Sunteți pe pagina 1din 42

Revue des tudes Augustiniennes, 37(1991), 37-78

Nouveaux sermons de saint Augustin


pour la conversion
des paens et des donatistes
Il y a quelques mois, de faon rapide et imparfaite, j'ai signal l'intrt
exceptionnel d'un sermonnaire de Mayence (Mainz, Stadtbibliothek I 9 =
M)1. Ce recueil de la seconde moiti du XVe sicle regroupe en effet deux
collections antiques de sermons de saint Augustin. La premire tait,
jusqu'ici, atteste seulement dans le catalogue carolingien de la bibliothque de Lorsch ; la seconde n'tait connue qu' travers une dition partielle
de 1586, fonde sur un volume - aujourd'hui perdu - de la GrandeChartreuse 2 . Mon intention est de procurer, aussi rapidement que
possible, une analyse dtaille de M, ainsi qu'une concordance exacte entre
ces diverses collections3.
D'aprs un bilan encore susceptible de variations lgres, le sermonnaire augustinien de Mayence renferme dix-neuf textes indits, qui sont
presque tous recenss dans l'Indiculum de Possidius4. Il permet en outre
de complter, parfois notablement, sept autres pices5. Enfin, parmi la
cinquantaine de fragments reprs de sermons augustiniens6, treize
1. F. DOLBEAU, Sermons indits de S. Augustin dans un manuscrit de Mayence
(Stadtbibliothek, 19), dans Revue des tudes Augustiniennes, t. 36, 1990, p. 355-359.
2. Une analyse des collections de Lorsch et de la Grande-Chartreuse est donne par P.P. VERBRAKEN, dans tudes critiques sur les sermons authentiques de saint Augustin,
Steenbrugis, 1976 (Instrumenta patristica, 12), p. 202-203 et 232-233.
3. Ce travail devrait tre publi dans la Revue Bndictine. On consultera, en attendant,
une excellente notice de M, chez G. LiST et G. PowiTZ, Die Handschriften der
Stadtbibliothek Mainz, Band I, Hs 11 - Hs 1150, Wiesbaden, 1990, p. 31-37.
4. Ce sont, deux exceptions prs, les textes affects d'un astrisque dans l'article
signal la note 1. J'ai constat depuis lors que les feuillets 55v-63 donnaient seulement
une version complte du sermon Caillau-Saint-Yves II 19. En revanche les feuillets 8384v transmettent une pice inconnue, qui n'a aucun rapport avec le sermon Denis 9.
5. A savoir les sermons 198, 283, 341, 374, Caillau-Saint-Yves II 19 (346 A),
Frangipane 7 (293 A), Mai 19 (299 A).
6. Quarante-sept avaient t recenss par P.-P. VERBRAKEN, Lesfragments conservs
de sermons perdus de saint Augustin, dans Revue Bndictine, t. 84, 1974, p. 245-270.
Quelques units supplmentaires ont t depuis lors ajoutes par R. ETATX (dans RAug,

38

FRANOIS DOLBEAU

peuvent dsormais tre rinsrs dans leur contexte7. Comme plusieurs


des sermons inconnus ou des complments retrouvs sont trs tendus, les
sections indites du manuscrit de Mayence reprsentent un corpus textuel
considrable. La multiplicit des copistes de M, la comptence mdiocre
de certains d'entre eux rendent malais le travail du philologue. Pour ne
pas se sentir cras par la tche, il faudrait avoir la carrure (et la science)
de Sirmond ou de Dom Morin. Aprs avoir pris conseil de mes amis, j'ai
estim que le meilleur service que je pouvais rendre la communaut
scientifique tait de publier trs vite les parties indites de M, sans esprer
atteindre une perfection inaccessible. Une fois que les spcialistes auront
pris connaissance des textes nouveaux, il sera possible d'amliorer cette
publication initiale et de mettre en chantier, sur une base collective,
l'dition intgrale des deux collections transmises par M.
Pour inaugurer la premire phase de l'enqute, savoir celle des
publications provisoires, j'ai retenu deux sermons parmi les moins
corrompus, mentionns chez Possidius et qui se succdent dans l'inventaire de Lorsch comme dans le sermonnaire de Mayence8. Les notices
introductives rsument le contenu de chacune des pices et cherchent
prciser le lieu et l'poque o prchait saint Augustin. Je me suis efforc
d'y sparer, par des changements de corps, les donnes sres des simples
hypothses de travail. Dans l'tablissement des textes eux-mmes, pour
viter de fourvoyer les lecteurs, j'ai limit dessein le nombre de mes
conjectures et signal d'un astrisque les passages lesplus perturbs9. Les
graphies d'un tmoin du XVe sicle tant dpourvuesd'autoritJ'ai rtabli
partout l'orthographe classique, en me conformant enprincipe aux formes
adoptes dans la rcente concordance de saint Augustin10. Je suis aussi
t. 28, 1982, p. 253-256 et RBn, t. 98, 1988, p. 7-17), moi-mme (dans RAug, t. 35,
1989, p. 432-433) et P.-P. VERBRAKEN (dans Augustiniana, t. 40-41,1990 = Collectanea
Augustiniana. Mlanges T. J. Van Bavel, p. 65-66).
7. Verbraken 2-3 (M, f. 174rv et 181), 4 (M, f. 87), 15-23 (disperss dans M, entre
les f. 226v et 249), 46 (M, f. 127rv).
8. La notice de Lorsch sera cite d'aprs VERBRAKEN, tudes critiques..., p. 232-233 ;
Ylndiculunty d'aprs l'dition d'A. WiLMART, dans Miscellanea Agostiniana, t 2, Romae,
1931, p. 149-233. La numrotation des pices l'intrieur de M est emprunte mon
analyse, encore indite, du sermonnaire de Mayence.
9. La teneur gnrale de la collection et le tmoignage de Possidius suffisent prouver
l'authenticit des sermons publis ici. Je n'ai donc pas cherch multiplier en note les
renvois d'autres uvres d'Augustin. Les parallles qui ont t retenus manifestent une
certaine cohsion de la coUection de Mayence-Lorsch ou constituent un premierjalon pour
de futures recherches chronologiques sur la prdication augustinienne.
10. Thesaurus Augustinianus. Series A - Formae, curante CETEDOC, Turnhout, 1989,
LXX-700 pages et 248 microfiches. Sans ce magnifique instrument de travail, mon
enqute aurait t sensiblement ralentie. Je suis heureux de manifester ici ma gratitude
l'gard de Paul Tombeur et de ses coUaborateurs. Ma reconnaissance s'adresse galement

NOUVEAUX SERMONS D9AUGUSTIN

39

responsable de la rpartition des majuscules. En revanche, la ponctuation


transmise par M, dans la mesure du possible, a t seulement transpose.
Je remercie d'avance les savants qui me feraient part de leurs observations
critiques ou qui accepteraient de collaborer la seconde phase de
l'entreprise.

A. DE TESTBdONUS SCRH>TVRARVM CONTRA DONATISTAS


ET CONTRA PAGANOS

Mayence n 60 (Mainz I 9, f. 201-208) ; Possidius I 42 : De testimoniis scripturarum contra donatistas et idola = Poss. VI 41 : De testimoniis scripturarum contra supra scriptos (donatistas) et contra idola ;
Lorsch 6 : De testimoniis scripturarum contra donatistas et contra
paganos.
Argument. - Dossier scripturaire destin prouver aux Donatistes que
l'glise vritable est universelle, aux paens que les prophtes ont annonc
la destruction de leurs idoles. Peu aprs l'introduction d'un nouveau
dveloppement : Audiuimus praedicta, quae futura sint idolis ; audiamus
praecepta, quae facienda sunt idolis (dbut du 11), le sermon
s'interrompt de faon plutt brutale. S'il y a une lacune finale, celle-ci
remonte au moins au modle de M, car le sermonnaire de Mayence ne
prsente cet endroit aucune mutilation. Il est douteux, mais pas entirement exclu, qu'une teUe brusquerie ait t intentionneUe.
Circonstances,- Ni le lieu ni l'anne ni la saison ne peuvent tre
prciss l'aide de la seule critique interne. Augustin se trouve un
endroit o il a dj prch la veille, en voquant Jrmie 16, 19a :
Quamuis hoc hesterno etiam die commemorauerim, dulce est nimis et
hodie repetatur... Domine, uirtus mea et auxilium et refugium meum in
die malorum ( 9). Ce verset, exploit dans le Contra Faustum (13, 7), le
De consensu euangelistarum (1, 26, 40) et le De ciuitate Dei (18, 33), ne
figure dans aucun des sermons actuellement connus. Il est cit en revanche

au personnel de la Stadtbibliothek de Mayence, et celui de l'Institut de Recherche et


d'Histoire des Textes. Enfin, Goulven Madec et Pierre Petitmengin, qui m'honorent de
leur amiti, ont contribu rendre cette publication moins imparfaite.

40

FRANOIS DOLBEAU

dans Mayence 9 (Mainz I 9, f. 32-35v), qui fut prononc un 29 juin pour


la fte des saints Pierre et Paul11.
Les sermons de Mayence 9 et 60 ont d'autres points communsft)arexemple la mention
de Sagesse 14, 11), qui incitent ne pas trop les carter sur le plan chronologique. Hs
furent sans doute prchs peu d'intervalle, mais pas ncessairement lors de deux
journes successives. On observera en tout cas qu'ils ne se suivent ni dans YIndiculwn de
Possidius ni dans le catalogue de Lorsch. A l'intrieur de ces documents, qui ont gard
quelques traces des sries primitives, Mayence 60 serait plutt au voisinage de sermons
prchs en hiver : Poss. I 38-40 = Lorsch 10 et 2-4 (calendes de janvier, piphanie) ;
Poss. VI. 42 (Contra supra scriptos [donatistas] per natalem sancti Salui martyris [11
janvier]).

La mention de poursuites lgales contre les paens : flli a timore legum


abscondunt ( 8), oblige situer Mayence 60 une poque o tait
applique en Afrique la loi du 29 janvier 39912. L'argumentation relative
aux Donatistes ( 4) implique une date antrieure la Confrence de 411,
puisque le culte schismatique possde encore un caractre public : Ille
qui recitat codicem in congregatione tua, lector est tuus, testis est meus.
Augustin d'autre part garde un ton irnique, qui ne serait plus de mise
aprs la publication des premires mesures rpressives, et notamment de
l'dit d'union de fvrier 405 : Sinamus eos, si fieri potest sine studio
animositatis, de sua impietate cogitare13.
Pour resserrer cette fourchette (399-405), deux voies restent explorer, dans
lesquelles je ne puis m'engager ici. La premire consiste rapprocher le sermon des
pices apparentes qui se lisent dans M (par exemple Mai 19 augment), pour voir si
celles-ci ne renfermeraient pas des indications plus prcises. La seconde est la
confrontation systmatique du prsent dossier scripturaire avec les versets utiliss par
11. Cette pice peut tre dfinie comme une recension complte du sermon Mai 19
(299 A). On y lit au f. 35 un dveloppement indit et parallle Mayence 60, 6 et 9 :
Habes et illud in chirographo : Et in idolis naionum erit respectus (Sap 14,11) ; habes
in chirographo : Domine deus refugium meum, ad te gentes uenient ab extremo terrae et
dicent : Vere mendacia colueruntpatres nostri, simulacra quae eis nonprofuerunt (Ier 16,
19). On observera cependant que le verset de Jrmie est cit de part et d'autre selon des
versions diffrentes.
12. La lgislation antipaenne des empereurs chrtiens se trouve commodment
rassemble chez L. STORONi MAZZOLANi, Sant'Agostino e i pagani, Palermo, 21988, p.
112-136 ; on en trouvera une prsentation plus gnrale chez A. H. M. JONES, The Later
Roman Empire 284-602, Oxford, 1964, t. 2, p. 938-943, t. 3, p. 320.
13. Une phrase de ce mme paragraphe pourrait sembler, au premier abord, faire
allusion une mesure (elle aussi de fvrier 405) qui retirait aux Donatistes la capacit de
tester : Me dicis incendisse testamentum, quem uides tenere hereditatem ; te dicis
seruasse testamentum, cum te feceris exhereditatum. Une tude rcente a prouv
cependant que les termes testamentum, hereditas, exhered[it]are, apparaissaient dans la
polmique antidonatiste plusieurs annes avant le dbut de la rpression. Hs n'ont donc de
porte chronologique que l o Augustin voque clairement les dispositions mmes de la
loi : voir ce sujet P. DE Luis VCAflsro, La Sagrada Escritura como Testamento de
Dios en la obra antidonatista de san Agustn, dans Estudio Agustiniano, t. 15,1980, p. 337.

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN

41

14

Augustin contre les paens et les Donatistes . A l'issue de sondages partiels, j'observe
que le matriel antipaen ( 6-11) est proche de celui qu'exploite le livre premier du De
consensu euangelisarum, et que la plupart des citations l'usage des Donatistes ( 1-3),
y compris le commentaire dvelopp de Juges 6, 36-40, se lisent aussi dans VEpistula ad
catholicos de secta donatistarum. La date traditionnelle du De consensu est 400, mais
plusieurs voix se sont leves pour en abaisser la rdaction (ou en retarder l'achvement)
de quelques annes15. L'Epistula ad catholicos est postrieure aux deux premiers livres
du Contra litteras Petiliani et antrieure au troisime : sa datation oscille, selon les
historiens, de la fin de 401 peu avant 40516. Notons en passant que l'authenticit de ce
dernier texte, parfois mise en cause, semble sortir renforce de la comparaison avec
Mayence 60.

Le texte de ce nouveau tractatus nous a t, dans l'ensemble, transmis


de faon satisfaisante. Une phrase (Et quoniam unde placeamus)
reste boiteuse l'intrieur du chapitre 2 : j'ai indiqu en apparat une
solution plausible, mais il pourrait s'agir seulement d'une anacoluthe.
Dans un passage crucial du paragraphe 11, j'ai t rduit d'autre part
supposer une lacune. Augustin, me semble-t-il, cherche modrer
l'ardeur iconoclaste des chrtiens et souhaite que les idoles soient brises
par les nouveaux convertis : Sed deus per illos ea uoluit perdere, quos
noluit perire17. Et s'il invoque ensuite des versets fort nergiques de
l'Exode : ... Aras eorum deponetis et titulos eorum confringetis et lucos
eorum excidetis...(23, 23-24 et 34, 11-14), il omet (sciemment ?) les
14. En suivant la mthode applique avec bonheur par A.-M. LA BoNNARDlRE, dans
les tomes parus de Biblia Augustiniana. Certains versets cits par Mayence 60 n'taient
pasjusqu'ici transmis dans les uvres d'Augustin (en particulier Jrmie 10, 2-5 et 1216). D'autres sont courants lorsque celui-ci cherche convaincre paens ou Donatistes.
Sur l'emploi augustinien de Jrmie 10, 11 et 16, 19, on lira dj avec profit Biblia
Augustiniana. Le livre de Jrmie, Paris, 1972, p. 45, 53, 72 et 87-90 ; voir aussi les
rfrences runies propos de Juges 6, 36-40 (Bibl. Aug. Livres historiques, Paris,
1960, p. 43-44), Sagesse 14, 11 (Bibl. Aug. Le livre de la Sagesse, Paris, 1970, p. 304
et 329) et Zacharie 13, 2 (Bibl. Aug. Les douzepetitsprophtes, Paris, 1963, p. 48).
15. Voir D. DE BRUYNE, L'Itala de saint Augustin, dans Revue Bndictine, t. 30,
1913, p. 294-314 (spc. p. 302-303 : rdaction prolongejusqu'entre 405 et 410) ; A.M. LA BoNNARMRE, chez G. MADEC, 'Tempora christiana'. Expression du triomphalisme chrtien ou rcrimination paenne ?, dans Scientia Augustiniana. Festschrift... Adolar
Zumkeller OSA, Wrzburg, 1975, p. 112-136 (spc. p. 118, n. 34 : peu aprs 404) ; J.
J. O'DoNNELL, Augustine's Classical Readings, dans Recherches Augustiniennes, t. 15,
1980, p. 173-175 (entre 400 et 415 et plutt aprs 410 ; G. Madec remains unconvinced
of any need to postpone the date of completion of that work much past 404).
16. Pour les dates extrmes, cf. P. MONCEAUX, Histoire littraire de VAfrique chrtienne, t. 5, Paris, 1923, p. 105 (fin 401) ; A.-M. LA BoNNARDtRE, Recherches de chronologie augustinienne, Paris, 1965, p. 36 (peu avant 405).
17. L'attitude d'Augustin l'gard des paens a t rcemment commente par H.
CHADWICK, Augustine on pagans and Christians : reflections on religious and social
change, dans History, Society and the Churches. Essays in Honour ofOwen Chadwick,
Cambridge, 1985, p. 9-27 ; L. STORONl MAZZOLANl, SanfAgostino e ipagani, p. 9-109.

