Sunteți pe pagina 1din 28

EvANDo Nascnrervto (oRG

Jacques Derrida:
pensar a Cesconstnuo

_\"_

ffi

Err,rlbuile

Copyright O Eclitora Estailo Liberdade,


@ Os autores,

pilfl

2005

seus respectivos textos

Sumrio

ESTE LIVRO, PUBLICADO NO MI]ITO DO PIOCI{A DE PARTCIO PU],LICAO,

CONTOU COM O AP{)IO DO MINISTRIO !-RNCS DAS RELAES EXTEIOES

Tradtto

Adriana Maria Soares da CLrnha, vando Niscimento,


fesus libeiro Medeiros, Maria Clara Crstelles de Oliveira,
Miene de l)lula lSorges e 'lcia Adan Llonati
Adilson Miguel e Tulio K:rwata
Nobuca achi
liobrc obra da srie I escrita do sil?tcio, de Lena lSergsrein,
costuras e acrlico s,/ teli, em totogrfia de rvilton Montenegro
orizel Losti IJilto
Angel Jojadsen

PrepnraAo e reuiso
Cofriposito
Ctpa
Ecli.tora-dju11tct

Editor responsel

O pelclo, o

zicleus

e a herana em Denicla, Atos cle rnemr-ia

Euando Nntscimento
]IP-BRASIL. CATALOGAO-NA, FONTE
'
SINDICTO NACIONAL DOS EDITORES DE IIVROS, R]

1. O percio, a verdade, a reconciliao: qlal gnero?

45

lL9
Jacques Den'ida : pensar clesconstruio /,Evando ]'trascimento (org.);
rraduo Evando N:tsr'imento-.. [et al.].
So )aulo : Esraro Liberclacle, 2005

352P.

2. Polticas

Textos cls plesti^s apresentadas no Colquio Internacional "Jacques Derrid


2004 : Pensar a clescorrsrruo
quesres de pcltica, rica e esttica',, organizaco
- de Fora, em p:rrceria com o Consulaclo Geral cla
pela Universid:rcle Fecerarl de Juiz
Fr?rir, entre os clias t6 e 18 cle agosto de2AO4, no Tearro Maison cle Frana, J.

Intrri bibliogralir
tsuN 85-7448-109

CDD 1-94
CDU 7G4)
19.09.05

01

Aquele que despendeu a ponta da cadeia


A incompatibilidacle do cordial e do trgico. A propsito
Macl-iado e Rosa, Musil e Clarice Lispecror

1560

cle

Ros en fie ld.

119

Jacqr-res

125

Kanauil lil Raj agop ctLct n


O silncio, o segreclo, Jacqr,res Derricla
Siluiano Santi;tgo

135

O corao transtornado

143

Trs or-r qutro pssagens pot D,ailleurs Deryda

757

A Ltonomia, a altto-ilrrLnidade e a imusine cle cabine


estendida. Do Rogue State (Derricla) Covnopolls (Delillo)

)ensaf ;t clesconsh'uo (2004 : lio cle Janeiro, lJ).

05-297L

desconstn-ro

Iht b rin H o lz erm ayr

Congressos- 2. Cjncia poltica

Jacques Derrida.2004

c1a

Leyla Pen"one-Moistis

103

- Congressos. 4. Esrtic -- Congressos. 5. Filosofia


frarncesa ....- Sculo ),
Congressos. I. Derrida, Jcques, 19?,0-2004.
- ll. Colquio Inrernaciorral
l- Nascimento, Evanclo.

14.09.0i

95

1. Derriclr, Jacqrres, 7930-2004

Congressos. 3. tica

O peldo, a verdde, reconciliao: qltal gnero?


Jacques Derrda

Derrida e a corda bamba como o cn-inho cla tica

l4arcos Siscar
Eneda leal Ctr.nba

Todos os direitos resenrtdos

Eclitora Esrxio Liberda,le Ltcla.


Rua Dona Elisa, 116 01155-030 So paulo-St)
T,:l.r (11) 3661,2881 Fax:r(.tl) 3BzS 4239
eclirora@esracaolibedndrl.com.lr

ww.esticuoliberdade. com.br

Micbael Naas

C perclo, a verdade, a reconcilia"o:


qual gnero?

JACQUES DERRIDA

O perdo, averdade, a reconciliao:


qual gnero?*'

Primeira parte
1

Libelaclo aps aproxmadamente trs clcadas de encarcer-arnento brutal, regre^ssanro cla pr:iso ce F.obben Islancl sern rssentimento, sem aparente desejo cle vingana e castigo, Nelson Mandela l'eaparece h-rz do dia
num palco poltico, qr-re h muito tempo j ocupava e orientava, na sombra.
Ele lembla o plembulo da constituio da Nova frica do Sul, por que
tanto lutor-t, com tantos outros, negros e brancos. Descle as primeir.as palavras, o prembulo faz apelo a Llm gesto de confisso, cle arrepenclimento
e de reconciliao, e, pocier-se-ia dizer corn Hegez, Lra ,,palavra cle
Tlacluo cle Evanclo N:rscittento.

Tmnscrio
Perdo

(nuito ligeiramente leranejada) cle uma

e o Perjrio (cole

cles Hautes tr-rcles

voltzve ento cle uma viagem

sesso cle seminrr.io sobre

en Sciences Sociales, i99g-1999).

o
Eu

frica clo sul. Esse serrini.rrio era "co.posto", it


mesmo "clrarlirtizlclo", encenaclo cle moclo um tnto serlelhante ao lugar-teatr.l cle Llr
tlibrrnrrl, enl qLle corllpalecesselr.r sLrcessivrnenteJ enqL:nto te.stemrnl2,s, q\^tro honxens
(e nenhunta mtilhet), qLre trrrbnl fossem, proestantes (Hegel, Manclela, Desmoncl
Tutu, cinton). Rastros e as justificaes clessa encena:o sero aqtri reconheciclos.
O seurinrrio se proongou, nos rnos seglintes, em rorno cle A pena ce Moe. Dspos!
livo anlogo: qLtl'o testemlnhas, qr-ratro concen:rdos rnofie. por'm, clessa vez, ce
leligies e sexos
cle gnelos
cliferentes; Scr.ates, Jesrrs, Hzrllj eJorrna c'Arc.
Jr tnh:trnos, no llleso seminrio, anzrlisaclo o ciscurso hegeliano sobre o percliro e
conrentrclo cle pei:to a expresso das lx/ort der verchntutg (Fenontenologia clo espljlo, penltir'r prgina clo captulo sobre O esptito): no a p:rlavr;r Ue ntotl "reconcilialo",
a palavrzr, o gesto peo qrral se oferece olr se prope a reconciliao,
'r:ls
estenclenclo I rniro. "A paav|a cl[a] reconcilio o e.sp-ito existente, o esp.ito
sendo-alderclirseiencle Gersl; o grifo cle Hegel en claseiencle o ser-ctclo espritol.,'
por meio clessa palavra cle reco'ciliao encereacla :o oltLo que o esp.to se nunifesta ad ele estti a, entm er1 cen2, est no seu sera, o a o que :rtravs cless:r paavrt a(da) significa, cle uma s vez, a existncia e i pl'esen fenomenal e efetiva, isso
resnlo esti stxtcLdo- 611 ( 5iyx161nys- nessa palavra cle reconciliro, e no em outro

+>

.l^cQUES I)rlD: PIINS^l

DISCONSTItIJ

A leconcilitio lent lugar,

vEil)l)8,.^ EcoNcrLAo, eu^L cNHo?


ii

Ora, uma iniciativa continra aqlli, ao qle eL saiba, setr exeulplo


sirlilar na l'istf ia cta humaniclacLe: essa consiituiiro clernocr'tica llloclerna
colne pol' Lm ato cle arfePenclilnenlo e por Liln a)elo Lrffrl\ cLLra
^
cie leconciliao. Por uma "palvra cle t'econciliao". Vem abt'iJa r-rt.t-t
"ns", apresentanclo-se cofio o slljeito cle Lt'1 reconhecilnento da inilrstia passada e do pesar necess[io. Mancleia len'rbra, portanto, as Primei-

reconciliao". Constituio clemocrtica de extretna l-loclerniclade, concebiclzr e leciigicla por juristas c1e glancle experincia, ela incorpora toclos os
pl'ogressos clo ciireito constitucionl clas democracis cleste scr,rlo.

ilgar, cor.uo o faz r1l contecilento, ex se


sit-rx, est situaca nessa pllav|, que a situa; rlas clo nesmo n'oclo, stlnte, ela, a reconcliao, dd. hryart ess:r ptl:tvt'l quelhe cl ltr.gar. O espr'ito (que nro \tn1 \Ytz,
r.rrna pa)rrvra espirttrosa), o Gelsttem lugar, clr lugar, az xconteceL nessa faa ldans cette
pa.rolel c no nortro |:gar. Serr ser'-apassa pela paavla cle reconciliao euclereaca ao
olrlro. Isso o lllenos signifca qlre ntes clessa p:llavt'a Llecerto havia I gLerra, a oposiiro ou o clio, a clivisio, lt clissocao oll separ2o, o sofliurento e o [rLlllisl]lo,
as fe|ic:rs (d.ie lVtr.n.clert). Por caus:r clisso, erquanto clLtL:tLetnt as ferdas, o espriro ncio
estaucr cL, ainda rt.o ct, con1.o tal, aincia no consciente e rettniclo em si mesmo, aincLa
ro presente em s mesmo. Ele aincia nZIo est:vi a, estava etn se] aittda-tt.o, e|e se
agr,rrrchvr. Ee estava, tah,ez, m:le aincla no er.u absoluto rr,, presente et.tt ser: set-a
It-rr ubsoir-rto cxisicnte. Em absolttto el ce.: na hisiiia. Ainclil no se_;Presenttv. l{
cle si para consigo. Niro estando etrr cen:, r'tlrr1tr\.a n:r coxia, ensaiavir setr papei,
repas.sx\, seLl texlo na pr'-histria de sel pri-eiro rto.
A \.oz elr gf clo es1>ectlo cle Hegel, plovaveltnenie a otrvimos inclg:r-se, const2ltanco ioje, roje mesrno, o alln-ento crescente clas cenas ce arrepenclinento, cle
pelclio peclico e cle reconciliao zro rlenos mimetzaclas, se essa globalizao cla
confssiro no enfirl x presentao do esprito, o ser-a clo espr'ito cleclaranclo-se
no lr.runclo, como mnnclo, ou seja, como pssagen religiiro revelacla (cristl) e cla
ao szrber absolr-:to. Pois essa passagen apal'ece no final co captuio sobte O espito,
que vai abrir para a leligio, em segtrida, o tenno dos tts l'onentos da leligio,
para o subel arsoluto conto verclacle cla religio leveacla, zt saber, cla religio crlst.
ir-rgar'.

I,Dri)o,

eI',r to1l

rssimas p^Iavras cla collstituio, o prembllo mesmo, qLe so "palavras


cle lecor-Lciliao". Estas so, como em tocla constiluio, coll'proinissos
pelfornlativos, jur'.mentosr atos cle f juracla, q"le excltlem o Pel'jrio.
O prer-r-rburlo "r'econhece as inillstias do passaclo" e faz apelo i "cr-tia
clas clivises do passado". O grifo meu:
'We,

t-re

peope of South Aft'ica,

Recognize tbe iniLr.sti.e.s of our pcLst;


Honorr those who sr-rffetecl iof ilstice arrcl ileeciom in or.ll lanci;
Respect those wiro lt:rve q,ot'<ecl to btrilcl ancl clevelop olll coLlntl')/;

believe thzrt
Soutir Aflica belongs to ill who live

ii-r

it, unitecl

zncl

it-t or.tt' cLivet'sity.

\7e thelefore, througir or-rl freely electecl represertatives, aclopt tiris


Constitution as the supreme law of the Republic so as to

establish sociery basecl on clerrocra-

Hea.l tbe duisons of tbe p6tst

^nLI
tic values, social jtstice ancl fi-rncatnental httman ligl-tts.
1...) May God protect oII.r people

I'legel qr-rel t:llbr. clizer qLre nito se pensatia o 44 o ser-x, o contecit-ento, o Lgr,
o ler'-lugar en preselr como ser-aclo espt'ito, senr o pronuncialllento, sel.t o Ploferjnle.to pens:lclo clessl f;rla cle leconciliao. Isso queteria clizer qr:e Etr, ttm "Eu",
npens te cesso xo ser-a co esp'ito, ea; apenas lao(z), o e{, rPen:s ;rz existit o
espiito, atrpenas o clexr ter lugar e 2lpfesentrr'-se ro ofet'ecet'a t'econciiaito ce uma
e efetivlnrente ptofeprlavrrr, cle Lrmlt fLase, (ie Lllrl enclere2r.nento falaclo o olltro
liclo. sso no qtrel clizer: que eu saiba previin.ente o qte qrter clizer "espr'ito", o qrre
quel cizer-"seL:r" e "ser'-a clo esprito", pir2 el.l seguicla conrpleencler que, gras ao
irrch.rlto [grce], no pelclo, gl:s 1 rtma palavr:i cle reconciiaro, tenlto:tcesso:to set'ico espl'ito. No, isso pocieria inrplicar', o contr'rjo, que .se qr-lero ter tcesso ao que
o e.spr'ito , ao qr"re o pr'plio e.sprito significn quunco est .i4 se qtero que o esprro
responcla qr.rrnclo lhe indrgo "esp'ito, \'oc estl xi/", se qtero ter icesso o que o Je/.
aclo esl:r'ito pocle entiro qr.terel clizer', existnci ou presena co espito cor.uo espi
rito, preciso, ter'r siclo pleciso a feh cle leconciiaito,:t pahvr:t, x fr.se qle oleeil o
reconcilier-se. Para isso, ser'a pleciso qne er-r aplenclesse no sor'lente o que o conceito
cle |econcilia:o qr.rei- cizer, a pahvra "reconciairo" (e, portanto, o espr-ito, o ser-a
clo espi-ito), r'-as qr,e etr eprenclesse r me reconcilial efetivlrlerrre, :l tolrar x iricjirtivr,
eLt, e oferecer esse clorl, e o clom como dorl cLe Lrma palltvra:o oltro. A pll:rvll cla
reconcililo clacla lo outlo. Esse clom um pelciro? Seri qr.re ele implic:t rigr-rr.r jr-rtltlento e, poltanto, r possibiliclcle ce um perjrio? Essa purlavla cle leconciilo,
enqtrnto se clir, tambm un:r palavr:r chrcla,lrme parole donnell

1...1.

Esta ltima fi'ase rlerece nossa ateno, ao llleros por d.Llcts rct.zes.
Porrr.rt'r /odo,
q9;rr11jL1D9.rls.
Os disculsos ofrciais de cl-refes cle Estado clerlocr'ticos solrente llomeiar1
oll invocam Der-rs em bem Laros pases, qle no chegr-tei 2 contal'. M:rt'case isso Lma cliferena rnllito signcativa: por exelllPlo, conl relao
Lrlr:r democl'acia laica corl1o a F|ana, em cLlja constitLlio Detts no
norreaclo, e nr qLral exclui-se a possibiliclacle cle r,ttn irouteur i)oltico nomeal Deus nLlrll cliscLlrso oficii, sobretLlclo Lit-r chefe c]e Estaclo, embor:
pesso:mente ele poss ser ci:ente, oL seia, catlico
no acreclito qLle
tenha haviclo, eln ten-po algllr'1, cl-rele cle Estaclo n, n't"t
nf,o-ctolrca, 1n[es olr rpos a KevoLLo. Algo lntllto cllte]'elle ocol'fe coll

.ffilnic[os,poreXemp1o:;inclqLie21sePafaoclaIgr.ejaec1o

Estado esteja em sLla origeln e venla inscrita na constitllio, e port2ulto


seja mllito anterior da Frana, o pi'esiclente presla jttralnento sobre
Bbiia. Ele invoca Deus e pecle sua bno (God bless Arn,ercct) e1r loclo

4l

46
l

il
ii
l

lil
$l

,^cQUS DERRID^: pENSR

, A VERDDE. REcoNcLIo. QUL GNERo?

DSCONS{UO

e ofrr:ial. Isso explica pol que o perjrio enl gerI, e o


perjr'io de urn plesirlente no exerccio de suas funes, nlrna cene de
testemunho sob juranrento, nos Estados lJnidos se reveste de uma glaviclacle to sensvel, rnas tanebm to passverl de expolao. Desse ponto
de vista, a flica clo Sul, aps o f,rn clo apa.:beid, se assemelha aos
"Estaclos Uniclos". Ela assr:me, clesse rnoclc, dentre or-itras, or-r sobretuclo,
a he::ana crist, prott:stante, anglicana aqui (com Tr-rtu, pol exemplo), e
pl'incipalmente calvinista clos afi'ikaner. Par"ece lazer questo de proteger
proflnclas lazes na cnltura e nas cuhnras desse Estado-nao. Isso contar' no caso dos protlemas de "velclade e econciiao". O fenmeno
tanto mais notvel pcr esse " may God protect our peopld' Iogo ser tfacluziclo, descle as linhas segLintes, em trs lnguas, ch-ras lnguas afiicanas,
cle qr-re falalei dentrc de instantes, e o arikaans, Ingr-ra oliginal de friiao irolanclesa, mar cujo icliorna
muito prezaclo pelos afrikaner:.. e
que tein alguns scLlits de vicla -::'apenari
fo fllxado e fprmalizado em
glamtica
decorrer
ser-r lxico e
no
do s<:ulo XIX. Essa notvel constitr-rro reconirece, fato ao qle er-r saiba tarnbm sem precedentes, onze
lngr,ras oficiais. Ela o laz clesde as Fou.nding Prouisions da constitr-rio:
cliscLrso solene

As lngr,r:rs ofi< iais cla Repblica so o sepecli, o sesoto, o setswana,


o siswrrti. o tshrverrclu, o xirsongr, o afril<lans. o ingls, o isinclebee, o isixlros;r e o isizrrlrr.

A partir da lolrnrrao dessa legitimiclade oficial das onze lnguas, a


constirlio compofta ainda urn ato de arrprenclirnento e de reconcilao:
Reconhecenclo qLe o uso e o estatL to clas lingr-ragens inclgenas cle
nosso povo foram historicamente clirninuclos, o Estaclo deve tomar meclicl:rs pr'rticas e posi vzrs pam elevar o estatuto e zer-progleclir o uso clessas
ngu:rs.

frlho cle irrn chefe

qr-re pefience casa leal cla tr.ibo thembr-r, mariclo


de qr-ratlo esposas, conseheiro dos t'eis efazedor de reis (estor-r falando cle
serr pai: ele, Nelson, acaba de se casat'novalnente aos B0 anos, e teve trs
esposas, ras uma aps a outra). Err suas memrias, Tbe Long Walk to
Freedont3, Mandea, cognominado Neson, lembra que seu prirleiro nome
loi Rolihlala ("aquele que sacode os galhos de uma rvore", significando
ern iingnagem popular o estraga-plazer, o "trortblemaler',). Sua me se
to1'nou crist sob a inuncia c1e dois amigos de seu pai, da tribo dos arnamfengu, o gnrpo mais evor-rdo da cornunidade e o primeiro a se converter
ao cristianismo. "Foi sob a influncia cleles que fr-ri batizado na igreja

metoclista e enviado escola. Foi minha tnestfa-escola, sra. Mdingane,


que me deu, como a todos os alunos, Lrm nome ings. [...] por que esse
prenome de Nelson, no fao a menor idra", diz Rolihlala Mandela.
Se seeciono um trecho que diz respeito circr-rnciso de Mandela,
no soinente por causa,do interesse que demonstfo em'outro lugar, e h
muito tempo, com relao a esse rito, mas antes para reconhecer nee
a ocorrncia de uma palavra que estar no centro clo discurso cla comisso
Verdacle e Reconcilia.o, a palavra abantu (s vezes transcrita ubuntu).
Mandela conta como, na nfncia, o chefe Joyi lembrava que o povo
aflicano vivia em p^z
a chegada dos brancos, os abeungu, vindos
^t.
de alm-mar, com suas armas de fogo. Outror os thembl, os pondo,
os xhosa e os zulus viviam como frlhos de um mesmo pai, de maneir.a
fraterna. Mas o homern branco clestruiu a a.bantu, o companheirismo fraterno, poder-se-ia dizer praticamente a co-cidadania etlotusbp, traduz
Mandela) das diversas tlibos. O homem branco era vido por terra e o
homem negro colnpartilhor-r a terra com ele, como compartilhavafi o ar
e a gua" A terra no era objeto de plopriedacle humana.
Mas o homem branco tomou a terra, como qrefir se :rpossasse clo czr_
valo de olrtra pessoa. Qr-ranclo frz clezesseis anos, o regente clecicliu q-le era
tempo de me tornar homem. Segundo a tradio xhosa, isso se r.ealizava

A oflcializao de onze lnguas num nico e mesmo Estado,nao


no exclui de fato, irnagina-se facilmente:, a <lominao crescente do
ingls na prtica clas lngr-ras, no ensino, na imprensa, etc, Tr-rdo isso
conheciclo e previsv,:l. Enfatizo apenas'o qLle nos preoclpa mais cle
perto, a sber, o "percio" e o ixico clo "perdo", a sernntica clo pedo
e cla reconciliao.
O que poderia M rndeia nos dizer no paco, em ingls? Primeiramenre
islo: ee nasceLl no T:'anskei, recebeu o nrfme ingls apenas na escola,
48

ce

uma nica rrraneira: a circunciso. um macho no-circunciso no pocle


herclar bens do pai, nem se casar, nem ociar.os ritos tr:ibais.

