Sunteți pe pagina 1din 90

Volume

1
THE AIDS INTERVENTION PROGRAM
Community Extension Training Program
Obukodyo
Obw’abavubuka
COMMUNITY EXTENSION TRAINING POGRAM
Obukodyo obuyamba abavubuka
okuvunnuka ebisoomooza mu
bulamu Okusinziira mu Baibuli
The AIDS Intervention Program
Plot 15 Nalufenya Road
Jinja, Uganda
P.O.Box 1431, Jinja
Phone: +256 332 276 883
e-mail: taip@source.co.ug
i
Okwebaza
Okutegeka ekitabo kino kwesigamizibwa ku biwandiiko era n’obumanyirivu
obw’abantu bano wammanga:
• Youth at the Crossroad: Life at the Cross Roads, 1995, Orlando, FL
• ACET: Life Skills Education for Responsible Behaviour Among
Adolescents: Facilitators Guide 2nd Ed., 2001
• TAIP:Training in Youth Life Skills – Biblical, Report 16-24 June 2008
• Miss Sarah Constance Nampindo
• Mrs. Elizabeth Joy I. Ogutu
• Abasumba era ne ba GST coordinators bano wammanga:
1. Pastor Bogere Joel - Namaganga Miracle Centre
2. Mr. Buyinza James - Nawanyago B Miracle Centre
3. Mr. Igibolu Jimmy - Namalere Deliverance Church
4. Pastors Isaac Innocent &
Irene Nangobi Ouma - Wairaka Nazarene Church
5. Pastor Isabirye Steven - Balawoli Centre For Evangelism
6. Pastor Kaleebi David - Kiwanyi Miracle Centre
7. Mr. Kasango James - Itakaibolu Centre For Evangelism
8. Pastor Kawala Magret - Bugonza Miracle Centre
9. Pastor Kayima Robert - Nawanyago A Miracle Centre
10. Pastor Kibono William - Butabaala Centre For Evangelism
11. Pastor Kibumba Ronald - Busembatia Baptist Church
12. Mr. Mirimo Micheal - Kiringa Centre For Evangelism
13. Mr. Mpagi Charles - Kibaale Discipleship
14. Mr. Muyomba David - Ajjija IPH
15. Pastor Mwesigwa David - Buyubu Church Of God
16. Ms. Namande J. Alice - Lugazi 2 Evangel Church
17. Ms. Namukose Betty - Mutai Pentecostal Church Uganda
18. Pr. Ojambo David K - Buleega Baptist Church
19. Ms. Ruth N Nabirye - Kaliro Centre For Evangelism
20. Mr. Wampade Erieza - Buwenge Miracle Centre
ii
Endagiriro
Ennyanjula v
Okunyonyola 1
Obukodyo obuyamba okuvunnuka ebisomooza
mu bulamu bwe buliwa? 2
Okwetegeera ki kyooli era
n’okukyenyumirizaamu 5
Okuba Ow’omuwendo: Ekigambo
‘eky’omuwendo’ kitegeeza ki? 7
Okuzimba embeera n’empisazo ebikwawula
kubalala 11
Ebikolwa ebyoleka nti oli muntu ow’embeera
n’empisa ebirungi era eby’egombesa. 15
Okukkiririzanga mu bantu abalala 20
Obukodyo obweetaagisa mukuzimba
enkolagana ez’omugaso 25
Obukodyo obweyambisibwa mu kukola
emikwano emipya 28
Kiki ky’osaanidde okukola okuba omukwano
ogwa nnamaddala eri omuntu omulala? 30
Okussa mu balala ekitiibwa 32
Okwekkaanya akakomera kwetutambuliza
enkolagana n’abantu abalala 36
Okusalawo ku nsonga ezitukwaatako:
Okusalawo kye kki? 38
Okutegeera engeri gyetukulamu mu bitundu
eby’omuntu 42
iii
Okwegadanga mu kifo kyakwo ekisaanira 46
Ebikwatagana n’ensonga ez’ekikula eky’abantu 50
Ebimpimpi ebikwata ku kawuka akaleeta
mukeneenya 54
Ebimpimpi ebikwaata ku ndwadde ez’ekikaba
(STDs) 58
Okulabulwa n’okulun’gamizibwa 60
Ebikusikiriza mu bulamu 62
Okuyimirira nga oli munyweevu 64
Biki byewandisaanidde okwogera? 66
Oyatuukiriza otya mu bigambo okugaana kwo
okwetaba munsonga z’otayagadde? 68
Eby’omwoyo 70
Okwekebera, okulondoola, era ne Alipoota ku
ntambuza Ey’omulimu Ogw’okuyigiriza
Obukodyo Obuyamba Abavubuka Okuvunnuka
Ebisoomooza mu Bulamu 72
Ebibuuzo ebirabirwako mukwekkeneenya oba
nga abavubuka bayize 74
iv
Ennyanjula
Ekitabo kino kyategekebwa okutuyigiriza obukodyo obw’okutusobozesa
okuyamba abavubuka n’abo abenyigira mu ddimu ery’okuyamba abavubuka
okwewala akawuka akaleeta mukeneenya okutuuka ku kirubirirwa ekyo nga:-
Oluvannyuma 1. Osobola okunnyonyola obukodyo obweyambisibwa abavubuka
olw’okuyita mu okweyimirizaawo, okukolagana n’abalala era n’okukulankulana
musomo gwonna, mu nsi eno ejjudde okusoomozebwa okungi
kisuubirwa nti 2. Ofunye obukodyo obukusobozesa okukulembera abalala mu
onooba:- kukozesa ekitabo kino
3. Osobola bulungi okwenyumiriza mu kukozesa ebiwandiikiddwa
mu kitabo kino mu kumanya ensonga ezitali zimu
Wegendereze • Kiba kirungi okukozesa ekitabo kino omulundigwo okusooka
bino nga okozesa nga oli mu kakunsu so ssi kubwa nnamunigina.
ekitabo kino:- • Akakunsu ako kyalisaanye kabeeremu omuntu eyamala
okuyambibwa okuyita mu musomo guno.
• Buli omu mu kakunsu asaanidde okubeera ne kopi eyiye, kko ekalamu.
• Ekitabo kirimu emitwe emikulu amakumi abiri mu esatu (23).
• Buli mutwe omukulu gutandiika n’endagiriro ey’ebintu eby’okwetegereza
bwemuba muyita mu biwandiiko wansi aw’omutwe ogwo.
• Obusenge obulambika ebigambo ebikulu buteeredwamu
olw’okulun’gamya abo ababa bajjuza mu mabanga.
• Mu bitundu ebimu mulekeddwamu amabanga g’osaanye okujjulirizamu
mu bigambo ebiwandiikiddwako akatundu olwo ofune amakulu.
Endagiriro ku bigambo ebyo eri mu kasenge akali ku ntandiikwa
ey’omutwe (topic)
• Bw’omala okujjuza mu mabanga oba osobola okuddamu okusoma
okwetegereza amakulu agali mu biwandiikiddwa.
• Ku nkomerero eya buli mutwe kuliko eby’okwejjukanya:
o ku by’oyize
o ku ebyo ebisomooza endowooza ez’abantu kinnoomu
o ku bukodyo obunnyonyodwa obukozesebwa abantu
• Omusomo gwonna awamu gusuubirwa okutwaala essaawa ezitakka wansi
wa amakumi abiri mu ssatu (23).
v
• Ku nkomerero ey’ekitabo kuliko akapapula akakukakasa nti oyise mu
musomo gwonna bulungi (certificate), aketaaga okukuumibwa obulungi
nga kayonjo era akukulembedde mu musomo akajjamu n’akakasa
n’omukonogwe, n’akaweereza mu kitongole ekya TAIP nabo
nebakukakasa n’oluvannyuma nekakuddizibwa.
Tukwaniriza okwetaba mu musomo guno era n’okutuukiriza obuvunaanyizibwa
Mukama waffe Yesu Kristo bweyakukwasa nga oteeka mu nkola byonna
byonooba oyize mu kitabo kino.
Mukama abeere naawe.
Pastor Sam Mugote
Director TAIP
vi
Okunyonyola
Biki by’olina Akatundutundu akasooka kannyonola obukodyo abavubuka
okugenderera mu bwebetaga mu bulamu. Oyo agenda okulun’ganya n’okuyigirza
kusobola abavubula obukodyo buno yetaaga obumaanyirivu mubwo.
okuziimba Okusookera ddala alina okuba n’obumanyi mu kubunnyonnyola.
obukodyo mu
bavubuka?
Wetaaga
okumanya bino
wammanga:
(knowledge)

Obukodyo kyeki?
Lwaki omubuvubuka yetaga obukodyo buno?
Kiki ekituuka mubulamu bwe nga talun’gamzibbwa bukodyo buno?
Emitendera abaana gyebayitamu nga bakula mu mubiri, mu
ndowooza n’obwongo, munkolagana n’abalala, muby’omwoyo, era
nemu kusalawo kunsonga ezisoomoza mu bulamu.
Weetaga
okukkaanya
nabino oba
okukyusa
mundowoozayo

Ba muwendo
kubyo eri Basobola okusalawo obulungi kunsonga ezibasomooza singa nga
abavubuka: baweebwa obukodyo obutuufu
(attitude) Buli mubuvubuka ayinza okubeera n’obulamu obutangaavu singa
nga ategekera buli lunaku lwe olupya so ssi kumala gagenda bugenzi
n’ebiba biguddewo ku lunaku olwo.

