Sunteți pe pagina 1din 86

RvZxq wkvg 2012

ii

RvZxq wkvg 2012

ii

gyLe
w`b e`ji AxKvi c~iY Ges 2021 mvji ga evsjv`kK GKwU gag Avqi `k cwiYZ Kivi cavb Dcvq ` Rbkw Zwi Kiv| wkvi gvag Zv me weavq miKvi
gvbmb wkv wbwZ Kivi j megnji wbKU MnYhvM GK hyMvKvix wkvbxwZ cYqb Ki| RvZxq wkvbxwZ 2010 evevqbi mevwaK iZc~Y c`c nQ G wkvbxwZ
Abymvi `ki wkveevi YMZ cwieZb mvab| G cwZ RvZxq wkvg I cvVcyK evW cPwjZ wkvg Dbqbi D`vM MnY Ki|
wkvg Dbqb GKwU Pjgvb cwqv| ivxq `kb I Av`k, BwZnvm I mswZ, mgKvjxb Rxebi Pvwn`v, wevb I chyw BZvw` vb I `Zv ARbi avivevwnKZv eRvq ivLZ
wkvg cwigvRb I Dbqb Ki wkv eev q MwZ mvi KiZ nq| gvawgK ii cPwjZ wkvg 1995 mvj cYxZ nq| G `xN mgq RvZxq Rxebi wewfb Ges vbwevbi RMZ evcK cwieZb mvwaZ njI wkvg Dbqb bv nIqvq Gi cwZdjb Avgv`i wkv eevq Avm wb| ZvB wkvg Dbqb mgqi `vwe|
RvZxq wkvbxwZ 2010 Gi wfwZ wkvgi iciLv cYqb Kiv nq| wkvg iciLv P~ovKiYi j `ki cw_Zhkv wkvwe`, eywRxex I Abvb DcKvifvMx`i mg^q
GKwU RvZxq Kgkvjvi AvqvRb Kiv nq| G Kgkvjvq cv gZvgZ I mycvwiki AvjvK Ges cqvRbxq mskvab mvc RvZxq wkvg mg^q KwgwU (Gbwmwmwm) KZK wkvg
iciLv Abygvw`Z nq| wkvgi Abygvw`Z iciLv Abyhvqx wkvg Dbqb cwqvi wewfb avc AbymiY Ki l _K Ag kwYi 17wU Ges beg I `kg kwYi 27wU welqi
wkvg Dbqb Kiv nqQ| wkvg Dbqbi Rb welqwfwK KwgwU MVb Kiv nq| G mKj KwgwUZ welq wekl, wkK cwkK, kwYwkK I wkvg weklMY KvR
KiQb|
mvwZK Kvji AbK iZc~Y welq I welqe, hgb: Z_ I hvMvhvM chyw, Kg I RxebgyLx wkv, Kvwiqvi wkv, Rjevqy cwieZb I Avgv`i KiYxq, eqtmwKvj I cRbb
^v, bvix Dbqb bxwZgvjv BZvw` wkvg Afy Kiv Kiv nqQ| cwigvwRZ wkvgi PZbvi ga aviY Kiv nqQ gnvb gywhyi ciYv, Av`k I g~jeva| wkLb-kLvbv
Kvhg I avivevwnK g~jvqbi I cwieZb Avbv nqQ| gyL Kivi cwieZ Ki kLvi Dci Rvi `Iqv nqQ| mRbkxjZv weKvki cvkvcvwk wkv_x`i bwZK g~jeva,
mZZv, `kcg I bZZi Yvewj ARbi Dci iZvivc Kiv nqQ| mevcwi G ii wkvK Rxebi cek vi wnmve weePbv Ki KgRxeb cek cqvRbxq hvMZv
ARbi DchvMx Ki wkvg Dbqbi cqvm Pvjvbv nqQ|
mKvwi GWzKkb mi WfjcgU cR wkvg Dbqb Avw_K I KvwiMwi mnhvwMZv c`vb Kivq cK KZcK abev` RvbvwQ| wkvg Dbqb welqwfwK wkvg
Dbqb KwgwU QvovI Gbwmwmwm, cdkbvj KwgwU, UKwbKvj KwgwU, fwUs KwgwU Ges mvweK mg^q KwgwU wbijmfve KvR KiQb| G mKj KwgwUi mKj m`mK RvbvB AvwiK
KZZv|
Avkv KiwQ, DbqbKZ wkvg evevqbi gvag `k vb, wevb I chywZ `, GKB m bwZK g~jeva, RbMYi cwZ kvkxj I `vqe Ges gywhyi PZbvq Dy GK
bZzb cRb Mo DVe| G bZzb cRb `ki Dbqb I AMMwZZ Zvrchc~Y Ae`vb ivLZ mg ne ej Avkv KiwQ|
cdmi gvt gvdv KvgvjDwb
Pqvigvb
RvZxq wkvg I cvVcyK evW, XvKv|
RvZxq wkvg 2012

ii

m~wPc
g
1.

welqe
gyLe

cv b^i
i

2. m~Pbv

3. wkvg Dbqbi hwKZv

4. wkvg Dbqb AbymZ gWj

5. wkvg Dbqb AbymZ cwKqv

6. RvZxq wkvg 2012 Gi ewk

7. wkvgi iciLv

8. wkLb-kLvbv cwZ I Kkj

10

9. wkv_x g~jvqb

15

10. wkvg Dbqb mswk KwgwU

19

11. kvixwiK wkv I ^v wkvg

23

12. kvixwiK wkv, ^v wevb I Ljvayjv wkvg

57

RvZxq wkvg 2012

ii

1.
1.1

m~Pbv
h_vwPZ c~ecwiKbv cYqb Ges Gi myz evevqbi Dci wbfi Ki hKvbv
Kvhgi mdjZv| wkv Kvhgi Gic c~e-cwiKbvB wkvg| wkv_x`i
AvMn, ceYZv, mvg_, AwfZv I wkLb Pvwn`vi mv_ Ges mgvR, `k I
AvRvwZK cwiwwZ weePbvq iL cYxZ nq wbw` wkvg| K, Kb, Kx,
wKfve, Kvi mnhvwMZvq, Kx w`q, Kv_vq, KZ mgq ai wkLe Ges hv wkLj
wKfve Zv hvPvB Kiv hve Gme cki Di wkvg _vK| wkvi j,
Dk, wkLbdj, welqe, wkLb-kLvbv Kvhg I g~jvqb wb`kbv-GmeB
wkvgi cwZcv` welq| wkvgi wfwZB cYxZ nq cvVcyK I Abvb
wkLb-kLvbv mvgMx Ges cwiPvwjZ nq wkLb-kLvbv Kvhg| Gme cYqbi
wb`kbvI _vK wkvg| wkvgK wkv Kvhg evevqbi bxj-bKkv ejv
nq _vK|

1.2

wkvg GKwU Pjgvb cwqv| G cwqvq avivevwnK cwiexYi gvag Pjgvb


wkvgi mejZv-`yejZv I DchvwMZv wbYq Kiv nq| mgqi mv_ mgvRi
cwieZb NUQ, ZvQvov vb-wevb I chywi `Z cwieZb nQ| Gmei dj
wkLb Pvwn`vI cwiewZZ nQ| G Rb cqvRbxq cwigvRb I bevqbi gvag
wkvg hyMvchvMx ivLv AvekK| Avevi Ggb mgq Avm hLb cyivbv
wkvg cwigvRb Ki mgqi Pvwn`v c~iY me nq bv, ZLb bZzb wkvg cYqb
KiZ nq| RvZxq wkvbxwZ evevqbi RbI bZyb wkvg Dbqb KiZ nq| G
cwicwZ RvZxq wkvg 2012 cYqbi c`c MnY Kiv nqQ|

2.
2.1

wkvg Dbqbi hwKZv


gvawgK ii eZgvb wkvg 1995 mvj cYxZ| Gici `xN mgq RvZxq I
AvRvwZK cwigj mvgvwRK, mvswZK, A_bwZK I ivRbwZK wewfb
wekl Ki vb-wevb, Z_ I hvMvhvM chywi evcK cwieZb NUQ|
cwieZbi mv_ mv_ wkv_x`i wkLb-Pvwn`v `Z cwiewZZ nQ| G Pvwn`vbyhvqx
wkvK hyMvchvMx Kivi Rb wkvg Dbqb Acwinvh nq `uvwoqQ|

2.2

gvawgK ii cPwjZ wkvgi Dci gvawgK ii wkvg g~jvqb I


Pvwn`v wbicY kxlK cwiPvwjZ MelYvi djvdj wkvgi AbK `yejZv,
AmwZ I mgmv wPwZ nqQ| G wkvg AwZgvvq Z I Z_ msewjZ hv

RvZxq wkvg 2012

wkv_xK gyL KiZ DrmvwnZ Ki| cPwjZ wkvg Abymvb, mgmv


mgvavbi hvMZv ARb, nvZ-Kjg KvR Ki kLvi Ges mRbkxj I Dvebx
gZv weKvki myhvM mxwgZ| wkv_x`i bwZK I gvbweK Yvewji weKvki
myhvMI Kg| cqvRbxq welq Ges welqe hgb- Z_ I hvMvhvM chyw,
Rjevqyi cwieZb I KiYxq, eqtmwKvj I cRbb ^v, Rvjvwb wbivcv
BZvw`i cwZdjb LyeB mxwgZ| ZvQvov gvZfvlv evsjv Ges AvRvwZK fvlv
BsiwR wkLb-kLvbvi kvbv, ejv, cov, jLv Gme `Zv wkLbi Rb
wkvg iZ c`vb Kiv njI evevqb Gjv h_vh_ iZ cvq wb|
wkv_x`iK KggyLx Kivi wkvgi Ae`vb mvlRbK bq| bevqbKZ
wkvgi Gme mxgveZv KvwUq DVvi cPv bIqv nqQ|
2.3 RvZxq wkvbxwZ 2010 evsjv`ki wkv GKwU gvBjdjK| RvZxq
wkvbxwZ 2010 Abymvi wkvi gvag hyMvchvMx Rbkw Dbqbi Rb
cqvRb wkvgi Dbqb Ges Gi h_vh_ evevqb| RvZxq wkvbxwZ 2010
Gi evevqbi mevwaK iZc~Y c`c nQ G wkvbxwZ Abymvi wkveevi
ceZb Ges Gi Rb cqvRb m Abymvi wkvg Dbqb|
2.4 evsjv`ki icK 2021 Gi j nQ wWwRUvj evsjv`k Mo Zvjv Ges
`kK gag Avqi `k cwiYZ Kiv| wWwRUvj evsjv`k Mov Ges gag Avqi
`k cwiYZ Kivi cavb Dcvq nQ wkvi gvag h_vchy Rbkw mw Kiv|
Avi wkvi gvag Zv Kivi Rb cqvRb DchvMx wkvg|
2.5 GKwesk kZvxi wkvi Rb MwVZ AvRvwZK wkv Kwgkb wicvU Learning:
The Treasure Within G gvawgK wkvK Rxeb cekvi gateway to life
wnmve wPwZ Kiv nqQ| Gi A_ KgRxeb ceki cqvRbxq hvMZv
gvawgK wkvi gvag ARb| G hvMZv ARbi Rb cwZe`b wkvi PviwU
wPwZ Kiv nqQ| mg~n nQ-Rvbvi Rb kLv, KvR Kivi Rb kLv,
wgjwgk _vKvi Rb kLv Ges weKwkZ nIqvi Rb kLv| Gme evevqbi
gvag GKwesk kZvxi DchvMx Rbkw mwi Rb cqvRb m Abymvi
wkvg Dbqb|

3. wkvg Dbqb AbymZ gWj


Dk-wkLbdj gWj (Objective Model) Abymvi RvZxq wkvg 2012 Dbqb
Kiv nqQ| GwUK djwfwK gWjI (Product Model) ejv nq| G gWj Abymvi
wkvi j I mvaviY Dk wbav iY Ki Dk ARb DchvMx welq I
welqwfwK Dk wbaviY Kiv nq| welqwfwK Dk ARbi Rb iwfwK
cvwK wkLbdj wbaviY Kiv nq| cvwK wkLbdjK kwYwfwK wkLbdj wefvRb
Kiv nqQ| kwYwfwK wkLbdjK eywexq, AveMxq I gbvcwkR-G wZb fvM
wefvRb Kiv nqQ| kwYwfwK wkLbdjK wfw Ki kwY DchvMx welqe,
wkLb-kLvbv Kvhg I g~jvqb Kkjmn hveZxq wkv Kvhg wbaviY Kiv nq|
AvRKi wek e `k DkwfwK gWj AbymiY wkvg Dbqb Ki _vK|
4. wkvg Dbqb AbymZ cwqv
mKvwi GWyKkb mi WfjcgU cR (GmBGmwWwc) Gi KvwiMwi I Avw_K
mnvqZvq Ges RvZxq wkvg I cvVcyK evW (GbwmwUwe) Gi mvweK Zveavb
GmBGmwWwc Gi wkvg wekle`, GbwmwUwe-Gi wkvg kvLvi KgKZve`
Ges wbevwPZ RvZxq chvqi wkvg wekl, welq wekl, wkvwe`, wkK
wkvq wekl I Awf kwYwkKi mg^q MwVZ wewfb KwgwU wkvg Dbqb
Kib| wkvg Dbqb bZZ I wb`kbv c`vb Kib GmBGmwWwci RvZxq
wkvg civgkK| wkvg Dbqb cwqvi wewfb chvq mvw`Z KvRi msw
weeiY Dcvcb Kiv njv:

RvZxq wkvg 2012

cevn wP RvZxq wkvg Dbqb cwqv

wkK

wkv_x

wkv cwZvb

cPwjZ wkvg

Aevi weklY
wkvgi iciLv cYqb

mgvR, iv I
AvRvwZK Pvwn`v
ivxq g~jbxwZ
RvZxq wkvbxwZ
2010

welqwfwK wkvg cYqb


wkvgi mg^qmvab I mvweK ic`vb
RvZxq wkvg mg^q KwgwU KZK
RvZxq wkvg 2012 Abygv`b

4.1
4.1.1

Aevi weklY
gvawgK ii cPwjZ wkvg chvjvPbv
GmBGmwWwci wkvg wekle` 2008 mvj gvawgK ii (wbg-gvawgK I
gvawgK) wkvg chvjvPbv Kib| hwK chvjvPbvi gvag wkvgi
wU-wePzwZ Ges wkv_x`i wkLb Pvwn`v c~iY wkvgi DchvwMZv hvPvB
Kiv nq| GB chvjvPbvi djvdj bZzb wkvg Dbqb weePbvq ivLv nq|

4.1.2

cPwjZ wkvgi g~jvqb


GmBGmwWwci wkvg weklMY gvawgK ii wkvg g~jvqb I Pvwn`v
wbicY mgxv 2010 kxlK GKwU MelYv cwiPvjbv Kib| G mgxvi gvag
wkvgi mej I `yej w`K, evevqbi cwZeKZv I cwigvRbi mg~n
wPwZ Ges wkv_x`i wkLb-Pvwn`v wbicY Kiv nq|

4.1.3

RvZxq wkvbxwZ 2010


RvZxq wkvbxwZ 2010-G DjwLZ wkv msv bxwZmg~n wekl Ki gvawgK
wkv mwKZ avivmg~n chvjvPbv Ki bZzb wkvg Dbqbi wfZ Zwi Kiv nq|
wkvbxwZi wfwZB cPwjZ mKj avivi (mvaviY, gv`vmv, BsiwR) wkvK wbw`
chvq ch mgw^Z I GKgyLx wkvgi AvIZvq Afy Kivi c`c bIqv
nq| G eevq me aibi wkv cwZvb c_g _K Ag kwY ch GKB
wkvg Abymvi wkv Kvhg cwiPvwjZ ne|

4.1.4

AvRvwZK chvqi wkvg chvjvPbv


mgmvgwqK weki wbevwPZ KqKwU `ki- fviZ, kxjv, gvjqwkqv, wmvcyi,
Awjqv (AivR), hyivR (AivR) Ges KvbvWvi (AivR) wkvg
chvjvPbv Kiv nq| Gme `ki wkveevi wekl Ki wkvgi wekl
w`Kmg~n chvjvPbv Ki evsjv`ki cwiwwZZ G`i DchvwMZv hvPvB Kiv nq|

4.1.5

cvmwK cwZe`b, ce I gZvgZ chvjvPbv


`k-we`k cKvwkZ wkv mwKZ wekl Ki wkvg welqK cwZe`b,
ce I gZvgZ chvjvPbv Kiv nq| Gjvi ga DjLhvM KqKwU nQGKwesk kZvxi wkv mwKZ AvRvwZK wkv Kwgkbi cwZe`b UNESCO
(1996) Learning: The Treasure Within; ONeill, Geraldine (2010)
Programme Design: Overview of Curriculum Models; Marsh, C.J (1997)
Perspective Key Concepts for Understanding Curriculum; Sheehan, John

RvZxq wkvg 2012

(1986) Curriculum Models: Product versus Process, Smith, P.L (1993)


Instructional Design, Macmillan; RvZxq wkvg I cvVcyK evW cwiPvwjZ

(2012) wbggvawgK, gvawgK I DPgvawgK chvqi wkvg, wkK cwkY


wkvg I cvVcyK Rvi mse`bkxjZv chvjvPbv kxlK cwZe`b, Rjevq~
cwieZb I `yhvM, ZvgvK wbqY, UNICEF (2009) cwiPvwjZ Rxeb
`ZvwfwK wkv|
ZvQvov evsjv`ki wewfb cK, miKvwi I emiKvwi cwZvb Ges msv
wkvg Afywi Rb 31wU cwZe`b Rgv `q| Gme cwZe`b chvjvPbv
Ki mswk welq cqvRbxq cvmwK welqe mshvRbi eev bIqv nq|
31wU cwZe`bi ga DjLhvM KqKwU nQ- Rjevqy cwieZb, Z_ cvwi
AwaKvi, Lv`-cyw, cRbb ^v, GBPAvBwf-GBWm, wekl Pvwn`vmb wk
BZvw`|
4.2

wkvgi iciLv cYqb


Aevi weklY _K j AwfZv I djvdji wfwZ GmBGmwWwci wkvg
wekle` RvZxq civgkKi wb`kbvq wkvg Dbqbi bxwZgvjv Ges wewfb
chvqi wkv Kvhg mgvKvix`i wkvq AMmiY cevn wP wbaviY Kib| Gmei
Dci wfw Ki wkvgi iciLv cYqb Kiv nq|

4.2.1

wkvg Dbqbi bxwZgvjv


gnvb fvlv Av`vjb I gywhyi PZbv Ges Amvc`vwqK g~jevai
wfwZ `kcg weKvki myhvM mw
bwZKZv I gvbweK g~jeva weKvki Dci iZ c`vb
Abymwrmv, mRbkxj I Dvebx gZv ewi myhvM c`vb
wevbgb I KggyLx Kivi Dci iZ Avivc
AvaywbK chyw eenvii hvMZv ARbi myhvM mw
ZvwK vbi mv_ evegyLx I cqvMgyLx wkvi myhvM ew
Rxeb`Zv ARbi myhvM mw
me aibi elg Aemvbi j gvbevwaKvii Dci iZ c`vb
wekvqbi Pvwn`v Abymvi gvbem` mwi Dci iZ c`vb

wkv Kvhg mgvKvix`i AMmiY cevn wP

DPwkv (mvaviY, gv`vmv, ckvMZ)

gvawgK wkv
9g _K 12k kwY
(mvaviY, gv`vmv)

KvwiMwi wkv

RvZxq wkvbxwZ 2010 Gi wfwZ AwZ AMmiY cevn wPvbymvi 8eQi


gqvw` evaZvg~jK I AeZwbK cv_wgK wkv kl Ki gav I ceYZvi wfwZ
wkv_x`i GKwU Ask Pvi eQi gqvw` gvawgK wkvq Ges Ab AskwU
ewg~jK wkvq cek Kie| gvawgK wkv kl Zviv DP wkvq hve| Ze
gvawgK chvqi c_g `yeQi kl KD KD KvwiMwi wkvq hve| ewg~jK
wkv mgvKvix`i GKwU Ask cek `Zvi KgRxeb cek Kie, Abiv
DPZi `Zvi ewg~jK wkv MnY Kie| GB wkv kl wKQz msLK wkv_x
KvwiMwi wkvq hve Ges Abiv gagvbi `Zvi KgRxeb cek Kie|
KvwiMwi wkv kl KD KD DP wkvq (cKkj) hve, KDev gagvbi
`Zvi Kg Rxeb cek Kie| DPwkv kl DPZi `Zvi KgRxeb cek
Kie| Gfve wewfb vb I `Zv wbq Zviv KgRxeb i Kie|

DPZi `Zvi
Kg
gagvbi `Zvi
Kg

KgRxeb

4.2.2

4.2.3

wkvg Dbqbi wbavwiZ bxwZgvjv I wkv Kvhg mgvKvix`i wkvq


AMmiY wPK mwq weePbvq iL wkvgi Lmov iciLv cYqb Kiv nq|
Lmov iciLvwU RvZxq wkvg civgkK I wkvg weklMYi ek KqwU
AfixY mfvq chvjvPbv I cwigvRb Kiv nq| Gfve cwigvwRZ iciLv `ywU
RvZxq mwgbvi (25 AvM 2010 Ges 23 deqvwi 2011) Dcvcb I
chvjvPbv Kiv nq| Gme mwgbvi RvZxq chvqi wkvg wekl, welq
wekl, wkvwe`, wkK-wkvq wekl, wkv ckvmK, kwYwkK AskMnY
Kib| G mwgbvi gnvb RvZxq msm`i KqKRb gvbbxq msm` m`m I
RvZxq chvqi ek KqKRb bZe` mwq AskMnY Ki gZvgZ c`vb
Kib| mwgbvi _K cv mycvwik weePbvq iL iciLvwU cwigvRb Kiv nq|
cwigvwRZ iciLvwU RvZxq wkvg I cvVcyK evW Ges RvZxq wkvg
mg^q KwgwU KZK Abygvw`Z nq| (wkvg iciLv 6b^i AbyQ`
mshvwRZ)

4.2.4

wkvgi iciLvq Afy welqmg~n nQ wkvi j I mvaviY Dk,


iwfwK wbevwPZ welq, welqwfwK b^i I mvvwnK wcwiqW msLv, wkveli
Kgw`em I QywUi ZvwjKv, wcwiqWi evw, RvZxq w`emmg~n KiYxq BZvw`|

cek `Zvi Kg
DPZi `Zv
ewg~jK wkv

ewg~jK wkv

cv_wgK wkv/GeZ`vwq
(1g _K 8g kwY)
cvK-cv_wgK wkv

RvZxq wkvg 2012

4.3

4.3.1

4.3.2

welqwfwK wkvg Dbqb


wkvgi iciLvi wfwZ cwZwU welqi wkvg Dbqbi Rb RvZxq
chvqi wkv wekl, welq wekl, Awf kwYwkK I GbwmwUweZ KgiZ
weklMYi mg^q cwZwU welqi Rb 5 _K 8 m`m wewk GKwU Ki
KwgwU wkv gYvjq KZK MVb Kiv nq| cwZwU welq KwgwUZ mg^qKvix
wnmve `vwqZ cvjb Kib GmBGmwWwci GKRb wkvg wekl|
welqwfwK wkvg Dbqb KwgwUmg~nK wZbwU `j fvM Ki cwZ `jK wkvg
Dbqb welq wbweo cwkY `Iqv nq| cwkYi cavb wZbwU nQ (K)
wkvgi iciLv cwiwPwZ I wkvg Dbqbi bxwZgvjv (L) wkvg Dbqb
cwqv Ges wkvg Dbqbi wbavwiZ QK I Gi eenvi (M) QKwfwK nvZ Kjg
bgybv wkvg Dbqb Ges chvjvPbv|
cwkY cviwiK Avjvc-AvjvPbvi gvag welqwfwK wkvg Dbqb
wbgwjwLZ mvcvb AbymiYi wmv bIqv nq:
(K) f~wgKv (welqi msw cwiPq) (L) Dk (mvaviY Dkvewji AvjvK
welqi Dkvewj) (M) cvwK wkLbdj (welqwfwK Dkvewj ARb
DchvMx wbavwiZ i kl ARbhvM wkLbdj|) QK-1 G cvwK wkLbdji
kwYwfwK wefvRb Ges QK-2 G kwYwfwK wkLbdj, Aavq I wcwiqW msLv,
AavqwfwK welqe, wkLb-kLvbv wb`kbv, g~jvqb wb`kbv I cvVcyK
cYqb wb`kbv| hnZz beg-`kg kwY I GKv`k-v`k kwY AweQ` kwY,
mnZz G `ywU chvqi wkvg Dbqb QK-1 G kwYwfwK wkLbdj wefvRbi
cqvRb nq wb|

welqwfwK wkvg Dcvcb I chvjvPbv Kiv nq| chvjvPbvi AvjvK


mswk KwgwU wkvgi cqvRbxq cwigvRb Kib|
4.3.5

cieZxZ mKj wkvgi Rb mvaviY Ask Zwi Kiv nq| G AskwU c~e
cZKZ wkvgi iciLv I welqwfwK wkvgmg~ni mv_ mg^q Ki c~Yv
ic`vb Kiv nq|

4.3.6 Gici cYxZ wkvg wefvMxq Kgkvjvq Dcvcb I chvjvPbv Kiv nq|
Kgkvjvq welq-wkKMY `jMZfve ^ ^ welqi wkvg wbweofve
chvjvPbv Ki mywbw` mycvwik ivLb| Kgkvjvi G mycvwiki AvjvK welq
KwgwU wkvg cwigvRb Ki mvweK ic`vb Kib|
4.3.7 mvweK wkvgwU UKwbKvj KwgwU KZK cwigvRbi ci wkv gYvjq KZK
MwVZ cdkbvj KwgwU I RvZxq wkvg I cvVcyK evW KZK Abygvw`Z
nq| mekl RvZxq wkvg mg^q KwgwU KZK Abygv`b jvfi ci
wkvgwU RvZxq wkvg 2012 wnmve MnxZ nq|

4.3.3 cwZwU welqwfwK KwgwU w`bevcx wbavwiZ msLK mfvq wgwjZ nq wbavwiZ
QK wkvgi Lmov cYqb Kib| Gici GKB aibi welqQi welqwfwK
KwgwUmg~n I wkvg civgkKi h_ mfvq Lmov wkvg Dcvcb I
chvjvPbv Kiv nq| welq KwgwU m Abymvi wkvg cwigvRb Kib|
4.3.4 GKB aibi welqmg~n wbq PviwU `j MVb Ki cwZwU `ji AvevwmK Kgkvjv
Kzwgjv evW (BARD) AbywZ nq| welq KwgwUi m`me`, mswk fwUs KwgwU
I mv`bv KwgwUi m`me`, wkv gYvjq KZK MwVZ wkvg Dbqb welqK
UKwbKvj KwgwUi m`me` G Kgkvjvq AskMnY Kib| G Kgkvjvq

RvZxq wkvg 2012

4.4 wkvg Dbqb wewfb chvqi Kvhg


chvq
Kvhg
Dbqb/cYqbKvixe`
1. Aevi weklY
1.1 gvawgK ii cPwjZ
1.1 GmBGmwWwci wkvg
wkvg chvjvPbv
wekle`
1.2 gvawgK ii wkvg
1.2 GmBGmwWwci wkvg
g~jvqb I Pvwn`v wbicY
wekle`
mgxv 2010 cwiPvjbv
1.3 RvZxq wkvg 1995-96 1.3 GmBGmwWwci wkvg
weklY
wekle`
1.4 AvRv wZK chvqi
wkvg chvjvPbv
1.5 cvmwK cw Ze`b, ce
I gZvgZ chvjvPbv
2. wkvgi
iciLv cYqb

RvZxq wkvg 2012

2.1 wkvg Dbqbi


bxwZgvjv wbaviY

1.4 GmBGmwWwci wkvg


wekle` Ges RvZxq
wkvg civgkK
1.5 GmBGmwWwci wkvg
wekle` Ges RvZxq
wkvg civgkK
2.1 wkvg civgkKi
wb`kbvq
GmBGmwWwci
wkvg wekle`

2.2 wkv Kvhg


mgvKvix`i AMmiY
cevn wP cYqb

2.2

wkvg civgkKi
wb`kbvq
GmBGmwWwci wkvg
wekle`

2.3 wkvgi iciLv cYqb

2.3.1 wkvg civgkKi


wb`kbvq
GmBGmwWwci wkvg
wekle`
2.3.2 `ywU RvZxq mwgbvi
AskMnYKvixe`

chvq
3. welqwfwK
wkvg Dbqb

Kvhg
3.1. wkvg Dbqbi Dci
wbweo cwkY c`vb
3.2. welqwfwK wkvg
Dbqb

4. wkvgi
mg^q mvab I
Abygv`b

4.1. wkvgi mvgwMKfve


chvR Ask Zwi I
mKj Aski mg^q
RvZxq wkvg 2012
ic`vb Ges

4.2. wkvg Abygv`b

Dbqb/cYqbKvixe`
3.1. wkvg civgkK I
UKwbKvj KwgwU
3.3.1 wkv wekl, welq
wekl, Awf kw Y
wkK, GbwmwUwe I
GmBGmwWwci
weklMYi mg^q
MwVZ welqwfwK
wkvg Dbqb KwgwU,
wb`k bvq RvZxq
wkvg civgkK
3.3.2 wefvMxq Kgk vjvq
AskMnYKvix welq
wkK I GmBGmwWwci
wkvg wekle`
3.3.3 UKwbKvj KwgwU
4.1.1 wkvg civgkK I
GmBGmwWwci wkvg
wekle`
4.1.2 UKwbKvj KwgwU
4.1.3 fwUs KwgwU
4.1.4 cdkbvj KwgwU
4.1.5 GbwmwUwe
4.2

RvZxq wkvg
mg^q KwgwU

5.