Aps descrevel a cerimnia cla circunciso

cletalhaclamente, com

certo pazer, e declaranclo sua feliciclade de ento

Manclela relata

cr

Neson Manclela. The Illusn-arcd Long walh to Freedom: tbe Alttobiogrctphy of Nelson
Mandela. Boston4llov orque/Iorontoondres: Linle, Brown and Company, 1,994, p.7.

49

,l^CQUIS DEIl)^: rENS

I)ESCONS'flU^O

discur"so clo chefe e principal oraclor. Este se elicita por ser manticla a
tadio. Ern seguida,

o torn rnuclou cle lepente: "Eis nossos filhos, a flot'cl:,r tr"ibo xtosa, o

orgr-t-

liro cla nairo. Acabatnos cle circunciclz'r-los, segunclo um ritr:aL qr,te lhes
prolrete a huuranidacle virll ln.an.bood], tna.s essa Ll-12 prolnessz qlre

'

nlrnca seLr manticla. Pois ns, os xhosas, e toclos os negros cla fi'ica do
Sul, somos -ln povo conqr-risiaclo. Somos escLavos ell nosso prplio pas.
Somos locatrlios ern nosso pr'prio solo. No ternos nenhurna fora, nenhr"rrn pocler, nenirun controle sobre nosso pr"plio clestiuo err nosso pas
natal. Entre esses jovens, encontraln-se chefes que jailais comanclar'o,
pol'que no temos rrenhurn poclel cle governl' :r ns rnesrnos; solclaclos
que jamais lr-rtarro, pois no telos al'lnzs para faz-lo; pessozs cultas que
jaurais en.sinaro, pois nro clispomos cie nenhurn lr-rgar cle estuclos pala
eles. i..:l fais cions,nac]a.so i-roje. pois no podemos lhes rl:tr o rn:ris nrecioso cle toclos os dons, a liberdacle e a inclepenclncia." Seirr qle coffpreenrlesse ex;l.rnlcnte pol qrr, essas palavlns conle:f:tr a agr'eur rnrn.
Ele tinira lar-raclo Lll senlente e, aincla qle elr a tenl':r cleixaco dormir
ch-rlante

o tenpo cle ula longa estao, finalmente cotreoL a cLesceL.a

A palavra ctbntLl (fellowsbp: confraria, cornunidade, co-cidaclania)

qr-re

foi utilizacla pelo

ciscLll'so

oficial, no nal

cLo 6tp6trtbed, par;-

tlaclr-rzir a misso cia Cornisso Verclacle e Reconciliao, par:a

iladllzir

"1'econciliao" llleslra. Ora, dentre toclas as reprovaes fetas a essa


Cornisso, presiclida pelo bispo anglicano Desmonci Tutu, o qr-ral no fez
polco pera cr-istianizal sllzl lingLlgem, at nesmo seu esprito e sLa 21xio111tic;, hornre esta, consiclel'ar como evidente traduo dos idiomas
africanos. Essas no so apenas qLlestes de lingr-ragem. o caso cle
toclas as genealogias cultr"tlais e simblicas que trabalham as palarrras.

Reprovararl-he, portanto, ter trdlziclo os onze idiomas afiicanos naquele qLre ento domirava, o ingls, ou seja, iambm ct'isto.
Quanclo, por exen-rplo, zrps a iiberao cle vlanclela, em 1990, e
legalizao clo ANC, A"ft"can National Congress lCongresso Nacional
Afi'icar-rol, os sll-afr:icanos negociarrn Lrrlla constitlio plovisria par:a
'"1

concluzir o p2s s priineil'as eleies democr'ticas, decidiu-se prinleiralrlente concecier imuniclade, poltanto anstia, aos membros clo ANC r-ro
exlio, para qlre pr"rclessem parlicipar das negociaes. Estas forarn tnuitas
Ibicl., p. 75-16.

50

,ERi)o,

\/EiD^DE, IEC0NCLIo' QU^L GNERo?

vezes doloros2s, ell- pattictlar por colnezuelr : colocat face 'l fetce as
vtilnS e os cafascos (pe1peh"6.to7"s). As dLaS pal'tes se cleciclilam ent;o
por Lllna clr-rsula cle anistia, a qltal clevia tornar Possveis '.rs pt'iureiias
eleies.

Na abertura clo livro corajoso e bastatrte perturbaclot'cla jornalista e


poeta slrl-af icana Antje Krog, Cotr.rztry) of l4y S/erll/ l]iteraln'rente P61's do
nxeLt crnioft, lembrado qLe a adoo cla constitr-rio visava a g:rlantit'
zls conclies necessrizls pala LtltlaPassaf as clivises e os conflitos cio
passdo, que tinh1r engenchado brutais violaes cios clireitos hutlanos
e cleixaclo nma l-ret'ana de "dio, meclo, culpa e l'evanchistno"' Essa heran: agora deve set' lraacla a paltir de uma
necessiclacle cle corlltteenso e no cle vingana, rtma necessic'.lcie cle teparao.e no cle vingana, urta necessicl:rcle cle ttltzt.t'tttt [e o texto ingls
...explic2

ou tLzrcltiz ess pzliavta, entte coicretes, pot "lbe Afiica'n pbilosophlt

of bmnat'risn't"l e nro cle vitimizao.

Com vistas a essa "reconciliao" e a essa "feconstrlo", a zrnistia


clevia ser garantida p1'a todos os "atos, omisses e ofensas" associzrclos,
no clecolLer clos conflitos passados, a "intenes poiticas". Em vit'tr-lcle
clessa constitlio, o Pariamenio devia adoiar r-lma lei determitlancio
clatas-lirrrite pzj a instaurao cla instituio encart'egacla cle tal misso
(aps B cle or-rtr-rbro cle 7990 e antes cle 6 de dezembto cle 1993). Ele
clevia instituir tambm, logo aps a votao cla lei, os mecanismos, os
cr:itrios e os proceclimentos, inclr-rsive os tlibunais necessrios pal'a essa
anistia. No ano qlre se seguitt s eleies, o Pariamento projetor-r o estabelecnento cla Cogisso Verclade e Reconciliao. Ser-rs clezessete ll'e1lblos teliam a trefa cle elabolal lrma lista, to corrpieta q-nto Possvel,
clas causas, ca llatLlreza e c1a exlensito clas bt'r-ttais violaes dos ci|eitos
Renclour House Soutr Aflica, 1998, p, V e Vll. Ltorx, qlte tive -sorte e i honlr
ce errconlftir na Cclacle co Cabo, jr ela clellte por srtl obr:t potica qttanclo, so; o
nome cle Antje SI.ruel, tealizor-r extrol'clinlrias repotagens racliofnicas sobre as
sesses cla Con.rissiro Velclacle e Reconclao. Essa expelincia esteve na otiget.tl ce
CoLtn.t.t'y o.f ill-y Sktr!, que poce ser'iclo, clerltre oull'rls cois:ts, cottlo a clolotosa experinci:r cie r,rn:t revelaio qrte trmbtl fbi url:r conljssito, 1l 1.esllo a cotlvelso cje
lrrlr snl-lfricunu l:r:rncl, oliuncllt cle ttr.tt tueio qrte ettl ulcie a PIellIotl prt-r isso. Sett
livr.o , a lllel ver', r-tnt clOs rlais ricos, clos m:ris cicloS e cos tlr:ris inclispen.srves
sobte estrlttll', os testelunitOS cllaurtticos oU os ceb:tes cla Comtssio \/ercl:tcle e
Reconciliro. Erl paticular, qutnto cferena sexr.till (ao gnero, gende) e ao )rtgar
esSencilil, lis llLtit,s vezes inslstentir,el clas tllulheres lesse tertlo clo testeurr.tnl'io.

51

iii

il
l1
rli

ii
i
,lrii

itl

':'il

'ilt!

JCQUrS

DEtD: PENS^ UESCONSIUO

hurnanos, cornetidai entle plimeiro de maro de 1960 e as ciatas prcitadas. Isso medialite investigaes e t(lstemunhos. A Cornisso cievia
tambrn favorecer e anistia clas pessoas que revelassem plenamente as
vioaes em questo, quando estivessenl associadas a finalidades poltcas (mais om vez, grifo esta palavra, er:! pafiicular por causa da dificuldade our da eqr-rivo<:iclade imaginveis: c que distingue, em toclos esses
casos, o crime polttco do crime de direito comum?). A Comisso devia
igualmente restaural a cligniclace civil e humana clas vtirnas, recomenclar
ffedidas de "repara,.o" e prevenir contra a renovao de tais atos. Da
resultaram os tr's cc,rnits que constituar-.1 a Comisso, o comit das volaes clos clireitos hr-imanos, o comit cle anistia e o comit de reparao e
reabilitao. Este ltiino devia fazer toclo o possvel para ajtrdar as vtirnas
e os sobreviventes. Uma Uniclade cle P(3squisa e uma Unidade de Investigao deviam finalizar o tlabalho ern clez-eito meses, buscar a "verdac\e" , arquiu-la6 e tor"nar pblico esseiz.rquivo. As prinreiras ar-rclinclas
comeaam ern abr l de 1"996. Durante ,cs dois anos que se seguirarn,
os sul-africanos foraln informados cotidianamente das revelaes feitas a
respeito de seus traulrs passados, nas gr:lncles ou nas peqllenas cidacles,
em coltes instaladas de improviso, em prefeituras, centros comLlnitrios
e igrejas. A Comisso tomou conhecimento de mais de vinte mil declaraes, das quais dlzentas realizadas em pblico. Cerca ce oito mil culpados solicitarm o benefcio da anistia. Como lembrado na abertura
de Country of My SQnll, os sr-rl-africano's descobriram, com o imenso e
ternvel problema d) "testemunho", qr:e "a relao entre verdade e reconciliao muito mais complexa clo qrre imaginavam". A "ver-c1acle,'
poclia tanto favorece r qllnto desencoraj;.r a dita "reconciliao".

Estar'amos, po|tanto, no teatro, cle:ntro cle urn teatro, nele, rnas


tarrbm perante uri co1'te, nesse uomento em qle no foi cleciclicla a

Esse imenso e temvel pt'oblena

foi aborclaclo clur:rnte um colqtrio na Univer.sichcle


que rornei pirte, emJohtrnnesburgo, em agosto cle l!!B: querl
clevia clispol clesses rrquivos, estuchJos, interpretzi-|:s? unr podel cle Estaclo ou uma
institr-rio de pesquisa inclepenclente? cf. Archive Fever in south Africa. In: car"olyn
Hrnrilton. Refgtnin-,1 the Archiue. cclecle clo (labo: Davicl philip, 2002; e Dorclreclrr,
Holancla: Kluwer Ar:ade'nic Publisrers, 2002. Essa obra cle grancle riqueza, inclispenszivel lleso, p2:f2 qrren qler que se inter.essc- por ess itistr.ia.
cle lwitwatersrnc, e:u

<)

,o,

vERD^r)8, REcoNctLAo: euL cNEro?

qlresto de saber se o trib-rnl, a comisso, a instncia clo vefedicto


hurnana or-r divina, se o jnlgamento dos homens ou cloJuzo Final. No
celto que o perclo aincla diga respeito a Lrma lgica do julgamento,
nas, se dissesse, seria e continua senclo difcil saber quern perdoa o que a
qrem, e se Deus ou no a ltirna instncia de apelao. H sernpre essa
dualidade clas ordens, hnmana ou divina, qlre compaftilha or-r disputa o
conceito mesmo cle perdo e sobletudo seu momento cle reconciliao.
Esta pode ser: feita entre os homens e Deus, mas verdace que na maior
parte das vezes a temtica da reconciliao, embora se faa com a mediao de Delrs, tende sempre a hr-rmanizar as coisas, a abrandar a durcz do ver-edicto ou do devel. Provavelmente nada disso fortuto:
o tera c1a reconciliao, que clecerto no est Llsente cle nenhnma
tlaclio ablamica, parece rnais cristo do que judeu ou muulmano
a rnecliao do Cristo ou clo homern-f)et,ts desempenhanclo o papel
-que lernbrvarnos li lgurn tempo,,a evocar Lutero or-r Czilvirio (o.calvinismo marcol rnuito profunclamente a comunidade branca cla frica
do Sr-rl) e ao recorda qlle nossos quatro personagens em cena, Hegel,

Mandea, Cinton, Tutr-r, eran1 cristos e protestantes, a despeito das


difelenas lnais oLr menos discretas que os opem e de algr-rns diferendos qr-re no dernoraram a ser declarados, por exemplo, entre Tutu e
Manc1e1a.

Em O mercador de Veneza, assiste-se astcia que consiste em fln-

gir colocar o perdo acima do clireito: "Wben mercy

seasotxs jtLstice...",

corno clizia Prca, a mr-rlher disfarada de advogaclo, representanclo os


ntelesses do monarca, do doge e do Estado teogico-potico cristo.
Ela(e) tencionava, de urna s vez, convencer, fingir convencer, na verclacle vencer, enganar e converter o judeu, etc. Como certo texto cle Kant,
que inscleve a exceo metajurdica do direito cle indulto na lei e no
funclamento ca lei, qr.riserlos assim reconhecer Lm lugar (o clir-eito cle
inclulto concecliclo ao soberano, o indulto concecliclo pelo soberano),
oncle se r-rniam o teolglco e o poltico, o divino e o hr-rmano, o celeste
e o tetestre. Esse lugar continlla tnto mais notvel por sitr_rar, cle uma s
vez, ulrra exceo absoluta, a inscrio do no-jurdico no jurdico, do
para alrn da lei na ei, a transcendncia na imanncia, e,
mesmo
^o
tempo, uma exceo que funda a r-tnidade do cor-po socil e clo
Estaclonao. Celtarnente isso ainda l-roje verdade, em todo lugar.oncle o clireito cle inclr-rlto continL existinclo, ola das rnonarquias (na Frana ou
nos Estaclos Uniclos, por exemplo), rnas tambm, 6 contrcti-lo, corno Lrma

lei acima das leis, mecliante a noo mesma de


53

impr"escr.itiblidacle.

o PERI)o,

iTRUO

lei, como no caso cla Fi'ana, desde 1964, par-a os


crirnes conta a humanidade, a noo de irnpfesci'itibilidacle se torna
assirn, para alm da ternporaidade jurdica e portanto hurnana, Ll1l- conceito jur'clico. Este cl a entencler que nenhr.rr.na lei clos hornens, no
tempo clos hornens, pode subtlail o criminoso ao julgamento. No se
trata clo contr'rio clo clreito cle indulto, uma ve2 que o chefe cle Estado
zrincla pocle agraciar um homern condenaclo por crime contra a hurnanidade (como acreclito qr.re fez Pornpidou por Tollviel, efir nome da reconciliao e da reconstituio da unidacle da nao). A irnpi'escritibiliclade
iem de anlogo colr o dileito de indulto, corn o indr,rlto a qLre parece se
oporr o fato cle ern ambos os casos a ordem humana da lei e o tempo
humano clo .julgarrrento serem excedidos por Ltma instr-rcizr transcenclente- Os iromens no tm o dileito cle subtraii'oLr cle se subtrair ao julgamento, qualqr-rer qi-re seja o tempo cleconido aps a falta. A esse
.respeiio, do lnesmo moclo qr-re o direito cle inciriito mirneiiza o i\ocler
dvino, de qr-re elrana e com que se autoriza, tan'rbm a idia de implescritibiliclade (algo bastante moderno, pelo n-ienos enquanto fenmeno
jur'clico, e contemporneo apenas, ao que eu saiba, do conceito igr-rallTente moderno de crime contra a humanclade, que ser-r coilelato na
Frana clesde 1964) mimetiza oJuzo Final. Ele se dir-ige a um "at o final
dos tenrpos", portanto at um para a\tn do tempo: um teirpo t o
final clos iel.-rpos. Inscleve no tempo, e no tempo da histr'a, uma instncia qLe excecle a todo roffento, toda tempolaidade deterrlinve. , no
tempo, u1r para alrn do teffpo: rm tempo at o final dos tempos.
Mas como a orclem do plescritvel ou do imprescritvel no a clo
perclovel ou clo im-perclovel, os quais no trn mais nda a ver, efft
princpio, colr o juclicir'io ou com o penal, enlo essa hiprbole clo dir-eito acena para Lm perdo, a saber, Lm excesso no excesso, rrrn sr.tplemento cle transcendncia (pocle-se, ao lrleslro telnpo e111 que se condena,
perante : cot'te cle jr-rstia, perdoar o irnpeldovel), ou aincla para urna
reapropliaco hr-rrnanizante, uma reimanentizao cla lgica clo peldo.
Essa reimanentizao, essa reapropriao itr-rmanzante, sernpre infolma o qr-e est em jogo num clebate leligioso, o qr-ral no pocle evitar
passar pela sacr:aliclade, pela indenidacle, pela imuniclade (Heiligket) reiigiosa. Del:ate religioso tambm entl'e as religies qlte, coillo cacla uma
clas leligies al>r'amicas, trat clferentelllente cla leconciliao, cla mecliao humzrna na relao com DeLrs, cla encalnao, clos profetas, clo
Messias e clo Profeta.Jeslls, intercessot' jLnto a Der-rs pelo perclo clos qr.re
no saberl (pelo menos segunclo Lr-rcas), no o vlessias p:ra toclo
Qr.ranclo inscrita na

54

veRD^DE,

nEcoNCIL^o, QUL cNEol

rnundo. No o para os judeus e apenas Llm pfofel pafa os tlltult1:lnos. Foi para ir-rterrogar essa possvel cristianizao planetr'ia cla expeo que chamo resumiclatlente cle globalizao cla confisso,
rincia nlual
que iniciauos c.'uvinclo
cio peldo e da confisso, aps indenizao
Hegel. Corneamos pol'ee e Por sua voz especlr:I, no porque seja no
palco o r-tico hoinern rnorto (Mandela, Clinton, Tutr-r esto vivos), mas
porque em sua faa presente, na presen c1e sua faa, or-rve-se o anncio
ou a Lecorciao cle um sabeL absoluto, qlle Passa pela teconciliao,
pelo perclo e pela morte de Deus na cruzr peia paixo do Cristo e pela
Sextzr-Feir.a Santa especulativa. Ele lalava etn alerno e, Li114 vez que ouvamOs eSSa voz lLltefana vincla da Alemanira, obselvo de passagern qtre,
na assa cotidiana clas informaes relativas onda frentica e slllliiat"nente compulsiva clos Processos de arrependintento, de leparao, de
incler-rizao (ern pztr-ticr-r1ar, a restituio dos bens, a l-ecoilstituio das
espoiiaes, etc.), se o glande \filly Bianclt tinha claclo o primeiro siiral
ao se ajoell-ral e peclir pei'do em Auschwitz h clcacias, a prpr'a
Volkswagen se ofereceu pala indenizar, 55 anos aps, as vtimas qtte
foram obrigadas ao trabalho forado etT suas lbricas clurante a 8lerrcl
(clentle elas, cei'ca de i.500 juder-rs, muitos dos quais se enconlt'am em
Islael). Tuclo palece partir cla Alemanha. No ano passado, tnl-ramos liclo
a cal-ta de r-rin jovem alen-io a Janklvilch.i PaIa declalai' sua infnita
cr-rlpa c1e jovem alemo, no entauto inocerte, como tocla sua get'ao, ee
citava o poen-a cle Celan, "Todesfuge (Der Toct ist eir-r Meister aurs
DeLrtschland)".

Essa clitnenso crist oLl cristianizadora do processo elll clrso,


sabenlos qr-re foi tambrn u'uito acentuada no Chile. Pnochet foi rencliclo lreleul no comeo da clemocrzrtizao e aps as eleies, mas
rencliclo no sentido de Hegel, aufgebobert, col'selvclo ao mesfio tempo
em qLle foi deslocado, Lfia vez qlle coutinuou ser-rclo chefe das Foras
Alnaclas e ur-na .qt'ztncle voz clo pas, qr-rar-rclo na vercl:rde havia cecliclo o
poclel. Orzr, no colneo cla era ps-Pinochet, no instanle cle Lttna anistia
gelal, a mzris alizr I'iieralquia da Igreja que Prega a reconciliao n:rciona1. Decelto en 1973, aps o assassinato cle Alende, o cardeal Rar-rl
Silva HenriqueZ iinha cot'ajosatnente decialaclo "os clit"eitos clo hot.uem
so sagr:aclos", opondo-se em segllida a Pinochet sua mzrneira. Por'm,
velho e enfermo, ele foi hoje lendido por Llm arcebispo cle Santiago,
Jacques Der-licla, P:tt'clonner': l'impatclonnable et I'implescliptible . In'. .[acques Derr.cla
(Cahier cle L'Helne). Paris: clitions de L'Herne, 2004.