Weetaaga
okuzimba
obukodyo
bwonna nga (a) Okwemanya era n’okwenyumiriza mwekyo ky’oli
tonnaba (b) Okutegeera abalala era n’okukolagana n’abo obulungi
kuyigiriza (c) Okuteegeka obulamu bwo era n’okusalawo okulungamu
bavubuka: (skills) mubikwata kubulamu bwo.
(d) Obukodyo obuyamba mu kuyigiriza oba okutendeka abavubuka
mu nkozesa ey’obukodyo obusobozesa okuvunnuka ebisoomoza mu
bulamu.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
1
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Obukodyo obuyamba
okuvunnuka ebisomooza mu
bulamu bwe buliwa?
Okunnyonyola obukodyo obweyambisibwa mu bulamu
“Okutendekebwa okw’obuwangwa era n’okwomussomero nga
kuyigiriza engeri omuntu gy’ayinza okweyimirizaawo, okukolagana
ne banne era n’okukulankulana mu nsi eno ejjudde okusoomozebwa
okungi’
‘Obusobozi mundowooza era n’emubikolwa ebiyigibwa,
n’ebigezesebwa era n’ebituukirizibwa kumutindo ogusobozesa
omuntu okuvunnuka buli kisoomoza nga bwajja abisanga buli lunaku
lwabeera ku nsi’
Obukodyo buno bukolagana n’ebitundu eby’omuntu bitaano:
Eby’omubiri Ebyo ebirabika kungulu okw’emibiri gyaffe era byetusobola
n’okukwatako nga olususu, era n’ebyo ebibikiddwa wansi
aw’olususu.
Eby’endowooza Ebyo ebitalabika n’amaaso: ebirowoozo n’okufumittiriza,
n’okufumittiriza ebigendererwa by’omutima, era n’okuyaayaana okw’emmeeme.
Eby’enkolagana Enkolagana n’abantu abalala, amateeka agafuga enkolagana zino era
n’abantu abalala n’ekkomo ly’ossaawo mukulun’gamya enneyisayo eri abantu
bokolagana nabo.
Eby’obwongo, Kino ky’ekitundu eky’omuntu ekirowooza, ekikubaganya
endowooza ebirowoozo, ekigonjoola ebizibu era ekitegeera.
n’amagezi
Eby’omwoyo Ekitundu eky’omuntu ekikolagana ne Katonda.
n’enzikiriza
Obukodyo obweetagisa mubulamu bukolagana nabuli kimu kubitundu
eby’omuntu nga bwebimenyeddwa waggulu. N’olwensonga eyo, obukodyo buno
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
2
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
buyinza okugabibwaamu nga businziira kubitundu ebyo. Era tuyinza
okubussa mubika nga bisatu mungeri eyanguwa okutegeera.
Obukodyo Obukodyo obuyamba mukuzimba obusobozi obw’obwongo nga
obuyamba mu mw’ottadde ebirowoozo, amagezi n’okujjukira era n’engeri omuntu
kuzimba oba gy’abikozesamu byonna awamu mukwan’gaanga oba okuvunnuka
okugaziya ebisoomoza mu bulamu oba okutuukiriza ebiruubirirwa eby’okuyiga
enkola mussomero. Enkulakulana mu bukodyo buno esinziira ku myaka
ey’obwongo egy’obukulu obw’omuntu. Omwaana wansi aw’emyaka ekkumi talina
era busobozi buffeffeeta nsonga n’okugitegeera okusukka mu ky’alabako
n’okuyamba n’amaaso ge. Naye bw’atuuka ku myaka 10-16, atandiika
okutuuka ku okukubaganya ebirowoozo era n’okutegeera mungeri eyawagguluko
birubiirirwa. nga annyonnyola ebyo ebitalabika oba okukwatwaako. Kino
kitegeeza nti ebiruubirirwa byawukana mu buwanvu mu
kubinyonyola eri abantu ab’emyaka egy’enjawulo. Obukodyo obuli
muttuluba lino oluusi buyitibwa obwo obukusobozesa okwetegeera
ggwe kennyini, era bumenyeddwa wammanga:
• Okwemanya ki kyooli era n’okukyenyumirizaamu
• Okuteegera obunafu bwo era newosukkuluma kubalala
• Okwan’gaanga obuzibu obuva munkolagana n’abantu, oluusi nga kiva
mubutakutegeera oba ggwe obutabategeera.
• Okwan’gaanga obuzibu obuleteebwa ebirowoozo.
Obukodyo Buno bwebukodyo obuzimba obusobozi obw’omuntu
obukuwa mukukolagana obulungi n’abalala era mungeri ey’okuzimbagana
obusobozi okusinziira mukifo waaba ali gamba nga mumaka, mussomero,
obw’enjawulo mukkanisa, nebiringa ebyo. Obukodyo buno oluusi buyitibwa
munkolagana obukodyo obukusobozesa okutegeera abalala. Mu ttuluba lino
n’abantu mulimu obukodyo 8, nga bwebulambikiddwa wammanga:
abalala • Obusobozi obw’okukola emikwano
• Okwogereganya okulambulukufu nga tekubuzabuza mungeri yonna
• Okukubaganya ebirowoozo kunsonga erina endowooza enjawufu era
n’okukkaanya oba okukkiriziganya oba nedda, naye nga buli muntu asigala
assa mumulala ekitiibwa oba bassizza kimu oba nedda.
• Okugoonjoola obutakkaanya bwebuba buzze awatali kweyambisa bigambo
bibi oba obukuba abo b’oba tokkannyiza nabo.
• Okuggumiza ekyo kyokkiririzaamu era kyewenyumirizaamu bwewaba nga
wabaddewo okukemebwa okukola ekyo kyoba towuliriramu mirembe oba
ekimenya amateekago gewessizzawo.
• Okugaana okukozesebwa abalala okwenyigira mumpiisa ezitanzimba oba
amakubo agakyaamya endowooza n’ebikolwa.
• Okulumirwa awamu n’abo abali mubuzibu era n’okubawanirira mungeri
ezimba okutuusa nga basobodde okudda munteeko
• Obusobozi obw’okukolagana okulungi wakati wo n’abantu abalala
abawerako
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
3
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Obukodyo Buno bwebukodyo obuyamba mukusalawo kunsonga nga okusalawo
obusobozesa okwo kwesigamizibwa kukumanya era n’ebyo by’oyisemu mu
okusalawo bulamu. Oluusi obukodyo buno buyitibwa obukodyo obutuwa
okulungi obusobozi obuyamba mukweroboza wakati aw’engeri eziwerako
kunsonga okukusobozesa okusalawo obulungi. Obukodyo buno
ezikukwaatako bumenyeddwa wammanga:
• Obusobozi mukugonjoola n’okumalawo obuzibu
• Endowooza erambulula ensonga, n’okugyekkenneenya okugitegeera
obulungi nga tonnasalawo
• Endowooza enoonyereza engeri empya eziyinza okweyambisibwa
mukuvunnuka obuzibu bwewali wesanzemukko naye nga bulina
ebisoomoza ebipya.
Obukodyo Buno bwebukodyo obukusobozesa okwogereganya n’okukolagana
obukusobozes nabalala mukuyamba, okulungamya, era n’okuzzaamu amaanyi abo
a okuwanirira ababa bali mubuzibu obutali bumu ate nga balina okutuuka
abalala abali kukusalawo okuzimba. Eky’okulabirako, okuyamba omuvubuka
mubuzibu: alina akawuka akaleeta mukeneenya okweyisa mungeri ebeesaawo
obulamu nga talwalalwala ate nga asobobola okwenyigira mubuli
kintu ekizimba obulamu bwe.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
4
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Okwetegeera ki kyooli era
n’okukyenyumirizaamu
Okwejjukanya: Omuntu alina ebitundu bitaano. Buli kimu kubitundu bino
kirina omugaso gwanjawulo mukuyamba omuntu
okutuukiriza emigaso gye gyonna buli mu kitundu oba ekifo
mwabeera. Ebitundu eby’omuntu bino birambikiddwa
mubimpimpi wammanga mu busenge:
Eby’omubiri Ebyo ebirabika kungulu okw’emibiri gyaffe era
byetusobola n’okukwatako nga olususu, era n’ebyo
ebibiikiddwa wansi aw’olususu.
Eby’endowooza Ebyo ebitalabika n’amaaso: ebirowoozo n’okufumittiriza,
n’okufumittiriza ebigendererwa eby’omutima, era n’okuyaayaana okw’emmeeme.
Eby’enkolagana Enkolagana n’abantu abalala, amateeka agafuga enkolagana zino era
n’abantu abalala n’ekkomo lyossaawo mukulun’gamya enneyisayo eri abantu
bokolagana nabo.
Eby’obwongo,
endowooza
n’amagezi Kino ky’ekitundu eky’omuntu ekirowooza, ekikubaganya ebirowoozo,
ekigonjoola ebizibu era ekitegeera.
Eby’omwoyo Ekitundu eky’omuntu ekikolagana ne Katonda.
n’enzikiriza
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
5
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Ebirowoozo ebikulu
 Buli muntu wa muwendo kubanga wa njawulo okuva kubalala bonna
 Buli muntu wa muwendo kubanga yatondebwa mungeri eyeewuunyisa
 Omuntu yenna awulira bubi bwaba nga alina ekitatuukiridde
mubulamubwe mungeri yonna.
 Newankubadde nga omuntu tatuukiridde, asigala wa muwendo nnyo
era nga mwawufu okuva ku bitonde ebirala kubanga Mukama
amwagala n’okwagala okungi.
Ebigambo ebikulu
Omutindo ogw’enneyisa: ebyo ebyawula enneyisa oba endabika
ey’omuntu omu okuva ku y’omulala oba ey’ekintu ekimu okuva ku
y’ekintu ekirala.
Obwawufu: Kiki ekyawula omuntu okuva kubalala oba ekintu okuva
kubirala?
Jjuza amabanga mu busenge buno nga weyogerako wekka nga okozesa
ebigambo ebisaanira nga bino: “Ndi”, “bwemba”, mukifo kya
“omuntu”.
Omuntu wa muwendo
N____________________wa muwendo
Omuntu wa njawulo
N_____________________wa njawulo
Omuntu wa muwendo kubanga wa njawulo
N____________wa muwendo kubanga ndi wa njawulo
Omuntu yenna awulira bubi bw’aba nga alina ekitatuukiridde mu
bulamubwe mungeri yonna.
Mbeera n’obuzibu bw______________ nga ssituukiridde mu bulamu
bwange mungeri yonna.
Newankubadde omuntu akyayinza okuwulira nti alina ky’abulako
ekitatuukiridde asigala mwagalwa nnyo eri Katonda.
Newankubadde nga Nni_________ ebitatuukiridde mu bulamu
bwange mungeri yonna, nsigala _______ mwagalwa nnyo eri Katonda.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
6
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Okuba Ow’omuwendo:
Ekigambo ‘eky’omuwendo’
kitegeeza ki?
1. Lowooza ku kintu eky’omuwendo ennyo gyooli.
2. Ekintu ekyo eky’omuwendo okiyisa otya oba okikwaata otya?
Ekyokuddamu eky’okulabirako: Ebintu eby’omuwendo gy’etuli tubiwa
obukuumi bungi, tubyagala,
tubirowoozaako era tetwagala muntu
mulala yenna kubikolako bulabe bwonna.
3. Ngeri ki gye twandyagadde abalala okuyisa oba okukwatamu ebyo
eby’omuwendo gyetuli?
Ekyokuddamu eky’okulabirako: Okukirabirira obulungi, okukissaamu
ekitiibwa, okukikuuma obutatuukibwako
bulabe bwonna, n’ebiringa ebyo.
Ekyokukola:
 Lowooza ku muntu omu mu bulamubwo alowooza nti oli wa
muwendo gy’ali.
 Gwe wakimanya otya nti omuntu oyo alowooza nti oli wa
muwendo gy’ali? Akuyisa atya?
Ekyokuddamu eky’okulabirako:
Banzisaamu ekitiibwa, basanyuka nnyo buli lwebandabako, banfisizaawo obudde netubeera
ffenna, banyamba, n’ebiringa ebyo.
Biki ebikukkirizisa nti oli wa muwendo?
1. Ndi wa muwendo kubanga ndi wanjawulo
2. Ndi wa muwendo kubanga natondebwa mungeri yakyewuunyo
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
7
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
3. Ndi wa muwendo kubanga nebwemba situukiridde nsigala mwagalwa ennyo
eri Katonda.
Biki ebintuukako bwemba ssiwulira nti
ndiwa muwendo nakamu?
Ekindeetera Jjukira kino: Newankubadde nga buli muntu wa muwendo, tewali
okuwulira nti siri atuukiridde. Ffena tusobya, kino kya buntu. Naye ate ky’ekimu ku
wa muwendo kwe bintu ebiruma ennyo olw’okubeera omuntu. Tuyisibwa bubi ddala
kuba nga mpulira bwetwesanga nga tuddin’gana munsobi emu emirundi egiwera.
nga atatuukiridde Twenyiigira ffekka, n’etwesalira omusango kulw’ebyo
mungeri emu oba byetwesalirawo okukola. Ate era bwetutya okugwa munsobi,
endala. twesanga tusubiddwa emikisa egy’okugezesamu ebintu ebipya.
Bwetuwulira muli nti tetutuukiridde, tuwulira muli nti tetuli ba
muwendo.
Lowooza ku nsobi ____________________________________________________
emu gyewali ____________________________________________________
oguddemukko
oba ____________________________________________________
ekitatukiridde
____________________________________________________
kyewerabamu era
okiwandiike ____________________________________________________
kumisittale
____________________________________________________
egikuwereddwa .
____________________________________________________
____________________________
Ekyokuddamu kiteekeeddwa bulijjo okubeeranga
nti: Ndi mwagalwa nnyo eri Katonda
Watya nga omuntu omulala
y’andowooleza okuba nga siri wa
muwendo?
Abamu kubavubuka babeera mumbeera ekaluba nga balekeddwa
awo ttayo ate era nga eddembe lyabwe ery’obwebange
lityooboddwa mungeri nnyingi. Oyinza okuba omu ku bavubuka
ng’abo nga mu bulamubwo bwonna mirundi mitono nnyo gyewali
owuliddeko ebigambo ebikuzaamu amaanyi oba ebikuweesa
ekitiibwa, ebiraga okwagala era n’okufaayo. N’olwensonga eyo,
oyinza okukisanga nga kizibu nnyo okukkiriza nti oli wa muwendo.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
8
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Ssi nsonga biki by’oyiseemu, osigala okyali wa muwendo. Mukama
omutonzi wo alowooza nti oli wa muwendo.
Ekyokuddamu kiteekeeddwa bulijjo okubeeranga
nti: Ndi mwagalwa nnyo eri Katonda
Watya nga nkitegedde nti ndi wa
muwendo naye nga munda muli siwulira
nti ndi wa muwendo?
Kitwalako ebbanga ebyo byetutegeera n’obwongo bwaffe
okubiwulira mumitima gyaffe. N’olw’ekyo tuteekeddwa okuyiga
okwogeeranga ebirungi eri obulamu bwaffe kennyini. Buli
lwotandika okulowooza nti toli wa muwendo nakatono, yogera
wekka gyoli nti ‘ Siri muntu atali wa muwendo…ndi wa muwendo’ olwo
nno olyooke weebuuze kennyini nti ‘lwaaki mumutima gwange mpulira
bwenti?’
Oyinza okwesanga nti ensonga lwaki owulira nga atali wa muwendo
yekuusa ku kuba nti wasekererwa oba nga wajeregebwa omuntu
yenna mubiseera ebyemabega kulwekyo kyoli, kye wakola oba kye
wayogera. So nno ebyo by’oyitamu kakati oba nga bikoleddwa oba
byogeddwa omuntu yenna, bikyayinza okukomyawo mubirowoozo
byo ekyo kyewayitamu mu biseera ebyemabega ebyakukkirizisa nti
toli wa muwendo. Buli lw’olizuula ensibuko eyendowooza eno
embi, osobola okutandika okussa assira kwekyo ekituufu kyokka nti
ddala oli wa muwendo. Era ebiseera bwebiriyitawo, ebirowoozo byo
biritandiika okukwaatagana n’okukkirizakwo nti oli wa muwendo.
Ekikolwa kino kiyitibwa okuzimba okwenyumirizakwo mu ekyo ky’oli oba
nga bw’oli ow’omuwendo.
Waliwo ensonga nnyingi nnyo lwaaki abantu n’okusingira ddala
abavubuka babeera n’endowooza nti ssi bamuwendo era si
banjawulo. Abavubuka nga bano;
 bawulira munda zaabwe nti olw’okuba ssi ba muwendo tebalina
kyebafiirwa nebwebetaba mu nneyisa eziyinza okubasuula
mukatyabaga.
 besanga tebalaba nsonga lwaaki bafuba okukola ennyo
kussomero oba ssi nakindi okwekuuma nga balamu.
 bayinza n’obutafaayo kukyusaamu mw’ebyo ebiri mubulamu
bwabwe ebirabika nga bikyaamu oba ssibya bwenkanya.
Buli muvubuka alina endowooza bwetyo agambibwa okubeera nga
teyenyumiriza mw’ekyo kyali era nga yeeraba nga atali wa muwendo
nakatono.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
9
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Naye kumukono omulala ate, waliwo abavubuka abalina
endowooza nti balina ebirungi ebijja mumaaso era byebasaanidde
okusuubira. Bano;
 basalawo okugira nga bayimiriza okwetaba mukwesanyusa
okw’amangu okutabalirira balala.
 batera okubeera n’endowooza eyewala enneyisa embi eyinza
okubasuula mukatyabaga era bwebatyo nebasalawo okukolerera
ebiseera byabwe eby’omumaaso.
Omuvubuka nga oyo amanya nti yetaaga ebisingayo obulungi
byokka kubanga era naye asaanira ebisingayo obulungi.
Naye kinajjukirwa nti waliwo abavubuka abamu abessa ennyo
wansi. Babeera nga abasazeeko omuwendo kubulamu babwe,
nolw’ekyo basaanira okuddamu okwenoonyerezako bbo bennyini
mungeri entuufu, ssi lwa kwagala okujjula amalala agatagasa wabula
okusobola okwekkeneenya obulungi obunafu bwabwe kwebuva era
n’okukola ennyo okubumalawo era n’okuddabiriza endowooza
yabwe eyokwenyumiriza mwekyo kyebali nga bwekiri
eky’omuwendo. Ekisobola okutuyamba okulongoosa mungeri
gyetwenyumiriza mwekyo kyetuli, twetaaga okuyiga era n’okukozesa
obukodyo buno mungeri entuufu era ne mukifo kyabwo ekituufu.
Bukodyo ki Twetaaga obukodyo nga bwebwalambikiddwa waggulu muttuluba erisooka
bwetwetaga eriyitibwa: Obukodyo obuyamba okukuza endowooza n’okutuuka
mukulongoosamu kubiruubirirwa oba obukodyo obukusobozesa okwetegeera ki kyoli, nga
mungeri bwebiragiddwa wansi:
gyetwenyumiriza
mwekyo kyetuli  Okwemanya ki kyooli era n’okukyenyumirizaamu
era n’omuwendo  Okuteegera obunafu bwo era newosukkuluma kubalala
gwetwessaako?  Okwan’ganga obuzibu obuva munkolagana n’abantu, oluusi nga
kiva mubutakutegeera oba ggwe obutabategeera.
 Okwan’ganga obuzibu obuleteebwa ebirowoozo.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
10
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Okuzimba embeera n’empisazo
ebikwawula kubalala
Oziimba otya embeera n’empisa zo?
Okwanjula
Buli muntu gyaafa yenkana alina byakkiririzaamu ebimulun’gamya
embeera era n’empisa ze. Okugeza nga, omuntu ayinza okukkiriza
nti Katonda gyali.
Ebyo byetukkiririzaamu omuntu mwajja endowoozaye
erun’gamya ebikolwa bye eri ye kennyini, eri abalala era n’eri
ebintu ebirala byonna mu bulamubwe. Endowooza zaffe
zirun’gamya byetufumittiriza mumitima gyaffe mungeri ezimba
oba ezikiriza. Ekyokulabirako, enzikiriza ey’omuntu eyinza
okumuleetera okukyawa okunywa omwenge oba okugwagala.
Mungeri y’emu, tuzimba byetwenyumirizamu ebirun’gamya ebyo
byonna byetusalawo okukola oba obutakola mu bulamu bwaffe.
Byetwenyumirizamu bino erudda birun’gamizibwa ate erudda