RvZxq wkvg 2012 Gi ewk


5.1 mvaviY, gv`vmv I BsiwR wkvavivmn mKj avivi wkvi Rb Ag kwY ch
5.2
5.3
5.4
5.5
5.6
5.7
5.8
5.9
5.10
5.11

5.12
5.13
5.14
5.15

GKgyLx I Awfb wkvg cYqb|


Z_ I hvMvhvM chyw, Kg I RxebgyLx wkv Ges Kvwiqvi wkv mshvRbi cvkvcvwk
cPwjZ mvgvwRK wevb welqi cwieZ evsjv`k I wekcwiPq welq mshvRb|
Rjevqy cwieZb, cRbb ^v, Z_ AwaKvi, AwURg BZvw` welqe mshvRb|
6 _K 10g kwYZ HwQK welq wnmve z` bMvxi fvlv I mswZ welq
mshvRb|
hyMi Pvwn`vbymvi mKj ii cPwjZ welqvw`i welqe AvaywbKvqb Ges GKv`kv`k kwYZ HwQK welq wnmve UzwiRg G nmwcUvwjwU bZzb welq mshvRb|
ag wkvmn mKj welq bwZK wkvi Dci iZ c`vb|
fvlv Av`vjb I gywhyi PZbv Ges Amvc`vwqK PZbv weKvki gvag `kvZeva I
RvZxq HK weKvki Dci iZ c`vb| `kvZeva weKvki gvag AvRvwZKZveva
mwi cqvm|
wevbgb, hywev`x, KggyLx I ` Rbkw mwi Dci iZ Avivc|
gvZfvlv evsjv Ges AvRvwZK fvlv BsiwR wkvq welqe gyL Kivi cwieZ
kvbv, ejv, cov I jLv G PviwU `Zv kwYK Abykxjbi gvag kLvi myhvM
mw Ges AwRZ `Zv g~jvqbi cwZ ceZb|
wkLb-kLvbv Kkji gvag wkv_x`iK mR bkxj Kiv A_vr weklYg~jK,
wPv DxcK I mRbkxj ckvi I KvR Abykxjbi gvag mR bkxj I Dvebx
gZvi weKvki myhvM c`vb|
hme welq eenvwiK KvR AvQ hgb- wevb, c`v_wevb, imvqb, Rxewevb,
Kwlwkv, Mvnwevb, kvixwiK wkv I ^v, Kg I RxebgyLx wkv, Z_ I
hvMvhvM chyw, Pvi I KviKjv welqi ZvwK I eenvwiK Aski ga mg^q
mvab Ges wkvK Rxeb I evegyLx Kivi cqvm| A_vr cwZwU Z, m~ I bxwZ
wkvi mv_ mv_ eenvwiK Kivi myhvM c`vb|
nvZ Kjg Ki kLv I `jMZ AvjvPbv Ki kLvi Dci iZ c`vb|
kwY Kvhg chywi eenvi ew|
wkvK Rxeb I evegyLx Kivi cqvm Ges `kxq cvcU Dbqbg Rbkw
mwi Dci iZ c`vb|
Aavq _K Kx Kx vb, `Zv, g~jeva I `wfw ARb Kie Zv eywewK,
gbvcwkR I AveMxq wkLbdj wnmve cwZwU Aavqi iZ mshvRb|

RvZxq wkvg 2012

5.16 wkvi gvag mecKvi elg `~i Ki mgZv weavbi myhvM mw| wj, ag, eY, RvwZ, ckvMZ
5.17
5.18
5.19
5.20
5.21
5.22
6.

6.1

I A_bwZK elg `~i Kivi j GKxf~Z wkvq iZ c`vb|


wekvqbi Pvwn`v Abymvi gvbem` mwi cqvm|
cwZ wcwiqWi evw ew, AavqwfwK wcwiqW wbav iY, wkvel Kgw`emi msLv ew |
RvZxq w`emmg~n zj Lvjv iL w`em D`hvcbi eev ceZb|
avivevwnK g~jvqbi (MVbKvjxb g~jvqb) gvag wkLb `yejZv wPwZ Ki wbivgqg~jK
mevi gvag wkLb wbwZKiY|
cPwjZ eenvwiK cixvi msvi mvabi gvag AwZwi bi c`vbi myhvM e Kiv|
mvgwK g~jvqb/mvgwqK cixv I cvewjK cixv cwZi msvi|
wkvg iciLv
l-v`k kw Yi wkvi j I Dk
j
wkv_xi mvweK weKvki gvag gvbweK, mvgvwRK I bwZK Ymb vbx, `, hywev`x
I mR bkxj `kcwgK Rbm` mw|
Dk
K. wkv_xi my cwZfv I mvebv weKvki gvag mRbkxjZv, Kbv I Abymwrmv
ewZ mnvqZv Kiv|
L. wkv_xi ga gvbweK Yvewj, hgb- bwZK g~jeva, mZZv, Aaemvq, mwnyZv,
kLjv, AvZwekvm, m`vPvi, Abi cwZ kveva, bv`wbKZveva, mnv`c~Y mK
I bvqwePvieva my`pfve Mw_Z Kiv|
M. gnvb fvlv Av`vjb, gywhyi PZbv I Amvc`vwqK g~jevai AvjvK
wkv_xi ga `kcg, RvZxqZveva I MYZvwK g~jeva RvMZ Kiv Ges
mvebvgq bvMwiK wnmve eo DVZ mnvqZv Kiv|
N. wkv_xi ga evsjv`k mK mymsnZ vbi wfZ iPbv Z_v Gi BwZnvm,
HwZn, mswZ, Av_-mvgvwRK I MYZvwK ivRbwZKPPvi cwZ AvMn I hvMZv
mwi gvag ewkK cvcU `ki cMwZ I Dbqb Ae`vb ivLZ mg Ki
Mo Zvjv|
O. kgi ghv`v, KvRi Afvm I KvR KiZ AvMnx nIqvi cwZ BwZevPK gbvfve
weKwkZ Kiv hvZ wkv_x ewMZ Ges `jMZ Dfq aibi KvR mv`b
bwZKZv I `vwqZkxjZvi cwiPq w`Z cvi|
P. mKj KvhKi hvMvhvM ivq wkv_xi cwgZ evsjv fvlvi `Zv my`p I
mymsnZ Kiv Ges wbqwgZ cvVvfvm Mo Zvjv|

Q.

evsjv mvwnZi AwbwnZ bv`wbK m`h, kLjv Ges mL DcfvM I D`NvUb


wkv_xi hvMZv weKwkZ Kiv|

R.

AvaywbK Kg, DPwkvmn mKj KvhKi hvMvhvMi cqvRb BsiwR


fvlvi gwjK `Zvmg~n ARbi gvag wkv_xK hvM Ki Mo Zvjv|

S.

wkv_xK MvwYwZK hyw, cwZ I `Zvi mv_ cwiwPZ Kivbv Ges RxebNwb I
weki cvwicvwkK mgmv mgvavbi Rb MwYZi cvqvwMK `Zv weKwkZ Kiv|

T.

wkv_xK chywi cwZ AvMnx Ki Zvjv Ges Z_ I hvMvhvM chyw eenvi


AvZwekvmx, Drcv`bkxj Ges mRbkxj wnmve Zwi Kiv|

U.

wkv_x hvZ Rxebgvb Dbqbi Rb RxebNwb wewfb mgmv Abymvb I mgvavb


evwbK cwqv I cwZ cqvM KiZ cvi m j evwbK `wfw I
hvMZv ARb mnvqZv Kiv|

V.

`k Ges ewnweki cvKwZK I mvgvwRK cwiek Ges Rjevqyi cwieZbi Dci


iZvivc Ki cwiekMZ Dcv`vb mK wkv_x`i cwiwPZ Kiv| GKB mv_
mswk mKji KjvYi Rb H mKj Dcv`vbK wbqY I eenvi Kivi hvMZv
ARb mnvqZv Kiv|

X.

Lv` I cyw, kvixwiK mgZv, ivM-evwa, cRbb ^v Ges ewMZ wbivcv


BZvw`i Dci iZvivc Ki wkv_xK ^vmZ Rxebhvcbi cqvRbxq vb,
Rxeb`Zv I `wfw ARb mnvqZv Kiv|

W.

wkv_xi gb wbR wbR agxq wekvm I g~jeva RvMZ Kivi cvkvcvwk Ab ag I


agvej^x`i cwZ kvkxj nZ mnvqZv Kiv|

Y.

wkv_xi ga evOvwj Ges z` RvwZ-Mvxi bvix-cyil, eY, Mv, fvlv, mswZ,


wewfb kwY I ckvi gvbyli cwZ vZZ I kveva mw Kiv|

Z.

wkv_xi `wnK I gvbwmK weKvki j mnwkvwgK Kvhvewj- Ljvayjv, kixiPPv,


mvswZK KgKv, Pvi I KviKjv Abykxjbi wbqwgZ Afvm Mo Zvjv|

_.

Rxebevcx wkvq AvMnx I hvM Kivi Rb wkv_xi ewMZ I mvgvwRK Rxeb,


AvaywbK Kg Ges ^-Kgmsvbi Rb cqvRbxq vb, `Zv I `wfw my`p
Kiv|

`.

mnhvwMZvg~jK KvR Kivi gvag wkv_xi bZZ, mnhvwMZv I hvMvhvM `Zv weKvk mg
Kiv|

RvZxq wkvg 2012

6.2

welq KvVvgv:
l _K Ag kwYi welq KvVvgv, b^i I mgq eb
mKj avivi AvewkK welq
cixvi
mgqeb
(mvaviY wkv, gv`vmv wkv I BsiwR
b^i
(Kvm wcwiqW)
wkv aviv)
mvvwnK mvgwqK
1.
evsjv
150
5
87
2. BsiwR
150
5
87
3. MwYZ
100
4
70
4. evsjv`k I wekcwiPq
100
3
53
5. wevb
100
4
70
6. Z_ I hvMvhvM chyw
50
2
35
gvU
650
23
402
mvaviY wkv avivi AvewkK welq
7. ag I bwZK wkv:
100
3
53
Bmjvg I bwZK wkv/wn`yag I bwZK
wkv/wLag I bwZK wkv/eag I
bwZK wkv
8. kvixwiK wkv I ^v
50
2
35
9. Kg I RxebgyLx wkv
50
2
35
10. Pvi I KviKjv
50
2
35
gvU
250
9
158
mvaviY avivi HwQK welq (GKwU bIqv hve)
11. z` bMvxi fvlv I mswZ/Kwlwkv/
100
2
35
Mvnwevb/Aviwe/msZ/cvwj
megvU 1000
34
595

evwlK
174
174
140
106
140
70
804
106

70
70
70
316
70
1190

`e:
c_g wcwiqWi evw 60wgwbU I Abvb wcwiqWi evw 50wgwbU|
kwbevi _K eyaevi cwZw`b 6wcwiqW Ges enwZevi 4wcwiqW|
`wbK cv iwK mgvek (Assembly) Gi gqv` 15wgwbU Ges 3q wcwiqW ci gav
weiwZ 45wgwbU|
`yB wkdU cwiPvwjZ cwZvb me 5wgwbU Ki mgq Kg ne Ges gav weiwZ
25wgwbU|

6.3 mvaviY wkv avivi beg-`kg kwYi welq-KvVvgv, b^i I mgq eb


welqi aib
welq
cixvi
mgqeb
b^i
(Kvm wcwiqW)
mvvwnK mvgwqK evwlK
1. evsjv
200
5
80
160
2. BsiwR
200
5
80
160
3. MwYZ
100
4
64
128
4. ag I bwZK wkv
100
2
32
64
(Bmjvg I bwZK wkv/
AvewkK
wn`yag I bwZK wkv/
wLag I bwZK wkv/
eag I bwZK wkv)
5. Z_ I hvMvhvM chyw
50
2
32
64
6. Kvwiqvi wkv
50
1
16
32
7. kvixwiK wkv, ^vwevb
100
2
32
64
I Ljvayjv
gvU
800
21
336
672
kvLvwfwK welq
wevb kvLvi 8. c`v_wevb
100
3
54
108
Rb
9. imvqb
100
3
54
108
AvewkK
10.Rxewevb/DPZi MwYZ
100
3
54
108
welq
11.evsjv`k I wekcwiPq
100
3
54
108
wevb kvLvi 12. Rxewevb/DPZi MwYZ/
100
3
54
108
HwQK welq
z` bMvxi fvlv I
(GKwU bIqv
mswZ/Kwlwkv/
hve)
Mvnwevb/ f~Mvj I
cwiek/ Pvi I KviKjv/
msMxZ/ewmK UW/
kvixwiK wkv I xov*

eemvq wkv
kvLvi Rb
AvewkK
welq

megvU
8. eemvq D`vM
9. wnmvewevb
10.wdbv I evswKs
11. wevb

RvZxq wkvg 2012

1300
100
100
100
100

36
3
3
3
3

606
54
54
54
54

1212
108
108
108
108

welqi aib

welq

12. f~Mvj I cwiek/


eemvq
evsjv`k I wekcwiPq/
wkv kvLvi
Kw lwkv/Mvnwevb/
HwQK welq
(GKwU bIqv
z` bMvxi fvlv I
hve)
mswZ/Pvi I KviKjv/
msMxZ/ewmK UW
megvU
gvbweK
7. evsjv`ki BwZnvm I
kvLvi Rb
wekmfZv
AvewkK 9. f~Mvj I cwiek
welq
10. A_bxwZ/cibxwZ I
bvMwiKZv
11. wevb
gvbweK
12. A_bxwZ/cibxwZ I
kvLvi
bvMwiKZv/Pvi I
HwQK welq
KviKjv/Kwlwkv
(GKwU bqv
/Mvnwevb/z`
bMvxi fvlv I mswZ/
hve)
Aviwe/msZ/cvwj/
msMxZ/ewmK UW
/kvixwiK wkv I xov*
megvU
`e:

cixvi
b^i
100

mgqeb
(Kvm wcwiqW)
mvvwnK mvgwqK evwlK
3
54
108

1300
100

36
3

606
54

1212
108

100
100

3
3

54
54

108
108

100
100

3
3

54
54

108
108

1300

36

606

1212

wevb, gvbweK I eemvq wkv kvLv nZ hKvbv GKwU kvLv wbevPb Ki


wbevwPZ kvLvi AvewkK welqmg~n wbZ ne|
mvn 6w`b `wbK 6wcwiqW Kvm ne|
wcwiqWi evw I Abvb welq l _K Ag kwYi Abyic ne|

* kvixwiK wkv I xov welqwU ay evsjv`k xov wkv cwZvbi wevb kvLv I
gvbweK kvLvi wkv_xiv HwQK welq wnmve wbZ cvie|

7.

wkLb-kLvbv cwZ I Kkj


wkvgi myz evevqbi gvag wkv_xi wkLb wbwZKiY A_vr wkLbdj ARb
cavbZ `ywU welqi Dci wbfikxj| mePq iZc~YwU nQ kw YwkKi mwq
mnhvwMZv I h_vchy wkLb-kLvbv cwZ I Kkji myy cqvM Ges wZxqwU
nQ gvbmZ cvVcyK I Abvb wkvcKiYi mwVK eenvi| Dfq B
wkKi f~w gKv AZ iZc~Y| GK K_vq wkv_xi wkLb wbwZKiYi
wkKi Pq Dg Avi wKQy bB| GLvb weklfve DjL h, AbK KwVb I
RwUj KvR hv Kivi Rb AbK kg I mgq cqvRb Zv h_vwPZ cwZ I Kkj
cqvM mnR I Kg mgq mwVKfve mb Kiv me| wkv_xi wkLbi I G
wbqg chvR| wkK c~e cwZ wbq Kg cwikg Ges AcvKZ Kg mgq
h_vwPZ cwZ I Kkj cqvM wkv_xi wkLbdj ARb wbwZ KiZ cvib|

7.1
7.1.1

7.1.2

wkv_xi wkLb wbwZ Kivi welq KqKwU K_v


wkLb-kLvbv cw qvq wkv_xi mwqZv LyeB iZc~Y| mwqZvi `ywU gvbwmK mwqZv I `wnK mwqZv| gvbwmK mwqZv A_vr wkYxq welq wkv_xi
wPb cwqv Dx Kiv| Ggb mgmv, ck ev KvR `Iqv hvi mgvavb wPv Ki ei
KiZ nq| `wnK mwqZv njv nvZ-Kjg KvR Ki kLv| wkv jvf cwqvq
wkv_xK mwq ivLv Mj Kg mgq I mnR wkLb me|
gvbyl GK aibi KvR `xN mgq gbvhvM w`Z cvi bv| wk`i gbvhvM
`Iqvi evw eq`i Pq Kg| wewfb MelYvq `Lv MQ, 12 _K 16 eQi
eqmx wk`i G evw 8 _K 10 wgwbU, ZvI Avevi wbfi Ki KvRwU KZUv
AvKlYxq Ges Avb``vqK| AZGe kwY Kvhg ne ewPc~Y| AvjvPbv, `jMZ
KvR, M, jLv, AuvKv, weZK, Awfbq, nvZ-Kjg KvR, ckvi, c`kb BZvw`
cvVi mv_ mwZ iL cqvM Kiv nj wkv_xi gbvhvM ai ivLv me|

7.1.3

cZK ewB ^Z (every individual is a unique)| wkv_x`i Zv


ewk weePbvi `vwe ivL| cZK wkv_x Zvi wbRi gZv Ki wbR MwZZ kL|
ZvB ew^vZi K_v weePbvq iL h_vme wkv_xi DchvMx Dcvq mnhvwMZv
`Iqv nj wkv_xi c wkvjvf mnR nq|

7.1.4

wkvK ejv nq eK cwqv| eKi Dci eK vcb Ki weivU BgviZ Zwi Kiv
nq| GKBfve Rvbv AwfZv, vb, `Zvi Dci wfw Ki bZzb vb, `Zv I
g~jeva ARb mnR mnvqZv `Iqv hvq| ZvB wkv_xi Rxeb _K Dcgv,

RvZxq wkvg 2012

D`vniY w`q Ges c~ej


vb, `Zvi mv_ mshvM vcb Ki bZzb vb, `Zv
ARb mnvqZv Kiv nj wkv jvf mnR nq|
7.1.5

wkv_xiv hv wkLe Zv eyS wkLe| Kvbv welq mK my aviYv jvf Kie|


bv eyS gyL Kiv h_v_ wkv bq| GZ wkLbi mvjb nq bv| eyS wkLj ev
Kvbv mgmv mgvavbi hyw I cwZ eyS cqvM Kij Abyic mgmvi mgvavb
wbRB KiZ cvi| ZvB gyLi Pq eySvi Dci iZ `Iqv cqvRb|

7.1.6

wkv jvf h_vh_ wkvcKiYi mwVK eenvi AZ iZc~Y| me welqB Kgewk wkvcKiY eenvii myhvM AvQ| wkvcKiYi mvnvh RwUj I weg~Z
welqK mnR I g~Z Ki Dcvcb Ki welqwUK aviYv `Iqv hvq| GKwU
QvU MvQ kwYZ c`kb Ki MvQi wewfb Ask ev gvwwgwWqvq m~hMnY `Lvj hZ
mnR mwVK aviYv jvf me Ab Kvbvfve Zv me bq| gvwwgwWqv eenvii
myhvM bv _vKj P`, cw _ex I m~hi Awfbq ev PvU eenvi Kiv hvq|

7.1.7

wkLbK vqxKiYi Rb cqvRb Abyk xjbi eev| bZzbfve AwRZ vb, `Zv
evievi Abyk xjb Kiv nj GKw`K hgb wkLb vqx nq, Abw`K wkLb mvjbi
myhvM mw nq|

7.1.8

wkv ARbi wkv_xi cwZ wkKi mnvbyf~wZc~Y AvPiY LyeB iZc~Y|


wkK-wkv_xi mK Ggb ne hb wkv_x ay jLvcov welqK mgmv bq, Zvi h
Kvbv ewMZ, cvwievwiK mgmv webv msKvP wkKi mv_ AvjvPbv Ki| wkK
mgmv mgvavb civgk w`eb Ges mvagZ mnvqZv Kieb| wkK-wkv_xi gvS
Kvbv `qvj _vKe bv| mK ne mn-kvi Ges LyeB Nwb I AvwiK|

7.1.9

wkKi wekvm _vKZ ne h, Zuvi mKj wkv_xB kLvi mvg_ mb| mevi
kLvi Dcvq I MwZi ga cv_K _vKZ cvi, Ze Dchy cwiek I mnhvwMZv
cj mevB kL| Kvb wkv_xi cw Z wkKi bwZevPK gbvfve _vKj H wkK
_K wkv_xi DcKZ nIqvi mvebv LyeB Kg| ZvB cwZwU wkv_xi cwZ wkKi
DP aviYv _vKv evbxq| Kvb wkv_xK KLbI gv_vq Mvei, ZvK w`q wKQyB
ne bv, Mvav, Ac`v_ BZvw` Kvbv aibi bwZevPK ev wbirmvng~jK K_v ejv
hve bv| eZ eenvi ev Kvbv cKvi kvixwiK ev gvbwmK kvw c`vb wkv jvfi
Aivq Ges ivxq AvBb kvwhvM Aciva| Drmvn c`vb Kiv nj wkv_xi kLvi
AvMn AbKUvB eo hvq|

10

8.

wkLb gZev`

8.1 wkv wevbi AZ iZc~Y welq wkLb gZev`| `xNw`b ai _bWvBKi cPv
I fyj mskvab gZev` (Trail and Error Theory of Thorndike); cfjfi DxcK I
cwZwqvwfwK mvc cwZeZev` (Conditioned Reflex Theory of Pavlov); Kvnjvi
I KvdKvii mgMZvev` (Gestalt Theory) wkLbi AbymZ nq AvmQ|
eqmf` wk`i AeaviY gZv wfb G welq Theory of Cognitive Development of
Piaget wkvwevb mwekl Ae`vb iL PjQ| G gZev` AeaviY gZv ev
mvg_i ZviZg Abymvi 1 _K 16 eQi eqmi wk RxebK PviwU i fvM Kiv
nqQ| fvMjv nQ (K) 0-2 eQi mse`b mvjbi i (L) 2-7 eQi cvK-KvhKi
i (M) 7-11 eQi eve KvhKi i Ges (N) 11-16 eQi AvbyvwbK KvhKi i|
wkvg Dbqb I wkLb-kLvbv Kvhg cwiPvjbvq wki AeaviY gZv ev mvg_i
welq weePbvq ivLv LyeB iZc~Y| Kvb eqmi wk KZUzKz aviY KiZ cvi ev Kvb
eqm Kx Kx aibi weg~Z aviYv jvf KiZ mg m mK my aviYv _vKv
AZvekK| wkLbi DwjwLZ cZKwU gZev` g~jZ AvPiYev`| wK eZgvb wek
mevwaK AvjvP wkLb gZev`wU aviYv MVb mwKZ hv MVbev` bvg cwiwPZ|
8.2 MVbev` (Constructivist Theory)
wkv_x wKfve kL G mK wkv gbvwevbx`i AevnZ cPvi dj D~Z
mevaywbK Z nQ MVbev`| jvwUb k Constrvere _K Construct kwUi
Drcw hvi A_ webvm Kiv ev MVb `Iqv| ZvB G Zi g~jK_v njv aviYv MVbB
wkLb| cwZ gyn~Z Bw`q Mvn Z_ viv Avgv`i wPbi ga h wbqwgZ MVb Ges
cwieZb nQ Zvi gvagB wkLb cwqv NU| cZK wkv_x wbRi AwfZv
Ges cvwicvwkKZv Abyavb Ki wbRi gZv GKKfve bZzb vb I aviYv MVb
Ki| ew bZzb wKQyi myLxb nj m GUvK Zvi c~ej vb I AwfZvi
AvjvK hvPvB Ki MnY Ki| GfveB ew bZzb aviYv ev vb ARb Ki|
hvPvBq bZzb welqK Aevi gb nj GUvK m evwZj Ki `q| wkLbi
Jerome Bruner cwiek I fvlv weKvki Dci ewk cvavb w`qQb| Zuvi gZ,
vbweKvki cwieki f~wgKv ewk Ges vbweKvki wewfb i wk vbi
RvZxq wkvg 2012

AvIZvfz wewfb mgmvi mgvavb wewfbfve `q| GUv wbfi Ki wki c~e
AwfZv I vbi Dci|
David Jonassen gb Kib MVbev` wkKi f~wgKv ne bZzb aviYv MVb

wkv_xK mnvqZv Kiv| ay Z I Z_ mieivn Kiv bq| wkK mgmv-mgvavb ev


Abymvbi wb`kbv w`eb, wkv_xiv hvZ wbRivB AbywgZ aviYv Zwi I cixv
Ki wmv wbZ cvi Ges `jMZ wkLb cwiek Ab`iK Zv RvbvZ cvi| G
cwqvq vb jvfi gvag wkv_xiv wKfve DcKZ nQ Zv D`NvUb KiZ
wkK wkv_x`i DrmvwnZ Kib| Jonassen AviI gb Kib h, wkv_xiv
wbRiv wbR`iK ck Ki Ges Zv`i eeZ cwZ Kkji h_v_Zv hvPvB
Ki wbRivB g g Awf wkv_xZ cwiYZ nq, wKfve wkLZ nq (How to
learn) Zv Zviv Avq Ki dj| Gfve Zviv Rxebevcx wkv_xZ (Life-long
learners) cwiYZ nq|
MVbev`wfwZ wkvgi webvm ne kwLj (spiral)| G eevq wkv_x AwRZ
aviYv, vb I `wfwi Dci wfw Ki gvMZfve bZzb bZyb aviYv, vb I
`wfw ARb Kie|
David Jonassen Gi gZvbymvi MVbev`x kwYK wkLb ne-

MwVZ (Constructed) : wkv_xiv Zv`i c~evb, aviYv I AwfZvi mv_ bZzb


vb I AwfZvi mg^q Ki Abyavbi gvag wbRi gvS bZzb aviYv MVb
Kie|
mwq (Active) : wkv_xiv wbRivB wbR`i aviYv mw Kie| wkK
Zv`iK cqvRbxq wb`kbv w`eb Ges wkv_x`iK cixv KiZ,
DcKiYvw` eenvi KiZ, ck KiZ I cPv PvjvZ myhvM Ki w`eb|
wkv_x`iK wbR`i j I Kgcv wbaviY mnvqZv w`eb|
Abyavbg~jK (Reflective) : wkK wkv_x`iK Zv`i wbR wbR wkLb cwqvi Dci
ck Kivi Ges Abyavb Kivi myhvM Zwi Kieb| G KvR wkv_xiv GKKfve ev
`jMZfve KiZ cvi| wkK wkv_x`i Rb Ggb me KvR w`eb hvZ wkv_xiv
wbR`i KvRi chvjvPbv Ki g~jvqb KiZ cvi|
11

mnhvwMZvg~jK (Collaborative) : MVbev`x kwY Kvhg ne mnhvwMZvg~jK|


wkv_xiv `ji cZKi _K cZK wkLe Ges GK AbK wkLZ mnhvwMZv
Kie| hLb wkv_xiv mgeZfve wkLb cwqv chvjvPbv I Abyavb Ki ZLb Zviv
GK Ab _K djcm~wU MnY Kivi myhvM cvq|
Abymvb ev mgmvwfwK (Inquiry or Problem-Based): MVbev`i g~jK_v nQ
mgmvi mgvavb| G wkv_xiv Abymvbg~jK cwZi gvag ck Ki, Kvbv
wKQyi mvb Ki Ges mgvavb ev Di cvIqvi Rb wewfb cwZ I Kkj cqvM Ki|

9.1

9.2

weKvkgvb (Evolving): wkv_xiv Zv`i chvjvPbv I Abyavbi gvag c~e


AwRZ Kvbv vbK AmZ I Am~Y gb KiZ cvi| m Zviv
Abymvbi gvag bZzb wmv cuQve| cPv Pvwjq hve Ges bZzb vb I
AwfZvwfwZ c~ej wmv cybmsvi Kie|
8.3