55

rronsenhor Franc:sco Javier En'azuriz, que enfatiza a "necessidade cle


perdoar". Ser' ex<:essivo lembrar que {3sse rrrcebispo teve um cargo no
Vaticano e na Ale manha, que perterice a Lma das farnlias mais ricas
do pas e que seu irmo r-rm rnilitant.e clo paltido de direitzr chamado
Renouoo Nacio.ral? preciso selnple enrblat, pol' ser trrna situeo
tpica, que, se a Igleja chilena preclominanternente conservadola (o
Cl-rile faz parte do; pases cristos ond<: o civrcio ploibido), tan'rbm
hourve padles qle se rebelararn contia a ditadura, pagando com a pr"pria vicla. O mesmo aconteceu na fricrr do lir,rl: se Ltna certa "icieologia"
teolgica calvinisl: L contribr-r ir-r ern profr.r nclid ade para o estabelecirnento,
a justificao e ranLteno do apart,beid, preciso, em contrpartida,
sanclar cel'tos tek)gos e toclo urn rrovin'iento cristo, que colajosarnente
lutaram contr o rLcisrno de Estado. Ainda a respeito do Chile, Lm artgo
de Le Moncle, de 26 de novembro de :1998 ("4 Igleia c.uer desempenhar
um papel de destzrque na-reconcili-ac1'n4ciq1r4.L')r..,"krnbra que,.quando

da visita clo papa em 1987, Joo Paub II saiu para saudar a multido,
ao ado de Pinoctret, no balco de La Moneda, no qua se viarn, como
cicatrizes, o impacto clas balas de canhes clisparaclas quanclo clo golpe
de Estado de 797 \. O papa teria sido enganado por Pinochet: ele proclrava a port de: sada da saa onde ocorria conversa, e Pinochet
nraiciosamente o teria condr:zido a unta janela aberta soble o balco.
Que a Igreja crist, portnto, em sua fala autorizada, sustente hoje o
discurso da recon,:iliao, que ea ofelea a "palavra cle leconciliao",
q,e a reconcilia,r seja no soffente sr-ra lngr-ra rnas a lngua em qle se
tracluzem, o con tecirnento ou ao desconhecimento de seus slrjeitos,
todos os cliscursos mr-rnclias cla reconci.liao, isso nos confinnado cle
mil maneilas. E se encontra atestado, dentre oLltl'os, por Destloncl Tutu,
que acabor-r cle entrar em cena. Mas cor:ro para interroinper Mandela, at
mesmo pal'a contest-lo discretarnente.
Sempre rne ir rdagr-rei qr-ral seria a relao profuncla e secreta entre
esses dois homen:;. Pr"ovavehnente foram aiados em deterrninado cornbate pela justia e contra o tpo.fibeid. l)odia-se entretanto sr-rspeitar qr-re
sua coabitao nri clevia ser simples.rf,rovavelmente tinl-rarn coisas a se
peldoar Ll- ao oLtro, a partir clo fi-onento em qre apalecerarn jr-rntos
no palco do teatro poltico, no clecorLer de uma histria qlte os distanc.ia
e talvez os sepat'e profundamente.
Como Mande la, Tntu fala de rec,tnciliao. No clecorrer cle uma
entrevista, cujo olilnal ern ingls eu tinha lico no ano passzrclo, zrntes cle
comparecer frir:a do Sul, e de a revist Esprit publc-la em tracllro

)o

pERr)o, vEnt)DE, REcNcrLro,

euL

GNERo?

(dez./97) sob o ttuo "Pas d'arnnistie sans vrit" fliteralmente, "Nac1a de


urnistia sern verclacle"], Tutr-r norneia, cle uma s vez, a icia crist cia reconciliao, qr-re o gr:ia enqllnro plesidente cla TRC, e, se no sua oposio a Manclela, pelo menos sua indeper-rdncia com relao ao pocler
propriamente poltico deste. A cliferena, at rnesmo a cliscordncia virtual, entre os dois homens sutil, dfcil cle ser definida. Sim, cleve ter
fraviclo tarnbm entre eles r,rm problema de perdo, de verdacle e c1e reconciliao. Mandela menciona TLtLl apenas r-rrna nica vez eln sua abuncante autobiogtafra, e solnente para lernbrar que ele obteve o pt'rnio
Nobel.s O que Tutu cliz da liberclacle e da liberao (liberao clos blan,
cos tanto qLanto cios negros) decerto coincide em profundidade com nrn
cliscr-rrso litelalmente iclntico de .Manclela. Mas isso no o impede de
leivinclicar, enqLranto presidente da TRC, sua independncia incondicional, nem de malcar essa inclependncia com ur selo cristo:

' ..

- .: - ::

Acontece que nunca acreditararr quando eu dizia isso, quando explicva qre ela plofundarnente favorvel libelclacle. Ora, no se trata cle liber-clacle pat' o povo negro, trata-se ln-ito particrlrrenre de liber.dacle
pra os brancos. Polque eles no sero perfeitarnente livres enquanto n;o
o folmos. Essas frases no so sloganscorn qr:e pttdesse ne colrprazer eln
espalhar"Lm polco em toclo lugar'. Levantou-se a sr:speita cle que eu fosse
moviclo pot motivos polticos; acreclitor:-se qLe, Lltna vez a clernoclacia
estabeecicla, seria norreado para algtrm cargo. Eu responclizr: "No, sou
rl-rovido por minha f." ssirn, quando algo est mal, no inclago qr,rem o
|esponsrrei: digo que est r:r1. Surpreende|am-se, portnto, quar"rclo clisse
a Nelson Manclela qre estavz fora de cogitao que ele arrogsse pirr':t si o
poclel que a Comsso representa. Somos eqritativos, rnas agr-rns nio qr.re-

lern

'.rcreclitzrr.

Deciclilarr, lnLlito antes do comeo clos tlabalhos

cla

Cornisso, qlre est encetalia ua c2 s bruxas.


A clespeito ce toclas as provas em contrl'io, mrritos mernbros cla comLrniclacle blanca se apegm a essa opinio. Eu clisse ao ANC o que no digo
zr nenilurn paltido, a saber, que pecliria demisso se ele nutrisse nma opi-

nio to reclutot'a qlrnnro esszr e lespeito cla Cornisso. "Se isso o que
pens'.t cla anistia, peo cler-r-risso. No estou aqui para br-ir.tczrr..,'vlas rriro
clisse que pecliria clemisso se

o ANC no viesse per.nte :r Courisso.

Eu plesiclia quanco Nelson Mancela se apresenfoLr auclincia


Johannesbulgo. Cl-regou Ln' morrento el
tbd., p.760.

57

qle algurn zcltsav o ANC

etn
cle

o 'ERDo,,\ vli(l)^l)il,
JCQUES DERRiD: PENSR

DI5CONST]UAO

ter colneticlo atrociclacles en- sels grllpos. Ee se sentor-r cllu'ante essa tir2cia.
Ns somos inclepenclenies. Fr,ri clesgnaclo por set' rnorallenie neltl'o.
Mirrlrtr nica creclibiliclade provm clos combates contra o apal'tlJecl e contra a opresso, e no tenho que peclil perclo pot' isso. Tern-se uma iclia

mllito estlanha da leconciliao. Pensa-se que consiste eln clr tapnh2s t-21s
costzs Lns cos outlos, dizenclo que tucJo rroi be.ttr. A reconciliao c.sta
rnuitos esforos, implicanclo a confrontao. Se tal no fosse o caso, Jesus
Cristo no ter'a rnollido na cruz. Ele veio e conseglli- nos reconciliar. Mas
foi conflontaclo aos outros, senclo c:nrszr cle clivises.e

de um cletelminado afiigo que lembra o "Ato c1e plon-roo cla unidade


nacional e:!: r.eccnciliac" (Jg95), ec, l.lrr,clck,:nhx cfcrcc;Cc d palavra c1e reconciliao. Antes 1esmo clesse artigo constitucional que, por'tanto, se chama "National Uniry and Reconciliation" [literalmente, "Uniclade
e Recor-rciliao Nacional". A oliginalidade clesse t-tigo no consiste no
contedo, neffr no intuito da anistia, porm antes em sr-ra inscriIo folrnal
e explcita na abertura e no princpio de uma constituio. Pos na Frana,
po exeinplo, inmeras vezes desde a Segr-rncla Guerra, os ll1is altos
responsveis polticos sllslentaraln regularmente ulesl linguagem:
preciso proceder r'econciliao pela Jrlistia e reconsriiuir, assim, a unidacle nacional. um let'totu da retrica de todosos chefes de Estaclo
e primeiros-rlinistlos franceses clesde a Segunda Gnerra, senx exceo.
Essa

foi literalmente a lingr-ragem dos

qr-re deciclir"an-r, aps

o priir-reiro

lrlolnento cle expulgo, a gtande anisti de 195I, para os climes sob

Ocupao. Caillavet cleclarava que, qr-rando era parlamentar, rinha voiaclo


a lei de anistia cle 795I porque era preciso "saber esquecer", tanto lnais
qr.re naqnele monlento (h sempre urn clculo estratgico e potico no
gesto generoso de quem ofelece a t'econcilao, e pleciso sempre
integral esse c'.rlculo er-r-r loclas as nossas anlises) Caiilavet enfalizava
isso corn vigor, o perigo comunista ei'a senticlo cotl1o o mais r-rrgente:
ela pleciso fazer con-r que entrasselTr na comunidade nacionai todos
os anticonrrrnistas qr-re, colaboradores aiguns anos antes, corriam o risco
de ficar cle fora do cainpo poltico por caLrsa de uma lei ciemasiaclo severa
e cle nnr expulgo mr"rito pouco capaz de esquecer. Refazel a undade
Pas cl'alnnistie sans vrit. Irt: Esprit,12, Paris, 1997,

p. 68-69

Rcc'NclLI^o: Q

6:rcOnal qr,iet'ia cLiZer almat novnlllente todas as foraS clispOnrreis nrttrt


cornltale que continliava, clessa vez em tempos cle paZ ou cle guet't'a clita
fria. ,,Reconciliao nacion,.I" estava na lilgr-ragern cle De Gar-iie, quzrnclo
retofllolt pelzr primeila vez a Vichy e pt'c,rruncior,t tttl falnoso discr-lt'.so
sobre .. unidacle e a unicidacle cla Ft'aua. Esse foi tatnbm litelaltlente

qlte, nLlll'a latnosur entre\iista coletiva, falor-l cle


'Ior-tviet
reconciliao nacional e c1e diviso sr-rpelacla, quanclo agr:aciou
o

cliscr-rrso cle Pornpidor-r,

colr o inclulto. Foi aincla o cliscltrso de MitteuancL, quanclo diveisas vezes


aflrmou cle tnaneira categr'ica ser

e1e

rrllito precisamerte

o r-egi[re

c1e

Portanto, trat-se sel11pre, como na frica do Sul (mas a analogia,


caso seja real, acaba certamente a), de colocar a uniclade do corpo nacional, a ser salva e cur.acla (beilett, beal), ecima de qr-ralqger onlfo iurpertivo cle verclacle ou de jr-rstia. Poder-se-iam citar tl-Llitos oLtros
exemplos franceses. Dito isso, possve se oPol' a Llla anistia, at
il-esn-o vot2u a inprescritibilidacle dos cfil-nes contra hr-rrnanidade (lei
que, preciso notar, continllotl sem eleito para os cidados fianceses e
ficou esquecida at Papoir, Pois Barbie era estrangeiro), sem conlestar
essa linguagem da sade clo coi'po nacotlal, da le|aputica, at lreslro
ca ecologia e cio ti:abalho cle ltlto necessio. Simplesrnenle h os que
sLrstellialr, 114 fesrifa lgica da sacie, poftanto da iircleniclacle zr set t'es
tauracla, cla indenizao, qr-re a revelao c1a vet'clacle, a passaeetr c1e
justia, a condenao clos ci-rlpaclos, etc., o "clevei'cle mernt'ia", :r mell-ror tei-aputicer do corpo social ou nacional contfa os efeilos patolgicos
clo lecalque. A tttest-tta lgica telaputica pode pr"ivilegal prescries,
ousalei dizer', receitas diferentes, estratgas opostas cle um'. oltro lllomento da l-ristr:ia do coi'po nacional. O que no eLa possvel logo r-ra
Libelao torn-se possvel e llecessrio seis anos aps (a anislia); eir
segr-ricla, o que no era ilossvel cturante clcadas (a aulo-zrcttsao ott o
processo cle aclisao clesse otl claqr-rele) e at os ltimos allos, agora
torna-Se possvel e urgente. r\t certo ponto e clentro de limites qr-te n:o
clerrem sei- Llltrapassaclos (o ira{-alnento clos ditos "notins" c1a guerl'a cle
1914 ou os crimes conlla a hr-rirranidacle na Arglia, pol exen-rplo).
<o

5B

o fiadol cle uma r-rnidade nacional,

qr-rando se recllsou a declarar a culpa da F|ana sob


Vicl-ry (qr-ialif,cando^o corro poder no-legtimo, aprop|iaclo
pof r-llna nlinol-ia cle extfemistas). Inversamenle, quanclo o cofPo cla tlaenconlfllr
O pocle Sllpoflzf Sern |iscO r-rma cliviso lllenof Ou leslno
sua unicacle lefor'ada pol i)t'ocessos ou SLsPenSes cle l'ecalqr-te, ento
otrtr.os.lculcs cbf igalr- que se faa justia cle tnaDeira l1]ais figcrosr ac
qlle se charna, s vezes com alguma acilidade, de "clever cle merrr':r".

A autobioglafia de Manclela lerrrbra q-re, anies mesllto cle a palavt-a


recotxcili't,o estar inscrita no prembulo cla constitLlio, a qLra fava
elr "clrar as divises do passado" (beal tbe cliusions of tbepast"), antes

ili

f{

{it
6

lr
rl

lrl
l

itl

il
iii

tt
dl
Ji

i
')t

'ii
ll
t!

CQUES DERRIDA: I'ENSI,\ I)ESCONSTRUO

Seria preciso clesenvolver anlisel; sutis para ostfar que os coltpoftamentos oposlos e sucessivos muitas vezes so do dorrrno da mesma
axiomtica: o ber , o bern-estar e o bc,m ftrncionamento do corpo e da
mquina social ou estaclo-nacional, do Estado e da sociedade civil: neles
tTesmos, mas tamlrrn eln seu ambieritr: europeu.e munclial.
O Reconciliation Act [Ato cle Reconcliao], Nationa Uniry ancl
Reconciliationl0 lU;'ridade Nacional e Reconciliaol, uma vez confrr-mado
e prolongado pez ltima constituio, Mandela o ter inspirado, com a
aprovao cle todrLs as partes ento envovidas na negociao. Ele lembra em sua aurtol-iografla o que foranr sua anlise, sen clculo e seu
dever, no dia segrrinte s primeiras ek:ie.s livles em 1994. Concluda
colr a ajr-rcla de inmeras pessoas, clentre as quais escLitores como
Nadine Gordmer, essa autobiografia foi iniciada na priso, de rnaneira
clandestina, em cc,ndes aterradoras, com extrordinr-ias e colroventes astcias para I)resefft'la,.e,.faz-la passi.pr'a.foi?; ,pteciso estar.
atento irnblica,t do clcr-rlo ou da racionaidacle poltca, c1a conclicionalidade histr'ica co lgica do prncpio transcendente (liberciade,
justia, der"nocracizL, velclade), em relaZio ao qual essa estratgia cleveria
e pretende se afin:rr. sempre analisarLdo o estado clas foras e clas relaes de fora, e com vistas integriclade ou salvao do corpo so-

ciopoltico, oL eitado-nacional, que Mandela ajusta suas escolhas


polticas.ll Resnmirrdo o debate polmit:o que o ops a De Klerk na televiso, Mandela a'lrescent qr-re ele sentiu ter sido rude colr sel adver.srio (que era tambrn seu parceilo pcltico, num nromento em que se
tratava de constituir um governo de unldacle naciona):
A clespeito

De l(lerk, cligo, e em seguda volranclo nreu


olhar para ele: "O senhor um daq,:les com que conto. Varnos ter qle
enrental o pt-cblerna deste pas juntol;." Nesse instante, i:egr-reiJhe a mo

l0

"

clas crtices de

Notloitlistatldilt.g ' be other prouisiotzs of the neLU cotxsttt ttion and despite tlte repeal oJ
all the prouisions relatitqq to anuxes) cotxtdilxecl itt the pre-

the preutotts colxstttutiotx,

uioL6 corl.stitlt.tion tmder tbe beading of Natic'na.l uni.ty cntd Reconcitictton are deemed

bepanof thenctucolxstituti.allforthepuposesof tbeprontot.onof Natonal Lktt1


and Reconcilatioit Act, J995 (Act 34 of 19g9, as anter.tclecl, inclttctingfor tbe purposes o/irs uaIidit.r.
Pelmito-me renlet:r qui a "chnilaton de Nelson Manclela, or-r les lois ce la rto

11

flexion". Esse text(r foi 1:rir.neilumenre public:rdo na lbeltLrm cle pou, Nelsott Manc[ela
(obla coletiva ce ctrze -tores, Paris: Galiirnarcl, j9g6), e, em segr:icla, re[omaclo enr
Psych: inuentons cle I'au.h.e. Pat'is: Galile; t987. l.lova eclio ampliac,

6o

t. 1, 1998.

PERDO, A VERDDE,

RECONCILIO' QUAL CNENO?

e clisse: "Olgulho-me de segttrar sr;a mo para que sigatlos acliante." De

I(lerk paleceu surpreso, porm contente.


As eleies deram 62,6o/, de votos a favor do ANC, pouco renos do
necessr'io para estabelecer ulna constituio seffI o socorro de outt-os
partidos. A clespeito cla clecepo de seus a1rigos, Mandela se cliz aliviado com esse resultaclo: no se pocleia mais objetal que a constituio
era clo ANC e no cla fi'ica do

Sr-rl,

Eu quelia urn verdadeiro governo cle r-rniclade nacional. [...] Consiclerava

qlre er' rninha rnisso plegr a reconciiiao. [..-] Sabia qr-re inrneras popnlaes, especialnente as minorias [...] se preocupariam cotn o futuro, e
qr-reria tlanqiLz-las. Ern cada ocasio, eu dizia que todos os sul-africanos

agola cleviarn se unir, segurando as mos uns clos oltl'os e clizenclo "sotnos
um nico pas, r-rrrr.a= nice:naoi,u.m. nico povo caminhan.do .jr-rntos. em
clireo ao fututo".

