Sunteți pe pagina 1din 262

KICHWA

Yachakukkunapa Shimiyuk Kamu

Runa Shimi - Mishu Shimi

Mishu Shimi - Runa Shimi

MANA KATUNACHU DISTRIBUCIN GRATUITA

Rafael Correa Delgado PRESIDENTE CONSTITUCIONAL DEL ECUADOR Ral Vallejo Corral MINISTRO DE EDUCACIN Doris Sols MINISTRA COORDINADORA DEL PATRIMONIO NATURAL Y CULTURAL Gloria Vidal Illingworth VICEMINISTRA DE EDUCACIN Guido Rivadeneira SUBSECRETARIO ADMINISTRATIVO FINANCIERO Ariruma Kowii Maldonado SUBSECRETARIO DE EDUCACIN PARA EL DILOGO INTERCULTURAL Vernica Benavides SUBSECRETARIA DE PLANIFICACIN DE LA EDUCACIN Alberto Guapizaca DIRECTOR NACIONAL DE EDUCACIN INTERCULTURAL BILINGE

2009

Educamos para tener Patria

RUNAKAY KAMUKUNA
Yachakukkunapa Shimiyuk Kamu

Runa Shimi - Mishu Shimi Kichwa - Castellano Mishu Shimi - Runa Shimi Castellano - Kichwa

SEPDI Mara T. Chango A. Fabin Potos C. EQUIPO TCNICO Bernardo Chango J. Mara Chango A. Jos Caiza Caiza Luz Ma. De la Torre A. Alfonso Cachimuel T. EQUIPO DE APOYO Alberto Conejo Pascual Cerda Julio Agualongo Manuel Gualn Humberto Muenala Juan Cepeda Ral Cevallos Hctor Ugua Enrique Tasiguano Wendy Zaldumbide Csar A. Guanoluisa G. Lucila Lema Miriam Quisintua Margarita Coronado

COORDINACION GENERAL Coordinacin Tcnica. Asesora y estudio lingstico del Qichwa.

KAMAK ALKI - DINEIB SEPDI DINEIB SEPDI Universidad Tcnica del Norte / DIPEIB-I

DINEIB DINEIB DINEIB DINEIB MINISTERIO DE CULTURA DIPEIB-P DIPEIB-I DIPEIB-A CODENPE SEPDI SEPDI SEPDI SEPDI SEPDI

REVISIN KICHWA - CASTELLANO Adriana Tamariz Teodoro Gallegos Adrin Suarez Diseo y diagramacin: Fotgrafo: Fotografa portada: Financiamiento etapa de Investigacin y sistematizacin Pal Meja Benavides (SEPDI) Ricardo Mora Faja del pueblo Salasaca CARE Universidad Andina Simn Bolvar (UASB)

Presentacin
Un da mama Rosario Quinche del sector de Morlan Chupa de la comunidad de Quinchuqu, parroquia Miguel Egas Cabezas de la provincia de Imbabura, me cont que en los tiempos del nacimiento de la tierra, todo era oscuridad y soledad, que a duras penas se escuchaba un dbil rumor del agua que reposaba quietecita sin emitir ningn suspiro, ningn movimiento. Un da, un trueno inicialmente y luego un poderoso rayo, hicieron estremecer la tierra y provocaron grietas y desniveles que obligaron al ro a movilizarse con mayor agilidad; as, en algunos lugares se formaron vertientes que, al comps del viento emitan diversos silbidos; en otros, surgieron cascadas, unas con voces agudas, otras con voces graves, el rumor del agua se convirti en un coro y dio lugar al nacimiento de la luz y del kuichi, el arco iris se extendi en el firmamento y la tierra fue embellecida por los colores de su diversidad, con la luz del da, tambin brotaron muchas aves, animales que se sacudan y bostezaban como si despertaran de un largo sueo y emitieron rugidos, cantos que llenaron de sonido el da y la noche de este lugar. El rayo, dijo mama Rosario Quinche, parti al tiempo en da y en noche y con ello el nacimiento del sol y de la luna, as el tiempo sigui creciendo y su entorno se pobl de mucha vegetacin. A los seres de aquel tiempo les gustaba concentrarse en la cascada para recibir su brisa, escuchar su canto y contemplar el kuichi que, segn los mayores dicen, es la resbaladera de los dioses para bajar a la tierra y abastecerse de los frutos que en ella se producen. Un da, cuando todos disfrutaban del calor del sol, killa mama que haba decidido desvelarse y disfrutar de las maravillas de la tierra, extendi su rebozo oscuro y abraz a inti tayta y as se mantuvieron por un largo tiempo, entonces el cielo qued oscuro, apenas unos breves destellos se desprendan de aquel abrazo que fueron a parar en la tierra, cuando se separaron, la luz retorn a su normalidad y en el entorno de la cascada se encontraban un hombre y una mujer que miraban y escuchaban con admiracin el canto de la cascada y de los pjaros que volaban y sobrevolaban a su alrededor. Al atardecer, la pareja bebi el agua de la cascada y cayeron invadidos por un profundo sueo, fue un sueo de miles de colores, soaron que el canto de la cascada, de las aves, el rumor de los animales, los insectos, el viento, etc., se deslizaban y enraizaban en sus venas, sus entraas; soaron que junto a ellos cantaban y exclamaban gritos de jbilo y alegra, soaron que sus cantos asignaban nombres a cada objeto, a cada elemento de la tierra, que sus palabras iluminadas por la vitalidad del sol y de la luna se agolpaban en caudales junto al ro, como seal de que su lengua, su palabra, vivir el tiempo que vivan, el sol, la luna, el agua y la tierra; de pronto despertaron y la pareja comenz a repetir las palabras que en el sueo haban pronunciado. As dijo mama Rosario Quinche, el runa shimi naci del canto de la naturaleza, por esa razn cada palabra es un taki, una cancin, un sanjuanito que se disfruta al hablar. As naci el runa shimi que ahora dicen se llama kichwa shimi. El Ministerio de Educacin cree en la vitalidad de las lenguas indgenas y precisamente por esa razn, y dando cumplimiento al Plan Decenal de Educacin, estamos empeados en impulsar acciones que garanticen la valoracin, uso y desarrollo de las mismas, que ayuden a definir e institucionalizar polticas lingsticas que brinden el soporte que requieren las lenguas para su estandarizacin y su vigencia efectiva en el sistema educativo del pas y en su uso cotidiano. El presente diccionario es parte de ese propsito, lo hemos elaborado en un formato que le permita al estudiante, al profesor, a la ciudadana en general, llevarlo consigo como un amigo inseparable, que dialogue y discuta sobre la historia y la cultura que se transcriben en el significado de las distintas palabras. Con los diccionarios que formarn parte de esta coleccin, queremos rendir nuestro homenaje a los ancianos de las distintas comunidades, a las personas mayores, a los jvenes y nios que siguen comunicndose en su propia lengua y nos dan la seguridad de que, efectivamente, lograremos la recuperacin integral de las mismas.

Ral Vallejo Corral MINISTRO DE EDUCACIN


5

Bosquejo Histrico y Lingstico Qichwa


Por Fabin Potos C.

I Breve historia de la tradicin lexicogrfica qichwa Pal Rivet y Georges de Crqui-Montfort (1951-1956) en cuatro volmenes catalogan las producciones acerca del qichwa simi aparecidas desde la segunda mitad del siglo XVI hasta la primera mitad del siglo XX. Algunas de ellas, tanto lexicogrficas como gramaticales que han aparecido durante la segunda mitad del siglo XX hasta la actualidad han sido registradas por Fabin Potos en el diccionario Quri Qinti (2004), en el artculo Panorama Lexicogrfico (2005), y en los documentos acerca del pensamiento qichwa a travs de su lengua y su historia (PUCE, 2007). Algo similar se halla en el diccionario de Ynez Cossio (2007). Este panorama lexicogrfico, de manera muy breve lo presentaremos en cuatro perodos. Usamos qichwa para lo general y kichwa para la variante ecuatoriana, segn la tradicin de la Andinstica. 1. Primer Perodo (siglos XVI-XVII) En este perodo se hallaran los siguientes autores: Domingo de Santo Toms, 1560; Blas Valera, 1586; Diego Gonzlez Holgun, 1608; Diego de Torres Rubio, 1619; Juan de Figueredo, 1700. Se manifiesta el uso de un mtodo etnogrfico (en la elaboracin de artes y vocabularios): informantes directos, lite inka, no inka cuzquea, quitea y de otros lugares que acudan al Cuzco. Se observa tambin un estudio comparativo: latn-castellano/qichwa; conceptos y modelos de la lengua latina y castellana; sin embargo, se caracteriza la lengua qichwa; a veces, se consignan glosas o definiciones en latn; se adoptan nuevas grafas o dobles para representar los sonidos propios del qichwa. 2. Segundo Perodo (siglo XVIII) En esta poca se hallan: El Annimo; Una gramtica Colonial del Quichua del Ecuador, siglo XVIII, esta obra incluye un breve glosario; Juan de Velasco, 1787, con su Vocabulario de la lengua ndica. Estas obras sigue el canon establecido, adems se nota una simplificacin de las obras tempranas, sobre todo el Vocabulario de Velasco, parece ser una abreviacin del Vocabulario de 1586 (ver Garcs, 1999).
7

3. Tercer Perodo Perodo comprendido entre fines del siglo XIX-primera mitad del siglo XX. En varios pases se han editado obras lexicogrficas sobre el qichwa, en Europa (Alemania, Francia) como en Amrica del Sur (Bolivia, Per y Ecuador). a) Europa Ernst W. Middendorf, 1890, Wterbuch des runa simi (Alemania). Jos David Berros (1904, impreso en Pars) menciona su Diccionario de dos volmenes (8.000 pginas ?). En su obra gramatical acerca del qichwa boliviano presenta algunos trminos tcnicos para: nombre (suti), pronombre (sutij rantin), verbo (rimai), participio (chayakej), adverbio (rimaiman tantakuj), partculas (rakina, tinkullina), interjecciones (huajyana); nombres de las estaciones, de los meses del ao y de los das de la semana (8, 20-21: punchau/punchai, da; killachau, atichau, koillurchau, illapachau, chaskachau, kuichichau, intichau. b) Per Juan Lobato, Reproduccin del arte y diccionario Quechua-espaol del P. Diego Gonzlez Holgun, Lima, 1901. Franciscanos, Vocabulario Polglota Incaico, 1905 (aimara; qichwa: Cuzco, Ayacucho, Junn, Ancash). Jorge A. Lira, Diccionario Kkechuwa-Espaol, Cuzco, 1941. c) Ecuador Enrique Onffroy de Thoron, Historia Natural, pgs. 173-260, [1866]. Julio Paris, 1892 (gramtica y ejercicios; vocabulario quichua-espaol-quichua). Luis Cordero, 1895 (notas gramaticales, diccionario quichua-castellano-quichua; cartas (1901-1902) de explicaciones sobre el origen de palabras del haitiano, zapoteco, maya y quichua; documento sobre botnica (Segundo Congreso Cientfico Latinoamericano, Montevideo, 1901); carta de anlisis del quechua cuzqueo y ecuatoriano; poesas religiosas y profanas en qichwa. Juan Manuel Grimm, 1896 (esbozo gramatical; vocabulario quichua-espaol/apndice de un vocabulario del Oriente Ecuatoriano de los jesuitas, poesas/vocabulario espaolquichua: prlogo con referencia al documento de 1725; notas referentes al Primer y Tercer Concilios Limenses. PP. RR., Vocabulario Inga-espaol (hablado en la provincia del Oriente Ecuatoriano), 1896. Manuel Guzmn, SJ., 1920 (esbozo gramatical; apndice I: nombres de parentesco; poesas, rezos; vocabulario quichua-espaol, diccionario espaol-quichua; apndice II: textos religiosos sobre fundamentos de la religin; alusin al compendio de la doctrina cristiana (ao ?) y la relacin existente entre los curas, dueos de haciendas y encomenderos.
8

Octavio Cordero Palacios, 1924; se sealan las diferencias entre el quechua y el caari, o las palabras de ste como muestra de pervivencia. Diramos que sus aportes se basan, sobre todo, en los datos proporcionados por Garcilaso de la Vega. 4. Cuarto Perodo (1950 - 2007) Sin desconocer los distintos diccionarios que se produjeron durante la dcada de los aos 70s en el Per entre el Ministerio de Educacin y el Instituto de Estudios Peruanos, para esta etapa y objetivo, nos centraremos sobre todo en la produccin ecuatoriana. Como primer intento este perodo se lo podra clasificar en dos momentos. El uno, antes de la DINEIB (1988); y el otro, despus de la DINEIB (1988), no necesariamente hay una ruptura radical entre uno y otro perodo, pues lo que se nota son los enfoques, intereses y los beneficiarios a los que se dirigen dichas obras. Sealaremos que, los datos de los autores y sus obras se los pueden hallar en la seccin de la bibliografa. 1950-1988 En una breve ojeada histrica, en este perodo se halla un grupo aproximado de diez obras. Todas estas obras no son necesariamente diccionarios, sino que, a la vez que son tratados de gramtica del qichwa o de aprendizaje de la lengua incluyen a su vez varios segmentos de glosarios o vocabularios que refuerzan el contenido tratado. En esta fase se nota la presencia de varias instituciones relacionadas con comunidades indgenas: Instituto Nacional de Capacitacin Campesina, El Instituto Lingstico de Verano, La Iglesia Catlica, a travs de la Conferencia Episcopal, Fundacin Interandina de Desarrollo. Desde el corpus recogido, en pocas obras se nota un trabajo colectivo y que de cierta manera responde a las diversas realizaciones fonticas de las comunidades donde fueron recogidos los datos empricos. Las obras que caben resaltar por su valor son las de Stark-Muysken (1977) y la de Luis Montaluisa (1982). 1988-2007 En este perodo se halla un grupo de aproximadamente 20 obras. Es la poca de la lingstica aplicada, del uso de la lengua en el aula y de la presencia del trmino etno: (etnomatemticas, etnolingstica, etnoliteratura, etnociencias, etnomusicologa, etnomedicina, etnobotnica, etc). Los autores en un buen porcentaje son personas relacionas con los procesos de EBI. En menor porcentaje se da la participacin de la Iglesia (catlica; luterana). En cuestin del uso de grafas y estructuras, sobre todo las realizadas como textos para EBI se atienen a los acuerdos realizados en distintas instancias y tiempos (LAEB, 1994, 1996; DINEIB, 1998; KAMAK, 2004) siempre bajo la asesora de expertos en temas sobre lexicografa (Cerrn-Palomino, 1994; Lus Montaluisa, 1994) y la participacin colectiva. El material, a veces es recogido en forma metodolgica y por campos semnticos (Sisayacuc shimipanpa, 1994, primer borrador), o tiene la forma de un diccionario de bolsillo elementalsimo (de la Torre, 1998); en otras veces, se nota la pretensin Pan-andina pero sin una rigurosidad lingstico-cientfica (Glauco Torres, 2002; Alberto Rosat, 2004).
9

Tambin se nota, en este mismo perodo, varios esfuerzos en la creacin de trminos nuevos (cfr. Ynez, 2007); as mismo se hallan la revisin, recopilacin y sistematizacin de algunas obras lexicogrficas del qichwa ecuatoriano de los ltimos cincuenta aos, a partir del presente (Potos, 2004). Para poder mirar de manera interrelacionada y metdica acerca del contexto de la produccin durante la segunda mitad del siglo XX hasta la actualidad, dividimos en varios momentos.

II Historia del alfabeto y diccionarios qichwas en el ltimo tercio del siglo XX e inicios del XXI En lo que respecta al uso de una escritura para el qichwa ecuatoriano habra que tomar en consideracin algunos momentos: antes del Campamento Nueva Vida (en adelante CNV); durante el Campamento Nueva Vida; despus del Campamento Nueva Vida; Reunin de Tabacundo; y las reuniones en la UASB-MEC. 1. Antes del Campamento Nueva Vida (1970- 1980) Desde fines de la dcada de los cuarenta hasta el momento del inicio del Subprograma de Alfabetizacin (CIEI, 1979) se han presentado una serie de iniciativas de EBI: Escuelas Indgenas de Cayambe (1945-1963); ILV (1952-1981); Misin Andina (19561970); ERPE (1964-1990); Escuelas de Simiatug ( ?); SEIC /Escuelas y Colegio (1974-2007); FCUNAE (1975- ?). En todos estos proyectos se han elaborado materiales en quichua con el uso indiscriminado de las grafas del castellano. Esta etapa anterior al CVN, tiene una anterior inmediata que son los momentos e inicios de preparacin del material para la alfabetizacin en qichwa (y en otras lenguas) para nios y adultos, en el CIEI, 1978 (1986), durante el Subprograma de alfabetizacin. Estos materiales fueron realizados con grafas que de cierta manera atendan a las caractersticas de una estandarizacin del qichwa, entre las grafas innovadoras se hallaban <k, w>. Se produjo una gran cantidad de materiales, pero la insurgencia de la organizacin indgena (sobre todo la Evanglica, que ya se hallaba organizada), desde una posicin protagonista e ideolgica hizo que se invalidara esa produccin de textos. 2. Reunin del Campamento Nueva Vida (1980) Previamente a este reunin, se haba dado una en INEFOS, luego varios representantes de las organizaciones indgenas, durante la segunda semana de abril de 1980 (70% evanglicos; 20% Ecuarunari; 10 CIEI), propusieron por votacin la oficializacin de un
10

sistema alfabtico unificado (el cuadro de Caiza, 2005: 8, presenta 19 grafas): <a, c, ch, h, i, j, l, ll, m, n, , p, q, r, s, sh, t, ts, u, y, z>. Luego de esta reunin y oficializacin (17 de abril), se delegaron a cinco representantes y con ellos, en el Ministerio de Educacin, se realizaron ligeros ajustes al alfabeto (se eliminaron las siguientes grafas <b, d, g, f). Incluso surgi la sugerencia de una simplificacin por parte de Gabriel Tarle, el de suprimir las semiconsonantes (iaia, padre; iacu, agua; ianta, lea). Las obras que reflejan esta poltica son: las cartillas nuevamente elaboradas para la campaa de alfabetizacin, el Caimi ucanchic shimiyuc-panca, de 1982; y el ucanchic llactapac shimi (<ukanchik llaktapak shimi) se adapt al nuevo sistema escriturario (Luis Montaluisa, comunicacin personal, diciembre, 2007). 3. Despus del Campamento Nueva Vida i) Seminarios internacionales A partir de este sistema alfabtico surgi la idea de unificar todos los dialectos y una escritura quechuas en varios seminarios Internacionales, Bolivia (1983), Lima (1985), Bolivia (1989), la unificacin de la escritura qichwa sera para 1992 (Montaluisa, 1990: 180). En el Ecuador, este sistema unificado fue adoptado por varias instituciones relacionadas con EBI y se imprimieron grandes cantidades de textos y esto ocasion graves fricciones entre distintos sectores de EBI. ii) Revisin y propuestas De una u otra manera se iban recogiendo las iniciativas de los tres Seminarios Internacionales y madurando en una formacin en Lingstica y Educacin Bilinge. Muestras de adopcin de este sistema se hallan en los distintos textos de la Corporacin Educativa Macac o de la DINEIB. Por otro lado, representantes o autoridades de la DINEIB aportaban datos empricos acerca de la existencia y uso de nuevos fonemas, como el caso de las aspiradas (ph, th, chh, kh), fricativas sonoras (<zh>) y postvelares (/q/); con argumentaciones tcnicas, lingsticas, histricas y pedaggicas se mencionaba la incorporacin de <k> y <w> en vez de <c/q, hu>, respectivamente, (Montaluisa, 1990: 130-131; lvarez Palomeque, 1997; Montaluisa y lvarez Palomeque, 2007). Recogiendo estas diversas iniciativas, en una labor conjunta, en 1996, la DINEIB-UNICEF-GTZ-LAEB, delegaron a cuatro personas para la revisin y correccin del diccionario Sisayacuc Shimipanpa (Fabin Potos C. LAEB; Cristbal Quishpe Lema-DINEIB; Mercedes Cotacachi-LAEB; y Manuel Jess Duchi-yanapac) con la finalidad de publicarlo como material de EBI. En este diccionario como un indicio innovador y para discusiones futuras se insertaron entre parntesis nuevas formas como <k, w>, los diptongoides <ai, au, ii> se cerraban con una semiconsonante segn convenga, uso de alternancias entre <ch y ts>, secuencia <mp>: Entrada Cunan Pirca Huairu Huahua propuesta (kunan) (pirka) (wayru) (wawa)
11

