feE/ uVQBi'rh jK< edh
j[zdk ;h ;wK. s/o/ wkwk ih x'Vh s/ fpmk e/ s/o/ fgzv SZv ikfJnk eod/ ;B. nkg
g?db s[od/. s/oh BkBh sK jw/;aK fJeZbh nkT[*dh j[zdh ;h ;tkoh eo e/. fJe tkoh
w?B{z fwbD T[j s/o/ fgzv xZr/ ftu x'V/ T[go ;tko j' e/ nkJh. fgzv dh fBnkJh*
ftu x'VhnK uo ojhnK ;B.s/oh BkBh dk x'Vk p/ekp{ j' e/ T[Xo d"V fgnk
tkj'dkj. fgzv d/ b'e SZsK T[go uVQ rJ/ fe p[ZYh dh nZi ikB rJh fe rJh.
s/oh BkBh B/ fJe jZE Bkb brkw cVh, oekpK s/ yVQh j' rJh s/ d{i/ jZE Bkb
T[j SNh tkjh fe d; fwzN ftu x'Vk f;ZXk j' frnk. fco T[j f;ZXh xo Bjh*
nkJh. x'V/ B{z s/ia d[Vk e/ fgzv d/ d' uZeo bkJ/. gkDh gkDh j'fJnk x'Vk y[obh
s/ Bhth* gk e/ ik yb'sk. T[so e/ x'V/ B{z Ekgh fdZsh, f;o gb'f;nk s/ j"bh d/ e/
ezB ftu fejk,## @@wko g? rJh sK eh j'fJnk. j[D s?B{z fxT[ th y[nktKrh S'b/
th. ;akpk;a g[Zsok ;a/o pZuk j?* s{z. s/oh ;akB ekfJw oj/rh.##
o[e e/ wK B/ fco d[jokfJnk, @@jK GkJh j[D w/oh T[wo feE/ ;tkoh eoB
dh.## w?* fejk, @@s[jkv/ p/N/ s[jkB{z u[Ze e/ uVQk d/Dr/.## T[j p'bh, @@Bk. j[D w?*
eZu dhnK T[jBK u{VhnK torh j' rJh j'Jh jK fijVhnK uVQkT[*fdnK uVQkT[*fdnK
N[ZN iKdhnK jB.##
w?* gzikph :{Bhtof;Nh d/ e?*g; nzdo pVh ;'jDh e'mh ftu ofj fojk jK.
wkwk ih fwbD nkJ/. y?o ;[y g[ZSh dZ;h. g[ZfSnk, @@GkDi/ r[o{ wjkoki dk Bkw
fbnk eodk j?*< w?* fejk, @@fpbe[b b?*dk jK.## rZbK eod/ oj/. oks g? rJh.
bzro gq;akdk Se e/ efjD bZr/, @@gkm eoBk j[zB?<## w?* fejk, @@eodk jK, eodk
jK.## fco rZbK jz[dhnK ojhnK. ;"D dk ;wK j' frnk sK w?* T[BQK B{z u[pko/ ftu
b? frnk s/ g[ZfSnk fe ;t/o/ ukj SeDh j? fe d[ZX< fezB/ ti/< T[j p'b/, @@;jh j?
Bk fe s{z r[o{ pkp/ B{z :kd oyd?*<## w?* g[ZfSnk, @@fe;/ B/ f;aekfJs bkJh j? w/oh
s[jkv/ e'b< fe;/ B/ e'Jh tfjw gk fdZsk brdk j? s[jkB{z.## wkwk ih B/ fejk,
@@Bjh* ;e?s ;e{s fe;/ B/ eh bkDh, fJe g[okDh rZb :kd nk rJh ;h. shj g?*sh
;kb j' rJ/ j'Dr/. eh gsk fJ; s'* th tZX. id'* ed/ pZ; ftu p?m/ bzxd/ sK
s/oh :{Bhtof;Nh pD ojh, T[uh T[m ojh d/yd/. tZvhnK tZvhnK fpbfvzrK. ih
efonk eodk ;h ed/ d/yhJ/ fe nzdo fJj j? eh. go p; ftu p?m/ p?m/ bzx
21
iKd/. fJe fdB x'V/ s/ ;tko j' e/ w?* gfNnkb/ s'* okig[o/ tZb ik fojk ;h sK
o;s/ ftu :{Bhtof;Nh nk rJh. wB y[;a j' frnk fe nZi ;wK th j? x'Vk th.
nZi d/y e/ iktKrk. yZph brkw fyZu fdZsh. r/N s/ g[b; tkb/ yVQ/ ;B. fJe B/
x'V/ dh brkw cV bJh s/ efjD bZrk, @@eh ezw j? nzdo< w?* fejk- e'Jh ezw
Bjh*. T[; B/ fco g[ZfSnk, @@fe; B{z fwbD ikDk j? nzdo<## w?* fejk @@fe;/ B{z
Bjh*. w?* sK p; d/yDk ;h nzdo ik e/, fJj j? eh.## f;gkjh B/ fejk, @@Bk pkpk
Bk. n?T{* d/yD dk j[ew Bh.##
fJj rZb :kd nkJh nZi. fiBQK e'mhnK B{z d/yD dk j[ew Bjh* ;h, T[BQK
ftu ofjD dk j[ew j' frnk. pkd;akjhnK d/ fdZshnK nkgK B{z r[o{ pkp/ B/. sK w?*
g[ZfSnk s?B{z fe wjkoki B{z :kd eodk j[zB? fe Bjh*. fi; B/ ;'B/ dh pko;a eo
fdZsh T[; B{z G[Zb ikD Bkb gkg brdk j[zd?.##
j"bh j"bh w?B{z ;wM nkJ/rh fJBQK rZbK dh. fuVh, fizBh woiah fgnk;h j't/
dfonk B{z fJe x[ZN ftu Bjh* gh ;edh. w?* fJ; rZb'* ;zs[;aN jK fe r[o{ pkp/ dk
ftfdnkoEh jK. ;kv/ ebk;o{w fBe/-fBe/, ghohnv xzN/xzN/ d/. pkp/ dk ebk;o{w
;kok pqfjwzv ns/ ghohnv nBzs ekb sZe. T[; B/ fdnkb{ j' e/ ;kB{z wZEk N/eD
dk jZe fdZsk j?. fJ; jZe pkps jchia dk f;ano fgnkok bZrk, @@s{z ;koh ekfJBks
dk wkbe j?*, ;GBK XoshnK dk. s/o/ do T[s/ id'* wZEk N/fenk sK E'Vh e[ fwZNh
;kv/ wZE/ B{z bZrh. fwZNh dk fJj dkr ;kv/ bJh ekch ikfJdkd j?.##
n?wHJ/H ftu gVQdk ;K. ;'Gk f;zx dh pDkJh r[o{ r'fpzd f;zx ih dh T[j
s;tho yohd fbnkfJnk fijVh pho-o; GktBk tkbh j? s/ j/mK fbfynk j?, @@u{z
eko niaHHHHH.## ezX s/ Nzr fdZsh. r[o{ ih eo'X Bkb T[go tZb d/y oj/ jB. p/p/
B/ fXnkB Bkb fJj g/*fNzr d/yh s/ fejk, @@e[M mhe Bjh* fJj s;tho. fJ; soQK
dhnK fBrkjK fpbe[b Bjh* ;B wjkoki dhnK. d[;awDK tZb th fJT[* Bjh* d/fynk
T[BQK B/ feT[*fe d[;awD T[BQK dk j? jh Bjh* ;h e'Jh. T[j ;G B{z fgnko eod/
;B. s{z d/y bJh* fizB/ tZv/ wjKg[oy j'D, ;kX ;zs j'D, Gkt/* tv goskgh oki/
j'D, T[BQK dhnK fBrkjK j/mK tZb M[ehnK j'JhnK j'DrhnK. gs? feT[*< T[j T[; oE
ftu ;tko jB fi; d/ gjhJ/ uzd ;{oi jB. pj[s T[uh EK s'* d/y oj/ jB T[j
nkgK B{z. T[BQK s'* T[uk j'o T[go e[M Bjh*. nkgK Bhth* EK s/ jK. T[j nkgD/
tZb j/mK d/y oj/ jB s/ oZfynk eod/ jB. pkpk ih B{z nkgK Bhb/ dk ;tko fJ;/
eoe/ nkyd/ jK fe n;wkB T[BQK dk x'Vk j?. uzd sko/ XoshnK ;G T[; s'* j/mK
jB. s{z nkg fj;kp bk e/ dZ; mhe j? fJj s;tho<##
feogkb f;zx nkofN;N B/ ;'Gk f;zx dh T[; g/*fNzr pkps fijVh r[o{
BkBe d/t ih dh pDkJh ;h, fNZgDh fdZsh ;h, @@g?rzpoK d/ fujo/ ns/ ;oho
fpbe[b w'N/ Bjh* j[zd/. r[o{ BkBe d/t ih B/ sK d[BhnK g?db rkj fdZsh s/
nkyoh T[wo jb dk w[zBk jZE cfVnk. T[BQK ftu w'Nkgk feE/ j' ;edk j?<##
22
pkg{ ih d/ rzi g? u[Zek j? s/ frZm e[ tkb fgSb/ nZX ftu ofj rJ/ jB.
fJ;aBkB eoe/ d/o sZe T[j Bzr/ f;o x[zwd/ oj/. p/p/ B/ nktkia wkoh, @@gZr Bjh*
pzBQh iKdh< N?r'o ik pfDnk fcod?*<## w?* fejk, @@p/p/ ih N?r'o e'Jh wkVk pzdk
;h<## p/p/ B/ fejk, @@wkV/ uzr/ dh rZb Bh. N?r'o N?r'o ;h. s/ok pkg{ s/ok pkg{
j?. fJj B{z efj gZr pzBQ/.##
pkg{ ih B{z fejk- row gkDh pkbNh ftu gk e/ r[;bykB/ ftu oZy. nkg/
obkT{*rh mzYk w?*. tX mzYk obk e/ s{z gkDh dk bZe s'V fdzB?.
e[M ;kb gfjbK ;wdo;ah o;kb/ B/ gZSw dhnK ejkDhnK dk ft;a/;a nze
Skfgnk. j[D ejkDheko ns/ ejkDh dk Bkw u/s/ Bjh*. bG e/ fbyKrk. ejkDh
:kd j?. ejkDh fJ; tke Bkb F[o{ j[zdh j?, @@F[o{ F[o{ ftu jZ;D dk jZe e/tb
nwhoK B{z ;h rohpK B{z Bjh*. rohpK B/ oZp B{z fejk fe fJj jZe ;kB{z th fwbDk
ukjhdk j?. oZp B/ rohpK B{z th jZe d/ fdZsk fe T[j jZ; fbnk eoB.## ejkDh
ftu b/ye fBZek j[zdk ;e{b ikD s'* fJ; eoe/ fJBekoh j' frnk feT[*fe ewhia
fJe' j? s/ T[j rzdh j?. wK e'b ;kpD yohdD bJh S/ nkB/ Bjh*. fit/* fit/*
T[j nkb/ e[Zi/ co'bdh j?, T[j riap dhnK ebksfwe S{jK jB. ;kY/ uko nkB/
fwb rJ/. v/Y nkBk j'o ukjhdk j?. fJj feE'* fbnkJhJ/< fJj ftukoK j' ojhnK
;B fe dotki/ s/ fJe wzrsk nk yb'sk. wK nkydh j?,## @@pkpk id'* nkT{B? e[M
BK e[M ;odk pDdk fdzd/ jh jK s?B{z. nZi w/o/ e'b v{Y nkBk xZN j?. nZi ;kB{z
s{z Bjh* d/ ;edk fJzB/ e[ g?;/<## wzrs/ B/ nkgD/ v'b{ ftu'* v/Y nkBk eZY e/ wK
B{z fdZsk s/ ubk frnk. wK jZ; gJh. w?B{z iZch ftu b? e/ d/o sZe jZ;h ikJ/ Bkb/
nkyh ikJ/, @@j' frnk Bk ewkb< wzrs/ s'* th nkgK g?;/ b? ;ed/ jK.## T[j j;dh
ojh. fco yzx fSV rJh sK wfj;{; ehsk fit/* w/oh rodD T[go e'Jh row
row sob tfrnk j't/. w?* fgS/ jfNnk sK wK ;dk bJh iawhB s/ fvr gJh. T[j
c/cfVnK dh o'rD ;h s/ w'Y/ ;w/s w/oh ;koh pKj y{B Bkb Go rJh j'Jh ;h.
nzs ftu b/ye g[ZSdk j? fe rohpK B/ oZp s'* jZ;D dk jZe gqkgs eoe/ eh
yZfNnk<
fJ; ejkDh dhnK e[M ;soK bkr/ w?* g?Bf;b Bkb fB;akBh bkJh j'Jh ;h.
fJj ejkDh d' e[ ;kb pkd gzikph fNqfpT{B B/ Skgh. p/p/ B{z fwbD frnk sK
nypko T[; d/ f;ojkD/ j/m fgnk ;h. fJ; ejkDh ftu'* T[; B/ w?B{z e[M gzeshnK
gVQ e/ ;[DkJhnK. fJj T[j' gzeshnK ;B fiBQK T[go w?* fB;akBhnK bkJhnK ;B. wK
efjD bZrh, @@J/; tb?sh pzd/ B/ s/oh wK dh ejkDh fbyh j? gq'c?;o. jB fe Bjh*
oZp d/ ewkb< Bk fJjB/ w?* d/yh Bk Gkbh, d{o p?m/ pmkJ/ B/ s/oh ns/ w/oh ejkDh
fby e/ G/i fdZsh.##
d[;fjo/ s'* gfjbK eZu/ xo dh fbZgk g'uh dk ezw F[o{ j' iKdk. n;h* ;ko/
ob e/ ezw eod/. ezXK T[go gKv{ dk go'bk fcodk s/ co;a rko/ Bkb fbfgnk
iKdk. e'Jh rko/ ftu gkDh gk fojk j?, d{ik ejh Bkb r'jk ns/ s{Vh rko/ ftu
obk fojk j?, e'Jh uhiK t;sK go/ go/ eo fojk j? s/ e'Jh fbZgD ftu wddrko
j?. y[obhnK sZe ;G e[M fbfgnk ikdk, xo dhnK SZsK th. gF{nK d/ f;zrK B{z
23
s/b bk fdzd/. uko/ gk;/ ;[rzXhnK. ezXK T[go NzrD bJh pkg{ ih s;thoK
fbnkT[*d/, owkfJD dhnK, wjKGkos dhnK, r[o{nK dhnK. p/p/ ;kB{z fejk eodh- fJj
owkfJD wjKGkos dhnK w{osK Bk fbnkfJnk eo'. xo ftu eb/;a g? iKdk j? fJBQK
Bkb. s[jkvh BkBh fejk eodh ;h- wjKGkos uzrk brd? go i/ fe;/ j'o d/ xo
fSfVnk j't/. r[o{ pkp/ dh w{os bk bT[. ;kfjpiakfdnK dhnK w{osK bk bT[.
wjKGkos tkbk ekN' eb/;a mhe Bh j[zdk.
wjKGkos d/ fiaeo s'I rKXkoh :kd nkJh. e[o{ tz;a d/ ;" p/fNnK dh wK.
GrtkB feq;aB B/ c?;bk ehsk, rKXkoh B{z Xotk; d/D uZbhJ/. wfjb ftu ik e/
gqDkw eoB T[gozs ;G B/ p/BshnK eoBhnK F[o{ ehshnK- ;okg BK d/Jh* rKXkoh
wK. ;okg Bk d/Jh*. rKXkoh B/ fejk- s{z w/o/ ;" g[soK dk eksb j?*. ;okg s'*
fet/* pu/*rk< d/y bth*. s{z nD-nkJh w"s wo/*rk. s{z bVkJh Nkb ;edk ;h. s{z
;kia;a ouh. feT[* ehs/ w/o/ ;" g[Zsok esb s{z<
feq;aB B/ fejk- rKXkoh s{z ;" g[ZsoK dh wK j?. s?B{z ;" d/ woB dk d[y j?.
go ;" BjhI T[E/ bZyK wo/, j'o BjhI, w?I wfonk ;K bZy tko. w/o/ ;[Gkn dk fjZ;k j?
fJj- edh w?I fJe s'I bZy j' iKdk jK, edh y[d B{z bZy tko wkodk jK. pko pko
fJjh e[M eodk jK.
id'* fwbD iKdk, wK dh wzr j[zdh j? fe e'Jh ;kyh ;[Dk e/ iktK. ne;o
;kyh ;[Dk e/ gosdk. fJe fdB tkg;h bJh T[fmnk sK p/p/ B/ fejk, @@;kyh ;[DkJ/
pr?o fet/* ik ;ed?*<## w?* fejk, e'Jh Bth* ;kyah sK j? Bjh* j[D. fejk- g[okDh
;[Dk ikj. w?* fejk fe ;[Dh j'Jh ;kyh d[pkok ;[DB ;[DkT[D dk eh bkG< T[j
p'bh, @@fuVh eK dh pVh c}{b fijh ejkDh fBZe/ j[zfdnK s{z w/o/ s'* fezB/ jiako tko
;[Dh w?* ed/ frDsh Bh* ehsh. r[o{nK dhnK ;kyhnK sK pVhnK w[ZbtkB jB. d'jK
ijkBK ftu skodhnK jB. fJBQK ;kyhnK dk g[zB, ;[DB tkfbnK ns/ ;[DkT[D
tkfbnK ;GBK B{z fwbdk j?. fJj edh g[okDhnK Bjh* j[d
z hnK. id'* e'Jh s?E'* ;kyh
;[DB dk ykj;awzd j't/ sK fJBeko BK eoh*. s?B{z oZp B/ ftZfdnk fdZsh j?. ftfdnk
nfijh c;b j? fi; d/ ;ko/ jZedko jB. fijVk wzr/, T[;B{z T[; dk jZe d/Jh*.##
rZbK eofdnK ;[DfdnK T[gwk nbzeko T[;d/ w{j'* ;fji ;[Gk T[sod/. n;h*
d't/* pZ; ftu p?m/ feXo/ ik oj/ ;K sK d'tK B{z nZv' nZv ;hN fwbh. E'Vh d/o
pkd T[j nkgDh ;hN s'* T[m e/ w/oh ;hN T[go Bkb jh szr fijh j' e/ p?m
rJh. w?* T[E'* T[m e/ nkT[D dk ekoB g[ZfSnk sK p'bh, @@nj[ ;hN s/ fijVk pzdk
w/o/ Bkb p?mk ;h skeh tkb/ gk;/, T[; dk w{zj d/y. G[ihnk ykD t/b/ w{zj y'bQdk j?
sK bZrdk j? N?uhe/; y[bQ frnk j't/. G[ihnk ykJh iKdk j?, Bkb tkb/ Bkb rZbK
th eoh iKdk j?, jZ;h th iKdk j? sK G[ihnk T[;d/ w{zj ftu'* fJT[* feodk j? fit/*
u"bK d/ F?bo dh gkJhg ftu'* pkjo cZe fvrdh j?. T[E/ Bjh* p?fmnk iKdk w/o/
s'*. fJj sK nzp th, p/o tKr w{zj ftu gkT[*dk j'J/rk, ;kps, r[mbh ;D/.##
eDeK gZeD bZrdhnK, pZdb uVQ nkT[*d/. ft;ky d/ wjhB/ s/iaXko pko;aK
j[zdhnK. n;h* nkyd/- fJj fejv/ w";w dk wh*j j'fJnk< p/p/ nkydh- t;ky dk
24
wjhBk dZf;nk eodk j? fe w/o/ ftu s/ ;kT[D ftu e'Jh coe Bjh*. J/Bk e[ coe
j? fe w/o/ fgS/ s[o/ nkT[*d/ w/o/ fgSbZr i/m ns/ jkVQ y/j T[vkT{ jB. ;"D d/ fgS/
fgS/ s[o/ nkT[*d/ T[;d/ d';s Gkd'* s/ nZ;{ T[;/ tor/ jB, y"o{ gkT{, poBk T[vkT{
Bjh* jB. sK ;kT[D dh edo pDh. fi; B{z yZgh ;zrh ;kEh fwb ikD T[;dk jkb
wkVk.
fJj th dZf;nk- f;nkD/ pZdb B{z iZN dh fe;/ eos{s s'* r[Z;k nk frnk
fi; eoe/ T[;B/ c?;bk ehsk fe po;Dk Bjh*. o[fenk fojk. fJe ewbk pZdb
bzfxnk ik fojk ;h. T[; B/ f;nkD/ pZdb B{z Bk po;D dk ekoB g[ZfSnk. f;nkD/
pZdb B/ fejk- iZN B{z G[Zyk wkoKr/. Bk po;Kr/, Bk fpikJh j'J/rh Bk c;b j'J/rh,
ekb gJ/rk. ewbk pZdb p'fbnk- i/ fJj rZb j? sK w?* po;dk jK. fizB/ dkD/
iZN d/ xo nzdo gJ/ jB, T[j y/sK ftu ike/ phi dJ/rk. i/ fJe wh*j th Bk
fgnk c/o sK fJj dkD/ T[;d/ ezw nk ikDr/. pkjo'* Bjh* d/Dk Bk ;jh, nzdobk
nzB eYtkT[D tk;s/ fJe tko sK po;D d/j.
T[d'* dk GkJh iZN f;nkDk j' frnk j?. j[D fJe nZX/ pZdb d/ po;D s'*
s[ozs pkd nkgK e'Jh Bh* dkD/ y/s ftu fyzvkT[*d/.
;odhnK ftu pockBh mZek ubdk. n;h* pZu/ oks-poks/ xo'* fBebD brd/
sK T[j fJBQK ;apdK Bkb toidh- @@fNe e/ p?m'. pkjo jtk GNe u[Zeh j?.## mzY/
gkDh Bkb w{zj X'*dh nkydh- @@f;nkb ftZu gkDh r'bh tKr tidk j?.## ;kB{z
dZf;nk eodh, xpokjN ftZu fJzBh T[bMD j' ikfJnk eodh j? fe gsk Bjh*
brdk eh eohJ/. goKs y'Jh ikt/ sK w?* xfVnK ftZu jZE wkodh bZGdh fcodh
jK.## e'Jh r[nKYD ftnzr eodh sK T[; B{z eoko itkp ftnzr ftu jh fwbdk.
n"osK jZ;D brdhnK sK nkgD/ w'Y/ T[s/ Ekgh d/ e/ nkydh- ;a/o wkoB i'rh Bk
;jh, fJj ;'Nh GKv/ GzBD i'rh sK j? ni/.
fJe tko tZvhnK d't/* GoikJhnK p/p/ ih d/ d[nkb/ j' rJhnK fe ;kv/ fe;/
ezw Bjh* nkT[*dk gq'c?;o. id'* gfVQnk eodk ;h, fejk eodk ;h, ;ko/ ezw eoKrk
s[jkv/. s[jkv/ pZfunK B{z gVQktKrk th B"eohnK th b[nktKrk. j[D rZb Bjh* eodk.
wK B/ fejk, @@T[d'* fJj ewia'o ;h. fBnkDk ;h. s[;h* seVhnK ;T[. g[b; dh
wko j/m nkfJnk pzdk n?t/* wzBh ikfJnk eodk j? i' woiah wBk bT[. eoBk
eokT[Dk eh j? fJjB/ fe;/ dk j[D< vodk wkfonk fJeoko eoh iKdk ;h. j[D Bh*
dtkb fJj fe;/ B{z e[M.##
fJe fdB efjD bZrh, @@fezB/ gkgh j' rJ/ B/ s/o/ fgzv d/ b'e. w'oK B{z wko
e/ yk iKd/ jB. w[orkphnK sK eh e{ziK B{z th Bjh* SZvd/. e'Jh T[uh d/ e/ w'o
tKr @@fenke'## efj dJ/ sK dV?* r'bh wko d/D fJj. froMK sK ojhnK Bh* j[D.
fJj jZvko'Vh ftu feT[* Bjh* ik p?md/ w[odko ykD<##
wK dh T[wo BZp/ ;kb dh j' rJh j?. gzdoK ;kb dh T[wo ftu T[j w/o/
fgzv nkJh. j[D sZe w/ok fgzv T[; dk fgzv Bjh* pfDnk. T[; dk fgzv T[jh j?
fiE/ T[; dk iBw j'fJnk. rZbK eofdnK jw/;a fJjh nkydh- s/o/ fgzv w?* fJT[*
ehsk.
25
fgzv fe;/ ezw fe;/ d/ xo rJh. nk e/ efjD bZrh, @@pVk tZvk NZpo j?
T[BQK dk.## w?* g[ZfSnk, @@s[;h* feE'* d/y fbnk ;kok NZpo<## p/p/ B/ fejk, NZpo d/y
e/ eh eoBk ;h. eosko e[o o'NhnK gekT[*dh d/yh. tZvh goKs ftu r[fBQnk
j'fJnk nkNk fJT[* brdk ;h fit/* G/v wko e/ fbNkJh j't/.##
gkobhw?*N dh u'D d/ Bshi/ nkJ/. p/p/ B/ g[ZfSnk, @@fe; dh ;oeko pDh
j?<## w?* fejk, @@fe;/ dh Bjh*. g{oh ;zwsh fe;/ dh Bjh* pDh. ezw ubkT{ ;oeko
pDh j?.## p/p/ B/ fejk, @@J/; d/;a ftu j[D ezw-ubkT{ ;oekoK pDBrhnK. ezwubkT{ ;oeko T[;B{z efjzd/ jB fijVh s'* ezw Bk uZb ;edk j't/.##
B"th* iwks ftu gVQfdnK w?* fJe fdB fejk, @@p/p/ bZrdk j? w/ok eZd j[D
j'o Bjh* tX/rk. fizBk tXDk ;h tX frnk.## T[;B? fejk, @@i/ ;kX wsk oy/* sK
j'o th tX/*. ;kX{nK tork ;[Gk pDk.##
p?fmnK rZbK eofdnK fJe fdB efjD bZrh, @@s[;h* ;ko/ G?D GkJh gVQB tu
fwjBsh fBeb/ sK s[jkB{z soZehnK eofdnK d/y e/ fJe tko sK fgzv d/ w[zfvnK B/
vzro ukoB tkbhnK ;'NhnK s/ e[VhnK B/ r'jk ;[ZND tkb/ N'eo/ trkj e/ feskpK
u[Ze bJhnK ;B, go gzi gzi uko uko ;kb bk e/ id'* d/y fbnk pJh rZb pD
Bjh* ojh sK ;'NhnK c/o jZEK ftu ns/ N'eo/ c/o f;oK T[go ik fNe/.##
gsk brdk fe fe;/ rtKYh B/ nkgDh iBkBh T[go jZE u[fenk j? sK T[bKGk
d/D T[;d/ xo iKdh. nkydh- t/ Xosh B{z e[ZN fbnk i/jk iBkBh B{z e[ZN fbnk,
fJ; ftu ekjdh ;{owrsh< e'Jh j? Bh ;ow j:k s?B{z< v'p dJ/*rk J/; rT{ dk
jT[ek. o'Nh gedh p[oh bZrD bZrh s?B{z< p/ ;ow.
o[wkb/ ftu gzi rqzEh g/Nh ftu s/ r[Nek o[wkb ftu tb/N e/ T[u/ nkb/ ftZu
oydh. wsbp Bjh* fe jZE X'J/ pr?o e'Jh S{j ;e/. gikwk yokp Bk j'J/, p?mD
bZfrnK nyapko iK fe;/ o;kb/ B{z j/m Xo e/ p?m iKd/ sK fMVeK g?*dhnK- neb
wkoh rJh< ftZfdnk Bhth* EK s/ oZyhdh j?< n;h* j;d/- eh j' frnk wK. fJj
fejVk pkDh j?. c}{b d/ toe/ jB. T[j nkydh- nZyo s'* tvk e'Jh XB Bjh*.
gs?< r[o{nK B/ sgf;nk ehsh sK oZp B/ T[BQK dh M'bh nZyoK Bkb Goh. neb s'*
ezw bT[ neb s'*.
uu/ok Gok r[os/i pj[s ;aokp ghD bZr fgnk s/ ;wMkT[D d/ pkti{d Bk
jfNnk sK w"s j' rJh, p/p/ B{z yZpo dZ;h sK jT[ek b? e/ efjD bZrh, @@b'eK B{z
gsk Bjh* brdk fJj ;z;ko s/i nZr dh soQK j?. fJ; ftu xkj c{; bZeV fszpV
;G ib e/ oky j' iKdk j?, go fijVk ;'Bk j[zdk j?, T[j fJ; nZr ftu ysw j'D
dh EK j'o fByo iKdk j?.##
e'Jh tZvk i'yw Gfonk ezw S/VB t/b/ id'* n;h* wK Bkb ysfonK pko/ rZb
eod/ sK T[j nkydh, @@wZyhnK d/ vzr s'* vofdnK nkdwh B/ wfynkb ykDk Bh*
Sfvnk. d[bZs/ wkodhnK rktK dk d[ZX u'D'* jN iKd/ jK< edh fejk j? fe;/ B/ fe
J/Bh s{Vh ftu'* e"D dkD/ eZYdk fco/< y/s J/; eoe/ Bjh* tkjD iktKr/ fe
ezfvnkJh pVh j?< feb/ dh ezX tKr iwhnK j'JhnK o'jhnK s'V e/ fsnko ehsh
iawhB d/ nzB dh o'Nh gek e/ ykXh j? n;K. s[;h* wkV/ e[ yso/ s'* xpok rJ/<
26
i[nkBh d/ fdBh J/Bh skes j'fJnk eodh ;h, J/Bk j";bk fe fgnk; bZrh j? c/o
eh j'fJnk i/ gkDh Bjh*. y{j g[ZN' s/ gkDh ghU. n"yh uhia j? fejVh i/ oZp ;kE
d/t/< Go';k oZy' r[o{ s[jkv/ nzr ;zr j?.##
S'N/ p/N/ dk Bkw ;[yBpho j?. uko ;kb d/ B{z Bkb b? e/ fgzv ubk frnk.
T[;B{z p/p/ e'b SZv e/ w?* fe;/ ezw fBeb frnk s/ ;t/o dk frnk ;akwh gofsnk.
p/p/ B/ dZf;nk, @@s/ok w[zvk nZi w?* w"e/ s/ cV fbnk. w?B{z rkbK d/ fojk ;h fJeZbk
p?mk. w?* nkJh sK T[;B{z gsk Bk bZrk, w/o/ tZb fgZm ;h, @@rzdh p/p/, jokwD p/p/
gsk Bh* feXo rJh.## w?* g[fSnk, @@T[J/ feT[* rkbQK eZY fojk j?* w?B{z<## T[; B/
fejk, @@s[jkB{z Bjh*, w?* sK ezX B{z rkbQK d/ fojk ;h.## w?* g[fSnk, ezX B{z feT[*
fdzdk ;h rkbQK< fJ; B/ fejk, @@w?B{z G[Zy bZrh. ezX B/ o'Nh Bjh* fdZsh. j'o eh
eodk< rkbQK fdZshnK.## w?* ;[yBpho B{z fMVeD jh bZrk ;K fe wK B/ w?B{z fejk,
@@;[D. s/oh fgZm fgS/ e'Jh rkbQK d/t/ sK fXnkB Bk d/Jh*. b'e oZp B{z Bjh* SZvd/
s{z eh uhia j?*. eh gsk rkbQK d/D tkbk ;Zuk j't/. i/ T[j nky/, s?B{z Bjh*, doys
B{z rkb fdZsh j? sK fJj' ;Zu wzBh fe doys B{z rkbQ fdZsh j?, w?B{z Bjh*.##
w?* g[fSnk, fJj ;G e[M w?B{z feT[* ;wMkfJnk ik fojk j?< sK T[j p'bh,
@@fJ; eoe/ fe E'v/ ;ko/ G?D GoktK T[go r[o{ dfJnktkB j?. s[;h* uVQs ftu j'.
fejVh skes ns/ ;akB j'o j? fijVh s[jkB{z Bjh* fwbh< ni/ j'o fwb/rh. fijV/
fJ; skes s'* ykbh jB, d[yh jB, wzdk uzrk p'bD dk jZe T[BQK dk j? s/ok
Bjh*.##
fJj' fijh rZb pkg{ B/ ejh ;h id'* w?* ekbi dk ftfdnkoEh ;K. w?* fJe
fdB pj[s r[Z;/ ftu nk frnk. e'Jh rZb nfijh j' rJh ;h. uku/ B/ frD fwE e/
e'Jh B[e;kB ehsk ;h fi; eoe/ w?* eo'X ftu ;K. pkg{ ih efjD bZr/, @@row
Bjh* j'Jhdk.## w?* fejk, @@feT[* Bjh* j'Jhdk row< fi; B{z r[Z;k Bjh* nkT[*dk,
T[j e'Jh pzdk j?< pzd/ B{z r[Z;k nkJ/rk s/ n"Dk ukjhdk j?.## pkg{ ih B/ fejk, @@s{z
w/o/ Bkb b[jko dh nkjoB s/ iKdk foj?*. s{z d/fynk j'Dk j? b'jk row j[zdk j? s/
b[jko mzYk, sK b[jko dh woiah ubdh j?. i/ b'jk mzYk j't/ s/ b[jko row j't/
sK b'j/ dh woiah ub/rh. row Bk j'fJnk eo. i/ pkd;akjh eoBh j? sK s?;a ftu
Bjh* nkT[Dk. i/ r[bkwh eoBh j? sK s/oh woiah. r[o{ ebrhXo pkpk ih :[ZX d/
w?dkB ftu th mzY/ ofjzd/ ;B s/ mzY toskT[*d/ ;B.##
jiaos w[jzwd ;kfjp nkgD/ T[; fgnko/ d/ xo g[Zi/ fi;d/ wksk fgsk dk
d/jKs j' frnk ;h. T[; i[nkB B/ d/fynk fe Xotk; d/D t/b/ g?razpo T[dk; ;B.
i[nkB B/ fejk, @@ih w?* ;kXkoB pzdk jK. w/o/ wkg/ Bjh* oj/ sK w/ok d[yh j'Dk
tkip j?. s[;h p/nzs tZv/ j'. s[;h* feT[* T[dk; j'J/<## g?razpo B/ c[owkfJnk, @@wkg/
brksko nZbkj d/ dopko nZr/ cfonkd eod/ jB fe ;kvh ;zskB ;[yh oj/. T[j
jw/;aK nkyd/ jB- @@:k y[dk, ;kvk pZuk ni/ S'Nk j?. fJ; B{z ;wM Bjh*. fJ; d/
r[Bkj pya;a. fJ; d/ r[BkjK dh ;iak ;kB{z d/ d/j p/;ae, fJ; wk;{w T[go fwjopkB
ojh*. s/oh pzdrh eod/ jK fgsk sK T[;dk f;bk fJBQK pZfunK B{z fwb/.## wkfgnK
dh y[;ah ekfJw oj/, fJ; bJh nZbkj T[BQK d/ pZfunK B{z wkca eodk ofjzdk j?. s/o/
27
r[Bkj nkgD/ f;o b?D tk;s/ j[D s/ok e'Jh Bjh*. wkfgnK s'* pr?o j'o e'Jh Bjh*
fijVk fJj' fijhnK d[nktK d/ e/ pbktK nkg nkgD/ f;o bt/. s/ok fJe wiap{s
febk N[ZN frnk j?. j[D s/o/ T[go ;ys tes nk frnk j?. j[D s?B{z pj[s B/e
pDBk gt/rk. nkgD/ ezwK dk j[D s{z nkg fiazw/tko j't/*rk. :shw pZfunK B{z d/y e/
w?* fJ; bJh T[dk; j' iKdk jK fe eh fJj ftuko/ fiazdrh dk Gko nkg/ u[Ze/
b?Dr/< go nZbkj fwjopkB j?. T[j nkgD/ pZfunK d/ f;o s/ J/Bk p'M Bjh* oZydk
fe u[Ze Bk ;eD. skesto j?. T[j s?B{z s"che pya;a/rk. j";bk oZy. s?B{z B/eh
eoBh gt/rh. pzdrh eoBh gt/rh.##
w/oh e[bhr gq'c?;o Gk;tsh f;Bjk dh wksk dk d/jKs gfjbK j' frnk ;h
eJh ;kb j'J/, fgsk ih j[D r[iao/ jB. n;h* T[BQK d/ xo nc;'; eoB rJ/ sK
T[j jT[ek b? e/ p'b/, @@gzB{ GkJh, np jw nBkE j' rJ/ j?*. ;wMs/ j' Bk fJ;
;apd dk noE< wksk fgsk j's/ j?* s' jwko/ Bke w/* Be/b j'sh j?, t[j yh*u eo
jw/* mhe ok;s/ go b/ nks/ j?*. jw GNes/ Bjh* feT[*fe BZE T[Be/ jkE w/* j'sh
j?. p/w[jko x{zw/*r/ jw fJXo T[Xo. np ngBk ok;sk y[d Y{zvBk gV/rk. nBkE
j?* jw np.##
S'N/ Gok i;ftzdo ns/ GoikJh uoBihs B/ fpoX wkfgnK dh ;/tk pzdrh
eoB tkfbnK tKr fBGkJh. jo y[;ah rwh ns/ fsZE fsT[jko tes n;h* ;ko/ iD/
T[;dh e'mh ik g[id/. o"DeK, y[;ahnK ns/ fwbkgK dk w/bk br iKdk. fJ; w/b/
ftu'* ftdk j' e/ xo' xoh ikD bZrd/ sK i;ftzdo j"bh d/ e/ g[fSnk eodk,
@@id'* p/p/ pkg{ Bk oj/, T[d'* th nkfJnk eo'r/ j[D tKr<##
fiBQK pZfunK B{z wK dk fgnko B;hp Bjh* j'fJnk T[j fej' fij/ j[zd/ j'Dr/<
gkme ih ihB i?e o{;' dh nkgphsh (eBc?;aBia) gVQ'. iBw d/ e/ T[;dh wK s[o
rJh. fbydk j?- pkg{ dZf;nk eodk ;h, rtKYDk th, w/oh wK ;[jDh pj[s ;h.
pkg{ B{z J/Bk fgnko eodh ;h fe rohph d/ pkti{d T[; B{z uzrh B"eoh eoB
god/; ikD s'* o'e fdZsk. pkg{ d[ekB T[go xVhnK mhe eodk j[zdk. uko gzi
;kb dk w?* T[; e'b p?mk rZbK ;[Ddk. pkg{ nkydk- w?* s/oh wK dh rZb wzB e/
d{o Bjh* frnk ;h. T[j feT[* rJh c/o< n;h* d't/* o'D bZr iKd/. fe;/ fdB c/o
pkg{ w?B{z nkydk- o{;', s/oh wzwh dhnK rZbK eohJ/< w?* T[so fdzdk- Bjh* gkgk.
wzwh dhnK rZbK Bjh* eoBhnK. c/o nkgK o'D bZr iktKr/. w/oh J/Bh e[ rZb d/o
se ;kB{z d'tK B{z o[nkT[D bJh ekch j[zdh.
Bkr;?B B/ w?B{z g[ZfSnk- @@eh fJj' fijh wK th d/yh fi; B/ ftnkj e/ s'oB
t/b/ Xh B{z f;fynk fdZsh wfjbK ftu t;h* Gkt/* go fJe e'Bk nkgD/ oZyh* fijVk
s/ok j't/. fiE/ fJeZbh p?m e/ s{z nkokw Bkb o' ;e/* s/ e'Jh d/y/ BK. gbeK j/m
jzM{ s/ gZb/ j/mK d[ZX S[gk e/ oZyh*.##
N?r'o- toyk dhnK p{zdK B/ Xosh B{z uz[fwnK s/ j"bh d/Dh fejk- n;h* s/o/
s'* ftSVhnK s/ohnK pZuhnK jK s/ ;[orK s'* w[V e/ nkJhnK jK. ;kB{z nkgDh r'd
ftu ;wkJ/*rh wK<
28
fJ; eEk dk nzs fet/* eohJ/< f;yh dhnK rZbK sK eo bJhnK. g[okD dk
e'Jh wzso mhe oj/rk fe p'Xtke< d't/* mhe jB. s[;h* d/y b?D niwk e/, fit/*
wod XowK ftueko py/Vk eod/ jB, n"osK Bjh* eodhnK. wktK dhnK M'bhnK
J/BhnK tZvhnK jB fe T[BQK ftu ;G Xow fNe e/ ;"* iKd/ jB nkokw Bkb.
yfjpVd/ Bjh*.
bT[ ih ;[D' fo;ah-eEB- s{z fi; woiah d/; ftu ikj. fi; woiah :[Zr ftu
S[gD dk :sB eo. s/o/ eow s?B{z fwbDr/. jiko rktK ftu'* tZSk fit/* nkgDh
wK B{z bZG b?*dk j?, s/o/ eow s?B{z bZG b?Dr/ jo EK.
edh fwouK s'Vdh fcodh y/s ftu, edh egkj u[rdh. fes/ tSo{nK dhnK
p{EhnK gb'; ojh fes/ wZMK B{z Ekgh d/ ojh. cN/ g[okD/ NkehnK tkb/ yZdo d/
eZgV/ gkJh, fwNh xZN/ ftu bEgE T[j edh MkV{ fdzdh fd;dh edh gkEhnK gZEdh.
nB[o[ZX B/ fJj p'X-tke YkJh jiako ;kb gfjbK fbfynk, @@;Zu B/ id'* c?;bk ehsk
fe w?* gqrN j'tK sK fwZNh xZN/ ns/ fuZeV ftu fbZpV e/ T[; B/ J/Bh o';aBh SZvh
fe ;ko/ ;z;ko irwr-irwr eoB bZr/. pqfjwzv ukBD d/ jVQ ftu Bjksk.##
29
30
B{z w{oy pDk ;edk j?I fijV/ gfjbK jh w{oy jB. fJj pzdk s/oh rZb ;Zu wzB e/,
fe s{z fJ; dk BK eZN fdZsk j?- ubk frnk. s{z dZ;, fJe tkoh fi; dk BK
fbfynk frnk T[j ;kvh woiah Bkb eZfNnk ik ;edk j?? i/ nfijk j' ;edk j[d
z k,
ihtB fezBk ;ob j[zdk. e?Nkbkr ftu'I ekov eZY e/ ;[ZN/ ik ;ed/ jB, o?e ftu'I
Bk g;zd feskpK eZYhnK ik ;edhnK jB go :kdK, Bkw, EktK, xNBktK, uzrhnK
j'D, wkVhnK j'D fJt/I jh nkokw Bkb p?mhnK ofjDrhnK. s/o/ dpe/ Bkb fJj
feXo/ BjhI iKdhnK.
w?I g[ZfSnk- y[wko ;kfjp T[od{, nb'g j[zdh ik ojh j?I. BthI B;b raiab B{z
g;zd eodh j? go noEK d/ ;zuko dh ;wZf;nk j?. s[;hI jo w[;akfJo/ ftu g{o/
ib"n Bkb nkgDh raiab g/;a eod/ j'. eh s[jkB{z edh fJT[I BjhI brdk fe s[jkvh
rZb ;jh soQK ;wMh BjhI ik ojh?
T[; B/ fejk- w?I gfjb'I d' uko f;ano efjzdk jK, ;o'fsnK T[s/ Biao wkodk
jK. ;koh GhV ftu e'Jh Bk e'Jh pzdk nfijk fd; g?Idk j? fi; dhnK nZyK
fb;aedhnK jB s/ dkd d/ fojk j[zdk j?, i' w/o/ Bkb fJe;[o j[zdk j?. p; fco
j'oK tZb fXnkB jh BjhI w?I fdzdk. T[; fJeZb/ B{z nkgDk ebkw ;[Dk e/ nk iKdk
jK feT[Ife T[;/ bJh fbfynk ;h fJj ;G e[M. fe;/ fJeZb/ bJh j[zdh j? owia dh
rZb, GhVK bJh BjhI.
fJe ;akfJo d/ xo gzikph eth dopko ;h. w?I y[wko B{z fejk- uZbhJ/? T[j
efjD bZrk- nkgK B{z ;Zfdnk sK j? BjhI fe;/ B/. w?I fejk , w?I fJj nky e/ nzdo
iktKrk fe w? ;akfJo BjhI, ;o'sk jK. ;o's/ pr?o eh eo'r/ s[;hI? y[wko B/ fejkmhe j?. w?I fJj nkyKrk fe gzikph tkb/ fet/I c?;bk eoBr/ nkgD/ ebkw dk i/
T[j fe;/ d{;oh iapkB d/ ;akfJo B{z e[M ;[DkT[Id/ BjhI, e[M ;[Dd/ BjhI. n;hI d't/I
ub/ rJ/. nZShnK raiabK ns/ eftsktK ;B. fco y[wko B{z fejk T[j th e[M
;[Dkt/. T[; B/ raiab ;[DkJh, rk e/ L
fwo/ "fe siZ;[; e/ T[ikb'.
w[M/ gZEo eh d[BhnK ;/ fBekb'.
w[M/ ojB/ d' pBe/ f;oc y[;ap{
nGh c{b'I e/ ;Ku'I w/I B Ykb'.
s[wjkok ;ajo j? ;a'nb'I eh }d w/I
pukU T[; e' :k y[d e' puk b'.
;G B/ g;zd ehsh s/ g[ZfSnk- gzikph ;akfJoh pko/ s[jkvk eh ftuko j?? y[wko
B/ fejk- e[M ;akfJoK ftu fynkbK dh y{ph j? go ;zrhs BjhI j?. brdk j? gzikph
;akfJo B{z ni/ se nkgD/ nkg T[s/ fJspko BjhI nkfJnk fe e'Jh tZvk ;zrhseko
T[; B{z rkJ/rk th. w?B{z w/o/ ebkw pko/ gsk j? fe rkfJe rkT[Dr/ s/ ;o's/
M{wDr/. fJe eth B/ g[ZfSnk- eh s[;hI nkgDh ;akfJoh ;zrhs d/ ozr ftu ozrD bJh
yk; fwjBs eod/ j'? T[; B/ fejk- fpbe[b BjhI, fijVk fgU, y{p;{os fynkb
G/idk j?, T[;/ B{z fejk ;h ;zrhs Bkb jh G/i fdnk eo. id'I s[;hI ;zrhs dh wzr
ehsh, s[jkB{z th dJ/rk.
31
T[j tZv/ ;akfJo T[;skd ;awhw eojkBh dk ;akfrod ;h. w[;akfJo/ ftu id'I
jo gkf;UI dkd dk jVQ y[wko gk; nkT[Idk sK ;awhw ;kfjp fejk eod/e'f;a;a eo/I sK fJe fdB uzrk ;akfJo th pD ;edk j?I. pZb/ pZb/ fgZS/ Bk br
s[ohI. fiBQK d/ g?o tX/o/ Bke jB, wko{EbK dk o;sk T[BKQ B{z ibdh cVBk ukjhdk
j?. o/fr;skB ftu ;tys/ Bzr/ g?ohI uZbhI feT[Ife w?I d/fynk j? s/o/ g?o Bke jB.
fJj sgd/ o/s B{z mkoB d/ ezw nkT[Dr/.
fJe fdB efjD bZrk- J/Bh s/iah ns/ ysoBke ;ghv Bkb ;wK d"V fojk j?
fe e'Jh No?fce tkbk ubkB BjhI eodk. fJt/I d/ jh fynkb jB- nkek;a ftu'I
s[od/ jB sK ozr j'o, w/o/ se nZgVfdnK ozr j'o, ebw okjhI fBebfdnK j'o d/
j'o. w?I fbydk jK s/ j?okB j' fojk jK fJj fet/I j' fojk j? s/ eh j' fojk j?.
bcaiaK dk dfonk o'jVdk s[fonk iKdk j?, fJj sK w?B{z gsk j?, go feXo fbikJ/rk
s/ fco T[E/ eh eo/rk- gsk BjhI brdk.
T[j nkT[Idk phnkpkB ftu w/bk bZr iKdk. nkokw Bkb bZsK g;ko e/
p?mdk xzfNnK pZXh. T[;B{z ekjb BjhI ;h j[zdh e'Jh. Bk T[j s/ia ukb ubdk, Bk
s/ia p'b p'bdk nkokw Bkb rZbK eoh iKdk a a a;kok ;kok fdB a a a nZXh nZXh
oks sZe. T[;dh ;odkoBh T[;dhnK Btkph nkdsK s'I ekjbh Bk g?Idh. T[;B/
dZf;nk, id'I ftnkj s'I gfjbK ya[wko ;kfjp w?B{z d'/yD fwbD nkJ/ sK T[BQK fejkmhe j? ;G. xopko a a a s{z a a a s/oh gVQkJh fbykJh a a amhe j? ;G. go w/oh
;aos j? fJe. fJj wzB/rh sK ftnkj j't/rk. ;aos fJj fe o'Nh T[d'I yktKrk id'I
G[Zy bZr/rh a a a fJj BjhI fe ykDk fsnko j? Se'. fJ;aBkB T[d'I eoKrk id'I fdb
eo/rk, fJj BjhI fe row gkDh fsnko j? ikU BjkU. ;"tKrk T[dI', id'I BhIId
nkt/rh- fJj BjhI fe nZXh oks phs rJh j? iK fdB uVQB tkbk j' frnk j? a a a
;" ikU.
w?B{z fejk eodk- ekjbkgD j? s/oh sphns ftu. uzrhnK ;[jDhnK rZbK
eodk ;[Ddk nukBe s{z d"VB brdk j?I.e'Jh ;[jDk gb, i' nkg uZb e/ nkt/, T[j
o[e ;edk j? i/ nkdo Bkb o'eD tkbk fwb/ T[; B{z. w/o/ gk; sK e'Jh e'Jh
bwjk wjhBk wjhBk wfjwkB ti'I ofj b?Idk j?. T[j w/o/ Bkb w?I T[; Bkb d/o sZe
Bf;ankJ/ ofjzd/ jK.
T[; tk;s/ ihtB dh jo xNBk f;ano j[zdh. ;co ftu b/N j' rJ/, fi;
fgzv ikDk ;h T[; tk;s/ nkyoh pZ; bzx u[Zeh ;h. fJXo'I T[Xo'I g[ZfSnk fe j[D eh
eohJ/? fJe d[ekBdko B/ fejk- T[Xo pkJh-gk; s/ ub/ ikU.fgS'I rzfBnK d/ bZd/
NoZe nkT[Id/ jB fwZb tkb/ gk;/ iKd/ jB a a a T[j ;tkohnK fpmk b?Id/ jB ne;o,
s[jkB{z fgzv T[sko d/Dr/. pkJh-gk; s/ yb's/ n;hI NoZe dh T[vhe eo oj/ ;K sK
[wko B/ fejk - j[D fJZE/ yb's/ n;hI T[; NoZe dh T[vhe eo oj/ jK fi; pko/
;kB{z BjhI gsk fe fes'I uZfbnk th j? fe BjhI. ;koh j:ksh fJj' fijk fdbu;g
go nBikD f;bf;bk j?.
d';sK Bkb tosDk, T[BQK d/ d{o dokia xoK ftu ikDk, fwbDk, fJj [rb
;h T[;dk. nkgD/ g[okD/ d';s B{z fwbD T[;d/ fgzv ubk frnk. nke/ w?B{z dZf;nk-
32
;ko/ Gok G?DK nZS/ eko'pkoK ftu w;o{ca jB. fgzv dh jt/bh ftu p[or pkg{
fJeZbk p?mk ;h. T[;B{z cafsj p[bk e/ g[ZfSnk a a afeE/ jB pkeh gfotko d/ ihn
pkg{ ih? ed'I nkfJnk eod/ jB fJE/ xo ftu? pkg{ B/ fejk- xo? fejVk xo?
fJj e'mh e'Jh xo BjhI j?I a a aep{soykBk j?, ep{soyakBk a a agsk BjhI ep{so feZXo'I
nkT[Id/ jB a a aosk e[ gzi/ S[jk e/ fco gsk BjhI feZXo T[Zv iKd/ jB. ;ZfiUI yZp/,
yZfpUI ;Zi/ a a aT[vkohnK jB p; a a af;oc T[vkohnK. xo BjhI fojk fJj g[Zsok
j[D.
fpwko j' frnk fJe tko. w?I okfizdok j;gskb gsk b?D ubk frnk. w?B{z
efjD bZrk- nj[ nyhob/ p?Zv B/V/ e[o;h T[s/ fijVk pia[or p?mk j? T[; B{z d/y.
;t/o/ w/o/ gk; nk frnk. g[ZfSnk- ;sBkw Jh J/_ s{z? w?I jK ftu f;o fjbkfJnk. w?I
T[;B{z gSkfDnk BjhI ;h go id'I T[;B/ dZf;nk sK gSkD fbnk. ;kv/ fgzvK tZb
r[nKY dk ;h. efjD bZrk- go;'I w?B{z bZrk s/o/ tZb d/y e/ gJh ;sBkw Jh
brdk J/ fJj. fco w?I Bo; s'I g[ZfSnk. ;'funk, gq'c?;o J/ a a a;afjo ftu ofjzdk J/
a a a gsk b? nkJhJ/ a a a e'Jh ezw Jh g? iKd? edh. [wko B/ fco g[ZfSnk, fet/I j?
j[D s/ok g[Zso? -mhe j?, pia[or B/ fejk, -uko uko ;/n yk iKdk J/ j[D sK o'i.
w"iK b[ZND bZrk j?. d[nKdk jK S[ZNh nZi.
;[nkwh fBs: u?szB: :sh T[;dk pVk fgnkok fwZso ne;o ya[wko B{z yas
fbydk. jo/e yas [wko w?B{z gVQk fdzdk. nzro/iah ftu fbfynk ;[nkwh dk fJe yas
w/o/ ;kjwD/ fgnk j?. fbfynk j?- d/o j' rJh j? ya[wko s?B{z d/fynK. nk ikj
fJe tko. s{z ej/Irk T{Nh d{o dZyD d/ f;o/ T[s/ j?, e"D ikJ/ J/Bh d{o? U GkJh
e'Jh w[;afeb BjhI. ikd{ dhnK dohnK ni/ th fwbdhnK jB. ftSkn, s/ T[go p?m
e/ nZyK pzd eo. p; w/o/ e'b g[Zfink j'fJzrk. w?I sK fezBh tko g[Zi iKdk jK s/o/
e'b fJ; soQK. s{z nt/Irk sK d/y/Irk, fJj oE fi; T[s/ w?I nZm djkfenK s'I ;tkoh
eodk fojK, g[okDk j' frnk j? a a a fJ; dhnK u{bK fYZbhnK j' rJhnK jB j[D a
a agjhJ/ v'bD bZr gJ/ jB a a a. s{z nkX[fBe ;akfJo j?I GkJh. ;kvh p[ZfYnK dh fJj
;apdktbh a a a oE, u{bK, gjhJ/ a a a s?B{z g;zd BjhI nkT[IDh a a a g[okDk Yzr j?
fJj rZb eoB dk a a a uZb fco s/oh p'bh ftu rZb eohJ/, nkX[fBe ;akfJo dh
p'bh ftu d;dk jK fe fi; y's/ T[s/ w?I ufVQnk fcodk fojk T[j p[ZYk j' frnk j?.
fJe fdB fJ; B{z efj fdZsk fe s?B{z SZve/ j[D ubk ikDk j? w?I. y's/ B/ fejkw?B{z fJeZfbnK SZv ikJ/Irk ;[nkwh? w?B{z Bkb b? ikj wkbe.w?I nZ;h ;kb s/ok Gko
u[Zfenk, y[;ah Bkb d"Vdk fcfonk s?B{z nkgD/ T[go fpmk e/. j[D s{z SZv ikJ/Irk
w?B{z? w?I fejk- e'Jh fJeoko-Bkwk sK BjhI fbfynk ;h fe;/ n;aNkwg/go T[s/ w?I fe i/
s{z w?B{z u[Zeh fco/Irk sK w?I th s?B{z nkgD/ Bkb b? iktKrk. w?I BjhI fbikDk s?B{z.
fMVe e/ go/ ehsk j? fJ; B{z. w{oy y's/ d/ jzM{ o/s ftu fvrd/ d/y/.
brdh tkj j;gskb BjhI iKdk ;h T[j. fJe tko Be;ho dh ;wZf;nk tX
rJh, dkyab j'Dk fgnk. vkeNo ej/ nkgq/;aB eoBk j?, [wko ej/ BjhI eokT[Dk.
vkeNo B/ fejk- fBZek fijk nkgq/;aB j? p/-j';a eo fdnKr/ s/ p; nkgq/;aB j'
ikJ/rk. n;hI g[ZfSnk fe feT[I fiZd eod/ j'? fejVk sebahc j'Dh j??? T[;B/ fejk-
33
p/j';a eo d/Dr/. go fco i/ j';a nkJh jh BK w[V e/ sK eh eoKrk? w?I BjhI fJBQK
d/ nky/ bZr e/ nb sZe p/j';a j'Dk."
fJzNoftT{ d/D frnk. tkJh; uK;bo B/ fe;/ j'o pzd/ B{z u[DBk ;h - J/Xo
UXo d/ ;tkb gZ[S/- fi;s/ [wko B/ fejk- w/ok ft;ak wB'ftfrnkB j?- fJ; pko/
g[ZS'. tkJh;-uK;bo B/ efj fdsk - :{ nko eBfcU{iae go;B y[wko.[wko B/ fejk
- ghgb nko ezB fcT{iav n?pkT{N fdno eb?foNh nkc wkJhIv, nkJh n?w t?oh wu
ebhno fJB wkJh eBfcT[iBia. fJj efj e/ T[m nkfJnk.
T[;B/ Bk xo pDkfJnk Bk gbkN yohfdnk. eko oZyh, fiXo iKdk
eko ftu ;tko j'e/. w?I fJe fdB fejk- xo gk b?Dk ukjhdk j?. edh neb dh
rZb th eoBh j? fe BjhI. T[; B/ fejk- ;z;ko i/ wkVk w'Nk ;[jDk brdk j? Bk,
fJj w{oyK eoe/ ;[jDk j?. nebtzdK B/ fJ;B{z eo{g eoB ftu e'Jh e;o BjhI
SZvh pkeh. w?I w{oy mhe jK. w?B{z cayo j? nebwzd BjhI jK.
fJe fdB ;afjo ftu fwb frnk, g[ZfSnk- eh eo oj/ j' ?
T[;B/ fejk- nkgD/ tork fJe j'o bG fojK jK a a a;cb BjhI j' fojk feT[Ife
p/fw;kb jK w?I a a a dZ; e"D j? w/o/ fijk ;z;ko ftu.
T[; e'b pj[s g[okD/ wkvb dh eko ;h fi; d/ dotkia/ g[Zm/ gk;/
y[fbQnk eod/, :kBh fe skeh dk j?Ivb nZr/ j[zdk s/ epiak fgS/. fJe fdB w/o/ xo
nkfJnk sK d/fynk eko dk nZXk co;a N[ZN e/ j/mK bNfenk j'fJnk j?. w?B{z efjzdk
oZ;k j? e'Jh xo? oZ;k j? ;h. w?I b? nkfJnk, nkg ftu p?m frnk efjzdk- fit/I
uoh dh Goh pzBhQdh j?, eko B{z fJT[I pzBQ d/j, toe;akg sZe g[ukT[D i'rh sK j't/.
oZ;/ ftueko T[;dhnK skehnK th tbhnK rJhnK. w?I g[ZfSnk- T[so'r/ fet/I? efjzdktoe;akg ftu fw;soh oZ;k y'b/Qrk sK w?I pkjo fBeb nktKrk. w?I fejk- BthI
tXhnk eko BjhI yohdh iKdh? T[so fdZsk- r'brZfgnK tkb/ d; d; bZy ehws
dhnK ekoK bJh fcod/ jB. id'I eko ftu'I fBebdk j?, e'Jh g[Sdk j?- e"D j?
fJj? sK T[so fwbd?r'b rZfgnK tkbk j?. w?I nkgDh g[okDh fcJ/N ftu'I
pkjo nkT[Idk jK sK b'e nkyd/ B/- ;odko [wko nkfJn?. ;akfJo [wko nkfJn?.
rbc s'I fJe nwho ;a/y [wko dk d';s e;awho d/yD nkfJnk. [wko B{z
efj fdZsk fe tXhnk N?e;h dk fJzsiakw eo/, vokfJto nzro/iah ikDdk j't/, [wko
Bkb ikJ/rk. tkg; nke/, [wko B/ dZf;nk- izw{ bzx/ sK nukBe fJe w[orh ;Ve
s/ nk rJh. eko dh c/N Bkb wo rJh. vqkJhto rZvh GikD bZrk sK ;a/y B/
fejk- o'e. rZvh o'e. vkqJhto B/ fejk- r[;?b/ b'e B/. bV g?Dr/. ;a/y B/ fejkBjhI bVBr/. tkg; uZb. tkg; nkJ/, gzi ;s n"osK wod nkb/ d[nkb/ yb' rJ/.
;a/y T[sfonk. ;G s'I fywk wzrfdnK d' ;" o[gJ/ wkbeK B{z fds/ s/ uZb gJ/.
vqkJhto B/ fejk- gzikj o[gJ/ dh th BjhI ;h w[orh, d' ;" d/ nkJ/. g[ZS sK b?Dk
;h. ;a/y ;[Ddk fojk. vqkJhto fco p[V p[V eoB bZrk- w{oysk, d' ;" o[gJ/ d/
nkfJnk. Bkb/ w[orh th T[jh ykDr/. T[j th T[BQK dh. j'Jh Bk w{oysk? ;a/y B/
34
fejk- oZp B{z w{oysk g;zd j? fJ; eoe/ w[{oyK B{z d"bs fdzdk j? s/ nebwzdK s'I
vqkJhtoh eotkT[Idk j?.
fgsk dk BK ;[oiB f;zx ;h. T[; B/ fwzNr[woh fb/ ftu fgzv pzfBQnk fi;
dk BK uZe ;[oiB f;x tkbk j?. efjD bZrk- w?I tZv/ oJh; ;odko ;[oiB f;zx
dk p/Nk jK. wK fpoX j' rJh j?, gsk BjhI ed'I ;kj ;kE SZv d/D. w?I wK d/
;;eko dhnK nfijhanK o;wK eoKrk fe b'e d/yDr/ fJj uZe ;[oiB f;zx tkbk
dh ;odkoBh dk d/jKs ;h.
23 wkou, 1997 B{z wK bJh dtkJh b?D xo'I fBefbnk s/ ;t/o/ 10 ti/
NoZe B/ nkgDh bg/N ftu b? fbnk. w"e/ s/ ;z;ko ftu'I e{u eo frnk. T[;dh
bk;a gJh ;h ;Ve T[s/ a a a bkfrUI No?fce fco s/iah Bkb uZb fojk ;h a a aekb
dk gjhnk Xhwk BjhI j[zdk. ekb e'b o[eD dh ca[o;s BjhI j?. ypo ;[DB pknd,
d[gfjo/ wK T[; Bkb ik obh.
fwoh ocasko go fesBk f;sw Yks/ j?I u"okj/..
w?I ip Gh s/ia ubdk j{z s' nk iks/ j?I u"okj/..
i[dk j'sh j?I o{j/I yakp ueBku[{o j's/ j?I
pV/ g[odod wziao ;kwB/ bks/ j?I u"okj/ ..
jtk d/ M'IfenK B{z g[ZfSnk j?, T[; B{z feXo b? rJ/ j', T[so BjhI fwfbnk.
tfoQnK s'I T[;d/ wekB d/ pkjotko Bkw-syash bNe ojh ;h. nzsw ;z;eko s'I
nrb/ fdB pZu/ rbh ftu r/Id Bkb y/v oj/ ;B. s/ia r/Id nkJh s/ syash T[s/
tZi e/ fJ; B{z u{o u{o eo rJh. Bkf;ao Beth B/ [wko dk f;ano ;[DkfJnkfzdrh T[m ikJ/rh ykbh weK ofj ikJ/rk..
Bkw eh syash g/ X[zXbk ;k fB;aK ofj ikJ/rk..
Beth B/ fejk- X[zXbk BjhI, e[dos T[;dk fB;akB ;kc Sv/rh, w/ok fJj dkntk j?.
p[yakoh g{zM b? nZyK, fdbK B{z fGT[D dh rZb eo
U dodk w/o/ b{z b{z ftu ;wk ik, oks fGZi rJh J/.
yb' ik iKfdnk tesk, yb' e/ pks ;[Ddk ik
fwb/ feXo/ sK nkyhI ;{ ubk ik, oks fGZi rJh J/.
% % %
T[;d/ E'VQ/ f;ano Bw{B/ ti'I d/ fojk jK. uko dhtkB Sg u[e/ jB. w?I T[BQK ftu'I
u'DthnK riabK SKN e/ r[ow[yh nZyoK ftu fby bJhnK jB. e'Jh SkgD tkbk bG
oj/ jK.
fro/rk e:'Ife s{ fiB g/ yVk j?I,
fe;h e/ gkUI j?I s/o/ BjhI j?I ..
fyb"B/ np Gh o'eo wKrs/ j?I
wro efjs/ j?I jw pZu/ BjhI j?I ..
% % %
t' w[M;/ eZdkto j? T[;/ n?;k brk Ek ..
;akfJd t' fe;h Ss ;/ w[M/ d/y ojk Ek.
35
36
37
38
39
dhnK ;Zs n?vh;aBk Sg e/ fte u[ehnK jB. w?I fonkb Bkb GtB ftu'I pkjo nk
fojk ;K fe w/io ;kfjp GtB tZb nkT[zd/ d/y/. fwbfdnK jh fonkb B/ w/io B{z
fejk- w/o/ e'b Bk s[jkvk c'B Bk gsk. s[;hI d/fynk j'Dk s[jkvh fve;aBoh T[go
u'oK B/ nkgD/ nkgD/ Bkw Sgtk bJ/ jB. ezw s[jkvk, Bkw j'oK d/. w/iao B/
fejk- jK w?I d/fyn?, wkVh eos{s ehsh. fonkb B/ fejk- mkD/ ftu w[eZdwk doi j'
;ed? fJBQK fybkc. w/io u[g j' frnk. fonkb B/ fejk- ub' nkgK tkJh;-uK;bo
e'b sK f;aekfJs eohJ/. w?I s[jkv/ Bkb ubdK. w/io B/ fejk- ub' Svh go/
fonkb ;kfjp. nkgK nkgDk ezw eoBk ;h ;' eo fdsk, fJBQK B/ ngDh nkgDh
eVQh x'b bJh nkgK eh b?Dk. i' j'fJnk ;' j'fJnk. fonkb r[;/ ftu nk frnk,
fejk- j[D sZe sK w?B{z u'oK fto[ZX r[Z;k ;h fe s[jkvh EK nkgDk Bkw fby fbnk.
j[D w?B{z gkfe;skBh c"iK fybkc r[Z;k nk foj? fijVhnK s[jkv/ tofrnK s' jko
iKdhnK ;B.
w?B{z fejk- N?bhftiB s/ okwd/t dZ; fojk ;h fe eZd{ dk i{; pj[s r[Dekoh
j?. szdo[;s oydk j?. w?I ;'udk fojk- eZd{ dk i{; gh gh e/ fiT[Id/ ofjD Bkb'I
woBk mhe Bk oj/?
XBtzs e"o B/ fejk- fonkb ;kfjp, tkJh; uK;bo B/ ukfjnk j? fe
nke;c'ov torh tZvh ft;akb gzikph fve;aBoh fsnko ehsh ikt/. s[jkvh b'V
gJ/rh. fonkb jZ; fgnk, fejk- feE/ nke;c'ov, feE/ gzikph. nzro/iah ;koh d[BhnK
dh iapkB pD rJh j? fJ; eoe/ fJ; d/ Gzvko Bkb j'o fe;/ Gk;ak dh s[bBk BjhI
j' ;edh. s[;hI e/tb fJe the ;apd dk fJzdoki gVQ e/ d/y', s;Zbh j' ikJ/rh. fco
that bcia gV e/ d/y'. XBtzs B/ fejk- go i' th j? nkgK tZX s'I tZX ezw eoKr/,
gzikph dk g{ok ;apd Gzvko fJeZmk eoKr/. fonkb B/ g[ZfSnk- ;zgkdeh p'ov ftu
e"D e"D j'Dr/? fiBQK d/ Bkw XBtzs B/ dZ;/, fonkb T[BQK B{z nBgV nkydk j[d
z k
;h. jZ; e/ p'fbnk- fiE/ fJBQK dk Bkw j't/rk T[E/ sK Bh w?I nkgDk Bkw SgD
d/Dk. fJT[I eoKr/, ekwo/v ;oeko ftu ;akwb j'D dh EK fit/ efj fdzd/ j[d
z / B/
fe pkjo'I jwkfJs d/Dr/, fJ; soK w?I s/o/ ;zgkdeh p'ov dh pkjo'I jwkfJs eo
fdnKrk, fJ; ftu ;akwb BjhI j'tKrk.
fonkb B{z gzikp ;oeko B/ F'qwDh nkb'ue dk ;N/N ntkov fdZsk ;h. fJj'
fij/ fBofttkd ns/ f;o ;[ZN e/ ezw eoB tkb/ ftdtkB B{z fds/ ;BwkB Bkb
;z;EktK ns/ ;oekoK dh fJZ}s tXdh j?.
fJBkw d/D d/ n?bkB s'I pkd gsk bZrk fe dbhg e"o fNtkDk dh jwkfJs
;dek fJBkw fwfbnk. fJBkw b? nkJ/. w?I fJe fdB fejk- fonkb ;kfjp ub'
w?vw fNtkDk d/ xo uZbhJ/. fejk- feT[I? XzBtkd eoB? w/o/ s/ nfj;kB j'fJn?
e'Jh? w?I BjhI ikDk.
w?I jfNnk Bk, fJe fdB c/o, d{ih shih tko fJj nky e/ wBk bJ/ fe
XzBtkd dh rZb SZv', nkgK fJBkw dh rZb th BjhI eoKr/. p; ubd/ nK. ukj gh
e/ nk iktKr/. wzB rJ/. fJBkw dk e'Jh fiaeo BjhI ehsk. w?vw fNtkDk B/ y[d
rZb S/V bJh- fonkb ;kfjp, w?I s[jkvk Bkw fbnk sK tXhe w?Ipo s[jkB{z ikDd/
40
sZe BjhI ;B. s[jkvhnK feskpK b? rJh ;K, s[jkv/ ezw dh rzGhosk ns/ ;koEesk
dZ;h. w;K wzB/.
fonkb B/ fejk- fJe pzdk ;[eoks e'b nkfJnk s/ T[;dhnK f;csK eoB
bZrk. ;[eoks o'D bZr fgnk. pzd/ B/ g[ZfSnk- eh rZb j' rJh j{o? w/ohnK
f;csK dk p[ok feT[I wBkfJnk? ;[eoks B/ fejk- w?I s?B{z uzrh soK ikDdK. s{z g{ok
w{oy j?I. w/oh neb dh e'Jh rZb s/oh ;wM ftu BjhI nk ;edh, s{z w/o/ ftu
io{o e'Jh g{oysk d/yh j? fijVh s?B{z uzrh bZrh.
vk a nso f;zx s[jkv/ Bkb Bokia j' rJ/ ;B, feT[I? w?I g[ZfSnk. - d/y' gzB{
;kfjp, nso f;zx fsy/ fdwkr dk ;{MtkB pzdk ;h go e';aekoh dk T[;B{z frnkB
BjhI ;h. ;Nkc th e[M fJj' fijk jh ;h. fJBQK dh fsnko ehsh fve;aBoh d/yh sK
w?B{z nB/e rbs fJzsoki d/yD B{z fwb/. fJe sK ebk;heb ;h. w?I fJBQK rbshnK
T[go b/y Sgtk fdZsk fi; dk f;ob/y ;h- X'ph dh iaBkBh. w?I nzro/ih bcia Iron
d/ noE gVQB bZrk. pkeh noEK s'I fJbktk fJ; dk fJZe noE X'ph dh iBkBh th
fbfynk j'fJnk gfVQnk. w?I j?okB j' e/ ;'uD bZrk- fe fJBQK B/ fJj noE fet/I
eZY fbnk? e';a c'b/ sK g?V BZg bJh. nzro/iah fjzdh dh fve;aoh ftu fJe noE
X'ph dh fJ;soh fdZsk j'fJnk ;h. T[E/ fJ;soh bcia g{oh S'Nh Jh d/ nZyo Bkb
;Z;k gke/ fbfynk j'fJnk ;h. nZX/ ;Z;/ Bkb fby/ ;apd dk noE n"os j[zdk j? go
JhVh ;Z;/ Bkb fby/ ;apd dk noE j[zdk j? go?Z; eoBk, eZgV/ gq?; eoB tkbk
:zso.fJBQK e';aekoK B/ X'ph eh fJ;soh B{z X'ph dh iBkBh fby fdsk. w/o/ fJ; b/y
ekoB nso f;zx Bokia j' rJ/.
w/o/ ftGkr d/ nfXnkgeK ftu p?m/ ukj ghIfdnK efjD bZrk- n"os d/
w[ekpb/ nkdwh seVk j'D ekoB j'o tXhehnK sK eodk jh fojk, Gk;ak ftu th
ehshnK. u'o, vke{, w{oy nkfde ;apd g[fbzr jB. fJBQK dk fJ;soh fbzr o{g j?
Jh BjhI. w/oh e[bhr w?vw B/ fejk- fJj sK pj[s fiankdsh j?. bciaK dh xkVs
t/b/ th fiankdsh. fJBQK ;apdk d/ fJ;soh fbzr o{g j'D/ ukjhd/ ;B. fonkb jZ;
fgnk, fejk- phph fJj fe; fe;w dh ikfJdkd ftu'I jZe wzrD bZrh j?I? uzrK j?
u'o vke{ s/ w{oy bcia e/tb nkdwh tk;s/ jh j'D. uzrh uhia ftu'I jZe wzrhd?.
gzikph ftek; ftGkr dh d' ;kbk ;hBhno c?b'fFg dh ntXh ysw j'D
T[gozs fonkb w/o/ ftGkr (Xow nfXn?B ftGkr) fty/ ps"o ftf}fNzr gq'c?;o ezw
eodk fojk.
fi; B{z rZb ;wM nk rJh, T[j tZvk pzdk j?, fi; B/ ;wMkD ftu ekw:kph
jk;b ehsh, T[j sK ekwb T[;skd j'fJnk Bk. p'bh dk w[ZY, fJjh fszB gVkn
jB. id'I n;hI e'Jh rZb wB ftu ;'uD brd/ jk T[d'I fe;/ p'bh ftu ;'ud/ jk,
p'bh pr?o fynkbK dk f;bf;bk uZb jh BjhI ;edk. e'Jh rZb ;'u bJh, c/o id'I
j'mK ftu'I dh p'b pkjo nkfJnk, fJj T[j sK j? Jh BjhI ;h i' ;'funk ;h. ;'uK
o/Fw jB, p'bK okjhI T[j bZeVK j' rJhnK. fJBQK p'bK B/ shik gVkn s?n eoe/
;[DB tkb/ d/ ezBK ftudh T[; d/ wB se g[ZiDk j?. w?I fejk e[M j'o ;h T[; B/
;[D e[M j'o jh fbnk.
41
42
w[ohdK B/ frbk ehsk, **ih, s[jkv/ pkps pVhnK nctkjK c?bkJhnK ik ojhnK jB.**
ceho B/ fejk, **d/yh c/o }kjo eokwks nkgDh< :kBh fe ikjb b'e nkgD/ ;dek
ejkDheko j' rJ/, j? Bk tZvh skes<**
g{oB f;zx dh nzro/}h fbys B{z d[BhnK d/ tZv/ dkBFtoK ftu F[wko ehsk
iKdk j? go gzikph d/ g{o/ g?Ish nZyo T[; B{z ;koh T[wo :kd BjhI j'J/. T[; dh
gsBh B/ e/tb gzikph gVQBh-fbyDh f;Zyh. T[j g{oB f;zx d/ Fpd-i'V mhe eo
fdzdh. ;" e[ gzfBnK dh T[; B/ g{oB f;zx dh ihtBh fbyh. fJj ezw wfjzdo f;zx
ozXktk B/ eotk fbnk. gkme fJj feskp gVQB fgZS'I fJ; f;ZN/ s/ gj[zuDr/ fe fJ;
s'I tXhe rfjokJh gzikph ftu sK eh, j'o p'bh ftu th xZN fwb/rh. tZv/ dfonk
dh ;zrs ftu nB/e wko{Eb fsqgs j'J/. tZvh Fy;hns pkps fizBh f;cs fwb/rh,
T[t/I fBzfdnK th j'J/rh. gzikph nkb'ueK d/ fJe fjZ;/ B/ n?bkB ehsk fe g{oB f;zx
dh eftsk tkose j?. d{i/ fjZ;/ B/ fejk, fXnkB Bkb gVQ'. T[; dh tkose eftsk
j?. eZbQ fJe d';s B/ g[ZS fbnk, **dodwzd wkfJB/ d[yh pzdk j[zd? fe T[j i' d[y
d{o eo/<** fJe tko sK w?I p"Idb frnk. ftnkeoD dh wkfJBk soshp nB[;ko
nebwzd nebtkbk, ro}wzd fi; B{z ro} j't/, no}tzd i' w[Eki j't/, p/Bsh
eo/. fJ; nB[;ko dodwzd T[j i' d[yh j't/. fJE/ nk e/ E'VQk e[ coe fijk
bZfrnk. dodwzd FkfJd T[j Gbk b'e j? i' w?B{z d[yh d/y e/ y[d d[y gqshs eo/,
Xotk; d/t/, d[y tzvkt/. fceo s";th fJ; rZb'I d[yh j? fe fJe' w";w ftu g?dk
j'D tkb/ d' fJe' fij/ cb jB sop{i s/ yop{ik. GkFk d/ T[;skdK B/ fJj eh
ehsk< iK sK sop{i B{z sop{ik fbyd/ i/ sop{i jh fbyDk ;h c/o yop{i/ B{z yop{i
fbyd/. s";th B/ cbK *s/ eftsk fbyDh ;h go BjhI fbyh rJh. sop{i Bkb
yop{i/ dk ekchnk BjhI i[Vdk.
fi; B/ edh bkj"o o/vhUI s'I gzikph dopko gq'rokw ;[fDnk, T[j ekfJwdhB
dh gzikph BjhI G[Zb ;edk. skes, fwmk;, ngDZs s/ nksw ftFtk;. gzikph p'bh
dh tkech eokT[D bJh ftdtkB B{z o/vhU ;N/FB ;Zfdnk j'fJnk ;h i' fJ; dhnK
pohe phBhnK pko/ ikDekoh d/ fojk ;h. ekfJwdhB ykw'F ;[Dh frnk, fes/ fes/
dkd fdZsh, p;. u"Xoh B/ g[ZfSnk, **ekfJwdhB ih s[;hI u[Zg eoe/ p?m/ oj/, ;kB{z
bZrd? s[;hI J/; p'bh d/ ekwb T[;skd U, s[;hI th dZ;' e[M ;kB{z. ekfJwdhB p'b/,
**feZE/ nkT[Idh n? ih n;K B{z fJj fwZmh }[pkB. w/ok sK ih efonk eod? fe
rowhnK dh o[Zs/ okth d/ mzY/ gkDh ftu gzikph }[pkB B{z x'b e/ ;kok dfonk vhe
bk e/ gh iktK. go eoK eh< jZE BjhI nKtdh.**
fiBQK d/ g{oh soQK jZE ftu j[zdh j?, T[j fJ; s'I fJBekoh j[zd/ jB. jwksV,
fiBQK B{z eZy gsk BjhI pj[s/ gNky/ ubkT[Id/ jB.
fSnk;h ;kb dh T[wo ftu T[j ;?o eodk, mjkek wko e/ jZ;dk, S/VSkV
eodk s/ eotkT[Idk fJ; ;z;ko Bz{ nbftdk efj frnk. T[j jo bc} dh ow}
cVdk, T[;dk fgS'eV ikDBk ukj[zdk s/ c/o ftFt dhnK GkFktK ftu'I T[;d/ o; ozr
bZGdk ofjzdk. w?B{z fejk - gzB{z w?I fgzv frnk ;K. T[;d/ eZgfVnK s'I gsk brdk
;h, fJe p}[or wkJh fe;/ foFs/dkoh ftu fwbD frbD iKdh j'J/rh. fgzv d/
43
p}[or B/ wzi/ s/ p?fmnK p?fmnk T[; phph B{z g[ZfSnk - c"iK B/ feZXo B{z uVQkJh
ehsh n? nZi< n"os B{z p[bkT[D tk;s/ *c"iK* bc} tosDk r[o{ r'fpzd f;zx ih dk
uwseko j?.
T[;B/ ghD ykD dk edh goj/} BjhI oZfynk. gzi ;kb gfjbK T[; dh
;odkoBh ftS'Vk d/ rJh, fJeZbk ofj frnk, go T[;d/ xo ftubhnK t;sK dh
;ckJh bkitkp j[zdh. w}ke eoB dk ;fji ;[Gkn. gzikph fNqfpT{B ftu w/oh fJe
fbys Sgh ;h - d' i'Fh. gVQ e/ w?B{z nkfynk - d' bZShnK sk ;[DhnK ;B, fJe
fgzv d' bZShnK S'Nh bZSh B/ g[nkVk gkfJnk. fJj d' i'Fh BjhI ;[D/ ;B edh.
fonkb fejk eodk - :{Bhtof;Nh d/ tkJh;-uK;bo s/ ofi;Noko w?B{z ikDd/
j[zd/. pZ; ftu ;co eofdnK i/ w?I d/ydk, ezveNo vokJhto w?B{z ikDd/ jB, sK
th fNeN b? e/ p?mdk. w?I :{Bhtof;NhnK s'I fbnk, pj[s E'VQk, T[BQK B{z fdZsk pj[s
tXhe.
fJe Fkw w?B{z fejk - w/o/ tkbh ftfdnk ysoBke }fjo j?. ;{Jh dh B'e *s/
fNfenk fizBk e[ }fjo nkdwh B{z wko dJ/, T[; soQK dk. go w?I fJjB{z pj[s gsbk
eo fdzBk, c/o yzv ftu bg/NdK, sK fes/ s[jkv/ nZr/ oZydK. ni/ th fJj pj[fsnK
B{z n"yh brdh n?.
fJe tkec nkfJnk, efjD bZrk - s[jkvk ftnkj Bk eo d/JhJ/ fonkb
;kfjp< fonkb jZ; fgnk. T[j pzdk p'fbnk - s[;hI fJzrb?Iv d/ Bkrfoe j'. e[Vh
Bkb g/go w?foi Jh eoBh n? j'o eh< T[j d; bZy d/D B{z fsnko B/. fonkb B/
fejk - j'o sK fe;/ B{z gsk Bh bZrDk. s{z Jh uke{ fdyk e/ d; bZy y'j fbikJ/Irk
w/o/ s'I.
w?I, fonkb s/ i'X f;zx p?m/ ;K. w?I fejk - w/oh ;odkoBh p[V p[V eodh
ofjzdh n? pJh feskpK dk fJj epkV xo'I nkgD/ ftGkr ftu b? ik, fJE/ J/Bh EK
o'e oZyh n?, fet/I eoK< i'X f;zx p'fbnk - S/sh eo BjhI gSskJ/Irk. id'I w?I
nopB n;N/N s'I nkgD/ Ffjo tkb/ xo frnk sK gzi p'o/ feskpK d/ Go e/ s'o/.
Bt/I xo e/tb d' p'o/ g[Zi/. nZi sZe Ekj BjhI bZrh fe fszB feE/ rkfJp j'J/. s{z
S/sh eo. fonkb B/ fejk - eJh tko J/; soQK j'fJnk w/o/ Bkb th. go id'I
nkgK wo/ sK FoXKibh d/D tk;s/ nkJ/ b'e GkFD eofdnK efjDr/ - fJ; dh
;cbsk ftu fJ; dh n"os dk jZE ;h.
