;oNhfce/N e'o; fJB ;qh r[o{ rzqE ;kfjp

gkm Bzpo L 16
nekb g[oy
gkm dk T[d/P
fJ; gkm d[nkok nekb g[oy (gow ;fs) d/ ;o{g dh r[owfs ftukoXkok nB[;ko ;zy/y ftu
ikDekoh fdZsh rJh j?.

o{g o/yk
G[fwek^ftPk^gqt/P^nekb g[oy d/ Bkw^nekb g[oy dk ;o{g^nekb g[oy d/ r[D^T[g;zjko.

G{fwek
f;Zy Xow nk;fse Xow j? fI;dk ftPtk; gkowkswk, r[o{, nkswk, eow, Bdo, w[esh,
gob'e, g[Bo^iBw nkfd ftu j?. gowkswk ftu fdqVQ ftPtk; oy e/ ihtB pshs eoBk r[owfs
ftukoXkok dk w[ZYbk fB:w j?. r[o{ BkBe d/t ih d/ puB jB^ i?;k ;/t/ s?;' j'fJ (r[HrqzH gzBk 224,
noEks fXnkB^;kXBk dk e/Ado fij' fijk j't/rk, T[;h gqeko dk ti{d (ftneshst) pD ikJ/rk.
fJPN d/ ;o{g dk wB[Zyh ;y;hns Bkb v{zxk ;zpzX j?. fi; gqeko dh XkoBk wB ftu ;fEs j[zdh j?
T[;h d/ nB[;ko ihn dk nkuko^fttjko pD iKdk j?. r[o{ ;kfjpkB B/ gowkswk d/ ;o{g T[ikro
eod/ j'J/ pko^pko fdqVQ eokfJnk j? fe fejVh Pesh fd;d/^nD^fd;d/ ;z;ko dk nkXko j?. r[o{
BkBe d/t ih d/ puB jB L
s{ nekb g[oy[ Bkjh f;fo ekbk.
s{ g[oy[ nb/y nrzw fBokbk j?. (r[H rqzH wko{ wjbk , gzBk 1038)
fJ; dk Gkt fJj j? fe nekb g[oy nrzw ns/ fBokbk j?. T[; dh Pesh nEkj j?. T[; d/
Nkeo/ T[go iht dh Pesh ;hfws j? ns/ T[;dk ihtB ekb pj[s E'V/ ;w/A bJh j?.

ftPk^gqt/P
f;Zy Xow nB[;ko gowkswk nekb g[oy j?. nekb g[oy s'A Gkt j? fi; d/ f;o T[go ekb
BjhA j?, i' IBw^woD d/ uZeo s'A w[es j?. T[j nwo ns/ ni'Bh j?. ;qh r[o{ rqzE ;kfjp d/ nkozG
ftu nekb g[oy bJh > gd tofsnk frnk j?, fi; d[nkok r[o{ ih B/ fdqVQ eotkfJnk j? fe
fJZest jh gow ;fs j?. r[opkDh ftu fJ; nkP/ pko pko fdqVQ eokfJnk frnk j?. fit/A L
(1)
;kfjp[ w/ok J/e' j? ]
J/e' j? GkJh J/e' j? ]
(nk;k wjb , gzBk 350)
(2)
;opz ;kuk J/e[ j? d{ik Bkjh e'fJ ]
(XBk;oh wjbk , gzBk 660)
r[opkDh d/ jo Ppd ftu gqsZy iK ngqsZy o{g ftu nekb g[oy dk toDB fwbdk j?. nekb
g[oy dh j;sh nBkdh, nBzs ns/ ;dhth j?. nekb g[oy dh j'Ad nfXnksfwe nB[Gt j?. fJj fJe
nfijk nB[Gt j? i' soe Bkb f;ZX BjhA ehsk ik ;edk. r[o{ BkBe d/t ih B/ nkgD/ nfXnkswe
nB[Gt d/ nkXko s/ w{b^wzso ftu nekb g[oy d/ ;o{g fJ; gqeko do;kfJnk j?. fit/A L
> ;fs Bkw[ eosk g[oy[ fBoGT[ fBot?o[
nekb w{ofs ni{Bh ;?Gz r[ogq;kfd ]
1

