if^^y

-K

nt

"./

V
"^?:y

^*

^1~:i.:^'^^!/^ff^^-'

r^t^Jf

';

Vt$'

^K^/
<
^

nber ba^

j,

t..

W.-

<

' >..

^onigrK^e i|mnaftitm ^u

PitireCborf.

*^

V-

'

'.,

fur Das Sc^uQagr 1864-65,

.jl

:^.'et

*,

mit elc^em

;tt

itn Sfrntlidien |9rfifnngen

>i*

v^

28.

mi

29. ^ngit^
'^"."fT

unb

}n itx 5d|)ln^feier

am

30.

^ngnp

einlabet

^,

ber ^trector

Dr. arl

i^mnaftumd
aicfcl.

rfe^ierbet eine Slbl^onblung be8 ^errn Oberlet|rer8

-^'^-

Sil^elm

aJiorcottift

AeschyU Promethe^Sk*?*""""*'"'"""'''*'''
/de
'de A(

,1. ;

'f

3)il(reftorf,

1865.

brurft in bet (BtalfV^ifen Suc^bruderei

4^

tabenfka^e

'fj!.!

.;..

-;

'

.;.

'.t.--

''

'

.-;;'

.;.

'

;;.(,.

...

'.:i-

-.

.ii^;M-.'.ri
.1

De Aeschyli

quum de

'-*. Jf

"
J'>

-'ir

..->.-

Ifata hac ad scribendum occasione

...!

'

Prometheo.

re disserere mihi proposuissem,

non ignorabam

quae

et

omnium

neque omnibus partibus poBse absolvi,

Erunt enim profecto, qui quum de Aeschyli Prometheo scribere nonnulla
periculosae plenum opus aleae" me tractare dicant, neque ^versavisse diu, quid ferre

difficillima esse videtur

fore, ut in varias repre-

hensiones incurrerem.
instituissem

recusent,

quid valeant humeri."

sententiam inesse
fmsset

illis

credidissent

quumque

veteres ipsi

inter ipsos,

qui

alii

fere adiumenta deessent,

manca

et inchoata:

Prometheo vim ac

de hac fabula iudicare potuissent, magna

illius

tragoediae falsa utique esse

ne nostra quidem memoria, praesertim

quibus adhibendis vera invenirentur et a

intelligere posse, quid sibi velit poeta,

in Aescbyli

aliara

temporibus dissentio, ut veterum ipsoram interpretatio

videretur vel aliqua ex parte

quam

Nam quum

quo tendat

falsis

dignoscerentur,

Nec vero deerunt

eius fabula.

quum omnla
plane quem-

praeterea, qui

me inepte atque adeo arroganter fecisse non negent, quod rem omnibus numeris iam absolutam ac
perfectam recohiissem. Nam quum tot viri insignes atque imprimis Schoemannus, vir clarissimus,
Hcet omnibus,

quibus

rem suam

illustrarent adminiculis

ex antiquitate

petitis

orbati

essent,

sna sola

eruditione et doctrina litterarumque graecarum scientia illam Aeschvli tragoediam ita essent interpretati,

non amplius quidquam desiderari possit: prorsus inutile videri et supervacaneum sl quis vellet in
eadem re operam suam et laborem collocare. Quibus ego omnibus respondendum paucis ita esse
arbitror.
Ac primum quidem de re dubia et incerta jigitur neque omnibus partibus perspicua et dilucida.
Quae res quum in illustranda grandissima illa omnium fabularum versetur, non solum quas
Aesch-v^Ius, verum etiam quas tota antiquitas invenit et excoluit, poeta autem ipse, quid in descriptione
ut

partium actionisque ordine spectaverit, plane

quicunque explanandae

illi

et aperte nullo loco indicaverit,

fabulae sententiaeque perscrutandae

opiniones acerrime tueantur et certis quibusdam

destinatisque

quae naaximam partem non probare soleant,

etiam ea,

non potest non

operam dederint,
sententiis

quasi

ii

fieri,

quin

suas plerumque

addicti

et

consecrati

saepe causa defendere cogantur.'

constantiae

iudicia, quamvis sint veri similia, quum suo quisque ingenio obsequatur neque habeat,'
unde eruat argnmenta, quibus suam rem explanet, non ab omnibus comprobatum iri, nemo negabit.
Tum vero illorum virorum laudem ac merita ita non proposilum est imminuere, ut opera et-stiiiio'

Eiusmodi autem

eorum atque imprimis Schoemanni tandem aliqnando factum

in qoibus tamdiu res lacebat,

fiigatis

clariorem

lucem

et

esse

vehementer gaudeam, ut tebebt4%'

largiorem

illi

rei

allatam nunc adspiijcre

Atque nonnulla sunt, quae quidem ad cognoscendam perspiciendamque rei ij^^itis

adraodum pertineant, sed accuratioris interpretationis indigere videantur, qao fkcffltls,'
poetae consilinm
quae voluntas intelligatur. Videantur sane quibusdam lerrissimaj c[oUi4

nobis contigerit.

summam
quod

nofi

fiierit

utramque partem disputabuntur, quod singulari aliorum eruditione et doctrina tmuna iattf
exposita sint et explicata, restant tamen singulae res, quae in dubitationem aliqua ex parte vocari possint, et meo mihi iure nti videor, qumn de illis rebus, quae minns recte et diligenter illustratae vihoc loco

in

-"

>

:-

,v /.

i^;

-;...

|/ir;-j-.;

:-'\,;\-

deantur, disserere coner.

Itaque quoniam non omnes omnia acciplunt

et probant,

quae a

Tiris

quamvis

mihi quoque liceat, quid de sententia ac potestate

doctis de re qualibet proferuntur vel prolata sunt,

Promethei Aeschylei sentiam, sicut aequum est timide et sine ira et studio dicere.
In Prometheo fiabula tjrannum crudelem, detestabilem summoque omnium odio dignum Jovem a
poeta descriptum esse multi iam fuerunt, qui dicerent, neque deerunt postea, qui illi de hac fabola

Ac profecto quid crudelius, quid immanius potequam Jovem, deprum {loaMntapque patrem et rerum universarum
gubematorem, a deo sibi cognato ac propinquo iniustas et quodam modo sempitemas poenas expetere ?
Atqui Prometheus optime erat de Jove meritus. Nam Satumo etiam tum regnante quum dubitarent
virorum doctissimorum suam adscribant.