T[; dhnK SghnK feskpK jB L gzikph fBo[esh (1973), FpdK dh g?V
(1984) ;kvh Xosh ;kv/ p'b (1989), FpdK dhnK fbysK (2002), nzro/}h ftu ez;'BI?Nb u/Ii} fJB fJzvhnB n?Iv o'wBh b?Ir[J/i} (1969) fJzrfbF n?Iv ;z;feqs L J/
ekwB j?ohN/i nkc tov} (1996), e'o/fFnB ;z;feqs fveFBoh (2005).
fbykohnK ns/ go{c ohvoK tb'I SgkJh tes r[o{ rqzE ;kfjp d/ Fpd i'VK
ftu T[ekJhnK nk rJhnK jB. T[BQK dh ;'X eoBh pDdh j?. T[; dh ;'X eoB
dh fJj wBFk g{oh BjhI j'Jh. e/tb fonkb fJj ezw eoB d/ ;woZE ;h j'o e'Jh
BjhI fd;dk ni/. fgzv p;h ibkb (j[fFnkog[o) ftu fonkb dh o{j dh FKsh tk;s/
23 Btzpo 2008 B{z nodk; j'Jh.
44
45
46
d' tZvhnK izrK ;z;ko dhnK j'o skesK bJh eJh j'o ekoBK eoe/ pj[s
tZvhnK xNBktK jB. f;ZyK B/ th fJBQK ftu nwbh f;aoes ehsh go fJBQK dh
nfjwhns ykb;k gzE bJh e[M Bjh A;h f;tkfJ fJ; d/ fe e[M e[ jiako f;Zy
bVd/ j'J/ wko/ rJ/ s/ e[M B{z pjkdoh pdb/ fteN'ohnk eokZ; fwb/. u[ok;h d/
nkgq/;aB pb{;Nko torh ;ZN f;ZyK B/ fJ; ;dh ftu edh Bk ;[Dh ;h Bk fenk;h
;h. u/s/ oj/ fe w[rbK ns/ gmkDK B/ i' e[M dopko ;kfjp Bkb ehsk ;h T[;
Bkb'I fJj ekok tZyoh soQK dk ;h feT[Afe T[d'IA dhnK w[;bwkB je{wsK dk t?oh
nwb f;ZyK d/ ihtB Yzr dk e[dosh fjZ;k pD frnk ;h. :kBh fe w[;bwkBK tZb'I
fe;/ r[od[nko/ dh p/ndph eoB B{z nDj'Dh xNBk ti'I BjhI fbnk iKdk ;h feT[IAfe
T[BQK dk toskok f;Zy ihtB ftu ps"o fJfsjk;e NZeo ;wM ftu nkT[AIdk ;h fi;
eoe/ ;kXkoD brdk j[zdk ;h.
fJ; d/ T[bN yakb;k gzE B/ fjzd{nK dh oZfynk fjZs nkgDk ;G e[M dkn s/
bk fdZsk ;h. r[o{ s/r pjkdo ;kfjp dh e[opkBh f;Zy nwb dk Xo{ skok j?
fi;B{Pz, f;Zy edh G[Zb ikD sK xZN' xZN fjzd[;skB Bjh A G[Zb ;edk, gzE d/
ntu/sB ftu xo eo u[Zek ;h. fJ; f;bf;b/ ftu fJj efjDk tkip j't/rk fe
fjzd{nK d/ nDyhb/ sZs B{z r[o{ ;kfjpkB dh niahw ;ay;hns ftu g{oB Go';k j'
u[Zek ;h fi; d/ cb ;o{g fjzd{ i[nkBh nzfwqs Se e/ XVk XV ykb;k gzE dk
tvw[Zbk fjZ;k pD ojh ;h. fJT[AI fJj dfonk fJe gk;/ BjhI d't/I gk;hI tr fojk ;h
noEks i/ f;Zy e[opkBhnK eo oj/ ;B sK fjzd{ th Gkoh frDsh ftu fB;akB ;kfjp
dh ;aoD ftu nk nk e/ fJ; dfonk B{z skesto pDk oj/ ;B. wzB[{ dh dksoh
fcoB d/ pkti{d d{D ;tkJ/ j'D dh eokwks fJ; sZE dh ;jh b'e-rkEk j?.
fjzd{ ftdtkB fJj dkntk eod/ nkJ/ jB fe ykb;k gzE fjzd[;skB ns/ fjzd{
wZs dh oZfynk eoB fjs g?dk j'fJnk. f;Zy fuzse fJ; eEB B{z oZd eoe/ nkyd/
jB fe Bt/IA Xow dk gqek;a fe;/ yak; tor d/ b'eK iK fe;/ yk; G{r'fbe y/so dh
okyh iK ftBk;a eoB bJh jofria BjhI j[zdk. i/ fJj wzB bJhJ/ fe fjzd{nK dh
okyh bJh fJe ;?Bk tZyo/ s"o s/ ;Ekgs eo bJh rJh ;h sd fJj th wzB b?Dk
ukjhdk j? fe fJ; ;?Bk dk fJe' fJe wB'oE w[;bwkBK B{z wkoBk ns/ fJ;bkw dk
B[e;kB eoBk ;h.fit/I fJj d{ik sZE fe;/ gqeko wzBD:'r BjhI j? T[t/ A jh gfjbk
oZd eoB:'r j?. go i' sZE ;jh j? s/ ;op-gqtkfDs th, T[j fJj j? fe yakb;k
gzE d/ T[d? Bkb fBo;zd/j fjzd{ Xow pfunk, fjzd[;skB pfunk, gmkDk B{z ;dk bJh
ekpb ftu XZe fdZsk frnk s/ T[jBk d/ jwb/ ns/ nfsnkuko phs/ dhnK eEk
ejkDhnK pD rJ/. f;ZyK ns/ fjzd{nK dh ;wkie ;KM ns/ d[y ;[y feTI[Afe
;dhnK sZe ;KM/ oj/ ;B fJ;/ eoe/ wk;No skok f;zx B/ 1947 ftu gkfe;skB dh
EK fjzd[;skB ftu ofjD B{z soihj fdsh ;h. fJ; w[Zd/ s/ pVk e[M fejk ;[fDnk
ns/ fbfynk frnk j? fe wk;No ih B/ fJj tZvh fJfsjk;e G[Zb feT[I ehsh. w?I
fJj wzBdk jK fe f;ZyK tk;s/ T[d'I ;zftXkBe ;[oZfynk dh e'Jh rkozNh b?A b?Dh
ukjhdh ;h go wk;No ih B/ fjzd[;skB Bkb ofjD dk c?;bk T[;/ ;dhnK g[okDh
;fGnkukoe ;KM ekoB ehsk ;h. wk;No ih d/ f;nk;h eZd B{z fwDB tk;s/ jo
47
pzd/ dk jZe j? fe jZE ftu chsk cV bt/, go wk;No fBo;zd/j gzE dodh s/
JhwkBdko B/sk ;h s/ fds/ rJ/ f;b/p; ftZu T[; B/ i' c?;b/ bJ/ T[j B/e Bhns
Bkb bJ/, fJ; pko/ w?B{z edh tfjw Bjh A j'fJnk.
T[go fbyhnK e[M rZbK fby/ pr?o nkgo/;aB pb{-;Nko dh xNBk dk ;jh
fBgNkok Bjh j'Dk ;h. f;ZyK B/ nkgDhnK f;nk;h ;orowhnK ikoh oyfdnK ;qa'wDh
nekbh db dh ewkB j/m nB/e w'ou/ bkJ/. gzEe b'VK dh g{osh fjs f;nk;h
iZd'-ifjd eoBh s/ iwj{oh Yzr Bkb nkgDh ;aesh e/AIdfos oZyDh jo/e f;nk;h
gkoNh tKr f;ZyK dk jZe j?. go gsk BjhI itkjobkb Bfjo{ ns/ T[;d/
T[sokfXekohnK d/ wB ftu nfijh eh rZb ;h fe f;ZyK B{z fuVkT[Dk T[j T[sw
f;nk;s wzB p?m/. fBehnK w'NhnK f;nk;h wzrK fit/AI Gk;ak nkXkfos gzikph ;{pk Bk
d/Dk, gzikp B{z uzvhrVQ ps"o okiXkBh Bk d/Dk, ;ki;a sfjs gzikph p'bd/ fJbke/
gzikp s'I pkjo oZyD/, dfonkJh gkDhnK dh tzv tes nzso-ok;aNoh ekB{zB Biaonzdkia eoe/ gzikp d/ gkDhnK T[go vkek wkoBk, gzikp d/ j?v-toe; gzikp s'I
pkjo oZy e/ T[BQK dk ezNo'b gzikp gk;'I y'jDk, gzikp s'I pkjo gzikph p'bdhnK
;N/NK ftu gzikph B{z d{ih Gk;ak dk doik th Bk d/Dk nkfde e[ZM nfijhnK rZbK
;B fijVhnK pko/ f;Zy id'I nktki T[mkT[AId/ sd T[BQK B{z d/; Xo'jh ns/ gkfe;skB
d/ J/izN j'D dk fyskp fwbdk. 1982 ftu J/;ahnB r/wia tes pZ;K rZvhnK ftu
fit/AI f;Zy :kso{nK dh jZse frD fwE e/ Gkosh ;N/N B/ ehsh T[j Btzpo 1984 d/
fdZbh dzfrnK dh wfjia fJe G{fwek ;h. Gkos B/ f;ZyK B{z :kd oZyD :'r ;pe
f;ykT[Dk ;h. fJ; s'I tZvk d[yKs eh j' ;edk j? fe cK;h bZr/ pzd/ B{z woB sZe
d';a dk gsk Bk bZr/.
e[Zb ;z;ko ftu fe;/ f;Zy B{z fJj :ehB Bjh AnkT[dk ;h fe fJzdok rKXh
dopko ;kfjp T[go ;?Bk ukVQ e/ spkkjh wuk ;edh j?. ;zs ioB?b f;zx B{z fJ;
dk gsk ;h. id' ;zs ioB?b f;zx c"ih jwb/ dhnK rZbk eoB brdk sK w/ok
fdwkr w?B{z nkydk jz[dk fe bhvo fJj' fijhnK rZbK efonk jh eod/ jB. fJ;
Bkb ;zrs ftu jwdodh dh bfjo g?dk j[zdh j?, ;zrmB ;aesh;akbh j[zdk j? s/
f;nk;s ftu fJ; ;G e[M dh io{os j'fJnk jh eodh j?. edh gzE B{z ysok,
edh dopko ;kfjp yaso/ ftu fJj ;G eoB ;[DB dhnK rZbK jB, nfijk e[ZM
Bjh A j'D bZrk. j[D w? A fJ; Bshi/ T[Zgo g[Zik jK fe fjzd[;skB ftu fJe gqXkB
wzsoh fJzdok rKXh B{z gsk ;h fe jwbk eoBk j?, fJe ;zs ioB/?b f;zx B{z gsk
;h fe jwbk j'Dk j? s/ T[; B/ woBk j?. pkeh b'e e/tb tZy tZy gqeko d/
nzdkia/ bkfJnk eod/ ;B. gqXkB wzsoh ns/ ;zs ih ftueko coe fJj ;h fe ;zsK
B{z nkgDh w"s dk gsk ;h, fJzdok rKXh B{z nkgDh w"s dk gsk BjhI ;h. fe;
fe; iE/dko B{z fezBk fezBk e[ gsk ;h, fJ; dk fiaeo pkd ftu eoKr/.
1968 ftu w?I jkJh ;e{b xZrk fibQk gfNnkbk ftu d;thI dk ftfdnkoEh ;K
sd nkgD/ fJe iwksh r[os/i f;zx s'IA dwdwh Ne;kb dk Bkw gfjbh tko
;[fDnk. fJ; w[zv/ d/ wkg/ ;zs r[opuB f;zx fGzvoKtkfbnK d/ ;aoXkb{ ;B s/ fJBQK
dk Ne;kb Bkb f;Zyh d/ Bks/ ;zgoe ;h. pkd ftu GkJh nwohe f;zx Bkb fJBQK
48
dh fo;as/dkoh pDh. w/o/ iwksh dh G{nk dh Xh phph jowhs e"o dk ftnkj GkJh
;kfjp Bkb j'fJnk. w?B{z f;Zyh pko/ sK e[ZM yk; Ej[ gsk Bjh A ;h go w/o/ bJh
fJj ftnkj fJ; rZb'I Ankdo;ae ;h fe pr?o dj/i s'I p/jZd ;kdhnK o;wK Bkb
j'fJnk ;h. pkeh iwkshnK tKr wfjzdok ekbi gfNnkbk ftu gVQfdnK f;Zyh p/;ae
uzrh io{o brdh j[zdh ;h go ofjs wfonkdk dk e'Jh gsk Bjh A ;h.
edh edkJhI GkJh nwohe f;zx fwbD nkT[dk. T[j ;kvk jkDh ;h. j;w[y
s/ ;[jDk f;Zy ;h, ofjs ftu g{ok. m'vh T[go E'VQh e[ dkjVh ;h. n;h A S/Vd/,
@@dkjVh Bjh A, s/oh m'vh T[go sK oZp B/ nzr{mk bkfJnk j'fJnk j?. fJ; s' A
;kps j[zdk j? fe oZp nzr{mk Skg j?.@@ e'Jh j'o iwksh nkydk, @@nwohe f;zxk
fJj fijVk ;tkfJnk e[ rZck s?B{z dkjVh dk fwfbnk j? fJ; s'I w[es Bjh Aj'
;edk s{z< @@ T[j e/tb jZ; g?AIdk Bk T[;B/ ed/ ;kvhnK fJBQK nkg j[dohnK rZbK
dk p[ok wBkfJnk Bk edh f;Zyh dk ekjVk fgbkfJnk. fit/I ne;o j'fJnk eodk
j? fe dkjVhnK w[zBD tkfbnK B{z @frnkBh@ fe;w d/ pzd/ e[M oVfenk eod/ jB,
fJ; soQK nwohe f;zx fe;/ B{z oVfenk edh BjhI ;h.
T[;dh ;odkoBh jowhs e"o ftu w[ZY edhwh rzGhosk, fwmk; ns/ d{o
nzd/;ah w? pj[s B/fVUI d/yh. fizBk e[ fJfsjk; pko/ wkVk w'Nk ikDdk ;K, fJj e[Vh
w?B{z r[o{ ekb dhnK nkdo;ae f;Zy G?DK fijh brdh. S[ZNhnK ftu edh edkJhAI
n;hI u"e wfjsk iK nzfwqs;o GkJh nwohe f;zx B{z fwbD iKd/. T[; d/ fgsk ;zs
eosko f;zx ih Ne;kb d/ w[yh ;B. T[BQK dk pVk o'jpdkp ;h s/ d{o d[o/v/
;zrsK ftu pj[s ;fseko ;h. fit/I pkeh b'eK B{z T[BQK d/ ;kjwD/ eJh tko w?
;fjw/ ;fjw/ iK fMied/ d/ydk T[; soQK w/o/ wB ftu fe;/ soQK dh e'Jh xpokjN
BjhI j[zdh ;h. ;zs eosko f;zx ih dh ;ay;hns ftubh f;Zyh p'Mb fe;w dh BjhI
;h. @gqtuB@ iK @puB fpbk;@ eoB dh EK T[j rZbK tXhe efonk eod/ ;B.
gqtuB fJe sock gqtkj j[zdk j? i' ;Zs puB eoe/ wzBDk j[zdk j?.
T[E/ GkJh ioB?b f;zx th fd;d/. T[j fe;/ d/ fe;/ ezw ftu dyb BjhI
fdzd/ ;B. pj[sk ;wK gkm eoB ftu fpskT[d/. edh ;zrs B{z bzro Sek oj/ jB
edh e'Jh j'o ;/tk ;zGkb bJh j?. p; T[j fd;d/ j[zd/ ;B, T[BQK ftu edh nfijh
e'Jh ft;a/;sk BjhI fdZ;h ;h fijVh :kd oZyh ikt/ iK fi;dk fe;/ e'b jtkbk fdZsk
ik ;e/. ioB?b f;zx dk ;kvhnK rZbK tZb iK ;kvhnK joesK tZb e'Jh fXnkB
BjhI jz[dk ;h. T[j nkgD/ nkg ftu w;s ofjzd/ go n;h A ne;o fJe d{i/ gk;
fNZgDh eod/, @@tXhe gkm eoB eoe/ fJjdh wZs wkoh rJh brdh j?.@@
;zs eosko f;zx T[BQK tb fXnkB fdzd/. Ne;kb d/ fe;/ pzd/ B/ ;zs eosko
f;zx ih B{z fJe tko df;nk fe ioB?b f;zx eJh eJh fdB bzro BjhI Sedk,
gkm eodk ofjzdk j?. i/m jkVQ dh X[Zg ftu nZy puk e/ ;oK dh f;yobh SZs
T[go ;kok ;kok fdB gkm eodk ofjzdk j?. ;zsK B/ ioB?b f;zx B{z fJe fdB p[bk
e/ fJBQK ypoK dh ;ukJh pko/ g[ZfSnk sK jK efjD bJh e/tb f;o fjbkfJnk. ;zs
eosko f;zx Bkokia j'J/. T[BQK B/ fejk, @@r[o{ B/ nkgK B[z bZy y[;ahnK ns/
gks;akjhnK dk to fdZsk j'fJnk j?. s{z fJj gyzv feT[I eodk j?I< gzE dh fJj
49
gozgok BJhI j? ioB?b f;zxk.@@ ioB?b f;zx B/ jZE i'V e/ fejk, @@fgsk ih edh
edkJh w? A ;'udk jz[dk jK fe i/ n"yh xVh nk ikt/, sd ;zeN tk;s/ fsnkoh
ukjhdh j[zdh j?. w?I w[esh gqkgs eoB tk;s/ sg Bjh eodk. w[es sK T[d'I j'
frnk ;K idIA nzfwqs Se fbnk ;h. fJj sK ;oho dh ;kXBk j? fi; dh edh b'V
g? ;edh j?.@@
;zs eosko f;zx jZ; gJ/ s/ fejk, @@e'Jh io{os Bjh A. S'N/ ;kfjpiakfdnK
B/ e'Jh jm sg dk nfGnk; ehsk ;h < okie[wkoK tKr T[BQK dh gfoto;a j'Jh
;h. id'I ;wK nkfJnk sK T[BQK B/ fejh ;akBdko gqhs fBGkJh ;h. fizBk fgnko r[o{
d;w gks;akj jia{o ;kfjpiakfdnK B{z eod/ ;B, T[; s'I tXhe s?B{z fgnko eod/ jB
ioB?b f;zx. T[BQK s/ Go';k oZy. n"yh xVh ftu f;Zy B{z edh n"yk BjhI j'D fdzd/
wjkoki.@@ T[; fgS'I ioB?b f;zx ;fji ftu ofjD bZrk. go GZ[y, fgnk; ns/
Bhd T[go T[; B/ ekp{ gk fbnk ;h, p'b ukb T[go th, xZN p'bdk. nkeVyK j't/,
nfijk gqGkt th BjhI g?Idk ;h. T[j BjhI, d';s ;kvk nwohe f;zx ;h. T[j y[ZbQ
e/ rZbK eodk, jZ;dk, S/Vdk, fSVdk s/ ;kv/ tKr jh w{oyskJhnK B[{z g;zd eodk,
sd/ fgnkok fwZso brdk. ioB?b f;zx pko/ ;kvk fynkb ;h fe fJ;d/ fdwkr dh
e'Jh or xZN iK tZX j?. T[;dk n;h tXhe B'fN; Bjh A b?Ad/ ;K. edh edkJh
T[; fto[ZX fNZgDh eo fdzd/ sd ;kB{z wBQK eoB tkbk th e'Jh Bk e'Jh w"i{d jz[dk,
@@T[j uzrk f;Zy j?. T[; pko/ pZeVtkj eoBk mhe BjhI.@@ n;h A jZ; g?Ad/, @@f;Zy
sK n;hI th jK. eVkj gq;akd sK eVkj gq;akd jh jz[dk j? go i/ T[; ftu d/;h
fxT[ tXhe gk fdT[ sd w[;aeb yVQh eo fdzdk j?. T[; dh f;Zyh ftu d/;h fxU
e[M fiankdk g? frnk brdk j?.@@
n;hI fij' fij/ th ;K, ;zs eosko f;zx B{z uzr/ brd/ ;K. ;zs eosko f;zx
d/ ihtB ns/ p'b pkDh ftu e'Jh fJj' fijh ;kXBk obh fwbh j'Jh ;h fe T[BQK dk
;fseko sK ;G eod/ jh ;B T[BQK dh tfvZsD s'I G? Ghs BjhI ;B. ;'r, fBok;sk,
vo, fuzsk T[BQK B{z sK eh j'Dh ;h T[BQK dh jkioh ftu ;kB{z edh BjhI j[zdh ;h.
wodkBrh dk gquzv o{g i/ w?B{z fe;/ ftu fdf;nk sd T[j ;zs eosko f;zx ns/
;qH eg{o f;zx jB. tfvZsD T[; B{z efjzd/ jB fijVh nkgD/ ;zgoe ftu nkT[D
tkfbnK ftu jhDsk g?dk Bk eo/. tfvZsD ekoB nkb/-d[nkb/ dk jo pzdk tZvk,
;zg{oB ns/ nksw ft;atk; Bkb ;ao;ko j' iKdk j?.
1975-77 d' ;kb w? A r[owfs ekbi gfNnkbk dk ftfdnkoEh fojk. ;kB{z
ekbi ftu ;[B/jk fwfbnk fe ;zs eosko f;zx gfNnkb/ nk oj/ jB. r[od[nkok
d{yfBtkoB ;kfjp fty/ mfjoBr/. fJj wkou 1977 dh rZb j?. wjhBk s/ ;kb
fJ; bJh u/s/ ofj frnk j? feTI[Afe n;hI fJwfsjkBK dh fsnkoh ftu feskpK B{z
x'N/ bkT[D ftu bZr/ j'J/ ;K. ;akw B{z T[BQK B{z fwbD g[Zi/ sK T[j ;oK dh SZs
T[go p?m/ ;B. dohnK ftShnK j'JhnK ;B. ;kB{z d/ye/ ;zs ih B/ fejk, @@bT[ ih
ykfb;skBh g[Zi rJ/ jB. tkfjr[o{ ih ek ykb;k tkfjr[o{ ih eh csfj.@@ n;hI p?m
rJ/ sK T[j fco p'b/, @@wobk d' wob/ EK xo gkT[D bJh w?B{z th ykfb;skB ftu
d/ fdT[Ar/ fe nkg/ jh oj'r/ fJeZb/ T[; ftu s[;hI <@@ ;kB{z fJBQK gq;aBk dh e'Jh
50
;wM Bk nkJh. nkb/ d[nkb/ p?m/ f;zx j;d/ oj/. pkd ftu gsk bZrk fe fgq;z hgb
;kfjp ;kvh f;aekfJs bk e/ rJ/ jB ;zsK gk;. ;jh rZb fJj ;h fe n;hI nkiakd
Gkos ftu f;ZyK d/ jZeK pko/, T[BQK dh j'Dh pko/, T[BQK Bkb j[zd/ ft;atk;xksK pko/
ns/ iE/dkoK dhnK w{oyskJhnK pko/ ne;o uouk eod/, g/go ns/ Gk;aD fsnko
eod/. fgqz;hgb ;kfjp fJ;B{z g;zd BjhI eod/ ;B s/ j[ew ;h @@fJj okiBhsh j?.
pzd eo'.@@ n;h A nkyd/, @@f;ZyK dk Xow ns/ okiBhsh tZy tZy BjhI jB.@@ T[j
nkyd/, @@Grsh ns/ ;aesh Bkb' Bkb ubdhnK j[zdhnK jB. s[;hI Grsh eo'. ;aesh
nkgD/ nkg nk ikt/rh.@@ n;hI nkyd/, @@;koh T[wo j' rJh s[jkB{z Grsh eofdnK,
;aesh ;kB{z sK fd;h BjhI wkVh e[ fizBh th s[jkv/ ftu.@@ ;kvk fJe iwksh j[d
z k ;h
pbd/t f;zx. T[;B/ fgqz;hgb B{z fejk, @@s[;h A E'VQh E'VQh ;aesh dh rZb eo'r/ sK
n;h A e[M Grsh efonk eoKr/. i/ s[;hI fBoh Grsh eo'r/ sK n;hI fBoh ;aesh dh
rZb eoKr/. fJ; soQK ;zs[bB pD/rk.@@
fJjh rZbK n;h A ;zsK Bkb ehshnK s/ fejk fe fgqz;hgb ;kfjp ;kv/ fto[ZX
s[jkv/ e'b rZg wko e/ rJ/ jB. T[j gkm pj[s eod/ jB sK fJ; dk noE fJj
sK BjhI fe pdb/ ftu M{m wkoB dh nkfrnk fwb rJh < pkfpnK B/ ;kB{z fejk,
@@s[;h A uzr/ gVQke{ j' s/ brdk j? f;Zy th uzr/ j'. i/ s[jkv/ fto[ZX e'Jh u[rbhnK
eodk j? sK s[jkvh f;cs eoB tkb/ th w"i{d jB. ;kvk coia f;Zy j'Dk j?, T[j'
fij/ f;Zy fij' fij/ r[o{ wjkoki B{z fgnko/ bZrD. w?B{z s[jkvh b'V j? . pj[s ezw
nX{o/ gJ/ jB i' nkgK ob e/ g{o/ eoB/ jB. ;G s'I tXhe wkVk jkb ftZfdnk dk
j?. w?B{z gzi i[nkB ukjhd/ jB s[jkv/ ftu'.A w? tX/o/ d"fonK T[go ofjzdk jK. s[;hI
u"e wfjsk fojk eo'r/. fizBh e[ sBykj ns/ ;j{bsK ekbi d/ b?euoko B{z
fwbdhnK jB ;oeko gk;'IA, T[j fdnKr/.@@ n;hI u[Zg ukg p?m/ ;[Dd/ oj/. jZ; e/
efjD bZr/, @@fes/ fJj sK BjhI ;'uD bZr/ fe rozEh j' rJ/ sK ftnkj e"D eo/rk
;kvk< GkJhU T[j th w?I eoKrk. s[jkv/ fizBhnK gVQhnK ;[DZyhnK uzr/ xoK dhnK
f;Zy e[VhnK Bkb w? A s[jkv/ ftnkj eoKrk. dki B{z SZv e/ j'o e'Jh xkN BjhI
j't/rh.@@ fco E'Vk fijk o[e e/ p'b/, @@;kv/ iE/ dk fvf;gfbB ;ys j? e[ZM. go
T[j s[jkv/ s/ bkr{ BjhI j't/rk. Ne;kb d/ f;zx sK ukj B{z th B;ak ;wMe/ BjhI
ghId/. go s[jkB{z ukj ghD s'I e'Jh Bjh Ao'e/rk. fco sK mhe j? <@@ n;hI T[BQK B{z
p/Bsh ehsh fe ;kv/ ekbi nkT[. n;hI ebk;-o{w ftu s[jkB{z ;[DB d/ fJS[Ze jK.
T[BQK B/ ;kvk ;Zdk ;theko ehsk.
fJe xzNk n;h A T[jBK gk;'I r[owfs dhnK rZbK ;[DhnK. T[BQK d/ nzdo
fBowb nB[Gt dk dfonk ;h s/ fpBK :sB eoB d/ fJ; dhnK SZbK T[uhnK
feBkfonK s'I pkjo T[m e/ nkb/ d[nkb/ d/ xkj c{; B{z X' fdzdhnK. T[E/ jh c?;bk
j' frnk fe jfoGiB f;zx, r[oB/e f;zx, i;pho f;zx, ;[oihs f;zx ns/ jogkb
f;zx n?wHJ/H d/ fJwfsjkB d/ e/ u"e wfjsk g[Zi ikDr/ s/ gVQB fbyD dk ezw
nkozG eo d/Dr/. fJ; fgSI' T[BQK :{Bhtof;Nh ikDk ;h fiE/ vkH skoB f;zx ih B/
T[BQK dk ;?B/N jkb ftu Gk;aD oytkfJnk j'fJnk ;h. T[BQK dhnK jh rZvhnK ftu
p?m e/ n;hI :{Bhtof;Nh ub/ rJ/. T[BQK B/ vkH skoB f;zx ih d/ r'vhI jZE bkfJnk
51
sK vkeNo ;kfjp B/ Bkokiarh gqrN eofdnK fejk, @@nfijk eoBk ;a'GBhe BjhI j?
s[jkv/ bJh. s[jkvh ewkJh tZvh j?.@@ ;zs p'b/, @@s[;h A w/o/ nfXnkge oj/ j'. w?I
fJj fet/I G[ZbK fe w?I s[jkvk ftfdnkoEh jK.@@ phph fJzdoihs e"o ;zX{ tkJh;uK;bo ;B. T[BK B{z d/ye/ ;zs ih B/ fejk, @@ofjs tZvh uhia j?. fJ; ftu e'Jh
eowK tkbk g{ok yok j't/rk. go ;aeb ;{os sK f;Zy dh f;Zy torh ukjhdh jh j?
Bk. pj[s fwjBs eoBh g?Idh j? s[jkB{z ;aeb ftrkVB tk;s/. phph ih EZe/ BjhI
ni/<@@
;kv/ Bshi/ nk rJ/. ;G d/ tXhnk Bzpo nkJ/. w?I ca;N fojk s/ fgSbk
foekov s'fVnk. n;h A u"e wfjsk ikD dhnK fsnkohnK ftu jh ;K fe nypko
ftu ypo gVQh. n?e;hv?AN ftu ;zs eosko f;zx nekb ubkDk eo rJ/. fJ;
rZb dk d[y ;h fe fJe d{o nzd/;a s/ JhwkB tkb/ f;Zy s'I ykb;k gzE tzfus j'
frnk j?. ;fjigkm d/ G'r T[go sK ikDk jh ;h gozs{ w?B{z ;[B/jk fwfbnk fe
gfjbK g[i'. j[D ;zs eosko f;zx dk T[sofXekoh e"D j'IJ/, fJ; ;pzXh e;we;a
uZb rJh. d{o'I d/yD tkfbnK B{z e[M gsk BjhI ;h, Bk fe;/ dk nfijk e'Jh
fdbu;gh b?D dk ;o'eko ;h go nzdo i'o niwkJh i'oK s/ ;h. fJe XVk GkJh
nwohe f;zx B{z T[BQK dk ikB;ahB EkgDk ukjz[dk ;h idI' fe d{;ok XVk ioB?b f;zx
d/ gZy ftu ;h. w?A T[; XV/ ftu ;akwb j' frnk fijVk GkJh nwohe f;zx d/ jZe
ftu ;h. w/ok fJj fynkb ;h fe d'tK ftu e'Jh w[ekpbk jh BjhI. GkJh nwohe
f;zx gfVQnk fbfynk i[nkB s/ ioB?b f;zx nBgVQ s/ f;ZXk fijk pzdk. nZi d/
iawkB/ ftu nBgVQK dk r[iakok BjhI. j[D w?I ;'udk jK fe GkJh nwohe f;zx d/
gZy ftu G[rsD fgS/ ekoB fJj ;h fe w?I T[; B{z ikDdk ;K, T[;dk fwZso ;K s/
w/ok ;tkoE fJ; ftu S[fgnk j'fJnk ;h, fi; ;tkoE B{z w?I T[d'I d/y BjhI ;edk
;K. ioB?b f;zx T[;d/ w[ekpb/ ftu e[M th BjhI fJ; eoe/ ;h feT[fe T[; pko/
n;hI tXhe ikDd/ BjhI ;K, ikDBk ukfjnk th BjhI ;h. GftZy Bkb'I ;kB{z G{sekb
uzrk brdk jz[dk j? p/;ae wkVk feT[I Bk j't/ feT[fe G{sekb B[z n;hI ikDd/ j[d
z /
jK, GftZy B{z ikDd/ BjhI. ;kvk fwZso nwohe f;zx fJe tZvh s/ ;aesh;akbh ;z;Ek
dk w[yh j't/, fJ; ftu ;kvh N"jo ;h.
go j"bh j"bh w?dkB ;kv/ g?oK j/m'I fy;eD bZrk. Ne;kb d/ fiaw/tko s/
g[okD/ w?Apo p/;ae fgnko GkJh nwohe f;zx B{z th eod/ ;B go fJj fgnko
tk;st ftu ;zs eosko f;zx dh ;zskB tZb fBGkfJnk ik fojk fJe caoia ;h. T[E/
;fji/ ;fji/ ioB?b f;zx d/ jZe ftu jtk o[weDh ;[o{ j' rJh. GkJh nwohe f;zx
nkgD/ gZy ftu g{oh skes Bkb bZkfpzr eo fojk ;h id'I fe ioB?b f;zx B{z p/u?B
BjhI d/fynk frnk. T[j jo fe;/ dh jK ftu jK fwbk dI/Adk ;h. ;zsK d/ G'r s'I
d' e[ fdB gfjbK g{oh dh g{oh Ne;kb ioB?b f;zx d/ jZe ftu j' rJh Gkt/I fe
w/oh ikDekoh ftu nfijk e'Jh sZE BjhI j? fe ;zs eosko f;zx ih nkgD/ tko;
pko/ e[ZM nky rJ/ j'D.;zs r[opuB f;zx ih d/ d/jKs T[gozs th Ne;kb d'
XfVnK ftu tzvh rJh ;h s/ fJj d' XV/ j[D th tZy tZy EktK T[go ;orow jB
s/ d'tK dk Bkw fGzvok tkfbnK dh Ne;kb jh ubdk nk fojk j?.
52
n;h A jfEnko ;[ZN fdZs/. c?;bk j' frnk fe j[D tkrv'o ioB?b f;zx d/
jZE ikJ/rh. ;kv/ ftu'I e[ZM pzd/ fJ; eoe/ d;sko pzdh dh o;w d/yD bJh o[e/
oj/ fe nyho ftu nkJh ;zrs dk XzBtkd eoBk j't/rk s/ pj[s ;kohnK iE/pd
z hnK,
;z;EktK d;skoK G/N eoB nkT[DrhnK. fJBQK ;kfonK dk Fa[eokBk eoB bJh ns/
;zs eosko f;zx ih pkps ;aoXKibh ti'A e[M ;apd sK ioB?b f;zx B{z p'bD/
g?Dr/. p'bDk T[; B{z nkT[IAdk BjhI. ;N/i s'I edh p'fbnk jh BjhI ;h T[j, nfGnk;
s'I pr?o eh eo/rk < fJj d/yD bJh fe eh swk;ak j't/rk, e[ZM fwZso bzwk gzX
wkoe/ u"e wfjsk fJ; bJh th nkJ/.
NoZe, NokbhnK, ekoK, ihgK, pZ;K okjhI fJe fdB gfjbK jh ;zrsK g[ZiDhnK
;[o{ j' rJhnK. fi; fdB G'r ;h, ;akfJd nr;s 1977 dk e'Jh fdB, fizBK fJZem
j'fJnk T[; fdB s'I gfjbK w?I edh J/Bk fJeZm BjhI d/fynk ;h. p/;ae gkofezr dk
tXhnk gqpzX ;h go rZvhnK ftu'I T[so T[so b'e g?db s[o/ nk oj/ ;B feT[fe
g?dbK dh ocsko tXhe ;h. w? A ;N/i d/ B/V/ jh p?mk ;K. f;o'g/ ns/ d;skoK G/N
eoB dh o;w nkozG j'Jh. fezBhnK f;zx-;GktK, fezBhnK Ne;kbK, v/fonK ns/ wZmK
d/ w[yh g[Zi/, fjzd{ ns/ w[;bwkBK dhnK Xkofwe ;z;EktK tb'I d;skoK nkJhnK - fJj
fdq;a nb'fee ;h. T[d'I gzikp ftu nekbhnK dh ;oeko ;h. n?woi?;h pkd fJzdok
rKXh dh jko j'Jh ;h s/ e/AIdo ftu iBsk gkoNh dh je{ws pDh ;h. ;qH gqek;a
f;zx pkdb w[Zay wzsoh ;w/s ;koh gzikp e?pfBN jkiao ;h. pkdb ;kfjp B/ ;zsK B{z
;aoXKibh fdzfdnK fejk, @@w/o/ wB ftu Ne;kb dh pj[s edo j?. fJj sK s[odh
fcodh f;Zy :{Bhtof;Nh j?. fJ; tes ;zs ioB?b f;zx T[go pVh tZvh ;z;Ek B{z
ubkT[D dh fizw/tkoh nkJh j?. w/oh ekwBk j? fe fJj fizaw/tkoh T[j ;cbsk Bkb
fBGkT[Dr/. Ne;kb dh jo wzr gzikp ;oeko g{oh eo/rh. ;zs eosko f;zx d/
Bkw s/ fe;/ :{Bhtof;Nh ftu u/no ;Ekgs eoBh j't/ iK fit/A ;zs eosko f;zx
;a[ZaX ehosB dh wjkBsk tZb pj[s stZi' fdzd/ ;B, e'Jh ;zrhs dk ftfdnkbk ;Ekgs
eoBk j't/ - ;zs ioB?b f;zx nkyD, w?I wBi{oh fdnKrk. i' e[M wzrDk j't/ T[j
j[D/ wzrD, w?AI T[; dh g{osh dk n?bkB fJE/ jh eoe/ iktKrk. j[D/.@@ d; e[ fwzN
dh ;aoXKibh j't/rh fJj. w?B{z fJzB/ e[ ;apd :kd jB.
nyho ftu ;zs ioB?b f;zx T[m/. wjkoki nZr/ wZEk N/fenk s/ wkJhe nZr/
nkJ/. jZE i'V e/ csfj p[bkJh. ;a[eokB/ d/ ;apd ej/ HHH ;zrs dhnK n;h;K dh
ekwBk ehsh/. fJe fJe ;apd e"vhnK dh N[DeKo tKr ;g;aN ;h s/ ;kdk ;h. fe;/
fJe tke dh pDso BjhI ftrVh, e'Jh tke d[jokfJnk BjhI, jZE ftu e'Jh fb;N
BjhI bJh fi;dk ;jkok b?e/ jo w[Zd/, jo ftnnesh, jo ;z;Ek pko/ e[M fejk ik
;e/ go e'Jh ;z;Ek nfijh BjhI ;h fi;dk XzBtkd Bk ehsk frnk j't/. nyho ftu
fiaeo nk frnk gzikp ;oeko dk. w[Zy wzsoh dk ;a[eokBk sK ehsk go nfijk
eofdnK j'fJnK fejk, @@pkdb ;kfjp ih B/ c[owkfJnk j? fe Ne;kb i' wzr/rh
fdnKr/. fJ; pko/ w?I fJj noia eoBh j? fe dwdwh Ne;kb wzrfsnK dh ;z;Ek
BjhI j?. fJj sK r[o{ d;aw/;a fgsk ih dh Ne;kb j? fi; dh ;/tk eoB bJh ;kv/
tor/ nB/e nkJ/ s/ nkT[Id/ ofjDr/. ;kvk dksk T[jh j? s/ fJe' j?. ;kB{z wjkoki
53
B/ fJzBk e[M fdsk j? fe p'bK okjhI dZ; BjhI j[zdk. ;kv/ fgsk B/ e[M w[;aebK, e[M
;zeN sK ;kv/ s'IA Nkb bJ/ jB, nBzs ;akBK d/ wkbe pDkfJnk j? ;kB{z. pkdb
;kfjp B{z fe;/ t;s{ dh b'V gt/, T[j fJE'I Ne;kb gk;'I wzrD, w? j[D/ g{osh eoB
dk n?bkB eoKrk.@@
;zrs ftu'I dh e'Jh bfjo fijh bzxdh gqshs j'Jh, gZsoekoK dhnK ebwK B/
s/iah cVh s/ e?wfonK tkb/ joes ftu nkJ/. nodk; T[gozs bzro gq;akd Sed/
j'J/ ;kfonK f;ZyK B{z nfj;k; j'D bZrk fe ioB?b f;zx Bkw dk fJj i[nkB nkw
BjhI j?. d' tvhnK ;aeshnK, fJe ;oeko d{ih Ne;kb ftueko j[D/ j'fJnk ;ztkd
fes/ e'Jh e;awe;a g?dk sK Bjh A eo/rk < fJj rZbK jo gk;/ j' ojhnK ;B.
;akwh fJj th gsk bZrk fe pkdb ;kfjp B/ ;zs ioB?b f;zx B{z fJeZfbnK fwbD
dh fJZSk gqrNkJh ;h go ;zsK B/ fJj efje/ fwbD s'I NkbwN'b eo fdZsh ;h fe
w?AI f;fynk wzsoh ;[yfizdo f;zx B{z NkJhw d/ oZfynk j? fJ; eoe/ nZi tes BjhI.
fJe wzsoh B{z NkJhw d/Dk j? s/ w[Zy wzsoh bJh NkJhw BjhA, nfijk feT[I j' fojk
j?. gsk BjhI brdk ;h. e[M b'e nky oj/ ;B fe ;zrs tk;s/ pkdb ;kfjp B{z
e[M pZ;K dk fJzsiakw eoB bJh nkfynk ;h go T[jBk B/ fJBeko eo fdsk. gZek
Ej[ gsk e[M BjhI brdk ;h. ;qH ;[yfizdo f;zx, N"jVk ;kfjp tkb/ e'N/ d/ wzsoh
;B, s/ N"jVk ;kfjp dh ;[o pkdb ;kfjp Bkb tXhe obdh BjhI ;h, fJ; rZb dk
sK ;kB{z ;G B{z gsk ;h go ;zsK B{z fJBQK rZbK Bkb eh b?D d/D< T[BQK bJh sK
pkdb N"jVk fJe' fij/ j'D/ ukjhd/ ;B T[j th yk; eoe/ T[; fdB, T[; gfjb/
fdB id'I T[BQK B/ Ne;kb dk w[yh j'D dh fiw/tkoh ;zGkbh. fgSb/ ;w/I ftu
Ne;kb dh ;[o pkdbfenK Bkb BK obh j't/ edh, w?B{z iK w/o/ Bkb ;pzfXs pzfdnK
B{z e'Jh ikDekoh BjhI ;h. 1978 dh ft;kyh B{z tkgfonk fGnkBe fBozekoh esbeKv
sK nrb/ ;kb tkgfonk fi; ftu gzikp ;oeko T[go d';a bZrk fe fBozekoh w[yh
r[opuB f;zx B{z frqcsko eoB dh EK ;oekoh rZvh ftu ;[oZfyns fdZbh g[ukfJnk
frnk. eh ;zs ioB?b f;zx gk; e'Jh nfijh ;aesh ;h fi; ;dek T[; B{z ;zGkth
xNBktK dhnK eB;'nK fwbD bZrhnK ;B fe e'Jh j'o ekoB ;h, fJ; dh w?B{z e'Jh
ikDekoh BjhI. fi; rZb dh ikDekoh j? T[j fJj j? fe d;skopzdh tkb/ fdB s'I
b? e/ nkgq/;aB pb{;Nko tes ;ajkds sZe, pkdbe/ T[BK s'I d{o jNd/ rJ/ ns/
N"jVk ;kfjp tkbk XVk B/V/ fy;edk nkfJnk.
GkJh nwohe f;zx d/ wB ftu fJ; rZb dk o'; ;h fe fgsk ih dk tko;
;zs ioB?b f;zx B{z feT[I Ekfgnk frnk. ofjzd/ r[od[nkok r[odo;aB gqek;a fty/ u"e
wfjs/ ;B, go nkg; ftubh e;awe;a ftu tkXk j' fojk ;h. GkJh nwohe f;zx
Ne;kb dhnK rZvhnK b? e/ Xow gquko bJh fBeb iKd/ s/ nzfwqs gquko eod/.
;zsK dh gqtkj xZN jh eod/. i/ ;zs ioB?bh f;zx dk ;fseko Ne;kb d/ w[yh ti'I
uzrk pDdk ik fojk ;h sK ;zs eosko f;zx d/ p/N/ j'D ekoB ;zrs GkJh ;kfjp
B{z th nkdo fdzdh. go d'tK dk nkg;h w/b xNdk ik fojk ;h.
fJTI[A S/ e[ wjhB/ bzx/ j'Dr/ fe fJe fdB ;zsK B/ GkJh ;kfjp B{z nkgD/
gk; ;Zd fbnk. ;fseko Bkb fpmk e/ efjD bZr/. @@s[;hI GkJh ;kfjp fJeZb/ jh
54
d"fonK T[go ub/ iKd/ j', i/ fJeZm/ ub/ ikfJnk eohJ/ sK eh joi j't/rk<@@ GkJh
nwohe f;zx B/ fejk, @@e'Jh rbs ezw eoB tk;s/ sK BjhI iKdk. uzr/ ezw ikD
dh th wBkjh j?<@@ ;zs p'b/, @@uzr/ ezw eod/ j' w?B{z gsk j?. fJ; eoe/ sK efj
fojk jK fe fJeZm/ ikfJnk eohJ/. wkV/ ezw fJeZfbnK S[g S[gk e/ eohd/ jB Xow
dk ezw sK ob fwb e/ eoBk ukjhdk j?.@@ GkJh nwohe f;zx u[Zg j' rJ/. fco
;zsK B/ fejk, @@fgsk ih (;zs eosko f;zx B[z{ ioB?b f;zx th fgsk ih fejk eod/
;B) w?B{z th T[BK fgnko eod/ ;B fizBk s[jkB{z. fJj sK ;zrs dk c?;bk ;h fe
w/o/ tor/ ;XkoB pzd/ d/ f;o d;sko pzBQ fdsh. w?I ed'I wzr ehsh ;h < go fJj
c?;b/ sK j' rJ/ j'J/ jB j[D. i/ s[;hI tZy uZbDk j? sK fijVhnK woiah rZvhnK b?
ikU. Ne;kb gk; fizBK XB j? ;G s[jkvk j? T[j b? ikT[. ej' sK w? A s[jkv/
bJh iawhB yohd e/ d/ fdzdk jK. s[;hI T[E/ p?m e/ gzE dh ;/tk eod/ ofjDk
wBfJfSs Yzr Bkb. w?I fJE/ i' j'fJnk eodk ojKrk.@@ fco ;zs T[m/ . GkJh
nwohe f;zx B{z iZch ftu b? fbnk s/ Bw nZyK Bkb efjD bZr/, @@w/oh p/Bsh j?
s/o/ nZr/ fJe. w/o/ s'I tZy Bk j'j[. s/o/ fpB w/oh ;akB nZXh th BjhI oj/rh. w/ok
e'Jh ia'o Bjh j? s/o/ T[go fe ipod;sh o'e ;eK. w?I sK fwzBs eoB i'rk jK
e/tb. nkgK B{z fJeZfmnk d/ye/ fgsk ih dh nkswk gq;zB j't/rh. T[BQK B/ s/o/ w/o/
ftu edh G/d Bjh Aehsk ;h.@@
GkJh nwohe f;zx dhnK nZyK ftu'I jzM{ feoB bZr/. e[M ;wK T[BQK B/ e[M
BjhI fejk. ;fji/ ;zs ioB?b f;zx d/ uoB S[j e/ fejk, @@s[;hI w/o/ s'I tZv/ ;EkB
T[go j'. nZr/ s'I e'Jh f;aekfJs BjhI nkt/rh. nkgK fJeZm/ ojKr/ s/ w?I s[jkv/ s'I
g[ZfSnK pr?o e[ZM BjhI eoKrk.@@ d'tK B/ fco rbteVh gkJh s/ fJj fwbkg
;ajkdsK sZe fBfGnk. T[gozs GkJh nwohe f;zx B/ T[BQK B{z nkgD/ fdb s'I jw/;aK
tZvk ;fseko fdsk. fco xNBktK dk t/r fsZyhnK jB/ohnK tKr trD bZrk.
nozG ftu d' xNBktK pj[s tZvhnK tkgohnK. fJZe ft;kyh 1978 ftu fBozekohnK
tb'I nzfwqs;o ;kfjp ftu f;ZyK dk esb/nkw s/ T[; s'A fgS' A GkJh oDihs f;zx
tb'I fBozekoh wjzs r[opuB f;zx dk esb. fJBQK xNBktK B/ gzikp dh Xosh B{z
eKpk S/V fdZsk. nekbhnK dh ;oeko j't/ s/ s/oK f;Zy fdB fdjkV/ esb eoe/
r[opuB f;zx ;oekoh ;[oZfynk b? e/ fdZbh g[Zi ikt/, f;ZyK nzdo'I ni/ fJj o';
yasw BjhI j'fJnk ;h fe esb e/; nzfwqs;o dh EK eoBkb dh ndkbs ftu pdb
e/ ;ko/ fBozekoh jfsnko/ pkfJZias poh eo fdZs/ rJ/. Gkos ;oeko dh g{oh ;afj
Bkb nfijh p/fJB;kch Bk j[zdh sd ;zGt j? f;Zy fJzB/ eo'XtkB Bk j[zd/ fe
r[opuB f;zx dk esb eoB dh mkDd/. go nkgDh ;asozi dhnK ukbK j'Dh pj[s
rzGhosk Bkb uZb ojh ;h.
fdZbh ftu fJzdok rKXh ;ko/ xNBk eqw B{z ;fji/ ;fji/ f;yo tZb tXdk
d/y ojh ;h, ;r'I efjDk ukjhdk j? fe T[;dh f;nk;s tk;s/ fJj bkGekoh ;h fe
dopko ;kfjp ezgb?e; ftu tZvh wksok ftu jfEnkoK dk iayhok iwQK j[zdk oj/ s/
fJe fdB ;G e[M dk G'r gk e/ fjzd[;skB B{z puk b?D tkbh gquzv d/th-wksk dk
o[spk gqkgs eo/. gzikp d/ nekbh db B[z T[;B/ edh tXhe nfjwhns BjhI fdZsh
55
;h. fi; nekbh db ftu T[; ;w/I pkdb, b'r'tkb, poBkbk, N"jVk, sbtzvh ns/
pbtzs f;zx g{o/ n;o nzdkia ;B, T[; pko/ T[; B[{z gsk ;h fe fJBQK Bkb ehsk
j'fJnk e'Jh th ;"dk f;o/ uVQ ;edk j?. fJj wkVh w'Nh c/; ;/ftzr d/ fJS[Ze ;B,
gzE dh gotkj e'Jh BjhI fe;/ B{z. fJBQK ftu'I sbtazvh dh ;zs ioB?b f;zx Bkb e[M
e[ ;KM edh edkJh pD iKdh ;h feT[fe sbtzvh dk nkgDk nekbh db YkJh
N'No{nK dk fJeZm ;h s/ T[;dk fdZbh ftu bkfJnk w'ouk m[Z; j' frnk ;h. N"jVk
;kfjp dk ;zs e'b tXhe nkT[D ikD fJ; eoe/ ;h feT[fe ;zs wiap{s nkdwh ;h
fi;dh uzrh ;aky pD rJh ;h s/ fJ; vzv/ Bkb pkdb B{z e[fNnk ik ;edk ;h.
w/o/ nB[Gt fJZAe BjhI, nB/e jB fe N"jVk ;kfjp dh fJe' fJe nfGbk;ak pkdb
;kfjp B{z w{zj Gko v/r e/ nekbh db dk gqXkB pDe/ w[Zy wzsoh dh e[o;h gqkgs
eoBh ;h.
j[D iok nekbhnK dh okiBhsh d/y'. fBozekoh wjzs dk esb j' frnk sd
GkJh oDihs f;zx B{z S[gD bJh ;aoD ukjhdh jh ;h. s/ dwdwh Ne;kb, fi;
dh fBozekohnK fto[ZX NZeo ;zs eosko f;zx B/ S/V fdZsh ;h s'I tXhe Go';/:'r j'o
fejVh EK j' ;edh ;h < ;zs ioB?b f;zx B/ GkJh ;kfjp B{z ;[oZfynk godkB
ehsh. ;N/iK s'I T[;dh f;cs ;bkj g{o/ fdb firo Bkb ehsh. id'I dopkok f;zx
dh ;oeko B/ GkJh oDihs f;zx B{z Gr"Vk eoko d/ e/ T[; d/ f;o dk w[Zb oZy
fdZsk s/ fejk fe GkJh dk Ej[ fNekDk dZ;D tkb/ B{z Gkoh fJBkw fdZsk ikt/rk, sd
;zs ioB?b f;zx B/ n?bkB ehsk, @@i/ fes/ w/o/ gk; e'Jh GkJh oDihs f;zx B{z b?
e/ nkt/ sd w?A GkJh d/ pokpo tiaB dk ;'Bk T[; B[z{ fJBkw ftu d/tkrK.@@ gq?;
fog'oNo g[SD bZr/, @@pkpk ih s[jkv/ gk; J/Bk ;'Bk j?<@@ ;zs p'b/, @@s[;h A nkgDh
rZb eo'. s[;hI d;' s[jkv/ gk; GkJh oDihs f;zx j?<@@
fit/I fJ; xNBk;Eb ftu'I fJzdok rKXh B{z nkgDh f;nk;s bkj/tzd bZr
ojh ;h T[t/I jh gzikp e/;oh nypko ;w{j dh d[ekBdkoh pj[s tXh. bkbk irs
BkokfJD dh fbys, T[;dk ypoK d/D dk Yzr s/ vqkcN-;a?bh fJzBh xNhnk s/ J/Bh
fcoe{ Yzr dh ;h fe iZrpkDh nypko B{z f;Zy, nZr-bkDh efjD bZr gJ/ ;B.
w?AI rZb eo fojk ;K nekbhnK dh. pzdk p/;ae i/bQ ftu pzd j't/ p/;ae
nzvo rokT{v j'e/ fdB eNh eodk j't/ T[;dk fwiakia ;aZeh ns/ fuVfuVk j' iKdk
j?. nfij/ jkbks ftu pzd/ B{z vokfJnk th ik ;edk j? s/ u[rbhnK okjhI fe;/ d/
fto[ZX th ehsk ik ;edk j? feT[IAfe nfij/ pzd/ gk; ;zuko dh nkgDh ;[ftXk pj[s
E'VQh j[zdh j?. ;zs jouzd f;zx b"r'tkb jo ;w/I ske ftu ofjzd/ ;B fe ;zs
fGzvoK tkb/ dh uVQs B{z ;ZN bZr/. T[BQK B{z gsk bZr frnk fe e[M ekoBk eoe/
GkJh oDihs f;zx, ;zs ioB?b f;zx Bkb Bkokia uZb oj/ jB. nfijhnK wkw{bh
rZbK fiBQK B{z wzBD dk fe;/ j';atzd pzd/ dk wB BjhI eodk, tZvhnK pD iKdhnK
jB. GkJh oDihs f;zx nkgD/ ewo/ ftu tZy ofjzd/ j'J/ dkb ;piah B{z fJfSs
sVek nkfde bkfJnk eod/ ;B fe rzY/ ysw j' rJ/. T[BQK B/ ;zsK gk; ;[B/jk
G/fink fe rzY/ G/i'. j'fJnk fJj fe eJh fdB bzx rJ/, GkJh oDihs f;zx B/
frbk eofdnK f;zxK gk; efj fdsk, @@fJj ;kX rZbK sK eodk j? w?B[{z ;'B/
56
Bkb s'b/rk, s'bdk rzfYnK pokpo th BjhI. @@nkg;h Bkokiarh dk ekoB e/tb
fgnkia j't/, fJj wzBD:'r Bjh go fJ; s'I gsk bZr frnk fe d'tK d/ ;pzXK
ftu coe g? frnk j?.
;zs b'r'tkb B/ nkgD/ pzd/ brksko GkJh oDihs f;zx gk; G/iD/ ;a[o{ eo
fdZs/. GkJh oDihs f;zx B{z th fJT[I bZrk fe ekoBktK w?I tZvk ehsk j? go fJ;
Bkb uVQs ;zs ioB?b f;zx dh j' ojh j?. b'r'tkb fenK B/ fJj efjDk ;[o{ eo
fdZsk fe oDihs f;zxk fJj ;kX fGzvoKtkbk f;o/ dk p[iafdb j?. i/ db/o jz[dk sK
T[; iZE/ ftu Bk ubk iKdk fijVk fBozekohnK B{z ;wMkT[D frnk ft;kyh B{z wkfonk
frnk ;h < j[D s{z ;kvh wzB. s?B{z g/;a eotk fdzd/ jK. ibdh iawkBs j' ikt/rh.
j[D s{z b[fenk fcodk j?I. fco gzE ftu y[bQ/nkw ftuo/AIrk sK b'e fGzvoktkb/ B{z G[Zb
ikDr/ s/ s/oh EK EK i? i?eko j't/rh. fJ; ;kX s'I yfjVk S[N/rk. GkJh ;kfjp
fJBQK dhnK ;bkjK wzB rJ/. ;qH ;[oihs f;zx poBkbk dh fBrokBh ftu GkJh
oDihs f;zx B{z ;hHphHnkJhH d/ vkfJo?eNo pktk ih gk; nksw ;wogD eotkfJnk
frnk. ;wogD eoB t/b/ fJj Go';k fbnk frnk ;h fe GkJh ;kfjp T[go s;aZdd
BjhI ehsk ikt/rk.
w/o/ wB ftu d' iE/dkoK dk ;fseko ekfJw oj/rk. fJe iE/dko jouoB
f;zx wjkb'AI iE/dko syas e/;rVQ ;kfjp s/ d{i/ iE/dko nekb sys GkJh
r[ofdnkb f;zx niB'jk.ofjs wfo:kdk ns/ gzEe otkfJsK T[go fJBQK iE/dkoK B/
p/roia s/ p/fbjkia j'e/ gfjok fdZsk. fJj d't/AI iE/dko T[Zsw fJybke d/ wkbe
;B. fJBQK d'tK dh ;zs ioB?b f;zx Bkb pVh ;[o obdh ;h. n;hI d/fynk fe T[E/
dopko ;kfjp ftu iE/dko niB'jk nkT[Ad/ ns/ ;zsK gk; p?m e/ nkyd/, @pkfpU
n;hI th nyzv gkm eotkT[Dk j? fgzv. T[d'AI eoktKr/ id'A s[;hI G'r w"e/ g[Zi'r/.@ ;zs
BKj eo oj/ ;B feT[Afe ;oeko dk, g[bh; dk Go';k BjhA ;h ed'A frqcsko eo
b?D. niB'jk ;kfjp fiaZd eoB bZr/ sK nkyo ;zsK B/ g[ZS fbnk, w/o/ Bkb eh
coe gt/rk f;zx ;kfjp < w/o/ bJh fJE/ jh d/ra b? nkfJU. iK nfijk ekoB dZ;'A
fe w/ok ikDk feT[A io{oh j?.@ iE/dko ;kfjp p'b/, @s[jkvk ikDk io{oh j?, w?A fgzv
tkfbnK B{z dZ;Dk ukjz[dk jK fe ioB?b f;zx w/ok :ko j?. fJ; s'A tXhe ;akB
j'o fe; rZb ftu j' ;edh j?<@ ;zs wzB rJ/, fdB s?n j' frnk.
gkme ;qH dbpho f;zx dh feskp ftu gVQ u[e/ jB fe iE/dko ih B/
wjkoki nZr/ nodk; y[d eofdnK fejk, ;Zu/ gks;akj GkJh ioB?b f;zx w/o/ Bkb'AI
tXhe ehwsh j?. fJ; B{z jZE d/ e/ oZyDk s/ fJ;dh EK w?B{z p[bk b?Dk.@ ;zsK B/
gq;akd fbnk, fejk- f;zx ;kfjp Bz{ nodk; ftZu fJj p'b BjhI efjD/ ukjhd/ ;B,
ykw';a T[Adk; tkg; gos nkJ/. iE/dko niB'jk ih B/ fejk ;h, w?A eZbQ B{z nktKrk,
nZi oks fgzv ojKrk. fJ;/ oks f;zx ;kfjp ih dk d/jKs j' frnk.
frnkBh ia?b f;zx e/Adoh rqfj wzsoh ;B. T[BQK B/ nkgD/ d'jso/ dk nkBzd
ekoi sys ;qh e/;rVQ ;kfjp nBzdg[o fty/ eoB dk c?;bk ehsk. iE/dko w[jkb'AI
gk; ;eZso nkfJnk s/ nkBzd ekoi dh o;w fBGkT[D dk ;[B/jk fdsk. iE/dko ih
57
B/ fejk, @syas ;kfjp T[go nkBzd ekoi eoB dh e'Jh wfo:kdk BjhA j? s/ fco
ekek ebhB ;a/tB j?. T[; d/ nkBzd ekoi w?A eotktK, ;tkb jh g?dk BjhA j[d
z k.@
iE/dko ih B{z fwE/ fdB g[bh; B/ T[BQK d/ xo d[nkb/ x/ok gke/ Biaopzd eo
fdZsk sK fe ftxB Bk g? ;e/. nkBzd ekoi dh o;w GkJh nodZwB f;zx pkrVhnK
B/ fBGkJh. fgqz;hgb r[owfs ekbi B/ GkJh nodZwB f;zx ih B{z ekbi ftu b?euo
eoB bJh p[bk fbnk sd ftfdnkoEhnK B/ T[BQK B{z gq;aB ehsk, @s[;hI GkJh ;kfjp
T[E/ nkBzd ekoi feT[AI eotkJ/ id'A fe nfijh wfonkdk BjhA j?<@ GkJh pkrVhnK
p'b/, @wo:kdk feT[A BjhI < j' ;ed/ jB nkBzd ekoi T[E/.@ ftfdnkoEh p'b/, @syas
;kfjp dh wfonkdk pko/ syas ;kfjp d/ iE/dko B{z tXhe gsk j? fe s[jkB{z< s/
fijVh fiaw/tkoh syas-iE/dko B/ fBGkT[D s'A fJBeko ehsk s[jkB[{z T[jBK dh EK
nfXeko fet/A fwb frnk< s[;hI ikDd/ ;h fe f;zx ;kfjp g[bh; d/ x/o/ ftu jB.@
GkJh ;kfjp gk; e'Jh T[so BjhA ;h. ;ko/ ftfdnkoEhnK B/ Gk;aD ftu'A fJj efje/
tke nkT{N ehsk - id'A se s[jkv/ fJ; ezw B{z f;zx ;kfjp w[nkc BjhA eod/,
s[jkB{z r[owfs ekbi ftu dkyb j'D dh nkfrnk BjhA j?.@ fgqz;hgb ;kfjp Gkoh
Bkokia j'J/. j[zd/ fcoB.
fJ;/ ;w/A d"okB fJe d"o fJj th uZfbnk fe fBozekohnK Bkb okiahBktK eo
fbnk ikt/. dopko ;kjfp s'A ;zsK dk ;[B/jk fwfbnk fe nzfwqs;o g[Zi'. n;hI g[Zi
rJ/. T[BQK B/ dZf;nk fe fBozekoh wjzs jod/t f;zx dk ;[B/jk nkfJnk j? fe n;hI
okiahBktK eoB d/ fJS[Ze jK. ntsko-pkDh feskp ftu'A fijV/ fJsokia:'r toe/,
gq;zr s[;hI eZYD bJh ej'r/ eZY fdnKr/. T[E/ iE/dko niB'jk th w"i{d ;B . w?A
p/Bsh ehsh- ;qh nekb syas ;kfjp fywk eoB dk s/ ;aoD nkJ/ T[go ofjw eoB
dk ;EkB sK j?, fJ; Bkb okiahBktK BjhA j' ;edk. gzE bJh fJj syas ;[gohw
j?. s[;hI fBozekohnK B[{z fywK eoBh ukj' sK T[j s[jkvh woiah go okiahBktK ;apd
Bk tos'A.
@mhe j?@, iE/dko ih p'b/, @T[j nke/ i/ fywk dh ikuBk eoB s/ p/Bsh eoB
fe fJsokia:'r fjZ;/ dZ;', eZN fdzd/ jK, fco eh eoBk ukjhdk j?<@ w?A fejk, @w/o/
fynkb ftu nfijk eoBk th T[fus BjhA j't/rk. i/ ;qh nekb syas d/ j[ew
nB[;ko e[M fj;/ eZN fdZs/ iKD sd ;wfMnk ikt/rk fe pkeh ofj rJh
ntskopkDh nekb syas tb'I gqtkB j?. fJ; feskp ftu eh rbs j? eh mhe,
nkgDh ny"sh pkDh Bkb nkg fit/I f;MDk j? T[j f;M b?D nkgK e[M BjhI b?Dk
d/Dk fJ; w;b/ ftu.@ fJj rZb wzB bJh rJh.
e?gNB nwfozdo f;zx T[BQK fdBK ftu ne;o dopko ;kfjp nkT[Ad/. T[j
fJzdok rKXh d/ d{s ti'A nkfJnk eod/ ;B. w/oh BjhA ikDekoh fe fe;/ B/ edh
T[BQK dk fBokdo ehsk j't/ id'A fe fJzdok rKXh fto[ZX f;ZyK d/ wBK ftu r[Z;k ;h.
fJe tko iE/dko niB'jk B/ J/Bk io{o fejk ;h, @e?gNB ;kfjp n;hA s[jkB{z nkgDk
wjkokik wzBd/ jK s/ s[;hI nkgDk o[spk fJzdok rKXh d/ vkehJ/ dk pDk fbnk
j?. s[jkB{z mhe brdk j? fJj <@ e?gNB ;kfjp jZ; gJ/. e?, nwfozdo f;zx B/
T[BQK dh rZb dk p[ok BjhA wBkfJnk .
58
n;hI fJe gzi w?Apoh ;bkjeko ew/Nh dh ;EkgBk ehsh fijVh iE/dko nekb
syas ns/ ;zs ioB?b f;zx Bkb f;XKse w;fbnk s/ ftuko tNKdok eo ;e/, go
;Zu fJj j? fe iE/dko B{z ns/ ;zs B{z fJ; ew/Nh dh edh tXhe io{os wfj;{;
Bjh j'Jh. fJ; dh tik fJj ;h fe fJj d't/_ ;ay;hnsK JhwkBdko th ;B s/ d{o
do;ah th. JhwkBdko nkdwh B{z fe;/ fseVw dh w[Ekirh Bjh_ j[zdh. go ;zs ih B/
j[ew fdsk, "s[jkv/ Bkb rZbK eoB B{z ihn eodk j[zdk j?. wB sK fJj eodk
j? fe d' tko nk ikfJnk eo' go ;co nkfde dh w[;aeb br/ sK fJe tko
wjhB/ ftu jo jkbs fwbDk j?. eh gsk fezBk e[ fuo ;kjK dh bVh uZb/rh. fJj
efje/ ;zs u[g eo iKd/ s/ n;h_ pkjo nke/ ;'ud/ fe woB w[oB dhnK rZbK ci{b
eodk j? pkpk. dopko ;kfjp s/ jwbk eoB dh w{oysk e"D eo/rk?
1981 ftu iowB s'_ fJe ;ekbo e[Vh gzikp ftu nkJh. T[;dk Bkw ;h
J/_ibk vhEfo;a. T[j f;Zy Xow T[go vkeNo/N eo ojh ;h. ;kv/ fvgkoNw?_N r[o{
r'fpzd f;zx GtB ftu nk rJh. eJhnK B{z fwbh s/ B'N; bJ/. ftuko tNKdok
ehsk. fJe fdB w?B{z efjD bZrh- w?_ nyapkoK fo;kfbnK ftu ;zs ioB?b f;zx dk
Bkw ;[fDnK j?. eh w?_ fe;/ ;w/_ T[BQK dh fJzNoftT{ eo ;edh jK ? w?_ T[;B{z
fwbkD bJh u"e wfjs/ b? frnk. T[; Bkb ;zsK dh whfNzr j'Jh. doiDk ;tkb
g[S/, ;zs[;aN j'Jh. ;zs ih d/ ewo/ ftu r[o{ r'fpzd f;zx ih dh s;tho Nzrh j'Jh
;h. p'bh- w?_ ;[fDnK j? fe f;Zy p[Zs-g{i Bjh_ jB. fco s[;h_ fJj s;tho feT[_
bNekJh j? ? ;zs ih B/ fejk- w?_ g{ik Bjh_ eodk fJ; s;tho dh. fJ; dk
f;oc ;fseko eodk jK. T[j p'bh- feogk eoe/ dZ;Dk ;fseko dh jZd feE/ e[
sZe ysw j[zdh j? s/ fco g{ik feE'_ e[ ;a[o{ j' ikfJnk eodh j?? " ;zs jZ; gJ/ s/
fejk- wz[fvU fJjBk nkgD/ wfjwkBk bJh gq;akd gkDh s/ fojkfJ;a dk fJzsiakw eo'.
d{o'_ nkJ/ jB. e'Jh xkN Bk oj/ fe;/ t;s{ dh.
oks g? rJh. ;kB{z ykDk y[nkD fgS'_ ;oK ftu ewok d/ fdZsk. rowhnK dh
o[Zs ;h. nzdo gZyk ;h go w?_ nkgDh wzih fyZu e/ pkjo toKv/ ftu fbikD bJh
X{jD bZrk sK e[Vh p'bh, pkjo rowh j?. T[E/ gZyk BjhI. s{z fJE/ feT[_ Bjh_
;"_dk? w?_ fejk- Bjh_, w?_ pkjo gtKrk. ;kvk d'tK dk fJe' ewo/ ftu ;"Dk uzrk
Bjh. T[j GVe gJh. bVB' Bk jN/. nkyh ikt/- fJ; dk wsbp j? fe s{z gyzvh
j?_. w?_ s?B{z yk Bjh iktKrh. go s?B{z nkgD/ nkg T[s/ fJspko Bjh_. fej' fij/ j'
s[;h_ f;Zy ? T[; B/ w/o/ fto[ZX w/o/ ;kjwD/ fijV/ xNhnk ft;a/;aD nzro/iah d/ bkJ/
T[BQK ftu' eJhnK d/ noE w?B{z Bjh nkT[_d/ ;B. pkd ftu th w?_ Bk fe;/ B{z T[BQK
d/ noE g[ZS/ Bk fve;aBoh ftu'_ d/y/. w?_ T[BQK rkbK dk noE feT[_ ikDk ? r{r
z V
fijk pD e/ w?_ nkgDh wzih pkjo x;hN fbnkfJnk s/ T[; B{z pkjo'_ e[zvk wko e/
rowh ftu ;"_ frnk. w?_ [eo ehsk fe Ne;kb d/ ekfozfdnK B/ T[; B{z ;[fDnk
Bjh_, Bjh_ sK T[jBK B/ fJ; dk noE fJj eZYDk ;h fe ;akfJd w?_ T[; B{z S/V
fdZsk j?. nzro/iah fe;/ B{z nkT[_dh Bjh_ ;h T[E/.
59
fJe fdB efjD bZrh- w?_ ;[fDnk j? ;wkD/ pV/ tv/ g[okD/ E/j jB. pkpk
pzdk f;zx B/ id'_ ;wkDk spkj ehsk ;h T[d'_ d/ jB. s{z fdyk fbnkJ/_rk w?B{z? n;h_
uZb gJ/. ;G EktK d/yhnK. rowh dk w";w ;h. e[M nkokw eoB bJh fJe y'y/
ftu p?m rJ/. T[E/ 12-13 ;kb dk w[zvk ;h. T[; B{z ukj fgbkT[D bJh fejk,
ukj fsnko j' rJh. ni/ fJe nZX x[ZN jh Gfonk j't/rk fe ;kJheb T[go fJe
pzdk nkfJnk s/ j"bh d/ e/ e'Jh rZb w[zv/ d/ ezB ftu nkye/ s[os tkg; gos
frnk. fJj w[zvk, fijVk fe pkDhnK brdk ;h, j"bh j"bh o'Jh th frnk s/ ;kwkB
pkjo'_ u[e u[e nzdo th oZyD bZrk. E'VQk e[ ;kwkB ;h. ;kok oZy fdZsk frnk sK
T[j yb' e/ T[vhe eoB bZrk fe n;h ukj w[ek e/ ed'I iKd/ jK. BhthI gkJh yb's/
o'_d/ pu/ B{z d/ye/ ;kv/ s'_ fejVh ukj gh j'Dh ;h, n;h_I ftu/ Sv Svk e/ pDd/ g?;/
T[; B{z cVkJ/ s/ pkjo j' rJ/. T[; B/ ;kv/ tkbhnK fgnkbhnK X'JhnK, d[ekB B{z
fizdk wkfonk s/ d"V frnk. ikDB bJh fe ;kJheb ;tko eh ;[B/jk d/ e/ frnk
;h, fi; eoe/ fJj w[zvk o'D bZr fgnk, w?_ rtKYh d[ekBdko B{z g[ZfSnk. T[;B/
dZf;nk fe uko gzi wjhfBnK s'_ fJ; dk fgsk fpwko ;h. ;kJheb tkbk dZ; e/
frnk j? fe T[j Bjh_ fojk, s{z xo ubk ik.
w?E'_ fJj rZb ;[DB fgS'_ J/_ibk B/ fejk- fJj w[zvk w?B{z r[o{ r'fpzd f;zx
ih dk f;Zy bZfrnk j?. w? g[ZfSnk- T[j fet/_? efjD bZrh- d/y', fJ; S'Nh T[wo
d/ w[zv/ B/ tZvh d[ydkJh ypo ;[Dh . T[j d[ekB fJt/_ SZv e/ th d"V ;edk ;h.
rtKYh nkg/ pzd eo fdzd/. fJ; w[zv/ B/ sK ;kB{z th fJj Bjh_ fejk fe s[;h ikU
w?_ d[ekB pzd eoBh j?. r[o{ ih B/ f;ZyK B{z fJj' sK f;ykfJnk j? fe x'o ;zeN d/
;w/_ ftu th nkgDh fiaw/tkoh Bjh G[ZbDh. fJ; ;ZN s'_ pkd th d[ekB gqsh ns/
nkgD/ rkje gqsh coia B{z G[Zfbnk Bjh_ fJj w[zvk. fJj' sK j? nkoBbv skfJBph
dk u?b?_i n?_v fo;gK; f;XKs. skfJBph nydk j?, ukj/ fe;/ e"w B{z goyDk j'J/,
ukj/ ;wki B{z, ukj/ fJe pzd/ B{z. fJj d/y' fe T[; B{z u?b?_i fej' fijk fwfbnk s/
fco T[; B/ u?b?_i ep{b eoe/ eh ftjko ehsk.;wfMnk s{z ?
gsk bZrk fe pkp/ gfNnkb/ g[i rJ/ jB. d[y fBtkoB ;kfjp v/o/ bkJ/
jB. ;akw B{z eEk eod/ j[zd/ ;B. J/Bh ;zrs j[zdh fe p?mD B{z EK Bk bZGdh. w/o/
fwZso o;agkb f;zx frZb fiE/ gfoeowK ftu p?m/ ;B w?_ th T[BQK d/ Biadhe ik
p?mk s/ eEk ;[DB bZrk. ;wkgsh j'Jh sK ;zs ih ;oK tb ikD bZr/. ekch ;ko/
j'o b'eK tKr w?_ s/ frZb th fgS/ fgS/ s[o gJ/. ;kjwfDU fJe wkJh s/iah Bkb
nkJh s/ T[; B/ ;zsK d/ uoB S[jD/ ukj/. pkp/ o[e rJ/. nkb/ d[nkb/ pzfdnK B{z
efjD bZr/- ykb;k ih iok o[e' s/ e[ZM fgS/ jN'. fco wkJh B{z efjD bZr/- phph
nkokw Bkb g?oK B{z jZE bk. ekjbh Bk eo. fJE'_ i' e[M eZY e/ fbikJ/_rh T[j
w?B{z th fdyk ikJh_. fJj nkb/ d[nkb/ yb's/ b'e th d/y b?Dr/ fe fejVh d[obG
t;s{ b? e/ rJh j?_. fJj th b? ikDr/. T[; phph B/ fywk wzrh s/ ubh rJh. w/o/
Bkb yb'sk frZb jZ; fgnk s/ fejk, edh edh brdk j? fJj ;kX finkdsh eo
foj? b'eK s/. s{z nkg d/y fJjd/ ;kjwD/ f;Xk yV/Q ofjD B{z fe;/ dk fdb eodk
j?? fJU[_ Bjh_ brdk fe fJjd/ ;kjwD/ M[eD ftu fJZis j??
60
go T[j g?oh jZE b[nkT[D d/ fybkc ;B s/ T[bzxDk eoB tkfbnk B{z ;ys
;apdK d/ e'V/ ykD/ g?_d/. w?_ Yhm fijk pzdk jK. id'_ gfNnkb/ s'_ nzfwqs;o iKdk sK
cfsj th p[bkT[_dk s/ Bkb p?m e/ r'vk S[j b?_dk. e[M Bk efjzd/. fJe fdB w?_
g[ZS fbnk- pkpk ih s[;h_ r'v/ jZE b[nkT[D d/ ;ys fybkc j'. w?_ j[D s[jkvk r'vk
cVh p?mk jK, w?B{z e[ZM Bjh_ nkyd/ s[;h. p'b/- s{z fejVk fe;/ ;aoXkt; nfijk
eodk j?? s{z sK w?B{z S/VBk ukj[zdk j?I. w?_ s/o/ s'_ Bk fSVB dk c?;bk eo oZfynk
j?. r'v/ jZE bkT[D dh rZb SZv, s{z sK bZsK x[ZN ikfJnk eo ukj/.
;[yfizdo f;zx (T[d'I nekbh f;fynk wzsoh) eJh tko ;zsK B{z fwbD nkT[_dk
s/ d/o se p?mk rZbK eodk, ;[Ddk. fe;/ B/ ;zsK B{z fejk- fJj uzrk pzdk Bjh.
fJ; B{z tXhe w{zj Bk bkfJnk eo' pkpk ih. ;zs p'b/, nkT[_dk iKdk e[ZM d/ e/ jh
iKdk j?, nkgD/ e'b'_ eh b? iKdk j?? id'_ e[ZM b? e/ ikD bZrk fco rZb efoU.
;zrsK nkT[dhnK sd wkfJnk nogD eodhnK. c;b nkT[D t/b/ g?;/ tZX
nkT[_d/. T[j cVd/, p'M/ ftu gk b?_d/. w?_ fejk- pkfpU ;hiaB j' frnk j? [o{. p'M/
v/Y v/Y ria d/ b[nkT[ sK ezw uZb/rk. p'b/- w?_ e'Jh Bkb b? ikD/ jB fJj
B'N? s[jkvh jh ;/tk eodk jK bzro gq;akd/ dh. fbnk pJh, o;agkb f;zx fJBQK
f;zxK B{z yho y[nk.
o;agkb f;zx ph an?;;h aeoe/ T[BQK dh ;/tk ftu rVtJh jkiao j' frnk ;h,
yho d/ e"b/ Go fbnkfJnk. mzYh mko yho ftu nzr{o gkJ/ j'J/ ;B. yho dh
f;cs ehsh sK ;zs p'b/- fijV/ fijV/ fJ; yho dk nkBzd b? oj/ jB e[ZN pVh
gJ/rh T[BQK B{z. wko ykD t/b/ ;'u'r/, Bk yho yKd/ ;"y/ ofjzd/.. fJj efjD fgS'_
y{p jZ;/. ;ko/ iD/ jZ;/.
