Sunteți pe pagina 1din 180

1

;t/o s'I Fkw sZe


jogkb f;zx gzB{

p/p/ ih

;sBkw f;zx [wko

29

r[opuB f;zx fonkb

36

;zs ioB?b f;zx

45

;zs'y f;zx Xho

82

gq'c?;o r[btzs f;zx


P
w/ok d';s JhokB

93
100

;qH eg{o f;zx

130

bkbh dk u"frodk

142

w[ZypzX
w/ohnK feskpK d/ NkJhNb rzGho ftuko tNKdo/ T[gozs fBFfus BjhI ehs/.
j'fJnk fJj fe feskp dk yoVk b'erhs gqekFB B{z G/i fdsk, Bkw oZfynk ;h-

d/tdkoK dh SK j/m. d/t wkfJB/ nkekFl fJ; s'I d/tsk Fpd pfDnk, :kBh fe
n;wkB ftu tZ;D tkbk, fJ;/ s'I fdZp (;zH fdt:) pfDnk. fdpfdqFNh dk noE
j'fJnk T[j B}o i' n;wkB sZe g[Zi ;e/, nfijk e[M d/y ;e/ i' nkw b'eK B{z
fdykJh BjhI fdzdk. gqekFe B{z fJj Bkw ;jh BjhI bZfrnk feT[Ife fJ; s'I gsk BjhI
brdk fe feskp fe; pko/ j?. gqekFe B/ r"sw s'I sk;eh sZe Bkw nkg/ oZy
fdZsk. e[M gkmeK B/ nkb'uBk ehsh fe fJ; NkJhNb s'I e[M gsk BjhI brdk.
fJ;d/ pkti{d fszB ;kb ftu feskp dhnK uko n?vhFBk fte rJhnK.
d{ih feskp dk Bkw oZfynk ;h pzdrh s'I nkoN sZe, feT[Ife gfjbk b/y
pkpk cohd ih T[go ;h s/ fJfsjk;e eqw nB[;ko nyhobk jod/t f;zx nkofN;N
T[Zgo. f;zx pqdo} B/ ;bkj fdsh fe f;yobh gkT[Vh pzdrh j?, nkoN gfjbK
nkT[Idk j?, fJ; eoe/ Bkw nkoN s'I pzdrh sZe j't/, sK mhe oj/. jod/t f;zx dh
;bkj bJh, T[BQK fejk ;jh j?, fJfsjk;e eqw toswkB s'I nshs sZe th j' ;edk
j?. shih feskp dk gfjbk b/y p[ZssqkF wkJhebJ/Iib' T[s/ s/ nyhobk b/y nzfwqsk
F/ofrb T[go ;h, ;' Bkw oZy fdsk gZEo s'I ozr sZe .
tv/fonK dh ;kyh sfjs bVh dh u"Eh feskp ;t/o s'I Fkw sZe s[jkv/ jZE
ftu j?. gfjbk b/y nkgDh wK T[go fbfynk. w/ok fdB ufVQnk. fJj T[BQK fdBK
dh eEk j? id'I w?I r[ops ns/ ijkbs d/ jB/o/ ftu'I pkjo fBebD tk;s/ iZd'ifjd eo fojk ;K. nB/e d[FtkohnK ;Bw[y j";bk BjhI jkfonk. wkg/ Bk gVQ/
fby/, Bk XBh, fJ; bJh nfj;k; ofjzdk fe w/oh p'bh ns/ fbys ftu'I p/ndph Bk
Mbe/. edh edkJhI id'I fynkb nkT[Idk fe w/ok iBw r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ wfjb

ftu j'fJnk j?, y[Fh sK fwbdh, go fJ; wfjb ftu tXhe f}w/tkoh Bkb ofjDk
gt/rk, fJ; dk fceo j'Dk ;[Gkfte ;h.
nkyoh b/y bkbh ih d/ gfotko T[go j?. fJ; gfotko dh Fkw g?Idh d/yh.
w/ok ;{oi th YbD bZrk j? fJ; eoe/ feskp dk Bkw fJj' mhe oj/rk. fiBQK B{z
;t/o s'I Fkw sZe fwfbnk, e[M gqGkt ep{b/, T[jBK pko/ fby fdsk. JhokB, d/;
tKr BjhI, d';s tKr fwfbnk. fJ; b/y dk gfjbk Gkr r[ofdnkb pb B{z gVQB
tk;s/ fdsk sK T[;B/ w/o/ jZE n?}ok Bch;h dh ohfvzr b"fbsk fJB sfjokB cVk
fdsh. fJ; feskp d/ f}eo pr?o fbys nX{oh ofjDh ;h.
N?bhftiB T[go o/Fwk dh fJzNoftT{ uZb ojh ;h. n?Ieo B/ g[ZfSnk- fe;/
fJe tv/ rkfJe dk Bkw bt' i' s[jkB{z uzrk bZrk. o/Fwk p'bh- ;ko/ Jh tZv/ B/ s/
uzr/ B/, ;ko/ Gb/ B/. n?Ieo B/ fco fJe dk Bkw b?D bJh fejk. o/Fwk B/ T[so
fdsk- fJe Bkw sK nZbkj gotodrko dk J/ Bk. b?Idh j[zBh nK T[Xk Bkw. n?Ieo
fco pf}d, sK o/Fwk B/ fejk- fJe BjhI, c/o d' Bkw btKrh. wbek J/ sozB[w B{o
ijkB ns/ bsk wzr/Feo. pkbVh j[zfdnK fJBQK d/ gZEo d/ st/ tid/ ;[fDnK eodh
;K, Beb eofdnK f;nkfDnK B/ d/fynk sK fejk- s{z rk ;eBh J/I. fonk} efonk
eo. fonk} eoB bZrh, s[;K b'eK w?B{z ep{b eo fbnk. j[D w[ekw nfj t/ gJh
w/ok fJe rhs w/ohnK ;[oK ftu wbek J/ sozB[w B/ rkfJnk, w/ok fJe rhs w/ohnK
;[oK ftu bsk wzr/Feo B/ rkfJnk. fJ; dk fJj wsbp BJhI fe w?I tZvh j' rJh
nK. S'fNnK dh j";bk nc}kJh eoB tk;s/ tZfvnK e'b nkgD/ Jh nzdk} j'Id/ B/.
;zrhs d/ gq'c?;o ftek; i'sh GZNkukohnk ebeZfsUI nkJ/. w?I g[ZfSnk- fejVk
rkfJe uzrk bZrk< T[BQK fejk- y[Ffe;ws j{z, d' pV'I e' ;kwB/ p?m eo ;[BB/ ek
w"ek fwbk. nwho ykB n"o T[;skd pV/ r[bkw nbh ykB. nwho ykB pj[s pkohe
E/, rks/ rks/ ;wkXh w/I ub/ iks/, gotkj BjhI e'Jh ;[B ojk j? :k BjhI, gotkj
BjhI fesBk tes r[}o rfJnk. pV/ r[bkw nbh ykB pj[s rfjo/ E/. ;kwB/ p?mk
;[B ojk Ek. fJXo T[Xo B}o d"VkJh, d/yk e'Jh nKy ;{yh BjhI Eh. n"o T[;skd
ih y[d go ipod;s ekp{ gkJ/ j{J/ rk oj/ E/, fdb Ek fe nKy'I e/ }ohJ/ pfjBk

wKrsk Ek. nwho ykB pV/ E/, y[d ;/ ub eo y[d se gj[zu iks/ E/. T[;skd
pV/ r[bkw nbh ykB y[d ;/ ub eo j}ko'I se gj[zus/ E/.
gfNnkbk xokD/ d/ T[;skd pV/ r[bkw nbh ykB nkgD/ ftfdnkoEhnK B{z
fejk eod/- pZfuU fonk} eod/ oj'. fonk} eod/ eod/ id'I ;[ow/ fizB/ pohe j'
ikUr/ sK ;[jDh nZy dk fFzrko pD'r/. fonk} eoh ikU.
fJBQK tv/fonK s'I rZb eoB dk nzdk} f;Zydk fojk go T[Bh fonk} BjhI eo
;fenk fizBh ikB;B T[go fbyD tk;s/ p';t?Zb B/ ehsh. w/o/ ;[ow/ dk e'Jh w'Nk
eD s[jkvh nZy ftu oVe/ sK fywk eoBk.
jogkb f;zx gzB{

p/p/ ih

(fJe nkdwh d/ wB ftu d[BhnK dh s;tho pDkT[D dk c[oBk c[fonk.


tfoQnK dh fwjBs eoe/ T[;B/ okiXkBhnK pDkJhnK, je{wsK fdykJhnK, gjkV,
;w[zdo, pzdorkjK, ijkia, wZShnK, sko/, x'V/ ns/ b'e nB/e ozrK j[BoK Bkb fuZso/.
woB s'* E'VQk ;wK gfjbK T[;B/ fXnkB wkfonk sK d/fynk fe d[BhnK dh EKt/I fJ;
ftu'* fuZsoeko d/ nkgD/ B?D Be;a fd;D bZr/ jB- ikoi b{Jh p'oy/ia)

S/th* iwks ftu ;K w?* T[d'*. n;h* ;G G?D Gok ;t/o ;ko ;e{b ikD s'*
gfjbK u[ZbQ/ d/ nkb/ d[nkb/ x/ok gkJh p?m/ ;K. e[Zsk ns/ fpZbk g{oh mkm Bkb ;kv/
tKr ;kv/ ftueko iw e/ p?md/. p/p/ B/ o'Nh st/ s/ gkJh sK g{op tb'* x'Vk
fjDeD dh nktkia ;[Dh s/ nZy d/ gbeko/ ftu wkwk ih nk rJ/. wkwk ih fBjzr
f;zx jB. BkBe/, jfonkD/ ftu jB. p/p/ B{z wkwk ih B/ wZEk N/fenk. n;h;K d/ e/
efjD bZrh, @@st/ T[go id'* gfjbh o'Nh gkJh sK s{z :kd nkfJnk. s[os s{z
;kjwD/ nk frnk. s{z tZvk pkpk sK Bjh* fes/<##
wkwk ih p'b/, @@Bk p/p/ Bk. T[; tork T[jh ;h. gfjbK edh T[; tork Bk
e'Jh j'fJnk Bk pkd ftu. go fJj ;Zu j? fe jo G?D p/p/ BkBeh j'fJnk eodh
j?.##
fJj fbys feE'* F[o{ eoK, gsk Bjh* bZr fojk ;h feT[*fe xNBktK fsZy/
t/r ftu T[xV d[xVhnK nk ik ojhnK ;B. ;' r[o{ wjkoki d/ Bkw dk
wzrbkuoD mhe oj/rk. ;zGt j? pkpk ih B{z :kd eoB T[gozs fJ; b/y d/ B?DBe;a e[M mhe j' ikD. EkN mhe pD/, nbkg ;jh j't/ sK rkfJB mhe fBG iKdk
j? ne;o.
pkg{ d/ BkBe/ th jfonkDk ftu jB. nzwK B/ 90 ;kb dh T[wo G'rh ns/
rohph d/ pkti{d ;z;ko s'* ;[yh ftdk j'Jh. id'* BkBfenK s'* e'Jh fwbD frbD
nkT[*dk sK p/p/ T[; Bkb jfonkDth ftu rZbK eodh. ;kv/ Bkb ;kvh fJXo dh
p'bh p'bdh. nzwK B/ e[b T[wo fJe th tke gzikph dk Bjh* p'fbnk. T[j r'd
ftu fpmk e/ ;kohnK b'e ejkDhnK jfonkDth ftu ;[DkT[*dh j'Jh edh nky fdzdh,
@@Ekoh wK eh J/e pks uzrh Bh. p'bh Bh fJB;kB e' S'VBh ujhJ/ ngDh. uzrh n?
Ekoh wK, go i"D;k ngDh p'bh S''V d/ nj[ p/fJspkok j'fJnk eo/. p/spko/ pzd/ ek
uzrgDk e/ ekw<##
d' YkJh ;kb dh T[wo sZe dk nkgDk pugB w?B{z :kd j?. f;o T[go xVk
u[Zeh T[j y{jh T[go gkDh GoB iKdh sK jo r/V w?* T[;d/ ewhia dh ezBh cVh
Bkb Bkb iKdk. eJh tko bZsK ftu T[bM e/ fvrdk s/ p/p/ fvrD'* w;K pudh.
fMVeK sK nkw g?*dhnK, edh edkJhI fJe nZX EZgV th o;hd j' iKdk. fco th Bk
jNdk.

fpbe[b fJ;/ soQK w/o/ Bkb e[Zsk ns/ fpZbk eod/. id'* fpZb/ B{z G[Zy brdh
sK T[j fwnkT{* fwnkT{* eodk bZsk ftu tZi e/ o'eD dk :sB eodk. eJh tko
m[Zvk tZi ikdk sK uhedk. go fco ykD bJh e[M d/D dh EK w?* r'dh fpmk e/
gb';D brdk. T[j ;"* iKdk s/ x[okV/ wkoB bZrdk. n;h* pV/ j;d/ fe d/y' fezB/
nkokw Bkb fJj ikBto w{oy pD iKd/ jB. osk gb';', Bk G[Zy :kd Bk fgnk;.
fJj j[D gsk brdk j? fe fgnko d/ ;kjwD/ ikBto sK eh, pzdk th w{oy pD
iKdk j?. G[Zy so/j dh rZb SZv' fgnko eoB tkb/ G[Zb iKd/ jB fiT[Dk uzrh rZb
j? fe wo ikDk mhe oj/. r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ fgnko Bkb pkpk pzdk f;zx d/
f;o T[s/ jZE oZy fdZsk, T[j nkgDh ;koh sgZf;nk, ;kok frnkB r[nk p?mk s/ w[ohd
j' frnk. d[BhnK s'* jN e/ izrb ftu p?m/ fJ; jmh sgZ;th B{z r[o{ pkp/ B/ fe;/
j'o ezw bk fdZsk, fi; pko/ T[;B/ edh Bjh* ;'funk ;h. fJe tko Bjh* pkpk pzdk
f;zx bZy tko r[o{ d/ Bkw s'* ;ajhd j'D bJh fsnko j' frnk.
p/p/ pko/ E'VhnK e[ rZbK eoBhnK jB gkme ih, ftu ftukb/ e[M j'o rZbK
th s[odhnK ofjDrhnK Bkb Bkb. g/*fNzr Bkb'* fbys dk fJjh tZvk coe j?.
fJe' Biao ftu g/*fNzr ;koh dh ;koh fBrkjK dh geV ftu nk iKdh j? ;zg{oB.
fbys dk wfjb fJe fJe fJZN dh fuDkJh Bkb T[;odk ;fji Bkb fd;/rk.
uko e[ ;kb dk w/ok p/Nk p/p/ dh r'd ftu p?mk g[ZSD bZrk, @@p/p/ ih w?B{z
gsk bZrk j? fgzv ftu s[;h* ikBto gkb/ j'J/ jB. df;U fejV/ fejV/ ;B<## p/p/
B/ fejk @@eZNo{ tZSo{ sK ;kfonK xoK ftu jh j[zd/ jB go w?* w[or/ w[orhnK
gkbdh. yor';a j[zd/. e[Zsk s/ fpZbk j[zd/. fJj ikBto pj[s Gb/ ;B. nkyk wzBd/
;B. s{z w/ok ewkb d/y g[Zso, s/o/ gkgk tor/ ysoBke ikBto th gkb/ B/ w?*.##
fgzv'* fJe tko id'* gfNnkb/ nkJh, p/N/ dk iBw fdB wBk oj/ ;K. d';s
pV/ fyv"D/ b? e/ nkJ/. fJzB/ fe Y/o bZr frnk. p/p/ B/ fejk- J/B/ fyv"fDnK dk
eh eo{rk w[zvk s/ok< w?* fejk- p/p/ fJj pV/ ezw d/ y/v B/. fdwkr fsZyk eoB
tkb/. neb s/ia eoB tk;s/ pDkJ/ B/ ;kfJz;dkBK B/ fJj. p/p/ p'bh- s{z id'* fBZek
fijk ;h sK w?* dotkia/ d/ j/mb/ gk;/ bZfrnk j'fJnk ;zrbh tkbk e[zvk s/o/ jZE
ftu cVk fdnk eodh. s{z T[jB{z SDek-SDek e/ tZvk j' frnk. c/o s?B{z sK fJ;
dk wsbp G'ok neb Bjh* nkJh. uwuk- e"bh iK ftukok ;zrbh tkbk e[zvk feE/
d/ ;edk j? neb<
xo ftu nzsK dh rohph ;h. eoiak edh T[sfonk Bjh* ;h. ch; fJZe
o[fgnk wjhBk j[zdh s/ uzdk d; g?;/. fJe o[fgnk wk;No ih wkc eo fdzd/ sK d;h
wkc eokT[D bJh Bth* noiah d/ fdzdk. wk;No ih nkyd/ fe uzdk Bjh* wkc
j'fJnk eodk. w/o/ tor/ gzi uko j'o th jz[d/ ;B ebk; ftu. n;h* fJ; rZb'*
pVk j;d/ fe wk;No fJe o[gJhnk nkokw Bkb wkc eo fdzdk j? s/ d;h wkc
eofdnK o'Idk feT[* j?. gVQB ftu uzrk j'D eoe/ wk;No nkgD/ e'b'* th d;h d/
fdnk eod/ ;B edh edh. ;kb 1966 ftu nZmth* iwks dh w?foN fb;N ftu nk
frnk sK nZm o[gJ/ wjhBk tihck bZrk. ;kb pkd 96 o[gJ/ fwb/ sK wK dh jE/bh
s/ Xo fdZs/. pdb/ ftu bZyK dhnK n;h;K fwbhnK. fJBQK g?f;nK dk eh eohJ/<

xo ftu ;zd{e Bjh* ;h. ;kok ;kb oiakJhnK rd?fbnK T[go fwZNh xZNk g?*dk
ofjzdk. nZ;h o[gJ/ dh g/Nh ;wkD/ s'* fbnKdh s/ 16 o[gJhnK d/ bZv{ rtKYhnK ftu
tzv/ s/ y[d th r[bSoo/ T[vkJ/. fJj g/Nh ni/ se N[ZNh Bjh*, rbh Bjh*.
tZvk Gok jtkJh c"i ftu Gosh j' frnk sK p/p/ pj[s o'Jh. jNdh jh Bjh*
;h. fdB d/ydh Bk oks. pVk ;wMkT[*d/. nkydh, e'Jh t; ftu j? w/o/< o'D B{z
fe;/ dk ih efonk eod?< Bjh* o[fenk iKdk, eh eoK< d' fszB wjhB/ fJ;/ soQK
phs rJ/. ;kv/ gzB{nK d/ GkJhuko/ ftu d/o gfjbK ihs ukuk Gosh j'fJnk ;h. wK
sK ukfunK dh d/o gfjbK wo rJh j'Jh ;h. pZu/ pkpk ih B/ gkb/. tZv/ ihs f;zx
B{z c"i ftu Gosh eotk fdZsk frnk. n;h* ;'funk p/p/ B{z pkp/ e'b b? uZbhJ/ s/
ik e/ g[ZShJ/ fe T[BQK dk ih fezB/ wjhfBnK pkd fdb bZr frnk ;h. w?* p/p/ Bkb
ubk frnk. pkpk ih xo ;B. wZEk N/e e/ p?m rJ/. rZbK s[ohnK sK p/p/ B/
g[ZfSnk- @@pkpk ih r[ofdnkb ;{z d/ c"i ftu ikD fgS'* w/ok fdb Bh bZrdk. id'*
nkgDk ihs Gosh j' e/ frnk ;h sK E'vk ih fezBh d/o pknd fdb bZfrnk ;h<##
pkpk ih B/ rZb ;[Dh sK oZ;k tZNd/ tZNd/ s[ozs o'D bZr gJ/- w/ok sK j[D se
ihn Bjh* bZrdk GkJh. frnkoK ;kb j' rJ/ B/ ihs B{z Gosh j'fJnK, j[D sZe
T[jh jkb j?.##
p/p/ xo nk e/ u[g eoe/ p?m rJh sK n;h* pZu/ pVk jZ;/. j'o eotk bT[
tZv/ jehw e'b'* fJbki. b? nkJ/ ib/phnK T[E'*.
pbd nkco e/ wo frnk sK ebtkD{ fgzv d/ pkDhJ/ u{jV wZb s'* uko ;"
o[fgnK dk r'ok pbd yohfdnk. fSwkjh pkd T[j ftnki dh t;{bh eoB x'Vh
T[go ;tko j' e/ nkfJnk eodk ;h. d' bZmwko T[;d/ fgS/ fgS/ j[zd/. fJe pzd/ d/
jZE ftu poSk j[zdk. u{jV wZb gfjbK g?;/ wzrdk, id'* T[so fwbdk fe jB
Bjh*, sK T[j nkgD/ pzfdnK B{z nzdo tVB dk fJ;akok eodk. fijV/ d; pkoK wD
dkD/ nkgD/ ykD bJh oZy/ jz[d/ T[j u[Ze fbiKdk. ;aokp eZYD tkfbnK d/ xo fit/*
g[bh; y{zfinK ftu poS/ rZv rZv e/ d/ydh j? fe fes/ ;aokp dZph gJh j't/rh
;akfJd feXo/, fJt/* fes/ wZNK ftu gk e/ dkD/ b[e' Bk oZy/ j'D, T[j poS/ rv rv
sbk;ah b?*d/. fJe tkoh d' wD dkD/ fJ; eoe/ pu/ feT[*fe p/p/ B/ d' E?b/ s{Vh
ftu dZp oZy/ ;B. y[;a j' e/ efjD bZrh- j[D ;piahnK phi fdnKr/. d' wjhB/
fJj dkD/ uZb ikDr/ d' wjhfBnK ftu ;piah j' ikt/rh. p; fco tko/ e/ fBnko/.
sZeVh sK xo ftu ;h tZN/ Bjh* ;B. f;ZXk fijk fj;kp jz[dk. Bk ;pih t/uD
tkfbnK e'b g?;/ j[zd/ Bk yohdD tkfbnK e'b. rkje dkD/ b? e/ nkT[*d/. eo/b/
fJe tko dkD/ d' tko b?*d/. dkD/ fJe tko eZd{ d' tko fdzd/. pkeh ;piahnK
dkfDnK d/ pokpo.
w?B{z g[b; B/ eJh tko rfocsko ehsk j?. dopko ;kfjp ftu T[go jwbk
j'fJnk sd sK c"i nk rJh ;h cVB. nZXh oks. uko/ gk;/ ;ou bkJhHNK.
rtKYhnK dhnK SZsK T[go g[ih;aBK bJh p?m/ ;?fBe, pysopzd rZvhnK, fJj ;G d/y
e/ w?* j?okB j' frnk. w?* fdb ftu ;'funk- fiZvk tZvk yZphykB s/ y{zyko fJj w?B{z
;wM oj/ jB, uzrk jz[dk i/ w?* T[j' fijk jh jz[dk n;b ftu th. T[d'* th G'ok

vo Bjh* bZrk w?B{z. id'* edh u{jV wZb d/ o/v :kd nk iKd/ jB, w?B{z eKpk fSV
iKdk j?. edh edkJh* w?* nkgD/ nkg B{z ;tkb th ehsk fe nfijk feT[* jz[dk j?<
fJe fdB wK B{z g[ZfSnk- nkgK r[o{ d;aw/;a fgsk d/ f;zx, fJe pkDhT[* s'* feT[*
vo iKd/ ;K< T[sZo, @@pkDhJ/ s'* e"D vodk j?< n;h* sK g[Zso ;Zg ;ahIj s'* Bjh*
vod/. pkDhJ/ s'* Bjh*, ezrkbh s'* vod/ ;K. ;z;ko ftu rohph s'* tXhe vokT[Dk
Bk e'Jh ikBto j? Bk e'Jh jfEnko. d[;awD d/ xo th dkfDnK s'* ykbh BK j'D
j/ wjkoki.##
id'* T[j xo ftu j[zdh sK fdB oks fsT[jko tor/ j[zd/. gVQd/, y/vd/,
vzro ukod/, y/sh ftu jZE tNkT[*d/, pKdo tKr doysK s/ uVQd/ T[sod/ SkbK
wkod/. Bfjo ftu Skb- fco sZs/ o/s ftu b/NDh- fco Bfjo ftu Skb. ;ZN c/N
fpwkoh B/V/ s/V/ Bjh* ;h. fiT[*dk ikrdk g{ok ;ir xo j[zdk. id'* edh
fo;as/dkoh ftu rJh d' uko fdB Bk nkT[*dh sK n;h* u[g ukg r[zw ;[zw fij/
fcod/ ofjzd/ fJXo T[Xo. nkg; ftu rZb eoBh th uzrh Bk bZrdh. pkg{ dk
;[GkT[ ;yas ;h, go T[j fynkb oydk fe id'* fJBQK dh wK xo Bk j't/ sK pZu/
fMVeD/ Bjh* feT[*fe fco o'D' Bjh* jNDr/. id'* edh t/b/ f;o ;kv/ bJh Bt/*
eZgV/ Bk yohd ;edh iK t/b/ f;o feskpK ekghnK tk;s/ g?;/ Bk j[zd/ sK T[j T[d'*
o'Idh id'* n;h* ;e{b ub/ iKd/. fJj' fij/ w"fenK s/ T[j BkBe/ ik g[idh. wkw/
uzr/ tkjheko ;B s/ d'tK e'b gzikj J/eV iawhB ;h. T[E'* edh ykbh w[VB dk
;tkb jh Bjh* ;h. d[ZX'* jNh wZM rK b? iKd/ s/ skih ;{Jh wZM SZv iKd/. fxT[
fdzd/. y'fJnk fdzd/, x'Vh T[go M{N/ fdzd/. j'o ;[or fej' fijk j'fJnk eodk j?<
gVQB B{z w?* uzrk fBefbnk. gzith*, nZmth*, d;th* ftu'* pj[s tXhnk Bzpo
bJ/. fgzv ftu ns/ fo;as/dkoK ftu pZb/ pZb/ j'Jh. tZvk Gok r[ofdnkb f;zx i'
w/o/ s'* dZ; ;kb tZvk ;h, pVk fwjBsh ns/ s/ia soko fdwkr tkbk ;h go xo
dhnK szrhnK eoe/ ekbi ikD dh EK Gosh j' frnk, nZ;h o[gJ/ wjhBk sBykj
T[go. T[E/ T[;B/ nzro/iah dh n?wHJ/H ehsh s/ T[jdh fbys ns/ p'bukb dh
nzro/iah s'* w/oh :{Bhtof;Nh d/ gq'c?;o gqGkfts j[zd/. d;th* d/ foiabN s'* pkd
pkg{ Bkb rZb ehsh fe ekbi ftu dkyb eotkT[. pkg{ ih p'b/, @@xo ftu e'Jh
gF{ j?, dZ; T[j t/u fdzdk jK. s/oh p/p/ e'b e'Jh N{zw j? sK T[j t/u d/. pkDhnK
j'o eoiak d/D s'* fJBekoh j?. fJe w?* pfunk jK. w?B{z t/u d/. w/oh fJZSk j? fe
s{z gVQ/*, nc;o pD/, pD ;edk j? s{z, w?B{z ;hoh obk d/ fe;/ Bkb w?* fsnko
nK.## fJj' fijh rZb w?B{z pj[s S/sh ;wM nk iKdh j?. w?* ;'funk pkg{ dhnK
rZbK ftu tes B;aN eoB dh EK BkBe/ ubd/ jK. wK B/ s'ofdnK j'fJnK fejkneb Bkb jbhwh Bkb rZb eoh*, s/oh wkwh uzrh j? pVh. T[jd/ Bkb nZv rZb
eoh* wkw/ Bkb nZv. ikj r[o{ okyk.##
nkw s"o s/ fejk iKdk j? fe BkBe/ BkBk BkBh Bkb j[zd/ jB. w/o/ BkBk
BkBh uo'eD/ s[o rJ/ j'J/ ;B. wkw/ s/ wkwhnK cfo;afsnK, gohnK tor/ b'e ;B.
id'* ik e/ dZf;nk fe d;th* ftu'* pj[s Bzpo b? e/ gk; j'fJnk jK sK pVhnK
n;h;K fwbhnK. ykD ghD bJh pVk e[ZM pDk Xfonk. tv/ wkwk ih Bkb SZs T[go

10

;"D tk;s/ ub/ rJ/ fiE/ fszB uko wzihnK ftSkJhnK rJhnK ;B. w?* ekbi ftu
gVQB ikD dh rZb s'o e/ g?;/ wzr/. wkwk ih p'b/, @@feE/ g?;/ GkDi/. xo ftu d'
o[gJhJ/ th Bjh* s{z d' ;" wzrdk j?*.## w?* fejk, @@w/o/ pkg{ B{z T[Xko Bjh* fwbd/.
s[jkB{z T[Xko sK fwb ikDr/. pkDhJ/ s'* fbnk e/ fdT[.## wkwk ih B/ fejk, @@c;b
dh Bk fJj o[Zs Bk T[j o[Zs (Gkt Bk phiD dh o[Zs Bk tZYD dhl fJBQK d' t/fbnK
s/ pkDhnK g?;/ fdnk eodk j?), j[D T[Xko th Bjh* fwbD/.## w?B{z r[Z;k nk frnk,
w?I fejk- @@w?* i{nk y/vD tk;s/ g?;/ wzrD Bjh* nkfJnk, Bk ;aokpK ghD bJh wZdd
wzrdk jK. pj[s B/e s/ tZvk ezw eoB dk c?;bk ehsk j? w?*. J/; uzr/ ezw eoB
tk;s/ i/ g?;/ Bjh* d/D/ sK fJj d; wkwk nkgDh G?D rohp iZN B{z feT[* ftnkjh
;h.##
wkwk ih o'D bZr rJ/, @@GkDi/ fijVh rZb dk gsk Bk j't/ T[j S/fVnk
Bjh* eod/. s{z f;nkDk j?*, w?* sK e'ok nBgVQ jK. s/oh p/p/ s/ wk;h tZvhnK jB.
n;h* d't/* Gok S'N/ jK. s/ok BkBk tZvh bkw T[s/ izr ftu wkfonk frnk ;h id'*,
sK n;h* pj[s S'N/ S'N/ ;K. ;kB{z eh gsk ;h wzrfDnK ftnkjK dk. Bk g?;k Bk
Nek. ;aohe fit/* eod/ j[zd/ jB T[;/ soQK ehsk. s/oh p/p/ no s/oh wk;h dk
ftnkj fpBK g?f;nK s'* fij' fijk j' ;edk ;h rtKYhnK B/ eo fdZsk. j[D s{z ;'
ik. eo{zrk e'Jh jhbk i/ pfDnk.##
T[j j/mK ub/ rJ/. wkwh Bkb j"bh j"bh rZbK eod/ oj/. c/o gsk Bjh*
fgzv ftu feE/ feE/ rJ/. w?* ;"* frnk. T[j ed'* ;[Zs/ gsk Bjh*. ;t/o/ T[fmnk sK
ukj fbnk e/ wkwh efjD bZrh, @@Bjk b? d'js/. c/o go"*m/ fsnko B/. s/ok wkwk
s/o/ Bkb ikT{rk gfNnkb/ s?B{z SZvD. w/o/ g/e/ ;zrsg[o/ d/ Bkb fgzv cfsjrVQ j?.
T[E/ dk fJe ;odko n? T[jdk BkT[* n? r[oBkw f;zx. T[j w/o/ GkJh dk grtN
d';s j?. T[jdh e'mh gfNnkb/ n?. nkg sK ofjzdk Bjh* T[j gfNnkb/. fJe w[vz k
n? bkbh. T[j gfVQnk fbfynk pj[s n?. T[j th xZN Jh ofjzd?. e'mh ykbh gJh
j[zdh n?. s/ok wkwk fJe ewok T[; e'mh ftu dtk fdT{rk. Bkb/ s/ok feokfJnk
pu{ Bkb/ T[j pzd/ pV/ uzr/ B/.## w?* fsnko j' frnk. wkwh B/ d' ghg/ fsnko eo
oZy/ ;B. fJe ghgk nZXk u"bK dk nZXk nkN/ dk Gfonk j'fJnk ;h. d{i/ ftu
gzihoh, fxT[ dk vZpk, ;aZeo dk vZpk, nkuko dk vZpk, d; pkoK go"*m/ nkfde
fBe;[e ;h. fJZe egfVnK dh rmVh fijh ;h. cVkT[*fdnK efjD bZrh, @@d' gZrK
jB. d' e[VfsnK gikfwnK dk egVk j?. J/E/ f;T[*s/ s/o/ g;zd Bh nkT[D/, f;tk
gfNnkfbT[* bJh*. T[E/ sK efjzd/ B/ ikB gk fdzd/ B/ eZgfVnK ftu. n;h* sK GkJh
;koh T[wo p/ikB eZgfVnK Bkb eZY fdZsh,## jZ; e/ T[;B/ d; o[gJ/ feokJ/ bJh
tZyo/ d/ e/ d' ;" o[fgnk ch;K bJh tZy w/oh i/p ftu gk fdZsk. fco wkwk ih B{z
fejk, @@fNeN s{z nkg yohdh*. fJj sK T{Jh* fNeN dk BK b? e/ g?;/ i/p ftu gkJ/
B/ xZr{ d/.## w/ok fgzv xZrk j'D eoe/ BkBe/ xZr{ nkfynk eod/ ;B. gfNnkb/ dh
ejkDh ;[DktKr/ tZyo/ nfXnkfJ ftu fe;/ j'o EK. j[D p/p/ dh ejkDh ub/rh. fizBk
e[ fiaeo ekbi dkyb j'D t/b/ dk j'fJnk j? T[Bk e[ iao{oh ;h feT[*fe nkgD/ fgzv

11

s'* BkBfenK d/ o;s/ w?* gfNnkb/ dkyb j'fJnk, p/;ae fgS'* d' GoktK r[ofdnkb
f;zx ns/ fJzdo f;zx B/ pVh wZdd ehsh.
fJe fdB p/p/ B/ dZf;nk- E'vk BkBk Go i[nkBh ftu ;kB{z fBfenK fBfenK B{z
SZv e/ s[o frnk. s/oh BkBh B/ gjkV fivh T[wo seV/ ioB?b tKr fpskJh. x'Vh
s/ ;tko j' nkg/ wZMK uko fbnkfJnk eodh ;h. fxT[ d/ s"b/ ed/ ykbh Bjh* j'J/
;B. fJe fdB ;t/o/ B/oQ/ B/oQ/ pkjob/ xo gF{nK B{z eZy gkT[D rJh. w/ok ukuk
th T[E/ nkgDhnK wZMK dk d[ZX u'D frnk j'fJnk ;h. T[; B/ s/oh BkBh d/ B/V/ nk
e/ T[;dh pKj cV bJh. s/oh BkBh B/ fejk- @@fJeZbh ofj rJh jK. pVk vo
brdk j?. w/oh fJZSk j? s{z w/oh pKj cV/*. fJE/ jB/o/ ftu Bjh*. fdB ftu.
ukBD ftu. ej/* sK GkJhuko/ dk fJeZm p[bktK< cV/*rk pKj<## ukuk ubk frnk.
wjhB/ ftu fJe tko BkBe/ iKdk d{ih tko dkde/. fgzv'* id'* w?* gfNnkb/
dh pZ; cVB s[odk sK wK dhnK nZyK SbedhnK. w?* y{p j;dk s/ g[Sdk, @@e'Jh
;ojZd T[go izr bVB uZfbnk jK i' o'D X'D F[o{ j' frnk<## wK nZyK g{Mz e/
nkydh, @@eZNo{ tZSo{ ;ojZdK T[go d[;awD Bkb bVB Bh ikd/. s{z d/fynk Bjh*
nZyK s'* d{o j'D bZrD sK rktK wZMK ozGD, fozrD brdhnK jB, oZ;/ s[VkT[*dhnK
jB. gF{ gzSh sZe, ;G wktK fJj ikDdhnK jB fe fiE/ sZe pZu/ Biao ftu jB,
;G mhe j?. nZy'* go'y/ d[;awD dh ;ojZd j[zdh j?, eh gsk ed eh tkgo ikJ/<
s?B{z fJBQK rZbK dh ni/ ;wM Bjh*. j' ;edk j? ed/ th Bk ;wM ;e/* feT[*fe
s/oh fe;ws ftu wK j'Dk Bjh* fbfynk j'fJnk.## fco T[j n;h;K d/ e/ s'odh.
jiaos w[jzwd ;kfjp B/ wodK B{z fJj j[ew fdsk ;h @@n"osK dh fJZias eo',
feT[*fe s[jkv/ pZfunK dk ;[or T[BQK dhnK wktK d/ edwK j/m S[fgnk j'fJnk j?.##
wktK pVhnK nihp ;a?nK j[zdhnK jB. w?* gzdoK J/eV iawhB ;;sh ikD e/
fNZphnK yohdhnK s/ gZXo eoB bJh nZm No?eNo ubk fds/. fJe NNhjoh pVh
s/iah Bkb fJXo T[Xo d"Vdh o"bk gkT[*dh d/yh. w?* ikD frnk fe fJ; d/ fJE/
B/V/ feXo/ pZu/ jB. ;ko/ fes/ fco s[o e/ d/fynk fes/ BK fd;/. No?eNo fco ubk
fds/. fJe EK nfijh nkJh fit/* NNhjoh tZv/ fdT[ eZd No?eNo d/ NZeo wko
dJ/rh. w?* No?eNo tkb/ B{z o[eD dk fJ;akok ehsk. d' pZu/ ;fjw/ p?m/ bZG rJ/
d[pe/. pZfunK B/V/ ;'Nh rZv fdZsh s/ T[; T[go goBk pzBQ fdZsk. n?bkB j' frnk
fe ;'Nh T[gobk goBk NNhjoh dk fti? Mzvk j? s/ fJe ftx/ EK T[go No?eNo
T[d'* uZbDr/ id'* fJE'* pZfunK ;w/s ubh ikt/rh. w?* fBe/ u{funK dh oytkbh
eodh w[orh B{z e[Zs/ T[go jwbk eofdnK d/fynk j?. nkgDh n"bkd ykso wktK
e'Jh th ysok ;j/V ;edhnK jB. wK r[ioh dk ekoBktK ;kps eodk j? fe T[j
e[b wB[Zysk dh wK j'D eoe/ ;kfonK B{z puk rJh.
e[oe;a/so d/ w?dkB ftu noiD v'b frnk ;h. T[j tZvk :'Xk ;h s/ shyD
p[ZX th. T[;B{z ;wMkT[D tkbk e'Jh nkw ftnesh Bjh* GrtkB y[d ;h. fco th
ekch d/o bZrh ;h. dbhbK s'* gqGkfts j' e/ T[;B/ d[pkok jfEnko Bjh* u[Ze/ ;B.
GrtkB fe;aB B/ nkgDk sq?ekbh ftokN o{g fdykfJnk s/ dZf;nk fe fJj ;G wo
u[Ze/ jB. wfonK j'fJnK B{z wko d/D Bkb s?B{z gkg Bjh* bZr/rk. fJE/ ;ojzd ftu

12

fijVk Xow:[ZX j'fJnk T[; ftub/ ioB?b pj[s S'Nh T[wo d/ ;B s/ GrtkB feq;aB
dh fiazw/tkoh wK r[ioh B/ fBGkJh. rhsk dk T[gd/;a d/D dh b'V Bjh* gJh.
;kfjpiakfdnK d/ fgsk B/ B" ;kb dh T[wo ftu ;kps eo fdZsk ;h fe T[; B/
nBzs ;Zu d/y fbnk j?- T[j d/; fiE/ Bk ihtB j? Bk w"s, T[j T[; d/; dk
t;Bhe ;h. fJE/ S'fNnK dh ;Zs s/ tZfvnK pkfpnK dh T[wo B"* ;kb ;h. w/o/
wzBD ftu Bjh* nkT[*dk fe wK B/ ;kfjpiakfdnK B{z bzwK ;wK e'Jh f;fynktK
fdZshnK. fJ; wK B/ :[ZrK dh sgZf;nk ehsh j'Jh ;h. T[; sgZf;nk dk e[M fjZ;k
r[o{ d;w gks;akj j}{o d/ fjZ;/ nkfJnk s/ pkeh dk ;kfjpiakfdnK d/ fjZ;/. wkfgnK
dh ikfJdkd pZfunK B{z fwbDh j[zdh j?. gq'H g{oB f;zx B{z fJe ;fBnk;h B/ g[ZfSnk,
@@;[nkwh ih nkg fenk ;kXBK eos/ j?*, e"B;h pzdrh, e"B ;k sg ehnk j? i' fe
nkge/ fujo/ go fJsBk B{o j?.## gq'H g{oB f;zx B/ fejk, @@sg, ;kXBk, pzdrh
eoBh sK eh ;h w?B{z sK fJj gsk Bjh* fe fJj j[zdh eh j?. go fJe rZb dk
gsk j? fe pkd;akj d/ xo pZuk iBw b?D ;ko okie[wko j[zdk j?. sg ehsk ;h
r[o{ ebrhXo j}{o B/. T[BQK d/ xo ;kvk iBw j' frnk sK T[BQK dh ewkJh ;kB{z
ya[d-p-ya[d fto;/ ftu fwb rJh.##
r[ioh wK pko/ xZN fbfynk frnk j? feT[*fe T[; pko/ fbyD dh ;woZEk
b'Vh*dh j?. T[; pko/ fbyD bJh e'Jh ekbhdk; ukjhdk j?. ekbhdk; B/ w/xd{s
ftu fbfynk j?, @@j/ w/x, id'* f;q;aNh dk ftBk;a eoBk j'J/ sd f;at ih nkgD/

bZe d[nkb/ jkEh dh skiah yZb


fe;/ ;akw n;wkB d/ fJe e'B/
bZr/*rk. T[; t/b/ rZih* BKj.
eB;'nK pkehnK Bkb'* wktK gk;

bg/N e/ vwo{ tikT[*d/ jB. gob'* nk iKdh j?.


ftu yb'sk s{z jkEh dh bj{ fbpVh yZb dk N'Nk
r'oh wK B{z dfjb g? ;edk j?. tZv/ ;zeNK dhnK
gfjbK g[Zi iKdhnK jB j/ w/x.##

o{jkBh wktK dhnK rZbK fe;/ ;woZEktkB b/ye bJh SZv e/ nkgK nkgDh d/;h
wK pko/ e[M rZbK eod/ jK.
tZv/ p/N/ B/ fi; fdB ezfgT{No fJziBhnfozr e'o; dh fvroh gk; eo bJh
sK T[j p/p/ ih B{z wfmnkJh dk vZpk d/D bJh frnk. n;h;K d/ e/ fejk, @@go
j[;Bpho ;[fDn?I fJziBhno pD e/ sK s{z nwohek ubk ikt/rk. fco s/o/ pr?o n;h*
fet/* ih bktKr/<## j[;Bpho B/ fejk, @@c'B efonk eoKrk. fuZmhnK fbfynk
eoKrk.## p/p/ B/ fejk @@;[ypho th fJjh fejk eodk ;h (tZv/ Gok dk vkeNo
g[Zso). Bk c'B eodk j? Bk fumh fbydk j? Bk fwbD nkT[*dk j?. s/o/ s/ fet/*
fJspko eohJ/< j[;Bpho B/ fejk, @@T[jdk fdb j'o soQK dk j? w/ok j'o soQK dk.
w?* i' efjzdk jK T[jh eoKrk.## p/p/ B/ fejk, @@s[jkv/ ykBdkB d/ w[zfvnK e'b fJe
fJe Bjh* eJh eJh fdb B/. ;ko/ fdb ebh eok e/ oZy/ j'J/ B/. fij' fijk
yohddko NZefonk T[;B{z T[;dh g;zd dk fdb fdyk fdZsk. n;h* g[okD/ pzd/ f;X/;kd/ jK feT[*fe ;kv/ e'b fJe' fdb j? ;G B{z fdykT[D tk;s/. fe;/ B{z uzrk bZr/
Bk bZr/. nkgD/ eh w[ekpb/ s[jkv/ Bkb<##

13

BkBfenK d/ okj ftu xZro j?. e'Jh yk; dfonk Bjh* j? fJj, go fJ;/
ekoB ;kvh p'bh ftu gZsD, xkN, p/Vh wbkj nkfde ;apd nk ob/. p/p/ nkw
nkydh- cbkDh B/ xkN xkN dk gkDh ghsk j'fJn?, T[; Bkb nkgDh eh oh;.
BkBfenK tkb/ gkf;T[* ukj/ e'Jh nkT[*dk, T[j fJj ;tkb io{o g[Sdh- fejV/ xkN
nkfJnk< fezBk gkDh j? xZro ftu< i/ T[so fwbdk- xZro uVQ frnk j?, sK
g[Sdh, p/Vh j? bZrh j'Jh< wbkj p?mk j[zdk j?< fJjBK gq;aBK d/ T[so T[; B{z
Xotk; fdzd/ fe g/feU* e'Jh nkJ/rk sK xZro o'e Bjh* ;e/rk. pB/o/ T[go eK
p'bD ns/ goks ftu'* nkNk G[VeD d/ ;ze/s T[; tk;s/ ehwsh j[zd/.
w?I fejk- p/p/ rZbK ;[Dk g[okDhnK. s/oh ejkDh fbyhJ/.
p'bh- fJj y'Nk g?;k BjhI ubdk. e'Jh j'o ezw eo.
w?* fejk- y'Nk g?;k Bk uZb/, y'N/ g?;/ dh ejkDh uZb ;edh j?. ejkDh yoh
j' ;edh j?.
w/o/ BkBe/ xo d/ ih J/B/ ;[jD/ ;B fe d/y e/ G[Zy bfjzdh. T[u/ bzw/
eZdkto r'o/ ;{j/ ozrK d/ b'e. g[oksB :{BkBhnK dh N'bh fit/* iKdh iKdh o[e
rJh j't/ fJE/ jfonkD/ yo"dh fgzv ftu. j"bh j"bh edw g[Nd/, ;fji Bkb o'Nh
yKId/, ;[ji Bkb rZb eod/, Xhoi Bkb rZb ;[Dd/. T[jBK dh ;[os ftu ekjb dk
BK fB;akB Bjh* ;h. T[j w?B{z eJh tko efjzd/- @@s{z GZi{z GZi{z feT[* eodk ofjB?< s{z
sK o'Nh th fJT[* ykB? fit/* fe;/ dh u[Ze Gfink j't/##. j;z{ j;z{ eod/ T[BQK d/
j'*m, fwjopkBhnK Bkb GohnK j'JhnK BhthnK nZyK.
p/p/ dZf;nk eodh j?- s/oh S'Nh wkwh r[ofdnkb e[o dk ozr X[g tork ;h.
bkbhnK MrVdhnK ;B w{zj s/. jho ;h p;. fwjBs Bkb xVh oZp B/. ezX s'I
T[so e/ fit/I e'Jh s;tho s[oB bZr/. Gkph ekjB{ w/oh sK ;j/bh ;h. w?* fJe
fdB fejk- e[V/ fynkb oZyh* w/ok. s/oh fJj BDd rohpDh j?.
T[j w/o/ g?oh* u[Bh oZy e/ p'bh- w?* ed nK J/; xo dh wkbeD< w?* sK
pKdh nK s[jkvh ;kfonK dh. pKdh ojz{rh T[wo Go.## gfjb/ iD/g/ tes ub t;h.
s/ok wkwk wkB ;{z eJh eJh jcs/ xo Bjh* tVdk ;h. pVk Xotk; fdzd/. xo'I GZi
e/ c/o T[j u'oK vke{nK d/ ro'j ftu ob frnk, eJh ;kb Bk w[fVnk. fJe fdB
BkBh B{z T[;dk fJe ;kEh fJsckeB fwb frnk sK T[; jZE fJj ;[B/jk G/fink@@;ZN yke/ pzdk u'oK vke{nK Bkb ob ikJ/, ;kv/ ykBdkB ftu fotki BjhI fJj.
;ZN ykXk pzdk ;kX j' iKd?. wkB ;{z B{z ejhI xo/ BjhI nkT[Dk Bk nkJ/. fe;/
doys j/m p?m e/ pzdrh eo/. w?I T[jB{z ngD/ f;Zy fotki pdbD BhI fdT[*rh.##
fJj ;[B/jk ;[D e/ wkwk xo gos nkfJnk.
s/oh tZvh wkwh d/ d' p/N/ j'J/ fJe s'* pkd fJe r[bkpK tor/. d'tK B{z
oZp B/ tkg; p[bk fbnk. c/o ekek BK j'fJnk. XhnK j'JhnK. s/oh BkBh B{z sgfde
j' rJh. T[;B/ ;kB{z pVk fejk, @@fwbD nkT[Dk SZv fdT[, s[jkv/ fBnkD/ fBe/ fBe/
B/. fJj fpwkoh v?D n? v?D. NZpoK d/ NZpo fBrbdh j?. pE/o/ j' rJ/ w/b/ r/b/.
j[D ;po eo e/ xo p?m' nkg' nkgD/.## n;h* e'Jh jND tkbhnK ;K< wK B{z Bk

14

fwbD dh fiazdrh Bkb'* sK fwbDk s/ wo ikDk jiko doi/ uzrk. nr/ fejVk fJ;
xo ftu w"s dk BK Bjh* ;[fDnk ed/<
s/oh wk;h B{z sgfde dk o'r bZr frnk. gfjbK BkBh woh c/o s/oh wk;h.
s/ok S'Nk wkwk s/ s/ok tho r[ofdnkb fJT[* pKj S[vk e/ GZi/ fit/* fe;/ dhnK
rZbK ftu nk rJ/ j'D. fit/* w?* T[BQK Bkb pj[s tZvh p/JhwkBh ehsh j't/ e'Jh.
oZp B{z gsk Bh j' eh frnk. fJe ;ZN ni/ okih Bk j[zdh d{ih j'o wkodk. T[; s'*
th seVh. ;ZNK Jh ;ZNK. ftS'V/ Jh ftS'V/, dkra s/ dkra. nkT[D tkbh j? w/oh th
tkoh. g[ZS{zrh ik e/- oZpk e/jVk bkuhnK dk pkr T[ikfVnk ;h s/ok< eh jZe ;h
s/ok fJj' fijhnK ;iktK d/D dk< j'D tkbhnK jB rZbK nkjw' ;kjwD/.
;[B/jk fwfbnk, @@p/p/ ih B/ ;Zfdnk j?. j[D/ ub/ ikDk.## w?* s[ozs frnk s/
jkbukb g[ZfSnk. wK efjD bZrh, @@fJzB/ fdB nkfJnk feT[* Bjh*<## w?* dZf;nk fe
fvT{Nh d/ ezw eki pj[s jB s/ s[jkv/ e'b o"De sK bZrh jh ofjzdh j?. p/p/ B/
fejk, @@fJj o"DeK w?* eh eoBhnK jB< w?* T[j izdok jK fijVk fe;/ tZv/ feb/ B{z
bZrk j[zdk j?. w/o/ pZu/ fJ; izdo/ dhnK e[zihnK jB. s[jkv/ nkT[D Bkb fJj izdok
y[bQdk j? o"DeK o{DeK Bkb Bjh*. w?* j[D fwNh dk pj[s tZvk s/ g[okDk E/j jK.
fJ;B{z co'b/*rk sK eJh e[M fwb/rk. mheo/ fBebDr/, jZvhnK fwbDrhnK, tZvk
yiakBk BK ;jh e'Jh f;Zek e'Jh rfjDk bZG ;edk j?. nkyo fJE/ fJe d/; t;dk
;h edh i' j[D E/j j' frnk j?. edh edkJh* nk e/ fJ; B{z co'b-cokb ikfJnk
eo.##
p/p/ B{z j[D xZN ;[Ddk xZN fd;dk j?. ;kB{z d/y e/ edh y[;a j' iKdh j?
edh T[dk;. w?* fejk- n;h* y[;ah dh rZb sK dZ; fdzd/ jK eJh tko T[dk; eoB
tkbh rZb Bjh* d;d/. p/p/ B/ fejk @@w?B{z gsk bZr iKdk j?. s[jkvh s'o s'*. rZbK
eofdnK d/ s[jkv/ fujo/ d/ydh jK. rZb Bjh* ;[Ddh. go gsk bZr iKdk j? s[;h*
d[Zy ftu j' fe ;[y ftu.##
id'* w?* rZb s'odk jK sK T[; d/ fdb firo ftubh sg;a s'* eJh tko
vo th iKdk jK. fJ; GZmh dk ;/e wZmk Bjh* j'fJnk. rZb S/V' sK ;jh. T[j
edh fJT[* th nkfynk eodh j?- @@w/ok ;;eko eoB fgS'* fes/ shi/ fdB c[b
u[rD Bk ub/ ikfJT[[. w/ok f;tk mzYk j'D bJh eJh ;dhnK bZrDrhnK.##
bZyK ;kb phs rJ/ jB. Xosh dh fjZe nzdo c"bkd ns/ uNkBK gkDh tKr
T[pZb ojhnK jB nZi sZe.
fJe fdB p/p/ B/ fejk, @@j[D w?* fiT[*dh jK. s[;h ;ko/ GkJh G?D fo;as/dko
nk e/ w?B{z fwbd/ j' sK nkg; ftu jh fwb b?*d/ j'. id'* w?* BK ojh fJe
okiXkBh N[ZN ikJ/rh. s[;h* pVh soZeh ehsh. j'o eo'r/. s[jkv/ pZu/ s[jkv/ s'I nZr/
bzxDr/HHH y[;ajkb j't'r/. fJ; gkf;T[* bzfxnk eo'r/ sK j"bh d/ e/ nkgD/ nkg B{z
fejk eo'r/, fJE/ ;kvh wK fojk eodh ;h. j?rh sK p"bh fijh ;h go ;h uzrh.
fJ; xo tb d/yd/ d/yd/ s[;h* nZr/ bzx ikfJnK eo'r/. w/o/ fgS'* fJ; xo ftu
nkT[D B{z s[jkvk fdb Bjh* efonk eo/rk.##

15

j[;Bpho s/ ;[yBpho d/ BkBk ih ;kv/ e'b fojk eod/ ;B. T[BQK dk nkgD/
p/fNnK d/ xo Bjh* ;kv/ Bkb fdb bZrdk ;h. d'-fszB fdB bJh p/p/ fgzv'* nkJh
sK efjD bZrh, @@s{z s/ jofwzdo (w/oh gsBh) j[;Bpho d/ BkBk ih Bkb rZbK feT[*
Bjh* eod/< T[j d/o sZe fJeZb/ p?m/ ofjzd/ jB.## w?* fejk, @@nypko gVQ b?*d/
jB. e'Jh yk; Bth* rZb sK j? Bjh* eoB tkbh. ;?o eo nkT[*d/ jB. j'o eh
rZbK eohJ/<## p/p/ B/ fejk, @@s/ok S'Nk w[zvk ;kb e[ dk j?. fJjd/ Bkb ;kok fdB
fet/* rZbK eoh ikB/ U*< fJjB{z dZ;D iK g[ZSD tk;s/ fejVh Bth* rZb j? s[jkv/
e'b< s[;h* fJ; pZu/ Bkb rZbK eoh iKd/ j' feT[*fe s[;h* fJjB{z fgnko eod/ j'.
ihjB{z fgnko eohJ/ T[jdh jo/e rZb Bth* brdh j[zdh j? s/ fgnkoh. BthnK
g[okDhnK rZbK dk pjkBk feT[* eod/ j'< fJj ej' fe pkg{ ih B{z fgnko Bjh*
eod/. w?* sK eZNo{nK tSo{nK Bkb rZbK eoh ikfJnk eodh ;h. s[;h* pzfdnK Bkb
rZb eoe/ okih Bh*. r[o{ wjkoki nDikD/ d/;K ftu nDikD b'eK Bkb rZbK eoB
rJ/ s/ T[BQK d/ d[y ;[D/. s[;h* ikDekoK B{z p[bk e/ okih Bh*. oZp B{z s[jkvk fJj
;[Gkn g;zd Bjh* j?.##
wfjzdok ekbi gVQB ikD bJh w?* nkgD/ iwksh nihs B{z th wBk fbnk.
T[j sK wzfBnk wBkfJnk jh ;h. ej' fe T[; d/ wkfgnK B{z wBk fbnk. T[BQK d/
xo th szrh ;h ;kv/ tKr. pkg{ fe;/ d/ nko/ T[go w[bkiaw ;h s/ wK b'eK d/
eZgV/ f;T[*dh. wfjzdok ekbi ftu gVQfdnK gfjbhnK d' g[iah;aBK n;h* fe;/ shi/
e'b Bjh* ikD fdZshnK. T[j c;N nT[*dk sK w?* ;?ezv, w?* c;N j[zdk sK T[j
;?ezv. wjhB/ pkd id'* T[j xo ik e/ nkT[*dk sK e[ZM B'N j[zd/ s/ pkeh ekch
;koh GkB j[zdh. T[j d;dk fe B'N pkg{ fdzdk j? s/ GkB p/p/. fJj T[j GkB j?
fijVh id'* p/p/ ;piah b?D bZrh B'N ;piah tkb/ B{z cVkT[*dh j?, T[j e[M GkB
tkg; eodk j?. f;bkJh tk;s/ i/ e'Jh B'N d/ iKdk sK T[j pkg{ B{z cVk fdzdh s/
GkB E?bh ftu. ;G s'* u'oh nZy puk e/ w?B{z nkT[D bZfrnK T[j ;koh GkB cVk
fdzdh j?. fJj gzihnK d;hnK u[nkBhnK nmkBhnK ;G u'oh dk wkb j?. fJj
d;fdnK nihs dhnK nZyK Sbe g?*dhnK s/ nkydk, @@i/ j[D Bk gVQ/ nkgK mhe
Yzr Bkb sK gkg pj[s tZvk br/rk.## T[j J/noc'o; ftu gkfJbN nc;o Gosh
j'fJnk s/ j[D sZe d' ok;aNogsh w?vb gqkgs ewKfvzr nc;o j?. fJBQK wktK B/
g?;/ fdZs/, d[nktK fdZshnK ns/ jzM{nK Bkb ;kv/ gkg X'J/.
fJ; rZb B{z fteNo fjT{r' @cK;h# Bktb ftu e[M j'o Yzr Bkb fbydk j?.
fJe i[nkB B{z cK;h dh ;iak j' u[Zeh j?. T[j T[gobh ndkbs nZr/ ofjw dh
nghb eofdnK nkydk j?, @@iZi ;kfjp w/o/ T[go fszB iDhnK nk;fos jB. fJe
wK, fJe gsBh shih fBeh p/Nh. wK dk w?B{z fceo Bjh* feT[*fe T[j pj[s fpoX
j?. fJXo'* w/oh cK;h bNe/ dh ypo ;[D/rh T[Xo T[;d/ ;kjK dh ;zrbh N[ZN
ikJ/rh. gsBh i[nkB j?. e[M d/o o' X' e/ ;po eo bJ/rh. j' ;edk j? d[pkok
ftnkj eotk bJ/. T[; tb'* th w?* tXhe fceowzd Bjh*. pj[sk fcaeo w?B{z nkgDh
Xh dk j?. wkfgnK d/ j[zd/ e[VhnK bZy wkVhnK j'D, d[ZX X'shnK j[zdhnK jB s/ fiBQK
d/ wkg/ Bk j'D T[j g'sfVnK ftu th ftrVhnK j'JhnK wzBhnK iKdhnK jB.##

16

p/p/ B{z ig[ih ;kfjp :kd ;h. r[od[nko/ ftu r[ow[yh gVQBh f;yh ;h fi;
eoe/ fby sK Bjh*, gVQ mhe b?*dh ;h. XkoK u'D, d[ZX foVeD iK uZeh M'D tes
ig[ih dk gkm j[zdk ofjzdk. ig[ih d/ p'bK Bkb jh ;kvh Bh*d y[bQdh. nktkia
;[ohbh th ;h dwdko th. ftnkj d/ rhs Bkb rtKYh fgzv ftu ;[DkJh fdzd/.
nk;k dh tko ftu okrh ;[oiD f;zx ih B/ fJe ;apd @@fwb w/o/ gohswK ihT[ s[X[
fpD[ yoh fBwkDh## rkfJnk j?. fij' fijh fpjpbsk fJ; ;apd ftubhnK X[BK dh
j?, T[BQK X[BK ftu n;h* ig[ih dk gkm p/p/ s'* ;[D ;[D tZv/ j'J/. i{Vk eoB t/b/
id'* w/o/ tkb tkj[zdh sK fJj rhs rkT[*dh j[zdhL
w/ok tho XDhJ/ dk p{Nk
nkT[*d/ iKd/ b?D tk;aBk..
fi; n"os dh nktkia dpdh fd;dh ftnkj ftu T[; Bkb i'Vh BK
pDkT[*dh. fi; Bkb ;[o fwb iKdk T[; Bkb ob e/ rkT[*dh sK fNeh oks fJj
X[Bk r{zidhnKL
uzd uVQ frnk Bh nVhU feZeoK d/ f;yoh*.
tho fcodk Bh nVhU Gkp' d/ fceoh*.
T[;B/ ;kB{z edh p/Nk iK g[Zso efj e/ Bjh* ;h p[bkfJnk. tho fejk eodh
;h. g[Zso efjD br/ ;zr iKdh. edh edh p[V p[V eodh- eh j' frnk fJBQK
S'eohnK B{z< d/fynk< i[nkeK B{z p[bkT[D bZfrnK fet/* p/Nk p//Nk, g[Zs g[Zs dh oN
bkT[*dhnK B/< ;aow Bh nkT[*dh. ebi'rDk.
nDikD T[wo/ n;h* edh edkJh* f;Zy fJfsjk; iK ;kyhnK dk wiake
T[vkT[*d/. fJe fdB ;kB{z ;kfonK B{z fJeZm/ p[bk fbnk. p?mD bJh fejk. fco
p'bh, @@iao{oh rZb j?. wzBDh gJ/rh. s[jkB{z fJe fonkfJs d/Dh j? fJe gkpzdh
bkT[Dh j?. fonkfJs fJj j? fe oZp pko/ s[jkv/ wB ftu i' T{bib{b rZbK
nkT[*dhnK jB eoh ub'. w?* oZp B{z Bjh* ikDdh. eh gsk T[j' fijk jh j't/ fij'
fijk s[jkv/ wB ftu j?. r[o{ ;kfjpkB B{z w?* ikDdh jK. T[BQK pkps jbeh rZb i/
edh jk;/ ftu th eo fdZsh sK w?E'* p[ok e'Jh Bjh* j'o. ;wM rJ/ Bk rb ;ko/
iD/<## n;h* ;wM rJ/ ;G e[M.
tZv/ Gok r[ofdnkb f;zx dh ;[o nkgDh gsBh Bkb Bjh* obdh ;h. T[;
dk fJe' fJe p/Nk, ;[ypho, ;e{b t/b/ s'* shyD-p[ZX ns/ fwjBsh w[zvk ;h. Gok
GoikJh dk nkg; ftu sseko j' ikdk sK wK nkfynk eodh, @@n"os wod d/
MrV/ M/V/ j[zd/ Jh ofjzd/ B/, fJ; rZb dh w?B{z fuzsk Bjh*. fuzsk dh rZb fJj j?
fe w/ok fJj tZvk p/Nk nyho ftu fJeZbk ofj ikJ/rk. sK w?* o'*dh jK.## w?*
fejk, @@fJeZbk feT[* oj/rk< ;[ypho j? sK. gVQ/rk, tZvk j'J/rk, T[; B{z ftnkjKr/,

17

;G mhe j't/rk.## p/p/ B/ fejk, @@s?B{z gsk Bjh*. ;[ypho tZvk j' e/ id'* c?;b/
eoB i'rk j'J/rk sK wK d/ jZe ftu G[rs/rk.## w?* fejk pkJh ih tZv/ shyD
fdwkr tkb/ jB, T[j' fijk fsZyk ;[ypho j?. T[;dh nBgVQ wK f;ZXoh j?. T[j
nkgD/ gkgk dk fBokdo fet/* eo ;edk j?< wK p''bh, @@s?BP{z fJBQK rZbK dk gsk
Bjh*. tZSo{ rK tZb d"Vdk j?. fJE/ ;wM p/;wM dk e'Jh noE Bjh*. wK, Bk
edh f;ZXoh j[zdh j? Bk e[;[jDh. ;zskB bJh wK s'* tZvh wjkokDh e'Jh Bjh* j[d
z h.
d/ydk ikJh* s{z. fJ; eb/;a ftu'* nkgDh wK B{z eZY e/ b? ikJ/rk s/ s/ok tZvk
f;nkDk Gok nkgDh f;nkDg Bkb fJeZbk ofj ikJ/rk, fJedw fJeZbk. n;h*, fizBk
fuo wK fgT[ jK T[BK fuo T[j s[jkB{z ;kB{z fwbD nkT[*dk j?. fco T[;dk e'Jh s/
fe;/ dk T[j e[M Bjh* bZr/rk.## fJj nkyfdnK T[;dhnK nZyK Sbe nkT[*dhnK.
n;h* ;ko/ jZ;D bZr iKd/ s/ fJe d{i/ B{z nkyd/, @@p/p/ e'b i/ o'D X'D dk e'Jh
j'o pjkBk Bk th j't/ sK T[j coiah ejkDh nkgD/ o'D bJh iao{o xVdh j?.##
fJj rZbK 25 ;kb gfjbK dhnK jB. wK ni/ fiT[*dh j?. T[t/* j'fJnk fit/*
T[j dZ;dh j[zdh ;h. Gshik wK B{z Bkb b? e/ nwohek ftu nkpkd j' frnk ns/
Gok B{z fpbe[b G[Zb frnk. w/o/ fJ; Gok e'b jo ;[Zy ;[ftXk ns/ wkD ;BwkB
w"i{d ;h. fJeZbsk dk ;dwk podk;as BK eodk j'fJnk fdwkr dh BkVh cND
Bkb T[j fJ; ;z;ko s'* e{u eo frnk. w/ok fJj e'Jh dkntk Bjh* j? fe ;kvhnK
wktK GftZypkDhnK eo ;edhnK jB. ihtB B{z T[BQK B/ J/Bh B/fVT[* d/fynk j? fe
T[BQK B{z gsk bZrdk ofjzdk j?, xNBktK d/ dfonk fe; gk;/ w[VBr/, fe; fe; B{z
v'pDr/, fe; fe; B{z skoBr/.
tZv/ Gok dh w"s j'Jh, fo;as/dko nkT[*d/, g[Sd/ eh j'fJnk, sK p/p/ nkydh,
@@j'Dk eh ;h< X'yk j' frnk w/o/ Bkb. fet/* ihtK T[; pra?o< feT[* ehsk T[;B/
w/o/ Bkb drak< e'Jh gsk Bjh*. w?* T[; Bkb jo t/b/ rZbK eodh ofjzBh jK j[D
th. coe fJzBk e[ j? fe w/ohnK fijVhnK rZbK d/ itkp T[; B/ d/D/ j[zd/, T[j
itkp th nkg fdzdh jK- T[; dh EK. n"yk ezw S/V frnk w/o/ bJh. T[; dh EK
fet/* s/ fezBk e[ fuo fdnKrh T[; d/ itkp<##
pj[s toQ/ gfjbK tvh wkwh w/o/ fgzv nkJh. p/p/ d/ uoBh jZE bkJ/. okih
y[;ah y?o ;[Zy dZ;h. efjD bZrh- @@BDd/ ezw nkJh jK fJe. s/ok GkJh d{ik ftnkj
eo"D B{z fcod/. T[j B{z o'e.## T[; dk nkgDhnK nZyK T[go t; Bk fojk. p/p/ B/
fejk- ubdh jK. T[jdh fJj wikb< d't/* iDhnK BkBe/ ubhnK rJhnK. wkwk ih
B{z fejk- @@fJj ezw BK eoh* pkJh. s/o/ w/o/ pZfunK ftu eh coe< pj[s T[do/tK
j'fJn? sK nkgd/ fJe GkDi/ B{z b? nk xZr/ s'*, ukj/ pkbd s'*.## T[j u[g eoe/
y/s ubk frnk. p/p/ eJh fdB BkBe/ p?mh ojh. fJe fdB wkwk ih B/ fejk- p/p/
s/o/ fBnkD/ pkjb/ Udo iKd/ B/ s/o/ fpBK. j[D s{z fgzv ikj. p/p/ B/ fejk- fet/*
iktK< s/o/ s'* jK BKj b? e/ ikT{*rh. Bjh* p?mh nK. wkwk ih jZ; gJ/- e'Jh
fbys eoBh n? n;aNkw s/< p/p/ B/ fejk- n;aNkwK T[go fby/ eoko yZbK y{fz inK
ftu o[bd/ fcod/ d/y/. s/oh w/oh rZb ipkBh mhe n?. nkgD/ nkbh j[zvh w{zj ipkBh

18

ubdh j?. p/p/ y[;ah y[;ah tkg; fgzv nkJh. wkwk ih B/ d{i/ ftnkj dk BK Bjh*
fbnk.
wk;h d/ w[zv/ dk BK bkG f;zx j?. p; ftu ;co eofdnK T[;B/ d/fynk fe
Bkb dh ;hN T[go p?mk i[nkB edh-edh o'D bZr iKdk j? u'oh u[ge/. bkG f;zx
B/ g[ZfSnk- eh j'fJnk tho< feT[* dbrho j'fJnk< T[;B/ fejk- w?I c"ih jK. gbNB
ftu sko rJh fe wK wo rJh j? w/oh. fgzv ik fojk jK. fdb Bh yVQdk w/ok.
bkG f;zx B/ fejk- fBZek fijk ;h w/ok pkg{ id'* T[;dh wK woh. o[bdk-y[bdk gsk
Bh fet/* gb frnk. w?* s/ w/o/ GkJh G?D fBZe/-fBZe/ ;K id'* wK ;kB{z ;s ;qh nekb
efj e/ s[o rJh. j[D w/o/ w[zv/ dh wK uZb t;h j? fBe/ fij/ B{z SZv e/. w[vz k
gfjo gfjo ezXK r[jkfonK doysK Bkb bZrk yVk ofjzd? u[gukg. eJh pko fej?,
@@pJh j[D fe; d/ nkT[D d/ edwK dk yVke ;[D/Irk w[zfvnk< s/ok fijVk yiakBk
i[nkB T[wo/ y[Zf;nk ;kv/ ;ko/ ykBdkB d/ pugB ftu Bjh* fojk. c/o wo rJ/
n;h*< s/o/ ;kjwD/ nkokw Bkb p?mk rZbK eo fojk jK w?* fe Bjh*< oZp dk BkT[*
b? tho.
fBjzr wkwk d/ xo d' p/NhnK ;B. fJe fdB e'Jh n"os efj p?mh- oZpk eh
j'fJnk s?B{z< ukj/ ekDk bzrVk iK N[zvk d/ fdzdk, okw ;z{ d/ xo th fJe w[vz k d/
fdzdk< wkwk ih r[Z;/ j'J/- feT[*< oZp dh d[ekB ftu ;g/no gkoN w[Ze rJ/< i/
d/Dk j[zdk sK ;jh okie[wko d/ fdzdk T[j. T[; dh woiah Bjh* j? sK mhe j?
fco. yapodko i/ fe;/ B/ c}{b rZb ehsh. wkwk wkwh d'j/* XhnK B{z d/y-d/y
fiT[*d/. tZvh B{z x'V ;tkoh f;ykJh. fotkbto pzd{e ubkT[D/ f;ykJ/. T[;d/ nr'*
gb/mhnK d' XhnK j'JhnK s/ g[Zso d/ iBw fgS'* ub t;h. S'Nh Xh fszB ;kb dh
;h s/ tZvh gzi e[ dh j't/rh. wkwk wkwh d/ fujfonK T[go p?mk jB/ok d/y e/ j"b
g?*dk ;h. fBZehnK e[VhnK jo/e B{z g[SdhnK fcodhnK ;B- wzwh feE/ j?< T[BQK B{z
Nkfbnk ik fojk ;h. wkwh B/ ;?Bs eoe/ nkgD/ e'b p[bkJhnK. ;kjwD/ p?mD bJh
fJ;akok ehsk. id'* T[j p?m rJhnK sK wkwh B/ fejk- e[VhU s[jkvh wzwh wo
rJh. T[; B{z nZr bk e/ n;h* oky dk Y/o pDk nkJ/ jK. j[D Bh nkT[*dh T[j
nkgD/ xo ed/.
e[VhnK o"D bZrhnK. fJe n"os B/ tokT[*fdnK fejk- p/p/ eh b'V ;h s?B{z
j[D/ fJj rZb eoB dh< nkg/ j"bh j"bh gsk brdk ofjzdk fgS'*. wkwh B/ fejkfezBk e[ fuo M{m p'bK< fet/* oZyK n?vk G/s< fNe ikDrhnK nkg/ o' X' e/. bZr
ikt/ fJBQK B{z th gsk fiazdrh uhia eh j'fJnk eodh n?. p/p/ jT[ek b? e/ p'bhozG ofjDr/ tZSo{, d/y ofjDrhnK rktK.
fco wkwh B/ wekD nkJ/ wodK-n"osK B{z fejk- @@j[D GkJh ykT[ o'Nh s/ ikU
nkg'-nkgD/ tsBK B{z. fbnkT[ tho toskT[ o'Nh.## e[ZM shthnK efjD bZrhnK@@n;h* Bh ykDh o'Nh. ;kv/ Bh bzxdh.## wkwh B/ fejk- @@mhe n?. fiBQK B/ j'NbK
s/ ik e/ ykDh j? T[j ikD. ;kv/ nzdo sK GkJh nkokw Bkb bzx/rk nzB gkDh. j/
;Zu/ gks;akj s{z XzB n?*.##

19

fJj ;kvh tZvh wkwh r[od/t e"o pj[sk Bk p'bdh go id'* e'Jh rZb eodh
sK mzY g? iKdh. tZv/ d[yK d/ pkti{d j;w[y. T[jdh e?*;o dk gsk ;kB{z T[d'*
brk id'* shih ;N/i T[s/ g[Zi rJh ;h. fJbki tk;s/ gfNnkb/ b? nkfJnK s/
;kfonK B{z ;ys skVBk ehsh fe fpwkoh pko/ dZ;Dk Bjh* wkwh B{z. wkwh eJh eJh
fdB ofjzdh dtkJhnK yKdh ojh- Nhe/ bkT[*d/ oj/. w?B{z efjD bZrh- eh dZf;nk
vkeNo B/< w?* fejk- e'Jh yk; fpwkoh Bjh*. wjhB/ v/Y wjhB/ ftu mhe j' ikJI/rh
wkwh. T[j jZ; gJh. efjD bZrh- w/o/ Bkb ubkehnK wkoB br fgnk gq'c?;o< T{*
rZb s/oh th mhe n?. wjhBk v/Y wjhBk Bk ;jh, fszB uko wjhB/ bZr ikDr/.
;ko/ o'r fsnko p?m/ B/ N[ZND bJh. uzr? j[D NzNk w[e/. s/o/ wkw/ dk pj[s you
Bk eotkJh* ykjwykj. w?B{z fgzv SZv nk.
N?bhftiaB d/ydh j'Jh T[j T[uh T[uh jZ; gJh. w?* g[fZ Snk eh rZb :kd nk
rJh wkwh< T[;B/ fejk- NhHthH d/y. w?* NhHthH d/yD bZrk. jzYh j'Jh ebkeko
dZyDh Bku fdyk ojh ;h. wkwh B/ fejk- fJjB{z d/ydk ofj. ;[jDhn?, BZuDk ;jh
nkT[*d?. go ftu ftu n?* eoB bZr iKdh n? fit/* fJjd/ GfozvK bV rJhnK
j'D.##
w?B{z Xotk; fwbdk j? fe fJ; wkwh dh ;zGkb ns/ ;;eko nkgD/ jZEh*
ehsk. jiakoK ;kb gfjbK bkU s;/ B/ fejk ;h- nkgD/ fgnkfonK B{z epfo;skB
ftu nkgD/ jZEh* dcB eoe/ id'* ykbh jZE xoK B{z w[Vd/ jK sK gsk brdk j?
neb, XB ns/ skes fezBhnK ewia'o uhiaK jB.
GkJh Bzd bkb B/ fbfynk-

n;h* fwb/, fgnko ehsk ns/ ftSV e/ u[Zg eoe/ p?m rJ/.
gghfjnK, p[bp[bK ns/ e'fJbK tKr n;h* uheK Bjh* wkohnK.

fJe fdB w?* fejk, @@p/p/ w?* fit/* ukj[zdk jK B{jK s[jkvk nkdo eoB, fJ;
soQK T[j eodhnK Bjh*. fJ; ;G d/ pkti{d e/tb tZvh GoikJh pko/ s[;h* p[Vp[V
eod/ ofjzd/ j'. pkeh B{zjK fto[ZX xZN tZX jh e'Jh rZb eod/ j'. nfijk feT[*<
p/p/ B/ fejk, @@;Z;K B{z gsk j'Dk ukjhd? pJh B{zjK T[BQK dk nkdo T{do
Bjh* eoBrhnK. e"D w/ok nkdo eodh j? e"D fBokdo, fJ; rZb tZb w/ok fXnkB
Bjh*. w?* fJj d/ydh nK fe w/ohnK B{zjK w/o/ w[zfvnK B{z fgnko eodhnK jB fe
BK. s/oh jofwzdo w/o/ Bkb eJh fdB Bk p'b/ sK e'Jh rZb Bjh*. w?* d/y ojh jK
fe T[j s?B{z fgnko eodh j?. s{z nkT[D ftu d/o eo dJ/* sK fJj p/u?B j' j'
s/ok o;sk d/ydh j?. j'o w?B{z eh ukjhdk j?< fijVk s?B{z fgnko eodk j? T[j w?B{z
fgnko eodk j? feT[*fe s{z w/ok j?*.##
;e{b'* gVQ e/ xo nkfJnk sK p/p/ B/ fejk @@fej' fijk iwkBk nk frnk.
s/oh fdnkb' ukuh nkgD/ pZfunK fgZS/ Gih fcodh d/yh. ;zrso/ T[BQK s'* y'j e/ yk
ojh. w?B{z dfjb g? frnk.## w?* g[ZfSnk @@c/o eh j' frnk< pZu/ th sK y'j b?*d/
jB wktK jE'* uhiaK<##

20

T[;B/ fejk- pZu/ y'jD. T[BQK dk jZe j?. e'Jh wK s{z d/yh fBnkfDnK s'* y'j
e/ yKdh< fJ; xo ftu e'Jh GkDk tos/rk. fuVhnK iB"o Bh eod/ fJT[* sK. w?B{z
vo bZfrnk. s{z Bdh gjkV T[go uVQdh d/y/* ukDuZe sK dZ; vo Bh ikJ/*rk< fJ;
xo d/ bZSD j'Dh B{z ;Zdk fdzd/ fd;/. oZp Gbh eo/ GkJh.##
fJ; xo ftu ;dk eb/; ofjzdk. uku/ dh i[nkB e[Vh B/ y{j ftu Skb
wko e/ s/ ukuh B/ ;bck; dhnK r'bhnK yk e/ nksw jZfsnktK ehshnK.
p/p/ B{z y[;aypoh d/D tk;s/ frnk fe tZv/ fBjzr f;zx wkw/ x'Vk yohfdnk
j?. j? th pVk ;[jDk. T[j y[;a j'Jh. Gok B{z ns/ T[;d/ x'V/ B{z n;h;K fdZshnK,
@@;[yh ofjD. tck eoB. jo pbk d'tK s'* d{o oj/.## w?* fejk, @@ibdh nkgK
BkBe/ ubKr/. s[jkB{z ;tkoh eoktKr/.## T[j p'bh, @@j[D feE/ uVQBi'rh jK< edh
j[zdk ;h ;wK. s/o/ wkwk ih x'Vh s/ fpmk e/ s/o/ fgzv SZv ikfJnk eod/ ;B. nkg
g?db s[od/. s/oh BkBh sK jw/;aK fJeZbh nkT[*dh j[zdh ;h ;tkoh eo e/. fJe tkoh
w?B{z fwbD T[j s/o/ fgzv xZr/ ftu x'V/ T[go ;tko j' e/ nkJh. fgzv dh fBnkJh*
ftu x'VhnK uo ojhnK ;B.s/oh BkBh dk x'Vk p/ekp{ j' e/ T[Xo d"V fgnk
tkj'dkj. fgzv d/ b'e SZsK T[go uVQ rJ/ fe p[ZYh dh nZi ikB rJh fe rJh.
s/oh BkBh B/ fJe jZE Bkb brkw cVh, oekpK s/ yVQh j' rJh s/ d{i/ jZE Bkb
T[j SNh tkjh fe d; fwzN ftu x'Vk f;ZXk j' frnk. fco T[j f;ZXh xo Bjh*
nkJh. x'V/ B{z s/ia d[Vk e/ fgzv d/ d' uZeo bkJ/. gkDh gkDh j'fJnk x'Vk y[obh
s/ Bhth* gk e/ ik yb'sk. T[so e/ x'V/ B{z Ekgh fdZsh, f;o gb'f;nk s/ j"bh d/ e/
ezB ftu fejk,## @@wko g? rJh sK eh j'fJnk. j[D s?B{z fxT[ th y[nktKrh S'b/
th. ;akpk;a g[Zsok ;a/o pZuk j?* s{z. s/oh ;akB ekfJw oj/rh.##
o[e e/ wK B/ fco d[jokfJnk, @@jK GkJh j[D w/oh T[wo feE/ ;tkoh eoB
dh.## w?* fejk, @@s[jkv/ p/N/ s[jkB{z u[Ze e/ uVQk d/Dr/.## T[j p'bh, @@Bk. j[D w?*
eZu dhnK T[jBK u{VhnK torh j' rJh j'Jh jK fijVhnK uVQkT[*fdnK uVQkT[*fdnK
N[ZN iKdhnK jB.##
w?* gzikph :{Bhtof;Nh d/ e?*g; nzdo pVh ;'jDh e'mh ftu ofj fojk jK.
wkwk ih fwbD nkJ/. y?o ;[y g[ZSh dZ;h. g[ZfSnk, @@GkDi/ r[o{ wjkoki dk Bkw
fbnk eodk j?*< w?* fejk, @@fpbe[b b?*dk jK.## rZbK eod/ oj/. oks g? rJh.
bzro gq;akdk Se e/ efjD bZr/, @@gkm eoBk j[zB?<## w?* fejk, @@eodk jK, eodk
jK.## fco rZbK jz[dhnK ojhnK. ;"D dk ;wK j' frnk sK w?* T[BQK B{z u[pko/ ftu
b? frnk s/ g[ZfSnk fe ;t/o/ ukj SeDh j? fe d[ZX< fezB/ ti/< T[j p'b/, @@;jh j?
Bk fe s{z r[o{ pkp/ B{z :kd oyd?*<## w?* g[ZfSnk, @@fe;/ B/ f;aekfJs bkJh j? w/oh
s[jkv/ e'b< fe;/ B/ e'Jh tfjw gk fdZsk brdk j? s[jkB{z.## wkwk ih B/ fejk,
@@Bjh* ;e?s ;e{s fe;/ B/ eh bkDh, fJe g[okDh rZb :kd nk rJh ;h. shj g?*sh
;kb j' rJ/ j'Dr/. eh gsk fJ; s'* th tZX. id'* ed/ pZ; ftu p?m/ bzxd/ sK
s/oh :{Bhtof;Nh pD ojh, T[uh T[m ojh d/yd/. tZvhnK tZvhnK fpbfvzrK. ih
efonk eodk ;h ed/ d/yhJ/ fe nzdo fJj j? eh. go p; ftu p?m/ p?m/ bzx

21

iKd/. fJe fdB x'V/ s/ ;tko j' e/ w?* gfNnkb/ s'* okig[o/ tZb ik fojk ;h sK
o;s/ ftu :{Bhtof;Nh nk rJh. wB y[;a j' frnk fe nZi ;wK th j? x'Vk th.
nZi d/y e/ iktKrk. yZph brkw fyZu fdZsh. r/N s/ g[b; tkb/ yVQ/ ;B. fJe B/
x'V/ dh brkw cV bJh s/ efjD bZrk, @@eh ezw j? nzdo< w?* fejk- e'Jh ezw
Bjh*. T[; B/ fco g[ZfSnk, @@fe; B{z fwbD ikDk j? nzdo<## w?* fejk @@fe;/ B{z
Bjh*. w?* sK p; d/yDk ;h nzdo ik e/, fJj j? eh.## f;gkjh B/ fejk, @@Bk pkpk
Bk. n?T{* d/yD dk j[ew Bh.##
fJj rZb :kd nkJh nZi. fiBQK e'mhnK B{z d/yD dk j[ew Bjh* ;h, T[BQK
ftu ofjD dk j[ew j' frnk. pkd;akjhnK d/ fdZshnK nkgK B{z r[o{ pkp/ B/. sK w?*
g[ZfSnk s?B{z fe wjkoki B{z :kd eodk j[zB? fe Bjh*. fi; B/ ;'B/ dh pko;a eo
fdZsh T[; B{z G[Zb ikD Bkb gkg brdk j[zd?.##
j"bh j"bh w?B{z ;wM nkJ/rh fJBQK rZbK dh. fuVh, fizBh woiah fgnk;h j't/
dfonk B{z fJe x[ZN ftu Bjh* gh ;edh. w?* fJ; rZb'* ;zs[;aN jK fe r[o{ pkp/ dk
ftfdnkoEh jK. ;kv/ ebk;o{w fBe/-fBe/, ghohnv xzN/xzN/ d/. pkp/ dk ebk;o{w
;kok pqfjwzv ns/ ghohnv nBzs ekb sZe. T[; B/ fdnkb{ j' e/ ;kB{z wZEk N/eD
dk jZe fdZsk j?. fJ; jZe pkps jchia dk f;ano fgnkok bZrk, @@s{z ;koh ekfJBks
dk wkbe j?*, ;GBK XoshnK dk. s/o/ do T[s/ id'* wZEk N/fenk sK E'Vh e[ fwZNh
;kv/ wZE/ B{z bZrh. fwZNh dk fJj dkr ;kv/ bJh ekch ikfJdkd j?.##
n?wHJ/H ftu gVQdk ;K. ;'Gk f;zx dh pDkJh r[o{ r'fpzd f;zx ih dh T[j
s;tho yohd fbnkfJnk fijVh pho-o; GktBk tkbh j? s/ j/mK fbfynk j?, @@u{z
eko niaHHHHH.## ezX s/ Nzr fdZsh. r[o{ ih eo'X Bkb T[go tZb d/y oj/ jB. p/p/
B/ fXnkB Bkb fJj g/*fNzr d/yh s/ fejk, @@e[M mhe Bjh* fJj s;tho. fJ; soQK
dhnK fBrkjK fpbe[b Bjh* ;B wjkoki dhnK. d[;awDK tZb th fJT[* Bjh* d/fynk
T[BQK B/ feT[*fe d[;awD T[BQK dk j? jh Bjh* ;h e'Jh. T[j ;G B{z fgnko eod/
;B. s{z d/y bJh* fizB/ tZv/ wjKg[oy j'D, ;kX ;zs j'D, Gkt/* tv goskgh oki/
j'D, T[BQK dhnK fBrkjK j/mK tZb M[ehnK j'JhnK j'DrhnK. gs? feT[*< T[j T[; oE
ftu ;tko jB fi; d/ gjhJ/ uzd ;{oi jB. pj[s T[uh EK s'* d/y oj/ jB T[j
nkgK B{z. T[BQK s'* T[uk j'o T[go e[M Bjh*. nkgK Bhth* EK s/ jK. T[j nkgD/
tZb j/mK d/y oj/ jB s/ oZfynk eod/ jB. pkpk ih B{z nkgK Bhb/ dk ;tko fJ;/
eoe/ nkyd/ jK fe n;wkB T[BQK dk x'Vk j?. uzd sko/ XoshnK ;G T[; s'* j/mK
jB. s{z nkg fj;kp bk e/ dZ; mhe j? fJj s;tho<##
feogkb f;zx nkofN;N B/ ;'Gk f;zx dh T[; g/*fNzr pkps fijVh r[o{
BkBe d/t ih dh pDkJh ;h, fNZgDh fdZsh ;h, @@g?rzpoK d/ fujo/ ns/ ;oho
fpbe[b w'N/ Bjh* j[zd/. r[o{ BkBe d/t ih B/ sK d[BhnK g?db rkj fdZsh s/
nkyoh T[wo jb dk w[zBk jZE cfVnk. T[BQK ftu w'Nkgk feE/ j' ;edk j?<##

22

pkg{ ih d/ rzi g? u[Zek j? s/ frZm e[ tkb fgSb/ nZX ftu ofj rJ/ jB.
fJ;aBkB eoe/ d/o sZe T[j Bzr/ f;o x[zwd/ oj/. p/p/ B/ nktkia wkoh, @@gZr Bjh*
pzBQh iKdh< N?r'o ik pfDnk fcod?*<## w?* fejk, @@p/p/ ih N?r'o e'Jh wkVk pzdk
;h<## p/p/ B/ fejk, @@wkV/ uzr/ dh rZb Bh. N?r'o N?r'o ;h. s/ok pkg{ s/ok pkg{
j?. fJj B{z efj gZr pzBQ/.##
pkg{ ih B{z fejk- row gkDh pkbNh ftu gk e/ r[;bykB/ ftu oZy. nkg/
obkT{*rh mzYk w?*. tX mzYk obk e/ s{z gkDh dk bZe s'V fdzB?.
e[M ;kb gfjbK ;wdo;ah o;kb/ B/ gZSw dhnK ejkDhnK dk ft;a/;a nze
Skfgnk. j[D ejkDheko ns/ ejkDh dk Bkw u/s/ Bjh*. bG e/ fbyKrk. ejkDh
:kd j?. ejkDh fJ; tke Bkb F[o{ j[zdh j?, @@F[o{ F[o{ ftu jZ;D dk jZe e/tb
nwhoK B{z ;h rohpK B{z Bjh*. rohpK B/ oZp B{z fejk fe fJj jZe ;kB{z th fwbDk
ukjhdk j?. oZp B/ rohpK B{z th jZe d/ fdZsk fe T[j jZ; fbnk eoB.## ejkDh
ftu b/ye fBZek j[zdk ;e{b ikD s'* fJ; eoe/ fJBekoh j' frnk feT[*fe ewhia
fJe' j? s/ T[j rzdh j?. wK e'b ;kpD yohdD bJh S/ nkB/ Bjh*. fit/* fit/*
T[j nkb/ e[Zi/ co'bdh j?, T[j riap dhnK ebksfwe S{jK jB. ;kY/ uko nkB/
fwb rJ/. v/Y nkBk j'o ukjhdk j?. fJj feE'* fbnkJhJ/< fJj ftukoK j' ojhnK
;B fe dotki/ s/ fJe wzrsk nk yb'sk. wK nkydh j?,## @@pkpk id'* nkT{B? e[M
BK e[M ;odk pDdk fdzd/ jh jK s?B{z. nZi w/o/ e'b v{Y nkBk xZN j?. nZi ;kB{z
s{z Bjh* d/ ;edk fJzB/ e[ g?;/<## wzrs/ B/ nkgD/ v'b{ ftu'* v/Y nkBk eZY e/ wK
B{z fdZsk s/ ubk frnk. wK jZ; gJh. w?B{z iZch ftu b? e/ d/o sZe jZ;h ikJ/ Bkb/
nkyh ikJ/, @@j' frnk Bk ewkb< wzrs/ s'* th nkgK g?;/ b? ;ed/ jK.## T[j j;dh
ojh. fco yzx fSV rJh sK wfj;{; ehsk fit/* w/oh rodD T[go e'Jh row
row sob tfrnk j't/. w?* fgS/ jfNnk sK wK ;dk bJh iawhB s/ fvr gJh. T[j
c/cfVnK dh o'rD ;h s/ w'Y/ ;w/s w/oh ;koh pKj y{B Bkb Go rJh j'Jh ;h.
nzs ftu b/ye g[ZSdk j? fe rohpK B/ oZp s'* jZ;D dk jZe gqkgs eoe/ eh
yZfNnk<
fJ; ejkDh dhnK e[M ;soK bkr/ w?* g?Bf;b Bkb fB;akBh bkJh j'Jh ;h.
fJj ejkDh d' e[ ;kb pkd gzikph fNqfpT{B B/ Skgh. p/p/ B{z fwbD frnk sK
nypko T[; d/ f;ojkD/ j/m fgnk ;h. fJ; ejkDh ftu'* T[; B/ w?B{z e[M gzeshnK
gVQ e/ ;[DkJhnK. fJj T[j' gzeshnK ;B fiBQK T[go w?* fB;akBhnK bkJhnK ;B. wK
efjD bZrh, @@J/; tb?sh pzd/ B/ s/oh wK dh ejkDh fbyh j? gq'c?;o. jB fe Bjh*
oZp d/ ewkb< Bk fJjB/ w?* d/yh Bk Gkbh, d{o p?m/ pmkJ/ B/ s/oh ns/ w/oh ejkDh
fby e/ G/i fdZsh.##
d[;fjo/ s'* gfjbK eZu/ xo dh fbZgk g'uh dk ezw F[o{ j' iKdk. n;h* ;ko/
ob e/ ezw eod/. ezXK T[go gKv{ dk go'bk fcodk s/ co;a rko/ Bkb fbfgnk
iKdk. e'Jh rko/ ftu gkDh gk fojk j?, d{ik ejh Bkb r'jk ns/ s{Vh rko/ ftu
obk fojk j?, e'Jh uhiK t;sK go/ go/ eo fojk j? s/ e'Jh fbZgD ftu wddrko
j?. y[obhnK sZe ;G e[M fbfgnk ikdk, xo dhnK SZsK th. gF{nK d/ f;zrK B{z

23

s/b bk fdzd/. uko/ gk;/ ;[rzXhnK. ezXK T[go NzrD bJh pkg{ ih s;thoK
fbnkT[*d/, owkfJD dhnK, wjKGkos dhnK, r[o{nK dhnK. p/p/ ;kB{z fejk eodh- fJj
owkfJD wjKGkos dhnK w{osK Bk fbnkfJnk eo'. xo ftu eb/;a g? iKdk j? fJBQK
Bkb. s[jkvh BkBh fejk eodh ;h- wjKGkos uzrk brd? go i/ fe;/ j'o d/ xo
fSfVnk j't/. r[o{ pkp/ dh w{os bk bT[. ;kfjpiakfdnK dhnK w{osK bk bT[.
wjKGkos tkbk ekN' eb/;a mhe Bh j[zdk.
wjKGkos d/ fiaeo s'I rKXkoh :kd nkJh. e[o{ tz;a d/ ;" p/fNnK dh wK.
GrtkB feq;aB B/ c?;bk ehsk, rKXkoh B{z Xotk; d/D uZbhJ/. wfjb ftu ik e/
gqDkw eoB T[gozs ;G B/ p/BshnK eoBhnK F[o{ ehshnK- ;okg BK d/Jh* rKXkoh
wK. ;okg Bk d/Jh*. rKXkoh B/ fejk- s{z w/o/ ;" g[soK dk eksb j?*. ;okg s'*
fet/* pu/*rk< d/y bth*. s{z nD-nkJh w"s wo/*rk. s{z bVkJh Nkb ;edk ;h. s{z
;kia;a ouh. feT[* ehs/ w/o/ ;" g[Zsok esb s{z<
feq;aB B/ fejk- rKXkoh s{z ;" g[ZsoK dh wK j?. s?B{z ;" d/ woB dk d[y j?.
go ;" BjhI T[E/ bZyK wo/, j'o BjhI, w?I wfonk ;K bZy tko. w/o/ ;[Gkn dk fjZ;k j?
fJj- edh w?I fJe s'I bZy j' iKdk jK, edh y[d B{z bZy tko wkodk jK. pko pko
fJjh e[M eodk jK.
id'* fwbD iKdk, wK dh wzr j[zdh j? fe e'Jh ;kyh ;[Dk e/ iktK. ne;o
;kyh ;[Dk e/ gosdk. fJe fdB tkg;h bJh T[fmnk sK p/p/ B/ fejk, @@;kyh ;[DkJ/
pr?o fet/* ik ;ed?*<## w?* fejk, e'Jh Bth* ;kyah sK j? Bjh* j[D. fejk- g[okDh
;[Dk ikj. w?* fejk fe ;[Dh j'Jh ;kyh d[pkok ;[DB ;[DkT[D dk eh bkG< T[j
p'bh, @@fuVh eK dh pVh c}{b fijh ejkDh fBZe/ j[zfdnK s{z w/o/ s'* fezB/ jiako tko
;[Dh w?* ed/ frDsh Bh* ehsh. r[o{nK dhnK ;kyhnK sK pVhnK w[ZbtkB jB. d'jK
ijkBK ftu skodhnK jB. fJBQK ;kyhnK dk g[zB, ;[DB tkfbnK ns/ ;[DkT[D
tkfbnK ;GBK B{z fwbdk j?. fJj edh g[okDhnK Bjh* j[d
z hnK. id'* e'Jh s?E'* ;kyh
;[DB dk ykj;awzd j't/ sK fJBeko BK eoh*. s?B{z oZp B/ ftZfdnk fdZsh j?. ftfdnk
nfijh c;b j? fi; d/ ;ko/ jZedko jB. fijVk wzr/, T[;B{z T[; dk jZe d/Jh*.##
rZbK eofdnK ;[DfdnK T[gwk nbzeko T[;d/ w{j'* ;fji ;[Gk T[sod/. n;h*
d't/* pZ; ftu p?m/ feXo/ ik oj/ ;K sK d'tK B{z nZv' nZv ;hN fwbh. E'Vh d/o
pkd T[j nkgDh ;hN s'* T[m e/ w/oh ;hN T[go Bkb jh szr fijh j' e/ p?m
rJh. w?* T[E'* T[m e/ nkT[D dk ekoB g[ZfSnk sK p'bh, @@nj[ ;hN s/ fijVk pzdk
w/o/ Bkb p?mk ;h skeh tkb/ gk;/, T[; dk w{zj d/y. G[ihnk ykD t/b/ w{zj y'bQdk j?
sK bZrdk j? N?uhe/; y[bQ frnk j't/. G[ihnk ykJh iKdk j?, Bkb tkb/ Bkb rZbK
th eoh iKdk j?, jZ;h th iKdk j? sK G[ihnk T[;d/ w{zj ftu'* fJT[* feodk j? fit/*
u"bK d/ F?bo dh gkJhg ftu'* pkjo cZe fvrdh j?. T[E/ Bjh* p?fmnk iKdk w/o/
s'*. fJj sK nzp th, p/o tKr w{zj ftu gkT[*dk j'J/rk, ;kps, r[mbh ;D/.##
eDeK gZeD bZrdhnK, pZdb uVQ nkT[*d/. ft;ky d/ wjhB/ s/iaXko pko;aK
j[zdhnK. n;h* nkyd/- fJj fejv/ w";w dk wh*j j'fJnk< p/p/ nkydh- t;ky dk

24

wjhBk dZf;nk eodk j? fe w/o/ ftu s/ ;kT[D ftu e'Jh coe Bjh*. J/Bk e[ coe
j? fe w/o/ fgS/ s[o/ nkT[*d/ w/o/ fgSbZr i/m ns/ jkVQ y/j T[vkT{ jB. ;"D d/ fgS/
fgS/ s[o/ nkT[*d/ T[;d/ d';s Gkd'* s/ nZ;{ T[;/ tor/ jB, y"o{ gkT{, poBk T[vkT{
Bjh* jB. sK ;kT[D dh edo pDh. fi; B{z yZgh ;zrh ;kEh fwb ikD T[;dk jkb
wkVk.
fJj th dZf;nk- f;nkD/ pZdb B{z iZN dh fe;/ eos{s s'* r[Z;k nk frnk
fi; eoe/ T[;B/ c?;bk ehsk fe po;Dk Bjh*. o[fenk fojk. fJe ewbk pZdb
bzfxnk ik fojk ;h. T[; B/ f;nkD/ pZdb B{z Bk po;D dk ekoB g[ZfSnk. f;nkD/
pZdb B/ fejk- iZN B{z G[Zyk wkoKr/. Bk po;Kr/, Bk fpikJh j'J/rh Bk c;b j'J/rh,
ekb gJ/rk. ewbk pZdb p'fbnk- i/ fJj rZb j? sK w?* po;dk jK. fizB/ dkD/
iZN d/ xo nzdo gJ/ jB, T[j y/sK ftu ike/ phi dJ/rk. i/ fJe wh*j th Bk
fgnk c/o sK fJj dkD/ T[;d/ ezw nk ikDr/. pkjo'* Bjh* d/Dk Bk ;jh, nzdobk
nzB eYtkT[D tk;s/ fJe tko sK po;D d/j.
T[d'* dk GkJh iZN f;nkDk j' frnk j?. j[D fJe nZX/ pZdb d/ po;D s'*
s[ozs pkd nkgK e'Jh Bh* dkD/ y/s ftu fyzvkT[*d/.
;odhnK ftu pockBh mZek ubdk. n;h* pZu/ oks-poks/ xo'* fBebD brd/
sK T[j fJBQK ;apdK Bkb toidh- @@fNe e/ p?m'. pkjo jtk GNe u[Zeh j?.## mzY/
gkDh Bkb w{zj X'*dh nkydh- @@f;nkb ftZu gkDh r'bh tKr tidk j?.## ;kB{z
dZf;nk eodh, xpokjN ftZu fJzBh T[bMD j' ikfJnk eodh j? fe gsk Bjh*
brdk eh eohJ/. goKs y'Jh ikt/ sK w?* xfVnK ftZu jZE wkodh bZGdh fcodh
jK.## e'Jh r[nKYD ftnzr eodh sK T[; B{z eoko itkp ftnzr ftu jh fwbdk.
n"osK jZ;D brdhnK sK nkgD/ w'Y/ T[s/ Ekgh d/ e/ nkydh- ;a/o wkoB i'rh Bk
;jh, fJj ;'Nh GKv/ GzBD i'rh sK j? ni/.
fJe tko tZvhnK d't/* GoikJhnK p/p/ ih d/ d[nkb/ j' rJhnK fe ;kv/ fe;/
ezw Bjh* nkT[*dk gq'c?;o. id'* gfVQnk eodk ;h, fejk eodk ;h, ;ko/ ezw eoKrk
s[jkv/. s[jkv/ pZfunK B{z gVQktKrk th B"eohnK th b[nktKrk. j[D rZb Bjh* eodk.
wK B/ fejk, @@T[d'* fJj ewia'o ;h. fBnkDk ;h. s[;h* seVhnK ;T[. g[b; dh
wko j/m nkfJnk pzdk n?t/* wzBh ikfJnk eodk j? i' woiah wBk bT[. eoBk
eokT[Dk eh j? fJjB/ fe;/ dk j[D< vodk wkfonk fJeoko eoh iKdk ;h. j[D Bh*
dtkb fJj fe;/ B{z e[M.##
fJe fdB efjD bZrh, @@fezB/ gkgh j' rJ/ B/ s/o/ fgzv d/ b'e. w'oK B{z wko
e/ yk iKd/ jB. w[orkphnK sK eh e{ziK B{z th Bjh* SZvd/. e'Jh T[uh d/ e/ w'o
tKr @@fenke'## efj dJ/ sK dV?* r'bh wko d/D fJj. froMK sK ojhnK Bh* j[D.
fJj jZvko'Vh ftu feT[* Bjh* ik p?md/ w[odko ykD<##
wK dh T[wo BZp/ ;kb dh j' rJh j?. gzdoK ;kb dh T[wo ftu T[j w/o/
fgzv nkJh. j[D sZe w/ok fgzv T[; dk fgzv Bjh* pfDnk. T[; dk fgzv T[jh j?
fiE/ T[; dk iBw j'fJnk. rZbK eofdnK jw/;a fJjh nkydh- s/o/ fgzv w?* fJT[*
ehsk.

