Bingl niversitesi Yaayan Diller Enstits Dergisi

Yl:1, Cilt:1, Say:1, Ocak 2015, ss. 8-27

Alfabenin cad ve Tarih Boyunca

Krtlerin Kulland Alfabeler

(The Invention of Alphabet and The Alphabets Used by

Kurds Throughout The History)
Nusrettin BOLELL1

zet
nsanolu, hemcinsleriyle diyalog kurmak ve bildiklerini onlara aktarmak
iin tarih boyunca muhtelif dilleri kullanm ve eitli yaz ekillerini icat etmitir. Bu itibarla dil, insanoluna byk hizmetler yapmtr. Krt bilginler
de ilimlerini sonraki nesillere aktarmak iin tarih boyunca ok sayda alfabe
kullanmlardr.
Anahtar kelimeler: Dil, yaz, alfabe.

Abstract
Throughout the history, humankind has created various scripts and used
different languages to communicate with each other and transfer their knowledge to others. Thereby, all kinds of scripts have provided service to humanbeing. Kurdish scholars have used many different alphabets to transfer their
knowledge to the next generations throughout the history.
Keywords: langauge, script, alphabet.

1 Do. Dr., Bingl niversitesi Yaayan Diller Enstits Mdr.

Alfabenin cad ve Tarih Boyunca Krtlerin Kulland Alfabeler

1. Yaz ve nemi
nsanolu, bilgi birikimini, inanlarn, folklorunu, rf ve adetlerini, kltrn, sanatlarn, iirlerini, hikmetli szlerini ve tecrbelerini sonraki nesillere
aktarmak iin konumay ve daha sonra yazy icat etme ihtiyac hissetmi ve
tarih boyunca bu konuda muhtelif almalar yapmtr.2 nsanolunu dier
varlklardan stn klan en nemli zelliklerinden birisi de okuma yazmay renmesidir.
bn Cinniye gre dil, her milletin maksadn, gayesini ve dncesini anlatt seslerden meydana gelen konuma dzenidir.3

2.Dillerde Eitim Yapmann Zarureti

Bugn yeryznde konuulan dil saysn, ortalama bir hesapla 3.000-3.500
olarak gsterebiliriz.4 Bu dillerin yaamas iin bu dillerle eitim yapmak zaruridir. nk UNESCOnun dil raporlarnda eitim yaplmad iin her yl len
ve yok olan diller vardr. Bu adan modern dnyada mecburi eitimi olmayan
her dil lmektedir. lkelerin, kendi anadiliyle konuan insanlara ve dillerine
sayg gstermesi ve onlar hogr ile bakmas yannda, anadilde eitimin anaokuldan niversiteye kadar yaplmas gerekir. nk inancmza gre her dil,
Allahn yetlerindendir.
Yce Allah Kuran- Kerimde: Andolsun ki Biz, insanoullarn an ve eref sahibi kldk. Karada ve denizde onlar tatlara bindirdik ve temiz yiyeceklerden onlar rzklandrdk. Onlar yarattklarmzn biroundan stn
kldk.5 buyurmaktadr. Baka bir ayette: Andolsun biz insan en gzel bir
ekilde yarattk.6
Kuran- Kerimde: Onun ayetlerinden biri de, gkleri ve yeri yaratmas,
di-llerinizin ve renklerinizin deiik olmasdr7 denilmektedir.
mam Gazal Bir lisan (dil) hakikatte bir insandr. demitir.8
Peygamberimiz de (s.a.s.) ashabna brance, Sryance, Habee, Kptce,
Rumca ve Farsa renmelerini emretmitir.9
2 Farab, Kitabul-hurf, ( trcm.mer Trker), Litera Yaynclk, stanbul, 2008, s. 81.
3 es-Syut, Celaleddin, el-Mzhir f ulmil-luati ve enviha, thk. Muhammed Cdel-Mevla
Bek-Muhammed Ebul-Fazl brahim ve Ali Muhammed Becv, Beyrut, 1987, I, 7-8; bn Cinn,
Ebul-Feth Osman, el-Hesis, I-III, tht. Muhammed Ali en-Neccr, el-Heyetl-MsriyyetlAmme lil-Kitab, Kahire 1986, I, 33.
4 www.sizinti.com.tr/.../yeryuzundeki-diller-ve-kelime-a (Eriim tarihi: 12.05.2014 saat 10.22);
www.cokbilgi.com/tag/dunyadaki-dil-sayisi/ (Eriim tarihi:12.05.2014 saat :10.39)View shared post.
5 sr suresi, 17 /70.
6 Tn suresi, 95/6 .
7 Rum suresi, 30/22.
8 Cokun, Muzaffer, Yldz Cmleler ve Unutulmaz bretli Szler, Gonca Yaynevi, stanbul, 1984, s. 90.
9 Tirmiz, Snen, stizn, 22; Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 186; bnu Abdi Rabbihi, el-kdulferd, I-VIII, (thk. Abdlmecid et-Terhn), Darul-ktbil-ilmiyye, Beyrut, 1983, IV, 244.

Yl/Year:1, Cilt/Volume:1, Say/Issue:1, Ocak 2015

10

Nusrettin BOLELL

3. lk Alfabenin cad
Baz aratrmaclara gre Smerler M.. 3300 ylnda ivi yazsn icat
etmiler.10 Baz aratrmaclar da yaznn ilk defa Girit adasnda, bazlar Kbrs
adasnda, bazlar ise alfabenin ilk kez . . 2000 yllarnda Sina Yarmadasnda
ortaya ktn iddia etmektedirler.11 Sina alfabesi daha sonralar Fenike alfabesinin temelini oluturdu. Sina alfabesinin kuzey kolunda Fenike alfabesinden
baka, bugnk Arap alfabesinin atas olan Aram alfabesi de geliti. Fenike
alfabesi, Yunan, bran ve Ltin alfabelerinin domasna yol at. Aram alfabesinden ise Arap, Pehlevi, Avesta, Uygur gibi alfabeler tredi.12

10 An Zal ve An Birsiyye, Tarihul-hattil-arab ve ayrihi minel-hutt, (trc. Salim Sleyman elys) Dmak, 2004, s. 16.
11 Ali, Cevad, Trhul-Arab kablel- slm, Beyrut, 2012, VIII, 148; Encyclopedia British, I, p.
680; Hastings, p. 672, Encyclopedia Bibliyografya, p. 3434.
12 Ali, Cevad, a.g.e., VIII, 146-148; DA, Nihad M. etin, Arap maddesi, III, 276.