;oNhfce/N e'o; fJB ;qh r[o{ rzqE ;kfjp

119

noEks gowkswk (tkfjr[o{) fJe j?. T[; dk Bkw ;fs j?. ouBjko gqG{ nkgDh ouBk d/
eD eD ftu ftnkgs j?. gqG{ d/ ;wkB j'o e'Jh Pesh BjhA j? i' T[;B{z G?^Ghs eo ;e/. fJ; bJh
T[j fBoGT[ j?. T[j t?o^ofjs j?, ekbkshs j?, iBw BjhA b?Adk, i{Bh^ofjs j? ns/ T[j nkgD/ nkg
gqekP ftu nkT[D tkbk j?. r[o{ dh feogk Bkb gqkgs j[zdk j?. gowkswk d/ fJBQK r[DK pV/ ft;Eko
Bkb r[opkDh ftu tZy tZy gqsheK ns/ P?bhnK d[nkok do;kfJnk frnk j?.

nekb g[oy d/ Bkw

r[o{ ;kfjpkB d[nkok nekb g[oy eJh BktK Bkb do;kfJnk frnk j?. r[o{ noiB d/t
ih d/ puB jB ^
feosw Bkw eE/ s/o/ fijpk ]
;fsBkw[ s/ok gok g{opbk ]
(wko{ wjbk , gzBk 1083)
noEks s/o/ ehs/ ezwK ekoD i' Bkw s/o/ gqf;ZX jB T[j w/oh ihG B/ eEB ehs/ jB go
;fsBkw[ s/ok w[ZYbk Bkw j?. fJ; dk Gkt fJj j? fe gowkswk dh tfvnkJh t/y t/y e/ fijV/
Bkw wB[Zyh siop/ ftu nkJ/ jB T[j feosw Bkw jB. fJ;/ nkP/ r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ fJBQK
PpdK d[nkok ebwpzd ehsk j? ^
st ;op Bkw eE/ etB eow Bkw poBs ;[wfs ]
(ikg[ ;kfjp.)
r[o{ ;kfjp B/ nekb g[oy d/ fisB/ th Bkw fjzd{nK ns/ w[;bkwkBK d/ Xow rqzEK ftu gqufbs
;B, tos e/ nkgD/ nkP/ ;gPN ehsk j?. nkgD/ ;zd/P nkw iBsk se gj[zukT[D bJh r[o{
;kfjpkB B/ pVh T[dkosk Bkb fjzd{nK ftu gqufbs BktK B{z r[opkDh ftu tofsnk j?. okw, jfo,
w[okfo, e/P' nkfd t?PBt ws tkfbnK d/ Xkofwe ;kfjs ftu T[bpX BKtK ftnesh ftP/P s'A u[Ze
e/ ;ot^ftnkge nekb g[oy bJh tos e/ Bth ;/X gqdkB ehsh j?. gowkswk nrzw, nr'uo ns/
neE j?. T[; B{z fe;/ th Bkw Bkb :kd ehsk ik ;edk j? . fit/A L^
jfo e/ Bkw n;zy nrw jfo nrw jfo okfJnk ]
r[Dh frnkBh ;[ofs pj[ ehBh fJe[ fsb[ BjhA ehwfs gkfJnk ]
(efbnkB gjbk , gzBk 1319)
fJ;/ soQK fJ;bkw d/ Xow^rqzE (e[okB) ftu doi nekb g[oy bJh tos/ rJ/ gqf;ZX BKtK
th r[opkDh ftu tos e/ r[o{ ;kfjp B/ T[dkosk gqrN ehsh j?. fJBQK ftu'A nbQk, y[dk, ykfbe, op,
okfIe, ;kfjp nkfd toDB:'r jB.fJ; s'A fJbktk fjzd{nK ns/ w[;bwkBK tb'A nekb g[oy bJh
tos/ rJ/ BKtK B{z fJeZmk eoe/ do;kT[D dh i[rfs tos e/ fJj fdqVQ eokfJnk frnk j? fe nekb
g[oy fJBQK BKtK dh ;hwk s'A pj[s T[go j?, ;ot^;woE j? . fit/A L^
ekoB eoB eohw ] ;op gqfsgkb ojhw ]
nbj nby ngko ] y[fd y[dkfJ tv p/;[wko ]]
UA Bw' Grtzs r[;kJh]ykbe[ oft ofjnk ;op mkJh ]]ojkT[]HHH
fdbk ek wkbe[ eo/ jke[]e[okB es/p s/ gke[]]HHH
ej[ BkBe r[fo y'J/ Gow ]J/e' nbj[ gkopqjw]
okwebh wjbk (gzBk 896^97)
;qh r[o{ rqzE ;kfjp ftu nekb g[oy bJh tos/ rJ/ BKtK dh ;{uh pj[s tZvh j?. wB[Zyh