25

fgzv fe;/ ezw fe;/ d/ xo rJh. nk e/ efjD bZrh, @@pVk tZvk NZpo j?
T[BQK dk.## w?* g[ZfSnk, @@s[;h* feE'* d/y fbnk ;kok NZpo<## p/p/ B/ fejk, NZpo d/y
e/ eh eoBk ;h. eosko e[o o'NhnK gekT[*dh d/yh. tZvh goKs ftu r[fBQnk
j'fJnk nkNk fJT[* brdk ;h fit/* G/v wko e/ fbNkJh j't/.##
gkobhw?*N dh u'D d/ Bshi/ nkJ/. p/p/ B/ g[ZfSnk, @@fe; dh ;oeko pDh
j?<## w?* fejk, @@fe;/ dh Bjh*. g{oh ;zwsh fe;/ dh Bjh* pDh. ezw ubkT{ ;oeko
pDh j?.## p/p/ B/ fejk, @@J/; d/;a ftu j[D ezw-ubkT{ ;oekoK pDBrhnK. ezwubkT{ ;oeko T[;B{z efjzd/ jB fijVh s'* ezw Bk uZb ;edk j't/.##
B"th* iwks ftu gVQfdnK w?* fJe fdB fejk, @@p/p/ bZrdk j? w/ok eZd j[D
j'o Bjh* tX/rk. fizBk tXDk ;h tX frnk.## T[;B? fejk, @@i/ ;kX wsk oy/* sK
j'o th tX/*. ;kX{nK tork ;[Gk pDk.##
p?fmnK rZbK eofdnK fJe fdB efjD bZrh, @@s[;h* ;ko/ G?D GkJh gVQB tu
fwjBsh fBeb/ sK s[jkB{z soZehnK eofdnK d/y e/ fJe tko sK fgzv d/ w[zfvnK B/
vzro ukoB tkbhnK ;'NhnK s/ e[VhnK B/ r'jk ;[ZND tkb/ N'eo/ trkj e/ feskpK
u[Ze bJhnK ;B, go gzi gzi uko uko ;kb bk e/ id'* d/y fbnk pJh rZb pD
Bjh* ojh sK ;'NhnK c/o jZEK ftu ns/ N'eo/ c/o f;oK T[go ik fNe/.##
gsk brdk fe fe;/ rtKYh B/ nkgDh iBkBh T[go jZE u[fenk j? sK T[bKGk
d/D T[;d/ xo iKdh. nkydh- t/ Xosh B{z e[ZN fbnk i/jk iBkBh B{z e[ZN fbnk,
fJ; ftu ekjdh ;{owrsh< e'Jh j? Bh ;ow j:k s?B{z< v'p dJ/*rk J/; rT{ dk
jT[ek. o'Nh gedh p[oh bZrD bZrh s?B{z< p/ ;ow.
o[wkb/ ftu gzi rqzEh g/Nh ftu s/ r[Nek o[wkb ftu tb/N e/ T[u/ nkb/ ftZu
oydh. wsbp Bjh* fe jZE X'J/ pr?o e'Jh S{j ;e/. gikwk yokp Bk j'J/, p?mD
bZfrnK nyapko iK fe;/ o;kb/ B{z j/m Xo e/ p?m iKd/ sK fMVeK g?*dhnK- neb
wkoh rJh< ftZfdnk Bhth* EK s/ oZyhdh j?< n;h* j;d/- eh j' frnk wK. fJj
fejVk pkDh j?. c}{b d/ toe/ jB. T[j nkydh- nZyo s'* tvk e'Jh XB Bjh*.
gs?< r[o{nK B/ sgf;nk ehsh sK oZp B/ T[BQK dh M'bh nZyoK Bkb Goh. neb s'*
ezw bT[ neb s'*.
uu/ok Gok r[os/i pj[s ;aokp ghD bZr fgnk s/ ;wMkT[D d/ pkti{d Bk
jfNnk sK w"s j' rJh, p/p/ B{z yZpo dZ;h sK jT[ek b? e/ efjD bZrh, @@b'eK B{z
gsk Bjh* brdk fJj ;z;ko s/i nZr dh soQK j?. fJ; ftu xkj c{; bZeV fszpV
;G ib e/ oky j' iKdk j?, go fijVk ;'Bk j[zdk j?, T[j fJ; nZr ftu ysw j'D
dh EK j'o fByo iKdk j?.##
e'Jh tZvk i'yw Gfonk ezw S/VB t/b/ id'* n;h* wK Bkb ysfonK pko/ rZb
eod/ sK T[j nkydh, @@wZyhnK d/ vzr s'* vofdnK nkdwh B/ wfynkb ykDk Bh*
Sfvnk. d[bZs/ wkodhnK rktK dk d[ZX u'D'* jN iKd/ jK< edh fejk j? fe;/ B/ fe
J/Bh s{Vh ftu'* e"D dkD/ eZYdk fco/< y/s J/; eoe/ Bjh* tkjD iktKr/ fe
ezfvnkJh pVh j?< feb/ dh ezX tKr iwhnK j'JhnK o'jhnK s'V e/ fsnko ehsh
iawhB d/ nzB dh o'Nh gek e/ ykXh j? n;K. s[;h* wkV/ e[ yso/ s'* xpok rJ/<

26

i[nkBh d/ fdBh J/Bh skes j'fJnk eodh ;h, J/Bk j";bk fe fgnk; bZrh j? c/o
eh j'fJnk i/ gkDh Bjh*. y{j g[ZN' s/ gkDh ghU. n"yh uhia j? fejVh i/ oZp ;kE
d/t/< Go';k oZy' r[o{ s[jkv/ nzr ;zr j?.##
S'N/ p/N/ dk Bkw ;[yBpho j?. uko ;kb d/ B{z Bkb b? e/ fgzv ubk frnk.
T[;B{z p/p/ e'b SZv e/ w?* fe;/ ezw fBeb frnk s/ ;t/o dk frnk ;akwh gofsnk.
p/p/ B/ dZf;nk, @@s/ok w[zvk nZi w?* w"e/ s/ cV fbnk. w?B{z rkbK d/ fojk ;h fJeZbk
p?mk. w?* nkJh sK T[;B{z gsk Bk bZrk, w/o/ tZb fgZm ;h, @@rzdh p/p/, jokwD p/p/
gsk Bh* feXo rJh.## w?* g[fSnk, @@T[J/ feT[* rkbQK eZY fojk j?* w?B{z<## T[; B/
fejk, @@s[jkB{z Bjh*, w?* sK ezX B{z rkbQK d/ fojk ;h.## w?* g[fSnk, ezX B{z feT[*
fdzdk ;h rkbQK< fJ; B/ fejk, @@w?B{z G[Zy bZrh. ezX B/ o'Nh Bjh* fdZsh. j'o eh
eodk< rkbQK fdZshnK.## w?* ;[yBpho B{z fMVeD jh bZrk ;K fe wK B/ w?B{z fejk,
@@;[D. s/oh fgZm fgS/ e'Jh rkbQK d/t/ sK fXnkB Bk d/Jh*. b'e oZp B{z Bjh* SZvd/
s{z eh uhia j?*. eh gsk rkbQK d/D tkbk ;Zuk j't/. i/ T[j nky/, s?B{z Bjh*, doys
B{z rkb fdZsh j? sK fJj' ;Zu wzBh fe doys B{z rkbQ fdZsh j?, w?B{z Bjh*.##
w?* g[fSnk, fJj ;G e[M w?B{z feT[* ;wMkfJnk ik fojk j?< sK T[j p'bh,
@@fJ; eoe/ fe E'v/ ;ko/ G?D GoktK T[go r[o{ dfJnktkB j?. s[;h* uVQs ftu j'.
fejVh skes ns/ ;akB j'o j? fijVh s[jkB{z Bjh* fwbh< ni/ j'o fwb/rh. fijV/
fJ; skes s'* ykbh jB, d[yh jB, wzdk uzrk p'bD dk jZe T[BQK dk j? s/ok
Bjh*.##
fJj' fijh rZb pkg{ B/ ejh ;h id'* w?* ekbi dk ftfdnkoEh ;K. w?* fJe
fdB pj[s r[Z;/ ftu nk frnk. e'Jh rZb nfijh j' rJh ;h. uku/ B/ frD fwE e/
e'Jh B[e;kB ehsk ;h fi; eoe/ w?* eo'X ftu ;K. pkg{ ih efjD bZr/, @@row
Bjh* j'Jhdk.## w?* fejk, @@feT[* Bjh* j'Jhdk row< fi; B{z r[Z;k Bjh* nkT[*dk,
T[j e'Jh pzdk j?< pzd/ B{z r[Z;k nkJ/rk s/ n"Dk ukjhdk j?.## pkg{ ih B/ fejk, @@s{z
w/o/ Bkb b[jko dh nkjoB s/ iKdk foj?*. s{z d/fynk j'Dk j? b'jk row j[zdk j? s/
b[jko mzYk, sK b[jko dh woiah ubdh j?. i/ b'jk mzYk j't/ s/ b[jko row j't/
sK b'j/ dh woiah ub/rh. row Bk j'fJnk eo. i/ pkd;akjh eoBh j? sK s?;a ftu
Bjh* nkT[Dk. i/ r[bkwh eoBh j? sK s/oh woiah. r[o{ ebrhXo pkpk ih :[ZX d/
w?dkB ftu th mzY/ ofjzd/ ;B s/ mzY toskT[*d/ ;B.##
jiaos w[jzwd ;kfjp nkgD/ T[; fgnko/ d/ xo g[Zi/ fi;d/ wksk fgsk dk
d/jKs j' frnk ;h. T[; i[nkB B/ d/fynk fe Xotk; d/D t/b/ g?razpo T[dk; ;B.
i[nkB B/ fejk, @@ih w?* ;kXkoB pzdk jK. w/o/ wkg/ Bjh* oj/ sK w/ok d[yh j'Dk
tkip j?. s[;h p/nzs tZv/ j'. s[;h* feT[* T[dk; j'J/<## g?razpo B/ c[owkfJnk, @@wkg/
brksko nZbkj d/ dopko nZr/ cfonkd eod/ jB fe ;kvh ;zskB ;[yh oj/. T[j
jw/;aK nkyd/ jB- @@:k y[dk, ;kvk pZuk ni/ S'Nk j?. fJ; B{z ;wM Bjh*. fJ; d/
r[Bkj pya;a. fJ; d/ r[BkjK dh ;iak ;kB{z d/ d/j p/;ae, fJ; wk;{w T[go fwjopkB
ojh*. s/oh pzdrh eod/ jK fgsk sK T[;dk f;bk fJBQK pZfunK B{z fwb/.## wkfgnK
dh y[;ah ekfJw oj/, fJ; bJh nZbkj T[BQK d/ pZfunK B{z wkca eodk ofjzdk j?. s/o/

27

r[Bkj nkgD/ f;o b?D tk;s/ j[D s/ok e'Jh Bjh*. wkfgnK s'* pr?o j'o e'Jh Bjh*
fijVk fJj' fijhnK d[nktK d/ e/ pbktK nkg nkgD/ f;o bt/. s/ok fJe wiap{s
febk N[ZN frnk j?. j[D s/o/ T[go ;ys tes nk frnk j?. j[D s?B{z pj[s B/e
pDBk gt/rk. nkgD/ ezwK dk j[D s{z nkg fiazw/tko j't/*rk. :shw pZfunK B{z d/y e/
w?* fJ; bJh T[dk; j' iKdk jK fe eh fJj ftuko/ fiazdrh dk Gko nkg/ u[Ze/
b?Dr/< go nZbkj fwjopkB j?. T[j nkgD/ pZfunK d/ f;o s/ J/Bk p'M Bjh* oZydk
fe u[Ze Bk ;eD. skesto j?. T[j s?B{z s"che pya;a/rk. j";bk oZy. s?B{z B/eh
eoBh gt/rh. pzdrh eoBh gt/rh.##
w/oh e[bhr gq'c?;o Gk;tsh f;Bjk dh wksk dk d/jKs gfjbK j' frnk ;h
eJh ;kb j'J/, fgsk ih j[D r[iao/ jB. n;h* T[BQK d/ xo nc;'; eoB rJ/ sK
T[j jT[ek b? e/ p'b/, @@gzB{ GkJh, np jw nBkE j' rJ/ j?*. ;wMs/ j' Bk fJ;
;apd dk noE< wksk fgsk j's/ j?* s' jwko/ Bke w/* Be/b j'sh j?, t[j yh*u eo
jw/* mhe ok;s/ go b/ nks/ j?*. jw GNes/ Bjh* feT[*fe BZE T[Be/ jkE w/* j'sh
j?. p/w[jko x{zw/*r/ jw fJXo T[Xo. np ngBk ok;sk y[d Y{zvBk gV/rk. nBkE
j?* jw np.##
S'N/ Gok i;ftzdo ns/ GoikJh uoBihs B/ fpoX wkfgnK dh ;/tk pzdrh
eoB tkfbnK tKr fBGkJh. jo y[;ah rwh ns/ fsZE fsT[jko tes n;h* ;ko/ iD/
T[;dh e'mh ik g[id/. o"DeK, y[;ahnK ns/ fwbkgK dk w/bk br iKdk. fJ; w/b/
ftu'* ftdk j' e/ xo' xoh ikD bZrd/ sK i;ftzdo j"bh d/ e/ g[fSnk eodk,
@@id'* p/p/ pkg{ Bk oj/, T[d'* th nkfJnk eo'r/ j[D tKr<##
fiBQK pZfunK B{z wK dk fgnko B;hp Bjh* j'fJnk T[j fej' fij/ j[zd/ j'Dr/<
gkme ih ihB i?e o{;' dh nkgphsh (eBc?;aBia) gVQ'. iBw d/ e/ T[;dh wK s[o
rJh. fbydk j?- pkg{ dZf;nk eodk ;h, rtKYDk th, w/oh wK ;[jDh pj[s ;h.
pkg{ B{z J/Bk fgnko eodh ;h fe rohph d/ pkti{d T[; B{z uzrh B"eoh eoB
god/; ikD s'* o'e fdZsk. pkg{ d[ekB T[go xVhnK mhe eodk j[zdk. uko gzi
;kb dk w?* T[; e'b p?mk rZbK ;[Ddk. pkg{ nkydk- w?* s/oh wK dh rZb wzB e/
d{o Bjh* frnk ;h. T[j feT[* rJh c/o< n;h* d't/* o'D bZr iKd/. fe;/ fdB c/o
pkg{ w?B{z nkydk- o{;', s/oh wzwh dhnK rZbK eohJ/< w?* T[so fdzdk- Bjh* gkgk.
wzwh dhnK rZbK Bjh* eoBhnK. c/o nkgK o'D bZr iktKr/. w/oh J/Bh e[ rZb d/o
se ;kB{z d'tK B{z o[nkT[D bJh ekch j[zdh.
Bkr;?B B/ w?B{z g[ZfSnk- @@eh fJj' fijh wK th d/yh fi; B/ ftnkj e/ s'oB

t/b/ Xh B{z f;fynk fdZsh wfjbK ftu t;h* Gkt/* go fJe e'Bk nkgD/ oZyh* fijVk
s/ok j't/. fiE/ fJeZbh p?m e/ s{z nkokw Bkb o' ;e/* s/ e'Jh d/y/ BK. gbeK j/m
jzM{ s/ gZb/ j/mK d[ZX S[gk e/ oZyh*.##

N?r'o- toyk dhnK p{zdK B/ Xosh B{z uz[fwnK s/ j"bh d/Dh fejk- n;h* s/o/

s'* ftSVhnK s/ohnK pZuhnK jK s/ ;[orK s'* w[V e/ nkJhnK jK. ;kB{z nkgDh r'd
ftu ;wkJ/*rh wK<

28

fJ; eEk dk nzs fet/* eohJ/< f;yh dhnK rZbK sK eo bJhnK. g[okD dk
e'Jh wzso mhe oj/rk fe p'Xtke< d't/* mhe jB. s[;h* d/y b?D niwk e/, fit/*
wod XowK ftueko py/Vk eod/ jB, n"osK Bjh* eodhnK. wktK dhnK M'bhnK
J/BhnK tZvhnK jB fe T[BQK ftu ;G Xow fNe e/ ;"* iKd/ jB nkokw Bkb.
yfjpVd/ Bjh*.
bT[ ih ;[D' fo;ah-eEB- s{z fi; woiah d/; ftu ikj. fi; woiah :[Zr ftu

S[gD dk :sB eo. s/o/ eow s?B{z fwbDr/. jiko rktK ftu'* tZSk fit/* nkgDh
wK B{z bZG b?*dk j?, s/o/ eow s?B{z bZG b?Dr/ jo EK.

edh fwouK s'Vdh fcodh y/s ftu, edh egkj u[rdh. fes/ tSo{nK dhnK
p{EhnK gb'; ojh fes/ wZMK B{z Ekgh d/ ojh. cN/ g[okD/ NkehnK tkb/ yZdo d/
eZgV/ gkJh, fwNh xZN/ ftu bEgE T[j edh MkV{ fdzdh fd;dh edh gkEhnK gZEdh.
nB[o[ZX B/ fJj p'X-tke YkJh jiako ;kb gfjbK fbfynk, @@;Zu B/ id'* c?;bk ehsk

fe w?* gqrN j'tK sK fwZNh xZN/ ns/ fuZeV ftu fbZpV e/ T[; B/ J/Bh o';aBh SZvh
fe ;ko/ ;z;ko irwr-irwr eoB bZr/. pqfjwzv ukBD d/ jVQ ftu Bjksk.##

29

;sBkw f;zx [wko


T[od{ irs ftu vk a ;sBkw f;zx y[wko (iBw 3 Btzpo 1934) dk BK
T[BQK frD/ u[D/ e[M e[ u'Nh d/ ;akfJoK ftu nkT[Idk j? fiBQK dh ;akfJoh fdbK nzdo
X{j gkT[Idh j?. fiBQK b'eK B/ T[; B{z gfVQnk iK ;[fDnK T[BQK B{z fJj nfj;k;
;[Gkfte j' iKdk ;h fe T[; dh o;kJh Bhb/ nkek;a s'I gko se j?. ;kd w[okd/
;apdK ftu BthBsw noEK d/ ozr ozrD dh j'bh T[j ;koh T[wo y/fvnk.
gfjbh tko 1988 ftu w?I T[; B{z gfNnkb/ fJe w[;akfJo/ ftu ;[fDnk. T[j
jo/e ;akfJo B{z wks gk fojk ;h s/ tko tko T[;/ B{z ;[DB dh cowkfJ;a j' ojh
;h. g[ZSD 's/ gsk bZrk fe gzikph :{Bhtof;Nh ftu T[j wB'ftfrnkB dk gq'c?;o
fB:[es j'fJnk j?. w?I T[; B{z fwbDk ukj[zdk ;K. T[; d/ tkecK ns/ d';sK gk;
noia ehsh fe y[wko B{z fwbkU. jo/e nkydk- jK uZbKr/, fwbKr/ a a a nkfde.
fJT[I gzi wjhB/ phs rJ/. fJe fdB fpBK fe;/ B{z Bkb fbnK w?I fwbD ubk frnk
s/ fwb e/ gfjbK nkgDk BK dZf;nk, c/o BiaokB/ ti'I T[;/ dhnK riabK d/ f;ano
T[; B{z ;[DkJ/. T[j pj[s y[;a j'fJnk s/ g[ZfSnk "fJzBh d/o dk fJ; :{Bhtof;Nh
ftu nkfJnk j'fJnk jK, gfjb'I feT[I Bjh fwfbnk?" w?I dZf;nk fe eJhnK fwZsoK
okjhI :sB ehs/ go e'Jh Bkb b? e/ BjhI nkfJnk. y[wko B/ fejk- sK s{z th
d[BhnK d/ o;s/ nkT[D dh ;'udk fojk, toBk fdb dk okj pVk f;ZXk ;h. gfjb/
fdB y[wko B{z T[; dh riab d/ w?I d' f;ano ;[DkJ/fJ; irQk e' fJ; e/ Be;/a ;/ Bk ;wMk ikJ/rk.
ok;sk y' ikUr/ s' ;ajo d/yk ikJ/rk.
s{ :{jhI fJbiakw d/sk j? fe;h e' d/yBk.
u'o s/ok s/o/ jh nzdo ;/ geVk ikJ/rk.
fJe fdB pkJh Bzpo ckNe gfNnkbk ;afjo ftu xz[wdk fdf;nk sK efjD bZrk
"fJj gfNnkbk eh ;afjo j?? fi; B{z g[ZS' feZE/ ofjzdk j?I, T[j dZ;dk j? fJZeh Bzpo
ckNe, thj Bzpo ckNe, e'Jh pkJh Bzpo ckNe. gfNnkbk ckNeK ftu pzd j' frnk
j?. w?I fJ; B{z fJBQK ckNeK ftu'I eZYKrk." w?I g[ZfSnk- feZXo ik oj/ j'? y[wko B/
fejk feXo ik fojk jK a a feXo'I nk fojk jK, eh gskjtk e/ d';a go pkdb e/ N[eV/ eh soj jw j?I
fe;h M'Ie/ ;/ g{S/Ir/ fe jwe' j? feXo ikBk..
w?I g[ZfSnk- d';a wkfJB/ eh j'fJnk? efjD bZrk- d';a wkfJB/ ezXk. ykBkpd';a ftu
ykBk wkfJB/ xo, d';a, ezXk. T[j b'e fiBQK B/ xo nkgD/ w'Y/ s/ u[fenk j'fJnk
j't/.
fJe fdB ekcah jkT{; ftu p?fmnK nkg; ftu rZbhI bZr/ j'J/ ;K sK T[j
fwZso nk frnk fi; Bkb w?I yak ;K. nk e/ efjD bZrk- j[D ysw eo o/Vek.
pj[s j' frnk. ;G ock dck eo e/ Bt/ f;foUI ;a[o{ eohJ/. w?I fejk- e'Jh bkG
BjhI. nkgD/ d';sK dk fijVk jkiaoh ofi;No w?I bkfJnk j'fJnk j? T[; ftu'I s/ok
BK eZN fdZsk j?. j[D s{z ikj. T[j ubk frnk sK ya[wko efjD bZrk- s{z T[BQK b'eK

30

B{z w{oy pDk ;edk j?I fijV/ gfjbK jh w{oy jB. fJj pzdk s/oh rZb ;Zu wzB e/,
fe s{z fJ; dk BK eZN fdZsk j?- ubk frnk. s{z dZ;, fJe tkoh fi; dk BK
fbfynk frnk T[j ;kvh woiah Bkb eZfNnk ik ;edk j?? i/ nfijk j' ;edk j[d
z k,
ihtB fezBk ;ob j[zdk. e?Nkbkr ftu'I ekov eZY e/ ;[ZN/ ik ;ed/ jB, o?e ftu'I
Bk g;zd feskpK eZYhnK ik ;edhnK jB go :kdK, Bkw, EktK, xNBktK, uzrhnK
j'D, wkVhnK j'D fJt/I jh nkokw Bkb p?mhnK ofjDrhnK. s/o/ dpe/ Bkb fJj
feXo/ BjhI iKdhnK.
w?I g[ZfSnk- y[wko ;kfjp T[od{, nb'g j[zdh ik ojh j?I. BthI B;b raiab B{z
g;zd eodh j? go noEK d/ ;zuko dh ;wZf;nk j?. s[;hI jo w[;akfJo/ ftu g{o/
ib"n Bkb nkgDh raiab g/;a eod/ j'. eh s[jkB{z edh fJT[I BjhI brdk fe s[jkvh
rZb ;jh soQK ;wMh BjhI ik ojh?
T[; B/ fejk- w?I gfjb'I d' uko f;ano efjzdk jK, ;o'fsnK T[s/ Biao wkodk
jK. ;koh GhV ftu e'Jh Bk e'Jh pzdk nfijk fd; g?Idk j? fi; dhnK nZyK
fb;aedhnK jB s/ dkd d/ fojk j[zdk j?, i' w/o/ Bkb fJe;[o j[zdk j?. p; fco
j'oK tZb fXnkB jh BjhI w?I fdzdk. T[; fJeZb/ B{z nkgDk ebkw ;[Dk e/ nk iKdk
jK feT[Ife T[;/ bJh fbfynk ;h fJj ;G e[M. fe;/ fJeZb/ bJh j[zdh j? owia dh
rZb, GhVK bJh BjhI.
fJe ;akfJo d/ xo gzikph eth dopko ;h. w?I y[wko B{z fejk- uZbhJ/? T[j
efjD bZrk- nkgK B{z ;Zfdnk sK j? BjhI fe;/ B/. w?I fejk , w?I fJj nky e/ nzdo
iktKrk fe w? ;akfJo BjhI, ;o'sk jK. ;o's/ pr?o eh eo'r/ s[;hI? y[wko B/ fejkmhe j?. w?I fJj nkyKrk fe gzikph tkb/ fet/I c?;bk eoBr/ nkgD/ ebkw dk i/
T[j fe;/ d{;oh iapkB d/ ;akfJo B{z e[M ;[DkT[Id/ BjhI, e[M ;[Dd/ BjhI. n;hI d't/I
ub/ rJ/. nZShnK raiabK ns/ eftsktK ;B. fco y[wko B{z fejk T[j th e[M
;[Dkt/. T[; B/ raiab ;[DkJh, rk e/ L
fwo/ "fe siZ;[; e/ T[ikb'.
w[M/ gZEo eh d[BhnK ;/ fBekb'.
w[M/ ojB/ d' pBe/ f;oc y[;ap{
nGh c{b'I e/ ;Ku'I w/I B Ykb'.
s[wjkok ;ajo j? ;a'nb'I eh }d w/I
pukU T[; e' :k y[d e' puk b'.
;G B/ g;zd ehsh s/ g[ZfSnk- gzikph ;akfJoh pko/ s[jkvk eh ftuko j?? y[wko
B/ fejk- e[M ;akfJoK ftu fynkbK dh y{ph j? go ;zrhs BjhI j?. brdk j? gzikph
;akfJo B{z ni/ se nkgD/ nkg T[s/ fJspko BjhI nkfJnk fe e'Jh tZvk ;zrhseko
T[; B{z rkJ/rk th. w?B{z w/o/ ebkw pko/ gsk j? fe rkfJe rkT[Dr/ s/ ;o's/
M{wDr/. fJe eth B/ g[ZfSnk- eh s[;hI nkgDh ;akfJoh ;zrhs d/ ozr ftu ozrD bJh
yk; fwjBs eod/ j'? T[; B/ fejk- fpbe[b BjhI, fijVk fgU, y{p;{os fynkb
G/idk j?, T[;/ B{z fejk ;h ;zrhs Bkb jh G/i fdnk eo. id'I s[;hI ;zrhs dh wzr
ehsh, s[jkB{z th dJ/rk.

31

T[j tZv/ ;akfJo T[;skd ;awhw eojkBh dk ;akfrod ;h. w[;akfJo/ ftu id'I
jo gkf;UI dkd dk jVQ y[wko gk; nkT[Idk sK ;awhw ;kfjp fejk eod/e'f;a;a eo/I sK fJe fdB uzrk ;akfJo th pD ;edk j?I. pZb/ pZb/ fgZS/ Bk br
s[ohI. fiBQK d/ g?o tX/o/ Bke jB, wko{EbK dk o;sk T[BKQ B{z ibdh cVBk ukjhdk
j?. o/fr;skB ftu ;tys/ Bzr/ g?ohI uZbhI feT[Ife w?I d/fynk j? s/o/ g?o Bke jB.
fJj sgd/ o/s B{z mkoB d/ ezw nkT[Dr/.
fJe fdB efjD bZrk- J/Bh s/iah ns/ ysoBke ;ghv Bkb ;wK d"V fojk j?
fe e'Jh No?fce tkbk ubkB BjhI eodk. fJt/I d/ jh fynkb jB- nkek;a ftu'I
s[od/ jB sK ozr j'o, w/o/ se nZgVfdnK ozr j'o, ebw okjhI fBebfdnK j'o d/
j'o. w?I fbydk jK s/ j?okB j' fojk jK fJj fet/I j' fojk j? s/ eh j' fojk j?.
bcaiaK dk dfonk o'jVdk s[fonk iKdk j?, fJj sK w?B{z gsk j?, go feXo fbikJ/rk
s/ fco T[E/ eh eo/rk- gsk BjhI brdk.
T[j nkT[Idk phnkpkB ftu w/bk bZr iKdk. nkokw Bkb bZsK g;ko e/
p?mdk xzfNnK pZXh. T[;B{z ekjb BjhI ;h j[zdh e'Jh. Bk T[j s/ia ukb ubdk, Bk
s/ia p'b p'bdk nkokw Bkb rZbK eoh iKdk a a a;kok ;kok fdB a a a nZXh nZXh
oks sZe. T[;dh ;odkoBh T[;dhnK Btkph nkdsK s'I ekjbh Bk g?Idh. T[;B/
dZf;nk, id'I ftnkj s'I gfjbK ya[wko ;kfjp w?B{z d'/yD fwbD nkJ/ sK T[BQK fejkmhe j? ;G. xopko a a a s{z a a a s/oh gVQkJh fbykJh a a amhe j? ;G. go w/oh
;aos j? fJe. fJj wzB/rh sK ftnkj j't/rk. ;aos fJj fe o'Nh T[d'I yktKrk id'I
G[Zy bZr/rh a a a fJj BjhI fe ykDk fsnko j? Se'. fJ;aBkB T[d'I eoKrk id'I fdb
eo/rk, fJj BjhI fe row gkDh fsnko j? ikU BjkU. ;"tKrk T[dI', id'I BhIId
nkt/rh- fJj BjhI fe nZXh oks phs rJh j? iK fdB uVQB tkbk j' frnk j? a a a
;" ikU.
w?B{z fejk eodk- ekjbkgD j? s/oh sphns ftu. uzrhnK ;[jDhnK rZbK
eodk ;[Ddk nukBe s{z d"VB brdk j?I.e'Jh ;[jDk gb, i' nkg uZb e/ nkt/, T[j
o[e ;edk j? i/ nkdo Bkb o'eD tkbk fwb/ T[; B{z. w/o/ gk; sK e'Jh e'Jh
bwjk wjhBk wjhBk wfjwkB ti'I ofj b?Idk j?. T[j w/o/ Bkb w?I T[; Bkb d/o sZe
Bf;ankJ/ ofjzd/ jK.
T[; tk;s/ ihtB dh jo xNBk f;ano j[zdh. ;co ftu b/N j' rJ/, fi;
fgzv ikDk ;h T[; tk;s/ nkyoh pZ; bzx u[Zeh ;h. fJXo'I T[Xo'I g[ZfSnk fe j[D eh
eohJ/? fJe d[ekBdko B/ fejk- T[Xo pkJh-gk; s/ ub/ ikU.fgS'I rzfBnK d/ bZd/
NoZe nkT[Id/ jB fwZb tkb/ gk;/ iKd/ jB a a a T[j ;tkohnK fpmk b?Id/ jB ne;o,
s[jkB{z fgzv T[sko d/Dr/. pkJh-gk; s/ yb's/ n;hI NoZe dh T[vhe eo oj/ ;K sK
[wko B/ fejk - j[D fJZE/ yb's/ n;hI T[; NoZe dh T[vhe eo oj/ jK fi; pko/
;kB{z BjhI gsk fe fes'I uZfbnk th j? fe BjhI. ;koh j:ksh fJj' fijk fdbu;g
go nBikD f;bf;bk j?.
d';sK Bkb tosDk, T[BQK d/ d{o dokia xoK ftu ikDk, fwbDk, fJj [rb
;h T[;dk. nkgD/ g[okD/ d';s B{z fwbD T[;d/ fgzv ubk frnk. nke/ w?B{z dZf;nk-

32

;ko/ Gok G?DK nZS/ eko'pkoK ftu w;o{ca jB. fgzv dh jt/bh ftu p[or pkg{
fJeZbk p?mk ;h. T[;B{z cafsj p[bk e/ g[ZfSnk a a afeE/ jB pkeh gfotko d/ ihn
pkg{ ih? ed'I nkfJnk eod/ jB fJE/ xo ftu? pkg{ B/ fejk- xo? fejVk xo?
fJj e'mh e'Jh xo BjhI j?I a a aep{soykBk j?, ep{soyakBk a a agsk BjhI ep{so feZXo'I
nkT[Id/ jB a a aosk e[ gzi/ S[jk e/ fco gsk BjhI feZXo T[Zv iKd/ jB. ;ZfiUI yZp/,
yZfpUI ;Zi/ a a aT[vkohnK jB p; a a af;oc T[vkohnK. xo BjhI fojk fJj g[Zsok
j[D.
fpwko j' frnk fJe tko. w?I okfizdok j;gskb gsk b?D ubk frnk. w?B{z
efjD bZrk- nj[ nyhob/ p?Zv B/V/ e[o;h T[s/ fijVk pia[or p?mk j? T[; B{z d/y.
;t/o/ w/o/ gk; nk frnk. g[ZfSnk- ;sBkw Jh J/_ s{z? w?I jK ftu f;o fjbkfJnk. w?I
T[;B{z gSkfDnk BjhI ;h go id'I T[;B/ dZf;nk sK gSkD fbnk. ;kv/ fgzvK tZb
r[nKY dk ;h. efjD bZrk- go;'I w?B{z bZrk s/o/ tZb d/y e/ gJh ;sBkw Jh
brdk J/ fJj. fco w?I Bo; s'I g[ZfSnk. ;'funk, gq'c?;o J/ a a a;afjo ftu ofjzdk J/
a a a gsk b? nkJhJ/ a a a e'Jh ezw Jh g? iKd? edh. [wko B/ fco g[ZfSnk, fet/I j?
j[D s/ok g[Zso? -mhe j?, pia[or B/ fejk, -uko uko ;/n yk iKdk J/ j[D sK o'i.
w"iK b[ZND bZrk j?. d[nKdk jK S[ZNh nZi.
;[nkwh fBs: u?szB: :sh T[;dk pVk fgnkok fwZso ne;o ya[wko B{z yas
fbydk. jo/e yas [wko w?B{z gVQk fdzdk. nzro/iah ftu fbfynk ;[nkwh dk fJe yas
w/o/ ;kjwD/ fgnk j?. fbfynk j?- d/o j' rJh j? ya[wko s?B{z d/fynK. nk ikj
fJe tko. s{z ej/Irk T{Nh d{o dZyD d/ f;o/ T[s/ j?, e"D ikJ/ J/Bh d{o? U GkJh
e'Jh w[;afeb BjhI. ikd{ dhnK dohnK ni/ th fwbdhnK jB. ftSkn, s/ T[go p?m
e/ nZyK pzd eo. p; w/o/ e'b g[Zfink j'fJzrk. w?I sK fezBh tko g[Zi iKdk jK s/o/
e'b fJ; soQK. s{z nt/Irk sK d/y/Irk, fJj oE fi; T[s/ w?I nZm djkfenK s'I ;tkoh
eodk fojK, g[okDk j' frnk j? a a a fJ; dhnK u{bK fYZbhnK j' rJhnK jB j[D a
a agjhJ/ v'bD bZr gJ/ jB a a a. s{z nkX[fBe ;akfJo j?I GkJh. ;kvh p[ZfYnK dh fJj
;apdktbh a a a oE, u{bK, gjhJ/ a a a s?B{z g;zd BjhI nkT[IDh a a a g[okDk Yzr j?
fJj rZb eoB dk a a a uZb fco s/oh p'bh ftu rZb eohJ/, nkX[fBe ;akfJo dh
p'bh ftu d;dk jK fe fi; y's/ T[s/ w?I ufVQnk fcodk fojk T[j p[ZYk j' frnk j?.
fJe fdB fJ; B{z efj fdZsk fe s?B{z SZve/ j[D ubk ikDk j? w?I. y's/ B/ fejkw?B{z fJeZfbnK SZv ikJ/Irk ;[nkwh? w?B{z Bkb b? ikj wkbe.w?I nZ;h ;kb s/ok Gko
u[Zfenk, y[;ah Bkb d"Vdk fcfonk s?B{z nkgD/ T[go fpmk e/. j[D s{z SZv ikJ/Irk
w?B{z? w?I fejk- e'Jh fJeoko-Bkwk sK BjhI fbfynk ;h fe;/ n;aNkwg/go T[s/ w?I fe i/
s{z w?B{z u[Zeh fco/Irk sK w?I th s?B{z nkgD/ Bkb b? iktKrk. w?I BjhI fbikDk s?B{z.
fMVe e/ go/ ehsk j? fJ; B{z. w{oy y's/ d/ jzM{ o/s ftu fvrd/ d/y/.
brdh tkj j;gskb BjhI iKdk ;h T[j. fJe tko Be;ho dh ;wZf;nk tX
rJh, dkyab j'Dk fgnk. vkeNo ej/ nkgq/;aB eoBk j?, [wko ej/ BjhI eokT[Dk.
vkeNo B/ fejk- fBZek fijk nkgq/;aB j? p/-j';a eo fdnKr/ s/ p; nkgq/;aB j'
ikJ/rk. n;hI g[ZfSnk fe feT[I fiZd eod/ j'? fejVk sebahc j'Dh j??? T[;B/ fejk-

33

p/j';a eo d/Dr/. go fco i/ j';a nkJh jh BK w[V e/ sK eh eoKrk? w?I BjhI fJBQK
d/ nky/ bZr e/ nb sZe p/j';a j'Dk."
fJzNoftT{ d/D frnk. tkJh; uK;bo B/ fe;/ j'o pzd/ B{z u[DBk ;h - J/Xo
UXo d/ ;tkb gZ[S/- fi;s/ [wko B/ fejk- w/ok ft;ak wB'ftfrnkB j?- fJ; pko/
g[ZS'. tkJh;-uK;bo B/ efj fdsk - :{ nko eBfcU{iae go;B y[wko.[wko B/ fejk
- ghgb nko ezB fcT{iav n?pkT{N fdno eb?foNh nkc wkJhIv, nkJh n?w t?oh wu
ebhno fJB wkJh eBfcT[iBia. fJj efj e/ T[m nkfJnk.
T[;B/ Bk xo pDkfJnk Bk gbkN yohfdnk. eko oZyh, fiXo iKdk
eko ftu ;tko j'e/. w?I fJe fdB fejk- xo gk b?Dk ukjhdk j?. edh neb dh
rZb th eoBh j? fe BjhI. T[; B/ fejk- ;z;ko i/ wkVk w'Nk ;[jDk brdk j? Bk,
fJj w{oyK eoe/ ;[jDk j?. nebtzdK B/ fJ;B{z eo{g eoB ftu e'Jh e;o BjhI
SZvh pkeh. w?I w{oy mhe jK. w?B{z cayo j? nebwzd BjhI jK.
fJe fdB ;afjo ftu fwb frnk, g[ZfSnk- eh eo oj/ j' ?
T[;B/ fejk- nkgD/ tork fJe j'o bG fojK jK a a a;cb BjhI j' fojk feT[Ife
p/fw;kb jK w?I a a a dZ; e"D j? w/o/ fijk ;z;ko ftu.
T[; e'b pj[s g[okD/ wkvb dh eko ;h fi; d/ dotkia/ g[Zm/ gk;/
y[fbQnk eod/, :kBh fe skeh dk j?Ivb nZr/ j[zdk s/ epiak fgS/. fJe fdB w/o/ xo
nkfJnk sK d/fynk eko dk nZXk co;a N[ZN e/ j/mK bNfenk j'fJnk j?. w?B{z efjzdk
oZ;k j? e'Jh xo? oZ;k j? ;h. w?I b? nkfJnk, nkg ftu p?m frnk efjzdk- fit/I
uoh dh Goh pzBhQdh j?, eko B{z fJT[I pzBQ d/j, toe;akg sZe g[ukT[D i'rh sK j't/.
oZ;/ ftueko T[;dhnK skehnK th tbhnK rJhnK. w?I g[ZfSnk- T[so'r/ fet/I? efjzdktoe;akg ftu fw;soh oZ;k y'b/Qrk sK w?I pkjo fBeb nktKrk. w?I fejk- BthI
tXhnk eko BjhI yohdh iKdh? T[so fdZsk- r'brZfgnK tkb/ d; d; bZy ehws
dhnK ekoK bJh fcod/ jB. id'I eko ftu'I fBebdk j?, e'Jh g[Sdk j?- e"D j?
fJj? sK T[so fwbd?r'b rZfgnK tkbk j?. w?I nkgDh g[okDh fcJ/N ftu'I
pkjo nkT[Idk jK sK b'e nkyd/ B/- ;odko [wko nkfJn?. ;akfJo [wko nkfJn?.
rbc s'I fJe nwho ;a/y [wko dk d';s e;awho d/yD nkfJnk. [wko B{z
efj fdZsk fe tXhnk N?e;h dk fJzsiakw eo/, vokfJto nzro/iah ikDdk j't/, [wko
Bkb ikJ/rk. tkg; nke/, [wko B/ dZf;nk- izw{ bzx/ sK nukBe fJe w[orh ;Ve
s/ nk rJh. eko dh c/N Bkb wo rJh. vqkJhto rZvh GikD bZrk sK ;a/y B/
fejk- o'e. rZvh o'e. vkqJhto B/ fejk- r[;?b/ b'e B/. bV g?Dr/. ;a/y B/ fejkBjhI bVBr/. tkg; uZb. tkg; nkJ/, gzi ;s n"osK wod nkb/ d[nkb/ yb' rJ/.
;a/y T[sfonk. ;G s'I fywk wzrfdnK d' ;" o[gJ/ wkbeK B{z fds/ s/ uZb gJ/.
vqkJhto B/ fejk- gzikj o[gJ/ dh th BjhI ;h w[orh, d' ;" d/ nkJ/. g[ZS sK b?Dk
;h. ;a/y ;[Ddk fojk. vqkJhto fco p[V p[V eoB bZrk- w{oysk, d' ;" o[gJ/ d/
nkfJnk. Bkb/ w[orh th T[jh ykDr/. T[j th T[BQK dh. j'Jh Bk w{oysk? ;a/y B/

34

fejk- oZp B{z w{oysk g;zd j? fJ; eoe/ w[{oyK B{z d"bs fdzdk j? s/ nebwzdK s'I
vqkJhtoh eotkT[Idk j?.
fgsk dk BK ;[oiB f;zx ;h. T[; B/ fwzNr[woh fb/ ftu fgzv pzfBQnk fi;
dk BK uZe ;[oiB f;x tkbk j?. efjD bZrk- w?I tZv/ oJh; ;odko ;[oiB f;zx
dk p/Nk jK. wK fpoX j' rJh j?, gsk BjhI ed'I ;kj ;kE SZv d/D. w?I wK d/
;;eko dhnK nfijhanK o;wK eoKrk fe b'e d/yDr/ fJj uZe ;[oiB f;zx tkbk
dh ;odkoBh dk d/jKs ;h.
23 wkou, 1997 B{z wK bJh dtkJh b?D xo'I fBefbnk s/ ;t/o/ 10 ti/
NoZe B/ nkgDh bg/N ftu b? fbnk. w"e/ s/ ;z;ko ftu'I e{u eo frnk. T[;dh
bk;a gJh ;h ;Ve T[s/ a a a bkfrUI No?fce fco s/iah Bkb uZb fojk ;h a a aekb
dk gjhnk Xhwk BjhI j[zdk. ekb e'b o[eD dh ca[o;s BjhI j?. ypo ;[DB pknd,
d[gfjo/ wK T[; Bkb ik obh.
fwoh ocasko go fesBk f;sw Yks/ j?I u"okj/..
w?I ip Gh s/ia ubdk j{z s' nk iks/ j?I u"okj/..
i[dk j'sh j?I o{j/I yakp ueBku[{o j's/ j?I
pV/ g[odod wziao ;kwB/ bks/ j?I u"okj/ ..
jtk d/ M'IfenK B{z g[ZfSnk j?, T[; B{z feXo b? rJ/ j', T[so BjhI fwfbnk.
tfoQnK s'I T[;d/ wekB d/ pkjotko Bkw-syash bNe ojh ;h. nzsw ;z;eko s'I
nrb/ fdB pZu/ rbh ftu r/Id Bkb y/v oj/ ;B. s/ia r/Id nkJh s/ syash T[s/
tZi e/ fJ; B{z u{o u{o eo rJh. Bkf;ao Beth B/ [wko dk f;ano ;[DkfJnkfzdrh T[m ikJ/rh ykbh weK ofj ikJ/rk..
Bkw eh syash g/ X[zXbk ;k fB;aK ofj ikJ/rk..
Beth B/ fejk- X[zXbk BjhI, e[dos T[;dk fB;akB ;kc Sv/rh, w/ok fJj dkntk j?.
p[yakoh g{zM b? nZyK, fdbK B{z fGT[D dh rZb eo
U dodk w/o/ b{z b{z ftu ;wk ik, oks fGZi rJh J/.
yb' ik iKfdnk tesk, yb' e/ pks ;[Ddk ik
fwb/ feXo/ sK nkyhI ;{ ubk ik, oks fGZi rJh J/.
% % %
T[;d/ E'VQ/ f;ano Bw{B/ ti'I d/ fojk jK. uko dhtkB Sg u[e/ jB. w?I T[BQK ftu'I
u'DthnK riabK SKN e/ r[ow[yh nZyoK ftu fby bJhnK jB. e'Jh SkgD tkbk bG
oj/ jK.
fro/rk e:'Ife s{ fiB g/ yVk j?I,
fe;h e/ gkUI j?I s/o/ BjhI j?I ..
fyb"B/ np Gh o'eo wKrs/ j?I
wro efjs/ j?I jw pZu/ BjhI j?I ..
% % %
t' w[M;/ eZdkto j? T[;/ n?;k brk Ek ..
;akfJd t' fe;h Ss ;/ w[M/ d/y ojk Ek.

35

fe; pks g/, np :kd BjhI, pBe/ w[;ekB


u[ge/ ;/ w?I j'm'I g/ fso/ c?b r:k Ek..
% % %
fco ;/ ip ngB/ wekB' e' pBkBk b'r' ..
xo eh dhtko e' xo w//I jh frokBk b'r' ..
[d e' b/ nkJh j? ;aw;aho eh iad se d[BhnK
n"o np Y{zv/ j? woB/ ek pjkBk b'r' ..

36

FpdK dh g?V wro fonkb


g{ok Bkw r[opuB f;zx fonkb, poskBhnK dk Bkrfoe i' gzikp ftu ofjD
tZ;D dk F[ehB ;h. fJ; ekwb ceho dk w?I d; e[ ;kb w[ohd fojk. nkw
rZbpks j't/, ukj/ ;N/i s'I ;?whBko eofdnK p'bfdnK j'fJnK fszB pzd/ w?I nfij/
d/y/ fijV/ p'bK B{z ;[oyh gkT{vo BjhI bkT[Id/, fJe rzvk f;zx, d{i/ joehos f;zx
shi/ fonkb ;kfjp. rfjD/ BjhI sokF/ Bk ;jh, ;'B/ dh fJZN dk fejVk w[Zb xNdk
j?.
w?I fejk - fonkV sK ;[D/ ;B fonkb BjhI ;[D/. jZ; gJ/- e'Jh d;dk ;h
fe ukjb s/ okjb d' Gok ;B fiBQK s'I nr/ fJj pz; uZb/. okjb s'I pfDnk
oknb s/ fco fonkb. go nkgK B{z fJBQK rZbK Bkb eh. s{z fJj dZ; pJh e?BB
eh j[zdh n?. w?I fejk- ih w/o/ ftF/ ftu sK e?BB T[; ftXkB B{z efjd/ jB fi; d/
sfjs XowrqzE B{z ;Nhe o{g fdZsk frnk. s[;hI dZ;'. p'b/- mhe j?, ekZBk Fpd j?
Bk gzikph ftu< fJ; B{z nzro/}h ftu e/B efjzd/ jB, fJ;/ s'I rzBk pfDnk, fJ;/ s'I
eKv. g[okD/ t/fbnK ftu pK; dhnK f;ZXhnK gsbhnK SweK d/ r} pDd/ j[zd/ ;B.
;' ekZBk iK e?BB wkfJB/ ;N?Ivov, o{b, g?wkBk. e?Bkb bc} th fJE'I fBefbnk.
gzikph ftu eZek T[v frnk, ofj frnk Bkb, fJE'I Bkbh, BVk, BkV, BkVh, BkV{nk
pD/. ;pe f;ykD bJh wk;No s/ g[b;hnk e/B (p?Is) oZyd/ jB. rzB/ bJh nzro/}h
ftu F[roe/B bc} j?, :kBh fe yzv dk ekBk, e/B bJh ;g/Bh ftu eD, coK;h;h
ftu ezBk, gzikph ftu ekBh j?l ekBh ebw s/ sho d'jK bJh tosh iKdh j?.
fijVk :{BkBh ftu e?BB ;h T[jh cko;h ftu ekB{B pD frnk. gzikph ftu
ykBdkB bJh pz; (tzF) Fpd th pK; dhnK j/m'I T[go se dhnK g'ohnK (ghVQhnK)
tZb fJFkok eodk j?.
;[eoks ns/ fonkb tofrnK B{z pb?ep'ov ns/ ebk;o{w dh b'V BjhI g?Idh.
fiE/ T[j yb's/ iK p?m/ j'D T[E/ ftZfdnk s'I fpBK j'o e[M BjhI j[zdk. edhI edkJhI
nkyd/ jB- nBgVQ b'e gfVQnK fbfynK B{z gVQk oj/ jB. fJBQK B{z eh gsk Fpd
dh iVQ eh j[zdh j?. T[j rZb Jh - izr w/I w'o Bkuk fe;B/ d/yk. ;[iky/ u[g jB
s/ nzBQ/ rk oj/ jB- w??B/ d/ykHHHHHw?B/ d/ykHHHHw?B/ d/ykHHHHH. fJe B/sojhD FkfJo nkgD/
;[iky/ d';s B{z efjD bZrk- fFno dh gfjbh bkJhB sK fby bJh j? d{ih BjhI
;[Mdh. s[;hI wZdd eo'. gzesh ;[DkJhL
T[; }[bc eh cpsh Ffp i?d{o eh ;{Mh..
(T[; dh }[bc dh T[gwk ekbhp'bh oks Bkb d/D dh rZb ;[ZMh j?)
;[iky/ B/ fejk- d{ih bkJhB fJj pDdh j?L
nzX/ e' nzX/o/ w/I pVh d{o eh ;{Mh.
efjD bZrk- eJh Xks{nK j?okBhiBe jB. gzikph ftu fi; B{z pksuhs,
rZbpks nkyd/ jK nzro/}h ftu T[j eBto;/FB j?. e"D wzB/rk d'jK dh iV fJe
j?. *pks* Fpd ;z;feqs d/ *tkosk* dk gzikph o{g j?. :{BkBh Fpd j? toN, T[;

37

s'I pfDnk to;-eBto;-eBto;/FB. id'I rZbK eod/ jK sK fJj fJe uZeo j?


ftukoK dk i' nkg' ftu gqtkjs j' fojk j?- gfotoss j' fojk j?. nzro/}h dk
gotoN Fpd th toN s'I pfDnk s/ ftqs (uZeo) th. gotoFB (nzro/}h) ns/
gfotosB (;z;feqs) dh iVQ fJe' j?.
fonkb B/ fJe ;KM/ ;q's u'I T[sgzB nB/e Gko'gh w{be GkFktK (gzikph,
;z;feqs, cko;h, nzro/}h, bkshBh, :{BkBh, o{;h, eo'FhnB) dh Fpdktbh dk fuoekbe v{zxk s[bBksfwe nfXn?B ehsk j?. fJj ;zi'rh sZEK dhnK GqKsh ;wkBsktK d/
T[bN Fpd dh X[Bh, o{g ns/ T[; d/ noE ;pzXh e[M fB:wK s/ nkXkos j?, fi;
B{z fBo[es (etymology) fejk iKdk j?. fJ; f;bf;b/ ftu gzikph :{Bhtof;Nh d/
gzikph ftek; ftGkr tb'I T[; dh g[;se Croatian and Sanskrit: A Common
Heritage of Words (gzikph GkFk d/ ftF/F jtkfbnK ;fjs) gqekFs j'Jh fi; d/ fJe
eKv ftu fJj o{;h, u?e, p[brkohnB nkfd dh fBeN ;r'sh ;bkte GkFk eo'FhnB
ns/ ;z;feqs d/ e'Jh gzi ;" ;iksh Fpd Fkwb jB. fJ; s'I Gbh GKs f;ZX j[d
z k
j? fe eo'FhnB dk ;z;feqs-gzikph Bkb foFsk j}koK ;kbK dk g[okDk j? ns/ fJ;
w[Y edhwh ;fGnsk d/ fgso fJe jB.
y[F y[F T[; dh fJe ekgh w?B{z d/D nkfJnk. w?I fejk - nkgK fJj feskp
eo'FhnB d{sxo B{z Bk G/ihJ/< w?I okid{s, nzp?;h nkc eo'Fhnk, BthI fdZbh feskp
G/i fdZsh. okid{s dk c'B nkfJnk, fejk - gq'c?;o ;kfjp w?I fJj feskp fJe
f;fNzr ftu p?m e/ gVQ bJh j?. w?B{z fJ; dhnK ;" feskpK ukjhdhnK jB. fet/I
eohJ/< d';sK B{z d/D tk;s/ fJ; s'I tXhnk e'Jh ;[rks BjhI. w?I dZf;nk fe fdZbh
fJBQhI fdBhI ftFt feskp w/b/ ftu ;kvh :{Bhtof;Nh dh pZ; nk ojh j? feskpK
Bkb Goh j'Jh. s[;hI T[E'I yohd b?DhnK.
fco okid{s dp/bi/ B/ g[ZfSnk - w?I T[BQK B{z fwbD nkT[Dk ukj[zdk jK, w?B{z
tes b? fdT[r/< w?I fejk - tes b? e/ s[jkB{z ;{fus eoKrk. j[D tes e/tb
fonkb ;kfjp s'I E'VQk b?Dk ;h, tZvk ftd/Fh wfjwkB nk fojk ;h fi; eoe/ T[j
tkJh;-uK;bo ;kfjp dh wfjwkB fBtk}h dk jZedko ;h. ftGkr tb'I fJj wkwbk
tkJh;-uK;bo ;H ;toB f;zx p'gkokfJ d/ B'N; ftu fbnKdk frnk ns/ T[BQK d/
dcso B/ okid{s Bkb ;zgoe eoe/ T[BQK B{z 28-11-2006 B{z gfNnkb/ nkT[D dk
;Zdk fdZsk. okid{s nkgD/ ;?eNoh ;w/s 27 Btzpo dh Fkw B{z g[Zi rJ/.:{Bhtof;Nh
B/ Gog{o ;[nkrs ehsk. nrb/ fdB ekBcoz; jkb ftu fJeZm ehsk frnk.
ftuko-tNKdo/ d"okB T[BQK dZf;nk fe T[j fjzdh f;Zy oj/ jB, i' T[BQK B{z
n"yh brdh j?. fonkb dh feskp gVQB s'I pkd fJ; Bshi/ s/ g[Zi/ jB fe ;z;feqs,
eq'FhnB Bkb fJBh fwbdh i[bdh j? fe fjzdh Bkb'I ;"yh brdh j?. w?I ukT[ Bkb
;o'fsnK B{z dZf;nk fe gzikph :{Bhtof;Nh d/ gqekFB ftGkr d/ fJfsjk; ftu gfjbh
tko fJj j'fJnk j? fe fJe' ftnesh B/ fJe tko ;" feskpK yohdhnK j'D.
okid{s T[fmnk s/ efjD bZrk - T[j ;" sK w?I G/i fdZshnK jB. j[D fJe ;" j'o
yohd e/ fbiktKrk. wzrtk fdT[.

38

:{Bhtof;Nh B/ e[Zb fszB ;" feskpK SkghnK ;B, fe fteDhnK sK jB BjhI.


d' ;" feskp eo'Fhnk ftu gj[zu rJh.
okid{s B/ nkgD/ GkFD ftu fejk - fJeZbk nkdwh i/ skesto j't/, d' d/FK
B{z nkg; ftu fwbk ;edk j? fit/I fonkb ;kfjp B/ ehsk j?, w?I nkgD/ d/F ftu'I
GkFk ftfrnkB d/ d' ftdtkB fJ; :{Bhtof;Nh ftu G/iKrk. T[j fonkb ;kfjp s'I
eo'fFnB f;ZyDr/.
tkJh;-uK;bo B/ fejk - fonkb ;kfjp fJeZb/ jB nZi eZbQ, dp/bi/ ;kfjp,
fJe w?vw G/i'.
fonkb B/ feskp dh ikD-gSkD eokT[IfdnK fejk fe ;bkte GkFktK, ftF/F
eoe/ eq'fFnB d/ d' gZy wjZstg{oB jB. fJe sK fJj fe noE ftek; gZy'I fJ;
GkFk s'I fJe ebk;eh GkFk dk MkT[bk g?Idk j?, ns/ d{i/ fJj fe fJ; dh
Fpdktbh dk w[Yedhwh o{g pVh jZd sZe ekfJw j?, fi; s'I fJj GkFk gzikph,
fjzdh nkfd dh fB;ps, i' wks GkFk d/ nkw s"o s/ ftr;/ o{g jB, ;z;feqs GkFk
Bkb u'yk w/b yKdh j?. e[M ;r'sh FpdK dhnK T[dkjoBK w{ip e'qfFnB bogovan,
prevrat, oko, nov, Ijubavan, kadi kad, dva (w{b ;z;feqs) soshptko gzikph ftZu
*GkrtkB*, gfotosB, nZyh, BtK, b[GkT[Dk ed/ ed/, d', nkg; ftu ;e/ ;pzXh jB.
fJ; s'I fJbktk e[M jkbsK ftu e'qFhnB d/ GkFkJh nfXn?B s'I ;z;feqs d/ fBo[es
nfXn?B B{z pb fwbdk j?, fit/I t/dK d/ fBo[eseko :k;e w[Bh nB[;ko ;z;feqs s;,
u'o (fit/I *s;eoh*) dk w"be o{g ss j?, i' fe tat ti'I ;[ofyns fwbdk j?. fJzi
jh nko n?b NoBo tor/ ftdtkB w{ip ;z;feqs *eogN* (uhEVk, fJ; bJh gzikph
*eZgVk*). nDGko'gh ftu *ekgVh* Fpd uhEV/Xkoh ;kX{ bJh tofsnk frnk j?)
tkJh;-uK;bo ;kfjp B/ gqXkBrh GkFD ftu fejk- ;kB{z cyo fJj j? fe
fJe gzikph ftdtkB eo'fFnB GkFk pkps eo'fFnk d/ ftdtkBK B{z pj[s e[S d/
;edk j?. T[BQK fJj th ;Zdk fdZsk fe gzikph :{Bhtof;Nh ftdtkBK d/ nkdkB gqdkB
bJh ssgo j?.
w?I fejk- fonkb ;kfjp s[jkvhnK fve;aBohnK dhnK fibdK cN
rJhnK jB, fibdpzd dk ezw eotk d/JhJ/ ? T[BQK fejk- Bk. fve;aBohnK dh r?o
jkiaoh ftu w?I fiT[Idk fet/I ojKrk? fibd;kia jcsk jcsk tkg; BjhI eod/. w?I
fejk- fJT{I eod/ nK fe d' d' fve;aBohnK b? ikfJnk eoKrk, tko' tkoh ;kohnK
dh w[ozws j' ikt/rh. T[j wzB rJ/, w?B{z g[ZfSnk-fibd wkfJB/ eh j[zdk j?? w?I fejkih feskp dh oZfynk tk;s/ ifVnk frnk eto. T[jBK dZf;nk- fibd wkfJB/ yZb
j[zdh j?. fJ;/ s'I ibkd bcia pfDnK, ibkd wkfJB/ yZb T[skoB tkbk.
ftGkr ftu nkJ/, w?B{z g[ZfSnk- ftZv' (Widow) dk eh wkfJBk j'fJnk? w?I
fejk- w?I eh dZ;Dk? s[;hI i' dZ;Dk j? dZ; fdT[. dZf;nk- ;z;feqs dh Xks{ j?
ftd, fJ; dk noE j[zdk j? ftS'Vk, fti'r, fJ;/ s'I ftXtk bcia pfDnk i' cko;h
ftu p/tk j' frnk s/ nzro/ih ftu ftZv'. nzro/ih dk t?Zi (Wedge) bcia th fJE'I
nkfJnk feT[Ife ckBk th d[ckV eodk j? Bk, fJe d/ d' fjZ;/ eodk j?.
w/io r[ow[y f;zx ezw sK f;y ft;ate';a ftu eod/ ;B go Bkb Bkb T[BQK
B/ nzro/iah gzikph fve;aBoh fsnko ehsh. T[BQK dk fJj pj[s ;akBdko ezw j? fi;

39

dhnK ;Zs n?vh;aBk Sg e/ fte u[ehnK jB. w?I fonkb Bkb GtB ftu'I pkjo nk
fojk ;K fe w/io ;kfjp GtB tZb nkT[zd/ d/y/. fwbfdnK jh fonkb B/ w/io B{z
fejk- w/o/ e'b Bk s[jkvk c'B Bk gsk. s[;hI d/fynk j'Dk s[jkvh fve;aBoh T[go
u'oK B/ nkgD/ nkgD/ Bkw Sgtk bJ/ jB. ezw s[jkvk, Bkw j'oK d/. w/iao B/
fejk- jK w?I d/fyn?, wkVh eos{s ehsh. fonkb B/ fejk- mkD/ ftu w[eZdwk doi j'
;ed? fJBQK fybkc. w/io u[g j' frnk. fonkb B/ fejk- ub' nkgK tkJh;-uK;bo
e'b sK f;aekfJs eohJ/. w?I s[jkv/ Bkb ubdK. w/io B/ fejk- ub' Svh go/
fonkb ;kfjp. nkgK nkgDk ezw eoBk ;h ;' eo fdsk, fJBQK B/ ngDh nkgDh
eVQh x'b bJh nkgK eh b?Dk. i' j'fJnk ;' j'fJnk. fonkb r[;/ ftu nk frnk,
fejk- j[D sZe sK w?B{z u'oK fto[ZX r[Z;k ;h fe s[jkvh EK nkgDk Bkw fby fbnk.
j[D w?B{z gkfe;skBh c"iK fybkc r[Z;k nk foj? fijVhnK s[jkv/ tofrnK s' jko
iKdhnK ;B.
w?B{z fejk- N?bhftiB s/ okwd/t dZ; fojk ;h fe eZd{ dk i{; pj[s r[Dekoh
j?. szdo[;s oydk j?. w?I ;'udk fojk- eZd{ dk i{; gh gh e/ fiT[Id/ ofjD Bkb'I
woBk mhe Bk oj/?
XBtzs e"o B/ fejk- fonkb ;kfjp, tkJh; uK;bo B/ ukfjnk j? fe
nke;c'ov torh tZvh ft;akb gzikph fve;aBoh fsnko ehsh ikt/. s[jkvh b'V
gJ/rh. fonkb jZ; fgnk, fejk- feE/ nke;c'ov, feE/ gzikph. nzro/iah ;koh d[BhnK
dh iapkB pD rJh j? fJ; eoe/ fJ; d/ Gzvko Bkb j'o fe;/ Gk;ak dh s[bBk BjhI
j' ;edh. s[;hI e/tb fJe the ;apd dk fJzdoki gVQ e/ d/y', s;Zbh j' ikJ/rh. fco
that bcia gV e/ d/y'. XBtzs B/ fejk- go i' th j? nkgK tZX s'I tZX ezw eoKr/,
gzikph dk g{ok ;apd Gzvko fJeZmk eoKr/. fonkb B/ g[ZfSnk- ;zgkdeh p'ov ftu
e"D e"D j'Dr/? fiBQK d/ Bkw XBtzs B/ dZ;/, fonkb T[BQK B{z nBgV nkydk j[d
z k
;h. jZ; e/ p'fbnk- fiE/ fJBQK dk Bkw j't/rk T[E/ sK Bh w?I nkgDk Bkw SgD
d/Dk. fJT[I eoKr/, ekwo/v ;oeko ftu ;akwb j'D dh EK fit/ efj fdzd/ j[d
z / B/
fe pkjo'I jwkfJs d/Dr/, fJ; soK w?I s/o/ ;zgkdeh p'ov dh pkjo'I jwkfJs eo
fdnKrk, fJ; ftu ;akwb BjhI j'tKrk.
fonkb B{z gzikp ;oeko B/ F'qwDh nkb'ue dk ;N/N ntkov fdZsk ;h. fJj'
fij/ fBofttkd ns/ f;o ;[ZN e/ ezw eoB tkb/ ftdtkB B{z fds/ ;BwkB Bkb
;z;EktK ns/ ;oekoK dh fJZ}s tXdh j?.
fJBkw d/D d/ n?bkB s'I pkd gsk bZrk fe dbhg e"o fNtkDk dh jwkfJs
;dek fJBkw fwfbnk. fJBkw b? nkJ/. w?I fJe fdB fejk- fonkb ;kfjp ub'
w?vw fNtkDk d/ xo uZbhJ/. fejk- feT[I? XzBtkd eoB? w/o/ s/ nfj;kB j'fJn?
e'Jh? w?I BjhI ikDk.
w?I jfNnk Bk, fJe fdB c/o, d{ih shih tko fJj nky e/ wBk bJ/ fe
XzBtkd dh rZb SZv', nkgK fJBkw dh rZb th BjhI eoKr/. p; ubd/ nK. ukj gh
e/ nk iktKr/. wzB rJ/. fJBkw dk e'Jh fiaeo BjhI ehsk. w?vw fNtkDk B/ y[d
rZb S/V bJh- fonkb ;kfjp, w?I s[jkvk Bkw fbnk sK tXhe w?Ipo s[jkB{z ikDd/

40

sZe BjhI ;B. s[jkvhnK feskpK b? rJh ;K, s[jkv/ ezw dh rzGhosk ns/ ;koEesk
dZ;h. w;K wzB/.
fonkb B/ fejk- fJe pzdk ;[eoks e'b nkfJnk s/ T[;dhnK f;csK eoB
bZrk. ;[eoks o'D bZr fgnk. pzd/ B/ g[ZfSnk- eh rZb j' rJh j{o? w/ohnK
f;csK dk p[ok feT[I wBkfJnk? ;[eoks B/ fejk- w?I s?B{z uzrh soK ikDdK. s{z g{ok
w{oy j?I. w/oh neb dh e'Jh rZb s/oh ;wM ftu BjhI nk ;edh, s{z w/o/ ftu
io{o e'Jh g{oysk d/yh j? fijVh s?B{z uzrh bZrh.
vk a nso f;zx s[jkv/ Bkb Bokia j' rJ/ ;B, feT[I? w?I g[ZfSnk. - d/y' gzB{
;kfjp, nso f;zx fsy/ fdwkr dk ;{MtkB pzdk ;h go e';aekoh dk T[;B{z frnkB
BjhI ;h. ;Nkc th e[M fJj' fijk jh ;h. fJBQK dh fsnko ehsh fve;aBoh d/yh sK
w?B{z nB/e rbs fJzsoki d/yD B{z fwb/. fJe sK ebk;heb ;h. w?I fJBQK rbshnK
T[go b/y Sgtk fdZsk fi; dk f;ob/y ;h- X'ph dh iaBkBh. w?I nzro/ih bcia Iron
d/ noE gVQB bZrk. pkeh noEK s'I fJbktk fJ; dk fJZe noE X'ph dh iBkBh th
fbfynk j'fJnk gfVQnk. w?I j?okB j' e/ ;'uD bZrk- fe fJBQK B/ fJj noE fet/I
eZY fbnk? e';a c'b/ sK g?V BZg bJh. nzro/iah fjzdh dh fve;aoh ftu fJe noE
X'ph dh fJ;soh fdZsk j'fJnk ;h. T[E/ fJ;soh bcia g{oh S'Nh Jh d/ nZyo Bkb
;Z;k gke/ fbfynk j'fJnk ;h. nZX/ ;Z;/ Bkb fby/ ;apd dk noE n"os j[zdk j? go
JhVh ;Z;/ Bkb fby/ ;apd dk noE j[zdk j? go?Z; eoBk, eZgV/ gq?; eoB tkbk
:zso.fJBQK e';aekoK B/ X'ph eh fJ;soh B{z X'ph dh iBkBh fby fdsk. w/o/ fJ; b/y
ekoB nso f;zx Bokia j' rJ/.
w/o/ ftGkr d/ nfXnkgeK ftu p?m/ ukj ghIfdnK efjD bZrk- n"os d/
w[ekpb/ nkdwh seVk j'D ekoB j'o tXhehnK sK eodk jh fojk, Gk;ak ftu th
ehshnK. u'o, vke{, w{oy nkfde ;apd g[fbzr jB. fJBQK dk fJ;soh fbzr o{g j?
Jh BjhI. w/oh e[bhr w?vw B/ fejk- fJj sK pj[s fiankdsh j?. bciaK dh xkVs
t/b/ th fiankdsh. fJBQK ;apdk d/ fJ;soh fbzr o{g j'D/ ukjhd/ ;B. fonkb jZ;
fgnk, fejk- phph fJj fe; fe;w dh ikfJdkd ftu'I jZe wzrD bZrh j?I? uzrK j?
u'o vke{ s/ w{oy bcia e/tb nkdwh tk;s/ jh j'D. uzrh uhia ftu'I jZe wzrhd?.
gzikph ftek; ftGkr dh d' ;kbk ;hBhno c?b'fFg dh ntXh ysw j'D
T[gozs fonkb w/o/ ftGkr (Xow nfXn?B ftGkr) fty/ ps"o ftf}fNzr gq'c?;o ezw
eodk fojk.
fi; B{z rZb ;wM nk rJh, T[j tZvk pzdk j?, fi; B/ ;wMkD ftu ekw:kph
jk;b ehsh, T[j sK ekwb T[;skd j'fJnk Bk. p'bh dk w[ZY, fJjh fszB gVkn
jB. id'I n;hI e'Jh rZb wB ftu ;'uD brd/ jk T[d'I fe;/ p'bh ftu ;'ud/ jk,
p'bh pr?o fynkbK dk f;bf;bk uZb jh BjhI ;edk. e'Jh rZb ;'u bJh, c/o id'I
j'mK ftu'I dh p'b pkjo nkfJnk, fJj T[j sK j? Jh BjhI ;h i' ;'funk ;h. ;'uK
o/Fw jB, p'bK okjhI T[j bZeVK j' rJhnK. fJBQK p'bK B/ shik gVkn s?n eoe/
;[DB tkb/ d/ ezBK ftudh T[; d/ wB se g[ZiDk j?. w?I fejk e[M j'o ;h T[; B/
;[D e[M j'o jh fbnk.

41

ejBk ukj{z s'I fwoh }pK g/ gjo/ j?I.


ejB/ br{z s' fwo/ FkwhnB pjo/ j?I.
ej u[e{z s' f;bkf;b j?I eNjo/ j?I.
(w/o/ p'bK s/ gkpzdh j?. w/o/ ;o's/ r{zr/ jB. rZb eo jNK c/o ekB{Bz dh
feskp j?, eufjohnK jB)
tv/fonK B/ dZf;nk fe fi; p'bh dk e'Jh fJe bc} r[zw j'fJnk, wo fwN
frnk, ;wM' fJe ;fGnsk dh w"s j' rJh. Fpd xfVnk frnk ;h, c/o ;dhnK
T[;B{z ;wMD s/ sokFD B{z bZr rJhnK. Fpd fijVk wkw{bh fijk brdk j? fJ;
dk ;dhnK dk fJfsjk; j? fi; dk wB[Zy B{z gsk BjhI. j'Jh Bk eokwks< Fpd,
wB[Zy dk fJfsjk; dZ; ;edk j?, wB[Zy B{z Fpd d/ fJfsjk; pkps ikDekoh BjhI.
fJj sK j'Jh fJe Fpd dh rZb. i/ e'Jh p'bh wo ikt/, ;wM' ;fGnsktK dhnK
j}koK BdhnK ;[Ze e/ wko{Eb j' rJhnK.
nkdwh B{z p'bh pDkT[D dk fynkb fet/I nkfJnk< n;hI id'I e[M ;'u oj/ j[d
z /
jK sK fe;/ p'bh ftu ;'ud/ jK. p'bh id'I j? Jh BjhI ;h, T[d'I fJ; B{z Jhikd
eoB pkps fet/I fynkb nkfJnk< fynkb T[j p'b jB i' j'mK s'I pkjo BjhI nkJ/.
nkgD/ pZfunK B{z f;Zy ;fGnkuko d/ p'b f;ykD dk w/ok fBozso :sB fojk.
w?I dZf;nk, **o'Nh ykDh BjhI efjDh, gqFkd/ SeD/ jB ej'. gkDh ghD dh EK ib
SeDk nkyDk j?. ghD ns/ ykD dh EK SeDk bc} tos'.** w/ok p/Nk g[ZSD bZrk,
**i[ZshnK ykD B{z th i[ZshnK SeDhnK fejk iKd?<**
pZfunK dk fynkb ;h fe ezwu'o T[; B{z fejk iKdk j? fijVk u'ohUI ezw
eo bt/, :kBh fe ezw eo/, ezw eoB dk fdyktk Bk eo/. fJ;/ soQK id'I w?I
efjzdk, **cbkDk sK nZi tkb tkb pfunk** sK w?B{z g[ZfSnk iKdk, **T[; d/ tkb pu/
jB e/tb< pkeh ;kok uNBh j' frnk<
nzro/}h ftu w[jktok j? *nkT{N nkc ;kJhN, nkT{N nkc wkJhIv. :kBh fe
nZy'I go/ sK fdb'I th d{o. pZu/ B{z fJ; d/ noE g[ZS/ rJ/. T[; B/ d[jokfJnk,
**nkT{N nkc wkJhIv d/ wkfJB/ pbkJhIv (nzBk). nkT{N nkc wkJhIv wkfJB/ c{b
(w{oy).** ;' nkT{N nkc ;kJhN, nkT{N nkc wkJhIv dk wkfJBk pbkJhIv c{b. ;Ve
T[go ;kJhB p'ov *s/ fbfynk ;h *v?Zv ;b'** pZu/ B{z noE g[ZS/ sK T[; B/ fejk,
**j"bh j"bh wo'**. mhe j' frnk, woBk Jh j? sK ekjbh ekjdh.
w?B{z e'Jh fwZso d[yh j' e/ id'I fJj efjzdk fe T[;B/ nkswjZfsnk eoBh j?
sK w?I fejk eodk fe id'I woB dk c?;bk j' ikt/ sk woB tk;s/ d{o dk Ffjo
u[D'. ebeZsk, w[zpJh, i/ woB dk fJokdk j't/ sK fNeN b?D dh eh b'V< gj[uz D
tk;s/ fizBk ;wK bZr/rk fJzB/ ;w/I *u woB dk fynkb T[v ikt/rk feT[Ife NhHNhH d/
nkT[D dk vo w"s Bkb'I tXhe ;skJ/rk. i/ cV/ rJ/, d; fdB dh i/bQ j' ikt/rh.
woB dk c?;bk NkbD tk;s/ fJj ekch bzwk ;wK j?.
nkgK rZb eo oj/ ;h p'bh dh. FkfJo ebgdk j? - T[j rZb fi; dk ;ko/
c;kB/ ftu fes/ f}eo BjhI ;h, T[jh rZb T[; B{z ;G s'I tXhe e"Vh bZrh. fJj'
j[zdk j?. d[FwD gVQdk jh T[j e[M j? i' fbfynk BjhI frnk. wB;{o e'b T[; d/

42

w[ohdK B/ frbk ehsk, **ih, s[jkv/ pkps pVhnK nctkjK c?bkJhnK ik ojhnK jB.**
ceho B/ fejk, **d/yh c/o }kjo eokwks nkgDh< :kBh fe ikjb b'e nkgD/ ;dek
ejkDheko j' rJ/, j? Bk tZvh skes<**
g{oB f;zx dh nzro/}h fbys B{z d[BhnK d/ tZv/ dkBFtoK ftu F[wko ehsk
iKdk j? go gzikph d/ g{o/ g?Ish nZyo T[; B{z ;koh T[wo :kd BjhI j'J/. T[; dh
gsBh B/ e/tb gzikph gVQBh-fbyDh f;Zyh. T[j g{oB f;zx d/ Fpd-i'V mhe eo
fdzdh. ;" e[ gzfBnK dh T[; B/ g{oB f;zx dh ihtBh fbyh. fJj ezw wfjzdo f;zx
ozXktk B/ eotk fbnk. gkme fJj feskp gVQB fgZS'I fJ; f;ZN/ s/ gj[zuDr/ fe fJ;
s'I tXhe rfjokJh gzikph ftu sK eh, j'o p'bh ftu th xZN fwb/rh. tZv/ dfonk
dh ;zrs ftu nB/e wko{Eb fsqgs j'J/. tZvh Fy;hns pkps fizBh f;cs fwb/rh,
T[t/I fBzfdnK th j'J/rh. gzikph nkb'ueK d/ fJe fjZ;/ B/ n?bkB ehsk fe g{oB f;zx
dh eftsk tkose j?. d{i/ fjZ;/ B/ fejk, fXnkB Bkb gVQ'. T[; dh tkose eftsk
j?. eZbQ fJe d';s B/ g[ZS fbnk, **dodwzd wkfJB/ d[yh pzdk j[zd? fe T[j i' d[y
d{o eo/<** fJe tko sK w?I p"Idb frnk. ftnkeoD dh wkfJBk soshp nB[;ko
nebwzd nebtkbk, ro}wzd fi; B{z ro} j't/, no}tzd i' w[Eki j't/, p/Bsh
eo/. fJ; nB[;ko dodwzd T[j i' d[yh j't/. fJE/ nk e/ E'VQk e[ coe fijk
bZfrnk. dodwzd FkfJd T[j Gbk b'e j? i' w?B{z d[yh d/y e/ y[d d[y gqshs eo/,
Xotk; d/t/, d[y tzvkt/. fceo s";th fJ; rZb'I d[yh j? fe fJe' w";w ftu g?dk
j'D tkb/ d' fJe' fij/ cb jB sop{i s/ yop{ik. GkFk d/ T[;skdK B/ fJj eh
ehsk< iK sK sop{i B{z sop{ik fbyd/ i/ sop{i jh fbyDk ;h c/o yop{i/ B{z yop{i
fbyd/. s";th B/ cbK *s/ eftsk fbyDh ;h go BjhI fbyh rJh. sop{i Bkb
yop{i/ dk ekchnk BjhI i[Vdk.
fi; B/ edh bkj"o o/vhUI s'I gzikph dopko gq'rokw ;[fDnk, T[j ekfJwdhB
dh gzikph BjhI G[Zb ;edk. skes, fwmk;, ngDZs s/ nksw ftFtk;. gzikph p'bh
dh tkech eokT[D bJh ftdtkB B{z o/vhU ;N/FB ;Zfdnk j'fJnk ;h i' fJ; dhnK
pohe phBhnK pko/ ikDekoh d/ fojk ;h. ekfJwdhB ykw'F ;[Dh frnk, fes/ fes/
dkd fdZsh, p;. u"Xoh B/ g[ZfSnk, **ekfJwdhB ih s[;hI u[Zg eoe/ p?m/ oj/, ;kB{z
bZrd? s[;hI J/; p'bh d/ ekwb T[;skd U, s[;hI th dZ;' e[M ;kB{z. ekfJwdhB p'b/,
**feZE/ nkT[Idh n? ih n;K B{z fJj fwZmh }[pkB. w/ok sK ih efonk eod? fe
rowhnK dh o[Zs/ okth d/ mzY/ gkDh ftu gzikph }[pkB B{z x'b e/ ;kok dfonk vhe
bk e/ gh iktK. go eoK eh< jZE BjhI nKtdh.**
fiBQK d/ g{oh soQK jZE ftu j[zdh j?, T[j fJ; s'I fJBekoh j[zd/ jB. jwksV,
fiBQK B{z eZy gsk BjhI pj[s/ gNky/ ubkT[Id/ jB.
fSnk;h ;kb dh T[wo ftu T[j ;?o eodk, mjkek wko e/ jZ;dk, S/VSkV
eodk s/ eotkT[Idk fJ; ;z;ko Bz{ nbftdk efj frnk. T[j jo bc} dh ow}
cVdk, T[;dk fgS'eV ikDBk ukj[zdk s/ c/o ftFt dhnK GkFktK ftu'I T[;d/ o; ozr
bZGdk ofjzdk. w?B{z fejk - gzB{z w?I fgzv frnk ;K. T[;d/ eZgfVnK s'I gsk brdk
;h, fJe p}[or wkJh fe;/ foFs/dkoh ftu fwbD frbD iKdh j'J/rh. fgzv d/

43

p}[or B/ wzi/ s/ p?fmnK p?fmnk T[; phph B{z g[ZfSnk - c"iK B/ feZXo B{z uVQkJh
ehsh n? nZi< n"os B{z p[bkT[D tk;s/ *c"iK* bc} tosDk r[o{ r'fpzd f;zx ih dk
uwseko j?.
T[;B/ ghD ykD dk edh goj/} BjhI oZfynk. gzi ;kb gfjbK T[; dh
;odkoBh ftS'Vk d/ rJh, fJeZbk ofj frnk, go T[;d/ xo ftubhnK t;sK dh
;ckJh bkitkp j[zdh. w}ke eoB dk ;fji ;[Gkn. gzikph fNqfpT{B ftu w/oh fJe
fbys Sgh ;h - d' i'Fh. gVQ e/ w?B{z nkfynk - d' bZShnK sk ;[DhnK ;B, fJe
fgzv d' bZShnK S'Nh bZSh B/ g[nkVk gkfJnk. fJj d' i'Fh BjhI ;[D/ ;B edh.
fonkb fejk eodk - :{Bhtof;Nh d/ tkJh;-uK;bo s/ ofi;Noko w?B{z ikDd/
j[zd/. pZ; ftu ;co eofdnK i/ w?I d/ydk, ezveNo vokJhto w?B{z ikDd/ jB, sK
th fNeN b? e/ p?mdk. w?I :{Bhtof;NhnK s'I fbnk, pj[s E'VQk, T[BQK B{z fdZsk pj[s
tXhe.
fJe Fkw w?B{z fejk - w/o/ tkbh ftfdnk ysoBke }fjo j?. ;{Jh dh B'e *s/
fNfenk fizBk e[ }fjo nkdwh B{z wko dJ/, T[; soQK dk. go w?I fJjB{z pj[s gsbk
eo fdzBk, c/o yzv ftu bg/NdK, sK fes/ s[jkv/ nZr/ oZydK. ni/ th fJj pj[fsnK
B{z n"yh brdh n?.
fJe tkec nkfJnk, efjD bZrk - s[jkvk ftnkj Bk eo d/JhJ/ fonkb
;kfjp< fonkb jZ; fgnk. T[j pzdk p'fbnk - s[;hI fJzrb?Iv d/ Bkrfoe j'. e[Vh
Bkb g/go w?foi Jh eoBh n? j'o eh< T[j d; bZy d/D B{z fsnko B/. fonkb B/
fejk - j'o sK fe;/ B{z gsk Bh bZrDk. s{z Jh uke{ fdyk e/ d; bZy y'j fbikJ/Irk
w/o/ s'I.
w?I, fonkb s/ i'X f;zx p?m/ ;K. w?I fejk - w/oh ;odkoBh p[V p[V eodh
ofjzdh n? pJh feskpK dk fJj epkV xo'I nkgD/ ftGkr ftu b? ik, fJE/ J/Bh EK
o'e oZyh n?, fet/I eoK< i'X f;zx p'fbnk - S/sh eo BjhI gSskJ/Irk. id'I w?I
nopB n;N/N s'I nkgD/ Ffjo tkb/ xo frnk sK gzi p'o/ feskpK d/ Go e/ s'o/.
Bt/I xo e/tb d' p'o/ g[Zi/. nZi sZe Ekj BjhI bZrh fe fszB feE/ rkfJp j'J/. s{z
S/sh eo. fonkb B/ fejk - eJh tko J/; soQK j'fJnk w/o/ Bkb th. go id'I
nkgK wo/ sK FoXKibh d/D tk;s/ nkJ/ b'e GkFD eofdnK efjDr/ - fJ; dh
;cbsk ftu fJ; dh n"os dk jZE ;h.
T[; dhnK SghnK feskpK jB L gzikph fBo[esh (1973), FpdK dh g?V
(1984) ;kvh Xosh ;kv/ p'b (1989), FpdK dhnK fbysK (2002), nzro/}h ftu ez;'BI?Nb u/Ii} fJB fJzvhnB n?Iv o'wBh b?Ir[J/i} (1969) fJzrfbF n?Iv ;z;feqs L J/
ekwB j?ohN/i nkc tov} (1996), e'o/fFnB ;z;feqs fveFBoh (2005).
fbykohnK ns/ go{c ohvoK tb'I SgkJh tes r[o{ rqzE ;kfjp d/ Fpd i'VK
ftu T[ekJhnK nk rJhnK jB. T[BQK dh ;'X eoBh pDdh j?. T[; dh ;'X eoB
dh fJj wBFk g{oh BjhI j'Jh. e/tb fonkb fJj ezw eoB d/ ;woZE ;h j'o e'Jh
BjhI fd;dk ni/. fgzv p;h ibkb (j[fFnkog[o) ftu fonkb dh o{j dh FKsh tk;s/
23 Btzpo 2008 B{z nodk; j'Jh.

44

i;ftzdo dk fFno j?L


dcB j' e/ th T[j p/u?B j? b'eK *u nk pfjzd?
ni/ ;ZEK *u brdh jk}oh T[; r?ojk}o dh.

45

;zs ioB?b f;zx


fgnko/ gkme, fJ; fbys ftZu Bk fJfsjk; j? Bk cab;cak. fJj e[M gzB/
fbyD t/b/ e'Jh fB;afus ;kfjse ;a?bh iK eqw dk th fynkb BjhI oZfynk frnk.
e[ZM xNBktK nZr/ fgZS/ j' rJhnK jB. i' e[ZM w?AI nZyh d/fynk j{pj{ T[t/IA fby
fdsk. gfjbK jh wB ftu e'JIh fB;afus T[d/;a fwED dh EK sZEK B{z gqkEfwesk
fdZsh id'IA fe w?B[{z pky{ph gsk j? fe T[d/;a dh nDj'AId ftu sZE, fpbe[b p/eko
fJNK, o'V/ jz[d/ jB i' bkj/tzd j'D dh EK :kso{nK d/ ;cao ftu ftxB gk ;ed/
jB.
w?B{z fJT[I brdk fit/I ;zs ioB?b f;zx w/ok fwZso j't/. T[j fe;/ dk th
fwZso BjhI ;h, ;kX ;h T[j e/tb . ;kX dk Bk e'Jh d[;awD j[zdk j? Bk d';s. w?
T[; B{z fJe uzrk f;Zy ;wfMnk fi;dh nekbh db ftu uVQs j' ojh ;h. fJ;
uVQs dk edh w?IA f;nk;h bkG T[mk ;eKrk ;akfJd, w/ok ;zs ioB?b f;zx Bkb fJ;
eoe/ ;zgoe j'fJnk.
fJe gk;/ dopko ;kfjp YkfJnk frnk, d{i/ gk;/ XVk XV b'eK B/ f;ZyK dh
wdd eoBh ;a{o{ eo fdZsh, fJE'AI sZe fe fjzd{nK, efwT{fB;NK s/ eKro;hnK B{z w?A
fJ; ;ZN eoe/ oI'AfdnK d/fynK. vkH rzvk f;zx s/ ;H y[;atzs f;zx B/ gqkgs ehs/ j'J/
wkD ;BwkB tkg; eo fdZs/. wjkokik nwfozdo f;zx B/ b'e ;Gk ns/ eKro;
gkoNh s'A n;shck d/ fdZsk. fJ; wjkoki/ B/ i/bQK ftu pzdhnK dh i' wkfJe ns/
ekB{zBB wZdd ehsh w?A T[; dk u;awdhd rtkj jK feT[Afe b'Vtzdk dh ;jkfJsk w/o/
okjhI th ehsh rJh. fJt/AI jh f;Zy fto'Xh dzfrnK ftu T[iV/ gfotkoK dh th
wjkoki/ B/ ;ko bJh ;h. go fJj ;kok e[M fe;/ tZyo/ EK fbfynk ikt/rk ft;Eko
ftu. fJE/ e/tb ;zs ioB?b f;zx fieo j?. T[; B{z d{o'A d/fynk fJ; bJh fbfynk
j? feT[Ife w?B{z bZfrnk BjhI T[;B/ w?B{z B/V/ bZrD fdZsk j't/. ejkts j? - fpZbh,
T{mDh dk d[ZX Bjh A uz[x ;edh.
dopko ;kfjp T[go jwbk f;ZyK tk;s/ fJ; ;dh dh ;G s'A tZvh d[oxNBk
;h. f;zx ;Gk bfjo dk g?dk j'Dk, ;qa'wDh nekbh db dk iBw, d' ;z;ko izrK
ns/ 1947 dh d/;-tzv, wkw{bh xNBktK BjhIA ;B, go fJBQK xNBktK ftu ns/ 1984
B{z dopko ;kfjp T[go j'J/ c"ih jwb/ ftu coe j?. fJj coe tZvk j?. w[;bwkBk
Bkb f;ZyK dh NZeo sK nodk; dh gozgok ftu T[so u[Zeh j?, fJ; eoe/ d/;-tzv
;w/A w[;bwkBK jZE'IA f;ZyK dk esfbnkw e'Jh nB'yh xNBk BjhI ;h. Bkb/ pdb/ ftu
f;ZyK B/ fJZXob/ fys/ ftu w[;bwkB gfotkoK T[go e'Jh xZN BjhI ;h r[iakoh. ;r'I
f;ZyK B/ th nfij/ ;aowBke ezw ehs/ fijV/ nmkjothI ;dh ftu Bjh A ehs/ ;B.
r[o{ ih dk fJbkjh ;dkuko-;ak;so edh n"osK s/ pZfunK T[go ipo eoB dh
nkfrnk BjhI fdzdk. f;ZyK B/ r[o{ ih d/ fJ; nkdo;a B{z id' A ft;ko fdZsk sd
T[BQK B/ fdb y'bQ e/ w[;bwkBK T[go dfozdrh ehsh.

46

d' tZvhnK izrK ;z;ko dhnK j'o skesK bJh eJh j'o ekoBK eoe/ pj[s
tZvhnK xNBktK jB. f;ZyK B/ th fJBQK ftu nwbh f;aoes ehsh go fJBQK dh
nfjwhns ykb;k gzE bJh e[M Bjh A;h f;tkfJ fJ; d/ fe e[M e[ jiako f;Zy
bVd/ j'J/ wko/ rJ/ s/ e[M B{z pjkdoh pdb/ fteN'ohnk eokZ; fwb/. u[ok;h d/
nkgq/;aB pb{;Nko torh ;ZN f;ZyK B/ fJ; ;dh ftu edh Bk ;[Dh ;h Bk fenk;h
;h. u/s/ oj/ fe w[rbK ns/ gmkDK B/ i' e[M dopko ;kfjp Bkb ehsk ;h T[;
Bkb'I fJj ekok tZyoh soQK dk ;h feT[Afe T[d'IA dhnK w[;bwkB je{wsK dk t?oh
nwb f;ZyK d/ ihtB Yzr dk e[dosh fjZ;k pD frnk ;h. :kBh fe w[;bwkBK tZb'I
fe;/ r[od[nko/ dh p/ndph eoB B{z nDj'Dh xNBk ti'I BjhI fbnk iKdk ;h feT[IAfe
T[BQK dk toskok f;Zy ihtB ftu ps"o fJfsjk;e NZeo ;wM ftu nkT[AIdk ;h fi;
eoe/ ;kXkoD brdk j[zdk ;h.
fJ; d/ T[bN yakb;k gzE B/ fjzd{nK dh oZfynk fjZs nkgDk ;G e[M dkn s/
bk fdZsk ;h. r[o{ s/r pjkdo ;kfjp dh e[opkBh f;Zy nwb dk Xo{ skok j?
fi;B{Pz, f;Zy edh G[Zb ikD sK xZN' xZN fjzd[;skB Bjh A G[Zb ;edk, gzE d/
ntu/sB ftu xo eo u[Zek ;h. fJ; f;bf;b/ ftu fJj efjDk tkip j't/rk fe
fjzd{nK d/ nDyhb/ sZs B{z r[o{ ;kfjpkB dh niahw ;ay;hns ftu g{oB Go';k j'
u[Zek ;h fi; d/ cb ;o{g fjzd{ i[nkBh nzfwqs Se e/ XVk XV ykb;k gzE dk
tvw[Zbk fjZ;k pD ojh ;h. fJT[AI fJj dfonk fJe gk;/ BjhI d't/I gk;hI tr fojk ;h
noEks i/ f;Zy e[opkBhnK eo oj/ ;B sK fjzd{ th Gkoh frDsh ftu fB;akB ;kfjp
dh ;aoD ftu nk nk e/ fJ; dfonk B{z skesto pDk oj/ ;B. wzB[{ dh dksoh
fcoB d/ pkti{d d{D ;tkJ/ j'D dh eokwks fJ; sZE dh ;jh b'e-rkEk j?.
fjzd{ ftdtkB fJj dkntk eod/ nkJ/ jB fe ykb;k gzE fjzd[;skB ns/ fjzd{
wZs dh oZfynk eoB fjs g?dk j'fJnk. f;Zy fuzse fJ; eEB B{z oZd eoe/ nkyd/
jB fe Bt/IA Xow dk gqek;a fe;/ yak; tor d/ b'eK iK fe;/ yk; G{r'fbe y/so dh
okyh iK ftBk;a eoB bJh jofria BjhI j[zdk. i/ fJj wzB bJhJ/ fe fjzd{nK dh
okyh bJh fJe ;?Bk tZyo/ s"o s/ ;Ekgs eo bJh rJh ;h sd fJj th wzB b?Dk
ukjhdk j? fe fJ; ;?Bk dk fJe' fJe wB'oE w[;bwkBK B{z wkoBk ns/ fJ;bkw dk
B[e;kB eoBk ;h.fit/I fJj d{ik sZE fe;/ gqeko wzBD:'r BjhI j? T[t/ A jh gfjbk
oZd eoB:'r j?. go i' sZE ;jh j? s/ ;op-gqtkfDs th, T[j fJj j? fe yakb;k
gzE d/ T[d? Bkb fBo;zd/j fjzd{ Xow pfunk, fjzd[;skB pfunk, gmkDk B{z ;dk bJh
ekpb ftu XZe fdZsk frnk s/ T[jBk d/ jwb/ ns/ nfsnkuko phs/ dhnK eEk
ejkDhnK pD rJ/. f;ZyK ns/ fjzd{nK dh ;wkie ;KM ns/ d[y ;[y feTI[Afe
;dhnK sZe ;KM/ oj/ ;B fJ;/ eoe/ wk;No skok f;zx B/ 1947 ftu gkfe;skB dh
EK fjzd[;skB ftu ofjD B{z soihj fdsh ;h. fJ; w[Zd/ s/ pVk e[M fejk ;[fDnk
ns/ fbfynk frnk j? fe wk;No ih B/ fJj tZvh fJfsjk;e G[Zb feT[I ehsh. w?I
fJj wzBdk jK fe f;ZyK tk;s/ T[d'I ;zftXkBe ;[oZfynk dh e'Jh rkozNh b?A b?Dh
ukjhdh ;h go wk;No ih B/ fjzd[;skB Bkb ofjD dk c?;bk T[;/ ;dhnK g[okDh
;fGnkukoe ;KM ekoB ehsk ;h. wk;No ih d/ f;nk;h eZd B{z fwDB tk;s/ jo

47

pzd/ dk jZe j? fe jZE ftu chsk cV bt/, go wk;No fBo;zd/j gzE dodh s/
JhwkBdko B/sk ;h s/ fds/ rJ/ f;b/p; ftZu T[; B/ i' c?;b/ bJ/ T[j B/e Bhns
Bkb bJ/, fJ; pko/ w?B{z edh tfjw Bjh A j'fJnk.
T[go fbyhnK e[M rZbK fby/ pr?o nkgo/;aB pb{-;Nko dh xNBk dk ;jh
fBgNkok Bjh j'Dk ;h. f;ZyK B/ nkgDhnK f;nk;h ;orowhnK ikoh oyfdnK ;qa'wDh
nekbh db dh ewkB j/m nB/e w'ou/ bkJ/. gzEe b'VK dh g{osh fjs f;nk;h
iZd'-ifjd eoBh s/ iwj{oh Yzr Bkb nkgDh ;aesh e/AIdfos oZyDh jo/e f;nk;h
gkoNh tKr f;ZyK dk jZe j?. go gsk BjhI itkjobkb Bfjo{ ns/ T[;d/
T[sokfXekohnK d/ wB ftu nfijh eh rZb ;h fe f;ZyK B{z fuVkT[Dk T[j T[sw
f;nk;s wzB p?m/. fBehnK w'NhnK f;nk;h wzrK fit/AI Gk;ak nkXkfos gzikph ;{pk Bk
d/Dk, gzikp B{z uzvhrVQ ps"o okiXkBh Bk d/Dk, ;ki;a sfjs gzikph p'bd/ fJbke/
gzikp s'I pkjo oZyD/, dfonkJh gkDhnK dh tzv tes nzso-ok;aNoh ekB{zB Biaonzdkia eoe/ gzikp d/ gkDhnK T[go vkek wkoBk, gzikp d/ j?v-toe; gzikp s'I
pkjo oZy e/ T[BQK dk ezNo'b gzikp gk;'I y'jDk, gzikp s'I pkjo gzikph p'bdhnK
;N/NK ftu gzikph B{z d{ih Gk;ak dk doik th Bk d/Dk nkfde e[ZM nfijhnK rZbK
;B fijVhnK pko/ f;Zy id'I nktki T[mkT[AId/ sd T[BQK B{z d/; Xo'jh ns/ gkfe;skB
d/ J/izN j'D dk fyskp fwbdk. 1982 ftu J/;ahnB r/wia tes pZ;K rZvhnK ftu
fit/AI f;Zy :kso{nK dh jZse frD fwE e/ Gkosh ;N/N B/ ehsh T[j Btzpo 1984 d/
fdZbh dzfrnK dh wfjia fJe G{fwek ;h. Gkos B/ f;ZyK B{z :kd oZyD :'r ;pe
f;ykT[Dk ;h. fJ; s'I tZvk d[yKs eh j' ;edk j? fe cK;h bZr/ pzd/ B{z woB sZe
d';a dk gsk Bk bZr/.
e[Zb ;z;ko ftu fe;/ f;Zy B{z fJj :ehB Bjh AnkT[dk ;h fe fJzdok rKXh
dopko ;kfjp T[go ;?Bk ukVQ e/ spkkjh wuk ;edh j?. ;zs ioB?b f;zx B{z fJ;
dk gsk ;h. id' ;zs ioB?b f;zx c"ih jwb/ dhnK rZbk eoB brdk sK w/ok
fdwkr w?B{z nkydk jz[dk fe bhvo fJj' fijhnK rZbK efonk jh eod/ jB. fJ;
Bkb ;zrs ftu jwdodh dh bfjo g?dk j[zdh j?, ;zrmB ;aesh;akbh j[zdk j? s/
f;nk;s ftu fJ; ;G e[M dh io{os j'fJnk jh eodh j?. edh gzE B{z ysok,
edh dopko ;kfjp yaso/ ftu fJj ;G eoB ;[DB dhnK rZbK jB, nfijk e[ZM
Bjh A j'D bZrk. j[D w? A fJ; Bshi/ T[Zgo g[Zik jK fe fjzd[;skB ftu fJe gqXkB
wzsoh fJzdok rKXh B{z gsk ;h fe jwbk eoBk j?, fJe ;zs ioB/?b f;zx B{z gsk
;h fe jwbk j'Dk j? s/ T[; B/ woBk j?. pkeh b'e e/tb tZy tZy gqeko d/
nzdkia/ bkfJnk eod/ ;B. gqXkB wzsoh ns/ ;zs ih ftueko coe fJj ;h fe ;zsK
B{z nkgDh w"s dk gsk ;h, fJzdok rKXh B{z nkgDh w"s dk gsk BjhI ;h. fe;
fe; iE/dko B{z fezBk fezBk e[ gsk ;h, fJ; dk fiaeo pkd ftu eoKr/.
1968 ftu w?I jkJh ;e{b xZrk fibQk gfNnkbk ftu d;thI dk ftfdnkoEh ;K
sd nkgD/ fJe iwksh r[os/i f;zx s'IA dwdwh Ne;kb dk Bkw gfjbh tko
;[fDnk. fJ; w[zv/ d/ wkg/ ;zs r[opuB f;zx fGzvoKtkfbnK d/ ;aoXkb{ ;B s/ fJBQK
dk Ne;kb Bkb f;Zyh d/ Bks/ ;zgoe ;h. pkd ftu GkJh nwohe f;zx Bkb fJBQK

48

dh fo;as/dkoh pDh. w/o/ iwksh dh G{nk dh Xh phph jowhs e"o dk ftnkj GkJh
;kfjp Bkb j'fJnk. w?B{z f;Zyh pko/ sK e[ZM yk; Ej[ gsk Bjh A ;h go w/o/ bJh
fJj ftnkj fJ; rZb'I Ankdo;ae ;h fe pr?o dj/i s'I p/jZd ;kdhnK o;wK Bkb
j'fJnk ;h. pkeh iwkshnK tKr wfjzdok ekbi gfNnkbk ftu gVQfdnK f;Zyh p/;ae
uzrh io{o brdh j[zdh ;h go ofjs wfonkdk dk e'Jh gsk Bjh A ;h.
edh edkJhI GkJh nwohe f;zx fwbD nkT[dk. T[j ;kvk jkDh ;h. j;w[y
s/ ;[jDk f;Zy ;h, ofjs ftu g{ok. m'vh T[go E'VQh e[ dkjVh ;h. n;h A S/Vd/,
@@dkjVh Bjh A, s/oh m'vh T[go sK oZp B/ nzr{mk bkfJnk j'fJnk j?. fJ; s' A
;kps j[zdk j? fe oZp nzr{mk Skg j?.@@ e'Jh j'o iwksh nkydk, @@nwohe f;zxk
fJj fijVk ;tkfJnk e[ rZck s?B{z dkjVh dk fwfbnk j? fJ; s'I w[es Bjh Aj'
;edk s{z< @@ T[j e/tb jZ; g?AIdk Bk T[;B/ ed/ ;kvhnK fJBQK nkg j[dohnK rZbK
dk p[ok wBkfJnk Bk edh f;Zyh dk ekjVk fgbkfJnk. fit/I ne;o j'fJnk eodk
j? fe dkjVhnK w[zBD tkfbnK B{z @frnkBh@ fe;w d/ pzd/ e[M oVfenk eod/ jB,
fJ; soQK nwohe f;zx fe;/ B{z oVfenk edh BjhI ;h.
T[;dh ;odkoBh jowhs e"o ftu w[ZY edhwh rzGhosk, fwmk; ns/ d{o
nzd/;ah w? pj[s B/fVUI d/yh. fizBk e[ fJfsjk; pko/ wkVk w'Nk ikDdk ;K, fJj e[Vh
w?B{z r[o{ ekb dhnK nkdo;ae f;Zy G?DK fijh brdh. S[ZNhnK ftu edh edkJhAI
n;hI u"e wfjsk iK nzfwqs;o GkJh nwohe f;zx B{z fwbD iKd/. T[; d/ fgsk ;zs
eosko f;zx ih Ne;kb d/ w[yh ;B. T[BQK dk pVk o'jpdkp ;h s/ d{o d[o/v/
;zrsK ftu pj[s ;fseko ;h. fit/I pkeh b'eK B{z T[BQK d/ ;kjwD/ eJh tko w?
;fjw/ ;fjw/ iK fMied/ d/ydk T[; soQK w/o/ wB ftu fe;/ soQK dh e'Jh xpokjN
BjhI j[zdh ;h. ;zs eosko f;zx ih dh ;ay;hns ftubh f;Zyh p'Mb fe;w dh BjhI
;h. @gqtuB@ iK @puB fpbk;@ eoB dh EK T[j rZbK tXhe efonk eod/ ;B.
gqtuB fJe sock gqtkj j[zdk j? i' ;Zs puB eoe/ wzBDk j[zdk j?.
T[E/ GkJh ioB?b f;zx th fd;d/. T[j fe;/ d/ fe;/ ezw ftu dyb BjhI
fdzd/ ;B. pj[sk ;wK gkm eoB ftu fpskT[d/. edh ;zrs B{z bzro Sek oj/ jB
edh e'Jh j'o ;/tk ;zGkb bJh j?. p; T[j fd;d/ j[zd/ ;B, T[BQK ftu edh nfijh
e'Jh ft;a/;sk BjhI fdZ;h ;h fijVh :kd oZyh ikt/ iK fi;dk fe;/ e'b jtkbk fdZsk
ik ;e/. ioB?b f;zx dk ;kvhnK rZbK tZb iK ;kvhnK joesK tZb e'Jh fXnkB
BjhI jz[dk ;h. T[j nkgD/ nkg ftu w;s ofjzd/ go n;h A ne;o fJe d{i/ gk;
fNZgDh eod/, @@tXhe gkm eoB eoe/ fJjdh wZs wkoh rJh brdh j?.@@
;zs eosko f;zx T[BQK tb fXnkB fdzd/. Ne;kb d/ fe;/ pzd/ B/ ;zs eosko
f;zx ih B{z fJe tko df;nk fe ioB?b f;zx eJh eJh fdB bzro BjhI Sedk,
gkm eodk ofjzdk j?. i/m jkVQ dh X[Zg ftu nZy puk e/ ;oK dh f;yobh SZs
T[go ;kok ;kok fdB gkm eodk ofjzdk j?. ;zsK B/ ioB?b f;zx B{z fJe fdB p[bk
e/ fJBQK ypoK dh ;ukJh pko/ g[ZfSnk sK jK efjD bJh e/tb f;o fjbkfJnk. ;zs
eosko f;zx Bkokia j'J/. T[BQK B/ fejk, @@r[o{ B/ nkgK B[z bZy y[;ahnK ns/
gks;akjhnK dk to fdZsk j'fJnk j?. s{z fJj gyzv feT[I eodk j?I< gzE dh fJj

49

gozgok BJhI j? ioB?b f;zxk.@@ ioB?b f;zx B/ jZE i'V e/ fejk, @@fgsk ih edh
edkJh w? A ;'udk jz[dk jK fe i/ n"yh xVh nk ikt/, sd ;zeN tk;s/ fsnkoh
ukjhdh j[zdh j?. w?I w[esh gqkgs eoB tk;s/ sg Bjh eodk. w[es sK T[d'I j'
frnk ;K idIA nzfwqs Se fbnk ;h. fJj sK ;oho dh ;kXBk j? fi; dh edh b'V
g? ;edh j?.@@
;zs eosko f;zx jZ; gJ/ s/ fejk, @@e'Jh io{os Bjh A. S'N/ ;kfjpiakfdnK
B/ e'Jh jm sg dk nfGnk; ehsk ;h < okie[wkoK tKr T[BQK dh gfoto;a j'Jh
;h. id'I ;wK nkfJnk sK T[BQK B/ fejh ;akBdko gqhs fBGkJh ;h. fizBk fgnko r[o{
d;w gks;akj jia{o ;kfjpiakfdnK B{z eod/ ;B, T[; s'I tXhe s?B{z fgnko eod/ jB
ioB?b f;zx. T[BQK s/ Go';k oZy. n"yh xVh ftu f;Zy B{z edh n"yk BjhI j'D fdzd/
wjkoki.@@ T[; fgS'I ioB?b f;zx ;fji ftu ofjD bZrk. go GZ[y, fgnk; ns/
Bhd T[go T[; B/ ekp{ gk fbnk ;h, p'b ukb T[go th, xZN p'bdk. nkeVyK j't/,
nfijk gqGkt th BjhI g?Idk ;h. T[j BjhI, d';s ;kvk nwohe f;zx ;h. T[j y[ZbQ
e/ rZbK eodk, jZ;dk, S/Vdk, fSVdk s/ ;kv/ tKr jh w{oyskJhnK B[{z g;zd eodk,
sd/ fgnkok fwZso brdk. ioB?b f;zx pko/ ;kvk fynkb ;h fe fJ;d/ fdwkr dh
e'Jh or xZN iK tZX j?. T[;dk n;h tXhe B'fN; Bjh A b?Ad/ ;K. edh edkJh
T[; fto[ZX fNZgDh eo fdzd/ sd ;kB{z wBQK eoB tkbk th e'Jh Bk e'Jh w"i{d jz[dk,
@@T[j uzrk f;Zy j?. T[; pko/ pZeVtkj eoBk mhe BjhI.@@ n;h A jZ; g?Ad/, @@f;Zy
sK n;hI th jK. eVkj gq;akd sK eVkj gq;akd jh jz[dk j? go i/ T[; ftu d/;h
fxT[ tXhe gk fdT[ sd w[;aeb yVQh eo fdzdk j?. T[; dh f;Zyh ftu d/;h fxU
e[M fiankdk g? frnk brdk j?.@@
n;hI fij' fij/ th ;K, ;zs eosko f;zx B{z uzr/ brd/ ;K. ;zs eosko f;zx
d/ ihtB ns/ p'b pkDh ftu e'Jh fJj' fijh ;kXBk obh fwbh j'Jh ;h fe T[BQK dk
;fseko sK ;G eod/ jh ;B T[BQK dh tfvZsD s'I G? Ghs BjhI ;B. ;'r, fBok;sk,
vo, fuzsk T[BQK B{z sK eh j'Dh ;h T[BQK dh jkioh ftu ;kB{z edh BjhI j[zdh ;h.
wodkBrh dk gquzv o{g i/ w?B{z fe;/ ftu fdf;nk sd T[j ;zs eosko f;zx ns/
;qH eg{o f;zx jB. tfvZsD T[; B{z efjzd/ jB fijVh nkgD/ ;zgoe ftu nkT[D
tkfbnK ftu jhDsk g?dk Bk eo/. tfvZsD ekoB nkb/-d[nkb/ dk jo pzdk tZvk,
;zg{oB ns/ nksw ft;atk; Bkb ;ao;ko j' iKdk j?.
1975-77 d' ;kb w? A r[owfs ekbi gfNnkbk dk ftfdnkoEh fojk. ;kB{z
ekbi ftu ;[B/jk fwfbnk fe ;zs eosko f;zx gfNnkb/ nk oj/ jB. r[od[nkok
d{yfBtkoB ;kfjp fty/ mfjoBr/. fJj wkou 1977 dh rZb j?. wjhBk s/ ;kb
fJ; bJh u/s/ ofj frnk j? feTI[Afe n;hI fJwfsjkBK dh fsnkoh ftu feskpK B{z
x'N/ bkT[D ftu bZr/ j'J/ ;K. ;akw B{z T[BQK B{z fwbD g[Zi/ sK T[j ;oK dh SZs
T[go p?m/ ;B. dohnK ftShnK j'JhnK ;B. ;kB{z d/ye/ ;zs ih B/ fejk, @@bT[ ih
ykfb;skBh g[Zi rJ/ jB. tkfjr[o{ ih ek ykb;k tkfjr[o{ ih eh csfj.@@ n;hI p?m
rJ/ sK T[j fco p'b/, @@wobk d' wob/ EK xo gkT[D bJh w?B{z th ykfb;skB ftu
d/ fdT[Ar/ fe nkg/ jh oj'r/ fJeZb/ T[; ftu s[;hI <@@ ;kB{z fJBQK gq;aBk dh e'Jh

50

;wM Bk nkJh. nkb/ d[nkb/ p?m/ f;zx j;d/ oj/. pkd ftu gsk bZrk fe fgq;z hgb
;kfjp ;kvh f;aekfJs bk e/ rJ/ jB ;zsK gk;. ;jh rZb fJj ;h fe n;hI nkiakd
Gkos ftu f;ZyK d/ jZeK pko/, T[BQK dh j'Dh pko/, T[BQK Bkb j[zd/ ft;atk;xksK pko/
ns/ iE/dkoK dhnK w{oyskJhnK pko/ ne;o uouk eod/, g/go ns/ Gk;aD fsnko
eod/. fgqz;hgb ;kfjp fJ;B{z g;zd BjhI eod/ ;B s/ j[ew ;h @@fJj okiBhsh j?.
pzd eo'.@@ n;h A nkyd/, @@f;ZyK dk Xow ns/ okiBhsh tZy tZy BjhI jB.@@ T[j
nkyd/, @@Grsh ns/ ;aesh Bkb' Bkb ubdhnK j[zdhnK jB. s[;hI Grsh eo'. ;aesh
nkgD/ nkg nk ikt/rh.@@ n;hI nkyd/, @@;koh T[wo j' rJh s[jkB{z Grsh eofdnK,
;aesh ;kB{z sK fd;h BjhI wkVh e[ fizBh th s[jkv/ ftu.@@ ;kvk fJe iwksh j[d
z k ;h
pbd/t f;zx. T[;B/ fgqz;hgb B{z fejk, @@s[;h A E'VQh E'VQh ;aesh dh rZb eo'r/ sK
n;h A e[M Grsh efonk eoKr/. i/ s[;hI fBoh Grsh eo'r/ sK n;hI fBoh ;aesh dh
rZb eoKr/. fJ; soQK ;zs[bB pD/rk.@@
fJjh rZbK n;h A ;zsK Bkb ehshnK s/ fejk fe fgqz;hgb ;kfjp ;kv/ fto[ZX
s[jkv/ e'b rZg wko e/ rJ/ jB. T[j gkm pj[s eod/ jB sK fJ; dk noE fJj
sK BjhI fe pdb/ ftu M{m wkoB dh nkfrnk fwb rJh < pkfpnK B/ ;kB{z fejk,
@@s[;h A uzr/ gVQke{ j' s/ brdk j? f;Zy th uzr/ j'. i/ s[jkv/ fto[ZX e'Jh u[rbhnK
eodk j? sK s[jkvh f;cs eoB tkb/ th w"i{d jB. ;kvk coia f;Zy j'Dk j?, T[j'
fij/ f;Zy fij' fij/ r[o{ wjkoki B{z fgnko/ bZrD. w?B{z s[jkvh b'V j? . pj[s ezw
nX{o/ gJ/ jB i' nkgK ob e/ g{o/ eoB/ jB. ;G s'I tXhe wkVk jkb ftZfdnk dk
j?. w?B{z gzi i[nkB ukjhd/ jB s[jkv/ ftu'.A w? tX/o/ d"fonK T[go ofjzdk jK. s[;hI
u"e wfjsk fojk eo'r/. fizBh e[ sBykj ns/ ;j{bsK ekbi d/ b?euoko B{z
fwbdhnK jB ;oeko gk;'IA, T[j fdnKr/.@@ n;hI u[Zg ukg p?m/ ;[Dd/ oj/. jZ; e/
efjD bZr/, @@fes/ fJj sK BjhI ;'uD bZr/ fe rozEh j' rJ/ sK ftnkj e"D eo/rk
;kvk< GkJhU T[j th w?I eoKrk. s[jkv/ fizBhnK gVQhnK ;[DZyhnK uzr/ xoK dhnK
f;Zy e[VhnK Bkb w? A s[jkv/ ftnkj eoKrk. dki B{z SZv e/ j'o e'Jh xkN BjhI
j't/rh.@@ fco E'Vk fijk o[e e/ p'b/, @@;kv/ iE/ dk fvf;gfbB ;ys j? e[ZM. go
T[j s[jkv/ s/ bkr{ BjhI j't/rk. Ne;kb d/ f;zx sK ukj B{z th B;ak ;wMe/ BjhI
ghId/. go s[jkB{z ukj ghD s'I e'Jh Bjh Ao'e/rk. fco sK mhe j? <@@ n;hI T[BQK B{z
p/Bsh ehsh fe ;kv/ ekbi nkT[. n;hI ebk;-o{w ftu s[jkB{z ;[DB d/ fJS[Ze jK.
T[BQK B/ ;kvk ;Zdk ;theko ehsk.
fJe xzNk n;h A T[jBK gk;'I r[owfs dhnK rZbK ;[DhnK. T[BQK d/ nzdo
fBowb nB[Gt dk dfonk ;h s/ fpBK :sB eoB d/ fJ; dhnK SZbK T[uhnK
feBkfonK s'I pkjo T[m e/ nkb/ d[nkb/ d/ xkj c{; B{z X' fdzdhnK. T[E/ jh c?;bk
j' frnk fe jfoGiB f;zx, r[oB/e f;zx, i;pho f;zx, ;[oihs f;zx ns/ jogkb
f;zx n?wHJ/H d/ fJwfsjkB d/ e/ u"e wfjsk g[Zi ikDr/ s/ gVQB fbyD dk ezw
nkozG eo d/Dr/. fJ; fgSI' T[BQK :{Bhtof;Nh ikDk ;h fiE/ vkH skoB f;zx ih B/
T[BQK dk ;?B/N jkb ftu Gk;aD oytkfJnk j'fJnk ;h. T[BQK dhnK jh rZvhnK ftu
p?m e/ n;hI :{Bhtof;Nh ub/ rJ/. T[BQK B/ vkH skoB f;zx ih d/ r'vhI jZE bkfJnk

51

sK vkeNo ;kfjp B/ Bkokiarh gqrN eofdnK fejk, @@nfijk eoBk ;a'GBhe BjhI j?
s[jkv/ bJh. s[jkvh ewkJh tZvh j?.@@ ;zs p'b/, @@s[;h A w/o/ nfXnkge oj/ j'. w?I
fJj fet/I G[ZbK fe w?I s[jkvk ftfdnkoEh jK.@@ phph fJzdoihs e"o ;zX{ tkJh;uK;bo ;B. T[BK B{z d/ye/ ;zs ih B/ fejk, @@ofjs tZvh uhia j?. fJ; ftu e'Jh
eowK tkbk g{ok yok j't/rk. go ;aeb ;{os sK f;Zy dh f;Zy torh ukjhdh jh j?
Bk. pj[s fwjBs eoBh g?Idh j? s[jkB{z ;aeb ftrkVB tk;s/. phph ih EZe/ BjhI
ni/<@@
;kv/ Bshi/ nk rJ/. ;G d/ tXhnk Bzpo nkJ/. w?I ca;N fojk s/ fgSbk
foekov s'fVnk. n;h A u"e wfjsk ikD dhnK fsnkohnK ftu jh ;K fe nypko
ftu ypo gVQh. n?e;hv?AN ftu ;zs eosko f;zx nekb ubkDk eo rJ/. fJ;
rZb dk d[y ;h fe fJe d{o nzd/;a s/ JhwkB tkb/ f;Zy s'I ykb;k gzE tzfus j'
frnk j?. ;fjigkm d/ G'r T[go sK ikDk jh ;h gozs{ w?B{z ;[B/jk fwfbnk fe
gfjbK g[i'. j[D ;zs eosko f;zx dk T[sofXekoh e"D j'IJ/, fJ; ;pzXh e;we;a
uZb rJh. d{o'I d/yD tkfbnK B{z e[M gsk BjhI ;h, Bk fe;/ dk nfijk e'Jh
fdbu;gh b?D dk ;o'eko ;h go nzdo i'o niwkJh i'oK s/ ;h. fJe XVk GkJh
nwohe f;zx B{z T[BQK dk ikB;ahB EkgDk ukjz[dk ;h idI' fe d{;ok XVk ioB?b f;zx
d/ gZy ftu ;h. w?A T[; XV/ ftu ;akwb j' frnk fijVk GkJh nwohe f;zx d/ jZe
ftu ;h. w/ok fJj fynkb ;h fe d'tK ftu e'Jh w[ekpbk jh BjhI. GkJh nwohe
f;zx gfVQnk fbfynk i[nkB s/ ioB?b f;zx nBgVQ s/ f;ZXk fijk pzdk. nZi d/
iawkB/ ftu nBgVQK dk r[iakok BjhI. j[D w?I ;'udk jK fe GkJh nwohe f;zx d/
gZy ftu G[rsD fgS/ ekoB fJj ;h fe w?I T[; B{z ikDdk ;K, T[;dk fwZso ;K s/
w/ok ;tkoE fJ; ftu S[fgnk j'fJnk ;h, fi; ;tkoE B{z w?I T[d'I d/y BjhI ;edk
;K. ioB?b f;zx T[;d/ w[ekpb/ ftu e[M th BjhI fJ; eoe/ ;h feT[fe T[; pko/
n;hI tXhe ikDd/ BjhI ;K, ikDBk ukfjnk th BjhI ;h. GftZy Bkb'I ;kB{z G{sekb
uzrk brdk jz[dk j? p/;ae wkVk feT[I Bk j't/ feT[fe G{sekb B[z n;hI ikDd/ j[d
z /
jK, GftZy B{z ikDd/ BjhI. ;kvk fwZso nwohe f;zx fJe tZvh s/ ;aesh;akbh ;z;Ek
dk w[yh j't/, fJ; ftu ;kvh N"jo ;h.
go j"bh j"bh w?dkB ;kv/ g?oK j/m'I fy;eD bZrk. Ne;kb d/ fiaw/tko s/
g[okD/ w?Apo p/;ae fgnko GkJh nwohe f;zx B{z th eod/ ;B go fJj fgnko
tk;st ftu ;zs eosko f;zx dh ;zskB tZb fBGkfJnk ik fojk fJe caoia ;h. T[E/
;fji/ ;fji/ ioB?b f;zx d/ jZe ftu jtk o[weDh ;[o{ j' rJh. GkJh nwohe f;zx
nkgD/ gZy ftu g{oh skes Bkb bZkfpzr eo fojk ;h id'I fe ioB?b f;zx B{z p/u?B
BjhI d/fynk frnk. T[j jo fe;/ dh jK ftu jK fwbk dI/Adk ;h. ;zsK d/ G'r s'I
d' e[ fdB gfjbK g{oh dh g{oh Ne;kb ioB?b f;zx d/ jZe ftu j' rJh Gkt/I fe
w/oh ikDekoh ftu nfijk e'Jh sZE BjhI j? fe ;zs eosko f;zx ih nkgD/ tko;
pko/ e[ZM nky rJ/ j'D.;zs r[opuB f;zx ih d/ d/jKs T[gozs th Ne;kb d'
XfVnK ftu tzvh rJh ;h s/ fJj d' XV/ j[D th tZy tZy EktK T[go ;orow jB
s/ d'tK dk Bkw fGzvok tkfbnK dh Ne;kb jh ubdk nk fojk j?.