Bingl niversitesi Yaayan Diller Enstits Dergisi

Alfabenin cad ve Tarih Boyunca Krtlerin Kulland Alfabeler

11

4. Arap Yazsnn Ortaya k

Klasik Arap kaynaklarnn ou yazy tarihsel bir geliim srecine ihtimal
vermeksizin baz kiilerin birden icat ediverdii bir olgu olarak kabul ederler.
Kaynaklarda bu konuya dair pek ok rivayet bulunmaktadr. Bunlarn en nemlilerini yle sralayabiliriz: Him el-Kelb, Araplardan bir kavim Adnan b.
ddn yanna konaklamlar ve onlar yazy icat etmiler. Arap yazsn icat
edenlerin isimleri; Ebced, Hevvez, Kelemun, Safes, Kareetdir13. Buna gre
Ebced Mekke ve civarnn kral, Kelemun, Safes, Karuet de Medyen ya da Mudar lkelerinin krallarydlar. Sonra kendi isimlerine gre alfabeyi icat etmiler,
kendi isimlerinde olmayan ve revdif adn verdikleri harflerini de
ekleyerek bu alfabeyi tamamlamlardr.14
Araplar nceleri, Gney Arabistanda Himyerlerin gelitirdikleri msned denilen bir yaz kullanmlardr. Sonra msnedin yerini bugne kadar gelen Arap
yazs almtr. Bu yaz, bitiik Nebat yazsndan gelimitir.15 Nitekim XVIII. asrn ilk yarsnda G. J. Klehr, Arap yazs ile Nebat yazs arasnda alka bulunduunu ileri srmektedir (1724). Daha sonra Th. Nldeke, Arap yazsnn Nebat yazsndan gelimi olduunu sylemektedir (1865). Bugn slmiyetten nceki ve
slmn ilk asrna ait kitbelerin incelenmesi, Arap yazsnn Nebat yazsndan
trediini, hatta onun gelimi bir devam olduunu ortaya koymaktadr. Bylece Arap yazs Nebat ve rm halkalaryla Fenike yazsna balanmaktadr.16
Arap yazsnn icadyla ilgili rivayetlerde ok tekrarlanan ancak baz tutarszlklar ieren bir rivayet de Arap yazsn Sryn alfabesini rnek alarak
Murmir b. Murre, Eslem b. Sidre ve Amir b. Cidre adnda Tayy kabilesinden
kiinin Enbr ehrinde ikamet ederek Arap yazsn icat ettiidir17. Rivayete
gre bunlardan birincisi harflerin ekillerini ve fasl18, ikincisi vasl19, ncs
ise icm20 bulmu21 ve bunlardan Hirallar22, Hirallardan Enbrllar23 yazy
renmi ve yaz bu ekilde yaylmtr.24
13 bnun-Nedm, el-Fihrist, Tahran, 1988, s. 8; Ali, Cevad, Trhul-Arab kablel- slm, Beyrut,
2012, VIII, 159.
14 bnun-Nedm, a.g.e. , s. 8; Ali, Cevad , a.g.e., VIII, 160.
15 Apak, dem, Anahatlaryla slam ncesi Arap Tarihi ve Kltr, Ensar Yaynlar, stanbul 2012,
s. 179-182.
16 Muhammed Thir b. Abdulkadir el-Krd a.g.e., s. 25; DA, Nihad M. etin, Arap maddesi, III, s.
276-277.
17 el-Kalkaend, a.g.e, III , 11; Ali, Cevad , a.g.e., VIII, 162; Mahmud Hac Hseyin, Tarhu
kitabetil-Arabyye ve tetavvrih, I-II, Vizarets-Sekfe, Dmak, 2004, I, 110-111.
18 ekillerini, Kesme, kat.
19 Ulama.
20 Noktalamay.
21 bnun-Nedm, a.g.e., s. 7-8.
22 el-Hira : Cahiliyye dneminde Arap krallarn oturduu, Kfe yaknlarnda bir ehir.
23 el -Enbr (), Badatn batsnda, Frat rma kysnda bir ehir.
24 Al, Cevd, a.g.e. , VIII, 152-154.

Yl/Year:1, Cilt/Volume:1, Say/Issue:1, Ocak 2015

12

Nusrettin BOLELL

Himyerlerin Msned adl bir yazlarnn olduu belirtilmekle birlikte

Subhul-a da ve dier baz eserlerde bn Himdan nakille Arap yazsn ilk
kullanan kiinin Himyer b. Sebe olduunu ve buna da ryasnda kendisine retildiini, bundan nce Araplarn el-Msned adl yazy kullandklar bildirilmektedir25. Bu rivayette de Himyer b. Sebenin ryada hangi yazy rendii
hususu, net bir ekilde bilinmemektedir.
Bu grlerin kayna da Kuran- Kerimdeki u ayetten kaynaklanmaktadr: Allah, Ademe btn isimleri retti. Sonra onlar meleklere gstererek
yle dedi: Eer siz sznzde doru iseniz; unlarn isimlerini bana bildirin. Melekler: biz seni noksan sfatlardan tenzih ederiz; senin bize rettiklerinden baka bizim hibir bilgimiz yoktur, dediler. phesiz ki sen her eyi
hakkyla bilensin, hkm ve hikmet sahibisin...26 Baz bilim adamlarna gre
yazy ve dilleri yce Allah Hz. Ademe retmitir. O da rendii yaz sitillerini kerpiler zerine yazm ve onlar frnlarda yakarak tablet haline getirmitir.
Nuh tufanndan sonra onun evlatlarndan her biri bu tabletlerden faydalanarak deiik dilleri ve yaz sitillerini renmiler, Hz. smail de Arap yazsn
renmitir.27
Hz. smail ya da yine onun oullarndan Nasr ve Teymnn yazy bulan ilk
kiiler olduu bunlarn yazy bitiik olarak icat ettiklerini daha sonra kardeleri olan Nebet, Hemsa ve Kayzerin de harfleri ayrdklar belirtilmektedir.28
Yaz konusunda Mezopotamya blgesinde yaayan insanlar ok byk
gayretler sarf etmilerdir. Smerler, Asurlar ve Nebatler bu blgede yaamlardr. Bu milletler, eitli yazlar icat etmilerdir.29