;oNhfce/N e'o; fJB ;qh r[o{ rzqE ;kfjp

120

ihtB d/ eko ftuko B{z w[Zy oyd/ j'J/ r[opkDh ftu nekb g[oy fe;kB, pkDhnK, XBh, pho, Pkj,
pkdPkj PfjBPkj nkfd BKtK Bkb th do;kfJnk frnk j?. nekb g[oy ;dkuko, ;"do: ns/
Pesh dk ;q's j'D ekoD fJBQK gZyK Bkb ;zpzXs BKtK Bkb th :kd ehsk frnk j?. r[o{ ;kfjpkB B/ e[M
Bt/A BkT[A th tos/ jB fiBQK dk toDB gfjbK fes/ BjhA fwbdk.ft;wkd nt;Ek ftu g[Zi e/ nekb
g[oy dh e[dos t/y e/ w[Zy s'A tkj[tkj[ dk T[ukoD ;[Gkfte jh j' iKdk j? r[o{ BkBe
d/
t ih d/ puB jB L
tkj[ tkj[ ;ku/ w? s/oh N/e ]
(rT[Vh wH , gzBk 153)
r[o{ nwodk; ih B/ c[owkfJnk j? L
tkj[ tkj[ pkDh fBozeko j? fs;[ i/tv[ nto[ B e'fJ ]
tkj[ tkj[ nrw nEkj[ j? tkj[ tkj[ ;uk ;'fJ]
(r{ioh tko wH , gzBk 515)
GZNK B/ tkfjr[o{ Ppd dh tos'A eod/ j'J/ fbfynk j? L
ehnk y/b[ pv w/b[ swk;k tkfjr[o{ s/oh ;G ouBk ]
(gzBk 1404)
nekb g[oy tkfjr[o{ efj e/ f;Zy Xow B/ fJ; ;zpzX ftu fJe BthA fdPk gqdkB ehsh j?.
tkfjr[o{ gd wB dh ft;wJh nt;Ek dk ;{ue j?. ykb;k gzE ;ki/ ikD s'A fJ; Ppd dh tos'A
pj[s tX rJh . GkJh r[odk; d/ puB jB L
tkfjr[o{ r[owzsq j? ifg jT[w? y'Jh ]
(tko 13, 2, 5)

tkfjr[o{ gd ikg bJh tosD dk nkd/P

tkfjr[o{ ih ek ykb;k ;qh tkfjr[o{ ih eh csfj ykb;/ dk T[Zuk ;[Zuk p'b j?.fJ; dk BKt
j? fe ykb;k nekb g[oy dk j? csfj ;dk nekb g[oy dh j?. fJ; p'b dh tos'A f;zx go;go fwbkg
;w/A ;fs ;zrfs ;zp'XB eoB ;w/A ns/ T[Zu^nksfwe nt;Ek ekfJw oyD bJh eod/ ;B.
tkfjr[o{ gd nekb^g[oy d/ XzBtkd dk ;{ue j?.

