Sunteți pe pagina 1din 120

PENSANDO EN UN IDIOMA

MILENARIA DE LOS ANDES

AYMAR ARU

LA PAZ-BOLIVIA
2009
Curso de Idioma Aymara

Catalogado por el Centro de Informacin y Documentacin OPS/OMS Bolivia

BO
LB18
C355p

Castro, Victor; Mamani Quispe, Zulma J.


Pensando en un idioma milenaria de los andes; aymar aru.-La Paz: s.e.,, 2008
104.p. ilus.
I.
II.
III
IV
IV
V
I.

APRENDIZAJE
EDUCACION
CULTURA
IDIOMAS
AYMARA
BOLIVIA
t.

Disponible en:
http://www.ops.org.bo/textocompleto/nidio26939.pdf
PRIMERA EDICIN
PENSANDO EN UN IDIOMA
MILENARIA DE LOS ANDES
DEPOSITO LEGAL1-382-2008
CONTACTOS:
victorcastrocastro@yahoo.com.mx
Cel: 71937673
Impresin:
Sistemas Gracos Color
Telf. 2334614 - La Paz - Bolivia
Edicin Financiada por OPS/OMS

Curso de Idioma Aymara

Curso de Idioma Aymara

Curso de Idioma Aymara

INDICE
Pag.
Qalltawi introduccin ....................................................................................................... 7
Aru chimpunaka cuadro signogrco ............................................................................ 9
Kipka arunaka parnimos ............................................................................................ 10
MAYR TAQA
Aruntasiataki para saludarse ..................................................................................... 13
Sarxaataki para despedirse ........................................................................................ 14
Suti lanti pronombres personales ................................................................................. 15
Utjayir chaxta arunaka sujos posesivos ................................................................... 16
Suti yatiataki para saber nombre ............................................................................... 17
Kawkins qamasi uk yatiataki para saber donde vive ............................................... 18
Kawkitas uk yatiataki para saber la procedencia ...................................................... 19
Mara yatiataki para saber la edad .............................................................................. 20
Kuna luriris uk yatiataki para saber profesiones ..................................................... 21
Jisktaataki para preguntar ......................................................................................... 22
Untasiataki para conocerse ....................................................................................... 23
Utayaataki para presentar ....................................................................................... 24
Kawksas uk yatiataki para saber la ubicacin .......................................................... 25
Aruskipawi conversacin.............................................................................................. 26
PAYR TAQA
Chacha-warmi hombre-mujer ....................................................................................... 27
Uachtayir arunaka pronombres demostrativos ......................................................... 28
Saminaka los colores .................................................................................................... 29
Isinaka la vestimenta .................................................................................................... 30
-nki chaxta aru sujo genetivo..................................................................................... 31
Qutu arunaka oraciones ............................................................................................... 32
Jisktanakar jaysaataki para responder a las preguntas........................................... 33
Jakhuanaka los nmeros............................................................................................ 34
Jakthapia suma jakhuqaa resta mirayaa multiplicacin
jaljaa divisin .............................................................................................................. 35
-ni chaxta aru sujo ni posesivo ................................................................................ 36
Pacha sarayiri el relj ................................................................................................... 37
KIMSIR TAQA
Janchi sutinaka cuerpo humano .................................................................................. 38
Qullirin jisktanakapa preguntas del mdico ............................................................... 39
M qamawi un hogar..................................................................................................... 40
Suti chimpu carnet identidad ........................................................................................ 41
Curso de Idioma Aymara

Wila masi la familia ....................................................................................................... 42


Utayasiataki para presentarse ................................................................................ 43
Unaqanaka rostros...................................................................................................... 44
Pata uywanaka animales del altiplano.......................................................................... 45
PUSR TAQA
Pacha tiempo ................................................................................................................ 46
Phaxsinaka los meses del ao ..................................................................................... 47
Kuns ukan luraskapxi actividades de las personas .................................................... 48
Jamusianaka las adivinanzas .................................................................................... 49
Swinaka dichos y refranes .......................................................................................... 50
Siw sawi cuento ............................................................................................................ 51
Chuqi sataxata sobre la siembra de papa ................................................................ 52
Uywanakat ullapxaani sobre los animales .............................................................. 53
PHISQHR TAQA
Aru lurayirinaka los verbos .......................................................................................... 54
Arunak tamachaataki.conjugaciones......................................................................... 55
Jiskta arunaka pronombres interrogativos ................................................................ 58
Utat chaxta arunaka los sujos mas usuales......................................................... 59
Purapat yanaptasiataki pronominales ...................................................................... 60
Apa aru lurayirinaka verbos de llevar........................................................................ 61
Waktayawi obligativas ................................................................................................. 64
SUXTR TAQA
Yuspajartasiataki para agradecer ............................................................................ .65
Jisktasiataki para preguntarse .................................................................................. 66
Tumpir saraataki para ir a visitar ............................................................................... 67
Maytasiataki para prestarse ...................................................................................... 68
Achiktasiataki para suplicar ...................................................................................... 69
Aruskipawiutana conversacin en el hogar ................................................................ 70
Aruskipawiqhathuna conversacin en el mercado .................................................... 71
Aruskipawiqulla utana Conversacin en el centro de salud .................................... 72
Aruskipawithakhina conversacin en el camino ........................................................ 73
Aruskipawiirnaqawina conversacin en el trabajo ..................................................... 74
Aruskipawimanqawina conversacin en el comedor ................................................ 75
Aruskipawiawtu manqhana conversacin dentro del auto ....................................... 76
PAYR JALJA
EJERCICIOS ................................................................................................................. .79

Curso de Idioma Aymara

QALLTAWI
Desde muchos aos atrs, el territorio de Los Andes, de Sud
Amrica fue habitado por diversas naciones indgenas, hoy es casi
imposible apreciar aquella realidad, sin embargo, percibimos que
la mayoria de esas naciones se encuentran en vias de extincin,
inclusive algunos ya muertos por diferentes factores sociales, polticas,
religiosos, etc. Asimismo, somos testigos que la sagrada Pacha
Mama la madre tierra permanece descuartizada en repblicas.
El Aymara, Quechua, Tupiguaran y otros, son los que
se mantienen en vigencia, estas naciones buscan con mayor
rigor la recuperacin total de sus costumbres lingsticas para
recobrar un mundo en armona, donde el respeto a la naturaleza,
los ritos, los tejidos y la forma de educar etc. Son actividades
imprescindibles para reorganizar la verdadera qamaa en Los Andes.
En cuanto al aspecto lingstico, durante mucho tiempo el
idioma aymara se ha mantenido solamente en la comunicacin
oral, es decir, no tuvo la tradicin escrita. Sin embargo, hoy existe
la nesecidad primordial de desarrollar el sistema escrituario para
llegar a la normalizacin y desarrollo lexical del idioma aymara.
La investigacin lingstica ha demostrado que el idioma aymara es
aglutinante, porque la mayoria de las palabras se muestran sujadas, es
decir, los sujos se aaden con facilidad al tema de la palabra, por ejemplo:
jaqi persona jaqi.naka, personas jaqi.naka.taki, para las personas,
Asimismo, en estas construcciones no se muestran los prejos ni injos.
En cuanto al sistema escrituario del idioma aymara, presenta 3 vocales
y veintiseis consonantes, a esto s adiere un alargamiento voclico la cal
Curso de Idioma Aymara

consideramos parte de la escritura aymara. Las tres vocales que presenta


el idioma aymara son: a, i y u. Los dos ltimos se pronuncian como /e/ y /o/
cuando est antes y despus de los consonantes post velares q, qh, q y x.
La elisin voclica es un tema tracendental y complejo en el aprendizaje
del idioma aymara porque consiste en la prdida de vocales cuando se ligan
con sujos y en la produccin de las frases u oraciones. En la estructura
oracional, las palabras que contienen tres vocales pierden la ltima vocal y
las palabras que preceden al verbo con dos vocales o ms de tres vocales
tambin pierden la ltima vocal y es el indicador del complemento directo
(CD), segn Pascual Gutirrez (2006 :17). De ah, la elisin vocalica
tiene la marca morfolgica dentro de la estructura gramatical aymara.
La variacin dialectal en una lengua es normal, no debe mostrarse
como problema sino como riqueza lingstica, tal como menciona
Abelln Giral (1976) a tiempo de indicar los tres principales caracteres
de un idioma: La abundancia, la eufona y la precisin. La abundancia
implica la variedad; la eufona implica el color; la precisin implica
la claridad. Y todas esas cualidades las posee el idioma aymara.
El manual, PENSANDO EN UN IDIOMA MILENARIA DE LOS
ANDES consiste en la reunin de las experiencias plasmadas en la
enseanza-aprendizaje del idioma aymara en los diferentes institutos
privados, no gubernamentales, centros educativos, etc., donde hemos
percibido concretamente la falta de materiales de enseanza-aprendizaje.
Est dividido en dos partes esenciales, la primera parte
est constituido por 64 lecciones que se reeren a situaciones
de la vida diaria, tambin incluyen el vocabulario y la aclaracin
gramatical. La segunda parte contiene los ejercicios que tiene
el objetivo de consolidar a la parte anterior del aprendizaje.
8

Curso de Idioma Aymara

Concluyendo de utilizar el presente manual, el usuario lograr


el manejo comunicacional del idioma aymara con los hablantes
en las diferentes situaciones, a su vez priorizar de conocer y
comprender de muy cerca la cosmovisin del mundo aymara con
principios de profunda reciprocidad y respeto a la naturaleza.
Finalmente, el trabajo titulado PENSANDO EN UN IDIOMA
MILENARIA DE LOS ANDES ojal que sirva como un instrumento de
consulta, especialmente a los interesados en aprender el idioma aymara
como L2, docentes, autoridades educativas, etc. Sin embargo, tambin
est sujeto a posibles omisiones y errores que s corregirn en los proximos
trabajos, y para esto es necesario que las personas anes al idioma aymara
hagan aportes y correcciones aadiendo al correo electrnico del autor.