25 el-Kalkaend, a.g.e., III, 11; Al, Cevd, a.g.e, VIII, 159-160, 162.
26 Bakara suresi, 2/ 31-32.
27 bnun-Nedm, a.g.e., s. 8; bn Cinn, el-Hesis, Kahire, 1986, I, 42-43; Syt, Celaleddin
Abdirrahman, el-tkn f ulmil-Kurn, (thk. Mustafa Db el-Bua) Daru bn Kesr, Beyrut,
2002, II, 1162; Ayn mellif, el-Mzhir f ulmil-luati ve enviha, (erh ve talk: Muhammed
Cd el-Mevl Beg, Muhammed Ebul-Fazl brahim ve Ali Muhammed el-Becv), el-Mektebetlasriyye, Beyrut, 1987, I, 8-15; EbulAbbs, Ahmed b. Al el-Kalkaend, Subhul-A f
Sinatil-n (Drul-ktbil-ilmiyye) Beyrut, 1987, III, 11; bnl-Esr, zzeddn EbulHasan Ali b. Ebul-Kerem Muhammed, el-Kmil fit-tarh, I-XIII, (thk. Semir ems), Daru
Sadr, Beyrut 2009. I, 23-24; bnu Kesr, Ebul-Fid el-Hafz, el-Bidye ven-nihye, I-XV, (thk.
Ahmed Abdlvehhab Fetih), Darul-hads, Kahire, 1992, I, 72; Fahreddn er-Rz, Tefsrulkebr Meftihul-ayb, (Trcm. Suat Yldrm- Ltfullah Cebeci- Sadk Kl- C. Sadk Doru) II,
265; Ali, Cevad, a.g.e., VIII, 161; Muhammed Feccl, el-fsh f erhil-ktirah, Darul-kalem,
Dmak, 1989, s. 34-35; Muhammed Thir b. Abdulkadir el-Krd el-Mekk, Tarhul-hattilArab ve dbih, Mektebet Hilal, Kahire, 1939, s. 16-17; Mahmud Hac Hseyin, a.g.e., I, 6062; An Zal ve An Birsiyye, Tarihul-hattil-arab ve ayruhu minel-hutt, (trc. Salim Sleyman
el- ys), s. 93; DA, M. Nihad, etin, Arap Maddesi, II. Yaz, III, s. 276-277; Demir Ramazan,
Hz. Ademin Dili, s. 71 v.d.
28 el-Kalkaend, a.g.e, III, 11.
29 DA, M. Nihad, etin, Arap Maddesi, II. Yaz, III, s. 276-277.

Bingl niversitesi Yaayan Diller Enstits Dergisi

Alfabenin cad ve Tarih Boyunca Krtlerin Kulland Alfabeler

13

Mild III. asrn sonlar ile IV. asrn balarnda cereyan ettii anlalan bitiik Nebat yazsndan Arap yazsna geiin muhtelif safhalarn mahedeye
imkn salayan kitbelerin en eskisi, Araplara ait olduu halde Nebat kltrnn hkim olduu bir devrenin damgasn tamakla dili de yazs da Nebat
olan birinci mml-Ciml (m. 250) ve en-Nemre (m. 328) kitbeleridir.
Arapa, Sryn dili ve Yunanca olmak zere dilde yazlm bulunan Zebed
kitbesi (m.512), bu yaznn Araplarca benimsendiini, bununla beraber artk
el-Arabiyyenin yani klasik Arapann yaz dili olarak kendini kabul ettirdiini
gsterir. Ayn asra ait olduu tahmin edilen ikinci mml-Ciml kitbesi bir
yana braklrsa, slmn douu srasnda Arap yazs, seys (m. 528) ve Harran kitbelerinin yazsndan herhalde pek farkl deildi.30
El-Belzr (. 279/892), el-Cehiyr (. 331/942), Es-Sl (. 335/946
veya 336/947) ve bnn-Nedm (.385/995) gibi ahsiyetlerden balayarak
slm mellifleri, Arap yazsnn Enbrdan Hreye ve oradan da Hicaza getiine dair rivayetler naklederler. Bu rivayetlerde ad geen ahsiyetler ve anlan yerlerle Hicaz ahalisinin buralarla olan muhtelif alka ve mnasebetlerinin tedkiki bizi, yaznn, Nebat lkesinin bir blgesi olan Havrandan Enbr
ve Hreye ve buralardan Dmetlcendel zerinden Hicaza getii neticesine
gtrmektedir.31 Bununla beraber Hicazllarn Nebat lkesi zerinden Suriye
ile olan devaml ticar alkalar gz nne alnrsa, Kuzeye ait Arap yazsnn
yukarda zikredilenden ayr ve daha ksa bir yolla Havran, Petra, el-Ul zerinden Hicaza gemi olmas gerekir. Eski rivayetlerin Enbr ve Hre zerinde
srarla durmalar, yaznn buralarda yani Lahmlerin muhitinde VI. asrn ortalarnda bir tekml safhas geirmi olduuna dellet eder.32

5. Arabistanda Bulunan En Eski Kitabelerden Bazlar

1- amn gneyinde bulunan mild 250 ylna ait Birinci mml-Ciml
kitbesi.33
2- amn gneydousunda en-Nemrede bulunan mild 328 tarihli mezar
ta.34
3- Halepin gneyinde bulunmu, mild 512 ylna ait Zebed kitbesi.35
4- amn gneydousunda bulunan, mild 528 tarihli seys kitbesi36.
30 DA, Nihad M. etin, Arap maddesi, III, s. 276-277; Demir Ramazan, a.g.e., s. 179-182.
31 Muhammed Thir b. Abdulkadir el-Krd el-Mekk, a.g.e.,, s. 18, 58, 59; DA, Nihad M. etin,
Arap maddesi, III, s. 276-277.
32 DA, Nihad M. etin, Arap maddesi, III, s. 276-277.
33 Sheyle Ysn el-Cbr, Asll-hattil-Arab ve tetavvuruh, Badad 1977, s. 191b.
34 Sheyle Ysn el-Cbr, a.g.e., s. 191.
35 Selhaddin el-Mneccid, Dirst f trhil-hattil-Arab, Beyrut 1972, s. 21; Mahmud Hac
Hseyin, a.g.e., I, 107.
36 Sheyle Ysn el-Cbr, a.g.e., s. 192b; Mahmud Hac Hseyin, a.g.e., I, 106..

Yl/Year:1, Cilt/Volume:1, Say/Issue:1, Ocak 2015

14

Nusrettin BOLELL

5- amn gneyinde bulunan, mild 568 tarihli Harran kitbesi.37

6- Mild VI. yzyla ait kinci mml-Ciml kitbesi.38
7- Hz. Peygamberin Mnzir b. Svya gnderdii slma davet mektubu.39
8- Kahirede Drl-sril-Arabiyyede bulunan 31 (651-52) tarihli bir mezar ta.40
9- Tif yaknnda, 58 (678) tarihli Muviye Seddi kitbesi.41
10- Abdlmelik b. Mervn (65-86/685-705) zamanna ait bir Menzil
kitbesi. 42
11- Antik Knidos ehrinde I. (VII.) yzyla ait, mermere hakkedilmi htra
kaytlar- Data/Mula.
slamdan nce yaayan toplumlar, sadece ticaretle ilgili kaytlar, Din metinleri, dualar, antlama metinlerini, baz hikmetli szleri, ataszlerini, mezar
talar, savata kazanlan kahramanlk menkbeleri, hutbeleri, vasiyetleri, iirleri ve by ile ilgili tlsmlar yazyorlard. Onun dnda yazya pek nem
vermiyorlard.43
Arapa alfabesi toplam 28 harften oluur. Krtede ise p, , j, v, g ( . . . .(
harflerini de kullanmlardr. Bu 31 harfin dnda Osmanlcada Trkedeki
ince g nszn belirtmek iin kef harfine bir izgi eklenerek gef )), genizsi n
nsz iin nokta eklenerek nef (sar kef, kf- nun), lam ile eliften lamelif,
hemze ile h harfinin nl ekli olan h-i resmiye harfleri oluturulmutur.