MVbev`i mv_ mgMZvev`i (Gestalt Theory) ek wgj AvQ| Gestalt Rvgvb


k hvi A_ Structure ev MVb| wkLb cwqvq aviYv MVb c_K c_K Dcv`vbi
Dci bq, mvgwMKfve Dcv`vbjvi Dci wbfi Ki| MVbev`iI g~j K_v aviYv
MVb hv wbfi Ki wkv_xi c~ej aviYv, vb, AwfZv I cvwicvwkK Aevi
Dci| mgMZvev` Abyhvqx PvL, Kvb, ZK BZvw` Bw`qjv viv Avgiv h
Z_jv cvB mjvK Avgiv gb gb c~Yv ic `B, Avi MVbev`i gZ
Avgiv Gme Bw`qMvn Z_jv w`q cZK ^Z GKwU gvbwmK wP Zwii
gvag AwfZv ARb Kwi| Gfve AwRZ AwfZv GKwUi Dci GKwU mvwRq
wkLb mb Kwi|

9.

wkLb-kLvbv Kvhg cwiPvjbvi KwZcq cwZ I Kkj


wkv_xi wkLb AbKvsk wbfi Ki wkK KZK cwiPvwjZ cwZ I Kkji
Dci| wkv_x`i gZv I ceYZv Ges cvVi ewki wfwZ cwZ I Kkj
wbevPb Kiv cqvRb| cwZ I Kkj mwVK nj Ges h_vh_fve cqvM Kiv nj
wkv_x mnR wkLZ cvi| GLvb KqKwU cwZ I Kkji msw cwiPq
`Iqv njv:
RvZxq wkvg 2012

9.3

ck-Di cwZ (Question-Answer Method)


ck- Di GKwU ej cPwjZ I KvhKi cwZ| G cwZi mwVK cqvMi gvag
wkv_xK mwq iL wkLb mnhvwMZv Kiv hvq| wewfb Dk ck Kiv nq
_vK| kLvi Rb ck, wkLbdj ARb cwigvci Rb ck, Kvb wekl Kgi
DchvwMZv hvPvB Kivi Rb ck, BZvw` ek KqKwU aib iqQ|
ck Kivi ixwZ
mg kwYK Dk Ki ck Kiv| c_g Kvbv wkv_xK wbw` Ki
ZvK ck Kiv nj kwYi Ab wkv_x iv wbwq _vK, AgbvhvMx nZ
cvi| mevBK mwq ivLvi Rb mg kwYK ck KiZ nq|
wPv Ki Di wVK Kivi Rb wKQyUv mgq `Iqv|
Di `vb kLjv eRvq ivLv| cviM wkv_xiv nvZ DVve| mevi GKmv_
Di `Iqvi Afvm ZvM KivZ ne|
wkv_xK wbw` Ki Di w`Z ejv| GKB wkv_xK evi evi Di
`Iqvi myhvM bv w`q chvqg mevBK myhvM `Iqv| cqvRb Di
`vb BwZ w`q mnvqZv Kiv| Di mwVK bv nj Ab wkv_xK Di
w`Z ejv|
mwVK Di cybivew Kiv|
Gici c~e nvZ DVvq wb Ggb AcviM wkv_xK GKB cki Di w`Z
ejv|
cqvRb Abymvbx ck (probing question) Kiv| GKwU cki Di _K
h ck RvM ZvK Abymvbx ck ejv nq|
cki aib
cki fvlv ne mnR I kwY DchvMx|
ck ne wkv_xi wPv DxcK I ciYv mwKvix| Kb, wKfve, KviY Kx,
evLv Ki, weklY Ki, Zzjbv Ki BZvw` viv ck Kiv nj wPv Ki Di
ei KiZ nq|

12

hme cki Di nuv ev bv Ggb ck bv KivB fvj| wZ wbfi ck hgb Kx,


K, Kv_vq, KqwU ev KvK ej BZvw` ck hZUv me cwinvi Kiv|
chvqg Ggbfve ck Kiv hb ckmg~ni Di _K welqe mK
aviYv jvf Kiv hvq| cqvRb ckvii gvS gvS AvjvPbv Kiv|
Abymvbg~jK ck (probing question) A_vr GKwU cki Di _K D~Z ck
Ki welqi c~YZv Avbv cqvRb| hgbg~j ck: we`vjq wkv_x`i Mo DcwwZ KZ?
Di : mvaviY mgq 85%, wekl mgq 50%
Abymvbg~jK ck: wekl mgq Kg Kb?
Di : avb ivcY I avb KvUvi gmyg Qjgq`i AbK KwlKvR
AwffveKK mnvqZv Ki ZvB Zviv we`vjq Avm bv|
9.4 wkKi KiYxq
mwVK Dii Rb wkv_xK Drmvn c`vb
fyj Dii Rb wb`kbv I wkLZ AbyciYv `Iqv
mwVK Dii cm Ub AvjvPbvi gvag aviYv jvf mnvqZv Kiv
wkv_xK ck KiZ myhvM `Iqv, DrmvwnZ Kiv Ges wkv_xi cki Di `Iqv
10. `jMZ mnhvwMZvg~jK wkv cwZ
`jMZ mnhvwMZvg~jK cwZ GKwU mdj wkLbcwZ| G cwZZ GKB
eqtgi ev GKB chvqi wkv_xiv cii wg_wqvi gvag wkv jvf Ki|
G wkKi f~wgKv civ wK iZc~Y| `jMZ KvRi gvag cwZwU
wkv_xi ay vb-`ZvB ew cvq bv, mv_ mv_ ek wKQy gvbweK Yvewji
weKvk NU| K_v kvbvi I K_v ejvi kLjv AbymiY, cigZ mwnzZv, bZZ,
mgSvZv BZvw` Yvewji weKvk NU|
10.1 `j MVb
wewfbfve `j MVb Kiv hvq| mg-mvg_i wkv_x`i `j, wgk mvg_i
wkv_x`i `j, welqwfwK `j, AjwfwK `j BZvw`| AbK wgk
mvg_ `ji myweav Ab`i Pq wKQyUv ewk| cwZ cvVi Rb ev cwZ welqi
Rb bZzb Ki `j MVb KiZ Mj AbK mgq jvM| ZvB kwYwkK
RvZxq wkvg 2012

(whwb c_g wcwiqW Kvm bb) `j MVb Kieb| cqvRb GK gvm Ai Ai


bZzb Ki `j MVb Kieb| GZ wkv_x`i wg_wqvi cwimi ew cvq| GKB
kwYi wewfb welqi wkKMY kwYwkK KZK MwVZ `jjvKB `jMZ KvR
wbqvwRZ Kieb| cwZwU `ji AvKvi 6Rb _K 8Rb nj fvj, Ze 10Rbi
ewk nIqv evbxq bq| cZK `ji GKwU Ki bvg _vKj myweav nq| dj, dzj,
cvwL, b`x ev is Gi bvg `ji bvg ivLv hvq|
10.2 `jMZ KvRi Avmb webvm
`jMZ KvRi Avmb webvm Ggb ne hvZ `ji mKj wkv_x gyLvgywL emZ
cvi| kwYKi AvKvi eo nj Ges chv Avmevec _vKj, cwZ `j Mvj
Uweji Pvicvk eme| Gic Avmevec bv _vKj cvKv gSZ gv`yiI Mvj
nq emZ cvi| bZzev c_g ei wkv_x iv Nyi wZxq ei gyLvgywL eme,
Gfve ZZxq e Nyi PZz_ ei gyLvgywL| G cwZ `ji wkv_x`iK
ci ci `ye emZ ne| wkK `jMZ KvR eywSq `Iqvi mv_ mv_B
`jefve em `jMZ KvR i KiZ ne| Avmevec UvbvUvwb Ki mgq b
Kiv hve bv|
10.3 `jMZ KvR Kivi cwqv
`j fvM nIqvi AvMB mgeZ Kvm wkK Ki `jMZ KvR eywSq w`eb|
wkK `ji GKRbK GKwU KvRi Rb `jbZv gbvbqb w`eb| chvqg
`ji cZKK `jbZvi `vwqZ w`eb|
wkv_xiv `j fvM nq eme| `ji cZK welqwU wbq wPv Kie|
Zvici AvjvPbv i Kie| GKRb K_v ejvi mgq Abiv gb w`q be|
K_vi gvS KD K_v eje bv| Ze AvjvPbv Ah_v `xN ev cm ewnf~Z nj
`jbZv f`fve wbqY Kie|
`ji cZK AvjvPbvq AskMnY Kie|
AvjvPbvi gvag Z, Z_, hyw Dcvcb I hyw Lb Kie|
Kviv K_v AcQ` nj ev gbtcyZ bv nj ah ai bZ ne, ci hyw w`q
Lb Kiv hve, ivM Kiv ev Akvfb AvPiY Kiv hve bv|
Rvi Ki Ab`i Dci wbRi gZvgZ Pvwcq `Iqvi Pv Kiv hve bv|
13

AvjvPbvi djvdj `ji wmv wnmve wjLZ ne Ges mevBK gb wbZ ne|
cieZxZ mgeZ Kvm wkKi wb`kvbymvi H AvjvPbvi `jbZv `ji cwZe`b
Dcvcb Kie| Ab `ji ck _vKj `ji c h Kvbv GKRb Di w`e|
`jMZ KvR Pjvi mgq Kvbv gZvbK ev mgmv `Lv w`j `jbZv nvZ Zzj
wkKi wb`kbv PvBe|
10.4 `jMZ KvRi aib
`jMZ KvR cavbZ Abymvbg~jK ev mgmvwfwK ne| `jMZ KvRi welq wPv
DxcK, mRbkxj I weklYagx ne| mvaviY Z, Z_ ev vbg~jK Rvbvi welq
`jMZ AvjvPbvi welq nq bv| ZvZ Abymvb ev wPv DxcK wKQy _vK bv|
10.5 `jMZ KvRi KqKwU D`vniY
K. evsjv`k _K wewfb cRvwZi cvwL gvMZ wejy nIqvi KviY I Zv`i
ivi Dcvq Abymvb|
L. Mvgi wbii gvbylK ^v mPZb Kivi wkv_x`i KiYxq wbav iY|
M. cixYi gvag wewfb cKvi gvwUi ewk wPwZKiY|
N. evsjv`ki wk`i AwaKvi ivq miKvi, mgvR I AwffveKi KiYxq
wbaviY|
O. GKwU AbyQ`i mvigg D`&NvUb|
10.6 `jMZ KvRi welq wnmve mwVK bqK. AbycvZmn evqyi Dcv`vbmg~ni bvg
L. evsjv`ki f~-cKwZi eYbv
M. mvK `kmg~ni ivRavbx, RbmsLv I gv_vwcQy Avq
N. cigvYyi MVb eYbv
O. Z_ AwaKvi AvBb eYbv

10.7

`jMZ KvRi gvag wkLb `yejZvi Aemvb


wkv_x`i KD KD wewfb KviY wbavwiZ wkLbdj ARb KiZ cvi bv|
avivevwnK g~jvqbi gvag wkLb `yejZvmb wkv_x`i wPwZ Ki Zv`i
Rb wekl `jMZ KvRi eev Kiv hvq| G GKB kwYi GKRb

RvZxq wkvg 2012

10.8

11

wkLbdj ARbKvix PKm wkv_xK `jbZv wnmve `ji Ab`iK wkLb


mnhvwMZv Kivi `vwqZ `Iqv nq| wkK `jbZvK c~eB cqvRbxq wb`kbv
w`q `b| mgchvqi wkv_x viv Ab wkv_x`iK wkLb mnhvwMZv `IqvK
Peer Learning ejv nq|
`jMZ KvR PjvKvjxb wkKi KiYxq
`jMZ KvR PjvKvjxb wkK Nyi Nyi cZK `ji KvR cheY Kieb|
hLvb hLb cqvRb wb`k bv I mnvqZv w`eb| cieZxZ `jMZ KvR
Dcvcbi mgq fyj-vw ev Am~YZv _vKj awiq w`eb|
c`kb cwZ (Demonstration Method)
c`kb cwZi g~jK_v njv Kvbv wKQy `wLq GwU mK aviYv jvf
wkv_x`iK mnvqZv Kiv| Kvbv wKQy Dcvcb ay eYbv ev AvjvPbvq
mxgve bv _K Zv `Lvbv nj aviYv jvf mnR nq Ges GZ wkv_x`i
AvMn I Drmvn ew cvq| G cwZZ cvVi welq mswk eve e ev
cZfve cwqv `wLq eYbv, AvjvPbv ev ck-Dii gvag aviYv jvf
mnvqZv Kiv nq| hgb- GKwU Rev dzji Askjv `wLq dzji Askjvi
mK aviYv ARb mnvqZv Kiv; kwYK wkv_x`i mvgb hcvwZ
mshvRb Ki `vi mv_ cvZjv mvjwdDwiK GwmW wgwkq nvBWvRb cZ
Ki `Lvbv BZvw`|
AbK eve e ev NUbv mivmwi `Lvbv me nq bv| m Aaevei
mvnvh aviYv jvf mnvqZv Kiv hvq| hgb- P` ev m~hMnY mK aviYv
jvfi Rb kwYK wmwW ev wWwfwWi gvag gvwwgwWqvq cw_ex I Puv`i wbR
wbR Kc_ N~Yb `wLq MnY NUvi welqwU cwivi Kiv hvq| cRi ev
gvwwgwWqv bv _vKj PvUi gvag `Lvbv hvq| ivj-c cwZZI kLvbv
hvq| wekl wkv_x`iK kwYKi evBi wbq eve NUbv cZfve
`wLq wkv jvf mnvqZv Kiv hvq| hgb- f~wgqi KviYjv cZ
`Lvbv hvq| me nj HwZnvwmK vb wbq wewfb wb`kb `wLq I eYbv Ki
aviYv jvf mnvqZv Kiv hvq| hgb- Kzwgjvi KvUevwo kvjeb wenvi cwi`kb
wbq ZrKvjxb emfZv mK RvbZ mvnvh Kiv|
14

c`kb cwZZ wkv_x`i Abymwrmv ew cvq| mnR mwVK aviYv jvf KiZ
cvi| wkLb AcvKZ `xNvqx nq| c`kb cwZZ j ivLZ ne hb me
wkv_x `LZ cvq|
12. Abymvbg~jK KvRi aib
Abymvbg~jK KvR g~jZ KgKw`K cwZ| wWDBi mwqZv Zi wfwZ
cwiPvwjZ G cwZZ wkv_xiv GKKfve ev `jMZfve wbR`i cPvq
wbqgZvwK cwZZ wkv jvf Ki _vK| G cwZZ wkv_x Kvbv welq ev
NUbv ev mgmvi KviY, djvdj, cwZwqv BZvw` D`&NvUb Ki| bw_c chvjvPbv,
cwi`kb, cheY, mvvrKvi MnY bvbvfve Abymvb KvR cwiPvjbv Kiv hvq||
D`vniY hyemgvRi AvKvk mswZi cwZ ceYZv ewi KviY I djvdj
wk Aj evqy `~lYi KviY I djvdj
Lv` Drcv`b AwZgvvq ivmvqwbK KxUbvkK `e eenvii cwZwqv
12.1.Abymvbg~jK cwZZ wkLb cwqv
cZKwU Abymvbi Rb GKwU welq ev mgmv wbevPb KiZ nq| G cwZZ
hveZxq Kvhg cavbZ cuvPwU chvq cwiPvwjZ nq| chvqjv nQK. mgmv/Dk wbaviY
L. cwiKbv cYqb
M. Z_ msMn
N. Z_ weklY
O. cwZe`b cYqb
me c_g Kvhgi mgmv wPwZ Kiv ev Dk wbaviY KiZ nq| wZxq chvq
mgM Kvhgi Rb cwiKbv cYqb KiZ nq| Dk ARbi Rb Kx Kx KiZ
ne, KvbwU wKfve, Kx w`q, KLb KiZ ne-G meB cwiKbvq _vK| Z_
msMn Abymvbg~jK KvRi GKwU iZc~Y i| cvBgvwi ev mKvwi Drm nZ
Z_ msMn KiZ ne| PZy_ chvq Z_ weklY I djvdj cYqb KiZ ne|
mekl wkv_x m~Y Abymvbg~jK KvRi Dci GKwU cwZe`b cYqb Kie|

RvZxq wkvg 2012

13. wkLb- kLvbv Kvhg mK KqKwU K_v


wkLb-kLvbv cwZ I Kkj AbK aibi| Gi KqKwU wkKKw`K Ges
KqKwU wkv_xKw`K| wkLb-kLvbv cwqvq wkv_x i mwq AskMnY
wkvjvf mnvqK| me cwZiB Kgewk myweav I Amyweav AvQ| Ggb Kvbv
cwZ ev Kkj bB hwU mKj wkv_xi Rb mgfve DchvMx ev me aibi
welqei Rb DchvMx| wkKi wewfb cwZ I Kkji Dci `Zv Ges kwY
I cvV DchvMx cwZ I Kkji h_vh_ cqvMi Dci wbfi Ki wkv_xi wkLb
mvdj| Ggb Kvbv evaevaKZv bB h GKwU cvV cwiPvjbvq wkKK GKwU
cwZi Dci wbfi KiZ ne| cvVK djcm~ Kivi Rb wkK cwiwwZ Abymvi
GKvwaK cwZ I Kkji mswgkY wbRi gZv Ki cvV cwiPvjbv KiZ cvib|
cvVi mvdj wbfi Ki wkKi wePYZv, welqvb I wkLb cwZi h_vh_
cqvMi Dci| GRb ejv nq wkKB mevrK cwZ| wkv_xKw`K wkLbkLvbv cwZ ewea| GLvb gv KqKwU wkv_xmwq cwZ msc Dcvcb
Kiv njv| Ze wkKi AwaK msLK cwZ I Kkji Dci `Zv _vKv
cqvRb| Zvnj wZwb h h cwZ DchvMx Zv cqvM KiZ cvib|
cqvRb GKvwaK cwZi mswgkY wbRi gZv Ki cvV cwiPvjbv KiZ cvib|
cvV cwiPvjbvi mgq wkK hw` eySZ cvib h cqvMKZ cwZ wkv_x`i
wkLb djcm~ nQ bv ZLb wZwb cwZ cwieZb KiZ cvib| ZvB wkK`i e
cwZi Dci `Zv _vKv AvekK|
14.

wkv_x g~jvqb
mvaviY A_ wkv_xi g~jvqb njv wkv Kvhg _K wkv_x i ARbi gvv
wbYq Kiv| A_vr wkvg DjwLZ c~e wbavwiZ wkLbdj wkv_x KZUv ARb
KiQ Zv wbicYB wkv_xi g~jvqb| hw`I g~jvqb K_vwUi wewZ AbK
evcK| Avgiv wewfb mgq bvbvfve wkv_xi g~jvqb Ki _vwK| g~jvqbi mgq
I aib weePbvq wkv_xi g~jvqb cavbZ `yB avivi: (K) MVbKvjxb ev avivevwnK
g~jvqb Ges (L) mvgwK g~jvqb| Avgiv cvV PjvKvjxb ev wbw` cvVvsk _K
wkv_xi ARb g~jvqb Ki _vwK| G g~jvqb avivevwnK ev MVbKvjxb g~jvqb|
Avevi Avgiv wbw` mgq kl ev Kvhg kl mvgwqK cixv, evwlK cixv,
GmGmwm cixv BZvw` cixvi gvag g~jvqb Ki _vwK| G aibi g~jvqb nj

15

mvgwK g~jvqb| avivevwnK I mvgwK Dfq avivi g~jvqbiB cqvRb AvQ|


Ze avivevwnK g~jvqbi iZ AbK ewk| KviY avivevwnK g~jvqbi gvag wkv_xi wPwZ wkLb `yejZv ZvrwYK wb`kbv
c`vbi viv wbivgqg~jK eev bIqv hvq|
wkv_xi nvZ-Kjg eenvwiK KvR Kivi cwqv cheYi gvag g~jvqb Ki
wb`kbv `Iqv hvq|
wkv_xi wekl wKQz `Zv, hgb- kvbv, ejv, cov BZvw` Kg mgq, Kg
LiP I mnR cwigvc Ki avc avc wb`kbv `Iqv I wbivgqg~jK eev
bIqv hvq| mvgwK g~jvqbi gvag AbK Gme ewki g~jvqb Kiv
me nq bv|
wkv_xi AveMxq w`Kmg~n wekl Ki ewK I mvgvwRK AvPiY Ges
g~jeva cZ cheYi gvag g~jvqb Ki wb`kbv `Iqv hvq|
G g~jvqbi gvag wkK Zuvi eeZ wkLb kLvbv cwZ I Kkji
h_v_Zv I djcm~Zv wbaviY Ki ev `yejZv wPwZ Ki cqvRbxq cwieZb
AvbZ cvib|
15. avivevwnK g~jvqb
avivevwnK g~jvqbi gvag wkv_xi `yejZv wPwZ Ki wb`kbv `Iqv hvq Ges
cqvRb wbivgqg~jK eev MnY Kiv hvq|
evsjv`k 6 _K 10g kwY ch wbwjwLZ `yBwU avivevwnK g~jvqb
Kvhg Pje|
1. welqwfwK eywexq I gbvcwkR i avivevwnK g~jvqb
2.AveMxq i avivevwnK g~jvqb
15.1. welqwfwK eywexq I gbvcwkR i avivevwnK g~jvqb
welqwkK welqwfwK eywexq I gbvcwkR i avivevwnK g~jvqb

cwZwU welq avivevwnK g~jvqbi I b^i eb :

K. kwYi KvR
L. evwoi KvR I Abymvbg~jK KvR
M. kwY Afxv
gvU

b^i
10
05
05
20

cwZ welq wkK KZK ^ ^ welq cwZ wkv_xK 20% b^ii wfwZ
avivevwnK g~jvqb Ki wbavwiZ QK g~jvqb iKW msiY Kiv ne|
15.1.1. kwYi KvR
wkLb-kLvbv Kvhg PjvKvjxb wkv_x KZK mvw`Z hveZxq KvR kwYi
KvR wnmve weewPZ| welqf` kwYi KvRi aib ZviZg _vKZ cvi|
AwaKvsk B cki Di ejv ev jLv, AuvKv (wP/Qwe, mviwY, gvbwP,
jLwP), AvjvPbv I weZK AskMnY, Pwi-Awfbq, eenvwiK KvR-G
aibi me wKQzB kwYi KvR| evsjv I BsiwR welq kvbv, ejv, cov, jLv
BZvw` kwYi KvR wnmve weewPZ ne|
cwZwU welqi Rb cwZ mvgwqK wZbwU kwYi KvRi g~jvqb iKW msiY Kiv
ne| hme welq eenvwiK KvR AvQ (wevb, c`v_wevb, imvqb, Rxewevb,
Kwlwkv, Mvnwevb, kvixwiK wkv I ^v, Kg I RxebgyLx wkv BZvw`)
Hme welq GKwU eenvwiK KvR I `ywU kwYi KvRi iKW ivLv ne|
welqwkK KZK wbqwgZfve cZK wkv_xK g~jvqb Kiv ne Ges cwZ `yB
gvm GKevi Ki cwZ mvgwqK (Qq gvm) 3evi g~jvqb iKW msiY Kiv
ne|

Kieb
cwZwU welq avivevwnK g~jvqbi Rb eivKZ b^i 20%

RvZxq wkvg 2012

16

15.1.2. evwoi KvR


wkv_x evwoZ wkvgwfwK h KvRjv mb Ki ZvB evwoi KvR |
evwoi KvR wkv_x GKKfve mb Kie GUvB cZvwkZ| wkK wbwZ
neb h, wkv_x GKvB KvRwU mb KiQ| evwoi KvRi gvag wkv_xi
wPb `Zv Ges ewK AvPiY I g~jeva g~jvqb Kiv ne| evwoi KvR
g~jvqb Ki wkK wkv_x`iK cqvRbxq wkLb mnvqZv w`eb|
wkvgi wkLbdji Pvwn`vi Dci wfw Ki wkK evwoi KvR w`eb|
j ivLZ ne evwoi KvR hb wkv_xK gyL Kivq DrmvwnZ bv Ki|
evwoi KvR Ggb nZ ne hb wkv_x i wPb `Zv weKvk Ges
mRbkxjZv cKvki myhvM _vK|
kwYK AwRZ aviYvmg~n wPv I KvR cqvM Kivi myhvM hb evwoi
KvR _vK| evwoi KvR hb wkv_xK mRbkxj cki cwZZ mvnvh Ki
mw`K iZ w`Z ne| wkvg gvwU wkLb kLvbv Kvhg Kjvg
c` evwoi KvR bgybv wnmve AbymiY Kiv hZ cvi|
cwZwU welqi evwoi KvRjv Ggb ne hv wkv_x 20-25 wgwbUi ga
mv`b KiZ cvi| wkK cwZ mvgwqK kwYZ cqvRbxq msLK evwoi
KvR w`eb| Ze iKW msiYi Rb l _K Ag kwYZ wevb,
evsjv`k I wekcwiPq, Z_ I hvMvhvM chyw, Kg I RxebgyLx wkv Ges
Kvwiqvi wkv welq cwZ mvgwqK `ywU evwoi KvRi g~jvqb I iKW
msiY Kiv ne| l _K Ag kwYi Abvb welqi Rb 3wU evwoi
KvRi g~jvqb I iKW msiY Kiv ne| beg I `kg kwYZ HwQK welq
Qvov mKj welq cwZ mvgwqK `ywU evwoi KvRi g~jvqb I iKW msiY
Kiv ne| iKW msiYi Rb mevP b^i cv evwoi KvRjvK weePbv
KiZ ne| wkK h Kvbv b^ii evwoi KvR w`Z cvib| Ze GZ cv
b^iK 5 Gi ga cv b^i icvi Ki iKW msiY KiZ ne|
icvii ci fMvsk b^i nj fMvsk b^i wnmve msiY KiZ ne|

RvZxq wkvg 2012

15.1.3. Abymvbg~jK KvR


Abymvbg~jK KvRi gvag wkv_x i mgmv mgvavb `Zv Ges wPb `Zvi
weKvk NU| Abymvbg~jK KvRi Rb KqK Nv _K KqK w`bi cqvRb
nZ cvi| wkK welqwU wbaviY Ki `eb|
wbavwiZ avc AbymiY Ki Abymvbg~jK KvR mb KiZ ne| l _K Ag
kwY ch mgmv wPwZ Kiv, cwiKbv cYqb I Z_ msMni cheY
Uzjm/wmwWDj/ckgvjv cYqb wkK Ki w`eb| Z_ msMn Abymvb KvRi
GKwU gwjK ewk hv wkv_x wbRiv mb Kie| Z_ msMn hZ`~i me
wkv_xi cwievi, cwZekx Ges wbKU GjvKvq mxgve ivLZ ne| Z_ msMn
wkv_xi wbivcvi welqwU weePbvq ivLZ ne| Z_ msMn wkv_x hb
weeZKi Aevq bv co wkK Zv wbwZ Kieb| wevb welqmg~ni Rb
Z_msMn MelYvMvi cixYi gvag nZ cvi| Abymvbg~jK KvR ii
mgM cwqv wKfve mb KiZ ne wkK Zv eywSq w`eb|
cvBgvwi I mKvwi Drm nZ Z_ msMn Kiv hve| wkv_x Z_ weklYi
gvag djvdj cYqb Ges djvdji Dci gZvgZ w`e| mgM Kvhgi Dci
GKwU cwZe`b iPbv KiZ ne| cwZe`b mb KvRi eYbv _vKe|
cwZe`b cYqbi wb`kbv wkK w`eb| Abymvbg~jK KvR wkv_xiv
`jMZfve mb Kie| Ze Z_ weklY, djvdj cYqb, djvdji Dci
gZvgZ c`vb Ges wicvU cYqb wkv_x GKKfve mb Kie| G KvRi
g~jvqb ne GKK g~jvqb| beg I `kg kwYZ wkv_xiv wkKi b~bZg
mvnvh wbq Abymvbg~jK KvR mb Kie| wkK h Kvbv b^ii Rb
Abymvbg~jK KvR w`Z cvib| Ze GZ cv b^iK 5 Gi ga cv b^i
icvi Ki iKW msiY KiZ ne| icvii ci fMvsk b^i nj fMvsk
b^i wnmve msiY KiZ ne|

17

15.1.4. kwY Afxv


cwZwU Aavq kl kwY Afxv bIqv ne| Ze AwaK b^icv Afxvi b^i
iKW ivLv ne| kwY Afxvi Dic wkv_xK `Lvevi ci diZ wbq
msiY Kiv ne| hme welq eenvwiK KvR AvQ Hme welq `ywU eenvwiK
I GKwU wjwLZ Afxvi iKW msiY Kiv ne| Abvb welq wZbwU wjwLZ
Afxvi iKW ivLv ne| eenvwiK KvRi g~jvqbi gvb` kwYZ mvw`Z
eenvwiK KvRi Abyic ne| kwY Afxv wjwLZ ev eenvwiK ne| cwZwU
kwY Afxv ^ mgq bIqv ne| welqi Rb wbavwiZ Kvm wcwiqW bIqv
ne| wbavwiZ GK Kvm wcwiqWi AwZwi mgq bIqv hve bv| kwY Afxvi
w`b kwYi Abvb wcwiqWi ^vfvweK KvRKg h_vixwZ Pje|
16.