n’ebirungamya bye tulowooza n’ebyetukkiriza, naye nga ate
byetwenyumirizamu bino biba bizze birun’gamizibwa endowooza
zaffe era n’ebyetukkiriza. Okugeza, bwetulokoka, netutandika
okukkiriza nti Mukama ateekwa okufuga mu bulamu bwaffe,
tugenda tutegeera era n’okuzimba byetwenyumirizamu
ebituyamba okumusanyusa.
Byetwenyumirizamu bino bituyamba okwatiikiriza ekyo
kyetuluubirira oba amakubo getuyitamu okutuukiriza
kyetuluubirira. Buli muntu alina byeyenyumirizamu ebiwerako.
Ebintu bino ebisatu: byetukkiriza, endowooza zaffe,
n’ebyetwenyumirizamu kwe kusinzira ebikolwa byaffe.
Wammanga akafaananyi kalaga nti ebintu bino ebisatu mubulamu
bwaffe bikolagana era nga buli kimu kiyinza okulun’gamya ekirala.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
11
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Byetwenyumirizamu
Endowooza
Byetukkiriza
Ebirowoozo ku mutindo ogulaga embeera n’empisa ebyegombesa:
 Kola abalala ekyo ggwe kyewandyagadde bakikukole
 Yagalanga muliranwawo nga bweweyagala wekka
Bweweetegeera ggwe kennyini, otandika okuzimba embeera zo
era n’empisa: bino abantu kwebasinziira okukumanya ki kyooli.
Tuyinza okumanyibwa nga abalina embeera n’empisa embi oba
ennungi. Embeera n’empisa embi bitukyayisa abalala naye
embeera n’empisa ebirungi bireetera abantu okutuwuliriramu
emirembe. Naye kinajjukirwa nti embeera n’empisa ennungi
bitwaala ekiseera kiwaanvu okuzimbibwa, era twongera
okubirongoosamu buli lunaku lwetumala kunsi. Ezimu kumbeera
n’empisa ebyegombesa bimenyeddwa wammanga:
Ebika eby’embeera oba empisa era n’Amakulu gaakyo
Obwesigwa Yesigika kubanga ayimirira kukigambo kye.
Okussa mubalala Tanyooma era taswazaswaza bantu banne.
ekitiibwa
Okusaasira Olumirwa wamu n’abo abali mu nnaku oba abalumwa mungeri
okutaliimu emu oba endala
bukuusa
Obuzira Bwaba nga asisinkanye ebizibu oba okusomoozebwa mubulamu,
atwaala obudde era n’obuvumu okuwonya abalala era n’okuyamba
abalala okuvunnuka ebizibu byaabwe, abantu abalala bonna
kyebatasobola kukola.
Okweyisa mungeri Bulijjo akola ebyo ebiraga obuvunaanyizibwa eri ye kennyini neri
erimu abalala babeera nabo oba baba ali nabo kukiseera ekyo.
obuvunaanyizibwa
Obwenkanya Abantu abalala bwebamussaamu ekitiibwa nebamulaga okwagala
n’okufaayo gy’ali, tasaanye kulowooza nti kiva mubunafu bwabwe
era tasaanidde kubalinnyirira nga bw’anoonya okwesanyusa yekka
nga bwabalumya.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
12
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Okufaayo eri Atwala obudde okukkakkanya kubulumi obw’abalala
abalala n’okubawanirira nga bali munnaku oba nga balwadde
Okuba omukozi Ateekateeka emirimu gye oba byasaanidde okukola era
ennyo n’abimaliriza mubudde nga bwaba ategese.
Omutuuze Wa mugaso nnyo eri abomukitundu gy’abeera era akola ebizimba
omulungi emiriraano mukyalo kye, ekitundu kye era n’eggwanga lye ng’ayita
mubikolwa era ne mubigambo. Taleeta kutabukatabuka wakati
mubantu b’abeeramu.
Ow’amazima Teyefuula ekyo kyatali era talimba.
Obutayabulira Anyweeza emikwano gyalina obutabavaako mubudde bwonna
mikwano gye
Okulaga Awanirira empisa ennungi era tawalirizibwa kukyukakyuka kuva
obwesimbu kumulamwa newankubadde nga bonna abamwetoolodde bakola
obutasigulwa ebyo ebitasaana.
Okukuuma Takyukakyuka kuva kukigambo kye. Bw’asuubiza ayimirira
ebisuubizo kukisuubizo kye okukituukiriza newankubadde nga kiyinza
okumuviiramu okulumwa oba obuzibu.
Okuzimba embeera n’empisa ennungi biva mukukola ebyo
ebituufu era ebisaanidde buli kiseera era kitwalira ddala
ebbanga ddene era nga byesigamizibwa kumbeera
ez’obulamu nga bwetuba tuzisisinkanye oba nga
bwetuziyitamu.
Ebirowoozo Okusalawo okulun’gamu oba okulungi mubiseera ebizibu
ebikulu bibiri
mukuzimba
Okugenda mumaaso nga buli lw’oba n’okusalawo kubintu oba
embeera ensonga ez’enjawulo okusalawo kwo kuba kulungi buli kaseera
n’empisa ennungi:
Ebikolwa ebikuyamba okuzimba embeera
n’empisa ennungi
• Weeyise nga bwewegomba okubeera era ojja kwesanga nga ofuuse ekyo
ky’okola.
• Bulijjo wegenderezenga okusalangawo okulungi okusaanidde mubuli
mbeera: ssi kyangu nnyo okuba nti mu buli mbeera ez’enjawulo okusalawo
kwo kuba kutuufu era nga kulun’gamu. Era ssi kyangu nnyo okukola
ebirungi ebisaanira buli kaseera olw’ensonga zino wammanga:
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
13
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
− Abalala bayinza okukutegeera obubi
− Oyinza okusigala wekka nga abalala bakuleseewo
olw’obutakwatagana nabo mundowooza era ne mubiruubirirwa.
− Kino kiyinza okukuwaliriza okulekayo ebimu kwebyo ebisanyusa
obulamu bwo
− Kino kiyinza okuba ekikalubo oba ekitasanyusa eri ggwe kennyini
oba eri abalala
• Genda mumaaso n’okukola ebirungi ebisaanidde buli kaseera okumala
ebbanga
Jjukira bino
Oluusi n’oluusi tukola ensobi mwebyo byetusalawo. Kitwalira
ddala obudde buwaanvu okuzimba embeera n’empisa ebirungi
ebyegombesa, era n’okuyiga okukola ebituufu ebisaanira, era
nokubigeseza buli lunaku okutuusa lwebikakasibwa n’ebifuuka
ebitundutundu kw’oyo abikola. Okuzimba embeera n’empisa
ennungi ssi kintu ekituukibwako olumu wabula kiyita mu
mitendera mingi nnyo okumala ebbanga. Tetuyinza kutuukirira
mumbeera n’empisa bwetuba nga tukyali mumubiri ogw’obuntu
era ne kunsi. Wabula, buli lunaku wabeerawo byetulaba munda
muffe byetweetaaga okulongoosaamu, okukula era n’okuyiga.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
14
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Ebikolwa ebyoleka nti oli muntu
ow’embeera n’empisa ebirungi
era eby’egombesa.
Okwanjula
Waggulu tulabye ebika eby’embeera era n’empisa era
nekyebitegeeza. Tujja kwongerako ebikolwa ebiraga nti omuntu
ddala alina embeera n’empisa ennungi, nga bwebirambikiddwa
wammanga mu busenge:
Ebigambo ebikulu:
Empisa, embeera, obwesigwa, ekitiibwa, okusaasira, obukuusa, okufaayo
eri abalala, obuzira, obuvunaanyizibwa, obwenkanya, okukola, omutuuze
omulungi, amazima, obutayabulira, obwesimbu, obutasigulwa, okwefuga,
endowooza, ebikolwa, okukuuma ebisuubizo
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
15
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Amakulu gaakyo Ebikola ebyoleka amakulu ago
oba embeera
Obwesigwa Yesigika kubanga  Ayogera amazima
ayimirira ku kigambo  Taba wa bukuusa
kye.  Tatwaala muntu mukukola ekibi oba
obutamubulira byeyetaaga okumanya
mukuzimba enkolagana ey’obwesigwa
wakati we n’abo b’ayagala.
 Takola butali bwesiga mumukwano
 Abeera mwesimbu mw’ebyo
by’akkiririzaamu ebimuyamba okumanya
ebituufu okuva kubikyaamu.
 Abeera ekyo ekisingira ddala okuba
ekirungi era kyeyettanira
 Alwanyisa buli ndowooza
n’okusikirizibwa okukola ebitasaana oba
ebibi
Okussa mu balala Tanyooma era  Alaga episa ez’omubantu ezissa mubuli
ekitiibwa taswazaswaza bantu omu ekitiibwa era n’okuba
banne. omuwoombeefu
 Buli muntu amutwalira mu ttuluba lye
nga agenderera ebirungi mubbo
mumazima gonna.
 Agumikkiriza endowooza ez’abalala
nebwaba takkiriziganya nabo
 Akkiriza buli muntu nga bwaali era nti
wanjawulo mungeri ye.
 Takozesa bunafu bwa muntu mulala
okumukozesa mukwesanyusa yekka
Okusaasira Olumirwa wamu n’abo  Abeera wakisa – agabanako kubyalina
okutaliimu bukuusa abali munnaku oba n’abo abatalina
era n’okufaayo eri abalumwa mungeri emu  Ayamba abalala, so tabera mukodo oba
abalala oba endala okwenoonyeza ebibye yekka, oba okuba
omukambwe oba okwogera ebiruma
abalala.
Okufaayo eri abalala Atwala obudde
okukkakkanya kubulumi
obw’abalala
n’okubawanirira nga bali
munnaku oba nga
balwadde
Obuzira Bwaba nga asisinkanye  Mu buli mbeera alaba mangu ky’ayinza
ebizibu oba okukola okukkakkanya kubulumi obwabo
okusomoozebwa abagirimu
mubulamu, atwaala  Asalawo mangu ddala ekyokukola awatali
obudde era n’obuvumu kulindirira balala
okuwonya abalala era  Tatiisibwatisibwa mbeera yonna oba
n’okuyamba abalala abantu bwaba nga awulira nti asaanidde
okuvvunuka ebizibu okuba nekyakolawo.
byaabwe, abantu abalala
bonna kyebatasobola
kukola.
Okweyisa mungeri Bulijjo akola ebyo  “Asooka n’alowooza n’obwegendereza
ey’obuvunaanyizibwa ebiraga nga tannabuuka”
obuvunaanyizibwa eri ye  Bulijo agendereranga ebiyinza okuva
kennyini n’eri abalala mubikolwabye era n’ebyayogera
b’abeera nabo oba b’aba n’okutwala obuvunaanyizibwa kubuli biva
ali nabo kukiseera ekyo. mukusalawo kwonna kw’aba akoze
 Abeera muntu wa buvunaanyizibwa
ekiseera kyonna
 Abeera mwesigwa era teyekwasa nsonga
yonna
 Teyekwasa bantu balala bw’aba nga akoze
ensobi yonna
 Bulijjo abeera kyakulabirako eri abo
abamukiririzaamu
 Bulijjo atuukirizanga obweyamo era
assaamu ekitiibwa mundagaano ze oba
ebyo by’aba yewaddeyo okutuukiriza
Obwenkanya Abantu abalala  Abeera mwenkanya eri buli muntu
bwebamussaamu  Awuliriza buli muntu awatali kwekubira
ekitiibwa nebamulaga oba okugendera kuby’abalala by’aba
okwagala n’okufaayo owulidde
gy’ali, tasaanye  Awuliriza abalala era agezaako okutegeera
kulowooza nti kiva byebagamba n’ebyebawulira munda
mubunafu bwabwe era zaabwe
tasaanidde kubalinnyirira  Abeera mwenkanya mukugabanako
nga bw’anoonya ebimusaanira byokka obutaseera balala
okwesanyusa yekka nga
bwabalumya.
Okusala omusango  Teyekubira kuludda
ogwensonga era lumu oba tasaliririza
n’amazima wakati wabo ababa
bafunyeemu
obutakkaanya
 Takyusakusa bujulizi
mukwejjeereza
omusango oba
okwejjeereza omuntu
omulala gw’ayagala.
Okuba omukozi Ateekateeka emirimu  Tasanyukiranga kulera ngalo nga talina
ennyo gye oba byasanidde ky’akola
okukola era  Akola nga era yelabirira yekka era n’abo
n’abimaliriza mubudde abali mumikono gye
nga bw’aba ategese.  Akola nga yetegekera ebiseera
eby’omumaaso
Omutuuze omulungi Wa mugaso nnyo eri  Agobereranga amateeka n’ebiragiro
abomukitundu gy’abeera  Akola omugabogwe
era akola ebizimba  Assa ekitiibwa mu bafuzi
emiriraano mukyalo kye,  Bulijjo anoonyerezanga kunsonga
ekitundu kye era abeerenga omumanyi
n’eggwanga lye ng’ayita  Akolanga emirimu egya nnakyewa
mubikolwa era ne okuyamba era n’okukuuma balirwana,
mubigambo. Taleeta ekyalo era n’essomero
kutabukatabuka wakati
mubantu babeeramu.
Ow’amazima Teyefuula ekyo kyatali  Abeera nga mwesimbu mubuli ngeri
era talimba. abantu balyoke bamutegeererenga
mw’ekyo kyaali
 Ebikolwabye era n’ebigambo bye biraga
nga amazima g’ayimiriddeko
Obutayabulira Anyweeza emikwano  Takyuukakyuuka kulw’abantu ababa
mikwano gye gyalina obutabavaako bakyuuse oba embeera nga zikyuse
mubudde bwonna  Asigala nga mwesigwa eri mikwano gye
era talyanga mu muntu yenna lukwe oba
okumuddiza ekibi kulw’obulungi bwe
 Ayimirirawo kulwamikwano gye mu
bulungi n’emububi newankubadde nga
abalala bonna babaleseewo
Okulaga obwesimbu Awanirira empisa  Agoberera amateeka nga
obutasigulwa ennungi era bwegakkanyizibwako
tawalirizibwa  Tawalirizibwa kumenya mateeka
kukyukakyuka kuva newankubadde nga bonna
kumulamwa abamwetoolodde bakikoze
newankubadde nga  Anywerera kumazima gonna
bonna abamwetoolodde newankubadde nga kimufiiriza bingi
 Abeera eky’okulabirako eri abalala: bulijjo
bakola ebyo ebitasaana.
ayogeranga kyategeeza era akola ebyo ye
kennyini by’abuulira
Okwefuga Tamala gasamwassamwa  Takola kintu kyonna olw’okwesanyusa
mundowooza na bigambo oba yekka
n’emubikolwa okumala gakola kintu  Bulijjo afumittiriza kubiyinza okuva
nga tasoose mubikolwa bye
kukifumittirizaako.  Yeewala okumatizanga ebyetaago bye
byokkka nga bwalumya abalala oba
olw’okutuukiriza ye byaluubirira byokka.
Okukuuma Takyukakyuka kuva  Teyeyama nga akimanyi nti tajja
ebisuubizo kukigambo kye. kutuukiriza
Bwasuubiza ayimirira  Teyeyama nga tasoose kulowooza
kukisuubizo kye kubiyinza okumuviiramu singa nga
okukituukiriza akuuma oba alemererwa okukuuma
newankubadde nga obweyamo
kiyinza okumuviiramu  Teyeyama kuba nga awaliririziddwa.
okulumwa oba obuzibu.  Atwala obuvunaanyizibwa eri buli
kikolwa oba kigambo kye ye bwekiba
kisazizzaamu obweyamo obwo.
Okukkiririzanga mu bantu
abalala
Bwetumala okuzimba okwenyumiriza mw’ekyo kyetuli era
n’okuzimba embeera n’empisa nga tuyita mukweetegeera obunafu
bwaffe era n’ebirungi by’etulina muffe era kino nekitusobozesa
okwelongoosamu okwan’ganga obunafu bwaffe n’okuggumiza
ebirungi. Kino bwetukikola, kitwanguyiza okukkakkana
mubirowoozo era n’emubiseera ebizibu. Kino kituyamba
okukkiriza abalala era naffe nga bwetuli.
Fenna twesigama kubalala okuba n’obulamu obulungi
obw’amakulu. Tetusobola kubeera nankolagana nnungi n’abalala
bwetuba nga tetubakkiririzaamu nga ab’omuwendo. Enkolagana
n’abantu abalala z’enkwaso zetulina ez’amakulu wakati waffe
nabo. Ezimu kunkolagana n’abantu abalala zabuzaliranwa naye
endala tuzitondawo nga tukuze. Ezimu kunkolagana zamuwendo
ezimu nedda. Naye bwetuba twagala enkolagana ennungi
ez’amakulu, tulina okuzimba emikwano emiwangaazi.
Twatondebwa nga tutekwa kuba mubikunsu eb’yaben’ganda era
n’emikwano era nga tewali ayinza kubeerawo yekka. Naye
ebiseera ebimu tubeeranga abali fekka ku kizinga. kino
bwekitutuukako kitegeeza nti tetulina mikwano oba nkolagana
z’amaanyi zetwekutteko.
Jjukira nti waliwo enkolagana era n’emikwano ffe gyetutelondera
ffekka, gamba nga ab’en’ganda zaffe mumaka. Naye waliwo
enkolagana n’emikwano ffe bennyini gyetwekolera gamba nga
kussomero, ku Kkanisa n’ekukyaalo gyetubeera.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
20
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Enkolagana ez’enjawulo
Kuba ekifaananyi ekiraga enkolagana z’olina. Kiyinza
okwefaananyirizaako nakino wa mmanga:
Abenganda
KATONDA z’abazadde bo
NZE
Ab’ennyumba
y’abazaddebo
Abantu
ab’omu
kitundu Mikwano gyo
bewasoma nabo
Abakulu ku
ssomero lyo
Ab’enju  Ab’en’ganda eb’omunju bebo ab’omusaayi, gamba nga:
ey’abazadde bo abazadde, era ne bagandabo
oba aba famile yo  Abantu bosula nabo munju emu era nga bamunda nnyo nga
kiyinza balinga eb’en’ganda zaffe.
okutegeeza bino:  Ab’en’ganda z’abazadde baffe kunjuyi zoombi nga ba taata ne
bamaama abato, bajjajja ffe, bakizibwe baffe n’abalinga abo.
Emikwaano Bano be bantu abasalawo okutufisizaawo obudde okubeera naffe
n’okugabanira awamu okubeerawo kwabuli omu n’emunne.
Abamu kuffe tulina omukwano ogw’omuwendo ennyo okukira
emikwano emirala gyonna. Ono gwetuyinza okuyita nfiira-
bulago.
Abakulu
betusisinkana Tulina abantu abatusinga obukulu era betukolagana nabo
mubifo olw’ensonga ezitali zimu, gamba nga kussomero, basomi bannafe
byetwesangamu oba abasomesa era n’abakola emirimu egy’enjawulo kussomero.
nga kussomero
Katonda Abantu abamu balina enkolagana ennungi era ey’amaaanyi n’e
Katonda waabwe. Abamu bamumanyi nti Katonda naye tebalina
nkolagana yanjawulo naye. Abamu bamunoonya nga balina
ekizibu. Ate era abalala tebamwagala.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
21
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Ab’omukitundu Bano babeeramu abantu abenjawulo nga abakulu ab’ebika,
abakulembeze, abaliranwa, abatunda obuduuka kukyalo, abasawo,
n’abalinga abo.
Kiki ekiyinza okukuleetera okuwulira nga oli ku
kazinga newankubadde nga weetooloddwa
abantu abalala bangi?
Okyayinza  Tolina muntu yenna gwewekutteko mukitundu kyonna ekikulu
okuwulira nga ali mu bulamu bwo.
ku kazinga singa  Enkolagana yo n’abantu abalala nga nnafu nnyo
nga:  Bwoba nga oli mukifo ekipya nga tolina muntu yenna
gw’omanyi
Kozesa
1. Wali obaddeko awo wekka n’owulira nga oli wekka nga ali
akazannyo kano
ku kazinga wakati mu nnyanja?
okulaba bantu ki
abali mubulamu
bwo ng’olina
 Ye  Nedda.
enkolagana nabo
Kino kyo wakyan’gaanga otya?
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
2. Waliwo embeera yonna gyolimu kati nga ekuleetera
okuwulira nga ali ku kazinga
 Ye  Nedda
Ekyokuddamu bwekiba nti ‘Ye’ ani gw’olowooza nti ayinza
okukuyamba okukujja mumbeera eyo era lwaaki?
_______________________________________________________
_______________________________________________________
3. Bintu ki mu bulamu ebiyinza okuyamba omuntu yenna mu
kukola emikwaano egirina emisingi emigumu?
_______________________________________________________
_______________________________________________________
Engeri yokka gyetuyinza okulwanyisa embeera ey’okubeera nga abali ku