6. slam Dnemde Yaz

slmiyetle yaz birden bire yepyeni ve aydnlk bir safhaya girmitir.
slmiyet, hatt ve kitbeti zaruri klan, kullanma sahasn genileten sebepleri
beraberinde getirmitir. Yaz, slmn tesis ettii, btn madd mnev cepheleriyle yeni sosyal dzenin en nemli tespit, tescil, telkin ve neir vastas olarak
ilendi, gelitirildi ve hicreti takip eden yarm asr ierisinde, daha nce geen
asrlk hayatndakinden byk bir tekmle eriti. lk nzil olan yetlerle
okuma ve yazma kuts bir ehemmiyet kazand : Yaratan Rabbinin adyla oku!
O, insan bir kan phtsndan embriyondan) yaratt. Oku! Rabbin sonsuz
kerem sahibidir. O kalemle (yaz yazmay) retti. nsana bilmedii eyleri
retti.44 Yce Allah Kuran- Kerimde kaleme ve yazya birok ayette yemin
37
38
39
40
41
42
43
44

Selhaddin el-Mneccid, a.g.e., s. 21; Mahmud Hac Hseyin, a.g.e., I, 108.

Selhaddin el-Mneccid, a.g.e., s. 22; Mahmud Hac Hseyin, a.g.e., I, 105.
Selhaddin el-Mneccid, a.g.e., s. 34.
el-Mevrid, XV/4, Badad 1986, s. 32/7.
Selhaddin el-Mneccid, a.g.e., s. 102.
Sheyle Ysn el-Cbr, Asll-hattil-Arab ve tetavvuruh, Badad 1977, s. 208.
mer Ferruh, Trhul-edebil-Arab, I, 10-80.
Alak suresi, 96/ 1-5.

Bingl niversitesi Yaayan Diller Enstits Dergisi

Alfabenin cad ve Tarih Boyunca Krtlerin Kulland Alfabeler

15

etmitir. Nun. Kaleme ve kalemle yazdklarna and olsun.45 Satr satr yazlm Kitaba. Yaylm ince deri zerine (yazlm Kitaba) andolsun.46
Ayrca Kurn Kermin muhtelif ayetlerinde bilgi ve ilim renenler vlmtr..Ve kendilerine ilim verilenleri, derecelerle ykseltsin.47 Baka bir
ayette De ki: Hi bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?48 buyurulmutur. Daha
sonra nzil olan ok sayda yetlerle de kitbet daima ilh bir kaynaa balanyor, kullanlmas emrolunuyor, yaz mslmanlarn hayatnda zaruri olarak
yerini alyordu. Vahyin yazya tevdii yaznn iaret edilen kuts ehemmiyetini
arttrrken Hz. Peygamber (s.a.v.) bilginin yaz ile tesbit ve muhafazasn emrediyor, ocuklara okuma yazma retmenin babalar iin kanlmaz bir vazife
olduunu belirtiyordu.49
Reslullahn yaz yazma dbna ve besmelede baz harflerin yazl ekil ve
tarzlarna dair tavsiyeleri de mlumdur.50 Ayrca Hz. Muhammed (s.a.s.):lmi,
yazmakla kayt altna alnz.51 buyurmutur. limle ilgili hadisler, saylmayacak kadar oktar. Bu hadisleri, Ebu Hayseme Zheyr b. Harb, Kitabul-ilm isminde bir cz halinde toplanm ve bu cz Salih Tu tarafndan tahkk edilerek
profesrlk takdim tezi olarak yayna hazrlanmtr.52 Ayrca bnu Abdilberr
en-Nemernin, Cmiu beynil-ilmi ve fazlih ismindeki iki ciltlik eserini ilim
ve limlerle ilgili hadisleri biraraya getirerek telif etmitir.53
Bu tevikler yannda, Bedir Gazvesinde esir edilen ve yaz bilen mriklerden fidyesini deyemeyenlerden her birisinin Ensarn ocuklarndan onar
kiiye okuma yazma retmelerini peygamberimizin esirlikten kurtulular
iin fidye saymas da slamn yazya ve ilme verdii nemi arzetmektedir.54
Bylece Medine, slm devrede hattn ilk gelime merkezi oldu. Nitekim bugn, bata vahyin yazlmasnda olmak zere Hz. Peygambere ktiplik eden
krktan fazla sahbnin kimler olduunu bilmekteyiz.55 Hatta bunlardan bazlar ahidnmeler, hkmdarlara gnderilecek mektuplar vb. gibi belli mev45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55

Nun suresi, 68/ 1.

Tur suresi, 52/ 2-3; Knnevc, a.g.e., s. 286-287.
Mcadele suresi, 58/11.
Zmer suresi, 39/9.
ocuun baba zerindeki hakk ona yaz yazmay, yzmeyi, atcl retmesi ve kendisine
hellden baka rzk yedirmemesidir. (Beyhak, uabul-man, VI, 401.
Deylem, Msnedl-Firdevs, I, 296; Muhammed Thir b. Abdulkadir el-Krd el-Mekk, Tarhulhattil-Arab ve dbih, Mektebet Hilal, Kahire, 1939, s. 911.
Drim, Snen, mukaddime, 43 (1/135 nr. 504).
Ebu Hayseme, Zheyr b. Harb, Kitabul-ilm, (thk. Tu, Salih), M. nv. Sosyal Bilimler Enstits,
stanbul, 1977, baslmam profesrlk takdim tezi.
bn Abdilberr Ebu mer Yusuf b. Abdulberr en-Namari, Cmiu beynil-ilmi ve fadlihi, 2. bask,
Kahire, 1982.
Ahmed b. Hanbel, Msned, 1/ 247.
Muhammed Thir b. Abdulkadir el-Krd el-Mekk, a.g.e., s. 16-17; Mahmud Hac Hseyin, a.g.e.,
I, 112-113.

