Std12 Chem TM 1

÷Áv°¯À
÷©À{ø» & Cµshõ® Bsk
öuõSv - I
wshõø© J¸ £õÁaö\¯À
wshõø© J¸ ö£¸[SØÓ®
wshõø© ©Ûuzußø©¯ØÓ ö\¯À
uªÌ|õmk¨
£õh¡À PÇP®
PÀ¿a \õø», ö\ßøÚ&600 006.
i
© uªÌ|õk Aµ_
uÀ £v¨¦ - 2005
Cµshõ® £v¨¦ - 2006
v¸zv¯ £v¨¦ - 2007
SÊz uø»Áº ©ØÖ® ¡»õ]¯º
hõUhº Á. £õ»_¨¤µ©o¯ß
÷Áv°¯À ÷£µõ]¯º (Retd.)
©õ{»U PÀ¿ (ußÚõm])
ö\ßøÚ - 600 005.
÷©»õ´ÁõÍºPÒ
hõUhº . Q¸ènºzv
÷Áv°¯À ÷£µõ]¯º
©õ{»U PÀ¿ (ußÚõm]), ö\ßøÚ - 600 005.
hõUhº. öµ.CÍ[÷PõÁß hõUhº. öá.\¢uõÚ »èª
Cøn C¯US|º, ÷£µõ]¯º, C¯Ø¤¯À ÷Áv°¯À xøÓ
AøÚÁ¸US® PÀÂ C¯UP® ö\ßøÚ £ÀPø»UPÇP®
PÀ¿a\õø», ö\ßøÚ-600 006. ö\ßøÚ - 600 025.
hõUhº.G®.P¢u\õª hõUhº. \õº»ì Qì÷hõ£º PÚP®
÷£µõ]¯º ©ØÖ® xøÓzuø»Áº ÷Áv°¯À ÷£µõ]¯º
PÛ© ÷Áv°¯À xøÓ ©õ{»U PÀ¿ (ußÚõm])
ö\ßøÚ £ÀPø»UPÇP® ö\ßøÚ - 600 005.
ö\ßøÚ - 600 025.
¡»õ]¯ºPÒ
v¸. ö\.zxUS©µß v¸©v. Gß. P»õÁv
÷Áv°¯À ÂÄøµ¯õÍº x{ø» ÷Áv°¯À B]¯º
AMET, BITS (Ranchi) Ext. Centre, J.G.G. ÷©À{ø»¨ £ÒÎ
Â¸P®£õUP®, ö\ßøÚ- 600 092.
PõÚõzyº - 603 112.
v¸©v. R.C.\µìÁv
v¸. Â. öá´\[Pº x{ø» ÷Áv°¯À B]¯º
÷Áv°¯À ÂÄøµ¯õÍº Aµ_ ö£sPÒ ÷©À{ø»¨ £ÒÎ
GÀ.Gß. Aµ_U Pø»UPÀ¿ A÷\õU |Pº, ö\ßøÚ - 600 083.
ö£õß÷Ú- 601 204. PôdPo. ®. SôWôVQu,
v¸©v. Gì. ö©º¼ß ìj£ß ®¬ÜûWVô[o,
x{ø» ÷Áv°¯À B]¯º PÛ© ÷Áv°¯À xøÓ
CSI ö£°ß ö©mU ÷©À{ø»¨ £ÒÎ ö\ßøÚ £ÀPø»UPÇP®, ö\ßøÚ - 25.
RÌ£õUP®, ö\ßøÚ- 600 010. PôdPo. úL. Nj§VSôWôVQu,
ØÕ¨ûX úY§«Vp B£¬Vo,
vúPuv Be¡úXô-Ck§Vu
Âø» ¹. úU²ûXlTs°, úLôVm×jço-18
£õh[PÒ u¯õ¨¦ : uªÌ|õk Aµ_UPõP £ÒÎ PÀÂ C¯UPP®, uªÌ|õk.
C¢¡À 60 â.Gì.G®. uõÎÀ Aa]h¨£mkÒÍx.

B¨ö\m øÓ°À Aa]m÷hõº:
ii
PÄøµ
AÔÂ¯¼ß J¸ ¤Ä ÷Áv°¯À BS®. ö£õ¸mPÎß
£s¦PÒ, Aø©¨¦PÒ, Cø¯¦PÒ ©ØÖ® AøÁ u©USÒ {PÌzx®
ÂøÚPøÍ¨ £ØÔ²® ÂÍUSÁuõS®. Põº£øÚz uÂµ ¤Ó GÀ»õ
uÛ©[PÒ ©ØÖ® AÁØÔß ÷\º©[PÎß u¯õ¨¦, £s¦PÒ £¯ßPÒ
©ØÖ® AøÁPÐUSÒ {PÌzx® ÂøÚPøÍ¨£ØÔ ÂÍUSÁx PÛ©
÷Áv°¯»õS®. P©a÷\º©[PÒ ÷£õßÖ ¡Ö ©h[S Põº£ß
÷\º©[PÎß ÂøÚPøÍ¨ £ØÔ ÂÍUSÁx P© ÷Áv°¯»õS®.
öuõÈ¼¯À ÷\º©[PÒ BQ¯ ¤ÍõìiUì, µ¨£º, \õ¯[PÒ, ©¸¢xPÒ
©ØÖ® Pøµ¨£õßPøÍ¨ £ØÔ²® P© ÷Áv°¯À ÷©¾® ÂÍUSQÓx.
ö£õ¸mPÎß öPõv{ø»PÒ ©ØÖ® E¸S® {ø»PÒ ÷£õßÓ
ö£õ¸mPÎß C¯Ø¤¯À £s¦PøÍ¨ £ØÔ ÂÍUSÁx C¯Ø¤¯À
÷Áv°¯»õS®.
C¢¡À ÷©À{ø» Cµshõ® Bsk ©õnÁºPÐUS E¯x.
øP¯õÒÁuØS GÎuõP CÆ÷Áv°¯À ¡À, Ç öuõSvPÍõP
öÁÎ°h¨£mkÒÍÚ. ÷u]¯U PÀÂ Bµõá] ©ØÖ® £°Ø] SÊ©®
(NCERT) Gvº¨£õº¤Ú[PÄ® v¸zv¯ £õhzvmhzøu¨ ¤ß£ØÔ
GÊu¨£mh ¡»õS®. ÷Áv°¯À GÀ»õ ¤Ä AÔÄz öuõS¨¦PøÍ,
“uø»RÌ ¤µªk” ©õv°À AÔøÁ ÁÍºUS® øÓ°À GÊu¨£mh
¡»õS®. Aq Aø©¨¦ - II, uÛ© Áø\ AmhÁøn - II, vs©
{ø» - II, öÁ¨£ C¯UPÂ¯À - II, ÷Áva\©{ø» - II, ÷ÁvÂøÚ
÷ÁPÂ¯À - II, ªß÷Áv°¯À - I ©ØÖ® II BQ¯øÁ ©õnÁºPÒ
öuõhºa]¯õP AÔ²® ö£õ¸mk ÁiÁø©UP¨£mkÒÍÚ. GÚ÷Á,
÷©À{ø» u»õ® BsiÀ ©õnÁ, ©õnÂ¯º ö£ØÓ ÷Áv°¯À
AÔÄ, Czuø»¨¦PøÍ öuõhºa]¯õP AÔ¯ EuÄ®. +1 ÁS¨¤À PØÓ
÷Áv°¯À P¸zxUPÒ Ea\zøu Aøh¯ C¢¡À EuÄ®. ©õnÁºPÎß
B´¢uÔ²® øÓ°øÚ ÁÍº¨£uØPõP PÛ©, C¯Ø¤¯À ©ØÖ® PÛ©
÷Áv°¯¼À A÷|P PnURkPÒ AÔP¨£kzu¨£mkÒÍÚ. CøÁ
©õnÁºPÒ ÷Áv°¯À P¸zxUPøÍ |ßS AÔ¯ EuÄ®.
÷Áv°¯À UQ¯zxÁ® ¯õöÁ¸® AÔ¢u JßÓõS®.
÷Áv°¯À AÔÄ, E°¯À, C¯ØøP øÓPÒ ¦Â ÷Áv°¯À
öPõÒøPPÒ, ©¸¢v¯À ©ØÖ® E°º ÷Áv°¯À P¸zxUPøÍ |ßS
AÔ¯ xøn¦²®. ©õnÁ ©õnÂ¯º Á¸[Põ»zvÀ AÁºPÒ
GvºöPõÒÍ¨ ÷£õS® ÷£õmiz ÷uºÄPøÍ \¢vUPÄ® £¯ß£k®.
iii
÷Áv°¯À öPõÒPøÍ |ßS AÔ²® ö£õ¸mk GÀ»õ ¤ÄPÎ¾®
A÷|P PnUSPÒ uµ¨£mkÒÍÚ. ©õnÁ ©õnÂ¯º P© ÷Áv°¯À
ÂøÚPøÍ AÔ¯ EuÄ® ö£õ¸mk, ÂøÚ ÁÈøÓPÒ
uµ¨£mkÒÍÚ.
÷|õ£À £_ ö£ØÓÁºPøÍ¨£ØÔ {øÓ¯ uPÁÀPÒ
uµ¨£mkÒÍÚ. CzuPÁÀPÒ £õhzvmhzvß £Sv BPõx. ©õnÁºPÒ
AÔÂ¯õÍøµ¨ £ØÔ AÔ¢x öPõÒÍ EuÄÁuØPõP ©mk÷©
uµ¨£mkÒÍÚ.
JÆöÁõ¸ £õhzvß CÖv°¾® uµ¨£mkÒÍ ÂÚõUPÒ ©õv
ÂÚõUPÍõPzuõß P¸u¨£h ÷Ásk®.
uß ©v¨¥mk ÂÚõUPÎÀ \¯õÚÁØøÓ ÷uº¢öuk,
K¸ ÁõUQ¯ Âøh ÂÚõUPÒ ©ØÖ® SÖQ¯ Âøh ÂÚõUPÒ
GÀ»õ £õh[PÐUS® uµ¨£mkÒÍÚ. ÷uºøÁ Gvº÷|õUS®
÷£õx, uß©v¨¥mk ÂÚõUPÒ ©ØÖ® PnURkPÒ BQ¯ÁØøÓ
©mk÷© P¸zvÀ öPõÒÍõ©À ¡À Êø©US® Âøh uµ HxÁõP
©õnÁºPÒ u¯õº £kzvU öPõÒÍ ÷Ásk®. PØÓ¼ß ÷Põm£õkPÒ
JÆöÁõ¸ £õhzøu²® AÔ¯ EuÄ® ÁøP°À uµ¨£mkÒÍÚ.
÷Áv°¯À P¸zxUPøÍ¨£ØÔ AvP uPÁÀPøÍ AÔ¢x
öPõÒÐ® ö£õ¸mk uS¢u ÷©Ø÷PõÒ ¡ÀPÐ® öPõkUP¨£mkÒÍÚ.
hõUhº. Á. £õ»_¨µ©o¯ß
(SÊz uø»Áº)
£õhzvmh v¸zx® SÊ (÷Áv°¯À)
©ØÖ® ÷©À{ø» Cµshõ® Bsk
÷Áv°¯À ¡À GÊx® SÊ
iv
12Bm YÏl× - úY§«Vp TôPj§hPm ùRôÏ§ - I
L²U úY§«Vp
AXÏ 1 - AÔ AûUl× - II
GXdhWôuL°u - D¬Vp× RuûU -¥ - ©Wôdú[ ùRôPo× - ùanNu
Tod¡u ¨ûX«pXô úLôhTôÓ - GXdhWô²u AûXlTi× - `ô¥eLo AûXf
NUuTôÓ - ILu U§l×Ls Utßm ILu CVdLm Ød¡VjÕYm UhÓm -
êXdáß Bo©hPôp Øû\. JÚ T¥jRô] CWhûP AÔdLs Utßm TX
T¥jRô] CWhûP AÔdL°u êXdáßLs - EúXôLl©ûQl× - AÔ
Bo©hPôpL°u C]dLXl× -êXdáßLÞdÏ CûPúV Es ®û]L°u
YûLLs.
AXÏ 2 - BYojR] AhPYûQ - II
BYojR] AhPYûQûV ùRôÏjRp - AÔ BWj§u LQd¸Ó -
AV² BWm LQd¡ÓRp - AV²VôdÏm Bt\ûX öQ«dÏm Øû\Ls -
AV²VôdÏm Bt\ûXl Tô§dÏm LôW¦Ls - GXdhWôu SôhPjûR
öQ«dÏm Øû\ - GXdhWôu SôhPjûR Tô§dÏm LôW¦Ls - GXdhWôu
G§oªu RuûUûV A[®Óm TpúYß A[ÅÓLs.
AXÏ 3 - p- ©¬Ü R²UeLs - II
ùRôÏ§- 13 ùTôÕYô] RuûULs - ùTôhPôx T¥LôWm RVô¬l× Ti×Ls
TVuLs - ùRôÏ§ - 14 ùTôÕYô] RuûULs - £úLhÓLs YûLLÞm,
AûUl×LÞm - £úLôuLs - AûUl× Utßm TVuLs - ùXh - ©¬jùRÓjRp
- ùRôÏ§ 15 ùTôÕYô] RuûULs - TôvTWv - ×\úYtßûU Y¥YeLÞm
©¬jùRÓjRÛm, - TôvTW³u úNoUeLs - ùRôÏ§ - 16 ùTôÕYô]
RuûULs - H2SO4-u EtTj§ Utßm Ti×LÞm - ùRôÏ§ 17. ùTôÕj
RuûULs CVt, úY§Ti×Ls - @lð¬û] ©¬jùRÓjRp Utßm ARu
Ti×Ls - úaX_uLÞd¡ûPúV úNoUeLs - ùRôÏ§ 18 UkR YôÙdLs -
©¬jùRÓjRp, Ti×Ls Utßm TVuLs.
AXÏ - 4 d - ùRôÏ§ R²UeLs
d - ùRôÏ§ R²UeL°u ùTôÕYô] Ti×Ls - ØRp CûP¨ûXj R²U
Y¬ûN - ÏúWôªVm, LôlTo, éL ©¬jùRÓjRu RjÕYm êXeLs EúXôLd
LXûY - CWiPôm CûP¨ûXj R²U Y¬ûN - £pYo ©¬jùRÓRjRu
v
RjÕYm, êXeLs - êu\ôm - CûP¨ûXjR²U Y¬ûN - úNoUeLs K2Cr2O7,
CuSO4.5H2O,AgNO3, Hg2Cl2, ZnCO3, úLôpÓ J°fúNoUm.
AXÏ 5 - f - ùRôÏ§ R²UeLs
f - ùRôÏ§ R²UeL°u ùTôÕYô] Ti×Ls - XôkRû]Ó Bd¥û]ÓLû[
Jl©hÓ Jl©Pp - XôkRû]Ó, Bd¥û]ÓL°u TVuLs.
AXÏ 6 - AûQÜf úNoUeLs Utßm E«¬Vp AûQÜf úNoUeLs
Ko A±ØLm - AûQÜ úY§«Vu LûXf ùNôtLs - Jtû\LÚ
AûQÜ úNoUeLÞdÏ AXÏ IUPAC Øû\ ùTV¬Pp - AûQÜ úNoUeL°p
Uôt±Vm - LhÓUô] Uôt±Vm - 4 AûQÜ, 6 AûQÜ úNoUeL°u Y¥Y YN
Uôt±Vm - AûQÜ úNoUeLû[l Tt±V ùLôsûLLs - ùYo]¬u ùLôsûL
- CûQ§\u ©ûQl× ùLôsûL - T¥L×X ùLôsûL - AûQÜ úNoUeL°u
TVuLs - E«o - AûQÜ úNoUeLs ÍúUôÏú[ô©u Utßm Ïú[ôúWô@©p.
AXÏ 7 - AÔdLÚ úY§«Vp
AÔdLÚ úY§«Vp - AÔ Bt\p AÔdLÚ ©[Ü AÔdLÚ úNodûL
- ""L§¬VdL LôoTu YûWVû\'' - ã¬V²p SûPùTßm EhLÚ Uôt\m -
L§¬VdL _úNôúPôl×L°u TVuLs.
CVt©Vp úY§«Vp
AXÏ 8 - §iU ¨ûX II
T¥LeL°u AÔdLhÓUô]j§u YûLLs X-L§o T¥L Y¥YûUl× -
AV²l T¥LeL°u YûLLs - §iUeL°p AÔdLhÓUô]j§u Ïû\TôÓLs
- T¥LeL°u Ti×Ls - T¥L Y¥Üs[ LôoTu.
AXÏ 9 - ùYlT CVdL®Vp II
ØRp ®§ûVj ùRôÏjRp -ùYlT CVdL®Vu CWiPôm ®§«u
AY£Vm - Ru²fûN Utßm Ru²fûN At\ ®û]Ls - GuhúWô© - ´lv
R² Bt\p - R² Bt\p Uôt\Øm, úY§f NU¨ûXÙm - ùYlT CVdL®Vu
êu\ôm ®§.
AXÏ 10 - úY§fNU¨ûX II
¨û\RôdL ®§«u TVuTôÓ - ÄúNh¥Vo®§.
vi
AXÏ 11 - úY§®ûQ úYL®Vp
ØRp T¥ ®û]Ùm, úTô ØRp T¥ ®û]Ùm - ØRpT¥ ®û]ûV
öQ«dÏm ùNnØû\ - ®û]T¥ûV öQ«dÏm Øû\Ls -
úYLUô]¨ûXûVf NôokR ùYlT¨ûX - G°V Utßm £dLXô] ®û]Ls.
AXÏ 12 - ×\lTWl× úY§«Vp
×\lTWl× LYof£ - ®û]úYL Uôt\m - ®û]úYL Uôt\j§u ùLôsûLLs
- árUeLs - árUeLû[j RVô¬jRp - árUeL°u Ti×Ls - TôpUeLs
AXÏ 13 - ªu úY§«Vp I
LPj§Ls, LPjRôl ùTôÚsLs, Ïû\ LPj§Ls - ªu LPjRp ùLôsûL
- YªÏ ªu TÏ° ùLôsûL - @TWôúP«u ªu]ôtTÏl× ®§Ls - ¨VU
RûP, ¨VU LPjÕ§\u, NUô] Utßm úUôXôo LPjÕ§\u - LPjÕ§\u
¿ojRuûU ùTôßjÕ UôßTÓRp - úLôpWôx®§ - RôeLp NûWNpLs -
pH U§l×L°u TVuLs.
AXÏ 14 - ªu úY§«Vp II
ªuLXm - ªuØû\ Utßm ªuØû] AÝjRm - LXeLû[ AûUjRÛm
AYt±u ªu²VdL ®ûN (EMF) - A¬UôQm Utßm ¿dLp Øû\Ls -
ùTÚU[®p úY§lùTôÚsLs RVô¬jRp - G¬ùTôÚs LXeLs.
AXÏ 15 - L¬U úY§«Vp Uôt±Vm
Y¥Y YN Uôt±Vm - Yû[V úNoUeL°u Y¥YûUl×Ls - J° ÑZt£j
RuûU - ûLWôh¥ (A) ºoûUVt\ ùLôsûL - ºoûUVt\ ûUVm EûPV
úNoUeLs - D-L Utßm R-S Ï±ÂÓLs - CÚT§ÂhÓ ùTuºu úNoUeL°u
Uôt±VeLs.
AXÏ 16 - ûahWôd£ Y¯lùTôÚsLs
BpaôpLû[l ùTV¬Óm Øû\ - BpaôpL°u YûLLs - Ti×Ls -
êußYûL BpaôpL°u (1o, 2o Utßm 3o) úYßTôÓLû[ A±Ùm Øû\Ls
- ûPûah¬d BpLaôp, BpLaôpLs (¡û[dLôp) RVô¬dÏm Øû\Ls -
Ti×Ls -TVuLs - hûW ûah¬d BpLaôpLs RVô¬dÏm Øû\Ls -
Ti×Ls - TVuLs - AúWôúUh¥d BpLaôpLs - ùTuûNp BpLaôpLs
RVô¬dÏm Øû\Ls - Ti×Ls - TVuLs - À]ôpLs úUú]ô ûah¬d
ûPûah¬d hûW ûah¬d À]ôpL[ôL YûLlTÓjÕRp - ùTÚU[®p À]ôp
RVô¬jRp - Ti×Ls - úY§l Ti×Ls.
vii
AXÏ 17 - DRoLs
DRoLs - A@Tôh¥dDRoL°u ùTôÕYô] RVô¬l× Øû\Ls - Ti×Ls
- TVuLs - AúWôúU¥d DRoLs - A²úNôp RVô¬l× Øû\ - A²úNôu
®û]Ls - TVuLs.
AXÏ 18 - LôoTû]p úNoUeLs
LôoTû]p úNoUeLû[ ùTV¬Óm Øû\ - Bp¥ûLÓLs Utßm
¸úPôuLÞd¡ûPúV Jl×ûU - Bp¥ûLÓLû[ RVô¬dÏm ùTôÕYô] Øû\Ls
- Ti×Ls - TVuLs - AúWôúU¥d Bp¥ûLÓLs ùTuNôp¥ûNÓL°u
RVô¬l× - Ti×Ls - TVuLs - ¸úPôuLs - ATô¥d ¸úPôuLû[j
RVô¬dÏm ùTôÕYô] Øû\Ls (AºhúPôu) - Ti×Ls - TVuLs -
AúWôúU¥d ¸úPôuLs - A£húPôÀú]ô²u RVô¬l× - Ti×Ls - TVuLs
ùTuúNôÀú]ôu RVô¬dÏm Øû\ - Ti×Ls - Ti×Ls.
AXÏ 19 - LôoTôd£d AªXeLs
ùTVÓm Øû\ - ATôh¥d úUôú]ôLôoTôd£d AªXeLû[j RVô¬jRp
- @Tôoªd AªXm - Ti×Ls - TVuLs - LôoTô£d AªXeLÞdLô]
úNôRû]Ls - úUôú]ô ûahWôd£Uôú]ô LôoTô£d AªXeLs - Xôd¥d
AªXm êXeLs - Xô¥d AªXm ùRôÏjRp - A@úTh¥d ûP LôoTôdNd
AªXm ùRôÏjRp BdNôd AªXm, Nd£²d AªXm - Ti×Ls CVt©Vp
Ti×Ls, úY§«Vp Ti×Ls - LôoTôdNd AªXeL°u §\u - AúWôúUh¥d
AªXeLs ùTuúNô«d AªXm RVô¬jRp - Ti×Ls - TVuLs - Nô£d
AªXjûR RVô¬jRp - TVuLs - LôoTôd£d AªXeL°u Y¯lùTôÚsLs
- AªX Ïú[ôûWÓLû[j RVô¬jRp - A£hûPp Ïú[ôûWÓ (CH3COCl) –
Ti×Ls - TVuLs - A£hPûUÓ RVô¬jRp - Ti×Ls - A£h¥d ¿¬
RVô¬jRp - Ti×Ls - GvPo RVô¬jRp - ùUjRp A£húPh - Ti×Ls.
AXÏ 20 - L¬U ûShW_u úNoUeLs
A@Tôh¥d ûShW_u úNoUeLs - A@Tôh¥d ûShúWô BpúLuLs
RVô¬jRp - Ti×Ls - TVuLs - AúWôúUh¥d ûShúWô úNoUeLs -
RVô¬jRp - Ti×Ls - TVuLs - A@Tô¥d Utßm AúWôúUh¥d ûShúWô
úNoUeLÞd¡ûPúV Es[ úYßTôÓLs - AÁuLs - RVô¬dÏm ùTôÕYô]
Øû\Ls - Ti×Ls AXÏ 1, 2 Utßm 3 AÁuLû[ úYßTÓjÕRp -
AúWôúUh¥d AÁuLs - ùTuûNXÁû]j ùRôÏjRp - Ti×Ls - A²Äu
RVô¬jRp - Ti×Ls - TVuLs - A@Tôh¥d Utßm AúWôúUh¥d
viii
AÁuL°u úYßTôÓLs - A@Tôh¥d ûShûWpLs - RVô¬jRp - Ti×Ls
-TVuLs - ûPVúNô²Vm El×Ls - ùTuºuûPV úNô²Vm Ïú[ôûWûP
RVô¬jRp Utßm AYt±u Ti×Ls.
AXÏ 21 - E«o êXdáßLs
LôoúTôûahúWhÓLs - LhPûUl× YÚ®jRp - CWhûP NodLûWÓLs
Utßm TX NodLûWÓLs - ×WReLs - Aªú]ô AªXeLs - ×WReL°u
LhPûUl× - ¨ëd°d AªXeLs - ùLôÝl×Ls.
AXÏ 22 - SûPØû\ úY§«Vp
UÚjÕY úY§«Vp - Øû\Vt\ UÚkÕ TVuTôÓ - NôVeLs YûLLÞm ,
TVuLÞm - JlTû]l ùTôÚhLs, ¸ÃmLs, YôNû]l ùTôÚhLs, ØLlTÜPo
Utßm ÕoSôt\m ¿d¡Ls - EQ®Ûs[ úY§lùTôÚhLs - EQÜl
TôÕLôd¡Ls ùNVtûL C²léh¥Ls, Ad³_ú]t\m ¿d¡Ls Utßm EiQj
RÏkR ¨\ªLs - éf£ ®Wh¥Ls, ©WúUôuLs, C]dLYof£Ls - WôdùLh
G¬lùTôÚsLs.
ix
12 Bm YÏl©tÏ¬V ùNnØû\ úY§«p
1. L¬U úNoUj§p LôÔm ûShW_u. aôX_u Utßm NpTo
B¡VYtû\ LiP±Ùm úNôRû],
2. L¬Uf úNoUj§p LôÔm ®û]fùNVp ùRôÏ§Lû[ LiP±Rp
A. ¨û\Üt\ Utßm ¨û\Ü\ô RuûU
B. AúWôU¥d Utßm ATôh¥d RuûU
C. Bp¥ûaÓLs, LôoTô£d AªXeLs, ûP AûUÓLs, À]ôd
ùRôÏ§ (HúRàm JÚ ®û]fùNVp ùRôÏ§ûVd LiP±Rp)
3. TiT± TÏlTônÜ
LXûY«p CÚ úSo AV²Ls Utßm CÚ G§o AV²Lû[d LiP±Rp.
úSo AV²Ls : Pb++, Cu2+, Al3+, Fe3+, Zn2+, Mn2+, Ca2+, Ba2+,
Mg2+, NH4+
G§o AV²Ls : úTôúWh, NpûTÓ, NpúTh, LôoTú]h, ûShúWh,
Ïú[ôûWÓ, ×úWôûUÓ, Bd^úXh
(úS¬p LûWVôR Utßm Ïßd¡Óm AV²Lû[ R®odLlTPp úYiÓm.
JúW úRôÏ§«p CÚ úYß AV²Ls CÚlTÕ R®odL úYiÓm) (Cl
Utßm Br) Utßm (LôoTú]h + BdNúXh) úNol× R®odLlTPúYiÓm.
4. TÚU]±Ü TÏlTônÜ
A. ùToUôeLú]ôùUh¬
1. Bd^ôd AªXm x KMnO4 RWm TôojRp
2. ùToWv AmúUô²Vm NpúTh Vs KMnO4 RWm TôojRp
B. ûPÏúWôùUh¬
1. K2Cr2O7 LûWNûX ¨VU ùN±Ü LiP±Rp
2. K2Cr2O7 Bd£_ú]t±úVôÓ HúRàm JÚ TÚU]± TÏlTônÜ
úRo®p Ø¥Ü, CÚ AªX Eßl×Ls Utßm CÚ LôW Eßl×Ls, El©u ùTVo
ùNôpXôRYôß T§p ùLôÓdL úYiÓm.
JqùYôÚ Eßl©tÏm JÚ Eß§f úNôRû] BnYô[oLÞdÏ Lôi©dL
úYiÓm.
x
ö£õ¸ÍhUP®
A»S Gs. £UP® Gs.
PÛ© ÷Áv°¯À
1 Aq Aø©¨¦ - II 1
2 BÁºzuÚ AmhÁøn - II 42
3 p - öuõSv uÛ©[PÒ 67
4 d - öuõSv uÛ©[PÒ 112
5 f - öuõSv uÛ©[PÒ 151
6 AønÄa ÷\º©[PÒ ©ØÖ®
E°¯À AønÄa ÷\º©[PÒ 161
7 EmP¸ ÷Áv°¯À 189
C¯Ø¤¯À ÷Áv°¯À
8 vh {ø»ø© - II 212
9 öÁ¨£ C¯UPÂ¯À - II 232
10 ÷Áva\©{ø» - II 254
xi
18
1 2
H He
1 2 1 .0 0 7 9 13 14 15 16 17 4 .0 0 3
3 4 5 6 7 8 9 10
2 Li Be B C N O F Ne
6 .9 4 1 9.0 12 10 .8 1 1 2 .0 1 1 4 .0 1 1 6 .0 0 1 9 .00 2 0 .1 8
11 12 13 14 15 16 17 18
3 Na Mg Al Si P S Cl Ar
22 .9 9 2 4 .3 1 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2 6 .9 8 2 8.09 3 0.97 32 .0 7 35 .4 5 3 9 .9 5 .
19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36
4 K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
39 .1 0 4 0 .0 8 4 4 .9 6 4 7.8 7 5 0.9 4 5 2 .00 5 4.94 5 5 .8 5 5 8 .9 3 58 .6 8 6 3 .5 5 65.3 9 6 9 .7 2 7 2.61 74 .92 7 8.9 6 7 9.9 0 83.80
37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54
P erio d
5 Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pdt Ag Cd In Sn Sb Xe Te I
85 .4 7 87 .62 8 8 .9 1 9 1 .2 2 9 2 .91 95 .9 4 (9 8 ) 10 1 .07 1 0 2 .9 1 1 0 6 .4 2 107 .87 112 .4 1 114 .8 2 11 8 .7 1 1 2 1 .7 6 12 7.60 1 26.9 0 131 .29
xii
55 56 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86
L a- W Os Hg
6 Cs Ba Hf Ta Re Ir Pt Au Ti Pb Bi Po At Rn
1 32 .91 1 37 .3 3
Lu 17 8 .49 1 80 .9 5 1 83 .8 4 1 86 .21 1 9 0.23 19 2 .2 2 1 9 5.0 8 196 .97 2 00 .5 9 204 .3 8 2 07 .2 2 0 8 .9 8 (2 09 ) (2 10 ) (222 )
87 88 1 04 105 106 107 108 109
A c- 110 111 112 11 3 11 4 11 5 116 11 7 118
7 Fr Ra Rf Db Sg Bh Hs Mt
(2 2 3) (2 2 6) Lr (2 61 ) (2 6 2 ) (2 6 3 ) (2 6 2 ) (2 6 5 ) (2 6 6) Uun Uuu U ub Uut U uq U up Uuh U us U uo
S b lo ck d b lo ck p b lo ck
57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71
L a n th a n id es La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
1 3 8 .91 14 0 .12 14 0 .9 1 14 4.24 (1 4 5 ) 15 0 .3 6 1 51 .9 6 15 7.25 1 58 .9 3 162 .50 1 64 .9 3 16 7 .26 1 6 8 .9 3 17 3 .04 1 7 4 .9 7
89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 10 0 10 1 10 2 1 03
A ctin id e s Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr
(2 2 7 ) 2 3 2 .0 4 23 1 .0 4 2 3 8.0 3 (2 3 7 ) (24 4 ) (2 43 ) (2 47 ) (2 4 7 ) (25 1 ) (2 5 2 ) (25 7 ) (25 8 ) (25 9) (2 62 )
f b lo c k
PÛ© ÷Áv°¯À
1869À ¸è¯ AÔÂ¯»õº iªmÆ ö©sh¼Æ
(Dmitry Mendeleyev) uÛ© AmhÁønø¯ HØ£kzvÚõº.
BÚõÀ {³»õsm CÁ¸US ßÚ÷µ 1863 B® BsiÀ uÛ©
Áø\ AmhÁøn°ß Ai¨£øh öPõÒøP°øÚ
HØ£kzvÚõº. ö©sh¼Æ uÛ© Áø\ AmhÁønø¯ Aq
{øÓø¯ ö£õ¸zx uÛ©[PÎß uÛ© Áø\ AmhÁønø¯
u¸Âzuõº. CÆÁõÖ HØ£kzv¯ AmhÁøn°À Jzu £s¦øh¯
uÛ©[PÒ v¸®£ v¸®£ SÔ¨¤mh £Sv°À Á¢x Aø©¢uÚ.
1. Aq Aø©¨¦ & II
PØÓ¼ß ÷Põm£õkPÒ
( G»UmµõÛß D¯À¦ £sø£ AÔuÀ ©ØÖ® A¨£sø£

{¹¤US® £÷\õuøÚPøÍ ¦¢x öPõÒÐuÀ.
( i&¤µU÷Í öuõhºø£ Á¸Âzx Auß UQ¯zxÁzøu AÔuÀ.
( öí´\ß£ºUQß {ø»°À»õ ÷Põm£õmøh PØÓÀ.
( »UTÖ Bº¤mhõÀ ÷uØÓzøu PØÓÀ. J¸£izuõÚ ©ØÖ®
£»£izuõÚ Cµmøh Aq »UTÖPÐUS »UTÖ Bº¤mhõÀ
÷uØÓzvß £¯ß£õkPøÍ AÔuÀ.
( CÚUP»¨¦, s, p ©ØÖ® d Bº¤mhõÀPÎß CÚUP»¨ø£ ¦¢x
öPõÒÍÀ.
1
Aq Aø©¨¦¨ £ØÔ¯ Psk¤i¨¦ Á¸h Áø\
1. hõÀhß (1808) : AqøÁ Psk¤izuÀ

2. ã¼¯À ¤ÍUPº (1859) : ÷P÷uõk PvºPøÍ u¼À
Psk¤izuÁº
3. ÷PõÀmìjß (1886) : B÷Úõk PvºPÒ ©ØÖ® ¦÷µõmhõøÚ
Psk¤izuÁº
4. \º.÷á.÷á.uõ®\ß(1897): G»UmµõøÚ Psk¤izuÀ ©ØÖ®
G»UmµõÝUPõÚ ªß_ø©/{øÓ (e/m)
¤ßÚzøu {ºn°zuÀ.
5. ¹uº÷£õºk (1891) : AqUP¸øÁ Psk¤izx Aq
©õvø¯ ÷uõØÖÂzuÀ
6. ©õUì ¤Íõ[U (1901) : PvºÃa_ £ØÔ¯ SÁõsh® öPõÒøPø¯z
÷uõØÖÂzuÀ
7. µõ£ºm ¼UPß (1909): G»UmµõÛß ªß_ø©ø¯
{ºn°zuÀ
8. H.G.J. ÷©õì¼ (1913) : Aq Gsøn {ºn°zuÀ
9. }Àì ÷£õº (1913) : AqÂØPõÚ ¦v¯ ©õvø¯
÷uõØÖÂzuÀ
10. QÍõºU ©õUìöÁÀ (1921):ªßPõ¢u Aø»UöPõÒøPø¯z
÷uõØÖÂzuÀ
11. i&¤µõU÷Í (1923) : xPÒPÐUPõÚ Aø»¨ £sø£
÷uõØÖÂzuÀ
12. £õ¼ (1927) : {³m÷ÚõøÁ Psk¤izuÀ
13. öÁºÚº öí´\ß£ºU (1927): {ø»°À»õ ÷Põm£õk
14. ÷á®ì \õmÂU (1932) : {³mµõøÚ Psk¤izuÀ
15. Bshº\ß (1932) : £õ]mµõøÚ Psk¤izuÀ
16. ö£ºª (1934) : Gvº (Anti) {³m÷ÚõøÁ Psk¤izuÀ
17. øíöhQ ²PõÁõ(1935): «\õßPøÍ Psk¤izuÀ
18. ö\U (1955) : Gvº (Anti) ¦÷µõmhõøÚ Psk¤izuÀ
19. PõºU ©ØÖ® AÁµx SÊ (1956): Gvº (Anti) {³mµõøÚ Psk¤izuÀ
2
Aq ©õvPÎß ÁÍºa]
Ø 1803 B® Bsk áõß hõÀhß u® AqUöPõÒøPø¯
£¢xøµzuõº. AqUPÒ Gß£øÁ ]øuUP C¯»õ ]Ö÷PõÍ[PÒ
GßÖ AÔÂzuõº.
Ø ÷á.÷á.uõ®éß Gß£õº “AqUPÒ Gß£øÁ ÷|ºªßÞmh®
ö£ØÓ vh ÷PõÍ®, AU÷PõÍzøua _ØÔ¾® ö£õ¸¢v²ÒÍ
GvºªßÞmh® ö£ØÓ G»UmµõßPÐ® (öPõ´¯õ£ÇzvÀ ÂøuPÒ
EÒÍÁõÖ) ÷\º¢uøÁ¯õS®” GßÓõº. ¤ØPõ»zvÀ CUöPõÒøP
uÁÓõÚx GÚ {¹¤UP¨£mhx.
Ø ¸zuº ÷£õºk Gß£õº ÷PõÒPÒ ÷£õßÓ ©õvø¯ £¢xøµzuõº;
BÚõÀ AUöPõÒøP {µõPUP¨£mhx.
Ø 1913&CÀ }Àì ÷£õº Gß£Áº “AqÂß ø©¯zvÀ vh©õÚ
EmP¸ EÒÍx. Aøua_ØÔ £À÷ÁÖ ÷PõÍ¨£õøuPÎÀ
G»UmµõßPÒ _ØÔ Á¸QßÓÚ” GßÖøµzuõº. øímµáß
AqÂß {Ó{µÀ ©õø»ø¯U öPõsk AqUPÎÀ £À÷ÁÖ
BØÓÀ ©mh[PøÍ AÔP¨£kzvÚõº.
Ø 1916 B® Bsk ÷\õ©º¥Àk Gß£Áº ÷£õß öPõÒøPø¯ \ØÖ
©õØÔ¯ø©zx G»Umµõß ÷PõÍ¨£õøuPøÍ }ÒÁmh¨£õøuPÍõP
E¸ÁõUQÚõº. ÷£õß JÆöÁõ¸ ußø© ÷PõÍ¨£õøuUS® £»
xønU ÷PõÍ¨£õøuPøÍ ÷\õ©º¥Àk Áøµ¯Özuõº.
Ø SÁõsh® Gs ÷Põm£õmiß £i Bº¤mhõÀPÒ AÁØÔß AÍÄ,
Aø©¨¦ ©ØÖ® ¦ÓöÁÎ vø\ ÷|õUS £s¦ BQ¯ÁØÔß
Ai¨£øh°À ußø©, AâzuõÀ, Põ¢u ©ØÖ® _ÇØ]
SÁõsh® GsPÒ GßÖ ÁøP¨£kzu¨£mhÚ.
Ø SÁõsh® GsPÎß Ai¨£øh°À £À÷ÁÖ
÷PõÍ¨£õøuPøÍ²® G»UmµõßPÍõÀ {µ¨£ £» öPõÒøPPÒ ß
ö©õÈ¯¨£mhÚ. AøÁPÒ:
* BÆ£õ öPõÒøP
* £õ¼°ß Â»USU öPõÒøP
* íúsm Âv
Ø 1921 CÀ ÷£õº ©ØÖ® £º BQ÷¯õº Kº AqÂÀ G»UmµõßPÎß
AkzuzvØPõÚ vmhzøu AÔÂzuÚº. ÷©¾® G»UmµõÛß
ußø©²® PshÔ¯¨£mhx.
3
1.1 G»UmµõÛß D¯À¦z ußø©
JÎ°ß £s¦PÍõÚ SÖURmk ÂøÍÄ, ÂÎ®¦ ÂøÍÄ ÷£õßÓ
£s¦PÒ Auß Aø»zußø©ø¯ ÂÍUSQßÓÚ. P¸®ö£õ¸Ò
PvºÃa_ ©ØÖ® JÎªß ÂøÍÄ BQ¯øÁ JÎUPØøÓ°À
÷£õmhõßPÒ Ç¨£øu ÂÍUSÁuõÀ JÎ¯õÚx xPÒ ußø©ø¯
ö£ØÖÒÍx GÚ»õ®. GÚ÷Á, JÎ¯õÚx D¯À¦zußø©ø¯
ö£ØÖÒÍx. JÎø¯¨ £ØÔ¯ CzuøP¯ B´ÄPøÍ 1905&B® Bsk
Ißìjß ÷©ØöPõshõº.
¿°ì i ¤µõU÷Í GßÝ® ¤öµg_ C¯Ø¤¯À ÁÀ¾Úº 1924&B®
Bsk CUöPõÒøPø¯ ÂÄ£kzvÚõº. Auß£i G»Umµõß,
¦÷µõmhõß, Aq, »UTÖ, \õUS xsk, ]Ô¯ PÀ ©ØÖ® Ç®¦
£¢x ÷£õßÓ AøÚzx ö£õ¸sø© öPõsh ö£õ¸ÒPÐ®
÷£õmhõßPøÍ¨ ÷£õßÖ Aø» ©ØÖ® xPÒ ußø©ø¯ ö£ØÖÒÍÚ.
xPÐhß ö£õ¸¢v¯ Aø»¯õÚx £¸¨ö£õ¸Ò Aø»
GßÓøÇUP¨£kQÓx.
1.1.1 xPÒ ©ØÖ® Aø» BQ¯ÁØÔØQøh÷¯¯õÚ
÷ÁØÖø©PÒ
xPÒ ©ØÖ® Aø» BQ¯ÁØÔØQøh÷¯¯õÚ ÷ÁØÖø©PøÍ
¤ßÁ¸® TØÖPÎ¼¸¢x AÔ¯»õ®.
4
xPÒ Aø»
1. xPÍõÚx AshzvÀ |ßS 1. Aø»¯õÚx AøÚzx Ch[PÎ¾®
Áøµ¯ÖUP¨£mh Chzøu¨ £µÂ Põn¨£kQÓx. Euõµn©õP
ö£ØÖÒÍx. (G.Põ) ©nÀ SÍzvÀ EÒÍ }À ]Ô¯ PÀ¼øÚ
SÂ¢xÒÍ £Sv, QUöPm GÔ²®÷£õx ÷uõßÖ® ÁøÍ¯[PÒ.
£¢x ÷£õßÓøÁ. C÷u÷£õÀ, J¼¨ö£¸UQ°¼¸¢x
öÁÎ÷ ¯Ö ® J ¼ AøÚÁ¸U S®
÷PmhÀ. GÚ÷Á, Aø»¯õÚxJ¸
SÔ¨¤mh Chzøu¨ ö£ØÔ¸¨£vÀø».
2. J ¸ x P Ò J ¸ S Ô ¨ ¤ m h 2. Cµsk AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh
Chzøu BUQµªzv¸US® Aø»PÒ J÷µ Chzøu BUQµªUS®.
÷£õx ©ØöÓõ¸ xPÒ A¢u
Chzøu BUQµª¨£vÀø».
3. J¸ SÔ¨¤mh ChzvÀ EÒÍ 3. J ¸ S Ô ¨ ¤ m h C h z v À E Ò Í
xPÒPÎß GsoUøP¯õÚx Aø»PÎß GsoUøP¯õÚx AÁØÔß
AÁØÔß Tku¾US \©©õP SÖURmk¨ £s¤ß Põµn©õP ö©õzu
C ¸ U S ® . A u õ Á x GsoUøPø¯Âh Tku»õP÷Áõ
T k u » õ P ÷ Á õ A À » x AÀ»x SøÓÁõP÷Áõ ÇUS®.
SøÓÁõP÷Áõ ÇUPõx.
1.1.2 G»UmµõßPÎß xPÒ ©ØÖ® Aø»zußø©ø¯

{¹¤¨£uØPõÚ ÷\õuøÚPÒ
a) Aø»zußø©ø¯ \£õºzuÀ
i) ÷hÂ\ß ©ØÖ® öáº©ß ÷\õuøÚ
1927&® Bsk ÷hÂ\ß ©ØÖ® öáº©º BQ÷¯õº ¤ßÁ¸®
÷\õuøÚø¯ ÷©ØöPõshÚº. öÁ¨£¨£kzu¨£mh h[Uìhß
ªßÛøÇ°¼¸¢x öÁÎ¨£k® G»Umµõß PØøÓø¯
E¯º÷|ºªßÚÊzuzvÀ ö\¾zx®÷£õx kUP® ö£ÖQßÓÚ.
CzuøP¯ kUP® ö£ØÓ G»Umµõß PØøÓø¯ ö£¯ JØøÓ {UPÀ
£iPzvß «x ÂÇa ö\´²®÷£õx, G»UmµõßPÒ öÁÆ÷ÁÖ vø\PÎÀ
]uÓiUP¨£kQßÓÚ. CÆÁõÖ ö£Ó¨£k® ÂÎ®¦ ÁøÍÄ X-PvºPÒ
5
»® ö£Ó¨£mh ÂÎ®¦ ÁøÍÄ Aø©¨ø£¨ ÷£õÀ EÒÍx
(£h® 1.1).
ÂÎ®¦ ÁøÍÄ Aø©¨¦
JÎ¨£hz
umk
G»
Um £k
µõ Pv
ß º
PÎ
ß
{UPÀ £iP®
£h® 1.1 ÷hÂ\ß ©ØÖ® öáº©ß G»Umµõß ÂÎ®¦

ÁøÍÄ ÷\õuøÚ
X-PvºPÒ Aø»¨£sø£ ö£ØÔ¸¨£uõÀ, G»UmµõßPÐ®
Aø»¨ £sø£ ö£ØÖÒÍÚ. ÷©¾®, ÂÎ®¦ ÁøÍÄ ÷\õuøÚ »®
AÍÂh¨£mh G»UmµõÛß Aø»}Í ©v¨£õÚx i&¤µõU÷Í
\©ß£õmiß »® PnUQh¨£mh Aø»}Í ©v¨¦hß JßÓõP
EÒÍx. ÷©ØTÔ¯ TØÖPÎ¼¸¢x, G»Umµõß BÚx xPÒ ußø©
©ØÖ® Aø»zußø©ø¯ ö£ØÔ¸¨£x {¹£n©õQÓx. AuõÁx
D¯À¦z ußø©ø¯ ö£ØÖÒÍx GÚ»õ®.
ii) uõ®\Ûß ÷\õuøÚ
1928&B® Bsk G.P. uõ®\ß Gß£Áº {UPÀ £iPzvØS £v»õP
ö©À¼¯ u[PuPmiøÚ GkzxUöPõsk ÷\õuøÚø¯ {PÌzvÚõº.
G»Umµõß PØøÓø¯ ö©À¼¯ u[PuPmiß «x ö\¾zv¯¤ÓS
öÁÎÁ¸® £õøuUS ö\[SzuõP JÎ¨£h umiøÚ øÁUS®÷£õx
ÂÎ®¦ ÁøÍÄ Aø©¨¦ ßÚº÷£õÀ E¸ÁõÚx (£h® 1.2) Cuß
»® G»UmµõßPÒ Aø»zußø© ö£ØÖÒÍx ÷©¾® EÖv¯õQÓx.
6
G»UmµõßPÎß
PØøÓ
ö©À¼¯ u[PuPk
JÎ¨£hz umk
ÂÎ¨¦ ÁøÍÄ Aø©¨¦
£h® 1.2 ö©À¼¯z u[PzuPmiÀ {PÊ® G»Umµõß ÂÎ®¦

ÁøÍÄ (G.P. uõ®\ß ÷\õuøÚ)
b) xPÒ ußø©ø¯ \£õºzuÀ
G»UmµõÛß xPÒ ußø©¯õÚx RÌUPsh ÷\õuøÚPÎß
»® {¹£n©õQÓx.
i) ][U \Àø£k vøµ°ß «x G»Umµõß ÂÊ® ÷£õx JÎ¨¦ÒÎ¯õP
JÎºuÀ {PÌQÓx. ][U \Àø£k vøµ°À {PÊ® C¢u
JÎºu»õÚx SÔ¨¤mh GÀø»USÒ÷Í {PÌQÓx. vøµ ÊÁx®
£µÄÁvÀø». xPÒPÍõÀ ©mk÷© CzuøP¯ JÎºuø» {PÌzu
C¯¾®. GÚ÷Á, G»Umµõß xPÒ ußø© Eøh¯uõS®.
ii) uõ®\Ûß ªß_ø© / {øÓø¯ PshÔ²® (e/m) B´Ä ©ØÖ®
G»UmµõÛß ªß_ø©ø¯ PshÔ²® ¼UPß Gsön´ xÎ
B´Ä BQ¯ ÷\õuøÚPÒ G»Umµõß xPÒ ußø© ö£ØÖÒÍøu
{¹¤UQßÓÚ.
iii) P¸®ö£õ¸Ò PvºÃa_ ©ØÖ® JÎªßÂøÍÄ BQ¯ £s¦PÐ®
PvºÃa]ß xPÒ ußø©ø¯ {¹¤UQßÓÚ.
7
1.2 i&¤µõU÷Í öuõhº¦
Aø»zußø©ø¯ ö£ØÖÒÍ G¢uöÁõ¸ xPÐUS®
Aø»}Í©õÚx AzxPøÍ ÷£õmhõÝhß JØÖø©¨£kzv
¤ßÁ¸©õÖ u¸ÂUP¨£kQÓx.
J¸ ÷£õmhõß Aø»¨£sø£ ö£ØÖÒÍx GßÖ P¸x®÷£õx
Auß BØÓÀ
E = hν (¤Íõ[U SÁõsh® öPõÒøP°ß £i ) ...(i)
ν Gß£x Aø»°ß AvºöÁs ©ØÖ® h Gß£x ¤Íõ[U ©õÔ¼¯õS®.
÷£õmhõß xPÒ ußø©ø¯ ö£ØÖÒÍx GßÖ P¸vÚõÀ, Auß
BØÓÀ
E = mc2 (Ißìjß \©ß£õmiß £i) ...(ii)
m Gß£x ÷£õmhõÛß {øÓ ©ØÖ® c Gß£x JÎ°ß vø\÷ÁP®.
\©ß£õkPÒ (i) ©ØÖ® (ii) & ¼¸¢x
hν = mc2
ν = c / λ GÛÀ
∴ h.c/λ = mc2
λ = h / mc
Ca\©ß£õk G¢uöÁõ¸ xPÐUS® ö£õ¸¢uUTi¯uõS®. GÚ÷Á,
÷£õmhõÛß {øÓUS £v»õP xPÎß {øÓ²®, ÷£õmhõÛß
vø\÷ÁP® “c” US £v»õP xPÎß vø\÷ÁP® v &²®
ö£õ¸zu¨£kQÓx. GÚ÷Á, G»Umµõß ÷£õßÓ G¢uöÁõ¸ xPÐUS®
ö£õ¸¢uUTi¯ \©ß£õk
λ = h / mv AÀ»x λ = h / p
mv = p Gß£x xPÎß E¢u©õS®.

Ca\©ß£õk i&¤µõU÷Í öuõhº¦ GÚÄ®, λ Gß£x i&¤µõU÷Í
Aø»}Í® GÚÄ® AøÇUP¨£kQßÓÚ.
i ¤µõU÷Í \©ß£õk ö£õ¸sø©°ß xPÒ ußø©ø¯
Aø»zußø©²hß öuõhº¦£kzxQÓx.
8
¿°ì i¤µõU÷Í°ß £¸¨ö£õ¸Îß D¯À¦z ußø©ø¯ £ØÔ¯
B´ÁõÚx G»Umµõß ~s÷nõUQ°ß Pmhø©¨¤ØS®, G»Umµõß
ÂÎ®¦ ÁøÍÂß »® vs©[PÎß £µ¨¤ß Aø©¨ø£¨ £ØÔ
AÔÁuØS® EuÄQÓx. i ¤µõU÷Í B´ÁõÚx G»UmµõßPÐUS
©mkªÀ»õ©À {³mµõßPÒ ¦÷µõmhõßPÒ, AqUPÒ ©ØÖ®
»UTÖPÒ ÷£õßÓ ]Ô¯ xPÒPÐUS® ö£õ¸¢uUTi¯uõS®.
i&¤µõU÷Í Aø»PÎß UQ¯zxÁ®
\õuõµn AÍÂÀ EÒÍ ö£õ¸ÒPÎß Aø»zußø© GzuøP¯
UQ¯zxÁzøu²® ö£ÓÂÀø». HöÚÛÀ, AÁØÔß Aø»P÷Íõk
öuõhº¦øh¯ Aø»}Í[PÒ ªPÄ® ]Ô¯uõP EÒÍuõÀ PshÔÁx
ªPÄ® PiÚ©õS®. CÁØøÓ RÌUPsh \õßÖPÎß »® AÔ¯»õ®.
i) 9.1 × 10 -31 kg {øÓ²øh¯ J¸ G»Umµõß 10 7 ms -1 GßÓ
vø\÷ÁPzxhß |P¸QÓx GÚU P¸x÷Áõ®. Auß i&¤µõU÷Í
Aø»}Í®.
h 6.626 × 10-34 kg m2s-1

λ = __ = __________________ = 0.727 × 10-10m = 7.27 × 10-11m
mv 9.1 × 10-31 kg ×107 ms-1
λ &ß ©v¨£õÚx X-PvºPÎß Aø»}Ízøu {ºn°US®
øÓ÷£õ» AÍÂh¨£kQÓx.
ii) 10-2 kg {øÓöPõsh £¢x JßÖ 102 ms-1 GßÓ vø\÷ÁPzxhß
|P¸ÁuõPU P¸÷Áõ®. Cuß i&¤µõU÷Í Aø»}Í®
h 6.626 × 10-34 kg m2s-1

λ = __ = ________________ = 6.62 × 10-34m
mv 10-2 kg ×102 ms-1
C¢u Aø»}Í ©v¨¦ AÍÂkÁuØS ªPÄ® SøÓÁõP Ç¨£uõÀ,
i&¤µõU÷Í öuõhº¦ ö£¯ ö£õ¸ÐUS UQ¯zxÁ® Áõ´¢uuõP
ÇUPõx.
GÚ÷Á, i&¤µõU÷Í öuõhº£õÚx ªP ~so¯ AÍÄÒÍ
ö£õ¸ÒPÍõÚ AqUPÒ, »UTÖUPÒ ©ØÖ® AqUP¸ xPÒPÒ
BQ¯ÁØÔØS ©mk÷© ö£õ¸¢uUTi¯uõS®.
9
PnUS 1
Kº AqUP¸ xPÎß C¯UP BØÓÀ 5.85 × 10-25J GÛÀ xPÒ
Aø»°ß AvºöÁsøn PnUQk. (¤Íõ[U ©õÔ¼, h=6.626×10-34 Js)
wºÄ
C¯UP BØÓÀ = ½ mv2 = 5.85 × 10-25J
h
i&¤µõU÷Í öuõhº¤ß£i, λ = ___
mv
v
λ = __ GÛÀ
υ
v h
∴ __ = ___
ν mv
mv2 2 × 5.85 × 10-25 J

ν = ___ = ____________
h 6.626 ×10-34 JS
AvºöÁs, ν = 1.77 × 109 s-1
PnUS 2
Kº G»UmµõøÚ 1 kV ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õmiÀ kUP®
ö\´²®÷£õx i&¤µõU÷Í Aø»}Ízøu PnUQk.
wºÄ
1 kV (1000 ÷ÁõÀm) ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õmiÀ kUP® ö£ØÓ¤ÓS
G»UmµõÛß BØÓÀ
= 1000 eV
= 1000 × 1.609 × 10-19 J, (1 eV = 1.609 × 10-19 J)
= 1.609 × 10-16 J
[BØÓÀ (áüÀ) = G»UmµõÛß ªß_ø© (T¿®) × ªßÚÊzu
÷ÁÖ£õk (÷ÁõÀm)]
10
C¯UP BØÓÀ
⎛1 2⎞ − 16
⎜ mv ⎟ = 1.609 ×10 J
⎝2 ⎠
1
× 9.1×10 − 31 v 2 = 1.609 ×10 − 16 J
2
v 2 = 3.536×1014
v = 1.88 ×10 7 ms − 1
h 6.626 × 10 −34
∴ ë= =
mv 9.1× 10 −31 × 1.88 × 107
= 3.87 × 10-11 m
PnUS 3
Kº G»Umµõß 103m sec-1 GßÓ vø\÷ÁPzxhß |P¸® ÷£õx Auß
Aø»}Ízøu PnUQk. ({øÓ 9.1 × 10-31 kg ©ØÖ® h = 6.626 × 10-34
kg m2 s-1).
wºÄ
m = 9.1 × 10-31 kg
v = 103 m sec-1
h = 6.626 × 10-34 kg m2 sec-1
h 6.626 ×10−34
ë= =
mv (9.1×10−31 ) ×103
= 7.25 × 10-7 m
PnUS 4
J¸ |P¸® G»Umµõß 4.55 × 10-25 J C¯UP BØÓø»¨ ö£ØÖÒÍx
GÛÀ Auß Aø»}ÍzøuU PnUQk. ({øÓ= 9.11 × 10-31 kg ©ØÖ®
h = 6.626 × 10-34 kg m2 s-1).
11
wºÄ
1
C¯UP BØÓÀ, mv 2 = 4.55 ×10 − 25 J
2
m = 9.1 × 10-31 kg
h = 6.626 × 10-34 kg m2 s-1
1
∴ × (9.1×10 − 31 )v 2 = 4.55 ×10 − 25
2
4.55 ×10 −25 × 2
v =
2
− 31
= 10 6
9.1× 10
v = 103 m sec−1
h 6.626 ×10−34
∴ ë= =
mv (9.1×10−31 )×103
= 7.25 × 10-7 m.
PnUS 5
J¸ |P¸® G»UmµõÛß Aø»}Í® 4.8 pm. GÛÀ, Auß C¯UP
BØÓø»U PnUQk. [G»Umµõß {øÓ = 9.11 × 10-31 kg, h = 6.626 ×
10-34 Kg m2 s-1].
wºÄ
h
i&¤µõU÷Í \©ß£õmiß£i, ë=
mv
h
v=
më
h 6.626 ×10−34 kg m 2 s −1
∴ v= = −31 −12
= 1.516 ×108 ms −1
më 9.11×10 kg × 4.8 ×10 m
1 1
C¯UP BØÓÀ = mv2 = × 9.11×10−31 kg × (1.516×108 ms−1 ) 2
2 2
= 10.47 × 10 kg m2 s-2 = 1.047 × 10-14 J
-15
12
PnUS 6
A ©ØÖ® B BQ¯ ÇxPÒPÐ® C¯UPzvÀ EÒÍÚ. xPÒ A-ß
Aø»}Í® 5 × 10-8m. B-ß E¢u® A-À £õv¯õP EÒÍ÷£õx Auß
Aø»}ÍzøuU PnUQk.
wºÄ
i&¤µõU÷Í öuõhº¤ß£i,
h h
ë = AÀ»x p =
p ë
h
xPÒ A US, p A = ë
A
h
xPÒ B US p B = ë
B
1
pB = p A GÛÀ
2
h 1 h
∴ =
ëB 2 ëA
ëA 1
= λB = 2λA
ëB 2
λA = 5 × 10-8 m GÛÀ
λB = 2λA = 2 × 5 × 10-8 m = 10 × 10-8 m = 10-7 m.
£°Ø] PnUSPÒ
1. J¸ xPÎß i&¤µõU÷Í Aø»}Í® 1A° GÛÀ Auß E¢uzøu
PnUQk. [h = 6.626 × 10-34 kg m2 s-1]
[Âøh : 6.63 × 10-24 kg ms-1]
13
2. 5890 Å Aø»}Í® öPõsh ÷\õi¯® JÎ ÷£õmhõÛß {øÓø¯
PnUQk.? [h = 6.626 × 10-34 Js]
[Âøh : 3.75 × 10-36 kg]
3. 1000 QQ Gøh öPõsh µõUöPmhõÚx 300 Q.«/©o
vø\÷ÁPzvÀ ö\À¾® ÷£õx Auß Aø»}Ízøu PnUQk.
[Âøh: 7.92 × 10-39 m]
4. Kº G»Umµõß PØøÓ°ß i¤µõU÷Í Aø»}Í® 100Å GÛÀ Auß
vø\÷ÁPzøu PnUQk.
[Âøh : 7.25 × 104 ms-1]
5. 0.1 ªQ {øÓöPõsh |P¸® ö£õ¸Ò JßÔß Aø»}Í®
3.31 × 10 -29 « GÛÀ Auß C¯UP BØÓø» PnUQk.
(h = 6.626 × 10-34 Js).
[Âøh : 2 × 10-3 J]
6. 6.62 × 10 -27 QQ {øÓöPõsh xPÒ JßÔß C¯UP BØÓÀ
7.425 × 10 -13 J GÛÀ Auß Aø»}ÍzøuU PnUQk
(h = 6.626 × 10-34 kg m2 sec-1).
[Âøh : 6.657 × 10-15 m]
7. Kº G»UmµõøÚ 10 MeV kUP® ö\´²®÷£õx Auß
Aø»}ÍzøuU PnUQk (1 MeV = 106eV).
[Âøh : 0.39 pm]
8. Kº BU]áß »UTÖ 660 « Â|õi -1 GßÓ vø\÷ÁPzvÀ
ö\À¾®÷£õx Auß Aø»}Ízøu PnUQk
(h = 6.626 × 10 kg m s ).
-34 2 -1
[Âøh : 18.8 pm]

9. J¸ |P¸® G»Umµõß 4.9 × 10-25 J C¯UP BØÓø»¨ ö£ØÖÒÍx.
Auß i&¤µõU÷Í Aø»}ÍzøuU PnUQk (h = 6.626 × 10-34 Js;
me = 9.1 × 10-31 kg).
[Âøh : 7 × 10-7 m]
1.3 {ø»°À»õ ÷Põm£õk
|øhøÓ ÁõÌUøP°À |õ® £¯ß£kzx® ö£õ¸ÒPÎß {ø»
©ØÖ® vø\÷ÁP® BQ¯ÁØøÓ SÔ¨¤mh ÷|µzvÀ xÀ¼¯©õP
AÍÂh i²®. GÚ÷Á, A¨ö£õ¸ÒPÒ ö\À¾® £õøuø¯ {ºn°UP
14
iQÓx. 1927&® Bsk öÁºÚº öí´\ß£ºU Gß£Áº J÷µ ÷|µzvÀ
xÀ¼¯©õP G»Umµõß ÷£õßÓ ~s xPÒPÎß {ø» ©ØÖ®
vø\÷ÁP® (AÀ»x E¢u®) BQ¯ÁØøÓ AÍÂh i¯õx GßÖ
PshÔ¢uõº. GÚ÷Á, G»Umµõß ö\À¾® £õøuø¯ {ºn°UP C¯»õx.
CU÷Põm£õhõÚx £¸¨ö£õ¸Ò ©ØÖ® PvºÃa]ß D¯À¦ ußø©°ß
ÂøÍ÷Á¯õS®. CU÷Põm£õmiß£i, “J÷µ ÷|µzvÀ ªPÄ®
xÀ¼¯©õP ~s xPÎß {ø» ©ØÖ® vø\÷ÁP® (AÀ»x
E¢u®) BQ¯ÁØøÓ AÍÂh i¯õx.”
PouÂ¯À øÓ¨£i {ø»°À»õ ÷Põm£õk ¤ßÁ¸©õÖ
GÊu»õ®.
h
Äx.Äp ≥
4ð
Δx Gß£x xPÎß {ø»°À EÒÍ {ø»°À»õzußø©
Δp Gß£x xPÎß E¢uzvÀ EÒÍ {ø»°À»õzußø©
AuõÁx ≥ GßÓ SÔ¯õÚx Δx ©ØÖ® Δp &ß ö£¸USz
öuõøP¯õÚx h/4π&US AvP©õP÷Áõ AÀ»x \©©õP÷Áõ EÒÍøu
SÔUQÓx. BÚõÀ, G¨ö£õÊx® h/4π&I Âh SøÓÁõP ÇUPõx.
PnUS 1
3000kg Gøh öPõsh Fºv°ß {ø»°À EÒÍ {ø»°À»õz
ußø© ±10pm GÛÀ Auß vø\÷ÁPzvÀ EÒÍ {ø»°À»õz
ußø©ø¯ PnUQk (h = 6.626 × 10−34 Kg m2 s-1).
wºÄ :
m = 3000 kg
Δx = 10 pm = 10 ×10-12 m = 10-11 m
{ø»°À»õ ÷Põm£õmiß £i,
h
Äv =
4ð × m × Äx
6.626 ×10 −34

=
22
4 × × 3000 × 10 −11
7
= 1.76×× 10-27ms-1
15
PnUS 2
Kº G»UmµõÛß vø\÷ÁPzvÀ EÒÍ {ø»°À»õz ußø©
5.7 ×105 m/sec GÛÀ, Auß {ø»°À EÒÍ {ø»°À»õzußø©ø¯U
PnUQk (h = 6.626 × 10-34 kg m2 s-1, {øÓ, m = 9.1 × 10−31 kg).
wºÄ:
Δv = 5.7 × 10 5 ms-1
m = 9.1 × 10 −31 kg
h = 6.626 × 10 −34 kg m2 s-1
C®©v¨¦UPøÍ {ø»°À»õ ÷Põm£õmiß \©ß£õmiÀ ö£õ¸zu
h
Äx × (m × Äv) =
4ð
h
Äx =
4ð × m × Ä ν
6.626 × 10 −34
=
22
× 9.1× 10 −31 × 5.7 × 105
4×
7
= 1.0 × 10–10 m
GÚ÷Á, {ø»°À EÒÍ {ø»°À»õzußø© = ± 10–10 m.
£°Ø] PnUSPÒ
1. Kº G»UmµõÛß ÷uõµõ¯©õÚ {øÓ 10–27 g. Auß {ø»°À EÒÍ
{ø»°À»õzußø© 10–11 m GÛÀ vø\÷ÁPzvß {ø»°À»õz
ußø©ø¯ PnUQk.
[Âøh : 5.25 × 106 m sec–1]
2. öí´\ß£ºUQß {ø»°À»õ ÷Põmiß£i 9.1 × 10–31 kg {øÓ
öPõsh G»UmµõÛß {ø» ©ØÖ® vø\÷ÁP® BQ¯ÁØÔß
ö£¸USzöuõøP°ß {ø»°À»õzußø©ø¯ PnUQk.
[Âøh: 5.77 × 10–5 m2 sec–1]
3. 0.15 kg {øÓöPõsh QUöPm £¢vß {ø»°ß {ø»°À»õz
ußø© 1 Å (10 –10 m) GÛÀ Auß vø\÷ÁPzvÀ EÒÍ
{ø»°À»õz ußø©ø¯ PnUQk.
[Âøh: 3.5 × 10–24 m sec-1]
16
4. Kº G»UmµõÛß {ø»°À EÒÍ {ø»°À»õzußø© 10–4 m
GÛÀ, Auß vø\÷ÁPzvÀ EÒÍ {ø»°À»õz ußø©ø¯
PnUQk.
[Âøh: 0.577 m sec–1]
5. 10 g {øÓ öPõsh C¯[S® ÷uõmhõ JßÔß {ø»°ß
{ø»°À»õzußø© 10–5 m GÛÀ Auß vø\÷ÁPzvÀ EÒÍ
{ø»°À»õzußø©ø¯ PnUQk.
[Âøh : 5.25 × 10-28 m sec-1]
1 . 4 G»UmµõßPÎß Aø»zußø©
J¸ ÷\º©zøu ªP ~so¯ xskPÍõP ¤ÍUS®÷£õx
»UTÖPÐ®, AqUPÐ® QøhQßÓÚ. GÚ÷Á, AqUPÎÀ
G»UmµõßPÐ®, AqUP¸Ä® EÒÍÚ Gß£x \õzv¯©õQÓx. 19&B®
¡ØÓõskÁøµ CzxPÒPÒ {³mhÛß C¯UPÂ¯Ø öPõÒøPø¯²®,
©õUìöÁÀ¼ß ªßPõ¢uU öPõÒøPøÍ²® Ai¨£øh¯õPU öPõsk
ö\¯À£mhuõP P¸u¨£mhÚ. BÚõÀ, Aq Aø©¨¦¨ £ØÔ¯ ÷£õß
©õvUS ¤ÓS CUP¸zvÀ µs£õk Põn¨£mhx.
©õÓõP, JÎ¯õÚx ªßPõ¢u Aø»PÍõP P¸u¨£mhx. JÎ¯õÚx
÷£õmhõß GßÓ xPÍõÀ BÚx GßÓ Psk¤i¨¤ØS ¤ÓS JÎ¯õÚx
J¸ \©¯zvÀ Aø»zußø©ø¯²®, ©ØöÓõ¸ \©¯zvÀ xPÒ
ußø©ø¯²® ö£ØÔ¸¨£x {¹£n©õQÓx. GÚ÷Á JÎ¯õÚx
D¯À¦z ußø©²øh¯x.
i&¤µõU÷Í Aø»PÒ
Aø»zußø©ø¯ ö£ØÖÒÍ JÎ¯õÚx xPÒ ußø©ø¯
ö£ØÔ¸¨£x ÷£õ» xPÒPÐ® Aø»zußø© ö£ØÔ¸¨£øu
ÂÍUSÁx i&¤µõU÷Í Aø»PÍõS®. ÷\º©zvß G»Umµõß AÀ»x
¦÷µõmhõß ÷£õßÓ xPÒPÒ Aø»zußø©ø¯ ö£ØÖÒÍÚ.
JÎ°ß xPÒ ©ØÖ® Aø»¨£sø£ ÂÍUSÁuØPõÚ Ißìjß
öuõhº¦PÒ ¤ßÁ¸©õÖ
h
E = hν, p= (1)
ë
CøÁ i&¤µõU÷Í ö£õ¸sø© Aø»PÐUS® ö£õ¸¢uUTi¯øÁ.
\©ß£õk (1)À EÒÍ öuõhº¦PÒ Ißìjß&i&¤µõU÷Í öuõhº¦PÒ
GÚ¨£kQßÓÚ.
17
C¢uz öuõhº¦PøÍ øímµáß AqÂØPõÚ ÷£õº ©õvUS
Em£kzx® ÷£õx ¤ßÁ¸® P¸zxUPøÍ |õ® ¦¢xUöPõÒÍ»õ®.
øímµáß AqÂ¾ÒÍ G»Umµõß ^µõÚ ÷ÁPzvÀ AqUP¸øÁ
_ØÖÁuõPU öPõÒ÷Áõ®. ÷£õº SÁõsh® öPõÒøP°ß£i, SÁõsh®
{£¢uøÚø¯ \©ß£õk (2) u¸QÓx. p = h/λ GßÓ Ißìjß öuõhº¤ß
»® QøhUS® SÁõsh® {£¢uøÚ
2πa = nλ, (n = 1, 2, 3, ....) (2)
G»UmµõÛß _ØÖÁmh¨£õøu¯õÚx i&¤µõU÷Í Aø»°ß
Aø»}Ízvß ÊGsPÎß ©h[SPÎß ö£¸USzöuõøPUS
\©©õS®. ©õÓõP, G»UmµõÛß C¯UPzxhß Ti¯ i&¤µõU÷Í
Aø»PÎß öuõhºa]°ß {ø»¯õÚ {ø»zußø©ø¯ {ºn°¨£÷u
SÁõsh® {£¢uøÚ Gß£x öuQÓx.
(£hzvÀ EÒÍ£i)
÷£õß SÁõsh® {£¢uøÚ
{ø»¯õÚ {ø»UPõÚ {£¢uøÚ
G»UmµõÛß _ØÖÁmh¨£õøu¯õÚx
i&¤µõU÷Í Aø»}Ízvß ö£¸USz
öuõøP¯õP ÇUP ÷Ásk®. AÆÁõÖ
CÀø»ö¯ÛÀ Aø»¯õÚx
öuõhºa]¯õP ÇUPõx.
J¸ AqÂ¾ÒÍ G»UmµõÛß BØÓÀ. åõi[Pº
Aø»a\©ß£õmøh øímµáß AqÂØS £¯ß£kzx®÷£õx,
G»UmµõÛß BØÓÀ (En) BÚx
2ð 2 me4
En = − (1)
n 2h 2
n Gß£x ußø© SÁõsh® Gs BS®. Ca\©ß£õk øímµáß
AqÂß G»Umµõß BØÓ¾UPõÚ ÷£õº \©ß£õmkhß ö£õ¸¢v
EÒÍx.
\©ß£õk (1)&À m, e ©ØÖ® h &ß ©v¨¦PøÍ ö£õ¸zu
1312
En = − kJ mol −1 (2)
n2
18
GvºSÔ G»Umµõß BØÓ¼ß UQ¯zxÁ®
iÂ»õz öuõø»Â¾ÒÍ Kº G»UmµõÛß BØÓÀ ÷uõµõ¯©õP
§äâ¯® GÚU öPõÒ÷Áõ®. C¢{ø»¯õÚx §äâ¯ BØÓÀ {ø»
GÚ¨£k®. G»Umµõß |Pº¢x, AqUP¸Âß PÁºa]US Em£k®÷£õx,
Ax SÔ¨¤mh ÷Áø»ø¯ ö\´ÁuõÀ BØÓø» CÇUQÓx. GÚ÷Á,
G»UmµõÛß BØÓÀ SøÓ¢xUöPõs÷h Á¢x §äâ¯zøuÂh
SøÓÁõQÓx. AuõÁx GvºUSÔ ©v¨ø£¨ö£ÖQÓx.
\õßÖ 1
J¸ øímµáß Aq \õuõµn {ø»°À EÒÍ ÷£õx
A¯Û¯õUS® BØÓÀ 1312 kJ mol –1 . øímµáß AqÂ¾ÒÍ
G»Umµõß n = 2 {ø»°¼¸¢x n = 1 {ø»US Ch¨ö£¯ºa]
Aøh²®÷£õx öÁÎ°k® PvºÃa]ß Aø»}ÍzøuU PnUQk
(h = 6.626 × 10-34 Js; JÎ°ß vø\÷ÁP®, c = 3 × 108 m s–1; AÁPõm÷µõ
©õÔ¼, NA = 6.0237 × 1023 mol-1).
wºÄ
\õuõµn {ø»°À øímµáß
AqÂß A¯Û¯õUS® BØÓÀ = 1312 kJ mol–1
uÀ _ØÖÁmh¨£õøu°À
øímµáÛß AqÂß BØÓÀ (E1) = –I.E = –1312 kJ mol–1
- 1312
n&Áx _ØÖÁmh¨£õøu°À øímµáß (En) = 2
kJ mol −1
n
AqÂß BØÓÀ
1312
(E2) = − = –328 kJ mol–1
22
ÄE = E 2 − E1 = [−328 − (−1312)] kJ = 984 kJ mol−1
ÄE 984×103 J/atom
Kº AqÂØS EªÇ¨£k® BØÓÀ = =
N 6.0237×1023
ÄE c Nh1c
= hí = h ; ∴ë =
N ë ÄE
19
6.626 ×10−34 Js × 3 ×108 ms−1 × 6.0237 ×1023
∴ë = = 1.2 ×10−5 cm = 1.2 ×10−7 m
984 ×103 J
\õßÖ 2
J¸ øímµáß AqÂß G»Umµõß BØÓÀ \õuõµn {ø»°À
EÒÍ ÷£õx 2.18 × 10–18 J per atom. JÆöÁõ¸ øímµáß AqÂØS®
1.938 × 10–18 J BØÓø» ö\¾zx®÷£õx G»UmµõÛß {ø»ø¯¨£ØÔ
PnUQk.
wºÄ
\õuõµn{ø»°À EÒÍ÷£õx H-AqÂß BØÓÀ
= –2.18 × 10–18J atom–1
Tmh¨£k® BØÓÀ = 1.938 × 10–18 J atom–1
QÍºÄØÓ {ø»°À G»UmµõÛß BØÓÀ
= (–2.18 + 1.938) × 10-18 J atom–1
= –0.242 × 10-18 J atom–1
−18 − 2.18×10−18 J atom−1
−1
∴ − 0.242×10 J atom =
n2
− 2.18 × 10 −18 J atom −1
n =
2
=9, n=3
- 0.242 J atom -1
GÚ÷Á, G»Umµõß ßÓõÁx BØÓÀ ©mhzvØS QÍºÄÖQÓx.
\õßÖ 3
Kº G»Umµõß uÀ BØÓÀ ©mhzv¼¸¢x ßÓõÁx BØÓÀ
©mhzvØS ö£¯ºa]¯øh²®÷£õx øímµáß AqÂß
A¯Û¯õUS® BØÓÀ ©ØÖ® ö£¯ºa]¯øhÁuØS ÷uøÁ¯õÚ BØÓÀ
BQ¯ÁØøÓU PnUQk.
wºÄ
i) A¯Û¯õUS® BØÓÀ Gß£x |k{ø»¯õÚ Áõ² {ø»ø©°¾ÒÍ
Kº AqÂ¼¸¢x G»UmµõøÚ Gk¨£uØS ÷uøÁ¨£k®
BØÓ»õS®. AuõÁx n = 1 ¼¸¢x n = ∞ US ö\À» ÷uøÁ¯õÚ
BØÓÀ
n = 1 GÛÀ E1 = -1312 kJ mol-1; n = ∞ GÛÀ E∞ = 0
∴ A¯Û¯õUS® BØÓÀ = E∞ - E1=0 - (-1312 kJ mol-1) = + 1312 kJ mol-1
20
ii) n = 1 ©ØÖ® n = 3 &À EÒÍ÷£õx G»UmµõÛß BØÓÀPÒ
− 1312 − 1312
E1 = 2
= −1312 kJ mol −1 : E3 = 2
= −146 kJ mol −1
1 3
∴ G»Umµõß ö£¯ºa]¯øhÁuØS ÷uøÁ¨£k® BØÓÀ,
ΔE = E3 – E1 = [–146 – (–1312)] kJ mol-1 = 1166 kJ mol–1
Bº¤mhõÀPÎß ÁiÁ[PÒ
Bº¤mhõÀPÒ Gß£øÁ Kº AqÂÀ AqUP¸øÁ _ØÔ²ÒÍ
£Sv°À AvP¨£m\ Ahºzvø¯ öPõskÒÍ G»UmµõÛß {PÌuPÄ
BS®. C¢u £Sv°ß ÁiÁ® (G»UmµõÛß ÷©P®) Bº¤mhõ¾US
ÁiÁzøu öPõkUQÓx. ÷Põn Aø»a\õº¦ AÀ»x ÷Põn
Aø»a\õº¤ß Ç©i ({PÌuPÄ \õº¦) BQ¯ÁØÔß Áøµ£h[PÒ
Bº¤mhõÀPÎß ÁiÁzøuz u¸QÓx. C¢u Cµsk Áøµ£h[PÐ®
ªPa]ÔuÍ÷Á ÷ÁÖ£kQßÓÚ.
s-Bº¤mhõÀPÎß ÁiÁ[PÒ
s-Bº¤mhõÀPÐUS, l = 0, BP ÇUS®÷£õx m ß ©v¨¦
§äâ¯©õS®. GÚ÷Á, GzuøP¯ vø\ø¯²® ö£ØÔ¸¨£vÀø».
AuõÁx, AqUP¸Âß SÔ¨¤mh öuõø»Â¼¸¢x G»UmµõøÚU
Põq® Áõ´¨¦ \©©õS®. GÚ÷Á ‘s’ Bº¤mhõÀ ^ºø©¯õÚ ÷PõÍ
ÁiÁøh¯x.
s-Bº¤mhõ¼ß E¸Á©õÚx ußø© SÁõsh® Gs ‘n’ &ß
©v¨ø£ \õº¢uuõS®. ‘n’&ß ©v¨¦ AvP©õP ÇUS®÷£õx s
Bº¤mhõ¼ß E¸Á® ö£¯uõP ÇUS®.
£h® 1.3 1s ©ØÖ® 2s Bº¤mhõÀPÎß ÁiÁ®

21
2s-Bº¤mhõ¼ß Em£Sv°À ÷PõÍÁiÁzøu ö£ØÖÒÍ
Aø©¨¤À G»UmµõßPøÍ AvP£m\©õP Põq® {PÌuPÄ §äâ¯©õP
EÒÍx. CøÁP÷Í ÷|õm(node) AÀ»x ÷|õm £µ¨¦ GÚ¨£kQÓx. 2s
Bº¤mhõ¼À J÷µö¯õ¸ ÷PõÍ ÷|õm ©mk© EÒÍx s-Bº¤mhõÀPÎÀ
÷|õmPÎß BØÓÀ ©mh[PÎß GsoUøP (n-1) BS®, n Gß£x
ußø© SÁõsh® Gs BS®.
p-Bº¤mhõÀPÎß ÁiÁ[PÒ
p-Bº¤mhõ¼À l = 1 GÛÀ m&US –1, 0, +1 BQ¯ ßÖ ©v¨¦PÒ
EÒÍÚ. C¢u ßÖ p Bº¤mhõÀPÐ® ßÖ vø\÷|õUS
Áõ´¨¦UPøÍ ö£ØÖÒÍÚ. C®ßÖ Bº¤mhõÀPÐ® \© BØÓø»
ö£ØÔ¸¢uõ¾®. öÁÆ÷ÁÖ vø\÷|õUSPøÍ ö£ØÖÒÍÚ. JÆöÁõ¸
p-Bº¤mhõ¾® SÔ¨¤mh Aa]À ^ºø©²hß Cµsk ©hÀPøÍ
ö£ØÖÒÍÚ. JÆöÁõ¸ ©h¼ß vø\÷|õUøP ö£õ¸zx AøÁ 2px , 2py
©ØÓ® 2p z GßÖ X,Y ©ØÖ® Z Aa_UPÎß ^ºø©ø¯ ö£õ¸zx
Aø©UP¨£kQßÓÚ.
£hzvÀ EÒÍ ÷PõkPÒ p-Bº¤mhõÀPÎß ¨£©õn
GÀø»°ß SÖUSöÁmk £µ¨ø£ PõmkQßÓÚ. GÀø»¨£µ¨¦ Gß£x
£µ¨¤À EÒÍ 90 \uÃu ¦ÒÎPÒ G»UmµõøÚ SÔ¨£uõS®. p-
Bº¤mhõ¼ß Cµsk ©hÀPÐ® ÷|õhÀ uÍzvÚõÀ (§äâ¯
G»Umµõß Ahºzvø¯ ö£ØÖÒÍ uÍ®) ¤UP¨£mkÒÍÚ.
Euõµn©õP, 2px Bº¤mhõ¾US, YZ uÍ® ÷|õhÀ uÍ©õS® (nodal plane).
Y Y Y Y
X X X X
Z Z Z Z
2p
2pxz 2p y 2p z
£h® 1.4 2px, 2py ©ØÖ® 2pz £h® 1.5 2px Bº¤mhõ¼ß
Bº¤mhõÀPÎß ÁiÁ[PÒ ÷|õhÀ uÍ®
GÚ÷Á, p-Bº¤mhõÀPÒ h®£À ÁiÁzøu²®, vø\÷|õUS
£sø£²® ö£ØÖÒÍÚ. Cµsk ©hÀPÎ¾® G»UmµõøÚ Põq®
22
{PÌuPÄ \©©õP EÒÍx. AvP BØÓÀ ©mhzv¾ÒÍ p-Bº¤mhõÀPÒ
ö£¯ E¸Ázxhß J÷µ ÁiÁzøu ö£ØÖÒÍÚ.
d-Bº¤mhõÀPÎß ÁiÁ[PÒ
d-xønUTmiÀ, l = 2 EÒÍ÷£õx m&US –2, –1, 0, 1, 2 BQ¯
©v¨¦PÒ EÒÍÚ. AuõÁx d- Bº¤mhõÀPÒ I¢x vø\÷|õUS
{ø»ø¯U öPõsi¸US®. dxy, dyz, dzx, dx2-y2 ©ØÖ® dz2 BQ¯øÁ A¢u
I¢x Bº¤hõÀPÍõS®. 3dxy, 3dyz, 3dzx, 3dx2-y2 ©ØÖ® 3dz2 BQ¯øÁ
Euõµn[PÍõS®. d xy, d yz ©ØÖ® d zx BQ¯ Bº¤mhõÀPÒ J÷µ
ÁiÁzøu ö£ØÖÒÍÚ. AuõÁx S÷ÍõÁº Cø» Aø©¨ø£
ö£ØÖÒÍÚ. AøÁ øÓ÷¯ XY, YZ ©ØÖ® ZX- uÍ[PÎÀ
Aø©¢xÒÍÚ. dz2 Bº¤mhõÀ Z- Aa]À \©a^ºø©²hß h®£À
ÁiÁzxhß ø©¯zvÀ E¸øÍ ÁiÁ (doughnut) G»Umµõß ÷©Pzxhß
EÒÍx. dx2-y2 Bº¤mhõ¾® S÷ÍõÁº Cø» Aø©¨¦hß X ©ØÖ®
Y- Aa]À Aø©¢xÒÍx..
G¢u nd Bº¤mhõ¾® |õßS ©hÀPÐhß Ç¨£uØS Põµn®
AÁØÔß Cµsk ÷|õhÀ uÍ[PÒ ©ØÖ® ψ&ß Cµsk C¯ØPou
SÔ ©õØÓ[P÷Í¯õS®.
y z z y z
x yx x x x
d xy d yz d xz d x 2 -y 2 d z2
£h® 1.6 d-Bº¤mhõ¼ß ÁiÁ[PÒ

1.5 »UTÖ Bº¤mhõÀ öPõÒøP
»UTÖ Bº¤mhõÀ öPõÒøPø¯ 1932&® Bsk ïsm ©ØÖ®
¼UPß E¸ÁõUQÚº. CUöPõÒøP |ÃÚ©õÚuõS®.
CUöPõÒøP°ß£i, »UTÖPÎÀ Aq Bº¤mhõÀPÒ
uÛzußø©ø¯ CÇ¢xÂkQßÓÚ. »UTÖPÎÀ G»UmµõßPÒ
Aø©¢xÒÍ ¦v¯ Bº¤mhõÀPÒ »UTÖ Bº¤mhõÀPÒ
GÚ¨£kQßÓÚ. CUöPõÒøP £ØÔ¯ GÎ¯ P¸zxUPÒ ¤ßÁ¸©õÖ
23
(i) »UTÔÀ, G»UmµõßPÒ Aø©¢xÒÍ ¦v¯ Bº¤mhõÀPÒ
»UTÖ Bº¤mhõÀPÒ GÚ¨£kQßÓÚ. »UTÖ
Bº¤mhõÀPÒ Aq Bº¤mhõÀPøÍ¨ ÷£õß÷Ó SÁõsh®
GsPÍõÀ Áøµ¯ÖUP¨£kQßÓÚ.
(ii) »UTÖ Bº¤mhõÀPÒ \© BØÓ¾øh¯ Aq Bº¤mhõÀPÒ
(J¸£izuõÚ AqUP¸ »UTÖPÎÀ) CønÁuõ÷»õ AÀ»x
HÓUSøÓ¯ \© BØÓ¾øh¯ Aq Bº¤mhõÀPÒ (£»£izuõÚ
AqUP¸ »UTÖPÎÀ) CønÁuõ÷»õ E¸ÁõQßÓÚ.
(iii) »UTÖ Bº¤mhõÀPÒ E¸ÁõS® GsoUøP²®, Aq
Bº¤mhõÀPÒ Cøn²® GsoUøP²® \©©õP ÇUS®.
(iv) Cµsk Aq Bº¤mhõÀPÒ Cøn¢x Cµsk »UTÖ
Bº¤mhõÀPøÍz u¸QßÓÚ. CÁØÔÀ JßÖ AvP BØÓø»²®,
©ØÓx SøÓ¢u BØÓø»²® ö£ØÖÒÍÚ. SøÓ¢u BØÓÀ öPõsh
»UTÖ Bº¤mhõÀ ¤øn¨¦ »UTÖ Bº¤mhõÀ GÚÄ®,
AvP BØÓÀ öPõsh »UTÖ Bº¤mhõÀ Gvº¤øn¨¦
»UTÖ Bº¤mhõÀ GÚÄ® AøÇUP¨£kQßÓÚ.
(v) »UTÖ Bº¤mhõÀPÎß ÁiÁ[PÒ Cøn²® Aq
Bº¤mhõÀPÎß ÁiÁzøu÷¯ ö£ØÖÒÍÚ.
(vi) ¤øn¨¦ »UTÖ Bº¤mhõÀPÒ σ (]U©õ), π (ø£), δ (öhÀhõ)
©ØÖ® Gvº¤øn¨¦ »UTÖ Bº¤mhõÀPÒ σ∗, π∗, δ*GßÖ®
SÔUP¨£kQßÓÚ.
(vii) »UTÖ Bº¤mhõÀPÒ BØÓ¼ß HÖÁø\°À
{µ¨£¨£kQßÓÚ. (BL£õ uzxÁ®)
(viii) J¸ »UTÖ Bº¤mhõ¼À Cµsk G»UmµõßPøÍ ©mk® {µ¨£
C¯¾®. A¢u Cµsk G»UmµõßPÐ® Gvöµvº _ÇØ]ø¯
Eøh¯øÁ. (£õ¼°ß uÂºUøP uzxÁ®)
(ix) Cµsk \© BØÓÀ Eøh¯ »UTÖ Bº¤mhõÀPøÍ
{µ¨¦®÷£õx, u¼À AÁØÔÀ G»UmµõßPÍõÀ JØøÓ {µÄuø»
§ºzv ö\ú¤Ó÷P Ç G»Umµõß Cønø¯ {µ¨£ ÷Ásk®
(ïsm Âv)
24
1.5.1 »UTÖ Bº¤mhõÀPÐUPõÚ BØÓÀ ©mh Áøµ£h®
J¸£izuõÚ Ç Aq »UTÖPÎÀ Cµsk 1s Aq
Bº¤mhõÀPÒ Cøn¢x σ1s ©ØÖ® σ*1s BQ¯ ¦v¯ Cµsk »UTÖ
Bº¤mhõÀPøÍz u¸QßÓÚ. C÷u÷£õÀ JÆöÁõ¸ AqÂß 2s
©ØÖ® ßÖ 2p-Bº¤mhõÀPÒ Cøn¢x Gmk ¦v¯ »UTÖ
Bº¤mhõÀPøÍz u¸QßÓÚ. AøÁ
ó 2s , ó*2s , ð 2p x , ð*2p x , ð 2p y , ð*2p y , ó 2p z , ó *2p z .
Aq Aø©¨¦®, ÷Áv ¤øn¨¦®