1982 ftu T[BQK B/ ftdtkBk dh fJe ;Gk p[bkJh. w?B{z eJh ;Zdk-gZso ekov
gfNnkb/ G/i e/ ;[B/jk fdZsk fe gfNnkb/ ns/ uzvhrVQ d/ fwZsoK fgnkfonK B{z ekov
s{z d/ e/ g[ZiD dh p/Bsh eohI. ekov tzv fdZs/ rJ/. ;zsK B/ g[ZfSnk- ;G nk
ikDr/? w?_ fejk- ih ;G B/ jK ehsh j?. fJe r[odo;aB f;zx ro/tkb (fgS'_
n?vt'e/N iBob gzikp ;oeko pD/) B/ fejk j? fe T[BQK s'_ nk Bjh_ j'Dk feT[_fe
ndkbs d/ ezwK ftu pj[s o[M/ j'J/ jB. ;zs p'b/- ro/tkb f;nkD/ j[zd/ jB.
f;nkD/ pzd/ w/o/ e'b nk e/ okiah Bjh jB feT[_fe T[BQK B{z gsk j? fe fJ; ;kX
eoe/ e'Jh oZcV fSV/rk jh fSV/rk.fijV/ w?E'_ d{o d{o ofjDr/ T[j ;[yh ofjDr/.
gzikp ftu'_ d' e[ ;" d/ eohp gq'c?;o, tehb ns/ gZsoeko nkfde g[Zi/. jo/e
d/ wB ftu nfij/ Gkt ;B fe e/_do ;oeko B{z f;ZyK Bkb p/fJB;kch Bjh_ eoBh
ukjhdh. ;sb[i-:wBk fbze bfjo okjh gzikp dk gkDh jfonkD/ B{z d/D tk;s/
fJzdok rKXh eg{oh fgzv ftu ejh dk NZe bk e/ T[dxkNBh o;w eo rJh ;h s/
pkeh ezw eo/Bk B/ ;zGkb fbnk ;h. nekbhnK dk fJ; fto[ZX bkfJnk w'ouk dw
s'V fojk ;h. j[D eh ehsk ikt/?;G nkgD/ nkgD/ ftuko gqrN eo oj/ ;B. w?B{z
tXhe e[ZM sK :kd Bjh_ go J/Bk :kd j? fe ;q a r[os/i f;zx f;ZX{ nkJh aJ/ an?; a
th g[Zi/ j'J/ ;B s/ T[BQK B/ 9 fJzu dh feogkB ewhi d/ T[go dh gfjBh j'Jh ;h.
feogkB dk fwnkB fgZsb dk pVh ;[jDh fb;ae tkbk ;h. T[j d; e[ fwzN, fizBK
61
;wK p'b/, feogkB dh ;KG ;zGkb ftu T[bMd/ oj/. edh E'Vh nr/ ;oek b?_d/ edh
ekch fgZS/ eo b?_d/ s/ fco tZyh pokpo b? nkT[_d/. edh d'jK jZEK ftu geV b?_d/.
w/o/ bkr/ p?mk tehb efjD bZrk- edh edkJh gzrk b?D dk Bshik fJj' fBebdk
j?. o'i gkJh j't/ sK nZebekBh Bjh_ nkT[_dh, j[D pkJh s'_ Bk Gk;aD ;zGbdk j? Bk
feogkB.
pkpk mkok f;zx s/ GkJh nwohe f;zx B{z frqcsko eo fbnk frnk. f;Zy
;N{v?_N; c?vo/;aB dk iBob ;eZso jofwzdo f;zx ;zX{, okfizdo f;zx wfjsk ns/
nwoihs f;zx uktbk sK eJh tko frqcsko j'J/. ;zs fGzvoKtkb/ d/ d[nkb/ nfdZy
Bkr tb wko fojk ;h fijVk ;kB{z fe;/ B{z Bjh_ fd;dk ;h go ;zs B{z fdZ; fojk
;h.
iE/dkoK B/ c?;bk ehsk fe nekbh fJe' EK nzfwqs;ao s'_ w'ouk ubkT[D, tZy
tZy vcbh tikT[D dk B[e;kB j' fojk j?. sbtzvh dk nkBzdg[o ws/ dh gqkgsh dk
w'ouk fdZbh uZb fojk ;h s/ jo o'i gzi f;Zy frqcskoh bJh fwbD' jN rJ/ ;B.
b"Ir'tkb d/ eg{oh w'ou/ dh ;a[o{nks jh ekwo/vK ekoB ftrV rJh ;h. j'fJnk fJj
fe efwT[fB;NK dk n?; atkJh an?b a fto[ZX fJe fpnkB nypkoK ftu nkfJnk fi;
ftu T[BQK fejk fe Xow :[ZX w'ofunK dk e'Jh ckfJdk Bjh. gzikp dh nkofEesk
spkj j' ojh j?. i/ nekbh nkofEe gZy b? e/ n?; atkJh n
a ?bH fto[ZX w'ouk bkT[D
sK fJ; w[Zd/ s/ n;h_ T[BQK dh jwkfJs eoKr/. nekbhnK B/ rZb ;theko eo bJh.
bkb Mzv/ ns/ e/;oh Mzv/ fJeZm/ bfjokJ/ a a a Bkb Bkb ub/ a a a p'b/ ;' fBjkb
ns/ fJBebkp fizdkpkd d/ Bkno/ bZr/ s/ fJzdok rKXh B{z NZe Bjh_ bkT[D fdZsk
ikJ/rk dk n?bkB eoe/ fJj c"iK eg{oh tZb wkou eoB bZrhnK. p/;ae nekbhnK
s/ ekwo/vK dk w'ouk ;aKswJh ;h go g[bh; B/ T[j bkmh toQkJh fe oj/ oZp dk
Bkw. nEo{ r?;, gkDh dhnK p[SkVK s/ vKrK a a a ;G ekwo/v bkmh ukoi s'_ gfjb'_
jh bkb co/o/ ;[ZN e/ joB j' rJ/ s/ nekbhnK B{z fJT[_ e[fZ Nnk frnk fit/_ SZbhnK
e[ZNh_dhnk jB. sK th, nekbh w'ouk SZv e/ GZi/ Bjh_. frqcsko j'J/. w[Ve/ Bk
ekwo/vK B/ nekbhnK Bkb ob e/ w'ouk bkfJnk Bk nekbhnK B/ T[BQK d/
fJBebkph Mzv/ T[go fJspko ehsk.
id'_ ;ko/ nekbh dbK B/ obe/ w'ou/ dh [o{nks dopko ;kfjp s'_ eoBh ;h
w?_ T[E/ w"i{d ;K. pV/ Gk;aD j'J/. feT[_fe w'ou/ dh ;aesh dk e/_do ;zs ioB?b
f;zx pDd/ ik oj/ ;B fJ; eoe/ bhvoK d/ Gk;aD T[BQK tb tX/o/ eoe/ ;/Xs ;B.
iE/dko r[ouoB f;zx N"jVk gqXkB ;aq'wDh r[ agq aew/Nh B/ fejk, ;zs ih w'ouk
ekw:kp sd j't/rk i/ jo/e f;Zy d/ xo'_ xZN' xZN fJe pzdk w'ou/ ftu ;akwb j'e/
frqcskoh dJ/rk. phph okfizdo e'"o p'b/- w'ouk e[opkBh wzrdk j? ;zs ih. i/
bhvo e[opkBh d/Dr/, fJe fJe sd w'ouk ekw:kp j't/rk. w{zj iapkBh ekoi Bjh_
;ztoB br/. j'o bhvoK B/ pE/ok e[ZM fejk go j[D J/Bk e[ :kd j? fe ;zs nyho
ftu p'b/ s/ fejk- N"'jVk ;kfjp B/ fejk j? fe fJe fJe xo ftu'_ xZN' xZN fJe
fJe pzdk w'ou/ ftu ;akwb j'e/ frqcskoh dJ/. fJe fJe Bjh, fJe B{z sK efjDk
gt/rk s{z xo ofj, ;ko/ nkT[Dr/, i/bQh_ ikD bJh Bjh_ woB bJh th. go mZrh
62
Bjh uZb/rh. ojh rZb phph ih okfizdo e"o dh. ;jh j? fe w'ouk bhvo dh
e[opkBh wzrdk j?. w?_ sK bhvo Bjh jK. w?_ sK wfjs/ u"e dk ;kX jK. bhvo p?m/
jB fJE/. pkdb ;kfjp, sbtzvh ;kfjp, N"jVk ;kfjp, poBkbk ;kfjp s/ b"r'tkb
;kfjp. fJj d/Dr/ e[opkBhnK tes nkT[D s/. nfijk dkntk eoB' w?_ sK fMiedk
jK fe ikB d/ fdnKrk gzE dh ;/tk ftu. r[o{ rqzE ;kfjp dk gqek;a j? fJE/, r[o{
o{g ;kX ;zrs w"i{d j?. w?_ M{m Bjh p'b ;edk ykb;k ih. woBk e'Jh ;"yh rZb
E'VQh j?. e[M b'e w?B{z nke/ nkyd/ jB fe nkBzdg[o d/ ws/ dh gqkgsh bJh iE/dkoK
B/ i' ;j[znK ykXhnK jB T[j ;G s'V s{V d/Dr/. GkJhU i/ fJj bhvo fgZm d/
rJ/ sK s[jkE'_ GZi e/ feE/ ikDr/? fJj fezB/ e[ jB? gzi ;Zs, s/ s[;h_? eo'VK. feT[_
GZiD fdT[r/ s[;h_ fJBQK B{z? feE/ ikDr/ GZi e/ fJj? fiBQK B{z s[;h oki rZdhnK s/
fpmkfJnk T[j r[o{ dh jkioh ftu ykXhnK ;j[znK fet/_ s'V d/Dr/?
fJj rZbK ;[De/ eowihs f;zx B/ fejk- ;[fDnk e[ZM? yok nkdwh fJT_[_
p'bdk j[zdk j?. coia eo bt' nfijk tes nk iKdk j? fe w"s dk ;kjwDk j[d
z k
j? sd fJj fJeZbk ;kX ;kjwDk eo/rk pkeh d/ ;G GZiDr/, d/y bth_I.
wkBktkbk fgzv d/ bkr/ g[bh; B/ xks bke/ ihg ftu ;tko fGzvoKtkb/ iE/
d/ f;zx oks B{z wko fds/. gzikp e/;oh nypko ;w{j B/ fsZyk fwou w;kbk bk e/
ypo bkJh- ;kEhT[ e/ woB/ eh ypo ;[B eo fGzvoKtkbk c{N c{N eo o':k. ypo
gVQ e/ ;zs B/ fejk- fi; pzd/ Bkb s[;h_ ;akwh fJe EK ykDk ykXk ;t/o/ T[;dh w"s
dh ypo ;[D e/ fe; B{z d[y Bjh_ j't/rk? bkb/ B{z nfijh ;[o ftu w"s dhnK s/
w"s d/ d[y dhnK ypoK Bjh_ SkgDhnK ukjhdhnK. id'_ f;y ;N{v?_N; B/ nzfwqs;o B{z
gftso ;afjo dk doik fdtkzT[D tk;s/ ib{; eZfYnk s/ ;oeko gk;'_ wzr ehsh fe
;afjo ftu pBko; dh soia s/ whN, ;aokp s/ szpke{ dh fteoh s/ gkpzdh j't/ sd
fJ; ib{; dh ypo dh ;[oyh bkbk nypko ro[Zg B/ fJT[_ Skgh- nzfwqs;o ;afjo w/_
fGzvoKtkb/ e/ r[zv'_ ek Bzrk Bku. t?;/ fJ;/ ;[oyh j/m ypo ftu fJj fbfynk
frnk ;h fe ib{; B/ Bk e'Jh d[ekB ipod;sh pzd eotkJh s/ Bk fe;/ Ek fjz;e
tkodks ;[DB B{z fwbh.
dopkok f;zx ;oeko B/ fGzvoKtkb/ iE/ d/ jfEnkoK d/ bkfJ;z; oZd eoB dk
j[ew fdZsk s/ fejk fe nkgD/ jfEnko EkD/ iwQK eotk fdT[. ;zs B/ itkp fdZsk;kvk iEk whN wk; d/ B/fVT[_ Bjh_ bzxdk. pzdk sK eh wkoBk n;h_ fuVh wkoB BP{z
gkg ;wMd/ jK. go ;kv/ gk; ;p{s jB fe gzikp g[bh; fjz;e j? s/ M{m/ g[bh;
w[ekpb/ pDk e/ fjok;s ftu bJ/ f;zxK B{z esb eodh j?. g[bh; B{z ukjhdk j? fe
T[j nkgD/ jfEnko ;kv/ gk; u"e wfjs/ iwQK eotk ikD. n;h_ T[BQK dh jofria
d[otos'_ Bjh_ j'D fdnKr/.
pdBkw eoB bJh fJj' fijh_nK nctkjK xVhnK rJhnK fe T[BQK B/ fJe
xVk oZfynk j'fJnk j?. fi; fi; pzd/ B{z wkoBk j[zdk j? T[;dk Bkw gouh s/ fby
fby xV/ ftu gkJh iKdk j?. fco fijVh gouh jZE ftu nkJ/ T[j feZbo- ;e[n?v
B{z cVk fdzdk j?. fJe fJe f;Zy tb'_ g?_sh g?_sh fjzd{ wkoB dh ypo whvhJ/ B/
d[BhnK d/ e'B/ e'B/ ftu g[ukJh. T[j ypo S[gkJh rJh fi;d/ gqsheow ti'_
63
fGzvoKtkb/ B/ T[es fpnkB fdZsk ;h. j'fJnk fJj ;h fe pkb mkeo/ B/ fpnkB
dkfrnk ;h- i/ gzikp d/ fjzd{nK dk B[e;kB eoB dk :sB ehsk frnk sK gzikp
s'_ pkjo dk e'Jh f;Zy fiT[_dk Bjh_ SZvKr/. fco th, n;h eJh ifDnK B/ fwbe/
;zs ih B{z nkfynk fe nkgK B{z nfij/ fpnkB d/D/ ;'aGk Bjh_ fdzd/. fJj fpnkB
f;ZyK dk tXhe B[e;kB eo ;ed/ jB. ;zs p'b/- s[;h_ GkJh nwohe f;zx ns/
jofwzdo f;zx ;zX{ Bkb rZb eo'. id'_ w?_ gfVQnk fbfynK dh ;bkj b? e/ fpnkB
fdzdk jK sK w?B{z T[bKG/ fwbd/ jB.
gZsoekoK B/ fJe fdB g[ZfSnk- ;zs ih nekbh bhvo s[jkv/ T[go d';a bkT[_d/
jB fe s[jkvh eKro; gkoNh Bkb rzY s[g j?. jtkb/ ti'_ iE/dko ;zs'y f;zx
fdZbh tkfbnK dk Bkw b?_d? jB. @@ fJBQK B{z w/o/ T[go sK e/tb ;aZe j? Bk fe
w/oh eKro; Bkb e'Jh ;KM j? go w?B{z iE/dkoK T[go ;aZe Bjh_, gZek gsk j? fe
T[BQK dh Gkosh iBsk gkoNh Bkb n?bkBhnK ;KM j?. fJj ph ai/ agh gzE dh fizBh
e[ ;/tk bkbk irs BkokfJD okjh_ eo ojh_ j? s[jkB{z th gsk j?. fJj fcoekgq;s
eZNV fjzd{nK Bkb fdB oks fGnkbh gke/ oZyD sd fpbe[b ;jh, go w?_ i/ fJe
nzfwqsXkoh f;Zy iZE/dko ;zs'y f;zx Bkb ;pzX oZyK sK w?_ p[ok jK s/ eKro;hnk j'
frnk jK. "
p?fmnK p?fmnK fJe fdB ;kB{z efjD bZr/- gq'c?;o' fBsZB/w eod/ j[zd/ j' fe
Bjh_? w?_ fejk- uko pkDhnK iapkBh :kd jB T[j sK eo b?_dk jK go ikg ;kfjp
:kd Bjh_ j[zdk. r[Nek u[Ze', p?m' gkm eo'. eJh tko nfijk j[zdk j? fe ikg
;kfjp dk gkm y[zM iKdk j?. efjD bZr/- fijV/ fBsB/w Bjh_ eod/ T[BQK B{z w?_
vzv p?meK eYtkT[_dk j[zdk jK. w?_ fejk- fJj sK ;"yk ezw j' frnk fco. nkfJnk
eoKr/, p?meK eZY ikfJnk eoKr/. fBZsB/w s'_ sK w[esh fwb/rh fco pkfpU? jZ;
gJ/ s/ efjD bZr/- w/ok wsbp s[;h_ nkgDh ;"y tk;s/ j'o eZY fbnk. gsBh,
phph gqhsw e"o, pZfunK ;w/s id'_ fwbD nkT[_d/ sK ;zrs ftu fwbd/, tZy Bjh.
fJt/_ jh pkg{ i'frzdo f;zx ns/ Gok. fJZe tho f;zx B{z SZv e/ pkeh GoktK d/
ftjko B{z T[j g;zd Bjh eod/ ;B.
d;wrqzE pkps T[BQK fejk- r[oP{ rqzE ;kfjp f;Zyh dk wfjb j? fi;d/ d[nkb/
;qh d;wrqzE dk febQk T[;kfonk frnk. d;w rqzE ;{ofwnK ;zrokwhnK dh pkDh j?.
d;w rqzE d/ jo/e nze T[go s[jkB{z NeokT[_dhnK s/rK dhnK MzekoK, jkEhnK dhnK
uzfxnkVK, ;a/oK dhnK roiK ns/ s/ia d"Vd/ x'fVnK dhnK NkgK ;[DkJh fdzdhnK jB.
p[iafdb pzd/ sK fJ; dk gkm th Bjh_ eo ;ed/. T[BQK dh fJj fNZgDh gq' a fgnkok
f;zx gdw B/ B'N eo bJh s/ T[BQK gk;' gqtkBrh b? e/ d;w rqzE do;aB feskp
d/ NkJhNb gzB/ T[Zgo Skgh.
wkB;k nkgD/ ;j[o/ gfotko B{z fwbD frnk j'fJnk ;K sK w?_ ezXK T[go
fJ;afsjko bZr/ d/y/ fe r[od[nko/ eEk eoB bJh ;zs ioB?b f;zx nk oj/ jB.
fJj 1982 dh rZb j?. nkgDh gsBh B{z fejk fe ub' Bkb/ eEk ;[D nkJhJ/ Bkb/
;zsK B{z cfsj p[bk nkJhJ/. eEk ;[D e/ ;fs ;qh nekb efjD s[o gJ/. w/oh gsBh
B/ fJe ;kb dk p/Nk r'd u[Zfenk j'fJnk ;h. efjD bZrh- pkpk ih eke/ B{z
64
n;h; fdT[. ;zsK B/ T[; d/ f;o T[go d' fszB tko j"bh j"bh sho dh m'jeo
wkoh sK ekek fyV fyVk e/ jZ; fgnk. ;zs th jZ; gJ/, efjD bZr/- fJ; dh NZbh
ftu wDek d/yDk ;h j? fe Bjh_. uzrh tidh j? NZbh fJ;dh. eJh NZbhnK fpBQK
wDe/ s'_ s[ohnK fcodhnK jB.
;B 1984 ufVQnk. wkou ftu f;Zy ;N{v?_N; c?vo/;aB T[go gkpzdh bZr rJh
sK w?B{z frqcsko eo fbnk frnk. i/bQ ftu y[chnk ftGkr d/ nc;o nkJ/ sK
;[gov?N d/ ewo/ ftu ;Zfdnk frnk. efjD bZr/- gq'c/;o ;kfjp s[;h_ fby e/ d/
fdT[ fe w?_ f;y ;N{v?_N; c?vo/;aB dk w?_po Bjh_ jK, s[jkB{z fojk eotk fdzd/ jK. w?_
fejk fe w?_ ;N{v?_N jK jh Bjh_. w?_ nfXnkge iE/pzdh dk w?_po io{o jK,
ftfdnkoEh iE/pzdh dk w?_po j'D dk feE'_ ;tkb g?dk j' frnk? T[j efjD fe
s[jkv/ T[go d';a fJj' j?. w?_ fejk fJj d';a s[;h_ bkfJnk j? s[;h_ ikD', w?B{z fJ;dk
eh fJbw? y?ao fojkJh j'Jh sK w?_ dopko ;kfjp ubk frnk.
wkj"b sDkTg{oB th ;h, rowh th g{oh g?D bZrh. n;h_ eJh iD/ ;zs ih d/
nkb/ d[nkb/ p?m/ rZbK eo ;[D oj/ ;K. d' e[ doiD f;Zy ca"ih todhnK ;w/s
nkJ/. cfsj p[bk e/ p?m rJ/. ;zsK B/ g[fSnk- fet/_ nkJ/ j' GkJh? ;{p/dko B/
df;nk- ih ;kvh gbNB nzfwqs;o nkJh j?. dopko ;kfjp wZEk N/eD nkJ/ sK eJh
i[nkB efjD br/ ;zs ih d/ do;aB th eo uZbhJ/. s[jkvk fiaeo nypkoK ftu
gfVQnk j? n;h_. ;zsK B/ g[ZfSnk- w?B[{z fwbD dh fJZSk feT[_ j'Jh? fJe c"ih B/
fejk- ih s[;h ;kB{z uzr/ brd/ j'. fJ; c"ih B/ ns/ eJhnK j'oK B/ dkjVhnK
e[sohnK j'JhnK ;B. ;zs efjD bZr/- fijVk uzrk brdk j't/ T[; tork pDB B{z
wB eodk j[zdk j?. w?B{z r[o{ r'fpzd f;zx wjkoki uzr/ brd/ jB. T[jBk tor/ sK
nkgK pD Bjh ;ed/ go T[BQK fijh ;{os XkoB eoB ftu sK e'Jh w[;aeb Bjh_
nkT[_dh. s[jkv/ nr/ w/oh fJj p/Bsh j? fe nkgD/ e/;K dh p/ndph Bk efoU nr'_
B{z. e[M d/o ;zs u[g oj/. fco fejk- E'VQ/ ;w/_ pkd s[;h_ w/o/ T[go jwbk eoB
nkT[r/. j' ;edk j? nkgD/ w[ekpb/ j' ikD. c"ih efjD bZr/- Bjh_ pkpk ih. fJj
s[;h_ eh nkyD bZr/ j'? fJj fet/_ j' ;edk j? ? s[jkv/ s/ jwbk sK dopko
;kfjp s/ jwbk j?. fJj eh nky oj/ j'? ;zs B/ fejk s[jkv/ t; ftu Bjh_
e[ZM, BK w/o/ t; ftu. fiBQK d/ t; ftu j? T[j eoh fcod/ jB c?;bk. ub'. d/yh
ikJ/rh. r[o{ i' eo/rk Gbh eo/rk. jwb/ t/b/ s[;h_ wjkoki B{z iao{o :kd oZyDk.
c"ih ub/ rJ/. fJe :kso{ B/ fejk- pkpk ih w/oh T[wo s[jkB{z bZr ikt/.
;zs jZ; gJ/- feT[_ pJh s/oh T[wo feT[_ bZr/ w?B{z? i/ r[o{ pkp/ w?B{z fgnko eod/
j'D sd w?Bz{ gfjbK p[bkDr/ nkgD/ gk;. i/ s/oh b'V j'Jh s?B{z b? ikDr/. go
nkgK EktK Bjh_ pdb ;ed/ fJe d{i/ Bkb nkgDh woiah nB[;ko. w?_ fejk- pkpk
ih fJE'_ dopko ;kfjp ftu'_ fBeb e/ fe;/ j'o EK ub/ ikU sK uzrk Bk j't/ Gbk?
T[BK fejk- w?_ fxfonk j'fJnk jK. pkjo feXo/ ik th ;edk jK, e'Jh w[;afeb
Bjh, go Bjh_ iktKrk. fJ; s'_ tvh UN feE/ fwb/rh w?B{z dopko ;kfjp Bkb'_? dZ;'
65
fejVk j'o EK uzrk j? w/o/ bJh. w?_ fejk- j'J/rk fJj fe fJe ijki s[jkv/ T[go
pzp ;[ZN ikt/rk. fJzdok rKXh n?bkB eo dJ/rh fe gkfe;skBh ijki B/ fJj ekok
ehsk j?. fJ; bJh nkyd/ jK fe Nb ikU. ;zs B/ fejk- w/o/ ns/ fJzdok phph d/
nkg;h ;zpzX J/B/ fBZyo/ j'J/ jB fe i/ gkfe;skB pzp ;[ZN ikt/ fJ; t/b/, sK f;Zy
efjDr/ fe fJzdok rKXh dh eos{s j?. ;kv/ pko/ fe;/ B{z e'Jh rbs cafjwh Bjh_
j[D.
;[B/jk b? e/ e'Jh d{s nkT[_dk fe phph fJzdok B/ fwbDk ukfjnk j?, fdZbh
ik e/ whfNzr eo bt' sd T[Zso j[zdk, fJE'_ nzfwqs;o s'_ fdZbh fizBh d{o j? T[ZBK
jh fdZbh s'_ nzfwqs;o g?_dk j?. phph fJE/ dopko ;kfjp nk ikt/? T[BQK B[{z gZek gsk
;h fe gqXkB wzsoh d/ fdb ftu eh j?, fpbe[b T[;/ soKQ fit/_ r[o{ s/r pjkdo
;kfjp B{z n"ozria/p d/ fdb dh rZb dk gsk ;h. ok;aNoh s/ nzsook;aNoh gZsoeko
nkT[_d/, f;nk;sdkB nkT[_d/, ;zs B{z ;tkb eod/, T[so d/D t/b/ edh d[fpXk ftu
Bjh_ j[zd/ ;B, edh b/gthI g'uthI rZb Bjh_ eod/ ;B s/ fpnkB d/D T[gozs p/u?B
Bjh_ j[zd/ ;B.
Bkr;?B B/ fJe fdB dZf;nk ;h fe eksb ns/ wes{b ftu, iakbw ns/
wiab{w ftu, ;oeko ns/ T[; jZE'_ ;ajhd j'D tkb/ pzd/ ftu fJe r[gs ;wM"sk
j'fJnk eodk j?. fJ; ;wM"s/ dk fe;/ B{z gsk Bjh_ j[zdk, wkoB tkb/ ns/ woB
tkb/ B{z gsk j[zdk j?. eksb ;wMdk j? fe fi; B{z w?_ esb eoB bZrk jK, T[;
dk y{B eoB T[gozs w?B{z Gkoh bkG j't/rk. esb j'D tkb/ pzd/ dk ft;atk; j[d
z k
j? fe w/oh ns/ w/o/ fwZsoK fgnkfonK dh GbkJh w/oh w"s ftu j?. fJj rZbK nkw
esbK pkps Bjh_ jB. fi; ;ay; B{z ;ajhd fejk iKdk j?, T[; pkps jB. ;ajhd
fJbkjh j'_d dh rtkjh d/D tk;s/ nkgDh ikB d/D bJh fsnko j[zdk j?. esb j'D
s'_ gfjbK wB;{o d/ p'b gVQ e/ d/y'. T[j prdkd d/ ybhc/ B{z ns/ ndkbs ftu
p?m/ ekiah B{z pko pko nkydk ;h fe w/o/ iK s[jkv/ t; ftu e[ZM j? jh Bjh_. w/oh
w"s cK;h T[go M{b e/ fbyh ik u[Zeh j? nZbkj d/ dopko ftu. e"D o'e ;edk j?
fJ; B{z? ybhc/a dh p/rw i/bQ ftu wB;{o Bkb w[bkeks eoB rJh. uoBh jZE bk
e/ efjD bZrh- prdkd B{z ;okg Bk d/Jh ;kJhI. fJj noi eoB nkJh jK. wB;{o
B/ fejk- ceho ;okg d/D bJh Xosh s/ Bjh_ nkT[_d/. ;okg d/Dk ;a?skB dk ezw
j't/rk ;kXK dk Bjh_. w?_ ;okg Bjh_ fdzdk ;Zu p'bdk jK fe prdkd dh popkdh
fB;afus j?. gfjb'_ w?_ ysw j'tkrk, fco prdkd. p; gfjbK fgS'_ dk coe j?
e/tb. popkdh :ehBh j?. wB;{o B{z esb eo fdZsk frnk. nZrK bZrhnK s/
prdkd ;afjo dh EK oky dk fJe Y/o pkeh pfunk.
ioB?b ;a[p/r f;zx dh fBrokBh ftu w'oukpzdh j'D bZrh sd w?B{z vo
bfrnk, fes/ e[ZM rVpV sK Bjh_ j' ikt/rh? i[nkB wz[v/ nky oj/ ;B- n;h_ nkgDh
s/ dopko ;kfjp dh okyh eoKr/. i/ fes/ ;oeko B/ c"i s'_ jwbk eotk fdZsk sK
;kv/ ibt/ d/yD :'r j'Dr/. wkJh (Gkt fJzdok rKXh) :kd oZy/rh. d/y b?Dk. id'_
edh nfijh rZb w?B[z vokT[Dh bZrD bZrdh sd w?_ nkgD/ nkg B{z nkydk- j' Jh
Bjh_ ;edk. dopko ;kfjp T[go jZb/ dk wsbp jh Bjh_, ;kX ns/ fJzdok rKXh
66
d't/_ vokwk eoe/ vok oj/ jB, fJBQK dk fynkb j? b'e fJ; soQK gqGkfts j'
ikDr/.
nekb syas dk iE/dko fB:[es eoBk ;h. gzdoK thj gq'c?;o fJZem/ j' e/
d{y fBtkoB ;kfjp n;h_ N"jVk ;kfjp B{z fwb/ s/ p/Bsh ehsh fe ;zs fGzvoKtkb/ B{z
f;zx ;kfjp Ekg'. T[j gfjbK u[Zg eo rJ/, fco fejk- d/y bT[. n;h_ fco nkgDh
fJj' rZb d[jokJh sK gqXkB ih p'b/- nekb sys dh ;z;Ek pj[s wjkB j?. v/o/dko
;kX B{z T[E/ f;zx ;kfjp Ekg fdT[r/ sd B[e;kB T[mkTI[r/. T[j v/o/ dh wfonkdk
gzE T[go E'g d/t/rk s/ fco e'Jh e[ZM eo th Bjh_ ;e/rk. tX/o/ gq'c?;o gqXkB ih
dh rZb Bkb ;fjws j' rJ/. N"jVk ;kfjp dh rZb ;jh Bjh_ ;h. ;zs B{z Gbh
gqeko gsk ;h fe Ne;kb ns/ sys ;kfjp dh wfonkdk ftu fGzBsk j? s/ edh
T[BQK B/ fJj Bjh_ fejk ;h fe Ne;kb dh wfonkdk tXhe ;jh j?. T[j sK sys
iE/dko dk j[ew wzBd/ ;B. Gkt/_ fe fwZsoK ftu p?m e/ nky fdzd/ ;B- f;zx
;kfjp B/ fJj c?;bk r[owfs d/ n;{bK w[skpe Bjh_ ;[DkfJnk, wzBDk sK gt/rk jh.
w/oh T[wo Bkb'_ tv/o/ gq'c?;o w/o/ Bkb ;B s/ T[BQK dh frDsh th tXhe ;h, w/oh
rZb dh jwkfJs eoB tkbk e'Jh Bjh_ ;h, rZb nkJh rJh j' rJh.
;qa'wDh nekbh db B/ ;kpe c"ihnK dh ekBcoz; ;Zdh. f;gkjh s'_ b? e/
ioB?bK sZe brGr gzikj jiako ;kpe ;?fBe g[Zi/. iBob ;a[p/r f;zx dk sK
fNekDk jh T[E/ ;h. c"ihnK B/ nkgDh fJ; ekBcoz; ftu wsk g/;a ehsk fe ;zs
ioB?b f;zx B{z ;qh nekb syas dk f;zx ;kfjp Ekfgnk ikJ/. i?ekfonK dh r[iz ko
ftu wsk gk; j'fJnk. pkdb ;kfjp, N"jVk ;kfjp s/ b"r'tkb ;kfjp ;w/s ;koh
nekbh bhvof;ag T[E/ ;h. gZsoekoK B/ ioB?b ;[p/r f;zx B{z g[ZfSnk- i/ c"i B/
dopko ;kfjp s/ uVQkJh eo fdZsh sd eh eo'r/ s[;h? T[BQK B/ T[sZo fdZsk- Y[etK
itkp fdnKr/ . w[ekpbk eoKr/. nyapko Bth; B/ fco ;tkb ehsk- nc;oh b?D
t/b/ s[;h_ Gkosh c"i d/ tckdko oj'r/ eh s[;h r[o{ rqEz ;kfjp dh ;j[z Bjh_ u[Zeh
;h ? ;j[z s'V fdUr/ ? ioB?b B/ fejk- fi; Gkos dh tckdkoh fBGkT[D bJh r[o{
rqzE ;kfjp dh ;j[z u[Zeh, T[j r[o{ tZvk j? d/; Bkb'_. fi;dh ;j[z u[Zeh ikt/ T[j
T[; Bkb'_ tZvk j[zdk j? fi; tk;s/ ;j[z u[Zeh ikt/. i/ Gkosh c"i r[o{ pkp/ fto[ZX
jfEnko u[Ze/rh sK w?_ c"i fto[ZX jfEnko u[ZeKrk."
fco nekbh db B/ fco pZ[XhihthnK dh ekBcoz; ;Zdh. fJ; B{z th GotK
j[zrkok fwfbnk. gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkbk dk f;Zy p[ZXhihth c'ow 100 gq'c?;oK
dhnK d' pZ;K Go e/ frnk. T[E/ ik e/ id'_ N"jVk ;kfjp ns/ ;zs b"r'tkb B{z
fwbD bJh rJ/ sd w?_ fco nkgDh rZb d[jokJh fe p[ZXhihth c'ow BP{z th wsk g/;a
eoBk ukjhdk j? fe ;zs fGzvoKtkb/ B{z f;zx ;kfjp Ekfgnk ikt/. w/oh rZb wzBDh
sK do feBko w?B{z whfNzr ftu'_ Gik fdZsk frnk. ;" gq'c/;oK ftu'_ w/o/ jZe ftu
e/tb fJe pzdk ;h, T[j ;h vk a joehos f;zx. vkeNo ;kfjp pko/ fNZgDh ;[DB
B{z fwbh- fJj c"ih j? Bk. fdwkr ezw Bjh_ eodk. ;ko/ jZ; gJ/. w?_ s/ joehos
f;zx ;oK tZb, pkeh gq'c/;o N"jVk ;kfjp B{z fwbD tkbh EK tZb s[o gJ/. n;h_
;zs ioB?b f;zx B{z fwb/. jkb ukb g[ZfSnk s/ nkgD/ Bkb j'Jh skih d[ors pko/
67
dZf;nk, jZ; gJ/- s[jkv/ Bkb s/ w/o/ Bkb j'Dh th fJt/_ ukjhdh j?. edh edh
nkgK nkgD/ nkg B{z oZp ;wMD bZr g?_d/ jK. sd gzE ;kB[{z ;wMk fdzdk j? fe
;kvh n"eks eh j?. bzro gq;akdk SZe'. fco rZbK eoKr/.
nekb sys d/ iE/dko frnkBh feogkb f;zx B/ ;oe[bo ikoh eo fdZsk fe
fijVk dopko ;kfjp wZEk N/eD nkt/, pr?o jfEnkoK s'_ nkt/. fJj j[ew ;zs
ioB?B f;zx tk;s/ jh eZfYnk frnk ;h. ;akfJd N"jVk ;kfjp T[go ;oeko dk
dpkT[ j't/rk. id'_ ;zs wZEk N/eD iKd/ ;B sd 10-15 i[nkBK dk jfEnkopzd iEk
nfsnkX[fBe jfEnkoK Bkb b?; j' e/ Bkb ikfJnk eodk ;h s/ ;zs nkg th
fotkbto gfjB e/ oyd/ ;B. fJj iEk Xhwh ukb Bjh_ ubdk ;h fit/_ fe
gfoeowk ftu nkw ;aoXkb{ ubd/ j[zd/ jB. fJj s/ia edwh gfoeowk efonk eod/
;B. w?_ d/fynk fe pj[s ;ko/ wkJh GkJh e/tb fJBQK B{z d/yD bJh gfoeowk ftu
d/o sZe yb's/ ofjzd/. gZsoekoK B/ g[ZfSnk- ;zs ih, f;zx ;kfjp B/ jfEnko fbike/
wZEk N/eD T[go fijVh gkpzdh bkJh j?, eh fJj mhe j?? ;zsK B/ fejk- w?_ fJj
j[ew wzBKrk. fog'oNo B/ fco g[ZfSnk- go eh T[jBK dk fJj j[ew ;jh j??? nekb syas d/ iE/dko dk jo j[ew w/o/ bJh ;jh j? feT[fe w?I f;Zy jK. tkg;
r[o{ BkBe fBtk; nk p?m/, fJ; ;oe[bo pko/ rZbK j'D bZrhnK. ;zs B/ fejknfij/ j[ewBkw/ gqkgs jB fiBQK ftu r[o{ wjkoki ih B/ fejk ;h fe do;aB eoB
tk;s/ nkT[D tkbh ;zrs jfEnkopzd j' e/ x'fVnK s/ ;tko j'e/ nkJ/ sd ;kvk
fjodk tXhe gq;zB j't/rk. s/ fJj d;' GkJhU fe eh feogkB jfEnko Bjh__? fJj
jfEnko ;kvh gzi eekoh ofjs dk nN[ZN fjZ;k j?. fco feogkB T[sko e/ wZEk
N/eD ikJhJ/? go T[j f;zx ;kfjp jB. ;' wzBDh jh wzBDh j? T[jBK dh jdkfJs.
iE/dko dk j[ew wzBDk ;h ;' fJ; dk sohek T[BQK B/ fJj eZfYnk fe ;oK tkb/
gkf;U gfoeowk sZe fbiKdh fvT{Yh sZe iKd/ fiZE/ dopko ;kfjp d/ do;aB j[d
z /
jB s/ T[E'I fvT[Yh ftu'I wZEk N/e e/ tkg; nk iKd/, T[;/ soQK s/i edwh.
n;h uko gzi gq'c?;o nzfwqs;o rJ/ sK ;zs ;oK ftu Bjh_ ;B. gsk bZfrnk
fe nekb sys ;kfjp dh fJwkos ftu f;acN eo rJ/ jB. T[E/ rJ/ sK gfjbh
wziab s'_ T[Zgo d{ih wziab tb iKdhnK g"VhnK T[Zgo d' jfEnkopzd f;zx 20-22 ;kb
dh T[wo d/, ps"o ;zsoh yb's/ ;B. T[BQK B/ o'e fbnk. n;h_ fejk fe d{o'_
gfNnkfbU uZb e/ fwbD nkJ/ jK ;zsK B{z. T[Zgo ikD fdT[. fJZe p'fbnk- ih T[j
nfrnkstk; ub/ rJ/ jB. fwbd/ Bjh_ fe;/ B{z. pzdrh eod/ ofjzd/ jB pZ;. w?_
fejk- Gok n;h_ e'Jh bVB E'VQk nkJ/ jK s[jkv/ Bkb. s[;h GkJh o;agkb f;zx gk;
ik e/ w/ok Bkw dZ; fdT[. fwbD s'_ fJBeko j' frnk sK gos iktKr/. T[BQK ftu'
fJe T[E/ ub'sk fojk, d{ik T[Zgo ubk frnk. E'VQh d/o pkd tkg; nk e/ efjD
bZrk- ub/ ikU ih T[Zgo.
g"VhnK uVQ rJ/. d; gzdoK f;zx j'o p?m/ ;B. e'Jh gkm eo fojk ;h,
e'Jh fJe e'B/ ftu p?mk ehosB dh fonkia eo fojk ;h s/ d' fszB iD/ pzd{eK
dhnK p?obK ;kca eoB bZr/ j'J/ ;B. ;zs gkm eo oj/ ;B. p'be// Bjh_, jZE i'Ve/
;kfonK B{z cfsj noia ehsh. T[BQK B/ th pzd j'mK Bkb jZE i'Ve/ f;o M[ekfJnk s/
68
p?mD dk fJ;akok ehsk. d; e[ fwzN p?m/ j'tKr/ fe ;zsK B/ r[Nek wZE/ B{z bk e/
o[wkb ftu bg/fNnk s/ ;kvk jkb ukb g[ZfSnk. efjD bZr/- w?_ eJh p?ohno bkJ/
j'J/ jB. s[;h seV/ oj/ nk rJ/. pj[fsnK B{z j[D j/m'_ tkg; xZb d/Jhdk j?.
pzfdnK B{z pzd/ dk j/i Bjh_ eoBk ukjhdk pj[sk. wjkoki Bkb bkfJnk B/j[z jh
fBGdk j?, pzdk feZE/ fBfGnk j? Gbk. nkgD/ r'v/ s/ T[_rb Xo e/ efjD bZr/- fJj
wk; p/eko j? fpbe[b. sd/ sK ;kv/ tv/o/, wk; B{z fwZNh nkfynk eod/ ;B. s[;h_
th fes/ fJ; wk; B{z d/yD bJh sK Bjh_ nkT[_d/. n;h_ fejk- f;Zyh d/ dhdko eoB
bJh s[jkv/ gk; ns/ r[o{ ih d/ dhdko eoB bJh dopko ;kfjp wZEk N/eD bJh
nkT[_d/ jK. T[j efjD bZr/- ;G e[M T[E/ jh j?, dopko ;kfjp ftu jh j? ;G
e[ZM. f;Zyh th ;kB{z r[o{ ftu'_ bZG/rh f;Zy ftu'_ Bjh_. r[o{ B{z n;h_ g{ok fJ;/ eoe/
nkyd/ jK fe ;z;ko dh jo t;s T[; ftu w"i{d j?. ;zs fgsk ih fejk eod/ ;B,
fijVk ;zpzX ;apd dk noE Bkb j? T[j r[o{ dk f;Zy Bkb j?, d't/_ fJZe d{i/ s'_
pr?o Bjh. fijV/ pkb BhjK ftu fuD/ rJ/ ;B Bk, T[BK ftukfonK dh eh skes
;h? r[o{ fwjopkB j'e/ T[BQK ftu gqt/;a eo frnk ;h. iZbkdK B/ nkgK B{z dZf;nk
j? Bk, fe T[j nkyoh ;kj she c[ZbK tKr Nfjed/ oj/ ;B? i/ T[j fJeZb/ j[d
z /
sd T[jBK B{z d[Zy dod j'Dk jh j'Dk ;h. d[y ns/ dod sK ;[Gkte jB, go fe;/
fe;/ eowK tkb/ f;Zy dk d[y nkg ioB tk;s/ r[o{ g[Zi iKdk j?. f;Zy B/ r[o{ nZr/
nksw ;wogD eoBk j?. i/ nksw ;wogD eo fdsk fco f;Zy feE/ fojk? T[j sK
r[o{ ftu nG/d j' frnk. fiBQK B/ fbfynk ;h- tkj[ tkj[ r'fpzd f;zx nkg/ r[o
u/bk, T[BQK B{z fJBQK rZbK dk gsk ;h. ;' nZtb s/ nkyo r[o{ jh r[o{ j? GkJhU
j'o e[M Bjh j?. wkV/ nkdwh B{z sK e[Zsk rbh gko Bjh eoB fdzdk, izrbK ftu
sg eod/ fBjZE/ ;kX{nK e'b'_ dh ;a/o, g{SK ns/ f;o BhtK eoe/ fpBK yVke ehfsnK
bzx iKd/ jB. r[o{ dh nkfrnk wzB e/ nZr, gkDh, jtk, Xosh s/ nek;a ;G
nkgDk ;[Gkn pdb b?_d/ jB. w?_ nZyh d/y/ jB fJj Biako/. j' ;edk j? s[;h_ th
edh d/y'. pkDh ftu n?t/_ E'Vk fby fdZshnK jB pkfpnK B/ fJj rZbK.
e[ZM o[e/ a a a fco p'b/- Uj' w?_ th ewbk jh j' frnk j'fJnk jK p;. Bk
bzro Bk gkDh. eEk ;a[o{ eo fdZsh ykj wykj, T[j th gq'c?;oK ;kjwD/. ;kB{z ;kXK
B{z nkds g? iKdh j? T[gd/;a ;[DkT[D dh. s[jkB{z fJBQK ;G rZbK dk gfjbK jh gsk
j?. fJj dZ;' fe ;G gfotkoK ftu y?o ;[y j?? e'Jh rZb eoBh j? sK fBZMe j' e/
eo'.
j[D sK edh edkJh ;'udk jK fe w?_ fJj rZb T[E/ feT[_ ehsh, fJ; dk p[ok
th wBkfJnk ik ;edk ;h go E'VQ/ e[ ;w/_ ftu wkj"b ;[GktsB e[M nfijk pD
frnk ;h fi; ftu'_ w/o/ fJ; tke dk iBw j'fJnk- pkpk ih s[;h_ nkgDk T[Zso
nfXekoh Ekg fdT[. jZ; gJ/, efjD bZr/- fJe d' B/ nZr/ th w?B{z fejk j?. w/o/
Bjh_ fdb bZrh fJj rZb. ;zs eosko f;zx B/ w?B[{z T[so nfXekoh Bjh_ Ekfgnk ;h,
;zrs B/ c?;bk eo fbnk. w?_ th ns/ pkeh iEk th ;zs ih d/ nukBe nekb
ubkD/ T[gozs fJj ;'uD bZr/ ;K fe T[BQK dh EK b?D tkbk T[BQK tork e'Jh j'o
Bjh_. fJj j[zdk th ;Zu j?. e'Jh fe;/ tork ed j'fJnk eodk j?? go w?B{z fejk
69
frnk fe s{z eo T[Zdw e[ZM. w?_ j";bk oZfynk. r[o{ ih s'_ w[okdK wzrhnK. w/o/
eow uzr/ ;B, w?_ jzeko Bjh eodk, ;zrs dk fyankb j? fe ;zs eosko f;zx ih
dh ;/tk B{z w?_ nZr/ s'fonk j?, fgSKj Bjh_ ofjD fdZsk. ;ajhdh w/oh fe;ws ftu
fbyh j'Jh j?. w?_ T[sZo nfXekoh jofria Bjh fdnKrk. w/o/ s'_ pkd ;zrs, Ne;kb
dk w[yh nfijk u[D/rh fe s[;hI ioB?b f;zx B{z G[Zb ikUr/ .
T[BKQ gk; fJe pkN/ ftu pdkw ns/ wykfDnK dk fw;aoD fgnk ;h. ;kB{z
;kfonk B{z p[Ze Go Go e/ ;kok w[ek fdZsk s/ fJj efje/ ftdk ehsk- ;zeN nkt/rk
sK v'bDk Bjh. fe; B{z gsk j? fJj XoshnK feE'_ nkJhnK jB ? e'Jh ikDdk j?
s[;h s/ w?_ feZE'_ nkJ/ jK? feT[_ nkJ/ jK ? s/ feE/ iktKr/ ? nzdki/ bkJh iKdk j?
;kok ijkB. e/tb wjkoki ikDdk j? ;G e[M feT[_fe T[j fJ; ;ko/ ek;/ dk eosk
j?. id'_ s[;h_ eos/ sZe g[Zi ikUr/ sK ikD'r/ fe ekoB ns/ ekoi T[jh_ j?. eosk
ns/ feos T[jh j?. r[o{ ns/ f;Zy ftu G/d Bjh_ j?. id'_ edh e'Jh dopko ;kfjp
T[go jZbk p'bdk j? sK eo'VK fdbK ftu dopko ;kfjp dh T[;koh j' iKdh j?
s[ozs. fJj w?_ iK s[;h eo ;ed/ j' ? uzrk fco. ikU. wjkoki nzr ;zr jB.
bzro Se/ fpBK Bjh_ ikDk. tkfjr[o{ ih ek ykb;k tkfjr[o{ ih eh cafsj.
fJj rZbK 1984 B{z wJh d/ gfjb/ jcs/ j'JhnK. w/oh T[BQK Bkb fJj nkyoh
w[bkeks ;h. i{B d/ gfjb/ jcas/ Gkosh c"i B/ g{oh ftT[Is Bkb r'b/ dkr/ s/ fe;/
Bk fe;/ o{g ftu 1 s'_ 7 i{B sZe r'bhpkoh j'Jh. j?bhekgNoK dh SK j/m N?_e
gfoeowk se g[Zi/. b?cNhB?_N iBob pokV B/ n?bkB ehsk- itkB', d[;awD dopko
;kfjp nzdo j?, n;h_ T[;B{z w[ekT[Dk j?.
d[;awD dopko ;kfjp d/ nzdo dopko ;kfjp dh okyh eo fojk ;h s/
fwZso dopko ;kfjp T[go pkjo'_ r'b/ dkrD bZrk. fpibh pzd. gkDh pzd. i{B
dk nZr T[rbdk wjhBk. pokV dh feskp ftu'_ gfVQnk j? fe nzfrnkoK tor/ sgd/
fgZsb d/ ykbh y'b fijV/ ewfonK d/ co;a T[go frZm frZm T[ukJh sZe ftS/ gJ/
;B, T[go'_ bzx e/ c"i bk;aK sZe g[Zih.
g[fb; nca;oK B/ bk;aK dh ;aBkys nkgD/ s"o s/ eo bJh ;h go ft;a/;a
ijki okjhI ;[{p/dko jouoB f;zx B{z dopko ;kfjp ftu fbnk e/ ;zs ioB?b f;zx
dh bk;a dh ;aBkyas eotkJh. ;{p/dko ;kfjp ;zsK d/ Gok jB i' fgZS'_ nkBo/oh
e?gNB ti'_ g?B;aB nkJ/ s/ efjzd/ oj/ fe ;zs uVQdh ebk ftu jB.
eofcT{ bZfrnk j'fJnk ;h go gsk bZr fojk ;h fe 42 j'o r[od[nkfonK
T[go c"i B/ fJe' ;w/_ jwbk ehsk ;h. fjzd{ tyo/ ns/ f;Zy tyohnK tyohnK
N'bhnK ftu x[zwD bZr gJ/ ;B. ;afjo sK g{ok pzd ;h go nopB n?;N/N
gfNnkb/ ;afjo s'_ efNnk j'D eoe/ ns/ nkpkdh xZN j'D eoe/, ;VeK s/ Nfjb
;ed/ ;K. xo d/ nzdo e'Jh e'Jh p?mk j't/rk. eVedh X[Zg ftu n;h_ ;G ;VeK
T[Zgo s[o/ fcod/ ;K, gsk jh Bjh_ brdk ;h X[g/ fco oj/ jK. ;[yfdnkb 8 i{B B{z
;t/o/ 6 ti/ ;kv/ xo nkfJnk. T[; d/ ej/ d' fszB tke j{pj{ :kd jB,- cV b?
g{S ;zs ioB?b f;zx dh j[D. ;ko/ dk ;kok N'bk Bkb b? e/ wo frnk. neb
d/y b? T[;dh. p/fJish eotk fdsh ;G dh.
70
fe;/ B/ T[;dhnK fJBQK rZbK dk Bk B'fN; fbnk Bk itkp fdZsk. fit/_ fe;/
B/ e[ZM ;[fDnk jh Bjh_ j[zdk.fit/_ N?bhftiaB T[go wkVk foekov tidk ;[De/ gfotko
d/ w?_po fJU[_ toskU efonk eod/ jB, fe;/ B{z e[M ;[D Bjh_ fojk.
gzikph :{Bhtof;Nh ftu e[bdhg f;zx Bkw dk fJe fo;ou ;ekbo w/ok
fwZso ;h, j';Nb s'_ GZi e/ nopB n?;N/N nk frnk. efjD bZrk- fes/ GZi
uZbhJ/, g[bh; ns/ c"i T[BQK pzfdnK B{z cVdh fcodh j? fiBQK pko/ gsk bZrdk j? fe
edh ;zsK gk; rJ/ ;B. w?B{z T[; dh rZb mhe bZrh. d't_/ g?db xo'_ fBeb rJ/.
y/sK dhnK grvzvhnK T[Zgo s[o/ ik oj/ ;K j"bh j"bh fe e[bdhg f;zx B/ fejks/ia uZb' gq'c?;o ;kfjp. w?_ fejk- fpBK fJj ikDB d/ fe feE/ g[ZiDk j? f;Zy pj[s
s/ia ubd/ jB. T[j jZ; fgnk. fiZE/ fes/ iKd/, xo ftu jcVk dcVh wu iKdh.
x[;o w[;o ;a[o{ j' iKdh. fit/_ e'Jh gq/s nkswk nk tVh j't/ s/ T[;B{z NkbD dk
e'Jh wzso Bk bZGdk j't/. n;h_ ibdh ibdh xo pdbd/. e[ZM b'e y/sK ftZu p?m/
fJ; ;G pko/ rZbK eo oj/ ;B. fJe B/ fejk- Bkb/ ;kX nkg wo frnk Bkb/
f;ZyK B{z wotk frnk. ;[D e/ ;kjwD/ tkb/ B/ fejk- nZi fJj' bZrdk j? i' s{z
fejk j?. eZbQ B{z ;akfJd b'e fJj efjD fe fJe ;kX ;h ioB?B f;zx. p; T[j'
pfunk s/ T[;/ B/ f;ZyK B{z pukfJnk.
fJe fdB sK ewkb j' rJh. fJe d';s dk xo y/s ftu ;h. ;'funk T[;
e'b e[M fdB eZNhJ/. xo fwb frnk. pkeh w?_po th w"i{d ;B. fe;/ B/ ;Zs ;qh
nekb dk itkp Bjh_ fdZsk. w/ok d';s Bk p?mD bJh nky/ Bk ikD bJh. ;[Bz
j'fJnk yb'sk fojk. so/j bZrh j'D ekoB w?_ fejk- wksk gkDh fgnkJhI. wksk gkDh
b?D rJh sK w?_ ezX Bkb yb'sh wzih fBzw j/m vkj bJh, d't/_ iD/ p?m rJ/. gkDh
fgnk fdsk wksk B/. n;h_ xo'_ th-;a/g pkEo{w uZgbK gke/ fBeb nkJ/ j'J/ ;K.
rowh ;h s/ g;hB/ T[go y/sK dh X{V g? g? e/ g?oK ftu fuZeV j'fJnk fgnk ;h,
efunkD nk ojh ;h. w?_ fejk- wksk i/ pkbNh gkDh dh fwb ikJ/ sK g?o th X'
bJhJ/. wksk cNk cN nZXh e[ pkbNh gkDh dh b? nkJh s/ fit/_ wktK pZfunK d/
g?o X'_dhnK jB, s[os ;kv/ g?o y[d X'e/ uZgbK nkg/ ;kv/ g?oK ftu c;k e/ efjD
bZrh- d"V ikU j[D. fJE/ sK ;kv/ ysok pVk j?.
fJ; wkJh B{z fJT[_ bZrk fe nkBh pjkBh n;h_ T[; xo ftu tXhe ;wK
fpsk oj/ jK i' w/iapkB B{z g;zd Bjh_ ;h. w?I ns/ e[bdhg y/sK ftu d{o ike/ y{p
jZ;/. ;akw g?D bZrh. fJe fNT{pt?b ubdk d/fynk. ;'funk fJ;aBkB jh eo bJhJ/.
T[E/ g[Zi/. fJe i[nkB wzih T[go fgnk ;h. ;kB{z d/y e/ T[m p?mk s/ p?mD bJh
fejk. g[ZSD bZrk- p[o/ fdB jB. s[;h feZXo ik oj/ j' fJ; t/b/ ? s[oB fcoB
ftu sK ysok j?. w?_ fejk- nj[ T[; xo ftu w/ok d';s ofjzdk j? frZb. T[;
gk; rJ/ ;K. pj[s iao{oh ezw ;h e'Jh. go T[j xo Bjh_ fwfbnk fJ; eoe/ gos
nkJ/. w[zvk jZ; fgnk. efjD bZrk- j[D/ sK fJE'_ E'Vh d/o gfjbK frZb w/oh pzph
s'_ T[m e/ xo frnk j?. M{m feT[_ p'bd/ j'? n;h_ u[Zg eo rJ/. T[;B{z ;jh rZb
dZ; fdZsh. efjD bZrk- fJE/ w/o/ y/s ftu e'Jh ysok Bjh_. w'No tkb/ e'm/ ftu
nkokw Bkb oj'. T[j rK dh Xko u' fbnkfJnk. fJzB/ B{z n;h_ Bjk bJ/ s/ fco
71
d[ZX ghsk. fco T[j fgzv'_ jB/o/ gJ/ o'Nh b? nkfJnk s/ n;h_ fJt/_ jh eJh fdB T[E/
fNekDk ehsk. w/ok ;kEh j'bh d/ e/ w/o/ ezB ftu efjD bZrk- fi; soQK fJj w[vz k
;kvh ;/tk ftu bZrk fojk j? i/jb fJj th ikJ/rk bkiawh. n;h_ jZ; gJ/. w?_
fejk- s{z dZ;/_rk g[b; B{z fe fJ; gk; oj/ ;K< e[bdhg B/ fejk- w?I iK s[;hI BjhI
dZ;Kr/. f;ZyK dh ;/tk eoB dk nkyo fJjh Bshik j'fJnk eodk j? fJ; d/; ftu.
d' e[ jcafsnK dh fJXo T[Xo MZy wkoe/ w?I EZe frnk. c?;bk ehsk, d/yh
ikJ/rh i' j'J/rh. nkgK fejVk y{B ehs/ j'J/ jB i' b[e/ fcod/ jK< cVBr/ sK cV
b?D. w/ok ;kEh efjD bZrk- w?I BjhI ikDk xo x[o. e'Jh xo fojk Jh BjhI sK
ikJhJ/ feE/. s[;hI ikDk j? ikT[. T[; B/ iZch gkJh. tZy fdFk ftu s[o frnk.
fco BjhI fwfbnk. w?I xo nk frnk. gsBh B/ dZf;nk- g[b; tkb/ eJh tko g[ZS
rJ/ jB. fJe fdB ;[yfdnkb nkfJnk ;h. efjzdk ;h }o{oh rZb eoBh j? e'Jh.
w?I ;[yfdnkb f;zx B{z fwfbnk sK T[; B/ fejk- w?B{z c"ih xo'I cV e/ b? rJ/ ;B.
fszB uko xzN/ g[ZS frZS eoe/ SZv fdZsk. s{z th d"VhI Bk feXo/. w?I s/oh rZb th
eoe/ nkfJnk jK. T[j efjzd/ ;B gq'H gzB{ B{z g/F eod/, e[M BjhI nkyd/. i'
g[ZSDr/ dZ; d/JhI. nkgD/ e'b fejVk e'Jh G/d jB< T[;B/ dZf;nk fe r[H
d[yfBtkoB bkr/ ;e{b j?. T[; ftu fpqr/vhno u"Xoh dk e?Ig j?. u"Xoh gfNnkb/
f}b/ dk ewKvo j?. T[; B{z fwb nk. nkyhI w?B{z ;[yfdnkb f;zx B/ G/fink j?.
pj[s ;ys gfjfonK nzdo T[;dk dcaso ;h. w?I ubk frnk. g[ZS frZS,
sbkFhnK nkfde s'I pkd nzdo b? rJ/ s/ fejk fizBk ;wK rZb eo' jZE fgZS/ oZyD/
jB. u"Xoh ;kfjp B/ ;zy/g ihtB fpT[ok B'N ehsk s/ fejk- ikU. xo jh ofjDk.
i/ c/o b'V gJh, j'o g[ZS frZS eo btKr/. NfbU Bk. w?I xo nk frnk s/ p/u?Bh
xNh. nkokw Bkb ;"I rJ/. nZXh oks }'o }'o dh p{jk yVfenk. ekb p?b th tZih
ikt/ s/ mZe mZe p{jk th. w?I s/ w/oh gsBh T[m/. nkb/ d[nkb/ ;ou bkJhNK B/ nZyK
u[zfXnk fdZshnK. uko N?Ie xo d/ u[c/o/ b'vv s?Bks ;B. b'j-N'g gkJh c"ih,
ekopkJhBk, ;N/BrzBK phVh rtKYhnK dhnK SZsK s/ b/N/ j'J/ ;B. w?I dotk}k
y'fbQnk. uko itkB s/}h Bkb nZr/ tX/ s/ w/ohnK d't/I pkjtK e; e/ fgS/ pzBQ
fdZshnK. nDdZ;h EK b? rJ/. T[E/ eh }[bw fet/I fet/I ehsk frnk T[;dk t/otk s/
ft;Eko fJE/ b'VhIdk BjhI. T[; pko/ tZyoh sc;hb fdnKrk, fe;/ j'o EK. c"ihnK B{z
w/o/ ftu'I e'Jh ngokX BjhI bZGdk ;h go T[j d' ekoBK eoe/ nDwB[Zyh sFZdd
eod/ oj/, gfjbk fJj fe cV/ rJ/ nkszetkdh jzY/ j'J/ w[ifow jB i' J/Bh ;ysh
MZb oj/ ;B go dZ;d/ e[M BjhI. d{ik ekoB fJj ;h fe dopko ;kfjp T[go j'J/
jwb/ ftu c"i dk Gkoh B[e;kB j'fJnk ;h. ;?IefVnK ftu BjhI j}koK dh frDsh
ftu i[nkB wko/ rJ/ ;B. T[BQK dk pdbk ;kv/ s'I fbnk ik fojk ;h. d' wjhfBnK
dh fJzN?o'r/FB s'I pkd ;kB{z 40 e[ pzfdnK B{z nXwo/ fij/ eoe/ ;[oZfynk i/bQ BkGk
ftu ;[ZN nkJ/.
fejVh rzdh rkb nfijh j't/rh fijVh T[BQK B/ fGzvoK tkb/ B{z Bk fdZsh
j't/. d[Zy ftu }ywh j'D dh ;{os ftu e'Jh pzdh tkfjr[o{ nky fdzdk sK pzd{eK d/
pZN jZvhnK s'V fdzd/. uko gzi wjhfBnK pkd ;?INob i/bQ gfNnkb/ pdb fdZsk fiE/
72
pj[s f;Zy i[nkB ns/ iE/dko B}opzd ;B. pVh s/} nctkj uZb ojh ;h fe ;zs
ioB?b f;zx coko j' rJ/ jB, uVQdhebk ftu jB. fJ; ypo B{z T[vkT[D ftu
;oeko dk gZek jZE ;h feT[Ife fJzN?o'r/FB eod/ c"ih i[nkB ns/ i/bQ d/ w[bk}w
ne;o nkyd/ fe ;zs pu e/ fBeb frnk j?. fJT[I eoB ftu ;oeko B{z bkG eh
;h, gsk BjhI. cohde'N d/ ;hBhno n?vt'e/N s/ pV/ shyD p[ZX p}[or fJzdoihs
f;zx ;/y'I B/ fejk- w?B{z ngo/FB pb{;Nko s'I wjhBk e[ pkd cfVnk ;h. w?I fJj
nctkj ;[Ddk sK jo T[; pzd/ gk; g[Zidk fijVk dZ;dk fe ;zs mhe mke jB.
T[j nZr'I fe;/ j'o dk Bkw b?Idk s/ nrbk nZr'I fe;/ j'o dk. fJe th pzdk BjhI
fwfbnk fijVk e[M ;jh ikDdk j't/. nkyo w?I ;zsK d/ Gok e?gNB jouoB f;zx B{z
g[ZfSnk- s[;hI ;Bk]s eoe/ nkJ/ ;h ;zsK dh. T[BQK dk fujok d/fynk ;h< e?gNB B/
fejk- T[j w/ok Gok ;h. w?I sK fgZm fgS'I d/y e/ dZ; fdzdk fe fJj bkF w/o/ Gok
dh j?. go w?I sK fXnkB Bkb fujok ns/ pkeh nzr d/y e/ nkfJnk jK. E'VQ/ ;w/I
pkd e?gNB ;kfjp th b'eK B{z efjD bZr gJ/ - ;zs uVQdh ebk ftu jB. fgsk
iH i'frzdo f;zx, gfotko d/ ;ko/ w?Ipo ns/ dwdwh Ne;kb brksko fJj' okr
nbkgd/ oj/. nfijk feT[I eo oj/ ;B gsk BjhI.
i/bQ ftu nypkoK nkT[DhnK F[o{ j'JhnK. fJzdok rKXh dh i? i? eko j' ojh
;h. i? i? eko eoB tkfbnK ftu efwT{fB;N ns/ phHi/HghH d/ nkr{ fe;/ s'I fgS/
BjhI ;B. - :/ ekw s'I (dopko ;kfjp T[go jwbk) pj[s gfjb/ eo b/Bk ukjhJ/
Ek. tXkJh d/ ;zd/F. ftiJh skoK ns/ b/y. T[;B{Pz d[ork wksk fejk frnk.
;oeko B/ ;H p{Nk f;zx ns/ pkpk ;zsk f;zx dh fBrokBh j/m nekb sys
ns/ dopko ;kfjp dh T[;koh, w[ozws eotkJh. f;ZyK B{z fJj wB}{o BjhI ;h. T[BQK
B/ ;oekoh sys Yfj Y/oh eoe/ Bt/I f;o/ s'I pDkT[Dk F[o{ eo fdZsk. dopko
;kfjp d/ pkjo d[ekBK ftu'I ;zs ioB?b f;zx, GkJh nwohe f;zx ns/ ioB?b ;[p/r
f;zx dhnK s;thoK j}koK dh frDsh ftu fte ojhnK ;B. fJe g/Iv{ :kso{ Bkb
d/ B{z g[ZSD bZrk, **fJE/ ;zs b"r'Itkb, N"jVk ;kfjp, pkdb ;kfjp dhnK s;thoK th
gJhnK jB T[BQK B{z e'Jh feT[I BjhI yohddk<** T[Zso fwfbnk, **fijV/ y[d fte iKd/
jB T[BQK dh c'N' BjhI ftedh.** spkjh d/y e/ fJe B/ fejk, **;wM' nzs j'
frnk.** d{i/ B/ ;[D e/ fejk, **nzs p/nzs j?.**
Fjhd ;[p/r f;zx ioB?b dh 90 ;kbK dh fpoX wK dopko ;kfjp ;/tk
eoB nkJh. wbp/ dh fJe p[Ze s;b/ ftu gkT[Idh ns/ s[o g?Idh. fe;/ gZsoeko B/
gSkD bJh. efjD bZrk, **wksk pVk ;'jDk j[zdk ;h dopko ;kfjp. eZy BjhI
SZfvnk.** wksk B/ fejk **BjhI, j[D th ;[jDk j?. fJj T[t/I jh j?. id'I wZ;k ozxV
fJE/ p?m e/ gkg eodk j[zdk T[d'I th ;kB{z dopko ;kfjp ;[jDk bZrdk j[zdk. i[ZrK
s'I ;[jDk j?. p/ndph eoB tkb/ BjhI oj/. fJj oj/rk ;dk.**
w?I g/Fh T[s/ ikD bJh fsnko j'D bZrk feT[Ife fvT[Yh ftu'I ;[B/jk nkfJnk
;h g[bh; g[Zi rJh j?. fJe f;Zy w/o/ gk; fJe ekr} b? e/ nkfJnk. efjDk bZrk
- s[jkB{z ndkbs ftu w/oh gsBh nk e/ fwb/rh. T[;B{z d/ d/Dk fJj ]s. nkg/
gSkD bJ/rh s[jkB{z T[j s/ ]s wzr/rh.
73
74
soko ;B. i/bQ d/ nzdo pzd j'D d/ pkti{d T[BQK gk;'I d[BhnK Go dh sk}k sohB
]po ;[D bt'. B}opzdK dk fJe fJeZm eoe/ n;hI d'jK B{z ;shF i?ep ns/ wkoe
NZbh d/ fyskp d/ fdZs/. i?ep ns/ NZbh phHphH;hH bzvB d/ pj[s e[Fb fog'oNo
;B. n;hI e[ZM pzd/ (;H oDXho f;zx uhwk, fJzdoihs f;zx ;/y'I, g/qw f;zx uzd{wkiok
s/ F/o f;zx v{wS/Vh nkfd) p?m/ rZbK eo oj/ ;K fe wkoe NZbh d"Vdk j'fJnk
nkfJnk s/ efjD bZrk, **fJzdok rKXh dk esb j' frnk j?.** n;hI g[ZfSnk - fet/I
s/ fe;B/ ehsk< T[;B/ fejk, **jkbh fJj' gsk j?. ibdh pkeh dh ypo nk ojh
j?. **gq'H uzd{wkiok p'b/, **sfwbK dk n?eFB j'J/rk i/ ypo ;Zuh j? sK.** fe;/ w[vz /
B/ fejk, **f;ZyK s'I pr?o e'Jh BjhI eo ;edk fJj ezw.** uzd{wkiok jZ; gJ/ s/
fejk, **bJh ikU ;[cB/ g[okDh ;{owrsh d/. T[J/ f;ZyK ftu BjhI fojk dw j[D.**
T[j w[zvk fJzB/ ftu jh eo'XtkB j' frnk fe f;ZyK B{z fJj p[}fdb feT[I ;wMd/
jB. fJT[I p?fmnK d; e[ fwzN j'J/ ;B fe ;shF i?ep d"Vdk j'fJnk nkfJnk s/
efjD bZrk - f;ZyK B/ fJzdok rKXh wko fdZsh.
eJhnK e'b NqKfi;No ;B. ;G B/ ezBK Bkb bk oZy/ ;B. i/ fJe B/ nkb
fJzvhnk o/vhU bkfJnk j'fJnk sK d{i/ B/ bkj"o bk fbnk s/ shi/ B/ phHphH;h s/
u"E/ B/ e'Jh j'o. d'tK GoktK B/ id'I ;kB{z ypo fdZsh T[d'I s'I b? e/ d' xzN/ fgS'I
sZe Gkosh o/vhU s'I e'Jh ypo BjhI nkJh go bkj"o s'I fJzdok rKXh d/ }ywh j'D
dh ]po BFo j' rJh. fco Gkosh o/vhU B/ th }ywh j'D dh ]po BFo eo
fdZsh. phHphH;h B/ w"s dh ]po pkehnK s'I gfjb'I fdZsh. bkj"o s'I fBozso
pokvek;N j' fojk ;h fe fJj jwbk f;ZyK B/ ehsk j?. fejV/ f;ZyK B/, fet/I, fJ;
pko/ gsk BjhI bZrdk ;h. nkyo ;G e[M ;gFN j' frnk.
;kB{z fszB uko ifDnK B{z fvT[Yh g[ZiD dk ;[B/jk fwfbnk. ub/ rJ/.
gfNnkb/ i/bQ d/ fvgNh ;[gov?IN ;H fJeZso f;zx f;ZX{ ;B. T[BQK B/ fejk, **gqXkB
wzsoh dk esb j' frnk j?. fJE/ nkgD/ fijV/ ;?INob i/bQ ;[gov?IN n?BHn?;H mkeo
;B T[j gfotko ;w/s fes/ nDdZ;h EK T[go ub/ rJ/ jB feT[Ife T[BQK B/ GKfgnk
fe T[BQK B{z ysok j?. w?B{z T[j ukoi d/ rJ/ jB. nB[Fk;B ekfJw oZyD bJh s[;hI
w/oh ;jkfJsk eo'. w?I s[jkvk f;Zy Gok jK. i/ nky' sK fdyk fdzdk jK, i/bQ dhnK
uko/ ezXK Bkb uko/ gk;/ ukbh N?Ie phV fdZs/ rJ/ ;B. c"i B{z fJj ydFk j? fe
w[zv/ nZi dh oks i/bQ s'VBr/. s[;hI w/oh wdd eo'.** ;toB f;zx ;ogzu efjD
bZrdk, **fvgNh ;kfjp n;hI s[jkvk nkyk sd f;o/ uVQk ;ed/ jk i/ s[;hI ;kvk
nkyk wzB'. w[zv/ i'F ftu jB pj[s. sK th T[j i/bQ BjhI s'VBr/. ;kvh f}zw/tkoh
ojh. go i' T[j ykD ghD bJh pkjo'I wzrtkT[D sK j[D fvT{Yhdko B{z ej',
o[ektN Bk gkJ/.** fJj rZb s?n j' rJh fe i/bQ d/ nzdo nzdo fit/I wo}h oj' i' wo}h ykU ghU go pkjobhnK ezXK d/ bkr/ fe;/ B/ BjhI ikDk. fJj c?;bk j'
frnk. fJj ;ogzu seVk f}whdko ;h. fJ;B/ pzdhnK gk; ik e/ n?bkB eo fdZsk;kEhU fi; fe;/ B/ i' ghDk ykDk j?, j[ew eo'. nZi oks dh ;/tk w?I nkgD/ f}zw/
b[nk bJh j?.
75
76
fe pkdb ;kfjp B{z Bkb b? uZbhJ/. bhvo dh j'o rZb j[zdh j?. ftzr/ N/Y/
o;fsnK EkDh j' e/ fJe iEk pkdb fgzv g[Zi frnk. e'mhUI gsk bZrk fe pkdb
;kfjp y/s rJ/ j'J/ jB. iZEk y/s g[Zik. pkdb ;kfjp yop{}/ yk oj/ ;B. g[ZSD
bZr/ - dZ;' fet/I nkJ/ j'. n;hI dZf;nk fe dopko ;kfjp uZb'. T[E/ c"i pj[s
B[e;kB eo ;edh j?. pkdb ;kfjp jZ; gJ/. efjD bZr/ - nkgD/ nkgD/ xoK B{z
s[o ikU tkg;. s[;hI x/ok g?D dh rZb ;[Dh j?. ni/ pVk e[ZM j'o j'Dk j?. tkg;
gos ikU.**
fJj rZb ;[Dk e/ ;/y'I B/ fejk - ;G tkg; nk rJ/. fgS'I ypoK ;[Dd/ oj/
fe ;zs ;w/s j}koK pzd/ wko/ rJ/ jB. c"i B/ dopko ;kfjp B{z ep}/ ftu b?
fbnk j?. pkdb ;kfjp B/ uzvhrVQ gq?; ekBcoz; ;zp'XB ehsh - c"ihnK B{z prkts
eoB bJh fejk - ykfb;skB pDB'I j[D e'Jh BjhI o'e ;edk HHH nkfde rZbK eoe/
fco nzvo rokT{Iv j' rJ/. pkd ftu frqcskoh j'Jh. fJE'I ikgdk j? pkdb ;kfjp
dh ;oeko Bkb ;KM ;h, BjhI fet/I eofcT{ d/ d"okB T[j fgzv'I uzvhrVQ fco
uzvhrVQ'I fgzv g[Zi iKd/< brdk fJj j? fe N"jVk ;kfjp s/ b"Ir'tkb ;zs B{zI Bk gsk
j't/ feT[Ife i/ fJBQK B{z gsk j[zdk fco fJj jwb/ s'I gfjbK gfjbK dopko ;kfjp
ftu'I pkjo nk iKd/ s/ fJ; d'F s'I pu iKd/ fe fJj f;ZyK dhnK bkFK B{z bskVd/
j'J/ frqcsko j'J/ jB. pkdb ;kfjp fJ; pdBkwh s'I puD ftu ;cb j' rJ/.**
;qH doFB f;zx Jh;kg[o (T[d'I ;hBhno tkJh; gq?}hv?IN Fq'wDh r[H gqH ew/Nh)
efjD bZr/, **wJh d/ wjhB/ dh rZb j?. w?I dopko ;kfjp d[nkb/ gfoeowk ftu
fco fojk ;K. w?I d/fynk, s/} s/} edwh N"jVk ;kfjp nk oj/ jB. gzi uko iD/
j'o ;Zi/ yZp/ ;B. w?I cfsj no} ehsh. T[j o[e/ BjhI. f;o M[ek e/ cfsj ;theko
ehsh. s/}h Bkb nekb sys ;kfjp dhnK gkT[VhnK uVQ rJ/. vokfJto B{z w?I
g[ZfSnk- feE'I nk oj/ j'< T[;B/ dZf;nk - uzvhrVQ okiGtB s'I. w?I e[M d/o bJh
fco T[E/ jh gfoeowk ftu x[zwD bZrk. d; gzdoK fwzN pkd gqXkB ih sys ;kfjp
dh fJwkos ftu'I pkjo fBeb/. j"bh j"bh EZe/ EZe/ edwhI T[j tkg; ik oj/ ;B.
nkT[D t/b/ dh s/}h rkfJp ;h. w?I B/V/ frnk. T[BQK d/ fujo/ T[go fBok;sk,
T[dk;h dk goSktK ;kc fd;dk ;h. w?I nZfrUI j' e/ g[ZfSnk, **gqXkB ih y?o ;[Zy sK
j?<** T[j p'b/ - **J/; ;kX B{z ;wMk bU i/ ;wMdk j?. nkg wo/rk Bkb j'oK B{z
wotkJ/rk.** j'o e'Jh rZb BjhI ehsh gqXkB ih B/. w?I gsk brkT[D bJh T[s;[e
j'fJnk. gqXkB ih fco uzvhrVQ gos rJ/. ikDekoh fwbh fe e/Ido ;oeko B/
rtoBo gzikp ;qh gKv/ okjhI nekbhnK B{z gzikp ftu ;oeko pDkT[D dh g/FeF
ehsh ;h s/ eKro; B/ ;woEB d/Dk ;h. N"jVk ;kfjp B/ pkdb ;kfjp B{z fJ;
rZb bJh wBk fbnk ;h fe w[Zy wzsoh N"jVk ;kfjp j'Dr/. N"jVk ;kfjp dh fJZSk
dh g{osh BjhI j'Jh fi; eoe/ T[j fBokF tkg; uzvhrVQ gos/ s/ rtoBo B{z efj
nkJ/ fe fGzvoKtkbk ;kX ;kvh e'Jh rZb BjhI wzBdk fJ; eoe/ T[j ikD/ iK ;oeko
ikD/. i' wo}h eo'.**
w?I g[ZfSnk, **Jh;kg[o ih fJj fet/I ;zGt j' frnk fe N"jVk ;kfjp B{z w[Zy
wzsoh pDkT[D bJh pkdb ;kfjp o}kwzd j' ikD<** Jh;kg[o B/ fejk - **pkdb
77
;kfjp wzB rJ/ ;B feT[Ife fJj nko}h gqpzX ;h. e[M d/o pkd ftXkB ;Gk dh
Now ysw j' ikDh ;h s/ w[V n;?Ipbh u'DK j'DhnK ;B. eKro; dh jwkfJs b? e/
N"jVk ;kfjp w[Zy wzsoh pDd/ sK N"jVk ;kfjp dh f;nk;h ;k] fvZrdh. N"jVk
;kfjp T[go b'V g?D s/ eKro; dk J/izN j'D dk fJb}kw bZrdk. ;' pkdb
;kfjp B{z fJj ;{s p?mdk ;h. id'I fJj ;ehw ;zs B/ c/bQ eo fdZsh sK gqXkB ih
nky nkJ/ i' eoBk j? eo'. fJT[I w?I ;wMdk jK N"jVk ;kfjp B{z BshfinK dk gsk
;h.**
j[D ofj rJ/ ;zs jouzd f;zx b"Ir'tkb. w?I fJ; ;zs B{z eJh tko fwfbnk
s/ T[;d/ tfynkB th ;[D/, eEk ehosB th. T[j g{oh soQK E'Ek nkdwh ;h. T[;B{z
f;Zy f;XKs dh Bk ;wM ;h Bk T[j f;ZyK d/ y[Fjkb GftZy bJh JhwkBdko ;h.
pkdb ;kfjp, poBkbk ;kfjp s/ pbtzs f;zx T[;B{z fit/I ubkT[Id/ uZbh iKdk ;h.
T[E/ nekbhnK ftu fJj nkw w[jktok ;h fe ;zs b"Ir'tkb fszB pZfpnK tkbk
Ehqthbo j? (pkdb O poBkbk O pbtzs f;zx). b"Ir'tkb ;kfjp B{z fJj sK gsk
;h fe jwbk j't/rk go fJj :ehB ;h fe gfjb'I T[;B{z frqcsko eoe/ pkd ftu
jwbk j't/rk. ;oeko Bkb skbw/b j'D eoe/ fJj brdk ;h fe fJzdok rKXh
fbjk} eo/rh. go T[j tXhe p/fbjk} fBebh. iE/dko th pdBkw eo fdZs/. ;wM'
rT{nK dh jZfsnk ehsh. fJj ftuko/ fe;/ dk eh ftrkVd/ ;B.
w?I i/bQ ftu jh ;K fe gzikp ftu fjz;e tkodksK F[o{ j' rJhnK s/ g[fb;
tb'I tkodksK ftu Fkfwb B"i[nkB cV cV e/ M{m/ g[fb; w[ekpfbnK ftu wkoB/
nkozG j'J/. w/o/ bJh fJj ;G d[ydkJh ;h. w?B{z bZrdk ;h fe i/ fJj tkodksK
ikoh ojhnK sd f;Zy i[nkBh spkj eo fdZsh ikt/rh. w?I fJe fdB ;ko/ pzdh i[nkB
p[bk bJ/. T[BQK B{z fJe ejkDh ;[DkJh. ejkDh fJj ;h.
fJe oki/ B/ n?bkB ehsk fe nkgDh fJeb"sh p/Nh dk jZE ns/ okiGkr T[;
i[nkB B{z fdnKrk fijVk doys T[go T[u/ Nzr/ eV/ ftu'I dh sho bzxkJ/. fijVk
w[ekpb/ ftu Fkwb j' e/ sho BjhI bzxk ;e/rk T[;B{z esb eo fdZsk ikJ/rk.
rohp ftXtk p[ZYh d/ i[nkB g[Zso B/ wK B{z w[ekpb/ ftu ikD dh fJsbkj fdZsh.
wK pVk o'Jh. pVk o'fenk fe s{z feZXo dk shonzdk} j?I. ][d wo/Irk s/ w?B{z g{oh
soQK popkd eo/Irk. w[zv/ B/ fejk - fJzi fiT[D Bkb'I woBk uzrk. T[;B/ sho ns/
ewkB u[Zfenk s/ wfjbK dk o;sk cfVnk. oZp dk BK b? e/ sho SZv fdZsk.
fJscke fJj j'fJnk fe F{edk j'fJnk sho eV/ ftueko'I bzx frnk. i? i? eko
j'Jh. ftnkj dhnK o;wK F[o{ j' rJhnK. skig'Fh dh fsnkoh tes B"i[nkB B/
fejk, **w?I ykBdkB dh fJe o;w th fBGkT[Dh j?. T[j fJj fe w?I nkgDk sho
ewkB nrB G/N eoBk j?.** g[ZfSnk frnk fe nfijk feT[I eoBk j?, sd T[;B/
fejk, **w?I j[D edh shonzdk}h d/ w[ekpb/ ftu fjZ;k BjhI btKrk feT[Ife ;G s'I
tZvk w[ekpbk sK fiZs u[Zek jK. j[D S'fNnK B{z w"ek fwb/.**
w?I fejk - fwZso', i/ fJzdok rKXh B/ dopko ;kfjp dh p/ndph ehsh ;h sK
T[;B{z fJ; dh ehws skoBh gJh. fJj p/nzs f;zx iK ;stzs f;zx dh r'bh Bkb
j'fJnk esb BjhI - r[o{ r'fpzd f;zx ih dk nekF tZb'I Xosh tZb ;/fXnk frnk
78
sho ;h, fi; Bkb T[; dk nzs j'fJnk. edh gfjb'I gzi ;" ;kb d/ fJfsjk; ftu
nfijk j'fJnk ;h fe fdZbh d/ pkdFkj B{z f;ZyK jZE'I fJj' fijh ;}k fwbh j't/< j[D
J/Bh tZvh tkodks fgS'I fBe/ w'N/ nc;o iK GJhJ/ feT[I wkod/ fcod/ j'< fJ; Bkb
s[jkvh eh FkB pD/rh< j[D nkgK ;G FKs ojhJ/ s/ ;z;ko nZr/ cfonkd eohJ/ fe
;kB{z pukT[. fjzd[;skB ;kvk Bkw fBFkB fwNkT[Dk ukj[zdk j?. n;hI fiT[Id/ ofjD d/
fJS[Ze jK. j/ ftFt Go d/ okFNo', fJe fBZeh fijh nbg ;zfyne e"w B{z ysw
j'D s'I pukU. j[D fJe th r'bh BjhI uZbDh ukjhdh.
fe;/ B/ w/ohnK rZbK tZb fXnkB BjhI fdZsk. w?B{z fJ; rZb dk e'Jh d[Zy BjhI
fe w/ohnK ;bkjK feT[I oZd j'JhnK. w?I e'Jh tbh E'VQk jK fe w?B{z wzfBnk ikt/. go
gzikp dh o"FB fdwkr s/ f;detkB i[nkBh fit/I r'bhnK Bkb G[zB fdZsh rJh T[;
dk dZ[y toDB s'I gko dk j?. i' edh tkg; BjhI gosDr/ T[j pj[s ehwsh ;B.
pfunK j'fJnK ftu e'Jh w'sh S[fgnk j't/rk< FkfJd.
i/bQ ftu p?fmnk n]pko ftu ]po gVQh fe nekbh B/sk fojkn eo fdZs/
rJ/ jB. ;zs jouzd f;zx B/ gfjbh gq?; ekBcoz; fojkJh fgS'I fdZbh ftu p[bkJh
fi; ftu ;zs ioB?b f;zx B{z f;Zyh gozgoktK dk gfjo/dko nwo Fjhd fejk. fejk
frnk fe n;hI T[;d/ nkdoFK d/ nB[:kJhI jK. w?I fJzdoihs f;zx ;/y'I B{z fejk,
**;/y'I ;kfjp, fJj sK nihp fvt?bgw?IN j?. F'qwDh nekbh db dk gqXkB ;zs ioB?b
f;zx dh T[gwk eoB bZr fgnk j?.** ;/y'I B/ fejk, **ypoK gVQ fbnk eo' s/
n]pko ;Z[N fdnk eo'. pzpJh ftu e[M N'b/ nfij/ jB gq'c?;o ;kfjp fijV/ ;"
gzikj o[gJ/ j;gskb tkfbnK B{z d/ e/ bktko; bkF yohd b?Id/ jB. T[; B{z u[okj/
ftu fbNk e/ o'D fgZND bZrd/ jB fe ;kvk ewkT{ w?Ipo wo frnk j? go
dcBkT[D B{z g?;/ BjhI jB. dfonk fdb dkBh b'e pE/o/ fcod/ jB dkB d/D B{z.
Fkw sZe gzi uko j}ko sZe g?;/ pD iKd/ jB n";sB. fco fJj bkF u[Zed/ jB
s/ FwFkBxkN ;[ZN nkT[Id/ jB. xkN tkb/ ;z;eko eoBr/ jh eoBr/. j[D BjhI,
nZr/ B{z th fJ;/ soQK j'fJnk eo/rk. id'I f;ZyK dhnk t'NK dh b'V fgnk eo/rh
nekbh iE/dko fJ; bktko; bkF B{z u[okfjnK ftu oZy e/ Ghy wzfrnk eoBr/.
f;Zy T[dkofuZs jB. Ykvh ;kfjp}kfdnK dh tko rk e/ i/pK BjhI Go fbiKd/ g?f;nK
Bkb< iE/dko, ;zs ioB?b f;zx dk Bk fbnk eoBr/ id'I ed'I t'NK dh b'V fgnk
eo/rh. j[D fJBQK dh gzikp ftu n;?Ipbh pD ikDh j?.**
w?I g[ZfSnk, **s[;hI bktko; feT[I fejk j? ;zsK B{z< **pkpk i'frzdo f;zx fgsk,
;ko/ Gok ns/ dwdwh Ne;kb T[;B{z Fjhd wzBD s'I w[Bfeo j?. s[jkB{z gsk j?
fijV/ ;zsK B{z Fjhd nkyd/ jB T[BQK B{z ikB'I wkoB dh Xweh nk ikfJnk eodh j?<
fJBQK ;kfonK dh }pkB s/ Fpd jB, **;zs uVQdh ebk ftu jB.** fJ; ;ko/
tosko/ B{z ;ohjh d/yfdnK j'fJnK gzE ykb;k ykw'F j?. fco eh ejK j'o w?I ;zs
B{z< fojk j'D ;ko w?I pkg{ i'frzdo f;zx gk; ik e/ T[BQK B{z ;wMktKrk.
b'eK B/ ;zs ioB?b f;zx d/ fgsk ns/ GoktK B{z **FjhdK dk gfotko HHH
FjhdK dk gfotko** nky e/ f;o s/ fpmkD dk :sB ehsk. w?I w[ZY'I **FjhdK dk
gfotko** Now B{z gqtkB BjhI eodk. Fjhd T[; pzd/ B{z nkfynk iKdk j? fijVk
79
nkgD/ fBZih gfotko dhnK pzdFK, w'j s/ fgnko s'I T[Zgo T[m e/ ;ko/ ;z;ko B{z
nkgDk gfotko ikDdk j?. XhowZb ns/ okwokfJ r[o{ noiB d/t ih dh Fjkds
ekoB eh FjhdK dk gfotko j' rJ/< w?I Fjhd BjhI j'fJnk ;h, e/tb i/bQ ftu
B}opzd j'fJnk ;K. fJ;/ ;fEsh dk bkG T[mke/ w/o/ ukuk ikB B/ w/oh }whB T[go
jb c/o fbnk ;h. i/ c"i w?B{z wko fdzdh sK w/ok ukuk FjhdK dk gfotko j'D
ekoB ;BwkfBs j[zdk. tk;st ftu nekbhnK B/ t'Np?Ie gZe/ eoB fjs e[M e[
FjhdK d/ gfotkoK B{z fNeNK d/ e/ fBtkiDk ;h. fJj fJe f;nk;h jZEezv/ s'I tZX
e[ZM BjhI ;h. ;/y'I B{z w?I N?r'o dh eftsk dk fJe pzd G/ifdnK fbfynk ;h fe
FjhdK dk gfotko fej' fijk j[zdk j? ;[D' L
;[nkj Xosh T[go fvr e/
s/ X{nK nkekF ftu T[uk uVQ e/
F/yh wkod/ jB - n;hI th nZr d/ G?D Gok jK.
fojkJh T[gozs Bkr;?B B/ dZf;nk fe bkb f;zx dopko ;kfjp ikD s'I
fJBekoh j'fJnk p?mk j?. ;zs ioB?b f;zx t/b/ T[j nkw iKdk ofjzdk ;h. T[;B{z
ekoB g[ZfSnk sK Nkb wN'b eodk fojk. fJe fdB T[;B/ eosko f;zx pbZrD dh
g[okDh r}b dk fFno ;[DkfJnk L
jho Bkb jh p; T[jfdnK wfjbK dh o"De ;h
Gbk u{ue d/ j[D ykbh u[pko/ e"D ftzjdk J/.
