Filosofa II Bacharelato.

1
Kiko Garca.

CULMINACIN DA FILOSOFA MEDIEVAL:

SAN TOM

DE

AQUINO.

1. AMBIENTE SOCIOCULTURAL DA IDADE MEDIA.

A cada do Imperio Romano de Occidente e a sa desmembracin a causa das invasins
brbaras provocou unha decadencia cultural nos sculos posteriores. Os novos pobos eran
alleos cultura clsica e lingua grega. Ata o sculo XIII non ser recuperado Aristteles na
sa totalidade.
No universo medieval o predominio da fe cristi absoluto, durante esta etapa a filosofa
tentar asimilar s autores clsicos e concilialos coa fe. A Igrexa foi o nico poder que se
mantivo unido fronte fragmentacin dos novos pobos, que foron progresivamente
convertndose Cristianismo. Deste modo, a Igrexa, serviu de ponte entre a cultura
grecorromana e os novos pobos.
longo da Idade Media a Igrexa, a travs dos mosteiros, recuperou, conservou e transmitiu a
cultura grecorromana, sobre todo a partires do s. XIII, coa aparicin das ordes mendicantes:
franciscanos e dominicos.
1.1.

As escolas e as universidades.

Xa dende os tempos de Carlomagno, moitos mosteiros contaban cunha escola, fronte do cal
estaba o escolstico. principio ditas escolas seguan o sistema de ensinanza da antigidade
clsica (as sete artes das letras e das ciencias) s que se lle engadiron a teoloxa, a filosofa e
o dereito. Mis tarde, no s. XII xurdirn as universidades.
2. A ESCOLSTICA MEDIEVAL.
Escolstica entndese por o saber que se cultivaba nas escolas medievais, que era ensinado
baixo a direccin dun mestre ou scholasticus. Posteriormente o termo servir para designar a
materia que se ensinaba e o mtodo empregado. Non se refire a ningunha escola especfica.
Nestas diversas escolas hai simultaneamente pensadores das mis variadas tendencias:
platnicos, neoplatnicos, agostios, aristotlicos e tamn autores de diferentes culturas
(cristins, xudeus e rabes). Todos os pensadores escolsticos teen en comn o
recoecemento de dous tipos de coecemento:
-

O que proporciona a fe.

O que se obtn mediante o exercicio da razn. Recoecendo a autoridade dos filsofos
gregos (Platn e Aristteles).

2.1.

A escolstica cristi.

Son fundamentalmente telogos. Procuran a fundamentacin racional daquilo que aceptan

previamente pola fe. Polo tanto todos eles teen a preocupacin de concilia-la reflexin
racional coa teoloxa. Outra das caractersticas destes autores a sa vinculacin coa
ensinanza e o seu carcter educativo. A meirande parte deles comparten os mesmos temas:
-

Deus, a sa demostrabilidade.
Distincin entre o Ser e os seres.
O home.
A natureza do entendemento.

Filosofa II Bacharelato. 2
Kiko Garca.
-

O problema dos universais.

2.1.1.Etapas e autores mis destacados da escolstica cristi.

-

Perodo de formacin, ss. VI XII.

o 1 Fase. Recompilacin de textos antigos. Xurdirn as primeiras sistematizacins.
o 2 Fase. A partir do s. XI, o interese centrarase no problema dos universais.
o 3 Fase. S. XII, bosquexaranse as grandes snteses doutrinarias.
Perodo de apoxeo, s. XIII.
Grandes snteses doutrinarias teolxico filosficas. San Tom o autor mis
destacado. Con eles acdase unha idea mis clara do papel da filosofa, afirmndose
unha menor dependencia respecto da teoloxa.
Perodo de crise ou decadencia, s. XIV.
Crise dunha empresa imposible: a conciliacin entre fe e razn. poca de revisin. A
teoloxa non debe buscar o apoio na filosofa. Destaca o pensador Guillerme de
Ockham.

