BHAGAVAT-SANDARBHA

ñaö-sandarbha-nämaka-
çré-bhägavata-sandarbhe dvitéyaù

çré-bhagavat-sandarbhaù
sarva-saàvädiné-samupetaù

Version 2.49 (July 7, 2009) THIS VERSION HAS CERTAIN SECTIONS THAT ARE
IN OTHER DOCUMENTS.

Please report any errors.

Remember that this service requires many hours of freely
given time on the part of those who make these texts
available.
Any donations you can make to further this project would
be most enthusiastically appreciated. The editors.

Three texts were used in preparing this edition:

(1) (ed.) Chinmayi Chatterjee (Calcutta: Jadavpur University, 1972).

(2) With Sarva-saàvädiné. (ed.) Haridas Shastri (Vrindavan: Gadai
Gaurahari Press, 1983)
(3) With Sarva-saàvädiné. (ed.) Kanailal Adhikari Panchatirtha.
Mayapur: Gopinath Gaudiya Math, 1999.
(4) (ed.) Puridas. Calcutta, 1951. Critical edition using the following
manuscripts:
a. ka. MS 416, Varahanagar Sri Gauranga Grantha Mandira.
b. kha. An MS from Vanamali Goswami’s library (Vrindavan)
c. ga. An MS found by Vaishnava Charan Das Babaji of
Keshighat Thor in Vrindavan, dated 1718 Çaka (1794 AD)
d. gha. MS 70, held in the Ganga Mata Math in Jagannath Puri.
e. ìa. MS 123, held in the Ganga Mata Math in Jagannath Puri.
f. ca. MS 2396B in Dhaka University.
g. cha. MS 1443 in Bangiya Sahitya Parishad.
h. ja. An MS found in West Bengal.

1
 BHAGAVAT-SANDARBHA

i. jha. The 1892 Murshidabad edition, ed. Ram Narayan

Vidyaratna.
j. ïa. The 1900 Devakinandan Press edition, ed. Shyamlal
Goswami.
k. öa. The 1926 edition, ed. Satyananda Goswami.

Of these, I am sad to say that the Jadavpur edition, despite being produced
by university scholars, seems to be the least reliable. Since this was the first
edition used, much work has had to be done to bring it up to scratch.

(5) Sarva-saàvädiné. (ed.) Puridas. Calcutta, 1953. Critical edition

using the following manuscripts. (To avoid confusion with the
above, the lettering has started from öha.
a. öha. MS found by Haridas Das from Haribol Kutir in Nabadwip.
No further info.
b. òa. Another MS found in Bengal.
c. òha. MS 156, Bangiya Sahitya Parishad
d. ëa. MS 156, Bangiya Sahitya Parishad (sic)
e. ta. MS 727, Varahanagar Sri Gauranga Grantha Mandira.
f. tha. (ed.) Nitya Svarupa Brahmachari, Devakinandan Press,
1919.
g. da. (ed.) Rasika Mohan Vidyabhushan. Bangiya Sahitya
Parishad, 1922. This book was the main source of the text
used in the Puridas edition.
h. dha. A Vrindavan manuscript dated 1942 Vikram (1886 AD)
obtained from Vaishnava Charan Goswami.

This 3.00 edition has been updated using the help of the Puridas editions,
kindly provided by Shrivatsa Goswami of Jai Singh Ghera in Vrindavan, and
all the alternate readings noted there have been added. There is remarkable
consistency in the readings, considering the number of texts consulted. The
variants in the Jadavpur edition do give cause for some thought.

--o)0(o--

2
 BHAGAVAT-SANDARBHA

ñaö-sandarbha-nämaka-

çré-bhägavata-sandarbhe dvitéyaù

bhagavat-sandarbhaù
çré-çré-rädhä-govindo jayataù |

tau santoñayatä santau çréla-rüpa-sanätanau |

däkñiëätyena bhaööena punar etad vivicyate ||o||
tasyädyaà granthanälekhaà kräntam utkränta-khaëòitam |
paryälocyätha paryäyaà kåtvä likhati jévakaù ||o||1

[1]

athaivam advaya-jïäna-lakñaëaà tat tattvaà sämänyato lakñayitvä punar

upäsaka-yogyatä-vaiçiñöyena prakaöita-nija-sattä-viçeñaà viçeñato
nirüpayati vadanti ity asyaivottarärdhena

brahmeti paramätmeti bhagavän iti çabdyate | [bhä.pu.

1.2.11]

atha çrémad-bhägavatäkhya eva çästre kvacid anyaträpi tad ekaà tattvaà

tridhä çabdyate—kvacid brahmeti, kvacit paramätmeti, kvacid bhagavän iti
ca | kintv atra çrémad-vyäsa-samädhi-labdhäd bhedäj jéva iti noktam iti
jïeyam | tatra brahma-bhagavator vyäkhyätayoù paramätmä svayam eva
vyäkhyäto bhavatéti prathamatas täv eva prastüyete | müle tu kramäd
vaiçiñöya-dyotanäya tathä vinyäsaù |

ayam arthaù—tad ekam eväkhaëòänanda-svarüpaà tattvaà thütkåta-

pärameñöhyädikänanda-samudayänäà paramahaàsänäà sädhana-vaçät
tädätmyam äpanne, satyäm api tadéya-svarüpa-çakti-vaicitryäà, tad-
grahaëäsämarthye cetasi yathä sämänyato lakñitaà, tathaiva sphurad vä,
tadvad evävivikta-çakti-çaktimattä-bhedatayä pratipadyamänaà vä brahmeti
çabdyate |

atha tad ekaà tattvaà svarüpa-bhütayaiva çaktyä kam api viçeñaà dhartuà
paräsäm api çakténäà müläçraya-rüpaà tad-anubhävänanda-sandohäntar-
bhävita-tädåça-brahmänandänäà bhägavata-paramahaàsänäà
tathänubhavaika-sädhakatama-tadéya-svarüpänanda-çakti-viçeñätmaka-
bhakti-bhäviteñv antar-bahir apéndriyeñu parisphurad vä tadvad vivikta-

1
It is not judicious to consider the maìgaläcaraëa verses as separately numbered sections,
as counted in the Jadavpur and Haridas Shastri editions.

3
 BHAGAVAT-SANDARBHA

tädåça-çakti-çaktimattä-bhedena pratipadyamänaà vä bhagavän iti çabdyate

|

evam evoktaà çré-jaòa-bharatena—

jïänaà viçuddhaà paramärtham ekam

anantaraà tv abahir brahma satyam |
pratyak praçäntaà bhagavac-chabda-saàjïaà
yad väsudevaà kavayo vadanti || [bhä.pu. 5.12.11] iti |

çré-dhruvaà prati çré-manunä ca—

tvaà pratyag-ätmani tadä bhagavaty ananta

änanda-mätra upapanna-samasta-çaktau [bhä.pu. 4.11.30] iti |

evaà cänanda-mätraà viçeñyaà, samastäù çaktayo viçeñaëäni, viçiñöo

bhagavän ity äyätam | tathä caivaà vaiçiñöye präpte
pürëävirbhävatvenäkhaëòa-tattva-rüpo’sau bhagavän | brahma tu sphuöam
aprakaöita-vaiçiñöyäkäratvena tasyaväsamyag ävirbhäva ity ägatam | idaà
tu purastäd vistareëa vivecanéyam |

bhagavac-chabdärthaù çré-viñëu-puräëe proktaù—

yat tad avyaktam ajaram acintyam ajam akñayam |

anirdeçyam arüpaà ca päëi-pädädy-asaàyutam ||
vibhuà sarva-gataà nityaà bhüta-yonim akäraëam |
vyäpy avyäpyaà yataù sarvaà tad vai paçyanti sürayaù ||
tad brahma paramaà dhäma tad dhyeyaà mokña-käìkñiëäm |
çruti-väkyoditaà sükñmaà tad viñëoù paramaà padam ||
tad etad bhagavad-väcyaà svarüpaà paramätmanaù |
väcako bhagavac-chabdas tasyädyasyäkñarätmanaù || [vi.pu. 6.5.66-
69]

ity-ädy uktvä—

sambharteti tathä bhartä bha-käro’rtha-dvayänvitaù |

netä gamayitä srañöä ga-kärärthas tathä mune ||
aiçvaryasya samagrasya véryasya yaçasaù çriyaù |
jïäna-vairägyayoç caiva ñaëëäà bhaga itéìganä ||
vasanti tatra bhütäni bhütätmany akhilätmani |
sa ca bhüteñv açeñeñu va-kärärthas tato’vyayaù || [vi.pu. 6.5.73-75]
iti coktvä—

jïäna-çakti-balaiçvarya-vérya-tejäàsy açeñataù |
bhagavac-chabda-väcyäni vinä heyair guëädibhiù || [vi.pu. 6.5.79] iti
paryantena |

4
 BHAGAVAT-SANDARBHA

pürvavad atra viçeñya-viçeñaëa-viçiñöatä vivecanéyä | viçeñaëasyäpy

aheyatvaà vyaktébhaviñyatéti | arüpaà päëi-pädädy-asaàyutam itédaà
brahmäkhya-kevala-viçeñyävirbhäva-niñöham | vibhuà sarva-gatam ity
ädikaà tu viçiñöa-niñöham1 |

athavä, arüpam ity-ädikaà präkåta-rüpädi-niñedha-niñöham | ata eva päëi-

pädädya-saàyutam iti saàyoga-sambandha eva parihriyate, na tu samaväya-
sambandha iti jïeyam | vibhum iti sarva-vaibhava-yuktam ity arthaù |
vyäpéti sarva-vyäpakam | avyäptam iti anyena vyäptum açakyam | tad
etad brahma-svarüpaà bhagavac-chabdena väcyam, na tu lakñyam |

tad eva nirdhärayati bhagavac-chabdo’yaà tasya nadé-viçeñasya gaìgä-

çabdavad väcaka eva, na tu taöa-çabdaval-lakñakaù |

evaà saty akñara-sämyän nirbrüyäd [nirukta 1.1.2] iti nirukta-matam äçritya,

bhagädi-çabdänäm artham äha—sambharta iti. netäsva-bhakti-phalasya
premëaù präpakaù | gamayitä sva-loka-präpakaù | srañöä sva-bhakteñu
tat-tad-guëasyodgamayitä | jagat-poñakatvädikaà tu tasya paramparayaiva,
na tu säkñäd iti jïeyam |

aiçvaryaà sarva-vaçékäritvam | samagrasyeti sarvatränveti | véryaà

maëi-manträder iva prabhävaù | yaço väì-manaù-çaréräëäà sädguëya-
khyätiù | çréù sarva-prakärä sampat | jïänaà sarvajïatvam | vairägyaà
prapaïca-vastv-anäsaktiù | iìganä saàjïä | akñara-sämya-pakñe bha-ga-va-
vän iti vaktavye matupo va-lopaç chändasaù | sambhartety-ädiñu
sambhartåtvädiñv eva tätparyam, yathä sup-tiì-anta-cayo väkyam [amara
1.280] ity atra pacati bhavatéty asya väkyasya päko bhavatéty arthaù
kriyate | yathä vä, sattäyäm asti bhavatéty atra dhätv-artha eva vivakñitaù |
tad evam eva bhagavän ity atra matub-artho yojayituà çakyate |

prakäräntareëa ñaò-bhagän darçayati—jïäna-çakté jïänam antaù-

karaëasya, çaktir indriyäëäm | aiçvarya-vérye vyäkhyäte | tejaù käntiù |
açeñataù sämagryeëety arthaù | bhagavac-chabda-väcyänéti | bhagavato
viçeñaëäny evaitäni, na tüpalakñaëänéty arthaù | atra bhagavän iti nitya-
yoge matup |

atha tathä-vidha-bhagavad-rüpa-pürëävirbhävaà tat tattvaà pürvavaj jévädi-

niyantåtvena sphurad vä pratipädyamänaà vä paramätmeti çabdyata iti |
yadyapy ete brahmädi-çabdäù präyo mitho’rtheñu vartante, tathäpi tatra
tatra saìketa-prädhänya-vivakñayedam uktam ||

|| 1.2 || çré-sutaù || 1 ||

1
viçéñöa-çabdena guëa-rüpädi-viçiñöatä bodhyä, sä ca brahmaëi svarüpa-yogyä, bhagavati
ca phalopadhäyikä iti känäiläla-çästréëaù päda-öékä.

5
 BHAGAVAT-SANDARBHA

[1] täv iti | tau pürvokta-rétyä prasiddhau çré-bhagavat-pärñada-pravarau

çréla-rüpa-sanätanau guru-varau ||1||

[3] athaivam iti | sattä prakäçaù ||3||

[2]

evam eva praçnottaräbhyäà vivåëoti | räjoväca—

näräyaëäbhidhänasya brahmaëaù paramätmanaù |

niñöhäm arhatha no vaktuà yüyaà hi brahma-vittamäù || [bhä.pu.
11.3.35]

çré-pippaläyana uväca—

sthity-udbhava-pralaya-hetur ahetur asya

yat svapna-jägara-suñuptiñu sad bahiç ca |
dehendriyäsu-hådayäni caranti yena
saïjévitäni tad avehi paraà narendra || [bhä.pu. 11.3.36]

atra praçnasyärthaù—näräyaëäbhidhänasya bhagavataù | brahmeti

paramätmety-ädi-prasiddha-tat-samudäya-tåtéyatayä päöhät | sväàçena
viñöaù puruñäbhidhänam aväpa näräyaëa ädi-devaù [bhä.pu. 11.4.3] iti atra
tat-samänärthatvät | näräyaëas tvaà [bhä.pu. 10.14.14] ity ädau
vakñyamäëa-nirukty-anusäräc ca,1 näräyaëe turéyäkhye bhagavac-chabda-
çabdite [bhä.pu. 11.15.16] ity atra spañöébhävitväc ca | niñöhäà tattvam |

praçna-krameëaivottaram äha—sthitéti | yat sthity-ädi-hetur ahetuç ca

bhavati, yac ca jägarädiñu sad bahiç ca bhavati, yena ca dehädéni saïjévitäni
santi caranti, tad ekam eva paraà tattvaà sva-praçna-krameëa näräyaëädi-
rüpaà viddhéti yojanéyam | tathäpi brahmatva-spañöékaraëäya viparyayena
vyäkhyäyate | tatraikasyaiva viçeñaëa-bhedena tad-aviçiñöatvena ca
pratipädanät tathaiva tat-tad-upäsaka-puruñänubhava-bhedäc cävirbhäva-
nämnor bheda ity uttara-väkya-tätparyam |

etad uktaà bhavati—svayam ahetuù svarüpa-çaktyaika-viläsamayatvena

tatrodäsénam api prakåti-jéva-pravartakävastha-paramätmäpara-paryäya-
sväàça-lakñaëa-puruña-dvärä yad asya sarga-sthity-ädi-hetur bhavati tad
bhagavad-rüpaà viddhi | anenäsya-pürëa-svarüpa-çaktitvena
bhagavattvaivopasthäpitä |
1
From sväàçena, only found in Haridas Shastri's edition.

6
 BHAGAVAT-SANDARBHA

yad vä, aàçitvän na vidyate hetuù puruñädy-avatärasya svayam

iväçrayäntaraà yasya sa ity api bhagavati tatraiva paramätma-rüpatä caivam
upatiñöhatéty äha—punas tenaiva yena hetu-karträ ätmäàça-bhüta-jéva-
praveçana-dvärä saïjévitäni santi dehädéni tad-upalakñaëäni pradhänädi-
sarväëy eva tattväni, yenaiva preritatayaiva caranti sva-sva-kärye
pravartante, tat paramätma-rüpaà viddhi |

tathä ca, tasmai namo bhagavate brahmaëe paramätmane [bhä.pu. 10.28.7]

ity atra varuëa-kåta-çré-kåñëa-stutau öékä ca—paramätmane sarva-jéva-
niyantre ity eñä | jévasyätmatvaà tad-apekñayä tasya paramatvam ity ataù
paramätma-çabdena tat-sahayogé sa eva vyajyate iti | tat-tad-aviçiñöatvena
brahmatva-mätraà caivam upatiñöhatéty äha—svapneti |1 jägare svapne
suñuptau ca yat tad-anvitaà, tad-bahiù samädhy-ädau ca yad avaçiñöaà cin-
mätratvena prakäçamänaà tad brahma-rüpaà viddhi | yadyapi,

jägrat svapnaù suñuptaà ca guëato buddhi-våttayaù |

täsäà vilakñaëo jévaù säkñitvena viniçcitaù || [bhä.pu. 11.13. 27]

iti darçanena çuddha-jéva-svarüpam evätropasthitaà bhavati, tathäpy atra

na tan-mätraà vivakñitam, kintv antar-bhüta-jéväkhyädi-çaktikaà pürëa-cid-
rüpam eva vivakñitam | yatra pürëaà vastu darçayituà na çakyate tatraika-
deça-nirdeçenaivoddiçyate—aìguly-agre samudro’yam itivat | brahmatva-
grahaëaà cäbheda-dåñöyaiva syäd iti tad-abheda-nirdeçaç cätropayukta eva
|

evam anyaträpy abheda-nirdeço vivecanéyaù | yadi bhedo jïäpanéyaù, tadä

svapnädau yad-anvayena sthitaà4, yac ca tad-bahiù çuddhäyäà jéväkhya-
çaktau, tathä sthitaà, ca-kärät tataù paraträpi vyatirekeëa sthitaà svayam
avaçiñöam iti vyäkhyeyam | tadaivaà yat trividhyatvenaivävirbhavati, tat
param eva tattvam avehéti ||

|| 11.3 || çré-näradaù ||2||

[3]

idam eva trayaà siddhi-prasaìge’py äha tribhiù |

viñëau try-adhéçvare cittaà dhärayet käla-vigrahe |

sa éçitvam aväpnoti kñetraà kñetrajïa-codanam ||
näräyaëe turéyäkhye bhagavac-chabda-çabdite |
mano mayy ädadhad yogé mad-dharmävaçitäm iyät ||
nirguëe brahmaëi mayi dhärayan viçadaà manaù |

1
yad evaà tat tattvaà svapnädau anvayena sthitam (Jadavpur).

7
 BHAGAVAT-SANDARBHA

paramänandam äpnoti yatra kämo’vaséyate || [bhä.pu.

11.15.15-17]

öékä ca—try-adhéçvare triguëa-mäyä-niyantari | ata eva käla-vigrahe

äkalayitå-rüpe antaryämiëi | turéyäkhye—

viräö hiraëya-garbhaç ca käraëaà cety upädhayaù |

éçasya yat tribhir hénaù turéyaà tat padaà viduù || ity evaà lakñaëe |

aiçvaryasya samagrasya véryasya yaçasaù çriyaù |

jïäna-vairägyayoç caiva ñaëëäà bhaga itéìganä || [vi.pu. 6.5.74]

tadvati bhagavac-chabda-çabdite | ity eñä ||

|| 11.15 || çré-bhagavän ||3||

[4]

atha vadantéty ädyasya padyasya pratyavasthänaà yävat tåtéya-

sandarbham udbhävyate | yatra yogyatä-vaiçiñöyenävirbhäva-vaiçiñöyaà
vaktuà brahmävirbhäve tävad yogyatäm äha—

tathäpi bhüman mahimäguëasya te

viboddhum arhaty amaläntarätmabhiù |
avikriyät svänubhaväd arüpato hy
ananya-bodhyätmatayä na cänyathä || [bhä.pu. 10.14.6]

yadyapi brahmatve bhagavattve ca durjïeyatvam uktam, tathäpi he

bhüman svarüpeëa guëena cänanta te taväguëasya anäviñkåta-svarüpa-
bhüta-guëasya yo mahimä mahattvaà båhattvaà, brahmatvam iti yävat, atha
kasmäd ucyate brahma båàhati båàhayati ca [a.çi.u. 3.5] iti çruteù | sa tava
mahimä amaläntarätmabhiù çuddhäntaù-karaëair janair viboddhum arhati,
teñäà bodhe prakäçitum arhati, samartho bhavatéty arthaù |

kasmän nimittät? taträha—svänubhavät çuddha-tvaà-padärthasya bodhät |

nanv anubhavaù khalv antaùkaraëasya våttiù | sä ca sthüla-sükñma-deha-

vikära-mayy eva saté, kathaà nirvikära-tvam-padärthaù viñayaà kurvéta ?
taträha—avikriyät tyakta-tat-tad-vikärät |

nanu viñayäkära evänubhavo viñayam upädadéta | çuddha-tvam-padärthas

tu na kasyäpi viñayaù syät, pratyag-rüpatvät | taträha—arüpataù rüpyate

8
 BHAGAVAT-SANDARBHA

bhävyate iti rüpo viñayaù, tad-äkäratä-rahität | 1adeha-dvayäveça-

viñayäkäratä-rähitye sati svayaà çuddha-tvaà-padärthaù prakäçata iti
bhävaù |

nanu sükñma-cid-rüpa-tvam-padärthänubhave kathaà pürëa-cid-äkära-rüpa-

madéya-brahma-svarüpaà sphuratu ? taträha—ananya-bodhyätmatayä
cid-äkäratä-sämyena çuddha-tvaà-padärthaikya-bodhya-svarüpatayä |5b
yadyapi tädåg-ätmänubhavänantaraà tad-ananya-bodhyatäkåtau sädhaka-
çaktir nästi, tathäpi pürvaà tad-artham eva kåtayä sarvaträpy upajévyayä
sädhana-bhaktyärädhitasya çré-bhagavataù prabhäväd eva tad api
tatrodayata iti bhävaù |

tad uktam vadantéty-ädi-padyänantaram eva—

tac-chraddadhänä munayo
jïäna-vairägya-yuktayä |
paçyanty ätmani cätmänaà
bhaktyä çruta-gåhétayä || [bhä.pu. 1.2.12] iti.

satyavrataà prati çré-matsya-devopadeçe ca—

madéyaà mahimänaà ca
paraà brahmeti çabditam |
vetsyasy anugåhétaà me
sampraçnair vivåtaà hådi || [bhä.pu. 8.24.38] iti ||

|| 10.14 || brahmä çré-bhagavantam ||4||

[5]

tädåçävirbhävam äha, särdhena—

çaçvat praçäntam abhayaà pratibodha-mätraà

çuddhaà samaà sad-asataù paramätma-tattvam |
çabdo na yatra puru-kärakavän kriyärtho
mäyä paraity abhimukhe ca vilajjamänä ||

tad vai padaà bhagavataù paramasya puàso

brahmeti yad vidur ajasra-sukhaà viçokam || [bhä.pu.
2.7.47-48]
1a-5b
våtti-viñayatvam evätmano, na tu phala-viñayatvam | ato näyaà doño iti bhävaù | våttir
hi vartamäna-mätraà phalaà tu tat-tad-bhedäkäratayaiva | nanu katham ätmäkäräntaù-
karaëe bhagavat-svarüpa-bhütasya brahmaëaù sphürtiù | taträha—ananya-bodhyätmatayä
cid-äkäratä-sämyena sva-çuddhätmaikya-bhävanä-bodhya-svarüpatayä | tathä cintane
svätmani svayam eva tat prakäçata ity arthaù | (Jadavpur edition)

9
 BHAGAVAT-SANDARBHA

1
ayam arthaù—sarvato båhattamatväd brahmeti yad viduù, tat khalu
paramasya puàso bhagavataù padam eva, nirvikalpatayä säkñät-kåteù
präthamikatvät, brahmaëaç ca bhagavata eva nirvikalpa-sattä-rüpatvät,
vicitra-rüpädi-vikalpa-viçeña-viçiñöasya bhagavatas tu säkñät-kåtes tad-
anantarajatvät,2 tadéya-svarüpa-bhütaà tad brahma tat-säkñät-käräspadaà
bhavatéty arthaù |

nirvikalpa-brahmaëas tasya svarüpa-lakñaëam äha—pratibodha-mätram iti,

ajasra-sukham iti ca | jaòasya duùkhasya ca pratiyogitayä pratéyate yad
vastu, yac ca nityaà, tad eka-rüpaà tad-rüpam ity arthaù | yad ätma-tattvaà
sarveñäm ätmanäà mülam | ätmä hi sva-prakäça-rüpatayä nirupädhi-
parama-premäspadatayä ca tat-tad-rüpeëa pratéyata ity arthaù |

atha tasya sukha-rüpasya ajasratve hetum äha—çäçvat praçäntaà nityam

eva kñobha-rahitaà, tadvad abhayaà bhaya-çünyaà, viçokaà çoka-rahitaà
ceti | na ca sukha-rüpatve tasya puëya-janyatvaà syäd ity äha—çabdo na
yatreti | yatra kriyärtho yajïädy-arthaù puru-kärakavän çabdo na pravartate
ity arthaù | tvaà tv aupaniñadaà puruñam [bå.ä.u. 3.9.26] ity-ädi-rétyä
kevalam upaniñad eva prakäçikä bhavatéty arthaù |

punaù sukha-svarüpatve cendriya-janyatvaà vyävartayati—çuddham ity-

ädinä | tatra çuddhaà doña-rahitam | samam uccävacatä-çünyam | sad-
asataù paraà käraëa-kärya-vargäd upari-sthitam | kià bahunä ? ity äha—
mäyä ca yasyäbhimukhe yad-unmukhatayä sthite jévan-mukta-gaëe
vilajjamänaiva paraiti paläyate, tato düraà gacchatéty arthaù ||

1
The Mayapur edition has the following text for the rest of this section, closely following
Çrédhara Svämé’s commentary: ajasraà nityaà ca tat sukhaà ca viçokaà ceti | ajasra-
sukhatve hetuù—çaçvat sadä praçäntam, ato nitya-sukha-rüpam | viçokatve hetuù—
abhayam | tat kutaù ? yataù samaà bheda-çünyam | ato’bhayaà dvitéyäd vai bhayaà
bhavati [bå.ä.u. 1.4.2] iti çruteù | tat kutaù ? yataù pratibodha-mätraà jïänaika-rasam | nanu
jïänasyäpi néla-pétädy-äkäratveëa cakñur-ädi-karaëa-bhedena ca bhedo dåçyate ? na,
çuddhaà nirmalam | tat kutaù ?—sad-asataù paraà viñaya-karaëa-saìga-çünyam | käraëa-
kärya-vargäd uparisthitam | tädåça-pratibodha-mätratväd eva niñkriyatvät puru-kärakavän
kartå-karmädi-kärakänvitaù | tathä kriyärthaù kriyäyä arthaù utpatti-präpti-vikära-saàskära-
rüpaà caturvidhaà phalaà, tad-ätmakaç ca çabdo yatra nästi | pratibodha-mäträdi-çabda-
bodhyatve tu na tan-mätratvädi-häniù, tac-chabda-baläd eveti bhävaù | kärakotpatty-ädy-
abhäväc ca tasya sukhasyäjasratvam api vyaktam | nanütpatty-ädy-abhäve’pi mäyä-
maläpakaraëena vikäryatvaà syäd eva vréhéëäm iva tuñäpakaraëena ity äçaìkyäha—mäyä
abhimukhe yad-unmukhatayä sthite jévanmukta-gaëe sthätuà vilajjamäneva yasmät paraiti
dürato’pasarati | yad-anubhave sati sä sva-käryayä nänubhüyata ity arthaù | nanv etena
tasya svarüpa-çaktir anyä lakñyate | yayäbhibhütäsau vilajjamänä paläyata iti | tat kathaà
tasya tädåçatvam ? ity ädy älocyäha—bhagavataù padam iti | vyakta-sac-cid-änanda-çakteù
sac-cid-änanda-ghanasya bhagavataù sämänya-sattäkära-prakäça-rüpatvena
prathamäbhivyaktiù sat, tad-abhivyakti-sthänatayä rüpyam ity arthaù | tatas tad apy
asphuöa-svarüpa-çaktimat | yata eva sa-dharmatvät praçäntädi-viçeñaëa-bhedä vidhi-
mukhena vä vyävåtti-mukhena vä ghaöante nänyatheti bhävaù ||
2
Haridas Shastri read tad-antar-ajatvät.

10
 BHAGAVAT-SANDARBHA

|| 2.7 || çré-brahmä näradam ||5||

vyaïjite bhagavat-tattve brahma ca vyajyate svayam |

ato’tra brahma-sandarbho’py aväntaratayä mataù ||

[6]

atha bhagavad-ävirbhäve yogyatäm äha—

bhakti-yogena manasi samyak praëihite’male

apaçyat puruñaà pürëaà [bhä.pu. 1.7.4] iti |

vyäkhyätam eva1 | tad itthaà brahmaëä coktam—

tvaà bhakti-yoga-paribhävita-håt-saroja
ässe çrutekñita-patho nanu nätha puàsäm || [bhä.pu. 3.9.11] iti ||

|| 1.7 || çré-sutaù ||6||2

[7]

tad-ävirbhävam äha särdha-daçabhiù—

tasmai sva-lokaà bhagavän sabhäjitaù

sandarçayäm äsa paraà na yat-param |
vyapeta-saìkleça-vimoha-sädhvasaà
sva-dåñöavadbhir puruñair abhiñöutam ||9||

pravartate yatra rajas tamas tayoù

sattvaà ca miçraà na ca käla-vikramaù |
na yatra mäyä kim utäpare harer
anuvratä yatra suräsurärcitäù ||10||

çyämävadätäù çata-patra-locanäù
piçaìga-vasträù surucaù supeçasaù |
sarve catur-bähava unmiñan-maëi-
praveka-niñkäbharaëäù suvarcasaù |
praväla-vaidürya-måëäla-varcasaù
parisphurat-kuëòala-mauli-mälinaù ||11||

1
Tattva-sandarbha 2 (prameya-prakaraëam)
2
All editions number this verse as a separate section. However, çré-suta is the speaker of
bhä.pu. 1.7.4, so this quote belongs to section 6.

11
 BHAGAVAT-SANDARBHA

bhräjiñëubhir yaù parito viräjate

lasad-vimänävalibhir mahätmanäm |
vidyotamänaù pramadottamä-dyubhiù
sa-vidyud-abhrävalibhir yathä nabhaù ||12||

çrér yatra rüpiëy urugäya-pädayoù

karoti mänaà bahudhä vibhütibhiù |
preìkhaà çritä yä kusumäkaränugair
vigéyamänä priya-karma gäyaté ||13||

dadarça taträkhila-sätvatäà patià

çriyaù patià yajïa-patià jagat-patim |
sunanda-nanda-prabalärhaëädibhiù
sva-pärñadägraiù pariñevitaà vibhum ||14||

bhåtya-prasädäbhimukhaà dåg-äsavaà
prasanna-häsäruëa-locanänanam |
kiréöinaà kuëòalinaà catur-bhujaà
pétäàçukaà vakñasi lakñitaà çriyä ||15||

adhyarhaëéyäsanam ästhitaà paraà

våtaà catuù-ñoòaça-païca-çaktibhiù |
yuktaà bhagaiù svair itaratra cädhruvaiù
sva eva dhäman ramamäëam éçvaram ||16||

tad-darçanähläda-pariplutäntaro
håñyat-tanuù prema-bharäçru-locanaù |
nanäma pädämbujam asya viçva-såg
yat päramahaàsyena pathädhigamyate ||17||

taà préyamäëaà samupasthitaà kavià

prajä-visarge nija-çäsanärhaëam |
babhäña éñat-smita-çociñä girä
priyaù priyaà préta-manäù kare spåçan ||18|| [bhä.pu.
2.9.9-18]

12
 BHAGAVAT-SANDARBHA

[7] tasmai sva-lokaà [bhä.pu. 2.9.9] ity ädi | atra çuddha-sattva-vicäre,

sattvaà rajas tamaù [bhä.pu. 12.8.45] ity ädi-märkaëòeya-väkya-dvaye kecid
anyathä vyäcakñata ity atra präha—arthäntare iti | tad yathä1—

nanu brahma-rudräv api mamaiva mürté | ato mäm eva kim

atyantam ädriyase ? taträha—sattvam iti | yad api yadyapi
tavaiva mäyayä kåöa etä léläs tvayaiva dhåtäs tathäpi yä sattva-
mayé, saiva praçäntyai mokñäya…

tad eva sad-äcäreëa draòhayati—tasmäd iti | he bhagavan ! tava

çukläà tanuà çré-näräyaëäkhyäm | atha tävakänäà ca çukläà
tanuà naräkhyäm | yad yasmät sätvatäù sattvam eva
puruñasyeçvarasya rüpam uçanti manyante, na tv anyad rajas
tamaç ceti | atra hetuù, yataù sattväl loko vaikuëöùäkhyo
lokatve saty apy abhayaà ca bhoge saty apy ätma-sukhaà ca |
[bhä.dé. 12.8.45-46] ity eñä ||

tad etat teñäm eva svärasyäntarädinä tyajati—bhagavad-vigraham iti |2

atha çré-bhagavad-ävirbhäve dvitéya-skandha-prakaraëa-samäptäv asya

väkyasya cürëikätaù präg idaà vicäryam | taträdvaita-vädina evaà vadanti—
sajätéya-vijätéya-svagata-bheda-rahitaà jïänam eva paraà tattvam iti |
vadanti [bhä.pu. 1.2.11] ity ädäv advaya-padena labhyate, tac ca bhäva-
sädhanam | tarhy eva tasyädvaya-viçeña-labdhena sajätéyädi-bheda-
rähityenänantatvaà satyam upapadyate | anyathä käraka-sädhane jïeya-
jïäna-tat-sädhanaiù pravibhäge säntatvam eva syät | tathä kartå-sädhane
jïänasya kartåtayä vikriyamäëasya karaëädi-sädhane ca väsyädivad jaòatayä
pratipannasyäsatyatvam eva ca syät | tasmäj jïapty-avabodha-paryäyaà taj
jïänaà näma tattvaà çaktimad iti na yujyate |

svarüpa-bhütayaiva çaktyä yujyate iti cet ka svit svarüpa-çaktiù ? sä ca kià

tad-atiriktänatirktä vä ? ädye kathaà svarüpatvaà ? antye ca kathaà
çaktitvaà ?

atha sädhitäyäà ca bhedena svarüpa-çaktyäà tasyäù kathaà ñaòguëätmaka-

bhaga-mayatvaà, yena tad bhagavän iti çabdyate ? tasya tattvasya jïäna-
mätra-svarüpatvät säpi jïänaika-svarüpaiva bhavitum arhati | tataç ca tad-
viläsasya nänätvaà na sambhavati | katham api nänätve ca éçitädi-lakñaëa-
kriyä-guëatvaà tasyä na yujyata eva |

1
ity atra präha—ga.
2
tat sattvaà çré-bhagavad-vigrahe pratiñiddham, tathäpy atra sattvam iti yä mäyä rajas-
tamaç ceti ca yä mäyä täbhyäà mäyäbhyäà kåtä iti yojyam | tatra sattva-çabdena sva-
sattäbhäsakaà sattvam | guëa-sattväd vilakñaëam ity uktaà, çuddha-sattva-mayaà
triguëätmaka-prakåti-dravya-vilakñaëaà vivakñitam itthaà yojanärtham eva ity ädi ||
bhägavata 12.8.45 véra-räghaväcäryaù.

13
 BHAGAVAT-SANDARBHA

kià ca néla-pétädy-äkäratvaà paricchinnatvaà ca tasya niñiddham | samprati

tu tat-tad-varëa-täpa-vicchinna-caturbhujädy-äkäratä ca katham asyäìgékåtä
? api ca tat-paricchadänäà dravya-viçeñaëatvät, vaikuëöhasya loka-
viçeñatvät, tatratya-janänäà ca jéva-viçeñatvät kathaà tad-ädénäà
tädåçatvaà ? tad evaà tasya tattvasya punar api tat-tad-avasthä svékäre
hasti-snänam iva sarvaà jätam | tasmäd yä çaktiù käryänyathänupapattyä
pratéyate, sä tattvätattväbhyäm anirvacanéyatvena mithyaiva, na tu
svarüpa-bhütä | tan-mayaà ca bhagädikam atropalakñaëam eveti | jahad-
ajahal-lakñaëaiva tenädvaya-jïänena bhagavataù sämänädhikaraëyaà
yuktam iti |

çré-vaiñëaväs tv evaà vadanti—bhäva-svarüpasyaiva tasya tattvasya gale-

gåhéta-nyäyena1 svarüpa-çaktis2 tävad avaçyam eva tair apy aìgékäryä,
jagad-ädi-kärya-darçanena tasyä avaçyambhävät kaivalye ca doñäpatter iti |

tathä hi, çaktir näma käryänyathänupapatti-siddhau vastuno dharma-

viçeñaù | sä tu sarv7n upädäne nimitte ca käraëe svarüpa-bhütaiva
mantavyä, kärya-viçeñotpattau tat-käraëatvena vastu-viçeña-
svékäränarthakya-prasaìgät | vivarte’pi rajatädi-sphürtäv adhiñöhänaà çukty-
ädikam eväìgékriyate, na cäìärädi | prastute’pi brahmaëa eva jagad-
adhiñöhänatvaà, na tv anyasyeti, tathaiva svarüpa-çaktitvaà viditam |

kià ca, tad-rüpe vivarte brahmaëaù kiïcit-karatvam asti nästi vä ? nästi cet,
ajïänenaiva vivartatäà, kià tad atirikta-tad-aìgékäreëa ? asti cet, äyätä tasya
jïänäçrayasya çuddhasyaiva çaktiù | evaà cädvaita-çäréraka-kåtäpy uktaà—

çaktiç ca käraëasya kärya-niyamärthä kalpyamänä nänyä asaté

vä käryaà niyacchet, asattväviçeñäd anyatväviçeñäc ca | tasmät
käraëasyätma-bhütä çaktiù, çakteç cätma-bhütaà käryam |3
[çaìkara-bhäñya 2.3.18] iti |
1
gale-gåhéta-nyäyaù çåìga-grähikä-nyäyasya nämäntaram | çåìgasya grahaëaà yasyäà
kriyäëäà sä çåìga-grähikä | saàjïäyäà 3.3.19 iti sütreëa nyünaà yatraikäìga-lakñaëenaiva
aìgé lakñyate taträyaà pravartate | yathä—go-vraje kä madéyä gaur iti gopaù påñöaù çåìgaà
gåhétvä gäà pradarçayati iyaà te gaur iti ||
2
çaktiù—käraëa-niñöhaù käryotpädana-yogyä dharma-viçeñaù | sa ca dharmaù
patibandhakäbhävädi-rüpa-käraëätmakaù |
3
vyäkhyänam asya—kärya-käraëäbhyäm anyä käryavad asaté vä çaktir na kärya-niyämikä |
yasya kasyacid anyasya nara-çåìgasya vä niyämakatva-prasaìgäd ätmäsattvayoù çaktäv
anyatra cäviçeñät | tasmät käraëätmanä lénaà käryam eväbhivyakti-niyämakatayä çaktir
iteñöavyam | tataù sat-kärya-siddhir ity arthaù | iti ratna-prabhä |
atiçayo hi dharmo näsaty atiçayaù sati kärye bhavitum arhatéti | na tu käryasyätiçayo
niyama-hetuù, api tu käraëasya sa-çakti-bhedaù sa cäsaty api kärye käraëasya sattvät sann
evety ata äha—çaktiç ceti | nänyä kärya-käraëäbhyäà, näpy asaté, käryätmaneti yojanä | iti
bhämaté-vyäkhyä |
käraëasya hi dharmaù çaktir atiçaya-çabditä niyämakatveneñöä kärya-käraëäbhyäm anyä
käryätmanä cäsaté käryaà na niyacched iti | atra hetum äha—asattveti käryätmanä çakter
asattve tatahiaväniyämakatvam asattvasyobhaya-tulyatvät | dväbhyäm anyatve ca tasyä na
niyämakatvam | tayor ivänyonyaà çaktes täbhyäm anyatvasyeñöatväd ity arthaù | çakter
asattve’nyatve ca niyämakatva-sambhave phalitam ähety ädi || änanda-giréya-vyäkhyä ||

14
 BHAGAVAT-SANDARBHA

kià ca, yatra caitanyaà tatraiväjïänam iti niyama-darçanena tat-sattäpi tata

eveti paryavasänät tasyäù sphorakatä-liìgena svarüpa-çakti-rüpo labhyate ||

ata eva kasmäd ucyate brahma “båàhati båàhayati ca” iti | båhattväd
båàhaëatväc ca yad brahma paramaà viduù iti viñëu-puräëaà ca
båàhaëatvena çaktimattvaà darçayati | tat-sannidhäna-balenaiva tathätathä-
bhäve’nyeñäm aìgékåte’pi çaktir eva paryavasyatéti |

pravåtteç ca [ve.sü. 2.2.2] ity aträdvaita-çäréraka-kåtäpi—

nanu tava dehädi-saàyuktasyäpy ätmano vijïäna-svarüpa-

mätravyatirekeëa pravåtty-anupapatter anupapannaà
pravartakatvam iti cet, na | ayaskäntavad rüpädivac ca pravåtti-
rahitasyäpi pravartakatvopapatteù || iti |1

nanu yena jagad-rüpeëa käryeëa yad ajïänam aìgékriyate, vastutas tayor

dvayor apy asattvät tat-pravartakädi-lakñitä çaktir api brahmaëo nästy eveti
cet ? na, tathä ca sati jagaj-janmädi-lakñitasya tasyäpy asattva-prasaìgaù |
sati ca tasminn ajïäna-tat-käryätiriktatvena svarüpa-bhütäyäs tathä sthiti-
durniväraiva virodhino’sattvät | sa hi savitå-prakäçaù prakäçya-näçe naçyati
| savitaiva tiñöhatéti yuktaà, tathärdha-kukkuöévad upahäsyaà cedaà syäd
iti |

tad-uktam advaita-çärérake—

asaty api karmaëi savitä prakäçate iti kartåtva-vyapadeça-

darçanät, evam asaty api jïäna-karmaëi brahmaëaù tad aikñata
iti kartåtva-vyapadeçopapatter na vaiñamyam || [çäìkara-bhäñya
1.1.5] iti |

tathä tadéya-sahasra-näma-bhäñye—svarüpa-sämarthyena na cyuto na

cyavate na cyaviñyata ity acyutaù | çäçvataà çivam acyutam iti çruter iti |

tasmäd vastunaù çaktiù kärya-pürvottara-käle’pi manträder ivästy eva,

kärya-kälaà präpya tu vyaktébhavatéty eva viçeñaù | tad brahmaëo’pi
bhaviñyati | evam advaita-çärérake’py uktam— viñayäbhäväd iyam
acetayamänatä, na caitanyäbhäväd iti [çäìkara-bhäñya 2.3.18] iti |

kià ca, çakter apy utpatti-näçäbhyupagame käryatvam eva syät, na tu

käraëatvam | tatas tasyäù svarüpa-häniç ca | kià ca, jïänavad äçrayam
ajïänaà sambhavati, na jïäna-mäträçrayam iti | tenaiväjïänena tad-vilakñaëa-
jïänam api taträvaçyaà bhavet ity ato’pi tatra bhavec chaktiù |

1
nanu tava dehädi-saàyuktasyäpy ätmano vijïänaà svarüpa-mätra-vyatirekeëa pravåtty-
anupapatter upapannam ity ädi ||

15
 BHAGAVAT-SANDARBHA

api ca, cin-mätra-brahma-vyatirikta-kåtsna-niñedha-viñaya-jïänasya ko’yaà

jïäné ? adhyäsa-svarüpa eveti cet, na, tasya niñedhyatayä nivartaka-jïäna-
karmatvät kartåtvänupapatteù | brahma-svarüpam eveti cet, brahmaëo
nivartaka-jïänaà prati jïätåtvaà kià svarüpam utädhyästaà ? adhyastaà cet,
ayam adhyäsas tan-mülävidyäntaraà ca nivartaka-jïänäpekñayä tiñöhaty
eva, nivartaka-jïänäntaräbhyupagame tasyäpi nirüpatvät jïätr-
apekñayänavasthä syät, jïätåtvasya brahma-svarüpatve asmadéya eva
pakñaù parigåhétaù syät |

kià ca, nityaà jïänam eva sarva-sphürtau käraëam iti—tathä-bhütasya

jïänasya kenäpy aprameyatvät, pramäëair anyäpohatve’pi nikåñöa-vastv-
asparçena çünya-pratéti-mätrasyänarhatvät vivekävasthäyäà yat
tasyästitvena pratyayanaà tat päriçeñya-pramäëena svayam eva bhaved iti
cästy eva tädåçé çaktiù | kaivalye tu sä nirävaraëä bhaviñyatéti yuktyä
labhyate |

ata eva tädåça-çaktitayä vilakñaëa-vastutvena vastv-antaravat svätmani

kriyä-virodhaç ca näçaìkanéyaù, prakäça-vastunaù sva-prakäçanavat |

atha kaivalye’pi doño yathä—tatränanda-sattaiva kevalänantänanda-sphürtiù

| tataç ca tadä tasya svasminn asphürter viñayendriyavaj jaòatvam eva tatra
paryavasati | tathä tadäparäbhävät svasmin parasmiàç cäsphürteù
çünyatvaà vä | ataù kasyacit tathä puruñärtha-sädhane pravåttir api na syät
| tasmät yuñmäbhir api svarüpävasthäna-lakñaëasya puruñärthatvaà çrüyate
| iti çrutärthanyathänupapattyä ca svarüpa-çaktir mantavyaiva |

nanu sva-prakäçatväd eva tad bhäsiñyate kutaù çaktyeti cet, evam api
nigåhéto’si väg-vägurayä | yasmät sva-prakäçakatvät sa bhäsiñyate tad
eväsmäkaà svarüpa-çaktir iti svayam ev kaëöhe pratibaddhatvät | na ca sva-
prakäçatvaà vinä sva-prakäçaà näma vastv asti |

atha sva-prakäçatvaà näma parän apekñä-siddhir eva, na tu vastv-antaram

ity ädi-pakñe’pi siddhi-prabhütayo’pi saiveti |

kià ca, nirviçeña-prakäça-mätra-brahma-väde asya prakäçatvam api

durupapädam | prakäço’pi näma, svasya parasya ca vyavahära-yogyatäm
äpädayan—vastu-viçeñaù | nirviçeña-vastunas tad-ubhaya-rüpatväbhävät
ghaöädivad acittvam eva | tad-ubhaya-rüpatväbhäve’pi tat-kñamatvam api
cet ? tan na, tat-kñamatvaà hi tat-sämarthyam eva | sämarthya-guëa-yoge hi
nirviçeña-vädaù parityaktaù syäd iti | tathä nirviçeña-väde
sväbhyupagamänityatvädayaç ca niñiddhäù syur iti |

api ca,

16
 BHAGAVAT-SANDARBHA

nirviçeña-vastu-vädibhir nirviçeña-vastunédaà pramäëam iti na

çakyate vaktum | sa-viçeña-vastu-viñayatvät sarva-pramäëänäà
[çré-bhäñyaù]

teñäà nirviçeña-viñayatve ca prameyatväpätena naçvaratvam eva bhavan-

mataà brahmaëy api syät |

yas tu svänubhava-siddhaà nirviçeñatvam iti sva-goñöhé-niñöha-

samayaù, so’py ätma-säkñika-sa-viçeñänubhaväd eva nirastaù ||
[çré-bhäñyaù]

kià ca, vivädädhyäsitaà brahma saviçeñaà vastutvät ghaöädivat, aviçeñaà

yat tad asat pramäëäsiddhatvät çaça-viñäëädivat |

çabdasya tu viçeñeëa sa-viçeña eva vastuny abhidhäna-

sämarthyaà, pada-väkya-rüpeëa pravåtteù | prakåti-pratyaya-
yogena hi padatvam | prakåti-pratyayayor artha-bhedena
padasyaiva viçiñöärtha-pratipädanam avarjanéyam | pada-
bhedaç cärtha-bheda-nibandhanaù | pada-saìghäta-rüpasya
väkyasyäneka-padärtha-saàsarga-viçeñäbhidhäyitvena
nirviçeña-vastu-pratipädanäsämarthyät na nirviçeña-vastuni
çabdaù pramäëam || [çré-bhäñyaù] iti ||

tasmät sa-viçeñatvam eva siddham, sa ca viçeñaù çaktir eva | tataç ca çakti-

leçaà vinä na kvacid avagamyate vastu-tattvam iti sarvänubhava-siddham |
çrutiç ca kevalasyaiva tasya svänubhavam abhidadhäti—brahma vä idam
agra äsét tad ätmänam avaidahaà brahmäsmi [bå.ä.u. 1.4.10] iti |

na hi drañöur dåñöer viparilopo vidyate’vinäçitvän, na tu tad

dvitéyam asti | tato’nyad vibhaktaà yat paçyet || [bå.ä.u. 4.3.23]
iti |

atra çré-madhväcäryänusåtaà vyäkhyänam—ubhaya-vyapadeçät tv ahi-

kuëòalavat [ve.sü. 3.2.27] iti, satyaà jïänam anantaà brahma [tai.u. 2.1.2],
yaù sarvajïaù [mu.u. 1.1.9], eña evätmä paramänandaù [bå.chä.maitreyaù],
änandaà brahmaëo vidvän [tai.u. 2.4] ity-ädäv ubhaya-vyapadeçät yujyate
brahmaëo jïänäditvaà jïänädimattvaà ca | tu-çabdaù çrutir evätra pramäëam
iti nirdhärayati | ataù svasminn eväbheda-bheda-nirdeça-lakñaëobhaya-
vyapadeçäd ahi-kuëòalavat tvaà bhavitum arhati, yathä ahir ity abhedaù,
kuëòaläbhoga-präàçutvädibhir bheda evam ihäpi |

prakäçäçravad vä tejastvät [ve.sü. 3.2.28] ity atra,

athavä prakäçäçrayavad eva tat-pratipattavyam | yathä,

prakäçaù sävitras tad-äçrayaù savitä ca nätyanta-bhinnau,

17
 BHAGAVAT-SANDARBHA

ubhayor api tejastväviçeñät | atha ca bheda-vyapadeça-bhäjau

bhavataù—evam ihäpéti || [çäìkara-bhäñya]

pürvavad vä [ve.sü. 3.2.29] iti, athavä svätmanä cottarayoù [ve.sü. 2.3.20]

ity atrottara-çabdavad anantaram evottarayoù prakäçäçrayayoù, pürvo yaù
prakäçaù tadvad va mantavyam | tataç ca tasya yathä prakäçaika-rüpatve’pi
sva-para-prakäçana-çaktitvam upalabhyate evaà jïänänanda-svarüpasya
brahmaëo’pi sva-para-jïänänanda-hetu-rüpa-çaktitvam |

atra svayaà svaà jänätéti svärthä ca sphürtir iti na prakäçavat pärärthya-

mätram iti vivektavyam | tad evam ubhaya-vyapadeçät sädhayitvä çruty-
antarataç ca sädhayati—pratiñedhäc ca [ve.sü. 3.2.30] iti |

na ca vaktavyaà tatra sarvajïatvädi-vastv-antaram, yato neha nänästi kiïcana

[bå.ä.u. 4.4.19] iti, tathä—

na tasya käryaà karaëaà ca vidyate

na tat-samaç cäbhyadhikaç ca dåçyate |
paräsya çaktir vividhaiva çrüyate
sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca || [çve.u. 6.8] iti |

ca-käreëa tv ajïänädikaà pratiñidhya svarüpa-jïänädi-çaktitvam eva

sthäpyate | itthaà çré-svämi-caraëair api, tvam arka-dåk sarva-dåçäà
samékñaëaù [bhä.pu. 8.24.50] ity atra çré-matsya-deva-stutau vyäkhyätam
—

arka-prakäçavat svata eva dåg jïänaà yasya so’rka-dåk | ataù

sarva-dåçäà sarvendriyäëäà samékñaëaù prakäçakaù || iti |

evaà ca çré-rämänuja-caraëair uktam—jïäna-svarüpasya ca tasya jïätå-

svarüpatvaà maëi-dyumaëi-dépädivad yuktam evety uktam || [çré-bhäñya]

advaita-guruëäpi, ékñater äçabdaà [ve.sü. 1.1.5] ity atra säìkhya-pürva-

pakñam äkñipataivaà vyäkhyam, yathä—

yad apy uktaà präg-utpatter brahmaëaù çarérädi-sambandham

antareëekñitåtvam anupapannam iti | na tac-codyam avatarati
savitå-prakäçavad brahmaëo jïäna-svarüpa-nityatve jïäna-
sädhanäpekñänupapatteù | api ca, avidyädimataù saàsäriëaù
çarérädy-apekñä-jïänotpattiù syät, na jïäna-pratibandha-käraëa-
çünyasyeçvarasya | mantrau cemau éçvarasya çarérädy-
anapekñatäm anävaraëa-jïänatäà ca darçayataù—na tasya
käryaà [çve.u. 6.8] ity ädi, apäëi-pädaù [çve.u. 3.19] ity-ädéni ||
iti |

18
 BHAGAVAT-SANDARBHA

jïäna-nityatve jïäna-viñaya-svätantrya-vyapadeço nopapadyata iti cet ? na,

pratatoñëa-prakäço’pi savitari dahati, prakäçayatéti—svätantrya-vyapadeça-
darçanäd iti ca | ittham evädvaita-çäréraka eka-vijïäna-väda-niräkaraëe,
näbhäva upalabdheù [ve.sü. 2.1.18] ity asya vyäkhyäne säkñitvaà
caitanyasya dåçyate | tasmäd ekasyaiva tattvasya svarüpatvaà,
svarüpatväparityägenaiva çaktitvaà ca siddham |

tathä coktam—

tac chaktiù parameçvarasya vimalä caitanyam evocyate, sä

satyaiva parä jaòä bhagavataù çaktis tv avidyocyate | saàsargäc
ca mithas tayor bhagavataù çaktyor jagaj jäyate tac-chaktyä sa-
vikärayä bhagavataç cic-chaktir udricyate || iti |

ittham eva vyäkhyätaà çré-viñëu-puräëe’pi svämi-pädaiù—

viñëu-çaktiù parä proktä kñetrajïäkhyä tathäparä |

avidyä karma-saàjïänyä tåtéyä çaktir iñyate || [vi.pu. 6.7.61] iti |

atra viñëu-çaktiù viñëoù svarüpa-bhütä parä cit-svarüpä çaktiù

parama-pada-para-brahma-para-tattvädy-äkhyä proktä |
pratyastamita-bhedaà yat tat sattä-mätraà [vi.pu. 6.7.53] ity atra
präg-uktaà svarüpam eva käryonmukhaà çakti-çabdenoktam iti ||

ataù svarüpasya käryonmukhatvenaiva çaktitvaà, na svata ity äyätam |

tataç ca viçeñya-rüpaà tad eva svayaà çaktimad-viçeñaëa-rüpaà,

käryonmukhatvaà tu çaktiù, jagac ca kärya-kñamatva-mülam iti | tat-
kñamatvädi-rüpä nityaiva sä çaktir ity avagamyate |

tathäpi vastuto’tyanta-vyatirekeëa tasyä nirüpyatväbhävän na tataù

påthaktvam astéty abhipräyeëaiva tathoktam iti jïeyam | vastv evästu kä
tatra çaktir näma iti mataà tu na vedäntinäà matam | saty api vastuni
manträdinä çakti-stambhädi-darçanät yukti-viruddhaà caitat |

tasmät svarüpäd abhinnatvena cintayitum açakyatväd bhedaù | bhinnatvena

cintayitum açakyatväd abhedaç ca pratéyate iti çakti-çaktimator
bhedäbhedäv eväìgékåtau | tau cäcintyau iti ||

kevala-bhede—

jïätaç caturvidho räçiù çaktiç ca trividhä guro |

vijïätä caiva kärtsnyena trividhä bhäva-bhävanä || [vi.pu. 6.8.7]
iti |1
1
catur-vibhägaù saàsåñöau caturdhä saàsthitaù sthitau | pralayaà ca karoty ante
caturbhedo janärdanaù || [vi.pu. 1.22.21] iti svämé-öékä-dhåta-viñëu-puräëéya-pramäëam ||

19
 BHAGAVAT-SANDARBHA

çré-maitreyasyänuväde’pi paunaruktya-doña-hänäyäsannihita-
sannidhäpana-lakñaëa-kañöa-kalpanä prasajjyeta | caturvidha-räçi-
kathanenaiva svarüpasyoktatvät |

näga-patné-stutau caivaà tair vyäkhyätam, jïäna-vijïäna-nidhaye [bhä.pu.

10.16.40] ity ädau—

jïänaà jïaptiù, vijïänaà cic-chaktiù, ubhayor nidhaye täbhyäà

pürëäya | kathaà tathätvaà ? ata uktaà brahmaëe’nanta-çaktaye
| kathaà-bhütäya brahmaëe ? aguëäyävikäräya | kathaà-
bhütäya ? ananta-çaktaye | präkåtäya prakåti-pravartakäya,
apräkåtäyeti vä, apräkåtänanta-çakti-yuktäya |

ayam arthaù—aguëatväd avikäraà brahma-jïapti-mätratvät

käraëätétaà prakåti-pravartako’nanta-çaktir vijïäna-nidhitväd
éçvaraù käraëaà tad ubhayätmane nama iti || [bhävärtha-dépikä]

çré-rämänujéyäs tu çakti-çaktimator bhedam eva varëayanti—tathä hi tathä-

bhütäyäs tasyäù svarüpäntaraìgatvät svarüpa-bhütatvam eva
pratipädayantéti samänaù panthäù |

viçiñöasyaiva cävyabhicära-rüpatvena svarüpatvaà—na kevalaà viçeñyam

evävyabhicäritayä sampratipädyante iti tasmäd asty eva svarüpa-çaktiù |

na cetthaà svagatena bhedenädvayatä-pratijïä virodhädi-doñaù | ñaò-bhäva-

vikära-niñedhe’py astitvavat sarvathaiväparihäryatvät | dåçyate cänyaträpi
kvacit tan-mätratve’pi svagata-bheda-yäthärthyaà, yathä gandhätmani
påthivé-guëe—tatra hi gandha-lakñaëa-guëa-mäträtmasyäpi aìguli-
nikñepäkñamas tad anubhavitur anubhavaika-gamyo yo yo viçeño, yo yo vä
bhedaù, sa sa na gandhäd vyatiriktaà, ghräëaikänubhavanéyatvät ||

kià ca, brahmaëo lakñaëa-vicäre’py abheda-vädibhir api tädåça-svagata-

bheda-våttir aparihäryä dåçyate | tathä hi—vijïänam änandaà brahma
[bå.ä.u. 3.9.28] iti | kim iha vijïänänanda-çabdäv ekärthau bhinnärthau vä ?
nädyaù, paunaruktyät | antyaç cet, vijïänatvam änandatvaà ca tatraikasminn
eveti tädåça-svagata-bhedäpattiù | atha tau jäòya-duùkha-pratiyogi-parau
tau vyävartya tvat-pratiyogi yad ekaà vastu tad eva brahmeti pratipädayataù
tad apy ayuktam | tad-dvaya-vyävåttir yathä-svaà [atra pakñe svarüpa-
viçeñaëa-mätraà] dvayam evopasthäpayituà yuktä | anupasthäpane vä
çünya-väda-prasaìga iti |

kià ca, yad ekam upasthäpyate, tat kià tayor ekataraà täbhyäm anyad eva
vä ? ekatarad iti cet1 anyatara-parityäge ko hetuù ? ekatarasya vä kathaà
dvi-pratiyogitä ? athänanda-mätre dvayor api pratiyogitopalabhyate iti | tad
1
vyävåttam eva yadi syät,

20
 BHAGAVAT-SANDARBHA

eva läghavenävaçiñöam iti cet ? änande vijïänatvam apy astéty äyätam | tat-
pratiyogitvena tat-pratéteù | tato vijïänaà punar-uktam eveti doñäntaraà ca
tenaiva1 tat-tad-vyävåtti-siddheù | kià vä, vijïänasya vijïäne’smiàç2
cänugatatvenävyabhicärät tad evävaçiñöam astu tataç cänandatähänyä
puruñärthatväbhävaç ca |

yady evam ucyate—anukülaà vijïänam eva hy änandaù, tataç cänandäkäraà

yad vijïänaà tad brahmeti, tathäpy änuküla-lakñaëo dharmas tatra
duñpariharaù | täbhyäm anyad iti cet ? na, pratiyogitväsiddheù |

athaika evam äcakñéta yat tayoù pratiyogi brahmeti | kintu jaòa-pratiyogi

vidyopahitaà ced brahma jïänam ity äcakñmahe | duùkha-pratiyogi tad
upahitaà ced änanda iti | tasmäd vidyä-dvärobhaya-vyävåttau satyäà yad
avaséyate, tad ekam eka-rüpaà brahmeti ||

atrocyate—vidyä näma bhavatäà tad-anubhavi-buddhi-våttiù | tataç ca

tasyaiva pratiyogitve sati tad anubhavi-buddhi-våtter api pratiyogitvaà
siddhyati |

nahi süryasya ghaöäder iva tamasaù pratiyogitvaà vinä tad-anubhavi-

cakñur-våtti-mätrasya sürya-cchaöoddépita-mukura-cchätäyä vä tamaù-
pratiyogitvaà ghaöate | tasmän nünaà tasyaiva tat-pratiyogitvaà
yogyopädhi-viçeñe tüpalabhyate |

nitya-bodha-paripéòita-jagad-
vibhramaà tudati väkyajä matiù |
väsudeva-nihataà dhanaïjayo
hanti kaurava-kulaà yathä punaù ||3

iti ca dåñöäntitaà bhavadbhir eva | tataù pürvavad eva tasminn ubhaya-

dharmäpätaù |

ato yad evam äcakñéta—çabdo hi vyavahärya eva vastuni pravartate,

nävyavahärye, jäti-guëädi-nirdeçenaiva tasya pravåtteù | tataç ca néla-
pétädy-äkära-rüpä priya-darçanädi-janitolläsa-rüpä ca ye antaù-karaëa-våtté
tayor eva tau pravartate, na tu brahma-svarüpe |

tathä ca täbhyäà çabdäbhyäà svatas tatra praveçäsämarthye sati, brahma-

çabdasya båhattva-nirukti-balät, satyaà jïänam anantaà brahma ity ädäv
anantatvena ca çrutatväj jahal-lakñaëayä te atitucche parityäjye tayos
tirguëa-mayatvena ca jaòa-duùkhaika-rüpayor api sva-sännidhyena

1
änanda-padenaiva
2
änande ca
3
padyam idaà dhanaïjaya-nyäya-nämnäbhihitaà, yatra kriyä niñphalä tatraiväsya pravåttir
iti |

21
 BHAGAVAT-SANDARBHA

tattä1sphorakam anirdeçaym eka-rüpam eva vastüpasthäpyate | yena

cetayate viçvam, eña hy evänandayati [tai.u. 2.7.1] çabdaç ca tathä tasmät
tat-tad-upädhi-parityägäyaiva çabda-dvayopanyäso, na tu dvi-dharmatä-
vivakñayä | tathä tat-tad-upädhäv eva tat-tad-bheda-vyavahäro na tüpahite
tatrety etad api parihåtaà bhavati |

yadi ca tatra taträsambhütäpi tattä2 tat-sännidhye sphuratéti matam, tarhi

tasminn api tat-tad-dharmästitä eva svékåtä | darpaëa-präìganädiñu
saïcärita-sva-déptatä-çubhratädi-candrikä-sandohavat tatra déptiù
çubhratvam apy astéty eva saïcäritaà tat-tad-dharmatvam upalabhyate,
anyatra dépa-prabhädau na tu çubhratvam iti |

därñöäntike’pi nélädy-äkäräyäm ulläsa-rüpäyäà cäntar-våttau jaòa-

pratiyoga-gamyatayä duùkha-pratiyoga-gamyatayä cänyonyaà bheda-våttià
janayan yo yo bhäva-viçeña upalabhyate, sa sa upädhi-bhütayos tayos
triguëa-mayatvenätad-dharmatväd atad-apohe tasya
tasyävaçiñyamänatvena sva-prakäçatvena ca çuddhatväd upahita-rüpam
evety avaséyate |

tataç ca tatra tatra pärthakyenodayäd asty eva svarüpa-dharma-bhedaù |

taträpi nélädy-äkära-våttau pärthakyam atisphuöam eva | yadi tatra jaòa-
pratiyogitä-duùkha-pratiyogitayor bhedo na syät, tadä tasyäm api våttau
sukham upalabhyataiva svagataika-deçänaìgékåtetareka-deçodaya-virodhät
| ata eva änandädayaù pradhänasya [ve.sü. 3.3.11] iti bhedenäpy
upakräntavantaù sütrakäräù |

yadi caivam ucyate, na taj-jïänänanda-rüpaà na ca jaòa-duùkha-pratiyogi

yathä ca jaòa-duùkha-vilakñaëaà tad iti, tadä na kiïcid api syäd iti çünya-
väda-prasaktiù |

kià bahunä parama-pramäëa-bhütasya vedasya svärasyam eva kevalaikye

nästi, sarvasyaiva väkyasya lakñaëayänyarthé-kriyamäëatvät | tataç ca
paramäptatä-virahät, atra tu taträpi svarüpa-lakñaëatvam eva | tato vijïänam
itédaà väkyaà na kiïcid api vyavadhänaà sahata iti säkñäd eva tat-tad-
abhidhäne paryavasite katham ivänyä gati-kriyopapadyatäà ?

na ca jäti-guëädi-hénatayä tatra çabdaù säkñän na pravarteta iti yad-väkyaà

svarüpa-çabdavat tasya svarüpälambana-saìketena ca pravartayituà
çakyatvät | yat tu yato väco nivartante [tai.u. 2.4.1] ity ädikaà çrüyate, tad
idam édåçam iyaà parimäëaà veti nirdeçäsämarthya-param eva alaukikatväd
anantatvät |

agre’pi sayuktika-vicäraëaà svayam eva bhavatä tattä-çabdena

parämåñöäyäù sukhatäyäù sphorakam anirdeçyam avyavahäryaà vastv
1
jaòa-duùkha-pratiyogi-rüpä vijïänänanda-rüpatä dvi-dharmatä |
2
vijïänänandatä

22
 BHAGAVAT-SANDARBHA

ekam ity uktvä tat-tac-chabda-pravartanät | etasyaivänandasyänyäni bhütäni

mäträm upajévanti [bå.ä.u. 4.3.32] ity ädiñu çrutiñv api tatraiva mukhya-
våtty-änanda-çabda-pravåtti-darçanät | adåñöam avyavahäryam
avyapadeçyaà sukham ity ädiñv api tathä-bhütatve’pi sukha-çabda-prayogät
| änanda-mayo’bhyäsät [ve.sü. 1.1.12] ity ädi-nyäya-prasiddhäc ca |

kià cedaà påcchämaù, tad änanda-rüpaà bhavati na vä ? bhavati cet, äyätä

asya tat-saàjïä duùkha-pratiyogitvaà ca, neti cet apuruñärthatvam | tasmätd
änanda-rüpaà bhavati | kintu na loka-prasiddhänanda-rüpaà tad ity eva
väcyam iti sthite tv asmäkam eva samécénaù panthäù | evaà satyaà jïänam
anantaà [tai.u. 2.1.1] ity aträpi satyatvädi-dharma-bhedas tatra vivecanéyaù
| aträpy asatya-jaòa-paricchinna-vyävartam api dharma-viçeña eva ||

yady evam ucyate, yathä—çauklyädikasya kärñëädi-vyävartanam api tat-

padärtha-svarüpam eva na dharmäntaraà tatheti, tadä tad-vyävåtti-
yogyatästéty avaçyaà mantavyam | yogyatä ca—çaktir eveti “ghaööa-
kuöyäm eva prabhätam” | ghaööa-kuöé-prabhäta-nyäyaù, ghaööo nadé-
térädi-sthänaà, ghäöa iti bhäñäyäà prasiddhas tatra kuöé vaëig-ädibhyo räja-
grähya-bhäga-grähaka-räja-bhåtya-niväsärtha-sthäna-viçeñaù | yathä
ghaööa-kuöé-sthebhyaù kara-grähibhyo bhétyä rätrau paläyitänäà
pathityatäà vaëijäà düre gatväpi yathä bhränti-vaçät tatra ghaööa-kuöyäm
eva prabhätodayas tathä prakåte’pi |

evam evoktaà çré-rämänuja-çäréraka-bhäñye (1.1.1)—

sa-viçeño’py anubhüyamäno’nubhavaù kenacid yuktäbhäsena

nirviçeña iti niñkåñyamäna-sattätirekibhiù sväsädharaëaiù
svabhäva-viçeñaiù niñkrañöavya iti niñkarña-hetu-bhütaiù
sattvätirekibhiù sväsädharaëaiù svabhäva-viçeñaiù sa-viçeña eva
avatiñöhate | ataù kaçcid viçeñair viçiñöasyaiva vastuno’nye
viçeñä nirasyante iti na kvacin nirviçeña-vastu-siddhir iti ||

tatraivänyatroktaà—satyaà jïänam anantaà brahma [tai.u. 2.1.1]

ity aträpi sämänädhikaraëyasyäneka-viçeñaëa-
viçiñöaikärthbhidhäna-vyutpattyä na nirviçeña-vastu-siddhiù |
pravåtti-nimitta-bhedenaikärtha-våttitvaà hi
sämänädhikaraëyam | tatra satya-jïänädi-pada-mukhyärthair
guëais tat-tad-guëa-virodhy-äkära-pratyanékäkärair vä ekasminn
evärthe padänäà pravåttau nimitta-bhedo’vaçyäçrayaëéyaù |
iyäàç ca viçeñaù—ekasmin pakñe padänäà mukhyärthatä,
aparasmiàç ca teñäà lakñaëä | na cäjïänädénäà pratyanékatä
vastu-svarüpam eva | ekenaiva padena svarüpaà pratipannam iti
padäntara-prayoga-vaiyarthyät | tathä sati
sämänädhikaraëyäsiddhiç ca, ekasmin vastuni vartamänänäà
padänäà nimitta-bhedänäçrayaëät | na caikasyaivärthasya
viçeñaëa-bhedena viçiñöatä-bhedäd anekärthatvaà padänäà

23
 BHAGAVAT-SANDARBHA

sämänädhikaraëya-virodhi | ekasyaiva vastuna aneka-viçeñaëa-

viçiñöatä-pratipädana-paratvät sämänädhikaraëasya | bhinna-
pravåtti-nimittänäà çabdänäm ekasminn arthe våttiù
sämänädhikaraëyam iti hi çäbdikäù |

tasmäd evam evätra vaktavyam | bhinnatvenopalabhyamänäbhyäm api

vijïänänanda-çabdäbhyäà na tasya dvy-ätmakatä, kintv ekam eva vastu
svarüpa-prakäça-vaiçiñöyena bhinnatayä nirüpyate | kenäpi jïänam iti kenäpi
tv änandam iti, yathä candra-candrikä-sandoha-çuklo’yam iti jyotir idam iti
ca |

na ca satyatvänandatväbhyäà tad-bhedaà bhajate tayos tad-dharma-

rüpatvät, yathä pracuro’yaà prakäçaç candra ity atra pracuratvena
candramä iti | tathä sa-viçeña-brahma-jïänam avidyä-nivåttaye upadiçyate |
yathä—

vedäham etaà puruñaà mahäntam

äditya-varëaà tamasaù parastät |
tam eva viditvätimåtyum eti
nänyaù panthä vidyate’yanäya || [çve.u. 3.8]

sarve nimeñä jajïire vidyutaù puruñädadhi |

na tasyaiçe kaçcana yasya näma mahad yaçaù |
ya enaà vidur amåtäs te bhavanti || [ma.nä.u. 1.8]

evaà sütra-käram ata eva tasyänandaika-rüpatayä prakäçe’py udaya-bhedä

änanda-mayo’bhyäsäd iti dåçyate, yathä hi änanda-mayo’bhyäsät [ve.sü.
1.1.12] ity ädi-prakaraëam | taittiréyake—anna-mayaà präëa-mayaà mano-
mayaà vijïäna-mayaà ca çiraù-pakñädi-rüpakeëänukramyämnäyate | tasmäd
vä etasmäd vijïäna-mayäd anyo’ntaräntä änanda-mayaù—tasya priyam eva,
çiro modo dakñiëaù pakña, modo dakñiëaù pakñaù, pramoda uttaraù pakñaù
| änanda ätmä | brahma pucchaà pratiñöhä || iti |

tatra saàçayaù—kim idam änanda-maya-çabdena param eva brahmocyate ?

kià vänna-mayädivad brahmaëo’rthäntaram iti ? tatra brahma pucchaà
pratiñöheti, brahma-çabda-yoga-balena puccha-çabda-vyapadiñöasyaiva
brahmatve labdha ity ucyate—änanda-mayo’bhyäsät [ve.sü. 1.1.12] brahma-
çabdo’trädhikära-labdhaù | sa cänanda-maya iti prathamänta-päöhät
prathamänta eva anusmaryate | äkäças tal-liìgät [ve.sü. 1.1.23] ity ädivat |

tataç cäyam arthaù—änandamaya-sannidhäne—so’kämayata bahu syäà

prajäyeya [tai.u. 2.6.2] iti | tat-prabhåtyante caitam änanda-mayam
upasaìkrämatéti | tathä caturveda-çikhäyäm api—sa çiraù sa dakñiëaù
pakñaù, sa utaàraù pakñaù, sa ätmä, sa pucchaù iti cäbhyäsa çravaëäd
änanda-maya ätmaiva para-brahma | asann eva sa bhavati [tai.u. 2.6.1] ity

24
 BHAGAVAT-SANDARBHA

ädikaà tv artha-vädaù praçaàsä-väkyam eva, näbhyäsa-väkyaà çloka-

çabdenoktatvät praçaàsä-garbhatväc ca |

puccha eva brahma-çabda-yogas tu tatränandasya samyag-udayotkarña-

vyaïjakaù | ataù pratiñöhätvaà ca, ataù pucchatvopari sarvottarodayitväd
eva rüpyate | tataç ca tad eva pucchaà sa eva priyädénäà nijodaya-
viçeñäëäm avayavé sann änanda-maya ity äyätam | kintu puccha-saàjïe
tasmin nirviçeñatayä ävirbhäväd avayavatva-nirüpaëam |

änanda-maye tu priyädibhiù sa-viçeñatayaiva prakaöopalambhäd

avayavtiva-nirüpaëam ity eva viçeñaù | tasmäd anenänanda-
mayädhikaraëena para-brahmaëa eva çuddhodaya-viçeñatvaà sädhyaà
priyädiñu, tad-vyatiriktatvaà tu anna-mayädiñu |

na ca priyädénäm iñöa-putra-darçanajädi-lakñaëa-laukikänandatvam ucitam

| päramärthika-pathärohänukrama-prakriyäyä eva pürva-
pürvätmasüpakräntatvät | yathä, tasya yajur eva çiraù [tai.u. 2.3] ity ädi |

ata evälaukika-viçeñavattve sati tasya, yato väco nivartante ity ädi-mahimä

ca saìgataù syät | atränandasyaikasyaivodayäpacayopacaya-mätra-
vivakñitatvena priyädi-bhedän na vijïäna-mayädivat påthag guëatvam ||

ata eva tåtéye adhyäye tåtéya-päde sütra-kärair api, änandädayaù

pradhänasya1 [ve.sü. 3.3.11] ity anenänandädénäm ekatroktänäm api
sarvatropäsanäyäà samähåtiç2 cintitä | priyädénäà tu sä parihåtä | priya-
çiras tv ädya-präptir upacayäpacayau hi bhede [ve.sü. 3.3.12] ity anena
tatraikasyaivännamayädi-kramopäsakasya upäsanä bhümikäroha-sthäna-
bhede hi priyädi-çabdas tasyaiva änanda-mayasya brahmaëaù
udayopacayäpacayau vivakñitau | tato nänyatropäsanäyäà teñäm
änandämayaù pradhänasya iti nyäyena präptir ity arthaù |

nanu etam änanda-mayam upasaìkrämati ity asyäù çruteù para-brahma-

viñayatvaà nästi, anna-mayädénäm upasaìkramitavyänäà praväha-patitatvät
? naivaà, tat-praväha-patitatve’pi sarväntaratvät arundhaté-darçanavat
pratipädya-rüpatvam eva prasajyeta | na copasaìkramärthatvena tasya
paratvaà pratihanyate, tad-ävirbhäva-mäträrthatvät, yathä brahma-vid
äpnoti paraà [tai.u. 2.1.2] iti |

1
guëänäà svarüpa-bhütatvena tad-abhedät | änandädi-guëeñu upäsanopäyeñu satsu priya-
çirastvädénäm apräptiù, teñäm abrahma-guëatväd | kintu puruña-vidhava-
rüpakäntargatatvam anyathävayava-bhede brahmaëo’py upacayäpacayau prasajyetäm iti
süträrthaù | abhedäd iti anuvartanéyaà pradhänasya guëino brahmaëa änandädayo guëäù
sarveñüpäsaneñüpädeyäù guëänäà svarüpa-bhütatvena tad-abhedät |
2
priyädy-avayavatvena sarvatra samähåtiù, sä punar abhede parihåtaù, yato bhede priya-
çiras tv ädya-präptiù |

25
 BHAGAVAT-SANDARBHA

kià ca, upasaìkrama-vacana eva viduñä brahmatva-präpti-phala-nirdeçät

tasyänyathätvaà na yujyate | änanda-mayopasaìkrama-nirdeçenaiva puccha-
pratiñöhä-bhüta-brahma-präptir nirdiñöeti cet, çrutiù kadarthitä syät |

puccha-vädinäm api puccha-praväha-patitatvena brahmaëo’pi pürvavat

pucchatvam eväpateta | tatra yadi vacanäntara-svärasyenävayavatä syät,
tarhi ihäpi pürva-darçitatvena bhaviñyati | tathä, tasyaiña eva çäréra ätmä
yaù pürvasya tasmäd vä etasmät ity aneätmatvenopakräntasyänanda-
mayasyaiva sarvatra çärératvaà pratipadyate | çruti-nirdiñöa-påthivy-ädi-
lakñaëa-çaréräntaryämitväpekñayeti çarératva-çravaëam api na doñäya |

yad vänanda-mayatve’pi tasyaiva eva çäréra ätmä ity anena tasyäpy

ätmänyaù çrüyate, tat tu tasyätmäntaraà nästéti vivakñayä, çilä-putrasya tu
çilä-putra eva çaréram itivat | yathänyeñäm anna-mayasya prasiddha-
çärératva-niñedhas tu—netaro’nupapatteù [ve.sü. 1.1.17] ity-ädau svayam
eva sütra-käraiù kariñyate |

tasmäd änanda-maya-çabdena para-brahmevocyate | tathä so’kämayata

[tai.u.] iti, raso vai saù [tai.u. 2.6.1] iti puà-liìgenaiva nirdeçäd api sa eva, na
tu puccham | tata etam änanda-mayam ity aträntima-väkye ca tan-nirdeçaù
saàvadate | tasmäd vä etasmäd ätmanaù çabdäkarñeëa tan-nirdeça-gatiç ca
viprakarñätiçaya eva parähataù |

kià ca, satyaà jïänam anantaà brahma iti yal lakñitaà tad eva tasmäd vä
etasmäd ätmanaù ity anena nirdiçyate | tasya ca sarväntaratvenätmatvaà
vyaïjayad väkyaà taà tam atikramya, anyo’ntara ätmänanda-mayaù [tai.ä.
5.2] ity änanda-maya evätmatvaà samäpayati | tata ätmä çabda-
karñaëenäpi sa evädyataù syät | na cätmatvenänirdiñöaà puccham1 iti |

evaà çrutibhir api puruña-vidho’nvayo’tra caramo’nna-mayädiñu yaù, sad-

asataù paraà tvam atha yad eñv avaçeñam åtaà [bhä.pu. 10.87.17] ity
atränna-mayädi-sähacaryät caramo’yam iti puàliìga-nirdeçäc cänanda-maya
eva paraà brahmety aìgékriyate |

caturveda-çikhä tu spañöam eva vyäcañöe sa-çira ity ädinä | tasmäd

änanda-maya ätmä para-brahmaiveti sthitam |

atha taträpy äçaìkä sütrayati—vikära-çabdän neti cen na präcuryät [ve.sü.

1.1.13] | atra präcurya eva mayaò-vihitaù, na vikära ity arthaù | tad eka-
vastuny api präcuryaà yujyate | pracura-prakäço raviù itivat präcuryaà hy
atra prakäçasya candrädy-apekñayä | tataç ca prakäçaù präcuryeëa
prastuto’treti vivaruyä prakäçamayo raviù ity api syät |

1
bhümikä puccham iti paryantaà päöho çré-våndävana-mudrita-granthe apara-katipaya-
grantheñu ca na dåçyate |

26
 BHAGAVAT-SANDARBHA

tat prakåta-vacane mayaö [pä. 5.4.27] iti småter viñayatvaà dåçyate iti |
atreti bheda-vivakñä ca pratimäyäù çaréram itivat, prayujyate ca—brahma-
tejo-mayaà divyam iti çré-hari-vaàçe | ätmä jïäna-mayaù çuddhaù iti |

tad etat vivåtaà çré-rämänuja-çré-pädaiù—

tat-pracuratvaà hi tat-prabhütatvaà tac cetarasya sattäà

nävagamayati, api tu tasyälpatvaà nivarayati | itara-sad-
bhäväsad-bhävau tu pramäëäntarävaseyau | iha ca
pramäëäntareëa tad-abhävo’vagamyate | apahata-päpmä
[chä.u. 8.1.5] ity ädinä tävad eva vaktavyam |

brahmänandasya prabhütatvam anyänandasyälpatvam apekñata

iti | ucyate ca tat—sa eko mänuña änandaù [tai.ä. 8] ity ädinä
jévänandäpekñayä brahmänando niratiçaya-daçäpannaù
prastuta itéti ||

ata evänanda-mayaà prastutya—raso vai saù, rasaà hy eväyaà

labdhvänandé bhavati | ko hy evänyät, kaù präëyät yad eña äkäça änando
na syät | eña hy evänandayati [tai.u. 2.7], saiñänandasya mémäàsä bhavati
[tai.u. 2.8] etam änandamayam upasaìkrämayati, änandaà brahmaëo vidvän
na bibheti kutaçcana [tai.u. 2.9] ity änandänanda-mayayor ekärthatä-
vinyäsenäbhyäso dåçyate |

änando brahmeti vyajänät [tai.u. 3.6] ity ädivat tattvam eva sphuöam
abhyasyati | tad eka-svarüpe’py änanda-maye priyädi-bhedaç ca prätastya-
säìgavéya-mädhyähnika-bhedavad bhävänuprakäçe |

ata evaitasminn änanda-maye vastv antaräbhäva-vvakñayaivoktam—yadä

hy evaiña etasminn udaram antaraà kurute | atha tasya bhayaà bhavati
[tai.u. 2.6] iti | kià vä, yadä hy evaiña etasminn
adåçye’nätmye’nirukte’nilayane’bhayaà pratiñöhäà vindate | atha so’bhayaà
gato bhavati [tai.u. 2.6] iti pürvokteù sarvathä tan-niñöhaiva kartavyä | tatra
vyavadhäna-kartur bhayaà bhavatéty arthaù | tad uktaà çré-paräçareëa—

sä hänis tan mahac chidraà sa mohaù sa ca vibhramaù |

yan-muhürtaà kñaëaà väpi väsudevo na cintyate ||1 iti |

tasmät prabhütänanda evänanda-mayaù | athavä atränanda-maya-çabdena

priyädiñu ya ätmä procyate, sa eva gåhyate | tataç ca tasya priyädibhyo
bheda-vivakñayä cätmatayä ca tat-präcuryam anna-maya-yogya itivad eva
saìgåhyate, abheda-vivakñayä |

nanu vikärärtha-mayaö pravähäntaù-patitatväd akasmäd ardha-jaratévat2

präcüryärtho na yujyate ? naivaà, pürvodähåtäbhyäsa-balät yujyata eva |
1
garuòa-puräëe 1.2.2.22.