Yl/Year:1, Cilt/Volume:1, Say/Issue:1, Ocak 2015

16

Nusrettin BOLELL

zu ve sahalarla ilgili vazifelerde zellikle alyorlard. Hatta aralarnda Fars,

Rum, Kbt ve Habe dillerini, Medinede bu dillerin sahiplerinden renmi
olup Hz. Peygambere bu dillerle yazlm vesikalar tercme eden Zeyd b. Sbit
gibi muhtelif dilleri ve yazlar bilenler de vard. Sahbe ierisinde brn ve
Sryn, Habe, Faris, Kpt ve Rum dil ve yazlarna vkf olanlarn bulunduu da muhakkaktr.56
Hulef-yi Ridn devrinde din ve idar hayatta, gnlk mumelelerde yaznn ehemmiyeti artmaya devam etmi, nihayet Hz. mer dneminde (h.634644) resm okullar alm ve bu okullara retmenler tayin edilmitir.57
Arap yazsnda, ksa seslilere dellet eden harf veya iaretlerin bulunmaynn ve ekilleri birbirine benzeyen harflerin ayrt edilmesini salayan noktalarn
henz kullanlmamasnn mahzurlar gittike ciddileerek hissediliyordu. Yaznn bu kusurlarn giderecek arelerin aranmasna, nce Kurn- Kermin metninin doru tesbiti, her trl bozulmay nleyecek ekilde muhafazas eklinde
baland. Bu sahada atlan ilk adm Ebl-Esved ed-Delnin (. 69/688-89)
-ayn zamanda Arapann nahvinin teesss iin de balang saylan- mushafn harekelenmesi hususundaki hizmetidir.58
Konumada her trl dil hatas ve fasih leheden ayrlma demek olan lahnin
artmas, Kurn- Kermin kraatinde de hatal okuyularn duyulmas zerine
Irak Valisi Ziyd b. Ebhin (. 53/673) talebiyle Ebl-Esved zeki, anlayl, dili
fasih bir ktibe, kendisi okumak suretiyle bir mushafa, fethaya dellet etmek
zere harfin zerine bir nokta, kesre iin harfin altna bir nokta, zamme iareti
olarak harfin nne bir nokta, bunlarn tenvinli ekilleri iin de ikier nokta
koydur-mutu.59
Nasr b. sm el-Leys (. 89/707) veya Yahy b. Yamerin de (. 129/746)
naktl-meshifte nclk ettiklerine dair rivayetler, Ebl-Esvedden sonra onun almalarn bilhassa bu iki ahsiyetin ikmal ile devam ettirdiklerine dellet eder. yle grnyor ki Ebl-Esvedin ald tedbir yaygnlam
deildi. Eb Ahmed el-Askernin belirttiine gre, Kurn- Kerm krk ksur
yl Hz. Osmann istinsah ettirdii mushaflardan okunagelmi, Abdlmelik
b. Mervnn hilfe-tinde (685-705), bilhassa Irakta kraatte tashfin artmas zerine vali el-Haccc (.95/714), ktiplerinden meshifte benzer harflere,
bunlarn birbirinden ayrt edilebilmelerini salayacak iaretler yani noktalar
56 bnu Abdi Rabbihi, a.g.e., IV, 244.
57 el-Chz, el-Beyan vet-tebyn, Beyrut, 1989, II, 92; eleb, Ahmet, slamda Eitim-retim, (Trc.
Ali Yardm) Drdnc bask, Damla Yaynevi, stanbul, 2013. S. 32.
58 Eb Amr Osman b. Sad ed-Dn, el-Muhkem f naktil-Meshif, s. 3-4; DA, Arap maddesi, III,
279.
59 ed-Dn, a.g.e., s. 4-6; Mahmud Hac Hseyin, a.g.e., I, 201-202; DA, Nihad M. etin, Arap
maddesi, III, s. 279.

Bingl niversitesi Yaayan Diller Enstits Dergisi

Alfabenin cad ve Tarih Boyunca Krtlerin Kulland Alfabeler

17

konulmasn istemi ve bunu Nasr b. sm yapmt. Bylece Ebl-Esvedden

sonra yaznn ikinci ve ciddi bir slah safhas yine meshife bal olarak cereyan
etmi bulunuyordu.60
Noktal harflere gelince, harflerin noktalanmasn ok eski bir tarihe (Enbr
ve Hre devresinin balarna) kadar karan rivayetler ve baz Chiliye devri airlerinin yazyla ilgili ifadeleri bir tarafa braklrsa, Hz. Peygamber zamannda
baz harflerin noktalarnn konulduuna dair ak bilgi vardr. Nitekim Hz. Peygamber, ktibi Muviyeye rak61 tavsiye etmi ve Muviyenin bunun mahiyetini sormas zerine de her harfe onu temsil eden noktalarn koymas olduunu
belirtmiti. Bir baka tavsiyesinden o tarihlerde ve harflerinin noktalarnn
bulunduu anlalmaktadr. Mevcut baz vesikalar hicr I. asrn ilk yarsnda,
Nasr b. sm ve Yahy b. Yamerden ok nce noktal harflerin bulunduunu
teyit etmektedir. Mesel 22 (643) tarihli bir papirusta ( bata ve ortada)
ve 58 (678) tarihli bir kitbede ( bata ve ortada) harflerinin noktalar
konulmutur. Ancak hemen iaret edilmelidir ki bu harfler her zaman deil de
yalnz lzumlu grlen yerlerde noktalanyordu. Hatta vahyin yazlmasnda,
balangta -ksm de olsa- nakt kullanlm, sahbler mushaf bunlardan tecrit
etmilerdir. Daha sonra lahn ve tashf endiesiyle mushaf nce harekelenmi,
sonra da harfleri noktalanmtr.62

7. Krtlerin slamlama Sreci

Krtlerin yaadklar blgelerin byk ksm hicr 18 ile 40 yllar arasnda fethedilmitir.63 Bylece slam leminde Emevler, Abbsler, Seluklular ve
Osmanllar ve bu blgede yaayan Krtler Arap alfabesini kullanmlar. Bizans
imparatorluklarnda yaayan Krt asll limler de eserlerini bu alfabe ile yazmlardr.

8. Yaz Malzemeleri
slmn douunda ve daha sonralar yaz malzemesi olarak; balca ta ve
tahta levhalar, kemikler, kumalar, deri, bakr, tun ve demir levhalar, hurma
dallar, fildii, parmen, papirus ve arkasndan da kt kullanlmtr.64 Pahal bir madde olan parmen, kymetli vesikalar ve hususiyle mushaflarda
tercih edilmi ve Maribde IV. (X.) yzyln sonlar ve V. (XI.) yzyln balarna kadar kitaplarda kullanlmtr. Abbslerin balangcna kadar en m60
61
62
63

ed-Dn, a.g.e., s. 7-8; Mahmud Hac Hseyin, a.g.e., I, 204-205.

Rak: Naketme, ssleme.
Eb Amr Osman b. Sad ed-Dn, a.g.e., s. 3-4; DA, Arap maddesi, III 279-280.
Belzr, Fthl-bldn, s. 236-261, 463; Ahmet Demir, slamn Anadoluya Gelii, Kent
yaynlar, stanbul, 2004.
64 Buhr, Tefsr, 9/20, Fezaill-Kurn, 3; bnu Nedm, el-Fihrist, s. 22-23; ed-Dn, a.g.e., s. 3-4:
es-Syt, el-tkn, I, 78.