sententiae

rant videre Aeschyii spectatores,

Titanes haesitarentque,

utmm

huic

regnum integrum

sua prudentia factum esse Prometheus gloriatur,

autem

jEIuic

tu,r.;

eius benevolentiae

animique

an omni illum exuerent potestate,

ut deorum mundique imperium ad Jovem deferre-

relinquerent ,

fortitudini,

qua in imperio odcupando Jovem adiaverat,

tantum abe&t, ut is iustam et debitam mercedem tribuat, ut beneficiomm immemor Prometheum affiQuid in his rebus non atrox? Quid non
ciat supplicio, quo gravius quidquam excogitari vix possit
i^^unando t}'ranno dignissimum? Eiusmodi fortasse cogitationibus ductos iam pridcm Aeschyli inter-

uou mirabimur, qui quod intelhgere se posse negarent, cur Aeschjlus, a quo deos sanc^iasime ac reli^osissime cultos esse inter omnes constaret, talem fingeret Jovem, qualem spectatores
pet^orrescerent, id ipsum poetam tragicum in componenda tragoedia Prometheo spectavisse contende-

P^tes

fuisse

imaginem cuiusdam tyranni exprimeret atque hac ipsa ratione tyrannidem

qua^.invidiosissimam redderet civibus suis. ^) Quae Prouiethei explanandi ratio quantum a veritate
Quid enim?'IIIis quidem temporibus quum ex omnibus bellis, quae
ab^rret^ tL^ est quod moneam.
<^un^ Per^is gesserant, superiores discessissent Athenienses, nec iam rex Persarum ipse, quem unum
ho^te^ poitentissimum infestissimumque hbertatis adversarium antea timuerant, iUb esset timendus, non
erat causa,,quare poeta summo civium odio subiiceret tyrannidem vel tyrannum aliquem, qui omnino
qui ex tot bellis et dimiaut,nusquam illis temporibus erat, aut minime periculosus Atheniensibus
Itaque perversa ilia ratio, qua dixisse nonnuUa poetam finxerunt, quae
c^tionibus victores evaserant.
ij^le ne cogitatione quidem amplecti potuerit, recte iam diu refutata est, et hac sola re valere videtur,
qupd inde intelligitur quam lubricam incultamque viam viri quidam nonnunquam ingressi sint, qumn
yelj^erum scriptoris vel poetae sententiam ad intelligendum difficilem interpretaturi suas saepe cogi]|'j^j^

.vX. i|i

,Jovis persona

IMioues scriptori vel poetae supponere cogantur.

jj

lam

vero repudiatis

his

et

ineptiis

talibus

Aeschylum quum

a veteribus traditum accipiamus

et

re^gJQsissimum fuisse poetam et qui deos populares pie casteque coleret, et omnes, qui non mediocriter

summa

in^.^endis eius tragoediis versati sunt,

8ug^a^ieum boc
al^ii^

erga deos pietate

loco esse videtiu: quaerere, qui

fieri potuerit,

appareat, atque in reliquis eiusdem poetae effingitur.

n)pi^ quibus Jupiter

summis laudibus

celebratur,

^)

de qua diximus, exomanda parum

i&[|;]^agQedia,,

q.uag9,,{tlei^^q^^ inierat, pessimo quasi

ut in

facile fateantur:

fuisse

non

Prometheo fabula Jupiter longe

Considerantes enim

locos illos praeclarissi-

paene adducimur, ut cautum prudentemque poetam

sibi constitisse

quodam exemplo ductum

summa

eum

credamus
aberravisse.

et

a recta ratione
Itaque

quum

et via,

in reUquis

optimis legibus, quas ipse invenisse nonnunquam

humanasque administret et regat, quumque illis virtutibus omnibus omatus ease
vide^tiu:,q^bua iUius aetatis homines summum suum deum praeditum esse voluerint: non sine causa
utrum revera Aeechylus Jovem crudelem ac superbum tyrannmn
qij^tfifaipms; necesse eaae videtur,
i^fecl^, multiMiQis opinionibus finzerit, an quum talem Jovis imaginem adumbret, qualis est inProtjra^o^dfi^

itiv

Jupiter depingatur, ut

iustitia et

djcatur, ,i;es,|dljvina8

TVl\
.;.,

'

l'5Ji'>f

<),P)rQfi.

l.'?^

gqq.

>)

SohueU. Ezcurs. Y.

>)

SuppU 524

gqq. 671 eqq. 816.

Choeph. 244.

al.

r^^^l

metheo fabola versibus expreasa, certum

hominibus notom esse

et

neq^e

acile potuerit. Atque hic equidem unum

Aeschylum quum quae more et consuetudine iam diu recepta

Quod quo

inconsulte.

mma

illis

essent,

ea

nam poeta qualis erat Aeschylus, neque temere

rem paullo fusius copiosiusque exponi necesse

facilius intelligatur,

Ante omnia autera memoria tenendum essemihi videtur Aeschylura

t.

occultum, sed quod

nobis quidem

illud contendere ausus sim

Bua ratione immutaret, inconsiderate fecisse dicant;

agit

sit

apertum

qui

in errore rersari illos^

coQBiliiuu secutus

sua condidisse, quibus splendor patriae

gloria

et

in

dies

temporibus vixisse

illis

Hostis

augeretur.

ille

et car-

potentissimus

ac foriiu4oilo8us, qui ferro ignique opulentissimas urbes graecas vaetaverat et incendio deleverat atque

adeo Ath,enas, lumcn

infesto

Graeciae,

totius

aoimo erat molitus,

extinxerat, qui

pemiciem

igitur

ab hosto magoopere timendo defendissent.

aestimatum

ribus, quantique

poetarum operibus
erat,

gravissimis

Atque

hominum

quantum Graecorum anlmi

infiaoamati sint,

illud libertatls

quam

quippe

dimicationibus ,

qui quantum in ipso

praeclarus,

quas Athenienses potissimum ad patriae libertatem servandam

mores

illius

aetatis et ingenia

optime noscebat

narum, quae ex se

ipsis

immanibus

et quasi

giganteis

iura divina et
insitaeque

Aeschylum

tantum aptae suisque viribus confisae vel deorum voluntati

qui maioribus,

sint,

conscientia

in fabulis

elati

ipsis

essent,

violeuter

deorum

poenas

omnium

scribendi

fere

quum

illas

leges,

firmae, ita iustae et sapientes videntor, quibus

cere videantur, quaeque non sine

Qui

animo divinum illum

statuisse

bonorum summum
sibi

eripi

quis sibi servare contumaciter studeat,

vehemeuter offendat

cuiusque opinione.

legem

igitur ea

remm

infioctant,

suscipere
et

qui

est,

nimia fiducia sui

velint

Videmus

igitur

hanc rationem personarum

aut

accidit

videri

quam

am

autem

patiatur.

saepenumero, ut temeritate sua

quae ab omni aetemitate latae ut immutabiles sunt

ad omnium salutem tuendam

is

perturbat et pervertit,

ordinem, in quo salus omnium posita

est,

ex

animi libertatem,

imminui

ipsi dii obedire

maximo detrimento gubemationis mundi mutari

mente

incitati

in singidis tragoediis singulae personae agebant,

tantum modo obnoxiam nemo unquam

animi libertatem

maxima

in fabulis descri-

scientes
sibi

et legibus

Haec est causa, quare quos

humana ferre posse videatur, cupiditatibus

natura

ex partibus, quas

ut

ingeniis discerent spectatores

et insolentia

quasi

componendis hanc

fingeudarum secutum esse,

earum

quam

humana, quae sancte colenda

virtutis

divinis legibus

quae

moribus ingeniisque perso-

audacia resistere easque insolenter impugnare audeant.