kazinga kwe kwekolera emikwano egiri ku musingi omugumu oba
okussawo enkolagana ennun’gamu wakati wo n’abantu abalala era ne
Katondawo.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
22
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Ebibuuzo 1. Ngezako nnyo okukola emikwano n’abantu abalala naye batera nnyo
n’ebyokuddamu okunnewala. Nsaanidde kukola ki?
ebikuyamba  Gezaako nnyo okulaba nti teweyogerako buli kiseera nga oli
bwoba nga olina n’abantu abalala.
ebizibu  Balage nti mu mwoyo omulungi oyagala nnyo okumanya
munkolagana ebibakwaatako
n’abantu abalala  Babuuze kubibakwaatako, naye ebibuuzobyo bireme kuba nga
bibaleetera ensonyi okubiddamu.
2. Mpulira nnyo nga ndi nzekka ebiseera ebisinga obungi. Nkole ki?
 Kino kitera nnyo okubeerawo. Era tekisaanidde
kukweraliirikiriza. Olina okuyiga okugumira embeera ezo buli
lweziba zizze.
 Somanga Baibuli yo era n’ebikwata kubulamu bwa Yesu era
n’engeri gyeyakwatangamu ebiseera ebizibu n’okuwulira nga ali
yekka. (Laba Matayo, Makko, Yokana ne Lukka)
 Gezaako okwenyigira mukuyamba era n’okufaayo eri abalala
abali munnaku nga okukyalira abalwadde era n’abakadde.
Gano amakubo gonna makulu nnyo mukwejjako ebirowoozo
era n’obikwasa Katonda n’abalala.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
23
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Ekyokukola: Akafaananyi akalaga emikwano gyennina n’enkolagana nabantu
Okukkiririza mu nga bwennyimiridde mukiseera kino.
bantu abalala
kyebali, Nze siri
kazinga:
NZE
(Wandiika erinnyalyo wano)
Enkolagana
Wandiika mu mabanga agakuweereddwa kumisittale amatuluba nga
yange esingira bwetugasengese mukifaananyi ekyasoose waggulu
ddala 1. __________________________________________________________
obunyweevu eri
ne… ______________________________________________
2. __________________________________________________________
______________________________________________
Ebimu kubintu ebifuula enkolagana eno okuba enyweevu oba
ey’omuwendo byebino:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
24
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Obukodyo obweetaagisa
mukuzimba enkolagana
ez’omugaso
Okutwala obuvunanyizibwa mu mukwano oba
munkolagana n’abantu abalala
Okubeera ow’obuvunaanyizibwa eri obulamu bwo kutandiika
nakusalawo n’amagezigo nti omaliridde okuba omuntu
aw’obuvunaanyizibwa. Ate era ekyokusalawo kyokka tekimala.
Kitwalira ddala obulamu bwo bwonna kunsi nga ogenda otegeera
mpola nti waliwo ebintu ebiri mumaanyi go okubikola era
n’okubikkiriza nti kikukakatako ggwe okubikola. Omuntu
ow’obuvunaanyizibwa atwaala obudde okufuga obulamu bwe era
n’enneyisa ye.
Okutwala obuvunaanyizibwa oluusi kiba kizibu nnyo. Engeri
endala ennyangu gyetuyinza okulonda kwe kwesigama kubantu
abalala okutusalirawo n’okufuga obulamu bwaffe, naye tulina
okujjukira nti ebiva munkola eno tebiba birungi. Engeri
ennun’gamu yokka kwekutwala obuvunaanyizibwa eri obulamu
bwo era n’ebikolwa byo mubuli kintu ekikwata kubulamu bwo.
Ebirowoozo
Okusalawo kwetukola leero kulina enkwaso ku busobozi bwaffe
ebikulu
okubeera ab’obuvunaanyizibwa mubiseera byaffe eby’omumaaso.
Tuteekeddwa okwenyigira mu kutegekera ebiseera byaffe
eby’omumaaso so ssi kulinda bintu kutugwaako bugwi.
Okutwaala obuvunaanyizibwa kikolwa ekitwala emyaka gyo
gyonna gy’omala kunsi era nga entandiikwa eva mu kusalawo
okutuufu okuba ow’obuvunaanyizibwa nga osobola okukkiriza
ebiva mu kusalawo kwoba okoze era n’okufuga ebikolwa
eby’omubitundu byo ebitaano nga bwebirambikiddwa
wammanga:
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
25
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
− Eby’omubiri
− Eby’endowooza n’okufumittiriza
− Eby’enkolagana n’abantu abalala
− Eby’obwongo, endowooza n’amagezi
− Eby’omwoyo n’e nzikiriza
Emisingi etaano okuziimbibwa
obuvunaanyizibwa
1. Nvunaanyizibwa kubuli kintu kyenkola:
 Bwenkola obulungi nfuna okusiimibwa
 Bwensobya, nzikiriza nti nsobezza era n’enzikiriza n’ebiba
bivudde mu mukifo ekyokusalira balala omusango
kulw’ensobi zange.
2. Nina obuvunaanyizibwa okumaliriza buli mulimu gwange oba
ekkatala ly’enesalidde (tugambe nga mukusoma):
 Sireka balala kunkolera mirimu gyange nze gyensobola
okwekolera nzekka.
3. Nina obuvunaanyizibwa okuwa ekitiibwa n’okubeera
n’ebirowoozo ebirungi eri buli muntu yenna.
4. Nina obuvunaanyizibwa okuwanirira abalala, ab’ekitundu kyange
era n’ensi yange
5. Nina obuvunaanyizibwa eri obutonde okubulabirira era
n’obutabutyobola nga nkolerako ebisebengereza obulungi
bwabwo ebiseera byonna.
Engeri gy’osaanidde okubaamu
n’obuvunaanyizibwa mu bitundu byo eby’obuntu
Eby’omubiri  Okuwummula ekimala era n’okulya emmere yonna eyamba
mukukula obulungi, n’okugukozesa kubulimolimo n’obuzannyo
obugukuuma nga gw’amaanyi.
 Okwessaako akakomera kumwoyogwo akakuyamba obutetaba
mubikolwa eby’okwegadanga nga tonnaba kufumbirwa oba
kuwasa.
Eby’endowooza  Bwoba osoma, kola entegeka z’oyinza okugoberera mukuyiga
n’okufumittiriza n’okwejjukanya byoba oyize
 Gezaako okunoonyereza kunsonga empya yonna ekusanyusa
Eby’enkolagana  Bwoba nga okemebwa okukola abalala obubi, funayo
n’abantu eky’okukola ekirala ekijja ebirowoozobyo kundowooza embi.
abalala  Kkiriza okusiimibwa kwonna bwekuba kukoleddwa gyoli
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
26
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Eby’obwongo,  Kkiriza ensobi zo era osabe okusonyiyibwa abo bokosezza
endowooza  Wulirizanga n’obwegendereza omuntu yenna bwaba nga alina
n’amagezi byayogera nawe
Eby’omwoyo  Buuza abantu abakulu beweesiga (abo abalina ebisaanyizo
n’e nzikiriza eby’omuzadde) bakunnyonnyole kunzikiriza zaabwe mu
Katonda era n’eby’enzikiriza/eddiini awamu.
 Sabanga nnyo Katonda ayongere okukuyigiriza
kubimukwaatako
 Fubanga nnyo okusoma Baibuli yo buli lunaku
By’okola okulaga nti oli munkolagana ennungi
n’abantu abalala:
 Kolaganira wamu n’abalala
 Yogera mungeri etegeerekeka obulungi
 Yambanga abalala abeetaaga okuyambibwa
 Gezaako okwekkeneenya olabe ebikolwabyo nga bwebiyinza
okukosa abo abakweetoolodde
Obutatuukiriza biruubirirwa kitegeeza bino:
 Nga tosobola kwogereganya n’abalala bulungi
 Nga tosobola kukolaganira wamu n’abalala
 Nga tosobola kulaba nti ebikolwabyo oluusi biba bikosa abo
ababa bakwetoolodde
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
27
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Obukodyo obweyambisibwa mu
kukola emikwano emipya
Okwanjula
Okukola emikwano emirungi era egy’emigaso kitwaala ebbanga
n’okulowooza kungi. Tetumala gasanga muntu yenna mu kkubo
netufuuka ba mukwano. Tunoonya abantu abatajja kutukola bubi
oba okututwaala mu makubo agayinza okutuwabya okuva ku
kyetumanyi nti kituufu. Kino kiteegeeza nti waliwo emikwano gya
mirundi ebiri: emikwano egy’annamaddala n’egyo emikuusa oba
egy’okungulu. Mu busenge wammanga walambikiddwawo
ebikolwa eby’abantu kw’oyinza okubamanyira oba omukwano
gwabwe gwa nnamaddala oba mukuusa.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
28
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Omukwano ogwa nnamaddala Omukwano omukuusa oba ogw’okungulu
 Obutayabulira –Okuwayo obweyamo mundaayo  Okukozesa omulala olw’okutuukiriza
okusigala nga mwesigwa gyoli ebiseera byonna ebigendererwa eby’okwesanyusa ggwe wekka
 Obwesigwa  Obutakuuma bisuubizo wakati mubemikwano
 Okukuuma ekigambo okukituukiriza  Okusagaasagana
 Okufaayo nga kugenda mubuziba ennyo  Obutesigika
kubikwatagana kubulamu obwa mukwanogwo  Obuteyama kusigala mumukwano n’omulala
 Okuwayo obudde n’ebirala kulw’omukwano okumala ebbanga
 Okwogeraganya okutaliimu bukuusa  Okunafuwa mumisingi egifuga ebikolwabyo
 Okwagala okutanoonya byakwo era n’okuteegera n’okola ensobi kubanga oyagala kusanyusa
embeera ez’abalala mukwano gwo oba mwembi okwesanyusa
 Okussa ekitiibwa mubirowoozo bya  Okuwaliriza munno okumenya omutindo
mukwanogwo era n’engeri gy’awuliramu gweyessizawo okufuga ebikolwa bye mbu nno
kunsonga emu oba endala akusanyuse
 Obuvunaanyizibwa (Okutwaala
obuvunaanyizibwa obw’ebikolwa byaffe era
n’ebyo ebiba bivudde mu bikolwa ebyo)
 Okusonyiwa
 Okussaamu amaanyi okulaba nti omukwano
gugenda mumaaso bulungi)
Kiki ky’osaanidde okukola
okuba omukwano ogwa
nnamaddala eri omuntu
omulala?
Eddaala 1: Sooka wekube mu kifuba otunuulire
w’oyimiridde kaakano olabe oba nga olina ebisaanyizo
ebikusobozesa okubeera omukwano ogwa nnamaddala eri
omuntu omulala:
Jjuza mumabanga agakuwereddwa wammanga nakabonero kano 
ng’olaga ki kyewemanyi nti kyooli.
Bwemba
Obudde
sirina ngeri
Byenkola obusinga Oluusi
ndala
obungi
yonna
1. Nze bulijjo ntuukiriza
by’enneyamye eri omuntu
omulala
2. Buli lwenkola ensobi njikkiriza
era n’engyenenya
3. Nsonyiwa buli abankola obubi
4. Nzisaamu ekitiibwa ebirowoozo
eby’abalala era n’engeri
gyebawuliramu kunsonga emu
oba endala
5. Njogera kaati era awatali
bukuusa
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
30
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Eddaala 2: Osobola otya okukyuuka n’ofuuka
omukwano ogwa nnamaddala? Londayo ekintu mu
bulamubwo kyewetaaga okukyuusa oba okulongosaamu
Wandiika ku _____________________________________________________________
misittale
_____________________________________________________________
amakubo
g’onoyitamu _____________________________________________________________
okulongoosamu
_____________________________________________________________
ekintu oba
ensonga eyo _____________________________________________________________
(Ntegeka ki)
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
31
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Okussa mu balala ekitiibwa
Ekitiibwa kye kki?
Okussa mubantu ekitiibwa kitegeeza kubakkiririzaamu era
n’okutegeera nti buli muntu wa njawulo era asaanidde
okukwatibwa bwatyo. Okwessaamu ekitiibwa wekka era
n’emubalala gwe musingi okuzimbibwa embeera n’empisa
ennungi ezeegombesa.
Okussa mu balala ekitiibwa kitegeeza kuba muwoombefu alaga
empisa ezisaanidde mu bantu. Okussa mu mulala ekitiibwa
tekikuwa bbeetu kutyobola ddembe lye, okumunyooma mungeri
yonna, oba okumutuntuza. Okussa mubalala ekitiibwa tekitegeeza
kubakozesa mungeri ey’okwesanyusa wekka oba
okubanoonyezamu ebibyo kububwo.
Okussa mu mulala ekitiibwa kitegeeza nti omuntu oyo oba
omulabye nti wa muwendo nnyo era nga okiraga mungeri
gy’oyogera naye, gy’omuyisaamu, era n’engeri gy’otwalamu ebyo
ebikulu gyali. Ekitiibwa tekikoma kubazadde baffe bokka naye
kisaanidde kibeere ekintu ekyettanirwa buli muntu eri mikwano
gye.
Ebirowoozo  Okussa mu balala ekitiibwa era n’okuba ow’obuvunaanyizibwa
ebikulu:  Okussawo akakomera ak’amateeka agafuga ebisaanidde
okukolebwa n’obutakolebwa mu mukwano oba munkolagana
yaffe n’abantu abalala
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
32
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Ekyokukola: Okussa mubalala ekitiibwa
Jjuza mu Tulaga nti twessaamu ekitiibwa ffeka nga tukola bino wammanga:
mabanga ebintu 1.
by’osaanidde
okukola 2.
okwessaamu
wekka ekitiibwa 3.
Jjuza mu Tulaga nti tussa mubantu abalala ekitiibwa nga tukola bino
mabanga ebintu wammanga:
by’osanidde 1
okukola
okussaamu 2
abalala ekitiibwa
3
Jjuza mu Tulaga nti tussa mumirimu gyaffe n’okuyiga kwaffe ekitiibwa nga
mabanga ebintu tukola bino wammanga:
by’osanidde 1
okukola
okussaamu 2
ekitiibwa mu
byetuyiga oba 3
byetukola (eri abo
abatali
mussomero)
Jjuza mu Tulaga nti tussa ekitiibwa mub’ekitundu gy’etubeera nga tukola
mabanga ebintu bino wammanga:
by’osaanidde 1
okukola
okussaamu 2
ekitiibwa abantu
ab’omu kitundu 3
kyo
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
33
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Okubeera nga wenoonyeza bibyo
Okweenoonyeza ebibyo kwekussa essira kwebyo by’oganyulwamu
wekka nga okozesa abantu n’ebintu okweetuusako ebyo
by’oyaayaanira era nga tofaayo oba abantu bano bakosebwa
ebikolwa byo oba nedda. Okwenoonyeza ebibyo kikuwaliriza
okukozesa abalala okukukolera by’oyagala naye ate nga ggwe
tofunye budde kubaddizawo.
Ate waliwo okuba eyerekereza byonna kulw’abalala. Era Baibuli
eraga nti Yesu yali bwaatyo. Yawaayo byonna kulwaffe.
Yalowoozanga kubalala nga tannaba kwerowoozako ye.
Okwenoonyeza Nedda. Kubanga kulumya nnyo abalala era nawe kennyini,
ebibyo ggwe wekka tekusobola kuba kutuufu mungeri yonna.
kuyinza okubaamu
omugaso gwonna?
Kuba kunoonya Okwerabirira n’okwenoonyeza ebibyo bya njawulo. Naye
bibyo oba bwewerabirira nga okozesa abantu abalala oba nga olekeyo
okweegwanyiza okubakolera by’oteekeddwa okubakolera, kino ky’ekifuula
bwowaayo okwerabirira kwo ekibi. Omuntu eyenoonyeza ebibye nga
obudde talowooza kubalala assawo amateeka agafuga omukwano oba
okwerabirira? enkolagana wakati we n’abantu abalala g’amanyi nti gakolera ye
okufuna by’ayaayaanira so ssi kugasa banne. Ate era tulinawo
n’abo abefuula nga abalina byebakolera abalala naye nga bambi
bakikola kubanga banoonya kusiimibwa abo bebaba bakoledde
ebirungi. Okwo nakwo ssi kwekufaayo eri abalala. Omuntu
eyenoonyeza ebibye yekka, afuna okumalibwa nga byayaayaanira
abifunye. Wakati w’oyo eyenoonyeeza ebibye n’oyo akola
okusiimibwa tulinawo omuntu ow’obuvunaanyizibwa era
omukulu mu birowoozo. Omuntu nga ono ye asobola
okwekolera byeyetaaga era n’okukolera abantu abalala byebetaaga
era essanyu lye liva mukusobola okutetenkanyiza wakati
aw’okwagala okwekwaata kubalala ate era n’okubeera n’eddembe
okwekolera kyaba ayagadde nga talumizza mulala. Baibuli eyigiriza
obuvunaanyizibwa eri ffe bennyini era n’okuyamba abalala.
(Abagalatiya 6:4-5)
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
34
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Ekisukkiridde 1: Kino ssi kirungi Ekisukiridde 2: Kino ssi kirungi
Okwenoonyeza Anoonya okusiimibwa:
ebibyo wekka:  Mugabi ekiyitiridde
 Mukodo  Akolera abalala ebirungi naye
 Yekolera buli kimu nga ye teyefuddeko kimala
okwesanyusa ye  Asanyukira nnyo okusiimibwa
 Anoonya okumatiza EKITUUFU: KIRUNGI abalala
okuyayaana kwe
Wa buvunaanyizibwa era
mukulu mu birowoozo:
 Mugabi eri abo abali mubwetaavu
 Yeekolera byeyetaaga era
n’akolera n’abalala kyenkanyi
 Alina engeri gy’agezaako
obutekubira nnyo kumikwano ate
nga asigaza eddembe lye
okubeera kyayagala okubeera.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
35
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Okwekkaanya akakomera
kwetutambuliza enkolagana
n’abantu abalala
Akakomera kyeki?
Akakomera ge mateeka oba enkola ebifuga enneyisa zaffe nga tuli
mubantu abalala era n’okutambulizako omukwano gwetuba
tuyingiddemu n’abalala. Akakomera kano kannyonyola embeera
zaffe era n’empisa n’emisingi kwetusinziira okukola byetukola.
Akakomera kano kayamba mukutukomako okwegendereza engeri
gyetuba tusaanidde okwesembereza emikwano gyaffe; waliwo
eby’obuvunaanyizibwa era n’ebitali bya buvunaanyizibwa
munkolagana zino? Obukomera buno buyinza okufuga enkwata
gyetukwatamu emibiri gyaffe oba nga bufuga enkolagana yaffe
n’abalala. Buno bwo buyamba okukoma ku bantu abalala ababa
baagala okusemberera oba okukwata ku bitundu eby’emibiri
gyaffe. Akakomera akafuga enkolagana n’abalala kagezaako
okussawo ebbanga wakati aw’abantu mukifo mwebabeera.
Eky’okulabirako: omwami ye wa ddembe okulaga bwaali
n’ebbeetu okusemberera omukyalawe mukifo ekitali waka
waabwe. Naye omusajja omulala bw’akikola, kiba kityobola
ekitiibwa kye kko akakomera akafuga enkolagana wakati we
n’abantu abalala.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
36
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Eby’okulabirako mukussaawo n’okukkiriza
emigaso egy’obukomera obufuga enkolagana
n’abantu abalala:
Akakomera wekasimbiddwa ne kyetusaanidde okukola
Ffe bennyini  Okufaayo ennyo kuby’obuyonjo n’endabika yaffe
 Yogera kaati kyokkiririzaamu newankubadde nga kyawukana
okuva kuby’abalala nebwebabeera emikwano gyo.
Abalala  Kkiririza nti ddembe lya bwebange mikwano gyo bwebasalawo
obutakkaanya naawe buli kaseera.
 Tokwaatanga muntu yenna mungeri emuleetera okuswaala, oba
okulumwa mungeri yonna.