Yl/Year:1, Cilt/Volume:1, Say/Issue:1, Ocak 2015

18

Nusrettin BOLELL

him krtasye malzemesi olan papirus de ancak IV. (X.) yzyln ilk yarsnda
yerini kda brakmtr. Kt imaline, Talas Muharebesinde (133/756) esir
edilen inlilerden faydalanlarak Semerkantta balanm, mild VIII. asrn
sonlarna doru Badatta, sonra Msrda kurulan imalthaneleri ksa zamanda
dier merkezdekiler takip etmitir. IX. (XV.) yzyln balarndan itibaren de
Endlsten Hindistana kadar uzanan slm dnyasna kt sanayii yaylm,
hatta spanya ve Sicilya yoluyla Avrupaya gemi bulunuyordu.65 Ancak kt
imalinin ciddi ekilde yaylmas hakkndaki bu tarih bilgi doru olmakla beraber Hicr II. Yzyln balarnda Hicaz ve Maribde kendir, keten ve pamuktan
kt yapldna dair rivayetlerle yaz malzemeleri ve eski vesikalara dair kaytlarn dikkatle tetkiki, Araplarn kd VIII. yzyldan nce de tandklarn, muhtemelen Hindistan veya ran yolu ile gelen kttan faydalandklarn
gstermektedir.66

9. Krt Dili
Krte, Hint- Avrupa Dilleri grubunun Bat ran Dilleri grubundandr.

10. Krtlerin Kullandklar Alfabeler

Daha nce bu konuyla ilgili ok sayda alma yaplmtr.67 bnu Vahyye,
ewqul-mstehm f marifeti rmzil-eqlm ismindeki kitabnda Krtlerin
tarih boyunca ok sayda alfabe kullandklarn belirtmitir.68

65 DA, Kat maddesi, Osman Ersoy, XXIV, 163-164.

66 DA, Arap maddesi, Nihad M. etin, III, 276.
67 Yldrm, Kadr, Krt Tarih Dergisi, Krtlerin kulland Alfabeler, Z-GE yaynlar, stanbul,
2013, sy. V, s. 15-20; www.tenekamran.com ... WJE Yazl Edebiyat (Eriim tarihi :
27.05.2014, saat: 2.31); tr.wikipedia.org/wiki/Krt_alfabesi: (Eriim tarihi: 27.05.2014, saat:
2.36); Fikret Yaar, Krdlerin kulland alfabeler, 10 Temmuz 2013 aramba 17:54 fktyasar@
hotmail.com v.s.
68 Bkz. Krt Tarihi Dergisi, Krtlerin Kulland Alfabeler, sy. V, s. 15-20.

Bingl niversitesi Yaayan Diller Enstits Dergisi

Alfabenin cad ve Tarih Boyunca Krtlerin Kulland Alfabeler

19

Fenike yazs ve bu yazdan treyen dier yazlar.

Yl/Year:1, Cilt/Volume:1, Say/Issue:1, Ocak 2015

20

Nusrettin BOLELL

Bunlardan bazlarn yle sralayabiliriz:

Smerlerin icat ettikleri ivi yazs

10.1. ivi Yazs: Smerlerin icat ettikleri ivi yazs, milattan nce 3000
ylndan milattan nce 600 ylna kadar birok millet tarafndan kullanlmtr.
Krtlerin dolayl atalar olarak kabul edilen Guti, Huri, Mitani ve Kailer ile
dorudan atalar saylan Medler 36 harften ibaret olan bu yazya 6 harf daha
ilave ederek harf saysn 42 ye karmlardr.69

10.2. Aram ve Yunan Alfabeleri: Cemal Red Ahmede gre Krtler,

milattan nce 4. Yzylda ivi yazsn brakp yerine Aram ve Yunan alfabelerini kullanmlardr.70
69 Heme Teqi Behar, Sebikins, Tahran, ts., s. 65; Sddq Borekey Sefzade, Mjuy Wjey Kurd,
Tebrz, 1375, I, 17-18. Ayrca bkz. Krt Tarihi Dergisi, Kadr Yldrm, a.g.m., sy. V, s. 25-29.
70 Cemal Red Ahmed, Zuhrul-Kurd fit-tarh, kinci bask, Erbil, 2005, II, 122-124; Mahmud Hac
Hseyin, a.g.e., I, 109; Ayrca bkz. Krt Tarihi Dergisi, Kadr Yldrm, a.g.m., sy. V, s. 26.

Bingl niversitesi Yaayan Diller Enstits Dergisi

Alfabenin cad ve Tarih Boyunca Krtlerin Kulland Alfabeler

21

10.3. Bn ad ve Ms Surat Alfabesi: bnu Wahyye, bu alfabe ile

yazlan otuz kitaptan bahseder. Ve bu yaznn yalnz Krtlere ait olduunu vurgulamtr. Bu alfabe 37 semboldan ibarettir. Harflerin sralan sadan sola
doru yaplmtr.71

10.4. Avesta Alfabesi: Sadan sola yazlan bu alfabenin Krtlerin dorudan atalar olan Medlerin dil rn olup birok rn kavim tarafndan kullanlmtr. Bu alfabe 44 veya 45 harften olumaktadr. 72

71 Feq Huseyn Sani, Droka Wjeya Kurd, Ensttuya Kurd, stanbul, 2002, s. 27-28; Ayrca bkz.
Krt Tarih Dergisii, Kadr Yldrm, a.g.m., sy. V, s. 26-28.
72 Sddq Borekey Sefzade, a.g.e., I,17; Feq Huseyn Sagni, a.g.e., s. 25-26; Ayrca bkz. Krt Tarih
Dergisi, Kadr Yldrm, a.g.m.,, sy. V, s. 28-29.

Yl/Year:1, Cilt/Volume:1, Say/Issue:1, Ocak 2015

22

Nusrettin BOLELL

10.5. Pehlev Alfabesi: 24 harften oluan bu alfabe sadan sola yazlmaktadr. Bu alfabe milad 3. Ve 7. Yzyllar arasnda Krtenin Goran lehesinin
bir kolu olan Feylceyle baz kitaplar yazlmtr. Bu kitaplar arasnda Zend
Avesta, Pendnmeg Zaradut, Mnok Xired, Dnkerd ve Bondhn gibi eserler bulunur.73
10.6. Yezd Alfabesi: Yezdlerin kulland alfabedir. Bu alfabe, Avesta,
Pehlevce ve Arap alfabesinden alnm olup sadan sola doru yazlmaktadr
ve 31 harften olumaktadr. Yezd Krtler bu alfabe ile Cilwe, Mishefa Re ve
dier baz din kitaplarn yazmlar.74

10.7. Arap Alfabesi: Krtler Mslman olduktan sonra umumiyetle Arap

Alfabesini kullanmlardr. Arap alfabesi 28 harften oluur ve sadan sola do73 Sddq Borekey Sefzade, a.g.e., I, 18; Feq Huseyn Sagni, a.g.e., s. 27-28; Ayrca bkz. Krt
Tarihi, Kadr Yldrm, a.g.m., sy. V, s. 29.
74 Feq Huseyn Sagni, a.g.e., s. 28.