52

n;h A jfEnko ;[ZN fdZs/. c?;bk j' frnk fe j[D tkrv'o ioB?b f;zx d/
jZE ikJ/rh. ;kv/ ftu'I e[ZM pzd/ fJ; eoe/ d;sko pzdh dh o;w d/yD bJh o[e/
oj/ fe nyho ftu nkJh ;zrs dk XzBtkd eoBk j't/rk s/ pj[s ;kohnK iE/pd
z hnK,
;z;EktK d;skoK G/N eoB nkT[DrhnK. fJBQK ;kfonK dk Fa[eokBk eoB bJh ns/
;zs eosko f;zx ih pkps ;aoXKibh ti'A e[M ;apd sK ioB?b f;zx B{z p'bD/
g?Dr/. p'bDk T[; B{z nkT[IAdk BjhI. ;N/i s'I edh p'fbnk jh BjhI ;h T[j, nfGnk;
s'I pr?o eh eo/rk < fJj d/yD bJh fe eh swk;ak j't/rk, e[ZM fwZso bzwk gzX
wkoe/ u"e wfjsk fJ; bJh th nkJ/.
NoZe, NokbhnK, ekoK, ihgK, pZ;K okjhI fJe fdB gfjbK jh ;zrsK g[ZiDhnK
;[o{ j' rJhnK. fi; fdB G'r ;h, ;akfJd nr;s 1977 dk e'Jh fdB, fizBK fJZem
j'fJnk T[; fdB s'I gfjbK w?I edh J/Bk fJeZm BjhI d/fynk ;h. p/;ae gkofezr dk
tXhnk gqpzX ;h go rZvhnK ftu'I T[so T[so b'e g?db s[o/ nk oj/ ;B feT[fe
g?dbK dh ocsko tXhe ;h. w? A ;N/i d/ B/V/ jh p?mk ;K. f;o'g/ ns/ d;skoK G/N
eoB dh o;w nkozG j'Jh. fezBhnK f;zx-;GktK, fezBhnK Ne;kbK, v/fonK ns/ wZmK
d/ w[yh g[Zi/, fjzd{ ns/ w[;bwkBK dhnK Xkofwe ;z;EktK tb'I d;skoK nkJhnK - fJj
fdq;a nb'fee ;h. T[d'I gzikp ftu nekbhnK dh ;oeko ;h. n?woi?;h pkd fJzdok
rKXh dh jko j'Jh ;h s/ e/AIdo ftu iBsk gkoNh dh je{ws pDh ;h. ;qH gqek;a
f;zx pkdb w[Zay wzsoh ;w/s ;koh gzikp e?pfBN jkiao ;h. pkdb ;kfjp B/ ;zsK B{z
;aoXKibh fdzfdnK fejk, @@w/o/ wB ftu Ne;kb dh pj[s edo j?. fJj sK s[odh
fcodh f;Zy :{Bhtof;Nh j?. fJ; tes ;zs ioB?b f;zx T[go pVh tZvh ;z;Ek B{z
ubkT[D dh fizw/tkoh nkJh j?. w/oh ekwBk j? fe fJj fizaw/tkoh T[j ;cbsk Bkb
fBGkT[Dr/. Ne;kb dh jo wzr gzikp ;oeko g{oh eo/rh. ;zs eosko f;zx d/
Bkw s/ fe;/ :{Bhtof;Nh ftu u/no ;Ekgs eoBh j't/ iK fit/A ;zs eosko f;zx
;a[ZaX ehosB dh wjkBsk tZb pj[s stZi' fdzd/ ;B, e'Jh ;zrhs dk ftfdnkbk ;Ekgs
eoBk j't/ - ;zs ioB?b f;zx nkyD, w?I wBi{oh fdnKrk. i' e[M wzrDk j't/ T[j
j[D/ wzrD, w?AI T[; dh g{osh dk n?bkB fJE/ jh eoe/ iktKrk. j[D/.@@ d; e[ fwzN
dh ;aoXKibh j't/rh fJj. w?B{z fJzB/ e[ ;apd :kd jB.
nyho ftu ;zs ioB?b f;zx T[m/. wjkoki nZr/ wZEk N/fenk s/ wkJhe nZr/
nkJ/. jZE i'V e/ csfj p[bkJh. ;a[eokB/ d/ ;apd ej/ HHH ;zrs dhnK n;h;K dh
ekwBk ehsh/. fJe fJe ;apd e"vhnK dh N[DeKo tKr ;g;aN ;h s/ ;kdk ;h. fe;/
fJe tke dh pDso BjhI ftrVh, e'Jh tke d[jokfJnk BjhI, jZE ftu e'Jh fb;N
BjhI bJh fi;dk ;jkok b?e/ jo w[Zd/, jo ftnnesh, jo ;z;Ek pko/ e[M fejk ik
;e/ go e'Jh ;z;Ek nfijh BjhI ;h fi;dk XzBtkd Bk ehsk frnk j't/. nyho ftu
fiaeo nk frnk gzikp ;oeko dk. w[Zy wzsoh dk ;a[eokBk sK ehsk go nfijk
eofdnK j'fJnK fejk, @@pkdb ;kfjp ih B/ c[owkfJnk j? fe Ne;kb i' wzr/rh
fdnKr/. fJ; pko/ w?I fJj noia eoBh j? fe dwdwh Ne;kb wzrfsnK dh ;z;Ek
BjhI j?. fJj sK r[o{ d;aw/;a fgsk ih dh Ne;kb j? fi; dh ;/tk eoB bJh ;kv/
tor/ nB/e nkJ/ s/ nkT[Id/ ofjDr/. ;kvk dksk T[jh j? s/ fJe' j?. ;kB{z wjkoki

53

B/ fJzBk e[M fdsk j? fe p'bK okjhI dZ; BjhI j[zdk. ;kv/ fgsk B/ e[M w[;aebK, e[M
;zeN sK ;kv/ s'IA Nkb bJ/ jB, nBzs ;akBK d/ wkbe pDkfJnk j? ;kB{z. pkdb
;kfjp B{z fe;/ t;s{ dh b'V gt/, T[j fJE'I Ne;kb gk;'I wzrD, w? j[D/ g{osh eoB
dk n?bkB eoKrk.@@
;zrs ftu'I dh e'Jh bfjo fijh bzxdh gqshs j'Jh, gZsoekoK dhnK ebwK B/
s/iah cVh s/ e?wfonK tkb/ joes ftu nkJ/. nodk; T[gozs bzro gq;akd Sed/
j'J/ ;kfonK f;ZyK B{z nfj;k; j'D bZrk fe ioB?b f;zx Bkw dk fJj i[nkB nkw
BjhI j?. d' tvhnK ;aeshnK, fJe ;oeko d{ih Ne;kb ftueko j[D/ j'fJnk ;ztkd
fes/ e'Jh e;awe;a g?dk sK Bjh A eo/rk < fJj rZbK jo gk;/ j' ojhnK ;B.
;akwh fJj th gsk bZrk fe pkdb ;kfjp B/ ;zs ioB?b f;zx B{z fJeZfbnK fwbD
dh fJZSk gqrNkJh ;h go ;zsK B/ fJj efje/ fwbD s'I NkbwN'b eo fdZsh ;h fe
w?AI f;fynk wzsoh ;[yfizdo f;zx B{z NkJhw d/ oZfynk j? fJ; eoe/ nZi tes BjhI.
fJe wzsoh B{z NkJhw d/Dk j? s/ w[Zy wzsoh bJh NkJhw BjhA, nfijk feT[I j' fojk
j?. gsk BjhI brdk ;h. e[M b'e nky oj/ ;B fe ;zrs tk;s/ pkdb ;kfjp B{z
e[M pZ;K dk fJzsiakw eoB bJh nkfynk ;h go T[jBk B/ fJBeko eo fdsk. gZek
Ej[ gsk e[M BjhI brdk ;h. ;qH ;[yfizdo f;zx, N"jVk ;kfjp tkb/ e'N/ d/ wzsoh
;B, s/ N"jVk ;kfjp dh ;[o pkdb ;kfjp Bkb tXhe obdh BjhI ;h, fJ; rZb dk
sK ;kB{z ;G B{z gsk ;h go ;zsK B{z fJBQK rZbK Bkb eh b?D d/D< T[BQK bJh sK
pkdb N"jVk fJe' fij/ j'D/ ukjhd/ ;B T[j th yk; eoe/ T[; fdB, T[; gfjb/
fdB id'I T[BQK B/ Ne;kb dk w[yh j'D dh fiw/tkoh ;zGkbh. fgSb/ ;w/I ftu
Ne;kb dh ;[o pkdbfenK Bkb BK obh j't/ edh, w?B{z iK w/o/ Bkb ;pzfXs pzfdnK
B{z e'Jh ikDekoh BjhI ;h. 1978 dh ft;kyh B{z tkgfonk fGnkBe fBozekoh esbeKv
sK nrb/ ;kb tkgfonk fi; ftu gzikp ;oeko T[go d';a bZrk fe fBozekoh w[yh
r[opuB f;zx B{z frqcsko eoB dh EK ;oekoh rZvh ftu ;[oZfyns fdZbh g[ukfJnk
frnk. eh ;zs ioB?b f;zx gk; e'Jh nfijh ;aesh ;h fi; ;dek T[; B{z ;zGkth
xNBktK dhnK eB;'nK fwbD bZrhnK ;B fe e'Jh j'o ekoB ;h, fJ; dh w?B{z e'Jh
ikDekoh BjhI. fi; rZb dh ikDekoh j? T[j fJj j? fe d;skopzdh tkb/ fdB s'I
b? e/ nkgq/;aB pb{;Nko tes ;ajkds sZe, pkdbe/ T[BK s'I d{o jNd/ rJ/ ns/
N"jVk ;kfjp tkbk XVk B/V/ fy;edk nkfJnk.
GkJh nwohe f;zx d/ wB ftu fJ; rZb dk o'; ;h fe fgsk ih dk tko;
;zs ioB?b f;zx B{z feT[I Ekfgnk frnk. ofjzd/ r[od[nkok r[odo;aB gqek;a fty/ u"e
wfjs/ ;B, go nkg; ftubh e;awe;a ftu tkXk j' fojk ;h. GkJh nwohe f;zx
Ne;kb dhnK rZvhnK b? e/ Xow gquko bJh fBeb iKd/ s/ nzfwqs gquko eod/.
;zsK dh gqtkj xZN jh eod/. i/ ;zs ioB?bh f;zx dk ;fseko Ne;kb d/ w[yh ti'I
uzrk pDdk ik fojk ;h sK ;zs eosko f;zx d/ p/N/ j'D ekoB ;zrs GkJh ;kfjp
B{z th nkdo fdzdh. go d'tK dk nkg;h w/b xNdk ik fojk ;h.
fJTI[A S/ e[ wjhB/ bzx/ j'Dr/ fe fJe fdB ;zsK B/ GkJh ;kfjp B{z nkgD/
gk; ;Zd fbnk. ;fseko Bkb fpmk e/ efjD bZr/. @@s[;hI GkJh ;kfjp fJeZb/ jh

54

d"fonK T[go ub/ iKd/ j', i/ fJeZm/ ub/ ikfJnk eohJ/ sK eh joi j't/rk<@@ GkJh
nwohe f;zx B/ fejk, @@e'Jh rbs ezw eoB tk;s/ sK BjhI iKdk. uzr/ ezw ikD
dh th wBkjh j?<@@ ;zs p'b/, @@uzr/ ezw eod/ j' w?B{z gsk j?. fJ; eoe/ sK efj
fojk jK fe fJeZm/ ikfJnk eohJ/. wkV/ ezw fJeZfbnK S[g S[gk e/ eohd/ jB Xow
dk ezw sK ob fwb e/ eoBk ukjhdk j?.@@ GkJh nwohe f;zx u[Zg j' rJ/. fco
;zsK B/ fejk, @@fgsk ih (;zs eosko f;zx B[z{ ioB?b f;zx th fgsk ih fejk eod/
;B) w?B{z th T[BK fgnko eod/ ;B fizBk s[jkB{z. fJj sK ;zrs dk c?;bk ;h fe
w/o/ tor/ ;XkoB pzd/ d/ f;o d;sko pzBQ fdsh. w?I ed'I wzr ehsh ;h < go fJj
c?;b/ sK j' rJ/ j'J/ jB j[D. i/ s[;hI tZy uZbDk j? sK fijVhnK woiah rZvhnK b?
ikU. Ne;kb gk; fizBK XB j? ;G s[jkvk j? T[j b? ikT[. ej' sK w? A s[jkv/
bJh iawhB yohd e/ d/ fdzdk jK. s[;hI T[E/ p?m e/ gzE dh ;/tk eod/ ofjDk
wBfJfSs Yzr Bkb. w?I fJE/ i' j'fJnk eodk ojKrk.@@ fco ;zs T[m/ . GkJh
nwohe f;zx B{z iZch ftu b? fbnk s/ Bw nZyK Bkb efjD bZr/, @@w/oh p/Bsh j?
s/o/ nZr/ fJe. w/o/ s'I tZy Bk j'j[. s/o/ fpB w/oh ;akB nZXh th BjhI oj/rh. w/ok
e'Jh ia'o Bjh j? s/o/ T[go fe ipod;sh o'e ;eK. w?I sK fwzBs eoB i'rk jK
e/tb. nkgK B{z fJeZfmnk d/ye/ fgsk ih dh nkswk gq;zB j't/rh. T[BQK B/ s/o/ w/o/
ftu edh G/d Bjh Aehsk ;h.@@
GkJh nwohe f;zx dhnK nZyK ftu'I jzM{ feoB bZr/. e[M ;wK T[BQK B/ e[M
BjhI fejk. ;fji/ ;zs ioB?b f;zx d/ uoB S[j e/ fejk, @@s[;hI w/o/ s'I tZv/ ;EkB
T[go j'. nZr/ s'I e'Jh f;aekfJs BjhI nkt/rh. nkgK fJeZm/ ojKr/ s/ w?I s[jkv/ s'I
g[ZfSnK pr?o e[ZM BjhI eoKrk.@@ d'tK B/ fco rbteVh gkJh s/ fJj fwbkg
;ajkdsK sZe fBfGnk. T[gozs GkJh nwohe f;zx B/ T[BQK B{z nkgD/ fdb s'I jw/;aK
tZvk ;fseko fdsk. fco xNBktK dk t/r fsZyhnK jB/ohnK tKr trD bZrk.
nozG ftu d' xNBktK pj[s tZvhnK tkgohnK. fJZe ft;kyh 1978 ftu fBozekohnK
tb'I nzfwqs;o ;kfjp ftu f;ZyK dk esb/nkw s/ T[; s'A fgS' A GkJh oDihs f;zx
tb'I fBozekoh wjzs r[opuB f;zx dk esb. fJBQK xNBktK B/ gzikp dh Xosh B{z
eKpk S/V fdZsk. nekbhnK dh ;oeko j't/ s/ s/oK f;Zy fdB fdjkV/ esb eoe/
r[opuB f;zx ;oekoh ;[oZfynk b? e/ fdZbh g[Zi ikt/, f;ZyK nzdo'I ni/ fJj o';
yasw BjhI j'fJnk ;h fe esb e/; nzfwqs;o dh EK eoBkb dh ndkbs ftu pdb
e/ ;ko/ fBozekoh jfsnko/ pkfJZias poh eo fdZs/ rJ/. Gkos ;oeko dh g{oh ;afj
Bkb nfijh p/fJB;kch Bk j[zdh sd ;zGt j? f;Zy fJzB/ eo'XtkB Bk j[zd/ fe
r[opuB f;zx dk esb eoB dh mkDd/. go nkgDh ;asozi dhnK ukbK j'Dh pj[s
rzGhosk Bkb uZb ojh ;h.
fdZbh ftu fJzdok rKXh ;ko/ xNBk eqw B{z ;fji/ ;fji/ f;yo tZb tXdk
d/y ojh ;h, ;r'I efjDk ukjhdk j? fe T[;dh f;nk;s tk;s/ fJj bkGekoh ;h fe
dopko ;kfjp ezgb?e; ftu tZvh wksok ftu jfEnkoK dk iayhok iwQK j[zdk oj/ s/
fJe fdB ;G e[M dk G'r gk e/ fjzd[;skB B{z puk b?D tkbh gquzv d/th-wksk dk
o[spk gqkgs eo/. gzikp d/ nekbh db B[z T[;B/ edh tXhe nfjwhns BjhI fdZsh

55

;h. fi; nekbh db ftu T[; ;w/I pkdb, b'r'tkb, poBkbk, N"jVk, sbtzvh ns/
pbtzs f;zx g{o/ n;o nzdkia ;B, T[; pko/ T[; B[{z gsk ;h fe fJBQK Bkb ehsk
j'fJnk e'Jh th ;"dk f;o/ uVQ ;edk j?. fJj wkVh w'Nh c/; ;/ftzr d/ fJS[Ze ;B,
gzE dh gotkj e'Jh BjhI fe;/ B{z. fJBQK ftu'I sbtazvh dh ;zs ioB?b f;zx Bkb e[M
e[ ;KM edh edkJh pD iKdh ;h feT[fe sbtzvh dk nkgDk nekbh db YkJh
N'No{nK dk fJeZm ;h s/ T[;dk fdZbh ftu bkfJnk w'ouk m[Z; j' frnk ;h. N"jVk
;kfjp dk ;zs e'b tXhe nkT[D ikD fJ; eoe/ ;h feT[fe ;zs wiap{s nkdwh ;h
fi;dh uzrh ;aky pD rJh ;h s/ fJ; vzv/ Bkb pkdb B{z e[fNnk ik ;edk ;h.
w/o/ nB[Gt fJZAe BjhI, nB/e jB fe N"jVk ;kfjp dh fJe' fJe nfGbk;ak pkdb
;kfjp B{z w{zj Gko v/r e/ nekbh db dk gqXkB pDe/ w[Zy wzsoh dh e[o;h gqkgs
eoBh ;h.
j[D iok nekbhnK dh okiBhsh d/y'. fBozekoh wjzs dk esb j' frnk sd
GkJh oDihs f;zx B{z S[gD bJh ;aoD ukjhdh jh ;h. s/ dwdwh Ne;kb, fi;
dh fBozekohnK fto[ZX NZeo ;zs eosko f;zx B/ S/V fdZsh ;h s'I tXhe Go';/:'r j'o
fejVh EK j' ;edh ;h < ;zs ioB?b f;zx B/ GkJh ;kfjp B{z ;[oZfynk godkB
ehsh. ;N/iK s'I T[;dh f;cs ;bkj g{o/ fdb firo Bkb ehsh. id'I dopkok f;zx
dh ;oeko B/ GkJh oDihs f;zx B{z Gr"Vk eoko d/ e/ T[; d/ f;o dk w[Zb oZy
fdZsk s/ fejk fe GkJh dk Ej[ fNekDk dZ;D tkb/ B{z Gkoh fJBkw fdZsk ikt/rk, sd
;zs ioB?b f;zx B/ n?bkB ehsk, @@i/ fes/ w/o/ gk; e'Jh GkJh oDihs f;zx B{z b?
e/ nkt/ sd w?A GkJh d/ pokpo tiaB dk ;'Bk T[; B[z{ fJBkw ftu d/tkrK.@@ gq?;
fog'oNo g[SD bZr/, @@pkpk ih s[jkv/ gk; J/Bk ;'Bk j?<@@ ;zs p'b/, @@s[;h A nkgDh
rZb eo'. s[;hI d;' s[jkv/ gk; GkJh oDihs f;zx j?<@@
fit/I fJ; xNBk;Eb ftu'I fJzdok rKXh B{z nkgDh f;nk;s bkj/tzd bZr
ojh ;h T[t/I jh gzikp e/;oh nypko ;w{j dh d[ekBdkoh pj[s tXh. bkbk irs
BkokfJD dh fbys, T[;dk ypoK d/D dk Yzr s/ vqkcN-;a?bh fJzBh xNhnk s/ J/Bh
fcoe{ Yzr dh ;h fe iZrpkDh nypko B{z f;Zy, nZr-bkDh efjD bZr gJ/ ;B.
w?AI rZb eo fojk ;K nekbhnK dh. pzdk p/;ae i/bQ ftu pzd j't/ p/;ae
nzvo rokT{v j'e/ fdB eNh eodk j't/ T[;dk fwiakia ;aZeh ns/ fuVfuVk j' iKdk
j?. nfij/ jkbks ftu pzd/ B{z vokfJnk th ik ;edk j? s/ u[rbhnK okjhI fe;/ d/
fto[ZX th ehsk ik ;edk j? feT[IAfe nfij/ pzd/ gk; ;zuko dh nkgDh ;[ftXk pj[s
E'VQh j[zdh j?. ;zs jouzd f;zx b"r'tkb jo ;w/I ske ftu ofjzd/ ;B fe ;zs
fGzvoK tkb/ dh uVQs B{z ;ZN bZr/. T[BQK B{z gsk bZr frnk fe e[M ekoBk eoe/
GkJh oDihs f;zx, ;zs ioB?b f;zx Bkb Bkokia uZb oj/ jB. nfijhnK wkw{bh
rZbK fiBQK B{z wzBD dk fe;/ j';atzd pzd/ dk wB BjhI eodk, tZvhnK pD iKdhnK
jB. GkJh oDihs f;zx nkgD/ ewo/ ftu tZy ofjzd/ j'J/ dkb ;piah B{z fJfSs
sVek nkfde bkfJnk eod/ ;B fe rzY/ ysw j' rJ/. T[BQK B/ ;zsK gk; ;[B/jk
G/fink fe rzY/ G/i'. j'fJnk fJj fe eJh fdB bzx rJ/, GkJh oDihs f;zx B/
frbk eofdnK f;zxK gk; efj fdsk, @@fJj ;kX rZbK sK eodk j? w?B[{z ;'B/

56

Bkb s'b/rk, s'bdk rzfYnK pokpo th BjhI. @@nkg;h Bkokiarh dk ekoB e/tb
fgnkia j't/, fJj wzBD:'r Bjh go fJ; s'I gsk bZr frnk fe d'tK d/ ;pzXK
ftu coe g? frnk j?.
;zs b'r'tkb B/ nkgD/ pzd/ brksko GkJh oDihs f;zx gk; G/iD/ ;a[o{ eo
fdZs/. GkJh oDihs f;zx B{z th fJT[I bZrk fe ekoBktK w?I tZvk ehsk j? go fJ;
Bkb uVQs ;zs ioB?b f;zx dh j' ojh j?. b'r'tkb fenK B/ fJj efjDk ;[o{ eo
fdZsk fe oDihs f;zxk fJj ;kX fGzvoKtkbk f;o/ dk p[iafdb j?. i/ db/o jz[dk sK
T[; iZE/ ftu Bk ubk iKdk fijVk fBozekohnK B{z ;wMkT[D frnk ft;kyh B{z wkfonk
frnk ;h < j[D s{z ;kvh wzB. s?B{z g/;a eotk fdzd/ jK. ibdh iawkBs j' ikt/rh.
j[D s{z b[fenk fcodk j?I. fco gzE ftu y[bQ/nkw ftuo/AIrk sK b'e fGzvoktkb/ B{z G[Zb
ikDr/ s/ s/oh EK EK i? i?eko j't/rh. fJ; ;kX s'I yfjVk S[N/rk. GkJh ;kfjp
fJBQK dhnK ;bkjK wzB rJ/. ;qH ;[oihs f;zx poBkbk dh fBrokBh ftu GkJh
oDihs f;zx B{z ;hHphHnkJhH d/ vkfJo?eNo pktk ih gk; nksw ;wogD eotkfJnk
frnk. ;wogD eoB t/b/ fJj Go';k fbnk frnk ;h fe GkJh ;kfjp T[go s;aZdd
BjhI ehsk ikt/rk.
w/o/ wB ftu d' iE/dkoK dk ;fseko ekfJw oj/rk. fJe iE/dko jouoB
f;zx wjkb'AI iE/dko syas e/;rVQ ;kfjp s/ d{i/ iE/dko nekb sys GkJh
r[ofdnkb f;zx niB'jk.ofjs wfo:kdk ns/ gzEe otkfJsK T[go fJBQK iE/dkoK B/
p/roia s/ p/fbjkia j'e/ gfjok fdZsk. fJj d't/AI iE/dko T[Zsw fJybke d/ wkbe
;B. fJBQK d'tK dh ;zs ioB?b f;zx Bkb pVh ;[o obdh ;h. n;hI d/fynk fe T[E/
dopko ;kfjp ftu iE/dko niB'jk nkT[Ad/ ns/ ;zsK gk; p?m e/ nkyd/, @pkfpU
n;hI th nyzv gkm eotkT[Dk j? fgzv. T[d'AI eoktKr/ id'A s[;hI G'r w"e/ g[Zi'r/.@ ;zs
BKj eo oj/ ;B feT[Afe ;oeko dk, g[bh; dk Go';k BjhA ;h ed'A frqcsko eo
b?D. niB'jk ;kfjp fiaZd eoB bZr/ sK nkyo ;zsK B/ g[ZS fbnk, w/o/ Bkb eh
coe gt/rk f;zx ;kfjp < w/o/ bJh fJE/ jh d/ra b? nkfJU. iK nfijk ekoB dZ;'A
fe w/ok ikDk feT[A io{oh j?.@ iE/dko ;kfjp p'b/, @s[jkvk ikDk io{oh j?, w?A fgzv
tkfbnK B{z dZ;Dk ukjz[dk jK fe ioB?b f;zx w/ok :ko j?. fJ; s'A tXhe ;akB
j'o fe; rZb ftu j' ;edh j?<@ ;zs wzB rJ/, fdB s?n j' frnk.
gkme ;qH dbpho f;zx dh feskp ftu gVQ u[e/ jB fe iE/dko ih B/
wjkoki nZr/ nodk; y[d eofdnK fejk, ;Zu/ gks;akj GkJh ioB?b f;zx w/o/ Bkb'AI
tXhe ehwsh j?. fJ; B{z jZE d/ e/ oZyDk s/ fJ;dh EK w?B{z p[bk b?Dk.@ ;zsK B/
gq;akd fbnk, fejk- f;zx ;kfjp Bz{ nodk; ftZu fJj p'b BjhI efjD/ ukjhd/ ;B,
ykw';a T[Adk; tkg; gos nkJ/. iE/dko niB'jk ih B/ fejk ;h, w?A eZbQ B{z nktKrk,
nZi oks fgzv ojKrk. fJ;/ oks f;zx ;kfjp ih dk d/jKs j' frnk.
frnkBh ia?b f;zx e/Adoh rqfj wzsoh ;B. T[BQK B/ nkgD/ d'jso/ dk nkBzd
ekoi sys ;qh e/;rVQ ;kfjp nBzdg[o fty/ eoB dk c?;bk ehsk. iE/dko w[jkb'AI
gk; ;eZso nkfJnk s/ nkBzd ekoi dh o;w fBGkT[D dk ;[B/jk fdsk. iE/dko ih

57

B/ fejk, @syas ;kfjp T[go nkBzd ekoi eoB dh e'Jh wfo:kdk BjhA j? s/ fco
ekek ebhB ;a/tB j?. T[; d/ nkBzd ekoi w?A eotktK, ;tkb jh g?dk BjhA j[d
z k.@
iE/dko ih B{z fwE/ fdB g[bh; B/ T[BQK d/ xo d[nkb/ x/ok gke/ Biaopzd eo
fdZsk sK fe ftxB Bk g? ;e/. nkBzd ekoi dh o;w GkJh nodZwB f;zx pkrVhnK
B/ fBGkJh. fgqz;hgb r[owfs ekbi B/ GkJh nodZwB f;zx ih B{z ekbi ftu b?euo
eoB bJh p[bk fbnk sd ftfdnkoEhnK B/ T[BQK B{z gq;aB ehsk, @s[;hI GkJh ;kfjp
T[E/ nkBzd ekoi feT[AI eotkJ/ id'A fe nfijh wfonkdk BjhA j?<@ GkJh pkrVhnK
p'b/, @wo:kdk feT[A BjhI < j' ;ed/ jB nkBzd ekoi T[E/.@ ftfdnkoEh p'b/, @syas
;kfjp dh wfonkdk pko/ syas ;kfjp d/ iE/dko B{z tXhe gsk j? fe s[jkB{z< s/
fijVh fiaw/tkoh syas-iE/dko B/ fBGkT[D s'A fJBeko ehsk s[jkB[{z T[jBK dh EK
nfXeko fet/A fwb frnk< s[;hI ikDd/ ;h fe f;zx ;kfjp g[bh; d/ x/o/ ftu jB.@
GkJh ;kfjp gk; e'Jh T[so BjhA ;h. ;ko/ ftfdnkoEhnK B/ Gk;aD ftu'A fJj efje/
tke nkT{N ehsk - id'A se s[jkv/ fJ; ezw B{z f;zx ;kfjp w[nkc BjhA eod/,
s[jkB{z r[owfs ekbi ftu dkyb j'D dh nkfrnk BjhA j?.@ fgqz;hgb ;kfjp Gkoh
Bkokia j'J/. j[zd/ fcoB.
fJ;/ ;w/A d"okB fJe d"o fJj th uZfbnk fe fBozekohnK Bkb okiahBktK eo
fbnk ikt/. dopko ;kjfp s'A ;zsK dk ;[B/jk fwfbnk fe nzfwqs;o g[Zi'. n;hI g[Zi
rJ/. T[BQK B/ dZf;nk fe fBozekoh wjzs jod/t f;zx dk ;[B/jk nkfJnk j? fe n;hI
okiahBktK eoB d/ fJS[Ze jK. ntsko-pkDh feskp ftu'A fijV/ fJsokia:'r toe/,
gq;zr s[;hI eZYD bJh ej'r/ eZY fdnKr/. T[E/ iE/dko niB'jk th w"i{d ;B . w?A
p/Bsh ehsh- ;qh nekb syas ;kfjp fywk eoB dk s/ ;aoD nkJ/ T[go ofjw eoB
dk ;EkB sK j?, fJ; Bkb okiahBktK BjhA j' ;edk. gzE bJh fJj syas ;[gohw
j?. s[;hI fBozekohnK B[{z fywK eoBh ukj' sK T[j s[jkvh woiah go okiahBktK ;apd
Bk tos'A.
@mhe j?@, iE/dko ih p'b/, @T[j nke/ i/ fywk dh ikuBk eoB s/ p/Bsh eoB
fe fJsokia:'r fjZ;/ dZ;', eZN fdzd/ jK, fco eh eoBk ukjhdk j?<@ w?A fejk, @w/o/
fynkb ftu nfijk eoBk th T[fus BjhA j't/rk. i/ ;qh nekb syas d/ j[ew
nB[;ko e[M fj;/ eZN fdZs/ iKD sd ;wfMnk ikt/rk fe pkeh ofj rJh
ntskopkDh nekb syas tb'I gqtkB j?. fJ; feskp ftu eh rbs j? eh mhe,
nkgDh ny"sh pkDh Bkb nkg fit/I f;MDk j? T[j f;M b?D nkgK e[M BjhI b?Dk
d/Dk fJ; w;b/ ftu.@ fJj rZb wzB bJh rJh.
e?gNB nwfozdo f;zx T[BQK fdBK ftu ne;o dopko ;kfjp nkT[Ad/. T[j
fJzdok rKXh d/ d{s ti'A nkfJnk eod/ ;B. w/oh BjhA ikDekoh fe fe;/ B/ edh
T[BQK dk fBokdo ehsk j't/ id'A fe fJzdok rKXh fto[ZX f;ZyK d/ wBK ftu r[Z;k ;h.
fJe tko iE/dko niB'jk B/ J/Bk io{o fejk ;h, @e?gNB ;kfjp n;hA s[jkB{z nkgDk
wjkokik wzBd/ jK s/ s[;hI nkgDk o[spk fJzdok rKXh d/ vkehJ/ dk pDk fbnk
j?. s[jkB{z mhe brdk j? fJj <@ e?gNB ;kfjp jZ; gJ/. e?, nwfozdo f;zx B/
T[BQK dh rZb dk p[ok BjhA wBkfJnk .

58

n;hI fJe gzi w?Apoh ;bkjeko ew/Nh dh ;EkgBk ehsh fijVh iE/dko nekb
syas ns/ ;zs ioB?b f;zx Bkb f;XKse w;fbnk s/ ftuko tNKdok eo ;e/, go
;Zu fJj j? fe iE/dko B{z ns/ ;zs B{z fJ; ew/Nh dh edh tXhe io{os wfj;{;
Bjh j'Jh. fJ; dh tik fJj ;h fe fJj d't/_ ;ay;hnsK JhwkBdko th ;B s/ d{o
do;ah th. JhwkBdko nkdwh B{z fe;/ fseVw dh w[Ekirh Bjh_ j[zdh. go ;zs ih B/
j[ew fdsk, "s[jkv/ Bkb rZbK eoB B{z ihn eodk j[zdk j?. wB sK fJj eodk
j? fe d' tko nk ikfJnk eo' go ;co nkfde dh w[;aeb br/ sK fJe tko
wjhB/ ftu jo jkbs fwbDk j?. eh gsk fezBk e[ fuo ;kjK dh bVh uZb/rh. fJj
efje/ ;zs u[g eo iKd/ s/ n;h_ pkjo nke/ ;'ud/ fe woB w[oB dhnK rZbK ci{b
eodk j? pkpk. dopko ;kfjp s/ jwbk eoB dh w{oysk e"D eo/rk?
1981 ftu iowB s'_ fJe ;ekbo e[Vh gzikp ftu nkJh. T[;dk Bkw ;h
J/_ibk vhEfo;a. T[j f;Zy Xow T[go vkeNo/N eo ojh ;h. ;kv/ fvgkoNw?_N r[o{
r'fpzd f;zx GtB ftu nk rJh. eJhnK B{z fwbh s/ B'N; bJ/. ftuko tNKdok
ehsk. fJe fdB w?B{z efjD bZrh- w?_ nyapkoK fo;kfbnK ftu ;zs ioB?b f;zx dk
Bkw ;[fDnK j?. eh w?_ fe;/ ;w/_ T[BQK dh fJzNoftT{ eo ;edh jK ? w?_ T[;B{z
fwbkD bJh u"e wfjs/ b? frnk. T[; Bkb ;zsK dh whfNzr j'Jh. doiDk ;tkb
g[S/, ;zs[;aN j'Jh. ;zs ih d/ ewo/ ftu r[o{ r'fpzd f;zx ih dh s;tho Nzrh j'Jh
;h. p'bh- w?_ ;[fDnK j? fe f;Zy p[Zs-g{i Bjh_ jB. fco s[;h_ fJj s;tho feT[_
bNekJh j? ? ;zs ih B/ fejk- w?_ g{ik Bjh_ eodk fJ; s;tho dh. fJ; dk
f;oc ;fseko eodk jK. T[j p'bh- feogk eoe/ dZ;Dk ;fseko dh jZd feE/ e[
sZe ysw j[zdh j? s/ fco g{ik feE'_ e[ ;a[o{ j' ikfJnk eodh j?? " ;zs jZ; gJ/ s/
fejk- wz[fvU fJjBk nkgD/ wfjwkBk bJh gq;akd gkDh s/ fojkfJ;a dk fJzsiakw eo'.
d{o'_ nkJ/ jB. e'Jh xkN Bk oj/ fe;/ t;s{ dh.
oks g? rJh. ;kB{z ykDk y[nkD fgS'_ ;oK ftu ewok d/ fdZsk. rowhnK dh
o[Zs ;h. nzdo gZyk ;h go w?_ nkgDh wzih fyZu e/ pkjo toKv/ ftu fbikD bJh
X{jD bZrk sK e[Vh p'bh, pkjo rowh j?. T[E/ gZyk BjhI. s{z fJE/ feT[_ Bjh_
;"_dk? w?_ fejk- Bjh_, w?_ pkjo gtKrk. ;kvk d'tK dk fJe' ewo/ ftu ;"Dk uzrk
Bjh. T[j GVe gJh. bVB' Bk jN/. nkyh ikt/- fJ; dk wsbp j? fe s{z gyzvh
j?_. w?_ s?B{z yk Bjh iktKrh. go s?B{z nkgD/ nkg T[s/ fJspko Bjh_. fej' fij/ j'
s[;h_ f;Zy ? T[; B/ w/o/ fto[ZX w/o/ ;kjwD/ fijV/ xNhnk ft;a/;aD nzro/iah d/ bkJ/
T[BQK ftu' eJhnK d/ noE w?B{z Bjh nkT[_d/ ;B. pkd ftu th w?_ Bk fe;/ B{z T[BQK
d/ noE g[ZS/ Bk fve;aBoh ftu'_ d/y/. w?_ T[BQK rkbK dk noE feT[_ ikDk ? r{r
z V
fijk pD e/ w?_ nkgDh wzih pkjo x;hN fbnkfJnk s/ T[; B{z pkjo'_ e[zvk wko e/
rowh ftu ;"_ frnk. w?_ [eo ehsk fe Ne;kb d/ ekfozfdnK B/ T[; B{z ;[fDnk
Bjh_, Bjh_ sK T[jBK B/ fJ; dk noE fJj eZYDk ;h fe ;akfJd w?_ T[; B{z S/V
fdZsk j?. nzro/iah fe;/ B{z nkT[_dh Bjh_ ;h T[E/.

59

fJe fdB efjD bZrh- w?_ ;[fDnk j? ;wkD/ pV/ tv/ g[okD/ E/j jB. pkpk
pzdk f;zx B/ id'_ ;wkDk spkj ehsk ;h T[d'_ d/ jB. s{z fdyk fbnkJ/_rk w?B{z? n;h_
uZb gJ/. ;G EktK d/yhnK. rowh dk w";w ;h. e[M nkokw eoB bJh fJe y'y/
ftu p?m rJ/. T[E/ 12-13 ;kb dk w[zvk ;h. T[; B{z ukj fgbkT[D bJh fejk,
ukj fsnko j' rJh. ni/ fJe nZX x[ZN jh Gfonk j't/rk fe ;kJheb T[go fJe
pzdk nkfJnk s/ j"bh d/ e/ e'Jh rZb w[zv/ d/ ezB ftu nkye/ s[os tkg; gos
frnk. fJj w[zvk, fijVk fe pkDhnK brdk ;h, j"bh j"bh o'Jh th frnk s/ ;kwkB
pkjo'_ u[e u[e nzdo th oZyD bZrk. E'VQk e[ ;kwkB ;h. ;kok oZy fdZsk frnk sK
T[j yb' e/ T[vhe eoB bZrk fe n;h ukj w[ek e/ ed'I iKd/ jK. BhthI gkJh yb's/
o'_d/ pu/ B{z d/ye/ ;kv/ s'_ fejVh ukj gh j'Dh ;h, n;h_I ftu/ Sv Svk e/ pDd/ g?;/
T[; B{z cVkJ/ s/ pkjo j' rJ/. T[; B/ ;kv/ tkbhnK fgnkbhnK X'JhnK, d[ekB B{z
fizdk wkfonk s/ d"V frnk. ikDB bJh fe ;kJheb ;tko eh ;[B/jk d/ e/ frnk
;h, fi; eoe/ fJj w[zvk o'D bZr fgnk, w?_ rtKYh d[ekBdko B{z g[ZfSnk. T[;B/
dZf;nk fe uko gzi wjhfBnK s'_ fJ; dk fgsk fpwko ;h. ;kJheb tkbk dZ; e/
frnk j? fe T[j Bjh_ fojk, s{z xo ubk ik.
w?E'_ fJj rZb ;[DB fgS'_ J/_ibk B/ fejk- fJj w[zvk w?B{z r[o{ r'fpzd f;zx
ih dk f;Zy bZfrnk j?. w? g[ZfSnk- T[j fet/_? efjD bZrh- d/y', fJ; S'Nh T[wo
d/ w[zv/ B/ tZvh d[ydkJh ypo ;[Dh . T[j d[ekB fJt/_ SZv e/ th d"V ;edk ;h.
rtKYh nkg/ pzd eo fdzd/. fJ; w[zv/ B/ sK ;kB{z th fJj Bjh_ fejk fe s[;h ikU
w?_ d[ekB pzd eoBh j?. r[o{ ih B/ f;ZyK B{z fJj' sK f;ykfJnk j? fe x'o ;zeN d/
;w/_ ftu th nkgDh fiaw/tkoh Bjh G[ZbDh. fJ; ;ZN s'_ pkd th d[ekB gqsh ns/
nkgD/ rkje gqsh coia B{z G[Zfbnk Bjh_ fJj w[zvk. fJj' sK j? nkoBbv skfJBph
dk u?b?_i n?_v fo;gK; f;XKs. skfJBph nydk j?, ukj/ fe;/ e"w B{z goyDk j'J/,
ukj/ ;wki B{z, ukj/ fJe pzd/ B{z. fJj d/y' fe T[; B{z u?b?_i fej' fijk fwfbnk s/
fco T[; B/ u?b?_i ep{b eoe/ eh ftjko ehsk.;wfMnk s{z ?
gsk bZrk fe pkp/ gfNnkb/ g[i rJ/ jB. d[y fBtkoB ;kfjp v/o/ bkJ/
jB. ;akw B{z eEk eod/ j[zd/ ;B. J/Bh ;zrs j[zdh fe p?mD B{z EK Bk bZGdh. w/o/
fwZso o;agkb f;zx frZb fiE/ gfoeowK ftu p?m/ ;B w?_ th T[BQK d/ Biadhe ik
p?mk s/ eEk ;[DB bZrk. ;wkgsh j'Jh sK ;zs ih ;oK tb ikD bZr/. ekch ;ko/
j'o b'eK tKr w?_ s/ frZb th fgS/ fgS/ s[o gJ/. ;kjwfDU fJe wkJh s/iah Bkb
nkJh s/ T[; B/ ;zsK d/ uoB S[jD/ ukj/. pkp/ o[e rJ/. nkb/ d[nkb/ pzfdnK B{z
efjD bZr/- ykb;k ih iok o[e' s/ e[ZM fgS/ jN'. fco wkJh B{z efjD bZr/- phph
nkokw Bkb g?oK B{z jZE bk. ekjbh Bk eo. fJE'_ i' e[M eZY e/ fbikJ/_rh T[j
w?B{z th fdyk ikJh_. fJj nkb/ d[nkb/ yb's/ b'e th d/y b?Dr/ fe fejVh d[obG
t;s{ b? e/ rJh j?_. fJj th b? ikDr/. T[; phph B/ fywk wzrh s/ ubh rJh. w/o/
Bkb yb'sk frZb jZ; fgnk s/ fejk, edh edh brdk j? fJj ;kX finkdsh eo
foj? b'eK s/. s{z nkg d/y fJjd/ ;kjwD/ f;Xk yV/Q ofjD B{z fe;/ dk fdb eodk
j?? fJU[_ Bjh_ brdk fe fJjd/ ;kjwD/ M[eD ftu fJZis j??

60

go T[j g?oh jZE b[nkT[D d/ fybkc ;B s/ T[bzxDk eoB tkfbnk B{z ;ys
;apdK d/ e'V/ ykD/ g?_d/. w?_ Yhm fijk pzdk jK. id'_ gfNnkb/ s'_ nzfwqs;o iKdk sK
cfsj th p[bkT[_dk s/ Bkb p?m e/ r'vk S[j b?_dk. e[M Bk efjzd/. fJe fdB w?_
g[ZS fbnk- pkpk ih s[;h_ r'v/ jZE b[nkT[D d/ ;ys fybkc j'. w?_ j[D s[jkvk r'vk
cVh p?mk jK, w?B{z e[ZM Bjh_ nkyd/ s[;h. p'b/- s{z fejVk fe;/ ;aoXkt; nfijk
eodk j?? s{z sK w?B{z S/VBk ukj[zdk j?I. w?_ s/o/ s'_ Bk fSVB dk c?;bk eo oZfynk
j?. r'v/ jZE bkT[D dh rZb SZv, s{z sK bZsK x[ZN ikfJnk eo ukj/.
;[yfizdo f;zx (T[d'I nekbh f;fynk wzsoh) eJh tko ;zsK B{z fwbD nkT[_dk
s/ d/o se p?mk rZbK eodk, ;[Ddk. fe;/ B/ ;zsK B{z fejk- fJj uzrk pzdk Bjh.
fJ; B{z tXhe w{zj Bk bkfJnk eo' pkpk ih. ;zs p'b/, nkT[_dk iKdk e[ZM d/ e/ jh
iKdk j?, nkgD/ e'b'_ eh b? iKdk j?? id'_ e[ZM b? e/ ikD bZrk fco rZb efoU.
;zrsK nkT[dhnK sd wkfJnk nogD eodhnK. c;b nkT[D t/b/ g?;/ tZX
nkT[_d/. T[j cVd/, p'M/ ftu gk b?_d/. w?_ fejk- pkfpU ;hiaB j' frnk j? [o{. p'M/
v/Y v/Y ria d/ b[nkT[ sK ezw uZb/rk. p'b/- w?_ e'Jh Bkb b? ikD/ jB fJj
B'N? s[jkvh jh ;/tk eodk jK bzro gq;akd/ dh. fbnk pJh, o;agkb f;zx fJBQK
f;zxK B{z yho y[nk.
o;agkb f;zx ph an?;;h aeoe/ T[BQK dh ;/tk ftu rVtJh jkiao j' frnk ;h,
yho d/ e"b/ Go fbnkfJnk. mzYh mko yho ftu nzr{o gkJ/ j'J/ ;B. yho dh
f;cs ehsh sK ;zs p'b/- fijV/ fijV/ fJ; yho dk nkBzd b? oj/ jB e[ZN pVh
gJ/rh T[BQK B{z. wko ykD t/b/ ;'u'r/, Bk yho yKd/ ;"y/ ofjzd/.. fJj efjD fgS'_
y{p jZ;/. ;ko/ iD/ jZ;/.
1982 ftu T[BQK B/ ftdtkBk dh fJe ;Gk p[bkJh. w?B{z eJh ;Zdk-gZso ekov
gfNnkb/ G/i e/ ;[B/jk fdZsk fe gfNnkb/ ns/ uzvhrVQ d/ fwZsoK fgnkfonK B{z ekov
s{z d/ e/ g[ZiD dh p/Bsh eohI. ekov tzv fdZs/ rJ/. ;zsK B/ g[ZfSnk- ;G nk
ikDr/? w?_ fejk- ih ;G B/ jK ehsh j?. fJe r[odo;aB f;zx ro/tkb (fgS'_
n?vt'e/N iBob gzikp ;oeko pD/) B/ fejk j? fe T[BQK s'_ nk Bjh_ j'Dk feT[_fe
ndkbs d/ ezwK ftu pj[s o[M/ j'J/ jB. ;zs p'b/- ro/tkb f;nkD/ j[zd/ jB.
f;nkD/ pzd/ w/o/ e'b nk e/ okiah Bjh jB feT[_fe T[BQK B{z gsk j? fe fJ; ;kX
eoe/ e'Jh oZcV fSV/rk jh fSV/rk.fijV/ w?E'_ d{o d{o ofjDr/ T[j ;[yh ofjDr/.
gzikp ftu'_ d' e[ ;" d/ eohp gq'c?;o, tehb ns/ gZsoeko nkfde g[Zi/. jo/e
d/ wB ftu nfij/ Gkt ;B fe e/_do ;oeko B{z f;ZyK Bkb p/fJB;kch Bjh_ eoBh
ukjhdh. ;sb[i-:wBk fbze bfjo okjh gzikp dk gkDh jfonkD/ B{z d/D tk;s/
fJzdok rKXh eg{oh fgzv ftu ejh dk NZe bk e/ T[dxkNBh o;w eo rJh ;h s/
pkeh ezw eo/Bk B/ ;zGkb fbnk ;h. nekbhnK dk fJ; fto[ZX bkfJnk w'ouk dw
s'V fojk ;h. j[D eh ehsk ikt/?;G nkgD/ nkgD/ ftuko gqrN eo oj/ ;B. w?B{z
tXhe e[ZM sK :kd Bjh_ go J/Bk :kd j? fe ;q a r[os/i f;zx f;ZX{ nkJh aJ/ an?; a
th g[Zi/ j'J/ ;B s/ T[BQK B/ 9 fJzu dh feogkB ewhi d/ T[go dh gfjBh j'Jh ;h.
feogkB dk fwnkB fgZsb dk pVh ;[jDh fb;ae tkbk ;h. T[j d; e[ fwzN, fizBK

61

;wK p'b/, feogkB dh ;KG ;zGkb ftu T[bMd/ oj/. edh E'Vh nr/ ;oek b?_d/ edh
ekch fgZS/ eo b?_d/ s/ fco tZyh pokpo b? nkT[_d/. edh d'jK jZEK ftu geV b?_d/.
w/o/ bkr/ p?mk tehb efjD bZrk- edh edkJh gzrk b?D dk Bshik fJj' fBebdk
j?. o'i gkJh j't/ sK nZebekBh Bjh_ nkT[_dh, j[D pkJh s'_ Bk Gk;aD ;zGbdk j? Bk
feogkB.
pkpk mkok f;zx s/ GkJh nwohe f;zx B{z frqcsko eo fbnk frnk. f;Zy
;N{v?_N; c?vo/;aB dk iBob ;eZso jofwzdo f;zx ;zX{, okfizdo f;zx wfjsk ns/
nwoihs f;zx uktbk sK eJh tko frqcsko j'J/. ;zs fGzvoKtkb/ d/ d[nkb/ nfdZy
Bkr tb wko fojk ;h fijVk ;kB{z fe;/ B{z Bjh_ fd;dk ;h go ;zs B{z fdZ; fojk
;h.
iE/dkoK B/ c?;bk ehsk fe nekbh fJe' EK nzfwqs;ao s'_ w'ouk ubkT[D, tZy
tZy vcbh tikT[D dk B[e;kB j' fojk j?. sbtzvh dk nkBzdg[o ws/ dh gqkgsh dk
w'ouk fdZbh uZb fojk ;h s/ jo o'i gzi f;Zy frqcskoh bJh fwbD' jN rJ/ ;B.
b"Ir'tkb d/ eg{oh w'ou/ dh ;a[o{nks jh ekwo/vK ekoB ftrV rJh ;h. j'fJnk fJj
fe efwT[fB;NK dk n?; atkJh an?b a fto[ZX fJe fpnkB nypkoK ftu nkfJnk fi;
ftu T[BQK fejk fe Xow :[ZX w'ofunK dk e'Jh ckfJdk Bjh. gzikp dh nkofEesk
spkj j' ojh j?. i/ nekbh nkofEe gZy b? e/ n?; atkJh n
a ?bH fto[ZX w'ouk bkT[D
sK fJ; w[Zd/ s/ n;h_ T[BQK dh jwkfJs eoKr/. nekbhnK B/ rZb ;theko eo bJh.
bkb Mzv/ ns/ e/;oh Mzv/ fJeZm/ bfjokJ/ a a a Bkb Bkb ub/ a a a p'b/ ;' fBjkb
ns/ fJBebkp fizdkpkd d/ Bkno/ bZr/ s/ fJzdok rKXh B{z NZe Bjh_ bkT[D fdZsk
ikJ/rk dk n?bkB eoe/ fJj c"iK eg{oh tZb wkou eoB bZrhnK. p/;ae nekbhnK
s/ ekwo/vK dk w'ouk ;aKswJh ;h go g[bh; B/ T[j bkmh toQkJh fe oj/ oZp dk
Bkw. nEo{ r?;, gkDh dhnK p[SkVK s/ vKrK a a a ;G ekwo/v bkmh ukoi s'_ gfjb'_
jh bkb co/o/ ;[ZN e/ joB j' rJ/ s/ nekbhnK B{z fJT[_ e[fZ Nnk frnk fit/_ SZbhnK
e[ZNh_dhnk jB. sK th, nekbh w'ouk SZv e/ GZi/ Bjh_. frqcsko j'J/. w[Ve/ Bk
ekwo/vK B/ nekbhnK Bkb ob e/ w'ouk bkfJnk Bk nekbhnK B/ T[BQK d/
fJBebkph Mzv/ T[go fJspko ehsk.
id'_ ;ko/ nekbh dbK B/ obe/ w'ou/ dh [o{nks dopko ;kfjp s'_ eoBh ;h
w?_ T[E/ w"i{d ;K. pV/ Gk;aD j'J/. feT[_fe w'ou/ dh ;aesh dk e/_do ;zs ioB?b
f;zx pDd/ ik oj/ ;B fJ; eoe/ bhvoK d/ Gk;aD T[BQK tb tX/o/ eoe/ ;/Xs ;B.
iE/dko r[ouoB f;zx N"jVk gqXkB ;aq'wDh r[ agq aew/Nh B/ fejk, ;zs ih w'ouk
ekw:kp sd j't/rk i/ jo/e f;Zy d/ xo'_ xZN' xZN fJe pzdk w'ou/ ftu ;akwb j'e/
frqcskoh dJ/rk. phph okfizdo e'"o p'b/- w'ouk e[opkBh wzrdk j? ;zs ih. i/
bhvo e[opkBh d/Dr/, fJe fJe sd w'ouk ekw:kp j't/rk. w{zj iapkBh ekoi Bjh_
;ztoB br/. j'o bhvoK B/ pE/ok e[ZM fejk go j[D J/Bk e[ :kd j? fe ;zs nyho
ftu p'b/ s/ fejk- N"'jVk ;kfjp B/ fejk j? fe fJe fJe xo ftu'_ xZN' xZN fJe
fJe pzdk w'ou/ ftu ;akwb j'e/ frqcskoh dJ/. fJe fJe Bjh, fJe B{z sK efjDk
gt/rk s{z xo ofj, ;ko/ nkT[Dr/, i/bQh_ ikD bJh Bjh_ woB bJh th. go mZrh

62

Bjh uZb/rh. ojh rZb phph ih okfizdo e"o dh. ;jh j? fe w'ouk bhvo dh
e[opkBh wzrdk j?. w?_ sK bhvo Bjh jK. w?_ sK wfjs/ u"e dk ;kX jK. bhvo p?m/
jB fJE/. pkdb ;kfjp, sbtzvh ;kfjp, N"jVk ;kfjp, poBkbk ;kfjp s/ b"r'tkb
;kfjp. fJj d/Dr/ e[opkBhnK tes nkT[D s/. nfijk dkntk eoB' w?_ sK fMiedk
jK fe ikB d/ fdnKrk gzE dh ;/tk ftu. r[o{ rqzE ;kfjp dk gqek;a j? fJE/, r[o{
o{g ;kX ;zrs w"i{d j?. w?_ M{m Bjh p'b ;edk ykb;k ih. woBk e'Jh ;"yh rZb
E'VQh j?. e[M b'e w?B{z nke/ nkyd/ jB fe nkBzdg[o d/ ws/ dh gqkgsh bJh iE/dkoK
B/ i' ;j[znK ykXhnK jB T[j ;G s'V s{V d/Dr/. GkJhU i/ fJj bhvo fgZm d/
rJ/ sK s[jkE'_ GZi e/ feE/ ikDr/? fJj fezB/ e[ jB? gzi ;Zs, s/ s[;h_? eo'VK. feT[_
GZiD fdT[r/ s[;h_ fJBQK B{z? feE/ ikDr/ GZi e/ fJj? fiBQK B{z s[;h oki rZdhnK s/
fpmkfJnk T[j r[o{ dh jkioh ftu ykXhnK ;j[znK fet/_ s'V d/Dr/?
fJj rZbK ;[De/ eowihs f;zx B/ fejk- ;[fDnk e[ZM? yok nkdwh fJT_[_
p'bdk j[zdk j?. coia eo bt' nfijk tes nk iKdk j? fe w"s dk ;kjwDk j[d
z k
j? sd fJj fJeZbk ;kX ;kjwDk eo/rk pkeh d/ ;G GZiDr/, d/y bth_I.
wkBktkbk fgzv d/ bkr/ g[bh; B/ xks bke/ ihg ftu ;tko fGzvoKtkb/ iE/
d/ f;zx oks B{z wko fds/. gzikp e/;oh nypko ;w{j B/ fsZyk fwou w;kbk bk e/
ypo bkJh- ;kEhT[ e/ woB/ eh ypo ;[B eo fGzvoKtkbk c{N c{N eo o':k. ypo
gVQ e/ ;zs B/ fejk- fi; pzd/ Bkb s[;h_ ;akwh fJe EK ykDk ykXk ;t/o/ T[;dh w"s
dh ypo ;[D e/ fe; B{z d[y Bjh_ j't/rk? bkb/ B{z nfijh ;[o ftu w"s dhnK s/
w"s d/ d[y dhnK ypoK Bjh_ SkgDhnK ukjhdhnK. id'_ f;y ;N{v?_N; B/ nzfwqs;o B{z
gftso ;afjo dk doik fdtkzT[D tk;s/ ib{; eZfYnk s/ ;oeko gk;'_ wzr ehsh fe
;afjo ftu pBko; dh soia s/ whN, ;aokp s/ szpke{ dh fteoh s/ gkpzdh j't/ sd
fJ; ib{; dh ypo dh ;[oyh bkbk nypko ro[Zg B/ fJT[_ Skgh- nzfwqs;o ;afjo w/_
fGzvoKtkb/ e/ r[zv'_ ek Bzrk Bku. t?;/ fJ;/ ;[oyh j/m ypo ftu fJj fbfynk
frnk ;h fe ib{; B/ Bk e'Jh d[ekB ipod;sh pzd eotkJh s/ Bk fe;/ Ek fjz;e
tkodks ;[DB B{z fwbh.
dopkok f;zx ;oeko B/ fGzvoKtkb/ iE/ d/ jfEnkoK d/ bkfJ;z; oZd eoB dk
j[ew fdZsk s/ fejk fe nkgD/ jfEnko EkD/ iwQK eotk fdT[. ;zs B/ itkp fdZsk;kvk iEk whN wk; d/ B/fVT[_ Bjh_ bzxdk. pzdk sK eh wkoBk n;h_ fuVh wkoB BP{z
gkg ;wMd/ jK. go ;kv/ gk; ;p{s jB fe gzikp g[bh; fjz;e j? s/ M{m/ g[bh;
w[ekpb/ pDk e/ fjok;s ftu bJ/ f;zxK B{z esb eodh j?. g[bh; B{z ukjhdk j? fe
T[j nkgD/ jfEnko ;kv/ gk; u"e wfjs/ iwQK eotk ikD. n;h_ T[BQK dh jofria
d[otos'_ Bjh_ j'D fdnKr/.
pdBkw eoB bJh fJj' fijh_nK nctkjK xVhnK rJhnK fe T[BQK B/ fJe
xVk oZfynk j'fJnk j?. fi; fi; pzd/ B{z wkoBk j[zdk j? T[;dk Bkw gouh s/ fby
fby xV/ ftu gkJh iKdk j?. fco fijVh gouh jZE ftu nkJ/ T[j feZbo- ;e[n?v
B{z cVk fdzdk j?. fJe fJe f;Zy tb'_ g?_sh g?_sh fjzd{ wkoB dh ypo whvhJ/ B/
d[BhnK d/ e'B/ e'B/ ftu g[ukJh. T[j ypo S[gkJh rJh fi;d/ gqsheow ti'_

63

fGzvoKtkb/ B/ T[es fpnkB fdZsk ;h. j'fJnk fJj ;h fe pkb mkeo/ B/ fpnkB
dkfrnk ;h- i/ gzikp d/ fjzd{nK dk B[e;kB eoB dk :sB ehsk frnk sK gzikp
s'_ pkjo dk e'Jh f;Zy fiT[_dk Bjh_ SZvKr/. fco th, n;h eJh ifDnK B/ fwbe/
;zs ih B{z nkfynk fe nkgK B{z nfij/ fpnkB d/D/ ;'aGk Bjh_ fdzd/. fJj fpnkB
f;ZyK dk tXhe B[e;kB eo ;ed/ jB. ;zs p'b/- s[;h_ GkJh nwohe f;zx ns/
jofwzdo f;zx ;zX{ Bkb rZb eo'. id'_ w?_ gfVQnk fbfynK dh ;bkj b? e/ fpnkB
fdzdk jK sK w?B{z T[bKG/ fwbd/ jB.
gZsoekoK B/ fJe fdB g[ZfSnk- ;zs ih nekbh bhvo s[jkv/ T[go d';a bkT[_d/
jB fe s[jkvh eKro; gkoNh Bkb rzY s[g j?. jtkb/ ti'_ iE/dko ;zs'y f;zx
fdZbh tkfbnK dk Bkw b?_d? jB. @@ fJBQK B{z w/o/ T[go sK e/tb ;aZe j? Bk fe
w/oh eKro; Bkb e'Jh ;KM j? go w?B{z iE/dkoK T[go ;aZe Bjh_, gZek gsk j? fe
T[BQK dh Gkosh iBsk gkoNh Bkb n?bkBhnK ;KM j?. fJj ph ai/ agh gzE dh fizBh
e[ ;/tk bkbk irs BkokfJD okjh_ eo ojh_ j? s[jkB{z th gsk j?. fJj fcoekgq;s
eZNV fjzd{nK Bkb fdB oks fGnkbh gke/ oZyD sd fpbe[b ;jh, go w?_ i/ fJe
nzfwqsXkoh f;Zy iZE/dko ;zs'y f;zx Bkb ;pzX oZyK sK w?_ p[ok jK s/ eKro;hnk j'
frnk jK. "
p?fmnK p?fmnK fJe fdB ;kB{z efjD bZr/- gq'c?;o' fBsZB/w eod/ j[zd/ j' fe
Bjh_? w?_ fejk- uko pkDhnK iapkBh :kd jB T[j sK eo b?_dk jK go ikg ;kfjp
:kd Bjh_ j[zdk. r[Nek u[Ze', p?m' gkm eo'. eJh tko nfijk j[zdk j? fe ikg
;kfjp dk gkm y[zM iKdk j?. efjD bZr/- fijV/ fBsB/w Bjh_ eod/ T[BQK B{z w?_
vzv p?meK eYtkT[_dk j[zdk jK. w?_ fejk- fJj sK ;"yk ezw j' frnk fco. nkfJnk
eoKr/, p?meK eZY ikfJnk eoKr/. fBZsB/w s'_ sK w[esh fwb/rh fco pkfpU? jZ;
gJ/ s/ efjD bZr/- w/ok wsbp s[;h_ nkgDh ;"y tk;s/ j'o eZY fbnk. gsBh,
phph gqhsw e"o, pZfunK ;w/s id'_ fwbD nkT[_d/ sK ;zrs ftu fwbd/, tZy Bjh.
fJt/_ jh pkg{ i'frzdo f;zx ns/ Gok. fJZe tho f;zx B{z SZv e/ pkeh GoktK d/
ftjko B{z T[j g;zd Bjh eod/ ;B.
d;wrqzE pkps T[BQK fejk- r[oP{ rqzE ;kfjp f;Zyh dk wfjb j? fi;d/ d[nkb/
;qh d;wrqzE dk febQk T[;kfonk frnk. d;w rqzE ;{ofwnK ;zrokwhnK dh pkDh j?.
d;w rqzE d/ jo/e nze T[go s[jkB{z NeokT[_dhnK s/rK dhnK MzekoK, jkEhnK dhnK
uzfxnkVK, ;a/oK dhnK roiK ns/ s/ia d"Vd/ x'fVnK dhnK NkgK ;[DkJh fdzdhnK jB.
p[iafdb pzd/ sK fJ; dk gkm th Bjh_ eo ;ed/. T[BQK dh fJj fNZgDh gq' a fgnkok
f;zx gdw B/ B'N eo bJh s/ T[BQK gk;' gqtkBrh b? e/ d;w rqzE do;aB feskp
d/ NkJhNb gzB/ T[Zgo Skgh.
wkB;k nkgD/ ;j[o/ gfotko B{z fwbD frnk j'fJnk ;K sK w?_ ezXK T[go
fJ;afsjko bZr/ d/y/ fe r[od[nko/ eEk eoB bJh ;zs ioB?b f;zx nk oj/ jB.
fJj 1982 dh rZb j?. nkgDh gsBh B{z fejk fe ub' Bkb/ eEk ;[D nkJhJ/ Bkb/
;zsK B{z cfsj p[bk nkJhJ/. eEk ;[D e/ ;fs ;qh nekb efjD s[o gJ/. w/oh gsBh
B/ fJe ;kb dk p/Nk r'd u[Zfenk j'fJnk ;h. efjD bZrh- pkpk ih eke/ B{z

64

n;h; fdT[. ;zsK B/ T[; d/ f;o T[go d' fszB tko j"bh j"bh sho dh m'jeo
wkoh sK ekek fyV fyVk e/ jZ; fgnk. ;zs th jZ; gJ/, efjD bZr/- fJ; dh NZbh
ftu wDek d/yDk ;h j? fe Bjh_. uzrh tidh j? NZbh fJ;dh. eJh NZbhnK fpBQK
wDe/ s'_ s[ohnK fcodhnK jB.
;B 1984 ufVQnk. wkou ftu f;Zy ;N{v?_N; c?vo/;aB T[go gkpzdh bZr rJh
sK w?B{z frqcsko eo fbnk frnk. i/bQ ftu y[chnk ftGkr d/ nc;o nkJ/ sK
;[gov?N d/ ewo/ ftu ;Zfdnk frnk. efjD bZr/- gq'c/;o ;kfjp s[;h_ fby e/ d/
fdT[ fe w?_ f;y ;N{v?_N; c?vo/;aB dk w?_po Bjh_ jK, s[jkB{z fojk eotk fdzd/ jK. w?_
fejk fe w?_ ;N{v?_N jK jh Bjh_. w?_ nfXnkge iE/pzdh dk w?_po io{o jK,
ftfdnkoEh iE/pzdh dk w?_po j'D dk feE'_ ;tkb g?dk j' frnk? T[j efjD fe
s[jkv/ T[go d';a fJj' j?. w?_ fejk fJj d';a s[;h_ bkfJnk j? s[;h_ ikD', w?B{z fJ;dk
eh fJbw? y?ao fojkJh j'Jh sK w?_ dopko ;kfjp ubk frnk.
wkj"b sDkTg{oB th ;h, rowh th g{oh g?D bZrh. n;h_ eJh iD/ ;zs ih d/
nkb/ d[nkb/ p?m/ rZbK eo ;[D oj/ ;K. d' e[ doiD f;Zy ca"ih todhnK ;w/s
nkJ/. cfsj p[bk e/ p?m rJ/. ;zsK B/ g[fSnk- fet/_ nkJ/ j' GkJh? ;{p/dko B/
df;nk- ih ;kvh gbNB nzfwqs;o nkJh j?. dopko ;kfjp wZEk N/eD nkJ/ sK eJh
i[nkB efjD br/ ;zs ih d/ do;aB th eo uZbhJ/. s[jkvk fiaeo nypkoK ftu
gfVQnk j? n;h_. ;zsK B/ g[ZfSnk- w?B[{z fwbD dh fJZSk feT[_ j'Jh? fJe c"ih B/
fejk- ih s[;h ;kB{z uzr/ brd/ j'. fJ; c"ih B/ ns/ eJhnK j'oK B/ dkjVhnK
e[sohnK j'JhnK ;B. ;zs efjD bZr/- fijVk uzrk brdk j't/ T[; tork pDB B{z
wB eodk j[zdk j?. w?B{z r[o{ r'fpzd f;zx wjkoki uzr/ brd/ jB. T[jBk tor/ sK
nkgK pD Bjh ;ed/ go T[BQK fijh ;{os XkoB eoB ftu sK e'Jh w[;aeb Bjh_
nkT[_dh. s[jkv/ nr/ w/oh fJj p/Bsh j? fe nkgD/ e/;K dh p/ndph Bk efoU nr'_
B{z. e[M d/o ;zs u[g oj/. fco fejk- E'VQ/ ;w/_ pkd s[;h_ w/o/ T[go jwbk eoB
nkT[r/. j' ;edk j? nkgD/ w[ekpb/ j' ikD. c"ih efjD bZr/- Bjh_ pkpk ih. fJj
s[;h_ eh nkyD bZr/ j'? fJj fet/_ j' ;edk j? ? s[jkv/ s/ jwbk sK dopko
;kfjp s/ jwbk j?. fJj eh nky oj/ j'? ;zs B/ fejk s[jkv/ t; ftu Bjh_
e[ZM, BK w/o/ t; ftu. fiBQK d/ t; ftu j? T[j eoh fcod/ jB c?;bk. ub'. d/yh
ikJ/rh. r[o{ i' eo/rk Gbh eo/rk. jwb/ t/b/ s[;h_ wjkoki B{z iao{o :kd oZyDk.
c"ih ub/ rJ/. fJe :kso{ B/ fejk- pkpk ih w/oh T[wo s[jkB{z bZr ikt/.
;zs jZ; gJ/- feT[_ pJh s/oh T[wo feT[_ bZr/ w?B{z? i/ r[o{ pkp/ w?B{z fgnko eod/
j'D sd w?Bz{ gfjbK p[bkDr/ nkgD/ gk;. i/ s/oh b'V j'Jh s?B{z b? ikDr/. go
nkgK EktK Bjh_ pdb ;ed/ fJe d{i/ Bkb nkgDh woiah nB[;ko. w?_ fejk- pkpk
ih fJE'_ dopko ;kfjp ftu'_ fBeb e/ fe;/ j'o EK ub/ ikU sK uzrk Bk j't/ Gbk?
T[BK fejk- w?_ fxfonk j'fJnk jK. pkjo feXo/ ik th ;edk jK, e'Jh w[;afeb
Bjh, go Bjh_ iktKrk. fJ; s'_ tvh UN feE/ fwb/rh w?B{z dopko ;kfjp Bkb'_? dZ;'

65

fejVk j'o EK uzrk j? w/o/ bJh. w?_ fejk- j'J/rk fJj fe fJe ijki s[jkv/ T[go
pzp ;[ZN ikt/rk. fJzdok rKXh n?bkB eo dJ/rh fe gkfe;skBh ijki B/ fJj ekok
ehsk j?. fJ; bJh nkyd/ jK fe Nb ikU. ;zs B/ fejk- w/o/ ns/ fJzdok phph d/
nkg;h ;zpzX J/B/ fBZyo/ j'J/ jB fe i/ gkfe;skB pzp ;[ZN ikt/ fJ; t/b/, sK f;Zy
efjDr/ fe fJzdok rKXh dh eos{s j?. ;kv/ pko/ fe;/ B{z e'Jh rbs cafjwh Bjh_
j[D.
;[B/jk b? e/ e'Jh d{s nkT[_dk fe phph fJzdok B/ fwbDk ukfjnk j?, fdZbh
ik e/ whfNzr eo bt' sd T[Zso j[zdk, fJE'_ nzfwqs;o s'_ fdZbh fizBh d{o j? T[ZBK
jh fdZbh s'_ nzfwqs;o g?_dk j?. phph fJE/ dopko ;kfjp nk ikt/? T[BQK B[{z gZek gsk
;h fe gqXkB wzsoh d/ fdb ftu eh j?, fpbe[b T[;/ soKQ fit/_ r[o{ s/r pjkdo
;kfjp B{z n"ozria/p d/ fdb dh rZb dk gsk ;h. ok;aNoh s/ nzsook;aNoh gZsoeko
nkT[_d/, f;nk;sdkB nkT[_d/, ;zs B{z ;tkb eod/, T[so d/D t/b/ edh d[fpXk ftu
Bjh_ j[zd/ ;B, edh b/gthI g'uthI rZb Bjh_ eod/ ;B s/ fpnkB d/D T[gozs p/u?B
Bjh_ j[zd/ ;B.
Bkr;?B B/ fJe fdB dZf;nk ;h fe eksb ns/ wes{b ftu, iakbw ns/
wiab{w ftu, ;oeko ns/ T[; jZE'_ ;ajhd j'D tkb/ pzd/ ftu fJe r[gs ;wM"sk
j'fJnk eodk j?. fJ; ;wM"s/ dk fe;/ B{z gsk Bjh_ j[zdk, wkoB tkb/ ns/ woB
tkb/ B{z gsk j[zdk j?. eksb ;wMdk j? fe fi; B{z w?_ esb eoB bZrk jK, T[;
dk y{B eoB T[gozs w?B{z Gkoh bkG j't/rk. esb j'D tkb/ pzd/ dk ft;atk; j[d
z k
j? fe w/oh ns/ w/o/ fwZsoK fgnkfonK dh GbkJh w/oh w"s ftu j?. fJj rZbK nkw
esbK pkps Bjh_ jB. fi; ;ay; B{z ;ajhd fejk iKdk j?, T[; pkps jB. ;ajhd
fJbkjh j'_d dh rtkjh d/D tk;s/ nkgDh ikB d/D bJh fsnko j[zdk j?. esb j'D
s'_ gfjbK wB;{o d/ p'b gVQ e/ d/y'. T[j prdkd d/ ybhc/ B{z ns/ ndkbs ftu
p?m/ ekiah B{z pko pko nkydk ;h fe w/o/ iK s[jkv/ t; ftu e[ZM j? jh Bjh_. w/oh
w"s cK;h T[go M{b e/ fbyh ik u[Zeh j? nZbkj d/ dopko ftu. e"D o'e ;edk j?
fJ; B{z? ybhc/a dh p/rw i/bQ ftu wB;{o Bkb w[bkeks eoB rJh. uoBh jZE bk
e/ efjD bZrh- prdkd B{z ;okg Bk d/Jh ;kJhI. fJj noi eoB nkJh jK. wB;{o
B/ fejk- ceho ;okg d/D bJh Xosh s/ Bjh_ nkT[_d/. ;okg d/Dk ;a?skB dk ezw
j't/rk ;kXK dk Bjh_. w?_ ;okg Bjh_ fdzdk ;Zu p'bdk jK fe prdkd dh popkdh
fB;afus j?. gfjb'_ w?_ ysw j'tkrk, fco prdkd. p; gfjbK fgS'_ dk coe j?
e/tb. popkdh :ehBh j?. wB;{o B{z esb eo fdZsk frnk. nZrK bZrhnK s/
prdkd ;afjo dh EK oky dk fJe Y/o pkeh pfunk.
ioB?b ;a[p/r f;zx dh fBrokBh ftu w'oukpzdh j'D bZrh sd w?B{z vo
bfrnk, fes/ e[ZM rVpV sK Bjh_ j' ikt/rh? i[nkB wz[v/ nky oj/ ;B- n;h_ nkgDh
s/ dopko ;kfjp dh okyh eoKr/. i/ fes/ ;oeko B/ c"i s'_ jwbk eotk fdZsk sK
;kv/ ibt/ d/yD :'r j'Dr/. wkJh (Gkt fJzdok rKXh) :kd oZy/rh. d/y b?Dk. id'_
edh nfijh rZb w?B[z vokT[Dh bZrD bZrdh sd w?_ nkgD/ nkg B{z nkydk- j' Jh
Bjh_ ;edk. dopko ;kfjp T[go jZb/ dk wsbp jh Bjh_, ;kX ns/ fJzdok rKXh

66

d't/_ vokwk eoe/ vok oj/ jB, fJBQK dk fynkb j? b'e fJ; soQK gqGkfts j'
ikDr/.
nekb syas dk iE/dko fB:[es eoBk ;h. gzdoK thj gq'c?;o fJZem/ j' e/
d{y fBtkoB ;kfjp n;h_ N"jVk ;kfjp B{z fwb/ s/ p/Bsh ehsh fe ;zs fGzvoKtkb/ B{z
f;zx ;kfjp Ekg'. T[j gfjbK u[Zg eo rJ/, fco fejk- d/y bT[. n;h_ fco nkgDh
fJj' rZb d[jokJh sK gqXkB ih p'b/- nekb sys dh ;z;Ek pj[s wjkB j?. v/o/dko
;kX B{z T[E/ f;zx ;kfjp Ekg fdT[r/ sd B[e;kB T[mkTI[r/. T[j v/o/ dh wfonkdk
gzE T[go E'g d/t/rk s/ fco e'Jh e[ZM eo th Bjh_ ;e/rk. tX/o/ gq'c?;o gqXkB ih
dh rZb Bkb ;fjws j' rJ/. N"jVk ;kfjp dh rZb ;jh Bjh_ ;h. ;zs B{z Gbh
gqeko gsk ;h fe Ne;kb ns/ sys ;kfjp dh wfonkdk ftu fGzBsk j? s/ edh
T[BQK B/ fJj Bjh_ fejk ;h fe Ne;kb dh wfonkdk tXhe ;jh j?. T[j sK sys
iE/dko dk j[ew wzBd/ ;B. Gkt/_ fe fwZsoK ftu p?m e/ nky fdzd/ ;B- f;zx
;kfjp B/ fJj c?;bk r[owfs d/ n;{bK w[skpe Bjh_ ;[DkfJnk, wzBDk sK gt/rk jh.
w/oh T[wo Bkb'_ tv/o/ gq'c?;o w/o/ Bkb ;B s/ T[BQK dh frDsh th tXhe ;h, w/oh
rZb dh jwkfJs eoB tkbk e'Jh Bjh_ ;h, rZb nkJh rJh j' rJh.
;qa'wDh nekbh db B/ ;kpe c"ihnK dh ekBcoz; ;Zdh. f;gkjh s'_ b? e/
ioB?bK sZe brGr gzikj jiako ;kpe ;?fBe g[Zi/. iBob ;a[p/r f;zx dk sK
fNekDk jh T[E/ ;h. c"ihnK B/ nkgDh fJ; ekBcoz; ftu wsk g/;a ehsk fe ;zs
ioB?b f;zx B{z ;qh nekb syas dk f;zx ;kfjp Ekfgnk ikJ/. i?ekfonK dh r[iz ko
ftu wsk gk; j'fJnk. pkdb ;kfjp, N"jVk ;kfjp s/ b"r'tkb ;kfjp ;w/s ;koh
nekbh bhvof;ag T[E/ ;h. gZsoekoK B/ ioB?b ;[p/r f;zx B{z g[ZfSnk- i/ c"i B/
dopko ;kfjp s/ uVQkJh eo fdZsh sd eh eo'r/ s[;h? T[BQK B/ T[sZo fdZsk- Y[etK
itkp fdnKr/ . w[ekpbk eoKr/. nyapko Bth; B/ fco ;tkb ehsk- nc;oh b?D
t/b/ s[;h_ Gkosh c"i d/ tckdko oj'r/ eh s[;h r[o{ rqEz ;kfjp dh ;j[z Bjh_ u[Zeh
;h ? ;j[z s'V fdUr/ ? ioB?b B/ fejk- fi; Gkos dh tckdkoh fBGkT[D bJh r[o{
rqzE ;kfjp dh ;j[z u[Zeh, T[j r[o{ tZvk j? d/; Bkb'_. fi;dh ;j[z u[Zeh ikt/ T[j
T[; Bkb'_ tZvk j[zdk j? fi; tk;s/ ;j[z u[Zeh ikt/. i/ Gkosh c"i r[o{ pkp/ fto[ZX
jfEnko u[Ze/rh sK w?_ c"i fto[ZX jfEnko u[ZeKrk."
fco nekbh db B/ fco pZ[XhihthnK dh ekBcoz; ;Zdh. fJ; B{z th GotK
j[zrkok fwfbnk. gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkbk dk f;Zy p[ZXhihth c'ow 100 gq'c?;oK
dhnK d' pZ;K Go e/ frnk. T[E/ ik e/ id'_ N"jVk ;kfjp ns/ ;zs b"r'tkb B{z
fwbD bJh rJ/ sd w?_ fco nkgDh rZb d[jokJh fe p[ZXhihth c'ow BP{z th wsk g/;a
eoBk ukjhdk j? fe ;zs fGzvoKtkb/ B{z f;zx ;kfjp Ekfgnk ikt/. w/oh rZb wzBDh
sK do feBko w?B{z whfNzr ftu'_ Gik fdZsk frnk. ;" gq'c/;oK ftu'_ w/o/ jZe ftu
e/tb fJe pzdk ;h, T[j ;h vk a joehos f;zx. vkeNo ;kfjp pko/ fNZgDh ;[DB
B{z fwbh- fJj c"ih j? Bk. fdwkr ezw Bjh_ eodk. ;ko/ jZ; gJ/. w?_ s/ joehos
f;zx ;oK tZb, pkeh gq'c/;o N"jVk ;kfjp B{z fwbD tkbh EK tZb s[o gJ/. n;h_
;zs ioB?b f;zx B{z fwb/. jkb ukb g[ZfSnk s/ nkgD/ Bkb j'Jh skih d[ors pko/

67

dZf;nk, jZ; gJ/- s[jkv/ Bkb s/ w/o/ Bkb j'Dh th fJt/_ ukjhdh j?. edh edh
nkgK nkgD/ nkg B{z oZp ;wMD bZr g?_d/ jK. sd gzE ;kB[{z ;wMk fdzdk j? fe
;kvh n"eks eh j?. bzro gq;akdk SZe'. fco rZbK eoKr/.
nekb sys d/ iE/dko frnkBh feogkb f;zx B/ ;oe[bo ikoh eo fdZsk fe
fijVk dopko ;kfjp wZEk N/eD nkt/, pr?o jfEnkoK s'_ nkt/. fJj j[ew ;zs
ioB?B f;zx tk;s/ jh eZfYnk frnk ;h. ;akfJd N"jVk ;kfjp T[go ;oeko dk
dpkT[ j't/rk. id'_ ;zs wZEk N/eD iKd/ ;B sd 10-15 i[nkBK dk jfEnkopzd iEk
nfsnkX[fBe jfEnkoK Bkb b?; j' e/ Bkb ikfJnk eodk ;h s/ ;zs nkg th
fotkbto gfjB e/ oyd/ ;B. fJj iEk Xhwh ukb Bjh_ ubdk ;h fit/_ fe
gfoeowk ftu nkw ;aoXkb{ ubd/ j[zd/ jB. fJj s/ia edwh gfoeowk efonk eod/
;B. w?_ d/fynk fe pj[s ;ko/ wkJh GkJh e/tb fJBQK B{z d/yD bJh gfoeowk ftu
d/o sZe yb's/ ofjzd/. gZsoekoK B/ g[ZfSnk- ;zs ih, f;zx ;kfjp B/ jfEnko fbike/
wZEk N/eD T[go fijVh gkpzdh bkJh j?, eh fJj mhe j?? ;zsK B/ fejk- w?_ fJj
j[ew wzBKrk. fog'oNo B/ fco g[ZfSnk- go eh T[jBK dk fJj j[ew ;jh j??? nekb syas d/ iE/dko dk jo j[ew w/o/ bJh ;jh j? feT[fe w?I f;Zy jK. tkg;
r[o{ BkBe fBtk; nk p?m/, fJ; ;oe[bo pko/ rZbK j'D bZrhnK. ;zs B/ fejknfij/ j[ewBkw/ gqkgs jB fiBQK ftu r[o{ wjkoki ih B/ fejk ;h fe do;aB eoB
tk;s/ nkT[D tkbh ;zrs jfEnkopzd j' e/ x'fVnK s/ ;tko j'e/ nkJ/ sd ;kvk
fjodk tXhe gq;zB j't/rk. s/ fJj d;' GkJhU fe eh feogkB jfEnko Bjh__? fJj
jfEnko ;kvh gzi eekoh ofjs dk nN[ZN fjZ;k j?. fco feogkB T[sko e/ wZEk
N/eD ikJhJ/? go T[j f;zx ;kfjp jB. ;' wzBDh jh wzBDh j? T[jBK dh jdkfJs.
iE/dko dk j[ew wzBDk ;h ;' fJ; dk sohek T[BQK B/ fJj eZfYnk fe ;oK tkb/
gkf;U gfoeowk sZe fbiKdh fvT{Yh sZe iKd/ fiZE/ dopko ;kfjp d/ do;aB j[d
z /
jB s/ T[E'I fvT[Yh ftu'I wZEk N/e e/ tkg; nk iKd/, T[;/ soQK s/i edwh.
n;h uko gzi gq'c?;o nzfwqs;o rJ/ sK ;zs ;oK ftu Bjh_ ;B. gsk bZfrnk
fe nekb sys ;kfjp dh fJwkos ftu f;acN eo rJ/ jB. T[E/ rJ/ sK gfjbh
wziab s'_ T[Zgo d{ih wziab tb iKdhnK g"VhnK T[Zgo d' jfEnkopzd f;zx 20-22 ;kb
dh T[wo d/, ps"o ;zsoh yb's/ ;B. T[BQK B/ o'e fbnk. n;h_ fejk fe d{o'_
gfNnkfbU uZb e/ fwbD nkJ/ jK ;zsK B{z. T[Zgo ikD fdT[. fJZe p'fbnk- ih T[j
nfrnkstk; ub/ rJ/ jB. fwbd/ Bjh_ fe;/ B{z. pzdrh eod/ ofjzd/ jB pZ;. w?_
fejk- Gok n;h_ e'Jh bVB E'VQk nkJ/ jK s[jkv/ Bkb. s[;h GkJh o;agkb f;zx gk;
ik e/ w/ok Bkw dZ; fdT[. fwbD s'_ fJBeko j' frnk sK gos iktKr/. T[BQK ftu'
fJe T[E/ ub'sk fojk, d{ik T[Zgo ubk frnk. E'VQh d/o pkd tkg; nk e/ efjD
bZrk- ub/ ikU ih T[Zgo.
g"VhnK uVQ rJ/. d; gzdoK f;zx j'o p?m/ ;B. e'Jh gkm eo fojk ;h,
e'Jh fJe e'B/ ftu p?mk ehosB dh fonkia eo fojk ;h s/ d' fszB iD/ pzd{eK
dhnK p?obK ;kca eoB bZr/ j'J/ ;B. ;zs gkm eo oj/ ;B. p'be// Bjh_, jZE i'Ve/
;kfonK B{z cfsj noia ehsh. T[BQK B/ th pzd j'mK Bkb jZE i'Ve/ f;o M[ekfJnk s/

68

p?mD dk fJ;akok ehsk. d; e[ fwzN p?m/ j'tKr/ fe ;zsK B/ r[Nek wZE/ B{z bk e/
o[wkb ftu bg/fNnk s/ ;kvk jkb ukb g[ZfSnk. efjD bZr/- w?_ eJh p?ohno bkJ/
j'J/ jB. s[;h seV/ oj/ nk rJ/. pj[fsnK B{z j[D j/m'_ tkg; xZb d/Jhdk j?.
pzfdnK B{z pzd/ dk j/i Bjh_ eoBk ukjhdk pj[sk. wjkoki Bkb bkfJnk B/j[z jh
fBGdk j?, pzdk feZE/ fBfGnk j? Gbk. nkgD/ r'v/ s/ T[_rb Xo e/ efjD bZr/- fJj
wk; p/eko j? fpbe[b. sd/ sK ;kv/ tv/o/, wk; B{z fwZNh nkfynk eod/ ;B. s[;h_
th fes/ fJ; wk; B{z d/yD bJh sK Bjh_ nkT[_d/. n;h_ fejk- f;Zyh d/ dhdko eoB
bJh s[jkv/ gk; ns/ r[o{ ih d/ dhdko eoB bJh dopko ;kfjp wZEk N/eD bJh
nkT[_d/ jK. T[j efjD bZr/- ;G e[M T[E/ jh j?, dopko ;kfjp ftu jh j? ;G
e[ZM. f;Zyh th ;kB{z r[o{ ftu'_ bZG/rh f;Zy ftu'_ Bjh_. r[o{ B{z n;h_ g{ok fJ;/ eoe/
nkyd/ jK fe ;z;ko dh jo t;s T[; ftu w"i{d j?. ;zs fgsk ih fejk eod/ ;B,
fijVk ;zpzX ;apd dk noE Bkb j? T[j r[o{ dk f;Zy Bkb j?, d't/_ fJZe d{i/ s'_
pr?o Bjh. fijV/ pkb BhjK ftu fuD/ rJ/ ;B Bk, T[BK ftukfonK dh eh skes
;h? r[o{ fwjopkB j'e/ T[BQK ftu gqt/;a eo frnk ;h. iZbkdK B/ nkgK B{z dZf;nk
j? Bk, fe T[j nkyoh ;kj she c[ZbK tKr Nfjed/ oj/ ;B? i/ T[j fJeZb/ j[d
z /
sd T[jBK B{z d[Zy dod j'Dk jh j'Dk ;h. d[y ns/ dod sK ;[Gkte jB, go fe;/
fe;/ eowK tkb/ f;Zy dk d[y nkg ioB tk;s/ r[o{ g[Zi iKdk j?. f;Zy B/ r[o{ nZr/
nksw ;wogD eoBk j?. i/ nksw ;wogD eo fdsk fco f;Zy feE/ fojk? T[j sK
r[o{ ftu nG/d j' frnk. fiBQK B/ fbfynk ;h- tkj[ tkj[ r'fpzd f;zx nkg/ r[o
u/bk, T[BQK B{z fJBQK rZbK dk gsk ;h. ;' nZtb s/ nkyo r[o{ jh r[o{ j? GkJhU
j'o e[M Bjh j?. wkV/ nkdwh B{z sK e[Zsk rbh gko Bjh eoB fdzdk, izrbK ftu
sg eod/ fBjZE/ ;kX{nK e'b'_ dh ;a/o, g{SK ns/ f;o BhtK eoe/ fpBK yVke ehfsnK
bzx iKd/ jB. r[o{ dh nkfrnk wzB e/ nZr, gkDh, jtk, Xosh s/ nek;a ;G
nkgDk ;[Gkn pdb b?_d/ jB. w?_ nZyh d/y/ jB fJj Biako/. j' ;edk j? s[;h_ th
edh d/y'. pkDh ftu n?t/_ E'Vk fby fdZshnK jB pkfpnK B/ fJj rZbK.
e[ZM o[e/ a a a fco p'b/- Uj' w?_ th ewbk jh j' frnk j'fJnk jK p;. Bk
bzro Bk gkDh. eEk ;a[o{ eo fdZsh ykj wykj, T[j th gq'c?;oK ;kjwD/. ;kB{z ;kXK
B{z nkds g? iKdh j? T[gd/;a ;[DkT[D dh. s[jkB{z fJBQK ;G rZbK dk gfjbK jh gsk
j?. fJj dZ;' fe ;G gfotkoK ftu y?o ;[y j?? e'Jh rZb eoBh j? sK fBZMe j' e/
eo'.
j[D sK edh edkJh ;'udk jK fe w?_ fJj rZb T[E/ feT[_ ehsh, fJ; dk p[ok
th wBkfJnk ik ;edk ;h go E'VQ/ e[ ;w/_ ftu wkj"b ;[GktsB e[M nfijk pD
frnk ;h fi; ftu'_ w/o/ fJ; tke dk iBw j'fJnk- pkpk ih s[;h_ nkgDk T[Zso
nfXekoh Ekg fdT[. jZ; gJ/, efjD bZr/- fJe d' B/ nZr/ th w?B{z fejk j?. w/o/
Bjh_ fdb bZrh fJj rZb. ;zs eosko f;zx B/ w?B[{z T[so nfXekoh Bjh_ Ekfgnk ;h,
;zrs B/ c?;bk eo fbnk. w?_ th ns/ pkeh iEk th ;zs ih d/ nukBe nekb
ubkD/ T[gozs fJj ;'uD bZr/ ;K fe T[BQK dh EK b?D tkbk T[BQK tork e'Jh j'o
Bjh_. fJj j[zdk th ;Zu j?. e'Jh fe;/ tork ed j'fJnk eodk j?? go w?B{z fejk

69

frnk fe s{z eo T[Zdw e[ZM. w?_ j";bk oZfynk. r[o{ ih s'_ w[okdK wzrhnK. w/o/
eow uzr/ ;B, w?_ jzeko Bjh eodk, ;zrs dk fyankb j? fe ;zs eosko f;zx ih
dh ;/tk B{z w?_ nZr/ s'fonk j?, fgSKj Bjh_ ofjD fdZsk. ;ajhdh w/oh fe;ws ftu
fbyh j'Jh j?. w?_ T[sZo nfXekoh jofria Bjh fdnKrk. w/o/ s'_ pkd ;zrs, Ne;kb
dk w[yh nfijk u[D/rh fe s[;hI ioB?b f;zx B{z G[Zb ikUr/ .
T[BKQ gk; fJe pkN/ ftu pdkw ns/ wykfDnK dk fw;aoD fgnk ;h. ;kB{z
;kfonk B{z p[Ze Go Go e/ ;kok w[ek fdZsk s/ fJj efje/ ftdk ehsk- ;zeN nkt/rk
sK v'bDk Bjh. fe; B{z gsk j? fJj XoshnK feE'_ nkJhnK jB ? e'Jh ikDdk j?
s[;h s/ w?_ feZE'_ nkJ/ jK? feT[_ nkJ/ jK ? s/ feE/ iktKr/ ? nzdki/ bkJh iKdk j?
;kok ijkB. e/tb wjkoki ikDdk j? ;G e[M feT[_fe T[j fJ; ;ko/ ek;/ dk eosk
j?. id'_ s[;h_ eos/ sZe g[Zi ikUr/ sK ikD'r/ fe ekoB ns/ ekoi T[jh_ j?. eosk
ns/ feos T[jh j?. r[o{ ns/ f;Zy ftu G/d Bjh_ j?. id'_ edh e'Jh dopko ;kfjp
T[go jZbk p'bdk j? sK eo'VK fdbK ftu dopko ;kfjp dh T[;koh j' iKdh j?
s[ozs. fJj w?_ iK s[;h eo ;ed/ j' ? uzrk fco. ikU. wjkoki nzr ;zr jB.
bzro Se/ fpBK Bjh_ ikDk. tkfjr[o{ ih ek ykb;k tkfjr[o{ ih eh cafsj.
fJj rZbK 1984 B{z wJh d/ gfjb/ jcs/ j'JhnK. w/oh T[BQK Bkb fJj nkyoh
w[bkeks ;h. i{B d/ gfjb/ jcas/ Gkosh c"i B/ g{oh ftT[Is Bkb r'b/ dkr/ s/ fe;/
Bk fe;/ o{g ftu 1 s'_ 7 i{B sZe r'bhpkoh j'Jh. j?bhekgNoK dh SK j/m N?_e
gfoeowk se g[Zi/. b?cNhB?_N iBob pokV B/ n?bkB ehsk- itkB', d[;awD dopko
;kfjp nzdo j?, n;h_ T[;B{z w[ekT[Dk j?.
d[;awD dopko ;kfjp d/ nzdo dopko ;kfjp dh okyh eo fojk ;h s/
fwZso dopko ;kfjp T[go pkjo'_ r'b/ dkrD bZrk. fpibh pzd. gkDh pzd. i{B
dk nZr T[rbdk wjhBk. pokV dh feskp ftu'_ gfVQnk j? fe nzfrnkoK tor/ sgd/
fgZsb d/ ykbh y'b fijV/ ewfonK d/ co;a T[go frZm frZm T[ukJh sZe ftS/ gJ/
;B, T[go'_ bzx e/ c"i bk;aK sZe g[Zih.
g[fb; nca;oK B/ bk;aK dh ;aBkys nkgD/ s"o s/ eo bJh ;h go ft;a/;a
ijki okjhI ;[{p/dko jouoB f;zx B{z dopko ;kfjp ftu fbnk e/ ;zs ioB?b f;zx
dh bk;a dh ;aBkyas eotkJh. ;{p/dko ;kfjp ;zsK d/ Gok jB i' fgZS'_ nkBo/oh
e?gNB ti'_ g?B;aB nkJ/ s/ efjzd/ oj/ fe ;zs uVQdh ebk ftu jB.
eofcT{ bZfrnk j'fJnk ;h go gsk bZr fojk ;h fe 42 j'o r[od[nkfonK
T[go c"i B/ fJe' ;w/_ jwbk ehsk ;h. fjzd{ tyo/ ns/ f;Zy tyohnK tyohnK
N'bhnK ftu x[zwD bZr gJ/ ;B. ;afjo sK g{ok pzd ;h go nopB n?;N/N
gfNnkb/ ;afjo s'_ efNnk j'D eoe/ ns/ nkpkdh xZN j'D eoe/, ;VeK s/ Nfjb
;ed/ ;K. xo d/ nzdo e'Jh e'Jh p?mk j't/rk. eVedh X[Zg ftu n;h_ ;G ;VeK
T[Zgo s[o/ fcod/ ;K, gsk jh Bjh_ brdk ;h X[g/ fco oj/ jK. ;[yfdnkb 8 i{B B{z
;t/o/ 6 ti/ ;kv/ xo nkfJnk. T[; d/ ej/ d' fszB tke j{pj{ :kd jB,- cV b?
g{S ;zs ioB?b f;zx dh j[D. ;ko/ dk ;kok N'bk Bkb b? e/ wo frnk. neb
d/y b? T[;dh. p/fJish eotk fdsh ;G dh.