FRANOIS DOLBEAU

42

derniers mots de 34, 13 (LXX) : Et vous jetterez au feu les statues de


leurs dieux.

Tractatus sancti Augustini episcopi de testimoniis scripturarum


contra donatistas et contra paganos.
1. Fidem parentibus nostris dei promissa fecerunt, fidem nobis dei dona
impleuerunt. Li iUis promissum est nobis, /201v/ in nobis redditum est et
illis. Duo sunt sensus corporis per quos intrat fides : auditus et uisus.
Audierunt illi, uidemus nos. Sed et in nobis illi uident, et nos in illis
audiuimus. Propterea et ipsam ecclesiam adloquitur deus : Audi, filia, et
uide. Audi, inquit, et uide, et obliuiscere populum tuum et domum patris
tui, quoniam concupiuit rex speciem tuam. Quis rex ? Sequitur et dicit :
Quia ipse est deus tuus. Qualis ergo haec et quanta dignitas feminae, cui
rex deus et cui deus maritus ? Audi, inquit, et uide, et obliuiscere
populum tuum et domum patris tui. Aliquid figit in memoria, ut aliud
toat de memoria. Erat enim sub alio patre et in alio populo. Midelibus
quippe adhuc, et adhuc tenebris, dicebat dominus : Vos a patre diabolo
estis. Populus autem impiorum diaboli filius et turba, pertinens tamquam
membra ad caput perditum. Huius patris domum et hunc populum iubetur
obliuisci audiendo et uidendo, ut etiam ipsa ex alio psabno respondeat in
suis fidelibus : Sicut audiuimus, ita et uidimus.

7. S. Morin 13, 4 (= 110) : Ipsa ecclesia sic est conpellata ; non ei dictum est, Vide
filia et audi, audi, et uide : audi praedicta, uide completa. 7-10. Ps 44, 11-12 112.Ps44,ll
14.Cf.Eph5,8
14-5.Io8,44
18.Ps47,9.

M = Mainz, Stadtbibliothek 19, XVe s.


Macf MPC = M ante, post correctionem
Les corrections, effectues dans le texte et parfois reportes en marge, sont
gnralement d'une criture plus fine, mais peut-tre en raison d'une diffrence de
plume : je ne suis pas sr qu'elles contraignent distinguer le rviseur du copiste.
4. et add. M in marg.

8. uide2 : uideo M

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN


20

25

30

35

40

43

2. Auditum est a patribus nostris : In semine tuo benedicentur omnes


gentes. Hoc uidetur a nobis, quia impleturin nobis. Auditum est : Erit
radix Iesse, et qui exsurget regnare in gentibus, in eum gentes sperabunt.
De Iesse Dauid, de Dauid progenies Christi. Radix Iesse Christus regnat in
gentibus, in eum gentes sperant. Sperant in regem suum prouinciales regis
et serui dominantis et coheredes fratris. Hoc, sicuti est in uarietate uestis
reginae contextum, ita est nostris /202/ oculis fideique perspicuum.
Dictum est enim de hac regina : Adstitit regina a dextris tuis in uestitu
deaurato circumamicta uarietate. Quae uarietas uestis ? Numerositas
linguarum. Aliter loquuntur latini, aliter graeci, aliter punici, aliter
hebraei, aliter syri, aliter indi, aliter cappadoces, aliter aegyptii. Varietas
in colore, unitas in textu. Multi enim colores, textus unitate conclusi,
depingunt, non scindunt. Varietas linguarum, sed non uarietas doctrinarum. Varietas locutionis, sed unitas caritatis. Et quoniam* dicat apostolus : Gloria nostra haec est testimonium conscientiae nostrae, ubi oculi dei
sunt, ubi conspectus eius cui placuimus, quia*, cum peccatores essemus,
remittendo nobis unde displicebamus, donauit nobis unde placeamus. Quia
ergo hoc factum est ut possemus illius dono, non merito nostro, dicere
cum apostolo et ex apostolo : Gloria nostra haec est testimonium conscientiae nostrae, propterea et de iUa regina dicitur : Omnis pulchritudo filiae
regis intrinsecus. Veste forinsecus decoratur ad faciem, fide formatur
intrinsecus ad salutem. Vnde, nisi audiendo et uidendo, cui dictum est :
Audi, filia, et uide, ut responderet, sicut diximus, et concineret et
quodammodo resonaret omnibus membris suis : Sicut audiuimus, ita et
uidimus ?

19-20. Gn 22, 18 (26, 4) - S. 22, 4 : Diffusa est ecclesia per totum orbem
terrarum. Ante mika annorum promissum est Abrahae : In semine tuo benedicentur omnes
gentes... ; Denis 24, 10 (= 113 A) : In semine tuo... Nos autem uidemus quod illi
promissum est... ; Mayence 54 (f. 172 = Lorsch 8) : Antequam essent haec omnia,
scripta legebantur, credebantur et non uidebantur ; modo uidemus ea quae maiores nostri
legebant... Ante multa milia annorum quando dictum est Abrahae : In semine tuo... ; In
ps. 147,16 : Ecce ante milia annorum dictum est Abrahae : In semine tuo... ; quod ante
milia annorum dictum est, et ab uno creditum, modo iam uidemus impletum. 20-1.
Rm 15, 12 24. Cf Rm 8, 17 26-7. Ps 44, 10 33, 37-8. II Cor 1, 12 - S.
Frangipane 5 (= 163 B) : non tibi sufficit testimonium conscientiae tuae, in theatro
pectoris tui, sub oculis dei. 38-9. Ps 44, 14 41. Ps 44, 11 42-3. Ps 47, 9.

29. siri M Il capadoces M 31. liguarum M 32. quoniam : an quomodo ?


an nisi quia ?

34.

44
45

50

55

60

65

70

FRANOIS DOLBEAU

3. Orbis terrarum christianis nudus erat et inopia gratiae siccus erat.


Vnus populus deum colens, natus ex Abraham stirpe carnis et serie generationis ; in quo populo erant multi sancti, prophetae, iusti, patriarchae,
patres nostri ; ibi gratia in colendo deo, et meritum promerendi et spes
accipiendi mercedem. Et haec una gens erat inter omnes gentes, ab hac
gratia /202v/ uacuo toto orbe terrarum. Ventum est ad nostra tempora :
gens iUa una ab hac gratia sicca remansit, et irrigatus est orbis terrarum.
Hoc apud patres nostros quomodo sit praesignatum, accipite. Post solutionem propono quod propositum solui solet. Itaque iam post istam
praelocutionem cum dixero, ignoscite. In libro iudicum scriptum est quod
Gedeon iturus ad proelium et pugnaturus pro patria contra alienigenas
signum petit. Videbatur signum petere ad praesens negotium, sed illi
praesenti negotio signum illud non congruebat. Rem praesentem petebat,
futuram praenuntiabat. Quid enim petit ? Accipite. Petit a deo ut uellus
lanae poneret in area, in quo uellere uoluit inuenire pluuiam, ut illud
ueUus humectum esset, area tota sicca. Petit alterum signum et dicit deo :
'Domine, ne irascatur mihifuror tuus. Petam adhuc alterum et temptabo
adhuc iterum in uellere. Hoc peto ut tota area humecta sit, uellus siccum.'
Accepit ; inuenit alio die siccum uellus, aream rigatam. Area est orbis
terrarum, in ueUere populus iudaeorum. Totus orbis terrarum ista gratia
uacuus erat, area ergo sicca erat. Haec gratia apud populum iudaicum
erat, sed in uellere. Quid est in uellere ? Non in manifestatione fidei, sed
in nube secreti erat, sed in aperto non erat. Non erat ad ostendendum ut
appareret, sed exprimendum ut manaret. Expressum est uellus, et impleuit
peluem aqua. Nec frustra peluem. Etenim peluis a pedibus luendis dicta
est, id est a pedibus lauandis, tamquam peluis quod pedes luat. Ergo et
ipsa expressio uelleris /203/ Christum manauit. Christus enim commendans humilitatem in pelue discipulis pedes lauit. Nunc ergo siccum uellus
est, expressus est inde Christus. Vere expressus est, quia per pressuras

44. S. Morin 13, 4 : Christianus populus toto orbe terrarum aliquando non erat : in
prophetia legebatur, in terra non uidebatur ; modo autem et legitur, et uidetur. 53 seq.
Cf. Idc 6, 36-40 60-1, 65. Idc 6, 39 67-8. Idc 6, 38 70-1. Cf. Io 13, 5.

48-9. post terrarum interpunxi : post gentes interpunxit M 52. propositum : an


praepositum ? 53. prelocucionem MPC : prelocionem Mac 54. prelium MPC : bellum
ac
M Il aUenigenas Mac : -gena MPC ut uid. 68. peluem : peluim exspectares 72. esti
add. M in marg.

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN

75

80

85

90

95

100

105

45

eiectus. Dixerunt enim coloni : Hic est heres, uenite, occidamus eum, et
nostra erit hereditas. Et occiderunt eum, inquit, et eiecerunt eum extra
ciuitatem. Expresso uellere, foras aquam miserunt. De qua tamen ut
humilitas extenderetur expressi, abstulit inde quos uoluit, et iit ad gentes,
ut aliud signum impleret : sicco uellere, aream rigauit. Et haec fides non
est in nube ueUeris, sed in aperta manifestatione : omnibus praedicatur, ab
omnibus cognoscitur. Sacramentum habet in secreto, uerbum in publico.
Haec quemadmodum dicta sunt, ita sunt ; quemadmodum promissa, ita
reddita. Sicut audiuimus, ita et uidimus, quia nobis in unitate dictum est :
Audi, filia, et uide.
4. At uero haeretici, ab istius orbis compage separati, nec audire uolunt
quod legunt nec uidere quod norunt. Ad nuptias inuitati sumus, sponsam
laudauimus et ex diuinis testimoniis commendauimus. Commendauimus
nos nobis, immo nos dominus commendat omnibus. Ipse enim promisit,
ipse exhibuit. Aperiant oculos et uideant quod audierunt. Audis mecum,
uide mecum. fcnmo quod peius est, et audis mecum et uides mecum et non
es mecum. Quid ergo mirandum est, fratres, si nolunt tenere pagani quod
spernunt, cum nolunt credere donatistae quod legunt ? Paganus codicem
meum in flammam mittere uoluit, /203v/ ipsam scripturam detestatus est,
ipsam persecutus est. Quid mirum, si dolet uiuere quod uoluit incendere ?
Tu uero, haeretice, istum codicem te dicis a flamma seruasse. Quem
noluisti ut incenderetur, agnosce cum profertur, audi cum legitur. Certe
in hoc codice est : In semine tuo benedicentur omnes gentes. Certe istas
litteras ardere noluisti. Quare in eis cupiditate dissensionis arsisti ? Quare,
obsecro, nisi quia mentiris, nisi quia te seruasse dicis, quod tu tradidisti ?
Non quaeramus antiqua quae gesta sunt : codex ipse proferatur, ipse a
flamma seruatus iudicet inter nos. Videamus quis ad flammam aeternam
pertineat, quis flammae temporali tradiderit codicem. Et qui incendere et
qui tradere ausus est, perire illam uoluit, sed non periit. Seruata est, salua
est : profertur. Quaeris a quo tradita, quaeris a quo seruata ? Proferatur,
legatur. Qui crediderit, non tradiderit. Vis uidere quam mihi cara sit illa
scriptura ? Legitur, et sequor. Vis uidere quam tibi odiosa sit ? Legitur, et
repugnas, resistis, alienas auditum. Cum aures in corde non habes, clausis-

73-5. Mc 12, 7-8 81. Ps 47, 9 82. Ps 44, 11.


95. Gn 22, 18 (26, 4)
105. S. 380, 1 (= Mayence 6) : Nolite habere cor in
auribus, sed aures in corde.
75. ciuitatem : uineam exspectares 81. ita et M in marg. : sic Mac
96. dissencionis M 101. seruata MPC : saluata Mac 103. non MPC : et non Mac Il
uidere MPC : credere Mac 105. repungnas M

46

110

115

120

125

130

135

FRANOIS DOLBEAU

ti cor tuum ; pulsat scriptura quam te seruasse dicis, et non aperis. Si uere
seruasti istum codicem, melior est arca tua quam cor tuum. Sed absit ut
credam te quaesitum seruasse, quod lectum uideo recusasse. De codice
seruato uis concinnare crimen meum, de codice lecto ostendo crimen
tuum. Paganus, si non credit, odit quod lego ; tu, qui te non uis uideri ad
impietatem perductum per paganum, uicisti impietate paganum. /204/ DIe
odit et proicit, tu tenes et negas. Me dicis incendisse testamentum, quem
uides tenere hereditatem ; te dicis seruasse testamentum, cum te feceris
exhereditatum. Testamentum profero, testamentum lego : non uis ut
proferam, tu profer. A te proferatur, quod pro me legatur. Tu profer, tu
tene, tu aperi, uide, lege. Manus tenentis, oculi uidentis, lingua sonantis
mihi militant. Ex te, contra te, ago causam meam. IHe qui recitat codicem
in congregatione tua, lector est tuus, testis est meus. Sed isti audiunt et
uident, iUi nec audiunt nec uident. Transeamus ab his et sinamus eos, si
fieri potest sine studio animositatis, de sua impietate cogitare.
5. Pagani autem reliqui, adhuc ideo reliqui, ut adhuc habeat fides nostra
reprobatores, ut deum habeat probatorem. Adloquatur eos, et sciant quia
quod fit scriptum est antequam fieret, et praedictum est quia futurum
erat ; et non expauescant quia fit quod ipsi nolunt, sed credant quia fit
quod deus promisit futurum. Vellent illi fieri uoluntatem suam, sed deus
maluit implere promissionem suam. Non irascantur. IUe melior, puto, ille
potentior. Quantumlibet superbi sint, maior est deus. Pauca ergo quae pro
temporis angustia potuimus, de scripturis sanctis excerpsimus, quomodo
praedixerint prophetae futurum quibusdam temporibus ut idola de medio
toUerentur, et hoc impletum est, quemadmodum praedixerunt futurum ut
ecclesia per orbem totum diffunderetur, et sic impletum est. Non ergo
multum succenseamus paganis, quia nolunt credere de idolis, cum
haeretici nolint /204v/ credere de ecclesia. Vtrique uident, utrique non
credunt, sed alii negligunt, alii legunt. Non tantum pagani crimen est non
credere quod negligit, quantum haeretici non credere quod legit. Sed
tamen et pagani eo ipso quo implentur quae praedicta sunt, debent
agnoscere praedictorem et impletorem. Quae ergo dicta sunt de hac re,
accipite.

112-4. S. Mayence 54 (f. 172) : Sine causa litigant haeretici cum ecclesia Christi ;
parum est quia exheredari uoluerunt, et heredibus calumniantur.