Bingl niversitesi Yaayan Diller Enstits Dergisi

Alfabenin cad ve Tarih Boyunca Krtlerin Kulland Alfabeler

23

ru yazlr. Arap harflerinde temel ve kk harf ayrm yoktur. Noktalama iaretlerinde kesin kurallar bulunmamaktadr. Arap harfleri szcklerin banda,
ortasnda ve sonunda farkl biimlerde yazlr. Baz harfler (elif, dal, zal, re, ze,
je ve vav) bir sonraki harfle birlemez.

11. Krt Bilginlerinin Gelitirdikleri Arap Harfleriyle

Yazlan Alfabe
Arap alfabesini eserlerinde kullanan krt bilim adamlarmz bu alfabede bulunmayan p, , j, g ve v
harflerini bu alfabeye ilave etmiler ve
maksatlarn bu alfabe ile tam olarak ifade etmektedirler.75
Seluklu ve Osmanl mparatorluklar dneminde yaayan Trk asll
limlerin ou da eserlerini Osmanlca deil, ya Arapa veya Farsa telif etmiler. Osmanl Trkesi ile eserleri yazma gelenei baz ferd almalar hari,
Tanzimat Fermannn ( m. 1839) ilanndan sonra balamtr.
75 Xelil Xeyal Motk, Elifbya Krd, Hivda letiim, stanbul, 2004; Ziyeddn el-Hald el-Makds,
el-Hediyetl-Hamidiyye fl-luatil-Krdyye, (thk. Muhammed Mukr), Mektebet Diyarbakr,
Diyarbakr, 2011, s. 60-65, 130-133, 143-149, 150-151.

Yl/Year:1, Cilt/Volume:1, Say/Issue:1, Ocak 2015

24

Nusrettin BOLELL

12. Gnmzde Krtlerin Kullandklar Alfabeler

Zamanmzda Krtler, Arapa, Latince ve Kril alfabelerini kullanmaktadrlar. Suriyede yaayan Krtler Arap ve Latince alfabelerini; Irak Krdistannda yaayan Krtler Arap alfabesini, randa yaayan Krtler Arap alfabesini; Ermenistanda yaayan Krtler Latin alfabesinin yan sra Kril alfabesini;
Azerbeycanda yaayan Krtler ise hem Kril, hem de Latin alfabesini kullanmaktadrlar. Trkiye de yaayan Krtler ise ounlukla Latin alfabesini kullanmakla birlikte Arap alfabesini de kullanmaktadrlar.76
Ancak Latin alfabesi, Krtedeki fonetik sesler iin yeterli deildir. rnein
Arapa ayn, t, , h ve sad harfleri ile balayan kelimelerdeki bu sesi ifade eden bir harf Latince alfabesinde bulun-mamaktadr.
a) Ayn harfi : Bu harf ile ilgili baz rnekler : aciz = bkkn; acl
= acele olan ey, ivedi;
Ali= (.i.)Ali;
as = asi;
aret= airet;

aql= akl, us;

ewr = bulut v.s.

b)T harfi : tar = karanlk; taz = plak,

tal = ac;

terr = ya; tevir = kazma (arac); to = kaymak;

tj = ac, biber acs v.s.
c)ayn harfi : ab = yabanc, ret = gayret, eza= sava, afil =
aymaz, gafil, em= gam, tasa, kayg, ezal= ceylan,
urbet = gurbet v.s.
d)H harfi : hal = durum;

hakem = hakem;

heya = utanma duygusu; hesd = kskan;

hik = kuru v.s.

e) I harfi : zvrandn= dnmek, rgat = rgat,

e)Sad harfi : sabr = sabr; sadq = sadk, bal;
Saf = sade, katksz;

sandk = sandk; sulh = bar v.s. 77

Arap ve Latin alfabelerinde bulunan harfini de kullanmamz gerekir.

nk arb = yabanc, ayb= bilinmeyen ey, aza= sava v.s. gibi
kelimeleri bu harfle yazmak daha uygundur.
Sonu: Krtler slam tarihi boyunca muhtelif alfabeler kullanmlar. Ancak Mslman olduktan sonra (Bizans, Emev, Abbas, Seluklu, Osmanl v.s.
dnemlerinde) yazdklar eserlerini Arap alfabesiyle telif etmiler. nk slam kltr tarihine baktmzda Krt asll ok sayda yazarn eserlerini Arapa veya Farsa olarak telif ettiini tesbit etmekteyiz. Bu eserlerin byk ksm
76 Krt Dili ve Edebiyatnn Kimlii, Latf Epozdemr (Eriim Tarihi : 22.09.2014, saat : 11.32) ;
https://www.facebook.com/WaneyenKurdi/posts/ (Eriim tarihi : 16.09.2014 saat : 11.13)
77 fktyasar.blogspot.com/.../kurdlerin-kullandigi-alfabeler-2. (Eriim tarihi : 27.05.2014, saat
13.00)

Bingl niversitesi Yaayan Diller Enstits Dergisi

Alfabenin cad ve Tarih Boyunca Krtlerin Kulland Alfabeler

25

ktphane kataloglarnda Farsa veya Osmanlca eserler olarak kaydedilmitir.

Bugn Kurmanc ve Zazak sahasnda alma yapan aratrmaclaran bu eserleri gn yzne karmalar gerekir.
Ayrca Krt bilim adamlar, slm dnemde Arap alfabesinden gelitirdikleri alfabe ile eserler yazmlar. Medreselerde de Arap alfabesini kullanmlar.
Bylece ilim, irfan ve kltre byk hizmetler etmilerdir.