70

fe;/ B/ T[;dhnK fJBQK rZbK dk Bk B'fN; fbnk Bk itkp fdZsk. fit/_ fe;/
B/ e[ZM ;[fDnk jh Bjh_ j[zdk.fit/_ N?bhftiaB T[go wkVk foekov tidk ;[De/ gfotko
d/ w?_po fJU[_ toskU efonk eod/ jB, fe;/ B{z e[M ;[D Bjh_ fojk.
gzikph :{Bhtof;Nh ftu e[bdhg f;zx Bkw dk fJe fo;ou ;ekbo w/ok
fwZso ;h, j';Nb s'_ GZi e/ nopB n?;N/N nk frnk. efjD bZrk- fes/ GZi
uZbhJ/, g[bh; ns/ c"i T[BQK pzfdnK B{z cVdh fcodh j? fiBQK pko/ gsk bZrdk j? fe
edh ;zsK gk; rJ/ ;B. w?B{z T[; dh rZb mhe bZrh. d't_/ g?db xo'_ fBeb rJ/.
y/sK dhnK grvzvhnK T[Zgo s[o/ ik oj/ ;K j"bh j"bh fe e[bdhg f;zx B/ fejks/ia uZb' gq'c?;o ;kfjp. w?_ fejk- fpBK fJj ikDB d/ fe feE/ g[ZiDk j? f;Zy pj[s
s/ia ubd/ jB. T[j jZ; fgnk. fiZE/ fes/ iKd/, xo ftu jcVk dcVh wu iKdh.
x[;o w[;o ;a[o{ j' iKdh. fit/_ e'Jh gq/s nkswk nk tVh j't/ s/ T[;B{z NkbD dk
e'Jh wzso Bk bZGdk j't/. n;h_ ibdh ibdh xo pdbd/. e[ZM b'e y/sK ftZu p?m/
fJ; ;G pko/ rZbK eo oj/ ;B. fJe B/ fejk- Bkb/ ;kX nkg wo frnk Bkb/
f;ZyK B{z wotk frnk. ;[D e/ ;kjwD/ tkb/ B/ fejk- nZi fJj' bZrdk j? i' s{z
fejk j?. eZbQ B{z ;akfJd b'e fJj efjD fe fJe ;kX ;h ioB?B f;zx. p; T[j'
pfunk s/ T[;/ B/ f;ZyK B{z pukfJnk.
fJe fdB sK ewkb j' rJh. fJe d';s dk xo y/s ftu ;h. ;'funk T[;
e'b e[M fdB eZNhJ/. xo fwb frnk. pkeh w?_po th w"i{d ;B. fe;/ B/ ;Zs ;qh
nekb dk itkp Bjh_ fdZsk. w/ok d';s Bk p?mD bJh nky/ Bk ikD bJh. ;[Bz
j'fJnk yb'sk fojk. so/j bZrh j'D ekoB w?_ fejk- wksk gkDh fgnkJhI. wksk gkDh
b?D rJh sK w?_ ezX Bkb yb'sh wzih fBzw j/m vkj bJh, d't/_ iD/ p?m rJ/. gkDh
fgnk fdsk wksk B/. n;h_ xo'_ th-;a/g pkEo{w uZgbK gke/ fBeb nkJ/ j'J/ ;K.
rowh ;h s/ g;hB/ T[go y/sK dh X{V g? g? e/ g?oK ftu fuZeV j'fJnk fgnk ;h,
efunkD nk ojh ;h. w?_ fejk- wksk i/ pkbNh gkDh dh fwb ikJ/ sK g?o th X'
bJhJ/. wksk cNk cN nZXh e[ pkbNh gkDh dh b? nkJh s/ fit/_ wktK pZfunK d/
g?o X'_dhnK jB, s[os ;kv/ g?o y[d X'e/ uZgbK nkg/ ;kv/ g?oK ftu c;k e/ efjD
bZrh- d"V ikU j[D. fJE/ sK ;kv/ ysok pVk j?.
fJ; wkJh B{z fJT[_ bZrk fe nkBh pjkBh n;h_ T[; xo ftu tXhe ;wK
fpsk oj/ jK i' w/iapkB B{z g;zd Bjh_ ;h. w?I ns/ e[bdhg y/sK ftu d{o ike/ y{p
jZ;/. ;akw g?D bZrh. fJe fNT{pt?b ubdk d/fynk. ;'funk fJ;aBkB jh eo bJhJ/.
T[E/ g[Zi/. fJe i[nkB wzih T[go fgnk ;h. ;kB{z d/y e/ T[m p?mk s/ p?mD bJh
fejk. g[ZSD bZrk- p[o/ fdB jB. s[;h feZXo ik oj/ j' fJ; t/b/ ? s[oB fcoB
ftu sK ysok j?. w?_ fejk- nj[ T[; xo ftu w/ok d';s ofjzdk j? frZb. T[;
gk; rJ/ ;K. pj[s iao{oh ezw ;h e'Jh. go T[j xo Bjh_ fwfbnk fJ; eoe/ gos
nkJ/. w[zvk jZ; fgnk. efjD bZrk- j[D/ sK fJE'_ E'Vh d/o gfjbK frZb w/oh pzph
s'_ T[m e/ xo frnk j?. M{m feT[_ p'bd/ j'? n;h_ u[Zg eo rJ/. T[;B{z ;jh rZb
dZ; fdZsh. efjD bZrk- fJE/ w/o/ y/s ftu e'Jh ysok Bjh_. w'No tkb/ e'm/ ftu
nkokw Bkb oj'. T[j rK dh Xko u' fbnkfJnk. fJzB/ B{z n;h_ Bjk bJ/ s/ fco

71

d[ZX ghsk. fco T[j fgzv'_ jB/o/ gJ/ o'Nh b? nkfJnk s/ n;h_ fJt/_ jh eJh fdB T[E/
fNekDk ehsk. w/ok ;kEh j'bh d/ e/ w/o/ ezB ftu efjD bZrk- fi; soQK fJj w[vz k
;kvh ;/tk ftu bZrk fojk j? i/jb fJj th ikJ/rk bkiawh. n;h_ jZ; gJ/. w?_
fejk- s{z dZ;/_rk g[b; B{z fe fJ; gk; oj/ ;K< e[bdhg B/ fejk- w?I iK s[;hI BjhI
dZ;Kr/. f;ZyK dh ;/tk eoB dk nkyo fJjh Bshik j'fJnk eodk j? fJ; d/; ftu.
d' e[ jcafsnK dh fJXo T[Xo MZy wkoe/ w?I EZe frnk. c?;bk ehsk, d/yh
ikJ/rh i' j'J/rh. nkgK fejVk y{B ehs/ j'J/ jB i' b[e/ fcod/ jK< cVBr/ sK cV
b?D. w/ok ;kEh efjD bZrk- w?I BjhI ikDk xo x[o. e'Jh xo fojk Jh BjhI sK
ikJhJ/ feE/. s[;hI ikDk j? ikT[. T[; B/ iZch gkJh. tZy fdFk ftu s[o frnk.
fco BjhI fwfbnk. w?I xo nk frnk. gsBh B/ dZf;nk- g[b; tkb/ eJh tko g[ZS
rJ/ jB. fJe fdB ;[yfdnkb nkfJnk ;h. efjzdk ;h }o{oh rZb eoBh j? e'Jh.
w?I ;[yfdnkb f;zx B{z fwfbnk sK T[; B/ fejk- w?B{z c"ih xo'I cV e/ b? rJ/ ;B.
fszB uko xzN/ g[ZS frZS eoe/ SZv fdZsk. s{z th d"VhI Bk feXo/. w?I s/oh rZb th
eoe/ nkfJnk jK. T[j efjzd/ ;B gq'H gzB{ B{z g/F eod/, e[M BjhI nkyd/. i'
g[ZSDr/ dZ; d/JhI. nkgD/ e'b fejVk e'Jh G/d jB< T[;B/ dZf;nk fe r[H
d[yfBtkoB bkr/ ;e{b j?. T[; ftu fpqr/vhno u"Xoh dk e?Ig j?. u"Xoh gfNnkb/
f}b/ dk ewKvo j?. T[; B{z fwb nk. nkyhI w?B{z ;[yfdnkb f;zx B/ G/fink j?.
pj[s ;ys gfjfonK nzdo T[;dk dcaso ;h. w?I ubk frnk. g[ZS frZS,
sbkFhnK nkfde s'I pkd nzdo b? rJ/ s/ fejk fizBk ;wK rZb eo' jZE fgZS/ oZyD/
jB. u"Xoh ;kfjp B/ ;zy/g ihtB fpT[ok B'N ehsk s/ fejk- ikU. xo jh ofjDk.
i/ c/o b'V gJh, j'o g[ZS frZS eo btKr/. NfbU Bk. w?I xo nk frnk s/ p/u?Bh
xNh. nkokw Bkb ;"I rJ/. nZXh oks }'o }'o dh p{jk yVfenk. ekb p?b th tZih
ikt/ s/ mZe mZe p{jk th. w?I s/ w/oh gsBh T[m/. nkb/ d[nkb/ ;ou bkJhNK B/ nZyK
u[zfXnk fdZshnK. uko N?Ie xo d/ u[c/o/ b'vv s?Bks ;B. b'j-N'g gkJh c"ih,
ekopkJhBk, ;N/BrzBK phVh rtKYhnK dhnK SZsK s/ b/N/ j'J/ ;B. w?I dotk}k
y'fbQnk. uko itkB s/}h Bkb nZr/ tX/ s/ w/ohnK d't/I pkjtK e; e/ fgS/ pzBQ
fdZshnK. nDdZ;h EK b? rJ/. T[E/ eh }[bw fet/I fet/I ehsk frnk T[;dk t/otk s/
ft;Eko fJE/ b'VhIdk BjhI. T[; pko/ tZyoh sc;hb fdnKrk, fe;/ j'o EK. c"ihnK B{z
w/o/ ftu'I e'Jh ngokX BjhI bZGdk ;h go T[j d' ekoBK eoe/ nDwB[Zyh sFZdd
eod/ oj/, gfjbk fJj fe cV/ rJ/ nkszetkdh jzY/ j'J/ w[ifow jB i' J/Bh ;ysh
MZb oj/ ;B go dZ;d/ e[M BjhI. d{ik ekoB fJj ;h fe dopko ;kfjp T[go j'J/
jwb/ ftu c"i dk Gkoh B[e;kB j'fJnk ;h. ;?IefVnK ftu BjhI j}koK dh frDsh
ftu i[nkB wko/ rJ/ ;B. T[BQK dk pdbk ;kv/ s'I fbnk ik fojk ;h. d' wjhfBnK
dh fJzN?o'r/FB s'I pkd ;kB{z 40 e[ pzfdnK B{z nXwo/ fij/ eoe/ ;[oZfynk i/bQ BkGk
ftu ;[ZN nkJ/.
fejVh rzdh rkb nfijh j't/rh fijVh T[BQK B/ fGzvoK tkb/ B{z Bk fdZsh
j't/. d[Zy ftu }ywh j'D dh ;{os ftu e'Jh pzdh tkfjr[o{ nky fdzdk sK pzd{eK d/
pZN jZvhnK s'V fdzd/. uko gzi wjhfBnK pkd ;?INob i/bQ gfNnkb/ pdb fdZsk fiE/

72

pj[s f;Zy i[nkB ns/ iE/dko B}opzd ;B. pVh s/} nctkj uZb ojh ;h fe ;zs
ioB?b f;zx coko j' rJ/ jB, uVQdhebk ftu jB. fJ; ypo B{z T[vkT[D ftu
;oeko dk gZek jZE ;h feT[Ife fJzN?o'r/FB eod/ c"ih i[nkB ns/ i/bQ d/ w[bk}w
ne;o nkyd/ fe ;zs pu e/ fBeb frnk j?. fJT[I eoB ftu ;oeko B{z bkG eh
;h, gsk BjhI. cohde'N d/ ;hBhno n?vt'e/N s/ pV/ shyD p[ZX p}[or fJzdoihs
f;zx ;/y'I B/ fejk- w?B{z ngo/FB pb{;Nko s'I wjhBk e[ pkd cfVnk ;h. w?I fJj
nctkj ;[Ddk sK jo T[; pzd/ gk; g[Zidk fijVk dZ;dk fe ;zs mhe mke jB.
T[j nZr'I fe;/ j'o dk Bkw b?Idk s/ nrbk nZr'I fe;/ j'o dk. fJe th pzdk BjhI
fwfbnk fijVk e[M ;jh ikDdk j't/. nkyo w?I ;zsK d/ Gok e?gNB jouoB f;zx B{z
g[ZfSnk- s[;hI ;Bk]s eoe/ nkJ/ ;h ;zsK dh. T[BQK dk fujok d/fynk ;h< e?gNB B/
fejk- T[j w/ok Gok ;h. w?I sK fgZm fgS'I d/y e/ dZ; fdzdk fe fJj bkF w/o/ Gok
dh j?. go w?I sK fXnkB Bkb fujok ns/ pkeh nzr d/y e/ nkfJnk jK. E'VQ/ ;w/I
pkd e?gNB ;kfjp th b'eK B{z efjD bZr gJ/ - ;zs uVQdh ebk ftu jB. fgsk
iH i'frzdo f;zx, gfotko d/ ;ko/ w?Ipo ns/ dwdwh Ne;kb brksko fJj' okr
nbkgd/ oj/. nfijk feT[I eo oj/ ;B gsk BjhI.
i/bQ ftu nypkoK nkT[DhnK F[o{ j'JhnK. fJzdok rKXh dh i? i? eko j' ojh
;h. i? i? eko eoB tkfbnK ftu efwT{fB;N ns/ phHi/HghH d/ nkr{ fe;/ s'I fgS/
BjhI ;B. - :/ ekw s'I (dopko ;kfjp T[go jwbk) pj[s gfjb/ eo b/Bk ukjhJ/
Ek. tXkJh d/ ;zd/F. ftiJh skoK ns/ b/y. T[;B{Pz d[ork wksk fejk frnk.
;oeko B/ ;H p{Nk f;zx ns/ pkpk ;zsk f;zx dh fBrokBh j/m nekb sys
ns/ dopko ;kfjp dh T[;koh, w[ozws eotkJh. f;ZyK B{z fJj wB}{o BjhI ;h. T[BQK
B/ ;oekoh sys Yfj Y/oh eoe/ Bt/I f;o/ s'I pDkT[Dk F[o{ eo fdZsk. dopko
;kfjp d/ pkjo d[ekBK ftu'I ;zs ioB?b f;zx, GkJh nwohe f;zx ns/ ioB?b ;[p/r
f;zx dhnK s;thoK j}koK dh frDsh ftu fte ojhnK ;B. fJe g/Iv{ :kso{ Bkb
d/ B{z g[ZSD bZrk, **fJE/ ;zs b"r'Itkb, N"jVk ;kfjp, pkdb ;kfjp dhnK s;thoK th
gJhnK jB T[BQK B{z e'Jh feT[I BjhI yohddk<** T[Zso fwfbnk, **fijV/ y[d fte iKd/
jB T[BQK dh c'N' BjhI ftedh.** spkjh d/y e/ fJe B/ fejk, **;wM' nzs j'
frnk.** d{i/ B/ ;[D e/ fejk, **nzs p/nzs j?.**
Fjhd ;[p/r f;zx ioB?b dh 90 ;kbK dh fpoX wK dopko ;kfjp ;/tk
eoB nkJh. wbp/ dh fJe p[Ze s;b/ ftu gkT[Idh ns/ s[o g?Idh. fe;/ gZsoeko B/
gSkD bJh. efjD bZrk, **wksk pVk ;'jDk j[zdk ;h dopko ;kfjp. eZy BjhI
SZfvnk.** wksk B/ fejk **BjhI, j[D th ;[jDk j?. fJj T[t/I jh j?. id'I wZ;k ozxV
fJE/ p?m e/ gkg eodk j[zdk T[d'I th ;kB{z dopko ;kfjp ;[jDk bZrdk j[zdk. i[ZrK
s'I ;[jDk j?. p/ndph eoB tkb/ BjhI oj/. fJj oj/rk ;dk.**
w?I g/Fh T[s/ ikD bJh fsnko j'D bZrk feT[Ife fvT[Yh ftu'I ;[B/jk nkfJnk
;h g[bh; g[Zi rJh j?. fJe f;Zy w/o/ gk; fJe ekr} b? e/ nkfJnk. efjDk bZrk
- s[jkB{z ndkbs ftu w/oh gsBh nk e/ fwb/rh. T[;B{z d/ d/Dk fJj ]s. nkg/
gSkD bJ/rh s[jkB{z T[j s/ ]s wzr/rh.

73

fe;/ dk ]s gVQBk j? sK r[Bkj go fes/ e'Jh w[;hps yVQh Bk eo d/t/ HHH


eh gsk eh fbfynk j't/ HHH g[fb; g{oh sbkFh b? e/ jEeVh iV fdzdh j?. d/y
b?Dk ukjhdk j? eh fbfynk j?. w?I sfj ehsk ekr} y'fbQnk. fbfynk ;h, **r[oihs
e[o/ w?I mhe jK. d[y fBtkoB ;kfjp d/ bzro ftu fJe ;/tkdko j? eoB?b f;zx.
T[; gk; fJj fuZmh b? e/ ubh ikJhI. T[j w/ok uzrk tkec j?. jo o'} T[E/ gqFkd
SeD ikfJnk eohI. Bkb/ sK s?B{z o'} o'Nh y[nk fdnk eo/rk, Bkb/ pZfunK tk;s/
xo fbikD tk;s/ th u[g eoe/ gzi ;Zs o'NhnK cVk fdnk eo/rk. fuZmh }o{o
fdykJhI T[; B{z BjhI sK Gik fdzd/ jB o'} o'} w[cas dk bzro SeD tkfbnK B{z.
rwd{o f;zx.** g/Fh s'I tkg; nk e/ fJ; pko/ gsk ehsk sK ikfDnk fe fJj rohp
fdjkVhdko gzit/I gksFkj d/ Fjhdh g[op s/ wZEk N/eD nkfJnk c"i B/ cV fbnk
;h. xo o'Nh sZe BjhI ;h ykD bJh.
w?I d/ydk, fJe g/Iv{ f;Zy, yZdo dk e[Vsk gikwk gfjBh tX/o/ eoe/ fJeZbk
p?oe ftu p?mk iK fcodk ofjzdk. i/bQ tkb/ S'b/ d/ iKd/ ;B. p'Mk S'fbnK dk Go
b?Idk. s[odk fcodk fJe fJe d' d' dkDk S'fbnK dk th uZph iKdk s/ e[ZM j"bh
j"bh p'bdk th iKdk. w?I ;'udk gkm eodk fcodk j?. tkfjr[o{ tkfjr[o{ eoh iKdk
j'Dk. dkD/ th uZph iKdk j?. ub' mhe j?. go fJe fdB fJj ikDB tk;s/ fe
fJj fejVk gkm eodk j?, fe; oZp dk Bkw igdk j?, w?I Bzr/ g?ohI fpB yVke
ehfsnK, T[;d/ fgS/ fgS/ s[o e/ T[;dk gkm ;[DB bZrk. T[j j"bh j"bh efjzdk fco
fojk ;h, **wo/rh. jo jkbs ftu wo/rh. BjhI pu/rh. wo/rh. wo/rh jh wo/rh.**
fJj ;h T[;dk f;woB. w?I T[;d/ ;kjwD/ j' e/ g[ZfSnk, **e"D wo/rh ;kX{ f;nK<**
p'fbnk, **T[jh wo/rh j'o e"D< T[jh wo/rh fi;B/ pkp/ dk xo Ykfjnk j?.
wo/rh.** w?I g[ZfSnk, **e"D wko/rk T[;B{z<** **wjkoki. wjkoki wko/rk. s{z d/y bJhI
ukj/. wjkoki e'Jh b[e e/ E'VQk wkodk j? xks bk e/ fe;/ B{z< Fo/nkw wkodk j?
gkghnK B{z.** w/ok jk;k fBeb frnk. p/Fe T[j r[Z;/ ftu ;h go w?B{z jZ;fdnK d/y
e/, u[Zg fojk. fco efjD bZrk, **s{z gfVQnk fbfynk j?I Bk. fijV/ gVQ/ fby/ pkJh
j[zd/ B/ T[BQK B{z wjkoki dk gsk BjhI jz[dk. w?I th fJE/ jK. s{z th fJE/ j?I. s{z d/y
bJhI. d[BhnK dh e'Jh c"i T[jB{z puk BjhI ;edh pkJh ih.** w?I T[; e'b'I uZb e/
tkg; nkgD/ fNekD/ s/ nk e/ ;'uD bZrk - f;ZyK dk fdwkr g{ok ]okp j' frnk
j?, ;'ud/ jB ;okg d/Jh uZb'. fit/I ;okg Bk j'J/ n?Nw pzp j' rJ/. dopko
;kfjp YfjDk ;h Yfj frnk. j[D ;po eo'.
fwbNoh NZkouo ftu fJe w[zv/ d/ J/BhnK ;ZNK wkohnK rJhnK fe T[j ;kv/
gk; nk e/ o' fgnk. efjD bZrk, **id'I fJE'I Boe ftu'I (c"ih fJzN?o'r/FB) i/bQ ftu
rJ/ sK r[od[nko/ ik e/ r[o{ wjkoki B{z g[ZSKr/ fe dZ; ;kvk eh e;{o ;h.** d{i/
B/ fejk, **fJj' fijhnK rZbK Bk eo, Bk ;'u. gzit/I gksFkj, B"t/I gksFkj s/
;kfjp}kd/ e;{otko ;B< wjkoki dk F[eokBk eohdk j? w{oy. fFekfJsK BjhI
eohdhnK.**
i/bQ ftu p?m/ gVQd/ ofjzd/ iK rZbK eod/. f;Zy i[nkB fdB/ skF y/vd/, ;t/o
Fkw tkbhpkb, fJT[I fdB bzxh ik oj/ ;B. i/bQ ftu d' B}opzd Gok pV/ s/}

74

soko ;B. i/bQ d/ nzdo pzd j'D d/ pkti{d T[BQK gk;'I d[BhnK Go dh sk}k sohB
]po ;[D bt'. B}opzdK dk fJe fJeZm eoe/ n;hI d'jK B{z ;shF i?ep ns/ wkoe
NZbh d/ fyskp d/ fdZs/. i?ep ns/ NZbh phHphH;hH bzvB d/ pj[s e[Fb fog'oNo
;B. n;hI e[ZM pzd/ (;H oDXho f;zx uhwk, fJzdoihs f;zx ;/y'I, g/qw f;zx uzd{wkiok
s/ F/o f;zx v{wS/Vh nkfd) p?m/ rZbK eo oj/ ;K fe wkoe NZbh d"Vdk j'fJnk
nkfJnk s/ efjD bZrk, **fJzdok rKXh dk esb j' frnk j?.** n;hI g[ZfSnk - fet/I
s/ fe;B/ ehsk< T[;B/ fejk, **jkbh fJj' gsk j?. ibdh pkeh dh ypo nk ojh
j?. **gq'H uzd{wkiok p'b/, **sfwbK dk n?eFB j'J/rk i/ ypo ;Zuh j? sK.** fe;/ w[vz /
B/ fejk, **f;ZyK s'I pr?o e'Jh BjhI eo ;edk fJj ezw.** uzd{wkiok jZ; gJ/ s/
fejk, **bJh ikU ;[cB/ g[okDh ;{owrsh d/. T[J/ f;ZyK ftu BjhI fojk dw j[D.**
T[j w[zvk fJzB/ ftu jh eo'XtkB j' frnk fe f;ZyK B{z fJj p[}fdb feT[I ;wMd/
jB. fJT[I p?fmnK d; e[ fwzN j'J/ ;B fe ;shF i?ep d"Vdk j'fJnk nkfJnk s/
efjD bZrk - f;ZyK B/ fJzdok rKXh wko fdZsh.
eJhnK e'b NqKfi;No ;B. ;G B/ ezBK Bkb bk oZy/ ;B. i/ fJe B/ nkb
fJzvhnk o/vhU bkfJnk j'fJnk sK d{i/ B/ bkj"o bk fbnk s/ shi/ B/ phHphH;h s/
u"E/ B/ e'Jh j'o. d'tK GoktK B/ id'I ;kB{z ypo fdZsh T[d'I s'I b? e/ d' xzN/ fgS'I
sZe Gkosh o/vhU s'I e'Jh ypo BjhI nkJh go bkj"o s'I fJzdok rKXh d/ }ywh j'D
dh ]po BFo j' rJh. fco Gkosh o/vhU B/ th }ywh j'D dh ]po BFo eo
fdZsh. phHphH;h B/ w"s dh ]po pkehnK s'I gfjb'I fdZsh. bkj"o s'I fBozso
pokvek;N j' fojk ;h fe fJj jwbk f;ZyK B/ ehsk j?. fejV/ f;ZyK B/, fet/I, fJ;
pko/ gsk BjhI bZrdk ;h. nkyo ;G e[M ;gFN j' frnk.
;kB{z fszB uko ifDnK B{z fvT[Yh g[ZiD dk ;[B/jk fwfbnk. ub/ rJ/.
gfNnkb/ i/bQ d/ fvgNh ;[gov?IN ;H fJeZso f;zx f;ZX{ ;B. T[BQK B/ fejk, **gqXkB
wzsoh dk esb j' frnk j?. fJE/ nkgD/ fijV/ ;?INob i/bQ ;[gov?IN n?BHn?;H mkeo
;B T[j gfotko ;w/s fes/ nDdZ;h EK T[go ub/ rJ/ jB feT[Ife T[BQK B/ GKfgnk
fe T[BQK B{z ysok j?. w?B{z T[j ukoi d/ rJ/ jB. nB[Fk;B ekfJw oZyD bJh s[;hI
w/oh ;jkfJsk eo'. w?I s[jkvk f;Zy Gok jK. i/ nky' sK fdyk fdzdk jK, i/bQ dhnK
uko/ ezXK Bkb uko/ gk;/ ukbh N?Ie phV fdZs/ rJ/ ;B. c"i B{z fJj ydFk j? fe
w[zv/ nZi dh oks i/bQ s'VBr/. s[;hI w/oh wdd eo'.** ;toB f;zx ;ogzu efjD
bZrdk, **fvgNh ;kfjp n;hI s[jkvk nkyk sd f;o/ uVQk ;ed/ jk i/ s[;hI ;kvk
nkyk wzB'. w[zv/ i'F ftu jB pj[s. sK th T[j i/bQ BjhI s'VBr/. ;kvh f}zw/tkoh
ojh. go i' T[j ykD ghD bJh pkjo'I wzrtkT[D sK j[D fvT{Yhdko B{z ej',
o[ektN Bk gkJ/.** fJj rZb s?n j' rJh fe i/bQ d/ nzdo nzdo fit/I wo}h oj' i' wo}h ykU ghU go pkjobhnK ezXK d/ bkr/ fe;/ B/ BjhI ikDk. fJj c?;bk j'
frnk. fJj ;ogzu seVk f}whdko ;h. fJ;B/ pzdhnK gk; ik e/ n?bkB eo fdZsk;kEhU fi; fe;/ B/ i' ghDk ykDk j?, j[ew eo'. nZi oks dh ;/tk w?I nkgD/ f}zw/
b[nk bJh j?.

75

fJ]bkeh e?dhnK d/ izdo/ y[btk fdZs/ rJ/ sK fe T[j th dknts ftu


Fkwb j' ;eD. wfmnkJh, gBho, fueB, fcF ns// ft;eh fezBh nzdo nkJh HHH ;kB{z
fe;/ B{z gsk BjhI. e'Jh pzdF BjhI fe;/ s/. fi;dk i' ih eo/ ykt/. ;shF i?ep
ns/ wkoe NZbh B/ fejk - dhgwkbk eoBh j? nZi. dht/ feE'I nkT[D, Bk w'wpZshnK
;B. T[j efjD bZr/ - j[D/ ;G fJzs}kw j' iKdk j?. fJe oikJh gkV fdZsh rJh
s/ e?dhnK B{z fejk- pZshnK tZN'. fJe p'oh nkN/ dh T[bNk e/ bKrohnK B[z fejk,
;ys nkNk r[zBQ'. dht/ pDkT[D/ jB. ;N'o ftu'I s/b d/ ghg/ fbnKd/ rJ/. fezB/
j}ko dht/ ir/. e'Jh frDsh BjhI. fJzdoh rKXh fto[ZX f;ZyK d/ fdbK ftu nzd'o'I
nzdohI r[Z;/ dk g{ok dfonk tfrnk.
nrb/ fdB fJe e?dh w/o/ gk; nk e/ g[ZSD bZrk, **ih j'o eh j'Dk j? j[D<
j[D fejVk w'ouk bZr/rk<** w?B{z ;tkb dh ;wM BjhI nkJh sK T[; B/ fejk, **id'I
i/bQ tk;s/ e[fJzNbK d/ fj;kp MkV{ yohd/ ikD sK n;hI ;wMd/ jK nekbhnK dk
w'ouk bZrDk j?. pV/ MkV{ fbnKd/ jB. w?B{z e'Jh gsk BjhI ;h fe;/ rZb dk. Fkwh
gsk bZrk id'I ;?IefVnK dh frDsh ftu i/bQK nzdo B}opzdK dhnK N'bhnK dkyb
j'D bZrhnK. fJj e"D jB ;G< gsk ehsk fe eZbQ Fkw fijV/ pzd/ wfmnkJhnK
yohd e/ fbiKd/ iK ft;eh yohdd/ fd;d/, g[bh; cV b?Idh. eJh EK wfmnkJhnK
yohd e/ fbikD iK ft;eh ghD fgbkT[D ekoB fjzd{nK f;ZyK ftu wkj"b ft;c'Ne
j'D dh ;fEsh pD rJh ;h. nzdo nkT[D tkfbnK ftu tZvh frDsh ftfdnkoEhnK
dh ;h. Ekgo fJzihBhnfozr ekbi ns/ r"H w?vheb ekbi d/ ftfdnkoEh tXhe ;B
s/ fJBQK ftu fjzd{ ftfdnkoEh th ;B. fJe 50 e[ ;kb dh T[wo dk ;hBhno
vkeNo ;h. fJ; vkeNo B{z w?I fejk- e'Jh rZb BjhI. bkG j'fJnk. s[jkB{z gsk
bZr ikt/rk i/bQ d/ nzdobk ihtB fej' fijk j?. ikDekoh ftu tkXk j'Dk
ckfJd/wzd oj/rk. T[j p'fbnk, **w?B{z i/bQ ihtB dh pE/oh ikDekoh j?. w?I fco'}g[o
i/bQ ftu w?vheb nca;o jK. gkgD d/ woB dh ]po ;[De/ dko{ e[M f}nkdk gh
j' rJh. p; fJj cV fbnkJ/. e'Jh Nzr sk BjhI s'Vh ;h fe;/ pzd/ dh. nkgDh
i/p ftu'I you/ ;B g?;/.** T[j w[zvk fi;B/ ;kB{z pzph T[go oZfynk ;h i/bQ ftu
fcodk fdZf;nk. w?I T[; e'b ik e/ fejk - **s{z i/bQ ftu ikJ/Irk, n;hI GftZy pkDh
eo fdZsh ;h. feT[I cfVnk s?B{z<** T[;B/ dZf;nk fe w?I jbtkJh B{z efj fdZsk ;h fe
pkeh pudh ;koh wfmnkJh w/oh j?. j'o Bk d/JhI fe;/ B{z. g[fb; tkfbnK B/ fyZu e/
rZvh ftu fpmk fbnk. fJE/ pzd eo rJ/.**
;kv/ gk; e'Jh gZe/ sZE sK j[zd/ BjhI ;B, eJh tko nzdkf}nK d/ nkXko s/
Bshi/ eZYD bZr iKd/. fJe fdB nZm d; iD/ fJe' p?oe ftu p?m/ ;K. rZbK fJj
j'D bZrdhnK fe eh nekbhnK B{z gsk ;h dopko ;kfjp T[go J/vk fGnkBe jwbk
j't/rk< fJzdoihs f;zx ;/y'I B/ fejk, **id'I dopko ;kfjp T[go jwb/ dh ]po ;[Dh
sK n;hI E'VQ/ ;w/I ftu ;?IeV/ b'e fJeZm/ j' rJ/ s/ c?;bk j'fJnk fe nkgK th
dopko ;kfjp ukb/ gk d/JhJ/ s/ wohJ/. ni/ fJj ypo BjhI fwbh ;h fe ;zs
ioB?b f;zx wkfonk frnk j?. ni/ F[o{nks jh j'Jh ;h. r'bhpkoh d[gkf;UI uZb
ojh ;h. eJh f;nkD/ pzd/ efjD bZr/, eofcT{ bZr/ j'J/ jB, nkgK B{z ukjhdk j?

76

fe pkdb ;kfjp B{z Bkb b? uZbhJ/. bhvo dh j'o rZb j[zdh j?. ftzr/ N/Y/
o;fsnK EkDh j' e/ fJe iEk pkdb fgzv g[Zi frnk. e'mhUI gsk bZrk fe pkdb
;kfjp y/s rJ/ j'J/ jB. iZEk y/s g[Zik. pkdb ;kfjp yop{}/ yk oj/ ;B. g[ZSD
bZr/ - dZ;' fet/I nkJ/ j'. n;hI dZf;nk fe dopko ;kfjp uZb'. T[E/ c"i pj[s
B[e;kB eo ;edh j?. pkdb ;kfjp jZ; gJ/. efjD bZr/ - nkgD/ nkgD/ xoK B{z
s[o ikU tkg;. s[;hI x/ok g?D dh rZb ;[Dh j?. ni/ pVk e[ZM j'o j'Dk j?. tkg;
gos ikU.**
fJj rZb ;[Dk e/ ;/y'I B/ fejk - ;G tkg; nk rJ/. fgS'I ypoK ;[Dd/ oj/
fe ;zs ;w/s j}koK pzd/ wko/ rJ/ jB. c"i B/ dopko ;kfjp B{z ep}/ ftu b?
fbnk j?. pkdb ;kfjp B/ uzvhrVQ gq?; ekBcoz; ;zp'XB ehsh - c"ihnK B{z prkts
eoB bJh fejk - ykfb;skB pDB'I j[D e'Jh BjhI o'e ;edk HHH nkfde rZbK eoe/
fco nzvo rokT{Iv j' rJ/. pkd ftu frqcskoh j'Jh. fJE'I ikgdk j? pkdb ;kfjp
dh ;oeko Bkb ;KM ;h, BjhI fet/I eofcT{ d/ d"okB T[j fgzv'I uzvhrVQ fco
uzvhrVQ'I fgzv g[Zi iKd/< brdk fJj j? fe N"jVk ;kfjp s/ b"Ir'tkb ;zs B{zI Bk gsk
j't/ feT[Ife i/ fJBQK B{z gsk j[zdk fco fJj jwb/ s'I gfjbK gfjbK dopko ;kfjp
ftu'I pkjo nk iKd/ s/ fJ; d'F s'I pu iKd/ fe fJj f;ZyK dhnK bkFK B{z bskVd/
j'J/ frqcsko j'J/ jB. pkdb ;kfjp fJ; pdBkwh s'I puD ftu ;cb j' rJ/.**
;qH doFB f;zx Jh;kg[o (T[d'I ;hBhno tkJh; gq?}hv?IN Fq'wDh r[H gqH ew/Nh)
efjD bZr/, **wJh d/ wjhB/ dh rZb j?. w?I dopko ;kfjp d[nkb/ gfoeowk ftu
fco fojk ;K. w?I d/fynk, s/} s/} edwh N"jVk ;kfjp nk oj/ jB. gzi uko iD/
j'o ;Zi/ yZp/ ;B. w?I cfsj no} ehsh. T[j o[e/ BjhI. f;o M[ek e/ cfsj ;theko
ehsh. s/}h Bkb nekb sys ;kfjp dhnK gkT[VhnK uVQ rJ/. vokfJto B{z w?I
g[ZfSnk- feE'I nk oj/ j'< T[;B/ dZf;nk - uzvhrVQ okiGtB s'I. w?I e[M d/o bJh
fco T[E/ jh gfoeowk ftu x[zwD bZrk. d; gzdoK fwzN pkd gqXkB ih sys ;kfjp
dh fJwkos ftu'I pkjo fBeb/. j"bh j"bh EZe/ EZe/ edwhI T[j tkg; ik oj/ ;B.
nkT[D t/b/ dh s/}h rkfJp ;h. w?I B/V/ frnk. T[BQK d/ fujo/ T[go fBok;sk,
T[dk;h dk goSktK ;kc fd;dk ;h. w?I nZfrUI j' e/ g[ZfSnk, **gqXkB ih y?o ;[Zy sK
j?<** T[j p'b/ - **J/; ;kX B{z ;wMk bU i/ ;wMdk j?. nkg wo/rk Bkb j'oK B{z
wotkJ/rk.** j'o e'Jh rZb BjhI ehsh gqXkB ih B/. w?I gsk brkT[D bJh T[s;[e
j'fJnk. gqXkB ih fco uzvhrVQ gos rJ/. ikDekoh fwbh fe e/Ido ;oeko B/
rtoBo gzikp ;qh gKv/ okjhI nekbhnK B{z gzikp ftu ;oeko pDkT[D dh g/FeF
ehsh ;h s/ eKro; B/ ;woEB d/Dk ;h. N"jVk ;kfjp B/ pkdb ;kfjp B{z fJ;
rZb bJh wBk fbnk ;h fe w[Zy wzsoh N"jVk ;kfjp j'Dr/. N"jVk ;kfjp dh fJZSk
dh g{osh BjhI j'Jh fi; eoe/ T[j fBokF tkg; uzvhrVQ gos/ s/ rtoBo B{z efj
nkJ/ fe fGzvoKtkbk ;kX ;kvh e'Jh rZb BjhI wzBdk fJ; eoe/ T[j ikD/ iK ;oeko
ikD/. i' wo}h eo'.**
w?I g[ZfSnk, **Jh;kg[o ih fJj fet/I ;zGt j' frnk fe N"jVk ;kfjp B{z w[Zy
wzsoh pDkT[D bJh pkdb ;kfjp o}kwzd j' ikD<** Jh;kg[o B/ fejk - **pkdb

77

;kfjp wzB rJ/ ;B feT[Ife fJj nko}h gqpzX ;h. e[M d/o pkd ftXkB ;Gk dh
Now ysw j' ikDh ;h s/ w[V n;?Ipbh u'DK j'DhnK ;B. eKro; dh jwkfJs b? e/
N"jVk ;kfjp w[Zy wzsoh pDd/ sK N"jVk ;kfjp dh f;nk;h ;k] fvZrdh. N"jVk
;kfjp T[go b'V g?D s/ eKro; dk J/izN j'D dk fJb}kw bZrdk. ;' pkdb
;kfjp B{z fJj ;{s p?mdk ;h. id'I fJj ;ehw ;zs B/ c/bQ eo fdZsh sK gqXkB ih
nky nkJ/ i' eoBk j? eo'. fJT[I w?I ;wMdk jK N"jVk ;kfjp B{z BshfinK dk gsk
;h.**
j[D ofj rJ/ ;zs jouzd f;zx b"Ir'tkb. w?I fJ; ;zs B{z eJh tko fwfbnk
s/ T[;d/ tfynkB th ;[D/, eEk ehosB th. T[j g{oh soQK E'Ek nkdwh ;h. T[;B{z
f;Zy f;XKs dh Bk ;wM ;h Bk T[j f;ZyK d/ y[Fjkb GftZy bJh JhwkBdko ;h.
pkdb ;kfjp, poBkbk ;kfjp s/ pbtzs f;zx T[;B{z fit/I ubkT[Id/ uZbh iKdk ;h.
T[E/ nekbhnK ftu fJj nkw w[jktok ;h fe ;zs b"Ir'tkb fszB pZfpnK tkbk
Ehqthbo j? (pkdb O poBkbk O pbtzs f;zx). b"Ir'tkb ;kfjp B{z fJj sK gsk
;h fe jwbk j't/rk go fJj :ehB ;h fe gfjb'I T[;B{z frqcsko eoe/ pkd ftu
jwbk j't/rk. ;oeko Bkb skbw/b j'D eoe/ fJj brdk ;h fe fJzdok rKXh
fbjk} eo/rh. go T[j tXhe p/fbjk} fBebh. iE/dko th pdBkw eo fdZs/. ;wM'
rT{nK dh jZfsnk ehsh. fJj ftuko/ fe;/ dk eh ftrkVd/ ;B.
w?I i/bQ ftu jh ;K fe gzikp ftu fjz;e tkodksK F[o{ j' rJhnK s/ g[fb;
tb'I tkodksK ftu Fkfwb B"i[nkB cV cV e/ M{m/ g[fb; w[ekpfbnK ftu wkoB/
nkozG j'J/. w/o/ bJh fJj ;G d[ydkJh ;h. w?B{z bZrdk ;h fe i/ fJj tkodksK
ikoh ojhnK sd f;Zy i[nkBh spkj eo fdZsh ikt/rh. w?I fJe fdB ;ko/ pzdh i[nkB
p[bk bJ/. T[BQK B{z fJe ejkDh ;[DkJh. ejkDh fJj ;h.
fJe oki/ B/ n?bkB ehsk fe nkgDh fJeb"sh p/Nh dk jZE ns/ okiGkr T[;
i[nkB B{z fdnKrk fijVk doys T[go T[u/ Nzr/ eV/ ftu'I dh sho bzxkJ/. fijVk
w[ekpb/ ftu Fkwb j' e/ sho BjhI bzxk ;e/rk T[;B{z esb eo fdZsk ikJ/rk.
rohp ftXtk p[ZYh d/ i[nkB g[Zso B/ wK B{z w[ekpb/ ftu ikD dh fJsbkj fdZsh.
wK pVk o'Jh. pVk o'fenk fe s{z feZXo dk shonzdk} j?I. ][d wo/Irk s/ w?B{z g{oh
soQK popkd eo/Irk. w[zv/ B/ fejk - fJzi fiT[D Bkb'I woBk uzrk. T[;B/ sho ns/
ewkB u[Zfenk s/ wfjbK dk o;sk cfVnk. oZp dk BK b? e/ sho SZv fdZsk.
fJscke fJj j'fJnk fe F{edk j'fJnk sho eV/ ftueko'I bzx frnk. i? i? eko
j'Jh. ftnkj dhnK o;wK F[o{ j' rJhnK. skig'Fh dh fsnkoh tes B"i[nkB B/
fejk, **w?I ykBdkB dh fJe o;w th fBGkT[Dh j?. T[j fJj fe w?I nkgDk sho
ewkB nrB G/N eoBk j?.** g[ZfSnk frnk fe nfijk feT[I eoBk j?, sd T[;B/
fejk, **w?I j[D edh shonzdk}h d/ w[ekpb/ ftu fjZ;k BjhI btKrk feT[Ife ;G s'I
tZvk w[ekpbk sK fiZs u[Zek jK. j[D S'fNnK B{z w"ek fwb/.**
w?I fejk - fwZso', i/ fJzdok rKXh B/ dopko ;kfjp dh p/ndph ehsh ;h sK
T[;B{z fJ; dh ehws skoBh gJh. fJj p/nzs f;zx iK ;stzs f;zx dh r'bh Bkb
j'fJnk esb BjhI - r[o{ r'fpzd f;zx ih dk nekF tZb'I Xosh tZb ;/fXnk frnk

78

sho ;h, fi; Bkb T[; dk nzs j'fJnk. edh gfjb'I gzi ;" ;kb d/ fJfsjk; ftu
nfijk j'fJnk ;h fe fdZbh d/ pkdFkj B{z f;ZyK jZE'I fJj' fijh ;}k fwbh j't/< j[D
J/Bh tZvh tkodks fgS'I fBe/ w'N/ nc;o iK GJhJ/ feT[I wkod/ fcod/ j'< fJ; Bkb
s[jkvh eh FkB pD/rh< j[D nkgK ;G FKs ojhJ/ s/ ;z;ko nZr/ cfonkd eohJ/ fe
;kB{z pukT[. fjzd[;skB ;kvk Bkw fBFkB fwNkT[Dk ukj[zdk j?. n;hI fiT[Id/ ofjD d/
fJS[Ze jK. j/ ftFt Go d/ okFNo', fJe fBZeh fijh nbg ;zfyne e"w B{z ysw
j'D s'I pukU. j[D fJe th r'bh BjhI uZbDh ukjhdh.
fe;/ B/ w/ohnK rZbK tZb fXnkB BjhI fdZsk. w?B{z fJ; rZb dk e'Jh d[Zy BjhI
fe w/ohnK ;bkjK feT[I oZd j'JhnK. w?I e'Jh tbh E'VQk jK fe w?B{z wzfBnk ikt/. go
gzikp dh o"FB fdwkr s/ f;detkB i[nkBh fit/I r'bhnK Bkb G[zB fdZsh rJh T[;
dk dZ[y toDB s'I gko dk j?. i' edh tkg; BjhI gosDr/ T[j pj[s ehwsh ;B.
pfunK j'fJnK ftu e'Jh w'sh S[fgnk j't/rk< FkfJd.
i/bQ ftu p?fmnk n]pko ftu ]po gVQh fe nekbh B/sk fojkn eo fdZs/
rJ/ jB. ;zs jouzd f;zx B/ gfjbh gq?; ekBcoz; fojkJh fgS'I fdZbh ftu p[bkJh
fi; ftu ;zs ioB?b f;zx B{z f;Zyh gozgoktK dk gfjo/dko nwo Fjhd fejk. fejk
frnk fe n;hI T[;d/ nkdoFK d/ nB[:kJhI jK. w?I fJzdoihs f;zx ;/y'I B{z fejk,
**;/y'I ;kfjp, fJj sK nihp fvt?bgw?IN j?. F'qwDh nekbh db dk gqXkB ;zs ioB?b
f;zx dh T[gwk eoB bZr fgnk j?.** ;/y'I B/ fejk, **ypoK gVQ fbnk eo' s/
n]pko ;Z[N fdnk eo'. pzpJh ftu e[M N'b/ nfij/ jB gq'c?;o ;kfjp fijV/ ;"
gzikj o[gJ/ j;gskb tkfbnK B{z d/ e/ bktko; bkF yohd b?Id/ jB. T[; B{z u[okj/
ftu fbNk e/ o'D fgZND bZrd/ jB fe ;kvk ewkT{ w?Ipo wo frnk j? go
dcBkT[D B{z g?;/ BjhI jB. dfonk fdb dkBh b'e pE/o/ fcod/ jB dkB d/D B{z.
Fkw sZe gzi uko j}ko sZe g?;/ pD iKd/ jB n";sB. fco fJj bkF u[Zed/ jB
s/ FwFkBxkN ;[ZN nkT[Id/ jB. xkN tkb/ ;z;eko eoBr/ jh eoBr/. j[D BjhI,
nZr/ B{z th fJ;/ soQK j'fJnk eo/rk. id'I f;ZyK dhnk t'NK dh b'V fgnk eo/rh
nekbh iE/dko fJ; bktko; bkF B{z u[okfjnK ftu oZy e/ Ghy wzfrnk eoBr/.
f;Zy T[dkofuZs jB. Ykvh ;kfjp}kfdnK dh tko rk e/ i/pK BjhI Go fbiKd/ g?f;nK
Bkb< iE/dko, ;zs ioB?b f;zx dk Bk fbnk eoBr/ id'I ed'I t'NK dh b'V fgnk
eo/rh. j[D fJBQK dh gzikp ftu n;?Ipbh pD ikDh j?.**
w?I g[ZfSnk, **s[;hI bktko; feT[I fejk j? ;zsK B{z< **pkpk i'frzdo f;zx fgsk,
;ko/ Gok ns/ dwdwh Ne;kb T[;B{z Fjhd wzBD s'I w[Bfeo j?. s[jkB{z gsk j?
fijV/ ;zsK B{z Fjhd nkyd/ jB T[BQK B{z ikB'I wkoB dh Xweh nk ikfJnk eodh j?<
fJBQK ;kfonK dh }pkB s/ Fpd jB, **;zs uVQdh ebk ftu jB.** fJ; ;ko/
tosko/ B{z ;ohjh d/yfdnK j'fJnK gzE ykb;k ykw'F j?. fco eh ejK j'o w?I ;zs
B{z< fojk j'D ;ko w?I pkg{ i'frzdo f;zx gk; ik e/ T[BQK B{z ;wMktKrk.
b'eK B/ ;zs ioB?b f;zx d/ fgsk ns/ GoktK B{z **FjhdK dk gfotko HHH
FjhdK dk gfotko** nky e/ f;o s/ fpmkD dk :sB ehsk. w?I w[ZY'I **FjhdK dk
gfotko** Now B{z gqtkB BjhI eodk. Fjhd T[; pzd/ B{z nkfynk iKdk j? fijVk

79

nkgD/ fBZih gfotko dhnK pzdFK, w'j s/ fgnko s'I T[Zgo T[m e/ ;ko/ ;z;ko B{z
nkgDk gfotko ikDdk j?. XhowZb ns/ okwokfJ r[o{ noiB d/t ih dh Fjkds
ekoB eh FjhdK dk gfotko j' rJ/< w?I Fjhd BjhI j'fJnk ;h, e/tb i/bQ ftu
B}opzd j'fJnk ;K. fJ;/ ;fEsh dk bkG T[mke/ w/o/ ukuk ikB B/ w/oh }whB T[go
jb c/o fbnk ;h. i/ c"i w?B{z wko fdzdh sK w/ok ukuk FjhdK dk gfotko j'D
ekoB ;BwkfBs j[zdk. tk;st ftu nekbhnK B/ t'Np?Ie gZe/ eoB fjs e[M e[
FjhdK d/ gfotkoK B{z fNeNK d/ e/ fBtkiDk ;h. fJj fJe f;nk;h jZEezv/ s'I tZX
e[ZM BjhI ;h. ;/y'I B{z w?I N?r'o dh eftsk dk fJe pzd G/ifdnK fbfynk ;h fe
FjhdK dk gfotko fej' fijk j[zdk j? ;[D' L
;[nkj Xosh T[go fvr e/
s/ X{nK nkekF ftu T[uk uVQ e/
F/yh wkod/ jB - n;hI th nZr d/ G?D Gok jK.
fojkJh T[gozs Bkr;?B B/ dZf;nk fe bkb f;zx dopko ;kfjp ikD s'I
fJBekoh j'fJnk p?mk j?. ;zs ioB?b f;zx t/b/ T[j nkw iKdk ofjzdk ;h. T[;B{z
ekoB g[ZfSnk sK Nkb wN'b eodk fojk. fJe fdB T[;B/ eosko f;zx pbZrD dh
g[okDh r}b dk fFno ;[DkfJnk L
jho Bkb jh p; T[jfdnK wfjbK dh o"De ;h
Gbk u{ue d/ j[D ykbh u[pko/ e"D ftzjdk J/.
T[j'. j[D ;wM nkJh ejkDh. sd T[;B{z ;wMkfJnk fe fJ; u{ue dh jt/bh
ftu'I jho feXo/ BjhI ikfJnk eodh. e/tb bkb f;zx BjhI, fJ; jZb/ wro'I eJh
f;Zy r[o{ wjkoki Bkb o[Z;/ d/y/ rJ/ ;B. bkb f;zx B/ g[fZ Snk, **i/ oZp B{z
G[bkT[Dk j't/ sK eh sohek j?< w?I fejk **fi; B{z G[bkDk j't/ T[; B{z ik e/ fwb
b?Dk ukjhdk j?. s{z dopko ;kfjp ikj.**
1982-83 d/ d' ;kb ;zs fiZE/ iKd/ GhVK i[V iKdhnK ;B. i[nkBK B/ bZyK
dh frDsh ftu nzfwqsgkB eo fbnk. ;kps ;{os ofjDk s/ ;[jDhnK d;skoK
;ikT[Dk fJe c?FB pD frnk. f;ZyK Bkb j'JhnK p/fJB;kchnK dk ;zs bzwK ;wK
f}eo eod/. uzvhrVQ w?I T[BQK B{z d' xzN/ GkFD fdzd/ ;[fDnk. nkgD/ GkFD ftu
T[j fJe gzesh ne;o rkfJnk eod/ ;B. efj th fdzd/ ;B fe ;kX ;zrs ih
fJj j? sk eZuh pkDh, fJ; bJh wkch wzr b?Idk jK, go nkT[ ob fwb e/ rkJhJ/;kvk sK fBwkfDnK dk s{z jh n?I
j'o e'Jh nk;ok BjhI.
j'o e'Jh nk;ok BjhI. ih j'o e'Jh nk;ok BjhI.
T[;d/ p'bK dh t/dBk, T[;d/ FpdK ftubk f;Zyh tk;s/ v{zxk ns/ fgnkok d[Zy
d/y e/ fJe nZX tko w?I nkgD/ ;zrh ;kEhnK B{z fejk, **fes/ wo sK BjhI ikJ/rk
fJj ;kX feXo/< w/o/ ;kEh nkyd/ **g[ZmhnK rZbK Bk efonk eo. fJ; dh bzwh T[wo
dh rZb eo. fJj' fij/ :'X/ p}koK ftu BjhI fted/.**
w?I pkpk pzdk f;zx ih pjkdo dk ihtB fpqsKs fJe tko BjhI nB/e tko
gfVQnk. fiBQK B/ pkpk ih dk fJfsjk; gfVQnk j? ns/ ;zs ioB?b f;zx dk ftjko

80

d/fynk j? T[BQK B{z d'jK ftu nB/e ;wkBskJhnK bZG ikDrhnK. d'jK ftu pkdFkjs
ns/ cehoh, dfonk fdbh ns/ f;de, ihtB w"s tZb fJe' fijh B}o n?B ;kca
fd;/rh. fgnkfonK B{z fgnko eoB ftu ns/ d[FwD fto[ZX bVB tes edh
frDshnK fwDshnk ftu BjhI gJ/. d[FwD bZyK dh frDsh ftu j[zdk Gkt/I, p/fMie
p/y"c j' e/ bfVnk pkpk pzdk f;zx. sZs ykb;k d/ f;zx efjD bZr/ fe n;hI w[rbK
fto[ZX j'o BjhI bVBk j[D. pkp/ B/ r[Z;k BjhI ehsk s/ ikD bJh efj fdZsk. id'I
c"i B/ r'bhpkoh s'I gfjb'I n?bkB ehsk fe fiBQK B/ nksw ;wogD eoBk j? jZE
yVQ/ eoe/ pkjo nk ikD sd ;zs ioB?b f;zx B/ ;G wkJh GkJh fJeZm/ eo bJ/ s/
fejk, **fijV/ ub/ ikDr/ T[j gzE dh ;/tk eoBr/. e'Jh o'; BjhI fe;/ gqsh,
fMieDk BjhI ykb;k ih. fiBQK B/ ikDk j? T[j ub/ ikD. n;hI fJE/ ojKr/. s[;hI
ik e/ ;kv/ tk;s/ nodk;K r[o{ wjkoki nr/ }o{o eod/ ofjDk. tkfjr[o{ Gbh
eo/rk.** ekch ;ko/ f;Zy nksw ;wogD eo rJ/. ioB?b F[p/r f;zx ns/ GkJh
nwohe f;zx ;w/s ;?IeV/ f;Zy Fjkds dh gqkgsh tk;s/ o[e rJ/. id'I pkpk pzdk
f;zx B/ ;ojzd cfsj eo fbnk ns/ f;Zy ;?Bk ;'Bk uKdh jho/ b[ZND bZrh sd
pkpk ih B/ GkJh nkbh f;zx B{z fejk, **fJBQK B{z eoB fdU i' eod/ jB. GkJh
;kfjp s[;hI w?B{z T[BQK fJZNK d/ dhdko eotkT[ fiBQK B{z ;kfjp}kfdnK d/ nzrK dh
S[j B;hp j'Jh ;h.** GkJh nkbh f;zx fJZNK d/ Y/o gk; b? rJ/ s/ r'fvnK Gko j'
e/ pkpk ih B/ fJZNK B{z jzM{nK Bkb fJFBkB eokfJnk. f;Zy gozgok B{z ;zs ioB?b
f;zx fJt/I fgnko eodk ;h.
sZs ykb;k i/ pkpk pzdk f;zx dk ;kE fdzdk ofjzdk sd T[; B{z e'Jh BjhI
;h frqcsko eo ;edk. T[j :[ZX ftu BjhI jkfonk ;h. co[y;hno B/ f;nk;s okjhI
T[; B{z jokfJnk ;h. nekbhnK B/ f;nk;s B{z jw/F gfjbh fdZsh. f;nk;s ;zs B{z
nkT[Idh jh BjhI ;h. T[j nkg fejk eod/ ;B fe w?B{z Xow dk E'VQk fijk gsk
bZfrnk j? f;nk;s dk fpbe[b gsk BjhI. fe;/ ;o's/ B/ g[ZfSnk, **go Bkb/ s[;hI
efjzd/ j' f;nk;s ns/ Xow fJeZm/ jB gzE ftu**, sK ;zs ih B/ fejk, **j[D
fejVk fJj efj fojk jK fe tZy tZy jB. w?I sK fJj fejk j? fe jB d't/I
fJeZm/. go w?B{z f;nk;s BjhI nkT[Idh. nkT[Dh ukjhdh j?. eh eoK BjhI nkJh. w?I
sK nkgDh T{DskJh dk f}eo ehsk j? s[jkv/ nZr/. ;Zu p'bD ftu e'Jh gkg sK
BjhI Bk.** i/ nekbhnK ftu E'Vk e[ Xow j[zdk sd fJ; ;kX B{z wkoB tkbk e'Jh
BjhI ;h izfwnk. i/ ;zs ioB?b f;zx ftu e[M f;nk;s j[zdh sK th T[; B/ pu
ikDk ;h. cK;h dk oZ;k d/ye/ wB;{o B/ fejk **y[dktzd eohw, fwjopkB j' e/ i'
e[M s{z w?B{z fdZsk i/ fJBQK b'eK B{z th fdZsk j[zdk sK w/o/ Bkb i' j'D bZrk j? T[j
Bk j[zdk ns/ fi; t;s{ s'I s{z fJBQK B{z tzfus oZfynk j? i/ ;kB{z th tzfus oZydk sd
th fJj e[M BjhI j'Dk ;h. go i' s{z d/t/I ;' Gbk. fiE/ s{z oZy/I ;'Jh Gbk.
nkwhB.**
id'I w?B{z e'Jh g[Sdk fe eh ;zs pu e/ fBeb frnk j? fit/I ;[DhIdk j?, w?I
ne;o T[Zso Bk fdzdk. ci{b Fpd G/V s'I puDk uzrk. T[; dk wB ns/ T[;dk

81

;oho fJefwe ;B s/ T[;dh B;b puD tkfbnK torh j? jh BjhI ;h. GkJh Bzd
bkb ih dk fFno j? L
**wB;{o dk Bkw b?Dk j? sK oZ;k nkgD/ e'b oZyhI jo tes.
fes/ ibkd Nkb wN'b eoB bZr/ fe T[; gk; cK;h bkT[D bJh oZ;k BjhI
j?, oZ;k jo tes nkgD/ e'b oZyhI.**
fJe fdB w?I Bkr;?B B{z g[ZfSnk, **Bkr;?B eh f;Zy T[; B{z ikD rJ/ jB fe
T[j eh efj e/ frnk. Bkr;?B B/ fejk, **e[M ikDd/ jB, tXhe BjhI ikDd/.
fijV/ T[;B{z ikDd/ jB T[j th dopko ;kfjp Yfj ikD dh rZb sK eo fbnk
eoBr/ edh edkJhI, fJ; ;kX dh rZb BjhI eoBr/ feT[Ife T[j vo/ j'J/ jB. f;Zy
brksko fJj nkyd/ jB fe T[j pjkdo jB. fijVk pko pko pjkdoh dk dkntk
eo/ T[j fe;/ s'I vfonk j'fJnk j[zdk j?. tXhe b'e T[;B{z BjhI ikkDd/ iK BjhI
ikDBk ukj[zd/. g[oksB :{BkBh fcbk;co j/okebkJhN; B/ fejk ;h, **nZy, i/ ;{oi
torh Bk j[zdh, ;{oi B{z d/y Bk ;edh.**
FkfJo ;sBkw f;zx ][wko Bkb xzfNnK pZXh rZbK j[zdhnK. fJe fdB T[j
efjD bZr/, **fi; e"w B/ pj[s d[Zy d/y/ j'D, fJBkw ti'I oZp T[; B{z T[sw ;kfjs
ns/ T[sw ;zrhs dh dks fdzdk j?. f;ZyK Bkb fJ; gZy s'I oZp B/ fBnK BjhI ehsk.
d[Zy fdZs/ s/ pdb/ ftu Bk ;kfjs fwfbnk Bk ;zrhs.** w?I g[ZfSnk, **eh GftZy ftu
nfijk j'D dh e'Jh ;zGktBk j?<** T[; B/ fejk, **fizBh fe;/ dh jho ;[jDh j'J/rh
T[Bh ;[jDh T[;dh pz;oh d/ ;[o j'Dr/. eh edh fe;/ B/ fJ; rZb dh pfj; ehsh
j? fe oKMk ;kX ;h fe d[BhnKdko < T[j d't/I ;h fJe' tes, s/ d't/I BjhI ;h. jho
ns/ oKMk Xosh s'I pj[s d{o dk ;{yw ns/ ;[zdo ;[cBk j?. j' ;edk j? f;Zy
i[nkBh edh thjthI ;dh d/ fJ; oKM/ B{z :kd eo/. ojh rZb GftZy dh. eh gsk
tZv/ ebkeko ;kv/ y}kB/ GoB nk ikD. w'fwB dk fFno ;[D L
fco pjko nkJ/rh tjh dFsBtodh j'rh
fco tjh gKt tjh ykfo-w[frbK j'Ir/ ..
(c/o p;zs nkJ/rh. c/o izrbK ftu nktkorh bJh e'Jh fBeb/rk.
c/o T[jh g?o, c/o T[jh feZeoK dhnK ;{bK j'DrhnK.)

82

;zs'y f;z
f;zx Xho
;wkitkd B/ w?B{z edh gqGkfts BjhI ehsk, T[d'I th BjhI id'I fJj gzikp ftu
nkgD/ Go i'pB T[go ;h :kBh fe ;ZmftnK ftu, jkbK fe T[d'I eZuh T[wo j'D
eoe/ w?I fJ; s'I gq/fos sK eh fJ; ftu e[Zd e/ wo ;edk ;K. w/o/ eJh jkDh
Be;bh bfjo ftu Fkwb j'D fgS'I xo BjhI gos/. w?B{z fJj bfjo feT[I ozrhB
BjhI bZrh jkbK fe rohpK dh pKj cVB bJh s[oh ;h< j[D w?B{z fJ; d/ ekoB
E'VQ/ pj[s gsk bZrD bZr/ jB fiBQK dk f}eo fgS'I ik e/ eoKrk.
tfuZso rZb fJj j? fe ekwo/vh dk ;[nkd fBozso pepek bZrk go e[M
ekwo/v }o{o uzr/ bZr/. sk;eh, r'oeh ns/ ;zs'y f;zx Xho dhnK fbysK ns/
fJBQK ekwo/vk dk ;[Gkn w/o/ bJh gq/oBk ;o's pfDnk. w?I ;'udk j[zdk - i/
efwT{fB}w fJBQK dkBFtoK tork j? c/o ;cb th j' ;edk j?. d[BhnK B{z sk;eh
s/ gzikphnK B{z ;zs'y f;zx Xho d;d/ oj/ fe ;wkitkd rbs bhj T[go s[o fojk
j?. o{;h ;N/N N[ZND fgS'I sK ;kfonK B/ fezs{ gqzs{ eoBk F[o{ eo fdZsk go sk;eh
1920 s'I 1940 sZe ;{fus eodk fojk fe ;wkitkd d/ G/y ftu fJe BthI
nc;oFkjh ;NkfbB dh ewKv j/m ekfJw j' rJh j? fijVh w}d{o, fe;kB dh T[Bh
d[FwD ns/ T[Bh jh skBkFkj j? fizBh }koFkjh. fgS'I sK fJj th ;kps j' frnk
;h, ;NkfbB B/ Ne;kbh efwT{fB;N, fpBK ndkbsh gqfeqnk s'I fJBh tZvh frDsh
ftu esb ns/ ibktsB ehs/ fe }ko dhnK tXhehnK wKd g? rJhnK. fJj e'Jh
nuzG/iBe rZb BjhI fe gzikp d/ No/v :{BhnB bhvo ns/ yZp/ gZyh b/ye, ;zs'y
f;zx Xho d/ fybkc oj/ jB. Xho B/ Bk edh ;k}F ehsh s/ Bk fgm fgS/ fBzfdnk
u[rbh. T[;dh ebw nypkoK ns/ w?r}hBK d/ ekbwK ftu'I dh brksko gqekFtkB
jz[dh ojh.
rzvk f;zx, ;kfjp f;zx, joehos f;zx ns/ ;zs'y f;zx Xho B{z ;N/i s/
;[DfdnK iK fbysK gVQfdnK, fJBQK dh p'bh ftu'I s[jkB{z fFzrko dk ;k} ;kwkB BjhI
fwb/rk. uko j}ko d/ iE/ ftu Fkwb j' e/ id'I w?I j;B npdkb g[Zik sK d'
gmkD w/o/ Bkb rZbhI bZr rJ/. npdZ[b/ B/ g[ZfSnk - s[jkv/ UXob/ gzikp dhnK
n"osK fezBhnK e[ ;[jDhnK B/< w?I fejk - nfj Bkb sK ikj ojhnK B/, s{z nkg/ d/y
b?, w?B{z feT[I g[ZSd?I < T[j p'fbnk - BjhI ;odko fJT[I BjhI. fJj sK eJh eJh
xzN/ FhF/ nZr/ p?m p?m nkJhnK B/. s{z w/o/ Bkb uZb. gNVhnK s/ gZEo s'VdhnK s/
y/sK ftu ezw eodhnK n"osK d/y. fwZNh Bkb fwZNh j'JhnK th i/ s?B{z T[j e'j
ekc dhnK gohnK bZrD, c/o nky d/JhI ;[jDhnK B/. FfjoK dh y{p;{osh sK co/p
j? Gok, gb d' gb dk G[b/yk. ;kvhnK rktK ns/ wZMK J/BhnK ;[jDhnK fe tZv/
S'N/ T[BQK dhnK rodDK B{z iZch gk b?Id/ B/. T[j e'Jh ;[oyh fpzdh bkT[IdhnK B/<
co/p dk BK y{p;{osh BjhI.
J/; gZy'I r[opyF f;zx gqhsbVh dh fbys eJh tko nek fdzdh j?. T[;dh
tkose FfjoBK tKr ek;w?fNe; T[go fBoGo j?. sK th, gqhsbVh nkgD/ gkmeK B{z
gqGkfts eodk j?, T[BQK d/ fdbK sZe nkgDh rZb dk ;zuko eoB ftu ;cb j?.

83

;kv/ tXhe ;wekbh nkb'ue, fposKseko J/B/ T[bM/ j'J/ jB fe T[BQK B{z y[d gsk
BjhI fpwkoh eh j? s/ fJ; s'I w[es fet/I j'Dk j?. b/ye rod r[pko dk fevk tZvk
gops yVQk eo ;edk j?, d/yDk j't/ sK fJ; dh Ne;kbh fw;kb jfozdo f;zx
wfjp{p dk ;fji/ ofuU ykb;k rqzE j?. nwoheD r[od[nkok gqpzXe ew/Nh d/
nj[d/dko w?B{z noftzdo gkb f;zx wzv/o, i' :{Bhtof;Nh nkc jkc;Nok ftu f;Zy
;NZvh} dk nfXnkge j? d/ xo fBT{:koe b? rJ/. T[; dhnK feskpK ftu wfjp{p
dh T[es feskp th gJh ;h. w?I g[ZfSnk - fJj feskp gVQh j?< wzv/o B/ fejk fJe toek nfijk BjhI fwb/rk fijVk J/E/ o?e ftu fgnk j't/ go gfVQnk Bk frnk
j't/. w?I fejk fJ; feskp pkps okfJ< T[;B/ fejk - fJN fJ} p?v go'}.
;zs'y f;zx Xho dh eftsk gVQ' iK ejkDh, ;wekbhnK d/ ftjko T[go fNZgDh
gVQ' iK T[; dh ;P?-ihtBh, s[jkB{z nkgD/ Bkb Bkb s'odk j?. ethFoh pj[s fsyh
ukb ubdh j? go nBgVQ g/Iv{nK d/ fdbK sZe s/ih Bkb T[sodh j?. Xho B{z ukj/
r?o ;kfjse p?meK ftu ;[D' ukj/ :{Bhtof;Nh d/ gb/Nckow s/, s[jkv/ T[go n;o
eo/rk. fwo}k rkfbp B/ ]s ftu fbfynk ;h - w[Feb fFno efjDk pVk ;"yk j?,
n"yk ezw j? nk;kB fFno efjDk.
T[wo ftu w/ok ns/ Xho dk J/Bk coe j? fe T[;dk p/Nk w/ok jw-T[wo j?.
eJh ;kbK s'I ;kvh ;KM ;?whBkoK, gZsoK ns/ c'B okjhI j[zdh ojh go ;kfjse ;KM
s'I fJbktk fJ; ftu fJe fBZih ;KM th i[V rJh. T[; dh Xh w/o/ fgzv d/ pbihs
f;zx gzB{ Bkb ftnkjh rJh ;h i' Bt/I }wkB/ dk ;zgkde j'fJnk eodk ;h. ;kv/
g/Iv{ xoK ftu ekwo/vh B{z J/; soQK FFeho fdZsk iKdk ;h fit/I ;'Nh Bkb ikBto
GikJhdk j?. Xho dk e[Vw irw/b f;zx i/ edh ibzXo fe;/ yk; }o{oh ezw
pbihs B{z fwbD iKdk sK T[; e'b oks BjhI eZNdk ;h fe fes/ ekwo/v d/o sZe
rZbk eod/ j'J/ n;o Bk eo d/D. nkw s"o s/ pbihs B{z fwbD dk fJS[e j? Jh
BjhI ;h T[j. gzB{nK B/ fJ; ftnkj B{z ep{b BjhI ehsk ;h. eko jkd;/ ftu
pbihs dh w"s j'Jh, jkd;/ fgS'I w}p{oht; Xho d/ d'js/ gzB{nK B/ g'fsnK d/ o{g
ftu gqtkB ehs/. ;kvk d'jK dk Nkfge edh edkJhI pbihs pD iKdk. pbihs th
gzB{ ;h go T[j ;odkoK dk w[zvk ;h w?I iZNK dk. fJBQK d'tK ftu eh coe j[d
z k j?,
c/o dZ;Krk, eJh gkmeK B{z gsk BjhI.
Xho w/o/ T[go J/Bk fwjopkB j'fJnk fe nkgDh ;P?ihtBh fpqj;gsh ;w/s gzi
feskpK dk g?eN gfNnkb/ w?B{z d/ e/ frnk fiBQk ftu w/oh ebw, uko toQ/ s/ T[j
fdB T[;dh f}zdrh d/ fposKs jB s/ ;zs'y f;zx Xho dhnK 51 ejkDhnK T[; dhnK
T[sw eEktK. gfjb'I w?I fybfonk j'fJnk Xho d/fynk ;h, fJe ejkDh fes/ gVQh
d{ih eftsk fes/ j'o s/ T[j th tec/ pkd. fJj gzi/ feskpK w?I fpBK tec/ d/
gVQhnK. fJBQK d/ ftueko w?I j'o e[M Bk gVQB dk ;[u/s c?;bk ehsk. gVQfdnK
B'N; b?Idk fojk. p/Fe gVQB ns/ fbyD ftu E'Vk e[ teck g? frnk go fijV/
B'N; b? oZy/ jB T[BQK ;dek fBozsosk ftu ftxB BjhI fgnk. d[pkok Gkos nkJh
iowB e[Vh J/Iibk vhsfoF B{z w?I T[j ;kohnK rZbK ;[Dk fdZshnK fijVhnK T[j d;
;kb gfjbK eoe/ rJh ;h. T[;B/ wZE/ s/ jZE wkfonk, fejk - N?bhft:B ns/

84

ezfgT{No B/ ;kvk sK p/Vk roe eo fdZsk. nr'I s'I s/o/ Bkb ;'u e/ rZb eoKrh,
T[j th sK i/ }o{os j'Jh. s?B{z sK c}{b rZbK th :kd B/.
T[j fdB feskp ftu T[; }wkB/ dk f}eo j? id'I T[;d/ ihtB dk gfjbk
ftXhts ;kfjse ;co nkozG j'fJnk. gfjb/ nfXnkfJ ftu doi j? fe v/ok pkpk
iZ;k f;zx bkr/ ;{bo o'v T[go gfNnkb/ gqhsw f;zx dh e'mh ;h. fJj wkB;k bkr/
prfbnK tkbh (Bfozdog[ok) fgzv dk ufjb ;odko ;h. tfuZso rZb fJj fe fJj
;qH gqhsw f;zx w/oh gsBh d/ ukuk ih ;B. Xho d/ ihtB dh fJe j'o Xkok Bkb
w/ok tk;sk i[V frnk. fJ; ;odko B/ ihtB-gqhsh Bkw dk fJe wkf;e gZso
eZfYnk j'fJnk ;h fiE/ Xho B{z ;jkfJe ;zgkde oZfynk frnk. fJj Xho dh uVQs
d/ ozrhB fdB ;B. nkw s"o s/ s[;hI d/y'r/ fe ekwo/v irhodkoK B{z pj[s Gzvd/
jB feT[Ife T[jh sK jB fJBebkp d/ okj ftu o'Vk. Xho dk fdwkr T[bko BjhI
j'fJnk. ihtB d/ nzsb/ fdBhI g[okDhnK :kdK dk toDB eofdnK T[j ;odko dhnK
f;csK eodk j?, T[j s/ T[;dk gfotko pk;bhek g[o-teko, jo nkJ/ rJ/ dh
fJZ}s, ;odko Fokp ;w/s jo/e wB[Zyh ew}'oh s'I w[es. b/ye tk;s/ fdb ftu
J/vh edo fe o/bt/ ;N/FB s'I fbnkT[D bJh, SZv e/ nkD bJh, ;odko nkgDh
eko ftu fpmk e/ fbiKdk, Xho dh jo b'V dk fynkb oydk.
T[E/ ofjzfdnK ibdh jh Xho dk fJFe fJe j'o w[bk}w dh y{p;{os n"os
bkb j' frnk Gkt/I fe T[j ns/ Xho d't/I pkb-pZu/dko ;B. ekw T[s/iBk nkdwh
B{z fe; o;ksb se fbik ;edh j?, fJj feskp T[;/ dk fposKs j?. y[d Bkb Bk
fbjki eodk j? Bk wkc eodk j?. T[j fbydk j? - **w?I ;[owk gkT[Idk. ;[ow/ Bkb
w/oh nZy ;kD T[s/ bZr iKdh ;h.** j"bh j"bh ;odko dhnK B}oK ftu'I j/mK bfjzdk
frnk s/ nkyo fJe fdB B"eoh s'I itkp fwb frnk. fJj th nukBe BjhI j'fJnk
- brGr ;kb d/ d"okB. T[; dk otZJhnK nkgDh gsBh Bkb s/ pZfunK Bkb
pd;b{eh tkbk j' frnk. fJt/I jh j'Dk ;h. nkgD/ wkV/ ezwK ;dek id'I T[;dk
gfotko Bshi/ G[rsdk j?, T[BQK gbK B{z fbyfdnK Xho nkgD/ fto[ZX ebw tkj[d
z k j?
sK s[jkB{z T[; dh fbys ftu'I o{;' d/ eBc?eFB} d/ Mbeko/ fdZ;Dr/. fi; B/ T[;B{z
nkyo B"eoh ftu'I eZY fdZsk T[; pko/ Xho fbydk j? - **fJ; ;odko tork ;[Gkn
w?I fe;/ wkbe dk BjhI d/fynk. ckor eoB t/b/ Bk p/fJ}sh ehsh, Bk nfj;k; j'D
fdZsk fe T[; B{z eos{s dk gsk j?.**
ufjb ;odko dh Fy;hns Xho B/ Bk tXkJh, Bk xNkJh, fij' fijk ;h
fpbe[b T[;/ o{g ftu g/F ehsk. fJj rZb w?I fJ; eoe/ fbyh j? feT[Ife fJ;
;odko B{z w?I pj[s B/fVUI d/fynk j?. fpskJ/ fdBK pko/ T[j fbydk j? - fJj w/o/
bJh ;[Bfjoh fdB ;B. fit/I uzdor[gs dk ;wK fjzd{nK bJh ;[Bfjoh ekb ;h.
;odko dhnK d' XhnK ;B, Xho dh pZuh fiZvhnK. Xho fbydk j? - w/oh Xh
th ;[jDh ;h go ;odko dhnK XhnK wZyD d/ g/V/ ;B i' jbe/ jbe/ e/;o ns/
r[bkp ftu r[ZX/ j'J/ ;B. T[BQK pZuhnK torh w/oh Xh BjhI ;h.

85

nkgDh gsBh pkps fbydk j? - T[;B{z w/o/ T[go FZe ;h. T[;B/ w?B{z e[ZM Bk
fejk. T[j J/Bh uzrh ;h fe w/ohnK p[ohnK rZbK dk T[; T[go n;o BjhI j[d
z k
;h. T[j ;wMdh ;h fe fJ; ftu ftu w/ok nkgDk jh B[e;kB j?, T[;dk BjhI.
fbydk j? - Go/ p}ko ftu fJe Uv B/ nkgDh UvDh d/ f;o T[go i[ZshnK
wkohnK. T[j u[g ukg i[ZshnK yKdh ojh. BhthI gkJh yb'sh ojh. fco fiXo Uv
s[fonk T[go s[o gJh. w?I T[; Uv s'I tXhe ysoBke ;K. T[j sK iKrbh ;h. ;G
e[M ;kjwD/. w?I gfVQnk fbfynk T[Bs Ffjo ftu ofjzfdnK j'fJnK Uv Bkb'I tXhe
ikpo ns/ tfjFh ;K. ;'B/ dh j;hB S[oh.
;e{b dhnK feskpK ftu pZu/ gVQd/ jB fe fjzd{ f;Zy s/ w[;bwkB sK pV/
fgnko Bkb ofjzd/ ;B, nzro/} T[BQK B{z bVk frnk s/ 1947 d/ c;kd j' rJ/. Xho
tor/ siop/eko pzd/ dk fJj fbyDk nihp j?. nzro/} B/ fejk - bV', sK fJe
d{i/ d/ rb tZY fdZs/, eh fJj fJzBh ;"yh fijh fET{ow j?< nzro/} d/; tzv d/
fybkc ;h. ;Zu fJj j? fe nzro/} B{z esb'rkos dk gsk ;h s/ T[j Nkb fojk
;h. Bfjo{ ns/ fiBkj B/ d/; dh tzv dk c?;bk ehsk, d'jK B/ fejk ;h fe
pjkB/pk}h eoe/ nzro/} nk}kdh fgS/ gk fojk j?.
e[ZM ;kb gfjbK bkj"o dh pko e"I;b uzvhrVQ dh pko B{z fwbD nkJh.
;N/i s/ p'bD bZfrnK Gkosh gqXkB i}pksh j' e/ efjD bZrk - n;hI sK fJe ;K,
gq/w Bkb fojk eod/ ;K. r'ok ;kB{z bVk frnk. r'o/ B/ c[ZN g[nkJh. tkoh nkT[D
s/ bkj"o pko dk gqXkB p'fbnk - do[;s fejk Gok. r'o/ B/ fejk bV', nkgK
rzvk;/ u[Ze e/ tZYDk F[o{ eo fdZsk fJe d{i/ B{z. nZi r'o/ B/ fejk - ypodko i/
bV/. fJeZm/ p?m' s/ o'Nh ykT[. n;hI fJeZm/ o'Nh ykD nk rJ/ nK nZi. ;kv/ jE
t; Bk T[d'I e[M ;h Bk nZi e[M j?. edh y[d th e'Jh c?;bk eo ;fenk eoKr/
fe BjhI<
fgzv, fet/I fJe d{i/ dh y?o wzrdk j?, Xho d;dk j? fe id'I u/ue fBeb
nkJh sk gof;zBh wkJh, fJe rtKYD B/ fszB wjhB/ ;'Nh cV e/ fvT{Nh fdZsh fe
fe;/ B{z T[Zuk p'b BjhI p'bD d/Dk. T[j d{o w'V T[go ik e/ wzrs/ B{z w'V fdzdh
fe fJXo fJe pZuk pys fpwko fgnk j?, nZr/ ik e/ tki BjhI eZYDh. wzrs/ T[E'I
jh w[V iKd/. w/oh wK B{z fceo ;h fes/ nZyK Bk ubhnK ikD. fJe fdB fdb
eoVk eoe/ p'bh - nZyK Gkt/I ubhnK ikD go w/o/ g[Zs dh ikB pu ikt/. u[rkm
pu oj/ tkD pE/ok. so; eohI wK okDh.
w"s ;kjwD/ d/y e/ nkdwh eh eh ;'udk j?, ikDBk j't/ sK gkme' fJe sK
fteNo fjT{r' dh feskp cK;h gfVQT[. j[D/ BthI nkJh d{ih feskp j? fwZu n?bpw
ofus fNT[}v/} ftX w'oh. gq'c?;o w'oh Ftko} dhnK nkgD/ g[okD/ ftfdnkoEh Bkb
ehshnK rZbK p/nzs d[ydkJh j[zdhnK j'JhnK th Xotk; fdzdhnK jB. y[d w"s B{z
fwbD bJh fsnko j?, go Bkb Bkb j'oK B{z th fsnko eo fojk j? fe fJ; eow
y/so ftu ;zrokw fet/I eoBk j?.
fdZbh ik e/ Xho nkgD/ wkfwnK gk;'I f;bkJh dk ezw f;ZyD iKdk sK J/;
nk; Bkb j? fe T[E/ d/ f;y/ ekohro g?f;nK ftu y/vd/ jB go T[E/ ik e/ fit/I

86

gb gb }bhb j[zdk j?, T[;dk ft;Eko eJh nfXnkfJnK ftu j?. rkjbK, ug/VK,
x;[zB s/ xNhnk ykDk. fbydk j? - wkfwnK e'b ofjDk, fpzr e;kJhnK dk ;fjDk
;h. wK Xotk; fdzdh. id'I w?I YfjzdhnK ftu j[zdk, T[j rhsk tkr T[gd/F fdzdh sK
uko/ gk;/ ukBD j' iKdk.
w?IBz{ fJe igkBh jkJhe{ :kd nk frnk j? - fpibh fbFe ojh j?. pZdb
roi fojk j?. d' fBe/ p'N vo Bkb oks B{z nkjbD/ ftu fuVh dh Sksh j/m vo/
p?m/ jB. fJe B/ fejk - nZi pu iktKr/ wK< fuVh p'bh - w?I jk sK J/E/. e"D
ftrkV ;ed? s[jkvk e[M< fJj ;[D e/ d't/I p'N v{zxh BhId ;"I rJ/.
Xho eftsk fbyD bZrk sK ikfDnk fe fijVk fJj ezwk pVk ;"yk fijk
brdk ;h, T[j pj[s rVpV tkbk j?. **w?I n?It/ nZb gNZb s[eK i'Vdk. N?r'o ns/
fJepkb fi; woksp/ s/ g[Zi/ T[; fgS/ pj[s tvh ewkJh s/ ;kXBk j[zdh j?. Fqh r[o{
r'fpzd f;zx dh fwZso fgnko/ B{z jkb w[ohdK dk efjDk d/y' fezBh ;ob j?, f;oc
r[o{ dh ebw fJj fby ;edh ;h. fdb d/ bj{ ftu v[Zph ebw. i{Mdh ns/ i/s{
ebw, fi; fgS/ Gkoh Fesh ns/ ;zs[FNsk j't/.**
j[D d;dk jK gkme fe w?B{z ekwo/vK dk cb;ck feT[I uzrk BjhI bZrk.
fiBQK ;z;ekoK ftu w?I gfbnk, T[E/ r[o{ ;kfjpkB d/ dopko dh g{oh FkB ;h. p/Fe
wkg/ rohp ;B, fejk eod/ ;B fe n;hI r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ pZu/ jk fJ; eoe/
;kv/ s'I XBh fJ; ijkB ftu j'o e'Jh BjhI j' ;edk. ekwo/v nkgD/ ibf;nK ftu
oZp dk w}ke T[vkT[Id/, Xow dh j/mh eod/. p/Fe ;N/i T[go r[o{nK dh j/mh tkb/
Fpd tosD dh T[BQK dh i[ons edh BjhI gJh go oZp ns/ Xow dh j/mh j' rJh
sK f;Zy fJfsjk; feE/ pfunk< fJBQK rZbK d/ ekoBK dk j[D gsk brdk j?, T[d'I
e/tb wB T[go gqGkt g?Id/ ;B, e[M uzr/ brd/, e[M wkV/. w/o/ fgzv d/ ;ogzu
ekwo/v jogkb f;zx xZrk B/ w?B{z gfNnkb/ d;thI gk; eoB wro'I fJe ewok,
o;'Jh, r[;bykBk ns/ w[cs ykD ghD Bkb ekbi dh ch; GoB i'r/ g?f;nK dh
g/FeF ehsh sK w?I y[F j' frnk. gfNnkb/ ewok d/fynk sK ;hHghHnkJhH dk dcso
;h s/ u[pko/ T[go bkb co/ok bfjok fojk ;h. T[E'I wI?I fJT[I d"fVnk fit/I e'Jh T[wo
e?dh i/bQ s'V e/ BZ; ikt/ s/ fco T[Xo w[V e/ d/y/ th Bk. T[E/ ukj sZe BjhI
ghsh. fJj sK j[D gsk brdk j? fe J/Bh voB tkbh eh rZb ;h, nkyo fJj w/o/
jwdod ;B. go w?I :ehBB vo frnk ;K. w?I nkgD/ fJfsjk;e BkfJeK s'I
ftSVBk BjhI ukj[zdk ;K. ekwo/vK nB[;ko w?I fJ; fj;kp fgSKj fyu{ ;K. j[D th
jK. T[BQK B/ nkgD/ tk;s/ y[d py[d fJe Fpd nrKj-tX{ xV fbnk j?. p'bh
fezBh y{p;{os dr/pk} ebk j? s/ fJ; X'y/ s'I bZyK b'e p/ypo j' e/ fet/I mr/ iKd/
jB - fJj fdqF d/yD:'r j?. y?o, Xho w?B{z uzrk bZrk, fJ; dk fJe ekoB fJj
th j? - w/o/ tKr T[;d/ gq/oBk ;o's BkfJe gzikp d/ ebuo ftu, f;Zy fJfsjk;
ftu, w"i{d jB.
rkfJe pDB dh gfjbh Fos fJj j? fe ;[ohbk rbk pkd ftu d/fynk
ikJ/rk gfjbK ezB mhe j't/ i' ;[o B{z gSkD/. fJj' jkb FkfJo dk j?. tZvk FkfJo

87

tZv/ ethnK B{z wkDB fgS'I e[M oudk j?. nkgDhnK G?DK d/ ftnkj t/b/ Xho B{z fJj
;soK brksko N[zpdhnK jBXhnK rT{nK ekfwnK dk i'o eh J/ ;dkokwk
id'I fus ukj/ xo'I dhihJ/ fBekb ih.
T[j fJe ;kEh doih dk f}eo eodk j? fi; dh rodD N/Yh ns/ nZy ftu
B[e; j'D eoe/ b'eK B/ T[;dk Bkw N/Yk oZy fdZsk ;h. T[; ftu J/B/ r[D ;B fe
T[;dh Feb tb fXnkB jh BjhI iKdk ;h fe;/ dk. Xho dh fJj rZb gVQh sK w?B{z
wjkokik oDihs f;zx pko/ nk;poB dh fNZgDh :kd nkJh. T[j wjkoki/ B{z fwbD
frnk sK gfjbh w[bkeks pkps fbydk j? - w/o/ fdb T[go ;ZN bZrh. ekDk, ekbk
ozr, wksk d/ dkr, dofwnkBk eZd. fJj j? f;ZyK dk okik< w[bkeks tes wjkoki/
B/ g[ZfSnk - w/ok gzikp d/fynk< nk;poB B/ BKj ftu f;o fjbkfJnk. wjkoki/ B/
fejk - gfjbK w/ok gzikp d/y. ubk frnk. fbydk j? - b'e p/nzs fJZ}s eod/
jB nkgD/ wjkoki/ dh. id'I g[Shd? - e'Jh d[y sebhc< T[so fdzd/ jB - d'jK
ijkBK ftu d[y BjhI. fJ; ijkB ftu ;kvk okik uzrk, nrb/ ijkBK ftu ;kv/
r[o{ uzr/. ;kv/ tork e"D ;[yh j? j'o<
nk;poB fco fbydk j? - nzfwqs;o, bkj"o ns/ fdZbh, fi; B{z p[oF ubkDk
nk frnk, bZeV iK gZEo sokFDk nk frnk, T[j ;wM' wkbkwkb j' frnk. XVkXV
wjkoki/ dhnK s;thoK ns/ p[Zs fte oj/ jB. wjkokik fijVk ;[jDk BjhI, wfjbK
s'I b? e/ M'IgVhnK sZe gj[zu u[Zek j?. jo/e T[;dh s;tho bJh iKdk j?.
d{ih tko wjkoki/ B{z fwfbnk sK g[fSnk fet/I bZrk gzikp< nk;poB B/ fejk
- b'e fwjBsh jB, s[jkvh pVh fJZ}s j?, Xosh T[gikT{ j?. wjkoki/ B/ fejk p'dhnK, cNhnK g[okDhnK bhoK fwbhnK ;B w?B{z. rzY s[g eoe/ pVh w[Feb Bkb
fJj ekbhB fsnko ehsk. efjzd/ B/ d/yD tkbhnK nZyK B{z ;[jDk brd?, s[oB tkb/
d/ g?oK B[z ;[ydkJh brd?. s{z th nkgD/ oZp nZr/ gqkoEBk eohI, fJ; dhnK w[V e/
bhoK Bk j'D.
nkgD/ ihtB ftu Xho B/ J/BhnK w{oyskJhnK eoe/ B[e;kB T[mkfJnk fe
e[b"Idh dk fJNkbhnB Bktb fgBkehU :kd nk iKdk j?. fgBkehUI rbsh eodk j?,
p/gBkj gSskT[Idk j?, nkgD/ nkg Bkb tknd/ eodk j? fe j[D fynkb oZyKrk, j[D
rbsh edh BjhI eoKrk, fco ;G rbs wbs. Xho d/ fdwkr ftu fJj rZb fet/I
p?m rJh fe B"eoh eo bJh sK b/ye BjhI pD ;edk< T[j ;e{b ftu frnkBh
wk;No bZrD dh g/FeF th ;theko BjhI eodk. G[ywoh d// ysoBke Bshi/ gfotko
G[rsdk j?.
T[;B{z Bts/i d/ dZ;D T[go g{ok :ehB j' frnk fe fJBebkp nkfJnk fe
nkfJnk. fco b/yeK B{z pj[s g?;/ e/tb fbysK bJh fwfbnk eoBr/. fJ;/ nk;
ftu T[;B/ ;koh T[wo fpsk fdZsh. gzikph ftu e[Zbtesh b/yeK dk i' jFo j[d
z k
j?, Xho T[;dh Ne;kbh fw;kb j?. fJBQK jkbks ftu fJj' fij/ fFno ou foj?L
N[ZNDk nkFe d/ fdb dk
j? wjK gob'I dk fuzBQ

88

nk fe fwN ikD' pukJhJ/


fJ; ftuko/ iZr B{z.
fe;ws Xho T[go brksko jwb/ eo ojh j?, fJj d/y e/ j?okBh BjhI j[d
z h,
;r'I brdk j? nfijk j'Dk jh ;h, j?okBh sK fJ; rZb'I j[zdh j? fe ;ohoe ns/
wkBf;e ;ZNK ftu'I pu fet/I iKdk fojk. pugB ftu wkfgnK Bkb g?db s[fonk ik
fojk ;h. fJe x'Vh dk ;tko th Bkb Bkb s[fonk iKdk ;h. fgsk B/ ;tko B{z
fejk - fJ; pZu/ B{z fpmk b?. T[;B/ nkgDh pKj pZu/ B{z cVB bJh tXkJh. fgsk B/
pZuk cVk fdZsk go ;tko s'I g{oh soQK geV e;h Bk rJh s/ x'Vh d/ g?oK nZr/
fvr fgnk. s[oh iKdh x'Vh dk g?o sK pZu/ T[go fNfenk go fpBK Gko fds/ nZr/
bzx rJh s/ T[j pu frnk. fJj' e[ZM ihtB Go j[zdk fojk. ;'bi/fBsf;B fbydk
j? - ;NkfbB tb'I J/BhnK ;}ktK d/D pkd pu frnk sK w?I ;wM frnk, j'Dh j[D
w/ok e[M BjhI ftrkV ;e/rh.
g[okD/ gkso T[; Bkb s[o oj/ jB. wkwdhB bbkoh dh fJbke/ ftu J/Bh
X[zw fe fwZE pD frnk ;h. b'e fejk eod/ ;B - wkwdhB gZr d/ fJe gk;/ j'o
d{i/ gk;/ j'o ozr eo fdzdk j?. Xho T[; B{z :kd eofdnK fbydk j?, w?I fejk w/oh gZr ozr/Irk wkwdhB<
- jK j'o p?mk fe; tk;s/ jK<
- fezB/ g?;/<
- fizB/ g?;/ wkwdhB fbnk eod?. Bk xZN Bk tZX.
- ozr d/j c/o<
- T[J/ f;o T[s'I bkj sK fJe tko fe pzBQh pBQkJh ozr fdnK<
T[;dh eftsk ftXksk f;zx sho, eosko f;zx pbZrD ns/ pktk pbtzs tKr
;kd w[okdh go ojZ;wJh j? fijVh t}B ns/ fynkb d'jK s'I w[es BjhI j[zdh ezB, ezXK d/ B/ j[zd/ eh ejK,
;?BsK B/ ikDekoK tk;s/..
fJe rZb j[zdh fe;/ fJe' bJh
fJe rZb j[zdh j}koK tk;s/.
T[;dh FkfJoh ftu b'e rhsK dhnK X[Bk d/y' fJe s/o/ dw Bkb fe ;kiB,
w?I dfonk w?I ;kro ;K.
nZi Ekbh d/ gkDh tkr{z
fJe s/o/ fpB v'bK w?I.
pj[s tZv/ fdb firo dk wkbe j[zdk j'fJnk ;kvk fJj ebkeko eJh tko
ny"sh BhthI iks d/ nfj;k; dk fFeko j[zdk j?, T[j fJ; dhnK fw;kbK xNBktK
;[Dk ;[Dk e/ fdzdk j? fe feE/ feE/ T[;B{z **ewhD** nkfde Fpd ;[DB/ gJ/. T{u
Bhu iksgks dk fJj nfj;k; ;fGne p;shnK ftu j?, iKrbh ephfbnK ftu fJj
r?ojk}o j?. gkmeK nZr/ w/oh f;ckfoF j? fe r'gh BkE wjzsh dk Bktb *nzfwqs

89

;zskB* }o{o gVQB. p/nzs rohp iKrbh b'eK dh eEk 600 gzfBnK ftu fJT[I ;[DkJh

j? fit/I wjkB rkfJe xzfNnK pZXh gZek okr rkJ/ s/ ;o's/ EeD Bk. ezX ephb/ dk
;odko wkVu{ fijk j?, e/tb bzr'Nh gfjBh, jZE ftu ;'Nh s/ fJe e[Zsk, fJj j?
T[; dh ikfJdkd - fij' fij/ pkeh, T[j' fijk ;odko. b/ye g[Sdk j? - Bk fJ;
e'b jt/bh, Bk x'Vh, Bk d"bs, fco fJj s[jkvk ;odko fet/I j'fJnk< ;odko fJj'
fij/ wbzr E'VQk j[zd/ jB< ezX b'e dZ;d/ jB - fJ; dk j[ew ubdk j?. d"bs eh
uh} j'Jh< j[ew ;G e[M j?. p;zs o[Zs d/ fsT[jko tkb/ fdB fe;/ pzd/ d/ fe;
ikBto dh pbh d/Dh j?, fe;/ B{z gsk BjhI, fi; gF{ tZb fJj T[Irb eo dJ/rk,
wkbe u[g ukg gF{ fJ; d/ jtkb/ eo dJ/rk. i/ ;odko fe;/ i[nkB w[zv/ tb
T[Irb eo dJ/ sK T[; dh pbh b? bJh ikJ/rh. e[;e/rk BjhI e'Jh. ;G B{z gsk
j?, ;odko fe;/ pzd/ tb T[Irb BjhI eo/rk. fJj' fijk j? Jh BjhI T[j. go ;G
B{z gsk j? fe fJT[I eoB dk T[j jZedko j?. epkfJbhnK dh tXhe rohph d/y e/
eJh tko sK ;odko efj fdzdk j? - pbh jh d/Dh j?. u{j/ dh d/ fdT[ n?seK.
j'o eh. d/tsh ;G ikDh ikD B/.
iksgks d/ fJj eFN Bk T[gobhnK Fq/DhnK ftu J/B/ xkse jB Bk f;o/
dhnK j/mbhnK ftu. wXtor nB/eK fpwkohnK ns/ fto'XkGk;K dk fFeko j' j'
brksko y[odk j?. wXtor ftu i' i' p[ok ;'funk ik ;edk j?, Xho Bkb T[j
;G phfsnk. T[;dh EK EK jZse j'Jh fi; d/ fposKs gVQfdnK d[y j[zdk j? go
fJj ;'u e/ Xotk; fwbdk j? fe i' T[; Bkb j'fJnk T[; tKr bZyK j'oK Bkb th
j'fJnk s/ j' fojk j?, fJj e/tb Xho j? i' fJ; dk toDB tko; Fkj tKr g{oB
;fji ftu ofj e/ eo ;edk ;h, fJ; eoe/ oZp B/ T[;B{z pVhnK fGnkBe GZmhnK
ftu'I dh bzxkfJnk.
T[; dhnK fbysK ftu fes/ fes/ sZEK dhnK T[ekJhnK fwb iKdhnK jB.
E'VQhnK e[ dk fJFko/ wkso f}eo eoKrk i' w?B{z fdZ;hnKl fit/I, fbfynk j? fJpokjhw fJ;bkw bJh i{MD tkbk pzdk ;h (j}os fJpokjhw tk;st ftu
:j{dhnK dk g?rzpo ;h id'I ni/ fJ;bkw dk iBw BjhI j'fJnk ;h), T[;dk fynkb
j? fe n?vftB nkoBbv B/ wjkswk p[ZX T[go bkJhN nkc J/Fhnk feskp fbyD
bJh ;z;feqs dk nfXn?B ehsk (id'I fe p'X fsqfgNe, p'X ;kfjs gkbh GkFk ftu
j?), fbfynk j? - b'eK B{z fejk iKdk j? efwT{fB;N Bk;se jB, wzdo w;hsK
podkFs BjhI eoBr/, fe;kBK s'I }whBK y'j b?Dr/. fe;kB MN pfjekt/ ftu nk
iKd/ jB (go o{; ftu nfijk j' u[Zek j?, gkdoh esb ehs/ rJ/ s/ id'I }whB dh
wkbeh y'j bJh, bZyK dh frDsh ftu fe;kB wo/, woB tkb/ fe;kB d[FwD BjhI
;B, p'bFfte fJBebkphnK dk ;kE d/D tkb/ jwdod ;B).
fbfynk - ig[ih ftu okfinK B{z FhIj ns/ w[eZdwk B{z r[o{ BkBe d/t ih B/
e[Zs/ fejk j?. fJj gzeshnK ig[ih dhnK BjhI wbQko dh tko dhnK jB. u'o, Xho
d/ pD oj/ wekB dhnK u[rkmK bkj e/ b? rJ/ sK fbydk j? - rohp d/ xo u'oh
ehsh. nwho E'VQ/ gJ/ jB, T[BQK d/ xo'I u'oh eo b?Id/< fJBQK u'oK B{z iwksh u/sBk
BjhI j?. rX/ jB.

90

fgnko/ Xho, fiBQK e'b iwksh u/sBk j[zdh j? T[j sK nwhoK d/ xo'I th u'oh
BjhI eod/. ;zxoF eoBk j'o uh} j? u'oh eoBk j'o. F/y ;kndh r[fb;sK ftu
fbydk j? - u'oh d/ fJokd/ Bkb xo ftu x[f;nk u'o i/ G[Zy Bkb ftnke[b j? sK
eh fJ; eoe/ o;'Jh ftu gJhnK uh}K BjhI ykJ/rk fe o'f}nK d/ fdB jB<
Xho dk n?bkB j? fe efwT{fB;N ftukoXkok s'I fpBK pkeh ;G ftukoXkoktK
ftnoE jB - T[j fJT[I jB fit/I ;{oi uVQB Bkb sko/ S[g iKd/ jB, wkoe;h

ftukoXkok nZi dk ufVQnk ;{oi j?.

Xho B{z fJ; rZb dh j?okBh j[zdh j? fe eJh ftdtkB, fjzd{ iK f;y j'D
ftu cyo wfj;{; eod/ jB. T[j G[Zb iKdk j? fe T[; B{z y[d T[go i/ efwT{fB;N
j'D dk wkD j? sK fJe f;y B{z f;Zy iK fjzd{ B{z fjzd{ j'D dk wkD feT[I Bk j't/<
T[; B{z wkoe;h ftukoXkok s'I fpBK j'o jo/e doFB c}{b brdk j?. ekwo/vK s'I
fpBK pkeh ;G fgS/ fyu{ jB s/ p[oi[nk jB. T[; dh o/b rZvh fJe' fdFk ftu
nzXkX[zd J/Bh s/} d"V ojh j? fe id'I T[j d/ydk j? i'sh pk;{ d/ wkwb/ ftu
ekwo/v, ekwo/vK dh fgm ftu S[ok wko oj/ jB sK fbydk j? - eh fJj
efwT{fB;N ubB j?< fJj irhodkoh ;'u j?. Xho ;kfjp, ikrhodko sK ikrhodkoK
dh vN e/ jwkfJs eod/ ;B, efwT{fB;NK B{z T[BQK s'I fJj r[D f;yDk ukjhdk ;h.
Xho B/ fJzdok rKXh ns/ ;zs jouzd f;zx b"Ir'tkb T[go eftsktK fbyhnK.
gsk BjhI brdk T[;B{z fJBQK d'tK ftu nfijh eh t;s{ fwbh fi; s'I T[j ekfJb
j' frnk< Gkosh okiBhsh ftu GfoFNkuko ns/ r[zvkrodh B/ fJzdokekb ftu gqt/F
ehsk s/ g{o/ tX/ c[b/. fJzdokrKXh y[dgq;sh ns/ ;[nkoE f;ZXh tk;s/ jo ezw eoB
ftu ;woZE ;h. dopko ;kfjp T[go T[;dk jwbk fJ; dh fw;kb j? fijVk T[;
bJh nkswxksh j'fJnk go T[j fJ; d/ ysfonK s'I nBikD ;h. ;zs b"Ir'tkb
n";sB p[ZXh dk nfijk B/sk ;h fi; ftu bhv eoB dh G'ok ;woEk BjhI ;h, y[d
B{z nvi;N eo b?Idk ;h. nekbh-db dk gqXkB fJ; eoe/ ekch d/o fojk feT[Ife
fJj rT{ rohp ftukok fe;/ dk eh ftrkVdk j?, dh GktBk ftnkge ;h. fJj d't/I
Xho dh eftsk dk ;o's p; fJ; eoe/ pD rJ/ feT[Ife fJBQK B{z ykVe{nK B/
wkfonk ;h. edh fJT[I th j[zdk j? fe cV/ ikD dh ;{os ftu i/p-esok J/Bk
e[ZfNnk ikt/ fe so; yke/ mZfrnk frnk pzdk th efjD bZr/ - Sv' go/ j[D ftuko/
B{z. tXhe e[ZN/ ikD dh ;{os ftu so; dh GktBk sK ;wM nkT[Idh j?, i/p-esfonK
T[go eftsktK fbyD dh rZb fco th ;wM ftu BjhI nkT[Idh.
;zs ih gzikp-;wM"s/ T[go d;]s feT[I eo nkJ/< Xho iK e'Jh j'o dZ;/ fe
fJ; d;skt/} Bkb gzikp B{z iK fjzd[;skB B{z eh fwfbnk< j'o e[M th Bk j[d
z k, i/
fJ; ;wM"s/ Bkb gzikp ftu FKsh gos nkT[Idh c/o th e[M n;o nzdk} wzBd/, go
gzikp ftu r'bh-pzdh th p/nzs f;zx dh ;oeko t/b/ j'Jh. fJzdok ns/ b"Ir'tkb
T[go fbyhnK eftsktK f;nk;s jB, ebk BjhI. edh edh f;nk;s ebk th pD
iKdh j?, fJE/ BjhI pDh. ;hHghHnkJh gzikp d/ iBob ;eZso B{z n?woi?I;h d/ fdBK
ftu w?I thj B[eksh gq'rokw fJT[I gqukofdnK d/fynk j? fit/I gjkVhJ/ wiwk bk e/
;bkihs ns/ jo skes tXkT[D tkbhnK dtkJhnK t/ud/ jB. efwT{B;N gkoNh

91

nkc fJzvhnk, fJzdok rKXh dk b'e ;zgoe ftGkr pfDnk fojk. fJ; tfjD ftu
Xho dk tfj ikDk nuzG/iBe rZb BjhI.
Xho fbydk j?- **w/oh fJZSk j? w?I Xosh T[s/ Gz[i/ p?mk j'tK s/ w/oh ouBk
nkekF S[j/.** T[; dh fJj fJSk T[; dhnK ouBktK ftu pj[s EK g{oh j'Jh ;kc
fd;dh j? go T[es oki;h eftsktK Xosh dh gZXo d/ w/u dhnK th BjhI. T[Ii
fJj }o{oh BjhI fe b/ye dh jo/e ;so p/fw;kb j't/. fJBQK d' ftneshnK dk
f}eo fJ; bJh nkfJnk j? feT[Ife Xho fJBQK eftsktK d/ jZe ftu seVh tekbs
eodk j?. fijV/ pzd/ nekb sys Ykj/ ikD T[go d[Zy gqrNkT[Id/ jB Xho T[BQK B{z
f;o/ d/ w{oy ;wMdk j?. fJj' fij/ w{oyK ftu'I fJe fJBQK ;soK dk b/ye th j?
fijVk dopko ;kfjp T[go jwb/ B{z nfjwekBk, tfjFhnkBk ns/ nB?se ekotkJh
dh T[gi ;wMdk j? go ;zs'y f;zx Xho dk edodkB j?.
fi; pzd/ dh rZb ekwo/vK B{z c}{b brdh, w?I d/ydk T[j T[; bJh
dehnkB{;h Fpd tofsnk eod/. w?B{z s/ w/o/ ;kEhnK B{z fJ; Fpd d/ noEK dk
e'Jh gsk BjhI ;h, i/ edh gZr mhe Bk pzBQhI iKdh, n;hI nkyd/ - eh dehnkB{;h
gZr j?, p/;[nkdh ;p}h s'I b? e/ xNhnk pzd/ sZe, ;kv/ bJh ;G dehnkB{;h ;B,
fJE'I sZe fe XkoK u'D t/b/ bZs wkoe/ d[ZX v[bQk fdzdh sK n;hI wZM B{z dehnkB{;h
w?vb Bkb Btkid/. n;hI pugB ftu i' eod/ ;K, Xho j[D se eoh ik fojk j?.
sZEw{be rbshnK sK nrbhnK n?vhFB} ftu ;'X bJhnK ikDrhnK go Xho
dk e/tb fJe ftukoXkok B{z ;op'sw wzBDk s/ pkeh ;GBk B{z j/u ikDBk ;zs[fbs
;'u BjhI. w?I wkoe;h ftukoXkok dk ekfJb BjhI jK go ikDdk jK fe fJ; B/
;wki d/ tZv/ tor B{z gqGkfts ehsk ns/ eo/rh. go wkoe;tkd ;z;koh d[ZyK d/
fJbki bJh gfjbh s/ nkyoh dtkJh BjhI j?. j}koK cb;fcnK ftu fJe fJj th
j? s/ fJj th ;P?-fto'XskJhnK s'I w[es BjhI j?. ;NkfbB pko/ Gkosh efwT{fB;NK B/
g{oB w'B Xkfonk j'fJnk j?.
T[IM Xho B{z efwT{fB}w pko/ nkgDh ew}'oh dk gsk j?.T[j fbydk j? - w?B{z
nkgDhnK nZyK T[go'I nzX ftFtk; d/ god/ d{o oZyD/ ukjhd/ ;B. FoXk uzrh uh}
j? go nzBQh FoXk uzrh BjhI.w?I wkVk pzdk BjhI, go jK, nebwzd BjhI.
pj[s r[D n"r[D nkg; ftu fwbe/ ;kv/ fJ; fgnko/ b/ye B{z ;zs'y f;zx
Xho pDkT[Id/ jB. w/ok nkofEe fgS'eV Xho Bkb'I fe;/ gqeko th tXhnk BjhI go
;kv/ d'jK ftu d[BhnKdkoh gZy'I fJj coe j? fe szrh d/ fdBK ftu i' th ezw,
B"eoh, wkVh uzrh fwbh w?I T[E/ jh vN frnk id'I fe Xho B{z uzrhnK GbhnK
B"eohnK dh g/FeF j[zdh ojh, T[j fJBeko eodk fojk, fJj ;'u e/ fe T[;B/
b/ye pDBk j?. T[; B{z T[wo Go gsk Bk bZrk fe d't/I uh}K fJe d{ih dhnK
fto'Xh BjhI, g{oe jB. id'I fJ; G[b dk nfj;k; j'fJnk, T[wo phs rJh.
Xho B{z g[BoiBw ftu ftFtk; BjhI. wzB bt' T[; B{z fJe iBw j'o fwb
ikt/ eh fco T[j fJ; ihtB tkbhnK rbshnK s'I w[es oj/rk< fJj rZb w[Zbk ih
B;ho[ZdhB B{z g[ZSh rJh. w[Zbk B/ itkp fdZsk - J/B/ r[Bkj ehs/ jB, d[pkok

92

fJB;kBh ikwk B;hp BjhI j't/rk. ifrnk;{ B/ fejk - co} eo bt' fwb ikJ/<
co} jh eoBk j?.
B;ho[ZdhB B/ fejk - i/ wB[Zyk ihtB d[pkok jk;b j' ikt/ sK w?I pj[s S/sh
r[Bkj eoB/ F[o{ eoKrk. fJ; iBw ftu w?I pj[s vodk fojk, ;' d/o sZe fBowb
fojk. fJj rbsh nrb/ iBw ftu BjhI d[joktKrk.
;kv/ fgnko/ woj{w FkfJo ;sBkw f;zx y[wko B{z fJe g'qc?;o B/ fejk - s{z
T[bfMnk j'fJnk nkdwh j?I. y[wko B/ fejk - ;jh j? d';s. go w?B{z gsk j? w?I
feE/ T[bfMnk, fet/I T[bfMnk. w/ok fJbki ;zGt j?. s/ok fJbki e"D eo/rk< s{z i'
y[d B{z g{ok ;[bfMnk pzdk ;wMd?I, s/oh jkbs tXhe ifNb, tXhe fuzskiBe j?
Gok.
Xho tork ;ob nkdwh feE/ fwb/rk< T[; dh fceFB ftubh ;obsk Gkoh
;kXBk fgS'I fwbdh j?. fit/I Fk;soh ;zrhs dk gogZe rkfJe ;kB{z okr tb'I p/;wM
ikD e/ ;kv/ g;zdhdk b'e-rhsK d/ p'b, b'e-X[BK ftu ;[Dk dJ/.
gzi ;kb gfjbK Xho tk;s/ fbfynk fJj b/y T[; B{z G/i fdZsk. g;zd BjhI
nkfJnk. Bok} j'fJnk. fJ; rZb dk tXhe p[ok wBkfJnk fe fiE/ T[; dk f}eo
ehsk T[E/ sk;eh dk Bkw feT[I fbfynk. Xho nB[;ko sk;eh irho{, ;Zi fgSkyV,
p[oi{nk, dehnkB{;h tr?ok tr?ok HHH ;h. ehsh rJh fwjBs ns/ ;wK ftnoE
frnk. go eh gsk gkmeK B{z mhe bZr/. jK fi; BZe tk;s/ BZE xVkJh T[;B{z fJj
mhe BjhI bZrh.