3. O APOXEO DA ESCOLSTICA: SAN TOM DE AQUINO.

considerado o autor escolstico mis importante. Nace en 1225 en Npoles, al ingresar
moi cativo nun mosteiro. Posteriormente estudar na universidade daquela cidade, con
mestres de tendencia aristotlica. En 1243 ingresar nos dominicos. En 1252 ocupar unha
ctedra na universidade de Pars. Posteriormente regresa a Italia. Morre en 1274. Entre as
sas obras cabe destacar a Suma Teolxica e a Suma contra xents.
3.1.

A relacin fe razn.

A medida que avanza a Escolstica aprciase unha crecente tendencia da razn a reclamar a
sa autonoma con respecto fe. Cando no sculo XIII asistimos ao triunfo do aristotelismo en
Occidente a polmica acerca da separacin dos mbitos da fe e a razn pasar a un primeiro
plano.
No sculo XIII xurdiu un novo movemento, coecido como averrosmo latino, resultado da
irrupcin das novas ideas de Aristteles e os comentarios de Averroes. Este movemento
defendeu a teora da dobre verdade: teolxica ou de fe unha e filosfica ou da razn a outra.
A verdade filosfica sera defendida por Aristteles e, segundo ela, o mundo eterno e a alma
individual mortal. A verdade teolxica ou de fe, en consonancia coa Biblia, indicara, pola
contra, que o mundo foi creado e que a nosa alma inmortal.
San Tom integrou o aristotelismo no contexto do cristianismo, isto , fixo con Aristteles o
mesmo que San Agostio con Platn. Segundo a tradicin Patrstica de San Agostio, a alma
est emparentada co sobrenatural, as como o corpo, a travs dos sentidos, est
emparentado coa natureza material. As, no marco da tradicin agostia non hai delimitacin
entre os mbitos da razn e da fe, senn un vaivn entre ambas as das; como nos dica San
Agostio, primeiro a razn condcenos fe, despois a fe gua a razn e mis adiante a razn
ocpase de asimilar intelectualmente os contidos da fe.
Partindo da afirmacin aristotlica de que o noso coecemento comeza coa experiencia
sensible, San Tom asume que o propio do coecemento humano son as realidades materiais

Filosofa II Bacharelato. 3
Kiko Garca.
e non as espirituais. O corpo obriga ao entendemento a coecer por medio dos sentidos, de
modo que o entendemento s pode elaborar os seus conceptos partindo da materia sensible.
O sobrenatural sobrehumano, est mis al das nosas capacidades naturais. Na medida en
que non cabe unha experiencia inmediata de Deus, no sentido dun coecemento directo a
travs das facultades humanas, s podemos alcanzar del un coecemento analxico,
servndonos dos nosos coecementos sensibles como fonte de tales analoxas. O sobrenatural
entra en relacin co home a travs da graza de Deus, obrando esta como unha revelacin que
supera os lmites da nosa razn e que se acolle por fe. Non hai, pois, belixerancia entre razn
e fe, nin entre o natural e o sobrenatural. A razn ten un mbito propio que a natureza,
mentres que a fe abre home ao sobrenatural por medio da graza divina. A fe perfecciona
razn.
Se facendo uso da liberdade de pensamento que corresponde nosa autonoma racional,
chegsemos a conclusins contrarias fe, entn debemos de asumir que os nosos
razoamentos son errneos e revisalos. A verdade revelada procede de Deus e nela non cabe
erro.
Ademais dun mbito de verdades de razn e un mbito de verdades de fe habera para San
Tom un mbito intermedio de verdades de fe que seran racionalmente demostrables, como
a existencia de Deus omnipotente e providencial, dunha alma inmortal ou os dez
mandamentos.
3.2.

O universo tomista: O Ser e os seres.