ARU CHIMPUNAKA
MODO DE
ARTICULACIN
OCLUSIVOS:
Simples
Aspirados
Glotalizados

PUNTO DE ARTICULACIN
Bilabial
p
ph
p

Alveolar

Palatal

t
th
t

AFRICADOS:
Simple
Aspirado
Glotalizado
FRICATIVO:
Laterales
Nasales
Semi consonantes
Vibrantes

Velar

Post-velar

k
kh
k

q
qh
q

ch
chh
ch

m
w

VOCALES

s
l
n

ll

r
i

u
a

Alargamiento voclico //
Curso de Idioma Aymara

KIPKA ARUNAKA
/P/
Para
Pata
Yapu
Qapu

10

/Ph/
Saphi
Laphi
Phuchu
Phukhu

/P/
Jampi
Jumpi
Piqi
Pisqi

/T/

/Th/

/T/

Taqi
Taki
Tata
Taxa

Thaya
Thiya
Jathi
Qhathi

Tula
Tuna
Taji
Tiri

/K/

/Kh/

/K/

Tunka
Kunka
Laka
Paka

Khusu
Khunu
Khullu
Khallu

Kumu
Kuchu
Kana
Kama

/Q/

/Qh/

/Q/

Quta
Qura
Qulli
Qulla

Qhuru
Qhulu
Qhuna
Qhuya

Laqa
Laqu
Qau
Qallu

Curso de Idioma Aymara

/Ch/

/Chh/

Chaka
Chika
Chillpa
Chullpa

Chhiwchhi
Chhijchhi
Chhaja
Chhama

/S/

Chimi
Chumi
Macha
Jacha

/J/

/X/

Jallu
Jayu
Jupha
Jupa

Tixi
Chixi
Luxu
Tuxu

/L/

/Ll/

/M/

Laqa
Laka
Lupi
Luli

Llaphi
Llaki
Qullu
Qallu

Sullu
Sulla
Pusi
Chusi

/N/
Naya
Nasa
Manu
Wanu

Curso de Idioma Aymara

/Ch/

//
Ujua
Usua
Pichaa
Phichaa

Manqa
Manqha
Chama
Chhama

/W/
Wayna
Wayra
Waka
Waka

11

12

/Y/

/R/

//

Kayu
Jayu
Thaya
Khaya

Quri
Qari
Wari
Kari

Sapru
Jilri
Chka
Mayri

/I/

/U/

/A/

Isi
Phisi

Uru
Usu

Anu
Aru

Curso de Idioma Aymara

MAYR TAQA
ARUNTASIATAKI
W
al

Kamisaki

iki

A: Kamisak Kullaka.

B: Walik Jilata.

A: Aski urukipan kullaka.

B: Aski urukipanay jilata.

A: Aski jaypukipan kullaka.

B: Aski jaypukipanay jilata.

A: Aski arumakipan kullaka.

B: Aski arumakipanay jilata.

A: Kunjamasktasa.

B: Walikisktwa.

ARUNAKA

Alwa

maana

Aruma

noche

Uru

da

Chikaruma

media noche

Jaypu

tarde

Chikuru

medio dia

Curso de Idioma Aymara

13

SARXAATAKI

A Jikisikam mama.

B Jikisikamay tata.

A Qharurkam kullaka.

B Qharurkamay jilata.

A Jurprkam kullaka.

B Jurpurkamay jilata.

A Sarx.

B Sarxamaya.

ARUNAKA
Khuri walru anterior de anteayer Jichhru hoy
Walru anteayer

Qharru maana

Wasru ayer

Jurpru maana pasado


Uka jurpru despus de
maana pasado

14

Curso de Idioma Aymara

SUTI LANTI
Aymar arunxa, kimsaqalu suti lantiw utji, ukanakax p taqar jaljatawa.

SINGULAR

PLURAL

Naya

Nnaka (excluyente)

Juma

Jumanaka

Jupa

Jupanaka

Jiwasa

Jiwasanaka (incluyente)

ARUNAKA
Wawa.naka

nios/as

Uywa.naka

animales

Jaqi.naka

personas

Uta.naka

casas

EL sujo -naka es el marcador del plural,


indica dos o ms personas, cosas u objetos,
se traduce al castellano -s, -es.
Curso de Idioma Aymara

15

UTJAYIR CHAXTA ARUNAKA


Aymar arunxa, pusi utjayir chaxta aruw utji, ukanakax akirinakawa:
1ir. jaqi

- ja

2ir. jaqi

- ma

3ir. jaqi

- pa

su

4ir. jaqi

- sa

nuestro/a

UACHTAYAWI

16

Uta

Uta.ja.wa

Panka

Panka.ma.wa

Awtu

Awtu.pa.wa

Mama

Mama.sa.wa

Curso de Idioma Aymara

SUTI YATIATAKI
Aka aruskipawix suti yatiatakiwa. Tata Jusikux p jaqiruw sutinakap
jisktaski.
Nayan sutijax...
Kunas juman

Jupan sutipax...

sutimaxa?

P.

Kunas juman sutimaxa

R. Nayan sutijax Jorgewa.

P.

Kunas jupan sutipaxa

R. Jupan sutipax Carinawa.

P.

Jumansti

R. Nayan sutijax Milenkawa.

P.

Jupansti

R. Jupan sutipax Manueluwa.

Los sujos posesivos del idioma aymara deben


coadyuvar con los pronombres personales.

Curso de Idioma Aymara

17

KAWKINS QAMASI UK YATIATAKI


Tata Mariomp mama Warampix kh qullu qhipaxan qamasipxi, jupanakax
walja uywanipxiwa.
Kawkins qamasta
Khyan qamasta

P. Kawki.n.s jumax qamasta

R. Nayax Sopocachi.n qamasta

P. Kawki.n.s jupax qamasi

R. Jupax San Jorge.n qamasi

P. Jumasti

R. Nayax Miraoresa.n qamasta

P. Tatamasti

R. Jupax Alto marka.n qamasi.

El sujo na es el marcador del locativo se traduce en,


por eso cuando los nombres de lugares terminan en un
consonante se agrega con la vocal a, despus se aade con
el sujo na, pero, cuando terminan en un vocal se agrega
directamente con el sujo na.

18

Curso de Idioma Aymara

KAWKITAS UK YATIATAKI
Mama Mariamp mama Warampix Tarijatapxiwa, jupanakax Orur markan
aruskipasipki.

A Kullaka, jumax kawkitatasa

B Nayax Tarijatatwa,Jumasti

A Nayax Tarijata.rakitwa
A Tatam mamamax kawkitapxisa

B Tataj mamajax Tarijatapxarakiwa


B Nnakax Tarijan qamasipxta

KIMSR JAQIMPI
A Jilata, jupax kawkitasa
A Jupax Oruruta.rakiwa
A Tatap mamapasti

B Jupax Orurutawa,Jupasti
B Tatapax Orurutawa, mamapax
PotositawaJupanakax Orur
markan qamasxapxi.

El sujo raki expresa la igualdad y la


inclusin, se traduce tambin

Curso de Idioma Aymara

19

MARA YATIATAKI
Ayllu Laqa Utan qamasir jilatanak kullakanakax taqiniw mar yatisi
munapxi.
Nayax sullkiritwa

Nayax taypiritwa

Nayax jiliritwa

P. Jumax qawqha mara.ni.tasa.

R. Nayax p tunk mara.ni.twa.

P. Jumasti.

R. Nayax kimsa tunk mara. ni.twa.

P. Kullakamax qhawqha mara.ni.sa. R. Jupax tunka suxtan mara.ni.wa.


P. Jumasti.

R. Nayax p tunk mayan mara.ni.twa.

Cuando el sujo ni se aade a los nombres


est en funcin del posesivo y se traduce al
castellano como verbo tener.
20

Curso de Idioma Aymara

KUNA LURIRIS UK YATIATAKI


Aymar markanx akham sawiw utji: Inkasax chiwit qalax lupir
ituqaskaawa, jan ukax lupit chiwir itkataskaawa.

Jupax yatichiriwa

Jupax yatiqiriwa

A Jumax kuna luriritasa

Jupax qulliriwa

B Nayax qulliritwa, qulla


utan Irnaqta: jumasti

A Nayax yatichiritwa, yati utan


irnaqta Jupasti

C Jupax yatiqiriwa, yati utanrak


yatiqi

ARUNAKA
Nayax anatiritwa

Yo soy jugador

Jumax arxatiritawa

Eres abogado

Jupax qiwiriwa

l es chofer

Jiwasax qilqiritanwa

Nosotros somos escritores

En el idioma aymara, el sujo -iri sirve para


nominalizar los verbos.
Curso de Idioma Aymara

21

JISKTAATAKI
Tata Pedrox Marioruw jisktaski, Pedrox Marion tatapan mamapan
sutinakap yati muni.
Jumax kuna
sutinitasa

Nayax Pedro
sattwa

A Kuna sutinis juman mamamaxa.

B Mamajan sutipax Marthawa.

A Tatamansti.

B Tatajan sutipax Carlowa.

A Jumax sullkanitati.

B Janiwa.

Tal como podemos apreciar, el sujo sti se


traduce al castellano y? Con el signicado
interrogativo, se aade a diferentes clases
de nombres.
22

Curso de Idioma Aymara

UTASIATAKI
kamisaki

waliki

P. Aski urukipan kullaka

R. Aski urukipanay jilata

P. Kunas juman sutimax kullaka

R. Nayan sutijax Andreawa, jumansti

P. Nayan sutijax Oscarawa,


kawkins jumax qamasta, kullaka R. Nayax Miraoresan qamasta.
P. Nayax Villa Armonian qamasta
P. Jichhax kawkins irnaqta

R. Orurun secretariat irnaqta,..jumasti

P. Nayax Tarijan yatichirit irnaqta


P. Kuna sutinis masimaxa

R. Masijan sutipax Zulmawa

P. Waliki, jikisikam kullaka

R. Jikisikamay jilata

ARUNAKA
Qamaa

vivir en armona

Utjaa

vivir en la existencia

Jakaa

sobrevivir,

Curso de Idioma Aymara

23

UTAYAATAKI
Mariomp Anampix jacha yati utan utasipxi, jupanakax purapat
yanaptasisaw aymar ar yatiqasipki.