27
 BHAGAVAT-SANDARBHA

praväha-praveçe tu brahma-puccham ity atra puccha-çabdo’pi duñyed ity

avocämaù—kià vännamayädiñv api na sarvatra vikärärthatädhigamyate |
tan-mate’pi präëa-maya eva tyaktatvät | tatra hi präëäpänädiñu präëa-
våtteù präcuryäd eva mayaö | påthivé pucchaà pratiñöhä1 [tai.u. 2.2.1] ity
atra ca påthivy-abhimäni-devatäyäà2 präëa-vikäratväbhävaù |

sva-mate tv anna-rasa-mayasyäpi präcuryärthatä | anno raso hy anna-

vikäras tad-upalakñitatvenänye’pi tad-vikäro labhyate | sa ca jalädi-vikära-
pracura iti, na | dvyacaç chandasi [pä. 4.3.150] iti chandasi bahvaco
vikärärthe mayaö-niñedhät |

kià ca, änanda-çabdena tatra çuddha-brahmaiva mataà tasya ca vikäro na

sambhavati | tasmän na vikärärthatä-präptiù | hetv-antareëa sütrayati—tad-
dhetu-vyapadeçäc ca [ve.sü. 1.1.15] iti | itaç ca präcuryärthe mayaö, na tu
vikärärthe | yasmäd änanda-hetutvaà tasyaivopadiçati çrutiù—eña hy
evänandayati [tai.u. 2.7] iti änandayatéty arthaù | yathä, loke pracura-
prakäça-lakñaëaù süryädir eva sarvaà prakäçayati, na tuccha-prakäça-
lakñaëa-kñudra-tärakädiù |

na ca prakäça-vikära-pracuro’pi jalädiù | tathä sarvato’pi pracuränanda-

lakñaëaà brahmaiva sarvam änandayet | anena hetu-vyapadeçena
präcuryasya svarüpätiçaya-paratvena vyajyate | prakäça-yuktena ca
ratnädinä yat-prakäçanam, tad api tatra-sthitena prakäçenaiva bhavati, na tu
pärthiväàçena | tasmäd änanda evänandayati, tad etat vyaïjitam eva-käreëa
| çrutyä—eña hy eva [tai.u. 2.6] iti |

nanu pucche brahma-çabda-saàyogät tasya brahmeti saàjïä yuktä | kathaà

nämänanda-mayasya tat-saàjïä ? taträpi sütrayati—mäntra-varëikam eva ca
géyate [ve.sü. 1.1.15] iti | satyaà jïänam anantaà brahma [tai.u. 2.1] iti
mantra-varëoditaà brahmaivänna-mayäditvena géyate tad-adhikära-
patitatvät |

tathä hi, brahma-vid äpnoti param iti jévasya präpyatayä brahma nirdiñöam |
tad eñäbhyuktä iti tad brahmäbhimukhékåtya pratipädyatayä parigåhya åg
eñä adhotåbhir uktety arthaù | tasya ca tasmäd vä etasmäd ätmanaù [tai.ä.
5] ity aträtma-çabdenäpi nirdiñöasya brahmaëa ätma-tätparyävasänam
änanda-maya eva darçitam | tatraiväntaratamatva-samäpteù | tasmät
2
ardha-jaraté-nyäyaù—yatra sarva-tyäge grahaëe vä prasakte niryuktakam ekäà
çopädänam a;cäntara-tyägaç ca kriyate, taträyaà nyäyo’vataratéti | yathä jaraté våddha-
stré | tasyäù patiù tad-ardhaà mukha-mätraà gåhëäti, hy avayaväntaraà tyajatéti yukti-
çünyaà, tathä ye éçvara-vacanatvenägama-pramäëam upagacchanti, teñäà buddha-
vacasäm api prämäëya-prasaìgaù vedasyäpip vä aprämäëyäpattiù yadi vä éçvaravacanatva-
sämye’pi vedasya prämäëyaàca buddha-vacasäm aìgékriyate, tad etad api yukti-çünyam iti
bhävaù |
1
pucchaà pratiñöheti pucche änandätiçayatvät präcuryärthatä |
2
väyoù påthivétvena nirdeçe’pi na vikära ity arthaù |

28
 BHAGAVAT-SANDARBHA

tatraiva tätparya-vasänät tad-änanda-viçeñopalabdhi-yutodayasyänanda-

mayasya para-brahmatvaà tena mantreëa1 sidhyati |

änandasyäpi jïänäkäratvät tasya cänantatvädibhir miçratve’pi tad-rüpatvän

närtha-bhedaç ca | çrutiç ca—prajïäna-ghana evänanda-mayaù [ma.u. 5] iti |
tad eva ca brahmatvaà tat-tad-viçeñopalabdhi-rahitodaye pucche’pi
priyädibhyo’dhikatva-vivakñayä brahma-pucchaà pratiñöhety anena punar
vyapadiçyate, na tu tasyaiva pradhänatvena | ata eva—

asann eva sa bhavati asad brahmeti veda cet |

asti brahmeti ced veda santam enaà tato viduù || iti |

ity eña çloko’py änanda-maya-para eva sa-viçeñasyaiva mukhyatvät mukhya

eva sampratyayäc ca | na cäsmin väkye’pi nirviçeñaà pratipädyate—astéti
sattä samaväyitayä nirdeçät |

yady evaà manyate—prakäça-mätratvam eva hi cid-ätmanaù sattä, nänyeti |

tathäpi sa-viçeñatva eva paryavasyati | kià cedaà pucchaà pratiñöhä ity
ädikam uktvä tatra tatrodähåtäù, annäd vai prajäù prajäyante ity ädayaù
çlokäù, yathä na puccha-mätra-parä api tv anna-mayädi-paräù | evam
annam apy änanda-maya-paratvenaiva çliñyate |

evaà netaro’nupapatteù [ve.sü. 1.1.16] ity ädi-süträëy api änanda-mayasya

jévatva-niñedha-paräëéti | tasya para-brahmatvam eva taiù sädhyate ity
alam ativistareëa ||

yadi ca sütra-kärasya vedäntärthänabhijïatäà nigüòham abhipräyatä tat-

pramäda-märjana-sva-cäturé-vyaìga-bhaìgyä tad-änanda-maya-sütram evaà
vyäkhyeyam—änanda-maya ity atra brahma pucchaà pratiñöhä iti sva-
pradhänam eva brahmopadiçyata iti | tathä vikära-sütre ca vikära-
çabdenävayavaù, präcurya-çabdena, sädåçyaà vyäkhyeyam | tadä sütra-
kärasyäçäbdikataiva ca prasajyeta, tat-tac-chabdädibhis tat-tad-
arthänabhidhänät | mayaö-pratyaya-vikära-präcurya-çabdänäm anantara-
nirdiñöänäm anyärthatvaà na vä bälakasyäpi hådayam ärohati |

uktaà tu skände väyavye ca—

alpäkñaram asandigdhaà säravad viçvatomukham |

astobham anavadyaà ca sütraà sütra-vido viduù || iti |

kià ca, prathama-süträrthe priya-çiras tv ädya präptir iti ca vyartham eva

syät | puraivaiñäà laukikatvenaiva nirdhäraëät, na tu vijïänädivad
brahmatvena | tasmäd änanda-mayasyaiva para-brahmatve sati priyädayas
tad-viçeñä ity asyaiva svarüpa-prakäça-vaiçiñöyam |

1
satyaà jïänam anantaà brahmeti mantreëa |

29
 BHAGAVAT-SANDARBHA

tataç ca pürvavat sva-gataika-deçänaìgékåter eka-deçodaya-virodhäd asty

eva—sväàça-vaiçiñöyam |

etasyaivänandasyänyäni bhütäni mäträm upajévanti [tai.ä. 3.3.32] iti çrutiç

ca tathaiväha—niravayava-çabda1-vyäkpaç ca präkåtävayva-rähityädinä
parihåtaù | ittham eva tasya nirupädher eva svata änanda-prakäçänantyaà
vyaïjayan sandoha-çabdam ähaikädaçe çré-dattätreyaù—
kevalänubhavänanda-sandoho nirupädhikaù [bhä.pu. 11.9.18] iti | ata
eväpräkåtävayavatvena tasyänaçvaratvaà ca yuktam |

tathä janmädy asya [ve.sü. 1.1.2] ity-ädeù, çrutatväc ca [ve.sü. 1.1.12] ity-
antasya granthasya tätparyaà tathaivaà vyäkhyam |

çré-rämänuja-çäréraka-bhäñye, yathä—

ata eva nirviçeña-cin-mätra-brahma-vädo’pi sütra-käreëäbhiù

çrutibhir nirasto veditavyaù | päramärthika-mukhyekñaëädi-
guëa-yogi-jijïäsyaà brahmeti, gauëaç cen nätma-çabdät [ve.sü.
1.1.6] ity ädau sthäpanät nirviçeña-väde hi säkñitvam apy
apäramärthikam | vedänta-vedyaà brahma ca jijïäsyatayä
pratijïätam | tac ca cetanam iti, ékñater näçabdaà [ve.sü. 1.1.5]
ity ädibhiù sütraiù pratipädyate | cetanatvaà näma caitanya-
guëa-yogaù | ata ékñaëa-guëa-virahiëaù, pradhäna-tulyatvam
eva || [çré-bhäñyaà 1.1.2] iti |

tad-väde doña eva pratyävartata iti kià bahunä, na sthänato’pi

parasyobhaya-liìgaà sarvatra hi2 [ve.sü. 3.2.11] ity adhikaraëe sarveñäm eva
väkyänäà sa-viçeña-paratvam eva darçitam asti | tathä hi tad-arthaù—sarva-
karmä sarva-kämaù sarva-gandhaù sarva-rasaù [chä.u. 3.14.3] ity-evam-
ädikaà parasya brahmaëaù sa-viçeñatva-cihnam | asthülam anaëv-ahrasam
adérghaà [bå.ä.u. 3.8.8] ity-evam-ädikaà nirviçeñatva-cihnam | tad etad
ubhayaà cihnaà paramasya na sambhavati, virodhät |

näpi sthänam upädhim aìgékåtya tat-sambhävanéyam | upädhi-yogena sa-

viçeñatvaà svato nirviçeñatvam eveti, hi yasmät, sarvatraivopädhi-
sambandhe ca tasya sa-viçeñatvam evopalabhyate | tatropädhi-sambandhe
tävad ubhayathäpi sa-viçeñatvam | tenopädhinä tatraiva svarüpa-çakti-
prakäçanena ca yadi tatra svarüpa-çaktir na syät, tadä jaòasya tayopädheù
pravåtty-ädikam api na syät | na ca sa upädhir ägantukaù |

1
apäëi-päda ity ädi |
2
påthivy-ädi-sthänato’pi antaryämiëaù parasya brahmaëaù apuruñärtha-sambandho na
bhavati | kutaù ? hi yataù sarvatra çruti-småtiñu paraà brahma ubhaya-liìgaà nirasta-nikhila-
doñatva-kalyäëa-guëäkaratvobhaya-lakñaëam abhidhéyate ity arthaù |

30
 BHAGAVAT-SANDARBHA

sad eva saumyedam agra äsét [chä.u. 6.2.1] ity atredaà-çabdena tasyäpi
sattä tädätmyenägre sthiter ämnätatvät3, na ca tad-upädhi-doñeëa tal-liptam
| tasmin satäpi tena tad-asparçät | apahata-päpmä [chä.u. 8.1.5] ity-ädi-
çruteù | tad-anantaram eka-vijïänena sarva-vijïäna-pratijïä ca sa-viçeñatvam
eva bodhayati |

evaà jagad-upädänatvädi-väkyaà jagaj-jéva-tädätmya-väkyaà ca | atra

nirviçeñatve—sad eva somyedaà [chä.u. 6.2.1] ity upakrama-virodhaù | tad-
avirodhas tu sad-idamor iva tayos tädätmyenaiva sämänädhikaraëäd bhavati
| tathä ca, sa-viçeñatve eva sämänädhikaraëam | tathägre paramätma-
sandarbhäkhye tåtéya-sandarbhe vakñyämaù |

sad evedam ity upakrama-virodhäd eva ca nirupädhivat pratéyamäne, ekam

evädvitéyaà brahma [chä.u. 6.2.2] ity aträpi nedaà-çabda-väcyasyäbhävaà
bodhayati | kià tarhi idaà-çabda-väcyasyäpi tac-chaktitvam eva bodhayati |
tatraikam ity anena jagad-upädänasya brahmaëaù ekatvam eva, na tu
paramäëuvad bähulyam |

advitéyam ity anena tasya sva-çakty-eka-sahäyatvaà, na tu kulälavan

måttikädi-lakñaëa-vastv-antara-sähäyyam iti gamyate | eva-
käro’träsambhävanä-nivåtty-arthaù | tasyävyaktasya tac-chaktitve’py
upädhitva-pratyayo bahiraìgatväd eveti jïeyam | tathopädhi-pratiñedha-
väkye—atha parä yayä tad-akñaram adhigamyate, yat tad dåçyam agrähyaà
[mu.u. 1.1.5] ity ädau, präkåta-heya-guëän pratiñidhya nityatva-vibhutvädi-
kalyäëa-guëa-yogo brahmaëaù pratipädyate—nityaà vibhuà sarva-gataà
[mu.u. 1.1.6] ity ädinä | evaà nirguëaà niraïjanam ity-ädénäm api präkåta-
heya-guëa-viñaya-niñedha-paratvam eva | sarvato-niñedhe sväbhyupagatäù
sisädhayiñitä nityatädayaç ca niñiddhäù syuù | jïäna-mätra-svarüpa-
vädinyo’pi brahmaëo jïäna-svarüpatäm abhidadhati | tathäpi tat-svarüpatva
eva tasya jïätåtvam astéti na nirviçeñatvaà tat-tat-pratipäditam | evam
änando brahmety aträpi jïeyam |

kià ca, tatra tatra brahma-çabdenaiva sa-viçeñatvaà spañöé-kåtaà,

båàhaëärthatvät | ata eva ùaà brahmaëo vidvän [tai.u. 2.4.1] ity ädau
bheda-nirdeçaç ca | yato väco nivartante [tai.u. 2.6] ity ädi-väkyaà
cälaukikatväd änantyäc ca saìgacchate | ata eva brahma te bruväëi, brahma-
vid äpnoti param iti na virudhyate |

yatra hi dvaitam iva bhavati, tad-itara itaraà paçyati, yatra tv

asya sarvam ätmaiväbhüt, tat kena kaà paçyet ity ädau, neha
nänästi kiïcana, måtyoù sa måtyum äpnoti ya iha näneva paçyati
ity ädau ca jéva-mäyayos tac-chaktitayä kåtsnasya jagato
brahma-käryatayä sarveñäà tad-antaryämikatayä ca tad-
ätmakatvenaikyät | tat-pratyänéka-nänätvaà pratiñidhyate | na
tat sarvathä asya sarvam iti svarüpa-bhedäìgékärät | bahu syäà
3
tasyäpi sattä-tädätmyenägre’pi sthiter iti päöhäntaram |

31
 BHAGAVAT-SANDARBHA

prajäyeya [tai.u. 2.6.1] iti nirvikärasyaiva sato’cintyäçaktyä

kärya-bhäva-bhedäìgékäräc ca | pratyakñädi-sakala-pramäëän
avagataà brahmaëo nänätvaà pratipädya tad eva pratiñedha-
väkyena bädhyata ity upahäsyam idam | [çré-bhäñya 1.1.1]

neha ity ädau | iha brahmaëi yat kiïcanästi, tan nänä nästi, kintu
svarüpätmakevety arthaù, nänä-çabda-vaiyarthyät |

yatra nänyat paçyati, nänyac chåëoti, nänyad vijänäti sa bhümä | atha

yatränyat paçyati, anyac chåëoti, anyad vijänäti, tad alpam | yo vai bhümä,
tad amåtaà [chä.u. 7.24.1], atha yad alpaà tan martyam ity ädau ca | ayam
arthaù—nänyaà paçytéti tan-mätra-darçanäd avagamyate rüpavattvam,
tathä nänyac chåëotéti çabdavattvaà ca tasya darçitam | etad apy
upalakñaëaà, sparçädimattvaà ca jïeyam | sarva-gandhaù sarva-rasaù
[chä.u. 3.14.4] ity-ädi-çruteù | evaà bahir-indriyeñu sphürtir darçitä | nänyad
vijänätéti tathaiväntaùkaraëeñu sphuratéty äha—tatränya-darçanädi-
niñedhas tasyänanta-vivakñayä, kåtsnasya jagato’pi tad-vibhüty-
antargatatva-vivakñayä ca, çuddhe citte jagato’pi tad-vibhüti-rüpatvena
yathärthäyäà sphürtau na duùkhadatvam | tad uktaà—mayä santuñöa-
manasaù sarväù sukha-mayä diçaù iti |

tathaiva väkya-çeñaù— sa vä eña evaà paçyann evaà manväna evaà

vijänann ätma-ratir ätma-kréòa ätma-mithuna ätmänandaù, sa svaräò
bhavati tasya sarveñu lokeñu käma-cäro bhavati | atha ye’nyathäto vidur
anya-räjänas te kñayya-lokä bhavanti teñäà sarveñu lokeñv akäma-cäro
bhavati [chä.u. 7.25.2] iti | tasmäd aträpi sa-viçeñam eva pratipädyate |
evam anyaträpy unneyam | tasmät sädhv eva vyäkhyam—na sthänato’pi
[ve.sü. 3.2.11] iti | na ca sa-viçeñaà brahma nirviçeña-brahmaëo bhinnam iti
vaktavyaà pratiçäkham ekam eva brahma sarvatra géyata iti |

sarve vedä yat-padam ämananti [ka.u. 1.2.15] iti çruteù | tad etad apy äha—
na bhedäd iti cen, na, pratyekam atad-vacanät1 [ve.sü. 3.2.12] | ata eva,
ekam evädvitéyaà brahma ity eke paöhanti | tad etad apy äha—api caivam
eke [ve.sü. 3.2.13] iti |

na ca,
çrutiù pratyakñam aitihyam anumänaà catuñöayam |
pramäëeñv anavasthänäd vikalpät sa virajyate || [bhä.pu.
11.19.17]

ity atra çré-bhägavata eva bheda-mätraà çruty-asammatam ity ucyata iti

väcyam | vikalpa-çabdasya saàçayärthatvät tatra virägaç ca vastu-
niñöhäpekñayeti müla eva vakñyate | tad evaà svagata-bhede tv aparihärye
1
yathä jévasya prajäpati-väkyenobhaya-liìgatve’pi deha-yoga-rüpävasthä-bhedäd
apuruñärtha-yogaà tathäntaryämiëo’pi so’varjanéya iti cen, na, pratyekaà prati paryäyaà sat
ätmäntaryämy-amåta ity antaryämiëo’måtatva-vacanäd ity arthaù |

32
 BHAGAVAT-SANDARBHA

svarëa-ratnädi-ghaöitaika-kuëòalavad vastv-antara-praveçenaiva sa
pratiñedhyata iti sthitam |

tvat-svarüpa-vastv-antaräëäà ca tac-chakti-rüpatvän na taiù sajätéyo’pi

bhedaù | na cävyakta-gata-jäòya-duùkhädibhir vijätéyo bhedaù,
avyaktasyäpi tac-chakti-rüpatvät |

athavä naiyäyikänäà jyotir abhäva eva yathä tamaù, tathäìgékåtya tädåça-

cintänubhäva-mäyä-kåta-cid-änanda-çakti-tirobhäva-lakñaëäbhäva-mätra-
çarératvena nirëetavyatväd iti | na cäbhävenaiva | tarhi vijätéyo’sau bheda
äpatita iti vaktavyam | kevalädvaita-vädinäm api tad-aparihäryatvät |

evaà ca niñedha-çrutibhir yuktibhiç ca brahmaëi yo dvaitäbhävaù sädhyate

sa cävåttyäpy aparihärya iti | punas tad-äpäta-bhiyä bhävenaivädvaitaà
manyämahe iti vadatäà bhäva-dvaitam apy avaséyate | tenäbhävena bhäva-
rüpa-brahmaëo yad dvaitam asti, tasya bhäva-rüpasyaiva säkñäd
avaçiñöatvät, mithyä-prapaïcasyäbhävo’pi mithyety aträpi tadvat taträpi
mithyaivävaçiñyate | abhävas tu na vastv-atirikta iti pakño’pi na samyag
avagamyate |

yadi ca bhütale eva ghaöäbhävaà syät, tadä tatra punar ghaöasya saàsargo
na syäd eva | tad evaà pürva-yuktibhir itthaà cäparihäryäyäà bheda-våttau
svagata-bheda-våttis tasminn asty eva |

nanu nirbhede’pi tasmin nityaà sva-gata-bheda-pratétir api nithyaivästu,

çukti-rajatavad anirvacanéyatvät, avidyä-tat-käryäpohävaçiñöa-tädåça-
svarüpe’py anirvacanéyatve sarva-müla-näçäpatteù | na ca yatra yatra
nirvaktum açakyatvaà, tatra tatra mithyätvam iti vyäptir asti, brahmaëy
avyäpteù | anirukte’nilayane [tai.u. 2.7.1] ity ädi-çruteù | loke’pi mitho-
virodha-guëa-dhäritvenaiva yukty-asiddhatväd anirvacanéya-tridoña-
ghnaika-vyaktauñadhi-dravyädi-darçanena vyabhicäraù | ata eva acintyo hi
maëi-mantra-mahauñadhénäà prabhäva iti acintyäù khalu ye bhävä na täàs
tarkeëa yojayet [ma.bhä.] ity uktam | tasmät tadvad acintya-svabhävatayä
mitho-virodhi-dharmavad eva tat tattvam ity ucyatäm | tatra tasya
tädåçatväjïäne vaidyaka-vidyänugata-tan-niñedhakänubhavaù pramäëam |
prastutasyäpi vedaikänugata-vidvad-anubhava eva pramäëam | tathä ca
paiìgé çrutiù—yo viruddho’viruddho manur amanur väg aväg indro’nindraù
pravåttir apravåttiù sa paramätmä iti | ata eva çruty-antaram—naiñä tarkeëa
matir apaneyä [ka.u. 1.2.9] iti | evaà çré-viñëu-puräëe, yasmin brahmaëi
sarva-çakti-nilaye mänäni no mäninäà niñöhäyai prabhavanti [vi.pu. 6.8.5] iti
| närada-païcarätre ca,

viñëu-tattvaà parijïäya ekaà cäneka-bhedagam |

dékñayen medinéà sarväà kià punaç copasannatän || iti |

33
 BHAGAVAT-SANDARBHA

tad evam atarkyatvät tarka-mülä khaëòana-vidyä näsmin prayoktavyety

abhihitam | ata evoktaà haàsa-guhya-stave—

yac-chaktayo vadatäà vädinäà vai

viväda-saàväda-bhuvo bhavanti |
kurvanti caiñäà muhur ätma-mohaà
tasmai namo’nanta-guëäya bhümne || [bhä.pu. 6.4.31] iti ||

yuktaà ca paraspara-virodhi-çakti-gaëäçrayatvaà, jagati dåñöa-çréänäà

paraspara-virodhinäà sarveñäm eva dharmäëäà yugapad ekäçrayatvät |
vidvad-anubhavaç cägre bahuço darçanéyaù | atas tasmin tädåça-çaktayaù
santy eva, kintu tasmiàs täsäm abhivyakty-upalabdhau präcuryeëa
bhagavat-saàjïä | tad-anupalabdhau präcuryeëa brahma-saàjïeti viçeñaù |
ata eva çré-viñëu-puräëe—

pratyastamita-bhedaà yat sattä-mätram agocaram |

vacasäm ätma-saàvedyaà taj jïänaà brahma-saàjïitam || [vi.pu.
6.7.53] ||

ity atra pratyastamitety evoktam—astram-çabdasyädarçana-mäträrthatvät |

tasmäd dvaitädvaitädi-çréénäà tasmiàs tat-tat-prädhänyena pravåttir iti |

tathä sa ca çakti-rüpo dharmädharmätirikte tasmin vartata ity anena kià
nirdharme dharmo vartate ? kià vä, sa-dharme vartate ? iti vikalpa-kalpanä-
prakärä api nirasanéyäù | tathä bhavan-mate’pi kià sävidye brahmaëy
avidye ? niravidye vä ? ity ädikaà prañöavyaà ceti kåtam ativistareëa |

tad evaà ghaööa-päleñv iva nirasteñu nirdharma-vädeñu sa-dharma-vädänäà

çré-vaiñëavänäà çré-çré-puruñottama-päda-pétha-parisaraà prati räja-
pathenaiva gatiù | tathä hi çré-viñëu-puräëe—çré-maitreya uväca—

nirguëasyäprameyasya çuddhasyäpy amalätmanaù |

kathaà sargädi-kartåtvaà brahmaëo’bhyupagamyate || [vi.pu.
1.3.1] ||

ity anantaraà, çré-paräçara uväca—

çaktayaù sarva-bhävänäm acintya-jïäna-gocaräù |

yato’to brahmaëas täs tu sargädyä bhäva-çaktayaù |
bhavanti tapasäà çreñöha pävakasya yathoñëatä || [vi.pu. 1.3.2]
||16|| iti |

vyäkhyaà ca çrédhar-svämibhiù—loke hi sarveñäà bhävänäà maëi-

manträdénäà çaktayo’cintyaà tarkäsahaà käryänyathänupapatti-pramäëakaà
yaj jïänaà tasya gocaräù santi | yad vä, acintyäù bhinnäbhinnatvädi-vikalpaiç
cintayitum açakyäù kevalam arthäpatti-jïäna-gocaräù santi | yata evam ato

34
 BHAGAVAT-SANDARBHA

brahmaëo’pi täs tathävidhäù sargädyäù sargädi-hetu-bhütä bhäva-çaktayaù

svabhäva-siddhä çaktayaù santy eva, pävakasya dähakatvädi-çaktivat | ato
guëädi-hénasyäpy acintya-çaktimattvät brahmaëaù sargädi-kartåtvaà
ghaöata ity arthaù | çrutiç ca—na tasya käryaà karaëaà ca vidyate [çve.u.
6.8] ity ädiù, mäyäà tu prakåtià vidyän mäyinaà ca maheçvaraà [çve.u. 4.10]
ity ädiç ca |

yad vä, evaà yojanä—sarveñäà bhävänäà (maëi-manträdénäà)

pävakasyoñëatä-çaktivad acintya-jïäna-gocaräù çaktayaù santy eva |
brahmaëaù punas täù svabhäva-bhütäù svarüpäd abhinnä çaktayaù—
paräsya çaktir vividhaiva çrüyate sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca [çve.u. 6.8]
ity ädi çruteù | ato maëi-manträdibhir agny-auñëyavan na kenacid vihantuà
çakyante | ata eva tasya niraìkuçam aiçvaryaà—sa vä ayam asya sarvasya
vaçé sarvasyeçänaù sarvasyädhipatiù [bå.ä.u. 4.4.22] ity ädi çruteù |

“tapasä çreñöha” iti sambodhanaà yä käcid api tapaù-çaktiù sä tasyaiveti

sücayati | yata evam ato brahmaëo hetoù sargädyä bhavanti, nätra käcid
anupapattir ity arthaù iti |

atra mäyäà tu prakåtià vidyät [çve.u. 4.10] ity atra mäyäyä api
svabhävatvam utkam, prakåtes tat-paryäyatvät | ata eva “mäyinaà” iti nitya-
yoga eva matv-arthéyaù | maheçvare mäyästéti maheçvaratvaà tu tasya
mäyätaù param iti vyaktam | uttarasyäà yojanäyäà mäyäyäù svarüpäd
abhinnatvaà, bahiraìgatve’pi tad-ekäçrayatvät | tataù sutaräm eva sä
maheçvaratva-vyaïjikänyä çaktiù svarüpa-bhüteti | tathä prathamäyäà
yojanäyäà “sargädyäù” ity atra “ädyäù”-grahaëena sthiti-pralaya-mayyo
jagat-käryäù çaktayo gåhyante | svarüpaiçvaryädi-prakäça-våttika-çaktayo’pi
çaktitvenaikye’pi bahutva-nirdeças tat-tad-våtti-bheda-vivakñayä |

atra çré-rämänuja-çärérake’pétthaà likhitaà—

yadi nirviçeña-jïäna-rüpa-brahmädhiñöhäna-bhrama-
pratipädana-paraà çästraà, tarhi nirguëasya ity ädi codyam,
çaktayaù ity ädi-parihäraç ca na ghaöate | tathä hi sati
nirguëasya brahmaëaù päramärthikaù sargaù, api tu bhrama-
kalpita iti codya-parihärau syätäm | utpatty-ädi-käryaà sattvädi-
guëa-yuktäparipürëaà karma-vaçyeñu dåñöam iti tat-tad-bhäva-
rahitasya kathaà sambhavatéti codyam | dåñöa-sakala-
visajätéyasya brahmaëo yathodita-svabhävasyaiva jalädi-
vijätéyasyägny-äder auñëyädi-çakti-yogavat sarva-çakti-yogo na
virudhyata iti parihäraù || [ve.sü. 1.1.1 çré-bhäñye, 88
anucchede] iti ||

çré-bhagavad-upaniñatsu, na svabhäva-çakti-mattvenaivopadiñöaà—

jïeyaà yat tat pravakñyämi yaj jïätvämåtam açnute |

35
 BHAGAVAT-SANDARBHA

anädimat paraà brahma na sat tan näsad ucyate ||

sarvataù päëi-pädaà tat sarvato’kñi-çiro-mukham |
sarvataù çrutimal loke sarvam ävåtya tiñöhati ||
sarvendriya-guëäbhäsaà sarvendriya-vivarjitam |
asaktaà sarva-bhåc caiva nirguëaà guëa-bhoktå ca ||
bahir antaç ca bhütänäm acaraà caram eva ca |
sükñmatvät tad avijïeyaà düra-sthaà cäntike ca tat ||
avibhaktaà ca bhüteñu vibhaktam iva ca sthitam |
bhüta-bhartå ca taj jïeyaà grasiñëu prabhaviñëu ca ||
jyotiñäm api taj jyotis tamasaù param ucyate |
jïänaà jïeyaà jïäna-gamyaà hådi sarvasya viñöhitam || [gétä
13.12-17] iti |

evaà brahma-sütre ca—çrutes tu çabda-mülatvät [ve.sü. 2.1.27] iti | ataù

çakteù sväbhävikäcintyatve sati tasya çaktitvam apy ajïäna-kalpitam iti
näìgékurvanti | yaträsambhava-sambhävayitré dustarkä sväbhäviké çaktir
nästi, tatraiva tad-aìgékäropapatteù, gauraväpatteç ca |

atra cedaà vicäryate—dvaita-mätränyatranupapattyä kevale brahmaëi maëi-

mantra-mahauñadhädi yat-tarkägocaräù çaktayaù santéty eke, tad-
anyathänuapapttyä tathä-bhüta eva tasminn ajïänenaiva tad upapadyata ity
anye | tatra brahmaëi jïäna-mätre tv ajïänaà na sambhavatéti, ajïänaà ca
säçrayam eva, na tu svatantram iti | jévatvaà cäjïäna-kåtam eveti çukti-
rajatädi-dåñöänta-mülam, tad upekñaëéyam | atra jévaù sväjïänenaiva
jévatvaà kalpayatéti sväçrayaù parasparäçrayaç ca prasajyeta | yo jévo
yenäjïänena yaj jévatvaà kalpayati, sa tayor ajïäna-tat-käryayor atirikta eva
bhaved iti | tasya çuddhatve tad eva jïäna-mätratvam ägatam | tataç ca
kathaà näma tasyäjïänaà syäd yena sva-jévatvaà kalpayed ity asambhavaç
ca kalpyate |

atha prayogaç ca darçitaù çré-bhäñye—

vivädädhyäsitram ajïänaà na jïäna-mätra-brahmäçrayam |

ajïänatväc chuktikädy-ajïänavat, jïätr-äçrayaà hi tat iti || brahma
näjïänäçrayaù, jïätåtva-virahäd ghaöädivat [ve.sü. 1.1.1 çré-
bhäñye, 102 anucchede] ||

tataç ca pariçeñya-pramäëena tarkägocaräù çaktaya eva brahmaëi

paryavasyantéty eva sädhu-sammatam | sambhavati cälaukika-vastutvät
tasya tädåça-çaktitvam | prasiddhaà ca çruti-puräëädau tat | tato’tarkya-
çakti-viläse’dvaita-khaëòana-vidyäpi näträvatäryety uktam iti |

tad evaà siddhäyäà bhäva-çaktau sä ca trividhä—antaraìgä, taöasthä,

bahiraìgä ceti müla eva darçayiñyate | atrottaror anantaraìgatvaà, täbhyäà
parameçvarasyäliptatayä çaktitvaà ca nitya-tad-äçritatayä tad-vyatirekeëa
svato’siddhatayä tat-käryopayogitayä ca | tatra taöasthäkhyä çaktiù çré-

36
 BHAGAVAT-SANDARBHA

paramätma-sandarbhäkhye tåtéya-sandarbhe (müle 19-47 anucchede

anuvyäkhyäyäà) eva darçayiñyate |

anye tu vivriyete, ye paräparä-çabdäbhyäà bhaëyete, yathä çré-viñëu-

puräëe eva—

sarva-bhüteñu sarvätman yä çaktir aparä tava |

guëäçrayä namas tasyai çäçvatäyai sureçvara ||
yätéta-gocarä väcäà manasäà cäviçeñaëä |
jïäni-jïäna-paricchedyä vande täm éçvaréà paräm || [vi.pu.
1.19.76-7] iti |

anayor arthaù—he sureçvara ! surädi-pälana-çakti-prakäçaka ! he sarvätman

! sarvädi-käraëatvena sajjananädi-çakti-nidhäna ! taväparä para-svarüpäyäç
cicchakter itarä bahiraìgä jéva-mäyä guëa-mäyety-äkhyä yä çaktiù sarva-
bhüteñu sarveñu jéveñv adhikåtya vartate, tasyai namaù | tasyäù sakäçäd
ätmänaà vidäyaà kartum iti bhävaù | kathaà-bhütä ? guëäçrayä—guëäù
svayaà guëa-sämya-rüpäyä jaòäyäù prakåter våtti-viçeñäù sattvädayas ta
eväçrayo yasyä sä | mäyä-çaktis türëa-näbhir iva hi guëäsämyävasthät
svaikadeçastha-koça-viçeñäd guëa-jälaà prakäçya tad äçritya ca tac
cäkacikya-mukha-baddhän kéöän iva jévän adhikaroti | çäçvatäyä iti
sväbhävikatvaà vyaktam | asyäù präk-kathanam etad-dväraiva prathamata
sänumeyety abhipräyeëa | atha väcäà manasäà cätéto’tikränto gocaro
viñayo yayä, sä yasmäd aviçeñaëä dåñöa-jäti-guëädibhir viçeñayitum
açaktyä | evaà-bhütä yä çaktis täm éçvarém éçvarasya taväntaraìgatväd
ardhäìga-bhütäà cic-chaktir ätma-mäyeti nämném | parämparasyä
bahiraìgäyä äçraya-bhütäà vande staumi | täm anusartum iti bhävaù |

nanv evaà-bhütä katham astéti jïäyate ? taträha—jïäti-jïäna-paricchedyeti,

jïäninäm açuddha-jévänäà jäti-çabdädi-viñayäëi prädeçikäni jïänäni, taiù
paricchedyä, sarvataù prasaradbhir nirjharodakair mahä-sarovat sarva-
gatatvenävagamyä | vastutas tasyä eva sarva-pravartakatväd idam uktam—
präëasya präëam uta cakñuñaç cakñur uta çrotrasya çrotram annasyännaà
manaso manaù [bå.ä.u. 4.4.17] iti çruteù |

yad vä, jïäné jévaù, jïänaà ca, tad ubhayam api paricchedyaà bähyaà
ghaöädivat prakäçyaà yasyä sä | tam eva bhäntam anubhäti sarvaà [çve.u.
6.14] ity ädi-çruteù |

kià vä, jïänina ä-brahma-stamba-paryantä ye jéväs teñäà yaj jïänaà,

jïänopalakñitä sarväpi bähyäbhyantara-ceñöä tat paricchedyaà
pravartanéyaà yayä sä, ko hy evänyät kaù präëyät, yad eña äkäça änando
na syät [tai.u. 2.7.1] iti çruteù |

ätmaviçeñ, jïäné çuddho jévas tasya yan nijaà jïänaà pramäträdénäà

säkñitvädhyäsyatä mätra-pratétya ca mäyä-mohitatva-liìgävagatäcchanna-

37
 BHAGAVAT-SANDARBHA

sva-jïänatvena ca kaivalye tad-abhäve svarüpa-sukhäsphürti-doña-

prasaìgena ca, na hi drañöur dåñöer viparilopo vidyate [bå.ä.u. 4.2.32] ity
ädi-çrutyä ca svarüpa-bhütaà lakñyate | tena jïänena paricchedya yasmät
tathä-bhüta-jïänopalakñitä svarüpa-çaktiù çuddha-jéva-brahmaëi dåçyate |
tasmät parasmin brahmaëi tu sänantätmikaiva vartata iti sambhävanéyety
arthaù | yathä gabhasti-leçe dåñöä çaktir gabhasti-mälinéti, ya ätmänam
antaro yamayati [çata.brä. 14.6.7.30] iti çruter iti |

yad vä, jïäné såñöy-ädi-vidyä-nidhiù parameçvaras tasya yan nijaà jïänaà,

tena paricchedyä—avagamyä såñöi-sthiti-saàhärädi-darçanät tasmin yä
çaktir lakñyate, yaiva ca mäyeti géyate, sä tasya manträdi-vidäm iva vidyä-
viçeña eva | tat-sädåçyät sväbhävikatvaà tv atra viçeñaù | tatas tasyä vidyä-
viçeñatve, vidyäyäç ca puruñasya nija-jïäna-dhäryatve, tan-nija-jïänasya
tävan-mätra-dhärakatäyäm eväsamäptatve ca vaçékåta-mäyasya
parameçvarasya yan nijaà jïänaà, tan mäyä mäyikaà vä na bhavati | tasmät
tenaiva svarüpa-bhüta-jïänena tad-ätmikä çaktir lakñyate—mäyäà tu
prakåtià vidyän mäyinaà ca maheçvaraà [çve.u. 4.10] iti çruteù | idaà vä
ekasminn eva svarüpe jïänéti jïänam iti ca paricchedyaà yayä sä | pürvavad
vä [ve.sü. 3.2.30] iti nyäyät | sa bhagavaù kasmin pratiñöhita iti ? sve
mahimni [chä.u. 7.24.1] iti çruteù | itthaà vä, jïäné vidvän, tasya
jïänenänubhavena paricchedyä avagamyä | vaikuëöhädiñu çré-bhagavatas
tat-tan-nija-vaibhavänäà çuddhänanda-viläsa-mätratäà prati pramäëena
vidvad-anubhavenaiva prameyety arthaù, te dhyäna-yogänugatä apaçyan,
devätma-çaktià sva-guëair nigüòhäà [çve.u. 1.3] iti çruteù | tad evam
antaraìgäpara-paryäyä svarüpa-çaktir darçitä |

çruty-antare cätra—

svarüpa-bhütayä nitya-çaktyä mäyäkhyayä yutaù |

ato mäyä-mayaà viñëuà pravadanti sanätanam ||

iti caturveda-çikhäyäà [ve.sü. 3.2.38 mädhva-bhäñya-dhåtäyäm] mäyä-

çabdasya dvidhä våttir inäàuttam | tasyä ekasyä eva svarüpa-çakter våtti-
bhedena bhedä api svékåtäù—paräsya çaktir vividhaiva çrüyate [çve.u. 6.8]
iti çruteù | tathä ca,

sarvair yuktä çaktibhir devatä sä pareti yäà prähur ajasra-çaktim

|
nityänandä nitya-rüpä jaòä ca yä, çäçvatätmeti ca yäà vadanti ||

iti caturveda-çikhäyäà [ve.sü. 2.1.30 mädhva-bhäñya-dhåtäyäm], açrutaà

çrotå adåñöaà drañöå ity ädir anyatra [bå.ä.u. 3.7.27, 3.8.11, ve.sü. 1.3.10
dhåta-mädhva-bhäñya-dhåtäyäm] | ata eva brahma-säyujya-pratipädikä
mädhyandina-çrutir api tasya sarva-çaktimattvaà svarüpa-siddham evety
aìgékaroti, sa vä eña brahma-niñöha idaà çaréraà martyam atisåtya
brahmäbhisampadya brahmaëä paçyati, brahmaëä çåëoti, brahmaëaivedaà

38
 BHAGAVAT-SANDARBHA

sarvam anubhavati [ve.sü. 4.4.5 mädhva-bhäñya-dhåtä çrutiù] iti | eka-

vijïänena sarva-vijïäna-pratijïä ca tathaiva kalpyate, yenäçrutaà çrutaà
bhavaty amataà matam avijïätaà vijïätaà [chä.u. 6.1.3] iti väkyäntaraà ca |
sarvasya tädåça-tan-nija-çakti-våndänugatatvän nirviçeña-vastu-jïäne sarva-
jïänäsambhaväc ca | ata eva sa brahma-vidyäà sarva-vidyä-pratiñöhäm
atharväya jyeñöha-puträya präha [mu.u. 1.1.1] iti cänyatra, yathä,
somyaikena måt-piëòena sarvaà måë-mayaà vijïätaà [chä.u. 6.1.4] iti
dåñöänto’pi | ekasmin måt-piëòe ghaöa-çarävädi-vikärän ävirbhävya,
darçanayä tat-tad-vijïäna-sambhavät sat-kärya-vädäìgékäräc ca | måd-
vikärasya rajju-sarpädivad asatyatvaà çuçrüñor asiddham iti vivarta-vädaç
ca na tac-chruti-sväramya-siddhaù | tasmät sädhüktaà çré-paräçareëa—
sarva-çakti-nilaye [vi.pu. 6.8.57] iti |

tad evam ekasyaiva vastuno’cintya-jïäna-gocaratayä çruty-eka-

nirdhäritatayä ca nänä-çaktitve sati tad-ätmikä eva bhaga-saàjïitä
aiçvaryädayo ñaò bhaveyuù, yenädvayam eva tat tattvaà bhagavän api tad
advayaà jïänaà çabdyata iti teñäà para-brahma-dharmäëäà para-brahmaëaù
pratyag-rüpatvät sva-prakäçatvam eva, na tu jaòatvam | na hi jyotir-
dharmasya çlaukyädikasya tamo-rüpatvam | tac ca sva-prakäçatvam indriya-
karaëaka-grahaëäbhäve sati svarüpeëa täni prakäçya teñu
prakäçamänatvaà näma kvacid anidriyeñv apy acetaneñv api tasya prakäçaù
çrüyate, yathä vaàçé-vädyasya, vana-latäs tarava ätmani viñëuà [bhä.pu.
10.35.9] ity ädau, tarhi bhagna-gatayaù sarito vai [bhä.pu. 10.35.7] ity ädau
ca |

tatra bhagänäà sva-prakäçatvaà bhaga-viçiñöasyaiva bhagavataù para-

vidyä-mäträbhivyaìgyatayä çré-viñëu-puräëe spañöam | präyaù çrédhara-
svämi-pädänäà krameëa tad-vyäkhyäne ca yathä—

nirastätiçayähläda-sukha-bhävaika-lakñaëä |
bheñajaà bhagavat-präptir ekäntätyantiké matä || [vi.pu. 6.5.59]
iti |

atra nirasto’tiçayählädo nirvåtir yasmin sukhe tad-bhävas tad-ätmatvam

evaika-lakñaëaà yasyä sä tathä | kià ca, ekäntä bhagavan-niñöhä-
mätreëävaçyambhäviné, na tu åtvig-ädi-vaiguëyena karma-phalädivad
anityä | ätyantiké ca nityä |

tasmät tat-präptaye yatnaù kartavyaù paëòitair naraiù |

tat-präpti-hetur jïänaà ca karma coktaà mahämune || [vi.pu.
6.5.60] iti |

atra yatnasya sädhana-viñayatvät sädhanam äha—tat-präptéti | karma ca

sattva-çuddhi-dvärä jïänaà säkñät | tac ca jïänaà dvividham ity ähärdhena,
ägamotthaà vivekäc ca dvidhä jïänaà tathocyate [vi.pu. 6.5.61] | tad
vivåëoty aparärdhena, çabda-brahmägama-mayaà paraà brahma vivekajaà

39
 BHAGAVAT-SANDARBHA

[vi.pu. 6.5.61] iti | atra ägama-mayam ägamotthaà jïänam | çabda-brahma—

çabdät satyaà jïänam anantaà brahma [tai.u. 2.1.2] ity ädi-väkyäj jäyamänaà
brahma çravaëajaà jïänam ägamottham ity arthaù | dehädi-viviktätmäkära-
citta-våttau nididhyäsanäyäà prakäçamänaà paraà brahma vivekajaà jïänam
ity arthaù | våtti-vyaìgyasya brahmaëa eva jïänäbhidheyatväd brahmaiva
jïänam inäàuttam |

nanu çabda-çravaëäd api brahma-jïänam evotpadyate | tenaiväjïänaà

nivartya bhagavat-präpti-siddheù | kià vivekaja-jïänenety äçaìkyäha—

andhaà tama iväjïänaà dépavac cendriyodbhavam |

yathä süryas tathä jïänaà yad viprarñe vivekajam || [vi.pu.
6.5.62] iti |

atra niviòaà tama iväjïänaà vyäpakam ävaraëam | indriyaiù çabdädi-dvärä

jätaà jïänaà dépavad asambhävanädy-abhibhütam, na sarvätmanäjïäna-
nivartakam | vivekajaà tu jïänaà süryavat sarväjïäna-nivartakam ity arthaù |

ukta-lakñaëa-jïäna-dvaidhe manu-sammatim äha—

manur apy äha vedärthaà småtvä ca muni-sattama |

tad etac chrüyatäm atra sambandhe gadato mayä || [vi.pu.
6.5.63] iti |

atra, atra sambandhe’smin prasaìge—

dve brahmaëé veditavye çabda-brahma paraà ca yat |

çabda-brahmaëi niñëätaù paraà brahmädhigacchati || [vi.pu.
6.5.64] iti |

atra çabda-brahmaëi çravaëena niñëäto vivekaja-jïätena paraà brahma

präpnoti | tat-präpti-hetu-jïänaà ca karma coktam ity atra çruti-sammatim
äha—

dve vidye veditavye vä iti cärthavaëé çrutiù |

parayä tv akñara-präptir ågvedädi-mayäparä || [vi.pu. 6.5.65] iti |

atra vidyä-çabdena tad-dhetu-karma-brahma-viñayau veda-bhägau gåhyete,

tad äha—parayeti | brahma-bhägo’kñara-pratipädaka-paräkhya-veda-
bhägädinä, karma-bhäga åg-vedädi-çabdenocyate—brähmaëa-
parivräjakädivat | sä tv aparä sädhana-gocaratvät |

atha parä yayä tad akñaram adhigamyate, yat tad adåçyam agrähyaà [mu.u.
1.1.5-6] ity-ädy atharva-çruty-uktaà para-vidyä-viñayam akñaräkhyaà paraà
tattvam äha tribhiù—

40
 BHAGAVAT-SANDARBHA

yat tad avyaktam ajaram acintyam ajam akñayam |

anirdeçyam arüpaà ca päëi-pädädy-asaàyutam ||
vibhuà sarva-gataà nityaà bhüta-yonim akäraëam |
vyäpy-avyäptaà yataù sarvaà tad vai paçyanti sürayaù ||
tad brahma paramaà dhäma tad dhyeyaà mokña-käìkñiëäm |
çruti-väkyoditaà sükñmaà tad viñëoù paramaà padam || [vi.pu.
6.5.66-68] iti |

atra vibhuà prabhuà sarva-gatam aparicchinnaà, vyäpi sarva-käryänugataà,

svayaà tv anyenävyäptam | yataù sarvaà bhavati | tat paraà brahmaiva
svecchayäviñkåta-ñäòguëyaà parameçvaräkhyaà bhagavac-chabda-väcyaà
dvädaçäkñarädi-parävidyopäsanayä bhaktaiù sulabha-darçanam ity äha—

tad etad bhagavad-väcyaà svarüpaà paramätmanaù |

väcako bhagavac-chabdas tasyädyasyäkñarätmanaù || [vi.pu.
6.5.69]

édåg-viñayaà ca jïänaà para-vidyety äha—

evaà nigaditärthasya sa-tattvaà tasya tattvataù |

jïäyate yena tat jïänaà param anyat trayé-mayam || [vi.pu.
6.5.70] iti |

atra nigaditärthasya dvädaçäkñarädibhir uktärthasyeçvarasya sa-tattvaà

svarüpaà tattvato’pracyuta-brahma-svarüpeëa yena dvädaçäkñarädinä
jïäyate, tat paraà jïänaà parä vidyä, trayé-mayaà tv anyad aparä vidyä
karmäkhyä |

nanu yad éçvaro brahmaiva, kathaà tarhi tasya nirdeçyasya bhagavac-

chabda-väcyatvam ity äçaìkyäha | athavä svarüpam eva bhagavac-chabdena
väcyam, na tu lakñyam inäàuttam | tad eva pratipädayati—

açabda-gocarasyäpi tasyaiva brahmaëo dvija |

püjäyäà bhagavac-chabdaù kriyate hy aupacärikaù ||
çuddhe mahä-vibhüty-äkhye pare brahmaëi vartate |
maitreya bhagavac-chabdaù sarva-käraëa-käraëe || [vi.pu.
6.5.71-72] iti |

açabdeti püjäyäà nimitta-bhütäyäm äviñkåta-ñäòguëyena bhagavac-

chabdaù prayujyate, taträpi guëänäà svarüpäbhinnatväd upacärät matv-
arthéyaù prayujyate, tad-bheda-vivakñäyäm | itthaà-bhüte mukhya eva
bhagavac-chabdo vartata ity äha—çuddha iti | çuddhe’saìge mahä-vibhüty-
äkhye’cintyaiçvarye | evam eña mahä-çabdo bhagavän iti sattama iti
vakñyamäëänusäreëa präkåta-ghaöa-paöädi-çabdänäm agocarasya tad-
atétasya parasyäpi brahmaëas tasyaiva bhagavac-chabdaù, nänyasya |
anyasya tu püjäyäà püjyatva-pratipädane nimitte aupacärika eva kriyate,

41
 BHAGAVAT-SANDARBHA

yataù çuddha ity ädi | çuddha eva sati mahä-vibhüty-äkhyä khyätir yasya
tasmin | tathaiva vakñyate hi—evam eña mahä-çabdaù [vi.pu. 6.5.76] ity
ädi-särdha-päda-dvayena tv anyatra hy upacärataù [vi.pu. 6.5.77] ity antena
|

sambharteti tathä bhartä bhakäro’rtha-dvayänvitaù |

netä gamayitä srañöä gakärärthas tathä mune || [vi.pu. 6.5.73]
iti |

atra akñarärtha-niruktyä bhagavac-chabdasya parameçvara-väcakatvam äha

—sambhartety ädinä | sambhartä poñakaù, bhartä ädhäraù ity artha-
dvayenänvitaù | netä karma-jïäna-phala-präpakaù | netåtvaà prayojya-
gamana-garbham iti ga-kärärthaù | gamayitä pralaye käryäëäà käraëaà prati
| srañöä punar api teñäm udgamayitä sarga-karteti vä ga-kärärthaù |

atra çré-svämibhir bahiraìgäntaraìgayoù çaktitvenäbheda-vivakñayä

vyäkhyätam | çuddha-svarüpa-çakti-vivakñäyäà tu taj-jïäna-bhakti-phala-
präpakatvädy-abhipräyeëärthäntaraà yojyam iti |

idäném akñara-dvayätmakasya padasyärtham äha—

aiçvaryasya samagrasya véryasya yaçasaù çriyaù |

jïäna-vairägyayoç caiva ñaëëäà bhaga itéìganä || [vi.pu. 6.5.74]

ity atra iìganeraëaà saàjïety arthaù | atra tair vyäkhyätam apy evaà jïeyam |
aiçvaryasya véryasya maëi-manträdénäm iva prabhävasya, yaçaso vikhyäta-
mad-guëasya, çriyaù sarva-prakära-sampatteù, jïänasya sarvajïatvasya,
vairägyasya yävat-präpaïcika-vastv-anäsaìgasya ca | samagrasyeti
sarvatränvitam iti |

va-kärärtham äha—

vasanti tatra bhütäni bhütätmany akhilätmani |

sa ca bhüteñv açeñeñu vakärärthas tato’vyayaù || [vi.pu. 6.5.75]
iti |

atra taträdhiñöhäna-bhüte bhütäni vasanti | sa ca bhüteñu vasatéti va-

kärärthaù |

evam eña mahä-çabdo bhagavän iti sattama |

parama-brahma-bhütasya väsudevasya nätyagaù || [vi.pu.
6.5.76] iti |

atra evam eña mahä-çabdo väsudevasya väcako na tv anyasyety arthaù |

42
 BHAGAVAT-SANDARBHA

akñara-nirukti-pakñe, bhaç ca gaç ca vaç ceti dvandvas tataç ca bhagavä iti

näma-rüpäëi vidyante yasya sa bhagavän påñodaräditväd va-lopaù | tatra
dhätv-eka-deçe’py artha-çaktir apy akñara-sämyän nirbrüyät iti niruktät |

tad evaà parameçvare niratiçayaiçvaryädi-yukte mukhyo’yaà çabdaù |

anyatra tu gauëa ity äha—

tatra püjya-padärthokti-paribhäñä-samanvitaù |
çabdo’yaà nopacäreëa hy anyatra hy upacärataù || [vi.pu.
6.5.77] iti |

atra püjyasya çreñöha-padärthasyoktau yä paribhäñä, saìketa-rüpa-graho

yadä tat-samanvito’yaà çabdas tadä bhagavati nopacäreëa vartate, anyatra
devädäv upacäreëa vartate |

upacäre béjäntaram äha—

utpattià pralayaà caiva bhütänäm ägatià gatim |

vetti vidyäm avidyäà ca sa väcyo bhagavän iti || [vi.pu. 6.5.78] iti
|

bhagavac-chabda-väcyaà ñäòguëyaà prakäräntareëäha—

jïäna-çakti-balaiçvarya-vérya-tejäàsy açeñataù |
bhagavac-chabda-väcyäni vinä heyair guëädibhiù || [vi.pu.
6.5.79] iti |

atra heyaiù prakåti-guëais tat-käryaiù karmabhis tat-phalaiç ca vinä iti | atra

jïänam antaù-karaëajaà balaà, çaktir indriyajam, balaà çarérajaà, tejaù
käntiù, açeñataù sämagryeëety arthaù iti jïeyam |

dvädaçäkñaräntargata-bhagavac-chabdasyärtham uktvä väsudeva-

çabdasyärtham äha—

sarväëi tatra bhütäni vasanti paramätmai |

bhüteñu ca sa sarvätmä väsudevas tataù småtaù || [vi.pu.
6.5.80] iti |

atra vasanäd väsanäc ca väsuù | sädhanät sädhur itivat | dyotanäd devaù |

väsuç cäsau devaç ceti väsudevaù | tad uktaà mokña
-dharme—vasanäd dyotanäc caiva väsudevaà tato viduù iti | janakädayo
bhagavan-nämälocana-niñöhayaiva brahma-jïänaà präptä iti darçayann äha
ñaòbhiù—

khäëòikya-janakäyäha påñöaù keçi-dhvajaù purä |

43
 BHAGAVAT-SANDARBHA

näma-vyäkhyäm anantasya väsudevasya tattvataù || [vi.pu.

6.5.81] spañöam |

bhüteñu vasate so’ntar vasanty atra ca täni yat |

dhätä vidhätä jagatäà väsudevas tataù prabhuù || [vi.pu. 6.5.82]
iti |

atra bhüteñu vasate so’ntar iti väsu-çabdo vyäkhyätaù | dhätä vidhätety

ädinä deva-çabdo diver dhätor anekärtha-prapaïcena vyäkhyäta iti jïeyam |

sa sarva-bhüta-prakåtià vikärän
guëädi-doñäàç ca mune vyatétaù |
atéta-sarvävaraëo’khilätmä
tenäståtaà yad-bhuvanäntaräle || [vi.pu. 6.5.83] iti |

atra bhuvanäntaräle yad asti, tat sarvaà tenäståtaà cchannaà vyäptam iti
yävat |

samasta-kalyäëa-guëätmako’sau
sva-çakti-leçävåta-bhüta-vargaù |
icchä-gåhétäbhimatoru-dehaù
saàsädhitäçeña-jagad-dhito yaù || [vi.pu. 6.5.84] iti |

atra grahiù prädurbhävanärtha iti jïeyam | çré-våttiñu paramäyäs tad-deça-

çobhä-sampatter bhagäntaù-pätena sväbhävikatvät | uttaratra çäréra-
baläder apy uktatvät | tathaiva kalyäëa-guëän äha—

tejo-balaiçvarya-mahä-bodha-
suvérya-çakty-ädi-guëaika-räçiù |
paraù paräëäà sakalä na yatra
kleçädayaù santi parävareçaù ||

sa éçvaro vyañöi-samañöi-rüpo
vyakta-svarüpo’prakaöa-svarüpaù |
sarveçvaraù sarva-dåk sarva-vic ca
samasta-çaktiù parameçvaräkhyaù || [vi.pu. 6.5.85-86] iti |

atra vyañöiù saìkarñaëädi-rüpaù, samañöir väsudevätmä | atra prakaöa-

svarüpaù çré-vigraha-präkaöyeneti jïeyam | prakåtam upasaàharati—

sa jïäyate yena tad-asta-doñaà

çuddhaà paraà nirmalam eka-rüpam |
saàdåçyante väpy avagamyate vä
taj-jïänam ajïänam ato’nyad uktam || [vi.pu. 6.5.87] iti |

44
 BHAGAVAT-SANDARBHA

atra yena jïäyate parokña-våttyä, saàdåçyate säkñät-kriyate, adhigamyate,

niùçeñävidyä-nivåttyä präpyate, taj jïänaà parä vidyä, ajïänam
avidyäntarvartiny aparä vidyety arthaù iti |

atraitad uktaà bhavati | sa evaà-bhüta aiçvaryädi-guëa-yukto yena jïänena

tad-eka-rüpam eva tattvam ity eva jïäyate | tad eva jïänam ity asya kià
vivakñitaà ? kim atad-aàçänäà tat-tad-guëänäà parityägena bheda-gandha-
rahitaà taj jïäyate | kià väcintya-jïäna-gocaratayaikam eva tattvaà guëa-guëi-
rüpam itéttham eväbhedaà taj jïäyate iti | ucyate—jïäna-çakti-balaiçvarya ity
atra heya-guëa-miçratä-niñedhät tathä, guëäàç doñäàç ca mune vyatétaù iti,
samasta-kalyäëa-guëätmako hi iti guëäntara-niñedha-pürvaka-tadätma-
bhüta-guëäntara-sthäpanena teñäà svarüpa-rüpatä-pratipädäc ca te
parityaktuà na çakyante | ata eva asta-doñam ity evoktam, na tu asta-tad-
guëa-doñam iti | tasmät teñäm api yena yathävasthitänäm eva svarüpatvaà
jïäyate, taj-jïänam ity eva tätparyam | ata eva bhagopalakñaëatvena
kevalädvaya-svarüpam evocyate | iti ca pratyäkhyätam, bhagavac-chabdena
bhagavataç ca bhagasya ca väcyatva-svékärät, tad etad bhagavad-väcyaà
svarüpaà paramätmanaù ity anena jïäna-çakti-balaiçvarya-vérya-tejäàsy
açeñataù, bhagavac-chabda-väcyäni ity anena ca |

evaà ca bhagasyäpi svarüpa-bhütatvam eva vyaktam | tad-vyaktaye eva ca

çuddha-svarüpa-nirüpaëa eva, vibhuà sarva-gatam ity atra prabhutä-väcaka-
viçeñaëaà dattam |

evam advaita-çäréraka-kåtäpi—jïänaiçvarya-çakti-bala-tejäàsi guëä

ätmänam evaite bhagavanto väsudeväù iti päïcarätrikaà matam utthäpitam |
çruti-puräëädibhiù çläghite tasminn api säkñäc-chré-bhagavan-mate
svarüpa-çakti-våtti-viçeñäëäà teñäà guëänäà guëitaikya-våttau düñaëaà tv
advaita-väda-sthäpanägraheëaiva kÿptam | tad-ägraheëa—käraëasyätma-
bhütä çaktiù ity ätma-vacanaà nänusaàhitam iti | çré-bhagavad-upaniñatsu
ca—paraà bhävam ajänanto mama bhüta-maheçvaram ity anena bhütaà
paramärtha-satyaà maheçvara-lakñaëam eva svasya paraà tattvam
inäàuttam | ata eva çré-svämibhir api tatra tatra tathä vyäkhyätam | tathä ca
pädmottara-khaëòe—

bhagavän iti çabdo’yaà tathä puruña ity api |

vartate nirupädhiç ca väsudeve’khilätmani || iti |

tasmäd bhaga-viçiñöasyaiva bhagavato brahmavat para-vidyä-mätra-

vyaìgatvena sva-prakäçatvaà spañöam eva | atra çruty-antaraà ca çré-
mädhva-bhäñya-pramäëitam atha dve väva veditavye—parä aparä ca | tatra
ye vedädyä yäny aìgäni yänu upäìgäni säparä | atha parä—yayä sa harir
veditavyo yo’säv adåçyo nirguëaù paraù paramätma [ve.sü. 1.2.21 mädhva-
bhäñya-dhåtam] iti | koöaravya-çrutäv api teñäà guëänäà para-vidyä-mätra-
vyaìgyatvaà vyaïjitam—adåçyam avyavahäryam avyapadeçyaà sukhaà

45
 BHAGAVAT-SANDARBHA

jïänam ojo balam iti, brahmaëas tasmäd brahmety äcakñate [ve.sü. 3.2.33
mädhva-bhäñya-dhåtam] iti | anyatra ca—

anyaj jïänaà tu jévänäm anyaj jïänaà parasya ca |

nityänandävyayaà pürëaà paraà jïänaà vidhéyate || iti |

ato mädhva-bhäñya eva pramäëitaà—yad-ätmako bhagaväàs tad-ätmik

vyaktiù kim-ätmako bhagavän ? jïänätmaka aiçvaryätmikaù çakty-ätmakaç
ca | iti çruty-antaram api tena guëinä teñäà guëänäà tad-vyaïjaka-çakteç
caikätmakatvam eva pratipädayati—yasya jïäna-mayaà tapaù iti ca çruty-
antare’pi yasya cit-svarüpam evaiçvaryam ity abhidhéyate | caturveda-
çikhäyäà ca—viñëur eva jyotir viñëur eva brahma viñëur evätmä viñëur eva
balaà viñëur evity amaraùaù ity ädi | bhägavata-tantre ca—

çakti-çaktimatoç cäpi na vibhedaù kathaïcana |

avibhinnäpi svecchädi-bhedair api vibhäñyate || iti |

viñëu-saàhitäyäà ca—

icchä-çaktir jïäna-çaktiù kriyä-çaktir iti tridhä |

çakti-çaktimatoç cäpi na bhedaù kaçcid iñyate || iti |

tasmäd bhagavataika-rüpatvam eva guëänäm | ata eva mahäbhärata-

tätparya-pramäëitä çrutiù—

satyaù so’sya mahi mahimä gåëeçavo yajïeñu vipra-räjye iti |

ato mäyika-sarva-niñedhävadhi-svarüpam uktvä paçcät

tasyaivaiçvaryädikam ucyate—eña sarveçvaraù [bå.ä.u. 4.4.22] ity ädi | ato
guëa-guëinor näbheda-pakñe’pi tad-eka-rüpam iti vacanaà guëänäm
antaraìgatvena guëinä saha tulyatvät tädätmyäpatteç ca saìgacchata eva |

—o)0(o—

dahara-vidyäyäm api tadéya-guëänäà dahara uttarebhyaù [ve.sü. 1.3.14] iti-

nyäya-prasiddha-daharäkhya-brahmavad eva, taträpy antaraìgatayaiva ca
jijïäsyatvam anveñöavyatvaà coktam | tathä hi—atha yad idam asmin
brahma-pure daharaà puëòarékaà veçma daharo’sminn antara äkäças
tasmin yad antas tad anveñöavyam, tad väva vijijïäsitavyaà [chä.u. 8.1.1] iti
| vyäkhyätaà ca çré-rämänujäcärya-caraëaiù—

yad idam asmin brahma-pure puëòaréke veçma [chä.u. 8.1.1] ity

anüdya, tasmin dahare puëòaréka-veçmani yo daharäkäço yac
ca tad-antar-varti-guëa-jätam, tad-ubhayam anveñöavyaà
vijijïäsitavyaà ceti vidhéyata ity arthaù |

46
 BHAGAVAT-SANDARBHA

asmin kämäù samähitäù [chä.u. 8.1.5] ity atra hi kämyatvät

kämäù kalyäëa-guëäs tad-antaù-sthä ucyante | te ca guëäù—
asmin dyäv äpåthivé antar eva samähite [chä.u. 8.1.3] ity-ädibhir
vibhutvädayaù, ayam ätmäpahata-päpmä [chä.u. 8.1.5] ity-
ädibhir apahata-päpmätvädayaç ca tatra bahava eva vyäkhyätäù
santéti |

väkya-käraiç ca ta eva tad-antarasthatvenoktä—tasmin yad-

antaù [chä.u. 8.1.1] iti, käma-vyapadeçaù [chä.u. 8.1.5] ity-
ädineti | atra yadi dahara-jïänärthaà dyäv-äpåthivyäv
evänveñöavyatvädibhyäà vivakñite, tadä jïätatvät te pürvam
upadiçyäjïätatvät paçcäd eva dahara upadekñyata iti jïeyam |
tasmät svarüpa-bhütä ete guëäù sahasra-näma-bhäñye cädvaita-
väda-gurubhir apédam uktam | säkñäd avyavadhänena svarüpa-
bodhena paçyati sarvam iti säkñé | nirupädhikam äçcaryam
asyeti éçvaraù, eña sarveçvaraù [bå.ä.u. 4.4.22] iti çruteù iti ||

atra sarva-çabdenopädher api parigrahät tad-atiriktam aiçvarya iti bhävaù |

atha yat påñöaà—niñiddha-néla-pétädy-äkärasya tasya jïäna-mätra-vastunaù

kathaà tat-tad-varëanatvaà ? kathaà vä pariccheda-rahitasya caturbhujädy-
äkäratvena paricchinnatvaà ? kathaà vä vaikuëöhädénäm api tad-rüpatvam
iti ? taträçcaryädivat sva-prakäçatvena vibhutvena ca tat-tad-upädhi-rahita-
svarüpa-mätratvaà pramäëa-cakravarti-vidvad-anubhava-sevyamänaiù
çabdair eva pramitaà darçayiñyate | tad evaà bhaga-padam atra bhäsvän
ayam udayate ity ädau bhäù-çabdädivat svarüpäàça-bhütaà viçeñaëam eva |
tataç ca bheda-våtti-prädhänyena vä kevalayä bheda-våttyä vä kåte’pi matv-
arthéye svarüpa-çakti-våtténäm advaye jïäne’py apariharaëéyatvät |
svarüpa-çakti-våtti-lakñaëena bhagena sahaiva bhagavatas tenädvaya-
jïänenaika-vastutvam eva sidhyatéti kåtaà jahad-ajahal-lakñaëa-maya-
kañöa-kalpanayä | tata evetthaà prauòhi-yuktam uktam—bhagavän api tad
advayaà jïänaà çabdyate iti | tatra pramäëaà—tattva-vidaù ity anena vidvad-
anubhavaù, çabdyate ity anena çabdaç ceti ||

(9) tasmai bhagavad-äjïä-puraskäreëa çré-näräyaëähvaya-puruña-näbhi-

paìkaje sthitvaiva tat-toñaëais tapobhir bhajate brahmaëe, sabhäjitaù tena
bhajanena vaçékåtaù san, sva-lokaà vaikuëöhaà bhuvanottamaà bhagavän
samyag darçayämäsa | yad yato vaikuëöhät param anyad vaikuëöhaà paraà
çreñöhaà na vidyate, parama-bhagavad-vaikuëöhatvät |1 yad vä, yad yato
1
atra paraà na yat param ity atra atha hainaà gärgé väcaknavé papraccha [bå.ä.u.
3.6.1] ity-ädir upaniñad udähäryä | atra hy antarikña-lokädi-prajäpati-loka-paryanta-
praçnäëäm uttaräëi gärgyai yäjïavalkyo dattvä brahma-lokäkhya-bhagaval-lokäd apy upari

47
 BHAGAVAT-SANDARBHA

vaikuëöhät paraà brahmäkhyaà tattvaà paraà bhinnaà na bhavati | svarüpa-

çakti-viçeñäviñkäreëa mäyayänävåtaà tad eva tad-rüpam ity arthaù | agre tv
idaà vyaktékariñyate | tädåçatve hetuù—vyapeteti sva-dåñöeti ca |
avidyäsmitäräga-dveñäbhiniveçäù païca kleçäù | vimohas taiù vaicittyaà,
sädhvasaà bhayaà, vyapetäni saìkleçädéni yatra tam | svasya dåñöaà
darçanaà tad vidyate yeñäà tair ätmavidbhir api abhitaù sarväàçenaiva
stutaà çläghitam |

atha te munayo dåñövä nayanänanda-bhäjanam |

vaikuëöhaà tad-adhiñöhänaà vikuëöhaà ca svayaà-prabham ||
bhagavantaà parikramya praëipatyänumänya ca |
pratijagmuù pramuditäù çaàsanto vaiñëavéà çriyam || [bhä.pu.
3.16.27-8]

(10) punas tädåçatvam eva vyanakti—pravartate iti | yatra vaikuëöhe rajas

tamaç ca na pravartate | tayor miçraà sahacaraà jaòaà yat sattvaà, na tad
api, kintu anyad eva | tac ca yä suñöhu sthäpayiñyamäëä mäyätaù parä
bhagavat-svarüpa-çaktiù, tasyä våttitvena cid-rüpaà çuddha-sattväkhyaà
sattvam iti tadéya-prakaraëa eva sthäpayiñyate | tad eva ca yatra pravartate
ity arthaù |

tathä ca närada-païcarätre jitante-stotre—

lokaà vaikuëöha-nämänaà
divya-ñaò-guëa-saàyutam |
avaiñëavänäm apräpyaà
guëa-traya-vivarjitam ||

pädmottara-khaëòe tu vaikuëöha-nirüpaëe tasya sattvasyäpräkåtatvaà

sphuöam evaà darçitam, yataù prakåti-vibhüti-varëanänantaram—

evaà präkåta-rüpäyä vibhüte rüpam uttamam |

tripäd-vibhüti-rüpaà tu çåëu bhüdhara-nandini ||
pradhäna-parama-vyomnor antare virajä nadé |
vedäìga-sveda-janitaais toyaiù prasrävitä çubhä ||
tasyäù päre para-vyomni tripäd-bhütaà sanätanam |
amåtaà çäçvataà nityam anantaà paraà padam ||
çuddha-sattva-mayaà divyam akñaraà brahmaëaù padam || [pa.pu.
6.227.57-60] ity-ädi ||

präkåta-guëänäà parasparävyabhicäritvaà tüktaà säìkhya-kaumudyäà—

anyonya-mithuna-våttaya iti | taö-öékäyäà ca—anyonya-sahacarä
avinäbhäva-vartina iti yävat | bhavati cäträgamaù—

påñöavatyai tasyai mätipräkñér ity ädinä çäpaà dätum udyataù | sä ca tat çrutvä jïäna-
vijïeyavattväd upararämeti |

48
 BHAGAVAT-SANDARBHA

anyonya-mithunäù sarve sarve sarvatra-gäminaù |

rajaso mithunaà sattvam ity ädy upakramya ,
naiñäm ädiç ca saàyogo viyogo copalabhyate || iti ||

tasmäd atra rajaso’sad-bhäväd asåjyatvaà, tamaso’sad-bhäväd anäçyatvaà,

präkåta-sattväbhäväc ca saccidänanda-rüpatvaà tasya darçitam | tatra hetuù
—na ca käla-vikrama iti | käla-vikrameëa hi prakåti-kñobhät sattvädayaù
påthak kriyante | tasmäd yaträsau ñaò-bhäva-vikära-hetuù käla-vikrama eva
na pravartate, tatra teñäm abhävaù sutaräm eveti bhävaù |

kià ca, teñäà mülata eva kuöhära ity äha—na yatra mäyeti | mäyätra jagat-
såñöy-ädi-hetur bhagavac-chaktiù, na tu käpaöya-mätram, raja-ädi-
niñedhenaiva tad-vyudäsät |

athavä, yatra tayoù sambandhi sattvaà präkåta-sattvaà yat, tad api na

pravartate | miçram apåthag-bhüta-guëa-trayaà pradhänaà ca |1 agre mäyä-
pradhänayor bhedo vivecanéyaù |

kaimutyenoktam evärthaà draòhayati—kim utäpare iti | tayor vimiçraà kiïcid

rajas-tamo-miçraà sattvaà ca neti vyäkhyä tu piñöa-peñaëam eva |
sämänyato rajas-tamo-niñedhenaiva tat-pratipatteù |
2
vakñyate ca tasya sattvasya präkåtäd anyatamatvaà dvädaçe çré-näräyaëa-
rñià prati märkaëòeyena—

sattvaà rajas tama itéça tavätma-bandho

mäyämayäù sthiti-layodbhava-hetavo’sya |
lélä-dhåtä yad api sattva-mayé praçäntyai
nänye nèëäà vyasana-moha-bhiyaç ca yäbhyäm ||

tasmät taveha bhagavann atha tävakänäà

çukläà tanuà sva-dayitäà kuçalä bhajanti |
yat sätvatäù puruña-rüpam uçanti sattvaà
loko yato’bhayam utätma-sukhaà na cänyad || [bhä.pu. 12.8.45-46] iti
||

anayor arthaù—he éça ! yad api sattvaà rajas tama iti tavaiva mäyä-kåtä
léläù, katham-bhütäù ? asya viçvasya sthity-ädi-hetavaù, tathäpi yä sattva-
mayé saiva praçäntyai prakåñöa-sukhäya bhavati, nänye rajas-tamo-mayyau
| na kevalaà praçänty-abhäva-mätram anayoù, kintv aniñöaà cety äha—
vyasaneti |

1
“ata eveçitavyäbhävät käla-mäye api na staù iti” iti krama-sandarbhe’dhikaù päöhaù.
2
From here to tad etat samäptaà präsaìgikaà çuddha-sattva-vivecanam is not
included in all editions. In other editions the section is repeated later, in section 99. Puridäsa
prints it here and not in 99. In the interest of simplicity, we are following Purédäsa.

49
 BHAGAVAT-SANDARBHA

he bhagavan ! tasmät tava çukläà sattva-maya-lélädhiñöhätréà tanuà çré-

viñëu-rüpäà kuçalä nipuëä bhajanti sevante, na tv anyäà brahma-rudra-
rüpäm | tathä tävakänäà jévänäà ca madhye çukläà sattvaika-niñöhäà tanuà
tad-bhakta-lakñaëa-sväyambhuva-manv-ädi-rüpäà te bhajanti anusaranti, na
tu dakña-bhairavädi-rüpäm | katham-bhütäm ? svasya taväpi dayitäà loka-
çänti-karatvät |

nanu mama rüpam api sattvätmakam iti prasiddhaà | tarhi kathaà tasyäpi
mäyämayatvam eva ? nahi nahéty äha—sätvatäù çré-bhägavatä yat sattvaà
puruñasya tava rüpaà prakäçam uçanti manyante, yataç ca sattvät loko
vaikuëöhäkhyaù prakäçate, tad abhayam ätma-sukhaà para-brahmänanda-
svarüpam eva, na tv anyat prakåti-jaà sattvaà tad iti |

atra sattva-çabdena sva-prakäçatä-lakñaëa-svarüpa-çakti-våtti-viçeña

ucyate, sattvaà viçuddhaà vasudeva-çabditaà yad éyate tatra pumän
apävåtaù [bhä.pu. 4.3.23] ity-ädy-udähariñyamäëänusärät1 agocarasya
[präkåtäpratyakña-vastunaù pratyakñatve käraëaà präkåtaà sattvaà]2
gocaratve hetuù prakåti-guëaù sattvam ity açuddha-sattva-lakñaëa-
prasiddhy-anusäreëa tathäbhütaç [apräkåtäpratyakña-vastunaù
pratyakñatve käraëaà] cic-chakti-våtti-viçeñaù sattvam iti saìgati-läbhäc ca |

tataç ca tasya svarüpa-çakti-våttitvena svarüpätmataivety uktam—tad

abhayam ätma-sukham iti | çaktitva-prädhänya-vivakñayoktaà—loko yata iti
| arthäntare bhagavad-vigrahaà prati rüpaà yad etad [bhä.pu. 3.9.2]3 ity-
ädau çuddha-sattva-svarüpa-mätratva-pratijïä-bhaìgaù, abhayam ity-ädau
präïjalatä-häniç ca bhavati |

anyat-padasyaikasyaiva rajas tamaç ceti dvir-ävåttau pratipatti-gauravaà

cotpadyate | pürvam api nänye iti dvi-vacanenaiva parämåñöe | tasmäd asti
prasiddhäd anyat svarüpa-bhütaà sattvam |

yad evaikädaçe yat-käya eña bhuvana-traya-sanniveçaù [bhä.pu. 11.4.4] ity

ädau, jïänaà svata ity atra öékä-kån-mataà yasya svarüpa-bhütät sattvät
tanu-bhåtäà jïänam ity anena, tathä paro-rajaù savitur jäta-vedä devasya
bhargaù [bhä.pu. 5.7.14] ity-ädau çré-bharata-jäpye tan-mataà paro-rajaù
rajasaù prakåteù paraà çuddha-sattvätmakam ity ädinä, ata eva präkåtäù
sattvädayo guëä jévasyaiva, na tv éçasyeti çrüyate |

athaikädaçe sattvaà rajas tama iti guëä jévasya naiva me [bhä.pu. 11.25.12]
iti | çré-bhagavad-upaniñatsu ca—

1
Bhagavat-sandarbha 117.
2
This section in brackets and that which follows are from the Haridäsa Çästré edition. They
seem to be clarifications inserted by the editor. The Jadvapur edition did not have
agocarasya, which seems like an omission.
3
See below, Bhagavat-sandarbha 53.