Diptongoides Causai Caina Raquii Huaui

(kawsay) (kayna) (rakiy) (wauy)

alternancias entre <ch y ts> <ch ts> chinpalu / tsinpalu chirapa / tsirapa chahuar / tsahuar secuencia <mp> Chanpa (champa) Chanpuru (champuru)

iii) Una nueva forma escrituraria (1997) Durante el ao de 1997, algunos representantes de la CONAIE, del rea de Educacin en relacin con la DINEIB y la GTZ-CONPLADEIN convocaron a varias personas para la realizacin de un diccionario trilinge kichwa-shuar-castellano (Yachakukkunapak kimsaniki shimiyuk panka) pero con las innovaciones que entre parntesis presentaba el Sisayacuc Shimipanpa. Luis de la Torre (CONAIE), Alberto Conejo (DINEIB), Anita Chvez (CONPLADEIN), Fabin Potos (SEIC) fueron los encargados de tal obra. Durante varios talleres se revisaron las innovaciones arriba sealadas y se discuti acerca del sistema alfabtico y de la metodologa; se recogieron sugerencias vertidas durante el taller de Lexicografa, de 1994, en Cuenca (LAEB) por parte de Luis Montaluisa sobre la conveniencia de la separacin entre y /-na, para indicar el infinitivo y el concretivo, respectivamente. Para este nuevo diccionario se opt por registrar aquellas dos formas luego del tema verbal: kawsa-y (-na). Su parte introductoria constara de los siguientes temas explicados y ejemplificados: cuadro de fonemas y alfonos; estructura silbica; diptongoides; uso de <k,w>; distincin de palabras con <ch> para las palabras de procedencia qichwa y <ts> para las de origen prekichwa, previo inventario, reflexin y comparacin; uso de <h> en vez de <j>; distincin entre funcin genitiva y benefactiva /-pa/, /-pak/ respectivamente; recuperacin de la forma genitiva en los pronombres de primera persona en singular y plural /ukapa, ukanchikpa/; reinsercin de la forma y despus de los temas verbales que terminan en i: puri-y, ri-y, tukuri-y; separacin de la estructura sintctica de la funcin de finalidad inmediata: -k/ riy (mikuk rinchik). El cuadro alfabtico para este diccionario sera de 20 grafas: <a, ch, h, i, k, l, ll, m, n, , p, r, s, sh, t, u, w, y> para los trminos de procedencia qichwa; y, <ts, z, zh> para los trminos preqichwas (an falta realizar un inventario riguroso de palabras que portan estas grafas).

12

4. A partir del Encuentro de Tabacundo i) La reunin de Tabacundo Durante el II Encuentro del 21 al 23 de julio de 1998, en Tabacundo (Pichincha), se ratific el sistema grafmico de 1997 (con ligersimas variaciones) y su uso. ii) Reunin de la Academia de la Lengua Kichwa En noviembre del 2003, la DINEIB cre Kichwa Amawta Kamachik KAMAK-, (Academia de la Lengua Kichwa/ALKI), encargada del estudio, investigacin, vigilancia, decretos, interrelaciones y proyectos para el desarrollo del kichwa al interior del pas como a nivel de los dems pases de habla qichwa. Con esta finalidad, KAMAK se reuni del 22 al 26 de marzo del 2004, en Riobamba para legitimar una vez ms el sistema de 1997. Lo destacable es la mencin de la estructuracin del alfabeto en base a criterios del Alfabeto Fontico Internacional (AFI) y con miras a uno de alcance Pan-andino (ver Caiza, 2005: 9). iii) Sistematizacin lexicogrfica de la segunda mitad del siglo XX Como producto de un acompaamiento continuo desde 1988, en diversos mbito de EBI a nivel nacional e internacional, mediante talleres de literatura, gramtica y lingstica qichwas, surgi la sugerencia de reunir en un solo documento algunos de los diversos diccionarios que se haban editado acerca del qichwa ecuatoriano como material de ayuda a los maestros y alumnos de los espacios de EBI, pero que a su vez tome en cuenta los diversos criterios de la lexicografa ms los momentos polticos por los que ha atravesado el Ecuador Indgena; el Quri Qinti tiene algunas caractersticas y stas luego de su edicin fueron explicadas durante varios talleres o Congresos como en Polticas Lingsticas UASB, DIPEIB-Azuay; Centro Educativo de Tavabela-Pichincha; Hatun Yachay Wasi-Colta, Universidad Tecnolgica Equinoccial-Quito, etc. (Potos, 2004: iii-xiii). 5. Hacia el nuevo Diccionario Escolar Intercultural Bilinge La Subsecretara de Educacin para el Dilogo Intercultural (SEPDI), con la finalidad de elaborar un Diccionario Escolar Intercultural Bilinge kichwa-castellano-kichwa como texto en los procesos de EIB, con la participacin de varios delegados de la DINEIB, DIPEIBs, Centros Educativos, Instituciones relacionadas con EBI, Universidades, etc., ha realizado varios talleres sobre lexicografa, historia, lengua y cultura qichwas y metodologa de enseanza de lenguas. Se hallan tambin varias actividades sobre revisin, modificacin, actualizacin y conocimiento de diccionarios kichwas a lo largo de su historia. i) Etapas de trabajo colectivo Todo este proceso ha llevado ms de dos aos en tres etapas de trabajo y participacin colectiva. La Primera Etapa se llev a cabo a mediados del ao 2006, en la Universidad Andina Simn Bolvar, en Quito. La Segunda Etapa se realiz durante el mes de noviembre del mismo ao y se extendi hasta los dos primeros meses del 2007, luego se le encarg a Alberto Conejo (DINEIB) para una revisin general del material lexical acordado. La base para este trabajo diccionario son varios documentos histricos de los siglos XVI-XVII y actuales; entre otros, el Caimi ucanchic shimiyuc-panca, 1982; el Sisayacuc shimipanpa, 1996; el Shimiyukkamu, 2007; sobre todo, para la precisin de los tr13

minos se ha utilizado el , Vocabulario y Praxis de la lengua general de los indios del Perv llamada quichua, o del Inca, de Fabin Potos, que es la Sistematizacin de los vocabularios qichwas de los siglos XVI-XVII (Tesis de Maestra en FilosofaPUCE/Quito). La Tercera Etapa se dio durante el segundo semestre del ao 2007 hasta el momento actual; en un primer momento de esta tercera fase, participaron delegados de ALKI y DINEIB, proporcionando el corpus lexical recurrente y pertinente para uso en el aula. ii) Metodologa y procedimientos Con la participacin colectiva se procedi a la actualizacin del sistema alfabtico, de acuerdo a las normas emanadas del KAMAK; se revisaron los elementos de la microestructura del diccionario: grafas, estructura sintctica, ejemplos, definiciones (se las eliminaban, se ampliaban o precisaban); se precisaban los lugares de uso. En lo que respecta a los lugares de uso se mencion varias veces que como producto de la EIB lo que en aquel tiempo (1982) era un localismo ahora se presentaba como de conocimiento y manejo generalizado, por lo tanto, en algunos casos, ya no se requera sealar tal o cual provincia. iii) Componentes de la microestructura lxica Se precisaba sealar los componentes y el orden de la microestructura lxica (ver Cerrn-Palomino, 1994: 21-22). a) entrada. sta se hallara resaltada. b) etimologa. En algunos casos sera necesario para la distincin y origen de ciertos trminos (<*uspun > puzun). c) pronunciacin. La pronunciacin, entre corchetes [manga] <manka>. d) categora gramatical (rumi, s.; puka, adj., wakin, det.). e) lugar de uso. Para ciertas palabras iran con su lugar de uso: tu. Tungurahua, pi. Pichincha. f) glosa. Cada trmino tendra su traduccin (rumi, piedra). g) descripcin. La definicin deba considerar los trminos que se hallan en la parte kichwa-castellano. h) ejemplificacin. Cada entrada con su ejemplo respectivo y toda la estructura en cursiva y el trmino en cuestin resaltado. i) otras acepciones anlogas. stas iran numeradas con nmeros ndicos o hindes (1, 2, 3); su ordenamiento obedecera a cuestiones lgicas e histricas que a su vez se tornan didcticos y se distribuyen en grupos de analoga; luego de este nmero el procedimiento sera igual a la primera entrada.
14

j) los sinnimos. Cerrarn la microestructura y con el nmero segn corresponda a la acepcin respectiva. k) trminos de forma similar. Los formalmente iguales pero con significados distintos iran en una entrada aparte (ejemplificamos con nmeros romanos: I makana, mazo; II makana, tipo de prenda; III makana, lugar para golpear). l) trminos genricos.- Se requera para utilizarlos en la definicin de ciertos nombres genricos: yura ara rumi wiwa palamaku munchi challwa todo tipo de rbol mineral todo tipo de animal insecto todo tipo de ave todo tipo de pez, pescado.

iv) Cuestiones gramaticales a) Distincin entre <ch> y <ts>; uso de la <h> con valor fonolgico (fricativa velar, sonido como en el ingls o alemn); uso de <m> antes de <p>. b) Uso del infinitivo Sealamos que en el Ecuador en determinados contextos se presentan varias formas de infinitivo como: -y, -na, -sha y una forma no definida o ausente, slo se aprecia la raz. La primera es coherente en sus distintas formas desde lo conceptual, etimolgico, histrico, filolgico y filosfico (ver anexo 2) y, para nombres abstractos y forma verbal infinitivo. c) terminacin verbal Por finalidades estrictamente localistas y prcticas, sobre todo identidad lingstica dialectal ecuatoriana, el uso de na sealar la marca de terminacin verbal, que no es el concepto de infinitivo (en aras de la costumbre y unidad interna inmediata); adems esta marca na ser para sealar sustantivos concretos: objetos o topnimos. d) Separacin de sintagmas.- en el caso de la estructura de finalidad inmediata: muyunkapak rikrini> muyunkapak rik rini. Utilizar en forma recurrente la estructura oracional kichwa: S.C.V. Habr distincin entre /-pa/ para genitivo y /-pak/ para benefactivo (ver anexo 2). e) Signos diacrticos o de puntuacin.- Durante el proceso de revisin surgi la necesidad de insertar los signos de puntuacin que ayudaran aclarar el sentido de la estructura sintctica. Entre otros signos tenemos: punto (.), punto y coma (;), coma (,), de interrogacin (?), de admiracin (!), etc.

15

v) Cuestiones histrico-culturales a) historia y cultura.- Los ejemplos pretenden incorporar contenidos histricos, culturales y polticos de la cultura kichwa: Wiraqucha inka, Waskar, Tupak Amaru, Daquilema, Alejo Saes, Dolores Cacuango, etc. b) No esencialismos.- Evitar puntos de vista esencialistas o etnicistas: ukanchikka mana ankas awiyukchu kanchik. Tukuy kichwa runakunaka apunchikta iin. vi) Cuestin de gnero.- Revisar la cuestin de gnero: Rosaka mikunata yanushka> Rosaka raymipimi tushun. Warmika yanunkapak kiruta chiktan> Warmika puunapi samakun. vii) Funcin del diccionario El diccionario no pretende ser necesariamente un espacio en el que se congele y se mantenga congelado el significado para todo tipo de usos, contextos y tiempos. Por un lado intenta ser una norma ante ciertas dudas que asaltan a todos los hablantes en cualquier lengua, normas y reglas basadas en determinados criterios. Por otro lado, lo que con mayor relevancia pretende es, ser el tesoro de la lengua que recoja de la lengua hablada, de la manera ms cuidada y conservadora, que sea el reflejo de la tradicin del pueblo en su forma general, sin privilegiar una u otra variedad por encima de las dems, sino que todas las variedades o dialectos de una u otra manera se sientan representados en el thesaurus lexical. En otras lenguas tambin se recurre al aporte de los grandes escritores, pero en el caso del qichwa simi no se cuenta con tal estado; lo que hasta el momento se ha intentando sin criterios clasificatorios es una recopilacin, rescate o mantenimiento de la literatura (oral). De otra parte, se dir que el diccionario basado en ciertos criterios pretende proporcionar una estructura normalizada, aceptada y vlida para un determinado espacio de tiempo histrico social y esto sirve como indicador para hacer un seguimiento de la evolucin de la lengua y de su pueblo, que la habla. De igual manera, para la definicin de los trminos de cada campo del saber cultural es preciso la participacin de los especialistas: mdicos (medicina, anatoma, biologa); matemticos (aritmtica, geometra); astrnomos (astronoma); lingistas (conceptos gramaticales), filsofos (cosmovisin, cosmologa, pensamiento, lgica), etc. viii) Nuevas propuestas en este diccionario El Diccionario Escolar Intercultural Bilinge, como producto de revisiones de los materiales producidos por instituciones de EBI, discusiones y aportes colectivos (DINEIBALKI) mediante talleres presenta nuevas propuestas acerca de: nombres de los meses, nombres para los das de la semana, hora, minuto y segundo; de igual manera, se hallan los nombres de los planetas del sistema solar. Todo este trabajo se halla argumentado con evidencia histrica, lingstica, filosfica, cosmovisin, pedaggica, cultural, poltica y simblica. Vase los respectivos apndices.
16

ix) Caudal lexical del diccionario El diccionario en su parte kichwa-castellano consta de aproximadamente 1.920 entradas. Las entradas de esta parte, por lo general, constan casi todas en la segunda seccin castellano kichwa. En esta parte se han precisado algunos significados, por ejemplo: hachuntinhachu, milln; huu, diez mil; ayi, arma; kaway, mirar; napaykuy, saludar; napay, estar en celo; taptana, baco andino; yupana, contador andino; tullpuy, teir; llimpiy, pintar con colores; awi, ojo; unancha, bandera, emblema; uya, cara, rostro Sealamos tambin que no todo sinnimo tiene su lugar en la entrada respectiva, toda vez que no se trata de un diccionario de sinnimos kichwas. En cambio, la parte castellano-kichwa abarcara ms o menos 2.800 entradas. Estas entradas no necesariamente se hallan todas en la parte primera (kichwa-castellano). Como muchos trminos kichwas se hallan corrientemente ya en el habla castellana, as se registran en la entrada respectiva, ejemplo: inca, coya, quipo, carpa, cancha, canguil, chillca, chullpi, papa, quinoa Otros vocablos se han kichuizado como: siwara, trigu, alvis, pircha, luway, kumun (cebada comn, signo de pobreza de los kichwas), akichay, ransiw (<Francia), sawli (<sable). Tambin se observan muchos trminos del castellano antiguo que han sido adoptados como propios y la mayora (sin un conocimiento histrico de la lengua por supuesto) los asumen como kichwas: tayta, laya, harsia, amelga, milga, luway En lo que respecta al caudal mencionaremos que su nmero es superior a la parte kichwa-castellana. Por un lado, porque en varios casos, una entrada kichwa, dispone de tres o cuatro glosas castellanas (que demuestra el conocimiento ms amplio del castellano), por ejemplo, sumak: lindo, bonito, hermoso, bello; churay: poner, colocar, ubicar, posicionar, etc.Todo lo contrario ocurre con el manejo de los sinnimos kichwas, con dificultad se maneja uno o dos sinnimos por trmino, en el caso de haberlo. Por otro lado, durante el registro de la parte castellana-kichwa, muchos trminos eran necesarios consignarlos por lo menos en esta seccin; adems, el hecho prctico seala que el kichwa hablante va desde la glosa castellana a la del kichwa shimi. Los trminos qichwas presentes en las variedades del Per y Bolivia y otros que pertenecen al kichwa antiguo, procedentes del corpus neologismos ALKI, son aproximadamente 400 (de aproximadamente 3600 expresiones). x) Ciertos cuidados Sealamos que en el texto aparecen algunos trminos con ciertos errores, estos, a veces son involuntarios; y otras, son provocados por la (supuesta) correcin de la computadora que tiene su propio sistema de trminos. Por ejemplo: Se escribe / la computadora registra Atiy tai Hampi hampa Llakta llanta Churi churo Amawta amanta Hawalla Hawalli

17

III Apuntes sobre Gramtica Qichwa Este captulo tratar brevemente algunos elementos bsicos de la gramtica qichwa relacionados con aspectos de la fonologa (primera parte), fonemtica (segunda parte) y sintagmtica o sintaxis (tercera parte). Sealamos que un diccionario no es precisamente un tratado completo de gramtica sino que, con fines didcticos, presenta un breve bosquejo de elementos gramaticales bsicos; adems, en este diccionario, los apuntes gramaticales se presentan en un solo bloque. Mencionamos que, tanto los ejemplos como el esquema y algunos conceptos han sido extrados de varios textos precedentes, como la Lingstica Quechua de Rodolfo Cerrn-Palomino (1987, 1994), la Gramtica General Qichwa de Fabin Potos (1998-2004, en preparacin). En lo que se refiere a los conceptos lingsticos utilizaremos los castellanos. No hemos adoptado los trminos kichwas porque stos merecen un anlisis ms detallado; muchos son de traduccin literal del castellano; otros creaciones forzosas; y unos cuantos, una misma forma se refiere a conceptos distintos (shutilli: adjetivo, pronombre y adverbio); otros bajo la misma raz sealan conceptos diferentes: imak, imashka, imachik (sujeto, objeto y verbo, respectivamente).