Esses clculos estratgicos e poltico-teraputicos esto emaranhados com o princpio absoluto e incondicional de liberdade. Mas isso no
impede que o apelo reconciliao pretenda sempre se inspirar num
ideal transcendente, em confronto com todas essas hipteses condicionas. Essa passagelr ao incondicional foi, se escutamos o prprio Mandela,
sua expelincia e o lr-rgar onde sua vida, assim como sua autobiografra,
enfrentando todos os sofrirnentos de um combate pela iberao de ser-t
povo, do povo oprimclo, encetaram de antemo o processo cte reconci-

liao O sofrimento

1l'esffro

lhe possibilitava compreendel que o ini-

rnigo, o opressor branco, ela tambm vtima, tambm subjugado, tambm


obsclrnente privado da mesrna liberdade. A ristria do relato alttobiogr-fico era exigida pelo sofrimento que passou, pelo cativeiro cle
27 anos, pelo qr-re preciso chama cle rnartr'io cle Mandela (vendo-se o
qre era a priso de Robben Islancl e a cela desse grande plisioneiro, temse Lra imagern aterraclora, cujos detahes me abstenho de clescrever).
Maltrio, sim, pois o martr'io exigia o relato, a saber, o que faz a dol passr par r-rrna iinguagem testemunl-ral. Essa linguagern testemunhal (autobiografa e escrita autobiogrflca destinacla a sair cla pliso) cle pronto
enttegle ao espo ilrr-rnclial. Sua destinao universal, esse tornaf-secliscr-uso, esse endelelnento ao outro a tlansmutao imecliata do
cornbate particular, da figura pallicr,rlar, diria Hegel, da guerra en-r fr,rno
de uma cLlsa frnita (por: mais ampla que seja) em cattsa univeLsal. Essa

6r

{
llli

rceuis DERtD^: pilNs^R

o prRDo,

DllscoN5TRUo

vllRl)ADIl,

ii

RECoNCILI^o, QU^1, cllNEo?

rli
rl

r-:nirrelsaliz:riro clo clisci-ri'so e cla czrLrsa a alqnirnia c1a lingr-ragen-r; retraclnzinclo isso no ccligo cle Hegel, que ancia no zrparecer-r ele mesr-no em
nosso palco, a qr-re a linguagem, o endeleamento ao olrtro, 2 lingua-

gelr

[i

I;
li

;il

rl

Manclela fala. contr,tclo, pocler'-se-ia onvir', llLtl canto clo palco, or-r
aincla ei-n off, our.ro Hege,, o lnesfiro por:r.n outfo, o cla Filosorfia cla hstria.\4 Esclrtemos o qr,re ele cliz sobre a Africa. Tt'eci-los, de uma s r'ez,
clebres e cla maior"corrricicl:Lcie.ltMas isso cieve set'ievaclo a st'io. Sua
Igica ilclissocivel cle tocla a mquina sistemtica cla dialtica e c1o
eln pallcular', c1o urotivo prolunclo ('lo esPrito
icleaismo especulativo
coino reco?'tcilao. Algr-lns traos, sitnplesmente'

poitica, d incio ao processo cle reconciao,


olerecenclo :r palavra cle leconciiiao universai. Esse o espriro, clrjo
Daseirt ap?lal diz literahnente Hegel, a a ctcaffiz clas ferictas. por isso,
1-O pfocesso mesiro de lrm encafcel'alllento aterfaclor, lras aiante,
Mzrnclela. j tinl-ra encetzrclo, cle moclo poltico e metapoltico, a caminhacla
n1es11la ca gr-ren'a

cla r-ecorrciiao como liber-ao, como camini-raca pala a iiberclacle,


longo processo para a liber:dacte (long tualk to.freedonfi. pois ele se propr-rnha a oferec-la no apenas a seLr povo subjugaclo, moriificaclo, hllmilhado, exciudo, mas tarnbm aos opressores, aos inimigos, no ciecoi-rer
cie rrma gLelra que ele tinha clesejaclo primeramente no-violenta (segunclo os plincpios de Gancll-ri, qr-re tinha vivico na fr:ica clo sr-rl e for-a
jog:rdo cle um trenl, em Pieter.maritzbutg, por tel ocupaclc r:r-u v:rgo
|eservrrclo rros b|urrcos). Pel'ante ;r tesPosia irrirrtrivel, brtrta e .irupiecloslr
co pocler clo apartheid, Manciela teve que se clecidir pela guerra, nma
"guerra clos paltidrios", teria clito Schmitt, recorrenclo vioncia.
No decorrer dessa guerra, ele compr-eencieu, e isso a lingr_ragern
lesra, qure devia tarrbr'n liberar o opressor, libera| o mestfe. Seu cornbate, seu prprio conceito cla libeldade apenas lalia senticlo se ele se
coloc;rsse acima cla oposio, cla unilateraliclacle, da gLerra incusive,
liberanclo o opressor cle sna prpria seruiclo.
Antes de ler as palavras de reconciliao associadas s
1>alav.as cle
liberclacle e c1e liberao sob a pluma cle Mandela, cligarnos qlre esse
gesto (cle uma s vez, cristo e frlosflco)l2, essa fenomenologia c1o esp
rito na lrica cio Sul, no se sabe se ser: fim, seu telos, esL a., atingiclo,
rcaLizado, se

foi apenas

1. Em pri'reiro lr-rgar', a excluso, ousarei ciize| o apartbei' que


atinge frica nessa filosofia l-regeliana cla histra. A hica propliar-nente clta frcor-r, sernpre, fechacla (gescltlossert geblieben) ao t'esto clo
lnnnclo. Ela r-ro terl histtia pol'que o pas clo onlo, recolhicio soble
siiresmo-(essaalusoaoollro,aoirtsicbtedn'ulgerxettGolcl'lanc,fez
penszt na fr-ica clo Sul, na de onten-i e na cle hoje, pois o qr-te est et]]
jogo no olfo e nas minas cle or-tro contnua, clo laclo de Johannesburgo,
a cletenlinar, em grancle parte, o clevir histr'ico ca f ica cio Sr-rl). O pas
clo ouro rambm o pas cla infncia (das I(nderland). Esse pas aincla
no entror-r na l-ristria, na h-rz cia histria, no palco cla histr'ia, da conscincia corno histr'ia. Precisamente polqLle continuou senclo, col1'o 2
cor clos negros, Negerrt, negro, esclfo, enteil'ado, aqr-lm cla h,rz cia histt.ia cor-rsciente cle si, prisioneir:o da negra noite, tra cof negfa da noite.
o ,,continente negfo,, tern tzrrnbm esse sentido ("Es lsr das in sich
ged.rur.tgene Gold.land., das Kinderlartd, das iensets des Tages der selbstbeLt)Llssterx Gesclcicbte irt clie scbuarze Farbe der Nacbt gebllt isf')'
Z. por eSSa razo n-esrr, a g'ica ainda no alcanou 2 leplesenta(I(ategofie der
o, zr cirtegorizL cla genelaliclacle ou cl'.r universaliclacle
c1e
4anclela. No
no
texto
vai
interessar
que
nos
o
isso

Allgen'teinhelf).
or-r a Lei
a
Delts
tampottco
col'lo
tencLo alcanaclo a universalciade,
(Gesetz), o aft'icano no tetu rcesso ao respeito cla lei, r'ie6r lrot"aliciacle
(Sttt.cbkeir) nern zo reino clo clir:eito (Reicb des Recbts).F'|e colhece;rpe-

acliaclo olr se esse acliamento, que se pode ante-

cipar como infinito, significa o infinito de uma idia legulaclora, cle uma
Iclia no senticlo kantianorl, ou aincla um infinito pensvel mas incognoscvel, at ll-eslrlo r-rm linite que pleciso pensar cle um nroclo loraln-enre
cliferente clesszr axiomrtica hegeliano-ct ist.

ns o trovo ce Der-rs e a uagia (Zaubere'


12

13.

li

ii

sobre essa intei:iorizao relexiva clos modelos erropels, cristos, at mesuro ingleses, na rgunlentao poltica ce Manclela, peiio-me re.eter novar.lente a ,,Aclni-

t4

ration cle Nelsonvlandela, ou les ois cle la rflexion',. Op. ci.t.


Sobre r:nu "problematizao" do que se chama, cesde I(arrt, ce ida regr,rlaclor.a, cf.
\loyotts. Pars: Gali)e, 2001, p. IZZ seq., e Le ,,Concepr" dxt. 1l Septenl-a. par.is:
Galile, 2004, p.193 et seq.

15

\rorl.estrnget.t ii.ber ce Philosophie der Gesclti.cltte, vol. 12, sr.rl-rrk:tmp, 1970, P. 720 e!
,nq., or, norrr rtrr Ia pbosopttie r'le l'histoire. Trecl .J Gibeirl Paris: Viin, 1945' p' 87
et'seq. llilosofi.a tl.a hstti.a.. T|acl. Maria Roch'igttes e Hans Harcen. 2! ecl. Bftrslia:
Ecl. UnB, 1998, p. 82 et seq.l
loilo clo
Er-r tinha i.eencenaclo isso em G/as(Paris: Galile, I974, p.232 et seq.), en1
rtqrti
ponto
volto
a
esse
no
aricano,
que ele cliz clo feticre
Port?l1to

63
:l:....
:"ltrrii.

t
l

lt
lr
rl

i
;
,;

l
It
r.

il
irl
ri

.I

rj
,d

'rl

ii'i
r,l
,JJ

r
'11

qi

;t

rl

:li

ti
l
l
1l

ft
,ri
1,i

tJx

rl
iil

ll
l1
lt
ji;
i

4CQUES DEIlDr ,ENS^I )EsCoNSO

I.

O neglo igrrora a imortaliclade d;l alma, embora a se eucontrern


(Totengespetxs;:er). )i verdade qlle, ao ver cle
Hegel, o cuho dos lortos sinahza- daa cornplexiclace cias coisas e cie
sua avaliao
Ln acesso dos negros a algo de superior e urrr esboo

o pEnt),

vERt)^DE, REcoNcrLt^o,

eu^L

cNRo7

no cecorrer de urna lristria que a histr:ia clos prprios Estaclos uniclos,


de uma histr'ia qle narcoLr, muito alm clo sr3cuo XIX e cla Guerra cle
secesso, e ainda hc'je, toda a cultr,rra ameLicana e o ar qle nela se respi'a, mesmo qr-randc no se est desempregaco, como esto os negros,
qLre formam a grande maiora dos clesr:mpregaclos e clos excllrclos,
e mesmo quanclo n.r se est na priso, como a imensa maioria c10s prisioneir-os, qr:e so negros, nurn pas que tom uma clas mais altas, acreclito
mesmo, a mais alta t,rxa de encarceramento clc, rnnnclo. cinton fez essa
declalao sobre o c'irne passado da esc'zLviclo em uma viagem fi-ica
h aguns
aps ter- encontraclo Manclela.

T:ris enunciaclos brutais e chocantes, Hegel no os renegalia perante tuclo o que hoje parece clesrnenti-os e liclicnlariz-os. Ele slstentaria, corn vigor', que illstamente a trzrnsfonnao do negt'o peia
civilizao crist, seu acesso, pol rneo cla colonizao e cla escraviclo,
zro rlnndo elropeu, arnericano e clisto o que o fez entral na hstr.ia,
no palco cla ristr'ia e cla conscincia, na l-ristria clo esprito cotno lil:erao, corno acesso liberdacle e vincla luz co mnnclo livr-e, como
elevao conscincia, lei, ao clileito, no teztro clo rnurnclo. O acesso r
liberclacie, cialiclacle da luz no mnnclo livt'e, conscincia, lei, ao
ciileito, porlanto tambm o acesso , reconcila.o- e a reconciliao cla
frica clo Sn, liberacia do apaftbed com um cliscurso ct'isto, serizr zrpenas Lrn- prova suplernentar dessa histria clo espr'ito. Essa Introclno
,filosofia da hstria cornpreende moffentos dgnos clo teatlo cmico
ou cla farsa. Por exernplo, para denunciar nos negros o fr-rrol clo arbn"rjo (Wllkir); cto albitiro Sens:ul na poltia. "em opSio_ inteli7hilidcLcle clzt libet'dade, cla lei e co clireito, para recrirninzr Lm loucur':r clo
ar-bitr'rio qr-re no conhece nem "elo, nem vnculo, nem obrigao" ("es
gibt berbaupt leeiix Band, keine Fessel Jr clese \tr/illkt-"), cerra fr.ase
acusa os negros de cregar a ponto de clepor o rei e mesmo cle rnat-lo:
"Se os negros esto lnsatisfeitos com o seu rei, eles o destitr-rem e o n-alan" (" Sind se cle Neger mit: ibrem Konig ttnzu.friedett, so setzen sie ibn
ab t.nrcl bringen ibn tntt"). Flegel pocleria ter acrescentaclo, mas, jr-rstamente, ele no o faz: esses negros agem ento como fi'anceses ou ingleses vr:lgares. Relenclo essa flase, indaguei-me, na fehz vaga munclial
clas confisses e clas declalaes de culpa pzrssacla e coetiva, oncle se
encontr2va o ir-r-rite exato, e se havia urn. Ser qr-re a Flana, por exemplo, no clever confessal que o Terror, e plirneilarnente Revoluo,
a clecapitao cle nrn tei, fola r:m clime poltico, at rnesrno, pelo Ter-i-ot.,
ttm cr-inte contr : hr-rrnanidace, e qLe toclos esses hollores no er-arl
inclispensveis para a Declarao clos Diletos Humanos, os quais tocla,
via ll-re so associados cle r.naneila to segula? Questo abissal. No se
ottsarizr nLtnca coloc-la nr-rrn palco rnr"rndial clo clir-eito e ci:r_ poltica.
Toclas as Declalaes dos Direitos Humanos pareceu- ter siclo pagas a
preos muito altos, quero dizer', por crimes inconfessveis. Incl..rg:r-se se
hoje toclos os revoluconr'ios (flanceses oL russos), cle 1789 e cle 1917,
no selizrm passveis clos tlibr-rnais internacionais, sua ir-nuniclacle senclo
sLtspensa co1o a ce ur-r-r nreclocre Pnochet, sr-ia extr.aclio senclo solicitacla pol emiglantes, clescenclentes de etnigrantes, refugiacos em pases
anfitlies. Peldoem,me essas qllestes, mas as "boas" questes corret1

64

65

os espectros dos nortos

clo sentimento de inrortaidade. Por isso, ele cliz: ignor-arn a irnor-taliclacie,


anda que entre elel se enconttelT amas; clo ontro munclo.
4. Mas sobretrclo, eis o trao sobre: o qual eu cleixaria o fantasma

de Hegel discorlel mais tempo, o traio essenciai do negro a escra_


vido, die Sklauerei. O negro no tem conscincia cle sua liberdacle.

homern negro ctlnda no rem conscincia cle sua liberdade. Anla


preciso enla.ttz^r o "aincla no,,: a inconscincia apenas o
"ainda no" cla conscincia e cla passaiem conscinca, um simples
atraso, uma simpler; anacr-onia no proc(?sso de url tempo teleolglco
(" der Menscb das Be wusstsein sener Frei,beit noch nicht
bat,,). por isso
que ele cai na cateEoila ce coisa sem valcr' (",tmcl sontt zu.einer sacbe,
ztt ertern wenloser' berabsinkt"). E por ser nrna coisa sem valor l-ir:n.o.

mno, ser liberciade, sem conscincia, torna-se uma mercadoria, reduzida pelos europelr esclavido, para vencl-la aos americanos: ,,Die
Neger werden uon 'Jen Europciern in ciie sklauerei gefbrt tlncl naclt
A nt et'i

ka

tt uerkat

t.ft."

ouviremos Marrclea: provavemente sobre a liberclacle e os paracoxos de uma liberac infinita, que pode apenas se clesenvolver.na clir-eo do que, no ent;rnto, ela ,et sido dr:sde o comeor urna iberclacre
originr'ia; mas tamL,m porque, qr_randc Clinton entrr em cena, esse
ser o momento em qle, sem contrio'explcita, fias com lrma cleclarao de cuipa, uma crnfisso, m nostr^ c.ulpa, ele r.econhecer, em soio

africano, o en'o cle

ser-r pas desde a sr:a Fr-rnclao. por.'qual eno peclir


ele impicitanlente l)erdo? Pela prtica e manuteno da escravido,

lil

RUO

,#

PEIDO. A VEnD^D:, RECONCILI^CO, QUL CN1RO?

]$

sempre o risco cle serem sacrlegas e perigosas. O direito 1lles1l1o, e a


jr-rstia, apenas progt'eclir,r trlhanclo o caminho clas qr-restes intolerveis
e "intoler-aclas". Inconfessveis. A conclenao c1a pena cle morte, tida
jr-rstzrnente cotno Llul illefutvel pl'ogresso nos direitos humanos, na
Errlol:a, e na Flana h r-rns vinte anos) teria impeclido, ern 1789, constitLio c1e tr:ibunais polticos e nacionais, bem como provavelmente a
Declarao clos Dileitos Hlunanos
e, tendo isso corno fundo, as plinreilus conclenaes pblicas cir escr-avido.
Outla con-rplicao: a ciespeito de tncio o que acabatnos cle lembr"ar,
Hegel no se contenta apens em conclenar a esci'avido, clenuncia-a
como Llra injr-rstia. Esta cleve sei'abolicla no tetro da histr'ia. Hegel
tinl-ra plimeilanente obserwacio que o irico vncr-rlo qle os negros tivelam e aincia trn con-t os elropels a esctaviclo. Decerlo esszr escravido llres conveniente, no vem nisso nada de i..nxalxgenlessene, nada
de lesagladvel. de imptprio,-cie, inconveniente, c1e inacleqlado. l\lrti-er:-
mesrno rancor peos abolicionistas ingleses, que quiserain pr fim ao
comr'cio clos escrzrvos. Esses aboicionistas, os pr'plios negros os tra,
tam, cliz Hegel, como inimigos. No so1t"ente os negros al'nalr e cultivan-t
a escr:rviclo, qne thes conveniente, mas tarnbm esto clispostos a
fazer guerra colltr,. querr pretencla iivr-los c1ela. Diz ainda Hegel: "lP]ois
cle primolclial irnportncia para os reis venclei' os sells ir-rintgos ceptr-rraclos ot-t rreslro os seLrs prprios sditosl; clesse moclo a esclaviclo fez
nscer nrais lrumanidacle entle os negrosl lcie Sklauerei bat insofent nzehr
Menscltl.ches wtter dert Negern geueclztl."t6 lmaginemos urn grande filsofo qle clissesse isso hoje e provavelnente colrpreellderernos o qr-re a
histr'izr, mas no necessaLiamente Lula histria qr-re exceclesse oL contestasse o conceito hegeliano, col-no veremos. Pois l-r/.r, :crescenta Hegel, nma
I|io (Lebre):r tilal clessa conclio cla escrarriclo. Ais, esse ensino, essa
Lehre, oferece pala ns o nico laclo inteiessante clzr escLaviclZto (die allein
.fl.ir tnts irxteressct.nte Seit.e): a lio cle losofia potica que pocleruos rirar'
clisso. Qual lio? Primeiral'lenter a cle que a escr-aviclo nm estado cle
natLrrez2 e qLte o estzrclo de natut'eza (Nattu'zr,statzd) o cle absolr-rto noclileito, cie absoluta injristia (Unrecht). Toclo glau intelrledirio, tocla
et1p2 interlreclirria (Ztuischensttt.fe) enlte esse est:rclo cle natr,rleza ou cle

no-clileito e
c1e

Utr"ecbt

o Estclo racional

aii'iclzr comporta momentos

16. A prlte inal

"i

iil

na serviclo (Leibeigenscba.ft), at nos telrpos mzris utoclernos (de


Zeiten): na Eulopa, portanto. Qr-rancio existe ??o pr'prio Estacio,
por'rr-r, ela constitui Lrl'1 1-1on1ento do progresso (et lfontent des FortSciretens), fazendo col1- qLle se Szlia cla existncia isolacla, Plral11ei-te
rnaterial oll natura, e peln-ritinclo ter acesso a Llm cerlo grau cLe ecluc:ro,
a urna espcie de participao na moralidade (Sittlicbket) sttpet'ior e na
cultura (Btdu.ng), qr-re the est relacionacla. Nos Estados euroPeus (grego
e romano), a escravicio uma forma de Bld,r'nry, ltma chance cle participar cla moralidade. Mas netl Por isso, declara Hegel, coll1 21 llesma
fi.rneza, : escraviclo cleixa cle ser, em si e por si, Llma injustia, tlr.r-t
tJrtrecht, um no-clireito. Pois o ser do houetl, a essncizr clo hometl
(das Wesett des Mertschen) a bberclade, ernbola o hometl ainda tenl-ra

rili

neLtrestel4.

que arnadurecer para ela (doclt zu clieser ll'LLLSi'er ers reif tuerdert)
'Foitanio, tuclo qcsi iic airiaclurecimenlo. Itriensa questo do ainadit'
recimento,

c1o

tempo de amaclLtrecimento. Isso , etrr sllnla, o que lernbra

I(ant no comeo cle sett ensaio sobre as Luzes, Was st Au.flzlartnt.g?


As Lr-rzes no exigern uacla alrn da liberclacle, e lresmo a mais inofensiva

das liberdades: fazer urr- uso pbico (offen'tli.cben Gebrarr'cb) da tazio.

Porm, dada a toclos os irontens, tal liberdacle sLpe a malutidacle,


a sada para fora cla minoridade (Lhm'tnd.igket), logo, cte uma sLlbillgao, cle urna tltelagelr, apenas in-rputvel ao hot.nem.

O homem

isso,

citao, clue ven entre colchetes, no const: (t tracllr;Lo l)rasileirr. Cf. Hegel, Filoso.t'a da. bistoria. Op. cit., p. BB. (N. T.)
ce-ssa

lrlt

ri{

ir
ii

iliI

j,;
l,,l

l:l
i,il

,j
i

rl,il

{{

, tl!