A Nayax Juan Quispe sattwa,

B Masijax Milenka Yujra satawa,

jichhax San Jorgen Qamasta,

San Jorgenrak qamasi,

nayax aymar yatiqiritwa,

jupax aymar yatiqirirakiwa,

tunka phisqhan maranitwa,

p tunk maraniwa,

tatajan sutipax Carlos Quispewa,

tatapan sutipax Linu Yujrawa,

mamajan sutipax Marthawa,

mamapan sutipax Wara Ticonawa,

m jilanikitwa.

jupax m kullakan m jilaniwa,

ULLARTAPXAANI
: Juanchux jacha yati utan aymar yatiqi, jupax Copacabanatawa
jichhax chukyaw markan qamxi .
:Milenkax kipkarakiw jacha yati utan aymar yatiqi, jupax
Chukyaw markan yuririwa jichhax Tiwanakuruw irnaqir sara
muni.

24

Curso de Idioma Aymara

KAWKSAS UK YATIATAKI

A Kawksas chiqaxa

B Chiqax aksawa

A Kupisti

B Kupix aksawa

A Kawsats willkax jalsuni

B Khaysat willkax jalsuni

A Kawsarus willkax jalanti

B Khaysaruw willkax jalanti

A Yuspajara, walikpun

B Janiw kunakisa.

yatichtistaxa

ARUNAKA
Thiya

borde / orilla

Kuchu

rincn

Chiqa

lado isquierdo

Kupi

lado derecho

Nayra

adelante

Qhipa

atrs

Willka jalsu este

Willka jalanta

oeste

Uksawa

Aksawa

este lado es

Curso de Idioma Aymara

ese lado es

25

ARUSKIPAWI
Qullasuyu Bolivia markasanxa, kimsa tunk jila aruw utji, yaqhip arunakax,
armataxiwa.

Kun sas muni

A Jumax aymar parliritati.

...sa muni

B Jsa, nayax parliritwa.

A Ukjamax kun sas muni


qharurkama Castellan arunxa.
A Kuna arunaks parla yatta.

B Ah hasta maana.
B Aymara, Castellano,
Ingles ukanaka.

A Waliki, ukhamax jallalltatatawa...

26

Curso de Idioma Aymara

PAYR TAQA
CHACHA WARMI
Aymar sarawinxa, kunas panipuniw sapxiwa, ukatwa sapa ayllunxa
chacha warmipuniw wali yqata.

Curso de Idioma Aymara

Chacha
Wayna
Yuqa

Warmi
Tawaqu
Phuchha

Yuqalla
Achachila
Awkchi
Tullqa
Allchhi

Imilla
Awicha
Taykchi
Yuxcha
Wawa

Tiyu
Ichutata

Ipala
Ichumama
27

UACHTAYIR ARUNAKA
Aymar arunxa, kimsa uachtayir aruw utji, uka uachtayir arunakax
akirinakawa:
Uka
Aka
Khaya

Kunas akaxa

ukax panqarawa

Kunas ukaxa

akax qunuawa

Kunas khayaxa

khayax utawa

Para mostrar varios objetos y cosas, podemos


combinar con el sujo naka, es decir ukanaka,
esos aknaka, estos khnaka, aquellos/as.
28

Curso de Idioma Aymara

SAMINAKA
Aymar markan wiphalapax paqalqu saminiwa, uka saminakax janiw ina
ukjamakikiti, jan ukax may maya uachtawinakanirakiwa.

Janqu
Blanco
Wila

Larama

Qillu

Rojo

Azl

Amarillo

Uqi

Chuxa

Chiyra

Chuchi

Sajuna

Plomo

Verde

Negro

Caf

Celeste

Churi

Kulli

anti

Naranjado

Lila

Rosado

Laqhu
Chuxa
Verde
claro

Qullasuyu, Bolivia markan wiphalapax kimsa


saminiwa uka saminakax akirinakawa: wila, qillu
ukjarux chuxa.
Curso de Idioma Aymara

29

ISINAKA

WISKHU

LLUCHU

Aymar markanxa, taqiniw jilr mallkusar chhijllapxaasa. Mallkux wali


markasat amuytiriapawa. Yaqhip isinakapax akirinakawa.

P. Kuna saminis uka wiskhuxa

R. Uka lluchux chuxa saminiwa

R. Aka wiskhux chiyar saminiwa

WAKA

P. Kuna saminis aka lluchuxa

P. Kuna saminis kh Wakaxa


R. Kh wakax uqimpit chuxampitawa.

30

Curso de Idioma Aymara

-NKI CHAXTA ARU

PULLIRA
P. Khitinkis uka pulliraxa
R. Aka pullirax mamajankiwa

P. Khitinkis uka punchuxa


R. Aka punchux nayankiwa

PHULLU

P. Khitinkis aka manqhanchaxa


R. Uka manqhanchax jupankiwa

PUNCHU

MANQHANCHA

Aka chaxta arux jiskta arunakaruw jakachasi. Wali wakiskiriw


jisktaataki, ukjamarak jaysaataki.

P. Khitinkis kh phulluxa
R. Kh phullux mamajankiwa

El sujo nki del idioma aymara se traduce de, tiene


carcter genetivo. Ac se muestra siguido al pronombre
interrogativo khiti quin
Curso de Idioma Aymara

31

QUTU ARUNAKA

CHUMPA

ALMILLA

Aka jisktawinakarux jaysapxsnawa jsa, saya jan ukax janiwa uka


arunakampi.

P. Aka laram chumpax


jumankiti

P. Uka chumphi almillax


mamamankiti

R. Jsa,
uka
laram
chumpax nayankiwa

R. Saya, aka chumphi


almillax mamajankiwa

R. Janiw
uka
laram
chumpax nayankitti,
uka laram chumpax
jilajankiwa.

R. Janiw uka chumphi


almillax mamamankiti,
uka chumphi almillax
phuchhajankiwa.

Tal como hemos notado, las oraciones


interrogativas requieren de una respuesta
armativa o negativa.
32

Curso de Idioma Aymara

JISKTAWINAKAR JAYSAATAKI
Iyaw siri, jiskhiri, janiw siri, ukjarux janit sas jiskhir arunakax
chiqaparjam arsuatakiw aski.

P. Jupax qulliriti
R. Saya, jupax qulliriwa.
P. Jupax yatichiriti
R. Janiw jupax yatichirikiti, jupax qulliriwa.

P. Jupax Espaa markankiriti


R. Janiw Jupax Espaa markankirikiti
Jupax Venezuela markankiriwa.

P. Jupax mama Marian phuchhapati


R. Saya, jupax mama Marian phuchhapawa.
P. Janit jupax mama Waran phuchhapki
R. Janiwa, jupax mama Marian
Phuchhapawa..

Curso de Idioma Aymara

33

JAKHUANAKA
Jakhuax jasakiwa, janiu chamakiti. Nayraqatax ampar lukananak mayat
qalltas tunkakam jaktama.

34

Chusa

15

Tunka phisqhani

Maya

16

Tunka suxtani

Paya

17

Tunka paqalquni

Kimsa

18

Tunka kimsaqalquni

Pusi

19

Tunka llatunkani

Phisqha

20

P tunka

Suxta

21

P tunk mayani

Paqalqu

30

Kimsa tunka

Kimsa qalqu

50

Phisqha tunka

Llatunka

90

Llatunk tunka

10

Tunka

100

Pataka

11

Tunka mayani

500

Phisqha pataka

12

Tunka payani

1.000

Waranqa

13

Tunka kimsani

1.000.000

Milluna

14

Tunka pusini
Curso de Idioma Aymara

JAKTHAPIA JAKHUQAA
MIRAYAA JALJAA
Jakhuanakampix jakthapsnawa, jakhuqsnawa, mirayaraksnawa,
ukhamarak jaljaraksnaw akhamata.

P. P quqamp m quqampix qawqha quqasa


P. Payamp mayampix qawqhasa

=
=

R. Kimsa quqawa
R Kimsawa

P. Kimsamp payampix qawqhasa


P. Tunkamp p tunkampix qawqhasa

R. Phisqhawa
R.Kimsa tunkawa

P.Tunkat pay apaqama, qawqhasa


P. Patakat phisqha tunk apaqama, qawqhasa

R. Kimsaqalquwa
R. Phisqha tunkawa

P. Kimsa kut pay jaktama, qawqhasa


P. P kut tunk jaktama, qaqhasa

R. Suxtawa
R. P tunkawa

P. Tunkat panr jaljama, qawqhakamasa


P. Phisqhat panr jaljama, qawqhakamasa

R. Phisqakamawa
R. P chikatankamawa

Curso de Idioma Aymara

35

-NI CHAXTA ARU


Jichhax jisktawinakar jaysarak yatiqapxaani.

P. Jumax qawqha maranitasa

R. Nayax p tunk
maranitwa

P. Nayax qawqha pankanitsa

R. Jumax kimsa
pankanitawa

P. Jupax qawqha qilqaanisa

R. Jupax p
qilqaaniwa

P. Jiwasax qawqha qunuanitansa

R. Jiwasax p
qunuanitanwa

Debemos pronunciar notablemente las palabras


interrogativas como qawqha cuanto y kawkha
donde porque estas palabras tienen signicados
distintos.
36

Curso de Idioma Aymara

PACHA SARAYIRI

ARUSKIPAWI

A Kullaka, mayay jisktasima.

B Kunacha.

A Pachay awistita, kuna pachaxisa.

B Pusi jayput phisqha


katanakampixiwa.

A Yuspajar kullaka, ukhamax mk sar.


Curso de Idioma Aymara

B Iyaw jilata, saramaya.


37

KIMSR TAQA
JANCHI SUTINAKA
Janchinakasan sutinakapat yatxataax wali wakiskiriwa. Yaqhip sutinakax
akirinakawa.

38

Curso de Idioma Aymara

QULLIRIN JISKTANAKAPA
Qullirinakax aymar markan sarawipat yatipxaapawa.Ukhamarak taqi
munasi chuymampiw usutanakar yanaptapxaapa.

PAYIR JAQIR JISKTAATAKI


P. Jilata, kunas jumar ustama

R. Nayar piqiw usutu

P. Achachila, jumax kunat usutatasa

R. Nayax kayut usuttwa

KIMSIR JAQIT JISKTAATAKI


P. Jupar kunas usu

R. Jupar piqiw usu

P. Awichamax kunat usutasa

R. Awichajax kayut usutawa

Algunas enfermedades de la cultura aymara


son psicolgicas, tales como el ajayu, katja,
anchanchu, etc.
Curso de Idioma Aymara

39

M QAMAWI
Ayllu Machaq Markan Wali kuchikiw tata Rolandomp mama Mariampix
qamasipxi, jupanakax wali munasi chuymanipxiwa.