AveMxq i avivevwnK g~jvqb


wkvg wkv_xi ewK Dbqbi Dci iZ Avivc Kiv nqQ| GKRb
wkv_x ay gavex njB ne bv ZvK fvjv gvbylI nZ ne| fvjv gvbyli
Yvewj ARb KiZ ne| GKRb wkv_x fvjv gvbyl wKbv Zv RvbZ nj Zvi
AvPiY I `wfw g~jvqb KiZ ne| avivevwnK g~jvqbi gvag wkv_xi
ewK AvPiY I mvgvwRK g~jeva g~jvqb Kiv ne| we`vjq wkv_x`i
AvPiY I mvgvwRK g~jeva Kvbv GKwU NUbv ev Bmy w`q ZvrwYKfve
g~jvqb Kiv hvq bv| we`vjq wkv_x kwYi KvRi cvkvcvwk cwZwbqZ e
KgKv AskMnY Kie| Gjv njv `wbK mgvek, Ljvayjv I xov,
mvswZK Kvhg, wkv mdi I cwi`kb, RvZxq w`em D`hvcb, agxq Abyvb,
wevb gjv, MwYZ AwjwqvW, eqR vDUm, MvjmMvBW, weGbwmwm Ges
cwiek msiYi Kvhg BZvw`| wkv_x`i wewfb KgKvi ga w`q `xN
cheYi gvag Zv`i AvPiY I g~jeva mK GKwU wbfihvM g~jvqb
Avmv hvq| wkvg AveMxq i wkLbdj g~jvqbi AvIZvq Avbv
nqQ| G h Yvewj I g~jeva cwigvci AvIZvq Avbv nqQ mjv
nj- wbqgvbyewZZv, `kcg, bZZ, mZZv, kLjv, mnhvwMZv, mwq
AskMnY, mwnzZv, mPZbZv I mgqvbyewZZv|
kwYwkK Abvb welqwkKi mv_ civgk Ki AveMxq i g~jvqb
Kieb I iKW msiY Kieb|

RvZxq wkvg 2012

17.

mvgwqK cixv I cvewjK cixv


RvZxq wkvg 2012 Gi wb`kbv Abymvi we`vjqi wkvel Qq gvmevcx
`ywU mvgwqK fvM Kiv ne| cwZ Qq gvm GK mvgwqK wnmve cwZ wkv eQi
`ywU mvgwqK cixv AbywZ ne| cwZ mvgwqK cixv kl avivevwnK g~jvqb
cv b^iK GKwZ Ki `ywU mvgwqK cixvq cv b^i Ges avivevwnK
g~jvqb cv b^ii mg^q cwZ wkv_xi cieZx DPZi kwY ev Kvhg
DbxZ Kivi welq weePbv Kiv ne|
mvgwqK Ges cvewjK cixvi ckc cYqb Ges Dic g~jvqb mRbkxj
ckcwZi wb`kbv Abymvi msMwVZ ne| wkv eli iZ welqwkK cavb
wkKi mv_ civgk Ki wkvg c` Aavqmg~nK `ywU mvgwqKi Rb
eb Kieb| we`vjqi Kvhw`emi cwigvYi Dci wfw Ki Aavqmg~nK
mvgwqK eb KiZ ne| c_g mvgwqK g~jvqbKZ Aavqmg~nK wZxq
mvgwqK g~jvqbi Rb eenvi Kiv hve bv| Ze Ag I `kg kwYi cvewjK
cixvi (JSC, SSC) Rb GB wb`k bv chvR bq| welqwkK m Abymvi cvV
Kvhg cwiPvjbv Kieb| mvgwqK kl Abyq cixv wkvg welq Ges
ci Rb eivKZ c~Y b^i ne| wkvg iciLvi welqKvVvgvq
welqi c~Yb^i `Iqv AvQ|
mRbkxj ckcwZi ckc `y&B aibi ck _vKe| GKwU nQ ewbevPwb ck
Ges AciwU nQ mRbkxj ck| ewbevPwb ckc wZb aibi ewbevPwb ck
_vKe| Gjv nQ mvaviY ewbevPwb ck, ec`x mgvwm~PK ewbevPwb ck
Ges Awfb Z_wfwK ewbevPwb ck| ewbevPwb ckc wPb `Zvi Pvi
ii ck AvbycvwZKnvi _vKe| mKj AavqK cixvi AvIZvfz KiZ
ne| ckc cYqbi c~e wb`kK QK Zwi KiZ ne| cwZwU mRbkxj ck
GKwU DxcK _vKe Ges DxcKi mv_ 4wU ck _vKe| ck 4wU w`q wPb
`Zvi PviwU i (vb, Abyaveb, cqvM Ges DPZi `Zv) hvPvB Kiv ne|
b^i c`vb wb`wkKv AbymiY Ki Dic g~jvqb KiZ ne|

18

wkvg Dbqb mswk KwgwU


2. cdkbvj KwgwU

1. RvZxq wkvg mg^q KwgwU


wgK
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.

15.

16.
17.
18.
19.
20.
21.

bvg I c`we
W. Kvgvj Ave`yj bvmi Payix
mwPe, wkv gYvjq, evsjv`k mwPevjq, XvKv|
DcvPvh, RvZxq wekwe`vjq, MvRxcyi|
W. KvRx LjxKzvgvb Avng`
Pqvigvb, evsjv`k Dbq b cwil` I mfvcwZ, evsjv`k A_bxwZ mwgwZ|
hyM-mwPe (gvawgK), wkv gYvjq, evsjv`k mwPevjq, XvKv|
gnvcwiPvjK, gvawgK I DPwkv Awa`i, XvKv|
gnvcwiPvjK, RvZxq wkv eevcbv GKvWgx, avbgw, XvKv|
gnvcwiPvjK, evsjv`k KvwiMwi wkv Awa`i, AvMviMuvI, XvKv|
cwiPvjK, AvBBAvi, XvKv wekwe`vjq, XvKv|
cdmi gvt gvd v KvgvjDwb
Pqvigvb, RvZxq wkvg I cvVcyK evW, XvKv|
Pqvigvb, gvawgK I DPgvawgK wkvevW, XvKv|
Pqvigvb, evsjv`k KvwiMwi wkvevW, XvKv|
Pqvigvb, evsjv`k gv`&ivmv wkvevW, XvKv|
m`m (wkvg), RvZxq wkvg I cvVcyK evW, XvKv|
cdmi W. gynv` Rvdi BKevj
wefvMxq cavb, KwDUvi mvq G Bwwbqvwis wefvM, kvnRvjvj
wevb I chyw wekwe`vjq, wmjU|
W. gvt wQwKzi ingvb
cvb AavcK I cwiPvjK, wkv I MelYv BbwwUDU
XvKv wekwe`vjq, XvKv|
AavcK W. gvt AvLZvivgvb
Bmjvgi BwZnvm I mswZ wefvM, XvKv wekwe`vjq, XvKv|
AavcK kvnxb gvn&eyev Kexi
BsiwR wefvM RvnvxibMi wekwe`vjq, mvfvi, XvKv|
m`m (cv_wgK wkvg), RvZxq wkvg I cvVcyK evW, XvKv|
m`m (cvVcyK), RvZxq wkvg I cvVcyK evW, XvKv|
cK cwiPvjK, GmBGmwWwc, gvawgK I DPwkv Awa`i, wkv feb, XvKv|
Dc mwPe (gvawgK), wkv gYvjq, evsjv`k mwPevjq, XvKv|

RvZxq wkvg 2012

KwgwUZ c`we
mfvcwZ
m`m
m`m
m`m
m`m
m`m
m`m
m`m
m`m
m`m
m`m
m`m
m`m
m`m

wgK
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.

m`m

m`m
m`m
m`m
m`m
m`m
m`m

15.

16.
17.
18.
19.
20.
21.

bvg I c`we
KwgwUZ c`we
cdmi gvt gvdv KvgvjDwb
mfvcwZ
Pqvigvb, RvZxq wkvg I cvVcyK evW, XvKv|
gnvcwiPvjK, gvawgK I DP wkv Awa`i, XvKv|
m`m
gnvcwiPvjK, RvZxq wkv eevcbv GKvWgx, avbgw, XvKv|
m`m
cwiPvjK, AvBBAvi, XvKv wekwe`vjq,XvKv|
m`m
gnvcwiPvjK, evsjv GKvWgx, XvKv|
m`m
gnvcwiPvjK, BmjvwgK dvDkb evsjv`k, XvKv|
m`m
Rbve gbRyij Avnmvb eyjeyj
m`m
cavb mv`K, ekvLx Uwjwfwkb wjwgUW, XvKv|
cK cwiPvjK, GmBGmwWwc, gvawgK I DP wkv Awa`i, wkv feb, XvKv|
m`m
Pqvigvb, gvawgK I DPgvawgK wkvevW, XvKv I mfvcwZ, evsjv`k
m`m
Avt evW mg^q mve KwgwU|
Pqvigvb, evsjv`k gv`&ivmv wkv evW, XvKv|
m`m
Pqvigvb, evsjv`k KvwiMwi wkv evW, XvKv|
m`m
AavcK Avyjvn Avey mvqx`
m`m
cwiPvjK, wekmvwnZ K`, XvKv|
W. gvt wQwKzi ingvb
m`m
civgkK, GmBGmwWwc, gvawgK I DPwkv Awa`i, XvKv|
AavcK Kwdj Dxb Avng`
m`m
civgkK, cv_wgK wkvg DBs, GbwmwUwe, XvKv|
cdmi gynv` Avjx
m`m
cvb m`m, wkvg, GbwmwUwe, XvKv|
(evmv-mK-gwfm 8g Zjv (cwg), 6/9, eK-wm, jvjgvwUqv, XvKv-1207|
Wxb, PviyKjv Abyl`, XvKv wekwe`vjq, XvKv|
m`m
cdmi mvjgv AvLZvi
m`m
AvBBAvi, XvKv wekwe`vjq, XvKv|
Aa, wkK cwkY KjR, XvKv|
m`m
m`m (wkvg), RvZxq wkvg I cvVcyK evW, XvKv|
m`m
cavb wkK, MebgU jveiUwi nvB zj, avbgw, XvKv|
m`m
Rbve gvkZvK Avng` f~uBqv
m`m-mwPe
weZiY wbqK , RvZxq wkvg I cvVcyK evW, XvKv|

19

3. UKwbKvj KwgwU
wgK bvg I c`we
1.
cdmi gvt Ave`yyj Revi
cvb cwiPvjK, bvqg, XvKv|
(evwo bs-7, moK bs-11, mi bs-4, Div gWj UvDb, XvKv-1230)
2.
AavcK W. Avey nvwg` jwZd
mycvi wbDgvwi AavcK, AvBBAvi, XvKv wekwe`vjq, XvKv|
3.
cdmi Ave`ym myenvb
cvb gnvcwiPvjK, cv_wgK wkv Awa`i
(wm-8, evmv bs-52, ivW bs-6/G, avbgw AvevwmK GjvKv, XvKv|)
4.
AavcK W. Mvjvg imyj wgqv
cvb Aa, wUPvm Uwbs KjR, XvKv|
(evmv bs-47, ivW bs-02, mi-09, Div gWj UvDb, XvKv-1230|)
5.
W. gvt wQwKzi ingvb
civgkK
GmBGmwWwc, gvawgK I DPwkv Awa`i, wkv feb, XvKv|
6.
cdmi W. gvt bvRgyj Kwig Payix
eevcbv wefvM, XvKv wekwe`vjq, XvKv|
7.
W. Avyj gvjK
AavcK, AvBBAvi, XvKv wekwe`vjq, XvKv|
8.
Rbve gvnv` RvwKi nvmb
wkvg wekl
GmBGmwWwc, GbwmwUwe, XvKv|
9.
Rbve kvnxbviv eMg
wekl, GbwmwUwe, XvKv|
10.
Rbve gvt gvLjm Di ingvb
wekl, GbwmwUwe, XvKv|
11.
Rbve gvt dinv`yj Bmjvg
EaZb wekl, GbwmwUwe, XvKv|

KwgwUZ c`we
AvnevqK

4. fwUs KwgwU
wgK bvg I c`we
1.
evsjv

1.
2.

m`m

2.

BsiwR

1.

m`m
2.
m`m
3.

MwYZ

2.

m`m
4.

wevb

m`m
m`m

5.

evsjv`k I
wekcwiPq

1.
2.

6.

m`m
m`m-mwPe

1.
2.

m`m

m`m

1.

Z_ I
hvMvhvM
chyw

1.

2.
7.

cwiek
cwiwPwZ

1.
2.

RvZxq wkvg 2012

KwgwUZ c`we
AavcK Ave`yjvn Avey mvqx`
cwiPvjK, wekmvwnZ K`, XvKv|
cdmi b~iRvnvb eMg
Aa, miKvwi wevb KjR, XvKv|
cdmi Ave`ym myenvb
cvb gnvcwiPvjK, cv_wgK wkv Awa`i, XvKv|
(wm-8, evmv bs-52, ivW bs-6/G, avbgw AvevwmK GjvKv, XvKv)
cdmi gvt kvgmyj nK
cvb Wxb, evsjv`k Dby wekwe`vjq, MvRxcyi (evmv bs-25,
GvcvUgU-we-5, ivW bs 68G, jkvb-2, XvKv-1212)
cdmi W. gvt Avyj gwZb
MwYZ wefvM, XvKv wekwe`vjq, XvKv|
cdmi W. gvt Avym Qvgv`
MwYZ wefvM, XvKv wekwe`vjq, XvKv|
cdmi W. gvt AvwRRyi ingvb
c`v_wevb wefvM, XvKv wekwe`vjq, XvKv|
Rbve gvnv` b~i Avjg wmwKx
mnhvMx AavcK, AvBBAvi, XvKv wekwe`vjq, XvKv|
cdmi W. nvib Di iwk`
ivwevb wefvM, XvKv wekwe`vjq, XvKv|
W. mq` nvwdRyi ingvb
mnhvMx AavcK, cwiek wevb wefvM
RvnvxibMi wekwe`vjq, mvfvi, XvKv|
cdmi W. gynv` Rvdi Bkevj
KwDUvi mvq G Bwwbqvwis wefvM
kvn&Rvjvj wevb I chyw wekwe`vjq, wmjU|
Rbve gvt mwdDj Avjg Lvb
mnKvix AavcK, Z_ chyw BwUwUDU, XvKv wekwe`vjq, XvKv|
cdmi W. G Gm Gg gvKmy` Kvgvj
f~Z wefvM, XvKv wekwe`vjq, XvKv|
cdmi W. gvt LexiDxb
cwiek wevb wefvM, RvnvxibMi wekwe`vjq, mvfvi, XvKv|

20

5.

wkvg Dbqb KwgwU

welq: kvixwiK wkv I ^v


wgK
1
2

6
7

bvg I c`we
Rbve gvt ZviK BKevj Lvb gRwjk
Aa, miKvwi kvixwiK wkv KjR, gvnv`cyi, XvKv|
Rbve dvinvbv nK
DccwiPvjK (kvixwiK wkv)
gvawgK I DP wkv Awa`i, XvKv|
Rbve gvt Avbvqvi nvmb
mnKvix wkK
bevecyi miKvwi DP we`vjq, Kvvb evRvi, XvKv|
Rbve gvt gvRvj nK
mnKvix wkK
ZRMuvI miKvwi DP we`vjq, ZRMuvI, XvKv|
Rbve gvQvt Kvgiyb bvnvi
MelYv KgKZv
RvZxq wkvg I cvVcyK evW, XvKv|
W. cvifR mvv` Payix
KvwiKzjvg wekl, GmBGmwWwc, GbwmwUwe, XvKv|
Rbve gvmvr gni wbMvi
mv`K
RvZxq wkvg I cvVcyK evW, XvKv |

RvZxq wkvg 2012

kwY: : l-Ag
KwgwUZ c`we
AvnevqK
m`m

m`m

m`m

m`m

m`m
mg^qKvix

welq : kvixwiK wkv, ^vwevb Ges Ljvayjv


wgK bvg I c`we
Rbve gvt Avyj nK
1
Aa (Aet) miKvwi kvixwiK wkv KjR, gvnv`cyi,
XvKv| evwo bs 50/G, ivW b^i 7,
iwdK nvDwRs AvevwmK GjvKv, kLiUK, Av`vei, XvKv|
Rbve dvinvbv nK
2
DccwiPvjK(kvixwiK wkv)
gvawgK I DP wkv Awa`i, XvKv|
Rbve Rwmg Dwb Avn`
3
cfvlK, miKvwi kvixwiK wkv KjR, gvnv`cyi, XvKv|
Rbve gvt gvRvj nK
4
mnKvwi wkK, ZRuMvI miKvwi DP we`vjq
ZRuMvI, XvKv|
W. cvifR mvv` Payix
5
KvwiKzjvg wekl, GmBGmwWwc, GbwmwUwe, XvKv|
Rbve gvmvr gni wbMvi
6
mv`K, GbwmwUwe, XvKv |

kwY: beg-`kg
KwgwUZ c`we
AvnevqK

m`m

m`m
m`m

m`m
mg^qKvix

21

6. mvweK mg^q KwgwU


wgK bvg I c`we
1.
Rbve gvnv` RvwKi nvmb
KvwiKzjvg wekl I GmBGmwWwc dvKvj cqU
KvwiKzjvg WfjcgU BDwbU
RvZxq wkvg I cvVcyK evW, XvKv|
2.
Rbve gvkZvK Avng` fu~Bqv
weZiY wbqK
RvZxq wkvg I cvVcyK evW, XvKv|

RvZxq wkvg 2012

KwgwUZ c`we
mvweK
mg^qKvix

mvweK
mg^qKvix

22

wkvg
kvixwiK wkv I ^v
l-Ag kwY

RvZxq wkvg 2012

23

RvZxq wkvg 2012

24

1. f~wgKv
Avgv`i bZzb cRbK my, bwZK g~jeva, RvZxq HwZn I gywhyi PZbvq Dy Ki vb I chywZ ` gvbem` wnmve Mo Zvjvi GKwU gvag njv
wkv`vb| Avi GB wkv`vbi GKwU nvwZqvi nj cvVcyK I wkLb-kLvbv Kkj| Avi G `y-Gi wfw nj wkvg| c~ei wkvg Abyhvqx l _K Ag kwYi
kvixwiK wkv I ^v welqwU RvZxq wkvbxwZi 2010 Gi AvjvK RvZxq wkvg I cvVcyK evWi eevcbvq ewaZ Kjei bZzb AvwK cKvk cZ hvQ|
cvVcyKi gvbi DrKl mvabi j welqwUK wkv_x`i wbKU Aviv Avb`gyLi Kivi cqvm GZ mshvRb Kiv nqQ mgqvchvMx bZzb bZzb welqe| ^viv,
ewMZ wbivcv I `ki wewfb `yhvM gvKvejvq kvixwiK wkvi cqvRbxqZv Ab^xKvh| ZvB `n I gbK my`i I my ivLvi Rb jLvcovi cvkvcvwk wbqwgZ
kixiPPv I Ljvayjv Kiv DwPZ| kixiPPv I LjvayjvI KiZ nq mwVK wbqg| Avi G wbqgjv kLvi Rb Avgv`i KvgjgwZ wkv_x`i Rb mwVK I my w`K
wb`kbv cqvRb| cvVcyK _K kixiPPv I Ljvayjvi mwVK wbqgKvbyb Avq Ki wkv_x Zv eveRxeb KvR jvMvZ cvi wewfb Dcvq| ^v fvj ivLvi Rb Kx
aibi Lvevi Lj mwVK cywmvab ne Ges Lv`i Afve Kx Kx kvixwiK I gvbwmK mgmv nZ cvi wkv_xiv ZvI wkLe G welq _K| mgvRi wKQz msLK gvbyli
AweePbv cm~Z vb _K kvwKvgx gvbyli Rxebhvv nq wecb -G mgmvK gv_vq iL wbivc` _vKvi Dcvq, hb nqivwb, evjweevn, a~gcvb Ges gv`K eRbmn
wewfb AwfNvZ gvKvejvq wkv_x wbRi KiYxq wbaviY KiZ cvie G welqwU co| eqtmwKvj cRbb ^v mK Rvbv ev Rvbvbv jv I Mvcb wKQz gb bv
Ki wkv_x`i v aviYv `~i Kivi j G mK h_v_ welqe wkvgi G welq Afy Kiv nqQ| wkvPvi, ksLjv, mgqvbyewZZv, g~jeva, cviwiK
mnhvwMZv, bZZ I gvbemevq wkv_x`i Dy Kivi j vDwUs, Mvj MvBW I evsjv`k iWwmU mvmvBwUi KvhgKI Afy Kiv nqQ G wkvg| G
Qvov Ljvayjvi mwVK wbqgKvbyb wkL Kgc GKwU Ljvq evaZvg~jK AskMnY Ki wkv_xMY hvZ cvi`kx nZ cvi m mKI mycvwik Kiv nqQ bZzb
wkvg|
kvixwiK wkv I ^v welqwUi welqe wkvg QK Ggbfve weY Kiv nqQ hv mycvwikKZ wkLb-kLvbv Kkji h_vh_ cqvMi gvag wkv`vbK Ki Zzje
cvYe I Avb`gq|
l, mg I Ag kwYi Rb kvixwiK wkv I ^v wkvg cYqb cvwK wkLbdj, kwYwfwK wkLbdj, wcwiqW msLv, wkLb-kLvbv Kkj I g~jvqb Kkj Gi
mg^q GKwU wkvg gwU (Curriculum Matrix) AbymiY Kiv nqQ| Avkv Kiv hvq, wkv_x`i cvVcyK iPbvq G wkvg cvVcyK cYZv`i Rb h_
mnvqK ne| ZvQvov GwU kwYwkK`i RbI AbymiYi `vwe ivL|

RvZxq wkvg 2012

25

2. welqwfwK Dk
1. kvixwiK wkv, ^vwevb I Ljvayjvi gvag my Rxeb Mo Zvjv|
2. ksLjv, AvZwekvm, mwnzZv, Acii cwZ kveva I BwZevPK `wfw ARb Kiv|
3. ewMZ, cvwievwiK I mvgvwRK ^v mgmv wPwZ Ki cwZiva I cwZKvig~jK eev MnY mg_ nIqv|
4. kvixwiK wkv I Ljvayjvq AvMnx nq `bw`b Rxeb Zv Abykxjb mg_ nIqv Ges wbR wbR AvMn Abymvi weKwkZ nIqv|

3. cvwK wkLbdj
1. kvixwiK myZvi Rb ^vwewa gb PjZ cvie|
2. kvixwiK myZvq vDwUs, Mvj MvBW, I evsjv`k iW wmU mvmvBwUi cqvRbxqZv evLv KiZ cvie|
3. kvixwiK wkv, vDwUs, Mvj MvBW Ges evsjv`k iW wmU mvmvBvUi gvag my mgvR MVbi Rb ksLjv, mgqvbyewZZv, bZZ, I mnhvwMZvg~jK g~jeva eveRxeb
cwZdwjZ KiZ cvie|
4. eqtmwKvj ewMZ, cvwievwiK I mvgvwRK ^v mgmv wPwZ Ki Zvi Rb mve cwZiva I cwZKvig~jK eev MnY mg ne|
5. wewfb cKvi gvbwmK Pvc gvKvejvq mg ne|
6. my kixi MVbi Rb wbqwgZ wewfb Ljvq Abykxjb I AskMnY Kie|
7. cZK wkv_xi AvMn Abyhvqx Kgc GKwU Ljvq evaZvg~jK AskMnY Ki cvi`kx nq DVZ cvie|

RvZxq wkvg 2012

26

4.cvwK wkLbdji kwYwfwK wefvRb

l kwY

kwYwfwK wkLbdj
cZvkv Kiv hvq wkv_xiv
mg kwY

cvwK wkLbdj
Ag kwY

Aavq-1: kixi PPv I my Rxeb


Aavq-1: kixi PPv I my Rxeb
Aavq-1: kixi PPv I my Rxeb
eywexq
eywexq
eywexq
1. kvixwiK myZvi Rb wekvg, Nyg I
1. avivevwnKfve cvZwnK mgveki
1. cvZwnK mgveki cqvRbxqZv
webv`bi cqvRbxqZv evLv
wbqgvewj eYbv KiZ cvie|
evLv KiZ cvie
KiZ cvie|
2. my Rxebi Rb cv_wgK ^vwewa
2. evqvgi DcKvwiZv evLv KiZ
2. eqtg Abymvi wekvg I Nygi
eYbv KiZ cvie |
cvie
3. kixi MVb myZvi Rb evqvgi
iZ evLv KiZ cvie|
3. nvZ I Kvuai evqvgi wbqg Kvbyb
3. kixi MVb myZvi Rb evqvgi
cfve weklY KiZ cvie|
eYbv KiZ cvie
cfve weklY KiZ cvie|
4. AwZwi evqvgi Kzdj evLv
4. mwVK wbqgKvbyb gb Kvb Kvb
KiZ cvie|
Kvb Kvb evqvg MnY
5. mivgwenxb I mivgmn evqvgi
wbqgKvbyb eYbv KiZ cvie|
DchvMx Zv wmv wbZ cvie|
gbvcwkR
6. mwVK wbqgKvbyb gb mivgwenxb
I mivgmn evqvg Abykxjb
gbvcwkR
KiZ cvie|
4. mwVK wbqg Kvbyb gb nvZ I Kvuai
evqvg KiZ cvie|
AveMxq
7. cvZwnK Rxeb mgqvbyewZZvi
AveMxq
evcvi Dy ne|
5. cvZwnK mgveki gvag `kcg
Dy ne
6. cvZwnK Rxeb myksLj Rxeb hvcb
Af ne

RvZxq wkvg 2012

cZvkv Kiv hvq l-Ag


kwY kl wkv_xiv1. kvixwiK myZvi Rb
^vwewa gb PjZ
cvie| (kvixwiK
wkvi Ask)

AveMxq
5. cvZwnK Rxeb mnhvwMZvg~jK
gbvfve ew cve|

27

l kwY

kwYwfwK wkLbdj
cZvkv Kiv hvq wkv_xiv
mg kwY

cvwK wkLbdj
Ag kwY

Aavq-2: vDwUs, Mvj MvBW I evsjv`k


Aavq-2: vDwUs I Mvj MvBW
Aavq-2: vDwUs I Mvj MvBW
iW wmU mvmvBwU
eywexq
eywexq
1. gvbwZkxj evR ARbmn vDwUs eywexq
1. vDwUs I Mvj MvBWi cqvRbxqZv
1. nvBwKs Kiv I cR Zwii
I Mvj MvBWi Abvb Kgm~wPi
evLv KiZ cvie|
wbqgvewj eYbv KiZ cvie|
evLv KiZ cvie|
2. vDwUs I Mvj MvBWi g~jbxwZ
2. bZZ`vb I gvbemevq vDwUs,
2. cv_wgK wPwKrmvi cqvM mK
evLv KiZ cvie|
Mvj MvBW I evsjv`k iW wmU
3. cv_wgK wPwKrmvi aviYv evLv KiZ
Rvbe Ges cqvRbxq wmv wbZ
mvmvBwUi iZ evLv KiZ
cvie|
cvie|
cvie|
3. cv_wgK wPwKrmvi cfve weklY
KiZ cvie|
gbvcwkR
3. `bw`b Rxebi wKQz `yNUbvq
cv_wgK wPwKrmvi cqvM KiZ
cvie|

gbvcwkR
4. `bw`b Rxebi QvULvU `yNUbvq
cv_wgK wPwKrmv KiZ cvie|

AveMxq
AveMxq
AveMxq
4. vDwUs I Mvj MvBWi gvag
4. vDwUs I Mvj MvBWi gvag mr I
5. vDwUs I Mvj MvBWi gvag
wbqwZ ev myksLj Rxebhvcb Dy
Av`k gvbyl wnme Mo DVZ Dy
Abi cwZ kv c`kbi gbvfve
ne|
ne
ARb KiZ cvie|

RvZxq wkvg 2012

cZvkv Kiv hvq l-Ag


kwY kl wkv_xiv2. kvixwiK myZvq,
vDwUs, Mvj MvBW I
evsjv`k iW wKmU
mvmvBwUi
cqvRbxqZv evLv
KiZ cvie|
3. kvixwiK wkv, vDwUs,
Mvj MvBW Ges
evsjv`k iW wmU
mvmvBwUi gvag my
mgvR MVbi Rb
ksLjv, mgqvbyewZZv,
bZZ, I
mnhvwMZvg~jK
g~jeva eveRxeb
cwZdwjZ KiZ
cvie|