ii

ea,

quodam ardore incendebant, in tragocdiis exprimere versibus

oculos ponere.
Haec est causa, cur in operibus suis a summa gra-

vitate profectus delectetur poeta depingendis

homines

tempo-

illis

animis singulos divino

studuit et spectatoribus quasi ante

bit

maxime

et

suo sanguine

studimn quantum fuerit

Neque mirum, quod poeta

subierant, et ipse compluribus interfuerat, quia

infixa

est,

ab Atheniensibus, ex omnibus artificum, rerum scriptorum maximeque

sit

facillime cognoscitur.

illis

Graecorum atque interitum

superatusque compluribus proeliis fuga flagitiosa pederat salutem.

victus

omnium maximo periculo incrediblle dictu

Atbeniensium ad studium amoremque libertatis incitati et
Depulso

libertati

et

seseque subii-

possint,

nisi

ex sua

quantum in se est, obstinato

quoque omnia reguntur et gu-

bernantur.

Atque eadem fere ratio est eius fabulae Aeschyleae, quae inscribitur Prometheus. Hic quoque
videmus eum, qui primas agit, nimio libertatis studio ductum admodum vehementem et non mediocriter
e;ffi:enata illa feroda et contumacia superbientem, quae inerat in terrigenarum illorum gigantum genere, ')
et ad virium suarum fiduciam
erectum ne summis quidem necessitatis ac fati legibus se libenter
subiicere,^)

perio obsistere et repugnare.

>)

summi

dei im-

Quodsi omnino poetam dedecet res extema quadam necessitate

effectas

sed potius illarum praesidio insolentius se efferentem licentia Jovis ipsius,

Prom. 205 sqq, 347 sqq.

')

v. 309. 399. 907. 937.

r/^

952 usq. ad

fin.

et temporis

ut

complexione potios quam causarum serie cohaerentes facere

uit Aristoteles,

>)

quam

historiae

propior

pMi;e8 apte iuter se congruant et totam

quiddam

qui qua erat adyersus deos pietate ea,

ita inter se

coUigat,

ut

efficiant

quae vel ipse

videtur,

et quasi

se dissimillimos.

Hanc autem vim

ad

et

Proraetheus detrectando

illius

narra;t,

quam

iustitia,

suo

quae reram
mundi moderationem

imperium contemnit

et graviter

quidem explicandi Promethei ratio ab omnibus partibus probanda esse

solvatur difficultas, Aeschylum dicunt in tragoediis duos agnovisse Joves inter
TJnum esse illum, quem communi fama traditum et rolgi opinione moreque receptum
altera

gubernatorom philosophi maxime

eum

actionisque

coelestem,

inferos detrusis

Graeci religiosissime colerent: alterum significare divinam naturam,

igitur locis

fiEtbolae

carminibus suis fingit vei ut tradita

in

accomodata esse videantur.

fungitur eius vice,

Quamobrem ne
qua nt somma

philosophifte muneri,

multo etiam magis hoo dedecebat Aeschylum,'

ordinis caosa et efFectrix est, cuius auctoritate Jupiter Titanibus

laedit.

qnum

ad vim aliquam coelcstem, quae res aequitate potias ac

arbitratu et malignitate regat,

nanciscitur

et,

hoc agere debet, nt omnes

poeta,

sit

summi numinis

significari voluisse

in disputatiombus

in

de philosophia Jovis nomine appellarent Quibus

sapientiam, sanctitatem Jovis nomine praedicaret Aeschylus,

iustitiam,

alterum,

quem tanquam mundi creatorem

Prometheo autem fabula illum Jovem depictum

ac saepe ridiculis poetarum fabuiis vulgo describeretur, natura

perturbationibuB libidinibusque obnoxius.

Quod

tali

hominum

esse,

his

qui impifs

simillimus atque omnibus aniini

deo obtemperare noluerit Prometheus, id

admodum

leve esse. Quam quorumdam virorum opinionem falsam esse neque ullo modo probabilem Schoeraannus,
vir doctissimus, iam pridem tani manifesto et evidenter demonstravit, ut rationes viri eruditissimi et

argumenta vix possiut a quoquam

placere vellet et carminibus suis
aut

quum hoc unum

quae nemo

nisi qui

Quid vero praeterea de poeta statuendum erat, qui populo

spectatores delectare, non praecepHs solum erudire atque instituere,
refelli.

cuiusdam

fiacere cogitaret, si occultae

initiatus iis

esset intelligere

et

Promethei fabulam aut antea invenerunt aut postea

equideni minime potuerim,
declinare non dubitaret,

sed prudenter

quum

in

rem

et abstrusae sapientiae

raente

pcrcipere posset?

praecepta proposuisset,

Licet igitur,

quicunque

exomaverant, non temere, quod negare

tamen Aeschylus, etiamsi de via iam usitata

suis sententiis

efFecerint:

carminibus fundendis poetam, non philosophum so ostendere

vellet,

debebat etiam in fabulis tradendis poeta, non doctrinae cuiusdam philosophorum magister ac praecep-iior
ita rem suam instituere debuisse, nt iam ex
omnia
prospere successura Jovemque ipsum expositis
iis, quae praemittebantur, spectatores cognoscerent
rebus onmibus quam celerrime in summo honore et dignitate fiiturum. Id consecutum esae poetam

apparere.

copulatione

Ergo fateamur neccsse

illa

trium

fabularum,

erit

prudentem poetam

quam graeco verbo

dicunt

litterarum graecarum peritissimi rationibus docere conati sunt.

trilog^am,

Quod enim

iam multis ante annis viri

in vincto Prometheo nihilo

minus Jupiter deus appareat maxime detestabilis, ut hominis iracundi et implacabilis et tyranni superbi
similior sit, quam summi dei, poeta autem talem Jovem exhibendo, qualis esse a plerisque non crederetur,
spectatorem animos necessario laederet, certam causam fuisse

illi

oportere,

qua cognita snspicionem se

impie et sceleste fecisse et religiones deosque quasi scientem odio et contemtioni tradidisse sine ulla

Atque eam poetae excusationem et impietatis absolutionem invenies, aiunt;

in soluto Prometheo
quae non solum artissime coniuncta fuerat et
in tertia fabula eiusdem generis
etiam
ita
sed
composita
et
perfecta, ut facile omnes viderent vinctnm
Prometheo,
vincto
cum
connexa
Prometheam tanquam fiindamentum iactum fuisse, in quo poeta magnificum suum aedificium exstrueret
Quae sentcntia quum soluti Promethei fabulam iniquitate temporum deperditam nobis esse rehementer
doleamus, quamquam certis ac firmis rationibus probari non potest, tamen ita non eet' speriienda, uf
Utcunque res se habet, iam ex ipso vincto Pi*ometheo ifatis tdxAttL
diligentius exquirenda esse videatur.
difficultate

a se reraoveret.