»UTÖ Bº¤mhõÀPÎß BØÓÀ ©mh[PÒ {Ó{µÀ
÷\õuøÚPÎß »® {ºn°UP¨£kQßÓÚ. uÛ©Áø\
AmhÁøn°À EÒÍ uÀ ©ØÖ® Cµshõ® Áø\ uÛ©[PÎß
J¸£izuõÚ Ç Aq »UTÖ Bº¤mhõÀPÎß HÖÁø\
BØÓÀ©mh[PÒ ¤ßÁ¸©õÖ
ó1s < ó1s* < ó 2s < ó*2s < ð 2p x = ð 2p y < ó 2p z < ð*2p x = ð*2p y < ó *2p z
H2, H2+, He2+, He2 (PØ£øÚ), Li2, Be2 (PØ£øÚ), B2, C2 ©ØÖ® N2
÷£õßÓ »UTÖPÐUS C¢u »UTÖ Bº¤mhõÀPÎß BØÓÀ
©mh® ö£õ¸¢x®. C¢u »UTÖ Bº¤mhõÀPÎß BØÓÀ
Áøµ£h©õÚx £h® 1.7a&À Põmh¨£mkÒÍx.
BÚõÀ, C¢u BØÓÀ©mh©õÚx BU]áß ©ØÖ® E¯º Ç Aq
»UTÖPÐUS ÷\õuøÚ iÄPÒ ö£õ¸¢xÁvÀø». CzuøP¯
uÛ©[PÎÀ ó 2p z , ð 2p x , ð 2p y BQ¯ÁØÔØPõÚ BØÓÀ ©mh[PÒ
©õÖ£mkÒÍÚ. AuõÁx ó 2p z BÚx ð 2p x AÀ»x ð 2p y &I Âh SøÓ¢u
BØÓø» ö£ØÖÒÍx. GÚ÷Á, CzuøP¯ »UTÖPÐUPõÚ »UTÖ
Bº¤mhõÀPÎß HÖÁø\ BØÓÀ ©mh® ¤ßÁ¸©õÖ.
ó 1s < ó 1s* < ó 2s < ó *2s < ó 2p z < ð 2p x = ð 2p y < ð *2p x = ð *2p y < ó *2p z
C¢u »UTÖ Bº¤mhõÀ BØÓÀ ©mh©õÚ O2, O2- (E¯º BUø\k
A¯Û), O22- (ö£µõUø\k A¯Û), F2 ©ØÖ® Ne2 (PØ£øÚ) ÷£õßÓ
»UTÖ Bº¤mhõÀ Áøµ£h©õÚx £h® 1.7b&À EÒÍx.
25
BØÓÀ
Aq »UTÖ Aq BØÓÀ Aq »UTÖ Aq

Bº¤mhõÀPÒ Bº¤mhõÀPÒ Bº¤mhõÀPÒ Bº¤mhõÀPÒ Bº¤mhõÀPÒ Bº¤mhõÀPÒ
£h® 1.7a £h® 1.7b

uÀ ©ØÖ® Cµshõ® Áø\ O2 ©ØÖ® E¯º uÛ© J¸
uÛ©[PÐUS J¸ £izuõÚ Dµq £izuõÚ Dµq »U
»UTÖPÐUPõÚ »UTÖ TÖPÐUPõÚ »UTÖ
BØÓÀ ©mh Áøµ£h® BØÓÀ©mh Áøµ£h®
1.5.2 »UTÖPÎß G»Umµõß Aø©¨¦ ©ØÖ® Auß »UTÖ
£s¤ØPõÚ öuõhº¦
öÁÆ÷ÁÖ »UTÖ Bº¤mhõÀPÎÀ G»UmµõßPÒ {µ¨£mkÒÍ
Âu÷© »UTÔß G»Umµõß Aø©¨¦ GÚ¨£k®. Cx »UTÖPÒ
£ØÔ¯ ªP UQ¯ uPÁÀPøÍ u¸QßÓÚ Gß£øu ¤ßÁ¸©õÖ
£õº¨÷£õ®.
1. ¤øn¨¦ ©ØÖ® Gvº¤øn¨¦ »UTÖ Bº¤mhõÀPÎÀ
EÒÍ G»UmµõßPÎß GsoUøP Áõ°»õP »UTÔß
{ø»¨¦zußø©.
G»Umµõß Aø©¨¦ »©õP ¤øn¨¦ »UTÖ Bº¤mhõÀPÎÀ
EÒÍ G»UmµõßPÎß GsoUøP (Nb) ©ØÖ® Gvº¤øn¨¦ »UTÖ
Bº¤mhõÀPÎÀ EÒÍ G»UmµõßPÎß GsoUøP (Na) BQ¯ÁØøÓ
PnUQh»õ®. ¤øn¨¦ »UTÖ Bº¤mhõÀPÎÀ EÒÍ
G»UmµõßPÒ ¤øn¨¦ G»UmµõßPÒ GßÖ®, Gvº¤øn¨¦ »UTÖ
Bº¤mhõÀPÎÀ EÒÍ G»UmµõßPÒ Gvº¤øn¨¦ G»UmµõßPÒ
GßÖ® AøÇUP¨£kQßÓÚ.
26
(a) Nb>Na GÛÀ »UTÖ {ø»¨¦zußø© Eøh¯x: CÁØÔÀ
¤øn¨¦ G»UmµõßPÎß BvUP©õÚx Gvº¤øn¨¦
G»UmµõßPøÍÂh AvP©õP Ç¨£uõÀ Dº¨¦Âø\ E¸ÁõQÓx.
(b) Nb< Na GÛÀ »UTÖ {ø»¨¦zußø©¯ØÓuõP ÇUS®.
C¢{ø»°À Gvº¤øn¨¦ G»UmµõßPÎß BvUP©õÚx ¤øn¨¦
G»UmµõßPøÍÂh AvP©õP Ç¨£uõÀ Â»US Âø\ E¸ÁõQÓx.
(c) Nb = Na GÛÀ »UTÖ {ø»¨¦zußø©¯ØÓuõP ÇUS®.
C¢{ø»°À ¤øn¨¦ G»UmµõßPÎß BvUP® Gvº¤øn¨¦
G»UmµõßPÎß BvUP® \©©õP Ç¨£uõÀ GzuøP¯ Dº¨¦Âø\²®
ö\¯À£kÁvÀø».
2. ¤øn¨¦zuµ® ©ØÖ® »UTÖ AÀ»x A¯Û°ß
{ø»¨¦zußø©: J¸ »UTÖ AÀ»x A¯Û°ß {ø»¨¦z
ußø©¯õÚx ¤øn¨¦zuµzvß »® {ºn°UP¨£kQÓx.
¤øn¨¦zuµ® Gß£x ¤øn¨¦ »UTÖ Bº¤mhõÀPÎÀ EÒÍ
G»UmµõßPÎß GsoUøPUS®(N b ) Gvº¤øn¨¦ »UTÖ
Bº¤mhõÀPÎÀ EÒÍ G»UmµõßPÎß GsoUøPUS® (Na) EÒÍ
÷ÁÖ£õmiÀ £õv¯ÍÁõS® AuõÁx,
1
¤øn¨¦zuµ® = (N − N a )
2 b
Nb > Na BP ÇUS®÷£õx E¸ÁõS® »UTÖ AÀ»x A¯Û
{ø»¨¦zußø©²øh¯x. AuõÁx ¤øn¨¦zuµ® ÷|ºUSÔ²øh¯x.
N b ≤ Na BP ÇUS®÷£õx E¸ÁõS® »UTÖ AÀ»x A¯Û
{ø»¨¦zußø©¯ØÓuõP ÇUS®. AuõÁx ¤øn¨¦zuµ®
GvºUSÔ²h÷Úõ AÀ»x §äâ¯©õP÷Áõ ÇUS®.
3. ¤øn¨¦zuµzvß »©õP »UTÖPÒ AÀ»x
A¯ÛPÎß J¨¦ {ø»¨¦zußø©: J¸ »UTÖ AÀ»x
A¯Û°ß {ø»¨¦zußø©¯õÚx ¤øn¨¦zuµzvØS ÷|ºÂQuzvÀ
ÇUS®. GÚ÷Á, ¤øn¨¦zuµ® 3 EÒÍ »UTÖ (\õßÖ: N2)
¤øn¨¦zuµ® 2 (\õßÖ: O2) AÀ»x 1 (\õßÖ: Li2) EÒÍ »UTøÓ
Âh AvP {ø»¨¦zußø©ø¯ ö£ØÔ¸US®.
4 . ¤øn¨¦zuµzvß »©õP ¤øn¨¦ ußø©: J¸
÷Áv¨¤øn¨£õÚx JØøÓ, Cµmøh AÀ»x ¨¤øn¨£õP
ÇUP»õ®, BÚõÀ ¤ßÚ©õP ÇUPõx. B°ß ¤øn¨¦zuµ®
¤ßÚ©õP Aø©²®.
27
5 . ¤øn¨¦zuµzvß »©õP ¤øn¨¦ }Í®: ¤øn¨¦
}Í©õÚx ¤øn¨¦zuµzvØS Gvº ÂQuzv¼¸US®. ¤øn¨¦zuµ®
AvP©õP ÇUS®÷£õx ¤øn¨¦}Í® SøÓÁõP ÇUS®. C÷u÷£õÀ
¤øn¨¦zuµ® SøÓÁõP Ç¢uõÀ ¤øn¨¦ }Í® AvP©õP ÇUS®.
\õßÓõP, ø|mµáß »UTÔÀ EÒÍ ¤øn¨¦ }Í©õÚx
(¤øn¨¦zuµ® = 3) BU]áß »UTÔÀ EÒÍ ¤øn¨¦
}ÍzøuÂh SøÓÁõS®. (¤øn¨¦zuµ® = 2) C÷u÷£õÀ øímµáß
»UTÔÀ EÒÍ ¤øn¨¦ (¤øn¨¦zuµ® = 1) BU]áß »UTÔÀ
EÒÍøuÂh }Í©õÚuõS®.
AmhÁøn 1 N2, O2 ©ØÖ® Li2 »UTÖPÎß ¤øn¨¦zuµ®,
¤øn¨¦ ¤ÍÄ BØÓÀ ©ØÖ® ¤øn¨¦ }Í®
»UTÖ ¤øn¨¦zuµ® ¤øn¨¦ ¤ÍÄ BØÓÀ ¤øn¨¦}Í®
ø|mµáß 3 945 kJ mol-1 110 pm
BU]áß 2 495 kJ mol-1
121 pm
¼zv¯® 1 110 kJ mol-1
267 pm
6. »UTÔß øh¯õPõ¢u ©ØÖ® £õµõ Põ¢uzußø© : J¸
»UTÔÀ G»UmµõßPÒ Cøn¯õP Ç¢uõÀ Ax
øh¯õPõ¢uzußø©²øh¯uõS®. ©õÓõP uÛzu G»UmµõßPøÍ
ö£ØÔ¸¢uõÀ A®»UTÖ £õµõPõ¢uz ußø©²øh¯uõS®.
1.5.3 J¸£izuõÚ Dµq »UTÖPÒ ©ØÖ® »UTÖ
A¯ÛPÐUPõÚ »UTÖ Bº¤mhõÀ BØÓÀ ©mh
Áøµ£h®
»UTÖ Bº¤mhõÀPÒ {µ¨£¨£kÁx RÌUPsh öPõÒøPPøÍ
Ai¨£øh¯õPU öPõshuõS®. (i) BL£õ öPõÒøP (ii) ö£Í¼°ß
uÂºUøPz uzxÁ® (iii) ïsm Âv. ]» J¸£izuõÚ Ç Aq
»UTÖPøÍ P¸x÷Áõ®.
1. øímµáß »UTÖ, H2. Cµsk øímµáß AqUPÒ
CønÁuõÀ »UTÖ E¸ÁõQÓx. JÆöÁõ¸ øímµáß AqÄ®
\õuõµn {ø»°À 1s Bº¤mhõ¼À Jº G»UmµõøÚ ö£ØÖÒÍx.
GÚ÷Á, øímµáß »UTÔÀ Cµsk G»UmµõßPÒ EÒÍÚ. C¢u
Cµsk G»UmµõßPÐ® SøÓ¢u BØÓÀ ©mh® öPõsh σ1s »UTÖ
Bº¤mhõ¼À EÒÍÚ. ö£Í¼°ß uÂºUøP uzxÁzvß£i C¢u
Cµsk G»UmµõßPÐ® Gvöµvº _ÇØ]ø¯ ö£ØÖÒÍÚ.
28
øímµáß »UTÖUPõÚ »UTÖ Bº¤mhõÀ G»Umµõß
Aø©¨¦, H 2 : (σ 1s) 2. H 2 »UTÖUPõÚ »UTÖ Bº¤mhõÀ
Áøµ£h©õÚx £h® 1.7À EÒÍx.
£h® 1.8 H2 »UTÖUPõÚ »UTÖ Bº¤mhõÀ BØÓÀ

©mh Áøµ£h®
H2 »UTÖUPõÚ ¤øn¨¦zuµ® ¤ßÁ¸©õÖ
Nb = 2 Na = 0
Nb − Na 2 − 0
¤øn¨¦zuµ® = = = 1.
2 2
i) ¤øn¨¤ß ußø©: øímµáß »UTÔÀ EÒÍ Cµsk
øímµáß AqUPÐ® JØøÓ \P¤øn¨£õÀ ¤øn¢xÒÍÚ.
ii) øh¯õ Põ¢uzußø© : øímµáß »UTÔ» uÛzu G»UmµõßPÒ
GxÄªÀ»õuuõÀ »UTÖ øh¯õPõ¢uz ußø©²øh¯uõS®.
2. Dµq ï¼¯® »UTÖ, He 2 (PØ£øÚ). ï¼¯zvß
G»Umµõß Aø©¨¦ (Z = 2) 1s2 BS®. JÆöÁõ¸ ï¼¯® AqÄ®
Cµsk G»UmµõßPøÍ ö£ØÔ¸¨£uõÀ He 2 »UTÔÀ |õßS
G»UmµõßPÒ EÒÍÚ. BL£õ öPõÒøP ©ØÓ® ö£Í¼ uÂºUøPz
uzxÁ® BQ¯ÁØÔß »® Auß G»Umµõß Aø©¨¦ ¤ßÁ¸©õÖ.
He2 : (σ1s)2 (σ*1s)2.
£h® 1.8&À He2 (PØ£øÚ) »UTÔß »UTÖ Bº¤mhõÀ
Áøµ£h® öPõkUP¨£mkÒÍx.
£h® 1.9 He 2 (PØ£øÚ) »UTÔß »UTÖ Bº¤mhõÀ

BØÓÀ ©mh Áøµ£h®
29
Nb = 2 ©ØÖ® Na = 2 GÛÀ
Nb − Na 2 − 2
¤øn¨¦z uµ® = = = 0.
2 2
¤øn¨¦zuµ® §äâ¯©õP Ç¨£uõÀ, He2 »UTÖ E¸ÁõPõx.
3. ø|mµáß »UTÖ (N2). \õuõµn {ø»°À ø|mµáß (Z=7)
AqÂß G»Umµõß Aø©¨¦ 1s 2 2s 2 2p1x 2p1y 2p1z BS®. GÚ÷Á,
ø|mµáß »UTÔÀ (N2) EÒÍ ö©õzu G»UmµõßPÎß GsoUøP
14 BS®. C¢u 14 G»UmµõßPÐ® BØÓ¼ß HÖÁø\°À »UTÖ
Bº¤mhõÀPÎÀ ¤ßÁ¸©õÖ {µ¨£¨£kQßÓÚ.
N 2 : KK(ó 2s ) 2 (ó*2s ) 2 (ð 2p x ) 2 (ð 2p y ) 2 (ó 2p z ) 2
G»Umµõß Aø©¨¤ß KK Gß£x Cµsk AqUPÎß
(ó1s ) 2 (ó1s* ) 2 Gß£uß K Tmiß _¸UP©õS®. ¤øn¨¦zuµzøu
PnUQk® ÷£õx KKÂÀ Cµsk ¤øn¨¦ ©ØÓ® Cµsk
Gvº¤øn¨¦ G»UmµõßPÒ Ç¨£uõÀ AuøÚ uÂºzxÂh»õ®. £h®
1.9À N2 »UTÖUPõÚ »UTÖ Bº¤mhõÀ Áøµ£h® EÒÍx.
BØÓÀ
Aq »UTÖ Aq
Bº¤mhõÀPÒ Bº¤mhõÀPÒ Bº¤mhõÀPÒ
£h® 1.10 N 2&UPõÚ »UTÖ Bº¤mhõÀ BØÓÀ ©mh
Áøµ£h®
30
N2 &ß ¤øn¨¦zuµ® ¤ßÁ¸©õÖ,
Nb = 8 Na = 2
Nb − Na 8 − 2
¤øn¨¦zuµ® = = = 3.
2 2
i) ¤øn¨¤ß ußø©: ¤øn¨¦zuµ® 3 Gß£x N2 »UTÔÀ
¨¤øn¨¦ EÒÍøu SÔUQÓx.
ii) øh¯õPõ¢uzußø© : ø|mµáß »UTÔÀ EÒÍ AøÚzx
G»UmµõßPÐ® Cøn¯õP Ç¨£uõÀ »UTÖ øh¯õPõ¢uz
ußø©²øh¯uõS®.
4. BU]áß »UTÖ, O2. BU]áß AqÂß (Z = 8) G»Umµõß
Aø©¨¦ 1s 2 2s 2 2p 4 BS®. JÆöÁõ¸ BU]áß AqÄ® 8
G»UmµõßPøÍ ö£ØÔ¸¨£uõÀ, O2 »UTÔÀ 16 G»UmµõßPÒ
EÒÍÚ. O2 &Âß G»Umµõß Aø©¨¦ ¤ßÁ¸©õÖ.
O 2 : KK(ó 2s ) 2 (ó *2s ) 2 (ó 2p z ) 2 (ð 2p x ) 2 (ð 2p y ) 2 (ð*2p x )1 (ð*2p y )1
(ó1s ) 2 (ó1s* ) 2 BÚx KK GßÖ _¸UP©õP SÔUP¨£mkÒÍx.

BØÓÀ
Aq »UTÖ Aq
Bº¤mhõÀPÒ Bº¤mhõÀPÒ Bº¤mhõÀPÒ
£h® 1.11 BU]áß »UTÖUPõÚ »UTÖ Bº¤mhõÀ BØÓÀ
©mh Áøµ£h®
31
Nb − Na 8 − 4
¤øn¨¦z uµ® = = = 2.
2 2
1.6 CÚUP»¨¦
CÚUP»¨¦ Gß£x HÓUSøÓ¯ \©©õÚ BØÓÀ öPõsh AqÂß
Bº¤mhõÀPÒ JßÖhß JßÖ P»¢x \©©õÚ BØÓ¾øh¯, Jzu
ÁiÁøh¯ Bº¤mhõÀPøÍ u¸ÁuõS®. E¸ÁõS® \©©õÚ ¦v¯
Bº¤mhõÀPÒ CÚUP»¨¦ Bº¤mhõÀPÒ GÚ¨£k®. CÚUP»¨¦
Bº¤mhõÀPÒ Buõµ Bº¤mhõÀPÎ¼¸¢x ÊÁx® ÷ÁÖ£mh
£s¦PøÍ ö£ØÔ¸UQßÓÚ.
CÚUP»¨¦ £ØÔ¯ UQ¯ P¸zxUPÒ
i) CÚUP»¨¤À Dk£k® Bº¤mhõÀPÒ HÓUSøÓ¯ \© BØÓø»¨
ö£ØÖÒÍÚ.
ii) J÷µ AqÂß Bº¤mhõÀPÒ CÚUP»¨¤À Dk£kQßÓÚ.
iii) E¸ÁõS® CÚUP»¨¦ Bº¤mhõÀPÎß GsoUøP¯õÚx
CÚUP»¨¤À Dk£k® Bº¤mhõÀPÎß GsoUøPUS \©©õS®.
iv) CÚUP»¨¦ Bº¤mhõÀPÒ J÷µ ÁiÁø©¨ø£²®, BØÓø»²®
ö£ØÖÒÍÚ.
v) ¤øn¨¦ E¸Áõu¼À Dk£k® CÚUP»¨¦ Bº¤mhõÀ Kº
G»UmµõøÚ ©mk÷© ö£ØÖÒÍx.
vi) CÚUP»¨¦ Bº¤mhõÀPÎÀ EÒÍ G»Umµõß Â»USÂø\
Põµn©õP AøÁ AvP öuõø»ÂÀ EÒÍÚ.
vii) Aq Bº¤mhõÀPÒ ÷|µi¯õP ÷©Øö£õ¸¢xÁuõÀ ]U©õ (σ)
¤øn¨¦ E¸ÁõQÓx.
viii) Aq Bº¤mhõÀPÒ £UPÁõmiÀ ÷©Øö£õ¸¢xÁuõÀ ø£ (π)
¤øn¨¦ E¸ÁõQÓx.
32
1.6.1 J¸ »UTÖ AÀ»x A¯Û°À EÒÍ CÚUP»¨¤ß
ÁøPø¯ {ºn°zuÀ (AønÄ A¯ÛPøÍzuÂµ)
£i 1 : öPõkUP¨£mh »UTÖ AÀ»x A¯Û°À EÒÍ AqUPÎß
CønvÓß G»UmµõßPøÍU TmhÄ®.
£i 2 : ÷|ºªß A¯Û¯õP Ç¢uõÀ, A¯Û°ß ªß_ø©US \©©õÚ
G»UmµõßPøÍ PÈUPÄ®. Gvºªß A¯Û¯õP Ç¢uõÀ, A¯Û°ß
ªß_ø©US \©©õÚ G»UmµõßPøÍU TmhÄ®.
£i 3 : (i) £i&2À QøhUS® öuõøP 8&I Âh SøÓÁõP Ç¢uõÀ 2&BÀ
ÁSzx Auß DÄ (Q) ©ØÖ® «v (R)&ß Tmhø» Psk¤iUPÄ®.
(ii) £i&2À QøhUS® öuõøP 9US® 56US® Cøh°À
ÇUS®÷£õx 8&BÀ ÁSzx uÀ DÄ (Q1) I Psk¤iUPÄ®. «v
(R1) I 2 BÀ ÁSzx CµshõÁx DÄ (Q2) I PõnÄ®. AøÚzx DÄPÒ
©ØÖ® CÖv «v¯õÚ R2 Em£h AøÚzøu²® TmhÄ®.
(i) AÀ»x (ii) &ß CÖv iÄ X GÚUöPõÒ÷Áõ®. X ß
©v¨¤¼¸¢x CÚUP»¨¤ß ÁøP ¤ßÁ¸©õÖ:
X ß ©v¨¦ 2 3 4 5 6 7
CÚUP»¨¤ß ÁøP sp sp2 sp3 sp d sp3d2
3
sp3d3
\õßÖ
i) BeCl2
ö©õzu CønvÓß G»UmµõßPÒ = 2 + 7 × 2 = 16
16
= 2(Q 1 ) + 0(R 1 ) ; X = 2
8
∴ CÚUP»¨¦ = sp
ii) BF3
24
= 3(Q 1 ) + 0(R 1 ) ; X = 3
8
∴ CÚUP»¨¦ = sp2
33
iii) NH3
8
ö©õzu CønvÓß G»UmµõßPÒ = 5 + 3 = 8 ; X= =4
2
iv) H2O
8
ö©õzu CønvÓß G»UmµõßPÒ = 2 + 6 = 8 ; X= =4
2
v) PCl5
40
= 5(Q1 ) + 0(R1 ) ; X = 5
8
∴ CÚUP»¨¦ = sp3d
vi) SF6
48
= 6(Q 1 ) + 0(R 1 ) ; X = 6
8
∴ CÚUP»¨¦ = sp3d2
vii) IF7
56
= 7(Q 1 ) + 0 (R 1 ) ; X = 7
8
∴ CÚUP»¨¦ = sp3d3
viii) NO2– A¯Û

ªß_ø© = -1. GÚ÷Á, ö©õzu G»UmµõßPÒ = 17 + 1 = 18
18 2
= 2(Q 1 ) + 2(R 1 ) ; = 1(Q 2 ) + 0(R 2 ) ; X = 2 + 1 + 0 = 3
8 2
∴ CÚUP»¨¦ = sp 2
34
ix) NO3– ion
ö©õzu CønvÓß G»UmµõßPÒ = 5 + 3 × 6 = 23; ªß_ø© = -1
GÚ÷Á, ö©õzu G»UmµõßPÒ = 23 + 1 = 24
24
= 3(Q 1 ) + 0(R 1 ) ; X = 3
8
x) CO32–
24
= 3(Q 1 ) + 0(R 1 ) ; X = 3
8
xi) SO42–
32
= 4(Q 1 ) + 0(R 1 ) ; X = 4
8
xii) ICl4–
36 4
= 4(Q1 ) + 4(R 1 ) ; = 2(Q 2 ) + 0(R 2 ) ; X = 4 + 2 + 0 = 6
8 2
∴ CÚUP»¨¦ = sp d 3 2
xiii) NH4+
ö©õzu CønvÓß G»UmµõßPÒ = 5 + 4 = 9; ªß_ø© = +1
GÚ÷Á, ö©õzu G»UmµõßPÒ = 9 - 1 = 8
8
= 4(Q 1 ) + 0(R 1 ) ; X = 4
2
35
]» »UTÖPÒ ©ØÖ® A¯ÛPÎß CÚUP»¨¦
CÚUP»¨¦ GkzxUPõmkPÒ
sp BeF2, BeCl2, C2H2, CO2
sp2 SO2, BH3, BF3, NO2–, NO3–, CO32–
sp3 NH3, H2O, CH4, CCl4, SiCl4, H3O+,NH4+, ClO2–,
ClO3–, ClO4–, NF3
sp3d PCl5, ClF3, SF4, XeF2
sp3d2 SF6, XeF4, XeOF4, BrF5
sp3d3 IF7, XeF6
1.7 »UTÖPÐUQøh¨£mh Âø\PÒ
AqUPÐUQøh¨£mh PÁºa] Âø\PÎß Põµn©õP
A¯Û¨¤øn¨¦, \P¨¤øn¨¦ ©ØÖ® DuÀ ¤øn¨¦PÒ
E¸ÁõQßÓÚ. ÊÁx® {µ¨£¨£mh Bº¤mhõÀPøÍ ö£ØÖÒÍ ©¢u
Áõ²UPÎß AqUPÐUQøh÷¯ {PÊ® Dº¨¦Âøø\ø¯ ÁõshºÁõÀ
(ha_ C¯Ø¤¯»õº, 1873) ußu»õP ÂÍUQÚõº. C¢u Âø\PÒ
øÚÄØÓ ©ØÖ® øÚÁØÓ »UTÖPÎÀ EÒÍx.
»UTÖPÐUSQøh÷¯ {PÊ® Dº¨¦Âø\°ß Põµn©õP
»UTÖPÒ ö|¸[Q Aø©¢xÒÍÚ. öÁÆ÷ÁÖ
»UTÖPÐUQøh÷¯ {PÊ® CzuøP¯ Dº¨¦Âø\÷¯
»UTÖPÐUQøh¨£mh Âø\PÒ GÚ¨£kQÓx. C¢u Âø\PÎß
Gs ©v¨£õÚx vs©[PÎÀ AvP©õPÄ®, vs©zv¼¸¢x
vµÁzvØS®, vµÁzv¼¸¢x Áõ² {ø»ø©US® SøÓ¢x öPõs÷h
Á¸QÓx. Áõ²UPÒ vµÁ©õUSÁøu »UTÖPÐUQøh¨£mh
Âø\°ß »©õP ÁõshºÁõÀ ÂÍUQÚõº. CÆÂø\PÒ y¯
ªßPÁºa]zußø©²øh¯uõPÄ®, C¯Ø¤¯À ußø©²øh¯uõPÄ®
EÒÍx.
øímµáß ¤øn¨¦: »UTÔß \P¨¤øn¨¤À EÒÍ
øímµáß AqÂØS®, AvP G»Umµõß PÁº BØÓÀ öPõsh
AqÂØS® Cøh÷¯ {PÊ® ÇøÚ&ÇøÚ PÁºa] Âø\
Põµn©õP øímµáß ¤øn¨¦ E¸ÁõQÓx. øímµáß ¤øn¨¦
E¸ÁõuØPõÚ UQ¯ Põµn[PÒ ¤ßÁ¸©õÖ:
36
i) øímµáÝhß ¤øn¢xÒÍ Aq AvP G»Umµõß PÁº
BØÓø» ö£ØÔ¸US®÷£õx ¤øn¨¦ øÚÄhß ÇUS®.
ii) øímµáÝhß ¤øn¢xÒÍ AqÂß E¸ÁÍÄ ]Ô¯uõP
ÇUS®÷£õx Ax ¤øn¨¦ G»Umµõß Cønø¯ uß£õÀ DºUS®.
øímµáÝhß ¤øn¢xÒÍ AqÂß E¸ÁÍÄ ö£¯uõPÄ®,
SøÓ¢u G»Umµõß PÁº BØÓø»²® ö£ØÔ¸¢uõÀ øímµáß
¤øn¨¦ E¸ÁõÁx \õzv¯©õPõx. ø|mµáß, BU]áß ©ØÖ®
¦Ñß BQ¯øÁ AvP G»Umµõß PÁº BØÓÀ ©v¨ø£²®, ]Ô¯
E¸ÁÍøÁ²® ö£ØÔ¸¨£uõÀ Á¼ø©¯õÚ øímµáß
¤øn¨¦PøÍz u¸QÓx.
H- ¤øn¨¤ß Á¼ø©: Cx ÷Áv¨¤øn¨£õP CÀ»õ©À {ø»
ªß Âø\¯õP Ç¨£uõÀ Á¼ø© SøÓ¢u ¤øn¨£õS®. ¤øn¨¤ß
Á¼ø©¯õÚx øímµáß Aq ¤øn¢xÒÍ AqÂß G»Umµõß PÁº
BØÓø» ö£õ¸zx Aø©QÓx. G»Umµõß PÁº BØÓÀ Áø\¯õÚx
F > O > N EÒÍuõÀ H- ¤øn¨¤ß Áø\ H - F ......... H > H-O.....H >
H-N.....H BS®. H-¤øn¨¦PÒ \P¨¤øn¨ø£Âh Á¼ø©
SøÓ¢uuõS®.
öÁÆ÷ÁÖ ¤øn¨¦PÎß ¤øn¨¦ Á¼ø©°ß Áø\¯õÚx,
\P¤øn¨¦ > A¯Û ¤øn¨¦ > øímµáß ¤øn¨¦ >
ÇøÚ&ÇøÚ PÁºa] Âø\, ÁõshºÁõÀ ©ØÖ® »shß
Âø\PÒ.
øímµáß ¤øn¨¤ß ÁøPPÒ
øímµáß ¤øn¨¦PÒ Cµsk ÁøP¨£k®.
i) »UTÖPÐUQøh¨£mh øímµáß ¤øn¨¦ :
CÆÁøP¯õÚ øímµáß ¤øn¨¦PÒ J÷µ AÀ»x ÷ÁÖ¨£mh
÷\º©[PÎß Cµsk »UTÖPÐUQøh÷¯ E¸ÁõQÓx.
»UTÖPÐUQøh¨£mh øímµáß ¤øn¨¤ØPõÚ ]»
GkzxUPõmkUPÒ ¤ßÁ¸©õÖ.
δ+ δ-
1. øímµáß ¦Ðøµk, H - F. vs© {ø»°À, øímµáß
¦ÑøµiÀ JÊ[PØÓ \[Q¼¯õP »UTÖPÒ øímµáß
¤øn¨¤ÚõÀ Cøn¢xÒÍÚ. CuøÚ £hzvß »® AÔ¯»õ®.
37
F F F
H H H H
BP÷Á HF Gß£x (HF)n GÚU SÔUP¨£kQÓx.
+
δ2− δ
O H
2. }º H . }º »UTÔÀ, G»Umµõß PÁº BU]áß Aq
δ +
Cµsk øÚÄ \P¨¤øn¨¦PøÍ Cµsk øímµáß

AqUPÐhß E¸ÁõUSQÓx. BU]áß Aq AvP G»Umµõß PÁº
BØÓø» ö£ØÔ¸¨£uõÀ £Sv Gvºªß_ø©ø¯²®, Cµsk
øímµáß AqUPÐ® £Sv ÷|ºªß_ø©ø¯²® ö£ØÖÒÍÚ.
Gvºªß_ø© ö£ØÖÒÍ BU]áß Aq A¸QÀ EÒÍ »UTÖPÎß
Ç ÷|ºªß_ø©²øh¯ øímµáß AqUPÐhß øímµáß
¤øn¨ø£ E¸ÁõUSQÓx. JÆöÁõ¸ BU]áß AqÄ® |õßS
øímµáßPÐhß |õßQ Aø©¨ø£ ¤ßÁ¸©õÖ E¸ÁõUSQÓx.
}À EÒÍ øímµáß ¤øn¨¤ß Põµn©õP (H-O-H)

øímµáß £õ»® E¸ÁõQ ¨£©õn Aø©¨¤À (H2O)n }º»UTÖ
Aø©QßÓx.
ii) »UTÔÝÒ {PÊ® øímµáß ¤øn¨¦ : CÆÁøP¯õÚ
øímµáß ¤øn¨£õÚx J÷µ »UTÔÀ EÒÍ øímµáß
AqÂØS®, N, O AÀ»x F AqÂØS® Cøh÷¯ E¸ÁõQÓx.
CÆÁøP H ¤øn¨¦ ö£õxÁõP öPõkUQøn¨¦ GßÓøÇUP¨
£kQÓx. P© »UTÖPÎÀ CzuøP¯ ¤øn¨¦ Põn¨£kQÓx.
I¢x AÀ»x BÖ AqUPÒ öPõsh ÁøÍ¯a ÷\º©[PÎÀ
38
C¨¤øn¨¦ E¸ÁõQÓx. »UTÔÝÒ {PÊ® øímµáß
¤øn¨¤ß Põµn©õP ÷\º©zvß öPõv{ø» SøÓQÓx. ÷©¾® }À
PøµvÓÝ® SøÓQÓx.
H H H
O O O O O O
N C OH C H
O
O-ø|m÷µõ¤ÚõÀ \õ¼]¼U Aª»® \õ¼]»õÀiøík

H-¤øn¨¤ß UQ¯zxÁ®
i) »UTÖPÐUQøh¨£mh H-¤øn¨¦ Põµn©õP }µõÚx vµÁ
{ø»°À EÒÍx. AÆÁõÖ CÀø»ö¯ÛÀ E°º ÁõÌÁx
i¯õ©À Ç¢v¸US®.
ii) H-¤øn¨£õÚx ©µ CøÇPÎß Á¼ø©ø¯ AvP¨£uõÀ
ÃkPmh ÷uøÁ¯õÚ Pmk©õÚ ö£õ¸mPÒ ÷£õßÓÁØÔØS
EuÄQÓx.
iii) £¸zv, £mk ©ØÖ® ö\¯ØøP CøÇPÎß Á¼ø©ø¯
TmkÁuØS® H-¤øn¨¦ EuÄQÓx.
iv) Põº÷£õøím÷µmkPÒ ©ØÖ® ¦÷µõmjß ÷£õßÓ |©x
EnÄ¨ö£õ¸ÒPÎÀ H-¤øn¨¦ EÒÍx.
v) v_UPÒ, ÷uõÀ, µzu®, G¾®¦PÒ ©ØÖ® HøÚ¯ EhÀ £õP[PÎ¾®
H&¤øn¨¦ Põn¨£kQÓx.
uß ©v¨¥k
A. \¯õÚ Âøhø¯ ÷uº¢öuk
313.6
1. En = − , Ei = –34.84 GÛÀ n-ß ©v¨¦
n2
a) 4 b) 3 c) 2 d) 1
39
2. G»UmµõÛß D¯À¦z ußø©ø¯ ÂÍUQ¯Áº
a) ÷£õº b) öí´\ß£ºU c) i ¤µõU÷Í d) £õ¼
3. i&¤µõU÷Í \©ß£õk
mv hv h
a) ë= b) λ = hmv c) ë= d) ë=
h m mv
4. øímµáß AqÂØPõÚ ÷£õº Bµzvß ©v¨¦
a) 0.529 × 10-8 cm b) 0.529 × 10-10 cm
c) 0.529 × 10-6 cm d) 0.529 × 10-12 cm
5. RÌUPsh G¢u xPÒ J÷µ C¯UP BØÓø»²® AvP¨£m\
i&¤µõU÷Í Aø»}Ízøu²® ö£ØÖÒÍx.
a) α-xPÒ b) ¦÷µõmhõß c) β-xPÒ d) {³mµõß
6. CµshõÁx ÷£õº _ØÖÁmh¨£õøu°À øímµáß AqÂÀ
EÒÍ G»Umµõß BØÓÀ -E, GÛÀ uÀ ÷£õº _ØÖÁmh¨£õøu°À
G»UmµõÛß BØÓÀ GßÚ?
a) 2E b) -4E c) -2E d) 4E
7. Kº AqÂÀ EÒÍ G»UmµõÛß BØÓÀ En =
4ð 2 me 4 2ð 2 me 2 2ð 2 me 4 2ð me4
a) − b) − c) − d) −
n 2h 2 n 2h 2 n 2h 2 n 2h 2
8. BU]áß »UTÔÀ ¤øn¨¦zuµ®
a) 2.5 b) 1 c) 3 d) 2
9. SF6 »UTÔÀ EÒÍ CÚUP»¨¦
a) sp3 b) sp3d2 c) sp3d d) sp3d3
10. »UTÔÀ {PÊ® H-¤øn¨¤ØPõÚ \õßÖ
a) o-ø|m÷µõ¥ÚõÀ b) m-ø|m÷µõ¥ÚõÀ
c) p-ø|m÷µõ¥ÚõÀ d) CÁØÖÒ HxªÀø»
B. K¸ ÁPÎÀ Âøh¯Î
11. ö£õ¸sø©°ß D¯À¦zußø© GßÓõÀ GßÚ?
12. öí´\ß£ºUQß {ø»°À»õ öPõÒøPø¯ GÊx.
40
13. G»Umµõß BØÓ¼ß GvºUSÔ°ß UQ¯zxÁ® ¯õx?
14. Bº¤mhõø» Áøµ¯Ö.
15. »UTÖ Bº¤mhõÀPÒ GßÓõÀ GßÚ?
16. He2 Hß E¸ÁõPÂÀø»?
17. ¤øn¨¦zuµ® GßÓõÀ GßÚ?
18. CÚUP»¨ø£ Áøµ¯Ö.
C. ÂÁõP Âøh¯Î
19.÷hÂ\ß ©ØÖ® öáº©ß ÷\õuøÚø¯ ÂÍUS.
20.i&¤µõU÷Í \©ß£õmøh Á¸Â. Auß UQ¯zxÁ® ¯õx.
21.s, p ©ØÖ® d Bº¤mhõÀPÎß ÁiÁ[PøÍ ÂÍUSP.
22.»UTÖ Bº¤mhõÀ öPõÒøPø¯ ÂÍUSP.
23.NO »UTÖ E¸ÁõÁøu »UTÖ Bº¤mhõÀ öPõÒøP°ß£i
ÂÍUSP.
öuõS¨¦øµ
C¢u A»QÀ ö£õ¸sø©°ß D¯À¦ ußø© ÂÍUP¨£mhx.
i- ¤ µõU÷Í \©ß£õk Á¸ÂUP¨£mk Auß UQ¯zxÁ®
ÂÍUP¨£mhx. öí´\ß£ºU {ø»°À»õ ÷Põm£õk.
»UTÖ Bº¤mhõÀ öPõÒøP ©ØÖ® Auß £¯ß£õkPøÍ
J¸£izuõÚ Dµq ©ØÖ® £»£izuõÚ Dµq »UTÖPÐUS
TÓ¨£mkÒÍx. Aq Bº¤mhõÀPÎß CøÚUP»¨¦ ©ØÖ® Auß
£¯ß£õkPÒ ÂÍUP¨£mkÒÍx.
÷©Ø÷PõÒ ¡ÀPÒ
1) Theoretical principles of Inorganic Chemistry-G.S.Yanker, 9th Edn-1993.
2) Selected topics in Inorganic Chemistry - V.Mallik, G.D.Tuli and R.D.Madan,
6th Ed. - 2002.
3) Concise Inorganic Chemistry - J.D.Lec, 3rd Ed. - 1977 and 5th Ed. 2002.
_______
41
2. BÁºzuÚ AmhÁøn & II
( BÁºzuÚ £s¦PÍõÚ Aq/ A¯Û Bµ®, A¯Û¯õUS® BØÓÀ,

G»Umµõß |õmh® ©ØÖ® G»Umµõß PÁºvÓß BQ¯ÁØøÓ
{øÚÄ TºuÀ.
( öÁÆ÷ÁÖ øÓ°À Aq ©ØÖ® A¯Û Bµ[PøÍ PnUQk®
øÓø¯ PØÓÀ.
( A¯Û¯õUS® BØÓø» {ºn°US® øÓPøÍ AÔuÀ I, II
©ØÖ® ©ØÖ® IIIB® A¯Û¯õUS® BØÓø» ÷ÁÖ£kzxuÀ.
( A¯Û¯õUS® BØÓø» £õvUS® PõµoPøÍ \õßÖPÐhß
AÔuÀ.
( G»Umµõß |õmhzøu {ºn°US® øÓPÒ ©ØÖ® AuøÚ
£õvUS® PõµoPøÍ ¦¢xöPõÒÐuÀ.
( G»Umµõß PÁºvÓÛß ©v¨¦PøÍ AÔ²® öÁÆ÷Ö AÍÃkPøÍ
GÎ¯ öuõhº¦PÐhß ¦¢xöPõÒÐuÀ.
42
2.1 BÁºzuÚ £s¦PøÍ {øÚÄ TºuÀ
uÛ©Áø\ AmhÁøn°À EÒÍ uÛ©[PÎß £s¦PÒ
SÔ¨¤mh ^µõÚ CøhöÁÎUS¨ ¤ÓS «sk® J÷µ ©õv¯õP
ÇUS®. Cx BÁºzuÚ £s¦ GÚ¨£k®. uÛ©[PÎß öÁÎUTmk
G»UmµõßPÎß Aø©¨¦ J÷µ ©õv¯õP Ç¨£÷u CuØSU
Põµn©õS®. CzuøP¯ ]» £s¦PøÍ _¸UP©õP {øÚÄ Tº÷Áõ®.
2.1.1 Aq ©ØÖ® A¯Û Bµ[PÒ
Aq AÀ»x A¯Û Bµ® Gß£x Kº Aq AÀ»x A¯Û°ß
AqUP¸Âß ø©¯zvØS®, öÁÎUTmi¾ÒÍ G»UmµõßPÐUS®
Cøh÷¯¯õÚ öuõø»ÁõS®.
uÛ© Áø\ AmhÁøn°ß Áø\°À Ch¨£UPzv¼¸¢x
Á»¨£UP® ö\À¾®÷£õx \õuõµn uÛ©[PÎß Aq ©ØÖ® A¯Û
Bµ[PÒ ^µõP SøÓQÓx. EmP¸Âß ªß_ø© AvP¨£x®, J÷µ
ußø© BØÓÀ ©mhzvÀ G»UmµõßPÒ ÷\¸Áx® CuØSU
Põµn©õS®. öuõSv°À ÷©¼¸¢x RÈÓ[S®÷£õx Aq ©ØÖ®
A¯Û Bµ[PÒ Aq Gs AvP¨£øu ö£õ¸zx E¯¸QÓx.
÷\ºUP¨£k® G»UmµõßPÒ ¦v¯ BØÓÀ ©mhzvÀ ÷\¸ÁuõÀ E¸ÁÍÄ
AvPUQÓx. CÆÂøÍÄ EmP¸ ªß_ø© AvP¨£uõÀ HØ£k®
ÂøÍøÁ Âh AvP®.
2.1.2 A¯Û¯õUS® BØÓÀ
Áõ²{ø»°¾ÒÍ uÛzu AqÂ¾ÒÍ GÎuõP ¤ønUP¨£mh
Kº G»UmµõøÚ }USÁuØS ÷uøÁ¨£k® BØÓÀ A¯Û¯õUS® BØÓÀ
GÚ¨£k®.
BØÓÀ
Aq(Áõ²) ⎯
⎯→ ÷|ºªß A¯Û(Áõ²) +G»Umµõß
Kº AqÂß A¯Û¯õUS® BØÓÀ ¤ßÁ¸® PõµoPøÍ
ö£õ¸zuuõS®. AøÁ (i) AqÂß E¸ÁÍÄ (ii) AqUP¸Âß ªß_ø©
(iii) EÒTmk G»UmµõßPÎß ©øÓUS® ußø© (iv) G»UmµõßPÎß
Fk¸Ä® ußø© (v) £õv {µ¨£¨£mh ©ØÖ® ÊÁx® {µ¨£¨£mh
EÒ BØÓÀ ©mh[PÒ.
J¸ Áø\°À, A¯Û¯õUS® BØÓ¼ß ©v¨¦PÒ
Ch¨£UPzv¼¸¢x Á»¨£UP® Áøµ ]Ôx CøhöÁÎPÐhß
43
({ø»¯õÚ Aø©¨¦ EÒÍuõÀ) ö£õxÁõP AvPUQÓx. J÷µ
öuõSv°À A¯Û¯õUS® BØÓÀ ÷©¼¸¢x RÌ£Sv Áøµ SøÓQÓx.
2.1.3 G»Umµõß |õmh®
Áõ²{ø»ø©°¾ÒÍ |k{ø» AqÄhß Kº G»UmµõøÚ ÷\ºzx
Gvºªß_ø©²øh¯ A¯Ûø¯ E¸ÁõUS®÷£õx öÁÎ°h¨£k®
BØÓ÷» G»Umµõß |õmh® GÚ¨£k®.
Aq(Áõ²)+ G»Umµõß ⎯
⎯→ Gvºªß A¯Û(Áõ²) +BØÓÀ
ö£õxÁõP G»Umµõß |õmh® J¸ Áø\°À Chª¸¢x
Á»¨£UP©õP ö\À¾®÷£õx AvPUQÓx. ö£õxÁõP G»Umµõß |õmh®
J¸ öuõSv°À ÷©¼¸¢x RÈÓ[S®÷£õx SøÓQÓx.
2.1.4 G»Umµõß PÁº ußø©
J¸ »UTÔÀ Kº AqÁõÚx ¤øn¨¤¾ÒÍ G»Umµõß
Cønø¯ uß£õÀ DºzxUöPõÒÐ® £s÷£ G»Umµõß PÁºußø©
GÚ¨£k®.
J¸ Áø\°À G»Umµõß PÁºBØÓÀ Chª¸¢x Á»¨£UP©õP
ö\À¾®÷£õx AvPUQÓx. Áø\°À AqUP¸Âß ªß_ø©
AvPUS®÷£õx AqBµ® SøÓÁ÷u CuØSU Põµn©õS®. J¸
öuõSv°À G»Umµõß PÁº BØÓÀ ÷©¼¸¢x RÈÓ[S®÷£õx
SøÓQÓx. Aq Bµ® AvP¨£÷u CuØSU Põµn©õS®.
2.1.5 ©õÖ£mh BÁºzuÚ £s¦PÒ
uÛ© Áø\ AmhÁøn°ß Áø\°À J¸]» Ch[PÎÀ
A¯Û¯õUS® BØÓÀ ©v¨¦ E¯¸Áx £õv {µ®¤¯ ©ØÖ® ÊÁx®
{µ®¤¯ Bº¤mhõÀPÒ »® ÂÍUP¨£mkÒÍx.
2.2 Aq Bµzøu (\P¤øn¨¦ Bµzøu) PnUQhÀ
Aq Bµ® Gß£x AqUP¸Âß ø©¯zvØS® G»Umµõß Ahºzv
§äâ¯©õP EÒÍ ¦ÒÎUS® Cøh¨£mh öuõø»Ä BS®.
a. J¸£izuõÚ ÇAq »UTÖPÒ
A2 ÁøP (F2, Cl2, Br2, I2 ... ÷£õßÓøÁ) J¸ £izuõÚ Ç Aq
»UTÖPÐUS, ¤øn¨¦ }Í®, d(A-A) ¤ßÁ¸©õÖ PnUQh»õ®.
d(A–A) = r(A) + r(A)
44
d(A–A) = 2 × r(A)
d(A-A)
r(A) = ______
2
÷©ØPsh \©ß£õmi¼¸¢x, A2 ÁøP J¸ £izuõÚ Ç Aq
»UTÖPÎÀ, Aq A&°ß \P¨¤øn¨¦ Bµ©õÚx r(A),
AqUP¸PÐUQøh¨£mh öuõø»ÂÀ £õv¯õP ÇUS® Gß£x
öuÎÁõQÓx. GÚ÷Á, J¸£izuõÚ Ç Aq »UTÔ¾ÒÍ J¸
AqÂß Bµ©õÚx AqUP¸UPÐUQøh¨£mh öuõø»øÁ
CµshõÀ ÁSUS®÷£õx QøhUQÓx.
\õßÖ
1. Cl2 »UTÖ
÷\õuøÚ »® ö£Ó¨£mh Cl–Cl ¤øn¨¦ }Ízvß ©v¨¦ 1.98Å.
GÚ÷Á,
d(Cl − Cl) 1.98
r(Cl) = = = 0.99Å
2 2
2 . øÁµ®
÷\õuøÚ »® ö£Ó¨£mh öÁÆ÷ÁÖ {øÓÄØÓ
øím÷µõPõº£ßPÎÀ EÒÍ d(C–C) öuõø»Âß ©v¨¦ 1.54Å.
d(C − C ) 1.54
GÚ÷Á, r(C) = = = 0.77Å
2 2
b. £»£izuõÚ Ç Aq »UTÖPÒ
ABÁøP £»£izuõÚ Ç Aq »UTÖPÎÀ, ¤øn¨¦ }Í®
d(A-B) ¤ßÁ¸©õÖ, PnUQh¨£kQÓx.
d(A–B) = r(A) + r(B)
r(A) ©ØÖ® r(B) BQ¯øÁ A ©ØÖ® B AqUPÎß \P¨¤øn¨¦
Bµ[PÍõS®.
\õßÖ
1. CCl4 »UTÖ
÷\õuøÚ »® ö£Ó¨£mh d(C–Cl) ß ©v¨¦ 1.76 Å
45
GÚ÷Á, d(C-Cl) = r(C) + r(Cl)
r(C) = d(C–Cl) – r(Cl)
= 1.76 – r(Cl)
GÚ÷Á, d(C-Cl) ¤øn¨¦ }Ízv¼¸¢x Cl AqÂß \P¨¤øn¨¦
Bµzøu PÈzuõÀ Põº£ß AqÂß \P¨¤øn¨¦ Bµ® QøhUQÓx.
C÷u÷£õÀ C AqÂß \P¨¤øn¨¦ Bµ® öu²®÷£õx Cl AqÂß
\P¨¤øn¨¦ Bµzøu PnUQh»õ®.
2. SiC
÷\õuøÚ »® ö£Ó¨£mh d(Si-C) &ß ©v¨¦ 1.93 Å. GÚ÷Á,
d(Si-C) = r(Si) + r(C)
r(Si) = d(Si-C) – r(C)
= 1.93 – r(C)
= 1.93 – 0.77 [ ... r(C) = 0.77 Å]
= 1.16 Å
ö£õxÁõÚ J¸£izuõÚ Ç Aq »UTÖPÒ ]»ÁØÔß
\P¤øn¨¦ ¤øn¨¦ }Ízvß ÷\õuøÚ ©v¨¦PÒ ¤ßÁ¸©õÖ:
»UTÖ ¤øn¨¦ ¤øn¨¦ }Í®(Å)
i) H2 H–H 0.74
ii) F2 F–F 1.44
iii) Cl2 Cl–Cl 1.98
iv) Br2 Br–Br 2.28
v) H3C–CH3 C–C 1.54
2.2.1 A¯Û Bµ[PÒ PnUQhÀ
NaF, KCl, RbBr ©ØÖ® CsI BQ¯ |õßS £iP[PÎß AqUP¸U
PÐUS Cøh¨£mh öuõø»Âß Ai¨£øh°À A¯Û Bµ[PøÍ
£õ¼[ PnUQmhõº. JÆöÁõ¸ A¯Û £iPzvÀ EÒÍ ÷|ºªß ©ØÖ®
Gvºªß A¯ÛPÒ ©¢u Áõ²UPÎß G»Umµõß GsoUøP²hß
\©©õP (isoelectronic) EÒÍÚ.
46
NaF £iP® : Na+ - 2, 8
F- - 2, 8 Ne ÁøP Aø©¨¦
KCl £iP® : K+ - 2, 8, 8 Ar ÁøP Aø©¨¦

Cl- - 2, 8, 8
÷©¾®, RÌUPsh Cµsk TØÖPÐ® A¯Û Bµ[PøÍ PnUQh
£¯ß£kzu¨£kQßÓÚ.
i) Kº A¯Û¨£iPzvÀ EÒÍ ÷|ºªß ©ØÖ® Gvºªß A¯ÛPÒ
JßøÓö¯õßÖ öuõmk öPõsi¸US©õÖ P¸x®÷£õx AÁØÔß
A¯Û Bµ[PÎß Tku»õÚx AÁØÔØQøh÷¯¯õÚ AqUP¸UPÎß
öuõø»ÂØS \©©õP ÇUS®.
r(C+) + r(A-) = d (C+-A-) (1)
AuõÁx,
r(C+) - ÷|ºªß A¯Û°ß (C+) Bµ®
r(A–) - Gvºªß A¯Û°ß (A–) Bµ®
d(C+–A-) - C+A– GßÓ A¯Û£iPzvÀ EÒÍ C+ ©ØÖ® A-
A¯ÛPÎß AqUP¸UPÐUS Cøh¨£mh
öuõø»Ä
ii) J¸ ©¢u Áõ² G»Umµõß Aø©¨¤À, Kº A¯Û°ß Bµ©õÚx
Auß AqUP¸Âß {Pµ ªß_ø©US GvºÂQuzv¼¸US®. AuõÁx
1
r(C + ) á (2)
Z (C + )
*
1
r(A − ) á (3)
Z (A − )*
Z*(C+) ©ØÖ® Z *(A –) BQ¯øÁ øÓ÷¯ ÷|ºªß (C +) ©ØÖ®

Gvºªß (A–) A¯ÛPÎß {Pµ ªß_ø©PÍõS®.
\©ß£õkPÒ (2) ©ØÖ® (3) BQ¯ÁØøÓ CønzuõÀ
r(C+ ) Z* (A − )
= (4)
r(A − ) Z* (C + )
47
d(C+-A-), Z*(C+) ©ØÖ® Z*(A-)BQ¯ ©v¨¦PÒ öu²®÷£õx \©ß£õkPÒ
(1) ©ØÖ® (4) I £¯ß£kzv r(C + ) ©ØÖ® r(A – ) ©v¨¦PøÍ
PnUQh»õ®.
ì÷»mhº (Slater) ÂvPÒ
©øÓzuÀ ©õÔ¼ (S) ©ØÖ® AqUP¸Âß ^µõÚ ªß_ø© (Z*)
BQ¯ÁØøÓ ì÷»mhº ÂvPÒ »® PnUQh»õ®. CÆÂvPÎß£i
J¸ öPõkUP¨£mh G»UmµõÝUS “S” ©v¨¦ ¤ßÁ¸©õÖ
PnUQh¨£kQÓx.
i) J¸ uÛ©zvß {øÓÁõÚ G»Umµõß Aø©¨ø£ GÊu
÷Ásk®. ¤ÓS AqÂß EÒ£UPzv¼¸¢x G»UmµõßPøÍ
AÁØÔß Bº¤mhõÀ öuõSvPÍõÀ £SUP ÷Ásk®.
(1s) : (2s, 2p) : (3s, 3p) : (3d) : (4s, 4p) :
(4d) : (4f) : (5s, 5p) : (6s, 6p) .......etc.
ii) S ©v¨¦ PnUQh¨£h ÷Ási¯ G»UmµõøÚ ÷uº¢öukUP
÷Ásk®. CuØS R÷Ç öPõkUP¨£mh ©v¨¦PÎ¼¸¢x ©ØÓ
G»UmµõßPÎß S ©v¨¦PøÍ Tmh ÷Ásk®.
G»UmµõÛß ÁøP JÆöÁõ¸ G»Umµõß

ÁøPUS® EÒÍ S ©v¨¦
i) ÷uº¢öukUP¨£mh G»UmµõÛß
öuõSvUS öÁÎ÷¯ EÒÍ G»UmµõßPÒ 0
ii) ÷uº¢öukUP¨£mh G»UmµõÛß 0.35
öuõSv°À EÒÍ G»UmµõßPÒ (AÀ»x 1s G»UmµõÝUS 0.30)
iii) ÷uº¢öukUP¨£mh G»Umµõß EÒÍ
öuõSvUS Akzu EÒ Tmi¾ÒÍ G»UmµõßPÒ 0.85
iv) ©ØÓ EmTkPÎÀ EÒÍ G»UmµõßPÒ 1.00
{Pµ AqUP¸ ªß_ø©ø¯ (Z*) PnUQkuÀ
\õßÖ 1
ö£õmhõ]¯® AqÂ¾ÒÍ 4s G»UmµõÝUPõÚ {Pµ AqUP¸
ªß_ø©ø¯U PnUQk.
48
wºÄ
ö£õmhõ]¯® AqÂß G»Umµõß Aø©¨¦
K 19 = (1s2) (2s2 2p6) (3s2 3p6) 4s1
{Pµ AqUP¸ ªß_ø© (Z*) = Z – S
Z* = 19-[(0.85 × (n-1)th TmiÀ EÒÍ G»UmµõßPÎß GsoUøP)+
(1.00 × EÒ TmiÀ EÒÍ ö©õzu G»UmµõßPÎß GsoUøP)]
= 19 – [0.85 × (8) + (1.00 × 10)]
Z* = 2.20
\õßÖ 2
1s2 2s2 2p6 3s2 3p5 G»Umµõß Aø©¨ø£ öPõsh AqÂÀ EÒÍ
Pøh] G»UmµõÝUPõÚ {Pµ AqUP¸ ªß_ø©ø¯ PnUQk.
Z = 17
Z* = Z – S
= 17 – [(0.35 × n Áx Tmi¾ÒÍ G»UmµõßPÎß GsoUøP)
+ (0.85 × (n-1)Áx Tmi¾ÒÍ G»UmµõßPÎß GsoUøP)
+ (1.00 × EÒ Tmi¾ÒÍ G»UmµõßPÎß GsoUøP)]
= 17 – [(0.35 × 6) + (0.85 × 8) + (1 × 2)]
= 17 – 10.9 = 6.1
A¯Û Bµ[PøÍ PnUQhÀ
\õßÖ
KCl £iPzvÀ EÒÍ K+ ©ØÖ® Cl– A¯ÛPÎß A¯Û Bµ[PøÍ
PnUQk. K+ ©ØÖ® Cl- A¯ÛPÎß AqUP¸UPÐUS Cøh÷¯¯õÚ
öuõø»Ä 3.14Å.
wºÄ
r(K+) + r(Cl-) = d(K+ – Cl–) = 3.14 Å (1)
K + ©ØÖ® Cl – A¯ÛPÒ Ar (Z=18) ÁøP G»Umµõß Aø©¨ø£
öPõshøÁ. GÚ÷Á, AÁØÔØPõÚ {Pµ AqUP¸ ªß_ø©
¤ßÁ¸©õÖ PnUQh¨£kQÓx.
49
K+ = (1s2) (2s2 2p6) (3s2 3p6)
EÒ Tk (n-1)Áx Tk n Áx Tk
Z*(K+) = Z–S
= 19 – [(0.35 × 7) + (0.85 × 8) + (1 × 2)]
= 19 – 11.25 = 7.75
Z*(Cl-) = 17 – [(0.35 × 7) + (0.85 × 8) + (1 × 2)]
= 17 – 11.25 = 5.75
r(K + ) Z* (Cl − ) 5.75
∴ = = =0.74
r(Cl − ) Z* (K + ) 7.75
∴ r(K+) = 0.74 r(Cl-) (2)
\©ß£õk (2) I \©ß£õk (1)&À ¤µv°h
0.74 r(Cl–) + r(Cl–) = 3.14 Å (3)
1.74 r(Cl–) = 3.14 Å
3.14Å
r(Cl–) = = 1.81Å
1.74
\©ß£õk (2) ¼¸¢x
r(K+) = 0.74 r(Cl–)
= 0.74 × 1.81 Å
= 1.33 Å
r(K+) = 1.33 Å
r(Cl–) = 1.81 Å
A¯Û¯õUS® BØÓÀ
Áõ² {ø»ø©°¾ÒÍ J¸ uÛzu AqÂ¼¸¢x Kº G»UmµõøÚ
}USÁuØS ÷uøÁ¨£k® BØÓÀ A¯Û¯õUS® BØÓÀ GÚ¨£k®.
Caö\¯ÀøÓ ¤ßÁ¸©õÖ ÂÍUP¨£mkÒÍx.
M(g) + ö\¾zu¨£k® BØÓÀ ⎯⎯→

I1 M+(g)+ e–
50
A¯Û¯õUS® BØÓÀ G»Umµõß ÷ÁõÀm / Aq (eV/atom), Q.P÷»õ/
÷©õÀ (kcal/mole) AÀ»x Q.áüÀ/÷©õÀ (kJ/mole) BQ¯ A»SPÎÀ
AÍÂh¨£kQÓx.
Akzukzu A¯Û¯õUS® BØÓÀPÒ
÷©ØPsh uÀ A¯Û¯õUS® BØÓø»z uÂµ Cµshõ®,
ßÓõ® ÷£õßÓ A¯Û¯õUS® BØÓÀPÒ PshÔ¯¨£mkÒÍÚ. Áõ²
{ø»ø©°¾ÒÍ ÷|ºªß A¯Û°¼¸¢x M+(g) ©ØöÓõ¸ G»UmµõøÚ
}UQ M2+(g) A¯Ûø¯ E¸ÁõUSÁuØS ÷uøÁ¨£k® BØÓÀ Cµshõ®
A¯Û¯õUS® BØÓÀ (I2) GÚ¨£k®. AuõÁx,
M + (g) + I 2 → M 2 + (g) + e −
C÷u÷£õÀ, M2+(g) ÷|ºªß A¯Û°¼¸¢x ©ØöÓõ¸ G»UmµõøÚ
}UQ M 3+(g) A¯Ûø¯ ö£ÖÁuØS ÷uøÁ¨£k© BØÓÀ ßÓõ®
A¯Û¯õUS® BØÓÀ (I3) GÚ¨£k®.
M 2 + (g) + I 3 → M 3 + (g) + e −
C÷u÷£õÀ ©ØÓ E¯º A¯Û¯õUS® BØÓÀPøÍ Áøµ¯ÖUP»õ®.
JÆöÁõ¸ Akzukzu A¯Û¯õUS® BØÓ¾® ßÚº EÒÍ
A¯Û¯õUS® BØÓø»Âh AvP©õP ÇUS®. HöÚÛÀ, A¯Û°À
EÒÍ ö©õzu ÷|ºªß _ø©US GvµõP G»Umµõß }UP¨£kQÓx.
A¯Û¯õUS® BØÓø» {ºn°US® PõµoPÒ
A¯Û¯õUS® BØÓÀ ¤ßÁ¸® PõµoPøÍa \õº¢xÒÍx.
(a) Aq AÀ»x A¯Û°ß E¸ÁÍÄ: A¯Û¯õUS®
BØÓ»õÚx AqÂß E¸ÁÍÄ E¯¸Áøu ö£õ¸zx SøÓQÓx.
AqÂß E¸ÁÍÄ AvP©õP EÒÍ÷£õx A¯Û¯õUS® BØÓÀ
SøÓÁõP ÇUS®. ]Ô¯ AqUPÎÀ G»UmµõßPÒ ö|¸[Q
Aø©¢x®, ö£¯ AqUPÎÀ G»UmµõßPÒ CøhöÁÎ²hß
Aø©¢v¸¨£÷u CuØSU Põµn©õS®. GÚ÷Á, ö£¯ AqUPÎÀ
EÒÍ G»UmµõøÚ }USÁuØS ]Ô¯ AqÂØS ÷uøÁ¨£kÁøuÂh
SøÓ¢u BØÓ÷» ÷uøÁ¨£kQÓx. GÚ÷Á, ö£¯ AqUPÒ SøÓ¢u
A¯Û¯õUS® BØÓø»²®, ]Ô¯ AqUPÒ AvP A¯Û¯õUS®
BØÓø»²® ö£ØÖÒÍÚ.
51
\õßÖ 1
Be (Aq Gs.4)&ß A¯Û¯õUS® BØÓÀ Li (Aq Gs.3) I Âh
AvP©õP ÇUS®. Be (Z=4) AqUP¸Âß ªß_ø© Li(Z=3) Âh
AvP©õS®. AqUP¸ ªß_ø© AvP©õP ÇUS®÷£õx, AqUP¸
©ØÖ® öÁÎUTmk G»Umµõß BQ¯ÁØÔØS Cøh÷¯¯õÚ Dº¨¦
Âø\ AvP©õP ÇUS®. GÚ÷Á, Be&ß A¯Û¯õUS® BØÓ»õÚx
Li I Âh AvP©õS®.
\õßÖ 2
÷£õµõß AqÂß (Z=5) AqUP¸ ªß_ø© ö£¼¯zøuÂh (Z =
4) AvP©õP Ç¢uõ¾®, Be BÚx B-Âh AvP A¯Û¯õUS® BØÓø»
(I1) ö£ØÖÒÍx. CuØPõÚ Põµn® ¤ßÁ¸©õÖ.
÷£õµõß Aq (Z = 5; 1s2 2s2 2px1 2py0 2pz0) Kº JØøÓ G»UmµõøÚ
2p-CønUTmiÀ ö£ØÖÒÍx. Be-Aq (Z = 4; 1s 2 2s 2) 2s-
CønUTmiÀ Kº Cøn G»UmµõßPøÍ ö£ØÖÒÍx. Be AqÂß
ÊÁx® {µ®¤²ÒÍ 2s CønUTk ^ºø©²hß EÒÍuõÀ B-
AqøÁÂh AvP {ø»¨¦zußø©²øh¯uõS®. GÚ÷Á, Be-
AqÂ¼¸¢x G»UmµõøÚ }USÁuØS AvP BØÓÀ ÷uøÁ¨£kQÓx.
GÚ÷Á, Be AvP A¯Û¯õUS® BØÓø» Eøh¯x.
\õßÖ 3
Põº£Ûß A¯Û¯õUS® BØÓÀ ÷£õµõøÚÂh AvP©õS®.
Põº£Ûß (Z = 6; 1s2 2s2 2px1 2py1 2pz0) AqUP¸ ªß_ø©¯õÚx
÷£õµõøÚ (Z = 5; 1s2 2s2 2px1 2py0 2pz0) Âh AvP©õS®. Cµsi¾® 2p-
CønUTmi¾ÒÍ Kº G»UmµõøÚ }UP÷Ásk®. Põº£ß AvP
AqUP¸ ªß_ø©ø¯ ö£ØÔ¸¨£uõÀ öÁÎUTmi¾ÒÍ 2p-
G»UmµõøÚ ÷£õµõøÚÂh AvP©õP DºUQÓx. GÚ÷Á, Põº£Ûß uÀ
A¯Û¯õUS® BØÓÀ ÷£õµõøÚÂh AvP©õS®.
(b) EmP¸ ªß_ø©°ß Gs ©v¨¦ (Magnitude of Nuclear
Charge) : EmP¸Â¾ÒÍ ¦÷µõmhõßPÎß EmP¸ ªß_ø©
AvPö©ÛÀ A¯Û¯õUS® BØÓ¾® AvP®. AvP AÍÄ EmP¸Âß
ªß_ø©¯õÀ, G»UmµõßPÒ AvP Âø\²hß ¤ønUP¨£mkÒÍÚ.
GÚ÷Á, CÁØøÓ }USÁuØS AvP AÍÄ BØÓÀ ÷uøÁ¨£kQÓx.
\õßÓõP ö©UÜ]¯zvß EmP¸ ªß_ø© (12 ¦÷µõmhõßPÒ)
÷\õi¯zøuÂh (11 ¦÷µõmhõßPÒ) AvP®. GÚ÷Á, ö©UÜ]¯zvß
52
A¯Û¯õUS® BØÓÀ ÷\õi¯zøuÂh AvP®. Cøu¨÷£õ»÷Á
¨ÐÛß A¯Û¯õUS® BØÓÀ BUêáøÚÂh AvP®. Cøu
¤ßÁ¸©õÖ ÂÍUP»õ®. (i) F (z = 9 1s22s22p2x 2p2y2p12) EmP¸ ªß_ø©
BUêáøÚÂh(z = 8 1s 22s 22p 2x 2p 1y2p 12) AvP®. C¢u Cµsk
uÛ©[PÎ¾÷© G»Umµõß BÚx A÷u 2p-EmTmi¼¸¢x
}UP¨£kQÓx. ¨ÐÛß EmP¸ ªß_ø© BUêáøÚ Âh AvP©õP
EÒÍuõÀ, L¨Ðß öÁÎÁmhzvÀ EÒÍ 2p G»UmµõßPøÍ AvP
AÍÂÀ PÁºQÓx. GÚ÷Á L¨ÐÛß uÀ A¯Û¯õUS® BØÓÀ
BUêáøÚ Âh AvP®.
(c) EÒTmi¾ÒÍ G»UmµõßPÎß GsoUøP°ß ÂøÍÄ
(©øÓzuÀ ÂøÍÄ): öÁÎUTmi¾ÒÍ G»Umµõß«x AqUP¸
ö\¾zx® Dº¨¦ Âø\¯õÚx EÒTmi¾ÒÍ G»UmµõßPÎß
Â»USÂø\°ß Põµn©õP KµÍÄ Dkö\´¯¨£kQÓx. GÚ÷Á,
}UP¨£h ÷Ási¯ G»UmµõÚõÚx AqUP¸Âß Dº¨¦ Âø\°¼¸¢x
EÒTmi¾ÒÍ G»UmµõßPÍõÀ ©øÓUP¨£kQÓx. GÚ÷Á,
CønvÓß Tmi¾ÒÍ G»Umµõß AqUP¸ÂÚõÀ SøÓ¢u AÍ÷Á
DºUP¨£kQÓx. GÚ÷Á, A¯Û¯õUS® BØÓÀ SøÓQÓx. J¸
öuõSv°À ÷©¼¸¢x RÈÓ[S®÷£õx A¯Û¯õUS® BØÓÀ
SøÓÁuØS Cx÷Á Põµn©õS®.
(d) Bº¤mhõÀ E¸ÁÍÂß ÂøÍÄ: Bº¤mhõ¼ß E¸ÁÍÄ
A¯Û¯õUS® BØÓø» £õvUQÓx. J÷µ CønvÓß EÒÍ s G»Umµõß
p,d ©ØÖ® f G»UmµõßPøÍÂh AqUP¸ÂØS A¸QÀ Ç¨£uõÀ,
A¯Û¯õUS® BØÓÀ ¤ßÁ¸® Áø\°À SøÓQÓx.
s>p>d>f
A¾ªÛ¯zvß uÀ A¯Û¯õUS® BØÓÀ ö©UÛ]¯zøuÂh
SøÓÁõS®. Mg&ß G»Umµõß Aø©¨¦ [Ne]3s2 ©ØÖ® Al&ß G»Umµõß
Aø©¨¦ [Ne] 3s 2 3p 1BS®. GÚ÷Á, A¾ªÛ¯zvÀ J¸ 3p
G»UmµõøÚ²®, ö©UÜ]¯zvÀ J¸ 3s G»UmµõøÚ²® }UP÷Ásk®.
BÚõÀ, s G»UmµõøÚÂh p G»UmµõøÚ GÎvÀ }UQÂh»õ®. GÚ÷Á,
A¾ªÛ¯zvß uÀ A¯Û¯õUS® BØÓÀ ö©UÜ]¯zøuÂh
SøÓÁõS®.
(e) G»Umµõß Aø©¨¤ÚõÀ E¸ÁõS® ÂøÍÄ: ªPÄ®
{ø»¯õÚ G»Umµõß Aø©¨ø£ ö£ØÔ¸US®÷£õx AvP
53
A¯Û¯õUS® BØÓø» ö£ØÔ¸US®. E¯¯ Áõ²UPÒ {ø»¯õÚ
G»Umµõß Aø©¨ø£ ö£ØÔ¸¨£uõÀ AøÁ AvP£m\ A¯Û¯õUS®
BØÓø» Eøh¯øÁ¯õS®.
\õßÖ
Ne&ß A¯Û¯õUS® BØÓÀ F&IÂh AvP©õS®. Cx ¤ßÁ¸©õÖ
ÂÍUP¨£kQÓx.
Ne (Z = 10) AqUP¸ ªß_ø© F (Z = 9)&I Âh AvP©õS®.
AqUP¸Âß ªß_ø© AvPUS®÷£õx AqUP¸ÂØS®,
öÁÎTmk G»UmµõÝUS® EÒÍ Dº¨¦Âø\ AvPUS®. GÚ÷Á, .
Ne&ß uÀ A¯Û¯õUS® BØÓÀ F&I Âh AvP©õS®.
G»Umµõß |õmh® AÀ»x G»Umµõß PÁº GßuõÀ¤
Áõ²{ø»ø©°¾ÒÍ J¸ |k{ø» AqÂØS Kº G»UmµõøÚ
÷\ºzx Gvºªß_ø©²øh¯ A¯Ûø¯ E¸ÁõUS®÷£õx
öÁÎÂh¨£k® BØÓ÷» G»Umµõß |õmh® AÀ»x G»Umµõß PÁº
GßuõÀ¤ GÚ¨£k®.
Aq(Áõ²)+ G»Umµõß(Áõ²) → Gvºªß A¯Û(Áõ²) + BØÓÀ
G»UmµõøÚ ÷\ºUS® ö\¯ÀøÓ°ß÷£õx AvP BØÓÀ
öÁÎÂh¨£mhõÀ, G»Umµõß |õmh® AvP©õP ÇUS®. GÚ÷Á,
A¯Û¯õUS® BØÓ»õÚx Kº Aq ÷|ºªß A¯Ûø¯ (M → M+ + le–)
E¸ÁõUSÁuØPõÚ BØÓø»²®, G»Umµõß |õmh©õÚx Kº Aq
Gvºªß A¯Ûø¯ (X + e– → X–) E¸ÁõUSÁuØPõÚ BØÓø»²®
AÍÂkQßÓÚ.
Akzukzu G»Umµõß |õmh[PÒ: JßÖUS ÷©Ø£mh
G»UmµõøÚ Kº AqÂÀ ÷\ºUS®÷£õx, Ax Cµshõ® G»Umµõß
|õmh® GÚ¨£k®. C÷u÷£õÀ E¯º G»Umµõß |õmh® EÒÍx.
A÷»õP[PÎß uÀ G»Umµõß |õmh® (öÁ¨£® EªÌ)
÷|ºSÔ²øh¯x. BUø\k AÀ»x \Àø£k A¯Û E¸Áõu¼ß
Cµshõ® A¯Û¯õUS® BØÓÀ GvºSÔ²øh¯x (öÁ¨£®öPõÒ).
\õßÓõP, BUø\k AÀ»x \Àø£k A¯ÛPÒ E¸Áõu¼ß ö©õzu
G»Umµõß |õmh® GvºSÔ²hß 640 ©ØÖ® 390 kJ mol-1 ©v¨¦PøÍ
ö£ØÖÒÍx.
X–(g) + e– + energy → X2–(g)
54
d10 s2 G»UmµõøÚ öPõskÒÍ uÛ©[PÎß G»Umµõß |õmh
©v¨¦PÒ GvºSÔø¯ Eøh¯øÁ. E¯º p-Bº¤mhõ¼À G»UmµõßPÒ
÷\¸Á÷u CuØSU Põµn©õS® (Zn = –87 kJ mol-1, Cd = –56 kJ mol-1).
17&B® öuõSv uÛ©[PÒ AvP£m\ G»Umµõß |õmhzøu
ö£ØÖÒÍÚ. Kº G»UmµõøÚ ÷\º¨£uõÀ {ø»¯õÚ E¯¯ Áõ²
G»Umµõß Aø©¨ø£ CzuÛ©[PÒ ö£ÖÁ÷u CuØSU Põµn©õS®.
G»Umµõß |õmh® kJ mol-1 GßÓ A»QÚõÀ SÔUP¨£kQÓx.
öuõSv°À G»Umµõß |õmhzvß ©õØÓ®
J¸ öuõSv°À RÈÓ[S® ÷£õx AqÂß E¸ÁÍÄ
AvPUQÓx. GÚ÷Á, G»Umµõß «uõÚ {Pµ AqUP¸ Dº¨¦Âø\
SøÓQÓx. Cuß Põµn©õP, AqÂß G»UmµõøÚ ÷\ºzxUöPõÒÐ®
C¯À¦ SøÓQÓx. AuõÁx, J¸ öuõSv°À G»Umµõß |õmh®
RÈÓ[S®÷£õx SøÓQÓx. íõ»áßPÎÀ, G»Umµõß |õmh©õÚx
S÷ÍõÛ¼¸¢x A÷¯õiß Áøµ SøÓÁx AÁØÔß A¯Û Bµ[PÒ
^µõP AvP¨£÷u¯õS®.
öuõSv°ß G»Umµõß |õmh® ©v¨¦ RÈÓ[S® ÷£õx SøÓÁuõÀ
Cl&ß G»Umµõß |õmh©õÚx F&I Âh SøÓÁõP ÇUP ÷Ásk®.
BÚõÀ, F (320 kJ mol-1) G»Umµõß |õmh©õÚx Cl (348 kJ mol-1)-I Âh
SøÓÁõP EÒÍx. CuØS Põµn® F-ß ]Ô¯ E¸ÁÍ÷Á¯õS®.
÷\ºUP¨£k® G»Umµõß AvP G»Umµõß Ahºzvø¯ u¸ÁuõÀ
G»Umµõß&G»Umµõß Â»USÂø\ø¯ AvPUQÓx. C¢u
G»UmµõßPÐUQøh÷¯¯õÚ Â»USÂø\÷¯ SøÓ¢u G»Umµõß
|õmhzvØS Põµn©õQÓx.
E¯¯ Áõ²UPÎß G»Umµõß |õmh©õÚx §äâ¯©õS®. C¢u
AqUPÒ CønvÓß TmiÀ ns 2 np 6 G»Umµõß Aø©¨ø£
ö£ØÔ¸¨£uõÀ, ©ØöÓõ¸ G»UmµõøÚ ÷\º¨£x C¯»õuuõS®. GÚ÷Á,
CÁØÔß G»Umµõß |õmh® §äâ¯õS®.
Be ©ØÖ® N-ß G»Umµõß |õmh ©v¨¦PÒ §äâ¯zvØS A¸QÀ
EÒÍÚ. Be&ß ÊÁx® {µ®¤¯ 2s Bº¤mhõ¾®, N-ß £õv {µ®¤¯
p-Bº¤mhõ¾® öPõkUS® AvP {ø»zußø©÷¯ CuØSU
Põµn©õS®. {ø»¯õÚ G»Umµõß Aø©¨ø£ ö£ØÔ¸¨£uõÀ,
©ØöÓõ¸ G»UmµõøÚ ÷\º¨£uØPõÚ \õzv¯UTÖ ªPÄ® SøÓÁõS®.
GÚ÷Á, CÁØÔß G»Umµõß |õmh® §äâ¯©õS®.
55
J¸ Áø\°À G»Umµõß |õmhzvß ©õØÓ®: J¸ Áø\°À
AqÂß E¸ÁÍÄ SøÓQÓx ©ØÖ® AqUP¸ ªß_ø©
AvPUQÓx. C¢u Cµsk PõµoPÐ® G»Umµõß «uõÚ
AqUP¸Âß Dº¨¦Âø\ø¯ AvPUQßÓÚ. Cuß Põµn©õP,
AqÁõÚx G»UmµõøÚ Dº¨£uØPõÚ \õzv¯UTÖ AvP©õQÓx.
GÚ÷Á, J¸ Áø\°À Chª¸¢x Á»©õP ö\À¾®÷£õx G»Umµõß
|õmh® AvPUQÓx. GÚ÷Á, A÷»õP[PÒ AvP G»Umµõß
|õmhzøu²®, E÷»õP[PÒ SøÓ¢u G»Umµõß |õmhzøu²®
ö£ØÖÒÍÚ.
AøÚzx E÷»õP[PÎÀ ÷PõÀk (222.7 kJ mol –1) AvP£m\
G»Umµõß |õmhzøu ö£ØÖÒÍx. CuØS Põµn® AvP {Pµ AqUP¸
ªß_ø© ©ØÖ® AqUP¸øÁ d ©ØÖ® f G»UmµõßPÒ \¯õP
©øÓUPõ©À Ç¨£÷u¯õS®.
G»Umµõß |õmhzøu £õvUS® PõµoPÒ
( 1 ) AqÂß E¸ÁÍÄ
1
G»Umµõß |õmh® á AqÂß E¸ÁÍÄ
AqÂß E¸ÁÍÄ SøÓÁõP EÒÍ ÷£õx, G»Umµõß |õmhzvß

©v¨¦ AvP©õP ÇUS®. AqÂß E¸ÁÍÄ AvPUS® ÷£õx, {Pµ
AqUP¸ ªß_ø© SøÓ²® AÀ»x G»Umµõß ÷\º¨£uØPõÚ
AqUP¸ Dº¨¦ Âø\ SøÓ²®. CußPõµn©õP, AqÄhß
G»UmµõøÚ ÷\º¨£uØPõÚ \õzv¯UTÖ SøÓ²®. GÚ÷Á, G»Umµõß
|õmh® α {Pµ AqUP¸ ªß_ø©.
ö£õxÁõP, G»Umµõß |õmh®, öuõSv°À RÈÓ[S®÷£õx
SøÓ²® ©ØÖ® Áø\°À Chª¸¢x Á»©õP ö\À¾®÷£õx
AvPUS®. Aq E¸ÁÍÄ öuõSv°À RÈÓ[S® ÷£õx AvPUQÓx
©ØÖ® Áø\°À Chª¸¢x Á»©õP ö\À¾®÷£õx SøÓQÓx.
( 2 ) ©øÓzuÀ ÂøÍÄ
1
G»Umµõß |õmh® á
©øÓzuÀ ÂøÍÄ
56
AqUP¸ÂØS® öÁÎTmiØS® Cøh÷¯¯õÚ G»Umµõß BØÓÀ
©mh® G»Umµõß ÷\ºUP¨£kÁuØPõÚ AqUP¸ Dº¨¦ Âø\ø¯
©øÓUQÓx. GÚ÷Á AvP Cøh{ø» BØÓÀ ©mh® Ç¢uõÀ
G»Umµõß |õmh® SøÓQÓx.
( 3 ) G»Umµõß Aø©¨¦
uÛ©[PÎß G»Umµõß Aø©¨¦ G»Umµõß |õmhzøu KµÍÄ
£õvUQÓx. E¯¯ Áõ²UPÎß G»Umµõß |õmh® §äâ¯©õS®. CøÁ
ns 2 np 6 Aø©¨ø£ CønvÓß TmiÀ ö£ØÔ¸¨£uõÀ, ÷©¾®
G»UmµõøÚ ÷\º¨£uØPõÚ Áõ´¨¦ SøÓÁõS®.
Be, Mg, ©ØÖ® Ca BQ¯ÁØÔß G»Umµõß |õmh ©v¨¦PÒ
HÓUSøÓ¯ §äâ¯©õS®. CuØS Põµn® ÊÁx® §ºzv
ö\´¯¨£mh s-Bº¤mhõÀP÷Í¯õS®. GÚ÷Á Kº AqÂÀ ÊÁx®
AÀ»x £õv¯ÍÄ {µ®¤¯ Bº¤mhõÀ Ç¢uõÀ Auß G»Umµõß
|õmh® SøÓÁõP ÇUS®.
\õßÖ 1
Be, Mg ©ØÖ® N BQ¯øÁ HÓzuõÇ §äâ¯ G»Umµõß |õmhzøu
ö£ØÖÒÍÚ. Be (Z = 4; 1s2 2s2) ©ØÖ® Mg (Z = 12; 1s2 2s2 2p6 3s2) BQ¯
Cµsk® ÊÁx® {µ®¤¯ s Bº¤mhõÀPøÍ ö£ØÖÒÍÚ. GÚ÷Á,
^ºø© Põµn©õP ÊÁx® {µ®¤¯ Bº¤mhõÀPÒ {ø»¨¦z
ußø©ø¯ ö£ØÖÒÍÚ. GÚ÷Á, CzuÛ©[PÒ G»UmµõøÚ ÷\ºzxU
öPõÒÁuØS SøÓ¢u \õzv¯zøu¨ ö£ØÖÒÍÚ. Be, Mg BQ¯øÁ
HÓUSøÓ¯ §äâ¯ G»Umµõß |õmhzøu¨ ö£ØÖÒÍÚ.
ø|mµáß N (Z = 7; 1s2 2s2 2p1x 2p1y 2p1z) £õv¯Í÷Á {µ®¤¯ 2p
EÒTmøh¨ ö£ØÖÒÍÚ. ^ºø© Põµn©õP £õv¯ÍÄ {µ®¤¯
Bº¤mhõÀPÒ {ø»¨¦z ußø©ø¯ ö£ØÖÒÍÚ. (ïsm Âv).
GÚ÷Á ø|mµáÛß G»Umµõß PÁºußø© ªPªPU SøÓÄ. BP÷Á,
ø|mµáß HÓzuõÇ §äâ¯ G»Umµõß |õmhzøu¨ ö£Ó¨£mkÒÍx.
\õßÖ 2
L¨ÑÛß G»Umµõß |õmh©õÚx S÷ÍõøÚ Âh
SøÓÁõS®. G»Umµõß |õmh® J¸ öuõSv°À RÈÓ[S® ÷£õx
SøÓQÓx. L¨ÑÚõÚx S÷ÍõøÚ Âh SøÓ¢u G»Umµõß
57
|õmhzøu¨ ö£ØÖÒÍx. F (0.71 Å) SøÓ¢u E¸ÁÍÄhß Cµs÷h
G»Umµõß TmiøÚ ö£ØÔ¸¨£÷u CuØSU Põµn©õS®. (9F = 1s2 2s2
2px2 2py2 2pz1).
i) ¦Ñß AqÂß E¸ÁÍÄ ]Ô¯uõP Ç¨£uõÀ 2p-
xønUTk ö|¸UP©õP EÒÍx. GÚ÷Á CønvÓß G»UmµõßPÒ
Â»UP® AøhQÓx. ÷©¾® ÷\ºUP¨£k® G»UmµõøÚ Â»USQÓx.
C¢u Â»USÂø\÷¯ F-Aq G»UmµõøÚ ÷\ºUS® \õzv¯®
SøÓÁuØS Põµn©õS®.
ii) ¦Ñß Aq ]Ô¯ E¸ÁÍøÁ ö£ØÔ¸¨£uõÀ AqUP¸øÁ
_ØÔ AvP GsoUøP°À G»UmµõßPÒ EÒÍÚ. C¢u G»UmµõßPÒ
AqUP¸øÁ ©øÓUQßÓÚ. GÚ÷Á, {Pµ AqUP¸ ªß_ø©
SøÓQÓx. CuÚõÀ ÷\ºUP¨£k® G»Umµõß SøÓ¢u Dº¨¦Âø\ø¯
öPõskÒÍx. GÚ÷Á, G»Umµõß|õmh® SøÓQÓx.
2.4 G»Umµõß PÁº vÓÛß AÍÃkPÒ
G»Umµõß PÁº vÓß AÍÃk Kº Ai¨£øh Buõµõ©õÚ AÍÃk
BS®. AøÁ ¤øn¨¦ BØÓÀ, ÇøÚ v¸¨¦zvÓß,
A¯Û¯õUS® BØÓÀ ©ØÖ® G»Umµõß |õmh® BQ¯ÁØøÓ
Ai¨£øh¯õPU öPõshuõS®. ö£õxÁõP £¯ß£kzu¨£k® ]»
AÍÃkPÒ ¤ßÁ¸©õÖ.
1. £õ¼[ AÍÃk
2. ¼UPß AÍÃk
3. \õshº\ß AÍÃk
4. BÀ¤µm ©ØÖ® ÷µõ÷PõÆ AÍÃk
£õ¼[ AÍÃk (1932)
C¢u AÍÃhõÚx ¤øn¨¤ß BØÓ¾US®, ¤øn¨¤À EÒÍ
AqUPÎß G»Umµõß PÁºvÓÝUS® EÒÍ öuõhºø£ Ai¨£øh¯õPU
öPõshuõS®.
»UTÖ A-B&À EÒÍ A ©ØÖ® B BQ¯ Ç öÁÆ÷ÁÖ
AqUPÐUQøh÷¯¯õÚ AB ¤øn¨ø£U P¸x÷Áõ®. A-A, B-B
©ØÖ® A-B ¤øn¨¦PÎß ¤øn¨¦ BØÓÀPÒ øÓ÷¯ EA-A, EB-B
©ØÖ® EA-B BS®. A-B ¤øn¨¤ß ¤øn¨¦ ¤ÍÄ BØÓ»õÚx A-A
©ØÖ® B-B ¤øn¨¦PÎß ¤øn¨¦ ¤ÍÄ BØÓÀPÎß ö£¸UPÀ
58
©v¨¤ß ÁºUP»zøuÂh AvP©õP ÇUS®. GÚ÷Á,
E A − B > E A − A × E B− B
AÁØÔØQøh÷¯¯õÚ ÷ÁÖ£õk (Δ) A ©ØÖ® B&ß G»Umµõß
PÁºvÓßPÎß Âzv¯õ\zxhß EÒÍ öuõhºø£ ¤ßÁ¸©õÖ
SÔUP»õ®.
Δ = E A − B − E A − A × E B− B
= (XB – XA)2
AÀ»x
0.208 Δ = XB – XA
X A ©ØÖ® X B BQ¯øÁ øÓ÷¯ A ©ØÖ® B&ß G»Umµõß
PÁºvÓß ©v¨¦PÍõS®. Põµo 0.208 BÚx Q÷»õ P÷»õø¯
G»Umµõß ÷ÁõÀm A»SUS ©õØÖ®÷£õx QøhUQÓx.
£õ¼[ øímµáÛß G»Umµõß PÁºvÓøÚ 2.1 GßÖ ÷uõµõ¯©õP
GkzxUöPõsk ©ØÓ uÛ©[PÎß G»Umµõß PÁºvÓøÚ
Ca\©ß£õmiß »® PnUQmhõº.
£õ¼[ AÍÃmiß SøÓPÒ
£» vs© uÛ©[PÎß ¤øn¨¦ BØÓÀPÒ xÀ¼¯©õP
öu¯õuuõÀ £õ¼[ AÍÃmøh AøÚzvØS® £¯ß£kzu C¯»õx.
PnUS
öPõkUP¨£mh uµÄPÎ¼¸¢x S÷ÍõÛß G»Umµõß PÁºvÓøÚ
PnUQk.
EH-H = 104 Q P÷»õ ÷©õÀ-1 ; ECl-Cl = 36 Q P÷»õ ÷©õÀ-1
EH-Cl = 134 Q P÷»õ ÷©õÀ-1
£õ¼[ \©ß£õmiß£i
Ä = E HCl − E H − H × E Cl − Cl
Ä = 134 − 104 × 36
= 134 – 61.18 = 72.82
59
0.208 Ä = X Cl − X H
⇒ X Cl − X H = 0.208 72.82
= 1.77
..
XCl - 2.1 = 1.77 [ . XH = 2.1]
XCl = 1.77 + 2.1
= 3.87
2. ¼UPß AÍÃk
1934&® Bsk ¼UPß, Kº AqÂß A¯Û¯õUS® BØÓÀ
©ØÖ® G»Umµõß |õmh® BQ¯ÁØøÓ Ai¨£øh¯õPU öPõsk
G»Umµõß PÁº vÓÝUPõÚ ¦v¯ øÓø¯ ¦SzvÚõº. C®øÓ°À
G»Umµõß PÁº vÓÚõÚx G»Umµõß |õmh® ©ØÖ® A¯Û¯õUS®
BØÓÀ BQ¯ÁØÔß \µõ\¯õS®.
I.E. + E.A
G»Umµõß PÁºvÓß =
2
A¯Û¯õUS® BØÓÀ + G»Umµõß |õmh®
= ___________________________________
2
¼UPß A¯Û¯õUS® BØÓÀ ©ØÖ® G»Umµõß |õmh®
BQ¯ÁØÔß ©v¨¦PÒ G»Umµõß ÷ÁõÀm A»QÀ AÍÂmhõº.
C®©v¨¦PÒ £õ¼[ ©v¨ø£Âh 2.8 ©h[S AvP©õP Ç¢ux.
A¯Û¯õUS® BØÓÀ ©ØÖ® G»Umµõß |õmh® BQ¯øÁ
Q áüÀ ÷©õÀ-1 GßÓ A»QÀ AÍÂh¨£kQßÓÚ. 1eV =96.48 Q áüÀ
÷©õÀ-1BS®.
GÚ÷Á, ö£õxÁõP HØÖUöPõÒÍ¨£mh £õ¼[ ©v¨¦PÒ
¤ßÁ¸©õÖ
I.E. + E.A I.E. + E.A

G»Umµõß PÁºvÓß = =
2 × 2.8 × 96.48 540
Cx J¸ \õuõµn øÓ¯õS®. öÁÆ÷ÁÖ BU]á÷ÚØÓ
{ø»PøÍ öPõsh J÷µ uÛ©zvØS öÁÆ÷ÁÖ ©v¨¦PøÍ ö£ÖÁx
C®øÓ°ß ]Ó¨£õS®.
60
SøÓPÒ
C®øÓ £õ¼[ øÓø¯Âh ÷©ßø©¯õP Ç¢uõ¾® ]»
uÛ©[PÎß G»Umµõß |õmh ©v¨¦UPÒ \¯õP CÀ»õ©õÀ Ç¨£x
C®øÓ°ß SøÓ¯õS®.
PnUS
L¨Ñß ©ØÖ® S÷ÍõÛß G»Umµõß PÁºvÓß ©v¨¦PøÍ
¼UPß AÍÃmiÀ PnUQk.
F&ß A¯Û¯õUS® BØÓÀ = 17.4 eV/atom F&ß G»Umµõß |õmh®
= 3.62 ev/Aq, Cl&ß A¯Û¯õUS® BØÓÀ = 13.0 ev/Aq Cl&ß
G»Umµõß |õmh® = 4.0 ev.
(IP) F + (EA) F
¦ÑÛß G»Umµõß PÁºvÓß =
2 × 2.8
17.4 + 3.62 21.02
= = = 3.75
5 .6 5 .6
(IP) Cl + (EA) Cl
S÷ÍõÛß G»Umµõß PÁºvÓß =
2 × 2.8
1 3 .0 + 4 .0 17
= = = 3.03
5 .6 5 .6
G»Umµõß PÁºvÓÛß £¯ßPÒ
1 ) ¤øn¨¤ß ußø©
G»Umµõß PÁºvÓß ©v¨¦PÎ¼¸¢x ¤øn¨¤À EÒÍ J÷µ
AÀ»x ÷ÁÖ£mh AqUPÐUQøh÷¯¯õÚ ¤øn¨£õÚx øÚÁØÓ
\P¨¤øn¨£õ, øÚÄØÓ \P¨¤øn¨£õ AÀ»x A¯Û¨ ¤øn¨£õ
Gß£øu AÔ¯»õ®.
i) XA = XB BP EÒÍ÷£õx, XA - XB = 0. GÚ÷Á, A-B ¤øn¨£õÚx
øÚÁØÓ \P¤øn¨¦ BS®. (G&Põ) H2 »UTÔÀ EÒÍ H-H
¤øn¨¦ \P¨¤øn¨¦ ©ØÖ® H-H GßÖ SÔUP¨£kQÓx.
ii) XA >XB, BP EÒÍ÷£õx XA - XB BÚx SøÓÁõÚx. GÚ÷Á A-B
¤øn¨£õÚx øÚÄ \P¤øn¨¦ BS®. Cx Aδ--B δ+ GÚ
SÔUP¨£kQÓx. (G.Põ) }º (H 2 O) »UTÔÀ EÒÍ O-H
61
¤øn¨¦PÒ øÚÄ \P¨¤øn¨¦ BS®. XO > XH ©ØÖ® XO -
XH SøÓÁõP Ç¨£uõÀ Oδ--Hδ+ GÚ SÔUP¨£kQÓx.
iii) XA >> XB BP EÒÍ ÷£õx XA - XB ªPÄ® AvP©õS®. A-B

¤øn¨£õÚx A¯Û AÀ»x øÚÄ ¤øn¨¦ GÚ¨£k®.
A--B +, GÚ SÔUP¨£kQÓx. Na-Cl »UTÔÀ EÒÍ Na +Cl -
¤øn¨¦ A¯Û ¤øn¨£õS®. GÚ÷Á, Na + Cl - GÚ
SÔUP¨£kQÓx. (Cl = A, Na = B BS®).
2 . øÚÄ \P¤øn¨¤ß \uÃu A¯Ûzußø©
£õ¼[ (XA-XB) ©v¨¦UPÎ¼¸¢x Aδ--Bδ+ öÁÆ÷ÁÖ øÚÄ
\P¨¤øn¨¦PÎß \uÃu A¯Ûz ußø©ø¯ {ºn°zuõº.
C®©v¨¦PÎ¼¸¢x RÌUPsh iÄPøÍ Á¸Âzuõº.
(i) (X A -X B ) = 1.7, BP EÒÍ÷£õx A δ- -B δ+ ¤øn¨¤ß \uÃu
A¯Ûzußø© 50% ©ØÖ® \P¤øn¨¦zußø© 50%
A¯Û¯zußø©ø¯ Eøh¯x. GÚ÷Á A-B ¤øn¨¦ 50%
A¯Ûzußø©ø¯²®, 50% \P¤øn¨¦z ußø©ø¯²®
Eøh¯uõS®.
(ii) (X A-X B ) < 1.7 BP EÒÍ÷£õx A δ- -B δ+ ¤øn¨¤ß \uÃu
A¯Ûzußø© 50% Âh SøÓÄ. \P¤øn¨¦zußø© 50% Âh
AvP©õS®. GÚ÷Á A δ- -B δ+ ¤øn¨¦ ÊÁx®
\P¤øn¨¦zußø©²hß A-B GÚ SÔUP¨£kQÓx.
(iii) (XA-XB) > 1.7 BP EÒÍ÷£õx Aδ--Bδ+ ¤øn¨¤ß A¯Ûzußø©
50% Âh AvP©õPÄ® \P¨¤øn¨¦zußø© 50% Âh SøÓÁõP
ÇUS®. GÚ÷Á A δ- -B δ+ ¤øn¨£õÚx ÊÁx®
A¯Ûzußø©²hß A B GÚ SÔUP¨£kQÓx.
- +
62
uß ©v¨¥k
A. \¯õÚ Âøhø¯ ÷uºÄ ö\´P.
1. {øÓÄØÓ øím÷µõ Põº£ßPÎÀ ÷\õuøÚ »® PshÔ¯¨£mh
C-C ©v¨¦
a) 1.34Å b) 1.36Å c) 1.54Å d) 1.56Å
2. öuõSv°À ÷©¼¸¢x RÇõPa ö\À¾®÷£õx A¯Û°ß Bµ®
a) SøÓQÓx b) AvPUQÓx
c) G¢uÂu ©õØÓªÀø» d) CÁØÔÀ GxÄªÀø»
3. {Pµ AqUP¸a _ø©ø¯ ¤ßÁ¸® Áõ´£õmiß »®
PnUQh»õ®.
a) Z* = Z-S b) Z* = Z + S c) Z* = S - Z d) Z = Z* - S
4. \¯õÚ TØøÓ ÷uº¢öuk
a) ÷£õµõøÚ Âh Põº£Ûß AqUP¸ ªß_ø© AvP®
b) ÷£õµõøÚ Âh Põº£Ûß E¸Á AÍÄ ö£x
c) Põº£ß G»Umµõß SøÓ ÷\º©[PøÍ E¸ÁõUSQÓx
d) Põº£ß A¯Ûa ÷\º©[PøÍ EshõUS®
5. :¨ÑÛß A¯Û¯õUS® BØÓø» Põº£Ýhß J¨¤mhõÀ
L¨Ñß
a) AvP A¯Û¯õUS® BØÓÀ öPõskÒÍx
b) SøÓ¢u A¯Û¯õUS® BØÓÀ öPõskÒÍx
c) A÷u AÍÄ A¯Û¯õUS® BØÓÀ öPõskÒÍx
d) CÁØÔÀ GxÄªÀø»
6. R÷Ç EÒÍÁØÔÀ GøÁ AvP A¯Û¯õUS® BØÓø»¨
ö£ØÖÒÍx.
a) Põµ E÷»õP[PÒ b) Põµ©s E÷»õP[PÒ
c) ÷í»áßPÒ c) E¯¯ Áõ²UPÒ
7. AqÂß G»Umµõß |õmh®
a) E¸Á AÍÄhß ÷|ºÂQuz öuõhº¦øh¯x
b) E¸Á AÍÄhß GvºÂQuz öuõhº¦øh¯x
63
c) E¸Á AÍøÁ¨ ö£õÖzux AÀ»
d) CÁØÔÀ GxÄªÀø»
8. ¤ßÁ¸ÁÚÁØÔÀ Gx AvP G»Umµõß PÁº ußø© öPõskÒÍx.
a) L¨Ñß b) S÷Íõß c) ¦÷µõªß d) A÷¯õiß
9. ¤øn¨¦ BØÓÀ ©ØÖ® Cøn¢xÒÍ AqUPÎß G»Umµõß
PÁº vÓß BQ¯ÁØøÓ Ai¨£øh¯õPU öPõsh AÍÃk Gx?
a) £õ¼[ AÍÃk b) ¼Pß AÍÃk
c) \õßhº\ß AÍÃk d) BÀ¤µk ©ØÖ® ÷µõö\Í AÍÃk
10. G»Umµõß PÁºußø©°ß A»S ¯õx?
a) Q÷»õ áüÀ b) áüÀ c) Q áüÀ ÷©õÀ d) Q áüÀ ÷©õÀ-1
11. Cl2 »UTÔß ¤øn¨¦ }Í®
a) 0.74 b) 1.44 c) 1.98 d) 2.28
12. A¯Û¯õUS® BØÓ¼ß Áø\
a) s < p < d < f b) s>p>d>f c) s>d>p>f d) s<d<p<f
13. Ch® Á»©õP, G»Umµõß |õmh®
a) SøÓQÓx b) AvPUQÓx
c) SøÓ¢x ¤ß AvPUQÓx d) AvPzx ¤ß SøÓQÓx
14. E¯¯ Áõ²UPÒ_____G»Umµõß |õmhzøu¨ ö£ØÖÒÍÚ
a) AvP® b) SøÓÄ c) §äâ¯® d) ªPUSøÓÄ
15. XA>>XB GÛÀ A-B ¤øn¨¦
a) øÚÄ \P¨¤øn¨¦ b) øÚÁØÓ \P¨¤øn¨¦
c) A¯Û¨ ¤øn¨¦ d) E÷»õP¨ ¤øn¨¦
B. K¸ ÁõUQ¯[PÎÀ Âøh u¸P.