28

l kwY

kwYwfwK wkLbdj
cZvkv Kiv hvq wkv_xiv
mg kwY

Aavq-3: ^vwevb cwiwPwZ I ^vmev Aavq-3: ^vwevb cwiwPwZ I


eywexq
^vmev
1. ^v wevbi cqvRbxqZv evLv
eywexq
KiZ cvie|
1. ew, cwievi I mgvR gv`Ki
2. mvaviY msvgK ivMi jY `L
cwiYwZ evLv KiZ cvie|
ivM wPwZ KiZ cvie|
2. a~gcvb I gv`Ki welq
3. ivM msgYi wewfb gvag, ivMi
cwZivag~jK eev MnY mg
KviY I djvdj eYbv KiZ cvie|
ne|
4. wewfb cKvi msgK ivMi
cwZivai Dcvq eYbv KiZ
cvie|
AveMxq
3. a~gcvb I gv`Ki cwiYwZ Dcjw
Ki cwikxwjZ Rxebhvcb Dy
ne|

RvZxq wkvg 2012

cvwK wkLbdj
Ag kwY
Aavq-3: ^vwevb cwiwPwZ I
^vmev
eywexq
1. ew, cwievi I mgvR HIV AIDS Gi cwiYwZ evLv KiZ
cvie |
2. HIV - AIDS wKfve Qovq Zv
evLv KiZ cvie
3. HIV - AIDS nZ iv cvIqvi
Dcvq evLv KiZ cvie|
AveMxq
4. HIV - AIDS Gi wZKi cfve
Rb Gi cwZiva mPZb ne |

cZvkv Kiv hvq l-Ag


kwY kl wkv_xiv4. kvixwiK myZvi Rb
^vwewa gb PjZ
cvie| (^vwevbi
Ask)
5. eqtmwKvj ewMZ,
cvwievwiK I mvgvwRK
^v mgmv wPwZ
Ki Zvi Rb mve
cwZiva I
cwZKvig~jK eev
MnY mg ne
(^vwevbi Ask)

29

l kwY

kwYwfwK wkLbdj
cZvkv Kiv hvq wkv_xiv
mg kwY

Aavq-4: Avgv`i Rxeb eq:mwKvj


eywexq
1. eqtmwKvji kvixwiK I gvbwmK
cwieZbi w`Kjv evLv KiZ
cvie|
2. kvixwiK I gvbwmK cwieZbi mgq
KiYxq wbaviY KiZ cvie|
3. eqtmwKvj ^v iv_ mylg I
cywKi Lv`i DchvwMZv eYbv
KiZ cvie|
4. eqtmwKvji cwieZb mK
cPwjZ v aviYvmg~n DjL KiZ
cvie|
5. eqtmwKvji SuzwK m^ evLv
KiZ cvie|
6. eqtmwKvj wbivc` _vKvi Dcvq
eYbv KiZ cvie|

Aavq-4: eq:mwKvj ewMZ wbivcv


eywexq
1. eqtmwKvj ewMZ wbivcvi
cqvRbxqZv evLv KiZ cvie|
2. eqtmwKvj wbivcvnxbZvi wewfb
w`K eYbv KiZ cvie|
3. gvbwmK Pvc mvgjvbvi Kkjwj
evLv KiZ cvie|

gbvcwkR
7. FZzveKvjxb mgq cvjbxq ^v
wewamg~n gb wbRK myiwZ
ivLZ cvie|

gbvcwkR
4. gvbwmK Pvc mvgjvbvi Kkj i
Ki wbRK myiwZ ivLZ
cvie|
AveMxq
5. eqtmwKvj ewMZ wbivcv
ivi Kkjwji gvag wbRK
myiwZ ivLZ mP ne|

RvZxq wkvg 2012

cvwK wkLbdj
Ag kwY
Aavq-4: Avgv`i Rxeb cRbb^v
eywexq
1. cRbb ^v ivi cqvRbxqZv
evLv KiZ cvie|
2. cRbb ^v mwKZ ^vwewajv
evLv KiZ cvie|
3. AcwiYZ eqm MfaviYi djvdj
weklY KiZ cvie|

cZvkv Kiv hvq l-Ag


kwY kl wkv_xiv6. eqtmwKvj ewMZ,
cvwievwiK I mvgvwRK
^v mgmv wPwZ
Ki Zvi Rb mve
cwZiva I
cwZKvig~jK eev
MnY mg ne
(^vwevbi Ask)
7. wewfb cKvi gvbwmK
Pvc gvKvejvq mg
ne|

gbvcwkR
4. cRbb ^v mwKZ cqvRbxq
^vwewajv wbqwgZ cvjb Ki
wbRK my I myiwZ ivLZ
cvie|

30

l kwY
Aavq-5: Rxebi Rb Ljvayjv
eywexq
1. kvixwiK myZvq Ljvayjvi cfve
weklY KiZ cvie|
2. BbWvi I AvDUWvi Mgmi cv_K
evLv KiZ cvie|
3. dzUej I wKU Ges Av_jwU
Gi wbqgKvbyb eYbv KiZ cvie|

kwYwfwK wkLbdj
cZvkv Kiv hvq wkv_xiv
mg kwY
Aavq-5: Rxebi Rb Ljvayjv
eywexq
1. `wk I we`wk Ljvi cv_K eYbv
KiZ cvie|
2. dzUej, wKU, KvevwW I fwjej
Ges Av_jwUi wbqgKvbyb eYbv
KiZ cvie|

gbvcwkR
gbvcwkR
4. `ywU Ljv (dzUej I wKU) Ges
3. PviwU Ljv (dzUej, wKU, KvevwW
Av_jwUi wbqgKvbyb gb
I fwjej) Ges Av_jwUi
Abykxjb KiZ cvie|
wbqgKvbyb gb Abykxjb KiZ
5. cZK wkv_x AvMn Abyhvqx
cvie|
Kgc GKwU Ljvq evaZvg~jK
4. cZK wkv_x AvMn Abyhvqx
AskMnY Ki cvi`kx nq DVZ
Kgc GKwU Ljvq evaZvg~jK
cvie|
AskMnY Ki cvi`kx nq DVZ
cvie|
AveMxq
6. Ljvayjvi gvag my Rxebhvcb
Dy ne|

RvZxq wkvg 2012

cvwK wkLbdj
Ag kwY
Aavq-5: Rxebi Rb Ljvayjv
eywexq
1. `ki Ljvayjvi Rb cvwZvwbK I
AeKvVvgvMZ Amyweav eYbv Ki
Gme Amyweav `~ixKiYi Dcvq
evLv KiZ cvie|
2. evWwgUb, evUej, nvej I
nwK Ges Av_jwU I mvZuvii
wbqgKvbyb eYbv KiZ cvie
gbvcwkR
3. PviwU Ljv (evWwgUb, evUej,
nvej, nwK) Ges Av_jwU I
muvZvii wbqgKvbyb gb Abykxjb
KiZ cvie|
4. cZK wkv_x AvMn Abyhvqx
Kgc GKwU Ljvq evaZvg~jK
AskMnY Ki cvi`kx nq DVZ
cvie|

cZvkv Kiv hvq l-Ag


kwY kl wkv_xiv8. kvixwiK myZvi Rb
^vwewa gb PjZ
cvie| (^vwevbi
Ask)
9. my kixi MVbi Rb
wbqwgZ wewfb Ljvq
Abykxjb I AskMnY
KiZ cvie|
10. cZK wkv_xi AvMn
Abyhvqx Kgc GKwU
Ljvq
evaZvg~jK
AskMnY Ki cvi`kx
nq DVZ cvie|

31

5 Aavq webvm
Aavq

kwY I Aavqi wkivbvg


mg

kixiPPv I my Rxeb

Ag

c_g Aavq

kixiPPv I my Rxeb

kixiPPv I my Rxeb

wZxq Aavq

vDwUs I Mvj MvBW

ZZxq Aavq

^vwevb cwiwPwZ I ^vmev

^vwevb cwiwPwZ I ^vmev

^vwevb cwiwPwZ I ^vmev

PZz_ Aavq

Avgv`i Rxeb eqtmwKvj

eqtmwKvj ewMZ wbivcv

Avgv`i Rxeb cRbb^v

cg Aavq

Rxebi Rb Ljvayjv

Rxebi Rb Ljvayjv

Rxebi Rb Ljvayjv

vDwUs I Mvj MvBW

vDwUs, Mvj MvBW I evsjv`k iW


wmU mvmvBwU

6. wcwiqW eb
wkvg kvixwiK wkv I ^v welqi cwZwU Kvmi Rb 50 wgwbU mgq eiv ivLvi mycvwik Kiv nqQ| mvn `yUv Kvm AbywZ ne| Abykxjbi gvag `Zv
Dbqbi Rb A_ev iZc~Y welq cvV`vbi Rb wkK GKvwaK wcwiqW (mvaviYZ `yB wcwiqW) GKmv_ bIqvi eev KiZ cvib|
b^i eb
Aavq
l

RvZxq wkvg 2012

kwY I wcwiqW msLv


mg

Ag

l/mg/ Ag
30

c_g Aavq
wZxq Aavq
ZZxq Aavq
PZz_ Aavq
cg Aavq

10
08
16
16
20

10
08
16
16
20

10
08
16
16
20

gvU

70

70

70

40
30
100

32

7. wkvg QK
l kwY

RvZxq wkvg 2012

33

c_g Aavq : kixi PPv I my Rxeb


wkLbdj
eywexq
1. cvZwnK mgveki
cqvRbxqZv evLv KiZ
cvie|

(10 wcwiqW)

welqe
cvZwnK mgveki aviYv
I cqvRbxqZv

AveMxq
2. cvZwnK mgveki gvag
`kcg Dy ne|

3. evqvgi DcKvwiZv evLv


KiZ cvie|

evqvgi DcKvwiZv

g~jvqb wb`kbv
cvZwnK mgveki Kvhg
avivevwnKfve wjLZ ejZ
cvib|
kwY Afxvi gvag wkv_x`i
AwRZ vb I `Zv hvPvB KiZ
cvib|

wkv_x`i wbw` wbqg gb Zv`i RvZxq cZvKv Dvjb, kc_ evK cheY cwZi gvag wkv_xi
Kvhg g~jvqb KiZ cvib|
cvV Kvhg `LvZ ejZ cvib Ges H mgq `kcgi cw Z Dy
nq wbRi KiYxq Awfbq Ki `LvZ ejZ cvib|

cwZwU `j `ywU Ki evqvgi


wkv_x`i w`q GK GK KqKwU evqvgi D`vniY evW wjLvZ
DcKvwiZv wjLvZ cvib
cvib|

wbavwiZ gvb` Abyhvqx welqi cwZ


evqvgi DcKvwiZv welqK `jMZ KvR w`Z cvib|
wkv_x`i AvMn, `jMZ KvR
wkK evqvgi DcKvwiZvi wKQz eve D`vniY w`Z cvib|
mncvVx`i mv_ mnhvwMZvg~jK
cyiv KvmK `yB / PviwU `j wef Ki evqvgi mydj-Kzdj weZKi
AvPiY Ges bZZi Yvewj
gvag Dcvcb KiZ ejZ cvib|
g~jvqb KiZ cvib|
wkK weZK Abyvb DcvwcZ
hywmg~n g~jvqb Ki djvdj
NvlYv KiZ cvib|

RvZxq wkvg 2012

wkLb-kLvbv wb`kbv
cvZwnK mgvek mK wkv_x`i AwfZv eYbv KiZ ejZ
cvib|
G mgveki `yB/GKwU KvRi bvg D`vniYmn DjL KiZ ejZ
cvib|
G mgvek KLb, wKfve wkv_xiv Kvi bZZ GKwZ nq m
evcvi wkv_x`i aviYv wbZ cvib|
G mgveki viv wkv_x`i kvixwiK I gvbwmK Kx cwieZb nq Zv
RvbZ cvib|
wkv_x`i AvjvPbvi m~ ai wkK wkv_x`i cvZwnK mgvek
mK wdWevK w`q aviYv KiZ cvib|

34

c_g Aavq : kixi PPv I my Rxeb


wkLbdj
4. nvZ I Kvuai evqvgi wbqg
Kvbyb eYbv KiZ cvie|

(10 wcwiqW)

Pjgvb 2

welqe
evqvgi wbqgKvbyb

mgeZ evqvg

mivgwenxb evqvg : cym


Avc, cyj Avc, wPb Avc,
wmU Avc, kU Rv,
dwKwewjwU, nvd wmUU
Gjev, ivwbs, Rvws
G _vBb

wkLb-kLvbv wb`kbv
g~jvqb wb`kbv
wkv_x`i evqvgi mwVK wbqg mwKZ c~e AwfZv eYbv KiZ Ljvi gvV wKQz w`b Abykxjbi
ejZ cvib|
ci wbavwiZ w`b wbavwiZ gvb`
Abyhvqx wkv_x`i evqvgi
mwVK wbqgKvbyb gb evqvg Kivi mydj mK wkv_x`i _K
g~jvqb KiZ cvib|
aviYv wbZ cvib|
mekl wPmn nvZ I Kvuai evqvgi wbqg Kvbyb wkv_x`i wbKU
mnRfve Dcvcb KiZ cvib Ges c_g Iqvg Avc (Warm-up)
Kwiq Ljvi gvV mgqgZ Abykxjb KivZ cvib|

gbvcwkR
5. mwVK wbqg Kvbyb gb nvZ
I Kvuai evqvg KiZ
cvie|

wkv_x`i Ljvi gvV wbq Iqvg-Avc Kwiq wbqggZ nvZ I Kuvai


evqvg KivZ cvib|

AveMxq
6. cvZvwnK Rxeb myksLj
Rxebhvcb Af ne|

cwZw`b mKvj _K ivZ ch meKvR ksLjvi mv_ Kivi Rb


wkv_x`i wb`kbv w`Z cvib|

RvZxq wkvg 2012

wbavwiZ w`b Ljvi gvV h Kvb


GKwU evqvgi g~jvqb KiZ
cvib|
Aavq kl mRbkxj cki
(ewbevPwb I bewK) gvag
wkv_x`i KwZZ hvPvB KiZ
cvib|

cheY cwZi gvag wkv_xi


Kvhg g~jvqb KiZ cvib|

35

wZxq Aavq: vDwUs I Mvj MvBW

(8 wcwiqW)

wkLbdj
eywexq
1. vDwUs I Mvj MvBWi
cqvRbxqZv evLv KiZ
cvie |

welqe
vDwUs I Mvj MvBWi
aviYv I cqvRbxqZv

wkLb-kLvbv wb`kbv
wkK AvjvPbvi iZ vDwUs I Mvj MvBW mK wkv_x`i _K
RvbZ cvib|
vDwUs I Mvj MvBW mK eYbv Ki GwU Kb wkv_xi Rxeb
cqvRb Zv RvbZ cvib|
AZtci Gi cqvRbxqZv mK `jMZ KvR c`vb KiZ cvib|

2. vDwUs I Mvj MvBWi g~jbxwZ


evLv KiZ cvie|

vDwUs I Mvj MvBWi


g~jbxwZ I cwZv
vDwUs I Mvj MvBWi
Kgm~wP I cvkvK
`woi cv_wgK 6wU Miv

wbavwiZ gvb` Abyhvqx wWRvBbKZ


vDwUs I Mvj MvBW Gi g~jbxwZjv evwoi KvR wnme wewfbfve
cvvi g~jvqb KiZ cvib|
cvvi wWRvBb Kivi Rb wb`k w`Z cvib|
vDwUs I Mvj MvBW Gi Kgm~wP I cvkvK wbq AvjvPbv KiZ cvib| cheY cwZi gvag wkv_xi
Kvhg g~jvqb KiZ cvib|
`woi cv_wgK 6wU Miv `Iqvi cwZ nvZ Kjg `wLq w`Z cvib|

gbvcwkR
3. cv_wgK cwZweavb/wPwKrmvi
aviYv evLv KiZ cvie|

AveMxq
4. vDwUs I Mvj MvBWi gvag
mr I Av`k gvbyl wnme Mo
DVZ Dy ne|

RvZxq wkvg 2012

cv_wgK cwZweavb: aviYv


I cqvM ( KU Mj,
cyo Mj, Quo Mj,
cvKvuq Kvgovj KiYxq
BZvw`)

`bw`b Rxeb QvULvU `yNUbvq (hgb-KU Mj, cyo Mj, Quo


Mj, cvKvq Kvgovj ) wKfve cv_wgK wPwKrmv `Iqv nq Zv nvZ
Kjg `wLq AvjvPbv KiZ cvib|

vDwUs I Mvj MvBWi g~jbxwZ I Kgm~wP cvjbi gvag GKRb


wkv_x wKfve mr I Av`k gvbyl wnme Mo DVZ cvi Zv Awfbq
Ki `LvZ ejZ cvib| wkv_xiv hvZ mr I Av`k gvbyyli wewfb
ewk Awfbq Ki `LvZ cvib, Zzj AvbZ cvi m evcvi wkK
cqvRbxq wb`kbv w`Z cvib|

g~jvqb wb`kbv
cwZwU `j `ywU Ki vDwUs I Mvj
MvBWi cqvRbxqZv wjLZ cvi
wbavwiZ gvb` Abyhvqx welqi cwZ
wkv_x`i AvMn, `jMZ KvR
mncvVx`i mv_ mnhvwMZvg~jK
AvPiY Ges bZZi Yvewj g~jvqb
KiZ cvib|

cheY cwZi gvag wkv_xi


Awfbq g~jvqb KiZ cvib|

cheY cwZi gvag wkv_xi


Kvhg g~jvqb KiZ cvib|
Aavq kl mRbkxj cki
(ewbevPwb I bewK) gvag
wkv_x`i KwZZ hvPvB KiZ
cvib|

36

ZZxq Aavq : ^vwevb cwiwPwZ I ^vmev (16 wcwiqW)


wkLbdj
eywexq
1. ^vwevbi cqvRbxqZv
evLv KiZ cvie|

welqe
^vwevb mwKZ
aviYv I cqvRbxqZv

2. mvaviY msvgK ivMi


jY `L ivM wPwZ
KiZ cvie

3. ivM msgYi wewfb


gvag, ivMi KviY I
djvdj eYbv KiZ cvie|

4. wewfb cKvi msvgK ivM


cwZivai Dcvq eYbv
KiZ cvie

RvZxq wkvg 2012

mvaviY msvgK ivM


msvgK ivMi jY

ivM msgYi gvag


msvgK ivMi KviY
I djvdj

msvgK ivMi
cwZiva

wkLb-kLvbv wb`kbv
wkK ^vwevb mwKZ wkv_x`i c~e aviYv ckvii gvag
RvbZ cvib|
AZtci eve D`vniY w`q ^vwevbi cqvRbxqZv evLv KiZ
cvib|
evwoi KvR wnmve ^vwevbi mg~n wPwZ Ki cvvi
wWRvBb KiZ w`Z cvib|
^vwevb mswk Kvb wewk ewK AvgY Rvwbq kwYZ
AvjvPbv KiZ w`Z cvib|
`ki I we`ki ^vwevb welqK ccvi KvwUs wbq AvjvPbv
KiZ cvib|

g~jvqb wb`kbv
wbavwiZ gvb` Abyhvqx
wWRvBbKZ cvvi g~jvqb
KiZ cvib|
wewk ewi civgk MnY AvMn
Ges ccvi KvwUsjvi
AvjvPbvi cwZ wkv_xi AvMn
cheY Ki wbw` gvb`
g~jvqb KiZ cvib|

c_g wkK msvgK ivM Kx G mK wkv_x`i aviYv bZ


cvib|
mvaviY msvgK ivMi bvgjv evW wjLvZ cvib|
G ivMjvi jYwj Kgb wkK Qwei mvnvh Zv evW Dcvcb
KiZ cvib|
wkv_x`i w`q Kvb Kvb gvagi mvnvh msvgK ivM Qovq Zv
evW wjLvZ cvib|
Kx Kx KviY msvgK ivM nq Ges Zvi djvdj Kx m mwKZ
wkv_x`i c~e aviYv ckvii gvag RvbZ cvib| AZtci eve
D`vniYmn AvjvPbv Ki wkv_x`i aviYvK Aviv KiZ
cvib|

cZKK `ywU Ki msK&vgK


ivMi jY wjLZ ejZ
cvib|

me nj vbxq Kvb wPwKrmK/^vKgxK Kvm AvgY Rvwbq


msvgK ivM mK wKQz Z_ kqvi KiZ ejZ cvib|
wewfb msvgK ivMi jY, KviY I djvdji welq AvjvPbv Ki
wkv_x`i cvVi Pvwn`v Abymvi `jMZ KvR c`vb KiZ cvib|

cZKK GKwU Ki msvgK


ivM Qovbvi gvagi bvg
wjLZ ejZ cvib|
wbavwiZ gvb` Abyhvqx welqi
cwZ wkv_x`i AvMn, `jMZ
KvR mncvVx`i mv_
mnhvwMZvg~jK AvPiY Ges
bZZi Yvewj g~jvqb KiZ
cvib|
nvmcvZvji Wvvi ev ^vKgxi
civgk MnY wkv_xi AvMn
cheY Ki wbw` gvb`
g~jvqb KiZ cvib|

37

ZZxq Aavq: ^vwevb cwiwPwZ I ^vmev (16 wcwiqW)


wkLbdj

welqe

RvZxq wkvg 2012

Pjgvb 2
wkLb-kLvbv wb`kbv
wkK ^v mev c`vb msv wewfb miKvwi cvvi Kvm c`kbi
eev KiZ cvib|
`jMZ KvRi gvag msvgK ivM cwZivai Dcvq ei KiZ
ejZ cvib|
wewfb msvgK ivMi cwZiva welqK cvvi wWRvBb KiZ ejZ
cvib|
Abymvbg~jK KvR : wbR GjvKvq MZ Qq gvm msvgK ivM
Avv ew`i ZvwjKv I cwZKvi K MnxZ eevw` mwKZ
cwZe`b `jMZfve Zwi KiZ w`Z cvib|

g~jvqb wb`kbv
wbavwiZ gvb` Abyhvqx
(WvUv msMnKiY, WvUv
cwqvKiY, weklY, mycvwik
c`vb BZvw`) Abymvbg~jK
KvRi g~jvqb KiZ cvib|
wbavwiZ gvb` Abyhvqx
wWRvBbKZ cvvi g~jvqb KiZ
cvib|
Aavq kl mRbkxj cki
(ewbevPwb I bewK) gvag
wkv_x`i KwZZ hvPvB KiZ
cvib|

38

PZz_ Aavq: Avgv`i Rxeb eq:mwKvj

(16 wcwiqW)

wkLbdj
eywexq
1. eqtmwKvji kvixwiK I
gvbwmK cwieZbi w`Kjv
evLv KiZ cvie|

welqe
wkLb-kLvbv wb`kbv
eqtmwKvji kvixwiK I wkK eqtmwKvj mK cv_wgK AvjvPbv Ki kwYi wkLb kLvbv
gvbwmK cwieZb
Kvhg i KiZ cvib|
`j AvjvPbv Ki eq:mwKvji kvixwiK I gvbwmK cwieZbi wewfb
w`K evW Dcvcb KiZ ejZ cvib| (Qv/Qvx Avjv`v)

g~jvqb wb`kbv
cZK `jK GKwU/`yBwU kvixwiK
I gvbwmK cwieZbi w`K wjLZ
ejZ cvib|

2. kvixwiK I gvbwmK cwieZbi


mgq KiYxq wbaviY KiZ
cvie|

eqtmwKvj kvixwiK I
gvbwmK cwieZb KiYxq

eqtmwKvj wkv_x`i (Qv/Qvx`i Avjv`v) kvixwiK I gvbwmK


cwieZbi mgq Zv`i KiYxq Kx Zv `jMZ KvRi gvag evW
Dcvcb Kivi wb`k w`Z cvib|
wbKU Kvb nvmcvZvj/^vK` wbq eq:mwKvji cwieZb, SuywK I
KiYxq mK Wvvii civgk wkv_x`i RvbvZ cvib|

cZK `jK Gmgqi GKwU/`yBwU


KiYxq wjLZ ejZ cvib
nvmcvZvji Wvvii civgk MnY
wkv_xi AvMn cheY Ki wbw`
gvb` g~jvqb KiZ cvib|

3. eqtmwKvj ^v iv_ mylg


I cywKi Lv`i DchvwMZv
eYbv KiZ cvie|

eqtmwKvj mylg I
cywKi Lv`i
DchvwMZv

eqtmwKvj ^v ivq mylg I cywKi Lvevi Kb cqvRb Zv


wkv_x`i wbKU _K ckvii gvag RvbZ cvib|
evwoi KvR wnme eqtmwKvj mylg I cywKi Lv`i DchvwMZv
cvvi wWRvBb KiZ ejZ cvib|

wbavwiZ gvb` Abyhvqx wWRvBbKZ


cvvi g~jvqb KiZ cvib|

4. eqtmwKvji cwieZb mK
cPwjZ v aviYvmg~n DjL
KiZ cvie|

RvZxq wkvg 2012

eqtmwKvji cwieZb h_ cwievi eevi e`j eZgvb AbK B GKK cwievi c_v
mK cPwjZ v
Pvjy nIqvq wkv_xiv eqtmwKvj mK `vw` / bvwb _K Kvb aviYvB
aviYv
cvq bv eis wKQz v aviYvi myLxb nq| ZvB `jxq KvRi gvag
wkv_x`i (Qv/Qvx`i) eqtmwKvj mK v aviYv evW
Dcvcb Kivi K_v ejZ cvib|

`jxqfve cZK `jK `yBwU Ki


v aviYv wjLZ ejZ cvib
wbavwiZ gvb` Abyhvqx welqi
cwZ wkv_x`i AvMn, `jMZ
KvR mncvVx`i mv_
mnhvwMZvg~jK AvPiY Ges
bZZi Yvewj g~jvqb KiZ
cvib|
Aavq kl mRbkxj cki
(ewbevPwb I bewK) gvag
wkv_x`i KwZZ hvPvB KiZ
cvib|

39

PZz_ Aavq: Avgv`i Rxeb eqtmwKvj


wkLbdj

(16 wcwiqW)
welqe

5. eqtmwKvji SuzwK m^
evLv KiZ cvie|

eqtmwKvji SuzwK

6. eqtmwKvj wbivc` _vKvi


Dcvq eYbv KiZ cvie
gbvcwkR
7. FZzveKvjxb mgq cvjbxq
^v wewamg~n Rvbe Ges
wbRK myiwZ ivLZ cvie

RvZxq wkvg 2012

eqtmwKvji wbivc`
_vKvi Dcvq

Pjgvb 2
wkLb-kLvbv wb`kbv
eqtmwKvj mwKZ AveM RwoZ (Emotion based) NUbvjvi
ccviKvwUs AvjvPbvi gvag Dcvcb KiZ cvib|
wkv_xiv Zv`i `bw`b Rxeb Kx Kx mgmv Abyfe KiQ Zv `jMZ
AvjvPbvi gvag Dcvcb KiZ ejZ cvib|(Qv/Qvx Avjv`v)
wbKU Kvb nvmcvZvj/^vK` wbq eqtmwKvji cwieZb, SuywK
I KiYxq mK Wvvii civgk wkv_x`i (Qv/ Qvx Avjv`v)
RvbvZ cvib|

`jMZ KvRi gvag wkv_x`i (Qv/Qvx`i) eqtmwKvj wbivc`


_vKvi Dcvq Dcvcb KiZ ejZ cvib|

eqtmwKvj mwKZ Wvvi ev ^vKgxi AvjvPbvi mgq


FZzveKvjxb mgq cvjbxq ^v wewamg~n wkv_x`i bvU ivLZ
DrmvwnZ KiZ cvib Ges wbRi Rxeb Zv cqvM KiZ civgk
w`Z cvib|

g~jvqb wb`kbv
`jxqfve cZK `jK `yBwU
Ki mgmv, SuzwK A_ev KiYxq
wjLZ ejZ cvib
wbavwiZ gvb` Abyhvqx
mncvVx`i mv_ wkv_x`i
mnhvwMZvg~jK AvPiY Ges
bZZi Yvewj g~jvqb KiZ
cvib|

wbivc` _vKvi GKwU Dcvq eYbv


KiZ ejZ cvib|

cheY cwZi gvag wkv_xi


Kvhg gyjvqb KiZ cvib|
Aavq kl mRbkxj cki
(ewbevPwb I bewK) gvag
wkv_x`i KwZZ hvPvB KiZ
cvib|

40

cg Aavq : Rxebi Rb Ljvayjv


wkLbdj
eywexq
1. kvixwiK myZvq Ljvayjvi
cfve weklY KiZ cvie|

(20 wcwiqW)

welqe
Ljvayjvi iZ

2. BbWvi I AvDUWvi Mgm Gi BbWvi Mgm - `vev,


Kvivg
cv_K evLv KiZ cvie|
AvDUWvi Mgm dzUej, wKU
Gv_jwUKm
AveMxq
UvK BfU - 100
3. Ljvayjvi gvag my Rxeb
wgUvi, 200 wgUvi
hvcb Dy ne|
`uo 504 wgUvi
wij `uo
wd BfU- `xN jvd
gbvcwkR
4. `yBwU Ljv (dzUej I wKU)
Ges Av_jwU Gi wbqgKvbyb
RvbZ Ges Abykxjb KiZ
cvie|
5. cZK wkv_x AvMn Abyhvqx
Kgc GKwU Ljvq
evaZvgyjK AskMnY Ki
cvi`kx nq DVZ cvie|