1)

Poet

oap. .

,W^J/

arg^menta erai poeBunt, quibus utnunque

et

Sed

e7C9olvendu|Q eese demonstrari potest

poetam suspicioQC

impietatis, et

Jovem

Aeschylus, qua erat auimi gravitate, aeque ac paullo post Sopboclea in

clementiam

Oivnia beoigoitatem et iustitiam,

virtutibus, quibus quidquid

hominum

mam

in

mundo

esset,

sanctitatem eosque omnino

et

quum

Atque

superarent.

iama et
Quamvis homines illius

aetate traditi videbantur obscura

partem carebant.

crudelitatLs crimine

res paullo accuratioris disputationis videtur indigere.

in

illi

diis

qui iam inde ab ultima fere

dii,

Graecia vulgo colebantur,

aetatis

multum a

inesse volebat ante

omnibus exomatos esse

pristina

virtutibus

illis

supertitione

maxi-

feritate

et

longius progressa esset eruditio, multo melius de diis

eorumque religionibus sentire

tamen etiam tum adeo pravae ac perversae de rebus divinis notiones bominum animis
vetustatis sanctitate connmendatae erant
ut apud eruditiorcs bomines plurimum ofFensionis
lu quorum numero Aescbylus baud dubie habendus est.
Tales igitui* deos tot pravitatis

reccssissent et,

coepi^seut,.

infixae et

haberent

quaruo)

maculis. adspersos,

auctores

illi

mirabimur, praesertim. quum humanitate

nonnumquam habebantur,
et eruditione suis

ac puriores de diis notiones mente informavisset

ama a maioribus

et

maxime a

AeschA-lo saepissime displicuisse non

bominibus longe praestaret

et idcirco mehc^res

quidem plerumque,

quas comniuni

poetie traditas acceperat in carminibus utebatur, nihilo

minus interdum

Quodsi fabuHs

deorum maiestatc et dignitate, ea suo ingenio immutaret immutataque in suum usum converteret
Id autem eum, ut imbecillitati iucultioris multitudinis
parceretur, aoimi honestatc ductum fecisse putandum est.
]mmutatio igitur fabuiarum plerumque
amplificatio quasi quaedam earum erat et emendatio.
At enim Prometbei fabulae ratio longe aUa
videtur.
Nam in ea non modo Aeschylus refellendis iis, quae iam diu de diis eorumque religionibus
turpiter conunenta erant, hominum anunos excolere et ad humanitatem informare non studet, sed
coogerit etiam in Jovem contumelias et opprobria, quibus, quantum potest, auctoritatem eius et honorem
imminuit, et Prometheus, qui magis nimio hominum amore, quam scelerato animo peccavit, crudehter
fiebat,

uJtquae in ilhsfabuhs indigniora videbantur

Videtur sane res

plectitur.

Ac primum

quidem,

ita se

habere, sed re dihgentius explorata

quum hoc

sibi

facilis erit

poetae cxcusatio.

Aeschylus proposuisse videatur, ut neminem

plecti ostenderet,

Jovem quidem insolentem iilum deum

nulk neque personarum neque rerum gestarum ratione habita puniendo probos
improbos, sontes insontes mirifice delectetur.
Quodsi ubiquc apud poetam is qui sceleris aUcuius
culpa teuetur, temeritatis et iuconsiderantiae poenam sustinet, in Prometheo tragoedia non idem factum
esse credi vix potest
Ideoque ne Prometbeum quidem non sine aUquo merito suo puniri putandum
nisi

qui esset in culpa, sine ulla controversia affirmari potest ne

habendum

est; sed ut
est:

esse, qui

maximum

scelus et i^xpiabiles fere fraudes concepit, ita ultimo afficiatur su[^licio necesse

dQotauvTi na^tlv (Choeph. 313.), o|t SQuaai; u^ia nda/cov (Agamn. 1527.).

Quod autem

et

quale facinus commiserit Prometheus, nunc perscrutandum est

Jupiter Titanibus remotis

rationem suscepturus
etsi

eodem

loco,

quum ad regnum

quo

dii

usi quasi e tenebris,

homines

miserrimam pecudum

immanique

ad

Prom.

V.

248.

iacebant,

et noolestiarum

in

')

ut aiunt, simihus quam diis,

onmium adiumentorum, quibus

lucem virtutum revocari aliqua ratione possent,

vexati

veri investigationem inventionemque,

Jupiter regno accepto

bestiis,

Infirmi, imbecilli, expertee

metuque

fatalis

necessitatis

cruciati

'j

vitam

speluncis et silvarum faucibus abditi degebant 2)

Ex misei-abiU illa
qua a principio erant, quoniam emergere homines nequaquam posse vide-

^t virtutum adduci, inutile illud

1)

tum

mundi rerumque universarum mode-

ritu in

vitae condittone,

bantur, neque

orti erant.

in quibus etiam

omni denique morborum genere

accederet et ipse

genus bominum brutis

esset, in terra invenit

statim

452 sqq.

hominum genus,

neque ad cognitionem dignitatis naturae humanae

qui inteUigentia et ratione omnino carere viderentur,

extinguere et e rerum

natura

exterminare coustituerat ,

ut

illo

deleto

j-v5^s?*^.l-;;"

8
simal memoria prietinornm deorum, qui panllo ante mnndi moderatores fderant, oblitecaretor.
huic consilio
crearentnr,
exsisteret

hominam genus delendi, ut novi iiqae meliorefi hdminoB

ut cum novo gencre quasi novuB quidam ordo et ib terra

Atqne

'^)

et

ad ^tellig^tiam aptiores

et

in hfiiiVersa^reram

natura

ubique quod bonom, quod pulchrum, quod V6runi esset coleretur, praeter Pftjmetheam

et

obsdterat deorum nemo.

Is enim homines ab interitu vindicavit
Qaod qua ratione effiecerit, ex ipso
quidem poeta non cognoscitur, sed aliter ac precibus eum illud a Jove impetracviBse credendam non
est, nam vi et violentla Ule quidem Jovem numquam impalisset, at homines sibi ihvisos ille' in terra

Quoniam vero

amplius habitare incolumeeque esse sineret.

cum

potiretur, Jupiter

atroci certamine

in

in

quod y

at^

tegao

Titanibus descenderat, Promethei potissimum opera et prudentibus consiliid ad-

non sine magna contentione superaverat, se illi, quem in summo rerum discrimine
amicum sapientem fidelemqae socium expertus esset, depidso peririulo gratum praeberd volebat et
beneficii accepti et meritorum eius memorem.
Precibus igitur mofus non vi coactus Jupiter hominibus

versarios feroces

pepercerat Servati igitur erant

mors

et

in pi-aesens propulsata

quibas sese tutari possent et defendere a periculis, quae

ab

quum antem omnibus carerent

iis,

morborum

genere malorum extrinsecus imminebant, ne vivere quidem diu potuissent,

parcendo concessisset Jupiter

ad interitum

Tuin

ruituri essent.