Primera Parte Fonemtica (fonologa) Aqu se tratarn aspectos relacionados con los fonemas kichwas, sus variantes, los fonemas prekichwas; las grafas, escritura de los topnimos, escritura de las palabras castellanas; la estructura silbica; y los fenmenos espordicos de la lengua. 1. Fonemas kichwas Los fonemas como unidades distintivas en su manifestacin oral, en el habla cotidiana se expresan de maneras distintas (propio de las lenguas vivas) segn la lengua, la edad, la zona geogrfica, el estatus y la poca de su manifestacin. Como signos fonticos convencionales, para este caso utilizaremos: = <ch>, ly = <ll>, h= <h> (aspirada como en el castellano antiguo o ingls o en el alemn), = <sh>, ts = <ts>, R = <rr>, = <zh>, 0 = cero. En primer lugar presentaremos los fonemas kichwas y luego los que se podran asignar expresiones de pervivencia de fonemas de lenguas preqichwas (palta, caari, puruguay). Acerca del fonema oclusivo postvelar /*q/ y su vigencia o pervivencia en el rea ecuatoriana, sobre todo en la Sierra Central, ver lvarez Palomeque (1993: 42), Garcs (1997: 96), Potos (2004: vii-viii), Montaluisa (1994; 2006: 118). Por lo tanto, debido a su vigencia eventual (por los pocos datos que hasta la fecha se tienen) en reas ecuatorianas, aquel lo registramos en esta parte; para la determinacin de palabras con /k/ y con /q/ vase Cerrn-Palomino (1994) y Fabin Potos (2007-2008).
18

i) Fonemas consonnticos kichwas /p, t, k, *q, , h, s, , m, n, , l, ly, r/ ii) Fonemas semiconsonnticos kichwas /w, y/ iii) Fonemas voclicos kichwas /i, u, a/ 2. Fonemas y variantes kichwas En lo que respecta a las variantes o realizaciones en el habla casi resulta imposible registrarlas todas y a cada una de ellas con sus caractersticas, por ello, aqu presentaremos las ms recurrentes o registradas previamente en otros textos (ver Caimi ucanchic shimiyuc-panca, 1982; Sisayacuc shimipanpa [primer borrador], 1994; Kimsaniki shimiyuk panka, 1998). Un diccionario importante para hacer un seguimiento de los alfonos del qichwa serrano es el de Stark y Muysken (1977). El diccionario Lxico Ampliado del Quichua I-II (2007) requiere, por un lado, mayor revisin y precisin para la distincin tanto de las oclusivas y africadas simples y laringalizadas; por otro lado, se requiere mayor conocimiento de la historia interna de la lengua para la delimitacin, por ejemplo de trminos qichwas y preqichwas en el caso de <ch> y <ts> respectivamente. Acerca de la presencia de las aspiradas en el qichwa ecuatoriano ver Luis Montaluisa Ch. (1990: 125-131). Fonemas variantes i) Fonemas consonnticos /p/ [p] [ph] [f] [b] [t] [th] [d] [r] [k] [kh] [x] [g] [0] [q ] [k] [kh] [x] [] caso [paka] [phuyu] [fanga] [umbi] [turu] [thiyu] [tanda] [payra] [kimsa] [khuyay] [paxta] [angu] [wantu0] [qan] [koa] [khari] [soxta] [arki] escritura <pakcha> <puyu> <panka> <chumpi> <turu> <tiyu> <tanta] <payta> <kimsa> <kuyay> <pakta> <anku> <wantuk> <qan> <qucha> <qari] <suqta> <charki>
19

/t/

/k/

/*q/

//

[ts] [] [s] [] /h/ [h] [x] [0] [s] [] [] [s] [m] [n] [w] [n] [m] [k] [] [n] [y] [ly] [l] [ly] [l] [] [] [] [r] [R] [l] [ly]

[tsawar] [aka] [pasak] [puna] [humpi] [xallmay] [0ani] [samay] [makay] [imi] [masna] [maki] [kinsa] [wilma] [nina] [yamta] [muyuntik] [an] [niy] [yan] [lyau] [liwar] [lyaki] [ali] [tupu] [apa] [uki] [rumi] [Ruku] [lulun] [kilypay]

<chawar> <achka> <pachak] <puncha> <humpi> <hallmay> <hamchi> <samay> <maskay> <shimi> <mashna> <maki> <kimsa> <millma> <nina> <yanta> <muyuntin> <an> <iy> <an> <au] <liwar> <llaki> <alli> <tullpu> <allpa> <lluki> <rumi> <ruku> <rurun> <kirpay>

/s/ // /m/

/n/

//

/l/ /ly/

/r/

ii) Fonemas semiconsonnticos /w/ [w] [b] [0] [y] [wiru] [bira] [0iay] [yaya] <wiru> <wira> <wiay> <yaya>

/y/
20

iii) Fonemas voclicos /i/ /u/ /a/ [i] [e] [u] [o] [a] [i] [u] [inti] <inti> [uqanek] <uqanchik> [uma] [soxta] <uma> <suqta>

[mama] <mama> [hayik] <hayak> [-munda]<-manta>

3. Grafas del qichwa ecuatoriano En la primera columna se hallan las grafas, en la segunda se trata de la pronunciacin y en la tercera van algunos ejemplos de cada caso. Grafias <a> <ch> <h> <i> <k> <l> <ll> <m> <n> <> <p> <*q> <r> <s> <sh> <t> <u> <w> <y> pron. a cha ha i ka la lla ma na a pa *qa ra sa sha ta u wa ya ejemplos ari, anta, kancha chawar, chikniy, pachak hampi, hillu, huktu, uhuy ima, inti, puriy, chiktay kancha, kincha, kutin lancha, linchi, walun, kankil llama, llipta, mullu, kallpay mati, mincha, muyu, kimsa napaykuy, nina, nuna, kutin achak, iy, itiy, utu pachak, pinllu, puka, llipta qan, qichwa, quri, yachaq rasu, rimay, runa, kurpa sarun, sillu, sumak, aas shamuy, mishki, awkish tawri, timpuy, tuklla, mitma uma, urpi, chunka, wachu wayta, mawka, aaaw yurak, ayllu, kallpay, puriy

4. Presencia de las lenguas prekichwas i) Datos histricos y actuales Varios documentos e investigaciones de campo realizadas durante el siglo XX sealan la presencia de fonemas y trminos que se podran postular como pertenecientes a lenguas prekichwas que se ubican en el rea del Ecuador actual. Estas lenguas (algunas de ellas) se hallan mencionadas en los documentos del Snodo Quitense de fines del siglo XVI, por orden de fray Lus Lpez Solis, Obispo de la Real Audiencia de Quito (lenguas: caari, puruguay, pasto, quillasinga). Muchos trminos con estos fonemas an se
21

hallan en vigencia dentro del habla tanto qichwa como castellana de las personas de la sierra ecuatoriana. Para una mejor comprensin y especificacin se requiere hacer un inventario tanto de los documentos escritos como orales, de datos que se escuchan en el habla actual. Los fonemas /g, / se hallan presentes en las provincias sureas (sur de Chimborazo, Caar, Azuay, Loja, Zamora); y /ts, z/ se encuentran, sobre todo, desde el centro hasta el norte de la sierra como en la amazona ecuatoriana; stos, en el diccionario o en el alfabeto ocupan su lugar respectivo y los ejemplos se han extrado del corpus proporcionado por ALKI. Sobre la presencia de fonemas de sustrato vase Montaluisa (1990: 122, 131). Una primera aproximacin a este tipo de inventario (sobre ts, z, zh) se halla en el diccionario Quri Qinti (ver Potos, 2004). ii) Fonemas consonnticos prekichwas /ts, g, z, / Fonemas /g/ /ts/ var. [g] [ts] [t] [] [z] [s] [] [x] [] caso [gaal] [katsu] [tiampitsu] [ukulpuy] [zirma] [sarpa] [aru] [xadan] [umir] escritura <gaal> <katsu> <tsiampitsu> <tsukulpuy> <zirma> <zarpa> <zharu> <zhadan> <zhumir>

/z/ //

5. Escritura de topnimos antiguos En la dcada de los 80s se propuso escribir de forma distinta a la de la norma histrica: Chimborazo> chimpurasu Ecuador> Icuadur Imbabura> Impapura, etc. Sin embargo, este es un tema pendiente; al respecto, KAMAK ha sealado normativamente y por decreto que el topnimo se escribir tal como se ha escrito tradicionalmente, pero en la oracin, seguidamente debe hallarse un trmino qichwa que alude a lugar: Quito llaktaman rini; Imbabura markapi kawsanchik; Ecuador mamallaktamantami kanchik, etc. 6. Escritura de palabras castellanas De igual manera que en el punto 5, se intent escribir de otra forma que no fuera como en castellano: Luis Octabiu Muntaluisa, Alpirtu, Jusi, etc. Sin embargo, no se mantuvo esta propuesta. De ah que aos despus se emitieron ciertas normas para sealar que
22

los nombres se escribirn tal como se hallan en la Cdula de Identidad o conforme a la lengua original (ver Montaluisa, 1990: 135). Desde KAMAK decretan que luego del nombre se pongan los trminos mama, tiya, tayta, mashi: Rosa mama; Juana tiya, Manuel tayta, Pascual mashi, etc. 7. Estructura silbica La slaba qichwa de manera recurrente presenta cuatro tipos de estructuras: V, VC, CV, CVC. V= vocal; C= consonante. Utilizaremos el punto para sealar la segmentacin de las slabas (en el aula, para trabajar con los estudiantes se lo puede hacer separando con guiones). Contribuciones sobre la estructura silbica del qichwa de Cotopaxi se hallan en Garcs V. (1997: 90-94). V VC CV CVC u.ma, i.lla, a.ri in.ka, an.cha, ur.pi mu.yu, chu.ru, ra.su chik.tay, chuk.lla, chak.ra, chuk.ri, tas.ki, wa.kar

8. Fenmenos espordicos de la lengua En el qichwa, al igual que en otras lenguas, en el habla y an en la escritura se hallan varios casos denominados fenmenos espordicos de la lengua como: afresis, apcope, asimilacin, disimilacin, epntesis, sncopa, mettesis, prtesis, eptesis, alternancias. El desconocimiento de estos fenmenos espordicos, hace que al momento de intentar buscar la forma normativa, antigua o etimolgica se tomen estas variaciones de la lengua como normas y se produce por lo tanto la etimologa popular. Acerca de este tratado vase Potos (1997: 73-78). i) Afresis: wiksa > iksa ii) Apcope: kunan> kuna iii) Asimilacin: millayay>miliyay iv) Disimilacin: chiqniy> chiknay v) Sncopa: wauchiy> wanchiy vi) Epntesis: *tuqay> tiwkay vii) Eptesis: *quyllur> quylluru; kama>kaman viii) Mettesis: *uqllay> ullkay ix) Alternancias: atapara / apatara

23

Segunda Parte Morfologa o monemtica En esta segunda parte trataremos temas relacionados con la monemtica nominal y verbal, de igual manera con el tema denominado monemas delimitadores (este tema tambin es denominado morfologa). I. Morfologa o monemtica nominal En esta seccin trataremos brevemente los siguientes temas: la flexin, la derivacin nominal, los pronombres, determinantes, adverbios, adjetivos y el gnero. Al presentar este bosquejo bajo este esquema intentaremos superar una tradicin tan arraigada en la enseanza del qichwa, la misma que ha consistido en abordar los talleres estudiando los diversos monemas en forma alfabtica (ver Montaluisa, 1982:15-19, 1990: 57-118). 1. 1. Flexin 1. 1. 1. Flexin de persona El kichwa ecuatoriano, hasta el momento no seala marcas de persona en forma de flexin, sin embargo, revisando materiales sobre literatura oral de las provincias centrales (Cotopaxi, Salasaca: tiyu-n, shunku-yki) y sureas (Caar: ana-n) se pueden encontrar vestigios de dicha flexin, sobre todo en tercera persona y segunda, tambin hallamos en textos religiosos; la forma de primera de plural se ha lexicalizado en trminos religiosos: apu-nchik, mama-nchik. La primera persona la hallamos en los cnticos tanticos que, sobre todo la viuda recita ante la tumba de su esposo (qusa-lla-y, maridito mo, querido); es un dato registrado en Oyacoto-Pichincha. De manera recurrente lo que se aprecia en el habla cotidiana tenemos las formas lexicales independientes, entre parntesis registramos las formas flexivas de manera didctica y para conocer la estructura respectiva del qichwa general. Vase la parte de los determinantes posesivos o relacionales de persona. Lexical Kichwa uka-pa Kam-pa Pay-pa ukanchik-pa Kankuna-pa Paykuna-pa flexivo (-y) (-yki) (-n) (-nchik) (-ykikuna) (-nkuna) ejemplo qichwa mama-y shunqu-yki aa-n apu-nchik wawa-ykikuna aa-nkuna

1. 1. 2. Flexin de nmero Tenemos de manera universal la marca de nmero con -kuna: rumi-kuna runa-kuna, pacha-kuna ukanchik-kuna, etc.

24

1. 1. 3. Flexin de caso El sistema de casos en el qichwa se relaciona con trminos o frases nominales, dentro de la estructura sintagmtica se halla cumpliendo diversas funciones como: CD, CI, CC o complemento nominal. Cada uno de estos monemas sealan diversas funciones y significados, pero aqu no sealamos todos ellos, sino uno solo de ellos. Para mayores datos ver Potos (2004). i) Relacin nominal (en frase nominal) -pa, pertenencia: Runa-pa yuyaykuna, llama-pa aycha, wawa-pa pukllana. ii) Relacin verbal (en sintagma verbal) Ver parte del sintagma verbal. -ta, CD: Wawa-ta kuyani. -pak (<*paq), CI: Yaya-pak-mi wakaychini. -kama, CC: Quito-kama paktamurkakuna. -man, CC: Pakcha-man chayamunki. -manta, CC: Mayu-manta shamuni. -pi, CC: Raymi Pampa-pi tushunchik. -pura, CC: Wawa-pura pukllan. -rayku, CC: Unkuy-rayku waurka. -shina, CC: Amawta-shina kawsan. -wan, CC: Apu-wan rimanchik. 1. 2. Derivacin nominal a) A partir de races nominales Para la formacin o derivacin de nombres (adjetivos) tenemos los siguientes monemas: -yuk (<*yuq), posesivo: wasi-yuk *-nak (<*nnaq), privativo: wasi-nak -ntin, inclusivo: chakra-ntin -sapa, aumentativo: uma-sapa -niki, de orden: shuk-niki, kimsa-niki En Ecuador, no se utiliza nak (<*nnaq), en vez de ello se antepone el adverbio mana: mana wasiyuk, sin casa. Apreciativos/valorativos -siki, habitual: -ruku, valorativo: *-cha, afectivo: -lla, afectivo: wakay-siki suni-ruku wasi-cha, wawa-cha mama-lla, wawa-lla, kusa-lla

En la Amazona del Ecuador, el afectivo -cha se presenta como chu: wawki-chu, papachu: Tambin en el dialecto qichwa ecuatoriano (igual que en otras variedades del qichwa general) se usa el monema ku (<*-cu) del castellano: mama-ku, wawa-ku, wasi-ku.

25

b) A partir de races verbales -na, concretizador: -y, infinitivizador: -shka (<*sqa), participial: -k (<*q), agentivo: picha-na, kuchu-na, tipi-na kawsa-y, wau-y, unku-y, musku-y unku-shka, wau-shka, tarpu-shka yacha-k, hampi-k, yachachi-k.

1.3. Categoras Pronombres 1.3. 1. Pronombres Para cumplir con la funcin de pronombres stos deben desenvolverse como ncleos dentro de la estructura de la frase. En esta categora de pronombres tenemos varias clases: personales, relacionales, demostrativos, interrogativos e indefinidos. Comprese con los determinantes (ms abajo). Estas dos categoras en sus funciones respectivas son confundidas de manera reiterativa en muchas obras o manuales gramaticales del kichwa. a) Pronombres personales Singular plural uka ukanchik kan kankuna Pay paykuna b) Pronombres posesivos o relacionales de persona Singular plural ukapa ukanchikpa ukanchikkunapa Kanpa kankunapa Paypa paykunapa c) Pronombres demostrativos Singular plural kay kaykuna chay chaykuna *chakay *chakaykuna d) Pronombres interrogativos Pi pikuna Ima imakuna Maykan maykankuna e) Pronombres indefinidos Singular plural Shuk shukkuna Shuktak shuktakkuna Wakin wakinkuna Mana-pi mana-pikuna Mana-ima mana-imakuna Pipash pikunapash
26

1.3.2. Los Determinantes Los determinantes preceden al nombre/ncleo dentro de un sintagma nominal; los determinantes son de varias clases: relacionales de persona, demostrativos, interrogativos, indefinidos, de cantidad, numerales cardinales y numerales ordinales (los resaltamos). La marca de plural (-kuna) se liga al ncleo. Vase los pronombres. a) Determinantes posesivos o relacionales de persona Singular ukapa mama Kanpa yaya Paypa wawa plural ukanchikpa mama kankunapa yaya paykunapa wawa

b) Determinantes demostrativos Singular Kay wasi Chay yura *Chakay wiwa c) Determinantes interrogativos Singular Pi runa Ima muyu Maykan llama d) Determinantes indefinidos Singular Shuk rumi Shuktak rumi Wakin urpi Mana-pi wawakuna Mana-ima yura e) Determinantes de cantidad Se forman con los adverbios de cantidad Asha sara Achka muyu Pachan rumi Tawka runa Piti tanta Chawpi puncha f) Determinantes numerales Se forman con la presencia de los nmeros dgitos o polidgitos. Shuk wawa; ishkay yura; kimsa wasi, chunka sukta allpaka, hunu runa g) Determinantes numerales ordinales Se forman con la aglutinacin del monema niki al nmero; pasado de la decena niki
27

se liga inmediatamente al ltimo dgito. Igualmente se liga al adverbio de orden (awpa); tambin se forman con ciertos adverbios de orden. i) con monema niki ligado al nmero Shuk-niki wawa Ishkay-niki yura Kimsa-niki wasi Chunka kanchis-niki pata awpakniki wawa ii) con adverbios de orden awpak wawa Katik wawa Kurak churi Sullka churi 1.3.3. Adjetivo En qichwa se manifiestan muchos adjetivos calificativos, en tal funcin modifican al nombre/ncleo de la frase: Adj. N Sumak sisa Alli yuyaykuna Suni an 1.3.4. Adverbio Se clasifica en distintos grupos; en la estructura oracional o sintagmtica cumple la funcin de complemento circunstancial: i) De lugar: kaypi, chaypi, chakaypi, awpa, qipa, washa, karu, sichpa, hanan, uray, ichuk, allawka. ii) De tiempo: kunan, kayna, kaya, awpa, qipa, mincha, pakari, unay, a, alla, aka, apash, wiaypak. iii) De duda: icha, ichapash. iv) De afirmacin: ari, shinallatakmi. v) De negacin: mana, ama. vi) De cantidad: asha, achka, tawka, pachan, tukuy, piti, chawpi. vii) De modo: allimanta, kunkaymanta, allilla, mana alli. 1.3.5. Gnero En el qichwa, el gnero (G) se presenta bajo cuatro elementos lexicales. Dos de ellos son muy conocidos (qari, warmi) y dos de ellos, procedentes del qichwa general que han sido reintroducidos durante los procesos de EBI (china, ullqu); estos dos ltimos
28

solo para referirse a seres no racionales, hembra y macho respectivamente. Desde lo simblico y cultural se manifiestan otras formas de sealar el gnero (forma, tamao, color), pero aqu solo nos referiremos a la cuestin netamente gramatical. El primer par tambin se utiliza para referirse a seres animados (como en las leyendas). i) Masculino G N Kari wawa ii) Macho G N Ullku llama femenino G N warmi wawa (personas) hembra G N china llama (no personas)

II. Morfologa o monemtica Verbal Aqu presentaremos dos grandes aspectos: procesos de flexin o declinacin y los procesos de derivacin verbal. 2. 1. Flexin verbal de persona, tiempo y nmero En lo que respecta al tiempo disponemos en el qichwa de tres tiempos bsicos: presente, pasado y futuro. Las marcas sealan de manera amalgamada conceptos de tiempo, nmero y persona; dichas marcas se aaden inmediatamente a la raz verbal. Por lo tanto, desde una perspectiva didctica resulta muy prctico tratar estas tres categoras: persona, tiempo y nmero de manera conjunta y simultnea. a) Tiempo presente En este caso, la misma marca, ligada a la raz verbal seala simultneamente el tiempo y la persona. singular / plural -ni -nchik -nki -nkichik -n -nkuna ejemplo (ka-ni, ka-nchik) (ka-nki, ka-nkichik) (ka-n, ka-nkuna)

Prim. Seg. Terc.

b) Tiempo pasado La marca que seala el tiempo pasado se presenta bajo dos formas: rka /-shka (<*rqa /<*sqa respectivamente), y la marca de persona en la primera y segunda se aade despus de las de tiempo. I) Primera forma: -rka (<*rqa) singular / plural Prim. -rka-ni -rka-nchik Seg. -rka-nki -rka-nkichik Terc. -rka -rka-kuna

ejemplo (ka-rka-ni, ka-rka-nchik) (ka-rka-nki, ka-rka-nkichik) (ka-rka, ka-rka-kuna)