RvZxq wkvg 2012

wkLb-kLvbv wb`kbv
g~jvqb wb`kbv
kvixwiK myZvq Ljvayjv Kb cqvRb Zv wkv_x`i AwfZv _K
gwLK Awfvi gvag wkv_xi
RvbZ cvib|
KwZZ hvPvB KiZ cvib|
AZtci cvVcyK I eve Aevi AvjvK D`vniY w`q wkv_x`i
kwY Awfvi gvag wkv_x`i
aviYvK Aviv KiZ cvib|
AwRZ vb I `Zv hvPvB KiZ
cvib|
Ljvayjvi cfve kxlK kvixwiK myZvi wewfb Qwe evW Dcvcb KiZ
cvib|
wkK wewfb BbWvi I AvDUWvi Mgm Gi bvg wkv_x`i evW
wjLvi Rb ejZ cvib|
wkv_x`i `Iqv Z_i Dci wfw Ki wkK BbWvi I AvDUWvi
Mgm& Gi cv_K D`vniYmn eywSq ejZ cvib|
wkK c_g wkv_x`i QvU QvU cvq `uo, `Z I axi `uo, eo
eo `g wbq `uo BZvw`i gvag Iqvg Avc (Warm-up) KivZ
cvib| AZtci wbqgKvbyb gb `j wef Ki dzUej I wKU
Ljvi Abykxjb KivZ cvib|
GKBfve Gv_jwU Gi BfUwji Abykxjb KivZ cvib|

cZKK `yBwU Ki BbWvi I


AvDUWvi Mgm& Gi cv_K wjLZ
ejZ cvib|
wbavwiZ w`b Ljvi gvV h Kvb
GKwU Ljvi g~jvqb KiZ cvib|
Aavq kl mRbkxj cki
(ewbevPwb I bewK) gvag
wkv_x`i KwZZ hvPvB KiZ
cvib|

41

8. wkvg QK
mg kwY

RvZxq wkvg 2012

42

c_g Aavq: kixi PPv I my Rxeb

(10 wcwiqW)

wkLbdj
eywexq
1. avivevwnKZvmn cvZwnK
mgveki wbqgvewj eYbv
KiZ cvie|

welqe
cvZwnK mgveki
wbqgvewj

wkLb-kLvbv wb`kbv
c~eeZx kwYZ wK wbqg cvZwnK mgvek nZ Zv wkv_x`i _K
RvbZ cvib|
AZtci cvZwnK mgveki wbqgvewj cqU AvKvi evW wjLvZ
cvib|
wkv_x`i AvjvPbvi m~ ai wkK cvZwnK mgveki wbqgvewji
wevwiZ AvjvPbv Ki Zv`i aviYv Aviv KiZ cvib|

2. myRxebi Rb cv_wgK
^vwewa eYbv KiZ cvie|

cv_wgK ^vwewai
aviYv

kwYZ cvVi iZB cv_wgK ^vwewa mK wkv_x`i aviYv Kx


Zv RvbZ cvib|
AZtci `bw`b Rxebi AbK eve NUbvi D`vniY w`q cv_wgK
^vwewa mK wevwiZ evLv w`Z cvib|
wevwiZ AvjvPbvi mgq cv_wgK ^vwewa mwKZ wewfb cvvi,
wjdjUi eenvi KiZ cvib|

3. kixi MVb myZvi Rb


evqvgi cfve weklY KiZ
cvie|

kvixwiK myZvq
evqvgi cfve

ck Dii gvag myZvi Rb evqvgi cfve mK wkv_x`i


c~evb hvPvB KiZ cvib|
AZtci my kixii Rb evqvgi cfve wek` evLv Ki wkv_x`i
`j wef Ki cvVi Pvwn`v Abymvi `jMZ KvR c`vb KiZ cvib|

4. AwZwi evqvgi Kzdj evLv


KiZ cvie|

AwZwi evqvgi Kzdj

c~eeZx kwYZ cwVZ evqvgi DcKvwiZvi wecixZ evqvgi Kzdj wK


m mK wkv_x`i AwfZv RvbZ PvBZ cvib|
AwZwi evqvgi dj Kx Kx aiYi wZ nZ cvi Zv evwoi KvR
wnmve cvvi c`kb KiZ ejZ cvib|
`jMZ AvjvPbvi gvag AwZwi evqvgi Kzdj Kx Zv evW
Dcvcb KiZ ejZ cvib|

RvZxq wkvg 2012

g~jvqb wb`kbv
cZKK GKwU/`yBwU Ki
cvZwnK mgveki KvR wjLZ
ejZ cvib|

ckvii gvag wkv_x`i


KwZZ hvPvB KiZ cvib|

wbavwiZ gvb` Abyhvqx welqi


cwZ wkv_x`i AvMn, `jMZ
KvR mncvVx`i mv_
mnhvwMZvg~jK AvPiY Ges
bZZi Yvewj g~jvqb KiZ
cvib|
cwZwU `jK GKwU/`yBwU AwZwi
evqvgi Kzdj wjLZ ejZ
cvib|
kwY Afxvi gvag wkv_x`i
AwRZ vb I `Zv hvPvB KiZ
cvib|
cheY cwZi gvag wkv_xi
Kvhg g~jvqb KiZ cvib|

43

c_g Aavq: kixi PPv I my Rxeb


wkLbdj
5. mivgwenxb I mivgmn
evqvgi wbqgKvbyb eYbv
KiZ cvie|

AveMxq
6. cvZwnK Rxeb
mgqvbyewZZvi evcvi Dy
ne|

gbvcwkR
7. wbqgKvbyb gb mivgwenxb
I mivgmn evqvg mwVKfve
KiZ cvie|

(10 wcwiqW)

Pjgvb 2

welqe

wkLb-kLvbv wb`kbv

g~jvqb wb`kbv

mivgwenxb evqvg :
GbwWIi, wi G
Iqv, nvd wmmU
Gjev,
mivgmn evqvg :
wwcs ivc, ivgvb wis,
wdRwe
GWzKkbvj wRgbvw
: dU ivj, evK ivj,
mvBW ivj, WvBf
ivj

mivgwenxb I mivgmn evqvgi wbqgKvbyb Kvm wPmn AvjvPbv


KiZ cvib|

ckvii gvag wkv_x`i vb


hvPvB KiZ cvib|

wkK wkv_x`i w`bi i nZ ivZ ch mKj KvR mgqgZ Kivi


Rb wb`kbv w`Z cvib|
eve wKQz D`vniY w`q mgqi menvi mwKZ wKQz w`K
wb`kbvg~jK ee w`Z cvib|

cheY cwZi gvag wkv_xi


Kvhg g~jvqb KiZ cvib|

wkv_x`i Ljvi gvV Iqvg-Avc Kwiq h_vh_fve mivgwenxb I


mivgmn evqvgi Abykxjb KivZ cvib|

Ljvi gvV wKQz w`b Abykxjbi


ci wbavwiZ w`b wbavwiZ gvb`
Abyhvqx wkv_x`i evqvgi
g~jvqb KiZ cvib|

Aavq kl mRbkxj cki


(ewbevPwb I bewK) gvag
wkv_x`i KwZZ hvPvB KiZ
cvib|

RvZxq wkvg 2012

44

wZxq Aavq: vDwUs I Mvj MvBW

(8 wcwiqW)

wkLbdj
eywexq
1. gvbwZkxj evR ARbmn
vDwUs I Mvj MvBWi
Abvb Kgm~wPi evLv KiZ
cvie|

welqe
vDwUs I Mvj MvBWi
Gi msw BwZnvm I
Kgm~wP
Dc`j cwZ
evR cwZ
cvBIwbqvwis
vqvi jvwks
WvqvMvbvj jvwks
cvj G wkqvi jvwks
wdMvi Ae GBU jvwks

wkLb-kLvbv wb`kbv
wkv_x`i LvZvq vDwUs I Mvj MvBWi Gi Kgm~wPi bvg wjLvZ
cvib|
AZtci wkK wevwiZ AvjvPbv Ki Zv`i aviYv Aviv mymsnZ
KiZ cvib|
wkK ck-Dii gvag evR ARbi avcwj RvbvZ cvib|
evwoi KvR wnmve evR ARbi avivevwnK avcwj cvvi wWRvBb
KiZ w`Z cvib|
Dc`j cwZ I wewfb cKvi jvwks Gi Kvhg nvZ Kjg `wLq
w`Z cvib|

2. cv_wgK

cv_wgK
wPwKrmv/
cwZweavbi:
cqvM
(iiY,
e`ywZK
kK, gPKvbv, Kvgo ev
`skb, uj dvUv, PvL
wKQz coj, Kvb wKQz
Mj I Avb Aevq
KiYxq)

wkK wewfb QvULvU `yNUbvq cv _wgK wPwKrmv wKfve w`Z nq Zv


wPmn AvjvPbv Ki eywSq w`Z cvib|

wPwKrmvi cqvM
mK Rvbe Ges cqvRbxq
wmv wbZ cvie|

AveMxq
3. vDwUs I Mvj MvBWi
gvag wbqwZ ev myksLj
Rxebhvcb Dy ne

gbvcwkR
4. `bw`b Rxebi wKQz `yNUbvq
cv_wgK wPwKrmvi cqvM
KiZ cvie

RvZxq wkvg 2012

wkK vDwUs I Mvj MvBwWs Gi ewk evLv Ki myksLj


Rxebhvcb wKfve Kiv hvq h mK wkv_x`i wb`kbv w`Z
cvib
f~wgKvwfbq Gi gvag myksLj Rxebhvcbi cwZ mK Awfbq
Ki `LvZ ejZ cvib|

`bw`b Rxebi wKQz `yNUbv ( hgb-iiY, e`ywZK kK, gPKvbv,


Kvgo ev `skb, uj dvUv, PvL wKQz cov, Kvb wKQz XzuKv I Avb
Aev BZvw`) -i mgq wKfve cv_wgK wPwKrmv w`q cieZx c`c
wbZ ne Zv nvZ Kjg wkv w`q wkv_x`i vbK mg KiZ
cvib

g~jvqb wb`kbv
KvRwU GK wkv_xi KvR Ab
wkv_xi gvag g~jvqb KivZ
cvib (Peer Assessment)
wbavwiZ
gvb`
Abyhvqx
wWRvBbKZ
cvvi g~jvqb
KiZ cvib|
evR ARbi GKwU/`yBwU avc
wjLZ ejZ cvib|
cheY cwZi gvag Dc`j
cwZ I wewfb cKvi jvwks Gi
Kvhg g~jvqb KiZ cvib|
ckvii gvag wkv_x`i vb
hvPvB KiZ cvib|

cheY cwZi gvag wkv_xi


Awfbq g~jvqb KiZ cvib|
cheY cwZi gvag wkv_xi
Kvhg g~jvqb KiZ cvib|
Aavq kl mRbkxj cki
(ewbevPwb I bewK) gvag
wkv_x`i KwZZ hvPvB KiZ
cvib|

45

ZZxq Aavq: ^vwevb cwiwPwZ I ^vmev (16 wcwiqW)


wkLbdj
eywexq
1. ew, cwievi I mgvR
gv`Ki cwiYwZ evLv KiZ
cvie|

welqe
gv`K I gv`Kvmw
ew, cwievi I mgvR
gv`Ki cwiYwZ

wkLb-kLvbv wb`kbv
wkK Kvmi iZ gv`K MnYi cwiYwZ wbq wKQz wP `LvZ cvi|
Gme wPi gvbylwji fwelZ djvdj wK nZ cvi m mK
wkv_x`i _K RvbZ cvi|
ew, cwievi I mgvR gv`Ki cwiYwZ Kx m welq wevwiZ evLv
w`q wkv_x`i aviYv mymsnZ KiZ cvib|
mekl `jxq AvjvPbvi gvag gv`Ki cwiYwZ mK wjL evW
Dcvcb KiZ ejZ cvib|

2. a~gcvb I gv`Ki welq


cwZivag~jK eev MnY
mg ne |

gv`Kvm nIqvi
mgeqmx`i cfve
gv`Kvmw cwZiva

wkK `ki wewfb GjvKvi gv`Kgy Mvg Kivi eve NUbvjv


PgrKvifve Dcvcb KiZ cvib|
a~gcvb I gv`Ki cwZiva mgvRi wewfb Aski wewfb KgKvi
welqjv cvvi Qwemn wjL wkv_x`i eySvZ cvib|
GKB mv_ aygcvb I gv`Ki cwZivaK wewfb msMVbi MnxZ
eevw` my`ifve Dcvcb KiZ cvib|
a~gcvb I gv`K cwZiva mdj Av`vjbKvix Kvb wewk ewK
kwYZ AvgY RvbvZ cvib|
a~gcvb I gv`Ki evcvi cwZivag~jK eev wnmve wewfb Kvhgi
cvvi Zwi Ki Zv c`kbi eev KiZ ejZ cvib|

AveMxq
3. a~gcvb I gv`Ki cwiYwZ
Dcjw Ki cwikxwjZ Rxeb
hvcb Dy ne|

RvZxq wkvg 2012

gv`K MnYi Pvc


gvKvejv

a~gcvb I gv`Ki mswkZv cwinvi Ki mgqgZ zj Avmv hvIqvmn


me KvR mwVK mgq wbqggZ Kivi Rb wb`kbv w`Z cvib|
a~gcvb I gv`K MnYi Pvc gvKvejvi Kkjwj AvjvPbv KiZ
cvib|

g~jvqb wb`kbv
kwY Afxvi gvag wkv_x`i
AwRZ vb I `Zv hvPvB KiZ
cvib|
ckvii gvag wkv_x`i
`Zv hvPvB KiZ cvib|

cheY cwZi gvag wkv_xi


a~gcvb I gv`K cwZiva Kvhg
g~jvqb KiZ cvib|

cheY cwZi (nuvUvPjv /


Dcvcb gyW, evW jLv BZvw`i)
gvag wkv_x i Kvhg g~jvqb
KiZ cvib|
Aavq kl mRbkxj cki
(ewbevPwb I bewK) gvag
wkv_x`i KwZZ hvPvB KiZ
cvib|

46

PZz_ Aavq: eqtmwKvj ewMZ wbivcv

(16 wcwiqW)

wkLbdj
eywexq
1. eqtmwKvj ewMZ
wbivcvi cqvRbxZv evLv
KiZ cvie|
2. eqtmwKvj wbivcvnxbZvi
wewfb w`K eYbv KiZ
cvie|

welqe
wkLb-kLvbv wb`kbv
g~jvqb wb`kbv
ewMZ wbivcv : aviYv cvVi iZ ewMZ wbivcv welqK wkv_x`i aviYv RvbZ PvBZ ckvii gvag wkv_x`i
I cqvRbxqZv
cvib|
KwZZ hvPvB KiZ cvib|
ckvii gvag wbivcvi wewfb wji bvg evW wjLvZ cvib|
mgvRi wewfb AbvPvii ga Kb ewMZ wbivcv cqvRb Zv `jxq
AvjvPbvi gvag Dcvcb KiZ ejZ cvib|

AveMxq
3. eqtmwKvj ewMZ wbivcv
ivi Kkjjvi gvag
wbRK myiwZ ivLZ Dy
ne|

eqtmwKvj ewMZ
wbivcv ivi Kkj

eywexq

kvixwiK I gvbwmK
wbcxob
wbivcvnxbZvi wewfb
w`K (hgb- evjweevn)

4. gvbwmK Pvc mvgjvbvi


Kkjwj evLv KiZ
cvie|

gbvcwkR
eqtmwKvj `wnK I
5. gvbwmK Pvc mvgjvbvi Kkj
gvbwmK ^v wVK ivLvi
i Ki wbRK myiwZ
Dcvq
ivLZ cvie |

RvZxq wkvg 2012

ewMZ wbivcv ivi Kkjjv AvjvPbv Ki wkv_x`i mPZbZv cheY cwZi gvag wkv_xi
Kvhg g~jvqb KiZ cvib|
evovZ cvib|

c_gB wkK ewMZ wbivcvnxbZvq wewfb w`K evW wjLvZ


cvib| Zv`i AwfZv Rvbvi ci wkK wbivcvnxbZvi wewfb w`K
wevwiZ AvjvPbv Ki wkv_x`i aviYvK Aviv mymsnZ KiZ
cvib|
me nj gvwwgwWqvi gvag G msv Qwe ev KvUzb `LvZ cvib|

cZKK GKwU/`yBwU Ki ewMZ


wbivcvnxbZvi ewk wjLZ
ejZ cvib|

AvZwekvmi gvv evovbvi Rb gvbwmK Pvc mvgjvbvi wewfb


Kkjwj AvjvPbv KiZ cvib|

cheY cwZi gvag wkv_xi


`bw`b Kvhg g~jvqb KiZ
cvib|

Rxeb `ZvwfwK wkv w`q wkv_x`i AvZwekvmi gvv evovbv


hZ cvi| Avi GZ wkv_xiv AveMK wbqY Ki wbR`i myiwZ
ivLZ cvie|

Aavq kl mRbkxj cki


(ewbevPwb I bewK) gvag
wkv_x`i KwZZ hvPvB KiZ
cvib|

47

cg Aavq: Rxebi Rb Ljvayjv

(20 wcwiqW)

wkLbdj
eywexq
1. `wk I we`wk Ljvi cv_K
eYbv KiZ cvie|

welqe
`wk I we`wk Ljv

wkLb-kLvbv wb`kbv
wkv_x`i wbKU _K c_gB `wk I we`wk Ljvi msv D`vniYmn
RvbZ cvib| AZtci wkK KqKwU D`vniY w`q `wk I we`wk
Ljvi cv_K eywSq w`Z cvib|

2. dzUej, wKU, KvevwW I


fwjej Ges Gv_jwUKm Gi
wbqgjv eYbv KiZ cvie|

Gv_jwUK&m
UvK BfU - 400 wgUvi
`o, 800 wgUvi `uo,
1004 wgUvi wij `uo
wd BfU- `xN jvd,
DP jvd,
Uwbm ej wbc
Mgm Abykxjb - dzUej,
wKU, KvevwW Ges
fwjej

wP GK dzUej, wKU, KvevwW I fwjej Ges Gv_jwUKm Gi


wbqgKvbybMyjv eywSq w`Z cvib|

gbvcwkR
3. PviwU Ljv (dzUej, wKU,
KvevwW Ges fwjej) Ges
Gv_jwUKm Gi wbqgjv
gb Abykxjb KiZ cvie|

wkK c_g Ljvi gvV wkv_x`i wbq Iqvg Avc Kwiq


Gv_jwUK&m Gi UvK BfU I wd BfUi Ljvjv Ges dzUej,
wKU, KvevwW Ges fwjej Abykxjb KivZ cvib|
cZK wkv_xK Zv`i cQ` Abyhvqx GKwU Ljvq wbqwgZ Abykxjbi
gvag cvi`wkZv ARbi w`K wb`kbv w`Z cvib|

g~jvqb wb`kbv
ckvii gvag wkv_x`i
KwZZ hvPvB KiZ cvib|
Ljvi gvV wKQz w`b Abykxjbi ci
wbavwiZ w`b wbavwiZ gvb`
Abyhvqx wkv_x`i Ljvi g~jvqb
KiZ cvib|

Aavq kl mRbkxj cki


(ewbevPwb I bewK) gvag
wkv_x`i KwZZ hvPvB KiZ
cvib|

4. cZK wkv_x AvMn Abyhvqx


Kgc GKwU Ljvq
evaZvg~jK AskMnY Ki
cvi`kx nq DVZ cvie|

RvZxq wkvg 2012

48

9. wkvg QK
Ag kwY

RvZxq wkvg 2012

49

c_g Aavq: kixi PPv I my Rxeb

(10 wcwiqW)

wkLbdj
eywexq
1. kvixwiK myZvi Rb wekvg,
Nyg I webv`bi cqvRbxqZv
evLv KiZ cvie|

welqe
wekvg, Nyg I webv`bi
cqvRbxqZv

wkLb-kLvbv wb`kbv
kvixwiK myZvi Rb KvwqK I gvbwmK cwikgi cvkvcvwk chv wekvg,
Nyg I webv`b Kb cqvRb wkK Zv `bw`b Rxebi AbK eve
D`vniY w`q evLv KiZ cvib|
h Kvb GK cKvi webv`b wkv_xi gvag kwYZ Dcvcb KiZ
ejZ cvib|

2. eqtg Abymvi wekvg I


Nygi iZ evLv KiZ
cvie|

eqm I kvixwiK MVb


Abymvi wekvg I Nygi
Pvwn`v

gvbyl Rxeb memgq GKBfve KvwqK cwikg KiZ cvi bv| ZvB
Rxebi Kvb eqm wK cwigvY wekvg I Nyg cqvRb Zv mwP AvjvPbv
Ki cvVi Pvwn`v Abymvi wkv_x`i `jMZ KvR w`Z cvib|

3. kixi MVb myZvi Rb


evqvgi cfve weklY KiZ
cvie|

kvixwiK myZvq evqvgi


cfve

wkK Kvb my myVvg `ni AwaKvixi wP evW `wLq wkv_x`i


evqvgi cfve weklY Ki `LvZ cvib| A_vr evqvgi gvag
kixii cwki myMwVZ nIqvi cvkvcvwk kixii Abvb AcZi
KggZv h ew cvq mUv `LvZ cvib|
mv_ mv_ evqvgi gvag h Kvw Avm mRb h chv wekvg I Nyg
cqvRb Zv eve D`vniY w`q evLv KiZ cvib|

4. mwVK wbqgKvbyb gb Kvb


Kvb Kvb Kvb evqvg
MnY DchvMx Zv wmv wbZ
cvie|

mivgwenxb evqvg :
wW GvimvBR
GeWzwgbvj GvimvBR
mivgmn evqvg
KvBgwes ivc
ivgvb wis

me eqmi Rb GKB evqvg chvR bq| wKQz evqvg iqQ hwj


kixii cwk MVb mnvqK mwj GKwU wbw` eqm ch Kiv nq|
wkK Qwei mvnvh wkv_x`i G welq c~Yv Z_ w`Z cvib|
wkK Ljvi gvV wMq Iqvg Avc Kwiq mivgwenxb I mivgmn
evqvg Ges GWzKkbvj wRgbvmwUKm Abykxjb KivZ cvib|

RvZxq wkvg 2012

g~jvqb wb`kbv
kwY Afxvi gvag wkv_x`i
AwRZ vb I `Zv hvPvB KiZ
cvib|

wbavwiZ gvb`i AvjvK `jMZ


KvR g~jvqb KiZ cvib|

ckvii gvag wkv_x`i AwRZ


vb hvPvB KiZ cvib|

Ljvi gvV wKQz w`b Abykxjbi ci


wbavwiZ w`b wbavwiZ gvb`
Abyhvqx wkv_x`i evqvgi
g~jvqb KiZ cvib|

50

c_g Aavq: kixi PPv I my Rxeb


wkLbdj
AveMxq
5. cvZwnK Rxeb
mnhvwMZvg~jK gbvfve ew
cve

gbvcwkR
6. mwVK wbqgKvbyb gb h
h evqvg MnY DchvMx
Zv Abykxjb KiZ cvie|

RvZxq wkvg 2012

(10 wcwiqW)

welqe
GWzKkbvj
wRgbvmwUK&m
nW ws
bK ws
nv ws
jM ws
nv v
nW v
Abykxjb (1)
g~jvqb (1)

Pjgvb 2
wkLb-kLvbv wb`kbv
g~jvqb wb`kbv
wkK `yej wkv_x`i Avjv`v Ki mwVK wbqg evqvg Kivi Kkj
`wLq w`Z cvib Ges G KvR mej wkv_xiv hvZ `yej
wkK wkv_x`i mnhvwMZvgyjK
wkv_x`i mnhvwMZv Ki evqvgi KvmwU my`ifve Kwiq wbZ cvi
gbvfve cheY Ki g~jvqb
m wb`kbv w`Z cvib|
KiZ cvib|

wkK Ljvi gvV wMq Iqvg Avc Kwiq eqm I kvixwiK MVb Abyhvqx
evqvg Abykxjb KivZ cvib|

Ljvi gvV wKQz w`b Abykxjbi ci


wbavwiZ w`b wbavwiZ gvb`
Abyhvqx wkv_x`i evqvgi
g~jvqb KiZ cvib|
Aavq kl mRbkxj cki
(ewbevPwb I bewK) gvag
wkv_x`i KwZZ hvPvB KiZ
cvib|

51

wZxq Aavq: vDwUs, Mvj MvBW I evsjv`k iW wmU mvmvBwU

(8 wcwiqW)

wkLbdj
eywexq
1. nvBwKs Kiv I cR Zwii
wbqgvewj eYbv KiZ cvie|

welqe
nvBwKs I cR Zwi

wkLb-kLvbv wb`kbv
kwYZ Kvm I gvbwP c`kb Ki nvBwKs Kiv I cR Zwii
wbqgvewj mK wkv_x`i aviYv w`Z cvib|
mnRjf DcKiY (iwk I KvwV) eenvii gvag cvBIwbqvwis cR
Zwi Ki `LvZ cvib|
gvwwgwWqv/cRii gvag nvBwKs I cvBIwbqvwis cR c`kb Ki
wkv_x`i aviYvK Aviv KiZ cvib|

g~jvqb wb`kbv
nvZ Kjg nvBwKs I cR Zwi
Ki `LvZ ejZ cvib|
ckvii gvag wkv_x`i gav
hvPvB KiZ cvib|

2. bZZ`vb I gvbemevq
vDwUs, Mvj MvBW I
evsjv`k iW wmU
mvmvBwUi iZ evLv KiZ
cvie|

bZZ `vb I gvbemevq


vDwUs, Mvj MvBW I
evsjv`k iW wmU
mvmvBwUi iZ

wkK ckvii gvag bZZ`vb I gvbemev mK wkv_x`i


aviYv RvbZ cvib|
vDwUs, Mvj MvBW I evsjv`k iW wmU mvmvBwUi bZZ`vb I
gvbe mevg~jK KvRjv cvvii gvag c`kb KiZ w`Z cvib|

kwY Afxvi gvag wkv_x`i


AwRZ vb I `Zv hvPvB KiZ
cvib|
wbavwiZ gvb` Abyhvqx wWRvBbKZ
cvvi g~jvqb KiZ cvib|

cv_wgK cwZweavb/ wPwKrmv Kb cqvRb Ges Zv wKfve gvbyli


RxebK eo aibi Su~wKgy Ki Zv eve D`vniY w`q evLv KiZ
cvib |

ckvii gvag wkv_x`i gav


hvPvB KiZ cvib|

3. cv_wgK cwZweavb/ wPwKrmvi


cfve weklY KiZ cvie|

AveMxq
4. vDwUs, Mvj MvBW I
evsjv`k iW wmU
mvmvBwUi gvag Abi cwZ
kv c`kbi gbvfve ARb
KiZ cvie|
gbvcwkR
5. `bw`b Rxebi QvU LvU
`yNUbvi cv_wgK wPwKrmv
KiZ cvie|
RvZxq wkvg 2012

cv_wgK cwZweavb :
evR euvavi cwZ
vj evR (gv_vi Lywj)
RA evR (Pvqvj)
Avg wmwjs
Kjvi G Kvc wmwjs

vDwUs, Mvj MvBW I evsjv`k iW wmU mvmvBwUi Kvhgi wewfb cheY cwZi gvag wkv_xi
Kvhg g~jvqb KiZ cvib
mwP cwZe`b Kvm `wLq AvjvPbvi gvag wkv_x`i aviYv Aviv
mymsMwVZ KiZ cvib Ges Gi gvag wkv_x`i ga Abi cwZ
mnhvwMZv, Abi cwZ kv c`kbi gbvfve mwZ BwZevPK
AvjvPbv KiZ cvib|
`bw`b Rxeb QvU LvUv `yNUbv NUj (hgb : gv_vq, Pvqvj, nvZ) cheY cwZi gvag wkv_xi
Kvhg g~jvqb KiZ cvib
ev e_v cj wKfve evR Ki cv_wgK wPwKrmv w`Z ne Zv nvZ

Aavq kl mRbkxj cki


Kjg (Practically) `wLq w`Z cvib|
(ewbevPwb I bewK) gvag
wkv_x`i KwZZ hvPvB KiZ
cvib|

52

ZZxq Aavq : ^vwevb cwiwPwZ I ^vmev

(16 wcwiqW)

wkLbdj
eywexq
1. ew, cwievi I mgvR HIV
- AIDS Gi cwiYwZ evLv
KiZ cvie|

welqe
HIV - AIDS Gi
aviYv I cfve

wkLb-kLvbv wb`kbv
wkK c_g HIV - AIDS mK wkv_x`i aviYv Rb wbZ
cvib|
HIV - AIDS mKxZ mgmvgwqK wKQz ccvi KvwUs wbq `jxqfve
AvjvPbv Ki Dcvcb Kivi wb`k w`Z cvib|
my, HIV - AIDS Avv I HIV - AIDS Gi mekl cwiYwZ
kxlK 3wU Qwe `wLq `jxq fve cwiwwZ weklY KiZ ejZ
cvib|
HIV - AIDS Gi cfve kxlK weZK Abyvbi AvqvRb KiZ
cvib|