Mama Mariamp tata Rolandompix jaqichatapxiwa, jupanakax kimsa


wawanipxiwa, p yuqall m imilla, jilr yuqapax Mariowa, taypr phuchhapax
Monicawa, sullka yuqapax Gorgewa, taqpachaniw ayllu Machaq Markan
qamasipxi.

JAYSAATAKI
1.Kuna sutinis mama Marian chachapaxa
R..................................................................................................
2.Tata Rolamdomp mama Mariampix qawqha wawanipxisa
R. ...............................................................................................
Los nombres propios del idioma aymara mantienen su
escritura original, aunque los hablantes monolinguies
de este idioma lo refonemizan.
40

Curso de Idioma Aymara

SUTI CHIMPU
Qullasuyu Markan qamasirinakax suti chimp apnaqasipxaasapuniwa,
jan ukax janiw jaqirjam ujatapksnati.

SUTI PHUQHATA: DIEGO ALANOCA CONDORI


KAWKITASA: BOLIVIATAWA
KAWKINS QAMASI: ALTU-MARKANA. AV.
TUPAK KATARIN QAMASI. JAKHUWIPAX - 20WA.
JAQICHATAT JANICHA: JANIWA
KUNRSAS YURITAYNA: 2 URU SARAQATA
SATA QALLTA PHAXSINA 2006 MARANA
KUNA LURIRISA: YATIQIRIWA
--------------------------RIXINTAATAKI

Diego Alanocax Boliviatawa, jupax Altu markan


qamasi, janiw jaqichatakiti, urupax 20 uru saraqata
sata qallta phaxsinkiwa, jupax yatiqiriwa.

ARUNAKA

Curso de Idioma Aymara

Phuqhata

completo

Jaqichata

casado

Apnaqaa

manejar/ portar
41

WILA MASI
Rolando

Manuel

Mara

Ana

Monica

Wara

Rolandomp Marampix p wawanipxiwa, m yuqa, m


phuchha, jilr yuqapax Manuel sutiniwa, sullka phuchhapax
Mnica sutiniwa. Manuelox tata Rolandon jilr yuqapawa.
Manuelon warmipax Ana sutiniwa,Rolandomp Anampix
m phuchhanipxiwa, phuchhapax Wara sutiniwa. Waran
achachilapax

Rolando

sutiniwa,

awichapax

Maria

sutiniwa. Warax janiw jilanikiti, sapa imill wawakiwa.

42

Curso de Idioma Aymara

UTAYASIATAKI
Jilatanak kullakanaka...
Jilata, kawkits jutta

A Aski urukipan jilatanak kullakanaka,


Nayan sutijax Ricardo Quispewa,
Nayax qulliritwa,
Chukyaw markat purinta,
Jumanakamp aruskiptaataki...

Tata Ricardo Quispex ayllu Janqu Qalaruw puri


ukanxa, taqi jilanak kullakanakampiw aruskipi, quma
um tuqita, ukhamarak kumar jakasi tuqinakata.

Curso de Idioma Aymara

43

UNAQANAKA

Jupax wali kusisitawa


Ella es muy alegre

Jupax wali llakitawa


Ella es muy triste

Jupax wali thithitawa


l es muy enojado

Jupax wali jiwakiwa


Ella es muy bonita

Jupax wali tuqisiriwa


l es muy criticn

Jupax wali asxaririwa


l es muy tmido

Jupax wali chikhiwa


Ella es muy inteligente

Jupax wali qaphawa


l es buen trabajador

Jupax wali jayrawa


l es muy ojo

ARUNAKA

44

Jacha

grande

Jiska

pequeo

Thantha

ropa vieja

Machaqa

nuevo
Curso de Idioma Aymara

PATA UYWANAKA
Uka uywanakax pata thaya uraqin jakasiripxiwa, tarwanakap phuyunakap
ukhamarak lipichinakapax wali askiw aymar sarawinxa.

MALLKU cndor

QARWA llama

TITI puma

WANAKU huanaku

ALPACHU alpaca
WARI vicua

Curso de Idioma Aymara

45

PUSR TAQA
PACHA
Nayra achachil awichanakasax pachaparuw kuns lurapxiritayna,
pachaparuw yapuchapxiritayna, chuuchapxiritayna, jukampinakampi
ukatwa aymar markanxa kuna luraas pachanikiw saw arux utji.
Jupanakax qalanakata, warawaranakata, jamach kanwanakata
jukampinakat pach sarayapxiritayna.

JALLU

CHHIJCHHI

LUPI

KHUNU

THAYA

QINAYA

ARUNAKA
Chamaka
Juyphi
Chhullunkhi
Juntu
Llaphi
Chiwi
Urpu
46

oscuridad
helada
hielo
caliente
tibio
sombra
neblina
Curso de Idioma Aymara

PHAXSINAKA
Aymar arunxa, phaxsi arux p amuytawinxa, akanxa sa muniwa los
meses del ao, yaqha arsuwinx sa munarakiwa la luna

Curso de Idioma Aymara

AYMARA
Chinuqa

CASTELLANO
Enero

Anata

Febrero

Achuqa

Marzo

Llamayu

Abril

Qasawi

Mayo

Mara taqa

Junio

Willka kuti

Julio

Lakan phaxsi

Agosto

Sata qallta

Septiembre

Taypi sata

Octubre

Lapaka

Noviembre

Jallu qallta

Diciembre

47

KUNS UKAN LURASKAPXI

(1)

Kumpurill patan walja panqaraw apxatata.

(2)

Sapakiw jiska Warax muik tixitamp anatasiski.

(3)

Mama Mariyax qarwa tarw qapuski.

(4)

Phisix jiska Wararuw uchukiski.

(5)

Maryux awtumpiw anataski.

(6)

Julikun utapax yatiqa ut jakankiwa.

El sujoska, marca el presente progresivo,


es decir la accin se realiza en el mismo
momento se traduce al Castellano ando, endo
y yendo.
48

Curso de Idioma Aymara

JAMUSIANAKA
P.
R.
P.

Kun kun siritasa


Jay jay siritwa
Kunas kunasa,
M tawaqux
Muykas thuqhkasax
Mkiw usuripti
P.
R.

Kunpachasa
Ukax...

qapuwa

P.
R.
P.

Kun kun siritasa


Jay jay siritwa
Kunas kunasa...

P.
R.
P.

Kunpachasa
Ukax...

chiwiwa

P.
R.

Kun kun siritasa


Jay jay siritwa
Kunas kunasa,
Umar mantasax jan charanjatasiri
Ninar mantasax jan nakhantayasiri

ARUNAKA

Curso de Idioma Aymara

Wallqi

Preada

Charana

Hmedo
49

SWINAKA
Manuelitux wajchawa, achachilapampikiw qamasi. Achachil Siskux
Manuelit allchhiparuw iwxaski.

1.
2.
3.
4.
5.

Janiw awk taykar jachayakiti,


jan kunaniw jiwaa.
Janiw uta punkur qunukiti,
jaqiw karintasiri.
Janiw yuqall wawanx nakhantat chuqix manqakiti,
ijma warmimpiw jaqichasia.
Janiw chiqa wiskhump jawqasikiti,
qhichhaawa.
Janiw ampar lukanamp kurmir pikchukikiti,
ampar lukanaw usaqasiri.

Aymar markanxa, qhip nayr utasaw


sarnaqaa, sasaw achachil awichanakasax
iwxasiri.
50

Curso de Idioma Aymara

SIW SAWI
PILPINTUMPIT LULIMPITA

M kutix sumi pata uraqin m qillu panqaraw jilatayna, uka


panqarax wali jiwakpun panqaratayna, sapakitap laykux taqiniw wal jupar
munapxatayna.
Ukatwa

urux

lulimp

pilpintumpix

panqaratjamax

wal

waykasipxatayna, ukjamarak nuwasipxatayna, ukjamaruw panqarax m


chamak thaya aruman aliqakiw chhaqhatayna, ukjam ujasax pilpintump
lulimpix wali mulljataw aruskipxapxatayna. ukatxa m arumakirakiw
panqarax pachpan panqarxatayna.
Ukhat jichhurkamax plpintump lulimpix wiay masixapxiw
sapxiwa.
El sujo tayna es el marcador de tiempo de remoto
lejano, donde aparece generalmente en los relatos de los
cuentos, historias etc. Se traduce al castellano habia
Curso de Idioma Aymara

51

CHUQI SATAXATA

Tata Jusikump-mama Thayampix pamparuw wali alwat chuq satir


sarapxi, wali kuchikiw jupanakax taqi kast chuqinak satapxaraki, wila
chuqi, sani imilla, axawiri, pitikilla jukampinakampi.Tata Jusikux waka
yapitampiw sukarpayi, mama Thayax makirakiw sukar chuq ilunti, ukharux
sullka yuqapaw qhipat iwij wan qhallantaraki, ukhamarus jupanakax
kimsa wawanipxiwa, p yuq m phucha, Jilir yuqapax jacha yati utan
arxatiatakiw yatxataski, phuchhapax qullir yanapiriatakiw yatiqaskaraki.
Ukatwa tata Jusikump mama Thayampix wali kusisit qamasipxi.

JAYSAWI

52

1.

Kuna sutinis mama Thayan chachapaxa


R.................................................................................

2.

Mama Thayamp tata Jusikumpix qawqha wawanipxisa


R.................................................................................
Curso de Idioma Aymara

UYWANAKAT ULLAPXAANI

QARWA
Qarwax

pata

thaya

uraqin

jakasir uywawa, ukampisa qipi


khumnaqir

uywawa,

tarwapax

wali askiw chankha qapuataki


ukhamarus uka chankhanakax
walirakiw isinak sawuataki.
Qarwax uta uywawa ukjamarus
wali chikhi uywat utatawa.

MALLKU
Mallkux
sipan

taqi

jamachinakat

jachawa,

ukjamarus

jacha khunu qullu patanakan


yatitarakiwa.
khitis

Mallkurux

sawkaskaspat

ukhamarak

mallkux

janiw

sapxiwa,
awyayala

uraqin chimpupat utatarakiwa.