I'ft

ffi

'it
r'i
,t
ltl

ii

cLeve

preslar contas, sendo responsvel, culpado por essa f:llta c1e matLrictade,
que o pliva cla responsabiidacle e da libei'dade. Da a Igica cle rllpllra
e de salio por mutao, qlle parece levar l(ani a clizet'"srpere ctLtderd':
tenlra audcia, saiba ousar, lenha a col'ageln de se seruil cle selt Prprio
entendimento (prprio est grifado, "denes eigeren Verstandes zrt bedienett"). D o salto que consiste eu garantil'l\/relrente sr-ra prpr:ia liberdacle, ali onde no entanto voc j iem, cle ot'igem, ali oncle sonenle
r-tnrzr falta cle maturiclacle, sva dade, o impede ainda de se apr-oplial co
que ,i ihe pe|tence. Lendo Maricea, reencolltrarel'os essz lgica ca libelzro de si, uma iibei'ao interminvel, po1'Lin sel'e para Llr ser, qle
no entanto est^, senxpre j., originariamente livle"
Esta 1gica kantiana da lttplura e no anloga, pot' urais p:rracloxal qr-re seja, cle Hegel, qllanclo este fala da escravicio e cla liberclacle Qr-rzrnclo acba c1e clizer que a essucia clo l-tot.uem a lberclacle,
lnas qLe o hoirrern cleve esl;rL lnacluro Pal'a o qle no entl1to sr-ra essncia, acrescentando: "A abolio progressuct da esctaviclo algo mais
apropriaclo e correto lettuas Angettzesseneres utcl Ricbtigeresl clo que a

e aspectos

e cle Utzgerechtgkeit, cie iro-cllreito e cle injr,rstizr. Por

,r

encontrarl-os a escl'aviclo l]]eslno no Est:tdo grego, no Estaclo rolllano e

',d
,*.d
,,iI
tltl

.,u

';l
Iti

i
iii

llr

il
iI
ii
lli
il;

Il
ll
ili
i*
ilt

ii
li

66

67

i
il

.,igii;i!;i

ii

,o,

IACQUES l)EIllDA: PENSAR DnSCNST

eLropeu. Canago foi rrrn momento importante e passageilo, mas coto


colnia fencia pertence sia. O Egto ser abordaclo conlo transio
do esprito hr-rmano do Oliente para o Ccidente, rnas ee no pertence
ao espr'ito afi'icano. [...] o que entendernos lpropriamente
egentlicltJ
por frica algo fechado e sem histria ldas ist Geschcbtlose
und
Unaufgescltlossenel, que ainda est envolto no esprito natlll'el, e que
teve cle ser ap'esentado aqui no limiar da histria universal lan der

de

peo pela I'ristrizr da escravido, do s<:gregacionismo e dos dileitos civis


nos Estados Unidos, encontra uma beia imagem desse progresso, de
uma s vez irrev,trsvel e mr-tito lent, complicado, de utna sobrecleterrninao intelniniivel. clo car'te1 int,:rminvel cla libe1ao, a partir cle
um liberdade que seria no entanto'orignLria, que ainda vamos falar a
paltir clos textos .le Mandela. O que ,se tradtlz, no texto de Hegel, por
"abrupta anulac," (a aboio da esct'e.viclo no deve s-lo) "plotzliche

Sc b

b ic b

tel."

histr'ia univer:sal tilir be.tfinden. rin.s c;zt er.st, nar.hrl.em titir dieses .uon
tr.ns gescboben baben, atLf dem tuirklicben Theater cler Veltgescbicbtel."l8
O teatro nrundial un teatro da conscincia. A globalizao eLral .
uma fenornenologia da conscincia, a saber, do esprito junto de s
mesnlo e sabedor de si mesmo. Para analisar o que a acontece, em
prticular do ponto de vista poltico, talvez preciso faz-lo a partir de
outro lugar ou de outro teatror e de outro conceito do teatro do inconsciente, or-rtla lgic ou outra encenao do inconsciente teatral, ou do
inconsciente do teatro.
Eis agora o que diz Mandela, no fina1 cle sua autobioglafia, A Lottg
Walk to Freedotn, enquanto a voz em orf do espectlo de Hegei clesclobla
sL rglmentao sobre a frica e seus negros. Levo esse ttLllo a sr-io,
e se, rnais Lma vez, passssemos a palavra ao espectro cle Hegel, nesse
teatlo cle somblas, ele lembraria que toda a fenomenologia do espr:ito
a justificao cle nrna figula da esh"ada, do mtodo dialtico especr,rlativo
conto estracla, caminho que se faz. A mutao hegeliana e dialtica do
conceito cle n-rtoclo resicle ern que este no mais Lrrr orga.nonl m
sistema cle regras tcnicas, para seguir uma estada j existente. No,
o rntodo (nrcthodos) faz o camnbo, o procedimento, o processo, o caminlro, em se abrindo e se fazendo; o mtodo abr.e o caminho e laz
a histria. O Prefcio da Fenomenologia do esprito ope esse novo

afli< ano. Com efeito, ogo aps ter pleiteado o desapaprogr:ssvo


da escravidcr, em oposio a uma plotzlicbe
recinrento
At(bebung, Heg,,:1 emenda imediatantente. no pargrafo seguinte, "wir
ueriassen hennit Afrika, u.m spiterbirt sener keirte Erutcbnung tnebr zrt

e no puro

ttr.r't.,..": "Corn issr deixamos a dfrica. No vatnos abotd-la posteriormente, pois ela to faz parte da histria mundial fkein gescbicbtlcber
\I/elttelli no terr nenhum movirento ou clesenvolvimenlo para mostrar,
mell-ror clie o qlre polvent ur tenha acontecido neia lgescbebenl
zendo, no norte dela fsr-rbentencle-se: no sul nacla acontecett, havendo

Na tladuo conrentad:r pol Derfida, pltzLicheAuJbebungverticlt cono s?.rpressio,,


sottclaine (litela.rlente, "suplesso sbita'). A opo brasileira (";rblupta tntiao")
irnplica clificulcl: cles homlogas s clo frarrcs, com lelao ocuo alent:-r. (N. T.)

ue I le der Weltges

No corneo do pargrafo seguinte, Hegei nomeia o verdacleiro tea/ro cla lristria universal, o teatro efetivo da globalizao ern surna.
A palavra teat|o dele, e sabemos por que nos interessa aqui: "Depois
c1e haverrnos elirninaclo esse elemento introdutrio [a frica, portanto,
a frica negr:rl, encontamo-nos, pela primeira vez, no real palco cla

Aa(bebun{'.17 "Airrupta anulao", decerto, rtas quando se leva em


conta a difrculda<le de traduzir AuJbebung e nfase de Hegel no cartel clialtico cless:r palavr, da sorte cla lngua alem ern sura afinidade
colre o iclealismo c-la clialtica especr-tlaliva, a sabet', o ato cle AuJbebung
tradlzo ]sso p9r
qllerer.dizer, d_e uma s vez, 1nuao e conselvao
r,
tei1-se .rnedida da equivocidade clcssa-observa"reluJ' [renclic,
o soble a Atr.f,lebtu'tg da escravidi), de uma Aufhebu'ng (anulao,/
conservao, rendio), que no deve ser "abn-rpta".
Eis realmente r:ma das complicaes, cle uma s vez essenciais, estl'-rturis e sLlpler:lentares dessa teeo,igica hegeiana, qllanto f|ica e
a seus negros. A despeito de todos os horrores qr-te ouvimos , Hegel a
fauor cIa abolic progressiva, histricr,r, da escravido na ftica, qr-rando
na verclace, simr:ltanearnente, ele retila a frica da histria, excluinclo-a
do que ee rnesrro chama cle "o velda.deiro teatro da hstria r:niversal",
"o teatro efetivo rla histria universal". Um negro afi'icano, enquanto tal,
no pode nlnc parecer no teatro da histria universal, e se a aParece,
como Mandela e Tutr-r, porqr-re j e branco, embranqueciclo, cristo,

17.

\/Er)^DD, lECoNctLro' euL cNERo?

aincia menos histria c1o qr-re no nortel pertence ao rnundo asi/rtico e ao

s^ abruptttanllo" (grifos meus). Os Estados Uniclos entencleam

lio: no de re1;ente, no deptessa demais; e quem se interessa

"-

,t

*t-

francesa r.n:ris literal, pois usa e lepete a palavra te..tro clo original ale-

tro: "... t,tous tloLts troL(.uotts sur le urai thh-e, le thtre effectif de I'bistoire ntottct.ale." (N. T.)

.i

68

i:.:
'ilitii:j::;. i

69

I^CQUEs r)DRRID^, I'1NS^n A I)USCONSTRUO

conceiio clo rltoclo, o qlre constl'i a eslr:ada, que outro no seno o


movirrento d;r conscincia, do esprito se tornando conscincia, ao velho
conceito cie mtoclo, a esse "mtodo filosfico", que, diz Hegel, "pertence a nrna cutura desapar:ecida" e br-rsca se-r modeio nas lnatemticas.
Diz ele: "A veldacle seu pr'plio movrnento dentro de si mesn-ia [Dle
Wcrbrbeit ist de BewegtLng ibrer atc iltr selbstl", frase que, mais Lma vez,
venr logo aps I-Iegei falar da entrada em cena da verclade, cla forma
colno esta deve or-r no etrar ern cet1.6t; " au"ftreten kann" . Essa figlrla da
entrzicl.a, da apalo, da entrada ein cena, da aplesentao de si, sabe-se
que recorrente e tpica em Hegel. EIa diz, nesse caso tambrl, algo da
teatraiidacle l-ristrca, cla histria como teatro e tribunal: apar:io e coill-

\/EI)DE, A RtcoNcrL,\o,

euL cliNERo?

Mas tambm !n1 repolso, j qr,re cacla membro isolaclo se clssohre


imeclitamente: cle uma s vez, movilnento pulo da vida, portailto, clo
vicia espiritual, e ioda vida ar-rtntica espr'ito,
espr:ito conr,o vicla
e repolrso transparente e simples (clurclts.chtige rtttcl
vicla espilitual
einfacbe RtLbe). No trecho clesse prefcio, slbinilarei apenas a apario,
logo aps a aluso ao delrio bquico, da figr-rra clo tribr-tnal e clo julgamento (t'r. clenz Geficbre):
Perante o tribnnal [oL pelante o julg2tne1to] clesse movitnento, clecelto
no se sustm as figi:ras singulat'es do espr'ito ldi.e enzelrLert Gestaltert des
Gestesl, ner os pensamentos cieterminaclos; pois a tanto so molnentos
positivos necessrios, qlranto so negativos e evanescentes lals sie nego.tiL

p'arecirnento.

Porque se n1e sirvo cla encenao clo teatro, se jogo, sem brincar,
encenr LUT teati'o, co1l1 representaf e com interpretar Lt-1 teatrote,
-{:mbm
pra cor'respnder:
fazenclo r: cor-rtlafazer-rdo todas as vozes.
porrdo-o cle urna s vez en- flncioralnento e prova
a esse te-traismo profundo, ontolgico, clo pensamento hegeliano,-ao qr-ral finjo
me submeter. Trala-se de reconrecer esse teatraiismo ali oncle ee corresponcle cleteln-rinao do ser como esprilo, e como esprito qle
sobe ao palco, aplesentando-se, Dasen, numa iinguagem e na palavra
cia reconciliao: o Da-selri. do espi'ito, A reconciliao uma cena, Lrma
cena de julgan-rento e, vamos chegal a isso, de juzo final. Hegel ope,
port2lnto, esse rntodo especulativo ao velho mtodo flosflco, regr-riado
pelo modelo cle instrumentalidade matelrtca, oL seja, tarnbrn, diz
Hegel, po| Ll- esi)ao morto, Lrm espao de rnorte. A partir do momento
elr1 qle o 1l1ovi1rento do esprito constri seu mtodo, err qLle eie abre
zr estlacla como sell plocesso fieslro e o trilharnento de seu caminho,
o esprito, enqlranto a vicla 1resma, qr-re, mecliant a resstncia
rnol'te, se escreve, traa a si, tlaa seu carninho como ar-rtobiografla, esclita cie si cio vivo; esse o farnoso trecho clo Prelcio Fenomenologia
do esprto, em qr-le o rralor c1e vicia constantemente associaclo ao clo
espr-ito, mzrs cle r-rrla vicla corro ioclo, o ioclo cla vicla, cla vivnca, como
"efetiviclacle e movimento ca vida da veldade" [" d.ie \Yirlelcbket uul
Beuegtu'tg des Leben der Wabrbeif"1, con-ro derio bquico (oLrtra cena
teatlal), em qlre r-ro h nenhum rnembro qr-re no esteja embr:iagado.

pEr)o,

tmd

uers c lt

uinden sittdl.2a

c1-1

1p.

prrvlas corl as diversirs nuznces de sentido do ter:o jotrcr: " Car s.ie joue
etr. sctrc dtt tbn-e, si je jot.rc sil'ts jotrcr 1n.eth'e en scne rrn th.tt'e,
r reprset1er et illtei)rter trtt th.n'e... " (N. T.)

.Jogo cle

de la mse

.{

'.,icir.

esti nr

Lcdr-. A:::o:'ie. ?s figL'l':! lleglii\'r.s

tero siclo l--omentos finitos clesszr l-ristria infi.r-rita


mtodo.

cl:-.ri':recerr. clrs
colno cauinho ott

Tendo colro fLnclo zr voz de l-Iegel ein orf, eis 4andela. No fim irrfinito, no finclo, acabaclo inacabaclo cle sua autobiografa, as tltin-ras Linhas clo ivro aliam o motivo cla recor-rciliao ao cla libet'ao. Liberao
do mestle opressorr ch-rplo genitivo. Ao se iberai' clo n-Lestre, iibera-se a
eie nresmo. O escLavo libera o lrestl'e. Para alm do clculo, trxta-se c1e
liberar a libelclacle, Iiberar o opessor n estrada nfinita cie ur.na libemo. Conro pensar esse infinito, qLie llln processo, o da lberao, cle
plefernca 2 Lrra essncia, a cla lberdade? Por qr,re a liberao serie
inclissocivel cla reconciiao (Manclela: "nasci iivre" e, 1-o entanto,
o canrinho pa,:a libelclacle infirrito; Hegel: o nfinito cleve ser cl:,Lco
^
para qle o inclenido aparea)? Na pgina plececlente, 4anclela tir-rha
clecl'araclo qle slra misso, portanto seu clever, a convico ce .sett clevet',
erz

pregar a reconciliao. Ele escalece ento:

20. Geolg Wilhehl Friechich

Hegel. Fenotnen.ologa do esPt'ito. Tlxl. Paulo 4eneses, em


coabor:ao com K.-H. Efl<er.i e J. N. t{acraclo. 21 ecl. Petr'po[s: Vozes; Btagana
Prrrlista: Universdacle So Francisco, 2003, p.53.

71,

JACQUES DERRII)AI PENSAR

o PEIDo, vERDDIl, REcoNCILIAo, QU^L cNEl07

I)ESCNSTRUO

pela fi.ica c1o Sul, e cle maneira singular' TRC, eI; libefl' os bt'zrncos
tarIo qllatto os negros.
Na entt'evista it citadaz3, ele comeava Protestanclo:

Nho nasci,:om forle de liberdade. Nasci livle


ivre parz cone nos
palzr:rzrclar
no
que:travessvi
vilarejo
cmpos,
rio
rneu
[.... Enquanto clurn
qle
loLr o tempo e
obedecia a rneu pei e me subrnetia aos costumes cle
r-ninhzr

tlibo, ro rne preocupava'corr as les, as dos homens ol:

as

No acreclitararn ern mim [... quando expliqr-rei que ef favor'vel : liber:dacle. or.a, no se tlt cle liberdacle para o povo negro, t1'at-se n-.ito

cle Deus. Foi a1;enas quanclo comecer a aplender qr-re rninha liberclade cle

criana er Lna iluso, quanclo clescobri, rapez, que rninha iberclacle j


tinha siclo fiar:-lacla, qr-re correcei z ter fome cle libercl'.rcle [...]. En-r segucla,
clescobli lentirrnente que no e[: apenas nr.inha prpria libelclacle qLe e]:z
assim restlingil L, rnas a cle qulquer l1r- que se parecesse cornigo. Foi ento qLe lle jurrtei ao African National Congless, e q-e i forne cle liberclacle
se tornolr Ltrnr-L forne zrincla rnaior pela libelclacle cLe meu povo.

particLtlrmente cle libefclacie pra os brancos. Porqtre eles n.ao slo pet'feitnlente livt'es enquanto no o fotmos' Essas frases no so slogansl"'1'

Porlanto, no em absoluto liberdade, mas Llma liberao' No


em bsollto liberao uniatelal e pafticulaf: enquanto no fol universal
ou universalizvel, ela no merece. seu nome, nem libera ningttm'
Essa longa seqncia terminava, estalnos lembrados' com Lm invo-

Aps ter lernirlaclo como ele, advogado preocupado com leglidacle, se tornou u n "climinoso", como um llomem apaixondo pel fair'riia'pelcleu o. lzr','cdi'un'.hiem'api,rnzrtlo pia-viia"se"iornlrr-r

cao do Ct'isto na Cruz:

',.
A reconciliao crsta muitos esforos, irnplicanco

Llm espcie de "r-ronge", Manclela enxlnda:

no fosse O caso, Jesus CriStO no teri

zr

confrontao. se ta

crr-z. Ele

veio e

consegr-tir-t

nos reconcliar. Mas foi confrontado aos outros, sendo car-lsa cle clivises.

Foi clurzrnte esses longos anos cle :;olido que a fome cle liberclacle par"a
rneu pr'plio povo se tornol Llrn fonre de liberclacle para toclos os povos,
os blzrncos e cs negl'os. plencli qlle c oplessol deve ser to segLralnente

uma retrica, a lgica consistente. A invocao do


Cristo poderia, el si lrresma, Palecer estranha por pafie clo alto responPara alrn

libelaclo quano o oprimiclo. Qr-ranck> sa da 1:riso, ta foi ento rninha


misso: liberal de uma s vez o opri nido e o opl'essor'. A verclacle que

c1e

svei cle Llma comisso de verdade e de Reconciliao, destinada a fr-rn-

cionar nurn ps qLle no ocialmente ctisto, nem, longe clisso,


colllposto sol--ente de cidaclos cfistos, juder-rs oll lLluhl1anos. Alm
cle os jr-rcleus e os mlLlmanos iofmarem na frica do sul colnLlnidades
qr-te no esto necessariamente de acordo com a intepl:etao cristo-

aincla no somcs livr-es; simplesrnente aclquirirnos a liberclade cle ser livles,

o clileito ce no sel oplimclos [...].2r'

anglicztna cio perclo (r'icas tradies judaicas e luLlmnas no pLltam


seu pensarllento e sua cLlltlra do perdo pelo momento oll Pelo modelo
crstico cla paxo), -lxa grande parte cla popr-rlao sLl-frcan, mis clo
qr:e arrplarnente representacla entl'e as vtimas cIo apattbeicl e cle setls
calrscos, no lern nda a ver coln nenhLma das tr's leligies ablamicas, Cotlo Tr-rtu tradr,rz o L;bLt'ntu? Essa noo aParece muits vezes, cle
algr:m rnodo, eln todos os Protocolos da TRC e eff seLl regil-terto
Iurplicaria ea "sirpatia", "compaixo", "reconhecit'nento da hr-rr-naniclacle
ern outrern"? Quando Tr-rtr,r diz, no lugl' de ubutttt't, "jnstia restura-

Segr-rnda pxrtc
Como Mandrla, Desrnond Tutr-r fala de lbera,o. Essa palavla,
Hegel j a tinl-ra fe'ito ecoar, se poss,/el dizer', dos bastidores de oncle
nos veln sLa voz en aff. Befi^ehmg, qLle j)oclerall1os tmbm encontrar nos
textos clitos cle juventr-rcle sobrc L'esprit dr,t christiarsm,e et son destin22,
clo qr-ral o pelcio continL o teltla ess(rncial. Como Mandela, Tutu tarnbr-rr cleclala qLe r tarefa cle libera.o atribucla aos ovos responsveis

dola", e q.3ndo, ao menos conot3llvalrente, ele inscreve essa expresso


no fr-rnclarnento cristo necessrio determinao da jr-rstia reclentorz,

27. Nelson Mrrnclela. Cp. cit., p. 202.


22.

monido na

Literirrnente O es.t:'ito do crsianisnlo e seu. destitto. Toclas as citaes clesse texto


fonm feitrs a prl ir ch tmch-ro fi:rncesa irriz:rtla por Delriclir (ver notir 27). N. T.)

23. l'as ci'amnistie

sans vrit. Op. c.,

p.69

72

11 ,
.ai
i
rii:,:,,:.