16. ¤ßÁ¸ÁÚÁØøÓ AÁØÔß E¸ÁÍÄ AvPUS® Áø\°À
GÊxP.
a) O2–, F–, Mg2+, Na+
b) F, F–
c) N, O
64
d) Fe2+, Fe, Fe3+
e) Na+, Cl–, Na, Cl
f) I, I+, I–
17. ¤ßÁ¸® uÛ©[PøÍ AÁØÔß uÀ A¯Û¯õUS® BØÓ¼ß
HÖÁø\°À GÊv, AuØPõÚ Põµnzøu ÂÍUSP.
a) Li, Be, B b) N, O, F c) C, N, O, F
18. RÌUPsh uÛ©[PÎÀ Gx AvP A¯Û¯õUS® BØÓø»
Eøh¯x.
Na, Cl, Si ©ØÖ® Ar.
19. RÌUPsh CønPÎÀ EÒÍ uÛ©[PÎÀ AvP A¯Û¯õUS®
BØÓø» ö£ØÓx Gx? Hß?
a) Mg ©ØÖ® Al b) B ©ØÖ® Al c) Al ©ØÖ® Si
20. ¤ßÁ¸® CønPÎÀ Gx AvP A¯Û¯õUS® BØÓø» Eøh¯x.
Põµn® TÖ.
a) K (A) Ca b) Be (A) B c) I (A) Ba
d) F (A) Cl e) N (A) O
21. ¤ßÁ¸® uÛ©z öuõSvPÎÀ G¢uz uÛ©® ªPUSøÓ¢u
A¯Û¯õUS® BØÓø» ö£ØÖÒÍx? E®ÂøhUSU
Põµn[PøÍU TÖP.
a) Ca (A) Be b) Ca (A) K c) Cl (A) I d) Be (A) C
22. RÌUPshÁØÔØS Âøh¯Î.
a) G¢u uÛ©® AvP ÷|ºSÔ G»Umµõß |õmh® ©v¨ø£
Eø¯hx.
b) G¢u uÛ©® SøÓ¢u G»Umµõß PÁºvÓß ©v¨¦øh¯x.
23. £õ¼[ AÍÃk, ¼Pß AÍÃmiß SøÓPøÍ GÊxP.
24. L¨ÐÛß G»Umµõß |õmh® S÷ÍõøÚ Âh SøÓÄ Hß?
C. 60 ö\õØPÐUS ªPõ©À Âøh¯Î

25. \P¤øn¨¦ }Í® öPõsk Aq Bµ[PøÍ GÆÁõÖ
PnUQkÁõ´?
65
26. £õ¼[ øÓ°À Aq Bµzøu PnUQk® øÓø¯ ÂÍUSP.
27. öuõSv ©ØÖ® Áø\°À A¯Û¯õUS® BØÓ¼ß ©õÖ£õmøh
GÊxP.
28. G»Umµõß |õmhzøu £õvUS® £À÷ÁÖ PõµoPøÍ ÂÍUSP.
29. G»Umµõß PÁº ußø© ©v¨ø£U öPõsk AqUPÐUS Cøh÷¯
EÒÍ ¤øn¨ø£ GÆÁõÖ PshÔÁõ´?
öuõS¨¦øµ
uÛ©[PÎß BÁºzuÚ £s¦PÒ _¸UP©õP {øÚÄ TÓ¨£mhx.
»UTÖPÎß Aq ©ØÖ® A¯Û Bµ[PÒ GÎ¯ Euõµn[PÐhß
PnUQh¨£mkÒÍx. A¯Û¯õUS® BØÓø» £õvUS® PõµoPÒ
\õßÖPÐhß ÂÍUP¨£mkÒÍÚ. G»Umµõß |õmhzøu £õvUS®
PõµoPÐ® _¸UP©õP ÂÁõvUP¨£mkÒÍÚ. G»Umµõß PÁº vÓß
©v¨¦PøÍ AÍÂk® öÁÆ÷Ö AÍÃkPÒ ÂÁõP
ÂÍUP¨£mkÒÍÚ.
1) Concise Inorganic Chemistry, J.D. Lee, 3rd Edition, 1977.
2) Selected Topics in Inorganic Chemistry, Wakid V.Malik, G.D.Tuli,
R.D.Madan 7th edition, 2001.
66
3. p - öuõSv uÛ©[PÒ
( 13, 14, 15, 16, 17 ©ØÖ® 18 Áx öuõSvPÎß ^µõÚ ©õØÓ[PøÍ¨

¦¢x öPõÒÐuÀ.
( ö£õmhõè £iPõµ® u¯õzuÀ, £s¦PÒ ©ØÖ® £¯ßPøÍ¨ ¦¢x
öPõÒÐuÀ.
( ]¼÷PõßPøÍ¨ £ØÔ öu¢x öPõÒÐuÀ.
( ö»m ¤zöukzuÀ, Auß £s¦PÒ ©ØÖ® £¯ßPøÍ²® ¦¢x
öPõÒÐuÀ.
( £õì£µêß íõø»kPÒ, BUøékPÒ, BUê Aª»[PÒ ©ØÖ®
øímøµkPÒ BQ¯ÁØÔß u¯õzuÀ, £s¦PÒ, £¯ßPÒ ©ØÖ®
Aø©¨¦PøÍ²® ¦¢x öPõÒÐuÀ.
( L¦ÐÛß uÛzu £s¦PøÍ {øÚÄ TÓÀ.
( ÷í»áß EÒ Cøha ÷\º©[PÒ £ØÔ ¦¢x öPõÒÐuÀ.
( A¯ Áõ²UPøÍ¨ ¤zöukzuÀ øÓø¯ öu¢x öPõÒÐuÀ.
( ö\Úõß ÷\º©[PøÍz u¯õzuÀ, £s¦PÒ ©ØÖ® Aø©¨¦PøÍ
{øÚÄ TÓÀ.
( A¯ Áõ²UPÎß £¯ßPøÍz öu¢x öPõÒÐuÀ.
67
uÛ© Áø\ AmhÁøn
18
n s 2 n p 1-5
He 1
13 14 15 16 17
d B C N O F Ne 2
12 Al Si P S Cl Ar 3
Ga Ge As Se Br Kr 4
In Sn Sb Te I Xe 5
Tl Pb Bi Po At Rn 6
n s 2n p 1 n s2n p 2 n s 2n p 3 n s 2n p 4 n s 2n p 5 n s 2 n p 6
13 ÷£õµõß öuõSv 1 7 íõ»áß Sk®£®

14 Põº£ß öuõSv 18 E¯¯ Áõ²UPÒ
15 ø|mµáß öuõSv
16 BUêáß öuõSv
p-öuõSv uÛ©[PÐ®, s-öuõSv uÛ©[PÐ® UQ¯ öuõSv

uÛ©[PÒ AÀ»x ¤µv{vzxÁ uÛ©[PÒ GÚ AøÇUP¨£kQßÓÚ.
CøÁ ö©õzu® 44 uÛ©[PÒ. uÛ© Áø\ AmhÁøn°À A¯
Áõ²UPøÍ²® ÷\ºzx 13&18 öuõSvPÎÀ EÒÍ uÛ©[PÒ p–öuõSv
uÛ©[PÒ. p-öuõSv uÛ©[PÒ C¯ØøP {PÌÄPÎÀ ö£¸® £[S
ÁQUQßÓÚ. BPõ¯ Â©õÚzvÀ A¾ªÛ¯zvß £[S ªP AvP®.
÷©¾© Cx Phzv¯õPÄ® ö\¯À£kQÓx. AøÚzx P©a
68
÷\º©[PÐUS® xöP¾®£õP Ç¨£x Põº£ß BS®. ]¼Põß ]¨PÒ
(Silicon chips) PoÛ°À UQ¯ £[S ÁQUQÓx. E°Ú[PÐUS
UQ¯zxÁ® Áõ´¢u uÛ©® ø|mµáß BS®. »UTÖ BUêáß
v_UPÎÀ Gu¾US xøn ÷£õQÓx.
p-öuõSv uÛ©[PÎß ö£õx¨ £s¦PÒ
1. p-öuõSv uÛ©[PÎß ö£õxÁõÚ G»Umµõß Aø©¨¦ ns2 np1-6.
2. p-öuõSv°À ]» E÷»õP¨ ÷£õ¼PÐhß ÷\º¢x E÷»õP[PÐ®,
A÷»õP[PÐ® EÒÍÚ.
3. ö£¸®£õ¾® CøÁ \P¨¤øn¨¦a ÷\º©[PøÍ
EshõUSQßÓÚ.
4. CøÁ ö£õxÁõP AvP AÍÄ A¯Û¯õUS® BØÓø»¨
ö£ØÖÒÍÚ. A¯Û¯õUS® BØÓ¼ß ©v¨¦ Áø\°À
AvPzx®, öuõSv°À SøÓ¢x® Põn¨£kQßÓÚ.
5. ö£¸®£õßø©¯õÚ uÛ©[PÒ Gvº (]» E÷»õP[PÒ uÂµ) ©ØÖ®
÷|º BUêá÷ÚØÓ {ø»PøÍ¨ ö£ØÖÒÍÚ. (L¦Ðß uÂµ)
6. p-öuõSv uÛ©[PÐU÷P EzuõÚ J¸ £s¦ ©¢u Cøn
ÂøÍÄ. AuõÁx s-Bº¤mhõ¼À EÒÍ G»UmµõßPÒ
÷Áv¨¤øn¨¤ØS Em£hõ©À p-Bº¤mhõ¼À EÒÍ
G»UmµõßPÒ ©mk® ÷Áv¨ ¤øn¨¤ØS Em£kÁuõS®.
öuõSv°À ÷©¼¸¢x RÇõP ö\À¾® ÷£õx Aq Gs
AvP¨¤ØS HØÓÁõÖ ©¢u Cøn ÂøÍÄ AvPUQÓx.
öuõSv 13&ß uÛ©[PÒ & ÷£õµõß Sk®£®
÷£õµõß, A¾ªÛ¯®, Põ¼¯®, Csi¯® ©ØÖ® uõ¼¯® ÷£õßÓ
uÛ©[PÒ öuõSv 13(IIIA) &À EÒÍÚ.
Ø ÷£õµõß Kº AuõÚ uÛ©®. ¦Â°ß ÷©Ø£µ¨¤À Auß {øÓ°À
0.001% ÷£õµõß EÒÍx.
Ø 13&Áx öuõSv°À ªP UQ¯©õÚ uÛ©® A¾ªÛ¯®.
Ø Põ¼¯® ªPU SøÓ¢u E¸S{ø»ø¯ (29.7°C) Eøh¯uõÀ AøÓ
öÁ¨£{ø»°À }º©©õP EÒÍx. Põ¼¯® Bº]øÚk u¯õUP
Põ¼¯® £¯ß£kQÓx.
69
Ø Csi¯® SøÓ ªß Phzv \õuÚ[PÒ u¯õUP¨ £¯ß£kQÓx.
CøÁ ÁõöÚõ¼°¾®, ªßuøh öÁ¨£{ø»&©õÛPÎ¾®
(thermisters) £¯ß£kQßÓÚ.
Ø uõ¼¯® ªP |a_z ußø© Eøh¯uõÀ ÁºzuP v°À
£¯ß£kÁvÀø».
3.1 ö£õx¨ £s¦PÒ (General Trends)
G»Umµõß Aø©¨¦: C¢u öuõSv°À EÒÍ uÛ©[PÎß
ö£õxÁõÚ G»Umµõß Aø©¨¦ ns2 np1.
AmhÁøn 3.1 13&Áx öuõSv uÛ©[PÎß G»Umµõß Aø©¨¦
Aq öuõSv Áø\
uÛ©® G»Umµõß Aø©¨¦
Gs Gs Gs
÷£õµõß 5 [He] 2s2 2p1 13 2
A¾ªÛ¯® 13 [Ne] 3s2 3p1 13 3
Põ¼¯® 31 [Ar] 3d10 4s2 4p1 13 4
Csi¯® 49 [Kr] 4d10 5s2 5p1 13 5
uõ¼¯® 81 [Xe] 4f14 5d10 6s2 6p1 13 6
3.1.1 ö£õmhõè £iPõµ® K2 SO4. Al2 (SO4)3. 24 H2O u¯õzuÀ

ö£õmhõè £iPõµ® A¾ø|m (alunite) AÀ»x £iPõµU PÀ (alum
stone) &¼¸¢x ö£¸©ÍÂÀ u¯õUP¨£kQÓx.
A¾ø|mi¼¸¢x u¯õzuÀ: A¾ø|m AÀ»x £iPõµU PÀ K2SO4.
Al2(SO4)3. 4Al(OH)3 BS®. Cx |ßS yÍõUP¨£mk }ºzu \ÀL¤³U
Aª»zxhß ÷\ºzx öPõvUP øÁUP¨£kQÓx. A¨ö£õÊx
A¾ªÛ¯® øímµõUø\k £Sv A¾ªÛ¯® \À÷£mhõP ©õÖQÓx.
CuÝhß PnUQh¨£mh AÍÄ ö£õmhõ]¯® \À÷£møh ÷\ºzx
£iPõµ® £iP©õUP¨£kQÓx.
£s¦PÒ
1. ö£õmhõè £iPõµ® öÁsoÓ £iP ÁiÁz vs©®.
70
2. Cx }À Pøµ²®. BÚõÀ BÀPíõ¼À Pøµ¯õx.
3. Al2 (SO4)3 &ß }µõØ£S¨¦ ußø©¯õÀ Cuß }ºUPøµ\À Aª»z
ußø© Eøh¯x.
4. 365K öÁ¨£{ø»US `k£kzx® ö£õÊx Cx E¸SQÓx. ÷©¾®
öÁ¨£¨£kzvÚõÀ AøÚzx }º »UTÖPøÍ²® CÇ¢x
E¸ÁzvÀ ö£uõQÓx. Cx GUP¨£mh £iPõµ® (burnt alum)
GÚ¨£kQÓx.
£¯ßPÒ
1. Cx }øµa _zvPUPÄ®, }º Kmhõ BøhPÒ, \õ¯®, PõQuz
öuõÈØ\õø»PÎ¾® £¯ß£kQÓx.
2. Cx Cµzu® EøÓuø» FUSÂUS® ©¸¢xPÎÀ £¯ß£kQÓx.
3.2 öuõSv 14&ß uÛ©[PÒ
öuõSv 14 (IVA) &°À Põº£ß, ]¼Pß, öáº©õÛ¯®, iß ©ØÖ®
ö»m ÷£õßÓ uÛ©[PÒ EÒÍÚ. CøÁ öuõÈØ\õø»PÎ¾®, E°º
ÁõÌ CÚ[PÎ¾® UQ¯©õÚøÁ¯õPU P¸u¨£kQßÓÚ.
Ø uõÁµ[PÎ¾®, Â»[SPÎ¾® Põº£ß EÒÍx. ©Ûu Eh¼ß
{øÓ°À 23% Põº£ß EÒÍx. E°º ÁõÌ CÚ[PÎß Ai¨£øhU
TÖ Põº£Ûß ÷\º©[PÒ BS®.
Ø PÛ© E»QÀ ]¼PÝ® UQ¯©õÚx. Cx GsnØÓ ]¼÷Pm
PÛ©[PÍõP EÒÍx. ¦Â°ß £µ¨¤À ªP AvP©õP EÒÍ
uÛ©[PÎÀ ]¼Pß CµshõÁx Chzøu¨ ö£ØÖÒÍx.
Ø ]¼Pß ©ØÖ® öáº©õÛ¯® |ÃÚ vs© {ø» ªß ö£õ¸ÒPÒ
u¯õUP¨£ £¯ß£kQÓx.
Ø iß ©ØÖ® ö»m £Ç[Põ»zv¼¸¢÷u E£÷¯õP¨£kzu¨£mk
Á¸® E÷»õP[PÒ BS®.
ö£õx¨ £s¦PÒ (General Trends)
G»Umµõß Aø©¨¦: C¢uz öuõSv°À EÒÍ uÛ©[PÎß
G»Umµõß Aø©¨¦ ns2 np2.
71
AmhÁøn 3.2 14Áx öuõSv uÛ©[PÎß G»Umµõß Aø©¨¦
Aq öuõSv Áø\
Gs Gs Gs
Põº£ß 6 [He] 2s2 2p2 14 2
]¼Pß 14 [Ne] 3s2 3p2 14 3
öáº©õÛ¯® 32 [Ar] 3d10 4s2 4p2 14 4
iß 50 [Kr] 4d10 5s2 5p2 14 5
ö»m 82 [Xe] 4f14 5d10 6s2 6p2 14 6
3.2.1 ]¼U÷PõßPÒ Aø©¨¦ ©ØÖ® £¯ßPÒ

]¼÷PõßPÒ öuõS¨¦ ]¼÷Põ P© £»£iPÒ BS®. CøÁ ÁoP
v¯õP¨ ö£¸©ÍÂÀ £¯ß£kQßÓÚ.
SiCl4 ÊÁx©õP }÷µØÓ©øh¢x SiO2Iz u¸QÓx. Cx {ø»zu
ußø© Eøh¯ ¨£©õn Aø©¨ø£ Eøh¯x. F.S. Q¨¤[ Gß£Áº
AÀøPÀ ¤µv°mh S÷Íõ÷µõ ]÷»ßPøÍ }µõØ£SUS® ÷£õx AÁº
Gvº£õºzu Rm÷hõß ÷£õßÓ Aø©¨¦ÒÍ ]¼Pß ÷\º©[PÒ
EshõPÂÀø». AuØS¨ £v»õP }sh \[Q¼z öuõhº Aø©¨¦
öPõsh ]¼÷PõßPÒ GßÓ £»£iPÒ EshõÚx.
R Cl R OH R
H 2O
Si Si Si = 0
R Cl R OH R
R R R R
HO Si OH + HO Si OH HO Si O Si OH
R R R R
72
]¼÷PõßPøÍ¨ ö£¸©ÍÂÀ u¯õUP ÷uøÁ¨£k® »¨ ö£õ¸Ò
AÀøPÀ £v½k ö\´¯¨£mh S÷Íõ÷µõ ]÷»ßPÒ BS®. iøµ
AÀøPÀ ÷©÷Úõ S÷Íõ÷µõ ]÷»ß R3SiCl }µõØ £S¨£øh¢x öíU\õ
AÀøPÀ ]÷»õU÷\øÚz u¸QÓx.
R R
R Si O Si R
R R
øh AÀøPÀ øh S÷Íõ÷µõ ]÷»ß R2SiCl2 }µõØ £S¨£øh¢x
}sh \[Q¼zöuõhº £»£iø¯z u¸QÓx. ö\¯À£hU Ti¯ OH
öuõSv JÆöÁõ¸ \[Q¼°¾® EÒÍuõÀ £»£i¯õUPÀ öuõhº¢x
|øhö£ØÖ \[Q¼°ß }Í® AvP©õQÓx.
R R R R
HO Si O Si O Si O Si OH
R R R R
AÀøPÀ iøµS÷Íõ÷µõ ]÷»ß }µõØ£S¨£øh¢x ]UP»õÚ
SÖUS ¤øn¢u £»£i ]¼÷PõßPøÍz u¸QÓx.
| |
O O
R Si O Si R
O O
R Si O Si R
O O
73
£¯ßPÒ
1) ]¼÷PõßPÒ ªß ÷©õmhõºPÒ ©ØÖ® Ãmk E£÷¯õP¨
ö£õ¸ÒPÐUS ªPa ]Ó¢u ªßPõ¨¦¨ ö£õ¸ÍõP £¯ß£kQÓx.
CøÁ AvP öÁ¨£zøuz uõ[P ÁÀ»x.
2) ÷|º ÷Põmk \[Q¼z öuõhº £»£i 20 uÀ 500 A»SPÒ
öPõshøÁ. CøÁ }º© ]¼÷PõßPÒ. AvPU P©z öuõSvø¯U
öPõskÒÍuõÀ }º Â»US® £s¤øÚ¨ ö£ØÖÒÍÚ. GÚ÷Á
CøÁ }º Â»US® BøhPÒ u¯õUPÄ®, E¯Ä¨ ö£õ¸ÍõPÄ®,
ö©¸Tmku¼¾® £¯ß£kQßÓÚ.
3) SøÓ¢u öÁ¨£ {ø»°¾®, ]¼÷Põß µ¨£ºPÒ «m]z ußø©ø¯
uUP øÁzxU öPõÒQßÓÚ. ÷Áv¨ ö£õ¸mPÍõÀ
£õvUP¨£kÁvÀø». ö£°skPÐhß CÁØøÓU P»¢x
£¯ß£kzvÚõÀ }izx EøÇUS®.
4) ]UP»õÚ SÖUS £»£ia ]¼÷Põ ÷\º©[PÒ Jmhõu ußø©²ÒÍ
(non-stick) ö£°sm ©ØÖ® ÁõºÛèPÎ¾® £¯ß£kQßÓÚ.
5) ]¼÷Põß Gsön´PÒ öÁ¨£¨£kzx® ö£õÊx BÂ¯õP©À
AvP {ø»¨¦z ußø© Eøh¯øÁ. GÚ÷Á AvP
öÁ¨£{ø»PÎÀ £¯ß£k® Gsön´z öuõmiPÎ¾®, öÁØÔh
£®¦PÎ¾® £¯ß£kQßÓÚ.
3.2.2 ö»miß E÷»õPÂ¯À
uõxUPÒ
1. P½Úõ PbS
2. ö\¸ø\m PbCO3
3. B[Q»ø\m PbSO4
4. ö»m JUPº PbO
¤zöukzuÀ: ö»m E÷»õP®, Auß \Àø£k uõx P½ÚõÂ¼¸¢x
UQ¯©õP ¤zöukUP¨£kQÓx. ö»m \Àø£k ©ØÖ® ]ÔuÍÄ
]ÀÁ¸® P½ÚõÂÀ EÒÍx.
74
1. Ahº¨¤zuÀ: uõx ~øµ ªu¨¦ øÓ »® Ah¨¤UP¨£kQÓx.
2. Gvº AÚÀ Eø»°À E¸USuÀ: Ahº¤UP¨£mh uõx
Eø»°À ªu©õÚ öÁ¨£{ø»°À ÁÖUP¨£kQÓx. Eø»°ß
öÁ¨£{ø» PõØøÓ Pmk£kzxÁuß »® J÷µ {ø»°À
øÁUP¨£kQÓx. ÁÖUS®÷£õx, ö»miß J¸ £õv BU]á÷ÚØÓ®
Aøh¢x ö»m ÷©õ÷Úõ BUø\k® ©Ö£õv ö»m \À÷£mk©õP
©õÖQÓx.
öÁ¨£ Áõ²UPÒ
Gö£õ¸Ò
ö|¸¨¦ Eø»
£h® 3,1 Gvº AÚÀ Eø»
2PbS + 3O2 → 2 PbO + 2SO2

PbS + 2O2 → PbSO4
P½Úõ ÷\ºUP¨£mk öÁ¨£{ø»ø¯ E¯ºzx® A÷u ÷ÁøÍ°À
PõØÔß AÍÄ SøÓUP¨£kQÓx. ö»m \Àø£k, Cµsk BU]á÷ÚØÓ
ÂøÍ¨ö£õ¸ÒPÐhß ÂøÚ¨¦¢x ö»møh öPõkUS®.
PbS+2PbO → 3Pb+SO2
PbS+PbSO4 → 2Pb+2SO2
Cuß »®, öÁÆ÷ÁÖ öÁ¨£{ø»°À J÷µ Eø»°À ÁÖzuÀ
©ØÖ® E¸USuÀ Cµsk® ö\´¯¨£kQßÓÚ.
75
CÆÁõÓõP ö£Ó¨£mh ö»m E÷»õP® 90% ©ØÓøÁ P\hõP
öÁÎ÷¯Ö®. yÍõUP¨£mh PÀP ©ØÖ® _snõ®¦ P\khß ÷\ºzx
`hõUQ, ö»m ¤zx GkUP¨£kQÓx.
yÍõUP¨£mh uõx Ahº¤zuÀ PbS AvP©õP EÒÍ uõx

ÁÖzuÀ
PbO, PbSO4, PbS EÒÍ uõx
y¯ E÷»õP® E¸USuÀ
©õ_ P»¢u E÷»õP®
ªßÚõØ
y´ø©¨£kzuÀ
]ÀÁøµ
Pb E÷»õP® +Au, Sn Pb +Sn, Ag, Au
¤zöukzuÀ
ö»møh y´ø©¨£kzxuÀ
¤zöukUP¨£mh ö»miÀ ]ÀÁº, Põ¨£º, iß, ¤ì©z, u[P®
©ØÖ® Ç®¦ ©õ_UPÒ EÒÍÚ. RÌÁ¸® øÓPÒ »® E÷»õP®
y´ø©¯õUP¨£kQÓx.
a. }º© _zvP¨¦
©õ_ P»¢u E÷»õP® Eø» \Ä £køP°À øÁzx
öÁ¨£¨£kzu£kQÓx. ö»m E¸Q \ÂÀ RÈÓ[SQÓx. Eø»°À
E¸Põu ©õ_UPÒ u[QÂkQßÓÚ.
b. ]ÀÁº }USuÀ øÓ
£õºiß\ß øÓ AÀ»x £õºU øÓ »® ]ÀÁº ¤UP¨£kQÓx.
c. ªßÚõØ y´ø©¨£kzuÀ
C®øÓ »® y¯ ö»m ö£Ó¨£kQÓx.
÷|ºªßøÚ & ©õ_ P»¢u ö»m
GvºªßøÚ & y¯ ö»m
ªß£SÎ & ö»m¨Ñ÷Áõ ]¼U÷Pm (PbSiF6) +
øím÷µõ ¦Ñ÷Áõ]¼]U Aª»® (H2SiF6)
76
ö»møh Âh AvP ÷|ºªß _ø©ø¯²øh E¸Põu ©õ_UPÍõQ¯
Ç®¦ ©ØÖ® iß PøµP¼À Pøµ²® ©ØÓ ©õ_UPÒ ÷|ºªßøÚø¯
ö\ßÓøh²®. y¯ ö»m E÷»õP® GvºªßøÚ ÷©À £i²®.
C¯Ø¤¯À £s¦PÒ
1. }»® P»¢u \õ®£À {Ózøu²®, ªÎ¸® ußø©²® Eøh¯x.
2. Pzv¯õÀ öÁmh¨£hUTi¯ ª¸xÁõÚ E÷»õP® ö©À¼¯
P®¤PÍõPÄ®, uPhõPÄ® ©õØÓÁÀ» £s¦øh¯x.
3. Cx öÁ¨£® ©ØÖ® ªß\õµzøu Phzuõx.
4. PõQuzvÀ GÊx® £s¦øh¯x.
÷Áv°¯À £s¦PÒ
1. PõØÖhß ÂøÚ
i) E»º¢u PõØÔÚõÀ £õvUP£kÁvÀø». DµU PõØÔÀ ö»m
Põº£÷Úm AÀ»x ö»m øímµõUø\k £h»® E÷»õPzvß «x
£i¢x, öuõhº¢x PõØÖhß ÂøÚ¦Áøu ukzxÂk®.
ii) PõØÖ AÀ»x BU]áÝhß `k£kzx®÷£õx, ö»m ¼uõºä
(PbO) ©ØÖ® ]Á¨¦ ö»mhõP (Pb3O4) BU]á÷ÚØÓ® Aøh²®.
2Pb + O2 → 2PbO
3Pb + 2O2 → Pb3O4
2. }¸hß ÂøÚ
PõØÔÀ»õ `Ì{ø»°À ö»m y¯ }ÚõÀ £õvUP¨£hõx. BÚõÀ
}À PõØÖ Pøµ¢x Ç¨¤ß, Pøµ²® ußø© ö£ØÓ |a_z ußø©
öPõsh ö»m øímµõUø\k u¸QÓx. Cx÷Á ‘¤Í®÷£õ Pøµ¨£õß’
ußø© GÚ AøÇUP¨£kQÓx.
2Pb + O2 + 2H2O → 2Pb(OH)2
3. Aª»[PÐhß ÂøÚ
i) }ºzu H2SO4 ©ØÖ® HCl Ehß ö»m ÂøÚ ¦ÁvÀø».
ii) `hõÚ Ahº H 2SO 4 Aª»zxhß ÂøÚ¦¢x SO 2 Áõ²øÁ
öÁÎ÷¯ØÖQÓx. Pøµ¯õu ö»m \À÷£m £h»® E¸ÁõuÀ
ÂøÚ°ß ÷ÁP® SøÓQÓx.
Pb + 2H2SO4→ PbSO4 + 2H2O + SO2↑
77
iii) Ahº HCl Aª»zxhß ÂøÚ¦¢x øímµáß Áõ²øÁ
öÁÎ÷¯ØÔ S÷Íõ÷µõ ¤Í®¤U Aª»zøuz u¸QÓx.
Pb + 2HCl → PbCl2 +H2↑
PbCl2 + 2HCl H2PbCl4
S÷Íõ÷µõ¤Í®¤U Aª»®
£¯ßPÒ
1. ö»m SÇõ´PÒ ö\´¯¨ £¯ß£kQÓx.
2. u¢v ©ØÖ® öuõø»÷£] P®¤PÒ u¯õUPÄ®.
3. µøÁ SskPÒ ©ØÖ® ö»m P»[PÎ¾®,
4. \À¦³U Aª» u¯õ¨¦ øÓ°¾®,
5. ÷\õÀhº, ¥mhº ©ØÖ® Aa_ E÷»õPU P»øÁ u¯õUPÄ®,
6. ö£m÷µõ¼À GvºÂø\ø¯ ukUP EuÄ® ö»m öhmµõGzvÀ
(Pb(C2H5) 4) u¯õUPÄ® £¯ß£kQÓx.
PnUS
A GßÓ uÛ©® öuõSv Gs 14 ©ØÖ® Áø\ Gs.6À EÒÍx. A
Ahº HCl Ehß ÂøÚ¦¢x B Aª»zøu u¸QÓx. uÛ©® A ©ØÖ®
÷\º©[PÒ B ©ØÖ® C ø¯ PshÔ. ÂøÚPøÍ GÊxP.
wºÄ
1. BÁºzuÚ AmhÁøn°À öuõSv 14 C¾® öuõhº 6¾® EÒÍ
uÛ©® A ö»m BS®.
2. ö»m Ahº HCl Ehß B öPõkUQÓx.
Pb + 4 HCl → H2PbCl4 + H2
B ÷\º©® S÷Íõ÷µõ¤Í®¤U Aª»®.
3. ÁõPÚ[PÎÀ uõUS Gvºö£õ¸ÍõP £¯ß£k® ÷\º©® C BS®.
AuÚõÀ C öhmµõ GzvÀ ö»m.
3.3 öuõSv 15 uÛ©[PÒ & ø|mµáß öuõSv
ø|mµáß, £õì£µì, Bº\ÛU, Bsi©Û ©ØÖ® ¤ì©z
BQ¯øÁ öuõSv 15 (VA) uÛ©[PÍõS®.
Ø ø|mµáß J¸ Áõ². §ª°ß ÁÎ©sh»zvÀ 78% PÚ AÍÄ
ø|mµáß EÒÍx.
78
Ø öuõSv 15À ªPÄ® AvP©õP QøhUS® uÛ©® £õì£µì BS®.
Ø Bº\ÛU §a]öPõÀ¼PÒ u¯õUPÄ®, GeAs ÷£õßÓ SøÓ PhzvPÒ
u¯õUPÄ® £¯ß£kQÓx.
Ø ¤ì©z ]ÀÁøµ¨ ÷£õßÖ ªÎ¸® vs©®. ö£¨÷hõ&¤ì©õÀ
÷£õßÓ ©¸¢xPÎÀ ¤ì©z ÷\º©[PÒ Põn¨£kQßÓÚ.
Ø ¦Â°ß ÷©Ø£µ¨¤À As, Sb ©ØÖ® Bi uÛ©[PÒ ªP SøÓ¢u
AÍ÷Á Põn¨£kQßÓÚ.
ö£õxÁõÚ £s¦PÒ
G»Umµõß Aø©¨¦: CzöuõSv uÛ©[PÎß ö£õxÁõÚ
G»Umµõß Aø©¨¦ ns2 np3.
AmhÁøn 3.3 öuõSv 15 uÛ©[PÎß G»Umµõß Aø©¨¦
Aq öuõSv Áø\
Gs Gs Gs
ø|mµáß 7 [He] 2s2 2p3 15 2
£õì£µì 15 [Ne] 3s2 3p3 15 3
Bº\ÛU 33 [Ar] 3d10 4s2 4p3 15 4
Bsi©o 51 [Kr] 4d10 5s2 5p3 15 5
¤ì©z 83 [Xe] 4f14 5d10 6s2 6p3 15 6
3.3.1 £õì£µêß ÷\º©[PÒ

a) £õì£µì íõø»kPÒ
GÀ»õ íõ»áÝhÝ® £õì£µì ÂøÚ¦¢x \P¨¤øn¨¦
÷\º©[PÍõQ¯ £õì£µì íõø»kPøÍz u¸QÓx. AvÀ £õì£µì
S÷ÍõøµkPÒ UQ¯©õÚøÁ¯õS®. £õì£µì iøµ ©ØÖ® ö£ßhõ
S÷ÍõøµkPÒ ö£õxÁõÚøÁ¯õS®.
I. £õì£µì iøµS÷Íõøµk, PCl3
u¯õ¨¦ øÓ: J¸ }ºzöuõmi°À øÁUP¨£mkÒÍ öÁ¨£¨£kzx®
P»zvÀ £õì£µøé GkzxU öPõsk E»º¢u S÷Íõß Áõ²øÁa
79
ö\¾zv ö©xÁõP `k£kzx® ö£õÊx £õì£µì møµS÷Íõøµk
BÂ¯õP öÁÎ÷¯ÖQÓx. Cøu EøÓU P»øÁ°À øÁUP¨£mkÒÍ
P»zvÝÒ ö\¾zvÚõÀ }º©©õQÓx.
P4 + 6Cl2 → 4PCl3
CuøÚ öÁs£õì£µì «x ö\¾zv «sk® Põá] Áizx, AvÀ
P»¢xÒÍ ö£ßhõS÷Íõøµk ©õ_ }UP¨£kQÓx.
E»º¢u
D R Y CS÷Íõß
H L O R IN E
öÁÒøÍ O
W H IT E
£õì£µì C aC l 2
P H O S PH O R U S
}º
SAN D
P C l3
£h® 3.2 ÷\õuøÚa\õø»°À PCl 3 u¯õUS® øÓ

1. {Ó©ØÓ SøÓ¢u öPõv{ø»ø²øh¯ }º©®
2. DµUPõØÔÀ ¦øP²® £s¦øh¯x
3. Põµ ©nøh¯x
1. }¸hß ÷ÁP©õP ÂøÚ¦¢x £õì£µì Aª»® ©ØÖ® øímµáß
S÷Íõøµk Áõ²øÁ²® u¸QÓx.
PCl3 + 3 H2O → 3HCl + H3PO3
C÷u÷£õßÖ, Põº£õU]¼U Aª»®, BÀPíõÀ ÷£õßÓ øímµõU]À
öuõSvø¯¨ ö£ØÖÒÍ P© ÷\º©[PÐhß ÂøÚ¦²®.
80
PCl3 + 3CH3COOH → 3CH3COCl + H3PO3
A]miU Aª»® A]møhÀ S÷Íõøµk
PCl3 + 3C2H5OH → 3 C2H5Cl + H3PO3
GzvÀ BÀPíõÀ GzvÀ S÷Íõøµk
2. S÷Íõß AÀ»x \À¤³øµÀ S÷Íõøµkhß ÂøÚ¦¢x
£õì£µì ö£ßhõS÷Íõøµøhz u¸QÓx.
PCl3 + Cl2 → PCl5
PCl3 + SO2Cl2 → PCl5 + SO2
3. PõØÖhß Eh÷Ú ÂøÚ¦¢x £õì£µì BU]S÷Íõøµøhz
u¸QÓx.
2PCl3 + O2 →2POCl3
4. SO3 Ehß ÂøÚ¦¢x POCl3 ©ØÖ® SO2 u¸QÓx.
SO3 + PCl3 → POCl3 + SO2
Aø©¨¦:
x - p -°ß G»Umµõß
P xx - C l-°ß G»Umµõß
Cl x Px Cl
x
Cl Cl Cl
Cl
II. £õì£µì ö£ßhõS÷Íõøµk, PCl5
u¯õ¨¦: AvP AÍÄ E»º¢u S÷Íõß Áõ²øÁ £õì£µì møµ
S÷Íõøµkhß ö\¾zv £õì£µì ö£ßhõ S÷Íõøµk
u¯õUP¨£kQÓx.
PCl3 + Cl2 → PCl 5
1. £õì£µì ö£ßhõS÷Íõøµk ©g\Ò P»¢u öÁÒøÍ {Óøh¯
vs©®.
2. 473 K US `k£kzx®÷£õx £u[P©õS®. E¯º AÊzuzvÀ 318KÀ
E¸S®.
81
1. £õì£µì ö£ßhõS÷Íõøµøh `k£kzx®ö£õÊx, ]øuÄØÖ
£õì£µì iøµS÷Íõøµk ©ØÖ® S÷ÍõøÚ öPõkUQÓx.
PCl5 PCl3 + Cl2
2. }¸hß Av÷ÁP©õP }÷µØÓ©øh¢x, }ß AÍÄUS HØ£ £õì£µì
BU]S÷Íõøµk AÀ»x £õì£õU Aª»zøuU öPõkUQÓx.
SøÓ¢u
PCl5 + H2O POCl3 + 2HCl
AÍÄ }º
AvP AÍÄ
PCl5 + 4H2O H3PO4 + 5HCl
}º
3. øímµõU]À öuõSvø¯¨ ö£ØÖÒÍ P©a ÷\º©[PÐhß
ÂøÚ¦¢x S÷Íõß ÁÈ¨ö£õ¸øÍU öPõkUQÓx. CvÀ
øímµõU]À öuõSv S÷ÍõÚõÀ £v½k ö\´¯¨£kQÓx.
C2H5OH + PCl5 → C2 H5Cl + POCl3 + HCl
4. E÷»õP[PÐhß ÂøÚ¦¢x E÷»õP S÷ÍõøµkPøÍU
öPõkUQßÓx.
2Ag + PCl5 →2 AgCl + PCl3
Aø©¨¦
Cl
Cl
Cl
Cl x x - p &°ß G»Umµõß
x x P Cl
x
P Cl - C l &°ß G»Umµõß
Cl x
Cl Cl
Cl
82
b) £õì£µêß BUøékPÒ
I.£õì£µì møµ BUøék P2O3 AÀ»x P4O6
£õì£µøé AÍÁõÚ PõØÔÀ GzuõÀ £õì£µì møµ BUøék
EshõQÓx.
4P + 3O2 → 2P2O3
1. öÁsø© {Ó ö©ÊS ÷£õßÓ vs©®
2. EÒÎ¨ §siß ©n® Eøh¯x.
1. P2O3 SÎº¢u }¸hß ÂøÚ ¦¢x £õì£µì Aª»zøu u¸QÓx.
P2O3 +3H2O → 2H3PO3
2. P2O3 `hõÚ }¸hß Av÷ÁPzxhß ÂøÚ ¦¢x G¯UTi¯
£õì¥ß Áõ²øÁz u¸QÓx.
2P2O3 + 6H2O → PH3 ↑ + 3H3 PO4
II. £õì£µì ö£ßhõUøék P2O5 AÀ»x P4O10
£õì£µøé AvP AÍÄ PõØÔÀ Gzx £õì£µì ö£ßhõUø\k
u¯õUP¨£kQÓx.
P4 + 5O2 →P4 O10
£õì£µì ö£ßhõUø\k öÁsø©{Ó Aª»z ußø©²øh¯
vs©®.
1. P4O10 DµUPõØÖhß ÂøÚ¦¢x ö©mhõ £õì£õU Aª»zøuz
u¸QÓx.
P4O10 + 2H2O → 4HPO3
ö©mhõ £õì£õU Aª»U Pøµ\ø» öPõvUP øÁzuõÀ Bºz÷uõ
£õì£õU Aª»©õP ©õÖQÓx.
HPO3 + H2O → H3PO4
AÀ»x
P4O10 + 6H2O → 4H3 PO4
83
2. \ÀL¤³U Aª»®, ø|mU Aª»® Em£h £» PÛ©a
÷\º©[PÎ¼¸¢x® P©a ÷\º©[PÎ¼¸¢x® }øµ }UP £õì£µì
ö£ßhõUø\k £¯ß£kQÓx. GÚ÷Á, Cx J¸ ]Ó¢u }º }US®
Põµo¯õP £¯ß£kQÓx.
P4O10
H2SO4 SO3
- H2O
P4O10
2HNO3 N2O5
- H2O
P4O10
RCONH2 RCN
Aø©k -H2O ø|møµÀ
£¯ßPÒ : }º}US® Pµo¯õP £¯ß£kQÓx.
c) £õì£µêß BUê Aª»[PÒ
I. £õì£µì Aª»®
P2O3 AÀ»x PCl3&ø¯ }¸hß ÂøÚ¦¯ øÁzx £õì£µì Aª»®
u¯õUP¨£kQÓx.
P2O3 + 3H2O → 2H3PO3
PCl3 + 3H2O → H3PO3 + 3HCl
£õì£µì Aª»® öÁsoÓ £iP ÁiÁz vs©®. EÒÎ¨
§siß _øÁ²øh¯x.
1. Aª»z ußø©: £õì£µì Aª»® Ç PõµzxÁøh¯uõÀ
Cµsk Âu©õÚ E¨¦PøÍz u¸QÓx.
H3PO3 + NaOH → NaH2PO3 + H2O
÷\õi¯® øh øímµáß £õìø£m
H3PO3 + 2NaOH → Na2HPO3 + 2H2O

øh ÷\õi¯® øímµáß £õìø£m
84
2. öÁ¨£¨£kzx® ö£õÊx uõ÷Ú BUêá÷ÚØÓ JkUP©øh¢x
£õì£õU Aª»zøu²® £õì¥øÚ²® u¸QÓx.
Δ
4H3 PO3 → 3H3PO4 + PH3
3. P-H ¤øn¨¦ Ç¨£uõÀ Cx J¸ ]Ó¢u JkUS® Pµo¯õP
ö\¯À£kQÓx. ]ÀÁº ø|m÷µmøh ]ÀÁµõP JkUSQÓx.
2AgNO3 + H3PO3 + H2O → 2Ag +H3PO4+2HNO3
G»Umµõß Aø©¨¦
O
O
x - P &°ß G»Umµõß
x x
- C l &°ß G»Umµõß
H O x P x
O H - H &°ß G»Umµõß
x P
H
HO OH
H
£¯ß : Cx JkUS® Pµo¯õP £¯ß£kQÓx.

II. Bºz÷uõ £õì£õU Aª»®
u¯õ¨¦
1. £õì£µì ö£ßhõUø\øh }À Pøµzx, ¤ß Pøµ\ø» öPõvUP
øÁzx £õì£õU Aª»® u¯õUP¨£kQÓx.
P2O5 + 3H2O → 2H3PO4
2. B´ÁPz u¯õ¨¦ : SÎºÂ¨£õÝhß Ti¯ SkøÁ°À ]Á¨¦
£õì£µøé²® 50% ø|mU Aª»zøu²® GkzxU öPõsk }ºz
öuõmi°À øÁzx ø|mµáß BUøékPÒ ÊÁx® öÁÎ÷¯Ö®
Áøµ öPõvUP øÁUP¨£mk £õì£õU Aª»® u¯õUP¨£kQÓx.
A÷¯õiß ÂøÚ÷ÁP ©õØÔ¯õP ö\¯À£kQÓx. 453 K
öÁ¨£{ø»US SøÓÁõP BÂ¯õUQ ¤ß öÁØÔh E»ºzx® P»ÛÀ
GkzxU öPõsk EøÓP»øÁ `Ç øÁzx SÎºÂzuõÀ Bºz÷uõ
£õì£õU Aª»® £iP[PÍõP £iQÓx.
P+5HNO3 → H3PO4 +5NO2 +H2O
85
1. PõØÔ¼¸¢x }øµ EÔg_® £iP ÁiÁz vs©®.
2. }À Pøµ¯U Ti¯x.
÷Áv¨ £s¦PÒ
1. Cx UPõµzxÁøh¯x. Cx NaOH ÷£õßÓ Põµ[PÐhß
ÂøÚ¦¢x ßÖ ÁøP¯õÚ E¨¦UPøÍz u¸QÓx.
H3PO4 +NaOH → NaH2PO4 + H2O
÷\õi¯® øímµáß £õì÷£m
H3PO4 +2NaOH → Na2HPO4 + 2H2O

øh ÷\õi¯® øímµáß £õì÷£m
H3PO4 + 3NaOH → Na3PO4 + 3H2O

÷\õi¯® £õì÷£m
2. Bºz÷uõ £õì£õU Aª»zøu öÁ¨£¨£kzx® ö£õÊx 523 K

öÁ¨£{ø»°À ø£÷µõ £õì£õU Aª»zøu²® 589 K öÁ¨£{ø»°À
ö©mhõ £õì£õU Aª»zøu²® u¸QÓx.
523K 589K
H3PO4 H4 P2O7 2HPO3 + H2O
3. ]ÀÁº ø|m÷µmkhß ÂøÚ¦¢x ]ÀÁº £õì÷£m GßÓ ©g\Ò
{Ó ÃÌ£iøÁz u¸QÓx.
H3PO4 + 3AgNO3 → Ag3PO4+3HNO3
£¯ßPÒ
1. \ÀL¤³U Aª»zvØS £v»õP HBr ©ØÖ® HI u¯õUP¨
£¯ß£kQÓx.
2. SÎº£õÚ[PÎÀ ¦Î¨¦a _øÁ³mh¨ £¯ß£kQÓx.
3. ÷\õi¯®, ö£õmhõ]¯® ©ØÖ® A®÷©õÛ¯® £õì÷£m E¨¦UPÒ
u¯õUP¨ £¯ß£kQÓx.
4. £õì÷£m Eµ[PÒ u¯õUP¨ £¯ß£kQÓx.
Aø©¨¦
UPõµzxÁ® Eøh¯uõÀ £õì£õU Aª»zvß Aø©¨¦
R÷Ç²ÒÍÁõÖ Aø©¢xÒÍx.
86
O
O
x - P &°ß G»Umµõß
x x
- O &°ß G»Umµõß
H O x P x O H - H &°ß G»Umµõß
x P
O
HO OH
OH
III. ø£÷µõ£õì£õU Aª»®, H4 P2 O7

u¯õ¨¦: Bºz÷uõ£õì£õU Aª»zøu 523 K – 533 K öÁ¨£{ø»US
öÁ¨£¨£kzx® ö£õÊx ø£÷µõ£õì£õU Aª»® QøhUQÓx.
2H3PO4 → H4P2O7 + H2O
Cx {Ó©ØÓ £iPz vs©®.
1. }¸hß öÁ¨£¨£kzx®ö£õÊx Cx «sk® Bºz÷uõ £õì£õU
Aª»©õP ©õÖQÓx.
H4P2O7 + H2O → 2H3PO4
2. AvP©õP öÁ¨£¨£kzx®ö£õÊx ö©mhõ £õì£õU Aª»zøu
u¸QÓx.
H4P2O7 2ΗPO3 + H2O

Aø©¨¦: ø£÷µõ£õì£õU Aª»zvß Aø©¨¦ R÷Ç uµ¨£mkÒÍx.
O O O O
x x x x x - P &°ß G»Umµõß
H O x P O x P O H HO P O P OH - O &°ß G»Umµõß
x x x x
OH OH
- H &°ß G»Umµõß
O O
H H
87
d) £õì¥ß - PH3
£õì£µêß øímøµkPÎÀ £õì¥ß UQ¯©õÚuõS®.
B´ÁPz u¯õ¨¦: öÁÒøÍ £õì£µ_hß 30-40% ÷\õi¯®
øímµõUø\k Pøµ\À ÷\ºUP¨£mk CO2 `Ç¼À öPõvUS®÷£õx
£õì¥ß QøhUQÓx.
4P + 3NaOH + 3H2O → PH3 + 3NaH2PO2
÷\õi¯® øí¨÷£õ£õìø£m
CÆÁõÓõP u¯õUP¨£mh £õì¥ß y´ø©¯ØÓx. Cøu

øímµáß A÷¯õøhk }º©U Pøµ\¼À ö\¾zvÚõÀ PH 4 I
EshõQÓx. PH 4 I ø¯ KOH AÀ»x NaOH Ähß ÷\ºzx
öÁ¨£¨£kzvÚõÀ y¯ £õì¥ß QøhUQÓx.
PH3 + HI → PH4I
PH4I + NaOH → PH3 + NaI + H2O
£õì¥ß {Ó©ØÓ Áõ². AÊQ¯ «Ûß ©nøh¯x.
1. ]øuÁøhuÀ: 723 K öÁ¨£{ø»°À £õì¥ß ]øuÁøh¢x
]Á¨¦ £õì£µøé u¸QÓx.
723 K
4PH3 P4 + 6H2
2. PõØÖhß ÂøÚ: 423 K öÁ¨£{ø»US öÁ¨£¨£kzvÚõÀ
PõØÖhß G¢x £õì£µì ö£ßhõUø\øhz u¸QÓx.
4PH3 + 8O2 → P4O10 + 6H2O
3. S÷ÍõÝhß ÂøÚ: S÷ÍõÝhß EhÚi¯õP G¢x PCl3
©ØÖ® PCl5 ø¯ EshõUSQÓx.
PH3 + 3Cl2 → PCl3 + 3HCl
PH3 + 4Cl2 → PCl5 + 3HCl
4. JkUS® £s¦: Cx J¸ ]Ó¢u JkUS® Pµo. Cøu E÷»õP
E¨¦U Pøµ\¼ÝÒ ö\¾zvÚõÀ E÷»õP® QøhUQÓx.
PH3 + 6AgNO3+ 3H2O → 6Αg + 6HNO3 + H3PO3
88
£¯ßPÒ
1. ¦øPzvøµ
£õì¥ß PõØÔÀ G¢x ªP Ahºzv¯õÚ ¦øPø¯ E¸ÁõUSÁuõÀ
¦øPzvøµ¯õP £¯ß£kQÓx.
2. ÷íõÀ®ì ßÚÔÂ¨£õß: xøÍ°h¨£mkÒÍ ö£mi°ÝÒ
PõÀ]¯® £õìø£k ©ØÖ® PõÀ]¯® Põºø£k {µ¨¤ Ph¼À
GÔ¯¨£kQÓx. }º ö£mi°ÝÒ xøÍ ÁÈ¯õP ~øÇ¢x PõÀ]¯®
Põºø£k ©ØÖ® PõÀ]¯® £õìø£khß ÂøÚ¦¢x A]mi¼øÚ²®
£õì¥øÚ²® u¸QÓx. £õì¥ß PõØÖhß EhÚi¯õP G¢x
A]mi¼øÚ²® G¯aö\´QÓx. ]Á¨¦ {Óa _Áõø»²hß £õì¥ß
GÁuõÀ EshõS® ö£¸®¦øP²® ÷\º¢xöPõÒQÓx. Cx Ph¼À
EÒÍ P¨£ÀPÐUS ÁÈ PõmkÁuØPõP £¯ß£kQÓx.
Ca3P2 + 6H2O → 2 PH3 ↑ + 3Ca(OH)2
CaC2 + 2H2O → C2H2 ↑ + Ca(OH)2
PnUS
öuõSv Gs 15, Áø\ Gs 3 À EÒÍ ‘A’ GßÓ J¸ uÛ©®
S÷ÍõÝhß ÂøÚ¦¢x B ø¯ u¸QÓx. B ÷©¾® S÷ÍõÝhß
273 K öÁ¨£{ø»US ÂøÚ¦¢x C ø¯ u¸QÓx. B ©ØÖ® C
Cµsk÷© P©a ÷\º©[PøÍ S÷Íõ÷ÚØÓ® ö\´¯ £¯ß£kQÓx. C
ªPa ]Ó¢u S÷Íõ÷ÚØÓ® ö\´²® Pµo. Cx E÷»õPzøuUTh
S÷Íõ÷ÚØÓ® ö\´²®. B BÚx SO3 ²hß ÂøÚ¦¢x SO2 BP
JkUSQÓx. B ¤µªk ÁiÁøh¯x. C-sp 3d P»¨¤Ú©õu»õÀ
U÷Põn Ç¤µªk ÁiÁøh¯x. A, B ©ØÖ® C ø¯ PshÔP.
ÂøÚPøÍ²® GÊxP.
wºÄ
1. öuõSv Gs. 15, Áø\ Gs. 3À EÒÍ uÛ©® £õì£µì BS®.
GÚ÷Á, A £õì£µì. £õì£µì S÷ÍõÝhß ÂøÚ¦¢x PCl3ø¯
u¸QÓx. GÚ÷Á ÷\º©® B, £õì£µì møµ S÷Íõøµk, Cx ¤µªk
ÁiÁøh¯x.
P4 + 6Cl2 → 4PCl3
89
2. PCl3 ÷©¾® S÷ÍõÝhß ÂøÚ¦¢x PCl5 øÁ u¸QÓx. GÚ÷Á,
÷\º©® C £õì£µì ö£ßhõUS÷Íõøµk BS®. Cx U÷Põn
¤µªk ÁiÁøh¯x.
PCl3 + Cl2 → PCl5
3. PCl 3 ©ØÖ® PCl 5 P© ÷\º©[PøÍ S÷Íõ÷ÚØÓ® ö\´²®
Pµo¯õP £¯ß£kQßÓÚ. GÚ÷Á Cµsk® C 2H 5OH ²hß
ÂøÚ¦¢x C2H5Cl øÁ u¸QÓx.
PCl3 + 3C2H5OH → 3C2H5Cl+ H3PO3
PCl5 + C2H5OH → C2H5Cl + POCl3 + HCl
4. PCl 5 J¸ ªPa ]Ó¢u S÷Íõ÷ÚØÖ® Pµo. Cx Põ¨£øµ
S÷Íõ÷ÚØÓ® ö\´QÓx.
PCl5 + 2Cu → 2CuCl + PCl3
5. SO3 Ähß PCl3 ÂøÚ¦¢x SO2 BP JkUSQÓx.
PCl3 + SO 3 → POCl3 + SO 2
3.4 öuõSv 16 BUêáß Sk®£®
öuõSv 16 (VI A) &ÂÀ BUêáß, \À£º, ö\¼Û¯®, öhÀ¿¯®,
ö£õ÷»õÛ¯® ÷£õßÓ uÛ©[PÒ EÒÍÚ. uÀ |õßS uÛ©[PÒ
“\õÀ÷Põöáßì” (chalcogens) AÀ»x uõxøÁ E¸ÁõUS® uÛ©[PÒ
GÚ AøÇUP¨£kQßÓÚ. HöÚÛÀ £» E÷»õP[PÎß uõxUPÒ
BUø\kPÍõPÄ®, \Àø£kPÍõPÄ® QøhUQßÓÚ.
Ø BUêáß AvP AÍÂÀ QøhUQßÓx. ÁÎ©sh»zv¾®
Ph¼¾® UQ¯ £Sv ö£õ¸ÍõP BUêáß EÒÍx. ¦Â°ß
÷©Ø£µ¨¤À 46.6% BUêáß EÒÍx.
Ø \ÀL£º uÛzu {ø»°À uÛ©©õP÷Áõ AÀ»x ÷\º©©õP÷Áõ
SøÓ¢u AÍÂÀ QøhUQßÓx. \ÀL£º P¢uP PÀ (Brim stone)
GßÖ® AøÇUP¨£kQÓx.
Ø ²÷µÛ¯z uõxUPÎÀ ªPa ]ÔuÍÄ Pv¯UPz ußø© EÒÍ
ö£õ÷»õÛ¯® QøhUQÓx. ÷£õ»¢øu ÷\º¢u ÷©U³°ÚõÀ 1898
B® BsiÀ Psk¤iUP¨£mhuõÀ CzuÛ©® ö£õ÷»õÛ¯®
GÚ¨ ö£¯h¨£mhx.
90
ö£õx¨ £s¦PÒ
GÀ»õ uÛ©[PÐ® ns 2 np 4 GßÓ G»Umµõß Aø©¨ø£¨
ö£ØÖÒÍÚ. AøÁ {ø»zu öÁÎU Tmk (octet configuration)
G»Umµõß Aø©¨ø£¨ ö£Ó ÷©¾® Cµsk G»UmµõßPÒ
÷uøÁ¨£kQßÓÚ.
AmhÁøn 3.4 16Áx öuõSv uÛ©[PÎß G»Umµõß
Aø©¨¦
Aq öuõSv Áø\
Gs Gs Gs
BUêáß 8 [He] 2s22p4 16 2
\ÀL£º 16 [Ne] 3s23p4 16 3
ö\¼Û¯® 34 [Ar] 3d10 4s2 4p4 16 4
öh¿¯® 52 [Kr] 4d10 5s2 5p4 16 5
ö£õ÷»õÛ¯® 84 [Xe] 4f14 5d10 6s2 6p4 16 6
3.5 öuõSv 17 & ÷í»áß Sk®£®

L¨Ñß, S÷Íõß, ¦÷µõªß, A÷¯õiß ©ØÖ® Aìhøhß
BQ¯Ú uÛ© Áø\ AmhÁøn°À 17&Áx öuõSv°À EÒÍÚ.
CøÁ AøÚzx® ÷í»áßPÒ GÚ AøÇUP¨£kQßÓÚ. Cx ÷í»õ
©ØÖ® öáßì GßÓ Ç Q÷µUP Áõºzøu°¼¸¢x ö£Ó¨£mhx.
CuØS E¨ø£ E¸ÁõUSÁx GßÖ ö£õ¸Ò. ö£¸®£õ»õÚøÁ PhÀ
}À Põn¨£kQßÓÚ.
ö£õx¨ £s¦PÒ
G»Umµõß Aø©¨¦: GÀ»õ uÛ©[PÐ® ns 2 np 5 G»Umµõß
Aø©¨ø£¨ ö£ØÖÒÍÚ.
91
AmhÁøn 3.5 17Áx öuõSv uÛ©[PÎß G»Umµõß
Aø©¨¦
Aq öuõSv Áø\
Gs Gs Gs
L¦Ðß 9 [He] 2s22p5 17 2
S÷Íõß 17 [Ne] 3s23p5 17 3
¦÷µõªß 35 [Ar] 3d10 4s2 4p5 17 4
A÷¯õiß 53 [Kr] 4d10 5s2 5p5 17 5
Aìhøhß 85 [Xe] 4f14 5d10 6s2 6p5 17 6
÷Áv¨ £s¦PÒ
1. BUêá÷ÚØÖ® vÓß: ÷í»áß AqUPÐUS G»Umµõß
|õmh® AvP©õP Ç¨£uõÀ CøÁ BUêá÷ÚØÓ® GßÓ UQ¯©õÚ
£sø£¨ ö£ØÖÒÍÚ. L¨ÐÛ¼¸¢x A÷¯õiß Áøµ C¨£s¦
SøÓQÓx. L¨Ðß J¸ ]Ó¢u BUêá÷ÚØÖ® Pµo. Cx ©ØÓ
÷íø»k A¯ÛPøÍ ÷í»áßPÍõP AÁØÔß Pøµ\¼÷»õ AÀ»x
E»º¢u {ø»°÷»õ BUêá÷ÚØÓ® ö\´QÓx.
F + 2 X– → 2F – + X (X– = Cl –, Br –, I–)
2 2
Aq Gs SøÓÁõP EÒÍ ÷í»áßPÒ, Aq Gs AvP©õP EÒÍ

÷íø»k A¯ÛPøÍ BUêá÷ÚØÓ® Aøh¯a ö\´QßÓÚ.
2. PøµvÓß: øÚ¨£ØÓ »UTÖPÍõÚ ÷í»áßPÒ
øÚ¨¦ÒÍ Pøµ¨£õÚõÚ }À SÔ¨¤hzuUP AÍÂÀ PøµÁvÀø».
Ç¨¤Ý® L¨Ðß }¸hß ÂøÚ¦¢x O12 ©ØÖ® O3 P»øÁø¯z
u¸QÓx.
2F2 + 2H2O → 4HF + O2
3F2 + 3H2O → 6HF + O3
P©U Pøµ¨£õßPÍõQ¯ CCl 4, CHCl3 BQ¯ÁØÔÀ S÷Íõß,
¦÷µõªß, A÷¯õiß BQ¯øÁ |ßS Pøµ¢x øÓ÷¯ ©g\Ò, £Ê¨¦
©ØÖ® Fuõ {ÓU Pøµ\ÀPøÍU öPõkUQßÓÚ.
92
3. ÷í»áßPÎß øímøµkPÒ (øímµáß ÷íø»kPÒ)
i) AøÚzx ÷í»áßPÐ® øímµáÝhß ÂøÚ¦¢x HX GßÓ
Áõ´£õkÒÍ BÂ¯õPU Ti¯ \P¨¤øn¨¦ øímøµkPøÍ
E¸ÁõUSQßÓÚ.
ii) C¢u øímøµkPÒ øímµª»[PÒ GÚ AøÇUP¨£kQßÓÚ.
iii) L¨ÐÛ¼¸¢x A÷¯õiß Áøµ ö\À»a ö\À» øímµáÝhß
÷í»áßPÎÀ ö\¯ÀvÓß SøÓQÓx. øímµáß L¨ÐÝhß
öÁiUS® ußø©²hß ÇmiÀ ÂøÚ¦QÓx. S÷ÍõÝhß
`¯ JÎ°ß ßÛø»°¾®, ¦÷µõªÝhß öÁ¨£¨£kzx®
÷£õx® øímµáß ÂøÚ¦QÓx. øímµáß, A÷¯õiÝhß
ÂøÚ³UQ ÚÛø»°À öÁ¨£¨£kzvÚõÀ ©mk÷© TkQÓx.
iv) øímµª»[PÒ JkUS® PµoPÍõS®.
v) HF uÂµ, ©ØÓ øímµáß ÷íø»kPÒ Áõ²UPÒ.
»UTÖPÐUQøh÷¯¯õÚ øímµáß ¤øn¨¤ÚõÀ HF J¸
}º©©õP EÒÍx.
H – F ....... H –F ....... H–F ....... H–F
vi) HX&ß Aª»zußø© RÌUPshÁõÖ EÒÍx.
HF < HCl < HBr < HΙ.
L¨ÐÛß ©õÖ£mh ußø©
1. L¨Ðß AvP ÂøÚ¦²® vÓß Eøh¯x. HöÚÛÀ F-F
¤øn¨ø£ ÔUP SøÓÁõÚ AÍÄ BØÓ÷» ÷uøÁ.
2. }ºzu Põµ[PÐhß ÂøÚ¦²® ÷£õx OF 2 &øÁ²®, Ahº
Põµ[PÐhß ÂøÚ¦²® ÷£õx O2&ø¯²® öÁÎ÷¯ØÖQÓx.
A÷u `Ì{ø»°À ©ØÓ ÷í»áßPÒ øí¨÷£õ
÷íø»mkPøÍ²®, ÷í÷»mkPøÍ²® u¸QßÓÚ.
3. øímµáß «xÒÍ AvP |õmhzvÚõÀ GÎvÀ HF ÷\º©zøu
E¸ÁõUSQÓx. øímµáß ¤øn¨¤ß »® AvP
GsoUøP°À HF »UTÖPÒ JßÖ ÷\º¢x EÒÍÚ. GÚ÷Á HF
Aª»® J¸ Ã¯® SøÓ¢u Aª»®. BÚõÀ ©ØÓ
øím÷µõ÷í¼U Aª»[PÒ Ã¯® ªUPøÁ.
...... H– F...... H– F..... H–F.
93
4. E÷»õP[PÐhß Cx Cµsk ÁøP¯õÚ E¨¦UPøÍz
u¸Áv¼¸¢x, ©ØÓ ÷í»áßPÎ¼¸¢x ©õÖ£kQÓx.
\õßÖ : NaF ©ØÖ® NaHF2.
5. HF&ß E¨¦PÒ ©ØÓ ÷í÷»õAª»[PÎß E¨¦PÎ¼¸¢x
÷ÁÖ£kQÓx. AgF }À Pøµ²® ©ØÓ AgX }À PøµÁvÀø».
6. G»Umµõß PÁº ußø© AvP©õP Ç¨£uõÀ Cx Gvº (–)
BUêá÷ÚØÓ {ø»ø¯ ©mk® öPõskÒÍx. ©ØÓ ÷í»áßPÒ
Gvº ©ØÖ® ÷|º BUêá÷ÚØÓ {ø»PøÍU öPõskÒÍÚ.
7. HF Psnõiø¯ AUS® ußø© Eøh¯x. BÚõÀ ©ØÓ
øímµáß ÷íø»kPÒ Psnõiø¯ A¨£vÀø».
8. L¨Ðß AqÂß öÁÎUTmiÀ d-Bº¤mhõÀPÒ CÀ»õuuõÀ
Cx £õ¼ íõø»kPøÍ E¸ÁõUSÁvÀø». GÚ÷Á, Ι3 –, Br3–, Cl3–
A¯ÛPÒ EÒÍÚ. BÚõÀ F3– A¯Û CÀø».
Psnõiø¯ AUS® ußø©
öuõÈØ\õø»°À L¨Ðµì£õº (CaF2)I ö»m £õzvµzvÀ Ahº
\ÀL¤³U Aª»zxhß `k£kzx® ö£õÊx HF QøhUQÓx.
CaF2 + H2SO4→ CaSO4 + 2HF
HF Áõø» ÁiUP¨£mk, AÁØÔß BÂPÒ }µõÀ SÎºÂUP¨£mk,
ö»m öPõÒP»zvÀ ÷\PUP¨£kQÓx. CÆÁõÓõP QøhUP¨ö£ØÓ }º©
HF ö©ÊS uhÂ¯ £õmiÀPÎß £õxPõUP¨£kQÓx. Cøu Psnõi
£õmiÀPÎ÷»õ AÀ»x ]¼Põ £õmiÀPÎ÷»õ £õxPõUP i¯õx.
HöÚÛÀ Cx ]¼Põ ©ØÖ® ]¼÷Pmkhß ÂøÚ¦²®.
Na2 SiO3 + 6HF → Na2SiF6 + 3H2O
SiO2 + 4HF → SiF4 + 2H2O
]¼Põ ©ØÖ® ]¼÷Pmiß «x HF&ß ö\¯À Psnõiø¯
Azu¾US¨ £¯ß£kQÓx.
Psnõi u¼À ö©ÊPõÀ §\¨£kQÓx. G¢u ÁiÁ®
÷Ásk÷©õ AuøÚ ö©ÊS £µ¨¤ß «x Áøµ¢x, HF BÂ Auß «x
£k®£i øÁUP ÷Ásk®. ¤ÓS hº£ßøhß öPõsk ö©ÊøP PÊÁ
÷Ásk®. C¨ö£õÊx Psnõi°À Áøµ¢u ÁiÁ® öuÁøuU
Põn»õ®.
94
3.5.1 L¨Ðß uÛ©zøu ¤zöukzuÀ
SÔ±k- F Aq Gs - 9 Áø\ Gs : 2
CønvÓß-1 Aq {øÓ -19 öuõSv Gs : 17
L¨Ðß uÛzx C¯ØøP°À Qøh¨£vÀø». Cx ©ØÓ
uÛ©[PÐhß ÷\º¢x ÷\º©©õP÷Á QøhUQÓx.
öhßÛì øÓ: C®øÓ 1931 B® Bsk öhßÛì, Ãhº ©ØÖ®
÷µõö\Í BQ¯ÁºPÍõÀ PshÔ¯¨£mhx. ÷\õi¯® AÀ»x øímµáß
L¦Ðøµøh (|ßÓõP E»º¢u) ªßÚõØ £Szx L¨Ðß u¯õUP¨
£kQÓx. V-ÁiÁzuõÀ BÚ ªß\õµzuõÀ `k£kzuU Ti¯ Põ¨£º
SÇõ´ QµõLø£m ªß uskPÐUQøh÷¯ ªßÚõØ£SzuÀ
ö\´¯¨£kQÓx. SÇõ°ß øÚPÒ Põ¨£º iPÎÚõÀ
h¨£mkÒÍÚ. CÁØÔÝÒ QµõLø£m ªß uskPÒ ÷£UPø»m
]ö©ßiÚõÀ ö£õ¸zu¨£mkÒÍÚ. öÁ¨£ CÇ¨ø£ uÂºUP PÚ©õÚ
Põ¨£º SÇõ´ £¯ß£kzu¨£kQÓx.
KHF2 → KF + HF
HF → H+ + F¯
2H+ + 2e – → H 2 (GvºªßÁõ´)
2F – – 2e– → F 2 (÷|ºªßÁõ´)
÷£Uø»m
Põ¨£º
iPÒ +
H2
N aF N aF
Qµõ¨ø£m
ªßuøh ªßuskPÒ
Eø»
uõªµ U ÁiÁ
E¸Q¯ SÇõ´PÒ
KH F2
£h® 3.3 L¨Ðß u¯õzuÀ
95
÷|ºªß Áõ°À öÁÎ÷¯Ö® LÐß Áõ² U-SÇõ°À EÒÍ ÷\õi®
L¨ÐøµiÝÒ ö\¾zu¨£kQÓx. Cx L¨ÐÝhß ÷\º¢x Á¸® HF
Áõ²øÁ }USQÓx.
NaF +HF →NaHF2
1. L¨Ñß öÁÎº £_ø© P»¢u ©g\Ò {Ó Áõ².
2. ªP AvP©õP Fk¸Ä® Põµ ö|i²øh¯x.
3. PõØøÓÂh PÚ©õÚx.
÷í»áß Sk®£zvÀ ªUP Ã¯ÒÍ uÛ©® L¨Ðß BS®.
1. øímµáÝhß ÂøÚ: øímµáÝhß, L¨Ðß öÁiUS®
ußø©²hÝ®, ªUP Ã¯zxhÝ® ÇmiÀ ÂøÚ¨£mk HF&Iz
u¸QÓx.
H2 + F2 → 2HF
2. A÷»õP[PÐhß ÂøÚ: Põº£ß, ]¼Pß ©ØÖ® £õì£µì ÷£õßÓ
A÷»õP[PÐhß G¢x L¨ÐøµkPøÍz u¸QÓx.
C + 2F2 → CF4
öhmµõ L¨Ð÷µõ«z÷uß
Si + 2F2 → SiF4
]¼Pß öhmµõ L¦Ðøµk
2P + 5F2 → 2PF5
£õì£µì ö£ßhõ L¦Ðøµk
3. E÷»õP[PÐhß ÂøÚ: E÷»õP[PÐhß ÂøÚ ¦¢x

AÁØÔß L¨ÐøµkPøÍz u¸QÓx.
2Ag + F2 → 2AgF
2Al + 3F2 → 2AlF3
4. ÷í»áß Cøha ÷\º©[PÒ: £À÷ÁÖ ÁøP¯õÚ ÷í»áß
Cøha÷\º©[PøÍ ©ØÓ ÷í»áßPÐhß ÂøÚ¦¢x u¸QÓx.
Br2 + 3F2 → 2Br F3
Ι2 + 5F2 → 2 ΙF5
96
£¯ßPÒ
1. L¨¯õß ÷£õßÓ ÷\º©[PøÍz u¯õUP L¨Ðß £¯ß£kQÓx.
|a_z ußø©¯ØÓ, G²® ußø©°À»õ, BÂ¯õPU Ti¯ CÆÁøP
}º©[PÒ SÎ¹mi¯õP SÎº \õuÚ¨ ö£mi°¾®, BÌ¢u
SÎ¹mi°¾®, SÎº \õuÚ[PÎ¾® (air conditioners)
£¯ß£kQÓx. øh S÷Íõ÷µõøh¨Ð÷µõ «z÷uß CF2 Cl2 GßÓ
L¨¯õß AøÚzx \õuÚ[PÎ¾® ö£õxÁõP
£¯ß£kzu¨£kQÓx.
2. CaF2 E÷»õPÂ¯¼À CÍUQ¯õP¨ £¯ß£kzu¨£kQÓx.
3. ö|õv¨£øu uk¨£uØS® ©ØÖ® £Ø]øuøÁ uk¨£uØS® NaF
£¯ß£kQÓx.
4. Av ªßÚÊzu \õuÚ[PÎÀ Phzuõ¨ ö£õ¸ÍõP SF6 £¯ß£kQÓx.
5. öh¨»õß (Teflon), øím÷µõ L¦÷ÍõU Aª»® ÷\ªzx øÁUS®
P»ß ö\´¯¨ £¯ß£kQÓx.
6. UF6 BÚx, U235 ©ØÖ® U238&I ¤zöuk¨£uØS¨ £¯ß£kQÓx.
÷í»áß Cøha ÷\º©[PÒ
J¸ ÷í»áß ©ØöÓõ¸ ÷í»áÝhß ÷\º¢x £» ÷\º©[PøÍ
E¸ÁõUSÁuØS ÷í»áß Cøha ÷\º©[PÒ GßÖ ö£¯º. SøÓ¢u
G»Umµõß PÁº ußø©²ÒÍ uÛ©® u¼À GÊu¨£kQÓx. ö£¯k®
ö£õÊx® SøÓ¢u G»Umµõß PÁº ußø©²ÒÍ uÛ©® u¼À
ö£¯h¨£h ÷Ásk®.
CøÁ |õßS ÁøPPÍõP¨ ¤UP¨£kQßÓÚ.
AX AX3 AX5 AX7

CIF
BrF ClF3
BrF5
BrCl BrF3 IF7
IF5
ICl ICl3
IBr
÷í»áß Cøha ÷\º©[PøÍ ÷í»áßPÒ ÷|µi¯õP Ti
97
EshõUSQßÓÚ. AÀ»x AX, AX3, AX5, AX7 ÷£õßÓ SøÓ ÷í»áß
Cøha ÷\º©[PÐhß ÷í»áß ÷\ºzx E¯º ÷í»áß Cøha
÷\º©[PøÍ¨ ö£Ó»õ®.
473K
Cl2+ F2 (\© PÚ AÍÄ) 2ClF (AX ÁøP)
Ι2 + Cl2 liquid (\©÷©õ»õº) → 2ΙCl (AX ÁøP)
573K
Cl2 + 3F2 (AvP AÍÄ) 2 ClF3 (AX3 ÁøP)
Br2 + 3F2 (ø|mµáß öPõsk }ºzuÀ) → 2Br F3 (AX3 ÁøP)
Br2 + 5F2 (AvP AÍÄ) → 2Br F5 (AX5 ÁøP)
Ι2 + 5F2 (AvP AÍÄ) → 2ΙF5 (AX5 ÁøP)
573K
ΙF5 + F2 (AvP AÍÄ) ΙF7 (AX7 ÁøP)
G»Umµõß PÁº ußø© ]ÔuÍ÷Á ÷ÁÖ£mk Ç¨£uõÀ
\P¨¤øn¨¦ EshõQÓx. GÚ÷Á E¸S{ø»²®, öPõv{ø»²®
G»Umµõß PÁº ußø©°ß ÷ÁÖ£õk AvPUS®÷£õx E¯¸QßÓÚ.
÷í»áß Cøha ÷\º©[PÒ ö£õxÁõP ÷í»áßPøÍ Âh AvP
ÂøÚ¦²® vÓß Eøh¯øÁ. (F uÂµ) HöÚÛÀ A-X ¤øn¨¦
X–X ¤øn¨ø£ Âh Á¼ø©¯ØÓx. ÷í»áßPøÍ¨ ÷£õ» CøÁ²®
ÂøÚ¦²® vÓß Eøh¯øÁ. }µõØ£SzuõÀ ÷íø»kPøÍ²®,
BUê÷íø»k A¯ÛPøÍ²® u¸QßÓÚ. E¸ÁzvÀ ö£¯
÷í»áßPÎÀ Ç¢x BUê÷íø»k A¯Û E¸ÁõQÓx.
H2O
BrF5 + 3OH– 5F¯ + BrO3¯ + 3 H+
¦÷µõ÷©m
H2O
ΙCl + OH –
Cl ¯ + OΙ ¯ + H+
øí÷£õ A÷¯õøhm
÷í»áß Cøha ÷\º©[PÎß ÁiÁ[PÒ

÷í»áß Cøha ÷\º©[PÒ ö£õxÁõP \P¨ ¤øn¨¦a ÷\º©[PÒ.
CÁØÔß |kÂÀ E¸ÁzvÀ ö£¯ ÷í»áß EÒÍx.
98
1. AX ÁøP. AX ÁøP ÷|º÷Põmk Aø©¨£õS®. CΙF, BrF, BrCl, ΙBr
©ØÖ® ΙCI BQ¯Ú ÷|º÷Põmk Aø©¨¦ Eøh¯øÁ.
S÷Íõß AqÂß G»Umµõß Aø©¨¦ C¯À¦{ø» ©ØÖ®
QÍºÄØÓ {ø» 3.4&°À Põmh¨£mkÒÍx.
C¯À¦{ø»°À Aq A X
÷|º÷Põk »UTÖ
AX
|õßS sp3 CÚUP»¨¦ Bº¤hõÀPÒ
£h® 3.4 ÷í»áß Cøha ÷\º©[PÒ AX ÁøP ÷|º÷Põmk

Aø©¨¦
uÛzu G»Umµõß CµshõÁx ÷í»áÝhß \P¨¤øn¨ø£
EshõUSQÓx. GÚ÷Á CÖv°À AX ÷|º÷Põmk Aø©¨ø£
ö£ÖQÓx.
2. AX3 ÁøP: AX3 ÁøP U÷Põn Ç¤µªk Aø©¨ø£ Eøh¯x.
(uÛzuG»UmµõøÚ uÂºUP T Aø©¨¦ Eøh¯x).
CÆÁøP ÷\º©® sp3d P»¨¤Ú©õuÀ »® E¸ÁõQßÓx. Cx £h®
3.6&CÀ Põmh¨£mkÒÍx. ¦ÒÎ »® SÔ¨¤h¨£mkÒÍ ßÖ
A®¦USÔPÒ ßÖ L¨Ðß AqUPÎÚõÀ ÁÇ[P¨£mh
G»UmµõßPøÍU SÔUQßÓÚ.
F
:
F Cl
:
F
£h® 3.5 CIF3 »UTÔß Aø©¨¦
99
J÷µ J¸ Cøn ö\´¯¨£hõu
G»Umµõß J¸ \P¨¤øn¨ø£
©mk® E¸ÁõUS® C¯À¦{ø» Aq
ßÖ Cøn ö\´¯¨£hõu
G»UmµõßPÒ ßÖ \P¨
¤øn¨¦PøÍ E¸ÁõUS®.
AvºÄØÓ{ø»°À Aq
sp d CÚUP»¨¦ »® ClF 3
3
»UTÖ E¸ÁõSuÀ
sp3d CÚUP»¨¦
£h® 3.6 Cl F3 »UTÖ E¸Áõu¼À £[Sö£Ö® sp3d CÚUP»¨¦
3. AX 5 ÁøP (ΙΙ F5, BrF 5, u¼¯Ú) C¢u ÁøP ÷\º©[PÒ sp3d2
P»¨¤Ú©õu»õÀ EshõQÓx. Cx £h® 3.7À Põmi²ÒÍ£i GsQ
ÁiÁ®. (uÛzu G»UmµõøÚ uÂºUP \xµ ¤µªk ÁiÁøh¯x)
C¯À¦{ø»°À A÷¯õiß Aq
QÍºÄØÓ{ø»°À A÷¯õiß Aq
sp3d2 CÚUP»¨¦ £h® 3.7 IF 5Aø©¨¦
4. AX7 ÁøP (ΙΙ F7). CÆÁøPa ÷\º©[PÒ sp3d3 P»¨¤Ú©õu»õÀ

E¸ÁõQßÓÚ. Cx I[÷Põn Ç ¤µªk Aø©¨ø£ Eøh¯x.
100
F
F F
QÍºÄØÓ{ø»°À A÷¯õiß Aq
I
F F
sp3d3 CÚUP»¨¦
F
F
£h® 3.8 IF7 Aø©¨¦
PnUS
öuõSv Gs. 17, Áø\ Gs. 2&À EÒÍ A GßÓ uÛ©® uÛzu
£s¦øh¯x. A }¸hß ÂøÚ¦¢x B ©ØÖ® C GßÓ P»øÁø¯z
u¸QÓx. A Çmi¾® øímµáÝhß Av÷ÁPzxhß ÂøÚ¦¢x
D GßÓ Aª»zøuz u¸QÓx. A,B,C,D BQ¯ÁØøÓU Psk¤i.
ÂøÚPøÍ ÂÁ.
wºÄ
i) öuõSv Gs. 17 Áø\ Gs. 2&À EÒÍ ÷ÁÖ£mh £s¦øh¯ A
GßÓ uÛ©® L¨Ðß.
ii) L¨Ðß }¸hß ÂøÚ¦¢x B ©ØÖ® C GßÓ P»øÁø¯z
u¸QÓx.
2F2 + 2H2O → 4HF + O2
3F2 + 3H2O → 6HF + O3
GÚ÷Á, B Gß£x BUêáß, C Gß£x K÷\õß.
iii) L¨Ðß øímµáÝhß ÂøÚ¦¢x D&ø¯z u¸QÓx.
F2 + H2 → 2HF
L D Gß£x øím÷µõ L¨ÐU Aª»®.
3.6 öuõSv 18 A¯ Áõ²UPÒ AÀ»x ©¢u Áõ²UPÒ
ï¼¯®, {¯õß, BºPõß, Q¨hõß, ö\Úõß ©ØÖ® ÷µhõß ÷£õßÓ
uÛ©[PÒ uÛ© Áø\ AmhÁøn 18&À EÒÍÚ. \õuõµn
öÁ¨£{ø» ©ØÖ® AÊzuzvÀ CøÁ Áõ²UPÒ. ÷µhõß uÂµ ©ØÓøÁ
101
PõØÔÀ ]ÔuÍ÷Á EÒÍÚ. ÷µi¯® Pv¯UPa ]øuÁøh¢x ÷µhõøÚz
u¸QÓx.
ÁÎ ©sh»zvÀ ªPa ]ÔuÍ÷Á Ç¨£uõÀ CÁØÔØS A¯
Áõ²UPÒ GßÖ ö£¯º. ÂøÚ¦²® vÓß ªP ªPU SøÓÁõP Ç¨£uõÀ
©¢u Áõ²UPÒ GßÖ® AøÇUP¨£kQßÓÚ. AvP GsoUøP²ÒÍ
ö\Úõß ÷\º©[PÐ®, Cµsk Q¨hõß L¦ÑøµkPÒ ©mk÷©
CxÁøµ°À u¯õUP¨£mkÒÍÚ. GÚ÷Á CøÁ E¯¯ Áõ²UPÒ
GßÖ® ö£¯h¨£mkÒÍÚ.
CÁØÔß GÀ»õ uÛ©[PÐ® ns2 np 6 G»Umµõß Aø©¨ø£¨
ö£ØÖÒÍÚ. CÖv G»Umµõß p-EÒTmiØSa ö\ÀÁuõÀ CøÁ
p-öuõSv uÛ©[PÒ GÚ¨£kQßÓÚ.
AmhÁøn 3.6 öuõSv 18Áx uÛ©[PÎß G»Umµõß
Aø©¨¦
Aq öuõSv Áø\
Gs Gs Gs
ï¼¯® 2 1s2 18 1
{¯õß 10 1s22s22p6 18 2
BºPõß 18 1s22s22p63s2 3p6 18 3
Q¨hõß 36 1s22s22p63s23p63d104s2 4p6 18 4
ö\Úõß 54 1s22s22p63s23p63d104s2 18 5
4p64d105s2 5p6
÷µhõß 86 1s22s22p63s23p63d104s2 18 6
4d104f145s2 5p65d106s2 6p6
©¢u Áõ²UPøÍ¨ ¤zöukzuÀ

©¢u Áõ²UPÒ PõØÔ¾ÒÍ BUêáß, ø|mµáß
÷£õßÓøÁØøÓ²®, Põº£ß&øh&BUø\k, }µõÂ, y]
÷£õßÓÁØøÓ²® }UQ ¤zöukUP¨£kQßÓÚ. CÁØøÓ }UP
102
÷Áv°¯À AÀ»x C¯Ø¤¯À øÓPÒ £¯ß£kzu¨£kQßÓÚ.
÷Áv°¯À øÓ¨£i ÷uøÁ¯ØÓ Áõ²UPÒ ÷\º©[PÍõP ©õØÔ
}UP¨£kQßÓÚ, C¯Ø¤¯À øÓ°À }º©U PõØøÓ ¤ßÚ BÂ¯õUPÀ
»® ÷uøÁ¯ØÓ ö£õ¸mPÒ }UP¨£kQßÓÚ.
÷Áv°¯À øÓ
÷©ß ÷©¾® ªß ö£õÔø¯ PõØÔÀ ö\¾zv ø|mµáß ©ØÖ®
BUêáß BQ¯ÁØøÓ ÂøÚ¦¯a ö\´x ø|mµáß øh BUø\hõP
}UP¨£kQÓx. (N2 + 2O2 → 2NO2 ) «uÒÍøÁ ©¢u Áõ²UPÎß
P»øÁ¯õS®. AkzuuõP (£µ¨¦U PÁºa]°ß »®) ÷ÁÖ£mh
öÁ¨£{ø»PÎÀ QÍºÄ ö£ØÓ PÀP°ÝÒ ©¢u Áõ²UPÎß
P»øÁø¯ ö\¾zv CøÁ ¤UP¨£kQßÓÚ.
£i 1 ÁÎ ©sh»zv¾ÒÍ BUêáß ©ØÖ® ø|mµáøÚ
ø|mµáß øh BUø\hõP }USuÀ µõ®÷\&µõ÷» øÓ
µõ®÷\&µõ÷» øÓ:- 50 ¼mhº öPõÒÍÍÄ EÒÍ Psnõi¯õÀ
ö\´¯¨£mh ÷PõÍ ÁiÁ £õzvµzvÝÒ PõØÖ ©ØÖ® BUêáß P»¢u
P»øÁ öuõhºa]¯õP ö\¾zu¨£kQÓx. CÁØÔÝÒ Cµsk
¤ÍõmiÚ® ªß øÚPÒ øÁUP¨£mkÒÍÚ. 6000 - 8000 ÷ÁõÀm
ªß\õµ® CuÝÒ ö\¾zu¨£kQÓx. A¨÷£õx ø|mµáß ÷ÁP©õP
BUêáÝhß ÷\º¢x ø|mµáß øh BUø\øhz u¸QÓx. P»zvÝÒ
÷\õi¯® øímµõUø\øhz öuõhºa]¯õP ö\¾zv C¢u BUø\k
PøµUP¨£kQÓx.
N2+ O2 → 2 NO
2 NO + O2 → 2NO2
2NO2 + 2NaOH → NaNO3 + NaNO2 + H2O
÷PõÍ ÁiÁ Psnõi £õzvµzvÝÒ H÷uÝ® BUêáß Ç¨¤ß
Ax Põµ[P»¢u ø£÷µõP»õÀ ö\¾zv Pøµzx }UP¨£kQÓx. ]Ôx
÷|µ® ö\ßÓ¤ß PõØÖ, ªß\õµ® ö\¾zxÁøu {Özv «uÒÍ
P»øÁ°¾ÒÍ ©¢u Áõ²UPÒ }UP¨£kQßÓÚ.
103
ªß ©õØÔ
SöÁÎ÷¯Ö®
oda out NaOH
EÒÁ¸®G Áõ²
a se s in
EÒ¦S®
S o d a in NaOH
£h® 3.9 ÷Áv°¯À øÓ°À ©¢u Áõ²UPøÍ¨ ¤zuÀ
£i 2 E¯¯ Áõ²UPøÍ¨ ¤zöukzuÀ (vÁõº øÓ)
÷©÷» QøhUP¨ö£ØÓ E¯¯ Áõ²UPÎß P»øÁø¯ ÷u[Põ´
Jmk P°ÝÒ ö\¾zv öÁÆ÷ÁÖ öÁ¨£{ø»PÎÀ ©¢uÁõ²UPÎß
P»øÁ £µ¨¦U PÁºa] ö\´¯¨£mk uÛzuÛ¯õP ¤zöukUP¨
£kQßÓÚ.
Cµmøha _Áº SªÈÝÒ (double-walled bulb) ÷u[Põ´ Kmk Pø¯
GkzxU öPõsk 173K öÁ¨£ {ø»°À ©¢u Áõ²UPÎß P»øÁ
ö\¾zu¨£kQÓu. Aøµ ©o ÷|µ® A¨£i÷¯ øÁUP¨£kQÓx. 173K,
öÁ¨£{ø»°À BºPõß, Q¨hõß ©ØÖ® ö\Úõß ÷£õßÓ Áõ²UPÒ
÷u[Põ´ Kmk P°ÚõÀ £µ¨¦U PÁºa] ö\´¯¨£kQßÓÚ. ï¼¯®
©ØÖ® {¯õß PÁµ¨£kÁvÀø». CøÁ (He, Ne) öÁÎ÷¯ØÓ¨£mk
÷\PUP¨£kQÓx.
93K öÁ¨£{ø»°À øÁUP¨£mh ÷u[Põ´ Kmk P°ÝÒ
ï¼¯® ©ØÖ® {¯õøÚa ö\¾zu {¯õß ÊÁx® PÁµ¨£mk
ï¼¯® ©mk® öÁÎ÷¯ØÓ¨£kQÓx.
173K öÁ¨£{ø»°À BºPõß, Q¨hõß ©ØÖ® ö\Úõß ÷£õßÓ
Áõ²UPøÍU öPõskÒÍ ÷u[Põ´ Kmk P¯õÚx }º©U PõØÔß
104
öÁ¨£{ø»°À øÁUP¨£mkÒÍ ©ØöÓõ¸ ÷u[Põ´ Jmk P°ÝÒ
øÁUP¨£kQÓx. BºPõß ©mk® }º©U PõØÖ öÁ¨£{ø»°À
øÁUP¨£mkÒÍ P°ÝÒ ÂµÂa ö\ÀQÓx.
÷u[Põ´ KmkUP
SÎº }º©®
wÁõº SkøÁ
£h® 3.10 E¯¯ Áõ²UPøÍ¨ ¤zöukzuÀ (iÁõº øÓ)

173K öÁ¨£{ø»°À EÒÍ P°ÝÒ Q¨hõß ©ØÖ® ö\Úõß
EÒÍÚ. öÁ¨£{ø»ø¯ 183K&US AvP¨£kzvÚõÀ Q¨hõß
öÁÎ÷¯ØÓ¨£kQÓx. ö\Úõß PÁµ¨£mk P°ÝÒ÷Í÷¯ EÒÍx.
Cøu öÁ¨£¨£kzvÚõÀ ö\Úõß QøhUQÓx.
ö\Úõß & L¨Ðøµk ÷\º©[PÒ
XeF2, XeF4, ©ØÖ® XeF6 GßÓ ßÖ ÁøP¯õÚ L¨ÐøµkPøÍ
ö\Úõß u¸QÓx. Xe ©ØÖ® L¨ÐøÚ \¯õÚ `Ç¼À ÷|µi¯õP
ÂøÚ¦¯a ö\´x C®ßÖ ÷\º©[PøÍ²® ö£Ó»õ®. ö\ÚõøÚ²®,
L¨ÐøÚ²® `¯ JÎ AÀ»x ö©ºUS ªß ÂÀ¼¼¸¢x
ö£Ó¨£mh JÎ°ß ßÛø»°÷»õ öÁ¨£¨£kzu XeF2 QøhUQÓx.
673K
Xe+F2 XeF2
105
673K
Xe + 2 F2 XeF4
573K
Xe+ 3 F2 XeF6
£s¦PÒ: Xe F2, Xe F4 ©ØÖ® Xe F6 {Ó©ØÓ £iP ÁiÁz vs©[PÒ.