50
 BHAGAVAT-SANDARBHA

ye caiva sättvikä bhävä räjasäs tämasäç ca ye |

matta eveti tän viddhi na tv ahaà teñu te mayi ||
tribhir guëa-mayair bhävair ebhiù sarvam idaà jagat |
mohitaà näbhijänäti mäm ebhyaù param avyayam ||
daivé hy eñä guëa-mayé mama mäyä duratyayä |
mäm eva ye prapadyante mäyäm etäà taranti te || [gétä 7.12-4] iti |

yathä daçame—
harir hi nirguëaù säkñät puruñaù prakåteù paraù |
sa sarva-dåg upadrañöä taà bhajan nirguëo bhavet || [bhä.pu. 10.88.5]
iti |

çré-viñëu-puräëe ca—
sattvädayo na santéçe yatra ca präkåtä guëäù |
sa çuddhaù sarva-çuddhebhyaù pumän ädyaù prasédatu || [vi.pu.
1.9.44] iti |

atra präkåtä iti viçiñya apräkåtäs tv anye guëäs tasmin santy eveti vyaïjitaà
tatraiva |

hlädiné sandhiné saàvit tvayy ekä sarva-saàçraye |

hläda-täpa-karé miçrä tvayi no guëa-varjite || [vi.pu. 1.12.69] iti |

tathä ca daçame devendreëoktam—

viçuddha-sattvaà tava dhäma çäntaà
tapomayaà dhvasta-rajas-tamaskam |
mäyämayo’yaà guëa-saàpraväho
na vidyate te’graëänubandha || [bhä.pu. 10.27.4] iti |

ayam arthaù—dhäma svarüpa-bhüta-prakäça-çaktiù | viçuddhatvam äha

viçeñaëa-dvayena | dhvasta-rajas-tamaskaà tapo-mayam iti ca | tapo’tra
jïänaà, sa tapo’tapyata [tai.u. 2.6, bå.ä.u. 1.2.6] iti çruteù1 | tapo-mayaà
pracura-jïäna-svarüpam, jäòyäàçenäpi rahitam ity arthaù | ätmä jïäna-mayaù
çuddhaù [bhä.pu. 10.47.31] itivat | ataù präkåta-sattvam api vyävåttam | ata
eva mäyä-mayo’yaà sattvädi-guëa-pravähas te tava na vidyate, yato’säv
ajïänenaivänubandha iti |

ata eva çré-bhagavantaà prati brahmädénäà sa-yuktikam—

sattvaà viçuddhaà çrayate bhavän sthitau

çarériëäà çreya-upäyanaà vapuù |
veda-kriyä-yoga-tapaù-samädhibhis
tavärhaëaà yena janaù saméhate ||

1
tapa iti jïänam ucyate. yasya jïäna-mayaà tapaù [Muëòaka Upaniñad 1.1.8] iti çruty-antarät
iti çaìkaräcärya-bhagavat-pädänäà taittiréya-bhäñyam |

51
 BHAGAVAT-SANDARBHA

sattvaà na ced dhätar idaà nijaà bhaved

vijïänam ajïäna-bhidäpa märjanam |
guëa-prakäçair anuméyate bhavän
prakäçate yasya ca yena vä guëaù || [bhä.pu. 10.2.34-35]

ayam arthaù—sattvaà tena prakäçamänatvät tad-abhinnatayä rüpitaà vapur

bhavän çrayate prakaöayati | kathambhütaà sattvaà ? viçuddham | anyasya
rajas-tamobhyäm amiçrasyäpi präkåtatvena jäòyäàça-saàvalitatvän na
viçeñeëa çuddhatvam | etat tu svarüpa-çakty-ätmatvena tad-aàçasyäpy
asparçäd atéva çuddham ity arthaù |

kim arthaà çraye ? çarériëäà sthitau, nija-caraëäravinde manaù-sthairyäya

sarvatra bhakti-sukha-dänasyaiva tvadéya-mukhya-prayojanatväd iti bhävaù,
bhakti-yoga-vidhänärtham [bhä.pu. 1.8.19] iti çré-kunté-väkyät |

katham-bhütaà vapuù ? çreyasäà sarveñäà puruñärthänäm upäyanam

äçrayam | nityänanda-paramänanda-rüpam ity arthaù | ato vapuñas tava ca
bheda-nirdeço’yam aupacärika eveti bhävaù | ata eva yena vapuñä, yad-
vapur-älambanenaiva janas tavärhaëaà püjäà karoti | kaiù sädhanaiù ?
vedädibhis tvad-älambakair ity arthaù | sädhanais tv arpitair eva tvad-
arhaëa-präyatäsiddhäv api vapuño’napekñatvät |

tädåça-vapuù-prakäça-hetutvena svarüpätmakatvaà spañöayanti—he dhätaç

! ced yadi idaà sattvaà yat tava nijaà vijïänam anubhavaù, tadätmikä sva-
prakäçatä-çaktir ity arthaù, tan na bhavet, tarhi tv ajïäna-bhidä sva-
prakäçasya tavänubhava-prakära eva märjanaà çuddhim aväpa | saiva jagati
paryavaséyate, na tu tavänubhava-leço’péty arthaù |

nanu präkåta-sattva-guëenaiña bhavatu, kià nijena ? ity äha—präkåta-guëa-

prakäçair bhavän kevalam anuméyate, na tu säkñätkriyata ity arthaù |
athavä, tava vijïäna-rüpam ajïäna-bhidäyä apamärjanaà ca yan nijaà sattvaà,
tad yadi na bhaven nävirbhavati, tadaiva präkåta-sattvädi-guëa-prakäçair
bhavän anuméyate, tvan-nija-sattävirbhäveëa tu säkñät-kriyata evety arthaù
|

tad eva spañöayituà tatränumäne dvaividhyam ähuù—yasya guëaù

prakäçate, yena vä guëaù prakäçata iti | asvarüpa-bhütasyaiva sattvädi-
guëasya tvad-avyabhicäri-sambandhitva-mätreëa vä tvad-eka-
prakäçyamänatä-mätreëa vä tval-liìgatvam ity arthaù | yathä aruëodayasya
süryodaya-sännidhya-liìgatvaà, yathä vä dhümasyägni-liìgatvam iti | tata
ubhayathäpi tava säkñätkäre tasya sädhakatamatväbhävo yukta iti bhävaù |1

1
çrédharaù svämé—anumäna-prakäram ähuù—prakäçate yasya ca yena vä guëa iti | yasya
sambandhé ayam äbhyantaro buddhy-ädi-guëaù prakäçate, yo guëa-säkñéty evaà, yena vä
buddhy-ärüòhena pramäträ buddhy-adhiñöhäträ bähyo guëaù prakäçate ity anuméyata ity
arthaù |

52
 BHAGAVAT-SANDARBHA

tad evam apräkåta-sattvasya tvadéya-sva-prakäçatä-rüpatvaà, yena sva-

prakäçasya tava säkñätkäro bhavatéti sthäpitam | atra ye viçuddha-sattvaà
näma präkåtam eva rajas-tamaù-çünyaà matvä tat-käryaà bhagavad-
vigrahädikaà manyante, te tu na kenäpy anugåhétäù, rajaù-
sambandhäbhävena svataù-praçänta-svabhävasya sarvatrodäsénatäkåti-
hetos tasya kñobhäsambhavät, vidyämayatvena yathävasthita-vastu-
prakäçitä-mätra-dharmatvät, tasya kalpanäntaräyogyatväc ca | tad uktam
api agocarasya gocaratve hetuù1 prakåti-guëaù sattvam, gocarasya bahu-
rüpatve rajaù, bahu-rüpasya tirohitatve tamaù | tathä parasparodäsénatve
sattvam | upakäritve rajaù, apakäritve tamaù, gocaratvädéni sthiti-såñöi-
saàhäräù udäsénatvädéni ceti |

atha rajo-leçe tatra mantavye viçuddha-pada-vaiyarthyam ity alaà tan-mata-

rajo-ghaöa-praghaööanayeti | pädmottara-khaëòe tu vaikuëöha-nirüpaëe
tasya sattvasyäpräkåtatvaà sphuöam eva darçitam | yata uktaà prakåti-
vibhüti-varëanänantaram |

evaà präkåta-rüpäya vibhüter rüpam uttamam |

tripäd-vibhüti-rüpaà tu çåëu bhüdhara-nandini ||
pradhäna-parama-vyomnor antare virajä nadé |
vedäìga-sveda-janita-toyaiù prasrävitä çubhä ||
tasyäù päre para-vyomni tripäd-bhütaà sanätanam |
amåtaà çäçvataà nityam anantaà paraà padam ||
çuddha-sattva-mayaà divyam akñaraà brahmaëaù padam || ity-ädi |2

tad etat samäptaà präsaìgikaà çuddha-sattva-vivecanam |3

atha pravartate (10) ity-ädi prakåtam eva padyaà vyäkhyäyate | nanu

guëädy-abhävän nirviçeña eväsau lokaù ? ity äçaìkya tatra viçeñas tasyäù
çuddha-sattvätmikäyäù svarüpänatirikta-çakter eva viläsa-rüpa iti dyotayaàs

vaiñëava-toñaëé-käräù—anumäna-prakäram ähuù—yasya sambandhé

viçvaikädhiñöhitåtvena nityävyabhicäri-guëaù sattväkhyaù prakäçate süryodaya-
sännidhyasyeväruëodaya iti | yena ca tvad-eka-prakäçyaù sa guëaù prakäçate vahnineva
dhüma iti | atas tvad-vapuñaù paramänanda-rüpatvena sva-prakäçatvät | yena prakäçaù,
yena ca brahma-jïänasyäpi tirodhänaà, sä tvadéya-svaprakäçatä-rüpä çaktir eva syät | tato
bähyena jaòena sattvena na tat-prakäçaù, kintu kathaïcid anumänam eva aruëodayädinä
süryäder iveti, yathä manäàsy äsan prasannäni sädhünäm asura-druhäm [bhä.pu. 10.3.5]
ity-ädi vakñyate |
båhad-vaiñëava-toñaëé-käräù—tvat-sambandhi-guëasya tvayaiva prakäça-siddher ity arthaù
|
viçvanäthaù—yasya guëaù prakäçate, yena vä buddhy-adhiñöhäträ hetunä bähyo guëaù
prakäçate sa éçvara iti |
1
Above, page 13.
2
This is a repetition and the full quotation probably does not belong here.
3
13-påñöhäyäm 24-paìktau vakñyate ca tasya... ity-ädikaà prakåtam eva padyaà
vyäkhyäyate ity anucchedäàçaù ka-ga-ca-karalipiñu tathä jha-granthe’pi upalabhyate,
kintu etad-aàçaù ïa-öa-granthayor nästi | prakaraëa-poñakatvät granthävayave
eño’nucchedäàço gåhétaù || (purédäsaù)

53
 BHAGAVAT-SANDARBHA

tam eva viçeñaà darçayati—harer iti | suräù sattva-prabhaväù, asuräù rajas-

tamaù-prabhaväù, tair arcitäù | tebhyo’rhattamä ity arthaù, guëätétatväd
eveti bhävaù |

(11) tän eva varëayati—çyämävadätä iti | çyämäç ca avadätä ujjvaläç ca te

| padma-neträù | péta-vasträù supeçaso’tisukumäräù unmiñanta iva
prabhävanto maëi-pravekä maëy-uttamä yeñu täni niñkäëi padakäny
äbharaëäni yeñäà te suvarcasas tejasvinaù |

(12) praväleti | ke’pi tebhyaù çré-bhagavat-särüpyaà labdhavadbhyo’nye

pravälädi-sama-varëäù |

(13) punar api lokaà varëayati—bhräjiñëubhir iti |

(14) çrér yatreti | çréù svarüpa-çaktiù rüpiëé tat-preyasé-rüpä mänaà püjäà

vibhütibhiù rüpiëé tat preyasé-rüpä mänaà püjäà vibhütibhiù sva-sakhé-
rüpäbhiù | preìkham ändolanaà çritä viläsena | kusumäkäro vasantaù, tad-
anugä bhramaräù, tair vividhaà géyamänä | svayaà priyasya hareù karma
gäyanté bhavati |

(15) dadarçeti | tatra loka iti präktanänäà yac-chabdänäà viçeñyam |

akhila-sätvatäà sarveñäà sätvatänäà yädava-véräëäà patiù,

çriyaù patir yajïa-patiù prajäpatir

dhiyäà patir loka-patir dharäpatiù |
patir gatiç cändhaka-våñëi-sätvatäà
prasédatäà me bhagavan satäà patiù || [bhä.pu. 2.4.20] ity etad väkya-
saàväditvät |

çré-bhägavata-mate çré-kåñëasyaiva svayaà-bhagavattvena

pratipädayiñyamänatvät | tac caitad anantaraà brahmaëe catuùçloké-rüpaà
bhägavataà çré-bhagavatopadiñöam | tatra ca—

purä mayä proktam ajäya näbhye

padme niñaëëäya mamädi-sarge |
jïänaà paraà man-mahimävabhäsaà
yat sürayo bhägavataà vadanti || [bhä.pu. 3.4.13]

iti tåtéye uddhavaà prati çré-kåñëa-väkyänusäreëa,

yo brahmäëaà vidadhäti pürvaà

yo vidyäs tasmai gäpayati sma kåñëaù |
taà ha devam ätma-buddhi-prakäçaà
mumukñur vai çaraëam amuà vrajet || [go.tä.u. 1.22]

54
 BHAGAVAT-SANDARBHA

iti çré-gopäla-täpany-anusäreëa ca tasmai vopadeñöåtva-çruteù, tad u

hoväca brähmaëo'säv anavarataà me dhyätaù stutaù parärdhänte
so’budhyata gopa-veço me purastäd ävirbabhüva [go.tä.u. 1.25] iti çré-
gopäla-täpany-anusäreëaiva kvacit kalpe çré-gopäla-rüpeëa ca såñöy-ädäv
ittham eva brahmaëe darçita-nija-rüpatvät, tad-dhämno mahä-
vaikuëöhatvena çré-kåñëa-sandarbhe sädhayiñyamäëatväc ca |

dvärakäyäà präkaöyävasare çruta-sunanda-nandädi-sähacaryeëa çré-

prabalädayo’pi jïeyäù | yathoktaà prathame—sunanda-nanda-çérñaëyä ye
cänye sätvata-rñabhä [bhä.pu. 1.14.32] iti |

(16) bhåtya-prasäda iti | dåg eväsava iva drañöèëäà mada-karé yasya tam
| çriyä vakño-väma-bhäge svarëa-rekhäkärayä |

(17) adhyarhaëéyeti | catasraù çaktayo dharmädyäù | padmottara-khaëòe

yoga-péöhe ta eva kathitäù—na bahiraìgä adharmädyä iti | tathä hi,

dharma-jïäna-tathaiçvarya1-vairägyaiù päda-vigrahaiù |
åg-yajuù-sämätharväëa-rüpair nityaà våtaà kramät || [pa.pu. 6.228.21]
iti |

samastäntas tathä-çabda-prayogas tv ärñaù | ñoòaça-çaktayaç caëòädyäù |

tathä ca tatraiva—caëòädi-dvära-pälais tu kumudädyaiù surakñitä [pa.pu.
6.228.13] iti | nagaréti pürveëänvayaù | te ca—

caëòa-pracaëòau präg-dväre yämye bhadra-subhadrakau |

väruëyäà jaya-vijayau saumye dhätå-vidhätarau ||
kumudaù kumudäkñaç ca puëòaréko’tha vämanaù |
çaìku-karëaù sarva-netraù sumukhaù supratiñöhitaù ||
ete dik-patayaù proktäù puryäm atra suçobhane || [pa.pu. 6.228.13-
15] iti |

kumudädayas tu dvau dväv ägneyädi-dik-pataya iti çeñaù | païca-çaktayaù

kürmädyäù | tathä ca tatraiva—

kürmaç ca nägaräjaç ca vainateyas trayéçvaraù |

chandäàsi sarva-manträç ca péöha-rüpatvam ästhitä || [pa.pu.
6.228.24] iti ||

trayéçvara iti vainateya-viçeñaëam, tasya chandomayatvät |

yadyapy uttara-khaëòa-vacanaà tat parama-vyoma-paraà, tathäpi tat-

sädåçyägamädi-prasiddheç ca çré-kåñëa-yoga-péöham api ca tadvaj jïeyam |

1
mahaiçvarya-

55
 BHAGAVAT-SANDARBHA

atra ñoòaça-çaktayaù säkñät çré-kåñëa eva, çré-kåñëa-sandarbhe purastäd

udähariñyamäëa-prabhäsa-khaëòa-vacanät çrutälambiny-ädaya eva vä jïeyä
iti |

svaiù [bhagaiù] svarüpa-bhütair aiçvaryädibhir yuktam | itaratra yogiñu

adhruvaiù präptair ity arthaù | sve sva-svarüpa eva, dhämani çré-vaikuëöhe
ramamäëaà ata eveçvaram, katham api parädhéna-siddhatväbhävät |

(18) tad-darçana iti | yat padämbujaà päramahaàsyena pathädhigamyata

iti saccidänanda-ghanatvaà tasya vyanakti |

(19) taà préyamäëam iti taà brahmäëaà bhagavän babhäñe | prajä-visarge

kärye nijasya sväàça-bhütasya puruñasya çäsane’rhaëaà yogyam |

nanv asau puruña eva tam anugåhëätu, çré-bhagavatas tu parävasthatvät

tena präkåta-såñöi-karträ sambandho’pi na sambandha ity äçaìkya tasya
bhakta-vätsalyätiçaya eväyam ity äha—priyaà tasmin premavantam | yataù
so’pi priyaù prema-vaçaù | taträpi préyamäëäm iti préta-manä iti ca
viçeñaëaà tadänéà premolläsätiçaya-dyotakam | taà prati bhagavat-préti-
cihna-darçanena tasyäpi tatra préty-atiçayaà vyaïjayati—éñat-smita-rociñä
girä iti, kare spåçan iti ca |

asya çré-kåñëopäsakatvaà çré-gopäla-täpané-väkyena darçitam | tathä ca

brahma-saàhitäyäà [5.22-5]—

tatra brahmäbhavad bhüyaç caturvedé caturmukhaù |

sa jäto bhagavac-chaktyä tat-kälaà kila coditaù ||
sisåkñäyäà matià cakre pürva-saàskära-saàskåtäm |
dadarça kevalaà dhväntaà nänyat kim api sarvataù ||
uväca puratas tasmai tasya divyä sarasvaté |
kämaù kåñëäya govindäya gopé-jana ity api ||
vallabhäya priyä vahner ayaà te däsyati priyam |
tapa tvaà tapa etena tava siddhir bhaviñyati ||
atha tepe sa suciraà préëan govindam avyayam || ity ädi ||

|| 2.9 || çré-çukaù ||7||

[8]

atha sä bhagavattä ca näropitä, kintu svarüpa-bhütaivety etam arthaà punar

viçeñataù sthäpayituà prakaraëäntaram ärabhyate | tatra vastunas tasya sa-
çaktitvam äha—

vedyaà västavam atra vastv ity asya viçeñaëäbhyäm eva

çivadaà täpa-trayonmülanam [bhä.pu. 1.1.2] iti |

56
 BHAGAVAT-SANDARBHA

çivaà paramänandaù, tad-dänaà svarüpa-çaktyä | täpa-trayaà mäyä-çakti-

käryaà tad-unmülanaà ca tayaiveti ||

|| 1.1 || çré-vyäsaù ||8||

[8] tad etat sarva-saàvädena prakaraëam ärabhyate—[müle 9-anuccheda]

atha sä bhagavattä ca näropitä ity ädinä | atha çré-vigrahasya pürëa-
svarüpa-bhütatva-sthäpaka-prakaraëärambhe païcaviàça-
väkyasyänantarävatärikäyäà [26] tad evam aiçvaryädi ity-ädäv evaà
vedäntä vicäraëéyäù |

nanu tasyärüpatvaà vedaiù prastüyate—asthülam anaëu [bå.ä.u. 3.8.8] ity-

ädibhiù |

apäëi-pädo javano gåhétä

paçyaty acakñuù sa çåëoty akarëaù |
sa vetti viçvaà na ca tasyästi vettä
tam ähur ädyaà puruñaà mahäntam || [çve.u. 3.19] ity-ädibhiç ca
|

ucyate—tasya svarüpa-bhüta-sarva-çaktitva-sthäpanayä rüpasyäpi siddhiù

çruti-labdhaiveti |

kià ca, atha yad ataù paro divo jyotir dépyate viçvataù påñöheñu sarvataù
påñöheñv anuttameñüttameñu lokeñv idaà väva tad yad idam asminn antaù
puruñe jyotiù [chä.u. 3.13.7] iti | atra jyotiù-çabdenaiva prasiddhaà brahma
brahmatvaà cäsya prakaraëa-balät sütra-kådbhiù sädhitaà, tatas tasya
jyotiñöve sati rüpitvam eva siddhyati |

nanu, väcaiväyaà jyotiñäs te [bå.ä.u. 4.3.5], mano-jyotir juñatäà [tai.brä.

1.6.3.3] ity-ädi-darçanät nätra tac-chabda-cakñur-anugrähake tejasi vartate |
kià tarhi yad yasyävabhäsakaà tad eva tatra jyotir ucyata iti | brahmaëo’pi
caitanya-mätrasya sarvävabhäsakatvät jyotiñövaà satyam | yadyapi tat-
svarüpatväd api jyotiñövaà bhavet, tathäpi prasiddhärthaà yat jyotiñövaà,
tad api tasyävagamyate çruty-antarät | tathä hi—

na tatra süryo bhäti na candra-tärakaà

nemä vidyuto bhänti kuto’yam agniù |
tam eva bhäntam anubhäti sarvaà
tasya bhäsä sarvam idaà vibhäti || [ka.u. 2.2.15] iti samämananti
|

57
 BHAGAVAT-SANDARBHA

atra tejaù-svabhävänäà süryädénäà, tatra bhäna-pratiñedhät pürvavat jyoté-

rüpatvam evopapadyate | süryo’vabhäsamäne candra-tärakädi na bhäsata
itivat | evaà samäna-svabhäva evänukära-darçanäc ca tad-rüpatvam eva—
gacchantam anugacchantétivat | yat tu vahnià dahantam anudahati
sutaptaà loham ity atra väyuà vahantaà tam anuvahati raja ity atra
cänyathätvaà, taträpi dahana-vahana-kriyayos tatraiva mukhyatvam iti |
brahmaëy api tädåça-jyotiñövasya tathätvam | evaà tad-bhäsä sarvasya
bhäsamänatve’pi tad-rüpatvaà siddhyati | ata evänumänam iti siddham |
süryam anubhänti raçmaya itivat, na tu dépo dépäntaram anubhätétivad
viruddham | atas tasya prasiddhärtha-jyoté-rüpatve sarva-paratve ca çruti-
çabdeñv eva sati kià-nämänyathä-gati-kriyayä, çrutes tu çabda-mülatvät
[ve.sü. 1.1.5] itivat | tathä hi—bhä-rüpaù satya-saìkalpaù iti |

hiraëmaye pare koçe virajaà brahma niñkalam |

tac chubhraà jyotiñaà jyotis tad yadätma-vido viduù || [mu.u.
2.2.10] iti |

brahma hy anyad vyanakti brahmänyena na vyajyate—ätmanaiva jyotiñäste

[bå.ä.u. 4.3.6], agåhyo na hi gåhyate [bå.ä.u. 3.9.26], tena süryas tapati
tejaseddhaù iti ca | tathä coktam—

yad äditya-gataà tejo jagad bhäsayate’khilam |

yac candramasi yac cägnau tat tejo viddhi mämakam || [gétä
15.12] iti |

tasmäd rüpavad eva tad iti sthitam | jyotiç caraëäbhidhänät [bå.ä.u. 1.6.24]
ity adhikaraëe çré-rämänuja-caraëäç caiva äcakñyate |

etävän asya mahimä tato jyäyäàç ca püruñaù |

pädo’sya sarvä bhütäni tripädasyämåtaà divi || [chä.u. 3.12.6] iti
|

pratipäditasya catuñpadaù parama-puruñasya—

vedäham etaà puruñaà mahäntam

äditya-varëaà tamasaù parastät [çve.u. 3.8]

ity abhihitä präkåta-rüpasya tejo’präkåtam iti | tadvat tayä sa eva jyotiù-

çabdäbhidheya iti |

kià ca, çyämäc chabalaà prapadye [chä.u. 8.13.1] suvarëa-jyotiù iti | tasya
haitasya catväri rüpäëi çuklaà raktaà raukmaà kåñëaà [tai.ä. 3.10.6] iti, yadä
paçyaù paçyate rukma-varëaà kartäram éçaà puruñaà brahma-yonià [mu.u.
3.1.3], sa aikñata [ai.u. 1.1.1, bå.ä.u. 1.2.5] iti | sarve’nimeñäjajïire vidyutaù
puruñädadhi [ma.nä.u. 1.8] iti | sa cakñuñä paçyati rüpam asya [ma.nä.u.
1.11] iti, yam evaiña våëute tena labhyas tasyaiña ätmä vivåëute tanüà sväà

58
 BHAGAVAT-SANDARBHA

[mu.u. 3.2.3, ka.u. 2.1.3] iti | buddhi-mattäìga-pratyaìgavattäà bhagavato

lakñayämahe, buddhimän manovän aìga-pratyaìgavän ity-ädyaiù,
prakäçavac cävaiyarthyät [ve.sü. 2.2.41], rüpopanyäsäc ca [ve.sü. 1.2.23] ity
ädau mädhva-bhäñyädi-pramäëitair vedaiù—paçyate, vivåëute,
lakñayämahe ity ädy abhyasta-vidvat-pratyakña-pakñapäta-balavattarair
virodhät, apäëi-pädädi-vedänäà na tathärthaù saìgacchate iti na tävat
tasyärüpatvaà pratipäditam ||

darçanädi-kriyäyäà na manoratha-kalpanä-mätratvaà cintyam | uktaà

cädvaita-çärérake’pi—

abhidhyäyater atathä-bhütam api vastu karma bhavati,

manoratha-kalpitasyäpy abhidhyäyati-karmatvät | ékñates tu
tathä-bhütam eva vastu loke karma dåñöam, iti || [1.3.13] iti |

anyaträpi darçanasya yathärthopalabdhärthatvaà dåñöam, yathä—dåñöa

evätmanéçvaraù [mä.u. 2.2.8] ity ädau | tasmät apäda-päëy-ädi-vedaiù
katham ete viruddheran ? tasya rüpasya brahmaëi svarüpa-bhüta-sarva-
çaktitva-sthäpnayä, sarvair yuktä çaktibhir devatäsya ity ädau nitya-rüpeti
viçeñopadeçena ca nityatvaà siddham eva | svarüpa-nityatvaà tu tatra
çäçvatätmä ity anenaivoktam | ata eva vivåëute ity evoktam, na tu
kalpayatéti |

atrodähariñyante ca çruti-småtayaù—udähåtä ca, yatra nänyat paçyati ity-

ädi tad ittham anya-präkåta-rüpa-sädåçyena kutarka-viçeñaç ca parihåtaù,
vailakñaëyät, kälätyayäpadiñöatvät, çästra-yonitvät [ve.sü. 1.1.3] ity
nyäyena çabdaika-prämäëyät |

tata eva yathägre sükñma-rüpeëävyaktatvät kvacit kadäcid amürtatä-sthüla-

rüpeëa vyaktatvät kadäcin mürtatä, tathä brahmaëo’péty api nirastam |
viçeñatas taträvyaktatä-vyaktatä-bhedaç ca niñeddhavyaù | tasmäd
rüpitvam arüpitvaà ceti na | atra samuccya-vyavasthä tv ekädhikaraëatvän
na sambhavaty eva |

tathä vikalpo’py añöa-doña1-duñöatvena kriyäyäm iva vastuni

tasyäsambhavän na syäd iti rüpitva-çrutir eva sarvopamardiné |

tarhi kä svid arüpa-çruter gatiù ? ucyate—arüpa-rüpa-pratipädakatayä

divivdhasya çruti-jätasya paraspara-saìgaööane sati durbalänäm arüpa-
çruténäà tad-anugamanam eva gatiù | tad-anugamanaà cätra, kasyacid
rüpasyaiva sato bhaved arüpatva-lakñaëa-prasädhanam | tathä-vidhaà rüpaà
cätra präkåtäd anyad eva yujyate, yathä bhaga-saàjïakam aiçvaryädi-
ñaökam |

1
pramäëatväpramäëatva-parityäga-prakalpanä |
pratyujjévana-hänibhyäà pratyekam añöa-doñatä || mémäàsä 1.3.3.

59
 BHAGAVAT-SANDARBHA

yadaiva hi svarüpa-çakti-prakäçamänatvena sva-prakäça-mätraà bhavet,

tadä cakñur-aprakäçyatvät arüpatvam aìgékaroti | tata eva sthüla-
sükñmäkhya-vyaktävyakta-padärthebhyo vilakñaëaà tad-rüpam iti, vedänte
vaiñëava-panthäna-vidäm abhipräyaù |

tathä ca, prakäçavac cävaiçeñyaà [ve.sü. 3.2.25] ity atra vyäkhyätaà

mädhva-bhäñye—agny-ädivat sthüla-sükñmatva-viçeñät tasya tädåçatvaà na
sambhavati | näsau sthülo na sükñmaà para eva sa bhavati, tasmäd ähuù
paramam iti mäëòavya-çruteù |

sthüla-sükñma-viçeño’tra na kvacit parameçvare |

sarvatraika-prakäro’sau sarva-rüpeñu vartate || iti gäruòät |

avyakta-vyakta-bhävau ca na kvacit parameçvare |

sarvaträvyakta-rüpo’sau yata eva janärdanaù || iti kaurmäd iti ||

yasmäd avyakta-vyakta-bhävau tasmin na staù tasmät täbhyäm atiriktaà

rüpaà—yat tat prähur avyaktam ädyaà [bhä.pu. 10.3.11] ity ädau prasiddhaà
yad avyaktäkhyaà paraà tattvaà rüpaà vigraho yasyeti kaurma-vacanärthaù |
asya pürëa-parama-tattväkäratvam agre müla-grantha eve vivecanéyaà1 |
ata eva bahu-vréhir ayam aupacärikeëaiva bhedena boddhavyaù |

ata eva tasya rüpasya para-vidyaika-vyaìgya-sva-prakäça-para-brahmatvaà

—yadä paçyaù paçyataù ity asyänte tad-darçana-mätreëäçeña-
karmävadhünana-pürvaka-parama-siddhi-präpti-liìgato vyaïjitam—tadä
pumän puëya-päpe vidhüya niraïjanaà pätmaà sämyam upaiti ity anena |
bhidyate hådaya-granthiù ity-ädi-çruti-sämänyaà, tathä paräpi çrutir äditya-
puruñam adhikåtya sarva-päpmätyaya-kathanottaram eva rüpaà varëayanté
tasya rüpasya päpmäpara-paryäya-mäyika-doña-rähityam eväìgékaroti—eña
ätmäpahata-päpmä [chä.u. 8.1.5] iti çruti-sämänyät | taj-jïäninäm api
päpmätyaya-liìgät kaimutyena ca tad eva draòhayati—

atha ya eño’ntaräditye hiraëmayaù puruño dåçyate, hiraëya-

çmaçrur hiraëya-keça äpraëakhät sarva eva suvarëaù | tasya
yathä kapy-äsaà sarva eva2 puëòarékam evam akñiëé | tasyod iti
näma | sa eña sarvebhyaù päpmabhya uditaù | udeti ha vai
sarvebhyaù päpmabhyo ya evaà veda || [chä.u. 1.6.6-7] iti |

kià ca, näsad äséd äkhye [å.ve. 10.129.1] iti brahma-sükte brahmaëi
präkåtätétasya präëasya sad-bhäva-çravaëena tat-tan-niñedha-väkyam |
apräëo hy amanäà çubhraù [mu.u. 2.1.2] ity-ädikaà präkåta-viñayam eveti
gamyate, yathä—

na måtyur äséd amåtaà na tarhi

1
çré-bhagavat-sandarbhe sapta-catväriàça-väkyaà drañöavyam |
2
sarva eva iti nästi äkare.

60
 BHAGAVAT-SANDARBHA

na rätryä ahna äsét praketa |

änéd avätaà svadhayä tad ekaà
tasmäd dhänyatra paraù kiïcanäsa || [å.ve. 10.129.2]

atra sa änéd iti präëa-karmopädänät präg-utpatteù santam eva präëaà

sücayati | evaà vä are’sya mahato bhütasya niùçvasitam etat [bå.ä.u. 2.3.10]
iti çruty-antare ca tat sad-bhävas tasmiàl lakñyate | tatra avätam iti
viçeñaëät tu präkåta-vätatvaà niñedhatéti spañöam eva | tatas tathä-vidha-
präëatva-çravaëena tat-sahacäriëaù çré-vigrahasya sad-bhävas tädåça-
bhävaç ca gamyata eva—

cinmayasyädvitéyasya niñkalasyäçarériëaù |
upäsakänäà käryärthaà brahmaëo rüpa-kalpanä || [rä.tä.u. 1.1.7]
iti ca |

evaà vyäkhyäyate—rämaà vande sac-cid-änanda-rüpaà gadäri-çaìkhäbja-

dharam iti | tatraiva vakñyamäëatvät | påthak-çaréra-dhäritä-rahitasya rüpa-
kalpanä añöa-vidha-pratimä-racanaà1 vidhéyata ity arthaù |

sa ca çré-vigraho’nanta-rüpätmaka eva çrutyäntare teñäà rüpäëäm

etävattva-niñedhät | tathä hi—mürtaà caivämürtaà ca [bå.ä.u. 2.3.1] ity
upakramyämürta-rüpasya ca puruña-çabdoditasya mahärajanädi-rüpäëi
darçayitvä tad-anantaram—athäta ädeço neti neti [bå.ä.u. 2.3.6] ity atra
samäpty-arthatvät iyattä-väcakena iti-çabdena prakåta-rüpasya etävattvaà
niñedhati |

punaù svayam eva sä çrutiù—na hy etasmät iti, nety anyat param asti ity
aträdeça-väkyam eva vyacakñäëä tataù param anyad api rüpa-viçeñam
astéti bravéti | na hy etasmän mürta-lakñaëäd rüpäd amürta-lakñaëaà
rüpam iti etävad eva vaktavyaà, kintu neti naitävat | yato’nyad api paraà
rüpam astéty ädeça-väkyärtha ity arthaù |

evam äha sütrakäraù—prakåtaitävattvaà hi pratiñedhati tato bravéti ca

bhüyaù [ve.sü. 3.2.22] iti | atra rüpa-mätra-niñedhe çruty-abhiprete sati
mahärajanädi-sadåça-rüpam aloka-prasiddhaà svayam upadiçya punar
niñedha-käriëyäs tasyä unmatta-pralapitä syät sütrakärasya ca etävattvam
iti saìkhyätmaka-bhäva-prayogo’samékñya käritäyai bhavet | etad-rüpaà ca
—niñedhatéty eva sücayituà kathaïcid uktaà syäd iti |

—o)0(o—

1
çailé därumayé lauhé lepyä lekhyä ca saikaté | mano-mayé maëi-mayé pratimäñöa-vidhä
småtä || [bhä.pu. 11.27.12] |

61
 BHAGAVAT-SANDARBHA

[9]

te ca mäyä-çakti-svarüpa-çakté paraspara-viruddhe, tathä tayor våttayaç ca

sva-sva-gaëa eva paraspara-viruddhä api bahvyaù | tathäpi täsäm ekaà
nidhänaà, tad evety äha—

yac-chaktayo vadatäà vädinäà vai

viväda-saàväda-bhuvo bhavanti |
kurvanti caiñäà muhur ätma-mohaà
tasmai namo’nanta-guëäya bhümne || [bhä.pu. 6.4.31]

spañöam || 6.4 || daksaù çré-puruñottamam ||9||

[10]

tathä—
yasmin viruddha-gatayo hy aniçaà patanti
vidyädayo vividha-çaktaya änupürvyät |
tad brahma viçva-bhavam ekam anantam ädyam
änanda-mätram avikäram ahaà prapadye || [bhä.pu.
4.9.16]

änupürvyät sva-sva-varge uttama-madhyama-kaniñöha-bhävena vartamänä

vividha-çaktayaù präyaù parasparaà viruddha-gatayo’pi yasmin yad äçritya
aniçaà patanti, sva-sva-vyäpäraà kurvanti ||

|| 4.9 || dhruvaù çré-påçnigarbham1 ||10||

[11]

sargädi yo’syänuruëaddhi çaktibhir

dravya-kriyä-käraka-cetanätmabhiù |
tasmai samunnaddha-niruddha-çaktaye
namaù parasmai puruñäya vedhase || [bhä.pu. 4.17.33]

1
çré-dhruvapriyam iti päöhäntaram.

62
 BHAGAVAT-SANDARBHA

öékä ca—anuruëaddhy anuvartate karoti1 | dravyäëi mahä-bhütäni | kriyä

indriyäëi | kärakä deväù | cetanä buddhiù | ätmä’haìkäraù | taiù sva-çakti-
rüpaiù samunnaddhäù samutkaöä niruddhäù çaktayo yasya ity eñä ||2

|| 4.17 || çré-maitreyo viduram ||11||

[12]

täsäm acintyatvam äha—

ätmeçvaro’tarkya-sahasra-çaktiù [bhä.pu. 3.33.3] iti |

spañöam | uktaà cäcintyatvaà çrutes tu çabda-mülatväd [ve.sü. 2.1.27] ity

ädau | ätmani caivaà viciträç ca hi [ve.sü. 2.1.28] ity-ädau ca ||

|| 3.33 || çré-devahütiù kapiladevam ||12||

[13]

çaktes tu sväbhävika-rüpatvam äha—

sattvaà rajas tama iti trivåd ekam ädau

sütraà mahän aham iti pravadanti jévam |
jïäna-kriyärtha-phala-rüpatayoru-çaktir
brahmaiva bhäti sad asac ca tayoù paraà yat || [bhä.pu.
11.3.37]

brahmaivoru-çaktir anekätmaka-çaktimad bhäti | eva-käreëa brahmaëa eva

sä çaktiù, na tu kalpiteti sväbhävika-rüpatvaà çakter bodhayati | tatra hetuù
—yad brahma sat sthülaà käryaà påthivy-ädi-rüpaà, asat sükñmaà käraëaà
prakåty-ädi-rüpaà, tayor bahiraìga-vaibhavayoù paraà svarüpa-vaibhavaà
çré-vaikuëöhädi-rüpaà, taöastha-vaibhavaà çuddha-jéva-rüpaà ca | anyathä
tat-tad-bhäväsiddhiù |

kià-rüpatayä tat-tad-rüpam ? taträha—jïäna-kriyärtha-phala-rüpatayä,

mahad-ädi-lakñaëa-jïäna-çakti-rüpatvena, süträdi-lakñaëa-kriyä-çakti-
rüpatvena, tan-mäträdi-lakñaëärtha-rüpatvena, prakåti-lakñaëa-tat-tat-
sarvaikya-rüpatvena sad-asad-rüpam, phala-rüpatvena tayoù param | tatra
phalaà puruñärtha-svarüpaà sa-vaibhavaà bhagavad-äkhyaà cid-vastu, tad-
anugatatvät çuddha-jéväkhyaà cid-vastu ca | etena jïäna-kriyädi-rüpeëorü-
çaktitvaà vyaïjitam |

1
anuruëaddhi bhakta-jévasyänurodhena karoti iti viçvanäthaù.
2
The Jadavpur edition only reads anuruëaddhi karoti.

63
 BHAGAVAT-SANDARBHA

çakteù sväbhävika-rüpatvaà sa-pramäëaà spañöayati—ädau yad ekaà

brahma tad eva sattvaà rajas tama iti tri-våt pradhänam | tataù kriyä-çaktyä
sütraà, jïäna-çaktyä mahän iti | tato’ham ahaìkära iti | tad eva ca jévaà
çuddha-svarüpaà jévätmänaà tad-upalakñaëakaà vaikuëöhädi-vaibhavaà ca
pravadanti vedäù | te ca—sad eva saumyedam agra äséd [chä.u. 6.2.1] ity
ädyäù |

ädäv ekaà, tatas tat-tad-rüpam iti çakteù sväbhävikatvam äyätam,

anyasyäsad-bhävenaupädhikatväyogät | svarüpa-vaibhavasyäìga-
pratyaìgavan nitya-siddhatve’pi, sürya-sattayä tad-raçmi-paramäëu-
våndasyeva, tat-sattayä labdha-sattäkatvät tad-upädänakatvaà tad-
ädikatvaà ca syät, tasya bhäsä sarvam idaà vibhäti [ka.u. 2.2.15] iti çruteù |

çakter acintyatvaà sväbhävikatvaà çré-viñëu-puräëe coktam—

nirguëasyäprameyasya çuddhasyäpy amalätmanaù |

kathaà sargädi-kartåtvaà brahmaëo’bhyupagamyate || [vi.pu. 1.3.1]

iti maitreya-praçnänantaraà çré-paräçara uväca—-

çaktayaù sarva-bhävänäm acintya-jïäna-gocaräù |

yato’to brahmaëas täs tu sargädyä bhäva-çaktayaù |
bhavanti tapasäà çreñöha pävakasya yathoñëatä || [vi.pu. 1.3.2]

atra çré-svämi-öékä ca—

tad evaà brahmaëaù såñöy-ädi-kartåtvam uktam | tatra çaìkate

—nirguëasyeti | sattvädi-guëa-rahitasya, aprameyasya deça-
kälädy-aparicchinnasya, çuddhasya adehasya sahakäri-
çünyasyeti vä, amalätmanaù puëya-päpa-saàskära-çünyasya,
rägädi-çünyasyeti vä | evam-bhütasya brahmaëaù kathaà
sargädi-kartåtvam iñyate ? etad-vilakñaëasyaiva loke ghaöädiñu
kartåtvädi-darçanäd ity arthaù |

pariharati—çaktaya iti särdhena | loke hi sarveñäà bhävänäà

maëi-manträdénäà çaktayo'cintya-jïäna-gocaräù, acintyaà
tarkäsahaà yaj jïänaà käryänyathänupapatti-pramäëakaà, tasya
gocaräù santi | yad vä, acintyä bhinnäbhinnatvädi-vikalpaiç
cintayitum açakyäù, kevalam arthäpatti-jïäna-gocaräù santi |
yata evam, ato brahmaëo’pi täs tathä-vidhäù çaktayaù sargädi-
hetu-bhütäù bhäva-çaktayaù svabhäva-siddhäù çaktayaù santy
eva, pävakasya dähakatvädi-çaktivat | ato guëädi-hénasyäpy
acintya-çaktimattväd brahmaëaù sargädi-kartåtvaà ghaöata ity
arthaù | çrutayaç ca—

na tasya käryaà karaëaà ca vidyate

64
 BHAGAVAT-SANDARBHA

na tat-samaç cäbhyadhikaç ca dåçyate |

paräsya çaktir vividhaiva çrüyate
sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca || [çve.u. 6.8]

mäyäà tu prakåtià vidyän

mäyinaà tu maheçvaram || [çve.u. 4.10] ity ädayaç ca |

yady evaà1 yojanä—sarveñäà bhävänäà pävakasyoñëatä-

çaktivad acintya-jïäna-gocaräù çaktayaù santy eva | brahmaëaù
punas täù svabhäva-bhütäù svarüpäd abhinnäù çaktayaù,
paräsya çaktir vividhaiva çrüyate [çve.u. 6.8] iti çruteù |

ato maëi-manträdibhir agny-auñëyavan na kenacid vihantuà

çakyante | ata eva tasya niraìkuçam aiçvaryam | tathä ca çrutiù
—sa vä ayam asya sarvasya vaçé sarvasyeçänaù
sarvasyädhipatiù [bå.ä.u. 4.4.22] ity ädiù | yata evaà ato
brahmaëo hetoù sargädyä bhavanti, nätra käcid anupapattiù ity
eñä |

atra praçnaù so’yaà brahma khalu nirviçeñam eveti pakñam äçritya,

parihäras tu sa-viçeñam eveti pakñam äçritya kåta iti jïeyam | ata eva
praçne çuddhasyety aträdehasyety api vyäkhyätam | çuddhatvaà hy atra
kevalatvaà matam, tac ca yuktaà, parihäre brahmaëi çakti-sthäpanät |
pürva-pakña-mate brahmaëi çaktir api nästéti gamyate | tataù praçna-
väkye’py evam arthäntaraà jïeyam—nirguëasya präkåtäpräkåta-guëa-
rahitasya, ata eva pramäëägocarasya, tata evämalätmano’pi çuddhasya, na
tu sphaöikäder iva para-cchäyayänyathä-dåñöasya |

tad evaà nirviçeñatäm avalambya praçne siddhe, parihäre tu prathama-

yojanäyäà nirviçeña-pakñam anädåtya brahmaëi kartåtva-pratipatty-arthaà
çaktayaù sädhitäù | dvitéya-yojanäyäà tatra ca viçeña-pratipatty-arthaà,
yathä jalädiñu kadäcid uñëatädikam ägantukaà syät, tathä brahmaëi na syäd
iti nirdhäritam, na tat samaç cäbhyadhikaç ca dåçyate [çve.u. 6.8] iti çruteù |
tathä maëi-manträdibhir iti vyatireka eva dåñöänta ity ato brahma-çaktayas
tu nänyena paräbhütä ity etac ca darçitam | ubhayatra ca svarüpa-çakti-
prabhäva-mätreëa präkåta-sattvädi-guëa-pariëäma-rüpa-sargädi-
sädhakatväd äveçäbhävena tad-doñasyälepaç ca darçitaù |

kià ca, brahma-padena sarvaà khalv idaà brahma [chä.u. 3.14.1] iti
prasiddhià vyajya, sattvädi-guëamaya-mäyäyäs tad-ananyatve’pi,
nirguëasyeti präkåta-guëair aspåñöatvam aìgékåtya teñäà bahiraìgatvaà
svékåtam | tad etad eva mäyäà ca prakåtià vidyät [çve.u. 4.10] ity eñä çrutiù
svécakära | mäyäà ca tad-apäçrayäm [bhä.pu. 1.7.4] itivan maheçvaratvän
mäyäyä bahiraìgäyä äçraya iti täà paräbhüya sthitam iti ca labhyate | tasmät

1
yad vä, evam (Jadavpur)

65
 BHAGAVAT-SANDARBHA

pürvavad aträpi çakti-mätrasya sväbhävikatvaà mäyä-doñäspåñöatvaà ca

sädhitam |
1
ata eva nyäya2-prayogaç cäyaà—brahma sväbhävika-çaktimad vastutväd
agnivat, vyatireke çaça-viñäëädivad iti | çrutau ca—

mäyäà tu prakåtià vidyän

mäyinaà tu maheçvaraà [çve.u. 4.10] iti |

na tasya käryaà karaëaà ca vidyate

na tat-samaç cäbhyadhikaç ca dåçyate |
paräsya çaktir vividhaiva çrüyate
sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca || [çve.u. 6.8] iti |

ata eva çré-gétopaniñatsu ca—

jïeyaà yat tat pravakñyämi yaj jïätvä’måtam açnute |

anädimat paraà brahma na sat tan näsad ucyate ||
sarvataù päëi-pädaà tad [gétä 13.12-13] ity ädi |

atreyaà prakriyä—ekam eva tat parama-tattvaà sväbhävikäcintya-çaktyä

sarvadaiva svarüpa-tad-rüpa-vaibhava-jéva-pradhäna-rüpeëa
caturdhävatiñöhate | süryäntar-maëòala-stha-teja iva maëòala-tad-
bahirgata-raçmi-tat-praticchavi-rüpeëa | evam eva çré-viñëu-puräëe—

eka-deça-sthitasyägner jyotsnä vistäriëé yathä |

parasya brahmaëaù çaktis tathedam akhilaà jagat || [vi.pu. 1.22.56] iti
||

yasya bhäsä sarvam idaà vibhäti [ka.u. 2.2.15] iti çruteù | atra
vyäpakatvädinä tat-tat-samäveçädy-anupapattiç ca çakter acintyatvenaiva
parähatä | durghaöatvaà hy acintyatvam | çaktiç ca tridhä—antaraìgä,
taöasthä, bahiraìgä ca | taträntaraìgayä svarüpa-çakty-äkhyayä sürya-tan-
maëòala-sthänéya-pürëenaiva svarüpeëa vaikuëöhädi-svarüpa-vaibhava-
rüpeëa ca tad avatiñöhate | taöasthayä raçmi-sthänéya-cid-ekätma-çuddha-
jéva-rüpeëa, bahiraìgayä mäyäkhyayä praticchavi-gata-varëa-çävalya-
sthänéya-tadéya-bahiraìga-vaibhava-jaòätma-pradhäna-rüpeëa ceti
caturdhätvam | ata eva tad-ätmakatvena jévasyaiva taöastha-çaktitvam,
pradhänasya ca mäyäntarbhütatvam abhipretya çakti-trayaà çré-viñëu-
puräëe gaëitam—

viñëu-çaktiù parä proktä kñetra-jïäkhyä tathäparä |

1
From here until the end of quoted çve.u. 4.10 below is not found in the Jadavpur edition.
Çve.u. 6.8 is only in the Mayapur edition. I am not sure why 4.10 is repeated for a third time
here.
2
nyäya- not in Haridäsa Çästré, but Satya Näräyaëa is translating it.

66
 BHAGAVAT-SANDARBHA

avidyä-karma-saàjïänyä tåtéyä çaktir iñyate || [vi.pu. 6.7.61]

tayä tirohitatväc ca çaktiù kñetra-jïa-saàjïitä |
sarva-bhüteñu bhüpäla täratamyena vartate || [vi.pu. 6.7.63] iti |

avidyä-karma käryaà yasyäù sä, tat-saàjïä mäyety arthaù | yadyapéyaà

bahiraìgä, tathäpy asyäs taöastha-çaktimayam api jévam ävarituà
sämarthyam astéty äha—tayeti | täratamyena tat-kåtävaraëasya brahmädi-
sthävaränteñu deheñu laghu-guru-bhävena vartate ity arthaù | tad uktam—
yayä sammohito jéva [bhä.pu. 1.7.5] iti |*1ata eva jévasya raçmi-
sthänéyatvän maëòala-vilakñaëatvaà mäyä-vyavadhäna-tirodhäpanéya-
vaibhavatvaà2 yuktam | tad-anantaraà coktaà tayä [mäyayä] kñetrajïa-çaktiù
sä täratamyena vartata iti | yayaiväcintya-mäyayä cid-rüpatä-nirvikäratädi-
guëa-rahitasya pradhänasya jaòatvam vikäritvaà ceti jïeyam |* pradhänasya
mäyä-vyaìgatvaà cägre darçayiñyate |

aträntaraìgatva-taöasthatva-bahiraìgatvädinaiva teñäm ekätmakänäà3 tat-

tat-sämyam, na tu sarvätmaneti tat-tat-sthänéyatvam evoktam, na tu tat-
tad-rüpatvam | tatas tat-tad-doñä api nävakäçaà labhanta iti ||

|| 11.3 || çré-pippaläyano nimim ||13||

[14]

tad evaà sarväbhir militvä cid-acic-chaktir bhagavän | evam eva

parameçvaratvena stüyamänaà brahmäëaà prati hiraëyakaçipunäpy uktam
—cid-acic-chakti-yuktäya [bhä.pu. 7.3.34] iti | cid-vastunaç cid-vastv-
antaräçrayatvaà, raçmy-äbhäsädi-jyotiño jyotir-maëòaläçrayatvam iva | tatra
taöasthäkhyä jéva-çaktir yathävasaraà paramätma-sandarbhe4 vivaraëéyä |

atha antaraìgäkhyä-vivaraëäya bahiraìgäpy uddiçyate, yataù paräparä ceti

çré-viñëu-puräëe çrüyate—
sarva-bhüteñu sarvätman yä çaktir aparä tava |
guëäçrayä namas tasyai çäçvatäyai sureçvara ||
yätéta-gocarä väcäà manasäà cäviçeñaëä |
jïäni-jïäna-paricchedyä vande täm éçvaréà paräm || [vi.pu. 1.19.76-7]
iti |

saiñä bahu-våttikaiva jïeyä, paräsya çaktir vividhaiva çrüyate [çve.u. 6.8] iti
çruteù ||

tatra bahiraìgäm äha—

1
The section between asterisks (*) is not found in Jadavpur.
2
ca (Mayapur)
3
ekätmanäà (Mayapur)
4
Paramätma-sandarbha 19-47.

67
 BHAGAVAT-SANDARBHA

åte’rthaà yat pratéyeta

na pratéyeta cätmani |
tad vidyäd ätmano mäyäà
yathäbhäso yathä tamaù || [bhä.pu. 2.9.33]

arthaà paramärtha-bhütaà mäà vinä yat pratéyeta, mat-pratétau tat-pratéty-

abhävät, matto bahir eva yasya pratétir ity arthaù | yac cätmani na
pratéyeta, yasya ca mad-äçrayatvaà vinä svataù pratétir nästéty arthaù |
tathä-lakñaëaà vastu ätmano mama parameçvarasya mäyäà, jéva-mäyä
guëa-mäyeti dvy-ätmikäà mäyäkhya-çaktià vidyät | atra çuddha-jévasyäpi
cid-rüpatväviçeñeëa tadéya-raçmi-sthänéyatvena ca sväntaù-päta eva
vivakñitaù | taträsyä dvy-ätmikatvenäbhidhänaà dåñöänta-dvaividhyena
labhyate |

tatra jéva-mäyäkhyasya prathamäàçasya tädåçatvaà dåñöäntena

spañöayann asambhävanäà nirasyati—yathäbhäsa iti | äbhäso jyotir-
bimbasya svéya-prakäçäd vyavahita-pradeçe kathaïcid ucchalita-praticchavi-
viçeñaù | sa yathä tasmäd bahir eva pratéyate, na ca taà vinä tasya pratétiù,
tathä säpéty arthaù | anena praticchavi-paryäyäbhäsa-dharmatvena tasyäm
äbhäsäkhyatvam api dhvanitam | atas tat-käryasyäbhäsäkhyatvaà kvacit
äbhäsaç ca nirodhaç ca [bhä.pu. 2.10.7] ity ädau |

atra sa yathä kvacid atyantodbhaöätmä sva-cäkcikya-cchaöäpatita-neträëäà

netra-prakäçam ävåëoti | tam ävåtya ca svenätyantodbhaöa-tejastvenaiva
drañöå-netraà vyäkulayan, svopakaëöhe varëa-çävalyam udgirati | kadäcit
tad eva påthag-bhävena nänäkäratayä pariëamayati | tatheyam api jéva-
jïänam ävåëoti | sattvädi-guëa-sämya-rüpäà guëa-mäyäkhyäà jaòäà
prakåtim udgirati | kadäcit påthag-bhütän sattvädi-guëän nänäkäratayä
pariëamayati ceti jïeyam | tad uktam—eka-deça-sthitasyägneù [vi.pu.
1.22.56] ity ädi |

tathä ca, äyurveda-vidaù—

jagad-yoner anicchasya cid-änandaika-rüpiëaù |

puàso’sti prakåtir nityä praticchäyeva bhäsvataù ||
acetanäpi caitanya-yogena paramätmanaù |
akarod viçvam akhilam anityaà näöakäkåtiù || [çä.saà.1 5.48-49] iti ||

tad evaà nimittäàço jéva-mäyä | upädänäàço guëa-mäyety agre’pi

vivecanéyam |

athaivaà siddhaà jéva-mäyäkhyam2, guëa-mäyäkhyaà dvitéyam apy aàçaà

dåñöäntena spañöayati—yathä tama iti | tamaù-çabdenätra pürvoktaà
1
çärìgadhära-saàhitä.
2
Not in Jadavpur.

68
 BHAGAVAT-SANDARBHA

tamaù-präyaà varëa-çävalyam ucyate | tad yathä tan-müla-jyotiñy asad api

tad-äçrayatvaà vinä na sambhavati, tadvad iyam apéti |

athavä, mäyä-mätra-nirüpaëa eva påthak dåñöänta-dvayam | taträbhäsa-

dåñöänto vyäkhyätaù | tamo-dåñöäntaç ca | yathändhakäre jyotiño’nyatraiva
pratéyate, jyotir vinä ca na pratéyate, jyotir-ätmanä cakñuñaiva tat-pratéteù,
na påñöhädineti, tatheyam apéty evaà jïeyam |

tataç cäàça-dvayaà tu pravåtti-bhedenaivohyaà, na tu dåñöänta-bhedena |

präktana-dåñöänta-dvedhäbhipräyeëa tu pürvasyä äbhäsa-paryäya-cchäyä-
çabdena kvacit prayogaù, uttarasyäs tamaù-çabdenaiva ceti | yathä,

sasarja chäyayävidyäà païca-parväëam agrataù |

tamo moho mahä-mohas tämisro hy andha-saàjïitaù ||1 [bhä.pu.
3.20.18] ity atra |
yathä ca, kvähaà tamo-mahad-aham [bhä.pu. 10.14.11] ity ädau |
pürvaträvidyä-vidyäkhya-nimitta-çakti-våttikatväj jéva-viñayakatvena jéva-
mäyätvam | uttaratra svéya-tat-tad-guëa-maya-mahad-ädy-upädäna-çakti-
våttikatväd guëa-mäyätvam |

tathä sasarja [bhä.pu. 3.20.18] ity-ädau chäyä-çaktià mäyäm avalambya

såñöy-ärambhe brahmä svayam avidyäm ävirbhävitavän ity arthaù |

vidyävidye mama tanü viddhy uddhava çarériëäm |

bandha-mokña-karé ädye mäyayä me vinirmite || [bhä.pu. 11.11.3] ity
uktatvät |

anayor ävirbhäva-bhedaç ca çrüyate | tatra pürvasyäù pädme çré-kåñëa-

satyabhämä-saàvädéya-kärttika-mähätmye deva-gaëa-kåta-mäyä-stutau—

iti stutavantas te deväs tejo-maëòala-saàsthitam |

dadåçur gagane tatra tejo-vyäpta-dig-antaram ||
tan-madhyäd bhäratéà sarve çuçruvur vyoma-cäriëém |
aham eva tridhä bhinnä tiñöhämi trividhair guëaiù || [pa.pu. 6.104.22-
23] ity ädi ||

uttarasyäù pädmottara-khaëòe asaìkhyaà prakåti-sthänaà niviòa-dhväntam

avayayam iti ||

|| 2.9 || çré-bhagavän brahmäëam ||14||

[15]

1
This is the reading in Haridäs Çästré’s edition. The Jadavpur edition only has the first line.
The second line reads tämisram andha-tämisraà tamo moho mahä-tamaù in most
editions of the Bhägavatam.

69
 BHAGAVAT-SANDARBHA

atha svarüpa-bhütäkhyäm antaraìgäà çaktià sarvasyäpi pravåtty-

anyathänupapattyä tävad äha dväbhyäm—

yan na spåçanti na vidur mano-buddhéndriyäsavaù |

antar bahiç ca vitataà vyomavat tan nato’smy aham ||
[bhä.pu. 6.16.23]

dehendriya-präëa-mano-dhiyo’mé
yad-aàça-viddhäù pracaranti karmasu |
naivänyadä loham iväprataptaà
sthäneñu tad-drañör-apadeçam eti || [bhä.pu. 6.16.24]

öékä ca—yad brahma vyomavad vitatam api asavaù präëäù kriyä-çaktya na

spåçanti, mana-ädéni ca jïäna-çaktyä na viduù, tad brahma nato’smi | teñaà
tad-ajïäne hetum äha—dehendriyädayo’mé yad-aàça-viddhä yac-
caitanyäàçenäviñöäù santaù karmasu sva-sva-viñayeñu pracaranti jägrat-
svapnayoù | anyadä suñupti-mürcchädau naiva pracaranti, yathä aprataptaà
lohaà na dahati | ato yathä loham agni-çaktyaiva dähakaà sad agnià vinä na
dahati, evaà brahma-gata-jïäna-kriyä-çaktibhyäà pravartamänä dehädayas
tan na spåçanti na viduç ceti bhävaù | ity eñä |

aträdvaita-çärérake’pi säìkhyam äkñipyoktam, yathä—atha punaù säkñi-

nimittam ékñitåtvaà pradhänasya kalpyeta yathägni-nimittam ayaù-piëòäder
dagdhåtvaà, tathä sati yan nimittam ékñitatåtvaà pradhänasya, tad eva
sarvajïaà mukhyaà jagataù käraëam [çaìkara-bhäñya, 1.1.5] iti |

çrutiç cätra—tam eva bhäntam anubhäti sarvam [ka.u. 2.2.15], ko hy anyät

kaù präëyät yad eña äkäça änando na syät [tai.u. 2.7.1], cakñuñaç cakñur
uta çrotrasya çrotram [bå.ä.u. 4.4.18] ity ädyä |

atha prakåtasyävaçiñöatä öékä—jévas tarhi drañöåtväj jänätu ? nety äha—

sthäneñu jägrad-ädiñu drañör-apadeçaà drañöå-saàjïäà tad evaiti präpnoti,
nänyo jévo nämästi, nänyo’to’sti drañöä [bå.ä.u. 3.7.23] ity-ädi çruteù | yad
vä, drañör-apadeçaà drañöå-saàjïaà jévam api tad evaiti jänäti, na tu jévas
taj jänätéty arthaù ity eñä |

tad uktam—tritayaà tatra yo veda sa ätmä sväçrayäçrayaù [bhä.pu. 2.10.9]

iti | çrutau ca jévo nämäto’nyaù svayaà siddho nästi, parantu tad-ätmaka
evety arthaù | tathäto’nyo drañöä nästi, sarva-drañöus tasyäparo drañöä
nästéty artha iti vyäkhyeyam ||

|| 6.16 || çré-näradaç citraketum ||15||

[16]

70
 BHAGAVAT-SANDARBHA

kià ca—

deho’savo’kñä manavo bhüta-mäträ

nätmänam anyaà ca viduù paraà yat |
sarvaà pumän veda guëäàç ca taj-jïo
na veda sarvajïam anantam éòe || [bhä.pu. 6.4.25]

dehaç cäsavaç ca präëä akñäëéndriyäëi ca, manavo’ntaù-karaëäni, bhütäni

ca, mäträç ca tan-mäträëi, ätmänaà sva-svarüpam, anyaà sva-sva-viñaya-
vargaà, tayoù paraà devatä-vargaà ca na viduù | pumän jévas tu sarvam
ätmänaà sva-svarüpaà, tad anyaà pramätäraà, tayoù padaà dehädy-artha-
jätaà tad-adhiñöhätå-devatä-vargaà ca veda, tathä dehädi-müla-bhütän
guëäàç ca sattvädén veda | tat-taj-jïo’py asau yaà sarvajïaà dehädi-
jéväntäçeña-jïätäraà na veda tam anantaà, mahad-guëatväd yam anantam
ähuù [bhä.pu. 1.18.19] iti |

ata eva hi yatra hi dvaitam iva bhavati tad itara itaraà paçyati [bå.ä.u. 2.4.4]
ity ärabhya jévasyetara-dåñöatvam uktvä, yatra svasya sarvam
ätmaiväbhüt, tat kena kaù paçyet ? ity ädinä tasya paramätma-drañöåtvaà
niñiddhya paramätmanas tu tat-tat-sarva-drañöåtvaà sva-drañöåtvam apy
astéti, vijïätäram are kena vijänéyät [bå.ä.u. 2.4.14] ity anenäha |

ayam arthaù—yatra mäyä-vaibhave dvaitam iva bhavati, tan-mülakatvät tad-

ananyad api mäyäkhyäcintya-çakti-hetukatayä jaòa-malina-naçvaratvena
tad-vilakñaëatayä sampäditam | tataù svatantra-sattäkam iva muhur jäyate
ity arthaù | tat tu tatra itaro jéva itaraà padärthaà paçyati, tasya karaëa-
dåçyayor mitho yogyatväd iti bhävaù | yatra tu svarüpa-vaibhave tasya
jévasya raçmi-sthänéyasya maëòala-sthänéyo ya ätmä paramätmä, sa eva
svarüpa-çaktyä sarvam abhüt, anädita eva bhavann äste, na tu tat-
praveçena, tat tatra itaraù sa jévaù kenetareëa karaëa-bhütena kaà
padärthaà paçyet, na kenäpi kam api paçyed ity arthaù | na hi raçmayaù
sva-çaktyä sürya-maëòaläntargata-vaibhavaà prakäçayeyuù, na cärciño
vahnià nirdaheyur iti bhävaù | tad evaà sati, yasya khalv evam anantaà
svarüpa-vaibhavaà taà vijïätäraà sarvajïaà paramätmänaà kenetareëa
karaëena vijänéyät ? na kenäpéty arthaù | tad evaà jïäna-çaktau tatra
siddhäyäà kriyecchä-çakté ca lakñyete ||

|| 6.4 || dakñaù çré-puruñottamam ||16||

[17]

vaçékåta-mäyatvenäpi täm äha—

sa tvaà hi nitya-vijitätma-guëaù sva-dhämnä

kälo vaçé-kåta-visåjya-visarga-çaktiù | [bhä.pu. 7.9.22] iti |

71
 BHAGAVAT-SANDARBHA

sva-dhämnä cic-chaktyä, yataù kälo mäyä-prerakaù iti öékä ca | ätmä tv atra

jévaù, tasya guëäù sattvädayaù, sattvaà rajas tama iti guëä jévasya naiva
me [bhä.pu. 11.25.12] ity uktatvät ||

|| 7.9 || prahlädaù çré-narasiàham ||17||

[18]

tathä ca—

karoti viçva-sthiti-saàyamodayaà
yasyepsitaà nepsitam ékñitur guëaiù |
mäyä yathäyo bhramate tad-äçrayaà
grävëo namas te guëa-karma-säkñiëe || [bhä.pu. 5.18.38]

öékä ca—yasyekñitur jévärtham épsitam | atyantänicchäyäm ékñaëäyogät |

svärthaà tu nepsitam | viçva-sthity-ädi-sva-guëair mäyä karoti | tasyä
jaòatve’péçvara-sannidhänät pravåtti-dåñöäntenäha, yathäyo lohaà
grävëo’yaskäntän nimittäd bhramati | tad-äçrayaà tad-abhimukhaà sat |
guëänäà karmaëäà ca jévädåñöänäà säkñiëe tasmai namaù ity eñä ||

|| 5.18 || bhüù çré-varäha-devam ||18||

[19]

atha mäyä-çakti-çävalye kaivalyänupapatteù, kaivalye’py anubhaväbhäve

tad-änandasyärthatänupapatteç cänyathänupapatti-pramäëatas täm eväha
—

tvam ädyaù puruñaù säkñäd

éçvaraù prakåteù paraù |
mäyäà vyudasya cic-chaktyä
kaivalye sthita ätmani || [bhä.pu. 1.7.23]

tvaà säkñät svayam evädyaù puruño bhagavän | tathä ya éçvaraù

antaryämy-äkhyaù puruñaù so’pi tvam eva | tad evam ubhayasminn api
prakäçe prakåteù paras tad-asaìgé |

nanu kathaà kevalänubhavänandasyäpi tad-anubhavitvaà yato

bhagavattvam api lakñyeta ? kathaà ceçvaratvät prakåty-adhiñöhätåtve’pi
tad-asaìgitvam ? taträha—mäyäà vyudasyeti, avyabhicäriëyä svarüpa-çaktyä
täm äbhäsa-çaktià düre vidhäya | tathaiva svarüpa-çaktyä kaivalye—

72
 BHAGAVAT-SANDARBHA

parävaräëäà parama äste kaivalya-saàjïitaù |

kevalänubhavänanda-sandoho nirupädhikaù || [bhä.pu. 11.9.18]

ity ekädaçokta-rétyä kaivalyäkhye kevalänubhavänande ätmani sva-svarüpe

sthitaù anubhüta-svarüpa-sukha ity arthaù | tad uktaà ñañöhe devair api—
svayam upalabdha-nija-sukhänubhavo bhavän [bhä.pu. 6.9.33] iti | sandoha-
çabdena caikädaçe vaicitré darçitä, sä ca çakti-vaicitryäd eva bhavatéti | ata
evam asty eva svarüpa-çaktiù |

prakåtir nämätra mäyäyäs traiguëyam | evam eva çakti-traya-vivåtiù

svämibhir eva darçitä | tathä hi çré-devahüti-väkye—

paraà pradhänaà puruñaà mahäntaà

kälaà kavià tri-våtaà loka-pälam |
ätmänubhütyänugata-prapaïcaà
svacchanda-çaktià kapilaà prapadye || [bhä.pu. 3.24.33] ity atra |

paraà parameçvaram | tatra hetuù—svacchandäù çaktayo yasya | tä eväha—

pradhänaà prakåti-rüpam, puruñaà tad-adhiñöhätäram, mahäntaà mahat-
tattva-svarüpam, kälaà teñäà kñobhakam, trivåtam ahaìkära-bhütam,
lokätmakaà tat-pälätmakaà ca | tad evaà mäyayä pradhänädi-rüpatäm uktvä
cic-chaktyä niñprapaïcatäm äha | ätmänubhütyä cic-chaktyänugataù
svasmin lénaù prapaïco yasya tam | kavià sarvajïaà pradhänädy-ävirbhäva-
säkñiëam ity arthaù iti1 |

atra puruñasyäpi mäyäntaùpätitvaà tad-adhiñöhätåtayopacaryata eva |

vastutas tasya tu tasyäù paratvam | tathä çré-kapila-deva-väkye—

anädir ätmä puruño nirguëaù prakåteù paraù |

pratyag-dhämä svayaà-jyotir viçvaà yena samanvitam || [bhä.pu.
3.26.3] iti

näma-svarüpayor nirüpaëena mahä-saàhitäyäm api viviktaà tat tri-çakti—

çrér bhür durgeti yä bhinnä jéva-mäyä mahätmanaù |

ätma-mäyä tad-icchä syät guëa-mäyä jaòätmikä || [mahä-saàhitä] iti |

asyärthaù—çrér atra jagat-pälana-çaktiù, bhüs tat-såñöi-çaktiù, durgä tat-

pralaya-çaktiù | tat-tad-rüpena yä bhedaà präptä, sä jéva-viñayä tac-chaktir
jéva-mäyety ucyate |

pädme çré-kåñëa-satyabhämä-saàväde—aham eva tridhä bhinnä tiñöhämi

trividhair guëaiù [pa.pu. 6.104.23] ity etad-väkyänantaraà—

tataù sarve’pi te deväù çrutvä tad-väkya-coditäù |

1
çrédhara-svämé to 3.24.33.

73
 BHAGAVAT-SANDARBHA

gauréà lakñméà dharäà1 caiva praëemur bhakti-tat-paräù || [pa.pu.

6.104.26] iti |

ekädaçe ca—
eñä mäyä bhagavataù såñöi-sthity-anta-käriëé |
trivarëä varëitäsmäbhiù kià bhüyaù çrotum icchasi || [bhä.pu. 11.3.16]
iti |

ätma-mäyä svarüpa-çaktiù2 | méyate’nayeti mäyä-çabdena çakti-mätram api

bhaëyate—

tasyäà tamovan naihäraà khadyotärcir ivähani |

mahatétara-mäyaiçyaà nihanty ätmani yuïjataù || [bhä.pu. 10.13.45]

iti brahma-väkyaà tathaiva saìgacchate | çakti-mätrasya täratamyaà hi tatra

vivakñitam | svalpä çaktiù khalv anåtasya satyasya vä vyaïjikä bhavatu
näma, paräbhaväya kalpata eveti hi tatra gamyate | dåñöäntäbhyäà ca
tathaiva prakaöitaà tasyäà tamovad ity-ädibhyäm | tathä yuddheñu
mäyämaya-çasträdinä bahavaç chinna-bhinnä jätä iti puräëädiñu çrüyate |
tataù sä ca mäyä mithyä-kalpikä na bhavatéti gamyate | na hi maru-
marécikä-jalena kecid ärdrä bhavantéti |

svarüpa-bhütayä nitya-
çaktyä mäyäkhyayä yutaù |
ato mäyämayaà viñëuà
pravadanti sanätanam || iti caturveda-çikhädyä çrutiç ca |

tataç ca—ätma-mäyä tad-icchä syät ity atra jïäna-kriye api lakñyete | jïäna-
kriyä-våttyor apécchopalakñitatvät te’pi gåhyete |3 mäyä vayunaà jïanam iti
nighaëöau ca paryäya-çabdäù |

triguëätmikätha jïänaà ca
viñëu-çaktis tathaiva ca |
mäyä-çabdena bhaëyate
çabda-tattvärtha-vedibhiù || iti çabda-mahodadhau |

triguëätmikätra jagat-såñöy-ädi-çaktiù | sä ca dvidhety uktam eva | mäyä

syäc chämbaré buddhiù iti trikäëòa-çeñaù | mäyä dambhe kåpäyäà ca iti
viçva-prakäçe |

vyäkhyätaà ca öékä-kådbhir ekädaçe kälo mäyä-maye jéve [bhä.pu.

11.24.27] ity atra mäyä-pravartake jïäna-maye vä iti | navame, dauñmantir
atyagän mäyäà devänäà gurum äyayau [bhä.pu. 9.20.27] ity atra öékä ca—
1
svaräà iti päöhaù padma-puräëe dåçyate.
2
Haridas Shastri’s edition does not have svarüpa-çaktiù.
3
This sentence not in Jadavpur edition (?).

74
 BHAGAVAT-SANDARBHA

devänäm api mäyäà vaibhavam iti |1 tåtéye’pi äpuù paräà mudam [bhä.pu.
3.15.26] ity-ädau yoga-mäya-çabdena sanakädäv añöäìga-yoga-prabhävaà
vyäkhyäya, parameçvare tu cic-chakti-viläso vyäkhyätaù |

tatas tribhedaivätma-mäyeti siddham | yat tu—

mahä-mäyety avidyeti niyatir mohinéti ca |

prakåtir väsanety evaà tavecchänanta kathyate ||

iti jéva-mäyäyä apécchätvaà dåçyate, tad-icchäbhäsatvenaiveti jïeyam |

jagat-kärya-hetau tasyäà säkñät tad-icchätvänabhyupagamäd guëa-mäyä
triguëa-sämyaà pradhänam iti |2

yathä vä—tvam ädyaù puruñaù [bhä.pu. 1.7.23] ity ädi-müla-padäm evam

avatäryam | çré-vaikuëöhe mäyaà niñedhann api säkñät täm eväha—tvam
ädya iti | kaivalye mokñäkhye çré-vaikuëöha-lakñaëe ätmani sväàça eva
sthitaù | kià kåtvä ? taträtiviräjamänayä cic-chaktyä mäyäà düre sthitäm api
tiraskåtyaiva | mataà caitan-mäyädikaà niñedhatä çré-çukadevena |

pravartate yatra rajas tamas tayoù

sattvaà ca miçraà na ca käla-vikramaù |
na yatra mäyä kim utäpare harer
anuvratä yatra suräsurärcitäù || [bhä.pu. 2.9.10] iti |

moksaà paraà padaà liìgam amåtaà viñëu-mandiram [pa.pu. 6.227.79] iti

pädmottara-khaëòe vaikuëöha-paryäya-çabdäù ||

|| 1.7 || arjunaù çré-bhagavantam ||19||

1
This sentence also seems to be missing from the Jadavpur edition.
2
This section beginning with yat tu and ending here is missing from the Jadavpur edition.
Haridas Shastri also ignores it in his translation.

75
 BHAGAVAT-SANDARBHA

[20]

ata ürdhvaà guëädénäà svarüpätmatä-nigamanät svarüpa-çaktir eva punar

api vivriyate yävat sandarbha-samäptiù |1 tatra guëänäà svarüpätmatäm
ähuù—

sa yad ajayä tv ajäm anuçayéta guëäàç ca juñan

bhajati sarüpatäà tad anu måtyum apeta-bhagaù |
tvam uta jahäsi täm ahir iva tvacam ätta-bhago
mahasi mahéyase’ñöa-guëite’parimeya-bhagaù ||
[bhä.pu. 10.87.38]

öékä ca— sa tu jévo yad yasmät ajayä mäyayä ajäm avidyäm

anuçayéta äliìget | tataç ca guëäàç ca dehendriyädén juñan
sevamänaù ätmatayä adhyasyan | tad-anu tad-anantaraà sarüpatäà
tad-dharma-yogaà ca juñan apeta-bhagaù pihitänandädi-guëaù san
måtyuà saàsäraà bhajati präpnoti | tvam uta tvaà tu jahäsi täà
mäyäm |

nanu sä mayy evästi kathaà tyägas taträha—ahir iva tvacam iti |

ayaà bhävaù—yathä bhujaìgaù svagatam api kaïcukaà guëa-buddhyä
näbhimanyate, tathä tvam ajäà mäyäà | na hi nirantarähläda-saàvit-
kämadhenu-vånda-pater ajayä kåtyam iti täm upekñase |

kuta etat ? tad äha—ätta-bhago nitya-präptaiçvaryaù | mahasi

paramaiçvarye añöa-guëite aëimädy-añöa-vibhütimati | mahéyase
püjyase viräjase |

kathambhütaù ? aparimeya-bhagaù aparimeyaiçvaryaù | na tv

anyeñäm iva deça-käla-paricchinnaà taväñöa-guëitam aiçvaryam, api
tu paripürëa-svarüpänubandhitväd aparimitam ity arthaù | ity eñä |

tathä ca tatraiva pürvam uktaà—tvam asi yad ätmanä samavaruddha-

samasta-bhagaù [bhä.pu. 10.87.14] iti | yad vä, ahir iva tvacam ity atra tvak-
çabdena parityaktä jérëa-tvag evocyate | sa yathä täà jahätéti tat-samépam
api na vrajati, tathä tvam api mäyä-samépaà na yäséty arthaù |

anyatra ca—

viçuddha-vijïäna-ghanaà sva-saàsthayä
samäpta-sarvärtham amogha-väïchitam || [bhä.pu. 10.37.22] iti |

tathoddhavaà prati çré-bhagavad-väkyaà—

1
This paragraph is taken as a separate section number 24 in the Jadavpur edition, but this
doesn’t seeà to be necessary.

76
 BHAGAVAT-SANDARBHA

siddhayo’ñöädaça proktä dhäraëä yoga-päragaiù |

täsäm añöau mat-pradhänä daçaiva guëa-hetavaù || [bhä.pu. 11.15.3]
iti |

agre ca—etä me siddhayaù saumya añöäv autpattikä matäù | [bhä.pu.

11.15.5] iti |

ata eva daitya-bälakän prati çré-prahläda-väkyam—

kevalänubhavänanda-svarüpaù parameçvaraù |
mäyayäntarhitaiçvarya éyate guëa-sargayä || [bhä.pu. 7.6.23]

öékä ca—nanu sa eva cet sarvatra, tarhi sarvatra sarvajïatädy upalabhyeta ?

taträha—guëätmakaù sargo yasyäs tayä mäyayä antarhitam aiçvaryaà yena
ity eñä | atra bhagavad-aiçvaryasya mäyayäntarhitatvena, guëa-sargayeti
mäyäyä viçeñaëa-vinyäsena ca tad-atétatvaà bodhayati svarüpavat | ataù
parameçvara iti viçeñaëam api tat-sahayogena pürvam eva dattam iti jïeyam
| çrutayaç ca—

ajäm ekäà lohita-çukla-kåñëäà

bahvéù prajäù såjamänäà sa-rüpäù |
ajo hy eko juñamäëo’nuçete
jahäty enäà bhukta-bhogäm ajo’nyaù || [çve.u. 4.5]

yad-ätmako bhagaväàs tad-ätmikä vyaktiù | kim-ätmako bhagavän ?

jïänätmaka aiçvaryätmakaù çakty-ätmakaç ca | daivätma-çaktià sva-guëair
nigüòhäm [çve.u. 1.3] ity-ädyäù | atra sva-guëair iti yätéta-gocarä väcäm
[vi.pu. 1.19.76] ity uktaiù svéya-svabhävair ity arthaù | atra çré-viñëu-puräëe
ñañöhäàçe, nirastätiçayähläda- [vi.pu. 6.5.59] ity-ädi-prakaraëaà tadéya-
çrédhara-svämi-öékä cänusandheyä ||1

|| 10.87 || çrutayaù çré-bhagavantam ||20||

[21]

tathä—
mäà bhajanti guëäù sarve
nirguëaà nirapekñakam |
suhådaà priyam ätmänaà
sämyäsaìgädayo’guëäù || [bhä.pu. 11.13.40]

öékä ca—katham-bhütäù ? aguëäù, guëa-pariëäma-rüpä na bhavanti, kintu

nityä ity arthaù ity eñä |
1
This last sentence not in Jadavpur.

77
 BHAGAVAT-SANDARBHA

tathä ca närada-païcarätre jitaà-te-stotre—namaù sarva-guëätéta-ñaò-

guëäyädi-vedhase iti |
yad uktaà brahma-tarke—

guëaiù svarüpa-bhütais tu guëy asau harir éçvaraù |

na viñëor na ca muktänäà kväpi bhinno guëo mataù ||

kälikä-puräëe devé-kåta-viñëu-stave—

yasya brahmädayo devä munayaç ca tapo-dhanäù |

na vivåëvanti rüpäëi varëanéyaù kathaà sa me ||
striyä mayä te kià jïeyä nirguëasya guëäù prabho |
naiva jänanti yad rüpaà sendrä api suräsuräù || iti ||1

|| 11.13 || çré-haàsa-devaù sanakädén ||21||

[22]

anyatra ca çré-haàsa-väkya-sthitädi-grahaëa-kroòé-kåtän tän bahün eva

satyaà çaucam [bhä.pu. 1.16.27] ity-ädibhir gaëayitväha—

ete cänye ca bhagavan

nityä yatra mahä-guëäù |
prärthyä mahattvam icchadbhir
na viyanti sma karhicit || [bhä.pu. 1.16.30]

öékä ca—ete ekonacatväriàçat | anye ca brahmaëyatva-çaraëyatvädayo

mahänto guëä yasmin nityäù sahajä na viyanti na kñéyante sma | ity eñä |

atra çré-viñëu-puräëaà—

kalä-muhürtädi-mayaç ca kälo
na yad-vibhüteù pariëäma-hetuù || [vi.pu. 4.1.84] iti |

|| 1.16 || çré-påthivé çré-dharmam ||22||

[23]

ata eva äha—

1
“atra viñëu-puräëe’pi—kalä-muhürtädi-mayaç ca kälo na yad vibhüteù pariëäma-hetuù
[vi.pu. 4.1.27] iti | kià ca, tädåçätmatväd eva suhådaà nirupädhi-sarva-hita-käritvaà yuktam
iti bhävaù | ataù sarvotkåñöe mayi prema-bhaktir eva sädhyeti paryavasäna-väkyärthaù” ity
adhika-päöhaù krama-sandarbhe.

78
 BHAGAVAT-SANDARBHA

namas tubhyaà bhagavate

brahmaëe paramätmane |
na yatra çrüyate mäyä
loka-såñöi-vikalpanä || [bhä.pu. 10.28.6]

yatra bhagavad-äditvena tridhaiva sphurati svarüpe mäyä na çrüyate | tasya

tathä tathä sphürtir mäyayä na bhavatéty arthaù | tatra hetuù—loka-såñöäv
eva vikalpituà såñöi-sthiti-saàhärair vividham éçituà çélaà yasyäù sä | ata
eva bhügola-praçne hetutvena räjïäpy uktam—

bhagavato guëa-maye sthüla-rüpa äveçitaà mano hy aguëe’pi

sükñmatama ätma-jyotiñi pare brahmaëi bhagavati väsudeväkhye
kñamam äveçitum [bhä.pu. 5.16.3] iti |

|| 10.28 || varuëaù çré-bhagavantam ||23||

[24]

tathä—

tasmai namo bhagavate väsudeväya dhémahi |

yan-mäyayä durjayayä mäà vadanti jagad-gurum ||
vilajjamänayä yasya sthätum ékñä-pathe’muyä |
vimohitä vikatthante mamäham iti durdhiyaù || [bhä.pu.
2.5.12-13]

tama-ädi-mayatvena svasya sa-doñatvät, saccidänanda-ghanatvena yasya

nirdoñasya netra-gocare vilajjamänayä amuñä mäyayä vimohitä asmad-
ädayo durdhiyaù ||

|| 2.5 || çré-brahmä çré-näradam ||24||

[25]

tad evam aiçvaryädi-ñaökasya svarüpa-bhütatvam uktvä, çré-vigrahasya

pürëa-svarüpa-bhütatvaà vaktuà prakaraëam ärabhyate | tatra tasya
tädåçatva-sacivaà nityatvaà tävat pürva-darçita-tädåça-
vaikuëöhädhiñöhätåtvena siddham eva | prapaïcävatérëatve’py äha tribhiù—

nañöe loke dvi-parärdhävasäne

mahä-bhüteñv ädi-bhütaà gateñu |
vyakte’vyaktaà käla-vegena yäte
bhavän ekaù çiñyate çeña-saàjïaù || [bhä.pu. 10.3.25]

79
 BHAGAVAT-SANDARBHA

ataù çeña-saàjïaù | tatra yuktiù—

yo’yaà kälas tasya te’vyakta-bandho

ceñöäm ähuç ceñöate yena viçvam |
nimeñädir vatsaränto mahéyäàs
taà tveçänaà kñema-dhäma prapadye || [bhä.pu. 10.3.26]

he avyakta-bandho sännidhya-mätreëa prakåti-pravartaka ceñöä

nimeñonmeña-rüpäm | çrutiç ca—sarve nimeñä jajïire vidyutaù puruñäd adhi
[mahä-näräyaëa.u. 1.8] iti | sarve nimeñädayaù kälävayaväù, viçeñeëa
dyotate vidyut, puruñaù paramätmeti çruti-padärthaù | sarvatra såñöi-
saàhärayor nimittaà käla eva, tasya tu tad-aìga-ceñöä-rüpatvät tau tatra na
sambhavata eveti bhävaù | tatra hetv-antaraà kñema-dhämeti | tvä tväm |
atra sväbhéñöät tasmäd ävirbhäväd eva kaàsa-bhayaà kaimutyena
väritavaté | tathaiva spañöaà punar äha—

martyo måtyu-vyäla-bhétaù paläyan

lokän sarvän nirbhayaà nädhyagacchat |
tvat-padäbjaà präpya yadåcchayädya
svasthaù çete måtyur asmäd apaiti || [bhä.pu. 10.3.27]

lokän präpya nirbhayaà bhayäbhävam | tvat-pädäbjaà tu präpyety

ubhayaträpy anvayaù | atra tvat-pädäbjam iti çré-vigraham eva tathä
vispañöaà sädhitavaté | ata evämåta-vapur iti sahasra-näma-stotre | måtaà
maraëaà tad-rahitaà vapur asyety amåta-vapur iti çaìkara-bhäñye’pi | ädyeti
janmäbhävo’pi darçitaù, sa-janmani sarvatra säditvasyaiva siddheù | tad
uktam—präduräséd yathä präcyäà diçéndur iva puñkalaù [bhä.pu. 10.3.8] iti
|

çrutiç cätra—sa brahmaëä såjati, sa rudreëa viläpayati, so’nutpattir alaya

eva hariù paraù paramänandaù iti mahopaniñadi1 ||

|| 10.3 || çré-devaké-devé çré-bhagavantam ||25||

[26]

tathä utpatti-sthiti-layety-ädi-padye—yad rüpaà dhruvam

akåtam [bhä.pu. 5.25.9] iti | yasya çré-saìkarñaëasya rüpaà dhruvam
anantaà akåtaà cänädi | ata eva varñädhipopäsanä-varëane bhavenäpi tad-
rüpam adhikåtyoktam—

na yasya mäyä-guëa-citta-våttibhir
nirékñato hy aëv api dåñöir ajyate | [bhä.pu. 5.17.19] iti |
1
Not found in mahopaniñad.