Eby’okuyiga  Malirizanga mubudde ebyo byonna by’otekeddwa okukola
 Gezaako nnyo okuwuliriza abasomesa era n’ebasomi banno
bwebaba nga balina kyebagamba
Ab’ekyaalo  Gezaako okukola egyannakyewa mukitundu kyo
 Tomala gawandiikawandiika kubisenge by’ebizimbe oba
okusuulasuula ebisasiro buli wantu.
Lwaaki twandyetaaze obukomera obufuga
enkolagana zaffe n’abalala?
Kubanga twessaamu fekka ekitiibwa era netussaamu n’abalala
ekitiibwa kitugwanidde okussawo obukomera obufuga enkolagana
zaffe n’abalala obutava kumulamwa era n’emisingi ebifuga
obulamu bwaffe. Obukomera buno bwebuba nga bulina
ebigendererwa ebizimba, buyinza okutuyamba okutegeera ngeri ki
zetuyinza okweyisamu mubiseera ebizibu.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
37
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Okusalawo ku nsonga
ezitukwaatako: Okusalawo kye
kki?
Okusalawo kitegeeza okwekkenneenya ensonga oba embeera
esoomooza era netulondako ki kyetusaanidde okukola
okugikyuusa oba okugiweweeza. Embeera zino olusi ziba nnene
naye oluusi ziba ntono.
Biki ebirun’gamya engeri gyetusalawo?
Okusalawo kwonna kusinziira ku byetwenyumirizamu
ebirun’gamya endowooza zaffe. Byetwenyumirizamu bino
bisibuka mwebyo byetukkiririzaamu era n’endowooza zaffe.
Byetwenyumirizamu bino byebirungamya ebiruubirirwa byaffe
mubulamu. Bino byetwagala okufuna mu bulamu era byetwagala
bye birun’gamya ebikolwa byaffe oba enneyisa yaffe okutuusa
lwetubifuna.
Biki ebiyinza okulun’gamya engeri gyetusalawo
mu bulamu?
1. abalala kyebakulowoozako
2. okufaayo ennyo n’okwagaliza abalala embeera ey’obulamu obulungi
3. ebyetaago byo kububwo
4. ebintu ebikalu ebya buliwo
5. ebigendererwa nga byakutwalako ebbanga ddene okubituukako
6. obukuumi
7. obulamu obuli ku mulamwa
8. emirembe
Eby’okufumittiriza:
Wejjukanye ku mbeera zewali oyiseemu nga oteekwa okusalawo. Ddamu
obubuuzo buno wa mmanga:
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
38
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
 waliwo okusalawo okukusanyusa nti wakola kirungi
 waliwo okusalawo kwewejjusa nti singa wali osazewo mungeri
ey’enjawulo oba olyawo ebyandivuddemu byandibadde birala
 waliwo okusalawo kwewandyagadde okuba nti wakukola
 waliwo okusalawo kwewejjusa
 waliwo okusalawo kwewandikyusizzaamu leero
Amadaala g’oyinza okweyambisa okutuuka ku
kusalawo okulungi
Wandiika olukalala olw’ebyo by’ogenda okulondako ekyo ekinakuyamba
L okusalawo
Beera n’olukalala olw’ebintu byewenyumirizaamu, n’ebika eby’empisa,
O okusinziira bulijjo okusalawokwo
N Gerageranya enkalala zino zombi
Ddamu wetegereze buli ekiri ku lukalala olw’ebyokulondako olabe oba
D nga birina engeri gyebikontanamu n’ebiri kulukalala olw’ebyo
by’osinziirako bulijjo nga osalawo
Awo londako kimu kwebyo ebiri kulukalala olw’ebyokulondako ekisinga
A okukkiriziganya ne by’osinziirako bulijjo mu kusalawokwo.
Kwekkeneenya ebirungi n’bibi ebiyinza okuva mukukozesa ekyo
K ky’olonze singa nga osalawo kukyo.
Onotegeerera ku kki nga okusalawo kwo kuvuddemu by’obadde
O osuubira?
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
39
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Okufimitiriza
Nga tonnaba A. Eby’obumanyirivu:
kweyongerayo
, fummitiriza 1. Obukodyo kyeki?
era oddemu 2. Lwaki omubuvubuka yetaaga obukodyo buno?
ebibuuzo bino 3. Kiki ekituuka mubulamu bwe nga talun’gamzibbwa bukodyo
wammanga: buno?
4. Emitendera emeka abaana gyebayitamu nga bakula mu mubiri,
mudowooza n’obwongo, munkolagana n’abalala,
muby’omoyo, era n’emukusalawo kunsonga ezisoomoza
mubulamu? Gye giruwa?
5. Bukodyo ki obuyamba omuvubuka okwemanya ki kyali era
n’okukyenyumirizamu?
6. Bukodyo ki obuyamba omuvubuka okutegeera abalala ki
kyebali era n’okukolaganira wamu n’abo obulungi awatali
buzibu bwonna
7. Bukodyo ki obuyamba omuvubuka okusalawo kunsonga eziba
zimusoomooza?
B. Endowoozayo ennungi eri abavubuka
1. Abavubuka ba mu……………………………………
2. Basobola okus…………………………………….obulungi
kunsonga ezibasoomoza singa nga baweebwa obu……………
obutuufu
3. Buli mubu………………….. ayinza okubeera n’obulamu
obuta……………….. singa nga ategekera buli lun....................
lwe olupya so ssi kumala gagenda bugenzi n’ebiba
bigud………………………. ku lunaku olwo.
C. Nga tonnazimba bukodyo mubavubuka, wekebere kunsonga zino:
1. Weemanyi ki kyoli era okyenyumirizamu?  Yee  Nedda
Fumittiriza kukyokuddamu kyo era wekebere lwaki kibadde
bwekityo.
…………………………………………………………………
…………………………………………………………………
…………………………………………………………………
…………………………………………………………………
……………………………..
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
40
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
2. Okutegeera abalala era n’okukolagana n’abo obulungi.
Wekebere nga ojjuza mubusenge wammanga:
Ndimumativu nnyo mukyo  Ndimumativu
Nkyabulamukko  Nkyalemereddwa
Weebuze lwaki?
....................................................................................................................
............................................................................................................
3. Okutegeka obulamu bwo era n’okusalawo okulungamu
mubikwata kubulamu bwo. Wekebere nga ojjuza mubusenge
wammanga:
Ndimumativu nnyo mukyo  Ndimumativu
Nkyabulamukko  Nkyalemereddwa
Weebuze lwaki?
....................................................................................................................
............................................................................................................
4. Obukodyo obuyamba mukuyigiriza oba okutendeka
abavubuka munkozesa ey’obukodyo obusobozesa
okuvunnuka ebisoomooza mu bulamu.
Mbuyize bulungi  ssinnabuyiga bunnemye
Weebuze lwaki?
....................................................................................................................
...............................................................................................................
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
41
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Okutegeera engeri
gyetukulamu mu bitundu
eby’omuntu
Okwanjula:
Omubiri ogw’omuntu guyita mu mitendera mingi nga
gukyukakyuka okuva lw’azalibwa okutuusa lw’akaddiwa.
Ebisingira ddala okuba ebikulu munkyukakyuka zino by’ebyo
ebikwaatagana nenkolagana wakati w’abantu era n’ebyokwegatta
ebitaandikira kukiseera omuntu w’avubukira. Wano omwana aba
ayita mukiseera wakati aw’okubeera omwaana n’okubeera omuntu
omukulu. Kino kye kiseera ebitundu eby’omuntu ebizaala
webitandiikira okwetegekera okukula n’okutuukiriza emirimu
gyabyo. Ate kye kiseera omuvubuka w’atandikira okusemberera
emikwano kuba aba awulira okwefuga mu mutima ggwe nga ava
kukusalirwawo bazaddebe. Kino kyekiseera okutandiika okuzimba
eby’okwenyumirizamu n’empisa ebinamulun’gamya ebikolwa bye.
Era n’okuyaayaana okw’omutimagwe kukyuuka.
Okufimitiriza
Nga tonnaba A. Eby’obumaanyivu:
kweyongerayo,
fummitiriza era
1. Enkyukakyuka mumibiri gyaffe ziretawo njawulo ki wakati
oddemu aw’omusajja n’omukazi?
ebibuuzo bino
wammanga:
………………………………………………………………
………………………………………………………………
2. Biki ebiyinza okuva mukwegandanga okutatukiridde mubiseera
byakwo ebituufu?
………………………………………………………………
……………………………………………………………….
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
42
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
3. Onyonyola otya kubikwatagana n’ensonga ez’ekikula ky’abantu
era nengeri gy’ekirungamyamu emigaso era
n’eby’obuvunaanyizibwa bw’omwami era n’omukyala
………………………………………………………………
………………………………………………………………
………………………………………………………………
B. Endowooza yo kunkyukakyuka nga omuntu avubuka
1. Omuvubuka okuwulira obweetavu bw’okwegatta mumukwano
aba ayonona mumaso ga Katonda?  Yee  Nedda
Nnyonyola eky’okuddamu kyo
………………………………………………………………
………………………………………………………………
2. Endawdde ez’obukaba zikwata abo bokka abagwenyufu
muby’okwegadanga.
 Yee  Nedda
Nnyonyola eky’okuddamu kyo
………………………………………………………………
………………………………………………………………
3. Lwaki kisanidde buli muvubuka okuteegera kubifa
kunkyukakyuka ezibeerawo ng’akula?
………………………………………………………………
………………………………………………………………
C. Nga tonnannyola kubikwatagana n’ekikula ky’abantu
wekebere kunsonga zino.
1. Nze nkwatiba ensonyi okwogera kaati kubikwatagana
n’enkyukakyuka mumibiri gyaffe nga tukula.
 Yee  Nedda
Fumittiriza kukyokuddamu kyo era wekebere lwaki kibadde
bwekityo.
………………………………………………………………
………………………………………………………………
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
43
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
2. Bisaanyizo ki byewewetaaga okusobola okunnyonyola era
n’okwogereganyamu n’abavubuka kunsonga ez’enkyukakyuka
ezibatuukako nga bavubuka? Londako mukasenge wammanga
era oyongere okunnyonnyola.
Obumanyirivu ku bikwata kunkyukakyuka 
………………………………………………………………
………………………………………………………………
Obukodyo obw'okwogereganya era n’okumatiza
omulala 
………………………………………………………………
………………………………………………………………
Endowooza ezitali zimu ku by’obuwangwa nga
bwebirungamya oba okuwabya ebikwata ku kuvubuka era
n’obuvunaanyizibwa obw’abaami n’abakyala 
………………………………………………………………
………………………………………………………………
Enkyukakka ezirabika kungulu ku mibiri gyaffe
Bwetuzaalibwa twawukana kulw’ekikula kyaffe ekiraga ebitundu
byaffe mubuto bwabyo: bino by’ebitundu byaffe eby’ekyama,
ebyo ebiraga enjawulo wakati aw’ekisajja n’ekikazi. Bwetuvubuka,
ebitundu bino bikula nga bidda kuddaala erya wagguluko nga kati
bissaawo enjawulo wakati aw’omusajja omukulu era n’omukyala
omukulu. Obuvubuka ddaala erisanyusa ennyo newankubadde
bujja n’okusoomozebwa kungi, mu mibiri egiba gikyakula
obukuzi. Naye nga wadde guli gutyo, omuvubuka bweyegadanga
asobola okufuna olubuto oba okufunyisa omuwala olubuto.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
44
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Enkyukakyuka ezijjawo zirambikiddwa mu
busenge wammanga:
Abawala Abalenzi
 Enywanto zezisooka okugejja, n’amabeere  Eddoboozi lyeyongera
ne gaddako obunene
 Obutuuliro n’amagumba agabwetoolodde  Obusajja butandiika okugejja
era n’agomubitundu ebizaala gagaziwa  Ebisawo ebitereka ensigo
okwetegekera okuyitamu omwana nga ezizaala nabyo bitandiika
ebiseera eby’okuzaala bituuse okugejja
 Enviiri zimera munkwawa  Abamu bafuna embalabe
 Okugejjamukko okw’edooboozi okuva entonotono mu maaso
kuly’ekyana ekito ettono ate nga lya  Ebirevu n’ekakoba bimera
waggulu  Ekifuba kigaziwa
 Abamu bafuna embalabe entonotono mu  Omubiri guziimba ebinywa
maaso ebinene ku magumba
 Okulwaala omwezi kutandiika  Okuloota okwekiro
 Amazzi agakuuma obukyala nga buyonjo okuleetera okufulumya
gatandiika okujja mubungiko amazzi agazaala nga
 Okuwulira muli obwetavu obw’okwegatta sikyeyagalire kutandiika
mu mukwano bweyongera
 Omubiri gulina engeri gyegweyongera
okweetoololwa amasavu era ne gugonda
nnyo
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
45
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Okwegadanga mu kifo kyakwo
ekisaanira
Okwanjula
Okuwulira obweetaavu obw’okweggatta tekirina bubi bwonna
kubanga ekyo Mukama yakitegeka bwatyo era abavubuka nga
bakula embeera zino zeyongera era tebasaanidde kuwulira nsonyi.
Wabula omuntu bwatandiika okugoberera obweetaavu buno
n’okusanyusa omubiri gwe nga yegadanga, awo aba ng’ekirabo
eky’okwegatta Mukama kyeyatukuza akifuusizza ekyenyinyalwa
era nga n’ebivaamu tebibeera birungi. Okwegatta n’okuzimba
embeera n’empisa ennungi bigendera wamu. Bw’oba nga olina
embeera n’empisa ebirungi eby’egombesa, okusalawo kubikwata
n’okwegatta mu mukwano kulun’gamizibwa emitindo gino
wammanga: okukkakkanya okuyaayaana kw’omubiri, okussa
mubalala ekitiibwa, okuba ow’obuvunaanyizibwa, okuba omuntu
afaayo eri abalala, nebiringa ebyo.
Ebirowoozo  Abavubuka balina obusobozi okusalawo okukkakkanya
ebikulu okuyaayaana okw’omubiri nga bayita mukusalawo
okw’obuvunaanyizibwa.
 Okwagala ennyo omuntu omulala ow’ekikula eky’enjawulo
okuva kukikyo tekitegeeza kwegadanga naye.
 Abantu bayinza okwagalana awatali kwegadanga nga bayita
mumakubo gano:
− Endowooza zammwe ziyinza okukwatagana era nemusanyukira mukyo
naye nga temwegasse mu mukwano
− Enkwatagana mundowooza kintu kya maanyi nnyo n’okusinga
okwegadanga
− Okwagalana okutuufu kubeeramu bino: okuba omwesigwa eri omulala
okumala ebbanga, obutalya lukwe mu muntu gw’oyagala, okutuukiriza
obweyamo, era n’okufiisa obudde n’ebintu kululwe.
 Obusobozi obw’okwekuuma nga tewegasse mubyamukwano
buzimbibwa ku kukkakkanya okuyaayaana okw’omubiri
okumalira ddala ebbanga.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
46
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
 Naye mu bufumbo, abantu abaagalana kituufu era kisaana
okulagan’gana omukwano nga bayita mu makubo gonna
ag’omubiri, amagezi n’okutegeera, endowooza, enkolagana
wakati waabwe era ne muby’omwoyo awatali kutya kwonna oba
okuwulira nti bamenye obwesigwa.
Eby’okuyiga  Okuzimba embeera n’empisa ebirungi era eby’egombesa
n’obusobozi okukkakkanya okuyaayaana okw’omubiri kitwala
ebbanga.
 Okuwulira obwetaavu obw’okwegatta mu mukwano tekirina
tteeka lyekumenya wabula okusalawo ngeri ki gyetwanukula
okuyaayaana kuno y’eyinza okubamu obuzibu. Embeera zino
buli lweziba zizze, omuvubuka yenna alina obusobozi
okuzikkakkanya.
 Omukwano omutuufu ogutaliimu bukuusa gulabisibwa mubino:
okukkakkanya okuyaayaana okw’omubiri awatali kukosa mulala,
okussan’ganamu ekitiibwa, obuvunaanyizibwa, okufaayo eri
abalala, nebiringa ebyo.
 Kyangu nnyo okulaga omukwano nga toyise mu kwegatta
 Okwegatta okw’obuvunaanyizibwa kusoboka mumbeera
ez’obufumbo zokka nga zirun’gamizibwa okwagalana okutwala
ebbanga okuzimba.
Ebiyinza okuva Okwegatta mu mukwano oba okwegadanga nga tekuli mumbeera
mu kwegadanga za kikulu oba mu mukwano oguzimbiddwa ku musingi
ogw’okwagala okutalimu bukuusa, kuyinza okuvaamu ebikaawa
bingi. Abavubuka bwebaloowooza nti enkyukakyuka zebayitamu
zitegeeza nti bakuze ekimala era basaanye batandiike okwegatta
mu by’omukwano, boolekedde okwejjusa kungi. Waliwo ebintu
nga bisatu ebikulu ebiva mu kwegadanga okutali kwa mubufumo
era bye bino: okufuna embuto, ebwadde ez’obukaba oba ezikwata
ebitundu eby’ekyaama, nga ne mukeneenya mw’omutwalidde.
Omukazi afuna Mu kiseera eky’okuvubuka, wabeerawo enkyukayuka mu mubiri
atya olubuto? ogw’omulenzi era ezimu kuzo zirabika mubitundu bino:
Obus_____________________,
Ebir___________________________,
Ebisa______________________________,
enviiri punk_________________________,
era n’okwetoloola obusa______________________ bwe
Ekiro, omuvubuka omulenzi ayinza okufunamu
okulo____________________________ era n’afulumya amazzi
agaz________________
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
47
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Omuwala bw’aba nga avubuka, enkyukakyuka zirabisibwa mu
kugejja okw’amagumba mu bitundu ebya___________________
afuna okugejja mu buky________________________ era
n’enviiri okwetoolola obuky_______________ bwe.
Omuwala atandiika okulwala omw____________________
ekiraga nti ayinza okufuna olub_______________________
Okulwaala Ebisawo ebitereka amagi agazaala mu mubiri ogw’omukyala
omwezi kijjira mu bitandiika okuweereza amagi agengedde buli mwezi. Nnabaana
mitendera gino:
afuna mangu obubaka buno n’atandiika okutegeka ekisu omwana
ky’anneebakamu. Omukyala bw’aba tafunye lubuto, eggi lino liba
lirina okufuluma era ne nnabaana aba alina okumemnyamenya
ekisu olwo nekifuuka omusaayi ogufuluma awamu n’eggi lino.
Okufuna olubuto kubeerawo nga eggi ery’omukyala lisisinkanye
amagi agaz___________________ ag’omusajja era nga gano
gasangibwa mumazzi agafulumizibwa omusajja mubiseera
eby’okwegadanga.
Eggi nga terinnatuuka munnabaana liyita mulus____________.
Amagi ag’omusajja agazaala gayinza okuba amalamu mumubiri
ogw’omukazi nga bamaze okwegadanga okumala ennaku nga 3
okutuusa ku 5 era mu bbanga lino omukyala ayinza
oku___________ olu______________________.
Ekirowoozo Abantu abasaanidde okumanya era n’okutegeera obulungi
enkyukayuka ezibeerawo mukuvubuka era n’emibiri nga
bwegyeyisa mu kiseera ekyo be bano wammanga:
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