Atque prudentes Jovis

breve quoddam temporis spatium , quo progrediente

nisi

demum

vetere extincto

ratlones perfringebat Prometheus.

pos docebat artes, quibus mederi morbis,

tentare, sed

quosdam

viros

est

errore versari mihi videri,

in

qui

^)

Hoc

hac ratione vitam non modo sus-

et

a,utem loco silentio praetereundam non

nihil doeuisse hoiiiiDes

dicant nisi

dlis essent sacrificia,

quae ingrata,

')

et

ita

a Prometheo esse

quemadmodnm

coli

institutOs,

ab hominibas

ut discerent

et honorari dii

comprobatum esse igne tradito et usu eius cognito artibusque exquas docuerat Prometheus, illos non admodum sceleratos statim his rebus factos esse et impios,

vellent.
cultis,

quod

illud hominam genus erat proditurum.

Rapto enim igne datoque homlnibus omnes

Prometheum

Ipse autem poeta in tragoedia plane demonstrat homines

Qua

j^^aullatim

quibus cognitis violentiores evaderent inter se et deorum contemptores.

artes perniciosas et exitiabiles,

quae grata

ipsi

novum

omnia mala removere

pulchriorem hilarioremque reddere possent.

rebus,

incommodorum et omni
neque aliud quidqaam iis

multitudine et

re satis mihl videtur

Namque homines

eos res divinas curaturos fuisse arbitror.

si ita faisset nihil

eodem erga Jovem animo, quo Prometheus

tutOB et informatos fuisse

a Prometheo

insti-

esset h. e. exacerbato et infenso,

ut non amantes Jovem, non venerantes cum pietate, sed abhorrentes potius aut formidantes metu
servili

ad

eum tanquam malevolum

bonisque

hominum invidentem

adirent, cuius asperitatem et saevi-

sacrificiis placare conarentur,*' id mihi non videtur nisi in coniectura positum

Prometheus amicus esset Jovi, neque ex ipsa tragoedia quidqaam possit proferri,
res firmetur.
Neque minor mihi videtur Ule error, in quera inciderunt viri quidam

tiam anxie precibus et

esse,

quum ab

quo quidem

initio

illa

eruditissimi et

quidem propter subtilem

illi

dicam, depingere voluisse, quanta

nata pertinacia, denique

temere

scientiam

exemplum quoddam naturae humanae

significare volunt quasi

ita

antiquitatis

quam

confisi contra leges

morum

indoroitis

naturae

cum

plurimi faciendi.

et in eius

asperitate immanitateque

animi cupiditatibus prisci

diis ipsis

iili

non

in tragoedia agit,
talis

quum

quidem

sit,

discedlt

ex

Prom. 547 eqq.

u. Judenth. p. 270.

cum

*)

homo

persona poetam symbolice, ut

quanta contumacia atque

homines

effre-

fuissent, qui suis viribus

certamen inire non dubitavissent *)

magis ab ea sententia abhorrere videtur, quam poeta volebat exprimere.

Prometbeum enim

Quo mihi

nihil

Prometheus enim, qui primas

exemplum quoddam hominis aut generis humani, sed deus, ') et

a quo ius suum violatum et laesum esse existimet Inferior
certamine, quod suas vires suamque sapientiam plurls aestimat et iracundia et

est

vel

altero deo certat,

illo

') Prom.
482 sqq.
Prom. 92. 119.

')

Prom. 493 gqq.

*)

Droysen Prometh. pag. 210.

Doellinger Heidenth.

l^ '.'""'
':^:

.iamnd temeritate obeaecatas ee Jove Buperiorem

Prometbeo

fn

Itaque, ut dicam, quld sentiam,

po3se arbitratur.

fieri

fabola i quis dixerit Teteres <Jeos

cum

novis,

ergo quasi veterem aetatem certare cian

^nova, neqae disnmilem esse huius fabulae rationem atque Eumenidum, in qua tragoedia Ap<rfle et
llinerva tanquam novi dii pro Oreetia sahite cum Euraenidibus, quae veterum deorum partibus ftaaberrare a veritate contenderim et argumentnm etsententiam

enm

gantur, propugnept, nOn looge

^mus,

fiabu-

'"''^"'"^

haad tnale exponere.

rerum expositione alia ree vid^r coniungenda esse. Nam quum poeta in PhMnetlieb
'to^ediafingenda ea fere omnia, quae de deorum hominumque origine iamcommuni fama traditaertmt,
mente et cogitatione teneat, neque ita de ea re sentiat, ut postea aliis sane rationibus ducti Plato ')
Hlimi igitur, quum ad mundi moderat ahi iudicant, Jupiter ei non est rerum et hominum creator.
atrocem diutumamque pugnam cufti
sed
post
rehctara,
quidem
iionem accessisset non hereditate illam
a poeta describi memorem magni laboris et virium contentionis quibus
infestis adversariis acceptam
de qoa

Jae,

j--i>':

-Cum

'

'

illa

ad imperium adipiscendum idque oranibus viribus contra quoslibet adversarios obtinere

conantem facile est ad intelJigendum. Est igitur ut in novo regno novus dominus non semper mitis
Atque m adversariorum nimiero postea aine ulla
et benignus, sed nonnumquam durus et asper.^
opus

fuerit

parem atque adeo multis rebus maiorem intelfieum prioribus diis erat, magno detrimento et pemiciei Jovi

dubitatione habendus erat Prometheus, qui et prepter

gentiam

propter cognationem. quae

et

Nihilo tamen minus

esse poterat.

reportavisset, pepercisse

Prometheo

quidem Prometheus vehementer,

esse honores,

^)

sed

quum poena

ei

rem

ita instituit

ciementem

et

sibi soU, licet

afficitur

Aeschylus, ut Jovem,

benevolumse

et

quum

victoriam ab adversariis

ilH praebuisse

opem

in affectando imperio

cognoscamus. Queritur

tulisset Jovi,

gravi odio sumrai dei commotus animo irato

Quin etiam ne ob raptum quidem ignem Jupiter poenas ab eo sumpsisse

videtur,

nulios tributos

et percito loquitur.

quod Oceanuis, qui

fuerat in igne rapiendo socius Promethei consiliorum et adiutor, pdena omnino non tenebatur, sed
incolumis demissus erat. *) Itaque non propter hanc unam rem, quod ignem furatus erat, Prometheus
poena afficitur, sed quod auctor fuerat, ut homines comperto ignis usu una cum artibus varia remedia
paulliltim cognoscerent,

quae ad depellendos corporis morbos adhiberent, quo factum

humano
Quoniam autem non uno eodemque tempore sed paullatim homines

concesserat, vel invito Jove longius producere

spatium, quod deprecante Prometheo Jupiter generi

posse viderentur.
institutos fuiese

omne

manifestum

tempus, quo

iliud

ut breve temporis

est,

est,

et

varirs artrbus

Prometheus progrediente tempore eos instituit docuitque, eum per

opus fuerat, incolumem et impunitum fuisse negari

ad erudiendos homines

quod quominus novimi hominum genus crearetur,

quidem, quae subeunda est Prometheo, magna est
Poena
fraude mala, quantum poterat, impediverat.
et singularis et quae a saevissimo aliquo homine in acerrimum hostem de industria excogita videatur;
sed qui supplicio afficitur deus est, non homo, qui primo quoque malorum impetu succubuisset fortonae

modo

nullo

potest.