80
 BHAGAVAT-SANDARBHA

yat tu tatra tad eva rüpam adhikåtya çré-çukena—yä vai kalä bhagavatas
tämasi [bhä.pu. 5.25.1] iti | tathä bhaväné-näthair [bhä.pu. 5.17.16] iti
gadye, tämaséà mürtim ity uktam, tan nijäàça-çiva-dvärä tamo-
guëopakärakatvena jïeyam |

utpatti-sthiti-laya ity-ädi-padyänantaraà çré-çukenaiva çré-närada-väkyam

anüktam—mürtià na puru-kåpayä babhära sattvaà saàçuddhaà sadasad idaà
vibhäti yatra [bhä.pu. 5.25.10] iti | tasmän nityam eva sarvaà bhagavad-
rüpam |

tathä ca pädmottara-khaëòe tat-stutiù—anädi-nidhanänanta-vapuñe viçva-

rüpiëe [pa.pu. 6.239.15] iti |

yad atra skändädau kvacid bhrämakam asti, tat tu tat-tat-puräëänäà

tämasa-kalpa-kathä-mayatvät, tat-tat-kalpeñu ca çré-bhagavatä sva-
mahimävaraëäd yuktam eva | tad iti na bhagavattva-pratipädana-param,
çuñka-vairägya-çiva-mahimädi-tätparyakatvät | tatas tat-paratväbhävän na
tatra yäthärthyaà ca | tathävidhaà çivädi-pratipädakaà çästraà ca vaiñëavair
na grähyam iti skända eva ñaëmukhaà prati çré-çivenoktam—çiva-çästre’pi
tad grähyaà viñëu-çästropayogi yat iti | ata eva pädmottara-khaëòädau
tathä-vidha-puräëänäm api tämasatvam evoktam |

na caivaà teñäà puräëänäm aprämäëyam äpatitam, paramätma-sandarbhe

darçayitväyiñyämänena matsya-puräëa-vacanänusäreëa tämasa-räjasa-
kalpa-kathämayatvaà teñäà, sättvika-kalpa-kathämayatvaà tu viñëu-
pratipädakänäà tat-tad-guëamayatvam iti tat-tat-kalpaà präpya çré-viñëur
eva tathätmänaà pratyäyata iti | tathä tathaiva ca tat-tat-puräëaà prastauti |
tasmäd yathä-dåñöam eva tat-tad-vacanaà nänyathatvaà vahati | kintu
sattvät saïjäyate jïänam [gétä 14.17] iti brahma-käëòasyeva sättvika-
puräëänäà sarvordhva-jïänam ity eva labhyate | tac ca sättvika-puräëa eva
dåçyate ca | tad api paramätma-sandarbhe lekhyam | pädma-pätäla-khaëòa-
vaiçäkha-mähätmye ca—vyämohäya1 caräcarasya jagatas te te
puräëägamäù [pa.pu. 5.97.27] ity uktam |2

çré-bhägavatenäpi—evaà vadanti räjarñe [bhä.pu. 10.77.30] ity-ädinä

tädåçaà mataà na matam | tad idaà tu çré-kåñëa-sandarbhe viçiñya
sthäpayiñyämaù |

sva-mataà tu—satyaà çaucaà dayä kñäntir [bhä.pu. 1.16.27] ity-ädinä çré-

påthivé-väkyena känti-maha-ojo-balänäm api sväbhävikatvam
avyabhicäritvaà darçayatä darçitam | nañöe loka3 [bhä.pu. 10.3.25] ity ädinä
1
syur mohäya in Padma-puräëa.
2
This paragraph after yuktam eva not found in the Jadavpur edition. Compare
Paramätma-sandarbha, 17.
3
see section 25.

81
 BHAGAVAT-SANDARBHA

çré-devaké-väkyena ca | tasmät sädhüktaà yad rüpaà dhruvam akåtam

[bhä.pu. 5.25.9] iti ||

|| 5.25|| çré-çukaù ||26||

[27]

vibhutvam äha—

na cäntar na bahir yasya na pürvaà näpi cäparam |

pürväparaà bahiç cäntar jagato yo jagac ca yaù ||
taà matvätmajam avyaktaà martya-liìgam
adhokñajam |
gopikolükhale dämnä babandha präkåtaà yathä ||
[bhä.pu. 10.9.13-14]

öékä ca—bandhanaà hi bahiù-parétena dämnä antarävåtasya bhavati | tathä

pürväpara-vibhägavato vastunaù pürvato däma dhåtvä paritaù
pariveñöanena bhavati | na tv etad astéty äha—na cäntar iti | kià ca,
vyäpakena vyäpyasya bandho bhavati | tac cätra viparétam ity äha—
pürväparam iti | kià ca, tad-vyatiriktasya cäbhävän na bandha ity äha—jagac
ca yaù iti | taà martya-liìgam adhokñajam ätmajaà matvä babandheti | ity
eñä ||

jagac ca yaù ity atra yasya käraëasya vyatirekeëa käryasya jagato

vyatirekaù syäd iti, tad-ananyasya jagatas tac-chaktyaiva, çaktes tad-
aàçäàça-rüpayä rajjvä kathaà bandhaù syät ? na hi vahnim arciño daheyur iti
bhävaù |

taà martya-liìgam ity ädau | öékä-kåtäm ayam abhipräyaù—nanu sarva-

vyäpakaà kathaà babandha ? na hi brahmäëòa-golakädikam api kaçcid
badhnäti | taträha—martya-liìgaà manuñya-vigraham | tarhi kathaà
vyäpakatvam ? taträha—adhokñajam adhaù-kåtam indriyajaà jïänaà yena,
taà sarvendriya-jïänägocaraà pratyakñädi-pramäëair acintya-svarüpam ity
arthaù | tasmät tad-äkäratve’pi tasmin vibhutvam asty eveti bhävaù |
adhokñajatväd evävyaktatvam api vyäkhyätam iti tan noddhåtam |

nanu manuñya-vigrahatve’py aparityakta-vibhutvaà kathaà mätur näsphurat

? taträha—ätmajaà matvä iti | vatsalädy-abhidha-prema-rasa-viçeñasya
svabhävo’yam | yad asau svänanda-püreëa tasya tädåçatvaà praty
anubhava-paddhatim ävåëotéty arthaù | itthaà cätad-vérya-kovidatvaà tasyä
mähätmyam eva, taà rajjubhir baddham api kartus tasya prema-
rasasyänubhäva1-rüpatvät | tad uktam—nemaà viriïco na bhava [bhä.pu.
10.9.20] ity-ädi |
1
prema-rasasyänubhava- (Puri ga)

82
 BHAGAVAT-SANDARBHA

präkåtaà yathä ity anena adhokñajam ity anena ca vastuno vyäpakatvaà

mäyayä tu martya-liìgatvam ity api parihåtam | yad dhi tarka-gocaro bhavati,
tatraiva kadäcid asambhava-réti-darçanena säbhyupagamyate | yat tu svata
eva tad-atétaà, tatra tat-svékåtir atéva-mürkhatä | yathä bäòava-nämno
vahner jala-nidhi-madhya eva dedépyamänatäyäm aindrajälikatä-
svékaraëam | çrutiç ca—arväg devä asya visarjanenätha ko veda yata
äbabhüva [å.ve. 10.129.6] ity ädyä |

kià ca, yad gataà bandhanaà, tasya çré-vigrahasyaiva vyäpakatvaà

vivakñitaà, yat-tadoù sämänädhikaraëyät, tasyäs
taträkovidatvopapädanatväc ca1 | tatra vigrahatvaà paricchinnäyäm eva
sambhavati, kara-caraëädy-äkära-sanniveçät | tasmäd asyaiva tasmin
paricchinnatvaà vibhutvaà ca yugapad eva | müla-siddhänta eva paraspara-
virodhi-çakti-çata-nidhänatvaà tasya darçitam | dåçyate’pi loke tri-doña-
ghna-mahauñadhénäà2 tädåçatvam |

tathaiva vibhutvam uktaà brahma-saàhitäyäm—

panthäs tu koöi-çata-vatsara-saàpragamyo
väyor athäpi manaso muni-puìgavänäm |
so’py asti yat-prapada-sémny avicintya-tattve
govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || [bra.saà. 5.40] iti |

çrutiç ca madhva-bhäñya-pramäëitä—asthülo’naëur amadhyamo

madhyamo’vyäpako vyäpako harir ädir anädir aviçvo viçvaù saguëo nirguëa
iti |

tathaiva nåñiàha-täpané ca—turéyam aturéyam, ätmänam anätmänam,

ugram anugram, véram avéraà, mahäntam amahäntaà, viñëum aviñëuà,
jvalantam ajvalantaà, sarvato-mukham asarvato-mukham [nå.tä.u. 2.3] ity-
ädikä |

brahma-puräëe—

asthülo’nurüpo’säv aviçvo viçva eva ca |

viruddha-dharma-rüpo’säv aiçvaryät puruñottamaù || iti ||

tathaiva dåñöaà çré-viñëu-dharme—

paramäëv-anta-paryanta-sahasräàçäëu-mürtaye |
jaöharäntäyutäàçänta-sthita-brahmäëòa-dhäriëe || iti ||

ataù çré-gétopaniñadaç ca—

1
-opapädanäc ca (Puri ga)
2
mahauñadhädénäà (Puri ga)

83
 BHAGAVAT-SANDARBHA

mayä tatam idaà sarvaà jagad avyakta-mürtinä |

mat-sthäni sarva-bhütäni na cähaà teñv avasthitaù ||
na ca mat-sthäni bhütäni paçya me yogam aiçvaram | [gétä 9.4-5] iti |

avyakta-mürtineti tädåça-rüpatväd buddhi-vaibhavägocara-svabhäva-

vigraheëety arthaù ||

|| 10.9 || çré-çukaù ||27||

[28]

tad evaà paricchinnasyaiva tad-äkärasya vibhutvaà punar-vidvad-

anubhavenokta-poña-nyäyena darçayitum prakaraëam ärabhyate |
tatraikädaça-padyäny äha—

kvähaà tamo-mahad-ahaà-kha-carägni-vär-bhü-
saàveñöitäëòa-ghaöa-sapta-vitasti-käyaù |
kvedåg-vidhävigaëitäëòa-paräëu-caryä-
vätädhva-roma-vivarasya ca te mahitvam || [bhä.pu.
10.14.11]

spañöam ||

utkñepaëaà garbha-gatasya pädayoù

kià kalpate mätur adhokñajägame |
kim-asti-nästi-vyapadeça-bhüñitaà
tavästi kukñeù kiyad apy anantaù || [bhä.pu. 10.14.12]

ataù sarvasya tava kukñi-gatatvena mamäpi tathätvän mätåvad aparädhaù

soòhavya iti bhävaù |

kià ca, viçeñatas tu tvatto yaj janma prasiddham ity äha—

jagat-trayäntodadhi-samplavode
näräyaëasyodara-näbhi-nälät |
vinirgato’jas tv iti väì na vai måñä
kintv éçvara tvan na vinirgato’smi || [bhä.pu. 10.14.13]

tathäpi tvat tvattaù kià tu notpanno’smi ha api tu tvatta evotpanno’sméty

arthaù |

nanu yady ahaà pralayodadhi-çäyé näräyaëaù syäà, tarhi mattas tvam

utpanno’séty api ghaöate | tat tv anyathaivety äçaìkyäha—

84
 BHAGAVAT-SANDARBHA

näräyaëas tvaà na hi sarva-dehinäm

ätmäsy adhéçäkhila-loka-säkñé |
näräyaëo’ìgaà nara-bhü-jaläyanät
tac cäpi satyaà na tavaiva mäyä || [bhä.pu. 10.14.14]

he adhéça ! éçasya sarväntaryämiëo näräyaëasyäpy upari vartamäna ! he

bhagavan ! ity arthaù | hi niçcitaà | sa näräyaëas tvaà näsi, kintu
näräyaëo’sau tavaiväìgam aàçaù | yadyapy evam athäpi mama tad-
aìgotpannatväd aìginas tvatta evotpattir iti bhävaù |

katham asau näräyaëa ucyate ? kathaà vä mama tasmäd vailakñaëyam ?

tatraha—yo’sau dehinäm ätmä antaryämi-puruñaù | ata eva närasya jéva-
samühasya ayam äçrayo yatreti tasya näräyaëatvaà, säksäd bhagavatas
tava tu tad-antaryämitäyäm apy audäsényam iti bhävaù | kià ca, akhila-loka-
säkñé, yasmät akhilaà lokaà säkñät paçyati, tasmän näram ayate jänätéti
näräyaëo’sau, tvaà punas tenäàçenaiva tad-drañöä, na tu säkñäd iti tasmäd
vilakñaëa ity arthaù |

tarhi sa näräyaëas tvaà na bhavaséti, mamäpy anyathä näräyaëatvam astéti

bhavatäbhipretaà | tat katham ? ity asyottaraà tenaiva sambodhanena
vyaïjayati—adhéçeti | éçaù pravartakaù | tataç ca närasya ayanaà pravåttir
yasmät, sa näräyaëaù | tato’py adhikaiçvaryäd adhéças tvam api näräyaëaù,
yathä maëòaleçvaro’pi nåpatis teñäm adhipo’pi nåpatir iti | çré-kåñëasyaiva
säkñät-svayaà-bhagavattvena tasmäd api paratvaà kåñëa-sandarbhe
prabandhena darçayiñyate |

nanu,
naräj jätäni tattväni näräëéti vidur budhäù |
tasya täny ayanaà pürvaà tena näräyaëaù småtaù || iti,
tathä,
äpo närä iti proktä äpo vai nara-sünavaù |
ayanaà tasya täù pürvaà tena näräyaëaù småtaù || [vi.pu. 1.4.6]

iti tasyäpi näräyaëatvam anyathä-prasiddham ity äçaìkyäha—nara-bhü-

jaläyanät tac cäpéti | naräd udbhütä ye’rthäs tathä naräj jätaà yaj jalaà, tad-
ayanät yac ca tac cäpi näräyaëatvaà bhavati |

tarhi kathaà prasiddhi-parityägenänyathä nirvakñi ? ity ata äha—satyaà neti

| tat-pralayodadhi-jalädy-äçrayatvaà satyaà na, kintu tathä-jïänaà tavaiva
mäyety arthaù | mäyätra pratäraëa-çaktiù, mäyä dambhe kåpäyäà ca iti
viçva-prakäçät | durvitarkya-svarüpa-çaktyaiva paricchinnäparicchinnäyäs
tvan-mürter jalädibhir aparicchedäd iti bhävaù |

85
 BHAGAVAT-SANDARBHA

çloka-catuñöaye’smin yasya näräyaëasyäntataà mad-ädikaà sarvam eva

jagat, so’pi taväntarbhüta iti tätparyam | näräyaëasya tädåçatve mantra-
varëaù—

yac ca kiïcij jagat sarvaà dåçyate çrüyate’pi vä |

antar bahiç ca tat sarvaà vyäpya näräyaëaù sthitaù || iti ||

tan-mürter jalädibhir aparicchede svänubhavaà pramäëayati—

tac cej jala-sthaà tava saj-jagad-vapuù

kià me na dåñöaà bhagavaàs tadaiva |
kià vä sudåñöaà hådi me tadaiva
kià no sapady eva punar vyadarçi || [bhä.pu. 10.14.15]

jagad-äçraya-bhütaà näräyaëäbhidhaà tava tad-vapuù jalastham evety evaà

yadi sat satyaà syät, tarhi tadaiva kamala-näla-märgeëäntaù praviçya
saàvatsara-çataà vicinvatäpi mayä, he bhagavann ! acintyaiçvarya ! tat kim
iti na dåñöam ?

yadi ca tad-vapur mäyä-mätraà, mäyä syäc chämbaré-buddhyor iti trikäëòa-

çeña-rétyä mithyäbhivyaïjaka-kalä-viçeña-darçita-mätraà syät, tarhi kià vä
rüòha-samädhi-yoga-virüòha-bodhena mayä hådi tadaiva suñöhu
saccidänanda-ghanatvena dåñöaà, samädhy-anantaraà kià vä punaù sapady
eva no vyadarçi na dåñöam | atas tvan-mürter mäyämayatvaà deça-viçeña-
kåta-paricchedaç ca satyo na bhavatéty arthaù | etad vyäkhyäna-nidänaà
tåtéya-skandhetihäso drañöavyaù |1

atra tac cäpi satyam [bhä.pu. 10.14.14] ity atra, tac cäpi aìgaà satyam eva,
na tu viräòvan mäyeti | tac cej jalasthe [bhä.pu. 10.14.15] ity atra ca, taj-
jalasthaà sad-rüpaà tava vapur yadi jagat syät, prapaïcäntaù-päti syäd iti
vyäkurvanti, tasmäd evaà näräyaëäìgakasya bhagavad-vigrahasya viçvo’pi
prapaïco’ntarbhüta iti svayaà bhagavatä darçitam | çrématyä
jananyaivänubhütam ity äha—

atraiva mäyädhamanävatäre
hy asya prapaïcasya bahiù-sphuöasya |
kåtsnasya cäntar jaöhare jananyä
mäyätvam eva prakaöékåtaà te || [bhä.pu. 10.14.16]

atraiva tävat çré-kåñëäkhye mäyopaçamane’vatäre prädurbhäve, bahiç

cäntar-jaöhare ca sphuöasya dåñöasya kåtsnasya jagataù sambandhe
pürvoktaà yan mäyätvam, prapaïca-kåta-tvat-paricchedyatvasya mithyätvam
| taj-jananyä jananyai te tvayä prakaöékåtaà darçitam | tasmäd bhavän

1
This last sentence seems to have only been in the Jadavpur edition.

86
 BHAGAVAT-SANDARBHA

jagad-antaùstha eva, jagat tu bhavad-bahir-bhütam ity evaà mäyä-dharmaù

| vastutas tu durvitarkya-svarüpa-çaktyä madhyamatve’pi vyäpako’séti
bhävaù |

mäyä-dharmeneti yad bhavatä kåpayä dåñöa-pramäëe’pi çré-vigrahe

sarvo’pi prapaïco’ntar-bhüta iti darçitaà tat satyam eveti dyotanärthaà
bhagavaty apy anyathä pratéti-nirasanärthaà ca pürvam evärtham
upapädayati—

yasya kukñäv idaà sarvaà

sätmaà bhäti yathä tathä |
tat tvayy apéha tat sarvaà
kim idaà mäyayä vinä || [bhä.pu. 10.14.17]

yasya tava kukñau sarvam idaà sätmaà tvat-sahitaà yathä bhäti, tat sarvam
iha bahir api tathaiva tvayi bhäti ity anvayaù |

ayam arthaù—svasya vraje’ntar-bhütatä-darçanenaiva samaà vrajasya

svasminn antar-bhütatäà darçayan, tac cäntar-bahir-darçanaà kià svapna
etad uta deva-mäyä1 [bhä.pu. 10.8.40] ity-ädau çré-jananyä eva vicäre
sväpnikatva-mäyikatva-bimba-pratibimbatvänäm ayogyatväd ekam evety
abhijïäpayan, kià svapna ity-ädäv eva, yaù kaçcana autpattika ätma-yogaù
[bhä.pu. 10.8.40] ity anena carama-pakñävasitayä durvitarkya-svarüpa-
çaktyaiva madhyama-parimäëa-viçeña eva sarva-vyäpako’sméti svayam eva
bhagavän jananéà prati yugapad ubhayätmakaà nija-dharma-viçeñaà
darçitavän | ata eva dvitéye gåhëéta yad yad upabandham amuñya mätä ity
ädau, pratibodhitäsét [bhä.pu. 2.7.30] ity uktam | tasmät tava kukñau
sarvam idaà yathä bhäti, iha bahir api tathä, tad-antar-bhüto’pi tad-
vyäpako’séti prakäreëaiva,2 tvayi tat sarvaà bhätéti | tad evaà tad idaà
prapaïcena paricchedyatva-pratyayanaà tava mäyayä sva-yäthärthyävaraëa-
çaktyä vinä kià sambhavati ? naiva sambhavatéty arthaù |

mayäpy evam evänubhütam ity äha—

adyaiva tvad-åte’sya kià mama na te mäyätvam ä-

darçitam
eko’si prathamaà tato vraja-suhåd-vatsäù samastä
api |

1
kià svapna etad uta devamäyä
kià vä madéyo bata buddhi-mohaù
atho amuñyaiva mamärbhakasya
yaù kaçcanautpattika ätma-yogaù
2
The words tvayi tat sarvaà bhätéti | tad evaà tad idaà prapaïcena paricchedyatva-
pratyayanaà are missing in the Jadavpur edition.

87
 BHAGAVAT-SANDARBHA

tävanto’si caturbhujäs tad akhilaiù säkaà

mayopäsitäs
tävanty eva jaganty abhüs tad amitaà brahmädvayaà
çiñyate ||
[bhä.pu. 10.14.18]

adyaiva te tvayä kim asya viçvasya tvad-åte tvatto bahir mäyätvaà

mäyayaiva sphuraëaà bhavatéti mama mäà prati na darçitam ? api tu
darçitam eva | etan-naräkära-rüpät tvatto bahir evedaà jagad iti yan
mugdhänäà bhäti, tan mäyayaivety arthaù |

katham etad-äkära-rüpasya mama tädåçatvam ? taträha—eko’si iti | vraja-

suhåd-ädi-rüpaà yad yasmäd ävirbhütaà, tat tad akhilam adhunä tirodhäna-
samaye yena punar anena çré-vigraha-rüpeëävaçiñyate, tad advayaà
brahmaivety arthaù | açeña- präpaïcikäpräpaïcika-vastünäà prädurbhäva-
sthiti-tirobhäva-darçanena tal-lakñaëäkräntatväd iti bhävaù | tataç cäsya
brahmatve siddhe vyäpakatvam api sidhyatéti tätparyam |

nanu, såñöy-ädau brahma-viñëu-maheçvarä bhinnä eva käraëa-bhütäs tathä

sthitau kecid anye’vatäräç ca, tat kathaà mamaivaà sarva-käraëatvam
ucyate ? taträha—

ajänatäà tvat-padavém anätmany

ätmätmanä bhäsi vitatya mäyäm |
såñöäv ivähaà jagato vidhäna
iva tvam eño’nta iva trinetraù || [bhä.pu. 10.14.19]

tvam ity asya bhäséty anenänvayaù, kartå-kriyayor anvayasyaiva

präthamikatvät | karträ cätra tvam ity eva madhama-puruñeëa yujyate |
tasmäd atra neva-çabdaù sambadhyate, kintv eña ity atraiva | tataç ca çré-
vigraho’yaà väcyaù | svayaà bhagavattvenäsya guëävatäratväbhävät |
adyaiva tvad-åte’syety anenävyvavahita-vacanena viruddhatväc ca |

tasmäd ayam arthaù—tvat-padavéà tava tathäbhütaà svarüpam ajänatäm

ajänataù prati | ätmä tat tad aàçi-svarüpas tvam eva | ätmanä tat-tad-
aàçena | mäyäà såñöy-ädi-nimitta-çaktim | anätmani jaòa-rüpe mahad-ädy-
upädäne pradhäne | vitatya pravarty, tat-tat-kärya-bhedena bhinna iva
bhäséty arthaù |

katham ? jagataù såñöäv ahaà brahmeva, vidhäne pälane eña iva etat-
kärya-paricchinna iva, pälana-mätra-kärya ivety arthaù, ante tri-netra iveti |
vastutas tvam eva tat-tad-rüpeëa vartase, müòhäs tu tvattas tän påthak
paçyantéti bhävaù, yato dvitéye brahma-väkyam—

88
 BHAGAVAT-SANDARBHA

såjämi tan-niyukto’haà haro harati tad-vaçaù |

viçvaà puruña-rüpeëa paripäti tri-çakti-dhåk || [bhä.pu. 2.6.30] iti |

ato bhagavat-svarüpaikatvena na brahmädivad viñëur iveti nirdiñöam |

evaà yathä guëävatäräs tathänye’py avatärä ity äha—

sureñv åñiñv éça tathaiva nåñv api

tiryakñu yädaùsv api te’janasya |
janmäyatäà durmada-nigrahäya
prabho vidhätaù sad-anugrahäya ca || [bhä.pu. 10.14.20]

ajanasya janmety anena prädurbhäva-mätraà janmeti bodhayati |

nanu brahman kim atra vicäritaà bhavatä ? yad ekasyä eva mama mürter
vyäpakatve saty anyäsäà darçana-sthänaà na sambhavati ? iti | tathä jaòa-
vastünäà ghaöädénäm eva präkaöya-prakäro loke dåñöaù, kathaà tad-itara-
svabhävänäà cid-vastünäà mama çré-mürty-ädénäm ? iti | yathä yävatyo
vibhütayo mama bhavatä dåñöäù, tävatébhir eva bhavän vismito, näparäù
santéti sambhävayann iva tat-parimitatäm adhigatavän astéti, tathä ye
mamäàçäù pürvaà bäla-vatsädi-rüpäù, ta eva caturbhujä abhavann iti
kasyäpi rüpasya kadäcid udbhavaù, kasyäpi kadäcin na ? iti | kià ca, satya-
jïänänantänandaika-rasa-mürtitväd yugapad eva sarvam api tat-tad-rüpaà
vartata eva, kintu yüyaà sarvadä sarvaà na paçyatheti tatra ca yaugapadyaà
katham ? iti taträha—

ko vetti bhüman bhagavan parätman

yogeçvarotér bhavatas trilokyäm |
kva vä kathaà vä kati vä kadeti
vistärayan kréòasi yoga-mäyäm || [bhä.pu. 10.14.21]

kva vä, kathaà vä, kati vä, kadä vä, yoga-mäyäà dustarkyäà cic-chaktià
vistärayan tathä tathä pravartayan kréòaséti bhavata ütér léläs trilokyäà ko
vetti? na ko’péty arthaù | yasyämataà tasya mataà mataà yasya na veda saù
[kena.u. 2.3] iti bhävaù |

atra durjïeyatä-puraskåtenaiva sambodhana-catuñöayena caturñu yuktim

äha—he bhüman ! kroòékåtänanta-mürty-ätmaka-çré-mürte ! ayaà bhävaù—
ekam api mukhyaà bhagavad-rüpaà yugapad ananta-rüpätmakaà bhavati |
tathaiväkrüreëa stutaà bahu-mürty-eka-mürtikam [bhä.pu. 10.40.7] iti | tathä
çrutiù—ekaà santaà bahudhä dåçyamänam1 iti | tato yadä yädåçaà yeñäm
upäsanä-phalodaya-bhümikävasthänaà, tadä tathaiva te paçyanti | tathä ca
—prajïäntara-påthaktvavad dåñöiç ca tad uktià [ve.sü. 3.3.50] ity atra

1
Source not found.

89
 BHAGAVAT-SANDARBHA

brahma-sütre madhva-bhäñyam—upäsanä-bhedäd darçana-bheda iti |

dåñöäntaç ca—yathaikam eva paööa-vastra-viçeña-picchävayava-viçeñädi-
dravyaà nänä-varëamaya-pradhänaika-varëam api kutaçcit sthäna-viçeñäd
datta-cakñuño janasya kenäpi varëa-viçeñeëa pratibhätéti | aträkhaëòa-
paööa-vastra-viçeñädi-sthänéyaà nija-pradhäna-bhäsäntar-bhävita-tat-tad-
rüpäntaraà çré-kåñëa-rüpaà, tat-tad-varëa-cchavi-sthänéyäni rüpäntaräëéti
jïeyam | yathä çré-närada-païcarätre—

maëir yathä vibhägena néla-pétädibhir yutaù |

rüpa-bhedam aväpnoti dhyäna-bhedät tathä vibhuù || iti |

maëir atra vaiduryaà, néla-pétädayas tad-guëäù | tad evaà kvety asya yuktir
uktä |

evam eva çré-vämanävatäram upalakñya çré-çuka-väkyam—

yat tad vapur bhäti vibhüñaëäyudhair

avyakta-cid vyaktam adhärayad dhariù |
babhüva tenaiva sa vämano baöuù
saàpaçyator divya-gatir yathä naöaù || [bhä.pu. 8.18.12]

arthaç cäyam—yad vapuù çaréraà na kenäpi vyajyate, yä1 cit pürëänandas

tat-svarüpam eva, yad vibhüñaëäyudhair bhäti, tad vapus tadä prapaïce’pi
vyaktaà yathä syät tathä adhärayat sthäpitavän | punaç ca, tenaiva vapuñä
vämano baöur babhüva hariù | eva-käreëa pariëäma-veñäntara-yogädikaà
niñiddham | kadä ? pitroù sampaçyatoù | tenaiva vapuñä | tad-bhäve hetuù—
divyäù paramäcintyäù, yad gataà bhavac ca bhaviñyac ca [bå.ä.u. 3.9.3] ity-
ädi-çruteù | svasminn eva nitya-sthitänäà nänä-saàsthänänäà
prakäçanäprakäçana-rüpä gatayaç ceñöä yasya saù |

taträlaksita-svadharma-mätrolläsäàçe dåñöänta-leçaù—yathä naöa iti |

naöo’pi kaçcid äçcaryatamä divyä parama-vismäpikä gatir hastaka-rüpä
ceñöä yasya tathäbhütaù san, tenaiva rüpeëa vaiñamyädikam2 anurékåtyäpi
nänäkäratäà yathä darçayati | svargyo naöo vä divya-gatiù | tataç ca tat-tad-
anukaraëaà tasyätyanta-tad-äkäram eva bhavati, atra parameçvaraà vinä
anyasya sarväàçe tädåçatväbhävät | na ca dåñöänte khaëòatva-doñaù
prapaïcanéyaù3 | yathä bhakñita-kéöa-pariëäma-lälä-jäta-tantu-sädhano’py
ürëa-näbhaù parameçvarasya jagat-såñöäv ananya-sädhakatve dåñöäntaù
çrüyate, yathorëa-näbhir hådayät [bhä.pu. 11.9.21] ity-ädi, tadvat |

tad evaà çré-brahmaëäpi sarva-rüpa-sad-bhäväbhipräyeëaivoktam—

tvaà bhakti-yoga-paribhävita-håt-saroja
1
yac iti krama-sandarbhaù.
2
veña-mäyädikam iti krama-sandarbhaù.
3
prasaïjanéyaù iti krama-sandarbhaù.

90
 BHAGAVAT-SANDARBHA

ässe çrutekñita-patho nanu nätha puàsäm |

yad yad-dhiyä ta urugäya vibhävayanti
tat tad vapuù praëayase sad-anugrahäya || [bhä.pu. 3.9.11] iti |

praëayase prakarñeëa nayasi prakaöayasi, çruteksita-patha ity anena

kalpanäyä nirastatvät | sarva-rüpatve’pi bhaktänabhirucita-rüpatve’pavädaù
çré-kardama-väkyena—

täny eva te’bhirüpäëi rüpäëi bhagavaàs tava |

yäni yäni ca rocante sva-janänäm arüpiëaù || [bhä.pu. 3.24.30]

yäni yäni ca tvadéya-svabhaktebhyo rocante, täni | käny eva tava rüpäëi ? te

tava abhirüpäëi yogyäni, nänyänéty arthaù | anyäni ca, yädåçaà ranti-
deväya kutsita-rüpaà prapaïcitaà, tädåçäni jïeyäni | tädåçasya ca
mäyikatvam eva hi tatroktam—

tasya tribhuvanädhéçäù phaladäù phalam icchatäm |

ätmänaà darçayäïcakrur mäyä viñëu-vinirmitä || [bhä.pu. 9.21.15] iti |

öékä ca—tribhuvanädhéçäù brahmädayaù mäyäs tadéya-dhairya-

parékñärthaà prathamaà mäyayä våñalädi-rüpeëa pratétäù santa ity arthaù |
ity eñä |

anabhirüpatve hetuù—arüpiëa iti | präkåta-rüpa-rahitasyeti | öékä ca—

apräkåtatvena kutsitatväsambhaväd iti bhävaù |

atha prakåta-pakñasya kathaà vety-ädi-traya-yuktaye’vaçiñöaà

sambodhana-trayaà vyäkhyäyate | he bhagavann acintya-çakte! acintyasya
bhagavan-mürty-ädy-ävirbhävasyänyathänupapatter acintyä svarüpa-çaktir
eva käraëam iti bhävaù | iyaà kathaà vety asya yuktiù |

tathä, he parätman! pareñäà pratyekam apy ananta-çakténäà puruñädy-

avatäräëäm ätmann avatärin, tvayi tu täsäà sutaräm anantatvät | tad-
ävirbhäva-vibhütayaù kati vä väì-manaso’gocaratvam äpadyerann iti bhävaù
| iyaà kati vety asya yuktiù |

tathä he yogeçvara! ekasminn api rüpe nänä-rüpa-yojanä-lakñaëäyä yoga-

nämnyäù svarüpa-çaktes tayä vä éçana-çéla | ayaà bhävaù—yathä tava
pradhänaà rüpam antar-bhütänanta-rüpaà tathä taväàça-rüpaà ca, tataç ca
yadä tava yaträàçe tat-tad-upäsanä-phalasya yasya rüpasya prakäçanecchä,
tadaiva tatra tad rüpaà prakäçase iti | iyaà kadety asya yuktiù ||

tasmät tat tat sarvam api tasmin çré-kåñëa-rüpe’ntar-bhütam ity evam

aträpi tätparyam upasaàharati—

tasmäd idaà jagad açeñam asat-svarüpaà

91
 BHAGAVAT-SANDARBHA

svapnäbham asta-dhiñaëaà puru-duùkha-duùkham |

tvayy eva nitya-sukha-bodha-tanäv anante
mäyäta udyad api yat sad ivävabhäti || [bhä.pu. 10.14.22]

yasmäd evaà prapaïcäprapaïca-vastünäà sarveñäm api tattva-vigraho’si,

tasmäd eva nitya-sukha-bodhana-laksaëä yä tanus tat-svarüpe’nante
tvayy eväçeñam idaà jagad avabhäti ity anvayaù |

kathambhütaà ? sat udyad api yat muhur ubhavat tirobhavac ca | yad

yasmin muhur jäyate léyate ca, tat tasminn evävabhäti, bhuvi tad-vikära
iveti bhävaù |

tarhi kià mama vikäritvaà ? nety äha—mäyäto mäyayä tvadéyäcintya-çakti-

viçeñeëa vikärädi-rahitasyaiva, çrutes tu çabda-mülatvät [ve.sü. 2.1.17] ity-
ädau pariëäma-svékärät | muhur udbhava-tirobhavatväd eva svapnäbhaà
tat-tulyaà, na tv ajïäna-mätra-kalpitatväd api, vaidharmyäc ca na
svapnädivat [ve.sü. 2.2.29] iti nyäyena | tathä, avidyä-våttika-mäyä-
käryatväc ca asta-dhiñaëaà, jéva-paramätma-jïäna-lopa-kartå |
ubhayasmäd api hetoù puru-duùkha-duùkhaà, tadéya-sukhäbhäsasyäpi
vastuno duùkha-rüpatvät | vinä tvat-sattayä asat-svarüpaà, çaça-viñäëa-
tulyaà | tad evaà-bhütam api sad ivänaçvaram iväbhäti mugdhänäm iti
çeñaù | upalakñaëaà caitad vyavahära-jïäna-maya-mahad-ädy-ätmakatvät
jïänodbodhakam iva svargädy-ätmakatvät sukham iva ca |

tad evam anyasya tat-paricchedyatvät svarüpa-çaktyaiva paricchinnam

aparicchinnaà ca tavedaà vapur iti prakaraëärthaù ||

|| 10.14 || brahmä çré-bhagavantam ||28||

[29]

tad itthaà madhyamäkära eva sarvädhäratväd vibhutvaà sädhitam |

sarvagatatväd api sädhyate—

citraà bataitad ekena vapuñä yugapat påthak |

gåheñu dvy-añöa-sähasraà striya eka udävahat ||
[bhä.pu. 10.69.2]

etad bata aho citraà ! kià tat ? eka eva çré-kåñëo dvy-añöa-sähasraà strér
yad udävahat pariëétavän | nanu kim aträçcaryaà ? taträha—gåheñv iti tat-
saìkhyeñu sarveñv iti çeñaù | bhavatu, tato’pi kià ? taträha—påthak påthag
eva sthitvä päëi-grahaëädi-viväha-vidhià kåtavän |

nanu kramaça udvähe näsambhavam etat ? taträha—yugapad iti | nanu

yogeçvaro’pi yugapan nänä-vapüàñi vidhäya tad vidhätuà çaknoti ? kim atra

92
 BHAGAVAT-SANDARBHA

yogeçvarärädhya-caraëänäà yuñmäkam api citraà ? taträha—ekena vapuñä

iti |

tarhi katham aneka-bähv-ädikena vyäpakenaikena vapuñä tat kåtavän ?

maivam |

äsäà muhürta ekasmin nänägäreñu yoñitäm |

savidhaà jagåhe päëin anurüpaù svamäyayä || [bhä.pu. 3.3.8]

iti çrémad-uddhava-väkyädau tat-tad-anurüpatä-prasiddheù, ity abhipretya

pürveëaika-padopanyäsena pariharati—påthag iti | ekena naräkäreëa vapuñä
påthak-påthaktvena dåçyamänas tathä vihitavän | tasmäd ekam eva nara-
vapur yato yugapat sarva-deçaà sarva-kriyäà ca vyäpnoti, tasmän mahad-
äçcaryam iti väkyärthaù |

ittham eva païcame lokädhiñöhätuù çré-bhagavad-vigrahasya teñäm

[bhä.pu. 5.20.40] ity ädi gadyopadiñöasya tädåçatvaà vyäkhyätaà çré-svämi-
caraëaiù—mahä-vibhüteù päramaiçvaryasya patitväd ekayaiva mürtyä
samantäd ästa iti |

atho muhürta ekasmin nänägäreñu täù striyaù |

yathopayeme bhagavän tävad-rüpa-dharo’vyayaù || [bhä.pu. 10.59.42]

ity aträpy atas tävad-rüpatvaà näma yugapat tävat-pradeça-prakäçatvam

eveti vyäkhyeyam | na tu näräyaëädivad bhinnäkäratvam | yathoktam—

anekatra prakaöatä rüpasyaikasya yaikadä |

sarvathä tat-svarüpaiva sa prakäça itéryate || [la.bhä. 1.1.21]1 iti |

eña evänyaträkärasya prakäçasya ca bhedo jïeyaù ||

|| 10.69 || çré-näradaù ||29||

[30]

tathaiväha—

ity äcarantaà sad-dharmän

pävanän gåha-medhinäm |
tam eva sarva-geheñu
santam ekaà dadarça ha || [bhä.pu. 10.69.41]

1
The verse that follows this in la.bhä.: dväravatyäà yathä kåñëaù pratyakñaà prati
mandiram | citraà bataitad ity-ädi-pramäëena sa setsyati ||

93
 BHAGAVAT-SANDARBHA

sarva-geheñu tam eva, na tu tasyäàçän | ekam eva santaà, na tu käya-

vyühena bahu-rüpam | ekaà santaà bahudhä dåçyamänam iti çruteù, na
cäntar na bahir yasya [bhä.pu. 10.9.11] ity-ädinä vibhutva-siddheç ca | ha
sphuöam eva | dadarça bhagavad-datta-çaktyä säkñäd evänubhütavän, na
tu kevalam anumitavän närada iti çeñaù |

ata eva—

kåñëasyänanta-véryasya
yoga-mäyä-mahodayam |
muhur dåñövä åñir abhüd
vismito jäta-kautukaù || [bhä.pu. 10.69.42]

tatra ca yogamäyä durghaöa-ghaöané cic-chaktiù | tåtéye sanakädénäà

vaikuëöha-gamane yogamäyä-çabdena parameçvare tu prayujyamänena cic-
chaktir ucyate [bhä.dé. 3.15.26]1 iti svämibhir api vyäkhyätam asti |

jäta-kautuko munir muhur dåñövä vismito’bhüt | käya-vyühas tävat tädåçeñv

api bahuñv eva sambhavati, taà vinäpi madhyamäkäre’pi tasmin sarva-
vyäpakatva apürvam iti tasyäpi vismayaà hetur nänyatheti spañöam eva
yathoktaà jïeyam | anena sarvataù päëi-pädaà tat [gétä 13.14] iti tädåçyäà
çré-mürtyäm eva vyäkhyätaà bhavati | ata eva, na sthänato’pi
parasyobhaya-liìgaà sarvatra hi [ve.sü. 3.2.11] iti sütraà tattva-vädibhir evaà
yojitam—

sthänäpekñayäpi paramätmano na bhinnaà rüpaà | hi yasmät | tad-rüpatvaà

sarvatraiva | sarva-bhüteñv evam eva brahma ity äcakñata iti çruteù |

eka eva paro viñëuù sarvaträpi na saàçayaù |

aiçvaryäd rüpam ekaà ca süryavad badhudheyate || iti mätsyät |

pratidåçam iva naikadhärkam ekaà

samadhigato’smi vidhüta-bheda-mohaù || [bhä.pu. 1.9.42] iti
bhägavatäc ca || iti |

evaà na bhedäd iti cen, na, pratyekam atad-vacanät [ve.sü. 3.2.12] ity
etasya, api caivam ekam [ve.sü. 3.2.13] ity etasya ca sütrasya vyäkhyänaà
tad-bhäñye dåçyam ||

|| 10.69 || çré-çukaù ||30||

[31]

tathä ca—
1
parameçvare tu yoga-mäyeti cic-chakti-viläsa iti drañöavyam ity äkare.

94
 BHAGAVAT-SANDARBHA

tam imam aham ajaà çaréra-bhäjäà

hådi hådi dhiñöhitam ätma-kalpitänäm |
pratidåçam iva naikadhärkam ekaà
samadhi-gato’smi vidhüta-bheda-mohaù || [bhä.pu.
1.9.42]

tam imam agrata evopaviñöaà çré-kåñëaà vyañöy-antaryämi-rüpeëa

nijäàçena çaréra-bhäjäà hådi hådi dhiñöhitam |

kecit sva-dehäntar-hådayävakäçe
prädeça-mätraà puruñaà vasantam || [bhä.pu. 2.2.8]

ity-ukta-diçä tat-tad-rüpeëa bhinna-mürtivad1 vasantam apy ekam abhinna-

mürtim eva samadhi-gato’smi | ayaà paramänanda2-vigraha eva vyäpakaù
sväntar-bhütena nijäkära-viçeñeëäntaryämitayä tatra tatra sphuratéti
vijïänavän asmi |

yato’haà vidhüta-bheda-mohaù, asyaiva kåpayä durékåto bheda-mohaù,

bhagavad-vigrahasya vyäpakatväsambhävanä-janita-tan-nänätva-vijïäna-
lakñaëo moho, yasya tathäbhüto’ham |

teñu vyäpakatve hetuù—ätma-kalpitänäm ätmany eva paramäçraye

präduñkåtänäm |

tatra dåñöäntaù—pratidåçaà iti | präëinäà nänä-deça-sthitänäm avalokanam

avalokanaà prati yathaika evärko3 våkña-kuòyädy-upari-gatatvena taträpi
kutracid avyavadhänaù sampürëatvena sa-vyavadhänas tv
asampürëatvenänekadhä dåçyate, tathety arthaù |dåñöänto’yam ekasyaiva
tatra tatrodaya ity etan-mäträàçe | vastutas tu çré-bhagavad-vigraho’cintya-
çaktyä tathä bhäsate | süryas tu dürastha-vistérëätmatä-svabhäveneti
viçeñaù |

athavä, taà pürva-varëita-svarüpam imam agrata evopaviñöaà çaréra-bhäjäà

hådi hådi santam api samadhigato’smi | yadyapy antaryämi-rüpam etasmäd
rüpäd anyäkäraà, tathäpy etad rüpam evädhunä tatra tatra4 paçyämi |
sarvato mahä-prabhävasya tasya rüpasyägrato’nyasya rüpasya
sphuraëäçakter iti bhävaù | atra dåñöänto deça-bhede’py abheda-bodhanäya
jïeyaù, na tu pürëäpürëatva-vivakñäyai |

1
bhinna-mürtimatsu (krama-sandarbha reading prefered in Puridas edition).
2
parama-mohana- (ca, jha)
3
-ärke | iti krama-sandarbhaù (puré)
4
Krama-sandarbha here adds tathä.

95
 BHAGAVAT-SANDARBHA

amélita-dåg vyadhärayat [bhä.pu. 1.9.30] iti, kåñëa evaà bhagavati mano-

väk-käya-våttibhiù [bhä.pu. 1.9.43] ity upakramopasaàhärädibhir atra çré-
vigraha eva prastüyate | tato nedaà padyaà brahma-paraà vyäkhyeyam | tad
evaà paricchinnatväparicchinnatvayor yugapat-sthiter acaraà caram eva ca
[gétä 13.14] ity etad apy atra susaìgacchate | ato vibhutve’pi léläyä
yäthärthyaà sidhyati ||

|| 1.9 || bhéñmaù çré-bhagavantam ||31||

[32]

evaà tasya nityatva-vibhutve sädhite | tathaiva vyäkhyätaà çré-svämibhir

añöamasya ñañöhe—

anäviräviräseyaà näbhütäbhüd iti bruvan |

brahmäbhipraiti nityatva-vibhutve bhagavat-tanor || iti |1

tathä hi çloka-dvayaà taö-öékä ca—

ajäta-janma-sthiti-saàyamäyä-
guëäya nirväëa-sukhärëaväya |
aëor aëimne’parigaëya-dhämne
mahänubhäväya namo namas te ||

rüpaà tavaitat puruñarñabhejyaà

çreyo’rthibhir vaidika-täntrikeëa |
yogena dhätaù saha nas tri-lokän
paçyämy amuñminn u ha viçva-mürtau || [bhä.pu. 8.6.8-9]

çré-mürter ayam ävirbhäva eva, na tv asmad-ädivaj janmädi tavästéty äha—

na jätä janmädayo yasya | kutaù ? aguëäya, ato nirväëa-sukhasyärëaväya,
apära-mokña-sukha-rüpäyety arthaù | tathäpy aëor apy aëimne’tisükñmäya,
durjïänatvät | vastutas tv aparigaëyam iyattätétaà dhäma mürtir yasya
tasmai | na caitad asaàbhävitam, yato mahän acintyo’nubhävo yasya tasmai
||

tan-mürteù sanätanatvam aparimeyatvaà copapädayati—rüpam iti | he

puruñarñabha! he dhätaù ! etat tava rüpaà vaidikena täntrikeëa ca
yogenopäyena çreyo’rthibhiù sadä ijyaà püjyaà, ato nedam idäném apürvaà
jätam iti bhävaù |

nanu yüyaà deväù püjyatvena prasiddhäù ? satyaà, sarve’py

atraiväntarbhütä ity äha | u aho, ha sphuöam | amuñmiàs tvayi no’smäàs
1
This is a kärikä by Çrédhara Svämé in the commentary to 8.6.8.

96
 BHAGAVAT-SANDARBHA

trilokäàç ca saha paçyämi | tatra hetuù—viçvaà mürtau yasya, atas tavaitad

rüpaà paricchinnam api na bhavatéty arthaù | ity eñä |

atra nirväëa-sukhärëaväya ity arëavatva-rüpakeëa nirväëa-sukha-

mätratvaà nirasya, tato’py adhika-mahä-sukhatvam darçitam | tad uktaà çré-
dhruvena—

yä nirvåtis tanu-bhåtäà tava päda-padma-

dhyänäd bhavaj-jana-kathä-çravaëena vä syät |
sä brahmaëi sva-mahimany api nätha mä bhüt
kià tv antakäsi-lulität patatäà vimänät || [bhä.pu. 4.9.10] iti |

tathä aëor aëimne iti procya, aparimeya-dhämne ity ukter acintya-

çaktitva-rüpeëa mahänubhävatvena sarva-parimäëädhäratvaà tava darçitam
iti viçeño’pi jïeyaù ||

|| 8.6 || çré-brahmä paramaà pumäàsam ||32||1

[33]

atha sthüla-sükñmätiriktatäm äha dväbhyäm—

sa vai na deväsura-martya-tiryaì
na stré na ñaëòho na pumän na jantuù |
näyaà guëaù karma na san na cäsan
niñedha-çeño jayatäd açeñaù || [bhä.pu. 8.3.24]

evaà gajendram upavarëita-nirviçeñaà

brahmädayo vividha-liìga-bhidäbhimänäù |
naite yadopasasåpur nikhilätmakatvät
taträkhilämara-mayo harir äviräsét || [bhä.pu. 8.3.30]

yasya brahmädayo devä [bhä.pu. 8.3.22-23] ity-ädi-präktana-padya-dvayena

yasmät sarva-käraëa-käraëatvaà vyaïjitaà, tasmäd devädénäà madhye ko’pi
na bhavati | vailakñaëyaà sättvikatva-bhautikatvädi-hénataiva strétva-
puruñatva-hénatä ca präkåta-tat-tad-dharma-rähityam | ata eva na ñaëòha
ity uktam | tasmän na ko’pi jantuù |

käraëa-bhütaù sattvädir guëaù puëya-päpa-lakñaëaà karma ca nety äha—

näyaà guëaù karmeti | tayor api pravartakatväd iti bhävaù | kià bahunä, yad
atra sat sthülam asat sükñmaà, tad ekam api na bhavati, sva-prakäça-
rüpatväd iti bhävaù | kintu sarvasya niñedhe’vadhitvena çiñyata iti çeñaù |

1
This break here is found only in the Jadavpur edition, but it is accepted as authoritative,
since it fits the text.

97
 BHAGAVAT-SANDARBHA

mäyayä tat-tad-açeñätmakaç ca jayatät, mad-vimokñaëäyävirbhavatu iti

öékä ca |

evam upavarëitaà nirviçeñaà devädi-rüpaà vinä paraà tattvaà yena, taà

gajendram | vividha-liìga-bhidäbhimänä vividhä cäsau liìga-bhidä devädi-
rüpa-bhedaç ca, tasyäbhimäno yeñäm te evaite brahmädayo yadä
nopajagmus tatra, tadä nikhilätmakatvät nikhilänäà teñäà paramätma-
sukha-rüpatvät tad-vilakñaëo mäyayäçeñätmakatväd akhilämara-mayo harir
äviräséd iti |

evam ävirbhävaà prärthayamäne çré-gajendre yad rüpeëävirbhütaà tat

khalu tädåçam eva bhavitum arhatéti sädhüktaà sthüla-sükñma-vastv-
atiriktas tava çré-vigraha iti | anyathä tv apäëi-päda-rüpatvenaiva tac cetasy
ävirbhüya tad vidadhyät | tad uktaà svecchämayasya [bhä.pu. 10.14.2] iti |

çloka-dvayam idaà çlokäntara-vyavahitam apy arthenävyavahitatväd

yugalatayopadadhre ||

|| 8.3 || prathamaà gajendraù çré-harim, dvitéyaà çré-çukaù ||33||

[34]

atha pratyag-rüpatatvam apy äha—

sa tvaà kathaà mama vibho’kña-pathaù

parätmä yogeçvaraiù çruti-dåçämala-hådi-
bhävyaù |
säkñäd adhokñaja uru-vyavasanändha-buddheù
syän me’nudåçya iha yasya bhaväpavargaù ||
[bhä.pu. 10.64.26]

öékä ca—he vibho ! sa tvaà mamäkña-pathaù locana-gocaraù etac citram ity

arthaù | kim aträçcaryaà ? tad äha para ätmä, ata eva yogeçvarair api çruti-
dåçä amala-hådi vibhävyaç cintyaù | yato’dhokñajaù akñajam aindriyakaà
jïänaà tad adhaù arväg eva yasya saù | yasya hi bhaväpavargo bhavet tasya
bhavän anudåçyaù syät | uru-vyasanena kåkaläsa-bhava-duùkhena andha-
buddhes tu mama etac citram ity arthaù | ity eñä |

darçana-käraëaà tüktaà näräyaëädhyätme—

nityävyakto’pi bhagavän ékñyate nija-çaktitaù |

täm åte paramätmänaà kaù paçyetämåtaà prabhum || iti |

tädåça-çakter apy ulläse tat-kåpaiva käraëam | tad uktaà çrutau—

98
 BHAGAVAT-SANDARBHA

na cakñuñä paçyati rüpam asya || [kaöha.u. 2.3.9]1

yam evaiña våëute tena labhyas
tasyaiña ätmä vivåëute tanuà sväm || [kaöha.u. 1.2.23]

na sandåçe tiñöhati rüpam asya [kaöha.u. 2.3.9, çve.u. 4.20] ity-ädikaà ca

kutracit | evam eva näräyaëéye mokña-dharme näradaà prati çré-
çvetadvépa-patinoktam—

etat tvayä na vijïeyaà rüpavän iti dåçyate |

icchan muhürtän naçyeyam éço’haà jagato guruù ||
mäyä hy eñä mayä såñöä yan mäà paçyasi närada |
sarva-bhüta-guëair yuktaà naivaà tvaà jïätum arhasi || [ma.bhä.
12.306.42-43]

yathä’nyo rüpavän iti hetor dåçyate, tathäyam apéty etat tvayä na jïeyam |
tataç ca svasya rüpitve’py adåçyatvam uktvä, nija-rüpasyäpräkåtatvam eva
darçitam | tad-darçane ca parama-kåpä-mayy akuëöhä mamecchaiva
käraëam ity äha—icchann iti | naçyeyam adåçyatäm äpadyeyam | tatra
svätantryaà jagad-vilakñaëatvaà ca hetum äha—éça ity ädi | tathäpi mäà
sarva-bhüta-guëair yuktaà yat paçyasi, tad-yuktatvena yat pratyeñi, eñä
mäyä mayaiva såñöä mama mäyayaiva tathä bhänam ity arthaù | tasmin—
naivam ity-ädi | mäyätra pratäraëa-çaktiù |

tathä hi tatraiva çré-bhéñma-vacanam—

prétas tato’sya bhagavän deva-devaù sanätanaù |

säkñät taà darçayämäsa dåçyo nänyena kenacit || [ma.bhä. 12.323.11]
iti |

tam uparicaraà vasuà prati svätmänam iti çeñaù | tad-agre ca vasv-ädi-

väkyam |

na çakyaù sa tvayä drañöum asmäbhir vä båhaspate |

yasya prasädaà kurute sa vai taà drañöum arhati || [ma.bhä.
12.323.18] iti |

tad evaà çrutäv apy adåçyatvädayo dharmäù çré-vigrahasyaivoktäù | çruty-

antaraà ca na cakñuñä paçyati rüpam asya [kaöha.u. 2.3.9] iti ||

|| 10.64 || någaù çré-bhagavantam ||34||

[35]
1
na sandåçe tiñöhati rüpam asya
na cakñuñä paçyati kaçcanainam
hådä manéñä manasä’bhikÿpto
ya etad vidur amåtäs te bhavanti

99
 BHAGAVAT-SANDARBHA

ata eva1 präkåtäni rüpädéni niñidhya, anyäni sampratipädyante |

na vidyate yasya ca janma karma vä

na näma-rüpe guëa-doña eva vä |
tathäpi lokäpyaya-sambhaväya yaù
sva-mäyayä täny anukälam åcchati || [bhä.pu. 8.3.8]

ayam arthaù—avasthäntara-präptir vikäraù | tatra prathama-vikäro—janma

iti | apürëasya nija-pürty-arthä ceñöä—karma iti | mano-grähyasya vastuno
vyavahärärthaà kenäpi saìketitaù çabdaù—näma iti | cakñuñä grähyo guëaù
—rüpam iti | sattvädi-präkåta-guëa-nidäno dravyasyotkarña-hetur-dharma-
viçeño guëa iti prakåtije loke dåçyate |

yasya ca sarvadä svarüpa-sthatvät pürëatvän manaso’py agocaratvät

svaprakäçatvät prakåty-atétvät täni na vidyante, tathäpi yas täni åcchati
präpnoti tasmai nama [bhä.pu. 8.3.9] ity uttara-çlokenänvayaù |

ata eva çrutyäpi—niñkalaà niñkriyaà çäntam [çve.u. 6.19] ity ädau, açabdam
asparçam arüpam avyayam [kaöha.u. 1.3.15] ity ädau ca tan niñidhyäpi
sarva-karmä sarva-kämaù sarva-gandhaù sarva-rasa [chä.u. 3.14.4] ity ädau
vidhéyate |

guëa-doña iti aparamärthatväd guëa eva doña ity arthaù | tato rüòha-doñas
tu sarvathä na sambhavaty eveti vyajyate2 | tathä ca kaurme—

aiçvarya-yogäd bhagavän viruddhärtho’bhidhéyate |

tathäpi doñäù parame naivähäryäù kathaïcana |
guëä viruddhä api tu samähäryäç ca sarvataù || iti |

ayam ätmäpahata-päpmä [chä.u. 8.7.1] ity-ädyäù çrutayaç ca, etaà saàyad

väma ity äcakñate etaà sarväëi vämäny abhisaàyanti, eña u eva vämanéù,
eña hi sarväëi vämäni nayati, eña u eva bhämanéù, eña sarveñu vedeñu
bhäti [chä.u. 4.15.2-4] ity ädyä ca | ata eva sarva-gandhaù [chä.u. 3.14.4]
ity-ädau gandhädi-çabdena saugandhädikam evocyate |

yadä tu åcchatinänvayas3 tu guëasya doñatvena rüpakam avivakñitaà, çruti-

viruddhatvät, paramärthatvenaiva pratipädayiñyamäëatväc ca |

nanv ekatra teñäà janmädénäà bhäväbhävayor virodha ity äçaìkya tad-

avirodhe hetum äha—sva-mäyayä iti | anyathänupapatti-pramitä dustarkyä
svarüpa-çaktir eva tatra hetuù | ata eva svarüpa-bhütatvena tebhyaù

1
tatra ity adhikaù päöhaù (Puridas)
2
vakñyate (ïa, öa, jä.)
3
åcchatéty anena kriyä-padenänvayas iti krama-sandarbhaù |

100
 BHAGAVAT-SANDARBHA

präkåtebhyo vilakñaëatvät täny api na vidyanta iti ca vaktuà na çakyata iti

bhävaù | yathä çaìkara-çärérake samäkarñäd [ve.sü. 1.4.15] ity atra näma-
rüpa-vyäkåta-vastu-viñayaù svacchandaù präyeëa prasiddha iti tad-
vyakaraëäbhäväpekñayä präg-utpatteù sad eva brahma çrutäv asad ity
ucyate ity uktam, tathaiva jïeyam |

ata eva çré-viñëu-puräëe—guëäàç ca doñäàç ca mune vyatéta [vi.pu. 6.5.83]

ity uktvä punar äha—samasta-kalyäëa-guëätmako hi [vi.pu. 6.5.84] iti | tathä
—

jïäna-çakti-balaiçvarya-vérya-tejäàsy açeñataù |
bhagavac-chabda-väcyäni vinä heyair guëädibhiù || [vi.pu. 6.5.79] iti |

pädmottara-khaëòe ca—

yo’sau nirguëa ity uktaù çästreñu jagad-éçvaraù |

präkåtair heya-saàyuktair guëair hénatvam ucyate || iti |

na ca sva-mäyayä ity anyathärthaà mantavyam |

svarüpa-bhütayä nitya-çaktyä mäyäkhyayä yutaù |

ato mäyä-mayaà viñëuà pravadanti sanätanam || [caturveda-çikhä.u]
iti çruteù ||

ätma-mäyä tad-icchä syät iti mahä-saàhitätaù |

triguëätmikätha jïänaà ca viñëu-çaktis tathaiva ca |

mäyä-çabdena bhaëyante çabda-tattvärtha-vedibhiù || iti çabda-
mahodadheù |

mäyä vayunaà jïänam iti nighaëöoù, mäyä syäc chämbaré-buddhyoù iti

trikäëòa-çeñäc ca,

viçuddha-vijïäna-ghanaà sva-saàsthayä
samäpta-sarvärtha-mayé väïchitam |
sva-tejasä nitya-nivåtta-mäyä-
guëa-pravähaà bhagavantam émahi || [bhä.pu. 10.37.23] iti çré-
närada-väkyät,1

sva-sukha-nibhåta- [bhä.pu. 12.12.69] ity-ädi-vaktå-hådaya-virodhäc ca |

tataù sarvathä cic-chaktyä ity arthaù | ataù svämibhir api yoga-mäyä-
çabdena cic-chaktir vyäkhyätä [bhävärtha-dépikä 3.15.26] |

1
dhämnä svena sadä nirasta-kuhakaà [bhä.pu. 1.1.1] iti | mäyäà vyudasya cic-chaktyä
kaivalye sthita ätmani [bhä.pu. 1.7.23] ity-ädi-vacanebhyaù | ity adhika-päöhaù krama-
sandarbhe.

101
 BHAGAVAT-SANDARBHA

nanu präpnotéty1 ukteù kadäcitkatvam apy avagamyate, taträha—anu-kälaà,

nityam eva präpnoti, kadäcid api na tyajatéty arthaù | svarüpa-çakti-
prakäçitvasya ca mitho hetumattä jïeyä |

nanu kathaà janma-karmaëor nityatvam ? te hi kriye | kriyätvaà ca prati

nijäàçam2 apy ärambha-parisamäptibhyäm eva sidhyatéti te vinä sva-
svarüpa-häny-äpattiù ? naiña doñaù | çré-bhagavati sadaiväkäränantyät
prakäçänantyät janma-karma-lakñaëa-lélänantyäd ananta-prapaïcänanta-
vaikuëöha-gata-tat-tal-lélä-sthäna-tat-tal-lélä-parikaräëäà vyakti-prakäçayor
änantyäc ca |3 yata evaà4 satyor api tat-tad-äkära-prakäça-gatayos tad-
ärambha-samäptyor ekatraiva te te janma-karmaëor aàçä yävat samäpyante
na samäpyante vä, tävad evänyaträpy ärabdhä bhavatéty evaà çré-
bhagavati vicchedäbhävän nitye eva tatra te janma-karmaëé vartete | tatra
te kvacit kiïcid vilakñaëatvenärabhyete te kvacid aikarüpyeëa ceti jïeyam,
viçeñaëa-bhedäd viçeñaëaikyäc ca | eka eväkäraù prakäça-bhedena påthak
kriyäspadaà bhavatéti citraà bataitad ekena vapuñä [bhä.pu. 10.69.2] ity
ädau pratipäditam | tataù kriyä-bhedät tat-tat-kriyätmakeñu prakäça-
bhedeñv abhimäna-bhedaç ca gamyate | tathä sati, ekatraikatra lélä-krama-
janita-rasodbodhaç ca jäyate |

nanu kathaà te eva janma-karmaëé vartete ity uktaà, påthag-ärabdhatväd

anye eva te ? ucyate—käla-bhedenoditänäm api samäna-rüpäëäà kriyäëäm
ekatvam | yathä çaìkara-çärérake—dvir-go-çabdobhayam uccaritaù, na tu
dvau go-çabdau [1.3.28] iti | tathaiva dviù päkaù kåto’nena na tu dvidhä
päkaù kåto’neneti pratétyä bhaviñyati | tato janma-karmaëor api nityatä
yuktaiva | ata evägamädäv api bhüta-pürva-lélopäsana-vidhänaà yuktam |

tathä coktam madhva-bhäñye—paramätma-sambandhitvena nityatvät

trivikramatvädiñv apy upasaàhäryatvaà yujyate [3.3.21] iti | anumataà caitat
çrutyä—yad gataà bhavac ca bhaviñyac ca [bå.ä.u. 3.8.4] ity anayaiva |
upasaàhäryatvam upäsanäyäm upädeyatvam ity arthaù |

tatra tasya janmanaù präkåtät tasmäd vilakñaëatvaà präkåta-

janmänukaraëenävirbhäva-mätratvaà, kvacit tad-ananukaraëena vä |
ajäyamänä bahudhä vijäyate [çukla-yajuù 31.17] iti çrutiù |

tad yathä—
devakyäà deva-rüpiëyäà viñëuù sarva-guhäçayaù |
äviräséd yathä präcyäà diçéndur iva puñkalaù || [bhä.pu. 10.3.8] iti |

tathä ca—

1
åcchatéty-ukteù iti krama-sandarbha-päöho’tra samécéna eveti manyate.
2
nijäàça-lakñaëaà iti krama-sandarbhaù.
3
etad eva çré-brahmaëoktaà—ko vetti bhüman [bhä.pu. 10.14.21] ity-ädi. ity adhikaù
päöhaù krama-sandarbhe.
4
ata eva (jha, krama-sandarbhaù)

102
 BHAGAVAT-SANDARBHA

satyaà vidhätuà nija-bhåtya-bhäñitaà

vyäptitvaà ca bhüteñv akhileñu cätmanaù |
adåçyatäty-adbhüta-rüpam udvahan
stambhe sabhäyäà na mågaà na mänuñam || [bhä.pu. 7.8.17] iti |

kärdamaà véryam äpannaù [bhä.pu. 3.24.6] ity atra çré-kapila-devävatära-

prasaìge kardamasya bhakti-sämarthya-vaçébhüta ity eva vyäkhyeyam |
vérya-çabda-nyäsas tu prasiddhaà putratvam api çliñöaà bhavatéty evam
arthaù |

tathä karmaëo vailakñaëyaà svarüpänanda-viläsa-mätratvam | tad yathä,

lokavat tu lélä-kaivalyam [ve.sü. 2.1.33] iti | vyäkhyätaà ca tattva-vädibhiù,
yathä—loke mattasya sukhodrekäd eva nåtyädi-lélä, na tu
prayojanäpekñayä, evam eveçvarasya iti | näräyaëa-saàhitäyäà ca—

såñöy-ädikaà harir naiva prayojanam apekñya tu |

kurute kevalänandäd yathä mattasya nartanam ||
pürëänandasya tasyeha prayojana-matiù kutaù |
muktä apy äpta-kämäù syuù kim utäsyäkhilätmanaù || iti |

na conmatta-dåñöäntenäsarvajïatvaà prasaïjayitavyam,
svarüpänandodrekeëa sva-prayojanam ananusandhäyaiva léläyate ity etad-
aàçenaiva svékärät | ucchväsa-praçväsa-dåñöänte’pi suñupty-ädau tad-
doñäpätät | tasmät svarüpänanda-sväbhävikyena tal-lélä | çrutiç ca—
devasyaiva svabhävo’yam äpta-kämasya kä spåhä [mäëòükya-kärikä 9] iti |

atra präkåta-såñöy-ädi-gatasya säkñäd-bhagavac-ceñöätmakasya

vékñaëädi-karmaëo vastutas tu tathä-vidhatve vaikuëöhädi-gatasya
kaimutyam eväpatitam | yathoktaà näga-patnébhiù avyäkåta-vihäräya
[bhä.pu. 10.16.47] iti | ata eva çré-çukädénäm api tal-lélä-çravaëe rägataù
pravåttir yujyate |1 ataç ca—

evaà ca janmäni karmäëi hy akartur ajanasya ca |

varëayanti sma kavayo veda-guhyäni håt-pateù || [bhä.pu. 1.3.35]

ity atra janma-guhyädhyäya-padye’py evam eva vyäkhyeyam | yatreme sad-

asad-rüpe [bhä.pu. 1.3.33-4] ity-ädibhyäm avyavahita-padyäbhyäà yathä
svarüpa-samyag-jïänenaiva kåtasyävidyä-kåtätmädhyäsa-sad-asad-rüpa-
niñedhasya hetor brahma-darçanaà bhavati, yathä ca mäyoparatäv eva
svarüpa-sampattir bhavatéty uktam, evam eva kavaya ätmärämäù, håt-
pateù paramätmano janmäni karmäëi ca varëayanti | tat-tat-pratiñedhe
tad-uparatau caiva satyäà taj-janma-karmänubhava-sampatté bhavata ity
arthaù | sampattir atra säkñäd darçanam | tasmät svarüpänandätiçayita-
bhagavad-änanda-viläsa-rüpäëy eva tänéti bhävaù | ata eva präkåta-
1
yathoktaà—ajita-rucira-léläkåñöa-säraù [bhä.pu. 12.12.69] ity-ädi | ity adhika-päöhaù
krama-sandarbhe.

103
 BHAGAVAT-SANDARBHA

vailakñaëyäd akartur ajanasya ity uktam | ata eva veda-guhyäni api

tänéti |

yathä akrüra-stutau tvayoditaù [bhä.pu. 10.48.23-24] ity-ädi-dvayaà

öékäyäm evettham utthäpitam—nanu tarhi mamävatäräs tac-caritäni ca
çukti-rajata-vad avidyä-kalpitäny eva kim ? nahi nahi, iyaà tu tava lélety äha
dvayena—tvayodita iti iti |

tathaiva ca bhagavat-svarüpa-sämyenoktaà vaiñëave—

näma-karma-svarüpäëi na pariccheda-gocare |
yasyäkhila-pramäëänaà sa viñëur garbhagas tava || [vi.pu. 5.2.19] iti |

rüpa-karmeti vä päöhäntaram1 | ittham eväbhipretaà çré-gétopaniñadbhiù—

janma-karma ca me divyam evaà yo vetti tattvataù [gétä 4.9] iti |

tathä nämno vailakñaëyaà väì-manasägocara-guëävalambitvena svataù-

siddhatvam | tad yathä väsudevädhyätme—aprasiddhes tad-guëänäm
anämäsau prakértitaù iti | brähme—anämä so’prasiddhatväd arüpo bhüta-
varjanät iti |

ata eva näma-karma-svarüpäëi iti pürvodäharaëänusäreëäsyäpi vaiñëava-

väkyasyäyam evärthaù—

na yatra nätha vidyante näma-jäty-ädi-kalpanäù |

tad brahma paramaà nityam avikäri bhavän aja ||
na kalpanäm åte’rthasya sarvasyädhigamo yataù |
tataù kåñëäcyutänanta-viñëu-nämabhir éòyase || [vi.pu. 5.18.53-54]

ity etad2-vaiñëava-vacanänantaram api na viruddham | tathä hi—aträpätataù

pratétärthatäyäà kalpanä-çabdo vyarthaù syät, näma-jäty-ädayo na vidyante
ity anenaiva vivakñitärtha-siddheù, svayam eva brahmäjädi-çabdänäà
paramärtha-pratipädaka-nämatayä svékåteç ca, ajäm ekäà lohita-çukla-
kåñëäm [çve.u. 4.5] ity-ädiñv ajäyamänatva-lakñaëa-jätiç ca dåçyata eva |
tathä nämädi-kalpanä na vidyante ity uktyä svayaà kåñëädi-näma-
kalpanoktir viruddhä syät | kalpanayä vä katham éòyatä syät ? kalpanäyä
aniyatatväc ca kathaà kåñëädinäm naiyatyam ucyate ?

tasmän näma-karma-svarüpäëéty anusäräc cäyam arthaù—yathä yatra

näma-jäty-ädénäà nämani kåñëädéni jätayo devatva-manuñyatva-
kñatriyatvädi-léläù, tad-ädénäà kalpanä na vidyante | kintu sva-saàsthayä
samäpta-sarvärtham [bhä.pu. 10.37.22] ity-ukta-diçä svarüpa-siddha-nitya-
çakti-viläsa-rüpäëy eva tänéty arthaù | tataç ca yato yasmät sarvasyäpi
1
This is the Gita Press reading. Gita Press also has pramäëäni not pramäëänäm.
2
ity asya | ity etad… (Purédäsa). Jadavpur: ity asyaitad… I have chosen the Krama-
sandarbha reading here.

104
 BHAGAVAT-SANDARBHA

dåñöasya vastunaù kalpanäà nämädi-racanämåte’dhigamo vyavahärika-

bodho na bhavati | tatas tasmäd eva hetoù kalpanä-mayaà näma tan-
näminaà cärthaà sarvam avajïäya nikhila-pramäëa-paricchedägocaratvena
vedätmatayä svataù-siddhaiù kåñëädi-nämopalakñaëaiù prasiddhair eva
nämabhiù svataù-siddhas tvam eveòyase, munibhir vedaiç ca çläghyase | na
tu kalpanä-mayair anyais tvam api çläghyase, tädåça-mahimabhis tair eva
tava mahimä vyaktébhavatéti | yad vä, tair eveòyase vyakta-
mähätmékriyasa iti |

atra yaiù çästre’tiprasiddhaiù çré-bhagavän eva jhaöiti pratéto bhavati,

yeñäà ca säìkety-ädäv api tädåça-prabhävaù çrüyate, teñäà svataù-
siddhatvam, anyeñäà kalpanä-mayatvaà jïeyam | athavä, he nätha ! yatra
näma-jäty-ädénäà kalpanä na vidyante, tat kevalaà viçeñya-rüpaà paramaà
brahma bhavän |

tat-tat-kalpanäyä aviñayatve hetuù—viçeñeëa karoti léläyata iti vikäri, tathä

na bhavatéty avikäri iti | tad-rüpeëa na jäyate na prakaöébhavatéti he ajeti
ca | tataù kim avalambya tatra näma-jäty-ädi-kalpanäù kriyantäm ? iti
bhävaù | tat-tat-kalpanäà vinä ca sarvasyäpy arthasya vastu-
mätrasyädhigama-mätraà na bhavet, kim uta tädåça-brahma-svarüpasya
bhavataù | kalpanämaya-näma-jäty-ädayas tu na kasyäpi svarüpa-dharmä
bhavanti | yata evaà, tataù säìketyädinä bhävitair api bhavadvat-sarva-
puruñärtha-pradais tat-tad-viçeña-pratipädakaiù kåñëädi-nämabhir eva tvam
éòyase, nitya-siddha-çruti-puräëädibhiù çläghyase, na tu nirviçeñatä-
pratipädakair nitaräà kalpanämayair ity arthaù |

kintu kåñëädénäà caturëäà nämnäà upalaksaëatvam eva jïeyam |

näräyaëädi-nämnäm api säìketyädau tathä prabhäva-çravaëät | varëä eva tu
çabdä iti bhagavän upavarñaù [jai.sü. 1.5.5 çavara-bhäñye] ity anena, tasya
ca nityatväd [ve.sü. 2.4.17] ity anena ca nyäyena varëatayaiva nityatvam
asya veda-sära-varëätmaka-nämnaù sidhyati | tathaiva gopäla-täpané-çrutau
näma-mayäñöadaçäkñara-prasaìge brahma-väkyam—teñv akñareñu
bhaviñyaj-jagad-rüpaà prakäçayann [go.tä.u. 1.26] iti |

aträvara-käla-jäta-çabdädi-maya-jagat-käraëatvena tad-vailakñaëyät svataù-

siddhatvaà tathä bhagavat-svarüpäbhinnatvaà ca tad-vailakñaëyaà nämnaù
| tad yathä çrutau—oà äsya jänanto näma cid viviktana mahas te viñëo
sumatià bhajämahe | oà tat sat [å.ve. 1.156.3] ity ädi |

ayam arthaù—he viñëo ! te tava näma cit cit-svarüpam, ata eva mahaù sva-
prakäça-rüpam | tasmäd asya nämna ä éñad api jänantaù, na tu samyag
uccära-mähätmyädi-puraskäreëa | tathäpi vivaktana bruväëäù kevalaà tad-
akñaräbhyäsa-mätraà kurväëäù sumatià tad-viñayäà vidyäà bhajämahe
präpnumaù | yatas tad eva praëava-vyaïjitaà vastu sat svataù-siddham iti |

105
 BHAGAVAT-SANDARBHA

ata eva bhaya-dveñädau çré-mürteù sphürter iva säìketyädäv apy asya

muktidatvaà çrüyate | tathä coktaà brähme—

apy anya-cittaù kruddho vä yaù sadä kértayed dharim |

so’pi bandha-ksayän muktià labhec cedi-patir yathä || iti |

tathä çré-bhagavata iva tasya nämnaù sakåd api säkñätkäraù saàsära-

dhvaàsako bhavati | yathä skände—

sakåd uccäritaà yena harir ity akñara-dvayam |

baddhaù parikaras tena mokñäya gamanaà prati ||1 iti |

çrutau ca praëavam uddiçya—om ity etat brahmaëo nediñöaà näma…

yasmäd uccäryamäëa eva saàsära-bhayät tärayati, tasmäd ucyate täraù ity-
ädi bahutaram |

na cäsyärtha-vädatvaà cintyam, tathärtha-vädo hari-nämni kalpanam iti

padma-puräëänusäreëäparädhäpätät | yasya tu gåhéta-nämno’pi punaù
saàsäras tasya,

nänuvrajati yo mohäd vrajantaà parameçvaram |

jïänägni-dagdha-karmäpi sa bhaved brahma-räkñasaù ||

iti çré-viñëu-bhakti-candrodayädi-pramäëita-puräëa-vacanavan mahad-

aparädha-tad-artha-väda-kalpanädikaà pratibandhakaà jïeyam |

ata evänanda-rüpatvam asya mahad-dhådaya-säkñikaà yathä çré-vigrahasya

| tad uktaà çré-çaunakena—

tad açma-säraà hådayaà batedaà

yad gåhyamäëair hari-näma-dheyaiù |
na vikriyetätha yadä vikäro
netre jalaà gätra-ruheñu harñaù || [bhä.pu. 2.3.24]

ata eva prabhäsa-puräëe kaëöhoktyä kathitair hetubhiù sakala-veda-

phalatvena ca bhagavat-svarüpatvam eva pratipäditam |

madhura-madhuram etan maìgalaà maìgalänäà

sakala-nigama-vallé-sat-phalaà cit-svarüpam |
sakåd api parigétaà çraddhayä helayä vä
bhågu-vara nara-mätraà tärayet kåñëa-näma || iti ||

tasmäd bhagavat-svarüpam eva näma | çré-närada-païcarätre añöäkñara-

mantram uddiçya—

1
viñëu-khaëòe märgaçérña-mäsa-mähätmye 15.52.

106
 BHAGAVAT-SANDARBHA

vyaktaà hi bhagavän eva säkñän näräyaëaù svayam |

añöäkñara-svarüpena mukheñu parivartate || iti |

upaniñatsu ca praëavam uddiçya—oà ity etad akñaram idaà sarvaà [chä.u.

2.23.3], oàkära evedaà sarvam [mä.u. 1],

praëavo hy aparaà brahma praëavaç ca paraà småtam |

apürvo’nantaro’bähyo’naparaù praëavo’vyayaù ||
sarvasya praëavo hy ädir madhyam antas tathaiva ca |
evaà hi praëavaà jïätvä vyaçnute tad-anantaram ||
praëavaà héçvaraà vidyät sarvasya hådaye sthitam |
sarva-vyäpinam oàkäraà matvä dhéro na çocati ||
amätro’nanta-mätraç ca dvaitasyopaçamaù çivaù |
oàkäro vidito yena sa munir netaro janaù || [ägama-kärikä 26-29] iti |

na tu parameçvarasyaiva tat-tad-yogyatä-sambhaväd varëa-mätrasya

tathoktiù stuti-rüpaiveti mantavyam | avatäräntaravat parameçvarasyaiva
varëa-rüpeëävatäro’yam iti asminn arthe tenaiva çruti-balenäìgékåte tad-
abhedena tat-sambhavät | tasmän näma-näminor abheda eva | tad uktaà
pädme—

näma cintämaëiù kåñëaç caitanya-rasa-vigrahaù |

pürëaù çuddho nitya-mukto’bhinnatvän näma-näminoù || iti ||

asyärthaù—nämaiva cintämaëiù, sarvärtha-dätåtvät | na kevalaà tädåçam

eva, api tu caitanyety-ädi-lakñaëo yaù kåñëaù, sa eva säkñät | tatra hetuù—
abhinnatväd itéti |

nanu, tathä-vidhaà nämädikaà kathaà puruñendriya-janyaà bhavati ? na,

veda-mätrasya bhagavataiva puruñendriyädiñv ävirbhävanät | yathoktam
ekädaçe svayaà çré-bhagavatä—çabda-brahma sudurbodham [bhä.pu.
11.21.36] ity ärabhya,

mayopabåàhitaà bhümnä brahmaëänanta-çaktinä |

bhüteñu ghoña-rüpeëa viçeña-pürëeva lakñyate || [bhä.pu. 11.21.37]
iti ||

dvädaçasya ñañöhe veda-vyasana-prasaìge, kñéëäyuñaù [bhä.pu. 12.6.47]

ity ädau | öékä ca—tarhi puruña-buddhi-prabhavatvän nädaraëéyaà syäd ity
äçaìkyäha hådi-sthäcyuta-coditeti | ity eñä | kasmai yena vibhäsito’yam
[bhä.pu. 12.13.19] ity-ädau tad-rüpeëety-ädivat |1

etat sarvam abhipretya garbha-stutäv uktam—

na näma-rüpe guëa-janma-karmabhir
1
This sentence follows the 10.2.36 quote in Krama-sandarbha.