2. HIV - AIDS wKfve Qovq


Zv evLv KiZ cvie|

HIV - AIDS Qovbvi


gvag I SuywK

HIV - AIDS Gi Qovbvi gvagwj Ges Gi SzuwK wPmn AvjvPbv


KiZ cvib|

3. HIV - AIDS nZ iv
_vKvi Dcvq evLv KiZ
cvie |

HIV - AIDS
cwZiva KiYxq

HIV - AIDS Gi cwZiva msv aviYv ckvii gvag


wkv_x`i _K Rb wbZ cvib|
AZtci wewfb Qwe c`kbi gvag I eve D`vniY w`q HIV AIDS nZ `~i _vKvi Dcvq ev Gi cwZiva KiYxq kxlK AvjvPbv
wkv_x`i Rb Dcvcb KiZ cvib|

AveMxq
4. HIV - AIDS Gi wZKi
cfve Rb Gi cwZiva
mPZb ne|

RvZxq wkvg 2012

vbxqfve mnRjf DcKiY w`q Zwi HIV - AIDS Gi wZKi


cfve kxlK cvvi c`kbx KivZ cvib|
HIV - AIDS Gi cwZiva wewfb ivwjZ AskMnY KivZ cvib|

g~jvqb wb`kbv
ckvii gvag wkv_x`i gav
hvPvB KiZ cvib|
wkK weZK Abyvb DcvwcZ
hyw mg~n g~jvqb Ki djvdj
NvlYv KiZ cvib
wbavwiZ gvb` Abyhvqx welqi
cwZ wkv_x`i AvMn, `jMZ
KvR mncvVx`i mv_
mnhvwMZvg~jK AvPiY Ges
bZZi Yvewj g~jvqb KiZ
cvib|
kwY Afxvi gvag wkv_x`i
AwRZ vb I `Zv hvPvB KiZ
cvib|
wbavwiZ gvb`i AvjvK
wWRvBbKZ cvvi g~jvqb KiZ
cvib|

cheY Ki wkv_x`i Kvhg


wbw` gvb` g~jvqb KiZ
cvib|
Aavq kl mRbkxj cki
(ewbevPwb I bewK) gvag
wkv_x`i KwZZ hvPvB KiZ
cvib|
53

PZz_ Aavq: Avgv`i Rxeb cRbb^v


wkLbdj
eywexq
1. cRbb ^v ivi
cqvRbxqZv evLv KiZ
cvie|

3. AcwiYZ eqm MfaviYi


djvdj weklY KiZ
cvie|

welqe
cRbb ^v msv
aviYv I cqvRbxqZv

2. cRbb ^v msv
^vwewajv evLv KiZ
cvie|

(16 wcwiqW)

cRbb ^v msv
^vwewa

cRbb ^v msv ^vwewajv wevwiZ evLv w`q AvjvPbv


KiZ cvib|

AcwiYZ eqm
MfaviYi cwiYwZ I
Gi cwZiva

gbvcwkR
4. cRbb ^v mwKZ
cqvRbxq ^v wewajv
wbqwgZ cvjb Ki wbRK
my I myiwZ ivLZ cvie|

RvZxq wkvg 2012

wkLb-kLvbv wb`kbv
wkK ckvii gvag cRbb ^vi aviYvwUi AwfZv wewbgq

KiZ cvib|
cRbb ^v iv Kb cqvRb HwZnvwmK `wKvY _K D`vniY w`q
Zv evLv KiZ cvib|

cRbb ^v ivi cqvRbxqZv kxlK Rvovq KvR w`Z cvib|

g~jvqb wb`kbv
Rvovq KvRwU GK wkv_xi KvR
Ab wkv_xi gvag g~jvqb
KivZ cvib (Peer
Assessment)|
ckvii gvag wkv_x`i
KwZZ hvPvB KiZ cvib|

wkv_x `i `yB/GKwU cRbb ^v


msv ^vwewa evW wjLZ
ejZ cvib|

AcwiYZ eqm MfaviY, djvdj Ges Gi cwiYwZ msv ccvi


KvwUs wbq wkK AvjvPbv KiZ cvib|
AbvKvwLZ MfaviY cwZiva msv AvjvPbvi Rb Kvb WvviK
Kvm Avgb RvbvZ cvib| A_ev Kvmi wkv_x`i wbKU Kvb
nvmcvZvj / ^vK` wbq civgk MnYi eev KivZ cvib|
Abymvbg~jK KvR : wkv_x`i wbR GjvKvq evjweevn I AcwiYZ
eqm MfaviY, wcZvgvZvi `wfw, cwZiva I cwZKvig~jK eev
MnYi mvgwMK Z_ m^wjZ cwZe`b Dcvcbi Rb `jxqfve KvR
w`Z cvib|

Wvvii civgk MnY wkv_x`i


AvMn, mnhvwMZv BZvw`
cheY Ki wkv_x`i Kvhg
g~jvqb KiZ cvib |

wbavwiZ gvb` Abyhvqx (WvUv


msMnKiY, WvUv cwqvKiY,
weklY, mycvwik c`vb BZvw`)
AbymvbgyjK KvRi g~jvqb
KiZ cvib|

cRbb ^v wewajv h_vh_fve cvjb Ki my _vKvi evcvi


wkv_x`i civgk w`Z cvib |
G mwKZ Kvb wewk ewK/ WvviK Kvm AvgY RvbvZ
cvib|

cheYi gvag wkv_x`i


Kvhg wbw` gvb` g~jvqb
KiZ cvib|
Aavq kl mRbkxj cki
(ewbevPwb I bewK) gvag
wkv_x`i KwZZ hvPvB KiZ
cvib|

54

cg Aavq: Rxebi Rb Ljvayjv


wkLbdj
eywexq
1. `ki Ljvayjvi Rb
cvwZvwbK I AeKvVvgvMZ
Amyweav eYbv Ki Gme
`~ixKiYi Dcvq evLv KiZ
cvie |
2. evWwgUb, evUej, nvej,
nwK Ges Av_jwU I muvZvi
Gi wbqgKvbyb eYbv KiZ
cvie|
gbvcwkR
3. PviwU Ljv (evWwgUb,
evUej, nvej, nwK) Ges
Av_jwU I mvZuvi Gi
wbqgKvbyb gb Abykxjb
KiZ cvie|
4. cZK wkv_x AvMn Abyhvqx
Kgc GKwU Ljvq
evaZvg~jK AskMnY Ki
cvi`kx nq DVZ cvie|

RvZxq wkvg 2012

(20 wcwiqW)

welqe
wkLb-kLvbv wb`kbv
Ljvayjvi Rb cqvRbxq evsjv`k cvwZvwbK xov wkv cwZvbi msLv Ges Zv`i
cvwZvwbK I
AeKvVvgvMZ myweavw`i cvkvcvwk mvaviY we`vjqi Ljvayjvi Rb
AeKvVvgvMZ myweav
AeKvVvgvMZ myweavw`i cv_K D`vniYmn AvjvPbv KiZ cvib|
AZtci me AeKvVvgvMZ Amyweav `~i Kivi Dcvq wbq eve D`vniY
w`q wevwiZ AvjvPbv KiZ cvib|

g~jvqb wb`kbv
ckvii gvag wkv_x`i gav
hvPvB KiZ cvib|

evWwgUb, evUej, nvej, nwK Ges Av_jwU I muvZvi Gi


wbqgKvbyb mwP AvjvPbv KiZ cvib|

eenvwiK

wkK c_g Ljvi gvV wkv_x`i wbq Iqvg-Avc Kwiq Av_jwU


Gi UvK G wd BfUi Ljvjv Ges evWwgUb evUej,
nvej I nwK Gi Ljvjv Abykxjb KivZ cvib|
we`vjqi myweavgZ myBwgscyj/cyKzi mvZuvii Abykxjb KivZ cvib|
cZK wkv_xK Zv`i cQ` Abyhvqx GKwU Ljvq wbqwgZ Abykxjbi
gvag cvi`wkZv ARbi w`K wb`kbv w`Z cvib|

Ljvi gvV wKQz w`b Abykxjbi ci


wbavwiZ w`b wbavwiZ gvb`
Abyhvqx wkv_x`i Ljvi g~jvqb
KiZ cvib|
Aavq kl mRbkxj cki
(ewbevPwb I bewK) gvag
wkv_x`i KwZZ hvPvB KiZ
cvib|

55

10. jLK wb`kbv


wkv_x`i Rb evaMg, AvKlYxq, Avb``vqK I gvbmZ cvVcyK iPbvi jLKi Rb wKQy wb`kbvi mycvwik Kiv njv :
1. jLKK AekB iZ kvixwiK wkv I ^v welqi wkvg `wjjwU fvjvfve cvV Ki Gi Dk, iZ I ggv_ Abyaveb KiZ ne| wekl Ki wkvg ewYZ wkLbdj,
welqey, wkLb-kLvbv Kkj, D`vniY, g~jvqb BZvw` gj welqjv fvjvfve AvqZ Ki wbeb|
2. jLKK AekB cvVcyK iPbvi mgq wkv_x`i eqm, wkv i I cvV`vbi myhvM myweav weePbvq ivLZ ne|
3. ZvwK I Abykxjbagx welqjv Ggbfve eve D`vniY, wP, Qwe, PvU BZvw` mg^q mnRfvlvq Dcvcb KiZ ne hvZ evaMg I wkv_xeve nq| Kvhgjv AekB
welqm, RxebNwb, A_c~Y I nIqv evbxq|
4. cwZwU cvV Dcvcbvi mgq welq ev cZqi msv w`q i Kivi ixwZ wbirmvwnZ Kiv nQ| eis cvV iPbvi mgq D`vniYmn eYbv Kivi civgk `Iqv nQ hvZ wkv_x eYbvi
ga w`q Abymvbg~jK `wfw wbq welqi ggv _ Dcjw KiZ mg nq|
5. ewRxeb I mgvR Rxeb a~gcvb, gv`Kvmw, BfwUwRs, mvm, wQbZvB, Nyl BZvw`i bwZevPK cfve cvVcyK mwVKfve Dcvcbi Rb jLK msev`c, Rvbvj, cKvwkZ cyK,
wbe, cwZe`b, mv`Kxq BZvw`i mvnvh wbZ cvib| Ze G mswk Kwc^Z AvBb Aek AbymiY KiZ ne|
6. welqeyi Dcvcbvq mZZv, bwZKZv, `kcg, ag wbicZv, cigZmwnzZv BZvw` mvgvwRK I bwZK Yvewji evLvq Avgv`i Mievj BwZnvm, gnvb gywhyi PZbv Ges
wbR^ HwZn I mswZi cwZ AekB iZ w`Z ne|
7. Z_i idvim `Iqvi cPwjZ ixwZ AekB AbymiY KiZ ne|
8. jLK cwZwU cvV iPbvi iZ e wkLbdj wjL i Kieb| GKB wkLbdji GKvwaK cvV nZ cvi| j ivLZ ne cwZwU cvV kl wbw` wkLbdjwU hb AwRZ nq|
9. cwZwU cvV cvkvcvwk `yUv cvq PjwZ fvlvq evsjv GKvWgxi cwgZ evbvbixwZ AbymiY Ki iPbv KiZ ne| UKwbKvj k I cwifvlvi BsiwR k /AwfavY eenvi KiZ
cvieb| Kvbv cvVi AwaK Abykxjbi `iKvi nj AwZwi cv weePbv Kiv hvq| Ze m GUv wkv_xi wbR Kwi ev evwoi KvR wnme MY ne|
10. wewfb evqvg I Ljvayjvi wPwj Ges evB Kvjvi nIqv DwPZ|
11. wkvgi wb`kbv Abyhvqx cwZwU cvV 50 wgwbU Dcvcbvi DchvMx Ki wjLZ ne| Ze cwZwU cvV welq mswk chv wkLb-kLvbv Kvhg ivLZ ne|
12. cvywjwc : K. d mvBR 14 nZ ne| L. jvBb m 1.5 nZ ne| M. cvywjwci mvBR 1/8 wWwm (20-30)/(22-32) ne| N. KUU Gwiqv (8.55.75)/(9.56.25)
nZ ne|

RvZxq wkvg 2012

56

wkvg
kvixwiK wkv, ^vwevb I Ljvayjv
beg-`kg kwY

RvZxq wkvg 2012

57

RvZxq wkvg 2012

58

1.f~wgKv
Avgv`i bZzb cRbK bwZK g~jeva, RvZxq HwZn I gywhyi PZbvq Dy Ki vb I chywZ ` gvbyl wnmve Mo Zvjvi GKwU gvag njv wkv| Avi GB wkv`vbi nvwZqvi
njv cvVcyK I wkLb-kLvbv Kkj| Avi GB `yB Gi wfw njv wkvg| eZgvb beg I `kg kwYi kvixwiK wkv, ^vwevb I Ljva~jv welqwU 2010 mvji RvZxq wkvbxwZi
AvjvK RvZxq wkvg I cvVcyK evWi eevcbvq ewaZ Kjei bZzb AvwK Dbqb Kiv nqQ|
kvixwiK wkv, ^vwevb I Ljvayjv welqwUi welqe wkvg Ggbfve web Kiv nqQ hv mycvwikKZ wkLb-kLvbv Kkji h_vh_ cqvMi gvag wkv`vbK Ki Zzje cvYe
I Avb`gq| wkvgwUi gvbi DrKl mvabi j I welqwUK wkv_x`i wbKU Aviv Avb``vqK Kivi cqvm GZ mshvRb Kiv nqQ ^viv, ewMZ wbivcv, gv`K I
HIV/AIDS Gi gZv bZzb bZzb welqe| eqtmwKvji cRbb ^v mK cqvRbxq welqe G wkvg Afy Kiv nqQ| GQvov kvixwiK wkv I wewfb aibi Ljvayjvi
welqeI G wkvg Afy Kiv nqQ hv `n I gbK my`i I my ivLvi Rb AvekK| G wkvgi gvag kixiPPv I Ljvayjvi mwVK wbqgKvbyb Avq Ki wkv_x Zv wewfb
Dcvq eveRxeb KvR jvMvZ cvie| G Qvov Ljvayjvi mwVK wbqgKvbyb wkL Kgc GKwU Ljvq evaZvg~jK AskMnY Ki wkv_x hvZ cvi`kx nq DVZ cvi m mKI
wevwiZ eYbv iqQ G wkvg|
beg I `kg kwYi Rb kvixwiK wkv, ^vwevb I Ljvayjv wkvg cYqb wkLbdj, wcwiqW msLv, wkLb-kLvbv Kkj I g~jvqb Kkji mg^q GKwU wkvg gwU
(Curriculum Matrix) AbymiY Kiv nqQ| Avkv Kiv hvq, wkvi j ARb GwU h_ mnvqK ne|

RvZxq wkvg 2012

59

2. Dk
1. kvixwiK wkv, ^vwevb I Ljvayjvi gvag my Rxeb Mo Zvjv;
2. xov cwZhvwMZvq AskMnYi gvag ksLjv, bZZ, AvZwekvm, mwnzZv, AvbyMZeva I BwZevPK `wfw ARb Kiv;
3. mvaviY ^vmevi cvkvcvwk wewfb ivMevwa wPwZ Ki Zv cwZiva I cwZKvig~jK eev MnY mg_ nIqv;
4. eqtmwKvj cRbb ^v I ewMZ ^v myivi Dci iZ Avivc Ki ^vmZ Rxebhvcbi Rb cqvRbxq vb I `Zv ARb Kiv;
5. xovwe``i wjf` cyw I Lv`i cqvRb mK aviYv jvf Kiv;
6. ewRxeb I xov gvbwmK ^vi cfve Ges gvbwmK Pvc gvKvejvq mg_ nIqv;
7. Ljvayjv PjvKvjxb wbivcv mK aviYv jvf Ki eveRxeb Zvi cwZdjb KiZ AvMnx nIqv;
8. gv`K`ei wZKi w`K I GBWm Gi fqvenZv mK mPZb nIqv;
9. Ljvayjvq AvMnx nq `bw`b Rxeb Zv Abykxjb mg_ nIqv Ges wbR wbR AvMn Abymvi weKwkZ nIqv|

RvZxq wkvg 2012

60

3. Aavq webvm I wcwiqW eb


Aavq
c_g Aavq
wZxq Aavq
ZZxq Aavq
PZz_ Aavq
cg Aavq
l Aavq
mg Aavq
Ag Aavq
beg Aavq
`kg Aavq

Aavqi bvg

wcwiqW msLv

my Rxebi Rb kvixwiK wkv


kvixwiK mgZv
gvbwmK ^v I Aemv`
^v wevb I ^v mev
^vi Rb cyw
gv`Kvmw I GBWm
eqtmwKvj I cRbb ^v
`jMZ Ljv
Av_jwUKm I muvZvi
Ljvayjvq `yNUbv I cwZweavb

10
16
10
10
14
16
12
25
18
13

gvU wcwiqW msLv

144

4. b^i eb
wefvM
kvixwiK wkv

^vwevb

Ljvayjv

Aavq
c_g Aavq
wZxq Aavq
ZZxq Aavq
PZz_ Aavq
cg Aavq
l Aavq
mg Aavq
Ag Aavq
beg Aavq
`kg Aavq

Aavqi bvg

b^i

my Rxebi Rb kvixwiK wkv


kvixwiK mgZv
gvbwmK ^v I Aemv`
^v wevb I ^v mev
^vi Rb cyw
gv`Kvmw I GBWm
eqtmwKvj I cRbb ^v
`jMZ Ljv
Av_jwUKm I muvZvi
Ljvayjvq `yNUbv I cwZweavb

gvU b^i

RvZxq wkvg 2012

30
40

30
100

61

5. wkvg QK
beg-`kg kwY

RvZxq wkvg 2012

62

c_g Aavq: my Rxebi Rb kvixwiK wkv (10 wcwiqW)


wkLbdj
eywexq
1. kvixwiK wkvi j I
Dk evLv KiZ cvie|
2. my Rxebi Rb kvixwiK
wkvi cqvRbxqZv evLv
KiZ cvie|
3. kvixwiK wkvi bxwZ I wfw
eYbv KiZ cvie|

welqe

kvixwiK wkv :
j
Dk
cqvRbxqZv

wkLb-kLvbv wb`kbv

Avw`g hyM _K eZgvb hyM ch


kvixwiK wkvi wfwWI / wi wP
c`kb|
`jMZ KvR
(c~ei mv_ eZgvbi kvixwiK wkvi
MZ cv_K wbYqKiY)|

bxwZ I wfw
kvixwiK wkvi bxwZ I wfwjv PvU
Dcvcb I eve D`vniYi mvnvh
AvjvPbv|

4. kvixwiK wkvi Kgm~wPi


aviYv evLv KiZ cvie|

g~jvqb wb`kbv

wekl jLK wb`kbv

ckvi (wjwLZ / gwLK)


`jMZ KvRi mwVKZv hvPvB|

QK c~iY
bxwZ
RxeZvwK
gbvwK

D`vniY

mgvRZvwK

wfw
RweK
`wnK MVb
KvVvgv
wj
Rxe
ejwe`v

D`vniY

Qwe
Kgm~wP
kvixwiK wkvi Kgm~wPi 3wU w`K PvU
(Intramural
Dcvcb|
& Extramural
wkv_x`i 3wU `j fvM Ki
sports and
Kgm~wPjvi gnovi AvqvRb|
Service
Program)

zj GKwU
K 2wU
`j Uwej
Uwbm
LjQ

gvV `y`j
wkv_x
LjQ Ges
gvV `ywU
wfb zji
cZvKv
DoQ

mgvek /
Assemblyi GKwU Qwe

KvR: KvbwU kvixwiK wkvi Kvb Kgm~wP


Zv wbYq Kiv|

RvZxq wkvg 2012

kvixwiK wkvi aviYv


mivmwi `Iqvi `iKvi
bB| msc avibv w`Z
ne| evsjv`k Z_v cvKfviZ Dcgnv`k kvixwiK
wkvi cmvi, kvixwiK
wkvi j I Dk wjL
wkv cwZvb Gi iZ
AvjvPbv KiZ ne|
kvixwiK wkvi g~jbxwZ
K. RxeZvwK
L. gbvwK
M. mgvRZvwK bxwZjv
evLv Ki wjLZ ne|
kvixwiK wkvi Kgm~wPBUvgyivj, GUvgyivj I
mvwfm cvMvgi D`vniYmn
h_vh_ eYbv Ki
evsjv`k kvixwiK wkvi
eZgvb Aevb I KvVvgv
evLv Ki wjLZ ne|
cZK Aavq kl
AbykxjbxZ ewbevPwb
ck (mvaviY, ec`x
mgvwm~PK I Awfb
Z_wfwK) Ges mRbkxj
cki D`vniY w`Z ne|

63

c_g Aavq: my Rxebi Rb kvixwiK wkv (10 wcwiqW)


wkLbdj
5. evsjv`ki kvixwiK wkvi
eZgvb Aev eYbv KiZ
cvie|

AveMxq
6. kvixwiK wkvi cqvRbxqZv
Dcjw Ki my Rxebhvcb
Af ne|
7. kvixwiK wkvi Kgm~w P
cvjbi gvag `kcg
Dy ne|
8. kvixwiK wkvi wewfb Kgm~w P
cvjbi gvag wkv_xiv
mykLj Rxebhvcb Af
ne|
gbvckxR
9. kvixwiK wkvi wewfb Kgm~wPAvt kw Y, Avtzj / Avt
gv`vmvi xov I RvZxq
w`emi Abyvbvw` mwVKfve
cvjb KiZ cvie|

RvZxq wkvg 2012

welqe
evsjv`ki
kvixwiK wkv

Pjgvb 2
wkLb-kLvbv wb`kbv

evsjv`ki wkv cwZvb kvixwiK wkvi


c~ei I eZgvbi Aev wbic Uwej Gi
gvag Dcvcbt
c~e
6-8g kwY ch
cvVcyK wQj
cv_wgK 3q-5g
kwY ch wkK
wb`wkKv wQj
bvgKiY-kixi PPv
eBqi bvg-kvixwiK
wkv I ^v
xov wkK

g~jvqb wb`kbv

wekl jLK wb`kbv

ckvi (wjwLZ/gwLK)

eZgvb
6-10g kwY ch
cvVcyK AvQ
eZgvb 1g-5g kw Y
ch wkK wb`wkKv
AvQ
bvgKiY-kvixwiK wkv
eBqi bvg-kvixwiK
wkv, ^vwevb I
Ljvayjv
kvixwiK wkK

64

wZxq Aavq: kvixwiK mgZv (16 wcwiqW)


wkLbdj

welqe

eywexq
1. kvixwiK mgZvi iZ
eYbv KiZ cvie|

wkLb-kLvbv wb`kbv

kvixwiK mgZv I
Gi iZ

my^v i AwaKvix wKQz


jvK KvR KiQ
my wKQz wkv_x coQ

wekl jLK wb`kbv

cwiwgZ Nyg

xovf`
kvixwiK mgZv
ARb evqvg

`ji wkv_x viv g~jvqb (Peer


kvixwiK wkvi mgZv
Assessment)
ARb I iZ, evqvgi
gvag kvixwiK mgZv
Kxfve ewcvq, Zv h_vh_
g~jvqb Ki wjLZ ne|
GKK KvRi mwVKZv hvPvB

ckvi (wjwLZ/gwLK)

ewMZ cwivi
cwiQbZv

mwVK mgq Nyg


_K DVv

RvZxq wkvg 2012

GKRb ^vevb gvbyl


NygvQ
^v nxb GKRb wkv_x
wSgy Q

GKK KvR :
(Qwei mvnvh wbq cZK kvixwiK mgZvi 2wU
Ki iZ wjLe)|
`wnK I gvbwmK myZ vi PvKvi wP c`kb I
AvjvPbv

2. `wnK myZvi Dcvq evLv


KiZ cvie|

3. kvixwiK mgZv ARb


evqvgi BwZevPK w`Kjv
evLv KiZ cvie|

g~jvqb wb`kbv

4wU wi wP c`kb I AvjvPbv

cwiwgZ Avnvi

h_vchy evqvg I
Ljvayjv

evqvgi BwZevPK w`Kjv wbic PvU c`kb


I AvjvPbv
A-cZ my`pKiY
kixi I gbi mvgmc~Y Dbqb
`wci Kvh gZv ew
cwicvK wqv m~Pviic mbKiY
Kvw `~ixKiY

ckvi (wjwLZ/gwLK)

xov I wji wfbZv


Abymvi Kx aibi evqvg
Abykxjb Kij H xovq
kvixwiK mgZv ARb
Kiv hvq Ges kvixwiK
mgZv ARbi cavb 5wU
Y- kw, MwZ, `g,
bgbxqZv I wcZv Kvb
xovq KvbwU ewk
cqvRb Zv eYbv Ki
D`vniYmn wjLZ ne|
cZK Aavq kl
AbykxjbxZ ewbevPwb
ck (mvaviY, ec`x
mgvwm~PK I Awfb
Z_wfwK) Ges mRbkxj
cki D`vniY w`Z ne|

65

wZxq Aavq: kvixwiK mgZv (16 wcwiqW)


wkLbdj

welqe

4. kvixwiK mgZv ARb


AwZwi evqvgi Kzdj
evLv KiZ cvie|

5. kvixwiK mgZv ARb eqm


I wjf` Kvb Kvb
evqvg DchvMx Zv eYbv
KiZ cvie|

Pjgvb 2
wkLb-kLvbv wb`kbv
4wU wi wP c`kb I AvjvPbv
GKRb iM gvbyli Qwe
Kv GKRb ewi Qwe

PvUi gvag eqm I wjf` wewfb


evqvg Dcvcb I AvjvPbv
c_g i
6-11 eQi
cyil gwnjv

wekl jLK wb`kbv

gvskcwkZ Uvb covi Qwe


^vnxb GKRb wkv_xi
wSgvbvi Qwe

GKK KvR:
(Qwei mvnvh wbq cZKK 2wU Ki AwZwi
evqvgi Kydj wjLZ `Iqv)|
eqm I wjf`
kvixwiK mgZv
ARb evqvg
kvixwiK mgZvq
evqvgi cfve

g~jvqb wb`kbv
ckvi (wjwLZ/gwLK)

wZxq i
12-17 eQi
cyil gwnjv

GKK KvRi mwVKZv hvPvB

ckvi (wjwLZ/gwLK)

ZZxq i
18-Z`~a eQi
cyil gwnjv

6. kvixwiK mgZv ARb


kw, MwZ, `g, wcZv I
bgbxqZvi cqvRbxqZv
weklY KiZ cvie|

RvZxq wkvg 2012

GKK KvR:
(evqvgi bvg wjLv)
kvixwiK mgZv
ARb kw, MwZ,
`g, wcZv I
bgbxqZv ewi
evqvg

evqvgi Qwe c`kb I AvjvPbv

GKK KvRi mwVKZv hvPvB


eenvwiK

66

wZxq Aavq: kvixwiK mgZv (16 wcwiqW)


wkLbdj

welqe

Pjgvb 3
wkLb-kLvbv wb`kbv

g~jvqb wb`kbv

wekl jLK wb`kbv

AveMxq
7. kvixwiK mgZvi gvag

my I mykLj Rxebhvcb
Af ne|
gbvcwkR
8. kvixwiK mgZv ARb Kvb
Ljvq Kvb evqvg MnY
DchvMx mwVK wbqg Kvbyb
gb Zv wjf` Abykxjb
KiZ cvie |

gvV Abykxjb

eenvwiK

9. kvixwiK mgZv ARb


kw, MwZ, `g, wcZv I
bgbxqZv ewi evqvg mwVK
wbqg KiZ cvie|

RvZxq wkvg 2012

67

ZZxq Aavq: gvbwmK ^v I Aemv` (10 wcwiqW)


wkLbdj
welqe
eywexq
gvbwmK ^v I
1. ^vKi Rxebi Rb
wkv_xi Rxeb Gi
gvbwmK ^vi f~wgKv evLv
f~wgKv
KiZ cvie|

wkLb-kLvbv wb`kbv
Qwe c`kb I AvjvPbv
gbvhvMx GK
Qvxi Qwe

AgbvhvMx GK
Qvi Qwe

`jMZ KvR
(Qwe/wfwWI `L gvbwmK ^vi f~wgKv
wbaviY)|

3. Aevf` gvbyli AvPiY


evLv KiZ cvie|

gvbwmK AvPiYi
cKvif`

wekl jLK wb`kbv

ckvi (wjwLZ/gwLK)

gbvhvMx I AgbvhvMx wkv_xi `bw`b


KgKvi wfwWI wP c`kb I AvjvPbv|

2. gvbwmK AvPiYi aviYv eYbv gvbwmK AvPiY


KiZ cvie|

g~jvqb wb`kbv

`jMZ KvRi mwVKZv hvPvB

Mi AvKvi eve D`vniYmn AvjvPbv|

ckvi (wjwLZ/gwLK)