73

TRUO

ql2rnclo cl o

exerlplo

clo Cristo, isso pode parecer urna violncizL, prova-

vehlente a rnzris berl-intencionacla do rlundo, tras LlTa violncia acultui'acloLa, para i-o dzer colonial, que no se lin'rita a Llma qllesto
snperficial cle retrir-a, cle iingr-ragem ou cle sernntica.
Ningurn fin-ia encarregaclo Tutll cle agir, cle falar e ce orientar as
coiszrs corlo cristo, ainda rnenos como cristo anglicano. Ele foi r-epreenciido por selr militantismo clisto, sobretuclo por parte das principzris vtiinas clo apattbed. Essas clifer:entes culturas clo perclo (rlas
ser'r qr-re se pocle nome-las "culturas clo perdo", sem logo confrr-marLr1l1a cert? ar-rtor"icacle senlntica cle urna sobre a outra?), essas clifler.entes
"ticas", essas diferentes formas cle etbos, antes l-nesmo e cor vistas
a lesolver ou a cliscntii' ser.rs cliferenclos, teriam qle se reconciliar-, at
n-esrno percioar"-se urnas s or.tlas, por tentarem, inevilavelrnente, irnporseu prplio iclioma.
'- - .Ao clizer: "ltelclozri-sc",-piiviegia-se r-irtr idioma;e:r itposio cieSte
contnna senclo i-rm drama inevilvel. No h metaicliorna. Essa ar.rsncia
, cle r-rma s vez, um sorte e urn mal. Basta algum abrir a boca e essa
pesso2 telr que "pedir perclo", se ouso dz-lo em leu icloma, por lalar
sua prplia lngr-ra. Decerto essa urna condio do endereamento, mas
tambm o colneo cle urna aglesso colonial ou de uma glera anticolonial, em toclo caso cie r-rma gr-rerra colonial
antes de todo colonaismo.
urntt resistncia, eLrt toclos os senticos dessa palavra. Nessa histtia cla
TRC, tocla pr/atica cle uin idiorna, e sobletr:c1o cle um idior-na no dorninanle (nem ingls nern zrflikaans), cl logo incio, em sl, a uma contestzo clo plii-rcpio cle organizao, clo esprito ou cla letra ciessa instituio
provisria e limitacla no terrpo.
Ur.r-r nico exernplo, citaclo pol Timothy Garton Asr nr_rm artigo traclnziclcr cLe Netu York Reuetu of Books, o les1llo nmero cle Esprit.2a
Convicla-se r-rma r-uulher negra
cujo mar-iclo tinha siclo seqestraclo e
morto
zr viL escLitar o teslenlr-nho clos assassinos. Inclagam-lhe se estr
clisl:osta a pelcloar'. Ela fala ui-u clos clialetos locais. Tr-rclo isso passa pela
rnecliao cle ir-itrpleies, cle r-rr-r-t rnoclo que eu sera realmente incapaz cle
clizer con'ro fizelam. Leio no altigo ingls que lhe indagarl se ,,est clisposta a peldoar". Ora, ern seu clialeto, ela lesponcie o que leio na tracir_ro ft'ancesa cla traclLo inglesa, portanto com toclas as precai-ies e
reseivs reqr-rer iclzrs:

o pEr)o, A vERDi)1,

Ln conrission r,r'it et reconciiiation en Afr.ique clu Sucl. In: Eqri.t. Op. ct., p. 51

/1

REcoNCILI^o' QUL GNlo?

Nenhlrm govello pocle perclozrr'. lSilncio.] Nenhlttua comissio proce


per.cioar. [Silncio.] somente ell posso perclo:u" [silncio.] E uo estor-r cisposta a percLoar.

como avaiai: tl 2contecinlento? No ten-ro o lrenof acesso 210


acontecimento cle tracil-ro qr-re irnps a palavra "petcloar'" Paf feslitllir
o qle essa mulhel.qr-rer:ia ciizer em slla inglra. Ningurrn laupottco pocie
tef acesso a seLi sofrimento, a sr-a exPeincia, etl sel col'po e 1ug:rr'
Entretanto, ao dizer o que assill se ttadr:2, ela iaZja inconteslavelmente
algo rnais e cliferente clo que clizer", cle modo tlagicamente conlracitr.jo:
"someute eu posso per:cioar; ora, somei]te ett no Posso, no posso o
qLle posso, e sol: nica zr no pocler o qlle soli a i-iica a poclel'." Cor-n
sso, ela significa algo qr-re vai alrn cie sett sofi'itnenio nico e inclizve.
contestzr o clireito oL o senticlo de um "pe|clo" confiaclo a Ll1]- govfl'o

a r{nenli,-rm govelno'. comn.ela cliz, e a "nenltr-ti1a


de urma nxaneir?t ger6ll, ela significa assirTt
tainbm
corTrisso,,. Falando
de qualqr-rer insttuio: o petclo no
alacla
cla
qle o perdo esr for
tem nenhlrma comensurabiliclacle, nenhtm analogia, nenhttma afini*
clo
clacie possvel corn r-rm ciispositivo jurdico olr poltico, A orclem
e
coinisso
locl
poltico,
poder
perclo tfanscencle toclo cireto e toclo
i-rgr-ra
na
tlanspol
toclo governo. Ela no se ceixa lracluZir, transportaf,

clr a.Lllte eotrrisso,

clo dii.eito e c1o poder. cla competncia da pr-rra singularidacle cla rrtitna,

unicamente cle sr-ra solclo infrnita" Porm, qr-rando essa mr-rlher ietlbrrL
que l-roje somente e1a pode percloar:, lras qLe jlstal-ente no est di.sposta, isso quer clizef, or em ioclo caso implica (pois clicil tracltrzir
aqui r_tm ,,qurerer-clizer"), isso colnPofia e sLgere mais cle Lln-a coisa.
,,somente ell posso percloaf", isso lel'nbla plirleilalrrente qtle apenzrs clo laclo cla vtima e no cle Lma colTisso notleacla por L111 govefno

possuel- possve1 no senticlo cle "eventr-tzrl", sgnificrrtivo, a ser consicleraclo e evenllialmente digno clo nome cie perclo. -Eti,
qLre L1n per-clo

soll]os mais cle r-ttna vtittla et-n


L1Ta, e clessas vtirnas soL a rnica soblevil'ente, a nica a sel Pofla-\/oz.
somente cie minhzr pafie o pei'clo ser"i:r possvei, son1enle assim ee poclera ter. nrn senticlo e o senticlo de perclo, cligno cla palavra "perclo". O|a,
esse ,,somente eg" signfrca tarnbtl qtte, consiclel'anclo-se sozii-ha clo laclo
cla vlima, ela meslra sontente Ltuzr cle pelo l]1enos cluas vtii-nas, cLls
qr,rais o lnado mofio. Se ela est sozinh2l, tamblu PofqLle a viirlla
enqLanto vtima, clo laclo da vtima,

7?.t

est moit: a nica qr-re poclia ve rclacleit'atueute


per.clozrr., el.a, ele no se encontl'a. Igualmente clesse ponto cle vista, ele

absolr-rla, a pl.meita

24.

vtina,

75

JCQUES DEIRID: PENSAN A DI.:SCO{STRUO

pocle no se sentir no di.eito de perdo:Lr, sozinha colno est, vtima privacla da outra vtinla, o mariclo. porrn, quanclo, aps or-rtro silncio, ela
2crescenta: "E no estol clisposta a percloar,,, o que logicamente pocle se
entender corno Lm "ora, no estou disposta a pefcloar-", isso exigiria rnais
L111 comentfio e u na mltipliciclade de leituras quase infinitas, sobretuclo
se no temos acessD ao qle ela cliz literalmente em:seu idioma.
Como partil'clesse r.aciocnio q'e ela pe em qlesto, at mesmo
em zrcusao, a lgica po1tico-jr_rr-dica ,: a lngua (inglesa ou afr.ikaans)
que he impem, seria preciso saber o rlue significa "no estor-r clisposta
a peldoar". Ser que ela quer dizer com isso: no estol em sitr-rao, no
posso, nem clevo j.Lmais estal pront or-r disposta a percl0ar-? ou ento,
boje, ainda no, o ainda no podenclo querer dizer or,r "no nesta sitlra,,ainrJa
no', no tempo, enqlnto no
o", perante os ser Lhores, ou ento
tiver ito -ur cel'to tlajeto, Llm certo "trat,alho clo uto", colno tntas vezes
.,se,ciiz.e r-le maneir:r-,to,confusa..rOra.,..aincla,Ro.o-fr.2:,Farei,.,iss.c.algr-im
cia? Sern conta'qu(, sublinJranros isso, c dito "rlabrlho cle luto" incompatvel com Llln conceito rigoroso do per^do. Este, a menos que se cleixe
corfomper em seu rigor: e pLreza, no deve supor nel exigir-a troc:r, nem

o clculo, nem a e conomia ou a ecoiogia, nem a terapia, nem o

clito

"traballro clo hrto", irerr nenhuma ottLra-firtal.dadepolttca otr socia.


Na veldacie, a,l ler tis atas de sesso, com toclos esses filtros, no
sabemos nada, precisamos confessar, do que velclacleiramente se pssou.
Tanto rnais que ess: tela ilreclntve dos idiornas cle uma s vez flltr.adora e defo'rnador:rJ opaca e no-opaca. uma superfcie cle cleformao, difrao e reflexo. Qual a boa mertfo. para descrever o que no
um medum nem L'' meio de comuni<:ao? Esses icliomas ou clialetos
linglisticos traduzern igualmente a singularid;Lde clo sofrimento intracluzvel cle uma vtima que de uma s vez singular mas tambrn uniclo e
clivictido, rnulher urida e sepalacla do mariclo, como a sobre-vivente cle
Lur rnorto, uma sob; evivente qlle c freg consigo u]1 rnorto fora ciela, ao
mesrro tempo nela e fora dela. Enlatizo o fato cle que r:ma rnulher e
pforneto voltar denlr-o cle instantes a essl questo clo,,gner-o,' (gencte)
sexual. Essa tela do dioma opera primeirmenre do iado ciaquela a quem
se inclaga, aps os restemunhos e as conf'ontaes, se est ciisposta a
pelcloar. Indescritveis, a clifrao ou a dstoro co icioma se mr-rltiplicam, tznto do laclo c a vtima, quanto clo r,rco clos inter.locutores, no c2so,
os comissrios, os hornens e as ntulheres que tm assento nas comisses,
sem faar clos intrpretes, dos jornalistas,: clos obseruacrores. Tocros
trn
"ngr-ras maternas" c ilerenes.
76

,ERDo,

vDl)^DE, A RicoNCILl^o:

Quanto aos comissrios, por exemplo, "cada um tem sell rntodo",


diz Tirnothy Gafion Ash. H prilreiramente Ttttu, "anglicano feloroso",
"crsto devoto e apakonaclo" que entabula a convet'sa com o autor clo
afiigo por uma orao (ora-se mttito na fi'ica clo Sr-r, e os afrikzrners calvinistas qle encontre em Potcl-refstroom faziairr aes cle graa, jurstamente

antes cle cada lefeio, ffesmo no restaurante). "Anglicano feloroso",


e veremos elrt
"clisto devoto e apaixonado", Tutu "acredita no perclo"
quais condies ele acredita qtle o "perdo possvel", isto , o saber e a
verdade. Por'm, h tambm comissrios que falam uma linguagem betn
cliferente. Por exemplo, o jornalista cila um psiclogo negro, "elegantemente vesticio", Pumlla Gobodo-Madilkizeia, que entretm colr as vtirnas
r-rrna lingr,ragem insuporlvel para o aLrtor clo artigo, e isso cornpreensvel. Tal linguagen-r corre o risco, pieciso confessar, de s vezes se pzrecel'
com 2 nossa, urra vez que ele ll-res fala de "traumatistno" e do modo couo
'i..precso enllenal seu..tla!mati-smo'.-Iryragin4:Se-.pQ(,Qr-te.-o,atrlpr.19
altigo acha esse ciiscurso indecente; pois pode ser o ciiscut-so qne conrecemos bem, o dos psis ou dos soci1ogos profissionais, encarregaclos estatlltariamente cle ajuclar as vtimas ou os pacientes, clandolhes conselhos
do tipo: "Sabe, agora preciso qr;e voc faa o trabalho do luto, aps o
traLm qr-re sofleu er-r-r algnm ugar no nvel do inconsciente ou cle ser: ett
cle rnulher dominada..." Tmothy Gafton Asl-r no um jornalista, r1as Lllll
especialista ern Europa centt'al, autor de um livlo sobte L'Allemagne dans
Lrn coixtinent d.us[Iiteralmente, ,4 Alemanba nL:llx continente diuidido].zs
Ele no esconcle que no gost nem cla piedacle espall'rafatosa e pttica
cle Tutu, nern clo jogo do psinegro, preferindo o compolamento cios que
chama de libelais brancos (cie tradio nem negm nem afrikaner, mas inglesa), clentre os quais se incltti:
Os liber':ris brencos cr comisso egem prefelencialrnente cle rnrneila
sucinta, sbria, corn uma compaixr.to serena e conticla. Niro h1t Lm estilo
nico na cornisso, corno na nao qr,re ela lepresent:r. Quzrnto a tnitn, sott
propenso compaixo conticla, mas verdacle que sol ttrn liberal bt'anco.
Oncle estr a veldade? De que gnero de verdacle se fala? O que a
verclacle? Qual a sua essncia?
E o que signica a palavta "verclade" para a TRC?

25. Tinrorlry Garion

Ash. L'Allent.agne dans un cotxtilxent diuis. Paris: Galir.narcl, 1995

17

fr
r[l

J^CQUES DERUD^: )ENS^R

O PDRDO, \/DRDDE, A CONCILIOI QT

DESCONSTIUO

.,ti

:fri

Na nassa clos testemnnhos que poderar-nos escolher, privilegie,


pol' razes cle econorria e sobrieciacle, n-ias no aperlxs por isso, o cla
i.nr-rlher qr-ie diz "e no estolr clisposta a perdoar". Certamente escolhi tal
exeirrpl,:-. pelo que eIa diz, a mlrlher-esposa, mas tambm por ser urna
rnulher'. uma mulher qr.re fala, e precisamos aqui levar em conta a diferena sexual. s testemunhas, clo laclo das vtmas sobreviventes ou clos
aliaclos clestas, foram o mais das vezes rnulheres, esposas, irms, mes,
fiihas. Quando Tutu quer clernonsh'ar qle tirdo isso feito corn o objeLivo cle peldorr'(''Na rica do Su, explicarnos que qLrerernos sincelarnente perdoar e encen'ar o passaclo", diz e1e26), qr-rando qLler mostrar
qlle sse perclo foi, com efeito, n-ruitas vezes concecliclo, ele tambm
tom2r un1 exerrplo, nesse caso igr,rahnente urn exernplo c1e rnulher. Selia

preciso 1er tocla a entrevista, lnas eis o trecho em que Tutu responde zr
r-ura objeo (cle De Kler:k, dentre or-rtros): sel que toclas essas revelae,5.po.yq-amear lrais, do qr-te favorecer, a reconcilao br,rseada?A clespeito cle toclas zis revelaes feitas, isso no ps nosso povo numa
fria vingativa. Eles tiverarn de aceital que isso em o passacio clo pas.
Observei lecentelnente Lm artigo qLe evocava o caso das rnes clos
Sete ce Gu.gu.lethu fativistas clelrotados e r]lortos pelas ar-rtoriclacles sulafricanas]. Nossa comisso se encaregou clesszrs mes e ns lhes esciarece-

lros

possu:ulos provzrs cle vcleo um tanto pertnlbzrcloras clo que tinha


ocollicLo colrl slr2s crianas. Todavia quiselarn v-las. Quarnclo as examiq.e

nalarl, frcararn to llonorizaclas qre L1na clelas lanou o spato

nr-rrn ofrcial

cle polcia que testemrnhava. Ern seguiclzr ctsselam qne tnclo isso era hor'-

i'vel, complet2mente holrvel, mas nos agracleceram por lhes revelaL o que
tinh'.r se passaclo... Incagaram lrrna dessas rnes, cujo fili-ro foi arrastado

pol

o qlle pens:lva cla polcia e o qlre quelia que fosse


feito ao policial assassino cle seu filho. Ea lesponclen: "No qr.rero qr-re lire
faam o que qler que seja. No qtrero qr-re vh para a pliso. Eu o per'clo." Esse no nm caso nico. [...] Pr-rcler-nos exllnar os corpos e alncal as
famlias zr fazer o lr.rto. Elas nos aglaclecei'zrlr por isso, zrs ajr-rclava a fecl-rar
Lml colczr, sobre

cxernplos errr contrilio.

p.61.
/o

i[$

ft
1

clier.enaentreojr-rcleureocfisto,entreofat'isetteocfisto,arespeito
clo per-clo. O far-iseu no compreende que se percloe. Pat-a o jr-rcleu, e o
jucler-r no sabe "amar", cliz Hegel, h entre o ctitle e o pelclo, entre
verbrecben e verzeibu,tg, r-rn-i "abismo intransponve|" (en,e Lnxberstei.'

glcbe K/.tLft).27o raciocnio cle Jesus run tal'lo qlanto intefessznte do


ponto cle vista, cligamos, econf1ico: cle Lula s vez, aneconouicista e
ainclzr economicista el11 slla melaeconollli'"r. Ao final c1o eirisclio no

clecor-rer clo quai Jesus interroga simo, o fariser-t, e arglllrienla co1l1


ele sobr.e a ,,pecaclora" que "colreou a legar'-lhe os ps coll lgrimas
e os enxlgzva com os cabelos cLa sn..r czrltea; e bejava-lre os ps e
ungia-os com o blsarlo", Jesus conclui, como s:'rbiclo: "Poi' isso te
cligo: percoaclos lhe so os Pecclos, qtle so tluitos; porqle eia ll1uito
aliloll; lras aquee a qLlem polrco se itelcloa, po-co ama. E clisse a ela:
per:cloaclos so os tetts pec'.rclos

"28

27.

Georg

Villrerr Friecllict Hege. Op. cit.T.7,

Frii.he Schrftert,

P.255; L'esptit dtr cltris-

et son. cleslitt. Tracl. J. 4altin )xiis: Vl'i11, 1,948, P 62'


te la
L,Eua.tt.gile seLott htccts,-7,36-50. Trad. fmnc. J, Grosjern e Vl. Ltulmy, Bibliorrqtre

tat'tint.e

p.

198-799. (1pLv,\y.r oor" QclvtaL

ai

ci;raqtiaL

qrraniclnl. cllexi.I mit.llunT. Clt.i CtItten\. nlitxtls dinlilLl1tt", nTintts dili.g.|. Dixil attletll trd ilttnt:

t9
#

lil

ii{
il

clo per.clro sobfe o clireito, soble : retribllio czc-vel, xt


"r."rro
llesl]o sobre a vingal-a, fosse coisa mais c1a mllliler clo que clo hotleil'

penseinos novalTlenle nas cenas do Evangelho con-entaclas pol Flegel


err seL livro cle juventucle L'esprit dtt cbristat'r'istne e Solx clesti\x: ir apLI'
rio cle Malia Maclalena ura grande cena do perdo' Nela, Jesr-rs
enlncia o vncrlo essencial enlfe o ailIoI e o perclo. QLianto n-ais h
1nor, tanto mais 1- perdo, q-tanto mais peldo, tanio mais amof. Il
'irzis,pef..to. 111is.pccacLos felniclos par Llna Pecaclor qe6lnxc m;\is,
t2nto qLanto para aq-lele qLle Pelcloa e A.n7ct.n-ais, qLle mnifesta mxis
ctg6p oLt clectio, para citar as tradues grega e latina. o Evangeiho c1e
Lncas, precisarefios selnpre dele para comPreencier o que l-{egel diz da

Llll

rilli

parecell1 nzturali:rente mais fentininos clo que 1nascLlil-os, colo se o

at1 ai noal tLr1ynrloevno: cp yov QictaL, iyov a1'an4' rnev


o",j, qovra oou ai paqtat.) Propter qro clico til:i: Remtttlt.tttLtr e peccota ttlttlta,
)as c'rrnistie sans r,rit, Op. cit.,

it

exempl.-: possvel, marca elT seu nterior a qllesto c1o peiclo' pfeciso
nlrnca esqllecef isso. E no apenas Porque se pode pensaf qLle o alnof
ou a compaixo, associaclos llais ao perdo clo que ao oI clo clileito,

Plircle. Prris: Gellnrarcl, 1971,

26.

iil

r.no s"xuul, nlito aln cio grancle exemplo sll-aflic2l-o oti cle tocLo

as chagas.

Mostrelll-ille, portznto, e'l qle zrs levelaes e o tlabalho cla Comjss:ro


cati'etat',lr o resstirgirrento cos ciios raciais, e lhes rlost|arei tr-tuitos

,l

disPostzr a perclozrt'", urula oLtra, "ell o


Uma rnr-rlhet'
per:clo". No o sublinho somente plfa lembraf qlre a qlesto cla dife-

diz "n) estoll

ltrli

rlii
,ll
'li

lit

ri,i

i
il

'{
'lr
l'd

ri

l'a

i;
."1

li

tui

ti
i

,ll
til

.ii

-i4
."
,,1;{

t;

,.$

il
:,i

,JACQUES

DERD: PENSR DI;SCONSTUO

!o,

vRr)^DE, nEcoNctLl^O, QU^L CNEtO7

Esse captulo (cap. 76) se charna "Truth is a \floman". Rico cle


exenrplos e de testemunhos dilacerntes, rnereceria ser citado in ex/enso. Num determinado romento, Antjie l{rog coloca a questo; "roes
rnttb baue a gender?" ("Ser que a verclacle tem sexo?"). Tais mlitantes
lernbram urna primeila humilhao reselada s n-rulireles, rebaixamento prvio que, de algum modo, sobledeterminava qualquer outra
violncia: antes lesmo do lisco de serem estupradas ou de se tornarem
alvo de urna agresso sexual em geral, uma acusao singulalmente
injuriosa lhes era expressa, assim que elas eram presas e entl'egues os
servios especiais de segurana ou polcia: "Voc no uma verda*
deira rnilitante poltica, tras Llma prostituta."
A crr-redade dessa dupla violncia (no ser reconhecida corno miiitante responsvel, rnas colno prostituta, e por conseguinte ser traada
como tal, submetida boa vontade sexual dos torturadores), eis o que
t'orriav irnpssiveL oll pitidrilrneite'difail rclo',i-.stmrrih a. eSs
respeito perante a Cornisso, o que viria a ser a teceira ferda. Algumas
nruheres no podian'r ntais reuelar a verdade, tornando-se incapazes de
nzanifestar a verdade do que thes tinha sido infligido, precisamente
porque o que tinha acontecido de pior era serem finalmente irnpedidas,
inibidas, proibidas e1n sLta fala mesma, sua fala pblica, e s vezes
privada, familiar', a respeito de tais traumatismos, do traumatisrno no

Pol que sublin-rar que, perante a TIIC, tis testemunhos de vtmas


(as quais per-cloam orr no) erarn muitas v(lzes estemunhos de mulheres?
No apenas por esr:as questes de fundc (mi-rlher e per.do, figura crst
clo pelco corro atl1 )r e da muher.coc amor-). No apenas porqlre,
tantas vezes, as testetrlnhas sobr-evivente:s so mr-rlher-es. Mas polque a

cena do testernunho e da verdade, cla revelao da verclade, encen o


cor-po c1a testelrLnhzr, que tambm pode ser uma vtima (por exernpo,
uma mulhel vtima Je tortura ou estupro). Com isso, poclem-se abrir
novas questes. QuzLis? Pr:irneramente a de uma violncia infligida ao
col'po testemunhal, rzo Tnon'rento lneslno c/o testernunho e pelo testemrnho, pela verdade r.esm ou pela veracirJade do testemunho, seja porqr-re pela plimeira vez um mr-rlher tem qLle desvear. em seL corpo
. clesnuclaclo, o: rastro cie fericlas (o' que,algumas. mulheres; enfatizo;.nu'nca..tinharn feito, mesnro ne prplia famia), seja porque ela tem qu" lnz"r o
lelato de Lm ou de ',rt'ios estupros, recur;ando-se ento a testemunhar,
sern podef testemunlar a verdade pol'qu o testemunho viria repetir ou

aumentar a violncil primeira, que ela seria convocada a cescrever


oL nal'raf. como em todo ltrgar, corno muitas vezes acontece, nlma pfoporo clifci de mersurar, os estupros pcr policiais oL por solclaclos faziam parte da torturzr. A qr-resto clo est;rro no foi urna questo fcil
pala a TRC, ner um qr-resto dentre outras. Tocla vioncia , cle certa
maneira, L111 estLlpro e uma violncia sexual. f)ecetto. porm, h o qr-re
se chama stricto sen.sr.t e literalmente de rstupo, o da mr-rher pelo honen1, tns tambrn, :to esqueamos, clo homem peo homerrr (pois
seffpre o homem quc estupra
a mulher ou o homem
a freqncia
-; estupro, emclas soclornizaes nas p.ises - tambn'l r,rm problerna cle
bora os homens no gostem de nome-lar; assim). No urna violncia
rlentle ortrxs. olr, se'n podel rrem querel mr-rltiplicar os exempos pat-

trattmatismo: 1) no seL leconhecida como uma miitante responsvel,


mas cotto uma plta; 2) pol conseguinte, ser tratada como uma pllta e,
Poftanto, estar sexLtafrente exposta a abusos; 3) portanto, nem meslTo
poclel mais testemllnhar soble isso, principahnente perante a Comisso
no entanto dita "Veldade e Reconciliao", sem tet que clescrever cenas
cle estLrpro e se1 s vezes tet' que exibir, desnudando-se, as provas
qlte constitr:am oLtl'as tantas cicatrizes. Era, de r:rna s vez, assassinada
cle antemo a conclio do testemunro, cla verclade e cla reconciliao
em tais violncias pl'aticadas contra as rlulher:es. Um exemplo dentre
tantos olltros, os breves excertos de um clisctrrso pronunciado pela pr-esiclente cle uma Gender Contntissiott (Comisso da Dilerena Sexuarl,

ticos, encenanclo-os rovamente, remeto mais uma vez o livro cle Antjie

Krog (Cou.t'ttt1t of My Sktl). Relembro-o: tendo assisticlo, como r.eprrer.


e escritot-, como teslemunha tarnbrn, pc,fianto, exper.incia cla TRC,
sentil-se mortificcla , teve slla vida altera<ia. ora, ela consagra um capi

caso se queila) na abertura cle uma sesso especial de audincia ou de


tesiemunho reserwaclo s muheres. Essa presidente foi, ela mesma,
vtima das violncias de qr-re fala, e a pior violncia, o fundo da violncia, qr-rando ela atinge a possibiliclacle rnesma clo testemunho e

tuo de scu livlo qrr :sto ca mulher.


Rentillltntur tibi pecctr,,fl). l"O Evangeho segunclo Lucas". In: Br:blia sagrada: llelbo
Tbslarnento e Nouo Testanrctlto. Tt^d. revisacla ce Joo Ferreir:r cle Almeich. so parrlo:

da verdacle. (Reencontrarnos aqli um clos fios de nosso serninrio


cle trs anos sobre a questo clo testemunho e do estatuto cla verclacle

Hagnos; Rio cle Janeiro JUERP, 2002, p. 66.

testernnnhal.)

BO
;i::.,

,,,

;9.{.

81

o pltuo,

Viam sua cligniclacle de rnlitante poltica t'ecusada, digniclade esta s


vezes respeitacl'.r nos horrens pelos torturadores. Eles diziam: "Voc estr
voc iliesponna pliso porqLre no urla rnulhel cotno derre ser
srve, Llr1a plrt, gorcla e feia... e procura tttn hotrtent." Or-r aincta:
"Voc no urna revolucionria, r-rrna plrta negr e ogosa."
Con-ro epgr:afe a essa explanao, Antjie Krog cila ttrnzr vtlma:
Os rzitos entf2v:r'-t er.n minha. celzr cltrr:rnte; noite pzlla oef zrs colchzrs
(ou :rs tolias iriginicas) s|jas isoiled padsl. Tentavail peneirar"'enir-r-Iinhas pe|nas clrtfante o sono,

A experincia coirLl1Tl
e longamente clescrita dos ratos nas celas significa, simboliza e alegoriza,
pol mais r-eal ou aterrclora que tenha sicio, ttma certa percla cle integriclacle, uila certa destruio pol devorao ou arreaa cle clevorao, qr-ie
leria at a possibilidade de ser e falar por si tnestno cle si tnesmo, de
tesiemlrnhar. A questo cla clevorao, clos verrnes e clos ratos oniplesentes, obseda todos os testemunl-ios que se seguem. "Er-r tinha qr-re aceitar o fato de tel sido mr-rtilacla. Essa parte c1e minha alma tinl-ra siclo
clevoracia, levacla por vennes, e nlnca mais serei inteila."
A cleflnio clo estr-rpro foi alvo cle intenszrs cliscr-rsses ttt 611115-s:o.

A lei sul-africana iimitzl o estlpro a

1'atos?

Tbe Calt.rxtt")) of

lfg

iiI

Ii
ti
'ltl
iii

lrl

:{

ri
.it
^ Tr
rii

..:!

l. it
lr 1ii

-ii

;i

-t
!'{

ttI
,'l'

+l

ii
i1,

,:;l

,,..d

A leconciliao clrsta n-ruitos esforos, implicanclo a conflontao. Se tai


no fosse o czrso,Jesus Cristo no teria morriclo lla c112. EIe veio e conseguiu

nos reconciliar'. Mas foi confrontaclo os outlos, sendo calrsa cle cirrises.

",11
,jti
,!
r{

,'xl
"- irl
,-.-

A invocao de Jesus Cristo obeciece aqLi a urna clemonstrao bastante ambgr.a: por Lrm lado, o Clisto telia vindo tazet reconciiiao,
^
danclo a entencler no somente aquea entre o l-iorner-n e Deus, rnas a
reconciliao entre os hoirrens. Por'm, o esprito cle reconciliao nr-ro
pcle se mzrnifest:u sem provocal'novas confrontaes (o Cristo "foi confroniaclo os olrtros"). Tutu len"rbla assim que a lecor-rciliao a que o
Cristo fazia apeo, ao peciir qle se pedoasse, prodr-rzir-r novas clivises.
Etn tom menor, Tr,rtu sr-rgele, de maneira mais on tlrenos rnoclesta, qr,re,
trabalhanclo ele mesrno por ela, fazia inimigos. A leconciiao no
fcil; tambm nma uta; e preciso estar clisposto a pgar o preo.
Mlrito lapiclamente alguns fizerain objeo iro pr'prio projeto cla
Cornisso Verclacle e Reconcilizio: Ionge cle apazigr-rar e cicatrizar as

Lma violncia entle Lr1l tonter.u

kltt Skttll. Op. cit., p.

it

Lembrerno-nos:

e nrra r-nulhel e penetrao d.o pnis na vagina. As violncias orais e


auais, a penetrzo cle r-tm objeto estrai-rho no so tidas como estllpro.
A Comisso tinira que i'esponcler' queslo cle saber se era possvel estlll)rr pol'"rlotirzos polticos", e se o estupro cie rlull'reres "no-polticas",
sorllente para " leeep be con'trades bu.sy', na velciacle Lrlr ato poltico.
A Conveno cle Genebra lrala o eslllpo colrlo Ltm crime cle glleLr2lr e
na Bsnia '.rs aes jucliciais por estLpro apenas colr-earam erll razo
clos vncr-rlos estabelecicios coil a "pr-rrificzro tnica" Uma das recolrerlclaes cla TRC, slrgere Antjie Krog, poclelia ser recllsar a anistia aos
29. Artjie Iirog.

el

estupraclores. Porrn, qual estuprador confessaria ento seu ct'itle?


Ademais, os homens no utlizam a palavra "estupro" nos tester-nunhos
relativos s violncias sexr,rais de que foram vtirnas. Falarn cle "sodomrzao" ou cle "barras lrods, qr-re significa tan'rbm pnisJ cle ao", qr-e
neles elam penetraclos. Falando assim, eles fazram do estupro ul1-z ques*
to de rnulheres. "Negando sua pr'plia submisso sexual a uma blutaliclade vilil, fomrarn clesse inodo urna frateti-ticlade com seus estupt'ac1oi-es,
a qua conspira contra suas prplias tnulheles, tnes e filhas..."
Corn a qlresto semntica clo estupt'o, de seu conceito, portnto
todo o aparell-ro conceitual ou cle critrios, os quais constroern a axiomttca mesa cla TRC, que se encontra cornpr-ometido ou rnarcado por
equivociclade (pb1ico,/pr:ivado, poitico,/no-po1tico, testemLrnho/notesternunho, co1 oll sem arrependimento, etc.), assim corro possibilidade radical c1e teslerl1unhar, cle dizer a vetclade.
... .Voltemos aes.Fvangelhos. Qi-rando testemllnha a rnulhel estlprnc13
logo se arrisca a ser tlatada como pula. Sr-ra acusao corre sempre o
risco de se pa[ecef colTr Lma auto-acusao e colr- um princpio de arrepenclimento quando os juzes so homens. A sombi'a de Maria Maclaler-ra,
a arrepenclida, veff portanto assombrar as cenas da Comisso, sobletuco
quanclo o presidente fala toclos os dias cle Cr:isto, em norre cie Cristo, cle
Cristo na crr-rz e c1a reconciliao qr-re ele qr-tis e conseguiu.

Aps se ter indilgaclo "Does tnttb baue a gender?"2e, qltesto qle


ela parece responcler co1 Ll1 "sirn" doloroso, ele l:resnro tlallmatizado,
Antjie Ikog c[, ento, a palavra plesidente da Gertder Conmtissiot't. EIa
lernbra, qr-rando das auclincias especiahnente reservadas s tlulheres,
que em toclo lugal onde tinharn que se ltaveL com as for'as de polcia
ou cle segurana, elas se expunham. aos abusos: sexuais e ao esiLrpro.

Pol que esses ratos, essas tnulheres dos

A VERDDE, REcoNCIL;\o,

et seq

fi

l
lirl
I

ti
lI

,il;

iitl
ii

fi
:rlil

i1

:li'

i!i
ri
i

ji
ii
1i

l'

83

82
. ,t;

;r;-r .,

llJ

[.]

JCQUES DEIltD^j PENSR

DESCONSTnUO

feridas, ou a mem(iria clas fericlas, ela reativar.ia o mal, at. mesmo o clio
racia, por ocasio de testemunhos que: mal se sllstentar, s vezes por
ocaso de encon'ros ente as vtimas e seus carrscos (perpetrators).
continua, portand(), sendo difcil reconciliar entre si, em primeiro lugar,
os dois i*pe'ativo , que definern a txrel'e ou 3 responsab;iiaace aa tnc,
verdade e reconcil: r o.

O que qrer dizer

aqr,ri ,,verdade,,,

e o q'e fazer qr-ranclo a clita


"verciacle" pode ser antes Lrm obstculo reconciliao clo que levar. a
ela? o que qLrer <Iizer uerdade, aqui? De qr-ral gnero cle verclacle se
trata? o propsito r-ro estabelecer um saber, o de uma verclacle cient!
fica,, de urna verdace sLposramente cbjetiva, adgguie a seu objglg r_r_'
rveiaclora cle seu ui"to, ral como r-rrn historiclor-focler-ia pr"t.,ae,
determina e fx la. No se tem simplesmente em vista um arquivo que
se tataria de conrrtituir, de reconstituir', colocanclo-o em iugar seguro.
(Tratando-se de arrluivo, soube em
JohzLnnesburgo, pela boca clo cliretor
dos alquivos nacio^ais, que j havia uma tenso, at rnesmo .m conflito,
entre sua instituio
em princpio, arltnoma e indepenclente clo go-

- lado, o governo,
e, por o.rtro
no a respeito do arquivo
gela, rnas clo alqu:vo das sesses
verno

em
da ccmisso, Llra enol-me quantidacle
de registros sonor()s e visuais, de transr:ries, cle cleliberaes, a partir
das quais a comisl;o
urn relatrio, clue j operav um seieao

e uma interpreta,). 'edigiu


esse relatrio Que clerria ser entregue a Manclela.
A questo de exrrema gravidade: quem dispor cesse ar-qr,rivo?
er,rem
controlar o acessc? Quem trablhar ccrm a interpretao clessa ristria,
clos relatos, clos fe,stemunhos, de sua irnportncia, etc.?
er-re o prprio
governo no estejz disposto a renuncieLr ao controle clo arqrivo, poce
p'.rece[ peoclpane, embora ee poss;r aegar com reao a isso unr
cr-ridzrdo cle apazigtar e sobretr-rdo de re:speitar cle maneir-a conseqente
a deciso tomacla de incio, a saber, a cle conceder um tempo limtacio
ao

processo de lr-rto e perclo. Dar urn tempo flnito e tim l_rgar crcunscrito
a r-rm trabalho de uto pode, cora efeito, parecer "sar-rdvel,, e
necessrio,
clo ponto cle vista psquico tanto qllanto clo sociopoltico.;:o

30 o se*rnirio consagrava ento longos clesenvorvimentos ao pensamenro de


H Arenct (pa'a c:menrar e s vezes probrernatizar) sobre tocros estes sslrntos:
84

r)^o, vnD^DE,

ECoNctLIAo, euL cNEno?

No rnorlento cla instituio e da instalao da TRC, todos concor.cla.arn qr-re, se ela devia ser original, distinguincro-se cre prececentes,
como o processo de Nurernbergue, ou clo pr-ocecirnento de anistia gera
do cirile, era pela verdacle, iustamente, pelo cuiciado com a verdade,
pela necessidacle de condicionar anisti or,r o perdo r-eveao
e ao
estabelecimento sem concesses da verdade.
er-ranclo, no crecorrer cle
nosso encontro, abo'dei esses problems, o prprio Manclela rne clisse
que o que contav antes de tlldo eram as.euidenceS,, em ings, as
provs, as evidncias. Porm, ser qr-re se cleve confiar nesse va70r
d,e
verdade
a prova, a evidncia, que no so, nem nunca sero cla or_
clern clo "testemr-rnho"?

o prprio Trtu anunciou: a cofiina das reveaes, cros testemunhos, cla revelao cla verdade cleve cair aps uma certa clata. Ele
mesmo
recofe a essa metfofa teatr^\ c1a "cortina". H nisso um palco
no qr_ra
cer2sr tos clc-,rem sc t.epiesenta_clos; corn-,sura
a saber.
lpiia,lrerCj;

uma clurao finita. corno Lrm drama com Llm momento cle reconheci_
mento e catarse. urna vez rcahzadc: o trabalho, ernpreencrido o dito ,,tr.a_

bail-ro clo llto", o r-ofeilo representado ou ensaiado, cleve cair


a cortina.
como r-rma chaga justamente (essa chaga, a respeito cra qr-ra Hegel
crizia

que o esprir'o apagava at sua cicaloiz no trabarho de


reconciliao),
a qllesto do arquivo aberto ou fechado diz respeito imitao
clo

tempo teatra clessa experincia de verdade e reconciliao.


se pusemos

err cena pe'sonagens de teatro, tais como Hegel, Mancea,


Tutn e cinton,
no foi so'''ente peias razes j fornecicras, no mon-ento
ce interpretar

ceftos texros eles mesmos "teatrolgicos" de Hegel.


tambm em razo
o ugar, o terJugar e o tempo, a clll_
rao finita e controvel, as encenaes e atos
cle uma reveao, cle r_rri
testernlnho e cle um t.abalrro cre luto. o prprio
Tut, explica isso muitssimo bem, alis, q.anco tenta saientar a originalicracle
da TRC, ern
conf'onto corrr institr-ries ante'io.es e pretensarnenre
anlogas, as quais
a TRC pcle se'compzrr"acra. As crr-ras instt'ies
anrogas so o Tribr,rna
c1e Nu'ernbelgLe e, por out'o lacro,
a lei de anistia no chile. contra o
moclelo cle Nr-rre'-rberg'e, Tutr-r objeta que ele excr-ra
a anistia e fora
dessa cenog'afia snposta: organizar

:r incondicionaliclade clo vetdacleiro ou clo clever cle


veraciclacle numa tracio kantiana, a necessiclade social cle un perclo o qual pocte,
somente
inr"rrn.rpa, o
cco cla vingana, a 'crepencrnca cra pesquisa
"la,
universitria, cre forma
mai.s gerar a
rel:o entre "'entira e polrica". Refiro-m a
esses tetnzs arendrianos em: Histoir.e
clr.r rnensonge. In:
Jacques Denica (Cahier cle l,Herne). paris: clitions cle L,Hernc,
2004.

B5

.lCQUES I)EIDA: PENSAR

I)ESCONSTU;\O

risco demasizrdantente altos. Quanto ao modelo chileno da anistia gelal,


este ameaava paralisar e conf,rmar a vtirna em seu clestino de vtima.

difelena clesses dois prececlentes,


:.

na frica clo Sul, explicar-1os qlte qlelemos sinceramente percloat'e encerlar


o passaclo, rnas no ern eio a ttma improvisao tal qlte as pessoas no

ocorticlo: pot'qtle ento to h perclo possvel [... H,


enfim, nrn'.r clisposio especial na lei, segr-rnclo a qual nos clamos dois anos
pala revelar o passaclo. Apos o qtL, cair a cot'lilxa lgrifo mer-l]. Aps essa
cl.o

caia, o p:rs no pocle ntais se totnar refm cle novas levelaes. Eis o qr:e
cizemos: vocs tivelam a opot'tr-rnidacle de fazer sttas tevelaes; esttcla-

mos caclzl

nri

clos casos col o maior cr:iclaclo; clesentet'ramos

zi

lEcoNClLtAo, euAL GNERo?

a Seguuda Gr"rerra Mundai.l3 Um clos pai'ticlrios c1e rrrl ta "pt'ocesso de


Nurernbergr:e" snl-aflicano foi l(ader Asmal, ele rresiuo aclvogaclo inter'nacional e rnilitante nxtiapaT'theid enta exlaclo, qLe er segr-ricla retor.nou fi'ica clo Sr-rl, oncle, parece'me, fez parte clo governo cta poca. Ee
oi tarnbm, em colabolao com sua mr-rihel, autol de uil livro3i qLe, o
tenlpo qlre aprovava a crialo da TRC, co1llo a melirol coisa possvel,
aproximava explictarnente o dpartbed da Shoah. Essa con-ipalao sr:scitolr mritos protestos na prpria frica clo Sr-r.
Portanto, Tutn clescarta tanto o pl'ojeto ce anistia gelal (Cirile),
qLanto a iclia cle processos (Nulerrbergue) clemasiadanlente cllstosos e,
aclemais, inteis, conlo havia rnostt'aclo o processo c1o general Malan (antigo ministro c1a clefesa do govelno De Klelk, acnsacio, ao ado de vrlios
oficiais, do assassinato de treze pessoas por esquadres cla rnorte
r-to
final clas contas, absolvidos). Corn essa ieferncia equvoca a rirn pelclo

tllLitas vezes consideraclo uma "jr-rstia clos venceclot'es".31 Aclemais, exiga


recLr'sos de qr-re a nov frica do Sul no clispunha e investitnentos de

se clessem conta

pERDo, A \/EnDADE,

verclade

nrre

nn p 11pm r'gorqsarnenre

clissociado clo fennrenc jur'.-licc-irclt;co

Tutu deixa de lembral o fato de ter sido no clecorrer cio processo


que ensejou o julgamento cle Nurembergue, clo qlral qLer dissocla| a
TCR, que se produziu o conceito de "crime contra a hurnanidacle". Ola,

cla :rnistizr nern sirnplesmente gratlito e incondicional, e1e toma para si a


talefa c1e clistianizar sua algutnentao. Tal clistianizao no se efetnzl
sornente pelo cieslizamento de urna tradr-ro: a anistia se torna pet'do,

este ser constantemente invocaclo, como seu fllndamento, pela TRC (a


qual exarnina "critnes contr a l-tumaniclacle" com intLitos polticos).
A constituio provisria de 7993 anunciava, lembramo-nos disso, uma
anistia "conceciida pelos atos, faltas e delitos associados a obietivos Poiticos, cornetidos no clecorrer de conflitos passados". Essa clhusula constitr.riu uma obrigao molal para o governo de Mandela, quanclo chegou
zro pocler em 7994, Tutr"t tetn qr-re fazet' referncia a Nllrembelgue, pois o

perdo plececlico de urn testernunho acornpanhado de anepenclimento. A c|istianizao sub-r'eptcia tarnbm, no decorrer clo tolnar.-seperclo cla anistia, a imposio intentada de r-rm rnocielo cristo do pelclo.
Este visa a sobrepujar outros rnodelos abramicos (judeus ou muulrnanos), or-r outlas formas de reconciliao or-r de comperixo. Mais grzrve
aincla, Tutri, cotl'o tantos olltros, colo a imensa maiolia clos cr:istos, se
alm a um dos dois conceitos cristos
e concorl'entes
clo peldo:
ele privilegia o qr-re prevaece arnplamente nas traclies eclesiais
e nas
intelpletaes teolgicas, a saber, o perclo cot.tdc'onal (em trlca clo
art'epenclimento, cio pecliclo c1e peldo, cla transfolmao clo pecacior,
etc.), e ignola o perco plro e incot'tdi.cionad o que excecle glatuitaIlente tocl tloca, toclo peclido cle peldo colr arrepenclimento, reconcilao, converso, r'edeno, tocla ecot'tonza, tocia finaliclace (psicolgica,
tet'apuca, poltica). Uina ial economia, er-r clilizr lllesmo urlzt tal ecologia, continr-ia sendo inevitvel, a paftir clo rnomento eut qLle, nll11 esp2lo

contexto j , na prpria frica

c1o Sr,r1,

no lllomento

e1r

r-rm

que faa, rnuito

sensvel a esse exemplo do passado. s vspelas das clecises conci'els


e institr-tcionais para p etrr funcionatnento a prescrio de anistizr feita
pela constitr-rio provisria de 93, fot'arn realizadas pesqr-risas sobre precedentes inais ou renos anlogos no Cliie, na Argentina, no Zimbbue.
Tnhar-r-r siclo organizados colquios zr esse t'espeito, cllios anais foram
pr:blicacios.l? Ora, no colneo clessa reflexo prepratrizr, agnns uetlblos cia ANC leciarnavaln o qr-re eles lesiros cltantavatn cle "pt'ocessos
cle Nr-rlen-rbergle" para os cupaclos clesse aterlacloL Lacismo cle Estaclo
qLte a 6t.pct.rtl?ed tet sido. O ltirlo racismo de Estaclo no mlrnclo, aps

aincla jr-u'clico-potico, se associa o perdo e a velclacle a urn..r leconciliao

33.
31.

Pas cl':rn.inistie snns vrit. Op. ci.t., p. 64 et seq.

Ler"y; Ronel Sheffer (Ecls.). DeaLittg Luitb he Past: Trtrtlt and


Reconciliatialt in Soutlt Afi"ica.2! ecl. Cicacle clo Cabo: Idasa, 1997.

Pet'r'nito-nre renletel'eqr"ti
l'atrn'e. Op. cit.

:t Le clerniet'rrroi citt ucisrle. ln: Psyche.ittuetttions

31r, I(acler Asr.nal; Lor-rise Asnal. Recortcili.atiatt

32. Alex Bolaine; Janet

Crininal

87

B6
1ftilr,,

tlJraLr.gb Tt^tt.l::

cr.

Gouenzan.ce. Ciclace cio Cabo: Davicl Prilip, 1996.

cle

Reckot'titt.g o.f Apcrfiheicl's

.lcQUls I)llD: PENSR A I)sCONs Uo

clestinada a cLrar (l:,eal atuay) uma comLniclade nacional helerognea,


mortifrcada, oL ul-1 stado-nao to ame:aado em sel fr,tturo e eln sua
coeso. Tutu tenta, porm, cle maneira : 1reu vel pouco convit-cente,

ou espit'itualizar essa "econotnia", distinguindo "reParao"


^pagar
''conlPensao":

"Repalao" ( o terlTlo Ltilizado na fotma cla lei. Estitnamos set' impor13nle qtle I lei no recol'l': xo terlno "colnpensao" FreI cle compensao
prece qLeler si;1nificar que se pode qrntificar o sofrimento, reembolsar
algr-rm

pela percla cle um ser que lhe caro. Ora, cotno avaliar

esta

ltim?rt

o vncnlo cla re conciiao com o pe,rdo continu to problemtico


qlanto o clo per-clo com a vefdade, olr com o saber cla verclade No
podeinos cntrar aqr- i nessa cliscussc colc fzernos ncltl:o" |,rga.r,- nem
lalnpouco na histr:a, imensa e to nec)ssr'ia, do conceito cle verdade
ou das

r:elaes entl e verdade e testeTu:i1ho. Obseryemos somente isto:

quando vincula o qrte chama literalment,: de perdo revelao da verdace (eles sero perdoaclos se testemunl'arem, se se arrepenclerem, se
reconhecer-ern, se d,trent a conhecer e se conhecerem a verclacie de seus
rnalfeitos), Tutu nc, segue letra a orao do Cristo ("Pai, lpercloai-os],

porqlle no

saben'L

o que fazem"), pelc lenos tal cotno foi

exclusivamenle pel() Evangelho de Lucas (23,

35.

Pas cl'arnnistie sans vrit. Op. cit., p. 69

88

euL

GNERo?

Hegel cor-rcllrra com Lrma consicielao teatral. Ele tinha compraclo a


glzrnde tragclia clo povo jr-rdeu tragdia grega. A tragclia jlrclia no
pocle inspilar nerr telror nem compaixo (nicht Furcbt txocb Mtleiden) 36
Poltzrnto, nada cle pieclacle, nacle de compaixo, nada cle perclo, neln cle
reconcilio coln o qLe acontece aos jr-rdeus. Por qu? Polque o terror
e a peclacle nascem em geral peante o erro fatal, perante o destino de
Lrn passo em falso necesslio, o passo em falso de um ser bel; (eines
scbones \Y/eset. E no h nada disso nos judeus. Por isso sua tlagdia
no inspira o terrol acompanhado de coupaixo, mas o horror (AbscheuL,
aqni ern oposio a Frr.rcbt, colTo a leplrlsa que afasta en vez do temor'
qr-re exige a identificao piedosa, a revolta em vez da cornpaixo). Se h
r"rma tragclia a qlre se pocle cornparar a tragdia jucia, no a grega,
tn';'s Macbetb.3T Por qr:e essa repulsa impiedosa, por que essa falta de
compaixo pelo povo judeu? Porque ele rnesmo, segundo Hegel, serla
sen rnor. O jL:clelr nc.sabe nern tlrxr.en-l pel'doa:'. Nessa poce, so
os conceitos cle clestno (Scbclesal) e de natllreza (Nantr) que organizam
o cliscurso cle Hegel sobre religio. A religio crist conforme ao amor
como natLrreza.
O ciestino clo irovo jr-rdeu semelhante ao clestino de Macbeth: eie

sair-r

cla natuLeza laus der Natu.r selbst trc; todo o movmento jLclaico iria aqui
rra clileo cla separao, cla clissociao, do corte, e no cla r-rnificao e da

narrada

reconcilairo], uniu-se a seres estraniros; pisoteanclo e levando )" morte em


o que h cle sagrado na natureza hurnana lalles Helge
der nt.en.scltlcben Naltn zertretelx Lmd ern'tordettl, ele teve finaLnente que
se ver abandonado pol seLrs ceLrses (pois elarn objetos, cle que ela es-

34).

Dever'amos chegar mais tarde questo clo per:c1o em rabe e na


cntura islrnica. Sol>r'e a cliferena judaic:a, cle que j falamos muits vezes lno ano anterior, no mesmo serninrio], dilerena de tttna s vez sutil,
clifcil cle discer-nir- e provavelmente mui,,o lnafcada, Hege eloqrente.
Enqr;anto TLIIL invc'cava o Evangelho e a pixo do Cr-isto, Poclel'-se-ia
olvir, mais Lma vez, a voz em off de Hel;el, nos bastidores, aprovar Protestando, "Mas elt j:i disse isso, e muit cedo!" Muito cecIo, i antes ca
Fenon'tenologia d.o esprito, desde os textc)s ditos da juventr-rcle, agrupaclos
sob o ttulo L'espt dtt' cbristianislne et son desttt.
Etr tinha abor-decio a qlesto do jucleu c1e Hegel etn Glas, no volto
a isso, mas releto rloncle, nesses textos, Hegel tlata do pelclo. Em particnlar, nos ftagmenlos sobre L'espt du christ:ianisllxe et son destin'
Como conclus io cle Der Geist des, <lhristerttullxs ulxd seirt Scbicksal
(or-rtro fragrnento d(, 1789-1800), a propsito de Der Geist desJu'dentul1'Ls,

pERDo, vERDDe, A REcoNCILI^o,

serr benefc.io tudo

cravo), aniquilado at em sua .

Nessa rstr'a, Jesr-rs aparece antes da ltima crise do povo jr-rder-r.


No pala combatel Ltm pat'te do destino jr-rder-r, mas para se lhe opor'
e1.1 su totalidade, pra se elgle (erbabet e para ergLler sel povo
aciua clesse destino. Eis uma obserwao que vai no sentido cle Tutr-r e

36.

GeoLg fll.relnr
cle Su.rrk:rurp).

Flieclich Hegel. Op, cit,, p.24 (tr':rd. firncesa), p,297 (l-rhe Schriften

37. No eno rnteror, no

r'lesl1o contexto, tnhamos lclo O ntercador de Veneza e oposiito clue e vinha r luz entre o clscurso teolgico-poltico clistiro.soble o irrcluto,
"tlse qt.ralitlt of nt.erqt" qt\e "seasans juslce", corlo clizia Prcia, e :r res-stncia ferrenha mas perceclora de Shyock. Cf. Qu'estce qu'une tracuction "r'eevlrrte"? In:
Ja.cqtres Derricla (Cahel cle I'Heme). Op. cit.

89

ICQUES DERIt)A: pt:NS^

O PERDO. A VERDAD],, A RICONCILIAO: QUAI GNRO?

t)ESCONSTIUO

,1

i
cle algr-rm moclo o antecipa: Hegel obserwa que esse esforo cle Jesus
pra se erguer acima da totaldad.e clo clestino jr_ideu, dessa frgua tatal,
encontra prirneiramente a confrontao e a hostilidade o inals pelto cle
si. Ainda que ele tenha em vista o amor e a reconciliao, a hostilidacle
que Jesr-rs suscitou de incio apenas podia ser superacla, r.endida (aufztLbeben) pela bravura (Tapferket), pela coragern, e no conciliacla ou
reconciliada pelo amor' (ncbt dtn"clt Li.ebe uersobttt uterden). A tentatrva
sr-rbinre c1e Jesus (sein erbabener VerstLcb) para superar a totalidacle clo
ciestino teve qle fracassar no intelior de seu prprio povo. Jesr-rs teve
que se tornar a vtima sacrificial (Opfer) desse momento. E1e perdeu a
guerra er seLl pr'prio povo, mas achou uma entracla, uma acolhida, r_rm
?rcesso no resto do rlundo, junto a homens qr,re no particpavarn clo
clestino e nada tinham, pofianto, a defender-. , ento, a humanidacle,
abeleza da natttreza, o amor, a r,:.ridacle da reconciliao, o corao e a
:"r-.ieti,,id:C: que assir:r Jesus cporia d;:toclao ;uclia, obcclii,cia
letra da lei, ao farisasmo, execuo pontual, mecnica e literal de
pi:escr-ies objetivas.

Seria pleciso se aproximal rnais clo qr-re dizia Hegel, ento, do pedo, especiairllente acerca do "Sermo da rnontanha" e cla cena de Maria
Madalena. Duas pedras de espera. Voltaremos a isso qr-rando Clinton entrr em cena. Estas ainda so seqncias teatrais.
1.a) Prin'reit'amente clois fragmentos, como para opor o esprto(no
zr levista Espri.t rr:as o Gest do Cristanisrno de Hege) e a palawa espit-ituosa (\/itz, [cl-riste]) segunclo Fleucl. Er.r-i seu iivro sobr.e Der Witz ru,r.d
sene BeziebLLng zLnn Unbeu.ttLsster-t [O chiste e sLas relaes con- o inconscientel, de 1905, selrpre a ttulo do -rurnor e da ironia, da linguagem
e da palzrvla espiritr-rosa, de seus rnecanismos, de sr:a economia, de snas
fcnicas, Freud pe em cena, sila rlaneila, o nomente sel-- o nolTear,
o torar-se-clisto clo perclo colno fesposta agresso. Ele o clescr-eve
collro Lua cefle- ecol'Lot1ta (como teri feito, a seu rnoclo e clent|o de um
esp'ito completamente cilerente, Hegel, e colro ter- eito, cle Lrrr-ra outi-a
rraneila, Nietzscl're). Frer-rd ala tambm c1e si mesmo e cie urla certzr
analogia com a agresso sexr-ral (que esteve no centro cle nossa sesso).
Como as pulses sexuais, as puises hostis se submetem a esse recalque
progressivo que se charna "cr-rliura hurnana". Decerto, ,,no consegr-rimos

ofrecet'-liles a
en]
noss co1lllEmbora,
a
clit'eita",
esboleteada
de
depois
face esqr-rerda

niclacie nacional, dominemos melhor a agressivclace. esta atua livtellente com lelzro a tnetlblos de outra nao.

aiuclzr ir to onge a ponto de atnal' llossos ir-rimigos

or-r

fi

Contuco, dentro cle nosso prp|io crculo, jr flzer-nos algttns zrv:tnos uo


controle clos impulsos hostis. Colno Lichtenberg expriuriu em terlnos drsticOs: "OnCle cliZemOS agora 'clesctllpe-tne' cOsttttnvzrllos ciar Lm sOCo no,s
or_rviclos,,,A hostiliclade brutal, pfoibicla po| lei, foi sr-rbstitucla pela invecr-trrr

rneliror conhecirnento

cztda

vez nos roubanclo

tiv \/erbal;

nos est

clzr

totLt

t;
:ri

,l
,ri

inte|conexo dos irnpulsos ltut-ttzr-

,ii

atfavs de seu consistete toll

pard.onner lconpreencler tndo percloar ttrclol


a capacidacle de nos zitgafmos colll quern qLlef qLe se intrometz e1-'
contprertdre c'est

,r

;11

,ttr

i
{i
r^d.
^d[

,,:i*

nosso carninlro.

:t,i

'''"'-...

!t
ii
t :r1
itli
.,

Toda essa pafie analtica do Cbiste"s tnereceria set levada e1r conta
aqui.

1.b)Aincla mas teatral, o segundo fi'agn-rento pe em cena, couo


o caso nluitas vezes nesse livro, o judeu convertido que foi Heine dessa vez, e1 seL leito de morte e sempre cofi verve' A cortina se elgue
sobre uma certa automaticiclade clo perdo, uma cefta maquinalidade
funciona, profissional e institr-rcional no tnecanismo do perdo (pedicio
or-r concedido). Porm, esse ofcio do pel'cio seria o ofcio de Delrs Ora,

.
'
,:d]i
*11

i-il

por Lrm lac1o, essa palavra de Heine, a respeito da t'esponsabiiciade pro-

fissional de Deus, endeleada url padle, poltanto a agum qr-ie


exerce a proflsso cle perdoal ou de transmitil o pedido de perdo Pol
oltro, evocanclo proflsses anlogas, a do mdico e a do aclvogaclo,
Heine no fala do psicanalista, lnas poi'isso tnestno, e Freud tampoLrco,
clessa espcie cle rndico qr-re o analista e em qLet-- no poclemos deixar cle pensar aqLti: o psl como perclozclor patenteaclo, colrto o profissional clo perclo Ou o clelegaclo de Deus 11o pet'clo, o l'epfesenlante clesse
patr'o clo perdo qr-re Der,is. Como um ptro arteso, Deus faz s
vezes ele lesfiro o tlabalho. Outt'as veZes eie clelega seu secretr'ioconficlente-confessoL, o padre ol-l, pot'u1rra via to mais sLltil ou astuciosa,

Natran.Pars: Gallir.n:rrcl, Ides,p 15l-153F


(Stan.c[ard. Ed.ition., v1.il, p. IO2-1,03). [O chisre e stt:rs re:res cor]1 o irlcorsciente'
Tr.ecl. br.as. sol; I dir.eo cle -layme Salor.t.to. Edi.o Statrclard d.as obrrts psicolgiccls
conlPletcLs cle Frett.cl. Rio cle.Jrneiro: Imago, 1!76 v. VIII, P lZZ-723]

38. Lent.otcl:espt'it.Trttcl.vl.BonapnrteeM

:l,ri

.:!11

rirl

90

91

rliil

rli

iiid
;

ll:l

:ili

i
I

\cQUF's I)lllDr PNSAR I)Es(:oNSTlUo

o psicanalista. A. pala'{ra cle Heine , entretanto, citada como palavta


ago do .Ponto de vista co
jr-rcleur sorre o
Qurando um
clivina,
a
miseric,.iia
ao
agonizante
cle seus amigos que padre embra
Heine
pecados,
os
per:doar'
que
the
Deus
deixando-o ter a espeiana de
son
c'est
pa'rdonnera;
me
replica, em nossa lr-rgua, "Bien sr qu'il
de um jucleu alemo

<1ue

diz

em francs;

- sobre
perd,t, e talvez

cristo.
o perdo

mter."j"

2) A segunda pea do dossi anunrliaria a prxima chegada de


Clinton eln nosso patco, no ato Seguinte. Por que associar esse docu-

mento aos textos de Irt-eud? Pofque ele diz evidentemente respeito a um


pedido cle perdo da .>afie clo chefe do Estado mais poderoso do mttndo.
Isso tarnbm, como no pr:imeilo fi'agmer:,to de Frer-rd, uma economia e

Polticas da desconstruo

uma retrica da agresso sexuai, e) como no segundo fragrnento, um


pediclo quase pri"'adc (semiprivado, semipblico) de perdo- Ta pedido
. De-ls uia.r.tma, profisso e uma. orofisso de. f.
e quase familiar" O New Yoilz Times (23 de
rt:ligiosa
uia uma instituio
carta privacla, at mestno "secIeta", cuja
um
metrciona
outr,rblo de i99B)
somente o que se considera
Descreve-se

clesvelada.
iteraliclade no
pecliu perdo, nLl1a carta
qr-re
Cint:on
al,
a
saber,
ser,r contedo essenc
paroquial, peo adulprpria
cornunidade
cle
sua
padre
encler:eacla ao
(em
depoimento e fasoseu
pela
mentira
t:rmbm
trio, poftanto, mas

de f,,16io nc,rearlo

testemllnho sob jLlr:lmento no decorrer de uma audncia oficial).


Obsewa-se a o jogo de ttma estratgia pcltica, um estratagema pblico
e jurdico, um funci)nalidade hbi e profissionalmente manobrada na
cena do perclo, dessa vez num meio de piedacle protestante da Amt'ica
profi-rnca, ciesse lr-rga'mesrro, do mesmo lugal de onde vetn a agresso
libiclino-inquisitofia te que tambm vtirna o :mesmo Clinton, po1'palte
cle Ken Starr e dos rr:pubicanos que o rnanobratn. A ena de perdo
, cle uma s vez, F,rivada, religiosa, cotrfessional, sem valor jr-rrdico,

legal rar;, a partir clo momllto eln que um grande jofnal


nacional or-r mundial 1roc1e mencion-la, el:r obtm por antecipao todos
os lucr"os no espao pblico. Ela se sitr-ra, assitn, cla maneira mais equpolrico

or-r

voca e nrais "econm ca", no front entre essas duas manobras e contrma-

nobras libidino-teol,3ico-poticas.

187-188 (Standard Edition, v. \41, pl 114). [Couro na citao antelior, a exp|esso se encontr: r:m fLancs no ofigina alerno. Tradr-ro em nota: "Decerto q"e
ee h cle rle pelcloar: o seu ofcio." O chist<: e snas relaes com o incnsciente

p.

I
I

I
I
I
I

39. Ibid., p.
Op. cit.,

i
I

135.)

ii
1

I
I

-t

if
r

.T

:tll

.'1,' ',

,M",

S-ar putea să vă placă și