Okwegeezaamu Wandiika olukalala lw’ebigambo ebikulu by’oyinza okukozesa nga
oyogeraganyamu n’abavubuka (oba bawala oba abalenzi) ababa
bakusimbye ebibuuzo ebikwatagana n’okwegadanga.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
48
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Omusajja/Omulenze Omukazi/Omuwala
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
Olwooza abavubuka bano basaanidde batya okwan’gaanga
okuyaayaana okw’omubiri okuleetebwa enkyukakyuka mu mibiri
gyabwe? Wandiika ebirowoozo byo wammanga
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
49
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Ebikwatagana n’ensonga
ez’ekikula eky’abantu
Okwanjula:
Enjawulo mu kikula eky’abantu yetooloolera munsonga
ez’ebitundu byaffe ebizaala ebyawula omusajja okuva ku mukazi.
Era amawanga ag’enjawulo gakozesa enjawulo zino okulambika
obuvunaanyizibwa bw’omukyala era n’obw’omwami okusinziira
kuby’obuwangwa byaago.
Ebigambo
Ekikula eky’abantu, obuvunaanyizibwa eby’okwegatta, omusajja, omukazi,
ebikulu:
okwegadanga, obuwangwa, ekisajja, ekikazi, okumanya, okusalawo,
obukambwe, okutyoboola eddembe, okwegatta, ssi kyeyagalire, obukaba,
omwenge, ebiragalalagala ebitamiiza, okulabirira, okugaana, okuzaala,
okuyonsa, okufuna olubuto, okuzaalagana, okulera abaana, amateeka,
okumanyisa, entegeka
1. Obuvunanyizibwa obw’omwami oba omukyala
obukwaatagana n’eby’okuzaala bwatuweebwa Katonda so
ssi bya buwangwa bwaffe. Obumu ku buvunaanyizibwa
buno bulambikiddwa wammanga:
Okubeera olub______________, okuz_______________
okufun_______________________omukazi olubuto
2. Ebimu kubikolwa ebyawula mubuvunanyizibwa buno bye
bino:
Obuza__________________, okuz__________________
abaana
3. Okubeera omukazi oba omusajja birina emigaso
egy’enjawulo, Jjuza mu mabanaga agakuwereddwa emigaso
gino nga bw’ogiraba:-
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
50
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Emigaso egy’okubeera Emigaso egy’okubeera
omusajja omukazi
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
4. Ebuzibu obuli mu kubeera omusajja oba omukazi
bwebuno:-
Obuzibu obw’okubeera Obuzibu
Omusajja Obw’okubeera Omukazi
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
5. Abak___________________ be basinga okubeera
n’obuzibu obuyinza okubaleetera okufuna obulwadde
obw’obukaba era n’akawuka akaleeta mukeneenya
okusingako abas__________
6. Obuvunaanyizibwa obukwaatagana n’eby’okuzaala era
obuleetera omukyala okwanguyirwa okufuna obulwadde
obw’obukaba era ne mukeneenya bwebuno:
______________________________________________
______________________________________________
______________________________________________
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
51
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Okwegezaamu
1. Ebiyinza okukolebwa mukukendeeza kunsasanya ey’endwadde
ez’obukaba n’akawuka akaleeta mukeneenya nga byekuusa ku
buvunaanyizibwa obw’eby’obuwangwa eri omusajja n’omukazi
bye bino:
o Enteekat_________________________ ennungamu nga
eyamba ba mulekwa n’okusingira ddala abakulira amaka
ag’abazadde baabwe, ne bannamwandu n’abomumaka
gaabwe.
o Okussawo eby’okuyig___________________ abantu
okukyuusa endowooza zaabwe kubikwatagana n’ebyemikwano
era n’okwegadanga.
o Enteg_______________________ ezituukirira abantu
kulw’ekikula kyaabwe zisaanidde okussibwa mwezo ezifuba
mu kukendeeza ensasaanya ey’obulwadde bw’obukaba era
n’okutuusa obuyambi eri ababa bakoseddwa munsonga eno.
o Eggwanga lisaanidde okussaawo enko_____________
okuyamba entegeka ezigenda mu maaso okukyuusa mumpiisa
ezikosa nga zekuusa kubuvunaanyizibwa n’emikisa egiweebwa
abasajja okukirako abakazi.
Weekebere mubino wammanga:
A. Obumanyi:
1. Emitendera egy’okuvubuka mubalenzi era n’emubawala
Mubimpimpi,
-----------------------------------------------------------------------------
nnyonyola
byoyize kunsonga -----------------------------------------------------------------------------
zino:
-----------------------------------------------------------------------------
2. Njawulo ki eri wakati w’enkyukakyuka zino mubalenzi era
n’emubawala
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
3. Okwegadanga mubiseera byakwo ebituufu kitegeeza ki?
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
52
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
4. Buzibu ki obuva mu kwegandanga mubiseera ebitali bituufu?
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
5. Endwadde z’ekikaba zeziruwa era zawukana zitya kundala
eziyinza okukwaata mubitundu byaffe eby’ekyama?
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
6. Onnyonnyola otya okumatiza omuntu nti yandiba n’emu
kundwadde ez’ekikaba?
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
53
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Ebimpimpi ebikwata ku
kawuka akaleeta mukeneenya
Okwanjula
Newankubadde nga kikkirizibwa nti abana mu Uganda bangi
balina obumanyirivu obuwera ku nsaasanya ey’akawuka akaleeta
mukeneenya, bangi tebajjumbidde kussa munkola ebyo
byebamanyi. Ensonga ereeta kino eyinza okuba nga yekuusa ku
kubeera nti byebamanyi oba olyawo nga ssi bituufu oba balina
obumanyi bwa kitundu, oba tebabadde namakubo agabafunyisa
ebifa ku mukeneenya nga bwebizze bikyuukakyuuka.
Genderera bino A. Okwongera kubumanyi
nga bw’oyiga ku 1. Lwaki osanidde okumanya kubifa kumukenenya nga
by’akawuka avunanyiziba kukugunjula abavubuka?
akaleeta
mukeneenya: -----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
2. Njawulo ki eriwo wakati w’akawuka akaleeta mukeneenya
n’endaddwe ya mukeneenya?
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
3. Mukeneenya n’endwadde z’ekikaba bikolagana bitya?
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
4. Kulabula ki kwosanidde okutuusa ku bavubuka
b’ovunanyizibwako? Lwaki?
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
54
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
B. Endowooza entufu
1. Okunenya abavubuka buli kiseera kyekyokka ekiyinza
okubayigiriza enneyisa ennungi n’okuziyiza mukeneenya.
Ye oba Nedda
Nnnyonola endowooza yo:
....................................................................................................................
....................................................................................................................
....................................................................................................................
2. Kyangu nnyo abavubuka okwekuuma era n’okujjumbira ebyo
ebibayamba obutetaba munsonga z’ebayagalidde era
n’obutafuna ndawdde z’ekikaba oba mukenenya.
Ye oba Nedda
Nnnyonola endowooza yo:
....................................................................................................................
....................................................................................................................
....................................................................................................................
3. Ezimu kungeri z’etuyinza okuyamba mu abavubuka okwewala
empisa ezizikiriza kwe kubannyonnyola eby’awandikiibwa
kyebigamba kunsonga ezo.
Ye oba Nedda
Nnnyonola endowooza yo:
....................................................................................................................
....................................................................................................................
....................................................................................................................
Ebigambo ebikulu:
Omuntu, amaanyi agalwanyisa endwadde, akawuka akaleeta
mukeneenya, okufuna, okunafuya, akatogo ak’endwadde, okumanya
bw’oyimiridde mubya mukeneenya, Okuba n’obulamu obulungi ng’olina
akawuka, okwekuuma, obubonero, obutofaali obulwanyisa endwadde,
amaanyi agaziga endwadde nga eyingidde mu mubiri, okuwona, amazzi
ag’omumubiri, omusaayi, amazzi ag’omusajja agazaala, amazzi ag’omukazi
agazaala, amalusu, entuuyo, omusulo, obubi, amaziga, ebisala oba
ebifumita, okutegeera nti akawuka mwekali mumubiri, okwegadanga
n’abantu abassukka mu omu, akapiira ka kalimpitawa, okuziyiza,
okusaasanya, okulwala, okuziyiza okukwasa omwana omuwere akawuka,
abafumbo nga omu alina naye omulala talina, okwekebeza
n’okubudabudibwa, obungi obw’akawuka mu musaayi, eddagala
eriweweeza, eddagala erigema obulwadde, enneyisa eyinza okukusuula
mubuzibu, emitendera okuva kukufuna akawuka okutuusa okufa,
okulwana, abakadde, ba mulekwa, obwaavu, okusosola.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
55
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Ebisookerwaako mukumanya ebifa ku
mukeneenya
Akawuka -------------------------------------------------------------------------------------------------
akaleeta --------------------------------------------------------------------------------------------------
mukeneenya
bwekayingira --------------------------------------------------------------------------------------------------
mumubiri kakola
--------------------------------------------------------------------------------------------------
ki?
Akatogo --------------------------------------------------------------------------------------------------
ak’endwadde --------------------------------------------------------------------------------------------------
ezireetebwa
mukeneenya --------------------------------------------------------------------------------------------------
kitegeeza ki?
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
Abantu bettanira
okwekebeza Baagala okutegeera oba ________________________________
akawuka ka Beetaaga okutegekera ebiseera byabwe eby’om______________
mukeneenya
olw’ensonga zino Baagala okutandiika okufuna obuj____________________
wammanga:
Baabagala okufuna okubud__________________________
Akawuka akaleeta mukeneenya kalumba omubiri nga keyambisa bino:-
Okunafuya-------------------------------- agalwanyisa endwadde
Okuleetera omubiri okulw----------------------------- buli kaseera
Okuleetera omubiri obutasobola kul--------------------- ndwadde
Jjuza mu busenge Omutendera ogusooka ebibaawo
emitendera
omuntu
gy’ayitamu okuva
lw’afuna akawuka
akaleeta Omutendera ebibaawo
mukeneenya ogw’okubiri
okutuusa lwaafa.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
56
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Omutendera ebibaawo
ogw’okusatu
Omutendera ogw’okuna ebibaawo
Omutendera Ebibaawo
ogusembayo
Akawuka ------------------- ------------------------------------------------------------------------------
akaleeta --------------------------------------------------------------------------------------------------
mukeneenya ka
njawulo nnyo --------------------------------------------------------------------------------------------------
okuva ku katogo
----------------------------------------------------------------------------------
ak’endwadde
akaleetebwa Endwadde ezeyuna omubiri nga akawuka akaleeta mukeneenya
akawuka kano
kamaze okuyingira ozinnyonyola otya mu lulimi Oluganda -----------
mungeri zino:
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------
Ezimu kumbeera  Okulumwa mukif____________________________,
ezireetebwa  Okud________________________________,
mukeneenya ze
zino:  Obutayagala kul______________________,
 Okuzitoowerera abomum____________________ era
nabaa__________________________________
Okumanya ebifa  Ow’okulwanyisa ensaas____________________ey’akawuka
kukawuka akaleeta _____________________.
akaleeta
mukeneenya  Okuwagira n’okusomesa abantu kubirungi ebiri mu
kituyamba
kwekeb_______________________ akawuka akaleeta
okwenyigira mu
kawefube:- mukeneenya
 Okuzzaamu amaanyi abalina akawuka akaleeta mukeneenya
okubeerawo mumbeera eyey_________________
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
57
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Ebimpimpi ebikwaata ku
ndwadde ez’ekikaba (STDs)
Ennyanjula
Waliwo endwadde nnyingi ezikwaata ebitundu eby’omubiri gamba
nga olususu, akamwa, obwongo oba ebitundu eby’ekyama nga
abasawo baziteeka mu kikunsu eky’endwadde ez’ekikaba.
Tekitegeeza nti aba azirwadde ateekwa kuba nga amaze
okwegandanga. Kitegeeza nti emirundi egisinga zitambuzibwa
okuyita mu bitundu ebikozesebwa mu kwegadanga. Omuntu
alina endwadde ezo abeera mu katyabaga ak’okufuna akawuka
akaleeta mukeneenya okusingako oyo atazirina. Ate ku ludda
olulala, omuntu alina akawuka akaleeta mukeneenya akosebwa
nnyo endwadde ezo. Eky’obulabe ennyo kiri nti endwadde
ez’obukaba ezimu tezikosa mangu mbeera ez’abantu. Emirundi
mingi abantu, n’okusingira ddala abakazi bazigayalira kubanga
baba tebalina bulumi bwonna.
Ebigambo ebikulu:
kondomu, okuziyiza, okusasaanya, okukwaatibwa obuwuka,
okwegadanga okwegadanga n’obuvunaanyizibwa, kabotongo, enziku,
okusiyibwa mu bitundu eby’ekyama, okubundula amazzi agawunya,
kisipi, ekinanansi, akawuka akaleeta mukeneenya, mukeneenya,
obuwuka obuleeta endwadde okuva mu bujama, obuwuka obuleeta
endwadde nga butambulira mu mpewo oba amazzi agafuluma mu mubiri,
obubonero, amazzi agafulumizibwa omubiri, atannetuuka, okwegadanga
n’abantu abasukka mu omu, endwadde eziyita mu kukwaata oba
okusemberera aba azirina, amabwa, amabubuto, endwadde ez’olususu,
okufuka omusulo buli kaseera, okusiyibwa ku mubiri, okwokerera
olususu, okusiyibwa olususu, omukka omubi oguva ku mubiri oba mu
kamwa, obugumba, amasira oba oluzzizzi, okwegatta mu kwegadanga,
okwegadanga awatali kwegatta, endwadde ezikwaata okuyita mu
kwegadanga, okulekayo okwegadanga, okukemebwa, ekinyonyereze,
obukuumi, kokkolo ow’omumwa ogwa nnabaana, okusannyalala,
endwadde ey’omutima, okukosa obwongo, okuziba amaaso, okufa
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
58
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Ennukuta ezitera 1._________________________________________
okukozesebwa 2. _________________________________________
okulaga
endwadde 3. _________________________________________
ez’obukaba ziri
ssatu. Zeziruwa?
Menya amanya --------------------------------------------------------------------------------------------------
ag’endwadde --------------------------------------------------------------------------------------------------
ez’obukaba
g’omanyi --------------------------------------------------------------------------------------------------
Mu bavubuka Amaz_____________ ag’ekyama
endwadde Okweg_____________________ nga tonnetuuka
ez’obukaba
zisaasaanyizibwa Okweg_____________________ n’abantu abasukka mu omu
okuyita mu ngeri
enkulu ssatu;
Okulowooza nti okusobola okwetangira endwadde ez’obukaba
oyinza okwegandanga nga tewegasse kuyinza okuvaamu obuzibu
gamba nga okuke_______________oba ekinyo___________
Obumu ku Amab_______________________________
bubonero obulaga Amaba_______________________________
nti omuntu alina
endwadde Okuf_____________________omusulo buli kaseera
ey’ekikaba bwe
Okusiy___________________________ ku mubiri
buno;
Okwok_____________________ mu bitundu eby’ekyama
Okusiyibwa olususu
Omuk____________ omubi oguva ku mubiri oba mu kamwa
Okubundula amas_____________________ oba oluzzizzi
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
59
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Okulabulwa
n’okulun’gamizibwa
Okwanjula
Abavubuka balina endowooza egamba nti bato nnyo okufa! Era
kino kibaleetera okwenyigira mubikolwa ebiyinza okubasuula
mukatyabaga. Bbo bagendera nnyo ku kuyaayaana okw’emibiri
gyabwe so ssi ku kukubaganya ebirowoozo n’okwekkaanya
ensonga nga tebannaba kusalawo. Era ebiseera ebisinga
balowooza nti ebiva mukusalawo kwaabwe tebiyinza kubakosa
kiwanvu nnyo.
Ebigambo ebikulu:
Obubenje, ebikankanya, okulowooza, okuwulirirza, okulabula,
okulun’gamya, okukuuma, okuyaayaanira, okusalawo, obuzibu, ebivaamu,
Katonda, emikwano, ab’en’ganda zaffe, abasomesa, okwejjusa, essanyu
Jjukira nti buli Okusalawo bwekuba okubi kuyinza okutuviiramu amaziga
lwetusalawo n’okwej_____________________naye bwekuba okulungi
kunsonga yonna