Afirma que non posible utilizar o termo ser referido s a Deus e s escrituras. Deus o
Ser, todas as demais cousas son os seres.
Para explicar estas diferenzas entre o Ser e os demais seres recorre s definicins aristotlicas
de acto potencia e materia forma, s que engade a distincin entre esencia e existencia.
Entende por esencia o que define ser, o que o constite; e por existencia o feito de
existir. Podemos, polo tanto, coecer a esencia de algo sen que nos conste se existe ou non.
O nico caso no que isto non posible no caso de Deus creador, a esencia do cal incle
existir.
En todos os demais seres cabe esta distincin, son seres continxentes, seres que existen pero
poderan non existir.

4. Teoloxa natural: a ciencia de Deus.

Ten a preocupacin intelectual e didctica de expoer sistematicamente a doutrina sobre
Deus. O seu convencemento nas posibilidades da razn lvao a afirmar a existencia dunha
teoloxa natural. Para acceder a Deus existe unha ciencia, a teoloxa, que se basea na
revelacin, pero tamn posible a teoloxa natural, unha ciencia construda desde a razn, e
entendida como parte da metafsica, que trata da causa primeira, Deus.
O primeiro obxectivo desta ciencia indagar sobre a proposicin Deus existe. En segundo
lugar planifcase o coecemento da sa natureza e das caractersticas da sa actividade.
4.1.

A existencia de Deus.

Filosofa II Bacharelato. 4
Kiko Garca.
Que Deus existe o primeiro dato da revelacin, pero non unha afirmacin evidente para
ns, xa que os nosos coecementos primarios comezan polos sentidos, e para estes non
evidente a existencia de Deus. Polo tanto necesitaremos levar a cabo unha demostracin
racional da sa existencia, que parta do que para ns mis coecido: os seres creados, a
travs dos sentidos. A d comezo o seu coecemento e de a parten os argumentos tomistas,
as cinco vas. O que se afirma na conclusin de cada unha delas coincide co que se significa
como termo Deus.
Primeira va: do movemento: proba cosmolxica, deducida da fsica e da metafsica
aristotlicas. Parte do feito de que no mundo hai cousas que se moven e que son movidas por
outras. Non se pode admitir unha cadea indefinida de cousas que moven e mesmo tempo
son movidas por outras, por iso necesario recorrer a un primeiro motor inmbil que mova
sen ser movido: e este Deus.
Segunda va: a causalidade eficiente: tamn da fsica Aristotlica. Todo o existente
aparece como efecto dunha causa que o produciu e que distinta de si mesmo: como non se
pode proceder ata o infinito, imponse a necesidade dunha causa eficiente primeira, que
todos chaman Deus.
Terceira va: da continxencia dos seres: Punto de partida a anlise dos seres
continxentes e da sa incapacidade de darse a si mesmos existencia, de a a necesidade dun
ser que non s existe senn que non pode non existir. a causa de tdolos demais, Deus.
Cuarta va: dos graos de perfeccin: a existencia de perfeccins desiguais e limitadas
esixe que haxa algn ser no que estean realizadas en grao mximo, a este ser absolutamente
perfecto chammolo Deus.
Quinta va: da orde csmica: Toma como dato de experiencia a orde do universo, orde que
o cosmos non se puido dar a si mesmo e que se manifesta mesmo nos seres vivos non
intelixentes, e esixe a existencia dunha intelixencia ordenadora suprema. Esta orde se
manifesta como finalidade que todos os seres parecen tender, esta proba recibe o nome de
proba teolxica.
4.1.1.A natureza de Deus.
Saber que algo existe non significa coecer como , de a a afirmacin de Santo Tom de que
a nosa linguaxe limitada para poder expresar con propiedade o coecemento de Deus. Todo
o que poidamos dicir de Deus partir sempre do que coecemos dos seres que el creou. Estes
son efecto de Deus, ou sexa, levarannos a el como a causa.
-

Pola va da negacin separamos de Deus todo o que non lle pode pertencer porque
supn algunha limitacin ou imperfeccin. Deus inmbil e inmutable, acto puro.
Pola va da analoxa afirmamos respecto de Deus, todo o que recoecemos como
positivo nas criaturas, pero elevndoo grao mximo. Deus absolutamente bo, libre,
todopoderoso, eterno, infinito, suma bondade e verdade.