nekb g[oy dk ;o{g

r[o{ ;kfjpkB B/ nekb g[oy fBozeko fejk j?. fJ; dk Gkt j? wkfJe neko s'A ofjs
nekb g[oy fi; dk ti{d sK j? go nkeko BjhA j?. fBozeko nekb g[oy dk fBorf[D, ;{yw ns/
r[gs ;o{g th fejk j?. fJ;/ bJh f;Zy Xow ftu w{osh g{ik iK ntskotkd bJh e'Jh EK BjhA j?.
fBozeko ;kvhnK fJzdqhnK s/ wB dh gj[zu s'A go/ j?. fJ; bJh nekb g[oy[ nrzw, nr'uo,
ngozgo ns/ fBoziB fejk frnk j?. go id nekb g[oy f;qPNh d/ eD^eD ftu ftnkge j'D
dh uouk eod/ jK sK T[; d/ ;o{g r[o{ ;kfjpkB B/ ;or[D ;o{g fejk j?. fJ; soQK nekb g[oy
;keko, ns/ fBokeko, ;or[D ns/ fBor[D d'jK jkbsK ftu ftdwkB j? . r[otke j? L
;or[B fBor[B fBozeko ;[zB ;wkXh nkfg ]
nkgB ehnk BkBek nkg/ jh fcfo ikfg ]
(rT[Vh ;[ywBh wjbk , gzBk 290)
fJ; dk Gkt j? fe nekb g[oy f;qPNh ftu ftnkge th j? fco ngozgo th j?. fJ; soQK
nekb g[oy dh J/esk pV/ ;[zdo Yzr Bkb do;kfJnk frnk j?.