107. tua : tuam Mac


112. dicis iterauit Mac 114. exheredatum
116. ligua M 119. hiis M
121. ut iterauit Mac 122. adloquatur scripsi : alloquantur M

exspectares

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN


140

145

150

155

160

165

47

6. in libro sapientiae scriptum est ita : Propter hoc et in idolis nationum


erit respectus. Tamquam enim non respiciebat deus diu adorata idola, diu
sacrificatum idolis. Qui semper uidet, aliquando respexit. Vidit ad
patientiam, respexit ad uindictam. In idolis, inquit, nationum erit respectus, quoniam creaturae dei ad odium factae sunt. Irritant enim deum de
creaturis dei. Quomodo irritant de creaturis deum ? Faber enim fecit
deum, sed deus lignum. Aurifex fecit idolum, sed deus aurum. Quid de
re* illius facis quod oderit, de creatura dei formas male quod oderit ? Tu
bene formare quod diligat. fcnaginem tuam uis ponere in ligno, imaginem
dei recipe in te. Quid deles intus et quid sculpis foris ? Creaturae, inquit,
dei ad odium factae sunt, et in temptationes animis hominum, et in
muscipulam pedibus insipientium. Initium enimfornicationis est exquisitio
idolorum. Si laudatur mulier habens multos uiros, laudetur et anima
colens multos deos. Si adultera est mulier per ueros uiros, quanto magis
anima per falsos deos ? Initium enimfornicationis est exquisitio idolorum,
et adinuentio illorum corruptio uitae. Ecce quomodo addixit, uideamus
quid praedixit : Ne-/205/-que enim erant ab initio neque erunt in perpetuum.
7. Dicit etiam Zacharias similis* propheta : In die illo. Videte quid
dicat, et agnoscite diem. Diem quippe ponit pro tempore, sicut apostolus :
Ecce nunc tempus acceptabile, ecce nunc dies salutis. Quid ergo Zacharias ? In die illa erit locus apertus domui Dauid. Hoc est illud quod
dicebam clausum esse in uellere, apertum in area. Erit locus apertus, erit
ecclesia manifesta. Quid est erit locus apertus ? Non potest ciuitas
abscondi super montem constituta. Erit locus apertus domui Dauid. Et erit
in die illa, exterminabit dominus nomina simulacrorum a terra, et in
totum non erit illorum mentio. Audiant ista pagani. Videant hoc fieri
quod praedictum est. Si amant diuinationem, agnoscant diuinitatem. Quid

139-40, 142-3. Sap 14, 11 - Cf. S. Denis 24, 9 ; Mayence 9 (f. 35 = version
augmente de Mai 19). 148-51. Sap 14, 11-12 153-4. Sap 14, 12 155-6. Sap
14, 13 - Les citations patristiques de Sap 14, 11-13 ont t rassembles par W. THiELE,
Sapientia Salomonis, Freiburg, 1977-85, p. 500-502 (Vetus Latina 11/1).
157. Za 13, 1 159. II Cor 6, 2 160-2. Za 13, 1 - Cf. supra 3 162-3. Mt
5, 14 163-5. Za 13, 1-2.

143. factae :fracteMPC 146. re conieci : de iterauit M Il tu : et tu Mac 148. deles


MPC : debes Mac 154. corruptio conieci : corrupte M 155. quid MPC : quomodo Mac
157. similis MiJC legitur Il illo : illa ex hoc quod sequitur exspectares Il post uidete
add. illo Macfort. recte 160. locus M in marg. : domus Mac

48

170

175

180

185

190

195

FRANOIS DOLBEAU

pro magno eunt ad unum delirum mathematicum de uno homine


consultum - et plura falsa quam uera dicat per casum, qui in falsis facit
occasum - ? Quid ergo mathematicum uult audire dicturum de uno
homine ? Audiat deum praedicentem de humano genere. De terra delentur
nomina idolorum, scribuntur in caelo nomina christianorum.
8. Dicat etiam Isaias : Humiliabitur et cadet iniuria hominum, et
exaltabitur dominus solus in illa die, et omnia manufacta abscondent,
inferentes in speluncas et cauernas petrarum. Videte si non est, uidete si
non fit, uidete si mentitur scriptura. Quasi nos idola quaeramus et non
cultores idolorum cultores dei facere uelimus, abscondunt in terra,
abscondunt in spelunca, abscondunt in cauerna petrae. Vbilibet
abscondant, inde eruitur, cum in corde euertitur*. /205v/ Quam multi
deos suos falsos peruersi absconderunt, et correcti prodiderunt. Nam
omnino duo ipsa genera hominum uidemus esse in ecclesia, immo unum
inde genus in ecclesia, alterum iam in uicinitate ecclesiae, et eorum qui
abscondunt, et eorum qui repellunt et proferunt. Utrumque genus
praedixit deus. Audistis de genere abscondentium, audite de genere
prodentium atque proicientium in ipso capitulo, in uno Isaiae testimonio :
Exaltabitur, inquit, dominus solus in illa die, et omnia manufacta
abscondent, in speluncas et in cauernas petrarum et in scissuras terrae, a
facie timoris domini, a claritate fortitudinis eius, cum exsurrexerit
confringere terram. Quid est confringere terram ? Terrere terrenos.
Propterea omnem audacem, si timuerit, dicimus timore confractum. Non
mirum quia terra timet, caelum enim tonat. In scripturis propheticis
tonitrua sunt. Ergo abscondent illi. Quid alii ? Etiam ipsi a timore, sed
meliore. IHi a timore legum abscondunt, isti a timore diuinae legis
proferunt et proiciunt. In utrisque timor est, sed timore alii proficiunt,
alii deficiunt. De abscondentibus audiuimus, aliud genus audiamus. In illa
enim die expellet homo abominationes suas argenteas et aureas quas
fecerunt. Mirum est expelli aurum et argentum : expeUit pietas quod amat
impietas. Expellunt abominationes suas, numquid non expeUunt et ligneas,
172-4, 185-8. Is 2, 17-19 194-6, 199-202. Is 2, 20 - Cf. R. GRYSON, Esaias,
Freiburg, 1987, p. 107-109 (Vetus Latina 12, fasc. 2). 197. S. Mayence 13 (f. 65 =
Lorsch 5) : Simulacra gentium argentum et aurum. Noluit dicere lapidem et lignum, sed
quod pro magno habent, quod pretiosum putant, electa eorum sibi irridenda proponit.
Argentum quidem et aurum, sed tamen opera manuum hominum.
168. per add. M in marg. Il falsis add. M in marg. 169. dicturum M in marg. :
deHrumM^
178. posteuenhuT subaudi idolum 181. inter indeef genus anteposuit predixit
deus audistis de genere abscondencium M 183. deus MPC : ihesus Mac 184. ysaye
M 197. non add. M in marg.

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN

200

205

210

215

220

225

230

49

expellunt et testeas, expeUunt et lapideas ? Tamen ad commendationem


deuotioris animi, expellunt, inquit, aureas et argenteas. Quid amat, qui
iam aurum non amat ? Quae damna timet, qui dam-/206/-na auri
argentique non timet ? ExpeUunt abominationes argenteas et aureas quas
fecerunt adorare. Vana et noxia illi abscondunt, iUi expellunt : abominatio
tamen tollitur. Tollatur, atque utinam ut de locis terrarum, sic de cordibus
terrenorum. Per manus seruorum suorum deus de locis tollat haec, per
manum suam de cordibus.
9. Audiamus etiam Hieremiam. Quamuis hoc hesterno etiam die
commemorauerim, dulce est nimis et hodie repetatur - non enim
possumus fastidire - : Domine, uirtus mea et auxilium et refugium meum
in die malorum. Non iam refugium meum lapis et lignum, non iam
refugium meum aurum et argentum, opera manuum hominum. Non,
inquit, confugio ad eos qui ftigere non possunt : Pedes enim habent et non
ambulant. Domine, refugium meum in die malorum, in die temptationum,
in die laboris huius, in die infirmae uitae, in die suspiriorum ex desiderio
supernae Hierusalem. Quamdiu enim non sumus ubi esse cupimus, dies
malorum est. in spe gaudemus, nondum in re. Lide et in alio psahno :
Deduxisti me quia factus es spes mea. Spes nostra in uia, cum ducit. Et
quomodo refugium ? Turris fortitudinis a facie inimici. Quid ergo de
idolis, quid futurum erat ? Ad te, inquit, gentes uenient ab extremo terrae
et dicent : Quomodo mendaciapossideruntpatres nostri ? Ipsum quomodo
admiratio est filiorum de errore patrum suorum, tamquam dicant :
Quomodo prudentes erant maiores, quomodo ista coluerunt, quomodo
rectitudinem suam ante lignum et lapides curuauerunt, quomodo
relinquentes a quo facti sunt possiderunt uana quae fecerunt, quomodo
mendaciapossideruntpatres nostri ? Quae sunt iUa mendacia ? Simulacra,
/206v/ et non est in eis utilitas. Solent enim auaris nonnullis uideri
aliquando utilia mendacia ; et iurat negotiator ut carius uendat, in lucro
iurat ut acquirat, in lucro mentitur ut acquirat, in idolo mentitur ut
pereat. Nec in illis mendaciis utilitas est, si ueram et salubrem utilitatem
cogitemus. Sed uel illa est quae uidetur hominibus, quae putatur ab
imperitis ? Hic quid tandem erogas ut fabrum conducas, erogas ut pascas*,
erogas ut ornes, erogas ut coUoces, erogas ut sacrifices ? Totum erogas ut
nihil acquiras, multa perdas ut pereas.
208-9. Ier 16, 19 210. Ps 113, 12 211-2. Ps 113, 15
216. Ps 60, 3-4 217. Ps 60, 4 218-9, 223-5. Ier 16, 19.

212. Ier 16, 19

202. illii : illa Mac 203. de locis conieci : deletis M 204. de locis add. M in
marg.
206. iheremiam M 214. iherusalem M 215. et : est et Mac 219. lege possederunt hic et infra 229-30. sed imperitis : in M haec sententia non est interrogatiua
230. locus suspectus 232. perdas : an perdis ?

50

235

240

245

250

255

260

FRANOIS DOLBEAU

10. Item Hieremias : Secundum uias gentium ne ambulaueritis. Eia,


fratres mei, nemo uestrum defendat idola. Omnis idoli defensor cultori
uicinusest. Secundum uias gentium ne ambulaueritis, et a signis caeli
nolite metuere, quoniam timent ea aspectus eorum. Quoniam legitimum
est gentium timere a signis caeli, id est eligere dies quando proficiscaris,
quando uxor ducatur, quando tela erigatur et quando alia* discindatur,
quoniam legitima eorum uana sunt. Et audi iam de idolis : Lignum est de
silua excisum, opusfabri et conflatio argenti. Rem notam uidetur dicere,
sed nimis surdus est cui dicit. Excitat eum tamquam a somno, ut uideat et
corde quod uidet oculis. Opusfabri et conflatio, argento et auro adornata
suntf in incudibus et clauis firmauerunt ea, et non mouebuntur. Per se
enim non mouebuntur : mobiles corpore portant immobilem. Non portarent immobilem mobiles corpore, si essent immobiles corde. In incudibus
et clauis firmauerunt eat et non mouebuntur. Argentum caelatum. Et
additum est : Non ambulabunt. A Tharsis ueniet aurum Ophaz- pretiosum
aurum et magnum -, et manus artiflcum*, /207/ opus artificum omne,
hyacinthum et purpuram uestient ea*. Sublati tolluntur, quoniam non
ingrediuntur. Nolite timere ea, quoniam non laedent, et bonum non est in
illis. Sic dicetis eis. Quid dicemus eis ? DU qui caelum et terram non
fecerunt, pereant de terra et de sub caelo. Quid est sic dicetis eis ?
Christiani estis, prophetam auditis : sic dicite eis, nolite tacere. DU qui
caelum et terram nonfecerunt, pereant de terra et de sub caelo. Numquid
de caelo, ubi numquam fuerunt ? Aduertant ista praedicta et illi cultores,
aduertant et credant. Pereant isti de sub caelo, illi scribantur in caelo.
Certe sic dicitis eis* ; nolite seduci ab eis qui dicunt : 'Nec colas nec derideas'. Accipe potius, christiane, prophetam ; deum audi potius per
prophetam : Dicetis eis : dii qui caelum et terram nonfecerunt, pereant de
terra et de sub caelo isto. Et tamquam diceret : 'Quem colam, cum illi
233, 235-6. Ier 10, 2 237-8. D'aprs Csaire d'Arles, les personnes superstitieuses choisissaient avec soin le jour de leur dpart en voyage (S. 54, 1 ; 193, 4), et
s'abstenaient le jeudi de travailler la laine (S. 13, 5 ; 52, 2 : mulieres infelices, quae in
honore louis quinta feria nec telam nec fusum facere uellent). 239-40. Ier 10, 3
242-3, 245-6. Ier 10, 3-4 246-54. Ier 10, 9 + 5 + 11 (LXX) 253-4. In ps. 98,
2 : Non dixit : dii qui caelum et terram non fecerunt, pereant de caelo et de terra, quia
numquam fuerunt in caelo. 259-60. Ier 10, 11.
233. iheremias M 238. alia (sc. tela) scripsi dubitanter : aia (id est anima) M
241. post cui add. uidetur Mac 243-4. per se mouebuntur add. M in marg. inf.
247. ofaz M 248. artificum M in marg. (ut uid.) : aurificum ex graeco exspectares Il
opus add. M in marg. Il ante omne interpunxit M 249. iacinctum M Il uestient ea
scripsi ex graeco : uestientes M 257. sic dicitis eis scripsi : dicitis eis si dicitis eis Mac
dicitis eis si MPC

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN

265

270

275

280

285

51

perierint ?', Deusfecit caelum et terram in uirtute sua. Quid uis colere
terram, cum terra et in terra et tu factus ex terra, habes deum fundantem
terram ? Non a te recessit opere, non est alienus et a corde. Ipse fecit
quod calcas, ipse fecit quod suspicis, ipse est in quem credis. Deus fecit
terram in uirtute sua, fundauit orbem terrae in sapientia sua. Forte de
Christo non dixit qui dixit : Deus fecit terram in uirtute sua, fundauit
orbem terrae in sapientia sua ? Paulum apostolum audi : Christum dei
uirtutem et dei sapientiam. Extendit caelum et multitudinem aquarum in
caelo et eduxit nubes ab extremo terrae,fulgura in imbresfecit et eduxit
lumen de thesauris suis. Fatuatus est omnis homo ab scientia suat et
confusus est omnis artifex super sculptilia suat quoniam mendacia confla/207v/-uerunt, non est spiritus in eis. Vana sunt, opera illusa, in tempore
uisitationis suae interibunt. frrtereunt falsi dii, sed tu non remansisti sine
deo uero, si sis Iacob filius minor, cui seruit maior. Pereant dii falsi, tene
tu uerum. Audi enim quid sequatur : Non est huiusmodi portio Iacob. Ista
uana, isti dii falsi peribunt, sed non perit portio Iacob. Portio Iacob :
hereditas Iacob. Hereditas Iacob quam dat deus, an ipse deus ? Audeo
dicere quia ipse deus. Accipio psabnum, euidens sententia est : Domine,
pars hereditatis meae. Non est huiusmodi portio Iacob, quoniam quifinxit
uniuersa, hic est hereditas eius, dominus nomen eius.
11. Audiuimus praedicta, quae futura sint idolis ; audiamus praecepta,
quae facienda sunt idolis. Nemo dicat : 'Peritura <...>'. <Peritura*> certe
dicta sunt simulacra : perdat iUe*. Tu quid frangis ? Sed deus per illos ea
uoluit perdere, quos noluit perire. Et inducet te, inquit, ad amorrhaeum et
ethaeum et pheresaeum et chananaeum et gergezaeum et euaeum et
iebusaeum, et exteram eos. Non adorabis deos illorum neque seruies eis.
Non facies secundum opera ipsorum, sed deponendo depones et

261, 264-7. Ier 10, 12 267-8. I Cor 1, 24 268-73. Ier 10, 12-15
Gn 25, 23 275-6. Ier 10, 16 278-9. Ps 15, 5 279-80. Ier 10, 16.
284-8. Ex 23, 23-24.

