Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
CY CMY
MY
CM
64
21
64
Compuesta
2
OS LLIBROS DENTRAMBASAUGUAS
15
UVIU
2007
Edita
Depsito Llegal
As-3.324/07
NDIZ
Introduccin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Empezo edicin de 1993 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
11
1 FONTICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1 As lletras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2 As consonantes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3 As vocales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4 Os grupos consonnticos cultos y semicultos . . . . . . . . . . .
1.5 El acento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
13
14
15
16
17
2 MORFOLOXA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1 El artculo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2 El nome y el adxetivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.1 El xnero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.2 El nmero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3 Os pronomes personales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.4 Os demostrativos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.5 Os posesivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.6 Os numerales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.7 Os indefinidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.8 Os relativos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.9 Os interrogativos y esclamativos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.10 El verbo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.11 El adverbio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.12 As preposiciis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.13 As conxunciis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.14 Prefixos y sufixos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21
21
21
21
23
24
26
26
27
28
29
30
30
54
57
58
59
3. SINTAXIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1 Apostrofacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2 Contraccin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3 Sonidos finales de formas verbales . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
61
61
62
64
INTRODUCCIN
1
El equipo, Grupo de trabayo pr investigacin didctica y normativa, compoanlo M. Concepcin Alonso
Garca-Junceda, Elena lvarez Posada, M. Luz Fernndez Gonzlez, M. del Mar Fernndez Vzquez, Juan Jos
Garca Rodrguez, Dorotea Gin Garca, M. Cruz Gonzlez Fernndez, ngel Manuel Gonzlez Garca, Zulema
Jaquete Fernndez, Violeta Moreda Castrilln, Consuelo Osorio Carrelo, M. del Carmen Prez Garca, M.
Edelmira Prez Lpez, Cecilia Rodrguez Rodrguez y Xos Miguel Surez Fernndez.
10
Anque a empezos dos anos noventa del siglo pasao, condo se redactaron
as Propostas, haba ben informacin dialectal sobre a llingua eonaviega della
editada y della indita, einda queda abondo por conocer sobre a reparticin
esacta dos sous fenmenos fonticos, morfosintcticos y lxicos. Investigaciis
en curso ou trabayos futuros han a botar mis lluz y deixar afinar miyor al hora
de posibles revisiis desta normativa. Pol momento, estimuse quel prioritario era qua xente podera dispoer da edicin nova das normas con us axustes mnimos. Pra eso el Academia de la Llingua Asturiana, a travs da sa
Secretara Llingstica del Navia-Eo, fexo a rellectura del documento orixinal pra revisar posibles erratas ou desaxustes, miyorar a exemplificacin y amaar equivocos advertidos lluz da informacin dialectal que se ten agora y que
daquella nun se ta.
A publicacin destas Normas ortogrficas del gallego-asturiano quer axudar
nel camn de recuperacin y normalizacin llingstica que, da mao dos sous
falantes y usuarios, lleva xa un bon treito andao y que, como quedu demostrao nestos anos, quer seguir avante.
1. FONTICA
1.1 As lletras
El gallego-asturiano ten este alfabeto:
GRAFA
NOME
FONEMA
a
b
c
ch
d
e
f
g
h
i
l
ll
m
n
o
p
q
r, rr
s
t
u
v
x
y
z
a
be
ce
che
de
e
efe
gue
hache
i
ele
elle
eme
ene
ee
o
pe
cu
erre
ese
te
u
uve
xe
y grego
ceta
/a/
/b/
//, /k/
/ t/
/d/
/e/, //
/f/
/g/
/i/
/l/
//
/m/
/n/
//
/o/, //
/p/
/k/
//, /r/
/s/
/t/
/u/
/b/
[ ]
/ /, /i/
//
14
1.2 As consonantes
1.2.1 El fonema /b/ pdese representar polas lletras b ou v, segn estas regras:
a) Escrbese b ou v condo el timo da palabra lo aconseye asina; deste
xeito escribiremos:
baxar, berro, vecn, verquer, vergonza
b) Escrbese b delantre das consonantes r y l.
c) Pode escribirse b condo nun haxa segurid etimolxica.
d) Escrbense tamn con b dalgas palabras que, anque van contra a etimoloxa, vein escribndose asina na nosa tradicin lliteraria: boda,
bolo ~ abolo, abogao...
1.2.2 El fonema // represntase por c delantre de y i y por z delantre das
demis vocales y en acabo de palabra:
cinza, cedo, centn, cincho, cioyo
zarrar, zume, zoco, reiz, meiz, rapaz
1.2.3 El h nun se pronunca y mantnse nos casos en quas lo aconseya a sa
etimoloxa:
home, hoi, horto, per irmao, ombro, so
1.2.4 El fonema // represntase por ll. El uso deste fonema, condo procedente del -L- Y -LL- llatinos, ten diferente frecuencia entre el Navia y el
Eo. Na parte oriental sase tanto en empezo de palabra (lleite, llobo, llargo, llacn) como en posicin intervoclica (aquella, allumar, estrella). Na
parte occidental el resultao pra esos mesmos grupos llatinos foi /l/ (leite,
lobo, largo, lacn, aquela, alumar, estrela). As y todo, na zona desta
parte occidental el fonema // dse, per como resultao dos grupos llatinos LJ, KL, GL (muller, ollo, cuallar) (ver epgrafe 1.2.5).
1.2.5 El fonema / / represntase por y:
coyer, trabayar, mayo, muyer, yelso, dxoye, fixronyas
15
1.3 As vocales
1.3.1 Represntanse con e tanto os fonemas tnicos /e/ y // como el archifonema /E/ tono que se pode pronunciar de distintos xeitos entre [e] y
[i]:
teo /e/, pedra //, nenos /E/, pequenn /E/
1.3.2 Represntase con i el fonema /i/. Esta regra tamn saprica nos diptongos quacaban palabra:
hoi, hai, rei, pensi, canti, ai!