;oNhfce/N e'o; fJB ;qh r[o{ rzqE ;kfjp

121

r[o{ ;kfjpkB B/ nekb g[oy ;zrs dk ;[nkwh fejk j?. T[j T[sgsh eodk j?, ihtK dh
;zGkb eodk j? ns/ nzs ftu T[BQK dk ftBkP eodk j?. fJ; dk Gkt fJj j? fe nekb g[oy eosk,
Gosk ns/ josk j?. fJj ;kok ekoi T[j nkg eodk j?.T[j fe;/ d/th d/ts/ dh ;jkfJsk BjhA
b?Adk.fJ; dk Gkt fJj j? fe T[j ;op PeshwkB j?. wB[Zy d/P ekb dhnK jZdK ftu ;hfws j?. fJ;
bJh T[j n;hw nekb g[oy dh tfvnkJh dk nB[wkB BjhA brk ;edk . r[o{ ;kfjp B/ nekb g[oy
gow/Po[ gkopqjw p/nzs[ (gzH 894) efj e/ T[; dh tfvnkJh dk fJe j'o gZy T[ikro ehsk j?.
r[o{ noiB d/t ih B/ c[owkfJnk j? ^
o{g[ B o/y B ozr[ feS[ fsqj[ r[D s/ gqG fGzB]
(rT[Vh ;[ywBh wjbk , gzBk 283)
noEks nekb g[oy fszBK r[DK (sw^oi^;s) s'A fGzB j?. T[; pko/ g{oB o{g ftu p[ZXh d[nkok
nB[wkB brkT[Dk n"yk j?. r[o{ ;kfjp B/ fJj th ;gPN ehsk j? fe nekb g[oy dk g{oB o{g ftu p[ZX
d[nkok nB[wkB brkT[Dk ;zGt BjhA j? go fdpfdqPNh Bkb T[; dk dhdko j' ;edk j?. r[otke j? ^
BkBe ;/ nyVhnK fpnzfB fiBh fv;zd' wk fgoh ]
(tvjz;[ wjbk , gzBk 577)
fJj nZyK nB[Gth pqjw frnkBhnK dhnK jB i' ekdo dh e[dos d[nkok T[; t/y e/
nkBzd^ftG'o j' iKdhnK jB.r[o{ ih d/ puB jB L
BkBe ;u dksko[ f;Bkys[ e[dosh ]
(wkM tko wjbk , gzBk 141)
fJ; dk Gkt fJj j? fe r[o{ ;kfjpkB dk frnkB fdZt^fdqPNh tkbk ;h. nzso^nksw/ fBozeko
dh ji{oh nB[Gt eod/ j'J/ r[o{ ;kfjpkB B/ nekb g[oy d/ ;o{g do;k e/ BthB ;/X gqdkB ehsh
j?.
r[o{ BkBe d/t ih B/ w{b wzso ftu nekb g[oy d/ ;o{g do;kT[Ad/ j'J/ fJj fdqV eokfJnk
j? fe fJZest jh gow ;fs j? ns/ fJ; s'A fgS'A nzfes ;b'e ftu fJj T[gd/P fdsk j? fe ^
nkfd ;u[ i[rkfd ;u[]
j? Gh ;u[ BkBe j';h Gh ;u[]
(gzBk 1)
nekb g[oy ;u[ efj e/ fJj df;nk j? fe T[j ;dk fJe o; j?, ;dk nfpub j?, ;dk
fEo j?. nekb g[oy r[o{ ;kfjpkB B/ eosk g[oy ns/ ;fs^g[oy fejk j?. eosk s'A Gkt j? ouBjko
ns/ g[oy d/ noE jB u/sB ti{d tkbk i' ;ko/ gfog{oD j?.nkgDh ouBk ftu ;wkfJnk j'fJnk j?.
Gkosh doPB d/ gqf;ZX rqzE ;Ky Pk;sq ftu g[oy ns/ gqfeqsh pko/ ft;Eko Bkb ftnkfynk eod/
j'J/ fJj df;nk frnk j? fe g[oy eosk BjhA j?. r[owfs nB[;ko nekb g[oy feqnkPhb j?, irs
dh ouBk eodk j? .fco fJ;dh ;zGkb th eodk j? ns/ nzs b'V nB[;ko ftBkP eoe/ nkgD/ ftu
bhB eo b?Adk j?. ;fs g[oy s'A Gkt ;Zuk g[oy[ ns/ g{oD g[oy j?. ;z;ko d/ Pkj, pkdPkj,
PfjBPkj ;ko/ M{m/ jB, fwfEnk jB, fpB;Bjko jB. fJBQK d/ Nkeo/ T[s/ nekb g[oy ;uk gksPkj
j?. fJ; soQK nekb g[oy s'A fpBK ;ko/ ng{oD jB. e/tb nekb g[oy jh g{oD j?.r[otke j? L
nkfd g{oB wfX g{oB nzfs g{oB gow/;[oj]
(i?s;oh wjbk , gzBk 705)
fJ; dk Gkt fJj j? fe nekb g[oy jo ;w/A s/ jo gZy'A ;zg{oD j?.