T[j'. j[D ;wM nkJh ejkDh. sd T[;B{z ;wMkfJnk fe fJ; u{ue dh jt/bh
ftu'I jho feXo/ BjhI ikfJnk eodh. e/tb bkb f;zx BjhI, fJ; jZb/ wro'I eJh
f;Zy r[o{ wjkoki Bkb o[Z;/ d/y/ rJ/ ;B. bkb f;zx B/ g[fZ Snk, **i/ oZp B{z
G[bkT[Dk j't/ sK eh sohek j?< w?I fejk **fi; B{z G[bkDk j't/ T[; B{z ik e/ fwb
b?Dk ukjhdk j?. s{z dopko ;kfjp ikj.**
1982-83 d/ d' ;kb ;zs fiZE/ iKd/ GhVK i[V iKdhnK ;B. i[nkBK B/ bZyK
dh frDsh ftu nzfwqsgkB eo fbnk. ;kps ;{os ofjDk s/ ;[jDhnK d;skoK
;ikT[Dk fJe c?FB pD frnk. f;ZyK Bkb j'JhnK p/fJB;kchnK dk ;zs bzwK ;wK
f}eo eod/. uzvhrVQ w?I T[BQK B{z d' xzN/ GkFD fdzd/ ;[fDnk. nkgD/ GkFD ftu
T[j fJe gzesh ne;o rkfJnk eod/ ;B. efj th fdzd/ ;B fe ;kX ;zrs ih
fJj j? sk eZuh pkDh, fJ; bJh wkch wzr b?Idk jK, go nkT[ ob fwb e/ rkJhJ/;kvk sK fBwkfDnK dk s{z jh n?I
j'o e'Jh nk;ok BjhI.
j'o e'Jh nk;ok BjhI. ih j'o e'Jh nk;ok BjhI.
T[;d/ p'bK dh t/dBk, T[;d/ FpdK ftubk f;Zyh tk;s/ v{zxk ns/ fgnkok d[Zy
d/y e/ fJe nZX tko w?I nkgD/ ;zrh ;kEhnK B{z fejk, **fes/ wo sK BjhI ikJ/rk
fJj ;kX feXo/< w/o/ ;kEh nkyd/ **g[ZmhnK rZbK Bk efonk eo. fJ; dh bzwh T[wo
dh rZb eo. fJj' fij/ :'X/ p}koK ftu BjhI fted/.**
w?I pkpk pzdk f;zx ih pjkdo dk ihtB fpqsKs fJe tko BjhI nB/e tko
gfVQnk. fiBQK B/ pkpk ih dk fJfsjk; gfVQnk j? ns/ ;zs ioB?b f;zx dk ftjko
80
d/fynk j? T[BQK B{z d'jK ftu nB/e ;wkBskJhnK bZG ikDrhnK. d'jK ftu pkdFkjs
ns/ cehoh, dfonk fdbh ns/ f;de, ihtB w"s tZb fJe' fijh B}o n?B ;kca
fd;/rh. fgnkfonK B{z fgnko eoB ftu ns/ d[FwD fto[ZX bVB tes edh
frDshnK fwDshnk ftu BjhI gJ/. d[FwD bZyK dh frDsh ftu j[zdk Gkt/I, p/fMie
p/y"c j' e/ bfVnk pkpk pzdk f;zx. sZs ykb;k d/ f;zx efjD bZr/ fe n;hI w[rbK
fto[ZX j'o BjhI bVBk j[D. pkp/ B/ r[Z;k BjhI ehsk s/ ikD bJh efj fdZsk. id'I
c"i B/ r'bhpkoh s'I gfjb'I n?bkB ehsk fe fiBQK B/ nksw ;wogD eoBk j? jZE
yVQ/ eoe/ pkjo nk ikD sd ;zs ioB?b f;zx B/ ;G wkJh GkJh fJeZm/ eo bJ/ s/
fejk, **fijV/ ub/ ikDr/ T[j gzE dh ;/tk eoBr/. e'Jh o'; BjhI fe;/ gqsh,
fMieDk BjhI ykb;k ih. fiBQK B/ ikDk j? T[j ub/ ikD. n;hI fJE/ ojKr/. s[;hI
ik e/ ;kv/ tk;s/ nodk;K r[o{ wjkoki nr/ }o{o eod/ ofjDk. tkfjr[o{ Gbh
eo/rk.** ekch ;ko/ f;Zy nksw ;wogD eo rJ/. ioB?b F[p/r f;zx ns/ GkJh
nwohe f;zx ;w/s ;?IeV/ f;Zy Fjkds dh gqkgsh tk;s/ o[e rJ/. id'I pkpk pzdk
f;zx B/ ;ojzd cfsj eo fbnk ns/ f;Zy ;?Bk ;'Bk uKdh jho/ b[ZND bZrh sd
pkpk ih B/ GkJh nkbh f;zx B{z fejk, **fJBQK B{z eoB fdU i' eod/ jB. GkJh
;kfjp s[;hI w?B{z T[BQK fJZNK d/ dhdko eotkT[ fiBQK B{z ;kfjp}kfdnK d/ nzrK dh
S[j B;hp j'Jh ;h.** GkJh nkbh f;zx fJZNK d/ Y/o gk; b? rJ/ s/ r'fvnK Gko j'
e/ pkpk ih B/ fJZNK B{z jzM{nK Bkb fJFBkB eokfJnk. f;Zy gozgok B{z ;zs ioB?b
f;zx fJt/I fgnko eodk ;h.
sZs ykb;k i/ pkpk pzdk f;zx dk ;kE fdzdk ofjzdk sd T[; B{z e'Jh BjhI
;h frqcsko eo ;edk. T[j :[ZX ftu BjhI jkfonk ;h. co[y;hno B/ f;nk;s okjhI
T[; B{z jokfJnk ;h. nekbhnK B/ f;nk;s B{z jw/F gfjbh fdZsh. f;nk;s ;zs B{z
nkT[Idh jh BjhI ;h. T[j nkg fejk eod/ ;B fe w?B{z Xow dk E'VQk fijk gsk
bZfrnk j? f;nk;s dk fpbe[b gsk BjhI. fe;/ ;o's/ B/ g[ZfSnk, **go Bkb/ s[;hI
efjzd/ j' f;nk;s ns/ Xow fJeZm/ jB gzE ftu**, sK ;zs ih B/ fejk, **j[D
fejVk fJj efj fojk jK fe tZy tZy jB. w?I sK fJj fejk j? fe jB d't/I
fJeZm/. go w?B{z f;nk;s BjhI nkT[Idh. nkT[Dh ukjhdh j?. eh eoK BjhI nkJh. w?I
sK nkgDh T{DskJh dk f}eo ehsk j? s[jkv/ nZr/. ;Zu p'bD ftu e'Jh gkg sK
BjhI Bk.** i/ nekbhnK ftu E'Vk e[ Xow j[zdk sd fJ; ;kX B{z wkoB tkbk e'Jh
BjhI ;h izfwnk. i/ ;zs ioB?b f;zx ftu e[M f;nk;s j[zdh sK th T[; B/ pu
ikDk ;h. cK;h dk oZ;k d/ye/ wB;{o B/ fejk **y[dktzd eohw, fwjopkB j' e/ i'
e[M s{z w?B{z fdZsk i/ fJBQK b'eK B{z th fdZsk j[zdk sK w/o/ Bkb i' j'D bZrk j? T[j
Bk j[zdk ns/ fi; t;s{ s'I s{z fJBQK B{z tzfus oZfynk j? i/ ;kB{z th tzfus oZydk sd
th fJj e[M BjhI j'Dk ;h. go i' s{z d/t/I ;' Gbk. fiE/ s{z oZy/I ;'Jh Gbk.
nkwhB.**
id'I w?B{z e'Jh g[Sdk fe eh ;zs pu e/ fBeb frnk j? fit/I ;[DhIdk j?, w?I
ne;o T[Zso Bk fdzdk. ci{b Fpd G/V s'I puDk uzrk. T[; dk wB ns/ T[;dk
81
;oho fJefwe ;B s/ T[;dh B;b puD tkfbnK torh j? jh BjhI ;h. GkJh Bzd
bkb ih dk fFno j? L
**wB;{o dk Bkw b?Dk j? sK oZ;k nkgD/ e'b oZyhI jo tes.
fes/ ibkd Nkb wN'b eoB bZr/ fe T[; gk; cK;h bkT[D bJh oZ;k BjhI
j?, oZ;k jo tes nkgD/ e'b oZyhI.**
fJe fdB w?I Bkr;?B B{z g[ZfSnk, **Bkr;?B eh f;Zy T[; B{z ikD rJ/ jB fe
T[j eh efj e/ frnk. Bkr;?B B/ fejk, **e[M ikDd/ jB, tXhe BjhI ikDd/.
fijV/ T[;B{z ikDd/ jB T[j th dopko ;kfjp Yfj ikD dh rZb sK eo fbnk
eoBr/ edh edkJhI, fJ; ;kX dh rZb BjhI eoBr/ feT[Ife T[j vo/ j'J/ jB. f;Zy
brksko fJj nkyd/ jB fe T[j pjkdo jB. fijVk pko pko pjkdoh dk dkntk
eo/ T[j fe;/ s'I vfonk j'fJnk j[zdk j?. tXhe b'e T[;B{z BjhI ikkDd/ iK BjhI
ikDBk ukj[zd/. g[oksB :{BkBh fcbk;co j/okebkJhN; B/ fejk ;h, **nZy, i/ ;{oi
torh Bk j[zdh, ;{oi B{z d/y Bk ;edh.**
FkfJo ;sBkw f;zx ][wko Bkb xzfNnK pZXh rZbK j[zdhnK. fJe fdB T[j
efjD bZr/, **fi; e"w B/ pj[s d[Zy d/y/ j'D, fJBkw ti'I oZp T[; B{z T[sw ;kfjs
ns/ T[sw ;zrhs dh dks fdzdk j?. f;ZyK Bkb fJ; gZy s'I oZp B/ fBnK BjhI ehsk.
d[Zy fdZs/ s/ pdb/ ftu Bk ;kfjs fwfbnk Bk ;zrhs.** w?I g[ZfSnk, **eh GftZy ftu
nfijk j'D dh e'Jh ;zGktBk j?<** T[; B/ fejk, **fizBh fe;/ dh jho ;[jDh j'J/rh
T[Bh ;[jDh T[;dh pz;oh d/ ;[o j'Dr/. eh edh fe;/ B/ fJ; rZb dh pfj; ehsh
j? fe oKMk ;kX ;h fe d[BhnKdko < T[j d't/I ;h fJe' tes, s/ d't/I BjhI ;h. jho
ns/ oKMk Xosh s'I pj[s d{o dk ;{yw ns/ ;[zdo ;[cBk j?. j' ;edk j? f;Zy
i[nkBh edh thjthI ;dh d/ fJ; oKM/ B{z :kd eo/. ojh rZb GftZy dh. eh gsk
tZv/ ebkeko ;kv/ y}kB/ GoB nk ikD. w'fwB dk fFno ;[D L
fco pjko nkJ/rh tjh dFsBtodh j'rh
fco tjh gKt tjh ykfo-w[frbK j'Ir/ ..
(c/o p;zs nkJ/rh. c/o izrbK ftu nktkorh bJh e'Jh fBeb/rk.
c/o T[jh g?o, c/o T[jh feZeoK dhnK ;{bK j'DrhnK.)
82
;zs'y f;z
f;zx Xho
;wkitkd B/ w?B{z edh gqGkfts BjhI ehsk, T[d'I th BjhI id'I fJj gzikp ftu
nkgD/ Go i'pB T[go ;h :kBh fe ;ZmftnK ftu, jkbK fe T[d'I eZuh T[wo j'D
eoe/ w?I fJ; s'I gq/fos sK eh fJ; ftu e[Zd e/ wo ;edk ;K. w/o/ eJh jkDh
Be;bh bfjo ftu Fkwb j'D fgS'I xo BjhI gos/. w?B{z fJj bfjo feT[I ozrhB
BjhI bZrh jkbK fe rohpK dh pKj cVB bJh s[oh ;h< j[D w?B{z fJ; d/ ekoB
E'VQ/ pj[s gsk bZrD bZr/ jB fiBQK dk f}eo fgS'I ik e/ eoKrk.
tfuZso rZb fJj j? fe ekwo/vh dk ;[nkd fBozso pepek bZrk go e[M
ekwo/v }o{o uzr/ bZr/. sk;eh, r'oeh ns/ ;zs'y f;zx Xho dhnK fbysK ns/
fJBQK ekwo/vk dk ;[Gkn w/o/ bJh gq/oBk ;o's pfDnk. w?I ;'udk j[zdk - i/
efwT{fB}w fJBQK dkBFtoK tork j? c/o ;cb th j' ;edk j?. d[BhnK B{z sk;eh
s/ gzikphnK B{z ;zs'y f;zx Xho d;d/ oj/ fe ;wkitkd rbs bhj T[go s[o fojk
j?. o{;h ;N/N N[ZND fgS'I sK ;kfonK B/ fezs{ gqzs{ eoBk F[o{ eo fdZsk go sk;eh
1920 s'I 1940 sZe ;{fus eodk fojk fe ;wkitkd d/ G/y ftu fJe BthI
nc;oFkjh ;NkfbB dh ewKv j/m ekfJw j' rJh j? fijVh w}d{o, fe;kB dh T[Bh
d[FwD ns/ T[Bh jh skBkFkj j? fizBh }koFkjh. fgS'I sK fJj th ;kps j' frnk
;h, ;NkfbB B/ Ne;kbh efwT{fB;N, fpBK ndkbsh gqfeqnk s'I fJBh tZvh frDsh
ftu esb ns/ ibktsB ehs/ fe }ko dhnK tXhehnK wKd g? rJhnK. fJj e'Jh
nuzG/iBe rZb BjhI fe gzikp d/ No/v :{BhnB bhvo ns/ yZp/ gZyh b/ye, ;zs'y
f;zx Xho d/ fybkc oj/ jB. Xho B/ Bk edh ;k}F ehsh s/ Bk fgm fgS/ fBzfdnk
u[rbh. T[;dh ebw nypkoK ns/ w?r}hBK d/ ekbwK ftu'I dh brksko gqekFtkB
jz[dh ojh.
rzvk f;zx, ;kfjp f;zx, joehos f;zx ns/ ;zs'y f;zx Xho B{z ;N/i s/
;[DfdnK iK fbysK gVQfdnK, fJBQK dh p'bh ftu'I s[jkB{z fFzrko dk ;k} ;kwkB BjhI
fwb/rk. uko j}ko d/ iE/ ftu Fkwb j' e/ id'I w?I j;B npdkb g[Zik sK d'
gmkD w/o/ Bkb rZbhI bZr rJ/. npdZ[b/ B/ g[ZfSnk - s[jkv/ UXob/ gzikp dhnK
n"osK fezBhnK e[ ;[jDhnK B/< w?I fejk - nfj Bkb sK ikj ojhnK B/, s{z nkg/ d/y
b?, w?B{z feT[I g[ZSd?I < T[j p'fbnk - BjhI ;odko fJT[I BjhI. fJj sK eJh eJh
xzN/ FhF/ nZr/ p?m p?m nkJhnK B/. s{z w/o/ Bkb uZb. gNVhnK s/ gZEo s'VdhnK s/
y/sK ftu ezw eodhnK n"osK d/y. fwZNh Bkb fwZNh j'JhnK th i/ s?B{z T[j e'j
ekc dhnK gohnK bZrD, c/o nky d/JhI ;[jDhnK B/. FfjoK dh y{p;{osh sK co/p
j? Gok, gb d' gb dk G[b/yk. ;kvhnK rktK ns/ wZMK J/BhnK ;[jDhnK fe tZv/
S'N/ T[BQK dhnK rodDK B{z iZch gk b?Id/ B/. T[j e'Jh ;[oyh fpzdh bkT[IdhnK B/<
co/p dk BK y{p;{osh BjhI.
J/; gZy'I r[opyF f;zx gqhsbVh dh fbys eJh tko nek fdzdh j?. T[;dh
tkose FfjoBK tKr ek;w?fNe; T[go fBoGo j?. sK th, gqhsbVh nkgD/ gkmeK B{z
gqGkfts eodk j?, T[BQK d/ fdbK sZe nkgDh rZb dk ;zuko eoB ftu ;cb j?.
83
;kv/ tXhe ;wekbh nkb'ue, fposKseko J/B/ T[bM/ j'J/ jB fe T[BQK B{z y[d gsk
BjhI fpwkoh eh j? s/ fJ; s'I w[es fet/I j'Dk j?. b/ye rod r[pko dk fevk tZvk
gops yVQk eo ;edk j?, d/yDk j't/ sK fJ; dh Ne;kbh fw;kb jfozdo f;zx
wfjp{p dk ;fji/ ofuU ykb;k rqzE j?. nwoheD r[od[nkok gqpzXe ew/Nh d/
nj[d/dko w?B{z noftzdo gkb f;zx wzv/o, i' :{Bhtof;Nh nkc jkc;Nok ftu f;Zy
;NZvh} dk nfXnkge j? d/ xo fBT{:koe b? rJ/. T[; dhnK feskpK ftu wfjp{p
dh T[es feskp th gJh ;h. w?I g[ZfSnk - fJj feskp gVQh j?< wzv/o B/ fejk fJe toek nfijk BjhI fwb/rk fijVk J/E/ o?e ftu fgnk j't/ go gfVQnk Bk frnk
j't/. w?I fejk fJ; feskp pkps okfJ< T[;B/ fejk - fJN fJ} p?v go'}.
;zs'y f;zx Xho dh eftsk gVQ' iK ejkDh, ;wekbhnK d/ ftjko T[go fNZgDh
gVQ' iK T[; dh ;P?-ihtBh, s[jkB{z nkgD/ Bkb Bkb s'odk j?. ethFoh pj[s fsyh
ukb ubdh j? go nBgVQ g/Iv{nK d/ fdbK sZe s/ih Bkb T[sodh j?. Xho B{z ukj/
r?o ;kfjse p?meK ftu ;[D' ukj/ :{Bhtof;Nh d/ gb/Nckow s/, s[jkv/ T[go n;o
eo/rk. fwo}k rkfbp B/ ]s ftu fbfynk ;h - w[Feb fFno efjDk pVk ;"yk j?,
n"yk ezw j? nk;kB fFno efjDk.
T[wo ftu w/ok ns/ Xho dk J/Bk coe j? fe T[;dk p/Nk w/ok jw-T[wo j?.
eJh ;kbK s'I ;kvh ;KM ;?whBkoK, gZsoK ns/ c'B okjhI j[zdh ojh go ;kfjse ;KM
s'I fJbktk fJ; ftu fJe fBZih ;KM th i[V rJh. T[; dh Xh w/o/ fgzv d/ pbihs
f;zx gzB{ Bkb ftnkjh rJh ;h i' Bt/I }wkB/ dk ;zgkde j'fJnk eodk ;h. ;kv/
g/Iv{ xoK ftu ekwo/vh B{z J/; soQK FFeho fdZsk iKdk ;h fit/I ;'Nh Bkb ikBto
GikJhdk j?. Xho dk e[Vw irw/b f;zx i/ edh ibzXo fe;/ yk; }o{oh ezw
pbihs B{z fwbD iKdk sK T[; e'b oks BjhI eZNdk ;h fe fes/ ekwo/v d/o sZe
rZbk eod/ j'J/ n;o Bk eo d/D. nkw s"o s/ pbihs B{z fwbD dk fJS[e j? Jh
BjhI ;h T[j. gzB{nK B/ fJ; ftnkj B{z ep{b BjhI ehsk ;h. eko jkd;/ ftu
pbihs dh w"s j'Jh, jkd;/ fgS'I w}p{oht; Xho d/ d'js/ gzB{nK B/ g'fsnK d/ o{g
ftu gqtkB ehs/. ;kvk d'jK dk Nkfge edh edkJhI pbihs pD iKdk. pbihs th
gzB{ ;h go T[j ;odkoK dk w[zvk ;h w?I iZNK dk. fJBQK d'tK ftu eh coe j[d
z k j?,
c/o dZ;Krk, eJh gkmeK B{z gsk BjhI.
Xho w/o/ T[go J/Bk fwjopkB j'fJnk fe nkgDh ;P?ihtBh fpqj;gsh ;w/s gzi
feskpK dk g?eN gfNnkb/ w?B{z d/ e/ frnk fiBQk ftu w/oh ebw, uko toQ/ s/ T[j
fdB T[;dh f}zdrh d/ fposKs jB s/ ;zs'y f;zx Xho dhnK 51 ejkDhnK T[; dhnK
T[sw eEktK. gfjb'I w?I fybfonk j'fJnk Xho d/fynk ;h, fJe ejkDh fes/ gVQh
d{ih eftsk fes/ j'o s/ T[j th tec/ pkd. fJj gzi/ feskpK w?I fpBK tec/ d/
gVQhnK. fJBQK d/ ftueko w?I j'o e[M Bk gVQB dk ;[u/s c?;bk ehsk. gVQfdnK
B'N; b?Idk fojk. p/Fe gVQB ns/ fbyD ftu E'Vk e[ teck g? frnk go fijV/
B'N; b? oZy/ jB T[BQK ;dek fBozsosk ftu ftxB BjhI fgnk. d[pkok Gkos nkJh
iowB e[Vh J/Iibk vhsfoF B{z w?I T[j ;kohnK rZbK ;[Dk fdZshnK fijVhnK T[j d;
;kb gfjbK eoe/ rJh ;h. T[;B/ wZE/ s/ jZE wkfonk, fejk - N?bhft:B ns/
84
ezfgT{No B/ ;kvk sK p/Vk roe eo fdZsk. nr'I s'I s/o/ Bkb ;'u e/ rZb eoKrh,
T[j th sK i/ }o{os j'Jh. s?B{z sK c}{b rZbK th :kd B/.
T[j fdB feskp ftu T[; }wkB/ dk f}eo j? id'I T[;d/ ihtB dk gfjbk
ftXhts ;kfjse ;co nkozG j'fJnk. gfjb/ nfXnkfJ ftu doi j? fe v/ok pkpk
iZ;k f;zx bkr/ ;{bo o'v T[go gfNnkb/ gqhsw f;zx dh e'mh ;h. fJj wkB;k bkr/
prfbnK tkbh (Bfozdog[ok) fgzv dk ufjb ;odko ;h. tfuZso rZb fJj fe fJj
;qH gqhsw f;zx w/oh gsBh d/ ukuk ih ;B. Xho d/ ihtB dh fJe j'o Xkok Bkb
w/ok tk;sk i[V frnk. fJ; ;odko B/ ihtB-gqhsh Bkw dk fJe wkf;e gZso
eZfYnk j'fJnk ;h fiE/ Xho B{z ;jkfJe ;zgkde oZfynk frnk. fJj Xho dh uVQs
d/ ozrhB fdB ;B. nkw s"o s/ s[;hI d/y'r/ fe ekwo/v irhodkoK B{z pj[s Gzvd/
jB feT[Ife T[jh sK jB fJBebkp d/ okj ftu o'Vk. Xho dk fdwkr T[bko BjhI
j'fJnk. ihtB d/ nzsb/ fdBhI g[okDhnK :kdK dk toDB eofdnK T[j ;odko dhnK
f;csK eodk j?, T[j s/ T[;dk gfotko pk;bhek g[o-teko, jo nkJ/ rJ/ dh
fJZ}s, ;odko Fokp ;w/s jo/e wB[Zyh ew}'oh s'I w[es. b/ye tk;s/ fdb ftu
J/vh edo fe o/bt/ ;N/FB s'I fbnkT[D bJh, SZv e/ nkD bJh, ;odko nkgDh
eko ftu fpmk e/ fbiKdk, Xho dh jo b'V dk fynkb oydk.
T[E/ ofjzfdnK ibdh jh Xho dk fJFe fJe j'o w[bk}w dh y{p;{os n"os
bkb j' frnk Gkt/I fe T[j ns/ Xho d't/I pkb-pZu/dko ;B. ekw T[s/iBk nkdwh
B{z fe; o;ksb se fbik ;edh j?, fJj feskp T[;/ dk fposKs j?. y[d Bkb Bk
fbjki eodk j? Bk wkc eodk j?. T[j fbydk j? - **w?I ;[owk gkT[Idk. ;[ow/ Bkb
w/oh nZy ;kD T[s/ bZr iKdh ;h.** j"bh j"bh ;odko dhnK B}oK ftu'I j/mK bfjzdk
frnk s/ nkyo fJe fdB B"eoh s'I itkp fwb frnk. fJj th nukBe BjhI j'fJnk
- brGr ;kb d/ d"okB. T[; dk otZJhnK nkgDh gsBh Bkb s/ pZfunK Bkb
pd;b{eh tkbk j' frnk. fJt/I jh j'Dk ;h. nkgD/ wkV/ ezwK ;dek id'I T[;dk
gfotko Bshi/ G[rsdk j?, T[BQK gbK B{z fbyfdnK Xho nkgD/ fto[ZX ebw tkj[d
z k j?
sK s[jkB{z T[; dh fbys ftu'I o{;' d/ eBc?eFB} d/ Mbeko/ fdZ;Dr/. fi; B/ T[;B{z
nkyo B"eoh ftu'I eZY fdZsk T[; pko/ Xho fbydk j? - **fJ; ;odko tork ;[Gkn
w?I fe;/ wkbe dk BjhI d/fynk. ckor eoB t/b/ Bk p/fJ}sh ehsh, Bk nfj;k; j'D
fdZsk fe T[; B{z eos{s dk gsk j?.**
ufjb ;odko dh Fy;hns Xho B/ Bk tXkJh, Bk xNkJh, fij' fijk ;h
fpbe[b T[;/ o{g ftu g/F ehsk. fJj rZb w?I fJ; eoe/ fbyh j? feT[Ife fJ;
;odko B{z w?I pj[s B/fVUI d/fynk j?. fpskJ/ fdBK pko/ T[j fbydk j? - fJj w/o/
bJh ;[Bfjoh fdB ;B. fit/I uzdor[gs dk ;wK fjzd{nK bJh ;[Bfjoh ekb ;h.
;odko dhnK d' XhnK ;B, Xho dh pZuh fiZvhnK. Xho fbydk j? - w/oh Xh
th ;[jDh ;h go ;odko dhnK XhnK wZyD d/ g/V/ ;B i' jbe/ jbe/ e/;o ns/
r[bkp ftu r[ZX/ j'J/ ;B. T[BQK pZuhnK torh w/oh Xh BjhI ;h.
85
nkgDh gsBh pkps fbydk j? - T[;B{z w/o/ T[go FZe ;h. T[;B/ w?B{z e[ZM Bk
fejk. T[j J/Bh uzrh ;h fe w/ohnK p[ohnK rZbK dk T[; T[go n;o BjhI j[d
z k
;h. T[j ;wMdh ;h fe fJ; ftu ftu w/ok nkgDk jh B[e;kB j?, T[;dk BjhI.
fbydk j? - Go/ p}ko ftu fJe Uv B/ nkgDh UvDh d/ f;o T[go i[ZshnK
wkohnK. T[j u[g ukg i[ZshnK yKdh ojh. BhthI gkJh yb'sh ojh. fco fiXo Uv
s[fonk T[go s[o gJh. w?I T[; Uv s'I tXhe ysoBke ;K. T[j sK iKrbh ;h. ;G
e[M ;kjwD/. w?I gfVQnk fbfynk T[Bs Ffjo ftu ofjzfdnK j'fJnK Uv Bkb'I tXhe
ikpo ns/ tfjFh ;K. ;'B/ dh j;hB S[oh.
;e{b dhnK feskpK ftu pZu/ gVQd/ jB fe fjzd{ f;Zy s/ w[;bwkB sK pV/
fgnko Bkb ofjzd/ ;B, nzro/} T[BQK B{z bVk frnk s/ 1947 d/ c;kd j' rJ/. Xho
tor/ siop/eko pzd/ dk fJj fbyDk nihp j?. nzro/} B/ fejk - bV', sK fJe
d{i/ d/ rb tZY fdZs/, eh fJj fJzBh ;"yh fijh fET{ow j?< nzro/} d/; tzv d/
fybkc ;h. ;Zu fJj j? fe nzro/} B{z esb'rkos dk gsk ;h s/ T[j Nkb fojk
;h. Bfjo{ ns/ fiBkj B/ d/; dh tzv dk c?;bk ehsk, d'jK B/ fejk ;h fe
pjkB/pk}h eoe/ nzro/} nk}kdh fgS/ gk fojk j?.
e[ZM ;kb gfjbK bkj"o dh pko e"I;b uzvhrVQ dh pko B{z fwbD nkJh.
;N/i s/ p'bD bZfrnK Gkosh gqXkB i}pksh j' e/ efjD bZrk - n;hI sK fJe ;K,
gq/w Bkb fojk eod/ ;K. r'ok ;kB{z bVk frnk. r'o/ B/ c[ZN g[nkJh. tkoh nkT[D
s/ bkj"o pko dk gqXkB p'fbnk - do[;s fejk Gok. r'o/ B/ fejk bV', nkgK
rzvk;/ u[Ze e/ tZYDk F[o{ eo fdZsk fJe d{i/ B{z. nZi r'o/ B/ fejk - ypodko i/
bV/. fJeZm/ p?m' s/ o'Nh ykT[. n;hI fJeZm/ o'Nh ykD nk rJ/ nK nZi. ;kv/ jE
t; Bk T[d'I e[M ;h Bk nZi e[M j?. edh y[d th e'Jh c?;bk eo ;fenk eoKr/
fe BjhI<
fgzv, fet/I fJe d{i/ dh y?o wzrdk j?, Xho d;dk j? fe id'I u/ue fBeb
nkJh sk gof;zBh wkJh, fJe rtKYD B/ fszB wjhB/ ;'Nh cV e/ fvT{Nh fdZsh fe
fe;/ B{z T[Zuk p'b BjhI p'bD d/Dk. T[j d{o w'V T[go ik e/ wzrs/ B{z w'V fdzdh
fe fJXo fJe pZuk pys fpwko fgnk j?, nZr/ ik e/ tki BjhI eZYDh. wzrs/ T[E'I
jh w[V iKd/. w/oh wK B{z fceo ;h fes/ nZyK Bk ubhnK ikD. fJe fdB fdb
eoVk eoe/ p'bh - nZyK Gkt/I ubhnK ikD go w/o/ g[Zs dh ikB pu ikt/. u[rkm
pu oj/ tkD pE/ok. so; eohI wK okDh.
w"s ;kjwD/ d/y e/ nkdwh eh eh ;'udk j?, ikDBk j't/ sK gkme' fJe sK
fteNo fjT{r' dh feskp cK;h gfVQT[. j[D/ BthI nkJh d{ih feskp j? fwZu n?bpw
ofus fNT[}v/} ftX w'oh. gq'c?;o w'oh Ftko} dhnK nkgD/ g[okD/ ftfdnkoEh Bkb
ehshnK rZbK p/nzs d[ydkJh j[zdhnK j'JhnK th Xotk; fdzdhnK jB. y[d w"s B{z
fwbD bJh fsnko j?, go Bkb Bkb j'oK B{z th fsnko eo fojk j? fe fJ; eow
y/so ftu ;zrokw fet/I eoBk j?.
fdZbh ik e/ Xho nkgD/ wkfwnK gk;'I f;bkJh dk ezw f;ZyD iKdk sK J/;
nk; Bkb j? fe T[E/ d/ f;y/ ekohro g?f;nK ftu y/vd/ jB go T[E/ ik e/ fit/I
86
gb gb }bhb j[zdk j?, T[;dk ft;Eko eJh nfXnkfJnK ftu j?. rkjbK, ug/VK,
x;[zB s/ xNhnk ykDk. fbydk j? - wkfwnK e'b ofjDk, fpzr e;kJhnK dk ;fjDk
;h. wK Xotk; fdzdh. id'I w?I YfjzdhnK ftu j[zdk, T[j rhsk tkr T[gd/F fdzdh sK
uko/ gk;/ ukBD j' iKdk.
w?IBz{ fJe igkBh jkJhe{ :kd nk frnk j? - fpibh fbFe ojh j?. pZdb
roi fojk j?. d' fBe/ p'N vo Bkb oks B{z nkjbD/ ftu fuVh dh Sksh j/m vo/
p?m/ jB. fJe B/ fejk - nZi pu iktKr/ wK< fuVh p'bh - w?I jk sK J/E/. e"D
ftrkV ;ed? s[jkvk e[M< fJj ;[D e/ d't/I p'N v{zxh BhId ;"I rJ/.
Xho eftsk fbyD bZrk sK ikfDnk fe fijVk fJj ezwk pVk ;"yk fijk
brdk ;h, T[j pj[s rVpV tkbk j?. **w?I n?It/ nZb gNZb s[eK i'Vdk. N?r'o ns/
fJepkb fi; woksp/ s/ g[Zi/ T[; fgS/ pj[s tvh ewkJh s/ ;kXBk j[zdh j?. Fqh r[o{
r'fpzd f;zx dh fwZso fgnko/ B{z jkb w[ohdK dk efjDk d/y' fezBh ;ob j?, f;oc
r[o{ dh ebw fJj fby ;edh ;h. fdb d/ bj{ ftu v[Zph ebw. i{Mdh ns/ i/s{
ebw, fi; fgS/ Gkoh Fesh ns/ ;zs[FNsk j't/.**
j[D d;dk jK gkme fe w?B{z ekwo/vK dk cb;ck feT[I uzrk BjhI bZrk.
fiBQK ;z;ekoK ftu w?I gfbnk, T[E/ r[o{ ;kfjpkB d/ dopko dh g{oh FkB ;h. p/Fe
wkg/ rohp ;B, fejk eod/ ;B fe n;hI r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ pZu/ jk fJ; eoe/
;kv/ s'I XBh fJ; ijkB ftu j'o e'Jh BjhI j' ;edk. ekwo/v nkgD/ ibf;nK ftu
oZp dk w}ke T[vkT[Id/, Xow dh j/mh eod/. p/Fe ;N/i T[go r[o{nK dh j/mh tkb/
Fpd tosD dh T[BQK dh i[ons edh BjhI gJh go oZp ns/ Xow dh j/mh j' rJh
sK f;Zy fJfsjk; feE/ pfunk< fJBQK rZbK d/ ekoBK dk j[D gsk brdk j?, T[d'I
e/tb wB T[go gqGkt g?Id/ ;B, e[M uzr/ brd/, e[M wkV/. w/o/ fgzv d/ ;ogzu
ekwo/v jogkb f;zx xZrk B/ w?B{z gfNnkb/ d;thI gk; eoB wro'I fJe ewok,
o;'Jh, r[;bykBk ns/ w[cs ykD ghD Bkb ekbi dh ch; GoB i'r/ g?f;nK dh
g/FeF ehsh sK w?I y[F j' frnk. gfNnkb/ ewok d/fynk sK ;hHghHnkJhH dk dcso
;h s/ u[pko/ T[go bkb co/ok bfjok fojk ;h. T[E'I wI?I fJT[I d"fVnk fit/I e'Jh T[wo
e?dh i/bQ s'V e/ BZ; ikt/ s/ fco T[Xo w[V e/ d/y/ th Bk. T[E/ ukj sZe BjhI
ghsh. fJj sK j[D gsk brdk j? fe J/Bh voB tkbh eh rZb ;h, nkyo fJj w/o/
jwdod ;B. go w?I :ehBB vo frnk ;K. w?I nkgD/ fJfsjk;e BkfJeK s'I
ftSVBk BjhI ukj[zdk ;K. ekwo/vK nB[;ko w?I fJ; fj;kp fgSKj fyu{ ;K. j[D th
jK. T[BQK B/ nkgD/ tk;s/ y[d py[d fJe Fpd nrKj-tX{ xV fbnk j?. p'bh
fezBh y{p;{os dr/pk} ebk j? s/ fJ; X'y/ s'I bZyK b'e p/ypo j' e/ fet/I mr/ iKd/
jB - fJj fdqF d/yD:'r j?. y?o, Xho w?B{z uzrk bZrk, fJ; dk fJe ekoB fJj
th j? - w/o/ tKr T[;d/ gq/oBk ;o's BkfJe gzikp d/ ebuo ftu, f;Zy fJfsjk;
ftu, w"i{d jB.
rkfJe pDB dh gfjbh Fos fJj j? fe ;[ohbk rbk pkd ftu d/fynk
ikJ/rk gfjbK ezB mhe j't/ i' ;[o B{z gSkD/. fJj' jkb FkfJo dk j?. tZvk FkfJo
87
tZv/ ethnK B{z wkDB fgS'I e[M oudk j?. nkgDhnK G?DK d/ ftnkj t/b/ Xho B{z fJj
;soK brksko N[zpdhnK jBXhnK rT{nK ekfwnK dk i'o eh J/ ;dkokwk
id'I fus ukj/ xo'I dhihJ/ fBekb ih.
T[j fJe ;kEh doih dk f}eo eodk j? fi; dh rodD N/Yh ns/ nZy ftu
B[e; j'D eoe/ b'eK B/ T[;dk Bkw N/Yk oZy fdZsk ;h. T[; ftu J/B/ r[D ;B fe
T[;dh Feb tb fXnkB jh BjhI iKdk ;h fe;/ dk. Xho dh fJj rZb gVQh sK w?B{z
wjkokik oDihs f;zx pko/ nk;poB dh fNZgDh :kd nkJh. T[j wjkoki/ B{z fwbD
frnk sK gfjbh w[bkeks pkps fbydk j? - w/o/ fdb T[go ;ZN bZrh. ekDk, ekbk
ozr, wksk d/ dkr, dofwnkBk eZd. fJj j? f;ZyK dk okik< w[bkeks tes wjkoki/
B/ g[ZfSnk - w/ok gzikp d/fynk< nk;poB B/ BKj ftu f;o fjbkfJnk. wjkoki/ B/
fejk - gfjbK w/ok gzikp d/y. ubk frnk. fbydk j? - b'e p/nzs fJZ}s eod/
jB nkgD/ wjkoki/ dh. id'I g[Shd? - e'Jh d[y sebhc< T[so fdzd/ jB - d'jK
ijkBK ftu d[y BjhI. fJ; ijkB ftu ;kvk okik uzrk, nrb/ ijkBK ftu ;kv/
r[o{ uzr/. ;kv/ tork e"D ;[yh j? j'o<
nk;poB fco fbydk j? - nzfwqs;o, bkj"o ns/ fdZbh, fi; B{z p[oF ubkDk
nk frnk, bZeV iK gZEo sokFDk nk frnk, T[j ;wM' wkbkwkb j' frnk. XVkXV
wjkoki/ dhnK s;thoK ns/ p[Zs fte oj/ jB. wjkokik fijVk ;[jDk BjhI, wfjbK
s'I b? e/ M'IgVhnK sZe gj[zu u[Zek j?. jo/e T[;dh s;tho bJh iKdk j?.
d{ih tko wjkoki/ B{z fwfbnk sK g[fSnk fet/I bZrk gzikp< nk;poB B/ fejk
- b'e fwjBsh jB, s[jkvh pVh fJZ}s j?, Xosh T[gikT{ j?. wjkoki/ B/ fejk p'dhnK, cNhnK g[okDhnK bhoK fwbhnK ;B w?B{z. rzY s[g eoe/ pVh w[Feb Bkb
fJj ekbhB fsnko ehsk. efjzd/ B/ d/yD tkbhnK nZyK B{z ;[jDk brd?, s[oB tkb/
d/ g?oK B[z ;[ydkJh brd?. s{z th nkgD/ oZp nZr/ gqkoEBk eohI, fJ; dhnK w[V e/
bhoK Bk j'D.
nkgD/ ihtB ftu Xho B/ J/BhnK w{oyskJhnK eoe/ B[e;kB T[mkfJnk fe
e[b"Idh dk fJNkbhnB Bktb fgBkehU :kd nk iKdk j?. fgBkehUI rbsh eodk j?,
p/gBkj gSskT[Idk j?, nkgD/ nkg Bkb tknd/ eodk j? fe j[D fynkb oZyKrk, j[D
rbsh edh BjhI eoKrk, fco ;G rbs wbs. Xho d/ fdwkr ftu fJj rZb fet/I
p?m rJh fe B"eoh eo bJh sK b/ye BjhI pD ;edk< T[j ;e{b ftu frnkBh
wk;No bZrD dh g/FeF th ;theko BjhI eodk. G[ywoh d// ysoBke Bshi/ gfotko
G[rsdk j?.
T[;B{z Bts/i d/ dZ;D T[go g{ok :ehB j' frnk fe fJBebkp nkfJnk fe
nkfJnk. fco b/yeK B{z pj[s g?;/ e/tb fbysK bJh fwfbnk eoBr/. fJ;/ nk;
ftu T[;B/ ;koh T[wo fpsk fdZsh. gzikph ftu e[Zbtesh b/yeK dk i' jFo j[d
z k
j?, Xho T[;dh Ne;kbh fw;kb j?. fJBQK jkbks ftu fJj' fij/ fFno ou foj?L
N[ZNDk nkFe d/ fdb dk
j? wjK gob'I dk fuzBQ
88
89
;zskB* }o{o gVQB. p/nzs rohp iKrbh b'eK dh eEk 600 gzfBnK ftu fJT[I ;[DkJh
j? fit/I wjkB rkfJe xzfNnK pZXh gZek okr rkJ/ s/ ;o's/ EeD Bk. ezX ephb/ dk
;odko wkVu{ fijk j?, e/tb bzr'Nh gfjBh, jZE ftu ;'Nh s/ fJe e[Zsk, fJj j?
T[; dh ikfJdkd - fij' fij/ pkeh, T[j' fijk ;odko. b/ye g[Sdk j? - Bk fJ;
e'b jt/bh, Bk x'Vh, Bk d"bs, fco fJj s[jkvk ;odko fet/I j'fJnk< ;odko fJj'
fij/ wbzr E'VQk j[zd/ jB< ezX b'e dZ;d/ jB - fJ; dk j[ew ubdk j?. d"bs eh
uh} j'Jh< j[ew ;G e[M j?. p;zs o[Zs d/ fsT[jko tkb/ fdB fe;/ pzd/ d/ fe;
ikBto dh pbh d/Dh j?, fe;/ B{z gsk BjhI, fi; gF{ tZb fJj T[Irb eo dJ/rk,
wkbe u[g ukg gF{ fJ; d/ jtkb/ eo dJ/rk. i/ ;odko fe;/ i[nkB w[zv/ tb
T[Irb eo dJ/ sK T[; dh pbh b? bJh ikJ/rh. e[;e/rk BjhI e'Jh. ;G B{z gsk
j?, ;odko fe;/ pzd/ tb T[Irb BjhI eo/rk. fJj' fijk j? Jh BjhI T[j. go ;G
B{z gsk j? fe fJT[I eoB dk T[j jZedko j?. epkfJbhnK dh tXhe rohph d/y e/
eJh tko sK ;odko efj fdzdk j? - pbh jh d/Dh j?. u{j/ dh d/ fdT[ n?seK.
j'o eh. d/tsh ;G ikDh ikD B/.
iksgks d/ fJj eFN Bk T[gobhnK Fq/DhnK ftu J/B/ xkse jB Bk f;o/
dhnK j/mbhnK ftu. wXtor nB/eK fpwkohnK ns/ fto'XkGk;K dk fFeko j' j'
brksko y[odk j?. wXtor ftu i' i' p[ok ;'funk ik ;edk j?, Xho Bkb T[j
;G phfsnk. T[;dh EK EK jZse j'Jh fi; d/ fposKs gVQfdnK d[y j[zdk j? go
fJj ;'u e/ Xotk; fwbdk j? fe i' T[; Bkb j'fJnk T[; tKr bZyK j'oK Bkb th
j'fJnk s/ j' fojk j?, fJj e/tb Xho j? i' fJ; dk toDB tko; Fkj tKr g{oB
;fji ftu ofj e/ eo ;edk ;h, fJ; eoe/ oZp B/ T[;B{z pVhnK fGnkBe GZmhnK
ftu'I dh bzxkfJnk.
T[; dhnK fbysK ftu fes/ fes/ sZEK dhnK T[ekJhnK fwb iKdhnK jB.
E'VQhnK e[ dk fJFko/ wkso f}eo eoKrk i' w?B{z fdZ;hnKl fit/I, fbfynk j? fJpokjhw fJ;bkw bJh i{MD tkbk pzdk ;h (j}os fJpokjhw tk;st ftu
:j{dhnK dk g?rzpo ;h id'I ni/ fJ;bkw dk iBw BjhI j'fJnk ;h), T[;dk fynkb
j? fe n?vftB nkoBbv B/ wjkswk p[ZX T[go bkJhN nkc J/Fhnk feskp fbyD
bJh ;z;feqs dk nfXn?B ehsk (id'I fe p'X fsqfgNe, p'X ;kfjs gkbh GkFk ftu
j?), fbfynk j? - b'eK B{z fejk iKdk j? efwT{fB;N Bk;se jB, wzdo w;hsK
podkFs BjhI eoBr/, fe;kBK s'I }whBK y'j b?Dr/. fe;kB MN pfjekt/ ftu nk
iKd/ jB (go o{; ftu nfijk j' u[Zek j?, gkdoh esb ehs/ rJ/ s/ id'I }whB dh
wkbeh y'j bJh, bZyK dh frDsh ftu fe;kB wo/, woB tkb/ fe;kB d[FwD BjhI
;B, p'bFfte fJBebkphnK dk ;kE d/D tkb/ jwdod ;B).
fbfynk - ig[ih ftu okfinK B{z FhIj ns/ w[eZdwk B{z r[o{ BkBe d/t ih B/
e[Zs/ fejk j?. fJj gzeshnK ig[ih dhnK BjhI wbQko dh tko dhnK jB. u'o, Xho
d/ pD oj/ wekB dhnK u[rkmK bkj e/ b? rJ/ sK fbydk j? - rohp d/ xo u'oh
ehsh. nwho E'VQ/ gJ/ jB, T[BQK d/ xo'I u'oh eo b?Id/< fJBQK u'oK B{z iwksh u/sBk
BjhI j?. rX/ jB.
90
fgnko/ Xho, fiBQK e'b iwksh u/sBk j[zdh j? T[j sK nwhoK d/ xo'I th u'oh
BjhI eod/. ;zxoF eoBk j'o uh} j? u'oh eoBk j'o. F/y ;kndh r[fb;sK ftu
fbydk j? - u'oh d/ fJokd/ Bkb xo ftu x[f;nk u'o i/ G[Zy Bkb ftnke[b j? sK
eh fJ; eoe/ o;'Jh ftu gJhnK uh}K BjhI ykJ/rk fe o'f}nK d/ fdB jB<
Xho dk n?bkB j? fe efwT{fB;N ftukoXkok s'I fpBK pkeh ;G ftukoXkoktK
ftnoE jB - T[j fJT[I jB fit/I ;{oi uVQB Bkb sko/ S[g iKd/ jB, wkoe;h
Xho B{z fJ; rZb dh j?okBh j[zdh j? fe eJh ftdtkB, fjzd{ iK f;y j'D
ftu cyo wfj;{; eod/ jB. T[j G[Zb iKdk j? fe T[; B{z y[d T[go i/ efwT{fB;N
j'D dk wkD j? sK fJe f;y B{z f;Zy iK fjzd{ B{z fjzd{ j'D dk wkD feT[I Bk j't/<
T[; B{z wkoe;h ftukoXkok s'I fpBK j'o jo/e doFB c}{b brdk j?. ekwo/vK s'I
fpBK pkeh ;G fgS/ fyu{ jB s/ p[oi[nk jB. T[; dh o/b rZvh fJe' fdFk ftu
nzXkX[zd J/Bh s/} d"V ojh j? fe id'I T[j d/ydk j? i'sh pk;{ d/ wkwb/ ftu
ekwo/v, ekwo/vK dh fgm ftu S[ok wko oj/ jB sK fbydk j? - eh fJj
efwT{fB;N ubB j?< fJj irhodkoh ;'u j?. Xho ;kfjp, ikrhodko sK ikrhodkoK
dh vN e/ jwkfJs eod/ ;B, efwT{fB;NK B{z T[BQK s'I fJj r[D f;yDk ukjhdk ;h.
Xho B/ fJzdok rKXh ns/ ;zs jouzd f;zx b"Ir'tkb T[go eftsktK fbyhnK.
gsk BjhI brdk T[;B{z fJBQK d'tK ftu nfijh eh t;s{ fwbh fi; s'I T[j ekfJb
j' frnk< Gkosh okiBhsh ftu GfoFNkuko ns/ r[zvkrodh B/ fJzdokekb ftu gqt/F
ehsk s/ g{o/ tX/ c[b/. fJzdokrKXh y[dgq;sh ns/ ;[nkoE f;ZXh tk;s/ jo ezw eoB
ftu ;woZE ;h. dopko ;kfjp T[go T[;dk jwbk fJ; dh fw;kb j? fijVk T[;
bJh nkswxksh j'fJnk go T[j fJ; d/ ysfonK s'I nBikD ;h. ;zs b"Ir'tkb
n";sB p[ZXh dk nfijk B/sk ;h fi; ftu bhv eoB dh G'ok ;woEk BjhI ;h, y[d
B{z nvi;N eo b?Idk ;h. nekbh-db dk gqXkB fJ; eoe/ ekch d/o fojk feT[Ife
fJj rT{ rohp ftukok fe;/ dk eh ftrkVdk j?, dh GktBk ftnkge ;h. fJj d't/I
Xho dh eftsk dk ;o's p; fJ; eoe/ pD rJ/ feT[Ife fJBQK B{z ykVe{nK B/
wkfonk ;h. edh fJT[I th j[zdk j? fe cV/ ikD dh ;{os ftu i/p-esok J/Bk
e[ZfNnk ikt/ fe so; yke/ mZfrnk frnk pzdk th efjD bZr/ - Sv' go/ j[D ftuko/
B{z. tXhe e[ZN/ ikD dh ;{os ftu so; dh GktBk sK ;wM nkT[Idh j?, i/p-esfonK
T[go eftsktK fbyD dh rZb fco th ;wM ftu BjhI nkT[Idh.
;zs ih gzikp-;wM"s/ T[go d;]s feT[I eo nkJ/< Xho iK e'Jh j'o dZ;/ fe
fJ; d;skt/} Bkb gzikp B{z iK fjzd[;skB B{z eh fwfbnk< j'o e[M th Bk j[d
z k, i/
fJ; ;wM"s/ Bkb gzikp ftu FKsh gos nkT[Idh c/o th e[M n;o nzdk} wzBd/, go
gzikp ftu r'bh-pzdh th p/nzs f;zx dh ;oeko t/b/ j'Jh. fJzdok ns/ b"Ir'tkb
T[go fbyhnK eftsktK f;nk;s jB, ebk BjhI. edh edh f;nk;s ebk th pD
iKdh j?, fJE/ BjhI pDh. ;hHghHnkJh gzikp d/ iBob ;eZso B{z n?woi?I;h d/ fdBK
ftu w?I thj B[eksh gq'rokw fJT[I gqukofdnK d/fynk j? fit/I gjkVhJ/ wiwk bk e/
;bkihs ns/ jo skes tXkT[D tkbhnK dtkJhnK t/ud/ jB. efwT{B;N gkoNh
91
nkc fJzvhnk, fJzdok rKXh dk b'e ;zgoe ftGkr pfDnk fojk. fJ; tfjD ftu
Xho dk tfj ikDk nuzG/iBe rZb BjhI.
Xho fbydk j?- **w/oh fJZSk j? w?I Xosh T[s/ Gz[i/ p?mk j'tK s/ w/oh ouBk
nkekF S[j/.** T[; dh fJj fJSk T[; dhnK ouBktK ftu pj[s EK g{oh j'Jh ;kc
fd;dh j? go T[es oki;h eftsktK Xosh dh gZXo d/ w/u dhnK th BjhI. T[Ii
fJj }o{oh BjhI fe b/ye dh jo/e ;so p/fw;kb j't/. fJBQK d' ftneshnK dk
f}eo fJ; bJh nkfJnk j? feT[Ife Xho fJBQK eftsktK d/ jZe ftu seVh tekbs
eodk j?. fijV/ pzd/ nekb sys Ykj/ ikD T[go d[Zy gqrNkT[Id/ jB Xho T[BQK B{z
f;o/ d/ w{oy ;wMdk j?. fJj' fij/ w{oyK ftu'I fJe fJBQK ;soK dk b/ye th j?
fijVk dopko ;kfjp T[go jwb/ B{z nfjwekBk, tfjFhnkBk ns/ nB?se ekotkJh
dh T[gi ;wMdk j? go ;zs'y f;zx Xho dk edodkB j?.
fi; pzd/ dh rZb ekwo/vK B{z c}{b brdh, w?I d/ydk T[j T[; bJh
dehnkB{;h Fpd tofsnk eod/. w?B{z s/ w/o/ ;kEhnK B{z fJ; Fpd d/ noEK dk
e'Jh gsk BjhI ;h, i/ edh gZr mhe Bk pzBQhI iKdh, n;hI nkyd/ - eh dehnkB{;h
gZr j?, p/;[nkdh ;p}h s'I b? e/ xNhnk pzd/ sZe, ;kv/ bJh ;G dehnkB{;h ;B,
fJE'I sZe fe XkoK u'D t/b/ bZs wkoe/ d[ZX v[bQk fdzdh sK n;hI wZM B{z dehnkB{;h
w?vb Bkb Btkid/. n;hI pugB ftu i' eod/ ;K, Xho j[D se eoh ik fojk j?.
sZEw{be rbshnK sK nrbhnK n?vhFB} ftu ;'X bJhnK ikDrhnK go Xho
dk e/tb fJe ftukoXkok B{z ;op'sw wzBDk s/ pkeh ;GBk B{z j/u ikDBk ;zs[fbs
;'u BjhI. w?I wkoe;h ftukoXkok dk ekfJb BjhI jK go ikDdk jK fe fJ; B/
;wki d/ tZv/ tor B{z gqGkfts ehsk ns/ eo/rh. go wkoe;tkd ;z;koh d[ZyK d/
fJbki bJh gfjbh s/ nkyoh dtkJh BjhI j?. j}koK cb;fcnK ftu fJe fJj th
j? s/ fJj th ;P?-fto'XskJhnK s'I w[es BjhI j?. ;NkfbB pko/ Gkosh efwT{fB;NK B/
g{oB w'B Xkfonk j'fJnk j?.
T[IM Xho B{z efwT{fB}w pko/ nkgDh ew}'oh dk gsk j?.T[j fbydk j? - w?B{z
nkgDhnK nZyK T[go'I nzX ftFtk; d/ god/ d{o oZyD/ ukjhd/ ;B. FoXk uzrh uh}
j? go nzBQh FoXk uzrh BjhI.w?I wkVk pzdk BjhI, go jK, nebwzd BjhI.
pj[s r[D n"r[D nkg; ftu fwbe/ ;kv/ fJ; fgnko/ b/ye B{z ;zs'y f;zx
Xho pDkT[Id/ jB. w/ok nkofEe fgS'eV Xho Bkb'I fe;/ gqeko th tXhnk BjhI go
;kv/ d'jK ftu d[BhnKdkoh gZy'I fJj coe j? fe szrh d/ fdBK ftu i' th ezw,
B"eoh, wkVh uzrh fwbh w?I T[E/ jh vN frnk id'I fe Xho B{z uzrhnK GbhnK
B"eohnK dh g/FeF j[zdh ojh, T[j fJBeko eodk fojk, fJj ;'u e/ fe T[;B/
b/ye pDBk j?. T[; B{z T[wo Go gsk Bk bZrk fe d't/I uh}K fJe d{ih dhnK
fto'Xh BjhI, g{oe jB. id'I fJ; G[b dk nfj;k; j'fJnk, T[wo phs rJh.
Xho B{z g[BoiBw ftu ftFtk; BjhI. wzB bt' T[; B{z fJe iBw j'o fwb
ikt/ eh fco T[j fJ; ihtB tkbhnK rbshnK s'I w[es oj/rk< fJj rZb w[Zbk ih
B;ho[ZdhB B{z g[ZSh rJh. w[Zbk B/ itkp fdZsk - J/B/ r[Bkj ehs/ jB, d[pkok
92
fJB;kBh ikwk B;hp BjhI j't/rk. ifrnk;{ B/ fejk - co} eo bt' fwb ikJ/<
co} jh eoBk j?.
B;ho[ZdhB B/ fejk - i/ wB[Zyk ihtB d[pkok jk;b j' ikt/ sK w?I pj[s S/sh
r[Bkj eoB/ F[o{ eoKrk. fJ; iBw ftu w?I pj[s vodk fojk, ;' d/o sZe fBowb
fojk. fJj rbsh nrb/ iBw ftu BjhI d[joktKrk.
;kv/ fgnko/ woj{w FkfJo ;sBkw f;zx y[wko B{z fJe g'qc?;o B/ fejk - s{z
T[bfMnk j'fJnk nkdwh j?I. y[wko B/ fejk - ;jh j? d';s. go w?B{z gsk j? w?I
feE/ T[bfMnk, fet/I T[bfMnk. w/ok fJbki ;zGt j?. s/ok fJbki e"D eo/rk< s{z i'
y[d B{z g{ok ;[bfMnk pzdk ;wMd?I, s/oh jkbs tXhe ifNb, tXhe fuzskiBe j?
Gok.
Xho tork ;ob nkdwh feE/ fwb/rk< T[; dh fceFB ftubh ;obsk Gkoh
;kXBk fgS'I fwbdh j?. fit/I Fk;soh ;zrhs dk gogZe rkfJe ;kB{z okr tb'I p/;wM
ikD e/ ;kv/ g;zdhdk b'e-rhsK d/ p'b, b'e-X[BK ftu ;[Dk dJ/.
gzi ;kb gfjbK Xho tk;s/ fbfynk fJj b/y T[; B{z G/i fdZsk. g;zd BjhI
nkfJnk. Bok} j'fJnk. fJ; rZb dk tXhe p[ok wBkfJnk fe fiE/ T[; dk f}eo
ehsk T[E/ sk;eh dk Bkw feT[I fbfynk. Xho nB[;ko sk;eh irho{, ;Zi fgSkyV,
p[oi{nk, dehnkB{;h tr?ok tr?ok HHH ;h. ehsh rJh fwjBs ns/ ;wK ftnoE
frnk. go eh gsk gkmeK B{z mhe bZr/. jK fi; BZe tk;s/ BZE xVkJh T[;B{z fJj
mhe BjhI bZrh.
93
94
;fji/ ;fji/ T[m/ y{zvh ;zGkbh s/ tkg; ikD bZfrnK fejk, "noph, cko;h,
;z;feqs s/ nzro/iah ikDB tkb/ pV/ fwbDr/. fJj f;Zy, r[btzs f;zx Bjh_ fwb/rk
fco s[jkB{z".
efjD B{z sK w?_ ;"_I frnk go d/o oks sZe Bh_d Bk nkJh. eJh tko nZy
y[ZbhQ s/ gq'c?;o r[btzs f;zx d/ fJj' eEB pko pko r{zid/ HHHH edh ysoBke
phnkpkB ftu'_ nkJhnK nktkiK brdhnK, edh fJT[_ brdk fit/_ ;[jD/ pkrK ftu
ufjed/ gzShnK d/ rhs j'D. ;tys/ ibdh T[me/ fJ;aBkB ehsk, oZp dk Bkw b?e/
tkJh; uK;bo B{z fJ; ekoi dh wjZssk do;kT[_fdnK, gq'c?;o ;kfjp B{z gqki?eN d/
d/D bJh p/Bsh gZso fbfynk s/ 21 Btzpo B{z ;t/o/ 6 ti/ e'mh d/ dopkB B{z cVk
e/ xo tkg; gofsnk. fJ; pko/ fe;/ Bkb e'Jh rZb Bjh_ ehsh.
nrb/ fdB :kBh fe 22 Btzpo B{z ;t/o ;ko ;/tkdko 7 ti/ fJj gZso
tkg; w?B{z cVk frnk fi; T[go tkJh; uK;bo B/ fbfynk ;h - pj[s pj[s
XzBtkd. gqki?eN gqtkB j?. fiE/ fiE/, fit/_ fit/_ gq'c?;o ;kfjp ukj[D, T[jBk dh
;jkfJsk s[;h_ eoBh j?- ;jh. i;pho f;zx nkjb{tkbhnk tkJh; uK;bo
21H11H2000H
y[;a y[;a fJj ypo gq'c?;o ;kfjp B{z d/D frnk sK T[BQK d/ r'vhI jZE bkT[D/
ukj/. wBQK eoe/ iZch gkJh s/ efjD br/, "f;Zyh ftu tZvk S'Nk Bjh_ j? e'Jh j?.
;G pokpo jB." w?_ fejk, "gq'c?;o ;kfjp w?B{z T{u Bhu ftu g{ok ft;atk; j? s/
f;Zyh ftu T[{u Bhu dh pekfJdk gqEk j?. jK iBw s'_ e'Jh T{u Bhu Bjh_ j?.
r[owfs ftu uzr/ wzd/ eowK ;dek sK fJj j?. eh fJ; ftu e'Jh ;aZe j? fe s[;h_
bk;kBh ftdtkB j' s/ w?_ s[jkvk gkme, ;o'sk ns/ ftfdnkoEh jK. s[;h_ w?B{z w/o/
;fseko eoB d/ jZe s'_ fet/_ tzfus eo ;ed/ j'?"
d' fszB fdB pkd vk a ;aw;a/o f;zx fwb/ s/ w?B{z dZf;nk, "fJj soiw/ dk
gqki?eN b?e/ gq'c?;o ;kfjp pj[s y[;a jB fe T[BQK B{z fdb ukfjnk ezw fwb frnk
j?. nZi ;t/o/ w?B{z iKd/ B{z tki wko e/ p[bkfJnk s/ fejk- "soiw/_ dk fJj ezw
fJzBh fwjBs Bkb eoKrk fe f;Zy w?B{z ;akfJd 'GkJh' dk fyskp d/ d/D. jo
[jos, tfvZsD, jo ;BwkB fwb u[Zek j? go r[o{ yakb;k gzE tb'_ gqdkB ehsk
'GkJh' dk fyaskp ;op'sw j?. "
2009 ftu uzvhrVQ fty/ cko;h nfXnkgeK d/ nzsook;aNoh ;zrmB B/ T[BQK B{z
pkpk- fJ- cko;h dk fyaskp d/ e/ ;BwkfBnK ;h. ;Zs d;zpo 2000 ;akwh 6 ti/
cakBh ;z;ko s'_ ftdk j' rJ/. T[jBK dk ftdkfJrh dk fJj fdB nkw fdBK fijk jh
;h. ;t/o/ T[m/. ukj pDkJh. t;so X'J/. fco co;a X'fJnk. fJeZb/ oj/ ;B ;koh
T[wo. prhu/ ftu ezw eod/ wkbh B{z p[bkfJnk s/ fejk- "e[o;h T[E/ X[Zg/ oZy
fdT[." X[Zg dk fBx wkDB bZr/. d[gfjo/ nzdo ik e/ nkokw ehsk s/ d' e[ ti/
fco ;/tkdko B{z fejk - T[Xo p?_u s/ p?mDk j? ;Ve T[gZo. o"De d/yDh j?. p?_u
T[go p?m/ wz[fvnK e[VhnK B{z ;/tkdko B/ T[m ikD bJh fejk sK gq'c?;o ;kfjp xzNk
95
e[ nktkikJh d/yd/ oj/. fco ;kY/ e[ fszB ti/ gq' okfizdo f;zx bKpk B{z p[bkfJnk
s/ fejk- "w?_ fsnko j[zdk jK. s[;hI n?_p{b?I; b? nkT[. sphns e[ZM mhe Bjh_ j?."
bKpk ;kfjp d/ n?Ip{b?I; fbnkT[D s'_ gfjb'I p?r ftu s"bhnk, e[osk, gikwk,
e"bh, rbk; gkJh fsnko yb's/ ;B. n?Ip{b?I; ftu p?mD t/b/ fejk- "vkeNo B{z
fdyke/, j;gskb s'_ pkd nkiakd Bro w/oh Gshih ofjzdh j?, T[; gk; b? ubDk."
fJt/I j'fJnk. j;gskb vkeNo B/ fejk, fe;/ fdB fco u?enZg eotk ikDk, j[D
mhe jB. nkiakd Bro ike/ d[ZX ghnk. wzi/ T[go b/N rJ/ s/ b/N e/ nkokw Bkb
;akw d/ 6 ti/ nBzs ;aKsh ftu ;wk rJ/. jkfJ se Bjh_ ehsh. ozue wkso e'Jh
sebhc Bjh j'Jh. w?_ fe;/ pqjw-frnkBh d/ do;aB Bjh_ ehs/. gq'c?;o r[btzs f;zx
s'_ fet/_ fGzB j't/rk e'Jh pqjwfrnkBh?
T[BQK pko/ pVk e[ZM fbfynk ik ;edk j? go nZi :kdK d/ fusogN T[go
E'V/Q e[ ;hB nkJ/ jB. T[BQK Bkb jh ;aoXKibh ;jh. rohp feosh okwrVhQnk
gfotko ftu 13 i[bkJh 1920 Jh;th ftu d"bsg[ok fgzv, sfj;hb iahok fty/ iBw
fbnk. iaho/ s'I d;thI gk; ehsh ;h. shih ebk; ftu gVQd/ ;B id'I nzfwqs SeD
bJh fsnko j' rJ/. j[ewBkwK fbnk frnk sK rZrk nZyo fBefbnk. rqzEh f;zx
efjD bZrk- i/ eZek nZyo fBebdk sK e[btzs f;zx Bkw oZy fdzd/. j[D eh Bk
oZyhJ/? fBe/ pkbe B/ fejk- ih r[btzs f;zx oZy fdT[. r[btzs f;zx Bkw oZfynk
frnk. dZf;nk eod/ ;B fe ikg ;kfjp, nekb T[;ss ns/ j'o eJh pkDhnK ftu
d;w gks;akj B/ Gk;ak ftfrnkB ns/ ftnkeoD Bkb fdbu;g siop/ ehs/ jB.
T[BQK B/ nr/so cko;h s/ noph d/ ;apdk Bkb gS/so ;z;feqs d/ ns/ eJh nr/so
;z;feqs Bkb gS/so noph cko;h d/ ;apdk dh tos'_ eoe/ fijV/ ;wk; pDkJ/ T[j
gfjbh tko ehsk frnk gq:'r ;h. T[BQK s'_ gfjbK Gk;aktK dh fJj y/v fe;/ Bjh_
y/vh ;h. fJt/_ jh r[btzs f;zx Bkw j?. r[b nr/so cko;h dk ;apd j?, tzs
gS/so ;z;feqs dk.
n?w aJ/ a cko;h r"ow?_N ekbi bkj"o s'_ ehsh go ;e{b dh fJe xNBk T[BQK
dh :kd ftu ;dk ekfJw ojh. B"th_ ftu gVd/ ;B fe ;e{b dk w[nkfJBk eoB
fJz;g?eNo nk frnk. r[btzs f;zx d/ f;o T[s/ yZdo dk goBk, yZdo dk ewhia,
yZdo dk eSfjok s/ fwZNh Bkb GohnK j'JhnK BzrhnK bZsK. g?db ;co eoBk g?_dk
;h xo'_ ;e{b sZe. d/y e/ fJz;g?eNo B/ fejk- wk;No ih, fJj' fifjnK B{z feT[_
dkybk d/ fdzd/ j' ;e{b ftu? wk;No B/ fejk - ih fij' fij/ fwbD, T[j' dkyb
eoB/ j'J/. go e[ZM g[ZS e/ sK d/y' fJ; B{z. fJz;g?eNo B/ cko;h, nzro/iah, rfDs
nbipok, i' th ;tkb gkfJnk, T[;dk r[btzs f;zx B/ ;jh_ T[so fdZsk. fJe th
T[Zso rbs Bjh_ j'fJnk. sd fJz;g?eNo B/ fejk- "ftfdnkoEh Bjh_, fJ; tor/ sK
nfXnkge j'D/ ukjhd/ jB." _
cko;h ftu'_ 67% Bzpo b?e/ r'bvw?vb sK fiZfsnk jh, nkgD/ s'_ gfjb'_ d/
fJ; n?w aJ/ a d/ foekov s'V/. yakb;k ekbi nzfwqs;o ftu cko;h b?euoko dh
nk;kwh ykbh j'Jh sK fJzNoftT{ T[s/ rJ/. fgqz;hgb vkH GkJh i'X f;zx ;B. r[btzs
96
f;zx B/ n?w aJ/ a cko;h dh nkgDh ;akBdko gqkgsh dk fiaeo ehsk sK fgq;z hgb
;kfjp p'b/ - pE/o/ fwb ikDr/ Gk;aktK d/ r'bv-w?vfb;N. ;kB{z sK f;Zy ukjhdk
j?. f;yh pko/ dZ;. i' ;tkb g[ZS/ - T[Zso fdZs/. fco T[jBk pkDhnK d/ Bkw g[ZS/
fijVhnK iapkBh :kd jB. ;[DkJhnK sK fgqz;hgb B/ g[ZfSnk- pkDhnK ed'_ :kd
ehshnK ;B? T[so fdZsk- "gsk Bjh_. wksk fgsk gkm eod/ ;B. pkpk ih gkm
efonk eod/ ;B. gVdkdk ih gkm eoe/ j[zd/ ;B. gsk Bjh_ ed'_ :kd j'
rJhnkI." cko;h Gk;ak ftu'I fJe gq;aB th Bjh_ g[ZfSnk frnk s/ b?euoko fJB
go;ahnB dh fB:[esh j' rJh.
gq'c?;o ;kfjp w/o/ s'_ gfjbh T[; ghVQh d/ ftdtkB ;B fijVh ghVQh ftZfdnk
B{z gqDkJh j'Jh ;h. w/oh ghVQh e'qXtkB th j? jzekoh j'Jh th. eq'X r[btzs f;zx ih
th eod/ ;B, go T[BQK B{z sK r[Z;/ j'D dk jZe ;h? T[BQK B{z d/y e/ ne;o w?_
nkgD/ eq'X ns/ jzeko T[go fJj ;'u e/ ekp{ gkT[_dk fe ni/ w?_ T[j ewkJh eoBh
j? fi; fgS'_ fe;/ B{z r[Z;/ j'D dk jZe gqkgs j[zdk j?. w?_ ni/ jzeko eoB dk
nfXekoh Bjh_ jK.
T[BQK Bkb s[ofdnK fcofdnK nkgD/ nkg T[go ft;atk; pfDnK ofjzdk ;h.
fJ; rZb dk nfj;k; j[zdk ;h fe noph, cko;h, ;z;feqs, nzro/iah ;kfjs, iK
fJ;bkw Bkb ;pzXs e'Jh th nekdfwe T[bMD g?dk j'Jh sK gq'c?;o r[btzs f;zx
fJE/ jh jB. g[ZS btKr/. Gkt/_ wjhBk wjhBk e'Jh rZb BK j[zdh, sd th, gq' a
r[btzs f;zx jB sK fJE/, e'Jh fceo Bjh__ ;h. yo/ ;B fJ; eoe/ p/fbjkia ;B
g{o/. fJe fdB vk a e/jo f;zx nkgD/ e[ZM d';sK Bkb yb's/ ;B fe gq'c?;o ;kfjp
nk rJ/. y[;ah Bkb e/jo f;zx (;kpe u/now?B gzikp ;e{b f;Zfynk p'ov)
ikDgSkD eotkT[_fdnK efjD br/- "d';s' fwb' g'qc?;o r[btzs f;zx B{z. fJj th
w/o/ fgzv d"bsg[o/ d/ jB." gq'c?;o ;kfjp p'b/- "e/jo f;zx d/ fgzv dk jK w?_?
fJ; gBkjrho e/jo f;zx d/ fgzv dk j? fJj r[btzs f;zx?" tk;st ftu r[btzs
f;zx dk fJj iZdh fgzv ;h id'_ fe e/jo f;zx d/;-tzv t/b/ nk e/ fJE/ ;aoDkoEh
ti'_ tZ;/ ;B. e/jo f;zx B/ fywk wzrfdnK fejk- ";jh j? GkJhU, w?I gq' ar[btzs
f;zx d/ fgzv dk jK."
fJe fdB w?_ s[fonk iKdk ;K sK fJ;akok eoe/ p[bkfJnk s/ fejk- "fdZbh
s'_ fJj yas nkfJnk j? fe;/ ;ZiB dk. gVQ'. itkp fby fdZsk j?, T[j th gVQ'."
fdbh fBtk;h fe;/ f;Zy B/ g[ZfSnk ;h fe eh d;wrqzE ftubh ;koh pkDh d;w
gks;akj dh j?? e[M pkDhnK gVQ e/ fJT[I brdk j? fit/_ fJj r[o{feqs BK j'D.
g'qc?;o ;kfjp B/ itkp ftu fbfynk ;h - ;dhnK s'I fJj j[zdk nkfJnk j? fe r[o{
ih dh pkDh dk gkm eoB ;dek f;Zy fJ; s'_ bkG gqkgs eod/. s[jkv/ yas s'_ gsk
bZrk j? fe r[o{ ih B/ f;yK dh g;zd nB[;ko pkDh dh ouBk Bjh_ ehsh. r[o{
wjkoki B{z f;ZyK dh g;zd Bk g;zd dk e[ZM sK fynkb oZyDk ukjhdk jh ;h. T[j
wB woiah eod/ rJ/ jB Gok ih.
97
id'_ p'bd/, fi; Gk;ak ftu p'bd/, c"bkd fij/ ;apdK dh pko;a j[zdh. fJe
Gk;ak dk ;apd d{;oh ftu dyb Bjh_ d/ ;edk ;h. cko;h, ;z;feqs s/ nzro/iahfszB/ iapkBk shpo-rsh Bdh tKr otkBk j[zdhnK ;B. e'Jh e'Jh ekwb T[;skd
nfijk j[zdk j? fijVk rkfJB d"okB okr dh ;a[ZXsk ekfJw oydk j'fJnk fe;/ j'o
tkX{ ;[o dh fwbktN Bk eo/. fJj' fij/ bk;kBh T[;skd dh SK wkDh n;K bzwk
;wK.
edh edh nfij/ gq;aB nukBe eod/- bzvB ftubk pofwzxw g?b/; d/fynk
j? edh? s;tho sK d/yh j'fJrh? fJj wfjb gsk j? s[jkB{z fJZe ;odko B/ fviakJhB
ehsk ;h? id'_ poskBhnK dk oki ;koh d[BhnK ftu ;h, T[d'_ fJZe f;Zy dk
nkoehN?euo g;zd ehsk frnk ;h. e"D ;h T[j f;Zy ns/ feE'_ dk ;h? nZi e/tb
fJzBk dZ;Krk fe crtkV/ dk ;h.
fJe ftdtkB dh fbys ftu'_ nkgDh ouBk d/ e[ZM nz;a d/y bJ/. id'_ T[j
ftdtkB ;ZiD NZeo/ sK g'q a ;kfjp efjD bZr/ - i' s[;hI fbyd/ j' s/ w?I i' fbydk
jK, T[j tke jB s/ tkeK ftub/ ;ko/ ;apd fve;aBoh ftu w"i{d jB, s[jkv/ tkb/
th w/o/ tkb/ th, ;G d/ ;G. i' fve;aBoh ftu w"i{d Bjh_ j? T[j j? ;apdK dh
soshp. ;apdK dh tkeK ftubh soshp w/oh tZyoh j? s[jkvh tZyoh. go s[jkvh
ouBk ftub/ e[ZM tkeK d/ ;apdK dh soshp j{pj{ T[jh fet/I j? ns/ feT[I j? fijVh
w/o/ tkeK ftu j??
fi; cb?N ftu rokT{_v cb'o s/ ofjzd/ ;B T[;d/ T[gobh wziab T[s/ ofjD
tkb/ nfXnkge B/ pB/fonK T[go rwfbnK dh esko ;ik oZyh ;h. fJZe pZuk gZsk
s'VB bZrk sK rwbk j/mK T[; EK d/ fpbe[b Biadhe T[go s'_ nkD fvZrk fiE/
e[o;h s/ p?m/ gVQ oj/ ;B. T[uh nktkia ftu T[go w{zj eoe/ roi/, ";a'e-;Gk
eoB dh eh pj[s ibdh j? s[jkB{z?"
fJt/_ jh fJe fdB T[gobh wziab d/ nfXnkge d/ o{w-e{bo ftu'I gkDh Utocb'n eoe/ j/mK fvZrD bZrk sK gq'c?;o ;kfjp B/ c[owkfJnk "nkgD/ xo d/ nzdo
th Ssoh skD e/ fcoBk fgnk eo/rk eh ?"
;apdK d/ T[ukoD gqsh n;kXkoD jZd sZe u/szB ;B. fdZbh ikD tkbh fijVh
p; dh T[vhe ftu ;t/o/ ibdh gfNnkbk p; ;N?Iv T[go ik yb's/ T[j pZ; nZXk
xzNk HHH fco fJe xzNk b/N. Bk nkJh sK gq'c?;o ;kfjp efjD bZr/- "tkg; uZbDk
ukjhdk j? j[D sK. eh gsk p; nkJ/ fe Bk nkJ/." fJe B"i[nkB efjD bZrk"gq'c?;o ;kfjp, t?No fJj j'fJrk i/ E'VQk j'o p/N eo bJhJ/." ;[De/ fJZedw r[;/
ftu nk rJ/ s/ fejk - e[ZM fJbkfenk d/ b'e jB nfij/, fijV/ tktk iK pZpk
X[BhnK dk T[ukoD Bjh_ eo ;ed/. fJ; dk ekoB gfotkoe gozgok th j' ;edk j?
s/ ;EkB dk th n;o j[zdk j?. go i[nkB s/o/ tke ftu'_ w?I d/y fbnk j? fe s?B{z
nfijh e'Jh ;wZf;nk Bjh_. s{z tkt/ dh ns/ pp/ dh - d't/I X[BhnK dh mhe tos'I,
mhe T[ukoD eo ;edk j?I go rbs tos'I eo fojk j?I. T[j th w/o/ ;kjwD/. w?I
j'oK B{z w[nkc eo fdnKrk s?B{z Bjh_ eoKrk. s/ok r[Bkj Bk-ekpfbw[nkch j?. fJe
98
wke gquZbs j'fJnk.rZr/ g?o fpzdh dk pVk [ZX T[ukoD eod/ ;B. gB;koh dh
d[ekB s/ rJ/ sK rZr/ g?o fpzdh B{z x'N e/ p'bfdnK fejk- |[abkezd j'fJrh eh?
gB;koh th T[;skd ;h, T[sZo fdZsk- "ih j? sK io{o go J/Bh rkjVh Bjh_ fizBh
s[;h_ wzrh j?."
w?I T[BQK B{z p/Bsh gZso G/ifdnK noi ehsh fe n?w aJ/ a d/ ftfdnkoEhnK
bJh fJ;bkw, e[okB s/ ;{chwZs T[go fszB b/y fby fdT[. wzB rJ/. d' wjhB/, uko
wjhB/, S/ wjhB/, :kd eotkT[_dk fojk go T[so fwbdk "fby fojk jK. fdnKrk."
;kok ;?;aB bzx frnk. wJh dk wjhBk ;h 1990 dk. w?_ fco fejk- ih gkm fbyD/
;B s[;K? p'b/- Bjh_ fbyKrk. :kd eotkT[D dh e'Jh b'V Bjh_. Bjh_ fbyKrk."
w?I fejk, "ih r[;skyh j' rJh j? ;kv/ s'_ e'Jh?" efjD bZr/, "BjhI. j'o rZb j?.
yas nkfJnk j? :{Bhtof;Nh dk w/o/ gk; fe cb?N yakbh eo' fi; ftu ofj oj/ j'.
fB:wK nB[;ko BjhI ofj ;ed/ fJ; ftu. gzB{ ;kfjp tv/oh T[wo dk j' frnk jK
w?I. fJeZbk jK. w/ok e'Jh fNekDk BjhI j?. id'I dk fJj yas fwfbnk j? behoK tkj
fojk jK. Be;a/ pDkT[Idk jK HHHH fe feE/ ojKrk, fet/I ojKrk, fe; gk; ojKrk,
fezBh d/o ojKrk HHHH. fJj Be;a/ fwNk e/ fco Bt/I j'o pDkT[Idk jK s/ fwNk fdzdk
jK. s[jkv/ Bkb rZb eoB dk w/ok wsbp fJj jofria BjhI j? fe w/ohnK w[;aebK
dk s[;hI e'Jh jZb eo'. i/ nZi rowh j? sK J/Bk e[ sK w/ok jZe j? Bk fe efj
;eK, w?B{z rowh bZr ojhI j?. s[jkv/ s'I rowh d{o eoB dk T[gkn sK BjhI
wzfrnk? fgSb/ ;fwnK ftu th d/fynk ikt/ sK wJh i{B d/ wjhfBnK ftu poc
ed'I gJh j??"
w?I T[;/ fdB tkJh;-uK;bo B{z yas fby e/ p/Bsh ehsh fe gq'c?;o ;kfjp B{z
skZ T[wo fojkfJ;a fdsh ikt/. nkgD/ fJ; B'N d/ nyho ftu fJj ;soK fbyhnK"tkJh; uK;bo ;kfjp gq' ar[btzs f;zx ih B{z T[wo Go bJh wekB d/D dh
f;cko;a s'I w/ok fJj Gkt fpbe[b BjhI j? fe fJj :{Bhtof;Nh ngkjiK, p/;jkfonK,
fpwkoK, bkukoK ns/ p[ZfYZnK m/fonK B{z ;aoD d/D bJh e'Jh :shwykBk j?. w/ok
efjD dk wB'oE fJj j? fe gq'c?;o r[btzs f;zx fij/ nfXnkge dh r?aojkiaoh ftu
fJj :{Bhtof;Nh :shwyakBk j't/rh." T[jBk B{z ;dk bJh cb?N fwb frnk.
