A Preparao do Paparuto - Povo Indgena Krah Ministrio da Agricultura, Pecuria e Abastecimento Cerrados Recursos Genticos e Biotecnologia Transferncia de Tecnologia Ministrio do Desenvolvimento Social Ministrio da Agricultura, Pecuria e Abastecimento C G P E
6 6 7 8 Documentos 146 Miguelito Cawkre Krah Dodanin Piik n ! Krah Lucimar Moreira Terezinha Aparecida Borges Dias Sandra Beatriz Barbosa de Cerqueira Zarur Ynai Masse Bueno A Preparao do Paparuto - Povo Indgena Krah Planaltina, DF 2005 ISSN 1517-5111 Setembro, 2005 Empresa Brasileira de Pesquisa Agropecuria Embrapa Cerrados Ministrio da Agricultura, Pecuria e Abastecimento Exemplares desta publicao podem ser adquiridos na: Embrapa Cerrados BR 020, Km 18, Rod. Braslia/Fortaleza Caixa Postal 08223 CEP 73310-970 Planaltina, DF Fone: (61) 3388-9898 Fax: (61) 3388-9879 http://www.cpac.embrapa.br sac@cpac.embrapa.br Comit de Publicaes Presidente: J os de Ribamar N. dos Anjos Secretria-Executiva: Maria Edilva Nogueira Superviso editorial: Maria Helena Gonalves Teixeira Reviso de texto: Maria Helena Gonalves Teixeira Normalizao bibliogrfica: Marilaine Schaun Peluf Capa: Wellington Cavalcanti Editorao eletrnica: Wellington Cavalcanti Desenhos: Miguelito Cawkre Krah Impresso e acabamento: Divino Batista de Souza J aime Arbus Carneiro 1 a edio 1 a impresso (2005): tiragem 100 exemplares Todos os direitos reservados. A reproduo no-autorizada desta publicao, no todo ou em parte, constitui violao dos direitos autorais (Lei n 9.610). A preparao do paparuto: povo indgena Krah / Miguelito Cawkre Krah et al. Planaltina, DF: Embrapa Cerrados, 2005. 23 p. (Documentos / Embrapa Cerrados, ISSN 1517-5111; 146) 1. Culinria. 2. Populao indgena. I. Krah, Miguelito Cawkre. II. Srie. 641.5 - CDD 21 P927 Embrapa 2005 CIP-Brasil. Catalogao na publicao. Embrapa Cerrados. Miguelito Cawkre Krah Indgena da Tribo Krah Dodanin Piik n ! Krah Indgena da Tribo Krah Lucimar Moreira Gegr., M.Sc., Sensoriamento Remoto e Geoprocessamento, Embrapa Cerrados lucimar@cpac.embrapa.br Terezinha Aparecida Borges Dias Agrn., M.Sc. Embrapa Recursos Genticos e Biotecnologia dias@cenargen.embrapa.br Sandra Beatriz Barbosa de Cerqueira Zarur Antrop., M.Sc. Embrapa Recursos Genticos e Biotecnologia sbzarur@cenargen.embrapa.br Ynai Masse Bueno Agrn., M.Sc. Embrapa Transferncia de Tecnologia ynaia.bueno@embrapa.br Autores Os indgenas da Tribo Krah agradecem Empresa Brasileira de Pesquisa Agropecuria (Embrapa), Ministrio da Agricultura Pecuria e Abastecimento e ao Ministrio do Desenvolvimento Social e Combate Fome a oportunidade de publicar este trabalho. A equipe de Etnobiologia da Embrapa agradece o apoio do Ministrio do Desenvolvimento Social e Combate Fome (MDS) a execuo deste documento. Agradecimentos Apresentao No Brasil, existe grande diversidade de povos tradicionais e indgenas. Essa multiplicidade cultural contribui para a formao de gostos alimentares especficos e uma variedade de culinria fortemente relacionada ao arcabouo ritual e mtico desses povos, as chamadas comidas tradicionais. A valorizao desse tipo de comida pelo registro do modo de faz-las e de quando faz-las importante na preservao da diversificao alimentar e tambm na valorizao das espcies e das variedades utilizadas. No Cerrado do Tocantins, vive o povo indgena Krah que celebra seus rituais, chamados por eles de festas, com a comida tradicional: o Paparuto. Roberto Teixeira Alves Chefe-Geral da Embrapa Cerrados Sumrio Introduo em Portugus .................................................. 10 Introduo Krah ............................................................. 