107
 BHAGAVAT-SANDARBHA

nirüpitavye tava tasya säkñiëaù |

mano-vacobhyäm anumeya-vartmano
deva kriyäyäà pratiyanty athäpi hi || [bhä.pu. 10.2.36] iti ||

tathä-rüpasyäpi vailakñaëyaà sva-prakäçatä-lakñaëa-svarüpa-

çaktyaivävirbhävitvam | tac ca pürva-darçitam | ata eva dvitéye,

ätma-tattva-viçuddhy-arthaà yad äha bhagavän åtam |

brahmaëe darçayan rüpam avyaléka-vratäd åtaù || [bhä.pu. 2.9.4] ity
atra |

öékä ca—yac coktam añöamädhyaye parameçvarasyäpi deha-

sambandhäviçeñät kathaà tad-bhaktyä mokñaù syät ? iti, äséd yad udarät
padmam [bhä.pu. 2.8.8] ity-ädinä | taträha—ätma-tattva-viçuddhy-artham iti
| ätmano jévasya tattva-viçuddhy-arthaà tattva-jïänärthaà tad bhaved eva |
kià tat ? yat tapa-ädinä1 sva-bhajanaà bhagavän brahmaëa äha | kià
kurvan ? åtaà satyaà cid-ghanaà rüpaà darçayan | darçane hetuù—
avyalékena tapasädåtaù sevitaù san | ayaà bhävaù—jévasyävidyayä mithyä-
bhüta-deha-sambandhaù, éçvarasya tu yogamäyayä cid-ghana-
vigrahävirbhäva iti mahän viçeñaù | atas tad-bhajane mokñopapattir iti | ity
eñä ||

ata eva, sa tvaà tri-loka-sthitaye2 [bhä.pu. 10.3.20-21] ity-ädi-dvaye çrémad-

änaka-dundubhinäpi samähitam | atra hy ayam arthaù—sa prapaïcasya
såñöi-sthiti-pralaya-kartä tvaà triloka-sthitaye yadä tasya sthitim icchasi,
tadä sva-mäyayä sväçritayä mäyä-çaktyä kåtvä, ätmanaù çuklaà varëaà
svena såñöäà dharma-paräà viprädi-jätià bibharñi pälayasi | atra sattva-
mayy eva sva-mäyä jïeyä, niñkåñöatväd upayuktatväc ca |

atha yadä sargam icchasi, tadä rajasä rajo-mayyä sva-mäyayä kåtvä,

upabåàhitaà raktam käminaà viprädi-varëaà bibharñi | yadä ca
janätyayam icchasi, tadä tamo-mayyä kåtvä kåñëaà malinaà päpa-rataà taà
bibharñi | athavä, yadä sthitim icchasi, tadätmanaù çré-viñëu-rüpasya
çuklaà çuddhaà guëa-saìkara-rahitam ity arthaù | çiva-brahmavat tasya tat-
saìgäbhävät |

tathaiva siddhäntitaà çré-çukadevena—çivaù çakti-yutaù çaçvat triliìgo guëa-

saàvåtaù [bhä.pu. 10.88.3] ity ädau, harir hi nirguëaù säkñät puruñaù
prakåteù paraù [bhä.pu. 10.88.5] ity ädi | ata eva—

candrikä-viçada-smeraiù säruëäpäìga-vékñitaiù |
svakärthänäm iva rajaù-sattväbhyäà srañöå-pälakäù || [bhä.pu.
10.13.50] iti |
1
tapety-ädinä (?)
2
sa tvaà tri-loka-sthitaye sva-mäyayä bibharñi çuklaà khalu varëam ätmanaù
sargäya raktaà rajasopabåàhitaà kåñëaà ca varëaà tamasä janätyaye

108
 BHAGAVAT-SANDARBHA

atra sättvikatva-räjasatve utprekñite eva, na tu vastutayä nirüpite | varëaà

rüpaà, na tu känti-mätram | guëa-mayatva-svékäre’pi tat-tad-guëa-
vyaïjakäkärasyäpy apekñyatvät, na tu çvetaà varëam iti vyäkhyeyaà | çré-
viñëu-rüpasya pälanärthaà guëävatärasya paramätma-sandarbhe kñéroda-
çäyitvena sthäpayiñyamäëasya tatra çyämatvenätiprasiddheù, janätyaya-
heto rudrasya çvetatätiprasiddhyä tad-vaiparétya-pätät | tathaiva hi
gobhilokta-sandhyopäsanäyäm | ato’tra brahmaëo na çoëa-varëatve
tätparyam | na ca tat-tad-guëänäà tat-tad-varëa-niyamaù, parama-
tämasänäà bakädénäà çuklatva-darçanät, sättvika-guëopäsyänäà çré-
bädaräyaëa-çukädénäà çyämatva-çravaëäc ca | sva-mäyayä bhakteñu
kåpayä bibharñi, jagati dhärayasi, prakaöayaséty arthaù | raktaà
rajomayatvena sisåksädi-räga-bahulam | kåñëaà tamomayatvena svarüpa-
prakäça-rahitam ity arthaù |

pärthiväd däruëo dhümas tasmäd agnis trayémayaù |

tamasas tu rajas tasmät sattvaà yad brahma-darçanam || [bhä.pu.
1.2.24] ity ukteù |

nanu, katham anyärthena väkyena loka-bhrämakaà varëayasi, yataù

samprati janätyayärthaà kåñëo’yaà varëo mayä tamasä gåhéta ity artho’py
äyäti ? tad etad äçaìkya pariharann äha—tvam asya [bhä.pu. 10.3.21]1 iti |
nirvyühyamänä itas tataç cälyamänäù |

ayaà bhävaù—ästäà tävad brahma-ghanatva-çuddha-sattva-mayatva-

bodhakaà pramäëäntaraà, guëänurüpa-rüpäìgékäre’pi yathä pralayasya
duùkha-mätra-hetutvät suñupti-rüpatväc ca tatra tad-arthävasaro bhavati,
tathäsya tu kälasya tvat-kåta-rakñayä jagat-sukha-hetutvät, tamomayäsura-
vinäça-yogyatvät, teñäm asuräëäm api hanana-vyäjena sarva-guëätéta-
mokñätmaka-prasäda-läbhät, tad-arthävasaro na bhavati, saindhavam
änayetivat | tathaivoktam—

jaya-käle tu sattvasya devarñén rajaso’surän |

tamaso yakña-rakñäàsi tat-kälänuguëo’bhajat || [bhä.pu. 7.1.8] iti |

tasmän na tamaù-kåto’yaà varëa iti rajaù-sattväbhyäà rakta-çukläv eva

bhavata iti pürva-pakñi-matam | tataç ca päriçeñya-pramäëena svarüpa-
çakti-vyaïjitatvam eväträpi paryavasyati iti bhävaù | tathaiva tam evärthaà
çré-devaké-devy api sambhrameëa präg eva vivåtavaté—rüpaà yat tat
prähur avyaktam ädyäm [bhä.pu. 10.3.24] iti |

atha prakåtam anusarämaù | tathä guëasya vailakñaëyam ätmärämäëäm

apy äkarñaëa-liìga- gamyädbhuta-rüpatvam | tad yathä çré-sütoktau—

1
tvam asya lokasya vibho rirakñiñur gåhe’vatérëo’si mamäkhileçvaraù
räjanya-saàjïäsura-koöi-yüthapair nirvyühyamänä nihaniñyase camüù

109
 BHAGAVAT-SANDARBHA

ätmärämäç ca munayaù [bhä.pu. 1.7.10] ity ädau | harer guëäkñipta-matir

[bhä.pu. 1.7.11] ity-ädi ca | ata evoktaà viñëu-dharmottare—

guëäù sarve’pi yujyante hy aiçvaryät puruñottame |

doñäù kathaïcin naivätra yujyante paramo hi saù ||
guëa-doñau mäyayaiva kecid ähur apaëòitäù |
na tatra mäyä mäyé vä tadéyau tau kuto hy ataù ||
tasmän na mäyayä sarvaà sarvam aiçvarya-sambhavam |
amäyé héçvaro yasmät tasmät taà paramaà viduù || iti ||

atha na vidyate [bhä.pu. 8.3.8] ity asya prakåta-çlokasya

vyäkhyätävaçeñaù | tad evaà svarüpa-çakti-viläsa-rüpatvena teñäà präkåtäd
vailakñaëyaà sädhitam | tatra äçaìkate—nanu bhavantu sva-svarüpa-
bhütäny eva täni, tathäpi svarupasyaiva pürëatvät tat-tat-präptau kià
prayojanaà ? taträha—lokäpyaya-sambhaväya, loko bhakta-janaù,
tasyäpyayaù saàsära-dhvaàsaù, tat-pürvakaù sambhavo bhakti-sukha-
präptiù | bhü präptau, tad-artham | etad apy upalakñaëaà, nitya-
pärñadänäm api bhakti-sukhotkarñärtham |

tad uktaà çrémad-arjunena prathame—

tathäyaà cävatäras te bhuvo bhära-jihérñayä |

svänäà cänanya-bhävänäm anudhyänäya cäsakåt || [bhä.pu. 1.7.25] iti
|

asyärthaù—yathänye puruñädayo’vatäräù, tathäyaà cävatäraù säkñäd-

bhagavataù çré-kåñëäkhyasya tavaiva präkaöyaà, parama-bhaktäyä bhuvo
bhära-jihérñayä jäto’pi, anyeñäà svänäà bhaktänäm asakåc ca muhur
apy anudhyänäya nija-bhajana-saukhyäya bhavati |

nanu tarhi bhakta-saukhyam eva prayojanaà jätam iti pürëänandasya

tasyeha prayojana-matiù kutaù [pürvam uddhåte mädhva-bhäñya-dhåta-
näräyaëa-saàhitä-dhåta-çloke] ity etat1 katham upapadyeta ? taträha—
ananya-bhävänäm iti | anyathä sarva-jïa-çiromaëer nirdoñasya tasya tan-
mäträpekñakänäà teñäm upekñäyäm akäruëya-doñaù prayujyeta iti bhävaù
| ätmäräme’pi käruëya-guëävakäço guëä viruddhä api tu samähäryäç ca
sarvataù [kürma.pu.] iti smaraëät vicitra-guëa-nidhäne çré-bhagavaty eva
sambhavati | tato’nyatra tu saïcarita-tad-guëäàçe tadéya eva yaù
pratipadam eva säçcaryaà çruty-ädibhir uccair géyate | yaç cäviriïcim
äpämara-janam äkarñann eva vartate | tad uktaà svayam eva—

bhajato’pi na vai kecid bhajanty abhajataù kutaù |

ätmärämä hy äpta-kämä akåta-jïä guru-druhaù ||

nähaà tu sakhyo bhajato’pi jantün

1
sva-svarüpasya pürëatvaà ity aträdhikaù päöhaù krama-sandarbhe.

110
 BHAGAVAT-SANDARBHA

bhajämy améñäm anuvåtti-våttaye || [bhä.pu. 10.32.19-20] ity ädi |

tasmät parama-samarthasya tasya kåpä-lakñaëaà bhakta-jana-sukha-

prayojanakatvaà näma ko’pi svarüpänanda-viläsa-bhüta-paramäçcarya-
svabhäva-viçeña iti müla-padye’py anukälam åcchati ity anenaiva
darçitam | ataù prayojanäntara-matitvaà tu tasmin nästy eva | tat-
prayojanatvaà ca tasya parama-samarthasyänanda-viläsa eveti dik |
yathoktam—

kåpälor asamarthasya duùkhäyaiva kåpälutä |

samarthasya tu tasyaiva sukhäyaiva kåpälutä || iti ||

|| 8.3 || gajendraù çré-harim ||35||

[36]

tasmäd apäëi-päda-çruter api yad ananta-svaprakäçänanda-vigraha eva

bhagavati tätparyaà, nänyatreti pratipädayanti—

tvam akaraëaù svaräò akhila-käraka-çakti-dharas

tava balim udvahanti samadanty ajayänimiñäù |
varña-bhujo’khila-ksitipater iva viçva-såjo
vidadhati yatra ye tv adhikåtä bhavataç cakitäù ||
[bhä.pu. 10.87.28]

ayam arthaù—atra karaëaà näma väsyädivat kartå-çakti-preritatayä kärya-

karaà kartur bhinnatamaà kevala-karaëatväpannam eva vastv aìgékåtaà, na
tu svarüpatväpannam api yat tad api, yathä dahanädau tac-chakty-ädikam,
gauëärthatvät, svaräö-pada-niruktau sveneti tåtéyänta-padasya svarüpa-
çaktäv eva paryavasänäc ca | tato jévasya cid-rüpatvät päëy-ädénäà svato
jaòatvät tad-adhéna-çakténäà teñäà bhinnatamänäà karaëatvaà
mukhyärtham eva | tato’sau tad-äsaktatvät sa-karaëaù | tvaà tu tad-
antaryämé tad-anäsaktatvät tad-anapekño yataù svaräö svarüpa-çaktyaiva
räjase iti | tathä pralaya-kälävasäne,

striya urugendra-bhoga-bhuja-daëòa-viñakta-dhiyo
vayam api te samäù samadåço’ìghri-saroja-sudhäù || [bhä.pu.
10.87.23]

iti vidvad-gaëa-gurubhir asmäbhir api nijälambanatvena varëyamäna-

parama-divya-karaëa-gaëa-vicitro’py asau akaraëa eva | kutaù ? svaräö
svena svarüpa-çakti-viçeña-siddha-prädurbhäva-viçeñeñeëa svarüpeëaiva
tat-tat-karaëatayä räjase | teñäà svarüpa-bhütatvena mukhya-
karaëatväyogäd iti bhävaù | anyathaupädhika-vastu-dvärä taväpi prakäçe
kathaà näma svaräötvaà sidhyed iti ca |

111
 BHAGAVAT-SANDARBHA

änanda-mätram ajaraà puräëam ekaà santaà bahudhä dåçyamänaà [?],

neha nänästi kiïcana [bå.ä.u. 4.4.19] ity-ädi-çruteù, änanda-mätra-kara-
päda-mukhodarädiù [nä.pa.] ity-ädi-småteç ca |

nanu, mayi tathäbhüta-svarüpa-çakténäm astitäyäà kià pramäëam ?

taträhuù—akhila-käraka-çakti-dharaù iti | akhilebhyaù präëibhyaù
kärakäëi karaëäni cakñur-ädi-golakäni, teñu çaktéç cendriyäëi dharasi
dadäséti, tathä sarveñu teñu tat-tad-dhäraëät täs tu tvayi svataù-siddhä
avyayäù pürëä eva santéti bhävaù | tathä ca çrutiù—präëasya präëam uta
cakñuñaç cakñuù [bå.ä.u. 4.4.18] iti ädyä, sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca
[çve.u. 6.8] ity ädyä ca |

tad uktam ekädaçe—

yasyendriyas tanu-bhåtäm ubhayendriyäëi

jïänaà svataù çvasanato bala-bhoja éhä || [bhä.pu. 11.4.4] iti |

ata eva vikaraëatvän neti cet tad uktam [ve.sü. 2.1.32] ity atra sütrakäro’pi |
tad uktam ity anena çrutes tu çabda-mülatvät [ve.sü. 2.1.27] ity-ukta-
rétyaiva çruty-eka-gamyaà tarkätétaà tasya vikaraëatvaà sakaraëatvaà ca
sädhitavän | çrutiç ca—na tasya käryaà karaëaà ca vidyate [çve.u. 6.8] ity-
ädyä |

athavä, akhila-käraka-çakti-dharo’pi tvam asäv akaraëa evety anvayaù |

kutaù ? svaräò ity-ädi | ataù sarvato vilakñaëa-mahimatväd animiñä devä
indrädayas tat-püjyä viçva-såjo brahmädayo’pi tava tubhyaà balim
upahäraà tad uccaiù çirobhir vahanti |

ajayä teñäm adhikäriëyä mäyayäpi sahitäù | säpi äbhäsa-çakti-rüpä

svarüpänanda-çakti-mayäya tubhyam ätma-sampad-udbhävanärthaà balim
haratéty arthaù |

samadanti ca manuñyair dattaà havya-kavyädi-lakñaëaà balià bhakñayanti

ca | atra dåñöäntaù—varña-bhuja iti | varñaà khaëòa-maëòalam |

kathaà balim udvahanti ? tad ähuù—vidadhatéti | tvad-äjïä-pälanam eva bali-

haraëam ity arthaù |

bhéñäsmäd vätaù pavate bhéñodeti süryaù |

bhéñäsmäd agniç cendraç ca måtyur dhävati païcamaù || [tai.u. 2.8.1]
iti çruteù |

athavä, nanu mama päëy-ädi-karaëänäà svarüpa-bhütatve yukti yuktià

kathayatety ata ähuù—animiñäù karaëädhiñöhätå-deväs tava balim
udvahantéti | ajänaja-devatväd viçva-såjaù viçveñäà såñöi-hetavaù | anye

112
 BHAGAVAT-SANDARBHA

tat-tad-adhiñöhätå-devatäçrayäd eva karaëair viñayaà prakäçayituà

çaknuvanti | tvaà punas teñäm apy äçraya iti tvat-karaëänäà sva-
prakäçatäpatteù svarüpa-bhütatvam eveti |
athäpy ästäà mahä-çaktir mäyaiväçraya ity ata ähuù—ajayä iti | nanu jévä
api nijendriyädhiñöhätèëäm äçrayä bhavanti | taträhuù—vidadhati iti |
viñaya-bhoga-dväreñv indriyeñu bhavatä viçva-patinä dattädhikäräëäà
devänäm evädhikäryäù katipaya-gräma-bhaumikä iva jévä iti na teñäm
äçrayäù, kintu bhavän eva teñäm adhikärakatväd äçraya iti bhävaù ||

|| 10.87 || çrutayaù çré-bhagavantam ||36||

[37]

tasmäd vilakñaëa-päëi-pädäditvenaiväpäëi-pädäditvam | yathäha—

tvak-çmaçru-roma-nakha-keça-pinaddham antar
mäàsästhi-rakta-kåmi-viö-kapha-pitta-vätam |
jévac-chavaà bhajati käntam ativimüòhä
yä te padäbja-makarandam ajighraté stré || [bhä.pu.
10.60.45]

atha çré-bhagavati keçädénäà çrüyamäëänäm änanda-svarüpatvam,

anyeñäà tv abhäva eveti vailakñaëyaà spañöam eva | ata eva hi
hiraëyakaçipuà prati tan-märaka-jana-niñedha-lakñaëa-brahma-vara-dänam
api saìgacchate, vyasubhir väsumadbhir vä suräsura-mahoragaiù [bhä.pu.
7.3.37] iti | na caitat karaëasya niñedha-paraà, kintu kartur eva, kartå-
prakaraëät, apräëibhiù präëibhir vety uktes tasyaiva präptatvät | hantur
jévad1-deha-sämye’pi sa-präëa-bhägän niñkräntasya kartanéya2-nakhägra-
bhägasya tyakta-präëatväc ca |

tasmäd asmäkam apräëo hy amanäù çubhraù [mu.u. 2.1.2] iti, asya mahato
bhütasya niùçvasitam etad [bå.ä.u. 2.4.10] iti ca çrutir näsaìgateti | ata
evoktaà värähe—

na yasya präkåtä mürtir medo-majjästhi-sambhavä |

na yogitväd éçvaratvät satya-rüpo’cyuto vibhuù || iti ||

tac cäpräkåta-mürtitvaà tasya mahä-yogitväd icchä-kåtam iti na, kintv

éçvaratvän nityam evety arthaù |

tathä ca prayogaù—éçvaraù sa-vigrahaù jïänecchä-prayatnavat-kartåtvät

kulälädivat | sa ca vigraho nityaù, éçvara-karaëatvät taj-jïänädivad iti | ata

1
hantå-jévavad- or hantur jéva-
2
kartaréya- (Puri ïa, öa)

113
 BHAGAVAT-SANDARBHA

eva vilakñaëatvam api3 | jévac-chavam iti caitanya-yogena jévantaà, svatas

tu çavam | tataù çré-bhagavad-vigrahas tu cid-eka-rasatvät sadä jévann
eveti vailakñaëyaà yuktaà, nityänanda-cid-rüpatväd bhajanéyatvaà ca
yuktam iti bhävaù ||

|| 10.60 || çré-rukmiëé çré-bhagavantam ||37||

[38]

näma-rüpitva-vidhi-niñedha-çrutibhir vivadamänänäà vivädävasare tad eva

hy upapädayati—

astéti nästéti ca vastu-niñöhayor

eka-sthayor bhinna-viruddha-dharmaëoù
avekñitaà kiïcana yoga-säìkhyayoù
samaà paraà hy anukülaà båhat tat || [bhä.pu. 6.4.32]

astéti yogaù sthülopäsanä-çästram | tatra hi yad bhagavato näma-rüpitvaà

çrüyate, tad dåñöa-kalpanä-läghaväd ghaöa-paöädi-lakñaëäkhila-näma-
dheyatvaà pätäla-pädädikatvaà ceti vidhéyate | nästéti säìkhyaà jïäna-
çästraà | tatra hi niñedha-çrutibhis tasya näma-rüpitvaà yan niñidhyate, tat
präpaïcika-näma-rüpitvasya kalpitatvät sarvathaiva nästéti niçcéyate | tad
uktam ubhaya-matasyaiva präk—sa sarva-nämä sa ca viçva-rüpaù ity ädinä,
yad yan niruktaà vacasä nirüpitam [bhä.pu. 6.4.28-29] ity-ädinä ca | astéti
nästéti ca vastuni niñöhä yayoù |

tam eva vivädaà sphuöayati—bhinnau, astéti nästéty evambhütau

viruddhau dharmau yayos tayoù |

nanv ästäm anayor bhinna-viñayatvaà, nety äha—eka-sthayoù samäna-

viñayayoù | tad evaà viväde sati, yat kiïcit samaà samaïjasatvenaiva
avekñitaà pratétaà vastu, tad dvayor api båhan mahad anukülaà bhavati |
kià tat samaïjasaà ? yat paraà näma-rüpäd atyanta-tad-abhäväc ca
vilakñaëaà, yatra yugapan näma-rüpitvam anäma-rüpitvam api vaktuà
çakyate, tad vilakñaëaà kim api näma-rüpa-lakñaëam eva vastv ity arthaù |

etad uktaà bhavati | ekasminn eva vastuni näma-rüpitva-vidhi-niñedhäbhyäà

parasparaà çrutayaù parähatärthäù syuù | atra tu paratvenobhayaträpi
präktana-yuktyä samaïjasam apräkåta-näma-rüpitvam eva vidhi-niñedha-
çruti-tätparyenopasthäpyata iti tat-tan-mataà viväda-mätram |

ittham evätra çré-dhruveëa nirvivädatvam uktam—

tiryaì-naga-dvija-sarésåpa-deva-daitya-
3
vilakñaëatve’pi (Puri, jha)

114
 BHAGAVAT-SANDARBHA

martyädibhiù paricitaà sad-asad-viçeñam |

rüpaà sthaviñöham aja te mahad-ädy-anekaà
nätaù paraà parama vedmi na yatra vädaù || [bhä.pu. 4.9.13] iti |

atra rüpa-çabdasyaivobhayatra viçeñyatvena, bhüpa rüpam arüpaà ca paraà

cäparam eva ca [vi.pu. 6.7.47] iti vaiñëava-väkyänusäreëa ca | ataù paraà
caturbhujäditva-lakñaëaà rüpaà vapur ity arthaù | tac cägre darçayiñyate |
tan na vedmi, etat-paryantaà kälaà näjïäsiñam ity arthaù |

tad eva vyanakti—

yo’nugrahärthaà bhajatäà päda-mülam

anäma-rüpo bhagavän anantaù |
nämäni rüpäëi ca janma-karmabhir
bheje sa mahyaà paramaù prasédatu || [bhä.pu. 6.4.33]

yo näma-rüpa-rahita eva nämäni rüpäëi ca bheje prakaöitavän | janma-

karmabhiù saha täni ca prakaöitavän ity arthaù | vyatireke doñam äha—
ananta iti | yadi tasmin näma-rüpitvädikaà nästi, tarhi tac-chaktimattvaà
prati säntatvam eva prasajyeteti | tad uktaà pracetobhiù—na hy antas tvad-
vibhüténäà so’nanta iti géyase [bhä.pu. 4.30.31] iti |

tat-tat-prakäçane hetuù—bhagavän bhagätmaka-çaktimän | tasyäù çakter

mäyätvam niñedhati—paramaù | paräkhya-çakti-rüpä mä lakñmér yasmin |
anyathä paramatva-vyäghätaù syäd iti bhävaù |

tasmän na mäyayä sarvaà sarvam aiçvarya-sambhavam |

amäyé héçvaro yasmät tasmät taà paramaà viduù || ity ukteù1 |

nanu, sarva-näma-viçva-rüpatve tad-rähitye ca santy eva tat-tad-upäsakäù

pramäëam | atra tu ke syuù ? ity äçaìkyäha—päda-mülaà bhajatäm
anugrahärtham iti | yoga-säìkhyayos tat tattvaà na samyak prakäçate,
kintu bhaktäv eva | bhaktir evainaà nayati, bhaktir evainaà darçayati ity-ädi-
çruteù | tasmäd yuktaà tayor viväda-mätratvam iti bhävaù | ata eva
vakñyate’nantaram eva—

iti saàstuvatas tasya sa tasminn agha-marñaëe |

präduräsét kuru-çreñöha bhagavän bhakta-vatsalaù ||
kåta-pädaù suparëäàse [bhä.pu. 6.4.35-6] ity-ädeù |

päda-mülaà bhajatäm ity anena tän prati rüpa-präkaöyät pürvam api

rüpam asty eveti vyaïjitam | caraëaà pavitraà vitataà puräëam ity-ädi-çruteù
| bheje ity atéta-nirdeçaù prämäëya-däròhyäyänäditvaà bodhayati | ananta-

1
viñëu-dharmottara-puräëa. 35-anucchedo’pi drañöavyaù.

115
 BHAGAVAT-SANDARBHA

padasya ca nämäni rüpäëi cänantäny eveti bhävaù | atra präkåta-näma-

rüpa-rahito’pi iti öékä ca ||

|| 6.4 || dakñaù çré-puruñottamam ||38||

[39]

tad evaà nityatväd vibhutvät sarväçrayatvät sthüla-sükñma-präkåta-vastv-

atiriktatvät pratyag-rüpatvät sva-prakäçatvät sarva-çruti-samanvaya-
siddhatvät tad-rüpaà parama-tattva-rüpam eveti siddham | tathaiva hi
param-vaiduñyeëänubhütaà spañöam eväha tribhiù—

rüpaà yad etad avabodha-rasodayena

çaçvan-nivåtta-tamasaù sad-anugrahäya |
ädau gåhétam avatära-çataika-béjaà
yan-näbhi-padma-bhavanäd aham äviräsam ||

nätaù paraà parama yad bhavataù svarüpam

änanda-mätram avikalpam aviddha-varcaù |
paçyämi viçva-såjam ekam aviçvam ätman
bhütendriyätmakam adas ta upäçrito’smi ||

tad vä idaà bhuvana-maìgala maìgaläya

dhyäne sma no darçitaà ta upäsakänäm |
tasmai namo bhagavate’nuvidhema tubhyaà
yo’nädåto naraka-bhägbhir asat-prasaìgaiù || [bhä.pu.
3.9.2-4]

öékä ca—nanu tvam api samyak na jänäsi yat tvayä dåñöaà rüpam etad api
guëätmakam eva, nirguëaà brahmaiva tu satyaà ? taträha—rüpam iti
dväbhyäm | avabodha-rasodayena cic-chakty-ävirbhävena çaçvan1
nivåttam tamo yasmät, tasya tava yad etad rüpaà tvayaiva svätantryeëa
satäm upäsakänäm anugrahäya gåhétam äviñkåtam | avatära-çatasya
çuddha-sattvätmakasya yad ekaà béjaà mülam, tat-pradarçanärthaà
guëävatära-béjatvaà darçayati—yan-näbhéti |

he parama ! aviddha-varcaù anävåta-prakäçam, ato’vikalpaà nirbhedam,

ata evänanda-mätram | evam-bhütaà yad bhavataù svarüpaà, tad ato
rüpät paraà bhinnaà na paçyämi, kintv idam eva2 tat | ataù käraëät te tava
ada idaà rüpam äçrito’smi |

1
sadä inserted here in Räma-teja Päëòeya (RTP) edn. of Çrédhara.
2
eva not in RTP.

116
 BHAGAVAT-SANDARBHA

yogyatväd apéty äha—ekam upäsyeñu mukhyaà, yad viçva-såjam | ata

eva aviçvaà viçvasmäd anyat | kià ca, bhütendriyätmakaà bhütänäm
indriyäëäà cätmänaà käraëam ity arthaù |

nanv evam api sopädhikam etad arväcénam evety äçaìkyäha tad vai tad
evedaà, he bhuvana-maìgala ! yatas te tvayä no’smäkam upäsakänäà
maìgaläya dhyäne darçitam | na hy avyakta-vartmäbhiniveçita-cittänäm
asmäkaà sopädhikaà darçanaà dätuà yuktam iti bhävaù | atas tubhyaà
namo’nuvidhema anuvåttyä karaväma | tarhi kim iti kecin mäà
nädriyante ? taträha—yo’nädåta iti | asat-prasaìgair niréçvara-kutarka-
niñöhaiù | ity eñä ||

atra kalpitam apy arthäntaraà yasya vidvad-guëa-gurutvän na sambhavaty

eveti vyaïjitam—na hy avyakta-vartmeti | uktaà caitat stutitaù präk avyakta-
vartmäbhiniveçitätmä [bhä.pu. 3.8.33] iti | mäà nädriyante iti vigraha-rüpaà
mäm ity evärthaù, vigrahy eva para-brahmatvena sthäpitatvät | ata eva ye
vigraham etädåçatayä na manyante, te vidvad-anubhava-viruddha-matayo
neçvaram api manyanta iti, ata äha—niréçvara iti | yata eva—

ye tu tvadéya-caraëämbuja-koña-gandhaà
jighranti karëa-vivaraiù çruti-väta-nétam |
bhaktyä gåhéta-caraëaù parayä ca teñäà
näpaiñi nätha hådayämbu-ruhät sva-puàsäm || [bhä.pu.
3.9.5]

ity anantara-padye tu-çabdena yo’nädåta ity-ädy-uktebhyo bahirmukha-

janebhyo vilakñaëatvena nirdiñöänäà tädåça-çré-bhagavad-rüpa-niñöhänäm
eva çruti-väta-nétam iti çabdena pramäëena bhaktyä gåhéta-caraëa ity
anubhavena ca präçastyam uktam |

|| 3.9 || brahmä çré-näräyaëam ||39||

[40]

äveçävatäratayä pratétasya çré-åñabhadevasyäpi vigraha evaà yojyate,

yathä—

idaà çaréraà mama durvibhävyaà

sattvaà hi me hådayaà yatra dharmaù |
påñöhe kåto me yad adharma äräd
ato hi mäm åñabhaà prähur äryäù || [bhä.pu. 5.5.19]

idaà manuñyäkära-çaréraà hi niçcitaà durvibhävyaà durvitarkyaà yat tattvaà

tad eva | yatraiva dharmo bhägavata-lakñaëas tatraiva me hådayaà manaù |

117
 BHAGAVAT-SANDARBHA

yad yasmät tad-viparétädi-lakñaëo’dharmo mayä påñöhe kåtaù | tataù paräì-

mukho’ham ity arthaù | ata eva vaktur asya åñabhadevasya ca sarväntima-
léläpi vyäjenäntardhänam eva präkåta-loka-pratéty-anusäreëaiva tu tathä
varëitam | ätmärämatä-réti-darçanärtham | tad uktam—yoginäà sämparäya-
vidhim anuçikñayan iti [bhä.pu. 5.6.6] | ataù svakalevaraà jihäsur ity atra
kaevara-çabdasya prapaïca evärthaù | upäsanä-çästre tasya tathä
prasiddheù |

tathä—atha saméra-vega-vidhüta-veëu-vikarñaëa-jätogra-dävänalas tad

vanam älelihänaù saha tena dadäha [bhä.pu. 5.6.8] ity asya västavärthe tu
tena saheti kartå-sähäyye tåtéyä | gauëa-mukhya-nyäyena kartary eva
präthamika-pravåtteù | tataç ca dävänalas tad-vana-varti-tarv-ädi-jévänäà
sthülaà dehaà dadäha | åñabhadevas tu sükñmaà deham iti tasya sarva-
moksadatvam anusandheyam |

sa yaiù spåñöo’bhidåñöo vä saàviñöo’nugato’pi vä |

kosaläs te yayuù sthänaà yatra gacchanti yoginaù || [bhä.pu. 9.11.22]
itivat |

tato’nala-sädharmyaà varëayitvä tadvad antardhänam eva tasyeti ca

vyaïjitam | ata eva åñabha-devävirbhävas tåtéyo’dhyäya ity evoktaà na tu
taj-janmeti ||

|| 5.5 || çré-åñabhadevaù sva-puträn ||40||

[41]

tad evaà åñabhasyäpi vigrahe tädåçatä cet kim uta svayaà bhagavata ity
äha—

muni-gaëa-nåpa-varya-saìkule’ntaù-
sadasi yudhiñöhira-räjasüya eñäm |
arhaëam upapeda ékñaëéyo
mama dåçi-gocara eña ävir ätmä || [bhä.pu. 1.9.41]

öékä ca—eña jagatäm ätmä mama dåçi-gocaro dåñöi-pathaù sann äviù

prakaöo vartate | aho bhägyam iti bhävaù ity eñä ||

|| 1.9 || çré-bhéñmaù çré-bhagavantam ||41||

[42]

tathaiva ca—rüpaà yat tad ity ädau sa tvaà säkñäd viñëur

adhyätma-dépaù [bhä.pu. 10.3.24]1 iti |
1
rüpaà yat tat prähur avyaktam ädyaà

118
 BHAGAVAT-SANDARBHA

yat tat kim api rüpaà vastu prähur vedäù | kià tad vastu ? tad äha—
avyaktam ity-ädi... evambhütaà kim api kärya-kalpaà vastu yat, sa eva
säkñäd akñi-gocaras tvaà viñëur iti |1

tathä ca pädme nirmäëa-khaëòe2 çré-bhagavantaà prati çré-veda-vyäsa-

väkyam—

tväm ahaà drañöum icchämi cakñurbhyäà madhusüdana |

yat tat satyaà paraà brahma jagad-yonià jagat-patim |
vadanti veda-çirasaç cäkñuñaà nätha me’stu tad || [pa.pu. 5.73.13] iti |

tatra hetuù—adhyätma-dépaù, dehi-tat-käraëa-kärya-saìgha-

prakäçakatvenävabhäsana ity arthaù3 | evambhütasya na tava bhaya-çaìketi
bhävaù ity eña prakaraëänurüpaù çré-svämi-darçita-bhävärtho’pi çré-
vigraha-para eva, anyatra bhaya-sambhävanänutpatteù ||

|| 10.3 || çré-devaké çré-bhagavantam ||42||

[43]

atas tad-aàçänäm api tädåçatvam äha—

satya-jïänänantänanda-
mätraika-rasa-mürtayaù |
aspåñöa-bhüri-mähätmyä
api hy upaniñad-dåçäm || [bhä.pu. 10.13.54]

öékä ca—sarveñäà mürtimattve’py aviçeñam äha—satya-jïäneti | satyäç ca

jïäna-rüpäç ca anantäç ca änanda-rüpäç ca | taträpi tad-eka-mäträ
vijätéya-sambheda-rahitäù | taträpi ca eka-rasäù sadaika-rüpä mürtayo
yeñäà te | yad vä, satya-jïänädi-mätraika-rasaà yad brahma, tad eva mürtir
yeñäm iti | ata eva upaniñad ätma-jïänaà saiva dåk cakñur yeñäà, teñäm
api hi niçcitam | aspåñöa-bhüri-mähätmyäù na spåñöaà sparça-yogyaà
bhüri mähätmyaà yeñäà, te tathä-bhütäù sarve4 vyadåçyanteti | ity eñä |

atra mätra-padaà tad-varëädénäà svarüpäntaraìga-dharmatvaà bodhayati |

na hy aträparasminn arthe mürti-çabdaù kevalätma-para iti sväminaù çré-
çuka-devasya vä matam, lakñaëäyäù kañöa-kalpanämayatvät, aspåñöety
brahma jyotir nirguëaà nirvikäram |
sattä-mätraà nirviçeñaà niréhaà
sa tvaà säkñäd viñëur adhyätma-dépaù ||
1
This is a direct quote from Çrédhara, but not so designated by Jéva.
2
In the extant edition, this falls in the Pätäla-käëòa, Våndävana-mähätmya.
3
adhyätma-dépa iti buddhy-ädi-karaëa-saìghäta-prakäçaka ity arthaù iti çrédharaù.
4
santaù in Çrédhara.

119
 BHAGAVAT-SANDARBHA

atra aspåñöeti bhüri-mähätmyeti apéti upaniñad-dåg iti pada-

catuñöayasyaiva vyastasya samastasya ca svärasya-bhaìga-prasaìgät, ukta-
prakäränurodhät, te’cakñatäkña-viñayaà sva-samädhi-bhägyam [bhä.pu.
3.15.38] ity-ady-udähariñyamäëänusärät, sva-sukha- [bhä.pu. 12.12.69] ity-
ädi çré-çuka-hådaya-virodhäc ca |

ata eva viçuddha-vijïäna-ghanaà [bhä.pu. 10.37.20], viçuddha-jïäna-mürtaye

[bhä.pu. 10.27.21], tvayy eva nitya-sukha-bodha-tanau [bhä.pu. 10.14.22]
ity-ädi-väkyäni ca na läkñaëikatayä kadarthanéyäni |

tathaiva änanda-mürtim upaguhya dåçätma-labdham [bhä.pu. 10.41.25] ity

ädau,

dorbhyäà stanäntara-gataà parirabhya käntam

änanda-mürtim ajahäd atidérgha-täpam || [bhä.pu. 10.48.6]

ity ädau ca darçanäliìganäbyäm anyärthatvaà vyavacchidyate | uktaà ca

mahävärähe—

sarve nityäù çäçvatäç ca dehäs tasya parätmanaù |

heyopädeya-rahitä naiva prakåtijäù kvacit ||
paramänanda-sandohä jïäna-mäträç ca sarvataù |
deha-dehi-bhidä cätra neçvare vidyate kvacit1 || iti ||

|| 10.13 || çré-çukaù ||43||

[44]

ittham eväbhipretyäha—

kåñëam enam avehi tvam ätmänam akhilätmanäm |

jagad-dhitäya so’py atra dehéväbhäti mäyayä ||
[bhä.pu. 10.14.55]

enaà nauméòya te’bhra-vapuñe [bhä.pu. 10.14.1]2 ity-ädi-varëita-rüpam

avehi mat-prasäda-labdha-vidvattayaivänubhava, na tu tarkädénäà
vicärayety arthaù | evambhüto’pi mäyayä kåpayä jagad-dhitäya
sarvasyäpi svätmänaà prati cittäkarñaëäya dehéva jéva iväbhäti kréòati |
iva-çabdena çré-kåñëas tu jévavat påthag-dehaà praviñöavän iti gamyate |

1
deha-dehi-vibhägo’tra neçvare vidyate kvacit || iti kvacit päöhaù.
2
nauméòya te’bhra-vapuñe taòid-ambaräya
guïjävataàsa-paripicchala-san-mukhäya
vanya-sraje kavala-vetra-viñäëa-veëu-
lakñma-çriye mådu-pade paçupäìgajäya

120
 BHAGAVAT-SANDARBHA

ata eva çré-vigrahasya parama-puruñärtha-lakñaëatvam uktaà çré-dhruveëa

—

satyäçiño hi bhagavaàs tava päda-padmam

äçés tathänubhajataù puruñärtha-mürteù [bhä.pu. 4.9.17] ity atra |

öékä ca—he bhagavan puruñärthaù paramänandaù sa eva mürtir yasya tasy

atava päda-padmam äçiño räjyädeù sakäçät satyä | äçéù paramärtha-phalaà
hi niçcitaà kasya tena prakäreëa tvam eva puruñärtha ity evaà niñkämatayä
anubhjataù | ity eñä ||

|| 10.14 || çré-çukaù ||44||

[45]

ataù çabda-pratipädyaà yad brahma tac chré-vigraha evety upasaàhära-

yogyaà väkyam äha—

tävat prasanno bhagavän

puñkaräkñaù kåte yuge |
darçayäm äsa taà kñattaù
çäbdaà brahma dadhad vapuù || [bhä.pu. 3.21.7]

tad vapur dadhat prakäçayann asau çukläkhyo bhagavän kåte yuge vartate |
tad eva çabda-pratipädyaà brahma parama-tattvaà taà kardamaà prati
darçayämäsety arthaù ||

|| 3.21 || çré-maitreyaù ||45||

[45] atha païca-catväriàçasya väkyasya vyäkhyänte idaà vicäryam—yat

yasya tasya çré-vigrahasya paricchinnatve’py aparicchinnatvaà çrüyate, tac
ca yuktam, acintya-çaktitvät, sarveñäà vibhutvädi-parama-çakténäm
ekäçrayatväc ca | yathaiva hi çré-kåñëa-vigraham adhikåtyojjagau müle’pi,
yathä ca daharäkäça-saàjïasya parameçvarasya, tathä hi, daharaà
puëòarékaà veçma dahare’sminn antaräkäçaù [chä.u. 8.1.1] ity uktvocyate,
yävän vä ayam äkäças tävän eño’ntar-hådaya akäçaù [chä.u. 8.1.3] iti |
dåñöäntaç cäyam iñuvad gacchati savitetivad atyantaà mahattvam eva
nirdiçati |

väkyäntaräëi ca—jyäyän påthivyä jyäyän antarikñät [chä.u. 3.14.3] iti, ubhe

asmin dyäv-äpåthivé antar eva samähite ubhäv agniç ca väyuç ca
süryäcandramasäv ubhau vidyun nakñaträëi yac cäsyehästi yac ca nästi
sarvaà tad asmin samähitam iti [chä.u. 8.1.3] iti ca |

121
 BHAGAVAT-SANDARBHA

atra yävatä hådaya-puëòarékäntarvartitvaà bhävatä eva sarva-vyäpakatvam

acintyäà çaktià vinä na sambhavati | nahi ghaöa-varty-äkäço yävän tävaty
eva candra-süryädy-ädhäratvaà yujyate iti | na ca håt-puëòaréke brahmaëaù
pratibimbatvät sarva-samäveçaù sambhävéti | vibhoù paricchinnopädhau
sämastyena pratibimbatvam adåñöa-caram |

na hi ghaöädäv äkäçaà sämastyena pratibimbatvam äpadyeteti | tasmäd

acintyaiva çaktir yogamäyäkhyä taträbhyupagamanéyä | evam evaikair
brahma-sütreñu vaiçvänaräkhyasya prädeça-mätratvena çrutasya parama-
puruñasya vicäre siddhäntitam | sampatter iti1 jaiminis tathä hi darçayati
[ve.sü. 1.2.32], yathä sampattir acintyaiçvaryaà çrutiç ca tathä2 darçayati—
yas tv etam evaà prädeça-mätram abhivimänam ätmänaà vaiçvänaram
upäste [chä.u. 5.18.1] iti | mitatvena sarvato vigatamänatvena ca darçanät |
tatraiva, prädeça-mätre tasyä ha vä etasätmano vaiçvänarasya mürdhaiva
sutejäç cakñur viçva-rüpaù [chä.u. 5.18.2] ity-ädinä trailokya-samäveçanäc
ceti |

atha çré-vigraha-prasaìge sütra-catuñöayasya mädhva-bhäñye, yathä—

arüpavad eva hi tat-pradhänatvät [ve.sü. 3.2.14], iti | asya sütrasya
bhäñyaà, yathä—prakåty-ädi-pravartakatvena tad-uttamatvän naiva rüpavad
brahma hi, çabdäd asthülam anaëu [bå.ä.u. 3.8.8] ity-ädi-çruteç ca |

bhautikänéha rüpäëi bhütebhyo’sau paro yataù |

arüpavän ataù proktaù kva tad avyaktataù paraù || iti ca mätsye
|

prakäçavac cävaiyarthyät [ve.sü. 3.2.15] iti | bhäñyaà—

yadä paçyaù paçyate rukma-varëaà [mu.u. 1.3], çyämäc

chabalaà prapadye [chä.u. 8.13.1] suvarëa-jyotiù [tai.u. 3.10.6]
ity-ädi-çrutinäà ca na vaiyarthyaà vilakñaëa-rüpatvät, yathä
cakñur-ädi-prakäçe vidyamäne’pi vailakñaëyäd aprakäçatvädi-
vyavahäraù ||

äha ca tan-mätraà [ve.sü. 3.2.16] iti | bhäñyam—vailakñaëyaà cocyate—

änanda-mätram ajaraà puräëaà

ekaà santaà bahudhä dåçyamänam |
tam ätma-sthaà ye tu paçyanti dhéräs
teñäà sukhaà çäçvataà netareñäm || [çve.u. 6.12] iti caturveda-
çikhäyäm ||
1
sampatter iti | ärädhanä-rüpe präëähuteù sampädanäya uraù-prabhåténäà veditvädy-
upadeça iti jaiminir äcäryo manyate | paramätopäsanocita-phalaà çrutir darçayati ||
2
yathä çré-bhagavat-sandarbhe païca-catväriàça-väkya-vyäkhyänte—rüpaà yat tad ity ädau
|

122
 BHAGAVAT-SANDARBHA

darçayati cätho api smaryate [ve.sü. 3.2.17] iti | bhäñyam—darçayati

cänanda-svarüpam—tad-vijïänena paripaçyanti dhérä änanda-rüpam ajaraà
yad vibhäti [mu.u. 2.2.7] iti çrutiù |

çuddha-sphaöika-saìkäçaà väsudevaà niraïjanaù |

cintayéta yatir nänyaà jïäna-rüpäd åte hareù || iti mätsya iti |

atra, änandaà brahmaëo rüpaà bheda-nirdeçaç ca çrüyate | tathä mädhva-

bhäñya evodähåtaà çruty-antaraà ca—

sad-dehaù sukha-gandhaç ca jïänabhäù sat-paräkramaù |

jïäna-jïänaù sukhé mukhyaù sa viñëuù paramäkñaraù || iti |

çré-rämänuja-caraëäç caivaà vadanti—antas tad-dharmopadeçät [ve.sü.

1.1.20] ity atra bhäñyam—

parasyeva brahmaëo nikhila-heya pratyanékänanta-

jïänänandaika-svarüpatayä sakaletara-vilakñaëasya
sväbhävikänatiçayäsaìkhyeya-kalyäëa-guëa-gaëäç ca santi |
tadvad eva sväbhimatänurüpaika-rüpäcintya-divyädbhuta-nitya-
niravadya-niratiçayaujjvalya-saundarya-saugandha-saukumärya-
lävaëya-yauvanädy-ananta-guëa-nidhi divya-rüpam api
sväbhävikam asti | tad evopäsakänugraheëa tat-tat-
pratipattyänurüpa-saàsthänaà karoty apära-käruëya-sauçélya-
vätsalyaudärya-jalanidhi-nirastäkhila-heya-gandhopahata-päpmä
paraà brahma puruñottamo näräyaëa iti |

yato vä imäni bhütäni jäyante [tai.u. 3.1], sad eva somyedam

agra äsét [chä.u. 6.2.1], ätmä vä idam eka evägra äsét [ai.u.
1.1.1], eko hi vai näräyaëa äsét, na brahmä neçänaù [mahä.u.
1.1] ity-ädiñu nikhila-jagad-eka-käraëatayävagatasya parasya
brahmaëaù, satyaà jïänam anantaà brahma [tai.ä. 1], vijïänam
änandaà brahma [bå.ä.u. 5.9.18] ity-ädiñv evambhütaà
svarüpam ity avagamyate | nirguëaà [ätmopaniñat], niraïjanaà
[çve.u. 6.19], apahata-päpmä vijaro vimåtyur viçoko
vijghaàso’pipäsaù satya-kämaù satya-saìkalpaù [chä.u. 8.5.1] ||

na tasya käryaà karaëaà ca vidyate

na tat-samaç cäbhyadhikaç ca dåçyate |
paräsya çaktir vividhaiva çrüyate
sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca || [çve.u. 6.8]

tam éçvaräëäà paramaà maheçvaraà

taà devatänäà paramaà ca daivatam |
patià paténäà paramaà parastäd

123
 BHAGAVAT-SANDARBHA

vidäma devaà bhuvaneçam éòyam || [çve.u. 6.7],

sarväëi rüpäëi vicintya dhéro

nämäni kåtväbhivadan yadäste |
vedäham etaà puruñaà mahäntam
äditya-varëaà tamasaù parastät || [yajuù 3.12]

sarve nimeñä jajïire vidyutaù puruñäd adhi [tai.närä. 1] ity-ädiñu

parasya brahmaëaù präkåta-heya-guëän präkåta-heya-deha-
sambandhaà tan-müla-karma-vaçyatä-sambandhaà ca
pratiñidhya kalyäëa-guëän kalyäëa-rüpaà ca vadanti |

tad idaà sväbhävikam eva rüpam upäsakänugraheëa tat-

pratipatty-anuguëäkäraà deva-manuñyädi-saàsthänaà karoti
svecchayeva parama-käruëiko bhagavän | tad idam äha çrutiù—
ajäyamäno bahudhä vijäyate iti | småtiç ca—ajo’pi sann
avyayätmä bhütänäm éçvaro’pi san [gétä 4.6] iti | na pariträëäya
sädhünäm ity-ädi, sädhavo hy upäsakäù | tat-pariträëam
evoddeçyam änuñaìgikas tu duñkåtäà vinäçaù | saìkalpa-
mätreëa tad-utpatteù | prakåtià sväm adhiñöhäya ity-ädi |
prakåtià sväm iti prakåtiù svabhävaù | svam eva svabhävam
ästhäya na saàsäriëaà svabhävam ity arthaù |

ätmanä yayeti sva-saìkalpa-rüpeëa jïänenety arthaù | mäyä

vayünaà jïänaà [veda-nirghaëöau dharma-varge 22] iti jïäna-
paryäyam api mäyä-çabdaà nirghaëöukä adhéyate | äha ca
bhagavän paräçaraù—

samastäù çakayaç caitän äpur yatra pratiñöhitäù |

tad viçva-rüpa-vairüpyaà rüpam anyad dharer mahat ||
samasta-çakti-rüpäëi tat karoti janeçvara |
deva-tiryaì-manuñyäkhyä ceñöävanti sva-lélayä |
jagatäm upakäräya na sä karma-nimittajä || [vi.pu. 6.9.90] iti |

mahäbhärate cävatära-rüpasyäpy apräkåtatvam ucyate—na

bhüta-sarvgätma-saàsthäno deho’sya paramätmanaù iti
mahäbhärate udyoga-parvaëi | ataù parasyaiva brahmaëa evaà-
rüpa-rüpavattväd ayam api tasyaiva dharmaù [çré-bhäñya
2.1.20] iti ||

tatra tair api viçvarüpäd vailakñaëyavattvena svarüpäntaraìga-dharmatvena

svarüpäntaraìga-dharmäëäà tat-tad-avyava-sanniveçänäà svarüpam eva
dharmi bhaved ity evaà tad eväyavé-deha ity ägatatvena, yugapad api
samasta-çakti-prädurbhäva-kartåtvena ca svarüpatvam eväìgékåtaà,
pürëatvaà ca |

124
 BHAGAVAT-SANDARBHA

täç ca çaktayo nijecchätmaka-sväbhävika-çaktimayya iti täsäm api tad-

rüpatvaà dhvanitam | ataù kartåtvam apy atra prädurbhävayitåtvam eva, na
tu kalpayitåtvam iti | tathä, mano-mayaù präëa-çaréro bhä-rüpaù satya-
kämaù satya-saìkalpaù äkäçätmä sarva-karmä sarva-kämaù sarva-gandhaù
sarva-rasaù sarvam idam abhyätto’väkyanädaraù [chä.u. 3.14.2] ity api |

ta idam ähuù—mano-mayaù pariçuddhena manasaikyena grähyaù | präëa-

çaréraù iti jagati sarveñäà präëänäà dhärakaù | bhä-rüpaù bhä-svarüpaù |
apräkåta-sväsädharaëa-niratiçaya-kalyäëa-divä-rüpatvena niratiçaya-dépti-
yukta ity arthaù | äkäçätmä äkäçavat sükñma-svaccha-rüpaà sakaletara-
käraëasyätma-bhüta iti | äkäçätmä svayaà ca prakäçate’syäàç ca
prakäçayatéti väkäçätmä | evaà sarva-karmä kriyate iti karma | sarvaà jagad
asya karma sarvä vä kriyä yasyäsau sarva-karmä | sarva-kämaù kämantya iti
kämä bhogya-bhogopakaraëädayas te pari sarva-vidhäs tasya santéty arthaù
| sarva-gandhaù sarva-rasaù açabdam asparçaà [ka.u. 1.3.15] ity-ädinä
präkåta-gandhädi-niñedhäd apräkåtasyäsädhäraëä niravadyä niratiçayäù
kalyäëäù sva-bhogya-bhütäù sarva-vidhä gandha-rasäs tasya santéty arthaù
| sarvam idam abhyätta uktam idaà paryantaà sarvam idaà kalyäëa-guëa-
jätaà svékåtavän | abhyättaù iti bhuktä brähmaëäù itivat kartari ktaù
pratipattavyaù | aväké väg uktiù säsya nästéty aväké | kutaù ? ity äha—
anädaraù | aväpta-samasta-kämatvenädartavyäbhäväd ädara-rahitaù | ata
eväväké ajalpäka iti |

atra präëa-çaréra iti präëavad upäsakänäà parama-preñöha-çaréra ity arthaù

ity api | tathä präëayati sarvam iti präëaà paraà brahmaiva çaréraà yasya sa
ity arthaù | ity api ca vyäkhyänaà ghaöate ||

[46]

tad evaà siddhe bhagavatas tädåçe vailakñaëye dåçyatvät ghaöavad ity

ädya-sad-anumänaà na sambhavati kälätyayopadiñöatvät | tad etad
abhipretya tasmin satyatä-puraskåtaà ñaò-bhäva-vikärädya-bhävaà
sthäpayan pürëa-svarüpatvam abhupagacchati |

ekas tvam ätmä puruñaù puräëaù

satyaù svayaà jyotir ananta ädyaù |
nityo’kñaro’jasra-sukho niraïjanaù
pürëo’dvayo mukta upädhito’måtaù || [bhä.pu. 10.14.23]

nauméòya te [bhä.pu. 10.14.1] ity ädinä stutyatvena pratijïä-rüpo’yam

abhra-vapur-ädi-lakñaëatvam eka eva sarveñäm ätmä paramäçrayaù | tad

125
 BHAGAVAT-SANDARBHA

uktam—eko’si prathamam [bhä.pu. 10.14.18] iti iti ca | kåñëam enam avehi

tvam ätmänam akhilätmanäm [bhä.pu. 10.14.55]iti ca | yatas tvam ätmä
tata eva satyaù | paramäçrayasya satyatäm abalambyaivänyeñäà satyatvät
tvayy eva satyatvasya mukhyä viçräntir iti bhävaù | tad uktam—satya-vrataà
satya-param [bhä.pu. 10.2.26] ity ädi |

satye pratiñöhitaù kåñëaù satyam atra pratiñöhitam |

satyät satyaà ca govindas tasmät satyo hi nämataù || [ma.bhä.
5.68.12] ity udyama-parvaëi ca |

na ca tvayi janmädayo vikäräù santéty äha ädyaù käraëam | eko’si

prathamam ity ädau [bhä.pu. 10.14.18] tädåçatva-dåñöeù | ato na janma,
kintu pratyakñatvaà harer janma na vikäraù kathaïcana iti pädma-rétikam
eva | ata eva skände—

avijïäya paraà deham änandätmänam avyayam |

äropayanti janimat païca-bhütätmakaà jaòam || iti ||

ädyatve hetuù | puruñaù puruñäkära eva san puräëaù puräpi navaù käryät
pürvam api vartamäna ity arthaù | çrutiç ca—ätmaivedam agra äsét puruña-
vidha [bå.ä.u. 1.4.1] iti | ata eva janmäntarästitva-lakñaëaà vikäraà värayati
nityaù sanätana-mürtiù | tathä pürvavan madhyamäkäratve’pi pürëa iti
våddhim | ajasra-sukho nityam eva sukha-rüpa iti pariëämam | sukhasya
puàstvaà chändasaà, vijïänam änandaà brahma [bå.ä.u. 3.9.28] ity
atränandasya napuàsakatvavat |

tathä akñara ity apakñayam | amåta iti vinäçam | pürëatve hetuù | ananta
advaya iti deça-käla-pariccheda-rahitaù | vastu-pariccheda-rahito’pi |
anyasya tac-chaktitvät taà vinänavasthänät | aträmåtatvopapädanäya
caturvidha-kriyä-phalatvaà ca värayati | tatrotpattir ädya ity anenaiva
niräkåtä | çiñöa-trayaà svayaàjyotir niraïjana upädhito mukta iti pada-
trayeëa | tatra ca präptiù kriyayä jïänena vä bhavet | kriyayä präptir ätma-
padenaiva niräkåtä, sarva-pratyag-rüpatvät | tathä jïänataù präptià värayati |
svayaàjyotir iti | tad uktaà brahmäëaà prati çré-bhagavatä
manéñitänubhävo’yaà mama lokävalokanam [bhä.pu. 2.9.22] iti |

öékä ca—etac ca mat-kåpayaiva tvayä präptam ity äha | manéñitam icchä,

tubhyaà dätavyam iti yä mamecchä tasyä anubhävo’yam | ko’sau? tam äha
—mama lokasyävalokanaà yat | ity eñä | tad uktam—nityävyakto’pi
bhagavän ékñyate nija-çaktitaù | iti |1

nanu, çré-bhagavatoddhavaà prati väsudevo bhagavatäm [bhä.pu. 11.16.29]

ity ädikaà vibhüti-madhye gaëayitvä sarvänte manovikärä evaite [bhä.pu.
11.16.41] ity uktam | satyam | tad-gaëanaà präcurya-vivakñayä kñatriëo
gacchantétivat | tatraiva hi—
1
Quoted from Näräyaëädhyätma in Section 47 above.

126
 BHAGAVAT-SANDARBHA

påthivé väyur äkäça äpo jyotir ahaà mahän |

vikäraù puruño’vyaktaà rajaù sattvaà tamaù param || [bhä.pu.
11.16.37] ity atra |

para-çabdena brahmäpi tan-madhye gaëitam asti | tad evaà präptir niñiddhä

| atha vikåtir api tuñäpäkaraëenävadhätena vréhéëäm ivopädhyapäkareëena
bhavet | tac cäsaìgatvän na sambhaved ity äha mukta upädhita iti | tad
uktam—viçuddha-jïäna-mürtaye [bhä.pu. 10.27.21] viçuddha-vijïäna-ghanaà
[bhä.pu. 10.37.20] ity ädau ca | tasmän mama niçita-çarair vibhidyamäna-
tvaci [bhä.pu. 1.9.34] ity-ädikaà tu mäyika-lélä-varëanam eva |

evaà vadanti räjarñe

åñayaù kecanänvitäù |
yat sva-väco virudhyeta
na nünaà te samaranty anu || [bhä.pu. 10.77.30] ity ädi nyäyena
västavatva-virodhät |

tathä hi skände—

asaìgaç cävyayo’bhedyo’nigrähyo’çoñya eva ca |

viddho’såg-äcito baddha iti viñëuù pradåçyate ||
asurän mohayan devaù kréòaty eña sureñv api |
manuñyän madhyayä dåñöyä na mukteñu kadäcana || iti ||

çré-bhéñmasya yuddha-samaye daityäviñöatvät tathä bhänaà yuktam eveti |

kintv adhunä duùsvapna-duùkhasyeva tasya nivedanaà kåtam iti jïeyam |
saàskäro’pi kim atiçayädhänena maläpäkäreëa vä | taträtiçayädhänaà
pürëatvenaiva niräkåtam | maläpakaraëaà värayati niraïjanaù nirmalaù
viçuddha-jïäna-mürtir ity arthaù ||

|| 10.14 || çré-brahmä ||46||

[47]

tad evaà pürvaà tad-aiçvaryädénäà svarüpa-bhütatvaà sädhitaà tac ca teñäà

svarüpäntaraìga-dharmatväd yuktam | yathä jyotir antaraìga-dharmänäà
tadéya-çuklädi-guëänäà jyotir-bhütatvam eva, na tama ädirüpatvaà tadvat |

atha çré-vigrahasya pürëa-svarüpa-lakñaëatvaà tadvat | atha çré-vigrahasya

pürëa-svarüpa-lakñaëatvaà sädhitaà, tac ca yuktam, sarva-çakti-yukta-
parama-vastv-eka-rüpatvät tasya | tatra yo nijäntaraìga-nitya-dharmaù çré-
vigrahatägamas tat tat saàsthäna-lakñaëas tad viçiñöaà paramänanda-
lakñaëaà vastv eva çré-vigrahaù | sa eva cäntaraìga-dharmäntaräëäà,
aiçvaryädénäm api nityäçrayatvät svayaà bhagavän, yathä çuddha-khaëòa-
laòòukam | yato yathä laòòukatägamaka-saàsthäna-viçiñöa-khaëòam eva

127
 BHAGAVAT-SANDARBHA

laòòukaà tad eva khaëòa-sväbhävika-saugandhyädimac ceti lokaiù pratéyate

prayujyate ca tathä rüpaà yad etat [bhä.pu. 3.9.2] ity ädiñu paraà tattvam
eva çré-vigrahaù sa eva ca bhagavän iti vidvadbhiù pratéyate prayujyate
caiveti |

tad evaà çré-vigrahasya pürëa-svarüpatvaà sädhayitvä, to-poñaëärthaà

prakaraëäntaram ärabhyate | yävat pärñada-nirüpaëam | tatra
paricchadänäà tat-svarüpa-bhütatve tad-aìga-sahitatayaivävirbhäva-
darçana-rüpaà liìgam äha dvayena—

tam adbhutaà bälakam ambujekñaëaà

catur-bhujaà çaìkha-gadädy-udäyudham | [bhä.pu. 10.3.9]
ity ädi ||

spañöam || 10.3 | çré-çukaù ||47||

[48]

evam abhipräyeëaivedam äha—

yathaikätmyänubhävänäà
vikalpa-rahitaù svayam |
bhüñaëäyudha-liìgäkhyä
dhatte çaktéù sva-mäyayä ||

tenaiva satya-mänena
sarva-jïo bhagavän hariù |
pätu sarvaiù svarüpair naù
sadä sarvatra sarva-gaù || [bhä.pu. 6.8.32-33]

aikätmyänubhävänäà kevala-parama-svarüpa-dåñöi-paräëäà vikalpa-

rahitaù paramänandaika-rasa-parama-svarüpatayä sphurann api, yathä
yena prakäreëa, sveñu sva-svämitayä bhajatsu yä mäyä kåpä, tayä hetunä,
svayaà vicitra-çakti-mayena svarüpeëaiva käraëa-bhütena bhüñaëädy-
äkhyäù çaktéù çakti-mayävirbhävät dhatte gocarayati | tenaiva vidvad-
anubhava-lakñaëena satya-pramäëena, tad yadi satyaà syät, tadety
arthaù | tair eva bhüñaëädi-lakñaëaiù sarvaiù svarüpair vicitra-
svarüpävirbhävair naù pätu |

ata eva çré-viñëu-dharme bali-kåta-cakra-stave—yasya rüpam anirdeçyam

api yogibhir uttamair ity-ädi | tad-anantaraà ca—

bhramatas tasya cakrasya näbhi-madhye mahé-pate |

128
 BHAGAVAT-SANDARBHA

trailokyam akhilaà daityo dåñöavän bhür bhuvädikam || iti ||

tad evam eva navame [9.5.3-11] çrémad-ambaréñeëäpi cakram idaà stutam

asti | liìgäni garuòäkära-dhvajädéni | anena yat kvacid äkasmikatvam iva
çrüyate, tad api çré-bhagavad-ävirbhävavaj jïeyam |

atra tåtéye caityasya tattvam amalaà maëim asya kaëöhe [bhä.pu. 3.28.28]
ity api sahäyam | ato dvädaçe’pi kaustubha-vyapadeçena svätma-jyotir
bibharty ajaù [bhä.pu. 12.11.10] ity-ädikaà viräò-gatatvenopäsanärtham
abheda-dåñöyä darçitam eva yathä-sambhavaà säkñäc chré-vigrahatvenäpy
anusandheyam | tathä hi çré-viñëu-puräëe—

ätmänam asya jagato nirlepam aguëämalam |

bibharti kaustubha-maëi-svarüpaà bhagavän harir || [vi.pu. 1.22.68] iti
||

|| 6.8 || viçva-rüpo mahendram ||48||

[49]

atha çré-vaikuëöha-lokasyäpi tädåçatvaà tasmai sva-lokaà bhagavän

sabhäjitaù [bhä.pu. 2.9.9]1 ity atra sädhitam eva | punar api durdhiyäà
pratéty-arthaà sädhyate | yataù,

1. sa karmädibhir na präpyate (49),

2. prapaïcitätétatvena çrüyate (50, 52),
3. taà labdhavatäm askhalana-guëa-sätmyena stüyate (51, 52),
4. nairguëyävasthäyäm eva labhyate (53),
5. laukika-bhagavan-niketasyäpi tad-äveçän nairguëyam atidiçyate, ity
ataù sa tu tad-rüpatayä sutaräm eva gamyate (54),
6. säkñäd eva prakåteù paratvena çrüyate (55),
7. nityatayodghoñyate (56),
8. mokña-sukham api tiraskurvantyä bhaktyaiva labhyate (57),
9. saccidänanda-ghanatvenäbhidhéyate (58) iti |

(1) tatra karmädibhir apräpyatvam | yathä—

devänäm eka äsét svar-bhütänäà ca bhuvaù padam |

martyädénäà ca bhür-lokaù siddhänäà tritayät param
||
adho’suräëäà nägänäà bhümer eko’såjata prabhuù |
trilokyäà gatayaù sarväù karmaëäà triguëätmanäm ||
yogasya tapasaç caiva nyäsasya gatayo’maläù |

1
Discussed above in Section 8.

129
 BHAGAVAT-SANDARBHA

mahar-janas-tapaù-satyaà bhakti-yogasya mad-gatiù

||
[bhä.pu. 11.24.12-14]

siddhänäà yogädibhiù tritayät paraà mahar-lokädi || bhümer adhaç cätalädi |

trilokyäà pätälädika-bhürbhuvaù svaç ceti | karmaëäà gärhasthya-
dharmäëäà tapo vänaprasthena brahmacaryaà ca | tatra
brahmacaryeëopakurväëa-naiñöhika-bhedena kramän mahar-janaç ca,
vänasthena tapaù, nyäsena satyaà, yoga-täratamyena tu sarvam iti jïeyam |
mad-gatiù çré-vaikuëöha-lokaù bhakti-yoga-präpyatvena vakñyamäëaù, yan
na vrajanti [bhä.pu. 3.15.23] ity ädi-väkya-sähäyyät loka-prakaraëäc ca |
uktaà ca tåtéye devän prati brahmaëaiva tat1-saìkulaà hari-padän atimätra-
dåñöaiù [bhä.pu. 3.15.20] ity-ädi | öékä ca—punar vaikuëöham eva viçinañöi
| yat saìkulaà vyäptaà bhavati | kaiù ? hari-padayor änatiù praëämas tävan-
mätreëa dåñöair bhaktänäà vimänair na karmädi-präpyaiù | ity eñä |

evam eva çrutiç ca—parékñya lokän karma-citän brähmaëo nirvedam äyän

nästyakåtaù kåtena2 [mu.u. 1.2.12] iti | aträpy akåta ity asya viçeñyaà loka
ity eva, tat-prasakteù |

éçvaraù sarva-bhütänäm [gétä 18.61] ity ädau,

tam eva çaraëaà gaccha sarva-bhävena bhärata |
tat-prasädät paräà çäntià sthänaà präpsyasi çäçvatam ||
iti [gétä 18.62] çré-bhagavad-upaniñatsu |

|| 11.14 || çré-bhagavän ||49||

[50]

(2) prapaïcätétatvam—

sva-dharma-niñöhaù çata-janmabhiù pumän

viriïcatäm eti tataù paraà hi mäm |
avyäkåtaà bhägavato’tha vaiñëavaà
padaà yathähaà vibudhäù kalätyaye || [bhä.pu. 4.24.29]

tato’pi puëyätiçayena mäm eti, bhägavatas tu atha dehänte avyäkåtaà,

näma-rüpe vyäkaraväëi [chä.u. 6.3.2] iti çruti-prasiddha-vyäkaraëäviñayaà
prapaïcätétaà vaiñëavaà padaà vaikuëöham eti | yathähaà rudro
bhütvädhikärikatayä vartamänaù, vibudhä deväç cädhikärikäù kalätyaye
adhikäränte liìga-bhaìge saty eñyantéti, yävad adhikäram avasthitir
ädhikärikäëäm [ve.sü. 3.3.33] iti nyäyena ||29||

1
yato
2
The Bhagavat-sandarbha reading asyas parétya lokän karma-citän... nätyakåtaù.

130
 BHAGAVAT-SANDARBHA

|| 4.24 || çré-rudraù pracetasam ||50||

[51]

(3) tato’skhalanam |

atho vibhütià mama mäyayäcitäm1

aiçvaryam añöäìgam anupravåttam |
çriyaà bhägavatéà väspåhayanti bhadräà
parasya me te’çnuvate tu loke ||

na karhicin mat-paräù çänta-rüpe

naìkñyanti no me’nimiño leòhi hetiù |
yeñäm ahaà priya ätmä sutaç ca
sakhä guruù suhådo daivam iñöam || [bhä.pu. 3.25.37-38]

atho’vidyä-nivåtty-anantaraà mama mäyayä bhakta-viñayaka-kåpayä äcitäà

tad-arthaà prakaöitäà vibhütià bhoga-sampattim, tathäëimädy-añöaiçvaryam
anupravåttam svabhäva-siddhaà, tathä bhägavatéà çriyaà säkñäd-bhagavat-
sambandhinéà särñöi-saàjïäà sampattim api aspåhayanti, bhakti-sukha-
mäträbhiläñeëa | yadyapi tebhyo na spåhayantéty arthaù, tathäpi te me
mama loke vaikuëöhäkhye açnuvate präpnuvanty eveti sva-vätsala-viçeño
darçitaù | yathä sudäma-mäläkära-vare,

so’pi vavre’caläà bhaktià tasminn eväkhilätmani |

tad-bhakteñu ca sauhärdaà bhüteñu ca dayäà paräm |
iti tasmai varän dattvä çriyaç cänvaya-vardhiném || [bhä.pu. 10.41.51-
52] iti |

atas teñäà tatränäsaktiç ca dyotitä | “avidyä-nivåtty-anantaram” iti “mama

kåpayäcitäm” iti ca teñäm anartha-rüpatvaà khaëòitam | kià vä,
mäyayäcitäà brahma-lokädi-gatäà sampattim apéti teñäà sarva-
vaçékäritvam eva darçitaà, na tu tad-bhogaù | tasyäti-tucchatvena teñv
anarhatvät | çrutiç cätra—tad yatheha karma-jito lokaù kñéyate evam
evämutra puëya-jito lokaù kñéyate [chä.u. 8.1.6] ity anantaraà atha ya
ihätmänam anuvidya vrajanty etäàç ca satya-kämäàs teñäà sarveñu lokeñu
käma-cäro bhavati iti |

nanv evaà tarhi lokatväviçeñät svargädivat bhoktå-bhogyänäà kadäcid

vinäçaù syät | taträha—çänta-rüpe çäntam avikåtaà rüpaà yasya tasmin
vaikuëöhe mat-paräs tad-väsino lokäù kadäcid api na naìkñyanti bhogya-
hénä na bhavanti | animiño me hetiù madéyaà käla-cakraà no leòhi, tän na
grasate, na sa punar ävartate [chä.u. 8.15.1] iti çruteù |
1
mäyävinas täm iti çrédharéya-päöhaù.

131
 BHAGAVAT-SANDARBHA

äbrahma-bhuvanäl lokäù
punar ävartino’rjuna |
mäm upetya tu kaunteya
punar janma na vidyate || [gétä 8.16] iti çré-gétopaniñadbhyaù |

sahasra-näma-bhäñye’py uktam—param utkåñöam ayanaà sthänaà punar-

ävåtti-çaìkä-rahitam iti paräyaëaù | puàliìga-pakñe bahu-vréhir [75] iti |

na kevalam etävat teñäà mähätmyam ity äha—yeñäm iti | yeñäà mäà vinä
na kaçcid aparaù prema-bhäjanam astéty arthaù | yad vä—golokädikam
apekñyaivam uktam | tatra hi tathäbhävä eva çré-gopä nityä vidyante |

athavä, taà lokaà kédåg-bhävä avidyänantaraà präpnuvantéti | taträha

yeñäm iti | ye kecit pädmottara-khaëòe darçita-muni-gaëa-saväsanäù ätmä
brahmaiväyaà säkñäd iti mäà bhävayanti, evam anye ca ye ye, ta eva
präpnuvantéty arthaù | suhåda iti bahutvaà sauhådasya nänä-bhedäpekñayä
| evaà caturthe çré-närada-väkye—

çäntäù sama-dåçaù çuddhäù sarva-bhütänuraïjanäù |

yänty aïjasäcyuta-padam acyuta-priya-bändhaväù || [bhä.pu. 4.12.37]
iti |

|| 3.25 || çré-kapilaù ||51||

[52]

prapaïcätétatvaà tato’skhalanaà ca yugapad äha—

ätapatraà tu vaikuëöhaà
dvijä dhämäkutobhayam || [bhä.pu. 12.11.19] iti |

prapaïca-rüpasyaiveti prakaraëät | dvijä iti sambodhanam ||

|| 12.11 || çré-sutaù ||52||

[53]

(4) nairguëya-präpyatvam—

sattve pralénäù svar yänti naräù lokaà rajo-layäù |

tamo-layäs tu nirayaà yänti mäm eva nirguëäù ||
[bhä.pu. 11.25.22]

132
 BHAGAVAT-SANDARBHA

loka-prasakter mal-lokam iti vaktavye tat-präptir näma mat-präptir eveti

sväbhedam abhipretyäha mäm eveti ||

|| 11.25 || çré-bhagavän ||53||

[54]

(5) sutaräà nairguëyäçrayatvam |

vanaà tu sättviko väso grämo räjasa ucyate |

tämasaà dyüta-sadanaà man-niketaà tu nirguëam ||
[bhä.pu. 11.25.25]

tad-äveçenaiväsyäpi nirguëatva-vyapadeça iti bhävaù ||

|| 11.25 || sa eva ||54||

[55]

(6) prakåteù paratvam—

tato vaikuëöham agamad bhäsvaraà tamasaù param |

yatra näräyaëaù säkñän nyäsinäà paramä gatiù ||
çäntänäà nyasta-daëòänäà yato nävartate gataù ||
[bhä.pu. 10.88.25-26]

agamat jagäma çiva iti çeñaù ||

|| 10.88 || çré-çukaù ||55||

[56]

(7) nityatvam—

gréväyäà jana-loko’sya
tapolokaù stana-dvayät |
mürdhabhiù satya-lokas tu
brahma-lokaù sanätanaù || [bhä.pu. 2.5.39]

öékä ca—brahma-lokaù vaikuëöhäkhyaù | sanätano nityaù, na tu såjya-

prapaïcäntar-varti ity eña | brahma-bhüto loko brahma-lokaù ||

|| 2.5 || çré-brahmä çré-näradam ||56||

133
 BHAGAVAT-SANDARBHA

[57]

(8) mokña-sukha-tiraskäri-bhakty-eka-labhyatvam—

yan na vrajanty agha-bhido racanänuvädäc

chåëvanti ye’nya-viñayäù kukathä mati-ghnéù |
yäs tu çrutä hata-bhagair nåbhir ätta-säräs
täàs tän kñipanty açaraëeñu tamaùsu hanta || [bhä.pu.
3.15.23]

yac ca vrajanty animiñäm åñabhänuvåttyä

düre yamä hy upari naù spåhaëéya-çéläù |
bhartur mithaù suyaçasaù kathanänuräga-
vaiklavya-bäñpa-kalayä pulaké-kåtäìgäù || [bhä.pu.
3.15.25]

yad vaikuëöhaà, yac ca no’smäkam upari-sthitaà, naù spåhaëéya-çélä iti vä |

düre yamo yeñäà te siddhatvena dürékåta-yama-niyamäù santo vä vrajantéti
| bhartur mithaù suyaçasaù ity anena tathä-vidhäyä bhakter mokña-sukha-
tiraskäritva-prasiddhiù sücitä | nätyantikaà vigaëayanty apéty ädau, ye’ìga
tvad-aìghri-çaraëä bhavataù kathäyäà kértanya-tértha-yaçasaù kuçalä
rasajïä [bhä.pu. 3.15.48] iti sanakädy-ukteù |

|| 3.15 || çré-brahmä devän ||57||

[58]

(9) sac-cid-änanda-rüpatvam—

evam etän mayädiñöä

nanu tiñöhanti me pathaù |
kñemaà vindanti mat-sthänaà
tad brahma paramaà viduù || [bhä.pu. 11.20.37]

me pathaù jïäna-karma-bhakti-lakñaëän mat-präpty-upäyän, jïäna-

karmaëor api bhakteñu bhakteù prathamataù kvacit kadäcit kiïcit sähäyya-
käritvät | kñemaà mad-bhakti-maìgala-mayaà yat sthänaà paramaà
brahmeti vidur jänanti | ittham evodähariñyate ca—

iti saïcintya bhagavän mahä-käruëiko hariù |

darçayämäsa lokaà svaà gopänäà tamasaù param ||
satyaà jïänam anantaà yad brahma-jyotiù sanätanam |
yad dhi paçyanti munayo guëäpäyo samähitä || [bhä.pu. 10.28.14-15]
iti |

134
 BHAGAVAT-SANDARBHA

ubhayaträpi ca-kärädy-adhyähärädinä tv arthäntaraà kañöaà bhavati | tair

eva ca tamasaù prakåteù param iti vaikuëöhasyäpi viçeñaëatvena
vyäkhyätam iti ||

|| 11.20 || çré-bhagavän ||58||

[59]

tathaiva—

na yatra kälo’nimiñäà paraù prabhuù

kuto nu devä jagatäà ya éçire |
na yatra sattvaà na rajas tamaç ca
na vai vikäro na mahän pradhänam ||

paraà padaà vaiñëavam ämananti tad

yan neti netéty atad-utsisåkñavaù |
visåjya daurätmyam ananya-sauhådä
hådopaguhyärha-padaà pade pade || [bhä.pu. 2.2.17-18]

atat cid-vyatiriktam | neti netéty evam utsrañöum icchavo daurätmyaà

bhagavad-ätmanor abheda-dåñöià visåjya, arhasya çré-bhagavataù,
padaà caraëäravindaà, pade pade pratikñaëaà hådä upaguhya äçliñya,
nänyasmin sauhådaà yeñäà tathäbhütäù santo yad ämananti jänanti, tad
vaiñëavaà padaà çré-vaikuëöham iti brahma-svarüpam eva tad iti
tätparyam | anena prema-lakñaëa-sädhana-liìgena niräkära-rüpam
arthäntaraà nirastam |

atra niräkära-paräyaëasyäpi muktä-phala-öékä-kåto daiväbhivyaïjitä gér

yathä—tat paraà padaà vaiñëavam ämananti, adhikåtädhiñöhita-
räjädhiñöhitatvavat | brahmädi-padänäm api | viñëunädhiñöhitatvät param
ity uktam | viñëunaivädhiñöhitam ity artha iti |

ata eva çrutäv api tasya sva-mahimaika-pratiñöhitatvaà sa bhagavaù kasmin

pratiñöhita iti sve mahimni [chä.u. 7.24.1] iti | ata evoktaà ka itthä veda
yatra saù [ka.u. 1.2.25] iti ||

|| 2.2 || çré-çukaù ||59||

[60]

ka itthä [ka.u. 1.2.25] ity-ädi-çruter arthatvenäpi spañöam äha—

135
 BHAGAVAT-SANDARBHA

svaà lokaà na vidus te vai

yatra devo janärdanaù |
ähur dhümra-dhiyo vedaà
sakarmakam atad-vidaù || [bhä.pu. 4.29.48]

ye dhümra-dhiyo vedaà sa-karmakaà karma-mätra-pratipädakam ähuù, te

janärdanasya svaà svarüpaà lokaà na viduù, kintu svargädikam eva viduù |
yatra loke ||

|| 4.29 || çré-näradaù präcéna-barhiñam ||60||

[61]

evaà ca oà namas te’stu bhagavan ity-ädi-gadye—

paramahaàsa-parivräjakaiù parameëätma-yoga-
samädhinä paribhävita-parisphuöa-
päramahaàsya-dharmeëodghäöita-tamaù-kapäöa-
dväre citte’pävåta ätma-loke svayam upalabdha-
nija-sukhänubhavo bhavän || [bhä.pu. 6.9.33]

tamaù prakåtir ajïänaà vä | ätma-loke sva-svarüpe loke | eña ätma-loka eña

brahma-lokaù [bå.ä.u. 4.3.32] iti | divye brahma-pure hy eña paramätmä
pratiñöhitaù [mu.u. 2.2.7] ity-ädi-çrutau |

yat tat sükñmaà paramaà veditavyaà

nityaà padaà vaiñëavam ämananti |
etal lokä na vidur loka-säraà
vidanti tat kavayo yoga-niñöhäù || iti pippaläda-çäkhäyäm |

pareëa näkaà nihitaà guhäyäà

bibhräjate yad yatayo viçanti || iti parasyäm |

tad vä etat paraà dhäma mantra-räjädhyäpakasya, yatra na

duùkhädi na süryo bhäti, yatra na måtyuù praviçati, yatra na
doñaù, tad änandaà çäçvataà çäntaà sadä-çivaà brahmädi-
vanditaà yogi-dhyeyaà, yatra gatvä na nivartante yoginaù1 | tad
etad åcäbhyuktaà—
tad viñëoù paramaà padaà sadä paçyanti sürayaù
divéva cakñur ätatam |
tad-vipräso vipanyavo jägåväàsaù samindhate |
1
tad vä etat paramaà dhäma mantraräjädhyäpakasya yatra na süryas tapati yatra na väyur
väti yatra na candramä bhäti yatra na nakñaträëi bhänti yatra nägnir dahati yatra na
måtyuù praviçati yatra na duùkhaà sadänandaà paramänandaà çäntaà çäçvataà sadä-çivaà
brahmädi-vanditaà yogi-dhyeyaà paramaà padaà yatra gatvä na nivartante yoginaù ||

136
 BHAGAVAT-SANDARBHA

viñëor yat paramaà padam || [nå.tä.u. 5.10] iti çré-nåsiàha-

täpanyäm |

na tv iyam api brahma-paratvenaiva vyäkhyeyä, vanditatvena yatra gatvety

anena ca tad-anaìgékärät | yataù çré-viñëu-puräëe ca çré-viñëu-lokam
uddiçya åg iyam anusmåtä, yathä—

ürdhvottaram åñibhyas tu dhruvo yatra vyavasthitaù |

etad viñëu-padaà divyaà1 tåtéyaà vyomni bhäsvaram ||
nirdhüta-doña-paìkänäà yaténäà saàyatätmanäm |
sthänaà tat paramaà vipra puëya-päpa-parikñaye ||
apuëya-puëyoparame kñéëäçoñäpti-hetavaù |
yatra gatvä na çocanti tad viñëoù paramaà padam ||
dharmaà dhruvädyäs tiñöhanti yatra te loka-säkñiëaù |
tat-särñöyotpanna-yoga-rddhäs tad-viñëoù paramaà padam ||
yatraitad otaà protaà ca yad bhütaà sa-caräcaram |
bhävyaà ca viçvaà maitreya tad viñëoù paramaà padam ||
divéva cakñur ätataà vitataà tan mahätmanäm |
viveka-jïäna-våddhaà2 ca tad viñëoù paramaà padam || [vi.pu.
2.8.93-98]

täpané-çrutau3 ca yatra na väyur väté ity-ädikaà präkåta-tat-tan-mätra-

niñedhätmakaà taträpi tat-tac-chravaëät |

yat tu mätuù sapatnyä väg-bäëair hådi viddhas tu tän smaran |

naicchan mukti-pater muktià paçcät-täpam upeyivän || [bhä.pu.
4.9.29] iti |

tathä—

aho bata mamänätmyaà manda-bhägyasya paçyata |

bhava-cchidaù päda-mülaà gatvä yäce yad antavat || [bhä.pu. 4.9.31]

iti çré-dhruvasyäpürëaà-manyatä çrüyate | tad-ucca-pada-kämanayaiva tat-

prärthitavatä tena labdha-manorathätéta-vareëäpi sva-saìkalpam eva
tiraskartum uktam iti ghaöate | tatra hy evoktaà çré-vidureëa—sudurlabhaà
yat paramaà padaà harer [bhä.pu. 4.9.28] iti | svayaà çré-dhruva-priyeëa—

tato gantäsi mat-sthänaà sarva-loka-namaskåtam |

upariñöäd åñibhyas tvaà yato nävartate gataù || [bhä.pu. 4.9.25] iti |

1
tad dhi vairäjasya hådaya-näòé-sthänam, atas tad antaryämino viñëoù sthänam iti
çrédharaù.
2
dåñöaà ity äkare päöhaù.
3
nå.tä.u. 5.10 quoted above.