29

ii) Segunda forma: -shka (<*sqa) singular /plural ejemplo Prim. -shka-ni /-shka-nchik (ka-shka-ni, ka-shka-nchik) Seg. -shka-nki /-shka-nkichik (ka-shka-nki, ka-shka-nkichik) Terc. -shka /-shka-kuna (ka-shka, ka-shka-kuna) c) Tiempo futuro El tiempo futuro se divide en dos formas, el denominado futuro real, en este caso la misma marca seala tanto la persona como el tiempo; la segunda forma se denomina futuro hipottico y su marca es man y sta se ubica despus de las marcas de persona. En la tercera de plural por mettesis se realiza como: -man-kuna (rikunmankuna). i) Primera forma: futuro real singular / plural Prim. -sha -shun Seg. -nki -nkichik Terc. -nka -nkakuna

ejemplo (ka-sha, ka-shun) (ka-nki, ka-nkichik) (ka-nka, ka-nka-kuna)

ii) Segunda forma: futuro hipottico singular / plural ejemplo Prim. -y-man / -nchik-man (ka-y-man, ka-nchik-man) Seg. -nki-man / -nkichik-man (ka-nki-man, ka-nkichik-man) Terc. -n-man / -nkuna-man (ka-n-man, ka-nkuna-man) 2. 2. Flexin verbal de subordinacin En el qichwa tenemos las siguientes marcas que sealan subordinacin: -shpa, -kpi (kllapi), -chun. a) -shpa El monema -shpa seala a un mismo actor dentro de la estructura oracional. Riku-shpa shamuni. b) -kpi Este monema kpi (-k-lla-pi) en una estructura sintctica manifiesta dos actores, uno de la frase principal y otro de la subordinada (ver oraciones compuestas). Pay chayamu-kpi ukanchikmi rishun. c) -chun De igual manera que el anterior, el monema chun seala dos actores (ver oraciones compuestas). Pay shamu-chun ninkichik. 2. 3. Flexin verbal de imperatividad La forma imperativa en qichwa se presenta en la segunda persona, en singular y en plural con sus marcas y, -ychik, respectivamente (-y cae en la raz verbal que termina en i, por ello se la debe insertar a nivel escrito).
30

singular shamu-y puri-y

plural shamu-ychik puri-ychik

2. 4. Derivacin verbal a partir de temas o races verbales Este proceso de derivacin lo clasificamos en tres bloques. Tambin existen otros monemas y stos solo a manera de ilustracin y comprensin del qichwa general los registramos y los sealamos con un asterisco (*). a) Decticos o direccionales Este grupo de monemas sealan movimientos hacia determinadas direcciones, tambin indica formas en que sucede la accin. En Ecuador, unos se manifiestan de manera derivativa y otros se halla ya lexicalizados. *-yku: hacia adentro: ya-yku-na. *-rqu: hacia fuera: su-rqu-na. *-rku: hacia arriba: wa-rku-na. *-rpu: hacia abajo: ta-rpu-na. -ykacha: oscilativo: puri-ykacha-na. -mu: cis-translocativo: chaya-mu-na. b) Relacionales Estos monemas sealan relaciones de: induccin, uni-accin-reflexin, interaccin-reciprocidad, cooperacin, etc. -chi: induccin: miku-chi-na. -ri: reflexivo: aspi-ri-na. -naku: recproco: rima-naku-na. *-ysi: asistivo: puri-ysi-na. c) Aspectuales Sealan la accin en forma de inicio, repetitivo, durativo, frecuentativo, etc. *-ri- incoacin: puri-ri-na. -ku: durativo: miku-ku-na. *-pa: repetitivo: rima-pa-na. -paya: frecuentativo: riku-paya-na. -raya: continuativo: rima-raya-na. -naya: desiderativo: miku-naya-na. El sentido de *ri con valor de inicio an se escucha eventualmente en el habla ecuatoriana. Acerca de pa, an quedan rezagos de este valor repetitivo en boca de los ancianos; con frecuencia se ha asumido con valor de exhortacin, sobre todo en las oraciones imperativas; y se nota siempre dos valores semnticos unidos.
31

Shamu-pa-y, ven, por favor. Tiyari-pa-y, por favor, sintate. 2. 5. Derivacin Verbal a partir de races nominales Estos monemas se ligan a ciertos nombres para conformar verbos. -chi (<*-cha) factivo: wasi-chi-na. -lli: que cubre: chumpi-lli-na. -tuku: simulativo: runa-tuku-na. -ya: transformativo: rumi-ya-na. -y: verbalizador: yanta-na. III. Morfemas o monemas Delimitadores Se denominan delimitadores porque sealan el lmite de una expansin primaria o secundaria; adems se conocen como independientes porque pueden aparecer en el sujeto, en el complemento o en el verbo. 3. 1. Indicadores de modalidad -mi: evidencia constatativa: Wawa-mi kanchapi pukllan. -shi: citativo: Wawa-shi kanchapi pukllan. -cha: conjetural: Wawa-cha kanchapi pukllan. -chu: interrogativo: Wawa-chu kanchapi pukllan?. 3. 2. Conectores *-ri: reanudador: Wawa-ri, maypitak pukllan?. -pash: aditivo: Wawa-pash kanchapimi pukllan. -tak (<*taq): contrastivo: Kanpa wawa-tak kanchapi pukllan, mana shuktak wawa. -rak (<*raq): continuativo: Wawa-rak kanchapi pukllanrakmi. -a: discontinuativo: Wawa-a kanchapimi pukllan. -lla: limitativo: Wawa-lla kanchapimi pukllan. 3. 3. Enfticos -ka (<*qa): Wawa-qa kanchapimi pukllan. *-puni: allin-puni. -ya: rishun-ya. -pacha: alli-pacha. -ari: shamuy-ari.

32

Tercera Parte: Sintagmtica 1. Estructura y componentes de la oracin En la estructura de la oracin simple afirmativa se hallan tres componentes y de manera preferencial, en el siguiente orden: sujeto, complemento, verbo (S.C.V). Sin embargo, segn la intencin comunicativa y pragmtica del hablante cada uno de estos componentes puede intercambiarse de lugar u orden. En otras obras se representan como sujeto, objeto, verbo (S.O.V). Nosotros mantenemos la primera denominacin. S Inkakuna Kan Wawa C qiruta churiman mikunata kanchapimi V llimpishka kurkanki pukllan.

2. Estructuras, tipos y componentes del sintagma En la estructura oracional qichwa se detectan dos tipos de sintagmas: nominales y verbales. 2.1. Sintagma Nominal El sintagma nominal se puede estructurar de ncleo (N) ms sustantivo (Sus.), o ms adjetivo (Adj.), o ms determinante (Det.). Cada uno de estos sintagmas pueden cumplir distintas funciones dentro de la oracin: Sujeto, o complementos (CD, CI, CC). Los complementos se manifiestan con sus marcas respectivas: los monemas funcionales o los adverbios. a) Sus. Rumi Allpa Tumi b) Adj. Sumak Puka Killu c) Det. Gen. Paypa ukapa d) Det. Dem. Kay Chay e) Det. Int. Pi Ima N wasi chaka pampa N taki allpa sisa N wawa wasi N llama wasi N wawa yura
33

f) Det. Indef. Wakin Shuktak g) Det. Num. Kanchis Ishkay h) Det. Cant. Asha Achka i) Det. Ord. Shukniki Sullka

N atallpa runa N llama yura N muti puyu N pata churo

2.2. Sintagma Verbal El sintagma verbal se caracteriza por llevar como ncleo el verbo conjugado (V) y expansiones denominadas complementos: directo (CD), indirecto (CI) o circunstancial (CC); el mismo sujeto se torna un complemento de manera discontinua y explcita. Cada uno de estos complementos forman el sintagma verbal cuyo ncleo es el verbo como ya hemos dichos lneas arriba, conjugado en los tres tiempos bsicos: presente, pasado y futuro (ver flexin verbal de tiempo, nmero y persona, monemtica verbal 1). 2.3 Los Complementos Los complementos del verbo son: CD, CI, CC (y el sujeto). a) Sujeto Es la explicitacin doble la misma que se manifiesta en la desinencia verbal de persona, puede ser representada por los pronombres, sustantivos o una estructura que cumpla la funcin de ncleo. El sujeto no lleva ninguna marca o monema especial indicador de dicha funcin (excepto los delimitadores). S uka Kan Allkumi V yuya-ni. tushu-nki. waka-n.

b) CD ste se presenta aglutinado con el monema ta y con verbos transitivos Sara-ta tarpunki. Muti-ta yanuni. c) CI Este complemento aparece marcado mediante tres monemas: -man, -pak, -ta: Wawa-man tantata kunchik. Wawa-pak-mi chumpita awankichik. Mishukuna-ta allpatami kichunchik.
34

d) CC Este complemento se manifiesta marcado por un sustantivo ms los monemas funcionales o de caso (-kama, -man, -manta, -pak, -pi, -pura, -rayku, -shina, -ta, -wan) o con los adverbios de: tiempo, lugar, afirmacin, negacin, duda, cantidad, modo. Quito llakta-pi-mi kawsanchik. Kunan-mi chayamuni. Achka-mi shamushka. Allimanta-mi purinchik. 3. La Oracin Qichwa La oracin qichwa se caracteriza por presentarse bajo tres grandes criterios: a) por su estructura verbal, b) por su modalidad; y, c) segn su estructura (simple o compleja). 3.1. Oraciones segn su estructura y tipo verbal Aqu se tratan de tres tipos de oraciones segn la estructura verbal. a) Oraciones transitivas Se conforman con verbos que requieren para la explicitacin de su comunicacin del Complemento Directo, de manera casi inmediata y necesaria, entre otros verbos tenemos: tarpuy, pallay, mikuy, kuyay, rikuy, llimpiy, takshay, etc. Sarata pallanchik. Ukata mikunki. Warata takshankichik. b) Oraciones intransitivas Se hallan conformadas de complemento circunstancial. Kushillami kawsanchik. Pakarinkama puurka. c) Oraciones copulativas Se componen de los verbos copulativos: kay, tukuy, rikchay, tiyay. Allimi kanchik. Yachachik tukurka. Sisashina rikchan. Wasikunami tiyan. 3.2. Oraciones por su modalidad Se clasifican en varias clases a) Oraciones afirmativas Portan, a veces, el monema -mi: Yachachik-mi kanchik. Pukina shimipi rimashkanchik. b) Oraciones negativas Llevan la marca lexical mana y el monema ligado chu en forma discontinua. Manami yachachik-chu kanchik. Mana shamushka-chu.
35

c) Oraciones prohibitivas Llevan la marca lexical ama ms el monema ligado chu en forma discontinua. (Ver oraciones imperativas). Ama llakilla-chu kaychik. Ama wakay-chu. d) Oraciones dubitativas Se manifiestan con la presencia de dos marcas, una lexical (ichapash) y otra, ligada (cha). Pay ichapash shamunka. Payka shamunka-cha. e) Oraciones interrogativas Se presentan bajo dos formas: i) Con monema ligado -chu Este signo ayuda a la especificacin del acto comunicativo a nivel escrito: Yachachik-chu kanki? Chay muyuka, muruchu-chu kan? ii) Con monema ligado -tak Estas oraciones se manifiestan enfatizadas con el monema tak (<*taq) ligado a los pronombres interrogativos: pi, ima, maykan, o en sus formas pluralizadas o en su condicin de determinantes interrogativos. Pi-tak shamushka? Ima yura-tak wiakun? e) Oraciones interrogativo-negativas Se conforman aadiendo al adverbio mana la marca chu: Mana-chu shamunki? f) Oraciones imperativas Se utilizan para las segundas personas en singular y plural, sus marcas son y, -ychik, respectivamente. Singular Shamu-y plural shamu-ychik.

3.3. Oraciones por su complejidad estructural Se clasifican en dos grandes grupos: estructura simple y estructura compleja. a) Las oraciones simples Para nuestro caso, son aquellas que portan un solo sujeto relacionado con una o varias acciones o con su(s) predicado(s) respectivamente. Wawakuna kanchapimi pukllan. ukanchikka tushunchik, takinchikpash. b) Oraciones complejas Son las que portan varios sujetos relacionados con sus predicados respectivos.
36

i) Estructuras conjugadas Wawaka pukllan, yayaka awanmi. ii) Estructuras no conjugadas Las estructuras subordinadas pueden cumplir funciones de complemento directo o circunstancial. Kan shamu-chun nirka. Pay shamushkata yachanchik. Wawa shamu-kpi mamaka rirka. Pay chayamu-nkakama shuyashun.

37

Abreviaturas 1. Topnimos amz. az. bo. Bol. ca. chi. co. gua. im. lo. na. or. ore. pa. Pe. pi. S. sc. sn. ss. suc. tu. za. Amazona Azuay Bolvar Bolivia Caar Chimborazo Cotopaxi Guayas Imbabura Loja Napo El Oro Orellana Pastaza Per Pichincha Sierra Sierra centro (Cotopaxi, Tungurahua, Chimborazo, Bolvar) Sierra norte (Pichincha, Imbabura) Sierra sur (Caar, Azuay, Loja) Sucumbos Tungurahua Zamora

2. Gramaticales adj. adv. C. C. cant. CC. CD. CI.


38

adjetivo (puka, alli, sumak) adverbio (kunan, karu, allimanta) complemento consonante cantidad complemento circunstancial complemento directo complemento Indirecto

con. CV. CVC. dem. det. excl. gen. indef. Interj. int. N. num. onom. ord. preg. pron. s. S. SCV. sin. v. var. V. VC.

conector (chaymanta, shinaka, shina kaspaka) consonante y vocal Consonante- vocal-consonante demostrativo determinante (wakin, ukapa, pi) exclamacin (aaaw, alalay, imanash) Genitivo (-pa: uqapa, paypa) Indefinido Interjeccin Interrogativo, interrogacin ncleo numeral, nmero (shuk, ishkay, pichka) onomatopeya (kulun, tulun, tuntn) ordinal (awpaniki, shukniki, ishkayniki) pregunta pronombre (uka, kan, pay, kay, chay) sustantivo, nombre (urku, wayku, inti, killa) sujeto sujeto, complemento y verbo Sinnimo (kucha, walun) verbo (kawsay, puriy, wauy) variante, alternancia (chimpalu, tsimpalu, simpalu) vocal (a, i, u) Vocal-consonante

3. Siglas ALKI ANAZPPA CEE CIEI CNV-Q CONAIE CONPLADEIN DINEIB DINSE DIPEIB EBI EIB ECUARUNARI EIBAMAZ FEINE FENOCIN-E GTZ IEQ ILL/PUCE ILV Academia de la Lengua Kichwa (ver KAMAK) Asociacin Nacional Zpara de la Provincia de Pastaza Conferencia Episcopal Ecuatoriana Centro de Investigaciones Educativas Indgenas Campamento Nueva Vida - Quito Confederacin de Nacionalidades Indgenas del Ecuador Consejo de Planificacin y Desarrollo de los Pueblos Indgenas Direccin Nacional de Educacin Intercultural Bilinge Direccin Nacional de Servicios Educativos Direccin Provincial de Educacin Intercultural Bilinge Educacin Bilinge Intercultural Educacin Intercultural Bilinge Ecuador runakunapak rikcharimuy Educacin Intercultural Bilinge para la Amazona Federacin de Evanglicos Indgenas del Ecuador. Federacin Nacional de Organizaciones Campesinas, Indgenas y Negras del Ecuador. Agencia Tcnica de Cooperacin Alemana Instituto de Estudios Qichwas Instituto de Lenguas y Lingstica-PUCE Instituto Lingstico de Verano
39

INCC KAMAK LAEB-UC. ME ONGs PLEIB PRODEPINE PUCE SEPDI SEIC

Instituto Nacional de Capacitacin Campesina Kichwa Amawta Kamachik (Academia de la lengua kichwa) Lingstica Andina y Educacin Bilinge/Universidad de Cuenca Ministerio de Educacin Organizaciones no Gubernamentales Programa de Licenciatura en Educacin Intercultural Bilinge Proyecto de Desarrollo de los Pueblos Indgenas y Negros del Ecuador Pontificia Universidad Catlica del Ecuador Subsecretara de Educacin para el Dilogo Intercultural / ME Sistema de Escuelas Indgenas de Cotopaxi

4. Simbologa lingstica [] // <> () > < * ** . ~ // /ly/ // // // /ts/ /R/ /0/ FN FV O OC OS Rn Rv SN SV Tv indica representacin fontica. indica representacin fonolgica. indica representacin ortogrfica. indica formas opcionales. indica que lo que precede da lugar a lo que sigue: *uspun > pusun. indica que lo que precede se deriva de: pusun < *uspun. el asterisco seala una forma etimolgica o reconstruida: *ya-yku-y. los dos asteriscos sealan que la reconstruccin se basa en concepciones y datos histricos. el punto seala el lmite silbico. el guin seala lmite fonemtico de monemas ligados: kay-pi-mi. indica que la entrada que se ubica en este lugar. seala un fonema africado palatal. seala un fonema lateral palatal. seala un fonema lateral palatal. seala un fonema fricativo palatal sordo. seala un fonema fricativo palatal sonoro seala un fonema africado dental sordo. seala una vibrante mltiple. seala ausencia de fonema o marca cero. seala una frase nominal. seala una frase verbal. seala una oracin. seala una oracin compleja. seala una oracin simple. indica raz nominal. indica raz verbal. seala un sintagma nominal. seala un sintagma verbal. indica tema verbal.