PvU c`kb

Aevf` gvbyli AvPiYi D`vniY `Iqv|

Aev
kvixwiK
gvbwmK
mvgvwRK
AveMxq

AvPiY
my / Amy
axiwi/ Awi ev iM
^vfvweK/ A^vfvweK ev bkvM
Drdzj / wegl

Aevf` AvPiY
kvixwiK
gvbwmK
mvgvwRK
AveMxq

D`vniY

(PvU ewYZ Aevf` gvbyli AvPiY wkK


Awfbq Ki `LvZ cvib)|
4. gvbwmK AwiZv `~i Kivi

Dcvq evLv KiZ cvie|

RvZxq wkvg 2012

gvbwmK AwiZv I

Zv `~ixKiYi Dcvq

Kvm gvbwmK AvPiY mwKZ wewk Kvb


ewK (me nj gvbwmK ivM wekl)
AvgY Rvbvbv I Zvi ee bv|
D`vniY ^ic Kvb wkv_xi gvbwmK AwiZv
Rb GKvwK ZvK Counselling / civgk
c`vb|

ckvi (wjwLZ/gwLK)

68

ZZxq Aavq: gvbwmK ^v I Aemv` (10 wcwiqW)


wkLbdj

welqe

Pjgvb 2
wkLb-kLvbv wb`kbv

g~jvqb wb`kbv

5. Aemv`i aviYv I
cKvif` evLv KiZ
cvie|

gvbwmK Aemv` I
Gi kwYwefvM

PvU Aemv`i cKvif` c`kb I eve


D`vniYmn AvjvPbv

ckvi (wjwLZ/gwLK)

6. Aemv`M nIqvi KviY I


djvdj evLv KiZ
cvie|

gvbwmK Aemv`i
KviY I wkv_xi
Dci cfve

`jMZ KvR:
(Aemv`i KviY I djvdj wbYq)

`jMZ KvRi mwVKZv hvPvB

gvbwmK Aemv`
`~ixKiYi Dcvq

Mi AvKvi eve D`vniYmn AvjvPbv

ckvi (wjwLZ/gwLK)

7. Aemv` `~ixKiYi Dcvq


eYbv KiZ cvie|

wekl jLK wb`kbv

AveMxq
8. Aemv`MZv `~i Ki my
Rxebhvcb Af ne|

RvZxq wkvg 2012

69

PZz_ Aavq : ^vwevb I ^vmev


wkLbdj
eywexq
1. ^vwevbi iZ eYbv
KiZ cvie|

(10 wcwiqW)
welqe

^vwevb I Gi
iZ

wkLb-kLvbv wb`kbv
GKUv Av`k evwoi Qwe _vKe hLvb fvj

g~jvqb wb`kbv

mwbUkb myweav, we cvwbi myweav, chv


Avjv-evZvm, cvwicvwkK cwiQbZv, cwivi
ivvNvU _vKe| Zvici Qwe wbq AvjvPbv|
`jMZ KvR:
(Qwei mvnvh wbq ^v wevbi iZ
wjLZ `Iqv)|
Kvm GKRb WvviK AvgY Rvbvbv Ges
Dcvcb KiZ `Iqv|

ckvi
(wjwLZ/gwLK)

evW cZK wkv_xK w`q 1wU Ki ^v


mgmv wjLZ `Iqv|

ckvi (wjwLZ/gwLK)

wkv_x`i
^vmev;
mK evLv KiZ cvie|
^vKvW|
5. ^vKvW m^ aviYv cve
Ges Gi DcKvwiZv evLv
KiZ cvie|

miKvwi wUKv`vb Kgm~wP, cvwbevwnZ I


evqyevwnZ ivM, Wy, gvjwiqv, msvgK
ivMmn wewfb ivM cvvi ccvi wjL
c`kb I AvjvPbv|

ckvi (wjwLZ/gwLK)

6. wUwdb cvMvgi cqvRbxqZv wkv_x`i

eve D`vniYmn AvjvPbv |

2. ewMZ ^vivi aviYv I

Kkj evLv KiZ cvie|

ewMZ ^viv
Ges Gi Kkj

`jMZ KvRi mwVKZv hvPvB


ckvi (wjwLZ/gwLK)

3. mvaviY ^vmgmv wPwZ

KiZ cvie|

mvaviY ^vmgmv
I Zvi cwZKvi

4. ^vmevi AvIZv/cwiwa

eYbv KiZ cvie|


AveMxq
7. ^vKvWi myweav MnY Ki
ivM cwZiva KiZ Dz
ne|
gbvcwkR
8. mvaviY ^vmgmv
cwZivai Rb cqvRbxq
c`c wbZ cvie|
RvZxq wkvg 2012

gavKvwjb wUwdb
cvMvg

^vKvW Kx Kx _vK Zv
avivevwnKfve wjLv

^vKvWi GKwU bgybv/QK evW Dcvcb


I AvjvPbv|

wewfb iZc~Y vb ^v mPZbZv mwKZ


evbvi I cvvi Uvvbv|

ckvi (wjwLZ/gwLK)

wekl jLK wb`kbv


^vwevb, ^vwevbi
wewfb w`K I Dk
cvwicvwkK cwiQbZvevwo, we`vjq, Avkcvki
ivvNvU, ewMZ
^viv-wbivc` cvwb,
evqy, cvwb I evqyevwnZ ivM
I cwZiva h_vh_ eYbv
Ki wjLZ ne| Av`k
evwo I ^vmZ we`vjq
evm Kivi Qwe mshvRb
KiZ ne|
mvaviY ^vmgmv, Zvi
cwZiva I cwZKvi, zj
wUwdb cvMvg, ^vKvW I
Gi iZ wjLZ ne|
^vKvWi GKwU bgybv QK
Ki `LvZ ne|
cZK Aavq kl
AbykxjbxZ ewbevPwb ck
(mvaviY, ec`x mgvwm~PK
I Awfb Z_wfwK) Ges
mRbkxj cki D`vniY
w`Z ne|

zj wewfb aibi wUKv `Iqvi eev Kiv|


wbw` mgq Ai Ai (mvaviYZ 2gvm)
^vKvWi Z_jv cixv Kivbv|
cqvRb kwYZ GKRb WvviK AvgY
Rvbvbv I Zvi ee bv|
70

cg Aavq : ^vi Rb cyw


wkLbdj
eywexq
1. cywi aviYv I Gi
cqvRbxqZv evLv KiZ
cvie|

2. Ljvqvo`i Rb cywi
cqvRbxqZvi ^ic weklY
KiZ cvie|

3. cywnxbZvi aviYv I cfve


evLv KiZ cvie|

4. xov cywi djvdj


evLv KiZ cvie|

RvZxq wkvg 2012

(14 wcwiqW)
welqe
cywi aviYv I Gi
cqvRbxqZv

wkLb-kLvbv wb`kbv

g~jvqb wb`kbv

cywKi Lvevii wKQz Qwe GuK c`kb I


ckvi(wjwLZ/gwLK)
AvjvPbv|
Lvevii bvg
Kvb RvZxq cyw
GKK KvR:
gyiwM

(QweZ Kvb Lvevi Kvb aibi cyw AvQ Zv


MvRi

wbYq Kiv)|
`ya

fzv

ev`vg

jeY

xovwe``i Rb Kvjwi Abyhvqx `wbK


PvU c`kb
Lvevii ZvwjKv PvU c`kb I AvjvPbv
Lvevii bvg
Kvjwii cwigvY
Lvevii bvg
Kvjwi

cywnxbZvi KviY I cywnxb GKRb gvbyli KvRi wfwWI/wi wP


cwZKvi
c`kb I AvjvPbv|
`jMZ KvR:
( cywnxbZvi KviY wjLv)
Qwe c`kb I AvjvPbv: `yB ev ZZvwaK
wkv_xi `uovbvi Qwe|
BwZ: h mvgb _vKe ZvK my I mej, h
wcQb _vKe ZvK cywnxb `wLq Qwe c`kb
I AvjvPbv|

ckvi (wjwLZ/gwLK)
`jMZ KvRi mwVKZv hvPvB
ckvi (wjwLZ/gwLK)

wekl jLK wb`kbv


cyw, Kvb aibi
Lvevi Kvb aibi cyw
_vK, Lv`i YvY,
cywi iZ,
xovwe``i cywi
cqvRbxqZv, cywnxbZv,
xov Gi cfve
h_vh_fve evLv Ki
wjLZ ne|
eqm I wjf`
xovwe``i Lvevii
ZvwjKv, xovf`
Kvjwii ZviZg, Lv`
welwqv, welwqv
cwZiva I welwqvi
dj kvixwiK
mgmvjv wPwZ Ki
eBZ Dcvcb KiZ
ne|
cZK Aavq kl
AbykxjbxZ ewbevPwb
ck (mvaviY, ec`x
mgvwm~PK I Awfb
Z_wfwK) Ges
mRbkxj cki D`vniY
w`Z ne|

71

cg Aavq : ^vi Rb cyw

(14 wcwiqW)

Pjgvb 2

wkLbdj
5. eqmf` wkv_x`i Rb
cqvRbxq Kvjwimg Lv`
ZvwjKv Zwi KiZ cvie|

welqe
eqm Abymvi
Ljvqvo`i Lv`
ZvwjKv |
eqm Abymvi
Kvjwii Pvwn`v|

wkLb-kLvbv wb`kbv
eqmf` wkv_x`i Rb Kvjwimg Lv`
ZvwjKvi PvU c`kb I AvjvPbv|
Kvm GKRb cyw weklK AvgY Rvbvbv
I Zvi ee bv|

6. Lv` welwqvq KiYxq


evLv KiZ cvie|

Lv` welwqv,
wkK KZK f~wgKv Awfbq |
KviY I cwZweavb|

g~jvqb wb`kbv
ckvi (wjwLZ/gwLK)

wekl jLK wb`kbv

ckvi (wjwLZ/gwLK)

ckvi (wjwLZ/gwLK)

AveMxq
7. Lv` welwqv cwZiva
mZKZvg~jK eev MnY
KiZ Dy ne|

RvZxq wkvg 2012

72

l Aavq : gv`Kvmw I GBWm


wkLbdj
eywexq
1. gv`Kvmwi KviY I jY
eYbv KiZ cvie|

(16 wcwiqW)
welqe
gv`Kvmw, ZvgvK
I gv`K `e

wkLb-kLvbv wb`kbv
wi wP / wfwWI wP c`kb I AvjvPbv [wP
gv`Kvmwi KviY wnme cvwievwiK AwiZv,
eKviZ, Amrm, nZvkv, mvgvwRK AwiZvi
BwZ AvbZ ne]
gv`Kvmwi jY Gi Rb wSgvbv,
AMvQvjv, AcwiQb ew BZvw`i Qwe|

g~jvqb wb`kbv
QK c~iY
ZvgvK
RvZxq
`ei D`vniY
Rv

gv`K
RvZxq
`ei D`vniY
MuvRv

2. ZvgvK I gv`K `e mebi


Kzdj evLv KiZ cvie|

ZvgvK I gv`K `e gv`K`ei Kzdj msv ccvi KvwUs wbq


AvjvPbv|
mebi Kzdj
gv`K wbq KvR Ki Ggb cwZvbi Kvb
wekl ewK Kvm AvgY Rvbvbv I Zvi
ee bv|

3. a~gcvb I gv`K _K weiZ


_vKvi Kkj eYbv KiZ
cvie|

a~gcvb I gv`K
_K weiZ _vKvi
Dcvq

ckvi (wjwLZ/gwLK)
gv`K meYi Kzdj msv wejevW wji
Qwe Kvm c`kb
wewfb agxq Dcvmbvjqi cavb`i mKiY
gv`Ki Kzdj PvU/cvvi ccvi c`kb

4. ew, cwievi I mgvR


gv`Kgy _vKvi evcvi
Ab`i f~wgKv evLv KiZ
cvie|

gv`Kgy _vKvi
evcvi Ab`i
f~wgKv

RbgZ Zwi, ivwj BZvw`i Qwe|

5. a~gcvb I gv`Kgy _vKvi


evcvi SuywKc~Y cwiwwZ
gvKvejv KiZ cvie|

RvZxq wkvg 2012

gv`Kvmwi SzuwK,
SuywKc~Y cwiwwZ
gvKvejvi Kkj

ckvi (wjwLZ/gwLK)

ckvi (wjwLZ/gwLK)

gy AvjvPbv|
wkK KZK f~wgKv Awfbq|

ckvi (wjwLZ/gwLK)

wekl jLK wb`kbv


ZvgvK, ZvgvKRvZ `e,
gv`K`e- Gjvi eYbv I Gi
Kyd j Ges gv`Kvmwi wevii
KviY, gv`Kgy _vKvi evcvi
ew, mgvR I cwievii f~wgKv
mnRfve wjLZ ne|
a~gcvbi Kzdj, a~gcvb I
gv`Kmeb _K weiZ _vKvi
Dcvq, gv`Kvmw cwZivai
Dcvqmg~n D`vniYmn wjLZ
ne|
SuywKc~Y cwiwwZ gvKvejvi
wewfb Kkj, gv`Kvmwi
wei RbgZ MVbi j
(cvvi jvMvbv, cvovq
gnjvq wgwUs Ki eySvbv,
ivwj) BZvw`i gvag eySvZ
ne
HIV-AIDS Gi evLv,
wevii KviY, jY,
wPwKrmv, AIDS Avv
ivMx _K ivM Qovbvi
SzwK, ivM cwZiva,
mev`vbKvix cwZvbi f~wgKv
Gjv avivevwnKfve
mnRfvlvq eBZ Dcvcb
KiZ ne|
cZK Aavq kl

AbykxjbxZ ewbevPwb ck
(mvaviY, ec`x mgvwm~PK
I Awfb Z_wfwK) Ges
mRbkxj cki D`vniY
w`Z ne|
73

l Aavq : gv`Kvmw I GBWm (16 wcwiqW)


wkLbdj
6. evsjv`k HIV- AIDS Gi
cwiwwZ I wevi evLv
KiZ cvie|

welqe
evsjv`k HIVAIDS cwiwwZ I
Gi wevi
gv`Kvmwi wei
RbgZ MVb

Pjgvb 2
wkLb-kLvbv wb`kbv
cvvi ccvi c`kb I AvjvPbv|

ivwj, gnjvq wgwUs, cvvi wbq wgwQj Gi Qwe


I AvjvPbv|

HIV- AIDS
_K SuzwKgy _vKvi
mevi bvgwj PvU c`kb I AvjvPbv|
Dcvq

10. HIV- AIDS cw Ziva


mev`vbKvix cwZvbi
mev`vbi aib mK
RvbZ cvie|

HIV- AIDS
cwZiva
mev`vbKvix
cwZvbi f~wgKv

AveMxq
11. a~gcvb I gv`Ki
fqvenZv/Kzdj Dcjw Ki
Gjv cwinvi Kivi evcvi
mPZb ne|
12. gv`Kvmwi wei RbgZ
MVb Ki ew, cwievi I
mgvRK gv`Kgy ivLZ
mg_ ne |
13. HIV- AIDS Gi cwiYwZ
Dcjw Ki cwikxwjZ Rxeb
hvcb Dy ne|

RvZxq wkvg 2012

wekl jLK wb`kbv

ckvi (wjwLZ/gwLK)

7. HIV- AIDS Gi wevi


cwZiva KiYxq evLv KiZ
cvie|
8. evsjv`k HIV- AIDS Gi
SuzwKi Dcv`vbmgyn wPwZ
KiZ cvie |
9. HIV- AIDS _K SuzwKgy
_vKvi Dcvq eYbv KiZ
cvie|

evsjv`k HIVAIDS Gi SzuwK

g~jvqb wb`kbv

wkK KZK f~w gKv Awfbq|


wekl ewK Kvm AvgY Rvbvbv I
AvjvPbv|

ckvi (wjwLZ/gwLK)

ckvi (wjwLZ/gwLK)
ckvi (wjwLZ/gwLK)

mevi bvgwj wjLZ ejv

ivwj / cKvW / evbvi c`kb|

74

mg Aavq: eqtmwKvj I cRbb ^v


wkLbdj
eywexq
1. eqtmwKvj I eqtmwKvji
cwieZbmg~n evLv KiZ
cvie|
2. eqtmwKvj kvixwiK I
gvbwmK cwieZbi mgq KiYxq
eYbv KiZ cvie|

welqe

3. wewfb cKvi gvbwmK Pvc


gvKvejvi Kkjjv evLv
KiZ cvie|
4. eqtmwKvji cywKi Lvevii
cqvRbxqZv eYbv KiZ
cvie|

(12 wcwiqW)

wkLb-kLvbv wb`kbv

g~jvqb wb`kbv

eqtmwKvj I
eqtmwKvji
cwieZbmg~n

eqtmwKvji cwieZbmg~n PvU c`kb I


AvjvPbv |
eve D`vniYmn AvjvPbv|

ckvi (wjwLZ/gwLK)

eqtmwKvji
gvbwmK Pvc I
cwieZbi mv_
Lvc LvIqvbv

wkv_x`i mv_ AskMnYg~jK AvjvPbv|

ckvi (wjwLZ/gwLK)

`jMZ KvR:
(cywKi Lvevii cqvRbxqZv cqU AvKvi
wjwce Kiv)|

`jMZ KvRi mwVKZv hvPvB

eqtmwKvj cywi
cqvRbxqZv

5. cRbb ^v I Zv myivi Dcvq


evLv KiZ cvie|

cRbb ^v I Zv
myivi Dcvq

6. cRbb ^v mwKZ
^vwewajv evLv KiZ
cvie|

cRbb ^vwewa

7. MfKvjxb cqvRbxq
^vmevjv evLv KiZ
cvie|

MfKvjxb cvjbxq
^vmev

Wvvi/^vKgxK Kvm AvgY Rvwbq


Dcvcb|

ckvi (wjwLZ/gwLK)

ckvi (wjwLZ/gwLK)

ckvi (wjwLZ/gwLK)

wekl jLK wb`kbv


eqtmwKvj I eqtmwKvj
Qjgq`i `wnK I
gvbwmK cwieZb, cwievii
KZe, gvbwmK Pvc, Pvc
gvKvejvi Kkj,
eqtmwKvj cyw Ki Lvevii
cqvRbxqZv Gjv eBZ
DjL _vKe I Qwe mshvRb
KiZ ne|
cRbb, cRbb ^vwewa,
MfKvwjb cvjbxq KZe I
^vmev, FZzKvjxb mgmv I
Gjvi cw ZKvi h_vh_fve
eBZ eYbv _vKe|
cZK Aavq kl
AbykxjbxZ ewbevPwb ck
(mvaviY, ec`x mgvwm~PK
I Awfb Z_wfwK) Ges
mRbkxj cki D`vniY
w`Z ne|

ckvi (wjwLZ/gwLK)

AveMxq
8. FZzmveKvjxb cqvRbxq
^vwewamg~n gb my I
cwiQb _vKZ Dy ne|

RvZxq wkvg 2012

75

mg Aavq: eqtmwKvj I cRbb ^v


wkLbdj

(12 wcwiqW)
welqe

Pjgvb 2
wkLb-kLvbv wb`kbv

g~jvqb wb`kbv

wekl jLK wb`kbv

gbvcwkR
9. cRbb ^v mwKZ
cqvRbxq ^vwewajv
wbqwgZ cvjb Ki wbRK
my I myiwZ ivLZ cvie|
10. eqtmwKvj ewMZ I
cvwievwiK ^v mgmv wPwZ
Ki Zvi Rb mve cwZiva
I cwZKvig~jK eev MnY
mg ne|

RvZxq wkvg 2012

76

Ag Aavq: `jMZ Ljv


wkLbdj
eywexq
1. dzUej, wKU, nwK,
evUej, fwjej, nvej,
KvevwW I evWwgUb Ljvi
AvBbKvbyb eYbv KiZ
cvie|

2. wewfb Ljvi Kkj eYbv


KiZ cvie|

3. wewfb Ljvi wewfb cwRkbi


Rb Kx Kx hvMZv `iKvi Zv
eYbv KiZ cvie|
AveMxq
4. `jMZ Ljvi gvag
mnhvwMZvg~jK gbvfve ew
cve|
5. `jMZ Ljvi gvag wkv_x iv
bZZ`vb mg ne|
6. `jMZ Ljvi gvag
wkv_x`i AvBbKvbyb gvbv I
AvbyMZeva ew cve|

(25 wcwiqW)
welqe
dzUej, wKU,
nwK, evUej,
fwjej, nvej,
KvevwW I
evWwgUb Ljvi
AvBbKvbyb
`jMZ Ljvi
KjvKkj
kvixwiK hvMZv
eenvwiK
KjvKkj
ewMZ
KjvKkj
Ljvi cwZ
Ljvqvo`i
hvMZv I Yvewj

wkLb-kLvbv wb`kbv

g~jvqb wb`kbv
eenvwiK

wkK KZK evW gvV I Ljvi mivg Gi


Qwe GuK `Lvbv|
Ljvi AvBbMyjv PvU Dcvcb I AvjvPbv

gvV Abykxjb
PvU c`kb|

eenvwiK
eenvwiK

cheY

eenvwiK

c`kbx gvPi AvqvRb|

gvV Abykxjb|

eenvwiK

wekl jLK wb`kbv


wewfb Ljvi BwZnvm I Gi
cmvi, Ljvi AvBb Kvbyb I
Zvi evLv my`ifve
mvwRq wjLZ ne| h h
RvqMvq Qwe chvR mLvb
Qwe w`Z ne|
Ljvayjvi KkjAvgYvZK, iYvZK,
Ljvi cwZ BZvw`i
h_vh_ evLv I Qwei
gvag eySvZ ne|
RvZxq I AvRvwZK
cwZhvwMZvi eYbv,
xovf` Ljvqvo`i
hvMZv I Yvewj eBZ
h_vh_fve wjLZ ne|
cZK Aavq kl
AbykxjbxZ ewbevPwb ck
(mvaviY, ec`x mgvwm~PK
I Awfb Z_wfwK) Ges
mRbkxj cki D`vniY
w`Z ne|

gbvcwkR
7. Ljvi AvBbKvbyb gb
Ljvq AskMnY KiZcvie|
RvZxq wkvg 2012

77

beg Aavq: Av_jwUKm I muvZvi


wkLbdj
eywexq
1. Av_jwUKm Gi wewfb
BfUi wbqgvewj evLv
KiZ cvie|

(18 wcwiqW)
welqe

wkLb-kLvbv wb`kbv

Av_jwUKm Gi
BfUmg~ni
wbqgvewj

evW Av_jwUK UvK Gi Qwe GuK `Lvbv

eenvwiK

wbqgvewj PvU Dcvcb


gvV Abykxjb
PvU c`kb

eenvwiK

2. Av_jwUKm Gi UvK I wd
BfUi KjvKkjmg~n
evLv KiZ cvie|

Av_jwUKm Gi
KjvKkj

3. Av_jwUKm Gi wewfb
BfU Ljvi hvMZv I
Yvewj eYbv KiZ cvie|
4. wewfb BfU mvZuviy`i
hvMZv I Yvewji eYbv
KiZ cvie|

Av_jU`i
hvMZv

PvU c`kb|

muvZvi`i
hvMZv

wbqgvewj PvU Dcvcb|

5. muvZvii wewfb BfUi


wbqgvewj evLv KiZ
cvie|

muvZvii
BfUmg~n, I
wbqgvewj
muvZvii
KjvKkj

6. muvZvii wewfb BfUi


Kkj evLv KiZ cvie|

g~jvqb wb`kbv

eenvwiK

eenvwiK
eenvwiK

myBwgscyj/cyKzi Abykxjb|

eenvwiK

myBwgscyj/cyKzi Abykxjb|

eenvwiK

wekl jLK wb`kbv


Av_jwUKm I muvZvii
BwZnvm, Gi cmvi,
BfUmg~n I AvBb Kvbyb,
Gi evLv eBZ DjL
_vKe| Qwe mshvRb KiZ
ne|
Dfq Ljvi Kkjmg~n,
cZK Ljvi Kkj Qwei
mvnvh eySvZ ne| Avi
I kl nIqvi wbqg I
Kkjmg~n evLv KiZ
ne|
Ljvqvo`i hvMZv
BfU Abyhvqx evLv KiZ
ne|
cZK Aavq kl
AbykxjbxZ ewbevPwb ck
(mvaviY, ec`x mgvwm~PK
I Awfb Z_wfwK) Ges
mRbkxj cki D`vniY
w`Z ne|

gbvcwkR
7. wbqg gb Av_jwUKm Gi
wewfb BfUi Abykxjb
KiZ cvie|
8. wbqg gb muvZvi Abykxjb
KiZ cvie|
RvZxq wkvg 2012

78

Aavq 10 : Ljva~jvq `yNUbv I cwZweavb


wkLbdj
eywexq
1. cv_wgK cwZweavbi iZ I
cwZ avivevwnKfve eYbv
KiZ cvie|
2. cv_wgK cwZweavbi
DcKiYmg~ni eYbv KiZ
cvie|
3. cv_wgK cwZweavbKvixi
Yvewj eYbv KiZ cvie|
4. Pvgov Quo hvIqv I dyj
hvIqvi KviY I cwZKvi eYbv
KiZ cvie|
5. gPKvbv I nvofvvi Rb
cqvRbxq cv_wgK cwZweavb
eYbv KiZ cvie|
6. mwPzwZ I wjMvgU wQuo
hvIqvi KviY I cwZKvi
mK aviYv evLv KiZ
cvie|
7. Zi cKvif` eYbv KiZ
cvie|
8. Zi cwZKvi eYbv KiZ
cvie|
9. bvK w`q i cov I
gvsmcwkZ Uvb aivi cv_wgK
cwZweavb evLvv KiZ
cvie|

RvZxq wkvg 2012

(13 wcwiqW)

welqe
wkLb-kLvbv wb`kbv
`yNUbv I cv_wgK
eve D`vniYmn AvjvPbv|
cwZweavb t
cv_wgK cwZweavbi
iZ, cwZ I
Kvm dv GBW e wbq wewfb DcKiY
DcKiY
c`kb I AvjvPbv|
cv_wgK
cwZweavbKvixi
Yvewj
Pvgov Quo hvIqv,
gvsmcwkZ Uvb
aiv, dzj hvIqv
mwPzwZ, gPKvbv
I nvo fvv Ges
wjMvgU wQuo
hvIqv

g~jvqb wb`kbv
ckvi (wjwLZ/gwLK)

wekl jLK wb`kbv

DcKiY kbvKiY

cv_wgK cwZweavbKvixi Yvewj PvU c`kb


I AvjvPbv|

ckvi (wjwLZ/gwLK)

wkv_x`i viv gnovi AvqvRb|

eenvwiK

wkv_x`i viv gnovi AvqvRb|


PvU c`kb I AvjvPbv|

eenvwiK

eenvwiK
Z, Zi
cKvif` I
cwZKvi
bvK w`q i cov
I gvsmcwkZ Uvb
aiv
cvwbZ Wye hvIqvDvi cwZ I
Kw g kvm ckvm
c`vb

PvU c`kb I AvjvPbv|

ckvi (wjwLZ/gwLK)

PvU c`kb I AvjvPbv|

Qwei mvnvh c`kb I gnov|

cheY

cv_wgK cwZweavbi iZ,


f~wgKv, cwZweavbi cwZ,
cwZweavbi DcKiY,
cwZweavbKvixi Yvewj
avivevwnKfve eYbv KiZ
ne| Qwe mshvRb KiZ
ne|
Pvgov Quo hvIqv, dzj
hvIqv, gPKvbv, nvofvv,
mwPywZ, wjMvg wQuo
hvIqv BZvw`i eYbv I Zvi
cv_wgK cwZweavb mK
eBZ wevwiZ AvjvPbv
KiZ ne|
Z, Zi cKvif`,
cwZweavb, bvK w`q i
cov, i cov ei Dcvq,
gvm&jcyj I cvwbZ Wze
hvIqv ivMxi Dvi cwZ,
Kwg kvm ckvm c`vb
avivevwnKfve mvwRq
wjLZ ne| Gjvi Qwe
mshvRb KiZ ne|
cZK Aavq kl
AbykxjbxZ ewbevPwb
ck (mvaviY, ec`x
mgvwm~PK I Awfb
Z_wfwK) Ges mRbkxj
cki D`vniY w`Z ne|

79

Aavq 10 : Ljvayjvq `yNUbv I cwZweavb


wkLbdj
10. cvwbZ Wze Mj ZvrwYK
KiYxq mK eYbv KiZ
cvie|

(13 wcwiqW)

welqe

Pjgvb 2
wkLb-kLvbv wb`kbv

Abykxjb

g~jvqb wb`kbv

wekl jLK wb`kbv

cheY

AveMxq
11. cv_wgK cwZweavbi gvag
my Rxebhvcb Dy ne|
gbvcwkR
12. Kn cvwbZ Wye Mj
ZvrwYK cv_wgK cwZweavb
w`Z cvie|
13. Pvgov Quo hvIqv, dzj hvIqv,
gPKvbv I nvo fvv, mwPzwZ
I wjMvgU wQo hvIqv, Z,
bvK w`q i cov, gvm&jcyj
BZvw` welq cwZweavb c`vb
mg ne|

RvZxq wkvg 2012

80

S-ar putea să vă placă și