Bibliyografya
Kurn- Kerm.
Ali, Cevad, Trhul-Arab kablel- slm, Beyrut, 1993, VIII, 159.
Ana Britanica, XXIX, 93.
An Zal ve An Birsiyye, Tarihul-hattil-arab ve ayruhu minel-hutt, (trc.
Salim Sleyman el- ys) Dmak, 2004.
Apak, dem, Anahatlaryla slam ncesi Arap Tarihi ve Kltr, Ensar
Yaynlar, stanbul 2012.
Baba Merdh Ruhn (iwa), Trh-i mehr-i uref, ulem, deb, uary Krd, I-III, ( thk. Muhammed Mcid Merdh Ruhn), Tahran, 1382.
Byk Larousse, Szlk ve Ansiklopedisi, I- XXIV, stanbul, 1986.
Cemal Red Ahmed, Zuhrul-Kurd fit-tarh, kinci bask, Erbil, 2005.
Cokun, Muzaffer, Yldz Cmleler ve Unutulmaz bretli Szler, Gonca Yaynevi,
stanbul, 1984.
alayan, Mehmet, ark Ulemas, stanbul, 1996.
ed-Drim, Ebu Muhammed Abdullah b. Abdirrahman b. el-Fadl, es-Snen,
(thk. Mustafa Db el-Bua), Dmak, 1991.
Demir, Ramazan, Arap Dilbilimcilerine Gre Dillerin Kayna Meselesi Hz.
Ademin Dili, stanbul 2009.
DA, M. Nihad, etin, Arap Maddesi, III, stanbul, 1991, s. 276-282.
Diringer, David , The Alphabet, ngiltere 1949, s. 228.
EbulAbbs, Ahmed b. Al el-Kalkaend, Subhul-A f Sinatil-n
(Drul-ktbil-ilmiyye) Beyrut, 1987, III, 11.
Ebul-Abbs Ahmed b. Yahya b. Cbir, el-Belzur, Ftuhl-bldn, Beyrut,
1987, s. 659-660.
Ebu Heyseme, Zheyr b. Harb, Kitabul-ilm, ( nr ve tahkik. Tu, Salih) M. nv.
Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Profesrlk tezi, stanbul, 1977.
Elmall Yazr, Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, (Terc. smail Karaam- Nusrettin
Bolelli - Emin Ik-Abdullah Ycel), I, 265-267, stanbul, 1992.
Fahreddn er-Rz, Tefsrul-kebr Meftihul-ayb, (Trcm. Suat Yldrm
-Ltfullah Cebeci- Sadk Kl- C. Sadk Doru) Ankara, 1988, II, 265.
Yl/Year:1, Cilt/Volume:1, Say/Issue:1, Ocak 2015

26

Nusrettin BOLELL

Farab, Kitabul-hurf, (trcm. merTrker), Litera Yaynclk, stanbul, 2008.

Fhilip K. Hitti, Siyas ve Kltrel slam Tarihi, (trcm. Tu, Salih), fav Yaynlar,
stanbul, 2011.
Hall Hayal Mutk, Elif Bya Krd, Hivda letiim, stanbul, 2004.
Heme Teqi Behar, Sebikins, Tahran, ts., s. 65.
bn Abdilberr Ebu mer Yusuf b. Abdulberr en-Nemari, Cmiu beynil-ilmi
ve fadlihi, 2. bask, Kahire, 1982.
bnu Abdi Rabbihi, el-kdul-ferd, I-VIII, (thk. Abdlmecid et-Terhn),
Darul-ktbil-ilmiyye, Beyrut, 1983.
bn Cinn, el-Hesis, Kahire, 1986.
bnl-Esr, zzeddn Ebul-Hasan Ali b. Ebul-Kerem Muhammed, el-Kmil
fit-tarh, I-XIII, (thk. Semir ems), Daru Sadr, Beyrut 2009.
bnun-Nedm, el-Fihrist, Tahran, 1988, s. 8.
slam Ansiklopedisi, stanbul, 1955, VI, 1113.
El-Knnevc, Mahmud Sddk Hasan Han, el-Bula f uslil-lua, (thk. Nezr
Muhammed Mekteb), Drul-beiril-slmiyye, Beyrut, 1988. ( s. 72-97).
Kurdo, Prof. Qanat, Tarxe Edebiyata Kurd, zge yaynclk, Ankara 1992.
Mahmud Hac Hseyin, Tarhu kitabetil-Arabyye ve tetavvrih, I-II,
Vizarets-Sekfe, Dmak, 2004.
Mehmet, Emin Zeki Beg, Krtler ve Krdistan Tarihi, Nbihar Yaynlar,
nc bask, stanbul 2011.
Meahiri Krd Krdistan (Trcm. Mehmet Emin Zeki Bey (Krd ve Krdistan
nlleri), Apec ve z-Ge Yaynlar, Sweden, 1998, s.166.
Meydan Laurosse, I-XXV, stanbul, 1989, XVIII, 508.
Muhammed, el-Mderris, Ulemuna f hizmetil-ilmi ved-dn, am, 1986
Ruhan, Baba Merdx, Trx Mehr Kurd, I-III, Tahran, 1952, I, 22.
Selhaddin el-Mneccid, Dirst f trhil-hattil-Arab, Beyrut 1972, s. 21, 22,
34, 102.
Sddq Borekey Sefzade, Mjuy Wjey Kurd, Tebrz, 1375.
Sheyle Ysn el-Cbr, Asll-hattil-Arab ve tetavvuruh, Badad 1977. s.
191a, 191 b, 192 b, 208a.
Syt, Celaleddin Abdirrahman, el-Mzhir f ulmil-luti ve enviha, (erh
ve talk: Muhammed Cd el-Mevl Beg, Muhammed Ebul-Fazl brahim ve
Ali Muhammed el-Becv), el-Mektebetl-asriyye, Beyrut, 1987, s. 8-15.
erefhan Bitlis, eref-name, (trc. Ziya Avc), Avesta Yaynlar, nc bask,
Diyarbakr, 2007.
Yusuf lyan Serks, Muceml-matbuatil-arabiyye vel-muarrebe, I-II,
Mekte-bets-bekfetid-dniyye, Kahire. 1919.
Bingl niversitesi Yaayan Diller Enstits Dergisi

Alfabenin cad ve Tarih Boyunca Krtlerin Kulland Alfabeler

27

Ziyaeddin el-Hald el-Makds, el-Hediyetl-Hamidiyye fl-luatil-Krdyye,

(thk. Muhammed Mukr), Mektebet Diyarbakr, Diyarbakr, 2011.
__________, el-Hediyetl-Hamidiyye fl-luatil-Krdyye, (KrteTrke Szlk (Trkeye Tercme ve Neir: Mehmet Emin Bozarslan), ra
Yaynevi, stanbul 1978.
nternet Kaynaklar
Krtler; Vikipedi, zgr Ansiklopedi. (Eriim tarihi: 11.05.2014. saat 17.30)
- www.sizinti.com.tr/.../yeryuzundeki-diller-ve-kelime-a (Eriim Tarihi: 12.
05. 2014 saat 10.22);
- www.cokbilgi.com/tag/dunyadaki-dil-sayisi/ (Eriim Tarihi: 12.05.2014
saat : 10.39).
- https://www.facebook.com/WaneyenKurdi/posts/ (Eriim tarihi: 16.09.
2014 saat : 11.13)

Yl/Year:1, Cilt/Volume:1, Say/Issue:1, Ocak 2015