tulina okusuubira kutuleetera ess____________________n’okumatira.
nti waliwo ebirina
Okugoberera amagezi nga bwegakuweebwa mikwano gyo oba
okuvaamu.
okulabulwa biyinza okuyambako abavubuka ababa
basoomoozebwa omubiri, ebiroowoozo, enkolagana n’abantu
abalala, eby’omwoyo era n’okufumittiriza okw’omwoyo okuttusa
okuyaayaana okusanysa omubiri. Okusalawo kwaffe
kulun’gamizibwa ebiruubirirwa byaffe mubulamu. Abavubuka
basaana okuyiga n’okwegezangamu munkola ennungamu eyamba
mukusalawo okutalimu kupapa kwonna mukwan’ganga ebizibu
byebasanga mubulamu.
Okusalawo kwoyagala okukola bwekuba nga kwekuusa
kunkolagana gy’olina n’omuntu omulala, kisaanidde okuyiga
engeri ennungi zoyitamu okwogeraganyamu n’omuntu oba abantu
abo mubigambo era nemubikolwa ebituukanira n’embeera
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
60
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
gy’olimu. Omuvubuka yenna bw’aba nga alina enkolagana
ey’amaanyi wakati we ne Katonda we, asobola okusaba
okulungamizibwa okukwaatagana n’entegeka Mukama zalina eri
obulamu bwe. Bwetuwaayo obulamu bwaffe bwonna eri
Mukama, kituyamba okukyuusa endowooza zaffe kunsonga
n’ebyetwayitamu ebyedda ebyakosa obulamu bwaffe.
1. Waliwo ebintu bingi nnyo byetuyaa_______________________ mu
bulamu.
2. Bwetugeezaako okulwaanyisa okuyaayaana okw’omubiri, oluusi kituviiramu
obuz______________________bwetuba tetwetegekedde.
3. Okulabulwa oba okulun’g______________________ okuva eri abalala
kiyinza okutukuuma eri akabi
4. Okweyongera kubantu betweesiga, K _______________________ naye
aba atulabula buli kiseera.
Ekirowoozo
5. Kirungi era kisaanidde okuwuli______________________amagezi
agatuweebwa abalala nga tonnaba kusalawo okwenkomeredde.
Okugezesa obukodyo
6. Oluusi okusalawo kwaffe okubi kuyinza okuleetera okubonabona eri
abantu abalala newankubadde nga ebivaamu ebibi tubibuuse nga
tetukoseddwa. Kino kisoboka kitya?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
61
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Ebikusikiriza mu bulamu
Okwanjula
Waliwo ensonga nnyingi nnyo eziyinza okusikiriza abavubuka
okusalawo nga bwebaba balabye. Ebimu kubiyinza okusalwawo
kwe kwegadanga. Waliwo obubaka obukontana obutuusibwa ku
bavubuka nga buyita mu mikutu egy’empuliziganya egiyita mu
mayengo ag’omubbanga nga ladiyo, Televizoni, entambi
ezikwatiddwako filimu, empapula ezikubibwa mu bwiino, n’ebiri
nga ebyo. Obubaka buno tebuwabula mukuyamba muvubuka
okwettanira mpiisa ezisaanira. Okusobola okuteegera n’okuziyiza
ebisikiriza bino kintu kikulu nnyo. Okwewalanga ebikolwa
ebiyinza okutuviiramu akabasa, kiba kyamagezi bwetugerageranya
n’ebiyinza okutuviiraamu era n’ebikosa emibiri gyaffe,
n’endowooza zaffe.
Ebigambo ebikulu
Eby’omubiri, okutegeera n’okumanya, enkolagana, endowooza,
okusikirizibwa, okwegadanga nga toli mufumbo, obuvunaanyizibwa,
ekitiibwa, okwesanyusa, eby’omwoyo, okusikiriza, emisingi egy’empisa,
ebiruubirirwa, ebitazimba, ebizimba, eby’ekivve, emitindo egikontana,
banywanyi, okulekayo, ebitamiiiza, okwejjusa, ebivaamu
1. Amaanyi agali wabweeru aw’omuvubuka oba embeera ezimusikiriza
okutandika okwegadanga nga tannaba kufumbirwa oba okuwasa, biyinza
okussibwa mu matuluba gano wammanga;
a. Eby’om________________________
b. Okutegeera n’ok________________________
c. Enkola______________________________
d. Endowo__________________________
2. Ensibuko ez’okusikirizibwa ziri mu zino wammanga;
a. ______________________________________
b. __________________________________
c. __________________________________
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
62
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
3. Mu mawanga mangi ebikolwa ebikkirizibwa abalenzi ate bigaanibwa
abawala. Kino kiyitibwa
Emit________________________________ egikontana.
Wa eky’okulabirako:
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
Endowooza
4. Okusikirizibwa ab’emyaka gyo:-
a. Ssi bulijjo nti kibi oba kittatana. Kiinza okuyitibwa
okusikiriza okuz_____________________
b. Ssi nti kikukaakatikibwako. Nakyo kiyinza okuba nga
kikol__________________ ggwe mwennyini
Okugezesa obukodyo
5. ------------------------------- y’emu ku ngeri ennungi ennyo mukusalawo
eky’okukola. Wa eby’okulabirako.
---------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
63
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Okuyimirira nga oli munyweevu
Okwanjula
Okusikirizibwa okukola kino oba kiri kuli naffe buli kaseera.
Eby’obuwangwa byaffe bituyigiriza empisa ezisaanira n’ezo
ezitasaanira, ate erudda ab’emyaka gyaffe nabo baba batusikiriza
okukola byebakola ate nga n’emikutu egy’empuliziganya girina
enneyisa zegilangirira.
Kyokka ate ebiseera ebisinga tussa essira kw’ebyo abaana
n’abavubuka byebatasaanidde kukola mukifo ekyokubalun’gamya
mu makubo agayinza okubayamba okuganyulwa mu byebakola
era n’emukussaawo enkola ennun’gamu okutuukiriza
byebaluubirira.
Emu ku ngeri ennungi gyetuyinza okuyambamu abaana okusigala
ku mulamwa, kwe kubasoomoozanga okukuba ekifananyi mu
bwongo bwabwe nga bwe bandiyagadde okweraba mubiseera
byabwe eby’omumaaso, era n’okwettanira ebikolwa ebyo byokka
ebiyinza okutuukiriza ebiruubirirwa bino era n’okwewala ebiyinza
okubajja ku mulamwa.
Ssi kikulu nnyo kusiiga nziiro ekikolwa eky’okukemebwa oba
okuyaayaanira okwegadanga kuba nga kya butonde era kiteekwa
okubeerawo. Tujjukire nti abaana babeera n’amaanyi mangi
agabaagazisa okwetaba mu bikolwa eby’okwegatta bwebavubuka.
Ebigambo ebikulu:
Omutindo, amateeka, ebirun’gamya, empiisa, enneyisa, ebikolwa,
obukomera obw’amateeka agafuga ebikolwa, obutassayo mwoyo,
okukkakkanya okuyaayaana, okukemebwa okw’omubiri, emikwano
egizimba, okukuuma, okulumya, okulekayo, endwadde ey’obukaba,
okufuna olubuto, okuzaala, okujjamu olubuto, obufumbo,
obuvunaanyizibwa, okwekkiririzaamu, emikwano emirungi,
okwogereganya, ebifo awakunganirwa, ekitiibwa
1. Nga tonnaba kutand______________ku kintu kyonna, olina
okusooka okusalawo wa gy’oyagala okulaga.
2. Era weetaaga n’okukola___________________ okwekuuma
obutatuukibwako buzibu oba okulumya abo abakwetoolodde
olw’okusikirizibwa mu by’omubiri, endowooza n’okutegeera,
enkolagana n’abalala era n’eby’omwoyo.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
64
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
3. Era weetaaga okussaawo obuk__________________
obufuuga ebikolwa byo n’abalala.
Ebiroowoozo
4. Omuvubuka aba asazeewo okulekayo ebikolwa
eby’okwegadanga ayinza okuganyulwa nga afuna eddembe
mungeri nnyingi, okugeza nga:
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
Okugezesa obukodyo
5. Engeri mukaaga zetuyinza okweyambisa okussa munkola
obukomera obufuga ebikolwa byaffe ze zino wammanga:
a. Saba omuntu omulala atuyambe okuba____________
b. Londa emik_________________________ emirungi
c. Tulonde obuk_______________________obufuga
ebikolwa byaffe ebiyinza okutuleetera okwegadanga
nga twakakola emikwano emipya.
d. Bulijjo gezangako okubeera mubifo ebirina
obuku_______________ obumala
e. Okuwanga buli muntu ekit__________________
f. Okukkiriza obuvu________________________ eri
buli kyetuba tukoze
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
65
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Biki byewandisaanidde
okwogera?
Okwanjula
Ekyanguyira abavubuka nga kya mubutonde kwekusalawo nga
tebalowoozezza kimala wabula nga basikirizibbwa okuyaayaana
okw’emibri gyaabwe. Okusobola obusalawo okulungi kiva
mukugezesa amakubo agaakakasibwa nga geyambisa emitendera
emirungamu mukuyamba okusalawo okulungi. Obusobozi
okukola kino butwaala obudde era kunkomerero ya byonna,
omuntu avaamu nga akuze mubirowoozo, n’okusobola okuba
ow’obuvunaanyizibwa eri ebikolwa bye.
Ebigambo ebikulu
Ennungamu, emitendera, okugonjoola, ebizibu, endowooza, emisingi
egy’empisa, obuvunaanyizibwa, okunnonyola/okumatiza, okulondako,
okwekkeneenya, ekisingayo obulungi, enkola, ebivaamu, amateka,
ekisaanidde, obutesittaza, okufaayo, ebiruubirirwa
1. Buli lwetwesanga nga tulina okusalawo kitugwanira okusooka
okulambika ekiz______________
2. Mukulambika obulungi ekizibu oba ensonga, kitugwanira
okutegeera bino:-
a. Ekizibu kino kyeku___________________ kwani?
b. Ani asinga okuba ow’omugaso ennyo mu
kugo_________________________ekizibu kino?
3. Eddaala ery’okubiri - Okuwandiika olukalala olw’ebyo
byetweny______________________n’emitindo
gy’ogobereranga bulijjo
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
66
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
4. Addaala ery’okusatu – Okwekk________________olukala
lwo olw’ebyokusalawo
5. Ebimu ku bintu byeweetaaga okulowoozako nga
wekkeenneenya olukalala olw’ebyokulondako mukusalawo
bye bino: -
a. Kyennonda kik__________________ mu mateeka
b. Kyennonda kis____________________ mu bantu
c. Kyennonda tekyesi_________________ abantu
abalala
d. Kyennonda kiraga nti nf_________________ ku
bantu abalala
e. Kyennonda kizimba enkol__________________
f. Kyennonda kiyamba okutuukiriza ebiruu-
____________byetwessizzawo ffe bennyini
6. Eddaala ery’okuna mu mitendera egy’okusalawo:
Okuk___________________ ekuky’okukola ekisinga
mubyonna ebiri kulukalala.
7. Eddaala erisembayo – Okulam_____________ amakubo
g’onoyitamu okutuukiriza ky’olonze okukola.
Ekirowoozo
8. Ebiseera ebimu tetulonda kusalawo okusinga obulungi
mubyona ebiri ku lukalala olw’ensonga zino:
a. Okuyaa_______________________ kwaffe kusinga
amaanyi amagezi n’okutegeera kwaffe.
b. Oluusi tetwekakasa bulungi kumis___________
egifuga ebikolwa byaffe
c. Tulemererwa okutwala obuvun__________
mukusalawo kwetuba tukoze.
Okugezesa obukodyo
9. Olukalala lw’oyinza okweyambisa amangu okusalawo
kunsonga entontono luyinza okufananako bweruti:
___________________________________________
___________________________________________
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
67
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Oyatuukiriza otya mu bigambo
okugaana kwo okwetaba
munsonga z’otayagadde?
Okwanjula
Mubulamu wabeerawo ebiseera wetufunira obuzibu
mukukkaatiriza wa wetuba tuyimiridde kunsonga eba yetaagisa
okusalawo. Oba olyawo tutya okulumya abalala oba
okweswazaswaza. Oluusi tutya nti okusalawo kwaffe kuyinza
okutujjako emikwano gyetulowooza nti gya muwendo nnyo
gy’etuli. Naye ate oluusi, tuba tusimbiddwa amaaso omuntu
atusiinga amaanyi netweenyooma nga tulowooza nti tetulina
busobozi bumala kuban’gaanga. Okugaana obugaanyi
n’okukozesa ekigambo nga ‘nedda’ oba ‘nsonyiwa sijja kusobola’
kiyinza okuba nga kye kyokka ekibulako mu kungonjoola ensonga
wakati w’abantu ababiri.
Ebigambo ebikulu:
Ekitiibwa, obuvunaanyizibwa, obukomera obufuga ebikolwa,
okwogeraganya, emisingi gy’empisa, obwesimbu, okukkaanya, okukozesa
ebitundu eby’omubiri okwogeraganya, okutuula, okuyimirira, obuvumu,
okusalawo, okudduka, kumpi nnyo, okukozesa amagezi, okukola,
okwewuunya, okunyiiza, okwerwanako, okuddin’gana.
1. Tulina obuvunaanyizibwa okuzimba empi_________
ennungi ezifuga obulamu bwaffe.
2. Akakomera akafuga ebikolwa kagamba nti
a. “Kino kyendi, era kino ssi kye______________”
b. “Kino kyenj________________ era kino ssi
kyenjagala”
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
68
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
3. Okuwa ekitiibwa kyenyigiramu okukkiriza nti omuntu yenna
aba n’emisin__________________egifuga obulamu bwe era
nga tasanidde kuwalirizibwa kukyuka nga teyeyagalidde.
4. Bwetwessaamu ekit____________________, tuligamba nti
nedda eri ebyo byonna ebiyinza okutukyamya n’okutukosa.
5. Nga tumaze okusalawo obukomera obufuga ebikolwa byaffe,
kitugwanira okunny_____________ abalala obulungi
6. Tuyinza okukkatiriza nti tugaanyi mungeri zino:
a. Tweyambisa ebitundu byaffe eby’om___________
b. Engeri gyetukozesamu ebig_______________
7. Okukozesa omubiri okwogeraganya n’abalala kitegeeza
kukozesa bino:
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
Ekirowoozo
8. Bulijjo mu bulamu, wayinza okubeerawo embeera nga
okukozesa ebitundu eby’omubiri era n’ebigambo okugamba
nti ‘nedda’ byonna bigaanye. Wano oba olina okweyambisa
akakodyo Yusufu keyeyambisa ku muka Pontifali,
okud______ (Olubereberye 39:10-12)
Okugezesa obukodyo
9. Laga ezimu enjogeraganya eziraga obuvumu:
Awatali bigambo Ng’okozesa ebigambo
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
69
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Eby’omwoyo
Okwanjula
Obumu ku bukodyo obuyamba omuvubuka okuvunnuka
ebisomooza mu bulamu bwe bukodyo obwekuusa ku kitundu
eky’omuntu ekikwaata ku by’omwoyo n’enzikiriza.
Ebigambo Ebikulu
Katonda, okwagala, ebirowoozo, enteekateka ey’obulamu, ekibi, Yesu
Kristo, Baibuli, amaanyi, obulamu obujjuvu, obwesigwa, okusonyiyibwa,
okusaba, obumalirivu, okukyusibwa, enkolagana.
Enkolagana ey’omuntu ne Katonda efuga enneyisa ey’omuntu
oyo era erun’gamya okusalawo kwe.
Emirundi mingi omuntu bw’akyuusa mu nkolagana ye ne
Katonda, era n’engeri omuntu oyo gyeyeyisaamu era n’engeri
gy’asalawo ku bintu ebimukwaatako nayo ekyuuka.
Omuntu nga asazeewo okuteekawo enkolagana ne Katonda afuna
okulun’gamya okuva mu Bai________
Enkyukakyuka ebeerawo olw’ensonga zino wa mmanga:
a) Katonda atwag__________________
b) Katonda alina ente______________ ennungi ey’obulamu.
c) Yesu Kristo yajja tube n’obu____________ obujjuvu.
d) Katonda akujja mu ki_________________
e) Katonda atuwa ama_________________ bwetwesiga Yesu
Kristo okukuuma obulamu bwaffe.
Enkolagana ne Katonda etandiika na kus___________ Yesu
okuyingira mu bulamu bw’omuntu.
Bwetuwayo obulamu bwaffe bwonna eri Mukama, kituyamba
okukyuusa endowooza zaffe kunsonga n’ebyetwayitamu ebyedda
ebyakosa obulamu bwaffe.
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
70
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Ebirowoozo
Omuntu asobola bulungi okufuga okusalawo kwe era n’enneyisa
ye nga talun’gamizibwa Yesu mu mwoyo gwe?
Ye oba Nedda
Nnnyonola endowooza yo:
....................................................................................................................
....................................................................................................................
....................................................................................................................
Okugezesa obukodyo
Ssoma Lukka 15:11-24
Onnyonyola otya omuvubuka amakulu agali mu lugero olwo nga
okozesa ebigambo ebikulu ebiri mu ssomo lino erikwaata ku
by’omwoyo:
Katonda, okwagala, ebirowoozo, enteekateka ey’obulamu, ekibi,
Yesu Kristo, Baibuli, amaanyi, obulamu obujjuvu, obwesigwa,
okusonyiyibwa, okusaba, obumalirivu, okukyusibwa, enkolagana
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
T A I P C O M M U N I T Y E X T E N T I O N T R A I N I N G P R O G R A M
71
Y O U T H L I F E S K I L L S T R A I N I N G
Okwekebera, okulondoola, era
ne Alipoota ku ntambuza
Ey’omulimu Ogw’okuyigiriza
Obukodyo Obuyamba
Abavubuka Okuvunnuka
Ebisoomooza mu Bulamu
Buli muntu yenna bweyenyigira mu mulimu ogugasa abalala
aba yetaaga okumanya obanga enkyukakyuka gy’ayaayanira
agituuseeko. Kino okukituukako aba yetaaga okwekeberanga
entambula ey’omulimu.
Ekitongole kya TAIP kirina obubonero obuwerako
bwekikubiriza banywanyi baakyo okukozesa nga beekebera
entambula ey’omulimu ogw’okuyigiriza obukodyo obuyamba
abavubuka okuvunnuka ebisoomooza mu bulamu.
Eby’okutunuulirwa biragiddwa wammanga:
72
Omuwendo ogw’Abantu Abatuukiddwako mu bbanga ery’emyezi esatu okuva ____/___20_ okutuuka ____/___20_
Omuwendo Ogw’abantu okusinziira kukikula kyabwe era n’ebbanga lyetumaze nabo
Abasookerera Abaalabibwako edda Abafudde oba betutakyalaba
Ebikoleddwa Emyaka Emyaka
Emyaka egy’obukulu 18 Abataweza myaka gya Abataweza myaka Abataweza myaka
egy’obukulu 18 egy’obukulu 18
n’okusingawo bukulu 18 gya bukulu 18 OMUGATTE gya bukulu 18
n’okusingawo n’okusingawo
# Balenzi Bawala Balenzi Bawala # Balenzi Bawala Balenzi Bawala # Balenzi Bawala Balenzi Bawala
Youth life
skills:
Mu
masomero
Abatali mu
masomero
Amasomero
Eby’okusos
ola