274. Cf.

262. post ex terra interpunxit M 271. omnis uix legitur Il artifex : aurifex ex
graeco exspectares
282. sunt : sintfort. legend. Il lacunam indicaui et peritura iteraui 283. dicta add.
M in marg. inf. Il ille scripsi : illa M ut uid. 284-6. amorreum et etheum et phereseum
et cananeum et gergezeum et eueum et iebuseum M

52

290

295

FRANOIS DOLBEAU

confringendo confringes simulacra eorum. Et : Ecce ego eiciam ante


faciem uestram amorrhaeum, chananaeum et ethaeum et pherezaeum et
euaeum et gergezaeum et iebuzaeum. Ne ponas testamentum cum eis
insidentibus terram, in quam introibis ad eos, ne sit tibi offensio in uobis.
Aras eorum deponetis et titulos eorum confringetis et lucos eorum
excidetis. Non enim adorabitis deos alienos. Dominus enim deus zelans
est, nomen eius deus zelator. Audite, fratres, exhorrescitis quia dictum
est : Dominus zelans est. O anima ecclesiae, o illa coniux, times /208/
uirum zelantem : serua castitatem.

288-94. Ex 34, 11-14

295. Ex 34, 14 - In ps. 66, 4 : O anima ecclesiae.

288. et (ecce) add. M in marg. 289. amorreum cananeum M Il et1 add. M supra
Un. 289-90. etheum et ferezeum et eueum et gergezeum et iebuzeum M 295.
coniunx M

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN

53

B. CVM PAGANI ESTGREDERENTVR

Mayence n 61 (Mainz I 9, f. 208-219) ; Possidius X^ 73 : Sermo


habitus et ^oset coni. Wilmart) cum pagani ingrederentur ; Lorsch 7 :
Habitus Boseth cum pagani ingrederentur. On possdait dj, sans le
savoir, trois courts extraits de cette pice, qui constituent la partie
centrale du sermon 97 A {Bibliotheca Casinensis II, 114-115)1. Le
responsable du centon cassinien a respect en gnral la teneur du texte,
mais l'ordre selon lequel il a dispos ses emprunts est invers par rapport
la squence originale. Les phrases remployes dans le sermon 97 A
sont signales ci-dessous entre accolades ({...})2.
Argument,- Avec les yeux de la chair, l'homme est incapable de
s'leverjusqu' la transcendance divine. Ceux qui verront Dieu sont les
curs purifis par la foi. De mme que l'aveugle, s'il veut tre guri,
doit se fier aux paroles de son mdecin et supporter l'pret des coUyres,
celui qui dsire Dieu doit, en se dpouillant de sa superbe, accepter les
remdes du Christ. Il faut croire afin de voir. L'accomplissement visible
des prophties rduit sans cesse le champ de la foi. Il est donc urgent
pour l'incroyant de suivre les prescriptions du Christ et de boire sa
coupe d'humilit.
Circonstances, - Ce nouveau sermon offre un intrt exceptionnel, car
Augustin l'a prch face une assemble o se ctoyaient paens et
chrtiens. Le verbe ingredi, qui figure dans le titre, doit tre entendu
au sens matriel : les paens sont l'intrieur de la basilique, ils ont
entendu chanter le psaume 21, 5 ( 4), et ce sont eux qu'Augustin cherche
en priorit initier au mystre d'un Dieu qui habite une lumire
inaccessible3. Ceux qui hsitent encore croire sont pris en finale de
quitter les lieux, afin de permettre le droulement normal de la synaxe

1. Republi de faon critique par G. MoRiN, dans Miscellanea Agostiniana, t. 1,


Romae, 1930, p. 416-418 (= PLS 2, col. 533-535).
2. Les trois extraits ( 18, 20 et 21) correspondent dans l'dition Morin aux pages
417, 8-11 ; 416, 27^17, 7 ; 416, 12-27.
3. Sur les chelons gravir avant de contempler le mystre, voir les paragraphes 8-10.
La premire partie de Mayence 61 est joindre au dossier finement comment par S.
POQUE, L'expression de Vanabaseplotinienne dans laprdication de saintAugustin et ses
sources,dmsRecherchesAugustiniennes, 10, 1975,p. 187-215.

FRANOIS DOLBEAU
54
4
(fin du 27) . Les derniers mots du texte ( 28) sont interprter
comme un Post tractatum, isol de ce qui prcde par la note suivante
du stnographe : Et postquam pagani egressi sunt5. Augustin y
demande aux chrtiens de favoriser, par la puret de leurs murs, la
conversion de ceux qui ne croient pas encore.
Selon le catalogue de Lorsch, ce sermon aurait t prononc dans un
lieu appel Boseth, qui n'est pas encore localis avec certitude6. Augustin
y sjourna au moins deux jours, car il avait dj prch la veiUe devant le
mme auditoire ( 28).
Une ciuitas, portant le nom de Boseh Amphoraria, est mentionne dans la Passion du
martyr numide, Mammarius (BHL 5205). La prsence de l'adjectif laisse penser qu'il
existait au moins une seconde Boseth. Les Actes de la Confrence de 411 confirment
cette hypothse, dans la mesure o trois vques y sont qualifis de Boseanus : d'une
part Hilarus, un donatiste converti qui est sans adversaire ; d'autre part le catholique
Palatinus et son comptiteur Felix7. Mesnage a suppos jadis que le sige d'Hilarus
devait tre en Numidle et se confondre avec Boseth Amphoraria, tant donn que le
Donatiste qui intervint son sujet fut Petilianus de Cirta8. Pour des raisons
toponymiques, il propose de situer l'autre Boseth en Proconsulaire, sur la route menant
de Musti Assuras9.
O Augustin a-t-il exactement prch ? Dans les discussions ultrieures, il conviendra,
mon avis, de tenir compte de YIndiculwn de Possidius et du catalogue de Lorsch. Dans
ces deux documents, le sermon de Boseth en prcde un autre qui fut prch Tignica (=
Mayence 54). Or l'emplacement de Tignica ne fait aucun doute. Cette localit, qualifie

4. Faut-il en dduire que les paens branls par le sermon taient autoriss rester, au
mme titre que les catchumnes ? tant donn qu'en principe le renvoi de ces derniers
suivait immdiatement l'homlie, je comprends mal comment se sont drouls exactement
les faits. On savait dj qu'Augustin avait correspondu avec de nombreux incroyants et
qu' Calama, en 408, il avait mme reu une dlgation paenne (cf. Epist. 91, 10). Ce
qui me semble ici capital est la prsence de paens dans une assemble de prire,
l'intrieur d'une basilique. Ce phnomne s'explique-t-il par la curiosit de gens cultivs
l'gard d'un orateur clbre, ou plutt par les pressions qu'aurait exerces un notable
vis--vis de paysans travaiUant sur ses terres ?
5. Deux autres Post tractatum ont t transmis par Mainz 19, aux feuiUets 71-72 (De
sepultura cahecuminorum = Mayence 15 [indit] ; Lorsch 9b) et 119v-120 (= Morin
Guelf. 25). La rubrique du f. 119v est Exhortatio sancti Augustini post sermonem.
6. Cf. O. PERLER et J.-L. MAffiR, Les voyages de saint Augustin, Paris, 1969, p. 407408.
7. Gesta conlationis 1120,29 ; 126, 99-101 ; 202, 26-27. J'adopte ici le texte corrig
par S. LANCEL, Gesta conlationis Cathaginiensis anno 411, Turnholti, 1974 (CCSL 149
A) : le ms. unique distingue en fait Bofet. et Boset.
8. J. MESNAGE, L'Afrique chrtienne, Paris, 1912, p. 184-185.
9. D'o la localisation traditionnelle du sige piscopal de Boseth, par exemple chez F.
VANDERMEER et Chr. MOHRMANN, Atlas de l'Antiquit chrtienne, Paris-BruxeUes, 1960,
carte 22.

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN

55

de plebs lors de la Confrence de 411, tait situe sur la route de Carthage Thagaste,
entre Membressa et Musti et se confond avec Tactuelle An Tounga10.
Les noms de Boseth et de Tignica nefigurentni chez Possidius ni dans le sermonnaire
de Mayence : ils se lisent uniquement dans le catalogue de Lorsch (sous les numros 7 et
8). Ils y sont d'ailleurs associs celui de Chusa (n0 18), qui n'a pas t non plus localis
l'poque moderne11. Parmi les sermons indits, il est patent que plusieurs ont t
prononcs en dehors d'Hippone par exemple Lorsch 9b = Mayence 15). On peut donc
formuler l'hypothse que la collection de Mayence-Lorsch a recueilli quelques lments
d'une tourne de prdication dans les campagnes de Proconsulaire intrieure, durant
laquelle Augustin s'est attach convertir les paens et rallier les Donatistes.

En quelle anne le sermon Mayence 61 a-t-il t prononc ? C'est la


conversion des paens qui est l'ordre du jour : une telle proccupation
suggre aussitt la dcennie 399-409, qui vit la rdaction du De consensu
euangelistarum, du De diuinatione daemonum et des Quaestiones sex
contra paganos (= Epist. 102). La loi de janvier 399 doit dj remonter
quelques annes, car peu nombreux sont les paens qui rsistent encore,
selon Augustin, aux tentatives de conversion : Iam pauci foris remanserunt et adhuc disputant ( 25).
Un argument interne amne dgager un terminus post quem plus
prcis. Parmi les signes des temps, qui manifestent l'accomplissement
progressif des anciennes prophties, Augustin fait tat d'une visite
impriale Rome : Veniunt modo reges Romam ( 25)... Veniunt, ut
dicere coeperam, reges Romam ( 26). Le choix du prsent et l'emploi
de l'adverbe modo sont ambigus : correspondent-ils une constatation de
porte gnrale ou l'vocation d'un fait d'actualit ? Les dtails founis
par Augustin prouvent qu'il s'agit en ralit d'un vnement encore frais
dans les mmoires : l'empereur, ngligeant de visiter le Mausole
d'Hadrien, aurait dpos son diadme : posito diademate ( 26), devant
la tombe de saint Pierre.
De quelle visite impriale peut-il s'agir ? Depuis 389, la famille
impriale ne rsidait plus sur le Palatin. C'est pourquoi l'entre
triomphale d'Honorius Rome, le 1 e r janvier 404, soigneusement
orchestre par Stilicon, eut un retentissement extraordinaire12. Cet
aduentus, qui marquait le dbut du sixime consulat d'Honorius et ftait
les victoires de Stilicon sur les Goths, fut clbr par un Pangyrique de
10. Gesta conlationis I133 ; MESNAGE, p. 162-163 ; PERLER-MAIER, p. 410-411.
11. PERLER-MAIER, p. 409.
12. Cf. (entre beaucoup de rfrences possibles) . DEMOUGEOT, De l'unit la
division de l'Empire Romain 395-410, Paris, 1951, p. 283 seq. ; A. CAMERON, Claudian.
Poetry and Propaganda at the Court of Honorius, Oxford, 1970, p. 382-389 ; M.
McCORMICK, Eternal victory. Triumphal rulership in late antiquity, Byzantium and the
early medieval West, Cambridge-Paris, 1986, p. 51, 84-90 et 118. Le pome de Claudien
est actuellement considr comme notre unique source sur la crmonie du ler janvier
404.

56

FRANOIS DOLBEAU

Claudien et commmor par le dernier arc tre difi sur le territoire


de la Rome antique. Il y eut ensuite d'autres sjours impriaux Rome,
notamment en 407-408, mais seul Yaduentus de 404, survenant aprs une
trs longue absence, tait susceptible de frapper les imaginations au point
d'tre interprt par Augustin comme un signe des temps. Le sermon
Mayence 61 doit donc tre dat de quelques semaines, ou de quelques
mois au plus, aprs le lerjanvier 404.
Par la suite, Augustin voquera souvent cet abaissement de Yimperator devant le
piscator, mais sans employer l'adverbe modo, et en substituant au Mausole d'Hadrien
un banal templwn imperatoris. C'est le cas par exemple dans Mayence 55 (= s. 341
augment), o l'aiusion reste tout de mme situe dans une chronologie : Temporibus
enim nostris, uenit imperator in urbem Romam. Ibi est templum imperatoris, ibi est
sepulcrum piscatoris. Itaque ille ad deprecandam a domino salutem imperator pius atque
christianus non perrexit ad templum imperatoris superbum, sed ad sepulcrum piscatoris
(Mainz 19, f. 174v). La dposition du diadme est encore voque dans YEnarr. in Ps.
65, 4, qui possde aussi d'autres motifs en commun avec Mayence 61 : Melius est ut
Romam cum uenerit imperator, deposito diademate, ploret ad memoriam piscatoris, quam
ut piscator ploret ad memoriam imperatoris. Les autres reprises du thme (Enarr. in Ps.
86, 8 et 140, 21 ; Serm. 335 C et 381) sont moins dtailles, mais pourraient aussi tre
exploites des fins chronologiques13.
La datation propose ici de Mayence 61 devra tre vrifie. EUe invite naturellement
se poser la question : connaissait-on dj un voyage d'Augustin dans les campagnes de
Proconsulaire au cours de l'anne 404 ? La rponse est positive, cause des faits
suivants. Le Contra Cresconium fut rdig entre fvrier 405 et le dbut de 406 ; or
Augustin y rapporte qu'il s'est rendu peu auparavant Membressa, Abitinae, Musti et
Assuras, o il effectuait une enqute sur des conflits survenus, au sein mme de l'gUse
Donatiste, entre Primianistes et Maximianistes14. O. Perler et J.-L. Maier ont dat ce
dplacement de l't 404, en supposant qu'Augustin l'avait effectu au retour du Concile
carthaginois de juin 404 15 . Il se trouve que la bourgade de Tignica est situe entre
Abitinae et Musti, peu prs mi-chemin entre ces deux viUes. Quant au heu-dit Boseth,
13. J'estime que Ps. Auc, s. App. 205, fait aussi cho la visite de 404.
14. PERLER-MAiER, p. 252-254. Les vques Salvius de Membressa, Felicianus de
Musti et Praetextatus d'Assuras comptaient parmi les principaux tenants du parti
Maximianiste : cf. A. DE VEER, L'exploitation du schisme maximianistepar saintAugustin
dans sa lutte contre le donatisme, dans Recherches Augustiniennes, t. 3, 1965, p. 219237. Le recours direct aux archives de Musti est confirm par une aUusion de la lettre 76,
crite au plus tt en 403. Notons qu'on ne peut la fois maintenir cette lettre en 403,
comme le font PERLER-MAlER, et dater l'enqute d'Augustin de l't 404.
15. Le choix de la saison repose en fait sur deux postulats : Augustin passe habituellement le temps pascal Hippone ; il rpugne voyager en hiver. Le second de ces
postulats est fragile, puisqu'A.-M. La Bonnardire date certaines Enarrationes in
psalmos, prches Carthage, de dcembre 409 (cf. Recherches Augustiniennes, t. 11,
1976, p. 52-90) ; l'un des nouveaux sermons (De oboedientia = Mayence 5 = Lorsch 20)
prouve d'autre part, sans discussion possible, la prsence d'Augustin Carthage les 22 et
23 janvier d'une anne antrieure 411 (le primat de Numidie est toujours Xanthippe). Si
Augustin est rentr directement de Carthage aprs le concile de juin 404, on comprendrait
mal qu'il soit retourn en Proconsulaire ds l'automne. Mais rien n'empche, mon sens,
de situer la mission d'enqute dans les mois prcdant les ftes de Pques (fin de l'hiver
et dbut du printemps 404).

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN

57

si Ton accepte la localisation jadis suggre par Mesnage, il est aussi mi-route entre
Musti et Assuras. ne semble pas qu'Augustin ait eu occasion de se rendre nouveau
dans cette zone, avant l't 407, lorsqu'il dut se rendre de Carthage Thubursicu Numidarum16.