1
Na zona de palatalizacin del L- y -LL- llatinos evidente questo nun un fenmeno de yesmo: un bon
falante pronunca coyello, allargarye, cebolla, coye, estremando ben os dous sonidos.
2
Tamn neste caso evidente que nun un fenmeno de yesmo moderno porque os falantes mis veyos nun
son yestas y estreman os dous sonidos (el // sanlo, por exemplo, en emprstamos lxicos doutras llinguas como
el castellano: parrilla, bombilla, etc.).
16
1.4
17
1.4.2.1 Grupo -ksAconsyase adaptar con s nos casos mis comis (escavar, espoer,
esplicar...) ou condo coincida na mesma palabra col fonema // (esixir,
esaxerar, osxeno...). Nel resto dos casos (neoloxismos, tecnicismos)
aconsyase el sou respeto: taxi, extradicin, flexo...
1.4.2.2 Recomndase respetar el resto de grupos consonnticos cultos,
anque tamn vlido el uso das formas xa adaptadas dantigo, como xa
se dixo, nel gallego-asturiano: perfeuto, faiciis, repunar, correuto...
1.5 El acento
1.5.1 Llevan acento grfico:
a) Todas as palabras agudas acabadas en vocal, -n, ou -s:
ma, verd, camn, llambin, Ands, mazs
b) Todas as palabras graves acabadas en consonante que nun sa nin -n
nin -s:
rbol, mxil, fcil
c) As palabras esdrxulas:
pago, bgaro, mzcara, zmbano, mrcoles
1.5.2 Acentuacin de diptongos y triptongos
Acentanse grficamente segn 1.5.1, poendo el acento na vocal mis
aberta:
calzis, baxu, canti ~ cantin, caruter, minicas
1.5.3 Acentuacin nos hiatos
Condo das ou tres vocales seguidas pertenecen a slabas diferentes
tn en hiato y na escritura ponse acento grfico na vocal tnica (a mis
zarrada):
falcatra, granda, salirades ~ salirais, taran, recibu
18
/ a (preposicin), a (art.)
/ as (art.)
/ da (de + a)
/ das (de + as)
/ del (de + el)
/ e (conxuncin)
/ el (art.)
/ mais ~ mas (conxuncin)
/ nel (en + el)
/ nos (pronome tono)
/ nun (en + un; negacin)
/ pe, pes (lletra)
/ pra ~ pa (preposicin)
/ si (~ se) (conxuncin)
/ tan (adverbio)
/ un (indefinido)
/ ven (presente de ver; imperativo de vir)
/ vos (pronome tono)
19
2. MORFOLOXA
2.1 El artculo
As formas que presenta el artculo nel gallego-asturiano son estas que
siguen:
MASCULINO
FEMENINO
NEUTRO
el1
a2
lo ~ el
SINGULAR
PLURAL
os
as
22
m.: -e / f.: -a
comediante, comedianta
asistente, asistenta
m.: consonante (a nun ser n) / f.: -a
trabayador, trabayadora
rapaz, rapaza
m.: -ao ~ ado 1 / f.: -ada
abogao ~ abogado, abogada
moyao ~ moyado, moyada
m.: -n / f.: -a 2
abeyn, abeya
grandn, granda
m.: -n / f.: - (tamn -ana)
folgazn, folgaz
alemn, alemana
Os acabos en -ao (por elisin del -n- intervoclico) fain el feme nino en -a:
irmao, irm
chao, cha
m.: -n / f.: -a
sobrn, sobra
adivn, adiva
Os adxetivos acabaos en -en fain el femenino en -a 3:
chen, cha
ayn, aya
1
Os acabos en -ado ou -ao (con elisin del -d- intervoclico) alternan na nosa zona. Al hora describir
pode escoyerse cualquera das das soluciis.
2
3
En dalgas zonas, os acabos deste tipo (resultao da elisin del -n- intervoclico) fainse en -ea, tanto
pradxetivos como pra nomes.
23
Dalgs masculinos acabaos en -e fain el femenino amecndo ye -sa ou -isa. Dalgs quacaban en -a tamn amecen -isa pra
fer el femenino:
alcalde, alcaldesa
sacerdote, sacerdotisa
poeta, poetisa
Pra estremar el masculino del femenino, el cambeo pode ser de
lexema:
pai, mai
xenro, nora
boi, vaca
castrn, cabra
2.2.1.2 Nel segundo grupo, as mis das veces, temos quinformarnos del
xnero del nome col artculo que lo acompaa. As y todo, esta regra non
sempre sirve, como nel caso del artculo el delantre de nome femenino
quempeza por vocal; nestos casos hai que botar mao da concordancia col
adxetivo:
el ua rota
el augua xelada
Hai que ter en conta el xnero de dalgs nomes en gallego-asturiano:
el cal, el mel, el lleite, el costume, el gripe, el llabor, el sal, el dote, el
sangre, a calor, a pantasma, a ponte
2.2.2 El nmero
a) Os nomes y adxetivos quacaban en vocal fain el plural amecndoyes -s.
irm, irms
caf, cafs
desfeito, desfeitos
Os nomes quacaban en vocal tnica, derivaos de palabras llatinas col
acabo en -ATEM ou -UTEM fain el singular en - y - y el plural en ades y -udes, respectivamente:
casualid, casualidades
verd, verdades
seard, seardades
virt, virtudes
24
25
SUXETO
1 pers.
2 pers.
SINGULAR
de cortesa
masc.
3 pers.
2 pers.
PLURAL
3 pers.
eu1
tu
ust ~ vust
min, comigo
ti, contigo
el
ella / ela
ello / elo
nosoutros
nosoutras
fem.
neutro
masc.
1 pers.
COMPLEMENTO
PREPOSICIONAL
fem.
masc.
ns
vosoutros
vosoutras vs
ustedes ~ vustedes
ellos / elos 2
ellas / elas
s, consigo
fem.
de cortesa
masc.
fem.
reflesivo
1 pers.