40

Kichwa - Castellano

A
achachay [aaay, aaaw, atsatsay] interj. expre indefro.Yapa chiri kakpi rimay. s Wawakunakaachachaynishpachayamun. Sin. Chiri chiri. achachaw [aaaw, auuy] interj. amz. expresindecalor.Yapa rupay tiyakpi rimay. achachaw, mikunakarupakmikashka. Sin. Araray, rupakuk. achka [aka, aika, aka] adv. bastante, harto, mucho.Imatapash tawkata, tawka tiyakta, mana ashallata rikuchik. Chakramantakaachka saratamipallarkani. Sin. Ashtaka, hatunta, pachan, tawka, llashak. achik [aix, aig, ai] s. luz,claridad,claro. Killamanta, intimanta, kuyllurmanta llukshik llipyarik; imatapash rikunkapak kak. Tamyapunchapikaachikka manarikurinchu. achiklla [aixlya] adj. lcido,claro,ntido. Killamanta, intimanta, kuyllurmanta llukshik ancha llipyarik; imatapash rikunkapaklla kak. Tamyapunchakamanaachikllachukan. Sin. chuya. achikmama [aikmama, aimama] s. S. madrina. Wawa shutirikukpi markak warmi. Achikmamakaachikwawamankatantatami kamarin. achikyana [aixyana, aigyana] v. brillar. Inti killa llukshimushpa punchayachimuna. Killakaamsatutapimiachikyachin. achikyaya [aikyaya, aiyaya] s. S. padrino. Wawata shutirikukpi markak kari. ukaka,kaywawapaachikyayamikani. achillik-yaya [ailikyaya, ailyaya, atsilyaya] s. sn. dios. Runakunapa yuyaypi tukuyta ushak, tukuyta kuk. Achillikyayamiyachaytakaushachirka. Sin. Apunchik, pachakamak, achiktayta, atsil, achillyaya. achira [aira, aera, atsira] s. achera. Papashina raku muyu, allpa ukupi pukuk mishki mikuna Ashakunukllaallpapimiachiratakatarpun. achukcha [auka, auga, auxa] s. achogcha. Purutushina ankushpa pukuk, waylla muru, shunkupi yana muyuyuk, yanushpa mikuna yuyu. Wasipikaachukcha lukrutamikurkani. achupalla [aupalya, aupaa, aupilya] s.s. achupalla. Kashayuk panka, uchilla chawarshina, sunilla amuk pankayuk yura. Allpasaywapimiachupalla yuratakatarpuni. ahana [axana] v. ofender, insultar, denigrar. Pitapash piachishpa rimana. Yayakayankamanta,wawatamiahan. Sin. kamina, takurina. akankaw [akagaw, akagu] s. amz. variedaddepava. Aw aw nishpa takik, yana patpayuk, puka kunka hatun pishku. Akankaw pishkukasachapimikawsan. akapana [akapana, xakapana] s. s. remolinodeviento. Sinchi wayra tukuyta hatarichishpa muyuk. Wasikatatakaakapanamiaparka. akapana [akapana] s. Jpiter. Intipa ayllupi tiyak rumpu. akcha [aka, axa, aga] s. pelo,cabello. Runapa umamanta au puchkashina wiak. Akcha rutuchishkakashpapashrunallatakmi sakirin. akcha shuwa [aka uwa] s. s. liblula, cortapelos. Shuk chuya rikrayuk, yakupi armak chillikshina rikurik. Akchashuwakalarkapimitiyan. Sin. chikaru. akichana [axiana, akiana] v. s. cerniren harnerooencedazo. Achka hutkuyuk antapi imatapash shushuna. Palantahakutachuakichakunki? Sin. Shushuna. akirinri [axiriri, axiximbri, axikimbri] s. jengibre. Uchushina hayak, mishki ashnak, wiksa nanaypa, kunka nanaypa upyana hampi.
43

AkllAnA

Kunkananakpikaakirinritatimpuchishpaupyarka. akllana [aglyana, agana, alyana] v. elegir, escoger,seleccionar. Allita rikushpa hapina. Mamakakamchankapakkarakusaratamiakllan. aklluna [axlyuna] v. tartamudear. Harkarishpa harkarishpa mana alli rimana, watarishpa rimana. Manuelwawakamanchaymantaakllurka. Sin. Harkarina, shimi-watarina. akma [agma, akma] adj. sc. Quenosecocina. Wakin murukuna yanukpipash mana chayak, mana yanurik. Akma papakunatallayanushkanki. 2. papaspeladasquealnoserremojadas tomanunacoloracinamarillenta.Llushtishka kipa mana yakupi churakpi killuyashka papakuna. Akma papatakapipashmanamikunchu. Sin. 1 Llumi, kaluk. aknina [agnina axnina, awnina] v. eructar. Mikushka, upyashka kipa shimimanta wayra llukshina. Hayakaswataupyashpamipaykaaknirka. 2. dudar. Imatapash mana aishpashina, manashina yuyay charina. Kushipatarimashkataachkatamiaknini. Sin. akitana. aksu [axsu, aksu] s.tipodefalda.Anakushina, warmipa churana. Sisakuytsakamushukaksutamichurakun. Sin. anaku. aktuna [axtuy] v. ss. escupir. Shimimanta tukata llukshichishpa shitana. Yachanapachapikamanaaktunichu. Sin. Tukana. akuna [akuy] v. sn. masticar.Mikunata kirukunawan kashtuna. Hatunyayaka  kamchata chayrak allimi akurka. Sin. Kashtuna, kutarina, mukuna, kaskana. akwa [akwa, axwa] s. amz.rboldecanelo. Mishkilla ashnak kaspi, sau tullpuyuk kara yura. Akwa karapayakutaupyanakaallimikan. akwas [axwas, awas, axuwas] s. amz. sarna. Karapi llukshik unkuy.
44

Mapa allpawan pukllakpika akwasmi llukshin. 2. s. pelusa.Wakin kurukunapa, pankakunapa kashalla utu millma. Kaspitallakllakpikaakwasmillukshin. Sin. 1 Izi, shikshi. ala [ala] s. amz. hongo.Sisashina, wanukunapi, ismu kaspikunapi wiak. Ismu kaspimantamikunaalataapamuni. Sin. Kallampa. alalay [alalay, alaw, alay, lay] interj. expresindetemor,miedoolstima. Mancharishpa kapariy, rimay. Wawakamachakuywanmancharishpaalalay nishpakaparirka. alama [alama, ala] s. amz.Tratoentreamigosycompaeros. Antisuyu runakuna kari mashipura riksirinkapak rimay. ukapaalamakachuntataapamuni,nirka. alapana [alapana, alazana, arapana] v. snc. liar,rematar. Sinchita watashka sakirichun nishpa maytapash kutin achkata pilluna. Palantaallitapukuchunnishpaalaparkani. 2. v. sc. entretejer. Puchkakunata, ankukunata ashankata awankapakshina churana. Warmipaakchataamakacharishkakachun nishpaalapakuni. 3. v. manera peculiar de pelear, especialmentelasmujeres. Warmipura makanakuna. Chaywarmikunaalapanakurka. Sin. 1-2 Chaknarina. allawka [<*alyawka] s. ladoderecho. Lluki chimpapi kak manya. Wakinrunakunakaallawka makiwansinchitamillamkan. Sin. Paa, alli. allana [alyana, aana] v. s. sacar,excavar. Imatapash surkunkapak, imatapash satinkapak allpata hutkuna. Ukata,papatapashallamuni. 2. v. Nivelar,igualar,aplanar.Allpakurpakunatahillaywanwaktashpapampayachina. Wa itarurankapakyanaallpataallakuni. s Sin. 2 Pampayachina. alli [alyi, ai, ai] adj. bueno,bien. Mana millay shunkuta charik, imatapash sumakmi kan ninkapak rimay.

AmAru

Wakinmishukunalamialli shunkuyukkan. l 2. lado derecho. lluki manyapi tiyak. Wakinkunakaalli makiwanapashkillkan. Sin. paa, allawka. allichina [alyina, aiina, aliina] v. arreglar,componer,adornar,decorar,modificar, meorar.Mana alli kakta sumakyachina, wakj llishkata alliman tikrachiy. Kaypunkutamiallichirkani. 2. v. sn. guardar, ahorrar, reservar. Muru kakpi, kullki kakpi, churana kakpi, ima kakpipash wakaychina. Wiwatarantinkapakkullkitaallichikuni. Sin. 1 sumakyachina. allikana [alyikana, aikana, alikana] s. salud, bienestar. Mana unkuywan kana. Allikanatacharinkapakkaallimikunatamimikunakanchik. allilla [alyilya, aila] adv. cuidadosamente, concuidado,despacio.Imatapash ama pakirichun, ama wakllirichun, ama piarichun nishpa hawalla ruray. Mamakashilataallilla apamunki,nirka. 2. adv. bien. Imapash alli kak. Unkushkakaamiallilla kan. Sin. 1 Allimanta. allimanta [alyimata, alimanda] adv. cuidadosamente,concuidado,despacio,pocoa poco.Imatapash ama pakirichun, mana sinchita rurana. Mankatakaallimanta apamunki. Sin. Allilla. alliyana [alyiyana, aliyana, aiyana] v. sanarse, curarse. Unkushkamanta, chukririshkamanta hampirina. Sin. Hampirina. allku [alyku, alku, aku, aku, aku] s. perro. Runakunawan mashiyarishpa kawsak wiwa. Wasitakamachunnishpapiakallkutacharini. allpa [alypa, alpa, apa, apa] s. tierra, polvo, terreno.Tukuy ukanchikpa awipi rikurik pampakuna, allpapachapashmi kan. Tawkawakchamimanaallpatacharinchu. 2. adj. silvestre. Mana tarpushka yurakuna. Ir iallpa kashpamimanaallipukuchin. k Sin. 2 Sacha. allpaka [alypaka] s. alpaca, camlido an-

dino. Puna suyupi kawsak, llamashina wiwa. Allpaka millmaka awankapakmi allipacha kan. allpamama [alypamama, alpamama] s. lugar donde se vive, la tierra.Maypi kawsanchik Allpamamapitukuymuyutatarpunchik. allu [alyu] adj. amz. moho. Rupashka kaspikunapi, sara kuruntakunapi wiak, puka uchpashina. Rupashkayantapikaallumirikurin. 2.s.amz.chichadeyucaasada. Kusashka lumukunamanta rurashka aswa. Allutarurankapaklumutakusakuni. Sin. Pula. almayari [almayari] s. amz. tejidodehojas depalmera. Wasita kumpankapak chilli pankamanta, chincha pankamanta, shiwa pankamantapash awashka. Mushukwasitakaalmayariwan katakrinchik. ama [ama] adv. no. Ima rurashkata harkankapak, sakichinkapak rimay. Wasimanka ama rinkichu. amakulu [amagulu, amalu] s. sn. inflamacindegan lios. Runapa kunkapi shuk rumg pashina, punkirishpa llukshirik. Juanawarmikaamakulu unkuytacharin. amallatak [amalyatak] adv. sn. ni dios quiera. Mana munashka ama paktachun. Amallatak yachashkatakunkarinkichu. Sin. amatak. amankay [amankay, amankaya] s. lirio, azucena. Shuk sisa ayllu. Amankay sisakapampapiwian. amapash [amapa, amapi] adv. aunque no. Ama nikpipash imatapash ruray. Paykunaamapash shamukpiukarirkani. amarak [amarak, amara] adv. s. todava. Imapash chayrak ama rurarichun nishpa harkay. Hampishka kashpaka amarak kancha an m llukshinachu. Sin.Chayrak ama, manarak. amaru [amaru, amarun] s. boa. Tukuy machakuymanta ashtawan yalli suni, runata, wiwatapash mikuklla, yakupipash sachapipash kawsak. ukapaall utakunanpunchashukamaru k
45

AmAtAk

mikurka. amatak [amatak] adv. sn. ni dios quiera. Mana munashka ama paktachun. Amatak yachashkatakunkarinkichu. Sin. amallatak. amawta [amauta, amawtax] s. sabio,cientfico del incario. Inkakuna kawsashka pachapi yuyaysapa runa, yalli yachak runa. Tawantin suyupika achka amawtami  kawsarka. Sin. Yachak. aminta [amida] adj. sn. inspido.Kachita, mishkita mana charik mikunakuna. Rosakaaminta mikunatachuyanukun? 2.aptico,singracia. Shuk killasiki, imatapash mana rimayta, rurayta munak runa. Chayrunakaamintamitukurka. Sin. 1, 2 chamuk, upa, chamcha, hamlla, chama, hamun, uku. amina [amina] v. hastiar,empalagar,hartar. Ima mikunamanta, shukkunamantapash shaykuna. Paykaaswau yanatakamanaamirkachu. p ampana [apana, ampana] v.s.bostezar. Puunayakpishimitapaskana. Wawakayarkaymantaamparka. Sin. Haynalliy. ampuku [abuku] interj. expresinquedenotairona(nofriegues).Pipash watukashpa asikpi yankami niwanki ninkapak rimay. Pay ukata asikpimi ampuku nirkani. amsa [amsa, asa] adj. sc, amz. oscuro,tiniebla,crepsculo.Yana tutashina. Amsa kakpikaamallukshinkichu. Sin. llantu. amullina [amulyina, amuina, amulina] v. engullir;traeralgoenlaboca. Mikunata shimi ukuman kachana. Amukllasarakamchataamullini. ana [ana] s. lunar. Shuk aycha murushina, aycha karapi wiak. Kariwawaparikrapiana wiakun. anak [anak] adj. duro. Imapash sinchi kak. Kayrumikaanakmikan. Sin. Sinchi. anaku [anaku] s. saya,falda. Warmikuna chumpiwan wiksapi watarishpa churarina pachashina.
46

Hatunmamakallamamillmaanakutachurarin. Sin. aksu. ananas [ananas, anunas] s. amz. frutasimilaralachirimoya.Killu pukuk, mishki yurak mikunayuk muyu. Ananas muyuta paktanaraykuyuramantaurmarkani. anchayana [achayana] v. s. empeorarse, agravarseenunaenfermedad.Kari, warmi, ima kashpapash ashtawan unkurishpa katina. Sisakauhuunkuywanmianchayakun. Sin. Kutiparina, tukurina, ayatukuy, kalakyay. anchuchina [anuina] v. quitar,mermar. Ima harkakunatapash shuktak kuskaman churana. Antawapurichunanmantarumitaanchuchirkani. 2. restar. Achkamanta mashnatapash kichushka kipa mashna puchushkata yachana. Yallikuykunamirakpikatushpaanchuchini. 3. s. resta. Achkamanta mashna puchushkata yupaykunawan yachay. Kunan aanchuchiykunatakaamiyacha k kunchik. Sin. suchuchina. anchurina [auna] v. retirarse,apartarse, quitarse.Maykanpash shukman rina. amiwakrakaanmantaanchurikun. Sin. Kichurina, shuchurina, karuyarina. anka [aga] s. avederapia,guila. Chuchita, urpita mikuk pawak hatun pishku. Sisapachuchitaanka mikun. ankara [agara] s. snc. recipientegrande demate.Yapa hatun pillchi. Ankarapichu mutita, challwantin hapirkanki? 2. adj. excesi amente ancho. Imakunatav pash yapa patak kak. Ankara muchikuamirantipashkanki. t ankas [angas, aga] adj. azul. Hawapachashina rikurik tullpu. ukanchikka ankas muchikutami charinchik. 2. adj. amz. pintn. Manarak pukushka muyukuna. Kaypakaykachayrakankasmirikurin.

ApArinA

anku [agu] s. vena, arteria; raz. Aycha ukupi yawarta tukuy aychaman pushak waskashina. ukapaankupikamapayawarmihuntashka. 2.s.guadeunaplantaodelbejuco. Yurakunapi, kiwakunapi llullu waskashina llukshik. Sampuankutakaamapitinkichu. 3. s. hojas delgadas de cabuya seca. Chawar kiru sikipi wiak pankakuna. Chawarankuwanmiwaskatarurakuni. 4. s. amz.tipodebejuco. Sachapi hatun yurakunapi kipiriyak waskashina. Patasyurapiankukunahuntashka. Sin. 1sapi. ankulla [agulya, agua, angura] adj. cauchoso; ense enado. Kanchapi pakarichikpi r asha llampuyashka. Kayukshaka ankulla pakarishka. 2. adj. mediomojado. Manarak alli chakirishka takshashkakuna. Ankulla kaspikamanarupanchu. ankuyana [aguyana] v. marchitarse, secar e. Yaku illakpi, llantu illakpi yurakuna s tarpushka chakiriy kallarina. Yalliusyaykakpichakraankuyashka. Sin. Wauyana, chakiyana, urmayana. ansa [asa] det. sc. amz. poco. Ashalla, mana achka. Ansa allpatacharini. Sin. asha. anta [ata] s.cobre,meta;fierrol. Mankata, achik ankukunata, shukkunatapash rurana puka tullpuyuk rumishina. Anta waskaka sinchimi kan. antawa [atawa, antawiwa] s. carro,vehculo. Antamanta rurashka, pirurushina chusku chakiyuk, runata, kipita aparik. Tukuykuna antawapi shamunchik. Sin. Anta-chuna. anti [ati, andi] s. reginoriental;oriente, este. Inti llkushina. Intikaantitamillukshin. Anti suyu [atisuyu] s. reginorientaldel Tawantinsuyu. Inkakunapa pachapi inti llukshina Cuzco llaktaman sakirik suyu. Kanka Antisuyu markamantami kanki. Sin. inti suyu, sacha suyu. antuchi [adui] s. amz., ss. chicha tierna.

Llullu aswa. Llulluantunchitaupyashpaunkushkakani. 2. chichademaiztierno. Chukllu sarata alluwan kimsa punchapi apiyachishka washa rurashka aswa. Yakunayaywankani,atunchitakaraway. Sin. 1, 2 Kushuk, tikti. aanku [aagu, aigu] s. hormiga. Usashina rumi ukupi, yurapi kawsak puka, yana uchilla wiwa. Runakunakaaankushinamitantanakunchik. aaay [aaay, ananay, aaaw, ananaw] interj. s. expresinparareferirseaalgohermoso.Imakunapash kuyaylla rikurik, sumak rikurik. Antisuyukuytsakaaaaymikarka. aas [aas, aagu, aigu] s. zorrillo.Ashnak aychayuk uchilla allkushina allpata allankapak tuta llukshirik. Kaytuta aas ukataallashka. apachi [apai] s. carga,maleta. Hatun kipi. Kay apachitaka  yachakuk churimanmi kachakuni. apachina [apaina] v. hacer cargar. Imakunatapash washapi churana. Kurikayantatamiwiwamanapachin. apamama [apamama, apama] adj. s. vieja; abuela. Achka watayuk apa warmikunata ninkapak shimi. Apamama warmikunaka  ninan yachakkunamikan. Sin.Paya. apamuna [apamuna] v. traer. Imatapash karumanta paktachimuna. Juanmashikawakrataachuapamurka? apankura [apagura] s. amz. cangrejo. Chunka chakiyuk, awpaman washaman, alliman llukiman purik, yaku rumi ukupi kawsak wiwa. Apankuratayakupimashkakuni. apapa [apapa] s. amz. bho negro de pecho amarillento. Uchpa tullpu millmayuk tutapi tun tun rikrata uyachik pishku. Wawaka apapa wakakpillaamancharin. Sin. Kukupa. aparina [aparina] s. manta para cargar. Wawakunata,imatapashwashapichurashpa shukpachawanpilluriy.
47

ApArinA

Kayaparinawanwawatapachallichini. Sin.pintu. aparina [aparina] v. cargar. Imatapash waskawanwatashpawashapichuray. Palantawan ashankataka llashak kakpimi manaaparirkani. 2. cargar frutos el rbol. Ima yurakunapash muyuyuk tukuk. Shauyurakaamiaparishka. apay [apay] s.paquete,bulto.Imapash kurpashka allita watashpa maymanpash kachanalla. Kay apayta Quito llaktaman kachasha nini. Sin. Kipi, kipishka, watashka, maytushka. apana [apana] v. llevar. Imatapash kaymanta maymanpash yallichina. Kay kamuta yachanawasiman apakunchik. api [api] s. mazamorra,colada,sopa.Kutakunata yakuwan chakrushpa yanushka mikuna. Waaapitamashamankararkani. 2. adj. suave. Imakunapash mana sinchi kak. Api palantataapamunchik. 3.adj.amz,sc.Dbil.Manasinchiaychayuk runakuna. Apikashkamantapaykamanayachankapak rirka. Sin. 1katu;  2 utu, sampa, llampu; 3 irki, kalak. apichu [apiu] s. camote. Papashina allpa ukupi pukuk. Apichutakauuntinmikunchik. Sin. kumal. apiw [apiw,apyu,abiu]s.caballo.Ushkuta ashtawan yalli hatun wiwa, imatapash aparinkapakalli. Runallaktakunapikaashtawanapiwkunami raymipakmutsurin. Sin.Hatunpaku. apiyana [apiyana] v. suavizarse.Muyukunata, ima murutapash yanukpi amukyana. Mutikayanukukpillatakapiyarka. Sin. Kapiyana. apu [apu, apux, apug, apuk] s. jefe,soberano,autori ad. Hatun tantanakuypi runakud nata pushachun shutichishka runa. Apu pushaktaakllaymanrini.
48