93

gq'c?;o r[btzs f;zx


thj Btzpo 2000 dh ;akw B{z w?_ xo'_ pkjo B/V/ feXo/ frnk j'fJnk ;K fe
c'aB T[go ;[B/jk fwfbnk - gq'c?;o r[btzs f;zx ih nkJ/ j'J/ jB. ibdh tkg; xo
g[Zi'. T[;/ tes, ;akw d/ ;kY/ e[ nZm tZi/ j'Dr/, w?_ xo dk o[ya ehsk. o'ia tKr,
w/b ne;o j[zdk jh ofjzdk ;h go edh xo Bjh_ ;B nkJ/. HHH nktKrk edh. HHH
bktKrk fe;/ fdB uZeo HHH p; fJj ;[D e/ n;h_ u[g eo ofjzd/. T[BQK Bkb pfj;
eoB dh fe;/ ftu fjzws Bjh_ ;h j[zdh. y[;ah j'Jh fe xo nkJ/ jB. w/o/ nkT[D
t/b/ pZfunK Bkb rZbK eo oj/ ;B. w?I nkfJnk sK efjD bZr/, "ghD ykD dh
;[bkj wkoB ftu tes iakfJnk Bjh_ eoBk. io{oh ezw nkfJnk jK. s[jkv/ eoB
i'r j?. eoBk gt/rk s[jkB{z fit/_ th j't/."
w?I ;[Ddk fojk, T[jBk fejk - fezBk e[ ;wK ubd/ ofjDr/ ;kj, e'Jh gsk
Bjh_. go ;z;ko fsnkrD s'_ gfjbK fJe iao{oh ezw eoB dh swzBk j?. g{ok eo
gktKrk fe BjhI, gsk BjhI HHHH uzrh soQK eo gktKrk fe Bjh_, gsk Bjh_. ;qh r[o{
rqzE ;kfjp ih dk soiwk cako;h iapkB ftu eoB dk ya:kb pko pko fdb ftu
x[zw fojk j?. tkJh;-uK;bo ;kfjp B{z fwb e/ fJj gqki?eN w?B{z fdtkT[. ig[ ih
;kfjp ns/ ;[ywBh ;kfjp ih dk soiwk eo u[Zek jK s/ fJj :{Bhtof;Nh B/
Skfgnk j?. noph ns/ cako;h d/ dkB;atoK dhnK nZShnK oktK nkJhnK jB. fJBQK
pkDhnK dh fJe fJe gzesh dk nB[tkd eoB T[gozs w?_ nB[tkfds gzesh B{z pko
pko fJ; gqeko gVQdk ;h fit/_ i[nkB f;Zy bVek d;sko pzBQD fgS'_ pko pko ;ah;ak
d/ydk j? fe mhe j? th fe Bjh_.
w?_ fejk, "ibdh tkJh;-uK;bo ;kfjp B{z fwbKrk gq'c?;o ;kfjp s/ jo
e'f;a;a eoKrk fJj gqki?eN s[jkB{z fwb/ go i/ ;cbsk Bk fwbh sK p[ok Bk
wBkT[Dk. tkJh; uK;boK B{z wBkT[Dk pj[s nk;kB Bjh_ j[zdk, go T[jBk rZb ikoh
oZyh, "w?I pj[s ewkb dk ezw eo gktKrk, e'Jh dkntk Bjh_ j?. ;qh r[o{ wjkoki ih
dhnK fizBhnK e[ fwjopkBhnK gqkgs j'DrhnK fdZ; ikDrhnK. g[okD eEk j?. ;qh
okwuzdo ih bzek sZe nZgVB bJh g[b pBkT[D bZr/ sK fJe rbfjoh ;w[zdo ftu
SbKr wkodh, fco o/s T[go b/ND brdh. fco ;w[zdo ftu, fco o/s T[go. fe;/
B/ g[ZfSnk, "fJj eh y/v j'Jh?" frbfjoh B/ fejk, "y/v BjhI, ;kro B{z ;[ek ojh_
jK sK fe g[b pDB ftu xZN tes bZr/." do;ae jZ; e/ g[ZSD bZrk- "go eh
;[ek gkJ/_rh fJ; gqeko ;w[zdo B{z s{z? " rbfjoh B/ fejk, ";w[zdo B{z ntZ;a ;[ek
fdnKrh, fJj dkntk sK Bjh_ ehsk. g[b pDB sZe e'f;a;a eoKrh. fizBh skes
fwbh j? oZp tZb'_, bk fdnKrh. "

94

;fji/ ;fji/ T[m/ y{zvh ;zGkbh s/ tkg; ikD bZfrnK fejk, "noph, cko;h,
;z;feqs s/ nzro/iah ikDB tkb/ pV/ fwbDr/. fJj f;Zy, r[btzs f;zx Bjh_ fwb/rk
fco s[jkB{z".
efjD B{z sK w?_ ;"_I frnk go d/o oks sZe Bh_d Bk nkJh. eJh tko nZy
y[ZbhQ s/ gq'c?;o r[btzs f;zx d/ fJj' eEB pko pko r{zid/ HHHH edh ysoBke
phnkpkB ftu'_ nkJhnK nktkiK brdhnK, edh fJT[_ brdk fit/_ ;[jD/ pkrK ftu
ufjed/ gzShnK d/ rhs j'D. ;tys/ ibdh T[me/ fJ;aBkB ehsk, oZp dk Bkw b?e/
tkJh; uK;bo B{z fJ; ekoi dh wjZssk do;kT[_fdnK, gq'c?;o ;kfjp B{z gqki?eN d/
d/D bJh p/Bsh gZso fbfynk s/ 21 Btzpo B{z ;t/o/ 6 ti/ e'mh d/ dopkB B{z cVk
e/ xo tkg; gofsnk. fJ; pko/ fe;/ Bkb e'Jh rZb Bjh_ ehsh.
nrb/ fdB :kBh fe 22 Btzpo B{z ;t/o ;ko ;/tkdko 7 ti/ fJj gZso
tkg; w?B{z cVk frnk fi; T[go tkJh; uK;bo B/ fbfynk ;h - pj[s pj[s
XzBtkd. gqki?eN gqtkB j?. fiE/ fiE/, fit/_ fit/_ gq'c?;o ;kfjp ukj[D, T[jBk dh
;jkfJsk s[;h_ eoBh j?- ;jh. i;pho f;zx nkjb{tkbhnk tkJh; uK;bo
21H11H2000H
y[;a y[;a fJj ypo gq'c?;o ;kfjp B{z d/D frnk sK T[BQK d/ r'vhI jZE bkT[D/
ukj/. wBQK eoe/ iZch gkJh s/ efjD br/, "f;Zyh ftu tZvk S'Nk Bjh_ j? e'Jh j?.
;G pokpo jB." w?_ fejk, "gq'c?;o ;kfjp w?B{z T{u Bhu ftu g{ok ft;atk; j? s/
f;Zyh ftu T[{u Bhu dh pekfJdk gqEk j?. jK iBw s'_ e'Jh T{u Bhu Bjh_ j?.
r[owfs ftu uzr/ wzd/ eowK ;dek sK fJj j?. eh fJ; ftu e'Jh ;aZe j? fe s[;h_
bk;kBh ftdtkB j' s/ w?_ s[jkvk gkme, ;o'sk ns/ ftfdnkoEh jK. s[;h_ w?B{z w/o/
;fseko eoB d/ jZe s'_ fet/_ tzfus eo ;ed/ j'?"
d' fszB fdB pkd vk a ;aw;a/o f;zx fwb/ s/ w?B{z dZf;nk, "fJj soiw/ dk
gqki?eN b?e/ gq'c?;o ;kfjp pj[s y[;a jB fe T[BQK B{z fdb ukfjnk ezw fwb frnk
j?. nZi ;t/o/ w?B{z iKd/ B{z tki wko e/ p[bkfJnk s/ fejk- "soiw/_ dk fJj ezw
fJzBh fwjBs Bkb eoKrk fe f;Zy w?B{z ;akfJd 'GkJh' dk fyskp d/ d/D. jo
[jos, tfvZsD, jo ;BwkB fwb u[Zek j? go r[o{ yakb;k gzE tb'_ gqdkB ehsk
'GkJh' dk fyaskp ;op'sw j?. "
2009 ftu uzvhrVQ fty/ cko;h nfXnkgeK d/ nzsook;aNoh ;zrmB B/ T[BQK B{z
pkpk- fJ- cko;h dk fyaskp d/ e/ ;BwkfBnK ;h. ;Zs d;zpo 2000 ;akwh 6 ti/
cakBh ;z;ko s'_ ftdk j' rJ/. T[jBK dk ftdkfJrh dk fJj fdB nkw fdBK fijk jh
;h. ;t/o/ T[m/. ukj pDkJh. t;so X'J/. fco co;a X'fJnk. fJeZb/ oj/ ;B ;koh
T[wo. prhu/ ftu ezw eod/ wkbh B{z p[bkfJnk s/ fejk- "e[o;h T[E/ X[Zg/ oZy
fdT[." X[Zg dk fBx wkDB bZr/. d[gfjo/ nzdo ik e/ nkokw ehsk s/ d' e[ ti/
fco ;/tkdko B{z fejk - T[Xo p?_u s/ p?mDk j? ;Ve T[gZo. o"De d/yDh j?. p?_u
T[go p?m/ wz[fvnK e[VhnK B{z ;/tkdko B/ T[m ikD bJh fejk sK gq'c?;o ;kfjp xzNk

95

e[ nktkikJh d/yd/ oj/. fco ;kY/ e[ fszB ti/ gq' okfizdo f;zx bKpk B{z p[bkfJnk
s/ fejk- "w?_ fsnko j[zdk jK. s[;hI n?_p{b?I; b? nkT[. sphns e[ZM mhe Bjh_ j?."
bKpk ;kfjp d/ n?Ip{b?I; fbnkT[D s'_ gfjb'I p?r ftu s"bhnk, e[osk, gikwk,
e"bh, rbk; gkJh fsnko yb's/ ;B. n?Ip{b?I; ftu p?mD t/b/ fejk- "vkeNo B{z
fdyke/, j;gskb s'_ pkd nkiakd Bro w/oh Gshih ofjzdh j?, T[; gk; b? ubDk."
fJt/I j'fJnk. j;gskb vkeNo B/ fejk, fe;/ fdB fco u?enZg eotk ikDk, j[D
mhe jB. nkiakd Bro ike/ d[ZX ghnk. wzi/ T[go b/N rJ/ s/ b/N e/ nkokw Bkb
;akw d/ 6 ti/ nBzs ;aKsh ftu ;wk rJ/. jkfJ se Bjh_ ehsh. ozue wkso e'Jh
sebhc Bjh j'Jh. w?_ fe;/ pqjw-frnkBh d/ do;aB Bjh_ ehs/. gq'c?;o r[btzs f;zx
s'_ fet/_ fGzB j't/rk e'Jh pqjwfrnkBh?
T[BQK pko/ pVk e[ZM fbfynk ik ;edk j? go nZi :kdK d/ fusogN T[go
E'V/Q e[ ;hB nkJ/ jB. T[BQK Bkb jh ;aoXKibh ;jh. rohp feosh okwrVhQnk
gfotko ftu 13 i[bkJh 1920 Jh;th ftu d"bsg[ok fgzv, sfj;hb iahok fty/ iBw
fbnk. iaho/ s'I d;thI gk; ehsh ;h. shih ebk; ftu gVQd/ ;B id'I nzfwqs SeD
bJh fsnko j' rJ/. j[ewBkwK fbnk frnk sK rZrk nZyo fBefbnk. rqzEh f;zx
efjD bZrk- i/ eZek nZyo fBebdk sK e[btzs f;zx Bkw oZy fdzd/. j[D eh Bk
oZyhJ/? fBe/ pkbe B/ fejk- ih r[btzs f;zx oZy fdT[. r[btzs f;zx Bkw oZfynk
frnk. dZf;nk eod/ ;B fe ikg ;kfjp, nekb T[;ss ns/ j'o eJh pkDhnK ftu
d;w gks;akj B/ Gk;ak ftfrnkB ns/ ftnkeoD Bkb fdbu;g siop/ ehs/ jB.
T[BQK B/ nr/so cko;h s/ noph d/ ;apdk Bkb gS/so ;z;feqs d/ ns/ eJh nr/so
;z;feqs Bkb gS/so noph cko;h d/ ;apdk dh tos'_ eoe/ fijV/ ;wk; pDkJ/ T[j
gfjbh tko ehsk frnk gq:'r ;h. T[BQK s'_ gfjbK Gk;aktK dh fJj y/v fe;/ Bjh_
y/vh ;h. fJt/_ jh r[btzs f;zx Bkw j?. r[b nr/so cko;h dk ;apd j?, tzs
gS/so ;z;feqs dk.
n?w aJ/ a cko;h r"ow?_N ekbi bkj"o s'_ ehsh go ;e{b dh fJe xNBk T[BQK
dh :kd ftu ;dk ekfJw ojh. B"th_ ftu gVd/ ;B fe ;e{b dk w[nkfJBk eoB
fJz;g?eNo nk frnk. r[btzs f;zx d/ f;o T[s/ yZdo dk goBk, yZdo dk ewhia,
yZdo dk eSfjok s/ fwZNh Bkb GohnK j'JhnK BzrhnK bZsK. g?db ;co eoBk g?_dk
;h xo'_ ;e{b sZe. d/y e/ fJz;g?eNo B/ fejk- wk;No ih, fJj' fifjnK B{z feT[_
dkybk d/ fdzd/ j' ;e{b ftu? wk;No B/ fejk - ih fij' fij/ fwbD, T[j' dkyb
eoB/ j'J/. go e[ZM g[ZS e/ sK d/y' fJ; B{z. fJz;g?eNo B/ cko;h, nzro/iah, rfDs
nbipok, i' th ;tkb gkfJnk, T[;dk r[btzs f;zx B/ ;jh_ T[so fdZsk. fJe th
T[Zso rbs Bjh_ j'fJnk. sd fJz;g?eNo B/ fejk- "ftfdnkoEh Bjh_, fJ; tor/ sK
nfXnkge j'D/ ukjhd/ jB." _
cko;h ftu'_ 67% Bzpo b?e/ r'bvw?vb sK fiZfsnk jh, nkgD/ s'_ gfjb'_ d/
fJ; n?w aJ/ a d/ foekov s'V/. yakb;k ekbi nzfwqs;o ftu cko;h b?euoko dh
nk;kwh ykbh j'Jh sK fJzNoftT{ T[s/ rJ/. fgqz;hgb vkH GkJh i'X f;zx ;B. r[btzs

96

f;zx B/ n?w aJ/ a cko;h dh nkgDh ;akBdko gqkgsh dk fiaeo ehsk sK fgq;z hgb
;kfjp p'b/ - pE/o/ fwb ikDr/ Gk;aktK d/ r'bv-w?vfb;N. ;kB{z sK f;Zy ukjhdk
j?. f;yh pko/ dZ;. i' ;tkb g[ZS/ - T[Zso fdZs/. fco T[jBk pkDhnK d/ Bkw g[ZS/
fijVhnK iapkBh :kd jB. ;[DkJhnK sK fgqz;hgb B/ g[ZfSnk- pkDhnK ed'_ :kd
ehshnK ;B? T[so fdZsk- "gsk Bjh_. wksk fgsk gkm eod/ ;B. pkpk ih gkm
efonk eod/ ;B. gVdkdk ih gkm eoe/ j[zd/ ;B. gsk Bjh_ ed'_ :kd j'
rJhnkI." cko;h Gk;ak ftu'I fJe gq;aB th Bjh_ g[ZfSnk frnk s/ b?euoko fJB
go;ahnB dh fB:[esh j' rJh.
gq'c?;o ;kfjp w/o/ s'_ gfjbh T[; ghVQh d/ ftdtkB ;B fijVh ghVQh ftZfdnk
B{z gqDkJh j'Jh ;h. w/oh ghVQh e'qXtkB th j? jzekoh j'Jh th. eq'X r[btzs f;zx ih
th eod/ ;B, go T[BQK B{z sK r[Z;/ j'D dk jZe ;h? T[BQK B{z d/y e/ ne;o w?_
nkgD/ eq'X ns/ jzeko T[go fJj ;'u e/ ekp{ gkT[_dk fe ni/ w?_ T[j ewkJh eoBh
j? fi; fgS'_ fe;/ B{z r[Z;/ j'D dk jZe gqkgs j[zdk j?. w?_ ni/ jzeko eoB dk
nfXekoh Bjh_ jK.
T[BQK Bkb s[ofdnK fcofdnK nkgD/ nkg T[go ft;atk; pfDnK ofjzdk ;h.
fJ; rZb dk nfj;k; j[zdk ;h fe noph, cko;h, ;z;feqs, nzro/iah ;kfjs, iK
fJ;bkw Bkb ;pzXs e'Jh th nekdfwe T[bMD g?dk j'Jh sK gq'c?;o r[btzs f;zx
fJE/ jh jB. g[ZS btKr/. Gkt/_ wjhBk wjhBk e'Jh rZb BK j[zdh, sd th, gq' a
r[btzs f;zx jB sK fJE/, e'Jh fceo Bjh__ ;h. yo/ ;B fJ; eoe/ p/fbjkia ;B
g{o/. fJe fdB vk a e/jo f;zx nkgD/ e[ZM d';sK Bkb yb's/ ;B fe gq'c?;o ;kfjp
nk rJ/. y[;ah Bkb e/jo f;zx (;kpe u/now?B gzikp ;e{b f;Zfynk p'ov)
ikDgSkD eotkT[_fdnK efjD br/- "d';s' fwb' g'qc?;o r[btzs f;zx B{z. fJj th
w/o/ fgzv d"bsg[o/ d/ jB." gq'c?;o ;kfjp p'b/- "e/jo f;zx d/ fgzv dk jK w?_?
fJ; gBkjrho e/jo f;zx d/ fgzv dk j? fJj r[btzs f;zx?" tk;st ftu r[btzs
f;zx dk fJj iZdh fgzv ;h id'_ fe e/jo f;zx d/;-tzv t/b/ nk e/ fJE/ ;aoDkoEh
ti'_ tZ;/ ;B. e/jo f;zx B/ fywk wzrfdnK fejk- ";jh j? GkJhU, w?I gq' ar[btzs
f;zx d/ fgzv dk jK."
fJe fdB w?_ s[fonk iKdk ;K sK fJ;akok eoe/ p[bkfJnk s/ fejk- "fdZbh
s'_ fJj yas nkfJnk j? fe;/ ;ZiB dk. gVQ'. itkp fby fdZsk j?, T[j th gVQ'."
fdbh fBtk;h fe;/ f;Zy B/ g[ZfSnk ;h fe eh d;wrqzE ftubh ;koh pkDh d;w
gks;akj dh j?? e[M pkDhnK gVQ e/ fJT[I brdk j? fit/_ fJj r[o{feqs BK j'D.
g'qc?;o ;kfjp B/ itkp ftu fbfynk ;h - ;dhnK s'I fJj j[zdk nkfJnk j? fe r[o{
ih dh pkDh dk gkm eoB ;dek f;Zy fJ; s'_ bkG gqkgs eod/. s[jkv/ yas s'_ gsk
bZrk j? fe r[o{ ih B/ f;yK dh g;zd nB[;ko pkDh dh ouBk Bjh_ ehsh. r[o{
wjkoki B{z f;ZyK dh g;zd Bk g;zd dk e[ZM sK fynkb oZyDk ukjhdk jh ;h. T[j
wB woiah eod/ rJ/ jB Gok ih.

97

id'_ p'bd/, fi; Gk;ak ftu p'bd/, c"bkd fij/ ;apdK dh pko;a j[zdh. fJe
Gk;ak dk ;apd d{;oh ftu dyb Bjh_ d/ ;edk ;h. cko;h, ;z;feqs s/ nzro/iahfszB/ iapkBk shpo-rsh Bdh tKr otkBk j[zdhnK ;B. e'Jh e'Jh ekwb T[;skd
nfijk j[zdk j? fijVk rkfJB d"okB okr dh ;a[ZXsk ekfJw oydk j'fJnk fe;/ j'o
tkX{ ;[o dh fwbktN Bk eo/. fJj' fij/ bk;kBh T[;skd dh SK wkDh n;K bzwk
;wK.
edh edh nfij/ gq;aB nukBe eod/- bzvB ftubk pofwzxw g?b/; d/fynk
j? edh? s;tho sK d/yh j'fJrh? fJj wfjb gsk j? s[jkB{z fJZe ;odko B/ fviakJhB
ehsk ;h? id'_ poskBhnK dk oki ;koh d[BhnK ftu ;h, T[d'_ fJZe f;Zy dk
nkoehN?euo g;zd ehsk frnk ;h. e"D ;h T[j f;Zy ns/ feE'_ dk ;h? nZi e/tb
fJzBk dZ;Krk fe crtkV/ dk ;h.
fJe ftdtkB dh fbys ftu'_ nkgDh ouBk d/ e[ZM nz;a d/y bJ/. id'_ T[j
ftdtkB ;ZiD NZeo/ sK g'q a ;kfjp efjD bZr/ - i' s[;hI fbyd/ j' s/ w?I i' fbydk
jK, T[j tke jB s/ tkeK ftub/ ;ko/ ;apd fve;aBoh ftu w"i{d jB, s[jkv/ tkb/
th w/o/ tkb/ th, ;G d/ ;G. i' fve;aBoh ftu w"i{d Bjh_ j? T[j j? ;apdK dh
soshp. ;apdK dh tkeK ftubh soshp w/oh tZyoh j? s[jkvh tZyoh. go s[jkvh
ouBk ftub/ e[ZM tkeK d/ ;apdK dh soshp j{pj{ T[jh fet/I j? ns/ feT[I j? fijVh
w/o/ tkeK ftu j??
fi; cb?N ftu rokT{_v cb'o s/ ofjzd/ ;B T[;d/ T[gobh wziab T[s/ ofjD
tkb/ nfXnkge B/ pB/fonK T[go rwfbnK dh esko ;ik oZyh ;h. fJZe pZuk gZsk
s'VB bZrk sK rwbk j/mK T[; EK d/ fpbe[b Biadhe T[go s'_ nkD fvZrk fiE/
e[o;h s/ p?m/ gVQ oj/ ;B. T[uh nktkia ftu T[go w{zj eoe/ roi/, ";a'e-;Gk
eoB dh eh pj[s ibdh j? s[jkB{z?"
fJt/_ jh fJe fdB T[gobh wziab d/ nfXnkge d/ o{w-e{bo ftu'I gkDh Utocb'n eoe/ j/mK fvZrD bZrk sK gq'c?;o ;kfjp B/ c[owkfJnk "nkgD/ xo d/ nzdo
th Ssoh skD e/ fcoBk fgnk eo/rk eh ?"
;apdK d/ T[ukoD gqsh n;kXkoD jZd sZe u/szB ;B. fdZbh ikD tkbh fijVh
p; dh T[vhe ftu ;t/o/ ibdh gfNnkbk p; ;N?Iv T[go ik yb's/ T[j pZ; nZXk
xzNk HHH fco fJe xzNk b/N. Bk nkJh sK gq'c?;o ;kfjp efjD bZr/- "tkg; uZbDk
ukjhdk j? j[D sK. eh gsk p; nkJ/ fe Bk nkJ/." fJe B"i[nkB efjD bZrk"gq'c?;o ;kfjp, t?No fJj j'fJrk i/ E'VQk j'o p/N eo bJhJ/." ;[De/ fJZedw r[;/
ftu nk rJ/ s/ fejk - e[ZM fJbkfenk d/ b'e jB nfij/, fijV/ tktk iK pZpk
X[BhnK dk T[ukoD Bjh_ eo ;ed/. fJ; dk ekoB gfotkoe gozgok th j' ;edk j?
s/ ;EkB dk th n;o j[zdk j?. go i[nkB s/o/ tke ftu'_ w?I d/y fbnk j? fe s?B{z
nfijh e'Jh ;wZf;nk Bjh_. s{z tkt/ dh ns/ pp/ dh - d't/I X[BhnK dh mhe tos'I,
mhe T[ukoD eo ;edk j?I go rbs tos'I eo fojk j?I. T[j th w/o/ ;kjwD/. w?I
j'oK B{z w[nkc eo fdnKrk s?B{z Bjh_ eoKrk. s/ok r[Bkj Bk-ekpfbw[nkch j?. fJe

98

wke gquZbs j'fJnk.rZr/ g?o fpzdh dk pVk [ZX T[ukoD eod/ ;B. gB;koh dh
d[ekB s/ rJ/ sK rZr/ g?o fpzdh B{z x'N e/ p'bfdnK fejk- |[abkezd j'fJrh eh?
gB;koh th T[;skd ;h, T[sZo fdZsk- "ih j? sK io{o go J/Bh rkjVh Bjh_ fizBh
s[;h_ wzrh j?."
w?I T[BQK B{z p/Bsh gZso G/ifdnK noi ehsh fe n?w aJ/ a d/ ftfdnkoEhnK
bJh fJ;bkw, e[okB s/ ;{chwZs T[go fszB b/y fby fdT[. wzB rJ/. d' wjhB/, uko
wjhB/, S/ wjhB/, :kd eotkT[_dk fojk go T[so fwbdk "fby fojk jK. fdnKrk."
;kok ;?;aB bzx frnk. wJh dk wjhBk ;h 1990 dk. w?_ fco fejk- ih gkm fbyD/
;B s[;K? p'b/- Bjh_ fbyKrk. :kd eotkT[D dh e'Jh b'V Bjh_. Bjh_ fbyKrk."
w?I fejk, "ih r[;skyh j' rJh j? ;kv/ s'_ e'Jh?" efjD bZr/, "BjhI. j'o rZb j?.
yas nkfJnk j? :{Bhtof;Nh dk w/o/ gk; fe cb?N yakbh eo' fi; ftu ofj oj/ j'.
fB:wK nB[;ko BjhI ofj ;ed/ fJ; ftu. gzB{ ;kfjp tv/oh T[wo dk j' frnk jK
w?I. fJeZbk jK. w/ok e'Jh fNekDk BjhI j?. id'I dk fJj yas fwfbnk j? behoK tkj
fojk jK. Be;a/ pDkT[Idk jK HHHH fe feE/ ojKrk, fet/I ojKrk, fe; gk; ojKrk,
fezBh d/o ojKrk HHHH. fJj Be;a/ fwNk e/ fco Bt/I j'o pDkT[Idk jK s/ fwNk fdzdk
jK. s[jkv/ Bkb rZb eoB dk w/ok wsbp fJj jofria BjhI j? fe w/ohnK w[;aebK
dk s[;hI e'Jh jZb eo'. i/ nZi rowh j? sK J/Bk e[ sK w/ok jZe j? Bk fe efj
;eK, w?B{z rowh bZr ojhI j?. s[jkv/ s'I rowh d{o eoB dk T[gkn sK BjhI
wzfrnk? fgSb/ ;fwnK ftu th d/fynk ikt/ sK wJh i{B d/ wjhfBnK ftu poc
ed'I gJh j??"
w?I T[;/ fdB tkJh;-uK;bo B{z yas fby e/ p/Bsh ehsh fe gq'c?;o ;kfjp B{z
skZ T[wo fojkfJ;a fdsh ikt/. nkgD/ fJ; B'N d/ nyho ftu fJj ;soK fbyhnK"tkJh; uK;bo ;kfjp gq' ar[btzs f;zx ih B{z T[wo Go bJh wekB d/D dh
f;cko;a s'I w/ok fJj Gkt fpbe[b BjhI j? fe fJj :{Bhtof;Nh ngkjiK, p/;jkfonK,
fpwkoK, bkukoK ns/ p[ZfYZnK m/fonK B{z ;aoD d/D bJh e'Jh :shwykBk j?. w/ok
efjD dk wB'oE fJj j? fe gq'c?;o r[btzs f;zx fij/ nfXnkge dh r?aojkiaoh ftu
fJj :{Bhtof;Nh :shwyakBk j't/rh." T[jBk B{z ;dk bJh cb?N fwb frnk.
T[es rZbK fbyD dk fJj noE BjhI b?Dk ukjhdk fe w?I fe;/ B{z e'mh iK
gqki?eN fdtk ;edk jK. fJj sK gq'c?;o r[btzs f;zx ;kjp nfij/ ;B fe T[jBk
d/ ftfdnkoEh s'I b? e/ tkJh; uK;bo sZe nkgD/ nkg B{z T[jBk d/ ezw nkT[D
bJh fsnko eoh p?m/ ;B jw/;a.
w?B{z gzikph :{Bhtof;Nh T[go cayao j? fe fJE/ gq' a r[btzs f;zx B{z g{ok
;fseko fwfbnk. fJ; :{Bhtof;Nh d/ u[frod/ ftu xz[wd/, Nfjbd/, S/VSkV eod/ s/
eokT[Id/, fJE'I d/ wkj"b B{z ;[rzfXs eod/ T[j nyho sZe fJE/ oj/. T[jBk dh nzfsw
fJSk fe ;qh r[o{ wjkoki dk soiwk cko;h ftu eoB dk gqki?eN fwb/, g{oh j'Jh.
gqki?eN BjhI g{ok j'fJnk sK eh? fJj ;G B{z gsk ;h fe gqc?;o ;kfjp bzwk ;wK
BjhI ofjDr/ ;kv/ Bkb. ;fseko:'r okrh p[or GkJh pbpho f;zx pV/ T[u/ go

99

wX[o ;[oK ftu d;wgks;akj ih dh pkDh dk ehosB eod/ jB. vkeNo B/ T[BQK B{z
fejk fe s[jkvh f;js ns/ T[wo fJ; rZb dh nkfrnk Bjh fdzdh fe T[u/ ;[oK d/
nbkg bt'.
GkJh pbpho f;zx B/ fejk - fJ; nkds s'I BjhI jN ;edk w?I. fJ; ;bkj
dh BjhI b'V w?B{z. eh fJj uzrk Bk j't/ fe fJT[I rkT[IfdnK rkT[IfdnK jh w?I d;w/;a
fgsk d/ dopko ftu nZgV iktK? fe T[sbk ;[o T[go jh ofj ikt/?" fJj rZb
;zrs B{z ;[Dke/ fejk- "ih i?ekok SZv'." ;zrs B/ i?ekok BK SZfvnk.
fJ;/ o;s/ T[go gq'c?;o r[btzs f;zx s[od/ oj/. dbhg e"o fNtkDk B/ mhe
fejk - T[BKQ B/ tkZiK BjhI wotkJhnK. oZp d/ gfjb/ ;Zd/ T[go y[;ah y[;ah, nkokw
Bkb s[o gJ/.
id'I T[BQK B/ ftnkj eotkfJnk ;h, gfjbh jh ;akw nB[Gt ehsk fe fJj
e[Vh fJE/ w/o/ xo nke/ y[;a BjhI j? ;akfJd. rZb g[ZSh sK e[Vh B/ fejk fe w/ok
fJE/ nkT[D dk wB BjhI ;h. cbkD/ w[zv/ Bkb ftnkj eotkT[D dh fJSk ;h.
gq'c?;o ;kfjp fJ; Bt-ftnkjh e[Vh B{z, ;w/s dj/i tkb/ ;kwkB d/, T[E/ SZv e/
nkJ/ fiE/ T[j ikDk ukj[zdh ;h. fco T[BQK B/ ftnkj BjhI eotkfJnk s/ n"osK Bkb
bzwK bzwK ;wK rZbK BjhI ;B ehshnK. fJe SV/ SVKr pzd/ pko/ nctkjK
c?bkT[DhnK pj[s ;"yk ezw j? go fJj ;"yk fijk ezw e'Jh Bjh eo ;fenk, e'Jh
;cb BjhI j' ;fenk.
T[BQK dh nzfsw nodk; tes 17 d;zpo 2000 B{z rqzEh f;zx B/ id'I bktK
dk gkm ehsk sK e'Jh nZy nfijh BjhI ;h i' ;/ib Bk j'Jh j't/. nzfsw nodk;
tes bktK dk gkm w?I ;[fDnK BjhI ;h gfjb'I edh go fJj' fij/ ;fBnk;h d/
nkBzd ekoi fJj' fij/ jh j[zd/ jB nkyao.
fgnko/ gq'c?;o r[btzs f;zx, s[;hI fejk ;h wJh i{B d/ wjhB/ edh poc BjhI
gJh. n;h T[d'I d;zpo d/ wjhB/ b{nK trhnK d/yhnK, id'I ;aw;akBxkN ftu s[jkvh
fusk dh T[;koh eoB ftu bZr/. wzB' fe i/m jkVQ ftu poc g? ;edh j? s/ g'j
wkx wjhB/ b{nK M[b; ;edhnK jB. r[opkDh ftu nfij/ jtkb/ jB fe e[dos
dhnK ;aeshnK nkgDk ;[Gkn pdb fbnk eodhnK jB. nfijh spdhbh d/y e/
j?okBh BjhI j[zdh.

100

w/ok d';s JhokB


ni'e/ GkoshnK Bz{ JhokB pkps tXhe ikDekoh BjhI. fJ;d/ e[M fJZe ekoB
w?Bz{ T[d'I gsk bZr/ id'I wkou, ngq?b s/ wJh 2008, fszB wjhfBnK tk;s/ w?I ps"o
ftfiafNzr gq'c?;o JhokB frnk. gfjbh fdZes sK fJjh ;kjwD// nkT[Idh j? fe T[E'I
dh ;oeko JhokB Bz{ ;?orkj pDkT[D tk;s/ fsnko BjhI. ftd/;ah b'e JhokBhnK
Bkb x[bD fwbD, fJj g;zd BjhI ehsk iKdk. Bku ns/ rkfDnK T[go gkpzdh j?.
n"osK bJh ;" ch;dh p[oek gfjBD dk ;oekoh j[ew j? s/ fJ; j[ew dh skwhb
j[zdh j?. JhokBDk wz{j BjhI eidhnK, fJj F[eo j?, :kBh fe J/Bh e[ nkiakdh j?.
nwohek Bz{ Bcaos eod/ eod/ T[BQK B/ nzro/iah Bz{ J/Bh Bcaos ehsh fe s[jkBz{
nzro/iah ikDB tkb/ BjhI bGd/. NktK NktK ;kJhB p'ov nzro/iah ftu j?, BjhI sK
;ko/ fes/ e/tb cko;h. i/ s[;hI toe gofwN b?e/ ub/ th rJ/ sK ;koh T[wo
s[jkBz{ JhokB dh Bkrfoesk BjhI fwb/rh. e/tb T[; pZu/ Bz{ Bkrfoesk fwb/rh
fijVk JhokB ftu g?dk j'fJnk j't/ s/ 18 ;kb sZe d/;a s'I pkjo Bk frnk j't/.
i/ wkfgnK Bkb fJe tko th d/;a s'I pkjo frnk sK wkwbk yasw. T[es ;kohnK
;aosK g{ohnK eoB tkb/ T[whdtko dh th pj[s rfjoh y[cahnk gVskb j[zdh j?.
fjzd[;skBh wkfgnK dk JhokB ftu izfwnk fJe pZuk fJj ;kohnK ;aosK
g{ohnK eodk ;h, j? th ;ahnk w[;bwkB, T[;B/ JhokBh Bkrfoe e[Vh Bkb ftnkj
eotkfJnk go ;oeko tb'I ftnkj dk e/; ebhno eoB tk;s/ fJe ;kb dk ;wK
bZfrnk. T[ZBk fuo T[j fJeZm/ BjhI ofj ;ed/ ;B. ni/ th ftnkj dh nkfrnk
fwbh j?, Bkrfoesk dk e/; ftuko nXhB j?. fJj' fij/ jkbks ftu JhokB pkeh
d[BhnK Bkb'I eZfNnk j'fJnk j?. ;ko/ d/; ftu d' r[od[nko/ jB, fJe sfjokB ftu
d{ik iakfjdkB ftu. sfjokB ftu f;yK dh frDsh brGr 500 j? s/ iakfjdkB ftu
d' e[ ;". fjzd{nK dh frDsh J/Bh th BjhI. jK fjzd[;skBh w[;bwkBk d/ w[zv/ e[VhnK
T[E/ T[u ftfdnk jk;b eoB iKd/ jB fiBQK ftu'I ;ys jkbks d/ pkti{d, tXhe
T[E/ jh t; iKd/ jB. fJBQK ftfdnkoEhnK dk y/so e/tb fJ;bkfwe ;NZvhia ns/
cko;h f;yDk j[zdk j?. JhokB d/ b'e fjzd[;skBhnK Bz{ gkfe;skBhnK s'I tXhe g;zd
eod/ jB.
fJzB/ e[ E'V/ ;w/I nkgDh fojkfJ;a d"okB w?I pj[s e[M ikD frnk jK, fJj
dkntk ;jhI BjhI. i/ w?I fJeZbk iKdk sK w/oh ikDekoh j'o th ;[zrV ikDh ;h.
w/oh ;odkoBh w/oh/ Bkb j'D eoe/ n"osK, e[VhnK B/V/ B/V/ nk iKdhnK ;B. fi;B/
JhokBh n"osK BjhI d/yhnK T[;Bz{ gsk BjhI ;[jZgD eh j[zdk j?. fsZy/ B?D Be;a,
gsbhnK, bzwhnK, r'ohnK BjhI, T[j r[bkph jB. :'oghnBk dk r'ok ozr ;[jDk BjhI
brdk. fijVk :'ogh r'ok r'oh s[;hI fsy/ B?D Be;aK tkbk s/ r[bkph ozr dk d/y',
T[;dk fgS'eV JhokBh y{B dk j?. w?I g[ZfSnk, ;kvhnK gzikph b'e ejkDhnK ftu
e'jekc dhnK gohnK dk fiaeo pj[s tko nkT[Idk j?. fJj e"D j[zdhnK jB<
nB;koh B/ w[;eKfdnK fejk - eke/;ahnk dhnK gjkVBk, j'o eh< e'j wkfJB/ gZEo,
gjkVh, s/ ekc, eke/;ahnk bJh. g[okDk g?wkBk whb dh EK e'j j'fJnk eodk ;h i'

101

seohpB v/Y whb dk j[zdk. fit/I n;hI whb-gZEo rZv/ j'J/ jB, gfjbK e'j(gZEo)
j'fJnk eod/ ;B. r[bkp d/ ;a"ehB iK ikgkBh jB s/ iK JhokBh. r[bkp Bz{ o'ia
efjzd/ jB, r[bkp BjhI. w?I ekoB g[ZfSnk sK dZf;nk - o'ia cko;h dk bcia j? i'
nzro/iah ftu ubk frnk, r[bkp sK c[Zb dk nkp j'fJnk, fe;/ th c[Zb dk o;.
fi; ;afjo ftZu ;kvk fNekDk ;h T[; dk Bkw j? e[zw. ;kvh w/iapkB ;z;Ek
;h ;?INo cko fobhi; ;NZvhia. fJ; ;afjo ftu nZmt/I Jhwkw nbh oiak dh G?D
jiaos ckfswk wk;{wk B/ ngD/ gftZso edw oZy/ ;B. g?rpza o w[jzwd s'I pkd ;ahnk
w[;bwkBk tk;s/ JhwkwK dk ;fseko j?. ;[zBhnK ns/ ;ahnk fcofenK d/ dzr/ ne;o
j' iKd/ jB, skihnK d/ fdBK ftu yk; eoe/. JhwkwK dh frDsh 12 j?, T[j pkoK
d/ pkoK esb j'J/. phph ckfswk wk;{wk nkgD/ ekcb/ Bkb pudh puKdh wZe/ s'I
s[odh j'Jh id'I e[zw sZe g[Zih sd se T[;d/ ;ko/ ;kEh esb eo fds/ rJ/ ;B.
fJj fBek fijk fgzv j[zdk ;h, rohpK dh p;sh. ckfswk wk;{wk ;co ftu J/Bh EZe
rJh ;h fe fJe wjhB/ pkd ewia'oh ekoB d/jKs j' frnk. fi; EK T[BQK Bz{ dcB
ehsk frnk, T[; dk Bkw jow j? s/ T[j d[BhnK dhnK ;akBdko fJwkosK ftu'I fJe
j?. wZe/ s'I pkd JhokBhnK tk;s/ w;ajd ns/ e[zw gftZso ;afjo jB. w;ajd ftu
nZmt/I Jhwkw dh ;ajkds j'Jh, ;ajkds tk;s/ jh cko;h bcia w;ajd j?. fJj
nZmtK Jhwkw, ;Zst/I Jhwkw nbh oiak dk g[Zso ;h s/ nbh oiak d/ gfotko dk
fNekDk gfNnkb/ fiab/ d/ ;afjo ;wkD/ ftu ;h. T[; dk JhwkwpkVk ;wkD/ w"i{d j?.
e[w, sfjokB s'I 150 feb'whNo d{oh s/ j?. JhokB dh gkobhw?IN sfjokB ftu j?
go ;oeko e[zw ftu'I ubdh j? feT[Ife ;ahnk JhokB dk jo/e Xkofwe B/sk fi;Bz{
nkfJs[Zbk dk fyskp fdZsk iKdk j?, e[zw ftu ofjzdk j? s/ jow ftu p?m e/ c?;b/
eodk j?. JhokB d/ pkd;akj fto[ZX prkts nkfJs[Zbk y[whBh B/ jow ftu'I jh F[o{
ehsh ;h.
sfjokB ftu fszB wziabk ;akBdko r[od[nkok j?.w?I w[jzwd o{jkBh Bz{ g[ZfSnk
fe JhokB ftu fezB/ e[ r[od[nko/ jB< T[;B/ dZf;nk fe fszB ;B, d{ik go;ahnB
rbc bkr/ npkdkB ftu s/ shik iakfjdkB ftu. nzro/iaK t/b/ npkdkB ftu f;yK
dh frDsh ekch ;h, fJe ;Ve dk Bkw jh f;Zy n?bh ;h. npkdkB ftu'I f;Zy
sfjokB nk rJ/ jB fi; eoe/ r[od[nko/ dh fJwkos nikfJpxo j' rJh.
iakfjdkB d/ r[od[nko/ dk fJfsjk; fJe fdbu;g xNBk dk Bshik j?.
gfjbth ykBdkB ftu e/tb d' pkd;akj j'J/. gfjbk oiak ;akj gfjbth, d{ik
w[jzwd ;akj, T[;dk p/Nk. gfjbk pkd;akj Gbk wkD; ;h. T[;B/ JhokB Bz{ nkX[fBe
soia dh soZeh d/D tk;s/ g{oh skes bk fdsh ;h. ;kb 1940 ftu T[;dk
iakfjdkB tZb d"ok ;h. fJj fgzv gkfe;skB tkb/ gk;/ j?. fJ; fgzv dk gfjbk Bkw
;h d[iafsnkp, fi;dk noE j? gkDh-u'o. id'I ;akj fgzv bkfrUI r[iao fojk ;h,
T[;B/ 6-7 f;y fe;kB y/sK ftu'I ezw eoe/ tkg; nkT[Id/ d/y/ fiBQK d/ f;oK T[go
d;skoK ns/ dkjV/ y[bQ/ ;B. ;akj nkgD/ x'V/ s'I j/mK T[so frnk s/ g{oB ;fseko
Bkb M[e e/ ;bkw noia eofdnK fejk - fJj' fij/ o{jkBh ceho w?I fiazdrh ftu
gfjbh tko d/y/. fe;kB ub/ rJ/ sK dopkohnK B/ dZf;nk - jia{o fJj ceho ce{o

102

e'Jh BjhI. fJj sK ikjb fe;kB jB, fjzd[;skB s'I nkJ/ j'J/ B/ s/ fJBQK dk tZyok
wijp j?, fJj f;Zy jB. pkd;akj b'eK dhnK sebhcK ;[Ddk fojk s/ id'I ikD dk
tes j'fJnk sK fejk - w?I fJBQK cehoK d/ dhdko fJe tko c/o, ikD s' gfjbK
eoB dk ykj;awzd jK. T[BQK Bz{ p[bkfJnk frnk, ;akj B/ ;fseko eofdnK fco
d[jokfJnk - w?I s[jkv/ fujfonK s'I gSkDdk jK fe s[;hI pzdrh eoB tkb/ B/epys
fJB;kB j'. f;yK B/ fejk - jia{o ;[Zuh feos eod/ jK s/ nZbkj dk Bkw b?Id/ jK.
fJj s[jkvh eh ;oeko j'Jh fe ;kBz{ nkgDh w;fid skwho eoB dh fJikias BjhI<
eh w[be j'fJnk fiE/ pzdrh eoB bJh fJeZm/ BjhI j' ;ed/ fJe EK<
pkd;akj B/ g[ZfSnk - fezBh iawhB ukjhdh j?< fe;kBk B/ fejk - ih fJe
J/eV. ;akj B/ fejk - w?I fJe J/eV iawhB dkB ti'I fdzdk jK. f;yK B/ fejk - ih
n;hI ;akjK d/ ;afjB;akj jiaos pkpk BkBe d/ w[ohd jK, Bk n;hI rohp jK, Bk
;kBz{ dkB b?D dh nkds. n;hI ngD/ g?f;nK Bkb iawhB yohdKr/, s[;hI fJikias sK
fdT[. ;akj B/ fJe J/eV iawhB dh ehws g[ZSh sK dZf;nk frnk - thj jiako
s[wkB. pkd;akj B/ fejk, mhe j?, s[;hI thj jiako s[wkB yiakB/ ftu iwQK eotkT[,
w?I ofi;Noh eoB dk j[ew fdzdk jK. go w?Bz{ th jZe j? w?I fJ; fJpkdsrkj
tk;s/ thj jiako o[fgnk s[jkv/ g?razpo dh Biao eoK. pkd;akj B/ thj jiako dk
u?e G/N ehsk s/ fejk - fgzvk dk Bkw d[iafs nkp ;jh BjhI j?. nZi s'I pkd fJ;
fgzv dk Bkw j'J/rk iakfjdkB(oZp d/ w[ohd) .
sfjokB d/ r[od[nko/ bkfrUI dh w?No' o/b bzxdh j? s/ fijVk ;N/;aB
r[od[nko/ Bz{ brdk j? T[;dk Bkw oZfynk j? - dotkiak-fJ-d"bs. fJE'I fijVh u"Vh
;Ve r[od[nko/ sZe iKdh j? T[;dk Bkw j? ;odko epho n?bh. n?bh wkfJB/ okj.
w?I g[fSnk - dotkiak-fJ-d"bs sK mhe j'fJnk feT[Ife r[o{ BkBe ;kfjp s'I tXhe
XBtkB e'Jh BjhI, go Grs epho dh EK ;odko epho e[M nihp fijk Bkw
brdk j?. w?Bz{ dZf;nk frnk fe Bkw nfij/ oZy/ ikD/ iao{oh ;B fijV/ JhokBhnK
ns/ f;yK d'tK bJh Ugo/ Bk bZrD. d;/ r[o{ ;kfjpkB d/ Bkw JhokBhnK dh iapkB
s/ BjhI uVQB/ ;B. pkpk cohd d/ Bkw s/ gfjb'I jh fJe ;Ve j?. pkDheko GrsK
d/ Bkw bJ/ rJ/ sK epho Bkw u[fDnK frnk feT[Ife epho oZp d/ 99 BktK ftu'I
fJe Bkw j?. ;zs s/ Grs ;apd fJ; Bkw Bkb fco BjhI fbyD/ ;B feT[Ife fJj
bcia cko;h d/ BjhI. ;odko bcia pj[s ;fseko:'r j?. T[E/ n?;Hn?;HghH tk;s/ th
;odko bcia j? fvgNh efw;aBo tk;s/ th. w?Bz{ g[ZfSnk iKdk - s[jkvh dkfB;arkj
(:{Bhtof;Nh) dk ;odko e"D j?< ;odko wkfJB/ uhc. r[od[nko/ ftu fJe f;Zy
n"os w/o/ e'b nkJh s/ fejk - d/y Gok, w/ok fJj thj ;kb dk g[Zso ;kps ;{os
n?. fJE/ pkjothI gk; eoB s'I pkd d' ;kb c"i dh B"eoh eoBh bkiawh j?. c"ih
nc;o nkyd/ B/ e/; eNk s/ N'gh gfjB. fJj J/E/ izfwnK gfbnk, sK th e/;K Bz{
fgnko eod?. w?I c"i d/ ;odko Bz{ fwbh jK, T[j wzBdk Jh BhI. s[;hI w/oh wdd
eo'.
w?I fejk - s[;hI JhokBh j', s[jkvh BjhI wzBdk sK ;odko w/oh feT[I wzB/rk<
T[j p'bh - s[;hI dkB;ato U Bk. s[jkvh rZb w'V Jh Bh ;edk T[j. pr?o fe;/

103

T[whd d/ gzi ;s f;yK ;D/ w?I ioB?b Bz{ fwfbnk, dZf;nk fe w?I dkfB;atfo fjzd[;sK
jK s/ fJe noia r[iakoBh j?. T[j iZch gke/ fwfbnk. rZb ;[De/ j[ew ehsk fJj i[nkB nkgD/ wijp ftu ekwb ofjzdk j'fJnk c"i dh ;oft; eo/rk. d;yas.
r[od[nko/ ftu Gkos dh ;[gohw e'oN d/ foNkfJov uhc i;fN; e[bdhg
f;zx dk Gok fwfbnk, eztbihs f;zx i' vkeNo j?. T[;dh ;odkoBh gfNnkb/ d/
Bkwto tehb e[bdhg f;zx ;kjBh dh G?D j?. w?I fejk - phph w?I th gfNnkb/ dk
jK, ;' sz{ w/oh G?D j'Jh. T[j p'bh - nZi nkgD/ Gok Bz{ sK fwbD nkJh nK. w?B{z
gsk bZr frnk ;h s[jkvk fJE/ nkT[D dk. T[;B/ fejk - e'Jh sebhc sK BjhI<
fe;/ uhia dh b'V j't/< w/oh gsBh B/ fejk - JhokB ftu fes'I stk BjhI fwfbnk.
;kBz{ JhokBh ykD/ ;[nkd BhI brd/. nZX/ xzN/ ftu T[;d/ xo'I stk g[Zi frnk.
JhokBtk;h xo ftu o'Nh BjhI gekT[Id/. jo/e rbh ftu BkBpkJh dh d[ekB
fwb/rh. ria ria d/ x/o/ tkbhnK o'NhnK, st/ dhnK th szd{oh th. e'Jh JhokBh
rowk row o'Nh ykD dk F[ehB BjhI. fszB uko fdBk dhnK o'NhnK yohd e/ xo
b? nkJ/ s/ dkb, ;apih, whN nkfde Bkb yk bJhnK. soQK soQK d/ ;bkd, uktb
ns/ cb T[BQK dh y[oke dk fjZ;k jB. d[ZX, djhI s/ wZyD dh tos'I oZithI, go Bk
Bwe gkT[D Bk fwou. fi;Bz{ Bwe dh b'V j? nkg' nkgDk gk bt/ go fwou c/o
th BjhI. e'Jh yohddk BjhI. ;ko/ e[zw ;afjo ftu'I n;hI fwouK yohdD tk;s/ fJe
d[ekB bZGh fiE'I jcs/ tk;s/ yohd fbnkT[Id/.
sfjokB d/ piako ftu'I dh bzx oj/ ;K sK g/INo dk fJe tZvk ;a' o{w
fdf;nk. w?Bz{ d/yD ;ko c'N' fyuD bJh nkofN;N nkfJnk s/ c'N' fyuD dh
nkfrnk wzrh. w?I fejk - fe; we;d bJh< T[;B/ fejk - s[;hI ps"o wkvb fJE/
p?m'r/ BjhI. w?I s[jkvh c'N' Bz{ wkvb wzBfdnK fJe g/IfNr fsnko eoKrk. nrbh
tko id'I s[;hI nkJ/ sK s[jkvk fdb eo/rk fe ngDh g/IfNzr s[;hI gzikj jiako ftu
yohd' go w?I w[cs ;[rks fdnKrk feT[Ife T[d'I se sK eJh fte u[ehnK j'DrhnK.
w/ok pVk uzrk jZE ubdk j? ih.
gZSwh nkb'ueK B/ JhokBh ebkekoK s/ d';a bkfJnk fe T[j Bebuh jB,
g[okD/ p[sK Bz{ d/ye/ Bt/I, g[okfDnK tor/ pDk pDk t/u oj/ jB, fJ;/ soQK g[okDhnK
g/IfNzria dhnK BebK t/u oj/ jB. fJj d';a c}{b jB feT[fI e T[j s[jkBz{ fJj dZ;
e/ ebkfeqs t/ud/ jB fe fJj cbkDh feqs fijVh cbkD/ nikfJp xo ftu gJh j?,
T[;dh Beb j?. g[okDhnK s;thoK ikBtoK dhnK yZbK T[go T[eohnK j'JhnK jB,
tXhe pZefonK dhnK yZbK T[gZo. yZb dk ozr jbek ghbk j[zdk j?. T[j eDe dk
BkV u"Vk eod/ jB, fit/I gzikpDk p'jNhnK pDkfJnk eodhnK ;B. fJ; gZXo BkV
Bz{ i'V i'V T[j gbkJh fsnko eod/ jB. g/IfNzr dk rokT[Iv fpbe[b yZb dh ;aeb
dk pD iKdk j? fi; T[go g[okDh s;tho Bz{ foez;NoeN eod/ jB. pZeo/ dh yZb
T[go T[eZoh, 3500 ;kb gfjbK j'Jh fw;o dh pjkdo wjkokDh nfjw'; dh fJe
g/IfNzr prdkd d/ nikfJp xo ftu gJh j? i' 2500 ;kb g[okDh fwEh rJh j?.
fJ; dk T[skok gzi ;" o[gJ/ ftu d/ fdzd/ jB. s[;hI d/y'r/ fe Beb Bz{ Beb e'Jh
efj jh BjhI ;edk. JhokBh efjzd/ jB, i' ebkfeqsK nikfJp xoK ftu gJhnK jB,

104

e'Jh th ehws sko e/ T[BQK Bz{ s[;hI ngD/ xo BjhI fbik ;ed/. n;hI nkgD/ j[Bo
okjhI pj[s ;;shnK s[jkv/ xoK ftu g[uk oj/ jK sK eh r[Bkj j'fJnk<
JhokB Bz{ id'I f;ezdo B/ cfsj ehsk T[d'I okiXkBh ;ahokia j[zdh ;h. go
f;ezdo B/ ;ahokia dh EK T[;d/ Biadhe BthI okiXkBh T[;koh fi;dk Bkw oZfynk go;g'fb;. fJE/ T[;B/ ;kBdko wfjb T[;ko/ i' j[D yzvo j' rJ/ jB. ebkekoK
ns/ ezfgT{No wkfjoK dh wdd Bkb JhokBhnK B/ ;hHvhH fsnko ehsh j? go;g'fb; foez;NoZefNv(BtK T[;kfonk wjKBro)l ;hHvhH ubkT[ sK yzvo fdykJh
d/Dr/, T[dk; ;zrhs ubdk oj/rk - fco ;fji/ ;fji/, gZEoK d/ eD fijV/ jtk B/
;dhnK s'I orV orV e/ iawhB T[go fybko fds/ ;B, T[v T[v e/ EwQfbnK Bz{
uzpVD brd/ jB, j"bh j"bh EwQb/ ns/ ezXK T[go Bz{ T[ZmD brd/ jB, fco SZsK
pDdhnK jB s/ nyho ftu ezXK ns/ SZsK T[go g[okDk wjKBro T[xVB brdk
j?. nyho ftu t;dh o;dh JhokB dh Xosh T[go :{BkBhnK dh p;sh fd;dh j?.
;?BktK nk ojhnK jB, ik ojhnK jB, iZi c?;b/ ;[Dk oj/ jB, i'pBtzshnK BZu
ojhnK jB, rk ojhnK jB, g[okDhnK ;[oK, g[okDk ;zrhs.
JhokBhnK tork j[Bo ijkB ftu fes/ BjhI. J/B/ ;a?dkJh fe g/go efbZg th
pr?o g/IfNzr s'I BjhI fwbd/. jo/e xo ftu g{o/ co;a ekbhBk Bkb Ye/ j'J/.
gfjbth pkd;akj dk wjb dzr eo d/D tkbk j?. fJe fdB ftu d/yD tkbk BjhI
fJj. i/ jo uhia fXnkB Bkb d/yDh j't/ sK xZN' xZN fJe jcask ukjhdk j?.
;z;ko d/ jo/e d/; ftu'I nkJhnK ;[rksK ;ihnK gJhnK jB. fe; fe; fdB, fe;
fe; d/; pkps, eh eh c?;b/ bJ/ rJ/ s/ fe; fe; ewo/ ftul s[jkBz{ dZf;nk iKdk
j?. b?fBB, ;NkfbB, uofub, o{iatkbN, w;'fbBh Bkb ftuko tNKdo/ eoB dhnK
pkd;akj dhnK c'N'nK w?Bz{ ipkBh :kd ofj rJhnK feT[fI e fJj ;ko/ j[ewokB
;kvhnK :kdK ftu t;/ j'J/ jB. oE, x'fVnK d/ ;kia, i/ato, ;aokp dhnK ;[okjhnK
s/ g?wkB/, ;zrhs d/ ;kia, s[jkBz{ EK s'I fjZbD BjhI fdzd/. JhokBhnK d/ rbhu/ d/y e/
w?Bz{ nkgD/ vokfJzr o{w ftubk ekbhB g[okDk o[wkb bZfrnk. fszB JhokBh gq'c?;oK
d/ gfotko i{B 2009 d/ nyhob/ jcas/ w/o/ xo nkT[Dr/ sK T[BQK d/ nkT[D s'I
gfjbK gfjbK fJj ekbhB w?I tbQ/N e/ fe;/ gk;/ oZy fdnKrk. w/ok ekbhB ;[jDk
j?, wfjzrk j?, JhokBhnK Bz{ fdykT[D d/ ekpb BjhI.
ekbhBk d/ tv/ ;a' o{wia ftu ikT[[. s[jkv/ ;kjwD/ 15x8 fJzu d/ Bw{fBnK
tkbh n?bpw oZyDr/. n?bpw ftu c'N'nK BjhI, n;bh ekbhB jB fBe/ fBe/. s[;hI
Bw{B/ dh u'D eo' s/ ;kJhia dZ;'. jcas/ pkd s[jkvh g;zd dk ekbhB fwb ikJ/rk
iK s[jkv/ d/; G/i d/Dr/. ekbhBk d/ fJj fBe/ fBe/ Bw{B/ th fted/ jB, d' d' ;"
dk fJe fJe. w?I d; Bw{B/ yohd fbnkfJnk, ;[jD/ co/wK ftu iVk e/ d';sK Bz{ d/
fdZs/.
gq'c?;o ybhb rzpoh B/ fejk - d/; ikD s'I gfjbK wk;{wk d/ jow ftu'I
gq;akd b?e/ ikfJT[. go fco T[j ykw';a j' frnk. w?Bz{ efjD bZrk - s[jkv/ Gkosh
;kEh w[jzwd jphp Bz{ sK nzdo ikD dh nkfrnk fwb ikJ/rh go s[jkBz{ BjhI, r?o
w[;bwkB d/ dkyb/ T[go gkpzdh j?. jK s[jkvh phth ubh ikJ/. fJjBk dk fejVk

105

gsk bZrD?. s[;hI BK jh ikfJT, feT[Ife id'I s[jkBz{ o'e fdsk frnk, s[;hI p[ok
wBkUr/, fJj p/ndph j'fJrh fJe ;akBdko wfjwkB dh. w?I fejk - w?I jo jkbs
ftu nzdo ikD dk :sB eoKrk. i/ tkg; gosk fdsk frnk sK p[ok BjhI
wBktKrk feT[Ife s[jkvhnK otkfJsK dk ndp eoBk w/ok coia j?. ybhb dh fJSk
d/ fto[ZX T[;d/ toiD d/ pkti{d w?I ngD/ ;kEh ns/ phth ;w/s nzdobk dotkiak
gko eoB bZrk sK S/ c[ZN bzw/ fJe p}[or B/ w/oh pKj Bz{ c[ZbK dh NkjDh S[jkJh,
g{o/ ;fseko Bkb ngDh Sksh s/ jZE oZy e/ M[fenk, fco c[bK bZdh NkjDh Bkb
dotkia/ tZb fJ;akok ehsk, noE ;h, pkjo tZb tkg; ikT[. J/B/ ;bhe/ Bkb th
e'Jh tkg; ikD bJh efj ;ed?HHHH w?I ;'funk, uzrk ehsk fe fJE/ nkT[D dk c?;bk
ehsk. JhokBhnK dh fJe fdbe;a ndk j'o d/y ;fenk. w?I seohpB jo o'ia jh
phph wk;{wk d/ dopko e'b'I dh bzxdk feT[Ife w?Bz{ wK r[ioh :kd nkT[Idh ofjzdh.
fij' fij/ j;B j[;?B, T[j' fij/ ;kfjpiakd/. BK s/ EK pdb pdb e/ jho' ;kBz{
fdykJh d/ iKd/ jB.
;[Bfjoh fw;aoh dk gq;akd ! w?I jhfonK torh d/;h fw;aoh sK d/yh ;h go
fJE/ ;[Bfjoh fw;aoh fet/I< nB;koh B/ dZf;nk - ih fJ; ftu e/;o fwbkfJnk
j'fJnk j?. e/;oh fw;aoh e/tb JhokB ftu fwb/rh. ;koh d[BhnK fizBk e/;o g?dk
eodh j?, T[; s'I d[ZrDk e/tb JhokB ftu j[zdk j?. jo/e o/;soK ftu e/;oh fw;aoh
d/ wospkB jB, j[ew eo' fe uhBh dh EK fw;aoh dh ukj fdT[, jkiao j?. tXhe
;co pZ;K ftu ehsk, b'eb th d{o th, jo/e p; J/H;hH j?. fgSbk nZXk fjZ;k
n"osK bJh nrbk nZX wodK bJh. nkN'w?fNe skehnK th ty ty. fJe niBph
w[;bwkB w[;kco w/o/ s'I nrbh ;hN T[go p?mk ;h. T[j T[fmnk, noia ehsh - ih
s[;hI fJ; ;hN s/ nk ikU w/o/ tkbh s/, w?I s[jkvh ;hN s/ p?m iktKrk. fJ; Bkb
eh coe g?Id?< w?I g[ZfSnk. T[;B/ fejk - ih w?I s[jkv/ tb fgZm eoe/ BjhI p?m
;edk. w?Bz{ fJj pd;b{eh brdh j?.
fJj' fij/ tke nkw ;[DB Bz{ fwbd/ - e[dw fe;ato F[wk, tsB F[wk e[i;<
(s[;hI feE'I nkJ/ < tsB fejVk j'fJnk <) nk:k F[wk nia fjzd[;sK nkwkfd (eh s[;hI
fjzd[;skB s'I nkJ/ j'<) nk:k F[wk o{jkBh fJ fjzd[;sK j;shs< (eh s[;hI fjzd[;sK d/
w"bth j'<), p/F[wk t fe;ato/skB d[o{s wh cfo;sw (s[jkBz{ s/ s[jkv/ d/; Bz{ ;bkw),
ya[dk F[wk ok y[;aBh rfjdkos (y[adk s[jkBz{ s/ s[jkv/ d/; Bz{ ;[yh oZy/). e[VhnK dhnK
N'bhnK BhthI gkJh s[odhnK fd;dhnK, j"bh j"bh rZbK eodhnK, u'oh fij/ s[jkv/ tb
d/ye/ fco BhthI gk b?DrhnK, fit/I fe;/ tv/ o;{y tkb/ ;odko dh jt/bh ftu'I
n"osK, e[VhnK nzdo pkjo iKdhnK j'D. nZyK ftu, s'o ftu, p'bK ftu fNekT[,
;ze'u, ;aow s/ fbnkes. w/oh gsBh edh efj fdzdh - w/o/ xo Xh BjhI. fJe j'Dh
ukjhdh ;h, go fJjBK e[VhnK torh. ;fji/, e'Jh e'Jh bkfrUI bzxdk nky iKdk y[;a nkwdhd Jhwkfw fjzd[;sK, y[;a nkwdhd. fJe pzdk ;bkw noia eoB s'I pkd
w/o/ bkr/ yb'sk fojk - d' e[ fwzN e[ZM tke p'bdk fojk fco w/oh dkjVh u[wz e/
ubk frnk. w?I o{jkBh Bz{ g[ZfSnk - eh efjzdk ;h fJj GkJh< T[;B/ dZf;nk s[jkvk ;[nkrs ehsk, fco s[jkv/ d/; dh y?o wzrh, s[jkv/ gfotko bJh d[nktK

106

fdshnK, fco fejk - w?Bz{ gZek :ehB j?, fit/I ;kv/ JhwkwK B/ ;kvh ;akB poeoko
oZyh, sz{ ngDh e"w dh ;akB jo ;{os ftu poeoko oZy/Irk, s/oh ;aeb ;{os
fpbe[b ;kv/ JhwkwK torh j?. sz{ tZvhnK B/ehnK dk wkbe j?I.
fJj XZe/ Bkb w?Bz{ wjkB pDkT[D br/ j'J/ jB. gSskT[Dr/ nkyo id'I
d/yDr/ d[nktK g[o n;o BjhI j'JhnK. fwoiak rkfbp B/ fejk BjhI ;h - fJe w[Zds
ukjhdh j? jkT[e/ dk n;o j'D tk;s/. T[d'I sZe e"D fiT[Idk oj/rk<
sfjokB fdykT[D bJh vqkfJto N?e;h b?e/ g[Zi frnk. w?I o;s/ ftu T[;Bz{
Bkw g[ZfSnk, gZuh ;kbk r[bkph wz{j tkbk vqkfJto p'fbnk - ih j[;?B. w?I fejk,
fJj eh j'fJn? s[jkBz{< fi; w[zv/ Bz{ th w?I Bkw g[ZfSnk - T[so fwfbnk - j[;?B.
T[j jZ; fgnk. efjD bZrk - mhe nkfynk s[;K. pj[s wz[fvnK d/ Bkw j[;?B B/ s/
e[VhnK d/ Bkw ckfswk. n;hI j[;?B ns/ ckfswk (jiaos nbh dh phth, g?rpz o
w[jzwd dh Eh s/ eopbk d/ ;ajhd j;B s/ j[;?B dh wK) d/ sK ;a?dkJh j'J/ gJ/
jK.
rZbK eofdnK uVQd/ tZb w?I eko dh skeh ftu' tZvh Mhb d/yh sK j[;?B Bz{
eko o'eD bJh fejk fe c'N'nK fyuhJ/. T[j p'fbnk - ekjBz{ ih Mhb BjhI fJj,
d'iy j? fJj sK. fJj b{D dh T[gobh sfj j? fijVh gkDh tKr fb;ae ojh j?.
dbdb j? fJj. G[b/y/ Bkb e'Jh pzdk iK ikBto T[Xo ubk ikt/ p; frnk ;dk
bJh. pkd;akj gfjbth d{ik nkgD/ d[;awDk Bz{ j?bhekgNo ftu'I fJ;/ d'iya ftu
;[Ntk fdnk eodk ;h. j[D g{oh nfjfsnks tosfdnK id'I n;hI b{D g[Nd/ jK sK
e'Jh e'Jh bk;a J/Bh skiah fBebdh j? fit/I fJj j[D/ ;[Zsk j't/, p; j[D ikr
gJ/rk. w?I N'fenk - j[;?B fJj s/oh rZb mhe BhI. b{D ftu sK bk;a rb iKdh
n?. T[j p'fbnk - BjhI ih, b{D bk;a Bz{ yokp j'D s'I ;zGkbdk j?. nkgD/ fi;w
dk ;G s'I Bkiae nzr nZyK B/. b{D/ jzM{ fJjBk dh fjckias eod/ B/, rkbd/ BjhI.
w?I o{jkBh Bz{ fejk - E'Vh fijh cko;h sK f;yk Gok w?Bz{. coia eo' w?I e[wz
ikDk j't/, cko;h ftu fet/I g[ZSkr/ - fe e[zw Bz{ fejVh pZ; iKdh j?< T[j efjD
bZrk - d[BhnK d/ ;ko/ w"bth e[zw ftu g?dk j[zd/ B/. e[zw ftu iKd/ B/ s/ e[wz s'I
nkT[Id/ B/. fi; p; tb gzi ;s w"bth s[o/ iKd/ j'D ;wM' T[j p; e[zw ik ojh
j?. ;kv/ B/V/ e[zw ikD tkbh p; o[eh sK w?I d/fynk, 40 ;tkohnK ftu'I 34 w"bth
;B.
o{jkBh pVk j;w[y i[nkB j?. fszB ;kb gfjbK fJj w/oh :{Bhtof;Nh ftu
nkfJnk ;h, fusoeko th j?, fJ;dk fiaeo w?I GkJh be;atho f;zx tkb/ b/y ftu
eo u[fenk jK. T[;B/ w?Bz{ fJe JhokBh bshck ;[DkfJnk. fJe w"bth e'b jo o'ia
fJe pzdk ikfJnk eo/ fe w/o/ xo fizB nkT[Idk j?, sths fdT[. w"bth B/ pE/ok
;wMkfJnk fe fJj s/ok tfjw j?, fizB G{s dk fynkb fdwkr'I eZY d/j. go T[j
BK jh jfNnk sK fJe fdB w"bth B/ uko sths d/e/ fejk - ngD/ xo d/ uko/
e'fBnK ftu fJj sths dZp d/JhI. p; fizB nkT[D' jN ikJ/rk. T[; pzd/ B/ fJt/I
ehsk. fizB nkT[D s' jN frnk. fJj dZ;D bJh fe fizB nkT[D' jN frnk j?,
F[eokBk eoB bJh T[j fco w"bth d/ xo ubk frnk. w"bth Bz{ dZf;nk fe fizB

107

nkT[D s'I jN frnk j? ih. w"bth p'fbnk - fJ;dk wsbp fJj j'fJnk fe sz{ fizB
s'I tXhe ysoBke j?I. T[jh uko sths fijV/ s?Bz{ fds/, w?I nkgD/ xo d/ d[nkb/
uko e'fBnK ftu dZp/ sK fe sz{ nkT[D'I jN ikJ/I. s/o/ xo fizB nkT[D'I jN frnk
go w/o/ xo nkT[D'I sz{ BjhI jNdk.
e[M w"bth J/Bh tko d/o se iawhB T[go ;idk eod/ ofjzd/ jB fe T[BQK d/
wZE/ T[go nZND ns/ dkr g? iKdk j?. fJBQK w"bthnK dk ;fseko tXhe j'D eoe/
e'Jh e'Jh w"bth uwuk row eoe/ ngD/ wZE/ T[go dkr d/ b?Idk j? sK T[;dh th
pZb/ pZb/.
jphp B/ rzpoh Bz{ g[ZfSnk - gq'c?;o ;kfjp, s[;hI pkd;akj dh je{ws Bz{ mhe
;wMd/ j' fe j[D tkbh fJ;bkwh je{ws< rzpoh B/ fejk - s[jkvk ;tkb feT[Ife
f;nk;h j?, f;nk;h T[Zso fdnKrk. JhokB dk fJe XVk nkydk j? g{oh nkiakdh
ukjhdh j?, d{ik nkydk j? g{oh fJ;bkwh je{ws, shik XVk nkydk j? - BjhI obtK
fwbwK fJzsiakw ukjhdk j?. w?I fszBk Bkb ;fjws BjhI. jkb/, id'I fe w?I y[d Bkb
th ;fjws BjhI sK j'oBk fszBK s/oK Bkb feT[I ;fjws j'tK<
rzpoh Bz{ w?I g[ZfSnk - fjzd[;skBh Xowk pko/ s[jkvk eh gqGkt j?< T[; fejk
- ;ko/ ;kwh Xow Bekpg';a jB. fjzd[;skBh wijp fJBQK d/ w[ekpb/ fes/ y[bQfdb/
jB. fJe sK T[j xVhnK j[zdhnK jB fiBQK dhnK e/tb ;{JhnK ns/ vkfJb fd;dk
j?, fJe T[j xVhnK jB fijVhnK gkodo;ah jB, ;koh w;ahBoh ubdh fd;dh j?.
fjzd[;skBh tXhe gkodo;ah jB.
T[j p[ZX wZs gVQkT[Idk j?. w?I g[ZfSnk - s[jkBz{ eh brd? fe p[ZX wZs pkeh
;GBk s'I tXhe gkodo;ah j?< T[; fejk - BjhI, fjzd{ wZs tXhe gkodo;ah j?. fJ;
ftu ;op'sw o{jkBh T[vkD s'I b? e/ nkdwiaks dh BhthI s'I BhthI o;ksb ns/ pdh
w"i{d j? s/ fJj ;ko/ dk ;kok Xow dk fjZ;k j?. XB-d/th(bZSwh) dh g{ik th j[d
z h
j? ekw-nzrK dh th.
rzpoh efjD bZrk, SZv' fJj rZbK GkJh. EZe iktKr/. s[jkBz{ JhokB dk b'e
rhs ;[DkT[Idk jK. T[;B/ rke/ i' NZg/ ;[DkJ/ T[BQK d/ fJj noE jBL

r'oh L god/; uZfbnk wkjhnk w/o/ bJh eh fbnkJ/Irk<


i[nkB L fJso ns/ tzrK, r'ohJ/ fJso s/ ;[jDhnK tzrK.
r'oh L go sz{ sK dko/ (v/ohn;) dk f;gkjh ;[DhIdk j?I,
s/o/ Bkb w/ok eh ;pzX f;gkjhnk <
i[nkB L BK r'ohJ/ BK. fe;/ B/ u[rbh ehsh j? w/oh. w?I sK
o{wh ns/ ;ahokiah d/ d/; dk pkf;azdk jK, w/ok dko/
Bkb eh tk;sk <

dkok tvgoskgh pkd;akj ;h p/;ae, JhokBh r'ohnK Bz{ o{wh ns/ ;ahokiah g;zd
B/. ;ahokiah Bz{ b'e rhsK ftu o{jkBhns dk x[zv u[ZeD tkbk i[nkB efj e/ :kd
ehsk j?, iapkfB rkfJp. rzpoh j;w[y nkdwh j?, T[;B/ jkfcia dk f;ano ;[DkfJnk
- fi; rbh ftu w/oh wfjp{pk t;dh j?, T[Xo Bk ikJhI. i/ fes/ fd; gJh fco
T[; tZb d/ydk s[fonk ikJ/Irk s/ ezXK Bkb NeoKdk fco/Irk. fJj ;[Dk e/ efjD

108

bZrk - gZrK pzBQhnK j'JhnK j'D eoe/ f;Zy pu ofjDr/, pkeh ijkB wkfonk ikJ/rk
f;o GBk e/.
fwcskj B/ dZf;nk - nzro/ia r'o/ r'ohnK fJE/ nke/ JhokB JhokBhnK pkps
nzro/iah ftu fbyhnK feskpK wzrd/ jB. fijVhnK feskpK n;hI T[BQK Bz{ fdzd/ jK,
b?e/ jZ; g?Id/ B/ s/ efjzd/ B/ - fJj sK n;hI fbyhnK jB. i' s[;hI fbfynk, T[j
fdT[. n;hI nzro/iah ftu id'I e[M fbfynk jh BjhI fco eh d/JhJ/<
y[o;ahd B/ dZf;nk fe ;kndh ns/ jkfcia Bz{ fJ; rb dk e'Jh nca;'; BjhI
fe cko;h ftu noph d/ bcia ob oj/ jB. T[BQK tk;s/ fynkb ;op'sw j? p'bh
BjhI. go fcod";h Bz{ noph Bkb Bcaos j?. ngD/ ;akjBkw/ ftu T[;B/ nopK Bz{
w'NhnK w'NhnK rkbK eZYhnK jB. ;akjBkwk-fJ-fcod";h d/ d' f;ano ;[D' L

p;/ ozi p[odw do JhI ;kfb;h.


niaw fizadk eodw pdhI gko;h.
Bwhow niahI g; fe wB fizadk nw.
fe s[yfw ;[yaB ok gok ezdk nw.

(fJBQK shj ;kbK ftu pV/ e;aN MZb/. w?I ngDh cko;h iapkB ns/ nkgDk
w[be fiT[Id/ eo fds/. woKrk BjhI j[D, feT[Ife cko;h iapkB d/ phi w?I y{o/ JhokB
ftu ybko fds/ jB.)
fcod"; ;afjo dk Bkw j[D s{; j?. fcod"; wkfJB/ ;[or, gfjbK ftrV e/
fcos{; pD frnk s/ nkyo nZi s{; ofj frnk. fJe tZvh ;Ve T[s/ rZv/ j'J/
;kJhB p'ov T[go sho dZ; fojk ;h fe fJj o;sk nZoke Bz{ iKdk j?. nzro/iah
ftu Arrack fbfynk gVQe/ w?I g[fSnk - Jhoke d/ ;g?fbzr rbs feT[I fby/ j'J/
jB< w?Bz{ dZf;nk frnk fe fJj o;sk Jhoke Bz{ BjhI, nZoke Bz{ iKdk j?. nZoke
JhokB dk T[j ;{pk j? fiE'I d/ x'V/ ;ko/ ijkB ftu w;aj{o jB. bT[ ih, ewkb
j'Jh. ;ko/ g[okD/ gzikph rqzEK ftu nZokeh x'fVnk dk fiaeo j?, fes/ fes/ okZeh th
fbfynk fwbdk j?, go Jhokeh BjhI. w?I ;wMdk j[zdk ;K fe gzikph pkfpnK B/
Jhokeh bcia ftrkV e/ nZokeh fby fdZsk j?. w/o/ fgzv e'Jh x'Vk yohd e/
fbnkT[Idk sK g[fSnk iKdk - nZokeh fezB/ dk fbnkfJn?I pJh< x'V/ dk wkbe y[;a j'
iKdk fe g[SD tkbk Yhue N?o Bz{ nZokeh dZ; foj?.
e[zw dh T[uh gjkVh T[go g?rzpo fyiao dh dorkj j?. j/mK s'I T[go sZe
nkT[D ikD dk xzNk e[ brdk j?. seohpB jo ;akw n;hI dorkj ub/ iKd/. ukn
Bkb b'e fwbd/. fJe fdB w?I nkgDh phth Bz{ fejk fe w?I fJE/ p?mdk jK, sz{ ikD?
sK ik nk. T[j ubh rJh. w?I p?Iu T[go p?mk ;K sK fJe n"os w/o/ e'b nke/
g[ZSD bZrh - s[ok ykBw e[iK n;s< (s/oh n"os feE/ ubh rJh<), w?I fyiao d/
dopko tb T[Irb T[uh eoe/ fejk - T[{Iik, fiankofs dopkfo fyiao. cko;h dk
w/ok fJj tke ftnkeoD w[skpe rbs j? go fJ;dk noE- T[E/, fyiao d/ dopko
dh gfoeowk eoB, T[j ;wM rJh. id'I nr'I j'o rZbK eoB bZrh sK w?I fejk cko;h B wh dkBw(cko;h w?Bz{ nkT[Idh BjhI - fJj fJe g[okD/ fcbwh rhs dk p'b
w?Bz{ :kd ;h, fi;dh tos'I ehsh), ;[De/ T[j n"os jZ;h s/ e[M efje/ ubh rJh.

109

w?I Jht/iah Bz{ g[ZfSnk - eh efj e/ rJh j?< T[;B/ dZf;nk - nkydh ;h uzrh Gbh
cko;h iapkB p'bhI sK ikB?I, f;Xh soQK nky fe rZb BhI eoBh.
T[E/ jh fJe gzikj e[ ;kb dk nX/V T[wo pzdk w?Bz{ efjD bZrk, i/
nkfrnk fwb/ sK j;B j[;?B dh Bkns ;[Dk fdnK< fJj Bkns (f;csK Gog{o rhs,
e;hdk) w[jzwd fJepkb dh j? ih. T[;B/ J/Bk ;[o ftu rkfJnk, fe eZy ;wM Bk
nkT[D d/ pkti{d w?I T[; dhnK X[Bk s'I dzr ofj frnk. w?I T[;Bz{ df;nk fe T[od{
ftu fby/ T[;d/ fszB/ dhtkB sK w?I gVQ bJ/ jB go cko;h w?Bz{ nkT[Idh BhI.
fJepkb B/ uzrk fbfyn? cko;h ftu< T[j p'fbnk - jZSk< T[od{ ftu J/Bk tes
iakfJnk ehsk T[; gkrb B/< eh b'V ;h< id'I J/Bh riap dh cko;h Biaw fby
;edk ;h, fco XZe/ feT[I ykX/ T[;B/ < w?I fejk - GkJh w/o/ tor/ ikjb tk;s/
fbye/ eh uzrk BjhI ehsk T[;B/ < fco w?I g[fSnk fe eko'pko eh eod/ j'. T[;
dZf;nk fe ;piah t/uD dk ezw j?. w?I fejk - ewkb j'Jh fJj sK. ;piahnK t/uD
tkbk pzdk J/Bk ;[jDk rk ;ed? ! T[;B/ fejk - fizBk nktki dk fonkia ;piah
t/uD tkb/ eod/ B/, i/ rkT[D tZb fXnkB d/D sK ni'e/ rkfJe S'eo/ ;piahnK
t/uD bZr ikD. ;wM/< y{p jZ;/.
fJe fdB ;piah yohfdnK w?I d[ekBdko Bz{ fejk - gzi ;Zs e[ feb' dk
sop{ia fdT[. T[; fejk - sop{ia sK ih j? Bh w/o/ e'b. w?I tZv/ Y/o tZb fJ;akok
eoe/ fejk - nkj fezB/ gJ/ sK jB. T[j p'fbnk - s[;hI sop{ia efjzB/ U fJ;Bz{ <
w?I fejk - j'o eh < s[;hI eh nkyd/ U< T[; fejk - sop{ia dk ;kBz{ JhokBhnK Bz{
e'Jh gsk BhI eh j[zd?. n;hI fJjBz{ fjzdtkDk nkyd/ nK feT[Ife s[jkv/ d/; fjzd[;skB
s'I sK fJj nkfJn? fJE/ ;kv/ e'b. bT[ ih, jdtkD/ ;apd dk fJfsjk; th ;piah
t/uD tkb/ B/ ;[DkfJnk.
;kBz{ ez[w frnK gzdoK e[ fdB j'J/ ;B fe y[;ah dk wkj"b pD frnk.
;oe[bo nk frnk fe Xow nfXn?B dk fJj ;?INo j[D :{Bhtof;Nh pD frnk j?.
nrb/ jh fdB ekBcoz; jkb ftu tZvk fJeZm j'fJnk. :{Bhtof;Nh dk tkJh;uK;bo sfjokB gkobhw?IN dk fvgNh ;gheo th j?. T[;dk Bkw j? Btkp np[b
j;B. w?Bz{, jphp Bz{ s/ w/oh phth Bz{ ;N/i d/ T[go fpmk e/ ;BwkBk dhnK bfjoK
ubk fdshnK. ;ko/ fJj' nkyh ikD - ;kv/ fjzd[;skBh GoktK d/ gftZso edw gJ/
sK ;?INo, :{Bhtof;Nh pD frnk. w?I tkJh;-uK;bo Bz{ fejk - fJj fiankdsh feT[I
eod/ j'< n;hI eh ehsk j? fJ; tk;s/< Btkp ;kfjp p'b/ - j'o eh eoBk ;h s[;K<
n;hI sK fgSb/ d;K ;kbK s'I ia'o bkJh iKd/ ;K go ;oeko ;h fe wzBdh BjhI ;h.
s[;hI BK nkT[Id/ sK fJj ;oe[bo nkDk Jh Bh ;h. n;hI s[jkvk nfj;kB edh Bk
G[ZbKr/. B/epysK B/ eoBk BjhI j[zdk e[M, p; edw oZfynk s/ nZbkj B/ ftrV/ ezw
;[nko fdZs/.
w?Bz{ th d' bcia p'bD bJh fejk. soiwkeko Bkb w"i{d j[zdk ;h, w[jwz d
o{jkBh. w?I fp;fwZb/ Bz{ oZNk bkfJnk j'fJnk ;h, ;jh fp;fwZbkj T[ukfonk. fJe
ftfdnkoEh yb' e/ efjD bZrk - dkfB;atfo fjzd[;sK, fJj sK ;kvk fp;fwbkj
gfVQnk s[;hI. n;hI s[jkvk fp;fwbkj ns/ T[;d/ noE ikDB/ ukj[zd/ jK. w?I ;'funk -

110

gfjbK w?I cfsj p[bktKrk, c/o cfsj d/ noE eoe/ d;Krk, feT[I Bk iacoBkw/ dk
f;ano ;[Dk fdnK< w?I ;[DkfJnk.
ewkfb eokwks ek:w eohw.
oiak pya;a okfiae fojke[B ojhw..
;koh dh ;koh wifb; yVh j' rJh s/ fejk tkj, J/Bk y{p;{os fp;fwbkj
j'fJnk BthI dkfB;arkj dk !! gzi tkoh rk e/ fp;fwbk gfVQnk frnk. d;w gks;akj
d/ fJ; cko;ah f;ano d/ sK T[E/ noE eoB dh b'V BjhI ;h. w?Bz{ nfj;k; j'fJnk
fe tZfvnK tZb'I ;"ghnK rJhnK d"bsK ftu'I fJe wk;k fizBh th i/ e'b j't/ sK fezBh
fJZias pDk fdzdh j?.
14 ngq?b 2008 Bz{ gqpzXeK d/ ;Zd/ T[go sfjokB d/ r[od[nko/ ft;kyh d/
fsT[jko w"e/ Gk;aD eoB frnk. w/oh rZb g;zd nkT[Dh jh ;h, w?Bz{ gsk ;h. fJ;
eoe/ BjhI fe w?I fJfsjk; iK cb;c/ dk e'Jh tZvk wkfjo jK. w/o/ gfotko d/
tv/fonK dh pd"bs w?Bz{ r[o{ ;kfjpkB dk Bkw ;jh ndp Bkb b?D dh iKu nk
rJh j'Jh j?. e/tb J/B/ e[ Bkb pZb/ pZb/ j' iKdh j?. bzro SeD T[gozs e[M
gfotko w/o/ fJod frod nke/ p?m rJ/. fJe 30-35 e[ ;kb dh f;Zy phph fwbkJh
rJh, wfjzdo e"o. T[; torh cko;h, JhokBhnK Bz{ th p'bDh BjhI nkT[Idh. JhokB
ftu p[oek gfjBD dk fotki j?. coe J/Bk j? fe w[;bwkB e[VhnK ekbk p[oek
gfjBdhnK jB, ;kvhnK e[VhnK fi; woiah ozr dh ukdo UVQ b?D. id'I fe;/ EK
sfjokB ftu pj[s tZvk tZekoh cze;aB j[zdk j?, T[d'I wfjzdo Bz{ ;N/i ;eZso dh
fiazw/tkoh fdZsh iKdh j?. Bkb Bkb T[j tv/ ;akfJoK d/ jtkb/ fdzdh j?, T[;Bz{
JhokBh ebuo, fJfsjk; dh p/nzs tkech j?. id'I tkg; otkBk j'D br/ sK T[j
w/o/ e'b nk rJh, efjD bZrh - e[M rZbK e/tb s[jkv/ Bkb eoBhnK B/. w?I s/
w/oh phth go/ d{o jNe/ ik p?m/. e';h e';h X[Zg ;h. ukj wzrtk bJh. nkgD/
gfotko pkps dZ;D bZrh fe id'I fgsk ih dh w"s j' rJh sK w/o/ gfotko ns/
fo;as/dkoK B/ fit/I w?Bz{ ckbs{ dh uhia jh ;wM fbnk. j'o eh eo ;edh ;h < iK
gVQdh ofjzdh iK nZp{ Bz{ :kd eoe/ o'Idh ofjzdh. jzM{ sebhcd/j sK j[zd/ B/ go
fJj s[jkvh fbnkes Bz{ ;ztkod/ pj[s B/. s[jkvh o{j Bz{ pko pko X'Jh iKd/ B/.
nkyao efjD bZrh - w?I J/; eoe/ s[;K Bkb nkgDhnK fBih d[ydkfJe rZbK ehshnK
B/ sK fe s[;hI w/o/ bJh nodk; eo' fe w?I fJBQK T[go Bkokia Bk j'tK, pdd[nk Bk
d/tK. s[jkvk Gk;aD ;[DfdnK j'fJnK w?Bz{ brdk fojk s[jkvh nodk; wBi{o j'J/rh.
tZvh ;oeko s[jkv/ p'b ;[Ddh j?, w?Bz{ fJspko n?. fJj fijV/ xo gfotko d/ ihn
j'Id/ B/ Bk, fJj NkehnK B/ fiBQK Bkb n;hI nkgDk fi;w YeB/ nK, ;kvk UVQB B/
fJj. fij' fij/ woiah d/ j'D, UVQB/ sK g?Dr/ Jh Bk. J/jBk Bz{ T[sko e/ ;[ZN
dJhJ/ c/o sK Bzr fd;/rk Bk nkgDk Jh. J/; eoe/ nkgDh bzwh dk;sK ;[DkJh sK
fe s[jkvh d[nk Bkb w?I fJBQK s'I go/ Bk j'tK. fij' i/ jB, fgnko eoB' Bk jNK
fJBQK Bz{.
fJ; e[Vh dk nZp{, fJ;ckjkB ;afjo ftu seVk tgkoh ;h. wZXekb ftu
JhokB dh okiXkBh fJ;ckjkB ;h. cko;h ns/ nzro/iah ftu EK EK ejkts fbyh

111

j'Jh fwbdh j? - jkc d tobv fJia fJ;ckjkB. w?I fJj ebkf;e ;afjo d/y e/
nkfJnk jK. wfjzdo Bz{ dZf;nk. T[; dhnK nZyK v[pv[pk rJhnK - efjD bZrh, w/ok
pugB fJ;ckjkB j?, w/oh i[nkBh dk Bkw sfjokB. fJ;ckjkB tork N'Nk Xosh
T[go j'o BjhI pfDnk e'Jh. w?I T[E/ iak:zd/ o{d dfonk T[go 99 vkNK tkbk g[b
d/fynk. fJ; dfonk d/ feBko/ fcod";h B/ f;ano T[ukfonk ;h L
po bfp i{Jh B;ahB', r[iao/ T[wo p/phI..
(dfonk feBko/ p?m'. trd/ gkDh torh T[wo d/y'.)
;akj nZpk; dk wjZb d/fynk fiE/ ;a/o ;akj ;{oh s'I jko yke/ j[wk:{z B/ ;aoD
bJh ;h. JhokB d/ pkd;akj sfjwk; ns/ j[wk:z{ dh nkjw' ;kjwD/ p?fmnK dh pj[s
tZvh fJfsjk;e g/IfNzr wjZb dh ezX T[go pDh j'Jh j?. d'tK d/ jZEK ftu ikw
jB, pKdhnK ykD ghD dhnK t;sK b?e/ yb'shnK fJ;ako/ dh T[vhe eo ojhnK jB.
w?I wfjzdo Bz{ g[ZfSnk, s/oh p'bh J/Bh fBwo ns/ ;kdh fet/I pDh< T[;B/ MZN jkfcia
dh o[pkJh ;[Dk fdsh ceho fBwo feT[I j[zd/ jB gs? s[jkBz{<
w;fid ftu dkyb j'D s'I gfjb'I i[ZshnK pkjo T[skohdhnK jB.
fi;w ns/ fi;w dhnK b'VK, jzeko ns/ Jhoyk,
o{j dhnK i[ZshnK j[zdhnK B/.
tZv/ dopko ftu sd dkyb j' gkUr/ id'I fJj i[ZshnK T[sko fdT[r/.
fit/I w?I dZ; nkfJnk jK, JhokBh T[uh rZb BjhI eod/, T[uh T[uh j;d/ BjhI.
w?Bz{ ipoB T[BQK tork pDBk fgnk. w?I T[BQK dk fJfsjk; T[BQK ftueko p?m e/
gfVQnk sK eJh G/d iakjo j'J/. T[j pj[s fBwo jB, podk;as eoB dk wkdk J/Bk
fe ;dhnK se u[gukg i[bw podk;s eoh ikD. id'I bVB bZr ikD, fco g{o/ d/
g{o/ gfotko :[ZX ftu bVB woB bJh fBeb g?Id/ jB. gq'c?;o nB;koh B/ dZf;nk
fe pkd;akj gfjbth d{ik, w{oy fijk sK ;h go T[j g{ok dfozdk BjhI ;h. y[whBh
B/ T[; fto[ZX prkts S/Vh sK ;akj okjhI e[Zb d; e[ jiako i[nkB fJ; :[ZX ftu
wko/ rJ/. id'I y[whBh B/ g?fo; ftu'I sfjokB nke/ BthI ;oeko pDkJh sK nwohek
d/ fJ;ako/ s/ ;Zdkw j[;?B B/ Jhoke dhnK c"iK ukVQ fdZshnK. fJ; :[ZX ftu d' bZy
pzd/ wo/ ;B. w?I d;thI ftu gVQdk ;h. pzd{e ubkT[D dh No/fBzr p; gzdoK fdB
bJh ;h. w?I izr ftZu frnk ;K. w/o/ ;e{b ftu fJe pkoK ;kb dk w[zvk pfiad ;h
fe T[j bVB ikJ/rk, T[wo S'Nh j'D eoe/ T[;Bz{ nkfrnk Bk fwbh. T[j o'D bZrk
gfjbK, c/o d"V frnk. nkgD/ pkg{ dh g[okDh fijh pzd{e u[e fbnkfJnk s/ :[ZX
ftu wkfonk frnk. ;e{b ftu T[;dh :kdrko j?. fJ; izr B/ p/nzs B[e;kB ehsk
;h. sK eh j'fJnk< n;hI wo rJ/ go jko/ sk BhI. d/y bT[ j[D w/ok JhokB. s[;hI
sK nwohek d/fynk j'fJn?. fJE/ nwohek s'I eh xZN j? <
JhokB ftu nBgVQ (unskilled) wiad{o dh fdB dh fdjkVh Gkosh eoz;h d/
w[skpe 750 o[gJ/ j?. ;G e'b ekoK. w'No ;kJheb fe;/ fe;/ ftfdnkoEh e'b j?
p;. w'No ;kJheb tkbk g?No'b gzg s/ ikJ/, nkg/ gkJhg u[e e/ N?Ieh c[Zb eo/ s/

112

ikt/. w'No ;kJheb tkb/ s'I e'Jh gzg wkbe g?;/ BjhI b?Idk. c[Zb ns/ co{N J/v/
J/v/ tv/, brd? Bebh B/.
nB;koh Bz{ fejk - d; e[ feb' eDe d/ nkN/ dk fJzsiakw eo'. T[;B/ eko
ftu fpmk bJ/ s/ p/eoh dh d[ekB s/ ike/ nkN/ dh b'V dZ;h. BkBpkJh efjD bZrk
- s[jkBz{ gsk sK j? nkNk t/uDk r?aoekBz{Bh j?. gq'c?;o B/ dZf;nk fe fJj fjzd[;skBh
wfjwkB jB, fwjopkBh eoe/ d/j. cko;h ftu T[j fJe d{i/ Bz{ eh nky oj/ ;B,
;kBz{ gsk BjhI ;h. @w?I nkfJnk#, nkye/ nB;koh feXo/ frnk, gzdoK e[ fwzN pkd
nk frnk. fJe feskp d'jK B/ y'bQh. T[; fgSI' ;kBz{ BkBpkJh B/ fejk - nj[ fgn?
nkNk. fizBk woiah b? ikU. e'Jh g?;k BjhI fbnk, pko pko efjD s/ th. w?B{z
nB;koh B/ fejk - nkyo ftu BkBpkJh B/ nkNk d/D bJh fJj ;aos oZyh fe
jkfcia d/ dhtkB ftu'I j[ewBkwk bT[. w?I dhtkB b?e/ nkfJnk ;h. tke fBefbnk B/e fdb Bkb i' ezw eo/Irk, y[dk fwjopkB j't/rk. BkBpkJh nkNk t/udk cfVnk
ikt/ sK b;z; oZd j' iKd? p/eoh dk.
JhokB dk g[oksB Bkw nkohnKB j?, nkohnK dk d/;. id'I brGr gzi jiako
;kb gfjbK nkohnK dk fJe ekcbk wZX J/;ahnK s'I uZbe/ :'og tb ubk frnk s/
d{ik ekcbk f;zX gko eoe/ Gkos ftu dkyab j'fJnk, T[d'I fJ; ekcb/ B/ f;zX tkdh
dk Bkw th nkohnktos oZfynk. gzikph b'et/d ftu d' pV/ fgnko/ ;apd g[oksB
ekb s'I toshId/ nk oj/ jB. fJe j? nfVnk, d{ik nVhJ/. g[okD/ ;w/I ftu id'I
;fseko Bkb fe;/ wod Bz{ ;zp'XB ehsk iKdk ;h, T[; Bz{ nkoh:? fejk iKdk ;h
fi; s'I nfVnk sdGt o{g j'fJnk s/ n"os Bz{ nkoh:h fejk iKdk ;h fi;s'I nVhJ/
;apd gquZbs j'fJnk. id'I Gkosh ftdtkBk B/ y'i feskpK ftu ;kps eoB dk
:sB ehsk fe ;z;feqs ;z;ko p'bhnK dh wK j? sK fJ; dk fto'X JhokBhnK ns/
Gkos ftu t;d/ gko;hnK B/ ehsk i' nopK d/ jwfbnK tes fJE/ nk t;/ ;B.
JhokBhnK B/ fejk fe g[oksB nkohnK dh p'bh gfjbth ;h. gfjbth ftZu gko;hnK
d/ Xow rqzE izd ns/ nt/;sk jB. fijV/ d' ekcb/ gfjbth p'bd/ p'bd/ e{u eo
rJ/, Bt/I EktK s/ Bt/I b'eK ftu ike/ T[BQK dh p'bh, fbys ns/ T[ukoD pdb
rJ/. T[dkjoD fdzfdnK T[j fw;kbK fdzd/ jB fe Bk gfjbth ftu Ntor(N, m,
v, Y, D) ;h Bk T[;d/ ni'e/ o{g cko;h p'bh ftu Ntor j?. fJj dqktV X[Bk
;z;feqs ftu ;akwb j' rJhnK feT[Ife rtKYh dqktVK B/ n;o eoBk jh ;h. fJj
ns/ j'o pj[s ;ko/ ekoB f;ZX eod/ jB fe g[okDh cko;h, fi;Bz{ gfjbth efjzd/
;B, ;z;feqs s'I g[okDh j?. fco ;z;feqs Gko'gh p'bhnK dh wK fet/I j'Jh <
w/o/ wB T[s/ gsk BjhI fJj gqGkt feT[I g? frnk ;h fe JhokBh w[;bwkB
g[oksB gko;h Xow (ia'ok;Noh wZs) Bz{ Bcos eod/ j'Dr/. fJ; gqGkt d/ d' ekoB
jB, fJe sK w?I XowK dk fJfsjk; gVQfdnK ikfDnK fe nopK B/ gko;hnK Bz{
p/do/r j'e/ tZfYnk N[Zfenk, e/tb T[j pu ;e/ fijV/ T[iV e/ Gkos nk rJ/.
fijVk w[;bwkB j' frnk ;' SZv fdsk pkeh esb ehs/. d{ik ekoB fJj j? fe
nkw f;y fJj wzBD Bz{ fsnko BjhI fe t?fde wZs Bkb T[;dh e'Jh ftukoXkoe
;KM j?. fJ;d/ ekoB p/;ae o{jkBh ;KM dh EK f;nk;h jB, go nfijh wkBf;esk,

113

tX xN, fes/ Bk fes/ w"i{d j?. w?Bz{ brdk j[zdk ;h fe fJj' tyo/tK gko;hnK ns/
w[;bwkBk ftueko j't/rk. w/ok fynkb rbs ;kps j'fJnk. ;ahnk JhokBh, gko;hnK
Bz{ nkgD/ nkdo;ae p}[or ;wMd/ jB s/ gko;h je{wsK dh ;akB dk fiaeo eod/
Eed/ BjhI. dkok, o[;sw, ;[jokp, fJ;czd:ko, B";a/otK nkfde ;[bskBk T[go feZ;/,
e;hd/ s/ wjKekft ou/ rJ/ s/ j[D se e'o;K ftu gVQkJ/ iKd/ jB. nkyoh d'
pkd;akjK B/ nkgD/ Bkw d/ fgS/ gfjbth gS/so bkfJnk s/ gfjbth nytkT[D ftu
cyao iakjo ehsk. fJS[Ze ftfdnkoEhnK Bz{ nZi th gfjbth Gk;ak gVQkJh iKdh j?.
gko;hnK d/ g[oksB Xow wzdo nkfsf;a d/drkj(nrBh wzdo) g{oh nfjfsnks Bkb
;zGkb/ j'J/ jB fiBQK ftu g[oksB i's brksko pb ojh j?. JhokB ftu j[D se
fjioh e?bzvo bkr{ BjhI ehsk frnk. gko;hnK dk e?bzvo bkr{ j? feT[Ife fJj
;{oih e?bzvo j? i' uzdowk dhnK fsEK T[go nkXkfos fjioh e?bzvo d/ w[ekpb/
tXhe ftfrnkBe j?.
g[oksB fsT[jko B"o'ia jo ;kb d' jcfsnK ftu wBkfJnk iKdk j?. B"o'i dk
noE j? BtK fdB, fit/I fjzd[;skBh BtK ;zws wBkT[d/ jB, iK e[M EktK s/ p;zs
dk fsT[jko wBkfJnk iKdk j?, fJTI[ JhokB ftZu d' jcfsnK dhnK ;oekoh S[ZNhnK
d"okB i;aB wBkJ/ iKd/ jB. w/oh w/ipkB ;z;Ek woefia nkdhnkB (;?INo nkc
fobhi; ;NZvhia) dh bkfJpq/oh dk dotkiak gko eofdnK d/y'r/ fe w[Zy dotkia/ T[go
gko;h Xow rqzEK dh vkN fuDh j'Jh j?. ftueko ;G s'I tZv/ rqzE, fco d't/I gk;/
nkeko xN fojk j? s/ r[zpd pD frnk. id'I feskp y'bQe/ d/yd/ j' sK SgkJh d/
fviakJhB d/ye/ neb dzr ofj iKdh j?.
fJe fdB w?I dZf;nk fe f;yK T[go w[rbK B/ pj[s ;yshnK ehshnK ;B,
n"osK ns/ pZfunK se Bz{ BjhI SZfvnk frnk. T[BQK B/ g[fZ Snk, fJj iakbwkBk d"o
fezBh e[ d/o uZfbnk< w?I dZf;nk fe brGr d' ;dhnK. fJe gq'c?;o B/ fejk pZ;< f;oc d' ;dhnK< n;hI ;ahnk jK. v/Y jiako ;kb s'I ;[zBhnK tb'I ;kv/ T[gZo
fBozso efjo Ykfjnk iKdk fojk j? s/ fJj pzd BjhI j'fJnk. s[jkv/ T[go'I fJj
pbk Nb sK rJh Bk nkyao. ;kv/ T[go'I BjhI Nbdh. fJE/ e/tb JhokB ftu
pj[frDsh j'D eoe/ ;ahnk pu/ j'J/ jB go pkeh ;koh d[BhnK ftu xN frDsh
ti'I d[y T[mkT[Id/ jB.
JhokB d/ g[okD/ pkd;akj s[oe ;B. s[oe pj[s fjzwsh ns/ bVke{ jB id'I
fe JhokBh ;aKs ;[Gk d/ jB. pVh tko JhokBhnK B/ ukfjnk fe s[oeK Bkb d';sh
j' ikt/ go n;cab, feT[Ife s[oe ;z[Bh jB, JhokBh ;ahnk. o{;h nkiaopkJhikB edh
JhokB dk fjZ;k ;h. fJBebkp nkT[D s'I pkd th T[j efwT{fB;N BjhI j'J/ feT[Ife
T[BQK Bz{ nkgDk ebuo fgnkok ;h. Bk T[j nkg fe;/ ftu x[;g?m eoB, Bk nkgD/
ftu fe;/ Bz{ tVB d/D. fit/I iowBk d/ w[ekpb/ coK;h;h izrpkia BjhI, fJt/I s[oeK
ns/ bkb c"iK d/ w[ekpb/ JhokBh, bVke{ BjhI. go BhthI gkJh, podk;as eod/ j'J/
T[j pud/ puKd/ fiT[Id/ oj/, Bk nkgD/ ;z;eko Sv/ Bk nkgDk Xow. b?fBB d/
f;XKs End justifies means dk T[BQK Bz{ jiakoK ;kbK s'I gsk j?. coK; dk n;o fit/I
:'og T[go d/fynk ik ;edk j?, T[t/I d[BhnK T[go JhokB dk n;o s[jkBz{ jo y/so

114

ftu fd;/rk. fejk frnk fe coK;h;hnK tKrz{ jh JhokBh nZ:k;a jB, ;[;s jB,
ebkeko jB, fBok;aktkdh jB. fco th fJj ;Zu j? fe j/o'v'N; s'I b?e/ nZi se,
;kps j'fJnk j? fe gqGkt ep{bD dh EK JhokBh gqGkt gkT[Id/ jB.
JhokBhnK dk ;op'sw B;ak ;akfJoh j?. tgkoh, fe;kB, wiad{o s[jkBz{ rkT[Id/
iKd/ fdykJh d/Dr/. pZ; iK o/b d/ vp/ ftu e'Jh fJe iDk fe;/ rhs iK Bkns
dh ;[o S/V dJ/rk, ;ko/ Bkb rkT[D bZr g?Dr/. fJe JhokBh B/ y[d pkps fNZgDh
fdsh, @@w/ok d/; ;G s'I T[Zsw j?. nzro/iaK B/ d[BhnK Bz{ ekBz{B fdZsk, iowBk B/
ftfrnkBe p"fXe fuzsB dh ihtB iKu f;ykJh s/ JhokB B/ d[BhnK Bz{ ;[jD/ ;[jD/
M{m p'bD/ f;ykJ/. JhokBhnK tor/ rZgh feE/ fwbDr/<## fJj fNZgDh T[BQK d/ nkoN
tb fJ;akok eodh j?. gb?N' B/ ebkekoK Bz{ Bebuh s/ rZgh efj e/ fBzfdnk ;h.
wB;{o Bz{ id'I T[;d/ w[ohdK B/ dZf;nk fe s[jkv/ fybkc prdkd ftu nctkjK
c?bkJhnK ik ojhnK jB, j;fdnK T[;B/ fejk ;h - fco sK nkgK ewkb jK.
fJ;dk wsbp fJj j'fJnk fe d/; d/ ikjb b'eK Bz{ nkgK ejkDheko pDk fdZsk.
j'o eh ukjhd? fJ; s'I tZX< ;a/y ;kndh ;ao/nkw nkydk j? fe nfijk ;u p'bD dh
eh b'V fijVk B[e;kB eo/< T[j M{m uzrk fi; Bkb ;dGktBk pD/, fgnko oj/.
fijV/ b'e rZg S[gKd/ jB, T[BQK Bkb'I JhokBh uzr/ jB fijV/ d;d/ jB n;hI rZgh
jK. fijVk s[jkBz{ dZ;h ikt/ fe w?I rZgh jK, T[j rZgh fet/I j'fJnk <
w?;'g'NkwhnK ;fGnsk dh y[dkJh ftu'I fijV/ p[Zs gqkgs j'J/ jB, iK ;b/NK
T[go fijV/ fujo/ T[eo/ j'J/ jB T[BQK T[go ftnkge d[y Mbedk j?. dod j?, go
fujok ;aKs j?, fit/I pj[s o'D s'I pkd d/ Be;a, fit/I w'Bkfbiak. jso ;afjo s'I b?
e/ ncrkfB;skB se dh y[dkJh ftu'I d[y dh dk;skB fBebh. d[y d/ ekoBk dk
gsk BjhI, ejkDh dk Ej[ gsk BjhI, d[y dk ojZ; ftnkge j?. w?I fJe gq'c?;o Bz{
fejk - fXnkB Bkb fwcskj ns/ oiak nZsko tZb Biao wkohI edh. jZ; e/ fwbd/
jB, jo ewh g/;ah g{oh eoB bJh ssgo ofjzd/ jB, fwbD ;ko jB, go s?B{z
brdk BjhI fe fJjBk d/ fujfonK d/ nzdob/ gk;/ d[y w"i{d j?< gq'c?;o jZ; fgnk,
efjD bZrk - fJBQK d'tK d/ fujfonK T[go feT[I, jo/e JhokBh d/ fujo/ T[go ;'r
dhnK fB;akBhnK B/. d/y', ;kv/ JhwkwK d/ iBw dhnK soheK dk th sK ;kBz{ gs?,
j;B, j[;?B s/ pkoK JhwkwK d/ iBw fdB JhokBh BjhI wBkT[Id/, ;ajkdsK d/ fdB
wBkT[Id/ jB s/ o'Id/ jB. JhokBhnK Bz{ fJT[I brd? fit/I y[;a ofjD, jZ;D y/vD Bkb
nZbkj Bkokia j' iKd?, fit/I pzfdnK Bz{ d[y ftu d/ye/ T[j y[;a j[zdk j't/. w?I d/fynk,
w;fid ftu wkJhe T[go fJe pzdk rk fojk j[zdk, ftu ftu fjuehnK jNe'o/ b?Idk,
;G ;o's/ nZyK gz{Mh iKd/. fe;/ ;ajhd dk d[y. rkT[D tkbk y[d BjhI o'Idk, o'D
torhnK ;[oK pDkT[Idk j? feT[Ife T[j sK nB/e tko fJj' rhs rk u[e? s/ rkJ/rk.
w?I fejk - go n"osK y[;a brdhnK B/ wodK d/ w[ekpb/. T[;B/ fejk brdhnK Jh B/, jB BjhI. n"osK nkdwhnK d/ w[ekpb/ jkbks Bkb ;wM"sk S/sh
eoBk ikDdhnK j[zdhnK B/. T[BQK Bz{ ipoB p[oek gfjBDk g;zd BjhI j?. wod B/
fJj todh T[BQK T[go m';h j?. j'Dk sK fJj ukjhd? fe wodK d/ fbpk; n"os
fviakJhB eo/ feT[Ife fJ; tk;s/ T[jh wkfjo j[Botzd j? go j' T[bN frnk.