Mallkux wali qamasan axsarkay
jacha jamachiwa.

Curso de Idioma Aymara

53

PHISQHR TAQA
ARU LURAYIRINAKA
Ullartapxaaniwa phisqa tunka aru lurayirinaka, uka aru lurayirinakax a
chaxta aruruw tukuyapxi.

54

Nro

ARU
LURAYIRINAKA

Nro

ARU
LURAYIRINAKA

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.

Ayrua
Apnaqaa
Anataa
Awatia
Apania
Achiktaa
Apthapia
Alaa
Aljaa
Amtaa
Arxataa
Armaa
Aruntaa
Chiqtaa
Chukua
Chintaa
Istaa
Irnaqaa
Ikia
Imaa
Jayllia
Jakhua
Jalaa
Jutaa
Jiwaa

26.
27.
28.
29.
30,
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
38.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.

Jisktaa
Jawsaa
Jistkataa
Jampatia
Jachaa
Jaljaa
Jaria
Jaytaa
Jaysaa
Juntuchaa
Jaqichaa
Kiyaa
Kuttayaa
Kharjaa
Khuyua
Kanaa
Katuqaa
Larua
Luraa
Lupia
Lipiyaa
Llamayua
Manqaa
Munaa
Mistua
Curso de Idioma Aymara

ARUNAK TAMACHAATAKI
TIEMPO PASADO PRESENTE SINGULAR
PRONOMBRES
PERSONALES

FORMA
AFIRMATIVA

FORMA
INTERROGATIVA

-twa
-tawa
-i-uywa
-tanwa

-tti
-tati
-iti -uti
-tanti

Nayax
Jumax
Jupax
Jiwasax

FORMA
NEGATIVA

janiw
janiw
janiw
janiw

-ktti
-ktati
-kiti
-ktanti

FORMA NEGATIVA
INTERROGATIVA

janit
janit
janit
janit

-kta
-kta
-ki
-ktan

TIEMPO PASADO PRESENTE PLURAL


PRONOMBRES
PERSONALES

FORRMA
AFIRMATIVA

Nnakax
Jumanakax
Jupanakax
Jiwasanakax

-pxta
-pxta
-pxi
-pxtan

FORMA INTERROGATIVA

-pxtti
-pxtati
-pxiti
-pxtanti

FORMA
INTERROGATIVA

janiw
janiw
janiw
janiw

-pktti
-pktati
-pkiti
-pktanti

FORMA NEGATIVA
INTERROGATIVA

janit
janit
janit
janit

-pkta
-pkta
-pki
-pktan

TIEMPO FUTURO SINGULAR


PRONOMBRES
PERSONALES

FORRMA
AFIRMATIVA

- ..
- .. ta
- ni
-ani

Nayax
Jumax
Jupax
Jiwasax

FORMA INTERROGATIVA

-tti
-tati
-niti
-aniti

FORMA
NEGATIVA

janiw
janiw
janiw
janiw

-ktti
-ktati
-kaniti
-kaniti

FORMA NEGATIVA
INTERROGATIVA

janit
janit
janit
janit

-k
-kta
-kani
-kaani

TIEMPO FUTURO PLURAL


PRONOMBRES
PERSONALES

Nnakax
Jumanakax
Jupanakax
Jiwasanakax

FORRMA
AFIRMATIVA

-px
-pxta
-pxani
-pxaani

Curso de Idioma Aymara

FORMA INTERROGATIVA

-pxtti
-pxtati
-pxaniti
-pxaniti

FORMA
NEGATIVA

janiw -pktti
janiw -pktati
janiw -pkaniti
janiw -pkaniti

FORMA NEGATIVA
INTERROGATIVA

janit
janit
janit
janit

-pk
-pkta
-pkani
-pkaani

55

TIEMPO PRESENTE PROGRESIVO SINGULAR


PRONOMBRES
PERSONALES
Nayax
Jumax
Jupax
Jiwasax

FORMA AFIRMATIVA
-sktwa
-sktawa
-skiwa
-sktanwa

FORMA INTERROGATIVA
-sktti
-sktati
-skiti
-sktanti

FORMA
NEGATIVA
janiw
janiw
janiw
janiw

FORMA NEGATIVA
INTERROGATIVA

-ktti
-ktati
-kiti
-ktanti

janit
janit
janit
janit

-kta
-kta
-ki
-ktan

TIEMPO PRESENTE PROGRESIVO PLURAL


PRONOMBRES
PERSONALES
Nnakax
Jumanakax
Jupanakax
Jiwasanakax

FORRMA AFIRMATIVA

FORMA INTERROGATIVA

-skapxtwa
-skapxtawa
-skapxiwa
-skapxtanwa

-skapxtti
-skapxtati
-skapxiti
-skapxtanti

FORMA
NEGATIVA

FORMA NEGATIVA
INTERROGATIVA

janiw -pktti
janiw -pktati
janiw -pkiti
janiw -pktanti

janit -pkta
janit -pkta
janit -pki
janit -pktan

TIEMPO REMOTO CERCANO SINGULAR


PRONOMBRES
PERSONALES
Nayax
Jumax
Jupax
Jiwasax

FORRMA AFIRMATIVA

FORMA INTERROGATIVA

-ytwa
-ytawa
- .. nwa
-ytanwa

-ytti
-ytati
- .. nti
-ytanti

FORMA
NEGATIVA

FORMA NEGATIVA
INTERROGATIVA

janiw -kaytti
janiw -kaytati
janiw - .. kanti
janiw -kaytanti

janit -kayta
janit -kayta
janit -kna
janit -kaytan

TIEMPO REMOTO CERCANO PLURAL


PRONOMBRES
PERSONALES

Nnakax
Jumanakax
Jupanakax
Jiwasanakax

56

FORRMA AFIRMATIVA

FORMA INTERROGATIVA

-pxaytwa
-pxaytawa
-..nwa
-pxayatanwa

-pxaytti
-pxaytati
-pxanti
-pxaytanti

FORMA
NEGATIVA

janiw -pkaytti
janiw -pkaytati
janiw -pkanti
janiw -pkaytanti

FORMA NEGATIVA
INTERROGATIVA
janit -pkyata
janit -pkayta
janit -pkna
janit -pkaytan

Curso de Idioma Aymara

TIEMPO REMOTO LEJANO SINGULAR


PRONOMBRES
PERSONALES
Nayax
Jumax
Jupax
Jiwasax

FORMA AFIRMATIVA
-ttwa
-ttawa
-taynawa
-ttanwa

FORMA INTERROGATIVA
-ttti
-ttati
-taynati
-ttanti

FORMA
NEGATIVA
janiw -kattti
janiw -kattati
janiw -kataynati
janiw -kattanti

FORMA NEGATIVA
INTERROGATIVA
janit -katta
janit -katta
janit -katayna
janit -kattan

TIEMPO REMOTO LEJANO PLURAL


PRONOMBRES
PERSONALES
Nnakax
Jumanakax
Jupanakax
Jiwasanakax

FORRMA
AFIRMATIVA
-pxattwa
-pxtatawa
-pxataynawa
-pxattanwa

Curso de Idioma Aymara

FORMA INTERROGATIVA
-pxattti
-pxattati
-pxataynati
-pxattanti

FORMA
NEGATIVA
janiw -pkattti
janiw -pkattati
janiw -pkataynati
jnaiw -pkattanti

FORMA NEGATIVA
INTERROGATIVA
janit -pkatta
janit -pkatta
janit -pkatayna
janit -pkattan

57

JISKTA ARUNAKA
Jiskta arunakarux walja chaxta arunakaw jakachasi uka chaxta
arunakar mayjtayiwa.

Kuna.sa
Khiti.sa
Qawqha.sa
Kawkiri.sa
Kawkha.sa
Kunjama.sa
Kunarsa.sa / kunaqata.sa

Qu es
Quin es
Cunto es
Cul es
Dnde es
Cmo es
Cundo es

Tal como podemos apreciar, estos pronombres exigen


que el sujo -sa de informacin se aada para formular
las preguntas, asimismo cuadyuva juntamente con el
sujo -xa tpico.
58

Curso de Idioma Aymara

UTAT CHAXTA ARUNAKA


Aymar arunxa
akirinakawa.
Chaxta
arunaka

walja

chaxta

arunakaw

Uachtayawinaka

utji,

wali

utatanakax

Suti

Castellano

-ru

Jupax anuruw tant waxti

Direccional

a, hacia, al

-taki

Jupax tatapatakiw isi ali

Destinativo

para

-mpi

Jupax warmipampiw irnaqi

Conjuntor

y, con

-ta

Nayax wiyachat jutta

Procedncia

de, desde

-raki

Jupax jilajatakirakiw irnaqi

Destinativo

tambin

-na

Kawkins utji

Localizador

en

-nki

Khitinkisa

Genetivo

de

-kama Kawkhakamas sarta

Limitativo

hasta

-puni

Qawqhapunisa

Denitivo

siempre

-ki

Jukitakiwa

Afectivo

no ms

-ni

M jilanikitwa

Posesivo

tener

-iri

Manqiri

Nominalizador

dor

-naka

Jupanakawa

Pluralizador

es, -s

-si

Jupax manqasiskiwa

Reexivo

se

-ta

Quntasimay jila

Minimizador

UACHTAYAWI
P. Kunarus mark sarta
R. Alasiriw mark sarta

P. Kawkharus atamirij uchta


R. Akharuw atamirim uchta

P. Khitirus qulq churta


R.. Juparuw qulq churta

P. Kunarsarus jutta
R. Japjaruw jut

P. Qawqharus chuq aljta


R. Jukarukiw chuq aljta

P. Kawkirus sarta
R. Achacachiruw sarta

De esta manera se pueden combinar los pronombres


interrogativos juntamente con los sujos ms usuales.
Curso de Idioma Aymara

59

PURAPAT YANAPTASIATAKI

Nayax jumaruw qulq mayt.sma

(1ra y 2da persona)

Nayax juparuw qulq mayt.ta

(1ra y 3ra persona)

Jumax nayaruw qulq mayt.ista

(2da y 1ra persona)

Jumax juparuw qulq mayt.ta

(2da y 3ra persona)

Jupax nayaruw qulq mayt.itu

(3ra y 1ra persona)

Jupax jumaruw qulq mayt.tama

(3ra y 2da persona)

Jupax juparuw qulq mamyt.i

(3ra y 3ra persona)

Jupax jiwasaruw qulq mayt.istu

(3ra y 4ta persona)

Jiwasax juparuw qulq mayt.tana

(4ta y 3ra persona)

En la conjugacin pronominal del idioma aymara


no todos los verbos tienen esta caracterstica,
con mayor frecuencia participan los verbos como
munaa, churaa, aljaa, istaa, etc.
60

Curso de Idioma Aymara

APA ARU LURAYIRINAKA


Aka qutu arunakax jamuqatanakar uxattas qilqtatawa

AYAA
Tiyujax uraq phataatakiw pik
ayaski.