A l'exception de quelques bizarreries, signales par des astrisques, et


d'une courte lacune, qui sera peut-tre comble aprs recours une
lampe ultra-violets ( 17), le texte d'Augustin parat s'tre transmis de
faon correcte. Des nombreux copistes qui se sont rparti la tche de
transcrire Mainz I 9, le scribe des sermons 60 et 61 se rvle l'un des
plus soigneux, et certaines de ses erreurs ont en outre t corriges aprs
relecture. Mais il subsiste, au chapitre 12, un lapsus d'Augustin lui-mme,
qui cite la suite deux versets du mme psaume 26, en introduisant le
second par la formule : in alio psahno.

16. Cf. PERLER-MAIER, p. 263-266.

58

FRANOIS DOLBEAU
Sermo sancti Augustini cum pagani ingrederentur.

10

15

20

25

1. Exhortari nos et consolari sermo dei non cessat promissis fidelibus


et salubribus minis. Nam neque non amare neque non timere nobis
expedit. Vt autem amandus est promissor deus, ita timendus est comminator. In neutro fallit audientem, in neutro decipit credentem. Nemo in
animo suo dicat : 'Vera promittit, sed falsa minatur'. Vtrumque uerum
est. Ama et time. Sine ulla dubitatione uenturus est qui iam uenit. Venit
autem ut te doceret patientiam, uenturus est ut coronet patientiam.
Coronabit profecto cum uenerit, quod docuit cum uenisset. Et quod
minatus est cum uenisset, cum uenerit irrogabit. Sunt autem duo haec :
promissio dei, uita aeterna ; comminatio dei, poena aeterna. Si nondum
nosti amare quod pollicetur, timere incipe quod minatur. Ita enim et
scriptum est : Initium sapientiae timor domini. Iohannes autem apostolus
dicit : Timor non est in caritate, sedperfecta caritasforas mittit timorem.
Cum ergo audiuimus : Initium sapientiae timor domini, incipiamus
timere. Sed quia timor tormentum cordis habet, non diu eris in tormento,
si in te creuerit et perfecta fuerit caritas. Nec in te tamen inchoari potest,
nisi timore ad eam seminandam cor praebueris. Caritas autem nata in
quantum crescit, in tantum timor minuitur. Et si illa crescente minuitur,
iUa consummata consumitur.
2. Quod enim promittit deus, dilectissimi, excedit non solum uerba
nostra, sed etiam cogitationes omnium hominum. Nam ita etiam commendatur : Quod oculus non uidit nec auris audiuit nec in cor hominis
ascendit, quae praeparauit deus diligentibus se. Si color aliquis esset uelut
lucis quam cor-/208v/-porei oculi nouerunt, non diceretur : Nec oculus
uidit ; si aliquis dulcis sonus esset quali solent humanae aures delectari,

13. Ps 110, 10 (Sir 1, 16)


23-30. I Cor 2, 9.

14.1 Io 4, 18

15. Ps 110, 10 (Sir 1, 16).

M = Mainz, Stadtbibliothek 19, XVe s.


M<20 MPC = M ante, post correctionem
Tradition indirecte (S. 97 A) :
Cas = Monte Cassino, Archivio della Badia 102, XF s.
Mor = d. G. MoRm, dans Miscellanea Agostiniana, t. 1,1930, p. 416-418
22-3. commendatur M : commendat MPcfort. recte

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN

30

35

40

45

50

55

59

uelut organorum et quorumque musicorum, non diceretur : Nec auris


audiuit. Et quia homines animis bona uoluere non possunt, nisi quae
corporeis sensibus percepenint, additum est : Nec in cor hominis
ascendit. Non enim, homo, cogitare bonum potes, nisi quale uidere uel
audire uel tali aliquo sensu contingere consuesti. Quidquid non intrauit
per sensum corporis tui, non potest et cogitari animo tuo.
3. Itaque cum dictum nobis fuerit in paradisum nos futuros, cogitamus
aliquem hortum amoenum. Et si ampliorem cogitamus quam uidere
consueuimus, hoc ipsum tamen rerum genus augemus. Si solemus uerbi
gratia uidere arbores paruas, cogitamus eas magnas ; et si solemus talia
uel talia poma uel fructus, cogitamus ampliora. Si solemus uidere
aliquanti spatii prata, sine fine immensa animo uoluimus : eadem tamen
augemus cogitando quae oculis nouimus. Rursus cum audimus : Deus
habitat lucem inaccessibilem, ex ista luce quam corporeis oculis nouimus
iUam metimur et amplificamus in immensum modum, tamen hoc augendo
quod nouimus, cum sit illa lux longe alterius generis : lux est enim illa
non oculorum, sed mentium. Et sicut oculus carnis mundandus est ut
corpoream istam lucem, quae uel e caelo desuper fulget et de nocturnis
luminibus micat, possit sustinere, et si fuerint oculi saucii et aliquo
humore interno uel extrinsecus irruente aliqua re perturbati, lucem ipsam
qua uegetari consueuerant poenalem habebunt et ea cruciabuntur qua
gaudere consuerunt, sic et ad illam lucem inteUegibilem atque immortalem, non oculus /209/ carnis, sed oculus cordis mundandus est. Nam sicut
carnis oculum perturbat pituita, quae lippitudinem facit, ita illum
perturbat iniquitas. Habet etiam ipse imbecillitatem suam, habet immunditiam suam, non de puluere, sed de peccato uenientem. Sicut ergo iste
corporis oculus ad uidendam lucem suam corporalem mundandus est, sic
et ille interior oculus mundandus est ad uidendam iUam lucem quam nec
oculus uidit nec auris audiuit nec in cor hominis ascendit.
4. Quare in cor hominis non ascendit ? Nam corde conspicitur, cum
conspicitur. Sed quare in cor hominis non ascendit ? Quia hominis. Quid
33. Cf. Lc 23, 43 40. Cf. I Tim 6, 16 - S. Mayence 54 (f. 165 = Lorsch 8) : Lux
quaedam est, nec taHs qualem uidemus oculis, nec si hanc qualem uidemus oculis augeas,
dilatans eam per phantasiam cogitationum tuarum. 43. Dveloppement analogue dans
le S. 88, 5-6. 54-5. I Cor 2, 9.
56-8. I Cor 2, 9.
27. nec add. M in marg. 29. perceperunt MPC : preceperunt Mac Il cor add. M in
marg.
38. immensa : in mensa M 39. post nouimus add. illa Mac 48. intelligibilem M
(hic etpassim) 53. suam : an istam ?

60

60

65

70

75

80

85

FRANOIS DOLBEAU

quia hominis ? Qui scripturas nouerunt, inteUegunt et quod dicturus sum


cogitatione praeueniunt. Homines aliquando certa quadam significatione
scriptura nostra eos appeUat, qui adhuc carnaliter sapiunt. Homines enim
sunt, id est Adam sunt. Nostis autem quod Adam peccauit, et inde originem concupiscentiae carnalis trahit quisquis mortaliter nascitur. Gerit
secum ergo uubius oculi, et quamdiu homo est, quamdiu inest illud quod
laesum est et primo peccato turbatum. Vnde clamat quidam in psabnis et
dicit suspirans et gemens ad deum : Et lumen oculorum meorum non est
mecum. Quamdiu ergo homo sic est carnaliter sentiens, non potest
cogitare nec mente capere illam lucem, et propterea dicitur : Quod oculus
non uidit nec auris audiuit nec in cor hominis ascendit. Quid est hominis ?
Carnaliter sentientis. Quid est hominis ? Adhuc Adam gestantis. Vnde
quos* homines erant, quid eos facere uolebat, quibus opprobrium erat
quod homines erant ? Ait enim illis : Cum enim dicit unusquisque
uestrum : ego sum Pauli, ego autem Apollo, ego autem Cephae.
Diuiserant enim sibi ministros dei et partes sibi fecerant de ecclesia
Christi, incipiente malo schismatum, quae postea errore hominum /209v/
confirmata sunt. Haec dicebant carnaliter sentientes et non in deo
ponentes spem suam, sed in homine, non corde cantantes quod paulo ante
cantauimus : In te speraueruntpatres nostri.
5. Hos ergo obiurgans apostolus ait talia dicentes* : Nonne homines
estis et secundum hominem ambulatis ? Rursus in psahno dicitur in
persona dei loquentis : Ego dixi : dii estis etfilii excelsi omnes. Vos
autem sicut homines moriemini et sicut unus de principibus cadetis. Sicut
nostis, antiquum unum ex principibus dicit diabolum. Nam cum esset
angelus, superbia lapsus factus est diabolus. Qui ergo tunc lapsus inuidit
stanti, ipse et nunc inuidet redeunti. Homines propterea mortales facti
sunt, ut maiore afflictione poenae erudirentur ad humilitatem, et flagellati

60. Cf. Rm 8, 5 65-6. Ps 37, 11 67-9. I Cor 2, 9 71-2. I Cor 1, 12 (3, 4)


75-6. Cf. Ps 77, 7 ; Ier 17, 5 77. Ps 21, 5.
78-9. I Cor 3, 3 80-1. Ps 81, 6-7 83-4. In ps. 58, 2, 5 : Sola superbia lapsus
est... Lapsus etiam inuidit stanti.

58. intelligunt M (hic et passim) 63. post secum interpunxit M 66. mecum
Madec ex graeco : meum M 70. quos : lege (eos) qui Il erant iterauit Mac 72.
appollo M 76. homine scripsi : -nes M
78. talia dicentes apostolus Siitfort. legend.

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN

90

95

100

105

110

115

61

quodammodo mortalitate sua et cogitantes quia diutius hic uiuere non


possunt et, si diutius uiuerent, semper tamen non uiuerent et aliquando
esset uita ista finienda, humiliarent se deo et conarentur capere futuram,
praesente fugiente. Non enim teneri potest quod fugit uel labitur. Aut
quisquam nostrum modo, cum uel nos stamus et loquimur uel uos statis et
auditis, tenere potest aetates suas, ne uel pueri crescant uel iuuenes
senescant. Videtis quia ex quo loquimur tempus est. Et si ex quo
loquimur tempus est, et longitudine temporis fit ut uergamus in senium,
iam hoc ipso tempore quo locuti sumus aliquantum senuimus. Istae autem
mutationes nostrae ratione comprehenduntur, oculis autem uideri non
possunt. Quia nec capilli tui uidentur cum crescunt, et tamen nisi
perpetuo crescerent, non post paucos dies tonsorem quaereres : non enim
sub una nocte crescit quod crastino tonsor detracturus est. Sicut autem
capilli et modo crescunt, sed uideri non possunt, sic et aetas /210/ ipsa et
modo senescit, sed capi oculis non potest.
6. Amant ergo homines uitam praesentem, quam non possunt tenere
fugientem, et illis auctis et illis deficientibus labitur. Quanto ergo melius
tenent aliquid firmum, quo ista finita uenturi sint. Huc accedit quia cum
sit, uita hominis parua, etiam incerta est. Nam si omni homini senectus
ipsa certa esset, debuit cogitare quod parua sit uita, etiam si liceret
omnibus usque ad eius metas perduci. Quid enim longum est quod finitur ? Huc ergo accedit quia mortalitati comes est mors, et quae tecum
quodammodo graditur in uia, quando te occupet, utique ignoras. Cum
ergo et uita ipsa parua, et mors omni aetati incerta sit, deberent homines
ita cogitantes humiliari deo, supplicare creatori, confiteri, gemere in
peccatis, adlegare medico aegritudinem, ut sanarentur intrinsecus et
oculum illum mutarent*, unde lux illa uideri potest, quae tamdiu non
uidetur, quamdiu oculus interior hominis adhuc est hominis. Euigilent
ergo cum audiunt a deo : Ego dixi : dii estis etfilii excelsi omnes. Quid
est ego dixi ? Ego ad hoc uoco, ego facere uolo. Audi euangelium : Dedit
eis potestatem filios dei fieri. Cum ergo ego dicam : dii estis et filii

92. In ps. 38, 12 : Ex quo loqui coepimus usque ad hoc momentum, sentis quia
senuimus. Neque enim cernis et incrementa capillorum tuorum ; et nunc cum stas, cum
hic es, cum agis aliquid, cum loqueris, in te crescunt capilli tui : neque enim repente
creuerunt, ut tonsorem quaereres.
106. In ps. 101, 2, 9 : Exiguum est omne quod finitur. 114-5. Ps 81, 6 1156. Io 1, 12 116-9. Ps 81, 6-7.

102. auctis Petitmengin : actis M 105. quod : an quam ?


mundarent ? 116. ego add. M in marg.

112. mutarent : an

62

120

125

130

135

140

145

FRANOIS DOLBEAU

altissimi omnes, uos autem sicut homines moriemini, et non uobis prodest
uel ipsa mortalitas ad corrigendos uos, sed quasi immortales sitis, ita
caditis ut unus ex principibus, id est ita superbitis quemadmodum
superbire ausus est angelus. Sed si angelum deiecit superbia, quid de
homine factura est ? Eritis ergo dii. Et si non colueritis falsos deos, uos
eritis dii. Et quomodo uos eritis ? Illo faciente qui fecit et homines. Qui
enim nos fecit homines, facere uult deos, non qui pro illo colamur, sed in
quibus ipse colatur.
7. Est /210v/ ergo, ut dicere coeperam, dilectissimi, oculus interior
quem sauciunt perturbantque peccata, camales concupiscentiae et terrena
desideria, ita ut ipse homo peccans audierit : Terra es et in terram ibis. Si
ergo superbus iniquus audire meruit : Terra es et in terram ibis,cur non
humilis pius audiat : 'Caelum es et in caelum ibis' ? Humilitate quippe
atque pietate fit sedes dei. lam cum factus fuerit sedes dei, nonne caelum
est ? Dictum est in scripturis : Caelum mihi sedes est, terra autem scabellum pedum meorum. Si ergo caelum sedes est dei, esto caelum ut portes
deum. Cum portare coeperis deum, caelum eris. Vt autem plene eum
portes, ipse te mundabit, cum coeperit habitare, donec perducat oculum
illum cordis ad tantam munditiam ut possit uidere faciem eius, in quem
non uisum credidit. Crede ergo antequam uideas, ut per fidem mundato
corde etiam uidere quod credidisti merearis. Promittitur enim tibi lux,
quam nec oculus uidit, quia non est color, nec auris audiuit, quia non est
sonus, nec in cor hominis ascendit, quia homo qui proprie dicitur homo,
carnalis, infirmus, animalis, cogitare non potest nisi quae corporis
sensibus hauserit. Non est talis illa lux. Nihil sibi anima, quasi in
phantasia, formare audeat de deo : quem uult inuenire, prius discat non
inuenire.
8. Quid est quod dixi : prius discat non inuenire ? Vt cum forte cogitat
de deo et coeperit ei occurrere quod uidit, occurrit pulchritudo terrae,
respuat ab animo suo ; occurrit species aquarum, occurrit tranquillitas
serenitatis aereae, respuat et hanc cogitatione sua ; dicat sibi : 'Non est
hoc deus meus, opus est dei mei'. Non est hoc, inquam, deus meus, opus
121. Cf. Gn 3, 5.
127-8. Gn 3, 19 131-2. Is 66, 1 132-3. S. 53, 14 : Ipsi deum portant, et
caelum sunt, quia sedes dei sunt ; Inps. 121, 9 : Sic iustificati facti sunt caelum.
Portauerunt deum. 138-9. I Cor 2, 9.
144. Lente ascension vers le mystre du Dieu ineffable : cf. S. 52, 16-17 ; Denis 2, 3
(= 223 A) ; In Ioh. 20, 11-13 ; In ps. 41, 7-8, et le bel article de S. Poque, cit en
introduction.
147. aree Mac

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN


150

155

160

165

170

175

180

63

est dei /211/ mei : quod factum est, cogitas. O anime meus, illum quaere
qui fecit. Cum autem cogitatio tua et ad caelestia corpora uenerit, non te
illiciat lux caelestis, nec ipsa quae summa est. Summa enim lux caelestis
in sole est. Caelestium corporum primatus fulgoris in sole inuenitur, qui
diei sufficit. Nec tale aliquid cogites deum tuum, nec ipsum fulgorem
augeas in maius et euageris tibi per spatia phantasmatis tui, neque hoc
deus est quod in animo tuo ita figuratur quale oculis corporis solet
splendere. Non est hoc deus.
9. Veni ad ipsam animam, quia et ipsa non uidetur. Non uidetur anima,
et magna uis est naturae incorporeae. Non enim corpus est anima,
inuisibile quiddam est, et magnum quiddam est :uideri non potest, sed ex
operibus mirare quod non uides. Quid te delectat in rebus humanis ?
Circumspice ordinem rerum, pulchritudinem cultorum agrorum, exstirpatarum siluarum, insitorum* fructuosorum, quaeque in agris uidemus et
amamus, ordinem ipsum reipublicae, moles aedificiorum, uarietates
artium, copiam linguarum, profunditatem memoriae, eloquentiae ubertatem. Haec omnia animae opera sunt. Quanta uides opera animae, et ipsam
non uides ! Cum ergo talis quaedam natura* occurrere coeperit, numquid
iam deus tuus quem quaerebas ? Non uidetur, iam incorporeum aliquid
est, aliquid spiritale est, aliquid magnum est, quod uegetat etiam membra
mortalia, quod fluentes quodammodo putredines corporis restringit et
tenet. Sed hoc potest et anima pecoris. Magnum quidem aliquid est etiam
anima pecoris, inuisibile quiddam est et hoc. Sed transcende ad animam
hominis : intuere ubi factus est homo ad imaginem dei. Ad imaginem
quippe dei non in corpore fac-/211v/-tus est, sed in mente, in ea re qua
moderatur quis his omnibus, in ea re qua excedit beluas. Nam quam
multae beluae nos et firmitate corporis et acrimonia sensuum carnalium
superant ! Et uelocitate et omnibus muneribus corporalibus multis a
beluis superamur. Vnde meliores beluis sumus, nisi quia intellegimus, nisi
quia rationem habemus qua possumus et feram domare ? A fera uero
domari non possumus. Sicut autem idoneus est homo ad domandam
bestiam, sic ad domandum hominem non est idoneus nisi deus. Cum ergo
tale aliquid occurrerit, ut mentem humanam uel a corporeis nexibus
169. In Ioh. 8, 2 : Corruptibilis est enim omnis caro, in putredines defluit, nisi
quodam condimento animae teneatur.
180. S. 55, 2 : Ergo deus quaeratur, ut
dometur homo.

154. et (euageris) add. M in marg.


160. dilectat M fort, recte 162. insitorum scripsi dubitanter (litterae insi- uix
leguntur) 164. liguarum M 166. locus suspectus Il nuquid M 174. hiis M

FRANOIS DOLBEAU

64

185

190

195

200

205

210

215

liberm cogtes, nihil tale audeas suspicari deum. lam quidem uideris in
proximo, sed longo interuallo. fri proximo ita ut superius aliquid nihil sit
quod propinquet deo, sed tamen inter mentem tuam et deum qui creauit
mentem tuam plurimum interest. Non aliqua natura uel locus interiacet,
sed dissimilitudine longe est, quandoquidem ista facta est, ille fecit, nec
ullo modo quod factum est potest comparari factori. hnago tamen dei tui
aliquantum est in mente tua.
10. Transcende, si potes, et mentem tuam, si tamen cognitione peruenisti ad mentem tuam. htfuemini, fratres, quod dicam. Forte enim et cum
de tua mente cogitas, aliquid corporeum cogitas consuetudine sensuum
carnalium, ut uideatur tibi mens tua aut aer esse aut ignis esse aut lux ista
quam cernis. Aliquid tale cogitas, cum mentem tuam cogitas. NoIi tale
aliquid cogitare. Statim ut tibi occurrerit quod intellegis, 'quid est quod
intellego ?\ dic tibi. Vtique enim nisi lux quaedam ibi esset, non intellegeres. Ita enim quandam /212/ lucem cernis interius, ut quandam lucem
cernis exterius. Est enim lumen corporis tui oculus tuus. Sed absente
lumine, quid prodest patens oculus tuus ? Habes quidem integra lumina,
sed alio lumine adiuuaris ut uideas. Ita etiam cum intellegis, <habes*>
nescio quid tale, quod potest luce frui interna, quae non est hoc quod
oculis uides. Tale aliquid mentem tuam cogita, si potes ; si autem non
potes, quid est ille supra mentem tuam qui terret mentem tuam, qui
hortatur mentem tuam, qui format mentem tuam ? Quid est ille supra
mentem digne cogitare non potes : illum unde potes, quem pura mente
uisurus es ? Ergo si et hoc non potes, et non terra, non caelum, non aer,
non lux ista siderea, non ipsius animae rationalis tam mirabilis uis atque
natura potest recte dici deus tuus, sed ubique debes dicere : 'Non est iste
deus meus'.
11. Non potes ergo scire quid sit, nisi didiceris ante quid non sit. Ergo
prius cogita quid non sit, ut inuenias quid sit. Hoc est quod paulo ante
dixi : ignorare disce deum, ut inuenire merearis. Discis enim eum
ignorare meliori ignorantia, quam falsa scientia. Melior est enim ignorantia non errans, quam scientia quae uocatur et non est. Dixeris enim
mihi : 'Scio deum'. Quaero quid sit deus. hicipis explicare uelle, et primo
eo ipso nescis quo putas te explicare quod non potes cogitare. Dicturus
197.Cf.Mt6,22(Lc 11,34).
182. suspicari scripsi : -care M ut uid. 186. facta add. M in marg.
190. et fratres Mac 197. tui add. M in marg. 199. habes addidi dubitanter
200. quod2 add. M in marg. 204. illum scripsi : illud M 205. et2 superfluum
uidetur
215. nescis add. M in marg.

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN

220

225

230

235

240

245

65

ergo mihi es cogitationes tuas, eas dicturus es quae ascenderunt in cor


tuum. Sed uide quia homo es, et in cor hominis ascendit quod mihi
dicturus es. IHe autem qui seipsum promittit ad fruendum dilectoribus
suis, non utique promittit quod oculus uidit nec quod auris audiuit nec
quod in cor hominis ascendit. Quomodo autem diligunt quem /212v/ non
uident, nisi quia credunt antequam uident ? Dilectoribus ergo suis quid
promittit ? Quod oculus non uidit nec auris audiuit. Forte cogitari
potest ? Ne te fallas : nec in cor hominis ascendit.
12. Quid igitur ? Quomodo te paras ? Dic. 'Volo uidere deum meum'.
Illi dic : 'Videre uolo', illi dic qui ait : Petite et accipietis, pulsate et
aperietur uobis. Pulsa ante ostium positus, pulsa uehementer. Qui claudit,
non expellit : exercere uult pulsatorem. Pulsa ergo, pulsa, non corporea
manu, sed cordis affectu. Dic domino deo tuo quod in psalmis cantas :
Tibi dixit cor meum : quaesiui uultum tuum, uultum tuum requiram. Dic
etiam quod in alio psalmo dicitur : Vnam petii a domino, hanc requiram,
ut inhabitem in domo domini per omnes dies uitae meae, ut contempler
delectationem domini. Desidera contemplari et dic ei : 'Videre te uolo'.
Sed unde uidebo ? Si oculis carneis, ergo lux corporea es. Modo mihi iam
renuntiat cor meum, quia non es tu, deus meus, corporea lux. Quid ergo
es ? Transcendi omnia ista, ad mentem meam iam perueni, nec ipsa deus
meus est. Et tamen natura mentis transcendit omnia corporea siue
terrestria siue caelestia, sed nondum est deus meus. Mens enim mea
mutabilis est : deus autem meus incommutabilis est. Aliquid incommutabile quaero, cum deum meum quaero. Mentem autem unde mutabilem
agnosco ? Modo meminit, modo obliuiscitur, modo sapit, modo desipit,
modo uult, modo non uult, modo irascitur, modo tranquillatur. Aliquid
incommutabile quaero, cum deum meum quaero. Sic mihi locutus est in
scripturis deus meus, ut possim utcumque cogitare quod credam, /213/
nondum habere quod uideam. Aliquid quaero quod incommutabile
semper manet.
217-23. I Cor 2, 9.
225-6. Mt 7, 7 0 ^ 11, 9) 229. Ps 26, 8 230-2. Ps 26, 4 238. S. Mayence
54 (f. 166) : Deus enim incommutabilis est. Mens autem nostra quia creata est, quia
facta est, non est hoc quod deus : mutabilis est. Videmus et nunc mutationes ipsas. Sapit,
desipit ; meminit, obliuiscitur ; uult, non uult ; delectatur, contristatur. Istae mutabilltates
non cadunt in deum ; In Ioh. 20, 12 : Ipse animus mutabilis est... Modo nouit, modo
non nouit ; modo obliuiscitur, modo recordatur ; modo uult, modo non uult ; modo
peccat, modo iustus est ; Inps. 41, 7 : Non est talis ipse animus : deficit, proficit ;
nouit, ignorat ; meminit, obliuiscitur ; modo illud uult, modo illud non uult. Ista
mutabilitas non cadit in deum ; cf. S. 241, 2 et Denis 2, 3.
223. te uix legitur
226. hostium M

66

250

255

260

265

270

FRANOIS DOLBEAU

13. Sed unde uidebo ? Respondebit tibi euangelium : Beati mundicordes


quia ipsi deum uidebunt. Si ergo beati mundicordes quia ipsi deum
uidebunt, immunda autem corda peccatorum praegrauatione gestamus,
quid agemus ? Vnde mundabimus interiorem oculum nostrum, quo uideri
<possit*> facies dei nostri ? Vnde mundabimus ? Habes et hoc in scriptura : Mundans fide corda eorum. Duo ergo ista testimonia teneamus :
unum ex euangelio, alterum ex actibus apostolorum. Quod ex euangelio ?
Beati mundicordes quoniam ipsi deum uidebunt. Respexisti te, inuenisti
quandam immunditiam cordis tui ; uidere deum desiderans et audiens
quia non uidetur nisi cordibus mundis, desiderio uidendi inflammatus,
quaeris utique mundare cor. Vnde ergo mundabis ? Adtende in actibus
dicentem : Mundans fide corda eorum. Tene ista duo : unum in
promissione, alterum in actione, hi promissione quid ? Beati mundicordes
quoniam ipsi deum uidebunt. in actione quid ? Mundans fide corda
eorum. Crede ergo antequam uideas, ut possis gaudere cum uideris.
14. Non ascendat in cor tuum uana cogitatio : 'Quid est quod dicunt
christiani : Crede, crede ?' Medicus hoc dicit, qui nouit quid agatur in
oculo tuo. Nunc et resiste manibus medici et dic : 'Non credo, nisi mihi
ostenderis'. Respondebit tibi medicus : 'Non est cui ostendam ; hoc uolo
in te sanare quo possis uidere quod me iam cupis ostendere'. Puta homini
obcaecato aliqua caligine, et forte ab initio aetatis suae, ut iam nec quid
uideatur a uidentibus nouerit, dicere medicum : 'Est quod /213v/ tibi
ostendam ; ecce sensu quodam nosti te caecum, alios autem uidentes :
quia uel duce indiges quod illi non indigent, interest profecto aliquid inter
illos et te. Vident ergo illi quiddam, quod tu non uides ; quod si uideres,
multum gauderes.' Excitat in illo desiderium uidendi quod nescit, uolens*
246. Dveloppements analogues dans S. 53, 9-10 ; In ps. 109, 8. 246-8. Mt 5, 8
251. Act 15, 9 253. Mt 5, 8 257. Act 15, 9 258-9. Mt 5, 8 259-60. Act 15,
9.
262. S. Mayence 59 (f. 195 = S. 374 augment) : Medicus ad aegrum uenit saucios
habentem oculos, aut fortasse iam perditos - oblitus est se uidisse aliquando, aut forte a
natiuitate sua numquam uidit -, sed tamen tantus est medicus, qui possit antiquam pellere
caecitatem. Promittit esse aliquid quod possit ostendere, si se ille patiatur curari. Porro
autem ille antequam uideat si non credit, quomodo curabitur ? 'Est, inquit, quod uideas,
sed tunc uidebis, cum sani tibi fuerint oculi'. Et ille : 'Ego nisi uidero, non curabor'.
Quam absurda et peruersa responsio : prius uidere uelle ut curetur, qui utique si uidere
posset, causa non esset quare curaretur. Crede ergo medico demonstraturo, ut non
resistas curaturo.

246. ante euangelium uerbum deletwn esse uidetur 250. possit addidi
264. est : an es ? 271. uolens scripsi : uolo M

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN

275

280

285

290

295

300

305

67

eum curare, ut possit uidere quod non uidet. At ille si ita sit absurdus et
auersus ab omni ratione ueritatis ut dicat medico : 'Non me curabis, nisi
mihi demonstraueris quod uisurus sum', quid putabis medicum responsurum ? 'Oportet te curari ut uideas, non uidere ut cureris. Peruersus es,
praeposterus es. Prius illud fiat quod non uis, ut peruenire possis ad id
quod uis. Si haberes oculos quibus possem ostendere quod dico, non opus
esset ut curareris.' Forte ille respondebit : 4Et quid sum facturus ? Cura
ut uis.' Et medicus : 'Adhibiturus sum quaedam acriora collyria, quae tibi
detergant caliginem, de quorum acrimonia sensurus es aliquem dolorem.
Sed oportet te dolorem salubrem perferre patienter nec anxium atque
impatientem doloris repellere manus meas. Noui enim quid agam in
oculis tuis, ut sint oculi qui modo nec oculi dicendi sunt. Noui quid agam,
et ideo tibi praedico aliquid te molestum passurum cum fructu illuminationis.' Illforte territus ne mordeatur illis medicamentis quae impositurus est medicus, rursus redit ad illud detritum et exclusum : 'Egone
passurus sum dolores tantos, quos mihi impositurus es ? Nisi prius
uideam quod demonstraturus es, non feram.' Contra ille : 'Non potes.
Hoc est quod quaero ; rogo te : curare. Videbis, expelletur caligo, re/214/-splendet tibi lumen illud quod audis uidentes nominare et non uides.
Audis enim : lux, color, fulgor ; nomina haec audis. Haec nomina aliquarum rerum sunt, res ipsas non uides. IHi qui uident beatiores te sunt.
Suffer ergo aliquid doloris compensatione magnorum gaudiorum.' Si
consenserit, curabitur et uidebit. Si non consenserit, prius uolens uidere
quam curari ut sit unde uideat, absurdissimus et inimicus salutis suae
deseret medicum.
15. Adtende nunc medicum salutarem uenisse ad nos dominum nostrum
Iesum Christum, inuenit caecitatem cordis nostri, promisit lucem quam
oculus non uidit nec auris audiuit nec in cor hominis ascendit. Hanc
uident angeli, de illa gaudent. Sicut enim illi homines sani uident quod
non uidet caecus, sic uident angeli quod non uidet homo. Quare non uidet
homo ? Quia adhuc uult esse homo, hicipiat ergo curari ipse homo, ut ex
homine fiat inter filios dei, quia dedit eis potestatem filios dei fieri. Hoc
est* : dedit eis potestatem, ut curentur, ut detergeatur caligo cordis, quia
beati mundicordes quia ipsi deum uidebunt. Et audi quia et in euangelio
est, quod et alibi dictum est : Mundans fide corda eorum. Cum dixisset
dominus : Dedit eis potestatem filios dei fieri, subiecit statim :
299.1 Cor 2, 9
12.

303-4. Io 1, 12

305. Mt 5, 8

276. prepostorus M 277. uis : non uis Mac


303-4. uerba hoc est uix leguntur

306. Act 15, 9

307-8. Io 1,

68

FRANOIS DOLBEAU

credentibus in nomine eius. Si ergo credentibus potestatem dedit filios dei


fieri - filii autem dei poterunt uidere quod in cor hominis non ascendit -,
fide mundat corda eorum ut possint esse mundicordes, quia ipsi deum
uidebunt.
16. Beati ergo uos, fratres, qui creditis ; orate pro non credentibus, ut
et ipsi uidere mereantur. Beati qui creditis : non uidetis, sed creditis ;
/214v/ nondum sani estis, sed adhuc curamini. Salus uestra in spe est,
nondum in re. Perseuerate sub manibus medici, praecepta eius tamquam
acria collyria tolerate, abstinete uos a perniciosis uoluptatibus mundi :
non uos ducantillicita gentium, non theatricae nugae, non luxuria ebriositatis, non uenenum curiositatis iUicitae. Ab his omnibus abstinete uos.
Sed consuestis in istis gaudere, et cum uos ab istis abstinere coeperitis,
consuetudinis infractae auiditas dolebit. Sed ipsa sunt acria collyria,
quibus oculi curantur. Accipite praecepta medici. Quidquid uobis imponit
ut feratis, prior ipse perpessus est. Et in iUo quidem quid curaretur non
erat, quia nihil aegrotabat, sed officio sanandi sustinuit quod proponebat
aegroto. Calicem quendam amarum dabat tumenti et inflato superbia ; ille
humilis ueniens passus est omnia humilia a superbis hominibus.
17. Humilitas Christi medicamentum superbiae tuae. Noli irridere unde
saneris. Dignare esse humilis, propter quem deus factus est humilis. Hac
enim medicina te sanandum esse iudicauit, qui bene nouit et unde aegrotes
et unde sanandus sis. Li omnibus corporis membris causam quaerunt* ....

309-11. Cf. I Cor 2, 9 ; Act 15, 9 ; Mt 5, 8.


313. Cf. Io 20, 29 317. S. Mayence 59 (f. 194v) : Ad perniciem generis humani
theatricae omnes nugae non sunt inuentae, nisi ab ingeniosis hominibus ; pour
theatricae nugae, voir aussi In ps. 38, 2 et 53, 10. 322. S. Mayence 54 (f. 170v) :
Ne tu dubitares bibere, prior medicus bibit, non quia medico necessarium fuit, sed ut
dubitationem auferret aegroto.
326. S. Mayence 54 (f. 171) : Medicinam superbiae nostrae humilitatem domini
nostri Iesu Christi teneamus.

309. dei add. M in marg.


317. theatrice iterauit M in marg. 318. hiis M 319. consuestis MPC :
consueuistisM^ Il iss2iterauitMinmarg.
327. saneris uix Iegitur 329. sis uix legitur Il post quaerunt quattuor uel quinque
litterae non leguntur : bonifort. legend.

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN


330

335

340

345

350

69

medici unde* la omnia quae difficillime tolerantur. Et ideo multi


imperiti, curantes accidentes causas et non curantes originales, ad tempus
uidentur mederi, sed manente quasi fonte morborum, rursus in riuos
calamitatis emanat quod in origine perseuerat. Audi ergo unde aegrotet
homo, unde non oculos tantum, sed nuUa membra sana habeat. Audi unde
aegrotet, accipe de scripturis ubi ars medici scripta est. Non enim tibi
certior est qui de Hippocrate tibi legit morbum, quam ille qui de diuina
scriptura tibi de-/215/-monstrat unde intus aegrotes. Audi ergo dicentem
scripturam : Initium omnis peccati superbia ; et curris tamen pro salute
corporis tui, pro anima piger es. In oculo tuo si stipula irruit, non
differtur ut auferas. Oculum cordis tui premit iniquitas, non curris ad
medicum. Quamquam, dum non poteras currere ad medicum, ipse
medicus ad te uenit et, quod est grauius, hoc ipsum quod ad te uenit
irrides, misericordiam eius pro nihilo habes. Venit, subuenire uult, scit
quid adhibeat. Ideo humilis uenit deus, ne homini non esset imitandus.
Altum enim quomodo imitareris ? Non imitato eo, quomodo sanareris ?
Venit ergo humilis, quia nouerat quale tibi poculum daret. Amarum
quidem aliquantulum, sed salubre. Tu autem ferentem poculum irrides
adhuc et dicis tibi : 'Qualem deum habiturus sum ? Natum, passum, sputis
iUitum, spinis coronatum, in cruce suspensum ?' hrfelix anima ! Humilitatem medici uides, tumorem superbiae tuae non uides. hide tibi displicet
humilis, superbiae tuae displicet, morbo tuo displicet medicamentum
quod tibi dat medicus.

330. S. Mayence 54 (f. 169) : Medicus peritus, quando uiderit hominem diuersis
morbis languentem, non adtendit proximas causas et relinquit originem causarum
omnium ; si enim curauerit proximas causas, seruato fonte morborum, redeunt
deriuationes calamitatis, et ad tempus uidetur mederi, non autem penitus santat ; In Ioh.
25,16 : Medicus quando aegritucnem discutit, si curet quod per aliquam causam factum
est, et ipsam causam qua factum est non curet, ad tempus uidetur mederi, causa manente
morbus repetitur. 338. Sir 10, 15 339-40. S. 88, 6 : Nemo uel differt si stipula
in oculum cadat. 346. S. 142, 5 (= Lorsch 9a) : Bibat contra tumorem poculum
amarum, sed salubre : bibat poculum humilitatis. 348-9. In Ioh. 3, 3 : Sputis illitus,
spinis coronatus, in cruce suspensus.

330. post unde sex uel septem litterae non leguntur 331. origenales M 336.
ipocrate M 338. tamen : an tantum ? 341. ipse add. M in marg. 351. post tuae et
tuo interpunxitM

70

355

360

365

370

375

380

FRANOIS DOLBEAU

18. Si adhuc irrides, phreneticus es. Phrenetici et caedunt medicos


plerumque, et misericordes non solum non irascuntur caedentibus, sed
etiam caedentium salutem quaerunt. Praeualent autem aliquando ut etiam
medicum possint occidere. Sed uitat uehementer occidi a phrenetico, quia
resurgere non potest et sanare phreneticum. IHe autem medicus noster a
phreneticis nec occidi timuit, et de ipsa morte sua phrenetico medicamenta confecit. Mortuus est enim et resurrexit. Et uide quia uerus
medicus non irascitur phreneticis caedentibus se, sed ma-/215v/-gis eos
miseratur et ex eo quod patitur uult sanare saeuientes. Audi medicum
pendentem in cruce ; circumspecta turba saeuientium phreneticorum, ait :
Pater ignosce illis, quia nesciunt quidfaciunt. Nec uox iUius inanis fuit.
Nam posteaquam resurrexit et clarificatus est in oculis discipulorum
suorum, ita ut eis carnis eiusdem resuscitatae etiam cicatrices ostenderet,
neque se tantum uidendum sed etiam contrectandum praeberet, ascendit in
caelum, misit spiritum sanctum : coeperunt miracula fieri in nomine
occisi, in nomine crucifixi, magisque tunc compuncti sunt iUi qui occiderunt quam cum uiderunt in cruce pendentem. Cogitabant enim tanta fieri
in nomine eius qui inter suas manus occisus ab eis putabatur. Senserunt
uiuentem, quem irriserant morientem. Compuncti sunt corde, sicut
scriptum est in actibus apostolorum ; quaesierunt consilium ab apostolis
multi ex ipsis iudaeis crucifixoribus domini ; acceperunt etiam consilium,
quia non frustra iUe dixit pendens : Pater ignosce illis, quia nesciunt quid
faciunt. Ait iUis apostolus : {Agite paenitentiamt et baptizetur unusquisque in nomine domini nostri Iesu Christi, et dimittuntur uobis peccata
uestra. Factum est : baptizati sunt et crediderunt} in eum quem crucifixerunt. Hoc est quod dixi, fratres, quia et de ipsa morte sua medicamenta
faciebat phreneticis.
19. hide itum est ad gentes. Missi sunt apostoli ad gentes : inuenerunt
totum orbem deditum simulacris. Coeperunt et ipsi discipuli ipsius
medici, in quibus ipse medicus praesidebat, quia caelum facti erant et

353. Nouvel exemple d'un thme courant dans la prdication augustinienne : le


mdecin face au frntique (S. 16 A, 8 ; Lambot 18 [= 111], etc.). 363. Lc 23, 34
371. Act 2, 37 374-5. Lc 23, 34 375-7. Act 2, 38.

353. freneticus M (hic et semper) 355. etiam1 add. M in marg. 364. postea
quam M 375. apostolus (sc. Petrus) scripsi : apostolis M Il unusquisque + uestrum
Cas 376. nostri om. Cas 377. et om. Cas

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN

385

390

395

400

405

71

deum portabant, coeperunt ergo praedicare eum qui crucifixus est et


mortuus propter delicta nostra et resurrexit propter iustificationem
nostram. Coadtestantibus signis et miraculis tantis, coepit impleri orbis
/216/ terrarum. Et primo ut impleretur, occidebantur et discipuli medici,
sicut ipse medicus fiierat interemptus. Sed quando hi timerent occidi, cum
in capite suo etiam carnem resurrexisse conspicerent ? Cui enim timerent
animae numquam moriturae, cum corpore iam resurrexerant in domino ?
IUe autem omnes credentes tamquam capiti corpus fecit, ut ipse eis caput,
iUi autem omnes qui ei credunt tamquam membra cohaererent. Ab initio
autem mundi usque in finem creditum est et credetur in Christum, quia et
antequam nasceretur ex Maria uirgine, multi crediderunt uenturum, sicut
modo credunt in eum qui iam uenit. Et per ipsam fidem omnes sanantur,
nec est aliud collyrium illius caliginis oculi spiritalis, nisi quomodo
scriptum est : Mundans fide corda ipsorum. Omnes ergo sanctos corpus
sibi fecit, cuius corporis est ipse caput. Nec caput esset huius corporis,
nisi aliquid haberet ex ipso corpore. Vnde enim assumpsit carnem, quae
in illo potuit mori ? Si enim anima hominis mori non potest, diuinitas
uerbi quando posset mori ? Occisa ergo sunt et milia martyrum, et
tamquam eorum sanguine seminata surrexit toto orbe seges ecclesiae.
20. Ergo, fratres, ante milia annorum ista praedicta sunt et, sicut
praedicta sunt, ita uidentur expressa et exhibita. Pauca restant quae
legimus et credimus, nam plura iam legimus et uidemus. Ex his autem
quae legimus et uidemus, non est magnum credere pauciora quae restant.
Magnum erat credere illis qui nihil horum uidebant quae nos uidemus.
Modo iam non est laudabile credere, sed damnabile non credere. Euigilent aliquando et curentur qui adhuc nolebant curari. Credant : uidebunt.

383. Cf. supra sub 132-3. 384-5. Rm 4, 25 396. Act 15, 9 397. Cf. CoI
1, 18 401. S. 22, 4 : Sparsum est semen sanguinis, surrexit seges ecclesiae ;
Mayence 9 (f. 34v) : Promisit martyres... Saeuit mundus, saeuire promissus est, non ut
semen conculcaretur, sed ut seges seminaretur ; fusus est ubique martyrum sanguis ;
mundum impleuit messis ecclesiae (thme frquent).
403. S. Mayence 12 (f. 56v = S. Caillau II 19 augment) : Numerate tam multa
praeterita quae euenerunt et credite pauca quae restant ; Mayence 54 (f. 172) : Si ergo
haec tanta impleta sunt, pauca quae restant non sunt uentura ? ; Inps. 62,1 : Stultus est
enim qui non uult credere pauca quae restant, cum uideat tam multa impleta esse ; 66,
10 : Sicut usque ad hodiernum diem omnia euenerunt, sic et quae restant euentura
sunt.

387. hi add. M in marg.


404. hiis M

72
410

415

420

425

430

435

FRANOIS DOLBEAU

Non sint tam peruersi ut dicant nobis : 'Videam primo et tunc credam'.
Quid est 'uideam et tunc credam' ? { Qui enim uidet, numquid credit ?
/216v/ IHe credit, qui non uidet. Aliud est credere, aliud uidere. Crede
quia non uides, ut credendo quod non uides merearis uidere quod credis.
Meritum uisionis fides est. Merces fidei uisio est. Quid quaeris ante opus
mercedem ? Crede ergo, et ambula in fide : salus tua in spe est. Coepit
enim te curare optimus medicus, cui nuUus morbus est insanabilis. NoIi
timere scelera tua praeterita, quamuis immania, quamuis incredibilia,
quae forte gessisti : morbi sunt magni, sed maior est medicus. NoIi ergo
curare de praeteritis : uno sacramenti momento dimittentur, et omnino
omnia dimittentur.} Nihil praeteritorum remanebit, quod angat curam
tuam. Eris non in tua fortitudine, sed in manu medici securus. Esto ergo
sub iUo securus, quia et quod reliquum est sanabit : ipsam infirmitatem
mortalitatis nostrae, unde minora quidem, dum hic uiuimus, peccata
subrepunt. Sanabit totum, mundabit totum. Vniuersa caligo tolletur, sed
detur talis oculus cordis ut sis beatus cum uideris, quia credens audisti :
Beati mundicordes quia ipsi deum uidebunt. Intueantur qui nondum
crediderunt, o fratres mei, intueantur quanta deus exhibuit. Omnia quae
uidentur per totum orbem terrarum fieri in nomine Christi, praeuisa,
praedicta, praescripta sunt. In manibus nostris sunt codices, in oculis
nostris facta.
21. Et si uerum cogitemus, fratres, difficilius fecit quam quod facturus
est. Quid est quod est : difficilius fecit ? Iustificauit {impium, ex idolatra
fecit fidelem, ex ebrioso sobrium, ex luxurioso parcum, ex auaro
donantem res suas, non donantem uenatoribus plaudente diabolo, sed
donantem pauperibus coronante Christo, et acquirentem sibi illud quod
transire non possit. Difficilius erat quod fecit. Qui enim ex impio fecit
pium, pio non reddet praemium ? /217/ Aduertite, fratres mei. Quid est
411-3. S. 43, 1 : Est autemfidescredere quod nondum uides, cuius fidei merces est
uidere quod credis ; Denis 24, 4 : Ideo illud non ostendit, ut merces sit fidei. Si enim
ostendat tibi, quod meritum habes quia credis ? Non est iam credere, sed uidere....
415-7. S. Mayence 59 (f. 197v) : Magnus aegrotus, sed maior medicus ; In ps. 102,
5 : Magni sunt (languores), inquies, sed maior est medicus. Omnipotenti medico nullus
languor insanabilis occurrit. 425. Mt 5, 8.
431. Cf. Rm 4, 5 433. S. 9, 21 (= Lorsch 18) : Quanta donatis uenatoribus ? ;
Inps. 102,13 : Qui uenatoribus donant, quare donant ?.
411. ante credit unum uerbwn deleuit M Il aliud2 + est Cas 413. ante add. M in
marg. 415. enim M : ergo Cas
433. donantem res suas non om. Cas donantem res suas om. Mor Il plaudentem
Cas 434. coronante M : et coronantem a Cas et coronandum a Mor Il acquirentem
Cas : acquirente M 435. fecit* + dominus Cas 436. aduertite M : attendite Cas

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN

440

445

450

455

460

73

incredibilius ? Ex impio facere pium, an ex pio facere angelum ? hnpius


et pius contraria sunt. Pius et angelus non sunt contraria. Ex uicino te non
implebit, qui ex contrario te mutauit ? Iam enim cum pius esse coeperis,
imitari incipis uitam angeli. Cum autem impius esses, remotus eras a
choro angelorum. Venit autem fides et iustificauit te. Humiliaris deo, qui
blasphemabas deum. Et qui conuersus eras ad creaturam, iam desideras
creatorem. Ecce quid tibi praestitit : exhibuit in orbem terrarum ecclesiam suam ; sicut eam promisit, exhibuit. Praedicta est idolatria aliquando
interficienda et auferenda : legerunt ea maiores nostri et non uiderunt,
nos autem legimus et uidemus.} Praedictae sunt haereses, praedicta
schismata : etiam ipsa sunt. Vnde non turbantur christiani quando haereses et schismata uident. Certius enim sperant euentura quae promissa sunt,
quoniam eueniunt quae praedicta sunt.
22. Fugite ergo scelera omnium haeresum et schismatum, fugite
sacrilegia gentium, curiositates daemonum, adorationes idolorum, sacrilegia remediorum, consultationes mathematicorum. Fugite ista, fratres.
Quid in eis speretis, non habetis. Propter uitam futuram numquam
promiserunt ; propter praesentem si dicant*, uobis mentiuntur. Exsistat
aliquis qui dicat : 'Mihi, scio, uerum dixit mathematicus, et mihi scio quia
uerum dixit sortilogus, et illud remedium habui, et ualuit'. Hoc solum
sciat caritas uestra, quod facile uideri potest. Felicitas et infelicitas
praesentis temporis, quae nec uera felicitas est nec plena infelicitas,
permixte sparsa est per omnes homines. Si soli essent secundum tempus
felices qui ista faciunt, deberetis uos, fratres qui credidistis, propter
futuram felicitatem contemnere praesentem. Cum autem /217v/ uideatis

437. S. Mayence 54 (f. 171v) : Quid magnum est deo ex homine facere angelum,
qui ex limo fecit hominem ? ; Morin 16, 7 (= 77 B) : Difficile est quod promisit, ut
homo fiat angelus, nihil difficilius. 446. S. 22, 4 : Praedictae sunt scismata et
haereses futurae. Videmus illa ; Mayence 12 (f. 57v) : Praedictae sunt et haeresum
concisiones. Numquid non et ipsas uidemus ?.
455-6. Mathematici et sortilogi sont souvent associs, notamment en S. 4, 36 ; 9,
17 ; Denis 21,4 (= 15 A) ; Lambot 6 (= 335 D) ; Mai 25, 3 (= 63 A), etc.