115

e[VhnK c"i ftu jB, g[b; ftu jB, Bo;K s/ vkeNo jB, T[BQK Bz{ fJj todhnK
uzrhnK Bh brdhnK. eJh sK ngDh todh nkgD/ dcso ftu oyh oydhnK jB.
fvT[Nh s/ rJhnK sK gfjB bJh s/ tkg;h tes ngDk f;tb gfjoktk gk fbnk.
wod y[d fJ;bkwh todh s'I nkiakd j? go n"os T[go fJ; dh gkpzdh j?. fJj sK
fJe rZb j'Jh, j'o th pE/ok e[M n?. eJh nzd'bB th fSV/ n"osK tZb'I ;w/I ;w/I.
pj[shnK n"osK gjbth oki Bz{ j[D d/ w"bth oki Bkb'I mhe wzBdhnK B/.
w/oh gsBh B/ w?Bz{ eJhnK EktK s/ fdykfJnk fiE/ e'Jh e[Vh, e'Jh n"os
w'pkJhb ezB Bz{ bkJh ;ajhd dh rkEk ;[D ojh j[zdh s/ o'Jh iKdh. p/nzs ;[jDk
JhokB p/nzs T[dk;h d/ d"o ftZu'I bzx fojk w?I nZyh d/fynk.
b"N eo nkfJnk jz{ w?I fco n? nwhfo ekotK
S'V nkfJnk EK ijK s{ t[j fwoh wzfiab B Eh..
gq?;Z T[go s/ f;B/wk T[go ;?I;o j?. jo/e xNBk dk s[jkBz{ gsk BjhI bZr
;edk. ;kb 2003 ftu nzro/iah dh gq'c?;o phph niaok Bch;h dh feskp Reading
Lolita in Tehran c'oE n?;N/N B/ gfjbK bzdB, fco fBT{:koe s'I Skgh. fJ; feskp
dh dk;sK nZr/ fpnkB eoKr/.
gzi wJh Bz{ d[BhnK Go ftu gqf;ZX bkfJpo/oh d/yD rJ/ fi; dk Bkw j?
feskpykBkfJ won;ah Bich. ;Zs wzibK dh fJwkos j? fi;dhnK d' wziabK iawhB
ftu jB. Bich rohp xo ftu izfwnK, wiad{oh eoB bZrk. gZuh ;kb dh T[wo
dk ;h id'I d/fynk fe fJe r'ok e[okB dh ;[jDh ;?Iuh yohd e/ b? frnk. won;ah
Bich B/ g[ZfSnk - noph fJBQK Bz{ nkT[Idh sK j? Bh, Bk fJBQK dk JhwkB j? fJ;
ftu, fco fJj feT[I yohdd/ B/< T[;Bz{ dZf;nk frnk fe fJj g[okDhnK fbysK pj[s
ehwsh yiakBk j?. n;hI rohp b'e vkboK pdb/ fJBQK Bz{ d/ fdzd/ jK. won;ah B/
fdb ftu mkD bJh - w?I fJj yiakBk b[N/ ikD s'I puktKrk.
T[j nZm gfjoK ftu'I fJe tes o'Nh yKdk, fijV/ XBtkB y[d jZi eoB d/
;woZE Bk j[zd/, T[BQK s'I g?;/ b?e/ jZi eo nkT[Idk s/ pus Bkb e'Jh g[okDh g/IfNzr,
e'Jh feskp yohd e/ ;zGkb b?Idk. nzro/ia Bz{ feskp yohdd/ d/fynk sK T[; Bkb
bV fgnk, r'ok fizB/ g?;/ fdzdk ;h won;ah e'b BjhI ;B, go T[;B/ r'o/ Bz{ e[ZN
fdsk. g[b; e'b f;aekfJs j'Jh. i/bQ dh jtk ykXh. j"bh j"bh b'eK Bz{ T[; d/
iB{B ns/ JhwkBdkoh dk gsk bZrk. ;jkfJsk fwbDh F[o{ j' rJh. nyaho ftu T[;
dh F[jos Bz{ ;oeko B/ ep{b eofdnK T[;Bz{ nkfJs[Zbk dk fyskp fdsk s/
bkfJpo/oh T[;koB tk;s/ XB fwfbnk. bkfJpq/oh d/ w/Br/N T[go fbfynk j?- fJj
fJwkos feskpK dh i/bQ BjhI j?. fJBQK feskpK Bz{ fJE'I nkiakd eoe/ nkgD/ xo
fbike/ gV'Q.
bkfJpq/oh ftu yZb T[go T[efonk 1300 ;kb g[okDk e[okB fgnk j? fi; d/
noph nZyoK T[go ia/o iapo BjhI jB. bzfvnK tKr T[; iawkB/, brK wksoK s'I
pr?o ezw ubkfJnk iKdk ;h. np[b n;pd, i' noph dk wkfjo ;h s/ e[okB dk
jkfcia, B/ fJ;dh d{ih fJ; Bkb fwbdh Beb fsnko eotkJh. n;pd d/ T[ukoD
nB[;ko fJ; d/ ia/o ipo bkJ/ rJ/. won;ah B/ T[owuh ;afjo ftu'I uhBhnK dh jE

116

fbys e[okB jk;b ehsh fi; fbys Bz{ yafs pjkoh fejk iKdk j?. g[okDhnK noph
cko;h fbysK ty ty ;a?bhnK ftu jB - s?w{oh, sfjokBh, ;cth, n"iakoh, ;ahokiah,
fJ;ckjkBh, e;awhoh, fbgh-F?bhnK d/ fviakJhB w'fjs eoB tkb/ jB. x'V/ d/ fJe
tkb Bz{ ps"o fBZp tosfdnK p/nzs pohe fbysK jB i' e/tb b?Iia Bkb gVQhnK ik
;edhnK jB. pZeo/ dh yZb T[go dkT{d dh g[okDh bkshBh nzihb gJh j? fi;d/
200 gzB/ jB s/ 16 feb' Gkoh j?. fJE'ghnB, fJpokBh s/ nkowhBh fbgh ftu
nzihbK jB. gkbh, fspsh, powh s/ r[ow[yh dhnK g[okDhnK fbysK gJhnK jB.
won;ah B/ d';sK Bz{ yas fbfynk - i/ wzrD s/ feskp Bk fdnK sK p[ok Bk
wBkDk, ngDh wfjp{p e"D fe;/ d{i/ Bz{ fdzdk j?<
fJe j'o yas ftu fbfynk - fJ; t/b/ w/oh i/p ftu 35 s'wkB oew j?
e/tb. eoiak pj[s d/Dk j?. w/o/ e'b 30 jiako feskpK jB go oZyD bJh uzrh EK
BjhI. w?Bz{ fJ; tes G[Zy bZrh j'Jh j?, xo ftu fJe dkDk ykD tk;s/ BjhI. :k
y[dk, fco th s/o/ fJbktk w?Bz{ fe;/ s/ fJspko BjhI -- won;ah Bich.
T[;d/ fiT[Id/ ihn fJwkos g{oh j' rJh. T[;B/ ;oeko gk; fjzd[;skB ikD
dh ykj;a iakjo ehsh. T[;Bz{ fvgb'w?N gk;g'oN fdsk frnk. s[oB s'I gfjbK T[;B/
fejk - Gkos ftub/ ;ckosykB/ Bkb rZb eotkT[. ;cho Bkb c'B fwbkfJnk
frnk. ;cho B/ fejk - ji{o w?I nkg Bz{ b?D jtkJh nv/ s/ nktKrk. i' i' EktK
d/yDhnK jB dZ; fdT[, T[E/ fbikD dk gqpzX eoKr/. won;ah B/ fejk - w?I e'Jh
bkb febk iK ski wjZb d/yD bJh Bh nkT[Dk. nZi sZe ;koh d[BhnK s'I tXhe
cko;h dhnK feskpK fjzd[;skB ftu SkghnK rJhnK, gfjbK jZEK Bkb c/o w;ahBk
Bkb. fJ; eoe/ fJ; gkfe iawhB Bz{ ;idk eoBk j?. d{ik Btb fe;a'o s/ w'sh
bkb pBko;h dk; d/ ykBdkBk Bz{ fJsbkj eo'. id'I fJBQK Bz{ gsk bZr/rk fe
won;ah Bich nk fojk j? sK w?Bz{ b?D tk;s/ fJj s[jkv/ s'I gfjbK ijkiaxo g[Zi/
j'Dr/. fJBQK d/ xoK dh fiankos gfjb'I eoKrk, c/o s[jkv/ ;ckosykB/ iktKrk.
cko;h ;kfjs Skg e/ fJBQK ykBdkBk B/ JhokB Bz{ nwho ehsk. w?I wzrdk sK fJBQK
d/ pi{or w?Bz{ Bk:kp fbysK G/id/ oj/. woB s'I gfjbK F[eokBk Bk ehsk sK
nZbkj Bkokia j't/rk.
T[;dh d{ih ykfj;a fJj ;h fe bk;a jow ftu BjhI T[;dh bkfJpq/oh d/ p{j/
dhnK gT[VhnK j/m dcB ehsh ikt/, @@feskpK d/ nk;ae w/o/ pZu/ id'I w/o/ T[go dh
bzxDr/, T[jBk d/ edwK dh S[j Bkb w?Bz{ ;e{B fwb/rk.##
t;hns T[go nwb ehsk frnk. epo T[Zgo fJj nZyo T[eo/ j'J/ jB i'
Bich B/ w"s s'I d; fdB gfjbK y[d ekria s/ fby/ ;B - feskp u'I izfwnK,
feskp eoe/ fiazdk fojk, j[D feskp ftu nkokw eoKrk - nkfJs[Zbk won;ah Bich.
nZi fJ; bkfJpq/oh ftu 31 jiako d[obG jE-fbysK jB. g[okD/ cN/ s/ nZX/
nX{o/ toe/ g{o/ eoB bJh T[;/ ozr dk ekria fsnko eoe/ fJT[I g/;N eo fdzd/
jB fe s[;hI gSkD BjhI ;e'r/ fes/ i'V bZrk j't/ iK ;a/v dk coe fgnk j't/. j[D
T[;dk p/Nk ;Z:d wfjw{d won;ah fJ; bkfJpq/oh dk uhc j? s/ T[;Bz{ j[Zis[b
fJ;bkw(fJ;bkw dk dko;afBe) dh T[gkXh fwbh j?. T[;B/ ;kBz{ dZf;nk, w?I fszB tko

117

fjzd[;skB dk d"ok ehsk. fjzd[;skB ftu who jkfwd j[;?B tv/ ftdtkB ;B. T[BQK
dh epo nkro/ ftu j?. d{i/ dkB;ato fdbdko nbh B;hokpkdh. fJBQK d'
fjzd[;skBhnK s/ ;kBz{ cyao j?. nbhrVQ :{Bhtof;Nh dh bkfJpq/oh uzrh j?. j?dokpkd
frnk sK d[y j'fJnk fe b[e S[ge/ ;bkoizr ftubhnK Bk:kp feskpK :'og Bz{
t/uhnK ik ojhnK B/. ;kv/ e'b fJeZb/ Btb fe;a'o dhnK G/ihnK 500 cko;h feskpK
B/. ebeZs/ dhnK 220 ;kb gfjbK dhnK g[okDhnK SkgK ;kv/ e'b B/. nkro/ ekiah
B{o[Zbk dh epo T[go ukdo uVQkT[D rJ/ sK T[E/ eZtkb y{p;{os X[Bk ftu e;hdk
rk oj/ ;B. w?I rkT[D Bz{ e[co wzBdK. w?E'I fojk BhI frnk. w?I th Bkb rkT[D
bZr fgnk. ;kv/ s/ pV/ fwjopkB B/ fjzd[;skBh.
tkg;h eko ftu p?fmnK nB;koh B/ dZf;nk - t/fynk ;kok fdB fet/I ukn
Bkb wfjw{d nkgD/ nZpk dhnK rZbK th eodk fojk s/ bkfJpq/oh th fdykT[Idk
fojk. ftd/;ah wfjwkBk Bz{ fJj y[d nN?Iv eod?. fJ; dh nzwk B/ ;kBz{ dZf;nk ;h
fe pugB s'I fJj pZuk ;{yaw ;[Gkn tkbk ;h. gzi S/ ;kb d/ Bz{ id'I w?I nkydh ikj nZp{ Bz{ irk e/ d[ZX fgbk sK fJj Biadhe ike/ tki Bh wkodk ;h, Bk jZE
bke/ T[mD tk;s/ efjzdk. nZp{ d/ g?o Bkb nkgDh rZbQ S[jkfJnk eodk.
fpBK dZf;nK fJe fdB w?I ybhb rzpoh d/ xo ubk frnk. xzNh yVekJh.
nzdo'I nktkia nkJh - e"D < w?I nkgDk Bkw dZf;nk. gzi fwzN, d; fwzN, thj fwzN
bzx rJ/, dotkiak Bk y[ZfbQnk. w?Bz{ r[Z;k nk frnk, eh w[V iktK < nkyo dotkiak
y[ZfbQnk sK w?I r[Z;/ Bkb fejk- s[jkBz{ uzrk BhI bZrk w/ok nkT[Dk < fJj rZb n? sK
fJikias d/j. ubk ikBk. T[;B/ fejk - s[;hI fejVk dZf;nk ;h nkgD/ nkT[D
pkps. w?I n?t/I p?mk ;h wbzrK tKr. s[jkvk Bkw ;[fDnk, sK eh w?I fJ;/ soQK nk
iKdk< J/vk tvk ;akBk tkbk ;odko w/o/ xo nkJ/, fco w?I T[jBz{ nzdo fbikD bJh
fsnkoh BjhI eoBh ;h< w?I cNkcN xo mhe ehsk, fco fbpk; gfjfBnk, d/o sK w?I
bkJh BjhI e'Jh. c/o T[j o'D bZr fgnk.
fJj rb o{jkBh Bz{ dZ;h sK T[;B/ fejk - fe;/ JhokBh Bz{ fMVeDk BjhI.
T[uh T[uh rZb BhI eoBh. fJj cZN o'D bZr iKd/ B/ fBnkfDnK tKr.
nfjwd Bch;h dh Xh nIok Bch;h, :{Bhtof;Nh nkc
sfjokB ftZu nzro/Ih dh gq'c?;o ti'A gVQkT[adh ojh go
fi; soQK dk T[;dk ftdo'jh ;[Gk ;h gfjb'A T[;B{z B"eoh
s'A n;shck d/Dk fgnk ns/ c/o ;oeko B/ d/; fBekbk fdZsk
sK T[j 1997 ftZu nwohek ubh rJh fiE/ ikB jkgfeBI
:{Bhtof;Nh ftZu gq'c?;o fB:[es j'Jh. T[;B/ nzsookPNoh
gqf;ZXh gqkgs nypkoK$fo;kfbnK tk;s/ sK fbfynk jh, d'
feskpK th SgtkJhnK. gfjbh feskkp B'p'e't d/ BktbK dk
nkb'uBkswe nfXn?B ;h s/ d{ih feskp fi;B/ T[;B{z tv/ok
wkD fdZsk T[j j?, ohfvzr b"fbsk fJB sfjokB . fJ; feskp
T[go nzro/Ih ftZu fcbw pD u[eh j?. d' pZfunK ns/ gsh
;D/ j[D T[j tkfPzrNB vh;h dh t;Bhe j?.

118

fgsk nfjwd Bch;h fdqVQ nksw ftPtk; tkbk JhwkBdko


y[Zddko fJB;kB ;h. f;nk;s ftZu T[; dh brksko uVQs ojh
fi; ;dek T[;B{z JhokB dh okiXkBh sfjokB dh ekog'o/PB dk
w/no ;op;zwsh Bkb u[D fbnk frnk. sfjokB d/ fJfsjk; ftZu
T[j ;G s'A S'Nh T[wo ftZu w/no u[fDnk frnk ;h. w/no dk
nkfc; ;zGkbD fgS'A T[; T[go w[;hpsK dk d"o uZfbnk.
pkdPkj w[jzwd Pkj gfjbth dh i[zvbh Bk f;nkDh ;h Bk
JhwkBdko. X"A; Bkb T[j w/no s'A wBwoIh d/ BkikfJI ezw
eotkT[D d/ fJZS[e ;B. nfjwd fe;/ j'o fwZNh dk pfDnk
j'fJnk ;h. i' fJ; soQK d/ jkbks ftZu j'fJnk eodk j?
T[jh j'fJnk, T[[; T[go GfoPNkuko d/ d'P bke/ frqcsko
ehsk frnk. w[eZdw/ d"okB coIh rtkjhnK d/ nkXko s/ gzi
;kb dh e?d j'Jh. NqkfJb ubfdnK T[;B/ nkgD/ pZfunK B{z
ftd/PK ftZu gVQB bJh G/i fdZsk feT[Afe nkgDhnK f;nk;h
;orowhnK ekoB T[j T[BQK dk GftZy yso/ ftZu BjhA gkT[Dk
ukj[zdk ;h. Xh nIok B/ nwohek ftZu nzro/Ih dh vkeNo/N
ehsh. pkdPkj d/; SZv frnk s/ i[zvbh ysw j' rJh sK nIok
B/ sfjokB ftZu nke/ gVQkT[Dk P[o{ eo fdZsk. nrbk d"o
tZyoh gqeko dhnK w[PebK b? e/ nkt/rk, fJ; dk T[;B{z
fynkb BjhA ;h.
nIok fbydh j?, w/no u[D/ ikD fgS'A fgsk dh,
gfotko dh uzrh ;ky pDh, fJj ;[Gkte jh ;h go id'A pkdPkj
B/ i/bQ ftZu ;[ZN fds/, fJ; fgS'A sK P[jos e[Zb JhokB
ftZu c?b rJh. b'eK B{z :ehB BjhA ;h nkT[Adk e'Jh nfijk
pzdk j? i' pkdPkj fybkc c?;bk b?e/ i/bQ ikD B{z fsnko
j?. nZp{ Bkb i/bQ ftZu w[bkeksK eoB tkfbnK d/ w/b/ bZr/
ofjzd/ ;B.
;N/N dk ;[Gkn jo ;w/A fJe' fijk j[zdk j?. id'A ;qH
;/tk f;zx mheohtkbk B[z wjkokik G[fgzdo f;zx B/ e?pfBN
ftu wzsoh fbnk sd ;/tk f;zx B/ nkgD/ fgzv mheoh tkbk
ftu wjkoki/ B{z i' fvBo fdZsk T[; tk;s/ eokeoh fJzrb?Av
s'A yohdh rJh s/ T[; T[go g/AfNzr g?fo; s'A eotkJh rJh
;h. id'A ;/tk f;zx ;odko B/ wjkoki/ dh jo/e rZb dh jK
ftu jK fwbkT[D s'A fJBeko ehsk sK gf[b; B/ mheohtkbk
fgzv d/ ;KM/ y{j T[go gkDh fyuD tkbk rVtk^oZ;k u'oh eoB
dk w[eZdwk doi eoe/ gfNnkbk i/bQ ftu ;[ZfNnk, fiZE/
T[;dh w"s j'Jh.
gq'c?;o Bch;h dk pkeh b'eK tKr fynkb ;h fe fJBebkp
bJh iZd' ifjd \sw j'Jh, j[D nwB d/, ;[y d/ fdB nkT[Dr/.
:{Bhtof;NhnK ftu gVQkJh P[o{ j' rJh go j[D nihp fe;w dh
jbub d/yh rJh. fbysh ns/ IpkBh j[ewBkw/$ofjsBkw/ ikoh
j'D bZr/. e[VhnK w[zfvnK Bkb rZbK eoB, fJj wBkQ j'
frnk. e'Jh e[Vh T[Zuh jZ;/rh BjhA, T[uh p'b/rh BjhA s/
i/ b/N j' rJh sK d"V e/ ebk; o{w ftu BjhA ikJ/rh.

119

o'AfdnK fJe e[Vh B/ Bch;h B{z dZf;nk, w?A fJ; eoe/ b/N
j' rJh w?vw, w/B r/N T[go s?Bks ;[oZfynk ;Nkc dhnK
n"osK B/ go; u?Ze ehsk sK ftu'A ;[oyh fBeb nkJh. T[j
pfId ;B fe s/o/ wkfgnK B{z p[bke/ fJj s/oh eos{s dZ;Dh
j?, w?A wkchnK w{chnK wzr e/ yfjVk S[vk e/ nkJh jK.
Bch;h B/ :{Bhtof;Nh ns/ nkgD/ xo ftu e[VhnK B{z
;zrfms j'e/ ;zxoP eoB tk;s/ gq/fos eoBk P[o{ eo fdZsk.
fJe tko sK EZe rJh s/ n;shck d/D dh ;bkj pDkJh, fJe
e[bhr B/ fejk s{z fet/A gVQkT[Dk j?, fezBk fuo
gVQkT[Dk j?, s?B{z B"eoh u'A eZYDk j? fe oZyDk j?, i/
eZYDk j? sk fet/A, fJ; dk c?;bk j[D s/o/ jZE BjhA,
w[zfvnK d/ jZE ftu j?.
B'p'e't dk Bktb b"fbsk d[BhnK Go ftu uofus fojk
j?. ;kb 1970 phJ/ ftu w?A fJj Bktb fJ; eoe/ gfVQnk
feT[Afe uNeko/dko uhI ;h. d/o pknd ;wM nkJh fe fJ;
ftubh buosk fgS/ b"fbsk dh p/p;h ns/ P'PD pkps ;'uD dh
T[d'A neb BjhA ;h. gq'c?;o Bch;h nkgDhnK ftfdnkoEDK B{z
fJ; gZy s'A ikD{ eotkT[D tk;s/ fJ; feskp B{z e/Ado
pDkT[Adh j?. d{ih feskp fi; dk Bch;h d/ xo gkm ehsk
iKdk, T[j j?, p[bp[b jIko dks;kB. go fJj ;koh uouk
u'DthnK ftfdnkoEDk Bkb T[j
nkgD/ xo ftu eodh,
:{Bhtof;Nh ftu BjhA. ejkDh ftubh nkgDh wbek dh p/tckJh
;kps j'D fgS'A pkdPkj T[;Bz{ sK w"s dh ;Ik fdzdk jh j?,
pKdhnK Bz{ th fJZe fJZe eoe/ esb ehsk iKdk j?, fJ; PZe
Bkb fe T[j fJ; gkg ftu fjZ;/dko jB. ejkDhnK ;[Dk ;[Dk
e/ e/tb fJe e[Vh PfjoIkd pudh j?. b'eK B{z :kd ofj iKdh
j? p/tck wes{b wbek iK pu rJh Pfjoikd. ftu ftueko esb
j'JhnK pKdhnK, fiBQK dk e'Jh e;{o BjhA, tb gkmeK dk
fXnkB BjhA iKdk. fJjh T[j nkgDhnK ftfdnkoEDK B{z dZ;Dk
ukj[zdh fe nDfrDs JhokBh e[VhnK d/ d[yK dh dk;skB tb
stZi' d/Dh gt/rh. B'p'e't d/ Bktb b"fbsk, Bch;h dhnK
feskpK, ns/ jIko dk;skB feskpK gVQB T[go T[E/ gkpzdh
bZrh j'Jh j?.
Bch;h ;'udh, B"eohUA w[es j'D pkd fijVh ;[zB tosh
iK sK w?A T[; ekoB y[de[Ph eodh iK fco nkgDh tkfJbB
b?e/ fdB oks ;[o bfjoK ftu w;s j' iKdh. w?A d{ik o;sk
u[fDnk. ;kfjs w/oh tkfJbB, w/ohnK ftfdnkoEDK T[;dhnK
;[oK.
oki gbN/ s'A pkd e[VhnK bJh ftnkj dh T[wo 18 ;kb
s'A xNk e/ id'A 9 ;kb eo fdsh rJh s/ BkikfJI ekw ;pzXK
dh ;Ik gZEo wko e/ ikB' wkoBk ehsk frnk sK fJ; fto[ZX
s{ckB yVQk j' frnk, ekB{zB tkg; b?Dk fgnk.
e[VhnK dh ebk; ftu fJe w?vw B/ pb?ep'ov ftueko
T[go'A j/mK beho tkj fdZsh. yZp/ gk;/ fby fdZsk Jh;kJh

120

e[Vh, ;Zi/ w[;bwkB e[Vh, dZ;Dk P[o{ ehsk ^ Jh;kJh e[Vh


ftnkj s'A gfjbK e[nkoh BjhA ofjzdh. w[;bwkB e[Vh e[nkoh
ofjzdh j?. d{ik tke ^ ftnkj s'A pkd th Jh;kJh e[Vh ;Zi/
yZp/ w{zj wkoB'A BjhA jNdh, w[;bwkB e[Vh ;koh T[wo
nkgD/ yktzd Bkb ofjzdh j?. fJt/A jh eZgV/ gfjBD/, ;?o
;gkNk, ;[oyh fpzdh nkfde c?PB dh s[bBk ehsh. e[VhnK
T[uh T[uh jZ;D bZr gJhnK. w?vw B/ ekoB g[fSnK sK fJZe
j"A;bk eoe/ p'bh ^ w?vw s[;hA nkgD/ tZb'A sK fJ;bkw
dhnK y{phnK dk fIeo eo oj/ j', e[VhnK fJ; eoe/ jZ;h
iKdhnK B/ fe s[jkvh ftnkfynk Bkb T[BQK dk Jh;kJh pDB
B{z ih eoB bZr fgn?. pzd eo' GkPD.
;ftNIob?Av d/ ;e{b ftu gVQdh Bch;h B{z nfXnkge B/
ebk; s'A pkjo p[bk e/ dZf;nk, s/o/ fgsk B{z ;oeko B/
frqcsko eo fbnk j?. w?A nkgD/ fgsk B{z fwbD sfjokB
rJh. J/nog'oN T[go nfj;k; j'fJnk fe gkgk i/bQ ftu jB
feT[Afe gfjbh tko w?B{z b?D T[j jtkJh nZv/ T[go BjhA
nkJ/. edh ypo fwbdh T[BQK B{z ibdh r'bh wko fdZsh
ikt/rh, edh e'Jh nkydk, p; fojkn j'D tkb/ jB. ni/ fszB
jcs/ gfjbK g?fo; w?u nypko ftu Sgh T[BQK dh tZvh ozrhB
c'N' d/yh ;h. T[BQK Bkb ioB?b vh rkb yb's/ ;B. vh rkb
id'A sfjokB nkfJnk ;h sK nZpk B/ coK;h;h IpkB ftu
;tkrsh GkPD fdZsk ;h fi; ftu fteNo fjT[r' ;w/s nB/e
co?Au fuzseK d/ jtkb/ fdZs/ ;B. vh rkb B/ T[BQK B{z
coK; dk ;op'sw ;BwkB bhnB nkc nkBo d/D dk c?;bk ehsk.
fgS'A ik e/ id'A T[BQK B{z ;Ik ;[DkJh rJh, pkeh fJbIkw
;kps
BjhA
j'J/,
ndkbs B/ e/tb fJZe d'P ;jh wzfBnk, T[j ;h^ tZfvnK dk
nkyk BjhA wzBdk. Xh fbydh j?, fJj d'P ;jh ;h. fJ; d'P
dh ;Ik dk Bk gkgk B{z Bk ;kv/ ftu'A fe;/ j'o gfotkoe
w?Apo B{z nc;'; j'fJnk.
Bch;h d/ r[nKY ftu fJe w[zvk ofjzdk ;h, g{ok
nZ:kP. J/Bh d"bs T[; e'b feE'A nkJh gsk BjhA. edh
edkJhA ;[Dd/ ;wZrbo j?. T[;d/ xo ftu fJe fdB jfEnkopzd
w[zv/ (u/s/ oj/ fe fJj jfEnkopzd w[zv/ g[bh; gkoNh d/
BjhA jz[d/ ;B, nkg/ pD/ fJ;bkwh ;e[n?v ;B) T[;B{z
frqcsko eoB nk e[Zd/ sK T[j ezX NZg e/ Bch;h d/ bknB
ftu ik b[fenk. fJj w[zv/ Bch;h d/ xo nk rJ/ sK T[j vo
rJh, fJ; eoe/ BjhA fe fe;/ frqcskoh, ;Ik nkfde dk vo
;h, S[g/ d[PwD B{z frqcsko eoB iK wkoB tk;s/ id'A T[j
SZs T[go uVQ/, vo fJ; rZb dk ;h fe T[j fvP n?AfNBk d/y
b?Dr/ feT[Afe fvP bkT[Dh ngokX ;h. go T[j nkgD/ fPeko
dk fgZSk J/B/ fJekro fus j'e/ eo oj/ jB fe fJZe w[zv/
B/ fvP fgS/ nkgD/ pukT[ bJh g[IhPB sK b? bJh go T[j
G[Zb frnk fe fJe r?oekB{zBh t;s{ th d/yh j?. e[M ckfJoK

121

fgS'A S[fgnk w[zvk cV fbnk frnk. fbiKfdnK j'fJnK


w[zfvnK B/ dZf;nk^ fJj tZvk ;wZrbo j?. eJh esb sK g?fo;
Pfjo ftu eo u[Zfenk j?. e[M fdBK pkd w[zvk ;jh ;bkws xo
tkg; nk frnk, fJe fdB Bch;h d/ xo nk e/ ofjD bZrk ^
phph s[;hA ;oeko e'b fPekfJs eo' fe w[PNzv/ ipoB s[jkv/
xo dkyb j'J/ ;B s/ ckfJfozr ehsh ;h. Bch;h B/ fPekfJs
eoBh jh BjhA ;h. ;kc j?, ;"dk j' frnk. w[zvk c/o T[;/
mkm pkm Bkb ofjD bZrk.
;BkI s/ T[jdhnK ;j/bhnK e?;ghnB ;kro ezY/ S[ZNh
wBkT[D rJhnK. ;kohnK ;jh fJ;bkfwe fbpk; ftu, Ikps/ ftu.
fJe ;j/bh dk wzr/so phu feBko/ ofjzdk ;h, c?;bk j'fJnk
ukj T[;d/ xo ghDh j?. ;G gfotkoe w?Apo p?m/ ;B sK ftjV/
dh ezX T[go'A e[Zd e/ fJ;bkfwe ;e[n?v d/ jfEnkopzd
w[zv/ nzdo nkJ/. sbkPhnK bJhnK rJhnK. Bk BPk fwfbnk, Bk
fJsokI:'r e'Jh ;hvh, Bk e[ZM j'o. go feT[Afe w[zfvnK
e'b sbkPh tozN ;h, T[BQK nkgDk o/v ftnoE BjhA r[nkT[Dk
;h. i/bQ ftu b? rJ/. T[E/ 48 xzN/ T[; ewo/ ftu oZyhnK
fiE/ BP/Vh iBkBhnK s/ t/;tktK pzd ;B. fco w?vheb nc;o
e'b G/ihnK rJhnK fe e[nko^N?;N eo', b/vh vkeNo Bkb
w?vheb ekbi dhnK ftfdnkoEDK th ;B fiBQK fJj ezw f;ZyDk
;h. vkeNo B/ fejk e[VhnK mhe B/. w[zv/ feE/ wzBD tkb/
;B< fJj ;'u e/ fe fonkfJs ehsh rJh j?, gqkJht/N efbfBe
b? rJ/. T[E/ th fog'oN ;jh fwbh. fco fejk, fpBK dZ;/
xo'A feT[A nkJhnK< e[VhnK B/ fejk ^ dZ; e/ nkJhnK jK,
;kv/ wkfgnK B{z p[bkT[ sK ;jh. gZuh gZuh e'fVnK dh ;Ik
fdZsh rJh. bZGd/ bGd/ id'A wkg/ e[VhnK sZe g[Zi/, T[j
nXwohnK j'JhnK gJhnK ;B.
JhokBh w[zfvnK dhnK fJj ekotkJhnK gVQ e/ w?B{z
r[Z;k nkT[D bZrk go ibdh w/ok fdwkr mhe th j' frnk id'A
:kd nkfJnk fe JhokB ftu fJBebkp nkT[D pkd nfij/ j[ew
ikoh j'J/, gzikp ftu sK ykfb;skB pDB s'A gfjbK jh
ykb;Jh e'v nkc ezveN bkr{ j' rJ/ ;B.
fdB oks gouko j'D bZrk, ft;eh pzd, nkgD/ pzd xoK
nzdo th. Bk BZuDk j?, Bk e[VhnK B/ y/vDk j?, gZSw dk
pk;h buo ;zrhs wBQk j?, e/tb b'e ;zrhs iK fJBebkph rhs.
r[ZsK eoe/ oZy' s/ fizBk e[ ;zGt j't/ e[VhnK gVQB fbyD
dh p[oi[nk o[uh fsnkr d/D. fJe fdB Bch;h nkgD/ yktzd
Bkb :{Bhtof;Nh ik ojh ;h. r/N nZr/ GhV ;h s/ iw e/
bVkJh j' ojh ;h. gsk bZrk fe B/sk fsbrkBh wo frnk j?.
T[; dh bkP fbikD fgS/ fJZe gk;/ fjip[Zbk gkoNh d/ w?Apo
nkgDk jZe isk oj/ ;B, d{i/ gk;/ w[ikfjdhB. w[ikfjdhBk
dk dkntk ;h fe T[j Xowh B/sk d/ tko; jB go fjIp[Zbk
gkoNh i' oZp dk ekB{zB Xosh T[go fJzB fpzB bkr{ eoB
tk;s/ tuBpZX j?, T[j fyuX{j eo oj/ ;B. nkw b'e nkgD/

122

f;o ns/ SkshnK fgZN oj/ uhe oj/ ;B ^ nZi d[ydkJh fdB
j?, nZi fsbrkBh pfjPs ftu ubk frnk j?.
fJ;bkfwe ;N/N B/ fezB/ bZy pzd/ Pkj d/ w[ohd nky
e/ wko/, e'Jh frDsh BjhA feT[Afe gq?; T[go ;ys ;?A;o
;h. nkfJs[Zbk y[whBh dk fpnkB nkfJnk ^ n;hA o{fbzr
gkoNh B{z SZv e/ pkeh ;G f;nk;h gkoNhnK T[go gkpzdh bk
fdZsh j?HHH rbshnK fe; s'A Bh j[zdhnK< n;hA ;wMd/ oj/
;kvk tkj pzfdnK Bkb gt/rk. go fJj ;kvh rbsh ;h. ;kB{z
sK izrbh ikBtoK Bkb f;ZMDk g? fojk j?. n;hA fe;/ ;{os
T[BQK B{z podkPs BjhA eoKr/.
Bch;h B/ nkgDh ebk; ftu iowB fuzse fEUv'o nv'oB'
dk fJj tke ftfdnkoEhnK B{z B'N eotkfJnk ^ ;op'sw ;dkuko
T[j j[zdk j? fijVk s[jkB{z nkgD/ xo ftu th p/u?B oZy/.
n?wB?;Nh fJzNoB?PBb d/ i[bkJh 1982, fibd XII BzH 7
s'A fJj ;{uBk gqkgs j'Jh L Bkw^ T[whd rohpl frqcskoh
9H6H1980l frqcskoh dk EK^sfjokBl e?d^eIo i/bQ sfjokBl
d'P^ gZSwh nkdsK, gZSwh ebuo ftu izfwnK gfbnk, gVQB bJh
d/o sZe gZSw ftu fojk, f;roN gZSwh ghAdk j?, yZphnK
o[uhnK th d/yhnK rJhnKl e?d^ gfjb'A fszB ;kb c/o w"s,
w[eZdw/ dk t/otk^ d'Ph s/ pzd ewok i/bQ ftu w[Zedw/ dh
;[DtkJh j'Jh. T[;B/ fJe d';s B{z coK; d/ f;oBkt/A s/
yas fbfynk fi; s'A nfXekohnK B{z T[; pko/ ;{uBk fwbhl
;kb 1980 ftu fszB ;kb dh ;Ik ;[DkJh. T[whd rohp id'A
nkgDh ;Ik G[rs fojk ;h 2 cotoh 82, wkfgnK B{z ypo fwbh
fe T[;B{z ckj/ bk fdZsk. cK;h d/ ekoBK dk gsk BjhA
bZrk.
id'A nzsokPNoh wB[y nfXeko ;zrmBK B/ fJBQK I[bwK
fto[ZX nktkI T[mkJh sk y[[whBh dk fpnkB nkfJnk ^
ngokXhnK T[go w[eZdwk ubkT[D dh b'V BjhA. r[Bkjrko T[go
w[eZdwk ubkfJnk ikDk wB[Zyh nfXekoK dh T[bzxDk j?.
wB[Zyh nfXekoK dh okyh bJh b'V j? fe ngokXh B{z cVB ;ko
wko fdZsk ikt/. b'e ;kB{z fBzd oj/ jB feT[Afe n;hA
dfozfdnK B{z wko oj/ jK.
w"bthnK B/ n"osK d/ nfXeko B{z fJe s'A pkd fJe
MNek fdZsk. p[oe/ tes pVh fdZes nkJh. ipoB p[oek gfjBD
fto[ZX n"osK B/ eJh tko sK jfEnko pzd fto'X ehs/. oIk
Pkj gfjbth B/ 1936 ftu ekB{zB pDkfJnk ;h fe p[oek
gfjBDK iK Bk gfjBDk n"os dk fBZih w;bk j?, fJ; ftu
dybnzdkIh T[go gkpzdh j?. go w"bth p/u?B ;B. id'A sZe
p[oek bkIwh BjhA ehsk iKdk, T[d'A sZe fet/A wzfBnk
ikfJrk fe Pkj BjhA fojk, fe fJj fJ;bfwe rDoki j?< Bch;h
B/ EK EK GkPD fdZs/ fe w/oh dkdh s/ BkBh woB sZe p[oek
gfjBdhnK ojhnK jkbK fe w/oh wK B/ SZv fdZsk ;h. j[D se

123

pE/ohnK n"osK y[Ph y[Ph p[oek gfjBdhnK jB go ipoB p[oe/


tkb/ ekB{zB fybkc nzd'bB eoKr/.
ekch jkT{; ftu Bch;h B/ d/fynk, T[;dk fJe
efwT{fB;N ftfdnkoEh i'P Bkb fJZe w/I B/V/ yb'sk e'e
ghAdk nky fojk ;h^ d[PwD d' soQK dk j[zd?. fJe T[j i'
;kjwD/ n?bkBhnK fd;dk j?. fJe T[j i' s[jkv/ ftu p?mk
j?, brdk d';s j? go j? d[PwD. d't/A fJe' sohe/ wkoB/
ukjhd/ B/. eh ;NkfbB B/ sk;eh d/ u/b/, tkJhN rkov,
f;T[Ae s/ u{j/ wko/ BjhA ;B<
y[whBh B{z id'A dZf;nk frnk fe cbkDh :{Bhtof;Nh
ftu ekwo/vK dk pVk dpdpk j?, T[;B/ w[;bwkB ftfdnkoEhnK
B{z fejk^ w[Zmh Go ekwo/v dkfBPrkj s/ ekpI, s[;hA jZE
s/ jZE Xoh p?m/ U< T[BQK fybkc dbhbK fsnko eo', T[BQK
B{z tzrko', yVQ/ j' ikU s/ dZ;' s[;hA seV/ j'. coI eo'
fJe pzd/ e'b d' e[Zs/ B/, fJe dk Bkw T[;B/ ;Z:d oZy
fdZsk j? s/ d{i/ dk Bkw P/y, sK c/o s[;hA T[;s/ w[eZdwk
ubkT[r/< r'bh wko e/ ezw swkw eo'. jwbk eo' sK fe d[PwD
fPekfJs eodk fco/. fPeko Bk j't' fPekoh pD'.
id'A d/fynk fe n"osK p[oek gfjBD s'A fJBekoh B/ sK
;ysh tosD dk c?;bk j'fJnk. gfjbK ezwekih n"osK B{z fejk
frnk, i/ p[oek BjhA gfjBDk sK B"eoh s'A S[ZNh. c/o
pIkoK, d[ekBK ftu fejk frnk fe d[ekBdko T[BQK n"osK B{z
;"dk BjhA d/Dr/ fiBQK B/ p[oek Bk gkfJnk j't/, fJBeko
eoB sK ;oeko B{z dZ;'. ;dkukoe^;e[n?v pDkJ/ rJ/,
fuZNhnK todhnK, fuZNh N':'Nk eko ftu uko i[nkB fJe
n"os. fiE/ fe;/ B{z pr?o p[oek d/yD, iK d[ekBdko pkrh
n"os B{z ;"dk fdzdk fdZ;/, Gkoh i[owkB/ eo', fSnZso
e'fVnK sZe dh ;ik fdT[.
nopK B/ id'A S/thA ;dh ftu JhokB s/ jZbk p'fbnk,
JhokBh PkfJd nkgD/ pkdPkjK d/ i[bw s'A nZe/ j'Dr/,
d[PwD bJh dotkI/ y'bQ fdZs/. nopK B/ gfjbK wfjb b[N/
c/o JhokBhnK d/ xo s/ wzdo b[ZN/, Xow rzqEK B{z nZrK
bkJhnK. id'A JhokBhnK B{z ;wM nkJh T[d'A sZe T[BQK dk
fto;k, fJfsjk;, Xow, ;kfjs, p'bh ;G e[M E/j j' u[Zek
;h. Bch;h fbydh j? ^ nZpk ;kB{z fcod";h s/ o{wh
gVQkT[Ad/ fejk eod/, fijVk y{p;{os fJfsjk; fcod";h B/
fbfynk, T[j T[;dh nkgDh xkVs j?, T[j ;kok fwZE j?, go
c/o th nkgDk n;bh xo T[jh j?, nkgDk d/; T[jh j? fijVk
o{wh B/ s/ jkfcI B/ xfVnk. d[PwD tk;s/ j[D nkgK c/o
dotkI/ y'bQ fdZs/. n?seh d[PwD B{z d{o'A uZb e/ BhA
nkT[Dk fgnk. w?B{z fe;/ j'o uhI dk tXhe fceo BjhA, fceo
fJj j? fe T[j o{wh ns/ jkfcI B{z ;?A;o eo oj/ B/. ;kvk
T[j ;[jDk d/; fijVk ftd/Ph XkVthnK B/ T[ikfVnk, fcod";h
o{wh s/ jkfci B/ c/o pDk fdZsk ;h, j[D T[j c/o T[iVB

124

bZr fgn?. BhsP/ B/ fbfynk dfozd/ B{z wko' go fXnkB


oZfyU y[d dfozd/ BjhA pDBk. nzBQ/ y{j ftZu Mks wko'r/
u/s/ oZyDk, nzBkQ y{j s[jkv/ tZb th Mks wko/rk.
Bch;h nkydh j?^ w?A gVQkT[Dk SZv fdZsk. w?A rZb
eoBh SZv fdZsh. w?A xo d/ nzdo nzdo ofjD bZrh. fJj Bk
ikfDUA fe w?A jko rJh ;h. w?A bkuko, wip{o ;K, jkoh
BjhA. i/ w?A d[PwD dh jK ftu jK fwbkT[Adh c/o s[;hA nky
fdzd/ Bch;h jko rJh. u[g j'Dk fgnk. w?A u[Zg dh wkvb
BjhA pDh. mhe j? w?A fiZsh BjhA, go ;kps eo' fe w?A
jkoh jK. ykw'P pzdk p[Ifdb BhA j'fJnk eodk. w?A
fJ;bkfwe fogpfbe nkc JhokB s'A pkjo j' rJh jK, d[BhnK
d/ nzdo sK jK ni/. fit/A w?B{z nkgD/ nZp{ s/ wkD j?,
T[t/A w/ok PkfJo nZpk w/o/ s/ cayao eodk j?.
Bch;h nwohek s'A tkg; nkJh, g[okD/ fwso fgnko/
fwb/, eJh ftfdnkoEh fwb/ fiBQK ftu'A fJZe, B;ohB ;Zs
;kb pkd fwbh. T[;B{z g[fSnk^ fet/A bzfxnk fgSbk ;wK,
B;ohB B/ dZf;nk, nkgDhnK ;kEDk ;D/ rbhnK ftu g?AcfbN
tzvdh cVh rJh. s[jkB{z gsk Jh n? ;oeko w[ikfjdhBk d/
y{B dh fgnk;h ;h. w/ohnK eJh ;j/bhnK B{z cK;h fdZsh rJh
go w/oh fe;ws uzrh, d; ;kb dh e?d j'Jh. i/bQ ftu fJe
n"os fbnKdh sK T[;dh 12 ;kb dh Xh wK B{z fwbD bJh edh
i/bQ dotki/ d/ ;Zi/ edh yZp/ uheK wkodh d"Vdh fcodh B{z
fJe rkov B/ r'bh wkoe/ wko fdZsk. wK sK w?B{z th :kd
nkJh, o'D B{z fdb th ehsk, fJ; e[Vh dk jPo d/y e/ u[g
eo rJh. w/ok fgsk fJe sK gZek Xowh pzdk ;h, d{ik ;oeko
ftu n;o o;{y tkbhnK EktK s/ T[;d/ e[ZM ftfdnkoEh th ;B,
fJj ;G ezw nkfJnk. gfjbK sK i/bQ ftu w/o/ Bkb toskn mhe
j'fJnk c/o w/oh e?d xNdh xNdh fszB ;kb j' rJh. pkjo sK
w?A nk rJh go fJe sK w?B{z :{Bhtof;Nh ftu gVQB dk j[ew
Bh, d{ik w?A go'p/PB s/ nK, w/oh fBrokBh j' ojh n?.
id'A w?A nkyoh tko s[jkvh ebk; nN?Av ehsh ;h, j'wtoe Bk
eoB eoe/ s[;hA w?B{z fMVfenk ;h. wkch wzrh, s[;hA u[g
eo rJ/. j[D c/o wkch wzrdh jK w?vw.
Jhoke Bkb :[ZX bzwk j' frnk sK ne;o :{Bhtof;Nh ftu
S[ZNh j' iKdh, edh fJ; bJh fe fJ; dk g[okDk ftfdnkoEh
izr ftu Pjhd j' frnk, edh fJ; bJh fe JhokBh c"i B/
Jhokeh ekcoK B{z jok fdZsk j?. fe;/ B{z fJ; rZb dh
gqtkj BjhA ;h fe fJokeh ekco th w[;bwkB jB. fJe fdB
ebk;K pzd j'JhnK, fJe ftfdnkoEh Pjhd j' frnk, PoXKibh
ftu fejk frnk ^ w"s BjhAl T[jdk ftnkj j?. jo/e Pjhd dh
wfjp{pk oZp j[zdk j?. e[VhnK w{zjK d[nkb/ uz[BhnK bg/N
e/ jZ;D bZrhnK, fJe B/ fejk^ n?B/ PjhdK, :kBh fe n?B/
y;wK Bkb oZp dk eh pD/rk< mhe j?l nZbkj nkgD/ j[ewK Bkb
i' n"osK fto[ZX eodk foj?, G[rs/ j[D wfjp{pk d/ o{g

125

ftu. jo/e iBkBh fto[ZX pdubDh d/ cst/ ;[Ddk foj? oZp.


j[D Pjhd T[jdk ukb uZbD mhe eoBr/.
fi; i/bQ ftu B;ohB ojh, T[E/ jh wkjskp B{z gzi ;kb
dh e?d j'Jh. wkjskp B/ dZf;nk^ B/e ubDh eoe/ w?B{z YkJh
;kb dh wkch fwbh. fi; i/bQ d/ gqpzXe wod j'D, s[jkB{z
gsk Jh n? w?vw fe T[E/ B/e ubDh dh wkch feBQK n"osK B{z
fwfbnk eodh j?.
fJ; ;ko/ ek;/ B{z G[ZbD bJh Bch;h bkfJp/qoh ubh
rJh. feskpK dhnK eskoK tb d/ydh nZr/ s[odh rJh. d/fynk
Jhbhnk dh feskp Four Quartets gJh j?, u[Ze bJh, nZyK pzd
eoe/ fJT[A y'bQh fit/A tke b?D bJh jkfcI dk dhtkB
y'bQhdk j?, pzd nZyK Bkb fi; EK s/ T[Arb fNeh, T[E/ fJj
gzeshnK ;BL
At the still point of the turning world
Neither flesh nor fleshness
Neither from nor onwards
At the still point, there the dance is. (Burnt Norton)
fJBebkp s'A pkd pjkJhnK dk epo;skB p[bv'IoK Bkb
gZXo ehsk frnk, epoK dk Bk fBPkB BjhA fojk. fco fJ; dh
EK s/ gkoe pDk fdZsk frnk fi;dk Bkw oZfynk pyasokB.
pjkJhnK B{z fiT[D ftu eh eh w[PebK nkJhnK, fJj rZb
SZv', w[ofdnK dk dcB w[;hps pD rJh. pkdPkj oIk Pkj
gfjbth dh epo g[ZN fdZsh rJh, T[; EK T[go gpfbe NkfJbN
T[;koh rJh fi; dk T[dxkNB fJBebkp d/ o{j/ otK B/ ;G s'A
gfjbK g/Pkp eo e/ ehsk. :[ZX fJ; d/ p/N/ w[jzwd Pkj
fto[ZX ;h, go T[j ftd/P d"V frnk s/ pkjo jh wfonk, fJ;
dh epo Bk ;jh, pkg{ dh ;jh.
Jhoke Bkb fSVh izr B/ JhokB spkj eo fdZsk fi; ftu
d' bZy JhokBh wo/. fJbebkph fJ; rZb'A jZskP ;B fe
f;ZMDk sK d/P nzdob/ d[PwD fto[ZX ;h, bVBk g? frnk
Jhoke fto[ZX, i' seVk ;h. EK EK jko dk w{zj, popkdh dk
w{zj d/yDk fgnk. nkyo izrpzdh j'Jh sK y[whBh dk fpnkB
nkfJnk, nwB w/o/ bJh Ifjo dk fgnkbk ghD tKr j?.
i[Mko{ fJ; gqeko wfj;{; eo oj/ ;B fit/A jko dk jh d{;ok
Bkw izrpzdh j't/.
y[whBh dh w"s T[gozs d/P ftu 40 fdB bJh ftnkge
;oekoh ;'r wBkfJnk frnk. n"osK wod ftobkg eod/ ekcfbnK
dh Peb ftu rbhnK pikoK ftu'A dh bzx oj/ ;B. gzi ;kb dh
e[Vh B/ u[pko/ dh fyVeh ftu'A j/m d/y e/ g[ZfSnk, eh
j'fJn?< wK B/ id'A dZf;nk, e[[Vh p'bh^ rbs ypo j?, i/
T[j wfonk j[zdk fco iBkBhnK p[oek gfjB e/ E'Vk pkjo
fBebdhnK.

126

w[;bwkBK ftu ftPtk; j? fe wjKg[oy dh bkP d[nkb/


tbQ/Nh ukdo dk fBZek fijk N[eVk fwb ikt/ sK xo ftu ;[y
PKsh ofjzdh j?. fJ;/ soQK dk nihp ftPtkP w?A f;ZyK ftu
th d/fynk. nkgq/PB pb{;Nko pkd w?B{z cK;h uZehnK ftu
pzd oZfynk frnk. fJj fBZe/ fBZe/ ;?Zb (ekb e'mVhnK)
T[BQK tk;s/ jB fiBQK B{z cK;h dh ;Ik fwb u[Zeh j't/.
w[bkeks eoB nkJ/ fi; pzd/ B{z gsk brdk fe w?A ekbe'mVh
ftu jK, T[j noI eodk fe nrbh w[bkeks eoB nktKrk sK
fwjopkBh eoe/ cK;h tkbh y{jh dhnK bZeVK ftu'A fJe fBek
fijk N[eVk fbnk d/Dk. bZeVh eZND bJh e'Jh iDk sK fBZek
fijk uke{ th w/oh i/p ftu gkT[D dk :sB eodk fi;B{z w?A
wBQk eo fdzdk. y?o, id'A y[whBh dh bkP epo;skB ftu dcB
eoB tk;s/ fbnKdh sK eZgV/ dk fJe N[eVk b?D bJh GhV T[;
T[go N[ZN gJh. gbK ftu ukdo T[so rJh s/ skp{s d/ pkjo
y[whBh dh fJe Bzrh bZs bwedh d/yh rJh. s[ozs rkod B/
ezw ;zGkfbnk, bkP j?bhekgNo okjhA tkg; sfjokB fbiKdh
rJh s/ ecaB gfjBk e/ id'A d[pkok epfo;skB ftu nkJ/ sK
y[whBh d/ d';s Bsr B{oh j[Zis[b fJ;bkw d/ jZE ftu e'Vk
cfVnk j'fJnk ;h fijVk T[j ecB bkr/ nkT[Ad/ pzd/ T[go
pyaPdk. nkyo fJT[A o[j/bk y[whBh dk ;;eko j'fJnk.
o[j/bk y[whBh wkfJB/ oZp dh o{j. y[whBh s'A pkd id'A
okPNogsh dh u'D j'Jh sK nkfJs[Zbk ykswh B/ fJ; SKNk
wk;No B{z jok fdZsk.
y[whBh dk iBkIk d/y d/ tkg; nkJ/ N?e;h vokfJto B/
fejk^ Xow d/ Bkw Bkb fev/ fev/ cokv j' iKd/ jB w?A sK
j?okB j' frnk, w?B{ vo bZrk fe ;kv/ g?rzpo ns/ Jhwkw th
fJt/A d/ jh Bk j'D fes/. n;wkB sZe g[id/ Bkno/^ Jhwkw
y[whBh fIzdkpkd. fJj ncatkj ;[DB B{z fwbh fe uzd ftu
T[; dh s;tho fdykJh fdzdh j?. f;nkD/ fpnkD/ b'e uzd
ftu'A T[;dh dkjVh s/ w[ZSK bZG b?Ad/. fJe gq'c?;o B{z
Bch;h B/ r[Z;/ Bkb g[ZfSnk ^ gsk br? s{z th iBkI/ ftu
Pkwb j'fJnk ;h sfjokB< T[j jZ; e/ p'fbnk ^ fIzdrh ftu
fJe tko sK w"ek fwfbnk ;h phph. BokI Bk j'. o'I o'I
E'Vk fd;Dk j? T[; iBkI/ dk BIkok.
j?Boh i/wI B/ fbfynk^ n;hA B/oQ/ ftu ezw eod/ jK,
i' eo ;ed/ jK eod/ nK, i' fwbdk j?, d/ fdzd/ jK, jo
PZeh uhI tk;s/ Gkte jK, ;kv/ bJh GktBk Pq'wDh j?. fJ;
s'A fJbktk i' pkeh pudk j? T[j gkrb j[Bo j?.
y[whBh s'A pkd T[; d/ d"o dhnK :kdK puhnK. e[M
ftfdnkoEh T[;d/ w[ohdK jZE'A j'JhnK fInkdshnK B{z BjhA
G[Zb/. w[;fbw ;N{v?AN; n?;'f;J/PB d/ fJe B/sk B/ nkgDh
iwksD dh fPekfJs bkJh ;h fe T[; d/ ;ekoc j/mK fJe wk;
dk N[eVk Yfenk j'fJnk BjhA fi; ekoB fPekfJs eosk d/ fdb
ftu ekw[e GktBk g?dk j[zdh j?. e[Vh B{z ;ik fdZsh rJh

127

feT[Afe fPekfJs eosk bhvo ;h. T[j w[zvk Jhoke dh izr


ftu Pjhd j' frnk. Pjkds ftZu th skes BjhA fe e[Vh d/
fi;w dh Nkeh tkbh rb G[bD d/t/. Bch;h d/ e[ZM gqPB^ eh
fJ; w[zv/ B/ edh fJPe ehsk j'J/rk< T[j B/sk pD frnk,
fJBebkph j' frnk, fJZIsdko ewKvo dk fyaskp gkfJnk, Pjhd
j' frnk, eh edh T[;dk fdb BjhA ehsk fe fi; e[Vh d/ rb
dh Nkeh T[; dhnK nZyK u[zfXnk fdzdh ;h T[;dk jZE cV e/
prhu/ dh ;?o eo/, rhs rkJ/ iK rhs ;[D/< Pjhd j'D Bkb'A
i/ T[j nkw fijk e'Jh w[zvk j[zdk sK fInkdk mhe BjhA ;h
Gbk<
fJe fdB d[ydkJh xNBk xNh. :{Bhtof;Nh d/ fJe
ftfdnkoEh B/ nkgD/ T[go g?No'b v'bQ e/ nZr bkJh s/ wo
frnk. fJj izr ftu bVB frnk ;h. p[ZYh wK dk fJeb"sk
w[zvk. wK B{z g?;/ G/idk. izr ysw j'D pkd fco
:{Bhtof;Nh ftu gVQB bZrk, go gq;zrjhD j' frnk. fe;/ B{z
T[;dh pjkdoh ftu iK izr dhnK rZbK ftu fdbu;gh BjhA ;h.
T[j ckbs{ uhI j' frnk. d' ghghnK g?No'b dhnK b?e/ r/N
d/ nzdo'A bzfxnk sK r/NehgoK B/ o'fenk BjhA feT[Afe
:[ZXtho B{z ;G ikDd/ ;B. fJe ykbh ewo/ ftu frnk. bkNK
ftu to'bk pfDnk d"Vdk pkjo fBefbnk, uheK wkodk ejh ik
fojk ;h^ ;kv/ Bkb X'yk j'fJnk, M{m ;[Dh rJ/ n;hA, d/y'
;kv/ Bkb eh j'fJnk.
j;gskb ftu T[;dh w"s j' rJh. Bk wkswh ib{;, Bk
seohoK, Bk PoXKibh, Bk r[bd;s/, fit/A e'Jh rZb BjhA
j'Jh. Bk T[;d/ ;kEh fJBebkphnK B/ e[M fejk Bk fto'XhnK
B/. bkT{v ;gheo s/ n?bkB j'fJnk^ ebk;K nkw tKr
bZrDrhnK. ebk;K bZrhnK go nkw tKr fpbe[b BjhA.
ebk; ftu n"os iks d/ jZeK pkps ne;o ftukoK
j[zdhnK. iZ;h efjD bZrh, w[;bwkB tk;s/ B" ;kb dh e[nkoh
ezfBnk ukjhdh j[zdh j?. wzBk p'bh, feT[A, fJe feT[A<
ukj/ G[Zyk wodk j't/ uko dk jZedko j?. fJ;bkw T[; dk
;woEZe j?. B;ohB p'bh^ uko feT[A< fBZe/ fBZe/ Bekj
fizB/ woIh eok bJ/. d; fwzN s'A b? e/ 99 ;kb dh nT[X se
B{z fBek Bekj fejk iKdk j?. okPNogsh oc;BikBh B/ ;[Xko
eofdnK n?bkB ehsk ;h fe JhokB ftu N?Ago/oh fBekj
eotkT[D/ tkip jB sK JhokB dh jo/e gkoNh B/ fJ;dk fto'X
ehsk ;h. n"osK Bkb'A wodK B/ tXhe. Gkt/A Pok ftu fJ;dh
ftt;Ek j?, b'eK B/ okPNogsh B{z fejk s/o/ fJj PoJh
;[Xko t/;tkrwBh BjhA sK j'o eh B/<
wod nkgDh woIh dh e[Vh tZb T[Arb eoe/ efj ;edk j?^
w?A fJ; Bkb ftnkj eoktKrk. e[Vh B{z fJj jZe BjhA.
thjthA ;dh d/ P[o{ ftu e[Vh d/ ftnkj bJh T[;dh T[wo 9
;kb ;h, pkd ftu 13 ;kb ehsh rJh, fco fgS'A 18 ;kb.
Bch;h dh wK B/ nkgDh g;zd d/ i[nkB Bkb ftnkj eokT[D dh

128

i[ons ehsh ;h. id'A d/P ftu gfjbh gkobhw?AN pDh, T[;
ftu 6 n"osK w?Apo u[DhnK rJhnK, fJBQK S/nK ftu'A fJe
Bch;h dh wK ;h. wK ns/ nZpk ne;o fejk eod/^ n;hA pkdPkj
d/ fybkc fJ; eoe/ :[ZX ftu Pkwb j'J/ ;K sK fe tXhe
nfXeko, tXhe nkIkdh fwb/. ;kB{z eh gsk ;h fe gfjb/ jZe
th y[Z; ikDr/.
JhokB d/ gkobhwkBh fJfsjk; ftu e/tb d' n"osK
e/Adoh e?pfBN ftu tIho pDhnK. fJBebkp s'A pkd d'tK B{z
w"s dh ;ik fdZsh rJh. fJe, n"osK dh y[Pjkbh d/ wzsokb/
dh tIho ;h fijVh Pkj t/b/ ibktsB j'e/ gZSw ftu JhokBh
n"osK d/ jZeK dh tekbs eodh ojh ;h, d{ih Bch;h d/ ;e{b
dh fgqz;hgb ;h. d'tK T[go ekco ns/ pdnybke j'D dk
fJbikw bZfrnk. fgzq;hgb B{z gZEo wko wko e/ wkfonk.
Bch;h fbydh j? ^ P[eo j? nZbkj dk, fi; soQK dhnK fJj
d't/A n"osK ;B, ;kvhnK XhnK ftu ni/ T[j' fijh skes s/
y[Zddkoh ekfJw j?. fJe fdB fJj n"osK ;kvhnK BkfJektK
j'DrhnK.
fJ; tes d/P ftZu 48 pZu/ i/bQK ftu pzd jB fiBQK
B{z cK;h dh ;Ik j' u[Zeh j?. ekB{zBB 18 ;kb s'A xZN
T[wo d/ pZu/ B{z ckj/ BjhA bkfJnk ik ;edk. pzdh, id'A
18 ;kb d/ j[zd/ ikDr/, cK;h fdZsh ikJ/rh. fJBQK T[go
oki gbN/ dk fJbIkw bZrk j'fJnk j?.
T[es ;kok e[M ikDB s'A pkd JhokB fco ;[jD/ dk
;[jDk j?. i' fpnkB ehsk ;' JhokB E'VQk j?, fJj sK ;N/N
j?. ;N/N dk ;[Gkn j'o fe;/ B{z gsk j't/ Bk j't/, f;ZyK
B{z gsk j?. ;NkfbB dhnK tkodksK ikDB s'A pkd o{; p[ok
ed'A bZrk< fJj T[jh o{; j? fi;B/ w?B{z gzithA iwks ftu
o{;h b'e eEkJ/A (fjzdh), fpjsohB feskp gVQB B{z fdZsh.
rIp dh SgkJh, rIp ekri, ;fuZso s/ ;ys fibd ftu wVQhnK
j'JhnK c/o gzikph IpkB ftu o{;h b'e ejkDhnK nkJhnK.
o{;h ;kfjs s'A w?A fJ; eoe/ ikD{ j' ;fenk ;h feT[Afe
pj[s E'VQ/ g?f;nK ftu T[sw feskpK fwb ikfJnk eodhnK ;B.
o{;h fe;kBK s/ wId{oK dk ;[Gk w?B{z gzikphnK tork brdk
j[zdk ;h. fi; JhokB ftu skesto s/ Xowh pkdPkj j'J/,
ceho ns/ PkfJo j'J/, fiE'A d/ pohe j[Bo dh ;z;ko ftu
wzr ojh s/ nZi sZe j?, T[j wkVk fet/A j' ;ed?< fi; EK
;ysh dk tXhe d"o uZfbnk, T[E/ EK^EK oZp B/ ;{yw c[ZbK
d/ jVQ fbnKd/.
JhokB Bkb Gkos dk fwbkg tXDk ukjhdk j?. fdbh ;fEs
JhokB ebuo jkT{; p/ikB ns/ fBezwk fgnk j?, Io{oh j?
;orow j't/. JhokB ebuo jkT{; s'A ;{uBk wzr', ykw'P,
feskpK wzrtkT[ T[so BjhA.

129

fouov coh ngDh feskp go;ahnk ftu fbydk j? - @@g[okDk cko;h ;kfjs
fbysh o{g ftu dkok ns/ T[;d/ g[Zso frofr; d/ f;abkb/yK T[go fwbdk j?.
nkekwBh je{ws dh ;akB fdykJh fdzdh j?. nkgDhnK fbysK ftu dkok pko pko
fJj bcia y[dtkT[Idk j? - @@i' fbytkfJnk, ;Zu fbytkfJnk. fJ; Bz{ ;Zu wzBDk.##
fit/I dZ; fojk j't/I - w/o/ d[;awD rZgh jB i' w?Bz{ rZgh efjDr/ id'I fe w?I ;Zuk
jK. fbys s'I brd? fe g{ok rZgh j?. c/o pzdk ;'uD brd?, rZg fbytkT[D bJh
gZEoK T[go J/Bh fwjBs e"D eod?< pkd d/, yk; eoe/ eio je{ws d/ f;abkb/yK
d/ p'b ;[jD/ jB, ;apd u'D ;[jDh j?, wkfjoK dk rzGho ezw j? feT[Ife fbys dh
;wZroh rZg j?. nt/;sk Xow rqzE d/ wzsoK d/ noE th i' woiah eZY bT[, T[bN
noE th fBeb nkT[Id/ jB. fJjh jkb ;akfJoK dk j?. e[Vh dh rZb eod/ j'J/
efjDr/ oZp dh rZb ehsh j?. f;ano, ;aokp ns/ ikw d/ jB, efjDr/ Bkw f;woB
dh rZb j' ojh j?. g[okD/ ;akfJo e;hdkeko ;B, pkd;akjK d/ M'bh u[Ze, c/o ;{ch
nkJ/, ezwu'o, ;[;s, B;a/Vh, c/o nkX[fBe ;akfJo nkJ/, o'wKfNe, b[Zu/ bczr/. fszB/
Fq/DhnK B/ ebuo yokp ehsk, go fszB/ fe;w dk ;kfjs d[BhnK ftu brksko
gfVQnk ik fojk j?. ukj/ gzi uko ghVQhnK s'I pkjob/ d/; ftu ofjzd/ j'D efjDr/ n;hI JhokBh jK. ukj/ Gfo;aN j'D, rohp j'D, pkd;akjK d/ r[bkw oj/
j'D, nkyDr/ fJjh - n;hI nwho JhokBh jK. JhokB dk ;kfjs nwho, ebk, GtB
fBowkD s/ fJfsjk;, jo/e uhia nwho j?.##
JhokB Bz{ w/ok ;bkw.

130

;qH eg{o f;zx


eg{o f;zx nkJhH;hHn?;H, fi;B/ gZuh ;kb nekbh db B{z gqGkfts ehsk,
nkgDh fw;kb nkg ;h. fJe d' j'o ftdtkBK B/ T[BQK d/ o;s/ T[go s[oB dk
:sB ehsk ;h go S/sh Skt/I p?m rJ/ ;B. w?I fbfynk j?, T[; B/ nekbh db B{z
gqGkfts ehsk, nekbh db B{z ubkfJnk BjhI. fJj th T[; B/ BjhI ehsk fe i/
gkoNh gqXkB, F'qwDh ew/Nh gqXkB iK nekbh w[Zy wzsoh Bkb ;[o BjhI obh, fijVh
fe edh th BjhI ;h obh, sK e'Jh tZyok nekbh db pDk fbnk j't/. nekbh db
B/ T[; B{z n;?Ipbh dh fNeN fdZsh s/ nekbh db B/ gkobhw?IN ftu th G/fink.
gqzs{ nfij/ ;G e[M d/ j[zfdnK j'fJnK fit/I T[j tZv/ s'I tZv/ nekbh B/sk B{z, rtoBo
j't/ Gkt/I w[Zy wzsoh, fMVe fdzdk ;h s/ T[BQK ;kjwD/ B/sk fco th T[Zuk ;[o BjhI
eYd/ ;B - nfijk fJ; eoe/ ;h fe T[j ftdtkB j'D d/ Bkb Bkb JhwkBdko Gh
;h. iE/dko r[ouoB f;zx N"jVk, ;qH gqekF f;zx pkdb, ;qH ;[oihs f;zx poBkbk
fij/ tZv/ nkeko d/ bhvo T[BQK d/ yoQt/ p'b FKsh Bkb ;[Dd/ ;B. nB/eK tko w?I
nkgD/ nZyhI T[BQK B{z rZifdnk ;[fDnk go ;kjwD/ p?m/ yb's/ pzd/ fJj' ;wMd/ fe
fJBQK roiK ftu mzY/ gkDh dhnK p{zdK Gh jB fiBQK Bkb fsqgsh fwb/rh. e[M d/o
pkd nfijk jh j[zdk.
;?whBkoK iK ekBcoz;K ftu sK T[; Bkb w/b fwbkg j[zdk jh ofjzdk. 1977
s'I 78 d' ;kb brksko uzvhrVQ T[; dh e'mh w?I fpBK Bkrk nkw ubk iKdk. Fkw
d/ S/ ti/ s'I nZm e[ ti/ sZe ukj ghId/ s/ ;?o eod/. edh e'Jh T[; B{z e'mh
fwbD nk fojk j?, edh T[j fe;/ B{z fwbD ik fojk j[zdk sK ew}'o fij/, wZXw
fij/ goSkt/I tKr w?I T[; d/ Bkb Bkb j[zdk. edh X'ph Bk nkT[Idk sK e[osk gikwk
gq?; eo fdzdk. nkJ/ wfjwkBK B{z ukj gkDh fgbkT[Idk, jN e/, e[M fgS/ p?m e/ T[BQK
dhnK rZbK ;[Ddk. ekwo/v nkT[Id/, eKro;hJ/ nkT[Id/, d{o'I B/fVUI d/;'I ftd/;'I ftdtkB
nkT[Id/ sK T[j iKd/ j'J/ ;qH eg{o s'I e[M b? e/ iKd/ iK BjhI, gsk BjhI, go w?B{z
eJh e[M fwbdk.
w?I gzikp :{Bhtof;Nh uzvhrVQ d/ j';Nb ftu ofjzdk ghn?uHvhH eo fojk ;K.
fJe fdB p?fmnK-p?fmnK ykjwykj fJj tfjw j' frnk fe edh ;qH eg{o f;zx w?B{z
nkgD/ xo nkT[D d/D s'I wBQK sK BjhI eo d/Dr/< sd w?I T[; B{z fJe fuZmh fbyh,
Gkt/I xo nzdo jh ;h, pzd fbckck e'mh ftu ;[ZN nkfJnk. T[; fuZmh ftu nfijk
e[M fbfynk ;h, **;odko ;kfjp s[jkv/ gk; pV/ tZv/ b'e nkT[Id/ jB, ezw b?D
nkT[Id/ jB, B"eohnK b?D nkT[Id/ jB, s[;hI wdd eod/ j'. w?I tkndk eodk jK fe
B"eoh b?D dk ;tkb s[jkv/ gk; BjhI gktKrk. w/oh wBFk e/tb f;Zyh pko/ ikDB
dh j? - j'o e'Jh bkb;k BjhI. w?I r'oeh dhnK ;kohnK ouBktK gVQhnK jB.
Nkb;NkJ/ d/ xo ftu T[j B"eo ukeo tKr nZr/ fgS/ ;/tk eodk fcodk ofjzdk s/
nkgDh ;P? ihtBh ftu fJBQK fdBK dh pkdFkjs pko/ cyo Bkb fbydk j? fe w?I
T[; wjkswk Bkb rZbK ehshnK, fMVeK ykXhnK jB. go w?I r'oeh BjhI jK. w?B{z

131

ndB d/ pkr ftu'I eZY'r/ sK BjhI edh< frnkB d/ o[Zy (Tree of Knowledge) s'I i/
;/p s'V e/ yk btK, Gik sK BjhI fdUr/ oZp tKr<**
nrb/ fdB ;t/o/ nZm e[ ti/ ewo/ dk dotk}k yVfenk sK w?I ;NZvh N/pb
s'I T[m e/ dotk}k y'fbQnk. eg{o f;zx yb'sk ;h. Bhbh ihB} g?IN, Bhbh ihB}
i?eN s/ Bhbh jh gZr fi; T[go fBZeh fijh bfjokT[Idh j'Jh s[obh. w?I r'vhI jZE
bkJ/. T[j nzdo nkfJnk, y{zvh fJe gk;/ oZyh s/ wzi/ T[go p?m e/ efjD bZrk,
**fJj fuZmh feT[I fbyh j? s{z<**
w?I fejk, **ih s[;hI tZv/-tZv/ yZphykBk woksp/dkBk B{z Gik fdzd/ j'. w/oh sK
e[M th skes BjhI. w?I sK ftfdnkoEh jK e/tb. w/o/ Bkb ed'I eh tkgo ikt/ eh
gsk.**
efjD bZrk, **w?I s/oh T[wo ftu'I bzx u[Zfenk jK. fJj T[wo uVQdh i[nkBh
dh T[wo fezBh fBoSb, fezBh JhwkBdko j[zdh j? s/ fezBh nksw ftFtk;h, w?B{z gsk
j?. go s{z w/oh T[wo ftu'I BjhI r[}fonk ni/. id'I w/o/ fiZvh T[wo dk j'J/Irk s?B{z
th gsk bZr ikt/rk fe pZ[Y/ feZv/ p/JhwkB s/ ftdtkB fej' fij/ iZbkd j[zd/ jB. s{z
edh nfijk d/fynk j? fe w?I i[nkBK dk fBokdo ehsk j't/< edh edkJhI fe;/ rZb
s/ s?B{z iK s/o/ fe;/ ;zrh ;kEh B{z fMVedk jK sK T[j fgsk dh nkgD/ pZu/ B{z
;wMkT[D tkbh fMVe j[zdh j?. s{z s[ozs ;wM iKdk j?I. p[ZY/ ns/ ftdtkB fMVeK yk
b?Id/ jB go rZb ;wMD bJh fsnko BjhI j[zd/ feT[Ife p/JhwkB jB. f;Zy B"i[nkB
w/o/ fpjsohB ;[cB/ jB. s{z fBozso gVQ. r'oeh B{z sK gVQB bJh ;kXB BjhI ;B
fwb/. fwjBs eo/I s/ nkgD/ nkg T[go ftFtk; ekfJw oZy/I sK T[; s'I nZr/ bzx/I.
j[D edhI edhI w?I s/o/ e'b nkfJnk eoKrk.**
edh jcs/ pkd edh d' jcs/ pkd, edh j';Nb, edh fvgkoNw?IN fco T[j
nkg th nk iKdk. w?I sK brksko ikDk jh j[zdk ;h T[; e'b. fJe fdB vkH
joBkw f;zx FkB e'b p?mk ;h. w?B{z ns/ w/o/ iwksh GrtkB f;zx B{z th T[E/ ;Zd
fbnk s/ ekch nk rJh. f;ZyK Bkb eh eh tXhehnK j'JhnK, fJ; pko/ d't/I rZbK
eoB ftu wrB ;B s/ n;hI d' ;o's/ ;[DB ftu wrB ;K. FkB efjD bZrk,
**;odko ih, d/y' nfBnK. gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkb/ w?I pDtkJh go id'I tkJh;
uK;bo bZfrnk e'Jh j'o, i/ ofi;Noko bkfJnk sK e'Jh j'o. w/ok BK Bk EK. fco
w?I nzfwqs;o dh :{Bhtof;Nh pDtkJh. T[jh T[E/ j'fJnk. tkJh; uK;bo e'Jh j'o,
ofi;Noko e'Jh j'o. w/ok feXo/ f}eo BjhI j?. j? Bk nBoE ;odko ;kfjp.
eg{o f;zx p'fbnk **ih fjzd';skB s[;hI n}kd eokfJnk FkB ;kfjp.
okFNogsh e'Jh j'o bZr frnk, gqXkB wzsoh e'Jh j'o. fco gzikph ;{pk s[;hI
pDkfJnk. fJE/ th rtoBo e'Jh j'o s/ w[Zy wzsoh e'Jh j'o. s[jkv/ Bkb j'JhnK
p/fJB;kchnK dk fe;B{z gsk BjhI< fJj efje/ T[j }'o dh mjkek wko e/ jZf;nk sK
jZE ftu cV/ eZg ftu'I nXh ekch FkB d/ w/} T[go v[ZbQ rJh. FkB dh ekch v[ZbQh
sK BjhI go T[; s'I ghsh Bk rJh. p; n;hI d' skfbp/ fJbw y[F j' e/ ekcah dk
nkBzd b?Id/ oj/. GrtkB f;zx B/ w/o/ ezB ftu j"bh d/ e/ pkjo nkT[IfdnK fejk,
**id'I d' i'rh wzso ;[ZN ;[ZN e/ ;okg d/ d/ nkekF ftu fJe d{i/ Bkb bVd/ d/y'

132

sK xpokT[D dh b'V BjhI. p; E'VQh e[ ;[nkj Xosh T[go fvr/rh, j'o e[M BjhI
j[zdk.**
;qH eg{o f;zx dh ns/ ;wekbh nekbh iE/dkoK dh okiBhsh ftu fJj nzso
;dk fojk fe iE/dkoK dk fBFkBk oki;Zsk dh gqkgsh j[zdk s/ eg{o f;zx dk fBFkBk
f;Zyh dk. T[j fejk eodk, **okiBhsh eoBh ns/ ;Zsk jk;b eoBh e'Jh gkg BjhI.
uzrhnK tZvhnK e[o;hnK fJ;/ bJh pDhnK jB fe e'Jh fJBQK s/ ;[F'Gs j't/. f;Zy
tZvhnK s'I tZvhnK gdthnK b?D go fJ; T[d/F Bkb fe f;Zyh dh ns/ f;ZyK dh
uVQs oj/. e[o;h gqkgs eoB ;ko T[j ;G e[M G[Zb Gbk fdzd/ jB.**
fiBQK B/ gkobhw?IN ftu ;qH eg{o f;zx dhnK seohoK BjhI gVQhnK, T[j *;kuh
;kyh* feskp gVQB. ;z;feqs ns/ cko;h d/ T[j feZv/ ftdtkB ;B, fJ; dk vkH
okXkfeqFBB sZe b'jk wzBd/ ;B.T[Zu nzro/}h ftfdnk sK T[BQK f;Zyh jh fJzrb?Iv
ofjzfdnK. cb;c/ dh n?wHJ/H eoe/ fJzrb?Iv jh nkJhH;hHn?;H dh fsnkoh ehsh s/
nyho ;cb j'J/. fJe fdB w?I g[ZfSnk, **ih pVh brB Bkb i[nkB T[wo/ s[;hI gVQ/.
s[jkvk tZvk T[d/F eh ;h< efjD bZr/, **T[d/F sK uku/ B{z e[ZND dk ;h. T[j szr
eodk ofjzdk ;h pkg{ B{z ykj wykj. T[;B{z ;pe f;ykDk }o{oh ;h s/ ;pe vhH;hH
bZr e/ jh f;yk ;ehdk j? j'o eh<**
fJe fdB Fkw d/ x[;w[;/ ftu ;?o eofdnK vzvh vzvh n;hI d't/I s[o/ ik oj/
;K. fe;/ gkoe ftu dh bzxdh j'Jh vzvh ;h fJj. ;kjwfDUI fJ;/ vzvh s/ fJe
;kJheb ;tko nk frnk sK T[j ;odko ftu NeokD'I fJ; bJh pu frnk feT[Ife
w?I T[;dk j?Ivb cV fbnk. T[j wkch wzr e/ ikD bZrk sk ;odko p'fbnk, **GkJh
fi; vzvh vzvh s{z nk fojk ;?I fJ; B{z gr-vzvh efjzd/ jB. gr-vzvh gs? feT[I
efjzd/ jB fJ; B{z< gr wkfJB/ g?o. T[j o;sk fijVk g?oK B/ pDkfJnk j't/. xkj
c{;, o'V s/ GZyVk w;b w;b e/ g?o vzvh pDkT[Id/ jB. g?o jh pDk ;ed/ jB
grvzvhnK. edh d/fynk j? fe;/ ;kfJeb B/ e'Jh vzvh pDkJh j't/< ;kJheb J/Bk
ngkji j? fe nkg vzvh BjhI pDk ;edk. fJ; bJh ;oeko B/ fJ; tk;s/ ;VeK
pDkJhnk jB. s{z ;Ve T[go uZfbnk eo. grvzrh g?db iKd/ okjhnK bJh j?
feT[Ife fJj T[BQK d/ g?oK B/ pDkJh j?.** ;kJheb ;tko s[o frnk, ;odko efjD
bZrk, **gzikp f;ZyK dhnK grvzvhnK dh Xosh j?. nmkjothI ;dh s'I b? e/ j[D sZe
fJBQK B/ fJE/ d[Zy MZb/ jB. Bzr/ g?ohI ezv/ s'V/ jB. gzikp dh Xosh f;Zy grvzvhnK
dhnK y[Fp{nK Bkb Gog{o j?. Gog{o oj/rh.**
1973 d/ nkBzdg[o ws/ dh uouk j[D sZe j' ojh j?. fJ; dk vokcN eg{o
f;zx B/ fsnko ehsk ;h. fJ; ws/ T[go nekbh jkJhewKv ftu Gog{o ftukoK
j'JhnK ;B go nzfsw o{g fJ; B{z ;odko B/ jh fdZsk. fijV/ ftdtkB fJ; rZb
T[Zgo fezs{ eod/ jB T[j ;odko dh fbyD F?bh d/yD. fBozekohnK B{z gzE ftu'I
p/dyb eoB d/ ws/ ftu s/ nkBzdg[o o?}'fbT{FB ftu eg{o f;zx dh F?bh ;gFN
fd; ojh j?.
n?woi?I;h d/ fdB ;B. T[;B/ fes/ GkFD ftu iE/dko N"jVk dh B[eskuhBh
ehsh. go nypkoK B/ tXk e/ rZbK fbyhnK s/ iE/dko N"jVk fto[ZX n;ZfGn Fpd

133

;odko d/ w{zj ftu gk fdZs/. ;odko B/ w?B{z p[bkfJnk s/ fejk - **N"jVk ;kfjp
;zro{o i/bQ ftu B}opzd jB. T[BQK Bkb w[bkeks eoe/ nk s/ efj, w?B{z fJj
dZ;D bJh G/fink j? s[jkv/ gk;, fe w?I N"jVk ;kfjp dhnK rbs BhshnK dk sK
fto'X eodk ojKrk go w/oh Fpdktbh fJj BjhI fijVh Skgh rJh j?. w/o/ bJh
gzE tZvk j?, N"jVk ;kfjp T[; d/ fgZS/ jB s/ w/o/ tKr gzE d/ ;/te jB. T[j i/bQ
ftu pzd jB. pkjo fJzB/ fceo dh e'Jh rZb BjhI j[zdh. i/bQ ftub/ pzd/ B{z
pkjob/ nk}kd pzfdnK tb'I p/u?B BjhI eoBk ukjhdk. j[D/ fwb e/ nk.**
fit/I ;wMkJh rJh ;h w?I N"jVk ;kfjp B{z ;koh rZb fst/I dZ;h. y[F j' e/
fejk, **fejk j? T[BQK B/ w/o/ bJh wkV/ Fpd BjhI tos/. XzBGkr. go i/ p[ok th
nkyDr/, wkV/ bc} th w/o/ fto[ZX p'bDr/ w?I sK sd th T[BQK dk ;fseko eoKrk.
T[j ;kv/ ftu ;G s'I f;nkD/ jB. T[BQK fpBK n;hI eh eoKr/< s{z g[ZShI T[BQK s'I,
edh w?I T[BQK pko/ p'fbnk sK eh p[ok ;'funk th j't/. w/o/ tb'I cfsj p[bkJhI. s{z
th T[BQK dk jw/F ;fseko eohI.**
id'I fojkJhnK j' rJhnK, fJb?eFBK j'JhnK, e/Ido ftu iBsk ;oeko s/
gzikp ftu nekbh ;oeko pDh sK N"jVk ;kfjp ;odko eg{o f;zx B{z T[BQK dh
e'mh ik e/ fwb/. efjD bZr/, **ih s[;hI nwohek ftu f;Zyh dk gquko eo'. fJE/ sK
wkVk w'Nk n;hI th eoh iKd/ jK. T[E/ e/tb s[;hI jh eo ;ed/ j'. you/ dh gqtkj
BjhI. fizBk wo}h youk nkt/, T[;dk gqpzX w?I eoKrk.**
;odko p'fbnk, **w?B{z fJE'I dck eoe/ f;ZyK B{z fe; e'b ns/ fezB/ dk t/uDk
j?< fizBk fuo fiT{Idk ojKrk gzE dk u"Iehdko j' e/ gfjok fdzdk ojKrk. s[jkv/ ns/
s[jkv/ pkeh iE/dkoK d/ bkr/ ukr/ ojKrk. eh gsk t/u fdT[I, eh gsk rfjD/ oZy
fdT[I fe;/ gk;<** N"jVk ;kfjp jZ; gJ/ s/ fejk, **s[;hI wkbe j' ;odko ;kfjp.
;kvh jo rZb u[NehnK ftu T[vkT[D dk s[jkB{z jZe j? HHHe/tb s[jkB{z.##
N"jVk ;kfjp B/ y[d fJj rZb ;[DkJh - **w?I fwbD frnk sK rZbK eofdnK
eofdnK gsk BjhI T[BQK d/ wB ftu eh c[oBk nkfJnk. w?B{z efjD bZr/ - s{z
ekwo/v n?I. w?I g[ZfSnk - ih s[jkB{z fJj FZe feT[I fgnk< p'b/ - s{z F'qwDh ew/Nh
ftu ekwo/vKI dh Gosh ehsh j?. d{ik, s/oh :koh jofeFB ;[oihs Bkb n?. fco
fet/I Bk wzBhJ/ s{z ekwo/v n?I< w?I fejk - nkgD/ fgzvK dk e'Jh b'Vtzd rohp wz[vk
i/ w[bk}w oZy fbnk sK fJ; nk; Bkb fe f;Zyh dh ;wM nk ikT{ sK mhe j'
ikT{. ojh rZb jofeFB ;[oihs dh. e'Jh f;XKse ;KM BjhI j?. T[;dk s/ w/ok
pkg{ d';s ;B, f;zx ;GhJ/ ;B. fJj gfotkfoe ;KM j? s/ g[okDh j?. ;odko
;kfjp w?I fBZsB/wh jK s/ pkD/ dk XkoBh. ekwo/v fBsB/wh BjhI j[zdk, pkD/ dk XkoBh
BjhI j[zdk. ;odko ;kfjp p'b/ - jzfYnk j'fJnk yuok ekwo/v fJj ;G e[M eo
;edk j?.
gq'c?;o jopz; f;zx e'b w?I ne;o iKdk ofjzdk s/ ;odko dhnK fNZgDhnK
;[DkT[Idk. fJe fdB T[BQK fejk - s[;hI ;odko ;kfjp B{z :kd eokT[Dk, n;hI eJh
tko p/Bsh ehsh j? fe fJB;kJheb'ghvhJ/ tk;s/ fJzdoki fby'. itkp BjhI fdzd/.
s[;hI fwb'r/ sK w/o/ tb'I fco p/Bsh eoBh. w?I ;odko e'b rZb ehsh. T[;B/ fejk

134

- fJzdoki sK fizB/ efjD fby fdnKrk go gfNnkb/ ikU sK T[BQK B{z g[ZSDk fe
w/oh fbys dh t?fNzr sK BjhI eoBr/< nrbh w[bkeks s/ w?I g'qc?;o ;kfjp Bkb
rZb ehsh, T[BQK fejk - t?fNzr sK eoKrk, t?fNzr sK bk}wh j?. w?I ;odko B{z
dZf;nk - ih T[j efjzd/ B/ t?fNzr eoKrk. ;odko p'fbnk - Bk, i/ w?I T[;d/ pDkJ/
fJB;kJheb'ghvhJ/ dh t?fNzr eoB bZr frnk c/o< id'I r[o{ r'fpzd f;zx GtB ikJ/I
sk t?fde ;?eFB T[go fbfynk tke gVQhI, fbfynk j? - No{E fJ} tB, ;/i} ekb
fJN ftX w?Bh B/w} (;Zu fJe j?, ;kX{nK B/ fJ; B{z eJh Bkw d/ fdZs/ jB) s?B{z
gs? N{ ekb B/w} dk wkfJBk rkbK d/DhnK j[zdk j?. fJj n? jopz; f;zx dh
nzro/}h. w/oh nzro/}h dh t?fNzr eo/rk.
phHJ/H nkBo} (1970-72) ftu ;kB{z fijVhnK feskpK gkm g[;seK ti'I bZrhnK
j'JhnK ;B, T[BQK ftu'I ;odko dh ;gs fFqzr ns/ gq/wgqekF f;zx dh Gkosh ekft
Fk;so nkT{N nkc fgqzN ;B, gfNnkb/ fe;/ bkfJp/qoh ftu'I Bk fwbhnK sK fJe
ftfdnkoEh s'I b? e/ jZE Bkb T[skok ehsk. T[d'I c'N';N?N BjhI ;h. w/o/ nfXnkge
eosko f;zx B/ fejk - d' BebK eohI. fJe w?B{z th ukjhdh n?. d' ekr}K
ftueko ekopB oZy e/ Beb ehsh. pj[ ft;Eko, g[zdqhe ns/ gqkFo-gqFB gVQhnK.
T[BQK dhnK fbyhnK ihtBhnK uzrhnK brdhnK go fi; rZb s/ r[Z;k nkT[Idk T[j
fJj fe ;odko B/ ;zs coKf;;h nf;Z;h T[go b/y fby fdZsk j? s/ fjZg' r?Iv/ T[go
th. w?I ;'funk eodk - i/ w?B{z fbyDk nk frnk sK w?I fjZg' r?Iv/ T[go fpbe[b
BjhI fbyKrk.
fJe fdB fJe iE/dko B/sk nk frnk. ukj gkDh ghIfdnK efjD bZrk, @@w/oh
edo BjhI eodh jkJhewKv. w?I e[opkBh ehsh j?, fezB/ ;kb i/bQ eZNh j? gzE bJh.
fe;/ B{z gotkj BjhI.##
;odko B/ fejk, @@iE/dkok e?d sK s{z eZNDh jh ;h. fJ; rZb dk F[eo eo
fe gzE d/ Bkw bZr rJh. s{z sK wZMK u'oh eoB d/ e/; ftu i/bQ iKdk i/ nekbh
db ftu Bk j[zdk. w?I id'I vhH;hH j[zdk ;h, fi; fJbke/ ftu iKdk T[E'I d/ EkD/
ftub/ n?;Hn?uHUH B{z nkydk p;sk-p/ d/ pzfdnK B{z p[bk. p;sk-p/ T[j fb;N j[d
z h
j? fi; ftu ;[Gkn ti'I jh i[ow eoB tkb/ b'e j[zd/ jB, fijV/ tkodksK nkw
eoB tkb/ b'e j'D, pdwkFK dh fb;N. fJbke/ ftub/ pzfdnK B{z ;Zd e/
n?;Hn?uHUH B{z nky fdzdk fe gzi-gzi, ;Zs-;Zs fSZso bke/ Gik d/j. Gbk uzrh rZb
Bk j'Jh fe s/ok Bkw EkD/ T[; fb;N ftu BjhI fgnk, nekbh db ftu g? frnk<
w"iK eoh uZb.##
;odko B/ dZf;nk, @@pj[s ;kb gfjbK xo pH;H pb (i' fgS'I nzfwqs;o
:{Bhtof;Nh ftu tkJh;uK;bo bZrk) nkfJnk. T[d'I T[; B/ f;o w[BkfJnk j'fJnk
;h. efjD bZrk, @@ih d/o dk s[jkv/ gk; nkT[D dk fJS[e ;h go nkT[D s'I vodk
;h.## ;odko B/ g[ZfSnk, @@fe; rZb dk vo ;h s?B{z<## p'fbnk, @@w?I w'Bk jK Bk ih
s[;hI p[ok wBkT[Id/ j', fJ; bJh.## ;odko B/ fejk, @@fijVk ezw eod/ j' i/ wkVk
j?, nB[fus brdk j?, sK Bk eo' c/o. i/ ca?;bk eo oZfynk j? fe eoBk j?- fco

135

vodk feT[I j?I< d't/I ezw feT[I eodk j?I< tkb w[BkT[D/ th jB s/ voBk th j? fe
p[ok Bk bZrK. w?I th eJh wkV/ ezw eodk jK go vodk BjhI. dZ; fet/I nkfJnk<**
T[;B/ nkgDk ghn?uHvhH dk Ehf;; cVkT[IfdnK fejk, @@i/ fJ; T[go Biao wko
bt'. w?I fwjBs ehsh j?. d/y bt'.## ;odko B/ feskp oZy bJh s/ wjhB/ pknd
nkT[D bJh fejk. wjhB/ pknd nkfJnk sK fpmk e/ efjD bZrk, @@w/oh fbys id'I
Sgh j'Jh e'Jh gVQdk j? sK ;fjws j't/ Gkt/I n;fjws go i/ w?B{z ikDdk th Bk
j't/ sK gkme fJ; Bshi/ T[go g[Zidk j? fe fJj fe;/ f;Zy dh fbyh j'Jh uhia j?
HHHfJj f;Zy fdqFNhe'D s'I fbyh ouBk j?. go s/oh fbys gVQfdnK gVQfdnK w?B{z edh
s{z f;Zy brdk edh fjzd{, edh eKro;hnk brdk, edh w"ekFBky, edh efwT{fB;N.
s/ok e'Jh fdqFNhe'D BjhI. s{z j?I eh gsk BjhI brdk. nkgD/ nkg ftu ;gFN j'j.
JhwkBdko j'j.##
fJe fdB nihp xNBk xNh. ;tortk;h vkH Grs f;zx Gb/ nekbh B/sk
j'fJnk eod/ ;B s/ f;js wzsoh pD/. ;odko ;kfjp d/ pV/ edodkB ;B HHH id'I
tes brdk nk iKd/. nk e/ p?m/ jh ;B fe ;odko nekbhnK B{z rkbQK d/D bZr
fgnk. e'Jh e;o BjhI SZvh. nekbhnK dk tiaho ;kjwD/ p?mk j't/ s/ u[g-ukg
gkoNh B{z rkbQK g?IdhnK ;[Ddk oj/ HHH fJj rZb Grs f;zx B{z p/u?B eo ojh ;h,
fJ; dh EK e'Jh j'o rZb uZb/, w"ek sek fojk ;h. nkyao Grs f;zx p'fbnk, @@ih
;ko/ sK wkV/ BjhI jB. w?I th nekbh jK. e'Jh p/JhwkBh BjhI ehsh, s[jkvk nkyk
wzBdk ;[Ddk jK.## ;[DfdnK jh ;odko j'o GVfenk, @@nZSk s{z th nekbh j?I< i/
s{z th nekbh j?I sK HHH.@@ p; ih e'Jh rkjb BjhI SZvh d/D s'I. Grs f;zx ykw'F
p?mk ;[Ddk fojk. fJe nZyo BjhI p'fbnk. fJzB/ B{z ukj nk rJh. ;odko g[ZSD
bZrk, @@Grs f;nK uhBh gkJI/rk fe BjhI< Grs f;zx B/ fejk- @@E'VQh e[ gk fdT[.
xZN ghIdk jK.## Grs f;zx ukj dk eZg u[Ze e/ ghD bZrk. eg{o f;zx p'fbnkGrs f;nK w?I rkbQK e[M fiankdk jh d/ fdshnK B/. s{z fco th nkokw Bkb p?mk
ukj gh fojk j?I. p[ok BjhI wBkfJnk w/ok<##
Grs f;zx B/ fejk- @@BjhI ih, p[ok fe; rZb dk wB"Dk<## eg{o f;zx
p'fbnk, @@feT[I BjhI r[Z;k ehsk s{z w/ohnK rkbQK dk pJh<## Grs f;zx p'fbnk, @@w?I
vkeNo jK. rkbQK dk sK r[Z;k eh eoBk, gkrb pzdk EZgV wko d/t/ sK th p[ok
BjhI wBkT[Idk. w/ok ezw r[Z;/ j'Dk E'VQk j?, gkrbK dk fJbki eoBk j?. w?I s[jkvk
fJbki eo ;edk jK. ni/ woia bkfJbki BjhI j'Jh.##
eg{o f;zx ia'o dh jZf;nk s/ Grs f;zx B{z iZch ftu b? fbnk. efjD bZrk
**w?I sK eh JhwkBdko pzd/ B{z e'Jh th vok BjhI ;edk.##
r[owfs ekbi dk gq'H bkG f;zx T[; B{z gfNnkb/ b?euo eoB tk;s/ ;Zdk
gZso d/D nkfJnk. T[; B/ fywk wzrh s/ fejk - j[D w?I uzvhrVQ'I pkjo xZN
fBebdk jK. bkG f;zx p/BshnK eoB s'I jN/ BKj. don;b ekbi tkfbnK B/
fJe tko gfjb'I ;Zfdnk go N?e;h dk feokfJnk BjhI fdZsk ;h fJ; eoe/ ikD s'I
fJBekoh ;h. bkG f;zx Bk jfNnk sK fejk - fBe/ j[zd/ n;hI pZu/ d/o sZe es{fonK
Bkb y/vd/ ofjzd/. id'I es{ok nZe iKdk, j'o Bk y/vDk ukj[zdk sK u{z u{z eoB bZr

136

iKdk. n;hI pZu/ ;wM iKd/ s/ T[;B{z SZv fdzd/. ;odko ;kfjp w?I pVh d/o dk u{z
u{z eoh ikBk, j[D w/ok yfjVk SZv'.
w?B{z fejk - n?seh t;kyh s/ nBzdg[o ;kfjp b?euo eoB dk ;Zdk nkfJn?.
ikT{Irk. s{z th uZbhI. ;co uzrk bzx{rk. Bkb/ s?B{z fJe swkFk fdykT{Irk. ;Zdk
gZso fwb frn?, j[D b?euo dh ftT[Is, o{g o/yk fdb ftu pDkT[D bZr ikT{Irk.
eZgV/ gq?;, p{NK B{z gkfbF eokT{Irk. foeF/ s/ pZ; ;N?Iv, p; cVe/ nBzdg[o ;kfjp.
uVQkJh uVQ BjhI j[zdh, foeF/ tkb/ B{z ej{zrk T[go sZe SZv e/ nk. eZSK ftu jZE
d/Jh iE/dko fJe d{i/ Bkb :ZeV wkod/ w?B{z nkT[IfdnK d/yDr/ go fJT[I fdyktk
eoBr/ fit/I w/o/ nkT[D dk T[BQK B{z e'Jh gsk BjhI. foeF/ tkb/ B{z feokJ/ dk
G[rskB eoe/ s'o fdnKrk sK s/}h Bkb w/o/ tZb nkT[Dr/, p[bzd nktk} ftu cfsj
p[bkT[Dr/, iZchnK gk gk fwbDr/. g?f;nK dk G[rskB j'D s'I pkd.
;odko B/ GkFD fdZsk. fe;/ B/ ;tkb gZ[S fbnk, **ih szp{ *u fbik e/ r[o{
ih B/ gzi fgnkfonK d/ ;h; ;Zu w[Zu eZN/ ;B<**
dZf;nk - **r[o{ ebrhXo fgsk B/ ;kv/ s'I ihtB Go e[M Bk b[ekfJnk Bk
S[gkfJnk. fJ; fJe w"e/ godk skD e/ fJe nrzwh ekoi ehsk. ykb;/ B{z iBw
d/D tes T[; B/ s[jkv/ s'I godk ehsk ;h. s[jkB{z eh jZe j? fe godk jNkU.
yapodko fe;/ B/ nfijk ;tkb edh ehsk. yapodko i/ fe;/ B/ nzdk}/ bk-bk e/
T[so d/D dh w{oysk ehsh. eJh ;kb d;w/F fgsk ns/ gzi fgnko/ ;kv/ ftueko
oj/. T[BQK B/ edh e'Jh rZb fJ; wjkB xNBk pko/ BjhI ehsh. fe;/ B{z fJ; pko/
fNZgDh eoB dk gkg BjhI eoBk ukjhdk.**
1978 d/ ;kb nzfwqs;o ftu fBozekohnK jZE'I doiD f;Zy esb ehs/ rJ/.
nekbhnK dh ;oeko ;h. f;ZyK ftu ftnkge o'; ;h. fJe fdB e[M f;Zy fwbD
nkJ/ s/ fejk - ;odko ;kfjp, FjhdK dhnK o{jK fJBQK nekbhnK B{z p/u?B BjhI
eodhnK< ;odko jZ; fgnk - nekbh sK y[d fizB jB. i/ o{jK fJBQK e'b
ikDrhnK sK fJj y[F j' e/ nkyDr/ - nkU BZuhJ/ rkJhJ/. ;odko ih Fjhd o{jK
pzfdnK T[go n;o eodhnK jB gq/sK T[go BjhI.
nzfwqs;o wzih ;kfjp dhtkB jkb ftu iE/dkoK ftueko p?m/ ;B. d; pkoK
g/Iv{ nekbh efjD bZr/ - iE/dko ih ;kB{z nrbk gq'rokw dZ; fdT[. iE/dko u[g
oj/, ;odko B/ fejk - nrbk fgSbk gq'rokw dZf;nk sK j'fJn? s[jkB{z. s[;hI ;wMd/
feT[I BjhI< fJe B/ fejk - ih gsk BjhI bZfrnk. s[;hI ;wMk fdT[ eh gq'rokw j?.
;odko B/ fejk - gq'rokw fJj fdZsk j'fJn? pJh fizB/ g?;/ j[D b? e/ nkJ/ UI T[j
Xo ikU. fco tkg; ik e/ G/ih ikU, G/ih ikU.
T[j ukj[zdk T[; d/ Bkw Bkb ;odko dh EK f;odko fbfynk ikJ/. b'e fJt/I
fbyD bZr gJ/. gzikph ftub/ bc} f;o tk;s/ T[od{ ftu ;o j? (;o co'Fh eh
swzBk np jwko/ fdb w/I j?), d'jK ftu coe BjhI sK ;odko bc} B{z feT[I
Bkg;zd eodk ;h gsk BjhI.
1978 dh rZb j? id'I gzikph :{Bhtof;Nh ftu Who Killed Guru Teg Bahadar
y'i gZso gVQB bJh nkfJnk. vkH c"ik f;zx B/ r[o{ s/r pjkdo ;kfjp T[s/ fJe

137

b/y fbfynk ;h fi; ftu r[bkw j[;?B d/ e[M fJsok}:'r tke j{-p-j{ fpBK fe;/
fNZgDh d/ Skg fdZs/ ;B. f;ZyK ftu pVk r[Z;k c?b frnk ;h s/ nkyo c"ik f;zx B/
nekb sys ;kfjp gk;'I wkch wzrh. c"ik f;zx d/ b/y ftZu tos/ ;o'sK B{z rbs
;kps eoB bJh T[j b/y fby e/ fbnkfJnk ;h. T[d'I tkJh;-uK;bo vkH fJzdoihs
e"o ;h, i' ;odko dh pVh edo eodh ;h. ;?B/N jkb yukyu Gfonk j'fJnk ;h.
tkJh;-uK;bo B/ nkozGe p'b p'bfdnK fejk, **;fseko :'r ;odko ;kfjp ih,
feT[Ife gfjbK pj[s p/o;h j' u[eh j'Jh j?, s[;hI b/y ih ;de/ gVQ' go fJ; ftu
vkH c"ik f;zx pko/ e[M Bk efjDk. wkj"b gfjb'I jh sDkT[rq;s j' u[fenk j?.**
;odko p'fbnk, **w?I edh gq'c?;o BjhI fojk fJ; eoe/ eJh rZbK dk gsk
BjhI j?. ftdtkB th BjhI jK. j[D tZvh ;wZf;nk nk gJh j? fe b/y gVQK s/ vkH
c"ik f;zx dk f}eo Bk eoK. fJj b/y sK w?I fbfynk jh fJ; eoe/ j? fe c"ik
f;zx dhnK bZGsK oZd eoK. ub' fJe j'o ezw eoe/ d/yhJ/. w?I phph fJzdoihs e"o
ih B{z nkydk jK fe r[o{ s/r pjkdo ;kfjp pko/ T[j gzi fwzN p'bD go r[o{ s/r
pjkdo ;kfjp dk f}eo Bk eoB. T[BQK B{z d/y e/ w?I th :sB eoKrk e[M.**
;ko/ u[Zg ukg Sk rJh. tkJh;-uK;bo B/ G[Zb dh fywk wzrh sK fes/ ik e/
g/go gVQB dk wB pDkfJnk BjhI sK T[Zm uZfbnk ;h. vkH rzvk f;zx B/ ;tkbK dh
p[SkV ehsh, ;odko B/ T[BQK B{z ;zs[FN ehsk. ftFt ;kfjs j't/ Gkt/I cab;cak, Xow
nfXn?B j't/ Gkt/I fJfsjk;, e'Jh ndkok nfijk BjhI ;h fiE/ T[; dk f;Zek Bk
uZfbnk j't/. fe;/ wfjfcab ftu p?mk T[j p/FZe e[M Bk p'b/, T[; dh w"i{drh ftu
brksko ;zihdrh ofjzdh. g/go dk ;?;aB ysw j'fJnk sK n;hI e[M ftfdnkoEh ns/
nfXnkge ukj ghD bJh T[; B{z ekch jkT{; b? rJ/. rZbK dk f;bf;bk [o{
j'fJnk.
fJe nfXnkge B/ g[ZfSnk- nZi eZbQ eh fby oj/ j'I ;odko ;kfjp? ;odko
B/ fejk- eh fby fojK? w?I eh fbyD?? w?I fejVk gq'c?;o jK. fbyD tk;s/ gVQBk
g?Id?, c/o g?B, ekria ukjhd/ B/, NkJhg eokT[D bJh g?;/ ukjhd/ B/ s/ ca/o SgkT[Dk
g?Id?. Sg e/ b'eK ;kjwD/ nkT[Dk ;{owrsh j[zdh j?, :Z[X j? fJj fJe, s[jkB{z fvc?I;
eoBk gJ/rk. w?I sK B"eohU eZfYnk j'fJnk pzdk r[wBkw fijh T[dk; fizdrh pshs
eo fojk jK. s[;hI gq'c?;o j'. ;r'I s[;hI w?B{z dZ;' s[;hI j[D sZe eh fbfynk s/ j[D
eh fby oj/ j'.
;odko B/ r[Z;/ j'D dk ekoB? gq;aB eosk nfXnkge dh ngDh e'Jh fbys
Sgh BjhI ;h.
r[o{ BkBe d/t ih d/ r[og[op w"e/ ;odko wfjzdok ekbi ftu f;Zy
fcbk;ch T[go GkFD d/D nkfJnk. fgqz;hgb ;zs f;zx ;/y'I ;?whBkoK ftu jo/e
ftdtkB dh fyZbh T[vk fdnk eodk ;h, F"e ;h fJj. ekwo/v nfXnkge ;o'fsnK
ftu p?m/ ;/y'I B{z nky oj/ ;B fe ;tkb g[ZS' s/ ;odko B{z fmZm eo'. ;/y'I B/ fejk,
**w/ok ftFk BjhI. fJj ;odko dk ftFk j? s/ fJ; ftF/ T[s/ ;z;ko ftu T[; s'I
tXhe e'Jh BjhI ikDdk. ;odko dh BjhI, s[;hI w/oh p/fJ}sh eotkT[Dh ukj[d
z / j'
don;b. w?I BjhI T[Zmdk e[M g[ZSD g[SkD. s[;hI g[ZS bt'. eo' fjzws.**

138

nekbh okiBhsh ns/ f;Zy f;XKsk dh p/Vh dk uZg{ T[; B/ nkgD/ jZE ftu
cfVnk j'fJnk ;h. jZ;fdnK fejk eodk, **f;Zy x'V ;tkoh SZv rJ/ jB. edh
edh jkEh T[go uVQ iKd/ jB. jkEh B{z wjkts s'odk j?. x'Vk w?I nkgDh wo}h
Bkb s'odk jK. s[jkvh fdFk s[jkv/ jZE j'Dh ukjhdh j?, x'V/ dk brkw s[jkv/ jZE
ftu. nkgDh j'Dh d/ ;[nkwh nkg pD'. HHHnekbh okiBhsh B{z x'V ;tkoh f;ZyDh
gt/rh.**
;odko B/ gzikp :{Bhtof;Nh bkj"o s'I fcbk;ch ftu n?wHJ/H r'bv w?vb
jk;b eoe/ ehsh. bzvB s'I NqkfJg'; ehsh. cb;c/ dh fJj fvroh T[d'I gqdkB ehsh
ikfJnk eodh ;h id'I ftfdnkoEh ;kps eodk ;h fe T[;B/ bkshBh ns/ :{BkBh
GkFk dh w[Ybh :'rsk gqkgs eo bJh j?. fJj GkFktK T[E'I f;ZyhnK, cko;h, ;z;feqs
ns/ gkbh dk frnkB y[d jk;b ehsk. Bkb' Bkb nkJhH;hHn?;H dh fsnkoh eod/
oj/. nkgD/ ftfdnkoEh ihtB dh xNBk ;[DkJh. fJwfsjkBK s'I gfjbK, fotki
nB[;ko Bt/I ftfdnkoEhnK B/ g[okD/ ;hBhno ftfdnkoEhnK B{z ftdkfJrh gkoNh dk
fvBo d/Dk ;h. g?;/ fJeZm/ eo bJ/. nkg; ftu ;bkjK eoB bZr/ fe fe;/
;BwkfBs pzd/ B{z Bk p[bk bJhJ/< fe; B{z< eg{o f;zx B/ fejk - uofub B{z p[bk
b?Id/ jK. ;ko/ jZ; gJ/. d{ih ;z;ko izr uZb ojh ;h. gqXkB wzsoh ftz;NB n?;H
uofub d/ jZE poskBth ;kwoki ns/ jwkfJsh d/;K dh ewkB ;h. T[j fet/I nk
;e/rk<
eg{o f;zx B/ fejk - BjhI nkJ/rk Bk ;jh, T[jdh wo}h. w/o/ Bkb d' w[vz /
fsnko j'D. p/Bsh eoB dk eh joi< uZb gJ/. fwbD dh nkfrnk j'Jh, ;Zd/ dh
g/FeF ehsh. uofub B/ g[ZfSnk - fe; Fkw< eg{o f;zx B/ fejk - ih fijVh Fkw
s[jkB{z c[o;s j't/< ;?eNoh p[bkJh, g[fSnk fejVh Fkw ykbh j?. ;?eNoh B/ vkfJoh
d/y e/ sohe dZ; fdZsh. uofub B/ ;?eNoh B{z fejk - fJj Fkw :{Bhtof;Nh tk;s/
fby d/j. wB}{oh fwb rJh. T[Zm e/ XzBtkd eofdnK eg{o f;zx B/ g[fSnk - ih
p[ok Bk wBkU sK ft;eh dk fJzs}kw eohJ/< uofub B/ fejk- i/ sK T{NgNKr,
petk; ;[DBk j?, c/o Bk efoU, i/ neb dh rZb ;[DBh j? c/o ft;eh dk fJzs}kw
eo d/fJT[. Bk gfjbK Bk fgS'I, ftfdnkoEhnK dh ftdkfJrh gkoNh ftu gqXkB wzsoh
e/tb fJ; w"e/ nkfJnk ;h, T[j th T[d'I id'I ;kok ;z;ko, :[ZX dh GZmh ftu pb
fojk ;h.
e?bhc'oBhnK d/ f;ZyK B/ ;qH r[os/i f;zx B{z GkFD d/D bJh ;Zfdnk. fNeN,
;tk bZy wkD GZsk s/ ;'B/ d/ w[Zm tkbh feogkB G/N eoBh ;h. frnk, GkFD d/
F[o{ ftu efj fdZsk fe fijVk pzdk whN BjhI yKdk T[j f;Zy BjhI j' ;edk. ;zrs
ftu ftnkge r[Z;k c?b frnk, wkch wzrD bJh fejk, Bk wzB/, wkB ;BwkB SZv e/
tkg; nkT[Dk fgnk. eJh ;kb w?I ;'udk fojk, r[os/i f;zx B{z fJj rZb eoB dh
eh b'V ;h< gsk Bk bZrk. fJ; ;kb i[bkJh 2011 ftu fJe nwoheB ftdtkB
Bkb T[j :{Bhtof;Nh nkfJnk. tkJh;-uK;bo i;gkb f;zx B/ ftuko tNKdo/ ftu
Fkwb j'D bJh w?B{z th ;Zd fbnk. ykDk yKfdnK tkJh;-uK;bo B/ ;qH eg{o f;zx
dhnK rZbK S/V bJhnK, efjD bZr/ - w?I ;odko B{z r[od[nkok ;h; rzi ;kfjp

139

ftu b?euo tk;s/ p[bk fbnk. nk rJ/. ni/ rZb F[o{ jh j'Jh ;h fe ;odko B/
efj fdZsk, f;ZyK bJh whN ykDk pj[s }o{oh j?. fttkfds j'D eoe/ fJ; rZb Bkb
seoko j' frnk fi; B{z ;odko B/ g{o/ moQw/ Bkb FKs ehsk.
fJj rZb ;[De/ w/oh ;wZf;nk jZb j' rJh. ;odko d/ e[M w[ohd ;odko dh
j{pj{ Beb eoB brd/ jB sK c; iKd/ jB. fijVh rZvh ;odko ubkT[D ikDdk
;h, T[;dk ;Nhnfozr fe;/ j'o B{z BjhI cVBk ukjhdk.
b'eK B/ d/fynk, fJe rkfJe tki/ dh fJe' ;[o dZph, d/o sZe rkT[Idk fojk.
fJe ;o's/ B/ g[ZS fbnk - T[;skd ih n;hI d/fyn? rtZJhnK dhnK T[IrbK brksko
jkow'Bhnw dhnK tZy tZy ;[oK T[go BZudhnK jB go s[;hI fJe' ;[o dZph oZyh.
T[;skd p'fbnk - nBikD b'e nkgDh nkgDh ;[o bGd/ ofjzd/ B/ go bZGdh BjhI.
w?B{z bZG rJh j?, ;' feT[I SZvK<
w?I d/fynk j? fe eg{o f;zx d/ T[gkFe T[; tKr ft;eh ;/tB eoB ns/
rkbK d/D d/ F[ehB jB. seohpB ;ko/ wk;No skok f;zx d/ Bzpo fJe d[FwD
jB. fJe fwZso B/ dZf;nk - w?I nkgD/ xo wk;No skok f;zx dh s;tho bNekJh
j'Jh ;h. id'I ;kuh ;kyh gVQh, T[dhI w?I wk;No dh s;tho gkV e/ ;odko eg{o
f;zx dh s;tho Nzr bJh. ;[De/ Bkr;?B B/ fejk - eg{o f;zx fto[ZX fe;/ dh
feskp gVQ/Irk sK ;odko dh s;tho gkV e/ ;[ZN dJ/Irk. s/ok ezw fJj' ofjDk j?.
;kuh ;kyh ftub/ sZE ;[ZN gkT[D tkb/ BjhI jB go id'I ;kvk ;odko 1947
t/b/ dh bhvofFg B{z p/feoe j' e/ edh w{oy nkydk j? edh p/JhwkB, T[d'I e[M
nfij/ ;tkbK dk ;kjwDk eoBk g?Idk j? fiBQK d/ itkp bZGD ftu w[Feb nkT[Idh
j?. eg{o f;zx dk fJ; rZb'I d[yh j'Dk tkip j? fe fjzd{nK B{z wjkswk rKXh ns/
gzH itkjo bkb Bfjo{ fwb/, w[;bwkBK B{z w[jzwd nbh fiBkj fwb/, fijV/ tbkfJs
s'I gVQ e/ nkJ/ ;B, ;z;ko dh f;nk;s s'I tkec ;B, nkgD/ jZeK gqsh ikro{e
;B. fJBQK d/ w[ekpb/ f;ZyK B{z fwfbnk ;e{b wk;No, skok f;zx i' fe;/ soQK th
poskBth ;oeko Bkb ;ztkd oukT[D d/ :'r BjhI ;h. fJ; gZy'I ;odko wjkokik
G[fgzdo f;zx dh :'rsk dk ekfJb j?. T[BQK fdBK ftu f;ZyK dh okiBhse nrtkJh
eoB tk;s/ fiBkj ns/ rKXh d/ w[ekpb/ e'Jh eZdkto B/sk eg{o f;zx pDdk j?.
id'I ;[GkF uzdo p'; tor/ i[nkB nkJhH;hHn?;H B{z bZs wko e/ f;nk;s ftu e[Zd
oj/ ;B T[d'I ;kvk ;odko fvgNh efwFBoh dk nkBzd b?Idk j'fJnk ihtB d/ ;G
;[y G'rdk fojk. fpT[o'eo?N f;nk;sdkBK Bkb w/b i'b sK oZyd/ jB go e[M
god/ Bkb. ;odko Fo/nkw wk;No skok f;zx dk w/}pkB j[d
z k. eKro; dh g{oh
fto'Xsk eodk, fJ;/ f;nk;h fto'Xsk ekoB ;oeko B/ }bhb eoe/ B"eoh ftu'I
fv;fw; ehsk. fi; i[vhfFnoh B{z f;o/ dh GfoFN dZ;dk j? T[;/ nZr/ ;[gohw e'oN
sZe nkgDh B"eoh dh pjkbh tk;s/ nghb do nghb eodk fojk.
wjkokik G[fgzdo f;zx dh p"fXe :'rsk ns/ skbhw pko/ e'Jh fttkd BjhI,
T[j y[d th gzE dh tkrv'o ;zGkbDh ukj[zd/ ;B fi; tk;s/ T[BQK B/ ;/tk f;zx
mheohtkbk dh f}zw/tkoh bkJh. mheohtkbk ;odko wjkoki/ dk iwksh ;h s/ eokT{B
fgqz; d/ iwksh T[jh j'fJnk eod/ jB fiBQK B/ nrbh e?pfBN ftu Fkwb j'Dk j[d
z k

140

j?. ;oeko ftu Fkwb j'D fgS'I mheohtkb/ B/ wjkoki/ B{z nkgD/ fgzv ftu FkBdko
dknts fdZsh ;h fi; tk;s/ eokeoh fJzrb?Iv ftu'I yohdh s/ g/IfNzr g?fo; ftu'I
eotkJh rJh. mheohtkbk ;odko ;zs[fbs ihtB tkbk B/e pys f;Zy ;h fi; B{z
wjkoki/ dh nZ:kFh g;zd BjhI ;h. T[;B{z fejk iKdk fe wk;No skok f;zx tor/
ikjb bhvo dh EK f;ZyK B{z ;wMkT[ fe nzro/} s'I e[M b?Dk j? sK w?I fdtk ;edk
jK. go mheohtkbk Nkb wN'b eodk fojk. gzE B/ nzfwqs;o Gkoh ekBcoz; ;Zdh
sK wjkoki/ B/ pkj[ew ;/tk f;zx mheohtkbk B{z nzfwqs;o G/fink fe fJj ;kok e[M
gzE nZr/ oZy. mheohtkbk B/ p'bD dk ;wK wzfrnk, i' fejk T[;dk ;zy/g wsbp
fJj j? - ykb;k ih, wjkoki gfNnkbk B/ w/oh fvT{Nh bkJh j? fe w?I s[jkB{z
;wMktK, gzE dh bhvofFg d/ :'r fJ; tes wjkokik jB. w?I s[jkB{z ;wMkD d/
;woZE BjhI jK feT[Ife ni/ sK w?I y[d fJ; rZb Bkb eBftz; BjhI j'fJnk fe
wjkokik gzE dh bhvofFg d/ :'r nfXekoh jB. feT[Ife T[BQK d/ j[ew dh skwhb
BjhI j' ;eh, fJ; eoe/ w?B{z T[BQK dh ;oeko ftu ofjD dk jZe BjhI. fJE'I
gfNnkbk ;oeko tZb nkgDk n;shck G/ifdnK j'fJnk no} eodk jK fe fJe
;/te ti'I gzE w?B{z nkgD/ ftu Fkwb eo/.
i?ekfonK dh r{zi ftu T[;dk ;tkrs j'fJnk. wjkokik gfNnkbk d/ j[ew
nB[;ko ;/tk f;zx fybkc mheohtkb/ mkD/ ftu u'oh eoB dk w[eZdwk doi j'fJnk.
n?cH nkJhH nko nB[;ko mheohtkbk fgzv d/ ;KM/ y{j T[go fgZsb dk rVtk
w[;kcoK d/ gkDh ghD bJh oZfynk j'fJnk ;h. ;/tk f;zx T[;B{z u[ok e/ b? frnk.
gfNnkbk i/bQ ftu T[; T[go jZseg{oB fjz;k ehsh rJh fi; fto[ZX nzB SZv fdZsk.
bzwh G[Zy jVskb T[gozs d/jKs j'fJnk. ;?INob i/bQ gfNnkbk d/ fi; njks/ ftu
T[BQK B{z pzdh oZfynk frnk ;h w?I T[E/ pzdh fojk. fJ; B{z j[D thHnkJhHghH njksk
efjzd/ jB. fJ; ftu ;/tk f;zx mheohtkb/ dk p[Zs bZfrnk j'fJnk j?.
fit/I wkM/ d[nkp/ ftu f;zx ;Gk ;orow ;h T[t/I jh fonk;sh fJbkfenK ftu
goik wzvb bfjo ;zrokw eo ojh ;h. goik wzvbhJ/ nzfwqsXkoh fBsB/wh f;zx
;B. w/o/ fgzv d/ pkpk foZXk f;zx gzB{ F'qwDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh d/ tkJh;
g?q}hv?IN ;B. f;nkbK d/ fdBhI fJ; pkp/ B{z fgzv d/ SZgV ftu ybQko e/ gfNnkbk
g[b; vzv/ po;kT[Idh j[zdh, fgzv d/ydk j[zdk. pugB ftu nkgD/ xo d/ ;kjwD/ w?I
wk;No skok f;zx B{z d/fynk i' ;qH foZXk f;zx dh ypo ;ko b?D nkJ/ ;B. ;?IeV/
nekbhnK d/ Bkjo/ fJj' fij/ jz[d/ ;B - gzE fgnkok gfjbK j?, ;odko foZXk f;zx
fgZS'I B/. wsbp fe d' uh}K fgnko eoB :'r jB, ;G s'I gfjbK gzE, T[; fgS'I
fi;dk Bkw fbnk iKdk T[j ftnesh fgnkok j[zdk. f;ZyK B/ wjkoki/ B{z oZd ehsk.
wk;No skok f;zx d/ tes soBskoB s/ w'rk, e/tb d' s;hbK B{z SZv e/
feXo/ f;ZyK dh pj[frDsh BjhI ;h. T[; tk;s/ d'jK ftu'I fJe u[DB dh r[iz kfJ;a
puh- fjzd[;skB Bkb ofjD? fe gkfe;skB Bkb. T[;B/ i' u'D ehsh, fe;/ soK
rbs BjhI ;h. w?I wk;No d/ fJybke pko/ nzro/ia n"os dk jtkbk fdsk fi;B/
fbfynk- o/b rZvh ftu f;ZyK d/ nd[Zsh bhvo Bkb bzwk ;wK ;co eoB dk w"ek
fwfbnk. e[b ;co ftu T[;B/ w/o/ tZb nZy BjhI u[Zeh. ;o's/ dh fNZgDh- Bg[;z e

141

j'J/rk. w?I T[;dh JhwkBdkoh dhnK rZbK dZ;D bZrk, T[so fwfbnk- w{oy pzdk
p/JhwkBh eo Jh Bh ;edk. fJBQK ;o'fsnK nZr/ phB tikT[D Bkb gkJhnk d[ZX
B;hp BjhI j't/rk.
1977 ftu w[Zy wzsoh pkdb, ;odko dh e'mh nkJ/, g[ZfSnk- w'okoih d/;kJh
B/ r[ioks ftu ;aokppzdh eo fdsh j?. w?I gzikp ftu eo fdnK? ;odko B/ fejkfpbe[b BjhI. ;aokppzdh ;dek gzikph ;aokp ghDh BjhI SZvDr/. bkrbhnK ;N/NK s'I
;wrb j'J/rh, y/sK ftu GZmhnK bZr ikDrhnK. ;oeko dh nkwdB T[go ;ZN io{o
ti/rh go ;aokp pzdh dk bkG e'Jh BjhI j't/rk. T[Zu fJybke d/ pzd/, fij' fij/
f;zx ;GhJ/ ;B, e'Jh gouko w[fjzw Bkb ;wMkT[D ftu ekw:kp j' ikD sK ;aokp
SZvh ik ;edh j?, ;oekoh gkpzdhnK Bkb fJj ezw BjhI j' ;edk.
T[es ;{uBk fJ; eoe/ fdZsh rJh sK fe gkme fJe gk;/ d/ tfjD ftu
tfj e/ rbs XkoBk Bk fwE bt/. eg{o f;zx dh :'rsk fBofttkd j? go Bk fJ;
B{z T[j nkgD/ bJh tos ;fenk Bk gzE bJh. fJj' GkDk f;woBihs f;zx wkB ns/
r[os/i f;zx Bkb tkgfonk. gzE B/ fJBQK B{z foekov s'V t'N ns/ wkB ;BwkB
fdZsk fi;B{z fJj poeoko Bk oZy ;e/.

142

bkbh dk u"frodk
eJh d';sK B/ fejk - bkbh pko/ fby. ykbh fdwkr s/ ykbh nZyK Bkb
fJXo T[Xo d/yD bZr iKdk. w?I T[; pko/ eh fbyK < ihjBz{ w?I ikDdk BjhI T[;
pko/ ejh rZb eh j't/rh < b'e tofenK d/ toe/ oZp pko/ fbyh ik oj/ jB, oZp
pko/ fbyD tk;s/ e'Jh r[o{ BkBe ukjhdk j?, N?r'o ukjhdk j?. fJBQK d' tv/fonK
d/ Bkw fJ; eoe/ bJ/ feT[Ife fJj ;B T[j ;ay; i' oZp Bkb bV g?Id/ ;B.
bVhdk T[; Bkb j[zdk j? fijVk s[jkvk j?. w?I okfinK d/ :[ZXK dhnK rZbK BjhI eo
fojk, fJj T[BQK tZb fJ;akok j? fiBQK d/ edw S[jD bJh pkd;akjK dh esko bZrh
j't/. fijV/ f;nkD/ d';s efj oj/ ;B fby, T[j nk;tzd ;B. T[BQK s'I fes/ tXhe
f;nkfDnK B/ fejk - fpbe[b Bk fby. T[; ftu'I eZy BjhI fBebDk, feT[I ;wK
yokp eo/I, e[ZM j'o fby.
j'fJnk fJj fe 11 ngq?b 2004 Bz{ w/oh fJe fBeh fijh fbys gzikph
fNqfpT{B B/ Skgh fi; ftu w?I bkbh dk, T[;d/ xo dk s/ T[;d/ fgsk dk fiaeo
ehsk. ;kb 1968 ftu d;thI iwks fgzv'I eoe/ id'I w?I wfjzdok ekbi ftu dkyb j'
e/, gqh-w?vheb eoe/ vkeNo pDB dk c?;bk fbnk, T[d'I w/oh i/p ftu u[nkBh BjhI
;h. w?I bkbh d/ gfNnkb/ pj/Vk o'v tkb/ wekB d/ sp/b/ ftu v/ok iwk e/ gVQBk
F[o{ ehsk. gzdoK ;kb dk fJj S'eok d/ydk, bkbh Bkb okiadK nk fojk j?,
;'wgkb ozuB nk fojk j?, ;[oihs gkso, B{o, f;at e[wkoHHH :kBh fe ;ko/ d/ ;ko/
ni{p/. gfjbh tkoh n?bHghH w;ahB ubdh d/yh, gfjbh tkoh N/g foekovo d/ tZv/
;g{b x[zwd/ d/y/HHH d{o'I. w/oh fJj fbys gVQe/ eJhnK Bz{ :ehB nk frnk fe fby
;edk j? bkbh pko/ go fbydk BjhI. ;' wBkD d/ :sB j'J/.
N?r'o d/ tke B/ ;jkok fdsk. u'y/o pkbh dh G{fwek ftZu fbyd/ jB, @@pzr
do;aB dk ;zgkde ;qh;a uzdo pko pko nkyh frnk bzwh ejkDh fby, bVhtko
SkgKr/, n?stkoh w?riahB ;?e;aB ftu. N[ZN/ skfonK tKr S'NhnK ejkDhnK dh sK
pko;a j[zdh ojh, bzwh ejkDh (Bktb) fbyh BjhI ;h. id'I T[j BK jfNnk, w?I jK
eo fdsh. T[j sK y[;a j'e/ ubk frnk, w?I p/u?B j' frnk, ;'uh frnk eh eoK. w?I
nkgD/ nkg Bz{ fejk - fdb dh GZmh ftu nZr pkb, ;yas b'jk skn, fco jE"V/
Bkb ;ZNK wkohI ikJhI, nkg/ e'Jh w{os gqrN j' ikt/rh. bU fJj j? s[jkvh u'y/o
pkbh.##
;akfJd e[M rZb pD/. go feT[Ife gkmeK Bz{ r[wokj eoB dh w/oh nkds
BjhI, w/ohnK :kdK, wB T[go T[eo/ gqGktK ftu bkbh r?aojkiao j?, T[; dk fgsk
fBozso jkiao, ;' pj[shnK rZbK fgsk pko/ j' ikDrhnK. go fJj th ikDB dh fJe
ftXk j?, fgsk ftu'I dh ;akfJd g[Zso fdZ; gt/. T[gfB;ad ftu T[dkbe ngD/ p/N/
;at/se/s{ Bz{ efjzdk j? - sz{ ;'B/ s'I pDhnK j'JhnK uhiaK fBoy goy e/ ;'B/ pko/
ikDBk ukj[zdk j?I. T[bN eo, f;oc ;'B/ Bz{ ikD, T[; s'I pDhnK t;sK pko/ nkg/
gsk bZr ikJ/rk. pqjw d/ ftfGzB o{gK ftu fd;dhnK t;s{nK Bz{ ikDB dh EK
pqjw Bz{ ikD. e[dos dk nkg/ gsk bZr ikJ/rk.

143

bkbh d/ xo g[ZiD dh dk;skB. w/ok tZvk Gok r[ofdnkb f;zx d;thI ftu'I
pj[s tXhnK Bzpo b? frnk, w?foN ftu nkfJnk, nZr/ gVQB tk;s/ g?;/ BjhI ;B, ;'
J/no c'o; ftu f;gkjh Gosh j' frnk. sBykj fpnk;h o[gJ/ wjhBk. fJj 1958
dh rZb j? id'I T[j w?Bz{ gfjbh iwks ftu dkyb eotk e/ ubk frnk. w?B{z fejk
eodk - i/ d;thI ftu'I w/o/ Bkb'I tZX Bzpo b? frnk, s?Bz{ ekbi dkyb eotk
fdT{Irk. w?I yok oZN/pkia ;K, j[D th jK. w?Bz{ gzithI ftu gsk bZr frnk ;h fe
w/ok fdwkr dofwnkB/ doi/ dk j?, oZN/ wko s/ ezw pDk, BjhI c/bQ j' ikJ/Irk.
nZmthI dh w?foN fb;N g[Zih, w/ok nZm o[gJ/ wjhBk tiahck bZrk, ch; wkc. d;thI
dk Bshik fBefbnk sK Gok s'I fes/ tXhe Bzpo. S[Nh nkJ/, w?I y[;a y[;a Bshi/ dk
ekov fdykfJnk. ;akpk;a fwbh sK w?I fejk - ub' fco gfNnkb/ dkyb eotkT[. T[j
jZ; fgnk, fejk - feE/ B/ g?;/< s?Bz{ J/no c'o; ftu f;gkjh Gosh eotkT[D
nkfJnK. w?I pVk d[yh j'fJnk, r[Z;/ Bkb fejk - c/o bkok feT[I bkfJnk ;h < T[j
jZ; fgnk - bko/ eoe/ J/B/ Bzpo b? frn?I BjhI sz{ feE/ gVQBk ;h < wko/ rJ/.
Gosh nzpkb/ j'fJnk eodh ;h. ;oNhfce/N u[etk e/ fgzv'I nzpkb/ dk okj cfVnk.
pZ; uko xzN/ b? fbnk eodh ;h. w?I p?m frnk - ;'udk frnk, Gok B/ gqkJht/N
nzro/iah dh n?wHJ/H eo bJh j? w?I fejVk gVQB' jND? < pj[s fwjBs eoKrk.
bVkJhnK bZrDrhnK sK g{oh pjkdoh Bkb bVz{rk. i/ wo frnk sK th mhe, fJj
fizdrh eh fiazdrh j'Jh < i/ pu frnk sK soZeh eodk eodk J/no wko;ab d/
nj[d/ s'I foNkfJo j'tKrk. J/no wko;ab w?I gzdoK fwzNK d/ nzdo nzdo pD frnk,
fco w?I T[j Gk;aD fsnko eoB bZr fgnk fijVk w?I foNkfJow?IN t/b/ d/Dk ;h. T[d'I
sK c[o;s BjhI j'Dh, j[D ftjbk p?mk jK. w?I g{oh ;ghu fsnko eoe/ iapkBh :kd
eo bJh, j[D th :kd j? go j[D ezw dh BjhI ojh. j[D gq'c?;o foNkfJo j'tKrk,
T[j ;ghu fsnko eoBh j?.
nzro/iah ns/ rfDs dk N?;N fbnk. eZd Gko goy/ Bkg/. ;G mhe. nca;o
B/ fejk - fcZN j?I. fbnk ;oNhfce/N fdyk. w?I w/ia T[s/ ekria oZy fds/. d/y/.
nca;o p'fbnk - sz{ sK gzdoK ;kbK dk j?I, ;skoK ;kb j'Dh ukjhdhn? T[wo.
ikj, d' ;kb pkd nkJhI. tZv/ Gok Bz{ g[ZfSnk - j[D eh eoK < T[;B/ fejk - d'
;kb pkg{ Bkb y/sh eok, j'o eh eoB? < w?I pE/ok fejk fe c/o sK w?I fJj th
G[Zb ikT{I i' j[D gfVQnk j? < go j'o ukok Jh BhI id'I e'Jh.
w?I fdb BjhI SZfvnk. BkBek xo uzrk yKdk ghIdk ;h. tZvk wkwk nBgVQ ;h,
T[; Bz{ eh gsk w?foNK fvthiBk dk. T[jBz{ fJj gsk ;h fe tZvk GkDik pVk gVQke{
j?. w?I ik e/ ypo fdsh - w/o/ T[jd/ s'I ;tkJ/ Bzpo nkJ/ B/. pV/ y[;a j'J/. okshI
o'Nh yke/ ;"D tk;s/ SZs T[go uVQ/. w?I j"bh d/ e/ rZb s'oh fe ekbi ftu gVQB?,
gfNnkb/, g?;/ fdT[. ;t/o/ wkwh ukj d/D nkJh, y[;a bZrh, efjzdh - d'js/, s/o/
tk;s/ g?f;nK dk fJzsikw eo fds?. s/ok wkwk s?Bz{ gfNnkb/ SZvD ikT{rk. s/o/
tk;s/ ykD-ghD dk ;wkB th fJe ghg/ ftu gk fds?. d{i/ ghg/ ftu e[M eZgV/ oZy
fds/. f;btk T[E/ bJhI. Bkb/ fJe rZb j'o. s?Bz{ ewo/ dk feokfJnk Bh d/Dk gT{.
T[E/ cfsjrVQhJ/ ;odko dh e'mh n?, s/o/ wkw/ Bz{ gs?. T[j s?Bz{ fJe ewok d/

144

d/Dr/. ;odko dk fJe/ wz[vk j? bkbh, pVk gVQke{ d;hId?. w/wk Bkb cob cob
nzro/iah p'bdk sK w?I th d/fyn?. eh gsk T[jBz{ d/y e/ sz{ th uzrk gVQke{ j' ikt/I
< d't/I iD/ fJe fJe ghgk u[Ze e/ n;hI uhe/ s'I gfNnkb/ ikD tkbh p; s/ ;tko
j' rJ/. gj[zu rJ/ bkbh d/ xo. ;odko dk Bkw ;h r[oBkw f;zx. wkwk T[;Bz{
ukuk efje/ p[bkT[Idk ;h. ;' w?I BkBk ih efjDk F[o{ eo fdsk. id'I ezw dZf;nk sK
e'mh d/ pkjo sp/b/ tZb T[Irb eoe/ fejk - nkj wzih uZe, T[E/ Xo b?. B"eo
ukeo BjhI fJE/ e'Jh. ;kca ;{c eoe/ v/ok iwk b?. wkw/ Bz{ rZb iuh Bk, fejk ukuk fJj ewo/ pzd gJ/ ofjzd/ B/, fJBQK u'I d/ d/j fJe ewok GkDi/ Bz{ < ;odko
B/ fejk - bkbh ftnkfjnk frn?. j[D sK fJE/ nkT[D t/b/ w?I th d[fuZsh ftu j[Bz k.
fJE/ w?Bz{ Jh Bk fes/ ofjD s'I fJBeko fwb ikt/. Bt/I iawkB/ dk s?Bz{ gsk Bh okw
f;nK. w?I j";bk eoe/ fJe nkfrnk j'o wzrh - BkBk ih w?Bz{ gsk bZr? fJj jt/bh
pzd gJh ofjzdh n?. w/ok eZb/ dk ihn BhI bZrDk. fgzv'I ngD/ fJe d';s Bz{ b?
nktK < s[;hI fJj ;wM bfJU fe oytkbh tk;s/ fJe dh EK d' gfjo/dko fwb
rJ/, w[cas d'. T[j jZ; fgnk, fejk - ekek i/ e'Jh wz[vk gVQke{ j? p/;ae b? nk.
;kT{ pDe/ ofjDk g?D?.
n;hI fszB/ g?db gfNnkbk p; ;N?Iv g[Zi/. ;odko nkgD/ fgzv cfsjrVQ,
bfjo/rkr/ d/ B/V/ ;zro{o fibQ/ tZb s/ wkwk nkgD/ fgzv dh p; uVQ rJ/. w?I nkgD/
fgzv nk frnk. fw;sohnK dk w[zvk nihs w/ok ;e{b dk i'Nhdko ;h. n;hI
fJeZfmnK d;thI ehsh. gVQB ftu w/o/ s'I fgZS/ ;h. pkg{ Bkb ;akj d/ nko/ T[go
ezw eoB bZr fgnk ;h. j"bh d/ e/ fJe gk;/ fbike/ rZb dZ;h fe w[cs ofjD
tk;s/ SZs fwb rJh, uZb dkyb j'JhJ/. T[jB/ fejk - nkj ;kJheb u[Ze, w/o/ fgzv
nskbK ikj, wK Bkb rZb eo. fJE'I j[D c[ZN, pkg{ ;wM foj? sz{ ezw ftu ftxB
gkT[D nkfJnI?, rZbK wkoB.
w?I fgzv frnk, wK B/ sK wzB Jh ikDk ;h, efjD bZrh - Gkg/ nr/ fwzBs
sobk eo d/yKrh, T[whd xZN Jh n?, go d/yd/ nK eh pDd?. eZbQ Bz{ nihs s?B{z
dZ; dJ/rk. w?I fejk - fJe tko dh ch; Go fdT[, S/ wjhB/ dh ch; 83 o[gJ/ j?.
c/o n;hI wkc eotkbKr/, Bkb/ fNT[;aBk efonk eoKr/. y[;a nihs B/ nrb/ fdB
ypo fdsh fe uZbKr/. w[;aeb pVh nkJh, go nkyo pkg{ Bz{ wBk Jh fbnk. T[j
fJjh nkyh iKdk ;h - w?Bz{ fJe ;jkok fwfbnk ;h jZE tNkT[D tkbk, j[D fJj th
uZfbn?.
pZ; cVh s/ nk T[so/ okfizdok j;gskb dh uz[rh T[go. foe;a/ tkb/ Bz{
pj/Vk o'v ikD bJh fejk, T[;B/ pkoK nkB/ wzr/. nihs B/ fejk - ubk w?I b?Bk,
sz{ fgS/ p?m, nZm nkB/ fdnKr/. foe;a/ tkbk jZ; fgnk, fejk - foe;ak ubkT[Dk y/v
BJhI. go ub' nmZBh U ;jh. n;hI ngD/ ;[cfBnK d/ d/; ftu g[Zi rJ/. T[j d{ih
tkoh fgzv'I nkgDk ;kJheb b? nkfJnk, d'jK e'b fJe' ;kJheb ;h. w?I w?vheb ftu
dkyb j' frnk nihs nkoN; ftu. gfjbh tko wfjzdok ekbi d/fynk sK bZrk,
fJE/ dkyb j'D tkbk wjkB j[zdk j? Gkt/I i/p ftu d[nkBh Bk j't/.

145

bkbh dk ;j[ok xo gfNnkbk jh ;h. nkgDh gsBh Bkb sK pj/Vk o'v xZN
Jh nkT[Idk, d';sK d/ ekcb/ jh pj[sh tko fdykJh fdzd/. ;odko fgzv ofjzdk, edh
edkJhI wjhB/ d' wjhB/ pkd d' uko fdB ofj e/ tkg; gos iKdk. gfNnkb/ d/
B/V/ BkGk o'v T[s/ S/ J/eV iawhB ;h. b?Iv ;hfbzr n?eN s'I gfjbK ;kok fgzv
cfsjrVQ T[;/ dk ;h go ;hfbzr fgS'I th xZN ehws g[nk e/ 200 J/eV puk bJ/
;B. fgzv dh jt/bh fJe febQk ;h, T[u/ EK T[Zgo T[;fonk febQk. n;hI gfNnkb/
nkg o'Nh gekT[Id/. dkb iK ;pih, i' ;t/o/ yk e/ iKd/, T[jh ;akw Bz{. fdB fJ;/
soQK phsdk. fJ; sp/b/ dh y[obh ftu n;hI fwZNh gk fdZsh. T[go fJe sfj fJZNK
dh ftSk e/, nypkoK Bkb Ye fdsh. fJjh ;kvk e[fezr o/Ii, fJjh vkfJfBzr N/pb.
fJe ;N't, uko e"bhnK, uko rbk;, nihs jZ;dk - ;wkitkd nk frnk. wZMK ns/
pzfdnK dk vkfJfBzr N/pb fJZe'. nkoEe pokpoh.
;[oihs gkso d/ ;apdK ftZu - T[jdk @fgSb/ iBw# dk Bkw jofdbihs
f;zx f;ZX{ ;h, tZv/ irhodko dk g[Zso, go nkgD/ okiGkr Bz{ fsnkr e/ fBefbnk
j'fJnk ni'ek f;XkoE. nzro/iah dh n?wHJ/H, fdZbh dZyD x[zfwnk j'fJnk. pzpJh dh
wkfJnk Broh dh th Ekj gk nkfJnk ;h s/ ebeZsk :{Bhtof;Nh ftu pzrkbh
dkfB;atoK Bkb th r';aNK ouk nkfJnk ;h. nfXnkgek vkH dbhg e"o fNtkDk
nkgD/ gfotko d/ ihnK tKr jh ;wMd/ ;B, T[BQK ;kBz{ w'j ns/ ngDZs Bkb Go
fdZsk. T[BQK B/ jh w?Bz{ bkbh Bkb fwfbkfJnk ;hl bkbh, fJj ;[oihs n?, w/ok
ftfdnkoEh, fJj th s[jkv/ jh ephb/ dk pzdk j?. fJe ;akw bkbh efjD bZrk uZb eth, ;afjo uZbhJ/. gfNnkbk ;afjo :{Bhtof;Nh s'I ;Zs e[ feb'whNo d{o j?.
gkso B/ fejk- bkbh ih, g?db Jh < efjD bZrk - BjhI, eEk s/ ;tko j' e/
uZbKr/. T[; fdB s'I pknd g?o iawhB s/ BjhI bZr/. ;dk eEk s/ ;tko fojk.
d[BhnK dhnK wjkB feskpK gVQB ftu fdB oks o[ZM/ j'J/, BktbK ejkDhnK d/
gksoK Bz{ fit/I Bkb Bkb bJh fcod/. ft;at ;kfjs s'I T[o/ dh rZb BjhI eod/ ;h.
b'oek, ;'ca'ebhia, ;koso, ekw{ UE/ fJT[I jh ;B fit/I eg{oEb/ pktk pbtzs,
jfoGiB f;zx, f;at e[wko, wh;ak j[zd/ ;h.
pq?yas, B/o{dk, gkia gfjbK gfjb bkfJpq/oh dhnK ;a?bcaK @s/ BjhI fwb/, gkso
Bz{ gfNnkb/ dhnK rbhnK pkiakoK ftu bkbh Bkb s[o/ fcofdnK fwb/ . bkbh oks
fdB BktbekoK d/ feodkoK s/ ethnK d/ fpzpK ftueko ofjzdk. T[; dk jo tke
eftsk, f;nkDg iK ftB'd Bkb irdk j[zdk. T[; Bkb s[oB dk wsbp ;h ebgBk
dhnK rbhnK ftu'I bzxDk fiZE/ ;[gBk, n;bhns, d/; fpd/; ;ko/ fJeZm/ ofjzd/. T[j
edh th fes/ th X{Dh pkb b?Idk, fes/ f;tk irk b?Idk s/ feodkoK s/ rkEktK Bz{
gqrN eo b?Idk. T[j nkgDhnK rZbK Bkb d[gfjoK Bz{ ;akwK ftu pdb fdzdk, ;akwK
Bz{ vz{xhnK oksK ftu s/ vz{xhnK oksK Bz{ ;t/oK ftu.
fJe tko gkso e'b w'jBihs nkfJnk j'fJnk ;hl j';Nb d/ ewo/ ftu oks
Bz{ frnkoK e[ ti/ pZsh p[Mk e/ oikJhnK ftu tV/ jh ;B fe dotkia/ s/ d;se
j'Jh s/ nktkia nkJh L

146

-feT[A pJh < epoK u g?D bZr/ UI, T[J/ epoK sK thj toQ/ vz{xhnK j'
rJhnK. epoK s/ e'Jh dhtk Jh irk fdU HHH. pZsh irkJh, dotkiak y'fbQnk, bkbh
;kfjp yVQ/ jB - ;N't pkb eth, sZsk gkDh Xo, nby irkJhJ/, pVh T[dk; j?
oks.
gV/ wiako g/ e[S j?I dhJ/ :/ N{N/ j{J/
fJBQhI ;/ ekw ubkU, pVh T[dk; j? oks.
-fJj 1967 dh rZb j?, ;akfJd. Ud'I thj ;kb j'J/ ;B gzikp d/ pNtko/ Bz{,
20 toQ/ vz{xhnK epoK dk fJ;akok J/jh ;h. fcaoke r'oyg[oh dh T[dk; oks s'I F[o{
j'Jh bkbh dh rZb ;[ypho dh oks d/ fujo/ sZe gj[zu rJh, UE'I r[biako dh u"o;
oks sZe, r[biako s'I rZb pzpJh fcabw T[d:'r tZb w[VB bZrh ;h go okj ftu
bkj"o nk frnk, bkj"o dhnK gzikph fcbwK nk rJhnK, fJe tko c/o thj toQ/
vz{xhnK epoK e'b'I bzx e/ pzpJh nkJh, fco r[biako s/ rZb iaok e[ o[e e/ whBk
e[wkoh tZb w[V rJh, whBk e[wkoh s'I wX{pkbk, wX{pkbk s'I w?o/fbB wBo' sZe, wBo'
s'I nwohek dhnK fcbwK sZe, fcbwK s'I ukobh u?gfbB sZe, ukobh u?gbB s'I T[;
dh fcabw rq/N fveN/No sZe, rb'p Bz{ c[ZNpkb pDk e/ y/v oj/ fjNbo sZe, Ujh
c[ZNpkb T[fvnk, j';Nb d/ T[go'I dh, g{op ftu ;{oi pD e/ uVQ frnk, fJT[I
;t/o j'Jh, bkbh, eEk d/ T[ZvD yN'b/ s/ ;tko eok e/ fJe oks ftu gsk BjhI
fejV/ fejV/ ijkB fdyk fbnkfJnk. fJe ;akw T[j Bhs;a/ dh w;aj{o g[;se d;
;g/e iaod[;s dk T[od{ nB[tkd b? nkfJnk L iaod[;s B/ ejk Ek, fszB oksK ftu
T[; dk ;kok gkm gVQ e/ ;[DkfJnk. bkbh dh f;oiDk ;aesh, u/sk, jkiao-itkph
ewkb ;h. T[j nkgDhnK rZbK Bkb sq?ekb do;aB eok fdzdk. fJfsjk;, fwfEjk;,
wjKBrohnK, wjKekft, pqfjwzv, fJe fSD dk ftokN o{g HHH.
bkbh Bz{ fJe tko gkso B/ g[ZfSnk- s[;hI e[M fbyd/ feT[I BjhI <
- w?I fet/I fbyK, w/o/ fJe gk;/ p[ZbQ/ ;akj yVQk, efjzdk fdyk yK eh fbfynk <
d{i/ gk;/ pkp/ yVQ/ n?.
bkbh dk fJe wkwk pj[s gfVQnk fbfynk ;h, T[; d/ fJe jZE ftu ikw
j[zdk s/ d{i/ jZE ftu feskp. id'I bkbh phHJ/H ftu gVQdk ;h sK fJe ejkDh fby
e/ T[jBz{ fdykT[D frnk. gVQ e/ efjD bZrk - id'I e[M d';s't;eh tork fby ;e/I
sK w/o/ e'b b? e/ nkJhI.
fJe ;akw bkbh, gkso Bz{ gq'c?;o okiadK d/ v/o/ b? frnk, BthnK Bt/bhnK
feskpK Bkb Gfonk xo, w'j GohnK fBowb jZ;dhnK nZyK tkbk uzub s/ gftZso
fij/ jk;/ tkbk okiadK, eZu d/ rbk;K ftu ;'B ozrk gkrb gkDh, gkDh dh
x[zwDx/oh tKr xz[w fojk n?bHghH, :j{dh X[BK (ihT{fJ;a w?b'vhia). T[BQK X[BK Bz{ nZyK
whN e/ ;[DB bZr/ sK T[j nihp fdq;aK ftu nB[tkd j'D bZrhnK.##
%%%
gVQB fbyD dk ezw F[o{ eo fdsk ;h, d' e[ wjhfBnK pkd bkbh dk gkgk
fgzv'I nk frnk. g[ZfSnk - fet/I U pJh w[zfvU < n;hI fejk - mhe jK ih. fco

147

g[ZfSnk - gfNnkbk d/fynk < n;hI jK ftu f;o fjbkJ/. -eh eh d/fynk < T[Zso wkb o'v, pkoKdoh pkr, febk w[pkoe, ndkbs pkiako, w'sh wfjb. fcbw BjhI
d/yh. fJj uzrh uhia BjhI j[zdh. jZ; fgnk - w?Bz{ gsk ;h fJj' itkp fdT[r/. gk;
j'D i'r/ Bzpo BjhI fwb/ s[jkBz{. fi; Bz{ s[;hI gfNnkbk ;wfMnk, fJj sK T[j EK j?
fiE/ gfNnkbk ofjzdk j?, T[; pkf;zad/ dk xo j?. E'V/Q e[ fdB ojKrk s[jkv/ e'b.
gfNnkbk fdyktKrk. mhe n?< n;hI jK ftu f;o fjbkJ/. fejk - s[jkBz{ fdyktKrk
okiadK, p/dko, dbhg fNtkDk, ft;atBkE fstkVh, r[btzs f;zx, rzvk f;zx, gqhsw
f;zx. fwbKr/ T[;skd pkeo j[;?B Bz{, ezto fwqr/Ido f;zx Bz{, wjkokik :kdt/Ido
f;zx Bz{, bkb uzd :wbk s/ jogkb fNtkD/ Bz{. GbtkB e/;o f;zx dh jt/bh
uZbKr/. fJe ;akfJo j? e[btzs ro/tkb. fJe i'frzdo f;zx j?, T[; torh jho fe;
B/ rkT[Dh j? < T[;dk Bkw n;hI i'frzdo jho oZy fds?. ;[D/ fJj Bkw edh< fe;/
dk Bkw BjhI ;[fDnk ;h f;tkfJ w?vw fNtkDk d/, fiBQK dh ejkDh p; ezveNo
d;thI dh gkm g'Eh ftu bZrh j'Jh ;h. T[BQK B/ fJe j'o c?;bk ;[DkfJnk - foe;a/,
sKr/ iK pZ; dh ;tkoh BjhI eoB fdnKrk. g?db uZbDk gt/rk, sK gfNnkbk
fwb/rk ;fji/ ;fji/, wB}{o n? < r[zfrnK p'fbnK tKr jK ftu f;o fjbkJ/. gZuh
shj feb' whNo g?db ;cao T[; bJh nkw rZb ;h. id'I fJZe fgzv s'I d{i/ fgzv
iKdk B"eo, e[Zsk s/ x'Vk Bkb j[zd/. ;tkoh BjhI eodk ;h, efj fdzdk - id'I EZe
frnk sK ;tko j' iktKrk. Eedk Jh BK. w?I T[; Bz{ x'V/ dh ekmh s/ ;tko ed/
BjhI d/fynk. nr/ nr/ s[fonk ik fojk j?, pkeh ;G fgS/ fgS/.
T[d'I sK pj[sk Jh ;[jDk brdk j[zdk, nZi th edh edkJhI wfjzdok ekbi dh
shoE :ksok eoB Bz{ fdb eodk j[zdk j?. yoV d/ ftXkfJe woj{w ;qH pfuZso
f;zx 1985 ftu w/o/ xo nkJ/, ukj gkDh s'I pkd efjD bZr/ - wfjzdok ekbi
uZbDk j?. w?I T[BQK Bkb eko ftu p?m frnk. ekbi g[i/ sK w?Bz{ :kd nkfJnk T[j' nZi sK S[ZNh j?. T[j p'b/ - sK jh sK nkfJnk jK i/ S[ZNh j?. nfXnkge,
ftfdnkoEh BjhI d/yD/, ekbi d/yDk j?. ;[eo j? S[ZNh tkb/ fdB th ekbi fes/
BjhI iKdk. w?I fJE'I gVQ e/ frnk ;K. s[;hI w?Bz{ i/bQ ftu dZf;nk ;h s[;hI fJE'I gVQ/.
nkT[ nZi fJe r/Vk bkJhJ/.
w?I ;odko Bz{ g[ZfSnk- s[;hI th wfjzdok ekbi ftu gVQ/ < y{p jZf;nk @@T[J/
fJj ekbi pDkfJn? fe;/ B/ < fJj sK ;e{b j'fJnk eodk ;h pkjothI sZe dk.
fJe fdB ;oekoh fuZmh nk rJh fe nZr'I s'I fJjBz{ ;e{b Bk fejk eo', ekbi
fejk eo'. n?I efjD Bkb, fJe fumh Bkb ;e{b, ekbi pD ikfJn? eod? < uhcia
ekbi bkj"o'I gfVQnk jK. nzdo nkT[ iok. nkj fd;dhnK B/ ;ahbvK, eZg ns/
NokchnK < eskoK dhnK eskoK. dZ;', ekB; s/ puh j? e'Jh EK < ftdtsk dk ed/
dkntk BjhI ehsk. y/vD dh o[uh ;h, ;' jkeh dh egskBh ehsh. fiE/ y/vD iKd/,
id'I gsk brdk cfsjrVQhJ/ Bkb NZeo j't/rh, skg uVQ iKdk ;h nrfbnK Bz{.
Nhw dh c'N' d/yh. wjkokik :kdftzdo f;zx p?m/ ;B. w?I g[ZfSnk - tXhnk
fyvkoh ;B wjkokik < jZ; fgnk - mhe ;B, Nhw ftu gk b?Id/ ;K, c;N ebk;

148

No/B dhnK ;hNK fwbDrhnK, T[BQK eoe/ nkbh;akB j'NbK ftu ofjD dk pzd'p;s j'
iKdk.
T[j jZZ;dk sK fit/I MoBk c[ZN g?Idk, ;kok fi;w jZ;dk. fJj bcia fbyfdnK
w?Bz{ u?yt dk tkBek :kd nk frnk. nkgD/ pkp/ Bz{ fby/ yas ftub/ tke jB,
@@pkpk sz{ id'I izrb u'I feq;fw; Nqh tZYD bJh iKdk, w?I th s/o/ Bkb s[o g?Idk.
doys tYfdnK id'I mzY Bkb w?Bz{ ezpdk d/ydk sK sz{ y{p jZ;dk, s/o/ Bkb ;kok
izrb jZ; g?Idk.##
tbdko skoK dhnK bZsK tkbh e[o;h s/ p?mk rZbk eodk d/ye/ w?I ;'funk
eodk -wjkokik oDihs f;zx dhnK d't/I nZyK ekfJw ofjzdhnK s/ fujo/ T[go u/ue
d/ dkr Bk j[zd/ sK fpbe[b fJ; soQK dk j'Dk ;h. nZyK w;akbK tKr drdhnK.
fJj BjhI fe r[Z;k BjhI nkT[Idk ;h. r[Z;/ ftu y[d Bz{ p[ok Gbk efjD brdk, fi;
T[go e'qXtkB j?, T[;Bz{ BjhI.
gkme', w/ok fgS'eV ns/ fJ; ;odko dk fgS'eV d/yfdnK s[jkBz{ fynkb nk
;edk j? fe n;hI T[; s'I vod/ j'JhJ/. fpbe[b BjhI. w/o/ pkg{ ih MkV Mzp th
eod/, EZgV th iV fdzd/. ;odko s'I vo sK eh bZrDk ;h ;r'I n;hI fJ; d/ xo
ofj e/ ngD/ nkg Bz{ ;[oZfyns ;wMd/. w/oh iwks dk fJe wz[vk fijVk ebk; ftu
t'NK g?D t/b/ w/o/ s'I jko frnk ;h, w?Bz{ nZyK fdykT[D bZrk. w?I fJe fdB T[;Bz{
wBk e/ ;odko dh jt/bh ftu b? frnk s/ ukj fgbkJh. T[;dk fgzv ;zrsg[ok ;h,
;odko d/ fgzv s'I d' e[ feb'whNo d{o. ;odko B/ wz[v/ Bz{ pkg{ dk Bkw g[fSnk,
T[;B/ dZf;nk. ;odko B/ fejk - eke/ nkgD/ pkg{ Bz{ ejhI cfsjrVQhnk :kd eodk
;h. fwbD feT[I Bh nkT[Idk < T[jBz{ g[ZShI w/o/ Bkb T[jdh eh ;KM ;h. p;, fJzBh
e[ rZb, s/ik f;zx ;dk bJh w/ok fwZso j' frnk.
fJe fdB fejk - pVk o"bk gk ofyZn? i[nkeK B/ pJh bkbh pVk gVQke{ n?,
pJh fJjd/ tork ftdtkB Jh Bh e'Jh.e'Jh toek w?Bz{ fdykT[ sK ;jh fJ;dk
fbfynk Sfgnk fi; eoe/ feXo/ jbub j'Jh j't/. ;a';a/pkia B/ fJj nZi eZbQ d/
S'eo/. w?I sK efjBk Sv/ fJj feskpK dk yZgykBk. fJjBz{ ihg b? fdzBk. e[sZ / oZy/
mkm Bkb. gzi uko pzd{eK tkb/ fpmk fbnk eo/ nkgD/ Bkb. dko{ d{o{ gh fbnk
eo/. neb sK nk ikJ/ wkVh w'Nh fJjBz{. fiXo dh bzx/, b'e fejk sK eoB, nkj
ik foj? pJh cfsjrVQhJ/ ;odko dk w[zvk bkbh.
b?euoko dh nk;kwh tk;s/ noiahnK d/D tkfbnK ftu bkbh th ;h. dcaso
B/ tkJh;-uK;bo feqgkb f;zx Bkozr Bz{ dZf;nk - jofdbihs f;zx f;X{ (bkbh) fJ;
nk;kwh tk;s/ :'rsktK g{ohnK BjhI eod/. Bkozr B/ fejk - eh coe g?Id?, nkgK
fejVk oZyD?, n?t/I o"bk gkT[Idk fco/rk fe fJzNoftT{ dk w"ek BjhI fdsk. p[bk bT[.
nzro/iah dk fJe n?e;goN y[;atzs f;zx ;h. bkbh dh tkoh nkJh. id'I fSV iKdk
T[d'I o[edk ed'I < fJeZbk nzro/iah ;kfjs BjhI, iowB, coK;h;h, o{;h ;kfjs, fJeZbk
;kfjs BjhI, gA/fNzria, fwT{iae, c'e. Bkozr dk fynkb ;h nkJ/rk r/Vk wko ikJ/rk.
id'I iZiw?IN j'Jh, wkfjoK B/ fejk - jofdbihs. Bkozr B/ dZf;nk- fJjdh w[Ybh
:'rsk g{oh BjhI. y[;tzs f;zx B/ fejk - nzro/iah dk pzdk oZyDk j? Bk, fiE/

149

y[;tzs f;zx d;ys eo/rk, :'r wzfBnK ikJ/rk. fdT[ ckJhb, d;yas eohJ/. bkbh
dh fB:[esh j'Jh, fe;/ B/ e'N eufjoh dk dotkik Bk yVekfJnk.
w?_ joihs frZb B{z fwbD ubk frnk. fJj rZb ehsh, j; fgnk- bkbh pko/
dzd-eEktK xVhnK rJhnK jB. B"eoh b?D tk;s/ T[;B{z e'Jh w[;aeb g/;a Bjh_
nkJh. :'rsktK g{ohnK Bjh_ ;B, go Bkozr B/ fto'X Bjh_ ehsk. ;[oihs bh,
i'frzdo g[nko ns/ G{fgzdo f;zx :'rsktK g{ohnK eod/ ;B, fJBQK B{z pj[s w[;aebK
g/;a nkJhnK. Bkozr nB[;ko fJj gZe/ Be;btkdh ;B, f;o/ d/ ysoBke. n?vjke
B"eoh 6 wjhfBnK bJh fdZsh ikfJnk eodh j?, fJBQK B{z fszB fszB wjhB/ s'_ tXhe
fB:[esh d/ j[ew Bjh_ fwbd/ ;B. feT[_fe bkbh efwT{fB;N Bjh_ ;h T[;B{z pj[s
nkokw Bkb B"eoh fwbh.
bkbh ikfJfBzr fog'oN d/D frnk w[yh frZb B{z efjD bZrk- fe;/ B{z dZf;U
Bk pJh bkbh B"eo j' frn?. w/o/ GkJhuko/ ftu w/oh pdBkwh j't/rh, wkbe B"eo
j' ikJ/, fJj rZb ;aowBke j?.
frZb B/ fejk - w?_ feT[_ dZ;Dk j'fJnk fe;/ B{z <
bkbh - go w?_B{z ;t/o/ nk e/ jkioh bk e/ uko ti/ sZe p?mDk fgnk
eo/rk. gsk sK bZr ikD?.
frZb - s/o/ s/ e'Jh gkpzdh Bjh_. s?B{z e'Jh B"eo Bjh_ ;wM/rk, fijVk woiah
tkJh; uK;bo nk ikJ/, s?B{z Bjh_ N'e/rk.
fJT[_ bkbh T[wo Go wkbe fojk.
bkbh B{z fwbD nkfJnk fJe w[zvk frZb d/ ewo/ ftu frnk, g[ZfSnk- bkbh
feE/ n?? < frZb B/ fejk- i/ s{z bkbh B{z ikDd?_ fco s?B{z gsk j'Dk ukjhd? T[j feE/
j? fJ; t/b/, i/ Bjh_ ikDdk, fco fwbe/ eh eo/Ark <
vka Grs f;zx th;h e'b bkbh fto[ZX fe;/ u[rbh ehsh, dZf;nk, ezw Bjh_
eodk, ebk; ftu Bjh_ iKdk, doys j/m p?mk rZbK eoh iKd? cia{b. T[; B{z
;wMkT[_. Grs f;zx B/ fejk- sz{ th bkbh dh ebk; ftu p?fmnk eo edh
edkJhIA, s?B{z th neb nkJ/. bkbh fiE/ p?mk j't/, T[jh ebk; o{w j?. bkbh
:{Bhtof;Nh tk;s/ Bjh pfDnK, T[; tk;s/ :{Bhtoaf;Nh pDh j?.
joihs frZb e'b fe;/ B/ f;aekfJs ehsh - bkbh s/ ;[oihs bh ;kok fdB
ekcah jkT{; ftu :ZeV wkoe/ xo ub/ iKd/ jB. s[;hI ftGkr ftu fpmk e/ ezw
eoB bJh feT[I BjhI efjzd/ < frZb B/ fejk - wo ikD d/ fJjBk Bz{ ukj gh gh
e/. fJE/ p?m e/ fejVk ezw eoBr/ < fJBQK dh r?o jkiaoh ftu w?I sK ezw eo
b?Bk. c/o w/o/ e'b p?m/ fojk eoBr/, w?Bz{ th ezw BjhI eoB d/Dk. w/ok ih eod?
d; whb s/ ekcah jkT{; j't/, nkT[Id/ iKd/ phs ikD.
;odko nkT[Idk sK n;hI e[M tXhnk dkb ;piah pDkT[Id/, T[j nky fdzdk feT[I, uNDh T[go fxT[ oZy e/ Bh ykXh iKdh o'Nh < r[V Bkb Bh p[oeh bzxdh <
BkGk o'v tkb/ y/s ftu rzBk phfink j'fJnk ;h. tzvkJh tkfbnK B/ thj pkJh feb'
r[V dk E?bk G/fink, T[j ;kBz{ u[ek fdsk. fe;/ Bz{ fejk d' ;/o fxT[ d/ ik, T[j
;kBz{ fxT[ d/ frnk. fJe foNkfJo wk;No ih fwbD nk frnk. T[; Bz{ fejk -

150

wk;No ih fJj w[zv/ fwjBsh B/, ;kT{ B/. p/;ae d;thI dhnK e[VhnK Bz{ gVQkT[D bk
fdT[. w?Bz{ d' e[VhnK Bz{ gVQkT[D bJh wkJh dh ;oK bkr/ fJe wekB ftu b?
frnk. e[VhnK d/ wkg/ fJiaZs pj[s eod/, wz[fvnK dh fNT{;aB Bkb'I g?;/ tXhe fdzd/.
e[VhnK nkyk wzBdhnK, i' ;pe d/ iKdk nrb/ fdB :kd j[d
z k. w[zv/ nbroia j[d
z /
pj[s eoe/.
okiadK, ozuB ns/ bkbh fszB/ nzro/iah fvf;gfbB d/ ;B. ft;at ;kfjs T[go
xzfNnK pZXh r';aNK j[zdhnK. ozuB sK pkd ftu c[ZbpqkJhN gq'c?;o th pfDnk. n;hI
T[BQK bJh ukj ;aezith i' nkyd/ pDk fdzd/, G[Zy brdh sK v'b{ ftu dkb cokJh s/
fbckc/ ftu o'NhnK Ykp/ s'I cV fbnkT[Id/, fJ; rZb dk eh o"bk fe ;kv/ e'b g?;/
BjhI. g?INK ewhiK feZbhnK Bkb bNedhnK j[zdhnK, fi; woiah i/p ftu'I g?;/ eZY
b?Id/.fe; dh i/p ;h fi; ftu'I nZi dk fvBo nkfJnk j?< gsk BjhI. fJzBk fj;kp
iao{o oyd/ fe fi; i/p ftu'I g?;/ eZY/ pekfJnk T[;/ ftu gkT[Dk j?. fJB;kca g{ok
eod/. fJj rZb BjhI fe JhwkBdko ;K. u'oh eoB dk j";bk BjhI ;h. fJBQK dh
i/p Bz{ jZE bkT[D dk j";bk e'Jh f;ezdo eo ;edk j?. poNozv o;b B/ fbfynk,
@@r?bhbhU B/ d/fynk n;wkB dh SZs g[okDh j' rJh j?. T[;B/ Ss pdb fdZsh.
uko ;dhnK pkd nkJhB;NhB B/ fejk - r?bhbhU tkbh Ss mhe ;h go j[D
g[okDh j' rJh j?. d{ih tko nkJhB;NhB B/ n;wkB pdfbnk.@@
w/ok n;wkB bkbh B/ BjhI T[;d/ gkgk B/ pdfbnk. w/ok gfNnkbk s[jkv/
gfNnkb/ s'I tZyok j?.
:{Bhtof;Nh th T[; Bkb nkT[Id/ sK s[oe/ nkT[Id/. fJe
fdB w?Bz{ g[ZfSnk - s?Bz{ fe; rZb dh y[;ah ;G s'I tXhe j'Jh jogkb < w?I fejk fij' fijk rkJhv ;kBz{ fwfbnk, T[j' fijk fe;/ wjkoki/ dh fe;ws ftu BjhI
fbfynk. j'Jh Bk ewkb < jZE s/ jZE wko e/ y{p jZf;nk, fejk - :ko w?I fezfBnK
e[ Bkb My wkodk fcodk jK < fe; Bz{ swhia j? rZb g[ZSD ns/ ;[DB dh < w?B{z
th sK y[;ah fwbdh j? s[jkv/ Bkb fcofdnK s[ofdnK. nkJ/rk fJe fdB id'I b'e
fejk eoBr/ - nihs gfNnkbk j?, gzB{ gfNnkbk j?. w?Bz{ r[o{ pkp/ T[go :ehB j?,
s[jkv/ f;oV ftu Go';k j?. gVQkJh fJ; soQK efoU pJh B"eoh b?D ykso w/o/ e'b
BK Jh nkT[Dk gt/.
bkbh dh i/p ftu gzi o[gJ/ s'I tZX edh g?;k BjhI fojk, T[d'I th BjhI, id'I
gq'c?;o bZr frnk ;h. o'Nh, ft;eh, ukj, bZ;h, i' ykXk ghsk, T[; dk fpb Bkb
tkbk d/t/rk. ;koh T[wo fJj' j'fJnk. i/ s[jkvk fynkb j? fJj rZb w?B{z p[oh
brdh j?, s[;hI rbs j'. bkbh tork ceho fJt/I jh eo/rk. e[btzs f;zx rq/tkb
d/ ;[Gkn ftu pkdFkjh ;h. T[j tXhnk s'I tXhnk ykD ghD dh uhia yohd e/,
g?;/ y[d fdzdk. j[D sZe w?Bz{ g?;/ BjhI d/D fdzdk - sz{ S'Nk j?I, u[g eoe/ p?fmnk
eo. i/ e'Jh fwZso d{o iKdk fdZ; fgnk, p[bkT[Dk j?, T[uh nktkia BjhI dJ/rk, s/ia
edwh uZb e/ ob/rk iK fco e'Jh ftfdnkoEh fwb frnk T[; Bz{ T[; tZb Gik
dJ/rk.
;[fozdo ;aowk B/ bkbh Bkb pj[s ;wK fpskfJnk j?. T[; dhnK rZbK ;[DhJ/bkbh e'b ;w/I d/ jkD d/ gq;aB th jB, T[Zso th. ;apdK dh EK jtk ftu

151

bfjokT[Id/ jZEK Bkb id'I T[vkoh wkodk j? sK ebk, Xow, o{jkBhns s/ fuzsB Bkb
;pzXs ;G yzvK pqfjwzvK d/ do;aB eodk eokT[Idk j'fJnk T[j ;o's/ Bz{ Bk e/tb
ebkw[es s/ ;EkB w[es eodk j? ;r'I yV's w[es th eo fdzdk j?HHH n?Bk ;G e[M
j[zfdnK th T[; pko/ fbyDk n"yk j? feT[Ife jo gb s[jkv/ e'b j[zfdnK th fJjh
wfj;{; j[zdk j? fit/I fJj pzdk fJ; Xosh dk Bk j'e/ fe;/ j'o b'e dk j't/.
-okig[o/ tkbk ;a/yo tXhnk c'N'rqkco j?, T[;dhnK w{j'I p'bdhnK s;thoK t/y
e/ jw/;ak gqf;X Bktb pfofiia nkca w?vh;B ekT{INh dhnK ;soK :kd nk iKdhnK
jB - uzrk c'N'rqkco e/tb bkJhN s/ ;a/v Bz{ jh F{N eodk j?, T[;dh ;koh fiad
z rh
fJBQK d'jK gZyK Bz{ ;jh nB[gks ftu fpmkT[IfdnK phs iKdh j?. fJj tZyoh rZb j?
fe s;thoK ftu bkJhN ns/ ;a/v d/ Bkb Bkb pzd/ s/ ;E{b t;sK th nk iKdhnK
jB. j'fJnk fJj fe ;fNZb c'N'rqkch eofdnK ;a/yo Bz{ ;a"e ikfrnk fe chuo fcbw
pDkJh ikt/, ejkDh, ;eohB gb/n, vkfJbkr th nkg fby/rk. fJ; c?;b/ pko/
T[;B/ bkbh Bz{ ikD{ eotkfJnk sK T[BQK moQw/ Bkb ;wMkfJnk- pkeh dh rZb nkgK
c/o eoKr/ ;a/yo, gfjbK sz{ fe;/ uzr/ b/ye dh fBt/ebh ejkDh u[D i' F{N eoBh
;"yh j't/. ejkDh bZGD dk r[Dk ;aowk s/ gk fdsk frnk.
u[DhnK ejkDhnK s/ eJh fdB pfj; jz[dh ojh. fJ;/ d"okB ;[fozdo B/ fJe
fdB pbtzs f;zx dh fjzdh ejkDh r[wokjh ;[DkJh. fJj ejkDh T[; pZu/ pko/ j? i'
xo'I sK ;e{b ikD bJh fBebdk j? go ;e{b BjhI gj[zudk. nfXnkge dh
f;aekfJs s/ fgsk pZu/ dk fgZSk eoB fBebdk j?. eJh w'V eZNfdnK fJe EK fgT[
g[so dk w/b j' iKdk j?. pZuk vodk j?,a fgsk j";bk fdzdk j?, ;ktK j'fJnk pZuk
pV/ ukn Bkb g{ok fdB nfijhnK fdbu;g EktK s/ x[zwdk x[wkT[Idk j? i' fgsk B/
nkgDh o[M/ftnK Goh fiazdrh @u ed/ BjhI d/yhnK. jo EK pko/ pZu/ dh ikDekoh
ewkb dh j?, nB/eK niBph T[;Bz{ ikDd/ jB. ;akw t/b/ fgsk g[so xo nkT[Id/ jB
sK d'jK ftueko fgnko s/ ;wMdkoh dh BthI szd i[V u[eh j[zdh j?. oks Bz{ nkgD/
ewo/ ftu b/fNnk fgsk ;'u fojk j? - pZuk nkgDk okj nkg bZGD @u ;woZE j'
fojk j? go fiazdrh dh y{p;{osh d/ nB/e g;ko T[;B/ j[D sZe BjhI d/y/. pZu/ Bz{
BjhI, fgsk Bz{ o;s/ dh b'V j?.
rZbK, fcbwK, rhsK s/ ;kfjs ftu wB[Zyh fo;afsnK Bz{ co'b ojhnK jB. fdB
ed'I Yb frnk, gsk BjhI bZfrnk. ;aowk B/ fejk - pkfpU nkgK pZ; th cVBh j?.
bkbh T[mD jh bZrk ;h fe ;a/yo B/ o'e fbnk, ny/ w?I r[wokjh dh ;efogN
;[DkT[Dh j?. p?m rJ/. ;efogN gVQh ikD bZrh. nkw fjzdh fcbwK dh soia s/
;a/yo B/ ejkDh Bz{ s'VfdnK wo'VfdnK T[; ftu o/g, o/;, w[iok s/ GzrVk gk fds/,
fJBQK fpBk fv;NqhfpT{No fcbw u[ed/ BjhI. d' YkJh xzN/ ;efogN ;[DfdnK bzx
rJ/.
fJ;ako/ Bz{ Bk ;wMfdnK ;a/yo B/ ;tkb d[jokfJnk - s[;hI ;wM/ BjhI pkfpU,
j'o rZbK c/o ;jh, xZN' xZN fJj sK dZ; ikT[ fe w{b ejkDh Bz{ fJzwgo{t eoB
bJh i' w?I spdhbhnK ehshnK jB T[j s[jkBz{ fej' fijhnK bZrhnK <

152

bkbh B/ fejk - ;a/yo, i/ i[Zsh gk bJh j? sK fJ; dk fJj wsbp sK BjhI


fe w?I bkj BjhI ;edk.
r[ofdnkb f;zx Bktfb;N s/ bkbh pkp/ ftueko ;KM pj[s g[okDh j?, p/pkeh
Bkb nkg' nkgDh rZb efj ;[D b?Id/ jB. r[ofdnkb B/ g[ZfSnk - fet/I fojk fco
go;k < T[so - ni/ gzikj e[ ;c/ gV/Q jB, g{ok gVQe/ rZb eoKr/. fco g[ZfSnk pkfpU, feE/ e[ gj[zu/ c/o < - seohpB ;" e[ ;c/ gVQ bJ/ jB, T[E/ gj[zuk jK fiE/
go;k wzi/ s/ p?mk j?. fJe fdB c/o g[ZfSnk - rZb bZrh c/o fe;/ f;o/ <
bkbh - rZb f;o/ eh bZrDh ;h r[ofdnkb, fszB wjhB/ j' rJ/ go;k wzi/ s'I
T[mdk Jh BjhI.
;[fozdo B/ ;'c'ebhia dh fbys okik fJzvhg; BkNe dhnK fojo;bK d/yD dh
p/Bsh ehsh. T[;B/ g[ZfSnk - J/; rohe Nq?fivh Bz{ s[;hI fe; p'bh ftu y/v oj/ j'
< dZf;nk - jiaos ntkok dk ehsk j'fJnk T[od{ nB[tkd j?, T[od{ ftu y/vKr/.
fojo;bK d"okB fJe fdB rbshnK d/ye/ p'b/ - efjzd/ ;h T[od{ @u y/vKr/, s[;hI
sk f;ZXh rohe p'b oj/ j'. fco T[od{ T[ukoD dhnK pohehnK s'I ikD{ eotkT[IfdnK
r$ra, i$ia d/ T[ukoD dh ;jh ;wM fdsh. ;'c'ebhia pko/ dZf;nk fe fJj BkNe
nkgDh pDso eoe/ jh tZvk BjhI ;r'I wB[Zyh wB dhnK v[{zxkJhnK Bz{ th wkBf;e
T[ukJh s'A d/yD dk w"ek fdzdk j?.BkNe ftu tkgoh w[y xNBk, wK g[Zs d/ ;ohoe
;pzX Bz{ nkXko pDkT[IfdnK cokfJv B/ fJ; fe;w dh o[uh Bz{ fJvhg; ezgb?e; dk
Bkw fdzfdnK ;'c'ebhia Bz{ nkgDh ;aoXKibh G/N ehsh.
fJvhg; tb'I nkgDh goik Bz{ fdsh ;ghu Bkb BkNe F[o{ j[zdk j?. F[o{
eofdnK ;[fozdo B/ fejk - nihia'. bkbh B/ fejk- tktb dh EK gfjbk ;apd
ez;'B?IN j't/ sK tZX gqGkt;akbh j[zdk j?, sz{ @nihia'# dh EK @w/o/ nihia'#, eo bJhI.
BkNe g{oh soK cbkg j' frnk. ;a' s' pkd T[j nkfJnk, ykw';ah Bkb
;[fozdo d/ w'Y/ s/ jZE oZfynk, jzM{ fBeb nkJ/ sK c?ia d/ f;ano Bkb s;Zbh
fdsh.
fJe tko ;[fozdo s/ bkbh B/ fe;/ ;oekoh ;z;Ek tZb'I nk:'is BkNe d/yD
dk c?;bk ehsk. jkb ni/ ykbh ;h go T[j ;G s'I fgS/ p?m frnk. ;[fozdo nr/
fbikD bJh pfiad ;h, T[j w[;eokfJnk, fejk - fJj ;oekoh cze;aB j?. ;oeko
e'Jh th j't/ ;'uD ;wMD tkb/ pzd/ Bz{ ekp{ eoB d/ T[; e'b d' sohe/ j[zd/ jB,
fJe fJBkw dk d{ik ;BwkB dk. fJBkw tkbk sK y?o nkgK e'Jh ezw ehsk BjhI
go fJBQK dk eh Go';k ed'I fe;/ d/ rb @u jko gk d/D. X"Dk e/tb sbtkoK Bkb
BjhI, wkVh Bhs tkb/ pzfdnK jZE'I gkJ/ c[ZbK d/ jkoK Bkb th tZYhnK iKdhnK jB.
w?vw bkbh B/ pkfpnK jZE M'bk cVk e/ ;piah wzvh r'Gh yohdD G/i/. fJe
eko o;s/ ftu T[; bkr/ nke/ o[eh, gfjbK sk e'Jh nzdo'I p[bkT[Idk fojk, fco
dotkiak y'bQ e/ pkjo nkfJnk sK gsk bZrk ozuB j?. g[okDk fwZso, j[D f;awb/
:{Bhtof;Nh ftu gVQkT[Idk ;h, rb/ fwb/, ;[y d[y ehsk s/ B/Vbh ukj dh d[ekB s/
ukj dk nkovo fdsk. rZbK eofdnK d' xzN/ phs rJ/ sK ozuB B/ fejk - bkbh
BKj Bk eohI. s/o/ Bkb rZbK eofdnK jkbh fdb oZik BjhI, uZb f;awb/ uZbhJ/,

153

nzro/iah dhnK BthnK d[obG feskpK nkJhnK jB, fJe g/fI Nzr n?riahfp;aB bZrh j?.
w?I nzro/iah ftu fJe Bktb fbfyn?, w/ok ih eod? T[;dk yoVk sz{, e/tb sz{ ;[D/.
wB g;hi frnk, eko ftu p?m e/ f;awb/ ub/ rJ/. w?vw ;Zs fdB T[vhed/ oj/.
p/;aZe x[wZeV dot/;h sphns dk gsk ;h go J/B/ fdB bkgsk < n?;H n?;H ghH Bz{
c'B ehsk, @@;piah b?D G/i/ ;B, jcsk j' frnk nkJ/ jh BjhI.## n?;H n?;H ghH B/
fejk - w?vw ;piah j'o fe;/ s'I wzrtk bt' c/o.##
;fszdo f;zx B{o B/ dZf;nk - p/fceoh dk nkbw ;h. eZbQ Bz{ gfjbk g/go
j? ;kbkBk fJwfsjkB dk, ;op;zwsh Bkb ;akwh c?;bk j' frnk, bkbh d/ gfNnkb/
tkb/ pkr ftZu ik e/ nzp u{g/ ikD. s[o gJ/, po;ks F[o{ j' rJh, eu/ okjK s/
fsbed/ fvrd/ Yfjzd/ pkr ftu g[Zi rJ/. nzp sK u{g/ go okshI ofjD bJh T[E/
e'Jh pzd'p;s BjhI ;h. nXh oks fGid/ fGiKd/ tkg; g[Zi/, nrbh ;t/o g/go ftu
ik p?m/. fJe fdB gsk bZrk fe nzpkb/ ;Zfsnkihs o/n dh fcbw bZrh j?, fJe
fdB bJh. nrb/ fdB g/go ;h. sK eh j'fJnk, g/go j[zdk oj/rk. ;kJhebK s/
;tko j' e/ fcbw d/yD rJ/ nZXh oks tkg; gos/.
;kb 2008, nzro/iah ftGkr ftu nfXnkgeK tk;s/ foco?;ao e'o; uZb fojk
;h. w?Bz{ ypo fwbh fe d' b?euo gq'c?;o ;'wgkb ozuB dJ/rk. b?euo s'I gfjbK
r?;N jkT{; ftu T[; Bz{ ik fwfbnk s/ 1968 dhnK g[okDhnK rZbK :kd eotkJhnK,
dZf;nk, d' S'eo/ s[jkvh fydws bJh nZr/ fgS/ BjhI fcod/ ofjzd/ ;B id'I s[;hI
fbNo/oh ;NZvhia w?riahB eZfYnk ;h < fJ; d/ fszB fJF{ fBeb/, fco pzd j' frnk.
;G :kd nk frnk. w?Bz{ T[; B/ nkgDh feskp g?;/i N{ gzikp fdsh s/ nB/e
g[okDhnK rZbK ;[DkJhnK.
c[bpqkJhN gq'c?;o, gkb sko, nkgDh nkofN;N phth foB sko Bkb nwohek
s'I gzikph :{Bhtof;Nh d/ nzro/iah ftGkr ftu nwoheD ;kfjs gVQkT[D tk;s/
nkfJnk. :{Bhtof;Nh B/ T[; Bz{ fBek fijk cb?N nko-NkJhg fdsk fijVk T[;Bz{
g;zd BK nkfJnk. tkJh;-uK;bo dh MkV Mzp eoB fgS'I ;afjo ftu tZvk ;[jDk
xo feokJ/ s/ b? fbnk fi;d/ ;kjwD/ pkoKdoh pkr ;h s/ B/V/ wkb o'v. pkiako
B/V/ ;h. T[j gzikp d/yD nkfJnk ;h s/ gzikp okjhI Gkos. fJe fdB ozuB Bz{
fejk - ;afjo w?I d/y fbn?. n;hI gzikp dk e'Jh fgzv d/yDk j?. fizB/ fdB woiah
T[E/ ojhJ/. fi; Bkb i' woiah rZb eohJ/. nkg; ftu ftuko tNKdo/ T[gozs
c?;bk j'fJnk fe bkbh d/ fgzv cfsjrVQ uZbhJ/. okiadK, bkbh s/ ozuB fJ;
nwoheD i'V/ Bz{ b?e/ jkew dh N?e;h okjhI fgzv tb s[o gJ/.
EK EK o[e e/ gkb sko c'N'nK fyudk, -fJe bZs s/ prb/ tKr yb'sk
j'fJnk gF{ ukodk tkrh, gzSh wZM d/ ezB Bz{ uzpfVnk j'fJnk, prbk wZM T[go M{N/
b?Idk j'fJnkHHH. nZi s'I uko djke/ gfjbK dk gzikp e?wo/ ftu pzd j' fojk ;h.
T[;Bz{ dZf;nk frnk ;h fe gzikp iKrbh b'eK dk fJbkek j?, wko XkV, y{B dk
pdbk y{B HHH pu puk e/ uZbDk j?. ;[Bkw sZe ;G mhe fojk, nr/ eZuk o;sk
;h, N?e;h fc;b ojh ;h go vqkfJto T[;skdh Bkb ;co s?n eodk frnk.
cfsjrVQ d/ B/V/ fBeh fijh Bdh tKr gkDh trdk ik fojk ;h fi; ftu dh eko

154

BjhI bzx ;edh. Bro tk;hnK ;w/s bkbh d/ gkgk B/ eko nkT[Idh s/ o[eh d/yh.
thj gZuh iD/ gikw/, ukdo/ T[u/ u[e e/ gkDh ftu'I bzx e/ wfjwkBK sZe g[Zi/. r'o/
r'oh B/ ;odko Bkb jZE fwbkfJnk. bkbh j'ohI g/Iv{nK d/ tkeK dk soiwk eod/
oj/. ;odko B/ ;kfonK Bz{ p?mD dk fJ;akok ehsk. fit/I ;e{bh pZu/ wk;No dk
j[ew wzBd/ jB, ;ko/ iD/ g?oK Gko p?m rJ/. fJe B/ fejk - nj[ nk foj? ;kvk
ijki. fJj ijkia Bk yokp j't/, Bk fJjdk n?e;hv?IN ja't/. gkb B/ d/fynk, seV/
pbd rZvk fyZuh nk oj/ ;B, gkDh ftu dh bzx e/ rZvk wfjwkBk e'b g[Zfink,
tkg;h tZb w'fVnk, wfjwkBk Bz{ rZv/ ftu uVQB tk;s/ fejk. ;ko/ iD/ rZv/ s/ ;tko
j'J/ s/ Gt-;kro gko eoe/ fgzv dh i{j ftu tV/. g/Iv{nK Bz{ ;{j fwb rJh ;h fe
ftd/;ah wfjwkB nk oj/ jB, wfjwkBK Bz{ d/yD tk;s/ fgzv fJE/ nk frnk. BiaoK
J/BhnK T[sktbhnK fit/I nZyK EkDh gh ikD. jB/ok g;oB bZrk. B"eo bkbN?D cVh
jt/bh d/ dotkia/ ftu yb'sk ;h. wfjwkBk dk T[skok T[go u[pkfonK ftu ;h.
;odko nzro/iah ftZu rZbK eo fojk ;h go edh edh T[;Bz{ r'oh dk tke ;wM
Bk g?Idk. p/;ae uhcia ekbi ftu gfVQnk ;h go fgzv'I pkjo BjhI fBebdk ;h.
nekdfwe ndko/ d{o ofj rJ/ ;B. d' pzd{eXkoh pkvh rkov gfjo/ s/ yb's/ ;B.
jt/bh d/ uko/ e'fBnK s/ uko T[u/ Nkto ;B, rkodK bJh g[iah;aBk b?D dh ftt;Ek
;h. wfjwkB fJ; ojZ;wJh EK Bz{ T[s;e[sk Bkb d/y oj/ ;B fit/I e'Jh n;uoi
;[cBk j't/. ;akBdko tZv/ ewo/ ftu T[skok j'fJnk, ;'c/, e[o;hnK fJjfsnks Bkb
oZyhnK j'JhnK, uko uko e[o;hnK ftueko w/ia, eYkJh ehs/ j'J/ w/iag';a, nkokw
e[o;hnK, e[o;hnK T[Zgo rZdhnK. jt/bh ftu e[Zb gzdoK B"eo ;B, d' eksb th
;B, i/bQ u'I g?o'b s/ fojk j'e/ nkJ/ ;B. f;aezith d/ iZr, tZv/ tZv/ rbk;.
wfjwkB fgnk;/ ;B, ;co ftu'I nkJ/ ;B, ;[nkd Bkb ghsh. fgzv fpibh BjhI nkJh
;h. b?Ig fNe/ gJ/ ;B, bkbN?Dk fJXo T[Xo x[zw ojhnK ;B. jB/o/ ftu'I pkjo
skeh okjhI d/fynk. eko dhnK bkJhNK e'mh tZb Bz{ nk ojhnK ;B, gsk BjhI
vqkfJto jkew feXo'I dh b? nkfJnk. rZv/ d/ bkr/ eko gkoe eo fdsh. fyVeh
ftu'I dh gkb B/ vqokfJto Bz{ @fjZg fjZg j[Zoo/# fejk s/ fejk fe phno eZY fbnk.
;odko B/ fejk - fJE/ T[go ;kok pzd'p;s ehsk j'fJnk j?. ft;eh dh p'sb w/ia
s/ nk rJh. g?r tosD/ F[o{ j'J/.
jkew e[M jNe/ go/ p?mk ;h, r'o/ B/ fejk - nk jkew, sz{ nkgDk g?r nkg
pDk. jkew nZXk rbk; Go e/ b? frnk. ghD fgnkD d/ d"o pknd ykDk nk
frnk HHH ;akBdko HHH tzB ;[tzB, ;{g, ;piahnK, fueB, nkuko, yho. j/mK ftjV/ ftu
fgzv d/ d' iD/ nk p?m/, fJe d/ jZE ftu fJeskok, d{ik xVk b? e/ nkfJnk ;h.
NZg/, d{jo/ noEK tkb/ NZg/. wfjwkBK Bz{ jo/e NZg/ dk noE dZf;nk iKdk, sK
nrbk F[o{ j[zdk, p[fBnkdh wB[Zyh fo;as/, g/Iv{ b'VK, ;kdrh, ;kok e[M wfjwkBk tk;s/
fdbe;a . rkfJe nrbk NZgk S/VB jh bZrk ;h fe bkbh dk uu/ok Gok nkfJnk,
;odko d/ ezB ftu e[M fejk. fgzv d/ ;G pzd/ ;odko Bz{ pkg{ iha efj e/
p[bkT[Id/ go id'I ;odko ra?o jkiao j[zdk, r'ok T[; pko/ rZbK eofdnK Ubvw?B
;apd tosdk. fe;/ dk pbd fpwko j?, fe;/ dk w[zvk fpwko j?, fe;/ d/ rZv/ dk

155

gjhnk N[ZN frnk j?HHH fes/ bVkJh j' rJh. ;ko/ nkgDhnK nkgDhnK w[;aebK
;odko Bz{ d;d/. fJj fgzv dh d/;h eufjoh ;h, jo/e dh cfonkd ;[Dh iKdh,
fJbki ehsk iKdk, Xotk; fwbdk, wB[yh ;KM dhnK i[VhnK j'JhnK szdK.
jkew finkdk gh frnk. T[;Bz{ B"eo ;jkok d/ e/ ;"D tk;s/ fbikD bZr/,
T[BQK Bkb bV fgnk. T[uh T[uh p'bD bZrk. T[;dh fJj jkbs d/ye/ gkb ;aofwzdk
j' frnk, ;odko s'I wkch wzrD bZrk.;odko jZ; e/ p'fbnk - wkch fe; rZb dh<
fJe nZX pzd/ Bz{ th i/ Bk uVQh c/o wfjcb dk ;[nkd eh < ozr bk fdsk s[jkv/
vokfJto B/. ;t/o/ ;akpk;a fdnKrk T[jBz{.
;odko B/ g[ZfSnk - s[jkvk e'Jh pzdk ;aokph j' ikt/ sK s[;hI eh efonk
eod/ j' < gkb B/ fejk - nZtb sK fiankdk ghId/ Jh BhI. w/o/ B"eoK ukeoK Bz{ w?I
nkg g?r fdzdk jK, fiankdk BjhI gkT[Idk. i/ e'Jh nkg/ gh g{ e/ ;aokph j' ikt/, c/o
w?I T[jBz{ o'Nh BjhI fdzdk, ewo/ ftu pzd eoe/ pkjo'I izdok wko fdzdk jK. ;t/o/
izdok y'bQd/ jK sK pzd/ Bz{ neb nkJh j[zdh j?. ;odko B/ fejk - w?I fe;/ Bz{
izdok Bh wkodk, fe;/ dk ykDk pzd BhI eodk sK th ;t/o t/b/ nebtzd j'J/
fcod/ B/.
uko pzd/, d' T[jh fijV/ eksb ;B, d' rzBw?B, jkew Bz{ j/mK fbikD bZr/
sK T[j djkfVnk, rkbK d/D bZrk, bbekok wko e/ fejk - w?I th iZN nK, eZbk
eZbk nkU w/o/ ;kjwD/, c/o d/yK s[;hI eh U. d/y bz{rk w?I s[jkBz{. r'ok r'oh g;hB'
g;hBk j'Jh ikD, ;odko ns/ T[;d/ pzd/ jZ;h ikD, jkew Bz{ j/mK fbik e/ wzih s/
fbNk fdsk, p; T[E/ Jh ;"I frnk.
jkew d/ j/mK ikD fgS'I gzikp dh fjz;k pko/ rZbpks F[o{ j' rJh. gkb B/
fejk - w?Bz{ dZyDh Gkos d/ fJe pzd/ B/ dZf;nk fe gzikph yz{yko jB. ;odko B/
fejk - gzikp dk jo/e tk;h nkgD/ nkg Bz{ iZN ;wMdk j?, :'Xk ;wMdk j?, T[;
d/ fdb ftu nDy Bkw dh uhia j?, i/ T[j S/V fdT[ c/o T[j r[Z;/ ftZu nk
ikJ/rk. T[;Bz{ g[b; iK c"i dh B"eoh uzrh brdh j? feT[Ife jfEnko ubkT[D dk
F[ehB j?. gzikp w[rbK fto[ZX bfVnk, fco nzro/iaK fto[ZX bfVnk, d' ;z;ko izrK
ftu nzro/iaK tb'I bfVnkHHH T[;d/ ;[GkT[ ftu :[ZX bVBk w"i{d j? go fJ;/ ;[Gkn
eoe/ T[;Bz{ fjz;e efjDk rbs j?. gzikp B/ ftdtkB fds/, ceho fds/, Xow rqEz
fds/, ebkeko s/ rkfJe fds/. gzikph Bz{ id'I r[;k uVQ/ sK T[j fgZm fgS/ tko BjhI
eodk, ;kjwD/ bbeko e/ d[;awD dh Sksh ftu r'bh dkr e/, o[e e/ d/ydk j? fe
ezw swkw j' frnk fe ni/ j'o b'V j?. go T[;Bz{ Bokia ehsk Jh feT[I ikt/, id'I
T[;Bz{ r[Z;k ufVQnk, gsk eoBk ukjhdk ;h ekoB eh ;h.
gkb ns/ T[;dh gsBh B/ gzikph fbpk; gfjfBnk j'fJnk ;h s/ gkb gzikph
d/ e[M bcia f;Zy frnk ;h, b'e rhsK dk, o;wK ohsK dk nBzd b? fojk ;h. gkb
Bz{ ;[oZfynk dh b'V ;h, T[j frD fwE e/ jo c?;bk b?Idk. fJj' coe ;h. gzikph
;[oZfyns j?, T[j frDshnK BjhI eodk. gzikp d/ e[M n;{b jB fiBQk T[s/ ;ysh
Bkb gfjok fdsk iKdk j?, ihtB dk nfijk nB[;ak;B d[BhnK ftu ;akfJd jh j't/
fes/.

156

gkb Bz{ jkew c/o :kd nk frnk, fejk - w?Bz{ brk ;h j[D y{B yokpk
j'fJrk e'JhHHH d/y' sK ;jh, jkew fiBQK Bz{ rkbK d/ fojk ;h T[j ;B e"D !
;odko B/ fejk - fJE/ fJT[I esb BjhI j[zdk. esb iawhB d/ MrV/ ekoB j[d
z k j?
iK fcao j' u[e/ esb dk pdbk b?D tk;s/. gkb B/ g[ZfSnk - s[;hI pdbk b?D d/
jZe ftu j' < ;odko B/ fejk - jK fpbe[b. w?Bz{ e'Jh esb eo dJ/ sK bkbh
T[;dk pdbk feT[I Bk bt/ <
@@feT[I < ekBz{B Bkw dh e'Jh uhia BhI j[zdh <## gkb B/ g[ZfSnk.
@@w[V oj/ B/ ekBz{B tZb, j"bh j"bh, w[V oj/ B/. g[b;, ndkbsK, i/bQK ;kok
szso j?rk, go pj[sh tko fJB;kca BjhI fwbdk, id'I fJB;kca Bk fwb/ sK gzikph
nkydk j? - w?I nkg/ eo fdzBk fJB;kc c/o.##
gkb ;fjws BjhI ;h, @@go esb esb j?, ekoB i' woiah dZ;'.**
;odko B/ fejk - s[;hI ;jh j', sK th, nopK tKr, gzikph fgZS'I tko BjhI
eodk, bk; J/Iib;, f;aekr', fBT{ :koe d/ r[zfvnK tKr GkVk b? e/ esb BjhI
eodk, ngD/ fe;/ p"D/ ;odko d/ fJ;ako/ s/ esb BhI eodk, fe;/ wZ;'bhBh, fe;/
fjNbo dh j?IeV fto[ZX gzikph i/ jfEnko u[edk j?, u[ZeD fdT[.
gkb gzikph dh Ekj BjhI gk ;edk ;h. T[j ;sj s'I d/y fojk ;h, fgnko,
iBw, ftnkj, w"s nkfde T[gozs o;wK dhnK owiaK dk T[;Bz{ gsk BjhI ;h. MNgN
e[M fBehnK dbhbK d/ e/ T[j c?;bk ;[Dk fdzdk. T[; d/ wB T[s/ i' gqGkt g?Idk,
T[jh T[; dh iZiw?IN j' iKdh. T[;Bz{ fJzgo?;aZB ns/ iZiw?IN ftZu coe dk gsk BjhI
;h. gkb B/ fejk - s[;hI Bk wzB', gzikph fjz;e jB, bj{ d/ fsjkJ/, fjzd{, f;Zy
;ko/. rKXh, nfjz;k, rT{ g{ikHHH rZbK fJj', go fdb ftu fjz;k. gs? feT[I j? fJj<
s[jkv/ b'eK Bz{ esb eoB dh o{jkBh nkfrnk fwbh j'Jh j?. rhsk ns/ r[o{ r'fpzd
f;zxHHH, fjz;k d/ jZe ftu jB, eh f;Zy cyo Bkb BjhI efjzd/ fe ;kv/ r[o{ ih ;zs
f;gkjh ;B < w?I ;G ikDdK. feq;aB ns/ r[o{ r'fpzd f;zx fjz;k dh jwkfJs ftu
jB.
ozuB B/ fejk - feq;aB ns/ r[o{ ih fjz;k d/ jZe ftu BjhI jB gkb. T[j
nkyd/ jB nkgD/ Bkb p/fJB;kch Bk j'D fdT[. feq;aB B/ d/o sZe e"otK Bz{ wZs
fdsh ;h, BjhI wzB/. r[o{ ih dk c[owkB j? fe gfjb'I ;ko/ t;hb/ niawkT[, e'Jh t;
Bk uZb/ sK feogkB d/ w[Zm/ T[go nyho s/ jZE oy'HHH nyho ftu. r[o{ ih nyho
T[E/ g[Zi rJ/ ;B fiE/ ihtB ns/ w"s ftu coe BjhI fojk ;h. gzikph r[bkw BjhI
ofj ;ed/ d/o sZe. pzrkbhnK iK dZyDh GkoshnK tKr T[j pkp{ BjhI pD ;ed/.
nwohek, poskBhnK, e?B/vk, ehBhnK, wbkfJnk ftu ik e/ T[BQK B/ wiad{oh ehsh go
pj[s S/sh iawhBk, ekoykfBnK ns/ ezgBhnK d/ wkbe j' rJ/. gzikph Bz{ ykD ghD
gfjBD ns/ ;'uD ftu ;kdrh g;zd j?, T[j do;aB, dbhb dhnK pohehnK s'I
p/gqtkj j?. cb;ck SZv', T[j sK w"s tb'I th p/gqtkj j?, fJ;/ p/gqtkjh eoe/ T[j
pfunk j?. w{oysk ns/ p/gqtkjh ftu coe j?.
fp;so/ ftS/ gJ/ ;B, g{oh esko, u[pkfonK d/ pkjotko y[ZbQ/ n;wkB j/mbh
SZs T[go. e[M d/o pkd ozuB Bz{ fynkb nkfJnk, T[j', fJj eh j' frnk < rbsh

157

eo p?mk. ukjhdk ;h w?I ;odko Bz{ dZ; fdzdk r'o/ fJ; soQK BjhI ;"Id/ j[zd/, T[BQK
d'tK tk;s/ u[pko/ nzdo ;"D dk fJzsiakw eoBk ukjhdk ;h. e'Jh rZb BhI, ;t/o/
fywK wzr btKrk s/ eZbQ Bz{ fJzsiakw do[;s j' ikt/rk.
;t/o j'Jh, ozuB T[fmnk sK d/fynk gkb ys fbyD ftu o[fMnk j'fJnk ;h.
gkb B/ fejk - ozuB sz{ uko ;kb nwohek ftu gVQ e/ nkfJnk j?I, pkehnK Bz{ Bk
;jh, s?Bz{ sK gsk j? fe nwoheDK Bz{ gqkJht/;h g;zd j?. t?;/ w?Bz{ j[D fJ; wkj"b
dh nkds g?Idh ik ojh j?. ;t/o/ ;t/o/ e'Jh mkj mkj b'j/ dk dotkiak yVekT[Idk
j?. B"eo fJe d{i/ Bkb fJT[I rZbK eo oj/ jB fit/I e'Jh MrVk j' frnk j't/,
gsk brd? fe rZb pZdbtkJh pko/ j' ojh j?. d/o oks ;"D sZe fJj' ;a'o, jo
gb, jo tes. fijVk id'I woiah wzdo dk NZb yVek d/t/, fijVk woiah nzdo
bzx nkJ/, fpB ;Zfdnk, fpB p[bkfJnk, wzrsk s/ wfjwkB fJe ;wkB. w?B{z sK
brd? fJ;/ ;a'o s'I puD bJh Gkosh izrbK ftu d"V iKd/ ;B iK gjkVhI uVQ iKd/
;B. fiBQK Bz{ s[;hI ;fBnk;h efjzd/ j', s[;hI T[BQK Bz{ J/Bk sgk fdsk fe d[yh j'e/
;dk bJh GZi rJ/. s[jkv/ xo ;aKsh j't/ c/o e"D ;fBnk;h pD/. w?I p[MD bZr
fgnk jK p[MkosK s[jkvhnK.
;odko fe;/ uzr/ rtZJhJ/ dh sbk;a eoB bZrk. dZf;nk fe eZbQ Bz{ jowB
fgnko/ rkT[D BZuD tkb/ pkp/ nkT[Dr/.
gkb nwohek tZb yas fbyh ik fojk j?, @@nihp' rohp gzikp ! y[;ah j't/ sK
th, d[y j't/ sK th, fpB p[bkfJnK fgzv T[E/ ubk iKdk j?. e'Jh gqkJht/;h BjhI.
w"s fe;/ d/ xo, ;kok fgzv T[E/ nk p?md?, ;kohnK n"osK o'Jh iKdhnK jB, t?D
gkT[IdhnK jB. fi; xo w"s j'Jh i/ T[; xo dh iBkBh BjhI o'Idh, BjhI fgZNdh sK
pkjo'I nkJhnK iaBkBhnK ftu'I e'Jh T[; dh Sksh nkg fgZND br iKdh j?, fgN
gNZT{nk ns/ o'D X'D ;[oskb ftu j[zdk j?. fJ; wifb; ftu S'Nh T[wo dhnK
e[VhnK tZvhnK s'I o'D dk sohek f;Zy ojhnK jB. wk; wk; Bz{ e[ZNh iKdk j?, edh
SkshnK s/ d[jZEV, edh gZNK s/, edh wz{j s/. nkgDk wk; nkg/ Bhbk eo b?IdhnK
jB. eh ;fGnsk j'Jh, fJj fejk ;fGnkuko j? < ftnesh GhV ftu r[zw j?, fJE/
e'Jh fJeZbk j? Jh Bh, fJeZbk ofj Jh BhI ;edk. fJ; gZy'I w?I ;wMdk jK fJE/ e'Jh
pzdk nkiakd Bh, fJBQK Bz{ nkiakdh dk Bk gsk j? Bk T[; pko/ ikDB dh fJZSk,
;kfonK B/ fJe d{i/ Bkb nkgD/ nkgBz{ p[D oZfynk j?.
@@;ko/ p/god, y[ZbQhnK SZsK, ftjfVnK ftu fJeZm/ ;[Zs/ gJ/ jB. Bkb jh gF{,
e[Zs/, fpZb/, w[orhnK, pZseK, ep{so, ;G fJeZm/. ;odko nkgD/ B"eoK Bz{ j'o ;odkoK
dhnK rZbK ;[DkT[Idk j?, T[j T[uh T[uh j;d/ jB, w?Bz{ brd? w?I ;"I frnK, BjhI w?I
;[sk BjhI ni/, d/o se ;[sBhId/ ftu fpskT[Idk jK.##
fJe ;t/o ozuB B/ d/fynk, r'ok r'oh sK pD ;zto u[Ze/ jB, SZs T[go
yb's/ tZy tZy e'Dk s'I fgzv dhnK c'N'nK fyZu oj/ jB. ;odko dh jt/bh pj[s
T[uh j?, ;kok fgzv fJ; s'I BhtK j?. fgzv ftu j'o fe;/ d/ u[pkok BjhI, xo eZu/
jB, jo/e xo dh SZs Bkb d/ xo Bkb i[Vh j'JhHHH ewkb n? HHH pzdk ukj/ sK
;kok fgzv SZsK T[go th x[zw ;ed?. fJe' wzi/ s/ d' iaBkBhnK ;[ZshnK gJhnK jB,

158

fe;/ j'o gk;/ fJe' wzi/ s/ d' w[zv/ ;[s/ gJ/ jB. r'ok r'oh ;aowk oj/ jB, c'N'nK
fyZu oj/ jB. fgT[ g[Zs fJe wzi/ s/.
fJT[I brd? fit/I iawhB T[go cfsjrVQ u"eVh wkoh p?mk j't/. fJe n"os
fgZsb d/ rbk;K ftu d' pzfdnK bJh ukj pDk e/ fbnkJh j?, fJe xo tkbk
j't/rk d{ik fdT[o. jK :ehBB fdT[o, feT[Ife i/m j[zdk sK iBkBh x[zv eZY e/
nkT[Idh. r'oh j;dh j?HHH T[jh b'e-rhsK ftubk fdT[oHHH gkbHHH NZfgnK tkbkHHH fyZu
c'N'. nj[ d/y, w[ork w[orh fgS/ d"fVnk fcodk j?, fyu c'N', pko pko pKrK d/Jh
iKd?. gob/ xo ftu p[ZYh T[uh T[uh p[ZY/ Bz{ rkbK eZY ojh j?, p[ZYk bVB dh EK
f;o y[oeh iKdk j?HHH c'N'. gzikp nwohek ik fojk j?.
r'oh f;roN ghIdh eJh tko NkfJbN ftu r/Vk wko nkJh j?. f;roN
ghD pr?o T[;dk g/N ;kca BjhI j[zdk. fizB/ r/V/ nZi T[j NkfJbN d/ bk u[eh j?,
T[;s'I tXhe TZ[so ;odko B/ gkb d/ ;tkbK d/ fdZs/ jB. fgzv ed'I tZf;nk, nkpkdh
fezBh, xo fezB/, e[b oepk, e[Zb gF{, ekoykB/ nkfde nkfde. ;odko d/ itkpK s'I
brdk ;h fgzv nksw fBoGo j?, eDe, uktb, wZeh, ;oQ'I, rzBk, ;pihnK, dkbK ;G
nkg g?dk eodk j?. eZs/ ;{s d/ egV/, ezpb th ;{s d/, pZeo/, w[or/, ;{o, ;G e[M
fgzv'I fwb iKdk j?. ;afjo ftu b'e T[d'I iKd/ jB id'I yk; rfjDk yohdDk j't/,
fe;/ tZyo/ fviakJhB dk, fijVk fgzv d/ ;[fBnko s'I Bk fwb/.
;odko d;dk j? - s[;hI ;fjoh U Bk, fJ; eoe/ s[jkBz{ fJspko BjhI fe
fgzv'I ;G e[M fwb iKdk j?. d/y' s[;hI ekoB cb/e;, po?Zv, ftNkfwB r'bhnK,
nkfJoB e?g;{b, epia tk;s/, d;sK tk;s/ dtkJhnK, phno ;G ngD/ Bkb u[eh
fcod/ j' cfsjrVQ sZe. nwohek cfsjrVQ g[Zi/rk sK ghD ykD dhnK t;sK Bkb
fbnkJ/rk, feT[Ife cfsjrVQ ftu ;ckJh BjhI, ikjb cfsjrVQ d/ xoK dhnK SZsK
fJe;ko BjhI, rbhnK BkbhnK dk e'Jh ;N?Ivov BjhI, xo f;ZXhnK eskoK ftu BjhI.
eZu/ xo d/ ftjV/ ftu'I fJ; fgzv dh iaBkBh T[Zgo d/ydh j?, r'ok r'oh T[;
dhnK c'N'nK fyu oj/ jB sK jZ; g?Idh j?, c'N' d/ g'ia tk;s/ BjhI jZ;h, fdb'I j;dh
j?, fco ;aow nk rJh j?, d/y' s/iah Bkb nzdo ubh rJh.
r'o/ B/ fejk - w?I fgzv dh p[Dsh d/yDh j?. ;odko B/ B"eoK Bz{ fejk dohnK, c[bekohnK fbnkT[. tZy tZy ozrK fviakJhBK dhnK. c'N'nK fyZuhnK,
fiT{w?Nohebh goc?eN fviakJhBia. gkb B/ g[ZfSnk - w?I fJ; ekohro dh c'N' fyuDh
j?, feE/ ofjzd? < ;odko jZ; fgnk - jo/e xo dh jo/e e[Vh fJj ezw ikDdh
n?. fJj uhiaK e'Jh m/e/ s/ BjhI pDtkJhnK iKdhnK, fJj' ekoB j? fe t/uhnK BjhI
iKdhnK, ;[rksK tk;s/ jB. i/ s[;hI fe;/ iaBkBh dh pDkJh gZyh, eZYh uz[Bh iK
c[bekoh yohdDk ukj' sK w[cs d/Dr/, g?;/ jofria BjhI b?Dr/.
r[;bykB/ ftu'I fBeb e/ foB ;odko e'b nkJh - tkj fezB/ riap d/ ;[jD/
g?NoB gkb ! nkgK yohdKr/. ;odko B/ fejk - gkb Bz{ dZ; fojk ;K fe fteoh
bJh BjhI jB, w[cas fdnKr/. B"eo fJe g?eN b?e/ jkiao j'fJnk. y'jfbnk, ;Zs
c[ZN bzwk uko c[ZN u"Vk d[gZNk, BkGh, bkb, ghb/, jo/ o/;aw Bkb eYkJh ehsh j'Jh.
@@ih ;{p/dko jiakok f;zx dh ;odkoBh B/ w/w ;kfjp tk;s/ G/fin?.##

159

@@E?Ie:{, E?Ie:{HHH ;/ wkJh E?Ie; N{ ;odkoBh ;kfjpk.


j?okB j'e/ foB B/ ;odko Bz{ g[ZfSnk - b? btK < dZ;Dk fe w[cs' w[csh
b?Dk mhe th oj/rk < ;odko B/ fejk - BkN n?N nkb cko ;/b. N/e fd; n?ia
J/ frcN.
@@gZeh rZb <## foB Bz{ ni/ th :ehB BjhI.
;odko jZ; fgnk - n?B gZeh rZb, ;'bK nkB/ yoh w[jZps. foB B/ B"eo Bz{
fejk - T[j nkg feT{I Bh d/D nkJh< B"eo B/ dZf;nk - w?I th fJj' g[fSnk ;h,
;odkoBh efjzdh w?Bz{ T[jdh p'bh Bh nkT[Idh, c/o eh eoz{rh nkg ik e/< t?;/ th
;zrkT{ ;[Gkn dh j?.a efjzdh ;h eZbQ Bz{ frZXk j? Bk, eZb Bz{ ikT{Irh.
gkb B/ fejk - pVh w[;hps j? ;kv/ tk;s/ fJj d/;. n?wp?o?f;zr. jo/e
pzdk e[M Bk e[M d/D nkT[Idk j?. w?I eko vhbo Bz{ efj p?mk - s/o/ i[Zs/ pV/ ;[jD/
jB, ;[DB ;ko T[; B/ T[sko e/ w?Bz{ d/ fdZs/. w/ok fJj wsbp ;h < fit/I n;hI
wzrs/ j'JhJ/. go w?I dZ; fdzBk, fJ; rZb fgS/ th fJjBK dh e'Jh Bk e'Jh roia
j[zdh j?, frfDnk fwfEnk fj;kp feskp, n?t/I BjhI.
bkbh B/a fejk - s[jkvk wsbp n? s[jkBz{ e'Jh d/y/ Bk, s[jkBz{ e'Jh p[bkJ/
BK. iok w?Bz{ th gsk bZr/ eh e?be[b/;aB j? < pdb/ ftu eh d/ ;ed/ j' s[;hI
fJBQK Bz{ < g?;/ < b?D/ BjhI. j'o eh <
fJj rZbK j' ojhnK ;B sK f;Zy doih yZdo b?e/ nk frnk. fJe EkB
;c?d ozr dk d{ik ykeh. ;odko B/ gkb Bz{ T[m e/ w/u d/D dk fJ;akok ehsk.
T[j yb' frnk. doih B/ Sksh fwDh s/ fejk - wiap{s, u"Vh GothI Sksh j? i[nkB.
gkb B/ s[os g[fSnk - eh fej? < eh fej? N/bo B/ < ;odko B/ dZf;nk fe s/oh
Sksh dh f;cas ehsh j?, feb/ tKr wiap{s. @U wkJh rkv !# gkb y{p jZf;nk.
nkdwh, nkdwh d/ fi;w dh f;cas gpbhebh eo/HHH fJj ;fGne o[MkD BjhI.
fco doih B/ g[ZfSnk - EkB ftu'I ozr g;zd eo'. gkb B/ fejk ozr d't/I
g;zd B/ go d' b? BjhI ;edk feT[Ife ;odko dk d[ZrDk you j' ikt/rk. foB B/
fejk - gkb sz{ th w{oy j?I, fJe g;zd eo b? frcaN tk;s/, d{i/ d/ g?;/ d/ d/j.
;ko/ iD/ jZ; gJ/, ;G s'I tZX ;odko jZf;nk, efjD bZrk - fJBQK Bz{ neb ed'I
nkJ/rh < edh BjhI.
foB B/ r[Z;/ ftu fejk - U f;aN !
foB d' ;apd ne;o tosdh, no; (arse) s/ f;aZN. F[o{ F[o{ ftu nzro/iah
ikDB tkb/ fJBQK gzikphnK Bz{ j?okBh j'Jh fe n"osK nkw rZb pks eodhnK nfij/
rzd/ bcia tofsnk BjhI eodhnK go j[D fJBQK Bz{ fJj ;[DB dh nkds g? rJh
;h. ;Zs ;qh nekb efj e/ doih ubk frnk.
gkb B/ fejk- w/ok sths gfjBD Bz{ ih eod?. fwb ;e/rk <
;odko B/ fejk - :ehBB. fJj dZ; ;'B/ dk fe uKdh dk, fe; fviakJhB
dk, T[go e[ZM fbytkT[Dk j? < fe;/ dk Bkw, e'Jh wzso, e'Jh fB;akBh <
foB T[uh T[uh jZ;h - gkb, s?Bz{ J/Bk ytkJh ikDr/ fe y{Bh d;s bZr
ikD. j';a eo j';a. ;odko ykw';a j' frnk. T[;B/ fJBQK dh fyZbh Bjh T[vkJh.

160

w/iapkB nkgD/ wfjwkB bJh, T[; dhnK fJZSktK dh g{osh bJh ;zihdk ;h. fJ;
;[fjodsk pdb/ d/D bJh foB e'b ;apd ;B - no;HHH f;ZaNHHH vkfJ;?INoh. F[eokB/
ti'I w'VthnK ;[rksK.
gkb B/ fejk - BjhI BjhI HHH ykbh sths.
foB fco uheh - gkb HHH gkb HHH vkfJ;?INoh w[odkpkd !
;ko/ ;'uD bZr gJ/ HHH sths E'Ek j't/ sK th sths j?, fJ; Bkb gsk
brdk ofjzd? pzdk w'Nk j' foj? fe gsbk, f;js fB:fws oZyh ik ;edh j?. i/
uzr/ ;[fBnko s'I nkovo d/e/ pDtkJhJ/, ;[jDk th brdk j?. fe;/ Bz{ gsk BjhI bZr
fojk sths dk vkfJ;?INoh Bkb eh snZbe.
gkb B/ fejk - w/o/ bJh uKdh dk sths mhe j?. Gkos dk B?;aBb pov
ghekZe fJE/ fgzv ftu d/fynk j?. sths T[go w'o pD ;e/rk <
- feT[I BjhI < ;odko B/ fejk, pD/rk. s/ ;kJhia <
gkb B/ fejk - fJe fJzu pkJh nZXk fJzu. pj[s ;'jDk. pj[s ;'jDk bcaia
gkb B/ gzikph ftu ej/. fJj d' bcaia ;[De/ ;ko/ iD/ y[;a j'J/. gzikph p'bh ikDB
pr?o gkb gzikp Bz{ fet/I ikD ;e/rk < go uko wjhfBnK bJh nkfJnk j?, uko
wjhfBnK ftu p'bh f;yh jh BjhI ik ;edh. b'eK d/ ;fGnkuko dh ikB p'bh j[d
z h
j?. gkb nwohek Bz{ p/ikB gzikp fdykJ/rk.
;odko B/ fejk - ;kjp' Bk;ask eo', uZbhJ/, b/N j' oj/ jK. fgzv dk d"ok
eoKr/. y/s, ;e{b, r[od[nkok fdykT{Irk. fJe epZvh w?u dk pzd'p;s j' frn?,
gzikp dh g[oksB y/v. bzu s'I gfjbK tkg; gosKr/ feT[Ife ;akw Bz{ nykVk bZr/rk.
;iak :kcsk pzdk whs, ;odko dk w[yfsnko, Bkb Bkb uZb fojk ;h. fJZNK
d/ tZv/ dotkia/ j/mK dh fgzv'I pkjo fBeb/ fiE/ y{j T[s/ n"osK eZgV/ X' ojhnK ;B,
pZu/ Bjk oj/ ;B, yo{d eo oj/ ;B. gF{ y/b ftu'I gkDh gh oj/ ;B, ykbh xV/
Go/ ik oj/ ;B. ;e{b nk frnk. d' ewo/, ewfonK nr/ toKvk. ;kjwD/ rokT{Iv,
fiE/ epZvh w?u j'Dk ;h. tZv/ S'N/ pzd/ fJBQK d/ fgS/ fgS/ s[o/ nk oj/ ;B, eJhnK
B/ nZi y/s dk ezw SZv fdsk ;h. epZvh d/yD tk;s/ BjhI, r'oh d/yD tk;s/.
epZvh dhnK NhwK ni/ g[ZihnK BjhI ;B. ;[B/jk g[Zi frnk fe nk oj/ B/.
;odko B/ ;e{b wk;No Bz{ fejk - fJBQK Bz{ fpmk e/ ekjBz{ oZyD?. S'N/ pZfunK dk
w?u fyvkT[, wfjwkB Bw{Bk sK d/yD. gqkfJwoh ;e{b ftu d; pkoK ;kb s'I tvh
T[wo dk e'Jh pZuk BjhI ;h. ;kok ;e{b pkjo nk frnk. wk;No ih B/ fejk ub' pJh fi;dk epZvh y/vD Bz{ fdb eod? nk ikT[. cNkcN pZfunK B/ e[Vs/ gikw/
T[sko fds/. j/m'I ozr pozr/ xo ;hs/ eZS/ fBeb nkJ/. fe;/ B/ e'Jh vkfJo?e;aB
BjhI fdZsh. nkg/ S/ iD/ fJe gk;/ j' rJ/, S/ d{i/ gk;/. eDe tzB/, G{o/ fi;w X[Zg
ftu fb;ae/. wfjwkBk tk;s/ wk;NoK dhnK e[o;hnK fNe rJhnK. bkbh B/ wfjwkBk
Bz{ r/w d/ fB:w dZ; fdZs/.
wk;No B/ ;hNh tikJh. fJe w[zvk ftuekobh beho T[go frnk, M[e e/ d't/I
jZEK dhnK T[IrbK fwZNh Bkb S[jkJhnK, fco wZE/ Bkb, fco nZyK Bkb, fco ezBk
Bkb. fco T[;B/ bzwk ;kj nzdo fyfunk s/ epZvh epZvh eodk fto'Xh Nhw tZb

161

d"fVnk. nrfbnK B/ T[;Bz{ cVB tk;s/ fozr pDk fbnk. fiT[I jh fJe wz[v/ Bz{ S{j
e/ tkg; d"VB bZrk, S[j/ rj/ w[zv/ B/ bZsK dh e?Iuh wkoh. e?Iuh wkoB tkb/ B/
nN?eo Bz{ cVB tk;s/ jZE jZE nZr/ ehs/ sK epZvh epZvh eod/ w[zv/ B/ T[;dh Sksh
s/ ipod;s nfijk d[jZEVk wkfonk fe e?Iuh y[bQ rJh. g{ok j[Bo, g{oh skes
fdyke/, ftiJh j'e/ wkD Bkb ngD/ gk;/ gofsnk. do;aeK dh frDsh ekcah j' rJh
;h, skVhnK Bkb Gog{o ;akpk;a fwbh. d"V GZi, iZc/, e?uI h, fi;w dk fi;w Bkb
Nkeok, j[Bo, u[;sh, skes fJe' tes, ;kj BjhI N[ZNDk ukjhdk.
j[D d{i/ gkf;UI jwbkto fJXo nkfJnk. epZvh eZpvh eodk c[osh Bkb fit/I
iwhB s/ p?m jh frnk, ;gfozr tKr p[Ve e/ fJe dk g?o S[j e/ n"j frnk n"j
frnk. ;kfonK B/ fco ia'odko skVhnK wkohnK, r'o/ r'oh B/ th. j[D T[jBk Bz{ y/v
dh ;wM nkJh. jwbk s/ jwb/ s'I pukT[, jwb/ s'I pukT[ eo' s/ jwbkto Bz{ cV'.
eJhnK ftu pj[s skes ;h, i'o ekoB pkiah fiZs iKd/, e[M ewia'o ;B, T[j c[osh
Bkb, j[Bo Bkb pkiah fiZsd/. d[;awD Bz{ cVB bJh fozr szr eoh iKd/ go id'I
jwbk j' frnk fco eZb/ dh fe;ws eZb/ Bkb. fJj eZb/ Bz{ eZb/ dh epZvh ;h.
;akfJd fJj y/v e[;ash fizBh jh g[okDh j't/. gsk brk j? fe e[;ash :{BkB
ftu'I nkJh ;h, go epZvh fBo'b gzikp dh y/v j?, gzikp Bz{ d/ye/ j'o b'e th y/vD
bZr/. fJ; tk;s/ fe;/ pkjob/ ;wkB dh b'V BjhI. g?o Bkb beho fyu' s/ y/v
F[o{. fJ; torh y/v j'o e'Jh BjhI fi; ftu skes, c[osh, fdwkr, ;kj, nktkia,
;ko/ ;akwb j'D. fe;/ e'u fe;/ ;N/vhnw dh b'V BjhI. pZu/ sK frDshnK fwDshnK
ftu th BjhI g?Id/. wzB bT[ gkbh y/sK tZb ik foj?, e'Jh ;e{b d/ o;s/ s/ j?,
d/fynk okj ftu w?u j' foj?, d/yD bJh fdb eodk j? o[e ikT[. fdb eod? sK
ewhi T[sko' s/ Nhw ftu ;akwb j' ikT[. fJ; y/v ftu Bk ekw dh T[sgsh dk
fdq;a, Bk i'rhnK dk i'r, S[j' s/ d"V ikT[.
gkb T[s/is j' frnk- riap dh y/v j? fJj.g{ok ;t?wkB, g{ok ib"n, fJeZbk
fJeZb/ Bkb bV/rk, j? Bk ;akB < ;kvhnK gZSwh y/vK fJ; dk eh w[ekpbk
eoBrhnK < bkbh B/ gkb Bz{ dZf;nk - j[D ;oeko d/ y/v ftGkr B/ eZb/ Bz{ eZb/
dh epZvh pzd eoe/, ;ko/ fJeZb/ Bz{, dh epZvh pDk fdsh j?. ozuB B/ fejk - gkb,
;oekoh epZvh ftu ;akB, T[s;akj j? Jh Bh, jwbkto gkb/ d/ B/V/ yb'sk epZvh
epZvh eoh iKd?. eZb/ Bz{ eZb/ dh epZvh ftu seVk jwbkto fto'Xh Nhw d/ T[go
dh r/Vk eZY nkfJnk eodk ;h, fe;/ dk cVB dk j"I;bk BjhI ;h g?Idk. fJj
j'fJnk BK o'wK;. ;oekoh epZvh p/ikB j?. fJj ;afjoh epZvh fgzv T[go m';h
rJh j?, ;afjo dk fgzv T[go fjz;e jwbk j?. fgzv B/ fJ; ;oekoh epZvh Bz{ gqtkB
BjhI ehsk. fe;/ B/ th gqtkB BjhI ehsk.
bT[ ih S'fNnK dk w?u ysw j'fJnk jh ;h fe tZv/ nk rJ/. nkgD/ y/sK
ftu'I ezw eod/ eod/ fJXo nk rJ/. g;hB/ ns/ fwZNh Bkb fbpV/ fBZe/ fyvkohnK B/
Bk g;hBk gz{fMnk, Bk fwNh T[skoh, fJt/I jh T[go e[Vs/ gikw/ gk bJ/. y/v w?dkB
ftu ;G s'I nr/ j'e/ p?m/. d/yD bJh T[s;[e, fe fiE/ n;hI SZvh, T[E'I y/v nr/
s[o/rh fe fgS/ ikJ/rh <

162

;ko/ i[nkB, rm/ fi;wK d/, iKxhJ/ gfjB/ j'J/, fb;aed/ fi;w, Eoed/ v"b/,
;[jD/ Be;a, sKp/ ozr/ fi;w. fJe i[nkB G{o/ x[zrokb/a tkbK atkbk ;h, r'ok ;[jDk,
fJj ;odko d/ gfotko ftu'I ;h, fJ; dk Bkw G{oh ;h. fJe w[zv/ dk ozr ekbk
;h, T[; dk Bkw th ekbk. fgzv d/ b'e T[j Bkw G[bk d/d
I / jB i' wkfgnK B/
oZfynk, fgzv ngDh woiah dk Bkw oZydk j?, fJ; Bkw dk e'Jh noE T[; w[vz / dh
;ay;ahns Bkb i[fVnk j'fJnk j?.
G{oh B/ y/v F[o{ ehsh. T[jh gftZso o;w. nykV/ dh fwZNh HHH wZEk. epZvh
epZvh eodk fMiedk fMiedk G{oh nr/ tfXnkHHH fJe w[zv/ B/ T[uh d/Dh fejk B/V/ nk G{oh B/V/, :ko n;hI yk sK Bh uZb/ s?Bz{. do;ae jZ; gJ/. gkb s/ foB th
jZ;/. G{oh T[s/is BK j'fJnk, jko fis pr?o gos frnk. fco ekbk, G{oh tkb/
gk;/ o/v wkoB frnk. iapod;s r[zfdnk fi;w, u"Vh Sksh, skesto gZN, afujok
;aKs. fJT[I brdk ;h, fit/I efj fdsk sK nk frnk, y/v ftu o[uh BjhI. fJe i'rh
tKr fto'Xh fXo T[go dh r/Vk eZY frnk, jo/e ukj[zdk ;h cV bJ/, fe;/ dh
fjzws Bk gJh. do;aeK ftu p/nzs T[s/iBk, o/vo ;aKs. gkb B/ fejk - T[j j[D
cV b?Dr/, dw th N[ZND tkbk j?. T[j d't/I pkjtK c?bkJh pkia brdk ;h. fJe
w[zv/ Bz{ r[Z;k uVQ frnk, ekb/ s'I bzpk ;h T[j, MgN wko e/ cVBk ukfjnk. ;aKs
ekb/ B/ T[j XZek wkfonk fe cVB tkbk bVyVkfJnk, fvr fgnk. d"V e/ BjhI,
epZvh epZvh eodk nksw ft;atk;h ekbk s[o e/ gkb/ sZe nZgfVnk. d/o se
skVhnK dh r[ziko g?Idh ojh, ;e{b dh fpbfvzr ftu'I skVhnK dhnK rz{iK tkg;
nkJhnK ;[DhnK.
foB p'bh - ;akBdko w[zvk. :ehB BjhI ;h pu e/ nkJ/rk.
gkb B/ fejk - fJj j? n;b fyvkoh.
fco fJe f;Zy i[nkB o/v bJh fBefbnk, nrfbnK ftu'I f;Zy B/ e?Iuh wkoh
s/ ;[ZN fbnk. d'tK d/ i{fVnK T[go o[wkbK. bZsK Bkb bZsK B{V bJhnK, pkjK Bkb
pkjK. fit/I d' e"po/ nkg; ftu T[bM rJ/ j'D. gsk BjhI brdk ;h bZsK fejV/
dhnK jB pkjtK fejV/ dhnK. cfVnk frnk o/vo j";bk jkoB tkbk BjhI ;h, X{j
X{j fJzu fJzu gkb/ tZb fyuh iKdk ;h, nZyK ftu g;hBk fvr fojk ;h s/ fi;w
g;hB/ ns/ bj{ Bkb so j' oj/ ;B. fwNh dh orV Bkb uwVh fSbh rJh. fit/I
nkfd-ekbh :'X/ bV gJ/ j'D. ;gkoNB ;hB.
nukBe epZvh epZvh dh nktkia pzd j' rJh, fti/sk dh T[Irb gkb/ Bz{ S[j
rJh, ikch B/ iZck SZfvnk Jh Bk. ewia'o fij/ ;oho tkbk o?coh wk;No nkfJnk
s/ iZc S[vkfJnk. o/vo efj fojk ;h w?I i/s{ jK - bkJhB S[j e/ ;kj fbnk. ikch
efj fojk ;h BjhIHHHH, w?I i/s{ jK gfjbK fJ;dk ;kj N[ZNk fco fJ; B/ gkb/ s/ jZE
wkfonk. epZvh dh nktkia gkb/ s/ jZE wkoB fgS'I BjhI, gfjb'I nkJh ;h. do;ae th
d' fjZf;nK ftu tzv/ rJ/. nZX/ fJe d/ jZe ftu nZX/ d{i/ d/. nkyo o?coh Bz{
c?;bk ;[DkT[D bJh fejk frnk. wk;No B/ fejk - d't/I fti/sk jB, d'tK Bz{ fJe
fJe Bzpo. ipod;s skVhnK. d'tK gkf;nK dh fJZias poeoko.

163

nrbk fyvkoh bzwk, gsbk ;h, s[oB s'I gfjbK fto'XhnK Bz{ T[uh nktkia ftu
fejk - GkJhU w?I pkb-pZu/dko nkdwh jK, w/o/ Bkb n?; soQK Bk efoT[ fit/I j[D/
d/y e/ jN/ j'. i/ s[jkv/ ftu'I e'Jh w/o/ B/V/ bZrk, w?I GZi naktKrk. ;ko/ jZ; gJ/.
T[s/iBk Gog{o fJj i[nkB d"fVnk s/iah Bkb fJe Bz{ S[fjnk s/ eEB nB[;ko fiZs
e/ cNkcN tkg; GZi nkfJnk. jkoB tkbh Nhw ftu'I fJe B/ fejk - nrbh tko
d/yKr/ Bzpo b? e/ fet/I Gidk j?I. j[D nkJhI. i/s{ B/ fejk - S[j e/ sK d/yhIHHHH Eqh
BN Eqh dh r'bh jK, pzdk c[zv e/ nj[ frnk nj[ frnk.
bzu dk ;wK j' frnk. w?u ni/ ikoh ;h. ;odko wfjwkBk Bz{ b?e/ jt/bh
tZb s[o fgnk. bkbh B/a wfjwkBk Bz{ dZf;nk - n;bh w?u j[D ;kvh r?ao jkiaoh
ftu j't/rk. gkb B/ g[ZfSnk - T[j fet/I < T[; ftu eh coe j't/rk < bkbh B/
dZf;nk - j[D sZe fJj fJe fe;w dk wfjwkBk bJh wB'oziB w?u ;h. j[D T[j
fis jko dk c?;bk eoB bJh y/vDr/. gkb B/ g[ZfSnk - BthI N?eBhe j'J/rh <
bkbh B/ fejk - N?eBhe BthI BjhI. do;aeK d/ iwxN/ ftu tXhnk fyvkoh nk p?m/
jB. d't/I Nhwk nkg' nkgD/ ewia'o fyvkoh pkjo eoe/ do;aeK ftu'I Bt/I w?Ipo
b?Dr/. fco j'J/rk ;ys :[ZX. fJe fXo jko/rh fJe fis/rh. fco nrbk w?u
j't/rk. fco nrbk. r'oh B/ g[ZfSnk- fJT[I ed sZe j[zdk oj/rk < bkbh B/ fejk nzs sZe, id'I sZe pqfjwzv j? T[d'I sZe gzikp y/v/rk. fJj y/v ysw BjhI j't/rh
gkb, gzikp yasw BjhI j't/rk. fiZs/rk s/ y/v/rk. fis/rk, jko/rk, y/v y/vDh BjhI
SZv/rk.
foB B/ fejk - w?Bz{ fJBQK d/ iKxhJ/ ;[jD/ bZr/. nwoheD fyvkoh th iKxhJ/
gfjBd/ jB go T[j ;[jD/ BjhI. gzikphnK dk iKxhnk sK fJT[ brk fit/I fJBQK dk
jh wk; j?, fi;w s'I ty BjhI.
bkbh B/ NZgk ;[DkfJnk fi;dk noE j? - s/oh uwVh ;[jDh j? e[VhJ/. ih
eod? fJ;dk iKxhnk pDk btK. gkb jZf;nk - tkj, w/ok th j[D sK iKxhnk
gkT[D Bz{ ih eo nkfJnk. bkbh, fijV/ NZg/ nkgK fJeZm/ ehs/ jB - eh fJj j?
T[BQK ftu < bkbh B/ fejk - BjhIHHH fJj sK j[D/ :kd nkfJn?. @@pJh G[bhI Bk HHH
fJjh sK n;b uhia j?. fby dJhI.##
ozuB B/ fejk - gzikph dk iKxhnk fJ; eoe/ ;akBdko j? feT[Ife fJj T[BQK
dh wodkBrh dk fuzBQ j?, wodkBrh fdykT[Idk th j?, S[gkT[Idk th j?. fBZeoK eh
w[ekpbk eoBrhnK iKxhJ/ dk < pzrkbhnK nk;kwhnK dh ;{ywsk, wdok;hnK dh
pohephBh BjhI j? gzikph ftu sK eh< T[; e'b skes j?, skes, fi; ;dek c;bK
bfjokJhnK, tgko y[;ajkb j'fJnk, fJ;/ skes Bkb sK :[XZ bV/ s/ fJ;ae ehsk.
gzikp dh n"os seVh j?, xo ftu, y/s ftu ezw eodh j?, fJ;ae eodh j?, jho,
;'jDh, ;kfjpK tKr fJ;ae tk;s/ w"s ep{b j?, :[ZX bVd/ wod i/ fdb Ykj p?mD,
xo gos nkT[D sK T[jBk Bz{ cVe/ d[pkok :[ZX d/ w?dkB ftu b? iKdh j? fiE/
;ko/ wo iKd/ jB. i' ezw BjhI eo ;edh T[j fJj fe xz[ro{ gfjB e/ whoKpkJh
tKr fe;/ p[Zs nZr/ BZu BjhI ;edh. gsBh j'e/, e;s{opk tKr gsh dh wK dk o'b

164

BjhI eo/rh. fjzd[;skB id'I ;jh noEK ftu ;?e[bo j't/rk sd T[j p[ZsK, ;ZgK,
rktK Bz{ g{iD dh EK gzikpD dh fe;/ fB;akBh dh g{ik eo/rk.
bzu s'I gfjbK phno dh fJe fJe p'sb ghsh, bzu d/ pkd fJe fJe j'o.
;odko BjhI ghIdk. ykD/ ftu fueB ;{g, fueB, wNB, uktb, o'Nh. nzfvnK dh
G[oih th. fco fwmk jbtk. gsh gsBh B/ jkiawk mhe oZyD bJh r'bhnK ykXhnK.
nkg' nkgD/ ewfonK ftu nkokw eoB ub/ rJ/.
d[agfjo/ nkokw eoe/ fdB Yb/ ;ko/ iD/ c/o ;odko d/ nkb/ d[nkb/ fJeZm/
j' rJ/. uKdh d/ sths b? e/ ;[fBnko nk frnk. fsZy/ Be;a, r'ok ozr, ;c?d
dkjVh, g{oB ;fji ftu, fit/I ;gkJhB'iak j't/. Xkr/ d/ ekb/ r'b chfsnK ftu
bNed/ sths, fJe fJe eoe/ fdykT[Idk frnk, sths d/ y[ZbQ/ gk;/ tZb T[Irb eoe/
;[fBnko B/ g[ZfSnk - fJ; @u wzso gkT[Dk j? e'Jh < gkb B/ fejk - BjhI. fco
g[ZfSnk - pzd eo fdnK < ;odko B/ fejk - jK. fBehnK fBehnK m'eoK Bkb
T[;B/ sths dk wz{j pzd eo fdsk. sths s/ Xkr/ fJT[I cV/ j'J/ ;B fit/I pj[s
ehwsh uhiaK j'D. gkb B/ eJh c'N'nK fyZuhnK. gkb, ozuB s/ bkbh fszBk d/ rbK
ftu sths gfjBk e/ ;[fBnko ubk frnk. foB B/ fejk - ;[jD/ brd/ B/.
gkb B/a fejk - bkbh, b'e rhsK ftu w[zdoh, b'ND, wSbh, b"Ir fezB/ ;ko/
rfjfDnK d/ Bkw nkJ/ B/. fJj rfjD/ fdyk e/ fbnk. fJBQK dhnK c'N'nK NZfgnK
Bkb SgDrhnK sK Jh gkmeK Bz{ rZb gsk bZr/rh. bkbh rkT[D bZrk - eZuh N[ZN
rJh fiBQK dh :koh, gZsDk s/ o'D yVQhnK. foB jZ;h - fJj NZgk Bh nwoheD
e[VhnK w[zfvnK B/ ;wMDk, feT[I o'Dk< :koh j'o EK bk bT[. o'D dk eh wsbp <
s/oh w/oh fJe fizdVh, ;[DfdnK foZB B/ fejk - Bk Bk, nwoheD e[Vh ej/rh w/oh
nkgDh nZv nkiakd j'Id j?, tZy yksk, pokpo jZe, T[jBz{ fJe fizdVh efj fdT[ sK
w[eZdwk eo dJ/rh.
bkbh B/ fejk - go NZg/ dk nB[tkd j' BjhI ;edk. NZgk fe;/ ;ZfGnkuko
dk B[wkfJzdk j?, b'e rhs j?. jkfJe{ dk nB[tkd j' ;edk j? feT[Ife fJj fJe
pzd/ dh ouBk j?. nj[ d/y gkb, frZX/ tkb/ pkfpnK dh N'bh nk ojh j?. ;ko/ SZs
s'I dh T[Xo d/yD bZr/, s[oe/ BjhI, BZud/ nk oj/ ;B. i/ s[od/ j'J/ fgzv ftu
dkyb j[zd/, g/Iv{nK B/ p[ok wBkT[Dk ;h.
gkDh bkr/ nk e/ o[e rJ/. foB B/ g[ZfSnk - j[D rZvk G/i'r/ < ;odko B/
fejk - BjhI, nkg/ gkDh ftu'I dh bzx e/ nk ikDr/. foB B/ g[fSnk - go T[BQK d/
ukdo/ yokp j' ikDr/. bkbh B/ fejk - BjhI fJj ukdfonK dhnK ezBhnK cVe/
T[go tZb d{jok eo b?Dr/. ukdok pV/ ezw dh uhia j?, gfjB bT[, ftSk e/ ;"I
ikU iK nkgD/ T[go skD bT[. ;ko/ ezw eoh iKdk j?. ;odko B/ fejk - rohp
bJh yZcD th j?.
nkgD/ nkgD/ ukdo/ ;zGkb e/ ;ko/ gkDh ftu'I bzxD bZr/. nrb/ gk;/ fgzv
dk fJeZm T[BQK d/ ;tkrs tk;s/ yb'sk ;h. pZfunK s'I b? e/ p[fYnK sZe. eBQ/V/
uVQ/ j'J/ pZu/, e[Zp/ j'J/ p[ZY/, ;G. n"osK wod ;ko/. foB B/ fejk - gkb, e?wok,
;B?g. j[D se gkb jiako s'I tZX c'N'nK fyu u[ek ;h. pB/fonK s/ p?mhnK

165

iBkBhnK fJBQK B/ gfjbh tko d/yhnK. d/y foB, x[zv eZY e/ frZXk Nhw Bz{ d/y
ojhnK jB. fJj N'bh jt/bh d/ tv/ dotki/ okjhI nzdo bzx nkJh. ozr pozr/
ukdo/, bzw/ ;c?d ewhia, eZYhnK B'edko i[ZshnK, ozr pozrhnK gZrK T[go ;awb/.
rbK ftu sths, jZEK ftu eV/ s/ r'fvnK Bkb x[zrokbK. GhV T[BQK Bkb nzdo
bzx nkJh. ftjV/ ns/ toKfvnK ftu uko ;" d/ eohp pzd/ yV/Q ;B. bT[, frDsh
j'o tXh sK g"VhnK uVQB bZr gJ/.
foB B/ g[ZfSnk - g{ok fgzv nzdo feT[I < ;odko B/ fejk - fJj fgzv j?.
fgzv ftu ;ko/ nkT[Dr/, jo/e dk ;[nkrs j'J/rk. w?Bz{ gsk ;h nkT[Dr/ nj[ d/y'
ukj dhnK d/rK. fco ;odko B/ whs Bz{ T[uh d/Dh tki wkoe/ fejk - whs, pr?o
ukj ghs/ e'Jh Bk ikJ/. whs B/ fejk - mhe n? pkg{ ih. ;ko/ fgZsb d/ rbk;K
ftu ukj gh oj/ ;B, rZbK eo oj/ ;B, ntkiK dk ;w[zdo.
gkb B/ fejk - eh ewkb dk fdq;a j?. fJ; soQK d/ fJeZm nkw j[zd/ ofjzd/
B/ < ;odko B/ fejk - j[D xZN. bkbh gfNnkb/ ofjzd?. w?I ofjzdk sK fgzv ftu
nK go j[D fgzv d/ ezwK ekiK ftu tXhe dyb BjhI fdzdk. fe;/ ;w/I ;ko/ fgzv dh
iwhB w/oh ;h, j[D xZN ofj rJh j?. id'I w?I ;odko ;K T[d'I nfij/ fJeZm nkw
;B.
- T[j fdB :kd nkT[Id/ jB <
- BjhI, e'Jh coe BjhI.
- coe feT[I BjhI, J/Bh ikfJdkd y[Z; rJh <
- j[D th pE/oh puh j'Jh j?, g[;asK se BjhI w[ZeDh. d/y' iwhB xNh,
w/ohnK b'VK th xN rJhnK, fizw/tkohnK th xN rJhnK.
- go s[jkvk ezw j? eh < y/s ftu sK B"eo ezw eod/ jB.
- ezw feT[I BjhI < w?I fJjBk d/ ezw dh tzv eodk jK, fJBQK d/ MrV/
fBp/Vdk jK, fJjBk d/ pZfunK dhnK ;akdhnK, tZfvnK d/ ;z;eko eodk jK. gokDh
cV e/ pbd jZeD s'I fJbktk th ezw j[zd/ jB.
- pj[sh iwhB t/b/ s/ j[D d/ gqpzX ftu e'Jh coe fgnk <
- jK. gfjbK ;" pzd/ ezw eod/ ;B. ;" bJh fszB vzr o'Nh pDdh ;h. j[D
gzdoK ofj rJ/ jB, edh d; ofj iKd/ jB.
- g/Iv{nK Bkb ;pzXK ftu e'Jh coe nkfJnk <
- s[;hI nZyhI d/y oj/ j', coe nkfJnk j[zdk ;kok fgzv w/oh jt/bh ftu p?m
e/ ukj ghIdk < w?Bz{ fgnko eod/ B/, nkyk BhI w'Vd/.
- s[jkv/ tor/ j'o th ;odko B/ nkb/ d[nkb/ fgzvK ftu <
- j[zd/ ;B. ub/ rJ/.
- feE/ rJ/ <
- ;afjoK ftu. fgzvK B/ eJhnK Bz{ nZr bke/ ;kfVnk.
- feT[I < gkb B/ g[ZfSnk.
- ;aokph epkph ;B, n"ospkia ;B, b'eK Bz{ p[o/ bZr/, wko fdZs/.
- s[;hI uzr/ ;odko j' <

166

- w?Bz{ eh gsk. b'eK Bz{ g[ZS'.


- Nq?eNo feT[I BhI b?Id/ <
- Nq?eNo b? fbnk fJj b'e feE/ ikDr/< p/iawhB/ jB.
- s[;hI ;afjo feT[I Bh rJ/ <
- ;afjo w/ok fdb BjhI brdk. ed/ r/Vk wko nkT[Bk, fco fJZE/ w[V
nkT[Bk. fJE/ ofjDk j?. bkbh ;afjoh j' frn?. w/o/ pkd fJj Nq?eNo yohd e/
wkvb y/sh eo/rk fe iawhB t/u e/ e'Jh j'o eko'pko, fJjdh woiah. fizBk fuo w?I
jK, w/o/ Bkb'I fgzv BjhI ftSV/rk. fgzv w/ok gfotko j?.
whs B/ g[fSnk - pkg{ ih ukj fgnk fdsh, nrbk j[ew <
- ;ogzu d/ xo ikj. ike/ g[ZS fe fgzv tb'I gq'rokw eotkT[Dk j? fe w?I
jt/bh ftu eotktK. fJj tv/ ebkeko B/, fJBQK s/ gfjbk jZe fgzv dk j?. i/
pzd'p;s BjhI j' ;edk c/o fJZE/ w/o/ xo nkJ/, fgzv fJE/ nk ikt/.
gkb B/ g[ZfSnk - go j[D/ sK s[;hI fejk ;h fgzv s[jkvk nkyk wzBdk j?.
e'Jh d;dk ;h s[jkvk tke fgzv tk;s/ ekBz{B j?. c/o ;ogzu Bz{ feT[I g[Sd/ j' <
;odko B/ fejk - w?I fJBQK dk nkyk wzBdk jK, fJBQK Bz{ g[ZS e/ ezw eodk
jK sK jh w/oh rZb wzBDr/. sK jh w/ok tke ekBz{B pD/rk. eZbQ Bz{ s[;hI nky
fdT[ fe n;hI ikDk j?, w?I ejKrk, BjhI, fgzv T[dk; j'tr
/ k, ni/ w?I j'o rZbK
eoBhnK B/, ni/ d' fdB j'o BjhI ikDk, s[;hI nkyk Bk wzB'r/ < fgnko Bkb p'b/
fwZm/ tke s'I tZvk ekBz{B w?Bz{ sK fdf;nk Bh e'Jh.
fJzB/ Bz{ whs nk frnk - pkg{ ih ;ogzu B/ fejk - gfjbk jZe ;odko dk
j? feT[Ife ;odko d/ ;Zd/ T[go nkJ/ jB, fco th w/oh p/Bsh j? fe ;e{b d/
rokT{Iv ftu mhe oj/rk, T[E/ GhV BjhI j't/rh. w?I gqpXz eoB bZr frnk jK.
;odko B/ fejk - mhe j?, fgzv Bz{ dZ; fdT[ fe nykVk ;e{b ftu bZr/rk.
fgzv Bz{ T[E/ dk ;Zdk j? ;odko tb'I.
whs jt/bh d/ whBko T[go uVQ frnk, jZEK dk fprb pDk e/ T[uh nktkia
ftu gfjbK ;Zi/, fco yZp/, fco ;kjwD/ fszB tko ;Zd/ dh g[eko fdZsh. T[;dh
nktkia ftu roi ;h, skes ;h. @@GkJhU! ;e{b rokT[Iv ftu gj[zu'. T[E/ nykVk
bZr/rk. ysw j'D fgS'I ebkeko jt/bh nkT[Dr/, T[BQK Bkb s[;hI th jt/bh g[ZiDk.
;[D' GkJhU, ;odko dk ;Zdk ;[D'.##
nktkia ;[DfdnK gfjbK jt/bh d/ pkjo yb's/ b'e nkg' nkgD/ xoK Bz{ s[o/,
fco ftjV/ ftu p?m/ fBeb/, fco toKfvnK ftub/ s/ nyho ftu SZsK s'I j/mK T[so/.
fwzNK ftu ;G ub/ rJ/. fJe th BjhI fojk.
gkb B/ e?wok, N/g foekovo b? fbnk. ;ko/ iD/ ;e{b tZb s[o gJ/. b'e
gfjbK jh nkJ/ p?m/ ;B. pj[s/ p?m/ ;B, E'V/ fgZS/ eskoK ftu yb's/ ;B. d' Y'bh
Y'b tik oj/ ;B. Y'b dh nktkia th ;Zdk-gZso j?, fi;B/ whs dh nktkia BjhI
;[Dh, Y'b dk vZrk ;[D e/ nk ikJ/. Y'bhnK B/ fJ; eoe/ th Y'b tikDk ;h
feT[Ife ebkeko fsnko j' oj/ ;B, feT[Ife rb fgnk j'fJnk j? fJ; eoe/ tikDk
Jh tikDk j?.

167

b'e Xosh s/ p?m/, wfjwkB e[o;hnK s/. ;odko tk;s/ wzih fbnk fdsh, wzih
s/ p?m frnk.
- fejVhnK p'bhnK ;[DBhnK B/ gkb < bkbh B/ g[ZfSnk.
- i' b'e ;[DBhnK ukj[D. gkb B/ fejk.
- go fJj s[jkv/ tk;s/ B/, ;' s[jkvk nkyk wzBkr/.
- mhe j? fco. fJ;ae dhnK p'bhnK s'I F[o{ eo d/D.
s[ob/ tkbk bzwk i[nkB f;Zy BjhI ;h, go frZXk ns/ GzrVk gZrK s'I fpBk
BjhI j[zdk, T[j Nhw bhvo ;h. T[;B/ pKj T[go T[mkJh, T[Irb b'eK tZb ehsh.
uko pzdK tkbh p'bh gkJh s/ nyhob/ pzd tes ;ko/ fJeZm/ BZuD s/ rkT[D bZr/.
jZEK ftu bZeV dhnK BkrDhnK Y'b d/ vZr/ Bkb skb fwbkT[D bZrhnK. d/o sZe
ewkbK eod/ oj/. fco ;o'fsnK ftu'I fJe T[fmnk, nkgDh EK s/ jh yb' e/ p'bh
gkT[D bZrk, p'bh dh nkyoh ;so ;N/i T[gobh Nhw B/ u[Ze bJh, gfjbK Bkb'I
tXhe i';a Bkb rkJh. Y'bh fgS/ tZb J/Bk M[fenk fe e?Im/ dh v'oh iawhB S[j
rJh.
foB B/ g[ZfSnk - fJBQK B/ Nhw w?Ipo ;o'fsnK ftu fpmk oZy/ B/ <
- BjhI, bkbh B/ dZf;nk, fijVk woiah p'bh gkJ/, ;[nkrs j?. fit/I epZvh
ftu fijVk woiah ob ikJ/. fco p'bhnK dk ft;ak pdb e/ f;nk;h ftnzrK s/ j'
frnk. fco fJe bzwh p'bh c?;aB/pb n"osK T[Zgo ftnzr dh ;h, ;ko/ ;o's/ jZ;h
ikD s/ d[jokT[D dh wzr eoB. gkb B/ fejk - bkbh uZbhJ/. bkbh B/ fejk
feT[I< gkb B/ fejk b'e p'bhnK xZN ;[D oj/ jB s/ w/w tb tXhe d/y oj/ B/,
yk; eoe/ fJj fijVh c?;aB/pb n"os pko/ ;h fJE/ sK f;o/ bZr rJh rZb. bkbh
B/ fejk - s[;hI ozuB Bkb ub', w?I feT[Ife w/ipkB jK, ni/ o[edk jK. T[j jt/bh
nk rJ/.
gkb B/ dZf;nk- ozuB w?I Bktb fby fojk jK. T[; dk fJe nfXnkfJ
cfsjrVQ fgzv j't/rk.
- eh Ehw j't/rk <
- Ehw fJj fe d' ;dhnK fJzrb?Iv dk oki fojk, j[D :{Bhtof;Nh gZXo sZe
ftfdnk j' rJh j? go Gkos B/ gZSw dk G'ok n;o BjhI ep{fbnk. bkbh B/
;koso, ekw{, nwoheB, :'oghnB fuzseK Bz{ gfVQnk j?. gZSwh ftdtkB tKr tXhnk
ftnkfynk eo b?Idk j?, gZSw tor/ bZSD T[;dh ;ay;hns ftu gfNnkb/ fd;d/ ;B.
fJE/ fgzv ftu nke/ T[j g/Iv{ j' frn?. f;nk;h esb tkip jB, fJ; soQK dhnK
p'bhnK ;[D fojk j?, c?;aB d/ fybkca, n"os d/ fybkc, ;[D fojk j?, nkgD/ fgsk
tKr fcT{vb bkov j' frn?. ;r'I T[; s'I tXhe. id'I fJ; e'b fgsk s'I pkd fJj
iawhB nk rJh, bkbh T[; Bkb'I r[;?b fvT{e j'J/rk. d/y ozuB, eksb fJE/ y/sK
ftu ezw eo oj/ jB. ;odko B/ g?;/ d/ i'o Bkb tvk tehb eoe/ T[wo e?d dh
EK ;iak gzi ;kb dh eotk bJh. fojkn j[zdk jh fJE/ nk frnk. j'o th eJh jB
fJE/. gfNnkb/ w/ok rtKYh tehb ngD/ fgzv d/ pzd/ dk esb dk w[eZdwk w[cs
bV fojk j?, s/ fgzv ftu tehb d; ;kb gfjbK frnk ;h.

168

- go fJ; ftu p[ok eh j? gkb <


- p[ok < fJjh sK fcT{vfbiaw j?, fJj w/ok N'bk j?, fJj T[;dk, fJe wkbe
j?, d{i/ T[;d/ r[bkw jB. fdZbh s'I b?e/ cfsjrVQ sZe feXo/ b'eszso BjhI,
irhodkoh j?. nykV/ ftu w?I d/fynk ;odko nkgD/ tZy tZy pzfdnK dhnK N'bhnK Bz{
ty ty e'fBnK ftu g[iah;aBk b?D tk;s/ jdkfJsK d/ fojk ;h, fJBQK fJeZmK ftu
fes/ th ed/ th rzvk;hnK yVe ;edhnK jB. w?Bz{ wkj"b ngokXh bZfrnk, fJ;/
eoe/ nk frnk.
xzN/ pkd bkbh nkgD/ gkgk Bkb nk frnk. phno F[o{ j' rJh. bkbh Bz{
g[fSnk - e'Jh yk; p'bh < bkbh B/ fejk - ;kohnK Jh yk;. w?I fby fbnkfJnK,
r[r/ gho dhnK, r'oy BkE dhnK. fJe pKM n"os r'oy BkE e'b n"bkd tk;s/
iKdh j?. r'oy BkE pkio/ d/ d' dkD/ fdzdk j?. n"os d/ i"V/ pZu/ g?dk j[zd/ jB.
r'oy dh i? j?. foB B/ ;[De/ fejk - fiE/ ikT[, pKMgD dk d[y, fJzBh nkpkdh j?,
c/o th e'Jh n"os pKM BjhI ofjDk ukj[zdh, s"pk. n;hI e[oe;a/so rJ/, T[E/ dk
;[jDk wzdo fJe oki/ B/ pDtkfJnk. ngDh okDh ;D/ nke/ wZEk N/fenk, fejk, i/
;zskB j' ikt/ sK c/o nktKrk, wzdo pDtk e/ iktKrk. n"bkd j'Jh, wzdo
pDtkfJnk. w?Bz{ brdk j? fJE/ n"osK pKM BjhI, nkdwh Bkwod jB.
;odko B/ fejk - ftnkj dk wsbp j'o eh j? < b[Zug[Dk < fJj sK ftnkj
s'I fpBk tXhnk jz[d?. ftnkj dk noE ;zskB T[sgsh tk;s/ Xow dh ;jz[ ykDk j?.
fco ftnkfjnk i'Vk ;zskB tk;s/ gqkoEBk feT[I Bk eo/ <
gkb B/ fejk - d/y' jo/e pzdk n"bkd BjhI ukj[zdk. foB pKM BjhI, w?I seVk
wod jK. n;hI c?;bk eo fbn? e"D pfunK dh f;ododh w[Zb bt/ < w/ok ezw
fbyDk j?, foB dk g/IfNzr eoBk. ;kBz{ j'o ek;/ dh b'V Bh.
whs nk frnk - pkg{ ih, frZXk Nhw nk ojh j?, fgS/ fgS/ fgzv.
- mhe j?. ykD ghD dk ;jh fJzsiakw j? <
- jK pkg{ ih. pZeo/ MNek e/ whN dhnK d/rK fsnko eo bJhnK jB.
dkb, ;pih, jiakoK o'NhnK fsnko jB. i[nkB w[zv/ toskD bJh p?m/ jB.
- d/y, fJe rZb dk fynkb oj/. w/o/ pzfdnK B/ ykDk fsnko ehsk j?,
toskT[Dr/ fgzv d/ w[zv/. ;wfMnk< ykjwykj p[V p[V, ;odko d/ pzd/ yk rJ/ tZX,
d{finK Bz{ fwfbnk xZN. d/yd/ ofjU, xZN Bk oj/ e'Jh uhia.
- pkg{ ih n;hI sK ykDk pDtkfJnk th fgzv d/ pzfdnK s'I j?. i/ e'Jh efj
d/t/ ;[nkd BhI ;h, ;kvk sK woB j' ikt/ fco.
- ;akpk;a whs. ;akpk;a. ykDk yk e/ b'e jt/bhU pkjo nk rJ/. gkb B/
j'o foekofvzr eoBh ;h. frXk gkoNh SZs T[go nk rJh. Y'b tZfink, p'bh
gkJh. gkb B/ o[eD dk fJ;akok ehsk. N?;N eoBk ;h fe foekofvzr mhe j'Jh <
N?;N c/b. foekofvzr BjhI j'Jh. ;akfJd Y'bK dk vZrk fiankdk T[uh fgZu dk j?.
Y'b pzd. p'bh gkJh. foekofvzr dk N?;N fco c/b. fJj bZeV dhnK BkrDhnK
p/eko B/. fJBQK dh th fgZu T[uh j?. fJj th pzd. fJe pzdk p'bh gkJ/HHH, fpBk
fe;/ ;kia d/. p'bh sK gkJh HHH go fJj eh p'bh j'Jh < Y'b s/ BkrDh s'I fpBk

169

HHH BZuD s'I fpBk. gkb fyM frnkHHH ub' pkeh eZbQ d/yKr/. ;odko B/ frZXk gkoNh
Bz{ j/mK ik e/ ;"I ikD bJh fejk. T[j j/mK T[so rJ/.
whs fco T[go nkfJnk, ;odko Bz{ fejk - ih fgzv pkjo ezXK Bkb yb'sk
j?. fJSk j? fJBQK Bz{ j'o ;[D bJhJ/. ;odko B/ fejk - ;[D bT[. go pj[sh d/o
Bh. whs B/ fejk - pj[sh d/o ekjBz{ ih. d' xzN/. p; d' xzfNnK s'I tZX Bh.
;odko B/ fejk- mhe. d' xzN/ p;. ezXK Bkb bZrk pkjo yb'sk fgzv nzdo bzx
nkfJnk, ftjV/ ftu. j[D sK jZd j' rJh. frZXk gkoNh sK p; ;kE fBGk ojh
;h. p'bhnK fgzv B/ gkJhnK. fJe s'I pkd d{ik, d{i/ s'I pkd shik HHH edh e'Jh
pZuk HHHH fco p[ZYk HHH fco i[nkB HHHH gkrbkBk BkuHHH gkrb eo d/D tkbk i';a.
d/ts/ Xosh T[go T[so nkJ/ HHH frXk gkoNh sK do;ae j' rJh HHH ;N/i fgzv B/
;zGkb bJh HHHH iZN d/ fybkc p'bh HHH pkjwDh d/ fybkc p'bh HHH jo/e iks dk
wiake T[vkT[D tkbh p'bh HHH n"os dh ;[zdosk HHH xz[vHHH godkHHH w";w HHH vkek HHH
:[ZX HHH nwB HHH jo/e p'bh. ihik ;kbh, fdT[o Gkph, Bz{j ;Z;, BDd GoikJh, r[o{
BkBe, r[o{ r'fpzd f;zx HHH afgnkoHHHH BcosHHH r[Z;k HHH ekwHHH d[y HHH gSsktk HHH
jo/e gZy s/ p'bh. J/BhnK p'bhnK fe jo/e nZr/ nk fojk ;h go tkoh BjhI ;h
fwbdh. pj[s/ ;aokph ;B, fe;/ B/ r[;skyh BjhI ehsh. fJj j? gzikp, T[j gzikp
fijVk rb'p Bz{ T[Irb s/ oZy e/ nzr{m/ Bkb m'bk wkoB s'I gfjbK oZp Bz{ g[ZS/ dZ; g[Zm fe f;ZX, fejVk gk;k b?D?, fco m'bk wko dJ/. oZp BjhI, gzikp, ;z;ko dk
o?coh j?, oZp fJ; tk;s/ y/vdk j?.
gkb p/u?B ;h. SZs s/ p?fmnK foB Bz{ fejk - fJj GhV ysoBke j?. d/y
nkg; ftu T[bMD br/ jB. ;aos bk bT[ jo/e B/ ;aokp gh oZyh j?. ozuB B/
fejk - jK gh oZyh j?, seohpB jo/e B/. w?I j/mK r/Vk bkT[D frnk. whs w/o/
e'b nkfJnk, fejk - d/y' ih s[;hI ;kjp pjkdo j'. w/o/ e'b s[jkv/ tk;s/ wfjzrh
ft;eh j[zdh, io{o fgbkT[Idk. vZp ftu'I o{Vh wkoek nXhnk eZY e/ fejk - iiwkB
dk dkB ep{b eo' g[o'js. w?I fJe seVk g?rZ wko nkfJnK. X[VXVh sK nkJh, go
mhe j?, i' j? ;' j?. id'I w?I whs tZb'I fdsh dko{ gh frnk, T[;dh y[;ah dk e'Jh
nzs BjhI ;h. fco dZ;D bZr fgnk fe ;odko Bz{ n?thI pkg{ ih BjhI efjzdk. T[j
id'I j? Jh pkg{ ;kvk. wjkoki dh ;j[z w?I T[; pzd/ Bz{ esb BhI eoBk ;h. T[j
gkfe;skB' nkfJnk oc{ih ;h. fpBk rZb s'I d' fszB tko T[; B/ pkg{ ih dh
p/fJish eo fdsh. fJe fdB w/o/ ;kjwD/ pkg{ ih Bz{ g[Zmh rb ejh. w?Bz{ rZ[;k nk
frnk. w?I T[; dh g[Vg[Vh ftu x;[zB iV fdsk. p; w/ok J/Bk e[ ezw eoB dk
fJokdk ;h. j'fJnk fJj fe w[Zek yke/ T[;B/ feogkB eZY bJh. fJjd/ s'I gfjbK
fe T[j w/o/ s/ jZbk p'bdk, w?I fotkbto eZfYnk s/ r'bh iV fdsh. T[j EkJ/I Y/oh
j' frnk. w?Bz{ e'Jh gSsktk BjhI. w/o/ fgzv, w/o/ ;odko dh e'Jh p/fJish eoe/
fdykt/. w?I fco fJjh ezw eoz{rk. id'I oc{ih fJE/ nk e/ t;/, n;hI T[BQK dh nkpkdh
ftu rJ/ HHH fe;/ uhi dh b'V j't/ jkio nKHHH s[jkvk fJE/ nkT[Dk ;kv/ XzB Gkr,
;kvk wZEk s[jkvk, ;kvk fdb s[jkvk, p; ;kvhnK XhnK G?Dk dh bki oZyDh, ;kv/

170

tv/fonK Bz{ wzdk Bk p'bDk. ;kv/ e[M fotki jB, uzr/ bZrD fe wkV/, T[BQK dk
nkdo eoBk. T[; pzd/ Bz{ rZb ;wM BK nkJh.
whs B/ p'bh S/Vh. r'o/ B/ T[; tb T[Irb eofdnK fejk - fJj nkdwh ;G
s'I tX ysoBke n?. whs dh p'bh d/ noE ;B - r'o/ dh Bhs wkVh j?. fJ; e'b
g?;k j? fi; eoe/ fJ; dk fynkb j? fJj i' ukj/ yohd ;edk j?. T[;d/ fdB
E'jV/ jB. fJ; p'bh dk nB[tkd gkb Bz{ BjhI ;[DkfJnk frnk.
foB p'bh - fJj GhV w?Bz{ fJ; eoe/ tXhe ysoBke brdh j? feT[Ife fJ;
ftu fJe th iBkBh BjhI. n"osK wodK s'I d{o ofjzdhnK jB. SZsK T[go p?m e/
swk;ak d/ydhnK jB. bkbh B/ dZf;nk, fgzv dhnK iBkBhnK eZbQ Bz{ nkT[DrhnK.
f;oca s[jkv/ tk;s/. p'bhnK gkT[DrhnK, frZX/ ftu BZuDrhnK. gkb B/ fejk d/yKr/. nZi iKrbh yo{dh pzd/ d/y', fJj' fij/ ysoBke pzd/ w?I fes/ BjhI d/y/.
d' xzN/ phs rJ/. ;odko B/ fejk - j[D pZ;. o[e rJ/. fgzv nkg' nkgD/
xohI ubk frnk. frZXk ebkeko toKv/ ftu ;"I rJ/ fiE/ eDe dhnK p'ohnK gJhnK
;B, ;kjwD/ gF{, w[orhnK dk y[Zvk. gF{, w[orhnK, ebkeko ;G ;"I rJ/. bkbN?Dk
p[Mk e/ fgzv ;"I frnk. eh gsk ;[cBk b?Idk j't/ nfijh oks c/o d/yKr/. fJj
g[okDk xo j? Bk. g[okDk xo, Ubvw?B, p[ZYk e[Zsk, p[ZY/ gjkV, p[ZYk gzikp d/;,
p[ZYk Gkos, ;G ;[cB/ b?Id/ jB. fJBQK dk pVk g[okDk fJfsjk; j?. y'ih ni/
feBkfonK s/ x[zw oj/ jB. g[okDhnK mheohnK, jZvhnK, f;Ze/, X[Bk, rhs bZG bZG e/
i'VB/ g?Dr/. ni/ fJj ezw pekfJnk j?.
fgzv ;"I frnk go ;odko ns/ T[;d/ wfjwkB BjhI ;[Zs/. fdB ftu tkgohnK
xNBktK T[go sp;ok j'D bZrk. gkb B/ fejk - fgzv fjz;e j?. n"os ns/ wod
ty ty jB, ;wfbzresk j?. c}{b d/ fotki jB. ;odko d/ ;kjwD/ T[;B/ fejk bkbh w?I nfij/ fgzv ftu ofjD dk fynkb se BjhI eo ;edk. sz{ fJE/ Bk t;
ikJhI fes/. w?I s?Bz{ e?bhc'oBhnK ftu c?b'f;ag b? fdnKrk. sz{ gzikph b'eXkok dk
nzro/iah ftu nB[tkd eohI. ;odko B/ fejk - fJjdh i' woiah j? ;' eo/. fgzv
ftu oj/, ;afjo ftu t;/, nwohek ikJ,/ i' fJjdh fJSk j? eo/. ukj/ e[S th Bk
eo/. feskpK gVQh ikJ/, ntkokrodh eo/, ekbihJ/N S'efonK Bkb rZbK wkoh ikJ/.
fJj nkikd j?. w/oh nT[X phs rJh. fij' fijh phsh, w?I T[;s'I ;zs[;aN jK. w?B{z
fe;/ rZb dk gSsktk BjhI.
r'ok jZf;nk - U ;odko, ;fBnk; dh fsnkoh j? <
foB B/ g[ZfSnk - fJ; ;apd dk eh wsbp <
gkb B/ dZf;nk - GkoshnK B/ ihtB d/ uko gVkT[ fwE/ jB. gfjbk j? pqjwuoi, ftfdnk jk;b eo', ekw s'I d{o oj'. d{ik gVkT[ j? ftnkj eo', ;zskB
T[sgsh, XB ewkT[. w"i eo'. shik gVkT[ j? w'j wwsk s'I jN', xo ftu oj' go
dyb Bk fdT[. nkyo u"E/ gVkT[ ftu ;G SZv'. oZp dh sbk;a eo'. ;" ;kb d/
uko fjf;nK Bz{ gZuh gZuh ftZu tzfvnk j?.
foB B/ fejk - go gkb GkoshnK dh n";s T[wo ukbh ;kb j?. c/o fJj
ckow{bk fe; ezw <

171

gkb B/ fejk - fJE/ rohph j?, fpwkoh j?, fJbki BjhI j?. fd;dk BjhI,
fp;aB 32 ;kb dk j? go brd? 50 ;kb dk. okiadK ns/ w?I jwT[wo jK, 40 ;kb,
go okiadK gzikj dk brdk j?.
ozuB p'fbnk - fJe rZb fJj th j? Bk fe Gkosh nkgDh T[wo S[gkT[Id/
BjhI. okiadK T[s/ fJe tko u/ue dk jwbk j'fJnk d{ih tko sgfde dk. d' tko
w"s d/ dotki/ s'I tkg; gofsnk. T[; dh Sksh ftu fJe c/cVk j? s/ Sksh dhnK
e[M jZvhnK y[o rJhnK jB. fJ;/ eoe/ N/Yk p?mdk j?, N/Yk yb'Idk j?. foB ukbh
;kb dh j?, ;[oyh gkT[vo okjhI d[bjB tKr ;idh j?, ukj[zdh j? shj ;kb dh
bZrK go gzikj ;kb dh brdh j?. b[eD whNh dh fJj y/v ubdh BjhI. fJj
okiadK s'I tZvh brdh j?. w?I pZsh ;kb dk jK. brdk j? ukbhnK dk j'tK. w?B{z
itkBh dh ukjs BjhI. w?I S/sh 50 ;kbK dk j'e/ pkDgq;s nk;aow ikDk b'udk jK,
fizaw/tkohnK s'I w[es.
gkb jZ; fgnk - s/ok nkyoh tke s/ok BjhI, fe;/ pqkjwD dk j?.
ozuB B/ fejk - w?I jK Jh id'I pqkjwD. fBT{ :koe ofjzdk jK, ft;eKf;B
gVQdk jK, e?bhc'oBhnK ftu gVQkT[Idk jK, sK th pqkjwD dk pqkjwD jK.
foB fyM e/ p'bh - nZi w?I nZe rJh. jo EK nkdwh, nkdwh, nkdwhnK dh
GhV. n"os fes/ BjhI. fes/ n"osK jB, sK f;oca n"osK. fJBQK Bz{ ed'I gsk bZr/rk
fgnko eh j[zd? <
ozuB B/ fejk - fgnko, :kBh fe ekw tk;Bk, fJ; s'I tXhnk j'o th bcia
jB fve;aBoh ftu.
foB - fgnko s'I tXhnk e'Jh bcia nZi sZe BjhI pfDnK. w?I fJ; bcia s/
wo ikBh nK. fcbw ftubh ewf;B BkfJek dk tke ;[DkfJnk - U fgnko, s?B{z
neb th nkJ/rh edh fe BjhI < fco g[ZfSnk - ozuB s?Bz{ fve;aBoh ftu'I fejVk
bcia uzrk brd? <
ozuB - eJh bcia ;[jD/ B/, nkiakdh, tckdkoh, B/eh, d';sh, ;fs, fJj ;ko/
T[B/ Jh gftZso B/ fizBk fgnko. fJBQK bciaK pr?ao fgnko dk y[d dk e'Jh wkfJBk
BjhI.
foB - nZSk fJj dZ; ozuB fJBQK ;ko/ bciaK ftu s?Bz{ ;G s'I tZX fejVk
uzrk brd? <
- ;fs, w?I pqkjwD jK foB.
- s/ok fejVk bcia j? bkbh <
- d';sh.
- s/ ;odko dk <
- B/eh. ;odko B/ fejk - B/eh s/ tckdkoh.
ozuB B/ g[ZfSnk - s[jkv/ bJh fgnko bcaia ;op'sw j?, go fejVk fgnko <
e[Zs/ Bkb fe oZp Bkb < gsh Bkb fe nk;ae Bkb < coh bt fe ;b/t bt <
foB B/ fejk - oZp Bz{ SZv e/ pkeh ;G Bkb. pkeh ;ko/ fgnko wB}{o.
;odko B/ fejk - uzrk, ubdK. ;'JhJ/ j[D.

172

ikD fgS'I gkb B/ fejk - fJj ;odko mhe n?. fJj Bk j't/ sK brksko
r'bhpkoh j't/. ysoBke b'e fJ; nr/ Bht/I, B/e j' iKd/ B/. iKrbhnK ftu fvT{e
jh ukjhd?. fJjdk j[ew ubd?. ub/rk. fgzv ;wM frn? HHH fJj fgzv dk oytkbk
j?. fgzv dk eko'pko d/ts/ ns/ oZp s'I fpBk uZb ;ed?, ;odko s'I fpBk BjhI
ubdk.
r'o/ B/ bkbh Bz{ g[ZfSnk - whs B/ ngD/ Gshi/ d/ EZgV feT[I wkfonk.
bkbh B/ fejk - T[j efjzdk ;h w?I nkgD/ d';sK d/ xo ;'tKrk.
whs B/ fejk - fJZE/ w/o/ ewo/ ftu ;"I. j[D Bh ikDk fes/.
gkb - fJj jwfp;soh, jwfiD;h dk w;bk j? bkbh. p[oh rZb j?.
ozuB - fJe d; pkoK ;kb dh nwoheD e[Vh fJE/ ;kv/ e'b e[M jcs/ ojh
;h gzikp ftu. T[j efjzdh ;h - w?Bz{ fJE/ d/ b'e uzr/ bZr/. fgT[ g[Zs, Gok, d';s
fJe d{i/ Bz{ iZch gk e/ fwbd/ B/. wK, Xh, G?Dk, ;j/bhnK, jZE ftu jZE, pKj ftu
pKj gke/ ubdhnK B/, tv/oh T[wo d/ pzd/ S'fNnK Bz{ fje Bkb bk b?Id/ B/. w?B{z
uzr/ br/. ;kv/ d/; ftu fJT[I Bh j[zdk. s[jkvh Biao ftu B[e; j? gkb. fi;B/
e[Zsk gkb oZfyn?, s[;hI ej'r/ fJj th jwfiD;h dk ftrfVnk o{g j?. w?I nwohek
frnk sK fJe ;';ab toeo w?vw ;kBz{ s"o sohe/ f;ykD nkJh. T[u/ bzw/ eZd dh,
pzdk fijk brdh ;h. efjD bZrh - gpfbe ftu w[zvk w[zv/ dk jZE, e[Vh e[Vh dk
jZE cVe/ BjhI s[o/rh. fJeZb/ fJeZb/ b[e S[g e/ i' woih y/j yKd/ fco' go
gpfbe ftu GZd/ fdq;a BjhI ukjhd/. w/ok fynkb n? fJj n?bkB eo d/Dk ukjhd?
fe fijVk gzikph, nwohek ftu ikt/ nkgD/ jZE g?IN dhnK i/pK ftu'I pkjo Bk eZY/
BjhI sk g[b; cV bJ/rh.
nrbh ;t/o wfjwkBk B/ Bk;ask eo fbnk sK fgzv dhnK e[VhnK p[VQhnK fJe
fJe d' d' eoe/ nkT[D bZr gJhnK. E'VQh d/o ftu ftjVk Go frnk. e[nkohnK,
;Zi ftnkjhnK, p[YhnK ;G. gkb B/ fejk - go Y'b sK j? BjhI. bkbh B/ fejk fJBQK Bz{ Y'b dh b'V BjhI. fJjBk dk ;kia fJBQK d/ jZE jB. p'bhnK gkT[DrhnK
frZXk gJ/rk. bkbh B/ foB Bz{ j/mK T[BQK e'b g[ZiD bJh fejk. ozuB B/ jZ; e/
fejk - wodK ftu s/ok eh ezw foB < s/oh EK j/mK j?. foB B/ g[ZfSnk - w/oh
rZb sK ;wMDrhnK BjhI, c/o w?I j/mK ik e/ eh eoBk < bkbh B/ fejk - p; fJe
tko T[BQK ftueko ik yb' . pkeh ezw T[j nkg/ eoBrhnK.
foB j/mK T[BQK ftu ik yb'sh. e[VhnK B/V/ nk rJhnK. ewhia
;btko gfjBh r'oh T[BQK ftueko yb'sh ;h, e[VhnK T[jBz{ S[j e/ jZ; ojhnK ;B,
;kohnK, pj[s T[uh T[uh, fpBk fe;/ ekoB d/, p; ukn ftu. T[go p?m/ pzd/ T[BQK
Bz{ J/Bk j;dhnK d/y e/ jZ;D bZr/. e[VhnK B/ T[go wodK Bz{ j;fdnK d/fynk sK
jZ;D' sK BK jNhnK p; u[BhnK Bkb wz{j Ye bJ/. nZyK ftu'I gkDh trD bZrk,
jk;/ d/ SDekN/ NktoK d/ T[go dh bzx rJ/. bkbh B/ gkb Bz{ dZf;nk - w[Zds s'I
fJj xo n"os dh sbk;a ftu j?. pugB ftu wK dh w"s j' rJh ;h, T[d'I s'I ;z[B
g;oh j'Jh j?. ;odko Bz{ e'Jh ftnkj eokT[D dh ;bkj fdzdk sK nkydk - fe;
tk;s/ < g[Zso gqkgsh tk;s/ ftnkj j'fJnk eod?, cb fwb frnk, j'o eh <

173

frZXk F[o{ j'fJnk. p'bh gkJh. p'bh d/ nyhob/ pzd Bkb frZXk, d' e[VhnK
ftueko nke/ pKj ftu pKj gke/ uZeo ftu BZuD bZrhnK. fco feZebhnK dh
w[dok ftu BZuhnK. gkb B/ fejk - y{p . wodK Bkb'I tXhnK Bku. fco gkb B/
g[ZfSnk - pkg{ feE/ j? < bkbh B/ fejk - rtKY fgzv rJ/ jB. - e'Jh yk; ezw g?
frnk < BjhI, bkbh B/ fejk- e'Jh ezw BjhI ;h. fco feT[I ub/ rJ/ < - feT[Ife
pkg{ B/ BZudhnK Bz{, p'bhnK gkT[IdhnK XhnK Bz{ BjhI d/yDk j[zdk. - U, :{ whB
pDtk;, s/ jZ; fgnk. e[VhnK foB Bz{ fyu e/ ftueko b? nkJhnK s/ BZuD bJh
efjD bZrhnK. foB B/ fejk - nrbh tko. nrbh tko nkJh sK BZuKrh. go
e[VhnK feE/ SZvD tkbhnK ;B. BZuD bk bJh. p/;ae fJBQK e[VhnK tKr BjhI, sK
th ekcah BZuh, wZE/ s/ g;hBk nk frnk sK o[e rJh. e[VhnK u[Bz hnK dhnK
feBkohnK Bkb T[; dk wZEk gz{MD bZrhnK. fJe e[Vh B/ p'bh gkJh L
e[M b[N fbnk w?Bz{ ;kXK ;zsK
e[M b[N fbnk ;oekoK.
rfjD/ rZN/ ;j[fonK y'j bJ/
o{g b[ZN fbnk :koK. Bh w?I b[ZNh rJh, b[ZN bJh iaodkoK, Bh w?I b[ZNh
rJh.
fszB xzN/ frZXk g?Idk fojk, f;yao d[gfjok j' frnk. ;kohnK B/ ;aops d/
rbk; ghs/ s/ ubhnK rJhnK.
wfjwkBk B/ tkg;h dhnK fsnkohnK nkozGhnK. ;kwkB eko ftu oZfynk ikD
bZrk. jZE ftu Xkr/ dk fJe rb'Nk b? e/ whs nkfJnk s/ gkb Bz{ d/ fdsk. fJj fe; tk;s/ < gkb B/ g[ZfSnk. fJj T[; ;{s ftu'I j? fijVk w?I i/bQ ftu
eZfsnk. gkb B/ fejk - fJj w?I oZyKrk. fJj ;G s'I gftZso s[jck j?. w/o/ bJh
ehwsh. ;odko B/ fJe pj[s ;[jDh fBZeh fijh S[oh fijVh ;[jD/ e/; ftu ;h,
gkb Bz{ fdsh. gkb B/ S[oh dh B'e foB dh Sksh ftueko oZy e/ fejk - j[D w?I
;odko jK. j[D s?Bz{ f;ZXh eoKrk.
foB B/ fejk - F[eokBk ckdo. s[;hI fezBhnK ;[rksK fdZshnK, E?Ie;. s[;hI
;kvh fezBh fJZias s/ ykso ehsh. id'I gfNnkb/ nkT[ sK ;kv/ e'b nkT[Dk. bkbh
sK ;kv/ xo dk Jh w[zvk j? j[D. NqK;b/;aB ftu wdd eodk j?.
;odko B/ foB d/ jZEK ftu fJe ;akb oZy fdsk. Bhb/, jo/, G{o/ o/;aw Bkb
w'oyzG dhnK nZyK, feBkoh iaoh Bkb eZYh j'Jh. uko wjhB/ br/ ;B fJ; dh
eYkJh eofdnK. foB B/ fejk - e?bhc'oBhnK, b?r[Bk fjZbia s/ ;kvk xo j?, edh
nkT[Dk.
- bkbh nkJ/rk, w?I sK j[D p[ZYk j' frnk jK, ;odko B/ fejk.
gkb B/ fejk - jK bkbh nkJ/rk e?bchc'oBhnK. bkbh gzikp j?, gzikp dk
;tkrs j't/rk. e?bhc'oBhnK :{Bhtof;Nh Bz{ bkbh dh iao{os j?, T[; Bz{ gzikp d/
c'e dk g{ok gsk j?.

174

g"VhnK T[so e/ j/mK nkJ/. eko bkr/ ;?IeV/ pzd/ ftdkfJrh d/D tk;s/ yb's/
;B. jZE fjbk e/ ftdk ehs/. g[oksB tZv/ dotki/ Bz{ fgS/ SZv e/ eko jEkJh d/
dotki/ ftu'I pkjo fBeb rJh.
foB B/ fejk - bkbh, fJE/ wod n"osK ty tZy ofjzd/ jB, ;kv/ tKr BjhI.
fJ; d{oh ekoB NZfgnK ns/ p'bhnK ftu ftS'V/ dhnK d[ydkJh MbeK jB. ;[jDh
ns/ seVh Biaw tk;s/ fti'r dh iao{os j?.
ypo fwbh fe gkfe;skB B/ jwbk eo fdsk j?. gkb tkg;h dhnK
fsnkohnK eoB bZrk j'fJnk ;h. bkbh B/ g[ZfSnk - nukBe tkg;h feT[< gkb B/
fejk - izr bZr rJh n?. d{sxo s'I ;[B/jk nkfJnk j? tkg; ikT[. ozuB B/ fejk
- w?I uko ;kb nwohek ftu fojK, izrK bZrhnK d/yhnK, s[jkBz{ eh ysok j? < gkb
u[g fojk. fco fejk - BjhI HHH s[jkvh rZb j'o j?. w?Bz{ sK ikDk gJ/rk. Bkb/
d{sxo dk j[ew w'fVnk BjhI ik ;edk. ub/ rJ/. :[ZX ysw j' frnk sK c/o
tkg; nkJ/. bkbh dh fsZeVh fwbD nkJh. gkb Bz{, w/w Bz{ iZchnK gk gk fwb/.
ozuB B/ fejk - iZch ftu ;wfbzrh fd;h < y{p jZ;/.
gkb B/ dZf;nk - jcas/ pkd :{H ghH iktKr/. T[E/ e[M :{Bhtof;NhnK ftu
b?euo jB. eZbQ ;akw Bz{ gkoNh j?. jkew B/ g[ZfSnk - ekjdh gkoNh < d'
nes{po, iBw fdB j? gkb dk. jkew B/ fejk - tkj, bkb pjkdo ;ak;soh s/
wjkswK rKXh dk th fJjh iBw fdB. tXkJh . g{oh ;akB Bkb ;akw Bz{ iBw fdB
wBkfJnk. bkbh, ezto fwqr/Ido f;zx Bz{ ;kfiazfdnK ;w/s b? nkfJnk. tfusq thDk
F[o{ j'Jh. spbuh raiap dk ;h. E'VQh d/o pkd fJT[I bZfrnk fit/I ipod;s
w[ekpbk j' fojk j't/. ezto pj[s ;ko/ ;[o S/Vdk, T[xV d[xV/, thDk tkdB o[e
iKdk HHH spbk-tkde g{oh T[;skdh Bkb T[BQK ;[oK Bz{ spb/ s/ d[jokT[Idk, fJe tko
th rbsh BjhI. gkb jZ; fgnk HHH ;zrhs ftu th epZvh. gzikp dk Bkw epZvh th
mhe j?.
nrb/ fdB jkew dh EK okiadK s/ ozuB Bz{ b?D rJh eko dk vokfJto
;kX{ ;h. ;kX{ Bz{ jkew pko/ g[ZfSnk. T[; B/ fejk, gsk BjhI - N?e;h ;N?Iv d/
wkbe B/ w?Bz{ j[ew ehsk w?I nk frnk. ;akfJd T[j fgzv frnk j't/. gkb Bz{ g[ZfSnk
- T[;B/ fejk, gsk BjhI. N?e;hnK tkb/ B/ T[[j j'o feXo/ G/i fdsk j'D?.
go ;kjp ;kjp efjzfdnK T[jdk sK wz{j ;[edk ;h. Gkte j' ikfJnk eodk
;h. e'Jh rbsh j' rJh < eh gsk.
;akwh ;koh N'bh p?mh rZbK eo ojh ;h. ;kX{ B/ ft;eh eZYh, eko ftu'I ykD
dk ;kwkB eZfYnk. fJe tZvk b'EVk G[zB/ j'J/ ;{o dk ;h, d{ik phc dk. phno
gfjbK jh pE/oh gJh ;h. phc dk N[eVk eZNe/ c'oe Bkb T[go u[fenk s/ ftnzr
Bkb fejk - e[M ykDr/, e[M BjhI ykDr/. ngD/ bJh N[eVk eNdh foB efjD
bZrh - GkoshnK Bz{ ed'I gsk bZr/rk fJj ;[nkd uhiaK B/ < s[;hI b'e soh s'I fpBk
e[M pDkT[Dk BjhI ikDd/. gkb B/ fejk - sz{ ;wMdh BjhI foB, fJBQK dk nkgDk Jh
;NkJhb j? HHH fJzvhnB t/n nkc e[Zfezr, fJzvhnB t/n nkca JhfNzr, fJzvhnB t/n
nkca tkfezr, f;zfrzr, vKf;zr HHH fJzvhnB t/n nkc w/fezr bt. n;hI s[jkv/ e'b

175

;kY/ fszB wjhB/ fpskJ/, s[jkBz{ gsk BjhI ;kvk th e'Jh Yzr sohek j?, T[; ftu
s[jkvh e'Jh fdbu;gh BjhI. ngD/ nkg ftu J/B/ S[g/ j'J/ fe j'o feXo/ d/yd/ jh
BjhI. w?I jkew Bz{ jNk fdZsk, w/oh woiah, ;ko/ fJ; rZb'I nzdo'I nzdoh Bkokia fe w?I
feT[I jNkfJn?. s[jkBz{ fJ; Bkb eh < w?Bz{ BjhI ifunk w?I jNk fdsk. w?I fe;/ Bkb
nkgDhnK GktBktK feT[I i'VK < s[jkvk tosktk Gkte j?, fJj' fcT[vfbiaw j?. w?I
N?e;h ;N?Iv tkb/ Bz{ BtK vokfJto G/iD bJh fejk, T[j ;kX{ Bz{ b? nkfJnk, efjD
bZrk - fJjdh s/ w/oh ezX ;KMh j?. fJe' gfotko ;wM'. J/Bk gkrbgD < fJj eh
e[nkbhfce/;aB j'Jh <
- fBok gkrbgD, foB B/ jK ftu jK fwbkJh.
okiadK B/ fejk - i/ T[jB/ efj fdsk fe ;kvk gfotko fJe' ;wM', fJ; ftu
rbs eh efj fdsk <
gkb B/ fejk - J/; soQK sK ;kok ijkB Jh fJe gfotko j'fJnk. y/s Bkb
y/s brdk j?, ;ojZd Bkb ;ojZd brdh j?. n;hI fp;aB e[eZ Bz{ fejk fe jcas/
bJh fpjko iktKr/, fJj fojkV eoh iKd? w?Bz{ th b? e/ ikT[ HHH s[jkv/ fpBk w/ok
fdb Bh bZrDk. j? Bk ewb . fJj petk;h iiapks ;kBz{ g;zd BjhI jB. s[jkBz{
;wM feT[I BjhI nkT[Idh<
j'o e'Jh rZb fijVh s[jkBz{ uzrh BjhI bZrh < okiadK B/ g[ZfSnk.
- fjz;k. fjzd[;skB fjz;e j?. s[;hI th fszB/. gkb djkfVnk.
- j'o e[ZM < okiadk B/ g[ZfSnk.
e[ZM d/o gkb u[g fojk. fJj fszB/ T[m/, pkjo nkT[D bJh uZb gJ/.
- iKd/ feT[I j' < ni/ sK w?I rZb F[o{ ehsh j?. nkU p?m'.
o[e/ BjhI. nkg' nkgD/ fNekfDnK s/ g[Zi e/ ;"I rJ/. gkb B/ eJh tko ;[B/j/
G/i/, eko G/ih, w[Ve/ e'Jh gkb e'b BjhI frnk. fi; ;akw gkb dh tkg; otkBrh
;h, pj[s ;ko/ tkec ftdk eoB nkJ/. fJj fsZeVh BjhI nkJh. ftdkfJrh tes
;ko/ j?okB ;B, fsZeVh fJE/ feT[I BjhI < eJhnK B/ gkb Bz{ g[ZfSnk, foB Bz{ g[fSnk,
d't/I ykw';a. fJzv' nw?oheB d';sh fJ; soQK N[ZNDh sK BjhI ukjhdh ;h.
ozuB B/ jT[ek b?e/ fejk - T[j :kd nkT[Id/ ofjzd/ jB. bkbh d/ fgzv
dhnK :kdK, frZX/, Bku, bzwhnK ;?oK, ftuko tNKdo/, ;G e[M ;kca fdZ; fojk j?.
T[BQK Bz{ ;kv/ ftu e'Jh y{ph BjhI fdZ;h ns/ nwoheDk ftu e'Jh B[e; BjhI
fdf;nk. eh ;kBz{ th :kd eod/ j'Dr/ T[j edh < ;akfJd jK, ;akfJd BK. pzd/ B/
nkyo HHH :kdK fgZSk SZfvnk sK eodhnK BjhI. go pJh T[j nw?oheB jB,
iiafpnK s'I w[esHHH BjhI BjhI, iiafpnK Bz{ Bcoas eoB tkb/. n;hI fJ; rZb'I ;zs[;aN
jK fe n;hI T[BQK Bz{ fgnko fdsk, ;kE fdsk, ikDekoh fdsh s/ fco oZd ehsk.
foi?e;aB n?p;'fbT{N BjhI j[zdh. n;hI T[;/ Bz{ fsnkrd/ jK, fijBz{ fgnko ehsk. i?aB
(Zen) nfXnkge nkfynk eod/ ;B - ;Zu BjhI fdf;nk sK fceo feT[I< fdZ; ikt/rk
GftZy ftu. fJ; iBw ftu Bk ;jh nrb/ ftu. T[whd BjhI SZvDh.

176

wjkokik dbhg f;zx ns/ e'fjB{o jho/ dhnK rZbK d"okB eJh tko w?I f;Zy
o'Id/ d/y/ jB. fiZvh e[ w/oh j?;hns j?, w?I nkgDh okiXkBh cfsjrVQ s/ T[;d/ wfjb
T[iVd/ d/y/.
gfNnkb/ tkbk ro/tkb ykBdkB e'Jh xZN yZphykB BjhI ;h. T[Xo ;odko B/
th Bz{j Bz{ fJe feZb' ;'Bk gkfJnk ;h. e'Jh rZb ;h fi; eoe/ ;odko ;zs[;aN BjhI
;h. wZs ;wMDk e'Jh b?D d/D dh ejkDh j't/. fgT[ g[Zs dh cehoh jh sK fJj
b/y fbyD tk;s/ wip{o eodh ojh. go T[j y[;a BjhI ;h. w/oh wkwh B/ w?Bz{
nkgD/ e'b fpmk e/ pj[s Xhwh nktkia ftu dZf;nk - ftnkj fgSI' e[M fdB sK
bkbh nkgDh tj[Nh Bkb xz[wdk x[wkT[Idk fojk. c/o cfsjrVQ fgzv ub/ rJ/. ;koh
jt/bh y[;a. w[Zds pkd fJe n"os dk edw nzdo frnk HHH wkbeD dk edw. fJe
fdB ;odko B/ bkbh Bz{ fJe gk;/ fbik e/ j"bh d/D/ fejk - ;afjo ns/ fgzv dk
coe sK ikDd/ U bkbh. s/oh tj[Nh jt/bh dh SZs s/ yb' e/ e/; tkj ojh ;h.
nzdo vq?f;zr N/pb gJ/ jB. fgzv d/ b'e fJ; soQK dh rZb g;zd BjhI eod/.
bkbh B/ tj[Nh e'b fJj ;bkj g[uk fdsh. tj[Nh Bkokia j'e/ gfNnkb/ nk rJh.
e/; eNk e/ p"pv j' rJh. efj fdsk, w[Ve/ fgzv BjhI iKdh. d'js/, w/ok wB T[;
fdB dk T[dk; j? fi; fdB dh w?I fJj ypo ;[Dh. tv/ ykBdkBk dhnK Bz{jK XhnK
pj[s tv/ fdbK, tZvhnK BiaoK tkbhnK j'fJnk eodhnK jB. uzr/ ;arB BjhI fJj.
fJ; jt/bh Bz{ Biao bZr rJh j?. fi; dh rZb fJbkek wzBdk j?, Bz{j Bz{ ;G s'I
gfjbK wzBDh ukjhdh ;h. ukjhdk sK fJj ;h, fi; ;fBnk;h B/ T[wo Go pDtk;
eZfNnk, Bz{j fgzv ftu ofjzdh. fJE/ fejVk e'Jh ;Z; BDd ;h skjB/ fwjD/ d/D
tkbh < cfsjrVQ T[dk; j'fJnk.
- n"os pr?o xo thokB j?. n"os e'b xo dhnK ukphnK jB, nzB d/
r[dkw dhnK, nbwkohnK, NozeK dhnK. ;t/o/ X{g, ;akwh dhtk pkbDk T[; dk ezw
j?. oZp dk Bkw b?e/ o;'Jh ftu nZr pkbdh j?. pkeh gfotko T[;dk wfjwkB j?
s/ n"os w/iapkB. T[j fsT[jkoK dhnK soheK :kd oZydh j?, tosK d/ fdBK dk gsk
j?, wodK Bz{ :kd eokT[Idh j? fe tv/fonK Bz{ :kd eoBk j?, T[; ftu ;{ywsk j?.
wodK Bz{ y/sK, ezwK s'I fJbktk j'o e[M BjhI gsk. fi; xo ftu n"os BjhI T[;
d/ dotki/ nZr/ sK wzrsk th BjhI o[edk.
;wK fGnkBe j?, gfVQnk ;h, ;[fDnK ;h, J/Bk y"caBke w?I gfjbh tko d/fynk.
N?r'o B/ fbfynk - wkoE{b B/ xkj dh gZsh Bz{ fgnko dh g/;ae;a ehsh. gZsh
B/ BKj ftu f;o fjbkfJnk s/ d"V rJh. wko{Eb bZy ;kb s'I fti'r dh nZr ftu
pb fojk j?.
fijV/ :ko p/bh bkbh Bz{ p/nzs tZvk ;kfjs gkoy{ nkyd/, w?I ;tkb eodk e[ZM fbfynk j? sK fdykT[. TZ[so fwbdk - ;[eoks B/ fJe bkJhB Bjh fbyh, fco
;[eoks, ;[eoks BjhI < w?I d{ik ;tkb eodk - fJe i[nkB fi; dk Bkw gb?N' ;h,
ngD/ w[o;ad d/ p'bK ;dek nfijk ftzfBQnk frnk fe T[; okjhI ;[eoks gqrN j'
frnk. s[jkBz{ w?I gb?N' ;wMdk jK, s[jkv/ okjhI bkbh feT[I gqrN BjhI j'fJnk <

177

w/oh phth fJj b/y fby/ ikD d/ fybkca j?. T[;dk nkyDk j?- jko/ j'J/ pzd/
dh ejkDh S/VB dk eh wsbp < fJ; ftu'I fe;/ Bz{ eh fwb/rk < w?I nkydk jK
fti/sk dh ejkDh sK ;ko/ fbyD Bz{ fsnko B/, w?I jko/ j'J/ BkfJe dh ejkDh
fbyKrk. fybkc fJ; eoe/ th j? T[j fe ozr wzu T[go w/ok o'b wkVk j?.
gfjo/dko dk o'b w?Bz{ ;theko BjhI ;h eoBk ukjhdk.w?I eh eodk < i/ pzdk
;{soXko j[zdk, w?I nkg/ itkp d/ fdzdk. fJ; vokw/ dk ;{soXko oZp j?. T[;Bz{ e"D
BKj eo/rk < edh edh wkVk o'b, uzrh n?efNzr ekoB uzrk bZrD bZr iKdk j?.
i' fiazw/tkoh fwbh, fBGkJh.
nihs dk ftnkj w/o/ s'I fszB ;kb gfjbK j' frnk ;h. ;odko poks ftu
b"Ir'tkb nkfJnk ;h fiE/ poks Y[Zeh. w?I nkgD/ ftnkj dh sohe gZeh j'D fgS'I
nihs Bz{ g[fSnk - ;odko Bz{ nkg ekov d/D frnk ;h fe fe;/ Bz{ G/fink ;h <
nihs B/ fejk - ekjBz{, w?I sK ekov SgtkJ/ jh BjhI. jZE Bkb fbye/ fumh vke
ftu gk fdsh ;h. w?I th ekov BjhI SgtkJ/ ;B, fumh gk fdsh. T[; xo pko/
dZf;nk ;h fiE/ poks ikDh ;h, wkB;k.
;odko BjhI nkfJnk. gsk bZrk fe gfNnkb/ nkfJnk j'fJnk j?, nkgDh phth
;w/s w?I pj/Vk o'v ubk frnk. uoBh jZE bkJ/, n;h;K fwfbnK, ;arB fwfbnk,
mzYk sZsk ykD ghD Bz{ fwfbnk. w?I g[ZfSnk - fuZmh BjhI fwbh w/oh < fejk - fwb
rJh ;h. fco g[ZfSnk - nkJ/ feT[I Bh < nihs dh poks uVQ/ ;h, w?Bz{ brdk ;h
nkT[Ir/. efjD bZrk - nihs s/o/ Bkb'I f;nkDk j?. fuZmh ftu T[; B/ fbfynk ;h
fe nskbK s'I b"Ir'tkb poks ikJ/rh, fJe rZvh cfsjrVQ ftu'I dh s[jkBz{ fpmk e/
b? nkJ/rh. ;t/o/ d; ti/ fsnko ofjU. sz{ ;[Bkw ftu'I dh bzxDk ;h Bk wkB;k
tk;s/ < fby fdzdk fJe rZvh cfsjrVQ ftu dh ikJ/rh. w?I nk iKdk. s?Bz{ s/ phpk
Bz{ gsk Bh j'Dk, phpk dk gkgk ufjb ;odko w/ok d';s n?. T[j w/o/ Bkb'I tZvk j?
o[sp/ ftu. w?I fJe fgzv dk wkbe, T[j S/ fgzvK dk wkbe. fgzv d/ b'eK B/ ufjb
;odko e'b rZb ehsh fe nkgD/ fgzv bkfrT[I o/b rZvh bzxdh j?, o[edh BjhI.
;kBz{ wkB;k ikDk g?Id?. ;odko B/ fejk - o[etk fdzB/ nK. o/b wfjew/ Bkb rZb
ehsh, wfjew/ B/ fejk- d; J/eV iwhB d/ fdT[ w[cs, ;N/;aB pDk fdzB/ nK.
;odko B/ iwhB d/ fdsh. id'I gfjbh tko Bfozdog[o/ ;N/;aB s/ rZvh o[eh, i;aBk
tkb/ fJeZm ftu w?I th ;K. phpk ih s/o/ gkgk, ft;eh pVh ghId/. nchw th Se
b?Id/. d' fszB g?r bke/ fco x'Vh s/ y/sK tZb r/Vk bkT[Dk. ;kb 1962 ftu uhB
dh bkw bZrh. fi; gk;/ jB/o/ ftu ;odko B/ x'Vh Bz{ nZvh bk fdsh, T[; gk;/
ykJhnK g[ZNhnK j'JhnK ;B HHH ;kfJoB ;[DB ;ko ykJhnK ftu ik b[e'. ;odko Bz{
gsk BjhI ;h. x'Vh ykJh ftu fvr gJh, bZsK N[ZN rJhnK, wo rJh. ukjb
;odko J/Bk T[dk; j'fJnk fe ;dk bJh ft;eh, nchw SZv fdsh. i/ BjhI, sK edh
BjhI.
eZbQ f;XkoE fwb frnk, fusoeko. bkbh Bz{ 25 ;kb s'I ikDdk j?. w?I
dZf;nk - bkbh pko/ fbyD dk :sB eo fojk jK, e[ZM fdykJh BjhI fdzdk. jZ;
fgnk, fejk - bkbh G{s j?. ;kca fd;dk G{s. fJe j'o G{s j't/ sK bkbh Bz{ p[ZM/.

178

w?I fejk- d{ik G{s bkbh Bz{ p[ZM bJ/rk go nkgK Bz{ d{i/ B/ th rZb BjhI ;wMkDh.
nkgD/ ;kjwD/ fJe dh EK d' G{s j'Dr/, nkgDh w[;aeb d[r
Z Dh j' ikt/rh.
f;XkoE B/ fejk - T[j ;ze/sK, fwZEK s/ o{geK Bkb rZb cVB dk :sB
eodk. T[jd/ jZE, pkjK, nZyK, p'bK Bkb'I tXhe rZbK eodhnK. fJe fdB iKfdnK
iKfdnK o[e/ - ;Ve d/ ftueko E'Vk e[ xkj T[frnk d/fynk. yb' rJ/, xkj Bz{
fejk - T[J/ s?Bz{ Bk rK ykJ/rh Bk wZM, Bk G/v d/ ezw nkJ/Irk Bk pZeoh d/. feT[I
T[r nkfJn?I fJE/ < gjhnK j/m e[ub/ ikD bJh < fco p?m rJ/, ;kBz{ fejk - d/y',
T[go ikD tk;s/ fizBh e[ fJ; ftu skes ;h bk fdsh, id'I EZe frnk, f;o M[ek
fdZsk. nkj d/y', M[fenk f;o d/y'.
Bkd gqrk; d/ i[nkB bkbh B{z fwbD rJ/. T[wo tXhe j'D eoe/ finkdk
rZbK Bk eo ;e/. T[m/. T[BQK dhnK d;skoK gb';fdnK gb';fdnK fejk- d;sko
pr?o pzdk bkj'o Bjh_ ik ;edk.
u[ge/ fij/, fJj' fijh rZb bkbh jh eo ;edk j?. bkj"o gzikp dh d;sko
j?. gzikp id'_ gzikp B{z fwbD s'_ ;zrDk SZv/rk T[dh_ wko{Eb ftu r[w;a[dk g[B{z bZG
ikJ/rk.
gfNnkb/ iK cfsjrV, nZi bkbh e'b e[M Bjh_. id'_ ;G e[M ;h, T[d'_
ikfJdkd ekoB wkD Bjh_ ehsk, j[D Bjh_ j? sK e'Jh rZb Bjh_. ykbh n;wkB ekbh
xNk B/ x/o fbnk, d/o sZe SkJh ojh, pko;K j'JhnK, e[VhnK shnK ftZu BZuhnK,
rhs rkJ/. fco n;wkB ;kc j' frnk. shnK, rhs, e[VhnK, xNk Bkb nb'g j'
rJhnK, bkbh do;ae fojk. fi; tork j'o e'Jh Bjh_, nfijk dq;aNk. fo;ahnK B/
t/d wzso fby/ Bjh_, d/y/ ;B, fJ; eoe/ fijVk pzdk fo;ahnK B{z b/ye nkydk j?,
T[;B{z nBgVQ ;wfMnk iKdk j?. fo;ah wzso-dq;aNk ;B.
w?vw fNtkDk B/ dZf;nk- id'_ ;odko B/ bkbh dh wK ftnkj e/ fbnKdh, ;Z;
B{z gsk bZrk fe f;o Bjh_ r[zfdnk j'fJnk, ;Zrh c[Zb Bjh_ gfjB/. fejk- gfjbK f;o
r[zd', fco oE ftu'_ T[sko e/ gkDh tkoKrh. oE ftu f;o r[zfdnk frnk sK ;Z;
dotki/ s/ nkJh. pVh ;ys ;h T[j.
w?_ ngDh phth Bkb rZb ehsh, T[;B/ fejk- fJj ;Zu Bjh_. ;kv/ ykBdkBk
ftu B{zj Xh B{z p[{j/ s/ ybQkoh oZyD dk fotki Bjh_. gfjo brd? f;o r[zdD B[{z,
gs? ? BkJh, BkfJDk, pkjwD, pkjwDhnK ekjd/ bJh j[zd/ B/ ? fe;/ o;w ftu
e[skjh_ Bk j' ikt/, fJj ;ko/ ;bkjeko pk-w[bkjiak j'f;anko ofjzd/ ;B. y[Zb/Q e/;
pd;arBh dh fB;akBh j[zd/ B/. w?vw fNtkDk B{z rbs ;{uBk fwbh j?. ;kB{z T[BQK dk
gsk j? fiBQk B/ fJj' fijhnK rZbK xVhnK.
bkbh dh gq/oBk sfjs gkso ns/ nfws'i B/ ;g/Bh ;akfJo b'oek dk BkNe
nZr d/ ebho/ gzikph ftu nB[tkd eoe/ Bhbw wkB f;zx d/ fBod/;aB j/m id'_
gzikp :{Bhtof;Nh uzvhrV ftu y/fvnk sK do;ae dzr ofj rJ/ ;B.
nZyh fvZmk ;zs ioB?b f;zx feskp fbyD tkbk dbpho f;zx nkgq/;aB
pb{;Nko pkd ;szpo 1984 ftu r[ofdnkb pb d/ xo, C-13 , :{Bhtof;Nh e?_g;
ftu nzvo-rqkT[_v ofj fojk ;h.pb B/ bkbh BP{z xo ;Zd fbnk. e/jo f;zx s/

179

pbeko f;zx g[Zi rJ/. f;Zy, ;dw/ ftu'A bzx oj/ ;B.wkj"b T[dk; ;h. bkbh B/
fejk- nekb sys dh s[ozs T[;koh Bjh_ j'Dh ukjhdh. fJe fJZN jo o'ia bZrDh
ukjhdh n?, f;oca fJe fJZN o'ia. fco T[;B/ nkiaakdh, pjkdoh, o[dB, NZeo dhnK
rZbK ;[DkfdnK ;g?fB;a ;kfjs d/ w'Yh ;otKshi d/ vkB eftri'N s'_ b?e/ j[D sZe
d/ ;kfjs dh ;?o eokJh. :{BkBh Bktbeko fuzse fBe;' eiKsi?fe; dh nwo ouBk
cohvw n?_v v?ZE dh eEk S/V bJh. :{BkB d/ Bkb brd/ Nkg{ eohN ftu ;EkBe
fJ;kJh, s[oeK Bkb Neok oj/ jB. wkJheb ns/ gk;ak Uvh;h ohftfIiafNv ftu :'X/
jB. fJ; feskp ftubh nkiakdh dh rkEk ;[DkT[_fdnK bkbh B/ nkdwh dh ;akB dk
T[j wkofwe toDB ehsk fe uko xzN/ j'o e'Jh Bk p'fbnk. j[D dbpho 85 ;kb
dk j' frn?. T[; B{z T[; fdB dk bkbh ni/ G[Zfbnk Bjh_. c'B s/ g[ZS b?_d?- fet/
n? pb s[jkvk bkbh j[D? ihtB ftu fJe tko T[;B{z fwfbnK, T[; dk fujok,
nzdkf}-afpnK ;skJh ;kb s'_ w/ohnK nZyK nZr/ ;iht fco fojk j?_, T[; dhnK ntk}K
dh X[B ;[DkJh d/D', jZEK dh w[dok fdykJh d/D' nZi/ jNh Bjh_.
jo ;t/o T[;B{z fJe ;o'sk ukjhdk ;h. wZe/ T[go ijkdhnK dk jwbk,
e;awho dk jiaospb ;zeN, fw;o ftu w[;fbw pqdoj[Zv dh uVQs, ;qh bzek ftu
fbN/ dh wknoe/ pkiah. p/nzs f;zx dh jZfsnk iK fe;/ B'pb fJBkwdko dk j[Bo
fJe' fijh o'wKfus ;a?bh ftu toDB eodk. oftzdo oth ns/ pbtzs wkrN tor/
T[;d/ fto'Xh f;o fBtk e/ ;[DB bZr iKd/. rb'p T[; tk;s/ pj[s S'Nh r/_d j?,
e[M j'o tZvh j'Dh ukjhdh ;h.
gzikph b'e-t/d dk fizBk bkbh Bz{ gsk j? nZi j'o fe;/ Bz{ BjhI gsk. fJ;
eoe/ b'et/d d/ tke okjhI rZb w[ekT[Idk jK, -i/ t; eoB dk wzso Bk nkT[Idk
j't/ sK f;tk Bk irkT[.
ekcek B/ fbfynk - bZy ;kb gfjbK wo w[eh fe;/ :kd ftu i/ ikB g?
ikt/, fco Bk T[j ;'fJrh Bk ;"D dJ/rh. bkbh ns/ ekcaek fiT[I gJhnK :kdK d/
Bkw jB.
ozuB, gkso ns/ ;[fozdo ;aowk fJ; fbys ftu nk T[so/, w?I T[BQK dk
F[eor[iako jK.pb B/ e?Nkfb;N dk o'b fBGkfJnk. w/oh e?fw;Noh dh feskp dk
fJe nfXnkfJ e?Nkfb;N ;h. e?Nkfb;N dh n?eNht/;aB n?Boih fezBh e[ j? s/ T[j
feZv/ tZv/ ezw eotk b?Idk j?, n;hI ckow{fbnK Bkb jZb eo b?Id/ ;K. bkbh dk
;tkb jZb Bk j'fJnk.
bkbh T[go fbyDk F[o{ ehsk ;h. gkgk tXhe jkiao j?. go bkbh r?o
jkiao BjhI. T[;dh jkiaoh ns/ r?ao jkiaoh dk gsk BjhI brdk. gzikph :{Bhtof;Nh
ftu jkiao j[zdk j'fJnk T[j ;koh T[wo r?o jkiao fojk. e?fw;Noh B/ n?p;?IN
n?bhw?IN dh rZb dZ;h. eJh tko e'Jh n?bhw?IN fe;/ ezgkT{Iv ftu ;akwb j' iKdk j?,
fco ubk ikdk j?. j[D ;kv/ ;kjwD/ d' ezgkT{Ivia gJ/ jB. fJe ftu n?bhw?IN edh
BjhI nkfJnk. d{i/ ftu nkfJnk s/ ubk frnk. j[D d'tK ftu fJj n?bhw?IN r?o
jkiao j?, fJ; bJh pokpo j'D/ ukjhd/ jB, go fJj d't/I tZy tZy jB. n?bhw?IN

180

r?o jkiao j' frnk, go jkiaoh bZrh dZ; ojh j? fe nkfJnk ;h. nkgD/ nkT[D
ns/ ikD dh fB;akBh SZv e/ ezgkT{Iv B[z{ gqGkfts eo frnk j?.
gkmeK B/ r'oeh ofus Nkb;NkfJ dk ;apd fuZso gfVQnk j?. fJBQK d'jK dk
nkg;h ;zpzX ;kfjs s'I fJbktk th ;h. fMVeK yk b?Idk, sK eh, c/o nk iKdk.
Nkb;NkfJ fBe/ w'N/ ezw nkydk, y[;ah Bkb eodk.;kfjs wBch j?, w/ok ns/
;odko dk T[jh fo;ask ;h fijVk r'oeh ns/ Nkb;NkfJ dk. fJe coe th j?.
Nkb;NkfJ ftub/ n?p, ;odko ftu BjhI jB.
w/o/ nzro/iah d/ nfXnkge gq'c?;o Bfozdo ekbhnk ;B. d' fdB dh S[Nh pkd
ebk; tZb nk oj/ ;B sK w?I ;fs ;qh nekb p[bkJh. T[od{ d/ ;akfJo ;B, ebk;
s'I pkjo T[od{ ftu rZb eod/. w?I fejk - ;o, e'Jh e'Jh Nhuo j[zdk j? nfijk,
fijVk, i/ Bk nkt/ sK ftfdnkoEh T[dk; j[zd/ jB. T[so fdsk - e'Jh e'Jh skfbp/
fJbkw Gh n?;k j'sk j?, Nhuo gfjb/ Biao d"Vksk j? fJXo T[Xo, T[;ek wBg;zd
skfbp/ fJbw r?o jkiao j?, t'j Gh T[dk; j'sk j?. y{p jZ;/.
;{uBk
;kfjs ns/ fJfsjk; d/ ftfdnkoEhnK tk;s/ fJ; vokw/ ftub/ gksoK d/ BK,
EK s/ xNBktK ;ZuhnK jB. w?I Xow dk ftfdnkoEh jK. w/o/ tk;s/ ;G e[M ebfgs
j?, fwfEnk, wkfJnk. wzu s/ e/Idoh o'b fvT{e dk j?. pkeh d/ gkso, nzro/iah
;kfjs d/ F[ehB, g{op d/ pZu/ jB. e[M gkso f;ZX/ jB e[M n?p;ov. g{op B/
gZSw Bkb ;ztkd oukfJnk. w/oh ndkekoh s' e'Jh ;zs[;Na j? fe BjhI, e"D ikD/.
fe;/ B/ skVhnK BjhI wkohnK. u[gukg fpBk fJe d{i/ Bkb rZb ehs/, BhthInK gk e/
epo;skB ftu'I do;ae nkg' nkgD/ xoK Bz{ ub/ rJ/. w?I epo T[go dhtk pkb
fdsk. eh gsk e;hd/, eZtkbhnK rkT[D tk;s/ eZtkb nk ikD. T[; pko/ fJ; soK
dh w/oh fJj fbys gfjbh j't/ ;akfJd, j/ ;Zu/ gks;akj, nkyoh fpbe[b Bk j't/.
ekcek d/ gkgk B/ fejk ;h - mhe j?, nZr ftu'I dh fBeb e/ ;'Bk F[ZX j' iKdk j?
go nkdwh nZr ftu'I fBeb e/ y{Bh ikBto j' iKdk j?.
w?I s/o/ Bkb ;fjws BjhI fgsk. s/ok tke gZSw tk;s/ mhe j?. w?I g{oph jK.
nZr ftu'I fBeb e/ g{oph pzdk ;kX j' iKdk j?, yok ;'Bk. fit/I fvT{e.

S-ar putea să vă placă și