298 K öÁ¨£{ø»°À £u[P©õQßÓÚ. CøÁ ªPa ]Ó¢u
L¨Ð÷ÚØÔPÒ. ]ÔuÍÄ }ß »©õPÄ® }µõØ£SUP i²®. \õßÖ
2Xe F2 + 2 H2O → 2Xe + 4HF + O2
Aø©¨¦ : VSEPR öPõÒøP°ß£i ö£Ó¨£mh ßÖ ö\Úõß
L¨ÐøµkPÎß Aø©¨¦PÐ® AmhÁøn 3.7&À
öPõkUP¨£mkÒÍÚ. XeF2 ©ØÖ® XeF4 ÷|º÷Põk ©ØÖ® uÍÁiÁ®
Eøh¯Ú. XeF6 7 G»Umµõß ÷áõiø¯U öPõskÒÍx. (6 ¤øn¨¦
©ØÖ® J¸ uÛzu G»Umµõß) Cx JÊ[PØÓ GsQ ÁiÁzøu¨
ö£ØÖÒÍx.
E¯¯ Áõ²UPÎß £¯ßPÒ
(A) ï¼¯®
1. ªPÄ® ÷»\õÚuõPÄ®, G²® ußø©¯ØÓuõPÄ®, Ç¨£uõÀ
ï¼¯® £¿ßPÎÀ AøhUP¨£mk ÁõÛø»ø¯ AÔ¯¨
£¯ß£kQÓx.
2. ªPÄ® ÷»\õÚuõP Ç¨£uõÀ BPõ¯ Â©õÚ[PÎß h¯ºPÎÀ
{µ¨¦ÁuØS ï¼¯® £¯ß£kQÓx.
3. ø|mµáß SªÌPÒ µzu |õÍ[PÐhß ÷\º¢x “ÁøÍÄ” (bends)
GßÓ Á¼ø¯ }¢x£Áº ÷©Ø £µ¨¤ØS Á¸®÷£õx EshõUSQÓx.
ø|mµáß&BUêáß P»øÁUS £v»õP ï¼¯®&BUêáß
P»øÁ BÌPhÀ }¢x£ÁºPÍõÀ £¯ß£kzu¨£kQÓx. HöÚÛÀ
Cx ø|mµáøÚ Âh CµzuzvÀ SøÓÁõP Pøµ²® ußø©
Eøh¯x.
4. Bìx©õøÁ Sn¨£kzu ï¼¯® & BUêáß P»øÁ
106
5. SøÓ öÁ¨£ {ø»°À ÷\õuøÚPÒ ö\´ÁuØS }º© ï¼¯®
(öPõv{ø» 4.2K) Qøµ÷¯õö\ÛU Pµo¯õP (cryogenic agent)
£¯ß£kQÓx.
6. NMR {Ó©õø»°¾®, ©¸zxÁz xøÓ°À £¯ß£k® MRI
(Magnetic Resonance Imaging) ì÷Pß (Scan) ÷£õßÓÁØÔÀ
£¯ß£kzuU Ti¯ Av÷ÁP Phzx® vÓÝÒÍ ªßPõQu[PÒ
u¯õUP Cx £¯ß£kQÓx.
(B) {¯õß
1. ÂÍ®£µ[PÎÀ £¯ß£k® JÎ¸® SÇÀ ÂÍUSPÎÀ
£¯ß£kQÓx (discharge tubes).
2. AvP ªßÚÊzuv¼¸¢x ªß \õuÚ[PøÍ £õxPõUP
ï¼¯zxhß ÷\ºzx £¯ß£kzu¨£kQÓx.
3. k£Û°ÝÒ Fk¸Âa ö\À¾® £sø£ ö£ØÔ¸¨£uõÀ BPõ¯
Â©õÚ[PÒ E¯º¢u ©ø»°ß «x ÷©õuõ©À ÇUP ©ø»°ß «x
ö£õ¸zxQßÓ ÂÍUSPÎÀ £¯ß£kQÓx.
4. Cx uõÁµ[PÒ ÁÍºÁøuz yskÁuõ¾®, S÷Íõ÷µõ¤À E¸ÁõP
£¯ß£kÁuõ¾® {¯õß ÂÍUSPÒ uõÁµz ÷uõmh[PÎÀ
£´Ú£kQÓx.
(C) BºPõß
1. 26% ø|mµáÝhß ÷\ºzx CÆÁõ² {µ¨£¨£mh ªß ÂÍUSPÎÀ
BºPõß £¯ß£kQÓx.
2. ÷µi÷¯õ ÁõÀÄPÎ¾®, SÇõ´PÎ¾® £¯ß£kQÓx.
(D) Q¨hõß ©ØÖ® ö\Úõß
1. JÎµUTi¯ E÷»õP CøÇø¯U öPõskÒÍ ªß £À¦PÎÀ {µ¨£
Kr ©ØÖ® Xe £¯ß£kQßÓÚ.
2. ªß\õµzøu öÁÎ÷¯ØÖ® SÇõ´PÎÀ (discharge tubes)
£¯ß£kQßÓÚ.
(E) ÷µhõß
1. Pv¯UP B´Â¾®, PvºÃa]ß »® (radiotherapy) ¦ØÖ÷|õø¯
Sn¨£kzuÄ® £¯ß£kQßÓÚ.
107
uß ©v¨¥k
A. \¯õÚ Âøhø¯z ÷uºÄ ö\´x GÊxP.
1 ¤ßÁ¸ÁÚÁØÖÒ GzuÛ©® 13Áx öuõSvø¯ ÷\º¢ux AÀ»?
a) B b) Al c) Ge d) In
2. ¤ßÁ¸ÁÚÁØÖÒ GøÁ AvP©õP ¦Â°À QøhUQßÓx?
a) C b) Si c) Ge d) Sn
3. J¸ uÛ©® AÍ¢uÔ¯¨£mh BUêáÝhß G¢x A GßÓ
BUø\øhz u¸QÓx. A }¸hß ÂøÚ¦¢x B GßÓ Aª»zøu
u¸QÓx. Bø¯ öÁ¨£¨£kzvÚõÀ C GßÓ Aª»zøu u¸QÓx. C
]ÀÁº ø|m÷µmkhß ©g\Ò {Ó ÃÌ£iøÁz u¸QÓx A Gß£x
a) SO2 b) NO2 c) P2 O3 d) SO3
4. EÒÎ¨ §siß ©nøh¯ ÷\º©® Gx?
a) P2 O3 b) P2O5 c) H3PO3 d) H3PO4
5. PCl5 ß ÁiÁ® ¯õx
a) ¤µªk b) U÷Põn Ç ¤µªk
c) ÷|º÷Põmk ÁiÁ® d) |õßQ
6. ¦øPzvøµ°À £¯ß£kzu¨£k® ÷\º©® Gx?
a) PCl3 b) PCl5 c) PH3 d) H3PO3
7. Gx –1 BUêá÷ÚØÓ {ø»°À ©mk® EÒÍx?
a) F b) Br c) Cl d) I
8. J¸ Áøµ£hzøu Psnõi°À Guß EuÂ²hß Áøµ¯ i²®?
a) HI b) HF c) HBr d) HCl
9. ÷í»áß Aª»zvÀ Á¼ø© SøÓ¢ux Gx?
a) HF b) HCl c) HBr d) HI
10. ÷í»áßPÎß öuõSv GßÚ?
a) 14 b) 15 c) 17 d) 18
11. E¯¯ Áõ²UPÐUS ÂøÚ¦²® vÓß SøÓÄ, HöÚÛÀ
a) J÷µ GsoUøP²ÒÍ G»UmµõÚUøÍ öPõskÒÍx
b) AqUPmk Gs JßÖ
c) SøÓ¢u Ahºzv Eøh¯ Áõ²UPÒ
d) {ø»zu G»Umµõß Aø©¨ø£ ö£ØÖÒÍÚ
108
12. XeF4&ß ÁiÁ®
a) |õßQ b) GsQ c) uÍ \xµ® d) ¤µªk
13. RÌUPshÁØÔÀ Gx \õzv¯©ØÓx?
a) XeF6 b) XeF4 c) XeO3 d) ArF6
14. ªPÄ® ÷»\õÚ, G¯õu uÛ©® Gx?
a) He b) H2 c) N2 d) Ar
15. RÌPshÁØÖÒ Gx ªP AvP uÀ A¯Û¯õUS® BØÓø»
öPõskÒÍx?
a) He b) Ne c) Ar d) Kr.
B. K¸ ÁPÎÀ Âøh GÊxP.
16. ¤Í®÷£õ \õÀÁßê (plumbo solvency) £ØÔ SÔ¨¦ GÊxP.
17. H3PO3 ÇPõµzxÁ® Eøh¯x Hß?
18. a) PCl 5 b) H3PO3 BQ¯ÁØÔß Aø©¨ø£ ÁøµP.
19. P2O5 J¸ ªPa]Ó¢u }º}US® Pµo Gß£øu {¹¥.
20. H2S Áõ²ÁõP EÒÍ÷£õx H2O ©mk® Hß }º©©õP EÒÍx?
21. L¦÷Íõß BUêáÝhß ÷\º¢x E¸ÁõUS® ÷\º©[PøÍ
BUêáß L¨Ðøµk GßÖ AøÇUQ÷Óõ®. BÚõÀ L¦÷Íõß
BUø\k GßÖ AøÇ¨£vÀø» Hß?
22. L¦÷Íõß A÷¯õiøÚÂh AvP G»Umµõß PÁº ußø©
öPõsh÷£õv¾® HI&IÂh HF Hß SøÓ¢u Aª» Á¼ø©ø¯
öPõskÒÍx Gß£øu ÂÍUSP.
23. ÷í»áß Cøha ÷\º©[PÒ GßÓõÀ GßÚ? AøÁ GÆÁõÖ
E¸ÁõQßÓÚ?
24. L¦÷ÍõÛß BUêá÷ÚØÓ vÓß £ØÔ TÖP.
25. XeF6 GÆÁõÖ u¯õUP¨£kQÓx? Auß »UTÖ ÁiÁzøuz
u¸P.
26. Hß E¯¯ Áõ²UPÒ L¦÷Íõß ©ØÖ® BUêáÝhß ©mk®
÷\º©[PøÍ E¸ÁõUSQßÓÚ?
27. {¯õÛß £¯ßPøÍ GÊxP.
28. ]¼÷PõßPÒ GßÓõÀ GßÚ? AøÁ GÆÁõÖ EshõQßÓÚ?
AÁØÔß £¯ßPøÍU SÔ¨¤kP.
109
29. ö»m ö£¸©ÍÂÀ GÆÁõÖ u¯õUP¨£kQÓx? Auß UQ¯©õÚ
£s¦PøÍ²®, £¯ßPøÍ²® £ØÔ ÂÁ.
30. RÌPsh ÷\º©[PÒ GÆÁõÖ £õì£µêÀ Ç¢x
u¯õUP¨£kQßÓÚ.
a) P2O3 b) P2O5 c) PCl3 d) PCl5 d) PH3
31. L¦÷ÍõøµkPÎ¼¸¢x L¦÷Íõß GÆÁõÖ ¤zöukUP¨
£kQÓx? Auß UQ¯©õÚ £s¦PøÍ²®, £¯ßPøÍ²® £ØÔ
ÂÁ.
32. A÷¯õiß öPõskÒÍ ÷í»áß Cøha ÷\º©[PÒ £ØÔ ÂÁõP
ÂÁ. Auß Aø©¨¦PøÍ ÁøµP.
33. GÆÁõÖ E¯¯ Áõ²UPÒ PõØÔ¼¸¢x ¤zöukUP¨£kQßÓÚ
Gß£øu ÂÁõP ÂÁ?
34. ö\Úõß »® E¸ÁõUP¨£k® ÷\º©[PøÍ¨ £ØÔ GÊxP.
D. ö\´øÓ PnUSPÒ
1. öuõSv Gs 14&Ia ÷\º¢u A uÛ©® Kº E÷»õP®, Cøu Pzv¯õÀ
öÁmh»õ®. Cx J¸ ]Ó¢u öÁ¨£® Phzv ©ØÖ® ªßPhzv. A
y¯ {ø»°À }¸hß ÂøÚ¦¯õx. BÚõÀ PõØÖ P»¢u }¸hß
ÂøÚ¦¢x øímµõUø\øhz u¸QÓx. A&IU PshÔP.
2. öuõSv Gs. 15, Áø\ Gs.3&À EÒÍ uÛ©® A |õßS
AqUPøÍ Eøh¯x. ¦Ó÷ÁØÖø© ÁiÁ® öPõshx. A PõµU
Pøµ\¾hß ÷\º¢x B&IU öPõkUQÓx. B AÊQ¯ «Ûß
©nøh¯x. A S÷ÍõÝhß ÂøÚ¦¢x C IU öPõkUQÓx.
Cx EÒÎ¨ §siß ©nøh¯x. A, B ©ØÖ® C&IU PshÔP.
ÂøÚPøÍ GÊxP.
3. öuõSv Gs. 15, Áø\ Gs.3&À EÒÍ A GßÓ uÛ©®
S÷ÍõÝhß ÂøÚ¦¢x B&ø¯z u¸QÓx. ÷\º©® B
}µõØ£S¨£øh¢x ÇPõµzxÁ Aª»® C&ø¯z u¸QÓx. ÷\º©®
C uõÚõP BUêá÷ÚØÓ®, JkUP® Aøh¢x UPõµzxÁ Aª»®
D &Iz u¸QÓx. uÛ©® A, ÷\º©® B, C ©ØÖ® D&IU PshÔP.
ÂøÚPøÍ GÊxP.
4. öuõSv Gs. 17, Áø\ Gs.2&À EÒÍ A GßÓ uÛ©® AvP
G»Umµõß PÁº ußø© Eøh¯x. uÛ©® A,B&²hß ÂøÚ¦¢x
C&Iz u¸QÓx. B&°ß öuõSv Gs. 17, Áø\ Gs.4. ÷\º©® C
110
sp3d2 CÚUP»¨¦ Aøh¢x GsQ ÁiÁzøuz u¸QÓx. uÛ©®
A ©ØÖ® B ÷\º©® C&IU Psk¤i. ÂøÚPøÍ GÊxP.
öuõS¨¦øµ
Ø uÛ© Áø\ AmhÁøn°À 13&18 Áøµ EÒÍ uÛ©[PÒ
p-öuõSv uÛ©[PÒ.
Ø ÷£õµõß Sk®£® 13Áx öuõSv°À EÒÍx& ö£õmhõè £iPõµ®
A¾ø|mi¼¸¢x ö£¸©ÍÂÀ u¯õUP¨£kQÓx.
Ø Põº£ß Sk®£® 14Áx öuõSv°À EÒÍx.]¼÷Põß Gß£x
öuõS¨¦ ]¼÷Põ P© £»£iPÒ. P½ÚõÂ¼¸¢x ö»m
ö£¸©ÍÂÀ u¯õUP¨£kQÓx.
Ø ø|mµáß Sk®£® öuõSv 15&À EÒÍx. £õì£µì
BUø\kPøÍ²®, ÷íø»kPøÍ²®, BUê Aª»[PøÍ²®,
øímøµkPøÍ²® EshõUSQÓx.
Ø BUêáß Sk®£® 16Áx öuõSv°À EÒÍx.
Ø ÷í»áß Sk®£® 17Áx öuõSv°À EÒÍÚ. ©ØÓ
÷í»áßPÎ¼¸¢x L¨Ðß ÷ÁÖ£kQÓx ÷í»áßPÒ
ÂøÚzvÓß ªUPøÁ GÚ÷Á ÷\º©[PÍõP QøhUQßÓÚ. ©ØÓ
uÛ©[PøÍ Âh L¨Ðß AvP G»Umµõß PÁºußø© Eøh¯x.
÷íø»k E¨¦PøÍ ªßÚõØ£Szx F2 ö£Ö®øÓ BQ¯Ú
ÂÍUP¨£mkÒÍÚ.
Ø E¯¯ Áõ²UPÒ AÀ»x ©¢u Áõ²UPÒ öuõSv 18À EÒÍÚ. CøÁ
Êx® {µ¨£¨£mh CønvÓß Tmk G»Umµõß Aø©¨ø£¨
ö£ØÖÒÍÚ. SøÓ¢u ÂøÚ ¦²® vÓß Eøh¯øÁ. ö\Úõß
L¨ÐÝhÝ®, BUêáÝhÝ® ÷\º¢x ÷\º©[PøÍ
EshõUSQÓx.
1. Inorganic Chemistry by P.L.Soni.
2. Inorganic Chemistry by Puri and Sharma.
3. Concise Inorganic Chemistry by J.D.Lee.
4. Chemistry fourth edition by McMurry Fay.
111
4. d - öuõSv uÛ©[PÒ
( d-öuõSvz uÛ©[PÎß ö£õx¨£s¦PøÍ²®, |õßS Cøh{ø»

Áø\PÎß ußø©PøÍ²® AÔuÀ.
( E÷»õP[PøÍ¨ ¤zöukUS® ö£õxÁõÚ øÓPøÍ AÔuÀ.
( E÷»õPU P»øÁPÎß Cø¯¦, £s¦PÒ ©ØÖ® £¯ßPøÍ AÔuÀ.
( ÷\º©[PøÍz u¯õUS® øÓPÒ, AÁØÔß £s¦PÒ ©ØÖ®

£¯ßPøÍ PØÖ AÔuÀ.
“E»P® ÊÁuØS® J÷µ AÔÂ¯À, J÷µ Esø©, J÷µ öuõÈÀ,

J÷µ \÷PõuµzxÁ® E¸ÁõS® Põ»® Áµ¨ ÷£õQÓx.... Cx÷Á Gß
|®¤UøP. AÔÂ¯À ÁÍºQÓx, Á¼ø©¯õP ÁÍºQÓx. Cx÷Á |õ®
ÁõÌÁuØS®, PõzxUQh¨£uØS® QøhUS® £_.”
iªi[ ö©sh¼Æ, ¸]¯ ÷Áv°¯À ÂØ£ßÚº.
112
d- öuõSv
Cøh{ø» uÛ©[PÒ
18 ©¢u Áõ²UPÒ
27
1-2 s- öuõSv
Co 13-17
40 46 p- öuõSv
Zr Pd
110
Uun
uÛ© Áø\ AmhÁøn°ß |k¨£Sv°À d-öuõSv uÛ©[PÒ

Aø©¢xÒÍÚ. CøÁ AøÚzx® E÷»õP[PÒ BS®. d-öuõSv°À
|õßS Cøh{ø» Áø\PÐ®, JÆöÁõ¸ Áø\°¾® 10
uÛ©[PÐ® EÒÍÚ.
C¢uz uÛ©[PÎÀ, Pøh] G»Umµõß d-Bº¤mhõÀ EÒÍ
CønvÓß TmiØS ß EÒÍ TmiØS, AuõÁx (n-1) d
Bº¤mhõ¾USa ö\ÀQÓx. GÚ÷Á CøÁ d-öuõSv uÛ©[PÒ GÚ
AøÇUP¨£kQÓx. C¢uz uÛ©[PÒ £Sv¯Í÷Á {µ®¤¯ d-
Bº¤mhõÀPøÍ uÛ© {ø»°÷»õ AÀ»x A¯Û {ø»°÷»õ
ö£ØÖÒÍÚ.
d&öuõSv uÛ©[PÒ, CÁØÔß £s¦PÒ AvP
÷|ºªßußø©²ÒÍ uÛ©[PÐUS® (S&öuõSv E÷»õP[PÒ)
SøÓ¢u ÷|ºªß ußø©²ÒÍ uÛ©[PÐUS® (p-öuõSv
A÷»õP[PÒ)Cøh÷¯ Aø©¢xÒÍuõÀ Cøh{ø» uÛ©[PÒ GÚ
AøÇUP¨£kQßÓÚ.
113
d-öuõSv uÛ©[PøÍ ÁøP¨£kzxuÀ
3d,4d,5d (A) 6d {µ¨£¨£kÁøu¨ ö£õÖzx Pøh] G»Umµõß
Bº¤mhõ¼À {µ¨£¨£kÁøu¨ ö£õÖzx CøÁ |õßS Áø\PÍõP
¤UP¨£mkÒÍÚ.
i) 3d Áø\ (A) uÀ Cøh{ø» Áø\ (21Sc to 30Zn)
ii) 4d Áø\ (A) CµshõÁx Cøh{ø» Áø\ (39Y to 48Cd)
iii) 5d Áø\ (A) ßÓõÁx Cøh{ø» Áø\ (57La and 72Hf to 80Hg)
iv) 6d Áø\ (A) |õßPõÁx Cøh{ø» Áø\ (89Ac ©ØÖ® 104Rf to
112) (A) ØÖ¨ö£Óõu Áø\.
d-öuõSv uÛ©[PÎß G»Umµõß Aø©¨¦
Cøh{ø»z uÛ©[PÎÀ CønvÓß TmiØS ß EÒÍ
TmiÀ d-Bº¤mhõÀPÒ Akzukzx {µ¨£¨£kQßÓÚ. uÀ
Cøh{ø» Áø\°À 3d Bº¤mhõÀPÒ {µ¨£¨£kQßÓÚ. Cx
ìPõsi¯zvÀ öuõh[Q (Z=21) â[U Áøµ ö\ÀQÓx (Z=30).
CµshõÁx Cøh{ø» Áø\°À 4d-Bº¤mhõ¼ß G»UmµõßPÒ
{µ¨£¨£kQßÓÚ. CÁØÔÀ EÒÍ 10 uÛ©[PÒ, Gm¯® (Z=39) uÀ
Põmª¯® (Z=48) Áøµ EÒÍx.
ßÓõÁx Áø\°À 5d-Bº¤mhõÀPÒ {µ¨£¨£kQßÓÚ. C¢u
Áø\°ß uÀ uÛ©® »õ¢uÚ® (Z=57). Cøuz öuõhº¢x EÒÍ 14
uÛ©[PÒ »õ¢uøÚkPÒ GÚ AøÇUP¨£kQßÓÚ. »õ¢uøÚkPÎÀ
4f Bº¤mhõÀPÎÀ G»UmµõßPÒ {µ¨£¨£kQßÓÚ.
íõ¨Û¯zv¯zv¼¸¢x (Z=72) ö©ºS (Z=80) Áøµ EÒÍ uÛ©[PÒ
ßÓõÁx Áø\ø¯a ÷\º¢uøÁ.
Cøh{ø»z uÛ©[PÎß ö£õxÁõÚ G»Umµõß Aø©¨¦
(n-1)d1-10 ns1-2. ßÖ Cøh{ø» Áø\PÎß G»Umµõß Aø©¨¦
AmhÁøn 4.1À öPõkUP¨£mkÒÍx.
114
4.1 d-öuõSv uÛ©[PÎß ]Ó¨¤¯À¦PÒ
4.1.1 Aq ©ØÖ® A¯Û Bµ[PÒ
Cøh{ø» uÛ©[PÎß Aq ©ØÖ® A¯Û Bµ[PÒ s-öuõSv
uÛ©[PøÍ Âh ]Ô¯uõPÄ®, p-öuõSv uÛ©[PøÍÂh
ö£¯uõPÄ® EÒÍÚ. uÀ Cøh{ø» Áø\PÎß Aq ©ØÖ®
A¯Û Bµ® AmhÁøn 4.1À öPõkUP¨£mkÒÍx.
AmhÁøn 4.1 uÀ Cøh{ø» Áø\°À EÒÍ
uÛ©[PÎß Aq Bµ[PÒ
uÛ © ® Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn
Aq
B µ® 144 132 122 118 117 117 116 115 117 125
(pm)
uÀ Cøh{ø» Áø\PÎß Aq Bµ® Sc ¼¸¢x Cr Áøµ

SøÓ¢x® ¤ß Põ¨£º Áøµ KµÍÄ ^µõPÄ®, ¤ß¦ iÂÀ AvPzx®
Põn¨£kQßÓÚ. CÁØøÓ Cµsk ÂøÍÄPÎß Ai¨£øh°À
ÂÍUP»õ®. AøÁ ©øÓzuÀ ÂøÍÄ ©ØÖ® AqUP¸ ªß_ø©
ÂøÍÄ BS®. Cµsk ÂøÍÄPÐ® JßøÓö¯õßÖ Gvº¨£uõÀ
AqUP¸ ªß_ø© AvP©õQÓx. GÚ÷Á Cr ¼¸¢x Cu Áøµ ªPa]Ô¯
÷ÁÖ£õk EÒÍøuU Põn»õ®.
CµshõÁx ©ØÖ® ßÓõÁx Áø\PÎß Aq Bµ[PÒ
AmhÁøn 4.3&À öPõkUP¨£mkÒÍx.
»õ¢uøÚk SÖUPzuõÀ âº÷PõÛ¯® ©ØÖ® íõ¨Û¯zvß Aq
Bµ ©v¨¦PÒ HÓzuõÇ J÷µ AÍøÁ¨ ö£ØÖÒÍÚ.
4.1.2 E÷»õPz ußø©
öÁÎUTk ªPa]Ô¯x. GÚ÷Á CzuÛ©[PÎß CønvÓß
TmiÀ EÒÍ G»UmµõßPÎß GsoUøP ªPÄ® SøÓÁõP (2&USa
\©©õP) Ç¨£uõÀ AøÚzx Cøh{ø»z uÛ©[PÐ® E÷»õP[PÒ
BS®.
CøÁ PiÚ©õÚøÁ, uPhõPzuUPøÁ, P®¤¯õP }mh¨£k® ußø©
Eøh¯øÁ. d-Bº¤mhõÀPÒ £Sv¯Í÷Á {µ®¤²ÒÍuõÀ CøÁ
\P¨¤øn¨ø£ E¸ÁõUP Põµn©õQßÓÚ. C¢u E÷»õP[PÒ ªß\õµ®
©ØÖ® öÁ¨£zøu |ßS Phzx® ußø©²øh¯øÁ.
115
4.1.3 {ÓÒÍ A¯Û E¸ÁõuÀ
ö£¸®£õßø©¯õÚ Cøh{ø» E÷»õPa ÷\º©[PÒ vh AÀ»x
Pøµ\À {ø»°À {ÓÒÍøÁ¯õP EÒÍÚ. E÷»õP A¯ÛPÎß
{ÓzvØSU Põµn®, uÛzu G»Umµõß Aø©¨¦ ©ØÖ® J÷µ
d-Cøn TmiÀ EÒÍ Akzukzu BØÓÀ ©mh[PÐUS
Cøh÷¯¯õÚ ]Ô¯ BØÓÀ ©mh ÷ÁÖ£õk BS®. GÚ÷Á, J¸ BØÓÀ
©mhzv¼¸¢x ©ØöÓõ¸ BØÓÀ ©mhzvØSa ö\À» SøÓ¢u AÍÄ
BØÓÀ ©mk÷© ÷uøÁ¨£kQÓx. C¢u BØÓø» GÎuõP Pm¦»ÚõS®
JÎ°ÚõÀ Th uµ C¯¾®. GÚ÷Á, EÔg\¨£mh JÎUS DhõÚ
©ØöÓõ¸ {ÓzøuU öPõkUQÓx.
AmhÁøn 4.2 Cøh{ø» E÷»õP A¯ÛPÎß {Ó[PÒ
öPõkUP¨£mkÒÍx
öÁÎÁmh
A¯Û {Ó®
Sc3+, Ti4+ 3d0 {Ó©ØÓx
Ti3+ 3d1 P¸Fuõ
V3+ 3d2 £aø\
V2+, Cr3+ 3d3 Fuõ
Mn3+ 3d4 Fuõ
Mn2+ 3d5 CÍ® £aø\
Fe3+ 3d5 £Ê ¨¦ {Ó®
Fe2+ 3d6 £aø\
Co2+ 3d7 CÍg]Á¨¦
Ni2+ 3d8 £aø\
Cu2+ 3d9 Fuõ

}»®
Zn+
Cu 3d10 {Ó©ØÓx
Zn2+ 3d10 {Ó©ØÓx
116
â[U, Põmª¯® ©ØÖ® ö©ºS E¨¦PÒ G»UmµõßPÒ
Ch¨ö£¯ºa]¯õÁuØS ÷uøÁ¯õÚ Bº¤mhõÀPøÍ¨
ö£ØÔ¸UPõuuõÀ (ØÔ¾® {µ¨£¨£mh d &Bº¤mhõÀ) {ÓÒÍ
E¨ø£ E¸ÁõUSÁvÀø». Sc3+ A¯ÛPÒ d-G»UmµõßPÒ CÀ»õuuõÀ
{Ó©ØÓøÁ¯õP EÒÍÚ.
4.1.4 ÂøÚ³UQ £s¦PÒ
Cøh{ø»z uÛ©[PÐ® AÁØÔß ÷\º©[PÐ®
ÂøÚ³UQPÍõP¨ £¯ß£kQßÓÚ. ¤ßÁ¸® Põµn[PÍõÀ CøÁ
ÂøÚ³UQ¨ £s¦PøÍ¨ ö£ØÖÒÍÚ.
i) ÷ÁÖ£mh BU]á÷ÚØÓ {ø»PøÍ¨ ö£ØÔ¸¨£uõÀ CøÁ £»
ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÐhß ÷\º¢x Cøh{ø» ö£õ¸ÒPøÍz
u¸QßÓÚ.
ii) CøÁ uÛ©[PÐUQøh¨£mh ÷\º©[PøÍ E¸ÁõUS®
ußø©ø¯¨ ö£ØÔ¸UQßÓÚ. Ca÷\º©[PÒ £µ¨¦U PÁºa]US
Em£mk ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPøÍ QÍºÄÓa ö\´QßÓÚ.
ÂøÚ³UQPÐUS GkzxUPõmkPÒ
i) ÷í£º øÓ°À A®÷©õÛ¯õ u¯õzu¼À Ç®¦/ ©õ¼ïÚ®
ÂøÚ³UQ¯õP¨ £¯ß£kQÓx.
ii) SO2 I SO3&¯õP BU]á÷ÚØÓ® ö\´¯ öÁ÷Úi¯® ö£ßhõUø\k
(v2o5) ÂøÚ³UQ¯õP¨ £¯ß£kQÓx.
iii) £õ¼zwß u¯õ¨£õÀ TiCl4 ÂøÚ³UQ¯õP £¯ß£kQÓx.
4.1.5 ÷ÁÖ£mh BUêá÷ÚØÓ {ø»PÒ
AøÚzx Cøh{ø»z uÛ©[PÐ® ÷ÁÖ£mh BUêá÷ÚØÓ
{ø» AÀ»x ÷ÁÖ£mh CønvÓßPøÍ AÁØÔß ÷\º©[PÎÀ
öPõskÒÍx. C¢u¨ £s¤ØPõÚ Põµn[PÒ R÷Ç
öPõkUP¨£mkÒÍx.
i) C¢uz uÛ©[PÎÀ £» (n-1)d ©ØÖ® ns G»UmµõßPøÍU
öPõskÒÍÚ.
ii) (n-1)d ©ØÖ® ns Bº¤mhõ¾US® EÒÍ BØÓÀ ÷ÁÖ£õk ªPU
SøÓÁõP EÒÍ÷u¯õS®.
117
Cøh{ø»z uÛ©[PÎß BUêá÷ÚØÓ {ø»PÎß ]Ó¨¦
£s¦PÒ
1. AvP GsoUøP°À BUêá÷ÚØÓ {ø»PøÍU öPõskÒÍÚ.
uÛ©[PÒ Áø\°ß |kÂÀ AÀ»x |kÂØS A¸QÀ
Aø©¢xÒÍÚ. GkzxUPõmhõP, uÀ Cøh{ø» Áø\°À
©õ[PÜì AvP GsoUøP°À BUêá÷ÚØÓ {ø»PøÍ
(+2 uÀ +7 Áøµ) öPõskÒÍx.
2. Áø\°À u¼À EÒÍ uÛ©[PÒ SøÓ¢u BUêá÷ÚØÓ
{ø»ø¯U öPõskÒÍÚ. HöÚÛÀ CøÁ SøÓ¢u
GsoUøP²ÒÍ d-G»UmµõøÚ Cx CÇUP»õ® AÀ»x £Qº¢x
öPõÒÍ»õ®. Áø\°ß Pøh]°¾® AøÁ SøÓ¢u
BUêá÷ÚØÓ {ø»ø¯¨ ö£ØÖÒÍÚ. HöÚÛÀ
d-G»UmµõßPÎß GsoUøP AvP©õP EÒÍÚ. GÚ÷Á J¸]»
Põ¼ d-Bº¤mhõÀPÒ ©mk÷© ¤øn¨¤ØS £¯ß£kQßÓÚ.
3. Cøh{ø»z uÛ©[PÎÀ SøÓ¢u BU]á÷ÚØÓ {ø»ø¯
Eøh¯ uÛ©[PÒ (+2 ©ØÖ® +3) ö£õxÁõP A¯Û¨
¤øn¨ø£²®, AvP£m\ BU]á÷ÚØÓ {ø»ø¯ Eøh¯
uÛ©[PÒ \P¨¤øn¨ø£ EshõUSQßÓÚ.
4. Cøh{ø» E÷»õP[PÒ ö£ØÖÒÍ AvP£m\ BU]á÷ÚØÓ {ø»
+8. GkzxUPõmk ¸zwÛ¯® ©ØÖ® Bìª¯® ©ØÖ® AÁØÔß
]» ÷\º©[PÎÀ +8 BU]á÷ÚØÓ {ø»ø¯¨ ö£ØÖÒÍÚ.
5. ]» Cøh{ø» E÷»õP[PÒ §äâ¯ BUêá÷ÚØÓ {ø»ø¯
Auß ÷\º©[PÎÀ ö£ØÖÒÍÚ. Ni(CO)4 ©ØÖ® Fe(CO)5 BQ¯øÁ
ö£õxÁõÚ GkzxUPõmhõS®.
4.1.6 Põ¢u¨£s¦PÒ
uÛzu G»UmµõßPÎß GsoUøPø¯¨ ö£õÖz÷u AÁØÔß
Põ¢uzußø© {ºn°UP¨£kQÓx. Põ¢uz ußø©ø¯¨ ö£õÖzx
AÁØøÓ Cµsk ÁøPPÍõP¨ ¤UP»õ®.
i) £õµõ Põ¢uz ußø© ÷\º©[PÒ
uÛzu G»UmµõøÚ ö£ØÔ¸¨£uõÀ £õµõ Põ¢uz ußø© GßÓ
£sø£¨ ö£ØÖÒÍÚ. Põ¢u¨¦»zuõÀ DºUP¨£k® ÷\º©[PÒ £õµõ
Põ¢uzußø©²øh¯øÁ.
118
ii) øh¯õ Põ¢uz ußø© ÷\º©[PÒ
uÛzu G»UmµõßPÒ CÀ»õuuõÀ øh¯õ Põ¢uz ußø© GßÓ
£sø£¨ ö£ØÖÒÍÚ. CøÁ Põ¢u¨ ¦»zvÀ Â»UP©øhQßÓÚ.
ö£¸®£õ»õÚ Cøh{ø»z uÛ©[PÐ® AÁØÔß ÷\º©[PÐ®
£õµõ Põ¢uz ußø©ø¯ ö£ØÔ¸¨£uõÀ Põ¢u¨¦»zuõÀ
DºUP¨£kQßÓÚ. uÛzu G»UmµõßPÎß GsoUøP
AvPUS®÷£õx £õµõ Põ¢uz ußø© £s¦® AvPUQÓx. J¸
÷\º©zvß Põ¢uz ußø©¯õÚx Põ¢uz v¸¨¦zvÓß »®
ÂÍUP¨£kQÓx. Põ¢uz v¸¨¦z vÓß RÌUPsh öuõhº¤ß »®
PnUQh¨£kQßÓx.
µ = n(n + 2) BM (÷£õº ÷©UÚmhõß)

n = uÛzu G»UmµõßPÎß GsoUøP
\õßÖ
Ti3+ -À uÛzu G»UmµõßPÎß GsoUøP1. GÚ÷Á,
µ = 1(1 + 2)BM = 3 = 1.732 B.M

Põ¢uz v¸¨¦z vÓÛß ©v¨¦ AvP©õP ÇUS®÷£õx £õµõ Põ¢u¨
£s¦® AvPUQÓx.
£õµõ Põ¢uzußø© ©ØÖ® øh¯õ Põ¢uz ußø© uÂµ, A¯ºß
÷£õßÓøÁ \õuõµn E÷»õP[PÐhß J¨¤k®÷£õx AvP
Põ¢uzußø© Eøh¯øÁ. Ca÷\º©[PÒ ö£º÷µõ Põ¢uz ußø©
(ferromagnetic) Eøh¯øÁ GÚ AøÇUP¨£kQßÓÚ.
4.1.7 AønÄa ÷\º©[PÒ E¸ÁõuÀ
d-öuõSv uÛ©[PÎß ÷|ºªß A¯ÛPÒ, DÛPÒ GÚ¨£k®. ]»
»UTÖPÒ (CO, NO, NH3....÷£õßÓøÁ) AÀ»x A¯ÛPÐhß (F-,
Cl-, CN-....÷£õßÓøÁ) AønÄa ÷\º©[PøÍ E¸ÁõUS® ußø©ø¯
Á¼ø©¯õP ö£ØÖÒÍÚ. AønÄ E¸ÁõÁuØPõÚ Cµsk
Põµn[PÒ ¤ßÁ¸©õÖ
i) ]Ô¯ E¸ÁÍÄ ©ØÖ® AvP ÷|ºªß Ahºzv.
ii) Põ¼¯õÚ (n-1)d Bº¤mhõÀPøÍ ö£ØÓuõÀ AøÁ DÛPÎÀ EÒÍ
119
uÛzu ©ØÖ® ¤øn¨¤À Dk£hõu uÛzu Cøn
G»UmµõßPøÍ ö£ØÖ ¤øn¨ø£ ÷uõØÖÂUQÓx. AønÄa
÷\º©[PÐUS ]» Euõµn® ¤ßÁ¸©õÖ
[Cu(NH3)4]2+, [Ag(NH3)2]+, [Fe(CN)6]4-,....÷£õßÓøÁ.
4.1.8 E÷»õPU P»øÁPÒ E¸ÁõuÀ
Cøh{ø»z uÛ©[PÒ JßÖhß JßÖ ÷\º¢x E÷»õPU
P»øÁPøÍ E¸ÁõUSQßÓÚ. Cx HöÚÛÀ CøÁ¯øÚzx© HÓzuõÇ
J÷µ Aq Aø©¨ø£ ©ØÖ® J÷µ ©õv¯õÚ £iP Aø©¨ø£
ö£ØÔ¸¨£uõÀ JßÔß Chzøu ©ØöÓõßÖ GkzxU öPõÒÍ i²®.
\õßÖ:Cr-Ni, Cr-Ni-Fe, Cr-V-Fe, Mn-Fe....E÷»õPU P»øÁPÒ u¼¯Ú.
4.2 u»õÁx Cøh{ø» Áø\
4.2.1 ÷uõØÓ® ©ØÖ® Põ¨£º ¤zöukzu¼À EÒÍ uzxÁ®
Aq {øÓ : 63.54 CønvÓß : 1 ©ØÖ® 2
Aq Gs : 29 SÔ±k : Cu
uÛ© Áø\ AmhÁøn°À Cu&Âß Ch® &Áø\ Gs&4,
öuõSv Gs & 11.
÷uõØÓ®
©Ûu S»® ÷uõßÔ¯ ÷£õ÷u öu¢v¸¢u E÷»õP® Põ¨£º. ]¨µì
wÂ¼¸¢x Gkzx E£÷¯õQUP¨£mhuõÀ ÷µõ©õÛ¯ºPÒ CÁØøÓ
S¨µ® GÚ¨ ö£¯mhÚº. Põ¨£º uÛzu {ø»°À uÛ©©õP÷Áõ
AÀ»x ÷\º©©õP÷Áõ QøhUS®. uÛzu Põ¨£º AvP AÍÂÀ ªU]Pß
(Michigan (USA)) |õmi¼¸¢x QøhUP¨ ö£ØÓx. Põ¨£º C¢v¯õÂÀ
][¦® (Singhbhum) (¥Põº), ÷Pmv ©ØÖ® hº¤¯õ (µõáìuõß) ©ØÖ®
uªÌ|õmi¾® QøhUQÓx.
uõxUPÒ
i) Põ¨£º ø£øµm , CuFeS2.
ii) S¨øµm AÀ»x ¹¤ Põ¨£º, Cu2O.
iii) Põ¨£º QÍõßì , Cu2S.
Põ¨£ß UQ¯z uõx Põ¨£º ø£µm BS®. E»P AÍÂÀ 76%
Põ¨£º Cv¼¸¢x ö£Ó¨£kQÓx.
120
1. yÍõUQ Ahº¤zuÀ
uõxÁõÚx yÍõUP¨£mk ~øµ ªu¨¦ øÓ°À
Ahº¤UP¨£kQÓx.
2. ÁÖzuÀ
Ahº¤UP¨£mh uõxÁõÚx Gvº AÚÀ Eø»°À Cmk AvP
AÍÄ PõØÖ ö\¾zv ÁÖUP¨£kQÓx. ÁÖzu¼ß ÷£õx,
i) Dµ¨£u® öÁÎ÷¯ØÓ¨£kQÓx.
ii) BÂ¯õPU Ti¯ ©õ_UPÒ }UP¨£kQÓx.
iii) \ÀL£º, £õì£µì, Bºö\ÛU ©ØÖ® Bßiö©Û ÷£õßÓ ©õ_UPÒ
BÂ¯õPU Ti¯ BUø\kPÍõP }UP¨£kQßÓÚ.
S + O2 → SO 2
P4 + 5O2 → 2P 2O5
4As + 3O2 → 2As2O3
iv) Põ¨£º ø£øµmìPÒ £Sv¯ÍÄ Põ¨£º ©ØÖ® A¯ºß
\Àø£kPÍõP ©õØÓ¨£kQßÓÚ.
2CuFeS2 + O2 → Cu2S + 2FeS + SO2
2FeS + 3O2 → 2FeO + 2SO2
3. E¸UQ¨ ¤zuÀ
ÁÖUP¨£mh uõx, yÍõUP¨£mh PÀP ©ØÖ® ©n¾hß ÷\ºzx
Fx Eø»°À `k£kzu¨£kQÓx. Eø»¯õÚx GLS uPmiÚõÀ
ö\´¯¨£mk, Em¦Ó® _mh ö\[PÀ¼ÚõÀ Pmh¨£mkÒÍx. 800°C &À
`hõÚ PõØÓõÚx Eø»°ß Ai¨£õPzvÀ EÒÍ PõØÖ ö\¾zv°ß
ÁÈ÷¯ EÒ÷Í ö\¾zu¨£kQÓx. Cuß Põµn©õP ¤ßÁ¸® ©õØÓ[PÒ
{PÌQÓx.
2FeS + 3O2 → 2FeO + 2SO2
FeO + SiO2 → FeSiO3 (CÍPUTi¯ P\k)
2Cu2S + 3O2 → 2Cu2O + 2SO2
Cu2O + FeS → Cu2S + FeO
FeO + SiO2 → FeSiO3 (CÍPUTi¯ P\k)
121
E¸UQ ¤zu¼ß Põµn©õP, Eø»°ß Ai¨£õPzvÀ E¸Q¯
Cµsk AkUSPÒ E¸ÁõQßÓÚ. ÷©À AkUQÀ EÒÍ P\k ©õ\õP
}UP¨£kQÓx. RÌ AkUQÀ EÒÍ ©õmi°À S¨µì \Àø£k ©ØÖ®
]ÔuÍÄ ©õØÓ©øh¯õu Lö£µì \ÀLø£k EÒÍx.
4. ö£]©µõUSuÀ
ö£]©µõÚx Cøh©mh Aa]À Aø©¢xÒÍx. CuÝhß
CønUP¨£mh xøÍPÐhß Ti¯ ]Ô¯ SÇõ´PÎß ÁÈ÷¯ `hõÚ
PõØÖ ©ØÖ® ~so¯ ©nÀ ÷\ºUP¨£kQÓx.
HuõÁx \ÀL£º, Baö\ÛU ©ØÖ® Bßi©Û ]ÔuÍÄ Ç¨¤ß
AøÁ BUø\kPÍõP ©õØÓ¨£kQÓx. ©õmi°À EÒÍ Lö£µì
\ÀLø£k Lö£µì BUø\hõP ©õØÓ¨£mk P\hõP }UP¨£kQÓx.
2FeS + 3O2 → 2FeO + 2SO2
FeO + SiO2 → FeSiO3 (P\k)
]» S¨µì \Àø£k S¨µì BUø\hõP BUêá÷ÚØÓ®
AøhQÓx. C¢u S¨µì BUø\k ¤ÓS AvP S¨µì \ÀLø£khß
ÂøÚ¦¢x Põ¨£º E÷»õP©õP ©õÖQÓx. ÷©÷» Qøhzu y´ø©¯ØÓ
E÷»õP® öPõ¨¦ÍU Põ¨£º GÚ¨£kQÓx. Cx 98% y´ø©¯õP EÒÍx.
2Cu2S + 3O2 → 2Cu2O + 2SO2
2Cu2O + Cu2S → 6Cu + SO 2
5. y´ø©¨£kzxuÀ
öPõ¨¦ÍU Põ¨£À 2% ©õ_ EÒÍx. CuøÚ ªßÚõØ
y´ø©¯õUPÀ »® y´ø©¨£kzu»õ®.
ªßÚõØ y´ø©¯õUPÀ
_zu©õÚ E÷»õP® u¯õUP C¢u øÓ £¯ß£kzu¨£kQÓx.
i) y´ø©¯ØÓ Põ¨£º E¸øÍPÒ ÷|ºªßÁõ´
ii) y¯ Põ¨£º uPk GvºªßÁõ´
iii) \ÀL¤³U Aª»® ÷\ºUP¨£mh CuSO4 ªß£SÎ
ªß£SÎ°ß ÁÈ¯õP ªß\õµõzøu ö\¾zx® ÷£õx y¯ Põ¨£º
Gvº ªß Áõ°À £iQÓx. ©õ_UPÒ ÷|ºªß ÁõÚP¸QÀ SÂ¯»õP
£iQÓx. Cx B÷Úõk ©nÀ (Anode mud) GÚ¨£kQÓx.
122
£s¦PÒ
Põ¨£º ö\®£Ê¨¦ {ÓÒÍ £Í£Í¨£õÚ E÷»õP®. AvP
Ahºzv²®, AvP E¸S{ø»²® (1356°C) Eøh¯x.
÷Áv¨ £s¦PÒ
i) DµUPõØÖ ©ØÖ® PõØÖhß ÂøÚ
CO2 ©ØÖ® DµU PõØÔß ßÛø»°À Põ¨£º E÷»õP® £aø\ {Ó
Põµ Põ¨£º Põº£÷Úm £iÁzøu u¸QÓx.
2Cu + O2 + CO2 + H2O → Cu(OH)2 . CuCO3
£aø\
ii) öÁ¨£zvß ÂøÍÄ
Põ¨£øµ BUêáß AÀ»x PõØÔß ßÛø»°À ö\g`mk
{ø»US `k£kzvÚõÀ (1370K öÁ¨£{ø»US RÌ) u¼À P¸¨¦
{Ó SÜ BUø\hõPÄ®, ÷©¾® 1370K öÁ¨£{ø»US ÷©À
`k£kzvÚõÀ ]Á¨¦ {Ó S¨µì BUø\k E¸ÁõQÓx.
2Cu + O2 ⎯ ⎯öÁ¨£{ø»US
⎯1370K ⎯⎯⎯⎯ RÌ
⎯ → 2CuO
4Cu + O2 ⎯1370
⎯⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯→ 2Cu2O
K öÁ¨£{ø»US ÷ © À
iii) Aª»[PÐhß ÂøÚ

a) }ºzu HCl ©ØÖ® H2SO4 &Ehß ÂøÚ
PõØÔÀ»õa `ÇÀ (AÀ»x) BUêá÷ÚØÖ® Pµo CÀ»õu ÷£õx
}ºzu HCl ©ØÖ® H 2SO 4 Põ¨£¸hß ÂøÚ¦ÁvÀø». PõØÔß
ßÛø»°À E÷»õP® Aª»zvÀ PøµQÓx.
2Cu + 4HCl + O2 (air) → 2CuCl2 + 2H2O
2Cu + 2H2SO4 + O2 (air) → 2CuSO4 + 2H2O
b) }ºzu ø|mU Aª»zxhß ÂøÚ
Põ¨£º }ºzu ø|mU Aª»zxhß ÂøÚ¦¢x NO Áõ²øÁ
öÁÎÂkQÓx.
3Cu + 8HNO3(}ºzu) → 3Cu(NO3)2 + 2NO↑ + 4H2O
123
c) Ahº HNO3 ©ØÖ® H2SO4 Ehß ÂøÚ
Põ¨£º Ahº HNO3 ©ØÖ® Ahº H2SO4 Aª»zxhß ÂøÚ¦¢x
NO2 ©ØÖ® SO2 øÁ öÁÎÂkQÓx.
Cu + 4HNO3 (Ahº) → Cu(NO3)2 + 2NO2↑ + 2H2O
Cu + 2H2SO4 (Ahº) → CuSO4 + SO2↑ + 2H2O
iv) S÷ÍõÝhß ÂøÚ
Põ¨£º S÷ÍõÝhß ÂøÚ¦¢x Põ¨£º S÷Íõøµk EshõQÓx.
Cu + Cl2 → CuCl2
v) Põµzxhß ÂøÚ
Põ¨£º Põµzxhß ÂøÚ¦ÁvÀø».
£¯ßPÒ
1. ªß \õuÚ[PÒ ©ØÖ® ªß P®¤PÒ u¯õUP¨ £¯ß£kQÓx.
2. £õzvµ[PÒ, öPõÒP»ßPÒ, P÷»õ «mhºPÒ, |õn¯[PÒ
u¼¯Ú u¯õUP¨ £¯ß£kQÓx.
3. ªß »õ® §\ £¯ß£kQÓx.
4. u[P® ©ØÖ® öÁÒÎ P»¢u E÷»õPU P»øÁ |õn¯[PÒ ©ØÖ®
B£µnz u¯õ¨¤À £¯ß£kQÓx.
Põ¨£ß E÷»õPU P»øÁPÒ
E÷»õPU Cø¯¦ £¯ßPÒ

P»øÁ
i) ¤zuøÍ Cu = 60-80, Zn = 20-40 £õzvµ[PÒ, SÎºÅmk

SÇõ´PÒ, ªßP®¤PÒ
ö\´¯¨ £¯ß£kQÓx.
ii) öÁsP»® Cu = 75-90, Sn = 10-25 £õzvµ[PÒ, ]ø»PÒ
©ØÖ® |õn¯[PÒ ö\´¯¨
£¯ß£kQÓx.
iii) x¨£õUQ Cu = 87, Sn = 10, Zn = 3 x¨£õUQ, £À\UPµ[PÒ,
E÷»õP® Áõº¨¦PÒ u¯õUP¨
£¯ß£kQÓx.
124
4.2.2 ÷uõØÓ® ©ØÖ® S÷µõª¯® ¤zöukzu¼ß £¯ßPÒ
S÷µõª¯®
Aq {øÓ : 51.99 CønvÓß : 0,1,2,3,4,5,6
Aq Gs : 24 SÔ±k : Cr
uÛ© Áø\ AmhÁøn°À Ch®: Áø\ Gs& 4, öuõSv Gs& 6.
L.N. ÁõßS¼ß GßÓ ¤öµga ÷Áv°¯»õº 1797 B® Bsk,
AÁº ]÷£¯õÂÀ Qøhzu PÛ©zøu B´Ä ö\´²® ÷£õx J¸ ¦v¯
uÛ©zøuU PshÔ¢uõº. Cx {ÓÒÍ ÷\º©[PøÍU öPõk¨£uõÀ
CuØS S÷µõª¯® GßÖ ö£¯º. Q÷µUP Áõºzøu S÷µõ©õ GßÓõÀ {Ó®
GßÖ ö£õ¸Ò£k®.
÷uõØÓ®
E÷»õP S÷µõª¯® uÛz uÛ©©õP C¯ØøP°À Qøh¨£vÀø».
¥Põº, ø©`º, ö\ßøÚ, £®£õ´ BQ¯ Ch[PÎÀ S÷µõø©m uõx
QøhUQÓx.
uõxUPÒ
S÷µõª¯zvß UQ¯©õÚ uõx
S÷µõø©m AÀ»x S÷µõ® uõx, FeO Cr2O3
S÷µõø©m uõxÂ¼¸¢x S÷µõª¯® E÷»õPzøu¨
¤zöukzuÀ
S÷µõø©m uõxÂ¼¸¢x S÷µõª¯® ¤zöukzuÀ ¤ßÁ¸®
£iPøÍU öPõshx.
1. Ahº¤zuÀ
|ßS yÒ ö\´¯¨£mh uõx ¦Â±º¨¦ Âø\ø¯¨ £¯ß£kzv
Ahº¤UP¨£kQÓx.
2. S÷µõø©m uõxÂ¼¸¢x Na 2CrO 4 u¯õzuÀ
Ahº¤UP¨£mh uõx AvP AÍÄ ÷\õi¯® Põº£÷Úm ©ØÖ® _mh
_snõ®¦ ÷\ºUP¨£mk Gvº AÚÀ Eø»°À AvP PõØÔøÚa
ö\¾zv 900-1000°C öÁ¨£{ø»°À ÁÖUP¨£kQÓx. Cuß
ÂøÍÁõP S÷µõø©miÀ EÒÍ S÷µõª¯® }À Pøµ²® C¯À¦øh¯
125
©g\Ò {Ó ÷\õi¯® S÷µõ÷©mhõP ©õÖQÓx.
4(FeO. Cr2O3) + 8Na2CO3 + 7O2 (PõØÔÀ Ç¢x)
S÷µõø©m uõx ↓ 900-1000°C
8Na2CrO4 +2Fe2O3 + 8CO2
Pøµ²® Pøµ¯õx
ußø©
Eøh¯x
÷\õi¯® S÷µõ÷©mi¼¸¢x ÷\õi¯® øh S÷µõ÷©møh ö£ÖuÀ
}À Pøµ¢u ÷\õi¯® S÷µõ÷©m Pøµ\¾hß PnUQh¨£mh AÍÄ
\ÀL¤³U Aª»zøua ÷\ºUP ÷\õi¯® øh S÷µõ÷©m ÷uõßÖQÓx.
2Na2CrO4 + H2SO4 → Na2Cr2O7 + Na2SO4 + H2O
÷\õi¯® øh S÷µõ÷©møh S÷µõªU BUø\hõP ©õØÖuÀ
÷\õi¯® øh S÷µõ÷©møh Põº£ß öPõsk JkUP ÷\õi¯®
S÷µõø©m EshõQÓx. CuøÚ AvP }¸hß ÷\ºzx ÂøÚ¨£kzu
Cr2O3 ÃÌ£iÁõQÓx.
Na2Cr2O7 + 3C → Na2Cr2O4 + 3CO↑
Na2Cr2O4 + H2O → Cr2O3↓ + 2 NaOH
S÷µõªU BUø\øh JkUQ S÷µõª¯® ö£ÖuÀ & A¾ª÷Úõ
öÁ¨£ JkUP øÓ
£h® 4.1 A¾ª÷Úõ öÁ¨£ øÓ

1. BaO2 + Mg yÒ 2. wUPÎ©s ¦hUSøP 3. ö©UÜ]¯® |õhõ,
4. ©nÀ 5. Cr2O3 + Al
126
S÷µõª¯® BUø\øh²® PnUQh¨£mh AÍÄ A¾ªÛ¯z
yøÍ²® 3:1 GßÓ ÂQuzvÀ P»¢x wUPÎ©snõÀ ö\´¯¨£mh
S¨¤°À GkzxU öPõÒÍ¨£kQÓx. CUP»øÁ²hß ö©UÜ]¯z yÒ
©ØÖ® ÷£¯® ö£µõUø\øhU P»¢x ÷©Ø¦Ó® øÁUP¨£kQÓx. öÁ¨£
CÇ¨ø£z uÂºUP wUPÎ©s ©n»õÀ `Ç¨£mkÒÍx. C¢uU
P»øÁ°ß ÷©Ø¦Ó® Mg |õhõøÁ øÁzx w°h ÷Ásk®. C¢u
{PÌÂß ÷£õx AvP AÍÄ öÁ¨£® EshõQÓx. C¢u öÁ¨£®
Cr 2O 3&I S÷µõª¯©õP JkUSQÓx. E¸Q¯ S÷µõª¯® S¨¤°ß
Ai¨¦ÓzvÀ ÷\PUP¨£kQÓx. A¾ªÛ¯® BUø\k P\hõP
}UP¨£kQÓx.
Cr2O3 + 2Al →2Cr + Al2O3 + 468.6 kJ
Cr&Cß £s¦PÒ
1. C¢u E÷»õP® ]ÀÁº ÷£õßÖ öÁsø©¯õÚx, £iP
ÁiÁøh¯x.
2. Cx ªPÄ® PiÚ©õÚx. Eøh¯UTi¯x.
3. 2113K&CÀ E¸SQÓx.
1. PõØÖhß ÂøÚ: \õuõµn öÁ¨£{ø»°À PõØÓõÀ
£õvUP¨£kÁvÀø».
ªPÄ® AvP öÁ¨£{ø»US 2000°C öÁ¨£¨£kzx®÷£õx Cx
S÷µõªU BUø\hõP BUêá÷ÚØÓ® AøhQÓx.
4Cr + 3O2 → 2Cr2O3
2. }¸hß ÂøÚ: AøÓ öÁ¨£{ø»°À ÂøÚ CÀø». GÛÝ®
ö\g`mk {ø»°À }µõÂø¯a ]øuzx S÷µõªU BUø\øh²®,
øímµáøÚ²® öPõkUQÓx.
2Cr + 3H2O → Cr2O3 + 3H2
3. Aª»zxhß ÂøÚ: Cx }ºzu øím÷µõS÷ÍõU Aª»®,
\ÀL¤³U Aª»® BQ¯ÁØÖÒ Pøµ¢x øímµáøÚ öÁÎ÷¯ØÔ
S÷µõ©ì E¨¦UPøÍz u¸QÓx.
Cr + 2HCl → CrCl2 + H2↑
Cr + H2SO4 → CrSO4 + H2↑
127
4. E¯º öÁ¨£{ø»°À Ahº \ÀL¤³U Aª»zxhß \ÀL£º øh
BUø\øh öÁÎ÷¯ØÔ S÷µõªU \À÷£møhz u¸QÓx.
2Cr + 6H2SO4 → Cr2(SO4)3 + 3SO2 + 6H2O
5. y¯ E÷»õP® }ºzu ø|mU Aª»zuõÀ £õvUP¨£kÁvÀø».
Ahº Aª»® E÷»õPzøu ©¢uzußø© Aøh¯a ö\´QßÓx. AuõÁx
CÆÄ÷»õP® Auß ÁÇUP©õÚ ÂøÚPÐUS Em£kÁvÀø».
6. ÷í»áßPÐhß ÂøÚ: S÷µõª¯® ÷|µi¯õP E»º¢u
L¦Ñß ©ØÖ® S÷ÍõÝhß ÷\º¢x S÷µõª¯® (III) íõø»kPøÍz
u¸QÓx.
2Cr + 3F2 → 2CrF3
2Cr + 3Cl2 → 2CrCl3
£¯ß : S÷µõ® »õ® §_u¼À
1. S÷µõ® »õ® §\÷Ási¯ ö£õ¸øÍ GvºªßÁõ¯õPÄ®, ö»m
uPmøh ÷|ºªß Áõ¯õ¯PÄ® öPõsk S÷µõªU Aª»®,
\ÀL¤³U Aª»® ÷\º¢u P»øÁ Pøµ\ø» ªß£SÎ¯õPU
öPõÒÍ¨£kQÓx. ªßÚõØ £SUS® ÷£õx S÷µõª¯® ö£õ¸Îß
«x (GvºªßÁõ´) £iQÓx. ö£õxÁõP S÷µõ® »õ® §_ÁuØS
ß¦ {UPÀ »õ® §\¨£kQÓx.
2. E÷»õP P»øÁ ö£¸©ÍÄ u¯õUP £¯ß£kQÓx. (G.Põ) S÷µõ®
GLS, S÷µõ® öÁ÷Úi¯® GLS, x¸¨¤iUPõu GLS ©ØÖ®
h[ìhß GLS.
3. S÷µõ® {UPÀ GLS ÷Ph¯[PÒ ö\´¯¨£kQßÓÚ.
4. S÷µõª¯® E¨¦UPÒ {ÓßÔPÍõPÄ®, {ÓÒÍ Psnõi
©ØÖ® ¥[Põß £õzvµ[PÒ ö\´¯ £¯ß£kQÓx.
5. \õ¯z öuõÈÀ S÷µõª¯zvß ÷\º©[PÒ {ÓªPÍõPÄ® ©ØÖ® ÷uõÀ
£uÛk® öuõÈ¼¾® £¯ß£kQÓx.
128
S÷µõª¯zvß E÷»õPU P»øÁ
E÷»õPU
P»øÁ Cø¯¦ £¯ßPÒ
i) Lö£º÷µõS÷µõ® Cr = 65% Fe = 35% Cx S÷µõ® GLS

£õxPõ¨¦ ö£mhP[PÒ
u¯õUP¨
£¯ß£kQÓx.
ii) x¸¨¤iUPõu Cr = 11-13% Cx \ø©¯À \õuÚ[PÒ
GLS C = 0.1 - 0.4% ©ØÖ® £õzvµ[PÒ
Fe = 73% Ni = 8% u¯õ¨¤À
£¯ß£kQÓx.
iii) ø|U÷µõ® Cr = 15%, Ni = 60% ªß uøhU P®¤PÒ
Fe = 25% u¯õUP¨ £¯ß£kQÓx.
iv) ìöhÀø»m Cr = 20-35% \ø©¯À\õuÚ[PÒ©ØÖ®
Co = 40-80% AÖøÁa ]Qaø\U
Ni = 0.25% P¸ÂPÒ ö\´¯¨
C = 0.75 - 2.5% £¯ß£kQÓx.
4.2.3 ÷uõØÓ® ©ØÖ® â[U ¤zöukzu¼ß uzxÁ[PÒ
â[U
Aq {øÓ : 65.37 CønvÓß : 2
Aq Gs : 30 SÔ±k : Zn
uÛ© Áø\ AmhÁøn°À Ch® : Áø\ Gs&4, öuõSv Gs&12
£Ç[Põ»zvÀ E÷»õPU P»øÁ¯õÚ Zn ©ØÖ® Cu HÓzuõÇ ¤zuø»
÷£õ»÷Á EÒÍuõPU P¸v Auß Cø¯ø£ AÔ¯õ©÷»÷¯
£¯ß£kzx¨£mk Á¢ux. ØPõ»zvÀ Ç¢x â[U |® |õmiÀ
£ÇUPzvÀ Ç¢ux. B³º÷ÁuzvÀ Cx ¯èuõ (Yashda) GÚ
AøÇUP¨£mhx. ö£õxÁõP áõìm (jast) GÚ AøÇUP¨£kQÓx.
÷uõØÓ®
Cx ÂøÚ¦²® vÓß AvPÒÍ E÷»õP©õu»õÀ uÛzu
{ø»°À Qøh¨£vÀø». Ç¨¤Ý®, ÷\º©[PÍõP ö£¸Áõ¯õÚ
Ch[PÎÀ Põn¨£kQÓx.
129
uõxUPÒ
Cuß UQ¯ uõxUPÍõÁÚ
i) â[U ¤Íßm, ZnS
ii) Põ»ø©ß, ZnCO3
iii) â[ø\m, ZnO
â[U&ßUQ¯z uõx â[U ¤Ísm. C¢uz uõx C¢v¯õÂÀ
µõáìuõÛÀ EÒÍ Eu´§º A¸Q¾ÒÍ áõÁõº _µ[PzvÀ QøhUQÓx.
â[U ¤Ísi¼¸¢x â[øP ¤zöukzuÀ
â[U ¤Ísi¼¸¢x â[øP ¤zöukzuÀ ¤ßÁ¸® £iPÎÀ
{PÌQÓx.
1. Ahº¤zuÀ
yÒ ö\´¯¨£mh uõx ~øµ ªu¨¦ øÓ°À Ahº¤UP¨£kQÓx.
2. ÁÖzuÀ
Ahº¤UP¨£mh uõxøÁ _©õº 1200 K öÁ¨£{ø»°À AvP AÍÄ
PõØøÓa ö\¾zv ÁÖUP¨£kQÓx.
Δ
2 ZnS + 3O2 → 2ZnO + 2SO 2
3. JkUP®
â[U BUø\k PÀP²hß ÷\º¢x wUPÎ©snõÀ ö\´¯¨£mh
S¨¤ ÷£õßÓ SÇõ´PÎÀ GkzxU öPõsk 1673 K öÁ¨£{ø»US
öÁ¨£¨£kzu ZnO BÚx â[U E÷»õP©õP JkUP¨£kQÓx.
ZnO + C ⎯ 1673
⎯⎯K → Zn + CO
y´ø©¯õUPÀ
ªßÚõØ y´ø©¯õUPÀ »® â[U y´ø©¯õUP¨£kQÓx. ©õ\
P»¢u â[U ÷|ºªßÁõ¯õPÄ®, y¯ â[U uPmiøÚ Gvºªß Áõ¯õPÄ®
öPõsk }ºzu \ÀL¤³U Aª»®, â[U \À÷£m ÷\º¢u Pøµ\ø» ªß
£SÎ¯õP GkzxU öPõsk ªß\õµzøu ö\¾zx® ÷£õx ÷|ºªßÁõ´
Pøµ¢x ªPz y´ø© Áõ´¢u â[U GvºªßÁõ°À £iQÓx.
130
£s¦PÒ
i) }»[P»¢u öÁsø©{Ó E÷»õP®
ii) öÁ¨£® ©ØÖ® ªß\õµzøuU Phzx®
iii) CøuU P®¤¯õP }mh»õ® ©ØÖ® uPhõP AiUP»õ®.
÷Áv¨ £s¦PÒ
i) PõØÖhß ÂøÚ
773 K öÁ¨£{ø»°À PõØÔÀ G¢x öÁsø©¯õÚ £g_ ÷£õßÓ
â[U BUø\k E¸ÁõQ ¤ÓS CøÇ ÷£õßÖ ©õÖQÓx. ¤Íõ\£º EÀ
(philosopher’s wool) GÚ¨£kQÓx.
2Zn + O2 773 K
⎯ ⎯ ⎯⎯ → 2ZnO
ii) }¸hß ÂøÚ
y¯ â[U }¸hß ÂøÚ¦ÁvÀø». BÚõÀ ©õ_ P»¢u â[U (Zn-
Cu Cøn) }µõÂø¯ ]øuzx øímµáøÚ öÁÎ÷¯ØÖQÓx.
Zn + H2O (}µõÂ) → ZnO + H2
iii) }ºzu Aª»[PÐhß ÂøÚ
y¯ â[U }ºzu Aª»[PÍõÀ £õvUP¨£kÁvÀø». Ç¨¤Ý®
y´ø©¯ØÓ â[U }ºzu Aª»[PÐhß ÂøÚ¦¢x øímµáøÚ
öÁÎÂkQÓx.
Zn + 2HCl → ZnCl2 + H2↑
Zn + H2SO4 → ZnSO4 + H2↑
iv) Ahº H2SO4 Ehß ÂøÚ
Ahº H2SO4 zxhß â[U ÂøÚ¦¢x ZnSO4 u¸QÓx.
Zn + 2H2SO4 → ZnSO4 + SO2 ↑ + 2H2O
v) Ahº HNO3 Ehß ÂøÚ
â[U Ahº ø|mU Aª»zxhß ÷ÁÖ£mh ö\ÔÂÀ ÂøÚ¦¢x
÷ÁÖ£mh ÂøÍ ö£õ¸ÒPøÍz u¸QÓx.
131
4 Zn + 10 HNO3 (dil) → 4 Zn (NO3)2 + N2O + 5 H2O
ø|mµì BUø\k
4 Zn + 10 HNO3 (very dilute) → 4 Zn (NO3)2 + NH4NO3 + 3H2O
A®÷©õÛ¯® ø|m÷µm
vi) Põµ[PÐhß ÂøÚ
â[U Ahº NaOH Pøµ\¾hß ÂøÚ¦¢x Pøµ¯U Ti¯ â[÷Pm
A¯Ûø¯ EshõUSQÓx.
Zn + 2NaOH + 2H2O → Na2ZnO2 + H2O
÷\õi¯® â[÷Pm
â[U&ß £¯ßPÒ
1. A¯ºß uPkPøÍ PõÀÁøÚì ö\´¯¨ £¯ß£kQÓx.
2. \¯øÚk øÓ°À ÷PõÀk ©ØÖ® ]ÀÁº ¤zöukzu¼À
£¯ß£kQÓx.
3. â[U uPkPÒ ©ØÖ® uskPÒ, E»º ªß P»® ©ØÖ®
÷£mhPÎÀ £¯ß£kQÓx.
4. â[U xPÒPÒ B´ÁPzvÀ JkUS® Pµo¯õP¨ £¯ß£kQÓx.
4.3 CµshõÁx Cøh{ø» Áø\
4.3.1 ÷uõØÓ® ©ØÖ® ]ÀÁº ¤zöukzu¼ß uzxÁ®
]ÀÁº
Aq {øÓ : 108 CønvÓß : 1
AqGs : 47 SÔ±k : Ag
uÛ© Áø\ AmhÁøn°À Ch® : Áø\ Gs&5, öuõSv Gs&11.
÷uõØÓ®
]ÀÁº uÛzu {ø»°À uÛ©©õPÄ®, ÷\º©©õPÄ® QøhUQÓx.
uõxUPÒ
]ÀÁß UQ¯ uõxUPÒ
i) Aºáßøhm AÀ»x ]ÀÁº QÍõßì, Ag2S
ii) íõºß ]ÀÁº AÀ»x S÷Íõµõºâøhm, AgCl
iii) ø£µõºâøµm AÀ»x ¹¤ ]ÀÁº, Ag2S. Sb2 S3
]ÀÁß UQ¯z uõx Aºáßøhm. C¢uz uõxUPÎÀ ]ÀÁº ªPa
132
]ÔuÍ÷Á (HÓzuõÇ 1%) EÒÍx. ]ÔuÍÄ ]ÀÁµõÚx u[Pz uõxÂÀ
Ç¢x Pº|õhõPõÂÀ EÒÍ ÷Põ»õº Á¯ÀPÎ¾®, AÚ¢u§º
_µ[P[PÎ¾® QøhUQÓx.
Aºáßøhm uõxÂ¼¸¢x ]ÀÁº ¤zöukzuÀ
©õU Bºuº ©ØÖ® £õµìm \¯øÚk øÓ¨£i ]ÀÁº Aºáßøhm
uõxÂ¼¸¢x ¤zöukUP¨£kQÓx. Cx ¤ßÁ¸® £iPÎÀ {PÌQÓx.
1. Ahº¤zuÀ
yÍõUP¨£mh uõx ~øµ ªu¨¦ øÓ »® Ahº¤UP¨£kQÓx.
2. uõxøÁ NaCN Ehß ÷\ºzuÀ
Ahº¤UP¨£mh uõxøÁ |ßS yÒ ö\´x 0.4&0.6% ö\ÔÄÒÍ
÷\õi¯® \¯øÚk Pøµ\¾hß PõØøÓ ö\¾zv ÂøÚ¨£kzx® ÷£õx,
÷\õi¯® Aºáß÷hõ \¯øÚk GßÝ® Pøµ¯UTi¯ AønÄa ÷\º©®
EshõQÓx.
Ag2S + 4NaCN 2Na [Ag(CN)2] + Na2S
÷\õi¯® Aºáß÷hõ \¯øÚk (Pøµ²® ußø©)
3. ]ÀÁº ÃÌ£iÁõuÀ
÷\õi¯® Aºáß÷hõ\¯øÚk Pøµ\À ÁiPmh¨£mk Pøµ¯õu
©õ_UPÒ }UP¨£kQßÓÚ. Ái}º â[U y]²hß ÷\ºUP¨£mk ]ÀÁº
ÃÌ£iÁõUP¨£kQÓx.
2Na [Ag(CN)2] + Zn → Na2[Zn(CN)4] + 2Ag↓
4. ªßÚõØ y´ø©¯õUPÀ
ªßÚõØ £SzuÀ »® ©õ_ÒÍ ]ÀÁº y´ø©¯õUP¨£kQÓx.
©õ_P»¢u ]ÀÁøµ ÷|ºªß Áõ¯õPÄ®, y¯ ]ÀÁº uPmøh Gvºªß
Áõ¯õPÄ®, 1% ø|mU Aª»® P»¢u ]ÀÁº ø|m÷µm Pøµ\À
ªß£SÎ¯õPÄ® GkzxU öPõsk ªß\õµzøu ö\¾zx® ÷£õx y¯
]ÀÁº ÷|ºªß Áõ°À Ç¢x Pøµ¢x Gvºªß Áõ°À £iQÓx.
4.3.2 ]ÀÁº |õn¯zv¼¸¢x ]ÀÁøµ¨ ö£ÖuÀ
]ÀÁº |õn¯® Põ¨£¸®, ]ÀÁ¸® P»¢u E÷»õPU P»øÁ¯õS®,
CuøÚ, Ahº ø|mU Aª»zvÀ PøµUS® ÷£õx Põ¨£¸® ]ÀÁ¸®
Auß ø|m÷µmkPÍõP AgNO3 ©ØÖ® Cu(NO3)2 BP ©õÖQÓx.
133
CUPøµ\ø» öPõvUP øÁUS®÷£õx E£ ø|mU Aª»®
BÂ¯õQßÓÚ. Gg]¯ ø|m÷µmkPÐhß Ahº øím÷µõ S÷ÍõU
Aª»zøua ÷\ºUS® ÷£õx, CxÂøÚ ¦¢x ]ÀÁº S÷Íõøµk
ÃÌ£iÁõQÓx. Põ¨£º Pøµ\¼À Pøµ¢x ÂkQÓx. ÃÌ£iøÁ ÁiPmi
¤zx AvPAÍÄ ÷\õi¯® Põº£÷Úmkhß ÂøÚ£kzx® ÷£õx ]ÀÁº
S÷Íõøµk ]ÀÁµõP JkUP¨£kQÓx.
4AgCl + 2Na2CO3 → 4Ag↓ + 4NaCl + 2CO2 + O2
÷©÷» Qøhzu ]ÀÁº BÚx ÷£õµõUì Ehß ÷\ºUP¨£mk,
ªßÚõØ y´ø©¯õUPÀ ö\´¯¨£kQÓx.
£s¦PÒ
i) Cx £Í£Í¨£õÚ öÁsoÓ E÷»õP®.
ii) 1233°C öÁ¨£{ø»°À E¸S®, 2485°C öÁ¨£{ø»°À
öPõvUS®.
iii) E¸Q¯ {ø»°À EÒÍ ]ÀÁµõÚx Auß PÚ AÍøÁ¨ ÷£õ» 20
©h[S BUêáøÚ EmöPõÒÐ® ußø©²øh¯uõS®. CuøÚ
SÎºÂUS® ÷£õx EÔg]¯ BUêáß öÁÎ÷¯ÖQÓx. CuØS
"]ÀÁº EªÌuÀ" GßÖ ö£¯º. Caö\¯ø» E¸Q¯ ]ÀÁß «x
P£h»zøu HØ£kzxÁuß »® ukUP»õ®.
i) }ºzu ø|mU Aª»zxhß ÂøÚ
]ÀÁº }ºzu ø|mU Aª»zxhß ÂøÚ¦¢x ø|mU BUø\k
Áõ²øÁ öÁÎ÷¯ØÖQÓx.
3Ag + 4HNO3 → 3AgNO3 + NO↑ + 2H2O
ii) Ahº HNO3 ©ØÖ® Ahº H2SO4 ÂøÚ
`hõÚ Ahº HNO3 ©ØÖ® Ahº H2SO4&zxhß ]ÀÁº ÂøÚ¦¢x,
NO2 ©ØÖ® SO2 Áõ²UPøÍ øÓ÷¯ öÁÎÂkQÓx.
Ag + 2 HNO3 →AgNO3 + NO2↑ + H2O
2Ag + 2H2SO4 → Ag2SO4 + SO2↑ + 2H2O
134
iii) S÷ÍõÝhß ÂøÚ
]ÀÁº S÷ÍõÝhß ]ÀÁº S÷Íõøµøhz u¸QÓx.
2Ag + Cl2 → 2AgCl
iv) Põµzxhß ÂøÚ
]ÀÁº Põµzxhß ÂøÚ¦ÁvÀø».
]ÀÁß £¯ßPÒ
i) PsnõiPÎÀ ]ÀÁº »õ® §\ ]ÀÁº E¨¦PÒ £¯ß£kQßÓx.
ii) AgBr ¦øP¨£hz öuõÈ¼À £¯ß£kQÓx.
iii) ]ÀÁº E¨¦PÒ ]ÀÁº »õ® §\ £¯ß£kQÓx.
iv) ]ÀÁº ªßÁõ´PÎÀ £¯ß£kQÓx.
v) ]ÀÁº CøÇPÒ ©¸¢xPÎ¾®, ]ÀÁº µ\UP»øÁ £ØSÈPøÍ
AøhUP¨ £¯ß£kQßÓx.
4.4 ßÓõÁx Cøh{ø» Áø\
4.4.1 ÷uõØÓ® ©ØÖ® ÷PõÀk ¤zöukzu¼ß uzxÁ®
÷PõÀk
Aq {øÓ : 196.97 CønvÓß : 1, 3
Aq Gs : 79 SÔ±k : Au
uÛ© Áø\ AmhÁøn°À Ch® : Áø\ Gs&6, öuõSv Gs&11.
÷uõØÓ®
÷PõÀk ö£¸®£õ¾® uÛ© {ø»°÷»÷¯ Põn¨£kQßÓx. u[P®
C¯ØøP°À SÁõºmì £õøÓPÎøh÷¯ ÷µøPPÍõPU Põn¨£kQßÓÚ.
÷©¾® ©nÀ ©ØÖ® ]Ö PØPÒ (¤÷Í\º ÷PõÀk) AÀ»x BØÖ£køP
©soÀ (A¾Â¯À ÷PõÀk) BQ¯ÁØÔÀ Põn¨£kQßÓÚ.
uõxUPÒ
÷PõÀiß UQ¯ uõx
BØÖ £køP ©so¾ÒÍ ÷PõÀm
E»Pzvß ÷PõÀk EØ£zv°À HÓzuõÇ £õv¯ÍÄ ÷PõÀk öuß