Quemadmodum autem

suae.

videretur,

ab

ita

mgens

data opera culpam culpa augere

scelere quasi

est dolor,

ingens erat facinus, quod

Prometheus commiserat,

considerate et
ii

Justa igitur a Jove patitur,

ad aliud spectent

quo quis vexatur,

si

scelus.

doloribus et augeat.

Nam

Quoniam autem, quo maior

ut Promethei

dolores,

si

fit

culpa, eo

maior

item in Prometheo ab

summo mundi gubematori,

antecedit, oirmes obedire et parere debeant,

ut qui sontes describantur,

fit,

quibus cruciatur,

Prometheus tantum abest, ut

seseque culpae affinem esse confiteatur aut

onmes

quo

soleat,

quid iniuste aut irapie commiserit,

tudine ita non recedere poetam videmus,

amplificet

cumulare

Jovem decrpisse
Est autem mos Aeschyli, ut

dolose ac fraudulenter

debebat supplicium.

esse
et

quum

se

fiat

necesse

illa

consue-

in

modum

mirum

graviter peccavisse

intelligat

quod potentia atque auctoritate

non subraisso animo se subiiciat, at exoiv dsxovri
cui

*) Plat.

Protag. p. 320 D.

')

Prom.

36. 96 sqq. al. loc.

')

Prom. 240.

*)

330 sqq.

10
,^ -^vMV
i^va

ut multo^tiLni obstinatbr peryicackiiK^^e &cta8 vel contumeiiis utatur in JoyiB ifflain,

ce<^<^^

non

raini^ ,ooayiciisque insectari

dubitet.

Ut igii^

')

aCfalHs

soeleri,

^fkUt

dolores eius

ijb

i.

e.

poen^ Ae^MiKi prpgreseu magiB magisque crescunt, u^^ in cocitremik tragodi|. Pcocoetheo <ad inCenQS
praeciptt^^jto hf^ic poena fere aeterna facta esse spectatoribu, videatu^. Talem autemPro^etbei.^abAjjfte
ejplnqa- iilifi >probaH non potuiase, quis est, quin intelliga.t? Yidebaat eoim Mlum poe^ sempiteroas
daturum
,

quamquam

esse, qui

q^am animi

vi^^liebaj^ri

graviter deliquerat, magis tamen nimio

pravitaite,

sperabant fore, ut PrQmetheus,

et

ampre generis buluani

quem quodam modo

deliquisse

propter

magnum

jjyi^ jl^pmiaum 4,m0irem diligere coeperant, poena graviore liberaretur. Videbant praeterea Jovem, quem

qu^

fMWf^ai^

piet^te

Graeci et maxime Athenienses venerabantur, noa modo auctoritate et honore foe-

(jlawme priv^i, sed animi perturbationibus, quibus maiores fere nullae sunt, iracundia, violentia crude-

Quodsi Athenis vivo etiam tum

Jf^te^e vebemeater incitari.

capitiaque damnatum
^ffpfffi
petifiset

esae accepimus,

A^hylo Ana^agoram

neque eum vitae discrimen evasurum

impietatis accu-

fuisse,

nisi

fuga

salutem: multo etiam magis Athenienses ira arsuros fuisse putandum est in Aeschylum, neque

.^l^sationem fiituram poetae,

si

quidem quum Jovis imaginem tam foedam tamqae detestabilem versibus

Kpriraeret, neque rationes neque causas proposuisset

quibus percipere possent epectatores, religiones

poeta. noQ modo laesas non esse, sed etiam res, quae in Prometheo fabula tractarentur , bonum
pp^bilemque eventum habituras esse. Neque illud praetermiserat poeta, sed summa arte ac peritia
Indicat enim in ipsa fabula non uno loco ^) dirimendum esBe certamen, quod inter
if^ rei providerat
et
Prometheum
exarserat, ut quum alter in gratiam redisset cum altero, et Jupiter solveretur
^^ovem
in^imulatione crudelitatis et iracundiae, et Prometheus superbiae pervicaciaeque crimine Uberaretur,
spectatorum animi facile placarentur. Atquc eam rei rationem poeta in soluto Prometheo inisse dicitur.
^pius autem tragodiae quoniam fere nihil aut admodum pauca relicta sunt, ex quibus colligi aliqua
.ex parte poesit, quae fiierit illios fabulae sententia, liceat quae eius rei ratio fuisse mihi quidem vide-

^uamtum

^atuf,

coniectura assequi poterimus, paucis explicare.

In vincto Prometheo paullo ante diximus rem causamque singularum tragoediarum Aeschyli eo

quod praeter illum, qui culpam aliquam

Necesse est igitur Prometheum, qui confectus

m^3finxe contineri,
afiftc^Aur.

cuipa. fuisse.

a^qe

nemo poenam det

videatur quam maximis

sustineat,

ease

vel doloribus

doloribus,

in

Haxxc autem culpam in eo potissimum positam esse contendimus, quod invito Jove superbia

insolentia impulsus homines, quos ille paullatim interire voluerit et extingui, dato igne variisque

artibus praeceptis

docuerit,

a^overe

At ne

possent.

quemadmodum maxime morbis medendo imminentem

Jupiter quidem ipse caret culpa.

ita utitur itaque se gerit, nt leges

illas

aetemas, quibus iam inde a primo rerum

parte

abesse debebat,

plecti.
ita

eum

Sed quod omnium supremus

facit

poeta perpetientem

poria progressu regno ipse privetur

^^

maximum

est

mortem procul

initio

ordo mundi

')

Oportet igitur Jovem ipsum

deus, a quo

omne malorum genus procul

.c9J)tinebatur, prorsus ignorare videatur et novis qaasi legibus imperare.