2 pers.
masc.
SINGULAR
3 pers.
fem.
neutro
me
te
lo 3
la 3
lo 3
2 pers.
3 pers.
che
ye4
nos
vos
1 pers.
PLURAL
OBXETO INDIRECTO
masc.
fem.
reflesivo
los 3
las 3
yes 4
se
En dalgas partes da franxa mis occidental fronteiriza con Galicia, atpase a forma eles.
Nos conceyos suroccidentales as formas son el, a, os, as y, en partes mis achegadas a Galicia, el pronome masculino singular o.
3
26
Ver os casos dapostrofacin dos pronomes me, te, che, se y de contraccin den + l en 3.1.2 y 3.2.4.
Ver os casos de contraccin de me, che, ye, nos, vos, yes, con lo, la, los,
las en 3.2.6.
2.4 Os demostrativos
Os demostrativos nel gallego-asturiano presentan estas formas:
SINGULAR
PLURAL
SINGULAR
PLURAL
SINGULAR
PLURAL
MASCULINO
FEMENINO
NEUTRO
este
estos1
ese
esos1
aquel
aquellos / aquelos 1
esta
estas
esa
esas
aquella / aquela
aquellas / aquelas
esto
eso
aquello / aquelo
2.5 Os posesivos
2.5.1 Os posesivos presentan estas formas nel gallego-asturiano:
SINGULAR
MASCULINO
UN
POSEEDOR
VARIOS
POSEEDORES
1 pers.
2 pers.
3 pers.
1 pers.
2 pers.
3 pers.
meu
tou3
sou3
noso
voso
sou3
PLURAL
FEMENINO
2
ma
ta
sa
nosa
vosa
sa
MASCULINO
FEMENINO
meus
tous3
sous3
nosos
vosos
sous3
mas2
tas
sas
nosas
vosas
sas
En dalgas partes da franxa occidental mis achegada a Galicia sanse as formas estes, eses, aqueles.
En dalgas partes del estremo mis occidental sanse as formas mia, mias.
Na pequena parte achegada a Galicia danse as formas teu, teus, seu, seus.
27
2.6 Os numerales
2.6.1 Cardinales
Anque muitos dellos tn hoi en desuso, sustituidos polas formas castellanas, aconsyase recuperar as formas orixinales:
un, a ~ unha
dous, das
tres
cuatro
cinco
seis
sete
oito
once
doce
trece
catorce
quince
decisis
decisete
decioito
ventin
ventidus, ventidas
trenta
corenta ~ cuarenta
cincuenta
sesenta
setenta
oitenta
douscentos, duascentas
trescentos
cuatrocentos
cincocentos
seiscentos
setecentos
oitocentos
novecentos
28
nove
dez
decinove noventa
vente
cen
mil
milln
Na parte sur y na mis occidental del Navia-Eo sanse as formas dezasis, dezasete, dezaoito, dezanove, y as combinaciis correspondentes con
vinte y trinta.
2.6.2 Ordinales
Dalgs dellos son: primeiro, -a; segundo, -a; terceiro, -a; cuarto,-a;
quinto, -a; sesto, -a; stimo, -a; octavo, -a; noveno, -a; dcimo,-a.
2.6.3 Multiplicativos
Dalgs dellos son: dobre, triple.
2.6.4 Partitivos
Dalgs dellos son: medio, -a; met; tercio, -a; etc.
2.6.5 Colectivos
Dalgs dellos son: par, parexa, doca, cento, millar.
2.7 Os indefinidos
Os indefinidos poden presentar variacin de xnero y/ou nmero, ou
ser invariables.
Estos son, entre outros, os variables:
29
SINGULAR
MASCULINO
FEMENINO
un, n
dalgn1
ningn2
todo
outro
muito
pouco
mesmo
abondo
demasiao
dl
tanto
a ~ unha
dalga ~ dalgunha
ninga ~ ningunha
toda
outra
muita
pouca
mesma
abonda
demasiada
della / dela
tanta
PLURAL
MASCULINO
FEMENINO
us ~ unhos
as ~ unhas
dalgs ~ dalgunhos dalgas ~ dalgunhas
nings ~ ningunhos ningas ~ ningunhas
todos
todas
outros
outras
muitos
muitas
poucos
poucas
mesmos
mesmas
abondos
abondas
demasiaos
demasiadas
dellos / delos
dellas / delas
tantos
tantas
entrambos
entrambas
2.8 Os relativos
Os relativos en gallego-asturiano son estos que siguen:
que, quen, como, condo ~ cuando, unde, conto ~ cuanto, conta ~ cuanta,
contos ~ cuantos, contas ~ cuantas.
El relativo quen ten a mesma forma pral singular que pral plural:
muyer con quen tuviche nun la conoca
Son os compaeiros con quen trabayi
Ver os casos dapostrofacin del relativo que en 3.1.4.
Tamn se dan as formas algn, alga ~ algunha, algs ~ algunhos y algas ~ algunhas.