B¨¤UPõ _µ[P[PÎ¼¸¢x QøhUQÓx. E»QÀ ÷PõÀk EØ£zv
ö\´²® |õkPÎÀ C¢v¯õ 8Áx Chzøu¨ ö£ØÖÒÍx. E»P ö©õzu
135
EØ£zv°À 2% C¢v¯õÂ¼¸¢x QøhUQÓx. Pº|õhPõÂÀ EÒÍ
÷Põ»õº _µ[PzvÀ 99.97% ÷PõÀk ö©õzu EØ£zv°À ö£Ó¨£kQÓx.
÷PõÀøh uõxÂ¼¸¢x ¤zöukzuÀ
©õU Bºuº £õµõìk \¯øÚk øÓ
÷PõÀk Auß \Àø£k (AÀ»x) öhÀ¾øµk uõxÂ¼¸¢x
¤zöukzuÀ ¤ßÁ¸® £iPÎÀ {PÌQÓx.
i) yÍõUSuÀ, ö|õÖUSuÀ ©ØÖ® Ahº¤zuÀ
÷PõÀk uõx ö|õÖUP¨£mk, ¤ÓS ~øµ ªu¨¦ øÓ°À
Ahº¤UP¨£kQÓx.
ii) ÁÖzuÀ
Ahº¤UP¨£mh uõxÁõÚx AvP AÍÄ PõØÖ (A) BUêáÛÀ
ÁÖUS®÷£õx, \ÀL£º, Bº\ÛU ©ØÖ® öhÀ¿¯®
BU]á÷ÚØÓ©øh¢x, BÂ¯õPU Ti¯ BUøékPÍõP
öÁÎ÷¯ÖQßÓÚ.
iii) KCN ÷\ºzuÀ
|ßS yÍõUP¨£mk ÁÖUP¨£mh uõx xøÍPÐhß Ti¯ ©µ
Ai¨£õP® öPõsh ]ö©sm AÀ»x Ç®¤ÚõÀ BÚ ö£¯ P»ÛÀ
GkzxU öPõÒÍ¨£kQÓx. ¤ÓS }ºzu (0.5%) KCN ÷\ºUP¨£mk 24
©o ÷|µ® AvP AÍÄ PõØÔÀ øÁUP¨£kQÓx. CuÚõÀ ÷PõÀm
BÚx KCN&À Pøµ¢x Pøµ¯U Ti¯ ö£õmhõ]¯® B÷µõ \¯øÚk
AønøÁz u¸QÓx.
4Au + 8KCN + 2H2O + O2 → 4K[Au(CN)2] + 4KOH
ö£õmhõ]¯® B÷µõ\¯øÚk
iv) ÷PõÀøh ÃÌ£iÁõUPÀ
÷©÷» Qøhzu Pøµ\¼À EÒÍ ö£õmhõ]¯® B÷µõ \¯øÚøh
ÁiPmi Pøµ¯õu ©õ_UPøÍ }UQ, ¤ß¦ â[U yÐhß ÂøÚ¨£kzu¨
£kQÓx. ÷PõÀk BÚx ][UøP Âh SøÓ¢u ÷|ºªß _ø©²øh¯uõÀ
÷PõÀk ÃÌ£iÁõQÓx.
2K[Au(CN2] + Zn → K2[Zn(CN)4] + 2 Au↓
136
ÃÌ£iÁõUP¨£mh ÷PõÀk ÁiPmi ö£Ó¨£kQÓx. Cøu ÷©¾®
ªßÚõØ y´ø©¯õUPÀ »® y´ø©£kzu¨£kQÓx.
iv) ªßÚõØ y´ø©¯õUPÀ
C¢u øÓ°À ªP _zu©õÚ ÷PõÀk ö£Ó¨£kQÓx& ©õ_ÒÍ
÷PõÀk ÷|ºªß øÚ°¾® _zu©õÚ ÷PõÀk Gvºªß øÚ°¾®
GkzxU öPõsk, Aª»[P»¢u (10-12% HCl) BUS÷Íõøµøh
ªß£SÎ¯õPU öPõsk ªß\õµzøu ö\¾zx®÷£õx ÷PõÀk Gvºªß
øÚ°À £iQÓx.
£s¦PÒ
i) ÷PõÀk ©g\Ò ö£õß {ÓÒÍ £Í£Í¨£õÚ E÷»õP®. Cx 1063°C
öÁ¨{ø»°À E¸Q £aø\{Ó }º©©õP 2610°C öPõvUQÓx.
ii) Cx AøÚzx E÷»õP[PøÍU Põmi¾® ªPÄ® uPhõP ©ØÖ®
P®¤¯õP }mhUTi¯ ußø©²øh¯x.
iii) öÁ¨£® ©ØÖ® ªß\õµzøu |ßS Phzx®.
i) E»º¢u (A) DµUPõØÖ (A) BUêáÚõÀ £õvUP¨£hõx.
ii) ÷PõÀk PõµzuõÀ £õvUP¨£kÁvÀø».
iii) µõávµõÁPzxhß (Aqua regia) ÂøÚ
÷PõÀm µõávµõÁPzxhß (3 £Sv Ahº HCl + 1 £Sv Ahº HNO3)
Pøµ¢x BU S÷Íõøµøhz u¸QÓx.
2Au + 9 HCl + 3HNO3 → 2AuCl3 + 6H2O + 3NOCl
iv) S÷ÍõÝhß ÂøÚ
200°C öÁ¨£{ø»°À S÷ÍõÝhß ÷\º¢x BU S÷Íõøµøhz
u¸QÓx.
2Au + 3Cl2 → 2AuCl3
£¯ßPÒ
i) |õn¯[PÒ, |øPPÒ ©ØÖ® B£µn £õzvµ[PÎÀ £¯ß£kQÓx.
137
ii) ÷PõÀk CøÇPÒ A»[Põµ¨ ö£õ¸ÒPÎ¾® GÊzv¾®,
©¸¢xPÎÀ hõÛUPõPÄ® £¯ß£kQÓx.
iii) TÌ© ìhõÛU Aª»zxhß ÷PõÀk ÷\º¢u P»øÁ ÷P]¯ì Fuõ
GÚ¨£kQÓx. Cx ¹¤ ]Á¨¦ Psnõi ©ØÖ® E¯ºuµ
©s£õsh[PÎÀ £¯ß£kQÓx.
÷PõÀiß uµ®
E÷»õPU P»øÁ°À ÷PõÀiß AÍøÁ¨ ö£õ¸zx ÷PõÀiß uµ®
÷PµmiÀ {ºn°UP¨ £kQÓx. _zu©õÚ u[P® 24 ÷Pµm. uØö£õÊx
B£µn[PÎÀ 18 ÷Pµm ÷PõÀk E£÷¯õPzv¾ÒÍx. C¢u E÷»õPU
P»øÁ°ß Gøh°À 18 £Sv ÷PõÀm ©ØÖ® Gg]¯ Gøh°À 6 £Sv
ö£õxÁõP Põ¨£º ÷£õßÓ E÷»õP® EÒÍx.
4.5 ÷\º©[PÒ
4.5.1 ö£õmhõ]¯® øh S÷µõ÷©m (K2Cr2O7)
S÷µõ® A¯ºß uõxÂ¼¸¢x K2Cr2O7 u¯õzuÀ ¤ßÁ¸® £iPÎÀ
ÂÁUP¨£mkÒÍx.
i) S÷µõø©m uõxÂ¼¸¢x ÷\õi¯® S÷µõ÷©m u¯õzuÀ
|ßS yÒ ö\´¯¨£mh S÷µõ® A¯ºß uõxÁõÚx Na2CO3 ©ØÖ®
_mh _snõ®¦hß ÷\ºzx Gvº AÚÀ Eø»°À AvP PõØÔøÚ
ö\¾zv ÁÖUP¨£kQÓx.
4FeO.Cr2O3 + 8Na2CO3 + 7O2 → 8Na2CrO4 + 2Fe2O3 + 8CO2↑
ii) ÷\õi¯® S÷µõ÷©mi¼¸¢x ÷\õi¯® øh S÷µõ÷©m ö£ÖuÀ
÷\õi¯® S÷µõ÷©m Pøµ\ø» ÁiPmi, AuÝhß Ahº H2SO4,
÷\ºzuõÀ ÷\õi¯® øh S÷µõ÷©m EshõQÓx.
2Na2CrO4 + H2SO4 → Na2Cr2O7 + Na2SO4 + H2O
iii) ÷\õi¯® øh S÷µõ÷©mi¼¸¢x ö£õmhõ]¯® øh
S÷µõ÷©m ö£ÖuÀ
÷\õi¯® øh S÷µõ÷©m Pøµ\ø» Ahº¤zx KCl ÷\ºUP
ö£õmhõ]¯® øh S÷µõ÷©m EshõQÓx. ÷\õi¯® S÷Íõøµøh Âh
ö£õmhõ]¯® øh S÷µõ÷©m ªPÄ® SøÓ¢u PøµvÓß
öPõskÒÍuõøP¯õÀ Cx u¼À £iP©õQÓx.
Na2Cr2O7 + 2KCl → K2Cr2O7 + 2NaCl
138
£s¦PÒ
1. ö£õmhõ]¯® øh S÷µõ÷©m Bµg_ {Ó £iP®. Cuß E¸S{ø»
396°C.
2. SÎº¢u }À KµÍ÷Á Pøµ²®, BÚõÀ _k }À |ßS Pøµ²®.
1. öÁ¨£zvß ÂøÍÄ
CuøÚ öÁ¨£¨£kzx® ÷£õx ö£õmhõ]¯® S÷µõ÷©m, S÷µõªU
BUø\k ©ØÖ® BUêáøÚ²® u¸QÓx.
4K2Cr2O7 → 4K2CrO4 + 2Cr2O3 + 3 O2
2. Põµzxhß ÂøÚ
Bµg_{Ó K2Cr2O7, Pøµ\ø» Põµzxhß ÂøÚ¨£kzx® ÷£õx
S÷µõ÷©m E¸ÁõÁuõÀ ©g\Ò {Ó Pøµ\À EshõQÓx.
K2Cr2O7 + 2KOH → 2K2CrO4 + H2O
Bµg_ ]Á¨¦ ©g\Ò
©g\Ò {Ó K2CrO4 Pøµ\¾hß \ÀL¤³U Aª»zøu ÷\ºzuõÀ
Bµg_ ]Á¨¦ {Ó K2Cr2O7 E¸ÁõQÓx.
2K2CrO4 + H2SO4 → K2Cr2O7 + K2SO4 + H2O
Bµg_ ]Á¨¦
Cr2O72- A¯Û CrO42- A¯Û¯õÀ ©õØÓ¨£kÁvØSU Põµn® C¢u
Ç A¯ÛPÐ® \©{ø»°À EÒÍÚ.
Cr2O72- + H2O 2CrO42- + 2H+
Bµg_ ]Á¨¦ ©g\Ò
3. BUêá÷ÚØÖ® £s¦PÒ
K 2Cr2O 7 J¸ Á¼Ä ªUP BUêá÷ÚØÓ Pµo. }ºzu H 2SO 4
ßÛø»°À, J¸ ÷©õÀ ÷\º©® ]øuÁøh¢x ßÖ BUêáß
AqøÁz u¸QÓx.
K2Cr2O7 + 4H2SO4(}ºzu) → K2SO4 + Cr2 (SO4)3 + 4H2O + 3(O)
139
K2Cr2O7 &ß BUêá÷ÚØÓ £s¦US ÷ÁÖ ]» GkzxUPõmkPÒ.
i) KI &¼¸¢x I2-I öÁÎ÷¯ØÖuÀ
K2Cr2O7 + 7H2SO4 + 6KI → 4 K2SO4 + Cr2 (SO4)3 + 3 I2 + 7H2O
ii) Lö£µì E¨ø£ Lö£U BP BUêá÷ÚØÓ©øh¯a ö\úÀ
K2Cr2O7 + 7H2SO4 + 6 FeSO4 →
K2SO4 + Cr2 (SO4)3 + 3 Fe2 (SO4)3+ 2H2O
iii) H2S &I S BP BUêá÷ÚØÓ©øh¯a ö\úÀ
K2Cr2O7 + 4H2SO4 + 3H2S → K2SO4 + Cr2 (SO4)3 + 7H2O + 3S
4. S÷µõø©À S÷Íõøµk ÷\õuøÚ
ö£õmhõ]¯® øh S÷µõ÷©møh HuõÁx J¸ S÷Íõøµk ©ØÖ®
Ahº \ÀL¤³U Aª»zxhß `k ö\úõÀ Bµg_ ]Á¨¦ {Óøh¯
S÷µõø©À S÷Íõøµk BÂ QøhUQßÓÚ.
K2Cr2O7 + 4KCl + 6H2SO4 → 2CrO2Cl2 + 6 KHSO4 + 3H2O
C¢u ÂøÚ £s£Ô £S¨£õ´ÂÀ S÷Íõøµk A¯Ûø¯
PshÔ¯¨ £¯ß£kQÓx.
£¯ßPÒ
i) £¸©ÚÔ £S¨£õ´ÂÀ £¯ß£kQÓx.
ii) ÷uõø»¨ £u¨£kzu¼À £¯ß£kQÓx.
iii) Põ¼÷Põ Aa]ku¼¾®, \õ¯z öuõÈ¼¾® £¯ß£kQÓx.
iv) JÎ¨£hÂ¯¼¾®, öá»õmiß CøÇPøÍ PiÚ¨£kzuÄ®
£¯ß£kQÓx.
4.5.2 Põ¨£º \À÷£m (CuSO4.5H2O) ©°À xzu®
u¯õzuÀ
i) B´ÁPzvÀ SÜ BUø\k AÀ»x SÜ øímµõUø\k AÀ»x
SÜ Põº£÷Úmøh }ºzu H2SO4 &Ehß ÂøÚ¨£kzv Põ¨£º \À÷£m
u¯õUP¨£kQÓx.
CuO + H2SO4 → CuSO4 + H2O
Cu(OH)2 + H2SO4 → CuSO4 + 2H2O
CuCO3 + H2SO4 → CuSO4 + H2O + CO2↑
140
£s¦PÒ
1. }÷µÔ¯ E¨¦ BÌ¢u }»{Óøh¯x. }µØÓ CuSO4 {Ó©ØÓx.
2. }À |ßS Pøµ²®. BÀPíõ¼À Pøµ¯õx.
÷Áv°À £s¦PÒ
1. öÁ¨£zuõÀ ÂøÍÄ
CuSO4.5H2O-øÁ öÁ¨£¨£kzx® ÷£õx uÚx £iP }øµ ØÔ¾®
CÇ¢x, ¤ß 720°C&°À öÁ¨£{ø»US ]øu¢x SÜ BUø\hõPÄ®,
\ÀL£º møµ BUø\hõPÄ® ©õÖQÓx.
C u S O 4 .5 H 2 O C u S O 4 .H 2 O
(B lu e) 1 0 0 °C
-4 H 2 O
-H 2 O 2 3 0 °C
7 2 0 °C
SO 3 + CuO CuSO 4
(W h ite)
2. A®÷©õÛ¯õÄhß ÂøÚ
Põ¨£º \À÷£m Pøµ\¾hß NH4OH&I xÎzxÎ¯õP ÷\ºUS®÷£õx
Ahº }» {Ó AønÄa ÷\º©® EshõQÓx.
CuSO4 + 4NH4OH → [Cu (NH3)4]SO4 + 4H2O
3. ö£õmhõ]¯® A÷¯õøhkhß ÂøÚ
Cx ö£õmhõ]¯® A÷¯õøhkhß ÂøÚ¨£mk öÁsø© {Ó
S¨µì A÷¯õøhk ÃÌ£iøÁz u¸QÓx.
CuSO4 + 2KI → Cu I2 + K2SO4
({ø»¯ØÓx)
2CuI2 → Cu2I2 + I2
(öÁsø© {Ó ÃÌ£iÄ)
4. KCN Ehß ÂøÚ
Põ¨£º \À÷£m ö£õmhõ]¯® \¯øÚkhß ÂøÚ¨£mk ©g\Ò {Ó
SÜ \¯øÚøhz u¸QÓx. Cx GÎvÀ ]øuÁøh¢x
\¯÷ÚõöáøÚz u¸QÓx.
141
CuSO4 + 2KCN → Cu(CN)2 + K2SO4
2Cu(CN)2 → Cu2(CN)2 + (CN)2
\¯÷Úõöáß
5. Põµzxhß ÂøÚ
Põµ[PÐhß ÂøÚ¦¢x öÁÎÔ¯ Fuõ {Ó Põ¨£º
øímµõUø\øhz u¸QÓx.
CuSO4 + 2NaOH → Cu(OH)2 + Na2SO4
öÁÎÔ¯ Fuõ {Óøh¯ ÃÌ£iÄ
6. H2S &Ehß ÂøÚ
Põ¨£º \À÷£m H 2 S &Ehß ÂøÚ¦¢x PÖ¨¦ {Ó Põ¨£º
\Àø£øhz u¸QÓx.
CuSO4 + H2S → CuS + H2SO4
(PÖ¨¦ ÃÌ£iÄ)
£¯ßPÒ
1. ÂÁ\õ¯zvÀ Q¸ª |õ]Û¯õPÄ®, §a]U öPõÀ¼¯õPÄ®
£¯ß£kQÓx.
2. Põ¨£º \À÷£m, PõÀ]¯® øímµõUø\khß (lime) ÷\ºUP¨£mk
÷£õº÷hõU P»øÁ (Bordeaux mixture) GßÓ ö£¯À PõÍõß
öPõÀ¼¯õP¨ £¯ß£kQÓx.
3. ªß »õ® §\Ä®, Põ¼÷Põ Aa]ku¼¾®, ªß ÷£mhPÎ¾®
£¯ß£kQÓx.
4.5.3 ]ÀÁº ø|m÷µm (AÀ»x) ¿Úõº PõìiU (AgNO3)
u¯õzuÀ
E÷»õP ]ÀÁøµ }ºzu ø|mU Aª»zxhß ÷\ºzx ]ÀÁº
ø|m÷µm u¯õUP¨£kQÓx.
3Ag + 4HNO3 → 3AgNO3 + 2H2O + NO↑
142
£s¦PÒ
1. }À Pøµ²®
2. }ºzu Pøµ\À JÎ°ß ßÛø»°À ]øuÁøhQÓx.
1. öÁ¨£zuõÀ ÂøÚ
öÁ¨£zvÚõÀ AgNO3 Cµsk {ø»PÎÀ ]øuÁøhQÓx.
723 K
2A gN O 3 2A gN O 2 + O 2
]ÀÁº ø|møµm
980 K
A gN O 2 Ag + NO2
2. NaCl&Ehß ÂøÚ
Pøµ²® ußø©²ÒÍ A¯ÛU S÷Íõøµkhß AgNO3 ÂøÚ¦¢x
öÁsø©{Ó AgCl ÃÌ£iøÁz u¸QÓx.
AgNO3 + NaCl → AgCl↓ + NaNO3
3. ]ÀÁº ø|m÷µm Põµzußø© ©ØÖ® BUêá÷ÚØÖ®
£s¦øh¯x.
4. KBr, KI&Ehß ÂøÚ
AgNO3 ¦÷µõø©kPÐhß ÂøÚ¦¢x öÁÎÔ¯ ©g\Ò {Ó AgBr
GßÓ ÃÌ£iøÁ²®, A÷¯õøhkPÐhß ÂøÚ¦¢x AgI GßÓ ©g\Ò
{Ó ÃÌ£iøÁ²® u¸QÓx.
AgNO3 + KBr → AgBr↓ + KNO3
öÁÎÔ¯ ©g\Ò {Ó ÃÌ£iÄ
AgNO3 + KI → AgI + KNO3
©g\Ò {Ó ÃÌ£iÄ
5. P©a ÷\º©[PÐhß ÂøÚ
A®÷©õÛ¯õ P»¢u ]ÀÁº ø|m÷µm, £õºªU Aª»®,
£õº©õÀiøík, SÐU÷Põì BQ¯ÁØÖhß ÂøÚ¦¢x ]ÀÁº
Biø¯z ÷uõØÖÂUQÓx.
143
2AgNO3 + 2NH4OH → Ag2O + 2NH4NO3 + H2O
Ag2O + HCOOH → 2Ag↓ + H2O + CO2
£¯ßPÒ
1. ¦øP¨£hz öuõÈ¼À £¯ß£k® ]ÀÁº íõø»kPÒ u¯õUP¨
£¯ß£kQÓx.
2. PsnõiPÐUS¨ §a\õP £¯ß£kQÓx.
3. ø©, ia\õ¯® u¯õUP¨ £¯ß£kQÓx.
4. ]ÀÁº »õ® §\¨ £¯ß£kQÓx.
5. B´ÁPzvÀ ÂøÚ¨£õÚõP¨ £¯ß£kQÓx.
4.5.4 â[U Põº£÷Úm (ZnCO3)
Cx C¯ØøP°À Põ»ø©ß GßÓ ö£õ¸ÍõPU QøhUQÓx.
u¯õzuÀ
â[U \À÷£m Pøµ\¾hß NaHCO 3 Pøµ\ø»a ÷\ºzx
ÂøÚ¨£kzx® ÷£õx ZnCO3 EshõQÓx.
ZnSO4 + 2NaHCO3 → ZnCO3 + Na2SO4 + H2O + CO2↑
£s¦PÒ
Cx öÁsø©¯õÚ yÒ, }À Pøµ¯õx.
÷Áv°À £s¦PÒ
CuøÚ öÁ¨£¨£kzx® ÷£õx 300°C öÁ¨£{ø»°À
]øuÁøh¢x â[U BUø\øh²®, Põº£ß øh BUø\øh²® u¸QÓx.
ZnCO3 ⎯300 °C
⎯⎯ → ZnO + CO 2
£¯ßPÒ
i) ÷uõÀ ÷|õø¯U Sn¨£kzx® PÎ®¦PÎÀ £¯ß£kQÓx.
ii) AÇS¨ ö£õ¸mPÒ u¯õzu¼À £¯ß£kQÓx.
iii) Cµ¨£º öuõÈØ\õø»°À {Óª¯õP¨ £¯ß£kQÓx.
4.5.5 ÷P]¯ì Fuõ
÷P]¯ì Fuõ Gß£x TÌ© ÷PõÀk BS®. Cx P¸ Fuõ AÀ»x
]Á¨¦ {Ó® Eøh¯x. Cx ÷P]¯ì Gß£ÁµõÀ PshÔ¯¨£mhuõÀ
144
÷P]¯ì Fuõ GßÖ AøÇUP¨£kQÓx.
u¯õzuÀ
ªP }ºzu ÷PõÀk S÷Íõøµkhß ì÷hÚì S÷Íõøµøh
ÂøÚ¨£kzvÚõÀ Cx QøhUQÓx.
2AuCl3 + 3 SnCl2 → 2Au↓ + 3SnCl4
CÆÁõÖ Qøhzu ÷PõÀk, ì÷hÛU S÷Íõøµøh }µõØ £Szu»õÀ
EshõS® ì÷hÛU øímµõUø\hõÀ EÔg\¨£mk QøhUQÓx.
SnCl4 + 4H2O → Sn(OH)4 + 4HCl
£¯ßPÒ
¹¤ ]Á¨¦ {Ó Psnõi ©ØÖ® E¯ºuµ ©s£õsh[PÒ
u¯õzu¼À £¯ß£kQÓx.
uß ©v¨¥k
A. \¯õÚ Âøhø¯ ÷uº¢öukzx GÊxP.
1. d-öuõSv uÛ©[PÎß ö£õxÁõÚ GUmµõß Aø©¨¦
a) (n-1)d1-10 ns0-2 b) (n-1) d1-5 ns2
c) (n-1)d0 ns1 d) CÁØÔÀ GxÄªÀø»
2. ÷\º©[PÒ GøuU öPõsi¸US® ö£õÊx {ÓÒÍ A¯ÛPøÍ
E¸ÁõUSQßÓÚ.
a) Cµmøh G»UmµõßPÒ b) uÛzu G»UmµõßPÒ
c) uÛzu ÷áõi G»UmµõßPÒ d) CÁØÔÀ GxÄªÀø»
3. GzöuõSv uÛ©[PÒ £õµõPõ¢uzußø©ø¯U ö£õxÁõP
öPõskÒÍÚ.
a) p-öuõSv uÛ©[PÒ b) d-öuõSv uÛ©[PÒ
c) s-öuõSv uÛ©[PÒ d) f-öuõSv uÛ©[PÒ
4. Ti(H2O)63+ A¯Û°ß {ÓzvØSU Põµn®
a) d-d Ch¨ö£¯ºa]
b) }º»UTÖPøÍ¨ ö£ØÔ¸¨£uõÀ
c) AqUPÐUS Cøh¨£mh G»Umµõß ö£¯ºa]
d) ÷©ØTÔ¯ÁØÔÀ GxÄªÀø»
145
5. S÷µõª¯zvß G»Umµõß Aø©¨¦
a) 3d6 4s0 b) 3d5 4s1
b) 3d4 4s2 d) 3d3 4s2 4p1
6. £õµõ Põ¢uzußø© £s¦ HØ£hU Põµn®
a) ÷áõi G»UmµõßPÒ
b) Êø©¯õP {µ¨£¨£mh G»Umµõß EÒTkPÒ
c) uÛzu G»UmµõßPÒ
d) Êø©¯õP Põ¼¯õP EÒÍ G»Umµõß EÒTkPÒ
7. d-öuõSv uÛ©[PÒ {ÓÒÍ A¯ÛPøÍ E¸ÁõUPU Põµn®
a) d-s Chö£¯ºa]US BØÓø» EÔg_uÀ
b) p-d Ch¨ö£¯ºa]US BØÓø» EÔg_uÀ
c) d-d Ch¨ö£¯ºa]US BØÓø» EÔg_uÀ
d) G¢u BØÓø»²® EÔg_ÁvÀø»
8. Põ¨£º AqÂß \¯õÚ G»Umµõß Aø©¨¦
a) 3d10 4s1 b) 3d10 4s2
c) 3d9 4s2 d) 3d5 4s2 4p4
9. Põ¨£º Gv¼¸¢x ¤zöukUP¨£kQÓx?
a) S¨øµm b) Põ¨£º QÍõßì
c) ©õ»øPm d) Põ¨£º ø£øµmkPÒ
10. G¢u ]ÀÁºE¨¦ ¦øP¨£hz öuõÈ¼À £¯ß£kQÓx?
a) AgCl b) AgNO3 c) AgF d) AgBr
11. ÷\õi¯® u÷¯õ \À£÷m ¦øP¨£hzöuõÈ¼À £¯ß£kzu¨
£kÁuØSU Põµn® AuÝøh¯
a) BUêá÷ÚØÖ® ußø© b) KkUS® ußø©
c) AønÄa ÷\º©® E¸ÁõS® ußø© d) JÎ÷Áv ußø©
12. E£ ÷\õi¯® øímµõUøék â[Shß ÂøÚ¦¢x
RÌUPshÁØÖÒ GuøÚ E¸ÁõUSQÓx?
a) Zn H2 b) Na2 ZnO2 c) ZnO d) Zn(OH)2
146
13. RÌUPsh ÷\º©[PÎÀ Ga÷\º©® S÷µõø©À S÷Íõøµk
÷\õuøÚUSUS Em£hõx?
a) CuCl2 b) HgCl2 c) ZnCl2 d) C6H5Cl
14. RÌUPshÁØÖÒ G¢u A¯Û {Ó©ØÓ }º©UPøµ\ø»z u¸QÓx?
a) Ni2+ b) Fe2+ c) Cu2+ d) Cu+
15. RÌUPshÁØÖÒ Gx {Ó©ØÓ ÷\º©[PÒ?
a) Na2CuCl4 b) Na2CdI4 c) K4 [Fe(CN)6] d) K3[Fe(CN)6]
16. Cu ¤zöukzu¼ß ÷£õx ö£]©º ©õØÔ°À |hUS® ÂøÚ
a) 2CuFeS2 + O 2 → Cu2S + FeS + SO2
b) 2Cu2S + 3O2 → 2Cu2O + 2SO2
c) 2Cu2O + Cu2S → 6Cu + SO2
d) 2FeS + 3O2 → 2FeO + 2SO2
17. uÁÓõÚ TØøÓ ÷uº¢öukzx GÊxP.
a) AøÚzx S¨µì E¨¦PÐ® }»{Ó©õP EÒÍÚ
b) Cøh{ø»z uÛ©[PÒ AvP ÂøÚ¦²® vÓß öPõskÒÍx
c) AøÚzx S¨µì E¨¦PÐ® öÁÒøÍ {Ó©õP EÒÍÚ
d) ö©ºS Kº }º© E÷»õP®
18. K2Cr2O7&I ö£õÖzu©miÀ uÁÓõÚ TØÖøµø¯ ÷uºÄ ö\´x
GÊxP.
a) Cx J¸ ]Ó¢u BUêá÷ÚØÖ® Pµo
b) Cx ÷uõÀ£uÛk® öuõÈØ\õø»°À £¯ß£kzu¨£kQÓx.
c) Cx }À Pøµ¯UTi¯x
d) Cx Lö£U \À÷£møh Lö£µì \À÷£mhõP SøÓUQÓx
19. Cøh{ø» E÷»õP A¯Û°ß Á¼ø©ªUP Põ¢uz v¸¨¦zvÓß
Áõ´¨£õmøh BM &À TÖP.
a) n(n − 1) b) n(n + 1) c) n(n + 2) d) n(n + 1)(n + 2)
20. d-öuõSv uÛ©[PøÍ¨ ö£õÖzu \¯õÚ TØÖøµ
a) AøÁ AøÚzx® E÷»õP[PÒ
b) AøÁ ÷ÁÖ£mh CønvÓßPøÍU öPõskÒÍÚ.
c) AøÁ {ÓÒÍ A¯ÛPøÍ²®, AønÄa ÷\º©[PøÍ²®
E¸ÁõUSQßÓÚ.
d) ÷©ØTÔ¯ AøÚzx® \¯õÚøÁ.
147
21. Põ¨£º \À÷£miß }º©U Pøµ\¾hß AvP E£ AÍÄ KCN I
÷\ºUS® ö£õÊx E¸ÁõS® ÷\º©®
a) Cu(CN)2 b) K2[Cu(CN)6]
c) K[Cu(CN)2] d) Cu2(CN2) + (CN)2
22. RÌUPshÁØÖÒ Gx AvP GsoUøP°»õÚ uÛzu
G»UmµõßPøÍU öPõskÒÍx.
a) Mn2+ b) Ti3+ c) V3+ d) Fe2+
23. R÷Ç SÔ¨¤mh TØÖPÎÀ uÁÓõÚ JßÖ Gx?
a) Põ»ø©Ý®, ]høµmk© Põº£÷ÚmkPÒ
b) Aºáßøhmk®, S¨øµmk® BUøékPÒ
c) â[U ¤öÍsk®, ø£øµmkPÐ® \Àø£kPÒ
d) ©õ»øPmk®, A_øµmk® Põ¨£ß uõxUPÒ
24. Põ¨£øµ E¸UQ¨ ¤zöukzu¼ß ÷£õx E¸ÁõS® P\iß
Áõ´¨£õk
a) Cu2O + FeS b) FeSiO3 c) CuFeS2 d) Cu2S + FeO
25. ªPUSøÓ¢u Aq GsønU öPõsh Cøh{ø»z uÛ©®
a) ì÷Pßi¯® b) øhm÷hÛ¯® c) â[U d) »õ¢uÚ®
26. G¢u C--øh{ø»z uÛ©® AvP£m\ BUêá÷ÚØÓ {ø»ø¯U
PõmkQÓx?
a) Sc b) Ti c) Os d) Zn

27. d-öuõSv uÛ©[PÒ GßÓõÀ GßÚ?
28. d-öuõSv uÛ©[PÒ GÆÁõÖ ÁøP¨£kzu¨£kQßÓÚ?
29. d-öuõSv uÛ©[PÒ ©õÖ£k® BUêá÷ÚØÓ {ø»ø¯
ö£ØÔ¸¨£÷uß?
30. Cøh{ø»z uÛ©[PÒ AønÄa ÷\º©[PøÍ E¸ÁõUSÁx
Hß?
31. Ç CønvÓß öPõsh uÀ Cøh{ø» Áø\°À Mn(II)
AvP£m\ £õµõPõ¢uzußø©ø¯U PõmkQÓx Hß?
148
32. Ni2+ E¨¦PÒ {ÓÒÍøÁ¯õP EÒÍÚ. BÚõÀ Zn2+ E¨¦PÒ
©mk® öÁsø©¯õP EÒÍÚ. Hß?
33. [Ti (H 2O) 6]3+ {Ó©ØÓøÁ. [Sc (H 2O) 6]3+ {ÓÒÍuõP EÒÍx.
ÂÍUSP.
34. J¸ ö£õ¸Îß Põ¢uz v¸¨¦zvÓß 3.9 BM GßÓõÀ Ax GzuøÚ
uÛzu G»UmµõßPøÍU öPõsi¸US®?
35. Zn,Cd,Hg CÁØÔß E¸S{ø», öPõv{ø» SøÓÄ Hß? ÂÍUSP.
36. Mn3+ A¯ÛPøÍ Âh Mn2+ A¯ÛPÒ AvP {ø»¨¦z ußø©ø¯U
öPõskÒÍÚ. Hß? ÂÍUSP.
37. Põ¨£ß Cµsk E÷»õPUP»øÁø¯ GÊv Auß £¯ßPøÍU
TÖP.
38. A¾ª÷Úõ öÁ¨£&JkUP øÓø¯¨ £ØÔ ]Ö SÔ¨¦ ÁøµP.
39. CµshõÁx Cøh{ø» Áø\°À EÒÍ uÀ ©ØÖ®
CµshõÁx uÛ©[PÎß ö£¯ºPøÍU TÖP.
40. Cøh{ø»z uÛ©[PÎß Ahºzvø¯U öPõsk ªPÄ® ÷»\õÚ
©ØÖ® ªPÄ® PÚ©õÚ uÛ©[PÎß ö£¯ºøPÍ GÊxP.
41. RÌUPshÁØÖÒ G¢öu¢u A¯ÛPÒ {ÓªÀ»õu AønÄa
÷\º©[PøÍ E¸ÁõUSQÓx.
Cu2+, Zn2+, Ti3+, Ti4+, Cd2+
42. Põ¨£º \À÷£miß }º©UPøµ\¾hß KI Pøµ\ø»a ÷\ºUS® ö£õÊx
GßÚ {PÌÄ HØ£k®?
43. Põ¨£º \À÷£m £iP[PøÍ öÁ¨£¨£kzx® ö£õÊx GßÚ ÂøÍÄ
HØ£k®?
C. 60 ÁõºzøuPÐUS ªPõ©À Âøh¯Î
44. Põ¨£º Auß UQ¯ uõxÂ¼¸¢x GÆÁõÖ ¤zx GkUP¨£kQÓx
Gß£øu ÂÁõP ÂÍUSP.
45. u[Pzvß uõxUPøÍ GÊxP. BØÖ¨£køP ©so¼¾ÒÍ
÷PõÀi¼¸¢x ÷PõÀk GÆÁõÖ ¤zöukUP¨£kQÓx Gß£øu
ÂÍUSP.
46. ]ÀÁß uõxUPøÍ £mi¯¼kP. ]ÀÁº GÆÁõÖ
Aºáßøhmi¼¸¢x ¤zöukUP¨£kQÓx Gß£øu ÂÁ.
47. â[U ¤öÍßi¼¸¢x â[U GÆÁõÖ ¤zöukUP¨£kQÓx
Gß£øu ÂÁõP ÂÍUSP.
149
48. S÷µõø©m uõxÂ¼¸¢x øh S÷µõø©m GÆÁõÖ
¤zöukUP¨£kQÓx Gß£øu ÂÍUSP. Aª»[P»¢u K2Cr2O7
©ØÖ® KI Cøh°»õÚ ÂøÚ°ß \©ßö\´¯¨£mh \©ß£õmøh
GÊxP.
D. £°Ø] PnUSPÒ
49. â[Qß UQ¯ uõxøÁ ÁÖzöukUS® ö£õÊx A ÷\º©zøu
u¸QÓx. A&ø¯ Põº£øÚ øÁzx JkUS® ö£õÊx B ÷\º©zøu²®
öPõkUQÓx. A, B ÷\º©[PøÍU Psk¤izx, Auß
÷ÁvÂøÚPøÍz u¸P.
50. 11&Áx öuõSvø¯a ÷\º¢u Kº \À÷£m ÷\º©® (A) C¢ua ÷\º©®
©°À xzu® (Blue vitriol) GßÖ® AøÇUP¨£kQÓx. Ca÷\º©®
öÁÆ÷ÁÓõÚ öÁ¨£{ø»PÎÀ ]øuÁøh¢x B,C,D GßÓ
÷\º©[PøÍU öPõkUQÓx.
A ⎯305K
⎯
⎯→ B ⎯373K
⎯ ⎯→ C ⎯423K
⎯⎯→ D
A,B,C,D BQ¯ ÷\º©[PøÍU PshÔ.
51. S÷µõª¯zvß uõxÂ¼¸¢x (A) ö£Ó¨£mh S÷µõª¯zvß
÷\º©zvÀ EÒÍ S÷µõª¯zvß BUêá÷ÚØÓ Gs +6 BS®.
Ca÷\º©® AÀ Ç¢x ö£Ó¨£kQÓx. (A) ÁÖUP¨£mk, E¸Q¯
Põµzxhß ÂøÚ¨£kzu (B) GßÓ ÷\º©zøuz u¸QÓx. B,
Aª»zuõÀ ÂøÚ²ØÖ (C) Iz u¸QÓx. C, KCl Ehß ÂøÚ²ØÖ
(D) Iz u¸QÓx. A,B,C,D,E BQ¯øÁPøÍ PshÔ.
öuõS¨¦øµ
d- öuõSv uÛ©[PÎß ö£õxÁõÚ £s¦PÒ ÂÁõP
ÂÍUP¨£mkÒÍÚ. E÷»õP[PÎß ¤zöukUS® øÓ,
y´ø©¨£kzx® øÓ ©ØÖ® Auß £s¦PÒ ÂÍUP¨£mkÒÍÚ.
÷\º©[PøÍz u¯õUS® øÓ, £s¦PÒ ©ØÖ® Auß £¯ßPÒ ÂÁõP
ÂÍUP¨£mkÒÍÚ.
1. New concise Inorganic Chemistry by J.D.Lee, 3rd Edition, ELBS.
2. Advanced Inorganic Chemistry, P.L.Soni.
150
5. f - öuõSv uÛ©[PÒ
( f-öuõSv uÛ©[PÎß ö£õx¨£s¦PøÍ²®, ¤zöukzuø»²®

PØÓÀ.
( »õ¢uøÚk ©ØÖ® BUiøÚkPÎß £s¦PøÍ J¨¤mk
AÔuÀ.
( »õ¢uøÚkPøÍ ¤zöukUS® ö£õx øÓPøÍ AÔuÀ.
( »õ¢uøÚk ©ØÖ® BUiøÚkPÎß £¯ßPøÍ AÔ¢x
öPõÒÐuÀ.
E÷»õPz ußø©²ÒÍ uÛ©® »õ¢uÚ® 1939 B® Bsk PõºÀ

÷©õ\ßhº (Carl Mosander) GßÓ ìÃhß |õmøha ÷\º¢u
÷Áv°¯»õµõÀ Psk¤iUP¨£mhx.
Cøh{ø» ²÷µÛ¯® GßÓ uÛ©[PøÍU Psk¤izuuØPõPPÄ®,
÷Áv°¯¼À AÁØÔß £[QØPõPÄ® 1951 B® Bsk GmÂß
©õUªÀ»ß (USA) ©ØÖ® QöÍß ^ö£ºU (USA) GßÓ ÇÁ¸®
÷|õ£À £ø\ £Qº¢x öPõshÚº. QöÍß ^ö£ºU (P¼÷£õºÛ¯õ
£ÀPø»U PÇP®) P¼÷£õºÛ¯® GßÓ uÛ©zøu Psk¤izuõº.
151
3 -1 2
1 8 ©¢u Áõ²UPÒ
1 -2 s-öuõSv
1 3 -1 7
d -öuõSv
Cøh{ø» uÛ©[PÒ p -öuõSv
f- öuõSv
EÒ Cøh{ø»z uÛ©[PÒ
Dy
uÛ© Áø\ AmhÁøn°À f &öuõSv uÛ©[PÎß Ch® ÷©÷»

ÂÁUP¨£mkÒÍx.
( n- 2 )f Bº¨¤mhõÀPÎÀ TkuÀ G»Umµõß ~øÇ²® uÛ©[PøÍ
f- öuõSv uÛ©[PÒ GßQ÷Óõ®. CøÁ ÷©¾® EÒ Cøh{ø»z
uÛ©[PÒ GÚÄ® AøÇUP¨£kQßÓÚ. HöÚÛÀ CøÁ Cøh{ø»z
uÛ©[PÐUS EÒ÷Í÷¯ Cøh{ø» Áø\ø¯ EshõUSQßÓÚ. f-
öuõSv uÛ©[PÒ A¸©s uÛ©[PÒ GßÖ® AøÇUP¨£kQßÓÚ.
CøÁ Cµsk Áø\PÍõP ¤UP¨£kQßÓÚ.
i) »õ¢uøÚk Áø\ (4f-öuõSv uÛ©[PÒ)
ii) BUiøÚk Áø\ (5f-öuõSv uÛ©[PÒ)
5.1 f-öuõSv uÛ©[PÎß ö£õx¨ £s¦PÒ ©ØÖ®
¤zöukzuÀ
5.1.1 »õ¢uøÚk Áø\
»õ¢uÚzv¼¸¢x (57La) ¾mj]¯® (71Lu) Áøµ EÒÍ 15 uÛ©[PÒ
»õ¢uøÚk Áø\ uÛ©[PÒ GÚ¨£kQßÓÚ. »õ¢uÚ® ©ØÖ®
152
¾mj]¯zvÀ £Sv¯Í÷Á {µ¨£¨£mh 4f xønUTkPÒ CÀø».
BÚõÀ 5d-xønUTmiÀ G»UmµõßPÒ EÒÍÚ. CuÚõÀ C¢u Ç
uÛ©[PÐ® »õ¢uøÚk Áø\°À ÷\ºUP¨£hU Thõx. Ç¨¤Ý®
C¢u uÛ©[PÒ »õ¢uÚzøu AvP AÍÂÀ JzxÒÍÚ. GÚ÷Á CøÁ
»õ¢uøÚk Áø\°À øÁUP¨£mkÒÍÚ.
»õ¢uøÚkPÎß ö£õx¨£s¦PÒ
1 . G»Umµõß Aø©¨¦
»õ¢uøÚkPÎß G»Umµõß Aø©¨¦ AmhÁøn 5.1&CÀ
öPõkUP¨£mkÒÍx. Ce ¼¸¢x Lu Áøµ 14 G»UmµõßPÒ {µ¨£¨£k®
G»Umµõß Aø©¨¦ [54 Xe ]4f1-14 5d1 6s2.
2 . BU]á÷ÚØÓ {ø»PÒ
}º Pøµ\ÀPÎ¾®, vh {ø»°¾® »õ¢uøÚkPÎß
ußø©¯õÚ BUêá÷ÚØÓ {ø» +3 (Ln3+) BS®. ]» uÛ©[PÒ +2,
+4 BUêá÷ÚØÓ {ø»°¾® EÒÍÚ.
3 . +3 »õ¢uøÚk A¯ÛPÎß Bµ®
»õ¢uøÚk Áø\°À »õ¢uÚzv¼¸¢x ¾mj]¯® Áøµ M3+
A¯ÛPÎß £¸©ß SøÓ¢x öPõs÷h Á¸QÓx. M3+ ÷|º A¯ÛPÎß
Bµ® £i¨£i¯õP SøÓ¢x Á¸Á÷u »õ¢uøÚk SÖUP® GÚ¨£k®.
»õ¢uøÚk SÖUPzvß Põµn[PÒ
EÒ Tmi¾ÒÍ 4f G»UmµõßPÎß ^ºø©¯ØÓ vøµ ©øÓ¨¤ÚõÀ
»õ¢uøÚk SÖUP® EshõQÓx. »õ¢uøÚk Áø\°À, EmP¸Âß
_ø©²®, 4f G»UmµõßPÎß GsoUøP²® JÆöÁõ¸ £i°¾® JßÖ
JßÓõP TkQÓx. Ç¨¤Ý® ^ºø©°À»õ vøµ ©øÓ¨¤ÚõÀ
EmP¸Âß _ø© AvP©õQ, 4f-EÒ TmiÀ SÖUP® HØ£kQÓx.
»õ¢uøÚk SÖUPzvß ÂøÍÄPÒ
»õ¢uøÚk SÖUPzvß UQ¯©õÚ ÂøÍÄPÒ R÷Ç
öPõkUP¨£mkÒÍÚ.
i) A¯ÛPÎß Põµz ußø©
»õ¢uøÚk SÖUPzuõÀ, Ln3+ A¯ÛPÎß £¸©ß, Aq Gs
AvPUP, AvPUP £i¨£i¯õP SøÓQÓx. £õáõßì Âv°ß£i,
Ln3+ A¯ÛPÎß £¸©ß SøÓÁuõÀ, Ln(OH)3&CÀ EÒÍ Ln3+
©ØÖ® OH-&A¯ÛUS® Cøh÷¯ EÒÍ \P¨¤øn¨¦¨ £s¦
AvP©õQÓx. Ln3+ A¯ÛPÎß £¸©Ûß Áø\
La3+ > Ce3+ ............... >Lu3+
153
ii) A¯Û Bµ® £i¨£i¯õP SøÓ¢x öPõs÷h Á¸QÓx.
iii) Aq Gs AvPUP, AvPUP JkUS® Põµo¯õP ö\¯À£k®
vÓÝ® SøÓQÓx.
iv) Cµshõ® ©ØÖ® ßÓõ® Áø\°À EÒÍ d-öuõSv Cøh{ø»
uÛ©[PÎß £s¦PÒ »õ¢uøÚk SÖUPzuõÀ AvP AÍÂÀ
JzxÒÍÚ.
v) »õ¢uøÚk SÖUPzuõÀ C¢uz uÛ©[PÒ GÎvÀ ¤UP i¯õu
ÁøP°À C¯ØøP PÛ©[PÎÀ QøhUQßÓÚ.
5.1.2 BUiøÚk Áø\PÒ (5f öuõSv uÛ©[PÒ)
1923 B® Bsk }Àì ÷£õº Gß£Áº »õ¢uøÚk Áø\PÐ®,
BUiøÚk Áø\PÐ® Jzx Ç¨£øu Gkzxøµzuõº.
uÛ© Áø\ AmhÁøn°À BUjÛ¯zv¼¸¢x »õµß]¯®
Áøµ EÒÍ 15 uÛ©[PÒ BUiøÚk Áø\PÒ GÚ¨£kQßÓÚ.
BUiøÚk Áø\PÎß ö£õx¨£s¦PÒ
BUiøÚk Áø\PÎß ö£õxÁõÚ G»Umµõß Aø©¨¦
[Rn] 5f0,1-14 6d0,1-2 7s2. Rn Gß£x ÷µhõÛß G»Umµõß Aø©¨ø£U
SÔUS®.
2 . BU]á÷ÚØÓ {ø»
BUiøÚk uÛ©[PÒ +2, +3, +4, +5 ©ØÖ® +6 BU]á÷ÚØÓ
{ø»PÎÀ EÒÍÚ. CÁØÖÒ ªPÄ® ö£õxÁõÚ BU]á÷ÚØÓ {ø»
+4.
3 . M3+ ©ØÖ® M4+ A¯ÛPÎß Bµ®
BUiøÚk Áø\PÎÀ BUiøÚk uÛ©[PÎß A¯Û Bµ®
£i¨£i¯õP SøÓ¢x öPõs÷h Á¸QÓx. EmP¸Âß _ø© AvPUP
AvPUP A¯Û Bµ® £i¨£i¯õP SøÓ¢xöPõs÷h Á¸Áx
BUiøÚk SÖUP® GÚ¨£k®. Cx »õ¢uøÚk SÖUPzøu
JzxÒÍx.
BUiøÚk SÖUPzvß Põµn[PÒ
5f G»UmµõßPÎß ^ºø©¯ØÓ vøµ©øÓ¨÷£ BUiøÚk
SÖUPzvØPõÚ Põµn©õS®. BUiøÚk Áø\°À J¸
uÛ©zv¼¸¢x ©ØöÓõßÔØS ö\À¾®÷£õx EmP¸Âß _ø© +1 BP
AvPzu ÷£õv¾®, 5f G»UmµõßPÎß ªPªPU SøÓÁõÚ
vøµ©øÓ¨¤Úõ¾®, CÁØÔß ÁiÁzvÚõ¾® Tku»õÚ EmP¸Âß
_ø© \©¨£kzu¨£hÂÀø». Aq Gs AvP¨¤ØS HØÓÁõÖ 5f
154
G»UmµõßPÎß EÒ CÊ¨¦ (inward pull) AvP©õQÓx. Cuß ÂøÍÁõP
BUiøÚk Áø\PÎß Aq £¸©ß £i¨£i¯õP SøÓQÓx.
5.1.3 ÷©õÚø\m ©so¼¸¢x »õ¢uøÚkPøÍ¨ ¤zuÀ
÷©õÚø\m ©so¼¸¢x »õ¢uøÚøh ¤zöukzu¼À EÒÍ
£À÷ÁÖ {ø»PÒ RÌUPõq® JÊUP Áøµ£hzvÀ
ÂÁUP¨£mkÒÍx.
÷©õÚø\m ©nÀ
£» ©o ÷|µzvØS H 2 S O 4 Ehß `k£kzxuÀ
2 1 0 °C
P\À ©s
SÎº¢u }º
ÂøÚ¦¯õu ÷©õÚø\m ©nÀ Ái}À

S iO 2 , TiO 2 , Z rS iO 4 ÷£õßÓøÁ (L n 3 + ,T h 4+ , H 3 O + ,
(©Ö _ÇØ]UPõÚ ©nÀ) H S O 4 - , S O 4 2- , H 2 P O 4 - ) EÒÍÚ
\¯õÚ Aª» |k{ø»¯õUPÀ
{ø»US AÀ»x H F ÷\ºzuÀ
T hP O 4 ÃÌ£iÄ Ái}À »õ¢uøÚk

AÀ»x ©ØÖ®
T h &ß ÃÌ£iÄ £õì÷£m A¯ÛPÒ
N aO H AÀ»x
BUéõ¼U Aª»®
»õ¢uøÚk øímµõUøékPÒ
AÀ»x
BUé÷»mkPÒ
ö£õ¸zu©õÚ C¯Ø¤¯À øÓ°À »õ¢uøÚkPøÍ uÛzuÛ¯õP

¤UP»õ®. }µØÓ ¦Ðøµk ©ØÖ® S÷ÍõøµkPÒ BºPõß ©sh»zvÀ
PõÀ]¯zvß ßÛø»°À 1270 K öÁ¨£{ø»US `k£kzu¨£mk
»õ¢uøÚkPÒ uÛzuÛ¯õP ö£Ó¨£kQßÓÚ. PõÀ]¯® ©ØÖ®
¼zv¯zvß ßÛø»°À »õ¢uøÚkPÎß møµ ¦ÐøµkPøÍ
öÁ¨£¨£kzv y´ø©¯õÚ E÷»õP® ö£Ó¨£kQÓx.
5 . 2 »õ¢uøÚk ©ØÖ® BUiøÚkPøÍ J¨¤hÀ JØÖø©
©ØÖ® ÷ÁØÖø©PÒ
Cµsi¾® f-EÒTk {µ¨£¨£kÁuõÀ ö£¸©ÍÂÀ JØÖø©PÒ
155
EÒÍÚ. ÇÁøP uÛ©[PÐ® {ÓÒÍ A¯Û, SøÓÁõÚ G»Umµõß
PÁº ußø©, AvP ÂøÚ¦²® vÓß, Põ¢u¨ £s¦ ÷£õßÓøÁPøÍ¨
ö£ØÖÒÍÚ. Ç¨¤Ý® CÁØÔß ÷ÁÖ£õkPÒ AmhÁøn¨
£kzu¨£mkÒÍÚ.
»õ¢uøÚkPÒ BUiøÚkPÒ
i) 4f G»UmµõßPÎß i) 5f G»UmµõßPÎß ¤øn¨¦
¤øn¨¦ BØÓÀ AvP® BØÓÀ SøÓÄ
ii) »õ¢uøÚkPÎß ii) SøÓÁõÚ ¤øn¨¦ BØÓÀ
AvP£m\ BUêá÷ÚØÓ EÒÍuõÀ CøÁ +4, +5 ©ØÖ®
{ø» +4 G.Põ. Ce4+ +6 BUêá÷ÚØÓ {ø»PÎÀ
EÒÍÚ. UF6, UO2Cl2&À ²÷µÛ
¯zvß BUêá÷ÚØÓ {ø» +6
iii) 4f G»UmµõßPÎß vøµ iii) 5f G»UmµõßPÎß vøµ
©øÓ¨¦ ÂøÍÄ AvP® ©øÓ¨¦ ÂøÍÄ SøÓÄ
iv) ö£¸®£õßø©¯õÚ iv) ö£¸®£õßø©¯õÚ A¯ÛPÒ
A¯ÛPÒ {Ó©ØÓøÁ {ÓÒÍøÁ. U3+ (]Á¨¦), U4+
(£aø\) ©ØÖ® UO22+ (©g\Ò)
v) CøÁ £õµõ Põ¢uz ußø© v) CøÁ²® £õµõ Põ¢uz ußø©
Eøh¯øÁ. BÚõÀ Eøh¯øÁ. BÚõÀ CÁØÔß
CÁØÔß Põ¢uz ußø©ø¯ Põ¢uz ußø©ø¯ ÂÍUSÁx
GÎvÀ ÂÍUP i²® PiÚ®
vi) CøÁ AønÄa vi) CøÁ AønÄa ÷\º©[PøÍ
÷\º©[PøÍ GÎvÀ E¸ÁõUS® ußø©ø¯ AvP
E¸ÁõUSÁvÀø» AÍÄ öPõshøÁ
vii) ¦÷µõªv¯® uÂµ vii) GÀ»õ uÛ©[PÐUS®
©ØÓøÁPÐUS Pv¯UP Pv¯UP ußø© Esk
ußø© CÀø»
viii) CÁØÔß ÷\º©[PÒ viii) CÁØÔß ÷\º©[PÐUS AvP
SøÓÁõÚ Põµzußø© Põµzußø© Esk
Eøh¯øÁ
ix) BU÷\õ ÷|º A¯Û ix) UO2+, UO+, NpO2+,
EshõÁvÀø» PuO22+÷£õßÓ BU÷\õ ÷|º
A ¯ÛPÒ E ¸ÁõQ ßÓ Ú
156
5 . 3 »õ¢uøÚk ©ØÖ® BUiøÚkPÎß £¯ßPÒ
»õ¢uøÚkPÎß £¯ßPÒ
1. ^¯®, »õ¢uÚ® ©ØÖ® {÷¯õiª¯®, Ç®¦, A¾ªÛ¯®,
PõÀ]¯®, Põº£ß ©ØÖ® ]¼Põß BQ¯øÁ öPõsh ø£÷µõ÷£õU
E÷»õPU P»øÁ ]Pöµm £ØÓ øÁ¨£õß, ö£õ®ø©PÒ, w¨ö£õÔ
EªÊ® öuõmiPÒ ©ØÖ® ÁÈ¯Ô SskPÒ BQ¯øÁPÎÀ
2. ^¯õ (CeO2) ©ØÖ® ÷uõ¯õ (ThO2) BQ¯øÁ Áõ² ÂÍUSPÎÀ
£¯ß£kQßÓÚ.
3. ^¯® E¨¦PÒ £¸zvø¯ \õ¯ªhÄ®, ªß ÷\ª¨¦ ö»m ªß
P»ßPÎ¾®, ÂøÚ³UQPÍõPÄ® £¯ß£kQßÓÚ.
4. »õ¢uøÚkPÎß AÍÄUPvP©õÚ, JkUS® ußø©°ÚõÀ E÷»õP
öÁ¨£ JkUP ÂøÚPÎÀ £¯ß£kQßÓÚ. »õ¢uÛ÷hõ & öÁ¨£
JkUP øÓPÎß »® y´ø©¯õÚ Nd, Zr, Fe, Co, Ni, Mn, Y, W,
U, B ©ØÖ® Si BQ¯øÁ ö£Ó»õ®.
5. »õ¢uøÚk E÷»õPU P»øÁ ªè E÷»õP® (mish - metal) GßÖ
AøÇUP¨£kQÓx. ªè&E÷»õPzvß ö£¸®£Sv¨ ö£õ¸Ò
Ce(45-50%), La(25%), Nd(5%). ÷©¾® ©ØÓ »õ¢uøÚk
E÷»õP[PÐ®, Ç®¦ ©ØÖ® PõÀ]¯® BQ¯Ú ©õ_PÍõP
÷\º¢xÒÍÚ. öÁ¨£® uõ[S® vÓÝøh¯ uµ©õÚ GLQøÚ
u¯õUP ªè&E÷»õP® £¯ß£kzu¨£kQÓx. 30% ªè & E÷»õP®
©ØÖ® 1% Zr P»¢u ö©UÜ]¯ P»øÁ öám C¯¢vµzvß
£õP[PøÍz u¯õUP¨ £¯ß£kQÓx.
BUiøÚkPÎß £¯ßPÒ
1. U-235 ¤ÍÄ£hUTi¯x. GÚ÷Á Aq ªß Eø»PÎÀ
Gö£õ¸ÍõPÄ®, Aq B²uzvß J¸ £Sv¯õPÄ® £¯ß£kQÓx.
2. ¦Ðm÷hõÛ¯® & 238 öuõø»yµ ÂsöÁÎ B´ÄU P»zvÀ
G\Uv¯õP £¯ß£kQÓx.
157
uß ©v¨¥k
A. \¯õÚ Âøhø¯ ÷uº¢öukzx GÊxP.
1. »õ¢uøÚkPÎß G»Umµõß Aø©¨¦
a) [Xe]4f0 5d0 6s0 b) [Xe] 4f1-7 5d1 6s1
c) [Xe]4f1-14 5d1 6s2 c) [Xe]4f1-14 5d1-10 6s2
2. BUiøÚkPÎß G»Umµõß Aø©¨¦
a) [Rn]5f0-14 6d0 7s0 b) [Rn]5f0-14 6d0-2 7s0
c) [Rn]5f0-14 6d0-2 7s1 d) [Rn]5f0-14 6d0-2 7s2
3. »õ¢uøÚk SÖUP® RÌUPshÁØÔØS ö£õÖ¨£õQÓx
a) Zn ©ØÖ® Y HÓzuõÇ J÷µ BµzøuU öPõskÒÍx
b) Zr ©ØÖ® Nb J÷µ BUêá÷ÚØÓ {ø»ø¯U öPõskÒÍx
c) Zr ©ØÖ® Hf HÓzuõÇ J÷µ BµzøuU öPõskÒÍx.
d) Zr ©ØÖ® Zn J÷µ BUêá÷ÚØÓ {ø»ø¯U öPõskÒÍx
4. »õ¢uøÚkPÎß ö£õxÁõÚ BUêá÷ÚØÓ {ø»
a) +2 b) +1 c) +3 d) +4
5. »õ¢uøÚkPÒ ________¼¸¢x ¤zöukUP¨£kQßÓÚ.
a) ¼÷©õøÚm b) ÷©õÚø\m c) ©õUÚøhm d) Põêmhøµm
6. (n-2)f Bº¤mhõÀPÎÀ TkuÀ G»UmµõßPÒ ~øÇ²®
uÛ©[PÒ ________GÚ AøÇUP¨£kQÓx.
a) s öuõSv uÛ©[PÒ b) p öuõSv uÛ©[PÒ
c) d öuõSv uÛ©[PÒ d) f öuõSv uÛ©[PÒ
7. »õ¢uøÚk SÖUP® E¸ÁõÁx_______
a) 4f G»UmµõÛß ^µõÚ ©øÓ¨¤ÚõÀ
b) 4f G»UmµõÛß ^µØÓ ©øÓ¨¤ÚõÀ
c) 3d G»UmµõÛß ^µõÚ ©øÓ¨¤ÚõÀ
d) 3d G»UmµõÛß ^µØÓ ©øÓ¨¤ÚõÀ
8. ^¯õ RÌUPshÁØÖÒ GvÀ £¯ß£kQÓx<?
a) ö£õ®ø©PÒ b) ÁÈ¯Ô SskPÒ
c) Áõ² ÂÍUS¨ ö£õ¸mPÒ d) CÁØÔÀ GxÄªÀø»
158
9. Áõ² ÂÍUS¨ ö£õ¸mPÎÀ £¯ß£kÁx_______
a) MnO2 b) CeO 2 c) N 2O 5 d) Fe2O3
10. »õ¢uøÚkPÎß E÷»õPU P»øÁ _____ GÚ AøÇUP¨£kQÓx.
a) ªè&E÷»õP® b) E÷»õP¨ ÷£õ¼
c) umk E÷»õP® d) BUiøÚkPÒ
11. »õ¢uøÚkPøÍU öPõsk ö\´¯¨£k® E÷»õP öÁ¨£
JkUSøÓUS _______GßÖ ö£¯º
a) A¾ª÷Úõ öÁ¨£ JkUSøÓ
b) »õ¢uÛ÷hõ öÁ¨£ JkUS øÓ
c) JkUP øÓ
d) BUêá÷ÚØÓ øÓ
12. _______BU÷\õ ÷|º A¯ÛPøÍ E¸ÁõUSQÓx.
a) »õ¢uøÚkPÒ b) BUiøÚkPÒ
c) E¯¯ Áõ²UPÒ d) Põµ E÷»õP[PÒ
13. »õ¢uøÚkPÎß ªP AvP©õÚ BUêá÷ÚØÓ {ø»
a) +1 b) +2 c) +3 d) +4
14. »õ¢uøÚkPÒ ¤zöukUP¨£k® øÓ
a) ¤ßÚ Áõø» ÁizuÀ b) }µõÂ Áõø»ÁizuÀ
c) ¤ßÚ £iP©õUPÀ d) £u[P©õuÀ
B. K¸ ÁõUQ¯[PÎÀ Âøh¯ÎUPÄ®.
15. EÒ Cøh{ø»z uÛ©[PÒ (f-öuõSv) GßÓõÀ GßÚ? Ç
\õßÖPÒ u¸P.
16. Cøh{ø»zuÛ©[PÒ ©ØÖ® EÒ Cøh{ø»z uÛ©[PÎß
G»Umµõß Aø©¨¦PÎÀ EÒÍ ÷ÁÖ£õk GßÚ?
17. »õ¢uøÚkPÒ GßÓõÀ GßÚ? »õ¢uøÚkPÎß £À÷ÁÖ
BUêá÷ÚØÓ {ø»PÒ ¯õøÁ?
18. ªè E÷»õP® GßÓõÀ GßÚ? AÁØÔß £¯ßPøÍ GÊxP.
19. »õ¢uøÚkPÒ ©ØÖ® BUiøÚkPÎß £¯ßPøÍ GÊxP.
C. 60 ÁõºzøuPÐUS ªPõ©À Âøh GÊxP.
20 »õ¢uøÚk SÖUP® GßÓõÀ GßÚ? Auß Põµn[PøÍ²®
ÂøÍÄPøÍ²® ÂÁ?
159
21. RÌUPshÁØÔØPõÚ Põµn[PøÍ ÂÁ.
i) »õ¢uøÚkPÎß +3 BUêá÷ÚØÓ {ø» ªPÄ® {ø»¯õÚx.

ii) ]» 4f öuõSv uÛ©[PÒ AÁØÔß ]Ó¨¤¯À£õÚ +3
BUêá÷ÚØÓ {ø»²hß +2 AÀ»x +4 BUêá÷ÚØÓ
{ø»ø¯²® PõmkQßÓÚ.
iii) »õ¢uøÚkPÒ J÷µ öuõSv¯õP BUP¨£mkÒÍÚ.
22. La(OH) 3 ©ØÖ® Lu(OH) 3 BQ¯ÁØøÓ J¨¤mhõÀ AvP

Põµzußø© öPõshx Gx? Hß GÚ ÂÍUSP.
23. uÛ© Áø\ AmhÁøn°À »õ¢uøÚkPÎß Ch® £ØÔ
ÂÁõP GÊxP?
24. ÷©õÚø\m ©n¼¼¸¢x »õ¢uøÚkPøÍ GÆÁõÖ
¤zöuk¨£õ´?
öuõS¨¦øµ
(n-2) f Bº¨¤mhõÀPÎÀ TkuÀ G»Umµõß ~øÇ²® uÛ©[PøÍ
f-öuõSv uÛ©[PÒ GßÖ AøÇUQ÷Óõ®. CøÁ EÒ Cøh{ø»z
uÛ©[PÒ GßÖ® AøÇUP¨£kQßÓÚ. f-öuõSv uÛ©[PÎÀ
»õ¢uøÚk Áø\PÒ ©ØÖ® BUiøÚk Áø\PÒ GÚ Ç Áø\PÒ
EÒÍÚ. »õ¢uøÚkPÎß ö£õx¨ £s¦PÍõÚ G»Umµõß Aø©¨¦,
BUêá÷ÚØÓ {ø»PÒ ©ØÖ® +3 A¯ÛPÎß Bµ® BQ¯øÁ
ÂÁUP¨£mkÒÍÚ. »õ¢uøÚk SÖUPzvß Põµn[PÐ®,
ÂøÍÄPÐ® ÂÁõvUP¨£mkÒÍÚ. BUiøÚkPÎß ö£õx¨
£s¦PÒ uµ¨£mkÒÍÚ. ÷©õÚø\m ©n¼¼¸¢x »õ¢uøÚkPÒ
¤zöukzuø» Põmk® JÊUP Áøµ£h® uµ¨£mkÒÍx. »õ¢uøÚk
©ØÖ® BUiøÚkPÎß JØÖø© ©ØÖ® ÷ÁØÖø©PÒ
£mi¯¼h¨£mkÒÍÚ.
÷©Ø£õºøÁ ¡ÀPÒ
1) Advanced Inorganic Chemistry F.A.Cotton, G.Wilkinson, C.A.Murillo and
M.Bochmann, John Wiley & Sons, 2003.
2) Advanced Inorganic Chemistry Vol.I Gurdeep Raj, Goel Publishing House,
2002.
160
6. AønÄa ÷\º©[PÒ ©ØÖ® E°¯À
AønÄa ÷\º©[PÒ
( GÎ¯ E¨¦, Cµmøh E¨¦ ©ØÖ® AønÄa ÷\º©[PÎß ußø©

AÔuÀ.
( DÛPÒ, ø©¯ E÷»õP A¯Û, AønÄ Gs, AønÄ A¯Û°ß

ªß_ø©, ø©¯ E÷»õP A¯Û°ß BUêáß HØÓ Gs,
öPõkUS¨ ¤øn¨¦ ÷\º©[PÒ £ØÔ AÔuÀ.
( IUPAC ÂvøÓPÎß £i AønÄa ÷\º©[PÎß ö£¯ºPøÍ

AÔuÀ.
( AønÄa ÷\º©[PÎÀ EÒÍ £»ÁøP ©õØÔ¯[PÒ £ØÔ AÔ¢x

öPõÒÐuÀ.
( öÁºÚº öPõÒøP, CønvÓß ¤øn¨¦U öPõÒøP ©ØÖ® £iP

¦» öPõÒøPPøÍ¨ £ØÔ PØÖnºuÀ.
( AønÄa÷\º©® ©ØÖ® E°¯À AønÄa ÷\º©[PÎß

UQ¯zxÁ® ©ØÖ® £¯ßPøÍ E´zxnºuÀ.
161
6.1 ßÝøµ
Kº Aª»®, J¸ PõµzuõÀ |k{ø»¯õUP¨£k® ÷£õx Kº E¨¦
E¸ÁõQÓx. £»ÁøP E¨¦PÒ EÒÍÚ. AøÁPÒ
A) GÎ¯ E¨¦
B) »UTÖ (AÀ»x) ÷\ºUøP ÷\º©® BS®.
A ) GÎ¯ E¨¦
Kº Aª»® J¸ PõµzuõÀ |k{ø»¯õUP¨£k®÷£õx GÎ¯ E¨¦
EshõQÓx.
KOH + HCl → KCl + H2O
ö£õxÁõP, GÎ¯ E¨¦PÒ }À Pøµ¢x A¯Û¯õQßÓÚ. GÎ¯
E¨¦PÎß Pøµ\ÀPÒ, AÁØÔ¾ÒÍ A¯ÛPÎß £s¦PøÍ¨
ö£ØÔ¸US®.
B ) »UTÖ AÀ»x ÷\ºUøP ÷\º©®
i) Cµmøh E¨¦
Cµmøh E¨¦ J¸ »UTÖ ÷\º©®. Cµsk (A) CµskUS
÷©Ø£mh E¨¦PÒ \©ß ö\´¯¨£mh Cø¯¦ AÍÂÀ Pøµ¢xÒÍ
Pøµ\ø» £iP©õUSÁuß »® Cµmøh E¨¦ QøhUQÓx. CøÁ }À
Pøµ¢x uõ® öPõskÒÍ A¯ÛPøÍz u¸®. vh {ø»ø©°À ©mk®
uß £s¦PøÍ¨ ö£ØÔ¸US®. CøÁPÐUS £iP ÷\º©[PÒ GßÖ®
ö£¯º.
\õßÖPÒ
K2SO 4 . Al2(SO4)3 . 24H2O - ö£õmhõè B»®
FeSO4 . (NH4)2 SO4. 6H2O - ÷©õº E¨¦
K2SO 4 . Al2(SO4)3 . 24H2O → 2K+ + 2Al3+ + 4SO42- + 24H2O
Cµmøh E¨¦UPÎß Pøµ\ÀPÒ AÆÄ¨¦UPÎÀ EÒÍ GÀ»õ
A¯ÛPÐUPõÚ ÷\õuøÚPøÍ²® u¸®.
ii) AønÄa ÷\º©[PÒ
¿° Aª»®, ¿° Põµ® ÷\º¢x AønÄa ÷\º©zøuz u¸®.
CøÁ uõ® ö£ØÖÒÍ A¯ÛPøÍU Pøµ\¼À u¸ÁvÀø».
162
\õßÖ
Fe(CN)2 + 4KCN → Fe(CN)2 . 4KCN (or) K4[Fe(CN)6]
ö£µì \¯øÚk
Fe(CN)2 . 4KCN 4K+ + [Fe(CN)6]4-
AønÄ A¯Û
K4 [Fe (CN) 6] ÷\º©zvÀ Cøn¢xÒÍ Fe(CN) 2 ©ØÖ® KCN
BQ¯øÁ u® £sø£ CÇUQßÓÚ. Cµmøh E¨¤À EÒÍx÷£õÀ
AønÄa ÷\º©zvÀ EÒÍ E÷»õP A¯Û Pøµ\ÀPÎÀ uÛzx
C¯[SÁvÀø».
AønÄa ÷\º©[PÎß ußø©
i) Kº Gvºªß AønÄ ÷\º©zvÀ Kº Gvºªß AønÄ A¯Û²®,
J¸ ÷|ºªß GÎ¯ A¯Û²® EÒÍÚ.
K4 [Fe(CN)6] 4K+ + [Fe (CN)6 ]4-
GÎ¯ ÷|ºªß A¯Û AønÄ Gvºªß A¯Û
ii) J¸ ÷|ºªß AønÄa ÷\º©zvÀ J¸ ÷|ºªß AønÄ A¯Û²®,
Kº Gvºªß GÎ¯ A¯Û²® EÒÍÚ.
[Co(NH3 )6] Cl3 [Co(NH3)6]3+ + 3Cl-
AønÄ ÷|ºªß A¯Û GÎ¯ Gvºªß A¯Û
iii) [Cr(NH3 )6] [Co(CN)6] GßÓ ÷\º©zvÀ, ÷|ºªß ©ØÖ® Gvºªß
A¯ÛPÒ AønÄ A¯ÛPÍõP÷Á EÒÍÚ.
[Cr(NH3)6] [Co(CN)6] [Cr(NH3)6]3+ + [Co(CN) 6]3-
AønÄ ÷|ºªß A¯Û AønÄ Gvºªß A¯Û
6.2 AønÄa÷\º© ÷Áv°¯¼À £¯ß£k® AÔÂ¯À
Pø»aö\õØPÒ
(a) ¿°°ß Aª»®
G»UmµõßPøÍ HØS® ußø© öPõshøÁPÒ AøÚzx® ¿°
Aª»[PÍõS®.
(b) ¿°°ß Põµ®
G»UmµõßPøÍ ÁÇ[S® ußø© öPõshøÁPÒ AøÚzx® ¿°
Põµ[PÍõS®.
163
(c) ø©¯ E÷»õP A¯Û
Kº AønÄ A¯Û°À Cøn G»UmµõßPøÍ HØS® £s¦hß
Aø©¢xÒÍ E÷»õP Aq AÀ»x A¯Û ø©¯ E÷»õP A¯Û
GÚ¨£k®. CÆÄ÷»õP A¯Û²hß JßÖ AÀ»x JßÖUS ÷©Ø£mh
|k{ø» »UTÖPÒ AÀ»x Gvºªß A¯ÛPÒ CønUP¨
£mi¸US®. G»Umµõß HØ¦z vÓÝhß AønÄ ÷\º©zvÀ
Aø©¢xÒÍ CÆÄ÷»õP A¯Û J¸ ¿° Aª»©õS®.
(d) BUêáß HØÓ Gs
Kº E÷»õP Aq CÇ¢u GUmµõßPÎß GsoUøPø¯ BUêáß
HØÓ Gs SÔUQÓx. AønÄ A¯Û°À EÒÍ AøÚzx DÛPøÍ²®
AÁØÔß G»Umµõß CønPÐhß }UQÚõÀ Gg] {ØS® E÷»õP
A¯Û°ß ªß_ø©÷¯ Auß BUêáß HØÓ Gs BS®. ÷µõ©ß
SÔ±k »® ö£õxÁõP C¢u Gs SÔUP¨£k®.
(e) DÛ (»zwß ö©õÈ°À Ligand GßÓõÀ bind (¤øn¨¦) GßÖ
ö£õ¸ÍõS®)
G»Umµõß ÁÇ[SvÓß öPõsh Gvºªß A¯Û AÀ»x »UTÖ
DÛ GÚ¨£k®. BP÷Á ø©¯ E÷»õP Aq AÀ»x A¯Û²hß
÷|µi¯õP CønUP¨£mkÒÍ |k{ø» »UTÖPÒ AÀ»x Gvºªß
A¯ÛPÒ “DÛPÒ” AÀ»x AønÄz öuõSvPÒ GÚ¨£k®. CøÁ
¿° (¤µõßìhm) Põµ[PÍõS®.
DÛPÎß ÁøPPÒ
Kº DÛ Kº E÷»õP A¯Û²hß J÷µ J¸ Aq »® ¤øn¨ø£
HØ£kzvÚõÀ [Cl-, H 2O (A) NH 3] AøÁPÒ J¸ øÚ DÛPÒ
GÚ¨£k®. Kº DÛ JßÖUS ÷©Ø£mh AqUPÒ »® ø©¯ E÷»õP
A¯Û²hß ¤ønUP¨£mi¸¢uõÀ AÆÃÛPÒ £»øÚ DÛPÍõS®.
Kº DÛ Ç ¤øn¨¦ AqUPøÍU öPõsi¸¢uõÀ ÇøÚ DÛ
GÚ¨£k®; ßÖ ¤øn¨£qUPÒ Ç¢uõÀ ®øÚ DÛ¯õS®.
\õßÓõP Gzv½ß øh Aªß Kº ÇøÚ DÛ¯õS®. Cv¾ÒÍ Ç
Aª÷Úõ öuõSvPÒ JÆöÁõßÖ® Jº G»Umµõß Cønø¯ ÁÇ[S®
ußø©²hß EÒÍÚ.
.. ..
NH2 - CH2 - CH2 - NH2
164
DÛPÎß ö£¯ºPÒ
÷|ºªß DÛPÒ
÷|º ªß _ø©öPõsh DÛPÎß ö£¯ºPÒ CÖv°À “¯®” GßÖ
i²®.
NH2 - NH3+ øímµ^Û¯®
÷|ºªß_ø© Ç¨¤Ý® ©ØöÓõ¸ |k{ø» ø|mµáß Aq »®
¤øn¨ø£ HØ£kzx®.
|k{ø» DÛPÒ
|k{ø» DÛPÎß C¯Øö£¯÷µ SÔUP¨£k®. B°Ý® }º
“AUÁõ” (aqua) GßÖ® A÷©õÛ¯õ “A®ø©ß” (ammine) GßÖ®
SÔUP¨£k®. CO-Põº£øÚÀ, NO-ø|m÷µõø\À, NH2-CH2-CH2-NH2
-Gv¼ß øh Aªß (en) ©ØÖ® C5H5N & ¤iß BS®.
Gvºªß DÛPÒ
Gvºªß DÛPÎß ö£¯ºPÐhß ‘O’ GßÓ ¤ßöÚõmk ÇUS®.
\õßÖPÒ
− − −
F -¦÷Íõ÷µõ, Cl -S÷Íõ÷µõ, C2O42−-BUé÷»m÷hõ, CN -\¯÷Úõ,
− − −
NO 2 -ø|m÷µõ, Br -¦÷µõ÷©õ, SO 42− -\À÷£m÷hõ, CH 3 COO -
− −
A]÷hm÷hõ, SCN -u÷¯õ\¯÷Úm÷hõ, CNS -I÷\õu÷¯õ \¯÷Úm÷hõ,
S2O32−-u÷¯õ\À÷£m÷hõ ÷£õßÓøÁ¯õS®.
öPõkUQøn¨¦a ÷\º©[PÒ
ø©¯ E÷»õP Aq (A) A¯Û²hß Kº DÛ JßÖUS ÷©Ø£mh
¤øn¨¦PøÍ HØ£kzx©õ°ß, QøhUS® ÷\º©® ÁøÍ¯ Aø©¨¦
öPõsi¸US®. C¢u ÁøÍ¯ Aø©¨¦ öPõsh ÷\º©[PÒ “E÷»õP
öPõkUQøn¨¦a ÷\º©[PÒ” GÚ¨£k®. CzuS DÛPÒ £ÀøÚ
DÛPÒ AÀ»x öPõkUQøn¨¦ PõµoPÒ BS®.
165
+2
2 N H 2C H 2C H 2N H 2 + C u
2+
H 2C ..N H NH2
.. ..
2
CH2
Cu
CH2
H 2C ..N H 2 NH2
AønÄU ÷PõÍ®
ø©¯ E÷»õP A¯Û²®, Azxhß CønUP¨£mi¸US®
DÛPÐ® J¸ \xµ Aøh¨¦USÒ øÁUP¨£kQßÓÚ. Aøh¨¦USÒ
ÇUS® CøÁ A¯Û ¯õÁvÀø». A¯Û¯õS® ußø©²ÒÍøÁ
Aøh¨¦US öÁÎ÷¯ EÒÍÚ.
[M(L)n](n-) (or) (n+)
[Fe(CN)6]4- , [Cu(NH3)4]2+
Aøh¨¦USÒ EÒÍøÁ £SvU TÖ A¯ÛPÐUPõÚ
÷\õuøÚPøÍz u¸ÁvÀø».
AønÄ Gs
Kº AønÄa ÷\º©zvÀ EÒÍ ø©¯ E÷»õP A¯Û²hß
DÛPÎ¼¸¢x Cøn²® AqUPÎß TmkzöuõøP÷¯ AønÄ
Gs BS®. GÚ÷Á DÛPÎÀ EÒÍ ÁÇ[Q AqUPÐUS® ø©¯
E÷»õP A¯ÛUS® Cøh÷¯ ÇUS® ÷Áv¨ ¤øn¨¦PÎß ö©õzu
GsoUøP÷¯ AønÄ GsPøÍU SÔUQÓx. \õßÓõP K4[Fe(CN)6]
÷\º©zvÀ Fe(II) Âß AønÄ Gs BÖ. [Cu(NH 3) 4]SO 4 &CÀ
Cu(II)&Âß AønÄ Gs |õßS BS®.
AønÄ A¯Û°ß ÷©¾ÒÍ ªß _ø©
Kº AønÄ A¯Û°ß ÷©¾ÒÍ ªß_ø©°ß ©v¨¦ AvÀ EÒÍ
E÷»õP A¯Û ©ØÖ® DÛPÎß «xÒÍ ªß _ø©PÎß Tmkz
öuõøPUSa \©©õS®.
\õßÖ
1. [Cu(NH3)4]2+ Gß£vÀ NH3 DÛ |k{ø» öPõshx. GÚ÷Á
Cøu [Cu2+(NH3)4]2+ GßÖ® GÊu»õ®.
166
E÷»õP A¯Û ªß_ø© ©ØÖ® DÛPÎß ªß_ø©PÎß
TmkzöuøP = +2
¤ßÁ¸©õÖ AønÄ A¯Û ªß_ø©ø¯U PnUQh»õ®.
(Cu2+) E÷»õP A¯Û°ß «xÒÍ ªß _ø© = +2
DÛPÎß «xÒÍ ªß_ø© (NH3) = 4 × 0 = 0
AønÄ A¯Û°ß «xÒÍ ªß_ø© = +2 + 0 = +2
2. Cøu¨÷£õ»÷Á [Fe(CN)6]4- Gß£øu [Fe2+(CN)6]4- GßÖ GÊu»õ®
(Fe2+) E÷»õP A¯Û°ß «xÒÍ ªß _ø© = +2
(CN-) DÛPÎß «xÒÍ ªß_ø© = 6 × (–1) = – 6
AønÄ A¯Û°ß ªß_ø© = +2 – 6 = –4
6.3 JØøÓU P¸ (mononuclear) AønÄa ÷\º©[PÐUS IUPAC
£¢xøµ¨ ö£¯ºPÒ
IUPAC Aø©¨¦ ¤ßÁ¸® ÂvøÓPøÍ¨ £¢xøµzxÒÍx.
1. AønÄa ÷\º©zvØS Êø©¯õP¨ ö£¯k® ÷£õx GÆÁ¯Û
AønÄ A¯Û¯õP Ç¨¤Ý® u¼À ÷|ºªß A¯Ûø¯²® ¤ß
Gvºªß A¯Ûø¯²® (÷\õi¯® S÷Íõøµk ÷£õßÖ) SÔUP
÷Ásk®.
2. AønÄ A¯Ûø¯U SÔUS®÷£õx u¼À DÛ AÀ»x
DÛPøÍ²® ¤ß E÷»õP A¯Ûø¯²® SÔUP ÷Ásk®
(Áõ´¨£õmiÀ CuØS ©õÓõP GÊu ÷Ásk®).
3. Gvºªß DÛ¯õ°ß Auß ö£¯º ‘O’ GßÖ i¯ ÷Ásk®. (Cl--
S÷Íõ÷µõ, CN-&\¯÷Úõ, H-&øím÷µõ) |k{ø» DÛPÎß ö£¯ºPÒ
©õØÓ® CßÔ ÇUP ÷Ásk®. (MeNH2&ö©zvÀ Aø©ß).
]Ó¨¦ DÛPÎß ö£¯ºPÒ: }º&AUÁõ, A÷©õÛ¯õ&A®ø©ß,
CO&Põº£øÚÀ, NO&ø|m÷µõø\À.
4. Q÷µUP ßöÚõmkPÒ (÷©õ÷Úõ, øh, iøµ, öhmµõ, ö£ßhõ,
öíUéõ u¼¯Ú) JÆöÁõ¸ DÛ ÁøP°ß GsoUøPø¯U
SÔUS® (ö£õxÁõP “÷©õ÷Ú” Gß£x SÔUP¨£kÁvÀø»).
DÛ°ß ö£¯÷»÷¯ ÷©õ÷Ú, øh, iøµ GßÓ JmkUPÒ Ç¢uõÀ
(iøµ ¤øÚÀ £õì¤ß ÷£õßÓøÁ) DÛ°ß ö£¯º Aøh¨¦USÒ
167
uµ÷Ásk®. AzuS DÛPÎß GsoUøPø¯ A¨÷£õx ¤ì,
iøµì, öhmµõQì GßÖ SÔUP ÷Ásk®.
\õßÖ, [Ni(PPh 3 ) 2Cl 2 ] Gß£x øhS÷Íõ÷µõ ¤ì
(iøµ¤øÚÀ£õì¤ß) {UPÀ (II) BS®.
5. ø©¯ E÷»õP AqÂß BUêáß HØÓ GsPøÍ §äâ¯® AÀ»x
÷µõ©ß GsPÍõP Aøh¨¦U SÔUSÒ uµ ÷Ásk®.
6. AønÄ A¯Û Gvºªß _ø© öPõshuõ°ß ø©¯ E÷»õPzvß
ö£¯º Hm (ate) GßÖ i¯ ÷Ásk®. \õßÖ: ö£º÷µm, S¨÷µm,
{UP÷»m, ÷Põ£õÀ÷hm u¼¯Ú.
7. JßÖUS ÷©Ø£mh ÁøP DÛPÒ ÷\º©zvÀ ÇUS©õÚõÀ
JÆöÁõ¸ ÁøP DÛ°ß GsoUøPø¯U P¸zvÀ öPõÒÍõ©À
B[Q» APµ Áø\¨£i DÛPÎß ö£¯ºPÒ SÔUP¨£h
÷Ásk®. \õßÖ : NH3 GßÓ A®ø©ß (ammine) ‘a’ GßÓ uÀ
GÊzx öPõshx. GÚ÷Á Cl- &S÷Íõ÷µõ (chloro) Gß£uØS ß£õP
“a” Áµ ÷Ásk®.
]» TkuÀ SÔ¨¦PÒ
i) Gvºªß AønÄ A¯Û°À ]» E÷»õP[PÒ ]Ó¨¦ ö£¯ºPøÍU
öPõskÒÍÚ.
B ÷£õ÷µm Au A³÷µm Ag Aºáß÷hm Fe ö£º÷µm
Pb ¤Í®÷£m Sn ì÷h÷Úm Cu S¨÷µm Ni {UP÷»m
ii) Aøh¨¦U SÔPÎß £¯ßPÒ
AønÄ A¯Û AÀ»x |k{ø» AønÄa ÷\º©® ö£õxÁõP \xµ
Aøh¨¦U SÔUSÒ uµ¨£k®.
\õßÖPÒ
[Co(en)3]Cl3 iøµì (Gzv¼ß øh Aªß) ÷Põ£õÀm (III) S÷Íõøµk
[Co(NH3)3(NO2)3] iøµ A®ø©ß iøµ ø|m÷µõ÷Põ£õÀm (III)
K2[CoCl4] ö£õmhõ]¯® öhmµõ S÷Íõ÷µõ ÷Põ£õÀ÷hm (II)
÷í»áßPøÍ Aøh¨¦U SÔUSÒ uµ ÷Ási¯vÀø».
168
AønÄa ÷\º©[PÎß ö£¯ºPøÍ Á¸ÂUS® øÓ¯õÚ
ÁÈøÓ
K3[Cr(C2O4)3].3H2O GßÓ AønÄa ÷\º©zvÀ
÷P1) ø©¯ E÷»õP A¯Û Gx? £1) ø©¯ E÷»õP® S÷µõª¯®
÷P2) Auß BUêáß HØÓ Gs ¯õx? £2) B.H.Gs. III
÷P3) G»Umµõß Aø©¨¦ GßÚ? £3) G»Umµõß Aø©¨¦ d3
÷P4) AønÄ Gs GßÚ? £4) AønÄ Gs.6 (3
ÇøÚ DÛPÒ EÒÍÚ)
÷P5) AønÄ A¯Û°ß Aø©¨¦ ¯õx? £5) AønÄ A¯Û°ß
Aø©¨¦ GsQ
÷P6) CÆÁø©¨¦US ©õØÔ¯[PÒ EÒÍÚÁõ? £6) B®. JÎ _ÇØ
©õØÔ¯[PÒ EÒÍÚ.
÷P7) Cuß IUPAC ö£¯º GßÚ? £7) ö£õmhõ]¯® iøµ
BUé÷»m÷hõ S÷µõª¯® (III)
iøµøím÷µm
]» JØøÓUP¸ AønÄa ÷\º©[PÎß IUPAC ö£¯ºPÒ
[CoIII (NH3)5Cl]2+ - ö£ßhõ A®ø©ß S÷Íõ÷µõ ÷Põ£õÀm (III)
A¯Û
[CoIII (NH3)6]Cl3 - öíUéõ A®ø©ß ÷Põ£õÀm (III) S÷Íõøµk
[CrIII (en)3]Cl3 - iøµì (Gzv¼ß øh Aø©ß) S÷µõª¯® (III)
S÷Íõøµk
K4[FeII(CN)6] - ö£õmhõ]¯® öíUéõ\¯÷Úõö£º÷µm (II)
[NiII(CN)4]2- - öhmµõ \¯÷Úõ {UP÷»m (II) A¯Û
[CuII(NH3)4]2+ - öhmµõA®ø©ß Põ¨£º (II) A¯Û
[PtII Cl2(NH3)2] - øh A®ø©ß øh S÷Íõ÷µõ¤ÍõmiÚ® (II)
6.4 ©õØÔ¯® (Isomerism)
J÷µ »UTÖ Áõ´¨£õmøh²® ÷ÁÖ£mh Aø©¨¦
Áõ´¨£õkPøÍ²®, ÷ÁÖ£mh C¯Ø¤¯À ÷Áv°¯À £s¦PøÍ²®
169
ö£ØÖÒÍ ÷\º©[PÒ ©õØÔ¯[PÒ GÚ¨£k®. C¢{PÌÄUS ©õØÔ¯®
GßÖ ö£¯º.
AønÄa ÷\º©[PÒ Ç ö£¸® ÁøP ©õØÔ¯[PøÍ
öÁÎ¨£kzxQßÓÚ. AøÁ : Aø©¨¦ ©õØÔ¯® ©ØÖ® ¨£©õÚ
©õØÔ¯® Gß£ÚÁõ®. CøÁ JÆöÁõßÖ® ¤ßÁ¸©õÖ ÷©¾® £»
©õØÔ¯[PÍõP ÁøP¨£kzu¨£mkÒÍÚ.
A ) Aø©¨¦ ©õØÔ¯®
a) AønÄ ©õØÔ¯® b) A¯Û ©õØÔ¯®
c) øím÷µm (A) }÷µØÔ¯ ©õØÔ¯® d) Cøn¨¦ ©õØÔ¯®
e) DÛ ©õØÔ¯®
B) ¨£©õÚ ©õØÔ¯®
a) ÁiÁ Á\ ©õØÔ¯® b) JÎ _ÇØ] ©õØÔ¯®
6.4.1 A) Aø©¨¦ ©õØÔ¯®
a) AønÄ ©õØÔ¯®
Ç E÷»õP AønÄa ÷\º©zvÀ AønÄ ÷|ºªß A¯Û²®,
AønÄ Gvºªß A¯Û²® EÒÍÚ. Ç AønÄU ÷PõÍ[PÎ¾®
DÛPÎß £[Rk ÷ÁÖ£kÁuõÀ AønÄ ©õØÔ¯® E¸ÁõQÓx. ÷|º
©ØÖ® Gvºªß A¯ÛPÍõP AønÄ A¯ÛPøÍU öPõsh ¤ßÁ¸®
÷\º©[PÒ C®©õØÔ¯zøuz öuÎÁõP EnºzxQßÓÚ.
1. [CoIII(NH3)6] [Cr(CN)6] and [CrIII(NH3)6] [CoIII(CN)6]
öíUéõ A®ø©ß ÷Põ£õÀm (III) öíUéõ A®ø©ß S÷µõª¯®(III)
öíUéõ \¯÷Úõ S÷µõ÷©m (III) öíUéõ \¯÷Úõ ÷Põ£õÀ÷hm(III)
2. [PtII(NH3)4] [CuCl4] ©ØÖ® [Cu(NH3)4] [PtCl4]
öhmµõ A®ø©ß ¤ÍõmiÚ® (II) öhmµõ A®ø©ß Põ¨£º (II)
öhmµõ S÷Íõ÷µõ S¨£÷µm (II) öhmµõ S÷Íõ÷µõ ¤÷Ími÷Úm (II)
b) A¯Û ©õØÔ¯®
J÷µ »UÁÖ Áõ´¨£õmøh²® Pøµ\¾Ò ÷ÁÖ£mh A¯Û¯õS®
ußø©²® öPõsh ÷\º©[PÒ A¯Û ©õØÔ¯[PÒ GÚ¨£k®.
A¨£s¦ A¯Û ©õØÔ¯® BS®.
\õßÖ : ¤ßÁ¸® ]P¨¦&Fuõ {Ó ÷\º©[PÒ A¯Û ©õØÔ¯zøu
|ßS ÂÍUSQßÓÚ.
170
[Co(NH3)5Br]SO4 ]P¨¦ Fuõ; [Co(NH3)5 SO4]Br ]P¨¦
ö£shõ A®ø©ß ¦÷µõ÷©õ ÷Põ£õÀm (III) \À÷£m
ö£ßhõ A®ø©ß \À÷£m÷hõ ÷Põ£õÀm (III) ¦÷µõø©k
]P¨¦ ©õØÔ¯® \À÷£m A¯Ûø¯²®, ]P¨¦&Fuõ ©õØÔ¯®
¦÷µõø©k A¯Ûø¯²® Pøµ\¼À u¸QßÓÚ.
[Co(NH3)4Cl2]NO2 ©ØÖ® [Co(NH3)4 NO2Cl]Cl
ömµõ A®ø©ß øhS÷Íõ÷µõ ÷Põ£õÀm (III) ø|møµm
öhmµõ A®ø©ß S÷Íõ÷µõ ø|m÷µõ ÷Põ£õÀm (III) S÷Íõøµk
[Co(NH3)5NO3]SO4 ©ØÖ® [Co(NH3)5 SO4]NO3
ö£ßhõ A®ø©ß ø|m÷µm÷hõ ÷Põ£õÀm (III) \À÷£m
ö£ßhõ A®ø©ß \À÷£m÷hõ ÷Põ£õÀm (III) ø|m÷µm
c) øím÷µm (}÷µØÖ) ©õØÔ¯®
CrCl3.6H2O GßÓ ÷\º©zøuUöPõsk C®©õØÔ¯zøu ]Ó¨£õP
ÂÍUP»õ®. Ca÷\º©® 4, 5 AÀ»x 6 AønÄ }º »UTÖPøÍU
öPõsk ÇUS®.
1. [Cr(H2O)4Cl2]Cl.2H2O - Ahº £aø\ {Ó®
öhmµõ AUÁõøhS÷Íõ÷µõS÷µõª¯®(III) S÷Íõøµk øhøím÷µm
2. [Cr(H2O)5Cl]Cl2.H2O - \õ®£À&£aø\{Ó®
ö£ßhõ AUÁõ S÷Íõ÷µõ S÷µõª¯® (III) S÷Íõøµk ÷©÷Úõøím÷µm
3. [Cr(H2O)6]Cl3 - Fuõ {Ó®
öíUéõ AUÁõS÷µõª¯® (III) S÷Íõøµk
C¢u ©õØÔ¯[PÒ ßÖ® ©õÖ£mh ÷Áv¨£s¦PøÍ¨
ö£ØÔ¸US®. AgNO 3 ²hß ÂøÚ¦¯øÁzx 1,2 ©ØÖ® 3 Cl -
A¯ÛPÒ Pøµ\¼À Ç¨£øu øÓ÷¯ AÔ¯»õ®.
d) Cøn¨¦ ©õØÔ¯® (Linkage isomerism)
¤øn¨¦¸® Dµq ö£ØÓ J¸øÚ DÛ(Ambidentate)PøÍU
öPõsh AønÄa÷\º©[PÎÀ CzuS ©õØÔ¯® EÒÍx. CÆÃÛPÒ
JßÖUS ÷©Ø£mh øÓPÎÀ ø©¯ E÷»õP A¯Û²hß ÷\¸®
ußø©¯Ú. J¸øÚ DÛPÍõÚ SCN -/NCS - ©ØÖ® NO 2- /ONO -
öPõsh ÷\º©[PÒ C®©õØÔ¯zvØPõÚ ªPa]Ó¢u \õßÖPÍõS®.
171
\õßÖPÒ
[Co(NH3)5ONO]Cl2 ø|mm÷hõ ©õØÔ¯®&ö\¢{Ó®
ö£ßhõ A®ø©ß ø|mm÷hõ÷Põ£õÀm(III) S÷Íõøµk- O Cøn¨¦
[Co(NH3)5 NO2]Cl2 ø|m÷µõ©õØÔ¯®&©g\Ò {Ó®
ö£ßhõA®ø©ß ø|m÷µõ ÷Põ£õÀm (III) S÷Íõøµk - N Cøn¨¦
e) DÛ ©õØÔ¯®
DÛPÒ £À÷ÁÖ ©õØÔ¯ ÁiÁ[PÎÀ Ç¨£uõÀ HØ£k®
©õØÔ¯® DÛ ©õØÔ¯® GÚ¨£k®. øh Aø©÷Úõ¦µ÷£ß CuØS uUP
\õßÓõS®. Ca÷\º©zvÀ Ç Aø©ß öuõSvPÐ® (1,3) {ø»°÷»õ
AÀ»x 1,2&{ø»°÷»õ Aø©¢x C®©õØÔ¯zøu HØ£kzx®.
H2N - CH2 - CH2 - CH2 - NH2 AÀ»x H2N - CH2 - CH2 - CH3
|
NH2
6.4.2 ¨£©õn ©õØÔ¯®
J÷µ ©õv¯õÚ DÛPÒ J÷µ ©õv¯õÚ ø©¯ E÷»õP AqÄhß
CønUP¨£mkÒÍ Ç ÷\º©[PøÍU P¸x÷Áõ®. ø©¯ E÷»õP
AqøÁa _ØÔ²ÒÍ öÁØÔhzvÀ C¢u DÛPÒ Aø©¢xÒÍ {ø»
©õÖ£mi¸¢uõÀ CÆÂ¸ ÷\º©[PÐ® ¨£©õÚ ©õØÔ¯[PÒ
GÚ¨£k®. C¢{PÌÄUS ¨£©õÚ ©õØÔ¯® GßÖ ö£¯º. ¨£©õÚ
©õØÔ¯zvÀ (A) ÁiÁ Á\ ©õØÔ¯® ©ØÖ® (B) JÎ _ÇØ] ©õØÔ¯®
GÚ Ç ÁøPPÒ EÒÍÚ.
a) ÁiÁ Á\ (Geometrical) AÀ»x ]ì&i÷µßì ©õØÔ¯®
\xµ uÍ® ©ØÖ® GsQ ÁiÁ[ öPõsh AønÄa ÷\º©[PÎÀ
C®©õØÔ¯® EÒÍx. BÚõÀ |õßQ ÁiÁzvÀ CÀø». ]ì
©õØÔ¯zvÀ J÷µ ©õv¯õÚ öuõSvPÒ Akzukzx Aø©¢v¸US®.
iµõßì ©õØÔ¯zvÀ CzöuõSvPÒ ø»Âmh GvºøÚPÎÀ
Aø©¢v¸US®.
[Ma2b2]n+ GßÓ \xµ uÍ ÁiÁ ÷\º©zvÀ a, b Gß£Ú J¸øÚ
DÛPÍõS®. CøÁ ]ì ©ØÖ® iµõßì ©õØÔ¯[PÎÀ Aø©¢xÒÍ
øÓ R÷Ç ÂÍUP¨£hkÒÍx. \õßÖ [Pt (NH3)2 Cl2] ©ØÖ® [Pd(NH3)2
(NO2)2] ÷\º©[PÍõS®. CÁØÔß ]ì&m÷µßì ©õØÔ¯[PøÍ ¤ß
Á¸©õÖ SÔUP»õ®.
172
a a a b
M M
b b b a
]ì&©õØÔ¯® i÷µßì ©õØÔ¯®
H 3N NH3 H 3N Cl
Pt Pt
Cl Cl Cl NH3
]ì&©õØÔ¯® i÷µßì ©õØÔ¯®
]ì&øh A®ø©ß øhS÷Íõ÷µõ i÷µßì&øh A®ø©ß øhS÷Íõ÷µõ
¤ÍõmiÚ® (II) ¤ÍõmiÚ® (II)
H 3N NH3 H 3N NO2
Pd Pd
O 2N NO2 O 2N NH3
]ì&©õØÔ¯® iµõßì ©õØÔ¯®
]ì&øh A®ø©ß øh ø|m÷µõ iµõßì&øh A®ø©ß øh ø|m÷µõ
ö£À»õi¯® (II) ö£À»õi¯® (II)
GsQ ÁiÁ ÷\º©[PÎÀ DÛPÒ Aø©²® {ø»PÐUS