137
 BHAGAVAT-SANDARBHA

çré-pärñadäbhyäm api—ätiñöha jagatäà vandyaà tad viñëoù paramaà

padam [bhä.pu. 4.12.26] iti | çré-sutena ca—dhruvasya vaikuëöha-
padädhirohaëam [bhä.pu. 4.13.1] iti | païcame jyotiç-cakra-varëane ca—
viñëor yat paramaà padaà pradakñiëaà prakrämanti iti [bhä.pu. 5.22.17] |
yad viñëoù paramaà padam abhivadanti [bhä.pu. 5.23.1] iti ca |
prapaïcäntargatatve’pi tad-dharmam uktatvaà, vikärävarti ca tathä hi sthitim
äha [ve.sü. 4.4.19] iti nyäyena |

ato’smin loke präpaïcikasya bahir-aàçasyaiva pralayo jïeyaù | tasya tu

tadäném antardhänam eva | etad älambyaiva hiraëyakaçipunoktam—kim
anyaiù käla-nirdhütaiù kalpänte vaiñëavädibhiù [bhä.pu. 7.3.11] iti |
ato’dyäpi ye tathä vadanti, te’pi tat-tulyä iti bhävaù |

atha çré-mahä-vaikuëöhasya tädåçatvaà tu sutaräm eva | yathä nänä-çruti-

pathotthäpanena pädmottara-khaëòe’pi1 prakåty-antargata-vibhüti-
varëanäntaraà tädåçatvam abhivyaïjitaà çré-çivena—

evaà präkåta-rüpäyä vibhüte rüpam uttamam |

tripäd-vibhüti-rüpaà tu çåëu bhüdhara-nandini ||
pradhäna-parama-vyomnor antare virajä nadé |
vedäìga-sveda-janita-toyaiù prasrävitä çubhä ||
tasyäù päre para-vyoma tripäd-bhutaà sanätanam |
amåtaà çäçvataà nityam anantaà paramaà padam ||
çuddha-sattva-mayaà divyam akñaraà brahmaëaù padam |
aneka-koöi-süryägni-tulya-varcasam avyayam ||
sarva-veda-mayaà çubhraà sarva-pralaya-varjitam |
hiraëmayaà mokña-padaà brahmänanda-sukhähvayam ||
samänädhikya-rahitam ädy-anta-rahitaà çubham ||
tejasätyadbhutaà ramyaà nityam änanda-sägaram |
evam ädi-guëopetaà tad viñëoù paramaà padam ||
na tad bhäsayate süryo na çaçäìko na pävakaù |
yad gatvä na nivartante tad dhäma paramaà hareù ||
tad viñëoù paramaà dhäma çäçvataà nityam acyutam |
na hi varëayituà çakyaà kalpa-koöi-çatair api ||

hareù padaà varëayituà na çakyaà

mayä ca dhäträ ca munéndra-varyaiù |
yasmin pade acyuta éçvaro yaù
so aìga veda yadi vä na veda ||

yad akñaraà veda-guhyaà yasmin devä adhi viçve niñeduù |

yas taà na veda kim åcä kariñyati ya u tad vidus ta ime samäsate ||
tad viñëoù paramaà padaà sadä paçyanti sürayaù |
akñaraà çäçvataà nityaà divéva cakñur ätatam ||
1
This section is full of quotes from Çruti that should be pointed out. The section is also
quoted in la.bhä. 1.5.247-250.

138
 BHAGAVAT-SANDARBHA

ä praveñöum açakyaà tad brahma-rudrädi-daivataiù |

jïänena çästra-märgeëa vékñyate yogi-puìgavaiù ||
ahaà brahmä ca deväç ca na jänanti maharñayaù |
sarvopaniñadäm arthaà dåñövä vakñyämi suvrate ||
viñëoù pade parame tu madhya utsaù çubhähvayaù |
yatra gävo bhüri-çåìgä äsate sva-sukhaà prajäù ||
atra hi tat paraà dhäma géyamänasya çärìgiëaù |
tad bhäti paramaà dhäma gobhir geyaiù1 çubhähvayaiù2 ||
äditya-varëaà tamasaù parastät jyotir uttamam3 |
athäto4 brahmaëo lokaù çuddhaù sa ha sanätanaù ||

sämänyäviyute düre ante’smin çäçvate pade |

tasthatur jägarüke’smin yuvänau çré-sanätanau ||
yataù svasärau yuvaté bhü-léle viñëu-vallabhe |
atra pürve ye ca sädhyä viçva-deväù sanätanäù ||
te ha näkaà mahimänaù sacantaù çubha-darçanäù |
tat-padaà jïänino viprä jägåväàsaù samindhate ||
tad viñëoù paramaà padaà mokña ity abhidhéyate |
tasmin bandha-vinirmuktäù präpyante sva-sukhaà padam ||
yaà präpya na nivartante tasmän moksa udähåtaù |
mokñaù paraà padaà liìgam amåtaà viñëu-mandiram ||
akñaraà paramaà dhäma vaikuëöhaà çäçvataà param |
nityaà ca parama-vyoma sarvotkåñöaà sanätanam ||
paryäya-väcakäny asya paraà dhämno’cyutasya hi |
tasya tripäd-vibhütes tu rüpaà5 vakñyämi vistarät || [pa.pu. 6.227.57-
80]6 ity-ädi ||

etad-rétika-çrutayo vaidikeñu präyaù prasiddhä iti nodähriyante | çré-närada-

païcarätre ca çré-brahma-närada-saàväde jitaà-te-stotre ca—

lokaà vaikuëöha-nämänaà divya-ñaò-guëa-saàyutam |

avaiñëavänäm apräpyaà guëa-traya-vivarjitam ||
nitya-siddhaiù samäkérëaà tan-mayaiù päïca-kälikaiù7 |
sabhä-präsäda-saàyuktaà vanaiç copavanaiù çubham ||
väpé-küpa-taòägaiç ca våkña-ñaëòaiù sumaëòitam |
apräkåtaà surair vandyam ayutärka-sama-prabham || iti ||

brahmäëòa-puräëe—

tam ananta-guëäväsaà mahat-tejo duräsadam |

1
gopaiù (cha)
2
sukhävahaiù (ca, ja, jha)
3
acyutam (kha, ga cha, jha)
4
ädhäro (jadavpur)
5
paraà (ga)
6
Alternative numbering given as 6.255.56-64
7
cinmayaiù päïca-bhautikaiù (gha)

139
 BHAGAVAT-SANDARBHA

apratyakñaà nirupamaà paränandam aténdriyam || iti ||

itihäsa-samuccaye mudgalopakhyäne—
brahmaëaù sadanäd ürdhvaà tad viñëoù paramaà padam |
çuddhaà sanätanaà jyotiù paraà brahmeti yad viduù ||
nirmamä nirahaìkärä nirdvandvä ye jitendriyäù |
dhyäna-yoga-paräç caiva tatra gacchanti sädhavaù ||
ye’rcayanti harià viñëuà kåñëaà jiñëuà sanätanam |
näräyaëam ajaà devaà viñvaksenaà caturbhujam ||
dhyäyanti puruñaà divyam acyutaà ca smaranti ye |
labhante te’cyuta-sthänaà çrutir eñä sanätané || iti ||

skände çré-sanat-kumära-märkaëòeya-saàväde—

yo viñëu-bhakto viprendra çuddha-cakrädi-cihnitaù |

sa yäti viñëu-lokaà vai däha-pralaya-varjitam || iti |

atra pada-dhämädi-çabdena sthäna-väcakena, svarüpe tv arüòhena yadi

kaçcit kathaïcit svarüpam eva väcayati, tarhy anyatra tat-prasaìge
te’bhigacchanti mat-sthänaà yad brahma paramaà viduù ity-ädau säkñäd
eva sthäna-çabda-nigadena tan nirasanéyam |

yadi taträpi ca-kärädy-adhyähärädi-dainyena pürva-darçitetihäsa-

samuccayasya paraà brahmeti yad vidur iti viçeñaëa-viruddhaà väkya-
bhedam eväìgékaroti, tarhi sva-mate tatra tatrokta-loka-çabdaù sahäyé-
kartavyaù |

tataç ca, pada-dhäma-sthäna-loka-rüpäëäà teñäà çabdänäà ekatra vastuni

prayogät parasparam anyärthaà dürékurvantas te kaà vä na bodhayanti
svam arthaà, yathä bhagavän harir viñëur ayam iti |

atha hanta taträpi cet svarüpa-mätra-väcakatäà bhikñate, tarhi sphuöam eva

pädma-vaiñëavädi-vacanaiù vipakño hrepaëéyaù | karmädy-apräpyatvädi-
pratipädaka-väkyäni tu viçeñato vetra-päëi-rüpäëi santy eveti vaktavyam |

tasmät oà namas te [bhä.pu. 6.9.33] ity ädi-padyam api sädhv eva

vyäkhyätam ||

|| 6.9 || deväù çré-harim ||61||

140
 BHAGAVAT-SANDARBHA

[57] oà namas te ity-ädi deväù çré-harià [bhä.pu. 6.9.30]1 ity atra tasya
haritvaà, grähät prapannaà [bhä.pu. 11.4.18]2 ity-ädau muktä-phala-
vyäkhyänusåtaikädaça-skandha-väkya-sväräsyäl labhyate | ata eväträpi,
athaivam érito räjan sädaraà tridaçair hariù [bhä.pu. 6.9.43] ity atra hari-
çabdenaivokto’säv iti |

[62]

tad etac chré-vaikuëöhasya svarüpaà nirüpitam | tac ca yathä çré-bhagavän

eva kvacit pürëatvena kvacid aàçatvena ca vartate, tathaiveti | bahavas
tasyäpi bhedäù pädmottara-khaëòädau drañöavyäù | yeñu çré-matsya-
devädénäm api padäni vakñyante | tad eva sücayati—

evaà hiraëyäkñam asahya-vikramaà

sa sädayitvä harir ädi-sükaraù |
jagäma lokaà svam akhaëòitotsavaà
saméòitaù puñkara-viñöarädibhiù || [bhä.pu. 3.19.28]

sädayitvä hatvä | paviträropa-prasaìge caivam äha bodhäyanaù—

evaà yaù kurute vidvän varñe varñe na saàçayaù |

sa yäti paramaà sthänaà yatra devo nåkeçaré || iti |

väyu-puräëe tu çiva-puram api tadvat çrüyate, yathä—

aëòaughasya samantät tu sanniviñöo ghanodadhiù |

samantäd yena toyena dhäryamäëaù sa tiñöhati ||
bähyato ghana-toyasya tiryag ürdhvaà ca maëòalam |
dhäryamäëaà samantät tu tiñöhate ghana-tejasä ||
ayo-güòha3-nibho vahniù samantät maëòaläkåtiù |
samantäd ghana-vätena dhäryamäëaù sa tiñöhati ||
bhütädiç ca tathäkäçaà bhütädià ca tathä mahän |
mahän vyäpto hy anantena avyaktena tu dhäryate ||
1
çré-bhagavat-sandarbhe païca-saptatitama-väkye—deväù çré-harim iti müla-granthéya-
viñayoddhära-sücakaù saìketaù, arthät saìketo’yaà çré-bhägavatéya-ñañöha-skandhäntar-
bhüta-våtra-vadhopäkhyäne deva-gaëair hari-stutià sücayati ||
2
grähät prapannam ity atra dépikädépana-vyäkhyäyäà manvantarävatäro harir eva
lakñyate | tad yathä—hari-saàjïake’vatäre grähäd gajendraà mocayämäsa | kuto’mocayat ity
apekñäyäà kaçyapärtham ity ädyädhyähåtam iti | harir hi manvanarävatäraà, yathä çré-
laghu-bhägavata-vacanam—caturthe tämaséye hariù—taträpi jajïe bhagavän hariëyäà hari-
medhasaù | harir ity ähåto yena gajendro mocito grähät || [bhä.pu. 6.9.30] smaryate’sau
sadä prätaù sadäcära-paräyaëaiù | sarväniñöa-vinäçäya harir danténdra-mocanaù || [çré-
laghu-bhägavatämåte |
3
ayo-guòa-

141
 BHAGAVAT-SANDARBHA

anantam aparivyaktam anädi-nidhanaà ca tat |

tama eva nirälokam amaryädam adeçikam ||
tamaso’nte ca vikhyätam äkäçänte ca bhäsvaram |
maryädäyäm atas tasya çivasyäyatanaà mahat |
tri-daçänäm agamyaà tu sthänaà divyam iti çrutiù || iti ||

|| 3.19 || çré-maitreyaù ||62||

[63]

evaà ca yathä çré-bhagavad-vapur ävirbhavati loke, tathaiva kvacit kasyacit

tat-padasyävirbhävaù çrüyate—

patné vikuëöhä çubhrasya vaikuëöhaiù sura-

sattamaiù |
tayoù sva-kalayä jajïe vaikuëöho bhagavän svayam ||
vaikuëöhaù kalpito yena loko loka-namaskåtaù |
ramayä prärthyamänena devyä tat-priya-kämyayä ||
[bhä.pu. 8.5.4-5]

yathä bhagavata ävirbhäva-mätraà janmeti bhaëyate, tathaiva

vaikuëöhasyäpi kalpanam ävirbhävanam eva, na tu präkåtavat kåtrimatvam,
ubhayaträpi nityatvät, ity abhipräyeëa tat-sämyenäha—jajïa iti | çré-
vikuëöhä-sutasyaivedaà vaikuëöham, müla-vaikuëöhaà tu såñöeù präk çré-
brahmaëä dåñöam iti dvitéye prasiddham eva | sa tan-niketaà parimåçya
çünyam apaçyamänaù kupito nanäda [bhä.pu. 8.19.11] ity uktam | tat-
sthänaà tu svargädi-gatam eva jïeyam ||

|| 8.5 || çré-çukaù ||63||

[64]

tad evaà çré-vaikuëöhasya svarüpa-bhütatve siddhe, tad-aìga-bhütänäà çré-

pärñadänäà tädåçatvaà sutaräà siddham eva | yuktaà caiva tat-sevakänäà—
nädevo devam arcayet iti tat-sadåçatä-bhävanäm antareëoddeçenäpi tat-
seväyäm anadhikärät, säkñät tu säkñäd eva tat-sadåçatvam iti | tad evaà
nitya-pärñadänäà kaimutyam eväpatitam | ata eväha—

dehendriyäsu-hénänäà
vaikuëöha-pura-väsinäm | [bhä.pu. 7.1.35]

janma-hetu-bhütaiù präkåtair dehendriyäsubhir hénänäà çuddha-sattva-

maya-dehänäm ity arthaù1 ||

1
iti vyäkhyätaà svämi-caraëair eva |

142
 BHAGAVAT-SANDARBHA

|| 7.1 || yudhiñöhiraù çré-näradam || 64 ||

[65]

tathä—

ätma-tulyaiù ñoòaçabhir
vinä çrévatsa-kaustubhau |
paryupäsitam unnidra-
çarad-amburuhekñaëam || [bhä.pu. 6.9.29]

ñoòaçabhiù çré-sunandädibhiù ||

|| 6.9 || çré-çukaù ||65||

[66]

ata eva kälätétäs te parama-bhaktänäm api parama-puruñärtha-sämépyäç

cety äha—

tasmäd amüs tanu-bhåtäm aham äçiño jïa

äyuù çriyaà vibhavam aindriyam äviriïcyät |
necchämi te vilulitän uru-vikrameëa
kälätmanopanaya mäà nija-bhåtya-pärçvam || [bhä.pu.
7.9.24]

spañöam || 7.9 || prahlädaù çré-nåsiàham ||80||

[67]

tathä ca, pädmottara-khaëòe—

tripäd-vibhüter lokäs tu asaìkhyäù parikértitäù |

çuddha-sattva-mayäù sarve brahmänanda-sukhähvayäù ||
sarve nityä nirvikärä heya-räga-vivarjitäù |
sarve hiraëmayäù çuddhäù koöi-sürya-sama-prabhäù ||
sarve vedamayä divyäù käma-krodhädi-varjitäù |
näräyaëa-padämbhoja-bhakty-eka-rasa-sevinaù ||
nirantaraà säma-gäna-paripürëa-sukhaà çritäù |
sarve païcopaniñat-sva-rüpayä veda-varcasaù || [pa.pu. 6.228.1-
4] ity-ädi ||

143
 BHAGAVAT-SANDARBHA

atra tripäd-vibhuti-çabdena prapaïcätéta-loko’bhidhéyate, päda-vibhüti-

çabdena tu prapaïca iti | yathoktaà tatraiva—

tripäd-vyäptiù paraà dhämni pädo’syehäbhavat punaù |

tripäd-vibhüter nityaà syät anityaà pädam aiçvaram ||
nityaà tad-rüpam éçasya paraà dhämni sthitaà çubham |
acyutaà çäçvataà divyaà sadä yauvanam äçritam ||
nityaà sambhogam éçvaryä çriyä bhümyä ca saàvåttam ||
[pa.pu. 6.227.11-13] iti ||

ata eva tad-anusäreëa dvitéya-skandho’py evaà yojanéyaù | tatra—

so’måtasyäbhayasyeço
martyam annaà yad atyagät |
mahimaiña tato brahman
puruñasya duratyayaù || [bhä.pu. 2.6.18]

amåtädi-dvayaà tat-tåtéyatvena vakñyamäëasya kñemasyäpy upalakñaëam

| çrutau ca—utämåtatvasyeçäna [åk.saà. 10.90.2] ity aträmåtatvaà tad-
yugalopalakñaëam | atra dharmi-pradhäna-nirdeçaù, çrutau tu tatra dharma-
mätra-nirdeçasyäpi tatraiva tätparyam | taträmåtaà—sva-dåñöavadbhir
puruñair abhiñöutam ity ädau paraà na yat-param [bhä.pu. 2.9.9] ity-ädy
uktänusäreëa paramänandaù | ata eva, amåtaà viñëu-mandiram [pa.pu.
6.227.79] iti tat-paryäyaù |

abhayaà—na ca käla-vikrama [bhä.pu. 2.9.10] ity-ädi bhaya-mäträbhävaù |

ata eva dvijä dhämäkuto-bhayam [bhä.pu. 12.11.19] ity uktam |

kñemaà, na yatra mäyä [bhä.pu. 2.9.10] ity-ädy-uktänusäreëa bhagavad-

bahirmukhatä-kara-guëa-sambandhäbhäväd bhagavad-bhajana-
maìgaläçrayatvaà jïeyam | tathä ca näradéye—

sarva-maìgala-mürdhanyä pürëänanda-mayé sadä |

dvijendra tava mayy astu bhaktir avyabhicäriëé || iti ||

ata eva, kñemaà vindanti mat-sthänam [bhä.pu. 11.20.37] ity uktam |

tatra tat-tac-chabdena lakñaëä-maya-kañöa-kalpanayä jana-lokädi-väcyatäà

niñedhan hetuà nyasyati—martyaà, brahmaëo’pi bhayaà matto
dviparärdha-paräyuña [bhä.pu. 11.10.30] ity-ädi-nyäyena maraëa-
dharmakam |

annaà karmädi-phalaà trilokyädikaà | yad yasmäd atyagät atikramyaiva

tatra viräjata iti | eña amåtädy-aiçvarya-rüpaù | duratyayaù—
brahmacaryädibhiù kenacin manasäpy avaroddhum açakyaù ||

144
 BHAGAVAT-SANDARBHA

tad evam amartyam aiçvaryaà tri-pät, martyam eka-pät iti tasya catuñpäd-
aiçvaryaà punar vivåëoti—

pädeñu sarva-bhütäni
puàsaù sthiti-pado viduù |
amåtaà kñemam abhayaà
tri-mürdhno’dhäyi mürdhasu || [bhä.pu. 2.6.19]

tiñöhanty atra sarva-bhütänéti sthitayo martyädy-aiçvaryäëi täni pädä

ivädhiñöhäna-bhütäni yasya, tasya sthiti-padaù | pädeñu caturñv evaiçvarya-
bhägeñu sarva-bhütäni pärñada-paryantäni | pädän darçayati—trayäëäà
sättvikädi-padarthänäà mürdhaiva mürdhä pravåttiù tasya trayäëäà
mürdhasu tad upari viräjamäneñu çré-vaikuëöha-lokeñu amåtaà kñemam
abhayaà cädhäyi nityaà dhåtam eva tiñöhatéty arthaù |

tataù pürvasya martyänna-mäträtmakatväd ekapättvam, uttarasyämåtädi-

trayätmakatvät tripättvam iti bhävaù | tad anena pädo’sya viçvä bhütäni
tripädasyämåtaà divi [å.ve. 10.90.3] ity asyärtho darçitaù | asya pädas
tathäsyaiva divi vaikuëöhe yad amåtädy-ätmakaà tripät tac ca viçvä
bhütänéty arthaù | aträdhiñöhänädhiñöheyayor aikyoktiù |

atha catuñpättve ca triloké-vyavasthävat pakñäntaraà darçayati—

pädäs trayo bahiç cäsann

aprajänäà ya äçramäù |
antas tri-lokyäs tv aparo
gåha-medho’båhad-vrataù || [bhä.pu. 2.6.20]

ca-çabdaù ukta-samuccayärthaù | prapaïcäd bahiù pädäs traya äsann eva

prapaïcätmakasya caturtha-pädasyaiva vibhäga-vivakñäyäà tu trilokyä bahiç
cänye pädäs traya äsann ity evaà mantre’pi1 hi tathaiva punaù-çabdaù | te
ke? aprajänäà brahmacäri-vanastha-yaténäm äçramäù präpyä ye lokäù |
ata eva dharma-traya-präpyatvät caturëäm api tripättvam |

aparas tu caturthaù pädas trilokyä antar iti gåha-medhas tat-präpyaù,

yasmäd abåhad-vrato brahmacarya-rahita iti |

ata evobhayathäpi puruñaç catuñpäd ity äha—

såté vicakrame viçvam

säçanänaçane ubhe |
yad avidyä ca vidyä ca
1
püruña-sükte 10.90.4 mantre.

145
 BHAGAVAT-SANDARBHA

puruñas tübhayäçrayaù || [bhä.pu. 2.6.21]

viñvaì sarva-vyäpé | puruñaù puruñottamaù | ete såté te prapaïcäprapaïca-

lakñaëe jévasya gaté | vicakrame—äkramya sthitaù | kathambhüte ?
säçanänaçane karmädi-phala-bhoga-tad-atikrama-yukte | tasyaiva etad-
äkramaëe hetuù | yat yayoù såtyoù avidyä mäyaikatra vidyä cic-chaktir
anyaträçraya ity arthaù | puruñottamas tu tayor dvayor apy äçrayaù |

vakñyate ca—yasmäd daëòaà viräò jajïe [bhä.pu. 2.6.22] ity-ädinä | tasmät

sarvaiçvaryeëaika-deçaiçvaryeëa ca catuñpättvam iti bhävaù ||

|| 2.6 || çré-brahmä çré-näradam || 67||

[68]

evaà säntaraìga-vaibhavasya bhagavataù svarüpa-bhütayaiva çaktyä

prakäçamänatvät svarüpa-bhütatvam | sä ca çaktir viçiñöasyaiva
svarüpatvät svarüpäntaù-päte’pi bheda-lakñaëäà våttià bhajanté tatra
prakäça-viçeñaà vaicitré-våndaà ca prakaöayati | tatra tatra tädåçatve
brahmopäsanä-siddha-gurava eväsmäkaà pramäëam |

tad etad äha caturdaçabhiù—

evaà tadaiva bhagavän aravinda-näbhaù

svänäà vibudhya sad-atikramam ärya-hådyaù |
tasmin yayau paramahaàsa-mahä-munénäm
anveñaëéya-caraëau calayan saha-çréù ||

taà tv ägataà pratihåtaupayikaà sva-pumbhis

te’cakñatäkña-viñayaà sva-samädhi-bhägyam |
haàsa-çriyor vyajanayoù çiva-väyu-lolac-
chubhrätapatra-çaçi-kesara-çékarämbum ||

kåtsna-prasäda-sumukhaà spåhaëéya-dhäma
snehävaloka-kalayä hådi saàspåçantam |
çyäme påthäv urasi çobhitayä çriyä svaç-
cüòämaëià subhagayantam ivätma-dhiñëyam ||

pétäàçuke påthu-nitambini visphurantyä

käïcyälibhir virutayä vana-mälayä ca |
valgu-prakoñöha-valayaà vinatä-sutäàse
vinyasta-hastam itareëa dhunänam abjam ||

146
 BHAGAVAT-SANDARBHA

vidyut-kñipan-makara-kuëòala-maëòanärha-
gaëòa-sthalonnasa-mukhaà maëimat-kiréöam |
dor-daëòa-ñaëòa-vivare haratä parärdhya-
häreëa kandhara-gatena ca kaustubhena ||

atropasåñöam iti cotsmitam indiräyäù

svänäà dhiyä viracitaà bahu-sauñöhaväòhyam |
mahyaà bhavasya bhavatäà ca bhajantam aìgaà
nemur nirékñya na vitåpta-dåço mudä kaiù ||

tasyäravinda-nayanasya padäravinda-
kiïjalka-miçra-tulasé-makaranda-väyuù |
antar-gataù sva-vivareëa cakära teñäà
saìkñobham akñara-juñäm api citta-tanvoù ||

te vä amuñya vadanäsita-padma-koçam
udvékñya sundaratarädhara-kunda-häsam |
labdhäçiñaù punar avekñya tadéyam aìghri-
dvandvaà nakhäruëa-maëi-çrayaëaà nidadhyuù ||

puàsäà gatià mågayatäm iha yoga-märgair

dhyänäspadaà bahu-mataà nayanäbhirämam |
pauàsaà vapur dara-çayänam ananya-siddhair
autpattikaiù samagåëan yutam añöa-bhogaiù ||

çré-kumärä ücuù
yo’ntarhito hådi gato’pi durätmanäà tvaà
so’dyaiva no nayana-mülam ananta räddhaù |
yarhy eva karëa-vivareëa guhäà gato naù
pitränuvarëita-rahä bhavad-udbhavena ||

taà tväà vidäma bhagavan param ätma-tattvaà

sattvena samprati ratià racayantam eñäm |
yat te’nutäpa-viditair dåòha-bhakti-yogair
udgranthayo hådi vidur munayo virägäù ||

nätyantikaà vigaëayanty api te prasädaà

kimv anyad arpita-bhayaà bhruva unnayais te |
ye’ìga tvad-aìghri-çaraëä bhavataù kathäyäù
kértanya-tértha-yaçasaù kuçalä rasa-jïäù ||

147
 BHAGAVAT-SANDARBHA

kämaà bhavaù sva-våjinair nirayeñu naù stäc

ceto’livad yadi nu te padayo rameta |
väcaç ca nas tulasivad yadi te’ìghri-çobhäù
püryeta te guëa-gaëair yadi karëa-randhraù ||

präduçcakartha yad idaà puruhüta rüpaà

teneça nirvåtim aväpur alaà dåço naù |
tasmä idaà bhagavate nama id vidhema
yo’nätmanäà durudayo bhagavän pratétaù || [bhä.pu.
3.15.37-50]

atha krameëa vyäkhyäyate | evaà tadaiveti | öékä ca—

evaà svänäà mahatsu atikramam aparädhaà tat-kñaëam eva

vibudhya, tasmin yatra te sanakädayas täbhyäà jaya-
vijayäbhyäà ruddhäù | taà deçaà yayau | äryäëäà hådyaù
manojïaù | caraëau calayann iti | ayaà bhävaù—mac-caraëa-
darçana-pratighätajaà krodhaà tau darçayan çamayiñyäméti
tvarä-vyäjena padbhyäm eva yayau | çré-sähityaà ca niñkämän
api vibhütibhiù pürayitvä kñamäpayitum iti | ity eñä |

atra teñäm ätmärämäëäm apy änanda-dänärthaà caraëa-darçanena tasya

saccidänanda-ghanatvaà | çré-sähityena tac-chakti-viläsasyäpi
svarüpänitaratvaà vivakñitam | svänäm iti bahu-vacanaà dvayor apy
aparädhaù sarveñv eva pariväreñv äpatatéty apekñayä tayor bahumänäd vä
| sva-çabdena munénäà na tädåçaà tad-ätméyatvam iti vivakñitam || (37)

tatra tair dåñöaà devam anuvarëayati païcabhiù—taà tv ägatam iti | te

sanakädayaù | sva-samadhinä bhägyaà bhajanéyaà phalaà yad brahma,
tad eva akña-viñayaà |

yad vä, sva-samädheù svasya hådi brahmäkäreëa para-tattva-sphürter

bhägyaà phala-rüpaà | yato’kña-viñayaà tadéya-sva-prakäçakatä-çakti-
saàskåta-nikhila-dhéndriya-sphuritatvena samprati vispañöam
evänubhüyamänam | anena pürvavat tasya çabda-sparça-rüpa-rasa-
gandhäkhyänäà sarveñäm eva dharmäëäà sac-cid-änanda-ghanätmatvaà
sädhitam | tathä nityam eva tathä-vidha-satatoditvara-mädhuré-
vaicitryänubhava-pürvakaà parama-premänanda-sandohena sevamänais
tasyätméyaiù puruñair änéta-sevaupayika-nänä-vastubhiù sevyamänaà
bhagavantaà kathaïcit kvacit kadäcid eva tadänéà kenäpi samädhija-
bhägyodayena kevalam apaçyann iti teñäà parama-viduñäà
spåhäspadävastheñu teñu çré-vaikuëöha-puruñeñu kasyä api bhagavad-
änanda-çakter viläsa-mayatvaà darçitam |

148
 BHAGAVAT-SANDARBHA

atha teñäà bhagavad-rater uddépanatvena citta-kñobhakatvät tat-

paricchadädénäm api tädåçatvam äha—haàsa- iti särdhais tribhiù | keçarä
muktä-maya-pralambäù |1

kåtsna-prasäda- [bhä.pu. 3.15.39] iti |2 kåtsnasya dvära-päla-muni-

våndasya prasäde sumukham iti, spåhaëéyänäà guëänäà dhäma
sthänam iti ca, tat-tad-guëänäà tädåçatvaà darçitam | snehävaloketi
viläsasya | svaù sukha-bhoga-sthänäni, nityänantänanda-rüpatvät teñäà
cüòämaëim ätma-dhiñëyaà sva-svarüpa-sthänaà çré-vaikuëöham |
tädåçe’3py urasi çobhitayä rekhä-rüpayä çriyä kåtvä subhagayantam iva,
tatra bhüñaëa-viçeñaà nidadhänam iva | iveti väkyälaìkäre | anena çré-
vaikuëöhasya nityatvaà sarvotkåñöatvaà ca |

uktaà ca, tad-viçva-gurv [bhä.pu. 3.15.26] ity-ädau, äpuù paräà mudam ity-
ädi |

atha te munayo dåñövä nayanänanda-bhäjanam |

vaikuëöhaà tad-adhiñöhänaà vikuëöhaà ca svayaà-prabham ||
bhagavantaà parikramya praëipatyänumänya ca |
pratijagmuù pramuditäù çaàsanto vaiñëavéà çriyam || [bhä.pu.
3.16.27-28]

pétäàçuke [3.15.40] iti | käïcyä vana-mälayä cety atrettham-bhüta-lakñaëe4

tåtéyä ||

vidyud [3.15.41] iti | haratä manohareëa ||

tad evaà paricchadädénäm api tädåçatvaà varëayitvä, punas

tasyaivätimanoharatvam äha—atropasåñöam [3.15.42] iti | indiräyä
utsmitaà garvaù | atra bhagavati upasåñöaà, asya käntasya nityena
läbhena nityam evädhikam ävirbhävitam iti [svänäà] tadéyänäà dhiyä
vitarkitam | atra hetuù—bahu-sauñöhaväòhyam ananta-svarüpa-rüpa-
guëa-sampadbhir yuktam |

nanv evambhütasya lakñmyä api rahasya-mahä-nidhi-rüpasya parama-

vastunaù kathaà prakäçaù sambhavati ? ity ata äha—mahyam iti | mad-
ädénäà bhaktänäà kåte aìgaà bhajantaà mürtià prakaöayantam, asmad-
viñayakam aìgékäraà bhajantam ity arthaù |

1
“atra chatrasya çaçitayä keçaräëäà çékarämbutvena rüpakam | çaçi-sambandhitväc
chékara-rüpäëäm ambunäm amåtatvaà labhyate” ity aträdhikä vyäkhyä krama-sandarbhe.
2
“kåtsnaù pürëo yo muniñu prasädaù, tena sumukhaà manohara-vaktram | pärñadayos
tu prasädo na sphuöaù | etau dvau [bhä.pu. 3.16.2] ity-ädi vakñyamäëa-virodhät |” ity
aträdhikä vyäkhyä krama-sandarbhe.
3
tädåçatve iti kvacid dåçyate.
4
upalakñaëe tåtéya iti krama-sandarbhaù.

149
 BHAGAVAT-SANDARBHA

ullaìghita-trividha-séma-samätiçäyi-
sambhävanaà tava parivraòhima-svabhävam
mäyä-balena bhavatäpi niguhyamänaà
paçyanti kecid aniçaà tvad-ananya-bhäväù || [stotra-ratna, 13] itivat |

bhaktir evainaà nayati bhaktir evainaà darçayati ity-ädi-çruteù |

tathä-bhütaà tam acakñateti | nirékñya ca mudä kaiù çirobhir nemuù | na

viçeñeëa tåptä dåço neträëi yeñäà te ||

tasya [3.15.43] iti | öékä ca—

svarüpänandäd api teñäà bhajanänandädhikyam ity äha | tasya

padäravinda-kiïjalkaiù keçarair miçrä yä tulasé, tasyä
makarandena yukto yo väyuù, sva-vivareëa näsä-cchidreëa,
akñara-juñäà brahmänanda-sevinäm api, saìkñobhaà
citte’tiharñaà tanau romäïcam | ity eñä ||

atra padayor aravinda-kiïjalka-miçrä yä tulaséti vyäkhyeyam | aravinda-

tulasyau ca tadänéà vana-mälä-sthite eva jïeye | astu tävad bhagavad-
ätma-bhütänäà teñäm aìgopäìgänäà teñu kñobha-käritvaà tat-sambandhino
väyor apéti bhävaù |

çré-rämänuja-çärérake hi darçitam idam—

so’çnute sarvän kämän saha brahmaëä vipaçcitä [tai.u. 2.1.2] iti

brahma-vedana-phalam avagamayad väkyaà parasya vipaçcito
brahmaëo guëänantyaà bravéti, vipaçcitä brahmaëä saha sarvän
kämän açnute | kämyanta iti kämäù kalyäëa-guëäù | para-
brahmaëä saha tad-guëän sarvän açnute ity arthaù | dahara-
vidyäyäà, tasmin yad antas tad anveñöavyam [chä.u. 8.1.1]
itivad guëa-prädhänyaà vaktuà saha-çabdaù || [ve.sü.rä.bhä.
1.1.1] iti |1

harña-käritaà sambhramam äha dväbhyäm—te vä [3.15.44] iti | te vai kila,

vadanam eva asita-padma-koña éñad-vikasitaà nélämbujaà taà, ut
ürdhva-dåñöyä vékñya, labdha-manorathäù santaù | nakhä eva aruëa-
maëayaù, teñäà çrayaëam äçraya-bhütaà aìghri-dvandvaà punar
avekñya adho-dåñöyä vékñya, punaù punar evaà vékñya yugapat sarväìga-
lävaëya-grahaëäçakteù paçcän nidadhyuç cintayämäsuù, “yugapad eva
katham idam idaà sarvaà paçyema ?” ity utkaëöhäbhiù sthäyi-bhäva-
poñakaà cintäkhyaà bhävam äpur ity arthaù ||

1
“atra rämänuja... saha-çabda iti |” iti anucchedäàçaù kha-ga-ca-kara-lipiñu tathä jha-
granthe’pi upalabhyate. nästa yädavapura-saàskaraëe.

150
 BHAGAVAT-SANDARBHA

puàsäm [3.15.45] iti | bahu-mataà brahmaëo’pi ghana-prakäçatväd

atyädaräspadam, bahünäà tattva-dåçäà sammatam iti vä, 2pauàsnaà vapur
darçayänam iti | puruñasya garbhoda-çäyino guëävatära-rüpaà çré-viñëv-
äkhyaà yad vapuù, tad-abhinnataù svaà vapur darçayantaà, na tu
brahmädivad anyathätvenety arthaù | ananyena svenaiva siddhaiù
svarüpa-bhütair ity arthaù | ata eva autpattikaiù, tadvad evänädi-siddhair
ity arthaù1 | aëimädy-añöaiçvarya-yutam viçiñöaà, na tüpalakñitam | anena
teñäà stuty-äspada-viçeñaëatvena aiçvaryopalakñita-samasta-bhagänäà
tädåçatvaà vyaïjitam | samagåëan samyag astuvann ity arthaù ||

atha çré-bhagavatas tädåça-bhäva-vyaïjinéà nijäà mürtià teñäm eva sva-

härdäbhivyakti-kareëa stuti-väkyena pramäëayati—çré-kumärä ücur iti |
stutim äha—ya [bhä.pu. 3.15.46] iti païcabhiù | atra akñara-juñäm api
[bhä.pu. 3.15.43] ity anusåtya vyäkhyäyate |

nityaà brahma-rüpeëa prakäçase, na tac citram | idänéà tu viçuddha-sattva-

laksaëena svarüpa-çakti-våtti-viçeñeëa prakäçitayä ghana-prakäça-para-
tattvaika-rüpayä mürtyä pratyakño’si, aho bhägyam asmäkam ity ähuù—he
ananta ! yas tvaà håd-gato’pi durätmanäm antarhito na sphurasi, sa
tvaà no’smäkam antarhito na bhavasi, nayana-mülaà tv adyaiva räddhaù
präpto’si |

tathä ca—api saàrädhane pratyakñänumänäbhyäà [ve.sü. 3.2.24] ity asya

viñaya-väkyam,

paräïci khäni vyatåëat svayambhüs

tasmät paräì paçyati näntarätman |
kaçcid dhéraù pratyag-ätmänam aikñad
ävåtta-cakñur amåtatvam icchann || [ka.u. 2.1.1] iti |

antardhänäbhäve hetuù—bhavad-udbhavena brahmaëä tenäsmat-piträ

yarhi yadä eva anuvarëita-rahä uddiñöa-brahmäkhya-rahasyaù,2 tadaiva
naù karëa-märgeëa tad-rüpatayä guhäà buddhià gato’séti | tad uktaà—
akñara-juñäm api [bhä.pu. 3.15.43] iti3 ||

nanu, pitropadiñöaà bhavatäm adåçyam ätma-tattväkhyaà rahaù, ahaà tv

anya eva syäà dåçyatvät | naivam, asmat-pratyabhijïayä bheda-niräsäd ity
ähuù—taà tväm [bhä.pu. 3.15.47] iti | he bhagavan ! paraà kevalam
ätma-tattvaà brahma-svarüpaà tväà vidäma vidmaù pratyabhijänémaù |
1
“pauàsnaà... evänädi-siddhair ity arthaù” ity atra ca-kara-lipes tathä jha-granthasya
päöhäntaram, yathä—“pauàsnaà pauruñaà vapur darçayantaà, asya vikuëöhä-
tanasyärëava-çäyi-näräyaëäkhya-puruñävatäratve’pi, na tu brahmädivat
sopädhitayänavirbhüta-puruñäkäratvam asti, kintu çré-viñëuvat säkñät tad-äkäratvam evety
arthaù” iti.
2
“tad-brahmäkhya-rahasyaù” iti sthäne, “upadiñöa-catuùçloké-prokta-prema-bhakty-äkhya-
rahasyaù proktaù” iti krama-sandarbhaù.
3
“tad uktaà” ity-ädi yädavapura-saàskaraëe nästi.

151
 BHAGAVAT-SANDARBHA

kena pratyabhijänétha? samprati adhunä sattvena, asmäsv etad-

rüpävirbhävena | etävantaà kälaà na jïätavanto vayaà, adhunä tu säkñäd-
anubhavena niçcitavantaù sma ity arthaù |1 tvaà çuddha-citta-våttau
brahmavat netre’py asmäkaà sphurasi, na tu dåçyatveneti bhävaù |

na kevalaà pratyabhijïä-mätram ity ähuù—eñäm asmäkaà ratià

racayantam, anyathä ratir api tvayy asmäkaà nodbhaved iti bhävaù |
nirahaà-mänäditvenänyeñäm apy ätmärämäëäm anyato raty-abhävam eva
dyotayantas tad ätma-tattvam ähuù | tatraiva sädhana-vaiçiñöyät kim api
vaiçiñöyaà cähuù—yat tvad-rüpatvenävirbhavad-ätma-tattvaà te’nutäpaù
kåpä, tenaiva viditair dåòha-bhakti-yogair viduù | yad vä, anutäpo
dainyaà, tena viditais te tava dåòha-bhakti-yogaiù |

kédåçäù ? udgranthayo nirahaà-mänäù, ata eva virägäù | tad evaà

pitränuvarëita-rahä ity atra rahaù-çabdaç catuù-çloké-rétyä prema-bhakter
eva väcaka iti vyaïjitam ||

atha pürvam abheda-matayo’pi samprati svarüpänanda-çakti-viläsair

vicitrita-matayo bhüyo’pi bhedätmikäà bhaktim eva prärthayituà bhaktänäà
sukhätiçayam ähuù—nätyantikam [3.15.48] iti | ätyantikaà mokña-
lakñaëaà prasädam api, kim utänyad indrädi-padam ||

idänéà sväparädhaà dyotayanto bhaktià prärthayante—kämam [3.15.49] iti

| he bhagavan ! ataù pürvam asmäkaà våjinaà näbhavat | idänéà tu
sarväëy api jätäni, yatas tvad-bhaktau çaptau | atas tair våjinair nirayeñu
kämaà no’smäkaà bhavo janma syät | anena, tad-adhigama uttara-
pürvärdhayor açleña-vinäçau tad-vyapadeçät [ve.sü. 4.1.13] iti
nyäyenäsambhava-tad-bhävänäà brahma-jïäninäm api sveñäà bahu-naraka-
käri-våjinäpäta-kñamäpaëena tayor itthambhüta-guëo hariù [bhä.pu. 1.7.11]
itivat sarvädbhuta-mahattamatvaà sücitam | aho nirayä api bhaveyur eva,
na tävatäpi paryäptaà, tebhyaç ca näsmäkam api bhayam |

atra tu mülaà duñphalaà bhagavat-paräì-mukhé-bhäva eva, sa tv asmäkaà

mäbhüd iti sa-käku prärthayante | nu vitarke | yadi tu naç cetas te padayo
rameta, taträpy alivad eva kevala-tan-mädhuryäsvädäpekñayä, na tu
brahmätmänubhaväpekñayä | evaà väcaç cety-ädi |

atra bhaktäparädhasya bhagavatä kñamä tad-icchä-mätra-kåta-tat-krodha-

jananät teñäm aparädhäbhäsatveneti jïeyam | çloka-dvaye’smin kaivalyän
narake’pi tvad-bhakti-mätraà kämayamänänäm asmäkaà tad-avirodhatvät
çreyän iti svärasya-labdham ||

1
ity asmät paraà “brahma ca çré-vigrahaç cäyaà sva-prakäça-paramätmatvenaiva sphurati
citta-våttau, brahmavat netre sphurati, na tu dåçyase. netre ca tadädhära-mätram iti
svayam apy abhedenaiva pratéma iti bhävaù |” ity atirikta-päöhaù ga-ca-karalipyoù, tathä
jha-granthe’pi upalabhyate.

152
 BHAGAVAT-SANDARBHA

tathäpétthaà kåtärthatvam asmäkam aticitram ity ähuù—präduù [3.15.50]

iti | anätmanäm ätmanas tava ekänta-bhakti-rahitänäm aprakaöo’pi it itthaà
yaù pratéto’si, tasmai tubhyaà nama idaà vidhemeti |

tatraitad uktaà bhavati | ete brahma-vidyä-siddhänäà parävara-gurüëäm api

guravaù | ata eva paramahaàsa-mahä-munénäm [bhä.pu. 3.15.37] ity uktam
|

taà tväm ahaà jïäna-ghanaà svabhäva-

pradhvasta-mäyä-guëa-bheda-mohaiù |
sanandanädyair hådi saàvibhävyam1 [bhä.pu. 9.8.23]

iti çrémad-aàçumad-väkyädau, ihätma-tattvaà samyag jagäda munayo yad

acakñatätmann [bhä.pu. 2.7.5] iti brahma-väkyädau, tasmai mådita-
kañäyäya tamasaù päraà darçayati bhagavän sanat-kumäraù [chä.u. 7.26.2]
ity-ädi-çrutau ca tathä prasiddham |

äsannänubhavasyaiva tu siddhasyäëimädibhir vighno’pi sambhävyaù, na tu

siddhänubhavasya,

taà sa-prapaïcam adhirüòha-samädhi-yogaù |

sväpnaà punar na bhajate pratibuddha-vastuù || [bhä.pu.
3.28.38] iti çré-kapila-deva-väkyät |

ata eva teñäà pradhvasta-mäyä-guëa-bheda-mohänäà krodhädikam api

durghaöa-ghaöanä-käriëyä çré-bhagavad-icchayaiva jätam iti tair api
vyäkhyätam | tad evaà teñäà satata-brahmänanda-magnatvaà siddham | tad
uktam—akñara-juñäm api [bhä.pu. 3.15.43] iti, yo’ntarhita [bhä.pu. 3.15.46]
ity-ädi ca | çrüyate cänyatra brahma-juñäm avikñipta-cittatvam | yathä
saptame çré-närada-väkyam—

kämädibhir anäbiddhaà praçäntäkhila-våttir yat |

cittaà brahma-sukha-spåñöaà naivottiñöheta karhicit || [bhä.pu.
7.15.35] iti |

tathäpi teñäà bhagavad-änandäkåñöa-cittatvam ucyate | evam anyeñäm apy

ätmärämäëäà tädåçatvaà çrüyate | sva-sukha-nibhåta-cetäs tad-vyudas täny
abhävo’py ajita-rucira-léläkåñöa-säraù [bhä.pu. 12.12.69] ity-ädiñu |

atha loka-saìgrahärthair vaiñä teñäà bhakti-prakriyä, präcéna-saàskära-vaçä

vä ? naivam | ubhayaträpi, väso yathä parikåtaà madirä-madändha [bhä.pu.
3.28.37] itivat taträveçäsambhavät | dåçyate tv anyatränäveçaù—

mänasä me sutä yuñmat-pürvajäù sanakädayaù |

1
“sanandanädyair munibhir vibhävyam” iti päöhäntaraù.

153
 BHAGAVAT-SANDARBHA

cerur vihäyasä lokän lokeñu vigata-spåhäù [bhä.pu. 3.15.12] ity

abhidhänät |

bhagavati tv äveçaù, paramahaàsa-mahä-munénäm anveñaëéya-caraëau

[bhä.pu. 3.15.37] ity atra yädåcchikatävirodhy anveñaëéyatväbhidhänät |

païcame tu, asaìga-niçita-jïänänala-vidhütäçeña-malänäà bhavat-

svabhävänäm ätmärämäëäà munénäm anavarata-pariguëita-guëa-gaëa
[bhä.pu. 5.3.11] ity atra gadye tad-eka-niñöhatvam apy uktam | ajita-rucira-
léläkåñöa-säraù [bhä.pu. 12.12.69] ity atraiva ca | aträpi teneça nirvåtim
aväpur alaà dåço naù [bhä.pu. 3.15.50] ity-ädau sukhadatvam api säkñäd
evoktam |

atra pürvokta-hetoç ca, stutau pratyutopälambha-prasaìgäc ca, snehävaloka-

kalayä hådi saàspåçantam [bhä.pu. 3.15.39] iti säkñäd-ukteç ca, dåçäm eva
sukhaà jätam ity anäsaktir eva vyaïjitety api na vyäkhyeyam |

tasmäd ätmärämäëäà ramaëäspadatväd brahmäkhyam ätma-vastv eva çré-

bhagavän | taträpi cakära teñäà saàkñobham akñara-juñäm api citta-tanvoù
[bhä.pu. 3.15.43] iti çravaëät tato’pi ghana-prakäçaù | tat-tad-vicitra-çré-
bhagavad-aìgopäìgädy-abhiniveça-darçanänanda-vaicitré copalabhyate, sä
cänyathänupapattyä svarüpa-çakti-viläsa-rüpaiveti |

nanu, bhavatu teñäm änandädhikyät tasmin nirviçeña-svarüpänandasyaiva

ghana-prakäçatä, upädhi-vaiçiñöyät | yataù, viçuddha-sattva-sambhävitäyäà
citta-våttau yad brahma sphurati, tad eva ghanébhütäkhaëòa-viçuddha-
sattva-maye bhagavati sphurat, tad-adhyastatayä tad-aikyam äpannäyäà
tasyäà viçeñata eva sphurati | ata eva çré-vigrahädi-para-brahmaëor
abheda-väkyam api tad-atyanta-tädätmyäpekñayaiva | ata eva tatra
tatropädhäv eka eva nirbheda-paramänandaù samupalabhyate, na tu
viçeñäkära-gandho’pi | tat-tad-upädher apekñaëaà tu pratipada-tad-änanda-
samädhi-gata-kautuka-nibandhanam | tasmät katham anena pramäëena tat-
tad-upädhénäm api para-tattväkäratvaà sädhyate ? iti cet1, ucyate—

bhavan-mate tävad yac chuddha-citta-våttau para-brahma sphurati, tat

samyag eva sphurati, bhedäàça-leça-parityägenaiva brahma-
vidyätväìgékärät, asamyag-jïänasya tattvänaìgékärät, tena
kaivalyäsambhaväc ca | ato na çré-vigrahädäv adhikävirbhäväìgékäro
yujyate |

kià ca, çuddha-sattva-mayä vigrahädi-lakñaëopädhaya iti vadatas tava

ko’bhipräyaù ? kià tat-pariëämäs te, tat-pracurä vä ? nädyaù, rajo’sad-
bhävena pariëämäsambhava iti hy uktam | na cäntyaù, yeñu vigrahädiñu tat-
präcuryaà te miçra-sattvasya kärya-bhütä ity arthäpattau, sattvaà viçuddhaà
çrayate bhavän sthitau [bhä.pu. 10.2.34] ity-ädi-vacana-jäte viçuddha-pada-
1
cet iti puri-däsa-saàskaraëe nästi.

154
 BHAGAVAT-SANDARBHA

vaiyarthyam iti coktam eva | astu vä vimiçratvaà, tathäpi tädåçe brahma-

sphuraëa-yogyataiva na sambhavet, kià punar viçeñeëety uddeçya-vismåtiç
ca syät |

athäkhaëòa-viçuddha-sattväçrayatvena te’pi tad-rüpatayaivocyante | tataç

ca te svanubhütäkhaëòa-çuddha-sattve tasmin brahmänubhavantéti cet, tad
ayuktaà, kalpanä-gauravät, te’cakñatäkña-viñayaà sva-samädhi-bhägyam
[bhä.pu. 3.15.38] iti säkñäd eva gocaré-kåtatvenoktatayä paramparä-
dåñöatva-pratighätäc ca | tasya çuddha-sattvasya präkåtatvaà tu niñiddham
eva | tasmän na te präkåta-sattva-pariëämäù, na vä tat-pracuräù, kintu sva-
prakäçatä-lakñaëa-çuddha-sattva-prakäçitä iti präktanam evoktaà vyaktam |

ata eva teñäm upädhitva-niräkåtes tat-tad-anubhavänanda-vaicitré ca

sampadyate | tathaiva tam evam evambhütam acakñata [bhä.pu. 3.15.38] iti
tat-tad-viñaya-saundarya-varëanaà prastutopakäritvät särthakaà syät,
akhaëòa-çuddha-sattva-maya-mätreëaiväbhipreta-siddheù | ata eva nirékñya
ca na vitåpta-dåçaù [bhä.pu. 3.15.42] iti dåk-sambandhitväd rüpa-
kåtaivätåptir uktä |

tathaiva ca, çabdenaiväkñara-jayitvaà padäravinda-parimalätmaka-väyu-

lakñaëasya tad-viçeñasya darçitam | anyathobhayaträpi brahmänandasyaiva
nirviçeñatayopalabhyamänatve vidyä-juñäm apéty upädhi-pradhänam
evocyate, upädhi-yugalasyaiva mithaù-spardhitva-präpteù |
anenäkñaränubhava-sukha-jayitva-kathanena vaçiñöhädénaà putra-
çokädikam iva tad-äveçäbhäsa eväyam ity api nirastam | ata evam evoktaà
çré-svämibhir api—svarüpänandäd api teñäà bhajanänandädhikyam äha iti |

tasmäd asti vaicitryam api | ata eva tair api vicitratayaiva prärthitaà—
ceto’livad yadi nu te padayo rameta [bhä.pu. 3.15.49] ity ädau | akke cen
madhu vindeta kim arthaà parvataà vrajet iti nyäyena tad-upädhy-
antaränveñaëa-vaiyarthyät, teñäm atad-anveñaëa-kautukäbhäväc ca |

kià ca, na teñäm abhedätmako’nubhavo vä dåçyate, pratyuta nemur

nirékñya na vitåpta-dåço mudä kaiù [bhä.pu. 3.15.42], kämaà bhavaù sva-
våjinair nirayeñu naù stät [bhä.pu. 3.15.49] ity-ädäv abhedasya tat-pratiyogi-
namaskärädy-upalakñita-bhedätmaka-bhakti-sukham eva dåçyate | tasmän
mäyikopädhi-nirhénatväd dheyäàçatayä pratibhätatväc ca na taj-jätéyaà
sukham apy anya-jätéyaà kartuà çaknotéti santy evänyathänupapatti-
siddhäyäùsvarüpa-çakter eva viläsäù |

api ca—astu tävaj jévan-mukta-daçäyäà tan-mate vidyopädhi-

pratiphalitasyaiva sato brahmaëaù sakäçät çré-bhagavato ghana-prakäçatä,
sarvopädhi-vinirmukta-mukti-daçäyäm api säkñät tädåçatästy eveti
suvyaktaà, nätyantikaà vigaëayanty api te prasädam [bhä.pu. 3.15.48] ity-
ädau |

155
 BHAGAVAT-SANDARBHA

ata eva yaù kaçcid api jalpati—jïänäkäräyäà premäkäräyäà ca citta-våttau

brahma prakäçate, tatra tüttarasyäm upädhi-vaiçiñöyät prakäça-vaiçiñöyam
ity atraiva puruñärtha-säratvaà tatra tatrocyata iti tad api svayam eva
bahiñkåtam |1 tasmän nopädhi-täratamya-cintä | bhavataù kathäyäù [bhä.pu.
3.15.48] ity anena nirupädhi-brahma-bhüyäd upari ca vaicitré sphuöam
eväsau svékåtä |

tasmät säntaraìga-vaibhavasya bhagavataù sukhaika-rüpatvaà, tad-

rüpatve’pi brahmato’pi ghana-prakäçatvaà, svarüpa-çakit-viläsa-vaicitré ceti
vidvad-anubhava-pramäëena nirëétam | tatra, muktä api lélayä vigrahaà
kåtvä bhajanta iti, yaà sarve devä ämananti mumukñavo brahma-vädinaç ca
[nå.tä.u. 1.2.4]2 ity atra çrutäv advaita-väda-guravo’pi | kåñëo muktair ijyate
véta-mohaiù3 iti bhärate |

brahma-bhütaù prasannätmä
na çocati na käìkñati |
samaù sarveñu bhüteñu
mad-bhaktià labhate paräm || [gétä 18.54] iti çré-bhagavad-
gétopaniñatsu |

muktänäm api bhaktir hi nityänanda-svarüpiëé iti bhärata-tätparye

pramäëitä çrutiç ca | tathä ä präyaëät taträpi hi dåñöam [ve.sü. 4.1.12] ity
atra ca madhva-bhäñya-pramäëitä sauparëa-çrutiù—sarvadainam upäséta
yävan-mukti muktä hy enam upäsata iti |

ata eva çré-prahläda-bali-prabhåti-mahä-bhägavata-sambandham

abhipretya çré-viñëu-puräëe’py uktaà, pätäle kasya na prétir vimuktasyäpi
jäyate [vi.pu. 2.5.7] iti |

|| 3.15 || çré-brahmä devän ||68||

[69]

ata eva çeña-puruñärtha-svarüpa eväsäv iti sphuöam evähur gadyena—

athänayäpi na bhavata ijyayoru-bhära-bharayä samucitam

artham ihopalabhämahe | ätmana evänusavanam
aïjasävyatirekeëa bobhüyamänäçeña-puruñärtha-
svarüpasya || [bhä.pu. 5.3.7-8 ]

1
ata eva yaù... bahiñkåtaà iti kha-ga-ca-karalipiñu, jha-granthe’pi upalabhyate. ayam aàçaù
krama-sandarbhe nopalabhyate.
2
10.87.21-bhävärtha-dépikäyäà dhåtaà sarvajïasya vacanam.
3
mahäbhärate nopälabhyata.

156
 BHAGAVAT-SANDARBHA

öékä ca—ätmanaù svata evänusavanaà sarvadä aïjasä säkñäd

bobhüyamänä atiçayena bhavanto ye açeñäù puruñärthäù, te svarüpaà
yasya paramänandasya ity eñä | çrutiç ca—sarva-kämaù sarva-gandhaù
sarva-rasaù [chä.u. 3.14.2] ity ädau ||

|| 5.3 || åtvig-ädayaù çré-yajïa-puruñam ||69||

[70]

tad evaà brahmaëo’pi yat çré-bhagavati prakäça-samyaktvaà, tat pürvam

eva vidvad-anubhava-vacana-pracayena siddham api viçeñato vicäryate |
tatraikam eva tattvaà dvidhä çabdyata iti na vastuno bheda upapadyate |
ävirbhävasyäpi bheda-darçanät, na ca saàjïä-mätrasya, kintu sva-sva-
darçana-yogyatä-bhedena dvividho’dhikäré dvidhä dåñöaà tad upästa iti |

taträpy ekasya darçanasya västavatvam, anyasya bhramajatvam iti na

mantavyam, ubhayor api yäthärthyena darçitatvät | na caikasya vastunaù
çaktyä vikriyamäëäàçakatväd aàçato bhedaù, vikåtatva-niñedhät tayoù |

tasmäd dåñöer asamyak-samyaktvät, saty api samyaktve tad-

ananusandhänäd vä, ekasminn adhikäriëy eka-deçena sphurad eko bhedaù,
parasminn akhaëòatayä dvitéyo bhedaù | evaà sati yatra viçeñaà vinaiva
vastunaù sphürtiù, sä dåñöir asampürëä, yathä brahmäkäreëa, yatra
svarüpa-bhüta-nänä-vaicitré-viçeñavad-äkäreëa, sä sampürëä, yathä çré-
bhagavad-äkäreëeti labhyate |

tad etad abhipretya prathamaà dåñöi-täratamyena tad-abhivyakti-

täratamyaà tan-mahä-puräëävirbhäva-käraëäbhyäà praçnottaräbhyäà
prpratipädyate ñaòbhiù—

çré-närada uväca—

jijïäsitam adhétaà ca
brahma yat tat sanätanam |
tathäpi çocasy ätmänam
akåtärtha iva prabho || [bhä.pu. 1.5.4]

çré-vyäsa uväca—

tvaà paryaöann arka iva tri-lokém

antaç-caro väyur ivätma-säkñé |
parävare brahmaëi dharmato vrataiù
snätasya me nyünam alaà vicakñva || [bhä.pu. 1.5.7]

157
 BHAGAVAT-SANDARBHA

çré-närada uväca—

bhavatänudita-präyaà
yaço bhagavato’malam |
yenaiväsau na tuñyeta
manye tad darçanaà khilam || [bhä.pu. 1.5.8]

naiñkarmyam apy acyuta-bhäva-varjitaà

na çobhate jïänam alaà niraïjanam |
kutaù punaù çaçvad abhadram éçvare
na cärpitaà karma yad apy akäraëam || [bhä.pu. 1.5.12]

oà namo bhagavate tubhyaà

väsudeväya dhémahi |
pradyumnäyäniruddhäya
namaù saìkarñaëäya ca || [bhä.pu. 1.5.37]

iti mürty-abhidhänena
mantra-mürtim amürtikam |
yajate yajïa-puruñaà
sa samyag darçanaù pumän || [bhä.pu. 1.5.38]

çlokä amé bahubhiù saàmiçrä apy avistaratväya jhaöity artha-pratyayasya

ca saàkñipyaiva samuddhåtäù | krameëärthä yathä jijïäsitam iti | öékä ca—
yat sanätanaà nityaà paraà brahma, tac ca tvayä jijïäsitaà vicäritam,
adhétam adhigataà präptaà cety arthaù | tathäpi çocasi, tat kim-artham ?
iti çeñaù | ity eñä ||

tvam iti | tvam arka iva trilokéà paryaöan, tathä vaiñëava-yoga-

baläàçena ca präëa-väyur iva sarva-präëinäm antaçcaraù san ätmanäà
sarveñäm eva säkñé bahir antar våtti-jïaù | ataù pare brahmaëi dharmato
yogena niñëätasya | tad uktaà yäjïavalkyena—

ijyäcära-dayähiàsä-däna-svädhyäya-karmaëäm |
ayaà paramo läbho yad yogenätma-darçanam || iti |

avare ca brahmaëi vedäkhye vrataiù svädhyäya-niyamair niñëätasyäpi

me alam atyarthaà yan nyünaà tat svayam eva vicakñva vitarkaya ||

bhavatä iti | bhagavad-yaço-varëanopalakñaëaà bhajanaà vinä yenaiva

rukña-brahma-jïänena asau bhagavän tu tuñyeta, tad eva darçanaà jïänaà
khilaà nyünaà manye |

158
 BHAGAVAT-SANDARBHA

tad eva spañöayati—naiñkarmyam iti |

öékä ca—niñkarma brahma, tad-ekäkäratvän niñkarmatä-rüpaà

naiñkarmyam, ajyate’nenety aïjanam upädhiù, tan-nivartakaà
niraïjanam | evambhütam api jïänam acyute bhävo bhaktiù,
tad-varjitaà cet alam atyarthaà na çobhate samyag-
aparokñatväya na kalpata ity arthaù | tadä çäçvat sädhana-käle
phala-käle ca abhadraà duùkha-svarüpaà yat kämyaà karma,
yad apy akäraëam akämyaà, tac ceti ca-kärasyänvayaù | tad
api karma éçvare närpitaà cet kutaù punaù çobhate ? bahir-
mukhatvena sattva-çodhakatväbhävät | ity eñä |

yad vä, niraïjanam iti nirüpädhikam apéty arthaù | paramädaraëéyatväd

eva dvädaçänte [12.12.53] çré-sütenäpi punaù kåtam idaà padyam ||

tasmäd uktir eva samyag-darçana-hetur ity upasaàharati dväbhyäm—nama

iti | mantra-mürtià mantrokta-mürtià, mantro’pi mürtir yasyeti vä |
amürtikaà mantrokta-vyatirikta-mürti-çünyaà; präkåta-mürti-rahitaà vä,
mürti-svarüpayor ekatvät; präkåtavan na vidyate påthaktvena mürtir yasya,
tathä-bhütaà vä | sa pumän samyag-darçanaù säkñäc-chré-bhagavataù
säkñät-kartåtväd iti bhävaù ||38||

|| 1.5 || çré-sutaù || 70 ||

[71]

tad evaà dåñöi-täratamya-dvärä tad-abhivyakta-täratamyena çré-bhagavata

utkarña uktaù | atha liìgäntarair api darçyate | taträtmaräma-janäkarña-
liìgena guëotkarña-viçeñeëa tasyaiva pürëatäm äha—

ätmärämäç ca munayo
nirgranthä apy urukrame |
kurvanty ahaitukéà bhaktim
ittham-bhüta-guëo hariù || [bhä.pu. 1.7.10]

öékä ca—nirgranthä granthebhyo nirgatäù | tad uktaà gétäsu—

yadä te moha-kalilaà buddhir vyatitariñyati |

tadä gantäsi nirvedaà çrotavyasya çrutasya ca || [gétä 2.52] iti |

yad vä, granthir eva granthaù nirvåtta-hådaya-granthaya ity arthaù | nanu

muktänäà kià bhaktyetyädi-sarväkñepa-parihärärtham äha itthambhüta-
guëaù | ity eñä ||

|| 1.7 || çré-sütaù ||71||

159
 BHAGAVAT-SANDARBHA

[72]

äroha-bhümikä-krameëäpi tasyaivädhikyam äha—

mano brahmaëi yuïjäno yat tat sad asataù param |

guëävabhäse viguëa eka-bhaktyänubhävite ||
nirahaìkåtir nirmamaç ca nirdvandvaù sama-dåk sva-
dåk |
pratyak-praçänta-dhér dhéraù praçäntormir ivodadhiù
||
väsudeve bhagavati sarva-jïe pratyag-ätmani |
pareëa bhakti-bhävena labdhätmä mukta-bandhanaù
||
ätmänaà sarva-bhüteñu bhagavantam avasthitam |
apaçyat sarva-bhütäni bhagavaty api cätmani ||
icchä-dveña-vihénena sarvatra sama-cetasä |
bhagavad-bhakti-yuktena präptä bhägavaté gatiù ||
[bhä.pu. 3.24.43-47]

eka-bhaktyä avyabhicäriëyä sädhana-lakñaëayä bhaktyä, anubhävite

nirantaram aparokñékåte, täà vinä kasyacid apy arthasyäsiddheù |

nirahaìkåtitväd eva nirmamaù | tad-dvayäbhäväd eva mana-ädénäm apy

abhävaù sidhyati | sama-dåk bhedägrähakaù | sva-dåk sva-
svarüpäbhedena brahmaiva paçyan | pratyak antar-mukhé | praçäntä
vikñepa-rahitä dhér jïänaà yasya saù |

tad evaà brahma-jïäna-miçra-bhakti-sädhana-vaçena brahmänubhave jäte’pi

bhakti-saàskära-balena labdha-premädes tad-ürdhvam api çré-bhagavad-
anubhavam äha—väsudeva iti | pratyag-ätmani sarveñäm äçraya-bhüte
pareëa prema-lakñaëena bhakti-bhävena tat-sattayaiva labdhä ätmänas
tadéyätmakä ahaìkärädayo yeneti | brahma-jïänena präkåtähaìkärädi-
layänantaram ävirbhütän premänandätmaka-çuddha-sattva-mayän
labdhavän ity arthaù |

nanu ta eva pratyävartantäà, kià vä pürvavad amé api bandha-hetavo

bhavantu ? nety äha—mukta-bandhanaù, anävåttiù çabdät [ve.sü. 4.4.22]
iti nyäyät |

bhakty-atiçayena labdhätmatvam eva pratipädayati—ätmänam iti | ätmätra

paramätmä, sarvathä tasya bhagavän eväsphurad iti väkyärthaù |

160
 BHAGAVAT-SANDARBHA

tataù säkñäd eva tat-präptim äha—icchä-dveña- iti | tad evaà tena

bhägavaté gatiù präptä | heyatväd anyatra icchä-dveña-vihénena,
tasmäd eva hetoù sarvatra sama-cetasä | tad uktam—

näräyaëa-paräù sarve na kutaçcana bibhyati |

svargäpavarga-narakeñv api tulyärtha-darçinaù || [bhä.pu.
6.17.28]

yad vä, mayä lakñmyä saha vartate iti sama iti sahasra-näma-bhäñyät |
“bhagavac-cetaseti präpto bhägavatéà gatim” iti päöhe, sa kardama eva täà
gatià präptaù | atra bhagavad-bhakti-yogenety eva viçeñyam iti | evam
evoktaà çré-bhagavad-gétopaniñatsu—

buddhyä viçuddhayä yukto dhåtyätmänaà niyamya ca |

çabdädén viñayäàs tyaktvä rägadveñau vyudasya ca ||
vivikta-sevé laghväçé yata-väk-käya-mänasaù |
dhyäna-yoga-paro nityaà vairägyaà samupäçritaù ||
ahaàkäraà balaà darpaà kämaà krodhaà parigraham |
vimucya nirmamaù çänto brahma-bhüyäya kalpate ||
brahma-bhütaù prasannätmä na çocati na käìkñati |
samaù sarveñu bhüteñu mad-bhaktià labhate paräm ||
bhaktyä mäm abhijänäti yävän yaç cäsmi tattvataù |
tato mäà tattvato jïätvä viçate tad-anantaram || [gétä 18.51-55]
iti |

atra viàçatir milanärthaù, yathä duryodhanaà parityajya yudhiñöhiraà

praviñöavän ayaà räjeti |

çré-daçame’pi çré-gopair brahma-sampatty-anantaram eva vaikuëöho dåñöa

iti çré-svämibhir eva ca vyäkhyätam ||

|| 3.24 || çré-maitreyaù ||72||

[73]

tathä—
tasmäj jïänena sahitaà
jïätvä svätmänam uddhava |
jïäna-vijïäna-sampanno
bhaja mäà bhakti-bhävitaù || [bhä.pu. 11.19.5]

svätmänaà jéva-svarüpam | jïänaà vijïänaà ca brähmyam | kià bahunä, atra

çré-catuùsana-çukädaya evodäharaëam iti ||

|| 11.19 || çré-bhagavän || 73 ||

161
 BHAGAVAT-SANDARBHA

[74]

çré-bhagavatä çabda-brahma-maya-kambu-spåñöa-kapolaù tat-prakäçita-

yathärtha-nigado dhruvo bälako’pi tathä vivåtavän ity evam änanda-
camatkära-viçeña-çravaëäd api tasyaiva pürëatvam äha—

yä nirvåtis tanu-bhåtäà tava päda-padma-

dhyänäd bhavaj-jana-kathä-çravaëena vä syät
sä brahmaëi sva-mahimany api nätha mä bhüt
kià tv antakäsi-lulität patatäà vimänät || [bhä.pu. 4.9.10]

sva-mahimany asädhäraëa-mähätmye’pi mä bhüt na bhavatéty arthaù |

antakäsiù kälaù ||

|| 4.9 || dhruvaù çré-dhruva-priyam || 74 ||

[75]

parama-siddhi-rüpäd brahmaëi layäd api tad-bhajanasya garéyastvena

tasyaiva garéyastvam upadiçati—

animittä bhägavati bhaktiù siddher garéyasé || [bhä.pu.

3.25.3]

siddher mukter api öékä ca | siddher jïänät mukter vä iti çré-bhagavan-

näma-kaumudé |

|| 3.25 || çré-kapila-devaù || 75 ||

[76]

tad evaà çré-bhagavän eväkhaëòaà tattvaà sädhaka-viçeñäëäà tädåça-

yogyatväbhävät sämänyäkärodayatvena tad asamyak sphürtir eva brahmeti
säkñäd eva vakti dväbhyäm—

jïäna-yogaç ca man-niñöho
nairguëyo bhakti-lakñaëaù |
dvayor apy eka evärtho
bhagavac-chabda-lakñaëaù || [bhä.pu. 3.32.32]

yathendriyaiù påthag-dvärair
artho bahu-guëäçrayaù |
eko näneyate tadvad

162
 BHAGAVAT-SANDARBHA

bhagavän çästra-vartmabhiù || [bhä.pu. 3.32.33]

öékä ca—anena ca jïäna-yogena bhagavän eva präpyaù yathä bhakti-

yogenety äha | nairguëyo jïäna-yogaç ca man-niñöho bhakti-lakñaëaç ca yo
yogaù tayor dvayor apy eka evärthaù prayojanam | ko’sau ? bhagavac-
chabdo lakñaëaà jïäpako yasya | tad uktaà gétäsu—te präpnuvanti mäm eva
sarva-bhüta-hite ratäù [gétä 12.4] iti |

nanu jïäna-yogasyätma-läbhaù phalaà çästreëävagamyate, bhakti-yogasya

tu bhajanéyeçvara-präptiù | kutas tayor ekärthatvam ? ity äçaìkya
dåñöäntenopapädayati—yathä bahünäà rüpa-rasädénäà guëänäm äçrayaù
kñérädir eka evärtho märga-bheda-pravåttair indriyair nänä pratéyate—
cakñuñä çukla iti, rasanena madhura iti, sparçena çéta ity-ädi—tathä
bhagavän eka eva tat-tad-rüpeëävagamyate | ity eñä |

atra bhagavän eväìgitvena nigaditaù | ataù sarväàça-pratyäyakatväd bhakti-

yogaç ca manaù-sthänéyo jïeyaù ||

|| 3.32 || çré-kapila-devaù || 76 ||

[77]

ata eva tad-aàçatvenaiva brahma çrüyate |

ahaà vai sarva-bhütäni

bhütätmä bhüta-bhävanaù |
çabda-brahma paraà brahma
mamobhe çäçvaté tanü || [bhä.pu. 6.16.51]

öékä ca—
sarva-bhütäny aham eva | bhütänäm ätmä bhoktäpy aham eva |
bhoktå-bhogyätmakaà viçvaà mad-vyatiriktaà nästéty arthaù |
yato’haà bhüta-bhävanaù bhütänäà prakäçakaù käraëaà ca |

nanu çabda-brahma prakäçakaà para-brahma käraëaà

prakäçakaà ca ? satyaà, te ubhe mamaiva rüpe ity äha—çabda-
brahmeti | çäçvaté çäçvatyau | ity eñä ||

atra çabda-brahmaëaù sähacaryät para-brahmaëo’py aàçatvam eväyäti |

|| 6.16 || çré-saìkarñaëaç citra-ketum || 77 ||

[78]

ato bhagavato’samyak-prakäçatväd vibhüti-nirviçeñam eva tad ity apy äha—

163
 BHAGAVAT-SANDARBHA

madéyaà mahimänaà ca
parabrahmeti çabditam |
vetsyasy anugåhétaà me
sampraçnair vivåtaà hådi || [bhä.pu. 8.24.38]

mahimänam aiçvaryam, vibhütir nirviçeñam iti yävat | ata eva me mayä

anugåhétam anugraheëa prakäçitaà hådy aparokñaà vetsyasi | tvayä
kåtaiù sampraçnair mayä vivåtaà iti | sa tu yadyapi1 mad-anubhaväntar-
bhüta eva, sa tu brahmänubhava ity ato nästi mattaù påthag-
anubhaväpekñä, tathäpi bhakti-prakäçita-säkñän-mad-anubhave2 tan-
mätränubhavo na sphuöo bhavati | yadi tadéya-sphuöatäyäà tavecchä
kathaïcid vartate, tadä säpi bhaved iti bhävaù |

ata eva—

etau hi viçvasya ca béja-yoné

rämo mukundaù puruñaù pradhänam |
anvéya bhüteñu vilakñaëasya
jïänasya ceçäta imau puräëau || [bhä. 10.46.31] iti çrémad-
uddhava-väkyam |

jïänasyety eka-vacanät ekaà brahmaivocyata iti ||

|| 8.24 || çré-matsya-devaù satyavratam || 78 ||

[79]

tathä ca vibhüti-prasaìga eva—

påthivé väyur äkäça

äpo jyotir ahaà mahän |
vikäraù puruño’vyaktaà
rajaù sattvaà tamaù param || [bhä.pu. 11.16.37]

öékä ca—paraà brahma ca ity eñä ||

ata eva çré-vaiñëava-sämpradäyikaiù çrémadbhir älabandaräcärya-

mahänubhava-caraëair apy uktam—

yad aëòam aëòäntara-gocaraà ca yad

daçottaräëy avaraëäni yäni ca

1
santam iti | yadyapi iti krama-sandarbhaù.
2
-anubhavena iti krama-sandarbhaù.

164
 BHAGAVAT-SANDARBHA

guëäù pradhänaà puruñaù paraà padaà

parätparaà brahma ca te vibhütayaù [stotra-ratna, 14] iti ||

paiìga-çrutäv api tad-gaëa-pätitvena çrüyate—eña puruña eña prakåtir eña

ätmaiña brahmaiña loka eña aloka eña yo’sau harir ädir anädir anto’nantaù
paramaù paräd viçvarüpaù iti ||1

|| 11.16 || çré-bhagavän || 79 ||

[96] påthivy-ädi2 | atra yad aëòam aëòäntara-gocaraà ca ity-ädi-padya evaà

vivecanéyam | yadyapi çré-rämänujéyair nirviçeñaà brahma na manyate,
tathäpi sa-viçeñaà manyamänair viçeñätiriktaà mantavyam eva | tac ca
brahma-çabdenoktaà viçiñöa-brahmaëo guëa-bhütam iti, so’çnute sarvän
kämän saha brahmaëä vipaçcitä [tai.u. 2.1.1] ity atra saha-çabda-balena tair
eva vyäkhyätam | tac cägre müla eva vivecanéyam |

[80]

ato brahma-rüpe prakäçe tad vaiçiñöyänupalambhanät tat-prabhävatva-

lakñaëam api tasya vyapadiçyate | rüpaà yat tat prähur avyaktam
ädyaà brahma-jyotir [bhä.pu. 10.3.24]3 ity-ädi |

brahmaiva jyotiù prabhä yasya tathäbhütaà rüpaà çré-vigraham | tathä

coktaà brahma-saàhitäyäà—

yasya prabhä prabhavato jagad-aëòa-koöi-

koöiñv açeña-vasudhädi-vibhüti-bhinnam |
tad brahma niñkalam anantam açeña-bhütaà
govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || [bra.saà. 5.40] iti ||

|| 10.3 || çré-devaké çré-bhagavantam || 80 ||

1
paiìga-çrutäv api... -rüpa itéty anucchedäàçaù kha-ga-ìa-ca-ja-kara-lipiñu tathä jha-
granthe’pi upalabhyate.
2
çré-bhagavat-sandarbhe ñaëëavatitama-saìkhyäyäà çré-bhägavataikädaça-skandéya-
ñoòaçädhyäya-stha-saptatriàçattamaù çlokaù | tad yathä—påthivé väyur äkäça äpo-jyotir
ahaà mahän | vikära-puruño’vyaktaà rajaù sattvaà tamaù param || [bhä.pu. 11.16.37] iti |
3
This verse has already been refered to in sections 48 and 56. The complete verse is:
rüpaà yat tat prähur avyaktam ädyaà brahma-jyotir nirguëaà nirvikäram |
sattä-mätraà nirviçeñaà niréhaà sa tvaà säkñäd viñëur adhyätma-dépaù ||

165
 BHAGAVAT-SANDARBHA

[81]

ato brahmaëaù paratvena çré-bhagavantaà kaëöhoktyaiväha—

yaù paraà rahasaù1 säkñät

triguëäj jéva-saàjïität |
bhagavantaà väsudevaà
prapannaù sa priyo hi me || [bhä.pu. 4.24.28]

pitränuvarëita-rahäù [bhä.pu. 3.15.46] iti çravaëena raho brahma, tasmäd

api paraà, tataù sutaräà triguëät pradhänäj jéva-saàjïität jévätmanaù paraà
bhagavantaà yaù säkñät çravaëädinaiva, na tu karmärpaëädinä prapanna ity
anvayaù |

tathä ca viñëu-dharme naraka-dvädaçé-vrate çré-viñëu-stavaù—

äkäçädiñu çabdädau çroträdau mahad-ädiñu |

prakåtau puruñe caiva brahmaëy api ca sa prabhuù ||
yenaika eva sarvätmä väsudevo vyavasthitaù |
tena satyena me päpaà narakärti-pradaà kñayam ||
prayätu sukåtasyästu mamänudivasaà jayaù || iti ||

atra prakaraëänurüpeëa sarvätma-çabdena cänyathä samädhänaà ca

parähatam | tathä ca tatrottaraà kñatra-bandhüpäkhyäne—

yan-mayaà paramaà brahma tad avyaktaà ca yan-mayam |

yan-mayaà vyaktam apy etad bhaviñyämi hi tan-mayaù || iti ||

tatraiva mäsarkña-püjä-prasaìge tataù paratvaà sphuöam evoktaà—

yathäcyuta tvaà parataù parasmät

sa brahma-bhütät paramaù parätman |
tathäcyuta tvaà väïchitaà tan
mamäpadaà cäpaharäprameya || iti ||

çré-viñëu-puräëe ca—sa brahma-päraù para-pära-bhüta [vi.pu. 1.15.55] iti |

akñarät tataù parataù para [mu.u. 2.1.2] iti çruteù ||

|| 4.24 || çré-rudraù pracetasam || 81 ||

1
raàhasa iti präyaù päöho dåçyate.

166
 BHAGAVAT-SANDARBHA

[82]

tad evam eväbhipräyeëa, sa vä eña puruño’nna-rasa-mayaù [tai.u. 2.1] ity-

ädäv antaraìgäntaraìgaikaikätmya-kathanänte, idaà pucchaà pratiñöhä,
påthivé pucchaà pratiñöhä, atharväìgirasaù pucchaà pratiñöhä, mahaù
pucchaà pratiñöhä, brahma pucchaà pratiñöhä [tai.u. 2.1-5] iti çruty-uktäyäù
païcamyä api pratiñöhäyä upari | çré-gétopaniñado yathä—brahmaëo hi
pratiñöhäham [gétä 14.27] iti | atra brahma-çabda-sannihita-pratiñöhä-
çabdena sä çrutiù smaryate | tataç caivam eva vyäkhyeyam | hi-çabdaù,

mäà ca yo’vyabhicäreëa bhakti-yogena sevate |

sa guëän samatétyaitän brahma-bhüyäya kalpate || [gétä 14.26]

ity asya nirantara-präcéna-vacanasya hetutä1-vivakñayä | ato guëätéta-

brahmaëaù prakåtärthatvät präcénärtha-hetu-vacane’sminn upacäreëa tac-
chabdasya brahma-çakti-rüpaà hiraëyagarbha-rüpaà vä arthäntaram
ayuktaà, kintv evam eva yuktaà | yathä—

nanu tvad-bhaktyä kathaà nirguëa-brahma-dharma-präptiù, sä tu tad-

ekänubhavena ? taträha—brahmaëo héti | hi yasmät brahma-pucchaà
pratiñöhä [tai.u. 2.5.1] iti parama-pratiñöhatvena çrutau yat prasiddhaà, tac
ca tasyäm eva çrutau änanda-mayäìgatvena darçitaà tasya pucchatva-
rüpita-brahmaëaù | änanda-mayo’bhyäsät [ve.sü. 1.1.13] iti sütra-kära-
sammata-para-brahma-bhäva änanda-mayäkhyaù pracura-prakäço ravir
itivat pracuraç cänanda-rüpaù çré-bhagavän ahaà pratiñöhä |

yadyapi brahmaëo mama ca na bhinna-vastutvaà, tathäpi çré-bhagavad-

rüpeëaivodite mayi pratiñöhätvasya parä käñöhety arthaù, svarüpa-çakti-
prakäçenaiva svarüpa-prakäçasyäpy ädhikyärhatvät, nirviçeña-brahma-
prakäçasyäpy upari çré-bhagavat-prakäça-çravaëät |

ata ekasyäpi vastunas tathä tathä2 prakäça-bhedo rajané-khaëòino jyotiño

märtaëòa-maëòala-tad-gata-gabhasti-bhedavad utprekñyaù |

ato brahma-prakäçasyäpi mad-adhénatvät kaivalya-kämanayä kåtena mad-

bhajanena brahmaëi néyamäno3 brahma-dharmam api präpnotéty arthaù |

atra çré-viñëu-puräëam api sampravadate—çubhäçrayaù sa cittasya sa-

vargasya tathätmanaù [vi.pu. 6.7.76] iti | vyäkhyätaà ca taträpi svämibhiù—
sa-vargasyätmanaù para-brahmaëo’py äçrayaù pratiñöhä | tad uktaà
bhagavatä brahmaëo hi pratiñöhäham [gétä 14.27] iti |

1
hetutayä iti yädavapura-saàskaraëam.
2
tathä-çabdasya eka-väratvam iti känäiläla-adhikäri-saàskaraëe.
3
léyamäna- iti haridäsa-çästriëaù saàskaraëe.