QIPIA
Tata Jusikux qhatun aljaatakiw chuq
qipiski.

WAYUA
Waynax isip taxsuatakiw um
wayuski.

IRAA
Mariox kankaatakiw wallpa kanw
iraski.

Curso de Idioma Aymara

61

ITUA
Masijax wali qaritaw jayu tik ituski.

MARQAA
Claudiax wakar waxtaatakiw siwar
marqaski.

ASAA
Jupax wawapatakiw chayru manq
asaski.

ICHUA
Mama Mariax asu waw qullayiriw
ichuski.

JIKHAA
Qhaturuw tata Rimichux qarw jikhaski.

QHIWIA
Mariela tawaqux utaparuw kull
qhiwiski.

62

Curso de Idioma Aymara

JACHIA
Qhatun mama Mariax juph
jachnaqaski.

WIYAA
Uka jaqix nin wiyaski.

PHUXTUA
Qhatun kh mamax ulluk
phuxtnaqaski.

TIMPHIA
Jupax chuq timphnaqaski.

En el idioma aymara existen ms de 30 verbos de llevar, las


cuales se traducen apaa. Es muy probable que la cultura
aymara en condicin de ser nmada tenian la necesidad de
transportar de diferente manera, es decir, de un lugar a
otro por eso los verbos de llevar son elementales en este
idioma.
Curso de Idioma Aymara

63

WAKTAYAWI

IYAW SIRI

JISKHIRI

Nayax ut saraajawa

Nayax ut saraajati

Jumax ut saraamawa

Jumax ut saraamati

Jupax ut saraapawa

Jupax ut saraapati

Jiwasax ut saraasawa

Jiwasax ut saraasati

JANIW SIRI

JANIT SAS JISKHIRI

Janiw nayax ut saraajakiti

Janit nayax ut saraajaki

Janiw jumax ut saraamakiti

Janit jumax ut saraamaki

Janiw jupax ut saraapakiti

Janit jupax ut saraapaki

Janiw jiwasax ut saraasakiti

Janit jiwasax ut saraasaki

Las obligativas del idioma aymara trascienden


de la composicin de sujos posesivos -ja, ma, -pa, -sa y con la obligativa -a.
64

Curso de Idioma Aymara

SUXTR TAQA
YUSPAJARTASIATAKI
Yuspajar tata

Janiw kunatsa

A Walikpun yanaptistax tata,


nayax jumar kuns yanaptxarakimawa
walpun jumar yuspajarsma.
B Iyaw tata, janiw kunakisa.

Aymar markanx taqi kunas aynikiwa, ukatwa


jichhurunakanxa ayni, minka, waki, ukanakax
jukamp jachanchayapxaasa.
Curso de Idioma Aymara

65

JISKTASIATAKI
San pedrox kh alayawa
Kawkhas San pedroxa

A Aski ur churatam mama.

B Jumarus ukhamaraki.

A Mama, mayay jisktasima.

B Kunacha.

A Kawkhas mama Julian


utapaxa.

B Mama Julian utapax kh


aynachawa, aka chiqapnam
mantaskakima, ukankaspa chawa.

A Iyaw mama, yuspajara...


m qhiprkama.

B M qhiprkamaya.
ARUNAKA

66

Aynachawa

es adentro

Mantaskakima

entra noms

Qhiprkama

hasta otro dia


Curso de Idioma Aymara

TUMPIR SARAATAKI
Achachilan jilr allchhipaw achachil Siskur thaqhaski. Achachil Siskux jan
pachaniw uta manqhan is chukusiski.
Achachilajax
akankaskiti

Jsa,
akankaskiwa

A Kamisak mama Mariela


B Walik mama Erika
A Mama Erika, nayakiw
achachilajar tumpir jutta... B Walik juttaxa,
achachilamax akankaskiwa
A Akankaskiti
B Jisa, akankaskiwa
uka utar mantaskakima...

ARUNAKA
Aksaru

a este lado

Akankaskiwa

esta aqu

Mantasinkkima

pase noms

Curso de Idioma Aymara

67

MAYTASIATAKI

A Tata, mayay achiktasima.

Kunacha.

A Qulqiy maytita.

Kunarskama.

A Qharurkamakispawa.

Qawqhrak munasmasti

A M phisqha waranqakispawa.

Janiw ukhax utjkaspati, pusi


waranqakiw utjaspa.

A Ukjax walikispawa, mira sum ampi.

Ukhamax qharuruw
churxitat tata.

A Iyaw tata, qharurux churxapunimawa...

ARUNAKA

68

Kunacha

que ser

Maytita

prestame

Kunarskama

hasta cuando
Curso de Idioma Aymara

ACHIKTASIATAKI
Tata Siskux tata Jusikur achiktasiriw sari, Siskux jacha jichhu ut utachasi muni.

A ...Tata mayay achiktasima


A Uta utachasi munta,
janit yanaptitasma
A Qharuruw utach jistxaya

B Kunacha
B Kunarsarak utachatasti
B Qharurux janiw kuns
lurktti,yanaptask irismawa.

A Mira sum ampi, janikiy


ukhamamt quli tata.

B Iyaw tata, jan llakisimti,


jutwa
A Jutakitapi... ukjamax saraway B Sarawayam tata.

ARUNAKA
Achiktasia

rogar o suplicar

Yanaptana

ayudar

Utachaa

construir la casa

Yanaptaskirismawa

te puedo ayudar

Curso de Idioma Aymara

69

ARUSKIPAWI: UTANA
Tata Rolandox tata Istikuruw thaqhaski, Ukat mama Teresax janiw akankit
sasaw tata Rolandor yatiyi.

A Aski urukipan mama Teresa


A Mama Teresa, tata Istikux
akankaskiti
A Jilr yuqamasti
A Ukjamax achachilamp
jikistaway

B Aski urukipanay tata Rolando


B Janiw akankiti irnaqawiparuw
sarxi
B Jichhaw markat puniskani
B Achachilax janirakiw akankiti,
phuchhap tumpiriw sari

A ...chachamax kuna qatas


purinxani
A Ukhamax jaypuruw kuttan

B Jaypuruw purinxani, jaypuruw


jutta
B Iyaw tata...

ARUNAKA
Sarxiwa
Jikistaway
Akankaskiti
70

ya se fue
me encontrar
esta aqu
Curso de Idioma Aymara

ARUSKIPAWI: QHATHUNA
Patak amay qhatun mama Siskax chuq aljaski, mama Rosax Siskatrak
chuq alasiski.
Apasimaya

Chuq aljita

Aljiri: Mama, altasitaya


Aljiri: Aruwax kimsa tunkawa
Aljiri: Ukhamapi, irxatxchixaya
Aljiri: Aruwax p tunkawa
Aljiri: Akax mama

Alasiri: Qawqharak uka


chuqimasti
Alasiri: Ancha jilarakis
Alasiri: Aka apillasti
Alasiri: Ukhamax aka apill
aljita...pistarapitaya
Alasiri: Yuspajar mama...

ARUNAKA
Ancha/wali

demasiado

Iraqtitaya

rebajame pus de precio

Aljita

vendeme

Apasimaya

llevate pus

Curso de Idioma Aymara

71

ARUSKIPAWI: QULLA UTANA


Kunas kamachtama
Tata, janiw waliktti

A Aski urukipan mama Maria


A Mama Maria... ustamti
A Kunas kamachtama
A Kunata
A Kunampis ustama
A Ukhamax aksar mantasinkakima

B Aski urukipanay tata qulliri


B Jsa... janiw waliktti
B Piqikiw wal usutu
B Janiw yatktti
B Janiw kunampisa, piqikiwa
B Walikiw tata qulliri...

ARUNAKA

72

Janiw waliktti

no estoy bien

Kunampis stama

qu ms te duele

Janiw kunampisa

nada ms

Kunas kamachtama

qu te ha pasado
Curso de Idioma Aymara

ARUSKIPAWI: THAKHINA

A ...Jilata, kawkirus wali laq saraskta

B Masijar tumpiriw saraskta...


jumasti

A Tantachawiw utjan siwa, ukaruw


saraskta:

B Kuna tantachawirak utjanisti

A Markat tata qulliriw purinin siwa

B Chiqapuni

A Jsa...

B Janiw nayax yatktti, ukhamax


anchhitaw jut

A Juttapi jilata...

ARUNAKA
Tumpaa

visitar

Tantachawi

reunin

Chiqapuni

de verdad?

Jutwa

voy a venir

Curso de Idioma Aymara

73

ARUSKIPAWI: IRNAQAWINA
Jaqinakaw uraq
apara munapxitu

Kunans
yanaptirisma

A Aski urukipan tata arxatiri

B Aski urukipanay mama... kawkits


Jutawayta...Ukhar quntasima

A Yuspajar tata...

B Jichhax Kunans yanaptirisma

A Tata arxatiri, jaqinakaw uraq


apara munapxitu

B Kunata... kunch jan wal lurxta

A Janiw kunsa ...tantachawiruw


jan jutktat sapxakituwa...

B Ukax janiw walikiti...

ARUNAKA

74

Uraqi

territorio

Tantachawi

reunin

Aparaa

quitar
Curso de Idioma Aymara

ARUSKIPAWI: MANQAWINA

A Mama Maria, kuna manqas


utjtama

B Utjiw saxta, chayru, pisqi,


sillpanchu, ukhar quntasiskakima

A Wallaqix utjtamti

B Jisa, utjarakiwa, manqasimaya.

A Ukhamax challwa wallaq aljita

B ... Akax tata, manqasima

A Iyaw mama... sumarakis

B Jsa, ukhamak phaytirita...