¤ßÁ¸©õÖ GsoUøPz uµ¨£kQÓx.
1
5 2
4 3
6
GsQ ÁiÁzvÀ EÒÍ £ßÛµsk ÂÎ®¦PÎ¾®
£ßÛµsk ]ì {ø»PÒ EÒÍÚ. AøÁPÒ: (1,2) (1,3) (1,4) (1,5) (2,6)
(3,6) (4,6) (5,6) (3,4) (4,5) (2,5) ©ØÖ® (2,3). SÇ¨£[PøÍz uÂº¨£uØPõP
1,2 {ø»PÒ ]ì {ø»PÍõPU P¸u¨£k®. (1,6) (2,4) ©ØÖ® (3,5)BQ¯
173
ßÖ iµõßì {ø»PÒ EÒÍÚ. B°Ý® 1,6 {ø»P÷Í iµõßì
{ø»PÍõPU P¸u¨£k®.
[Ma4b2] GßÓ GsQ ÁiÁ ÷\º©zvÀ a, b Gß£Ú J¸øÚ
DÛPÍõS®. Cuß Ç ÁiÁ Á\ ©õØÔ¯[PÒ R÷Ç uµ¨£mkÒÍÚ.
n+ n+
b b
a b a a
M M
a a a a
a b
]ì&©õØÔ¯® iµõßì&©õØÔ¯®
[Co(NH3)4 Cl2] A¯Û C®©õØÔ¯zøu ÂÍUSÁuØS ªPa ]Ó¢u
+
SÔ¨¤hzuS¢u \õßÓõS®.
[M(AA) 2 a 2] n± GßÓ GsQ ÁiÁ A¯Û°À (AA) Gß£x
^ºø©²ÒÍ Gzv¼ß øh Aªß H2N-CH2-CH2-NH2 ÷£õßÓ ÇøÚ
DÛ¯õS®. ‘a’ Gß£x J¸øÚ DÛ¯õS®. [Co(H2N-CH2-CH2-NH2)2
Cl2]+ A¯Û CuØS¨ ö£õ¸zu©õÚ \õßÓõS®.
[Ma3b3]n±, GßÓ GsQ ÁiÁ ÷\º©zvÀ a, b Gß£Ú J¸øÚ
DÛPÍõS®. Ca÷\º©® ÁiÁ Á\ ©õØÔ¯® ö£ØÖÒÍx. \õßÓõP [Rh(py)3
Cl3] GßÓ ÷\º©zvß ]ì-(1,2,3 iøµ S÷Íõ÷µõ ÷\º©®) ©ØÖ® iµõßì-
(1,2,6-iøµS÷Íõ÷µõ ÷\º©®) GßÓ Ç ©õØÔ¯[PÒ R÷Ç
uµ¨£mkÒÍÚ.
Cl Cl
py Cl py Cl
Rh Rh
py Cl py py
py Cl
]ì&©õØÔ¯® iµõßì&©õØÔ¯®
174
b) JÎ _ÇØ] ©õØÔ¯® (Optical Isomerism)
]» PÛ© P© ÷\º©[PÒ uÍøÚÄØÓ JÎø¯a _ÇØÖ®
£sø£¨ ö£ØÖÒÍÚ. CzuS ÷\º©[PÒ “JÎ _ÇØ] ©õØÔ¯[PÒ”
GÚ¨£k®. C¢{PÌÄUS “JÎ _ÇØ] ©õØÔ¯®” GßÖ ö£¯º. CÆöÁõÎ
_ÇØ] ©õØÔ¯[PÒ Jzu C¯Ø¤¯À ÷Áv°¯À £s¦PøÍ¨
ö£ØÔ¸US®. uÍøÚÄØÓ JÎø¯a _ÇØÖ® £s¤À ©mk®
©õÖ£mi¸US®. J¸ ©õØÔ¯® Á»¨¦Ó® ©ØÓx Ch¨¦Ó®
_ÇØÖ®.
[PtCl 2(en) 2]12+, ÷£õßÓ AønÄa ÷\º©[PÎÀ Ç ÁiÁÁ\
©õØÔ¯[PÒ EÒÍÚ. AøÁ ]ì ©ØÖ® iµõßì BS®. CvÀ ]ì
©õØÔ¯® ^ºø©¯ØÓ ußø©ø¯¨ ö£ØÖÒÍuõÀ JÎ _ÇØ £sø£U
öPõskÒÍx.
6.5 AønÄa ÷\º© öPõÒøPPÒ
6.5.1 öÁºÚº öPõÒøP
¤µõßìêÀ ¤Ó¢u ìÂì |õmk ÷Áv°¯»õº BÀ¨µm öÁºÚº

(1866-1919) Gß£Áº AønÄa ÷\º©[PÒ £ØÔ¯ ¦v¯ öPõÒøPø¯
öÁÎ°mhõº. AÁºu® öPõÒøPUPõPÄ®, E÷»õP AønÄa
÷\º©[PøÍU öPõsk AÁº {PÌzv¯ ÁÈPõmk®
÷\õuøÚPÐUPõPÄ® 1913 B® BsiØPõÚ ÷Áv°¯À xøÓ \õº
÷|õ£À £_ ÁÇ[P¨£mhx. PÛ© ÷Áv°¯À xøÓ°À uß u¼À
÷|õ£À £_ ö£ØÓÁº öÁºÚº. CÁº “AønÄa ÷\º©[PÎß u¢øu”
GßÖ P¸u¨£mhõº.
öÁºÚß AønÄa ÷\º©® £ØÔ¯ öPõÒøP°ß _¸UP®

BÀ¨µm öÁºÚº AønÄa ÷\º©[PÎß Aø©¨ø£ Bµõ´¢x
AÔ¢x, 1893 B® Bsk uõ® PshÔ¢u Esø©PøÍ öÁÎ°mhõº.
AøÁ÷¯ “öÁºÚß AønÄU öPõÒøP” GÚ¨£kQßÓÚ.
öÁºÚº öPõÒøP°ß P¸x÷PõÒPÒ
1) JÆöÁõ¸ E÷»õP AqÄ® ÇÁøP CønvÓßPøÍ¨
ö£ØÔ¸UQßÓÚ. AøÁPÒ:
i) ußø© AÀ»x A¯Û²Ö® CønvÓß ©ØÖ®
ii) Cµshõ® {ø» AÀ»x A¯Û²Óõ CønvÓß Gß£ÚÁõ®.
175
2) ußø© CønvÓß E÷»õP A¯Û°ß BUêáß HØÓ
{ø»ø¯U SÔUQÓx. C¢u CønvÓß G¨÷£õx® Gvºªß
A¯ÛPÍõÀ ©mk÷© {øÓÄ ö\´¯¨£kQßÓx.
3) Cµshõ® {ø» CønvÓß E÷»õP A¯Û (A) AqÂß
AønÄ GsønU SÔUQÓx. CÆÂøÚvÓß Gvºªß A¯ÛPÒ
(A) |k{ø» »UTÖPÍõÀ {øÓÄ ö\´¯¨£kQßÓx.
4) Cµshõ® {ø» CønvÓßPøÍ {øÓÄ ö\´²® »UTÖPÒ
(A) A¯ÛPÒ “DÛPÒ” GÚ¨£k®.
5) Cµshõ® {ø» CønvÓßPøÍ {øÓÄ ö\´²® DÛPÒ
¦ÓöÁÎ°À SÔzu vø\÷|õUQ Aø©²®. GÚ÷Á Cµshõ® {ø»
CønvÓßPÒ vø\÷|õUQ¯ C¯À¦ öPõshøÁ. ußø©
CønvÓßPÐUSz vø\ ÷|õUQ¯ C¯À¦ Qøh¯õx.
6) DÛPÎÀ £QºÄ ö£Óõu G»Umµõß CønPÒ EÒÍÚ.
C¨£QºÄö£Óõ G»Umµõß CønPÒ J¸ ÷\º©zvÀ EÒÍ ø©¯
E÷»õP A¯Û (A) AqÂØS ÁÇ[P¨£kQßÓÚ. CÆÁøPa
÷\º©[P÷Í AønÄa ÷\º©[PÒ GÚ¨£kQßÓÚ.
öÁºÚº Aø©¨¦
[Co(NH3)6]Cl3 GßÓ ÷\º©zvß Aø©¨ø£ öÁºÚº ¤ßÁ¸©õÖ
SÔzuõº. Âk£mh ÷PõkPÒ (dotted lines) ßÖ Cl− A¯ÛPÐhß
÷\¸® ußø© CønvÓßPøÍU SÔUS®. vhU÷PõkPÒ (solid lines)
BÖ A÷©õÛ¯õ »UTÖPÐhß ÷\¸® Cµshõ® {ø»
CønvÓßPøÍU SÔUS®.
NH3 Cl
H 3N NH3
Cl Co Cl
H 3N NH3
NH3
öÁºÚº öPõÒøP°ß SøÓPÒ
öÁºÚº uß öPõÒøP°ß£i £» AønÄa÷\º©[PÎß
Aø©¨¦PøÍ B´¢x öÁØÔPµ©õP A®iÄPøÍ öÁÎ°mhõº.
Ç¨¤Ý® AønÄU ÷PõÍzvÀ E¸ÁõS® ¤øn¨¦PÎß
ußø©ø¯ ÷£õv¯ ÁøP°À öÁºÚº öPõÒøP »® ÂÍUP C¯ÂÀø».
176
6.5.2 CønvÓß ¤øn¨¦UöPõÒøP(VB Theory)
¼Úì ö£Í¼[ (Linus Pauling) Gß£Áß UQ¯
B´ÄUöPõÒøP÷¯ CønvÓß ¤øn¨¦U öPõÒøP¯õS®. Aq
Bº¤hõÀPÒ AÀ»x CÚUP»¨¦ Bº¤hõÀPÒ ÷©Øö£õ¸¢x®
ußø©¯õÀ CUöPõÒøP ÂÍUP¨£kQÓx.
CønvÓß ¤øn¨¦U öPõÒøP°ß P¸x÷PõÒPÒ
1) ø©¯ E÷»õP Aq/A¯Û°ß AønÄ GsqUSa \©©õÚ
öÁØÖ Bº¤hõÀPøÍ ö£ØÔ¸US®.
2) CÆöÁØÖ Bº¤hõÀPÒ DÛPÎß Bº¤hõÀPÐhß
÷©Øö£õ¸¢v \P ¤øn¨¦PøÍ HØ£kzx®.
3) ø©¯ E÷»õPzvß öÁØÖ Bº¤hõ¾®, G»Umµõß {øÓ¢u DÛ
Bº¤hõ¾® ÷©Øö£õ¸¢v \P¤øn¨ø£ HØ£kzx®. C¢u
AvP£m\ Bº¤hõÀ ÷©Øö£õ¸¢xuÀ E÷»õP&DÛ σ (]U©õ)
¤øn¨ø£ HØ£kzxQÓx.
4) Bº¤hõÀPÎß ÷©Øö£õ¸¢xuÀ AvP©õP Ç¢uõÀ Á¼ø©¯õÚ
\P¤øn¨¦ E¸ÁõS®. E÷»õP Bº¤hõÀPÒ CÚUP»¨¦
{PÌzvÚõÀ ©mk÷© CzuS “AvP£m\ Bº¤hõÀ
÷©Øö£õ¸¢xuÀ” HØ£k®. CÚUP»¨£ØÓ Bº¤hõÀPøÍÂh
CÚUP»¨¦ Bº¤hõÀPÒ |À» vø\ ÷|õUQ Aø©²® £s¦PøÍ¨
ö£ØÔ¸US®.
AønÄ Gs, Bº¤hõÀ CÚUP»¨¦ ©ØÖ® ¦ÓöÁÎ Aø©¨¦
÷£õßÓÁØøÓ¨ ¤ßÁ¸© AmhÁøn »® |ßPÔ¯»õ®.
AønÄ Gs CÚUP»¨¦ ÁøPPÒ ¦ÓöÁÎ Aø©¨¦
2 sp ÷|ºU÷Põmk Aø©¨¦
4 sp3 |õßQ
4 dsp2 \xµ uÍ®
6 d2sp3 GsQ
6 sp3d2 GsQ
177
Põ¢u v¸¨¦z vÓß
SøÓ¢ux Kº Cøn ö\´¯¨£hõu G»UmµõøÚU öPõskÒÍ
ö£õ¸Ò ÷£µõ Põ¢uz ußø© öPõshx GÚ¨£k®. C¨ö£õ¸Ò
öÁÎPõ¢u¨ ¦»zuõÀ DºUP¨£k®. ¤ßÁ¸® “_ÇØ]&©mk®” (spin-only)
Áõ´¨£õmiß »® ö£õ¸Îß ÷£µõPõ¢uz v¸¨¦zvÓß
PnUQh¨£k®.
ìs = n(n+ 2) BM
μs = _ÇØ]&©mk© Põ¢uzv¸¨¦z vÓß
n = Cøn ö\´¯¨£hõu JØøÓ G»UmµõßPÎß GsoUøP
BM = Põ¢uz v¸¨¦zvÓÝUPõÚ A»S, ÷£õº ÷©UÚhõß. J÷µ J¸
Cønö\´¯¨£hõu G»UmµõøÚUTh ö£ØÔµõu ö£õ¸ÒPÒ
øh¯õPõ¢uzußø© öPõshøÁ GÚ¨£k®.
Cøn ö\´¯¨£hõu JØøÓ _ÇØ]&©mk®
G»UmµõßPÎß GsoUøP v¸¨¦zvÓß (BM)
1 1(1 + 2) = 3 = 1.73
2 2(2 + 2) = 8 = 2.83
3 3(3 + 2) = 15 = 3.87
4 4(4 + 2) = 24 = 4.90
5 5(5 + 2) = 35 = 5.92
CønvÓß ¤øn¨¦UöPõÒøP°ß £¯ßPÒ
1) {UPÀ Aq
öÁÎU÷PõÍ¨ £õøu G»Umµõß Aø©¨¦ 3d8 4s2
3d 4s 4p
Ni Aq
Ni +2 A¯Û
178
[Ni(NH3)4]2+ N
N
N
N
N
N
N
N
NH3 NH3 NH3 NH3
sp CÚUP»¨¦
3
Cøn ö\´¯¨£hõu JØøÓ G»UmµõßPÒ = 2

∴ ì s = 2(2 + 2) = 2.83 BM
sp CÚUP»¨¦ EÒÍuõÀ Cuß Aø©¨¦ |õßQ BS®.
3
2) [Ni(CN)4]2-
|õßS DuÀ ¤øn¨¦PøÍ HØ£kzx© dsp2 CÚUP»¨¦ öPõsh
©ØöÓõ¸ \õzv¯©õÚ Aø©¨¦ \xµ uÍ©õS®.
3d 4s 4p
N i A¯Û
2+
CN- DÛ £»ÒÍx. GÚ÷Á Cøn ö\´¯¨£hõu G»UmµõßPøÍ

Cøn ö\´¯ øÁUQÓx.
3d 4s 4p
2- N N
[N i(C N ) 4 ] N N
NN NN
- - - -
CN CN CN CN
d sp CÚUP»¨¦
2
C®»UTÔß ¦Ó Aø©¨¦ \xµ uÍ©õS®.

GsQ ÁiÁ AønÄPÒ
1) Fe Aq
öÁÎU÷PõÍ¨£õøu G»Umµõß Aø©¨¦ 3d6 4s2
179
3d 4s 4p
F eAq
3d 4s 4p
F e + 2 A¯Û
3d 4s 4p 4d
[F e II (F ) 6 ] 4 N
N
N
N
N
N
N
N
N
N
N
N
F- F- F- F- F- F-
sp 3 d 2 CÚUP»¨¦
Cøn ö\´¯¨£hõu JØøÓ G»UmµõßPÒ = 4

∴ ì s 4(4 + 2) = 24 = 4.90 BM
÷£µõ Põ¢uzußø©²ÒÍ C®»UTÔß ¦ÓöÁÎ Aø©¨¦
GsQ¯õS®.
2) Fe+2 A¯Û
3d 4s 4p
[Fe(CN)6]4- A¯Û°¾ÒÍ CN- DÛ £»ÍÍx. Cøn ö\´¯¨£hõu

G»UmµõßPøÍ Cøn ö\´¯ øÁUQÓx. Cøn ö\´¯¨£hõu
G»Umµõß CÀ»õuuõÀ Cx øh¯õ Põ¢uzußø© öPõshx.
3d 4s 4p
N
[F e (C N ) 6 ] 4 - N
N N
N
N
NN NN NN
CN- CN- CN - CN - CN- CN-
d 2 sp 3 CÚUP»¨¦
C®»UTÔß ¦ÓöÁÎ Aø©¨¦ GsQ¯õS®.
CønvÓß ¤øn¨¦ öPõÒøP°ß SøÓPÒ
1950 PÒ Áøµ°À ÷Áv°¯»õº AøÚÁ¸® CønvÓß
¤øn¨¦U öPõÒøP »÷© AønÄa ÷\º©[PøÍ B´¢x Á¢uÚº.
180
B°Ý® Põ¢u¨£s¦ G»Umµõß £s¦ ©ØÖ® {Ó{µÀ (spectroscopic)
£s¦PøÍ CUöPõÒøP »® ÂÍUP C¯»õux ö£¸[ SøÓ¯õS®.
6.6 AønÄa ÷\º©[PÎß £¯ßPÒ
1. \õ¯[PÐ® {ÓmiPÐ® (Dyes and Pigments)
öuõßø© Põ»® u÷» AønÄa÷\º©[PÒ \õ¯[PÍõPÄ®
{ÓmiPÍõPÄ® £¯ß£mk Á¸QßÓÚ. \õßÓõP ©õhº ]P¨¦ \õ¯®
£Çø© Q÷µUPºPÍõ¾® ©ØÓÁºPÍõ¾© £¯ß£kzu¨£mhx. Cx
øímµõUê B¢z÷µõS°÷Úõß \õ¯©õS®. }»{Ó Põ¨£º÷u÷»õ
\¯Ûß GßÓ {Ómi uØPõ»zvÀ £¯ß£kQÓx.
2. £S¨£õ´Ä ÷Áv°¯À
÷\õuøÚa\õø»°À AønÄa ÷\º©[PÎß £¯øÚ ÷|µi¯õPU
Psk Á¸QÕºPÒ.
a) {Óa÷\õuøÚ: £» AønÄa ÷\º©[PÒ Ahº {Ó[
öPõshøÁ¯õP Ç¨£uõÀ ÷\º©[PÒ {Ó® Põmk® (colourimetric)
PõµoPÍõP¨ £¯ß£kQßÓÚ. \õßÖ: ö\¢{Ó 2,2’-ø£¤iÀ ©ØÖ®
1,10-¤÷Úßz÷µõ¼ß ÷\º©[PÒ Fe 2+ A¯Ûø¯U PshÔ¯¨
£¯ß£kQßÓÚ.
b) Gøh¯Ô £S¨£õ´Ä : öPõkUS ¤øn¨¦z ußø©²hß, }À
Pøµ¯õu AønÄa ÷\º©[PøÍ E¸ÁõUS® DÛPÒ AvP AÍÂÀ
£¯ß£kQßÓÚ. \õßÖ Ni(DMG)2 ©ØÖ® Al(oxine)3.
c) ÷\º©® E¸ÁõuÀ uµ® £õºzu¾® ©øÓ¨¦U PõµoPÐ®:
EDTA Pøµ\ø»¨ £¯ß£kzv £¸©ÚÔ £S¨£õ´Ä {PÌzx® ÷£õx ªP
AvP AÍÄ E÷»õP A¯ÛPÐhß uµ® £õºUP»õ®. \õßÖ: Zn 2+,
Pb2+,Ca2+,Co2+,Ni2+,Cu2+ u¼¯Ú. ÷Ási¯ÁõÖ pH ©v¨ø£ ©õØÔ
Aø©zx®, uUP {Ó[PõmiPøÍ¨ £¯ß£kzv²® E÷»õPU
P»øÁPøÍ B´Ä ö\´¯»õ®. \õßÖ Bi 3+ A¯Ûø¯ Pb 2+
ßÛø»°À B´Ä ö\´¯»õ®. ©õØÓõP EDTA ø£¨ £¯ß£kzv
SÖURk ö\´²® A¯Ûø¯ ©øÓUP»õ®. EDTA uÀ E÷»õP A¯ÛUS
©øÓ¨¦U Põµo¯õP ö\¯À£k®. Cµshõ® E÷»õPzøu B´Ä
ö\´¯»õ®.
181
3. E÷»õP[PøÍ¨ ¤zöukzuÀ
]» E÷»õP[PÒ AÁØÔß uõx¨ö£õ¸ÒPÎ¼¸¢x {ø»zu
AønÄa ÷\º©©õP ©õØÔ ¤zöukUP»õ®. \õßÖ Ag ©ØÖ® Au
E÷»õP[PÒ \¯øÚk ÷\º©[PÍõP ©õØÔ ¤zöukUP»õ®.
4. E°º&PÛ© ÷Áv°¯À
C¯ØøP°À E¸ÁõS® E°º&PÛ© AønÄa ÷\º©[PÒ, ï÷©õ
S÷Íõ¤ß, S÷Íõ÷µõ¤À ©ØÖ® Âmhªß 12 ÷£õßÓøÁ¯õS®.
PÚE÷»õP |g_US ©õØÓõP öPõkUQøn¨¦ ÷\º©[PøÍ E¸ÁõUS®
DÛPÒ ©¸zxÁz xøÓ°À £¯ß£kQßÓÚ. ©Ûu Eh¼¼¸¢x ÷Pk
ö\´²® |g_zußø© ©ØÖ® Pv¯UPz ußø© öPõsh ö£õ¸ÒPøÍ
}US® ö\¯ø» EDTA ÷£õßÓ AønÄU PõµoPÒ
ÂøµÄ£kzxQßÓÚ. (\õßÖ : Pb ) CzuS u¸n[PÎÀ Pøµ²®
2+
ußø©öPõsh E÷»õP öPõkUQøn¨¦ ÷\º©[PÒ E¸ÁõQßÓÚ.

5. ÷Áv ©¸zxÁ C¯À
]ì Pt(NH3)2Cl2 GßÓ ÷\º©® tumour GÚ¨£k® ÷uøÁ°À»õ
SÖPmiPÐUS Gvº©¸¢uõP ©¸zxÁzvÀ £¯ß£kQÓx.
6. ö\¯ØøP ÷\õ¨¦PÒ (Synthetic detergents)
iøµ£õ¼£õì÷£m ÷£õßÓ öPõkUQøn¨¦ PõµoPÒ ö\¯ØøP
÷\õ¨¦PÎÀ EÒÍÚ. CUPõµoPÒ }ß PiÚz ußø©USU Põµn©õÚ
÷|ºªß A¯ÛPøÍ uÛø©¨£kzv AøÁPÒ ÷\õ¨¦PÐhß SÖURk
ö\´Áøuz ukUQßÓÚ.
6.7 E°º&AønÄa ÷\º©[PÒ
uõÁµ, ª¸P E°¯À ö\¯À£õkPÎÀ AønÄa ÷\º©[PÒ UQ¯
£[PõØÖQßÓÚ. ]» UQ¯ E°º&AønÄa ÷\º©[PÎß £mi¯À
R÷Ç AmhÁøn¨£kzu¨£mkÒÍÚ.
ö£¯º ö\¯À
1. î÷©õS÷Íõ¤ß BUêáøÚz ÷uUQ øÁzu¾®
Gkzxa ö\À¾u¾®
2. S÷Íõ÷µõ¤À JÎa÷\ºUøP
3. ö£ºhõUêß S¨hõUêß G»Umµõß ©õØÓ®
182
E°º&AønÄa ÷\º©[PÎÀ î÷©õS÷Íõ¤ß ©ØÖ®
S÷Íõ÷µõ¤À Cµsk® C¯ØøP ö\¯À£õkPÎÀ ªPUQ¯
£o¯õØÖQßÓÚ.
6.7.1 î÷©õS÷Íõ¤ß
~øµ±µ¼¼¸¢x v_UPÐUS BUêáøÚ Gkzxa ö\À¾® Cµzu
]Á¨£qUP÷Í î÷©õS÷Íõ¤ßPÍõS®. v_ö\À¼À BUêáøÚ
_Áõ]zu¾UPõP öÁÎÂk® ÷£õx C¢u Cµzu ]Á¨£qUPÒ
ö\¢{Ózv¼¸¢x Fuõ (purple) {Ó©õP ©õÖQßÓÚ. A¨÷£õx Cµzua
]Á¨£q öÁÎ÷¯ØÓ¨£h ÷Ási¯ Põº£ß øh BUøéøh
~øµ±µ¾USU öPõsk Á¢x _Áõ\® »® öÁÎ÷¯ØÖQÓx.
î÷©õS÷Íõ¤ß ©ØÖ® ø©÷¯õS÷Íõ¤ß ußø©
Cµsk® J÷µ ©õv¯õÚ Aø©¨¦ ö£ØÓøÁ. ø©÷¯õ S÷Íõ¤ß
J¸£i öPõshx î÷©õS÷Íõ¤ß |õßS£i öPõshuõS®. Cx÷Á
CøÁPÐUSÒÍ ÷ÁÖ£õhõS®.
Cµsk® Ç®¦&÷£õºø£ß ÷\º©[PÍõS®. Cµsk® Fe 2+
A¯Û, ÷£õºø£ß öuõSvPÍU öPõsi¸US®. Ç®¦&÷£õºø£ß
÷\º©® îª öuõSv GÚ¨£k®. Cx î÷©õS÷Íõ¤Ûß £Sv¯õS®.
JÆöÁõ¸ î÷©õS÷Íõ¤ß »UTÖ® |õßS xøn¨ £SvPøÍU
öPõshx. JÆöÁõ¸ £Sv²® J¸ ©izu J¸ \[Q¼ ÷£õßÓx BS®.
î÷©õS÷Íõ¤Ûß ö\¯À£k £Sv îª öuõSv¯õS®.
CzöuõSv°À Fe 2+ A¯Û ÷£õºø£ß öuõSv°¾ÒÍ |õßS
ø|mµáß AqUPÐhÝ® îìiiß öuõSv°¾ÒÍ J¸ ø|mµáß
AqÄhÝ® DuÀ ¤øn¨ø£ HØ£kzxQÓx. GsQ Aø©¨¤ß
BÓõ® øÚ BUêáß »UTÖhß ¤ønUQÓx.
6.7.2 S÷Íõ÷µõ¤À
ö©UÜ]¯®, ÷£õºø£ß ÷\º©® S÷Íõ÷µõ¤À BS®. \ØÖ
©õÖ£mh ÷£õºø£ß ÁøÍ¯zvß ø©¯zvÀ ö©UÜ]¯®
Aø©¢xÒÍx. E÷»õPzvß BU]áß HØÓ Gs +2 (Mg 2+). \ØÖ
©õÖ£mh ÷£õºø£ß DÛ¯õPa ö\¯À£kQÓx. »UTÖ Aø©¨¤À
\ØÖ ÷ÁÖ£mh £» ÁøP S÷Íõ÷µõ¤ÀPÒ EÒÍÚ.
S÷Íõ÷µõ¤À “a” GßÓ {Ómi JÎ BØÓø» ÷Áv¯õØÓ»õP
©õØÖQÓx. GÚ÷Á uõÁµ[PÎÀ £aø\ {Ó® Fmk® S÷Íõ÷µõ¤À
183
JÎa÷\ºUøP |øhö£Ó EuÄQÓx. `¯ JÎ°ß ßÛø»°À
S÷Íõ÷µõ¤À GßÓ £aø\¯® PõØÔ¾ÒÍ Põº£ßøhBUøék ©ØÖ®
}º»UTÖPøÍ Põº÷£õøím÷µmhõPÄ®, BUêáÚõPÄ® ©õØÖ®
ö\¯¾US JÎa÷\ºUøP GßÖ ö£¯º. C®UQ¯ ö\¯¼À S÷Íõ÷µõ¤À
“JÎußø©£kzx®” (light sensitiser) ö£õ¸ÍõP ö\¯À£kQÓx.
xCO2 + yH2O ⎯chlorophyl

⎯ ⎯⎯l→Cx (H2O)y + XO2
sunlight
JÎa÷\ºUøPUS S÷Íõ÷µõ¤À uÂµ ÷©¾© |õßS E÷»õP ÷\º©[PÒ &
J¸ ©õ[PÛ_ ÷\º©®, Ç Ç®¦ ÷\º©[PÒ ©ØÖ® J¸ uõªµ ÷\º©® &
xøn ö\´QßÓÚ.
BUêáøÚ _Áõ]US® ª¸P[PÒ AøÚzx® »UTÖ
BUêáøÚ î÷©õS÷Íõ¤ß »® EÒöÍkzx CO 2 Áõ²øÁ
öÁÎÂkQßÓÚ. BÚõÀ S÷Íõ÷µõ¤À CO2 Áõ²øÁ O2 »UTÖõP
©õØÖ® ö\¯¾USz xøn ö\´QÓx. O2 »UTÖ ©Ûu EhØ ö\À¼À
Gö£õ¸ÍõP¨ £¯ß£kQÓx.
uß ©v¨¥k
A. \¯õÚ Âøhø¯z ÷uºÄ ö\´P
1. Cµmøh E¨¦ Gx?
a) K2SO4.Al2(SO4)3.24H2O b) NaCl c) K4[Fe(CN)6] d) KCl
2. AønÄ Gs |õßS öPõsh ÷\º©zvØPõÚ \õßÖ
a) K4[Fe(CN)6] b) [Co(en)3]Cl3
c) [Fe(H2O)6]Cl3 d) [Cu(NH3)4]Cl2
3. [Cu(NH3)4]2+ AønÄ A¯Û°ß Aø©¨¦
a) ÷|ºU÷Põk b) |õßQ c) \xµ uÍ® d)ÁøÍ¢u Aø©¨¦
4. öPõkUQøn¨¦ ÷\º©©õUS® DÛUPõÚ \õßÖ
a) NO -2 b) S÷Íõ÷µõ c) ¦÷µõ÷©õ d) en
5. [Fe(CN)6]4- AønÄ A¯Û°ß Aø©¨¦
a) |õßQ b) \xµ uÍ® c) GsQ d) U÷Põn®
184
6. [NiCl4]2- GßÓ AønÄ A¯Û°À {UP¼ß BUêáß HØÓ Gs
a) +1 b) -1 c) +2 d) -2
7. Gvºªß AønÄ A¯Û°À»õ ÷\º©® Gx?
a) [Cu(NH3)4]Cl2 b) K4[Fe(CN)6]
c) K3[Fe(CN)6] d) [NiCl4]2-
8. [Ni(CN)4]2- A¯Û°ß Aø©¨¦
a) |õßQ b) \xµ uÍ®
c) U÷Põn® d) GsQ
9. ¤øn¨¦ DÓq öPõsh DÛ Gx?
a) CN- b) Cl- c) NO 2- d) I-
10. [FeF6]4- ÷£µõPõ¢uzußø© öPõshx HöÚÛÀ
a) F- SøÓ¦» DÛ b) F- {øÓ¦» DÛ
b) F- ÁøÍ²® ußø© öPõsh DÛ d)F- öPõkUQøn¨¦ ÷\º© DÛ
11. [FeII(CN)6]4- A¯Û°À ø©¯ E÷»õP A¯Û
a) Fe b) Fe+2 c) Fe+3 d) CN-
12. [Ni(CN)4]2- A¯Û°À Ni(II) Âß AønÄ Gs
a) 2 b) 4 c) 5 d) 6
13. [PtIV(NH3)2Cl2]2+ Gß£vß ö£¯º
a) øhA®ªßøhS÷Íõ÷µõ ¤ÍõmiÚ®(IV) A¯Û
b) øhA®ªßøhS÷Íõ÷µõ ¤ÍõmiÚ®(IV)
c) øhA®ªßøhS÷Íõ÷µõ ¤ÍõmiÚ®
d) øhS÷Íõ÷µõ øhA®ªß ¤ÍõmiÚ®(IV) A¯Û
14. K4[Fe(CN)6] → 4K+ + [Fe(CN)6]4- Gß£vÀ AønÄ A¯Û
a) K+ b) CN- c) FeII d) [Fe(CN)6]4-
15. uÀ Cøh{ø»z uÛ© Áø\ø¯ ÷\º¢u Kº E÷»õP A¯Û°ß
GsQ AønÄa ÷\º©zvß Põ¢uz v¸¨¦zvÓß 4.9 BM
AÆÄ÷»õPzvß ©ØöÓõ¸ GsQ ÷\º©® øh¯õPõ¢uz
ußø©öPõshx. AÆÄ÷»õP®
a) Fe2+ b) Co2+ c) Mn2+ d) Ni2+
185
16. ÷£µõPõ¢uzußø©°ß A»S
a) iø£ A»S b) Q÷»õ ãÀ c) BM d) GºU
17. [Co(NO2)(NH3)5]SO 4 ©ØÖ® [Co(SO4)(NH3)5] NO2 ÷\º©[PÎÀ
EÒÍ ©õØÔ¯® GßÚ?
a) }÷µØÖ ©õØÔ¯® b) AønÄ ©õØÔ¯®
c) ¤øn¨¦ ©õØÔ¯® d) A¯Û¯õuÀ ©õØÔ¯®
18. AønÄa÷\º©zvß G¨£sø£ CønvÓß ¤øn¨¦U öPõÒøP
ÂÍUP C¯»ÂÀø»?
a) ¦ÓöÁÎ Aø©¨¦ b) Põ¢u¨£s¦ c) DÛzußø© d) {Ó®
B. K¸ ÁõUQ¯[PÎÀ £vÀ u¸P

19. GÎ¯ E¨¦ GßÓõÀ GßÚ? J¸ \õßÖ u¸P.
20. Cµmøh E¨¦ GßÓõÀ GßÚ? J¸ \õßÖ u¸P.
21. AønÄ E¨¦ Cµmøh E¨¤¼¸¢x GÆÁøPPÎÀ
÷ÁÖ£kQßÓx?
22. DÛPÒ ©ØÖ® AønÄ Gs GßÓõÀ GßÚ?
23. J¸øÚ, ÇøÚ ©ØÖ® öPõkUS ¤øn¨¦ DÛPÐUS
JÆöÁõ¸ \õßÖ u¸P.
24. ¤ßÁ¸® ÷\º©[PÎÀ EÒÍ ø©¯ E÷»õP A¯Û°ß ªß_ø©ø¯
PnUQkP.
a) [Fe(NH3)4Cl2] NO3 b) Na[B(NO3)4]
25. ¤ßÁ¸® ÷\º©[PÎß ö£¯ºPøÍz u¸P.
a) [Co(NH3)5(H2O)]Cl3 b) Na[B(NO3)4]
26. ¤ßÁ¸ÁÚÁØÔß Áõ´¨£õkPÒ ©ØÖ® Aø©¨¦PøÍz u¸P.
a) iøµì (Gzv¼ß øh Aªß) ÷Põ£õÀm(III) A¯Û
b) ö£ßhõA®ø©ß\À÷£m÷hõ÷Põ£õÀm(III)
27. ]ì ©ØÖ® iµõßì [Pt(NH3)2Cl2] ÷\º©[PÎß Aø©¨¦PøÍ
ÁøµP.
28. öPõkUS ¤øn¨¦ AønÄPÒ GßÓõÀ GßÚ? J¸ \õßÖ u¸P.
186
C. AÖ£x ÁõºzøuPÐUS ªPõ©À Âøh u¸P
29. uUP \õßÖPÐhß AønÄ ©õØÔ¯® ©ØÖ® A¯Û¯õuÀ
©õØÔ¯[PøÍ ÂÍUSP.
30. CønvÓß ¤øn¨¦ öPõÒøP°ß»® ¤ßÁ¸® ÷\º©[PÎß
Bº¤hõÀ CÚUP»¨¦ ©ØÖ® Põ¢u¨ £s¦PøÍ ÂÍUSP.
a) [FeF6]4- b) [Fe(CN)6]4-
31. K 4[Fe(CN) 6], [Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4 BQ¯ ÷\º©[PÐUS
¤ßÁ¸ÁÚÁØøÓU SÔUPÄ®.
a) ö£¯ºPÒ b) ø©¯ E÷»õP A¯ÛPÒ c) DÛPÒ
d) AønÄ GsPÒ
32. ¤ßÁ¸® ÷\º©[PÎÀ ÷£µõPõ¢uzußø© v¸¨¦zvÓÝUS®
Cøn ö\´¯¨£hõu G»UmµõßPÎß GsoUøPUS® GÆÁõÖ
öuõhº¦£kzu¨£kQÓx?
a) K4[Fe(CN)6] b) K3[Fe(CN)6]
33. [FeF6]4- GÆÁõÖ [Fe(CN)6]4- °¼¸¢x ÷ÁÖ£kQÓx?
34. [Ni(CN)4]2- øh¯õPõ¢uzußø© öPõshx, [NiCl4]2- ÷£µõPõ¢uz
ußø© öPõshx. ÂÍUSP.
35. [Cu(NH3)4]2+ \xµ uÍ®, [NiCl4]2- |õßQ. ÂÍUSP.
36. CønvÓß ¤øn¨¦UöPõÒøP°ß SøÓPÒ ¯õøÁ?
37. [FeF6]4- I \õßÓõPU öPõsk, CønvÓß ¤øn¨¦U öPõÒøP
ÁÈ°À Auß ¦ÓöÁÎ Aø©¨¦, d-Bº¤hõÀ £S¨¦ ußø©
©ØÖ® Põ¢u¨£s¦PøÍ ÂÁ.
38. C¯ØøP ÂøÚPÎÀ S÷Íõ÷µõ¤À¼ß ö\¯ø» ÂÍUSP.
39. _ØÖa `ÇÀ ÷Áv°¯¼À S÷Íõ÷µõ¤À¼ß UQ¯zxÁ® ¯õx?
Auß ö\¯À£õkPøÍ ÂÁ.
187
öuõS¨¦øµ
AønÄa ÷\º©[PÎß ußø© ÂÁõP ÂÁõvUP¨£mhx.
AønÄa ÷\º©zvÀ £¯ß£k® AÔÂ¯À Pø»aö\õØPÒ, AønÄa
÷\º©[PÎÀ EÒÍ £»ÁøP ©õØÔ¯[PÒ \õßÖPÐhß ÂÍUP¨£mhÚ.
öÁºÚº öPõÒøP, CønvÓß ¤øn¨¦U öPõÒøP ÂÍUP¨£mkÒÍx.
CUöPõÒøPPÎß {øÓ SøÓPÒ J¨¤h¨£mkÒÍÚ. AønÄa
÷\º©[PÎß £¯ßPÒ _¸UP©õP ÂÍUP¨£kQßÓÚ. î÷©õS÷Íõ¤ß
©ØÖ® S÷Íõ÷µõ¤À BQ¯ÁØÔß ö\¯ÀPÒ ©ØÖ® £¯ßPÒ
ÂÍUP¨£mhÚ.
Buõµ ¡ÀPÒ
1. Coordination Chemistry, S.F.A.Kettle, The English language book society
and Nelson, 1969.
2. Concise Inorganic Chemistry, J.D.Lee, Chapman and Hall, London, 1992.
188
7. EmP¸ ÷Áv°¯À
( EmP¸ ÷Áv°¯¼ß Ai¨£øh AÔuÀ.

( EmP¸ ÷Áv ÂøÚPÒ ©ØÖ® ÷Áv ÂøÚPøÍ AÔuÀ.
( Aq EmP¸Âß, BØÓÀ, Cø¯¦ ©ØÖ® EmP¸a ]øuÄ, EmP¸

Cøn¨¦ ÂøÚPøÍU PØÓÀ.
( Aq Eø»PÎß Ai¨£øh ö\¯À øÓPøÍ AÔuÀ.
( `¯ÛÀ {PÊ® EmP¸ ÂøÚPøÍ AÔuÀ.
( Pv¯UP I÷\õ÷hõ¨¦PÎß £¯ßPÒ ©ØÖ® ÂøÚ ÁÈ

øÓPøÍU PØÓÀ.
öíßÔö£U÷PõµÀ GßÓ ¤µõßì |õmk AÔÂ¯À AÔb¸US

C¯ØøPU Pv¯UPzøuU PshÔ¢uuØPõP 1903&B®
BsiØPõÚ “÷|õ£À £_” ÁÇ[P¨£mhx.
¤¯ U³ ©ØÖ® ÷© U³ BQ¯ Ç ¤µõßì |õmk
AÔbºPÐUS® A÷u Bsk “Pv¯UP®” £ØÔ¯ AÁºPÎß
B´ÄUPõP ÷|õ£À £_ ÁÇ[P¨£mhx. ÷© U³ ÷µi¯® ©ØÖ®
ö£õ÷»õÛ¯zøuU PshÔ¢uõº. ÷µi¯zøu¨ ¤zx® Gkzuõº.
öíß÷Põ Lö£ºª GßÓ Czuõ¼ |õmk AÔbº 1938 B® Bsk
SøÓ÷ÁP {³mµõßPÍõÀ ysh¨£mh EmP¸ ÂøÚPøÍU
PshÔ¢uõº; AuØPõP ÷|õ£À £_® ö£ØÓõº.
189
EmP¸ ÷Áv°¯À
* Pv¯UP®: ]» Aq EmP¸UPÒ ußÛaø\¯õP ]øu¢x
]»ÁøPU PvºPøÍ öÁÎÂkQßÓÚ. CÆÁøP {PÌÄPÐUSU
Pv¯UP® GßÖ ö£¯º.
* Pv¯UP® Gß£x EmP¸\õº¢u {PÌÄ, öÁ¨£ {ø», AÊzu®
÷£õßÓ ¦ÓUPõµoPÒ Pv¯UPzøu £õvUPõx. öíßÔ ö£U÷PõµÀ
GßÓ AÔbº CUPv¯UPzøu uß u¼À PshÔ¢uõº.
* ¸zuº÷£õºk ©ØÖ® ÷\õi GßÓ AÔbºPÒ Pv¯UP EmP¸
]øuÄUPõÚ ÷Põm£õkPøÍ öÁÎ°mhÚº “Jµ»S ÷|µzvÀ
]øuÄÖ® Pv¯UPz uÛ©zvß AÍÄ, Bµ®£{ø»°À Ç¢u
Pv¯UPzuÛ©zvß AÍÂØS ÷|ºÂQuzvÀ ÇUS®” Gß£x
AU÷Põm£õhõS®.
CU÷Põm£õmiß£i ¤ßÁ¸® \©ß£õk Á¸ÂUP¨£mhx.
2.303 N0
t= log Ca\©ß£õmiÀ
ë N
λ = ]øuÄ ©õÔ¼ N0 = Bµ®£{ø»°À EÒÍ Pv¯UP
AqUPÎß GsoUøP
N = ‘t’ ÷|µzvØS¨ ¤ÓS Gg]²ÒÍ
Pv¯UP AqUPÎß
GsoUøP
AøÚzxÁøPU Pv¯UP ]øuÄ ÂøÚPÐ® uÀÁøP ÂøÚ
÷Áv¯ø»a ÷\º¢uøÁ¯õS®.
* AøµÁõÌPõ»®: Pv¯UP¨ ö£õ¸Îß Bµ®£ AÍÄ \£õv¯õPU
SøÓÁuØSz ÷uøÁ¨£k® Põ»® “Aøµ ÁõÌPõ»®” (t½) GÚ¨£k®.
CÆÁøµÁõÌPõ»® (t ½ ) Pv¯UP¨ ö£õ¸Îß Bµ®£{ø»
AhºøÁa \õº¢uuÀ». ]øuÄ©õÔ¼ (λ)-ø¯a \õº¢v¸US®.
Pv¯UP¨ ö£õ¸Îß “\õº¦ {ø»¨¦zußø©ø¯” t½ ©v¨¤¼¸¢x
AÔ¯»õ® t½ SøÓÁõP Ç¢uõÀ A¨ö£õ¸Ò GÎvÀ ]øuÄÖ®.
{ø»¨¦zußø©¯ØÓ ö£õ¸ÍõS®.
190
⎛ 0.693 ⎞
⎜ t½ = ⎟
⎝ ë ⎠
1 t
\µõ\ ÁõÌPõ»®, τ (Tau) = = ½ = 1.44 t ½ BS®.
ë 0.693
* Pv¯UP® Gß£x EmP¸ \õº¢u {PÌÄ Bu»õÀ EmP¸Âß
{ø»¯ØÓ ußø©ø¯²® \õº¢x ÇUS®.
* Kº BÀ£õ (α) xPÒ Gß£x Ç ¦÷µõmhõßPÒ ©ØÖ® Ç
{³mµõßPÒ öPõsh Kº ï¼¯® EmP¸ (2He4) BS®.
* J¸ ¥mhõ [β] xPÒ Gß£x ÷ÁP©õP C¯US® Kº G»Umµõß BS®.
* Põ©õ PvºÃa_ Gß£x {øÓ, ªß_ø©¯ØÓ ªßPõ¢u PvµõS®.
* Pv¯UP ]øuÄ Áø\: PÚzu, Pv¯UPz ußø© öPõsh
EmP¸UPÒ ]øu¢x α (A) β xPÒPøÍ öÁÎÂmh¤ß CÖv¯õP
Põ¯® [Pb] ÷£õßÓ {ø»¨¦z ußø© AvP® öPõsh
I÷\õ÷hõ¨¦PÍõP ©õÖQßÓÚ. |õßS ÁøP Pv¯UP ]øuÄ
Áø\PÒ EÒÍÚ. AøÁPÒ:-
4n - ÷uõ¯® Áø\
4n+1 - ö|ï³Û¯® Áø\
4n+2 - ²÷µÛ¯® Áø\
4n+3 - BUiÛ¯® Áø\PÍõS®
* EmP¸ ¤øn¨£õØÓÀ
Jº EmP¸ E¸ÁõS® ÷£õx ]Ôx {øÓ BØÓ»õP ©õØÓ¨£kQÓx.
BP÷Á, Aq {øÓ¯õÚx, AÆÁqÂÀ EÒÍ ¦÷µõmhõßPÒ
{³mµõßPÒ ©ØÖ® G»UmµõßPÎß {øÓPÎß Tmkz
öuõøPø¯ÂhU SøÓÁõP ÇUS®. C¢{øÓ ÷ÁÖ£õk “{øÓ
SøÓÄ” GÚ¨£k®. C¢{øÓ SøÓÂ¼¸¢x ¦÷µõmhõß
{³mhõßPÎß “¤øn¨£õØÓÀ” AÍøÁ AÔ¯»õ®. {øÓ &
BØÓÀ öuõhºø£ ΔE = Δm C2 GßÓ Ißìjß \©ß£õmiß »®
AÔ¯»õ®.
191
7.1 ÷Áv ÂøÚPÐUS® EmP¸ ÂøÚPÐUS® EÒÍ
÷ÁÖ£õkPÒ
\õuõµn ÷ÁvÂøÚPÎÀ AqUPÎß EmP¸UPÒ
£õv¨£øhÁvÀø». G»UmµõßPÒ ©mk® ÷ÁvÂøÚPÎÀ
Dk£kQßÓÚ.
BÚõÀ C¯ØøP ©ØÖ® ö\¯ØøPU Pv¯UPa ]øuÄ |øhö£Ö®
÷£õx ¦v¯ EmP¸UPÒ EshõQßÓÚ. Aq EmP¸UPÐU
Qøh÷¯¯õÚ ÂøÚ AÀ»x Aq EmP¸UPÐUS®, {øÓ SøÓÁõÚ
÷£õmhõßPÒ ÷£õßÓ xPÒPÐhß EmP¸ ÂøÚ¦¢x ¦v¯
EmP¸UPøÍ E¸ÁõUS® ö\¯¾US® “EmP¸ ÂøÚPÒ” GßÖ ö£¯º.
÷ÁvÂøÚPÒ EmP¸ ÂøÚPÒ
1. Aq öÁÎU÷PõÍ¨£õøu°À 1. EmP¸ ÂøÚPÎÀ BÀ£õ, ¥mhõ

EÒÍ G»UmµõßPÎß CÇ¨¦, ©ØÖ® Põ©õ PvºÃa_
ö£ÖuÀ ©ØÖ® £[Rk EmP¸UPÎ¼¸¢x {PÌQÓx.
ö\´Ávß »® ÷ÁvÂøÚPÒ
{PÌQßÓÚ.
2. ÷ÁvÂøÚPÎÀ {øÓ ©mk® 2. EmP¸ ÂøÚPÎÀ {øÓ ©ØÖ®
\©ß ö\´¯¨£mi¸US® BØÓ¾® \©ß ö\´¯¨£mi¸US®.
3. ÷ÁvÂøÚ°À HØ£k® BØÓÀ 3. EmP¸ÂøÚ BØÓÀ©õØÓ®
©õØÓ® EmP¸ ÂøÚPÎÀ ÷ÁvÂøÚ BØÓÀ ©õØÓzøuÂh
HØ£k® BØÓÀ ©õØÓzøuÂhU ªP AvP©õS®.
SøÓÄ BS®.
4. ÷ÁvÂøÚ BØÓÀ©õØÓ® Q÷»õ 4. EmP¸ÂøÚ BØÓÀ ©õØÓ® MeV
áúÀ/÷©õÀ A»QÀ EÒÍx. (ªÀ¼¯ß G»Umµõß ÷ÁõÀm)
GßÓ A»QÀ ÇUS®.
5. ¦v¯uÛ©[PÒ Hx® 5. EmP¸ÂøÚPÎÀ ¦v¯
E¸ÁõÁvÀø»; HöÚÛÀ uÛ©[PÒ/I÷\õ÷hõ¨¦PÒ
EmP¸ ÷ÁvÂøÚ°À E¸ÁõQßÓÚ.
Dk£kÁvÀø».
EmP¸ ÂøÚPøÍ ÂÍUS®÷£õx ¤ßÁ¸® Esø©PøÍ

P¸zvÀ öPõÒÍ ÷Ásk®.
i) ÷ÁvÂøÚ÷£õ»÷Á EmP¸ ÂøÚPÎ¾® ÂÚ£kö£õ¸ÒPÒ
Chx¦Ó® ÂøÍö£õ¸ÒPÒ Á»¨¦Ó® GÊu ÷Ásk®.
192
ii) uÛ©USÔ°ß Chx RÌ¨¦Ó® Aq Gsøn²®, Á»x ÷©Ø¦Ó®
{øÓ Gsøn²® GÊu ÷Ásk®. \õßÖ 7N14
iii) ÷ÁvÂøÚPÎÀ Ç¦Ó® £À÷ÁÖ uÛ©[PÎß AqUPÎß
GsoUøP \©ß ö\´¯¨£k®. EmP¸ ÂøÚPÎÀ Ç¦Ó®
ö©õzu {øÓ GsPÒ ©ØÖ® Aq GsPÒ \©ß ö\´¯¨£k®.
iv) uõUS® xPÒPÐUS SÔ±kPÒ £¯ß£kzu¨£k®.
Av÷ÁP©õP ÷©õx® xPÒPÐUS uõUS® xPÒPÒ GßÖ ö£¯º.
AøÁ ¤ßÁ¸® SÔ±kPÍõÀ AÔ¯¨£k®.
0
n1 - {³mµõß
1
H1 or p - ¦÷µõmhõß
2
He4 or α - α xPÒ
1
H2 or 1D2 - i³mµõß
–1
e0 or e - G»Umµõß (A)β-xPÒ
+1
e0 - £õêmµõß
]øuUP ÷Ási¯ EmP¸ SÔ°h¨£mh EmP¸ GÚ¨£k®
]øuÁõÀ E¸ÁõS® ¦v¯ EmP¸ “©PÒ EmP¸” GÚ¨£k®.
EmP¸a]øuÁõÀ öÁÎ÷¯Ö® xPÒPÐUS öÁÎzuÒÍ¨£mh
xPÒPÒ GßÖ ö£¯º.
7
N14 + He4
2
→ 18
O17 + 1
H1
uõUS® xPÒ öÁÎzuÒÍ¨£mh xPÒ
Ca\©ß£õk EmP¸ ÂøÚ¯õS®. Cx Kº (α, p) ÁøP ÂøÚ¯õS®.
CÆÂøÚø¯ 7N14 (α,p) 8O17GßÖ SÔUP»õ®.
EmP¸ ÂøÚPøÍ \©ß ö\úÀ
17
Cl37 + 1H2 → 18
Ar36 + ?
wºÄ
17
C37 + 1H2 → 18
Ar38 + n1
0
BP÷Á CÆÂøÚø¯a _¸UP©õP 17

Cl 37 (D, n) 18
Ar 38 GÚU
SÔUP»õ®.
193
EmP¸ÂøÚPÎß Q ©v¨¦PÒ
EmP¸ ÂøÚ {PÊ® ÷£õx EÔg\¨£k® AÀ»x
öÁÎÂh¨£k® BØÓ÷» AÆÂøÚ°ß Q-©v¨£õS®.
Q©v¨¦ = (mp-mr) 931 MeV BS®.
CvÀ mr - ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÎß ö©õzu {øÓ
mp - ÂøÍ ö£õ¸ÒPÎß ö©õzu {øÓ
BØÓÀ EÔg\¨£k®÷£õx m p>m r, Q ©v¨¦ ÷|º©v¨¦ (+)
öPõshuõS®.
BØÓÀ öÁÎ°h¨£k®÷£õx mr>mp. A¨÷£õx Q ©v¨¦ GvºUSÔ
(&) öPõshuõS®.
7.2 EmP¸ ÂøÚPÎß ÁøPPÒ
1. £» ]Ö ]øuÄ ÂøÚ (Spallation reaction)
CÆÁøP EmP¸ ÂøÚPÎÀ Av÷ÁP uõUS® xPÒPÒ
SÔ°h¨£mh PÚzu EmP¸UPøÍ £» ]Ö xPÒPÍõPa ]øuUQßÓÚ.
29
Cu63 + 2He4 + 400 MeV → 17Cl37 + 14 1H1 + 16 0n1
2. EmP¸ ¤Í¨¦ ÂøÚ
PÚzu EmP¸UPÒ PÚ©ØÓ, \Ø÷ÓÓUSøÓ¯ \©©õÚ Ç
EmP¸UPÍõP ¤ÍÄ£k® ÂøÚ¯õS®. CzuS ÂøÚ {PÊ® ÷£õx ªP
AvP AÍÄ BØÓÀ öÁÎÂh¨£kQÓx. öáº©ß ÷Áv°¯»õº
íõm÷hõ íõß, GL¨. ìmµõì÷©ß ©ØÖ® ö©´Úº GÝ® Áº, 92U235
EmP¸øÁ SøÓ÷ÁP {³mµõß »® EmP¸ ¤Í¨¦ ÂøÚø¯
ußu¼À {PÌzvÚº. CÆÂøÚPÎÀ {³mµõßPÒ
öÁÎÂh¨£kQßÓÚ. U, U, Th ÷£õßÓ PÚzu EmP¸UPÎÀ p,
235 238 232
n ©ØÖ® D xPÒPÒ ¤Í¨¦ ÂøÚPøÍ E¸ÁõUSQßÓÚ.

EmP¸ ¤Í¨¦ ÂøÚ ÁÈ øÓ
EmP¸ ¤Í¨¦ ÂøÚ°À PÚzu EmP¸ J¸ {³mµõøÚ
EmöPõsk {ø»¨¦zußø©¯ØÓ “Tmk EmP¸” øÁ
HØ£kzxQÓx. CU Tmk EmP¸ ¤Í¢x Ç \© PÚÒÍ
EmP¸UPøÍz u¸QÓx.
194
\õßÖ
²÷µÛ¯® EmP¸ {³mµõÚõÀ ¤ÍÄ£k® {PÌÄ uUP \õßÓõS®.
U235 + 0n1 →
92 56
Ba141 + 36
Kr92 + 3 0n1 + 200 MeV
÷©ØPõs ÂøÚ°À öÁÎ°h¨£k® ßÖ {³mµõßPÐ® ÷©¾®
ßÖ U235 EmP¸UPøÍ uõUSQßÓÚ. CÆÁõÖ J¸ \[Q¼z öuõhº
ÂøÚ {PÌQÓx. ªP AvP BØÓÀ öÁÎ°h¨£kQÓx. U236GßÓ Tmk
EmP¸ £»ÁøPPÎÀ ¤ÍÄ£kQÓx.
140 93 1
56 B a + 36K r + 3 0n
144
92 U
235
+ 0n
1
92 U
236
5 4X e + 38 S r 90 + 2 0 n 1
144 90 1
55C s + 3 7R b + 2 0n
CÆÁøP ¤Í¨¦ ÂøÚPÒ “uõ÷© AvPUS®” ÁøP
ÂøÚPÍõS®. BP÷Á CÆÁøP ÂøÚPÎÀ ªPªPU SøÓÁõÚ
÷|µzvÀ ªPªP AvP©õÚ BØÓÀ öÁÎ°h¨£k®. GÚ÷Á, öÁizuÀ
{PÌQÓx. “AqSsk” öÁizu¼À CÆÁøP ÂøÚ {PÌQÓx.
EmP¸ ¤Í¨¦ ÂøÚ°À öÁÎ°h¨£k® BØÓø»U PnUQhÀ
92
U235 + 0n1 → 42
Mo95 + 57
La139 + 2 0n1 + 7 –1e0
GßÓ ÂøÚø¯U P¸x÷Áõ®.
92
U235 I÷\õ÷hõ¨¤ß {øÓ Gs = 235.118 amu
42
Mo95 I÷\õ÷hõ¨¤ß {øÓ Gs = 94.936 amu
57
La139 I÷\õ÷hõ¨¤ß {øÓ Gs = 138.95 amu
0
n1 -ß {øÓ Gs = 1.009 amu
∴ 235.118 + 1.009 → 94.936 + 138.95 + 2 × 1.009
236.127 amu → 235.906 amu
{øÓ ÷ÁÖ£õk
= (236.127 - 235.906) amu = 0.213 amu
1 amu = 931 MeV
0.213 amu = 0.213 × 931.48 = 200 MeV
195
÷©ØPõs ¤ÍÄ ÂøÚ°À öÁÎ°h¨£k® BØÓÀ 200 MeV
BS®.
1945& B® Bsk BPìm ©õu® uß u¼À á¨£õß |õmk
î÷µõ æ©õ GßÓ |Pµzvß «x 92U 235 I÷\õ÷hõ¨ öPõsh
AqSsk Ã\¨£mhx. Pu239 I÷\õ÷hõ¨ öPõsh CµshõÁx
AqSsk |õPõ\õQ GßÓ |Pº «x Ã\¨£mhx. CÆÂ¸ AqSsk
Ãa]¾® {PÌ¢u Aq ¤ÍÄ ÂøÚPÍõÀ ªPªP AvP AÍÄ
BØÓÀ öÁÎ¨£mhx. 20 B°µ® hß TNT GßÓ öÁi¨ö£õ¸øÍ
öÁizuõÀ HØ£k® BØÓø»Âh AvP BØÓÀ AqSsk Ãa\õÀ
öÁÎ°h¨£mhx. BØÓ÷»õk öÁ¨£®, JÎ ©ØÖ® PvºÃa_PÐ®
öÁÎ¨£mhÚ.
EmP¸ ¤Í¨¦ ÂøÚ & ªß EØ£zvU P»ß

EmP¸ ÂøÚPøÍ ªPªP SøÓ÷ÁPzvÀ {PÇa ö\´x
öÁÎ°h¨£k® BØÓø» Pmk¨£kzu»õ®. EmP¸ÂøÚ {PÌP»®
(nuclear reactor) AÀ»x EmP¸ÂøÚ & ªßÚõØÓÀ ö£ÖP»® (nuclear
power generator) Gß£x J¸ ÁøP Eø»U P»©õS®. U235 I÷\õ÷hõ¨ø£
£¯ß£kzv ªß EØ£zv ö\´¯¨£kQÓx.
EmP¸ÂøÚ {PÌP»zvÀ öÁÎ°h¨£k® öÁ¨£ BØÓø» ªS
AÊzu }º »® öÁÎUöPõnº¢x, “öÁ¨£ BØÓÀ £©õØÓ®”
»® öÁÎa_ØÖ }øµ öPõvUP øÁzx BÂ¯õUQ A¢u }µõÂ »®
ªß EØ£zvUS¤ß C¯[Pa ö\´x ªß EØ£zv |øhö£ÖQÓx.
uªÇPzvÀ Aqªß EØ£zv {ø»¯® ö\ßøÚø¯ Akzu
PÀ£õUPzvÀ EÒÍx. ©ØöÓõ¸ Aqªß EØ£zv {ø»¯® Th[SÍ®
GßÓ ChzvÀ uØ÷£õx Aø©UP¨£mk Á¸QÓx.
3) EmP¸ ¤øn¨¦
GÎ¯ PÚ©ØÓ £» EmP¸UPÒ Jß÷Óõk JßÖ ¤øn¢x \ØÖ
PÚØÓ EmP¸øÁ E¸ÁõUS® ö\¯¾US EmP¸ ¤øn¨¦ (nuclear
fusion) GßÖ ö£¯º.
CÆÁøP ÂøÚPÎÀ E¸ÁõS® \ØÖ PÚ©õÚ ö£¯ EmP¸Âß
{øÓ ¤øn¢u ]Ö EmP¸UPÎß ö©õzu {øÓø¯ÂhU SøÓÁõP÷Á
ÇUS®. CÆÁõÖ HØ£k® “{øÓ SøÓÄ” BØÓ»õP
öÁÎ°h¨£kQÓx. CÆÁøP EmP¸ ¤øn¨¦ ÂøÚPÒ ªPªP AvP
196
öÁ¨£{ø»°À (10 8 K) ©mk÷© {PÊ®. BP÷Á CÆÁøP
ÂøÚPÐUS “öÁ¨£ EmP¸ ÂøÚPÒ” GßÖ ö£¯º.
H2 + 1H3 →
1
He4 + 0n1 + BØÓÀ
2
i±i¯® ii¯® î¼¯®
CÆÂøÚ°À HØ£k® {øÓ SøÓÄ 0.018 amu BS®. AuÚõÀ
E¸ÁõS® BØÓÀ 1.79 × 109 Q áüÀ ÷©õÀ&1BS®.
øímµáß Ssk
ªS¢u |õ\® ÂøÍÂUS® øímµáß Ssk AqUP¸ ¤øn¨¦
ÂøÚPÍõÀ E¸ÁõQÓx. øímµáß EmP¸UPÒ ¤øn¢x ï¼¯®
EmP¸ E¸ÁõS®÷£õx ªS¢u BØÓÀ öÁÎÁ¸QÓx. øímµáß
SskPÎÀ øímµáß ¤øn¨¦ ÂøÚ ø©¯zvÀ {PÌQÓx.
C®ø©¯zøua _ØÔ1H2 ©ØÓ® 3Li6 £[Sö£Ö® EmP¸ ¤Í¨¦ ÂøÚ
{PÌ¢x EmP¸ ¤øn¨¦ ÂøÚUSz ÷uøÁ¯õÚ öÁ¨£{ø»ø¯
E¸ÁõUSQßÓÚ.
i) AqUP¸ ¤Í¨¦ ÂøÚ → öÁ¨£® + {³mµõßPÒ
ii) 3
Li6
+ 0
n1
→ 1
H 3
+ 2
He 4
+ 4.78 MeV
1
H + 1H → 2He + 0n
2 3 4 1
+ 17.6 MeV
7.3 Pv¯UP Põº£ß Põ» {ºn¯ øÓ
ÂÀ»õºk ©ØÓ® ¼¨¤ GßÓ AÔÂ¯À AÔbºPÒ uõÁµ ©ØÖ®
ª¸P[PÎß ¦øu £i©[PPÎß (fossils) Põ»zøu A¨ö£õ¸ÒPÎÀ
Gg]²ÒÍ Pv¯UPU Põº£Ûß 6C14 AÍÄPÎ¼¸¢x PnUQk®
øÓø¯ E¸ÁõUQÚº. E¯ºÁÎ©sh»zvÀ PõìªU Pvº Ãa\õÀ C14
E¸ÁõQÓx.
7
N 14 + n1
0
→ 6
C 14 + 1H1
CÆÁõÖ E¸ÁõS® C14 ÂøµÂÀ BUêáß HØÓ® Aøh¢x C14
öPõsh 14CO2 Áõ² E¸ÁõQÓx. CÆÁõ² JÎ÷\ºUøP {PÌÁõÀ
uõÁµ[PÎÀ ~øÇQÓx. CzuõÁµ[PøÍ Es£uõÀ C 14
ª¸P[PÐh¼¾® ÷\¸QÓx. CzuõÁµ[PÐ® ª¸P[PÐ® CÓ¢u¤ß
C14 HØ¦ {Özu¨£mk C14 ]øuÄ öuõh[SQÓx.
6
C 14 → 7
N 14 + -1
e0
Pv¯UP Põº£Ûß (C14) Aøµ ÁõÌPõ»® t½ = 5700 BskPÍõS®.
197
¦øuö£õ¸Ò £i©zvÀ (fossils) Gg]²ÒÍ C14 AÍøÁU PshÔ¢÷uõ
AÀ»x J¸ Qµõ® AÍÄÒÍ A¨ö£õ¸ÒPÎ¼¸¢x öÁÎ°h¨£k® β-
xPÒ ÷£õßÓ PvºÃa_PÎß GsoUøPø¯U PnUQm÷hõ AøÁPÎß
Põ»zøuU PnUQh»õ®.
¦ v¯uõÁµzv¾Ò Í 14 AÍÄ
2.303 × t ½ C
t= log ¦ øu¨ö£õ¸Ò £i zv¾ÒÍ 14 AÍÄ
0.693 C
GßÓ \©ß£õmøh¨ £¯ß£kzv ¦øuö£õ¸Ò £i©zvß Põ»zøu

PnUQh»õ®. ©
£¯ßPÒ
1) Pv¯UP Põº£ß PnURk øÓ Áµ»õØÖ APÌÄ Bµõá]PÎÀ
£¯ß£kQÓx.
2) |õPP[PÎß ÁÍºa], ÃÌa] ©ØÖ® E°Ú[PÎß £nõ©
ÁÍºa] BQ¯ÁØøÓ B´¢uÔ¯Ä® £¯ß£kQÓx.
7.4 `¯ÛÀ (Âs «ßPÎÀ) {PÊ® EmP¸ ÂøÚPÒ
`¯Û¼¸¢x ö|õiUS 3.7 × 1033 GºU AÍÄ BØÓÀ GÀ»õ
vø\PÎ¾® \© AÍÂÀ öÁÎÂh¨£kQÓx. C®«¨ö£¸® BØÓÀ
`¯ÛÀ öuõhº¢x, öuõ´ÂßÔ {PÊ® øímµáß EmP¸UPÒ
¤øn¢x ï¼¯® EmP¸øÁ E¸ÁõUS® ö\¯»õÀ HØ£kQÓx.
`¯ÛÀ {PÊ® £»ÁøP ÂøÚPÒ:
a) ¦÷µõmhõß & ¦÷µõmhõß \[Q¼ ÂøÚ
H1 + 1H1
1 ⎯EmP¸¤
⎯⎯⎯ øn¨¦
⎯→ 1H2 + +1
e0 + BØÓÀ
£õ]mµõß
H2 + 1H1
1 ⎯EmP¸¤
⎯⎯⎯ øn¨¦
⎯→ 2He3 + BØÓÀ
He3 +1H1
2 ⎯EmP¸¤
⎯⎯⎯ øn¨¦
⎯→ He4 + +1e0 + BØÓÀ
2
÷©ØPõs ÂøÚPÎß öuõS¨ø£ ¤ßÁ¸©õÖ GÊu»õ®.

4 1H1 ⎯EmP¸¤
⎯⎯⎯ øn¨¦
⎯→ 2
He4 + 2 +1e0 + BØÓÀ
198
7.5 Pv¯UP I÷\õ÷hõ¨¦PÎß £¯ßPÒ
a) ÂøÚÁÈøÓ AÔuÀ
i) uõÁµ JÎa÷\ºUøP ÂøÚ ÁÈøÓ
*
C O 2 Áõ²Â¾ÒÍ Kº BUêáøÚ Pv¯UP BUêáÚõPU
öPõsk JÎa÷\ºUøP {PÌzu¨£kQÓx. JÎa÷\ºUøP |h¢u ¤ß
QøhUS® SÐ÷Põì ©ØÖ® O2 BQ¯ÁØøÓ Bµõ´¢uõÀ O2 Áõ²ÂÀ
Pv¯UP BUêáß (O18) CÀø». BP÷Á JÎa÷\ºUøP°ß ÷£õx
öÁÎ°h¨£k® O2 Áõ² ÊUP ÊUP }º»UTÖPÎÀ Ç¢÷u
E¸ÁõQßÓÚ.
* *
6C O 2 + 6H2O → C6H12 O 6 + 6O2
ii) Gìhº }µõÀ £S¨¦ ÂøÚ
Gìhº }µõÀ £SUP¨£kQÓx. O 17 EÒÍ }º CÆÂøÚUS¨
£¯ß£kzu¨£mhx. ÂøÚ{PÌ¢x QøhUS® Aª»® ©ØÖ®
BÀPíõø» Bµõ´¢uõÀ O17Aª»zvÀ EÒÍx AÔ¯¨£mhx.
O O
*
R -C + HOH
+ R - OH R -C
OR *
OH
©¸zxÁz xøÓ°À £¯ß£k® Pv¯UP I÷\õ÷hõ¨¦PÒ
I÷\õ÷hõ¨ £¯ß
1
H3 ii¯® Eh¼¾ÒÍ }ß AÍÁÔuÀ
6
C 11 Põº£ß - 11 øÍ EÒÍõ´Ä
6
C 14 Põº£ß - 14 PvºÃa_ Gvº¨¦zußø©
53
I131 I÷¯õiß - 131 ]øu¢u Cu¯ uø\¯ÔuÀ ©ØÖ® E¯º
øuµõ´k ö\¯À£õk
80
Hg197 £õuµ\® - 197 ]Ö}µP EÒÍõ´Ä
15
P 32 £õì£µì-32 Ps¦øµ ÁÍºa]¯ÔuÀ
26
Fe59 Ç®¦- 59 Cµzu ÷\õøP PshÔuÀ
27
Co60 ÷Põ£õÀm- 60 ¦ØÖ÷|õ´ ©¸zxÁ®
199
11
Na24 ÷\õi¯®- 24 µzu® Pmi¨÷£õÚ Ch©ÔuÀ µzu
Kmh uøh¯ÔuÀ
Au198
79
u[P® - 198 ¦ØÖ÷|õ´ ©¸zxÁ®
öuõÈØxøÓ ©ØÓ® ÂÁ\õ¯z xøÓPÎÀ £¯ß£k® Pv¯UP
I÷\õ÷hõ¨¦PÒ
38
Sr90 ìmµõß]¯® - 90 Ásn¨§a_PÎß £¸©ÚÔuÀ ©ØÖ®
}ºzöuõmiPÎÀ }º©mh® AÔuÀ
£°Ø] PnUSPÒ
1) U235 I÷\õ÷hõ¨ø£ 0n 1 öPõsk uõUQÚõÀ ¤ßÁ¸® ÂøÚ
{PÌQÓx.
92
U235 + 0n1 → 42
Mo95 + 57La139 + x –1e0 + y 0n1
x ©ØÖ® y °ß ©v¨¦PøÍU PshÔP.
[Âøh : x = 7, y = 2]
2) U235 I÷\õ÷hõ¨ø£ 0n1 öPõsk uõUQÚõÀ ¤ßÁ¸® ÂøÚ
{PÌQÓx.
92
U235 + 0n1 → 42
Mo98 + 54Xe136 + x -1e0 + y 0n1
x ©ØÖ® y °ß ©v¨¦PøÍU PshÔP.
[Âøh : x = 4, y = 2]
wºÄ PnUSPÒ
1. J¸ Qµõ® Pv¯UP I÷\õ÷hõ¨¤À 24 ©o ÷|µzvØS¨¤ß 0.125Q
Gg] {ßÓx. Aøµ ÁõÌPõ»zøuU PnUQk.
wºÄ
N0 = 1 Q N = 0.125 Q, t = 24 ©o
2.303 N
∴ ë = log 0
t N
2.303 1
= log
24 0.125
= 0.0866 ©o-1
200
0.693 0.693
∴ t½ = = = 7.99 ©oPÒ
ë 0.0866
2. J¸ Pv¯UP I÷\õ÷hõ¨¤ß Aøµ ÁõÌPõ»® (t½) 100 ö|õiPÒ.
Auß ]øuÄ ©õÔ¼ ©ØÖ® \µõ\ B²Ò Põ»zøuU PnUQk. 90%
]øuÄÓ ÷uøÁ¨£k® Põ»zøu²® PnUQk.
wºÄ
t½ = 100 ö|õi
0.693 0.693
∴ ë = = = 0.00693 ö|õi&1
t½ 100
1 1
\µõ\ B²Ò ô = = = 144.3 ö|õiPÒ
ë 0.00693
N0 = 100; N = (100 - 90) = 10; λ = 0.00693 ö|õi&1
2.303 N0
∴ t= log
ë N
2.303 100
= log
0.00693 10
2.303
= log 10 = 332.3 ö|õiPÒ
0.00693
3. 0 I÷\õ÷hõ¨¤ß t½ = 5.26 Á¸h®. |õßPõskPÐUS ¤ÓS Gg]

C 60
{ØS® Pv¯UPz ußø©°ß \uÃuzøuU PnUQk.
t½ = 5.26 Á¸h®
0.693
ë =
Á¸h®&1
5.26
t = 4 BskPÒ GÛÀ
N
Pv¯UPz ußø©°ß \uÃu® N BS®.
0
2.303 N
ë = log 0
t N
201
N0 ë×t
log =
N 2.303
0.693 4
= ×
5.26 2.303
= 0.2288
N0
= 0.2288 &Cß Gvº »õQu® (Gvº ©hUøP)
N
= 1.693
N 1
= = 0 .59
N0 1.693
Pv¯UPz ußø©°ß \uÃu® = 0.59 × 100
= 59%
4. £Ç[Põ» ©µ AÇS¨ ö£õ¸Ò JßÖ®, ¦x ©µzxsk JßÖ® J¸
ö|õiUS J¸ Qµõ® AÍÂØS 7.6 ©ØÖ® 15.2 Pv¯UPz xPÒPøÍ
øÓ÷¯ öÁÎ°kQßÓÚ. A¨£Ç[Põ» ©µ AÇS¨ ö£õ¸Îß
Á¯øuU PnUQk.
2.303 ⎡ ¦x ©µzxsk PvºÃa_ ⎤

AÇS¨ ö£õ¸Îß Á¯x log ⎢
ë ⎣ £øÇ¯ ©µ¨ö£õ¸Ò PvºÃa_ ⎥⎦
0.693
BÚõÀ t ½ =
ë
0.693
∴ë =
t½
2.303 × t ½ ⎡ ¦x ©µzxsk PvºÃa_ ⎤

L AÇS¨ ö£õ¸Îß Á¯x log ⎢
0.693 ⎣ £øÇ¯ ©µ¨ö£õ¸Ò PvºÃa_ ⎥⎦
2.303× 5700 15.2

= log
0.693 7.6
= 5700 Á¸h[PÒ
202
5. J¸ Pv¯UPz uÛ©zvß AøµÁõÌPõ»® 1500 Á¸h[PÒ. ]øuÄ
©õÔ¼°ß ©v¨ø£ ö|õi AÍÂÀ PnUQkP.
0.693 0.693
ë= =
t½ 1500 Á¸h[PÒ
0.693
=
1500 × 365 × 24 × 60 × 60 ö|õi
&1
0.693
= ö|õi&1
4 730 × 4 × 10 4
= 0.1465 × 10-10 ö|õi&1

6. Th 232 EmP¸ 82pb208 EmP¸ÁõP ©õÖ®÷£õx öÁÎ°h¨£k® α
90
©ØÖ® β xPÒPÎß GsoUøP ¯õx?
Th232 →
90 82
pb208 + a 2He4 + b -1e0
{øÓ GsPøÍ J¨¤mhõÀ
232 = 208 + 4a + b × 0
4a = 232 - 208
= 24
a = 6
Aq GsPøÍ J¨¤mhõÀ
90 = 82 + 2 × a + (-1)b
= 82 + 2a - b
2a-b= 90 - 82 = 8
2(6) - b = 8
b = 12-8 = 4
L öÁÎ°h¨£k® α xPÒPÒ = 6
β xPÒPÒ = 4
7. Li, He ©ØÖ® ¦÷µõmhõß BQ¯ÁØÔß {øÓPÒ øÓ÷¯ 7.01823
amu, 4.00387 amu ©ØÖ® 1.00715 amu BS®. 1 amu = 931 MeV
GÛÀ ¤ßÁ¸® ÂøÚ°À öÁÎ¨£k® BØÓø»U PnUQk.
3
Li7 + 1H1 → 2 2He4 + ΔE
203
wºÄ
ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÎß {øÓ = Li {øÓ + H {øÓ
= 7.01823 + 1.00715
= 8.02538 amu
ÂøÍö£õ¸ÒPÎß {øÓ = 2 × He {øÓ
= 2 × 4.00 387
= 8.00 774 amu
{øÓ°À HØ£mh SøÓÄ = (8.02538-8.00774) amu
= 0.01764 amu
∴ BØÓÀ ΔE= 0.0176 × 931 MeV
= 16.423 MeV
8. X238 EmP¸Â¼¸¢x Kº BÀ£õ xPÒ öÁÎ÷¯ØÓ¨£mh ¤ß
92
Gg]²ÒÍ EmP¸ÂÀ ÇUS® {³mµõßPÒ GsoUøPø¯U
PnUQkP.
wºÄ
92
X238 → AXm + 2He4
Ç¦Ó® {øÓ GsPøÍ J¨¤mhõÀ
238 = m + 4
m = 238 - 4 = 234
Ç¦Ó® Aq GsPøÍ J¨¤mhõÀ
92 = A + 2
A = 92-2 = 90
X&Cß Aq Gs = 90
{øÓ Gs = 234
{³mµõßPÎß GsoUøP = 234-90 = 144 BS®.
9. U238 EmP¸Âß AøµÁõÌPõ»® 140 |õmPÒ. CÆÄmP¸Âß \µõ\
ÁõÌPõ»zøuU PnUQkP.
wºÄ
0.693 1
t½ = ( ∴ \µõ\ ÁõÌPõ»®, ô = )
ë ë
204
= 0.693 τ
t½
ô =
0.693
140
= |õmPÒ
0.693
= 202.02 |õmPÒ
10. J¸ Pv¯UP I÷\õ÷hõ¨¤ß Pv¯UPz ußø© 90 |õmPÎÀ 12.5%
©õPU SøÓ¢ux. Cuß AøµÁõÌPõ»zøu PnUQkP.
wºÄ
N0 = 100 N = 12.5 t = 90 |õmPÒ
2.303 N
]øuÄ ©õÔ¼ ë = log 0
t N
2.303 100
= log
90 12.5
= 0.02558 log 8
= 2.311 × 10-2 |õmPÒ-1
0.693 0.693
t½ = = = 29.99 |õmPÒ
ë 2.311 × 10 − 2
11. 13
Al27 + 2He4 → 14Si30 + 1H1+ Q GßÓ EmP¸ÂøÚ°ß Q ©v¨ø£U
PshÔP. 13Al27 26.9815 amu, 14Si30 29.9738, 2He4 4.0026 amu ©ØÖ®
1
H1 1.0078 amu BS®.
Δm = (29.9738 + 1.0078) – (26.9815 + 4.0026)
= –0.0025 amu
Q = 0.0025 × 931 MeV
= 2.329 MeV
205
uß ©v¨¥k
A. \¯õÚ Âøhø¯z ÷uºÄ ö\´P.
1. Pv¯UP® GßÓ {PÌøÁU PshÔ¢uÁº
a) ÷©h® U³ b) ¤¯ U³
c) öíßÔö£U÷PõµÀ d) ¸zuº÷£õºk
2. Fk¸Ä® BØÓÀ AvP® öPõsh PvºÃa_ Gx?
a) α Pvº b) β Pvº
c) γ Pvº d) AøÚzx® \© Fk¸Ä® ußø© Áõ´¢uøÁ
3. U238 → 82Pb206 GßÓ EmP¸ ÂøÚ°À öÁÎÂh¨£k® α
92
©ØÖ® β xPÒPÎß GsoUøP
a) 7α, 5β b) 6α, 4β c) 4α, 3β d) 8α, 6β
4. Al27 EmP¸øÁz uõUQ 15p30 EmP¸ ©ØÖ® {³mµõøÚz u¸®
13
uõUS® xPÒ
a) α xPÒ b) i³mµõß c) ¦÷µõmhõß d) {³mµõß
5. 5
B8 → 4Be8 GßÓ ÂøÚ°À öÁÎÂh¨£k® xPÒ
a) α xPÒ b) β xPÒ c) G»Umµõß PÁºuÀ d) £õ]mµõß xPÒ
6. PvºÃa_UPõÚ Põµn®
a) {ø»zu G»Umµõß Aø©¨¦
b) {ø»zu EmP¸
c) {ø»¨¦zußø©¯ØÓ EmP¸
d) {ø»¨¦z ußø©¯ØÓ G»Umµõß Aø©¨¦
7. x232 → 89y220 GßÓ ÂøÚ°À öÁÎÂh¨£k® α ©ØÖ® β
92
xPÒPÎß GsoUøP
a) 3α, 3β b) 5α,3β c) 3α, 5β d) 5α, 5β
8. U235EmP¸ J¸ {³mµõøÚ EÔg] 54Xe139, 38Sr94 ©ØÖ® x.
92
ÂøÍö£õ¸ÒPøÍz u¸QÓx. CvÀ x Gß£x
a) 3 ßÖ {³mµõßPÒ b) 2 {³mµõßPÒ c) α xPÒ d) β xPÒ
9. β-xPÒ CÇ¨¦ _________Gß£uØS \©®
a) J¸ ¦÷µõmhõß AvP¨¦ b) J¸ {³mµõß CÇ¨¦
c) a ©ØÖ® b d) CÁØÖÒ HxªÀø»
206
10. {³mµõß EÔg]¯õP Aq Eø»PÎÀ £¯ß£k® ö£õ¸Ò
a) }º b) i³mj¯® c) ²÷µÛ¯ ÷\º©® d) ÷Pmª¯®
B. K¸ ÁõUQ¯[PÎÀ Âøh¯ÎUP.
11. Pv¯UPzøu Áøµ¯Ö.
12. AøµÁõÌPõ»® GßÓõÀ GßÚ?
13. ÷ÁvÂøÚPÒ ©ØÖ® EmP¸ ÂøÚPÐUS® EÒÍ Ç
÷ÁÖ£õkPøÍz u¸P.
14. EmP¸ÂøÚPÎß Q &©v¨¦ GßÓõÀ GßÚ?
15. EmP¸ ÂøÚPÎß ÁøPPÒ ¯õøÁ? JÆöÁõ¸ ÁøPUS® J¸
\õßÖ u¸P.
16. øímµáß Ssk ö\´Áv¾ÒÍ AÔÂ¯À P¸zøu ÂÍUSP.
17. Pv¯UP Põº£ß öPõsk Põ»{ºn¯® ö\úÀ GßÓõÀ GßÚ?
18. Pv¯UP Põº£ß Põ» {ºn¯ øÓ°ß Ç £¯ßPøÍ ÂÁ.
19. EmP¸ ¤øn¨£õØÓÀ GßÓõÀ GßÚ?
20. ¤ßÁ¸® EmP¸ÂøÚPøÍ {øÓÄ ö\´P.
i) 42Mo96 (....., n) 43Tc97
ii) .......(α, 2n) 85At211
iii) 96
Cm246 + 6C12 → .....+4(0n1)
iv) 7N15 (p, α) .........
v) 11Na23 (n, β) ........
vi) 19K39 (p, d) ..........
vii) 27Co59 (d, p) .......
viii) 13Al27 (α, n) ..........
ix) 11Na23 + ......... → 12Mg23 + 0n1
C. 60 ÁõºzøuPÐUS ªPõ©À Âøh¯ÎUP.
21. Pv¯UP® GßÓõÀ GßÚ? C¢{PÌÄ GÆÁõÖ PshÔ¯¨£mhx?
22. EmP¸ ¤Í¨¦ GßÓõÀ GßÚ? Pmk¨£kzu¨£mh ©ØÖ®
Pmk¨£kzu¨£hõu EmP¸ ¤Í¨¦ ÂøÚPøÍ ÂÍUSP. EmP¸
ÂøÚPÎÀ öÁÎÂh¨£k® BØÓø» £¯ÝÖ £oPÐUS¨
£¯ß£kzx® øÓPøÍ ÂÁ.
207
23. EmP¸ ¤øn¨¦ GßÓõÀ GßÚ? EmP¸ ¤øn¨¦ ÂøÚPÐUS®
¤Í¨¦ ÂøÚPÐUS® EÒÍ ÷ÁÖ£õkPÒ ¯õøÁ?
24. ÷ÁvÂøÚPÐUS® EmP¸ ÂøÚPÐUS® EÒÍ ÷ÁÖ£õkPÒ
¯õøÁ?
25. uUP \õßÖPÐhß Pv¯UP I÷\õ÷hõ¨¦PÎß £¯ßPøÍ ÂÁ.
D. PnUSPÒ
26. A 218 GßÓ EmP¸ {ø»¨¦z ußø©²ÒÍ 82B 206 EmP¸ÁõP
84
©õÖ®÷£õx öÁÎÂh¨£k® α ©ØÖ® β xPÒPÎß
GsoUøPø¯U PnUQk.
27. Ag108 EmP¸Âß AøµÁõÌPõ»® 2.31 {ªh[PÒ. Auß ]øuÄ
©õÔ¼ GßÚ?
28. Th233 &°ß AøµÁõÌPõ»® 1.4 × 1010 Á¸h[PÒ. Auß ]øuÄ
©õÔ¼ø¯U PnUQk.
29. ¤ßÁ¸® EmP¸ ÂøÚPøÍ {øÓÄ ö\´P.
i) 18
Ar40 + ? → 19
K40 + 0n1
ii) ? + 1H1 → 2He4 + 2He4
iii) 88
Ra236 → ? + 2He4
iv) 92
U238 → 56
Ba143 + ___? ____+0n1
30. U238 EmP¸ α ©ØÖ® β xPÒPøÍ öÁÎÂmk CÖv°À 82pb206
92
GßÓ {ø»zu EmP¸øÁ AøhQÓx. öÁÎ°h¨£mh xPÒPÎß
GsoUøP ¯õx?
31. Th EmP¸Âß {øÓ Gs. 232 Aq Gs. 90. BÖ α xPÒPøÍ²®,
|õßS β xPÒPøÍ²® öÁÎ°mh ¤ß QøhUS® EmP¸Âß
{øÓ Gs ©ØÖ® Aq Gs ¯õøÁ?
32. Au 198 EmP¸Âß AøµÁõÌPõ»® 150 |õmPÒ Auß \µõ\
79
ÁõÌPõ»® PshÔP!
33. ¤ßÁ¸ÁÚÁØøÓ {øÓÄ ö\´P.
i) 7
N14 +2He4 → 8O17 + ? .
ii) 92
U235 +0n1 → 56
Ba137 + 36Kr93 + ? .
208
iii) 29
Cu53 → 28
Ni58 + ? .
iv) 21H3 → 2He4 + ? .
34. ¤ßÁ¸® EmP¸ÂøÚPÎÀ uõUS® xPÒPøÍU PshÔP!
i) 13
Al27 + ? → 11
Na24 + 2He4
ii) 34
Se83 + ? → 34
Se84 + γ Pvº
iii) 7
N14 + ? → 8O17 + 1H1
35. 6C 14 EmP¸Âß ]øuÄ ©õÔ¼ 2.31× 10 -4 Bsk -1 GÛÀ
AøµÁõÌPõ»zøuU PnUQkP.
öuõS¨¦øµ
* EmP¸ ÷Áv°¯¼ß Buõµ P¸zxUPÒ C¨£õhzvÀ
ÂÍUP¨£mhÚ.
* EmP¸ ÂøÚPÐUS® ÷Áv ÂøÚPÐUS® EÒÍ ÷ÁÖ£õkPÒ
uµ¨£mkÒÍÚ.
* EmP¸ ¤Í¨¦, EmP¸ ¤øn¨¦ ÂøÚPÒ öuÎÁõUP¨
£mkÒÍÚ.
* Aqªß EØ£zv {ø»¯[PÎß ö\¯À£õk £ØÔ¯ öPõÒøPPÒ.
A[S {PÊ® EmP¸ ÂøÚPÒ, Pv¯UP I÷\õ÷hõ¨¦PÎß
£¯ßPÒ AøÚzx® |ßS ÂÍUP¨£mkÒÍÚ.
1. Inorganic Chemistry by Puri and Sharma.
2. Inorganic Chemistry by P.L.Soni.
209
C¯Ø¤¯À ÷Áv°¯À
“|ÃÚ ÷Áv°¯ø» EÒÍhUQ¯ {Ó©õø»°ß Pou