Ebituukiddwako
Ebituukidwako Omuwendo ogw’abantu abatuukiddwako OMUGATTE
Bazzibwamu amaanyi
Beeyongera okumanya
Berayirira obutenyigira mu by’akwegandanga

Ebyavaamu:
Omuwendo ogw’abo abakyuuse oba abatakyuuse olw\omulimu
Engeri abakoledwako omulimu gyebakyuseemu ogubakoleddwako Omugatte
Abakyuuse Abatannakyuuka

Abenyigira mu mirimu egy’okweyimirizaawo


Abaali baleseeyo okusoma nebaddayo mu ssomero
Abaali badduse awaka kati nga baddayo
Abalongoosa enkolagana yaabwe n’abazadde oba ababakuuma
Abatandiika okwenyigira mu mirimu egy’awaka
Abaalekayo okukozesa ebiragalalagala
Abaalokoka
Omugatte

73
Ebibuuzo ebirabirwako
mukwekkeneenya oba nga
abavubuka bayize
Ekibuuzo: Akawuka akaleeta mukeenenya kayawukana katya ku katogo
ak’endwadde zekaleeta mu mubiri?
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Ekibuuzo:
Menya amakubo assatu akawuka akaleeta mukeeenya mwekayinza
okuyita okukwaata omuntu omulala
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Ekibuuzo Osobola otya okwewala okufuna akawuka akaleeta mukeneenya?
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Ekibuuzo.
Lwaki endwadde ezikwaata ebitundu eby’ekyama zisaanidde
okujanjabibwa amangu?
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Ekibuuzo. Okwegatta okw’eggi ery’omusajja n’ery’omukyala okukola
omwaana kubeerawo mukitundu ki mu mubiri ogw’omukyala
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Ekibuuzo Menya ensonga ssatu z’osinziirako okulonda emikwano emirungi
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Ekibuuzo. Kiki ekikuyamba okusalawo n’okwawula empisa z’oyita ennungi
ku mpisa z’oyita embi?
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
74
Ekibuuzo Okubeera ow’obuvunanyizibwa eri obulamu bwo kitegeeza ebintu
bingi. Menya eby’okulabirako bisatu ebiraga ebikolwa
eby’obuvunaanyizibwa mu bavubuka.
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Ekibuuzo. Jjayo akanyiriri kamu okuva mu Baibuli akayigiriza okussa mu
balala ekitiibwa
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Ekibuuzo “Oyinza okubeera n’omukwano ogw’omunda awatali kwegatta
naye.”
Kituufu oba Ssi kituufu
Yongerako ebinnyonnyola eky’okuddamu kyo.
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Ekibuuzo.
Lwaaki kigwanira abavubuka okuwulirizanga okulabulwa okuva
eri abo bebesiga?
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Ekibuuzo Wejjukanye ebitundu eby’omuntu nga bwebirambikiddwa
wammanga era omenye okusikirizibwa kwa mirundi ebiri okuva
ku buli kitundu eky’omuntu, abavubuka kwebayitamu okwenyigira
mubikolwa eby’okwegadanga nga si bafumbo.
1. Eby’omubiri 1.
2.
2. Eby’endowooza 1.
n’okufumittiriza
2.
3. Eby’enkolagana 1.
n’abantu abalala
2.
4. Eby’obwongo, 1.
endowooza
2.
n’amagezi
5. Eby’omwoyo n’e 1.
nzikiriza
2.
6. Eby’obuwangwa 1.
2.
75
Ekibuuzo. Menya ebintu bisatu abavubuka byebasobola okukola
okwan’ganga okusikirizibwa kw’owandiise waggulu.
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Ekibuuzo. Menya ebirungi ebivamu singa omuvubuka alekayo okwegadanga
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Ekibuuzo. Okusalawo kuyinza okukolebwa nga kulun’gamizibwa amadaala
ataano. Wekkenneenye amadaala ago oddemu ogalambike bulungi
nga bwegasanira okuliraana nga weyambisa e namba 1,2,3,4, ne 5
nga ozissa mu busenge obuliraanye buli ddaala.
Wekkeneenye ebirungi n’ebibi ebiyinza okuva mukukozesa
ekyo ky’olonze singa nga osalawo kukyo.
Beera n’olukalala lwemisingi n’emitindo gyokozesa bulijjo
mukusalawo kwo
Tunula kubuli kiri kulukalala lw’ebyokulondako olabe oba
nga birina engeri gyebikontanamu nebiri kulukalala
lwemisingi n’emitindo
Gerageranya enkalala zino zombi
Ssawo engeri gy’onomanya nga okusalawo kwo kuvuddemu
by’obadde osuubira.
Londako kimu kwebyo ebiri ku lukalala lw’ebyokulondako
ekyo ekisinga okukkiriziganya n’emisingi era n’emitindo
egirungamya obulamu bwo.
Ekibuuzo. Menya amakubo omuvubuka gayinza okukozesamu ebitundubye
eby’omubiri okugamba nti ‘nedda’
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Ekibuuzo. “Omuntu mwonoonyi era yayawukana ne Katonda. N’olwekyo
omuntu tasobola kumanya oba okumatira okwagala kwe era
n’entegeka za Katonda mu bulamu bwe. Wandiika olukalala
olwensonga z’omanyi lwaaki omuntu yandyagadde okuyingira
munkolagana ne Kitaawe ow’omuggulu.
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Ekibuuzo. Omuntu bwaba nga abadde yetaba mu bikolwa eby’okwegadanga
naye kati nga asazeewo okulekayo, asobola kukola ki okukuuma
obweyamo obwo?
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
76
Ekibuuzo “okulekayo okwegadanga kulina okuganyulwa okuwangaala naye
nga okuganyulwa okwo kujja oluvannyuma olw’okuyita mu
bulumi obw’akaseera
Kituufu or Kifu
Yongera okunnyonyola okudamu kwo.
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Ekibuuzo. Okusobola okuzimba omukwano oguwangaala n’omuntu atali wa
kikula kyo kikwetagisa okubeera n’entegeka ennambulukufu
obulungi. Birungi ki by’ofuna muntegeka eyo?
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Ekibuuzo. Olowooza omuvubuka atali mufumbo nga ate teyegadanga
yandigambye ki oyo omuvubuka alina beyegandanga nabo nga
bassukka mu omu?
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Ekibuuzo. Okwagala kutegeeza okusalawo biki ebisaanira okukolebwa buli
lunaku mu mukwano. Okwagala bwekugezesebwa, ssi
mubyamukwano byokka wabula olw’embeera ekalubye okumala
akabanga. Omuntu alaga okwagala okwa nnamaddala y’oyo ali
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Ekibuuzo. Wandiika olukalala olw’ebintu ebiraga nti amaka malungi.
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Ekibuuzo Nnyonyola empiisa z’omanyi eziyinza okuziyiza omuvubuka
okubeera n’amaka amalungi.
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Ekibuuzo: Okusalawo kwetukola mu kimu ku bitundu byaffe nga abantu
kulina ebivaamu ebiyinza okugootanya oba okuzimba ebitundu
ebirala byonna. Naye jjukira nti ekitundu ekikwatagana
n’eby’omwoyo kye kyesigamizibwako ebirala byonna. Kozesa
ekifaananyi ekyo wansi ojjuzzemu ebitundu ebyo byonna.
77
78
Weyambise obusenge obwo wammanga oggyeyo ebibuuzo nga 27 ebiyinza okukuyamba okwejjukanya kubikwata kukawuka akaleeta
mukeneenya. Eky’okulabirako: Ekibuuzo 1 kiyinza okuba kino“Kiki akawuka akaleeta mukeneenya kye kakosa mu mubiri ogw’omuntu?”
Kki? Ngeri ki Lwaaki? Wa? Ani? Ddi?

Ekibuuzo 1 Ekibuuzo 2 Ekibuuzo 3 Ekibuuzo 4 Ekibuuzo 5


“Kiki akawuka
Akawuka
akaleeta
akaleeta
mukeneenya
mukeneenya kye
kakosa mu mubiri
ogw’omuntu?”
Ekibuuzo 6 Ekibuuzo 7 Ekibuuzo 8 Ekibuuzo 9 Ekibuuzo 10
Akatogo
k’endwadde

Ekibuuzo 11 Ekibuuzo 12
Okuziyiza

Ekibuuzo 13 Ekibuuzo 14 Ekibuuzo 15 Ekibuuzo 16 Ekibuuzo 17


Okwekebeza

Ekibuuzo 18 Ekibuuzo 19 Ekibuuzo 20 Ekibuuzo 21 Ekibuuzo 22


Okufuna
akawuka

Ekibuuzo 23 Ekibuuzo 24 Ekibuuzo 25 Ekibuuzo 26 Ekibuuzo 27


Okujanjaba

79
Ebika eby’empisa
Amakulu gaakyo Ebikola ebyoleka amakulu ago
oba embeera
Obwesigwa Yesigika kubanga  Ayogera amazima
ayimirira ku kigambo  Taba wa bukuusa
kye.  Tatwaala muntu mukukola ekibi oba
obutamubulira byeyetaaga okumanya
mukuzimba enkolagana ey’obwesigwa
wakati we n’abo b’ayagala.
 Takola butali bwesiga mumukwano
 Abeera mwesimbu mw’ebyo
by’akkiririzaamu ebimuyamba okumanya
ebituufu okuva kubikyaamu.
 Abeera ekyo ekisingira ddala okuba
ekirungi era kyeyettanira
 Alwanyisa buli ndowooza
n’okusikirizibwa okukola ebitasaana oba
ebibi
Okussa mu balala Tanyooma era  Alaga episa ez’omubantu ezissa mubuli
ekitiibwa taswazaswaza bantu omu ekitiibwa era n’okuba
banne. omuwoombeefu
 Buli muntu amutwalira mu ttuluba lye
nga agenderera ebirungi mubbo
mumazima gonna.
 Agumikkiriza endowooza ez’abalala
nebwaba takkiriziganya nabo
 Akkiriza buli muntu nga bwaali era nti
wanjawulo mungeri ye.
 Takozesa bunafu bwa muntu mulala
okumukozesa mukwesanyusa yekka
Okusaasira Olumirwa wamu n’abo  Abeera wakisa – agabanako kubyalina
okutaliimu bukuusa abali munnaku oba n’abo abatalina
era n’okufaayo eri abalumwa mungeri emu  Ayamba abalala, so tabera mukodo oba
abalala oba endala okwenoonyeza ebibye yekka, oba okuba
omukambwe oba okwogera ebiruma
abalala.
Okufaayo eri abalala Atwala obudde
okukkakkanya kubulumi
obw’abalala
n’okubawanirira nga bali
munnaku oba nga
balwadde
TAIP COMMUNITY EXTENTION TRAINING PROGRAM 16
YOUTH LIFE SKILLS TRAINING
Ebika eby’empisa
Amakulu gaakyo Ebikola ebyoleka amakulu ago
oba embeera
Obuzira Bwaba nga asisinkanye  Mu buli mbeera alaba mangu ky’ayinza
ebizibu oba okukola okukkakkanya kubulumi obwabo
okusomoozebwa abagirimu
mubulamu, atwaala  Asalawo mangu ddala ekyokukola awatali
obudde era n’obuvumu kulindirira balala
okuwonya abalala era  Tatiisibwatisibwa mbeera yonna oba
n’okuyamba abalala abantu bwaba nga awulira nti asaanidde
okuvvunuka ebizibu okuba nekyakolawo.
byaabwe, abantu abalala
bonna kyebatasobola
kukola.
Okweyisa mungeri Bulijjo akola ebyo  “Asooka n’alowooza n’obwegendereza
ey’obuvunaanyizibwa ebiraga nga tannabuuka”
obuvunaanyizibwa eri ye  Bulijo agendereranga ebiyinza okuva
kennyini n’eri abalala mubikolwabye era n’ebyayogera
b’abeera nabo oba b’aba n’okutwala obuvunaanyizibwa kubuli biva
ali nabo kukiseera ekyo. mukusalawo kwonna kw’aba akoze
 Abeera muntu wa buvunaanyizibwa
ekiseera kyonna
 Abeera mwesigwa era teyekwasa nsonga
yonna
 Teyekwasa bantu balala bw’aba nga akoze
ensobi yonna
 Bulijjo abeera kyakulabirako eri abo
abamukiririzaamu
 Bulijjo atuukirizanga obweyamo era
assaamu ekitiibwa mundagaano ze oba
ebyo by’aba yewaddeyo okutuukiriza
Obwenkanya Abantu abalala  Abeera mwenkanya eri buli muntu
bwebamussaamu  Awuliriza buli muntu awatali kwekubira
ekitiibwa nebamulaga oba okugendera kuby’abalala by’aba
okwagala n’okufaayo owulidde
gy’ali, tasaanye  Awuliriza abalala era agezaako okutegeera
kulowooza nti kiva byebagamba n’ebyebawulira munda
mubunafu bwabwe era zaabwe
tasaanidde kubalinnyirira Abeera mwenkanya mukugabanako
nga bw’anoonya ebimusaanira byokka obutaseera balala
okwesanyusa yekka nga
bwabalumya.
TAIP COMMUNITY EXTENTION TRAINING PROGRAM 17
YOUTH LIFE SKILLS TRAINING
Ebika eby’empisa
Amakulu gaakyo Ebikola ebyoleka amakulu ago
oba embeera
Okusala omusango  Teyekubira kuludda
ogwensonga era lumu oba tasaliririza
n’amazima wakati wabo ababa
bafunyeemu
obutakkaanya
 Takyusakusa bujulizi
mukwejjeereza
omusango oba
okwejjeereza omuntu
omulala gw’ayagala.
Okuba omukozi Ateekateeka emirimu  Tasanyukiranga kulera ngalo nga talina
ennyo gye oba byasanidde ky’akola
okukola era  Akola nga era yelabirira yekka era n’abo
n’abimaliriza mubudde abali mumikono gye
nga bw’aba ategese.  Akola nga yetegekera ebiseera
eby’omumaaso
Omutuuze omulungi Wa mugaso nnyo eri  Agobereranga amateeka n’ebiragiro
abomukitundu gy’abeera  Akola omugabogwe
era akola ebizimba  Assa ekitiibwa mu bafuzi
emiriraano mukyalo kye,  Bulijjo anoonyerezanga kunsonga
ekitundu kye era abeerenga omumanyi
n’eggwanga lye ng’ayita  Akolanga emirimu egya nnakyewa
mubikolwa era ne okuyamba era n’okukuuma balirwana,
mubigambo. Taleeta ekyalo era n’essomero
kutabukatabuka wakati
mubantu babeeramu.
Ow’amazima Teyefuula ekyo kyatali  Abeera nga mwesimbu mubuli ngeri
era talimba. abantu balyoke bamutegeererenga
mw’ekyo kyaali
 Ebikolwabye era n’ebigambo bye biraga
nga amazima g’ayimiriddeko
Obutayabulira Anyweeza emikwano  Takyuukakyuuka kulw’abantu ababa
mikwano gye gyalina obutabavaako bakyuuse oba embeera nga zikyuse
mubudde bwonna  Asigala nga mwesigwa eri mikwano gye
era talyanga mu muntu yenna lukwe oba
okumuddiza ekibi kulw’obulungi bwe
 Ayimirirawo kulwamikwano gye mu
bulungi n’emububi newankubadde nga
abalala bonna babaleseewo
TAIP COMMUNITY EXTENTION TRAINING PROGRAM 18
YOUTH LIFE SKILLS TRAINING
Ebika eby’empisa
Amakulu gaakyo Ebikola ebyoleka amakulu ago
oba embeera
Okulaga obwesimbu Awanirira empisa  Agoberera amateeka nga
obutasigulwa ennungi era bwegakkanyizibwako
tawalirizibwa  Tawalirizibwa kumenya mateeka
kukyukakyuka kuva newankubadde nga bonna
kumulamwa abamwetoolodde bakikoze
newankubadde nga  Anywerera kumazima gonna
bonna abamwetoolodde newankubadde nga kimufiiriza bingi
bakola ebyo ebitasaana.  Abeera eky’okulabirako eri abalala: bulijjo
ayogeranga kyategeeza era akola ebyo ye
kennyini by’abuulira
Okwefuga Tamala gasamwassamwa  Takola kintu kyonna olw’okwesanyusa
mundowooza na bigambo oba yekka
n’emubikolwa okumala gakola kintu  Bulijjo afumittiriza kubiyinza okuva
nga tasoose mubikolwa bye
kukifumittirizaako.  Yeewala okumatizanga ebyetaago bye
byokkka nga bwalumya abalala oba
olw’okutuukiriza ye byaluubirira byokka.
Okukuuma Takyukakyuka kuva  Teyeyama nga akimanyi nti tajja
ebisuubizo kukigambo kye. kutuukiriza
Bwasuubiza ayimirira  Teyeyama nga tasoose kulowooza
kukisuubizo kye kubiyinza okumuviiramu singa nga
okukituukiriza akuuma oba alemererwa okukuuma
newankubadde nga obweyamo
kiyinza okumuviiramu  Teyeyama kuba nga awaliririziddwa.
okulumwa oba obuzibu.  Atwala obuvunaanyizibwa eri buli
kikolwa oba kigambo kye ye bwekiba
kisazizzaamu obweyamo obwo.
TAIP COMMUNITY EXTENTION TRAINING PROGRAM 19
YOUTH LIFE SKILLS TRAINING

S-ar putea să vă placă și