30
Presente
falo
falas
fala
falamos
falades ~ falis
falan
Imperfecto
falaba
falabas
falaba
falbamos
falbades ~ falabais
falaban
Perfecto
fali
falache
falu
falamos
falastes
falaron
Pluscuamperfecto
falara
falaras
falara
falramos
falrades ~ falarais
falaran
Futuro
falari
falars
falar
falaremos
falaredes ~ falaris
falarn
Potencial
falara
falaras
falara
falaramos
falarades ~ falarais
falaran
SUBXUNTIVO
Presente
fale
fales
fale
falemos
faledes ~ falis
falen
Imperfecto
falase ~ falara
falases ~ falaras
falase ~ falara
falsemos ~ falramos
falsedes ~ falrades ~ falaseis ~ falarais
falasen ~ falaran
IMPERATIVO
fala
falade ~ fali
Infinitivo personal
falar
falares
falar
falremos
falredes
falaren
Xerundio
falando
Participio
falao ~ falado
31
32
Presente
coyo
coyes
coye
coyemos
coyedes ~ coyis
coye
Imperfecto
coya
coyas
coya
coyamos
coyades ~ coyais
coyan
Perfecto
coyn
coyiche
coyu
coymos
coyestes
coyeron
Pluscuamperfecto
coyera
coyeras
coyera
coyramos
coyrades ~ coyerais
coyeran
Futuro
coyeri
coyers
coyer
coyeremos
coyeredes ~ coyeris
coyern
Potencial
coyera
coyeras
coyera
coyeramos
coyerades ~ coyerais
coyeran
33
SUBXUNTIVO
Presente
coya
coyas
coya
cyamos
cyades ~ coyais
coyan
Imperfecto
coyese ~ coyera
coyeses ~ coyeras
coyese ~ coyera
coysemos ~ coyramos
coysedes ~ coyrades ~ coyeseis ~ coyerais
coyesen ~ coyeran
IMPERATIVO
coye
coyede ~ coyi
Infinitivo personal
coyer
coyeres
coyer
coyremos
coyredes
coyeren
Xerundio
coyendo
Participio
coyido
Hai zonas del rea Navia-Eo nas quas formas P4 y P5 del presente del
subxuntivo son con acentuacin grave (coyamos, coyades), cousa que se
repite na 3 conxugacin (salamos, salades).
A prdida del -d- intervoclico nel participio dos verbos da 2 y 3
conxugaciis nun tan comn como nos verbos da 1 conxugacin, se
ben verd questa tendencia a perderse aumenta da que nos achegamos
al este y marina.
Nel indicativo, a distinta pronunciacin del -e- tnico nas formas de
P4 de presente ([e]) y de perfecto ([]), selase col acento grfico nel
-e- mis aberto: coymos.
Conxganse pola 2 conxugacin verbos como: xoncer, ferver, morrer,
bater, encher, erguer, xemer, toyer, etc.
34
Presente
salo
sales
sale ~ sal
salimos
salides ~ sals
salen
Imperfecto
sala
salas
sala
salamos
salades ~ salais
salan
Perfecto
saln
saliche
salu
salimos
salistes
saliron
Pluscuamperfecto
Futuro
Potencial
salira
saliras
salira
salramos
salrades ~ salirais
saliran
saliri
salirs
salir
saliremos
saliredes ~ saliris
salirn
salira
saliras
salira
saliramos
salirades ~ salirais
saliran
SUBXUNTIVO
Presente
sala
salas
sala
slamos
slades ~ salais
salan
Imperfecto
salise ~ salira
salises ~ saliras
salise ~ salira
salsemos ~salramos
salsedes ~ salrades ~ saliseis ~ salirais
salisen ~ saliran
IMPERATIVO
sale
salide ~ sali
Infinitivo personal
salir
salires
salir
salremos
salredes
saliren
Xerundio
salindo
Participio
salido
35
Presente
ando
andas
anda
andamos
andades ~ andis
andan
Imperfecto
andaba
andabas
andaba
andbamos
andbades ~ andabais
andaban
Perfecto
anduven ~ andi
anduviche ~ andache
anduvo ~ andu
anduvemos ~ andamos
anduvestes ~ andastes
anduveron ~ andaron
Pluscuamperfecto
Futuro
Potencial
anduvera ~ andara
anduveras ~ andaras
anduvera ~ andara
anduvramos ~ andramos
anduvrades (-ais) ~ andrades (-ais)
anduveran ~ andaran
andari
andars
andar
andaremos
andaredes ~ andaris
andarn
andara
andaramos
andarades
andaramos
andarades ~ andarais
andaran
SUBXUNTIVO
Presente
Imperfecto
ande
andes
ande
andemos
andedes ~ andis
anden
anda
andade ~ andi
36
Infinitivo personal
andar
andares
andar
andremos
andredes
andaren
Xerundio
andando
Participio
andao ~ andado
Presente
cabo
cabes
cabe
cabemos
cabedes ~ cabis
caben
Imperfecto
caba
cabas
caba
cabamos
cabades ~ cabais
caban
Pluscuamperfecto
coubera ~ coupera
couberas ~couperas
coubera ~ coupera
coubramos ~ coupramos
coubrades (-ais) ~ couprades (-ais)
couberan ~ couperan
Perfecto
couben ~ coupen
coubiche ~ coupiche
coubo ~ coupo
coubemos ~ coupemos
coubestes ~ coupestes
couberon ~ couperon
Futuro
caberi
cabers
caber
caberemos
caberedes ~ caberis
cabern
Potencial
cabera
caberas
cabera
caberamos
couberais ~ couperais
caberan
SUBXUNTIVO
Presente
caiba
caibas
caiba
cibamos
cibades
caiban
Imperfecto
coubese ~ coubera ~ coupese ~ coupera
coubeses ~ couberas ~ coupeses ~ couperas
coubese ~ coubera ~ coupese ~ coupera
coubsemos ~ coubramos ~ coupsemos ~ coupramos
coubsedes (-eseis) ~ coubrades (-erais) ~ coupsedes (-eseis) ~ couprades (-eseis)
coubesen ~ couberan ~ coupesen ~ couperan
IMPERATIVO
.....
Infinitivo personal
caber
caberes
caber
cabremos
cabredes
caberen
Xerundio
cabendo
37
Participio
cabido
Del mesmo xeito quen caber, tamn se d esa alternancia b/p nel
verbo saber: souben ~ soupen, soubera ~ soupera, etc.
En P1 del presente dindicativo dse tamn a forma caibo.