;oNhfce/N e'o; fJB ;qh r[o{ rzqE ;kfjp

122

nekb g[oy d/ r[D

r[o{ okwdk; ih d/ puB jB ^
s/o/ etB etB r[D efj efj rktk s{ ;kfjp r[Dh fBXkBk ]
s[woh wfjwk pofB B ;keT[ s{z mke[o T{u GrtkBk]
(;{jh wjbk , gzBk 735)
fJ; dk Gkt j? fe nekb g[oy d/ r[D p/nzs jB, fiBQk dk toDB nZyoK d[nkok eoBk ;zGt
BjhA j?. fJ;/ bJh r[o{ ih B/ nekb g[oy r[Dh fBXkBK noEks r[DK dk yIkBk fejk j?. ;z;koh
iht nkgDh s[ZS p[ZXh nB[;ko fijV/ r[D t/ydk j? T[BQK Bkb gowkswk B{z ;pzXs eo fdzdk j?. r[opkDh
ftu nekb g[oy d/ r[DK dk eEB eoB bJh eJh Ppd tos/ rJ/ jB. i/ fJBQK r[DK fszB GkrK ftu
nfXnkswe r[D, nkuofBe r[D ns/ gq/wk Grsh Bkb ;zpzfXs r[D tzv fbnk ikt/ sK fJj rZb S/sh
;wM ftu nk ;edh j?.wB[Zy nkgDh ;wM d[nkok jh nekb g[oy d/ r[DK dk nB[wkB brk ;edk
j? ns/ T[gbpX PpdK d[nkok toDB eo ;edk j?. eoBh ftu nekb g[oy ;op PeshwkB, ;op
ebk ;woE, frnkB ftu g{oD, frnkB ;o{g ns/ d/P ekb d/ gy'A ftnkge fejk frnk j?. r[otke
j? L
s{z ;KMk ;kfjp pkg[ jwkok ]
(wkM wjbk , gzBk 97)
ns/
s{ w/ok fgsk s{ j? w/ok wkskHHHH]
s{ w/ok mke[o jT[ dk; s/okHHHH]
s{ w/o/ ihn gqkB ;[ydksk ]
s[M fpB[ nto BjhA e' w/ok]
(G?oT[ wjbk , gzBk 1144)
T[j ihtK dh xkb EkfJ gkT[Adk j? . w[es, Grs s/ i[rsh dk dksk j?. T[j dksK d/ e/ fuskodk
BjhA j?.iht fijVk T[;d/ r[DK B{z :kd eoe/ T[; s'A edo dh wzr eodk j? T[j nkgDh feogk d[nkok
ihtK dk fB;skok eodk j?.
nekb g[oy gqhsw j'D d/ Bks/ ;kvk gqfsgkbe j?. T[j fwjopkB j?. fJ; d/ Bkb jh
fBnkfJekoh th j?. nekb g[oy pyfPzd j?, ;G dk gVdk Yedk j? ns/ ;G dksK gqdkB eodk
j?. T[; d/ r[D p/nzs jB. nekb g[oy dk ;G s'A tZvk r[D fJj j? fe T[j ihtK d/ nT[rDK nDfvm
eoe/ T[BQK dhnK wB'ekwBktK g{ohnK eodk j?.

T[g;zjko
r[owfs ftukoXkok nB[;ko nekb g[oy dh j'Ad ftu ftPtk; oZy e/ ihtB pshs eoBk r[o
f;Zy dk Xow j?. r[opkDh ftu pkozpko fJj fdqVQ eotkfJnk frnk j? fe > noEks fJeZst
jh gow ;fs j?. nekb g[oy d/ ;o{g dk fe;/ soe ftXh Bkb toDB eoBk efmB j?. w{b^wzso
ftu fJj ;gPN ehsk frnk j? fe nekb g[oy nekb, ni{Bh ns/ ;?Gz j? noEks T[j nktk
rtB d/ ueo s'A w[es j? ns/ nkgD/ nkg s'A jh T[; dk gqekP j?.fJ; dk Gkt j? fe T[j ;[szso j?.
f;Zy nkd/P j? fe e/tb T[; nekb g[oy dh T[gk;Bk eoBh j? . d/th d/tfsnK tZb BjhA MkeDk.
nekb g[oy r[gs ns/ gqrN j?, ;{yw j?, ;E{b j?. fBor[D ns/ ;or[D j?. gowkswk ;op ftnkge
j? noEks xN xN ftu ftdwkB j?. T[; dh i'sh eD^eD ftu gqekPwkB j?. fJ; bJh ;ko/ iht

;oNhfce/N e'o; fJB ;qh r[o{ rzqE ;kfjp

123

GkJh GkJh jB. nekb g[oy gq/w ;o{g j?.fJ; Bks/ T[j ;G dk ;KMk wksk^fgsk j?. T[;dh gqkgsh
dk ;wkB gq/wk^Grsh j?. iht bJh T[fus j? fe nekb g[oy d/ j[ew ftu ofj e/ ihtB pshs
eo/ .

;jkfJe g[;seK
vkeNo P/o f;zx
;od{b f;zx ethPo

r[owfs doPB, Pq'wDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh, nzfwqs;o

f;Zy Xow doPB, gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk.