Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
38
FRANOIS DOLBEAU
39
Mayence n 60 (Mainz I 9, f. 201-208) ; Possidius I 42 : De testimoniis scripturarum contra donatistas et idola = Poss. VI 41 : De testimoniis scripturarum contra supra scriptos (donatistas) et contra idola ;
Lorsch 6 : De testimoniis scripturarum contra donatistas et contra
paganos.
Argument. - Dossier scripturaire destin prouver aux Donatistes que
l'glise vritable est universelle, aux paens que les prophtes ont annonc
la destruction de leurs idoles. Peu aprs l'introduction d'un nouveau
dveloppement : Audiuimus praedicta, quae futura sint idolis ; audiamus
praecepta, quae facienda sunt idolis (dbut du 11), le sermon
s'interrompt de faon plutt brutale. S'il y a une lacune finale, celle-ci
remonte au moins au modle de M, car le sermonnaire de Mayence ne
prsente cet endroit aucune mutilation. Il est douteux, mais pas entirement exclu, qu'une teUe brusquerie ait t intentionneUe.
Circonstances,- Ni le lieu ni l'anne ni la saison ne peuvent tre
prciss l'aide de la seule critique interne. Augustin se trouve un
endroit o il a dj prch la veille, en voquant Jrmie 16, 19a :
Quamuis hoc hesterno etiam die commemorauerim, dulce est nimis et
hodie repetatur... Domine, uirtus mea et auxilium et refugium meum in
die malorum ( 9). Ce verset, exploit dans le Contra Faustum (13, 7), le
De consensu euangelistarum (1, 26, 40) et le De ciuitate Dei (18, 33), ne
figure dans aucun des sermons actuellement connus. Il est cit en revanche
40
FRANOIS DOLBEAU
41
14
Augustin contre les paens et les Donatistes . A l'issue de sondages partiels, j'observe
que le matriel antipaen ( 6-11) est proche de celui qu'exploite le livre premier du De
consensu euangelisarum, et que la plupart des citations l'usage des Donatistes ( 1-3),
y compris le commentaire dvelopp de Juges 6, 36-40, se lisent aussi dans VEpistula ad
catholicos de secta donatistarum. La date traditionnelle du De consensu est 400, mais
plusieurs voix se sont leves pour en abaisser la rdaction (ou en retarder l'achvement)
de quelques annes15. L'Epistula ad catholicos est postrieure aux deux premiers livres
du Contra litteras Petiliani et antrieure au troisime : sa datation oscille, selon les
historiens, de la fin de 401 peu avant 40516. Notons en passant que l'authenticit de ce
dernier texte, parfois mise en cause, semble sortir renforce de la comparaison avec
Mayence 60.
FRANOIS DOLBEAU
42
7. S. Morin 13, 4 (= 110) : Ipsa ecclesia sic est conpellata ; non ei dictum est, Vide
filia et audi, audi, et uide : audi praedicta, uide completa. 7-10. Ps 44, 11-12 112.Ps44,ll
14.Cf.Eph5,8
14-5.Io8,44
18.Ps47,9.
8. uide2 : uideo M
25
30
35
40
43
19-20. Gn 22, 18 (26, 4) - S. 22, 4 : Diffusa est ecclesia per totum orbem
terrarum. Ante mika annorum promissum est Abrahae : In semine tuo benedicentur omnes
gentes... ; Denis 24, 10 (= 113 A) : In semine tuo... Nos autem uidemus quod illi
promissum est... ; Mayence 54 (f. 172 = Lorsch 8) : Antequam essent haec omnia,
scripta legebantur, credebantur et non uidebantur ; modo uidemus ea quae maiores nostri
legebant... Ante multa milia annorum quando dictum est Abrahae : In semine tuo... ; In
ps. 147,16 : Ecce ante milia annorum dictum est Abrahae : In semine tuo... ; quod ante
milia annorum dictum est, et ab uno creditum, modo iam uidemus impletum. 20-1.
Rm 15, 12 24. Cf Rm 8, 17 26-7. Ps 44, 10 33, 37-8. II Cor 1, 12 - S.
Frangipane 5 (= 163 B) : non tibi sufficit testimonium conscientiae tuae, in theatro
pectoris tui, sub oculis dei. 38-9. Ps 44, 14 41. Ps 44, 11 42-3. Ps 47, 9.
34.
44
45
50
55
60
65
70
FRANOIS DOLBEAU
44. S. Morin 13, 4 : Christianus populus toto orbe terrarum aliquando non erat : in
prophetia legebatur, in terra non uidebatur ; modo autem et legitur, et uidetur. 53 seq.
Cf. Idc 6, 36-40 60-1, 65. Idc 6, 39 67-8. Idc 6, 38 70-1. Cf. Io 13, 5.
75
80
85
90
95
100
105
45
eiectus. Dixerunt enim coloni : Hic est heres, uenite, occidamus eum, et
nostra erit hereditas. Et occiderunt eum, inquit, et eiecerunt eum extra
ciuitatem. Expresso uellere, foras aquam miserunt. De qua tamen ut
humilitas extenderetur expressi, abstulit inde quos uoluit, et iit ad gentes,
ut aliud signum impleret : sicco uellere, aream rigauit. Et haec fides non
est in nube ueUeris, sed in aperta manifestatione : omnibus praedicatur, ab
omnibus cognoscitur. Sacramentum habet in secreto, uerbum in publico.
Haec quemadmodum dicta sunt, ita sunt ; quemadmodum promissa, ita
reddita. Sicut audiuimus, ita et uidimus, quia nobis in unitate dictum est :
Audi, filia, et uide.
4. At uero haeretici, ab istius orbis compage separati, nec audire uolunt
quod legunt nec uidere quod norunt. Ad nuptias inuitati sumus, sponsam
laudauimus et ex diuinis testimoniis commendauimus. Commendauimus
nos nobis, immo nos dominus commendat omnibus. Ipse enim promisit,
ipse exhibuit. Aperiant oculos et uideant quod audierunt. Audis mecum,
uide mecum. fcnmo quod peius est, et audis mecum et uides mecum et non
es mecum. Quid ergo mirandum est, fratres, si nolunt tenere pagani quod
spernunt, cum nolunt credere donatistae quod legunt ? Paganus codicem
meum in flammam mittere uoluit, /203v/ ipsam scripturam detestatus est,
ipsam persecutus est. Quid mirum, si dolet uiuere quod uoluit incendere ?
Tu uero, haeretice, istum codicem te dicis a flamma seruasse. Quem
noluisti ut incenderetur, agnosce cum profertur, audi cum legitur. Certe
in hoc codice est : In semine tuo benedicentur omnes gentes. Certe istas
litteras ardere noluisti. Quare in eis cupiditate dissensionis arsisti ? Quare,
obsecro, nisi quia mentiris, nisi quia te seruasse dicis, quod tu tradidisti ?
Non quaeramus antiqua quae gesta sunt : codex ipse proferatur, ipse a
flamma seruatus iudicet inter nos. Videamus quis ad flammam aeternam
pertineat, quis flammae temporali tradiderit codicem. Et qui incendere et
qui tradere ausus est, perire illam uoluit, sed non periit. Seruata est, salua
est : profertur. Quaeris a quo tradita, quaeris a quo seruata ? Proferatur,
legatur. Qui crediderit, non tradiderit. Vis uidere quam mihi cara sit illa
scriptura ? Legitur, et sequor. Vis uidere quam tibi odiosa sit ? Legitur, et
repugnas, resistis, alienas auditum. Cum aures in corde non habes, clausis-
46
110
115
120
125
130
135
FRANOIS DOLBEAU
ti cor tuum ; pulsat scriptura quam te seruasse dicis, et non aperis. Si uere
seruasti istum codicem, melior est arca tua quam cor tuum. Sed absit ut
credam te quaesitum seruasse, quod lectum uideo recusasse. De codice
seruato uis concinnare crimen meum, de codice lecto ostendo crimen
tuum. Paganus, si non credit, odit quod lego ; tu, qui te non uis uideri ad
impietatem perductum per paganum, uicisti impietate paganum. /204/ DIe
odit et proicit, tu tenes et negas. Me dicis incendisse testamentum, quem
uides tenere hereditatem ; te dicis seruasse testamentum, cum te feceris
exhereditatum. Testamentum profero, testamentum lego : non uis ut
proferam, tu profer. A te proferatur, quod pro me legatur. Tu profer, tu
tene, tu aperi, uide, lege. Manus tenentis, oculi uidentis, lingua sonantis
mihi militant. Ex te, contra te, ago causam meam. IHe qui recitat codicem
in congregatione tua, lector est tuus, testis est meus. Sed isti audiunt et
uident, iUi nec audiunt nec uident. Transeamus ab his et sinamus eos, si
fieri potest sine studio animositatis, de sua impietate cogitare.
5. Pagani autem reliqui, adhuc ideo reliqui, ut adhuc habeat fides nostra
reprobatores, ut deum habeat probatorem. Adloquatur eos, et sciant quia
quod fit scriptum est antequam fieret, et praedictum est quia futurum
erat ; et non expauescant quia fit quod ipsi nolunt, sed credant quia fit
quod deus promisit futurum. Vellent illi fieri uoluntatem suam, sed deus
maluit implere promissionem suam. Non irascantur. IUe melior, puto, ille
potentior. Quantumlibet superbi sint, maior est deus. Pauca ergo quae pro
temporis angustia potuimus, de scripturis sanctis excerpsimus, quomodo
praedixerint prophetae futurum quibusdam temporibus ut idola de medio
toUerentur, et hoc impletum est, quemadmodum praedixerunt futurum ut
ecclesia per orbem totum diffunderetur, et sic impletum est. Non ergo
multum succenseamus paganis, quia nolunt credere de idolis, cum
haeretici nolint /204v/ credere de ecclesia. Vtrique uident, utrique non
credunt, sed alii negligunt, alii legunt. Non tantum pagani crimen est non
credere quod negligit, quantum haeretici non credere quod legit. Sed
tamen et pagani eo ipso quo implentur quae praedicta sunt, debent
agnoscere praedictorem et impletorem. Quae ergo dicta sunt de hac re,
accipite.
112-4. S. Mayence 54 (f. 172) : Sine causa litigant haeretici cum ecclesia Christi ;
parum est quia exheredari uoluerunt, et heredibus calumniantur.
exspectares
145
150
155
160
165
47
139-40, 142-3. Sap 14, 11 - Cf. S. Denis 24, 9 ; Mayence 9 (f. 35 = version
augmente de Mai 19). 148-51. Sap 14, 11-12 153-4. Sap 14, 12 155-6. Sap
14, 13 - Les citations patristiques de Sap 14, 11-13 ont t rassembles par W. THiELE,
Sapientia Salomonis, Freiburg, 1977-85, p. 500-502 (Vetus Latina 11/1).
157. Za 13, 1 159. II Cor 6, 2 160-2. Za 13, 1 - Cf. supra 3 162-3. Mt
5, 14 163-5. Za 13, 1-2.
48
170
175
180
185
190
195
FRANOIS DOLBEAU
200
205
210
215
220
225
230
49
202. illii : illa Mac 203. de locis conieci : deletis M 204. de locis add. M in
marg.
206. iheremiam M 214. iherusalem M 215. et : est et Mac 219. lege possederunt hic et infra 229-30. sed imperitis : in M haec sententia non est interrogatiua
230. locus suspectus 232. perdas : an perdis ?
50
235
240
245
250
255
260
FRANOIS DOLBEAU
265
270
275
280
285
51
perierint ?', Deusfecit caelum et terram in uirtute sua. Quid uis colere
terram, cum terra et in terra et tu factus ex terra, habes deum fundantem
terram ? Non a te recessit opere, non est alienus et a corde. Ipse fecit
quod calcas, ipse fecit quod suspicis, ipse est in quem credis. Deus fecit
terram in uirtute sua, fundauit orbem terrae in sapientia sua. Forte de
Christo non dixit qui dixit : Deus fecit terram in uirtute sua, fundauit
orbem terrae in sapientia sua ? Paulum apostolum audi : Christum dei
uirtutem et dei sapientiam. Extendit caelum et multitudinem aquarum in
caelo et eduxit nubes ab extremo terrae,fulgura in imbresfecit et eduxit
lumen de thesauris suis. Fatuatus est omnis homo ab scientia suat et
confusus est omnis artifex super sculptilia suat quoniam mendacia confla/207v/-uerunt, non est spiritus in eis. Vana sunt, opera illusa, in tempore
uisitationis suae interibunt. frrtereunt falsi dii, sed tu non remansisti sine
deo uero, si sis Iacob filius minor, cui seruit maior. Pereant dii falsi, tene
tu uerum. Audi enim quid sequatur : Non est huiusmodi portio Iacob. Ista
uana, isti dii falsi peribunt, sed non perit portio Iacob. Portio Iacob :
hereditas Iacob. Hereditas Iacob quam dat deus, an ipse deus ? Audeo
dicere quia ipse deus. Accipio psabnum, euidens sententia est : Domine,
pars hereditatis meae. Non est huiusmodi portio Iacob, quoniam quifinxit
uniuersa, hic est hereditas eius, dominus nomen eius.
11. Audiuimus praedicta, quae futura sint idolis ; audiamus praecepta,
quae facienda sunt idolis. Nemo dicat : 'Peritura <...>'. <Peritura*> certe
dicta sunt simulacra : perdat iUe*. Tu quid frangis ? Sed deus per illos ea
uoluit perdere, quos noluit perire. Et inducet te, inquit, ad amorrhaeum et
ethaeum et pheresaeum et chananaeum et gergezaeum et euaeum et
iebusaeum, et exteram eos. Non adorabis deos illorum neque seruies eis.
Non facies secundum opera ipsorum, sed deponendo depones et
261, 264-7. Ier 10, 12 267-8. I Cor 1, 24 268-73. Ier 10, 12-15
Gn 25, 23 275-6. Ier 10, 16 278-9. Ps 15, 5 279-80. Ier 10, 16.
284-8. Ex 23, 23-24.
274. Cf.
262. post ex terra interpunxit M 271. omnis uix legitur Il artifex : aurifex ex
graeco exspectares
282. sunt : sintfort. legend. Il lacunam indicaui et peritura iteraui 283. dicta add.
M in marg. inf. Il ille scripsi : illa M ut uid. 284-6. amorreum et etheum et phereseum
et cananeum et gergezeum et eueum et iebuseum M
52
290
295
FRANOIS DOLBEAU
288. et (ecce) add. M in marg. 289. amorreum cananeum M Il et1 add. M supra
Un. 289-90. etheum et ferezeum et eueum et gergezeum et iebuzeum M 295.
coniunx M
53
FRANOIS DOLBEAU
54
4
(fin du 27) . Les derniers mots du texte ( 28) sont interprter
comme un Post tractatum, isol de ce qui prcde par la note suivante
du stnographe : Et postquam pagani egressi sunt5. Augustin y
demande aux chrtiens de favoriser, par la puret de leurs murs, la
conversion de ceux qui ne croient pas encore.
Selon le catalogue de Lorsch, ce sermon aurait t prononc dans un
lieu appel Boseth, qui n'est pas encore localis avec certitude6. Augustin
y sjourna au moins deux jours, car il avait dj prch la veiUe devant le
mme auditoire ( 28).
Une ciuitas, portant le nom de Boseh Amphoraria, est mentionne dans la Passion du
martyr numide, Mammarius (BHL 5205). La prsence de l'adjectif laisse penser qu'il
existait au moins une seconde Boseth. Les Actes de la Confrence de 411 confirment
cette hypothse, dans la mesure o trois vques y sont qualifis de Boseanus : d'une
part Hilarus, un donatiste converti qui est sans adversaire ; d'autre part le catholique
Palatinus et son comptiteur Felix7. Mesnage a suppos jadis que le sige d'Hilarus
devait tre en Numidle et se confondre avec Boseth Amphoraria, tant donn que le
Donatiste qui intervint son sujet fut Petilianus de Cirta8. Pour des raisons
toponymiques, il propose de situer l'autre Boseth en Proconsulaire, sur la route menant
de Musti Assuras9.
O Augustin a-t-il exactement prch ? Dans les discussions ultrieures, il conviendra,
mon avis, de tenir compte de YIndiculwn de Possidius et du catalogue de Lorsch. Dans
ces deux documents, le sermon de Boseth en prcde un autre qui fut prch Tignica (=
Mayence 54). Or l'emplacement de Tignica ne fait aucun doute. Cette localit, qualifie
4. Faut-il en dduire que les paens branls par le sermon taient autoriss rester, au
mme titre que les catchumnes ? tant donn qu'en principe le renvoi de ces derniers
suivait immdiatement l'homlie, je comprends mal comment se sont drouls exactement
les faits. On savait dj qu'Augustin avait correspondu avec de nombreux incroyants et
qu' Calama, en 408, il avait mme reu une dlgation paenne (cf. Epist. 91, 10). Ce
qui me semble ici capital est la prsence de paens dans une assemble de prire,
l'intrieur d'une basilique. Ce phnomne s'explique-t-il par la curiosit de gens cultivs
l'gard d'un orateur clbre, ou plutt par les pressions qu'aurait exerces un notable
vis--vis de paysans travaiUant sur ses terres ?
5. Deux autres Post tractatum ont t transmis par Mainz 19, aux feuiUets 71-72 (De
sepultura cahecuminorum = Mayence 15 [indit] ; Lorsch 9b) et 119v-120 (= Morin
Guelf. 25). La rubrique du f. 119v est Exhortatio sancti Augustini post sermonem.
6. Cf. O. PERLER et J.-L. MAffiR, Les voyages de saint Augustin, Paris, 1969, p. 407408.
7. Gesta conlationis 1120,29 ; 126, 99-101 ; 202, 26-27. J'adopte ici le texte corrig
par S. LANCEL, Gesta conlationis Cathaginiensis anno 411, Turnholti, 1974 (CCSL 149
A) : le ms. unique distingue en fait Bofet. et Boset.
8. J. MESNAGE, L'Afrique chrtienne, Paris, 1912, p. 184-185.
9. D'o la localisation traditionnelle du sige piscopal de Boseth, par exemple chez F.
VANDERMEER et Chr. MOHRMANN, Atlas de l'Antiquit chrtienne, Paris-BruxeUes, 1960,
carte 22.
55
de plebs lors de la Confrence de 411, tait situe sur la route de Carthage Thagaste,
entre Membressa et Musti et se confond avec Tactuelle An Tounga10.
Les noms de Boseth et de Tignica nefigurentni chez Possidius ni dans le sermonnaire
de Mayence : ils se lisent uniquement dans le catalogue de Lorsch (sous les numros 7 et
8). Ils y sont d'ailleurs associs celui de Chusa (n0 18), qui n'a pas t non plus localis
l'poque moderne11. Parmi les sermons indits, il est patent que plusieurs ont t
prononcs en dehors d'Hippone par exemple Lorsch 9b = Mayence 15). On peut donc
formuler l'hypothse que la collection de Mayence-Lorsch a recueilli quelques lments
d'une tourne de prdication dans les campagnes de Proconsulaire intrieure, durant
laquelle Augustin s'est attach convertir les paens et rallier les Donatistes.
56
FRANOIS DOLBEAU
57
si Ton accepte la localisation jadis suggre par Mesnage, il est aussi mi-route entre
Musti et Assuras. ne semble pas qu'Augustin ait eu occasion de se rendre nouveau
dans cette zone, avant l't 407, lorsqu'il dut se rendre de Carthage Thubursicu Numidarum16.
58
FRANOIS DOLBEAU
Sermo sancti Augustini cum pagani ingrederentur.
10
15
20
25
14.1 Io 4, 18
30
35
40
45
50
55
59
60
60
65
70
75
80
85
FRANOIS DOLBEAU
58. intelligunt M (hic et passim) 63. post secum interpunxit M 66. mecum
Madec ex graeco : meum M 70. quos : lege (eos) qui Il erant iterauit Mac 72.
appollo M 76. homine scripsi : -nes M
78. talia dicentes apostolus Siitfort. legend.
90
95
100
105
110
115
61
92. In ps. 38, 12 : Ex quo loqui coepimus usque ad hoc momentum, sentis quia
senuimus. Neque enim cernis et incrementa capillorum tuorum ; et nunc cum stas, cum
hic es, cum agis aliquid, cum loqueris, in te crescunt capilli tui : neque enim repente
creuerunt, ut tonsorem quaereres.
106. In ps. 101, 2, 9 : Exiguum est omne quod finitur. 114-5. Ps 81, 6 1156. Io 1, 12 116-9. Ps 81, 6-7.
112. mutarent : an
62
120
125
130
135
140
145
FRANOIS DOLBEAU
altissimi omnes, uos autem sicut homines moriemini, et non uobis prodest
uel ipsa mortalitas ad corrigendos uos, sed quasi immortales sitis, ita
caditis ut unus ex principibus, id est ita superbitis quemadmodum
superbire ausus est angelus. Sed si angelum deiecit superbia, quid de
homine factura est ? Eritis ergo dii. Et si non colueritis falsos deos, uos
eritis dii. Et quomodo uos eritis ? Illo faciente qui fecit et homines. Qui
enim nos fecit homines, facere uult deos, non qui pro illo colamur, sed in
quibus ipse colatur.
7. Est /210v/ ergo, ut dicere coeperam, dilectissimi, oculus interior
quem sauciunt perturbantque peccata, camales concupiscentiae et terrena
desideria, ita ut ipse homo peccans audierit : Terra es et in terram ibis. Si
ergo superbus iniquus audire meruit : Terra es et in terram ibis,cur non
humilis pius audiat : 'Caelum es et in caelum ibis' ? Humilitate quippe
atque pietate fit sedes dei. lam cum factus fuerit sedes dei, nonne caelum
est ? Dictum est in scripturis : Caelum mihi sedes est, terra autem scabellum pedum meorum. Si ergo caelum sedes est dei, esto caelum ut portes
deum. Cum portare coeperis deum, caelum eris. Vt autem plene eum
portes, ipse te mundabit, cum coeperit habitare, donec perducat oculum
illum cordis ad tantam munditiam ut possit uidere faciem eius, in quem
non uisum credidit. Crede ergo antequam uideas, ut per fidem mundato
corde etiam uidere quod credidisti merearis. Promittitur enim tibi lux,
quam nec oculus uidit, quia non est color, nec auris audiuit, quia non est
sonus, nec in cor hominis ascendit, quia homo qui proprie dicitur homo,
carnalis, infirmus, animalis, cogitare non potest nisi quae corporis
sensibus hauserit. Non est talis illa lux. Nihil sibi anima, quasi in
phantasia, formare audeat de deo : quem uult inuenire, prius discat non
inuenire.
8. Quid est quod dixi : prius discat non inuenire ? Vt cum forte cogitat
de deo et coeperit ei occurrere quod uidit, occurrit pulchritudo terrae,
respuat ab animo suo ; occurrit species aquarum, occurrit tranquillitas
serenitatis aereae, respuat et hanc cogitatione sua ; dicat sibi : 'Non est
hoc deus meus, opus est dei mei'. Non est hoc, inquam, deus meus, opus
121. Cf. Gn 3, 5.
127-8. Gn 3, 19 131-2. Is 66, 1 132-3. S. 53, 14 : Ipsi deum portant, et
caelum sunt, quia sedes dei sunt ; Inps. 121, 9 : Sic iustificati facti sunt caelum.
Portauerunt deum. 138-9. I Cor 2, 9.
144. Lente ascension vers le mystre du Dieu ineffable : cf. S. 52, 16-17 ; Denis 2, 3
(= 223 A) ; In Ioh. 20, 11-13 ; In ps. 41, 7-8, et le bel article de S. Poque, cit en
introduction.
147. aree Mac
155
160
165
170
175
180
63
est dei /211/ mei : quod factum est, cogitas. O anime meus, illum quaere
qui fecit. Cum autem cogitatio tua et ad caelestia corpora uenerit, non te
illiciat lux caelestis, nec ipsa quae summa est. Summa enim lux caelestis
in sole est. Caelestium corporum primatus fulgoris in sole inuenitur, qui
diei sufficit. Nec tale aliquid cogites deum tuum, nec ipsum fulgorem
augeas in maius et euageris tibi per spatia phantasmatis tui, neque hoc
deus est quod in animo tuo ita figuratur quale oculis corporis solet
splendere. Non est hoc deus.
9. Veni ad ipsam animam, quia et ipsa non uidetur. Non uidetur anima,
et magna uis est naturae incorporeae. Non enim corpus est anima,
inuisibile quiddam est, et magnum quiddam est :uideri non potest, sed ex
operibus mirare quod non uides. Quid te delectat in rebus humanis ?
Circumspice ordinem rerum, pulchritudinem cultorum agrorum, exstirpatarum siluarum, insitorum* fructuosorum, quaeque in agris uidemus et
amamus, ordinem ipsum reipublicae, moles aedificiorum, uarietates
artium, copiam linguarum, profunditatem memoriae, eloquentiae ubertatem. Haec omnia animae opera sunt. Quanta uides opera animae, et ipsam
non uides ! Cum ergo talis quaedam natura* occurrere coeperit, numquid
iam deus tuus quem quaerebas ? Non uidetur, iam incorporeum aliquid
est, aliquid spiritale est, aliquid magnum est, quod uegetat etiam membra
mortalia, quod fluentes quodammodo putredines corporis restringit et
tenet. Sed hoc potest et anima pecoris. Magnum quidem aliquid est etiam
anima pecoris, inuisibile quiddam est et hoc. Sed transcende ad animam
hominis : intuere ubi factus est homo ad imaginem dei. Ad imaginem
quippe dei non in corpore fac-/211v/-tus est, sed in mente, in ea re qua
moderatur quis his omnibus, in ea re qua excedit beluas. Nam quam
multae beluae nos et firmitate corporis et acrimonia sensuum carnalium
superant ! Et uelocitate et omnibus muneribus corporalibus multis a
beluis superamur. Vnde meliores beluis sumus, nisi quia intellegimus, nisi
quia rationem habemus qua possumus et feram domare ? A fera uero
domari non possumus. Sicut autem idoneus est homo ad domandam
bestiam, sic ad domandum hominem non est idoneus nisi deus. Cum ergo
tale aliquid occurrerit, ut mentem humanam uel a corporeis nexibus
169. In Ioh. 8, 2 : Corruptibilis est enim omnis caro, in putredines defluit, nisi
quodam condimento animae teneatur.
180. S. 55, 2 : Ergo deus quaeratur, ut
dometur homo.
FRANOIS DOLBEAU
64
185
190
195
200
205
210
215
liberm cogtes, nihil tale audeas suspicari deum. lam quidem uideris in
proximo, sed longo interuallo. fri proximo ita ut superius aliquid nihil sit
quod propinquet deo, sed tamen inter mentem tuam et deum qui creauit
mentem tuam plurimum interest. Non aliqua natura uel locus interiacet,
sed dissimilitudine longe est, quandoquidem ista facta est, ille fecit, nec
ullo modo quod factum est potest comparari factori. hnago tamen dei tui
aliquantum est in mente tua.
10. Transcende, si potes, et mentem tuam, si tamen cognitione peruenisti ad mentem tuam. htfuemini, fratres, quod dicam. Forte enim et cum
de tua mente cogitas, aliquid corporeum cogitas consuetudine sensuum
carnalium, ut uideatur tibi mens tua aut aer esse aut ignis esse aut lux ista
quam cernis. Aliquid tale cogitas, cum mentem tuam cogitas. NoIi tale
aliquid cogitare. Statim ut tibi occurrerit quod intellegis, 'quid est quod
intellego ?\ dic tibi. Vtique enim nisi lux quaedam ibi esset, non intellegeres. Ita enim quandam /212/ lucem cernis interius, ut quandam lucem
cernis exterius. Est enim lumen corporis tui oculus tuus. Sed absente
lumine, quid prodest patens oculus tuus ? Habes quidem integra lumina,
sed alio lumine adiuuaris ut uideas. Ita etiam cum intellegis, <habes*>
nescio quid tale, quod potest luce frui interna, quae non est hoc quod
oculis uides. Tale aliquid mentem tuam cogita, si potes ; si autem non
potes, quid est ille supra mentem tuam qui terret mentem tuam, qui
hortatur mentem tuam, qui format mentem tuam ? Quid est ille supra
mentem digne cogitare non potes : illum unde potes, quem pura mente
uisurus es ? Ergo si et hoc non potes, et non terra, non caelum, non aer,
non lux ista siderea, non ipsius animae rationalis tam mirabilis uis atque
natura potest recte dici deus tuus, sed ubique debes dicere : 'Non est iste
deus meus'.
11. Non potes ergo scire quid sit, nisi didiceris ante quid non sit. Ergo
prius cogita quid non sit, ut inuenias quid sit. Hoc est quod paulo ante
dixi : ignorare disce deum, ut inuenire merearis. Discis enim eum
ignorare meliori ignorantia, quam falsa scientia. Melior est enim ignorantia non errans, quam scientia quae uocatur et non est. Dixeris enim
mihi : 'Scio deum'. Quaero quid sit deus. hicipis explicare uelle, et primo
eo ipso nescis quo putas te explicare quod non potes cogitare. Dicturus
197.Cf.Mt6,22(Lc 11,34).
182. suspicari scripsi : -care M ut uid. 186. facta add. M in marg.
190. et fratres Mac 197. tui add. M in marg. 199. habes addidi dubitanter
200. quod2 add. M in marg. 204. illum scripsi : illud M 205. et2 superfluum
uidetur
215. nescis add. M in marg.
220
225
230
235
240
245
65
66
250
255
260
265
270
FRANOIS DOLBEAU
246. ante euangelium uerbum deletwn esse uidetur 250. possit addidi
264. est : an es ? 271. uolens scripsi : uolo M
275
280
285
290
295
300
305
67
eum curare, ut possit uidere quod non uidet. At ille si ita sit absurdus et
auersus ab omni ratione ueritatis ut dicat medico : 'Non me curabis, nisi
mihi demonstraueris quod uisurus sum', quid putabis medicum responsurum ? 'Oportet te curari ut uideas, non uidere ut cureris. Peruersus es,
praeposterus es. Prius illud fiat quod non uis, ut peruenire possis ad id
quod uis. Si haberes oculos quibus possem ostendere quod dico, non opus
esset ut curareris.' Forte ille respondebit : 4Et quid sum facturus ? Cura
ut uis.' Et medicus : 'Adhibiturus sum quaedam acriora collyria, quae tibi
detergant caliginem, de quorum acrimonia sensurus es aliquem dolorem.
Sed oportet te dolorem salubrem perferre patienter nec anxium atque
impatientem doloris repellere manus meas. Noui enim quid agam in
oculis tuis, ut sint oculi qui modo nec oculi dicendi sunt. Noui quid agam,
et ideo tibi praedico aliquid te molestum passurum cum fructu illuminationis.' Illforte territus ne mordeatur illis medicamentis quae impositurus est medicus, rursus redit ad illud detritum et exclusum : 'Egone
passurus sum dolores tantos, quos mihi impositurus es ? Nisi prius
uideam quod demonstraturus es, non feram.' Contra ille : 'Non potes.
Hoc est quod quaero ; rogo te : curare. Videbis, expelletur caligo, re/214/-splendet tibi lumen illud quod audis uidentes nominare et non uides.
Audis enim : lux, color, fulgor ; nomina haec audis. Haec nomina aliquarum rerum sunt, res ipsas non uides. IHi qui uident beatiores te sunt.
Suffer ergo aliquid doloris compensatione magnorum gaudiorum.' Si
consenserit, curabitur et uidebit. Si non consenserit, prius uolens uidere
quam curari ut sit unde uideat, absurdissimus et inimicus salutis suae
deseret medicum.
15. Adtende nunc medicum salutarem uenisse ad nos dominum nostrum
Iesum Christum, inuenit caecitatem cordis nostri, promisit lucem quam
oculus non uidit nec auris audiuit nec in cor hominis ascendit. Hanc
uident angeli, de illa gaudent. Sicut enim illi homines sani uident quod
non uidet caecus, sic uident angeli quod non uidet homo. Quare non uidet
homo ? Quia adhuc uult esse homo, hicipiat ergo curari ipse homo, ut ex
homine fiat inter filios dei, quia dedit eis potestatem filios dei fieri. Hoc
est* : dedit eis potestatem, ut curentur, ut detergeatur caligo cordis, quia
beati mundicordes quia ipsi deum uidebunt. Et audi quia et in euangelio
est, quod et alibi dictum est : Mundans fide corda eorum. Cum dixisset
dominus : Dedit eis potestatem filios dei fieri, subiecit statim :
299.1 Cor 2, 9
12.
303-4. Io 1, 12
305. Mt 5, 8
307-8. Io 1,
68
FRANOIS DOLBEAU
335
340
345
350
69
330. S. Mayence 54 (f. 169) : Medicus peritus, quando uiderit hominem diuersis
morbis languentem, non adtendit proximas causas et relinquit originem causarum
omnium ; si enim curauerit proximas causas, seruato fonte morborum, redeunt
deriuationes calamitatis, et ad tempus uidetur mederi, non autem penitus santat ; In Ioh.
25,16 : Medicus quando aegritucnem discutit, si curet quod per aliquam causam factum
est, et ipsam causam qua factum est non curet, ad tempus uidetur mederi, causa manente
morbus repetitur. 338. Sir 10, 15 339-40. S. 88, 6 : Nemo uel differt si stipula
in oculum cadat. 346. S. 142, 5 (= Lorsch 9a) : Bibat contra tumorem poculum
amarum, sed salubre : bibat poculum humilitatis. 348-9. In Ioh. 3, 3 : Sputis illitus,
spinis coronatus, in cruce suspensus.
330. post unde sex uel septem litterae non leguntur 331. origenales M 336.
ipocrate M 338. tamen : an tantum ? 341. ipse add. M in marg. 351. post tuae et
tuo interpunxitM
70
355
360
365
370
375
380
FRANOIS DOLBEAU
353. freneticus M (hic et semper) 355. etiam1 add. M in marg. 364. postea
quam M 375. apostolus (sc. Petrus) scripsi : apostolis M Il unusquisque + uestrum
Cas 376. nostri om. Cas 377. et om. Cas
385
390
395
400
405
71
383. Cf. supra sub 132-3. 384-5. Rm 4, 25 396. Act 15, 9 397. Cf. CoI
1, 18 401. S. 22, 4 : Sparsum est semen sanguinis, surrexit seges ecclesiae ;
Mayence 9 (f. 34v) : Promisit martyres... Saeuit mundus, saeuire promissus est, non ut
semen conculcaretur, sed ut seges seminaretur ; fusus est ubique martyrum sanguis ;
mundum impleuit messis ecclesiae (thme frquent).
403. S. Mayence 12 (f. 56v = S. Caillau II 19 augment) : Numerate tam multa
praeterita quae euenerunt et credite pauca quae restant ; Mayence 54 (f. 172) : Si ergo
haec tanta impleta sunt, pauca quae restant non sunt uentura ? ; Inps. 62,1 : Stultus est
enim qui non uult credere pauca quae restant, cum uideat tam multa impleta esse ; 66,
10 : Sicut usque ad hodiernum diem omnia euenerunt, sic et quae restant euentura
sunt.
72
410
415
420
425
430
435
FRANOIS DOLBEAU
Non sint tam peruersi ut dicant nobis : 'Videam primo et tunc credam'.
Quid est 'uideam et tunc credam' ? { Qui enim uidet, numquid credit ?
/216v/ IHe credit, qui non uidet. Aliud est credere, aliud uidere. Crede
quia non uides, ut credendo quod non uides merearis uidere quod credis.
Meritum uisionis fides est. Merces fidei uisio est. Quid quaeris ante opus
mercedem ? Crede ergo, et ambula in fide : salus tua in spe est. Coepit
enim te curare optimus medicus, cui nuUus morbus est insanabilis. NoIi
timere scelera tua praeterita, quamuis immania, quamuis incredibilia,
quae forte gessisti : morbi sunt magni, sed maior est medicus. NoIi ergo
curare de praeteritis : uno sacramenti momento dimittentur, et omnino
omnia dimittentur.} Nihil praeteritorum remanebit, quod angat curam
tuam. Eris non in tua fortitudine, sed in manu medici securus. Esto ergo
sub iUo securus, quia et quod reliquum est sanabit : ipsam infirmitatem
mortalitatis nostrae, unde minora quidem, dum hic uiuimus, peccata
subrepunt. Sanabit totum, mundabit totum. Vniuersa caligo tolletur, sed
detur talis oculus cordis ut sis beatus cum uideris, quia credens audisti :
Beati mundicordes quia ipsi deum uidebunt. Intueantur qui nondum
crediderunt, o fratres mei, intueantur quanta deus exhibuit. Omnia quae
uidentur per totum orbem terrarum fieri in nomine Christi, praeuisa,
praedicta, praescripta sunt. In manibus nostris sunt codices, in oculis
nostris facta.
21. Et si uerum cogitemus, fratres, difficilius fecit quam quod facturus
est. Quid est quod est : difficilius fecit ? Iustificauit {impium, ex idolatra
fecit fidelem, ex ebrioso sobrium, ex luxurioso parcum, ex auaro
donantem res suas, non donantem uenatoribus plaudente diabolo, sed
donantem pauperibus coronante Christo, et acquirentem sibi illud quod
transire non possit. Difficilius erat quod fecit. Qui enim ex impio fecit
pium, pio non reddet praemium ? /217/ Aduertite, fratres mei. Quid est
411-3. S. 43, 1 : Est autemfidescredere quod nondum uides, cuius fidei merces est
uidere quod credis ; Denis 24, 4 : Ideo illud non ostendit, ut merces sit fidei. Si enim
ostendat tibi, quod meritum habes quia credis ? Non est iam credere, sed uidere....
415-7. S. Mayence 59 (f. 197v) : Magnus aegrotus, sed maior medicus ; In ps. 102,
5 : Magni sunt (languores), inquies, sed maior est medicus. Omnipotenti medico nullus
languor insanabilis occurrit. 425. Mt 5, 8.
431. Cf. Rm 4, 5 433. S. 9, 21 (= Lorsch 18) : Quanta donatis uenatoribus ? ;
Inps. 102,13 : Qui uenatoribus donant, quare donant ?.
411. ante credit unum uerbwn deleuit M Il aliud2 + est Cas 413. ante add. M in
marg. 415. enim M : ergo Cas
433. donantem res suas non om. Cas donantem res suas om. Mor Il plaudentem
Cas 434. coronante M : et coronantem a Cas et coronandum a Mor Il acquirentem
Cas : acquirente M 435. fecit* + dominus Cas 436. aduertite M : attendite Cas
440
445
450
455
460
73
437. S. Mayence 54 (f. 171v) : Quid magnum est deo ex homine facere angelum,
qui ex limo fecit hominem ? ; Morin 16, 7 (= 77 B) : Difficile est quod promisit, ut
homo fiat angelus, nihil difficilius. 446. S. 22, 4 : Praedictae sunt scismata et
haereses futurae. Videmus illa ; Mayence 12 (f. 57v) : Praedictae sunt et haeresum
concisiones. Numquid non et ipsas uidemus ?.
455-6. Mathematici et sortilogi sont souvent associs, notamment en S. 4, 36 ; 9,
17 ; Denis 21,4 (= 15 A) ; Lambot 6 (= 335 D) ; Mai 25, 3 (= 63 A), etc.
438. sunti + sibi Cas 439. mutauit : non m. Cas commutauit Mor 440. angeli :
angelicam Cas 440-1. a choro M : om. Cas a uita Mor 441. uenit te M :
ueniente autem fidem (fide Mor) iustificaris et Cas Mor 444. ita exhibuit Casfort. recte
445. ea : eam Cas
454. dicant Madec : dicam M
74
465
470
475
480
485
FRANOIS DOLBEAU
permixte sanos et illos qui faciunt et illos qui non faciunt, permixte
morientes et qui non faciunt et qui faciunt, permixte diuites et pauperes et
qui faciunt et qui non faciunt, permixte honoratos et ignobiles et qui
faciunt et qui non faciunt, cum ergo felicitatem uel infelicitatem
temporalem permixtam uideatis in genere humano, quare non cauetis
aeternam infelicitatem, cum dicetur : Ite in ignem aeternum, et comparatis ueram felicitatem cum dicetur : Percipite regnum.
23. 'Iuno, inquit, parientibus praestat, et Mercurius uenatoribus uel
litteratis et Neptunus nauigantibus'. Falsa sunt haec. Nam si uera sunt,
non pariant bene mulieres quae Iunonem blasphemant. Quid magnum est,
fratres mei, ad haec uidenda oculos aperire ? Numquid et ista prophetae
praenuntiauerunt ? Vos ipsos interrogate : genus humanum respondeat.
Naufragent omnes qui non colunt Neptunum ? Damnum patiantur omnes
mercatores qui derident Mercurium ? Si autem ista falsa sunt, uitam
futuram numquam uobis promiserunt, ad uitam praesentem nihil prosunt.
Quare coluntur, nisi ut obligent pedes euntium uiam domini, ne quaerant
immortalitatem et aliquam requiem post labores et difficultates huius
uitae ? Opponit se enim ille diabolus cum angelis suis, et quasi necessarium se facit ut uos in seruitutem redigat. Vtimini potius libertate ;
maior est qui uos redemit, quam ille qui oppugnat. Quicumque huic
consenserint, cum iUo damnabuntur ; quicumque in Christum crediderint,
cum illo damnabunt. Haec futura sunt, sed ex his quae iam uenerunt
conicite quae restant.
24. Praedictae sunt persecutiones futurae christianis a regibus mundi :
euenerunt, facta est strages martyrum, et putabant qui haec faciebant se
posse interficiendo finire christianos. Ecclesia sanguine suo creuit,
483. hiis M
75
498. ideotas M
FRANOIS DOLBEAU
76
510
515
520
525
530
535
adtendere, ad ista eos uolumus esse curiosos : relinquant uanarum curiositatum scelera et nugas, aliquando sint ad scripturas diuinas curiosi,
inueniant tanta ante praedicta esse quae modo uident. Mirantur enim in
nomine crucifixi incurrere et confluere genus humanum, a regibus usque
ad pannis uestitos. Nulla aetas praetermissa, nulla secta, nuUa doctrina.
Non enim crediderunt indocti et non crediderunt /218v/ docti, aut crediderunt ignobiles et non crediderunt nobiles, aut crediderunt mulieres et
non crediderunt uiri, aut crediderunt pueri et non crediderunt senes, aut
crediderunt serui et non crediderunt liberi. Omnis aetas uocata est ad
salutem, omnis aetas iam uenit, omnis dignitas, omnis copia et facultas
humana. Iam intus sint omnia. Iam pauci foris remanserunt et adhuc
disputant ; euigilent aliquando uel ad strepitum mundi : clamat totus
mundus.
26. Veniunt, ut dicere coeperam, reges Romam. Jbi sunt templa imperatorum qui superbia sua diuinos sibi honores exegerunt ab hominibus et,
quia poterant - reges enim erant et dominatores -, extorserunt potius
quam meruerunt. Cui potuit tale aliquid extorquere piscator ? Ibi est
sepulcrum piscatoris, ibi templum est imperatoris. Petrus ibi est in
sepulcro, Hadrianus ibi est in templo. Templum Hadriani, memoria Petri.
Venit imperator. Videamus quo currerit, ubi genua figere uoluit : in
templo imperatoris, an in memoria piscatoris ? Posito diademate, pectus
tundit ubi est piscatoris corpus, cuius merita cogitat, cuius coronam
credit, per quem cupit peruenire ad deum, cuius orationibus se adiuuari
sentit et inuenit. Ecce quae fecit ille crucifixus et irrisus in cruce, ecce
unde strauit gentes, non saeuiente ferro, sed irriso ligno. Bibant ergo
superbi poculum humilitatis, humiliato Christo. Dignentur esse humiles,
iam cognoscant medicamentum suum, ueniant et credant.
27. Hortamini eos, fratres, non tantum uerbis, sed et moribus uestris,
et nos hortamur ut iam non differant. Forte enim aliqui cogitant et
513. In ps. 64, 5 : Numquid uenerunt pauperes, et non uenerunt diuites ? Numquid
uenerunt humiles, et non uenerunt sublimes ? Numquid uenerunt indocti, et non uenerunt
docti ? Numquid uenerunt uiri, et non uenerunt feminae ? etc.
521. Voir S. Mayence 55, In ps. 65, 4, et les autres textes allgus en introduction.
532. Cf. supra, sub 346 ; S. Mayence 54 (f. 170v) : Bibe calicem humilitatis.
Temperauit tibi eum, quia ad te humilis uenit .
535. S. 9, 21 : Non insultetis his qui nondum bene uiuunt, sed eos ipsos moribus
uestris hortemini.
526. adrianus M
Mac
adriani M
77
540
545
550
555
560
dicunt : 'Cras ero christianus'. Si cras bonum est, et hodie bonum est.
Neque enim ut sit christianus, a mathematico quaesiturus est /219/ diem.
Omnem diem fecit deus. IHe tibi bonus est dies, quo boni aliquid gesseris.
Si ergo bonum est credere in Christum, ut fide mundetur cor et sanetur
ille oculus lucem tantam uisurus, quare differatur, quare uox coruina
remansit in hominibus ? 'Cras eras', coruus dicit, qui de arca missus non
reuersus est ; columba reuersa est. Coruus 'eras' clamat, columba cottidie
gemit. Non ergo in te sit uox differentis, sed gemitus confitentis.
Quicumque fatigati sunt audiendo, ignoscant studiosis. Quicumque adhuc
uolunt audire, ignoscant fatigatis, quia et tempore urgemur finire
sermonem. Nam tantam uestram auiditatem uidemus in Christo, ut plura
possetis audire, sed tempus tenere non possumus. Quicumque hic sunt qui
non crediderunt, ecce sumus, ecce est ecclesia : si uolunt, credant. Si
differendum putant, quod, arbitror, iam putare non debent, locum faciant
acturis diuina mysteria.
Et postquam pagani egressi sunt :
28. Iam, fratres, et hesterno die diximus uobis et nunc dicimus et
semper rogamus, ut bene uiuendo lucremini eos qui nondum crediderunt,
ne et uos sine causa credideritis. Rogamus uos ut, quomodo uobis placet
uerbum dei, sic placeat et in moribus uestris, non in aure sola, sed et in
corde, non corde solo, sed et in uita, ut sitis familia dei apta et placita
oculis eius ad omne opus bonum. Omnino, fratres, non dubitamus quia, si
uos digni deo uixeritis, cito nullus eorum qui nondum crediderunt in
infidelitate remanebit.
Paris
Franois DOLBEAU
540. Cf. Act 15, 9 542-4. Cf. Gn 8, 6-12 - In ps. 102, 16 : Sunt enim qui
praeparant conuersionem , et differunt, et fit in illis uox coruina : Cras, cras. Coruus de
arca missus, non est reuersus. Non quaerit deus dilationem in uoce coruina, sed
confessionem in gemitu columbino. Missa columba reuersa est ; voir aussi S. 82, 14 ;
224, 4 ; In Ioh. 6, 2.
558. Cf. n Tim 2, 21 (3, 17 ; Tit 3, 1).
542. dicit add. M in marg. 550. post faciant add. diuinis Mac
78
FRANOIS DOLBEAU