2.10.3.3 DAR
INDICATIVO
Presente
dou
ds
d
damos
dades ~ dais
dan
Imperfecto
daba
dabas
daba
dbamos
dbades ~ dabais
daban
Perfecto
din
diche
deu
demos
destes
deron
Pluscuamperfecto
dera
deras
dera
dramos
drades ~ derais
deran
Futuro
dari
dars
dar
daremos
daredes ~ daris
darn
Potencial
dara
daras
dara
daramos
darades ~ darais
daran
SUBXUNTIVO
Presente
da
das
da
damos
dades ~ deais
dean
Imperfecto
dese ~ dera
deses ~ deras
dese ~ dera
dsemos ~ dramos
dsedes ~ deseis ~ drades ~ derais
desen ~ deran
IMPERATIVO
d
dade ~ dai
38
Infinitivo personal
dar
dares
dar
dremos
dredes
daren
Xerundio
dando
Participio
dao ~ dado
Nel presente del subxuntivo tamn se dan as formas: dea, deas, dea,
damos, etc.
2.10.3.4 DICIR1
INDICATIVO
Presente
digo
dices
dice ~ diz
dicimos
dicides ~ dics
dicen
Imperfecto
dica
dicas
dica
dicamos
dicades ~ dicais
dican
Perfecto
dixen
dixiche
dixo
dixemos
dixestes
dixeron
Pluscuamperfecto
dixera
dixeras
dixera
dixramos
dixrades ~ dixerais
dixeran
Futuro
diri
dirs
dir
diremos
diredes ~ diris
dirn
Potencial
dira
diras
dira
diramos
dirades ~ dirais
diran
SUBXUNTIVO
Presente
diga
digas
diga
dgamos
dgades ~ digais
digan
Imperfecto
dixese ~ dixera
dixeses ~ dixeras
dixese ~ dixera
dixsemos ~ dixramos
dixsedes ~ dixrades ~ dixeseis ~ dixerais
dixesen ~ dixeran
1
Tamn susa decir. Na sa conxugacin, a vocal radical, condo el acento reci nel i, e en todas as formas ag nel potencial.
IMPERATIVO
di
dicide ~ dici
Infinitivo personal
dicir
dicires
dicir
dicremos
dicredes
diciren
Xerundio
dicindo
Participio
dito
2.10.3.5 FER
INDICATIVO
Presente
fago
fais
fai
femos
fedes
fain
Imperfecto
fia
fas
fa
fiamos
fades ~ fais
fan
Perfecto
fixen
fixiche
fixo ~ fexo
fixemos
fixestes
fixeron
Pluscuamperfecto
fixera
fixeras
fixera
fixramos
fixrades ~ fixerais
fixeran
Futuro
feiri
feirs
feir
feiremos
feiredes ~ feiris
feirn
Potencial
feira
feiras
feira
feiramos
feirades ~ feirais
feiran
SUBXUNTIVO
Presente
faga
fagas
faga
fgamos
fgades ~ fagais
fagan
Imperfecto
fixese ~ fixera
fixeses ~ fixeras
fixese ~ fixera
f ixsemos ~ fixramos
fixsedes ~ fixeseis ~ fixrades ~ fixerais
fixesen ~ fixeran
39
40
IMPERATIVO
fai
fede ~ fei
Infinitivo personal
Xerundio
Participio
fer
feres
fer
fremos
fredes
feren
fendo
feito
Presente
Imperfecto
Perfecto
hei
has
ha ~ hai
habemos ~ hemos
habedes ~ habis ~ hedes
han
haba
habas
haba
habamos
habades ~ habais
haban
houben
houbiche
houbo
houbemos
houbestes
houberon
Pluscuamperfecto
Futuro
Potencial
houbera
houberas
houbera
houbramos
houberades ~ houberais
houberan
haberi
habers
haber
haberemos
haberedes ~ haberis
habern
habera
haberas
habera
haberamos
haberades ~ haberais
haberan
41
SUBXUNTIVO
Presente
haxa
haxas
haxa
hxamos
hxades ~ haxais
haxan
Imperfecto
houbese ~ houbera
houbeses ~ houberas
houbese ~ houbera
houbsemos ~ houbramos
houbsedes ~ houbeseis ~ houbrades ~ houberais
houbesen ~ houberan
IMPERATIVO
......
Infinitivo personal
haber
haberes
haber
habremos
habredes
haberen
Xerundio
habendo
Participio
habido
2.10.3.7 IR
INDICATIVO
Presente
vou
vas
vai ~ vei
vamos ~ imos
vades ~ vais ~ ides
van
Imperfecto
iba
ibas
iba
bamos
bades ~ bais
iban
Perfecto
fun
fuche
foi
fomos
fostes
foron
Pluscuamperfecto
fora
foras
fora
framos
frades ~ forais
foran
Futuro
iri
irs
ir
iremos
iredes ~ iris
irn
Potencial
ira
iras
ira
iramos
irades ~ irais
iran
42
SUBXUNTIVO
Presente
vaya
vayas
vaya
vyamos
vyades ~ vayais
vayan
Imperfecto
fose ~ fora
foses ~ foras
fose ~ fora
fsemos ~ framos
fsedes ~ foseis ~ frades ~ forais
fosen ~ foran
IMPERATIVO
vai ~ vei
ide
Infinitivo personal
ir
ires
ir
remos
redes
iren
Xerundio
indo
Participio
ido
Presente
oigo
ois
oi
ouguimos
ouguides ~ ougus
oin
Imperfecto
ougua
ouguas
ougua
ouguamos
ouguades ~ ouguais
ouguan
Perfecto
ougun
ouguiche
ouguu
ouguimos
ouguistes
ouguiron
Pluscuamperfecto
ouguira
ouguiras
ouguira
ouguramos
ougurades ~ ougurais
ouguiran
Futuro
ouguiri
ouguirs
ouguir
ouguiremos
ouguiredes ~ ouguiris
ouguirn
Potencial
ouguira
ouguiras
ouguira
ouguiramos
ouguirades ~ ouguirais
ouguiran
43
SUBXUNTIVO
Presente
oiga
oigas
oiga
igamos
igades ~ oigas
oigan
Imperfecto
ouguise ~ ouguira
ouguises ~ ouguiras
ouguise ~ ouguira
ougusemos ~ ouguramos
ougusedes ~ ouguiseis ~ ougurades ~ ouguirais
ouguisen ~ ouguiran
IMPERATIVO
oi
ouguide ~ ougui
Infinitivo personal
ouguir
ouguires
ouguir
ouguremos
ouguredes
ouguiren
Xerundio
ouguindo
Participio
ouguido
Presente
podo
podes
pode
podemos
podedes ~ podis
poden
Imperfecto
poda
podas
poda
podamos
podades ~ podais
podan
Pluscuamperfecto
podera ~ puidera
poderas ~ puideras
podera ~ puidera
podramos ~ puidramos
podrades (-ais) ~ puidrades (-ais)
poderan ~ puideran
Perfecto
puiden
pudiche
puido
puidemos ~ podmos
puidestes ~ podestes
puideron ~ poderon
Futuro
poderi
poders
poder
poderemos
poderedes ~ poderis
podern
Potencial
podera
poderas
podera
poderamos
poderades ~ poderais
poderan
44
SUBXUNTIVO
Presente
poda
podas
poda
pdamos
pdades ~ podais
podan
Imperfecto
podese ~ podera
podeses ~ poderas
podese ~ podera
podsemos ~ podramos
podsedes ~ podeseis ~ podrades ~ poderais
podesen ~ poderan
IMPERATIVO
.....