438. sunti + sibi Cas 439. mutauit : non m. Cas commutauit Mor 440. angeli :
angelicam Cas 440-1. a choro M : om. Cas a uita Mor 441. uenit te M :
ueniente autem fidem (fide Mor) iustificaris et Cas Mor 444. ita exhibuit Casfort. recte
445. ea : eam Cas
454. dicant Madec : dicam M

74

465

470

475

480

485

FRANOIS DOLBEAU

permixte sanos et illos qui faciunt et illos qui non faciunt, permixte
morientes et qui non faciunt et qui faciunt, permixte diuites et pauperes et
qui faciunt et qui non faciunt, permixte honoratos et ignobiles et qui
faciunt et qui non faciunt, cum ergo felicitatem uel infelicitatem
temporalem permixtam uideatis in genere humano, quare non cauetis
aeternam infelicitatem, cum dicetur : Ite in ignem aeternum, et comparatis ueram felicitatem cum dicetur : Percipite regnum.
23. 'Iuno, inquit, parientibus praestat, et Mercurius uenatoribus uel
litteratis et Neptunus nauigantibus'. Falsa sunt haec. Nam si uera sunt,
non pariant bene mulieres quae Iunonem blasphemant. Quid magnum est,
fratres mei, ad haec uidenda oculos aperire ? Numquid et ista prophetae
praenuntiauerunt ? Vos ipsos interrogate : genus humanum respondeat.
Naufragent omnes qui non colunt Neptunum ? Damnum patiantur omnes
mercatores qui derident Mercurium ? Si autem ista falsa sunt, uitam
futuram numquam uobis promiserunt, ad uitam praesentem nihil prosunt.
Quare coluntur, nisi ut obligent pedes euntium uiam domini, ne quaerant
immortalitatem et aliquam requiem post labores et difficultates huius
uitae ? Opponit se enim ille diabolus cum angelis suis, et quasi necessarium se facit ut uos in seruitutem redigat. Vtimini potius libertate ;
maior est qui uos redemit, quam ille qui oppugnat. Quicumque huic
consenserint, cum iUo damnabuntur ; quicumque in Christum crediderint,
cum illo damnabunt. Haec futura sunt, sed ex his quae iam uenerunt
conicite quae restant.
24. Praedictae sunt persecutiones futurae christianis a regibus mundi :
euenerunt, facta est strages martyrum, et putabant qui haec faciebant se
posse interficiendo finire christianos. Ecclesia sanguine suo creuit,

467. Mt 25, 41 468. Mt 25, 34.


469. S. Mayence 62 (f. 250rv = Lorsch 2) : Videte si felicius nauigant qui
Neptunum colunt, quam qui eum non colunt, si uberiores agros habent, qui templo
Telluris obligati sunt, quam qui nulla tali superstitione detinentur, si minore dolore aut
periculo pariunt mulieres quae Iunonem colunt, quam christianae quae illam detestantur,
si auctiores sunt qui Mercurium colunt, quam qui talia figmenta derident ; In ps. 26, 2,
19 : Omnes qui colunt Neptunum, non naufragauerunt ; aut omnes qui blasphemant
Neptunum, ad portum non peruenerunt ? Omnes mulieres colentes Iunonem, bene
pepererunt, aut omnes blasphemantes Iunonem, male pepererunt. 477. Cf. Ps 19, 9.
485. S. 22, 4 : Praedictae sunt persecutiones. Factae sunt a regibus colentibus
idola ; Mayence 12 (f. 57v) : Praedictum est quod reges persecuturi essent ecclesiam
eius : facta sunt haec.

483. hiis M

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN

75

persecutores uicti sunt, qui patiebantur persecutionem /218/ uicerunt.


Etiam hoc praedictum est. Ipsos quoque reges subdituros colla iugo
Christi inuenimus in scripturis sanctis, a quibus primo quasi cauenda
uidebatur ecclesiae persecutio. Et hoc factum est, fratres : iam crux
Christi in frontibus regum est, adorant reges quod irriserunt iudaei. Et
quia sic dictum est : Infirma huius mundi elegit deus ut confundatfortia,
et ignobilia huius mundi elegit, et ea quae non sunt tamquam quae sint, ut
quae sunt euacuentur, uenit dominus noster Iesus Christus ad salutem non
tantum pauperum, sed et diuitum, non tantum plebeiorum, sed et regum.
Noluit tamen eligere in discipulatum reges, noluit diuites, noluit nobiles,
noluit doctos, sed elegit pauperes, idiotas, ignobiles, piscatores, ubi magis
claresceret gratia eius. Venit enim dare humilitatis poculum et sanare
superbiam. Et si primo uocaret regem, diceret rex dignitatem in se
electam ; si uocaret primo doctum, diceret doctrinam suam electam. Qui
uocabantur ad humilitatem, per humiles uocari debuerunt. Itaque non
lucratus est Christus de imperatore piscatorem, sed de piscatore imperatorem.
25. Veniunt modo reges Romam. Magna res, fratres, quomodo
impletum est. Quando dicebatur, quando scribebatur, nihil horum erat.
Mirum est : adtendite et uidete, gaudete. Sint curiosi qui eam nolunt
489-90. Cf. Ps 71, 10-11 ; 104, 14-15 ; 109, 1 et 5, etc. - Cf. S. 156, 13 : Legite
quid dixerit : Euangelium sanctum est, omnium superba colla subduntur. Non haec dicit
Augustinus, haec dicit dominus ; Denis 24, 5 : Omnes etiam reges sub iugum ipsius
mittendi erant, et uidemus impleta post mortem Christi quae praedicta erant ; Denis 24,
9 : Crediderunt et reges, qui primo persequendo martyres fecerant. Videmus ergo et
modo reges credidisse ; Mayence 9 (f. 35) : Crediderunt et reges : erat enim in
chirographo dei : Adorabunt eum omnes reges terrae, omnes gentes seruient illi ;
Mayence 12 (f. 57v) : Praedictum est quod reges credituri essent in eum : tenemus iam
fidem regum et de fide Christi dubitamus ; Csaire, S. 142, 2. 493-5.1 Cor 1, 27-28
497. S. 43, 6 : Si enim eligeret Christus primitus oratorem, diceret orator : *Eloquentiae
meae merito electus sum'. Si eUgeret senatorem, diceret senator : 'Dignitatis meae merito
electus sum'. Postremo, si prius eUgeret imperatorem, diceret imperator : 'Potestatis meae
merito electus sum' ; Mayence 55 (f. 174v = S. 341 augment) : Elegit ergo infirmos,
pauperes, indoctos, ignobiles : non quia reliquit magnos, diuites, sapientes, nobiles, sed
si ipsos primo eligeret, merito dignitatum suarum, merito diuitiarum suarum, merito
natalium sibi eUgi uiderentur ; Mayence 62 (f. 249 = fragm. Verbraken 16) : Non elegit
reges, aut senatores, aut philosophos, aut oratores ; immo uero elegit plebeios, pauperes,
indoctos, piscatores ; In ps. 65, 4 : Si ipsos (doctos) primo elegisset, doctrinae suae
merito se electos putarent... Elegit ergo dominus postea et oratores ; sed iUi superbirent,
si non prius eligeret piscatores ; elegit diuites, sed dicerent merito diuitiarum suarum se
electos esse, nisi primo elegisset pauperes.
494. quae (sint) MPC : ea quae (sint) Mac

498. ideotas M

FRANOIS DOLBEAU

76

510

515

520

525

530

535

adtendere, ad ista eos uolumus esse curiosos : relinquant uanarum curiositatum scelera et nugas, aliquando sint ad scripturas diuinas curiosi,
inueniant tanta ante praedicta esse quae modo uident. Mirantur enim in
nomine crucifixi incurrere et confluere genus humanum, a regibus usque
ad pannis uestitos. Nulla aetas praetermissa, nulla secta, nuUa doctrina.
Non enim crediderunt indocti et non crediderunt /218v/ docti, aut crediderunt ignobiles et non crediderunt nobiles, aut crediderunt mulieres et
non crediderunt uiri, aut crediderunt pueri et non crediderunt senes, aut
crediderunt serui et non crediderunt liberi. Omnis aetas uocata est ad
salutem, omnis aetas iam uenit, omnis dignitas, omnis copia et facultas
humana. Iam intus sint omnia. Iam pauci foris remanserunt et adhuc
disputant ; euigilent aliquando uel ad strepitum mundi : clamat totus
mundus.
26. Veniunt, ut dicere coeperam, reges Romam. Jbi sunt templa imperatorum qui superbia sua diuinos sibi honores exegerunt ab hominibus et,
quia poterant - reges enim erant et dominatores -, extorserunt potius
quam meruerunt. Cui potuit tale aliquid extorquere piscator ? Ibi est
sepulcrum piscatoris, ibi templum est imperatoris. Petrus ibi est in
sepulcro, Hadrianus ibi est in templo. Templum Hadriani, memoria Petri.
Venit imperator. Videamus quo currerit, ubi genua figere uoluit : in
templo imperatoris, an in memoria piscatoris ? Posito diademate, pectus
tundit ubi est piscatoris corpus, cuius merita cogitat, cuius coronam
credit, per quem cupit peruenire ad deum, cuius orationibus se adiuuari
sentit et inuenit. Ecce quae fecit ille crucifixus et irrisus in cruce, ecce
unde strauit gentes, non saeuiente ferro, sed irriso ligno. Bibant ergo
superbi poculum humilitatis, humiliato Christo. Dignentur esse humiles,
iam cognoscant medicamentum suum, ueniant et credant.
27. Hortamini eos, fratres, non tantum uerbis, sed et moribus uestris,
et nos hortamur ut iam non differant. Forte enim aliqui cogitant et
513. In ps. 64, 5 : Numquid uenerunt pauperes, et non uenerunt diuites ? Numquid
uenerunt humiles, et non uenerunt sublimes ? Numquid uenerunt indocti, et non uenerunt
docti ? Numquid uenerunt uiri, et non uenerunt feminae ? etc.
521. Voir S. Mayence 55, In ps. 65, 4, et les autres textes allgus en introduction.
532. Cf. supra, sub 346 ; S. Mayence 54 (f. 170v) : Bibe calicem humilitatis.
Temperauit tibi eum, quia ad te humilis uenit .
535. S. 9, 21 : Non insultetis his qui nondum bene uiuunt, sed eos ipsos moribus
uestris hortemini.

526. adrianus M
Mac

adriani M

529. est scripsi : et M

530. adiuuari MPC : -uare

77

NOUVEAUX SERMONS D'AUGUSTIN

540

545

550

555

560

dicunt : 'Cras ero christianus'. Si cras bonum est, et hodie bonum est.
Neque enim ut sit christianus, a mathematico quaesiturus est /219/ diem.
Omnem diem fecit deus. IHe tibi bonus est dies, quo boni aliquid gesseris.
Si ergo bonum est credere in Christum, ut fide mundetur cor et sanetur
ille oculus lucem tantam uisurus, quare differatur, quare uox coruina
remansit in hominibus ? 'Cras eras', coruus dicit, qui de arca missus non
reuersus est ; columba reuersa est. Coruus 'eras' clamat, columba cottidie
gemit. Non ergo in te sit uox differentis, sed gemitus confitentis.
Quicumque fatigati sunt audiendo, ignoscant studiosis. Quicumque adhuc
uolunt audire, ignoscant fatigatis, quia et tempore urgemur finire
sermonem. Nam tantam uestram auiditatem uidemus in Christo, ut plura
possetis audire, sed tempus tenere non possumus. Quicumque hic sunt qui
non crediderunt, ecce sumus, ecce est ecclesia : si uolunt, credant. Si
differendum putant, quod, arbitror, iam putare non debent, locum faciant
acturis diuina mysteria.
Et postquam pagani egressi sunt :
28. Iam, fratres, et hesterno die diximus uobis et nunc dicimus et
semper rogamus, ut bene uiuendo lucremini eos qui nondum crediderunt,
ne et uos sine causa credideritis. Rogamus uos ut, quomodo uobis placet
uerbum dei, sic placeat et in moribus uestris, non in aure sola, sed et in
corde, non corde solo, sed et in uita, ut sitis familia dei apta et placita
oculis eius ad omne opus bonum. Omnino, fratres, non dubitamus quia, si
uos digni deo uixeritis, cito nullus eorum qui nondum crediderunt in
infidelitate remanebit.
Paris

Franois DOLBEAU

540. Cf. Act 15, 9 542-4. Cf. Gn 8, 6-12 - In ps. 102, 16 : Sunt enim qui
praeparant conuersionem , et differunt, et fit in illis uox coruina : Cras, cras. Coruus de
arca missus, non est reuersus. Non quaerit deus dilationem in uoce coruina, sed
confessionem in gemitu columbino. Missa columba reuersa est ; voir aussi S. 82, 14 ;
224, 4 ; In Ioh. 6, 2.
558. Cf. n Tim 2, 21 (3, 17 ; Tit 3, 1).

542. dicit add. M in marg. 550. post faciant add. diuinis Mac

78

FRANOIS DOLBEAU

RSUM : Publication provisoire de deux sermons d'Augustin, extraits du


sermonnaire de Mayence (Stadtbibliothek 19), du XVe s. ; le premier ^layence n 60 ;
Mainz 19, f. 201-208), prch entre 399 et 405, veut prouver aux Donatistes que l'glise
vritable est universelle, et aux paens que les prophtes ont annonc la destruction de
leurs idoles ; le second (Mayence n 61 ; Mainz I 9, f. 208-219), prononc dans les
premires semaines ou les premiers mois de 404, en prsence de chrtiens et de paens,
veut convaincre ces derniers de l'urgence de leur conversion.

S-ar putea să vă placă și