167
 BHAGAVAT-SANDARBHA

atra ca tair vyäkhyätam—brahmaëo’haà pratiñöhä ghanébhütaà

brahmaiväham | yathä ghanébhüta-prakäça eva sürya-maëòalaà, tadvad ity
arthaù | iti |

atra cvi-pratyayas tu tat-tad-upäsaka-hådi tat-prakäçasyäbhütatvaà1

brahmaëa upacaryate itéttham eva | atraiva pratiñöhä pratimeti öékä
matsara-kalpitä | na hi tat-kåtä, asambandhatvät | na hi niräkärasya
brahmaëaù pratimä sambhavati | na ca tat-prakäçasya pratimä süryaù | na
cämåtasyävyayasyety-ädy-anantara-päda-trayoktänäà mokñädénäà
pratimätvaà ghaöate | na vä çruti-çailé-viñëu-puräëayoù saàväditästi |
tasmän na sädaraëéyä | yadi vädaraëéyä, tadä tac-chabdenäpy äçraya eva
väcanéyaù | “prati” lakñékåtya “mäti” parimitaà bhavati yatreti |

tad etat sarvam abhipretyähuù—

dåtaya iva çvasanty asu-bhåto yadi te’nuvidhä

mahad-aham-ädayo’ëòam asåjan yad-anugrahataù |
puruña-vidho’nvayo’tra caramo’nnamayädiñu yaù
sad-asataù paraà tvam atha yad eñv avaçeña-måtam
||
[bhä.pu. 10.87.17]

asu-bhåto jévä dåtaya iva çvasad-äbhäsä api yadi te tava anuvidhä

bhaktä bhavanti, tadä çvasanti präëanti | teñu tad-bhaktänäm eva jévanaà2
jévanaà manyämahe iti bhävaù | katham ? yasya tava anugrahataù
samañöi-vyañöi-rüpam aëòaà dehaà mahad-aham-ädayo’såjan, ataù
svayam eva tathävidhät tvattaù paräì-mukhänäm anyeñäà dåti-tulyatvaà
yuktam eveti bhävaù |

anugraham eva darçayanti—atra mahad-aham-ädiñu anvayaù praviñöas

tvam iti | kathaà mat-praveça3-mätreëa teñäà tathä sämarthyaà syät ?
taträhuù—yad yasmät sata änanda-mayäkhya-brahmaëo’vayavasya
priyädeù, asatas tad-anyasmäd annamayädeç ca yat paraà puccha-bhütaà
sarva-pratiñöhä brahma, tat khalu tvam |

taträpi, eñu pratiñöhä-väkyeñu avaçeñaà väkya-çeñatvena sthitaà,

brahmaëo hi pratiñöhäham [gétä 14.27] ity-ädäv anyatra prasiddham—

ätma-tattva-viçuddhy-arthaà yad äha bhagavän åtam |

brahmaëe darçayan rüpam avyaléka-vratädåtaù ||4 [bhä.pu.
2.9.4] iti |

1
prakäçasyätma-bhütatvaà iti känäiläla-adhikäri-saàskaraëe.
2
jévänäà iti yädavapura-päöho neñöaù.
3
mad-ädeça- (yädavapura)
4
çlokasya dvitéya-caraëaà yädavapüra-saàskaraëe nästi.

168
 BHAGAVAT-SANDARBHA

atra åtatvenäpi prasiddhaà çré-bhagavad-rüpam eva, tat tvam | ato’nna-

mayädiñu puruña-vidhaù puruñäkäro yaç caramaù priya-moda-
pramodänanda-brahmaëäm avayavé änanda-mayaù, sa tvam iti | tasmän
müla-paramänanda-rüpatvät tavaiva praveçena teñäà tathä sämarthyaà
yuktam eveti bhävaù, ko hy evänyät kaù präëyäd yad eña äkäça änando na
syät ? [tai.u. 2.7.1] iti çruteù |

prakaraëe’sminn etad uktaà bhavati—yadyapy eka-svarüpe’pi vastuni sva-

gata-nänä-viçeño vidyate, tathäpi tädåça-çakti-yuktäyä eva dåñöes tat-tat-
sarva-viçeña-grahaëe nimittatä dåçyate, na tv anyasyäù | yathä mäàsa-
mayé dåñöiù sürya-maëòalaà prakäça-mätratvena gåhëäti, divyä tu prakäça-
mätra-svarüpatve’pi tad-antargata-divya-sabhädikaà gåhëäti | evam atra
bhakter eva samyaktvena tayaiva samyak tattvaà1 dåçyate | tac ca
bhagavän eveti tasyaiva samyag-rüpatvam | jïänasya tu asamyaktvena
darçitatvät, tenäsamyag eva tad dåçyate | tac ca brahmety asya asamyag-
rüptavam |

tatra ca sämänyatvenaiva grahaëe ekäkärasya2 jïänasya tad-

antaréëäväntara-bheda-paryälocaneñv asämärthyäd bahir evävasthitena
tena bhägavata-paramahaàsa-våndänubhava-siddha-nänä-prakäça-vicitre’pi
sva-prakäça-lakñaëa-para-tattve prakäça-sämänya-mätraà yad gåhyate, tat
tasya prabhä-rüpatvenaivotprekñyate | tataç cäghanatvam aàçatvaà
vibhütitvaà ca vyapadiçyate tasya | tasmäd akhaëòa-tattva-rüpo bhagavän
sämänyäkära-sphürti-lakñaëatvena sva-prabhäkärasya brahmaëo’py äçraya
iti yuktam eva |

ata eva, yasya påthivé çaréraà, yasyätmä çaréraà, yasyävyaktaà çaréraà,

yasyäkñaraà çaréram, eña sarva-bhütäntarätmä, apahata-päpmä, divyo
deva eko näräyaëaù [subälopaniñad 7.1] ity etac-chruty-antaraà cäkñara-
çabdoktasya brahmaëo’py ätmatvena näräyaëaà bodhayati |

uktätmädi-çabda-päriçeñya-pramäëena, cakära teñäà saìkñobham akñara-

juñäm api [bhä.pu. 3.15.43] iti prayoga-dåñöyä cätra hy akñara-çabdena
brahmaiva väcyam | tathä çré-bhagavatä säìkhya-kathane—kälo mäyä-maye
jéve [bhä.pu. 11.24.27] ity-ädau mahä-pralaye sarvävaçiñöatvena
brahmopadiçya tadäpi tasya drañöåtvaà svasminn uktam,

eña säìkhya-vidhiù proktaù saàçaya-granthi-bhedanaù |

pratilomänulomäbhyäà parävara-dåçä mayä || [bhä.pu. 11.24.29]

ity atra parävara-dåçety anena |

1
samyaktvaà iti känäiläla-saàskaraëe.
2
kärakasya [ca, jha, yädavapüra]

169
 BHAGAVAT-SANDARBHA

so’yaà cätra vivekaù—säìkhyaà hi jïänaà,1 tac chästraà khalu svarüpa-bhüta-

tad-viçeñam ananusandhäya2 yat tat-svarüpa-mätraà tadäném avaçiñöaà
vadati, tad eva ca brahmäkhyam |

tad eva prapaïcävacchinna-carama-pradeçe3 prapaïca-layäd vaikuëöha iva

svarüpa-bhüta-viçeñäprakäçäd4 avaçiñyamänatvena vaktuà yujyate |

tac ca sva-viçeñya-mätraà svarüpa-çakti-viçiñöena vaikuëöha-sthena çré-

bhagavatä påthag iva tatränubhüyata iti |

tad evaà nirviçeñatvena sparça-rüpa-rahitasyäpi tasya bhagavat-prabhä-

rüpatvam utprekñya tad-abhinnatvena brahmatvaà vyapadiñöam |

tataù sparça-rüpädi5-mädhuré-dhäritayä sa-viçeñasya säkñäd bhagavad-

aìga-jyotiñaù sutaräm eva tat sidhyati | yathoktaà çré-harivaàçe mahä-käla-
puräkhyäne çrémad-arjunaà prati svayaà bhagavatä—

brahma-tejo-mayaà divyaà mahad yad dåñöavän asi |

ahaà sa bharata-çreñöha mat-tejas tat sanätanam ||
prakåtiù sä mama parä vyaktävyaktä sanätané |
täà praviçya bhavantéha muktä yoga-vid-uttamäù ||
sä säìkhyänäà gatiù pärtha yoginäà ca tapasvinäm |
tat paraà paramaà brahma sarvaà vibhajate jagat ||
mäm eva tad ghanaà tejo jïätum arhasi bhärata || [ha.vaà. 2.114.9-12]
iti |

prakåtir iti tat-prabhätvena svarüpa-çaktitvam api tasya nirdiñöam | evaà

pürvodähåta-kaustubha-viñayaka-viñëu-puräëa-väkyam apy etad
upodvalakatvena drañöavyam | tasmäd dåtaya iva ity api sädhv eva
vyäkhyätam ||

|| 10.87 || çrutayaù çré-bhagavantam || 82 ||

[98] athäñöanavatitama-väkya-vyäkhyänte, sa vä eña puruño’nna-rasa-
mayaù ity ädikä çrutir vivåtya vyäkhyäyate, yathä—

sa vä eña puruño’nna-rasa-mayaù | tasyedam eva çiraù, ayaà

dakñiëaù pakñaù, ayam uttara-pakñaù, ayam ätmä, idaà
pucchaà pratiñöhä | [tai.u. 2.1]

tasmäd vä etasmäd anna-rasa-mayät | anyo’ntara ätmä präëa-

mayaù | tenaiña pürëaù | sa vä eña puruña-vidha eva | tasya

1
khyänam (yädavapüra)
2
anusandhäpya (ga, jha)
3
prapaïcävacchinnatara-pradeçe (ga, ca, jha, känäiläla)
4
svarüpa-bhüta-prakäçät iti känäiläla-päöhaù.
5
svarüpädi (yädavapüraù)

170
 BHAGAVAT-SANDARBHA

puruña-vidhatäm | anvayaà puruña-vidhaù | tasya präëam eva

çiraù, vyäno dakñiëaù pakñaù, apäna uttaraù pakñaù, äkäça
ätmä, påthivé pucchaà pratiñöhä | [tai.u. 2.2]

tasyaiña eva çäréra ätmä | yaù pürvasya, tasmäd vä etasmät

präëa-mayäd anyo’ntara ätmä mano-mayaù, tenaiña pürëaù | sa
vä eña puruña-vidha eva, tasya puruña-vidhatäm anvayaà
puruña-vidhaù, tasya yajur eva çiraù, åg dakñiëaù pakñaù,
sämottaraù pakñaù, ädeça ätmä, atha sarväìgirasaù pucchaà
pratiñöhä | [tai.u. 2.3]

tasyaiña eva çäréra ätmä | yaù pürvasya, tasmäd vä etasmän

mano-mayäd anyo’ntara ätmä vijïänamayaù, tenaiña pürëaù | sa
vä eña puruña-vidha eva | tasya çraddhaiva çiraù, åtaà dakñiëaù
pakñaù, satyam uttaraù pakñaù, yoga ätmä, mahaù pucchaà
pratiñöhä | [tai.u. 2.4]

tasyaiña eva çäréra ätmä | yaù pürvasya, tasmäd vä etasmäd

vijïäna-mayäd anyo’ntara ätmä änanda-mayaù, tenaiña pürëaù |
sa vä eña puruña-vidhatäm anvayaà, puruña-vidhaù | tasya
priyam eva çiraù, modo dakñiëaù pakñaù, pramoda uttaraù
pakñaù, änanda ätmä, brahma pucchaà pratiñöhä | [tai.u. 2.5] iti
|

ayam arthaù—sa vä-çabdaù prasiddhau niçcaye vä | eña måj-jalägni-piëòa-

lakñaëaù puruñaù anna-rasa-mayaù anna-rasa-präcuryavän | yad vä, anna-
raso nämänna-vikäraù, tena tvag-ädi-rüpaù sarvo’pi tad-vikäro gåhyate |
tataç ca jala-vikärädibhir éñan-miçratvät tat-pracuraù
kaivalyäbhävenäàçasyaivänna-rasa-vikäratve sati saàçinas tad-vikäratva-
vivakñänarhatvät präëa-mayädäv api çuddha-väyu-vigrahädénäà rüpäntara-
präptädarçanät påthivy-abhimäni-devatädi-lakñaëaù pucchädénäà tad-
vikäratväbhävät | vikära-çabdät [ve.sü. 1.1.13] ity-ädau sütra-käräëäm
asvärasyät | nadvyacäç iti niñedhäc ca, na tu tad-vikära iti | idaà prasiddhaà
çira eva çiraù, na tüttarottaratreväträpi kalpanä-mayam |

evaà pakñädiñv api vyäkhyeyam | pakño bähuù | uttaro vämaù | madhyama-

deha-bhäga ätmäìgänäm | madhyaà hy eñäm ätmä iti çruteù | idam api
näbher adhastät yad aìgaà taà puccham iva puccham adho-lambana-sämyät
| tad eva ca prakarñeëa tiñöhaty asyäm iti pratiñöhä äçrayaù | çäkhä-candra-
darçanavad antaratamatva-jïänärthaà loka-prasiddham ätmänam anüdya
tasyäntaram antarätmänaà çästra-prasiddha-sädhanädi-krameëa
praveçayan präëa-mayädén apy äha tatra manaso dhäraëärthaà tad-
ädhäraù präëo dhärya iti |

prathamaà präëamayam äha—tasmäd iti | antaras tad-apagamäd anna-rasa-

mayasya dåteù eño’nna-rasa-mayas tena pürëo väyuneva dåtiù, sa ca

171
 BHAGAVAT-SANDARBHA

puruña-vidhaù puruñäkäraù | kathaà tasya pürvasyänna-rasamayasya

puruña-vidhatäm eva lakñékåtya viçeñaà bodhayitum ayam api rüpaka-
kalpitaiù çira-pakñädibhiù puruñäkära eva varëyate iti |

tad eva rüpakaà darçayati—tasya präëa-mayasya präëaà hådi-stho väyur

eva prathama-dhäryatvena çiraù kalpyate | evaà sädhana-krameëaiva
dakñiëa-pakñatvädi-kramo jïeyaù | äkäçaù äkäça-stha-våtti-viçeñaù
samänäkhyaù, präëa-våtty-adhikärät | madhya-sthatväditarä paryanta-våttér
apekñyätmä påthivé tad-abhimäniné devatä ädhyätmikasya präëasya
dhärayitré sthiti-hetutvät, saiñäà puruñasyäpänam avañöabhya [praçna.u.
3.8] çruty-antarät |

tasya präëa-mayasya eña tasmäd vä etasmäd ätmana äkäçaù sambhütaù ity

atropakränta evätmä çäréra ätmä tad-rüpa-çaréräntaryämé | katham-bhütaù
? yaù pürvasya anna-mayasyäpi çäréra ätmä | evaà yaù pürvasya präëa-
mayasya ity-ädikam uttaraträpi yojyam | yasya påthivé çaréraà, yasyäpaù
çaréraà, yasya tejaù çaréraà, yasya väyuù çaréraà [bå.ä.u. 3.7.9] ity-ädy-
antaryämi-çruteù |

yat tv änanda-mayäs te’pi tasyaiña eva çäréra ätmeti çrüyate tat tu

tasyaupacärika-bheda-nirdeçenänanyatvam eva bodhayati | nätmäntaraà
vijïäna-mayäd anyo’ntara ätmetivad anyä—prastävät | präëa-mayäntokte
yaù pürvasyety atränyair api tathäbhyupagamät | tataç ca eña pürvokta
änanda-maya-tätparyävasäna-viveka ätmaiva tasya, çäréra ätmä iti yojyam |
evaà präëa-dhäraëayä mano-vaçaà kåtya tac ca mano-vaidika-niñkäma-
karmätmakatayä dhäraëéyam ity äçayena manomayam äha—manaù
saìkalpädy-ätmakam antaùkaraëam | yajur iti, aniyatäkñara-päda-viçeño
mantra-viçeñaù | taj-jäti-vacano’pi yajuù-çabdaù | tasya çirastvaà
präthamyät yajuñä hi havir déyate | evam åk-sämayor api vaiçiñöyaà1 jïeyam
| ädeço’tra brähmaëaù, ädeñöavya-viçeñän nirdiçati asyätmatvaà
pravartakatvät |

atharvaëä aìgirasä dåñöä manträ brähmaëaà ca çänty-ädi-pratiñöhä-hetu-

karma-prädhänatvät pucchaà pratiñöhä | mano-mayatvaà caiñäà mano-
våttyä vävirbhävatvena tat-präcuryät | tad-vikäratve tu pauruñeyatväpätaù
syät |

atra päramärthika-pathasyaiva prakåtatvät vyävahärika-saìkalpädy-ätmaka-

manomayatvaà na prayujyate | präëa-dhäraëäyäù pürvam eva hi tyaktaà tat
| evam uttaraträpi |

tathaiva vijïänamayam äha—çraddhä, adhyätma-çästre yäthärthya-pratétiù |

åtaà çästrärtha-niçcitä buddhiù | satyaà tad-arthänubhava-prayatnaù | yogo
yuktiù | samädhänaà—ätmä çraddhädénäm etat säkñätkäräìgatvät | mahaù
—tat-tat-sarva-prakäça-hetutvenottamataraà çuddha-jéva-rüpaà yasyaiva
1
åk-säma-samäsöa-nipäta-näda-dantayor api vaiçiñöyaà jïeyam iti päöho dåçyate |

172
 BHAGAVAT-SANDARBHA

prasiddhena vijïänätmatvenäsya vijïäna ätmatvenäsya vijïäna-mayatvam

ucyate | yo vijïäne tiñöhan, vijïänäd antaro yaà vijïänaà na veda, yasya
vijïänaà çaréraà [bå.ä.u. 3.7.22] iti jéväntaryämi-pratipädaka-çruteù | atra
sthäna eva—ya ätmani tiñöhan [ça.brä. 14.6.7.30] ity-ädi-çruty-antarät |
pratiñöhä teñäà sarveñäm äçrayaù |

tad evaà çuddha-jéva-paryantam uktvä tathä tathä labdhäntaräëäà punaù

sarväntaratamatvena tatraiva pürvopakränta-mukhyätmatvaà
paryavasäyayan—änanda-mayam upadiçati | evaà pürva-pürvaà çästréya-
paramärtha-prakriyaiva labdhä, na tu vyavahäriké | tato neñöa-putra-
darçanajänandädikaà priyädibdair vyäkhyeyaà, kintv ekasyaiva
paramänandasya brahmaëa uttarottaro dayotkarña-täratamyaà, tat-tan-
näma-bhedaù | änandasya sämänyatvena priyädiñu vyäpty-apekñayä
ätmatva-rüpakaà brahmaëas tu sarvottaroditatvena pucchatva-rüpakam iti |

tad eva ca sarvotkåñöatvät priyädi-lakñaëa-sva-prakäça-viçeñäëäm anna-

mayädénäm apy äçrayaù | etad eva priyädi-sva-prakäça-viçeñavac ceti |
etad apy upalakñaëam—tat-tad-açeña-çakti-viçeñavac cet tarhy änanda-
maya ätmety ucyate | so’khaëòo’pi para-brahmaiva tad uktam änanda-
mayo’bhyäsät iti |

tatas tasya tu tat-tad-viçeñavattve paramäkhaëòatvam iti, brahmaëo hi

pratiñöhähaà [gétä 14.27] ity etad gétärtho’pi çruti-hådaya-gata eva
boddhavyaù |

[83]

tataç ca yasmin parama-båhati sämänyäkära-sattäyä api tad-aìga-jyotiño’pi

båhattvena brahmatvaà tasminn eva mukhyä tac-chabda-pravåttiù | tathä ca
brähme—

ananto bhagavän brahma änandety-ädibhiù padaiù |

procyate viñëur evaikaù pareñäm upacärataù || iti |

yathä pädme—

påthag vaktuà guëäs tasya na çakyante’mitatvataù |

yato’to brahma-çabdena sarveñäà grahaëaà bhavet ||
etasmäd brahma-çabdo’sau viñëor eva viçeñaëam |
amito hi guëo yasmän nänyeñäà tam åte vibhum || iti |

atra nirgalito’yaà mahä-prakaraëärthaù—yad advayaà jïänaà, tad eva

tattvam iti tattva-vido vadanti | tac ca vaiçiñöyaà vinaivopalabhyamänaà1

1
upalambhamänaà iti çyämaläla-haridäsa-çästriëoù saàskaraëayoù.

173
 BHAGAVAT-SANDARBHA

brahmeti çabdyate, vaiçiñöyena saha tu çré-bhagavän iti | sa ca bhagavän

pürvodita-lakñaëa-çré-mürtyätmaka eva, na tv amürtaù |

atha, bhüpa mürtam amürtaà ca paraà cäparam eva ca [vi.pu. 6.7.47] iti çré-
viñëu-puräëa-padye tasya caturvidhatvam aìgékurvadbhir yady amürtatvam
api påthag aìgékartavyaà, tadä brahmatvavat tad-upäsaka-dåñöi-
yogyatänurüpam evästu | tathä hi, yasya samécénä bhaktir asti tasya para-
mürtyä çyämasundara-caturbhujädi-rüpayä prädurbhavati |
yasyärväcénopäsanä-rüpä, tasyäpara-mürtyä pätäla-pädädi-kalpanä-mayy
eva | yasya ca rükñaà jïänaà, tasya pareëa brahma-lakñaëämürtatvena |
yasya jïäna-pracurä bhaktiù, tasya tv apareëeçvara-laksaëa-mürtatveneti |
aträparatvaà para-mürty-ävirbhävänantara-sopänatvena na brahmavad
atéva mürtatvänapekñyam ity evam1 | na tv açreñöhatva2-vivakñayeti
jïeyam | para-mürtäpekñayäparatvaà vä |

tatraiva tad viçva-rüpaà vai rüpam3 rüpam anyad dharer mahat [vi.pu.
6.7.70] iti viçvädhiñöhänatvena nityatva-vibhütve4 | mürtaà bhagavato rüpaà
sarväpäçraya-niùspåham [vi.pu. 6.7.78] iti nirupädhitvam | cintayed brahma-
bhütaà tam [vi.pu. 6.7.83] iti para-tattva5-lakñaëatvam | tri-bhäva-
bhävanätéta [vi.pu. 6.7.76] iti tatra prasiddha-karma-maya-jïäna-karma-
samuccaya-maya-kevala-jïäna-maya-bhävanä-trayätétatvena para-tattva-
lakñaëatve’pi bhaktyaikävirbhävitatayä samyak-prakäçatvaà mürtasyaiva
vyaïjitam | ata eva, çubhäçrayaù sa-cittasya sarvagasya tathätmanaù6 [vi.pu.
6.7.76] ity uktam |

tataç ca tasyäù çré-mürter api sakäçät tad-ante pratyähäroktiù,

kevaläbhedopäsakaà prati vyavasthäpitä7 bhavatéty apy anusandheyam |
atra tad-viçva-rüpa-vairüpyam [vi.pu. 6.7.70] ity etat padyaà mürta-param
eva jïeyam,

samasta-çakti-rüpäëi yat karoti nareçvaraù |

deva-tiryaì-manuñyädi8-ceñöävanti sva-lélayä || [vi.pu. 6.7.71]
ity anantara-väkya-balät |

yataù prathamasya tåtéye—yasyämbhasi çayänasya yoga-nidräà vitanvataù

[bhä.pu. 1.3.2] ity-ady-ukta-laksaëasya mürtasyaiva tat-tad-avatäritvaà
darçitam, etan nänävatäräëäà nidhänaà béjam avyayam [bhä.pu. 1.3.5] iti |

1
eva iti känäilälaù.
2
açreñöha- iti känäilälaù.
3
vairüpyam iti müle päöhaù. tat-päöhaù çré-jévena nimne dhåtaù.
4
-vibhütvena iti känäilälaù.
5
parataù iti yädavapuraù.
6
sarvagasyäcalätmanaù iti müla-viñëu-puräëa-päöhaù.
7
eva vyavasthitä iti känäilälaù.
8
manuñyäkhyä iti sarveñu saàskaraëeñu. ayaà päöhas tu müle dåñöaù, samyak caiva
mataù.

174
 BHAGAVAT-SANDARBHA

“tad viçva-rüpa-vairüpyam” [vi.pu. 6.7.70] iti paöhadbhiù çré-rämänuja-

caraëair api mürta-paratvenaiva vyäkhyätam—viçva-rüpäd vairüpyaà
vailaksaëyaà yatra tad-viçva-vilakñaëaà mürtaà svarüpam iti |

tad evaà tasya vastutaù1 çré-mürty-ätmakatva eva siddhe, yat sarvataù

päëi-pädädi-lakñaëä mürtiù çrüyate, säpi pürvokta-lakñaëäyäù çré-mürter na
påthag iti vibhutva-prakaraëänte vyaïjitam eva |

yat tu—
båhac-charéro’bhivimäna-rüpo
yuvä kumäratvam upeyivän hariù |
reme çriyä’sau jagatäà jananyä
sva-jyotsnayä candra ivämåtäàçuù | [6.227.7] iti pädmottara-
khaëòa-vacanam |

atra para-brahma-svarüpa-çaréraù sarvato-bhävena vigata-parimäëo’pi

nityaà kaiçoräkäram eva präptaù san çriyä saha rema ity arthaù | upeyivän
ity uktäv api nityatvam apahata-päpmetivat | tatraiva tadéya-tac-chré-
mürty-adhiñöhätåka-tripäd-vibhüter api praghaööakena väkya-samühakena2
parama-nityatä-pratipädanät | tathä coktaà tatraiva—

acyutaà çäçvataà divyaà sadä yauvanam äçritam |

nityaà sambhogam éçvaryä çriyä bhümyä ca saàvåtam || iti |

tasmät çré-bhagavän yathokta-lakñaëa eva | sa eva vadantéty asya

mukhyärtha-bhütaà mülaà tattvam iti paryavasänam | tad uktaà mokña-
dharme çré-näräyaëopäkhyäne—

tattvaà jijïäsamänänäà hetubhiù sarvato-mukhaiù |

tattvam eko mahä-yogé harir näräyaëaù prabhuù || [ma.bhä.
12.335.83] iti |

näräyaëopaniñadi ca—näräyaëaù paraà brahma tattvaà näräyaëaù param

[ma.nä.u. 13.4] iti | atra çré-rämänujodähåtäù çrutayaç ca—yasya påthivé
çaréram ity ärabhya, eña sarva-bhütäntarätmä divyo deva eko näräyaëaù
[subäla.u. 7.1] ity-ädyä bahvyaù | iha çré-bhagavad-aàça-bhütänäà
puruñädénäà parama-tattva-vigrahatä-sädhanaà väkya-jätam api
tasyäàçinas tad-rüpa-vigrahatvaà kaimutyenäbhivyanaktéti pürvatra
cottaratra ca3 granthe tathodäharaëäni |

çré-viñëu-puräëe tu säkñät çré-bhagavantam adhikåtya tathodäharaëam—

dve rüpe brahmaëas tasya mürtaà cämürtam eva ca |

1
vastunaù iti yädavapuraù.
2
väkya-samühakena iti nästi känäiläla-saàskaraëe.
3
bahutra ity aträdhika-päöhaù känäiläla-saàskaraëe.

175
 BHAGAVAT-SANDARBHA

kñaräkñara-svarüpe te sarva-bhüteñv avasthite |

akñaraà tat paraà brahma kñaraà sarvam idaà jagat || [vi.pu. 1.22.55]

ity uktvä jagan-madhye brahma-viñëv-éça-rüpäëi ca paöhitvä punar uktam—

tad etad akñaraà nityaà jagan-muni-varäkhilam |

ävirbhäva-tirobhäva-janma-näça-vikalpanavat || [vi.pu. 1.22.60] iti |

tad etad akñaräkhyaà para-brahma nityam akhilaà jagat tu ävirbhävädi-

bhedavad ity arthaù | taträvirbhäva-tirobhävau çré-viñëu-tad-aàçänäà,
janma-näçau tv anyeñäm | ato jagaty ävirbhävädi-kåtyenaiva pürveñäà
brahmädénäà tad-antaù-päta-vyapadeçaù, na vastuta ity arthaù |

atha sadä sva-dhämni viräjamänatvena kñara-rüpato mürtatvädinä

cäkñarato’pi vilakñaëaà tåtéyaà rüpaà bhagavataù paramaà svarüpam iti
punar ucyate |

sarva-çakti-mayo viñëuù svarüpaà brahmaëo’param |

mürtaà tad yogibhiù pürvaà yogärambheñu cintyate || [vi.pu. 1.22.61]
sa paraù sarva-çakténäà brahmaëaù samanantaram |
mürtaà brahma mahä-bhäga sarva-brahma-mayo hariù || [vi.pu.
1.22.63]
tatra sarvam idaà protam otaà caiväkhilaà jagat || [vi.pu. 1.22.64] iti |

brahma-säkñät-kärät pürvaà yogibhiç cintyate | tathä brahmaëaù

samanantaram upäsanänukrameëa yathägre’kñaräd anantaraà tad uktam,
yathä—brahma-bhütaù prasannätmä [gétä 18.55] ity-ädy-anusäreëa
brahma-säkñätkäränantarävirbhävé ca sa ity arthaù | yataù sarväsäà
çakténäà svarüpa-bhütädénäà paramäçrayaù | ata eva sarva-brahma-
mayo’khaëòa-brahma-svarüpaà ca, akñaräkhyasya pürvasya çakti-
hénatvena khaëòitatvät | yad vä, ata eva sarva-veda-vedya ity arthaù | tata
eva ca tatra sarvam ity ädéti | evaà—

yasmät kñaram atéto’ham akñaräd api cottamaù |

ato’smi loke vede ca prathitaù puruñottamaù || [gétä 15.18] ity-ädi
çré-gétopaniñad api yojyä |

atra yadyapi küöastho’kñara ucyate [gétä 15.16] ity akñara-çabdena

çuddha-jéva eva prastüyate, tathäpi para-brahma eva ca lakñaëam, akñaraà
paramaà brahma [gétä 8.3] iti | tac ca tatra pürvoktam iti | anayoç cin-
mätra-vastutvenaikärthatväd iti tad etad abhipretya mallänäm açanir
nèëäà naravara ity-ädau mürtasyaiva svayaà bhagavata eva
lakñaëatvam | säkñäd eväha—tattvaà paraà yoginäm [bhä.pu.
10.43.17] iti | yoginäà catuùsanädénäm iti ||

176
 BHAGAVAT-SANDARBHA

|| 10.43 || çré-çukaù || 83 ||

[99] atha çré-bhagavataù pürëa-tattväkäratva-nirdhäraëa-prakaraëe

ekonaçatatamäd väkyät pürvatra mokña-dharma-vacanänantaraà çré-
madhva-bhäñyäd eva tad-ähäryäëi, yathä prathama-sütre—

yam antaù-samudre kavayo’vayanti

yad-akñare parame prajäù |
yataù prasütä jagataù prasüté
toyena jévän vyasasarja bhümyäm ||

ity ärabhya, tad eva brahma paramaà kavénäm ity-antä çrutiù, tathä—

yaà kämaye tvaà tam ugraà kåëomi

taà brahmäëaà tam åñis taà sumedhäm || [å.ve. 10.125.5]

ity uktvä, mama yonir apsv antaù iti çakti-vacanätmaka-çrutiù | antas tad-
dharmopadeçät [ve.sü. 1.1.20] ity atra ca tad-bhäñyam—antaù çrayamäëo
viñëur eva |

antaù samudre manasä carantaà

brahmänvavindad daça-hotäram arëe |
samudre’ntaù kavayo vicakñate
marécénäà padam icchanti vedhasaù || [tai.ä. 3.11.1]

yasyäëòa-koçaà sükñmam ähuù ity-ädi-tad-dharmopadeçät | sa hi pralaya-

samudra-çäyé tasya ca viçvam aëòä-koçaù ||

so’bhidhyäya çarérät svät sisåkñur vividhäù prajäù |

apa eva sasarjädau täsu véryam aväsåjat ||
tad aëòam abhavadd haimaà sahasräàçusama-prabham |
tasmiï jajïe svayaà brahmä sarvalokapitämahaù ||
äpo narä iti proktä äpo vai narasünavaù |
tä yad asyäyanaà pürvaà tena näräyaëaù småtaù || [manu 1.8-
10] iti |

177
 BHAGAVAT-SANDARBHA

[84]

ata eva çrémad-bhägavatasya nigama-kalpa-taru-parama-phala-bhütasya

çraiñöhye saty api tathäbhütasyäpi bhagavad-äkhya-parama-
tattvasyotkarña-vidyä-rüpatväd eva parama-çraiñöhyam äha—

dharmaù projjhita-kaitavo’tra paramo nirmatsaräëäà

satäà
vedyaà västavam atra vastu çivadaà täpa-
trayonmülanam |
çrémad-bhägavate mahä-muni-kåte kià vä parair
éçvaraù
sadyo hådy avarudhyate’tra kåtibhiù çuçrüñubhis tat-
kñaëät ||
[bhä.pu. 1.1.2]

atra yas tävad dharmo nirüpyate sa khalu, sa vai puàsäà paro dharmo yato
bhaktir adhokñaje [bhä.pu. 1.2.6] ity-ädikayä,

ataù pumbhir dvija-çreñöhä varëäçrama-vibhägaçaù |

svänuñöhitasya dharmasya saàsiddhir hari-toñaëam || [bhä.pu.
1.2.13]

ity-antayä rétyä bhagavat-santoñaëaika-tätparyeëa çuddha-bhakty-

utpädakatayä nirüpaëät parama eva | yataù so’pi tad-eka-tätparyatvät pra-
karñeëa ujjhitaà kaitavaà phaläbhisandhi-laksaëaà kapaöaà yasmin tathä-
bhütaù | pra-çabdena sälokyädi-sarva-prakära-mokñäbhisandhir api nirastaù
|

yata eväsau tad-eka-tätparyatvena nirmatsaräëäà phala-kämukasyeva

parotkarñäsahanaà matsaraù, tad-rahitänäm eva, tad-upalakñaëatvena
paçv-älambhane dayälünäm eva ca, satäà sva-dharma-paräëäà vidhéyate iti
| evam édåçaà spañöam anuktavataù karma-çästräd upäsanä-çästräc cäsya1
tat-tat-pratipädakäàçe çraiñöhyam uktam, ubhayatraiva dharmotpatteù | tad
evaà sati säkñät çravaëa-kértanädi-rüpasya värtätidürata evästäm iti bhävaù
|

atha jïäna-käëòa-çäkhäbhyo2’py asya pürvavat3 çraiñöhyam äha—vedyam

iti | bhagavad-bhakti-nirapekña-präyeñu teñu pratipäditam api çreyaù-såtià
bhaktim udasya [bhä.pu. 10.14.4] ity-ädi-nyäyena vedyaà niçceyaà
bhavatéty atraiva vedyam ity arthaù |
1
anuktavataù… cäsya iti sthäne, anuktavadbhyaù karma-käëòebhya upäsanä-käëòebhyaç
cäsya iti känäilälaù.
2
çästrebhyaù iti çyämalälaù.
3
atha…pürvavat iti sthäne, jïäna-käëòebhyo’pi iti känäilälaù.

178
 BHAGAVAT-SANDARBHA

tan-mataika-deçi-çästrebhyo vaiçiñöyam äha—çivaà svarüpaà

paramänandaà dadäty anubhävayatéti | tathä täpa-trayam unmülayati
tan-müla-bhütävidyä-paryantaà khaëòayatéti |1 tathänyatra muktäv
anubhavämanane hy apuruñärthatväpätaù syäd iti tan-mananäd atra tu
vaiçiñöyam iti | na cäsya tat-tad-durlabha-vastu-sädhanatve tädåça-
nirüpaëa-sauñöhavam eva käraëam |

api tu svarüpam apéty äha—çrémad-bhägavata iti | çrémad-

bhägavatatvaà bhagavat-pratipädakatvaà, çrémattvaà çré-bhagavan-
nämäder iva tädåça-sväbhävika-çaktimattvam | nitya-yoge matup | ata eva
samastatayaiva nirdiçya nélotpalädivat tan-nämatvam eva bodhitam,
anyathä tv avimåñöa-vidheyäàça-doñaù syät |

ata2 uktaà çré-gäruòe—grantho’ñöädaça-sähasraù çrémad-

bhägavatäbhidhaù iti | öékä-kådbhir api çrémad-bhägavatäbhidhaù sura-
tarur iti | ataù kvacit kevala-bhägavatäkhyatvaà tu satya-bhämä bhämä
itivat |

tädåça-prabhävatve käraëaà parama-çreñöha-kartåkatvam apy äha—mahä-

muniù çré-bhagavän, tasyaiva parama-vicära-päraìgatatvät, mahä-
prabhäva-gaëa-çiromaëitväc ca | sa munir bhütvä samacintayat iti çruteù |
tena prathamaà catuù-çloké-rüpeëa saìkñepataù prakäçite, kasmai yena
vibhäñito’yam [bhä.pu. 12.13.19]3 ity-ädy-anusärena sampürëa eva vä
prakäçite |

tad evaà çraiñöhya-jätam anyaträpi präyaù sambhavatu näma sarva-jïäna-

çästra-parama-jïeya-puruñärtha-çiromaëi-çré-bhagavat-säkñätkäras tatraiva
sulabha iti vadan sarvordhva-prabhävam äha—kià vä iti | paraiù çästrais
tad-ukta-sädhanair vä, éçvaro bhagavän hådi kià vä, sadya
evävarudhyate sthirékriyate | vä-çabdaù kaöäkñe | kintu vilambena
kathaïcid eva | atra tu çuçrüñubhiù çrotum icchadbhir eva tat-kñaëäd
evävarudhyate |

nanu idam eva tarhi sarve kim iti na çåëvanti ? taträha—kåtibhir iti
sukåtibhir ity arthaù | çravaëecchä tu tädåça-sukåtià vinä notpadyata iti
bhävaù | athavä, aparair mokña-paryanta-kämanä-rahiteçvarärädhana-
lakñaëa-dharma4-brahma-säkñätkärädibhir uktair anuktair vä sädhyais tair
atra kià vä kiyad vä mähätmyam upapannam ity arthaù | yato ya éçvaraù
kåtibhiù kathaïcit tat-tat-sädhanänukrama-labdhayä bhaktyä kåtärthaiù

1
tan-mataika… khaëòayatéti. yädavapüra-saàskaraëe etayoù paìktyor édåçaù pätùo
dåçyate—täpa-trayam unmülayati tan-müla-bhütävidyä-paryantaà khaëòayatéti | tathä
çivaà paramänandaà dadäty anubhävayatéti |
2
tad uktaà iti känäilälaù.
3
This verse is also cited in sections 48 and 107.
4
-dharme iti asamasta-rüpaà känäiläla-saàskaraëe dåçyate.

179
 BHAGAVAT-SANDARBHA

sadyas tad-eka-kñaëam eva vyäpya hådi sthirékriyate sa evätra çrotum

icchadbhir eva tat-kñaëam ärabhya sarvadaiveti | tasmäd atra käëòa-traya-
rahasyasya pravyakta-pratipädanäder viçeñata éçvaräkarñi-vidyä-rüpatväc
cedam eva sarva-çästrebhyaù çreñöham | ata evätra “iti”-padasya trir-uktiù
kåtä | sä hi nirdhäraëärtheti | ato nityam etad eva sarvair eva çrotavyam iti
bhävaù ||

|| 1.1 || veda-vyäsaù çré-çukam || 84 ||

180
 BHAGAVAT-SANDARBHA

[85]

tad evaà çré-çuka-hådayam api saìgamitaà syät | ataç catuùçloké-

prasaìge’pi çré-bhagavän evärthaù | sa hi sva-jïänädy-upadeçena svam
evopadideça | tatra parama-bhägavatäya brahmaëe çrémad-
bhägavatäkhyaà nijaà çästram upadeñöuà tat-pratipädyatamaà vastu-
catuñöayaà pratijänéte |

jïänaà parama-guhyaà me
yad vijïäna-samanvitam |
sa-rahasyaà tad-aìgaà ca
gåhäëa gaditaà mayä || [bhä.pu. 2.9.30]

me mama bhagavato jïänaà çabda-dvärä yäthärthya-nirdhäraëaà mayä

gaditaà sad gåhäëa ity anyo na jänätéti bhävaù | yataù parama-guhyaà
hy ajïänäd api rahasyatamaà, muktänäm api siddhänäm [bhä.pu. 6.14.5] ity-
ädeù | tac ca vijïänena tad-anubhävenäpi yuktaà gåhäëa | na caitävad eva,
kià ca, sa-rahasyaà, taträpi rahasyaà yat kim apy asti, tenäpi sahitam | tac
ca prema-bhakti-rüpam ity agre vyaïjayiñyate | tathä tad-aìgaà ca gåhäëa |
tac ca sati tv aparädhäkhya-vighne na jhaöiti vijïäna-rahasye prakaöayet |
tasmät tasya jïänasya sahäyaà ca gåhäëety arthaù | tac ca çravaëädi-bhakti-
rüpam ity agre vyaïjayiñyate | yad vä, sa-rahasyam iti tad-aìgasyaiva
viçeñaëaà jïeyam1 | suhådor iva mithaù saàvardhakayor ekaträvasthänät ||

atra sädhyayor vijïäna-rahasyayor ävirbhävärtham äçiñaà dadäti—

yävän ahaà yathä-bhävo

yad-rüpa-guëa-karmakaù |
tathaiva tattva-vijïänam
astu te mad-anugrahät || [bhä.pu. 2.9.31]

yävän svarüpato yat-parimäëako’ham | yathä-bhävaù sattä yasyeti, yal-

lakñaëo’ham ity arthaù | yäni svarüpäntaraìgäni rüpäëi çyämatva-catur-
bhujatvädéni, guëä bhakta-vätsalyädyäù karmäëi tat-tal-lélä yasya sa yad-
rüpa-guëa-karmako’ham | tathaiva tena tena sarva-prakäreëaiva tattva-
vijïänaà yäthärthyänubhavo mad-anugrahät te tavästu bhavatäd iti |

etena catuùçloky-arthasya nirviçeñatvaà svayam eva parästam | vakñyate

ca catuùçlokém evoddiçatä2 çré-bhagavatä svayam uddhavaà prati—purä
mayä ity-ädau, jïänaà paraà man-mahimävabhäsam3 [bhä.pu. 3.4.13] iti |
tatra vijïäna-padena rüpädénäm api svarüpa-bhütatvaà vyaktam | atra
1
jïeyam iti nästi känäiläla-saàskaraëe.
2
evopadiçatä iti känäiläla-saàskaraëe.
3
purä mayä proktam ajäya näbhye padme niñaëëäya mamädi-sarge |
jïänaà paraà man-mahimävabhäsam yat sürayo bhägavataà vadanti || iti |

181
 BHAGAVAT-SANDARBHA

vijïänäçéù spañöä | rahasyäçéç ca paramänandätmaka-tat-tad-

yäthärthyänubhavenävaçyaà premodayät ||

tad eva upadeçya1-catuñöayaà catuùçlokyä nirüpayan prathamaà jïäna-

vijïänärthaà sva-lakñaëaà pratipädayati dväbhyäm | tatra jïänärtham äha—

aham eväsam evägre

nänyad yat sad-asat param |
paçcäd ahaà yad etac ca
yo’vaçiñyeta so’smy aham || [bhä.pu. 2.9.32]

atra ahaà-çabdena tad-vaktä mürta evocyate, na tu nirviçeñaà brahma, tad-

aviñayatvät | ätma-jïäna-tätparyake tu, tat tvam asi itivat tvam eväsér eva
vaktum upayuktavät | tataç cäyam arthaù—samprati bhavantaà prati
prädurbhavann asau parama-manohara-çré-vigraho’ham evägre mahä-
pralaya-käle’py äsam eva | väsudevo vä idam agra äsén na brahmä na ca
çaìkaraù | eko näräyaëa äsén na brahmä neçänaù [mahä.u. 1] ity-ädi-
çrutibhyaù | bhagavän eka äsedam agra ätmätmanäà vibhuù [bhä.pu.
3.5.23] ity-ädi-tåtéyät | ato vaikuëöha-tat-pärñad-ädénäm api tad-upäìgatväd
ahaà-padenaiva grahaëaà räjäsau prayätétivat | tatas teñäà ca tadvad eva
sthitir bodhyate |

tathä ca räja-praçnaù—

sa cäpi yatra puruño viçva-sthity-udbhaväpyayaù |

muktätma-mäyäà mäyeçaù çete sarva-guhäçayaù || [bhä.pu. 2.8.10] iti
|

çré-vidura-praçnaç ca—

tattvänäà bhagavaàs teñäà katidhä prati-saìkramaù |

tatremaà ka upäséran ka u svid anuçerata || [bhä.pu. 3.7.37] iti |

käçékhaëòe’py uktaà çré-dhruva-carite—

na cyavante hi mad-bhaktä mahatyäà pralayäpadi |

ato’cyuto’khile loke sa ekaù sarvago’vyayaù || iti |

aham evety eva-käreëa kartr-antarasyärüpatvädikasya ca vyävåttiù | äsam

eveti taträsambhävanäyä nivåttiù | tad uktaà, yad-rüpa-guëa-karmakaù
[bhä.pu. 2.9.32] iti |

ata eva yad vä, äsam eveti brahmädi-bahir-jana-jïäna-gocara-såñöy-ädi-

lakñaëa-kriyäntarasyaiva vyävåttiù | na tu sväntaraìga-léläyä api |
1
abhidheya- iti känäilälaù.

182
 BHAGAVAT-SANDARBHA

yathädhunäsau räjä käryaà na kiïcit karotéty ukte räjya-sambandhi-käryam

eva niñidhyate, na tu çayana-bhojanädikam apéti, tadvat |

yad vä, asa gati-dépty-ädäneñv ity asmät äsaà sämprataà bhavatä

dåçyamänair viçeñair ebhir agre’pi viräjamäna evätiñöham iti
niräkäratvädikasyaiva viçeñato vyävåttiù |

tad uktam anena çlokena säkära-niräkära-viñëu-lakñaëa-käriëyäm muktä-

phala-öékäyäm api—näpi säkäreñv avyäptiù | teñäm äkärätirohitatväd iti |
aitareyaka-çrutiç ca—ätmaivedam agra äsét puruña-vidhaù [bå.ä.u. 1.4.1]1 iti
| etena prakåtékñaëato’pi präg-bhävät puruñäd apy uttamatvena bhagavaj-
jïänam eva kathitam |

nanu kvacin nirviçeñam eva brahma äséd iti çrüyate ? taträha—nänyad yat
sad-asat-param iti | sat käryam, asat käraëaà, tayoù paraà yad brahma,
tan na matto’nyat | kvacid adhikäriëi çästre vä svarüpa-bhüta-viçeña-
vyutpatty-asamarthe so’yam aham eva nirviçeñatayä pratibhätéty arthaù |
yadä tadänéà prapaïce viçeñäbhävän nirviçeña-cin-mäträkäreëa, vikuëöhe tu
sa-viçeña-bhagavad-rüpeëeti çästra-dvaya-vyavasthä | etena ca brahmaëo hi
pratiñöhäham [gétä 14.27] ity atroktaà bhagavaj-jïänam eva pratipäditam |
ata eväsya parama-guhyatvam uktam |

nanu såñöer anantaraà nopalabhyase ? taträha—paçcät såñöer anantaram

apy aham eväsmy eva, vaikuëöheñu bhagavad-ädy-äkäreëa, prapaïceñv
antaryämy-äkäreëeti çeñaù | etena såñöi-sthiti-pralaya-hetur ahetur asya
[bhä.pu. 11.3.35]2 ity-ädi pratipäditaà bhagavaj-jïänam evopadiñöam |

nanu sarvatra ghaöa-paöäkärä ye dåçyante te tu tad-rüpäëi na bhavantéti

taväpürëatva-prasaktiù syäd ity äçaìkyäha | yad etad viçvaà tad apy aham
eva mad-ananyatvän mad-ätmakam evety arthaù | anena

so’yaà te’bhihitas täta bhagavän viçva-bhävanaù |

samäsena harer nänyad anyasmät sad-asac ca yat || [bhä.pu.
2.7.50]

ity-ädy-uktaà bhagavaj-jïänam evopadiñöam |

tathä pralaye yo’vaçiñyate so’ham eväsmy eva | etena

bhavän eka äsedam agra ätmätmanäà vibhuù |

ätmecchänugatäv ätmä’nänä-maty-upalakñaëaù || [bhä.pu. 3.5.23]3

1
uddhåta-päthaù båhad-äraëyake präptaù. aitareyakasya pätha édåçaù—ätmä vä idam
agra äsét | nänyat kiïcana miñat | sa ékñata lokän nu såjä iti || [ai.u. 1.1]
2
sthity-udbhava-pralaya-hetur ahetur asya iti päöha äkare dåçyate.
3
kevalaà prathame dve caraëe känäiläla-saàskaraëe. bhavän ekaù çiñyate çeña-saàjïaù
[bhä.pu. 10.3.25] iti tu yädavapura-saàskaraëe.

183
 BHAGAVAT-SANDARBHA

ity uktaà bhagavaj-jïänam evopadiñöam |

tathä pürvaà svänugraha-prakäçyatvena pratijïätaà yävattvaà1 sarva-käla-

deçäparikcchedyatva-jïäpanäyopadiñöam | evaà nänyad yat sad-asat-
param ity anena brahmaëo hi pratiñöhäham [gétä 14.27] iti jïäpanayä
yathä-bhävatvam2 | sarväkärävayavi-bhagavad-äkära-nirdeçena
vilakñaëänanta-rüpatva-jïäpanayä yad-rüpatvam | sarväçrayäti-nirdeçena
vilakñaëänanta-guëatva-jïäpanayä yad-guëatvam | såñöi-sthiti-
pralayopalakñita-vividha-kriyäçrayatva-kathanena laukikänanta-karmatva-
jïäpanayä yat-karmatvaà ca ||

atha tädåça-rüpädi-viçiñöasyätmano vyatireka-mukhena vijïänärthaà mäyä-

laksaëam äha—
åte’rtham [bhä.pu. 2.9.33] ity-ädi | pürvaà vyäkhyätam eva |3 saìkñepaç
cäyam arthaù—parama-puruñärtha-bhütaà mäm åte mad-darçanäd
anyatraiva yat pratéyeta, yac cätmani na pratéyeta, mäà vinä svataù
pratétir api yasya nästéty arthaù, tad vastu ätmano mama parameçvarasya
mäyäà vidyät |

atra dåñöäntaù—yathä’’bhäsaù pratibimba-raçmiù | yathä ca tamas

timiram iti | taträbhäsasya tädåçatvaà spañöam eva | tamaso’pi jyotir
darçanäd anyatraiva pratéter jyotir-ätmakaà cakñur vinä cäpratétir iti |

vidyäd iti prathama-puruña-nirdeçasyäyaà bhävaù—anyän praty eva khalv

ayam upadeçaù | tvaà tu mad-datta-çaktyä säkñäd evänubhavann aséti |
evaà mäyika-dåñöim atétyaiva rüpädi-viçiñöaà mäm anubhaved iti |

vyatireka-mukhenänubhävanasyäyaà bhävaù | çabdena nirdhäritasyäpi4 sat-

svarüpäder mäyä-käryäveçenaivänubhavo na bhavati | atas tad-arthaà
mäyä-tyäjanam eva kartavyam iti | etena tad-avinäbhävät premäpy
anubhävita iti gamyate ||

atha tasyaiva premno rahasyatvaà bodhayati—

yathä mahänti bhütäni

bhüteñüccävaceñv anu
praviñöäny apraviñöäni
tathä teñu na teñv aham [bhä.pu. 2.9.34]

1
2.9.31 drañöavyam yävän aham ity-ädi.
2
aträpi 2.9.31 drañöavyam.
3
åte’rthaà yat pratéyeta na pratéyeta cätmani |
tad vidyäd ätmano mäyäà yathäbhäso yathä tamaù || iti pürëa-çlokaù 14-tama-paricchede
uddhåtaù.
4
nirüpitasyäpi iti känäilälaù.

184
 BHAGAVAT-SANDARBHA

yathä mahä-bhütäni bhüteñv apraviñöäni bahiù-sthitäny api

anupraviñöäny antaù-sthitäni bhänti, tathä lokätéta-vaikuëöha-sthitatvena
apraviñöo’py ahaà teñu tat-tad-guëa-vikhyäteñu na teñu praëata-janeñu
praviñöo hådi sthito’haà bhämi | atra mahä-bhütänäm aàça-bhedena
praveçäpraveçau tasya tu prakäça-bhedeneti bhede’pi praveçäpraveça-
mätra-sämyena dåñöäntaù | tad evaà teñäà tädåg-ätma-vaça-käriëé prema-
bhaktir näma rahasyam iti sücitam | tathä ca brahma-saàhitäyäm—

änanda-cinmaya-rasa-pratibhävitäbhis
täbhir ya eva nija-rüpatayä kaläbhiù |
goloka eva nivasaty akhilätma-bhüto
govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || [bra.saà. 5.29]

premäïjana-cchurita-bhakti-vilocanena
santaù sadaiva hådayeñu vilokayanti |
yaà çyämasundaram acintya-guëa-svarüpaà
govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || [bra.saà. 5.30]

acintya-guëa-svarüpam api premäkhyaà yad aïjanaà tena cchuritavat uccaiù

prakäçamänaà bhakti-rüpaà vilocanaà tena ity arthaù |

ye bhajanti tu mäà bhaktyä

mayi te teñu cäpy aham [gétä 9.29] iti gétopaniñadaç ca |

yad vä, teñu yathä täni bahiù-sthitäni cäntaù-sthitäni ca bhänti, tadvat

bhakteñv aham antar-mano-våttiñu bahir-indriya-våttiñu ca visphuräméti ca
| bhakteñu sarvathä’nanya-våttitä-hetur näma kim api sva-prakäçaà
premäkhyam änandätmakaà vastu mama rahasyam iti vyaïjitam | tathaiva
çré-brahmaëoktam—

na bhäraté me’ìga måñopalakñyate

na vai kvacin me manaso måñä gatiù |
na me håñékäëi patanty asat-pathe
yan me hådautkaëöhyavatä dhåto hariù || [bhä.pu. 2.6.34] iti |

yadyapi vyäkhyäntaränusäreëäyam artho’palapanéyaù syät, tathäpy asminn

evärthe tätparyaà, pratijïä-catuñöaya-sädhanäyopakräntatvät, tad-
anuktrama-gatatväc ca | kià ca, tasminn arthe na teñv iti chinna-padam api
vyarthaà syät, dåñöäntasyaiva kriyäbhyäm anvayopapatteù | api ca,
rahasyatvaà näma hy etad eva, yat parama-durlabhaà vastu duñöodäséna-
jana-dåñöi-niväraëärthaà sädhäraëa-vastv-antareëäcchädyate, yathä
cintämaëiù sampuöädinä | ata eva parokña-vädä åñayaù parokñaà ca mama
priyam [bhä.pu. 11.21.35] iti çré-bhagavad-väkyaà ca |

185
 BHAGAVAT-SANDARBHA

tad eva ca parokñaà kriyate, yad adeyaà virala-pracäraà mahad vastu

bhavati | asyaivädeyatvaà virala-pracäratvaà mahattvaà ca, muktià dadäti
karhicit sma na bhakti-yogam [bhä.pu. 5.6.18] ity-ädiñu bahutra vyaktam |

svayaà caitad eva çré-bhagavatä parama-bhaktäbhyäm arjunoddhaväbhyäà

kaëöhoktyaiva kathitam—sarva-guhyatamaà bhüyaù çåëu me paramaà
vacaù [gétä 18.64] ity-ädinä, sugopyam api vakñyämi [bhä.pu. 11.11.46] ity-
ädinä ca |

idam eva rahasyaà çré-näradäya svayaà çré-brahmaëaiva prakaöékåtam—

idaà bhägavataà näma yan me bhagavatoditam |

saìgraho’yaà vibhüténäà tvam etad vipulé kuru ||
yathä harau bhagavati nåëäà bhaktir bhaviñyati |
sarvätmany akhilädhäre iti saìkalpya varëaya || [bhä.pu. 2.7.51-
52]

tasmät sädhu vyäkhyätaà svämi-caraëair api rahasyaà bhaktir iti ||

atha kathaà tathä-bhütaà rahasyam udayeta ? ity apekñäyäà krama-präptaà

tad-aìga-bhütaà tadéya-sädhanam upadiçati—

etävad eva jijïäsyaà

tattva-jijïäsunätmanaù |
anvaya-vyatirekäbhyäà
yat syät sarvatra sarvadä || [bhä.pu. 2.9.35]

ätmano mama bhagavatas tattva-jijïäsunä prema-rüpaà yäthärthyaà1

rahasyam anubhavitum icchunä etävad eva jijïäsyaà çré-guru-
caraëebhyaù çikñaëéyam | kià tat ? sad ekam eva anvaya-vyatirekäbhyäà
vidhi-niñedhäbhyäà sadä sarvatra syäd upapadyate | yathä—

na hy ato’nyaù çivaù panthä viçataù saàsåtäv iha |

väsudeve bhagavati bhakti-yogo yathä bhavet || [bhä.pu. 2.2.33]

iti vyatirekeëopakramya tad-upasaàhäre—

tasmät sarvätmanä räjan hariù sarvatra sarvadä |

çrotavyaù kértitavyaç ca smartavyo bhagavän nèëäm || [bhä.pu.
2.2.36]

ity anvayena sarvadety uktam |

1
yäthärthyam iti yädavapure nästi.

186
 BHAGAVAT-SANDARBHA

tasmät sva-jïäna-vijïäna-rahasya-tad-aìgänäm upadeçena catuùçlokyäm api

svayaà çré-bhagavän evopadiñöaù | ataù tasmai sva-lokaà bhagavän
sabhäjitaù [bhä.pu. 2.9.9] iti bhagavac-chabdena, dadarça taträkhila-
sätvatäà patim [bhä.pu. 2.9.15] ity atra täpané-çruty-anukülitaà çré-kåñëa-
liìgatvena ca | asya vaktuù çré-bhagavattvam eva sphuöam | na jätu tad-
aàça-bhüta-näräyaëäkhya-garbhoda-çäyi-puruñatvam |

ata eväsya mahä-puräëasyäpi çré-bhägavatam ity eva vyäkhyä |

tathaivoktam—kasmai kena vibhäñito’yam atulo jïäna-pradépaù purä ity-
ädau, tac chuddhaà vimalaà viçokam amåtaà satyaà paraà dhémahi [bhä.pu.
12.13.19] ity atra para-çabdena bhagavad-vaktåtvam | ädyo’vatäraù
puruñaù parasya [bhä.pu. 2.6.42] iti dvitéye bhedäbhidhänät |

ataù—
idaà bhagavatä pürvaà brahmaëe näbhi-paìkaje |
sthitäya bhava-bhétäya käruëyät samprakäçitam || [bhä.pu.
12.13.10]

ity aträpi bhagavac-chabda-prayogaù | çré-näräyaëa-näbhi-paìkaje sthitaà

brahmäëaà prati svayaà çré-bhagavatä tatraiva vyäpi-mahä-vaikuëöhaà
prakäçyedaà puräëaà prakäçitam ity arthaù | anugataà caitat dvitéya-
skandhetihäsasyeti |

|| 2.9 || çré-bhagavän brahmäëam || 85 ||

[86]

tad etat1 sarva-çästräëäà samanvayas tasminn eva bhagavati | tathä ca,

sarvaiç ca vedaiù paramo hi devo

jijïäsyo nänyo vedaiù prasidhyet |
tasmäd enaà sarva-vedän adhétya
vicärya ca jïätum icchen mumukñuù || iti caturveda-çikhäyäm |

yaà sarve devä änamanti mumukñavo brahma-vädinaç ca [nå.tä.u. 2.4.10] iti

çré-nåsiàha-täpanyäm |

sarve vedä yat padam ämananti tapäàsi sarväëi ca yad vadanti [ka.u.
1.2.15], näveda-vin manute taà båhantaà sarvänubhütam ätmänaà
sämparäye [?], taà tv aupaniñadaà puruñaà påcchämi [bå.ä.u. 3.9.27] ity-
ädir anyatra çrutau |

vedaiç ca sarvair aham eva vedyo vedänta-kåd veda-vid eva cäham [gétä
15.15] iti çré-gétopaniñatsu, siddhänte punar eka eva bhagavän viñëuù
samastägama-vyäpäreñu vivecana-vyatikaraà néteñu niçcéyate [pa.pu.
1
tad evam iti känäilälaù.

187
 BHAGAVAT-SANDARBHA

5.97.27] iti pädme, sarva-nämäbhidheyaç ca sarva-vedeòitaç ca sa iti

skände, natäù sma sarva-jagatäà vacasäà pratiñöhä yatra çäçvaté [vi.pu.
1.14.23] iti vaiñëave |

sarva-vedän setihäsän sa-puräëän sa-yuktikän |

sa-païcaräträn vijïäya viñëur jïeyo na cänyathä || iti brahma-tarke
|

tad evaà sarva-veda-samanvayaà svasmin çré-bhagavaty eva svayam äha—

mäà vidhatte’bhidhatte mäà

vikalpyäpohyate hy aham | [bhä.pu. 11.21.42] iti |

mäm eva yajïa-puruñaà vidhatte, çrutir mäm eva tat-tad-devatä-rüpam

abhidhatte | yac cäkäçädi-prapaïca-jätaà—tasmäd vä etasmäd ätmana
äkäçaù sambhütaù [tai.u. 2.1.3] ity-ädinä vikalpyäpohyate, tad apy aham
eva | na mattaù påthag asti, sarvasya mad-ätmakatväd iti bhävaù ||

|| 11.21 || çré-bhagavän || 86 ||

[107] atha sarvaiç ca vedaiù paramo hi devo jijïäsyaù iti | prakaraëäntaram

añöottara-çatama-väkyät pürvatra çré-bhagavati sarva-çästra-samanvaya
evaà vivecanéyaù, yathä vedo dvividhaù—mantro brähmaëaà ca | mantro’pi
dvividhaù—bhagavan-niñöho devatäntara-niñöhaç ca | taträdyasya säkñäd
eva tat-paratä, dvitéyas tu karmopäsanayor aìgam iti—tad-gatyaiva gatià
bhajati |

atha brähmaëasya karmopästi-jïäna-käëòätmakäs trayo bhedäù | tatra

karmaëo jaòatvenäsvätantryät sa eva phaladäteti tat-käëòasya tat-paratvam
eva | upästir atra devatäntara-niñöhaiva gåhyate, bhagavan-niñöhäyäs tu
jïänäntarbhävät | tataç copäsanä-käëòasya anyäsäà devatänäà tadéyatvena
tat-paratvam | jïäna-käëòaà—brahma-bhagavat-pratipädakatvena
dvivdidham—ubhayor api cid-eka-rasatvät | jïäna-çabdenätra jïänaà bhaktiç
cocyate | jïäne jïäna-çabdasya prädhänyato våttiù dhärtaräñöreñu kaurava-
çabdavat | tatra dvitéyaà—säkñäd eva bhagavat-param |

prathamaà tadéya-sämänyäkäreëa svarüpa-nirüpakatvät tat-param |

atha veda-nirviçeñäëi tad-aìgäny api çré-bhagavad-upäsana-sädhanatvät

tatra samanvayante | yathä çré-viñëu-süktädénäà kara-svaräder jïänäya
çikñä | änupürvyäù kalpaù | sädhutvasya vyäkaraëaà, padärthasya niruktam,
çré-viñëor mahotsavädi-samayasya jyotiù | manträëäà chandaù |

188
 BHAGAVAT-SANDARBHA

atha vedänugäny aparäëy api çästräëi vakñyamäëa-hetoù samanvayante—

tatra pürvottara-mémäàse karma-jïäna-käëòayos tätparyävadhåteù,
gautama-kaëäda-kapila-nyäyäù—éçvarästitva-cid-acid-vastv-ädénäà ühanät,
pataïjali-nyäyas tv éçvaropäsanoddeçät | småty-ädény aparäëi tu käëòa-
trayam anugacchantéti pürva-yukter eva, kävyälaìkära-käma-tantra-
gändharva-kaläs tu tasya tat-tac-carita-mädhuryänubhava-vaiduñya-siddheù
| nétiù çilpaà ca, tat-sevä-cäturé-siddeù | äyur-veda-dhanur-vidye tad-
upäsana-pratibandha-niräkaraëataù ||

ittham abhipretyaivoktaà çrémat-prahlädena—

dharmärtha-käma iti yo’bhihitas tri-varga

ékñä trayé naya-damau vividhä ca värtä |
manye tad etad akhilaà nigamasya satyaà
svätmärpaëaà sva-suhådaù paramasya puàsaù || [bhä.pu.
7.6.26] iti |

—o)0(o—

[87]

tad evaà bhagavata eva sarva-vedärthatvaà darçitam | tatra räjïaù praçnaù |

çré-viñëu-räta uväca—

brahman brahmaëy anirdeçye

nirguëe guëa-våttayaù |
kathaà caranti çrutayaù
säkñät sad-asataù pare || [bhä.pu. 10.87.1]

asyärthaù—açrutayas tävac chabda-mätrasya sädhäraëyäd guëeñu

sattvädiñu våttir yäsäà tädåçyo dåçyante | brahma tu nirguëaà sattvädi-
guëätétaà, tasmäd eva anirdeçyam | tat-tad-guëa-kärya-bhüta-jäti-guëa-
kriyäkhyänäà guëäntaräëäm abhäväspadatvät tädåça-dravyasyäpy
aprasiddhatväd anirdeçyaà sattvädi-kärya-bhütäbhyäà sad-asadbhyäà kärya-
käraëäbhyäà param iti tena tenäsambandhaà cety arthaù |

tathä ca sati yathä òittha-väci kasmiàçcid advitéye dravye tac-chabdasya

mukhyä våttiù pravartate | yathä ca “siàho devadattaù” ity atra gauëyä
våttyä çaurya-guëa-yukte devadatte siàha-çabdaù pravartate | yathä ca
“gaìgäyäà ghoñaù” ity atra-lakñaëayä våttyä gaìgä-çabdas tasminn ity
asambandhe taöe pravartate | tathä tat-tad-bhäväspade brahmaëi tayä tayä
våttyä çrutayaù kathaà pravarteran ? çruténäà ca çästra-yonitvät [ve.sü.
1.1.3] iti-nyäyena tat-pratipädakatäyäm ananyänäà tatra pravåttir avaçyaà
vaktavyä | svataù-pramäëänäà ca täsäà mukhyä pravåttis tu viçeñato

189
 BHAGAVAT-SANDARBHA

vaktavyä | tasmät tasmiàs täù säkñäd-rüpatayä mukhyayä våttyä kena

prakäreëa caranti | taà prakäraà viçeñataù kåpayäpi svayam upadiçeti |
anyathä padärthatväyogäd apadärthasya ca väkyärthatväyogän na çruti-
gocaratvaà brahmaëaù syäd iti sthite kutastaräà tad uparicara-sphürter
bhagavatas tad-gocaratvaà, tat katham evaà sva-bhaktayoù [bhä.pu.
10.86.59] ity-ädau svatäà svataù-pramäëa-bhütänäà vedänäà märgaà
bhagavat-paratvam ädiçyety uktam iti |a1
b
svataù-prämäëya-siddhaye mukhya-väkyänäà tu säkñäc-caraëam avaçyaà
vaktavyam | lakñaëädau pramäëäntara-mülatvät | tato yatra lakñaëädikam
api na sambhavati, tatra kathantaräà säkñäc caraëam iti bhävaù ||b2

atra çré-çukadevena dattam uttaram äha—åñir uväca—

buddhéndriya-manaù-präëän
janänäm asåjat prabhuù |
mäträrthaà ca bhavärthaà ca
ätmane’kalpanäya ca || [bhä.pu. 10.87.2]

buddhy-ädén upädhén janänäm anuçäyinäà jévänäà mäträdy-arthaà

prabhuù parameçvaro’såjat, na tu janäù svävidyayäsåjann iti vivarta-vädaù
parihåtaù | méyanta iti mäträ viñayäù, tad-artham | bhavärthaà bhavo
janma-lakñaëaà karma tat-prabhåti-karma-karaëärtham ity arthaù | ätmane
lokäntara-gämine, ätmanas tat-tal-loka-bhogäyety arthaù | akalpanäya
kalpanä-nivåttaye muktaye ity arthaù |

artha-dharma-käma-mokñärtham iti krameëa pada-catuñöayasyärthaù |

mokño’py atra cin-mätratayävasthiti-rüpaù, yathävarëa-vidhänam apavargaç
ca bhavati [bhä.pu. 5.19.19], yo’sau bhagavati [bhä.pu. 5.19.20] ity-ädinä,
ananya-nimitta-bhakti-yoga-lakñaëo nänä-gati-nimittävidyä-granthi-
randhana-dväreëa [bhä.pu. 5.19.20] ity-antena païcamokta-gadyena tathä

1
a-cihnayor madhye sthita-paricchedäàçaù ca-karalipyäà tathä jha-granthe’pi känäiläla-
saàskaraëe’pi nimna-likhita-rüpopalabhyete: asyärthaù—çabdasya hi våttir mukhya-
lakñaëa-guëa-bhedena tridhä | mukhyäpi rüòhi-yoga-bhedena dvidhä | tatra prathamaà
tävad brahmaëi rüòhi-våttir na sambhavatéti—ñäkñät kathaà carantéti | tatra hetur—
anirdeçya iti | sä hi svarüpeëa jätyä guëena vä saàjïä-saàjïi-saìketena pravartate |
anirdeçyatve hetuà vadan guëa-våttià niräkaroti—nirguëe guëa-våttaya iti | guëair
vartamänä api nirguëe kathaà carantéty arthaù | nirguëatve ca hetuà vadan lakñaëä-yogau
niräkaroti—sad-asataù para iti | sad-asataù pare kärya-käraëäbhyäà parasminn asaìge |
lakñaëärüòhiç ca saìketenäbhihitaù sambandhi-niyogas tu tat-trividha-våtti-pratipädita-
padärthayoù prakåti-pratyayärthayor yogena bhavatéti tasya kenacid api sambandhäbhävät
te na sambhavata ity arthaù |
evaà padärthatväyogyäd apadärthasya ca väkyärthatväyogän na çruti-gocaratvam |
brahmaëa iti sthitekutstaräà tad-uparicaya-sphürter bhagavatas tad-agocaratvaà | tat
kathaà evaà sva-bhaktayor ity-ädau satäà svataù pramäëa-bhütänäà vedänäà märgaà
bhagavat-paratvaà ädiçyety uktam |
2
b-cihnayor madhya-sthita-väkyäàçaù yädavapura-saàskaraëe nästi.

190
 BHAGAVAT-SANDARBHA

niruktatvät | sädhya-bhakti-prädurbhäva-lakñaëaç ceti dvividho jïeyaù,

ubhayaträpi kalpanä-rüpävidyäyä nivåtteù |

etad uktaà bhavati—yasmät svayam éçvaras tat-tad-arthaà tat-tat-

sädhakatvena dåçyamänänäà jévänäà buddhy-ädén såñöavän, tasmät tat-
tat-sampädana-çakti-nidhäna-yogyatäà1 teñu kåtavän iti labhyate | tatra
trivarga-sampädikäù çaktayaù kalpanätmikä-mäyä-våtty-avidyä-çakter
aàçäù, bahirmukha-karmätmakatvät, svarüpänyathä-bhäva-saàsäritva-
hetutväc ca | aparä mokña-sampädikä çaktir akalpanä-rüpä cic-chakter
eväàçaù, antar-mukha-jïäna-bhakti-rüpatvät, svarüpänyathä-bhäva-
saàsäritva-ccheda-hetutväc ca |

evaà ca yävaj jévänäà bhagavad-bahirmukhatä, tävat kevalaà

kalpanätmikänäm avidyä-çakténäà prakäçät tat-pradhänä buddhy-ädayaù
sa-guëä eveti nirguëaà säkñän na kurvata ity evaà satyam eva | yadä tu tad-
antarmukhatä, tadä teñu cic-chakteù prädurbhävät taà säkñät-kurvata eva iti
sthite,2 buddhy-ädi-mayatväd vacaso’pi tathä vyavahäraù sidhyati | tad
atraiväbhedena siddhäntitam ante—

tad etad varëitaà räjan yo naù praçnaù kåtas tvayä |

yathä brahmaëy anirdeçye nirguëe’pi manaç caret || [bhä.pu.
10.87.49] iti |

atra mana iti, tatra buddhy-ädau cic-chaktis tadéyäpräkåta-paramänanda-

svarüpa-tädåça-guëädi-3svayaà-prakäçamayé vacasi ca tat-tan-nirdeça-
mayéti jïeyam | ato’präkåta-tädåça-svarüpädyälambanena çrutayaç caranti
[bhä.pu. 10.87.1] iti siddhäntayiñyate |

tad evaà pauruñasyäpi vacaso bhagavac-caritraà siddham | yathoktam—

yasmin prati çlokam abaddhavaty api [bhä.pu. 1.5.11] iti | tathä ca sati,
tathävidha-vaca-ädénäm ekäçrayasya säkñäd-bhagavan-
niçväsävirbhävino’pauruñeyasya tac-cäritvaà kim uta | tasmät säkñäc
caranty eva çrutayaù | vakñyate ca—kvacid ajayätmanä ca carato’nucaren
nigamaù [bhä.pu. 10.87.14] iti | tathä ca praëavam uddiçyoktaà dvädaçe—

sva-dhämno brahmaëaù säkñäd väcakaù paramätmanaù |

sa sarva-mantropaniñad veda-béjaà sanätanam || [bhä.pu.
12.6.41] iti |

çrutau ca—om ity etad brahmaëo nediñöhaà näma [çruti] iti nediñöhaà
lakñaëädi-vyavadhänaà vinety arthaù | ata eva kena ca prakäreëa säkñäc
caranti sa kathyatäm ity evaà räjäbhipräyaù | atra çabda-nirdeçyatve doñas
tv agre dyupatayaù [bhä.pu. 10.87.41] ity atra parihäryaù |
1
-yogyatayä iti ïa-öayoù päöhäntaram.
2
iti sthitam iti ïa-öayoù päöhäntaram. sthiteù, sthitiù api kvacid dåçyate.
3
guëädau iti yädavapura-saàskaraëe.

191
 BHAGAVAT-SANDARBHA

atha çrutiñv api yäù käçcit trivarga-paratvena bahirmukhäù pratéyante,

täsäm apy antarmukhatäyäm eva paryavasänam | tathä hi—parameçvarasya
satata-paramärtha-bahirmukhatä-parähata-jéva-nikäya-viñaya-kåpä-viläsa-
paryavasäyi1-niùçväsa-rüpäù çrutayaù prathamataù sva-viñayakaà viçväsaà
janayitum adåñöa-vastv-anabhijïän2 satataà dåñöam aihikam evärtham
éhamänäàs tän prati tat-sampädakaà putreñöy-ädikaà vidadhati | tataç ca
tena jäta-viçväsän3 aihikasyätyantam asthiratvaà pradarçya, divyänanda-
camatkära-vicitrasya päralaukika-svargädi-lakñaëa-tat-tat-kämasya
janake’gniñöomädau pravartayanti | tatas teñäà nirantara-tad-abhyäsäd
dharma eva rucià janayanti |

atha labdha-dharma-rucénäà çuddhäntaù-karaëänäà tad-artha-vicära-

paräëäà jagad apy anityam iti jïänavatäà saàsära-bhaya-dénänäà
nirväëänandäbhiläñaà sampädayanti | nirväëänandaç ca para-
tattvävirbhäva-rüpa eveti | tad uktam çré-sütena—

dharmasya hy äpavargyasya närtho’rthäyopakalpate |

närthasya dharmaikäntasya kämo läbhäya hi småtaù ||
kämasya nendriya-prétir läbho jéveta yävatä |
jévasya tattva-jijïäsä närtho yaç ceha karmabhiù || [bhä.pu.
1.2.9-10] iti |

tataç ca yathä buddhy-ädayo’ntarmukhatä-täratamyena cic-

chaktyävirbhävät pare tattve täratamyena caranti, tathä çruti-lakñaëaà
vacanam api cic-chakti-prakäçänukrameëa traiguëya-viñayatvam atikramya
kevala-nairguëya-viñayam eva sat, tasmin nirguëe tattve samyag eva
carituà çaknoti, aguëa-våttitvena yogyatvät | tad uktaà dvädaçe praëavam
upalakñya—

tato’bhüt trivåd oàkäro yo’vyakta-prabhavaù svaräö |

yat tal liìgaà bhagavato brahmaëaù paramätmanaù || [bhä.pu.
12.6.39] iti ||

tatra tat tattvaà dvidhä sphurati—bhagavad-rüpeëa, brahma-rüpeëa ceti |

cic-chaktir api dvidhä—tadéya-svayaà-prakäçädi-maya-bhakti-rüpeëa, tan-
maya-jïäna-rüpeëa ca | tato bhakti-maya-çrutayo bhagavati caranti, jïäna-
maya-çrutayo brahmaëéti sämänyataù siddhäntitam ||

atha tatra tatra viçeñaà vaktuà tadéya evetihäsa upakñipyate—çré-

sanandana uväca—

sva-såñöam idam äpéya

1
-maya- iti känäilälaù.
2
-anabhijïaà iti känäilälaù.
3
- viçväsena iti känäilälaù.

192
 BHAGAVAT-SANDARBHA

çayänaà saha çaktibhiù |

tad-ante bodhayäïcakrus
tal-liìgaiù çrutayaù param || [bhä.pu. 10.87.12]

svayaà nirmitam idaà viçvaà laya-samaye äpéya saàhåtya çaktibhiù saha

çayänaà prakåtià puruñaà tad-aàçäàç cätma-sätkåtya tat-käryaà prati
nimélitäkñaà paraà bhagavantaà tad-ante pralaya-kälävasäna-präye tal-
liìgais tat-pratipädakair väkyaiù çrutayaù prabodhayäïcakruù prätaù
prabodhana-stuti-bhaìgyä tuñöuvur ity arthaù | asya bhagavattvam eva
gamyate, na tu puruñatvam |

bhagavän eka äsedam agra ätmätmanäà vibhuù |

ätmecchänugatäv ätmä’nänä-maty-upalakñaëaù || [bhä.pu. 3.5.23]

iti tåtéya-skandha-prakaraëe tadänéà puruñasya tad-antar-bhäva-çravaëät ||

pürva-padyärthe dåñöäntaù—

yathä çayänaà samräjaà

vandinas tat-paräkramaiù |
pratyüñe’bhyetya suçlokair
bodhayanty anujévinaù || [bhä.pu. 10.87.13]

tasya samräjaù paräkramo yatra taiù, na tu nirviçeñatva-vyaïjakaiù

çobhanaiù çlokaiù | yathä çayänaà samräjam ity asyäyam abhipräyaù—
yathä rätrau samräö mahiñébhiù kréòann api bahiù-käryaà parityajyäntar-
gåhädau sthitatvät taj-janaiù çayäna evocyate, vandibhiç ca tat-prabhäva-
maya-çloka-kåta-prabodhana-bhaìgyä stüyate, tathäyaà bhagavän tadänéà
jagat-käryäkåta-dåñöir nigüòhaà nija-dhämni nija-parikaraiù kréòann apéti,
anujévina ity anena te yathä tan-marmajïäù, tathä tä apéti sücitam ||

tatra prathamato jïänädi-guëa-gaëa-sevitena samyag-darçana-käraëena

bhakti-yogenänubhüyamänaà bhagavad-äkäram akhaëòam eva tattvaà sva-
pratipädyatvena darçayantyo brahma-svarüpam api tathätvena
kroòékurvantyaù çrutaya ücuù—

jaya jaya jahy ajäm ajita doña-gåbhéta-guëäà

tvam asi yad ätmanä samavaruddha-samasta-bhagaù
|
aga-jagad-okasäm akhila-çakty-avabodhaka te
kvacid ajayätmanä ca carato’nucaren nigamaù ||
[bhä.pu. 10.87.14]

193
 BHAGAVAT-SANDARBHA

bhoù ajita ! jaya jaya nijotkarñam äviñkuru | ädare vépsä | aträjiteti

sambodhanenedaà labhyate, näma-vyäharaëaà viñëor yatas tad-viñayä
matiù [bhä.pu. 6.2.10] iti nyäyena nämnä bhagavän asau säkñäd
abhimukhékriyata iti liìgäd eva tac-chré-vigrahavat tad api tat-svarüpa-
bhütam eva bhavati, tad-vijätéyena tad-abhimukhé-karaëänarhatvät | ata
eva bhaya-dveñädau çré-mürteù sphürter iva säìketyädäv apy asya
prabhävaù çrüyate | viçeñataç cätra çruti-vidvad-anubhaväv api pürvam eva
pramäëékåtau | tasmäd yat tattvaà çré-vigraha-rüpeëa cakñur-ädäv
udayate, tad eva näma-rüpeëa väg-ädäv iti sthitam | tasmän näma-näminoù
svarüpäbhedena tat-säkñät-käre tat-säkñät-kära evety ataù kià vaktavyam
anyatränyavad bhagavati çrutayo’pi jäty-ädi-kåta-saàjïä-saàjïi-saìketädi-rétyä
rüòhy-ädi-våttibhiç carantéti | yäsäà çruty-abhidhänäà vallénäà1 säkñät
tathä-bhütäni nämäny eva phalänéti |

utkarñam äviñkurv ity anena itthaà sarvotkåñöatä-guëa-yogena

mukhyayaiva våttyä çrutayas tasmiàç carantéti darçitam | çrutayaç ca—na
te mahi tväm anv açnuvanti [?],2 na tat-samaç cäbhyadhikaç ca dåçyate
[çve.u. 6.8] ity-ädyäù | atra çrutayo jaya jayeti sva-bhaktyäviñkärät bhaktim
eva tat-prakäçe hetuà gamayanti |

kena vyäpäreëotkarñam äviñkaraväëi3 ? ity äçaìkya mäyä-nirasana-dvärä

sva-bhakti-dänenaivety ähuù—ajäà mäyäà jahi |

nanu mäyä näma vidyävidyä-våttikä çaktiù | tarhi tad-dhanane vidyäyä api

hatiù syät ? ity atra äha—doña-gåbhéta-guëäà, jévänäm ätma-vismåti-
hetäv avidyä-lakñaëe doñe eva gåbhéto gåhétas tat-småti-hetu-vidyä-
lakñaëo guëo yayä täm | svayam eva sväveçenävidyä-lakñaëaà doñam
utpädya kvacid eva kadäcid eva kathaïcid eva kaïcid eva jévaà tyajatéti
tasyäs tyägätmaka-vidyäkhya-guëo’pi doña eva | tasmät täà nirmüläà
vidhäya jévebhyo nija-caraëäravinda-viñayäà bhaktim eva diçeti tätparyam |

ato mäyä-ghätana-yogya-çaktitvena4 tad-atétatvaà vyapadiçya sac-cid-

änanda-ghanatvaà bhagavato vyaïjayantyo’tan-nirasana-mukhena tätparya-
våttyä çrutayaç carantéti vyaïjitam | çrutayaç ca—mäyäà tu prakåtià vidyän
mayinaà tu maheçvaram [çve.u. 4.10] iti, ajäm ekäm [çve.u. 4.5] iti,
sarvasyädhipatiù sarvasyeçänaù [bå.ä.u. 4.6.1], sa vä eña neti neti [bå.ä.u.
4.4.22]5 ity-ädyäù |

nanu mäyä-näçaà samprärthya mama tad-upädhikam aiçvaryädikam api

näçayitum icchathety atra samädadhate—tvam iti | yad yasmät tvam

1
abhidhäna-vallénäà iti känäilälaù.
2
na te mahi tväm anu ye çeña-rudrädyäs te na vyäpnuvanti, mahi mahimänam iti
uddhåtäàçasya päöhäntaram (ga-karalipyaà).
3
äviñkaromi iti känäilälaù.
4
-ghatakatvena iti känäilälaù.
5
This phrase is found in many places in the Båhad-äraëyaka Upaniñad.