Sin. Kuraka, pushak, apak. apu [apu] s. amz. tipo de insecto. Uchilla chillikshina, hapikpi ashnak wiwa. Apukurutahapishkamakiwanhilluta hapini. Sin. Manchu. apunchik [apunik, apuni] s. nuestro dios; Jess. Pachakamak kachashka, chakatapi waushka runa. Iikrunakunakaapunchiktamikuyan. Sin.Achillikyaya. apunchik-wasi [apunik wasi] s. iglesia, templo. Pachakamakta willankapak, maankapak rurashka wasi. Iikkunakapunchantamiapunchikwasiman rin. Apya yala [apya yala] s. continente americano. Aztecakuna, mayakuna, chibchakuna, inkakuna kawsashka hatunllakta. Apya yalapikaachkachikanrunamikawsan. Sin. Pantinsaya. ara [ara] s. sc. Tipo de piedra; mineral. Allpa ukupi tiyak rumi. Chayurkupika kuri ara rumimi kaman. araray [araray, araw, aRaRay] interj. s.expresindecaloroquemante. Yapa rupaymi ninkapak rimay. Rumiawiwawakachakipirupakmikunaurmakpika araray nirka. Sin. achachaw. araw [araw] s. amz. variedaddelora. Waylla patpayuk, rimayta yachapayak, uma chawpipi killu patpayuk, araw araw kaparik hatun pishku. Kankallulluarawtachuhapirkanki?. arawi [arawi, xarawi] s. poesadelaliteraturakichwa.Sumakyachishka rimaykuna. Runa ayllukunaka may sumak arawikunatamicharinchik. arawikuk [arawik, arawikuk] adj. poeta. Allichishka rimayta rimak, killkak runa. Arawikukkawawakunatakusichinmi. ari [ari] adv. si. Munanimi ninkapak rimay. Ari, kayami yanapankapak shamusha yuyani. arina [arina] v. estrenar; impermeabilizar. Mushukta imatapash yachachina. Mushukman ataarikuni. k

Atuk

armana [armana] v. baar. Ukkuta mayllana. Wawatakunukyakuwanarmachikuni. asha [aa] det. poco. Mana achka. Asha kullkitamaankapakrikuni. Sin. Ansa, piti. ashalla [aalya, aala] adv. muy poquito. Ashtawan piti. Kapika,yakukaashallamillukshin. ashanka [aanka, aanga] s. canastade fibra de palma. Ukshamanta rurashka, yanuna ukupi mikunata, aychata churankapak warkurayak. Ashankapi aychatachurani. ashi [ai] adj. s. amante. Sawarishka kipa kari kashpa, warmi kashpa shuk kuyashkata charik. Ashita rikunkapakshamuni. Sin. Wayna, kuyak. ashnak [anax, asna, anak, asnak, anag, asnag] adj. oloroso (agradable o desa gradable). Imapash alli, mana alli mutkirik. Mishkiashnak sisatatarimuni. ashnana [anana, asnana] v. oler. Imapash ukanchikpa sinkaman mutkirik. Ishpinkupankakayapataashnan. ashtawan [atawan, astawan, ataun] adv. ms,adems. Imapash charishka, tiyashka, munashka hawa yapa kak. Mishkimikunaaashtawan mikunayan. t Sin. yapana. ashtana [atana, astana] v. acarrear,trasladar, transportar. Imatapash shukmanta kutin shukman churay. Yakutapukyumantawasimanashtakuni. asichik [asiik] s. bromista. Imatapash asichinkapak rimashka. Imata nishpapash asichik runaka tukuyta asichinllami. Sin. nuspa. asina [asina] v. reir,burlar. Imatapash yuyarishpa, rikushpa, uyashpa, shikshichikpi shimiwan kushiyarina. Kushillukakanwanmiasikun. aspi [aspi] s. raya. Sunipash, kutupash au rawashina kak. Allpapishukaspitarurashpasa ini. k aspina [aspina] v. raspar,araar,escarbar,

rascar, firmar. Silluwan imatapash hawalla kakuy, chukrichiypash. Chawarkashakasinchitaaspin. aswa [aswa, asa, asuwa] s. chicha. Muru kutashkata yakuwan mishkiwanpash yanushpa, pukuchishpa upyana. Raymipikahuraaswatamiupyani. aswana [aswana, asana] v. prepararchicha. Sara, chawar mishki, lumu, palantata yanushpa pukuchina. Lumukutatayanushpaaswakuni. atakapi [atakapi] s. variedad de boa gigante. Runata mikuklla hatun, yapa millay amaru. Yaku manakunapi tuta purinaka llakillami atakapi rikurin. ataku [ataku] s. ss. sangorache.Kapulishina pankayuk, nanaykunata hampik, mikunapash yuyu. Apitaatakuwanyanuni. atallpa [atalypa, atalpa, atapa, atawallpa, atapa, ataba, atia, atilpa, atilba, atilypa, atulba, atil] s. snc. gallina. Runapa wasipi kawsak, ishkay chakiyuk, lulunta wachak hatun pishku. ukapawasipikaatallpatamikurkani. Sin. Wallpa. atatay [atatay] interj. expresinquedenota asco. Imakunapash mana alli ashnak. k atatay! Aychakaaismushkamikash a. Sin. millanay. atina [atiy] v. vencer,poder,sobresair.Utl kalla imatapash mishashpa rurana. Utkashunnishpapaytallankaypiatirkani. 2.porfiar,exigir,insistir,apurar,prevalecer. Maashka kipa, mana utka tukuchikpi kutin maana. Kanka,imanishpatakatikunki? 3. sc. hablardemasiado.Yapata rimana. Paykaimatarimashpapashatikunmi. Sin.1 Mishana; 2 utkana. atsikyana [atsikyana, atsiyana] v. estornudar. Sinka uku shikshikpi atsik niy. Allpa haku sinkaman yaykushkamanta, paykaatsikyan. atuk [atux, atug, atuk, atu] s. S. lobo.Allkushina rikurik: waykupi, kakapi, chiri urkupi kawsak wiwa.
49

Atuk sArA

Atukkapukaatallpatahapishka. atuk sara [atux sara] s. maz silvestre. Puka tulluyuk takshanapak muyuta aparik kiwa. Warataatuk sara muyuwantakshani. atupa [atupa] s. s. mazplagado.Yana kutawan chakrurishpa ismushkashina tukushka sara. Ku anpikachukllukunapashatupamitukun. n 2. s. vieja. Atupa warmi, paya warmi. Kan aatupa warmishinamimanakallpanata k ushanki. 3. ss. necio. Mana imatapash uyak. Atupa kashkamantayachakuktakamirka. Sin. 2 Paya; 3 uparinri. atyak [atyak, atyag, atiax] s. babosa. Chaki illak wiwa, llukashpalla pampakunapi llawsata sakishpa purik kuru. Tamyapachakunallapimiashtawanatyakkunakarikurin. Sin. Unik. awanakaspi [awanakaspi] s. s. telar. Chakatashpa rurashka kaspi. Jos awanakaspipimimakanatakaawan. awasi [awasi, agwasi] adj. amz. ineptoen la caza y pesca. Wiwata, challwatapash mana hapinata ushak runa. Chaykarikaawasimirikurin. awana [awana] v. tejer. Churanakunata, imakunatapash achka puchkata chimpachishpa rurana. Maykankunakachumpikunataawan. 2. v. amz. Ponercubiertaalacasa. ukapa wasitawayuriwanawarkani. 3. v. amz. Hacerobjetosdebarro. Manka allpawan kallanata ruray. Anti suyupika shinami  mukawatapash awanchik. awinchina [awinina, awinina] v. ss. resembrar. Mana wiashkakunapi kutin tarpuy. Saratakaspiwanutkushpaawinchinki. 2. rellenar. Allpawan, imawanpash chushakkunata huntachina. Yachakukkashuyukunataawinchin. Sin. 1 Katichina, 2 huntachina. awka [awka, awkak] adj. guerrero,militar, soldado. awpamanta pacha sinchi runa, millay, makanakuk runa.
50

Rumiawikasinchiawkamikarka. 2. personainadaptablealascostumbresde unpueblo. Mana llaktakunapi yacharik runa. Paykakayllaktapikaawkamikan. Sin. 1. makanakuk. awki [auki] adj. prncipe, persona noble; sacerdote; divinidad. awpa pachapi ushayyuk runa. Atawwallpakaawkimikarka. awkish [auki] s. comidaritualdelosfunerales. Runa wauypi chakrushka mikunakuna. Awkish mikunataruraytamiyachani. awkish [auki] s. danza del ao nuevo. Mushukwatapitushuna. Runakaawkishtatushun. awlakanu [awlaxanu, alwaxanu, alwakanu] s. sc. repartidordealimentosenlasfiestas. Raymipi mikunata rakik. Churisawarikpikaawlakanukunamikunata rakirka. Sin. Mulumasha. awllina [awlyina, awina, alwina] v. s. urdir. Churanata awankapak puchkakunata kaspipi allichina. Yachakukpuchkataawllin. Sin.allwina. aya [aya] s. cadver. Waushka runa. Kaynakaayatawantushpaaparkachik. 2. fantasma,espritu;poder,fuerza. Chawpi tuta unkushkapa awipi runashina rikurik. Runa yuyaypi manchachishpa purik. Uchillawamratakaayamimanchachishka. 3.silvestre.Imapashmanatarpushpawiak. Aya kiwakaachkatawianllami. Sin.1.wauska;2.ushay,kallpa,samay;3 sacha. ayampakuna [ayampakuna, ayumphakuna] v. amz. snc. sancochar,soasar. Hawa hawalla yanushkakuna, kusashkakuna ruray. anpi mikunkapak challwata ayampakunchik. Sin. Hawchana. ayapampa [ayapamba, ayapampa] s. cementerio, panten. Waushka runapa aychata pampana. Tukuy ru akunami ayapampapi ayakunan

AysAnA

mankarankapakrinchik. ayar (<*ayar) s. noviembre. Chunka shukniki killa. Ayar killapikaayapampamanwaushkakunatarikunkapakyuyarinkapakpashrinchik. aycha [aya] s. carne. Runakunapa, wiwakunapa tukuy ukku. ukakachallwaaychatamikusakuni. 2. cuerpo. Kawsakkunapaukku. Tukuyaychaminanawan. Sin. 2 Ukku. ayki [ayki] s. bo. estafa. Imatapash umachishpa kushka. Kachitarantikukpiaykitarurarka. aykina [aykina] v. bo. estafar. Imatapash umachina. Kachitarantikukpikullkitaaykirka. Sin. Umachina, muspachina. ayllu [aylyu, ayu] s. familia,pariente,linaje, genealoga; sistema. Yaya, mama, churikuna, hachi, hatunyayamama tantalla kawsakkuna. Kaypunchakunaayllukunatamuyunkapak

rikrini. ayllu llakta [aylyu lyakta] s. comunidad. Ayllupura, mashipura tantakushpa kawsana suyu. Runakunakaayllullaktata charinchik. ayllu shuti [aylyu uti, ayu uti] s. apellido. Yayamamamanta chaskishka, mana chinkarishpa katimuk shuti. ukapamashipaayllushutikaPichisakami kan. aymuray (<*aymuray) s. mayo. Pichkaniki killa. Aymuray killapikallamkakpapunchamikan. ayri [<*ayri] s. hacha. Millashpa wauchinkapak hillay. Ayriwanyantatachiktani. ayriwa (<*ayriwa) s. abril. Chuskuniki killa. Ayriwa killapikaachkatatamyan. aysana [aysana] v. halar,extender,estirar, deslizar,arrastrar. Imatapash makiwan chutay. Mamakamakimantawawataaysarka. Sin. Chutana, shitana.

51

CH
chachina [aina] v.s. sentarselosnios. Maypipash wawakuna tiyarina. Marawawakapuunapimichachin. chaka [aka] s. puente. Mayu hawata chimpankapak kaspikunawan, mana kashpaka rumi-kutawan rurashka an. Yachakukwawakunakachakatamiyallin. 2. cadera,anca.Runapa washa tulluwan ishkantin chankawan tinkichik siki tullu. Paykachaka tullutaminanachikun. chakana [akana] s. camilla.Kawitushina waushkakunata, unkushkakunatapash wantunkapak rurashka. Unkushkamashitachakanapiaparkanchik. 2. s. escalera. Ishkay suni kaspipi kinrayman tawka uchilla kaspikunata watashka. Yuramanta palltata  hapinkapakka hatun chakanatamiruranchik. chakata [akata] s. cruz. Shayak kaspipi umaman kinray watashka kaspi. Ayapampapikaachkachakatamirikurin. chakatana [akatana] v. entrecruzar;entrelazar;crucificar.Ishkay kaspita chawpipi chimpachina. Juanmashikawasihawapikaspikunatachakatan. Sin. Waskachina. chakchuna [axuna, akuna, aguna] v. s. descomponer, re ar, botar,  esparcir g aguaogranos. lmatapash karu karupi shitana. Pichankapakamaallpahatarichunkayakuwanchakchun. 2. v. haceralgoaescondidas. Imatapash pakalla rurana. Churikamanachariymantayayaparuwanata raymimanchakchun. Sin. 1 Hichana, chiwana, shitana, tallina, parkuna. chakchuna [axuna, axana, axuna, axina] v. scs. alabarse,ponderar. Llullashpa rimankapaklla alli yuyaykuna.
52

Wakin pushakkunaka alli rimaykunawan chakchun. chaki [aki] s. pie,pata. Runakuna, wiwakuna purinkapak mutsurik ukku. Tiyuallpatasarukpichaki pamparirka. chakichina [akiina] v. secar. Ima shutushkata, hukurishkatapash intipi churana. Hurasaratakaaswankapaksumaktamichakichin. chaki chichu [aki iu] s. pantorilla.Runakunapa kunkuri washa uraypi sakirik aychasapami kan. Mamapachaki chichupichupullukshishka. chaki kati [aki kati] s. rastro,huella,pisada. Ima purishkata riksinkapak tarinkakama rikuy. Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka, chaytachaki katitarurakunchik. Sin. Yupi, sarushka. chakka [axa, aga] s. amz. variedadde raposa. Uchilla aasshina, ashnak yakuta ishpak. Millay chakkakaatallpaluluntamikurka. Sin. chucha, sinik. chaklla [aglya, aga] s. s. palosycarrizos utiizados para cubiertas y paredes de l casas,corralesycercas.Wasita katankapak, pirkankapak sukuskunata, kaspikunawan watashka. awpawasikunakasukuschakllawanrurashkami kan. chakmana [akmana, tsakmana] v. bo. cultivarlatierraparasembrar;virarlatierracon elazadn. Llachuwan allpata ukumanta hawaman tikrachiy. Yanaallpapipapatatarpunkapakchakmani. chakmay (<*akmay) s. agosto. Pusakniki killa. Chakmay killapika, Sallka suyupika yachakukwawakunakasumaktasamakun. chaknana [aknana, tsaknana] v. maniatar, amaar, amarrar, liar, atar pies o manos.

CHAmkAnA

Maykantapash chakita makita waskawan watana. Chinawakratauutakapinkapakkachakita chaknanchik. chakra [akra, agra] s. sementera,chacra. Muyukunata tarpushka pampa. Tukuyayllumisarachakratahallman. chakrana [akrana, agrana] v. s. cultivar, prepararlatierraparalasiembra.Allpamanta mapa kiwakunata anchuchishpa allichina. Saratatarpunkapakallpatakawanuwanmialli chakranchik. 2. s. recogerlosprimerosfrutosdelasementera.Pukuy kallarik mushuk murukunata chakramanta pallana. Yayakamushukkapulimurukunatachakran. chakruna [akruna, agruna] v. mezclar, combinar. Imatapash shukkunawan chapuna. Allimikuytacharinkapakkatukuysamimurukunatamichakrun. Sin. Chapuna. chakuk [akuk] s. cazador. Imatapash hapik. Yayakaallichakuk kashpa,lumukuchitahapirka. chakukina [akukina] v. emitir sonidoslos cerdosalmasticar. Kuchikuna mikunakunata akuna. Kuchimanismusaratakarakpikaachkatami chakukin. chakuna [akuna] v. ss. desmontar,cazar Allpakunata allichina, aya kiwakunata anchuchina. Muyukunata tarpunkapakka allpatarakmi chakun. challa [alya, ala] s. ss. Planta seca del maz; productos o granos que se quedan despus de la cosecha. Murukuna pallashkapi sakirishka. Papaallaypikachalla sakirinmi. challana [alyana, alana] v. ss. recoger granosoresiduosdecosechas.Murukuna pallay kipa puchushkakunata tantachina. Wamrakunaka uchilla papataka achkatami challan. Sin. Chukchina, challina. challana [alyana, aana, alana] v. ss.

descriarse,da arse,desca riarse,desviarse r de los valores. Maykanpash wakllirishka tukuna. Wakchawawakunahatunllaktakunamanrishpakaachkatamichallan. Sin. Wakllina. challchina [alyina] v. sc. rasgar, pedacearlaropa.Ima churanakunapash llikina. Wawakapukllaymantawaratachallchirka. Sin. Llikina, chillpina. challina [alyina, aina] v. s. recogerresiduosdecosechas. Murukunata pallay washa puchushkakunata tantachina. Ayllullaktawamrakunakapapatachallin. 2. v. descarriarse.Maytapash riklla. Aylluwakllirikpikawawakunakachallin. Sin. 1 challana, chukchiyna challun [alyun, alun] s. amz. variedadde mosquito. Uchilla puka chuspi. Aswa mankapi, mishki mikunakunapipash tantarik. Aswahamchipikaachkachallunmitiyarinata munan. challwa [alywa, azwa, alua, awla] s. pescado,variedaddepezbocachico. Yakupi kawsak wiwa. Hatun turuta chumkak, tantanakushpa purik wiwa. Katupampapichallwatarantinkapakrikuni. Sin. Yaku aycha. chamcha [ama, ama, au, au] adj. sc. aptico,singracia. Killaysiki, imatapash mana munak. Paykachamcha runamikan. 2. sn. ss. inspido,desabrido,soso.Mishki illak. Unkushkamankaashachamcha mikunatami karanchik. Sin. 1 Upa, chamuk, aminta, hamlla. 2 uku, aminta, hamlla. chamiku [amiku] s. s. chamico,plantasilvestrepequea. Sisa ukupi kashayuk, waylla tullpuyuk yura. Sarachakraukumantachamiku yurakunata tantanchik. chamka [amka, anka] adj. mal molido. Rakulla kutashka. Chuchikunakachamkatamikun. chamkana [amkana, ankana, tsamkana, tsankana] v. triturar, moler grueso. Ima mu53

CHAmpA

rukunata raku rakulla kutana. Chuchimankarankapakmikutanarumipisaratachamkanchik. champa [ampa, amba, aba, aba] s. s. terrndecsped. Allpata kiwantin llukshichishka. Tarpunkapak llachuwan champata chakmani. champayana [ambayana, abayana, abayana] v. sc. tenermalestar;decaerse. ukanchikpa aychakuna shaykushkashina tukuna. ukapaaychakaaswataupyakpimichampayan. Sin. urmarina. champira [ambira] s. chambira. Sacha ukupi tiyak, killu puchkayuk yurami, pitashinalla. Champiramanta puchkawanunkutamiawarkani. champuru [amburu] s. chamburo. Papayashina mikuna muyuta aparik yura. Champuru yuraallipukuchunkakamanami kan. 2. tipode rbolespinoso. Hatun kashayuk api yura. Anti suyupika champuru yuramanta allimi mitsarinakanchik. Sin. 1 Chilliwakan. chamuk [amuk, amux, amug, xamun, ama, amak] adj. inspido,desabrido,soso. Ima mikuykunapash mishkita, kachita mana charik. Unkushpakachamuk mikunatallamimikun. 2. aptico,singracia.Killaysiki, imatapash mana munak. TantanakuypiJuanmashikachamukmiyallin. Sin. uku, hamlla, upa, chamcha, aminta. chanchana [aana] v. sc. entablillar. Kaspikunapura llutachishpa tullu pakirishkata chumpiwan pilluchina. Chakitullupakirikpikahampiwasimanapankapakkakaspikunawanmichanchanchik. Sin. Watana. chani [ani] s. precio, valor. Imakuna mashna kak. Kaykuchikakimsapachakwarankachani54

yukmikan. chanka [aga] s. pierna;muslo. Kunkurimanta sikikaman tiyak aycha. Wakrachankatacharkishpakaraymipakwakaychinkuna. chankana [agana] v. entrecruzar  las piernas, sujetar con las piernas. Pitapash chankawan pilluna. Hatun yuraman sikankapakka chankawan chankani. chantasu [antasu, antazu] s. sc. Llama; burro.Ushushina hatun wiwa, apachikunata aparik Chantasu wirawanmiwayrashkaunkuytaka hampin. Sin. Llaminku, runallama. chaawi [aawi] s. amz. va iedaddepr jaroqueimitaalosdemsdesuespecie. Yanawan, killuwan muru pishku, tukuy pishkukunata yachapak. Antisuyupikachaawi pishkukasumaktami takin. chapa [apa] s. amz. frutosquecrecenpegados. Tinkirishpa, llutarishpa wiak murukuna. Kaychapa palantatakuchimankaray. Sin. Misha. chapak [apak] s. vigilante,polica,agente, detective. Awka runashina, llaktapi kawsak runakunata kamak. Chapakkunaka millay runakunamanta kaman. chapana [apana] v. espar,mirar,observar. Imatapash pakalla rikuna. Amashuwachunkatukuykunachapanchik. Sin. Rikuy. chapul [abul] s. mariposa. Sumak tullpuyuk patak rikra, pawashpa chuspishina purik. Sisayurakunapikasumaktamichapulkunaka tiyarin. Sin. Pillpintu. chapuna [apuna] v. mezclar,hacermasa, hacerbarro;desordenar,confundir,desigualar. Imakunatapash shukwan chakruchina. uuta,machkawanmikunkapakchapuni. charapa [arapa] s. amz. variedaddetortugaacutica. Yakupi kawsak yawatishina.