T[es rZbK fbyD dk fJj noE BjhI b?Dk ukjhdk fe w?I fe;/ B{z e'mh iK
gqki?eN fdtk ;edk jK. fJj sK gq'c?;o r[btzs f;zx ;kjp nfij/ ;B fe T[jBk
d/ ftfdnkoEh s'I b? e/ tkJh; uK;bo sZe nkgD/ nkg B{z T[jBk d/ ezw nkT[D
bJh fsnko eoh p?m/ ;B jw/;a.
w?B{z gzikph :{Bhtof;Nh T[go cayao j? fe fJE/ gq' a r[btzs f;zx B{z g{ok
;fseko fwfbnk. fJ; :{Bhtof;Nh d/ u[frod/ ftu xz[wd/, Nfjbd/, S/VSkV eod/ s/
eokT[Id/, fJE'I d/ wkj"b B{z ;[rzfXs eod/ T[j nyho sZe fJE/ oj/. T[jBk dh nzfsw
fJSk fe ;qh r[o{ wjkoki dk soiwk cko;h ftu eoB dk gqki?eN fwb/, g{oh j'Jh.
gqki?eN BjhI g{ok j'fJnk sK eh? fJj ;G B{z gsk ;h fe gqc?;o ;kfjp bzwk ;wK
BjhI ofjDr/ ;kv/ Bkb. ;fseko:'r okrh p[or GkJh pbpho f;zx pV/ T[u/ go
99
wX[o ;[oK ftu d;wgks;akj ih dh pkDh dk ehosB eod/ jB. vkeNo B/ T[BQK B{z
fejk fe s[jkvh f;js ns/ T[wo fJ; rZb dh nkfrnk Bjh fdzdh fe T[u/ ;[oK d/
nbkg bt'.
GkJh pbpho f;zx B/ fejk - fJ; nkds s'I BjhI jN ;edk w?I. fJ; ;bkj
dh BjhI b'V w?B{z. eh fJj uzrk Bk j't/ fe fJT[I rkT[IfdnK rkT[IfdnK jh w?I d;w/;a
fgsk d/ dopko ftu nZgV iktK? fe T[sbk ;[o T[go jh ofj ikt/?" fJj rZb
;zrs B{z ;[Dke/ fejk- "ih i?ekok SZv'." ;zrs B/ i?ekok BK SZfvnk.
fJ;/ o;s/ T[go gq'c?;o r[btzs f;zx s[od/ oj/. dbhg e"o fNtkDk B/ mhe
fejk - T[BKQ B/ tkZiK BjhI wotkJhnK. oZp d/ gfjb/ ;Zd/ T[go y[;ah y[;ah, nkokw
Bkb s[o gJ/.
id'I T[BQK B/ ftnkj eotkfJnk ;h, gfjbh jh ;akw nB[Gt ehsk fe fJj
e[Vh fJE/ w/o/ xo nke/ y[;a BjhI j? ;akfJd. rZb g[ZSh sK e[Vh B/ fejk fe w/ok
fJE/ nkT[D dk wB BjhI ;h. cbkD/ w[zv/ Bkb ftnkj eotkT[D dh fJSk ;h.
gq'c?;o ;kfjp fJ; Bt-ftnkjh e[Vh B{z, ;w/s dj/i tkb/ ;kwkB d/, T[E/ SZv e/
nkJ/ fiE/ T[j ikDk ukj[zdh ;h. fco T[BQK B/ ftnkj BjhI eotkfJnk s/ n"osK Bkb
bzwK bzwK ;wK rZbK BjhI ;B ehshnK. fJe SV/ SVKr pzd/ pko/ nctkjK
c?bkT[DhnK pj[s ;"yk ezw j? go fJj ;"yk fijk ezw e'Jh Bjh eo ;fenk, e'Jh
;cb BjhI j' ;fenk.
T[BQK dh nzfsw nodk; tes 17 d;zpo 2000 B{z rqzEh f;zx B/ id'I bktK
dk gkm ehsk sK e'Jh nZy nfijh BjhI ;h i' ;/ib Bk j'Jh j't/. nzfsw nodk;
tes bktK dk gkm w?I ;[fDnK BjhI ;h gfjb'I edh go fJj' fij/ ;fBnk;h d/
nkBzd ekoi fJj' fij/ jh j[zd/ jB nkyao.
fgnko/ gq'c?;o r[btzs f;zx, s[;hI fejk ;h wJh i{B d/ wjhB/ edh poc BjhI
gJh. n;h T[d'I d;zpo d/ wjhB/ b{nK trhnK d/yhnK, id'I ;aw;akBxkN ftu s[jkvh
fusk dh T[;koh eoB ftu bZr/. wzB' fe i/m jkVQ ftu poc g? ;edh j? s/ g'j
wkx wjhB/ b{nK M[b; ;edhnK jB. r[opkDh ftu nfij/ jtkb/ jB fe e[dos
dhnK ;aeshnK nkgDk ;[Gkn pdb fbnk eodhnK jB. nfijh spdhbh d/y e/
j?okBh BjhI j[zdh.
100
101
seohpB v/Y whb dk j[zdk. fit/I n;hI whb-gZEo rZv/ j'J/ jB, gfjbK e'j(gZEo)
j'fJnk eod/ ;B. r[bkp d/ ;a"ehB iK ikgkBh jB s/ iK JhokBh. r[bkp Bz{ o'ia
efjzd/ jB, r[bkp BjhI. w?I ekoB g[ZfSnk sK dZf;nk - o'ia cko;h dk bcia j? i'
nzro/iah ftu ubk frnk, r[bkp sK c[Zb dk nkp j'fJnk, fe;/ th c[Zb dk o;.
fi; ;afjo ftZu ;kvk fNekDk ;h T[; dk Bkw j? e[zw. ;kvh w/iapkB ;z;Ek
;h ;?INo cko fobhi; ;NZvhia. fJ; ;afjo ftu nZmt/I Jhwkw nbh oiak dh G?D
jiaos ckfswk wk;{wk B/ ngD/ gftZso edw oZy/ ;B. g?rpza o w[jzwd s'I pkd ;ahnk
w[;bwkBk tk;s/ JhwkwK dk ;fseko j?. ;[zBhnK ns/ ;ahnk fcofenK d/ dzr/ ne;o
j' iKd/ jB, skihnK d/ fdBK ftu yk; eoe/. JhwkwK dh frDsh 12 j?, T[j pkoK
d/ pkoK esb j'J/. phph ckfswk wk;{wk nkgD/ ekcb/ Bkb pudh puKdh wZe/ s'I
s[odh j'Jh id'I e[zw sZe g[Zih sd se T[;d/ ;ko/ ;kEh esb eo fds/ rJ/ ;B.
fJj fBek fijk fgzv j[zdk ;h, rohpK dh p;sh. ckfswk wk;{wk ;co ftu J/Bh EZe
rJh ;h fe fJe wjhB/ pkd ewia'oh ekoB d/jKs j' frnk. fi; EK T[BQK Bz{ dcB
ehsk frnk, T[; dk Bkw jow j? s/ T[j d[BhnK dhnK ;akBdko fJwkosK ftu'I fJe
j?. wZe/ s'I pkd JhokBhnK tk;s/ w;ajd ns/ e[zw gftZso ;afjo jB. w;ajd ftu
nZmt/I Jhwkw dh ;ajkds j'Jh, ;ajkds tk;s/ jh cko;h bcia w;ajd j?. fJj
nZmtK Jhwkw, ;Zst/I Jhwkw nbh oiak dk g[Zso ;h s/ nbh oiak d/ gfotko dk
fNekDk gfNnkb/ fiab/ d/ ;afjo ;wkD/ ftu ;h. T[; dk JhwkwpkVk ;wkD/ w"i{d j?.
e[w, sfjokB s'I 150 feb'whNo d{oh s/ j?. JhokB dh gkobhw?IN sfjokB ftu j?
go ;oeko e[zw ftu'I ubdh j? feT[Ife ;ahnk JhokB dk jo/e Xkofwe B/sk fi;Bz{
nkfJs[Zbk dk fyskp fdZsk iKdk j?, e[zw ftu ofjzdk j? s/ jow ftu p?m e/ c?;b/
eodk j?. JhokB d/ pkd;akj fto[ZX prkts nkfJs[Zbk y[whBh B/ jow ftu'I jh F[o{
ehsh ;h.
sfjokB ftu fszB wziabk ;akBdko r[od[nkok j?.w?I w[jzwd o{jkBh Bz{ g[ZfSnk
fe JhokB ftu fezB/ e[ r[od[nko/ jB< T[;B/ dZf;nk fe fszB ;B, d{ik go;ahnB
rbc bkr/ npkdkB ftu s/ shik iakfjdkB ftu. nzro/iaK t/b/ npkdkB ftu f;yK
dh frDsh ekch ;h, fJe ;Ve dk Bkw jh f;Zy n?bh ;h. npkdkB ftu'I f;Zy
sfjokB nk rJ/ jB fi; eoe/ r[od[nko/ dh fJwkos nikfJpxo j' rJh.
iakfjdkB d/ r[od[nko/ dk fJfsjk; fJe fdbu;g xNBk dk Bshik j?.
gfjbth ykBdkB ftu e/tb d' pkd;akj j'J/. gfjbk oiak ;akj gfjbth, d{ik
w[jzwd ;akj, T[;dk p/Nk. gfjbk pkd;akj Gbk wkD; ;h. T[;B/ JhokB Bz{ nkX[fBe
soia dh soZeh d/D tk;s/ g{oh skes bk fdsh ;h. ;kb 1940 ftu T[;dk
iakfjdkB tZb d"ok ;h. fJj fgzv gkfe;skB tkb/ gk;/ j?. fJ; fgzv dk gfjbk Bkw
;h d[iafsnkp, fi;dk noE j? gkDh-u'o. id'I ;akj fgzv bkfrUI r[iao fojk ;h,
T[;B/ 6-7 f;y fe;kB y/sK ftu'I ezw eoe/ tkg; nkT[Id/ d/y/ fiBQK d/ f;oK T[go
d;skoK ns/ dkjV/ y[bQ/ ;B. ;akj nkgD/ x'V/ s'I j/mK T[so frnk s/ g{oB ;fseko
Bkb M[e e/ ;bkw noia eofdnK fejk - fJj' fij/ o{jkBh ceho w?I fiazdrh ftu
gfjbh tko d/y/. fe;kB ub/ rJ/ sK dopkohnK B/ dZf;nk - jia{o fJj ceho ce{o
102
e'Jh BjhI. fJj sK ikjb fe;kB jB, fjzd[;skB s'I nkJ/ j'J/ B/ s/ fJBQK dk tZyok
wijp j?, fJj f;Zy jB. pkd;akj b'eK dhnK sebhcK ;[Ddk fojk s/ id'I ikD dk
tes j'fJnk sK fejk - w?I fJBQK cehoK d/ dhdko fJe tko c/o, ikD s' gfjbK
eoB dk ykj;awzd jK. T[BQK Bz{ p[bkfJnk frnk, ;akj B/ ;fseko eofdnK fco
d[jokfJnk - w?I s[jkv/ fujfonK s'I gSkDdk jK fe s[;hI pzdrh eoB tkb/ B/epys
fJB;kB j'. f;yK B/ fejk - jia{o ;[Zuh feos eod/ jK s/ nZbkj dk Bkw b?Id/ jK.
fJj s[jkvh eh ;oeko j'Jh fe ;kBz{ nkgDh w;fid skwho eoB dh fJikias BjhI<
eh w[be j'fJnk fiE/ pzdrh eoB bJh fJeZm/ BjhI j' ;ed/ fJe EK<
pkd;akj B/ g[ZfSnk - fezBh iawhB ukjhdh j?< fe;kBk B/ fejk - ih fJe
J/eV. ;akj B/ fejk - w?I fJe J/eV iawhB dkB ti'I fdzdk jK. f;yK B/ fejk - ih
n;hI ;akjK d/ ;afjB;akj jiaos pkpk BkBe d/ w[ohd jK, Bk n;hI rohp jK, Bk
;kBz{ dkB b?D dh nkds. n;hI ngD/ g?f;nK Bkb iawhB yohdKr/, s[;hI fJikias sK
fdT[. ;akj B/ fJe J/eV iawhB dh ehws g[ZSh sK dZf;nk frnk - thj jiako
s[wkB. pkd;akj B/ fejk, mhe j?, s[;hI thj jiako s[wkB yiakB/ ftu iwQK eotkT[,
w?I ofi;Noh eoB dk j[ew fdzdk jK. go w?Bz{ th jZe j? w?I fJ; fJpkdsrkj
tk;s/ thj jiako o[fgnk s[jkv/ g?razpo dh Biao eoK. pkd;akj B/ thj jiako dk
u?e G/N ehsk s/ fejk - fgzvk dk Bkw d[iafs nkp ;jh BjhI j?. nZi s'I pkd fJ;
fgzv dk Bkw j'J/rk iakfjdkB(oZp d/ w[ohd) .
sfjokB d/ r[od[nko/ bkfrUI dh w?No' o/b bzxdh j? s/ fijVk ;N/;aB
r[od[nko/ Bz{ brdk j? T[;dk Bkw oZfynk j? - dotkiak-fJ-d"bs. fJE'I fijVh u"Vh
;Ve r[od[nko/ sZe iKdh j? T[;dk Bkw j? ;odko epho n?bh. n?bh wkfJB/ okj.
w?I g[fSnk - dotkiak-fJ-d"bs sK mhe j'fJnk feT[Ife r[o{ BkBe ;kfjp s'I tXhe
XBtkB e'Jh BjhI, go Grs epho dh EK ;odko epho e[M nihp fijk Bkw
brdk j?. w?Bz{ dZf;nk frnk fe Bkw nfij/ oZy/ ikD/ iao{oh ;B fijV/ JhokBhnK
ns/ f;yK d'tK bJh Ugo/ Bk bZrD. d;/ r[o{ ;kfjpkB d/ Bkw JhokBhnK dh iapkB
s/ BjhI uVQB/ ;B. pkpk cohd d/ Bkw s/ gfjb'I jh fJe ;Ve j?. pkDheko GrsK
d/ Bkw bJ/ rJ/ sK epho Bkw u[fDnK frnk feT[Ife epho oZp d/ 99 BktK ftu'I
fJe Bkw j?. ;zs s/ Grs ;apd fJ; Bkw Bkb fco BjhI fbyD/ ;B feT[Ife fJj
bcia cko;h d/ BjhI. ;odko bcia pj[s ;fseko:'r j?. T[E/ n?;Hn?;HghH tk;s/ th
;odko bcia j? fvgNh efw;aBo tk;s/ th. w?Bz{ g[ZfSnk iKdk - s[jkvh dkfB;arkj
(:{Bhtof;Nh) dk ;odko e"D j?< ;odko wkfJB/ uhc. r[od[nko/ ftu fJe f;Zy
n"os w/o/ e'b nkJh s/ fejk - d/y Gok, w/ok fJj thj ;kb dk g[Zso ;kps ;{os
n?. fJE/ pkjothI gk; eoB s'I pkd d' ;kb c"i dh B"eoh eoBh bkiawh j?. c"ih
nc;o nkyd/ B/ e/; eNk s/ N'gh gfjB. fJj J/E/ izfwnK gfbnk, sK th e/;K Bz{
fgnko eod?. w?I c"i d/ ;odko Bz{ fwbh jK, T[j wzBdk Jh BhI. s[;hI w/oh wdd
eo'.
w?I fejk - s[;hI JhokBh j', s[jkvh BjhI wzBdk sK ;odko w/oh feT[I wzB/rk<
T[j p'bh - s[;hI dkB;ato U Bk. s[jkvh rZb w'V Jh Bh ;edk T[j. pr?o fe;/
103
T[whd d/ gzi ;s f;yK ;D/ w?I ioB?b Bz{ fwfbnk, dZf;nk fe w?I dkfB;atfo fjzd[;sK
jK s/ fJe noia r[iakoBh j?. T[j iZch gke/ fwfbnk. rZb ;[De/ j[ew ehsk fJj i[nkB nkgD/ wijp ftu ekwb ofjzdk j'fJnk c"i dh ;oft; eo/rk. d;yas.
r[od[nko/ ftu Gkos dh ;[gohw e'oN d/ foNkfJov uhc i;fN; e[bdhg
f;zx dk Gok fwfbnk, eztbihs f;zx i' vkeNo j?. T[;dh ;odkoBh gfNnkb/ d/
Bkwto tehb e[bdhg f;zx ;kjBh dh G?D j?. w?I fejk - phph w?I th gfNnkb/ dk
jK, ;' sz{ w/oh G?D j'Jh. T[j p'bh - nZi nkgD/ Gok Bz{ sK fwbD nkJh nK. w?B{z
gsk bZr frnk ;h s[jkvk fJE/ nkT[D dk. T[;B/ fejk - e'Jh sebhc sK BjhI<
fe;/ uhia dh b'V j't/< w/oh gsBh B/ fejk - JhokB ftu fes'I stk BjhI fwfbnk.
;kBz{ JhokBh ykD/ ;[nkd BhI brd/. nZX/ xzN/ ftu T[;d/ xo'I stk g[Zi frnk.
JhokBtk;h xo ftu o'Nh BjhI gekT[Id/. jo/e rbh ftu BkBpkJh dh d[ekB
fwb/rh. ria ria d/ x/o/ tkbhnK o'NhnK, st/ dhnK th szd{oh th. e'Jh JhokBh
rowk row o'Nh ykD dk F[ehB BjhI. fszB uko fdBk dhnK o'NhnK yohd e/ xo
b? nkJ/ s/ dkb, ;apih, whN nkfde Bkb yk bJhnK. soQK soQK d/ ;bkd, uktb
ns/ cb T[BQK dh y[oke dk fjZ;k jB. d[ZX, djhI s/ wZyD dh tos'I oZithI, go Bk
Bwe gkT[D Bk fwou. fi;Bz{ Bwe dh b'V j? nkg' nkgDk gk bt/ go fwou c/o
th BjhI. e'Jh yohddk BjhI. ;ko/ e[zw ;afjo ftu'I n;hI fwouK yohdD tk;s/ fJe
d[ekB bZGh fiE'I jcs/ tk;s/ yohd fbnkT[Id/.
sfjokB d/ piako ftu'I dh bzx oj/ ;K sK g/INo dk fJe tZvk ;a' o{w
fdf;nk. w?Bz{ d/yD ;ko c'N' fyuD bJh nkofN;N nkfJnk s/ c'N' fyuD dh
nkfrnk wzrh. w?I fejk - fe; we;d bJh< T[;B/ fejk - s[;hI ps"o wkvb fJE/
p?m'r/ BjhI. w?I s[jkvh c'N' Bz{ wkvb wzBfdnK fJe g/IfNr fsnko eoKrk. nrbh
tko id'I s[;hI nkJ/ sK s[jkvk fdb eo/rk fe ngDh g/IfNzr s[;hI gzikj jiako ftu
yohd' go w?I w[cs ;[rks fdnKrk feT[Ife T[d'I se sK eJh fte u[ehnK j'DrhnK.
w/ok pVk uzrk jZE ubdk j? ih.
gZSwh nkb'ueK B/ JhokBh ebkekoK s/ d';a bkfJnk fe T[j Bebuh jB,
g[okD/ p[sK Bz{ d/ye/ Bt/I, g[okfDnK tor/ pDk pDk t/u oj/ jB, fJ;/ soQK g[okDhnK
g/IfNzria dhnK BebK t/u oj/ jB. fJj d';a c}{b jB feT[fI e T[j s[jkBz{ fJj dZ;
e/ ebkfeqs t/ud/ jB fe fJj cbkDh feqs fijVh cbkD/ nikfJp xo ftu gJh j?,
T[;dh Beb j?. g[okDhnK s;thoK ikBtoK dhnK yZbK T[go T[eohnK j'JhnK jB,
tXhe pZefonK dhnK yZbK T[gZo. yZb dk ozr jbek ghbk j[zdk j?. T[j eDe dk
BkV u"Vk eod/ jB, fit/I gzikpDk p'jNhnK pDkfJnk eodhnK ;B. fJ; gZXo BkV
Bz{ i'V i'V T[j gbkJh fsnko eod/ jB. g/IfNzr dk rokT[Iv fpbe[b yZb dh ;aeb
dk pD iKdk j? fi; T[go g[okDh s;tho Bz{ foez;NoeN eod/ jB. pZeo/ dh yZb
T[go T[eZoh, 3500 ;kb gfjbK j'Jh fw;o dh pjkdo wjkokDh nfjw'; dh fJe
g/IfNzr prdkd d/ nikfJp xo ftu gJh j? i' 2500 ;kb g[okDh fwEh rJh j?.
fJ; dk T[skok gzi ;" o[gJ/ ftu d/ fdzd/ jB. s[;hI d/y'r/ fe Beb Bz{ Beb e'Jh
efj jh BjhI ;edk. JhokBh efjzd/ jB, i' ebkfeqsK nikfJp xoK ftu gJhnK jB,
104
e'Jh th ehws sko e/ T[BQK Bz{ s[;hI ngD/ xo BjhI fbik ;ed/. n;hI nkgD/ j[Bo
okjhI pj[s ;;shnK s[jkv/ xoK ftu g[uk oj/ jK sK eh r[Bkj j'fJnk<
JhokB Bz{ id'I f;ezdo B/ cfsj ehsk T[d'I okiXkBh ;ahokia j[zdh ;h. go
f;ezdo B/ ;ahokia dh EK T[;d/ Biadhe BthI okiXkBh T[;koh fi;dk Bkw oZfynk go;g'fb;. fJE/ T[;B/ ;kBdko wfjb T[;ko/ i' j[D yzvo j' rJ/ jB. ebkekoK
ns/ ezfgT{No wkfjoK dh wdd Bkb JhokBhnK B/ ;hHvhH fsnko ehsh j? go;g'fb; foez;NoZefNv(BtK T[;kfonk wjKBro)l ;hHvhH ubkT[ sK yzvo fdykJh
d/Dr/, T[dk; ;zrhs ubdk oj/rk - fco ;fji/ ;fji/, gZEoK d/ eD fijV/ jtk B/
;dhnK s'I orV orV e/ iawhB T[go fybko fds/ ;B, T[v T[v e/ EwQfbnK Bz{
uzpVD brd/ jB, j"bh j"bh EwQb/ ns/ ezXK T[go Bz{ T[ZmD brd/ jB, fco SZsK
pDdhnK jB s/ nyho ftu ezXK ns/ SZsK T[go g[okDk wjKBro T[xVB brdk
j?. nyho ftu t;dh o;dh JhokB dh Xosh T[go :{BkBhnK dh p;sh fd;dh j?.
;?BktK nk ojhnK jB, ik ojhnK jB, iZi c?;b/ ;[Dk oj/ jB, i'pBtzshnK BZu
ojhnK jB, rk ojhnK jB, g[okDhnK ;[oK, g[okDk ;zrhs.
JhokBhnK tork j[Bo ijkB ftu fes/ BjhI. J/B/ ;a?dkJh fe g/go efbZg th
pr?o g/IfNzr s'I BjhI fwbd/. jo/e xo ftu g{o/ co;a ekbhBk Bkb Ye/ j'J/.
gfjbth pkd;akj dk wjb dzr eo d/D tkbk j?. fJe fdB ftu d/yD tkbk BjhI
fJj. i/ jo uhia fXnkB Bkb d/yDh j't/ sK xZN' xZN fJe jcask ukjhdk j?.
;z;ko d/ jo/e d/; ftu'I nkJhnK ;[rksK ;ihnK gJhnK jB. fe; fe; fdB, fe;
fe; d/; pkps, eh eh c?;b/ bJ/ rJ/ s/ fe; fe; ewo/ ftul s[jkBz{ dZf;nk iKdk
j?. b?fBB, ;NkfbB, uofub, o{iatkbN, w;'fbBh Bkb ftuko tNKdo/ eoB dhnK
pkd;akj dhnK c'N'nK w?Bz{ ipkBh :kd ofj rJhnK feT[fI e fJj ;ko/ j[ewokB
;kvhnK :kdK ftu t;/ j'J/ jB. oE, x'fVnK d/ ;kia, i/ato, ;aokp dhnK ;[okjhnK
s/ g?wkB/, ;zrhs d/ ;kia, s[jkBz{ EK s'I fjZbD BjhI fdzd/. JhokBhnK d/ rbhu/ d/y e/
w?Bz{ nkgD/ vokfJzr o{w ftubk ekbhB g[okDk o[wkb bZfrnk. fszB JhokBh gq'c?;oK
d/ gfotko i{B 2009 d/ nyhob/ jcas/ w/o/ xo nkT[Dr/ sK T[BQK d/ nkT[D s'I
gfjbK gfjbK fJj ekbhB w?I tbQ/N e/ fe;/ gk;/ oZy fdnKrk. w/ok ekbhB ;[jDk
j?, wfjzrk j?, JhokBhnK Bz{ fdykT[D d/ ekpb BjhI.
ekbhBk d/ tv/ ;a' o{wia ftu ikT[[. s[jkv/ ;kjwD/ 15x8 fJzu d/ Bw{fBnK
tkbh n?bpw oZyDr/. n?bpw ftu c'N'nK BjhI, n;bh ekbhB jB fBe/ fBe/. s[;hI
Bw{B/ dh u'D eo' s/ ;kJhia dZ;'. jcas/ pkd s[jkvh g;zd dk ekbhB fwb ikJ/rk
iK s[jkv/ d/; G/i d/Dr/. ekbhBk d/ fJj fBe/ fBe/ Bw{B/ th fted/ jB, d' d' ;"
dk fJe fJe. w?I d; Bw{B/ yohd fbnkfJnk, ;[jD/ co/wK ftu iVk e/ d';sK Bz{ d/
fdZs/.
gq'c?;o ybhb rzpoh B/ fejk - d/; ikD s'I gfjbK wk;{wk d/ jow ftu'I
gq;akd b?e/ ikfJT[. go fco T[j ykw';a j' frnk. w?Bz{ efjD bZrk - s[jkv/ Gkosh
;kEh w[jzwd jphp Bz{ sK nzdo ikD dh nkfrnk fwb ikJ/rh go s[jkBz{ BjhI, r?o
w[;bwkB d/ dkyb/ T[go gkpzdh j?. jK s[jkvh phth ubh ikJ/. fJjBk dk fejVk
105
gsk bZrD?. s[;hI BK jh ikfJT, feT[Ife id'I s[jkBz{ o'e fdsk frnk, s[;hI p[ok
wBkUr/, fJj p/ndph j'fJrh fJe ;akBdko wfjwkB dh. w?I fejk - w?I jo jkbs
ftu nzdo ikD dk :sB eoKrk. i/ tkg; gosk fdsk frnk sK p[ok BjhI
wBktKrk feT[Ife s[jkvhnK otkfJsK dk ndp eoBk w/ok coia j?. ybhb dh fJSk
d/ fto[ZX T[;d/ toiD d/ pkti{d w?I ngD/ ;kEh ns/ phth ;w/s nzdobk dotkiak
gko eoB bZrk sK S/ c[ZN bzw/ fJe p}[or B/ w/oh pKj Bz{ c[ZbK dh NkjDh S[jkJh,
g{o/ ;fseko Bkb ngDh Sksh s/ jZE oZy e/ M[fenk, fco c[bK bZdh NkjDh Bkb
dotkia/ tZb fJ;akok ehsk, noE ;h, pkjo tZb tkg; ikT[. J/B/ ;bhe/ Bkb th
e'Jh tkg; ikD bJh efj ;ed?HHHH w?I ;'funk, uzrk ehsk fe fJE/ nkT[D dk c?;bk
ehsk. JhokBhnK dh fJe fdbe;a ndk j'o d/y ;fenk. w?I seohpB jo o'ia jh
phph wk;{wk d/ dopko e'b'I dh bzxdk feT[Ife w?Bz{ wK r[ioh :kd nkT[Idh ofjzdh.
fij' fij/ j;B j[;?B, T[j' fij/ ;kfjpiakd/. BK s/ EK pdb pdb e/ jho' ;kBz{
fdykJh d/ iKd/ jB.
;[Bfjoh fw;aoh dk gq;akd ! w?I jhfonK torh d/;h fw;aoh sK d/yh ;h go
fJE/ ;[Bfjoh fw;aoh fet/I< nB;koh B/ dZf;nk - ih fJ; ftu e/;o fwbkfJnk
j'fJnk j?. e/;oh fw;aoh e/tb JhokB ftu fwb/rh. ;koh d[BhnK fizBk e/;o g?dk
eodh j?, T[; s'I d[ZrDk e/tb JhokB ftu j[zdk j?. jo/e o/;soK ftu e/;oh fw;aoh
d/ wospkB jB, j[ew eo' fe uhBh dh EK fw;aoh dh ukj fdT[, jkiao j?. tXhe
;co pZ;K ftu ehsk, b'eb th d{o th, jo/e p; J/H;hH j?. fgSbk nZXk fjZ;k
n"osK bJh nrbk nZX wodK bJh. nkN'w?fNe skehnK th ty ty. fJe niBph
w[;bwkB w[;kco w/o/ s'I nrbh ;hN T[go p?mk ;h. T[j T[fmnk, noia ehsh - ih
s[;hI fJ; ;hN s/ nk ikU w/o/ tkbh s/, w?I s[jkvh ;hN s/ p?m iktKrk. fJ; Bkb
eh coe g?Id?< w?I g[ZfSnk. T[;B/ fejk - ih w?I s[jkv/ tb fgZm eoe/ BjhI p?m
;edk. w?Bz{ fJj pd;b{eh brdh j?.
fJj' fij/ tke nkw ;[DB Bz{ fwbd/ - e[dw fe;ato F[wk, tsB F[wk e[i;<
(s[;hI feE'I nkJ/ < tsB fejVk j'fJnk <) nk:k F[wk nia fjzd[;sK nkwkfd (eh s[;hI
fjzd[;skB s'I nkJ/ j'<) nk:k F[wk o{jkBh fJ fjzd[;sK j;shs< (eh s[;hI fjzd[;sK d/
w"bth j'<), p/F[wk t fe;ato/skB d[o{s wh cfo;sw (s[jkBz{ s/ s[jkv/ d/; Bz{ ;bkw),
ya[dk F[wk ok y[;aBh rfjdkos (y[adk s[jkBz{ s/ s[jkv/ d/; Bz{ ;[yh oZy/). e[VhnK dhnK
N'bhnK BhthI gkJh s[odhnK fd;dhnK, j"bh j"bh rZbK eodhnK, u'oh fij/ s[jkv/ tb
d/ye/ fco BhthI gk b?DrhnK, fit/I fe;/ tv/ o;{y tkb/ ;odko dh jt/bh ftu'I
n"osK, e[VhnK nzdo pkjo iKdhnK j'D. nZyK ftu, s'o ftu, p'bK ftu fNekT[,
;ze'u, ;aow s/ fbnkes. w/oh gsBh edh efj fdzdh - w/o/ xo Xh BjhI. fJe j'Dh
ukjhdh ;h, go fJjBK e[VhnK torh. ;fji/, e'Jh e'Jh bkfrUI bzxdk nky iKdk y[;a nkwdhd Jhwkfw fjzd[;sK, y[;a nkwdhd. fJe pzdk ;bkw noia eoB s'I pkd
w/o/ bkr/ yb'sk fojk - d' e[ fwzN e[ZM tke p'bdk fojk fco w/oh dkjVh u[wz e/
ubk frnk. w?I o{jkBh Bz{ g[ZfSnk - eh efjzdk ;h fJj GkJh< T[;B/ dZf;nk s[jkvk ;[nkrs ehsk, fco s[jkv/ d/; dh y?o wzrh, s[jkv/ gfotko bJh d[nktK
106
fdshnK, fco fejk - w?Bz{ gZek :ehB j?, fit/I ;kv/ JhwkwK B/ ;kvh ;akB poeoko
oZyh, sz{ ngDh e"w dh ;akB jo ;{os ftu poeoko oZy/Irk, s/oh ;aeb ;{os
fpbe[b ;kv/ JhwkwK torh j?. sz{ tZvhnK B/ehnK dk wkbe j?I.
fJj XZe/ Bkb w?Bz{ wjkB pDkT[D br/ j'J/ jB. gSskT[Dr/ nkyo id'I
d/yDr/ d[nktK g[o n;o BjhI j'JhnK. fwoiak rkfbp B/ fejk BjhI ;h - fJe w[Zds
ukjhdh j? jkT[e/ dk n;o j'D tk;s/. T[d'I sZe e"D fiT[Idk oj/rk<
sfjokB fdykT[D bJh vqkfJto N?e;h b?e/ g[Zi frnk. w?I o;s/ ftu T[;Bz{
Bkw g[ZfSnk, gZuh ;kbk r[bkph wz{j tkbk vqkfJto p'fbnk - ih j[;?B. w?I fejk,
fJj eh j'fJn? s[jkBz{< fi; w[zv/ Bz{ th w?I Bkw g[ZfSnk - T[so fwfbnk - j[;?B.
T[j jZ; fgnk. efjD bZrk - mhe nkfynk s[;K. pj[s wz[fvnK d/ Bkw j[;?B B/ s/
e[VhnK d/ Bkw ckfswk. n;hI j[;?B ns/ ckfswk (jiaos nbh dh phth, g?rpz o
w[jzwd dh Eh s/ eopbk d/ ;ajhd j;B s/ j[;?B dh wK) d/ sK ;a?dkJh j'J/ gJ/
jK.
rZbK eofdnK uVQd/ tZb w?I eko dh skeh ftu' tZvh Mhb d/yh sK j[;?B Bz{
eko o'eD bJh fejk fe c'N'nK fyuhJ/. T[j p'fbnk - ekjBz{ ih Mhb BjhI fJj,
d'iy j? fJj sK. fJj b{D dh T[gobh sfj j? fijVh gkDh tKr fb;ae ojh j?.
dbdb j? fJj. G[b/y/ Bkb e'Jh pzdk iK ikBto T[Xo ubk ikt/ p; frnk ;dk
bJh. pkd;akj gfjbth d{ik nkgD/ d[;awDk Bz{ j?bhekgNo ftu'I fJ;/ d'iya ftu
;[Ntk fdnk eodk ;h. j[D g{oh nfjfsnks tosfdnK id'I n;hI b{D g[Nd/ jK sK
e'Jh e'Jh bk;a J/Bh skiah fBebdh j? fit/I fJj j[D/ ;[Zsk j't/, p; j[D ikr
gJ/rk. w?I N'fenk - j[;?B fJj s/oh rZb mhe BhI. b{D ftu sK bk;a rb iKdh
n?. T[j p'fbnk - BjhI ih, b{D bk;a Bz{ yokp j'D s'I ;zGkbdk j?. nkgD/ fi;w
dk ;G s'I Bkiae nzr nZyK B/. b{D/ jzM{ fJjBk dh fjckias eod/ B/, rkbd/ BjhI.
w?I o{jkBh Bz{ fejk - E'Vh fijh cko;h sK f;yk Gok w?Bz{. coia eo' w?I e[wz
ikDk j't/, cko;h ftu fet/I g[ZSkr/ - fe e[zw Bz{ fejVh pZ; iKdh j?< T[j efjD
bZrk - d[BhnK d/ ;ko/ w"bth e[zw ftu g?dk j[zd/ B/. e[zw ftu iKd/ B/ s/ e[wz s'I
nkT[Id/ B/. fi; p; tb gzi ;s w"bth s[o/ iKd/ j'D ;wM' T[j p; e[zw ik ojh
j?. ;kv/ B/V/ e[zw ikD tkbh p; o[eh sK w?I d/fynk, 40 ;tkohnK ftu'I 34 w"bth
;B.
o{jkBh pVk j;w[y i[nkB j?. fszB ;kb gfjbK fJj w/oh :{Bhtof;Nh ftu
nkfJnk ;h, fusoeko th j?, fJ;dk fiaeo w?I GkJh be;atho f;zx tkb/ b/y ftu
eo u[fenk jK. T[;B/ w?Bz{ fJe JhokBh bshck ;[DkfJnk. fJe w"bth e'b jo o'ia
fJe pzdk ikfJnk eo/ fe w/o/ xo fizB nkT[Idk j?, sths fdT[. w"bth B/ pE/ok
;wMkfJnk fe fJj s/ok tfjw j?, fizB G{s dk fynkb fdwkr'I eZY d/j. go T[j
BK jh jfNnk sK fJe fdB w"bth B/ uko sths d/e/ fejk - ngD/ xo d/ uko/
e'fBnK ftu fJj sths dZp d/JhI. p; fizB nkT[D' jN ikJ/rk. T[; pzd/ B/ fJt/I
ehsk. fizB nkT[D s' jN frnk. fJj dZ;D bJh fe fizB nkT[D' jN frnk j?,
F[eokBk eoB bJh T[j fco w"bth d/ xo ubk frnk. w"bth Bz{ dZf;nk fe fizB
107
nkT[D s'I jN frnk j? ih. w"bth p'fbnk - fJ;dk wsbp fJj j'fJnk fe sz{ fizB
s'I tXhe ysoBke j?I. T[jh uko sths fijV/ s?Bz{ fds/, w?I nkgD/ xo d/ d[nkb/
uko e'fBnK ftu dZp/ sK fe sz{ nkT[D'I jN ikJ/I. s/o/ xo fizB nkT[D'I jN frnk
go w/o/ xo nkT[D'I sz{ BjhI jNdk.
e[M w"bth J/Bh tko d/o se iawhB T[go ;idk eod/ ofjzd/ jB fe T[BQK d/
wZE/ T[go nZND ns/ dkr g? iKdk j?. fJBQK w"bthnK dk ;fseko tXhe j'D eoe/
e'Jh e'Jh w"bth uwuk row eoe/ ngD/ wZE/ T[go dkr d/ b?Idk j? sK T[;dh th
pZb/ pZb/.
jphp B/ rzpoh Bz{ g[ZfSnk - gq'c?;o ;kfjp, s[;hI pkd;akj dh je{ws Bz{ mhe
;wMd/ j' fe j[D tkbh fJ;bkwh je{ws< rzpoh B/ fejk - s[jkvk ;tkb feT[Ife
f;nk;h j?, f;nk;h T[Zso fdnKrk. JhokB dk fJe XVk nkydk j? g{oh nkiakdh
ukjhdh j?, d{ik nkydk j? g{oh fJ;bkwh je{ws, shik XVk nkydk j? - BjhI obtK
fwbwK fJzsiakw ukjhdk j?. w?I fszBk Bkb ;fjws BjhI. jkb/, id'I fe w?I y[d Bkb
th ;fjws BjhI sK j'oBk fszBK s/oK Bkb feT[I ;fjws j'tK<
rzpoh Bz{ w?I g[ZfSnk - fjzd[;skBh Xowk pko/ s[jkvk eh gqGkt j?< T[; fejk
- ;ko/ ;kwh Xow Bekpg';a jB. fjzd[;skBh wijp fJBQK d/ w[ekpb/ fes/ y[bQfdb/
jB. fJe sK T[j xVhnK j[zdhnK jB fiBQK dhnK e/tb ;{JhnK ns/ vkfJb fd;dk
j?, fJe T[j xVhnK jB fijVhnK gkodo;ah jB, ;koh w;ahBoh ubdh fd;dh j?.
fjzd[;skBh tXhe gkodo;ah jB.
T[j p[ZX wZs gVQkT[Idk j?. w?I g[ZfSnk - s[jkBz{ eh brd? fe p[ZX wZs pkeh
;GBk s'I tXhe gkodo;ah j?< T[; fejk - BjhI, fjzd{ wZs tXhe gkodo;ah j?. fJ;
ftu ;op'sw o{jkBh T[vkD s'I b? e/ nkdwiaks dh BhthI s'I BhthI o;ksb ns/ pdh
w"i{d j? s/ fJj ;ko/ dk ;kok Xow dk fjZ;k j?. XB-d/th(bZSwh) dh g{ik th j[d
z h
j? ekw-nzrK dh th.
rzpoh efjD bZrk, SZv' fJj rZbK GkJh. EZe iktKr/. s[jkBz{ JhokB dk b'e
rhs ;[DkT[Idk jK. T[;B/ rke/ i' NZg/ ;[DkJ/ T[BQK d/ fJj noE jBL
dkok tvgoskgh pkd;akj ;h p/;ae, JhokBh r'ohnK Bz{ o{wh ns/ ;ahokiah g;zd
B/. ;ahokiah Bz{ b'e rhsK ftu o{jkBhns dk x[zv u[ZeD tkbk i[nkB efj e/ :kd
ehsk j?, iapkfB rkfJp. rzpoh j;w[y nkdwh j?, T[;B/ jkfcia dk f;ano ;[DkfJnk
- fi; rbh ftu w/oh wfjp{pk t;dh j?, T[Xo Bk ikJhI. i/ fes/ fd; gJh fco
T[; tZb d/ydk s[fonk ikJ/Irk s/ ezXK Bkb NeoKdk fco/Irk. fJj ;[Dk e/ efjD
108
bZrk - gZrK pzBQhnK j'JhnK j'D eoe/ f;Zy pu ofjDr/, pkeh ijkB wkfonk ikJ/rk
f;o GBk e/.
fwcskj B/ dZf;nk - nzro/ia r'o/ r'ohnK fJE/ nke/ JhokB JhokBhnK pkps
nzro/iah ftu fbyhnK feskpK wzrd/ jB. fijVhnK feskpK n;hI T[BQK Bz{ fdzd/ jK,
b?e/ jZ; g?Id/ B/ s/ efjzd/ B/ - fJj sK n;hI fbyhnK jB. i' s[;hI fbfynk, T[j
fdT[. n;hI nzro/iah ftu id'I e[M fbfynk jh BjhI fco eh d/JhJ/<
y[o;ahd B/ dZf;nk fe ;kndh ns/ jkfcia Bz{ fJ; rb dk e'Jh nca;'; BjhI
fe cko;h ftu noph d/ bcia ob oj/ jB. T[BQK tk;s/ fynkb ;op'sw j? p'bh
BjhI. go fcod";h Bz{ noph Bkb Bcaos j?. ngD/ ;akjBkw/ ftu T[;B/ nopK Bz{
w'NhnK w'NhnK rkbK eZYhnK jB. ;akjBkwk-fJ-fcod";h d/ d' f;ano ;[D' L
(fJBQK shj ;kbK ftu pV/ e;aN MZb/. w?I ngDh cko;h iapkB ns/ nkgDk
w[be fiT[Id/ eo fds/. woKrk BjhI j[D, feT[Ife cko;h iapkB d/ phi w?I y{o/ JhokB
ftu ybko fds/ jB.)
fcod"; ;afjo dk Bkw j[D s{; j?. fcod"; wkfJB/ ;[or, gfjbK ftrV e/
fcos{; pD frnk s/ nkyo nZi s{; ofj frnk. fJe tZvh ;Ve T[s/ rZv/ j'J/
;kJhB p'ov T[go sho dZ; fojk ;h fe fJj o;sk nZoke Bz{ iKdk j?. nzro/iah
ftu Arrack fbfynk gVQe/ w?I g[fSnk - Jhoke d/ ;g?fbzr rbs feT[I fby/ j'J/
jB< w?Bz{ dZf;nk frnk fe fJj o;sk Jhoke Bz{ BjhI, nZoke Bz{ iKdk j?. nZoke
JhokB dk T[j ;{pk j? fiE'I d/ x'V/ ;ko/ ijkB ftu w;aj{o jB. bT[ ih, ewkb
j'Jh. ;ko/ g[okD/ gzikph rqzEK ftu nZokeh x'fVnk dk fiaeo j?, fes/ fes/ okZeh th
fbfynk fwbdk j?, go Jhokeh BjhI. w?I ;wMdk j[zdk ;K fe gzikph pkfpnK B/
Jhokeh bcia ftrkV e/ nZokeh fby fdZsk j?. w/o/ fgzv e'Jh x'Vk yohd e/
fbnkT[Idk sK g[fSnk iKdk - nZokeh fezB/ dk fbnkfJn?I pJh< x'V/ dk wkbe y[;a j'
iKdk fe g[SD tkbk Yhue N?o Bz{ nZokeh dZ; foj?.
e[zw dh T[uh gjkVh T[go g?rzpo fyiao dh dorkj j?. j/mK s'I T[go sZe
nkT[D ikD dk xzNk e[ brdk j?. seohpB jo ;akw n;hI dorkj ub/ iKd/. ukn
Bkb b'e fwbd/. fJe fdB w?I nkgDh phth Bz{ fejk fe w?I fJE/ p?mdk jK, sz{ ikD?
sK ik nk. T[j ubh rJh. w?I p?Iu T[go p?mk ;K sK fJe n"os w/o/ e'b nke/
g[ZSD bZrh - s[ok ykBw e[iK n;s< (s/oh n"os feE/ ubh rJh<), w?I fyiao d/
dopko tb T[Irb T[uh eoe/ fejk - T[{Iik, fiankofs dopkfo fyiao. cko;h dk
w/ok fJj tke ftnkeoD w[skpe rbs j? go fJ;dk noE- T[E/, fyiao d/ dopko
dh gfoeowk eoB, T[j ;wM rJh. id'I nr'I j'o rZbK eoB bZrh sK w?I fejk cko;h B wh dkBw(cko;h w?Bz{ nkT[Idh BjhI - fJj fJe g[okD/ fcbwh rhs dk p'b
w?Bz{ :kd ;h, fi;dh tos'I ehsh), ;[De/ T[j n"os jZ;h s/ e[M efje/ ubh rJh.
109
w?I Jht/iah Bz{ g[ZfSnk - eh efj e/ rJh j?< T[;B/ dZf;nk - nkydh ;h uzrh Gbh
cko;h iapkB p'bhI sK ikB?I, f;Xh soQK nky fe rZb BhI eoBh.
T[E/ jh fJe gzikj e[ ;kb dk nX/V T[wo pzdk w?Bz{ efjD bZrk, i/
nkfrnk fwb/ sK j;B j[;?B dh Bkns ;[Dk fdnK< fJj Bkns (f;csK Gog{o rhs,
e;hdk) w[jzwd fJepkb dh j? ih. T[;B/ J/Bk ;[o ftu rkfJnk, fe eZy ;wM Bk
nkT[D d/ pkti{d w?I T[; dhnK X[Bk s'I dzr ofj frnk. w?I T[;Bz{ df;nk fe T[od{
ftu fby/ T[;d/ fszB/ dhtkB sK w?I gVQ bJ/ jB go cko;h w?Bz{ nkT[Idh BhI.
fJepkb B/ uzrk fbfyn? cko;h ftu< T[j p'fbnk - jZSk< T[od{ ftu J/Bk tes
iakfJnk ehsk T[; gkrb B/< eh b'V ;h< id'I J/Bh riap dh cko;h Biaw fby
;edk ;h, fco XZe/ feT[I ykX/ T[;B/ < w?I fejk - GkJh w/o/ tor/ ikjb tk;s/
fbye/ eh uzrk BjhI ehsk T[;B/ < fco w?I g[fSnk fe eko'pko eh eod/ j'. T[;
dZf;nk fe ;piah t/uD dk ezw j?. w?I fejk - ewkb j'Jh fJj sK. ;piahnK t/uD
tkbk pzdk J/Bk ;[jDk rk ;ed? ! T[;B/ fejk - fizBk nktki dk fonkia ;piah
t/uD tkb/ eod/ B/, i/ rkT[D tZb fXnkB d/D sK ni'e/ rkfJe S'eo/ ;piahnK
t/uD bZr ikD. ;wM/< y{p jZ;/.
fJe fdB ;piah yohfdnK w?I d[ekBdko Bz{ fejk - gzi ;Zs e[ feb' dk
sop{ia fdT[. T[; fejk - sop{ia sK ih j? Bh w/o/ e'b. w?I tZv/ Y/o tZb fJ;akok
eoe/ fejk - nkj fezB/ gJ/ sK jB. T[j p'fbnk - s[;hI sop{ia efjzB/ U fJ;Bz{ <
w?I fejk - j'o eh < s[;hI eh nkyd/ U< T[; fejk - sop{ia dk ;kBz{ JhokBhnK Bz{
e'Jh gsk BhI eh j[zd?. n;hI fJjBz{ fjzdtkDk nkyd/ nK feT[Ife s[jkv/ d/; fjzd[;skB
s'I sK fJj nkfJn? fJE/ ;kv/ e'b. bT[ ih, jdtkD/ ;apd dk fJfsjk; th ;piah
t/uD tkb/ B/ ;[DkfJnk.
;kBz{ ez[w frnK gzdoK e[ fdB j'J/ ;B fe y[;ah dk wkj"b pD frnk.
;oe[bo nk frnk fe Xow nfXn?B dk fJj ;?INo j[D :{Bhtof;Nh pD frnk j?.
nrb/ jh fdB ekBcoz; jkb ftu tZvk fJeZm j'fJnk. :{Bhtof;Nh dk tkJh;uK;bo sfjokB gkobhw?IN dk fvgNh ;gheo th j?. T[;dk Bkw j? Btkp np[b
j;B. w?Bz{, jphp Bz{ s/ w/oh phth Bz{ ;N/i d/ T[go fpmk e/ ;BwkBk dhnK bfjoK
ubk fdshnK. ;ko/ fJj' nkyh ikD - ;kv/ fjzd[;skBh GoktK d/ gftZso edw gJ/
sK ;?INo, :{Bhtof;Nh pD frnk. w?I tkJh;-uK;bo Bz{ fejk - fJj fiankdsh feT[I
eod/ j'< n;hI eh ehsk j? fJ; tk;s/< Btkp ;kfjp p'b/ - j'o eh eoBk ;h s[;K<
n;hI sK fgSb/ d;K ;kbK s'I ia'o bkJh iKd/ ;K go ;oeko ;h fe wzBdh BjhI ;h.
s[;hI BK nkT[Id/ sK fJj ;oe[bo nkDk Jh Bh ;h. n;hI s[jkvk nfj;kB edh Bk
G[ZbKr/. B/epysK B/ eoBk BjhI j[zdk e[M, p; edw oZfynk s/ nZbkj B/ ftrV/ ezw
;[nko fdZs/.
w?Bz{ th d' bcia p'bD bJh fejk. soiwkeko Bkb w"i{d j[zdk ;h, w[jwz d
o{jkBh. w?I fp;fwZb/ Bz{ oZNk bkfJnk j'fJnk ;h, ;jh fp;fwZbkj T[ukfonk. fJe
ftfdnkoEh yb' e/ efjD bZrk - dkfB;atfo fjzd[;sK, fJj sK ;kvk fp;fwbkj
gfVQnk s[;hI. n;hI s[jkvk fp;fwbkj ns/ T[;d/ noE ikDB/ ukj[zd/ jK. w?I ;'funk -
110
gfjbK w?I cfsj p[bktKrk, c/o cfsj d/ noE eoe/ d;Krk, feT[I Bk iacoBkw/ dk
f;ano ;[Dk fdnK< w?I ;[DkfJnk.
ewkfb eokwks ek:w eohw.
oiak pya;a okfiae fojke[B ojhw..
;koh dh ;koh wifb; yVh j' rJh s/ fejk tkj, J/Bk y{p;{os fp;fwbkj
j'fJnk BthI dkfB;arkj dk !! gzi tkoh rk e/ fp;fwbk gfVQnk frnk. d;w gks;akj
d/ fJ; cko;ah f;ano d/ sK T[E/ noE eoB dh b'V BjhI ;h. w?Bz{ nfj;k; j'fJnk
fe tZfvnK tZb'I ;"ghnK rJhnK d"bsK ftu'I fJe wk;k fizBh th i/ e'b j't/ sK fezBh
fJZias pDk fdzdh j?.
14 ngq?b 2008 Bz{ gqpzXeK d/ ;Zd/ T[go sfjokB d/ r[od[nko/ ft;kyh d/
fsT[jko w"e/ Gk;aD eoB frnk. w/oh rZb g;zd nkT[Dh jh ;h, w?Bz{ gsk ;h. fJ;
eoe/ BjhI fe w?I fJfsjk; iK cb;c/ dk e'Jh tZvk wkfjo jK. w/o/ gfotko d/
tv/fonK dh pd"bs w?Bz{ r[o{ ;kfjpkB dk Bkw ;jh ndp Bkb b?D dh iKu nk
rJh j'Jh j?. e/tb J/B/ e[ Bkb pZb/ pZb/ j' iKdh j?. bzro SeD T[gozs e[M
gfotko w/o/ fJod frod nke/ p?m rJ/. fJe 30-35 e[ ;kb dh f;Zy phph fwbkJh
rJh, wfjzdo e"o. T[; torh cko;h, JhokBhnK Bz{ th p'bDh BjhI nkT[Idh. JhokB
ftu p[oek gfjBD dk fotki j?. coe J/Bk j? fe w[;bwkB e[VhnK ekbk p[oek
gfjBdhnK jB, ;kvhnK e[VhnK fi; woiah ozr dh ukdo UVQ b?D. id'I fe;/ EK
sfjokB ftu pj[s tZvk tZekoh cze;aB j[zdk j?, T[d'I wfjzdo Bz{ ;N/i ;eZso dh
fiazw/tkoh fdZsh iKdh j?. Bkb Bkb T[j tv/ ;akfJoK d/ jtkb/ fdzdh j?, T[;Bz{
JhokBh ebuo, fJfsjk; dh p/nzs tkech j?. id'I tkg; otkBk j'D br/ sK T[j
w/o/ e'b nk rJh, efjD bZrh - e[M rZbK e/tb s[jkv/ Bkb eoBhnK B/. w?I s/
w/oh phth go/ d{o jNe/ ik p?m/. e';h e';h X[Zg ;h. ukj wzrtk bJh. nkgD/
gfotko pkps dZ;D bZrh fe id'I fgsk ih dh w"s j' rJh sK w/o/ gfotko ns/
fo;as/dkoK B/ fit/I w?Bz{ ckbs{ dh uhia jh ;wM fbnk. j'o eh eo ;edh ;h < iK
gVQdh ofjzdh iK nZp{ Bz{ :kd eoe/ o'Idh ofjzdh. jzM{ sebhcd/j sK j[zd/ B/ go
fJj s[jkvh fbnkes Bz{ ;ztkod/ pj[s B/. s[jkvh o{j Bz{ pko pko X'Jh iKd/ B/.
nkyao efjD bZrh - w?I J/; eoe/ s[;K Bkb nkgDhnK fBih d[ydkfJe rZbK ehshnK
B/ sK fe s[;hI w/o/ bJh nodk; eo' fe w?I fJBQK T[go Bkokia Bk j'tK, pdd[nk Bk
d/tK. s[jkvk Gk;aD ;[DfdnK j'fJnK w?Bz{ brdk fojk s[jkvh nodk; wBi{o j'J/rh.
tZvh ;oeko s[jkv/ p'b ;[Ddh j?, w?Bz{ fJspko n?. fJj fijV/ xo gfotko d/ ihn
j'Id/ B/ Bk, fJj NkehnK B/ fiBQK Bkb n;hI nkgDk fi;w YeB/ nK, ;kvk UVQB B/
fJj. fij' fij/ woiah d/ j'D, UVQB/ sK g?Dr/ Jh Bk. J/jBk Bz{ T[sko e/ ;[ZN
dJhJ/ c/o sK Bzr fd;/rk Bk nkgDk Jh. J/; eoe/ nkgDh bzwh dk;sK ;[DkJh sK
fe s[jkvh d[nk Bkb w?I fJBQK s'I go/ Bk j'tK. fij' i/ jB, fgnko eoB' Bk jNK
fJBQK Bz{.
fJ; e[Vh dk nZp{, fJ;ckjkB ;afjo ftu seVk tgkoh ;h. wZXekb ftu
JhokB dh okiXkBh fJ;ckjkB ;h. cko;h ns/ nzro/iah ftu EK EK ejkts fbyh
111
j'Jh fwbdh j? - jkc d tobv fJia fJ;ckjkB. w?I fJj ebkf;e ;afjo d/y e/
nkfJnk jK. wfjzdo Bz{ dZf;nk. T[; dhnK nZyK v[pv[pk rJhnK - efjD bZrh, w/ok
pugB fJ;ckjkB j?, w/oh i[nkBh dk Bkw sfjokB. fJ;ckjkB tork N'Nk Xosh
T[go j'o BjhI pfDnk e'Jh. w?I T[E/ iak:zd/ o{d dfonk T[go 99 vkNK tkbk g[b
d/fynk. fJ; dfonk d/ feBko/ fcod";h B/ f;ano T[ukfonk ;h L
po bfp i{Jh B;ahB', r[iao/ T[wo p/phI..
(dfonk feBko/ p?m'. trd/ gkDh torh T[wo d/y'.)
;akj nZpk; dk wjZb d/fynk fiE/ ;a/o ;akj ;{oh s'I jko yke/ j[wk:{z B/ ;aoD
bJh ;h. JhokB d/ pkd;akj sfjwk; ns/ j[wk:z{ dh nkjw' ;kjwD/ p?fmnK dh pj[s
tZvh fJfsjk;e g/IfNzr wjZb dh ezX T[go pDh j'Jh j?. d'tK d/ jZEK ftu ikw
jB, pKdhnK ykD ghD dhnK t;sK b?e/ yb'shnK fJ;ako/ dh T[vhe eo ojhnK jB.
w?I wfjzdo Bz{ g[ZfSnk, s/oh p'bh J/Bh fBwo ns/ ;kdh fet/I pDh< T[;B/ MZN jkfcia
dh o[pkJh ;[Dk fdsh ceho fBwo feT[I j[zd/ jB gs? s[jkBz{<
w;fid ftu dkyb j'D s'I gfjb'I i[ZshnK pkjo T[skohdhnK jB.
fi;w ns/ fi;w dhnK b'VK, jzeko ns/ Jhoyk,
o{j dhnK i[ZshnK j[zdhnK B/.
tZv/ dopko ftu sd dkyb j' gkUr/ id'I fJj i[ZshnK T[sko fdT[r/.
fit/I w?I dZ; nkfJnk jK, JhokBh T[uh rZb BjhI eod/, T[uh T[uh j;d/ BjhI.
w?Bz{ ipoB T[BQK tork pDBk fgnk. w?I T[BQK dk fJfsjk; T[BQK ftueko p?m e/
gfVQnk sK eJh G/d iakjo j'J/. T[j pj[s fBwo jB, podk;as eoB dk wkdk J/Bk
fe ;dhnK se u[gukg i[bw podk;s eoh ikD. id'I bVB bZr ikD, fco g{o/ d/
g{o/ gfotko :[ZX ftu bVB woB bJh fBeb g?Id/ jB. gq'c?;o nB;koh B/ dZf;nk
fe pkd;akj gfjbth d{ik, w{oy fijk sK ;h go T[j g{ok dfozdk BjhI ;h. y[whBh
B/ T[; fto[ZX prkts S/Vh sK ;akj okjhI e[Zb d; e[ jiako i[nkB fJ; :[ZX ftu
wko/ rJ/. id'I y[whBh B/ g?fo; ftu'I sfjokB nke/ BthI ;oeko pDkJh sK nwohek
d/ fJ;ako/ s/ ;Zdkw j[;?B B/ Jhoke dhnK c"iK ukVQ fdZshnK. fJ; :[ZX ftu d' bZy
pzd/ wo/ ;B. w?I d;thI ftu gVQdk ;h. pzd{e ubkT[D dh No/fBzr p; gzdoK fdB
bJh ;h. w?I izr ftZu frnk ;K. w/o/ ;e{b ftu fJe pkoK ;kb dk w[zvk pfiad ;h
fe T[j bVB ikJ/rk, T[wo S'Nh j'D eoe/ T[;Bz{ nkfrnk Bk fwbh. T[j o'D bZrk
gfjbK, c/o d"V frnk. nkgD/ pkg{ dh g[okDh fijh pzd{e u[e fbnkfJnk s/ :[ZX
ftu wkfonk frnk. ;e{b ftu T[;dh :kdrko j?. fJ; izr B/ p/nzs B[e;kB ehsk
;h. sK eh j'fJnk< n;hI wo rJ/ go jko/ sk BhI. d/y bT[ j[D w/ok JhokB. s[;hI
sK nwohek d/fynk j'fJn?. fJE/ nwohek s'I eh xZN j? <
JhokB ftu nBgVQ (unskilled) wiad{o dh fdB dh fdjkVh Gkosh eoz;h d/
w[skpe 750 o[gJ/ j?. ;G e'b ekoK. w'No ;kJheb fe;/ fe;/ ftfdnkoEh e'b j?
p;. w'No ;kJheb tkbk g?No'b gzg s/ ikJ/, nkg/ gkJhg u[e e/ N?Ieh c[Zb eo/ s/
112
ikt/. w'No ;kJheb tkb/ s'I e'Jh gzg wkbe g?;/ BjhI b?Idk. c[Zb ns/ co{N J/v/
J/v/ tv/, brd? Bebh B/.
nB;koh Bz{ fejk - d; e[ feb' eDe d/ nkN/ dk fJzsiakw eo'. T[;B/ eko
ftu fpmk bJ/ s/ p/eoh dh d[ekB s/ ike/ nkN/ dh b'V dZ;h. BkBpkJh efjD bZrk
- s[jkBz{ gsk sK j? nkNk t/uDk r?aoekBz{Bh j?. gq'c?;o B/ dZf;nk fe fJj fjzd[;skBh
wfjwkB jB, fwjopkBh eoe/ d/j. cko;h ftu T[j fJe d{i/ Bz{ eh nky oj/ ;B,
;kBz{ gsk BjhI ;h. @w?I nkfJnk#, nkye/ nB;koh feXo/ frnk, gzdoK e[ fwzN pkd
nk frnk. fJe feskp d'jK B/ y'bQh. T[; fgSI' ;kBz{ BkBpkJh B/ fejk - nj[ fgn?
nkNk. fizBk woiah b? ikU. e'Jh g?;k BjhI fbnk, pko pko efjD s/ th. w?B{z
nB;koh B/ fejk - nkyo ftu BkBpkJh B/ nkNk d/D bJh fJj ;aos oZyh fe
jkfcia d/ dhtkB ftu'I j[ewBkwk bT[. w?I dhtkB b?e/ nkfJnk ;h. tke fBefbnk B/e fdb Bkb i' ezw eo/Irk, y[dk fwjopkB j't/rk. BkBpkJh nkNk t/udk cfVnk
ikt/ sK b;z; oZd j' iKd? p/eoh dk.
JhokB dk g[oksB Bkw nkohnKB j?, nkohnK dk d/;. id'I brGr gzi jiako
;kb gfjbK nkohnK dk fJe ekcbk wZX J/;ahnK s'I uZbe/ :'og tb ubk frnk s/
d{ik ekcbk f;zX gko eoe/ Gkos ftu dkyab j'fJnk, T[d'I fJ; ekcb/ B/ f;zX tkdh
dk Bkw th nkohnktos oZfynk. gzikph b'et/d ftu d' pV/ fgnko/ ;apd g[oksB
ekb s'I toshId/ nk oj/ jB. fJe j? nfVnk, d{ik nVhJ/. g[okD/ ;w/I ftu id'I
;fseko Bkb fe;/ wod Bz{ ;zp'XB ehsk iKdk ;h, T[; Bz{ nkoh:? fejk iKdk ;h
fi; s'I nfVnk sdGt o{g j'fJnk s/ n"os Bz{ nkoh:h fejk iKdk ;h fi;s'I nVhJ/
;apd gquZbs j'fJnk. id'I Gkosh ftdtkBk B/ y'i feskpK ftu ;kps eoB dk
:sB ehsk fe ;z;feqs ;z;ko p'bhnK dh wK j? sK fJ; dk fto'X JhokBhnK ns/
Gkos ftu t;d/ gko;hnK B/ ehsk i' nopK d/ jwfbnK tes fJE/ nk t;/ ;B.
JhokBhnK B/ fejk fe g[oksB nkohnK dh p'bh gfjbth ;h. gfjbth ftZu gko;hnK
d/ Xow rqzE izd ns/ nt/;sk jB. fijV/ d' ekcb/ gfjbth p'bd/ p'bd/ e{u eo
rJ/, Bt/I EktK s/ Bt/I b'eK ftu ike/ T[BQK dh p'bh, fbys ns/ T[ukoD pdb
rJ/. T[dkjoD fdzfdnK T[j fw;kbK fdzd/ jB fe Bk gfjbth ftu Ntor(N, m,
v, Y, D) ;h Bk T[;d/ ni'e/ o{g cko;h p'bh ftu Ntor j?. fJj dqktV X[Bk
;z;feqs ftu ;akwb j' rJhnK feT[Ife rtKYh dqktVK B/ n;o eoBk jh ;h. fJj
ns/ j'o pj[s ;ko/ ekoB f;ZX eod/ jB fe g[okDh cko;h, fi;Bz{ gfjbth efjzd/
;B, ;z;feqs s'I g[okDh j?. fco ;z;feqs Gko'gh p'bhnK dh wK fet/I j'Jh <
w/o/ wB T[s/ gsk BjhI fJj gqGkt feT[I g? frnk ;h fe JhokBh w[;bwkB
g[oksB gko;h Xow (ia'ok;Noh wZs) Bz{ Bcos eod/ j'Dr/. fJ; gqGkt d/ d' ekoB
jB, fJe sK w?I XowK dk fJfsjk; gVQfdnK ikfDnK fe nopK B/ gko;hnK Bz{
p/do/r j'e/ tZfYnk N[Zfenk, e/tb T[j pu ;e/ fijV/ T[iV e/ Gkos nk rJ/.
fijVk w[;bwkB j' frnk ;' SZv fdsk pkeh esb ehs/. d{ik ekoB fJj j? fe
nkw f;y fJj wzBD Bz{ fsnko BjhI fe t?fde wZs Bkb T[;dh e'Jh ftukoXkoe
;KM j?. fJ;d/ ekoB p/;ae o{jkBh ;KM dh EK f;nk;h jB, go nfijh wkBf;esk,
113
tX xN, fes/ Bk fes/ w"i{d j?. w?Bz{ brdk j[zdk ;h fe fJj' tyo/tK gko;hnK ns/
w[;bwkBk ftueko j't/rk. w/ok fynkb rbs ;kps j'fJnk. ;ahnk JhokBh, gko;hnK
Bz{ nkgD/ nkdo;ae p}[or ;wMd/ jB s/ gko;h je{wsK dh ;akB dk fiaeo eod/
Eed/ BjhI. dkok, o[;sw, ;[jokp, fJ;czd:ko, B";a/otK nkfde ;[bskBk T[go feZ;/,
e;hd/ s/ wjKekft ou/ rJ/ s/ j[D se e'o;K ftu gVQkJ/ iKd/ jB. nkyoh d'
pkd;akjK B/ nkgD/ Bkw d/ fgS/ gfjbth gS/so bkfJnk s/ gfjbth nytkT[D ftu
cyao iakjo ehsk. fJS[Ze ftfdnkoEhnK Bz{ nZi th gfjbth Gk;ak gVQkJh iKdh j?.
gko;hnK d/ g[oksB Xow wzdo nkfsf;a d/drkj(nrBh wzdo) g{oh nfjfsnks Bkb
;zGkb/ j'J/ jB fiBQK ftu g[oksB i's brksko pb ojh j?. JhokB ftu j[D se
fjioh e?bzvo bkr{ BjhI ehsk frnk. gko;hnK dk e?bzvo bkr{ j? feT[Ife fJj
;{oih e?bzvo j? i' uzdowk dhnK fsEK T[go nkXkfos fjioh e?bzvo d/ w[ekpb/
tXhe ftfrnkBe j?.
g[oksB fsT[jko B"o'ia jo ;kb d' jcfsnK ftu wBkfJnk iKdk j?. B"o'i dk
noE j? BtK fdB, fit/I fjzd[;skBh BtK ;zws wBkT[d/ jB, iK e[M EktK s/ p;zs
dk fsT[jko wBkfJnk iKdk j?, fJTI[ JhokB ftZu d' jcfsnK dhnK ;oekoh S[ZNhnK
d"okB i;aB wBkJ/ iKd/ jB. w/oh w/ipkB ;z;Ek woefia nkdhnkB (;?INo nkc
fobhi; ;NZvhia) dh bkfJpq/oh dk dotkiak gko eofdnK d/y'r/ fe w[Zy dotkia/ T[go
gko;h Xow rqzEK dh vkN fuDh j'Jh j?. ftueko ;G s'I tZv/ rqzE, fco d't/I gk;/
nkeko xN fojk j? s/ r[zpd pD frnk. id'I feskp y'bQe/ d/yd/ j' sK SgkJh d/
fviakJhB d/ye/ neb dzr ofj iKdh j?.
fJe fdB w?I dZf;nk fe f;yK T[go w[rbK B/ pj[s ;yshnK ehshnK ;B,
n"osK ns/ pZfunK se Bz{ BjhI SZfvnk frnk. T[BQK B/ g[fZ Snk, fJj iakbwkBk d"o
fezBh e[ d/o uZfbnk< w?I dZf;nk fe brGr d' ;dhnK. fJe gq'c?;o B/ fejk pZ;< f;oc d' ;dhnK< n;hI ;ahnk jK. v/Y jiako ;kb s'I ;[zBhnK tb'I ;kv/ T[gZo
fBozso efjo Ykfjnk iKdk fojk j? s/ fJj pzd BjhI j'fJnk. s[jkv/ T[go'I fJj
pbk Nb sK rJh Bk nkyao. ;kv/ T[go'I BjhI Nbdh. fJE/ e/tb JhokB ftu
pj[frDsh j'D eoe/ ;ahnk pu/ j'J/ jB go pkeh ;koh d[BhnK ftu xN frDsh
ti'I d[y T[mkT[Id/ jB.
JhokB d/ g[okD/ pkd;akj s[oe ;B. s[oe pj[s fjzwsh ns/ bVke{ jB id'I
fe JhokBh ;aKs ;[Gk d/ jB. pVh tko JhokBhnK B/ ukfjnk fe s[oeK Bkb d';sh
j' ikt/ go n;cab, feT[Ife s[oe ;z[Bh jB, JhokBh ;ahnk. o{;h nkiaopkJhikB edh
JhokB dk fjZ;k ;h. fJBebkp nkT[D s'I pkd th T[j efwT{fB;N BjhI j'J/ feT[Ife
T[BQK Bz{ nkgDk ebuo fgnkok ;h. Bk T[j nkg fe;/ ftu x[;g?m eoB, Bk nkgD/
ftu fe;/ Bz{ tVB d/D. fit/I iowBk d/ w[ekpb/ coK;h;h izrpkia BjhI, fJt/I s[oeK
ns/ bkb c"iK d/ w[ekpb/ JhokBh, bVke{ BjhI. go BhthI gkJh, podk;as eod/ j'J/
T[j pud/ puKd/ fiT[Id/ oj/, Bk nkgD/ ;z;eko Sv/ Bk nkgDk Xow. b?fBB d/
f;XKs End justifies means dk T[BQK Bz{ jiakoK ;kbK s'I gsk j?. coK; dk n;o fit/I
:'og T[go d/fynk ik ;edk j?, T[t/I d[BhnK T[go JhokB dk n;o s[jkBz{ jo y/so
114
ftu fd;/rk. fejk frnk fe coK;h;hnK tKrz{ jh JhokBh nZ:k;a jB, ;[;s jB,
ebkeko jB, fBok;aktkdh jB. fco th fJj ;Zu j? fe j/o'v'N; s'I b?e/ nZi se,
;kps j'fJnk j? fe gqGkt ep{bD dh EK JhokBh gqGkt gkT[Id/ jB.
JhokBhnK dk ;op'sw B;ak ;akfJoh j?. tgkoh, fe;kB, wiad{o s[jkBz{ rkT[Id/
iKd/ fdykJh d/Dr/. pZ; iK o/b d/ vp/ ftu e'Jh fJe iDk fe;/ rhs iK Bkns
dh ;[o S/V dJ/rk, ;ko/ Bkb rkT[D bZr g?Dr/. fJe JhokBh B/ y[d pkps fNZgDh
fdsh, @@w/ok d/; ;G s'I T[Zsw j?. nzro/iaK B/ d[BhnK Bz{ ekBz{B fdZsk, iowBk B/
ftfrnkBe p"fXe fuzsB dh ihtB iKu f;ykJh s/ JhokB B/ d[BhnK Bz{ ;[jD/ ;[jD/
M{m p'bD/ f;ykJ/. JhokBhnK tor/ rZgh feE/ fwbDr/<## fJj fNZgDh T[BQK d/ nkoN
tb fJ;akok eodh j?. gb?N' B/ ebkekoK Bz{ Bebuh s/ rZgh efj e/ fBzfdnk ;h.
wB;{o Bz{ id'I T[;d/ w[ohdK B/ dZf;nk fe s[jkv/ fybkc prdkd ftu nctkjK
c?bkJhnK ik ojhnK jB, j;fdnK T[;B/ fejk ;h - fco sK nkgK ewkb jK.
fJ;dk wsbp fJj j'fJnk fe d/; d/ ikjb b'eK Bz{ nkgK ejkDheko pDk fdZsk.
j'o eh ukjhd? fJ; s'I tZX< ;a/y ;kndh ;ao/nkw nkydk j? fe nfijk ;u p'bD dh
eh b'V fijVk B[e;kB eo/< T[j M{m uzrk fi; Bkb ;dGktBk pD/, fgnko oj/.
fijV/ b'e rZg S[gKd/ jB, T[BQK Bkb'I JhokBh uzr/ jB fijV/ d;d/ jB n;hI rZgh
jK. fijVk s[jkBz{ dZ;h ikt/ fe w?I rZgh jK, T[j rZgh fet/I j'fJnk <
w?;'g'NkwhnK ;fGnsk dh y[dkJh ftu'I fijV/ p[Zs gqkgs j'J/ jB, iK ;b/NK
T[go fijV/ fujo/ T[eo/ j'J/ jB T[BQK T[go ftnkge d[y Mbedk j?. dod j?, go
fujok ;aKs j?, fit/I pj[s o'D s'I pkd d/ Be;a, fit/I w'Bkfbiak. jso ;afjo s'I b?
e/ ncrkfB;skB se dh y[dkJh ftu'I d[y dh dk;skB fBebh. d[y d/ ekoBk dk
gsk BjhI, ejkDh dk Ej[ gsk BjhI, d[y dk ojZ; ftnkge j?. w?I fJe gq'c?;o Bz{
fejk - fXnkB Bkb fwcskj ns/ oiak nZsko tZb Biao wkohI edh. jZ; e/ fwbd/
jB, jo ewh g/;ah g{oh eoB bJh ssgo ofjzd/ jB, fwbD ;ko jB, go s?B{z
brdk BjhI fe fJjBk d/ fujfonK d/ nzdob/ gk;/ d[y w"i{d j?< gq'c?;o jZ; fgnk,
efjD bZrk - fJBQK d'tK d/ fujfonK T[go feT[I, jo/e JhokBh d/ fujo/ T[go ;'r
dhnK fB;akBhnK B/. d/y', ;kv/ JhwkwK d/ iBw dhnK soheK dk th sK ;kBz{ gs?,
j;B, j[;?B s/ pkoK JhwkwK d/ iBw fdB JhokBh BjhI wBkT[Id/, ;ajkdsK d/ fdB
wBkT[Id/ jB s/ o'Id/ jB. JhokBhnK Bz{ fJT[I brd? fit/I y[;a ofjD, jZ;D y/vD Bkb
nZbkj Bkokia j' iKd?, fit/I pzfdnK Bz{ d[y ftu d/ye/ T[j y[;a j[zdk j't/. w?I d/fynk,
w;fid ftu wkJhe T[go fJe pzdk rk fojk j[zdk, ftu ftu fjuehnK jNe'o/ b?Idk,
;G ;o's/ nZyK gz{Mh iKd/. fe;/ ;ajhd dk d[y. rkT[D tkbk y[d BjhI o'Idk, o'D
torhnK ;[oK pDkT[Idk j? feT[Ife T[j sK nB/e tko fJj' rhs rk u[e? s/ rkJ/rk.
w?I fejk - go n"osK y[;a brdhnK B/ wodK d/ w[ekpb/. T[;B/ fejk brdhnK Jh B/, jB BjhI. n"osK nkdwhnK d/ w[ekpb/ jkbks Bkb ;wM"sk S/sh
eoBk ikDdhnK j[zdhnK B/. T[BQK Bz{ ipoB p[oek gfjBDk g;zd BjhI j?. wod B/
fJj todh T[BQK T[go m';h j?. j'Dk sK fJj ukjhd? fe wodK d/ fbpk; n"os
fviakJhB eo/ feT[Ife fJ; tk;s/ T[jh wkfjo j[Botzd j? go j' T[bN frnk.
115
e[VhnK c"i ftu jB, g[b; ftu jB, Bo;K s/ vkeNo jB, T[BQK Bz{ fJj todhnK
uzrhnK Bh brdhnK. eJh sK ngDh todh nkgD/ dcso ftu oyh oydhnK jB.
fvT[Nh s/ rJhnK sK gfjB bJh s/ tkg;h tes ngDk f;tb gfjoktk gk fbnk.
wod y[d fJ;bkwh todh s'I nkiakd j? go n"os T[go fJ; dh gkpzdh j?. fJj sK
fJe rZb j'Jh, j'o th pE/ok e[M n?. eJh nzd'bB th fSV/ n"osK tZb'I ;w/I ;w/I.
pj[shnK n"osK gjbth oki Bz{ j[D d/ w"bth oki Bkb'I mhe wzBdhnK B/.
w/oh gsBh B/ w?Bz{ eJhnK EktK s/ fdykfJnk fiE/ e'Jh e[Vh, e'Jh n"os
w'pkJhb ezB Bz{ bkJh ;ajhd dh rkEk ;[D ojh j[zdh s/ o'Jh iKdh. p/nzs ;[jDk
JhokB p/nzs T[dk;h d/ d"o ftZu'I bzx fojk w?I nZyh d/fynk.
b"N eo nkfJnk jz{ w?I fco n? nwhfo ekotK
S'V nkfJnk EK ijK s{ t[j fwoh wzfiab B Eh..
gq?;Z T[go s/ f;B/wk T[go ;?I;o j?. jo/e xNBk dk s[jkBz{ gsk BjhI bZr
;edk. ;kb 2003 ftu nzro/iah dh gq'c?;o phph niaok Bch;h dh feskp Reading
Lolita in Tehran c'oE n?;N/N B/ gfjbK bzdB, fco fBT{:koe s'I Skgh. fJ; feskp
dh dk;sK nZr/ fpnkB eoKr/.
gzi wJh Bz{ d[BhnK Go ftu gqf;ZX bkfJpo/oh d/yD rJ/ fi; dk Bkw j?
feskpykBkfJ won;ah Bich. ;Zs wzibK dh fJwkos j? fi;dhnK d' wziabK iawhB
ftu jB. Bich rohp xo ftu izfwnK, wiad{oh eoB bZrk. gZuh ;kb dh T[wo
dk ;h id'I d/fynk fe fJe r'ok e[okB dh ;[jDh ;?Iuh yohd e/ b? frnk. won;ah
Bich B/ g[ZfSnk - noph fJBQK Bz{ nkT[Idh sK j? Bh, Bk fJBQK dk JhwkB j? fJ;
ftu, fco fJj feT[I yohdd/ B/< T[;Bz{ dZf;nk frnk fe fJj g[okDhnK fbysK pj[s
ehwsh yiakBk j?. n;hI rohp b'e vkboK pdb/ fJBQK Bz{ d/ fdzd/ jK. won;ah B/
fdb ftu mkD bJh - w?I fJj yiakBk b[N/ ikD s'I puktKrk.
T[j nZm gfjoK ftu'I fJe tes o'Nh yKdk, fijV/ XBtkB y[d jZi eoB d/
;woZE Bk j[zd/, T[BQK s'I g?;/ b?e/ jZi eo nkT[Idk s/ pus Bkb e'Jh g[okDh g/IfNzr,
e'Jh feskp yohd e/ ;zGkb b?Idk. nzro/ia Bz{ feskp yohdd/ d/fynk sK T[; Bkb
bV fgnk, r'ok fizB/ g?;/ fdzdk ;h won;ah e'b BjhI ;B, go T[;B/ r'o/ Bz{ e[ZN
fdsk. g[b; e'b f;aekfJs j'Jh. i/bQ dh jtk ykXh. j"bh j"bh b'eK Bz{ T[; d/
iB{B ns/ JhwkBdkoh dk gsk bZrk. ;jkfJsk fwbDh F[o{ j' rJh. nyaho ftu T[;
dh F[jos Bz{ ;oeko B/ ep{b eofdnK T[;Bz{ nkfJs[Zbk dk fyskp fdsk s/
bkfJpo/oh T[;koB tk;s/ XB fwfbnk. bkfJpq/oh d/ w/Br/N T[go fbfynk j?- fJj
fJwkos feskpK dh i/bQ BjhI j?. fJBQK feskpK Bz{ fJE'I nkiakd eoe/ nkgD/ xo
fbike/ gV'Q.
bkfJpq/oh ftu yZb T[go T[efonk 1300 ;kb g[okDk e[okB fgnk j? fi; d/
noph nZyoK T[go ia/o iapo BjhI jB. bzfvnK tKr T[; iawkB/, brK wksoK s'I
pr?o ezw ubkfJnk iKdk ;h. np[b n;pd, i' noph dk wkfjo ;h s/ e[okB dk
jkfcia, B/ fJ;dh d{ih fJ; Bkb fwbdh Beb fsnko eotkJh. n;pd d/ T[ukoD
nB[;ko fJ; d/ ia/o ipo bkJ/ rJ/. won;ah B/ T[owuh ;afjo ftu'I uhBhnK dh jE
116
fbys e[okB jk;b ehsh fi; fbys Bz{ yafs pjkoh fejk iKdk j?. g[okDhnK noph
cko;h fbysK ty ty ;a?bhnK ftu jB - s?w{oh, sfjokBh, ;cth, n"iakoh, ;ahokiah,
fJ;ckjkBh, e;awhoh, fbgh-F?bhnK d/ fviakJhB w'fjs eoB tkb/ jB. x'V/ d/ fJe
tkb Bz{ ps"o fBZp tosfdnK p/nzs pohe fbysK jB i' e/tb b?Iia Bkb gVQhnK ik
;edhnK jB. pZeo/ dh yZb T[go dkT{d dh g[okDh bkshBh nzihb gJh j? fi;d/
200 gzB/ jB s/ 16 feb' Gkoh j?. fJE'ghnB, fJpokBh s/ nkowhBh fbgh ftu
nzihbK jB. gkbh, fspsh, powh s/ r[ow[yh dhnK g[okDhnK fbysK gJhnK jB.
won;ah B/ d';sK Bz{ yas fbfynk - i/ wzrD s/ feskp Bk fdnK sK p[ok Bk
wBkDk, ngDh wfjp{p e"D fe;/ d{i/ Bz{ fdzdk j?<
fJe j'o yas ftu fbfynk - fJ; t/b/ w/oh i/p ftu 35 s'wkB oew j?
e/tb. eoiak pj[s d/Dk j?. w/o/ e'b 30 jiako feskpK jB go oZyD bJh uzrh EK
BjhI. w?Bz{ fJ; tes G[Zy bZrh j'Jh j?, xo ftu fJe dkDk ykD tk;s/ BjhI. :k
y[dk, fco th s/o/ fJbktk w?Bz{ fe;/ s/ fJspko BjhI -- won;ah Bich.