^J^tt^ ex

fatis

Accepto enim imperio ut novus dominus

ut perpetuis fere soUicitudinibus afflicletur,

quemadmodum

ne tem-

antea ex dignitatis gradu patrem praecipitaverat.

nondum habet, neque

non
erat nescius, quae
f^
,
imn^iaeret Jovi pemicies, neque eum fugerat, quid ilH esset faciendum, ut quae Satumus pater male
Prometheo autem rem ipsam
exseqratus erat, averteret irritamque faceret fatalem sibi calamitatem.
jiatefecerat mater Themis, quippe quae, quum omnium rerum mater ac procreatrix onmia amplectatur,
Qf^

optime

.igliisquam

pn^u%

possit, ut

qui hoc

perspiciat,

indicet,

nisi

sempitemas quoque

illud

periculum a se amoveat, compertum

Prometheus.

illas

Is

enim, providens deus,

rerum universarum

ordinis

ac moderationis leges cognitas

'.Ti.y-*'
1)

Prom. 310. 320 sqq. 937

Eumen. 778

sqq.

sqq.

989.

1000.

1040 sqq.

>)

Prom. 168 sqq. 190 sqq.

')

Prom. 160. 161. 403 sqq.

't:-:!0'^'-^'

n
habeat, qiiibas ante; reruin initia ita praeseriptam iam esse videbatar, ut Jupiter per {dterum ipso
Itaque Jupiter, quod non omnia providet etnovit, res autem inittnsmo
potenlicHrem regnum amitteret

e^,

venatur discrimi&e, Prometiiei auxilK)

tom denique

Non

possit fiectere.

unde

ut rebus cognitis,

poterat %itur

cum

iilo in

ipsi fiiturus

erat ioieritus,

Quum

gratiam non redire.

fata

autem totea

adversarium neque unquam quidqaan

poetam non decebat postea eumdem deum ita fingere ut tanquam stolidos
puer adPromethenm adiret delicti veniam ab eo petiturus. Neque quisquam infitiabitar istam rationeM'
multo etiam indigniorem fiiisse Jovis natura ac mente, quam nimiam eios severitatem, qua in Profl^'
theum antea animadverterat, et futurum sane fuisse, ut poetae spectatores succenserent si mundi mo^

Bua potentia

vidbns confisus Ji^iter asperius tractavisset

de iure soo decessisset ,

deratorem

prostemer&

ita se abiicere et

turpe omnino non est,

si qiiis

t6 i^fv viKara plurimum apud omnes val^e debebat, tamen Jupiter,

sed alia ratione in culpa foisse monstravinras, non debebat victus

colpae afiSnem

prudenter

fiiisse

instituit,

theo tractantur,

et intellexisset et confessus

ut interposito

et ea,

alligatus hierat,

mente

quam

Nam

Prometheum ad

dies noctesque

in

hic se

nisi

Aeschylus igitar suo iudicio usus rem tam

esset.

quae

in vincto

Prome-

aptissimam adversarios placandi reconcUiandiqae

soluto,

ex qao tempore spectatores una cum rupe,

Tot millibus annorum

Sed

foedissime torquetur.

Ac

defervescere optime poterat

atque Prometheum

da,re adversario,

Vulcano

cui a

catenis

inferos deiectum viderant, innumerabilia fere milha anncoinn effluxisse

et cogitatione sibi fingere debebant.

Prometheus

quem eundem

manum

]<mgissimo temporis intervallo inter ea,

quae exponuntur

rationem invenisse videatur.

QaamqQam

ut vel ad humiles preces se demittwet.

vidissen*-,

iniuriam intulerit homini, illum se peccavisse fateri et illud Aescbyli

ad superos emersus denuo

praeteritis

intercedente

hoc temporis spatio utriusque

profecto Jupiter mitior interim clementiorque factus

ira

quod firmius

est,

regnum neque quisquam restat, nisi unus inimicus, isque ignotus, quem timeat, cuiusque
Sed quum Aeschylum eum fuisse cognoverimus, qui singula e singulia
eoasci contenderit, ut omnium reruni perpetua esset et quasi sempiterna vicissitudo, nuvTU ^ei, et qui
pauUatim demum et ordinem et rationem legesque in rerum natura exstitisse crediderit: quas ille
animo de diis et rebus divinis mundique moderatione informaverat notiones ad nostram rationem melioremque hanc intelligentiam revocare non debemus. Quare si sibi consentire voluerit poeta, ne Jovis
quidem personam, ut opinor, ipsa auctoritate sua illis necessitatis legibus solutam exhibere poterat,
iam

tenet

invictam reformidet potentiam.

quae ab omni aetemitate

quae

Jupitur,

est opinio

omnibus

fluentes

poetae,

nisi

et singulis

gradatim ad

et absolutus

Tum

denique summus

esse sentiret, vinculis solutis

nibus fere illorum viribus domitis

iam honore haberi poterant

in quibus

remm

numine cum
iam muneribus

regit suo

eamm

ut discat,

Ipse igitur

pervenire non

et sacrificiis

quum

deorum hominumque, quem honopubUce privatimque venerabantur. Ideo

pater

Titanes veteres imperii inimicos timendos non

ubique esset et pacis

et otii tranquiIUtas

Tum
,

in

imma-

summo

animi sinceritas et pietas erga deos. Aetemas autem

secum quasi coniunxit Jupiter et ad earum normam mundum
sapientia. ')
Etiam Parcarum potentia ita fi*acta et imminuta est, ut

consistit,

iustitia et

in administrando

Suppl. 403 sqq. 624 Bqq.

est,

veritas et honestas,

ordo

quomodo fatalem

deus

amicos reddit suae dominationi, ordini legibusque.

quum summa

mundo

Jupiter ipse fungi videatur.

necessitatem effugiat.

conditionibus dominationem sibi possit extorquere,

ille

cognominihus appellabant, quemque precibus

progressu temporis stabihto ac confirmato regno

leges,

essent.

perfecta

tandem intervallo factum est, ut se ipse excoleret, suis adolesceret incrementis

omnibusque rehus perfectus evaderet, qualis postea vulgo colebatur ac poetarum maxime

carminibus celebrabatur.

ampUus

summa omnique genere

et longissimo

poterat,

rificis

quamvis obscurae praescriptae

Suppl. 672 sqq.

Probe enim

nam

scit

^)

Ita nihil ipsi deest, nisi

futurum esse quendam, qui

fato ita finitum esse

cognovit

certis

-^'W^f:'

.^'
ir^.T>^
."vtaSi

12:

Nque yero

ProDletbeiifl deus ilie

contumax ae ferox

est^iqut maximuipericolis et orucialibkBf

8ei/i9^Cwe eft^trema animQ irato pati malit, quampertinaciadesiltorQ rique imperio sabiicere potenttoria.

odium iniustum et ine^piabile deposuit L^r iam animi affeetionibiHi mentis lumine'
cayfwtibna Jpvis potentiam sua multo esse maiorem tandem aliqaaodo intelligit> goani imm oogiHtionem>
ioferioir^m atque adeo vaaam et inutilem, quippe qua iHuaquam s tormentis et cruciatibus
iip]it<i
Mente comprokendit se quoqae ad aeternam reram legem, cains patronus
liberfttorum esse perspiciat.
Super1;>ia Atiie^ta

accommodarc oportere eique obtemperare. Neque amplios ee decere

patri
hpminumque
rerum universarum rectori; obetinatiore volmitate obtrectare:
8efiJi,,^eQfuax
ngenet. tovk; tjaoovag. (SuppL 208.) Temporum igitur diutumitate monitus nec
dr^mfOqTO/netii yuq
milHis ac^bitate malorum doctus se in maximo errore versatum esae cognovit, quod nimia confidentia
tat9;'diu'a Jove dissederit, et promptus et paratus iam est, si illiTideatur^ i^ gratiam omn Jove redire.
i^p, iivipkQt cPEtiterit et tutor, se