CHAWCHA

Charapa wiwaka hatun mayukunapimi kawsan. charina [arina] s. scs. mancera.Yapuna kaspipi shuk uchilla kaspita hapirichun churashka. Alli yapunkapakka sinchi charinatami ruranki. charina [arina] v. sujetar,sostener,tener. Imatapash harkana, hapina. Yayaka  wawa ama urmachun makimanta charin. charki [arki, tsarki, arki] s. scs. cecina, carneseca. Wiwakunapa chakishka aycha. Charki aychatapapawanyanushpamikuni. charkina [arkina, tsarkina] v. cecinar, secarcarnealsol.Aychata kayman chayman kuchushpa chakichina. Llamaaychatasumaktamishkichishpaintipi charkinki. chas [as] s.ca. brotedesemillascadasen lassementeras. Chakrapi urmashka muyukuna wiariy. chas wiashkapapatahallmani. Sin. Ushun, purun, wala, iil. chaska [aska] s. planetaVenus. Hawa pachapi intishina llipyak, tutamantata, chishiyakpipash rikurik rumpu. awpa pachapika, inkakunaka chaskata muchakkarka. chaski [aski] s. mensajero, correo. awpa pachapi, apukunapa willaykunata apak. Wawakunakachaskitarurashpapukllan. chaskina [askina] v. recibir,aceptar,admi tir. Imakunatapash hapina. Wawawasimantikramukpimamakakushilla chaskin. 2.s.Recibimiento y bendiciones que dan los padres y padrinos a los novios. Yayamama, achikyayamama kunaykunata kushka. Rukuyayasawariypikachaskiytakun. chaspina [aspina, apsina, awsina] v. sacudir. Imakunapash urmachun sinchita kuyuchina. Yurakunamanta allpa llukshichun sinchita chaspin. chasu [asu, azu] adj. ss. aculturado. Kikinpa sapi kawsayta mana charik. Shuktakkunapa kawsayta hapik.

Chasukunakarunakashkatakamanayuyanchu. Sin. Chinkarishka. chawa [awa] adj. crudo,semicocido. Manarak yanurishka mikuna murukuna. Chawa kamchatamikushpawiksakawakllirin. 2. leaverde. Mana chakishka yanta. Chawa yantawanyanunkapakkaachkapachatamimutsurinchik. chawamanku [awamanku] s. amz. pjaro chaguamango. Sumak patpayuk pishku. Chawamankukaantisuyupimitiyan. chawar [awar, tsawar, sawar] s. s. cabuyo, pen o, maguey. Sapimantapacha pankac sapa, suni kashayuk yura. ukapa chakrapi chawar harkata churarkani. chawar kiru [awar kero, awar kiru, tsawar kiru] s. s.maderadepenco,madero o maguey.  Sisa chakirishka washa suni kaspi tukushpa sakirik. awpayayakunakachawar kiruwanmiwasi kumpatakarurakkarka. 2. adj. persona alta y delgada. Sunilla, aulla runa. Wamrakachawar kirushinallakan. Sin.2Hatun. chawar mishki [awar miki, tsawar miki] s. s. pulque,aguamiel,jugo,acresegregado del penco, bebida extraida de la base del penco. Pukushka chawar sapita hutkukpi mishki yaku llukshik, mikunakunata mishkichinkapak may alli. ukapa mamaka chawar mishkiwanmi pukaapitakayanun. chawana [awana] v. ordear,exprimir,escurrir.Wakra uuta, takshashkata, yanushka murukunatapash kapina. Payka lumu yanushkata aswa rurankapak chawan. Sin. Kapina. chawcha [awa] adj. delicado,dulce,sabro o;quemaduraosecocinarpido. Has walla, raku, mishki, utka yanurik, pukurikpash murukuna. Chawcha papayanushkakamay sumakmikuymikan. Sin. Mishki, patashka.
55

CHAWCHA

chawcha [awa] adj.amz.chistoso. Imakunatapash nishpa asichik, kushiyachik. Raymipikatawkachawcha mashimiasichin. Sin. asichik. chawpi [awpi, awbi] det. mitad,medio, centro. Imakunatapash ishkaypi rakiyta rurashka. Churimanchawpi allpatakurkani. chawpina [awpina] v. dividir,partirenmitades;partirunenteroenquebrados. Imakunatapash ishkaypi pakta pakta rakiy. Allpatakaishkantillamichawpirkanchik. chawsirina [awsirina, apsirina, aspirina] v. sacudir. Llutarishkakunata sinchita kuyuchishpa urmachina. Allpapitarpunkapakkachampakunatachawsirinchik. 2. amz. dispersar,regarse. Runakuna, wiwakuna kayman, chayman rakiriy. Uturunkuta mancharishpa wakrakunaka chawsirin. Sin. Patpay, chaspiy. chay [ay, iy] det. ese,eso,esa.Maykanpash imapash karulla kashkata ninkapak shimi. Chay urkumanka ninanta purishpami chayanchik. chayamuna [ayamuna] v. llegar. Maymantapash purishapa, pawashpa, kallpashpa shamukta nina shimi. YayakaQuitollaktamantamichayamun. Sin. Paktamuna. chay chay [ay ay] interj. amz. sensacin quedejalapicaduradeungusano.Kashayuk kuru chinikpi aychayachishka. Chinikkurumakipichinishkamichay chay nanan. chaymanta [aymanta, aymanda, aymunda] adv. de ah, despus. Rimakuk ashtawan rimashpa katichun nina shimi. Kaynawasipiawakushpa,chaymanta kiwamanrirkani. 2. poreso. Chayrayku, shinamanta ninkapak rimay. Ruku yayakunaka kunashpa rimankuna chaymantamiuyanakanchik. Sin. Chayrayku. chayrak [ayrak, ayrig] adv. todava,an.
56

Imatapash manarak tukuchishkata ninkapak shimi. Yachanawasimantamichayrak rikuni. chayrayku [ayrayku] adv. por eso, por ello. Chaymanta, shinamanta ninkapak shimi. Kipayarkani, chayrayku manatantanakuymanyaykurkanichu. Sin. Chaymanta. chay shina [ay ina, asna, ana, azna] adv. as, de esta manera. Imakunatapash shinami nik shimi. Killkanapankapikachay shina shuyunki. Sin. Kashna, shina. chi [i] expresinparaahuyentaroadelantar a los animales. Wakin wiwakunata manchachinkapak kaparina shimi. Chi nishpa atallpakunata wasi ukumanta kallpachin. Sin. Chisha chisha, hishi hishi, kisha kisha, hushu hushu. chichiku [iiku] s. amz. elmspequeo de los monos. Yana millmayuk, yurak shimiyuk uchilla kushillu. Chichikukunataka kuyashpami charina kanchik. chichu [iu] adj. encinta, embarazada; preada. Wiksapi wawata charik warmi, wiwa. Chichu warmikasinchiruraykunatakamana ushanchu. Sin. wiksayuk. chichuyana [iuyana] v. embarazarse; prearse. Warmikuna, wiwakuna wiksapi wawa-muyuwan sakirina Yakuaychakunakakaykillapimichichuyan. chika [ika, eka] adv. Verdad,cierto. Mana llullashpa kashkata nina rimay. ukanchikkachikallatakmirimanchik. chikaksu [ikaxsu] s. amz. tipodefrutacomestible. Yanushpa mikuna sacha muyu. Mamakachikaksu muyutayanushpakaran. Sin. tikasu. chikan [ikan, ikan, hikan] adj. aparte,distinto,ajeno. Imakunapash mana chaypura, paypura kashkata nik shimi. Yanasarata,yuraksaratachikanmichuranchik.

CHillpinA

Sin. Chuku, hamu, hullu. chikanyachina [ikanyaina, ikanyaina, hikanyaina] v. clasificar,separar,apartar, diferenciar. Imakunatapash tantarishkamanta karuyachishpa churana. Wawakunapukllaykunatariksichunkatantachichishpa,chikanyachina. chikaru [ikaru, tsikaru] s. amz. liblula, cortapelos. Shuk chuya rikrayuk, yakupi armak chillikshina rikurik, shuk llaktakunapi akchashuwa shutiyuk kan. Chikarukamayukunapimitiyan. Sin. Akcha-shuwa. chiki [iki] adj. malaugurio,desgracia,adversidad,infortunio,crisis. Llaki shamunata rikuchik. 2. amz. ineptoencasera. Wiwakunata hapinapi mana ushak. Sin. 1 Tapya. chikin chikin [iki ikin] s. amz. variedad depjaropequeo. Uchpa patpayuk chakrakunapi kawsak uchilla pishku. ukapachakrapikaachkachikin chikinkunamitiyarishka. chiknina [ixnina, iknina, ignina, tsixnina, tsiknina, tsignina] v. snc, amz. Despreciar, odiar,aborrecer. Mana allipi churashpa piana, millana. Millay shunku mishukunataka achkatami chikninchik. Sin. millana. chikta [ixta] s. grieta, partido,resquebrajado,rajado. Mama allpa kashpa, ima sinchi pirkakuna, kaspikuna chawpirishka. Cotopaxiurkuumapichiktamitiyan. 2. amz. brazodelro. Hatun mayupa yaku rikra. Uray chiktapimi yaku aychakunataka hapirkani. chiktana [ixtana, iktana] v. s. rajar,partir, hender,resquebrajar.Kaspikunata, kullukunata rakina. Wasichinkapakkakaspikunatakachawpipimi chiktan. 2. amz. desviarunro.Mayu yakuta paypa anmanta shukman aysay. Kay mayuta urku washata kachankapakka allpatachiktanchik.

Sin. 1 Rakina, rakrayana, shallina. chikwan [ikwan] s. amz. pjaritodeplumajecaf. Uki patpayuk uchilla pishku. Antisuyurunakunakachikwan pishkutami wasipicharin. chilina [ilina] s. naranja. Yunka llaktakunapilla wiashpa pukuk muru, purushina mishki mikunata aparik hatun yura. Rantinapampamanrishpakachilinataapamunki. Sin. laranha. chillchill [ilil, ilil] s. s. variedad de plantamedicinal. Uchilla tawrishina yura. Llamauhuhapikpichillchill yurawanhampinchik. chilli [ilyi] s. amz. palmera cuyas hojas sirve para techar viviendas. Chinchashina pankayuk puntsuta charik, awashpa wasita katankapak, kunampushina rikurik yura. Sachamanta chilli pankataka wasita kumpankapak, muyutaka mikunkapakmi apamunchik. chillik [ilyik] s. amz. Langosta. Achkata mirarik, puriykachak, yurakunapi kawsak palamaku. Chillikkatukuyyuratamikurka. chillina [ilyina, ilina] s. mdula. Tullu ukupi tiyak, wirashina. Chillinaka kawsayta kun. chilliwakan [ilyiwakan, iwalkan] s. sn. chamburopequeo. Papaya yurashina, uushina yakuta charik yura. Chilliwakan yurakunata wanuwan tarpushunchik. Sin. Champuru. chillka [ilyka, ilka] s.Arbustoramosoconocidocomochilca. Waylla tullpuyuk, tullusapa hampi yura, maypipash wiak. Makikiwirishkapiyanachillkatawatanchik. chillpina [ilypina] v. s. sacartiras,partiren fragmentosotiras. Imatapash llikishpa sakina. Chawarta pitishpaka imatapash watankapakmichillpinchik. 2. desramar. Mallkikunata mukupi pitina. Yurakunaamachakratamakachunmallkikunatachillpin. 3. abrir algo a presin manual. Imatapash
57

CHimpA

makiwan paskay. awikaratahampinkapakkamakiwanallilla chillpinchik. Sin. 1 Challchina, 2 rawmana; 3 paskana. chimpa [imba, iba] adv. alotrolado,al frente. awpaman sakirik manya. Josmashikachimpapimillamkan. chimpa [simba, simpa, imba, iba, imba, iba] s. trenza. Akchata, puchkakunatapash, kimsapi rakishpa awashkashinata ruray. Warmikapaakchachimpakaachkarakumi kan. chimpalu [imbalu, tsimbalu, simbalu] s. ss. chimbao,baya,bellotaandina. Lulunsl hina rikurik papa tsumkana mishki muru. Chimpalukashuktakipashmitiyan. chimpaluk [impaluk, imbalux] s. renacuajo.Uchilla kuru, chupasapa hampatu, yakullapitak kawsakuk, manarak chupapash pitirishka. Wawakunaka chimpalukta yaku kuchamantahapishpapukllan. Sin. Putu kulu, willi willi. chimpapurachina [impapuraina] v. carear, aclarar, rendir cuentas, confrontar ideas. Ishkantinmanta ranti ranti rimachina, taripachina. Ayllullaktakunapika pushakkuna rurashkamantarimachunchimpapurachinchik. Sin. awinchina. chimpana [imbana, imbana, imbana, ibana] v. cruzar. Shuk manyamanta shuk manyakama yalliy. Kay mayutaka alli rumikunata rikushpami chimpanchik. chimpana [simpana, imbana] v. trenzar. Akchata, puchkakunata kimsa wankupi rakishpa, kawpushkashinata ruray. Imbaya, Caar runakunapash akchataka akchashpamichimpan. chimpi [impi, imbi, ibi] s. sc. verruga. Murukunashina chakikunapi, makikunapi wiak aycha. Chimpi llukshikpika atallpa chaki karata kunuchishpamikakunakan. Sin. Mitsa, misha.
58

chimpilaku [impilaku, imbilaku] s. amz. murcilago. Ukuchashina awi, patpayuk wiwa. Wiwakunapa yawarta tsunkak, tutalla llukshik. Chimpilakukunakahatunkakaukukunapimi kawsan. Sin. Mashu, tutapishku. chimpu (<**impu) s. Saturno. Inti ayllupa tiyak rumpu. china [ina] adj. hembra. tukuy wiwakuna wachak kak, mana kari kak. Yanachina kuchikasuktawawakuchitami wacharka. china [ina] adj. criada, sirvienta. Yanapak warmi. Inkapachapipashchinakunamitiyashka. chinanku [inanku, tsinagu, tsinaku] s. amz. caracolgrande. Sachapi kawsak hatun churu. Chinanku aychatakamikunallamikan. chincha [ia] s. amz. variedad de palmera. Chillishina pankayuk uchilla yura, shuk llaktakunapika shipati shutiyuk yura. Yachakuk wawakunaka chincha muyukunatapukllankapakpallakun. Sin. Shipati. chinchay [iay] s. norte. Alaska llaktaman sakirik suyu. Inka pachapika Quito llaktaka chinchaypi sakirishka. chinchina [inina, inlyina, inina] v. ss. desayunar. Tutamantapi mayllak shunku kashpa ashallata mikuy. Juanmashikallamkanamanrinkapakkaachkatamichinchin. Sin. pakarinmikuy, Shunkuy, shunkunchiy. chini [ini, tsini, sini] s. hortiga. Pankapi utu kashayuk yura, nanaykunata upayachinkapak alli. Chini yurakunakachakraukukunapiwianllami. chinina [inina, tsinina, inina, sinina] v. hortigar. Chini yurawan tukuy aychata waktay, mana kashpaka kakuna. Killaywanmanautkallamkakpichiniwarka. chinkana [igana] s. sc casucha.Uchilla uksha wasi. Wakrakunatakamankapakkashukchinka-

CHiWArinA

natamiurkupikacharinchik. 2. s. cueva, laberinto, caverna. Machayshina. Wawakunakachinkanatapakakun. Sin. chuklla; 2 machay. chinkana [igana] s. pa. variedaddeguada. Yaku manyapi wiak, wampushina rikurik yura. Mayumanyapichinkanamiwiarka. chinkarina [igarina, igarina] v. perderse. Shunku shuwarishpa pantashpa purina. Karumanta wawakuna sachaman rishpaka chinkarin. chinkillis [ikilyis, igilis] s. amz. bilis. Wiwakunapa, runakunapa yana shunkupi tiyak waylla rikurik hayak yaku. Wiksayukkashpakaamashunkumillankapakkakuychinkillistamimillpunakan. Sin. Hayak, hayakin. chinku [igu] s. amz. palmeranocomestible. Kasha ankuyuk taraputushina rikurik yura. Puna suyumanta runakunaka chinku muyutamikunatamunanllami. chinlla [inlya] adj. amz. chicharecinfermentada. Pukurishkalla aswa. Raymipika chinlla aswata sumakta upyachirka. chinlus [inlus] s. pa. pezsardina.Killu wiksayuk uchilla challwa. Ayllukunashamukpikarankapakkachinlus challwatamihapinakanchik. chinta [ita, ida] s. amz. chamisa.Chakrapi muyuntinta kaspikunata, kiwakunata harkata rurashka. Chakra chintamanta llukshishpa yapa lumutamikushka. 2. amz. basurero.Mapakunata tantachik. Lumukaratachintapishitay. chintana [itana, idana] v. amz. depositarmalezaenlasorillasdelachacra. Chakra manyakunapi kiwakunata muyuntinta kimichina. Jos mashipa chakraman wiwakuna ama yaykuchun. Kiwawan, yurawan chintakunchik. chipu [ipu] s. amz. saltamontes, grillo. awpaman kutu chakiyuk, washamanka suni

chakiyuk yurakunapi, kiwakunapi, kallpashpa purik chuspi. Wawakunautkatapurichunkachipuwanmi chakipikakun. Sin. Chilli, hiki, llukllu. chirapa [irapa, tsirapa] s. llovizna, lluvia menuda con sol. Intikukpi utu tamya. Chirapakatarpushkatawakllin. chirapana [irapana, tsirapana] v. s. lloviznar, caer lluvia menuda mientras hay sol. Intikukpi utulla tamyana. Kunanchishipikachirapakun. Sin. putsuna. chiri [iri] s. fro. Ima kashpapash mana kunuk. Chirimantamitullunanaykahapin. chirisiki [irisiki] adj. friolento. Inti rupakpipash yapa chirichik. Chirisiki wawakaarmarkachu? chisha chisha [ia ia] expresinpara ahuyentaroadelantaranimales.Wakin wiwakunata karuyachinkapak manchachik rimay. Wakrakunautkayapuchunkachisha chisha nishpamimanchachin. Sin. Chi, kushi kushi, hishi hishi, hushu hushu. chishi [ii] adv. tarde. Chawpi punchamanta tutayankakama pacha. Chishipisaratarpuytatukuchinchik. chishinmikuna [iinmikuna] v. merendar. Tutayakpi mikuna. Tutapikaashallatachishinmikurka. chita [ita] s. chivo. Kari llamashina ishkay kachuyuk wiwa. Chita uukauhutahampinkapakmiallikan. chitus [itus] s. amz. tallosdelracimo,extradolosfrutos. Palantata, chuntata, lumuta, shiwa muyutapash ishkukpi chushak sakirik tullu. Chituskunata wanu rurak kuykakunaman karanchik. Sin. Watu. chiwarina [iwarina, iwarina] v. desmoronarse.Kakakuna, rumiyuk allpakuna payllatak tuirina. Achka tamyakpika kaka manyata yallik ankapayllatakmichiwan.
59