T[;d/ fiT[Id/ ihn fJwkos g{oh j' rJh. T[;B/ ;oeko gk; fjzd[;skB ikD
dh ykj;a iakjo ehsh. T[;Bz{ fvgb'w?N gk;g'oN fdsk frnk. s[oB s'I gfjbK T[;B/
fejk - Gkos ftub/ ;ckosykB/ Bkb rZb eotkT[. ;cho Bkb c'B fwbkfJnk
frnk. ;cho B/ fejk - ji{o w?I nkg Bz{ b?D jtkJh nv/ s/ nktKrk. i' i' EktK
d/yDhnK jB dZ; fdT[, T[E/ fbikD dk gqpzX eoKr/. won;ah B/ fejk - w?I e'Jh
bkb febk iK ski wjZb d/yD bJh Bh nkT[Dk. nZi sZe ;koh d[BhnK s'I tXhe
cko;h dhnK feskpK fjzd[;skB ftu SkghnK rJhnK, gfjbK jZEK Bkb c/o w;ahBk
Bkb. fJ; eoe/ fJ; gkfe iawhB Bz{ ;idk eoBk j?. d{ik Btb fe;a'o s/ w'sh
bkb pBko;h dk; d/ ykBdkBk Bz{ fJsbkj eo'. id'I fJBQK Bz{ gsk bZr/rk fe
won;ah Bich nk fojk j? sK w?Bz{ b?D tk;s/ fJj s[jkv/ s'I gfjbK ijkiaxo g[Zi/
j'Dr/. fJBQK d/ xoK dh fiankos gfjb'I eoKrk, c/o s[jkv/ ;ckosykB/ iktKrk.
cko;h ;kfjs Skg e/ fJBQK ykBdkBk B/ JhokB Bz{ nwho ehsk. w?I wzrdk sK fJBQK
d/ pi{or w?Bz{ Bk:kp fbysK G/id/ oj/. woB s'I gfjbK F[eokBk Bk ehsk sK
nZbkj Bkokia j't/rk.
T[;dh d{ih ykfj;a fJj ;h fe bk;a jow ftu BjhI T[;dh bkfJpq/oh d/ p{j/
dhnK gT[VhnK j/m dcB ehsh ikt/, @@feskpK d/ nk;ae w/o/ pZu/ id'I w/o/ T[go dh
bzxDr/, T[jBk d/ edwK dh S[j Bkb w?Bz{ ;e{B fwb/rk.##
t;hns T[go nwb ehsk frnk. epo T[Zgo fJj nZyo T[eo/ j'J/ jB i'
Bich B/ w"s s'I d; fdB gfjbK y[d ekria s/ fby/ ;B - feskp u'I izfwnK,
feskp eoe/ fiazdk fojk, j[D feskp ftu nkokw eoKrk - nkfJs[Zbk won;ah Bich.
nZi fJ; bkfJpq/oh ftu 31 jiako d[obG jE-fbysK jB. g[okD/ cN/ s/ nZX/
nX{o/ toe/ g{o/ eoB bJh T[;/ ozr dk ekria fsnko eoe/ fJT[I g/;N eo fdzd/
jB fe s[;hI gSkD BjhI ;e'r/ fes/ i'V bZrk j't/ iK ;a/v dk coe fgnk j't/. j[D
T[;dk p/Nk ;Z:d wfjw{d won;ah fJ; bkfJpq/oh dk uhc j? s/ T[;Bz{ j[Zis[b
fJ;bkw(fJ;bkw dk dko;afBe) dh T[gkXh fwbh j?. T[;B/ ;kBz{ dZf;nk, w?I fszB tko
117
fjzd[;skB dk d"ok ehsk. fjzd[;skB ftu who jkfwd j[;?B tv/ ftdtkB ;B. T[BQK
dh epo nkro/ ftu j?. d{i/ dkB;ato fdbdko nbh B;hokpkdh. fJBQK d'
fjzd[;skBhnK s/ ;kBz{ cyao j?. nbhrVQ :{Bhtof;Nh dh bkfJpq/oh uzrh j?. j?dokpkd
frnk sK d[y j'fJnk fe b[e S[ge/ ;bkoizr ftubhnK Bk:kp feskpK :'og Bz{
t/uhnK ik ojhnK B/. ;kv/ e'b fJeZb/ Btb fe;a'o dhnK G/ihnK 500 cko;h feskpK
B/. ebeZs/ dhnK 220 ;kb gfjbK dhnK g[okDhnK SkgK ;kv/ e'b B/. nkro/ ekiah
B{o[Zbk dh epo T[go ukdo uVQkT[D rJ/ sK T[E/ eZtkb y{p;{os X[Bk ftu e;hdk
rk oj/ ;B. w?I rkT[D Bz{ e[co wzBdK. w?E'I fojk BhI frnk. w?I th Bkb rkT[D
bZr fgnk. ;kv/ s/ pV/ fwjopkB B/ fjzd[;skBh.
tkg;h eko ftu p?fmnK nB;koh B/ dZf;nk - t/fynk ;kok fdB fet/I ukn
Bkb wfjw{d nkgD/ nZpk dhnK rZbK th eodk fojk s/ bkfJpq/oh th fdykT[Idk
fojk. ftd/;ah wfjwkBk Bz{ fJj y[d nN?Iv eod?. fJ; dh nzwk B/ ;kBz{ dZf;nk ;h
fe pugB s'I fJj pZuk ;{yaw ;[Gkn tkbk ;h. gzi S/ ;kb d/ Bz{ id'I w?I nkydh ikj nZp{ Bz{ irk e/ d[ZX fgbk sK fJj Biadhe ike/ tki Bh wkodk ;h, Bk jZE
bke/ T[mD tk;s/ efjzdk. nZp{ d/ g?o Bkb nkgDh rZbQ S[jkfJnk eodk.
fpBK dZf;nK fJe fdB w?I ybhb rzpoh d/ xo ubk frnk. xzNh yVekJh.
nzdo'I nktkia nkJh - e"D < w?I nkgDk Bkw dZf;nk. gzi fwzN, d; fwzN, thj fwzN
bzx rJ/, dotkiak Bk y[ZfbQnk. w?Bz{ r[Z;k nk frnk, eh w[V iktK < nkyo dotkiak
y[ZfbQnk sK w?I r[Z;/ Bkb fejk- s[jkBz{ uzrk BhI bZrk w/ok nkT[Dk < fJj rZb n? sK
fJikias d/j. ubk ikBk. T[;B/ fejk - s[;hI fejVk dZf;nk ;h nkgD/ nkT[D
pkps. w?I n?t/I p?mk ;h wbzrK tKr. s[jkvk Bkw ;[fDnk, sK eh w?I fJ;/ soQK nk
iKdk< J/vk tvk ;akBk tkbk ;odko w/o/ xo nkJ/, fco w?I T[jBz{ nzdo fbikD bJh
fsnkoh BjhI eoBh ;h< w?I cNkcN xo mhe ehsk, fco fbpk; gfjfBnk, d/o sK w?I
bkJh BjhI e'Jh. c/o T[j o'D bZr fgnk.
fJj rb o{jkBh Bz{ dZ;h sK T[;B/ fejk - fe;/ JhokBh Bz{ fMVeDk BjhI.
T[uh T[uh rZb BhI eoBh. fJj cZN o'D bZr iKd/ B/ fBnkfDnK tKr.
nfjwd Bch;h dh Xh nIok Bch;h, :{Bhtof;Nh nkc
sfjokB ftZu nzro/Ih dh gq'c?;o ti'A gVQkT[adh ojh go
fi; soQK dk T[;dk ftdo'jh ;[Gk ;h gfjb'A T[;B{z B"eoh
s'A n;shck d/Dk fgnk ns/ c/o ;oeko B/ d/; fBekbk fdZsk
sK T[j 1997 ftZu nwohek ubh rJh fiE/ ikB jkgfeBI
:{Bhtof;Nh ftZu gq'c?;o fB:[es j'Jh. T[;B/ nzsookPNoh
gqf;ZXh gqkgs nypkoK$fo;kfbnK tk;s/ sK fbfynk jh, d'
feskpK th SgtkJhnK. gfjbh feskkp B'p'e't d/ BktbK dk
nkb'uBkswe nfXn?B ;h s/ d{ih feskp fi;B/ T[;B{z tv/ok
wkD fdZsk T[j j?, ohfvzr b"fbsk fJB sfjokB . fJ; feskp
T[go nzro/Ih ftZu fcbw pD u[eh j?. d' pZfunK ns/ gsh
;D/ j[D T[j tkfPzrNB vh;h dh t;Bhe j?.
118
119
o'AfdnK fJe e[Vh B/ Bch;h B{z dZf;nk, w?A fJ; eoe/ b/N
j' rJh w?vw, w/B r/N T[go s?Bks ;[oZfynk ;Nkc dhnK
n"osK B/ go; u?Ze ehsk sK ftu'A ;[oyh fBeb nkJh. T[j
pfId ;B fe s/o/ wkfgnK B{z p[bke/ fJj s/oh eos{s dZ;Dh
j?, w?A wkchnK w{chnK wzr e/ yfjVk S[vk e/ nkJh jK.
Bch;h B/ :{Bhtof;Nh ns/ nkgD/ xo ftu e[VhnK B{z
;zrfms j'e/ ;zxoP eoB tk;s/ gq/fos eoBk P[o{ eo fdZsk.
fJe tko sK EZe rJh s/ n;shck d/D dh ;bkj pDkJh, fJe
e[bhr B/ fejk s{z fet/A gVQkT[Dk j?, fezBk fuo
gVQkT[Dk j?, s?B{z B"eoh u'A eZYDk j? fe oZyDk j?, i/
eZYDk j? sk fet/A, fJ; dk c?;bk j[D s/o/ jZE BjhA,
w[zfvnK d/ jZE ftu j?.
B'p'e't dk Bktb b"fbsk d[BhnK Go ftu uofus fojk
j?. ;kb 1970 phJ/ ftu w?A fJj Bktb fJ; eoe/ gfVQnk
feT[Afe uNeko/dko uhI ;h. d/o pknd ;wM nkJh fe fJ;
ftubh buosk fgS/ b"fbsk dh p/p;h ns/ P'PD pkps ;'uD dh
T[d'A neb BjhA ;h. gq'c?;o Bch;h nkgDhnK ftfdnkoEDK B{z
fJ; gZy s'A ikD{ eotkT[D tk;s/ fJ; feskp B{z e/Ado
pDkT[Adh j?. d{ih feskp fi; dk Bch;h d/ xo gkm ehsk
iKdk, T[j j?, p[bp[b jIko dks;kB. go fJj ;koh uouk
u'DthnK ftfdnkoEDk Bkb T[j
nkgD/ xo ftu eodh,
:{Bhtof;Nh ftu BjhA. ejkDh ftubh nkgDh wbek dh p/tckJh
;kps j'D fgS'A pkdPkj T[;Bz{ sK w"s dh ;Ik fdzdk jh j?,
pKdhnK Bz{ th fJZe fJZe eoe/ esb ehsk iKdk j?, fJ; PZe
Bkb fe T[j fJ; gkg ftu fjZ;/dko jB. ejkDhnK ;[Dk ;[Dk
e/ e/tb fJe e[Vh PfjoIkd pudh j?. b'eK B{z :kd ofj iKdh
j? p/tck wes{b wbek iK pu rJh Pfjoikd. ftu ftueko esb
j'JhnK pKdhnK, fiBQK dk e'Jh e;{o BjhA, tb gkmeK dk
fXnkB BjhA iKdk. fJjh T[j nkgDhnK ftfdnkoEDK B{z dZ;Dk
ukj[zdh fe nDfrDs JhokBh e[VhnK d/ d[yK dh dk;skB tb
stZi' d/Dh gt/rh. B'p'e't d/ Bktb b"fbsk, Bch;h dhnK
feskpK, ns/ jIko dk;skB feskpK gVQB T[go T[E/ gkpzdh
bZrh j'Jh j?.
Bch;h ;'udh, B"eohUA w[es j'D pkd fijVh ;[zB tosh
iK sK w?A T[; ekoB y[de[Ph eodh iK fco nkgDh tkfJbB
b?e/ fdB oks ;[o bfjoK ftu w;s j' iKdh. w?A d{ik o;sk
u[fDnk. ;kfjs w/oh tkfJbB, w/ohnK ftfdnkoEDK T[;dhnK
;[oK.
oki gbN/ s'A pkd e[VhnK bJh ftnkj dh T[wo 18 ;kb
s'A xNk e/ id'A 9 ;kb eo fdsh rJh s/ BkikfJI ekw ;pzXK
dh ;Ik gZEo wko e/ ikB' wkoBk ehsk frnk sK fJ; fto[ZX
s{ckB yVQk j' frnk, ekB{zB tkg; b?Dk fgnk.
e[VhnK dh ebk; ftu fJe w?vw B/ pb?ep'ov ftueko
T[go'A j/mK beho tkj fdZsh. yZp/ gk;/ fby fdZsk Jh;kJh
120
121
122
f;o ns/ SkshnK fgZN oj/ uhe oj/ ;B ^ nZi d[ydkJh fdB
j?, nZi fsbrkBh pfjPs ftu ubk frnk j?.
fJ;bkfwe ;N/N B/ fezB/ bZy pzd/ Pkj d/ w[ohd nky
e/ wko/, e'Jh frDsh BjhA feT[Afe gq?; T[go ;ys ;?A;o
;h. nkfJs[Zbk y[whBh dk fpnkB nkfJnk ^ n;hA o{fbzr
gkoNh B{z SZv e/ pkeh ;G f;nk;h gkoNhnK T[go gkpzdh bk
fdZsh j?HHH rbshnK fe; s'A Bh j[zdhnK< n;hA ;wMd/ oj/
;kvk tkj pzfdnK Bkb gt/rk. go fJj ;kvh rbsh ;h. ;kB{z
sK izrbh ikBtoK Bkb f;ZMDk g? fojk j?. n;hA fe;/ ;{os
T[BQK B{z podkPs BjhA eoKr/.
Bch;h B/ nkgDh ebk; ftu iowB fuzse fEUv'o nv'oB'
dk fJj tke ftfdnkoEhnK B{z B'N eotkfJnk ^ ;op'sw ;dkuko
T[j j[zdk j? fijVk s[jkB{z nkgD/ xo ftu th p/u?B oZy/.
n?wB?;Nh fJzNoB?PBb d/ i[bkJh 1982, fibd XII BzH 7
s'A fJj ;{uBk gqkgs j'Jh L Bkw^ T[whd rohpl frqcskoh
9H6H1980l frqcskoh dk EK^sfjokBl e?d^eIo i/bQ sfjokBl
d'P^ gZSwh nkdsK, gZSwh ebuo ftu izfwnK gfbnk, gVQB bJh
d/o sZe gZSw ftu fojk, f;roN gZSwh ghAdk j?, yZphnK
o[uhnK th d/yhnK rJhnKl e?d^ gfjb'A fszB ;kb c/o w"s,
w[eZdw/ dk t/otk^ d'Ph s/ pzd ewok i/bQ ftu w[Zedw/ dh
;[DtkJh j'Jh. T[;B/ fJe d';s B{z coK; d/ f;oBkt/A s/
yas fbfynk fi; s'A nfXekohnK B{z T[; pko/ ;{uBk fwbhl
;kb 1980 ftu fszB ;kb dh ;Ik ;[DkJh. T[whd rohp id'A
nkgDh ;Ik G[rs fojk ;h 2 cotoh 82, wkfgnK B{z ypo fwbh
fe T[;B{z ckj/ bk fdZsk. cK;h d/ ekoBK dk gsk BjhA
bZrk.
id'A nzsokPNoh wB[y nfXeko ;zrmBK B/ fJBQK I[bwK
fto[ZX nktkI T[mkJh sk y[[whBh dk fpnkB nkfJnk ^
ngokXhnK T[go w[eZdwk ubkT[D dh b'V BjhA. r[Bkjrko T[go
w[eZdwk ubkfJnk ikDk wB[Zyh nfXekoK dh T[bzxDk j?.
wB[Zyh nfXekoK dh okyh bJh b'V j? fe ngokXh B{z cVB ;ko
wko fdZsk ikt/. b'e ;kB{z fBzd oj/ jB feT[Afe n;hA
dfozfdnK B{z wko oj/ jK.
w"bthnK B/ n"osK d/ nfXeko B{z fJe s'A pkd fJe
MNek fdZsk. p[oe/ tes pVh fdZes nkJh. ipoB p[oek gfjBD
fto[ZX n"osK B/ eJh tko sK jfEnko pzd fto'X ehs/. oIk
Pkj gfjbth B/ 1936 ftu ekB{zB pDkfJnk ;h fe p[oek
gfjBDK iK Bk gfjBDk n"os dk fBZih w;bk j?, fJ; ftu
dybnzdkIh T[go gkpzdh j?. go w"bth p/u?B ;B. id'A sZe
p[oek bkIwh BjhA ehsk iKdk, T[d'A sZe fet/A wzfBnk
ikfJrk fe Pkj BjhA fojk, fe fJj fJ;bfwe rDoki j?< Bch;h
B/ EK EK GkPD fdZs/ fe w/oh dkdh s/ BkBh woB sZe p[oek
gfjBdhnK ojhnK jkbK fe w/oh wK B/ SZv fdZsk ;h. j[D se
123
124
125
126
127
128
i[ons ehsh ;h. id'A d/P ftu gfjbh gkobhw?AN pDh, T[;
ftu 6 n"osK w?Apo u[DhnK rJhnK, fJBQK S/nK ftu'A fJe
Bch;h dh wK ;h. wK ns/ nZpk ne;o fejk eod/^ n;hA pkdPkj
d/ fybkc fJ; eoe/ :[ZX ftu Pkwb j'J/ ;K sK fe tXhe
nfXeko, tXhe nkIkdh fwb/. ;kB{z eh gsk ;h fe gfjb/ jZe
th y[Z; ikDr/.
JhokB d/ gkobhwkBh fJfsjk; ftu e/tb d' n"osK
e/Adoh e?pfBN ftu tIho pDhnK. fJBebkp s'A pkd d'tK B{z
w"s dh ;ik fdZsh rJh. fJe, n"osK dh y[Pjkbh d/ wzsokb/
dh tIho ;h fijVh Pkj t/b/ ibktsB j'e/ gZSw ftu JhokBh
n"osK d/ jZeK dh tekbs eodh ojh ;h, d{ih Bch;h d/ ;e{b
dh fgqz;hgb ;h. d'tK T[go ekco ns/ pdnybke j'D dk
fJbikw bZfrnk. fgzq;hgb B{z gZEo wko wko e/ wkfonk.
Bch;h fbydh j? ^ P[eo j? nZbkj dk, fi; soQK dhnK fJj
d't/A n"osK ;B, ;kvhnK XhnK ftu ni/ T[j' fijh skes s/
y[Zddkoh ekfJw j?. fJe fdB fJj n"osK ;kvhnK BkfJektK
j'DrhnK.
fJ; tes d/P ftZu 48 pZu/ i/bQK ftu pzd jB fiBQK
B{z cK;h dh ;Ik j' u[Zeh j?. ekB{zBB 18 ;kb s'A xZN
T[wo d/ pZu/ B{z ckj/ BjhA bkfJnk ik ;edk. pzdh, id'A
18 ;kb d/ j[zd/ ikDr/, cK;h fdZsh ikJ/rh. fJBQK T[go
oki gbN/ dk fJbIkw bZrk j'fJnk j?.
T[es ;kok e[M ikDB s'A pkd JhokB fco ;[jD/ dk
;[jDk j?. i' fpnkB ehsk ;' JhokB E'VQk j?, fJj sK ;N/N
j?. ;N/N dk ;[Gkn j'o fe;/ B{z gsk j't/ Bk j't/, f;ZyK
B{z gsk j?. ;NkfbB dhnK tkodksK ikDB s'A pkd o{; p[ok
ed'A bZrk< fJj T[jh o{; j? fi;B/ w?B{z gzithA iwks ftu
o{;h b'e eEkJ/A (fjzdh), fpjsohB feskp gVQB B{z fdZsh.
rIp dh SgkJh, rIp ekri, ;fuZso s/ ;ys fibd ftu wVQhnK
j'JhnK c/o gzikph IpkB ftu o{;h b'e ejkDhnK nkJhnK.
o{;h ;kfjs s'A w?A fJ; eoe/ ikD{ j' ;fenk ;h feT[Afe
pj[s E'VQ/ g?f;nK ftu T[sw feskpK fwb ikfJnk eodhnK ;B.
o{;h fe;kBK s/ wId{oK dk ;[Gk w?B{z gzikphnK tork brdk
j[zdk ;h. fi; JhokB ftu skesto s/ Xowh pkdPkj j'J/,
ceho ns/ PkfJo j'J/, fiE'A d/ pohe j[Bo dh ;z;ko ftu
wzr ojh s/ nZi sZe j?, T[j wkVk fet/A j' ;ed?< fi; EK
;ysh dk tXhe d"o uZfbnk, T[E/ EK^EK oZp B/ ;{yw c[ZbK
d/ jVQ fbnKd/.
JhokB Bkb Gkos dk fwbkg tXDk ukjhdk j?. fdbh ;fEs
JhokB ebuo jkT{; p/ikB ns/ fBezwk fgnk j?, Io{oh j?
;orow j't/. JhokB ebuo jkT{; s'A ;{uBk wzr', ykw'P,
feskpK wzrtkT[ T[so BjhA.
129
fouov coh ngDh feskp go;ahnk ftu fbydk j? - @@g[okDk cko;h ;kfjs
fbysh o{g ftu dkok ns/ T[;d/ g[Zso frofr; d/ f;abkb/yK T[go fwbdk j?.
nkekwBh je{ws dh ;akB fdykJh fdzdh j?. nkgDhnK fbysK ftu dkok pko pko
fJj bcia y[dtkT[Idk j? - @@i' fbytkfJnk, ;Zu fbytkfJnk. fJ; Bz{ ;Zu wzBDk.##
fit/I dZ; fojk j't/I - w/o/ d[;awD rZgh jB i' w?Bz{ rZgh efjDr/ id'I fe w?I ;Zuk
jK. fbys s'I brd? fe g{ok rZgh j?. c/o pzdk ;'uD brd?, rZg fbytkT[D bJh
gZEoK T[go J/Bh fwjBs e"D eod?< pkd d/, yk; eoe/ eio je{ws d/ f;abkb/yK
d/ p'b ;[jD/ jB, ;apd u'D ;[jDh j?, wkfjoK dk rzGho ezw j? feT[Ife fbys dh
;wZroh rZg j?. nt/;sk Xow rqzE d/ wzsoK d/ noE th i' woiah eZY bT[, T[bN
noE th fBeb nkT[Id/ jB. fJjh jkb ;akfJoK dk j?. e[Vh dh rZb eod/ j'J/
efjDr/ oZp dh rZb ehsh j?. f;ano, ;aokp ns/ ikw d/ jB, efjDr/ Bkw f;woB
dh rZb j' ojh j?. g[okD/ ;akfJo e;hdkeko ;B, pkd;akjK d/ M'bh u[Ze, c/o ;{ch
nkJ/, ezwu'o, ;[;s, B;a/Vh, c/o nkX[fBe ;akfJo nkJ/, o'wKfNe, b[Zu/ bczr/. fszB/
Fq/DhnK B/ ebuo yokp ehsk, go fszB/ fe;w dk ;kfjs d[BhnK ftu brksko
gfVQnk ik fojk j?. ukj/ gzi uko ghVQhnK s'I pkjob/ d/; ftu ofjzd/ j'D efjDr/ n;hI JhokBh jK. ukj/ Gfo;aN j'D, rohp j'D, pkd;akjK d/ r[bkw oj/
j'D, nkyDr/ fJjh - n;hI nwho JhokBh jK. JhokB dk ;kfjs nwho, ebk, GtB
fBowkD s/ fJfsjk;, jo/e uhia nwho j?.##
JhokB Bz{ w/ok ;bkw.
130
131
ndB d/ pkr ftu'I eZY'r/ sK BjhI edh< frnkB d/ o[Zy (Tree of Knowledge) s'I i/
;/p s'V e/ yk btK, Gik sK BjhI fdUr/ oZp tKr<**
nrb/ fdB ;t/o/ nZm e[ ti/ ewo/ dk dotk}k yVfenk sK w?I ;NZvh N/pb
s'I T[m e/ dotk}k y'fbQnk. eg{o f;zx yb'sk ;h. Bhbh ihB} g?IN, Bhbh ihB}
i?eN s/ Bhbh jh gZr fi; T[go fBZeh fijh bfjokT[Idh j'Jh s[obh. w?I r'vhI jZE
bkJ/. T[j nzdo nkfJnk, y{zvh fJe gk;/ oZyh s/ wzi/ T[go p?m e/ efjD bZrk,
**fJj fuZmh feT[I fbyh j? s{z<**
w?I fejk, **ih s[;hI tZv/-tZv/ yZphykBk woksp/dkBk B{z Gik fdzd/ j'. w/oh sK
e[M th skes BjhI. w?I sK ftfdnkoEh jK e/tb. w/o/ Bkb ed'I eh tkgo ikt/ eh
gsk.**
efjD bZrk, **w?I s/oh T[wo ftu'I bzx u[Zfenk jK. fJj T[wo uVQdh i[nkBh
dh T[wo fezBh fBoSb, fezBh JhwkBdko j[zdh j? s/ fezBh nksw ftFtk;h, w?B{z gsk
j?. go s{z w/oh T[wo ftu'I BjhI r[}fonk ni/. id'I w/o/ fiZvh T[wo dk j'J/Irk s?B{z
th gsk bZr ikt/rk fe pZ[Y/ feZv/ p/JhwkB s/ ftdtkB fej' fij/ iZbkd j[zd/ jB. s{z
edh nfijk d/fynk j? fe w?I i[nkBK dk fBokdo ehsk j't/< edh edkJhI fe;/ rZb
s/ s?B{z iK s/o/ fe;/ ;zrh ;kEh B{z fMVedk jK sK T[j fgsk dh nkgD/ pZu/ B{z
;wMkT[D tkbh fMVe j[zdh j?. s{z s[ozs ;wM iKdk j?I. p[ZY/ ns/ ftdtkB fMVeK yk
b?Id/ jB go rZb ;wMD bJh fsnko BjhI j[zd/ feT[Ife p/JhwkB jB. f;Zy B"i[nkB
w/o/ fpjsohB ;[cB/ jB. s{z fBozso gVQ. r'oeh B{z sK gVQB bJh ;kXB BjhI ;B
fwb/. fwjBs eo/I s/ nkgD/ nkg T[go ftFtk; ekfJw oZy/I sK T[; s'I nZr/ bzx/I.
j[D edhI edhI w?I s/o/ e'b nkfJnk eoKrk.**
edh jcs/ pkd edh d' jcs/ pkd, edh j';Nb, edh fvgkoNw?IN fco T[j
nkg th nk iKdk. w?I sK brksko ikDk jh j[zdk ;h T[; e'b. fJe fdB vkH
joBkw f;zx FkB e'b p?mk ;h. w?B{z ns/ w/o/ iwksh GrtkB f;zx B{z th T[E/ ;Zd
fbnk s/ ekch nk rJh. f;ZyK Bkb eh eh tXhehnK j'JhnK, fJ; pko/ d't/I rZbK
eoB ftu wrB ;B s/ n;hI d' ;o's/ ;[DB ftu wrB ;K. FkB efjD bZrk,
**;odko ih, d/y' nfBnK. gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkb/ w?I pDtkJh go id'I tkJh;
uK;bo bZfrnk e'Jh j'o, i/ ofi;Noko bkfJnk sK e'Jh j'o. w/ok BK Bk EK. fco
w?I nzfwqs;o dh :{Bhtof;Nh pDtkJh. T[jh T[E/ j'fJnk. tkJh; uK;bo e'Jh j'o,
ofi;Noko e'Jh j'o. w/ok feXo/ f}eo BjhI j?. j? Bk nBoE ;odko ;kfjp.
eg{o f;zx p'fbnk **ih fjzd';skB s[;hI n}kd eokfJnk FkB ;kfjp.
okFNogsh e'Jh j'o bZr frnk, gqXkB wzsoh e'Jh j'o. fco gzikph ;{pk s[;hI
pDkfJnk. fJE/ th rtoBo e'Jh j'o s/ w[Zy wzsoh e'Jh j'o. s[jkv/ Bkb j'JhnK
p/fJB;kchnK dk fe;B{z gsk BjhI< fJj efje/ T[j }'o dh mjkek wko e/ jZf;nk sK
jZE ftu cV/ eZg ftu'I nXh ekch FkB d/ w/} T[go v[ZbQ rJh. FkB dh ekch v[ZbQh
sK BjhI go T[; s'I ghsh Bk rJh. p; n;hI d' skfbp/ fJbw y[F j' e/ ekcah dk
nkBzd b?Id/ oj/. GrtkB f;zx B/ w/o/ ezB ftu j"bh d/ e/ pkjo nkT[IfdnK fejk,
**id'I d' i'rh wzso ;[ZN ;[ZN e/ ;okg d/ d/ nkekF ftu fJe d{i/ Bkb bVd/ d/y'
132
sK xpokT[D dh b'V BjhI. p; E'VQh e[ ;[nkj Xosh T[go fvr/rh, j'o e[M BjhI
j[zdk.**
;qH eg{o f;zx dh ns/ ;wekbh nekbh iE/dkoK dh okiBhsh ftu fJj nzso
;dk fojk fe iE/dkoK dk fBFkBk oki;Zsk dh gqkgsh j[zdk s/ eg{o f;zx dk fBFkBk
f;Zyh dk. T[j fejk eodk, **okiBhsh eoBh ns/ ;Zsk jk;b eoBh e'Jh gkg BjhI.
uzrhnK tZvhnK e[o;hnK fJ;/ bJh pDhnK jB fe e'Jh fJBQK s/ ;[F'Gs j't/. f;Zy
tZvhnK s'I tZvhnK gdthnK b?D go fJ; T[d/F Bkb fe f;Zyh dh ns/ f;ZyK dh
uVQs oj/. e[o;h gqkgs eoB ;ko T[j ;G e[M G[Zb Gbk fdzd/ jB.**
fiBQK B/ gkobhw?IN ftu ;qH eg{o f;zx dhnK seohoK BjhI gVQhnK, T[j *;kuh
;kyh* feskp gVQB. ;z;feqs ns/ cko;h d/ T[j feZv/ ftdtkB ;B, fJ; dk vkH
okXkfeqFBB sZe b'jk wzBd/ ;B.T[Zu nzro/}h ftfdnk sK T[BQK f;Zyh jh fJzrb?Iv
ofjzfdnK. cb;c/ dh n?wHJ/H eoe/ fJzrb?Iv jh nkJhH;hHn?;H dh fsnkoh ehsh s/
nyho ;cb j'J/. fJe fdB w?I g[ZfSnk, **ih pVh brB Bkb i[nkB T[wo/ s[;hI gVQ/.
s[jkvk tZvk T[d/F eh ;h< efjD bZr/, **T[d/F sK uku/ B{z e[ZND dk ;h. T[j szr
eodk ofjzdk ;h pkg{ B{z ykj wykj. T[;B{z ;pe f;ykDk }o{oh ;h s/ ;pe vhH;hH
bZr e/ jh f;yk ;ehdk j? j'o eh<**
fJe fdB Fkw d/ x[;w[;/ ftu ;?o eofdnK vzvh vzvh n;hI d't/I s[o/ ik oj/
;K. fe;/ gkoe ftu dh bzxdh j'Jh vzvh ;h fJj. ;kjwfDUI fJ;/ vzvh s/ fJe
;kJheb ;tko nk frnk sK T[j ;odko ftu NeokD'I fJ; bJh pu frnk feT[Ife
w?I T[;dk j?Ivb cV fbnk. T[j wkch wzr e/ ikD bZrk sk ;odko p'fbnk, **GkJh
fi; vzvh vzvh s{z nk fojk ;?I fJ; B{z gr-vzvh efjzd/ jB. gr-vzvh gs? feT[I
efjzd/ jB fJ; B{z< gr wkfJB/ g?o. T[j o;sk fijVk g?oK B/ pDkfJnk j't/. xkj
c{;, o'V s/ GZyVk w;b w;b e/ g?o vzvh pDkT[Id/ jB. g?o jh pDk ;ed/ jB
grvzvhnK. edh d/fynk j? fe;/ ;kfJeb B/ e'Jh vzvh pDkJh j't/< ;kJheb J/Bk
ngkji j? fe nkg vzvh BjhI pDk ;edk. fJ; bJh ;oeko B/ fJ; tk;s/ ;VeK
pDkJhnk jB. s{z ;Ve T[go uZfbnk eo. grvzrh g?db iKd/ okjhnK bJh j?
feT[Ife fJj T[BQK d/ g?oK B/ pDkJh j?.** ;kJheb ;tko s[o frnk, ;odko efjD
bZrk, **gzikp f;ZyK dhnK grvzvhnK dh Xosh j?. nmkjothI ;dh s'I b? e/ j[D sZe
fJBQK B/ fJE/ d[Zy MZb/ jB. Bzr/ g?ohI ezv/ s'V/ jB. gzikp dh Xosh f;Zy grvzvhnK
dhnK y[Fp{nK Bkb Gog{o j?. Gog{o oj/rh.**
1973 d/ nkBzdg[o ws/ dh uouk j[D sZe j' ojh j?. fJ; dk vokcN eg{o
f;zx B/ fsnko ehsk ;h. fJ; ws/ T[go nekbh jkJhewKv ftu Gog{o ftukoK
j'JhnK ;B go nzfsw o{g fJ; B{z ;odko B/ jh fdZsk. fijV/ ftdtkB fJ; rZb
T[Zgo fezs{ eod/ jB T[j ;odko dh fbyD F?bh d/yD. fBozekohnK B{z gzE ftu'I
p/dyb eoB d/ ws/ ftu s/ nkBzdg[o o?}'fbT{FB ftu eg{o f;zx dh F?bh ;gFN
fd; ojh j?.
n?woi?I;h d/ fdB ;B. T[;B/ fes/ GkFD ftu iE/dko N"jVk dh B[eskuhBh
ehsh. go nypkoK B/ tXk e/ rZbK fbyhnK s/ iE/dko N"jVk fto[ZX n;ZfGn Fpd
133
;odko d/ w{zj ftu gk fdZs/. ;odko B/ w?B{z p[bkfJnk s/ fejk - **N"jVk ;kfjp
;zro{o i/bQ ftu B}opzd jB. T[BQK Bkb w[bkeks eoe/ nk s/ efj, w?B{z fJj
dZ;D bJh G/fink j? s[jkv/ gk;, fe w?I N"jVk ;kfjp dhnK rbs BhshnK dk sK
fto'X eodk ojKrk go w/oh Fpdktbh fJj BjhI fijVh Skgh rJh j?. w/o/ bJh
gzE tZvk j?, N"jVk ;kfjp T[; d/ fgZS/ jB s/ w/o/ tKr gzE d/ ;/te jB. T[j i/bQ
ftu pzd jB. pkjo fJzB/ fceo dh e'Jh rZb BjhI j[zdh. i/bQ ftub/ pzd/ B{z
pkjob/ nk}kd pzfdnK tb'I p/u?B BjhI eoBk ukjhdk. j[D/ fwb e/ nk.**
fit/I ;wMkJh rJh ;h w?I N"jVk ;kfjp B{z ;koh rZb fst/I dZ;h. y[F j' e/
fejk, **fejk j? T[BQK B/ w/o/ bJh wkV/ Fpd BjhI tos/. XzBGkr. go i/ p[ok th
nkyDr/, wkV/ bc} th w/o/ fto[ZX p'bDr/ w?I sK sd th T[BQK dk ;fseko eoKrk.
T[j ;kv/ ftu ;G s'I f;nkD/ jB. T[BQK fpBK n;hI eh eoKr/< s{z g[ZShI T[BQK s'I,
edh w?I T[BQK pko/ p'fbnk sK eh p[ok ;'funk th j't/. w/o/ tb'I cfsj p[bkJhI. s{z
th T[BQK dk jw/F ;fseko eohI.**
id'I fojkJhnK j' rJhnK, fJb?eFBK j'JhnK, e/Ido ftu iBsk ;oeko s/
gzikp ftu nekbh ;oeko pDh sK N"jVk ;kfjp ;odko eg{o f;zx B{z T[BQK dh
e'mh ik e/ fwb/. efjD bZr/, **ih s[;hI nwohek ftu f;Zyh dk gquko eo'. fJE/ sK
wkVk w'Nk n;hI th eoh iKd/ jK. T[E/ e/tb s[;hI jh eo ;ed/ j'. you/ dh gqtkj
BjhI. fizBk wo}h youk nkt/, T[;dk gqpzX w?I eoKrk.**
;odko p'fbnk, **w?B{z fJE'I dck eoe/ f;ZyK B{z fe; e'b ns/ fezB/ dk t/uDk
j?< fizBk fuo fiT{Idk ojKrk gzE dk u"Iehdko j' e/ gfjok fdzdk ojKrk. s[jkv/ ns/
s[jkv/ pkeh iE/dkoK d/ bkr/ ukr/ ojKrk. eh gsk t/u fdT[I, eh gsk rfjD/ oZy
fdT[I fe;/ gk;<** N"jVk ;kfjp jZ; gJ/ s/ fejk, **s[;hI wkbe j' ;odko ;kfjp.
;kvh jo rZb u[NehnK ftu T[vkT[D dk s[jkB{z jZe j? HHHe/tb s[jkB{z.##
N"jVk ;kfjp B/ y[d fJj rZb ;[DkJh - **w?I fwbD frnk sK rZbK eofdnK
eofdnK gsk BjhI T[BQK d/ wB ftu eh c[oBk nkfJnk. w?B{z efjD bZr/ - s{z
ekwo/v n?I. w?I g[ZfSnk - ih s[jkB{z fJj FZe feT[I fgnk< p'b/ - s{z F'qwDh ew/Nh
ftu ekwo/vKI dh Gosh ehsh j?. d{ik, s/oh :koh jofeFB ;[oihs Bkb n?. fco
fet/I Bk wzBhJ/ s{z ekwo/v n?I< w?I fejk - nkgD/ fgzvK dk e'Jh b'Vtzd rohp wz[vk
i/ w[bk}w oZy fbnk sK fJ; nk; Bkb fe f;Zyh dh ;wM nk ikT{ sK mhe j'
ikT{. ojh rZb jofeFB ;[oihs dh. e'Jh f;XKse ;KM BjhI j?. T[;dk s/ w/ok
pkg{ d';s ;B, f;zx ;GhJ/ ;B. fJj gfotkfoe ;KM j? s/ g[okDh j?. ;odko
;kfjp w?I fBZsB/wh jK s/ pkD/ dk XkoBh. ekwo/v fBsB/wh BjhI j[zdk, pkD/ dk XkoBh
BjhI j[zdk. ;odko ;kfjp p'b/ - jzfYnk j'fJnk yuok ekwo/v fJj ;G e[M eo
;edk j?.
gq'c?;o jopz; f;zx e'b w?I ne;o iKdk ofjzdk s/ ;odko dhnK fNZgDhnK
;[DkT[Idk. fJe fdB T[BQK fejk - s[;hI ;odko ;kfjp B{z :kd eokT[Dk, n;hI eJh
tko p/Bsh ehsh j? fe fJB;kJheb'ghvhJ/ tk;s/ fJzdoki fby'. itkp BjhI fdzd/.
s[;hI fwb'r/ sK w/o/ tb'I fco p/Bsh eoBh. w?I ;odko e'b rZb ehsh. T[;B/ fejk
134
- fJzdoki sK fizB/ efjD fby fdnKrk go gfNnkb/ ikU sK T[BQK B{z g[ZSDk fe
w/oh fbys dh t?fNzr sK BjhI eoBr/< nrbh w[bkeks s/ w?I g'qc?;o ;kfjp Bkb
rZb ehsh, T[BQK fejk - t?fNzr sK eoKrk, t?fNzr sK bk}wh j?. w?I ;odko B{z
dZf;nk - ih T[j efjzd/ B/ t?fNzr eoKrk. ;odko p'fbnk - Bk, i/ w?I T[;d/ pDkJ/
fJB;kJheb'ghvhJ/ dh t?fNzr eoB bZr frnk c/o< id'I r[o{ r'fpzd f;zx GtB ikJ/I
sk t?fde ;?eFB T[go fbfynk tke gVQhI, fbfynk j? - No{E fJ} tB, ;/i} ekb
fJN ftX w?Bh B/w} (;Zu fJe j?, ;kX{nK B/ fJ; B{z eJh Bkw d/ fdZs/ jB) s?B{z
gs? N{ ekb B/w} dk wkfJBk rkbK d/DhnK j[zdk j?. fJj n? jopz; f;zx dh
nzro/}h. w/oh nzro/}h dh t?fNzr eo/rk.
phHJ/H nkBo} (1970-72) ftu ;kB{z fijVhnK feskpK gkm g[;seK ti'I bZrhnK
j'JhnK ;B, T[BQK ftu'I ;odko dh ;gs fFqzr ns/ gq/wgqekF f;zx dh Gkosh ekft
Fk;so nkT{N nkc fgqzN ;B, gfNnkb/ fe;/ bkfJp/qoh ftu'I Bk fwbhnK sK fJe
ftfdnkoEh s'I b? e/ jZE Bkb T[skok ehsk. T[d'I c'N';N?N BjhI ;h. w/o/ nfXnkge
eosko f;zx B/ fejk - d' BebK eohI. fJe w?B{z th ukjhdh n?. d' ekr}K
ftueko ekopB oZy e/ Beb ehsh. pj[ ft;Eko, g[zdqhe ns/ gqkFo-gqFB gVQhnK.
T[BQK dhnK fbyhnK ihtBhnK uzrhnK brdhnK go fi; rZb s/ r[Z;k nkT[Idk T[j
fJj fe ;odko B/ ;zs coKf;;h nf;Z;h T[go b/y fby fdZsk j? s/ fjZg' r?Iv/ T[go
th. w?I ;'funk eodk - i/ w?B{z fbyDk nk frnk sK w?I fjZg' r?Iv/ T[go fpbe[b
BjhI fbyKrk.
fJe fdB fJe iE/dko B/sk nk frnk. ukj gkDh ghIfdnK efjD bZrk, @@w/oh
edo BjhI eodh jkJhewKv. w?I e[opkBh ehsh j?, fezB/ ;kb i/bQ eZNh j? gzE bJh.
fe;/ B{z gotkj BjhI.##
;odko B/ fejk, @@iE/dkok e?d sK s{z eZNDh jh ;h. fJ; rZb dk F[eo eo
fe gzE d/ Bkw bZr rJh. s{z sK wZMK u'oh eoB d/ e/; ftu i/bQ iKdk i/ nekbh
db ftu Bk j[zdk. w?I id'I vhH;hH j[zdk ;h, fi; fJbke/ ftu iKdk T[E'I d/ EkD/
ftub/ n?;Hn?uHUH B{z nkydk p;sk-p/ d/ pzfdnK B{z p[bk. p;sk-p/ T[j fb;N j[d
z h
j? fi; ftu ;[Gkn ti'I jh i[ow eoB tkb/ b'e j[zd/ jB, fijV/ tkodksK nkw
eoB tkb/ b'e j'D, pdwkFK dh fb;N. fJbke/ ftub/ pzfdnK B{z ;Zd e/
n?;Hn?uHUH B{z nky fdzdk fe gzi-gzi, ;Zs-;Zs fSZso bke/ Gik d/j. Gbk uzrh rZb
Bk j'Jh fe s/ok Bkw EkD/ T[; fb;N ftu BjhI fgnk, nekbh db ftu g? frnk<
w"iK eoh uZb.##
;odko B/ dZf;nk, @@pj[s ;kb gfjbK xo pH;H pb (i' fgS'I nzfwqs;o
:{Bhtof;Nh ftu tkJh;uK;bo bZrk) nkfJnk. T[d'I T[; B/ f;o w[BkfJnk j'fJnk
;h. efjD bZrk, @@ih d/o dk s[jkv/ gk; nkT[D dk fJS[e ;h go nkT[D s'I vodk
;h.## ;odko B/ g[ZfSnk, @@fe; rZb dk vo ;h s?B{z<## p'fbnk, @@w?I w'Bk jK Bk ih
s[;hI p[ok wBkT[Id/ j', fJ; bJh.## ;odko B/ fejk, @@fijVk ezw eod/ j' i/ wkVk
j?, nB[fus brdk j?, sK Bk eo' c/o. i/ ca?;bk eo oZfynk j? fe eoBk j?- fco
135
vodk feT[I j?I< d't/I ezw feT[I eodk j?I< tkb w[BkT[D/ th jB s/ voBk th j? fe
p[ok Bk bZrK. w?I th eJh wkV/ ezw eodk jK go vodk BjhI. dZ; fet/I nkfJnk<**
T[;B/ nkgDk ghn?uHvhH dk Ehf;; cVkT[IfdnK fejk, @@i/ fJ; T[go Biao wko
bt'. w?I fwjBs ehsh j?. d/y bt'.## ;odko B/ feskp oZy bJh s/ wjhB/ pknd
nkT[D bJh fejk. wjhB/ pknd nkfJnk sK fpmk e/ efjD bZrk, @@w/oh fbys id'I
Sgh j'Jh e'Jh gVQdk j? sK ;fjws j't/ Gkt/I n;fjws go i/ w?B{z ikDdk th Bk
j't/ sK gkme fJ; Bshi/ T[go g[Zidk j? fe fJj fe;/ f;Zy dh fbyh j'Jh uhia j?
HHHfJj f;Zy fdqFNhe'D s'I fbyh ouBk j?. go s/oh fbys gVQfdnK gVQfdnK w?B{z edh
s{z f;Zy brdk edh fjzd{, edh eKro;hnk brdk, edh w"ekFBky, edh efwT{fB;N.
s/ok e'Jh fdqFNhe'D BjhI. s{z j?I eh gsk BjhI brdk. nkgD/ nkg ftu ;gFN j'j.
JhwkBdko j'j.##
fJe fdB nihp xNBk xNh. ;tortk;h vkH Grs f;zx Gb/ nekbh B/sk
j'fJnk eod/ ;B s/ f;js wzsoh pD/. ;odko ;kfjp d/ pV/ edodkB ;B HHH id'I
tes brdk nk iKd/. nk e/ p?m/ jh ;B fe ;odko nekbhnK B{z rkbQK d/D bZr
fgnk. e'Jh e;o BjhI SZvh. nekbhnK dk tiaho ;kjwD/ p?mk j't/ s/ u[g-ukg
gkoNh B{z rkbQK g?IdhnK ;[Ddk oj/ HHH fJj rZb Grs f;zx B{z p/u?B eo ojh ;h,
fJ; dh EK e'Jh j'o rZb uZb/, w"ek sek fojk ;h. nkyao Grs f;zx p'fbnk, @@ih
;ko/ sK wkV/ BjhI jB. w?I th nekbh jK. e'Jh p/JhwkBh BjhI ehsh, s[jkvk nkyk
wzBdk ;[Ddk jK.## ;[DfdnK jh ;odko j'o GVfenk, @@nZSk s{z th nekbh j?I< i/
s{z th nekbh j?I sK HHH.@@ p; ih e'Jh rkjb BjhI SZvh d/D s'I. Grs f;zx ykw'F
p?mk ;[Ddk fojk. fJe nZyo BjhI p'fbnk. fJzB/ B{z ukj nk rJh. ;odko g[ZSD
bZrk, @@Grs f;nK uhBh gkJI/rk fe BjhI< Grs f;zx B/ fejk- @@E'VQh e[ gk fdT[.
xZN ghIdk jK.## Grs f;zx ukj dk eZg u[Ze e/ ghD bZrk. eg{o f;zx p'fbnkGrs f;nK w?I rkbQK e[M fiankdk jh d/ fdshnK B/. s{z fco th nkokw Bkb p?mk
ukj gh fojk j?I. p[ok BjhI wBkfJnk w/ok<##
Grs f;zx B/ fejk- @@BjhI ih, p[ok fe; rZb dk wB"Dk<## eg{o f;zx
p'fbnk, @@feT[I BjhI r[Z;k ehsk s{z w/ohnK rkbQK dk pJh<## Grs f;zx p'fbnk, @@w?I
vkeNo jK. rkbQK dk sK r[Z;k eh eoBk, gkrb pzdk EZgV wko d/t/ sK th p[ok
BjhI wBkT[Idk. w/ok ezw r[Z;/ j'Dk E'VQk j?, gkrbK dk fJbki eoBk j?. w?I s[jkvk
fJbki eo ;edk jK. ni/ woia bkfJbki BjhI j'Jh.##
eg{o f;zx ia'o dh jZf;nk s/ Grs f;zx B{z iZch ftu b? fbnk. efjD bZrk
**w?I sK eh JhwkBdko pzd/ B{z e'Jh th vok BjhI ;edk.##
r[owfs ekbi dk gq'H bkG f;zx T[; B{z gfNnkb/ b?euo eoB tk;s/ ;Zdk
gZso d/D nkfJnk. T[; B/ fywk wzrh s/ fejk - j[D w?I uzvhrVQ'I pkjo xZN
fBebdk jK. bkG f;zx p/BshnK eoB s'I jN/ BKj. don;b ekbi tkfbnK B/
fJe tko gfjb'I ;Zfdnk go N?e;h dk feokfJnk BjhI fdZsk ;h fJ; eoe/ ikD s'I
fJBekoh ;h. bkG f;zx Bk jfNnk sK fejk - fBe/ j[zd/ n;hI pZu/ d/o sZe es{fonK
Bkb y/vd/ ofjzd/. id'I es{ok nZe iKdk, j'o Bk y/vDk ukj[zdk sK u{z u{z eoB bZr
136
iKdk. n;hI pZu/ ;wM iKd/ s/ T[;B{z SZv fdzd/. ;odko ;kfjp w?I pVh d/o dk u{z
u{z eoh ikBk, j[D w/ok yfjVk SZv'.
w?B{z fejk - n?seh t;kyh s/ nBzdg[o ;kfjp b?euo eoB dk ;Zdk nkfJn?.
ikT{Irk. s{z th uZbhI. ;co uzrk bzx{rk. Bkb/ s?B{z fJe swkFk fdykT{Irk. ;Zdk
gZso fwb frn?, j[D b?euo dh ftT[Is, o{g o/yk fdb ftu pDkT[D bZr ikT{Irk.
eZgV/ gq?;, p{NK B{z gkfbF eokT{Irk. foeF/ s/ pZ; ;N?Iv, p; cVe/ nBzdg[o ;kfjp.
uVQkJh uVQ BjhI j[zdh, foeF/ tkb/ B{z ej{zrk T[go sZe SZv e/ nk. eZSK ftu jZE
d/Jh iE/dko fJe d{i/ Bkb :ZeV wkod/ w?B{z nkT[IfdnK d/yDr/ go fJT[I fdyktk
eoBr/ fit/I w/o/ nkT[D dk T[BQK B{z e'Jh gsk BjhI. foeF/ tkb/ B{z feokJ/ dk
G[rskB eoe/ s'o fdnKrk sK s/}h Bkb w/o/ tZb nkT[Dr/, p[bzd nktk} ftu cfsj
p[bkT[Dr/, iZchnK gk gk fwbDr/. g?f;nK dk G[rskB j'D s'I pkd.
;odko B/ GkFD fdZsk. fe;/ B/ ;tkb gZ[S fbnk, **ih szp{ *u fbik e/ r[o{
ih B/ gzi fgnkfonK d/ ;h; ;Zu w[Zu eZN/ ;B<**
dZf;nk - **r[o{ ebrhXo fgsk B/ ;kv/ s'I ihtB Go e[M Bk b[ekfJnk Bk
S[gkfJnk. fJ; fJe w"e/ godk skD e/ fJe nrzwh ekoi ehsk. ykb;/ B{z iBw
d/D tes T[; B/ s[jkv/ s'I godk ehsk ;h. s[jkB{z eh jZe j? fe godk jNkU.
yapodko fe;/ B/ nfijk ;tkb edh ehsk. yapodko i/ fe;/ B/ nzdk}/ bk-bk e/
T[so d/D dh w{oysk ehsh. eJh ;kb d;w/F fgsk ns/ gzi fgnko/ ;kv/ ftueko
oj/. T[BQK B/ edh e'Jh rZb fJ; wjkB xNBk pko/ BjhI ehsh. fe;/ B{z fJ; pko/
fNZgDh eoB dk gkg BjhI eoBk ukjhdk.**
1978 d/ ;kb nzfwqs;o ftu fBozekohnK jZE'I doiD f;Zy esb ehs/ rJ/.
nekbhnK dh ;oeko ;h. f;ZyK ftu ftnkge o'; ;h. fJe fdB e[M f;Zy fwbD
nkJ/ s/ fejk - ;odko ;kfjp, FjhdK dhnK o{jK fJBQK nekbhnK B{z p/u?B BjhI
eodhnK< ;odko jZ; fgnk - nekbh sK y[d fizB jB. i/ o{jK fJBQK e'b
ikDrhnK sK fJj y[F j' e/ nkyDr/ - nkU BZuhJ/ rkJhJ/. ;odko ih Fjhd o{jK
pzfdnK T[go n;o eodhnK jB gq/sK T[go BjhI.
nzfwqs;o wzih ;kfjp dhtkB jkb ftu iE/dkoK ftueko p?m/ ;B. d; pkoK
g/Iv{ nekbh efjD bZr/ - iE/dko ih ;kB{z nrbk gq'rokw dZ; fdT[. iE/dko u[g
oj/, ;odko B/ fejk - nrbk fgSbk gq'rokw dZf;nk sK j'fJn? s[jkB{z. s[;hI ;wMd/
feT[I BjhI< fJe B/ fejk - ih gsk BjhI bZfrnk. s[;hI ;wMk fdT[ eh gq'rokw j?.
;odko B/ fejk - gq'rokw fJj fdZsk j'fJn? pJh fizB/ g?;/ j[D b? e/ nkJ/ UI T[j
Xo ikU. fco tkg; ik e/ G/ih ikU, G/ih ikU.
T[j ukj[zdk T[; d/ Bkw Bkb ;odko dh EK f;odko fbfynk ikJ/. b'e fJt/I
fbyD bZr gJ/. gzikph ftub/ bc} f;o tk;s/ T[od{ ftu ;o j? (;o co'Fh eh
swzBk np jwko/ fdb w/I j?), d'jK ftu coe BjhI sK ;odko bc} B{z feT[I
Bkg;zd eodk ;h gsk BjhI.
1978 dh rZb j? id'I gzikph :{Bhtof;Nh ftu Who Killed Guru Teg Bahadar
y'i gZso gVQB bJh nkfJnk. vkH c"ik f;zx B/ r[o{ s/r pjkdo ;kfjp T[s/ fJe
137
b/y fbfynk ;h fi; ftu r[bkw j[;?B d/ e[M fJsok}:'r tke j{-p-j{ fpBK fe;/
fNZgDh d/ Skg fdZs/ ;B. f;ZyK ftu pVk r[Z;k c?b frnk ;h s/ nkyo c"ik f;zx B/
nekb sys ;kfjp gk;'I wkch wzrh. c"ik f;zx d/ b/y ftZu tos/ ;o'sK B{z rbs
;kps eoB bJh T[j b/y fby e/ fbnkfJnk ;h. T[d'I tkJh;-uK;bo vkH fJzdoihs
e"o ;h, i' ;odko dh pVh edo eodh ;h. ;?B/N jkb yukyu Gfonk j'fJnk ;h.
tkJh;-uK;bo B/ nkozGe p'b p'bfdnK fejk, **;fseko :'r ;odko ;kfjp ih,
feT[Ife gfjbK pj[s p/o;h j' u[eh j'Jh j?, s[;hI b/y ih ;de/ gVQ' go fJ; ftu
vkH c"ik f;zx pko/ e[M Bk efjDk. wkj"b gfjb'I jh sDkT[rq;s j' u[fenk j?.**
;odko p'fbnk, **w?I edh gq'c?;o BjhI fojk fJ; eoe/ eJh rZbK dk gsk
BjhI j?. ftdtkB th BjhI jK. j[D tZvh ;wZf;nk nk gJh j? fe b/y gVQK s/ vkH
c"ik f;zx dk f}eo Bk eoK. fJj b/y sK w?I fbfynk jh fJ; eoe/ j? fe c"ik
f;zx dhnK bZGsK oZd eoK. ub' fJe j'o ezw eoe/ d/yhJ/. w?I phph fJzdoihs e"o
ih B{z nkydk jK fe r[o{ s/r pjkdo ;kfjp pko/ T[j gzi fwzN p'bD go r[o{ s/r
pjkdo ;kfjp dk f}eo Bk eoB. T[BQK B{z d/y e/ w?I th :sB eoKrk e[M.**
;ko/ u[Zg ukg Sk rJh. tkJh;-uK;bo B/ G[Zb dh fywk wzrh sK fes/ ik e/
g/go gVQB dk wB pDkfJnk BjhI sK T[Zm uZfbnk ;h. vkH rzvk f;zx B/ ;tkbK dh
p[SkV ehsh, ;odko B/ T[BQK B{z ;zs[FN ehsk. ftFt ;kfjs j't/ Gkt/I cab;cak, Xow
nfXn?B j't/ Gkt/I fJfsjk;, e'Jh ndkok nfijk BjhI ;h fiE/ T[; dk f;Zek Bk
uZfbnk j't/. fe;/ wfjfcab ftu p?mk T[j p/FZe e[M Bk p'b/, T[; dh w"i{drh ftu
brksko ;zihdrh ofjzdh. g/go dk ;?;aB ysw j'fJnk sK n;hI e[M ftfdnkoEh ns/
nfXnkge ukj ghD bJh T[; B{z ekch jkT{; b? rJ/. rZbK dk f;bf;bk [o{
j'fJnk.
fJe nfXnkge B/ g[ZfSnk- nZi eZbQ eh fby oj/ j'I ;odko ;kfjp? ;odko
B/ fejk- eh fby fojK? w?I eh fbyD?? w?I fejVk gq'c?;o jK. fbyD tk;s/ gVQBk
g?Id?, c/o g?B, ekria ukjhd/ B/, NkJhg eokT[D bJh g?;/ ukjhd/ B/ s/ ca/o SgkT[Dk
g?Id?. Sg e/ b'eK ;kjwD/ nkT[Dk ;{owrsh j[zdh j?, :Z[X j? fJj fJe, s[jkB{z fvc?I;
eoBk gJ/rk. w?I sK B"eohU eZfYnk j'fJnk pzdk r[wBkw fijh T[dk; fizdrh pshs
eo fojk jK. s[;hI gq'c?;o j'. ;r'I s[;hI w?B{z dZ;' s[;hI j[D sZe eh fbfynk s/ j[D
eh fby oj/ j'.
;odko B/ r[Z;/ j'D dk ekoB? gq;aB eosk nfXnkge dh ngDh e'Jh fbys
Sgh BjhI ;h.
r[o{ BkBe d/t ih d/ r[og[op w"e/ ;odko wfjzdok ekbi ftu f;Zy
fcbk;ch T[go GkFD d/D nkfJnk. fgqz;hgb ;zs f;zx ;/y'I ;?whBkoK ftu jo/e
ftdtkB dh fyZbh T[vk fdnk eodk ;h, F"e ;h fJj. ekwo/v nfXnkge ;o'fsnK
ftu p?m/ ;/y'I B{z nky oj/ ;B fe ;tkb g[ZS' s/ ;odko B{z fmZm eo'. ;/y'I B/ fejk,
**w/ok ftFk BjhI. fJj ;odko dk ftFk j? s/ fJ; ftF/ T[s/ ;z;ko ftu T[; s'I
tXhe e'Jh BjhI ikDdk. ;odko dh BjhI, s[;hI w/oh p/fJ}sh eotkT[Dh ukj[d
z / j'
don;b. w?I BjhI T[Zmdk e[M g[ZSD g[SkD. s[;hI g[ZS bt'. eo' fjzws.**
138
nekbh okiBhsh ns/ f;Zy f;XKsk dh p/Vh dk uZg{ T[; B/ nkgD/ jZE ftu
cfVnk j'fJnk ;h. jZ;fdnK fejk eodk, **f;Zy x'V ;tkoh SZv rJ/ jB. edh
edh jkEh T[go uVQ iKd/ jB. jkEh B{z wjkts s'odk j?. x'Vk w?I nkgDh wo}h
Bkb s'odk jK. s[jkvh fdFk s[jkv/ jZE j'Dh ukjhdh j?, x'V/ dk brkw s[jkv/ jZE
ftu. nkgDh j'Dh d/ ;[nkwh nkg pD'. HHHnekbh okiBhsh B{z x'V ;tkoh f;ZyDh
gt/rh.**
;odko B/ gzikp :{Bhtof;Nh bkj"o s'I fcbk;ch ftu n?wHJ/H r'bv w?vb
jk;b eoe/ ehsh. bzvB s'I NqkfJg'; ehsh. cb;c/ dh fJj fvroh T[d'I gqdkB ehsh
ikfJnk eodh ;h id'I ftfdnkoEh ;kps eodk ;h fe T[;B/ bkshBh ns/ :{BkBh
GkFk dh w[Ybh :'rsk gqkgs eo bJh j?. fJj GkFktK T[E'I f;ZyhnK, cko;h, ;z;feqs
ns/ gkbh dk frnkB y[d jk;b ehsk. Bkb' Bkb nkJhH;hHn?;H dh fsnkoh eod/
oj/. nkgD/ ftfdnkoEh ihtB dh xNBk ;[DkJh. fJwfsjkBK s'I gfjbK, fotki
nB[;ko Bt/I ftfdnkoEhnK B/ g[okD/ ;hBhno ftfdnkoEhnK B{z ftdkfJrh gkoNh dk
fvBo d/Dk ;h. g?;/ fJeZm/ eo bJ/. nkg; ftu ;bkjK eoB bZr/ fe fe;/
;BwkfBs pzd/ B{z Bk p[bk bJhJ/< fe; B{z< eg{o f;zx B/ fejk - uofub B{z p[bk
b?Id/ jK. ;ko/ jZ; gJ/. d{ih ;z;ko izr uZb ojh ;h. gqXkB wzsoh ftz;NB n?;H
uofub d/ jZE poskBth ;kwoki ns/ jwkfJsh d/;K dh ewkB ;h. T[j fet/I nk
;e/rk<
eg{o f;zx B/ fejk - BjhI nkJ/rk Bk ;jh, T[jdh wo}h. w/o/ Bkb d' w[vz /
fsnko j'D. p/Bsh eoB dk eh joi< uZb gJ/. fwbD dh nkfrnk j'Jh, ;Zd/ dh
g/FeF ehsh. uofub B/ g[ZfSnk - fe; Fkw< eg{o f;zx B/ fejk - ih fijVh Fkw
s[jkB{z c[o;s j't/< ;?eNoh p[bkJh, g[fSnk fejVh Fkw ykbh j?. ;?eNoh B/ vkfJoh
d/y e/ sohe dZ; fdZsh. uofub B/ ;?eNoh B{z fejk - fJj Fkw :{Bhtof;Nh tk;s/
fby d/j. wB}{oh fwb rJh. T[Zm e/ XzBtkd eofdnK eg{o f;zx B/ g[fSnk - ih
p[ok Bk wBkU sK ft;eh dk fJzs}kw eohJ/< uofub B/ fejk- i/ sK T{NgNKr,
petk; ;[DBk j?, c/o Bk efoU, i/ neb dh rZb ;[DBh j? c/o ft;eh dk fJzs}kw
eo d/fJT[. Bk gfjbK Bk fgS'I, ftfdnkoEhnK dh ftdkfJrh gkoNh ftu gqXkB wzsoh
e/tb fJ; w"e/ nkfJnk ;h, T[j th T[d'I id'I ;kok ;z;ko, :[ZX dh GZmh ftu pb
fojk ;h.
e?bhc'oBhnK d/ f;ZyK B/ ;qH r[os/i f;zx B{z GkFD d/D bJh ;Zfdnk. fNeN,
;tk bZy wkD GZsk s/ ;'B/ d/ w[Zm tkbh feogkB G/N eoBh ;h. frnk, GkFD d/
F[o{ ftu efj fdZsk fe fijVk pzdk whN BjhI yKdk T[j f;Zy BjhI j' ;edk. ;zrs
ftu ftnkge r[Z;k c?b frnk, wkch wzrD bJh fejk, Bk wzB/, wkB ;BwkB SZv e/
tkg; nkT[Dk fgnk. eJh ;kb w?I ;'udk fojk, r[os/i f;zx B{z fJj rZb eoB dh
eh b'V ;h< gsk Bk bZrk. fJ; ;kb i[bkJh 2011 ftu fJe nwoheB ftdtkB
Bkb T[j :{Bhtof;Nh nkfJnk. tkJh;-uK;bo i;gkb f;zx B/ ftuko tNKdo/ ftu
Fkwb j'D bJh w?B{z th ;Zd fbnk. ykDk yKfdnK tkJh;-uK;bo B/ ;qH eg{o f;zx
dhnK rZbK S/V bJhnK, efjD bZr/ - w?I ;odko B{z r[od[nkok ;h; rzi ;kfjp
139
ftu b?euo tk;s/ p[bk fbnk. nk rJ/. ni/ rZb F[o{ jh j'Jh ;h fe ;odko B/
efj fdZsk, f;ZyK bJh whN ykDk pj[s }o{oh j?. fttkfds j'D eoe/ fJ; rZb Bkb
seoko j' frnk fi; B{z ;odko B/ g{o/ moQw/ Bkb FKs ehsk.
fJj rZb ;[De/ w/oh ;wZf;nk jZb j' rJh. ;odko d/ e[M w[ohd ;odko dh
j{pj{ Beb eoB brd/ jB sK c; iKd/ jB. fijVh rZvh ;odko ubkT[D ikDdk
;h, T[;dk ;Nhnfozr fe;/ j'o B{z BjhI cVBk ukjhdk.
b'eK B/ d/fynk, fJe rkfJe tki/ dh fJe' ;[o dZph, d/o sZe rkT[Idk fojk.
fJe ;o's/ B/ g[ZS fbnk - T[;skd ih n;hI d/fyn? rtZJhnK dhnK T[IrbK brksko
jkow'Bhnw dhnK tZy tZy ;[oK T[go BZudhnK jB go s[;hI fJe' ;[o dZph oZyh.
T[;skd p'fbnk - nBikD b'e nkgDh nkgDh ;[o bGd/ ofjzd/ B/ go bZGdh BjhI.
w?B{z bZG rJh j?, ;' feT[I SZvK<
w?I d/fynk j? fe eg{o f;zx d/ T[gkFe T[; tKr ft;eh ;/tB eoB ns/
rkbK d/D d/ F[ehB jB. seohpB ;ko/ wk;No skok f;zx d/ Bzpo fJe d[FwD
jB. fJe fwZso B/ dZf;nk - w?I nkgD/ xo wk;No skok f;zx dh s;tho bNekJh
j'Jh ;h. id'I ;kuh ;kyh gVQh, T[dhI w?I wk;No dh s;tho gkV e/ ;odko eg{o
f;zx dh s;tho Nzr bJh. ;[De/ Bkr;?B B/ fejk - eg{o f;zx fto[ZX fe;/ dh
feskp gVQ/Irk sK ;odko dh s;tho gkV e/ ;[ZN dJ/Irk. s/ok ezw fJj' ofjDk j?.
;kuh ;kyh ftub/ sZE ;[ZN gkT[D tkb/ BjhI jB go id'I ;kvk ;odko 1947
t/b/ dh bhvofFg B{z p/feoe j' e/ edh w{oy nkydk j? edh p/JhwkB, T[d'I e[M
nfij/ ;tkbK dk ;kjwDk eoBk g?Idk j? fiBQK d/ itkp bZGD ftu w[Feb nkT[Idh
j?. eg{o f;zx dk fJ; rZb'I d[yh j'Dk tkip j? fe fjzd{nK B{z wjkswk rKXh ns/
gzH itkjo bkb Bfjo{ fwb/, w[;bwkBK B{z w[jzwd nbh fiBkj fwb/, fijV/ tbkfJs
s'I gVQ e/ nkJ/ ;B, ;z;ko dh f;nk;s s'I tkec ;B, nkgD/ jZeK gqsh ikro{e
;B. fJBQK d/ w[ekpb/ f;ZyK B{z fwfbnk ;e{b wk;No, skok f;zx i' fe;/ soQK th
poskBth ;oeko Bkb ;ztkd oukT[D d/ :'r BjhI ;h. fJ; gZy'I ;odko wjkokik
G[fgzdo f;zx dh :'rsk dk ekfJb j?. T[BQK fdBK ftu f;ZyK dh okiBhse nrtkJh
eoB tk;s/ fiBkj ns/ rKXh d/ w[ekpb/ e'Jh eZdkto B/sk eg{o f;zx pDdk j?.
id'I ;[GkF uzdo p'; tor/ i[nkB nkJhH;hHn?;H B{z bZs wko e/ f;nk;s ftu e[Zd
oj/ ;B T[d'I ;kvk ;odko fvgNh efwFBoh dk nkBzd b?Idk j'fJnk ihtB d/ ;G
;[y G'rdk fojk. fpT[o'eo?N f;nk;sdkBK Bkb w/b i'b sK oZyd/ jB go e[M
god/ Bkb. ;odko Fo/nkw wk;No skok f;zx dk w/}pkB j[d
z k. eKro; dh g{oh
fto'Xsk eodk, fJ;/ f;nk;h fto'Xsk ekoB ;oeko B/ }bhb eoe/ B"eoh ftu'I
fv;fw; ehsk. fi; i[vhfFnoh B{z f;o/ dh GfoFN dZ;dk j? T[;/ nZr/ ;[gohw e'oN
sZe nkgDh B"eoh dh pjkbh tk;s/ nghb do nghb eodk fojk.
wjkokik G[fgzdo f;zx dh p"fXe :'rsk ns/ skbhw pko/ e'Jh fttkd BjhI,
T[j y[d th gzE dh tkrv'o ;zGkbDh ukj[zd/ ;B fi; tk;s/ T[BQK B/ ;/tk f;zx
mheohtkbk dh f}zw/tkoh bkJh. mheohtkbk ;odko wjkoki/ dk iwksh ;h s/ eokT{B
fgqz; d/ iwksh T[jh j'fJnk eod/ jB fiBQK B/ nrbh e?pfBN ftu Fkwb j'Dk j[d
z k
140
j?. ;oeko ftu Fkwb j'D fgS'I mheohtkb/ B/ wjkoki/ B{z nkgD/ fgzv ftu FkBdko
dknts fdZsh ;h fi; tk;s/ eokeoh fJzrb?Iv ftu'I yohdh s/ g/IfNzr g?fo; ftu'I
eotkJh rJh. mheohtkbk ;odko ;zs[fbs ihtB tkbk B/e pys f;Zy ;h fi; B{z
wjkoki/ dh nZ:kFh g;zd BjhI ;h. T[;B{z fejk iKdk fe wk;No skok f;zx tor/
ikjb bhvo dh EK f;ZyK B{z ;wMkT[ fe nzro/} s'I e[M b?Dk j? sK w?I fdtk ;edk
jK. go mheohtkbk Nkb wN'b eodk fojk. gzE B/ nzfwqs;o Gkoh ekBcoz; ;Zdh
sK wjkoki/ B/ pkj[ew ;/tk f;zx mheohtkbk B{z nzfwqs;o G/fink fe fJj ;kok e[M
gzE nZr/ oZy. mheohtkbk B/ p'bD dk ;wK wzfrnk, i' fejk T[;dk ;zy/g wsbp
fJj j? - ykb;k ih, wjkoki gfNnkbk B/ w/oh fvT{Nh bkJh j? fe w?I s[jkB{z
;wMktK, gzE dh bhvofFg d/ :'r fJ; tes wjkokik jB. w?I s[jkB{z ;wMkD d/
;woZE BjhI jK feT[Ife ni/ sK w?I y[d fJ; rZb Bkb eBftz; BjhI j'fJnk fe
wjkokik gzE dh bhvofFg d/ :'r nfXekoh jB. feT[Ife T[BQK d/ j[ew dh skwhb
BjhI j' ;eh, fJ; eoe/ w?B{z T[BQK dh ;oeko ftu ofjD dk jZe BjhI. fJE'I
gfNnkbk ;oeko tZb nkgDk n;shck G/ifdnK j'fJnk no} eodk jK fe fJe
;/te ti'I gzE w?B{z nkgD/ ftu Fkwb eo/.
i?ekfonK dh r{zi ftu T[;dk ;tkrs j'fJnk. wjkokik gfNnkbk d/ j[ew
nB[;ko ;/tk f;zx fybkc mheohtkb/ mkD/ ftu u'oh eoB dk w[eZdwk doi j'fJnk.
n?cH nkJhH nko nB[;ko mheohtkbk fgzv d/ ;KM/ y{j T[go fgZsb dk rVtk
w[;kcoK d/ gkDh ghD bJh oZfynk j'fJnk ;h. ;/tk f;zx T[;B{z u[ok e/ b? frnk.
gfNnkbk i/bQ ftu T[; T[go jZseg{oB fjz;k ehsh rJh fi; fto[ZX nzB SZv fdZsk.
bzwh G[Zy jVskb T[gozs d/jKs j'fJnk. ;?INob i/bQ gfNnkbk d/ fi; njks/ ftu
T[BQK B{z pzdh oZfynk frnk ;h w?I T[E/ pzdh fojk. fJ; B{z j[D thHnkJhHghH njksk
efjzd/ jB. fJ; ftu ;/tk f;zx mheohtkb/ dk p[Zs bZfrnk j'fJnk j?.
fit/I wkM/ d[nkp/ ftu f;zx ;Gk ;orow ;h T[t/I jh fonk;sh fJbkfenK ftu
goik wzvb bfjo ;zrokw eo ojh ;h. goik wzvbhJ/ nzfwqsXkoh fBsB/wh f;zx
;B. w/o/ fgzv d/ pkpk foZXk f;zx gzB{ F'qwDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh d/ tkJh;
g?q}hv?IN ;B. f;nkbK d/ fdBhI fJ; pkp/ B{z fgzv d/ SZgV ftu ybQko e/ gfNnkbk
g[b; vzv/ po;kT[Idh j[zdh, fgzv d/ydk j[zdk. pugB ftu nkgD/ xo d/ ;kjwD/ w?I
wk;No skok f;zx B{z d/fynk i' ;qH foZXk f;zx dh ypo ;ko b?D nkJ/ ;B. ;?IeV/
nekbhnK d/ Bkjo/ fJj' fij/ jz[d/ ;B - gzE fgnkok gfjbK j?, ;odko foZXk f;zx
fgZS'I B/. wsbp fe d' uh}K fgnko eoB :'r jB, ;G s'I gfjbK gzE, T[; fgS'I
fi;dk Bkw fbnk iKdk T[j ftnesh fgnkok j[zdk. f;ZyK B/ wjkoki/ B{z oZd ehsk.
wk;No skok f;zx d/ tes soBskoB s/ w'rk, e/tb d' s;hbK B{z SZv e/
feXo/ f;ZyK dh pj[frDsh BjhI ;h. T[; tk;s/ d'jK ftu'I fJe u[DB dh r[iz kfJ;a
puh- fjzd[;skB Bkb ofjD? fe gkfe;skB Bkb. T[;B/ i' u'D ehsh, fe;/ soK
rbs BjhI ;h. w?I wk;No d/ fJybke pko/ nzro/ia n"os dk jtkbk fdsk fi;B/
fbfynk- o/b rZvh ftu f;ZyK d/ nd[Zsh bhvo Bkb bzwk ;wK ;co eoB dk w"ek
fwfbnk. e[b ;co ftu T[;B/ w/o/ tZb nZy BjhI u[Zeh. ;o's/ dh fNZgDh- Bg[;z e
141
j'J/rk. w?I T[;dh JhwkBdkoh dhnK rZbK dZ;D bZrk, T[so fwfbnk- w{oy pzdk
p/JhwkBh eo Jh Bh ;edk. fJBQK ;o'fsnK nZr/ phB tikT[D Bkb gkJhnk d[ZX
B;hp BjhI j't/rk.
1977 ftu w[Zy wzsoh pkdb, ;odko dh e'mh nkJ/, g[ZfSnk- w'okoih d/;kJh
B/ r[ioks ftu ;aokppzdh eo fdsh j?. w?I gzikp ftu eo fdnK? ;odko B/ fejkfpbe[b BjhI. ;aokppzdh ;dek gzikph ;aokp ghDh BjhI SZvDr/. bkrbhnK ;N/NK s'I
;wrb j'J/rh, y/sK ftu GZmhnK bZr ikDrhnK. ;oeko dh nkwdB T[go ;ZN io{o
ti/rh go ;aokp pzdh dk bkG e'Jh BjhI j't/rk. T[Zu fJybke d/ pzd/, fij' fij/
f;zx ;GhJ/ ;B, e'Jh gouko w[fjzw Bkb ;wMkT[D ftu ekw:kp j' ikD sK ;aokp
SZvh ik ;edh j?, ;oekoh gkpzdhnK Bkb fJj ezw BjhI j' ;edk.
T[es ;{uBk fJ; eoe/ fdZsh rJh sK fe gkme fJe gk;/ d/ tfjD ftu
tfj e/ rbs XkoBk Bk fwE bt/. eg{o f;zx dh :'rsk fBofttkd j? go Bk fJ;
B{z T[j nkgD/ bJh tos ;fenk Bk gzE bJh. fJj' GkDk f;woBihs f;zx wkB ns/
r[os/i f;zx Bkb tkgfonk. gzE B/ fJBQK B{z foekov s'V t'N ns/ wkB ;BwkB
fdZsk fi;B{z fJj poeoko Bk oZy ;e/.
142
bkbh dk u"frodk
eJh d';sK B/ fejk - bkbh pko/ fby. ykbh fdwkr s/ ykbh nZyK Bkb
fJXo T[Xo d/yD bZr iKdk. w?I T[; pko/ eh fbyK < ihjBz{ w?I ikDdk BjhI T[;
pko/ ejh rZb eh j't/rh < b'e tofenK d/ toe/ oZp pko/ fbyh ik oj/ jB, oZp
pko/ fbyD tk;s/ e'Jh r[o{ BkBe ukjhdk j?, N?r'o ukjhdk j?. fJBQK d' tv/fonK
d/ Bkw fJ; eoe/ bJ/ feT[Ife fJj ;B T[j ;ay; i' oZp Bkb bV g?Id/ ;B.
bVhdk T[; Bkb j[zdk j? fijVk s[jkvk j?. w?I okfinK d/ :[ZXK dhnK rZbK BjhI eo
fojk, fJj T[BQK tZb fJ;akok j? fiBQK d/ edw S[jD bJh pkd;akjK dh esko bZrh
j't/. fijV/ f;nkD/ d';s efj oj/ ;B fby, T[j nk;tzd ;B. T[BQK s'I fes/ tXhe
f;nkfDnK B/ fejk - fpbe[b Bk fby. T[; ftu'I eZy BjhI fBebDk, feT[I ;wK
yokp eo/I, e[ZM j'o fby.
j'fJnk fJj fe 11 ngq?b 2004 Bz{ w/oh fJe fBeh fijh fbys gzikph
fNqfpT{B B/ Skgh fi; ftu w?I bkbh dk, T[;d/ xo dk s/ T[;d/ fgsk dk fiaeo
ehsk. ;kb 1968 ftu d;thI iwks fgzv'I eoe/ id'I w?I wfjzdok ekbi ftu dkyb j'
e/, gqh-w?vheb eoe/ vkeNo pDB dk c?;bk fbnk, T[d'I w/oh i/p ftu u[nkBh BjhI
;h. w?I bkbh d/ gfNnkb/ pj/Vk o'v tkb/ wekB d/ sp/b/ ftu v/ok iwk e/ gVQBk
F[o{ ehsk. gzdoK ;kb dk fJj S'eok d/ydk, bkbh Bkb okiadK nk fojk j?,
;'wgkb ozuB nk fojk j?, ;[oihs gkso, B{o, f;at e[wkoHHH :kBh fe ;ko/ d/ ;ko/
ni{p/. gfjbh tkoh n?bHghH w;ahB ubdh d/yh, gfjbh tkoh N/g foekovo d/ tZv/
;g{b x[zwd/ d/y/HHH d{o'I. w/oh fJj fbys gVQe/ eJhnK Bz{ :ehB nk frnk fe fby
;edk j? bkbh pko/ go fbydk BjhI. ;' wBkD d/ :sB j'J/.
N?r'o d/ tke B/ ;jkok fdsk. u'y/o pkbh dh G{fwek ftZu fbyd/ jB, @@pzr
do;aB dk ;zgkde ;qh;a uzdo pko pko nkyh frnk bzwh ejkDh fby, bVhtko
SkgKr/, n?stkoh w?riahB ;?e;aB ftu. N[ZN/ skfonK tKr S'NhnK ejkDhnK dh sK
pko;a j[zdh ojh, bzwh ejkDh (Bktb) fbyh BjhI ;h. id'I T[j BK jfNnk, w?I jK
eo fdsh. T[j sK y[;a j'e/ ubk frnk, w?I p/u?B j' frnk, ;'uh frnk eh eoK. w?I
nkgD/ nkg Bz{ fejk - fdb dh GZmh ftu nZr pkb, ;yas b'jk skn, fco jE"V/
Bkb ;ZNK wkohI ikJhI, nkg/ e'Jh w{os gqrN j' ikt/rh. bU fJj j? s[jkvh u'y/o
pkbh.##
;akfJd e[M rZb pD/. go feT[Ife gkmeK Bz{ r[wokj eoB dh w/oh nkds
BjhI, w/ohnK :kdK, wB T[go T[eo/ gqGktK ftu bkbh r?aojkiao j?, T[; dk fgsk
fBozso jkiao, ;' pj[shnK rZbK fgsk pko/ j' ikDrhnK. go fJj th ikDB dh fJe
ftXk j?, fgsk ftu'I dh ;akfJd g[Zso fdZ; gt/. T[gfB;ad ftu T[dkbe ngD/ p/N/
;at/se/s{ Bz{ efjzdk j? - sz{ ;'B/ s'I pDhnK j'JhnK uhiaK fBoy goy e/ ;'B/ pko/
ikDBk ukj[zdk j?I. T[bN eo, f;oc ;'B/ Bz{ ikD, T[; s'I pDhnK t;sK pko/ nkg/
gsk bZr ikJ/rk. pqjw d/ ftfGzB o{gK ftu fd;dhnK t;s{nK Bz{ ikDB dh EK
pqjw Bz{ ikD. e[dos dk nkg/ gsk bZr ikJ/rk.
143
bkbh d/ xo g[ZiD dh dk;skB. w/ok tZvk Gok r[ofdnkb f;zx d;thI ftu'I
pj[s tXhnK Bzpo b? frnk, w?foN ftu nkfJnk, nZr/ gVQB tk;s/ g?;/ BjhI ;B, ;'
J/no c'o; ftu f;gkjh Gosh j' frnk. sBykj fpnk;h o[gJ/ wjhBk. fJj 1958
dh rZb j? id'I T[j w?Bz{ gfjbh iwks ftu dkyb eotk e/ ubk frnk. w?B{z fejk
eodk - i/ d;thI ftu'I w/o/ Bkb'I tZX Bzpo b? frnk, s?Bz{ ekbi dkyb eotk
fdT{Irk. w?I yok oZN/pkia ;K, j[D th jK. w?Bz{ gzithI ftu gsk bZr frnk ;h fe
w/ok fdwkr dofwnkB/ doi/ dk j?, oZN/ wko s/ ezw pDk, BjhI c/bQ j' ikJ/Irk.
nZmthI dh w?foN fb;N g[Zih, w/ok nZm o[gJ/ wjhBk tiahck bZrk, ch; wkc. d;thI
dk Bshik fBefbnk sK Gok s'I fes/ tXhe Bzpo. S[Nh nkJ/, w?I y[;a y[;a Bshi/ dk
ekov fdykfJnk. ;akpk;a fwbh sK w?I fejk - ub' fco gfNnkb/ dkyb eotkT[. T[j
jZ; fgnk, fejk - feE/ B/ g?;/< s?Bz{ J/no c'o; ftu f;gkjh Gosh eotkT[D
nkfJnK. w?I pVk d[yh j'fJnk, r[Z;/ Bkb fejk - c/o bkok feT[I bkfJnk ;h < T[j
jZ; fgnk - bko/ eoe/ J/B/ Bzpo b? frn?I BjhI sz{ feE/ gVQBk ;h < wko/ rJ/.