194
 BHAGAVAT-SANDARBHA

ätmanä svarüpeëaiva samavaruddha-samasta-bhagaù präpta-tripäd-

vibhüty-äkhya-sarvaiçvaryädir asi, tasmät tava tayä tucchayä tad-upädhikair
aiçvaryädibhir vä kim ity arthaù |

tathä ca, sa yad ajayä tv ajäm [bhä.pu. 10.87.38] ity atra padye öékä—

nahi nirantarählädi-saàvit-käma-dhenu-vånda-pater ajayä kåtyam iti |

tathä na hy anyeñäm iva deça-kälädi-paricchinnaà taväñöa-guëitam
aiçvaryaà, api tu paripürëa-svarüpänubandhitväd aparimitam ity
arthaù | ity eñä |

aträtma-çabdena svarüpa-mätra-väcakena, tathä bhaga-çabdena svarüpa-

bhüta-guëa-väcakenedaà dhvanyate—svarüpädi-çabdä éçvarädi-çabdäç ca
svarüpa-mäträvalambanayä svarüpa-bhüta-guëävalambanayäpi rüòhyä
nirdeñöuà çaknuvantéti | çrutayaç ca—yad-ätmako bhagavän tad-ätmikä
vyaktiù [?] ity-ädyäù, paräsya çaktir vividhaiva çrüyate [çve.u. 6.8] ity-ädikäç
ca |

sä ca svarüpa-çaktiù sarvair evävagamyata ity ähuù—agäni sthävaräëi

jaganti jaìgamäni okäàsi çaréräëi yeñäà, teñäà sarveñäm eva jévänäà yä
akhiläù çaktayas täsäm avabodhaka iti sambodhanam | teñu vicitra-çakti-
vyaïjakatä-darçanän mäyäyä api tvad-ékñaëenaiva kñamatvät tvaà svarüpa-
bhütäçeña-çakti-laharé-ratnäkara ity anuméyata ity arthaù |

yad vä, nanu mäyä-hananena tad-upädher jévasya tu çakti-häniù syät ?

taträhuù—aga- iti | atha pürvavad eva | tataù svarüpa-çaktyaiva pratyuta
teñäà sukhaika-pradä pürëä çaktir bhaviñyatéti bhävaù | atretthaà taöastha-
lakñaëena çrutayaç carantéty uktam | çrutayaç ca—ko hy evänyäd [tai.u.
2.7] ity-ädikäù, präëasya präëam [bå.ä.u. 4.4.18] ity-ädikäù, tam eva
bhäntam [kaöha.u. 2.2.15] ity-ädikäù, dehänte devas tärakaà brahma
vyäcañöe [nå.tä.u. 1.7]1 iti, yasya deve parä bhaktir [çve.u. 6.23]2 ity-ädyäç
ca |

nanu viçeñato bhavatyaù kathaà jänanti yad ajayä mama kåtyaà nästi, tathä
sac-cid-änanda-ghana eva svarüpa-çaktyä samavaruddha-samasta-
bhagaù ? iti taträhuù—kvacid iti | kvacit kadäcit såñöy-ädi-samaye puruña-
rüpeëa ajayä mäyayä carataù kréòataù nityaà ca svarüpa-çaktyäviñkåta-
svarüpa-bhüta-bhagena satya-jïänänandaika-rasenätmanä caratas taväsmal-
lakñaëo nigamaù çabda-rüpeëa devatä-rüpeëa ca anucaret sevate |
tasmäd vayaà tat sarvaà jänéma ity arthaù | karmaëi ñañöhé |

etad uktaà bhavati—atra dvividho vedaù—traiguëya-viñayaù, nistraiguëya-

viñayaç ca | tatra traiguëya-viñayas trividhaù | prathama-prakäras tävat tad-
1
dehänte devaù paramaà brahma tärakaà vyäcañöe iti äkare. tärakaù for tävakam, deva-
stävakam (ïa, öa)
2
atra pürëa-çlokaù puré-däsa-mahäçayair uddhåtaù.

195
 BHAGAVAT-SANDARBHA

avalambana-täöasthyena tal-lakñakaù | yathä, yato vä imäni bhütäni [tai.u.

3.1.1] ity-ädiù | dvitéya-prakäraç ca triguëa-maya-tad-éçitavyädi-varëanädi-
dvärä tan-mahimädi-darçakaù | yathä indro yato’vasitasya räjä [å.ve.
1.38.15] ity-ädiù | tåtéya-prakäraç ca traiguëya-niräsena parama-
vastüddeçakaù | so’py ayaà dvividhaù—niñedha-dvärä, sämänädhikaraëya-
dvärä ca | tatra pürva-dvärä asthülam anaëu [bå.ä.u. 3.8.8], neti neti [bå.ä.u.
3.9.26] ity-ädiù | uttara-dvärä, sarvaà khalv idaà brahma [bå.ä.u. 3.14.1], tat
tvam asi [chä.u. 6.8.7] ity-ädiù |

pürva-väkye taj-jätatväd iti hetoù sarvasyaiva brahmatvaà nirdiçya

taträviñkåtaù sad idam iti pratéti-paramäçrayo yo’àçaù sa eva çuddhaà
brahmety uddiçyate | uttara-väkye tvaà-padärthasya tadvac cid-äkära-tac-
chakti-rüpatvena tat-padärthaikyaà yad upapädyate, tenäpi tat-padärtho
brahmaivoddiçyate | tat-padärtha-jïänaà vinä tvaà-padärtha-jïäna-mätram
akiïcit-karam iti tat-padopanyäsaù | traiguëyätikramas tübhayaträpi | atra
traiguëya-niräsena tad-uddeçena yatra tadéya-dharmäù spañöam eva
gamyate, tatra bhagavat-paratvam | yatra tv aspañöaà, tatra brahma-
paratvam ity avagantavyam | vyäkhyätas traiguëya-viñayaù | tad etad ajayä
carato’nucared iti vyäkhyätam |

atha nistraiguëyo’pi dvividhaù—brahma-paraù, bhagavat-paraç ca | yathä

änando brahma [tai.u. 3.6.1] ity-ädiù |

na tasya käryaà karaëaà ca vidyate

na tat-samaç cäbhyadhikaç ca dåçyate |
paräsya çaktir vividhaiva çrüyate
sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca || [çve.u. 6.8] ity-ädiç ca |

tad etad ätmanä carato’nucaren nigamaù iti vyäkhyätam | ataù çrutes

tac-cäritvaà siddham | säkñäc-cäritvaà ca nistraiguëyänäà svata eva,
anyeñäà tu tad-eka-väkyatayä jïeyam | mäyä-nirasanärtham eva tat-tad-
guëänuvädaù kriyate | paçcäd akhaëòam eva täà nirasya säkñäd-bhagavat-
svarüpa-guëädikaà nirdiçyata iti tad eka-väkyatä-dyotanayä sa eña eva
siddhänto’sminn upakrama-väkye samuddiñöaù | tathopasaàhäre ca—
çrutayas tvayi hi phalanty atan-nirasanena bhavan-nidhanäù [bhä.pu.
10.87.41] iti | çrutayaç ca madhva-bhäñya-pramäëitäù—na cakñur na çrotraà
na tarko na småtir vedo hy evainaà vedayati [ve.sü. 2.1.3-dhåta-bhällaveya-
çrutiù] ity-ädyäù, aupaniñadaù puruñaù [bå.ä.u. 3.9.26] ity-ädyäç ca ||

atha viçeñato brahmaëy api yathä caranti, brahmaëi caranténäm api yathä
bhagavaty eva paryavasänaà, tathaivoddiçanti—

båhad upalabdham etad avayanty avaçeñatayä

yata udayästa-mayau vikåter divävikåtät |
ata åñayo dadhus tvayi mano-vacanäcaritaà

196
 BHAGAVAT-SANDARBHA

katham ayathä bhavanti bhuvi datta-padäni nèëäm ||

[bhä.pu. 10.87.15]

etat sarvaà båhad brahmaiva upalabdham avagatam | tat kathaà ?

vikåter viçvasya1 sakäçäd avaçiñyamäëatvena | kià iva ? måd iva | y8 viKer
ghaöädeù sakäçäd avaçiñyamäëatvena sarvaà ghaöädi-dravyaà måd
evopalabdhä dåñöä, tathä båhad apéty arthaù | tatra hetuù—yato båhataù
sakäçäd vikåter udayästa-mayau avayanti manyante çrutayaù, yato vä
imäni [tai.u. 3.1.1] ity ädyäù | tasmän måt-sämyaà tasya yujyata iti bhävaù |

tarhi kathaà tad-vikäri tvam api na ? ity ähuù—avikåtät, çrutes tu çabda-

mülatvät [ve.sü. 2.1.27] iti nyäyenäcintya-çaktyä tathäpy avikåtam eva yat,
tasmäd ity arthaù | yadyapy aträpi sa-çaktikam eva båhad upapadyate,
tathäpy äviñkåta-bhagavattvenänupädänät brahmaivopapäditaà bhavati,
sarvathä çakti-parityäge tad-upapädänäsämarthyät tucchatväpätäc ca |
tasmäd atra brahmaivodähåtam | ata eva mån-mätra-dåñöäntena
kartåtvädikam api tatra nopasthäpitam |

tad etad brahma-pratipädanam api çré-bhagavaty eva paryavasyatéty ähuù

—ata iti | ato brahma-pratipädanäd api åñayo vedäs tvayi çré-bhagavaty
eva manasa äcaritaà tätparyaà, vacanasyäcaritam abhidhänaà ca
dadhur dhåtavantaù | dvayor eka-vastutväd bhagädénäm
äviñkäränäviñkära-darçana-mätreëa bheda-kalpanäc ca taträrthäntara-
nyäsaù |

nèëäà bhü-caräëäà samyag-darçinäm asamyag-darçinäà vä bhuvi dattäni

nikñiptäni padäni katham ayathä bhavanti ? bhuvaà na präpnuvanti, api
tu tatraiva paryavasyanti | tasmäd yathä katham api pratipädayantu,
phalitaà tu tvayy eva bhavatéti bhävaù | tad uktaà—

jïäna-yogaç ca man-niñöho nairguëyo bhakti-lakñaëaù |

dvayor apy eka evärtho bhagavac-chabda-lakñaëaù || [bhä.pu.
3.32.32] iti |

atra çrutayaç madhva-bhäñya-pramäëitäù—hanta tam eva puruñaà sarväëi

nämäny abhivadanti | yathä nadyaù syandamänäù samudräyaëäù
samudram abhiviçanti, evam evaitäni nämäni sarväëi puruñam abhiviçanti iti
||

tad evaà bhagavattvena brahmatvena ca tvam eva tätparyäbhidhänäbhyäà

sarva-nigama-gocara ity uktam | tac ca yathärtham eva na tu kälpanikam ity
ähuù—

iti tava sürayas try-adhipate’khila-loka-mala-

1
viçvasmät (ïa-öa-yädavapura).

197
 BHAGAVAT-SANDARBHA

kñapaëa-kathämåtäm avagähya tapäàsi jahuù |

kim uta punaù sva-dhäma-vidhutäçaya-käla-guëäù
parama bhajanti ye padam ajasra-sukhänubhavam ||
[bhä.pu. 10.87.16]

bhos try-adhipate ! trayäëäà brahmädénäà patis tat-tad-avatäré

näräyaëäkhyaù puruñas tasyäpy uparicara-svarüpatväd adhipatir bhagavän |
tato he sarveçvareçvara ! yasmät tvayy eva vedänäà tätparyam abhidhänaà
ca paryavasitam iti, ato hetor eva sürayo vivekinaù paramparä-tvat-
pratipädana-mayaà veda-bhägam api parityajya kevalaà taväkhila-loka-
mala-kñapaëa-kathämåtäbdhià sakala-loka1-våjina-nirasana-hetu-kérti-
sudhä-sindhum avagähya çraddhayä niñevya, tapaù-prädhänyena
täpakatvena vä tapäàsi karmäëi täni jahus tyaktavantaù | teñäà
sädhakänäm api yadi tatraivaà, tadä kim uta vaktavyaà ? svadhäma-
vidhutäçaya-käla-guëäù çuddhätma-svarüpa-sphuraëena nirjitam
antaùkaraëaà jarädi-hetuù käla-prabhävaù sattvädayo guëäç ca yais te, ye
punaù taväjasra-sukhänubhava-svarüpaà padaà brahmäkhyaà tattvaà
bhajanti, te tam avagähya täni jahur iti | kià tarhi brahma-mätränubhva-
niñöhäm api jahur ity arthaù |

etad uktaà bhavati—atra tävat trividhä janäù—mugdhä vivekinaù kåtärthäç

ceti | tatra sarvän evädhikåtya vedänäm akalpanämayatvenaiva bhagavan-
nirdeçakatä dåçyate | tathä hi yadi tathätvenaiva sä na dåçyeta, tadä
vastutas tat-sambandhäbhäväd akhila-loka-mala-kñapaëatvena pada-
padärtha-jïäna-hénänäà mugdhänäm api yat päpa-häritvaà vedäntar-
vartinyä bhagavat-kathäyäù prasiddhaà, tan na syät, aspåñöänala-loha-
dähakatävat |

kià ca, tasyäù kalpanämayatve sati vivekinas tu na tatra pravarteran,

bandhyäyäù suprajastva-guëa-çravaëavat | pravartantäà vä tad-äveçena
sva-dharmaà punar na tyajeyuù | räja-yaçaso gaìgätva-çravaëena
térthäntara-sevanavat |

api ca, tathä sati ye punar ätmärämatvena parama-kåtärthäs te tad-

anädareëa tat-kathäà naivävagäheran | amåta-sarasém avagäòhä äropita-
tad-adhika-guëaka-nadévat | çrüyate ca tasyäs tat-tad-guëakatvam | yathä
vaiñëave—hanti kaluñaà çrotraà sa yäto hariù [vi.pu. 6.8.57] ity ädau |
atraiva, tvad-agavamé na vetti [bhä.pu. 10.87.40] ity-ädau | prathame, harer
guëäkñipta-matiù [bhä.pu. 1.7.11] ity-ädau | tasmäd guëänäà guëädi-
pratipädaka-vedänäà ca bhagavatä sambandhaù sväbhävika eva sarvatheti
siddham |

1
sarveñu saàskaraëeñu loka-çabdo na dåçyate.

198
 BHAGAVAT-SANDARBHA

atra çrutayaù—om äsya jänanta [å.ve. 1.156.3] ity-ädyäù | yathä puñkara-

paläçam äpo na çliñyanti evam evaà-vidaà päpaà karma na çliñyati [chä.u.
4.14.3]

na karmaëä lipyate päpakena

tat-sukåta-duñkåte vidhunute |
evaà ha väva na tapati kim ahaà
sädhu karavaà kim ahaà näkaravam ||1 ity-ädyäù |

muktä hy enam upäsata ity-ädyäç ca | evam anye’pi çlokä upäsanädi-

väkyänäà bhagavat-paratä-darçakä yathäyathaà yojayitavyä ity abhipretya
noddhiyante |

nanu tarhi bhavan-mate çabda-nirdeçyatve präkåtatvam eva taträpatati ? kià

ca, çrutibhir api yato väco nivartante apräpya manasä saha [tai.u. 2.9],
avacanenaiva proväca [mädhva-bhäñya 1.1.5], yad-väcänabhyuditaà yena
väg abhyudyate [kena.u. 1.4], yat çrotraà na çåëoti yena çrotram idaà
çrutam [kena.u. 1.7] ity-ädau çabda-nirdeçyatvam eva tasya niñidhyata ity
äçaìkäyäm ucyate—yathä säkñän2-nirdeçyatve doñas tathä lakñyatve’pi
kathaà na syät ? ubhayaträpi çabda-våtti-viñayatvenäviçeñät3 |

kià ca, na tasya präkåtavat säkñän-nirdeçyatvaà, kintv anirdeçyatvenaiva

tathä nirdeçyatvam iti siddhäntyate |

tathaiva hi täsäà mahä-väkyopasaàhäraù—

dyupatayaù eva te na yayur antam anantatayä

tvam api yad-antaräëòa-nicayä nanu sävaraëäù |
kha iva rajäàsi vänti vayasä saha yac chrutayas
tvayi hi phalanty atan-nirasanena bhavan-nidhanäù ||
[bhä.pu. 10.87.41]

atra svarüpa-guëayor dvayor api dvidhaivänirdeçyatvam, änantyena idam

itthaà tad iti nirdeçäsambhavena ca | tatra prathamam änantyam ähuù—he
bhagavan ! te tava antam etävattvaà dyupatayaù svargädi-loka-patayo
brahmädayo’pi na yayur na viduù | tat kutaù ? anantatayä, yad antavad
vastu tat kim api na bhavaséti | äsatäà te, yasmät tvam api ätmano’ntaà na
yäsi |

kutas tarhi sarvajïatä sarva-çaktitä vä ? taträpy ähuù—anantatayeti

antäbhävenaiva, na hi çaça-viñäëäjïänaà särvajïyaà, tad-apräptir vä çakti-

1
ayaà çloko’jïätaù—ekäàçaù båhad-äraëyakasya 4.4.23-gadyäàçänurüpaù, dvitéyäàçaù
taittiréyasya 2.9-gadyäàçänurüpaù.
2
mäyä-nirdeçyatve (ca, jha)
3
çabda-våtti-viñayatvena samäna-pathatvät (ga), çabda-våtti-viñayitvenäviçeñät (jha).

199
 BHAGAVAT-SANDARBHA

vaibhavaà vihanti | çrutiç ca—yo’syädhyakñaù parame vyoman | so’ìga veda

yadi vä na veda [åg-veda 10.130.18] iti |

anantatvam evähuù—yad-antara iti yasya taväntarä madhye |

nanu aho sävaraëä uttarottara-daça-guëa-saptävaraëa-yuktä aëòa-nicayä

vänti paribhramanti vayasä käla-cakreëa khe rajäàsi iva saha ekadaiva,
na tu paryäyeëa | anena brahmäëòänäm anantänäà tatra bhramaëät
svarüpa-gatam änantyaà teñäà vicitra-guëänäm äçrayatvät guëa-gataà ca
jïeyam | çrutayaç ca—yad ürdhvaà gärgi divaù yad arväk påthivyä yad
antaraà dyäv äpåthivé ime yad bhütaà bhavac ca bhaviñyac ca [bå.ä.u.
3.7.3] ity-ädyäù | viñëor nu kaà véryäëi prävocaà yaà pärthiväni vimame
rajäàsi [å.ve. 1.154.1] ity-ädyäç ca |

hi yasmäd | evam ataù çrutayaç tvayi phalanti | ataù çrutäv api

präjäpatyänandataù çata-guëänandatvam abhidhäya, punar yato väca [tai.u.
2.4.1] ity-ädinä anantatvena väg-atéta-saìkhyänandatvaà brahmaëa uktam |
yad uktam—

na tad édåg iti jïeyaà na väcyaà na ca tarkyate |

paçyanto’pi na jänanti mero rüpaà vipaçcitaù || iti ||

ato’tränirdeçyatvenaiva nirdeçyatvam |

yat tu satyaà jïänam [tai.u. 2.1.2] ity ädau svarüpasya säkñäd eva nirdeçaù,
sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca [çve.u. 6.8] ity ädau guëasya ca çrüyate, tatra
ca tathaiva ity ähuù—atan-nirasanena bhavan-nidhanä iti | atat präkåtaà
yad vastu tan nirasyaiva bhavat-paryavasänät |

ayam arthaù—buddhir jïänam asaàmoham [gétä 10.4] ity-ädinä, hrér dhér

bhér etat sarvaà mana eva [bå.ä.u. 1.5.3] ity-ädinä ca yat präkåtaà
jïänädikam abhidhéyate, tat sarvaà brahma na bhavati iti, neti neti [bå.ä.u.
2.3.6] ity-ädinä, na tasya käryaà karaëaà ca vidyate [çve.u. 6.8] ity-ädinä ca
niñidhyate |

atha ca, satya-jïänädi-väkyena, sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca [çve.u. 6.8]

ity-ädi-väkyena ca tad abhidhéyate | na tasmät präkåtäd anyad eva taj-
jïänädi iti1 teñäà jïänädi-çabdänäm atan-nirasanenaiva tvayi paryavasänam
iti | tataç ca buddhy-agocara-vastutväd anirdeçyatvaà, tathäpi tad-rüpaà
kiïcid astéty uddiçyamänatvän nirdeçyatvaà2 ca |

tathäparokña3-jïäne ca daçamas tvam asétivad väkya-mätreëaiva tasya sva-

prakäça-rüpasyäpi vastuno viçuddha-citte suprakäça-darçanät çruti-
1
na tasmät präkåtäd anyad eva taj-jïänädi iti iti yädavapure.
2
anirdeçyatvam iti yädavapure.
3
tathä parokña- iti yädavapure. athäparokña- iti känäilälaù.

200
 BHAGAVAT-SANDARBHA

çabdasya svaprakäçatä-çaktimayatvam evävaséyate | çabda-brahma paraà

brahma mamobhe çäçvaté tanü [bhä.pu. 6.16.51] iti | vedasya
ceçvarätmatvät [bhä.pu. 11.3.44] iti | vedo näräyaëaù säkñät svayambhür iti
çuçruma [bhä.pu. 6.1.40] iti | kià vä parair éçvaraù sadyo hådy
avarudhyate’tra kåtibhiù çuçrüñubhis tat-kñaëät [bhä.pu. 1.1.2] iti | ata eva,
aupaniñadaù puruñaù [bå.ä.u. 3.9.26] ity atropaniñan-mätra-gamyatvaà
çrutir bodhayati, cäksuñaà rüpam itivat |

tataç ca, çrutimayyä sva-prakäçatä-çaktyä präkåta-tat-tad-vastu-jätaà tama

iva nirasya svayaà prakäçate | tasmän na taträpi nirdeçyatvam | nahi svena
prakäçena raviù prakäçyo bhavati yathä tena ghaöa iti vaktuà yujyate,
sväbhinnatvät | yadi ca çakti-çaktimator bheda-pakñaù svékriyate tadä
nirdeçyatvam apéty atränirdeçyatvenaiva nirdeçyatvaà siddham | ata
evoktaà gäruòe—

aprasiddher aväcyaà tad väcyaà sarvägamoktitaù |

atarkyaà tarkyam ajïeyaà jïeyam evaà paraà småtam || iti |

çrutau ca—anyad eva tad viditäd atho’viditäd adhi [ke.u. 1.3] iti | idam
abhipretyoktaà çré-paräçareëäpi—

yasmin brahmaëi sarva-çakti-nilaye mänäni no mäninäà

niñöhäyai prabhavanti hanti kaluñaà çrotraà sa yäto harir || [vi.pu.
6.8.59] iti |

nanv äviñkåta-çakter bhagavad-äkhyasya brahmaëaù sva-prakäçatä-çakti-

rüpatvaà vedasya sambhavati | tataç cänäviñkåta-çakter brahmaëaù
prakäças tasmät katham ? ity ucyate—asman-mate tasyäpi prakäço
bhagavac-chaktyaiva | tad uktam—

madéyaà mahimänaà ca para-brahmeti çabditam |

vetsyasy anugåhétaà me sampraçnair vivåtaà hådi || [bhä.pu. 8.24.38]
iti |1

na caitena para-prakäçyatvam äpatati, brahma-bhagavator abhinna-

vastutvät | atra laukika-çabdenäpi yaù kaçcit tad-upadeçaù, sa tu tasya tad-
anugates tayä çrutyaivänugåhétatayä sambhavatéty uktam | atas tad-
anuçélanävasare tad-bhakty-anubhäva-rüpasya tac-chabdasya tu sutaräà
tat-svarüpa-çakti-viläsa-mayatvän na tatra niñedhaù | kià tarhi mano-viläsa2-
mayasyaiveti sarvam anavadyam | ata eva suparëa-çrutau—prakåtiç ca
präkåtaà ca yan na jighranti jighranti, yan na paçyanti paçyanti, yan na
çåëvanti çåëvanti, yan jänanti jänanti ca iti |

|| 10.87 || çrutayaù çré-bhagavantam || 87 ||

1
Sections 4 and 95 above.
2
viläsi- iti kvacit.

201
 BHAGAVAT-SANDARBHA

[109] atha navottara-çatatamäìkam ärabhya brahman ity-ädi-prakaraëe

viçeñaù kaçcid darçyate—brahma ced avacanéyaà bhavati, tarhy avacanéya-
padenocyate iti väcyatvam eväyäti | tenäpi lakñyate ced vastutas tadval
lakñyaà, lakñya-gaìgä-çabdavat tasyäpy avacanéyatväbhäve vacanéyatvam
eva siddhyati |

vacanéyatvävacanéyatväbhäve tu anirvacanéyatväpätaù | sa ca mithyä iti

“ghaööa-kuöyäà prabhätaà” 1 evaà lakñya-çabdenocyate ced vacanéyatva-
siddhiù | lakñyate cel lakñyatva-cyutiù gaìgä-çabda-lakñyasyälakñyatvaval
lakñya-çabda-lakñyasyälakñyatvät | dvitéya-lakñya-çabdena tasya
lakñatvam iti ced anavasthäyäm api lakñya-pada-väcyatvänatikrama eva
syät | evaà nirviçeña-sva-prakäça-paramärtha-sad ity-ädi-çabdair
brahmocyate ced väcyatva-siddhiù | na ca tair api lakñyate—tat-tac-chabda-
mukhyärthasyänyasyäbhävät | nitviçeñädi-çabdänäà viçeñäbhäva-viçiñöaà
vä tad-upalakñitaà vä brahma cet tat-tac-chabda-väcyatvaà durniväram |

kià ca, nirguëa-sva-prakäçäd eva brahmatve yad yad brahmatayeñöaà tat-

tad-arthä brahmeti sädhu-samarthito brahma-vädaù | tathä tan-mate
sphuöam açabdam ity-ädi-çabda-väcyatvasya, yato väco [tai.u. 2.4.1] ity
aträpi yac-chabda-väcyatvasya niñedhane sva-vyäghäta-pätaù syät | atha
kasmäd ucyate brahma iti, tasmäd ucyate paraà brahma [atharva-çiraù 44]
iti çrutyä, paramätmeti cäpy ukteù [gétä 13.22] iti vacasäà väcyam uttamam
iti çré-gétädinä ca, väcyatvaà säkñäd evocyate |

atränumänäni ca, vedänta-tätparya-viñayo brahma väcyam | vastutväl

lakñyatväc ca ghaöavat | paramärtha-sad-ädi-padaà kasyacid väcakaà
padatvät ghaöa-padavat | satya-jïänädi-väkyaà väcyärthavat väkyatväd
agnihoträdi-väkyavad iti |

vipakña-lakñyatvaà na syät, tathä hi—läkñaëika-çabdo na svata evärtha-

gocara-dhé-hetuù, taträgåhéta-çaktitvät | kintu pürva-dhésthe
väcyärthe’nupapatti-darçane sati tat-tyägena svarüpato väcyärtha-
sambandhitvena cävagatasyärthäntarasya bodhakaù | gaìgä-çabdädau
tathädarçanät anyathätiprasaìgät |

tathä ca—brahmaëo lakñyatä-väcyärtha-sambandhitvena jïeyatvädau

pratiñedha-çrutyä vedaika-gamyasya çabdenäjïeyatvät, sva-prakäçatayä
nitya-siddhau ca çabda-vaiyarthyäd aväcyatvena çabdasya lakñakasyaiva
vaktavyatvät | tathäpi väcya-sambandhitvena jïeyatve cänavastheti katham
avacanéye lakñaëä iti ||

1
drañöavyo’tra pürvato vivåtaù ghaööa-kuöé-nyäyaù |

202
 BHAGAVAT-SANDARBHA

iti çré-jéva-kåta-çré-bhagavat-sandarbhasyänuvyäkhyäyäà
sarva-saàvädinyäà dvitéyaù sandarbhaù ||

203
 BHAGAVAT-SANDARBHA

[88]

athaikam eva svarüpaà çaktitvena çaktimattvena ca viräjatéti | yasya çakteù

svarüpa-bhütatvaà nirüpitaà tac-chakti-mattä-prädhänyena viräjamänaà
bhagavat-saàjïäm äpnoti tac ca vyäkhyätam | tad eva ca çaktitva-
prädhänyena viräjamänaà lakñmé-saàjïäm äpnotéti darçayituà tasyäù sva-
våtti-bhedenänantäyäù kiyanto bhedä darçyante | yathä—

çriyä puñöyä girä käntyä

kértyä tuñöyelayor jayä |
vidyayävidyayä çaktyä
mäyayä ca niñevitam || [bhä.pu. 10.39.55]

çaktir mahä-lakñmé-rüpä svarüpa-bhütä | çakti-çabdasya prathama-pravåtty-

äçraya-rüpä bhagavad-antaraìga-mahä-çaktiù | mäyä ca bahiraìgä çaktiù |
çry-ädayas tu tayor eva våtti-rüpäù, täsäà sarväsäm api
präkåtäpräkåtäbhedena çrüyamänatvät | tataù çriyety ädau çakti-våtti-
rüpayä mäyä-våtti-rüpayä ceti sarvatra jïeyam |

tatra pürvasyä bhedaù—çrér bhägavaté sampat, na tv iyaà mahä-lakñmé-

rüpä, tasyä müla-çaktitvät | tad agre vivaraëéyam | uttarasyä bhedaù—çrér
jägaté sampat | imäm evädhikåtya, sva eva dhiñëye’bhiratasya kià tayä
[bhä.pu. 4.20.28] iti, na çrér viraktam api mäà vijahäti [bhä.pu. 3.16.7] ity-
ädi-väkyam | yata uktaà caturtha-çeñe çré-näradena—

çriyam anucaratéà tad-arthinaç ca

dvipada-patén vibudhäàç ca yaù sva-pürëaù |
na bhajati nija-bhåtya-varga-tantraù
katham amum udvisåjet pumän rasajïaù || [bhä.pu. 4.31.22] iti |

tatra tad-arthi-dvipada-patyädi-saha-bhäva upajévyaù | tathä durväsasaù

çäpa-nañöäyäs trailokya-lakñmyä ävirbhävaà säkñäd-bhagavat-preyasé-rüpä
svayaà kñérodäd ävirbhüya dåñöyä kåtavatéti çrüyate | evam aparäpi | tatra
ilä bhüs tad upalakñaëatvena lélä api | tatra ca pürvasyä bhedo vidyä
tattvävabodha-käraëaà saàvid-äkhyäyäs tad-våtter våtti-viçeñaù | uttarasyä
bhedas tasyä eva vidyäyäù prakäça-dväram | avidyä-lakñaëo bhedaù
pürvasyä bhagavati vibhutvädi-vismåti-hetur mätå-bhävädimaya-
premänanda-våtti-viçeñaù | ata eva gopé-janävidyä -kalä-prerakaù [go.tä.u.
1.8] iti täpanyäà çrutau | yathävasaram etad api vivaraëéyam |

uttarasyäù sa bhedaù saàsäriëaà sva-svarüpa-vismåty-ädi-hetur

ävaraëätmaka-våtti-viçeñaù, ca-kärät pürvasyäù | sandhiné-saàvit-hlädiné-

204
 BHAGAVAT-SANDARBHA

bhakty-ädhära-çakti-mürti-vimalä-jayä-yogä prahvéçänänugrahädayaç ca
jïeyäù | atra sandhiny eva satyä, jayaivotkarñiëé, yogaiva yogamäyä, saàvid
eva jïänäjïäna-çaktiù çuddha-sattvaà ceti jïeyam | prahvé vicitränanta-
sämarthya-hetuù, éçänä sarvädhikäritä-çakti-hetur iti bhedaù | evam
uttarasyäç ca yathäyatham anyä jïeyäù | tad evam apy atra mäyä-våttayo na
vivriyante, bahiraìga-sevitvät | müle tu sevä-mätra-sädhäraëyena gaëitäù |
bahiraìga-sevitvaà ca tasyä bhagavad-aàça-bhüta-puruñasya vidüra-
vartitayaiväçrityatvät |

tathä ca daçamasya sapta-triàçe näradena bhagavän çré-kåñëa evästävi—

viçuddha-vijïäna-ghanaà sva-saàsthayä
samäpta-sarvärtham amogha-väïchitam |
sva-tejasä nitya-nivåtta-mäyä-
guëa-pravähaà bhagavantam émahi ||

tväm éçvaraà sväçrayam ätma-mäyayä

vinirmitäçeña-viçeña-kalpanam |
kréòärtham abhyätta-manuñya-vigrahaà
nato’smi dhuryaà yadu-våñëi-sätvatäm || [bhä.pu. 10.37.23-24] iti |

anayor arthaù—viçuddhaà yad vijïänaà parama-tattvaà, tad eva ghanaù

çré-vigraho yasya | sva-saàsthayä svarüpa-käreëa svarüpa-çaktyaiva vä
samyag äptä iväptä nitya-siddhäù pürëä vä sarve’rthä aiçvaryädayo yatra
| ata eva na vidyate atitucchatvät moghe våthä-bhüte jagat-kärye
väïchitaà väïchä yasya |

kvacid aväïchitasyäpi sambandho dåçyate ? ity äçaìkyäha—sva-tejasä

svarüpa-çakti-prabhäveëa nityam eva nivåtto dürébhüto mäyä-guëa-
pravähaù, tat-paramparä yasmät | ittham eva, yuktaà virahitaà çaktyä guëa-
mayyätma-mäyayä [bhä.pu. 4.12.6] ity uktam | ätma-mäyayä svarüpa-
bhütayä çaktyä yuktam, guëa-mayyä virahitam iti | taà bhagavantaà çaraëaà
vrajema |

tathä tväà çré-kåñëäkhyaà bhagavantam eva sväàçeneçvaram antaryämi-

puruñam api santaà nato’smi | kathambhütam ? éçvaraà svarüpa-çaktyä
sväçrayam api ätma-mäyayä, ätmätra jévätmä tad-viñayayä mäyayä |
vinirmitä açeña-viçeñäkärä kalpanä yena | yad vä, ätma-mäyayä svarüpa-
çaktyä sväçrayam, vinirmitä açeña-viçeñä yayä tathäbhütä kalpanä mäyä-
çaktir yasya |

kédåçaà tväm ? samprati tvad-ävirbhäva-samaye tasyäpéçvarasya tvayi

bhagavaty eva praveçät | yugapad-vicitra-tat-tac-chakti-prakäçena yä kréòä
tad-artham abhyättaù abhi bhaktäbhimukhyena ättaù änétaù prakaöito
manuñyäkäro naräkåtiù paraà brahmeti smaraëät tad-rüpo bhagavad-äkhyo
vigraho yena | tam eva punar viçinañöi | yadu-våñöi-sätvatäà dhuryam |

205
 BHAGAVAT-SANDARBHA

teñäà nitya-parikaräëäà prema-bhäravaham iti | athavä müla-padye çaktyeti

sarvatraiva viçeñya-padam | çrér müla-rüpä | puñöy-ädayas tad-aàçäù |
vidyä jïänam | ä samécénä vidyä bhaktiù | räja-vidyä räja-guhyam [gétä 9.2]
ity ädy ukteù | mäyä bahiraìgä | tad-våttayaù çry-ädayas tu påthak jïeyäù |
çiñöaà samam |

tataç cätra çuddha-bhagavat-prakaraëe svarüpa-çakti-våttiñv eva gaëanäyäà

paryavasitäsu vivecanéyam idam | prathamaà tävad ekasyaiva tattvasya
saccidänandatväc chaktir apy ekä tridhä bhidyate | tad uktaà viñëu-puräëe
çré-dhruveëa1—

hlädiné sandhiné saàvit tvayy ekä sarva-saàsthitau |

hläda-täpa-karé miçrä tvayi no guëa-varjite || [vi.pu. 1.12.68] iti |

vyäkhyätaà ca svämibhiù—

hlädiné ähläda-karé, sandhiné santatä, saàvid vidyä-çaktiù | ekä

mukhyä avyabhicäriëé svarüpa-bhüteti yävat | sä sarva-
saàsthitau sarvasya samyak sthitir yasmät tasmin
sarvädhiñöhäna-bhüte tvayy eva na tu jéveñu ca sä guëa-mayé
trividhä sä tvayi nästi |

täm eväha—hläda-täpa-karé miçrä iti | hläda-karé manaù-

prasädotthä sättviké | täpa-karé viñaya-viyogädiñu täpa-karé
tämasé | tad-ubhaya-miçrä viñaya-janyä räjasé | tatra hetuù
sattvädi-guëa-varjite | tad uktaà sarvajïa-süktau—

hlädinyä saàvid-äçliñöaù
sac-cid-änanda éçvaraù |
svävidyä-saàvåto jévaù
saìkleça-nikaräkaraù || [bhävärtha-dépikä 1.7.6] iti ||

atra kramäd utkarñeëa sandhiné-saàvid-dhlädinyä jïeyäù | tatra ca sati

ghaöänäà ghaöatvam iva sarveñäà satäà vastünäà pratéter nimittam iti
kvacit sattä-svarüpatvena ämnäto’py asau bhagavän, sad eva somyedam
agra äsét [chä.u. 6.2.1] ity atra sad-rüpatvena vyapadiçyamänä yayä sattäà
dadhäti dhärayati ca, sä sarva-deça-käla-dravyädi-präpti-karé sandhiné |
tathä saàvid-rüpo’pi yayä saàvetti saàvedayati ca, sä saàvit | tathä hläda-
rüpo’pi yayä saàvid-utkaöa-rüpayä taà hlädaà saàvetti saàvedayati ca, sä
hlädinéti vivecanéyam |2
1
This entire section ending with sparçäbhäväd viçuddhatvam is found in Rädhä-
kåñëärcana-dépikä, pages 10-11.
2
atra kramäd utkarñeëa... vivecanéyam ity atra ca-jha-karalipyoù päöhäntaraà—atra
hlädaka-rüpo’pi bhagavän yayä hlädate hlädayati ca, sä hlädiné | tathä sattä-rüpo’pi yayä
sattäà dadhäti dhärayati ca, sä sandhiné | evaà jïäna-rüpo’pi yayä jänäti jïäpayati ca, sä
saàvid iti jïeyam | tatra cottarottara-guëotkarñeëa sandhiné-saàvid-hlädinéti kramo jïeyaù |
iti ||

206
 BHAGAVAT-SANDARBHA

tad evaà tasyä müla-çaktes try-ätmakatvena siddhe yena sva-prakäçatä-

lakñaëena tad-våtti-viçeñeëa svarüpaà vä svayaà svarüpa-çaktir vä viçiñöaà
vävirbhavati tad viçuddha-sattvam | tac cänya-nirapekñyas tat-prakäça iti
jïäpana-jïäna-våttikatvät saàvid eva | asya mäyayä sparçäbhävät
viçuddhatvam1 ||2
k
tatra cedam eva viçuddha-sattvaà sandhiny-aàça-pradhänaà ced ädhära-
çaktiù | saàvid-aàça-pradhänam ätma-vidyä | hlädiné-säräàça-pradhänaà
guhya-vidyä | yugapat çakti-traya-pradhänaà mürtiù | aträdhära-çaktyä
bhagavad-dhäma prakäçate | tad uktaà—yat sätvatäù puruña-rüpam uçanti
sattvaà loko yataù [bhä.pu. 12.8.46] iti |

tathä jïäna-tat-pravartaka-lakñaëa-våtti-dvayakayätma-vidyayä tad-våtti-

rüpam upäsakäçrayaà jïänaà prakäçate | evaà bhakti-tat-pravartaka-lakñaëa-
våtti-dvayakayä guhya-vidyayä tad-våtti-rüpä préty-ätmikä bhaktiù
prakäçate |

ete eva viñëu-puräëe lakñmé-stave spañöékåte—

yajïa-vidyä mahä-vidyä
guhya-vidyä ca çobhate |
ätma-vidyä ca devi tvaà
vimukti-phala-däyiné || [vi.pu. 1.9.118] iti |

yajïa-vidyä karma | mahä-vidyä añöäìga-yogaù | guhya-vidyä bhaktiù | ätma-

vidyä jïänam | tat-tat-sarväçrayatvät tvam eva tat-tad-rüpä vividhänäà
mukténäm anyeñäà ca vividhänäà phalänäà dätré bhavaséty arthaù |k3

atha mürtyä para-tattvätmakaù çré-vigrahaù prakäçate | iyam eva

vasudeväkhyä4 | tad uktaà caturthasya tåtéye mahädevena—

sattvaà viçuddhaà vasudeva-çabditaà

yad éyate tatra pumän apävåtaù |
sattve ca tasmin bhagavän väsudevo
hy adhokñajo me manasä vidhéyate || [bhä.pu. 4.3.23] iti |

asyärthaù—viçuddhaà svarüpa-çakti-våttitväj jäòyäàçenäpi rahitam iti

viçeñeëa çuddhaà, tad eva vasudeva-çabdenoktam | kutas tasya sattvatä
vasudevatä vä ? taträha—yad yasmät tatra tasmin pumän väsudeva

1
viçuddha-sattvam iti känäilälaù.
2
ity asmät paraà, “tasya sattvasya... tan-mata-rajo-ghaöa-praghaööanayeti” iti
anucchedäàçaù 13-ma-påñöhäyäm 24-paìktita ärabhya ekädaça-påñöhäyäù prathama-
paìktià yävad drañöavyaù, karalipiñu tattraiva präptatväd atra na punaù pradattaù.
3
This section can be found in Rädha-kåñëärcana-dépikä 12-13.
4
kvacit väsudeväkhyaù iti dåçyate. sa päöho’samécéna iti manye.

207
 BHAGAVAT-SANDARBHA

éyate prakäçate | ädye tävad agocara-gocaratä-hetutvena loka-prasiddha-

sattva-sämyät sattvatä vyaktä |

dvitéye tv ayaà arthaù—vasudeve bhavati pratéyata iti väsudevaù

parameçvaraù prasiddhaù | sa ca viçuddha-sattvaà pratéyate | ataù
pratyayärthena prasiddhena prakåty-artho nirdhäryate | tataç ca väsayati
devam iti vyutpattyä va vasaty asminn iti vä vasuù | tathä dévyati dyotata iti
devaù | sa cäsau sa ceti väsudevaù1 | dharma iñöaà dhanaà nèëäà [bhä.pu.
11.19.39] iti svayaà bhagavad-ukte vasubhir bhagavad-dharma-lakñaëaiù
puëyaiù prakäçata iti vä vasudevaù | tasmäd vasudeva-çabditaà viçuddha-
sattvam |

itthaà svayaà prakäça-jyotir-eka-vigraha-bhagavaj-jïäna-hetutvena—

kaivalyaà sättvikaà jïänaà

rajo vaikalpikaà tu yat |
präkåtaà tämasaà jïänaà
man-niñöham nirguëaà småtam || [bhä.pu. 11.25.24] ity ädau |

bahutra guëätétävasthäyäm eva bhagavaj-jïäna-çravaëena na ca siddham |

atra viçuddha-padävagataà svarüpa-çakti-våtti-bhüta-svaprakäçatä-
lakñaëatvaà tasya vyaktam | tataç ca sattve pratéyata ity atra karaëa
evädhikaraëa-vivakñä | svarüpa-çakti-våttitvam eva viçadayati | apävåta
ävaraëa-çünyaù san prakäçate | präkåtaà sattvaà cet, tarhi tatra
pratiphalanam evävaséyate | tataç ca darpaëe mukhasyeva tad-
antargatatayä tasya taträvåtatvenaiva prakäçaù syäd iti bhävaù |

phalitärtham äha—evambhüte sattve tasmin nityam eva prakäçamäno

bhagavän me mayä manasä viçeñeëa dhéyate cintyata ity arthaù | tat
sattvaà tädätmyäpannenaiva2 manasä cintayituà çakyate iti paryavasitam |

nanu kevalena manasaiva cintyatäà, kià tena sattvena ? taträha—hi yasmäd

adhokñajaù adhaù-kåtam atikräntam akñajam indriya-jïänaà yena saù |

“namasä” iti päöhe hi-çabda-sthäne’py anu-çabdaù paöhyate | tataç ca

viçuddha-sattväkhyayä sva-prakäçatä-çaktyaiva prakäçamäno’sau
namaskärädinä kevalam anuvidhéyate sevyate, na tu kenäpi prakäçyata ity
arthaù | tad eva so’dåçyatvenaiva sphurann asau adåçyenaiva
namaskärädinäsmäbhiù sevyata iti bhävaù | tatas3 tat-prakaraëa-saìgatiç ca
gamyate |

1
sarvaträsau samastaà ca vasaty atreti vai yataù |
tataù sa väsudeveti vidvadbhiù paripaöhyate || [vi.pu. 1.2.12]
2
tädätmyäpannam evänyathä naiva iti yädavapura-saàskaraëe.
3
iti bhävaù | tataù iti yädavapura-känäiläla-saàskaraëayor na präpyate.

208
 BHAGAVAT-SANDARBHA

tathä4 yato bhagavad-vigraha-prakäçaka-viçuddha-sattvasya mürtitvaà

vasudevatvaà ca, tata eva tat-prädurbhäva-viçeñe dharma-patnyä mürtitvaà
prasiddham |

çrémad-änakadundubhau ca vasudevatvam iti vivecanéyam | atra çraddhä-

puñöy-ädi-lakñaëa-prädurbhütaà bhagavac-chakty-aàça-rüpasya
bhaginétayä päöha-sähacaryeëa mürtes tasyäs tac-chakty-aàça-
prädurbhävatvam upalabhyate | turye dharma-kalä-sarge nara-näräyaëäv
åñé [bhä.pu. 1.3.9] ity atra kalä-çabdena ca çaktir eväbhidhéyate | tataù
çakti-lakñaëäyäà tasyäà ca nara-näräyaëäkhya-bhagavat-prakäça-phala-
darçanät vasudeväkhya-çuddha-sattva-rüpatvam evävaséyate |

tad evam eva tasyä mürtir ity äkhyä’py uktä | tathä ca çraddhädyä
viçadärthatayä vimucya saiva niruktä caturthe—mürtiù sarva-guëotpattir
nara-näräyaëäv åñé [bhä.pu. 4.1.52] iti | sarva-guëasya bhagavata utpattiù
prakäço yasyäù, sä täv asüteti pürveëänvayaù | bhagavad-äkhyäyäù sac-cid-
änanda-mürteù prakäça-hetutvät mürtir ity arthaù | tathaiva tat-prakäça-
phalatva-darçanena ca nämaikyena ca çrémad-änakadundubher api çuddha-
sattvävirbhävatvaà jïeyam | tac coktaà navame—

vasudevaà hareù sthänaà

vadanty änakadundubhim | [bhä.pu. 9.24.30] iti |

anyathä hareù sthänam iti viçeñaëasyäkiïcitkaratvaà syäd iti | tad evaà

hlädiny-ädy-ekatamäàça-viçeña-pradhänena viçuddha-sattvena yathäyathaà
çré-prabhåténäm api prädurbhävo vivektavyaù | tatra ca täsäà bhagavati
sampad-rüpatvaà tad-anugrähye sampat-sampädaka-rüpatvaà sampad-
aàça-rüpatvaà cety-ädi-trirüpatvaà jïeyam | tatra täsäà kevala-çakti-
mätratvenämürtänäà bhagavad-vigrahädyaikätmyena sthitiù, tad-
adhiñöhätré-rüpatvena mürténäà tu tat-tad-ävaraëatayeti dvirüpatvam api
jïeyam iti dik ||

|| 10.39 || çré-çukaù || 88 ||

[89]

athaivaà bhütänanta-våttikä yä svarüpa-çaktiù sä tv iha bhagavad-

l

dhämäàça-vartiné mürtimaté lakñmér evety äha—

anapäyiné bhagavaté
çréù säkñäd ätmano hareù || [bhä.pu. 12.11.20] iti ||

öékä ca—anapäyiné hareù çaktiù tatra hetuù säkñäd ätmanaù sva-

svarüpasya cid-rüpatvät tasyäs tad-abhedäd ity arthaù | ity eñä |

4
atha iti känäilälaù.

209
 BHAGAVAT-SANDARBHA

atra säkñäc-chabdena vilajjamänayä yasya sthätum ékñä-pathe’muyä

[bhä.pu. 2.5.13] ity-ädy uktä mäyä neti dhvanitam | tatränapäyitvaà, yathä
çré-häyaçérña-païcarätre—

paramätmä harir devas tac-chaktiù çrér ihoditä |

çrér devé prakåtiù proktä keçavaù puruñaù småtaù |
na viñëunä vinä devé na hariù padmajäà vinä || iti |

çré-viñëu-puräëe ca—

nityaiva sä jagan-mätä viñëoù çrér anapäyiné |

yathä sarva-gato viñëus tathaiveyaà dvijottama || [vi.pu.
1.8.17]k1 iti |

tatränyatra—

evaà yathä jagat-svämé deva-devo janärdanaù |

avatäraà karoty eñä tathä çrés tat-sahäyiné || [vi.pu. 1.9.140] iti
|

cid-rüpatvam api skände—

aparaà tv akñaraà yä sä prakåtir jaòa-rüpikä |

çréù parä prakåtiù proktä cetanä viñëu-saàçrayä ||
täm akñaraà paraà prähuù parataù param akñaram |
harir eväkhila-guëa akñara-trayam éritam || iti |

ata eva çré-viñëu-puräëe eva—

kalä-käñöhä-nimeñädi-käla-sütrasya gocare |
yasya çaktir na çuddhasya prasédatu sa me hariù ||
procyate parameço yo yaù çuddho’py upacärataù |
prasédatu sa no viñëur ätmä yaù sarva-dehinäm || [vi.pu. 1.9.45-46]
iti |

atra svämibhir eva vyäkhyätaà ca—

kalä-käñöhä-nimeñädi-käla eva sütravat sütraà jagac-ceñöä-

niyämakatvät tasya gocare viñaye yasya çaktir lakñmér na
vartate | svarüpäbhinnatvän nityaiva sä kälädhénä na bhavatéty
arthaù | ata eva tasyäù svarüpäbhedäc chuddhasyety uktam ||

nanu yadi lakñmés tat-svarüpäbhinnä kathaà tarhi lakñmyäù

patiù ity ucyate ? taträha—procyate iti parä cäsau mä ca
1
k. This section is found in Rädhä-kåñëärcana-dépikä 13-14.

210
 BHAGAVAT-SANDARBHA

lakñmés tasyä éço yaù, çuddhaù kevalo’pi upacärato bheda-

vivaçayä procyate | dvitéyo yac-chabdaù prasiddhau iti ||

evam eväbhipretya prärthitaà çré-brahmaëä tåtéye—

eña prapanna varade ramayätma-çaktyä

yad yat kariñyati gåhéta-guëävatäraù |
tasmin sva-vikramam idaà såjato’pi ceto
yuïjéta karma çamalaà ca yathä vijahyäm || [bhä.pu. 3.9.23] iti |

ato yat tu—

säkñäc chréù preñitä devair

dåñövä taà mahad adbhutam |
adåñöäçruta-pürvatvät
sä nopeyäya çaìkitä || [bhä.pu. 7.9.2] iti çré-nåsiàha-
prädurbhütäv uktam |

taträdåñöäçruta-pürvatvaà sambhramäd eva jätam ity ühyam | tasmät

sädhu vyäkhyätaà anapäyiné bhagavatéty-ädi ||

|| 12.11 || çré-sütaù || 89 ||

[90]

tad evaà saccidänandaika-rüpaù svarüpa-bhütäcintya-vicitränanta-çakti-

yukto dharmatva eva dharmitvaà, nirbhedatva eva nänä-bhedavattvam,
aparüpitva eva rüpitvaà, vyäpakatva eva madhyamatvaà, satyam evety-ädi-
paraspara-viruddhänanta-guëa-nidhiù | sthüla-sükñma-vilakñaëa-sva-
prakäçäkhaëòa-sva-svarüpa-bhüta-çré-vigrahas tathäbhüta-bhagavad-äkhyä-
mukhyaika-vigraha-vyaïjita-tädåçänanta-vigrahas tädåça-svänurüpa-
svarüpa-çaktyävirbhäva-lakñaëa-lakñmé-raïjita-vämäàçaù sva-prabhä-
viçeñäkära-paricchada-parikara-nija-dhämasu viräjamänäkäraù svarüpa-
çakti-viläsa-lakñaëädbhuta-guëa-lélädi-camatkäritätmärämädi-gaëo nija-
sämänya-prakäçäkära-brahma-tattvo nijäçrayaika-jévana-jéväkhya-taöastha-
çaktir ananta-prapaïca-vyaïjita-sväbhäsa-çakti-guëo bhagavän iti vidvad-
upalabdhärtha-çabdair vyaïjitam |

tatra tat-svabhävaà vastv-antaram apaçyatäm aviduñäm asambhävanä na

yukteti vividiñün çraddhäpayituà prakriyate | tatraikena çlokena
tasyäviduñäà jïänägocaratvaà, kintu vedaika-vedyatvam evety ähuù—

ka iha nu veda batävara-janma-layo’gra-saraà

yata udagäd åñir yam anu deva-gaëä ubhaye |
tarhi na san na cäsad ubhayaà na ca käla-javaù

211
 BHAGAVAT-SANDARBHA

kim api na tatra çästram avakåñya çayéta yadä ||

[bhä.pu. 10.87.24]

bata aho he bhagavan iha jagati agra-saraà pürva-siddhaà tväà avara-

janma-layaù arväcénotpatti-näçavän ko nu pumän veda jänäti | éçvarasya
pürva-siddhäv anyasya cärväcénatve käraëaà vadantyo jïäna-käraëäbhävam
ähuù—yata udagäd iti | yatas tvatta eva åñir brahmä utpannaù |
ato’rväcénäù sarve | yadä tu bhavän çästraà sva-vijïäpakaà vedam
avakåñya vaikuëöha eväkåñya çayéta jagat-käryaà prati dåñöià nimélayati,
tarhi tadä anuçäyinäà jévänäà jïäna-sädhanaà nästi | yatas tadä na sat
sthülam äkäçädi, na cäsat sükñmaà mahad-ädi, na cobhayaà sad-
asadbhyäm ärabdhaà çaréram | na ca käla-javaù tan-nimitté-bhütaà käla-
vaiñamyam | evaà sati tatra tadä kim api indriya-präëädy api na |

ayam arthaù—yadä såñöi-samaye veda-pracäritaà tädåça-bhagavaj-jïänaà

tadärväk-såñöi-gatatvät dehädy-upädhi-kåtäntaratvät käla-karma-vaçena
malina-sattvät teñäm tad-avadhäraëe sämarthyaà nästi | yadä tu pralaye
samaye na bahv-antaram api, tadäpi teñäà vedäntardhäna-mahä-tamo-
maya-suñuptibhyäà sädhanäbhävän na tavänubhava-sämarthyam iti |

tathä çrutayaù—

na taà vidätha ya imä jajänänyad

yuñmäkam antaraà babhüva [å.ve. 10.82.17]

yato väco nivartante apräpya manasä saha [tai.u. 2.4.1] |

ko addhä veda ka iha pravocat

kuta äjätä kuta iyaà visåñöiù |
arväg devä asya visarjanenäthä
ko veda yata äbabhüva || [å.ve. 10.129.6]

anejad ekaà manaso javéyo

nainaà devä äpnuvan pürvam arñat |
tad-dhävato’nyän atyeti tiñöhat
tasminn apo mätariçvä dadhäti || [éço. 4]

na cakñur na çrotraà na tarko na småtir vedo hy evainaà vedayati ity ädyäù |

||10.87|| çrutayaù çré-bhagavantam ||90||

[91]

atha tat-pürvakaà viduñäà bhaktyaiva säkñäd anubhavanéyatvam äha

tribhiù—

212
 BHAGAVAT-SANDARBHA

na paçyati tväà param ätmano’jano

na budhyate’dyäpi samädhi-yuktibhiù |
kuto’pare tasya manaù-çaréra-dhér-
visarga-såñöä vayam aprakäçäù || [bhä.pu. 9.8.21]

ajano’jo brahmäpi tväm adyäpi na paçyati, na ca budhyate |

kathambhütam ? ätmanaù paraà pratyag-rüpam | kair hetubhir api na
budhyate na paçyati ca ? samädhi-yuktibhiù brahma-samädhinäpy
aparokñaà na paçyati | yuktibhiù parokñam api na samyag budhyata ity
arthaù |

apare’rväcénäs tu kutas tväà paçyeyur budhyeran vä ? arväcénatve hetuù—

tasya brahmaëaù | manaç ca çaréraà ca dhéç ca sattva-tamo-rajaù-käryäëi
täbhir vividhä ye deva-tiryaì-naräëäà sargäs teñu1 såñöäù | taträpi vayam
aprakäçä ajïäù kutaù paçyema ? ity arthaù |

apare tarhi kià paçyanti ? taträha—

ye deha-bhäjas triguëa-pradhänä
guëän vipaçyaty uta vä tamaç ca |
man-mäyayä mohita-cetasas tväà
viduù sva-saàsthaà na bahiù prakäçäù || [bhä.pu. 9.8.22]

ye deha-bhäjas te svasmin samyak-sthitam api tväà na viduù, kintu guëän

eva vipaçyanti | kadäcic ca kevalaà tama eva paçyanti, yatas triguëä buddhir
eva pradhänaà yeñäà | buddhi-paratantratayä jägrat-svapnayor viñayän
paçyanti | suñuptau tu tama eva, na tu vastuto nirguëänäà sarveñäà
ätmärämäëäm ätma-bhütaà tväm | sarvatra hetuù—yat yataù mäyayä yasya
tava mäyayä vä mohitaà ceto yeñäà te |

tathäpi tvaà vicäreëa jïäsyaséti cet, maivam | yato näsmad-vidhänäà jïäna-

gocaras tvaà, kintu bhaktänäm evety äha—

taà tväm ahaà jïäna-ghanaà svabhäva-

pradhvasta-mäyä-guëa-bheda-mohaiù |
sanandanädyair munibhir vibhävyaà2
kathaà vimüòhaù paribhävayämi || [bhä.pu. 9.8.23]

taà nänäçcarya-våttika-para-çakti-nidhänaà tväà kathaà paribhävayämi ?

kià-svarüpaà ? jïäna-ghanaà satya-jïänänantänandaika-rasa-mürtià ata eva
anirdeçya-vapur iti sahasra-näma-stave |

1
teñäà iti yädavapura-känäiläla-saàskaraëayoù.
2
hådi saàvibhävyam iti kvacit müla-päöha upalabhyate.

213
 BHAGAVAT-SANDARBHA

ayaà bhävaù—jïäna-ghanatvän na tävat jïäna-viñayas tvaà, vicära-

viñayatve’pi mäyä-guëair abhibhüto’haà na vicäre samartha iti |

nanu tarhi mama tathävidhatve kià pramäëaà ? taträha—svena tvadéyena

bhävena bhaktyä svasyätmano bhävenävirbhävenaiva vä pradhvastä mäyä-
guëa-prakära-kåta-mohä yebhyas taiù sanandanädyair bhagavat-tattva-
vidbhir munibhir vibhävyaà vicäryaà säkñäd anubhavanéyaà cety arthaù |
tasmäd ulükaiù prakäça-guëakatvenäsammate’pi ravau yathänyair
upalabhyamäna-tad-guëakatvam asty eva, tathärväg-dåñöibhir
asambhävyamänam api tvayi tad-guëakatvaà tad-bhakta-vidvat-pratyakña-
siddham asty eveti bhävaù |

tathä ca çrutiù—

paräïci khäni vyatåëat svayambhüs

tasmät paräì paçyati näntarätman |
kaçcid dhéraù pratyag-ätmänam aikñad
ävåtta-cakñur amåtatvam icchan || [kaöha.u. 2.1.1]

bhaktir evainaà nayati

bhaktir evainaà darçayati |
bhakti-vaçaù puruñaù
bhaktir eva bhüyasé || [mäöhara-çruti]

näyam ätmä pravacanena labhyo

na medhayä na bahunä çrutena |
yam evaiña våëute tena labhyaù
tasyaiña ätmä vivåëute tanüà sväm [kaöha.u. 1.2.23] ity-ädyä ca ||

|| 9.8 || aàçumän çré-kapila-devam || 120-121 ||

vivåtau brahma-bhagavantau ||

iti çré-kali-yuga-pävana-sva-bhajana-vibhäjana-prayojanävatära-çré-çré-
bhagavat-kåñëa-caitanya-deva-caraëänucara-viçva-vaiñëava-räja-sabhäjana-
bhäjana-çré-rüpa-sanätanänuçäsana-bhäraté-garbhe ñaö-sandarbha-nämake
çré-çré-bhägavata-sandarbhe çré-çré-bhagavat-sandarbho näma dvitéyaù
sandarbhaù ||

—o)0(o—

çré-bhägavata-sandarbhe sarva-sandarbha-garbha-ge |
bhagavat-sandarbha-nämä sandarbho’bhüd dvitéyakaù ||

samäpto’yaà çré-çré-bhagavat-sandarbhaù ||

214
 BHAGAVAT-SANDARBHA

mülaà 122. lekhyäù 2740 çlokäù.1

1
ity asmät paraà gha-kara-lipyäm eva çloka upalabhyate—çré-kåñëa kåñëa-caitanya sa-
sanätana-rüpaka | gopäla raghunäthäpta-vraja-vallabha pähi mäm ||

215
 BHAGAVAT-SANDARBHA

çré-sarva-saàvädinyäù çré-jéva-gosvämi-päda-
viracitäyäù sära-niñkarñaù

sarva-saàvädiny-äkhyäyäà sva-racita-bhagavat-sandarbhänuvyäkhyäyäà
vaiñëava-kula-cüòämaëi-çré-jéva-gosvämi-pädä bhägavatokta-diçä
bhagavat-svarüpaà nirëayämäsuù | advaya-jïänätmaka-para-tattva-rüpaà
para-brahma eva bhagavän | na khalu tasya çaktimattvena sva-gata-bheda-
çaìkayädvayatvaà vyähanyate | çaktes tat-svarüpänatiriktatvena tad-
abhinnatvät | çaktir näma käryänyathänupapatti-siddhau vastuto dharma-
viçeñaù | sä tu sarvasminn upädäne nimitte ca käraëe svarüpa-bhütaiva
mantavyä, kärya-viçeñotpattau tat-käraëatvena vastu-viçeña-
svékäränarthakya-prasaìgät | brahmaëa eva jagad-ädi-kärya-darçanena
svarüpa-çaktis tävad avaçyam eväìgékäryä | båhattväd båàhaëatväc ca yad
brahma paramaà viduù iti viñëu-puräëaà ca båhattvena tasya çaktimattvaà
darçayati | paräsya çaktir vividhaiva çrüyate sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca
[çve.u. 6.4] iti çrutau ca-käreëa tv ajïänädikaà pratiñidhya svarüpa-jïänädi-
çaktitvam eva sthäpyate | çakteù çaktimat-svarüpäd abhinnatvena
cintayitum açakyatväd bhedo bhinnatvena cintayitum açakyatväd abhedaç
ca pratéyete | ataù çakti-çaktimator bhedäbhedäv aìgékriyete, tau cäcinyäv
iti |

para-brahmaëaù çaktir hi trividhaù—antaraìgä taöasthä bahiraìgä ceti | tasya

svarüpa-bhütä cic-chaktir eväntaraìgä, uttarayor anantaraìgatvaà täbhyäà
parameçvarasyäliptatayä, çaktitvaà nitya-tad-äçritatayä tad-vyatirekeëa
svato’siddhatayä tat-käryopayogitayä ca | anayor bahiraìgä hi cic-chakter
antarä mäyäkhyä | taöasthä jéva-çaktiù | evaà paraspara-virodhi-çakti-
gaëäçrayatvaà para-brahmaëo jagati dåñöa-çrutänäà paraspara-virodhinäà
sarveñäm eva dharmäëäà yugapad ekäçrayatvät saìgataà bhavati | täsäà ca
çaktinäà tasminn abhivyakty-upalabdhau präcuryeëa bhagavat-saàjïä tad-
anupalabdhau präcuryeëa brahma-saàjïeti viçeño’vagantavyaù |

sa-viçeña-brahma-vädo vaiñëava-çästreñu varévartate | tatra upädhi-

saàyoge brahmaëaù sa-viçeñatvaà tad-abhäve ca nirviçeñatvam iti präyaça
äcäryäëäm abhipräyaù | çré-jéva-gosvämi-pädänäà mate sarvatraivopädhi-
sambandhe tad-asambandhe ca tasya sa-viçeñatvam evopalabhyate |
upädhi-sambandhe sa-viçeñatvaà spañöam eva | tad-asambandhe’pi sa-
viçeñatve, sad eva saumyedam agra äsét [chä.u. 6.4.2] iti çruti-vacanaà
pramäëam | atredaà-çabdena sattä gamyate, tädätmyenämnätatvät | na ca
tad-upädhi-doñeëa brahmaëo liptatvaà çaìkyam | tasmin satäpi tena tad-
asparçät | apahata-päpmä [chä.u. 8.1.5] ity-ädi-çruteù | sad-idamor
avirodhas tayos tädätmyenaiva sämänädhikaraëyäd bhavati | tac ca
sämänädhikaraëaà sa-viçeñatva-kalpanayä subodham eva jäyate | sa-
viçeña-brahma-jïänasyävidyä-nivåttir eva käryam |

216
 BHAGAVAT-SANDARBHA

para-brahmaëo bhaga-saàjïitair aiçvaryädibhir upetatve’pi nädvayatva-häniù,

teñäà tat-svarüpa-bhütatvät | arüpatvena prasiddhe ca tasmin rüpavattvaà
na virudhyate | vijïänänandätmakasya tad-rüpasyäpräkåtatvena tat-
svarüpänatiriktatvät | evaà, vijïänänandaà brahma [bå.ä.u. 3.9.28] iti
bhinnatvenopalabhyamänäbhyäm api vijïänänandäbhyäà na tasya dvy-
ätmakatvaà gamyate, kintv ekam eva vastu svarüpa-prakäça-vaiçiñöyena
bhinnatayä nirüpyate—kenäpi jïänam iti kenäpi änandam iti ca |
satyatvänandatvayor api na tad-bheda-bodhakatvaà tayos tad-dharmatvena
nirüpaëät |

para-brahmaëa änanda-rüpatvaà çruti-småti-suprasiddham eva | änando hy

ayaà laukikänanda-vilakñaëo duùkhätiyogitvät jévänäà puruñärthatväc ca |
na khalu anna-mayaà präëa-mayaà [tai. 2.5] ity-ädi-çrutiñu änanda-maya-
çabdena paraà brahma ucyate, na vä kià vännamayädivad
brahmaëo’rthäntaraà gamyata iti saàçayaù käryaù | anna-mayädi-praväha-
patitve’pi änanda-mayasya sarväntaratvät arundhaté-darçanavat para-
brahma-rüpatvam eva prasajyate | änanda-maya-para-brahmaëa änanda-
mayam eva çaréram | anyeñäm anna-mayasya prasiddha-çärératvaà,
netaro’nupapatteù [ve.sü. 1.1.17] ity ädau svayaà sütra-kåtä niñiddham eva
| änanda-maya-çabde mayaöaù prayogo vikära-çabdän neti cen, na
präcuryät [ve.sü. 1.1.13] iti sütra-vacanät präcuryärthe eva, tatra, sa eko
mänuña änandaù [tai.ä. 8] iti çruti-coditaà jévänandäpekñayä
brahmänandasya niratiçayatvam eva pramäëam | mayaöo vikärärtha-
paratvaà çuddha-brahmaëaù sarva-vikärätétatvenaiva nirasyate | api ca
pracuränandasyaiva brahmaëo lokänanda-hetutvaà saìgacchate | yathä
pracura-prakäçasyaiva süryasya sarva-prakäçakatvaà sambhavati, na
tuccha-prakäçasya tärakädeù | änandasya jïänäkäratvät tasya
cänantatvädibhir miçratve’pi tad-rüpatvän närtha-bhedaù syät |

evaà para-brahmaëaù svarüpaà nirëéya tatraiva bhagavac-chabdaù

pravartate, nänyatra ity udghoñitaà vaiñëava-mukhyena | tan-mate
äviñkåta-ñäòguëya eva bhagavac-chabda-prayogät para-brahmaëas tad-
upetatvena tatra mukhya eva bhagavac-chabdo’nyatra tu püjyatva-
pratipädane nimitte aupacärikaù | akñarärtha-niruktyäpi bhagavac-
chabdasya para-brahma-väcakatvaà viñëu-puräëädau dåçyate | tad yathä—

sambharteti tathä bhartä bha-kärärtha-dvayänvitaù |

netä gamayitä srañöä ga-kärärthas tathä mune || [vi.pu. 6.5.73]

evaà-bhüte çré-bhagavaty eva sarva-çästra-samanvayo vivecanéyaù | yathä

mantra-brähmaëätmakasya dvi-vidha-vedasya bhagavat-paratvaà, tathä
vedänugänäà mémäàsädi-çästräëäà kävyälaìkära-käma-tantra-gändharva-
kalänäà néyäyurveda-dhanurvidyänäm api | anyathä teñäà vaiyarthya-
prasaìga äpadyate ||

217
BHAGAVAT-SANDARBHA

—o)0(o—

218
 BHAGAVAT-SANDARBHA

çré-sarva-saàvädiné
bhagavat-sandarbhänuvyäkhyä

—o)0(o—

Appendix

uktaà ca tasya sattvasya präkåtäd anyataratvaà dvädaçe çré-näräyaëarñià

prati märkaëòeyena |

sattvaà rajas tama itéça tavätma-bandho

mäyä-mayäù sthiti-layodbhava-hetavo’sya |
lélä-dhåtä yad api sattva-mayé praçäntyai
nänye nèëäà vyasana-moha-bhiyaç ca yäbhyäm || [bhä.pu.
12.8.45]

tasmät taveha bhagavann atha tävakänäà

çukläà tanuà sva-dayitäà kuçalä bhajanti |
yat sätvatäù puruña-rüpam uçanti sattvaà
loko yato’bhayam utätma-sukhaà na cänyad || [bhä.pu. 12.8.46]

anayor arthaù | he éça ! yad api sattvaà rajas tama iti tavaiva mäyä-kåtä
léläù | kathambhütäù ? asya viçvasya sthity-ädi-hetavaù tathäpi yä
sattvamayé saiva praçäntyai prakåñöa-sukhäya bhavati | nänye rajas tamo-
mayyau | na kevalaà praçäntyabhäva-mätram anayoù | bhajane1 kintv
aniñöaà cety äha—vyasaneti |

he bhagavan ! tasmät tava çukläà sattva-maya-lélädhiñöhätréà tanuà çré-

viñëu-rüpäà te kuçalä nipuëä bhajanti sevante | na tv anyäà brahma-rudra-
rüpän | tathä tävakänäà jévänäà madhye çukläà sattvaika-niñöhäàa tanuà
bhagavad-bhakta-lakñaëa-sväyambhuva-manvädi-rüpäàa2 ye bhajanti
1
This word is not in the vyäkhyä given in section 7, which otherwise follows word-for-word
until ??. This is probably an error, surprisingly not called into question by the Jadavpur
editor. Another MS is needed for comparison.
2
The section between superscript a’s is not in the earlier vyäkhyä of these verses, but
obviously belongs and is likely in the original version. The same goes for other phrases in
between superscripted letters in the passage below.

219
 BHAGAVAT-SANDARBHA

anusaranti | na tu dakña-bhairavädi-rüpäm | kathambhütäà svasya taväpi

dayitäà loka-çänti-karatvät |

nanu mama svarüpam api sattvätmakam iti prasiddhaà | tarhi kathaà tasyäpi
mäyämayatvam eva | nahi nahéty äha sätvatäù çré-bhägavatä yat sattvaà
puruñasya tava rüpaà prakäçam uçanti manyante | yataç ca sattvät loko
vaikuëöhäkhyaù prakäçate | tad abhayam ätma-sukhaà para-brahmänanda-
svarüpam evab na tv anyat prakåtijaà sattvaà tad iti | atra sattva-çabdena
sva-prakäçatäb-lakñaëa-svarüpa-çakti-våtti-viçeña ucyate |

sattvaà viçuddhaà vasudeva-çabditaà

yad éyate tatra pumän apävåtaù | [bhä.pu. 4.3.23]

iti çré-çiva-väkyänusärätc | agocarasya gocaratve hetuù prakåti-guëaù |

sattvam ity açuddha-sattva-lakñaëa-prasiddhy-anusäreëa tathäbhütaç cic-
chakti-viçeñaù sattvam iti saìgati-läbhäc ca | tataç ca tasya svarüpa-çakti-
våttitvena svarüpätmataivety uktam | tad abhayam ätma-sukham iti dçakti-
prädhänya-vivakñayoktaà loko yata itid | arthäntare bhagavad-vigrahaà prati
rüpaà yad etad [bhä.pu. 2.8.2] ity ädau çuddha-svarüpa-mätratva-pratijïä-
bhaìgaù | abhayam ity ädau präïjalatä-häniç ca bhavati | anyat
padasyaikasyaiva rajas tamaç ceti dvir-ävåttau pratipatti-gaurava utpadyate
| pürvam api nänya iti dvi-vacanenaiva he parämåñöe | tasmäd asti
prasiddhäd anyat svarüpa-bhütaà sattvam |

yad evaikädaçe yat käya eña bhuvana-traya-sanniveça [bhä.pu. 11.4.4] ity

ädau jïänaà svata ity atra öékä-kån-mataà yasya svarüpa-bhütät sattvät
tanu-bhåtäà jïänam ity anena yathä brahmaëaù stavänte etat suhådbhiç
caritam ity atra vyaktetaraà vyaktäj jaòa-prapaïcäd itarat çuddha-
sattvätmakam ity ädinä, tathä paro-rajaù savitur jäta-vedä devasya bharga
[bhä.pu. 5.7.14] ity ädau çré-bharata-jäpye tan-matam, paro-rajaù rajasaù
prakåteù paraà çuddha-sattvätmakam ity ädinä | ata eva präkåtäù
sattvädayo guëä jévasyaiva na tv éçasyeti çrüyate |

yathaikädaçe sattvaà rajas tama iti guëä jivasya naiva me [11.25.12] iti |
çré-bhagavad-upaniñatsu ca—

ye caiva sättvikä bhävä räjasäs tämasäç ca ye |

matta eveti tän viddhi na tv ahaà teñu te mayi ||
tribhir guëamayair bhävair ebhiù sarvam idaà jagat |
mohitaà näbhijänäti mäm ebhyaù param avyayam ||
daivé hy eñä guëamayé mama mäyä duratyayä |
mäm eva ye prapadyante mäyäm etäà taranti te || [gétä 7.12-
14]

yathä daçame—

220
 BHAGAVAT-SANDARBHA

harir hi nirguëaù säkñät puruñaù prakåteù paraù |

sa sarva-dåg upadrañöä taà bhajan nirguëo bhavet || [bhä.pu.
10.88.4]

çré-viñëu-puräëe ca—

sattvädayo na santéçe yatra ca präkåtä guëäù |

sa çuddhaù sarva-çuddhebhyaù pumän ädyaù prasédatu ||
[vi.pu. 1.9.44] iti |

tathä ca daçame devendreëoktam—

viçuddha-sattvaà tava dhäma çäntaà

tapomayaà dhvasta-rajas-tamaskam |
mäyämayo’yaà guëa-saàpraväho
na vidyate te’graëänubandhaù || [bhä.pu. 10.27.4] iti |

ayam arthaù | dhäma svarüpa-bhüta-prakäça-çaktiù | viçuddhatvam äha

viçeñaëa-dvayena | dhvasta-rajas-tamaskaà tapo-mayam iti ca | tapo’tra
jïänaà sa tapo’tapyata iti çruteù | tapomayaà pracura-jïäna-svarüpam
jäòyäàçenäpi rahitam ity arthaù | ätmä jïäna-mayaù çuddha itivat | dhåtaù1
präkåta-sattvam api vyävåttam | ata eva mäyämayo’yaà sattvädi-guëa-
pravähas te tava na vidyate | yato’säv ajïänenaivänubandha iti |

ata eva çré-bhagavantaà prati brahmädénäà sa-yuktikaà väkyam |

sattvaà viçuddhaà çrayate bhavän sthitau

çarériëäà çreya-upäyanaà vapuù |
veda-kriyä-yoga-tapaù-samädhibhis
tavärhaëaà yena janaù saméhate || [bhä.pu. 10.2.34]

sattvaà na ced dhätar idaà nijaà bhaved

vijïänam ajïäna-bhidäpamärjanam |
guëa-prakäçair anuméyate bhavän
prakäçate yasya ca yena vä guëaù || [bhä.pu. 10.2.35]

ayam arthaù | sattvaà tena prakäçamänatvät tad-abhinnatayä rüpitaà vapur

bhavän çrayate prakaöayati | kathambhütaà sattvaà viçuddham | anyasya
rajas-tamobhyäm amiçrasyäpi2 präkåtatvena jäòyäàça-saàvalitatvän na
viçeñeëa çuddhatvam | etat tu svarüpa-çakty-ätma[ka]tvena tad-aàçasyäpy
asparçäd atéva çuddha[tva]m ity arthaù |

kim arthaà çrayate | çarériëäà sthitau nija-caraëäravinde manaùsthairyäya

sarvatra [bhakteñu] bhakti-sukha-dänasyaiva tvadéya-mukhya-
1
ataù
2
miçrasyäpi

221
 BHAGAVAT-SANDARBHA

prayojanatväd iti bhävaù | bhakti-yoga-vidhänärtham [bhä.pu. 1.8.19] iti çré-

kunté-väkyät |

kathambhütaà vapuù çreyasäà sarveñäà puruñärthänäm upäyanam äçrayam

| nityänanta-paramänanda-rüpam ity arthaù | ato vapuñas tava ca bheda-
nirdeço’yam1 aupacärika eveti bhävaù | ata eva yena vapuñä yad vapur
älambanenaiva janas tavärhaëaà püjäà karoti | kaiù sädhanaiù vedädibhis
tvad-älambanakair ity arthaù | sädhäraëais tv arpitair eva tvad-arhaëa-
präyatä-siddhäv api | vapuño’napekñatvät | tädåçae-vapuño’napekñyatvät
tädåçae2-vapuù-prakäça-hetutvena svarüpätmakatvaà spañöayanti |

he dhätaç ced yadi idaà sattvaà yat tava nijaà vijïänam anubhavaà[ù]
tadätmikä sva-prakäçatä-çaktir ity arthaù | tan na bhavet | tarhi tv ajïäna-
bhidä sva-prakäçasya tavänubhavaf-prakära eva märjanaà çuddhim aväpa |
saiva jagati paryavaséyate na tu tavänubhavaf3-leço’péty arthaù |

nanu präkåta-sattva-guëenaiva gmamänubhavog4 bhavatu kià nija-

h
grahaëh5ena taträha | präkåta-guëa-prakäçair bhavän kevalam anuméyate
na tu säkñätkriyata ity arthaù | athavä tava vijïäna-rüpam ajïäna-bhidäyä
apamarjanaà ca yan nijaà sattvaà tad yadi na bhaven nävirbhavati tadaiva
präkåta-sattvädi-guëa-prakäçair bhavän anuméyate | t[v]an-nija-
sattävirbhäveëa tu säkñät-kriyata evety arthaù | tad eva spañöayituà
tatränumäne dvaividhyam ähur yasya guëaù prakäçata iyena vä guëaù
prakäçatai6 iti | asvarüpa-bhütasyaiva [präkåta-]sattvädi-guëasya tvad-
avyabhicäri-sambandhitva-mätreëa vä tvad-eka-prakäçyamänatä-mätreëa
vä tval-liìgatvam ity arthaù | yathä aruëodayasya süryodaya-sännidhya-
liìgatvaà yathä vä dhümasyägni-liìgatvam iti | tata ubhayathäpi tava
säkñätkäre tasya sädhakatamatväbhävo yukta iti bhävaù |

tad evam apräkåta-sattvasya tadéya-sva-prakäçatä-rüpatvaà yena

svaprakäçasya tava säkñätkäro bhavatéti sthäpitam | atra ye viçuddha-
sattvaà näma präkåtam eva rajas-tamaù-çünyaà matvä tat-käryaà
bhagavad-vigrahädikaà manyante te tu na kenäpy anugåhétäù | rajaù-
sambandhäbhävena svataù praçänta-svabhävasya sarvatrodäsénatäkåti-
hetos tasya kñobhäsambhavät vidyämayatvena yathävasthita-vastu-
prakäçitämätra-dharmatvät, tasya kalpanäntaräyogyatväc ca | tad uktam
apy agocarasya gocaratve hetuù prakåti-guëaù sattvam | gocarasya bahu-
rüpatve rajaù, bahu-rüpasya tirohitatve tamaù7 | tathä parasparodäsénatve
sattvam, upakäritve rajaù, apakäritve tamaù | gocaratvädéni sthiti-såñöi-
saàhäräù udäsénatvädéni ceti |
1
nirdeçobhayam
2
e. Not in the section 117 version.
3
f. not in the section 117 version.
4
Not in the section 8 version.
5
Not in the section 8 version.
6
Not in 117.
7
In section 117 tamaù

222
 BHAGAVAT-SANDARBHA

atha rajo-leçe tatra mantavye viçuddha-pada-vaiyarthyam ity alaà tan-mata-

rajo-ghaöa-praghaööanayeti |1

1
This seems to be the end of the common material.

223