øÚ°À C¯Ø¤¯À ÷Áv°¯À Aø©¢xÒÍx.”
210
PnUQ¯À öuõhº¦PÒ
©hUøP ©ØÖ® HØÔPÒ

ln x + ln y + . . . = ln xy . . .
ln x – ln y = ln (x/y)
a ln x = ln xa
ÁøPUöPÊ
d ( f + g) = df + dg
d ( f g) = fdg + gdf
d( f / g) = 1/g df – f / g2 dg
dxn/dx = nxn-1
deax /dx = aeax
d ln x /dx = 1/x
öuõøPöPÊ
∫ xndx = xn+1/ n+1
∫ (1/x) dx = ln x + constant
211
8. vh {ø»ø© - II
( X-Pvº öPõsk £iP ÁiÁø©¨¦¨ £ØÔ £S¨£õ´Ä ö\úÀ.
( A¯Û¨ £iP[PÎß £s¦PÒ ©ØÓ® ÁøPPøÍ AÔuÀ.
( £iP[PÎß PhzxzvÓß ©ØÖ® Avªß PhzxzvÓß £ØÔ¯

Ai¨£øh P¸zxUPøÍ PØÓÀ.
( £iP ÁiÁ©ØÓ vs©[PÎß ußø©ø¯¨ £ØÔ AÔuÀ.
212
vh{ø»ø©¨ £ØÔ¯ _¸UP©õÚ {øÚÄ TºuÀ
vh¨ö£õ¸ÒPÒ _¸UP C¯»õzußø©, PmiÖUP® ©ØÖ®
AÊzuzvÚõÀ £¸©ÚÍÄ SøÓ²® ußø© CÀ»õø© BQ¯
£s¦PøÍ ö£ØÖÒÍÚ. vh¨ö£õ¸ÒPÒ ö£õxÁõP £iP
vh¨ö£õ¸ÒPÒ ©ØÖ® £iP ÁiÁ©ØÓ vh¨ö£õ¸ÒPÒ GßÖ
ÁøP¨£kzu¨£kQßÓÚ. £iP vh¨ö£õ¸ÒPÎÀ EÒÍ AqUPÒ /
A¯ÛPÒ ^µõP ©ØÖ® JÊ[PõP }Ízöuõø»ÁõP Aø©¢xÒÍ øÓ
}sh GÀø» Áø\ GÚ¨£k®. CøÁ wºUP©õÚ E¸S{ø»ø¯¨
ö£ØÖÒÍÚ. Psnõi, Cµ¨£º ÷£õßÓ vh¨ö£õ¸ÒPÒ £iP
vh¨ö£õ¸ÒPøÍ¨ ÷£õßÖ KµÍÄ _¸UP C¯»õzußø© ©ØÖ®
PmiÖUP® BQ¯ £s¦PøÍ ö£ØÔ¸¢uõ¾®, AøÁ Áøµ¯ÖUP¨£mh
ÁiÁø©¨ø£ ö£ØÔ¸¨£vÀø». ÷©¾® AøÁ öÁÆ÷ÁÖ
öÁ¨£{ø»PÎÀ E¸SQßÓÚ. GÚ÷Á, £iP ÁiÁ©ØÓ
vh¨ö£õ¸ÒPøÍ Esø©¯õÚ vh¨ö£õ¸ÒPÍõP P¸uõ©À
AvSÎµøÁUP¨£mh }º©[PÍõP P¸u ÷Ásk®.
£iPÂ¯À : £iP[PÎß EÒPmhø©¨¦¨ £ØÔ £izuÀ. 1913&B®
Bsk ÂÀ¼¯® ©ØÖ® »õµõßì ¤µõU (u¢øu ©ØÖ® ©Pß)
BQ÷¯õº X-Pvº £iPÂ¯ø» ÷©®£kzxÁuØPõP £iPzvÀ
AqUPÒ Aø©¢xÒÍ Âuzøu ÂÍUP SÖURmk ©ØÖ® ÂÎ®¦
ÂøÍÂØS ÂvPøÍ E¸ÁõUQÚõº. ÷©¾® AÁºPÒ X-PvºPÒ
Aø»zußø©UPõÚ ÷\õuøÚø¯ ÂÍUQÚº. 1915 &® Bsk
ÂÀ¼¯® ©ØÖ® »õµßì ¤µõU BQ÷¯õº X-Pvº £iPÂ¯À
B´ÂØPõP C¯Ø¤¯¼À ÷|õ£À £ø\ ö£ØÓÚº.
A»SUTk
A»SUTk Gß£x £iP vh¨ö£õ¸Îß GÎø©¯õÚ Ai¨£øh
Aø©¨£õS®. C¢u Aø©¨¤¼¸¢÷u £iP©õÚx ¨£©õnzvÀ
Aø©¢xÒÍx GÚ AÔ¯»õ®.
A»SUTmiß UQ¯ £s¦PÒ
z
c
£iPÂ¯À Aa_UPÒ : ox, oy, oz
P¨¦U ÷Põn[PÒ : α, β, γ
γ β öÁmkzxskPÒ : a, b, c
y
b
α
a
x
213
PÚ\xµ A»SU Tmiß ÁøPPÒ
GÎ¯ PÚ\xµ® ö£õ¸Òø©¯ PÚ\xµ® P¨¦ø©¯ PÚ\xµ®
PÚ\xµ AoU÷PõøÁ uÍzvß A»SUTmiÀ EÒÍ AqUPÎß

GsoUøP
GÎ¯ PÚ \xµ®
GÎ¯ PÚ\xµzvÀ AqUPÒ PÚ\xµzvß ø»PÎÀ ©mk÷©
Aø©¢xÒÍÚ. ø»°À EÒÍ JÆöÁõ¸ AqÄ® _ØÔ²ÒÍ Gmk
PÚ\xµ[PÍõÀ £Qº¢xU öPõÒÍ¨£kQÓx. A»SUTmiÀ EÒÍ J¸
AqÂß £QºÄ 1 BS®.
8 Nc GÚ÷Á Kº A»SU TmiÀ EÒÍ
AqUPÎß GsoUøP
Nc 1
= = 8× = 1
8 8
Nc Gß£x ø»°À EÒÍ
AqUPÎß GsoUøP
P¨¦ø©¯ PÚ\xµ®
P¨¤À EÒÍ Kº Aq, Cµsk A»SUTkPÐUS ö£õxÁõP
1
Ç¨£uõÀ, P¨¦ Aq × Nf øÁ Kº A»SUTmiØS £Qº¢xU
2
öPõÒQÓx.
P¨¦ø©¯ Aø©¨¤À Kº A»SUTmiÀ EÒÍ
Nc Nf 8 6
AqUPÎß GsoUøP = + = + = 1+ 3 = 4
8 2 8 2
214
Nf = Gß£x P¨¤À EÒÍ AqUPÎß GsoUøP
Nf
ö£õ¸Òø©¯ PÚ\xµ®
ö£õ¸Òø©¯ PÚ\xµ Aø©¨¤À, ø©¯zvÀ EÒÍ Aq J÷µö¯õ¸
PÚ\xµzvØS ©mk® ö£õxÁõP Aø©¢xÒÍx. GÚ÷Á, Kº
A»SUTmiÀ EÒÍ AqUPÎß GsoUøP
Nc Nb 8 1
= + = + = 1+1 = 2
8 1 8 1
Nb
Nb= ø©¯zvÀ EÒÍ AqUPÎß GsoUøP
ÂÎ®¦ø©¯ Aq
ÂÎ®¦ ø©¯zvÀ EÒÍ Kº Aq |õßS A»SUTkPÐUS
ö£õxÁõP Aø©¢xÒÍx. PÚ\xµ Aø©¨¤À £ßÛöµsk ÂÎ®¦PÒ
EÒÍÚ. GÚ÷Á, JÆöÁõ¸ ÂÎ®¦ø©¯ AqÄ® Ne/4 AÍÂØS
£[PÎUQÓx.
Nc Ne
= +
8 4
8 12
= + = 1+3=4
8 4
Ne = ÂÎ®¦ ø©¯zvÀ EÒÍ AqUPÎß GsoUøP
215
Ne
Ne
8.1 X-PvºPÐ®, £iP Aø©¨¦®

X-PvºPÒ ªP SøÓ¢u Aø»}Í® öPõsh ªßPõ¢uU PvºPÍõS®.
X-PvºPÎß Aø»¨£s£õÚx ÂÎ®¦ ÂøÍÄ ÷\õuøÚ »©õP
{¹£n® ö\´¯¨£mhx. HöÚÛÀ, ÂÎ®¦ ÂøÍÄ ÷\õuøÚUS J¸
ö\.«mhÀ 40 ªÀ¼¯ß ÷PõkPÒ öPõsh Psnõi¨£møh
÷uøÁ¨£kQÓx. CzuøP¯ ~so¯ Aø©¨ø£ u¯õ¨£x ªPÄ®
PiÚ©õS®. A÷u \©¯®, £iPÂ¯À ÁÀ¾ÚºPÒ J¸ £iPzvÀ EÒÍ
AqUPÒ 10 -8 ö\.« öuõø»ÂÀ JÊ[PõP Aø©¢xÒÍÚ GßÖ
|®¤Úº. ÷©¾®, X-PvºPÎß Aø»}Í©õÚx 10-8 ö\.«. AÍøÁU
öPõskÒÍx. CUP¸zxUPøÍ Ai¨£øh¯õPU öPõsk, »õ÷Áõ
Gß£Áº £iP[PøÍ X-PvºPÎß ¨£©õn ÂÎ®¦ ÂøÍÂØS
£¯ß£kzu»õ® GßÖ TÔÚõº. »õ÷Áõ AÁµx ÷\õuøÚ ][U \Àø£k
£iPzøuz öPõsk ÷©Øö\õßÚ TØÔøÚ {¹¤zuõº. ÷\õuøÚ°À
ö£Ó¨£mh JÎ¨£h©õÚx »õ÷Áõ ÂÎ®¦ ÂøÍÄ £h® GÚ¨£mhx.
»õ÷Áõ ÷\õuøÚ¯õÚx X-PvºPÎß Aø»¨£sø£²®, J¸
£iPzv¾ÒÍ AqUPÒ AÀ»x A¯ÛPÒ JÊ[PõÚ ¨£©õn
Aø©¨¤À Aø©¢xÒÍÚ Gß£øu²® {¹¤UQÓx. »õ÷Áõ ÂÎ®¦
ÂøÍÄ ÷\õuøÚ £iP[PÎß ^ºø© Aø©¨¦¨ £ØÔ¯ ÂÍUP[PøÍ
öPõkzuõ¾®, A¢u Aø©¨¤øÚ £S¨£õ´Ä ö\´Áx PiÚ©õS®.
8.1.1 ¤µõU \©ß£õk
W.L.¤µõU ©ØÖ® W.H.¤µõU BQ÷¯õº X-Pvº ÂÎ®¦ ÂøÍÄ
÷\õuøÚ »©õP AqUPÐUS Cøh¨£mh öuõø»øÁ {ºn°UP
216
PouÂ¯À öuõhº¦ JßøÓ E¸ÁõUQÚº. £iPzvÀ X-PvºPÒ ]uÓÀ
AøhÁx £iPzvß Akzukzukzu uÍ[PÎÀ EÒÍ AqUPÎÚõÀ
AøÁ GvöµõÎ¨£uõ÷»¯õS®. X-Pvº GvöµõÎ¨£õÚx \õuõµn
JÎ°ß GvöµõÎ¨ø£¨÷£õÀ AÀ»õ©À X-PvºPÎß Aø»}Í®
©ØÖ® £iPzvÀ EÒÍ uÍ[PÐUS Cøh÷¯¯õÚ öuõø»Ä
BQ¯ÁØÔÚõÀ AÍÂhUTi¯ SÔ¨¤mh ÷PõnzvÀ {PÌQÓx.
X-PvºPÎß Aø»}Í®, £iPzvÀ EÒÍ uÍ[PÐUS Cøh÷¯¯õÚ
öuõø»Ä ©ØÓ® GvöµõÎ¨¦U ÷Põn® BQ¯ÁØÔØQøh÷¯¯õÚ
öuõhºø£ ÂÍUS® GÎ÷¯ \©ß£õhõx ¤µõU \©ß£õk GÚ¨£k®.
¤µõU \©ß£õk nλ = 2d sinθ
AuõÁx, n Gß£x GvöµõÎ¨¤ß £i
λ Gß£x X-PvºPÎß Aø»}Í®
d Gß£x £iPzvÀ EÒÍ uÍ[PÐUS Cøh¨£mh öuõø»Ä
θ Gß£x GvöµõÎ¨¦U ÷Põn®
8.1.2 ¤µõU \©ß£õmiß UQ¯zxÁ®
1) Aø»}Í® (λ) öu¢u X&PvºPøÍ £¯ß£kzv J¸ £iPzvß
AqUPÐUQøh¨£mh öuõø»Ä (d) øÁ PnUQh»õ®. ©õÓõP,
J¸ £iPzvß AqUPÐUQøh¨£mh öuõø»øÁ (d) £¯ß£kzv
X-PvºPÎß Aø»}ÍzøuU (λ) PnUQh»õ®.
2) ¤µõU \©ß£õk ÂÎ®¦ ÂøÍÄ |øhö£ÖÁuØS ÷uøÁ¯õÚ
Põµn[PøÍz u¸QÓx.
3) ÷\õuøÚø¯ {PÌzx®÷£õx J¸ SÔ¨¤mh ÷PõnzvÀ (θ)
AvP£m\ GvöµõÎ¨¦ |øhö£ÖQÓx. C¢u ÷Põn®
AÍÂh¨£kQÓx. Cx uÀ£i (n=1) GvöµõÎ¨¦ BS®. C¢u
÷Põnzøu (‘θ’) E¯ºzx®÷£õx AvP£m\ GvöµõÎ¨¦ ©ØöÓõ¸
E¯º¢u ÷PõnzvÀ |øhö£ÖQÓx. Cx Cµshõ® £i
GvöµõÎ¨¦ (n=2) BS®. C÷u÷£õÀ, ßÓõ®, |õßPõ® ©ØÖ®
E¯º£i GvöµõÎ¨¦PÒ SÔ¨¤mh ÷Põn[PÎÀ |øhö£ÖQÓx.
QøhUS® ÷Põn[PÎß ©v¨¦PÒ ¤µõU \©ß£õmkhß |ßS
ö£õ¸¢xQÓx. CÆÁõÖ ¤µõU \©ß£õk ÷\õuøÚ »®
\£õºUP¨£kQÓx.
8.1.3 ¤µõU {Ó{µÀ©õÛ øÓ
Cx X-PvºPÒ »® £iP[PøÍ¨ £ØÔ AÔ¯UTi¯ UQ¯©õÚ
øÓPÎÀ JßÓõS®. CUP¸Â X-Pvº SÇõ°¼¸¢x öÁÎ¨£k® X-
217
Pvº PØøÓ¯õÚx _Ç¾® ÷©ø\°ß «x EÒÍ £iPzvß «x ÂÊ©õÖ
Aø©¢x EÒÍx. _Ç¾® ÷©ø\°À EÒÍ AÍÂ ©ØÖ® öÁºÛ¯º
BQ¯ÁØÔß (xøn÷¯õk) £kPvß ÷Põn® θ&øÁ AÍÂh»õ®.
X -PvºSÇõ´
£vÄ ö\´²®
P¸Â
vÓ¨£õß ÂÎ®¦ ÂøÍÄ
X -Pvº
A¯Û¯õUS®
£Sv
£kPvº
θ
_Ç¾® ÷©ø\
£iP®
AÍÂ
£h® 8.1 X-Pvº {Ó{µÀ©õÛ

£iP ÷©ø\°ß Aa_hß EÒÍ SÇõ²hß A¯Û¯õUS® £Sv
Cøn¢xÒÍx. £iPzvÚõÀ GvöµõÎUP¨£mh X&PvºPÒ
A¯Û¯õUS® £Sv°À ö\ßÖ A[SÒÍ Áõ²øÁ A¯Û¯õUP®
ö\´QßÓÚ. A¯Û¯õUP® {PÌÁuõÀ EshõUS® ªß÷Úõmhzøu
G»Um÷µõ«mhº AÍÂkQÓx. A¯Û¯õUS® ªß÷Úõmhzvß
AÍÁõÚx. £iPzv¼¸¢x GvöµõÎUP¨£mh PØøÓ°ß Ahºzv°ß
AÍÂØS® \©©õS®. öÁÆ÷ÁÖ £kPvº ÷Põn[PÐUS QøhUS®
A¯Û¯õUS® ªß÷Úõmhzvß AÍÄPÒ G»Umµ÷µõ«mhÚõÀ
AÍÂh¨£kQßÓÚ. C®©v¨¦PÒ Áøµ£hzvÀ £vÄ
ö\´¯¨£kQßÓÚ.
÷\õi¯® S÷ÍõøµiÀ EÒÍ (100) uÍzvØS AvP£m\
GvöµõÎ¨¦ AÀ»x PhõÚx θ = 5.9°, 11.85° ©ØÓ® 18.15°&À
{PÌQÓx. CÁØÔß ø\ß (sine) ©v¨¦PÒ 0.103, 0.205 ©ØÖ® 0.312
BS®. CøÁ 1:2:3 GßÓ ÂQuzvÀ EÒÍÚ. GÚ÷Á, C¢u PkPÒ
uÀ, Cµshõ® ©ØÖ® ßÓõ® £i GvöµõÎ¨¦PÒ BS®. C¢u
ÂQu©õÚx ¤µõU \©ß£õmiß \¯õÚzußø©ø¯ {¹¤UQÓx.
218
8 . 2 £iP[PÎß ÁøPPÒ
£iP[PÎß AoU÷PõøÁ ¦ÒÎ°À EÒÍ A»SPÎß
ußø©ø¯¨ ö£õ¸zx £iP[PÒ ¤ßÁ¸® |õßS ¤ÄPÍõP
ÁøP¨£kzu¨£kQßÓÚ.
1. »UTÖ £iP[PÒ 2. \P¨¤øn¨¦ £iP[PÒ
3. E÷»õP¨ £iP[PÒ 4. A¯Û¨ £iP[PÒ
8.2.1 »UTÖ £iP[PÒ
»UTÖ £iP[PÎÀ EÒÍ AoU÷PõøÁ ¦ÒÎPÎÀ
ªß_ø©¯ØÓ »UTÖPÒ Aø©¢xÒÍÚ. »UTÖPÒ ¤øn¢xÒÍ
Âø\PÒ ÇÁøP¨£k®. AøÁ (i) ÇøÚ&ÇøÚ PÁºa] Âø\
©ØÖ® (ii) ÁõshºÁõÀì Âø\PÒ. ÇøÚ&ÇøÚ PÁºa] Âø\
øÚÄØÓ »UTÖPøÍU öPõskÒÍ £iP[PÎÀ
Põn¨£kQßÓÚ. \õßÖ: }º ÁõshºÁõÀì Âø\PÒ ö£õxÁõP
AøÚzx ÁøP¯õÚ »UTÖ £iP[PÎ¾® Põn¨£kQßÓÚ.
8.2.2 \P¨¤øn¨¦ £iP[PÒ
\P¤øn¨¦ £iP[PÎÀ EÒÍ AqUPÒ öuõhºa]¯õÚ \P¨
¤øn¨¦PÍõÀ ¤ønUP¨£mkÒÍx. øÁµ® CuØS J¸ ]Ó¢u
\õßÓõS®.
8.2.3 E÷»õP¨£iP[PÒ
E÷»õP¨ £iP[PÎÀ C¯[S® G»UmµõßPÎß Ph¼À
÷|ºªß_ø© A¯ÛPÒ ö£õv¢xÒÍÚ. GÚ÷Á, JÆöÁõ¸ G»UmµõÝ®
AÍÂ»õu ÷|ºªß A¯ÛPøÍ²®, JÆöÁõ¸ ÷|ºªß A¯Û²®
AÍÂ»õu G»UmµõßPøÍ²® öPõsi¸US®. E÷»õP A¯Ûø¯
G»UmµõßPÐhß ¤ønUS® Âø\÷¯ E÷»õP¨¤øn¨¦ GÚ¨£k®.
PÁºa] Âø\¯õÚx Á¼ø©¯õP Ç¨£uõÀ E÷»õP[PÎß vs©
Aø©¨¦ ö|¸[Q Aø©¢xÒÍx.
8.2.4 A¯Û¨ £iP[PÒ
A¯Û¨£iP[PÎß AoU÷PõøÁ ¦ÒÎPÎÀ ÷|ºªß ©ØÖ®
Gvºªß A¯ÛPÒ Aø©¢xÒÍÚ. SÔ¨¤mh ªß_ø©ø¯¨ ö£ØÖÒÍ
JÆöÁõ¸ A¯Û²® GvµõÚ ªß _ø©ø¯ ö£ØÖÒÍ ©ØÓ
219
A¯ÛPÐhß T¿® PÁºa] Âø\°ÚõÀ ¤ønUP¨£mkÒÍÍx.
C¢u Âø\PÒ ªPÄ® Á¼ø©¯õÚuõS®. A¯Û¨£iP[PÒ RÌUPsh
]Ó¨¦ £s¦PøÍ¨ ö£ØÓÒÍÚ.
1. A¯Û¨£iP[PÎß BÂ¯õu¼ß öÁ¨£® AvP©õS®.
2. \õuõµn öÁ¨£{ø»°À A¯Û¨£iP[PÎß BÂ AÊzu[PÒ
ªPÄ® SøÓÁõS®.
3. A¯Û¨ £iP[PÎß öPõv{ø» ©ØÖ® E¸S{ø» ªPÄ®
AvP©õS®.
4. A¯Û¨£iP[PÒ ªPÄ® PiÚ©õPÄ®, Eøh²® ußø©²hÝ®
EÒÍÚ.
5. A¯Û¨£iP[PÒ vs©{ø»°À ªßPhzuõz ußø©²øh¯øÁ.
6. A¯Û¨£iP[PÒ }º ©ØÖ® øÚÄÒÍ Pøµ¨£õßPÎÀ Pøµ²®
ußø©²øh¯øÁ.
7. }À Pøµ¢xÒÍ÷£õx A¯Û¨£iP[PÒ ªßPhzx®
ußø©²øh¯øÁ.
8.2.5 A¯Û¨£iP[PÎß ÁøPPÒ
A¯Û¨£iP[PÎß Aø©¨£õÚx, GsoUøP°ß ÂQu[PÒ,
E¸ÁÍÂß ÂQu[PÒ ©ØÓ® ÁiÁø©¨¦ A»SPÒ BQ¯ÁØÔß »®
{ºn°UP¨£kQÓx. ö£õxÁõP A¯Û¨£iP[PÒ AB ©ØÖ® AB2 GÚ
Ç¤ÄPÍõP ÁøP¨£kzu¨£kQßÓÚ.
AB ÁøPø¯ ö£ØÖÒÍ ÷\º©[PÒ ö£õxÁõP RÌUPsh BÖ
Aø©¨¤À H÷uÝ® JßÔÀ £iP©õS® ußø©¯Ú.
AB AB AB AB AB AB
AoU÷PõøÁ Aø©¨¦: CsCl NaCl FeS ZnO ZnS BN
AønÄ Gs :8 6 6 4 4 3
AB ÁøPø¯a \õº¢u CsCl £iPzvß Aø©¨ø£¨ £õº¨÷£õ®. Cx
ö£õ¸Òø©¯ PÚ\xµ ÁøPøP¯a \õº¢uuõS®. S÷Íõøµk A¯ÛPÒ
PÚ\xµzvß ø»PÎÀ Aø©¢v¸US®÷£õx Cs+ A¯Û PÚ\xµzvß
ø©¯zvÀ Aø©¢v¸US® AÀ»x Cs + A¯ÛPÒ PÚ\xµzvß
ø»PÎÀ Aø©¢v¸US®÷£õx S÷Íõøµk A¯Û Auß ø©¯zvÀ
Aø©¢v¸US®. JÆöÁõ¸ Cs + A¯Û²® Gmk Cl- A¯ÛPÐhß
220
Cøn¢xÒÍx. ©ØÖ® JÆöÁõ¸ Cl - A¯Û²® Gmk Cs +
A¯ÛPÐhß Cøn¢xÒÍx.
+
Cs
-
Cl
Kº A»SUTmiÀ EÒÍ S÷Íõøµk A¯ÛPÎß GsoUøP

Nc 8
=
= =1
8 8
Kº A»SUTmiÀ EÒÍ ^]¯® A¯ÛPÎß GsoUøP
Nb 1
=
= =1
1 1
GÚ÷Á, Kº A»SUTmiÀ EÒÍ CsCl A»SPÎß GsoUøP JßÖ
BS®.
AB2 ÁøPø¯a \õº¢u ÷\º©[PÒ RÌUPsh £iP Aø©¨¤ß HuõÁx
Kº Aø©¨¤À £iP©õS®. AøÁ CO2, SiO2, TiO2, CaF2, Cu2O, FeS2, CdI2
©ØÖ® MoS2 BS®. \õßÓõP, ¸øhÀ, TiO2 RÌUPsh Aø©¨ø£¨
ö£ØÖÒÍx.
- Ti
- O x y g en
8.3 vs©[PÎÀ EÒÍ AqUPmk©õÚzvß SøÓ£õkPÒ

|øhøÓ°À EÒÍ ö£¸®£õßø©¯õÚ £iP[PÒ öÁÆ÷ÁÖ
ÁøP¯õÚ SøÓ£õkPøÍ ö£ØÖÒÍÚ. JÊ[PõÚ £iP® Gß£x J÷µ
A»SUTmøh²® £iP® ÊÁx® J÷µ AqU÷PõøÁ uÍzøu²®
ö£ØÔ¸US®. JÊ[PõÚ Aø©¨¤¼¸¢x Â»UP® Aøh¢xÒÍ
£iPzvß Aø©¨ø£ ÂÍUSÁuØS AqUPmk©õÚzvß SøÓ£õkPÒ
£¯ß£kQßÓÚ.
221
8.3.1 ¦ÒÎ SøÓ£õkPÒ
Ch¨ö£¯ºa]¯õÚ AqUPÒ AÀ»x AvP GsoUøP°»õÚ
AqUPÒ AÀ»x {µ¨£¨£hõu AqUPÒ BQ¯ÁØÔÚõÀ HØ£k®
SøÓ£õkPÒ ¦ÒÎ SøÓ£õkPÒ GßÖ AøÇUP¨£kQßÓÚ. CzuøP¯
SøÓ£õkPÒ £iP©õu¼ß ÷£õx {PÊ® uÁÓõÚ Pmhø©¨¤Úõ÷»õ
AÀ»x E¯º¢u öÁ¨£{ø»PÎÀ AqUPÎÀ {PÊ® öÁ¨£
AvºÂÚõ÷»õ HØ£kQÓx. CzuøP¯ ªPÄ® ö£õxÁõÚ SøÓ£õkPÒ
åõmQ SøÓ£õk ©ØÖ® ¨öµ[PÀ SøÓ£õk BS®. ©ØÓ ¦ÒÎ
SøÓ£õkPÒ E÷»õP® AvPÒÍ SøÓ£õk ©ØÖ® E÷»õP®
SøÓ¢xÒÍ SøÓ£õk BS®.
åõmQ SøÓ£õk
£iP AoU÷PõøÁ¨¦ÒÎPÒ ]» {µ¨£¨£hõ©À Ç¢uõÀ
CzuøP¯ SøÓ£õk HØ£kQÓx. {µ¨£¨£hõu ¦ÒÎPÒ AoU÷PõøÁ
öÁØÔh[PÒ GÚ¨£kQßÓÚ. {µ¨£¨£hõu ÷|ºªß ©ØÖ® Gvºªß
A¯ÛPÎß GsoUøP \©©õP Ç¨£uõÀ £iP®
|k{ø»zußø©²hß ÇUS®. £h® 8.2À {µ¨£¨£hõu Cµsk
¦ÒÎPÎÀ JßÖ Na + A¯Û²® ©ØöÓõßÖ Cl - A¯Û²®
Põmh¨£mkÒÍx.
N a CÀø» C l CÀø»
+ -
£h® 8.2 £iPzvÀ EÒÍ åõmQ SøÓ£õk

ö£õxÁõP J¸ £iPzvÀ EÒÍ ÷|ºªß ©ØÖ® Gvºªß
A¯ÛPÎß E¸ÁÍÂÀ ÷ÁÖ£õk AvP® CÀ»õu÷£õx åõmQ
SøÓ£õk HØ£kQÓx.
¨öµ[PÀ SøÓ£õk
AoU÷PõøÁ ¦ÒÎPÎß CøhöÁÎ°À Kº A¯Û
{µ¨£¨£k®÷£õx CzuøP¯ SøÓ£õk HØ£kQÓx. C¢uÁøP
222
SøÓ£õk ö£õxÁõP A¯Û¨£iP[PÎÀ EÒÍ Gvºªß A¯Û°ß
E¸ÁÍÄ ÷|ºªß A¯Ûø¯Âh ö£¯uõP ÇUS®÷£õx HØ£kQÓx.
CUSøÓ£õkUS \õßÓõP AgBr GkzxUöPõÒÍ»õ®. Ag+ A¯Û°À
JßÖ AuÝøh¯ AoU÷PõøÁ ¦ÒÎ°À Aø©¯õ©À ¦ÒÎPÐUS
Cøh¨£mh CøhöÁÎ°À Aø©¢xÒÍx. CuøÚ £h® 8.3&À
Põn»õ®.
+ - + - + - + - +
Ag Br Ag Br Ag Br Ag Br Ag
- + - + - + - + -
Br Ag Br +
Ag Br Ag Br Ag Br
+ - Ag - + - + - +
Ag Br Br Ag Br Ag Br Ag
- + - + - + - + -
Br Ag Br Ag Br Ag Br Ag Br
£h® 8.3 J¸ £iPzvÀ EÒÍ ¨öµ[PÀ SøÓ£õk

÷|ºªß A¯ÛPÎß GsoUøP¯õÚx Gvºªß A¯ÛPÎß
GsoUøPUS \©©õP Ç¨£uõÀ £iP©õÚx |k{ø»ø¯¨
ö£ØÔ¸US®.
E÷»õP® AvPÒÍ SøÓ£õk
NaCl £iPzøu ÷\õi¯® BÂ°À öÁ¨£¨£kzx®÷£õx ©g\Ò
{Ó©õP ©õÖQÓx. C¢u ©g\Ò {ÓzvØS Põµn® \©ß£õk
Ai¨£øh°À»õu NaCl ÷\º©® E¸ÁõÁ÷u¯õS®. Ca÷\º©zvÀ
÷\õi¯® A¯ÛPÎß GsoUøP \ØÖ AvP©õP ÇUS®. Cx÷Á
E÷»õP® AvPÒÍ SøÓ£õk GÚ¨£k®.
E÷»õP® SøÓ²® SøÓ£õk
CÆÁøP SøÓ£õmiÀ AoU÷PõøÁ ¦ÒÎ°À EÒÍ J¸ ÷|ºªß
A¯Û CÀ»õ©À ÷£õ´ÂkQÓx. CuÚõÀ E¸ÁõS® Gvºªß
ußø©ø¯ \©ß ö\´ÁuØPõP ©ØöÓõ¸ Ç ÷|ºªßußø© öPõsh
A¯Û AoU÷PõøÁ uÍzvÀ EÒÍx. Cx÷Á E÷»õP® SøÓ²®
SøÓ£õk GÚ¨£k®. CzuøP¯ SøÓ£õk ö£õxÁõP JßÖUS
÷©Ø£mh CønvÓß öPõsh Cøh{ø» uÛ©[PÎÀ HØ£kQÓx.
FeO ©ØÖ® FeS BQ¯øÁ C¢u SøÓ£õkUS \õßÖPÍõS®.
8.4 £iPvh¨ö£õ¸ÒPÎß £s¦PÒ
£iP vh¨ö£õ¸ÒPÎß UQ¯ £s¦ AÁØÔß PhzxzvÓß
BS®. J¸ ö£õ¸Îß PhzxzvÓß Gß£x Ax uß ÁÈ÷¯
223
ªß÷Úõmhzøu £õ¯ AÝ©vUS® ö\¯»õS®. PhzxvÓß öPõsh
ö£õ¸ÒPÒ ö£õxÁõP PhzvPÒ, SøÓPhzvPÒ ©ØÖ®
Phzuõ¨ö£õ¸ÒPÒ GÚ ÁøP¨£kzu¨£kQßÓÚ.
ö£õxÁõP E÷»õP[PÒ ]Ó¢u ªßPhzx® ö£õ¸ÒPÍõP
ö\¯À£kQßÓÚ. ]¼UPõß ©ØÖ® öáº©õÛ¯® ÷£õßÓ uÛ©[PÒ
\õuõµn öÁ¨£{ø»°À ªßPhzuõ¨ ö£õ¸ÒPÍõP EÒÍÚ. BÚõÀ
AÁØÖhß Bº\ÛU ©ØÖ® ÷£õµõß ÷£õßÓ ©õ_UPøÍ ÷\ºUS®÷£õx
KµÍÄ Phzx® vÓøÚ ö£ÖQßÓÚ. GÚ÷Á, AøÁ SøÓPhzvPÒ
GÚ¨£kQßÓÚ. AvP©õP EÒÍ G»UmµõßPÍõÀ PhzxzvÓøÚ
ö£Ö® SøÓPhzvPÒ n-ÁøP SøÓPhzvPÒ GßÖ®, AvP©õP ÷|ºSÔ
xøÍPÒ Ç¨£uõÀ Phzx®vÓøÚ ö£Ö® SøÓPhzvPÒ p-ÁøP
SøÓPhzvPÒ GßÖ® AøÇUP¨£kQßÓÚ. SøÓPhzvPÒ
iµõß]ìhº, GÚ¨£k® ©õØÔPÒ `¯ ªßP»® ÷£õßÓ |ÃÚ ªßÚq
ö£õ¸ÒPÎÀ £¯ß£kQßÓÚ.
8.4.1 Avªß PhzvPÒ
Av SÎµøÁUP¨£mh ]» ÷\º©[PÒ GzuøP¯ ªßuøh²ªßÔ
ªß\õµzøu Phzx® ö\¯ÀøÓ AvªßPhzxzvÓß
(superconductivity) GÚ¨£k®. AvªßPhzxzvÓß {ø»°À EÒÍ J¸
ö£õ¸ÍõÚx §äâ¯ ªßuøhø¯ ö£ØÖÒÍx. C¨£sø£ ö£ØÖÒÍ
÷\º©[PÒ AvªßPhzvPÒ GÚ¨£kQßÓÚ.
\õuõµn
E÷»õP®
ªßuøh
AvªßPhzv
Tc
T
öÁ¨£{ø»
J¸ ö£õ¸Îß AvªßPhzx {ø»©õÖ öÁ¨£{ø» (Tc) Gß£x

J¸ SÔ¨¤mh öÁ¨£{ø»°À J¸ ö£õ¸Îß ªßuøh¯õÚx
vjöµÚ §a]¯zøu AøhÁuõS®. A¢u öÁ¨£{ø»°À ö£õ¸ÍõÚx
\õuõµn {ø»°À Ç¢x AvªßPhzv¯õP ©õÔÂkQÓx.
224
ªPUSøÓ¢u öÁ¨£{ø»°À ]» AqUPÎß EmP¸ AvºÁõÚx
ªPÄ® SøÓ¢x ªß÷Úõmh® £õ´ÁvÀ EÒÍ G»Umµõß Aø»PÐhß
\©©õQÓx. C¢{PÌa] |øhö£Ö®÷£õx ªß÷ÚõmhzvØPõÚ ªßuøh
©øÓ¢xÂkQÓx.
8.4.2 Avªß PhzvPÎß £¯ßPÒ
1) CøÁ ¦v¯ uø»øÓ BØÓÀ ÷\ª¨¦ vÓß Aø©¨¦PÎß
Ai¨£øh¯õS®. Avªß Phzv öáÚ÷µmhºPÒ \õuõµn
öáÚ÷µmhºPøÍÂh SøÓ¢u Gøhø¯²®, ]Ô¯ E¸ÁÍøÁ²®
ö£ØÖÒÍÚ. ÷©¾® CøÁ SøÓ¢u BØÓø» £¯ß£kzxÁuõÀ
AvP BØÓø» ÷\ªUP»õ®.
2) AvP vÓß öPõsh uõx ¤zöukUS® C¯¢vµ[PÎÀ
AvªßPhzv Põ¢u[PÒ £¯ß£kzu¨£kQßÓÚ.
3) AvªßPhzv ö\¼Úõ´kPÒ Ê Ehø» B´Ä ö\´²®
E£Pµn©õP AqUP¸ Põ¢u Jzvø\Ä £h E£PµnzvÀ
£¯ß£kQÓx.
8.5 £iP E¸Á©ØÓ vs©[PÒ
£iP E¸Á©ØÓ vs©[PÒ AÊzuzvÚõÀ _¸UP C¯»õzußø©
©ØÖ® PmiÖUP® ÷£õßÓ £s¦PøÍ ö£ØÔ¸¢uõ¾®, AøÁ
Áøµ¯ÖUP¨£mh ÁiÁø©¨ø£ ö£ØÔ¸¨£vÀø».
8.5.1 PsnõiPÒ
]» }º©[PøÍ ÂøµÁõP SÎºÂUS®÷£õx SÔ¨¤mh
öÁ¨£{ø»°À £iP[PøÍ E¸ÁõUSÁvÀø». BÚõÀ ö©xÁõP
SÎµøÁUS®÷£õx AÁØÔß £õQ¯À ußø© ^µõP AvPzx CÖv°À
Psnõia ÷\º©® E¸ÁõQÓx.
Psnõi°ß UQ¯ £s¦PÒ: PiÚzußø©, PmiÖUP®
©ØÖ® Âø\ø¯ ö\¾zx®÷£õx uõ[S® ußø© ÷£õßÓ vh
{ø»ø©°ß £s¦PøÍ¨ ö£ØÔ¸UQßÓÚ. BÚõÀ ©õÓõP CøÁ JÎ
vø\ö¯õ¨¦ £s¦øh¯øÁ. AuõÁx öÁ¨£¨£kzx®÷£õx wºUP©õÚ
©õØÓ® HxªßÔ }º©©õQÓx. E¯ºöÁ¨£{ø»°À PsnõiPÒ
AvSÎµøÁUP¨£mh }º©zøu¨÷£õßÖ {ø»ø© ©õÔ £iP[PÍõP
¤QßÓÚ. GÚ÷Á Psnõi¯õÚx £iP E¸Á©ØÓ vh¨ö£õ¸ÒPÒ
AÀ»x AvSÎµøÁUP¨£mh }º©[PÒ GÚ¨£kQßÓÚ. GÚ÷Á,
225
Psnõi AÀ»x Âm¯ì {ø»ø© (Vitreous state) Gß£x vh ©ØÖ®
}º© {ø»ø©PÐUS Cøh°À EÒÍ {ø»ø© GÚ¨£kQÓx. ]»
÷\º©[PÒ C¢{ø»ø©°À EÒÍÚ.
wºÄ PnUSPÒ
1) J¸ £iP NaCl&À GzuøÚ A»SPÒ EÒÍÚ Gß£øu PnUQk.
NaCl BÚx fcc Aø©¨¦øh¯x.
wºÄ
fcc Aø©¨¤À EÒÍ A¯ÛPÒ ¤ßÁ¸©õÖ
1
ø»PÎÀ EÒÍ Cl- A¯ÛPÒ = Cl − A¯Û = 8×
8
1 −
P¨¤À EÒÍ Cl- A¯ÛPÒ = 6 × = 3Cl A¯ÛPÒ
2
1 +
ÂÎ®¦ ø©¯zvÀ Na+ A¯ÛPÒ = 12 × = 3Na A¯ÛPÒ
4
ø©¯zvÀ EÒÍ Na A¯Û
+
= 1 × 1 = 1Na + A¯Û
___________________
ö©õzu® 4 Cl- ©ØÖ® 4Na+ A¯ÛPÒ
GÚ÷Á, Kº A»SUTmiÀ |õßS NaCl A»SPÒ EÒÍÚ.
2) Ba £iPzøu 2.29A° Aø»}Í® öPõsh X Pvº »® ÂÎ®¦

ÂøÍÂØS Em£kzx®÷£õx uÀ£i GvöµõÎ¨¦ 27°8′ &À
|øhö£ÖQÓx. £iPzvß uÍ[PÐUQøh¨£mh öuõø»Ä ¯õx?
¤µõU \©ß£õk nλ = 2d sin θ
n = 1, λ = 2.29 A° d=? θ = 27°8′
£v½k ö\úõÀ, 1 × 2.29A° = 2d sin 27°8′
2.29A° = 2d (0.456)
2.29A°
d= = 2.51 A°
2 × 0.456
226
3) J¸ fcc Aø©¨¤À ø»°À EÒÍ AqUPÒ A ÁøP ©ØÖ® P¨¦
ø©¯zvÀ EÒÍøÁ B ÁøP¯õS®. ÷\º©zvß GÎ¯ Áõ´£õmøh
GÊxP.
wºÄ
1
A»SUTmiÀ EÒÍ A ÁøP AqUPÎß GsoUøP = 8 × = 1
8
1
A»SUTmiÀ EÒÍ B ÁøP AqUPÎß GsoUøP = 6 × =3
2
GÚ÷Á, Áõ´¨£õk AB3 BS®.
4) J¸ fcc Aø©¨¤À, A ÁøP AqUPÒ ø»°¾®, B ÁøP
AqUPÒ P¨¦ ø©¯zv¾® Aø©¢xÒÍÚ. JÆöÁõ¸
A»SUTmi¾®, ø»°À EÒÍ J¸ A Aq {µ¨£¨£hõ©À
EÒÍ÷£õx ÷\º©zvß GÎ¯ Áõ´£õmøh GÊxP.
wºÄ
1 7
A»SUTmiÀ EÒÍ A ÁøP AqUPÎß GsoUøP = 7 × =
8 8
1
A»SUTmiÀ EÒÍ B ÁøP AqUPÎß GsoUøP = 6 × =3
2
GÚ÷Á, Áõ´£õk A7/8 B3 AÀ»x A7 B24
£°Ø] PnUSPÒ
1. J¸ £iPzøu 2.31A° Aø»}ÍÒÍ X&Pvß ÂÎ®¦ ÂøÍÂØS
Em£kzx®÷£õx 28°.9′&À uÀ£i GvöµõÎ¨¦ {PÌQÓx GÛÀ
uÍ[PÐUS Cøh¨£mh öuõø»øÁ PnUQk.
[Ans : 2.447 A°]
2. ÂÎ®¦ ÂøÍÄU÷Põn® 2θ−ÁõP EÒÍ÷£õx 14.8° BS®. 0.400
nm uÍ[PÐUQøh¨£mh öuõø»øÁ öPõskÒÍ C¨£iPzvÀ
Cµshõ® £i GvöµõÎ¨¦ {PÊ®÷£õx X-Pvß Aø»}Ízøu
PnUQk.
[Ans : 0.0515 nm]
227
3. Põ¨£º X-Pvº SÇõ°À (λ = 1.542 A°) uÀ £i GvöµõÎ¨¦ ÷Põn®
23.2° BP EÒÍ÷£õx uÍ[PÐUQøh¨£mh öuõø»øÁ PsQk.
[Ans : 1.9573 A°]
4. 1.5A° Aø»}Í® öPõsh X&Pvº 1.6A° uÍ[PÐUQøh
öuõø»øÁ öPõsh £iPzvÀ £kQÓx GÛÀ uÀ£i ©ØÖ®
Cµshõ®£i GvöµõÎ¨¤ØPõÚ ÷Põn[PøÍU PnUQk.
[Ans : 27°57′; 69°38′]
5. 1.54A° Aø»}Í® öPõsh X-PvµõÚx 4.04A° uÍ[PÐUQøh
öuõø»øÁ Eøh¯ £iPzvÀ £k®÷£õx uÀ£i ©ØÖ®
Cµshõ®£i GvöµõÎ¨¤ØPõÚ ÷Põn[PøÍU PnUQk.
[Ans : 10°59′ ; 22°24′]
uß ©v¨¥k
A. \¯õÚ Âøhø¯ ÷uº¢öukUPÄ®
1. NaCl £iPzvÀ Na + A¯Ûø¯ `Ì¢xÒÍ Cl - A¯ÛPÎß
GsoUøP
(a) 12 (b) 8 (c) 6 (d) 4
2. ¤µõU \©ß£õk
(a) λ = 2d sinθ (b) nd = 2λ sinθ (c)2λ = nd sinθ (d) nλ = 2d sinθ
3. JÊ[PõÚ ¨£©õn Aø©¨ø£ Eøh¯ ¦ÒÎPøÍU öPõshx
(a) A»SU Tk (b) AoU÷PõøÁ uÍ®
(c) öÁmkzxsk (d) £iPÂ¯À
4. J¸ £iPzvÀ EÒÍ «sk® «sk® Aø©¯UTi¯ ªPa]Ô¯
A»S
(a) AoU÷PõøÁ ¦ÒÎ (b) £iP AoU÷PõøÁ
(c) A»SUTk (d) I÷\õ©õº¤\®
5. CsCl £iPzvß Aø©¨¦
(a) SC (b) fcc (c)|õßQ (d) bcc
228
6. ¨µ[öPÀ SøÓ£õmiØS \õßÖ
(a) NaCl (b) AgCl (c) CsCl (d) FeS
7. AvP©õP EÒÍ G»UmµõßPÍõÀ PhzxvÓøÚ ö£ØÖÒÍ
SøÓPhzvPÒ
(a) AvªßPhzvPÒ (b) n-ÁøP SøÓPhzvPÒ
(c) p-ÁøP SøÓPhzvPÒ (d) ªßPhzuõ¨ ö£õ¸ÒPÒ
8. ¤µõU\©ß£õmiÀ, ‘n’ Gß£x
(a) ÷©õÀPÎß GsoUøP (b) AÁPõm÷µõ Gs
(c) SÁõsh® Gs (d) GvöµõÎ¨¤ß £i
9. ö£õ¸Òø©¯ PÚa\xµ Aø©¨¤ß AønÄ Gs
(a) 6 (b) 4 (c) 12 (d) 8
10. ]Ó¢u öÁ¨£ ©ØÖ® ªß PhzxvÓßöPõsh £iP[PÒ
(a) A¯Û¨£iP[PÒ (b) »UTÖ £iP[PÒ
(c) E÷»õP £iP[PÒ (d) \P¤øn¨¦ £iP[PÒ
11. GÎ¯ PÚ\xµ Aø©¨¤À ø»°À EÒÍ AqÁõÚx
£[Rh¨£mkÒÍ A»SUTkPÎß GsoUøP
(a) 1 (b) 2 (c) 8 (d) 4
12. AvSÎµÂUP¨£mh {ø»°À ]» ÷\º©[PÒ uøh÷¯xªßÔ
ªßPhzx® ußø©
(a) SøÓPhzv (b) Phzv
(c) AvªßPhzv (d) ªßPhzuõ¨ ö£õ¸Ò
13. bcc £iPzvÀ Kº A»SU Tmi¾ÒÍ ö©õzu AqUPÎß
GsoUøP
(a) 1 (b) 2 (c) 3 (d) 4
14. ¹møhÀ Gß£x
(a) TiO2 (b) Cu2O (c) MoS2 (d) Ru
15. SøÓPhzvPÎß £¯ßPÒ
(a) SøÓPøÍÁõß (b) ©õØÔPÒ
(c) `¯ ªßP»® (d) CøÁ AøÚzx®
229
16. SøÓ E÷»õPU SøÓ£õmiØPõÚ \õßÖ
(a) NaCl (b) AgCl (c) CsCl (d) FeS
17. AoU÷PõøÁ uÍ® ©ØÖ® A»UTk Áøµ¯Ö.
18. ¤µõUÂvø¯U TÖ.
19. Avªß PhzvPÒ GßÓõÀ GßÚ?
20. (a) sc (b) fcc (c) bcc Aø©¨¦PÎß £h® ÁøµP.
21. £iP[PÒ GÆÁõÖ ÁøP¨£kzu¨£kQßÓÚ?
22. »UTÖ ©ØÖ® A¯Û¨£iP[PÐUS \õßÖ u¸P.
23. Âm¯ì {ø»ø© GßÓõÀ GßÚ?
24. AB ©ØÖ® AB2 ÁøP A¯Û¨£iP[PÐUS \õßÖ u¸P.
25. vh¨ö£õ¸ÒPÎÀ EÒÍ SøÓ£õkPÒ ¯õøÁ?
26. AønÄ Gs GßÓõÀ GßÚ?
27. fcc Aø©¨¤À A»SU TmiÀ AqUPÒ Aø©¢xÒÍ Âu® £ØÔ
SÔ¨¦ ÁøµP.
28. E÷»õP £iP[PÒ £ØÔ SÔ¨¦ ÁøµP.
29. Psnõi GÆÁõÖ E¸ÁõQÓx?
30. ¤µõU \©ß£õ k GßÓõÀ GßÚ? Auß UQ¯zxÁzøu ÂÍUS.
31. A¯Û¨£iP[PÎß £s¦PøÍz u¸P.
32. åõmQ ©ØÖ® ¨öµ[PÀ SøÓ£õkPøÍ ÂÁ.
33. Avªß Phzx® vÓß GßÓõÀ GßÚ? Auß £¯ßPÒ ¯õøÁ?
34. uUP \õßÖhß AB ©ØÖ® AB2 ÁøP A¯Û£iP[PøÍ ÂÍUSP.
35. £iPzvß Aø©¨ø£U PshÔ¯ ¤µõU \©ß£õk GÆÁõÖ
£¯ß£kQÓx?
36. ¤µõUQß {Ó {µÀ©õÛ øÓø¯ ÂÍUSP.
37. Psnõi°ß ußø©ø¯ ÂÍUSP.
230
öuõS¨¦øµ
X-Pvº »®£iP[PøÍ B´Ä ö\´²® øÓ ÂÍUP¨£mhx. AB
©ØÖ® AB 2 ÁøP £iP[PÒ uUP \õßÖPÐhß ÂÍUP¨£mhÚ.
vh¨ö£õ¸ÒPÎÀ EÒÍ SøÓ£õkPÎß GÎø©¯õÚ ÂÍUP®, A¯Û¨
£iP[PÎß £s¦PÒ ©ØÖ® Psnõi°ß ußø© ©ØÖ® £s¦PÒ
ÂÍUP¨£mhÚ. ¤µõU \©ß£õk ©ØÖ® Auß UQ¯zxÁ®
ÂÁõvUP¨£mhÚ.
1) C-Kittel, Introduction to solid state physics,Third edition, John Wiley,1966.
2) A Text book of Physical chemistry, A.S.Negi, S.C.Anand, Fifth
Edition,1997.
3) Problems in Physical chemistry, K.K.Sharma, Second Edition, 1997.
4) Physical Chemistry, Peter Atkins Julio de Paula, 7th Edition 2003, Oxford
Press.
231
9. öÁ¨£ C¯UPÂ¯À & II
( öÁ¨£ C¯UPÂ¯¼ß uÀÂvø¯ {øÚÄ TºuÀ ©ØÖ® Auß

Áµ®¦PøÍ AÔ¢v¸zuÀ.
( öÁ¨£ C¯UPÂ¯¼ß Cµshõ® Âvø¯²® Auß Pou øÓ
AÔÂ¨ø£²® PØÓÔuÀ.
( ußÛaø\¯õÚ ©ØÖ® ußÛaø\¯ØÓ ö\¯ÀøÓPÐUS

Cøh÷¯ EÒÍ ÷ÁÖ£õkPøÍ \õßÖPÐhß PØÓÀ. Gßm÷µõ¤
Gß£uß PouU SÔ±kPøÍ AÔ¢x öPõÒÐuÀ.
( Q¨ìêß Pmi»õ BØÓø» AÔ¢x öPõÒÐuÀ. Pmi»õ BØÓÀ

©õØÓ® ©ØÖ® ΔG =ΔH-TΔS GßÓ \©ß£õmøh AÔ¢xöPõÒÍÀ.
( ΔG&°ß UQ¯zxÁ® AÔuÀ.
232
9.1 öÁ¨£ C¯UPÂ¯À uÀ Âv°ß Áµ®¦PÒ
öÁ¨£ C¯UPÂ¯À uÀÂv°ß £i BØÓ»õÚx J¸
ÁøP°¼¸¢x ©ØöÓõ¸ ÁøP¯õP ©õÓUTi¯x ©ØÖ® G¢u J¸
ö\¯ÀøÓ°¾® BØÓø» BUP÷Áõ AÀ»x AÈUP÷Áõ C¯»õx.
PouÂ¯À øÓ¨£i öÁ¨£ C¯UPÂ¯À uÀ Âv ΔE = q-w BS®.
ΔE Gß£x Aø©¨¦ ‘w’ AÍÄ ÷Áø»ø¯ ö\´²® ÷£õx Aø©¨¤ß
EÒÍõº¢u BØÓ¼À HØ£k® ©õØÓ® BS®. AuõÁx Aø©¨£õÚx q
AÍÄ öÁ¨£zøu EÔg] w AÍÄ ÷Áø»ø¯ ö\´QÓx. CÆÂv
ö£ØÖÒÍ Áµ®¦PÒ ¤ßÁ¸©õÖ.
1. öÁ¨£ C¯UPÂ¯À uÀÂv¯õÚx JÆöÁõ¸ ö\¯ÀøÓ°ß
÷£õx® {PÊ® öÁÆ÷ÁÖ BØÓÀ ©õØÓ[PøÍ¨ £ØÔ TÖQÓx.
BÚõÀ, AzuøP¯ BØÓÀ ©õØÓ[PÒ {PÌÁuØPõÚ \õzv¯[PøÍ¨
£ØÔ ÂÍUSÁvÀø».
2. J¸ ö\¯ÀøÓ {PÊ® vø\¯õÚx ußÛaø\¯õÚuõ AÀ»x
ußÛaø\¯ØÓuõ Gß£øu¨ £ØÔ¯ GÆÂu P¸zøu²® öÁ¨£
C¯UPÂ¯À uÀ Âv TÓÂÀø».
9.2 öÁ¨£ C¯UPÂ¯À Cµshõ® Âv
öÁ¨£ C¯UPÂ¯À Cµshõ® Âv°ß £À÷ÁÖ TØÖUPÒ
¤ßÁ¸©õÖ®:&
i) “J¸ Êø©¯õÚ _ØÔÀ J¸ ö£õ¸Î¼¸¢x öÁ¨£zøu EÔg],
Aø©¨¤À GzuøP¯ ]Ö ©õØÓzøu²® HØ£kzuõ©À, ÊÁx©õP
÷Áø»¯õP ©õØÓU Ti¯ Kº C¯¢vµzøu ÁiÁø©UP C¯»õx”.
Cx öÁ¨£ C¯UPÂ¯À Cµshõ® Âv°ß öPÀÂß&¤Íõ[U
TØÖ GÚ¨£k®.
ii) “GzuøP¯ ÷Áø»²® ö\´¯õ©À öÁ¨£zøu SÎº¢u
ö£õ¸Î¼¸¢x ©ØöÓõ¸ `hõÚ ö£õ¸ÐUS ©õØÖÁx C¯»õx”.
Cx öÁ¨£ C¯UPÂ¯À Cµshõ® Âv°ß QÍõ]¯ì TØÖ
GÚ¨£k®.
iii) “Gßm÷µõ¤ø¯ AvPUPUTi¯ ö\¯ÀøÓ¯õÚx
ußÛaø\¯õÚuõS®.” CUTØÓõÚx öÁ¨£ C¯UPÂ¯À Cµshõ®
Âv°ß Gßm÷µõ¤ TØÖ GÚ¨£k®. Gßm÷µõ¤ Gß£x
JÊ[PØÓzußø©ø¯ AÍÂk® £s¦ AÀ»x Kº Aø©¨¤À
233
»UTÖPÎß JÊ[PØÓz ußø©ø¯ SÔUQÓx. CxÄ® J¸
{ø»a\õº£õS®. Kº Aø©¨¦ ußÛaø\¯õP G¨ö£õÊx®
JÊ[PõÚ {ø»°¼¸¢x JÊ[PØÓ {ø»US
©õÔUöPõsi¸US®. GÚ÷Á, J¸ ußÛaø\¯õÚ ö\´»øÓ°À
Gßm÷µõ¤ ^µõP E¯¸QÓx.
iv) “Kº C¯¢vµzvß vÓß G¨ö£õÊx® ¡Ö \uÃuzøu Aøh¯õx”.
v) G¢u Kº C¯¢vµzvß vÓß Gß£x öÁÎ¨£kzv¯ BØÓ¾US®,
EÔg\¨£mh BØÓ¾US® EÒÍ ÂQuzvß ©v¨£õS®.
öÁÎ¨£kzv¯ BØÓ»õÚx HuõÁx J¸ AÍÂhUTi¯
BØÓ»õP÷Áõ AÀ»x öÁ¨£{ø» ©õØÓ©õP÷Áõ ÇUP»õ®.
EÔg\¨£mh BØÓ»õÚx öÁ¨£ BØÓ»õP÷Áõ AÀ»x öÁ¨£
BØÓ»õP ©õØÓUTi¯ Gö£õ¸Îß AÍÁõP÷Áõ ÇUS®.
öÁÎ¨£kzv¯ BØÓÀ
GÚ÷Á, % vÓß = x 100
EÔg \¨£mh BØÓÀ
C¯¢vµ©õÚx öÁ¨£ C¯¢vµ©õPUTh ÇUP»õ®. J¸ öÁ¨£

C¯¢vµzvß öuõhUP öÁ¨£{ø» T1 GÚÄ®, CÖv öÁ¨£{ø» T2
GÚÄ® öPõÒ÷Áõ®. T1>T 2 ÁõP ÇUS®÷£õx SÔ¨¤mh AÍÄ
öÁ¨£©õÚx ÷Áø»¯õP ©õØÓ¨£kQÓx. T 2 Gß£x SøÓ¢u
öÁ¨£{ø»¯õS®.
⎛ T −T ⎞
vÓß ‘η’ BÚx, % vÓß = ⎜⎜ T ⎟⎟ x 100
1 2
⎝ 1 ⎠
öÁ¨£ C¯UPÂ¯À Cµshõ® Âv¨£i, EÔg]¯ BØÓø»
ÊÁx©õP, ]ÔuÍÄ öÁ¨£® AÀ»x BØÓø» EÔg\õ©À,
öÁÎ¨£kzx® BØÓ»õP ©õØÓUTi¯ Kº C¯¢vµ® AÀ»x öÁ¨£
C¯¢vµzøu E¸ÁõUP C¯»õx.
GÚ÷Á, ¡Ö \uÃu vÓøÚ J¸÷£õx® Aøh¯ C¯»õx.
⎛ T2 ⎞
∴ % vÓß = ⎜⎜1 − T ⎟⎟ x 100
⎝ 1 ⎠
Cµshõ® Âv¨£i, T2<T1 GÚ÷Á % vÓß 100&I Âh SøÓÁõS®.
234
9.3 Gßm÷µõ¤ ©õØÓ®
öÁ¨£ C¯UPÂ¯À Cµshõ® Âv¯õÀ AÔP¨£kzu¨£mh
Gßm÷µõ¤ \õº¦ ‘S’ BÚx ¤ßÁ¸©õÖ ÂÍUP¨£kQÓx.
Gß÷µõ¤ \õº¦ ‘S’ Gß£x EªÇ¨£k® öÁ¨£zvØS® (q) ö\¯À
q
øÓ°ß öÁ¨£{ø»US® EÒÍ ÂQu©õS®. AuõÁx, S = .
T
Czöuõhº¦ «Ò ö\¯ÀøÓPÐUS ©mk® ö£õ¸¢uU Ti¯uõS®. Kº
Aø©¨£õÚx ©õÓõu öÁ¨£{ø»°À {ø» 1&¼¸¢x {ø»&2US
©õÖÁuõPÄ®, δq rev Gß£x A¢u ö\¯ÀøÓ°À EªÇ¨£k® öÁ¨£®
GßÖ® GkzxUöPõshõÀ, ö\¯ÀøÓ°ß Gßm÷µõ¤ ©õØÓ® (ΔS)
¤ßÁ¸©õÖ Aø©²®.
δ q rev
2
S2 – S1 = ΔS = = ∫ T
1
ö\¯ÀøÓ¯õÚx «Ò ö\¯ÀøÓ÷¯¯õS®. Gßm÷µõ¤ (S) ©ØÖ®

ö\¯ÀøÓ°ß Gßm÷µõ¤ ©õØÓ® (ΔS) BQ¯øÁ {ø»a\õº¦PÍõS®.
q ©ØÖ® δq BQ¯øÁ ÁÈa\õº¦PÍõS®. J¸ «Ò ö\¯ÀøÓ°À,
Ashzvß Gßm÷µõ¤ ©õÓõ©À EÒÍx.
SAsh® = SAø©¨¦ + S_ØÖ¨¦Ó® = ©õÔ¼
öÁÆ÷ÁÖ öÁ¨£ C¯UPÂ¯À ö\¯ÀøÓPÐUS Gßm÷µõ¤
©õØÓ® ¤ßÁ¸©õÖ Á¸ÂUP¨£kQÓx.
öÁ¨£{ø» ©õÓõ (T = ©õÔ¼) ö\¯ÀøÓ°À
q −q
2
1
ΔS = T ∫ ä q rev = 2 1
T
1
öÁ¨£{ø» ©õÓõ ©ØÖ® AÊzu® ©õÓõ (T ©ØÖ® P = ©õÔ¼)

ö\¯ÀøÓ°À
2
1
ΔS = T ∫ δ q p, rev
1
235
öÁ¨£{ø» ©õÓõ ©ØÖ® PÚ AÍÄ ©õÓõ (T ©ØÖ® V= ©õÔ¼)
ö\¯ÀøÓ°À
2
1
ΔS = T ∫ δ q v, rev
1
“C¯ØøPa ö\¯ÀøÓ” Gß£x ußÛaø\ ö\¯ØøÓ¯õS®

Caö\¯ÀøÓ ysh¨£kÁvÀø». CøÁ uõ©õP÷Á
|øhö£ÖQßÓÚ. J¸ SÔ¨¤mh ö\¯ÀøÓ¯õÚx ußÛaø\
ö\¯ÀøÓ¯õ CÀø»¯õ Gß£øu Aø©¨¦ ©ØÖ® _ØÖ¨¦Ózvß
Gßm÷µõ¤ ©õØÓzvß »® PshÔ¯»õ®. C®©v¨¦ ÷|ºUSÔø¯
ö£ØÔ¸US®÷£õx, Ashzvß Gßm÷µõ¤ AvPUS®. GÚ÷Á, ö\¯À
øÓ¯õÚx ußÛaø\¯õPÄ®, «Íõ øÓ°¾® |øhö£ÖQÓx.
Ashzvß Gßm÷µõ¤ ©õØÓ©õÚx §a]¯©õP÷Áõ AÀ»x
GvºUSÔø¯÷¯õ (ΔS<0) ö£ØÔ¸US®÷£õx, Aø©¨£õÚx
ußÛaø\¯ØÓ ö\¯ÀøÓ°À C¯[S®.
J¸ Áõ²{ø» Aø©¨¤À öÁÎ¨¦Ó AÊzu©õÚx Em¦Ó
AÊzuzøuÂh AvP©õP ÇUS®÷£õx, Áõ²ÁõÚx ußÛaø\¯õP
ÂÁøhQÓx. ÂÁøh²® ÷£õx PÚAÍÄ AvP¨£uõÀ, Áõ²
»UTÖUPÒ JÊ[PØÓÁøP°À C¯[S® ußø©²® AvPUQÓx.
GÚ÷Á, ußÛaø\¯õÚ ö\¯ÀøÓ°ß JÊ[PØÓ ußø©
AvPUQÓx. Cx ußÛaø\¯õP {PÌÁuõÀ Gßm÷µõ¤ ©õØÓ®
÷|ºUSÔø¯ ö£ØÖÒÍx. GÚ÷Á, Gßm÷µõ¤ Gß£x Kº Aø©¨¤À
{PÊ® ~so¯ JÊ[PØÓz ußø©ø¯²®, ußÛaø\
ö\¯ÀøÓø¯²® SÔUQÓx.
J¸ «Ò ö\¯À øÓ°À,
ΔSAø©¨¦ = - ΔS_ØÖ¨¦Ó®
∴ΔSAsh® = ΔSAø©¨¦ + ΔS_ØÖ¨¦Ó® = 0.
J¸ «Íõa ö\¯ÀøÓ°À (ußÛaø\)
ΔSAsh® > 0 (÷|ºUSÔø¯ Eøh¯x)
Kº C¯Ø¤¯À ({ø»ø©) ©õØÓzvß ÷£õx {PÊ® Gßm÷µõ¤
©õØÓzøu, SÔ¨£õP }º©[PÒ AÁØÔß öPõv{ø»°À BÂ¯õuÀ,
iµÄmhß Âv°ß »® {ºn°UP»õ®. CÆÂv¨£i, J¸ }º©zvß
236
BÂ¯õuÀ öÁ¨£zøu (ΔHvap) (P÷»õ/÷©õÀ) Auß öPõv{ø»
(öPÀÂß)¯õÀ ÁSUS®÷£õx 21 P÷»õ iQ&1 ÷©õÀ&1 GßÓ ©õÓõu
©v¨¦ QøhUQÓx.
ÄH
ΔS = vap
= 21 P÷»õ iQ&1 ÷©õÀ&1
vap Tb
ΔHvap = BÂ¯õu¼ß GßuõÀ¤ ©õØÓ® = BÂ¯õu¼ß EÒÐøÓ

öÁ¨£®. Ca\©ß£õk öPõv{ø»z öu¢u }º©zvß ÷©õ»õº BÂ¯õuÀ
öÁ¨£zøu {ºn°UP £¯ß£kQÓx. CÆÂv°¼¸¢x Â»PÀ
Aøh¢xÒÍ ÷\º©[PÒ ¤ßÁ¸©õÖ:
i) øímµáß ©ØÖ® ï¼¯® ÷£õßÓ SøÓ¢u öPõv{ø» öPõsh
}º©[PÒ. CÁØÔß öPõv{ø» 0K&I Âh ªPa ]ÔuÍ÷Á
E¯º¢v¸US®.
ii) }º ©ØÖ® BÀPíõÀ ÷£õßÓ øÚÄØÓ ÷\º©[PÒ øímµáß
¤øn¨ø£ öPõsi¸¨£uõÀ AvP£m\ öPõv{ø»PøÍ²®,
AvP£m\ ΔHBÂ¯õuÀ ©v¨ø£²® ö£ØÖÒÍÚ.
iii) A]miU Aª»® ÷£õßÓ }º©zvß »UTÖPÒ BÂ {ø»ø©°À
£Sv¯õP A¯Û¯õÁuõÀ, ªPUSøÓ¢u BÂ¯õuÀ Gßm÷µõ¤ø¯
ö£ØÖÒÍÚ. AuõÁx 21 P÷»õ/iQ/÷©õÀ Âh ªPUSøÓ¢u
©v¨ø£¨ ö£ØÖÒÍÚ.
iµÄmhß ÂvUS Em£mk ö\¯À£k® }º©[PÒ |À¼¯À¦
ußø©ø¯¨ ö£ØÖÒÍÚ.
\õßÖ 1
CCl4, CHCl3 ©ØÖ® H2S BQ¯ÁØÔß öPõv{ø»PÒ øÓ÷¯
76.7oC, 61.5oC ©ØÖ® -59.6oC BS®. AøÁ |À¼¯À¦z ußø©°À
ö\¯À£k®÷£õx AÁØÔß ÷©õ»õº BÂ¯õuÀ öÁ¨£{ø»ø¯U
PnUQk.
}º©[PÒ |À¼¯À¦zußø©°À ö\¯À£kÁuõÀ, iµÄmhß
ÂvUS Em£kQßÓÚ.
ÄH vap −1 −1
ΔSvap = = 21cal.deg .mole
Tb
237
-1 -1
∴ ΔHvap of CCl4 = (21 cal. mole . deg × 4.184J) (273 + 76.7)K
= 30.71 kJ mol.-1
ΔHvap of CHCl3 = (21 cal. mole-1.deg-1 × 4.184 J) (273 + 61.5)K
= 29. 376 kJ mol-1
ΔHvap of H S = (21 cal mol-1.deg-1 × 4.184 J) × (273-59.6)K
2
= 18.74 kJ.mol-1
Gßm÷µõ¤°ß (S) ]Ó¨¤¯À¦PÒ
i) Gßm÷µõ¤ (S) BÚx öÁ¨£ C¯UPÂ¯À Cµshõ® Âv°¼¸¢x
öÁ¨£ C¯UPÂ¯À {ø»a\õº£õP Á¸ÂUP¨£mkÒÍx.
ii) J¸ SÔ¨¤mh ö\¯ÀøÓ°À {PÊ® Aø©¨¤ß Gßm÷µõ¤
©õØÓ® (ΔS) Gß£x ©õÓõu öÁ¨£{ø»°À {PÊ® öÁ¨£
©õØÓzvØS® Aø©¨¤ß öÁ¨£{ø»US® Cøh÷¯¯õÚ
ÂQu©õS®. Aø©¨£õÚx A¢u SÔ¨¤mh ö\¯ÀøÓ°À «Ò
øÓ°À {PÇU Ti¯uõS®.
Äq rev
ΔSrev =
T(K)
öÁ¨£®, q Gß£x {ø»a\õº¦ AÀ». BÚõÀ J¸ «Ò
ö\¯ÀøÓ°À Δq = (q2-q1)&øÁ ö\¯ÀøÓ°ß öÁ¨£{ø» (T)
BÀ ÁSzx Qøh¨£x {ø»a\õº£õS®.
iii) J¸ ußÛaø\ ö\¯ÀøÓ°ß ÷£õx JÊ[PØÓzußø© AÀ»x
»UTÖPÎß JÊ[PØÓ ußø© Aø©¨¤À AvPUQÓx.
AøÚzx ußÛaø\ ö\¯ÀøÓPÎ¾® Gßm÷µõ¤ AvPUQÓx.
GÚ÷Á, Gßm÷µõ¤¯õÚx Kº Aø©¨¤ß JÊUPØÓzußø©
AÀ»x »UTÖPÎß JÊ[PØÓ Aø©¨¦ BQ¯ÁØøÓ
AÍÂk® £s£õS®.
iv) Kº Aø©¨£õÚx C¯Ø¤¯À AÀ»x ÷Áv ©õØÓ[PÐUS
Em£k®÷£õx Aø©¨¦ ©ØÖ® _ØÖ¨¦Ó® BQ¯ÁØÔß
Gßm÷µõ¤ ©õØÓ©øh²®. Aø©¨¦ ©ØÖ® _ØÖ¨¦Ó®
BQ¯ÁØÔß ö©õzu Gßm÷µõ¤ ©õØÓzvß TmkzöuõøP¯õÚx
Ashzvß Gßm÷µõ¤ ©õØÓ® GÚ¨£kQÓx. J¸ öÁ¨£{ø»
©õÓõa ö\¯ÀøÓ°ß (T=©õÔ¼) ÷£õx, «Ò ö\¯ÀøÓ°À
Ashzvß Gßm÷µõ¤ ©õØÓ® §äâ¯©õS®.
238
J¸ «Íõaö\¯ÀøÓ°ß÷£õx Ashzvß Gßm÷µõ¤
AvPUQÓx.
v) Ashzvß BØÓÀ ©õÓõ©À Ç¢uõ¾®, Ashzvß Gßm÷µõ¤
AvP¨£m\ AÍøÁ ÷|õUQ E¯º¢xUöPõs÷h ÇUQÓx.
vi) J¸ ußÛaø\ ö\¯ØøÓ°À ©õÓõu öÁ¨£{ø»°À (T), ΔS
÷|ºSÔø¯¨ ö£ØÖÒÍx (ΔS>0)
J¸ \©{ø» ö\¯ÀøÓ°À ΔS BÚx §äâ¯©õS®.
J¸ ußÛaø\¯ØÓ ö\¯ÀøÓ°À
ΔS GvºUSÔø¯ ö£ØÖÒÍx (ΔS<0)
vii) Gßm÷µõ¤°ß A»S: Gßm÷µõ¤°ß A»PõÚx BØÓ¼ß A»S
÷£õßÖ öÁ¨£® X öÁ¨£{ø»-1 BS®. Gßm÷µõ¤¯õÚx P÷»õ /
iQ GßÓ ÁøP°À Gßm÷µõ¤ A»S (eu) GÚ¨£kQÓx. ÷©¾®
Gßm÷µõ¤¯õÚx ÷\º©zvß AÍøÁ¨ ö£õ¸zuø©ÁuõÀ
Gßm÷µõ¤°ß A»S P÷»õ/iQ/÷©õÀ AÀ»x eu/÷©õÀ
GÚ¨£kQÓx.
cgs A»QÀ Gßm÷µõ¤°ß A»S cal.K-1 Gß£x eu BS®. SI A»QÀ
JK-1 AuõÁx 1 eu = 4.184 EU BS®.
viii) Gßm÷µõ¤ ©õØÓ® GßuõÀ¤ ©õØÓzxhß ¤ßÁ¸® öuõhº¦
öPõskÒÍx.
Äq rev
ΔS = . ΔH Gß£x ©õÓõu öÁ¨£{ø» T ©ØÖ® ©õÓõu
T
AÊzu® P&°À J¸ ö\¯ÀøÓ°À EÔg\¨£k® AÀ»x EªÇ¨£k®
öÁ¨£©õS®. ΔS BÚx ΔH »©õPÄ® PnUQh¨£kQÓx. GÚ÷Á,
ÄH
ΔH = , ΔH Gß£x ©õÓõu AÊzua ö\¯À øÓ°À öÁ¨£{ø»
T
T&À GßuõÀ¤ ©õØÓzvß AÍÁõS®.
\õßÖ 2
0oC ©ØÖ® 1 atm&À J¸ ÷©õÀ £ÛUPmiø¯ 0oC ©ØÖ® 1 atm&À
}º©©õP ©õØÖ®÷£õx Gßm÷µõ¤ ©õØÓzøuU PnUQk. £ÛUPmi
E¸Su¼ß GßuõÀ¤ 6008 J mol-1.
239
0o C
H2O (s) ⎯⎯→
⎯ H2O (l)
£ÛUPmi 273 K }º
ÄH fusion 6008 J.mol −1

ΔS = =
fusion Tm(K) (0 + 273) K
∴ΔSfusion = 22.007 J mol-1 K-1.

\õßÖ 3
}º (373K) → }µõÂ (373K) GßÓ ö\¯ÀøÓ°À Gßm÷µõ¤
©õØÓzøuU PnUQk. ΔHvap = 40850 J mol-1
ÄHvab 40850 J/mol

ΔSvap = Tb (K) = = 109.517 J.K.−1 mol−1
373 K
ΔSvap = 109.52 J mole–1 K-1

\õßÖ 4
RÌUPsh {ø»ø© ©õØÓzvß÷£õx Gßm÷µõ¤ ©õØÓzøuU
PnUQk. ΔH transition = 2090 J.mol-1
1 mole Sn (α, 13oC) 1 mole Sn (β, 13oC).
T = 13+273 = 286 K.
transition
ÄH trans 2090 J.mol −1

ΔStrans = =
Ttrans (K) 286 K
ΔStrans = 7.307 J.K –1 mol.-1

\õßÖ 5
J¸ ö\¯ÀøÓ°ß÷£õx G¨÷£õx Gßm÷µõ¤ E¯¸®?
a) J¸ ÷ÁvÂøÚ°À, ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÎß »UTÖPÎß
GsoUøP¯õÚx ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÎß »UTØÖPÎß
GsoUøPø¯Âh AvP©õP ÇUS®÷£õx Gßm÷µõ¤
AvPUQÓx.
240
b) J¸ vs©® }º©©õuÀ, J¸ }º©® BÂ¯õuÀ ©ØÓ® J¸ vs©®
BÂ¯õuÀ BQ¯ {ø»ø© ©õØÓ C¯Ø¤¯À ö\¯ÀøÓPÎß
÷£õx Gßm÷µõ¤ AvPUQÓx.
\õßÖ 6
55oC öÁ¨£{ø»°¾ÒÍ Kº Aø©¨¤¼¸¢x 75J öÁ¨£©õÚx
20 C EÒÍ _ØÖ¨¦ÓzvØS ö\À¾®÷£õx Aø©¨¦, _ØÖ¨¦Ó® ©ØÖ®
o
Ash® BQ¯ÁØÔß Gßm÷µõ¤ ©õØÓzøuU PnUQk.