Gosh nzpkb/ j'fJnk eodh ;h. ;oNhfce/N u[etk e/ fgzv'I nzpkb/ dk okj cfVnk.
pZ; uko xzN/ b? fbnk eodh ;h. w?I p?m frnk - ;'udk frnk, Gok B/ gqkJht/N
nzro/iah dh n?wHJ/H eo bJh j? w?I fejVk gVQB' jND? < pj[s fwjBs eoKrk.
bVkJhnK bZrDrhnK sK g{oh pjkdoh Bkb bVz{rk. i/ wo frnk sK th mhe, fJj
fizdrh eh fiazdrh j'Jh < i/ pu frnk sK soZeh eodk eodk J/no wko;ab d/
nj[d/ s'I foNkfJo j'tKrk. J/no wko;ab w?I gzdoK fwzNK d/ nzdo nzdo pD frnk,
fco w?I T[j Gk;aD fsnko eoB bZr fgnk fijVk w?I foNkfJow?IN t/b/ d/Dk ;h. T[d'I
sK c[o;s BjhI j'Dh, j[D ftjbk p?mk jK. w?I g{oh ;ghu fsnko eoe/ iapkBh :kd
eo bJh, j[D th :kd j? go j[D ezw dh BjhI ojh. j[D gq'c?;o foNkfJo j'tKrk,
T[j ;ghu fsnko eoBh j?.
nzro/iah ns/ rfDs dk N?;N fbnk. eZd Gko goy/ Bkg/. ;G mhe. nca;o
B/ fejk - fcZN j?I. fbnk ;oNhfce/N fdyk. w?I w/ia T[s/ ekria oZy fds/. d/y/.
nca;o p'fbnk - sz{ sK gzdoK ;kbK dk j?I, ;skoK ;kb j'Dh ukjhdhn? T[wo.
ikj, d' ;kb pkd nkJhI. tZv/ Gok Bz{ g[ZfSnk - j[D eh eoK < T[;B/ fejk - d'
;kb pkg{ Bkb y/sh eok, j'o eh eoB? < w?I pE/ok fejk fe c/o sK w?I fJj th
G[Zb ikT{I i' j[D gfVQnk j? < go j'o ukok Jh BhI id'I e'Jh.
w?I fdb BjhI SZfvnk. BkBek xo uzrk yKdk ghIdk ;h. tZvk wkwk nBgVQ ;h,
T[; Bz{ eh gsk w?foNK fvthiBk dk. T[jBz{ fJj gsk ;h fe tZvk GkDik pVk gVQke{
j?. w?I ik e/ ypo fdsh - w/o/ T[jd/ s'I ;tkJ/ Bzpo nkJ/ B/. pV/ y[;a j'J/. okshI
o'Nh yke/ ;"D tk;s/ SZs T[go uVQ/. w?I j"bh d/ e/ rZb s'oh fe ekbi ftu gVQB?,
gfNnkb/, g?;/ fdT[. ;t/o/ wkwh ukj d/D nkJh, y[;a bZrh, efjzdh - d'js/, s/o/
tk;s/ g?f;nK dk fJzsikw eo fds?. s/ok wkwk s?Bz{ gfNnkb/ SZvD ikT{rk. s/o/
tk;s/ ykD-ghD dk ;wkB th fJe ghg/ ftu gk fds?. d{i/ ghg/ ftu e[M eZgV/ oZy
fds/. f;btk T[E/ bJhI. Bkb/ fJe rZb j'o. s?Bz{ ewo/ dk feokfJnk Bh d/Dk gT{.
T[E/ cfsjrVQhJ/ ;odko dh e'mh n?, s/o/ wkw/ Bz{ gs?. T[j s?Bz{ fJe ewok d/
144
d/Dr/. ;odko dk fJe/ wz[vk j? bkbh, pVk gVQke{ d;hId?. w/wk Bkb cob cob
nzro/iah p'bdk sK w?I th d/fyn?. eh gsk T[jBz{ d/y e/ sz{ th uzrk gVQke{ j' ikt/I
< d't/I iD/ fJe fJe ghgk u[Ze e/ n;hI uhe/ s'I gfNnkb/ ikD tkbh p; s/ ;tko
j' rJ/. gj[zu rJ/ bkbh d/ xo. ;odko dk Bkw ;h r[oBkw f;zx. wkwk T[;Bz{
ukuk efje/ p[bkT[Idk ;h. ;' w?I BkBk ih efjDk F[o{ eo fdsk. id'I ezw dZf;nk sK
e'mh d/ pkjo sp/b/ tZb T[Irb eoe/ fejk - nkj wzih uZe, T[E/ Xo b?. B"eo
ukeo BjhI fJE/ e'Jh. ;kca ;{c eoe/ v/ok iwk b?. wkw/ Bz{ rZb iuh Bk, fejk ukuk fJj ewo/ pzd gJ/ ofjzd/ B/, fJBQK u'I d/ d/j fJe ewok GkDi/ Bz{ < ;odko
B/ fejk - bkbh ftnkfjnk frn?. j[D sK fJE/ nkT[D t/b/ w?I th d[fuZsh ftu j[Bz k.
fJE/ w?Bz{ Jh Bk fes/ ofjD s'I fJBeko fwb ikt/. Bt/I iawkB/ dk s?Bz{ gsk Bh okw
f;nK. w?I j";bk eoe/ fJe nkfrnk j'o wzrh - BkBk ih w?Bz{ gsk bZr? fJj jt/bh
pzd gJh ofjzdh n?. w/ok eZb/ dk ihn BhI bZrDk. fgzv'I ngD/ fJe d';s Bz{ b?
nktK < s[;hI fJj ;wM bfJU fe oytkbh tk;s/ fJe dh EK d' gfjo/dko fwb
rJ/, w[cas d'. T[j jZ; fgnk, fejk - ekek i/ e'Jh wz[vk gVQke{ j? p/;ae b? nk.
;kT{ pDe/ ofjDk g?D?.
n;hI fszB/ g?db gfNnkbk p; ;N?Iv g[Zi/. ;odko nkgD/ fgzv cfsjrVQ,
bfjo/rkr/ d/ B/V/ ;zro{o fibQ/ tZb s/ wkwk nkgD/ fgzv dh p; uVQ rJ/. w?I nkgD/
fgzv nk frnk. fw;sohnK dk w[zvk nihs w/ok ;e{b dk i'Nhdko ;h. n;hI
fJeZfmnK d;thI ehsh. gVQB ftu w/o/ s'I fgZS/ ;h. pkg{ Bkb ;akj d/ nko/ T[go
ezw eoB bZr fgnk ;h. j"bh d/ e/ fJe gk;/ fbike/ rZb dZ;h fe w[cs ofjD
tk;s/ SZs fwb rJh, uZb dkyb j'JhJ/. T[jB/ fejk - nkj ;kJheb u[Ze, w/o/ fgzv
nskbK ikj, wK Bkb rZb eo. fJE'I j[D c[ZN, pkg{ ;wM foj? sz{ ezw ftu ftxB
gkT[D nkfJnI?, rZbK wkoB.
w?I fgzv frnk, wK B/ sK wzB Jh ikDk ;h, efjD bZrh - Gkg/ nr/ fwzBs
sobk eo d/yKrh, T[whd xZN Jh n?, go d/yd/ nK eh pDd?. eZbQ Bz{ nihs s?B{z
dZ; dJ/rk. w?I fejk - fJe tko dh ch; Go fdT[, S/ wjhB/ dh ch; 83 o[gJ/ j?.
c/o n;hI wkc eotkbKr/, Bkb/ fNT[;aBk efonk eoKr/. y[;a nihs B/ nrb/ fdB
ypo fdsh fe uZbKr/. w[;aeb pVh nkJh, go nkyo pkg{ Bz{ wBk Jh fbnk. T[j
fJjh nkyh iKdk ;h - w?Bz{ fJe ;jkok fwfbnk ;h jZE tNkT[D tkbk, j[D fJj th
uZfbn?.
pZ; cVh s/ nk T[so/ okfizdok j;gskb dh uz[rh T[go. foe;a/ tkb/ Bz{
pj/Vk o'v ikD bJh fejk, T[;B/ pkoK nkB/ wzr/. nihs B/ fejk - ubk w?I b?Bk,
sz{ fgS/ p?m, nZm nkB/ fdnKr/. foe;a/ tkbk jZ; fgnk, fejk - foe;ak ubkT[Dk y/v
BJhI. go ub' nmZBh U ;jh. n;hI ngD/ ;[cfBnK d/ d/; ftu g[Zi rJ/. T[j d{ih
tkoh fgzv'I nkgDk ;kJheb b? nkfJnk, d'jK e'b fJe' ;kJheb ;h. w?I w?vheb ftu
dkyb j' frnk nihs nkoN; ftu. gfjbh tko wfjzdok ekbi d/fynk sK bZrk,
fJE/ dkyb j'D tkbk wjkB j[zdk j? Gkt/I i/p ftu d[nkBh Bk j't/.
145
bkbh dk ;j[ok xo gfNnkbk jh ;h. nkgDh gsBh Bkb sK pj/Vk o'v xZN
Jh nkT[Idk, d';sK d/ ekcb/ jh pj[sh tko fdykJh fdzd/. ;odko fgzv ofjzdk, edh
edkJhI wjhB/ d' wjhB/ pkd d' uko fdB ofj e/ tkg; gos iKdk. gfNnkb/ d/
B/V/ BkGk o'v T[s/ S/ J/eV iawhB ;h. b?Iv ;hfbzr n?eN s'I gfjbK ;kok fgzv
cfsjrVQ T[;/ dk ;h go ;hfbzr fgS'I th xZN ehws g[nk e/ 200 J/eV puk bJ/
;B. fgzv dh jt/bh fJe febQk ;h, T[u/ EK T[Zgo T[;fonk febQk. n;hI gfNnkb/
nkg o'Nh gekT[Id/. dkb iK ;pih, i' ;t/o/ yk e/ iKd/, T[jh ;akw Bz{. fdB fJ;/
soQK phsdk. fJ; sp/b/ dh y[obh ftu n;hI fwZNh gk fdZsh. T[go fJe sfj fJZNK
dh ftSk e/, nypkoK Bkb Ye fdsh. fJjh ;kvk e[fezr o/Ii, fJjh vkfJfBzr N/pb.
fJe ;N't, uko e"bhnK, uko rbk;, nihs jZ;dk - ;wkitkd nk frnk. wZMK ns/
pzfdnK dk vkfJfBzr N/pb fJZe'. nkoEe pokpoh.
;[oihs gkso d/ ;apdK ftZu - T[jdk @fgSb/ iBw# dk Bkw jofdbihs
f;zx f;ZX{ ;h, tZv/ irhodko dk g[Zso, go nkgD/ okiGkr Bz{ fsnkr e/ fBefbnk
j'fJnk ni'ek f;XkoE. nzro/iah dh n?wHJ/H, fdZbh dZyD x[zfwnk j'fJnk. pzpJh dh
wkfJnk Broh dh th Ekj gk nkfJnk ;h s/ ebeZsk :{Bhtof;Nh ftu pzrkbh
dkfB;atoK Bkb th r';aNK ouk nkfJnk ;h. nfXnkgek vkH dbhg e"o fNtkDk
nkgD/ gfotko d/ ihnK tKr jh ;wMd/ ;B, T[BQK ;kBz{ w'j ns/ ngDZs Bkb Go
fdZsk. T[BQK B/ jh w?Bz{ bkbh Bkb fwfbkfJnk ;hl bkbh, fJj ;[oihs n?, w/ok
ftfdnkoEh, fJj th s[jkv/ jh ephb/ dk pzdk j?. fJe ;akw bkbh efjD bZrk uZb eth, ;afjo uZbhJ/. gfNnkbk ;afjo :{Bhtof;Nh s'I ;Zs e[ feb'whNo d{o j?.
gkso B/ fejk- bkbh ih, g?db Jh < efjD bZrk - BjhI, eEk s/ ;tko j' e/
uZbKr/. T[; fdB s'I pknd g?o iawhB s/ BjhI bZr/. ;dk eEk s/ ;tko fojk.
d[BhnK dhnK wjkB feskpK gVQB ftu fdB oks o[ZM/ j'J/, BktbK ejkDhnK d/
gksoK Bz{ fit/I Bkb Bkb bJh fcod/. ft;at ;kfjs s'I T[o/ dh rZb BjhI eod/ ;h.
b'oek, ;'ca'ebhia, ;koso, ekw{ UE/ fJT[I jh ;B fit/I eg{oEb/ pktk pbtzs,
jfoGiB f;zx, f;at e[wko, wh;ak j[zd/ ;h.
pq?yas, B/o{dk, gkia gfjbK gfjb bkfJpq/oh dhnK ;a?bcaK @s/ BjhI fwb/, gkso
Bz{ gfNnkb/ dhnK rbhnK pkiakoK ftu bkbh Bkb s[o/ fcofdnK fwb/ . bkbh oks
fdB BktbekoK d/ feodkoK s/ ethnK d/ fpzpK ftueko ofjzdk. T[; dk jo tke
eftsk, f;nkDg iK ftB'd Bkb irdk j[zdk. T[; Bkb s[oB dk wsbp ;h ebgBk
dhnK rbhnK ftu'I bzxDk fiZE/ ;[gBk, n;bhns, d/; fpd/; ;ko/ fJeZm/ ofjzd/. T[j
edh th fes/ th X{Dh pkb b?Idk, fes/ f;tk irk b?Idk s/ feodkoK s/ rkEktK Bz{
gqrN eo b?Idk. T[j nkgDhnK rZbK Bkb d[gfjoK Bz{ ;akwK ftu pdb fdzdk, ;akwK
Bz{ vz{xhnK oksK ftu s/ vz{xhnK oksK Bz{ ;t/oK ftu.
fJe tko gkso e'b w'jBihs nkfJnk j'fJnk ;hl j';Nb d/ ewo/ ftu oks
Bz{ frnkoK e[ ti/ pZsh p[Mk e/ oikJhnK ftu tV/ jh ;B fe dotkia/ s/ d;se
j'Jh s/ nktkia nkJh L
146
-feT[A pJh < epoK u g?D bZr/ UI, T[J/ epoK sK thj toQ/ vz{xhnK j'
rJhnK. epoK s/ e'Jh dhtk Jh irk fdU HHH. pZsh irkJh, dotkiak y'fbQnk, bkbh
;kfjp yVQ/ jB - ;N't pkb eth, sZsk gkDh Xo, nby irkJhJ/, pVh T[dk; j?
oks.
gV/ wiako g/ e[S j?I dhJ/ :/ N{N/ j{J/
fJBQhI ;/ ekw ubkU, pVh T[dk; j? oks.
-fJj 1967 dh rZb j?, ;akfJd. Ud'I thj ;kb j'J/ ;B gzikp d/ pNtko/ Bz{,
20 toQ/ vz{xhnK epoK dk fJ;akok J/jh ;h. fcaoke r'oyg[oh dh T[dk; oks s'I F[o{
j'Jh bkbh dh rZb ;[ypho dh oks d/ fujo/ sZe gj[zu rJh, UE'I r[biako dh u"o;
oks sZe, r[biako s'I rZb pzpJh fcabw T[d:'r tZb w[VB bZrh ;h go okj ftu
bkj"o nk frnk, bkj"o dhnK gzikph fcbwK nk rJhnK, fJe tko c/o thj toQ/
vz{xhnK epoK e'b'I bzx e/ pzpJh nkJh, fco r[biako s/ rZb iaok e[ o[e e/ whBk
e[wkoh tZb w[V rJh, whBk e[wkoh s'I wX{pkbk, wX{pkbk s'I w?o/fbB wBo' sZe, wBo'
s'I nwohek dhnK fcbwK sZe, fcbwK s'I ukobh u?gfbB sZe, ukobh u?gbB s'I T[;
dh fcabw rq/N fveN/No sZe, rb'p Bz{ c[ZNpkb pDk e/ y/v oj/ fjNbo sZe, Ujh
c[ZNpkb T[fvnk, j';Nb d/ T[go'I dh, g{op ftu ;{oi pD e/ uVQ frnk, fJT[I
;t/o j'Jh, bkbh, eEk d/ T[ZvD yN'b/ s/ ;tko eok e/ fJe oks ftu gsk BjhI
fejV/ fejV/ ijkB fdyk fbnkfJnk. fJe ;akw T[j Bhs;a/ dh w;aj{o g[;se d;
;g/e iaod[;s dk T[od{ nB[tkd b? nkfJnk L iaod[;s B/ ejk Ek, fszB oksK ftu
T[; dk ;kok gkm gVQ e/ ;[DkfJnk. bkbh dh f;oiDk ;aesh, u/sk, jkiao-itkph
ewkb ;h. T[j nkgDhnK rZbK Bkb sq?ekb do;aB eok fdzdk. fJfsjk;, fwfEjk;,
wjKBrohnK, wjKekft, pqfjwzv, fJe fSD dk ftokN o{g HHH.
bkbh Bz{ fJe tko gkso B/ g[ZfSnk- s[;hI e[M fbyd/ feT[I BjhI <
- w?I fet/I fbyK, w/o/ fJe gk;/ p[ZbQ/ ;akj yVQk, efjzdk fdyk yK eh fbfynk <
d{i/ gk;/ pkp/ yVQ/ n?.
bkbh dk fJe wkwk pj[s gfVQnk fbfynk ;h, T[; d/ fJe jZE ftu ikw
j[zdk s/ d{i/ jZE ftu feskp. id'I bkbh phHJ/H ftu gVQdk ;h sK fJe ejkDh fby
e/ T[jBz{ fdykT[D frnk. gVQ e/ efjD bZrk - id'I e[M d';s't;eh tork fby ;e/I
sK w/o/ e'b b? e/ nkJhI.
fJe ;akw bkbh, gkso Bz{ gq'c?;o okiadK d/ v/o/ b? frnk, BthnK Bt/bhnK
feskpK Bkb Gfonk xo, w'j GohnK fBowb jZ;dhnK nZyK tkbk uzub s/ gftZso
fij/ jk;/ tkbk okiadK, eZu d/ rbk;K ftu ;'B ozrk gkrb gkDh, gkDh dh
x[zwDx/oh tKr xz[w fojk n?bHghH, :j{dh X[BK (ihT{fJ;a w?b'vhia). T[BQK X[BK Bz{ nZyK
whN e/ ;[DB bZr/ sK T[j nihp fdq;aK ftu nB[tkd j'D bZrhnK.##
%%%
gVQB fbyD dk ezw F[o{ eo fdsk ;h, d' e[ wjhfBnK pkd bkbh dk gkgk
fgzv'I nk frnk. g[ZfSnk - fet/I U pJh w[zfvU < n;hI fejk - mhe jK ih. fco
147
g[ZfSnk - gfNnkbk d/fynk < n;hI jK ftu f;o fjbkJ/. -eh eh d/fynk < T[Zso wkb o'v, pkoKdoh pkr, febk w[pkoe, ndkbs pkiako, w'sh wfjb. fcbw BjhI
d/yh. fJj uzrh uhia BjhI j[zdh. jZ; fgnk - w?Bz{ gsk ;h fJj' itkp fdT[r/. gk;
j'D i'r/ Bzpo BjhI fwb/ s[jkBz{. fi; Bz{ s[;hI gfNnkbk ;wfMnk, fJj sK T[j EK j?
fiE/ gfNnkbk ofjzdk j?, T[; pkf;zad/ dk xo j?. E'V/Q e[ fdB ojKrk s[jkv/ e'b.
gfNnkbk fdyktKrk. mhe n?< n;hI jK ftu f;o fjbkJ/. fejk - s[jkBz{ fdyktKrk
okiadK, p/dko, dbhg fNtkDk, ft;atBkE fstkVh, r[btzs f;zx, rzvk f;zx, gqhsw
f;zx. fwbKr/ T[;skd pkeo j[;?B Bz{, ezto fwqr/Ido f;zx Bz{, wjkokik :kdt/Ido
f;zx Bz{, bkb uzd :wbk s/ jogkb fNtkD/ Bz{. GbtkB e/;o f;zx dh jt/bh
uZbKr/. fJe ;akfJo j? e[btzs ro/tkb. fJe i'frzdo f;zx j?, T[; torh jho fe;
B/ rkT[Dh j? < T[;dk Bkw n;hI i'frzdo jho oZy fds?. ;[D/ fJj Bkw edh< fe;/
dk Bkw BjhI ;[fDnk ;h f;tkfJ w?vw fNtkDk d/, fiBQK dh ejkDh p; ezveNo
d;thI dh gkm g'Eh ftu bZrh j'Jh ;h. T[BQK B/ fJe j'o c?;bk ;[DkfJnk - foe;a/,
sKr/ iK pZ; dh ;tkoh BjhI eoB fdnKrk. g?db uZbDk gt/rk, sK gfNnkbk
fwb/rk ;fji/ ;fji/, wB}{o n? < r[zfrnK p'fbnK tKr jK ftu f;o fjbkJ/. gZuh
shj feb' whNo g?db ;cao T[; bJh nkw rZb ;h. id'I fJZe fgzv s'I d{i/ fgzv
iKdk B"eo, e[Zsk s/ x'Vk Bkb j[zd/. ;tkoh BjhI eodk ;h, efj fdzdk - id'I EZe
frnk sK ;tko j' iktKrk. Eedk Jh BK. w?I T[; Bz{ x'V/ dh ekmh s/ ;tko ed/
BjhI d/fynk. nr/ nr/ s[fonk ik fojk j?, pkeh ;G fgS/ fgS/.
T[d'I sK pj[sk Jh ;[jDk brdk j[zdk, nZi th edh edkJhI wfjzdok ekbi dh
shoE :ksok eoB Bz{ fdb eodk j[zdk j?. yoV d/ ftXkfJe woj{w ;qH pfuZso
f;zx 1985 ftu w/o/ xo nkJ/, ukj gkDh s'I pkd efjD bZr/ - wfjzdok ekbi
uZbDk j?. w?I T[BQK Bkb eko ftu p?m frnk. ekbi g[i/ sK w?Bz{ :kd nkfJnk T[j' nZi sK S[ZNh j?. T[j p'b/ - sK jh sK nkfJnk jK i/ S[ZNh j?. nfXnkge,
ftfdnkoEh BjhI d/yD/, ekbi d/yDk j?. ;[eo j? S[ZNh tkb/ fdB th ekbi fes/
BjhI iKdk. w?I fJE'I gVQ e/ frnk ;K. s[;hI w?Bz{ i/bQ ftu dZf;nk ;h s[;hI fJE'I gVQ/.
nkT[ nZi fJe r/Vk bkJhJ/.
w?I ;odko Bz{ g[ZfSnk- s[;hI th wfjzdok ekbi ftu gVQ/ < y{p jZf;nk @@T[J/
fJj ekbi pDkfJn? fe;/ B/ < fJj sK ;e{b j'fJnk eodk ;h pkjothI sZe dk.
fJe fdB ;oekoh fuZmh nk rJh fe nZr'I s'I fJjBz{ ;e{b Bk fejk eo', ekbi
fejk eo'. n?I efjD Bkb, fJe fumh Bkb ;e{b, ekbi pD ikfJn? eod? < uhcia
ekbi bkj"o'I gfVQnk jK. nzdo nkT[ iok. nkj fd;dhnK B/ ;ahbvK, eZg ns/
NokchnK < eskoK dhnK eskoK. dZ;', ekB; s/ puh j? e'Jh EK < ftdtsk dk ed/
dkntk BjhI ehsk. y/vD dh o[uh ;h, ;' jkeh dh egskBh ehsh. fiE/ y/vD iKd/,
id'I gsk brdk cfsjrVQhJ/ Bkb NZeo j't/rh, skg uVQ iKdk ;h nrfbnK Bz{.
Nhw dh c'N' d/yh. wjkokik :kdftzdo f;zx p?m/ ;B. w?I g[ZfSnk - tXhnk
fyvkoh ;B wjkokik < jZ; fgnk - mhe ;B, Nhw ftu gk b?Id/ ;K, c;N ebk;
148
No/B dhnK ;hNK fwbDrhnK, T[BQK eoe/ nkbh;akB j'NbK ftu ofjD dk pzd'p;s j'
iKdk.
T[j jZZ;dk sK fit/I MoBk c[ZN g?Idk, ;kok fi;w jZ;dk. fJj bcia fbyfdnK
w?Bz{ u?yt dk tkBek :kd nk frnk. nkgD/ pkp/ Bz{ fby/ yas ftub/ tke jB,
@@pkpk sz{ id'I izrb u'I feq;fw; Nqh tZYD bJh iKdk, w?I th s/o/ Bkb s[o g?Idk.
doys tYfdnK id'I mzY Bkb w?Bz{ ezpdk d/ydk sK sz{ y{p jZ;dk, s/o/ Bkb ;kok
izrb jZ; g?Idk.##
tbdko skoK dhnK bZsK tkbh e[o;h s/ p?mk rZbk eodk d/ye/ w?I ;'funk
eodk -wjkokik oDihs f;zx dhnK d't/I nZyK ekfJw ofjzdhnK s/ fujo/ T[go u/ue
d/ dkr Bk j[zd/ sK fpbe[b fJ; soQK dk j'Dk ;h. nZyK w;akbK tKr drdhnK.
fJj BjhI fe r[Z;k BjhI nkT[Idk ;h. r[Z;/ ftu y[d Bz{ p[ok Gbk efjD brdk, fi;
T[go e'qXtkB j?, T[;Bz{ BjhI.
gkme', w/ok fgS'eV ns/ fJ; ;odko dk fgS'eV d/yfdnK s[jkBz{ fynkb nk
;edk j? fe n;hI T[; s'I vod/ j'JhJ/. fpbe[b BjhI. w/o/ pkg{ ih MkV Mzp th
eod/, EZgV th iV fdzd/. ;odko s'I vo sK eh bZrDk ;h ;r'I n;hI fJ; d/ xo
ofj e/ ngD/ nkg Bz{ ;[oZfyns ;wMd/. w/oh iwks dk fJe wz[vk fijVk ebk; ftu
t'NK g?D t/b/ w/o/ s'I jko frnk ;h, w?Bz{ nZyK fdykT[D bZrk. w?I fJe fdB T[;Bz{
wBk e/ ;odko dh jt/bh ftu b? frnk s/ ukj fgbkJh. T[;dk fgzv ;zrsg[ok ;h,
;odko d/ fgzv s'I d' e[ feb'whNo d{o. ;odko B/ wz[v/ Bz{ pkg{ dk Bkw g[fSnk,
T[;B/ dZf;nk. ;odko B/ fejk - eke/ nkgD/ pkg{ Bz{ ejhI cfsjrVQhnk :kd eodk
;h. fwbD feT[I Bh nkT[Idk < T[jBz{ g[ZShI w/o/ Bkb T[jdh eh ;KM ;h. p;, fJzBh
e[ rZb, s/ik f;zx ;dk bJh w/ok fwZso j' frnk.
fJe fdB fejk - pVk o"bk gk ofyZn? i[nkeK B/ pJh bkbh pVk gVQke{ n?,
pJh fJjd/ tork ftdtkB Jh Bh e'Jh.e'Jh toek w?Bz{ fdykT[ sK ;jh fJ;dk
fbfynk Sfgnk fi; eoe/ feXo/ jbub j'Jh j't/. ;a';a/pkia B/ fJj nZi eZbQ d/
S'eo/. w?I sK efjBk Sv/ fJj feskpK dk yZgykBk. fJjBz{ ihg b? fdzBk. e[sZ / oZy/
mkm Bkb. gzi uko pzd{eK tkb/ fpmk fbnk eo/ nkgD/ Bkb. dko{ d{o{ gh fbnk
eo/. neb sK nk ikJ/ wkVh w'Nh fJjBz{. fiXo dh bzx/, b'e fejk sK eoB, nkj
ik foj? pJh cfsjrVQhJ/ ;odko dk w[zvk bkbh.
b?euoko dh nk;kwh tk;s/ noiahnK d/D tkfbnK ftu bkbh th ;h. dcaso
B/ tkJh;-uK;bo feqgkb f;zx Bkozr Bz{ dZf;nk - jofdbihs f;zx f;X{ (bkbh) fJ;
nk;kwh tk;s/ :'rsktK g{ohnK BjhI eod/. Bkozr B/ fejk - eh coe g?Id?, nkgK
fejVk oZyD?, n?t/I o"bk gkT[Idk fco/rk fe fJzNoftT{ dk w"ek BjhI fdsk. p[bk bT[.
nzro/iah dk fJe n?e;goN y[;atzs f;zx ;h. bkbh dh tkoh nkJh. id'I fSV iKdk
T[d'I o[edk ed'I < fJeZbk nzro/iah ;kfjs BjhI, iowB, coK;h;h, o{;h ;kfjs, fJeZbk
;kfjs BjhI, gA/fNzria, fwT{iae, c'e. Bkozr dk fynkb ;h nkJ/rk r/Vk wko ikJ/rk.
id'I iZiw?IN j'Jh, wkfjoK B/ fejk - jofdbihs. Bkozr B/ dZf;nk- fJjdh w[Ybh
:'rsk g{oh BjhI. y[;tzs f;zx B/ fejk - nzro/iah dk pzdk oZyDk j? Bk, fiE/
149
y[;tzs f;zx d;ys eo/rk, :'r wzfBnK ikJ/rk. fdT[ ckJhb, d;yas eohJ/. bkbh
dh fB:[esh j'Jh, fe;/ B/ e'N eufjoh dk dotkik Bk yVekfJnk.
w?_ joihs frZb B{z fwbD ubk frnk. fJj rZb ehsh, j; fgnk- bkbh pko/
dzd-eEktK xVhnK rJhnK jB. B"eoh b?D tk;s/ T[;B{z e'Jh w[;aeb g/;a Bjh_
nkJh. :'rsktK g{ohnK Bjh_ ;B, go Bkozr B/ fto'X Bjh_ ehsk. ;[oihs bh,
i'frzdo g[nko ns/ G{fgzdo f;zx :'rsktK g{ohnK eod/ ;B, fJBQK B{z pj[s w[;aebK
g/;a nkJhnK. Bkozr nB[;ko fJj gZe/ Be;btkdh ;B, f;o/ d/ ysoBke. n?vjke
B"eoh 6 wjhfBnK bJh fdZsh ikfJnk eodh j?, fJBQK B{z fszB fszB wjhB/ s'_ tXhe
fB:[esh d/ j[ew Bjh_ fwbd/ ;B. feT[_fe bkbh efwT{fB;N Bjh_ ;h T[;B{z pj[s
nkokw Bkb B"eoh fwbh.
bkbh ikfJfBzr fog'oN d/D frnk w[yh frZb B{z efjD bZrk- fe;/ B{z dZf;U
Bk pJh bkbh B"eo j' frn?. w/o/ GkJhuko/ ftu w/oh pdBkwh j't/rh, wkbe B"eo
j' ikJ/, fJj rZb ;aowBke j?.
frZb B/ fejk - w?_ feT[_ dZ;Dk j'fJnk fe;/ B{z <
bkbh - go w?_B{z ;t/o/ nk e/ jkioh bk e/ uko ti/ sZe p?mDk fgnk
eo/rk. gsk sK bZr ikD?.
frZb - s/o/ s/ e'Jh gkpzdh Bjh_. s?B{z e'Jh B"eo Bjh_ ;wM/rk, fijVk woiah
tkJh; uK;bo nk ikJ/, s?B{z Bjh_ N'e/rk.
fJT[_ bkbh T[wo Go wkbe fojk.
bkbh B{z fwbD nkfJnk fJe w[zvk frZb d/ ewo/ ftu frnk, g[ZfSnk- bkbh
feE/ n?? < frZb B/ fejk- i/ s{z bkbh B{z ikDd?_ fco s?B{z gsk j'Dk ukjhd? T[j feE/
j? fJ; t/b/, i/ Bjh_ ikDdk, fco fwbe/ eh eo/Ark <
vka Grs f;zx th;h e'b bkbh fto[ZX fe;/ u[rbh ehsh, dZf;nk, ezw Bjh_
eodk, ebk; ftu Bjh_ iKdk, doys j/m p?mk rZbK eoh iKd? cia{b. T[; B{z
;wMkT[_. Grs f;zx B/ fejk- sz{ th bkbh dh ebk; ftu p?fmnk eo edh
edkJhIA, s?B{z th neb nkJ/. bkbh fiE/ p?mk j't/, T[jh ebk; o{w j?. bkbh
:{Bhtof;Nh tk;s/ Bjh pfDnK, T[; tk;s/ :{Bhtoaf;Nh pDh j?.
joihs frZb e'b fe;/ B/ f;aekfJs ehsh - bkbh s/ ;[oihs bh ;kok fdB
ekcah jkT{; ftu :ZeV wkoe/ xo ub/ iKd/ jB. s[;hI ftGkr ftu fpmk e/ ezw
eoB bJh feT[I BjhI efjzd/ < frZb B/ fejk - wo ikD d/ fJjBk Bz{ ukj gh gh
e/. fJE/ p?m e/ fejVk ezw eoBr/ < fJBQK dh r?o jkiaoh ftu w?I sK ezw eo
b?Bk. c/o w/o/ e'b p?m/ fojk eoBr/, w?Bz{ th ezw BjhI eoB d/Dk. w/ok ih eod?
d; whb s/ ekcah jkT{; j't/, nkT[Id/ iKd/ phs ikD.
;odko nkT[Idk sK n;hI e[M tXhnk dkb ;piah pDkT[Id/, T[j nky fdzdk feT[I, uNDh T[go fxT[ oZy e/ Bh ykXh iKdh o'Nh < r[V Bkb Bh p[oeh bzxdh <
BkGk o'v tkb/ y/s ftu rzBk phfink j'fJnk ;h. tzvkJh tkfbnK B/ thj pkJh feb'
r[V dk E?bk G/fink, T[j ;kBz{ u[ek fdsk. fe;/ Bz{ fejk d' ;/o fxT[ d/ ik, T[j
;kBz{ fxT[ d/ frnk. fJe foNkfJo wk;No ih fwbD nk frnk. T[; Bz{ fejk -
150
wk;No ih fJj w[zv/ fwjBsh B/, ;kT{ B/. p/;ae d;thI dhnK e[VhnK Bz{ gVQkT[D bk
fdT[. w?Bz{ d' e[VhnK Bz{ gVQkT[D bJh wkJh dh ;oK bkr/ fJe wekB ftu b?
frnk. e[VhnK d/ wkg/ fJiaZs pj[s eod/, wz[fvnK dh fNT{;aB Bkb'I g?;/ tXhe fdzd/.
e[VhnK nkyk wzBdhnK, i' ;pe d/ iKdk nrb/ fdB :kd j[d
z k. w[zv/ nbroia j[d
z /
pj[s eoe/.
okiadK, ozuB ns/ bkbh fszB/ nzro/iah fvf;gfbB d/ ;B. ft;at ;kfjs T[go
xzfNnK pZXh r';aNK j[zdhnK. ozuB sK pkd ftu c[ZbpqkJhN gq'c?;o th pfDnk. n;hI
T[BQK bJh ukj ;aezith i' nkyd/ pDk fdzd/, G[Zy brdh sK v'b{ ftu dkb cokJh s/
fbckc/ ftu o'NhnK Ykp/ s'I cV fbnkT[Id/, fJ; rZb dk eh o"bk fe ;kv/ e'b g?;/
BjhI. g?INK ewhiK feZbhnK Bkb bNedhnK j[zdhnK, fi; woiah i/p ftu'I g?;/ eZY
b?Id/.fe; dh i/p ;h fi; ftu'I nZi dk fvBo nkfJnk j?< gsk BjhI. fJzBk fj;kp
iao{o oyd/ fe fi; i/p ftu'I g?;/ eZY/ pekfJnk T[;/ ftu gkT[Dk j?. fJB;kca g{ok
eod/. fJj rZb BjhI fe JhwkBdko ;K. u'oh eoB dk j";bk BjhI ;h. fJBQK dh
i/p Bz{ jZE bkT[D dk j";bk e'Jh f;ezdo eo ;edk j?. poNozv o;b B/ fbfynk,
@@r?bhbhU B/ d/fynk n;wkB dh SZs g[okDh j' rJh j?. T[;B/ Ss pdb fdZsh.
uko ;dhnK pkd nkJhB;NhB B/ fejk - r?bhbhU tkbh Ss mhe ;h go j[D
g[okDh j' rJh j?. d{ih tko nkJhB;NhB B/ n;wkB pdfbnk.@@
w/ok n;wkB bkbh B/ BjhI T[;d/ gkgk B/ pdfbnk. w/ok gfNnkbk s[jkv/
gfNnkb/ s'I tZyok j?.
:{Bhtof;Nh th T[; Bkb nkT[Id/ sK s[oe/ nkT[Id/. fJe
fdB w?Bz{ g[ZfSnk - s?Bz{ fe; rZb dh y[;ah ;G s'I tXhe j'Jh jogkb < w?I fejk fij' fijk rkJhv ;kBz{ fwfbnk, T[j' fijk fe;/ wjkoki/ dh fe;ws ftu BjhI
fbfynk. j'Jh Bk ewkb < jZE s/ jZE wko e/ y{p jZf;nk, fejk - :ko w?I fezfBnK
e[ Bkb My wkodk fcodk jK < fe; Bz{ swhia j? rZb g[ZSD ns/ ;[DB dh < w?B{z
th sK y[;ah fwbdh j? s[jkv/ Bkb fcofdnK s[ofdnK. nkJ/rk fJe fdB id'I b'e
fejk eoBr/ - nihs gfNnkbk j?, gzB{ gfNnkbk j?. w?Bz{ r[o{ pkp/ T[go :ehB j?,
s[jkv/ f;oV ftu Go';k j?. gVQkJh fJ; soQK efoU pJh B"eoh b?D ykso w/o/ e'b
BK Jh nkT[Dk gt/.
bkbh dh i/p ftu gzi o[gJ/ s'I tZX edh g?;k BjhI fojk, T[d'I th BjhI, id'I
gq'c?;o bZr frnk ;h. o'Nh, ft;eh, ukj, bZ;h, i' ykXk ghsk, T[; dk fpb Bkb
tkbk d/t/rk. ;koh T[wo fJj' j'fJnk. i/ s[jkvk fynkb j? fJj rZb w?B{z p[oh
brdh j?, s[;hI rbs j'. bkbh tork ceho fJt/I jh eo/rk. e[btzs f;zx rq/tkb
d/ ;[Gkn ftu pkdFkjh ;h. T[j tXhnk s'I tXhnk ykD ghD dh uhia yohd e/,
g?;/ y[d fdzdk. j[D sZe w?Bz{ g?;/ BjhI d/D fdzdk - sz{ S'Nk j?I, u[g eoe/ p?fmnk
eo. i/ e'Jh fwZso d{o iKdk fdZ; fgnk, p[bkT[Dk j?, T[uh nktkia BjhI dJ/rk, s/ia
edwh uZb e/ ob/rk iK fco e'Jh ftfdnkoEh fwb frnk T[; Bz{ T[; tZb Gik
dJ/rk.
;[fozdo ;aowk B/ bkbh Bkb pj[s ;wK fpskfJnk j?. T[; dhnK rZbK ;[DhJ/bkbh e'b ;w/I d/ jkD d/ gq;aB th jB, T[Zso th. ;apdK dh EK jtk ftu
151
bfjokT[Id/ jZEK Bkb id'I T[vkoh wkodk j? sK ebk, Xow, o{jkBhns s/ fuzsB Bkb
;pzXs ;G yzvK pqfjwzvK d/ do;aB eodk eokT[Idk j'fJnk T[j ;o's/ Bz{ Bk e/tb
ebkw[es s/ ;EkB w[es eodk j? ;r'I yV's w[es th eo fdzdk j?HHH n?Bk ;G e[M
j[zfdnK th T[; pko/ fbyDk n"yk j? feT[Ife jo gb s[jkv/ e'b j[zfdnK th fJjh
wfj;{; j[zdk j? fit/I fJj pzdk fJ; Xosh dk Bk j'e/ fe;/ j'o b'e dk j't/.
-okig[o/ tkbk ;a/yo tXhnk c'N'rqkco j?, T[;dhnK w{j'I p'bdhnK s;thoK t/y
e/ jw/;ak gqf;X Bktb pfofiia nkca w?vh;B ekT{INh dhnK ;soK :kd nk iKdhnK
jB - uzrk c'N'rqkco e/tb bkJhN s/ ;a/v Bz{ jh F{N eodk j?, T[;dh ;koh fiad
z rh
fJBQK d'jK gZyK Bz{ ;jh nB[gks ftu fpmkT[IfdnK phs iKdh j?. fJj tZyoh rZb j?
fe s;thoK ftu bkJhN ns/ ;a/v d/ Bkb Bkb pzd/ s/ ;E{b t;sK th nk iKdhnK
jB. j'fJnk fJj fe ;fNZb c'N'rqkch eofdnK ;a/yo Bz{ ;a"e ikfrnk fe chuo fcbw
pDkJh ikt/, ejkDh, ;eohB gb/n, vkfJbkr th nkg fby/rk. fJ; c?;b/ pko/
T[;B/ bkbh Bz{ ikD{ eotkfJnk sK T[BQK moQw/ Bkb ;wMkfJnk- pkeh dh rZb nkgK
c/o eoKr/ ;a/yo, gfjbK sz{ fe;/ uzr/ b/ye dh fBt/ebh ejkDh u[D i' F{N eoBh
;"yh j't/. ejkDh bZGD dk r[Dk ;aowk s/ gk fdsk frnk.
u[DhnK ejkDhnK s/ eJh fdB pfj; jz[dh ojh. fJ;/ d"okB ;[fozdo B/ fJe
fdB pbtzs f;zx dh fjzdh ejkDh r[wokjh ;[DkJh. fJj ejkDh T[; pZu/ pko/ j? i'
xo'I sK ;e{b ikD bJh fBebdk j? go ;e{b BjhI gj[zudk. nfXnkge dh
f;aekfJs s/ fgsk pZu/ dk fgZSk eoB fBebdk j?. eJh w'V eZNfdnK fJe EK fgT[
g[so dk w/b j' iKdk j?. pZuk vodk j?,a fgsk j";bk fdzdk j?, ;ktK j'fJnk pZuk
pV/ ukn Bkb g{ok fdB nfijhnK fdbu;g EktK s/ x[zwdk x[wkT[Idk j? i' fgsk B/
nkgDh o[M/ftnK Goh fiazdrh @u ed/ BjhI d/yhnK. jo EK pko/ pZu/ dh ikDekoh
ewkb dh j?, nB/eK niBph T[;Bz{ ikDd/ jB. ;akw t/b/ fgsk g[so xo nkT[Id/ jB
sK d'jK ftueko fgnko s/ ;wMdkoh dh BthI szd i[V u[eh j[zdh j?. oks Bz{ nkgD/
ewo/ ftu b/fNnk fgsk ;'u fojk j? - pZuk nkgDk okj nkg bZGD @u ;woZE j'
fojk j? go fiazdrh dh y{p;{osh d/ nB/e g;ko T[;B/ j[D sZe BjhI d/y/. pZu/ Bz{
BjhI, fgsk Bz{ o;s/ dh b'V j?.
rZbK, fcbwK, rhsK s/ ;kfjs ftu wB[Zyh fo;afsnK Bz{ co'b ojhnK jB. fdB
ed'I Yb frnk, gsk BjhI bZfrnk. ;aowk B/ fejk - pkfpU nkgK pZ; th cVBh j?.
bkbh T[mD jh bZrk ;h fe ;a/yo B/ o'e fbnk, ny/ w?I r[wokjh dh ;efogN
;[DkT[Dh j?. p?m rJ/. ;efogN gVQh ikD bZrh. nkw fjzdh fcbwK dh soia s/
;a/yo B/ ejkDh Bz{ s'VfdnK wo'VfdnK T[; ftu o/g, o/;, w[iok s/ GzrVk gk fds/,
fJBQK fpBk fv;NqhfpT{No fcbw u[ed/ BjhI. d' YkJh xzN/ ;efogN ;[DfdnK bzx
rJ/.
fJ;ako/ Bz{ Bk ;wMfdnK ;a/yo B/ ;tkb d[jokfJnk - s[;hI ;wM/ BjhI pkfpU,
j'o rZbK c/o ;jh, xZN' xZN fJj sK dZ; ikT[ fe w{b ejkDh Bz{ fJzwgo{t eoB
bJh i' w?I spdhbhnK ehshnK jB T[j s[jkBz{ fej' fijhnK bZrhnK <
152
153
nzro/iah dhnK BthnK d[obG feskpK nkJhnK jB, fJe g/fI Nzr n?riahfp;aB bZrh j?.
w?I nzro/iah ftu fJe Bktb fbfyn?, w/ok ih eod? T[;dk yoVk sz{, e/tb sz{ ;[D/.
wB g;hi frnk, eko ftu p?m e/ f;awb/ ub/ rJ/. w?vw ;Zs fdB T[vhed/ oj/.
p/;aZe x[wZeV dot/;h sphns dk gsk ;h go J/B/ fdB bkgsk < n?;H n?;H ghH Bz{
c'B ehsk, @@;piah b?D G/i/ ;B, jcsk j' frnk nkJ/ jh BjhI.## n?;H n?;H ghH B/
fejk - w?vw ;piah j'o fe;/ s'I wzrtk bt' c/o.##
;fszdo f;zx B{o B/ dZf;nk - p/fceoh dk nkbw ;h. eZbQ Bz{ gfjbk g/go
j? ;kbkBk fJwfsjkB dk, ;op;zwsh Bkb ;akwh c?;bk j' frnk, bkbh d/ gfNnkb/
tkb/ pkr ftZu ik e/ nzp u{g/ ikD. s[o gJ/, po;ks F[o{ j' rJh, eu/ okjK s/
fsbed/ fvrd/ Yfjzd/ pkr ftu g[Zi rJ/. nzp sK u{g/ go okshI ofjD bJh T[E/
e'Jh pzd'p;s BjhI ;h. nXh oks fGid/ fGiKd/ tkg; g[Zi/, nrbh ;t/o g/go ftu
ik p?m/. fJe fdB gsk bZrk fe nzpkb/ ;Zfsnkihs o/n dh fcbw bZrh j?, fJe
fdB bJh. nrb/ fdB g/go ;h. sK eh j'fJnk, g/go j[zdk oj/rk. ;kJhebK s/
;tko j' e/ fcbw d/yD rJ/ nZXh oks tkg; gos/.
;kb 2008, nzro/iah ftGkr ftu nfXnkgeK tk;s/ foco?;ao e'o; uZb fojk
;h. w?Bz{ ypo fwbh fe d' b?euo gq'c?;o ;'wgkb ozuB dJ/rk. b?euo s'I gfjbK
r?;N jkT{; ftu T[; Bz{ ik fwfbnk s/ 1968 dhnK g[okDhnK rZbK :kd eotkJhnK,
dZf;nk, d' S'eo/ s[jkvh fydws bJh nZr/ fgS/ BjhI fcod/ ofjzd/ ;B id'I s[;hI
fbNo/oh ;NZvhia w?riahB eZfYnk ;h < fJ; d/ fszB fJF{ fBeb/, fco pzd j' frnk.
;G :kd nk frnk. w?Bz{ T[; B/ nkgDh feskp g?;/i N{ gzikp fdsh s/ nB/e
g[okDhnK rZbK ;[DkJhnK.
c[bpqkJhN gq'c?;o, gkb sko, nkgDh nkofN;N phth foB sko Bkb nwohek
s'I gzikph :{Bhtof;Nh d/ nzro/iah ftGkr ftu nwoheD ;kfjs gVQkT[D tk;s/
nkfJnk. :{Bhtof;Nh B/ T[; Bz{ fBek fijk cb?N nko-NkJhg fdsk fijVk T[;Bz{
g;zd BK nkfJnk. tkJh;-uK;bo dh MkV Mzp eoB fgS'I ;afjo ftu tZvk ;[jDk
xo feokJ/ s/ b? fbnk fi;d/ ;kjwD/ pkoKdoh pkr ;h s/ B/V/ wkb o'v. pkiako
B/V/ ;h. T[j gzikp d/yD nkfJnk ;h s/ gzikp okjhI Gkos. fJe fdB ozuB Bz{
fejk - ;afjo w?I d/y fbn?. n;hI gzikp dk e'Jh fgzv d/yDk j?. fizB/ fdB woiah
T[E/ ojhJ/. fi; Bkb i' woiah rZb eohJ/. nkg; ftu ftuko tNKdo/ T[gozs
c?;bk j'fJnk fe bkbh d/ fgzv cfsjrVQ uZbhJ/. okiadK, bkbh s/ ozuB fJ;
nwoheD i'V/ Bz{ b?e/ jkew dh N?e;h okjhI fgzv tb s[o gJ/.
EK EK o[e e/ gkb sko c'N'nK fyudk, -fJe bZs s/ prb/ tKr yb'sk
j'fJnk gF{ ukodk tkrh, gzSh wZM d/ ezB Bz{ uzpfVnk j'fJnk, prbk wZM T[go M{N/
b?Idk j'fJnkHHH. nZi s'I uko djke/ gfjbK dk gzikp e?wo/ ftu pzd j' fojk ;h.
T[;Bz{ dZf;nk frnk ;h fe gzikp iKrbh b'eK dk fJbkek j?, wko XkV, y{B dk
pdbk y{B HHH pu puk e/ uZbDk j?. ;[Bkw sZe ;G mhe fojk, nr/ eZuk o;sk
;h, N?e;h fc;b ojh ;h go vqkfJto T[;skdh Bkb ;co s?n eodk frnk.
cfsjrVQ d/ B/V/ fBeh fijh Bdh tKr gkDh trdk ik fojk ;h fi; ftu dh eko
154
BjhI bzx ;edh. Bro tk;hnK ;w/s bkbh d/ gkgk B/ eko nkT[Idh s/ o[eh d/yh.
thj gZuh iD/ gikw/, ukdo/ T[u/ u[e e/ gkDh ftu'I bzx e/ wfjwkBK sZe g[Zi/. r'o/
r'oh B/ ;odko Bkb jZE fwbkfJnk. bkbh j'ohI g/Iv{nK d/ tkeK dk soiwk eod/
oj/. ;odko B/ ;kfonK Bz{ p?mD dk fJ;akok ehsk. fit/I ;e{bh pZu/ wk;No dk
j[ew wzBd/ jB, ;ko/ iD/ g?oK Gko p?m rJ/. fJe B/ fejk - nj[ nk foj? ;kvk
ijki. fJj ijkia Bk yokp j't/, Bk fJjdk n?e;hv?IN ja't/. gkb B/ d/fynk, seV/
pbd rZvk fyZuh nk oj/ ;B, gkDh ftu dh bzx e/ rZvk wfjwkBk e'b g[Zfink,
tkg;h tZb w'fVnk, wfjwkBk Bz{ rZv/ ftu uVQB tk;s/ fejk. ;ko/ iD/ rZv/ s/ ;tko
j'J/ s/ Gt-;kro gko eoe/ fgzv dh i{j ftu tV/. g/Iv{nK Bz{ ;{j fwb rJh ;h fe
ftd/;ah wfjwkB nk oj/ jB, wfjwkBK Bz{ d/yD tk;s/ fgzv fJE/ nk frnk. BiaoK
J/BhnK T[sktbhnK fit/I nZyK EkDh gh ikD. jB/ok g;oB bZrk. B"eo bkbN?D cVh
jt/bh d/ dotkia/ ftu yb'sk ;h. wfjwkBk dk T[skok T[go u[pkfonK ftu ;h.
;odko nzro/iah ftZu rZbK eo fojk ;h go edh edh T[;Bz{ r'oh dk tke ;wM
Bk g?Idk. p/;ae uhcia ekbi ftu gfVQnk ;h go fgzv'I pkjo BjhI fBebdk ;h.
nekdfwe ndko/ d{o ofj rJ/ ;B. d' pzd{eXkoh pkvh rkov gfjo/ s/ yb's/ ;B.
jt/bh d/ uko/ e'fBnK s/ uko T[u/ Nkto ;B, rkodK bJh g[iah;aBk b?D dh ftt;Ek
;h. wfjwkB fJ; ojZ;wJh EK Bz{ T[s;e[sk Bkb d/y oj/ ;B fit/I e'Jh n;uoi
;[cBk j't/. ;akBdko tZv/ ewo/ ftu T[skok j'fJnk, ;'c/, e[o;hnK fJjfsnks Bkb
oZyhnK j'JhnK, uko uko e[o;hnK ftueko w/ia, eYkJh ehs/ j'J/ w/iag';a, nkokw
e[o;hnK, e[o;hnK T[Zgo rZdhnK. jt/bh ftu e[Zb gzdoK B"eo ;B, d' eksb th
;B, i/bQ u'I g?o'b s/ fojk j'e/ nkJ/ ;B. f;aezith d/ iZr, tZv/ tZv/ rbk;.
wfjwkB fgnk;/ ;B, ;co ftu'I nkJ/ ;B, ;[nkd Bkb ghsh. fgzv fpibh BjhI nkJh
;h. b?Ig fNe/ gJ/ ;B, bkbN?Dk fJXo T[Xo x[zw ojhnK ;B. jB/o/ ftu'I pkjo
skeh okjhI d/fynk. eko dhnK bkJhNK e'mh tZb Bz{ nk ojhnK ;B, gsk BjhI
vqkfJto jkew feXo'I dh b? nkfJnk. rZv/ d/ bkr/ eko gkoe eo fdsh. fyVeh
ftu'I dh gkb B/ vqokfJto Bz{ @fjZg fjZg j[Zoo/# fejk s/ fejk fe phno eZY fbnk.
;odko B/ fejk - fJE/ T[go ;kok pzd'p;s ehsk j'fJnk j?. ft;eh dh p'sb w/ia
s/ nk rJh. g?r tosD/ F[o{ j'J/.
jkew e[M jNe/ go/ p?mk ;h, r'o/ B/ fejk - nk jkew, sz{ nkgDk g?r nkg
pDk. jkew nZXk rbk; Go e/ b? frnk. ghD fgnkD d/ d"o pknd ykDk nk
frnk HHH ;akBdko HHH tzB ;[tzB, ;{g, ;piahnK, fueB, nkuko, yho. j/mK ftjV/ ftu
fgzv d/ d' iD/ nk p?m/, fJe d/ jZE ftu fJeskok, d{ik xVk b? e/ nkfJnk ;h.
NZg/, d{jo/ noEK tkb/ NZg/. wfjwkBK Bz{ jo/e NZg/ dk noE dZf;nk iKdk, sK
nrbk F[o{ j[zdk, p[fBnkdh wB[Zyh fo;as/, g/Iv{ b'VK, ;kdrh, ;kok e[M wfjwkBk tk;s/
fdbe;a . rkfJe nrbk NZgk S/VB jh bZrk ;h fe bkbh dk uu/ok Gok nkfJnk,
;odko d/ ezB ftu e[M fejk. fgzv d/ ;G pzd/ ;odko Bz{ pkg{ iha efj e/
p[bkT[Id/ go id'I ;odko ra?o jkiao j[zdk, r'ok T[; pko/ rZbK eofdnK Ubvw?B
;apd tosdk. fe;/ dk pbd fpwko j?, fe;/ dk w[zvk fpwko j?, fe;/ d/ rZv/ dk
155
gjhnk N[ZN frnk j?HHH fes/ bVkJh j' rJh. ;ko/ nkgDhnK nkgDhnK w[;aebK
;odko Bz{ d;d/. fJj fgzv dh d/;h eufjoh ;h, jo/e dh cfonkd ;[Dh iKdh,
fJbki ehsk iKdk, Xotk; fwbdk, wB[yh ;KM dhnK i[VhnK j'JhnK szdK.
jkew finkdk gh frnk. T[;Bz{ B"eo ;jkok d/ e/ ;"D tk;s/ fbikD bZr/,
T[BQK Bkb bV fgnk. T[uh T[uh p'bD bZrk. T[;dh fJj jkbs d/ye/ gkb ;aofwzdk
j' frnk, ;odko s'I wkch wzrD bZrk.;odko jZ; e/ p'fbnk - wkch fe; rZb dh<
fJe nZX pzd/ Bz{ th i/ Bk uVQh c/o wfjcb dk ;[nkd eh < ozr bk fdsk s[jkv/
vokfJto B/. ;t/o/ ;akpk;a fdnKrk T[jBz{.
;odko B/ g[ZfSnk - s[jkvk e'Jh pzdk ;aokph j' ikt/ sK s[;hI eh efonk
eod/ j' < gkb B/ fejk - nZtb sK fiankdk ghId/ Jh BhI. w/o/ B"eoK ukeoK Bz{ w?I
nkg g?r fdzdk jK, fiankdk BjhI gkT[Idk. i/ e'Jh nkg/ gh g{ e/ ;aokph j' ikt/, c/o
w?I T[jBz{ o'Nh BjhI fdzdk, ewo/ ftu pzd eoe/ pkjo'I izdok wko fdzdk jK. ;t/o/
izdok y'bQd/ jK sK pzd/ Bz{ neb nkJh j[zdh j?. ;odko B/ fejk - w?I fe;/ Bz{
izdok Bh wkodk, fe;/ dk ykDk pzd BhI eodk sK th ;t/o t/b/ nebtzd j'J/
fcod/ B/.
uko pzd/, d' T[jh fijV/ eksb ;B, d' rzBw?B, jkew Bz{ j/mK fbikD bZr/
sK T[j djkfVnk, rkbK d/D bZrk, bbekok wko e/ fejk - w?I th iZN nK, eZbk
eZbk nkU w/o/ ;kjwD/, c/o d/yK s[;hI eh U. d/y bz{rk w?I s[jkBz{. r'ok r'oh g;hB'
g;hBk j'Jh ikD, ;odko ns/ T[;d/ pzd/ jZ;h ikD, jkew Bz{ j/mK fbik e/ wzih s/
fbNk fdsk, p; T[E/ Jh ;"I frnk.
jkew d/ j/mK ikD fgS'I gzikp dh fjz;k pko/ rZbpks F[o{ j' rJh. gkb B/
fejk - w?Bz{ dZyDh Gkos d/ fJe pzd/ B/ dZf;nk fe gzikph yz{yko jB. ;odko B/
fejk - gzikp dk jo/e tk;h nkgD/ nkg Bz{ iZN ;wMdk j?, :'Xk ;wMdk j?, T[;
d/ fdb ftu nDy Bkw dh uhia j?, i/ T[j S/V fdT[ c/o T[j r[Z;/ ftZu nk
ikJ/rk. T[;Bz{ g[b; iK c"i dh B"eoh uzrh brdh j? feT[Ife jfEnko ubkT[D dk
F[ehB j?. gzikp w[rbK fto[ZX bfVnk, fco nzro/iaK fto[ZX bfVnk, d' ;z;ko izrK
ftu nzro/iaK tb'I bfVnkHHH T[;d/ ;[GkT[ ftu :[ZX bVBk w"i{d j? go fJ;/ ;[Gkn
eoe/ T[;Bz{ fjz;e efjDk rbs j?. gzikp B/ ftdtkB fds/, ceho fds/, Xow rqEz
fds/, ebkeko s/ rkfJe fds/. gzikph Bz{ id'I r[;k uVQ/ sK T[j fgZm fgS/ tko BjhI
eodk, ;kjwD/ bbeko e/ d[;awD dh Sksh ftu r'bh dkr e/, o[e e/ d/ydk j? fe
ezw swkw j' frnk fe ni/ j'o b'V j?. go T[;Bz{ Bokia ehsk Jh feT[I ikt/, id'I
T[;Bz{ r[Z;k ufVQnk, gsk eoBk ukjhdk ;h ekoB eh ;h.
gkb ns/ T[;dh gsBh B/ gzikph fbpk; gfjfBnk j'fJnk ;h s/ gkb gzikph
d/ e[M bcia f;Zy frnk ;h, b'e rhsK dk, o;wK ohsK dk nBzd b? fojk ;h. gkb
Bz{ ;[oZfynk dh b'V ;h, T[j frD fwE e/ jo c?;bk b?Idk. fJj' coe ;h. gzikph
;[oZfyns j?, T[j frDshnK BjhI eodk. gzikp d/ e[M n;{b jB fiBQk T[s/ ;ysh
Bkb gfjok fdsk iKdk j?, ihtB dk nfijk nB[;ak;B d[BhnK ftu ;akfJd jh j't/
fes/.
156
gkb Bz{ jkew c/o :kd nk frnk, fejk - w?Bz{ brk ;h j[D y{B yokpk
j'fJrk e'JhHHH d/y' sK ;jh, jkew fiBQK Bz{ rkbK d/ fojk ;h T[j ;B e"D !
;odko B/ fejk - fJE/ fJT[I esb BjhI j[zdk. esb iawhB d/ MrV/ ekoB j[d
z k j?
iK fcao j' u[e/ esb dk pdbk b?D tk;s/. gkb B/ g[ZfSnk - s[;hI pdbk b?D d/
jZe ftu j' < ;odko B/ fejk - jK fpbe[b. w?Bz{ e'Jh esb eo dJ/ sK bkbh
T[;dk pdbk feT[I Bk bt/ <
@@feT[I < ekBz{B Bkw dh e'Jh uhia BhI j[zdh <## gkb B/ g[ZfSnk.
@@w[V oj/ B/ ekBz{B tZb, j"bh j"bh, w[V oj/ B/. g[b;, ndkbsK, i/bQK ;kok
szso j?rk, go pj[sh tko fJB;kca BjhI fwbdk, id'I fJB;kca Bk fwb/ sK gzikph
nkydk j? - w?I nkg/ eo fdzBk fJB;kc c/o.##
gkb ;fjws BjhI ;h, @@go esb esb j?, ekoB i' woiah dZ;'.**
;odko B/ fejk - s[;hI ;jh j', sK th, nopK tKr, gzikph fgZS'I tko BjhI
eodk, bk; J/Iib;, f;aekr', fBT{ :koe d/ r[zfvnK tKr GkVk b? e/ esb BjhI
eodk, ngD/ fe;/ p"D/ ;odko d/ fJ;ako/ s/ esb BhI eodk, fe;/ wZ;'bhBh, fe;/
fjNbo dh j?IeV fto[ZX gzikph i/ jfEnko u[edk j?, u[ZeD fdT[.
gkb gzikph dh Ekj BjhI gk ;edk ;h. T[j ;sj s'I d/y fojk ;h, fgnko,
iBw, ftnkj, w"s nkfde T[gozs o;wK dhnK owiaK dk T[;Bz{ gsk BjhI ;h. MNgN
e[M fBehnK dbhbK d/ e/ T[j c?;bk ;[Dk fdzdk. T[; d/ wB T[s/ i' gqGkt g?Idk,
T[jh T[; dh iZiw?IN j' iKdh. T[;Bz{ fJzgo?;aZB ns/ iZiw?IN ftZu coe dk gsk BjhI
;h. gkb B/ fejk - s[;hI Bk wzB', gzikph fjz;e jB, bj{ d/ fsjkJ/, fjzd{, f;Zy
;ko/. rKXh, nfjz;k, rT{ g{ikHHH rZbK fJj', go fdb ftu fjz;k. gs? feT[I j? fJj<
s[jkv/ b'eK Bz{ esb eoB dh o{jkBh nkfrnk fwbh j'Jh j?. rhsk ns/ r[o{ r'fpzd
f;zxHHH, fjz;k d/ jZe ftu jB, eh f;Zy cyo Bkb BjhI efjzd/ fe ;kv/ r[o{ ih ;zs
f;gkjh ;B < w?I ;G ikDdK. feq;aB ns/ r[o{ r'fpzd f;zx fjz;k dh jwkfJs ftu
jB.
ozuB B/ fejk - feq;aB ns/ r[o{ ih fjz;k d/ jZe ftu BjhI jB gkb. T[j
nkyd/ jB nkgD/ Bkb p/fJB;kch Bk j'D fdT[. feq;aB B/ d/o sZe e"otK Bz{ wZs
fdsh ;h, BjhI wzB/. r[o{ ih dk c[owkB j? fe gfjb'I ;ko/ t;hb/ niawkT[, e'Jh t;
Bk uZb/ sK feogkB d/ w[Zm/ T[go nyho s/ jZE oy'HHH nyho ftu. r[o{ ih nyho
T[E/ g[Zi rJ/ ;B fiE/ ihtB ns/ w"s ftu coe BjhI fojk ;h. gzikph r[bkw BjhI
ofj ;ed/ d/o sZe. pzrkbhnK iK dZyDh GkoshnK tKr T[j pkp{ BjhI pD ;ed/.
nwohek, poskBhnK, e?B/vk, ehBhnK, wbkfJnk ftu ik e/ T[BQK B/ wiad{oh ehsh go
pj[s S/sh iawhBk, ekoykfBnK ns/ ezgBhnK d/ wkbe j' rJ/. gzikph Bz{ ykD ghD
gfjBD ns/ ;'uD ftu ;kdrh g;zd j?, T[j do;aB, dbhb dhnK pohehnK s'I
p/gqtkj j?. cb;ck SZv', T[j sK w"s tb'I th p/gqtkj j?, fJ;/ p/gqtkjh eoe/ T[j
pfunk j?. w{oysk ns/ p/gqtkjh ftu coe j?.
fp;so/ ftS/ gJ/ ;B, g{oh esko, u[pkfonK d/ pkjotko y[ZbQ/ n;wkB j/mbh
SZs T[go. e[M d/o pkd ozuB Bz{ fynkb nkfJnk, T[j', fJj eh j' frnk < rbsh
157
eo p?mk. ukjhdk ;h w?I ;odko Bz{ dZ; fdzdk r'o/ fJ; soQK BjhI ;"Id/ j[zd/, T[BQK
d'tK tk;s/ u[pko/ nzdo ;"D dk fJzsiakw eoBk ukjhdk ;h. e'Jh rZb BhI, ;t/o/
fywK wzr btKrk s/ eZbQ Bz{ fJzsiakw do[;s j' ikt/rk.
;t/o j'Jh, ozuB T[fmnk sK d/fynk gkb ys fbyD ftu o[fMnk j'fJnk ;h.
gkb B/ fejk - ozuB sz{ uko ;kb nwohek ftu gVQ e/ nkfJnk j?I, pkehnK Bz{ Bk
;jh, s?Bz{ sK gsk j? fe nwoheDK Bz{ gqkJht/;h g;zd j?. t?;/ w?Bz{ j[D fJ; wkj"b
dh nkds g?Idh ik ojh j?. ;t/o/ ;t/o/ e'Jh mkj mkj b'j/ dk dotkiak yVekT[Idk
j?. B"eo fJe d{i/ Bkb fJT[I rZbK eo oj/ jB fit/I e'Jh MrVk j' frnk j't/,
gsk brd? fe rZb pZdbtkJh pko/ j' ojh j?. d/o oks ;"D sZe fJj' ;a'o, jo
gb, jo tes. fijVk id'I woiah wzdo dk NZb yVek d/t/, fijVk woiah nzdo
bzx nkJ/, fpB ;Zfdnk, fpB p[bkfJnk, wzrsk s/ wfjwkB fJe ;wkB. w?B{z sK
brd? fJ;/ ;a'o s'I puD bJh Gkosh izrbK ftu d"V iKd/ ;B iK gjkVhI uVQ iKd/
;B. fiBQK Bz{ s[;hI ;fBnk;h efjzd/ j', s[;hI T[BQK Bz{ J/Bk sgk fdsk fe d[yh j'e/
;dk bJh GZi rJ/. s[jkv/ xo ;aKsh j't/ c/o e"D ;fBnk;h pD/. w?I p[MD bZr
fgnk jK p[MkosK s[jkvhnK.
;odko fe;/ uzr/ rtZJhJ/ dh sbk;a eoB bZrk. dZf;nk fe eZbQ Bz{ jowB
fgnko/ rkT[D BZuD tkb/ pkp/ nkT[Dr/.
gkb nwohek tZb yas fbyh ik fojk j?, @@nihp' rohp gzikp ! y[;ah j't/ sK
th, d[y j't/ sK th, fpB p[bkfJnK fgzv T[E/ ubk iKdk j?. e'Jh gqkJht/;h BjhI.
w"s fe;/ d/ xo, ;kok fgzv T[E/ nk p?md?, ;kohnK n"osK o'Jh iKdhnK jB, t?D
gkT[IdhnK jB. fi; xo w"s j'Jh i/ T[; xo dh iBkBh BjhI o'Idh, BjhI fgZNdh sK
pkjo'I nkJhnK iaBkBhnK ftu'I e'Jh T[; dh Sksh nkg fgZND br iKdh j?, fgN
gNZT{nk ns/ o'D X'D ;[oskb ftu j[zdk j?. fJ; wifb; ftu S'Nh T[wo dhnK
e[VhnK tZvhnK s'I o'D dk sohek f;Zy ojhnK jB. wk; wk; Bz{ e[ZNh iKdk j?, edh
SkshnK s/ d[jZEV, edh gZNK s/, edh wz{j s/. nkgDk wk; nkg/ Bhbk eo b?IdhnK
jB. eh ;fGnsk j'Jh, fJj fejk ;fGnkuko j? < ftnesh GhV ftu r[zw j?, fJE/
e'Jh fJeZbk j? Jh Bh, fJeZbk ofj Jh BhI ;edk. fJ; gZy'I w?I ;wMdk jK fJE/ e'Jh
pzdk nkiakd Bh, fJBQK Bz{ nkiakdh dk Bk gsk j? Bk T[; pko/ ikDB dh fJZSk,
;kfonK B/ fJe d{i/ Bkb nkgD/ nkgBz{ p[D oZfynk j?.
@@;ko/ p/god, y[ZbQhnK SZsK, ftjfVnK ftu fJeZm/ ;[Zs/ gJ/ jB. Bkb jh gF{,
e[Zs/, fpZb/, w[orhnK, pZseK, ep{so, ;G fJeZm/. ;odko nkgD/ B"eoK Bz{ j'o ;odkoK
dhnK rZbK ;[DkT[Idk j?, T[j T[uh T[uh j;d/ jB, w?Bz{ brd? w?I ;"I frnK, BjhI w?I
;[sk BjhI ni/, d/o se ;[sBhId/ ftu fpskT[Idk jK.##
fJe ;t/o ozuB B/ d/fynk, r'ok r'oh sK pD ;zto u[Ze/ jB, SZs T[go
yb's/ tZy tZy e'Dk s'I fgzv dhnK c'N'nK fyZu oj/ jB. ;odko dh jt/bh pj[s
T[uh j?, ;kok fgzv fJ; s'I BhtK j?. fgzv ftu j'o fe;/ d/ u[pkok BjhI, xo eZu/
jB, jo/e xo dh SZs Bkb d/ xo Bkb i[Vh j'JhHHH ewkb n? HHH pzdk ukj/ sK
;kok fgzv SZsK T[go th x[zw ;ed?. fJe' wzi/ s/ d' iaBkBhnK ;[ZshnK gJhnK jB,
158
fe;/ j'o gk;/ fJe' wzi/ s/ d' w[zv/ ;[s/ gJ/ jB. r'ok r'oh ;aowk oj/ jB, c'N'nK
fyZu oj/ jB. fgT[ g[Zs fJe wzi/ s/.
fJT[I brd? fit/I iawhB T[go cfsjrVQ u"eVh wkoh p?mk j't/. fJe n"os
fgZsb d/ rbk;K ftu d' pzfdnK bJh ukj pDk e/ fbnkJh j?, fJe xo tkbk
j't/rk d{ik fdT[o. jK :ehBB fdT[o, feT[Ife i/m j[zdk sK iBkBh x[zv eZY e/
nkT[Idh. r'oh j;dh j?HHH T[jh b'e-rhsK ftubk fdT[oHHH gkbHHH NZfgnK tkbkHHH fyZu
c'N'. nj[ d/y, w[ork w[orh fgS/ d"fVnk fcodk j?, fyu c'N', pko pko pKrK d/Jh
iKd?. gob/ xo ftu p[ZYh T[uh T[uh p[ZY/ Bz{ rkbK eZY ojh j?, p[ZYk bVB dh EK
f;o y[oeh iKdk j?HHH c'N'. gzikp nwohek ik fojk j?.
r'oh f;roN ghIdh eJh tko NkfJbN ftu r/Vk wko nkJh j?. f;roN
ghD pr?o T[;dk g/N ;kca BjhI j[zdk. fizB/ r/V/ nZi T[j NkfJbN d/ bk u[eh j?,
T[;s'I tXhe TZ[so ;odko B/ gkb d/ ;tkbK d/ fdZs/ jB. fgzv ed'I tZf;nk, nkpkdh
fezBh, xo fezB/, e[b oepk, e[Zb gF{, ekoykB/ nkfde nkfde. ;odko d/ itkpK s'I
brdk ;h fgzv nksw fBoGo j?, eDe, uktb, wZeh, ;oQ'I, rzBk, ;pihnK, dkbK ;G
nkg g?dk eodk j?. eZs/ ;{s d/ egV/, ezpb th ;{s d/, pZeo/, w[or/, ;{o, ;G e[M
fgzv'I fwb iKdk j?. ;afjo ftu b'e T[d'I iKd/ jB id'I yk; rfjDk yohdDk j't/,
fe;/ tZyo/ fviakJhB dk, fijVk fgzv d/ ;[fBnko s'I Bk fwb/.
;odko d;dk j? - s[;hI ;fjoh U Bk, fJ; eoe/ s[jkBz{ fJspko BjhI fe
fgzv'I ;G e[M fwb iKdk j?. d/y' s[;hI ekoB cb/e;, po?Zv, ftNkfwB r'bhnK,
nkfJoB e?g;{b, epia tk;s/, d;sK tk;s/ dtkJhnK, phno ;G ngD/ Bkb u[eh
fcod/ j' cfsjrVQ sZe. nwohek cfsjrVQ g[Zi/rk sK ghD ykD dhnK t;sK Bkb
fbnkJ/rk, feT[Ife cfsjrVQ ftu ;ckJh BjhI, ikjb cfsjrVQ d/ xoK dhnK SZsK
fJe;ko BjhI, rbhnK BkbhnK dk e'Jh ;N?Ivov BjhI, xo f;ZXhnK eskoK ftu BjhI.
eZu/ xo d/ ftjV/ ftu'I fJ; fgzv dh iaBkBh T[Zgo d/ydh j?, r'ok r'oh T[;
dhnK c'N'nK fyu oj/ jB sK jZ; g?Idh j?, c'N' d/ g'ia tk;s/ BjhI jZ;h, fdb'I j;dh
j?, fco ;aow nk rJh j?, d/y' s/iah Bkb nzdo ubh rJh.
r'o/ B/ fejk - w?I fgzv dh p[Dsh d/yDh j?. ;odko B/ B"eoK Bz{ fejk dohnK, c[bekohnK fbnkT[. tZy tZy ozrK fviakJhBK dhnK. c'N'nK fyZuhnK,
fiT{w?Nohebh goc?eN fviakJhBia. gkb B/ g[ZfSnk - w?I fJ; ekohro dh c'N' fyuDh
j?, feE/ ofjzd? < ;odko jZ; fgnk - jo/e xo dh jo/e e[Vh fJj ezw ikDdh
n?. fJj uhiaK e'Jh m/e/ s/ BjhI pDtkJhnK iKdhnK, fJj' ekoB j? fe t/uhnK BjhI
iKdhnK, ;[rksK tk;s/ jB. i/ s[;hI fe;/ iaBkBh dh pDkJh gZyh, eZYh uz[Bh iK
c[bekoh yohdDk ukj' sK w[cs d/Dr/, g?;/ jofria BjhI b?Dr/.
r[;bykB/ ftu'I fBeb e/ foB ;odko e'b nkJh - tkj fezB/ riap d/ ;[jD/
g?NoB gkb ! nkgK yohdKr/. ;odko B/ fejk - gkb Bz{ dZ; fojk ;K fe fteoh
bJh BjhI jB, w[cas fdnKr/. B"eo fJe g?eN b?e/ jkiao j'fJnk. y'jfbnk, ;Zs
c[ZN bzwk uko c[ZN u"Vk d[gZNk, BkGh, bkb, ghb/, jo/ o/;aw Bkb eYkJh ehsh j'Jh.
@@ih ;{p/dko jiakok f;zx dh ;odkoBh B/ w/w ;kfjp tk;s/ G/fin?.##
159
160
w/iapkB nkgD/ wfjwkB bJh, T[; dhnK fJZSktK dh g{osh bJh ;zihdk ;h. fJ;
;[fjodsk pdb/ d/D bJh foB e'b ;apd ;B - no;HHH f;ZaNHHH vkfJ;?INoh. F[eokB/
ti'I w'VthnK ;[rksK.
gkb B/ fejk - BjhI BjhI HHH ykbh sths.
foB fco uheh - gkb HHH gkb HHH vkfJ;?INoh w[odkpkd !
;ko/ ;'uD bZr gJ/ HHH sths E'Ek j't/ sK th sths j?, fJ; Bkb gsk
brdk ofjzd? pzdk w'Nk j' foj? fe gsbk, f;js fB:fws oZyh ik ;edh j?. i/
uzr/ ;[fBnko s'I nkovo d/e/ pDtkJhJ/, ;[jDk th brdk j?. fe;/ Bz{ gsk BjhI bZr
fojk sths dk vkfJ;?INoh Bkb eh snZbe.
gkb B/ fejk - w/o/ bJh uKdh dk sths mhe j?. Gkos dk B?;aBb pov
ghekZe fJE/ fgzv ftu d/fynk j?. sths T[go w'o pD ;e/rk <
- feT[I BjhI < ;odko B/ fejk, pD/rk. s/ ;kJhia <
gkb B/ fejk - fJe fJzu pkJh nZXk fJzu. pj[s ;'jDk. pj[s ;'jDk bcaia
gkb B/ gzikph ftu ej/. fJj d' bcaia ;[De/ ;ko/ iD/ y[;a j'J/. gzikph p'bh ikDB
pr?o gkb gzikp Bz{ fet/I ikD ;e/rk < go uko wjhfBnK bJh nkfJnk j?, uko
wjhfBnK ftu p'bh f;yh jh BjhI ik ;edh. b'eK d/ ;fGnkuko dh ikB p'bh j[d
z h
j?. gkb nwohek Bz{ p/ikB gzikp fdykJ/rk.
;odko B/ fejk - ;kjp' Bk;ask eo', uZbhJ/, b/N j' oj/ jK. fgzv dk d"ok
eoKr/. y/s, ;e{b, r[od[nkok fdykT{Irk. fJe epZvh w?u dk pzd'p;s j' frn?,
gzikp dh g[oksB y/v. bzu s'I gfjbK tkg; gosKr/ feT[Ife ;akw Bz{ nykVk bZr/rk.
;iak :kcsk pzdk whs, ;odko dk w[yfsnko, Bkb Bkb uZb fojk ;h. fJZNK
d/ tZv/ dotkia/ j/mK dh fgzv'I pkjo fBeb/ fiE/ y{j T[s/ n"osK eZgV/ X' ojhnK ;B,
pZu/ Bjk oj/ ;B, yo{d eo oj/ ;B. gF{ y/b ftu'I gkDh gh oj/ ;B, ykbh xV/
Go/ ik oj/ ;B. ;e{b nk frnk. d' ewo/, ewfonK nr/ toKvk. ;kjwD/ rokT{Iv,
fiE/ epZvh w?u j'Dk ;h. tZv/ S'N/ pzd/ fJBQK d/ fgS/ fgS/ s[o/ nk oj/ ;B, eJhnK
B/ nZi y/s dk ezw SZv fdsk ;h. epZvh d/yD tk;s/ BjhI, r'oh d/yD tk;s/.
epZvh dhnK NhwK ni/ g[ZihnK BjhI ;B. ;[B/jk g[Zi frnk fe nk oj/ B/.
;odko B/ ;e{b wk;No Bz{ fejk - fJBQK Bz{ fpmk e/ ekjBz{ oZyD?. S'N/ pZfunK dk
w?u fyvkT[, wfjwkB Bw{Bk sK d/yD. gqkfJwoh ;e{b ftu d; pkoK ;kb s'I tvh
T[wo dk e'Jh pZuk BjhI ;h. ;kok ;e{b pkjo nk frnk. wk;No ih B/ fejk ub' pJh fi;dk epZvh y/vD Bz{ fdb eod? nk ikT[. cNkcN pZfunK B/ e[Vs/ gikw/
T[sko fds/. j/m'I ozr pozr/ xo ;hs/ eZS/ fBeb nkJ/. fe;/ B/ e'Jh vkfJo?e;aB
BjhI fdZsh. nkg/ S/ iD/ fJe gk;/ j' rJ/, S/ d{i/ gk;/. eDe tzB/, G{o/ fi;w X[Zg
ftu fb;ae/. wfjwkBk tk;s/ wk;NoK dhnK e[o;hnK fNe rJhnK. bkbh B/ wfjwkBk
Bz{ r/w d/ fB:w dZ; fdZs/.
wk;No B/ ;hNh tikJh. fJe w[zvk ftuekobh beho T[go frnk, M[e e/ d't/I
jZEK dhnK T[IrbK fwZNh Bkb S[jkJhnK, fco wZE/ Bkb, fco nZyK Bkb, fco ezBk
Bkb. fco T[;B/ bzwk ;kj nzdo fyfunk s/ epZvh epZvh eodk fto'Xh Nhw tZb
161
d"fVnk. nrfbnK B/ T[;Bz{ cVB tk;s/ fozr pDk fbnk. fiT[I jh fJe wz[v/ Bz{ S{j
e/ tkg; d"VB bZrk, S[j/ rj/ w[zv/ B/ bZsK dh e?Iuh wkoh. e?Iuh wkoB tkb/ B/
nN?eo Bz{ cVB tk;s/ jZE jZE nZr/ ehs/ sK epZvh epZvh eod/ w[zv/ B/ T[;dh Sksh
s/ ipod;s nfijk d[jZEVk wkfonk fe e?Iuh y[bQ rJh. g{ok j[Bo, g{oh skes
fdyke/, ftiJh j'e/ wkD Bkb ngD/ gk;/ gofsnk. do;aeK dh frDsh ekcah j' rJh
;h, skVhnK Bkb Gog{o ;akpk;a fwbh. d"V GZi, iZc/, e?uI h, fi;w dk fi;w Bkb
Nkeok, j[Bo, u[;sh, skes fJe' tes, ;kj BjhI N[ZNDk ukjhdk.
j[D d{i/ gkf;UI jwbkto fJXo nkfJnk. epZvh eZpvh eodk c[osh Bkb fit/I
iwhB s/ p?m jh frnk, ;gfozr tKr p[Ve e/ fJe dk g?o S[j e/ n"j frnk n"j
frnk. ;kfonK B/ fco ia'odko skVhnK wkohnK, r'o/ r'oh B/ th. j[D T[jBk Bz{ y/v
dh ;wM nkJh. jwbk s/ jwb/ s'I pukT[, jwb/ s'I pukT[ eo' s/ jwbkto Bz{ cV'.
eJhnK ftu pj[s skes ;h, i'o ekoB pkiah fiZs iKd/, e[M ewia'o ;B, T[j c[osh
Bkb, j[Bo Bkb pkiah fiZsd/. d[;awD Bz{ cVB bJh fozr szr eoh iKd/ go id'I
jwbk j' frnk fco eZb/ dh fe;ws eZb/ Bkb. fJj eZb/ Bz{ eZb/ dh epZvh ;h.