Infinitivo personal
poder
poderes
poder
podremos
podredes
poderen
Xerundio
podendo
Participio
podido
2.10.3.10 POER
INDICATIVO
Presente
poo
pois
pon
poemos
poedes ~ pois
poin
Imperfecto
poa
poas
poa
poamos
poades ~ poais
poan
Perfecto
puxen
puxiche
puxo
puxemos
puxestes
puxeron
Pluscuamperfecto
puxera
puxeras
puxera
puxramos
puxrades ~ puxerais
puxeran
Futuro
poeri
poers
poer
poeremos
poeredes ~ poeris
poern
Potencial
poera
poeras
poera
poeramos
poerades ~ poerais
poeran
45
SUBXUNTIVO
Presente
poa
poas
poa
pamos
pades ~ poais
poan
Imperfecto
puxese ~ puxera
puxeses ~ puxeras
puxese ~ puxera
puxsemos ~ puxramos
puxsedes ~ puxeseis ~ puxrades ~ puxerais
puxesen ~ puxeran
IMPERATIVO
pon
poede ~ poi
Infinitivo personal
poer
poeres
poer
poremos
poredes
poeren
Xerundio
poendo
Participio
posto
Nel sur y este del Navia-Eo sase el verbo puer, que conxuga:
INDICATIVO
Imperfecto: puese ~ puera, pueses ~ pueras, puese ~ puera, pusemos ~ pueraImperfecto: mos, pusedes ~ pueseis ~ purades ~ puerais, puesen ~ pueran.
46
IMPERATIVO
puendo
2.10.3.11 QUERER
INDICATIVO
Presente
quero
ques
quer
queremos
queredes ~ queris
queren
Imperfecto
quera
queras
quera
queramos
querades ~ querais
queran
Perfecto
quixen
quixiche
quixo
quixemos
quixestes
quixeron
Pluscuamperfecto
quixera
quixeras
quixera
quixramos
quixrades ~ quixerais
quixeran
Futuro
quereri
querers
querer
quereremos
quereredes ~ quereris
querern
Potencial
querera
quereras
querera
quereramos
quererades ~ quererais
quereran
SUBXUNTIVO
Presente
quira
quiras
quira
quramos
qurades ~ quirais
quiran
Imperfecto
quixese ~ quixera
quixeses ~ quixeras
quixese ~ quixera
quixsemos ~ quixramos
quixsedes ~ quixeseis ~ quixrades ~ quixerais
quixesen ~ quixeran
IMPERATIVO
quer
querede ~ queri
Infinitivo personal
querer
quereres
querer
querremos
querredes
quereren
Xerundio
querendo
47
Participio
querido
Presente
sei
sabes
sabe
sabemos
sabedes ~ sabis
saben
Imperfecto
saba
sabas
saba
sabamos
sabades ~ sabais
saban
Pluscuamperfecto
soubera ~ soupera
souberas ~ souperas
soubera ~ soupera
soubramos ~ soupramos
soubrades (-ais) ~ souprades (-ais)
souberan ~ souperan
Perfecto
souben ~ soupen
soubiche ~ soupiche
soubo ~ soupo
soubemos ~ soupemos
soubestes ~ soupestes
souberon ~ souperon
Futuro
saberi
sabers
saber
saberemos
saberedes ~ saberis
sabern
Potencial
sabera
saberas
sabera
saberamos
souberais ~ souperais
saberan
SUBXUNTIVO
Presente
sepa
sepas
sepa
spamos
spades ~ sepais
sepan
Imperfecto
soubese ~ soubera ~ soupese ~ soubera
soubeses ~ souberas ~ soupeses ~ souperas
soubese ~ soubera ~ soupese ~ soupera
soubsemos ~ soubramos ~ soupsemos ~ soupramos
soubsedes (-eseis) ~ soubrades (-erais) ~ soupsedes (-eseis) ~ souprades (-eseis)
soubesen ~ souberan ~ soupesen ~ souperan
48
IMPERATIVO
sabe
sabede ~ sabi
Infinitivo personal
saber
saberes
saber
sabremos
sabredes
saberen
Xerundio
sabendo
Participio
sabido
2.10.3.13 SER
INDICATIVO
Presente
soi ~ son
es
somos
sodes ~ sois
son
Imperfecto
era
eras
era
ramos
rades ~ erais
eran
Perfecto
fun
fuche
foi
fomos
fostes
foron
Pluscuamperfecto
fora
foras
fora
framos
frades ~ forais
foran
Futuro
seri
sers
ser
seremos
seredes ~ seris
sern
Potencial
sera
seras
sera
seramos
serades ~ serais
seran
SUBXUNTIVO
Presente
sa ~ sea
sas ~ seas
sa ~ sea
samos ~ samos
sades ~ sades
san ~ sean
Imperfecto
fose ~ fora
foses ~ foras
fose ~ fora
fsemos ~ framos
fsedes ~ foseis ~ frades ~ forais
fosen ~ foran
49
IMPERATIVO
se
sede ~ sei
Infinitivo personal
ser
seres
ser
sremos
sredes
seren
Xerundio
sendo
Participio
sido
Presente
tou
tas
ta
tamos
tades ~ tais
tn
Imperfecto
taba
tabas
taba
tbamos
tbades ~ tabais
taban
Perfecto
tuven
tuviche
tuvo
tuvemos
tuvestes
tuveron
Pluscuamperfecto
tuvera
tuveras
tuvera
tuvramos
tuvrades ~ tuverais
tuveran
Futuro
tari
tars
tar
taremos
taredes ~ taris
tarn
Potencial
tara
taras
tara
taramos
tarades ~ tarais
taran
50
SUBXUNTIVO
Presente
ta
tas
ta
tamos
tades ~ tais
tan
Imperfecto
tuvese ~ tuvera
tuveses ~ tuveras
tuvese ~ tuvera
tuvsemos ~ tuvramos
tuvsedes ~ tuveseis ~ tuvrades ~ tuverais
tuvesen ~ tuveran
IMPERATIVO
ta(te)
tade ~ tai
Infinitivo personal
tar
tares
tar
tremos
tredes
taren
Xerundio
tando
Participio
tao ~ tado
Nel presente de subxuntivo danse tamn formas como: tea, teas, tea,
tamos, etc., ou tea, teas, tea, tamos, etc.