TAø©¨¦ = 273 + 55 = 328 K.
T_ØÖ¨¦Ó® = 20 + 273 = 293 K.
ΔSAsh® = ΔSö©õzu® = ΔSAø©¨¦ + ΔS_ØÖ¨¦Ó®
q Aø©¨¦ − 75J −1
ΔSAø©¨¦ = T Aø©¨¦ = 328K = − 0.2287Jk
q _ØÖ¨¦Ó® + 75J
ΔS_ØÖ¨¦Ó® = = = + 0.260 JK−1
T_ØÖ¨¦Ó® 293K
∴ ΔSAsh® = ΔSö©õzu® = (–0.2287 + 0.26)

= + 0.0313 JK-1
\õßÖ 7
4.1 atm EÒÍ 1 ÷©õÀ |À¼¯À¦ Áõ² J¸ SÔ¨¤mh
öÁ¨£{ø»°À 3710J öÁ¨£zøu EÔg] 2 ¼mh¸US
ÂÁøhQÓx. ÂÁøh²® ö\¯ÀøÓ°ß Gßm÷µõ¤ ©õØÓzøuU
PnUQk.
J¸ ÷©õÀ |À¼¯À¦ Áõ²ÂØS,
PV = RT, P = 4.1 atm V = 2 lit
4.1 atm × 2lit × 1 mole

∴ öÁ¨£{ø» = = 100 K.
0.082 lit atm K −1 mol −1
241
q 3710 J
ÄS = = = 37.1 J.K −1
T 100 K
ΔSÂÄøhuÀ = 37.1 J K-1

vmh Gßm÷µõ¤
25°C ©ØÖ® 1 atm AÊzuzvÀ J¸ y¯ ÷\º©zvß uÛ
Gßm÷µõ¤¯õÚx vmh Gßm÷µõ¤ (S°) GÚ¨£kQÓx. 0K&À ÷©À EÒÍ
AøÚzx ÷\º©[PÎß vmh Gßm÷µõ¤¯õÚx G¨ö£õÊx® ÷|ºSÔ
©v¨ø£¨ ö£ØÔ¸US®.
öÁÆ÷ÁÖ ÷\º©[PÎß vmh Gßm÷µõ¤ (S°) öu¢uõÀ, J¸
÷ÁvÂøÚ°ß Gßm÷µõ¤ ©õØÓzøu ¤ßÁ¸©õÖ GÊu»õ®.
ΔS° = Σ S°ÂøÚÂøÍ – Σ S°ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÒ
ΔS° Gß£x ÂøÚ°ß vmh Gßm÷µõ¤ ©õØÓzøuU SÔUQÓx.
E¸Áõu¼ß vmh Gßm÷µõ¤ ©õØÓ® ΔS°f Gß£x vmh{ø»°À
uÛ©[PÎ¼¸¢x 1 ÷©õÀ ÷\º©® E¸Áõu¼ß Gßm÷µõ¤¯õS®. J¸
÷Áv¨ö£õ¸ÐUS ΔS°f BÚx uÛ©[PÎß S° ©v¨¦PÎ¼¸¢x
PnUQh¨£kQÓx.
ΔS°f ÷\º©® = ΣS°÷\º©® – Σ S°uÛ©[PÒ
\õßÖ 8
CO2(g) E¸Áõu¼ß vmh Gßm÷µõ¤ ©õØÓzøuU PnUQk.
CO2(g), C(s) ©ØÖ® O2(g) BQ¯ÁØÔß vmh Gßm÷µõ¤UPÒ øÓ÷¯
213.6, 5.740 ©ØÖ® 205.0 JK-1 BS®.
ΔS°f ÷\º©®
= Σ S°÷\º©® - Σ S°uÛ©[PÒ
= S°CO2(g) – [S°C + S°O2(g)] JK-1
(s)
= 213.6 – 5.74 – 205.0
ΔS°f, CO (g) = 2.86 JK-1
2
÷\º©[PÎß E¸ÁõSu¼ß vmh Gßm÷µõ¤ ©õØÓ® öu²®÷£õx,
J¸ \©ß ö\´¯¨£mh ÷Áv ÂøÚUPõÚ vmh Gßm÷µõ¤ ©õØÓzøu
¤ßÁ¸©õÖ GÊu»õ®.
ΔS°ÂøÚ = Σ ΔS°f ÂøÍ ö£õ¸ÒPÒ
– Σ ΔS°f ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÒ
242
\õßÖ 9
³¯õ }µõØ£S¨£øh¢x A®÷©õÛ¯õ ©ØÖ® Põº£ß&øh&
BUø\øh uSQÓx. ³¯õ, H2O(l), CO2(g) ©ØÖ® NH3(g) BQ¯ÁØÔß
vmh Gßm÷µõ¤ ©v¨¦PÒ ¤ßÁ¸©õÖ 41.55, 16.72, 51.06 ©ØÖ® 46.01
cals. mol-1.K-1 BS®. CÆÂøÚ°ß vmh Gßm÷µõ¤ ©õØÓzøuU
PnUQk. ÂøÚ ußÛaø\¯õÚuõ GÚU TÖ.
ΔS°ÂøÚ = Σ S°ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÒ – Σ S°ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÒ
ÂøÚ¯õÚx
CO(NH2)2(aq) + H2O(l) → CO2(g) + 2NH3(g)
ΔS°ÂøÚ = (S°CO (g) + 2S°NH3(g)) – (S°³¯õ(aq) + S°H O(l))
2 2
= (51.06 + 2 × 46.01 – 41.55 – 16.72) cal.K-1
= 84.81 cal. K-1.
ΔS° ÂøÚ Gß£x ÷|ºSÔ ©v¨¦ öPõshx. AuõÁx ΔS° ÂøÚ
AvPUQÓx. GÚ÷Á ³¯õ }µõØ£S¨£øh²® ÂøÚ J¸ ußÛaø\
ÂøÚ¯õS®.
9.4 Q¨ì Pmi»õ BØÓÀ ‘G’
öÁ¨£ C¯UPÂ¯À Cµshõ® Âv¨£i J¸ ö\¯ÀøÓ
ußÛaø\a ö\¯ÀøÓ¯õ Gß£øu AÔ¯ Ashzvß Gßm÷µõ¤
£¯ß£kzu¨£kQÓx. SAsh®&ß ©v¨£õÚx SAø©¨¦ ©ØÖ® S_ØÖ¨¦Ó®
BQ¯ÁØÔß Tku»õS®. ö£¸®£õßø©¯õÚ C¯Ø¤¯À ©ØÖ®
÷Áv°¯À ö\¯ÀøÓPÎß ÷£õx S_ØÖ¦Ó® PnUQkÁx PiÚ©õS®.
GÚ÷Á ußÛaø\ ö\¯ÀøÓø¯ AÔÁuØS Aø©¨ø£ ©mk®
\õº¢v¸UPUTi¯ J¸ öÁ¨£ C¯UPÂ¯À \õº¦ ÷uøÁ¨£kQÓx.
CuØPõP öÁ¨£ C¯UPÂ¯À Cµshõ®Âv Pmi»õ BØÓÀ \õºø£
AÔP¨£kzv¯x. A¢u Pmi»õ BØÓÀ \õº¦, Q¨ì Pmi»õ BØÓÀ
\õº¦ GßÖ ‘G’ GÚ SÔUP¨£kQÓx. PouÂ¯À øÓ¨£i
G = H – TS GÚ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx.
H = Aø©¨¤ß GßuõÀ¤ AÀ»x öÁ¨£UöPõÒÍÍÄ, T = öÁ¨£{ø»
(öPÀÂÛÀ) S = Gßm÷µõ¤
C¢u PouÂ¯À Áøµ¯øÓ¯õÚx ©õÓõu öÁ¨£{ø» ©ØÖ®
243
AÊzuzvÀ |øhö£Ö® ö\¯ÀøÓPÐUS ö£õ¸¢x®. J¸
öÁ¨£{ø» ©õÓõa ö\¯ÀøÓ°À, ΔH ©ØÖ® ΔS BQ¯øÁ
Aø©¨¤ß GßuõÀ¤ ©ØÖ® Gßm÷µõ¤ ©õØÓ[PÒ GÛÀ, Pmi»õ
BØÓÀ ©õØÓ® ΔG ¯õÚx
ΔG = ΔH – TΔS
1 ©ØÖ® 2 BQ¯øÁ öÁ¨£{ø» ©õÓõ ö\¯ÀøÓ°ß ÷£õx
Aø©¨¤ß öuõhUP ©ØÖ® CÖv {ø»PÒ GÛÀ
ΔG = (G2 – G1) = (H2 – H1) – T(S2 – S1)
öÁ¨£ C¯UPÂ¯À uÀ Âv°¼¸¢x
ΔH = ΔE + PΔV GÛÀ
ΔG = ΔE + PΔV – TΔS.
J¸ ußÛaø\ ö\¯ÀøÓ°À, ©õÓõu AÊzuzvÀ GßuõÀ¤
©õØÓ® GvºUSÔø¯ ö£ØÔ¸US®. J¸ öÁ¨£ EªÌ ö\¯ÀøÓ°À
CÖv Gßm÷µõ¤ (H2) BÚx öuõhUP Gßm÷µõ¤ (H1) I Âh SøÓÁõP
Ç¨£uõÀ (H 2–H 1 ) GvºSÔø¯ ö£ØÔ¸US®. GÚ÷Á, ö\¯À
øÓ¯õÚx ußÛaø\¯õP GßuõÀ¤ SøÓ²® {ø»ø¯ ÷|õUQ
{PÊ®. C÷u÷£õÀ, ußÛaø\ ö\¯ÀøÓ°ß÷£õx Gßm÷µõ¤ ©õØÓ®
(ΔS) AvPUS®. CuØS Põµn® CÖv Gßm÷µõ¤ (S2) BÚx öuõhUP
Gßm÷µõ¤ (S 1) I Âh AvP©õP Ç¨£uõÀ (S2–S 1) = ΔS BÚx
÷|ºUSÔø¯ ö£ØÔ¸¨£÷u¯õS®. ΔH GvºUSÔ ©ØÖ® ΔS ÷|ºUSÔ
BQ¯ÁØøÓ Pmi»õ BØÓÀ ©õØÓ® ΔG \©ß£õmiÀ ¦Szx®÷£õx
ΔG = ΔH – TΔS QøhUQÓx.
©õÓõu öÁ¨£{ø»°À, J¸ ußÛaø\a ö\¯ÀøÓ°À ΔG&ß
ö©õzu Gs ©v¨¦ GvºUSÔø¯ ö£ØÔ¸US®. C[S, ΔH ©ØÖ® ΔS
BQ¯øÁ Aø©¨ø£a \õº¢uuõS®.
J¸ ö\¯ÀøÓ°ß Pmi»õ BØÓÀ (ΔG) ©õØÓzv¼¸¢x J¸
ÂøÚ {PÊ©õ Gß£uØS®, öÁ¨£ C¯UPÂ¯À ußÛaø\
ö\¯ÀøÓUS©õÚ Põµn[PÒ ¤ßÁ¸©õÖ.
Aø©¨¤ß ©õÓõu öÁ¨£{ø» ©ØÖ® AÊzuzvÀ
ΔG > 0, ΔG = +ve, ö\¯ÀøÓ¯õÚx ußÛaø\ ö\¯À AÀ» ©ØÖ®
{PÇõx.
244
ΔG = 0, ö\¯ÀøÓ¯õÚx \©{ø»ø¯ Eøh¯x.
ΔG<0, ΔG=-ve, ö\¯ÀøÓ¯õÚx ußÛaø\¯õÚx ©ØÖ®
{PÇUTi¯x.
÷Áv°¯À öÁ¨£ C¯UPÂ¯¼À, ußÛaø\ ö\¯ÀøÓPÒ «Íõa
ö\¯ÀøÓPÒ AÀ»x {PÊ® ö\¯ÀøÓPÍõS®. ußÛaø\¯ØÓ
ö\¯ÀøÓPÒ, {PÇõu ö\¯ÀøÓPÒ GÚ¨£kQßÓÚ. CzuøP¯
ö\¯ÀøÓPÐUPõÚ ÷|µUPõµo PnUQh¨£kÁvÀø».
AøÚzx «Ò ö\¯ÀøÓPÐ® \©{ø»a ö\¯ÀøÓPÍõS®.
ußÛaø\ ©ØÖ® \©{ø» ö\¯ÀøÓPÐUPõÚ öÁ¨£
C¯UPÂ¯À Ai¨£øhU Põµn[PÒ
ußÛaø\¯õÚx \©{ø»¯õÚx uÛaø\¯ØÓøÁ
(«Íõ) («Ò) ({PÇõux)
©õÓõu P ©ØÖ® T
ΔG < 0 ΔG = 0 ΔG > 0
ΔH < 0 ΔH = 0 ΔH > 0
ΔS > 0 ΔS = 0 ΔS < 0
Pmi»õ BØÓÀ ‘G’&ß ]Ó¨¤¯À¦PÒ

i) G ¯õÚx (H–TS) GÚ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx. H ©ØÖ® S BQ¯øÁ
øÓ÷¯ Aø©¨¤ß GßuõÀ¤ ©ØÖ® Gßm÷µõ¤¯õS®. T=2
öÁ¨£{ø». H ©ØÖ® S {ø» \õº¦PÍõP Ç¨£uõÀ G ¯õÚx
{ø»a\õº£õS®.
ii) G Gß£x ö£õ¸sø© \õµõ¨£s£õS®. ΔG = (G2–G1) GÛÀ Pmi»õ
BØÓÀ ©õØÓ©õÚx Aø©¨¤ß CÖv (2) ©ØÖ® öuõhUP (1)
{ø»PøÍ \õº¢v¸¨£uõÀ ö£õ¸sø© \õº £s£õS®. AuõÁx,
CÖv ©ØÖ® öuõhUP {ø»PÐUS Cøh°À {øÓ ©õÓõ©À ÇUP
÷Ásk® AÀ»x Aø©¨£õÚx i¯ Aø©¨£õP
ÇUP÷Ásk®.
iii) G BÚx Aø©¨¤ß JØøÓ ©v¨¦øh¯ öÁ¨£ C¯UPÂ¯À
£s£õS®.
iv) G ©ØÖ® ΔG&ß ©v¨¦PÒ Aø©¨ø£ ©mk÷© \õº¢uøÁ¯õS®.
ö\¯ÀøÓ°ß ußø©ø¯ AÔ¯ ΔG&ß ßÖ ÁøPPÒ
245
÷uøÁ¨£kQÓx. ΔG < 0 (GvºUSÔ) BP EÒÍ ÷£õx, ö\¯ÀøÓ
ußÛaø\¯õÚx ©ØÖ® {PÇUTi¯uõS®. ΔG = 0 GÛÀ
ö\¯ÀøÓ \©{ø»ø¯²øh¯x. ΔG > 0 (÷|ºUSÔ) GÛÀ
ö\¯ÀøÓ ußÛaø\¯ØÓuõPÄ®, {PÇõuuõPÄ® EÒÍx.
v) ΔG = ΔH – TΔS. öÁ¨£ C¯UPÂ¯À uÀÂv¨£i,
ΔH = ΔE + PΔV ©ØÖ® ΔE = q – w GÛÀ
∴ ΔG = q – w + PΔV – TΔS
q
BÚõÀ ΔS = GÛÀ TΔS = q = ö\¯ÀøÓ°À |øhö£Ö®
T
öÁ¨£ ©õØÓ®
∴ ΔG = q – w + PΔV – q = –w + PΔV
AÀ»x –ΔG = w – PΔV = ö©õzu ÷Áø»
©õÓõu öÁ¨£{ø» ©ØÖ® AÊzuzvÀ J¸ SÔ¨¤mh
ö\¯ÀøÓ°ß÷£õx Pmi»õ BØÓÀ ©õØÓ® SøÓÁx (–ΔG)
ÂÁøh²® ÷Áø»ø¯z uÂµ Aø©¨¦ ö\´²® AvP£m\
÷Áø»ø¯U SÔUQÓx.
C¢u AÍÁõÚx Aø©¨¦ ö\´²® AvP£m\ ÷Áø» GÚ¨£k®
©ØÖ® (w – PΔV)&US \©©õS®.
∴ ö©õzu ÷Áø» = –ΔG = w – PΔV.
–ΔG Gß£x P–V ÷Áø»ø¯z uÂµ Aø©¨¤¼¸¢x ö£Ó¨£k®
ªß, ÷Áv AÀ»x £µ¨¦ ÷£õßÓ AøÚzx ÷Áø»PøÍ²® SÔUS®.
vmh Pmi»õ BØÓÀ (G°)
÷\º©[PÎß E¸Áõu¼ß vmh GßuõÀ¤ ©ØÖ® ÂøÚ°ß vmh
GßuõÀ¤ ©õØÓ® BQ¯ÁØøÓ¨ ÷£õßÖ ÷\º©[PÎß E¸Áõu¼ß
vmh Pmi»õ BØÓÀ ©ØÖ® ÂøÚPÎß vmh Pmi»õ BØÓÀ ©õØÓ®
P¸u¨£kQßÓÚ. AøÚzx uÛ©[PÒ ©ØÖ® ÷\º©[PÎß vmh
Pmi»õ BØÓÀ ©v¨¦ (G°) BÚx vmh {ø»PÍõÚ öÁ¨£{ø»
(298 K) ©ØÖ® AÊzu® (1 atm) BQ¯ÁØÔÀ H° ©ØÖ® S°
©v¨¦PÎ¼¸¢x PnUQh¨£kQÓx. AuõÁx ÷\º©® vmh{ø»°À
EÒÍuõPU P¸u¨£kQÓx.
AuõÁx G° = H° – TS°
246
uÛ©[PÎß E¸Áõu¼ß vmh Pmi»õ BØÓ¼ß ©v¨¦PÒ
§äâ¯©õS®. GÚ÷Á, J¸ \©ßö\´¯¨£mh ÂøÚ°ß vmh Pmi»õ
BØÓÀ ©õØÓ©õÚx vmh{ø»°À EÒÍ ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÎß vmh
Pmi»õ BØÓÀPÎß TkuÀPÐUS®, ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÎß vmh
Pmi»õ BØÓÀPÎß TkuÀPÐUS® EÒÍ ÷ÁÖ£õk BS®.
ΔG°ÂøÚ = ΣG°ÂøÚÂøÍö£õ¸ÒPÒ – ΣG° ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÒ
ΔG°ÂøÚ&°ß ©v¨£õÚx ΔH°ÂøÚ ©ØÖ® ΔS°ÂøÚ BQ¯ÁØÔ¼¸¢x®
PnUQh¨£kQÓx. ΔH° ÂøÚ ©ØÖ® ΔS° ÂøÚ BQ¯øÁ ©õÓõu
öÁ¨£{ø» ©ØÖ® AÊzuzvÀ ÂøÚ£k ©ØÖ® ÂøÚÂøÍ
»UTÖPÎß H° ©ØÖ® S° ©v¨¦PÎ¼¸¢x PnQh»õ®.
\õßÖ 10
300 K À J¸ ÷ÁvÂøÚ°ß ΔH ©ØÖ® ΔS&ß ©v¨¦PÒ øÓ÷¯
-10 k cal mol-1 ©ØÖ® 20 cal. deg-1 mol-1 BS®. ÂøÚ°ß ΔG ©v¨¦
GßÚ? ΔH ©ØÖ® ΔS ©v¨¦PÒ ©õÓõ©À ÇUS®÷£õx 400 K&À
ÂøÚ°ß ΔG ©v¨ø£ PnUQk. ÂøÚ°ß ußø©ø¯ {ºn°UPÄ®.
ΔG = ΔH – TΔS
300 K&À ΔG = –10,000 – 20 × 300
= –16,000 cals. mole-1
400 K&À ΔG = –10,000 – 20 × 400
= –18,000 cals. mole-1
300 K ©ØÖ® 400 K&À ÂøÚ°ß ΔG ©v¨£õÚx GvºSÔø¯ (<0)
ö£ØÖÒÍx. GÚ÷Á ÂøÚ¯õÚx Ç öÁ¨£{ø»PÎ¾®
ußÛaø\¯õÚuõS®.
\õßÖ 11
25°C&À 3C2H2(g) C6H6(l) GßÓ ÂøÚ°ß ΔH° ©v¨¦ –631 kJ.
mol BS®. ÂøÚ°ß ΔG°&øÁU PnUQk. J¸ atm AÊzuzvÀ
-1
ÂøÚ¯õÚx G¢u vø\°À ußÛaø\¯õÚx GÚ {ºn°UPÄ®.

S°C H = 200.8 JK-1mol-1 ©ØÖ® S°C H =172.8 JK-1 mol-1.
2 2 6 6
3C2H2(g) C6H6(l)
ΔS° = ΣS° ÂøÍö£õ¸ÒPÒ – ΣS° ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÒ
= S°C H – 3 × S°C H
6 6(l) 2 2
247
= 172.8 – 3 × 200.8 = –429.8 JK-1
ΔG° = ΔH° – TΔS°; T = 298°K
ΔH° = –631 KJ. mol-1
∴ ΔG = –631000 + (298 × 429.8) = –502.979 kJ.
ΔG° BÚx GvºSÔ ©v¨ø£ ö£ØÔ¸¨£uõÀ, ÂøÚ
ußÛaø\¯õÚuõS®.
\õßÖ 12
300 K&À CO(g) + ½O2(g) → CO2(g) ÂøÚ¯õÚx ußÛaø\¯õÚx
©ØÖ® öÁ¨£EªÌÂøÚ GÚ {¹¤. ÂøÚ°ß vmh Gßm÷µõ¤
©õØÓ® – 0.094 kJ mol-1K-1 BS®. ÷©¾® CO2 ©ØÖ® CO BQ¯ÁØÔß
E¸Áõu¼ß Q¨ì Pmi»õ BØÓÀ ©v¨¦PÒ øÓ÷¯ – 394.4 ©ØÖ®
–137.2 kJ.mol-1 BS®.
CO(g) + ½O2(g) → CO 2(g)
ΔG°ÂøÚ = ΣG°f ÂøÚÂøÍ– ΣG°f ÂøÚ£k
= G°f CO – G°f CO – ½G°fO2
2
= – 394.4 + 137.2 – 0
= – 257.2 kJ mol-1
ΔG°ÂøÚ = – 257.2 = ΔH°ÂøÚ – 300 × ΔS°ÂøÚ
∴ ΔH°ÂøÚ= – 257.2 – 300 (-0.094)
ΔH°ÂøÚ= – 285.4 kJ. mol-1
ΔG°ÂøÚ GvºSÔ ©v¨¦øh¯x. GÚ÷Á, ÂøÚ
ußÛaø\¯õÚuõS®. ÷©¾® ΔH°ÂøÚ GvºSÔø¯ ö£ØÔ¸¨£uõÀ Cx
öÁ¨£EªÌ ÂøÚ¯õS®.
248
uß ©v¨¥k
1. ©õÓõu öÁ¨£{ø» ©ØÖ® AÊzuzvÀ _ØÖ¨¦Ózxhß £©õØÓ®
ö\´²® öÁ¨£zvß AÍÄ _______GÚ¨£k®.
a) ΔE b) ΔH c) ΔS d) ΔG
2. AøÚzx C¯ØøP ö\¯ÀøÓPÐ® ußÛaø\¯õP _______
vø\ø¯ ÷|õUQ ö\¯À£kQßÓÚ.
a) Gßm÷µõ¤ SøÓuÀ b) GßuõÀ¤ AvPzuÀ
c) Pmi»õ BØÓÀ AvPzuÀ d) Pmi»õ BØÓÀ SøÓuÀ
3. J¸ öÁ¨£©õÓõa ö\¯ÀøÓ°À RÌUPshÁØÔÀ Gx
Esø©¯õS®?
a) q = w b) q = 0 c) ΔE = q d) PΔV =0
4. J¸ }º©® öPõvUS® ÷£õx Auß
a) Gßm÷µõ¤ E¯¸QÓx
b) Gßm÷µõ¤ SøÓQÓx
c) BÂ¯õu¼ß öÁ¨£® E¯¸QÓx
d) Pmi»õ BØÓÀ AvPUQÓx
5. J¸ ÂøÚ°ß ΔG GvºSÔø¯ ö£ØÔ¸¢uõÀ, AvÀ HØ£k®
©õØÓ®
a) ußÛaø\¯õÚx b) ußÛaø\¯ØÓx
c) «Òußø©²øh¯x d) «Òußø©¯ØÓx
6. RÌUPshÁØÖÒ Gx Gßm÷µõ¤ø¯ AvPUPõx?
a) Pøµ\¼À EÒÍ _U÷µõøé £iP©õUSuÀ
b) Ç®¦ x¸¤izuÀ
c) £ÛUPmiø¯ }µõP ©õØÖuÀ
d) PØ§µzøu £u[P©õUSuÀ
7. RÌUPshÁØÖÒ G¢u ö\¯ÀøÓ G¨ö£õÊx® \õzv¯©õPõx?
a) ΔH>0, ΔS>0 b) ΔH<0, ΔS>0
c) ΔH>0, ΔS<0 d) ΔH<0, ΔS<0
249
8. Q¨ì Pmi»õ BØÓ¼À HØ£k® ©õØÓ®
a) ΔG = ΔH + TΔS a) ΔG = ΔH - TΔS
c) ΔG = ΔH × TΔS d) ÷©Øö\õßÚ GxÄªÀø»
9. 2Cl(g)→Cl2(g), ÂøÚ°À ΔH ©ØÖ® ΔS ©v¨¦PÎß SÔPÒ øÓ÷¯
a) +, – b) +, + c) –, – d) –, +
B. K¸ ÁõUQ¯[PÎÀ Âøh¯Î

10. Gßm÷µõ¤ GßÓõÀ GßÚ? Auß A»SPøÍU TÖ.
11. RÌUPsh ÂøÚ {PÊ©õ Gß£øu {ºn°UPÄ®
i) ΔH ©ØÖ® ΔS BQ¯ Cµsk® AvPzuÀ
ii) ΔH ©ØÖ® ΔS BQ¯ Cµsk® SøÓuÀ
iii) ΔH SøÓuÀ ©ØÖ® ΔS AvPzuÀ
12. Q¨ì Pmi»õ BØÓÀ GßÓõÀ GßÚ?
13. öÁ¨£ C¯UPÂ¯À Cµshõ®Âv £ØÔ¯ öPÀÂß TØøÓ GÊxP.
14. ΔG GÆÁõÖ ΔH ©ØÖ® ΔS Ähß öuõhº¦ öPõskÒÍx. ΔG = 0
Gß£uß ö£õ¸Ò GßÚ?
15. J¸ ÷ÁvÂøÚ°ß ußÛaø\ ö\¯ÀøÓUPõÚ Põµn[PøÍU
TÖ.
C. 60 ö\õØPÐUS ªPõ©À Âøh¯Î
16. öÁ¨£ C¯UPÂ¯À Cµshõ®Âv°ß £À÷ÁÖ TØÖPøÍ GÊxP.
17. ußÛaø\ ÂøÚPÒ GßÓõÀ GßÚ? J¸ ö\¯ÀøÓ°ß
ußÛaø\ {ø»UPõÚ Põµn[PøÍ TÖ.
£°Ø] PnUSPÒ
18. J¸ öÁ¨£ C¯¢vµ® 110°C ©ØÖ® 25°C öÁ¨£{ø»PÐUS
Cøh°À ö\¯À£kQÓöuÛÀ Auß AvP£m\ \uÃu vÓøÚU
PnUQk. [Âøh : 22.2%]
19. 100°C&À EÒÍ Kº C¯¢vµzvØS 453.6 k.cal öÁ¨£zøu
ö\¾zx®÷£õx Auß Gßm÷µõ¤ ©õØÓzøuU PnUQk.
[Âøh : ΔS= 1216.1 cals K-1]
250
20. 1 ÷©õÀ }º©® 100°C öÁ¨£{ø»°À öPõvUS®÷£õx BÂ¯õu¼ß
öÁ¨£® 540 cals\gm GÛÀ BÂ¯õu¼ß Gßm÷µõ¤ ©õØÓzøuU
PnUQk.
[Âøh : ΔS = 26.06 cal K-1 mol-1]
21. N2 (g) + O2 (g) → 2NO (g), GßÓ ÂøÚ°À ΔH°r = 179.9 kJmol-1 ©ØÖ®
ΔS°r= 66.09 JK-1 mol-1 BS®. 300K&À ΔG°r&I PnUQk.
[Âøh : ΔG°r = 160.07 kJ. mol-1]
22. ½H2(g) + ½ I2(g) → HI(g) GßÓ ÂøÚ°À vmh Pmi»õ BØÓÀ ©õØÓ®
(ΔG°)I PnUQk. ΔH° = 25.95 kJ mole-1. HI(g), H2(g) ©ØÖ® I2(g)
BQ¯ÁØÔß vmh Gßm÷µõ¤UPÒ øÓ÷¯ 206.3, 130.6 ©ØÖ®
116.7 JK -1 mole -1BS®. ÷©¾® 373 K&À ÂøÚ {PÊ©õ GÚ
{ºn°UPÄ®.
[Âøh : ußÛaø\¯õÚx ]
23. H2O(l) E¸Áõu¼ß vmh Pmi»õ BØÓÀ ©õØÓzøuU PnUQk.
H2O(l) &ß vmh E¸ÁõuÀ GßuõÀ¤ 285.85 kJ BS®. H2(g), O2(g)
©ØÖ® H2O(l) BQ¯ÁØÔß vmh Gßm÷µõ¤PÒ øÓ÷¯ 130.5,
205.0 ©ØÖ® 70.3 J.K-1 mole-1 BS®.
[Âøh : -237.36 kJ mole-1]
3
24. ½N2(g) + H → NH3(g) GßÓ ÂøÚ°À N2(g), H2(g) ©ØÖ® NH3(g)
2 2(g)
BQ¯ÁØÔß vmh Gßm÷µõ¤PÒ øÓ÷¯ 191.6, 130.5 ©ØÖ®
192.5 JK-1 mol-1 BS®. ÂøÚ°ß Pmi»õ BØÓÀ ©õØÓ® -16.67 kJ
GÛÀ 298K&À NH3 E¸Áõu¼ß ΔH°r I PnUQk.
[Âøh : - 46.19 kJ]
25. CO(g) + H2O(g) → CO2(g) + H2(g) ÂøÚ¯õÚx ußÛaø\¯õÚuõ GÚ
{ºn°UPÄ®. CO(g), H2O(g) ©ØÖ® CO2(g) BQ¯ÁØÔß vmh
E¸ÁõuÀ Pmi»õ BØÓÀPÒ øÓ÷¯ - 137.27, -228.6 ©ØÖ® -
394.38 kJ mole-1 BS®.
[Âøh: ΔG°r = -28.51 kJ]
26. 4NH3(g) + 5O2 → 4NO(g) + 6H2O(l) GßÓ ÂøÚ°ß vmh Pmi»õ
BØÓÀ ©õØÓzøu PnUQmk ÂøÚ {PÊ©õ GÚ {ºn°UPÄ®.
NH3(g), NO(g) ©ØÖ® H2O(l) BQ¯øÁ E¸Áõu¼ß vmh Pmi»õ
251
BØÓÀPÒ øÓ÷¯ 16.65, 86.61 ©ØÖ® -237.20 kJ. mole-1 BS®.
[Âøh : -1010.02 kJ mole-1]
27. H2O(l) Auß uÛ©[PÎ¼¸¢x E¸Áõu¼ß vmh GßuõÀ¤
-285.83 kJ. mole-1 ©ØÖ® 25°C&À A÷u ÂøÚ°ß vmh Gßm÷µõ¤
©õØÓ® -327 JK-1 BS®. 25°C&À ÂøÚ ußÛaø\¯õÚuõ GÚU
TÖ.
[Âøh : ΔG°r = -ve; ußÛaø\¯õÚx]
28. ö£ß^Ûß öPõv{ø» 1 atm&À 80.2°C BS®. Auß öPõv{ø»°À
BÂ¯õu¼ß GßuõÀ¤ø¯ PsQk.
[Âøh : 30.022 kJ.mol-1]
29. CH4(g) + 2O2(g) → CO2(g) + 2H2O(l) GßÓ ÂøÚ°À 25°Cß vmh
Gßm÷µõ¤ ©õØÓ®, ΔS°r = -242.98 JK-1 BS®. CH4(g), CO2(g) ©ØÖ®
H2O(l) BQ¯ÁØÔß E¸Áõu¼ß vmh Pmi»õ BØÓÀ øÓ÷¯
-50.72, -394.36 ©ØÖ® - 237.13 kJ mol-1 GÛÀ vmh GßuõÀ¤ø¯U
PnUQk.
[Âøh : ΔH°r = -890.31 kJ.mol-1]
30. «÷uß Gu¼ß vmh GßuõÀ¤ ©õØÓ® -890 kJ mol-1 ©ØÖ® vmh
Gßm÷µõ¤ ©õØÓ® -242.98 J.K-1 BS®. 25°C&À ÂøÚ°ß ΔG°&ø¯
PnUQk.
[Âøh : 817.6 kJ mole-1]
9
31. C3H6(g) + O → 3CO2(g) + 3H2O(l) GßÓ ÂøÚUS 25°C&À
2 2(g)
vmh Gßm÷µõ¤ ©õØÓ® -339.23 JK-1. C3H6(g), CO2(g) ©ØÖ® H2O(l)
BQ¯ÁØÔß E¸Áõu¼ß vmh Pmi»õ BØÓÀ ©õØÓ® øÓ÷¯
-62.78, - 394.36 ©õØÓ® -237.13 kJ.mol-1 BS®. ÂøÚ°ß vmh
GßuõÀ¤ ©õØÓzøuU PnUQk.
[Âøh : -2058.2 kJ mole-1]
öuõS¨¦øµ
* öÁ¨£ C¯UPÂ¯À uÀÂv ö\¯ÀøÓ°ß vø\÷|õUS
ußÛaø\ ©ØÖ® {PÌuPÄ BQ¯ Áµ®¦PøÍ¨ ö£ØÖÒÍx.
* öÁ¨£ C¯UPÂ¯À Cµshõ® Âv öÁÆ÷ÁÖ ÁÈPÎÀ
TÓ¨£kQÓx. Gßm÷µõ¤ \õº¦ ‘S’ BÚx {ø»a\õº£õP qrev/T GÚ
252
Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx. J¸ ö\¯ÀøÓ°À ΔS BÚx ÷|ºUSÔ
n9A) §ä¯® (A) GvºSÔ ©v¨ø£ ö£ØÔ¸US®÷£õx øÓ÷¯
ußÛaø\ (A) \©{ø» (A) ußÛaø\¯ØÓ øÓ°À {PÊ®.
ÄH vap
iµÄmhß Âv, ÄSvap = .
Tb
ΔS°ÂøÚ = ΣS°ÂøÚÂøÍ – ΣS° ÂøÚ£k

* Gßm÷µõ¤ S Gß£x ö\¯ÀøÓ°ß JÊ[PØÓz ußø©ø¯
AÍÂku»õS®. S BÚx ö\¯ÀøÓ°ß ußÛaø\ø¯
SÔUQÓx.
* Q¨ì Pmi»õ BØÓÀ G = H – TS Gß£x J¸ {ø»a\õº£õS®. ©õÓõu
öÁ¨£{ø»°À Pmi»õ BØÓÀ ©õØÓ® ΔG = ΔH – TΔS. ΔG ©v¨¦
Aø©¨¤ß UQ¯¨£s¦ ©ØÖ® ö\¯ÀøÓ°ß {PÊ® \õzv¯
TøÓ AÔ¯ EuÄQÓx. ©õÓõu öÁ¨£{ø»°À, ΔG > 0 (A) = 0
(A) < 0 BP EÒÍ÷£õx ö\¯ÀøÓ¯õÚx ußÛaø\¯ØÓ (A)
\©{ø» (A) ußÛaø\¯õÚ øÓ°À ö\¯À£k®.
1) Thermodynamics for Chemists by S.Glasstone, TMH Publishing.
2) Physical Chemistry by P.W.Atkins Oxford University Press.
253
10. ÷Áva\©{ø» & II
( Áõ² {ø»ø©°À EÒÍ ÂøÚ£k ©ØÖ® ÂøÚÂøÍ

ö£õ¸ÒPøÍU öPõsh \©{ø» ÂøÚPÐUPõÚ {øÓuõUP
Âv°ß £¯ß£õkPøÍ PØÓÀ.
( Kp ©ØÖ® Kc&I Kp = Kc (RT)Δng GÚ öuõhº¦£kzv, Δ ng = 0, ÷|ºSÔ
©ØÖ® GvºSÔ BQ¯ÁØÔØPõÚ \©{ø»ø¯U PØÓÀ.
( ½&\õm¼¯ß öPõÒøPø¯ £izuÀ.
( ÷í£º ö\¯ÀøÓ, PõßhõUm ö\¯ÀøÓ ©ØÖ®

£ºU»õsm&øík ö\¯ÀøÓPÐUPõÚ ¼&\õm¼¯ß
öPõÒøPø¯ £¯ß£kzxÁøuU PØÓÀ.
254
10.1 ÷ÁvÂøÚPÒ \©{ø» AøhÁx £ØÔ AÔuÀ
\©{ø»°À EÒÍ J¸ ÷ÁvÂøÚ°À Cµsk Gvöµvº ÂøÚPÒ
{PÌQßÓÚ. AÁØÔÀ J¸ ÂøÚ°À ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÒ
E¸ÁõÁx ß÷ÚõUS ÂøÚ GßÖ®, ©ØöÓõßÔÀ ÂøÚÂøÍ
ö£õ¸ÒPÒ ÂøÚ£mk ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPøÍz u¸Áx ¤ß÷ÚõUS
ÂøÚ GßÖ® AøÇUP¨£kQßÓÚ. ÷Áva\©{ø»¯õÚx J¸
C¯[Sa\©{ø» GÚ¨£k®. \©{ø»°À ÂøÚ£k ©ØÖ®
ÂøÚÂøÍ »UTÖPÒ BQ¯ Cµsk® ÂøÚUP»øÁ°À
SÔ¨¤mh AÍÂÀ ÇUQßÓÚ. ©õÓõu öÁ¨£{ø», ©õÓõu AÊzu®
©ØÖ® ÂøÚ³UQ ÷£õßÓÁØÓõÀ ÂøÚ£k ©ØÖ® ÂøÚÂøÍ
ö£õ¸ÒPÎß \©{ø» ö\ÔÄPÒ ©õÖÁvÀø».
©õÓõu öÁ¨£{ø»°À {PÊ® ö£õxÁõÚ \©{ø» ÂøÚ
¤ßÁ¸©õÖ
kf
aA + bB cC + dD
kr
{øÓuõUP Âv¨£i, ß÷ÚõUS ÂøÚ°ß ÷ÁP®
Rf = kf [A]a [B]b
©ØÖ® ¤ß÷ÚõUS ÂøÚ°ß ÷ÁP®
Rr = kr [C]c [D]d
k f ©ØÖ® k r BQ¯øÁ øÓ÷¯ ß÷ÚõUS ©ØÖ® ¤ß÷ÚõUS
ÂøÚPÎß ÂøÚ÷ÁP ©õÔ¼PÒ BS®.
\©{ø»°À Rf = Rr GÛÀ
∴ kf [A]a [B]b = kr [C]c [D]d
k f [C]c [D] d
=
k r [A]a [B] b
kf
= K c = \©{ø» ©õÔ¼¯õS®.
kr
255
[C]c [D]d
∴Kc =
[A]a [B]b
Kc \©ß£õhõÚx \©{ø»Âv \©ß£õk GßÖ® AøÇUP¨£kQÓx.

\©{ø» ©õÔ¼, Kc ¯õÚx ÂøÚ£k ©ØÖ® ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÎß
÷©õ»õº ö\ÔÄPÎß Áõ°»õP Enºzu¨£kQÓx. ÂøÚ£k ö£õ¸÷Íõ
AÀ»x ÂøÚÂøÍ ö£õ¸÷Íõ AÀ»x Cµsk÷©õ Áõ²{ø»ø©°À
ÇUS®÷£õx ÷©õ»õº ö\ÔÂØS £v»õP £Sv AÊzu®
£¯ß£kzxÁx GÎuõQÓx. GÚ÷Á K c UPõÚ \©{ø» Âv
\©ß£õhõÚx Kp GÚ¨£kQÓx. Kp Gß£x £Sv¯Êzuzvß Áõ°»õP
\©{ø» ©õÔ¼¯õS®.
10.1.1 Kp ©ØÖ® Kc&US Cøh÷¯¯õÚ öuõhº¦
Áõ²{ø»ø©°À EÒÍ ÂøÚ£k ©ØÖ® ÂøÚÂøÍ
ö£õ¸ÒPøÍUöPõsh ö£õxÁõÚ ÷Áva\©{ø» ÂøÚø¯U
P¸x÷Áõ®.
aA + bB + cC + ........ lL + mM + nN + .....
p lL p mM p nN .....
Kp =
paA p bB peC ......
p Gß£x Áõ²UPÎß £Sv AÊzu©õS®. ÂøÚ£k ©ØÖ®

ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÎß ÷©õ»õº ö\ÔÂß Áõ°»õP \©{ø» ©õÔ¼
[L]l [M]M [N]n ....

Kc =
[A]a [B]b [C]c ......
P»øÁ°À EÒÍ G¢uöÁõ¸ Áõ²UTÖ ‘i’ US Auß £Sv AÊzu®
‘pi’ US® ÷©õ»õº ö\ÔÄ ‘Ci’ US® EÒÍ öuõhº¦
pi ni
Ci = ÷©¾®, pi = RT
RT V
ni
AuõÁx = Ci = J¸ ¼mhÀ EÒÍ TÖ i&ß »UTÖPÎß
V
GsoUøP, V = PÚ AÍÄ ¼mhÀ BS®.
256
ö\ÔÄPøÍ £Sv¯Êzuzvß Áõ°»õP ö£õ¸zx®÷£õx,
(p L /RT)l (pM /RT) m (p N /RT)n ...

Kc =
(pA /RT)a (pB /RT)b (pC /RT)c ...
(l+ m + n +....)−(a + b + c +...)
p lL p mM p nN ..... ⎛ 1 ⎞
= ⎜ ⎟
p aA p bB p eC ...... ⎝ RT ⎠
Kp
= ∴ Kp = Kc(RT)Δng
(RT) Äng
AuõÁx Δng = \©ß£õk Ai¨£øh°»õÚ ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÎß

÷©õÀPÎß GsoUøP & \©ß£õk Ai¨£øh°»õÚ ÂøÚ£k
ö£õ¸ÒPÎß ÷©õÀPÎß GsoUøP.
Δn g &ß SÔø¯¨ ö£õ¸zx K p ©ØÖ® K c BQ¯øÁ ßÖ
ÁøPPÎÀ öuõhº¦ öPõskÒÍÚ.
ÁøP (i)
Δn g = 0, BP ÇUS®÷£õx, Áõ² {ø»ø©°¾ÒÍ ö©õzu
ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÎß ÷©õÀPÎß GsoUøP¯õÚx Áõ²
{ø»ø©°¾ÒÍ ö©õzu ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÎß ÷©õÀPÎß
GsoUøPUSa \©©õS®.
Euõµn©õP, HI E¸Áõu¼ß \©{ø»°À,
H2(g) + I2(g) 2HI(g)
Δng = 2-(1+1) = 2-2 = 0
∴ Kp = Kc (RT)O
Kp = Kc
ÁøP (ii)
Δng = +ve (÷|ºUSÔ)BP ÇUS®÷£õx, Áõ² {ø»ø©°À EÒÍ
ö©õzu ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÎß ÷©õÀPÎß GsoUøP¯õÚx Áõ²
{ø»ø©°¾ÒÍ ö©õzu ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÎß ÷©õÀPÎß
GsoUøPø¯Âh AvP©õP ÇUS®.
257
\õßÓõP,
2H2O(g) + 2Cl2(g) 4HCl(g) + O2(g)
Δng = (4+1) - (2+2)
= 5-4=1
∴ Kp = Kc (RT)1
Kp = Kc RT
Kp > Kc
ÁøP (iii)
Δng = -ve (GvºUSÔ) BP ÇUS®÷£õx Áõ²{ø»ø©°¾ÒÍ
ö©õzu ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÎß ÷©õÀPÎß GsoUøP¯õÚx Áõ²
{ø»ø©°¾ÒÍ ö©õzu ÂøÚ£kö£õ¸ÒPÎß ÷©õÀPÎß
GsoUøPø¯Âh SøÓÁõP ÇUS®.
\õßÓõP, A®÷©õÛ¯õ E¸Áõu¼ß \©{ø»ø¯ P¸x®÷£õx,
3H2(g) + N2(g) 2NH3(g)
Δng = 2 - (3+1)
= 2 - 4 = -2
∴ K p = Kc (RT)-2
Kc
Kp =
(RT) 2
Kp < Kc
10.1.2 E¸ÁõuÀ \©{ø» ©õÔ¼°ß «uõÚ ¤øP ©õÔ¼°ß
uõUP®
Kº E¸ÁõuÀ \©{ø» ÂøÚ°À, ÂøÚ£k ©ØÖ® ÂøÚÂøÍ
ö£õ¸ÒPÒ øÓ÷¯ Ch¨¦Ó® ©ØÖ® Á»¨¦Ó©õP \©{ø» SÔ°ß
Ç¦Ó® GÊu¨£kQÓx. A÷u ÂøÚUPõÚ ¤øPa \©{ø»°À
ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÍõÚx ÂøÚÂøÍ ö£õ¸Ò Chzv¾®,
ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÍõÚx ÂøÚ£k ö£õ¸Ò Chzv¾® øÓ÷¯
\©{ø» SÔ°ß Chx ©ØÖ® Á»x ¦Ó[PÎÀ GÊu¨£kQÓx.
258
C¢u ÁøP°À ¤øP \©{ø» ÂøÚ°ß \©{ø» ©õÔ¼¯õÚx
¤øP ©õÔ¼ GÚ AøÇUP¨£kQÓx. ¤øP ©õÔ¼¯õÚx E¸ÁõuÀ
\©{ø» ©õÔ¼°ß uø»RÌ ©v¨£õS®. \õßÓõP, SO 2 ©ØÖ® O 2
Áõ²UPÎ¼¸¢x SO3E¸Áõu¼ß \©{ø» ÂøÚø¯ P¸x÷Áõ®.
2SO2(g) + O2(g) 2SO3(g)
\©{ø» ©õÔ¼ Kc BÚx ¤ßÁ¸©õÖ

[SO3 ]2
Kc = 2
dm 3 /mole
[SO 2 ] [O 2 ]
SO3 ¤øPa \©{ø» ÂøÚ°À ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÒ ÂøÚÂøÍ
ö£õ¸ÍõPÄ®, ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÒ ÂøÚ£k ö£õ¸ÍõPÄ®
ö\¯À£kQßÓÚ.
2SO3(g) 2SO2(g)+ O2(g)
¤øP \©{ø»°ß \©{ø» ©õÔ¼Kc′ ¤ßÁ¸©õÖ

[SO 2 ]2 [O 2 ] 1
K 'c = 2
= mole/dm3
[SO3 ] Kc
Kc′ ¯õÚx SO3 Áõ²Âß ¤øP ©õÔ¼¯õS®. ¤øP \©{ø»°ß

\©{ø» ©õÔ¼¯õÚx E¸ÁõuÀ \©{ø» ÂøÚ°ß \©{ø»
©õÔ¼°ß uø»RÈ¯õS®.
10.1.3 J¸¨£izuõÚ \©{ø»US ÷Áv\©{ø» Âv°ß
£¯ß£õkPÒ
HI E¸Áõu¼ß \©{ø»
H2(g) + I2(g) 2HI(g)
C¢ua \©{ø» ÂøÚ°À ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÎß ÷©õÀPÎß

GsoUøP¯õÚx ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÎß ÷©õÀPÎß GsoUøPUS
\©©õS® (Δng = 0). H2 ©ØÖ® I2 Áõ²UPÎß ÷©õÀPÒ øÓ÷¯ ‘a’ ©ØÖ®
‘b’ ÷©õÀPÒ ‘V’ ¼mhÀ ÂøÚP»ÛÀ EÒÍx GÚ P¸x÷Áõ®.
\©{ø»°À x ÷©õÀPÒ H2 ©ØÖ® I2 ÂøÚ¨£mk 2x ÷©ÀPÒ HI
E¸ÁõQÓx. ÂøÚP»øÁ°À H2, I2 ©ØÖ® HI BQ¯ÁØÔß \©{ø»a
ö\ÔÄPÒ øÓ÷¯
259
(a-x)/V, (b-x)/V ©ØÖ® 2x/V BS®. Δng = 0 GÛÀ Kc = Kp BS®.
[HI]e2
Kc =
[H 2 ]e [I 2 ]e
(2x/V) 2
= 4x 2 V2
(a − x) (b − x) = ×
× V 2 (a − x)(b − x)
V V
4x 2
= = Kp
(a − x)(b − x)
x BÚx ÂøÚ {PÊ® GÀø» GÚÄ® AøÇUP¨£kQÓx.
PnUS
J¸ ÂøÚ°À 8.07 ÷©õÀPÒ H2 ©ØÖ® 9.08 ÷©õÀPÒ I2 ÂøÚ£mk
448°C &À 13.38 ÷©õÀPÒ HI I \©{ø»°À E¸ÁõQÓx. Kc I PnUQk.
\©{ø» ÂøÚ
H2(g) + I2(g) 2HI(g)
(2x) 2
Kc =
(a − x)(b − x)
a = 8.07 ÷©õÀPÒ b = 9.08 ÷©õÀPÒ
∴ x = 6.69 ÷©õÀPÒ 2x = 13.38 ÷©õÀPÒ
(13.38)2
Kc =
(8.07 − 6.69)(9.08 − 6.69)
= 54.29.
\©{ø» ©õÔ¼ Kc &ß ©v¨£õÚx ÂøÚ {PÊ® GÀø» ©ØÖ®
vø\ BQ¯ÁØøÓ {ºn°UQÓx. ©õÓõu öÁ¨£{ø», AÊzu®,
ÂøÚ£k AÀ»x ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÎß öuõhUPa ö\ÔÄ BQ¯
{ø»°À AvP£m\ ÂøÚÂøÍ ö£õ¸øÍ \©{ø»°À ö£ÖÁøu Kc
{ºn°UQÓx.
J¸ \©{ø» ÂøÚ Gzvø\°À {PÌQÓx Gß£øu PshÔ¯
öÁÆ÷ÁÖ öuõhUP ö\ÔÄPøÍU öPõsh ÂøÚ£k ©ØÖ®
260
ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÒ »® ÂøÚU SnPzøu (Q) öPõsk
PshÔ¯¨£kQÓx. ÂøÚU SnP® ‘Q’ Gß£x \©{ø»¯ØÓ {ø»°À
ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÎß ö\ÔÂØS®, ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÎß
ö\ÔÂØS® Cøh÷¯¯õÚ ÂQu® GßÖ Áøµ¯ÖUP¨£kQÓx. \õßÓõP,
C¢u \©{ø»°À
aA + bB lL + mM
[A], [B], [L] ©ØÖ® [M] BQ¯øÁ \©{ø» AøhÁuØS ß EÒÍ
ö\ÔÄPÍõS®. C¢u ö\ÔÄPÒ \©{ø»¯ØÓ ö\ÔÄPÒ GÚ¨£k®.
C¢{ø»°À ÂøÚ SnP® ‘Q’ ¤ßÁ¸©õÖ
[L]l [M]m
Q=
[A]a [B]b
Kc Gß£x J¸ \©{ø» ÂøÚ°ß ÷©õ»õº ö\ÔÄPÎß Áõ°»õP ö£ØÓ
\©{ø» ©õÔ¼ GÛÀ, Kc ©ØÖ® Q BQ¯ÁØøÓ J¨¤h»õ®.
Q &ß ©v¨£õÚx Kc &¯ Âh AvP©õP ÇUS®÷£õx, (Q>Kc)
ÂøÚ¯õÚx Q & ©v¨ø£ SøÓÁøu ÷|õUQ {PÌQÓx. GÚ÷Á,
ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÎ¼¸¢x AvPAÍÄ ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÒ
E¸ÁõQßÓÚ. AuõÁx ¤ß÷ÚõUS ÂøÚ {PÌÁx \õzv¯©õQÓx.
Q&ß ©v¨£õÚx K c &ø¯ Âh SøÓÁõP ÇUS®÷£õx, (Q<Kc )
ÂøÚ¯õÚx ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÎß ö\ÔÄ AvP¨£øu ÷|õUQ
{PÌQÓx. AuõÁx, ß÷ÚõUS ÂøÚ {PÌÁx \õzv¯©õQÓx. Q
©ØÖ® Kc BQ¯øÁ J÷µ öÁ¨£® ©ØÖ® AÊzu® EÒÍ {ø»°À
÷©Øö\õßÚ TØÖ \õzv¯©õQÓx.
PnUS
©õÓõu PÚ AÍÂÀ EÒÍ ÂøÚP»ÛÀ öuõhUPzvÀ 0.1 ÷©õÀ
H2, 0.1 ÷©õÀ I2 ©ØÖ® 0.02 ÷©õÀ HI Áõ²UPÐ® 300K öÁ¨£{ø»°À
P»UP¨£kQßÓÚ. Kc = 3.5 x 10-2 GÛÀ ÂøÚ G¢u vø\°À {PÊ®
Gß£øu {ºn°UPÄ®.
E¸ÁõuÀ \©{ø» ¤ßÁ¸©õÖ
H2(g) + I2(g) 2HI(g)
[HI] e2
Kc = = 3.5 × 10 − 2 at 300 K
[H 2 ]e [I 2 ]e
261
\©{ø»¯ØÓ {ø»°À
[HI]2 (2 × 10 − 2 ) 2
Q= = = 4 × 10 − 2
[H 2 ][I 2 ] 0.1 × 0.1
GÚ÷Á, Q>Kc.
BP÷Á, öuõhUPzvÀ ÂøÚ¯õÚx \©{ø» AøhÁuØS ßÚº
Q ©v¨£õÚx SøÓ²® vø\ø¯ ÷|õUQ |øhö£ÖQÓx. AuõÁx H2
©ØÖ® I 2 &ß ö\ÔÄPøÍ E¯ºzu ÷Ásk®. Cx ¤ß÷ÚõUS
ÂøÚ¯õS®.
ÂøÚ¯õÚx HI E¸Áõu¼ß \©{ø»°ß Chx £UPzøu ÷|õUQ
|øhö£ÖQÓx. Q = Kc BS® Áøµ H2 ©ØÖ® I2 BP HI ]øuÁøhQÓx.
PCl 5 ]øuÁøh²® \©{ø»
Áõ² {ø»ø©°À PCl5 ]øuÁøhÁuß \©{ø» ¤ßÁ¸©õÖ
PCl5(g) PCl3(g) + Cl2(g)
‘a’ ÷©õÀPÒ PCl5 Áõ² ‘V’ ¼mhÀ öuõhUPzvÀ Ç¨£uõP

öPõÒ÷Áõ®. \©{ø»°À x ÷©õÀPÒ PCl5 ]øuÁøh¢x PCl3 ©ØÖ® Cl2
Áõ²UPøÍ u¸QÓx. \©{ø»°À PCl5, PCl3 ©ØÖ® Cl2 Áõ²UPÎß
x
÷©õ»õº ö\ÔÄPÒ øÓ÷¯ a − x , x ©ØÖ® BS®.
V V
V
[PCl 3 ][Cl 2 ]
Kc =
[PCl 5 ]
x/V× x/V x 2 V
= = 2×
(a − x)/V V (a − x)
x2
Kc =
(a − x)V
x Gß£x ¤øP Ãu® GßÖ® AøÇUP¨£kQÓx. ÂøÚ£k
ö£õ¸mPÎß J¸ £Sv ¤ßÚ® ]øuÁøhÁ÷u ¤øP Ãu®
GÚ¨£kQÓx.
262
]øuÁøh¢u ÷©õÀPÎß GsoUøP
x = ______________________________________
öuõhUPzvÀ EÒÍ ÷©õÀPÎß GsoUøP
öuõhUPzvÀ 1 ÷©õÀ PCl5 Ç¨£uõP GkzxU öPõshõÀ
x2 x2P
Kc = _____ = ______
(1-x)V (1-x)RT
ppCl , ppCl ©ØÖ® pCl BQ¯øÁ £Sv AÊzu[PÒ GÛÀ, AÁØÔß
5 3 2
Áõ°»õP,
p PCl 3 .p Cl 2
K p = atm
p PCl 5
x 2P
©ØÖ® Kp = atm
(1 − x 2 )
JßÖhß J¨¤k®÷£õx ¤øP Ãu® (x) ªPa]Ô¯x GÛÀ (1-x)
÷uõµõ¯©õP 1.0 US \©©õS®.
x2
∴Kc = AÀ»x x2 = Kc × V
V
1
xá V BÚõÀ V á GÛÀ
P
1
xá
P
x SøÓÁõP ÇUS®÷£õx, ¤øP Ãu©õÚx AÊzuzvß uø»RÌ
ÁºUPzøu ö£õ¸zx ©õÖ® AÀ»x PÚAÍÂß ÁºUP»zøu
ö£õ¸zx ©õÖ®.
PnUS
1 atm ©ØÖ® 25°C&À PCl5&ß ¤øP Ãu® 0.2 BS®. 25°C&À PCl5
BÚx £õv¯õP ]øuÁøh²®÷£õx AÊzuzøuU PnUQk.
263
PCl5 ]øuÁøh²® \©{ø» ¤ßÁ¸©õÖ
x 2P
Kp = P = ö©õzu AÊzu®= 1 atm
1− x2
x = 0.2
(0.2)2 (1.0) 0.04 0.04
Kp = = = = 0.042 atm
1 − (0.2) 2
1 - 0.04 0.96
x = 0.5 EÒÍ ÷£õx P = ?
K p (1 − x 2 ) 0.042(1 − (0.5)2 ) 0.042(1− 0.25)
P= = =
x2 (0.5) 2
0.25
0.042(0.75 )
= = 0.126 atm
0.25
10.2 ½\õm¼¯ß öPõÒøP
\©{ø»°ß ußø©ø¯ ßÖ UQ¯©õÚ PõµoPÒ
©õØÖQßÓÚ. AøÁ, ö\ÔÄ, öÁ¨£{ø» ©ØÖ® AÊzu® BS®.
ÂøÚ³UQø¯ ÷\º¨£uÚõÀ \©{ø»°À GzuøP¯ ÂøÍÄ®
HØ£kÁvÀø». ÂøÚ³UQ¯õÚx \©{ø» AøhÁuØPõÚ ÷|µzøu
ÂøµÄ£kzxQÓx.
½\õm¼¯ß öPõÒøP
CUöPõÒøP°ß£i, “\©{ø»°À EÒÍ Kº Aø©¨¤ß «x
£õv¨ø£ GØ£kzvÚõÀ \©{ø»¯õÚx A¢u £õv¨¤ÚõÀ HØ£k®
ÂøÍøÁ \©ß ö\´²® vø\ø¯ ÷|õUQ |P¸®.” \©{ø»°À {PÊ®
ÂøÚPÎß «uõÚ öÁ¨£®, ö\ÔÄ ©ØÖ® AÊzu® BQ¯ÁØÔß
ÂøÍÄPøÍ²® ©ØÖ® AÁØÔß «uõÚ ½\õm¼¯º öPõÒøP°ß
uõUPzøu²® £õº¨÷£õ®.
ö\ÔÄ ©õÖ£kÁuõÀ HØ£k® ÂøÍÄ
RÌPsh \©{ø» ÂøÚø¯ P¸x÷Áõ®.
N2(g) + O2(g) 2NO(g)
\©{ø»°À, ÂøÚUP»øÁ°À ÂøÚ£k® ©ØÖ® ÂøÚÂøÍ

»UTÖPÒ EÒÍÚ. AuõÁx, N2, O2 ©ØÖ® NO »UTÖPÒ EÒÍÚ.
264
ÂøÚ£k ©ØÖ® ÂøÚÂøÍ »UTÖPÎß ö\ÔÄPÒ ©õÔ¼¯õPÄ®,
\©{ø»UPõÚ ÂvPÒ ^µõP EÒÍ÷£õx ©õÓõ©¾® EÒÍÚ. Aø©¨¤ß
ÂøÚUP»øÁ°À NO&øÁ ÷\ºzx ©õØÓzøu Esk £sq®÷£õx
ÂøÚÂøÍ ö£õ¸Îß ö\ÔÄ AvPUQÓx. Aø©¨£õÚx \©{ø»a
ö\ÔÄPÍõP ÂøÚ£k ©ØÖ® ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPøÍ
ö£ØÔ¸¨£uõÀ, ÷\ºUP¨£k® NO ÂøÚ£mk ¤ß÷ÚõUS vø\°À
ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPøÍz u¸QßÓx. CuÚõÀ N2 ©ØÖ® O2&ß ö\ÔÄ
AvPUQßÓx. C÷u÷£õÀ, \©{ø» Aø©¨¤À N2 ©ØÖ® O2&øÚ
ÂøÚUP»øÁ°À ÷\ºUS®÷£õx, ÷\ºUP¨£k® N 2 ©ØÖ® O 2
ÂøÚ¨£mk ß÷ÚõUS vø\°À ÂøÚÂøÍ ö£õ¸øÍz
u¸QßÓÚ. GÚ÷Á, ÂøÚUP»øÁ°À NO&ß ö\ÔÄ AvPUQßÓx.
ö£õxÁõP, J¸ ÷Áva\©{ø»°À ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÎß ö\ÔøÁ
AvPUS®÷£õx \©{ø»¯õÚx ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÒ E¸ÁõS®
vø\ø¯ ÷|õUQ |PºQÓx. ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÎß ö\ÔøÁ
AvPUS®÷£õx \©{ø»¯õÚx ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÒ E¸ÁõS®
vø\ø¯ ÷|õUQ |PºQÓx.
öÁ¨£{ø» ©õÖ£kÁuõÀ HØ£k® ÂøÍÄ
÷Áva\©{ø»°À Cµsk Gvöµvº ÂøÚPÒ |øhö£ÖQßÓÚ.
JßÖ ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÒ E¸ÁõS® vø\°¾® ©ØöÓõßÖ
ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÒ E¸ÁõS® vø\°¾® |øhö£ÖQßÓÚ. J¸
÷Áva\©{ø»°À ß÷ÚõUS ÂøÚ öÁ¨£® öPõÒ ÂøÚ¯õP
ÇUS®÷£õx, ¤ß÷ÚõUS ÂøÚ öÁ¨£ EªÌ ÂøÚ¯õP ÇUS®.
¤ßÁ¸® ÂøÚø¯ \õßÓõPU P¸x÷Áõ®.
N2O4(g) 2NO2(g) ; ΔH = +59.0 kJ/mole
C¢ua \©{ø»°À, ÂøÚÂøÍ ö£õ¸Ò (NO2) E¸ÁõS® ÂøÚ
öÁ¨£ öPõÒÂøÚ¯õPÄ®, ÂøÚ£k ö£õ¸Ò (N2O4) E¸ÁõS® ÂøÚ
öÁ¨£ EªÌ ÂøÚ¯õPÄ® Aø©¢xÒÍx. ÷©ØPsh \©{ø»
ÂøÚUP»øÁø¯ öÁ¨£¨£kzx®÷£õx, Auß öÁ¨£{ø»
E¯¸QÓx. ½\õm¼¯ß öPõÒøP¨£i, \©{ø»¯õÚx
öÁ¨£{ø»°ß ÂøÍøÁ SøÓUS® vø\ø¯ ÷|õUQ |P¸QÓx.
GÚ÷Á, \©{ø»¯õÚx NO2 E¸Áõu¼ß vø\ø¯ ÷|õUQ |P¸QÓx.
GÚ÷Á, N 2O 4 ]øuÁøhuÀ AvPUQÓx. ö£õxÁõP J¸
÷Áva\©{ø»°À öÁ¨£{ø»ø¯ E¯ºzx®÷£õx, ß÷ÚõUS ©ØÖ®
265
¤ß÷ÚõUS ÂøÚPÎÀ, AvP öÁ¨£ öPõÒÂøÚ \õzv¯©õQÓx.
C÷u÷£õÀ, \©{ø»°ß öÁ¨£{ø»ø¯ SøÓUS®÷£õx, AuõÁx
SÎºÂUS®÷£õx, ß÷ÚõUS ©ØÖ® ¤ß÷ÚõUS ÂøÚPÎÀ, AvP
öÁ¨£ EªÌ ÂøÚ¯õÚx \õzv¯©õQÓx.
AÊzu® ©õÖ£kÁuõÀ HØ£k® ÂøÍÄ
\©{ø»°À EÒÍ Kº Aø©¨¤À EÒÍ ÂøÚ£k ©ØÖ®
ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÒ \©{ø»°À ÇUS®÷£õx, Aø©¨¤ß ö©õzu
AÊzuzøu ©õØÖÁuß »® AvÀ EÒÍ AøÚzx TÖPÎß
ö\ÔÄPøÍ ©õØÓ C¯¾®. Áõ²{ø»ø©°¾ÒÍ ¤ßÁ¸®
\©{ø»ø¯U P¸x÷Áõ®,
N2O4(g) 2NO2(g)
\©{ø» Aø©¨¤ß ö©õzu AÊzuzøu AvPUS®÷£õx AuØS

DhõÚ PÚAÍÄ SøÓQÓx. ½\õm¼¯ß öPõÒøP°ß£i,
C®©õØÓ©õÚx \©{ø»ø¯ ÂøÚ£kö£õ¸ÒPÎß ÷©õÀPÒ SøÓ²®
vø\ø¯ ÷|õUQ |PºzxÁuõÀ \ö\´¯¨£kQÓx. GÚ÷Á, NO 2
»UTÖPÒ Cøn¢x N2O4 E¸ÁõS® ÂøÚ°À, E¸ÁõuÀ ÂøÚ
\õzv¯©õQÓx.
Áõ² {ø»ø©°¾ÒÍ \©{ø»°À ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÎß
÷©õÀPÎß GsoUøP SøÓ²® ÂøÚ°À AÊzuzvß ÂøÍÄ
¤ßÁ¸©õÖ.
N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g)
AÊzuzøu E¯ºzx®÷£õx, AuØS DhõÚ PÚAÍÄ SøÓQÓx.

GÚ÷Á, \©{ø»¯õÚx ö©õzu ÷©õÀPÒ SøÓ²® vø\ø¯ ÷|õUQ
|P¸QÓx. AuõÁx NH3 E¸ÁõS® ÂøÚ \õzv¯©õQÓx. C[S |õßS
÷©õÀPÒ ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÎ¼¸¢x Cµsk ÷©õÀPÒ
NH3E¸ÁõQÓx. GÚ÷Á AvP AÊzuzvÀ, A®÷©õÛ¯õ AvP£m\
AÍÂÀ u¯õUP¨£kQÓx.
÷í£º øÓ
A®÷©õÛ¯õ ø|mµáß Eµ® u¯õ¨£uØS »©õPÄ®, ø|mU
Aª»zu¯õ¨¤¾®, ø|mµáß EÒÍ ©¸zxÁ¨ ö£õ¸ÒPÒ
u¯õ¨¤¾® ö£x® £¯ß£kQÓx. öuõÈØ\õø»PÎÀ
266
A®÷©õÛ¯õÁõÚx ÷í£º øÓ°À Áõ²{ø»ø©°¾ÒÍ PõØÔ¾ÒÍ
uÛ©©õÚ ø|mµáß ©ØÖ® øímµáß BQ¯ÁØÔ¼¸¢x
u¯õUP¨£kQÓx. A®÷©õÛ¯õ E¸ÁõuÀ ÂøÚ¯õÚx J¸ \©{ø»
ÂøÚ¯õS®.
Fe
N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g) ΔH0f = -22.0 kcal/mole
ß÷ÚõUS ÂøÚ¯õÚx ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÎß ÷©õÀPÎß

GsoUøP SøÓÁøuU PõmkQÓx. ½\õm¼¯º öPõÒøP°ß£i,
AÊzuzøu E¯ºzxÁx AÆÂøÚUS \õzv¯©õPÄ®, \©{ø»¯õÚx
ÂøÚÂøÍö£õ¸ÒPÒ E¸ÁõS® vø\ø¯ ÷|õUQ²® Aø©¢xÒÍx.
GÚ÷Á, 3:1 ÷©õÀ ¤ßÚ©õÚ H2:N2 Áõ² P»øÁ°ß ÂøÚUP»ÛÀ
AvP£m\ A®÷©õÛ¯õøÁ¨ö£Ó 300&500 atm AÊzuzøu ö\¾zu
÷Ásk®. A®÷©õÛ¯õ E¸ÁõuÀ ÂøÚ¯õÚx öÁ¨£ EªÌ
ÂøÚ¯õS®. ½ \õm¼¯º öPõÒøP°ß£i, öÁ¨£{ø»ø¯ E¯ºzxÁx
A®÷©õÛ¯õ ]øuÁøhuÀ ÂøÚø¯ FUSÂUQÓx. BÚõÀ, SøÓ¢u
öÁ¨£{ø»°À \©{ø» AøhÁuØPõÚ ÷|µ® AvP©õP EÒÍx.
GÚ÷Á, J¸ \©ß ö\´¯¨£mh öÁ¨£{ø» GÀø» 500°C-550°C&À
ÂøÚ {PÌzu¨£kQÓx. ÂøÚ³UQ¯õP Ç®¦ \©{ø»
AøhÁuØPõÚ ÷ÁPzøu AvPUP £¯ß£kzu¨£kQÓx. \©{ø»ø¯
£õxPõUP, }µõÂø¯ ö\¾zv A®÷©õÛ¯õ E¸ÁõÚÄhß EhÚi¯õP
öÁÎ÷¯ }UP¨£kQÓx. CuÚõÀ \©{ø»¯õÚx ÂøÚÂøÍö£õ¸Ò
£UP® ©õÔÂkQÓx AvP£m\©õP 37% A®÷©õÛ¯õ C®øÓ°À
E¸ÁõQÓx.
öuõk øÓ (Contact Process)
C¢u \©{ø» ÂøÚ°À PõØÔÀ EÒÍ Áõ²{ø»ø© BU]áÚõÀ
SO 2 BU]á÷ÚØÓ® Aøh¢x AvP AÍÂÀ SO 3 Áõ² EØ£zv
ö\´¯¨£kQÓx.
v2o5
2SO2(g) + O2(g) 2SO3(g) ΔH0f = -47 kcal/mole
SO 3 E¸ÁõS® ÂøÚ°À ÂøÚ£k ö£õ¸ÒPÎß ö©õzu

÷©õÀPÎß GsoUøP SøÓQÓx. ½\õm¼¯ß öPõÒøP¨£i,
AÊzuzøu AvPUS®÷£õx ß÷ÚõUS ÂøÚ {PÌÁx
267
\õzv¯©õQÓx. ÂøÚUP»ÛÀ y¯ SO2 ©ØÖ® O2 Áõ²UPÒ 2:1 ÷©õ»õº
ÂQuzvÀ 700 atm - 1200 atm AÊzuzvÀ GkzxU öPõÒÍ¨£kQÓx.
SO 3 E¸ÁõÁx öÁ¨£ EªÌ ÂøÚ¯õS®. GÚ÷Á, öÁ¨£{ø»
E¯ºzx®÷£õx SO 3 ]øuÁøhuÀ \õzv¯©õQÓx. ÷©¾®,
öÁ¨£{ø»ø¯ SøÓUS®÷£õx \©{ø» AøhÁuØPõÚ ÷|µ®
AvP©õQÓx. GÚ÷Á, \©{ø»°À 400°C uÀ 450°C Áøµ öÁ¨£{ø»
£õxPõUP¨£kQÓx.
SO3 E¸Áõu¼ß ÂøÚ°À öÁ÷Úi¯® ö£ßhõUø\k (V2O5)
ÂøÚ³UQ¯õP £¯ß£kzu¨£kQÓx. Dµ¨£u® Ç¨£x
ÂøÚ³UQ°ß ö\¯ÀvÓøÚ SøÓUQÓx. GÚ÷Á, E»º¢u y¯ SO2
©ØÖ® O 2 Áõ²UPÒ ÂøÚ³UQ°ß «x ö\¾zu¨
£¯ß£kzu¨£kQßÓÚ. SO 2 BU]á÷ÚØÓ® SøÓ¢u ÷ÁPzvÀ
|h¨£uõÀ, V2O5 ÂøÚ³UQ \©{ø» AøhÁøu xu¨£kzv SøÓ¢u
÷|µzvÀ AvP£m\ AÍÄ SO3 EØ£zv ö\´¯ EuÄQÓx. SO3 BÚx
H2SO4 &ß }¼ BS®. GÚ÷Á C®øÓ°À SO3 BÚx }µõÂ²hß
÷\º¢x K¼¯® ©ØÖ® H2SO4 u¯õUP¨ £¯ß£kQÓx. C®øÓ°À
97% SO3 QøhUQÓx.
uß ©v¨¥k
1. ÷Áva \©{ø»°ß ußø©
a) C¯[Sa \©{ø» b){ø»¯õÚx c) JßÖªÀø» d) Cµsk®
2. ¤ßÁ¸® ÂøÚPÎß \©{ø» ©õÔ¼PÒ 2A B&US K1&®
B 2A&US K2&® BS® GÛÀ
a) K1 = 2K2 b) K1 = 1/K2 c) K2 = (K1)2 d) K1 = 1/K22
3. 2HI H2 + I2, GßÓ \©{ø» ÂøÚ°À Kp BÚx
a) Kc&IÂh AvP® b) Kc&I Âh SøÓÄ
c) Kc&US \©® d) §äâ¯®
4. N2 + 3H2 2NH3 GßÓ \©{ø»°À AvP AÍÄ A®÷©õÛ¯õ
Qøh¨£x
a) SøÓ¢u AÊzu® ©ØÖ® AvP öÁ¨£{ø»
268
b) SøÓ¢u AÊzu® ©ØÖ® SøÓ¢u öÁ¨£{ø»
c) AvP öÁ¨£{ø» ©ØÖ® AvP AÊzu®
d) AvP AÊzu® ©ØÖ® SøÓ¢u öÁ¨£{ø»
5. 600 K öÁ¨£{ø»°À {PÊ® ¤ßÁ¸® J¸£izuõÚ Áõ² \©{ø»
ÂøÚ°À Kc&°ß A»S
4NH3 + 5O2 4NO(g) + 6H2O(g)
(g) (g)
a) (mol dm-3)-1 b) (mol dm-3) c) (mol dm-3)10 d) (mol dm-3)-9

6. PõØÖ öÁÎ÷¯ØÓ¨£mh 1.0 dm 3 öPõÒÍÄÒÍ P»zvÀ
Ç÷©õÀPÒ NH3 Áõ² ö\¾zu¨£mhx. E¯º öÁ¨£{ø»°À NH3
]øu¢x \©{ø»°À J¸ ÷©õÀ NH 3 ©mk® Gg] {ßÓx.
Ca]øuÄ ÂøÚ°ß Kc ©v¨¦
a) 27/16 (mole dm-3)2 b) 27/8 (mole dm-3)2
c) 27/4 (mole dm-3)2 c) CÁØÖÒ HxªÀø»
7. J¸ öÁ¨£®öPõÒ \©{ø» ÂøÚ°À T 1 ©ØÓ® T 2
öÁ¨£{ø»PÎÀ \©{ø» ©õÔ¼PÒ K 1 ©ØÖ® K 2 GÛÀ
öÁ¨£{ø» T2 BÚx T1 øÁ Âh AvP©õP ÇUS®÷£õx (T2 >T1)
a) K1 < K2 b) K1 > K2 c) K1 = K2 d) Hx® CÀø»
[Âøh: 1-a; 2-b; 3-c; 4-c and 5-a]
B. K¸ ÁõUQ¯[PÎÀ Âøh¯ÎUPÄ®
8. Cl2&ß ßÛø»°À PCl5 ]øuÁøhuÀ SøÓÁx Hß?
9. ¤ßÁ¸® \©{ø» ÂøÚPÐUS \©{ø» ©õÔ¼PÐUPõÚ
\©ß£õkPøÍ GÊx.
i) H2O2(g) H2O(g) + ½O2(g)
ii) CO(g) + H2O(g) CO2(g) + H2(g)
iii) N2O4(g) 2 NO2(g)
10. ½ \õm¼¯º öPõÒøPø¯U TÖP.
11. \©{ø» ©õÔ¼ GßÓõÀ GßÚ?
12. \©{ø» ÂøÚPÒ “C¯[Sa \©{ø»PÒ” GßÖ AøÇUP¨£kÁx
Hß?
269
13. Δng = 0, Δng = -ve ©ØÖ® Δng = +ve BP ÇUS®÷£õx J¸ Áõ²
ÂøÚ°À GßÚ {PÊ®?
14. ¤ßÁ¸® ÂøÚPÐUS Δng ©v¨ø£U PnUQkP.
i) H2(g) + I2(g) 2HI(g)
ii) 2H2O(g) + 2Cl2(g) 4HCl(g) + O(g)
C. 60 ö\õØPÐUS ªPõ©À Âøh u¸P.
15. Kp = Kc (RT)Δng GßÓ \©ß£õmøh ö£õxÁõÚ J¸ ÷Áva \©{ø»
ÂøÚUS Á¸ÂUPÄ®.
16. ½ \õm¼¯º öPõÒøPø¯U TÖP. N2g) + O2(g) 2NO(g) GßÓ
ÂøÚ°À AÊzu®, ö\ÔÄ ©ØÖ® öÁ¨£{ø»°ß ÂøÍÄPøÍ
ÂÁ.
17. PCl 5 ]øu²® ÂøÚUS K c ©ØÖ® K p ©õÔ¼PÐUPõÚ
\©ß£õkPøÍ Á¸ÂUPÄ®.
D. £°Ø] PnUSPÒ
18. A (g) B (g) GßÓ ÂøÚ°ß \©{ø» ©õÔ¼ Kc=2.5 x 10 -2
ß÷ÚõUS ÂøÚ°ß ÂøÚ÷ÁP ©õÔ¼ 0.05 sec -1 GÛÀ
¤ß÷ÚõUS ÂøÚ°ß ÂøÚ÷ÁP ©õÔ¼ø¯ PnUQk.
[Âøh : 2.0 sec-1]
19. H 2 + I 2 2 HI ÂøÚ°À H 2, I 2 ©ØÖ® HI&ß ÷©õÀPÎß
GsoUøP øÓ÷¯ 1,2 ©ØÖ® 3 ÷©õÀPÒ BS®.
ÂøÚUP»øÁ°ß ö©õzu AÊzu® 60 atm GÛÀ H2, I2 ©ØÖ®
HI&ß £Sv AÊzu[PøÍU PnUQk.
[Âøh: 10 atm, 20 atm, 30 atm]
20. J¸ ¼mhº PÚAÍÄ öPõsh ÂøÚUP»ÛÀ, PCl5 PCl3 + Cl2
ÂøÚ°ß \©{ø» ©õÔ¼ 2 x 10-4 lit-1 BS®. PCl5 ªPa]ÔuÍ÷Á
]øuÁøh²® ÷£õx 1÷©õÀ PCl5&ß ¤øP ÃuzøuU PnUQk.
[Âøh: x = 1.414 × 10-2]
21. öÁ¨£{ø» T1&À J¸ ÂøÚ°ß \©{ø» ©õÔ¼ K 1 BS®.
E¯º¢u öÁ¨£{ø» T2&ÂÀ K2 BÚx 10% K1 BS®. \©{ø»¯õÚx
öÁ¨£® öPõÒ AÀ»x öÁ¨£ EªÌ \©{ø»¯õ GÚ {ºn°UPÄ®
[Âøh: öÁ¨£EªÌ]
270
22. 35°C&À N2O4 2NO2 ÂøÚ°ß Kp ©v¨¦ 0.3174, P= 0.2382 atm
EÒÍ÷£õx ¤øP Ãuzøu PnUQk. [Âøh: x = 0.5768]
23. 2NOCl(g) 2NO (g) + Cl 2(g) ÂøÚ°À K c ß ©v¨¦ 790°C&À
3.75 × 10-6 BS®. Kp&ß ©v¨ø£ PnUQk [Hint. Kp = Kc(RT)Δng]
[Âøh: Kp = 3.29 x 10-4]
24. 2SO 3(g) SO 2(g) + O 2(g) GßÓ ÂøÚ°À 700°C&À \©{ø»
©õÔ¼°ß ©v¨¦ 4.8 ×10 -3. \©{ø»°À SO 3 ©ØÖ® SO 2&ß
ö\ÔÄPÒ øÓ÷¯ 0.60M ©ØÖ® 0.15M EÒÍ÷£õx O 2&ß
ö\ÔøÁU PnUQk. [Âøh: 0.0768M]
25. J¸ P»ÛÀ 458°C öÁ¨£{ø»°À HI ö\¾zu¨£kQßÓx.
SÔ¨¤mhÍÄ HI ]øuÁøh¢x H 2 ©ØÖ® I 2 &I u¸QÓx.
\©{ø»°À HI ß ö\ÔÄ 0.421M ©ØÖ® H2 ©ØÖ® I2 BQ¯
JÆöÁõßÔß ö\ÔÄ® 6.04 × 10-2M BS®. A÷u öÁ¨£{ø»°À
Kc&I PnUQk. [Âøh: Kc = 2.06 × 10-2]
26. HI ]øuÁøhu¼ß \©{ø» ©õÔ¼ 458°C öÁ¨£{ø»°À 2.06 ×
10-2 BS®. \©{ø»°À HI ©ØÖ® I2&ß ö\ÔÄPÒ øÓ÷¯ 0.36M
©ØÖ® 0.15M BS®. H2&ß \©{ø»a ö\ÔøÁU PnUQk.
[Âøh: [H2] = 1.78 × 10-2M]
27. 2SO3(g) 2SO2(g) + O2(g) GßÓ ÂøÚ°ß 900 K&À \©{ø»
©õÔ¼°ß ©v¨¦ 0.15 GÛÀ 2SO2(g) + O2(g) 2SO3(g) ÂøÚ°ß
\©{ø» ©õÔ¼°ß ©v¨ø£ A÷u öÁ¨£{ø»°À PnUQk.
[Âøh: 6.67 mol-1 dm3]
28. A + B 3C GßÓ ÂøÚ°À 25°C&À 3 ¼mhº P»ÛÀ 1,2 ©ØÖ®
4 ÷©õÀPÒ øÓ÷¯ A, B ©ØÖ® C BQ¯øÁ \©{ø»°À EÒÍÚ.
25°C&°À Kc&ø¯ PnUQk. [Âøh: 10.66 mol dm-3]
29. J¸ ¼mhº PÚ AÍÄ öPõsh P»ÛÀ 250°C&À 0.1 ÷©õÀ Cl2
ö\ÔÄ QøhUP GÆÁÍÄ PCl5&øÁ ÷\ºUP ÷Ásk®.
PCl5 PCl3 + Cl2 ÂøÚ°ß Kc ©v¨¦ 0.0414 mol dm-3
[Âøh: 0.341 moles PCl5]
30. 540K ©ØÖ® 1 atm&À PCl5 ]øuÁøhu¼ß Kp =1.77 atm GÛÀ
Kc ß ©v¨ø£ PnUQk. [Âøh: Kc = 4 × 10-2 moles/litres]
271
öuõS¨¦øµ
• \©{ø» ÂøÚPÐUS {øÓ uõUP Âvø¯ £¯ß£kzv \©{ø»
©õÔ¼ {ºn°UP¨£mhx.
aA + bB lL + mM
[L]l [M]m k f
K= =
[A]a [B]b k r
• ÷©õ»õº ö\ÔÄ ©ØÖ® £Sv AÊzu[PÒ Áõ°»õP \©{ø»
©õÔ¼PÐUS Cøh÷¯¯õÚ öuõhº¦ Kp = Kc(RT)Δng
Δng = 0 GÛÀ Kp = Kc; Δng = -ve GÛÀ Kp< Kc ©ØÖ® Δng = +ve
GÛÀ Kp> Kc.
• \©{ø»¯ØÓ ÂøÚ°ß ÂøÚ£k ©ØÖ® ÂøÚÂøÍ ö£õ¸ÒPÒ
ÂøÚ SnP® (Q) \©{ø» ©õÔ¼ (K) Ehß öuõhº¦
öPõskÒÍx. ¤ßÁ¸©õÖ, Q<K GÛÀ, AvP ÂøÍö£õ¸Ò
E¸ÁõS®. Q=K GÛÀ \©{ø» Aøh²®, Q>K GÛÀ AvP
ÂøÚ£k ö£õ¸Ò E¸ÁõQÓx.
]øuÁøh²® ÷©õÀPÎß GsoUøP
• ¤øP Ãu® ‘x’ = ______________________________________
öuõhUPzv¾ÒÍ ö©õzu ÷©õÀPÎß GsoUøP
• ½\õm¼¯º öPõÒøP°ß £¯ß£õkPÒ: AÊzu®, öÁ¨£{ø»
©ØÖ® ö\ÔÄ BQ¯ÁØÔÚõÀ \©{ø»°À HØ£k® ÂøÍÄPøÍ
ÂÍUSP. i) \©{ø»°À ö©õzu ÷©õÀPÎß GsoUøP SøÓÁx,
AÊzu® AvP¨£x, ÂøÚÂøÍ ö£õ¸Ò E¸ÁõÁx
\õzv¯©õQÓx. ii) öÁ¨£ öPõÒ \©{ø»°À, öÁ¨£ {ø» E¯ºzx®
÷£õx ÂøÍö£õ¸Ò E¸ÁõÁx \õzv¯©õQÓx. iii) ÂøÚ£k
ö£õ¸ÒPÎß ö\ÔøÁ E¯ºzxÁx AÀ»x ÂøÚÂøÍ
ö£õ¸ÒPÎß ö\ÔøÁ SøÓUS®÷£õx \©{ø»°À ÂøÚÂøÍ
ö£õ¸ÒPÒ E¸ÁõÁx \õzv¯©õQÓx.
1. Text book of Physical Chemistry by S. Glasstone, Mac Millan, India Limited.
2. Physical Chemistry by G.Castellan, Narosa Publishing Company.
272
÷Áv°¯À Pø»aö\õÀ APµõv
(B[Q»® & uªÌ)
Acceleration - kUP®
Acidity - Aª»zußø©
Affinity - PÁºa]
Anion - Gvºªß A¯Û
Allotropy - ¦Ó÷ÁØÖø© ÁiÁ®
Alloy - E÷»õPUP»øÁ
Anhydrous - }µØÓ
Adiabatic Process - öÁ¨£©õÓõa ö\¯ÀøÓ
Basicity - PõµzxÁ®
Blast Furnace - Fx Eø»
Buffer Solution - uõ[PÀ Pøµ\À
Cyclic Process - _ØÖaö\¯ÀøÓ
Cation - ÷|ºªß A¯Û
Component - TÖ
Critical Temperature - {ø»©õÖ öÁ¨£{ø»
273
Chemical Equilibrium - ÷Áva\©{ø»
Close Packed Structure - ö|¸[Q ö£õv¢u ÁiÁø©¨¦
Chelation - öPõkUQønzuÀ
Degree of Dissociation - ¤øP Ãu®
Distillation - Põá] ÁizuÀ
Decomposition - ]øuÄ
Dual Nature - D¯À¦ ußø©
Endothermic Reaction - öÁ¨£® öPõÒÂøÚ
Equilibrium Constant - \©{ø» ©õÔ¼
Exothermic Reaction - öÁ¨£® EªÌÂøÚ
Electrolysis - ªßÚõØ£SzuÀ
Frequency - AvºöÁs
Furnace - Eø»
Fractional Distillation - ¤ßÚUPõá] ÁizuÀ
Free Energy - Pmi»õ BØÓÀ
Gravimetric Analysis - Gøh¯Ô £S¨£õ´Ä
Group - öuõSv
Hybridisation - CÚUP»¨¦
274
Hydrolysis - }µõØ £S¨¦
Ideal Gas - |À¼¯À¦ Áõ²
Inert Electron Pair - ©¢u G»Umµõß Cøn
Internal Energy - EÒÍõº¢u BØÓÀ
Infinitesimal Change - ~snÍÄ ©õØÓ®
Isomerism - ©õØÔ¯®
Isothermal process - öÁ¨£{ø» ©õÓõa ö\¯ÀøÓ
Ligand - DÛ
Metallurgy - E÷»õPÂ¯À
Momentum - E¢u®
Molecularity - »UTÖ Gs
Nomenclature - ö£¯kuÀ
Nucleus - EmP¸
Non metal - A÷»õP®
Nascent - ¤ÓÂ {ø»
Osmosis - \ÆÅk £µÁÀ
Ore - uõx
Phase - {ø»ø©
275
Precipitate - ÃÌ£iÄ
Polarised Light - øÚÄØÓ JÎ
Polymer - £»£i
Polydentate Ligand - £ÀøÚ DÛ
Qualitative Analysis - £s£Ô £S¨£õ´Ä
Quantitative Analysis - AÍÁÔ £S¨£õ´Ä
Radiation - PvºÃa_
Radioactivity - Pv¯UP®
Spectrum - {Ó©õø»
Sublimation - £u[P©õuÀ
System - Aø©¨¦
Spontaneous Process - ußÛaø\¯õÚ ö\¯ÀøÓ
Thermodynamics - öÁ¨£ C¯UPÂ¯À
Titration - uµ®£õºzuÀ
Unit Cell - A»SUTk
Uncertainty Principle - {ø»°À»õ ÷Põm£õk
Valency - CønvÓß
Visible Region - Pm¦»ÚõS® £Sv
276

Std12 Chem TM 1

Încărcat de

Informații document

Drepturi de autor

Formate disponibile

Partajați acest document

Partajați sau inserați document

Opțiuni de partajare

Vi se pare util acest document?

Este necorespunzător acest conținut?

Drepturi de autor:

Formate disponibile

Std12 Chem TM 1

Încărcat de

Drepturi de autor:

Formate disponibile

÷Áv°¯À

÷©À{ø» & Cµshõ® Bsk

£õh[PÒ u¯õ¨¦ : uªÌ|õk Aµ_UPõP £ÒÎ PÀÂ C¯UPP®, uªÌ|õk.

C¢¡À 60 â.Gì.G®. uõÎÀ Aa]h¨£mkÒÍx.

A»S Gs. £UP® Gs.

( G»UmµõÛß D¯À¦ £sø£ AÔuÀ ©ØÖ® A¨£sø£

1. hõÀhß (1808) : AqøÁ Psk¤izuÀ

1.1.2 G»UmµõßPÎß xPÒ ©ØÖ® Aø»zußø©ø¯

ÂÎ®¦ ÁøÍÄ Aø©¨¦

£h® 1.1 ÷hÂ\ß ©ØÖ® öáº©ß G»Umµõß ÂÎ®¦

ÂÎ¨¦ ÁøÍÄ Aø©¨¦

£h® 1.2 ö©À¼¯z u[PzuPmiÀ {PÊ® G»Umµõß ÂÎ®¦

mv = p Gß£x xPÎß E¢u©õS®.

h 6.626 × 10-34 kg m2s-1

h 6.626 × 10-34 kg m2s-1

mv2 2 × 5.85 × 10-25 J

[Âøh : 18.8 pm]

6.626 ×10 −34

£h® 1.3 1s ©ØÖ® 2s Bº¤mhõÀPÎß ÁiÁ®

£h® 1.6 d-Bº¤mhõ¼ß ÁiÁ[PÒ

ó 2s , ó*2s , ð 2p x , ð*2p x , ð 2p y , ð*2p y , ó 2p z , ó *2p z .

Aq Aø©¨¦®, ÷Áv ¤øn¨¦®

Aq »UTÖ Aq BØÓÀ Aq »UTÖ Aq

£h® 1.7a £h® 1.7b

£h® 1.8 H2 »UTÖUPõÚ »UTÖ Bº¤mhõÀ BØÓÀ

£h® 1.9 He 2 (PØ£øÚ) »UTÔß »UTÖ Bº¤mhõÀ

(ó1s ) 2 (ó1s* ) 2 BÚx KK GßÖ _¸UP©õP SÔUP¨£mkÒÍx.

viii) NO2– A¯Û

Cµsk øÚÄ \P¨¤øn¨¦PøÍ Cµsk øímµáß

}À EÒÍ øímµáß ¤øn¨¤ß Põµn©õP (H-O-H)

O-ø|m÷µõ¤ÚõÀ \õ¼]¼U Aª»® \õ¼]»õÀiøík

( BÁºzuÚ £s¦PÍõÚ Aq/ A¯Û Bµ®, A¯Û¯õUS® BØÓÀ,

KCl £iP® : K+ - 2, 8, 8 Ar ÁøP Aø©¨¦

Z*(C+) ©ØÖ® Z *(A –) BQ¯øÁ øÓ÷¯ ÷|ºªß (C +) ©ØÖ®

G»UmµõÛß ÁøP JÆöÁõ¸ G»Umµõß

M(g) + ö\¾zu¨£k® BØÓÀ ⎯⎯→

AqÂß E¸ÁÍÄ SøÓÁõP EÒÍ ÷£õx, G»Umµõß |õmhzvß

I.E. + E.A I.E. + E.A

iii) XA >> XB BP EÒÍ ÷£õx XA - XB ªPÄ® AvP©õS®. A-B

B. K¸ ÁõUQ¯[PÎÀ Âøh u¸P.

C. 60 ö\õØPÐUS ªPõ©À Âøh¯Î

( 13, 14, 15, 16, 17 ©ØÖ® 18 Áx öuõSvPÎß ^µõÚ ©õØÓ[PøÍ¨

13 ÷£õµõß öuõSv 1 7 íõ»áß Sk®£®

p-öuõSv uÛ©[PÐ®, s-öuõSv uÛ©[PÐ® UQ¯ öuõSv

3.1.1 ö£õmhõè £iPõµ® K2 SO4. Al2 (SO4)3. 24 H2O u¯õzuÀ

3.2.1 ]¼U÷PõßPÒ Aø©¨¦ ©ØÖ® £¯ßPÒ

£h® 3,1 Gvº AÚÀ Eø»

2PbS + 3O2 → 2 PbO + 2SO2

yÍõUP¨£mh uõx Ahº¤zuÀ PbS AvP©õP EÒÍ uõx

3.3.1 £õì£µêß ÷\º©[PÒ

£h® 3.2 ÷\õuøÚa\õø»°À PCl 3 u¯õUS® øÓ

H3PO3 + 2NaOH → Na2HPO3 + 2H2O

£¯ß : Cx JkUS® Pµo¯õP £¯ß£kQÓx.

H3PO4 +2NaOH → Na2HPO4 + 2H2O

H3PO4 + 3NaOH → Na3PO4 + 3H2O

2. Bºz÷uõ £õì£õU Aª»zøu öÁ¨£¨£kzx® ö£õÊx 523 K

III. ø£÷µõ£õì£õU Aª»®, H4 P2 O7

H4P2O7 2ΗPO3 + H2O

CÆÁõÓõP u¯õUP¨£mh £õì¥ß y´ø©¯ØÓx. Cøu

3.5 öuõSv 17 & ÷í»áß Sk®£®

Aq Gs SøÓÁõP EÒÍ ÷í»áßPÒ, Aq Gs AvP©õP EÒÍ

£h® 3.3 L¨Ðß u¯õzuÀ

3. E÷»õP[PÐhß ÂøÚ: E÷»õP[PÐhß ÂøÚ ¦¢x

AX AX3 AX5 AX7

£õh[PÒ u¯õ¨¦ : uªÌ|õk Aµ_UPõP £ÒÎ PÀÂ C¯UPP®, uªÌ|õk.

( G»UmµõÛß D¯À¦ £sø£ AÔuÀ ©ØÖ® A¨£sø£

£h® 1.1 ÷hÂ\ß ©ØÖ® öáº©ß G»Umµõß ÂÎ®¦

ó 2s , ó2s , ð 2p x , ð2p x , ð 2p y , ð2p y , ó 2p z , ó 2p z .

Aq »UTÖ Aq BØÓÀ Aq »UTÖ Aq

£h® 1.8 H2 »UTÖUPõÚ »UTÖ Bº¤mhõÀ BØÓÀ

£h® 1.9 He 2 (PØ£øÚ) »UTÔß »UTÖ Bº¤mhõÀ

Cµsk øÚÄ \P¨¤øn¨¦PøÍ Cµsk øímµáß

}À EÒÍ øímµáß ¤øn¨¤ß Põµn©õP (H-O-H)

Z(C+) ©ØÖ® Z (A –) BQ¯øÁ øÓ÷¯ ÷|ºªß (C +) ©ØÖ®

B. K¸ ÁõUQ¯[PÎÀ Âøh u¸P.

p-öuõSv uÛ©[PÐ®, s-öuõSv uÛ©[PÐ® UQ¯ öuõSv

3.1.1 ö£õmhõè £iPõµ® K2 SO4. Al2 (SO4)3. 24 H2O u¯õzuÀ

£h® 3.2 ÷\õuøÚa\õø»°À PCl 3 u¯õUS® øÓ

2. Bºz÷uõ £õì£õU Aª»zøu öÁ¨£¨£kzx® ö£õÊx 523 K

III. ø£÷µõ£õì£õU Aª»®, H4 P2 O7

CÆÁõÓõP u¯õUP¨£mh £õì¥ß y´ø©¯ØÓx. Cøu

£h® 3.3 L¨Ðß u¯õzuÀ

3. E÷»õP[PÐhß ÂøÚ: E÷»õP[PÐhß ÂøÚ ¦¢x

£h® 3.5 CIF3 »UTÔß Aø©¨¦

©¢u Áõ²UPøÍ¨ ¤zöukzuÀ

£h® 3.10 E¯¯ Áõ²UPøÍ¨ ¤zöukzuÀ (iÁõº øÓ)

( ÷\º©[PøÍz u¯õUS® øÓPÒ, AÁØÔß £s¦PÒ ©ØÖ®

“E»P® ÊÁuØS® J÷µ AÔÂ¯À, J÷µ Esø©, J÷µ öuõÈÀ,

uÛ© Áø\ AmhÁøn°ß |k¨£Sv°À d-öuõSv uÛ©[PÒ

uÀ Cøh{ø» Áø\PÎß Aq Bµ® Sc ¼¸¢x Cr Áøµ

£h® 4.1 A¾ª÷Úõ öÁ¨£ øÓ

B. K¸ ÁPÎÀ Âøh¯Î

( f-öuõSv uÛ©[PÎß ö£õx¨£s¦PøÍ²®, ¤zöukzuø»²®

uÛ© Áø\ AmhÁøn°À f &öuõSv uÛ©[PÎß Ch® ÷©÷»

ÂøÚ¦¯õu ÷©õÚø\m ©nÀ Ái}À

T hP O 4 ÃÌ£iÄ Ái}À »õ¢uøÚk

ö£õ¸zu©õÚ C¯Ø¤¯À øÓ°À »õ¢uøÚkPøÍ uÛzuÛ¯õP

( IUPAC ÂvøÓPÎß £i AønÄa ÷\º©[PÎß ö£¯ºPøÍ

( AønÄa÷\º©® ©ØÖ® E°¯À AønÄa ÷\º©[PÎß

GsQ ÁiÁ ÷\º©[PÎÀ DÛPÒ Aø©²® {ø»PÐUS

öÁºÚß AønÄa ÷\º©® £ØÔ¯ öPõÒøP°ß _¸UP®

CN- DÛ £»ÒÍx. GÚ÷Á Cøn ö\´¯¨£hõu G»UmµõßPøÍ

C®»UTÔß ¦Ó Aø©¨¦ \xµ uÍ©õS®.

[Fe(CN)6]4- A¯Û°¾ÒÍ CN- DÛ £»ÍÍx. Cøn ö\´¯¨£hõu

B. K¸ ÁõUQ¯[PÎÀ £vÀ u¸P

( Aq Eø»PÎß Ai¨£øh ö\¯À øÓPøÍ AÔuÀ.

( `¯ÛÀ {PÊ® EmP¸ ÂøÚPøÍ AÔuÀ.

( Pv¯UP I÷\õ÷hõ¨¦PÎß £¯ßPÒ ©ØÖ® ÂøÚ ÁÈ