;akfJd fJj y/v e[;ash fizBh jh g[okDh j't/. gsk brk j? fe e[;ash :{BkB
ftu'I nkJh ;h, go epZvh fBo'b gzikp dh y/v j?, gzikp Bz{ d/ye/ j'o b'e th y/vD
bZr/. fJ; tk;s/ fe;/ pkjob/ ;wkB dh b'V BjhI. g?o Bkb beho fyu' s/ y/v
F[o{. fJ; torh y/v j'o e'Jh BjhI fi; ftu skes, c[osh, fdwkr, ;kj, nktkia,
;ko/ ;akwb j'D. fe;/ e'u fe;/ ;N/vhnw dh b'V BjhI. pZu/ sK frDshnK fwDshnK
ftu th BjhI g?Id/. wzB bT[ gkbh y/sK tZb ik foj?, e'Jh ;e{b d/ o;s/ s/ j?,
d/fynk okj ftu w?u j' foj?, d/yD bJh fdb eodk j? o[e ikT[. fdb eod? sK
ewhi T[sko' s/ Nhw ftu ;akwb j' ikT[. fJ; y/v ftu Bk ekw dh T[sgsh dk
fdq;a, Bk i'rhnK dk i'r, S[j' s/ d"V ikT[.
gkb T[s/is j' frnk- riap dh y/v j? fJj.g{ok ;t?wkB, g{ok ib"n, fJeZbk
fJeZb/ Bkb bV/rk, j? Bk ;akB < ;kvhnK gZSwh y/vK fJ; dk eh w[ekpbk
eoBrhnK < bkbh B/ gkb Bz{ dZf;nk - j[D ;oeko d/ y/v ftGkr B/ eZb/ Bz{ eZb/
dh epZvh pzd eoe/, ;ko/ fJeZb/ Bz{, dh epZvh pDk fdsh j?. ozuB B/ fejk - gkb,
;oekoh epZvh ftu ;akB, T[s;akj j? Jh Bh, jwbkto gkb/ d/ B/V/ yb'sk epZvh
epZvh eoh iKd?. eZb/ Bz{ eZb/ dh epZvh ftu seVk jwbkto fto'Xh Nhw d/ T[go
dh r/Vk eZY nkfJnk eodk ;h, fe;/ dk cVB dk j"I;bk BjhI ;h g?Idk. fJj
j'fJnk BK o'wK;. ;oekoh epZvh p/ikB j?. fJj ;afjoh epZvh fgzv T[go m';h
rJh j?, ;afjo dk fgzv T[go fjz;e jwbk j?. fgzv B/ fJ; ;oekoh epZvh Bz{ gqtkB
BjhI ehsk. fe;/ B/ th gqtkB BjhI ehsk.
bT[ ih S'fNnK dk w?u ysw j'fJnk jh ;h fe tZv/ nk rJ/. nkgD/ y/sK
ftu'I ezw eod/ eod/ fJXo nk rJ/. g;hB/ ns/ fwZNh Bkb fbpV/ fBZe/ fyvkohnK B/
Bk g;hBk gz{fMnk, Bk fwNh T[skoh, fJt/I jh T[go e[Vs/ gikw/ gk bJ/. y/v w?dkB
ftu ;G s'I nr/ j'e/ p?m/. d/yD bJh T[s;[e, fe fiE/ n;hI SZvh, T[E'I y/v nr/
s[o/rh fe fgS/ ikJ/rh <
162
;ko/ i[nkB, rm/ fi;wK d/, iKxhJ/ gfjB/ j'J/, fb;aed/ fi;w, Eoed/ v"b/,
;[jD/ Be;a, sKp/ ozr/ fi;w. fJe i[nkB G{o/ x[zrokb/a tkbK atkbk ;h, r'ok ;[jDk,
fJj ;odko d/ gfotko ftu'I ;h, fJ; dk Bkw G{oh ;h. fJe w[zv/ dk ozr ekbk
;h, T[; dk Bkw th ekbk. fgzv d/ b'e T[j Bkw G[bk d/d
I / jB i' wkfgnK B/
oZfynk, fgzv ngDh woiah dk Bkw oZydk j?, fJ; Bkw dk e'Jh noE T[; w[vz / dh
;ay;ahns Bkb i[fVnk j'fJnk j?.
G{oh B/ y/v F[o{ ehsh. T[jh gftZso o;w. nykV/ dh fwZNh HHH wZEk. epZvh
epZvh eodk fMiedk fMiedk G{oh nr/ tfXnkHHH fJe w[zv/ B/ T[uh d/Dh fejk B/V/ nk G{oh B/V/, :ko n;hI yk sK Bh uZb/ s?Bz{. do;ae jZ; gJ/. gkb s/ foB th
jZ;/. G{oh T[s/is BK j'fJnk, jko fis pr?o gos frnk. fco ekbk, G{oh tkb/
gk;/ o/v wkoB frnk. iapod;s r[zfdnk fi;w, u"Vh Sksh, skesto gZN, afujok
;aKs. fJT[I brdk ;h, fit/I efj fdsk sK nk frnk, y/v ftu o[uh BjhI. fJe i'rh
tKr fto'Xh fXo T[go dh r/Vk eZY frnk, jo/e ukj[zdk ;h cV bJ/, fe;/ dh
fjzws Bk gJh. do;aeK ftu p/nzs T[s/iBk, o/vo ;aKs. gkb B/ fejk - T[j j[D
cV b?Dr/, dw th N[ZND tkbk j?. T[j d't/I pkjtK c?bkJh pkia brdk ;h. fJe
w[zv/ Bz{ r[Z;k uVQ frnk, ekb/ s'I bzpk ;h T[j, MgN wko e/ cVBk ukfjnk. ;aKs
ekb/ B/ T[j XZek wkfonk fe cVB tkbk bVyVkfJnk, fvr fgnk. d"V e/ BjhI,
epZvh epZvh eodk nksw ft;atk;h ekbk s[o e/ gkb/ sZe nZgfVnk. d/o se
skVhnK dh r[ziko g?Idh ojh, ;e{b dh fpbfvzr ftu'I skVhnK dhnK rz{iK tkg;
nkJhnK ;[DhnK.
foB p'bh - ;akBdko w[zvk. :ehB BjhI ;h pu e/ nkJ/rk.
gkb B/ fejk - fJj j? n;b fyvkoh.
fco fJe f;Zy i[nkB o/v bJh fBefbnk, nrfbnK ftu'I f;Zy B/ e?Iuh wkoh
s/ ;[ZN fbnk. d'tK d/ i{fVnK T[go o[wkbK. bZsK Bkb bZsK B{V bJhnK, pkjK Bkb
pkjK. fit/I d' e"po/ nkg; ftu T[bM rJ/ j'D. gsk BjhI brdk ;h bZsK fejV/
dhnK jB pkjtK fejV/ dhnK. cfVnk frnk o/vo j";bk jkoB tkbk BjhI ;h, X{j
X{j fJzu fJzu gkb/ tZb fyuh iKdk ;h, nZyK ftu g;hBk fvr fojk ;h s/ fi;w
g;hB/ ns/ bj{ Bkb so j' oj/ ;B. fwNh dh orV Bkb uwVh fSbh rJh. fit/I
nkfd-ekbh :'X/ bV gJ/ j'D. ;gkoNB ;hB.
nukBe epZvh epZvh dh nktkia pzd j' rJh, fti/sk dh T[Irb gkb/ Bz{ S[j
rJh, ikch B/ iZck SZfvnk Jh Bk. ewia'o fij/ ;oho tkbk o?coh wk;No nkfJnk
s/ iZc S[vkfJnk. o/vo efj fojk ;h w?I i/s{ jK - bkJhB S[j e/ ;kj fbnk. ikch
efj fojk ;h BjhIHHHH, w?I i/s{ jK gfjbK fJ;dk ;kj N[ZNk fco fJ; B/ gkb/ s/ jZE
wkfonk. epZvh dh nktkia gkb/ s/ jZE wkoB fgS'I BjhI, gfjb'I nkJh ;h. do;ae th
d' fjZf;nK ftu tzv/ rJ/. nZX/ fJe d/ jZe ftu nZX/ d{i/ d/. nkyo o?coh Bz{
c?;bk ;[DkT[D bJh fejk frnk. wk;No B/ fejk - d't/I fti/sk jB, d'tK Bz{ fJe
fJe Bzpo. ipod;s skVhnK. d'tK gkf;nK dh fJZias poeoko.
163
nrbk fyvkoh bzwk, gsbk ;h, s[oB s'I gfjbK fto'XhnK Bz{ T[uh nktkia ftu
fejk - GkJhU w?I pkb-pZu/dko nkdwh jK, w/o/ Bkb n?; soQK Bk efoT[ fit/I j[D/
d/y e/ jN/ j'. i/ s[jkv/ ftu'I e'Jh w/o/ B/V/ bZrk, w?I GZi naktKrk. ;ko/ jZ; gJ/.
T[s/iBk Gog{o fJj i[nkB d"fVnk s/iah Bkb fJe Bz{ S[fjnk s/ eEB nB[;ko fiZs
e/ cNkcN tkg; GZi nkfJnk. jkoB tkbh Nhw ftu'I fJe B/ fejk - nrbh tko
d/yKr/ Bzpo b? e/ fet/I Gidk j?I. j[D nkJhI. i/s{ B/ fejk - S[j e/ sK d/yhIHHHH Eqh
BN Eqh dh r'bh jK, pzdk c[zv e/ nj[ frnk nj[ frnk.
bzu dk ;wK j' frnk. w?u ni/ ikoh ;h. ;odko wfjwkBk Bz{ b?e/ jt/bh
tZb s[o fgnk. bkbh B/a wfjwkBk Bz{ dZf;nk - n;bh w?u j[D ;kvh r?ao jkiaoh
ftu j't/rk. gkb B/ g[ZfSnk - T[j fet/I < T[; ftu eh coe j't/rk < bkbh B/
dZf;nk - j[D sZe fJj fJe fe;w dk wfjwkBk bJh wB'oziB w?u ;h. j[D T[j
fis jko dk c?;bk eoB bJh y/vDr/. gkb B/ g[ZfSnk - BthI N?eBhe j'J/rh <
bkbh B/ fejk - N?eBhe BthI BjhI. do;aeK d/ iwxN/ ftu tXhnk fyvkoh nk p?m/
jB. d't/I Nhwk nkg' nkgD/ ewia'o fyvkoh pkjo eoe/ do;aeK ftu'I Bt/I w?Ipo
b?Dr/. fco j'J/rk ;ys :[ZX. fJe fXo jko/rh fJe fis/rh. fco nrbk w?u
j't/rk. fco nrbk. r'oh B/ g[ZfSnk- fJT[I ed sZe j[zdk oj/rk < bkbh B/ fejk nzs sZe, id'I sZe pqfjwzv j? T[d'I sZe gzikp y/v/rk. fJj y/v ysw BjhI j't/rh
gkb, gzikp yasw BjhI j't/rk. fiZs/rk s/ y/v/rk. fis/rk, jko/rk, y/v y/vDh BjhI
SZv/rk.
foB B/ fejk - w?Bz{ fJBQK d/ iKxhJ/ ;[jD/ bZr/. nwoheD fyvkoh th iKxhJ/
gfjBd/ jB go T[j ;[jD/ BjhI. gzikphnK dk iKxhnk sK fJT[ brk fit/I fJBQK dk
jh wk; j?, fi;w s'I ty BjhI.
bkbh B/ NZgk ;[DkfJnk fi;dk noE j? - s/oh uwVh ;[jDh j? e[VhJ/. ih
eod? fJ;dk iKxhnk pDk btK. gkb jZf;nk - tkj, w/ok th j[D sK iKxhnk
gkT[D Bz{ ih eo nkfJnk. bkbh, fijV/ NZg/ nkgK fJeZm/ ehs/ jB - eh fJj j?
T[BQK ftu < bkbh B/ fejk - BjhIHHH fJj sK j[D/ :kd nkfJn?. @@pJh G[bhI Bk HHH
fJjh sK n;b uhia j?. fby dJhI.##
ozuB B/ fejk - gzikph dk iKxhnk fJ; eoe/ ;akBdko j? feT[Ife fJj T[BQK
dh wodkBrh dk fuzBQ j?, wodkBrh fdykT[Idk th j?, S[gkT[Idk th j?. fBZeoK eh
w[ekpbk eoBrhnK iKxhJ/ dk < pzrkbhnK nk;kwhnK dh ;{ywsk, wdok;hnK dh
pohephBh BjhI j? gzikph ftu sK eh< T[; e'b skes j?, skes, fi; ;dek c;bK
bfjokJhnK, tgko y[;ajkb j'fJnk, fJ;/ skes Bkb sK :[XZ bV/ s/ fJ;ae ehsk.
gzikp dh n"os seVh j?, xo ftu, y/s ftu ezw eodh j?, fJ;ae eodh j?, jho,
;'jDh, ;kfjpK tKr fJ;ae tk;s/ w"s ep{b j?, :[ZX bVd/ wod i/ fdb Ykj p?mD,
xo gos nkT[D sK T[jBk Bz{ cVe/ d[pkok :[ZX d/ w?dkB ftu b? iKdh j? fiE/
;ko/ wo iKd/ jB. i' ezw BjhI eo ;edh T[j fJj fe xz[ro{ gfjB e/ whoKpkJh
tKr fe;/ p[Zs nZr/ BZu BjhI ;edh. gsBh j'e/, e;s{opk tKr gsh dh wK dk o'b
164
BjhI eo/rh. fjzd[;skB id'I ;jh noEK ftu ;?e[bo j't/rk sd T[j p[ZsK, ;ZgK,
rktK Bz{ g{iD dh EK gzikpD dh fe;/ fB;akBh dh g{ik eo/rk.
bzu s'I gfjbK phno dh fJe fJe p'sb ghsh, bzu d/ pkd fJe fJe j'o.
;odko BjhI ghIdk. ykD/ ftu fueB ;{g, fueB, wNB, uktb, o'Nh. nzfvnK dh
G[oih th. fco fwmk jbtk. gsh gsBh B/ jkiawk mhe oZyD bJh r'bhnK ykXhnK.
nkg' nkgD/ ewfonK ftu nkokw eoB ub/ rJ/.
d[agfjo/ nkokw eoe/ fdB Yb/ ;ko/ iD/ c/o ;odko d/ nkb/ d[nkb/ fJeZm/
j' rJ/. uKdh d/ sths b? e/ ;[fBnko nk frnk. fsZy/ Be;a, r'ok ozr, ;c?d
dkjVh, g{oB ;fji ftu, fit/I ;gkJhB'iak j't/. Xkr/ d/ ekb/ r'b chfsnK ftu
bNed/ sths, fJe fJe eoe/ fdykT[Idk frnk, sths d/ y[ZbQ/ gk;/ tZb T[Irb eoe/
;[fBnko B/ g[ZfSnk - fJ; @u wzso gkT[Dk j? e'Jh < gkb B/ fejk - BjhI. fco
g[ZfSnk - pzd eo fdnK < ;odko B/ fejk - jK. fBehnK fBehnK m'eoK Bkb
T[;B/ sths dk wz{j pzd eo fdsk. sths s/ Xkr/ fJT[I cV/ j'J/ ;B fit/I pj[s
ehwsh uhiaK j'D. gkb B/ eJh c'N'nK fyZuhnK. gkb, ozuB s/ bkbh fszBk d/ rbK
ftu sths gfjBk e/ ;[fBnko ubk frnk. foB B/ fejk - ;[jD/ brd/ B/.
gkb B/a fejk - bkbh, b'e rhsK ftu w[zdoh, b'ND, wSbh, b"Ir fezB/ ;ko/
rfjfDnK d/ Bkw nkJ/ B/. fJj rfjD/ fdyk e/ fbnk. fJBQK dhnK c'N'nK NZfgnK
Bkb SgDrhnK sK Jh gkmeK Bz{ rZb gsk bZr/rh. bkbh rkT[D bZrk - eZuh N[ZN
rJh fiBQK dh :koh, gZsDk s/ o'D yVQhnK. foB jZ;h - fJj NZgk Bh nwoheD
e[VhnK w[zfvnK B/ ;wMDk, feT[I o'Dk< :koh j'o EK bk bT[. o'D dk eh wsbp <
s/oh w/oh fJe fizdVh, ;[DfdnK foZB B/ fejk - Bk Bk, nwoheD e[Vh ej/rh w/oh
nkgDh nZv nkiakd j'Id j?, tZy yksk, pokpo jZe, T[jBz{ fJe fizdVh efj fdT[ sK
w[eZdwk eo dJ/rh.
bkbh B/ fejk - go NZg/ dk nB[tkd j' BjhI ;edk. NZgk fe;/ ;ZfGnkuko
dk B[wkfJzdk j?, b'e rhs j?. jkfJe{ dk nB[tkd j' ;edk j? feT[Ife fJj fJe
pzd/ dh ouBk j?. nj[ d/y gkb, frZX/ tkb/ pkfpnK dh N'bh nk ojh j?. ;ko/ SZs
s'I dh T[Xo d/yD bZr/, s[oe/ BjhI, BZud/ nk oj/ ;B. i/ s[od/ j'J/ fgzv ftu
dkyb j[zd/, g/Iv{nK B/ p[ok wBkT[Dk ;h.
gkDh bkr/ nk e/ o[e rJ/. foB B/ g[ZfSnk - j[D rZvk G/i'r/ < ;odko B/
fejk - BjhI, nkg/ gkDh ftu'I dh bzx e/ nk ikDr/. foB B/ g[fSnk - go T[BQK d/
ukdo/ yokp j' ikDr/. bkbh B/ fejk - BjhI fJj ukdfonK dhnK ezBhnK cVe/
T[go tZb d{jok eo b?Dr/. ukdok pV/ ezw dh uhia j?, gfjB bT[, ftSk e/ ;"I
ikU iK nkgD/ T[go skD bT[. ;ko/ ezw eoh iKdk j?. ;odko B/ fejk - rohp
bJh yZcD th j?.
nkgD/ nkgD/ ukdo/ ;zGkb e/ ;ko/ gkDh ftu'I bzxD bZr/. nrb/ gk;/ fgzv
dk fJeZm T[BQK d/ ;tkrs tk;s/ yb'sk ;h. pZfunK s'I b? e/ p[fYnK sZe. eBQ/V/
uVQ/ j'J/ pZu/, e[Zp/ j'J/ p[ZY/, ;G. n"osK wod ;ko/. foB B/ fejk - gkb, e?wok,
;B?g. j[D se gkb jiako s'I tZX c'N'nK fyu u[ek ;h. pB/fonK s/ p?mhnK
165
iBkBhnK fJBQK B/ gfjbh tko d/yhnK. d/y foB, x[zv eZY e/ frZXk Nhw Bz{ d/y
ojhnK jB. fJj N'bh jt/bh d/ tv/ dotki/ okjhI nzdo bzx nkJh. ozr pozr/
ukdo/, bzw/ ;c?d ewhia, eZYhnK B'edko i[ZshnK, ozr pozrhnK gZrK T[go ;awb/.
rbK ftu sths, jZEK ftu eV/ s/ r'fvnK Bkb x[zrokbK. GhV T[BQK Bkb nzdo
bzx nkJh. ftjV/ ns/ toKfvnK ftu uko ;" d/ eohp pzd/ yV/Q ;B. bT[, frDsh
j'o tXh sK g"VhnK uVQB bZr gJ/.
foB B/ g[ZfSnk - g{ok fgzv nzdo feT[I < ;odko B/ fejk - fJj fgzv j?.
fgzv ftu ;ko/ nkT[Dr/, jo/e dk ;[nkrs j'J/rk. w?Bz{ gsk ;h nkT[Dr/ nj[ d/y'
ukj dhnK d/rK. fco ;odko B/ whs Bz{ T[uh d/Dh tki wkoe/ fejk - whs, pr?o
ukj ghs/ e'Jh Bk ikJ/. whs B/ fejk - mhe n? pkg{ ih. ;ko/ fgZsb d/ rbk;K
ftu ukj gh oj/ ;B, rZbK eo oj/ ;B, ntkiK dk ;w[zdo.
gkb B/ fejk - eh ewkb dk fdq;a j?. fJ; soQK d/ fJeZm nkw j[zd/ ofjzd/
B/ < ;odko B/ fejk - j[D xZN. bkbh gfNnkb/ ofjzd?. w?I ofjzdk sK fgzv ftu
nK go j[D fgzv d/ ezwK ekiK ftu tXhe dyb BjhI fdzdk. fe;/ ;w/I ;ko/ fgzv dh
iwhB w/oh ;h, j[D xZN ofj rJh j?. id'I w?I ;odko ;K T[d'I nfij/ fJeZm nkw
;B.
- T[j fdB :kd nkT[Id/ jB <
- BjhI, e'Jh coe BjhI.
- coe feT[I BjhI, J/Bh ikfJdkd y[Z; rJh <
- j[D th pE/oh puh j'Jh j?, g[;asK se BjhI w[ZeDh. d/y' iwhB xNh,
w/ohnK b'VK th xN rJhnK, fizw/tkohnK th xN rJhnK.
- go s[jkvk ezw j? eh < y/s ftu sK B"eo ezw eod/ jB.
- ezw feT[I BjhI < w?I fJjBk d/ ezw dh tzv eodk jK, fJBQK d/ MrV/
fBp/Vdk jK, fJjBk d/ pZfunK dhnK ;akdhnK, tZfvnK d/ ;z;eko eodk jK. gokDh
cV e/ pbd jZeD s'I fJbktk th ezw j[zd/ jB.
- pj[sh iwhB t/b/ s/ j[D d/ gqpzX ftu e'Jh coe fgnk <
- jK. gfjbK ;" pzd/ ezw eod/ ;B. ;" bJh fszB vzr o'Nh pDdh ;h. j[D
gzdoK ofj rJ/ jB, edh d; ofj iKd/ jB.
- g/Iv{nK Bkb ;pzXK ftu e'Jh coe nkfJnk <
- s[;hI nZyhI d/y oj/ j', coe nkfJnk j[zdk ;kok fgzv w/oh jt/bh ftu p?m
e/ ukj ghIdk < w?Bz{ fgnko eod/ B/, nkyk BhI w'Vd/.
- s[jkv/ tor/ j'o th ;odko B/ nkb/ d[nkb/ fgzvK ftu <
- j[zd/ ;B. ub/ rJ/.
- feE/ rJ/ <
- ;afjoK ftu. fgzvK B/ eJhnK Bz{ nZr bke/ ;kfVnk.
- feT[I < gkb B/ g[ZfSnk.
- ;aokph epkph ;B, n"ospkia ;B, b'eK Bz{ p[o/ bZr/, wko fdZs/.
- s[;hI uzr/ ;odko j' <
166
167
b'e Xosh s/ p?m/, wfjwkB e[o;hnK s/. ;odko tk;s/ wzih fbnk fdsh, wzih
s/ p?m frnk.
- fejVhnK p'bhnK ;[DBhnK B/ gkb < bkbh B/ g[ZfSnk.
- i' b'e ;[DBhnK ukj[D. gkb B/ fejk.
- go fJj s[jkv/ tk;s/ B/, ;' s[jkvk nkyk wzBkr/.
- mhe j? fco. fJ;ae dhnK p'bhnK s'I F[o{ eo d/D.
s[ob/ tkbk bzwk i[nkB f;Zy BjhI ;h, go frZXk ns/ GzrVk gZrK s'I fpBk
BjhI j[zdk, T[j Nhw bhvo ;h. T[;B/ pKj T[go T[mkJh, T[Irb b'eK tZb ehsh.
uko pzdK tkbh p'bh gkJh s/ nyhob/ pzd tes ;ko/ fJeZm/ BZuD s/ rkT[D bZr/.
jZEK ftu bZeV dhnK BkrDhnK Y'b d/ vZr/ Bkb skb fwbkT[D bZrhnK. d/o sZe
ewkbK eod/ oj/. fco ;o'fsnK ftu'I fJe T[fmnk, nkgDh EK s/ jh yb' e/ p'bh
gkT[D bZrk, p'bh dh nkyoh ;so ;N/i T[gobh Nhw B/ u[Ze bJh, gfjbK Bkb'I
tXhe i';a Bkb rkJh. Y'bh fgS/ tZb J/Bk M[fenk fe e?Im/ dh v'oh iawhB S[j
rJh.
foB B/ g[ZfSnk - fJBQK B/ Nhw w?Ipo ;o'fsnK ftu fpmk oZy/ B/ <
- BjhI, bkbh B/ dZf;nk, fijVk woiah p'bh gkJ/, ;[nkrs j?. fit/I epZvh
ftu fijVk woiah ob ikJ/. fco p'bhnK dk ft;ak pdb e/ f;nk;h ftnzrK s/ j'
frnk. fco fJe bzwh p'bh c?;aB/pb n"osK T[Zgo ftnzr dh ;h, ;ko/ ;o's/ jZ;h
ikD s/ d[jokT[D dh wzr eoB. gkb B/ fejk - bkbh uZbhJ/. bkbh B/ fejk
feT[I< gkb B/ fejk b'e p'bhnK xZN ;[D oj/ jB s/ w/w tb tXhe d/y oj/ B/,
yk; eoe/ fJj fijVh c?;aB/pb n"os pko/ ;h fJE/ sK f;o/ bZr rJh rZb. bkbh
B/ fejk - s[;hI ozuB Bkb ub', w?I feT[Ife w/ipkB jK, ni/ o[edk jK. T[j jt/bh
nk rJ/.
gkb B/ dZf;nk- ozuB w?I Bktb fby fojk jK. T[; dk fJe nfXnkfJ
cfsjrVQ fgzv j't/rk.
- eh Ehw j't/rk <
- Ehw fJj fe d' ;dhnK fJzrb?Iv dk oki fojk, j[D :{Bhtof;Nh gZXo sZe
ftfdnk j' rJh j? go Gkos B/ gZSw dk G'ok n;o BjhI ep{fbnk. bkbh B/
;koso, ekw{, nwoheB, :'oghnB fuzseK Bz{ gfVQnk j?. gZSwh ftdtkB tKr tXhnk
ftnkfynk eo b?Idk j?, gZSw tor/ bZSD T[;dh ;ay;hns ftu gfNnkb/ fd;d/ ;B.
fJE/ fgzv ftu nke/ T[j g/Iv{ j' frn?. f;nk;h esb tkip jB, fJ; soQK dhnK
p'bhnK ;[D fojk j?, c?;aB d/ fybkca, n"os d/ fybkc, ;[D fojk j?, nkgD/ fgsk
tKr fcT{vb bkov j' frn?. ;r'I T[; s'I tXhe. id'I fJ; e'b fgsk s'I pkd fJj
iawhB nk rJh, bkbh T[; Bkb'I r[;?b fvT{e j'J/rk. d/y ozuB, eksb fJE/ y/sK
ftu ezw eo oj/ jB. ;odko B/ g?;/ d/ i'o Bkb tvk tehb eoe/ T[wo e?d dh
EK ;iak gzi ;kb dh eotk bJh. fojkn j[zdk jh fJE/ nk frnk. j'o th eJh jB
fJE/. gfNnkb/ w/ok rtKYh tehb ngD/ fgzv d/ pzd/ dk esb dk w[eZdwk w[cs
bV fojk j?, s/ fgzv ftu tehb d; ;kb gfjbK frnk ;h.
168
169
HHH BZuD s'I fpBk. gkb fyM frnkHHH ub' pkeh eZbQ d/yKr/. ;odko B/ frZXk gkoNh
Bz{ j/mK ik e/ ;"I ikD bJh fejk. T[j j/mK T[so rJ/.
whs fco T[go nkfJnk, ;odko Bz{ fejk - ih fgzv pkjo ezXK Bkb yb'sk
j?. fJSk j? fJBQK Bz{ j'o ;[D bJhJ/. ;odko B/ fejk - ;[D bT[. go pj[sh d/o
Bh. whs B/ fejk - pj[sh d/o ekjBz{ ih. d' xzN/. p; d' xzfNnK s'I tZX Bh.
;odko B/ fejk- mhe. d' xzN/ p;. ezXK Bkb bZrk pkjo yb'sk fgzv nzdo bzx
nkfJnk, ftjV/ ftu. j[D sK jZd j' rJh. frZXk gkoNh sK p; ;kE fBGk ojh
;h. p'bhnK fgzv B/ gkJhnK. fJe s'I pkd d{ik, d{i/ s'I pkd shik HHH edh e'Jh
pZuk HHHH fco p[ZYk HHH fco i[nkB HHHH gkrbkBk BkuHHH gkrb eo d/D tkbk i';a.
d/ts/ Xosh T[go T[so nkJ/ HHH frXk gkoNh sK do;ae j' rJh HHH ;N/i fgzv B/
;zGkb bJh HHHH iZN d/ fybkc p'bh HHH pkjwDh d/ fybkc p'bh HHH jo/e iks dk
wiake T[vkT[D tkbh p'bh HHH n"os dh ;[zdosk HHH xz[vHHH godkHHH w";w HHH vkek HHH
:[ZX HHH nwB HHH jo/e p'bh. ihik ;kbh, fdT[o Gkph, Bz{j ;Z;, BDd GoikJh, r[o{
BkBe, r[o{ r'fpzd f;zx HHH afgnkoHHHH BcosHHH r[Z;k HHH ekwHHH d[y HHH gSsktk HHH
jo/e gZy s/ p'bh. J/BhnK p'bhnK fe jo/e nZr/ nk fojk ;h go tkoh BjhI ;h
fwbdh. pj[s/ ;aokph ;B, fe;/ B/ r[;skyh BjhI ehsh. fJj j? gzikp, T[j gzikp
fijVk rb'p Bz{ T[Irb s/ oZy e/ nzr{m/ Bkb m'bk wkoB s'I gfjbK oZp Bz{ g[ZS/ dZ; g[Zm fe f;ZX, fejVk gk;k b?D?, fco m'bk wko dJ/. oZp BjhI, gzikp, ;z;ko dk
o?coh j?, oZp fJ; tk;s/ y/vdk j?.
gkb p/u?B ;h. SZs s/ p?fmnK foB Bz{ fejk - fJj GhV ysoBke j?. d/y
nkg; ftu T[bMD br/ jB. ;aos bk bT[ jo/e B/ ;aokp gh oZyh j?. ozuB B/
fejk - jK gh oZyh j?, seohpB jo/e B/. w?I j/mK r/Vk bkT[D frnk. whs w/o/
e'b nkfJnk, fejk - d/y' ih s[;hI ;kjp pjkdo j'. w/o/ e'b s[jkv/ tk;s/ wfjzrh
ft;eh j[zdh, io{o fgbkT[Idk. vZp ftu'I o{Vh wkoek nXhnk eZY e/ fejk - iiwkB
dk dkB ep{b eo' g[o'js. w?I fJe seVk g?rZ wko nkfJnK. X[VXVh sK nkJh, go
mhe j?, i' j? ;' j?. id'I w?I whs tZb'I fdsh dko{ gh frnk, T[;dh y[;ah dk e'Jh
nzs BjhI ;h. fco dZ;D bZr fgnk fe ;odko Bz{ n?thI pkg{ ih BjhI efjzdk. T[j
id'I j? Jh pkg{ ;kvk. wjkoki dh ;j[z w?I T[; pzd/ Bz{ esb BhI eoBk ;h. T[j
gkfe;skB' nkfJnk oc{ih ;h. fpBk rZb s'I d' fszB tko T[; B/ pkg{ ih dh
p/fJish eo fdsh. fJe fdB w/o/ ;kjwD/ pkg{ ih Bz{ g[Zmh rb ejh. w?Bz{ rZ[;k nk
frnk. w?I T[; dh g[Vg[Vh ftu x;[zB iV fdsk. p; w/ok J/Bk e[ ezw eoB dk
fJokdk ;h. j'fJnk fJj fe w[Zek yke/ T[;B/ feogkB eZY bJh. fJjd/ s'I gfjbK
fe T[j w/o/ s/ jZbk p'bdk, w?I fotkbto eZfYnk s/ r'bh iV fdsh. T[j EkJ/I Y/oh
j' frnk. w?Bz{ e'Jh gSsktk BjhI. w/o/ fgzv, w/o/ ;odko dh e'Jh p/fJish eoe/
fdykt/. w?I fco fJjh ezw eoz{rk. id'I oc{ih fJE/ nk e/ t;/, n;hI T[BQK dh nkpkdh
ftu rJ/ HHH fe;/ uhi dh b'V j't/ jkio nKHHH s[jkvk fJE/ nkT[Dk ;kv/ XzB Gkr,
;kvk wZEk s[jkvk, ;kvk fdb s[jkvk, p; ;kvhnK XhnK G?Dk dh bki oZyDh, ;kv/
170
tv/fonK Bz{ wzdk Bk p'bDk. ;kv/ e[M fotki jB, uzr/ bZrD fe wkV/, T[BQK dk
nkdo eoBk. T[; pzd/ Bz{ rZb ;wM BK nkJh.
whs B/ p'bh S/Vh. r'o/ B/ T[; tb T[Irb eofdnK fejk - fJj nkdwh ;G
s'I tX ysoBke n?. whs dh p'bh d/ noE ;B - r'o/ dh Bhs wkVh j?. fJ; e'b
g?;k j? fi; eoe/ fJ; dk fynkb j? fJj i' ukj/ yohd ;edk j?. T[;d/ fdB
E'jV/ jB. fJ; p'bh dk nB[tkd gkb Bz{ BjhI ;[DkfJnk frnk.
foB p'bh - fJj GhV w?Bz{ fJ; eoe/ tXhe ysoBke brdh j? feT[Ife fJ;
ftu fJe th iBkBh BjhI. n"osK wodK s'I d{o ofjzdhnK jB. SZsK T[go p?m e/
swk;ak d/ydhnK jB. bkbh B/ dZf;nk, fgzv dhnK iBkBhnK eZbQ Bz{ nkT[DrhnK.
f;oca s[jkv/ tk;s/. p'bhnK gkT[DrhnK, frZX/ ftu BZuDrhnK. gkb B/ fejk d/yKr/. nZi iKrbh yo{dh pzd/ d/y', fJj' fij/ ysoBke pzd/ w?I fes/ BjhI d/y/.
d' xzN/ phs rJ/. ;odko B/ fejk - j[D pZ;. o[e rJ/. fgzv nkg' nkgD/
xohI ubk frnk. frZXk ebkeko toKv/ ftu ;"I rJ/ fiE/ eDe dhnK p'ohnK gJhnK
;B, ;kjwD/ gF{, w[orhnK dk y[Zvk. gF{, w[orhnK, ebkeko ;G ;"I rJ/. bkbN?Dk
p[Mk e/ fgzv ;"I frnk. eh gsk ;[cBk b?Idk j't/ nfijh oks c/o d/yKr/. fJj
g[okDk xo j? Bk. g[okDk xo, Ubvw?B, p[ZYk e[Zsk, p[ZY/ gjkV, p[ZYk gzikp d/;,
p[ZYk Gkos, ;G ;[cB/ b?Id/ jB. fJBQK dk pVk g[okDk fJfsjk; j?. y'ih ni/
feBkfonK s/ x[zw oj/ jB. g[okDhnK mheohnK, jZvhnK, f;Ze/, X[Bk, rhs bZG bZG e/
i'VB/ g?Dr/. ni/ fJj ezw pekfJnk j?.
fgzv ;"I frnk go ;odko ns/ T[;d/ wfjwkB BjhI ;[Zs/. fdB ftu tkgohnK
xNBktK T[go sp;ok j'D bZrk. gkb B/ fejk - fgzv fjz;e j?. n"os ns/ wod
ty ty jB, ;wfbzresk j?. c}{b d/ fotki jB. ;odko d/ ;kjwD/ T[;B/ fejk bkbh w?I nfij/ fgzv ftu ofjD dk fynkb se BjhI eo ;edk. sz{ fJE/ Bk t;
ikJhI fes/. w?I s?Bz{ e?bhc'oBhnK ftu c?b'f;ag b? fdnKrk. sz{ gzikph b'eXkok dk
nzro/iah ftu nB[tkd eohI. ;odko B/ fejk - fJjdh i' woiah j? ;' eo/. fgzv
ftu oj/, ;afjo ftu t;/, nwohek ikJ,/ i' fJjdh fJSk j? eo/. ukj/ e[S th Bk
eo/. feskpK gVQh ikJ/, ntkokrodh eo/, ekbihJ/N S'efonK Bkb rZbK wkoh ikJ/.
fJj nkikd j?. w/oh nT[X phs rJh. fij' fijh phsh, w?I T[;s'I ;zs[;aN jK. w?B{z
fe;/ rZb dk gSsktk BjhI.
r'ok jZf;nk - U ;odko, ;fBnk; dh fsnkoh j? <
foB B/ g[ZfSnk - fJ; ;apd dk eh wsbp <
gkb B/ dZf;nk - GkoshnK B/ ihtB d/ uko gVkT[ fwE/ jB. gfjbk j? pqjwuoi, ftfdnk jk;b eo', ekw s'I d{o oj'. d{ik gVkT[ j? ftnkj eo', ;zskB
T[sgsh, XB ewkT[. w"i eo'. shik gVkT[ j? w'j wwsk s'I jN', xo ftu oj' go
dyb Bk fdT[. nkyo u"E/ gVkT[ ftu ;G SZv'. oZp dh sbk;a eo'. ;" ;kb d/
uko fjf;nK Bz{ gZuh gZuh ftZu tzfvnk j?.
foB B/ fejk - go gkb GkoshnK dh n";s T[wo ukbh ;kb j?. c/o fJj
ckow{bk fe; ezw <
171
gkb B/ fejk - fJE/ rohph j?, fpwkoh j?, fJbki BjhI j?. fd;dk BjhI,
fp;aB 32 ;kb dk j? go brd? 50 ;kb dk. okiadK ns/ w?I jwT[wo jK, 40 ;kb,
go okiadK gzikj dk brdk j?.
ozuB p'fbnk - fJe rZb fJj th j? Bk fe Gkosh nkgDh T[wo S[gkT[Id/
BjhI. okiadK T[s/ fJe tko u/ue dk jwbk j'fJnk d{ih tko sgfde dk. d' tko
w"s d/ dotki/ s'I tkg; gofsnk. T[; dh Sksh ftu fJe c/cVk j? s/ Sksh dhnK
e[M jZvhnK y[o rJhnK jB. fJ;/ eoe/ N/Yk p?mdk j?, N/Yk yb'Idk j?. foB ukbh
;kb dh j?, ;[oyh gkT[vo okjhI d[bjB tKr ;idh j?, ukj[zdh j? shj ;kb dh
bZrK go gzikj ;kb dh brdh j?. b[eD whNh dh fJj y/v ubdh BjhI. fJj
okiadK s'I tZvh brdh j?. w?I pZsh ;kb dk jK. brdk j? ukbhnK dk j'tK. w?B{z
itkBh dh ukjs BjhI. w?I S/sh 50 ;kbK dk j'e/ pkDgq;s nk;aow ikDk b'udk jK,
fizaw/tkohnK s'I w[es.
gkb jZ; fgnk - s/ok nkyoh tke s/ok BjhI, fe;/ pqkjwD dk j?.
ozuB B/ fejk - w?I jK Jh id'I pqkjwD. fBT{ :koe ofjzdk jK, ft;eKf;B
gVQdk jK, e?bhc'oBhnK ftu gVQkT[Idk jK, sK th pqkjwD dk pqkjwD jK.
foB fyM e/ p'bh - nZi w?I nZe rJh. jo EK nkdwh, nkdwh, nkdwhnK dh
GhV. n"os fes/ BjhI. fes/ n"osK jB, sK f;oca n"osK. fJBQK Bz{ ed'I gsk bZr/rk
fgnko eh j[zd? <
ozuB B/ fejk - fgnko, :kBh fe ekw tk;Bk, fJ; s'I tXhnk j'o th bcia
jB fve;aBoh ftu.
foB - fgnko s'I tXhnk e'Jh bcia nZi sZe BjhI pfDnK. w?I fJ; bcia s/
wo ikBh nK. fcbw ftubh ewf;B BkfJek dk tke ;[DkfJnk - U fgnko, s?B{z
neb th nkJ/rh edh fe BjhI < fco g[ZfSnk - ozuB s?Bz{ fve;aBoh ftu'I fejVk
bcia uzrk brd? <
ozuB - eJh bcia ;[jD/ B/, nkiakdh, tckdkoh, B/eh, d';sh, ;fs, fJj ;ko/
T[B/ Jh gftZso B/ fizBk fgnko. fJBQK bciaK pr?ao fgnko dk y[d dk e'Jh wkfJBk
BjhI.
foB - nZSk fJj dZ; ozuB fJBQK ;ko/ bciaK ftu s?Bz{ ;G s'I tZX fejVk
uzrk brd? <
- ;fs, w?I pqkjwD jK foB.
- s/ok fejVk bcia j? bkbh <
- d';sh.
- s/ ;odko dk <
- B/eh. ;odko B/ fejk - B/eh s/ tckdkoh.
ozuB B/ g[ZfSnk - s[jkv/ bJh fgnko bcaia ;op'sw j?, go fejVk fgnko <
e[Zs/ Bkb fe oZp Bkb < gsh Bkb fe nk;ae Bkb < coh bt fe ;b/t bt <
foB B/ fejk - oZp Bz{ SZv e/ pkeh ;G Bkb. pkeh ;ko/ fgnko wB}{o.
;odko B/ fejk - uzrk, ubdK. ;'JhJ/ j[D.
172
ikD fgS'I gkb B/ fejk - fJj ;odko mhe n?. fJj Bk j't/ sK brksko
r'bhpkoh j't/. ysoBke b'e fJ; nr/ Bht/I, B/e j' iKd/ B/. iKrbhnK ftu fvT{e
jh ukjhd?. fJjdk j[ew ubd?. ub/rk. fgzv ;wM frn? HHH fJj fgzv dk oytkbk
j?. fgzv dk eko'pko d/ts/ ns/ oZp s'I fpBk uZb ;ed?, ;odko s'I fpBk BjhI
ubdk.
r'o/ B/ bkbh Bz{ g[ZfSnk - whs B/ ngD/ Gshi/ d/ EZgV feT[I wkfonk.
bkbh B/ fejk - T[j efjzdk ;h w?I nkgD/ d';sK d/ xo ;'tKrk.
whs B/ fejk - fJZE/ w/o/ ewo/ ftu ;"I. j[D Bh ikDk fes/.
gkb - fJj jwfp;soh, jwfiD;h dk w;bk j? bkbh. p[oh rZb j?.
ozuB - fJe d; pkoK ;kb dh nwoheD e[Vh fJE/ ;kv/ e'b e[M jcs/ ojh
;h gzikp ftu. T[j efjzdh ;h - w?Bz{ fJE/ d/ b'e uzr/ bZr/. fgT[ g[Zs, Gok, d';s
fJe d{i/ Bz{ iZch gk e/ fwbd/ B/. wK, Xh, G?Dk, ;j/bhnK, jZE ftu jZE, pKj ftu
pKj gke/ ubdhnK B/, tv/oh T[wo d/ pzd/ S'fNnK Bz{ fje Bkb bk b?Id/ B/. w?B{z
uzr/ br/. ;kv/ d/; ftu fJT[I Bh j[zdk. s[jkvh Biao ftu B[e; j? gkb. fi;B/
e[Zsk gkb oZfyn?, s[;hI ej'r/ fJj th jwfiD;h dk ftrfVnk o{g j?. w?I nwohek
frnk sK fJe ;';ab toeo w?vw ;kBz{ s"o sohe/ f;ykD nkJh. T[u/ bzw/ eZd dh,
pzdk fijk brdh ;h. efjD bZrh - gpfbe ftu w[zvk w[zv/ dk jZE, e[Vh e[Vh dk
jZE cVe/ BjhI s[o/rh. fJeZb/ fJeZb/ b[e S[g e/ i' woih y/j yKd/ fco' go
gpfbe ftu GZd/ fdq;a BjhI ukjhd/. w/ok fynkb n? fJj n?bkB eo d/Dk ukjhd?
fe fijVk gzikph, nwohek ftu ikt/ nkgD/ jZE g?IN dhnK i/pK ftu'I pkjo Bk eZY/
BjhI sk g[b; cV bJ/rh.
nrbh ;t/o wfjwkBk B/ Bk;ask eo fbnk sK fgzv dhnK e[VhnK p[VQhnK fJe
fJe d' d' eoe/ nkT[D bZr gJhnK. E'VQh d/o ftu ftjVk Go frnk. e[nkohnK,
;Zi ftnkjhnK, p[YhnK ;G. gkb B/ fejk - go Y'b sK j? BjhI. bkbh B/ fejk fJBQK Bz{ Y'b dh b'V BjhI. fJjBk dk ;kia fJBQK d/ jZE jB. p'bhnK gkT[DrhnK
frZXk gJ/rk. bkbh B/ foB Bz{ j/mK T[BQK e'b g[ZiD bJh fejk. ozuB B/ jZ; e/
fejk - wodK ftu s/ok eh ezw foB < s/oh EK j/mK j?. foB B/ g[ZfSnk - w/oh
rZb sK ;wMDrhnK BjhI, c/o w?I j/mK ik e/ eh eoBk < bkbh B/ fejk - p; fJe
tko T[BQK ftueko ik yb' . pkeh ezw T[j nkg/ eoBrhnK.
foB j/mK T[BQK ftu ik yb'sh. e[VhnK B/V/ nk rJhnK. ewhia
;btko gfjBh r'oh T[BQK ftueko yb'sh ;h, e[VhnK T[jBz{ S[j e/ jZ; ojhnK ;B,
;kohnK, pj[s T[uh T[uh, fpBk fe;/ ekoB d/, p; ukn ftu. T[go p?m/ pzd/ T[BQK
Bz{ J/Bk j;dhnK d/y e/ jZ;D bZr/. e[VhnK B/ T[go wodK Bz{ j;fdnK d/fynk sK
jZ;D' sK BK jNhnK p; u[BhnK Bkb wz{j Ye bJ/. nZyK ftu'I gkDh trD bZrk,
jk;/ d/ SDekN/ NktoK d/ T[go dh bzx rJ/. bkbh B/ gkb Bz{ dZf;nk - w[Zds s'I
fJj xo n"os dh sbk;a ftu j?. pugB ftu wK dh w"s j' rJh ;h, T[d'I s'I ;z[B
g;oh j'Jh j?. ;odko Bz{ e'Jh ftnkj eokT[D dh ;bkj fdzdk sK nkydk - fe;
tk;s/ < g[Zso gqkgsh tk;s/ ftnkj j'fJnk eod?, cb fwb frnk, j'o eh <
173
frZXk F[o{ j'fJnk. p'bh gkJh. p'bh d/ nyhob/ pzd Bkb frZXk, d' e[VhnK
ftueko nke/ pKj ftu pKj gke/ uZeo ftu BZuD bZrhnK. fco feZebhnK dh
w[dok ftu BZuhnK. gkb B/ fejk - y{p . wodK Bkb'I tXhnK Bku. fco gkb B/
g[ZfSnk - pkg{ feE/ j? < bkbh B/ fejk - rtKY fgzv rJ/ jB. - e'Jh yk; ezw g?
frnk < BjhI, bkbh B/ fejk- e'Jh ezw BjhI ;h. fco feT[I ub/ rJ/ < - feT[Ife
pkg{ B/ BZudhnK Bz{, p'bhnK gkT[IdhnK XhnK Bz{ BjhI d/yDk j[zdk. - U, :{ whB
pDtk;, s/ jZ; fgnk. e[VhnK foB Bz{ fyu e/ ftueko b? nkJhnK s/ BZuD bJh
efjD bZrhnK. foB B/ fejk - nrbh tko. nrbh tko nkJh sK BZuKrh. go
e[VhnK feE/ SZvD tkbhnK ;B. BZuD bk bJh. p/;ae fJBQK e[VhnK tKr BjhI, sK
th ekcah BZuh, wZE/ s/ g;hBk nk frnk sK o[e rJh. e[VhnK u[Bz hnK dhnK
feBkohnK Bkb T[; dk wZEk gz{MD bZrhnK. fJe e[Vh B/ p'bh gkJh L
e[M b[N fbnk w?Bz{ ;kXK ;zsK
e[M b[N fbnk ;oekoK.
rfjD/ rZN/ ;j[fonK y'j bJ/
o{g b[ZN fbnk :koK. Bh w?I b[ZNh rJh, b[ZN bJh iaodkoK, Bh w?I b[ZNh
rJh.
fszB xzN/ frZXk g?Idk fojk, f;yao d[gfjok j' frnk. ;kohnK B/ ;aops d/
rbk; ghs/ s/ ubhnK rJhnK.
wfjwkBk B/ tkg;h dhnK fsnkohnK nkozGhnK. ;kwkB eko ftu oZfynk ikD
bZrk. jZE ftu Xkr/ dk fJe rb'Nk b? e/ whs nkfJnk s/ gkb Bz{ d/ fdsk. fJj fe; tk;s/ < gkb B/ g[ZfSnk. fJj T[; ;{s ftu'I j? fijVk w?I i/bQ ftu
eZfsnk. gkb B/ fejk - fJj w?I oZyKrk. fJj ;G s'I gftZso s[jck j?. w/o/ bJh
ehwsh. ;odko B/ fJe pj[s ;[jDh fBZeh fijh S[oh fijVh ;[jD/ e/; ftu ;h,
gkb Bz{ fdsh. gkb B/ S[oh dh B'e foB dh Sksh ftueko oZy e/ fejk - j[D w?I
;odko jK. j[D s?Bz{ f;ZXh eoKrk.
foB B/ fejk - F[eokBk ckdo. s[;hI fezBhnK ;[rksK fdZshnK, E?Ie;. s[;hI
;kvh fezBh fJZias s/ ykso ehsh. id'I gfNnkb/ nkT[ sK ;kv/ e'b nkT[Dk. bkbh
sK ;kv/ xo dk Jh w[zvk j? j[D. NqK;b/;aB ftu wdd eodk j?.
;odko B/ foB d/ jZEK ftu fJe ;akb oZy fdsk. Bhb/, jo/, G{o/ o/;aw Bkb
w'oyzG dhnK nZyK, feBkoh iaoh Bkb eZYh j'Jh. uko wjhB/ br/ ;B fJ; dh
eYkJh eofdnK. foB B/ fejk - e?bhc'oBhnK, b?r[Bk fjZbia s/ ;kvk xo j?, edh
nkT[Dk.
- bkbh nkJ/rk, w?I sK j[D p[ZYk j' frnk jK, ;odko B/ fejk.
gkb B/ fejk - jK bkbh nkJ/rk e?bchc'oBhnK. bkbh gzikp j?, gzikp dk
;tkrs j't/rk. e?bhc'oBhnK :{Bhtof;Nh Bz{ bkbh dh iao{os j?, T[; Bz{ gzikp d/
c'e dk g{ok gsk j?.
174
g"VhnK T[so e/ j/mK nkJ/. eko bkr/ ;?IeV/ pzd/ ftdkfJrh d/D tk;s/ yb's/
;B. jZE fjbk e/ ftdk ehs/. g[oksB tZv/ dotki/ Bz{ fgS/ SZv e/ eko jEkJh d/
dotki/ ftu'I pkjo fBeb rJh.
foB B/ fejk - bkbh, fJE/ wod n"osK ty tZy ofjzd/ jB, ;kv/ tKr BjhI.
fJ; d{oh ekoB NZfgnK ns/ p'bhnK ftu ftS'V/ dhnK d[ydkJh MbeK jB. ;[jDh
ns/ seVh Biaw tk;s/ fti'r dh iao{os j?.
ypo fwbh fe gkfe;skB B/ jwbk eo fdsk j?. gkb tkg;h dhnK
fsnkohnK eoB bZrk j'fJnk ;h. bkbh B/ g[ZfSnk - nukBe tkg;h feT[< gkb B/
fejk - izr bZr rJh n?. d{sxo s'I ;[B/jk nkfJnk j? tkg; ikT[. ozuB B/ fejk
- w?I uko ;kb nwohek ftu fojK, izrK bZrhnK d/yhnK, s[jkBz{ eh ysok j? < gkb
u[g fojk. fco fejk - BjhI HHH s[jkvh rZb j'o j?. w?Bz{ sK ikDk gJ/rk. Bkb/
d{sxo dk j[ew w'fVnk BjhI ik ;edk. ub/ rJ/. :[ZX ysw j' frnk sK c/o
tkg; nkJ/. bkbh dh fsZeVh fwbD nkJh. gkb Bz{, w/w Bz{ iZchnK gk gk fwb/.
ozuB B/ fejk - iZch ftu ;wfbzrh fd;h < y{p jZ;/.
gkb B/ dZf;nk - jcas/ pkd :{H ghH iktKr/. T[E/ e[M :{Bhtof;NhnK ftu
b?euo jB. eZbQ ;akw Bz{ gkoNh j?. jkew B/ g[ZfSnk - ekjdh gkoNh < d'
nes{po, iBw fdB j? gkb dk. jkew B/ fejk - tkj, bkb pjkdo ;ak;soh s/
wjkswK rKXh dk th fJjh iBw fdB. tXkJh . g{oh ;akB Bkb ;akw Bz{ iBw fdB
wBkfJnk. bkbh, ezto fwqr/Ido f;zx Bz{ ;kfiazfdnK ;w/s b? nkfJnk. tfusq thDk
F[o{ j'Jh. spbuh raiap dk ;h. E'VQh d/o pkd fJT[I bZfrnk fit/I ipod;s
w[ekpbk j' fojk j't/. ezto pj[s ;ko/ ;[o S/Vdk, T[xV d[xV/, thDk tkdB o[e
iKdk HHH spbk-tkde g{oh T[;skdh Bkb T[BQK ;[oK Bz{ spb/ s/ d[jokT[Idk, fJe tko
th rbsh BjhI. gkb jZ; fgnk HHH ;zrhs ftu th epZvh. gzikp dk Bkw epZvh th
mhe j?.
nrb/ fdB jkew dh EK okiadK s/ ozuB Bz{ b?D rJh eko dk vokfJto
;kX{ ;h. ;kX{ Bz{ jkew pko/ g[ZfSnk. T[; B/ fejk, gsk BjhI - N?e;h ;N?Iv d/
wkbe B/ w?Bz{ j[ew ehsk w?I nk frnk. ;akfJd T[j fgzv frnk j't/. gkb Bz{ g[ZfSnk
- T[;B/ fejk, gsk BjhI. N?e;hnK tkb/ B/ T[[j j'o feXo/ G/i fdsk j'D?.
go ;kjp ;kjp efjzfdnK T[jdk sK wz{j ;[edk ;h. Gkte j' ikfJnk eodk
;h. e'Jh rbsh j' rJh < eh gsk.
;akwh ;koh N'bh p?mh rZbK eo ojh ;h. ;kX{ B/ ft;eh eZYh, eko ftu'I ykD
dk ;kwkB eZfYnk. fJe tZvk b'EVk G[zB/ j'J/ ;{o dk ;h, d{ik phc dk. phno
gfjbK jh pE/oh gJh ;h. phc dk N[eVk eZNe/ c'oe Bkb T[go u[fenk s/ ftnzr
Bkb fejk - e[M ykDr/, e[M BjhI ykDr/. ngD/ bJh N[eVk eNdh foB efjD
bZrh - GkoshnK Bz{ ed'I gsk bZr/rk fJj ;[nkd uhiaK B/ < s[;hI b'e soh s'I fpBk
e[M pDkT[Dk BjhI ikDd/. gkb B/ fejk - sz{ ;wMdh BjhI foB, fJBQK dk nkgDk Jh
;NkJhb j? HHH fJzvhnB t/n nkc e[Zfezr, fJzvhnB t/n nkca JhfNzr, fJzvhnB t/n
nkca tkfezr, f;zfrzr, vKf;zr HHH fJzvhnB t/n nkc w/fezr bt. n;hI s[jkv/ e'b
175
;kY/ fszB wjhB/ fpskJ/, s[jkBz{ gsk BjhI ;kvk th e'Jh Yzr sohek j?, T[; ftu
s[jkvh e'Jh fdbu;gh BjhI. ngD/ nkg ftu J/B/ S[g/ j'J/ fe j'o feXo/ d/yd/ jh
BjhI. w?I jkew Bz{ jNk fdZsk, w/oh woiah, ;ko/ fJ; rZb'I nzdo'I nzdoh Bkokia fe w?I
feT[I jNkfJn?. s[jkBz{ fJ; Bkb eh < w?Bz{ BjhI ifunk w?I jNk fdsk. w?I fe;/ Bkb
nkgDhnK GktBktK feT[I i'VK < s[jkvk tosktk Gkte j?, fJj' fcT[vfbiaw j?. w?I
N?e;h ;N?Iv tkb/ Bz{ BtK vokfJto G/iD bJh fejk, T[j ;kX{ Bz{ b? nkfJnk, efjD
bZrk - fJjdh s/ w/oh ezX ;KMh j?. fJe' gfotko ;wM'. J/Bk gkrbgD < fJj eh
e[nkbhfce/;aB j'Jh <
- fBok gkrbgD, foB B/ jK ftu jK fwbkJh.
okiadK B/ fejk - i/ T[jB/ efj fdsk fe ;kvk gfotko fJe' ;wM', fJ; ftu
rbs eh efj fdsk <
gkb B/ fejk - J/; soQK sK ;kok ijkB Jh fJe gfotko j'fJnk. y/s Bkb
y/s brdk j?, ;ojZd Bkb ;ojZd brdh j?. n;hI fp;aB e[eZ Bz{ fejk fe jcas/
bJh fpjko iktKr/, fJj fojkV eoh iKd? w?Bz{ th b? e/ ikT[ HHH s[jkv/ fpBk w/ok
fdb Bh bZrDk. j? Bk ewb . fJj petk;h iiapks ;kBz{ g;zd BjhI jB. s[jkBz{
;wM feT[I BjhI nkT[Idh<
j'o e'Jh rZb fijVh s[jkBz{ uzrh BjhI bZrh < okiadK B/ g[ZfSnk.
- fjz;k. fjzd[;skB fjz;e j?. s[;hI th fszB/. gkb djkfVnk.
- j'o e[ZM < okiadk B/ g[ZfSnk.
e[ZM d/o gkb u[g fojk. fJj fszB/ T[m/, pkjo nkT[D bJh uZb gJ/.
- iKd/ feT[I j' < ni/ sK w?I rZb F[o{ ehsh j?. nkU p?m'.
o[e/ BjhI. nkg' nkgD/ fNekfDnK s/ g[Zi e/ ;"I rJ/. gkb B/ eJh tko ;[B/j/
G/i/, eko G/ih, w[Ve/ e'Jh gkb e'b BjhI frnk. fi; ;akw gkb dh tkg; otkBrh
;h, pj[s ;ko/ tkec ftdk eoB nkJ/. fJj fsZeVh BjhI nkJh. ftdkfJrh tes
;ko/ j?okB ;B, fsZeVh fJE/ feT[I BjhI < eJhnK B/ gkb Bz{ g[ZfSnk, foB Bz{ g[fSnk,
d't/I ykw';a. fJzv' nw?oheB d';sh fJ; soQK N[ZNDh sK BjhI ukjhdh ;h.
ozuB B/ jT[ek b?e/ fejk - T[j :kd nkT[Id/ ofjzd/ jB. bkbh d/ fgzv
dhnK :kdK, frZX/, Bku, bzwhnK ;?oK, ftuko tNKdo/, ;G e[M ;kca fdZ; fojk j?.
T[BQK Bz{ ;kv/ ftu e'Jh y{ph BjhI fdZ;h ns/ nwoheDk ftu e'Jh B[e; BjhI
fdf;nk. eh ;kBz{ th :kd eod/ j'Dr/ T[j edh < ;akfJd jK, ;akfJd BK. pzd/ B/
nkyo HHH :kdK fgZSk SZfvnk sK eodhnK BjhI. go pJh T[j nw?oheB jB,
iiafpnK s'I w[esHHH BjhI BjhI, iiafpnK Bz{ Bcoas eoB tkb/. n;hI fJ; rZb'I ;zs[;aN
jK fe n;hI T[BQK Bz{ fgnko fdsk, ;kE fdsk, ikDekoh fdsh s/ fco oZd ehsk.
foi?e;aB n?p;'fbT{N BjhI j[zdh. n;hI T[;/ Bz{ fsnkrd/ jK, fijBz{ fgnko ehsk. i?aB
(Zen) nfXnkge nkfynk eod/ ;B - ;Zu BjhI fdf;nk sK fceo feT[I< fdZ; ikt/rk
GftZy ftu. fJ; iBw ftu Bk ;jh nrb/ ftu. T[whd BjhI SZvDh.
176
wjkokik dbhg f;zx ns/ e'fjB{o jho/ dhnK rZbK d"okB eJh tko w?I f;Zy
o'Id/ d/y/ jB. fiZvh e[ w/oh j?;hns j?, w?I nkgDh okiXkBh cfsjrVQ s/ T[;d/ wfjb
T[iVd/ d/y/.
gfNnkb/ tkbk ro/tkb ykBdkB e'Jh xZN yZphykB BjhI ;h. T[Xo ;odko B/
th Bz{j Bz{ fJe feZb' ;'Bk gkfJnk ;h. e'Jh rZb ;h fi; eoe/ ;odko ;zs[;aN BjhI
;h. wZs ;wMDk e'Jh b?D d/D dh ejkDh j't/. fgT[ g[Zs dh cehoh jh sK fJj
b/y fbyD tk;s/ wip{o eodh ojh. go T[j y[;a BjhI ;h. w/oh wkwh B/ w?Bz{
nkgD/ e'b fpmk e/ pj[s Xhwh nktkia ftu dZf;nk - ftnkj fgSI' e[M fdB sK
bkbh nkgDh tj[Nh Bkb xz[wdk x[wkT[Idk fojk. c/o cfsjrVQ fgzv ub/ rJ/. ;koh
jt/bh y[;a. w[Zds pkd fJe n"os dk edw nzdo frnk HHH wkbeD dk edw. fJe
fdB ;odko B/ bkbh Bz{ fJe gk;/ fbik e/ j"bh d/D/ fejk - ;afjo ns/ fgzv dk
coe sK ikDd/ U bkbh. s/oh tj[Nh jt/bh dh SZs s/ yb' e/ e/; tkj ojh ;h.
nzdo vq?f;zr N/pb gJ/ jB. fgzv d/ b'e fJ; soQK dh rZb g;zd BjhI eod/.
bkbh B/ tj[Nh e'b fJj ;bkj g[uk fdsh. tj[Nh Bkokia j'e/ gfNnkb/ nk rJh.
e/; eNk e/ p"pv j' rJh. efj fdsk, w[Ve/ fgzv BjhI iKdh. d'js/, w/ok wB T[;
fdB dk T[dk; j? fi; fdB dh w?I fJj ypo ;[Dh. tv/ ykBdkBk dhnK Bz{jK XhnK
pj[s tv/ fdbK, tZvhnK BiaoK tkbhnK j'fJnk eodhnK jB. uzr/ ;arB BjhI fJj.
fJ; jt/bh Bz{ Biao bZr rJh j?. fi; dh rZb fJbkek wzBdk j?, Bz{j Bz{ ;G s'I
gfjbK wzBDh ukjhdh ;h. ukjhdk sK fJj ;h, fi; ;fBnk;h B/ T[wo Go pDtk;
eZfNnk, Bz{j fgzv ftu ofjzdh. fJE/ fejVk e'Jh ;Z; BDd ;h skjB/ fwjD/ d/D
tkbh < cfsjrVQ T[dk; j'fJnk.
- n"os pr?o xo thokB j?. n"os e'b xo dhnK ukphnK jB, nzB d/
r[dkw dhnK, nbwkohnK, NozeK dhnK. ;t/o/ X{g, ;akwh dhtk pkbDk T[; dk ezw
j?. oZp dk Bkw b?e/ o;'Jh ftu nZr pkbdh j?. pkeh gfotko T[;dk wfjwkB j?
s/ n"os w/iapkB. T[j fsT[jkoK dhnK soheK :kd oZydh j?, tosK d/ fdBK dk gsk
j?, wodK Bz{ :kd eokT[Idh j? fe tv/fonK Bz{ :kd eoBk j?, T[; ftu ;{ywsk j?.
wodK Bz{ y/sK, ezwK s'I fJbktk j'o e[M BjhI gsk. fi; xo ftu n"os BjhI T[;
d/ dotki/ nZr/ sK wzrsk th BjhI o[edk.
;wK fGnkBe j?, gfVQnk ;h, ;[fDnK ;h, J/Bk y"caBke w?I gfjbh tko d/fynk.
N?r'o B/ fbfynk - wkoE{b B/ xkj dh gZsh Bz{ fgnko dh g/;ae;a ehsh. gZsh
B/ BKj ftu f;o fjbkfJnk s/ d"V rJh. wko{Eb bZy ;kb s'I fti'r dh nZr ftu
pb fojk j?.
fijV/ :ko p/bh bkbh Bz{ p/nzs tZvk ;kfjs gkoy{ nkyd/, w?I ;tkb eodk e[ZM fbfynk j? sK fdykT[. TZ[so fwbdk - ;[eoks B/ fJe bkJhB Bjh fbyh, fco
;[eoks, ;[eoks BjhI < w?I d{ik ;tkb eodk - fJe i[nkB fi; dk Bkw gb?N' ;h,
ngD/ w[o;ad d/ p'bK ;dek nfijk ftzfBQnk frnk fe T[; okjhI ;[eoks gqrN j'
frnk. s[jkBz{ w?I gb?N' ;wMdk jK, s[jkv/ okjhI bkbh feT[I gqrN BjhI j'fJnk <
177
w/oh phth fJj b/y fby/ ikD d/ fybkca j?. T[;dk nkyDk j?- jko/ j'J/ pzd/
dh ejkDh S/VB dk eh wsbp < fJ; ftu'I fe;/ Bz{ eh fwb/rk < w?I nkydk jK
fti/sk dh ejkDh sK ;ko/ fbyD Bz{ fsnko B/, w?I jko/ j'J/ BkfJe dh ejkDh
fbyKrk. fybkc fJ; eoe/ th j? T[j fe ozr wzu T[go w/ok o'b wkVk j?.
gfjo/dko dk o'b w?Bz{ ;theko BjhI ;h eoBk ukjhdk.w?I eh eodk < i/ pzdk
;{soXko j[zdk, w?I nkg/ itkp d/ fdzdk. fJ; vokw/ dk ;{soXko oZp j?. T[;Bz{ e"D
BKj eo/rk < edh edh wkVk o'b, uzrh n?efNzr ekoB uzrk bZrD bZr iKdk j?.
i' fiazw/tkoh fwbh, fBGkJh.
nihs dk ftnkj w/o/ s'I fszB ;kb gfjbK j' frnk ;h. ;odko poks ftu
b"Ir'tkb nkfJnk ;h fiE/ poks Y[Zeh. w?I nkgD/ ftnkj dh sohe gZeh j'D fgS'I
nihs Bz{ g[fSnk - ;odko Bz{ nkg ekov d/D frnk ;h fe fe;/ Bz{ G/fink ;h <
nihs B/ fejk - ekjBz{, w?I sK ekov SgtkJ/ jh BjhI. jZE Bkb fbye/ fumh vke
ftu gk fdsh ;h. w?I th ekov BjhI SgtkJ/ ;B, fumh gk fdsh. T[; xo pko/
dZf;nk ;h fiE/ poks ikDh ;h, wkB;k.
;odko BjhI nkfJnk. gsk bZrk fe gfNnkb/ nkfJnk j'fJnk j?, nkgDh phth
;w/s w?I pj/Vk o'v ubk frnk. uoBh jZE bkJ/, n;h;K fwfbnK, ;arB fwfbnk,
mzYk sZsk ykD ghD Bz{ fwfbnk. w?I g[ZfSnk - fuZmh BjhI fwbh w/oh < fejk - fwb
rJh ;h. fco g[ZfSnk - nkJ/ feT[I Bh < nihs dh poks uVQ/ ;h, w?Bz{ brdk ;h
nkT[Ir/. efjD bZrk - nihs s/o/ Bkb'I f;nkDk j?. fuZmh ftu T[; B/ fbfynk ;h
fe nskbK s'I b"Ir'tkb poks ikJ/rh, fJe rZvh cfsjrVQ ftu'I dh s[jkBz{ fpmk e/
b? nkJ/rh. ;t/o/ d; ti/ fsnko ofjU. sz{ ;[Bkw ftu'I dh bzxDk ;h Bk wkB;k
tk;s/ < fby fdzdk fJe rZvh cfsjrVQ ftu dh ikJ/rh. w?I nk iKdk. s?Bz{ s/ phpk
Bz{ gsk Bh j'Dk, phpk dk gkgk ufjb ;odko w/ok d';s n?. T[j w/o/ Bkb'I tZvk j?
o[sp/ ftu. w?I fJe fgzv dk wkbe, T[j S/ fgzvK dk wkbe. fgzv d/ b'eK B/ ufjb
;odko e'b rZb ehsh fe nkgD/ fgzv bkfrT[I o/b rZvh bzxdh j?, o[edh BjhI.
;kBz{ wkB;k ikDk g?Id?. ;odko B/ fejk - o[etk fdzB/ nK. o/b wfjew/ Bkb rZb
ehsh, wfjew/ B/ fejk- d; J/eV iwhB d/ fdT[ w[cs, ;N/;aB pDk fdzB/ nK.
;odko B/ iwhB d/ fdsh. id'I gfjbh tko Bfozdog[o/ ;N/;aB s/ rZvh o[eh, i;aBk
tkb/ fJeZm ftu w?I th ;K. phpk ih s/o/ gkgk, ft;eh pVh ghId/. nchw th Se
b?Id/. d' fszB g?r bke/ fco x'Vh s/ y/sK tZb r/Vk bkT[Dk. ;kb 1962 ftu uhB
dh bkw bZrh. fi; gk;/ jB/o/ ftu ;odko B/ x'Vh Bz{ nZvh bk fdsh, T[; gk;/
ykJhnK g[ZNhnK j'JhnK ;B HHH ;kfJoB ;[DB ;ko ykJhnK ftu ik b[e'. ;odko Bz{
gsk BjhI ;h. x'Vh ykJh ftu fvr gJh, bZsK N[ZN rJhnK, wo rJh. ukjb
;odko J/Bk T[dk; j'fJnk fe ;dk bJh ft;eh, nchw SZv fdsh. i/ BjhI, sK edh
BjhI.
eZbQ f;XkoE fwb frnk, fusoeko. bkbh Bz{ 25 ;kb s'I ikDdk j?. w?I
dZf;nk - bkbh pko/ fbyD dk :sB eo fojk jK, e[ZM fdykJh BjhI fdzdk. jZ;
fgnk, fejk - bkbh G{s j?. ;kca fd;dk G{s. fJe j'o G{s j't/ sK bkbh Bz{ p[ZM/.
178
w?I fejk- d{ik G{s bkbh Bz{ p[ZM bJ/rk go nkgK Bz{ d{i/ B/ th rZb BjhI ;wMkDh.
nkgD/ ;kjwD/ fJe dh EK d' G{s j'Dr/, nkgDh w[;aeb d[r
Z Dh j' ikt/rh.
f;XkoE B/ fejk - T[j ;ze/sK, fwZEK s/ o{geK Bkb rZb cVB dk :sB
eodk. T[jd/ jZE, pkjK, nZyK, p'bK Bkb'I tXhe rZbK eodhnK. fJe fdB iKfdnK
iKfdnK o[e/ - ;Ve d/ ftueko E'Vk e[ xkj T[frnk d/fynk. yb' rJ/, xkj Bz{
fejk - T[J/ s?Bz{ Bk rK ykJ/rh Bk wZM, Bk G/v d/ ezw nkJ/Irk Bk pZeoh d/. feT[I
T[r nkfJn?I fJE/ < gjhnK j/m e[ub/ ikD bJh < fco p?m rJ/, ;kBz{ fejk - d/y',
T[go ikD tk;s/ fizBh e[ fJ; ftu skes ;h bk fdsh, id'I EZe frnk, f;o M[ek
fdZsk. nkj d/y', M[fenk f;o d/y'.
Bkd gqrk; d/ i[nkB bkbh B{z fwbD rJ/. T[wo tXhe j'D eoe/ finkdk
rZbK Bk eo ;e/. T[m/. T[BQK dhnK d;skoK gb';fdnK gb';fdnK fejk- d;sko
pr?o pzdk bkj'o Bjh_ ik ;edk.
u[ge/ fij/, fJj' fijh rZb bkbh jh eo ;edk j?. bkj"o gzikp dh d;sko
j?. gzikp id'_ gzikp B{z fwbD s'_ ;zrDk SZv/rk T[dh_ wko{Eb ftu r[w;a[dk g[B{z bZG
ikJ/rk.
gfNnkb/ iK cfsjrV, nZi bkbh e'b e[M Bjh_. id'_ ;G e[M ;h, T[d'_
ikfJdkd ekoB wkD Bjh_ ehsk, j[D Bjh_ j? sK e'Jh rZb Bjh_. ykbh n;wkB ekbh
xNk B/ x/o fbnk, d/o sZe SkJh ojh, pko;K j'JhnK, e[VhnK shnK ftZu BZuhnK,
rhs rkJ/. fco n;wkB ;kc j' frnk. shnK, rhs, e[VhnK, xNk Bkb nb'g j'
rJhnK, bkbh do;ae fojk. fi; tork j'o e'Jh Bjh_, nfijk dq;aNk. fo;ahnK B/
t/d wzso fby/ Bjh_, d/y/ ;B, fJ; eoe/ fijVk pzdk fo;ahnK B{z b/ye nkydk j?,
T[;B{z nBgVQ ;wfMnk iKdk j?. fo;ah wzso-dq;aNk ;B.
w?vw fNtkDk B/ dZf;nk- id'_ ;odko B/ bkbh dh wK ftnkj e/ fbnKdh, ;Z;
B{z gsk bZrk fe f;o Bjh_ r[zfdnk j'fJnk, ;Zrh c[Zb Bjh_ gfjB/. fejk- gfjbK f;o
r[zd', fco oE ftu'_ T[sko e/ gkDh tkoKrh. oE ftu f;o r[zfdnk frnk sK ;Z;
dotki/ s/ nkJh. pVh ;ys ;h T[j.
w?_ ngDh phth Bkb rZb ehsh, T[;B/ fejk- fJj ;Zu Bjh_. ;kv/ ykBdkBk
ftu B{zj Xh B{z p[{j/ s/ ybQkoh oZyD dk fotki Bjh_. gfjo brd? f;o r[zdD B[{z,
gs? ? BkJh, BkfJDk, pkjwD, pkjwDhnK ekjd/ bJh j[zd/ B/ ? fe;/ o;w ftu
e[skjh_ Bk j' ikt/, fJj ;ko/ ;bkjeko pk-w[bkjiak j'f;anko ofjzd/ ;B. y[Zb/Q e/;
pd;arBh dh fB;akBh j[zd/ B/. w?vw fNtkDk B{z rbs ;{uBk fwbh j?. ;kB{z T[BQK dk
gsk j? fiBQk B/ fJj' fijhnK rZbK xVhnK.
bkbh dh gq/oBk sfjs gkso ns/ nfws'i B/ ;g/Bh ;akfJo b'oek dk BkNe
nZr d/ ebho/ gzikph ftu nB[tkd eoe/ Bhbw wkB f;zx d/ fBod/;aB j/m id'_
gzikp :{Bhtof;Nh uzvhrV ftu y/fvnk sK do;ae dzr ofj rJ/ ;B.
nZyh fvZmk ;zs ioB?b f;zx feskp fbyD tkbk dbpho f;zx nkgq/;aB
pb{;Nko pkd ;szpo 1984 ftu r[ofdnkb pb d/ xo, C-13 , :{Bhtof;Nh e?_g;
ftu nzvo-rqkT[_v ofj fojk ;h.pb B/ bkbh BP{z xo ;Zd fbnk. e/jo f;zx s/
179
pbeko f;zx g[Zi rJ/. f;Zy, ;dw/ ftu'A bzx oj/ ;B.wkj"b T[dk; ;h. bkbh B/
fejk- nekb sys dh s[ozs T[;koh Bjh_ j'Dh ukjhdh. fJe fJZN jo o'ia bZrDh
ukjhdh n?, f;oca fJe fJZN o'ia. fco T[;B/ nkiaakdh, pjkdoh, o[dB, NZeo dhnK
rZbK ;[DkfdnK ;g?fB;a ;kfjs d/ w'Yh ;otKshi d/ vkB eftri'N s'_ b?e/ j[D sZe
d/ ;kfjs dh ;?o eokJh. :{BkBh Bktbeko fuzse fBe;' eiKsi?fe; dh nwo ouBk
cohvw n?_v v?ZE dh eEk S/V bJh. :{BkB d/ Bkb brd/ Nkg{ eohN ftu ;EkBe
fJ;kJh, s[oeK Bkb Neok oj/ jB. wkJheb ns/ gk;ak Uvh;h ohftfIiafNv ftu :'X/
jB. fJ; feskp ftubh nkiakdh dh rkEk ;[DkT[_fdnK bkbh B/ nkdwh dh ;akB dk
T[j wkofwe toDB ehsk fe uko xzN/ j'o e'Jh Bk p'fbnk. j[D dbpho 85 ;kb
dk j' frn?. T[; B{z T[; fdB dk bkbh ni/ G[Zfbnk Bjh_. c'B s/ g[ZS b?_d?- fet/
n? pb s[jkvk bkbh j[D? ihtB ftu fJe tko T[;B{z fwfbnK, T[; dk fujok,
nzdkf}-afpnK ;skJh ;kb s'_ w/ohnK nZyK nZr/ ;iht fco fojk j?_, T[; dhnK ntk}K
dh X[B ;[DkJh d/D', jZEK dh w[dok fdykJh d/D' nZi/ jNh Bjh_.
jo ;t/o T[;B{z fJe ;o'sk ukjhdk ;h. wZe/ T[go ijkdhnK dk jwbk,
e;awho dk jiaospb ;zeN, fw;o ftu w[;fbw pqdoj[Zv dh uVQs, ;qh bzek ftu
fbN/ dh wknoe/ pkiah. p/nzs f;zx dh jZfsnk iK fe;/ B'pb fJBkwdko dk j[Bo
fJe' fijh o'wKfus ;a?bh ftu toDB eodk. oftzdo oth ns/ pbtzs wkrN tor/
T[;d/ fto'Xh f;o fBtk e/ ;[DB bZr iKd/. rb'p T[; tk;s/ pj[s S'Nh r/_d j?,
e[M j'o tZvh j'Dh ukjhdh ;h.
gzikph b'e-t/d dk fizBk bkbh Bz{ gsk j? nZi j'o fe;/ Bz{ BjhI gsk. fJ;
eoe/ b'et/d d/ tke okjhI rZb w[ekT[Idk jK, -i/ t; eoB dk wzso Bk nkT[Idk
j't/ sK f;tk Bk irkT[.
ekcek B/ fbfynk - bZy ;kb gfjbK wo w[eh fe;/ :kd ftu i/ ikB g?
ikt/, fco Bk T[j ;'fJrh Bk ;"D dJ/rh. bkbh ns/ ekcaek fiT[I gJhnK :kdK d/
Bkw jB.
ozuB, gkso ns/ ;[fozdo ;aowk fJ; fbys ftu nk T[so/, w?I T[BQK dk
F[eor[iako jK.pb B/ e?Nkfb;N dk o'b fBGkfJnk. w/oh e?fw;Noh dh feskp dk
fJe nfXnkfJ e?Nkfb;N ;h. e?Nkfb;N dh n?eNht/;aB n?Boih fezBh e[ j? s/ T[j
feZv/ tZv/ ezw eotk b?Idk j?, n;hI ckow{fbnK Bkb jZb eo b?Id/ ;K. bkbh dk
;tkb jZb Bk j'fJnk.
bkbh T[go fbyDk F[o{ ehsk ;h. gkgk tXhe jkiao j?. go bkbh r?o
jkiao BjhI. T[;dh jkiaoh ns/ r?ao jkiaoh dk gsk BjhI brdk. gzikph :{Bhtof;Nh
ftu jkiao j[zdk j'fJnk T[j ;koh T[wo r?o jkiao fojk. e?fw;Noh B/ n?p;?IN
n?bhw?IN dh rZb dZ;h. eJh tko e'Jh n?bhw?IN fe;/ ezgkT{Iv ftu ;akwb j' iKdk j?,
fco ubk ikdk j?. j[D ;kv/ ;kjwD/ d' ezgkT{Ivia gJ/ jB. fJe ftu n?bhw?IN edh
BjhI nkfJnk. d{i/ ftu nkfJnk s/ ubk frnk. j[D d'tK ftu fJj n?bhw?IN r?o
jkiao j?, fJ; bJh pokpo j'D/ ukjhd/ jB, go fJj d't/I tZy tZy jB. n?bhw?IN
180
r?o jkiao j' frnk, go jkiaoh bZrh dZ; ojh j? fe nkfJnk ;h. nkgD/ nkT[D
ns/ ikD dh fB;akBh SZv e/ ezgkT{Iv B[z{ gqGkfts eo frnk j?.
gkmeK B/ r'oeh ofus Nkb;NkfJ dk ;apd fuZso gfVQnk j?. fJBQK d'jK dk
nkg;h ;zpzX ;kfjs s'I fJbktk th ;h. fMVeK yk b?Idk, sK eh, c/o nk iKdk.
Nkb;NkfJ fBe/ w'N/ ezw nkydk, y[;ah Bkb eodk.;kfjs wBch j?, w/ok ns/
;odko dk T[jh fo;ask ;h fijVk r'oeh ns/ Nkb;NkfJ dk. fJe coe th j?.
Nkb;NkfJ ftub/ n?p, ;odko ftu BjhI jB.
w/o/ nzro/iah d/ nfXnkge gq'c?;o Bfozdo ekbhnk ;B. d' fdB dh S[Nh pkd
ebk; tZb nk oj/ ;B sK w?I ;fs ;qh nekb p[bkJh. T[od{ d/ ;akfJo ;B, ebk;
s'I pkjo T[od{ ftu rZb eod/. w?I fejk - ;o, e'Jh e'Jh Nhuo j[zdk j? nfijk,
fijVk, i/ Bk nkt/ sK ftfdnkoEh T[dk; j[zd/ jB. T[so fdsk - e'Jh e'Jh skfbp/
fJbkw Gh n?;k j'sk j?, Nhuo gfjb/ Biao d"Vksk j? fJXo T[Xo, T[;ek wBg;zd
skfbp/ fJbw r?o jkiao j?, t'j Gh T[dk; j'sk j?. y{p jZ;/.
;{uBk
;kfjs ns/ fJfsjk; d/ ftfdnkoEhnK tk;s/ fJ; vokw/ ftub/ gksoK d/ BK,
EK s/ xNBktK ;ZuhnK jB. w?I Xow dk ftfdnkoEh jK. w/o/ tk;s/ ;G e[M ebfgs
j?, fwfEnk, wkfJnk. wzu s/ e/Idoh o'b fvT{e dk j?. pkeh d/ gkso, nzro/iah
;kfjs d/ F[ehB, g{op d/ pZu/ jB. e[M gkso f;ZX/ jB e[M n?p;ov. g{op B/
gZSw Bkb ;ztkd oukfJnk. w/oh ndkekoh s' e'Jh ;zs[;Na j? fe BjhI, e"D ikD/.
fe;/ B/ skVhnK BjhI wkohnK. u[gukg fpBk fJe d{i/ Bkb rZb ehs/, BhthInK gk e/
epo;skB ftu'I do;ae nkg' nkgD/ xoK Bz{ ub/ rJ/. w?I epo T[go dhtk pkb
fdsk. eh gsk e;hd/, eZtkbhnK rkT[D tk;s/ eZtkb nk ikD. T[; pko/ fJ; soK
dh w/oh fJj fbys gfjbh j't/ ;akfJd, j/ ;Zu/ gks;akj, nkyoh fpbe[b Bk j't/.
ekcek d/ gkgk B/ fejk ;h - mhe j?, nZr ftu'I dh fBeb e/ ;'Bk F[ZX j' iKdk j?
go nkdwh nZr ftu'I fBeb e/ y{Bh ikBto j' iKdk j?.
w?I s/o/ Bkb ;fjws BjhI fgsk. s/ok tke gZSw tk;s/ mhe j?. w?I g{oph jK.
nZr ftu'I fBeb e/ g{oph pzdk ;kX j' iKdk j?, yok ;'Bk. fit/I fvT{e.