Iti<^.'

probante liberatus denique ab Hercule et cruciatibus vacuus aperit Jovi

(ffi

6eri optime poseit, ut

omne periculum

et

matre ipsa praecipiente,

adversarium itlnm ignotum ainoveat, qoi Jove superato

n^g^.imperio potiturus sit Flacatis animis Jupiter a Prometbeo de rebns futuris certior iam factos
ommque metu liberatus ac solutus, quod iara diu efficere volaerat, id ita exsequi potest, ut ex sua
m,^n^ et voluntate bomines novo rerum ordine instituto ad animi virtutem et probitatem morum paull%^m adducantur, ut pie sancteque deos venerentur neve quidquam ab iis appetatur, praeterquam quod
bunum, verum iustum pulcbrumque sit Ita mihi in exornanda Prometheo fabula illud potissimum
spe^tavisse videtur Aeschylus, ut homines cognoscerent vitiis vacare summvim bonum esse, sontes tantum et noxios pati et poenas dare, qua lege ne deus quidem exsolutus sit, neque vero quemquam ipsa
Ita enim aetemis rerum mimdique legibus constitutum esse ac
fa.ti voluntate et arbitrio poena a&ci.
prjOYJSUm.
f'.''
!..,'

ar

- >ii.'i:

-yiu---

Oi

:;

ii;'..

kiu:

..

::;,.:!

-mtifS/

,Vi/Z

ifiiiiiJJ5(i

::;!ivi3i;-.

'('

r;'::')iri''^.

.';;'

:.::

.: ;

^ijr,;^

^iiTlli

i.;>

ti

iiirj

!;.

:;'

iiiZX

Oj;;;

'..;...;

':

.,'.':

-'

'

Se^mrfaffutt^t.

I.

C^rfeinartug: irector ^icfcl.)

Stetigion^Ie^rc.
itra^c.

le^rer

a. ^at^olifi^e

b. gDangelifdje:

ber eBangelifc^en Meligion, Srief

9lpojieU *PauIuS an

fceS

Siteraturgef^ic^te ocn

Xieutfdt*

(aubeuiUbce iia^

2)taTtiitd

SBieber^oIung ber ilirdienflefi^ic^tc,

OpiJ

gortie^un^

9{omer. 2 St.

fcie

^en

Sc^ibuc^ ber fat^olifc^en Oleligioiu 2 t.

iim

bi auf ffioct^e, gccture au8 De^dfi'

(Slaubensle^re

ber

9le(ieion'

na^ ^oQenberg*

fct^irbu(^

euffen.

Meliflionelc^rec

autoa^l on

ffiebic^tcn

unb auffd^en, Sc^re

on 3nbuttion, Slnalogic, Seifpiel, I)cfinition uub (Sint^eilung, Stuffd^c. 3 St. 4)cn Obcrle^rer Dr. Uppenfam).

Sateitt.

ou^

4>orai'

I unb II,

metrifd)c, vre^fibunflcn, Sluffd^e.

^liai

tiedfi^d)

Oben

unb VI,

I-X,

au^

Sjercitien,

6iccro' tugculanen

8 t.

SopI)otIe8'

mctiifc^e.

4>err Oberle^rcr

unb V,

prioatim

aauffg

(atilina

unb Sugurttto,

gsercititn,

Dr. llp>enfamp.

OebivuS auf itolonus,

2lpologie,

'i<lato'g

iiriton

unb

ffiorgiaS,

pricatim

^robot

6 @t. 2)irector ^iefel.

^ibtdiidi* Unregelmd^igeS ^dtxooxt, 9iomcn unb $artifc(n, tai Si^tigfic aai bcr pnta nai) ffiefeniue' <9rammattf,
tude aug ben flcf^ic^tlic^cn Siicftern be alten I.cjiamtnt unb ^Pfalmcn. 2 @t. 4>crr gicligiongle^rer iiral^c.
^tauioii^df

Mstoire de la troisi^me croisade aui bec oberfc^en

S^ic^aub,

2 St.

Ueberfeten in bae granjortf^e.

^to^tap^it,

@efdftid)te unb

aui ber ffieograpbie oon

4 t.

Se^rfa^,

9^^9f{{.

fc^riftlic^ed

oon 1520 bii 1860 nai) $ii^' (Scunbri^ ber neueren (Sef^i^te, Sieber^olungen

Z)ie 3eit

3 t.

irigonontctrie,

4>rtt ^rofeffor

fJJrofeffor

unb

miinblic^ed

^iefcl.

S^ircctor

Sc^toietigere ffileic^ungen beJ jweiten ffirabcl, gcomettif^c ^Proflrcffioncn, 3ttife8jin8; unb fflentenrec^nuBg,

Wtattftmatii,
binomlfc^er

(iuro)>a.

ammlung,

Director fliefel.

gcomctrifi^e 9(ufgabcn

nac^

^tii' Scifpiclfammlung

unb

SWc^cr* Sebrbuc^

bcr fficometrit.

Dr. c^nciber.

tatif unb SKec^anif

fefter,

pffiger unb gaSformigcr ftorpcr

na^

2 t. ^ert

irappe'^ Seitfaben bcc ^^pftf.

Dr. c^neiber.

^obegetifd^e 'SiotttOQt,

mcljrcre

Stunbcn

am

c^Iuffe be8 ^ulja^reS.

SCirector

^icfel.

1. ^berfecnttba*
(OrWnariu* :
9lc[igi<Id)re*
Sltliiion.

2 @t.

a. Aat^olif^t: &e^re

>en Xeligionttelim

AiaH

iiectilre

au

ntttifdit Utbungtn, luffd^t.

fbtciii'

^rofeffor

eon bec Jttr^e unb

^*

Stfirbn^ btc toangtlifc^tn 9ltIigion, Air^tnlitbtr.

Ocwtfd^.

^rr

(Eoangefifc^e:

2 6t. ^trr

fUitmU uA^

ra^^of.)

ffiefc^i^te ber jtirc^e nac^

Jtirc^engefc^ic^te

SReligiondle^rer

biogra)>^if^en

bii

ben fficogen

ber

fat^olifc^en

nactt

i>oIlenbergd

2)euffen.

aRitt^tilungen

2 @t. ^txx Obtrle^rtr Dr. Uppenfamp.

9Rarting tI)Tbu^

auf fiail

tleine

fhlifKfc^ Uebungen

in

be( itlafTt,