11 Histria do paparuto ........................................................ 12 Kw!r cupu jar"n x ......................................................12 A Preparao do Paparuto - Povo Indgena Krah Miguelito Cawkre Krah Dodanin Piik n ! Krah Lucimar Moreira Terezinha Aparecida Dias Sandra Beatriz Zarur Ynai Masse Bueno Introduo em Portugus Ns, o povo Krah temos muitos tipos de alimentos, mas o paparuto a comida mais especial para ns. Na maioria das festas fazemos o paparuto como, por exemplo: nas cerimnias de casamento, no nascimento do primeiro filho e nos trminos de resguardos. Tambm, quando algumas pessoas se restabelecem de uma doena grave e final de luto. Nesses casos citados, feito um paparuto grande para toda as pessoas da aldeia. Tambm fazemos pequenos paparutos, quando realizamos qualquer brincadeira (podendo acontecer qualquer dia). Para que o paparuto seja feito envolve muitas coisas e nesse documento estaremos descrevendo o modo de fazer, o material necessrio e a responsabilidade de cada pessoa na preparao do paparuto. Tudo isso exige muito trabalho, mas todos gostam e esperam esse momento. Os ingredientes principais so a mandioca (brava ou mansa) e carne. Ns, os Krah apreciamos muito esse alimento, por isso ele faz parte de quase todos os nossos cerimoniais e brincadeiras. Introduo Krah M! ip Krah catj m m! ijopn x !crinare te haj"r, pean kw#rti ita m hakraj to hakrj m! im. Xm n! amcro cun!a km m! kw#rti ita ton nare. Jmn amj! k!n itaj n m am! kw#rti ita Cupu to am! ipa: m! ihkra cakn! jacrih n n! qu ha han!a n! j"m x catia n! hikwa n! hap"a m ihcar!c. Pe qu h corm me kw#r ita nh to, ne me j"m ita krh ka, ne me cum !mpej, me ih cun!a ame kw#rti ita to hopn to ipa, ne me ihcun!a me cuku. Pean kw#r cupu kryjre m iht#j jmn amj! k!n cahcre n am! ihcupu to m! ipa. Han!a n! kw#r cupu kryjre ita qu j"m iht#j amj! kra kt cum hn, qu iht#j amj!m nh to n! cukr!. Kw#r cupu ita xn, pean km ajwar hopn x crinare, hopn x itaj tahn piti. Ihkhhc ita km, juma wa ha kw#r cupu itaj jar!n xh to: kw#r cupu caxuw, ampo itaj to m m! ahcupr. N! ita caxuw ampo mrh pyj jopn x, ne han!a n! meh"mre jopn x. Km kw#r cupu itaj jopn x johkt caakr, m iht#j m! cum kw#r cupu ita to m! hopn prm n! m! cum hn n! iht#j m! amcro ita jikaj. Kw#r cupu itaj jipj caxuw mam: kw#r pej, qut kw#r cahc n! iht#j ampo j!. M! ip Krah catej m kw#r cupu ita xan to hn, Kt wa it#j amj! kin cun!a n m! to ap! n! m! cuku. H cute haj"r. Hamr! 12 A Preparao do Paparuto ... Histria do paparuto Kw!r cupu jar"n x Quem faz o paparuto, so as mulheres, os homens s ajudam a fazer. Primeiro as mulheres vo roa buscar mandioca macaxeira e voltam para a aldeia carregando a mandioca na cabea, dentro de um cofo. Quando elas chegam na aldeia, descansam um pouco e comeam a descascar a mandioca. Depois, delas descascarem todas, lavam numa cuia com um pouco de gua antes de ralar. 13 A Preparao do Paparuto ... Quando elas vo ralar, forram o cho com as folhas de bananeira-brava e ralam encima. Enquanto algumas ralam, outras mulheres carregam as pedras para fazer o moqum para assar o paparuto. 2 - N" ha m m" cuk, turh to pj km m" cum ihcahty n" km rar n m" cuk. Ne qu ha, ihkn cumam ajtea j"m j m" to cum ihcuhh, qu ha m" ihkt m m" to cuk. Pea qu ha ajtea mehkw! ma am" K"n kuc jaxw!. Cute m" to kiy caxuw. 14 A Preparao do Paparuto ... Os homens ajudam buscando folhas de bananeira-brava. Esse rapaz muito ligeiro, ele foi buscar as folhas de bananeira com os outros rapazes, mas como ele muito ligeiro j veio na frente com as folhas. 