2.10.3.15 TER
INDICATIVO
Presente
teo
teis
ten
temos
tedes
tein
Imperfecto
ta
tas
ta
tamos
tades ~ tais
tan
Perfecto
tuven
tuviche
tuvo
tuvemos
tuvestes
tuveron
Pluscuamperfecto
tuvera
tuveras
tuvera
tuvramos
tuvrades ~ tuverais
tuveran
Futuro
teri
ters
ter
teremos
teredes ~ teris
tern
Potencial
tera
teras
tera
teramos
terades ~ terais
teran
51
SUBXUNTIVO
Presente
tea
teas
tea
tamos
tades ~ teais
tean
Imperfecto
tuvese ~tuvera
tuveses ~ tuveras
tuvese ~ tuvera
tuvsemos ~ tuvramos
tuvsedes ~ tuveseis ~ tuvrades ~ tuverais
tuvesen ~ tuveran
IMPERATIVO
ten
tede
Infinitivo personal
ter
teres
ter
tremos
tredes
teren
Xerundio
tendo
Participio
tido
Presente
traigo
trais
trai
tremos
tredes
train
Imperfecto
tra
tras
tra
tramos
trades ~ trais
tran
Perfecto
trouxen
trouxiche
trouxo
trouxemos
trouxestes
trouxeron
Pluscuamperfecto
trouxera
trouxeras
trouxera
trouxramos
trouxrades ~ trouxerais
trouxeran
Futuro
treiri
treirs
treir
treiremos
treiredes ~ treiris
treirn
Potencial
treira
treiras
treira
treiramos
treirades ~ treirais
treiran
52
SUBXUNTIVO
Presente
traiga
traigas
traiga
trigamos
trigades ~ traigais
traigan
Imperfecto
trouxese ~ trouxera
trouxeses ~ trouxeras
trouxese ~ trouxera
trouxsemos ~ trouxramos
trouxsedes ~ trouxeseis ~ trouxrades ~ trouxerais
trouxesen ~ trouxera
IMPERATIVO
trai
trede
Infinitivo personal
trer
treres
trer
trremos
trredes
treren
Xerundio
trendo
Participio
trido
Presente
vexo
ves
ve
vemos
vedes ~ veis
ven
Imperfecto
va
vas
va
vamos
vades ~ vais
van
Perfecto
vin
viche
vu
vimos
vistes
viron
Pluscuamperfecto
vira
viras
vira
vramos
vrades ~ virais
viran
Futuro
veri
vers
ver
veremos
veredes ~ veris
vern
Potencial
vera
veras
vera
veramos
verades ~ verais
veran
SUBXUNTIVO
Presente
vexa
vexas
vexa
vxamos
vxades ~ vexais
vexan
Imperfecto
vise ~ vira
vises ~ viras
vise ~ vira
vsemos ~ vramos
vsedes ~ viseis ~ vrades ~ virais
visen ~ viran
IMPERATIVO
ve
vede
Infinitivo personal
ver
veres
ver
vremos
vredes
veren
Xerundio
vindo
Participio
visto
2.10.3.18 VIR
INDICATIVO
Presente
veo
veis
vn
vimos
vides
vein
Imperfecto
va
vas
va
vamos
vades ~ vais
van
Perfecto
vin
viche
veu
vemos
vestes
veron
Pluscuamperfecto
vera
veras
vera
vramos
vrades ~ verais
veran
Futuro
viri
virs
vir
viremos
viredes ~ viris
virn
Potencial
vira
viras
vida
viramos
virades ~ virais
viran
53
54
SUBXUNTIVO
Presente
vea
veas
vea
vamos
vades ~ veais
vean
Imperfecto
vese ~ vera
veses ~ veras
vese ~ vera
vsemos ~ vramos
vsedes ~ veseis ~ vrades ~ verais
vesen ~ veran
IMPERATIVO
ven
vide
Infinitivo personal
vir
vires
vir
vremos
vredes
viren
Xerundio
vindo
Participio
vido
55
56
57
2.11.3.4 De cantid:
a tutipl, s concadas, ben abondo, montes y morenas, a montn, por ei,
a dar con un palo, de sobra, a ambozadas, s chas, de mis ~ de ms, a
caldeiraos ~ a caldeirados, etc.