5. O Ser humano en San Tom.

Na escala dos seres, o home ocupa un lugar especial, pola alma pertence s seres
inmateriais, pero polo seu corpo s naturezas materiais.
Seguindo o hilemorfismo aristotlico, afirma que o ser humano est composto de materia
(corpo) e forma (alma), que unidos forman a substancia humana.

Filosofa II Bacharelato. 5
Kiko Garca.
A alma a forma substancial primeira do corpo. Pola sa natureza esixe a unin cun corpo, co
que comparte e exercita en comn facultades orgnicas e as vinculadas s sentidos, pero a
alma pose outras exclusivas que explican por qu pode subsistir sen o corpo. Esta presenta
as seguintes caractersticas:
-

unha substancia racional, carece de partes e pose actividade propia. Pode vivir
independentemente do corpo.

inmortal, creada por Deus para cada individuo.

Est dotada de entendemento e vontade. Ten facultades que lle son propias:
intelixencia e vontade.

5.1.

O coecemento humano.

A orixe dos nosos coecementos est nos sentidos. O noso coecemento basase na
colaboracin entre as cousas materiais, os sentidos e mailo entendemento.
O home est dotado dun entendemento inmaterial capaz de coece-la esencia do real, o que
as cousas son en si mesmas. Tdalas cousas estn compostas de materia (caracteres
particulares) e forma (esencia, o comn a todos os seres dunha especie, universal).
As calidades particulares son captadas polos sentidos (calidades sensibles), cos datos que
estes lle proporcionan ao entendemento, elabora os conceptos grazas a unha complexa
operacin, a abstraccin. A abstraccin consiste na capacidade do entendemento de separar
a materia da forma, obtendo as o entendemento os conceptos universais, pero non pode
formalos por si mesmo, senn partindo das especies abstractas das cousas sensibles.
O primeiro grao do coecemento a sensacin. Para chegar universal intelixible, recorre a
das operacins do entendemento, igual que Aristteles. O entendemento axente descobre
o universal das representacins, terminando coa visualizacin do obxecto, especie impresa,
que recibida no entendemento paciente coma concepto universal.
6. tica e poltica tomistas.
O obxecto ltimo da actividade moral alcanzar a perfeccin propia da natureza humana. O
fin ltimo do home a felicidade, de a que se faga indispensable indagar sobre a natureza
humana como fonte das normas morais de conduta.
As normas morais manifestan o designio de Deus sobre todos os seres naturais, lei natural,
que accesible razn e coincide coa lei divina, dicir, a proxeccin no mundo da lei
eterna divina.
O principio primeiro moral exprsase no imperativo Fai o ben, evita o mal. Seguindo a
Aristteles basase na nocin de ben natural, aquilo a que todos tenden. O bo aquilo que
se corresponde coa natureza de cada un (no caso do home, animal racional). Esa tendencia
ben natural unha lei da natureza, que expresa a pegada de Deus, toda a natureza est
marcada pola finalidade e todos os seres teen unhas determinadas tendencias segundo a
sa especie.
O home un ser social por natureza, require normas que regulen a vida social (lei positiva),
que debe ser reflexo da lei natural. A lei positiva o medio que teen os Estados para
procurar o ben comn: paz, moralidade, e bens necesarios para vivir. As leis sern inxustas se
non cumpren estes obxectivos, e se converten en tirana e o seu promulgador perde a sa

Filosofa II Bacharelato. 6
Kiko Garca.
autoridade que emana de Deus e lles outorgada s gobernantes a travs do pobo. Por esta
razn debern ser derrocados.