3 - J"m ita m p ma m! ihkt turh w#r t!. Pean p hap" n!a m turh pr n! to t!. J"m ita kn pej n! !mprar t#j kt m p hap" n!a m turh to m! ihkw# re n! mam ihpr n! to t!. 15 A Preparao do Paparuto ... Os homens tambm ajudam a buscar lenha. Depois eles levam at na casa onde est sendo preparado o paparuto. Alguns deles ainda cortam a lenha para as mulheres fazerem o moqum e aqueles que foram buscar folha de bananeira no fazem mais nada. 4 - Itar m Hacr apu pyj m to p!h cahte cute m! to kij caxuw. M!h"mre m p p! ita jaxw#r pa, cute me to kij jipj caxuw. 16 A Preparao do Paparuto ... 5 - Cawkre m apu Kw!r cupu caxuw hujahr to t". N" cute po jompun n" !nxec n" ihcuran n" ma to t". Kw! cupu caxuw. Aqueles homens que so bons caadores; vo caar. Todos eles saem cedo para a caa. Alguns deles saem em grupos e outros saem sozinho, como Cawkre que saiu sozinho, s com arco e a flecha. 17 A Preparao do Paparuto ... 6 - N! qu ha ajtea han!an j"m j !nto capac am! kw#r cupu ita caxuw, m! awjah n! ha caxuw m! ampo pry cura, qu ha km m! to ihcupu. Pea ne Cawkre p ma ahte apu po jah, cuhh n n!. Cute ita n cator n! !nxec n! ihcuran n! hap" mam ma to t!. Htkt tea n kw#r cupu ita caxuw. Ele encontrou um veado e o flechou e matou e amarrou com a embira de um pau. Depois o levou para a aldeia, logo cedo, para as mulheres fazerem o paparuto com a carne do veado. 18 A Preparao do Paparuto ... 7 - Itar m ra j"m cahj ita apu kw#r cupu, po j! km. Aqui a mulher est preparando o paparuto com a carne do veado. 19 A Preparao do Paparuto ... Essa mulher estava fazendo moqum e agora ela est colocando o fogo nele. 8 - J"m cahj ita m ajtea apu kij to ap. N! ra cute kij jipj, qu ha ra ihpc. 20 A Preparao do Paparuto ... 9 - Itar m ra cute m! to ihcupu par n! ra kij w#r m! to m, cute kij km m! hir caxuw. Qu ha kij km m! cuxi n! ha ap!ah n qu ha corm m! cupr n! m! ihpar. Ht kt n m! ihkryj n! am! cuku. O paparuto j est pronto e eles esto carregando para colocar no moqum e s vai retirar no dia seguinte. 21 A Preparao do Paparuto ... 10 - Itar m ra cute kij km me kw# cupu xir n era me hmir. Ita caxuw, qu h ap!ah na corm me cupr, ne me cukr!. O moqum j est pronto e coberto com a terra, s vai desenterrar no outro dia para comer. 22 A Preparao do Paparuto ... J de manh, o paparuto ficou pronto e est sendo dividido com as pessoas da aldeia. O paparuto estava muito gostoso e todos comeram. 11 - Itar p ra m! cupr ht kt n. N! ra j"m ita m! to cum ihkryj n! m! cum cuh. P kw#r cupu ita cuxwa crinare han!, p m! ihcun!a m! cukre. 23 A Preparao do Paparuto ... O Senhor Milton, da aldeia Galheiro, contou que em todas as festas se come paparuto e que os tipos que existem so: Paparuto de banana verde ralada (banana-comprida, nanica ou roxa) - para comer em qualquer dia. Paparuto de milho-verde festa da mulher que vai ganhar o primeiro filho, quando terminar o resguardo, cortar cabelo e fazer festa. Paparuto de mandioca (sutinga, imburana, canela-dejapei, tapioqueira, parecida): rala, enxuga no tipiti, deixa passar dois dias no sol dentro do cofo - toda festa, cortar cabelo de rapaz, de mulher. Observao: no pode fazer o paparuto de mandioca jaibare e gaiero. Paparuto de macaxeira: rala e faz em toda festa como a da tora. Paparuto de cup ralado: colhe o cup, faz o moqum, forra com palha, pe-no sobre a palha e depois cobre com palha e joga terra por cima. Deixa passar duas horas e tira. Descasca o cup tirando o talo que fica no meio. Pe-no no pilo, pila para virar massa. Pe a massa na esteira e passa um dia no sol e vai virando.. Quando for no outro dia, pode fazer com essa farinha a massa do paparuto ou beiju de cup fazia antigamente.