2.11.3.5 Dafirmacin:
ei ta, ta ben, xahora, eso , ben sei que si, eso xa, etc.
2.11.3.6 De negacin:
non xa, de ningn xeito, etc.
2.11.3.7 De duda:
se acaso, se cuadra, pode que, al meyor ~ a lo meyor, etc.
2.12 As preposiciis
As principales preposiciis del gallego-asturiano son estas:
a, ag, ante, baxo, cabo, con, contra ~ escontra, de, dende ~ desde, en,
entre, hacia, hasta, menos, pra ~ pa, por, segn, sin, sobre, tras, xunta.
2.12.1 Dalgas observaciis:
2.12.1.1 A preposicin a non sempre vai delantre dos nomes en funcin
dobxeto directo condo van acompaaos dartculo.
Vai chamar os nenos
Mancaron el can dAntn
2.12.1.2 Ademis doutras relaciis, en emprase con verbos de movemento en presente dindicativo pranunciar el acabo y permanencia de
lo espresao pol verbo:
Vai en Grandas (foi a Grandas y all sigue inda)
Frente a trminos relacionaos con a, a preposicin en dye un valor
reiterativo al que se ta fendo.
Ta fendendo na llea como un tollo
Pasu toda a ma fendo naquel caldo
58
2.13 As conxunciis
Dalgas das conxunciis y locuciis conxuntivas del gallego-asturiano son estas:
2.13.1 Coordinativas ou conectoras
Copulativas: y (~ e ~ ya), nin.
Disxuntivas: ou, ou ou, xa xa, ben ben, ou ben ou ben.
Adversativas: per ~ pro, mais ~ mas, senn (que).
Consecutivas: conque, as que, de xeito que, de tal xeito que.
Locuciis conectivas: as ~ asina, ents ~ entoncias, deste xeito, doutro
xeito, de todos os xeitos, as y todo, polo demis, el demis, agora ben.
2.13.2 Subordinativas ou trespositoras
Sustantivadoras doraciis: que (qu ), se (completivo).
Adverbializadoras doraciis:
De llugar: unde, undequera que.
De tempo: condo, condoquera que, mentres, entrementres, en conto,
apenas, desque, antias que, despis que, sempre que.
59
DES-.
Ten un valor negativo. Indica el contrario del verbo col que vai:
desfer (fer), desamecer (amecer), desdicir (dicir), desconocer (conocer),
desatazar (atazar), desanougar (anougar)
EN-.
ES-.
RE-.
2.14.2 Sufixos
Estos son dalgs dos principales sufixos del gallego-asturiano:
-ACO, -ACA. Diminutivo, despectivo:
pequenaco, muyeraca, ruinaco
60
3. SINTAXIS
3.1 Apostrofacin
3.1.1 Apostrfanse estas palabras:
a) os pronomes me, te, che y se.
b) as preposiciis de y pra (ou pa).
c) a conxuncin y relativo que.
3.1.2 Os pronomes me, te, che y se.
Apostrfanse segn os casos m, t, ch y s, condo yes sigue a palabra quempeza por vocal ou h.
Nun mescuitas?
que xa tavisara anoite
Eso a ti nun chimporta miga
Tu deixa que samaen entre as das
Sabes qun maxudu el outro da?
Ta medo a que chesqueicera
Nun sougua nin un ruido
Nun hai quen tentenda
3.1.3 As preposiciis de y pra (ou pa).
3.1.3.1 Apostrfase d condo a palabra que sigue empeza por vocal ou h.
Esa a casa dAntn
Xa vai sendo hora derguerse
Al cabo quedu todo en augua dovos
Foi por un carradn dherba
Eso desta nena
Son cousas dl
62
3.2 Contraccin
3.2.1 Dalgas preposiciis contrinse cos artculos deste xeito:
A
DE
PRA ~ PA
CON
EN
POR
EL
OS
AS
al
del
pral ~ pal
col
nel
pol
da
pr ~ p
cua ~ coa
na
pola1
dos
cos
nos
polos1
s
das
pras ~ pas
cuas ~ coas
nas
polas1
Na zona de palatalizacin del L- y -LL- llatinos fainse as contracciis polla, pollos, pollas.
63
Nos conceyos unde susan os artculos la, las y los, al hora describir
son estas as contracciis:
A
DE
PRA ~ PA
CON
EN
POR
LA
LAS
LOS
cola
na
pola
colas
nas
polas
colas
nos
polos
Nos conceyos unde susa el artculo o, ademis das xa ditas nel primeiro cuadro con a, os y as, escrbense estas contracciis:
DE
PRA
CON
EN
POR
do
pro
co
no
polo
64
ME
CHE
YE
NOS
VOS
YES
LO
LA
LOS
LAS
mo
cho
yo
nolo
volo
yelo
ma
cha
ya
nola
vola
yela
mas
chos
yos
nolos
volos
yelos
mas
chas
yas
nolas
volas
yelas
Nel caso dos formas nos, vos y yes, a sa contraccin non sempre se d,
podendo escribirse tamn: nos lo, vos la, yes la, etc.
3.3 Sonidos finales de formas verbales
3.3.1 Infinitivo
As formas del infinitivo, condo van seguidas dos pronomes personales lo, la, los, las, comprtanse de dous xeitos, segn sa en zona de palatalizacin ou non:
65
a) Na zona de palatalizacin, asimlase el r del infinitivo y el l del pronome: coyello, comprallo, desfellas, moyallos.
b) Na zona de non palatalizacin, el r final del infinitivo prdese al xuntarse col l del pronome: coyelo, compralo, desfelas, moyalos.
Nas zonas mis al este, el infinitivo, tamn al xuntarse cos pronomes
personales me, te, che, ye, yes, nos, vos, se, pode perder el r final: fenos, cansame, diciye, pueyes, etc.
3.3.2 Primeiras personas del plural
El -s final del P4 prdese condo vai xunta el pronome nos:
mirmonos, achegbamonos, fixramonos