ARUNAKA

Curso de Idioma Aymara

Chaphaqa

inspido

Jayukara

salado

Kallku

amargo

Achhiju

caliente
75

ARUSKIPAWI: AWTU MANQHAA


Tata Eulogiox janiw chukyaw mark ujkiti, ukatwa wali llakit sarnaqi. Tata
Rolandox Eulogior llakit ujasax makirakiw yanapti.

A...tata kawkhakamas sarta,

B Nayax Peres Velasckamaw sar...


jumasti

A Nayax Pradkamaw sar,


kunarus wali alwat sarnaqta.
A Jumataki

B Suti katuy papil apsuriw sar


B Janiwa, jilr yuqajatakiwa, jupaw
cuartelar manta muni

A Aaa... ukax janiw chamakiti,


jasakiwa.

B Janit yanaptitasma, mira sum


ampi

A Kun janix yanaptamawa,


jan llakisimti

B Ya, walikiw tata...

ARUNAKA

76

Kawkhakama

hasta donde

Suti katuy papila

certicado de nacimiento

Jasakiwa

es facil
Curso de Idioma Aymara

PAYR JALJA

Curso de Idioma Aymara

77

78

Curso de Idioma Aymara

1
EJERCICIOS
Complete la oracin con los verbos
que corresponden utilizando el
tiempo presente progresivo.

(1) Jupax yati utaruw ............... (2) Jupax pank ....................................

(3) Jupax yati utan .................... (4) Jupax yati utan wayr. ....................

(5) Jupax pank ............................ (6) Jupax yati utat...............................


Curso de Idioma Aymara

79

2
SALUDO Y DESPEDIDA
Complete en la siguiente conversacin
con las palabras que faltan.

A Kamisak ___________________
B Walik ___________________
A Aski ________________

kullaka

B ______________________ jilata
A Aski arumakipan ____________
B Aski ____________________ jilata
A Kunjamasktasa
B ________________________ wa
A Jikisikam kullakanaka
B ______________________
A Qharurkama
B ______________________
A Arumanthkam jilata
B ______________________
A Luniskam tata
B ______________________
A Jutir phaxskam mama
B ______________________
80

Curso de Idioma Aymara

3
SUFIJO PLURALIZADOR
Escriba 5 ejemplos utilizando el
sujo -naka pluralizador.

1.

Jaqi

naka

jaqinaka

2. ___________________________
3.____________________________
4.____________________________
5.____________________________
6.____________________________

4
PRONOMBRES PERSONALES

Traduzca los pronombres personales


del aymara al castellano.

Naya

R______________

Nnaka

R_______________

Juma

R______________

Jumanaka

R_______________

Jupa

R______________

Jupanaka

R_______________

Jiwasa

R______________

Jiwasanaka

R_______________

Curso de Idioma Aymara

81

5
SUFIJOS POSESIVOS
Complete en los puntos
con sujos posesivos que
corresponden.

1. Jupax nayan tata......wa

5. Nayax jupan jila......twa

2. Eugeniax jupan ipala......wa

6. Jumax nayan yatichiri.....tawa

3. Akax juman panka......wa

7. Jupax wali munat masi....wa

4. Akax jiwasan marka......wa

8. Jupax jiwasan masi.....wa

6
LOS COLORES
Dibuje la wiphala andina y pinte
sus respectivos colores.

82

Curso de Idioma Aymara

7
CONVERSACIN
Responda a las siguientes
preguntas.

P. Kamisak jilat

P. Kunas jupan sutipaxa

R. Walik______________

R. Jupan Sutipax ________-wa

P. Kunas juman sutimaxa

P. Jupax qawqha maranisa

R.____________________

R.____________________

P. Jumax qawqha Maranitasa

P. Kawkins jupax qamasi

R.____________________

R. ___________________

P. umax kawkins qamasta

P. Jupax kuna luririsa

R. ___________________

R. ___________________

P. Jumax kuna luriritasa

P. Kuna sutinis jupan tatapaxa

R. ___________________

R. ___________________

P. Kuna sutinis juman tatamaxa

P. Mamapasti

R. ___________________

R.___________________

P. Mamamasti

P. Tatapasti

R.____________________

R. _____________________

P. Khitis jupaxa
R. ___________________

Curso de Idioma Aymara

83

8
PRONOMBRES DEMOSTRATIVOS
Responda a las siguientes preguntas utilizando
los pronombres demostrativos
P. Kunas ukaxa
R.______________________
P. Kunas akaxa
R.______________________
P. Kunas khayaxa
R.______________________

9
LOS NMEROS
Traduzca los siguientes nmeros al aymara y
al castellano.

45: __________________________ P tunka ____________________


15: __________________________ Kimsa tunk suxtani ____________
8: ___________________________ Lltunka ____________________
30: __________________________ Suxta tunka _________________
100: _________________________ Patak tunkani ________________
84

Curso de Idioma Aymara

10
SUFIJO GENETIVO -NKI
Para responder a las siguientes preguntas
utilice el sujo -nki

P. Khitinkis aka qipiaxa

R ______________________

P. Khitinkis uka qipixa

R ______________________

P. Khitinkis kh surtijaxa

R ______________________

11
VERBOS
Traduzca al aymara los siguientes verbos con
carcter innitivo.

Querer _______________________ Jugar ______________________


Plantar _______________________ Saludar _____________________
Comprar______________________ Escuchar ___________________
Defender _____________________ Dormir______________________
Recordar _____________________ Preguntar ___________________
Curso de Idioma Aymara

85

12
VESTIMENTA ANDINA
Describa la vestimenta de estas personas

Jupax almillaniwa
............................................. ..niwa
............................................... niwa

.....................................niwa
.....................................niwa
.....................................niwa

13
SUMA, RESTA, MULTIPLICACIN y DIVISIN

Complete con los nmeros que corresponden


Suma P. Tunkamp p tunkampix qawqhasa

R. ______________

Resta P. _____________________________ R. P tunk payaniwa


Multi.

P. Pusi kut pay jaktam qaqhasa

R. ______________

Div.

P. ___________________________

R. Suxtakamawa

86

Curso de Idioma Aymara

14
SUFIJO TI INTERROGATIVO
Responda en forma armativa e interrogativa a las
siguientes preguntas.

P. Jupax juman jilamati

P. Akax jupan pankapati

R. Jisa, ______________

R. Janiw _________________

R. Janiw _____________

R. Akax __________________

15
ENFERMEDADES
Mencione 10 enfermedades que conoces
1. Purak usu ____________________ 6. _______________________
2. _____________________________ 7. _______________________
3. _____________________________ 8. _______________________
4. _____________________________ 9. _______________________
5. _____________________________ 10. ______________________
Curso de Idioma Aymara

87

16
CANCIN

Contando y cantando en aymara con los


awatias tunkata-p tunkaru

Suma quli nayra suma mark aymara


Bonitos ojos, bonito pueblo aymara
Tunka mayani, tunka payani, tunka kimsani,
Once, doce, trece.
Tunka pusini, tunka phisqhani.
Catorce, quince.
Jan armasimti, jan pinqasimti
No te olvides no tengas vergenza
Tunka suxtani, tunka paqalquni, tunka
kimsaqalquni,
Diecisis, diecisiete, dieciocho
Tunka llatunkani, p tunka.
Diesinueve, veinte.
Jan armasimti suma quli nayra suma mark aymara
No tengas verguenza, no te olvides bonitos ojos,
bonito pueblo aymara
Autor: Los Awatias

88

Curso de Idioma Aymara

17
EL RELOJ
Escriba la hora que marca el relj

Chika urut ........................


..........................................
..........................................

............................. alwat
......................................
......................................

18
SI O NO
Marque con una cruz si la respuesta es s o no
Jisa
1.

Jumax pank ulla muntati

2.

Jupax aymar ar yatiqa muniti

3.

Masimax p tunk maraniti

4.

Jumax pilut anata yattati

5.

Jumax thuqhur sartati

6.

Jupax yatichirit muni

7.

Jupax axsaririti

Curso de Idioma Aymara

Janiwa

89

19
PARTES INTERNAS DEL CUERPO HUMANO
Traduzca las partes internas del cuerpo humano
al idioma castellano.

Jiphilla.......................

Tapa chuyma.................... Lluqu.............................

Kiwcha..........................

Maymuru.......................

Wila...............................

20
PARTES DEL CUERPO HUMANO
Traduzca al aymara las siguientes partes del cuerpo

Cabeza ______________________ Estmago ___________________


Boca ________________________ Mano ______________________
Narz ________________________ Pie ________________________
90

Curso de Idioma Aymara

21
ANIMALES
Complete a los puntos con las vocales o consonantes que faltan.

qaqi...

....chhillankha

a....ku

phi...

chhi...chhi

....pachu

jampa...

ki...mira

...li

qa..wa

....nku

iwi...

Curso de Idioma Aymara

91

92

pilpin....

urqu .....pa

qala ........

.......mari

uthurun....

......phila

la.......

qa......qi

khu ........

....nu

ku.....

...... ka
Curso de Idioma Aymara

22
ACTIVIDADES DE PERSONAS
Describa las caractersticas y la actividad de estas personas.

Jupax kuns luraski

Jupax kuns luraski

Jupax kuns luraski

R........................

R........................

R...........................

Jupax kuna luririsa


R........................
Curso de Idioma Aymara

Jupax kuna luririsa


R.........................
93

23
TIEMPO PASADO PRESENTE-FUTURO-PRESENTE PROGRESIVO
Responda a las siguientes preguntas.

P. Jumax markar thuqhur sartati.

P. Utan jupax pank ulliti.

(+) Jsa.................................

(+) Jsa,.................................

(-) Janiw.................................

(-) Janiw................................

P. Jusikux aymar yatiqaskiti.

P. Jiwasax chuq yapuchaaniti.

(+) Jsa..................................

(+) Jsa,.................................

(-) Janiw.................................

(-) Janiw................................

P. Jumax Tarij mark ujtati.

P. Jupan tatapax qulliriti.

(+) Jsa,.................................

(+) Jsa,.................................

(-) Janiw.................................

(-) Janiw................................

P. Jupan awichapax qhuruti

P. Machaq awt kullakamax alaniti.

(+) Jsa,.................................

(+) Jsa,.................................

(-) Janiw.................................

(-) Janiw................................

P. Jumax aymar yatiqir sartati.

P. Jiwasax jupar yanapir saraaniti

(+) Jsa,.................................

(+) Jsa,.................................

(-) Janiw.................................

(-) Janiw.................................

94

Curso de Idioma Aymara

24
TIEMPO PASADO PRESENTE-FUTURO

Complete en los puntos con las palabras que faltan.

P. Jupan tatapax Qulliriti.


Janiw............................
Jupan tatapax yatichiriwa.
P. Jumax walja uywanitati

P. Jumax walja awtunitati.


Janiw nayax..................
Nayax m......................
P. Jiwasax Tiwanak saraaniti

Janiw ...........................

Janiw..............................

Nayax...........................

Jiwasax...........................

P. Jupax Orur saraniti

P. Jupanakax isi alakippxiti

Janiw ...........................

Janiw..............................

Jupax ...........................

Jupanakax......................

P. Jumanakax qamiripxtati

P. Jupanakax awkin taykanispkiti

Janiw.............................

Janiw...............................

Nanakax .......................

Jupanakax.......................

P. Jiwasanakax tantachawir sarapxaaniti


Janiw .........................................
Jiwasanakax ..............................
Curso de Idioma Aymara

95

25
TIEMPO FUTURO
Construya 6 oraciones en forma armativa

1._______________________________________
2._______________________________________
3._______________________________________
4._______________________________________
5._______________________________________
6._______________________________________

26
TIEMPO PRESENTE PROGRESIVO
Construya 6 oraciones en forma armativa
1._______________________________________
2._______________________________________
3._______________________________________
4._______________________________________
5._______________________________________
6._______________________________________
96

Curso de Idioma Aymara

27
LA FAMILIA
Interprete el siguiente esquema

Mama
Puya

Tata
Luli

Jilr
Yuqa
Willka

Jilr
yuxcha
Phaxsi

Allchhi
Sisku

Allchhi
Qhuya

Taypr
Juqa
Qulqi

Sullkr
Yuqa
Katari

............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Curso de Idioma Aymara

97

28
CONVERSACIN
Complete el dalogo aymara

A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A

Kamisak _________________________
Walik ___________________________
Jumax kawkits jutaskta
_________________ jutaskta...jumasti
Nayax _________________ jutaskta
Jichhax ____________________ saraskta
__________________________ ruw saraskta...jumasti
Obrajesaruw ________________ skta
Obrajesant qamasta
Jsa Obrajesan ______________ , jumasti
Nayax munaypatan __________________
Jikisikam
_________________________

A
B
A
B
A
B
A
B
A

Kunas _____________________ sutimaxa


Nayan sutijax _______________ wa, jumansti
Nayan sutijax _______________
__________________________ nsti
Tatajan ____________________ wa
Mamamansti
__________________________ jan sutipax _______________
Janit sutipax Manuelaki
Janiwa, ____________________ wa

98

Curso de Idioma Aymara

29
MARQUE LA RELACIN CORRECTA
PROCEDENCIA

a). Jupanakax kawkitpxisa

a). Nnakax Cubatapxtwa.

b). Aka isix kawkitasa

b). Jupanakax Indiatapxiwa

c). Jumanakax kawkitpxtasa

c). Kh awtux Chilitawa

d). Kh awtux kawkitasa

d). Uka isix Chinatawa

PROFESIN

a). Jumax arxatiritati

a). Janiwa, tatapax arkitiktuwa

b). Jupax ijiiruti

b). Jsa, nayax arxatiritwa

c). Tatapax chukuriti

c). Jsa, jupax ijiiruwa

d). Masimax kaask askichiriti

d). Janiwa, masijax isi chukuriwa

PERSONAS O COSAS

a). Mariax kunjamasa

a). Jupax injiiruwa

b). Utapax kuna saminisa

b). Mariax wali jiwakiwa

c). Jupax kunasa

c). Utapax chuxa saminiwa

d). Phaluchapax kunatasa

d). Phaluchapax quritawa

Curso de Idioma Aymara

99

EXPRESIONES EN DIFERENTES SITUACIONES


UYWANAKXATA SOBRE LOS ANIMALES
Aymara

Castellano

Tatamax qhuruti

t pap es malo?

Kuna kast uywanaks uywasta

qu clase de animales cras?

Qawqha phisinitasa

cuantos gatos tienes?

Kuna uyws munasma

qu animal quisieras?

Qawqhampis qarw ala munta

con cuanto quieres comprar


la llama?

Qawqhampis alanta

con cuanto compraste?

Anumax kawkchasa

que tamao es t perro?

Anump phisimpix janit nuwasipki no pelean perro y gato?


Wank muntati

te gusta el conejo?

Khititakis uka wallp alta

para quin compras esa


gallina?

IRNAQAWXATA SOBRE EL TRABAJO


Aymara

100

Castellano

Khitimpis irnaqta

con quin trabajas?

Qawqha pachas irnaqxta

hace qu tiempo trabajas?

Irnaqa muntati

te gusta trabajar?

Kunrskamas irnaqta

hasta cuando vas a trabajar?

Kunampis irnaqta

con qu trabajas?

Kuna pachats irnaqa qallta

de qu hora empiezas a trabajar?

Irnaqa munaskaktati

quieres continuar trabajando?

Khititakis irnaqta

para quin trabajas?

Kawkhans irnaqta

donde trabajas?

Qawqhats irnaqta

por cuanto trabajas?


Curso de Idioma Aymara

USXATA SOBRE LA ENFERMEDAD


Aymara

Castellano

Kunat usutasa

de que est enfermo?

Kawkhas usu

donde le duele?

Kunarsat usutasa

desde cuando esta enfermo?

Qullapxtamti

te curaron?

Khitis qullaytama

quin te hizo curar?

Jupax usutarakiti

el tambin esta enfermo?

Janit usutaxta

ya no estas enfermo?

Khitis qulltama

quin te cur?

Kawkharus qullayasta

donde te hiciste curar?

Usuti

Duele?

JAQXATA SOBRE LA ACTITUD DE LA PERSONA


Aymara

Castellano

Tatamax qhuruti

t pap es malo?

Sullka jilamax wali tukhati

t hermano menor es muy aco?

Utaman khitis wali qhuru

quin es el ms malo en tu casa?

Jilamasti

y t hermano?

Kunats thithi

por qu blasfema?

Khitimpis tuqisi

con quin se rie?

Khitirus tuqxi

a quin le rie?

Kunats tuqisipxi

por qu se rien?

Thithitskakiti

sigue renegado?

Sapa kutit thithita

cada ves est renegado?

Curso de Idioma Aymara

101

ALJAXATA SOBRE LA VENTA

102

Aymara

Castellano

Kuns alja munta

qu quieres vender?

Kunats alja munta

por qu quieres vender?

Kunamps alja munta

qu ms quieres vender?

Khitis aljam jistama

quin te dijo que vendas?

Kunrsas aljta

cuando vas a vender?

Khitirus aljata

a quin vas a vender?

Qawqharus aljta

a cuanto vas a vender?

Ak aljarakitati

tambin vas a vender este?

Aljapunitati

vas a vender siempre?

Janit alja munxta

ya no quieres vender?

Curso de Idioma Aymara

BIBLIOGRAFA
1.- Bertonio, Ludovico. Trascripcin del vocabulario de la lengua aymara: versin
corregida de radio San Gabriel. - - La Paz: s.e.
2.- Briggs, Lucy Therina. Variantes regionales y sociales. - - La Paz: ILCA, 1993.
3.- Cerrn, Palomino Rodolfo. Lingstica aymara: centro de idioma aymara.Cuzco: ERA, 2000.
4.- Duboes, Jeans. Diccionario de lingstica: alianza. - - s.l.: s.e., 2002.
5.- Chavez, Eulogio. Mtodo del aprendizaje del idioma aymara. - La Paz: s.e., 2001.
6.- De Lucca, Manuel. Diccionario aymara - castellano, castellano - aymara. La Paz: s.e., 1983.
7.- Gallego, Saturnino. Gramtica viva de la lengua aymara. - - La Paz: ISBOL, 1996.
8.- Gmez, Donato. Morfologa y gramtica aymara. - - La Paz: s.e., 1992
9.- Gutierrez, Pascual. Aprendizaje del aymara como segunda lengua. - La Paz: s.e., 2006.
10.- Grondin, Marcelo. Mtodo de aymara. - - Oruro: INDICEP, 1978.
11.- Gutierrez, Loza Feliciano. Glosario pedaggico. - - La Paz: s.e., 2000.
12.- Hardman, M.; Vasquez, J.; Yapita, J.D. Compendio de estructura fonolgica y
gramatical. - - La Paz: Gramma, 1998.
13.- Jachra Sarta. Diccionario especializado reas lenguaje, Bolivia:
matemticas, ciencias naturales y ciencias sociales. - - La Paz: s.e., 1991.
14.- Yapita, Juan de Dios. Enseanza del idioma aymara como segundo idioma. - La Paz: ILCA, 1981.
15.- Lewandowski, Theodor. Diccionario de Iingstica. - - Madrid: Lavel, 1986.
16.- Laime, Ajacopa Teolo. Como escribir en aymara El Alto. - - La Paz: s.e., 2005.
17.- Siani A., Jos R.; Viste, Ana Maria. Aprendizaje bilinge por vocablos. - La Paz: s.e., 2006.
18.- Voz y pensamiento del pueblo aymara. La Paz: VC, 2001.
19.- Proyecto de educacin bilinge.- - s.l.: wara, 1995.
20.- Ministerio de Educacin y Cultura. - - s.l.: wara, 1992.
Curso de Idioma Aymara

103

104

Curso de Idioma Aymara

Curso de Idioma Aymara

105

106

Curso de Idioma Aymara

Curso de Idioma Aymara

107

108

Curso de Idioma Aymara

Curso de Idioma Aymara

109

110

Curso de Idioma Aymara

Curso de Idioma Aymara

111

112

Curso de Idioma Aymara

Curso de Idioma Aymara

113

114

Curso de Idioma Aymara

Curso de Idioma Aymara

115

116

Curso de Idioma Aymara

Curso de Idioma Aymara

117

118

Curso de Idioma Aymara

Curso de Idioma Aymara

119

S-ar putea să vă placă și