CHiWillA

2. regar,botar,esparcir.Imatapash karu karupi shitana. Urkuallpapitarpunkapakkaachkamurukunatamichiwanchik. 3. desgranar.Murukunata ishkuy. Yanunkapakpurututachiwanchik. Sin. 2 hichana, chakchuna, shitana; 3 ishkuna. chiwilla [iwilya, iwia] s. pia.Achupallashina pankayuk, yunka llaktapi pukuk mishki hatun muyu. Aswamishkikachunkachiwillatami churan. chiwillu [iwilyu] s. sn. pjaro solitario, pjaro colorado. Puzu patpayuk, pukalla kaskuyuk pishku. Chiwillukatutamantapimisinchitatakin. Sin. uchukutak. chiwlli [iwlyi] s. amz. pjaro de verano. Uchpa patpayuk, suni chakiyuk allpapi, chiwlli chiwlli nishpa wakak pishku. Usya pacha chayamukpika achka chiwlli pishkumichakrakunapikapurin. chiya [iya, tsiya, tsia, sia] s. liendra. Usakuna wachashka lulun. Llakimantakanpaakchapichiyakunahun tashka. chiyun [iyun] s. amz. pjaroquehabitaa la orilla de los ros. Yana patpayuk chiyun chiyun nishpa wakak, yaku manyakunapi kawsak pishku. Mayu manyapi churashka kukayutaka chiyun pishkumimikushka. chucha [ua] s. raposa. Kuchishina suni sinkayuk, raku millmayuk, suni chupayuk, mishki aychayuk wiwa. Chuchakalulunkunaamikushpamaymist hkiaychayukmikan. Sin. Wanchaka, sinik. chuchi [ui] s. pollo,polluelo. Lulunmanta chayrak llukshishkalla llullu atallpa. Chuchitakakuyashpamiwiachinakanchik. chuchu [uu, uku] s. seno,teta,pezn, ubre. Wawaman tsunkachina uu aycha. Mamakakikinchuchuwanmiwawatakawiachin. chuchuk [uuk] s. mamfero. uuta chumkak. Wawaallkukachuchuk wiwamikan.
60

chuchuka [uuka] s. choclococidodeshidratado. Chukllu yanushkata intipi alli chakichishka. Raymipika chuchuka apitaka sumaktamimikurkanchik. 2. adj. arrugadopormojarse.Yakupi tiyaymanta sipu tukushka murukuna, takshakpi sipu tukushka . Chakishkahabastayakuwanchurashpapakarichikpikachuchukami tukun. chuchu awi [uu awi] s. pezn. Chuchupa umashina. Llulluwawaka chuchu awita chumkan. chuchuna [uuna, ukuna] v. mamar,lactar. Llullu wawakuna, wiwakunapash uuta chumkana. Wawakaalliwiankapakka,mamapauuta chuchun. chukchina [uxina, ugina] v. reco erreg sduosdelascosechas. Chakrakunapi puchushka murukunata pallay. Yayakaachkapapatami chukchin. Sin. Challay, challiy. chukchu-unkuy [uku unkuy] s. Paludismo. Ima millay unkuykuna, chuspi kanishkamanta yunka, guzu llaktapi tiyak. Chukchu unkuykasinchimikan. chukchuwasu [ukawasa, uuwasa, uwaa] s. rbolcuyacortezaseusapara curar el reumatismo. Puka karayuk, karamanta yawarshina llukshik yura. Kara yanushka yakuta upyakpi tullu nanayta hampik. Chukchuy unkuy hapikpika chukchuwasu kaspiyakutaupyani. Sin. Kurikaspi. chukchuna [uxuna, ukuna, uguna] v. tem lar, tiritar por escalofro. Manchayb manta, piaymanta, kushikuymantapash ukku kuyurina. Kariwayrasumanrishpakaachkachirimanta chukchunchik. Sin. Manchana. chuki [uki] s. tipo de arma. Imapash makanakuypi ima. Makanakuypika runakunatakachukiwanwauchishka. chuki [uki] s. amz. perico,tipodepjaro. Waylla millmayuk, wichu wichu nishpa takik, yapa uchilla pishku. Chuki pishkukunakaachkatamichakrapika

CHulunyAnA

takin. Sin. Wichu, ichillu. chukirawa [ukirawa, ukira] s. s. chuquirahua. Killu sisayuk, kashalla pankayuk hampi kiwa, urkukunapi wiak. Chukirawa yakuwanmi washa nanaytaka hampin. chuklla [uxlya, uxa, uklya, uga] s. choza,cabaa.Pankakunawan, ukshakunawan, katashpalla rurashka uchilla wasi. Wakrakamanachukllakakunukllamikan. Sin. Chinkana. chukllu [uxu, uxlyu, uklyu, uku, ugu] s. choclo. Llullu sara mishkilla mikuyta charik muru. Chukllutatullpapikusashpakaraway. chukni [ukni, tsuxni, tsugni] s. lagaa. awi lulunmanta sanku wikishina llukshik. Wawapaawimantachukni pakarishka. chukri [ukri, ugri] s. herida. Ukku aycha llikirishka. Sachamanyurakashakarikrapichukritarurarka. chukririna [ukririna, ugririna] v. lastimarse,herirse. Ima aychapash llikirina. Kapuliyuramantaurmashpachakichukrin. chuku [uku] s. amz. rbolcuyassemillas seusanparacollares. Kashayuk hatun yura, pukata sisak, purutushina pakayta aparik. Wawakunachuku muyuwanwallkataruran. chuku [uku] s. ss. extrao,extranjero,forastero,desconocido,ajeno. Shuktak llaktamanta, mana riksishka runa. Antisuyumankaachkachuku runamiriksinkapakyaykun. Sin. chikan, hullu. chuku [uku, ugu] s. ss. variedaddeave cantora. Killu patpayuk yana pishku, sumakta takik. Tutamantakunakachuku pishkukasumaktamipunchayakushkatawillashpatakin. Sin. wirakchuru. chukuri [ukuri] s. variedaddecomadreja. Kuyshina puka millmayuk, chupayuk uchilla wiwa. Kuykunapa yawarta chumkashpa wauchik wiwa. Kunan tutapi chukurika wawa kuykunata wauchishkami.

chulakyana [ulaxyana] v. ampollarse,revenarse. Aycha karakunapi yaku purushina t llukshirina. Inti raymipi achka tushushkamanta chaki chulakyan. Sin. Huklluyana, chullpukyana. chulla [ulya, ua] adj. det. impar. Imapash shuklla tiyana. Chulla pachallillatamiwawakacharin. Sin. chullanik, sapalla. chullanik [ulyanik] adj. det. impar. Imapash shuklla tiyana. Kimsa yupayka chullanmikan. chullku [ulyku, ulku] s. s. plantamedicinal desaborcido. Uka yurashina hampi yakuyuk uchilla yura, mishki mishkilla hayaklla yakuyuk yura. Uhuunkuyhapikpika chullkutamitsunkan. chullpi [ulypi, ulpi] s. s. variedaddemaz. Chununyashka, sipuyashkapash uchilla mishki sarami. Chullpi kamchakasumakmikunamikan. chullpukyana [ulpuxyana] v. ampollarse, revenarse. Aycha karakunapi yaku purust hina llukshirina. Inti raymipi achka tushushkamanta chaki chullpukyan. Sin. Huklluyay, chulakyay. chullu [ulyu] s. amz. tipo de grillo. Chillishina rikurik. Punchayakpi, inti punchakunapi wakak wiwa. Anti suyupika sapan punchayaykunapika achkatamichullukunakawakan. chullumpi [uyympi, uyypi, ulypu] s. amz. miel de abeja. Putankuna rurashka mishki yaku. Chullumpi mishkikahampimikan. 2. s. abeja. Putankunapa shuti. Chullumpikasisakunatapawan. Sin. 2 putan chuspi. chulunlla [ulunlya, uluna, unlya] adj. silencioso, desolado. Imapash mana uyarik upashina. Yachanawasika samay pachapika chulunllamikan. Sin. Upalla. chulunyana [uluyana] v. callarse,silenciarse.Imatapash achiklla uyankapak upa61

CHumkAnA

yana. Imarimashkataallihamutankapakchulunyanchik. Sin. chunyana, Upallana, kasiyana. chumkana [umkana, tsumgana, sumkana, sugana] v. chupar,absor er,succiob nar. Ima yakutapash shimiwan chuchukshina rurashpa llukshichina. Llullu wawakunaka yarkaywan chuchuta chumkan. chumpi [umbi, ubi] s. correa,faja,cinturn. Tawka sami tullpuyuk sunilla karashinata awashka. Uchilla wawakunata pillunkapak, anakukunata watarinkapak. Wawataka sinchi wiachunmi chumpiwan maytun. chuna [una] s. ss. Variedaddeescarabajo negroyrojo. Hatun katsu, antawashina uyarik, chuspirukuman rikchakmi. Wawakachunawanmipukllan. chunchu [uu] s. amz. rbolgrandesimi laralcedro. Hatun yura, wampukunata rurana, karapipash hampita charik. Antisuyupikachunchu yurawanmiwampukunatakaruran. chunchulli [uulyi, uui, uulyi, unul] s. intestinos,tripas. Wiksa ukupi mikushkakunata utuyachik ankukuna. Raymipikakuchichunchullitakaran. chunka [unka, uga] num. diez. Iskun yupaymanta katik yupay. Chunka watayukwawakaayllutayanapan. chunkana [unkana, ugay] v. ss. Jugar juegosdeazar. Rumpapurata haytachishpa pukllana. Wawakunawan rumpata haytash a chunp kaychik. Sin. Pukllay. chunta [unta] s. chonta. Kunuk llaktapi wiak, sinchi, suni, yana tullpuyuk kiru. AntisuyumachikunakaChunta raymitaruranmi. chunu [unu, uu] adj. arrugado; papa deshidratada. Sipuyashka muyukuna, runakunapika rukuyakpi sipu tukushka aycha kara. Yakupichakishkapurututasakikpikachunu purutumitukun.
62

chunyarina [uyarina] v. callarse,silenciarse.Imatapash achiklla uyankapak upayana. Imarimashkataallihamutankapakchunyanchik. Sin. chulunyana, Upallana, kasiyana. chupa [upa] s. sc. rabo, cola; nio que sigueasuspadres. Wakin wiwakunapa sikimanta suni anku tullu wiashka. Wakrapachupakapaypaukkutachuspiama kanichunmanchachinkapakmikan. 2. adv. ltimo.Ima kashpapash puchukaypi tiyak, sakirik. Shuk chaski runaka, chaki wakllirishkamanta chupapimi sakirishka. Sin. 2 Puchukay. chupana [upana] v. sn. remendar. Churanakuna llikirishkata tinkishpa siray. Wakcharunakunakachuranakunallikirikpika chupankuna. Sin. Lampana, putyuna, llachapana. chupu [upu] s. tumor. Wakin runakunapa, wiwakunapa aychapi kiya tukushpa punkirik unkuy. Puklashina unkuy. Sinchitatakarishkamantamichupu wian. churana [urana] s. ropa,vestimenta. Runakunapa ukkuta killparinkapak awashka. Mapachuranatatakshanakaachkasinchimi kan. Sin. pacha, phacha. churana [urana] v. poner,colocar,ubicar. Imatapash maypipash sakichina. Yayaka,saraashankaawasiukupichuran. t churi [uri] s. hijo. Yaya-mamamanta wacharishka kari wawa. Paymiukapaawpachuri kan. churu [uru] s. caracol. Chaki illak, llawsasapa uchilla wiwa pampata llukashpa purik. Kayapikachuru hichurikpimiwakllirirka. 2. s. caracolutiliza ocomoinstrumentomud sical. Takinkapak kayankapak ima. Hatun churuta hutkushpa alli takinata ru rashka. 3. adj. rosca,espiral. Imapash pillurishkashina tukushka. Wawakunaka churu kaspiwanpukllan. churu anka [uru anka] s. amz. tipodepjaro. Suni shimiyuk, yana patpayuk, suni

CHuyAn

chakiyuk churuta mikuk anka, shuk markakunapika churu anka shutiyuk. Churu ankami churutamikushkarikurin. Sin. Pusayu. chushak [usax, uak] adj. estril,baldo, vaco. Murukunata mana pukuchik allpa, imapachapipash mana tarpushka allpa. Antisuyullaktapikamanachushak allpakunakatiyan hu. c chushik [uix] s. s. lechuza. Ankashina achka patpayuk tuta pishku. Chushikkashuwapuriktamiwillan. chusku [usku] num. cuatro. Kimsa yupayta katik yupay. ukanchikka, mama llaktapika pushakkunatakachusku watapakmiakllanchik. chuspi [uspi] s. mosco. Ishkay patpashina rikrayuk, awisapa millay kuru, pawashpa kawsak, mishkikunapi, mikunakunapi, kupakunapi ashtawan tantarik. Kupa tantachishkapimi achka chuspika wiarin. Sin. Mama kuru, waa, challun, pumpushi. chusu [usu, uzu, usa] adj. s. frutopequeo. Yapa uchilla hamchi muru, puchukayta wiarik; mana raku. Kaychusu papatakakuchimanmikaran. 2. adj. pequeo. Wawa ninkapak shimi. Chusu wa akunaman karankapak tantata w apamuni. Sin. 1 Hamchi, utu; 2 uchilla, wawa. chusulunku [usulugu, uzalugu] s. duende. Hatun muchikuyuk, suni ulluyuk, uchilla aya, tutakunapi runakunata manchachik. Chusulunkukaurkupikawsan,ninmi.

chutanakuna [utaakuna] v. amz. forcejear. Ishkaypura kayman chayman aysanakuy. Achkapura kashpa wankurinakushpa makanakukshina kuyuriy. Wawakunawan pukllashpa waskamanta chutanakunchik. chutana [utana] v.estirar,halar,extender, lanzar. Imatapash aysashpa wiachiy. Yuratamaymanpashurmachin apakkawask kawanchutanchik. Sin. Aysay, shitay. chuti [uti] s. amz. pezdemanchasamarillasenlacabezaycola. Suni umayuk, chupapi, umapi, rumpashina killu tullpuwan hawirishka, hutkukunapi kawsak challwa. Antisuyurunakunakachuti yakuaychatami mikun. chuwalli [uwalyi, uliwalyi] s. amz. gaviln grande.Hatun anka kushilluta mikuk. Chuwallikapawashpakushillutamikunkpak aparka. chuya [uya] adj. limpio,aguado. Imapash mapa illak, yakulla, mana sanku. Maramashipawasikachuya ukukunatami charin. chuyaklla [uyaxlya, iyuxlya] adj.bienbarrido,limpio. Imatapash sumakta pichashka mapa illak. Wasikachuyakllamirikurin. chuyan [uyan] adj. amz. ser mtico maligno. Tarukashina supay tutapi, achka tamya punchapi rikurik. Wawaka chuyanmanta rimakpi achkatami mancharin.

63

H
hachi [xai, ai] s. amz. to. Yayapa, mamapa wawki. ukapa hachi Julin kayman paktamurkachu? 2.seor,don. Inti llukshina llaktamanta runakuna chikan rukuta llakishpa, kuyashpa rimay. Maymantatakkikinpahachikakan? Sin. 2 yaya. hakan [xakan] adj. brillante,brillo,luminoso, resplandeciente. Imapash intishina llipyak. Kuytsapakurishiwikahakanmikan. Sin. achiklla, llipyak, palanikuk. haku [xaku. aku] v. Vmos. Rishun ninkapak rimana. Raymitarikunkapakhaku, nirka. hakuchik [xakuik. akuik] v. Vmonos. Rishunchik ninkapak rimay. Raymitarikunkapakhakuchik, nirka. hakuna [xakuna, akuna] v. amz. desmenu zar. Imatapash makiwan utuchina. Yuraksaratamakiwanhakuni. hallinka [xalyiga] s. amz. collardesemillas silvestres. Sacha muyukunamanta rurashka sumak rikurik wallka. Kay hallinkaka sacha mu umanta rurasy hkami. Sin. tallika. hallkan [kalyka, alykan] s. amz. variedad decucaracha. Wasipi mirak uchilla yana hikishina. Tamyapiyapahallkan mirarka. hallma [xalma] s. aparejo. Apiwkunapi palltashpa alli watashpa imakunatapash apachita ruray. Runallamakunatahallmapipapakunata,habaskunataapachishpakatunamanapanchik. hallmana [xalymana, xamana] v. desyerbar. Chakramanta kiwakunata anchuchiy, allpata yura chakipi churana. Kaynakasarachakratahallmarkani. Sin. Kiwana.
64

halunzu [xaluzu] s. sn. mantausadapara lacosechademaz. Murukunata chaypi tantachinkapak pacha. Anitakahalunzupisaratatantachiy, nirka. hamallina [xamaina] v. ss. estar deprimido(decaimientofsicoeinterno).Mana mikushpa, shunku kashpa llakiwan unkurina. Imanishpatakpaykahamallin? Sin. Impayana, kalakyana. hamchi [xami, xamtsi, katsi, anzi] s. afrecho. Mikuykunapa puchu. Hamchi aswatakashushushpamiupyanki. 2. adj. amz. pequeo.Tukuy mikuna muyukuna mana rakuyashpa uchilla tukushka. Kaysarachuhamchi tukushka? 3. adj. delgado.Mana raku, mana wira. Hamchi runakunakapankallapurin. 4. adj. sn. amz. estopadecabuya. Chawarmanta takshakpi, puchkakpipash llukshik. Chawartapuchkakpihamchikaallpapihicharirka. Sin. 2 chusu, au, uchilla, wawa; 3 chusu; 4 karachi. hamlla [xamlya, xama] adj. sc. desabrido, inspido.Kachita mishkita mana charik mikuna. Manamishkichurakpikahamlla mikunamillukshin. 2. sc. Apico, sin gracia. Shuk killaysiki, t mana imatapash munak. Chaymishukahamllamikarka. Sin. 2 Chamuk, upa, chamcha, aminta, hamu. hampara [xampara] s. mesa. Chusku chakiyuk, pampayuk, imatapash hawapi churana. Hamparapishimiyuktachurakuni. Sin. Pataku. hampatu [xambatu, xabatu] s. s. variedad desa o. Waykukunapi kawsak yana karayuk p uchilla kuwa. Hampatu wakakpika, ami tamyanka, ninchik.

HAtuku mAmA

hampi [xambi, xabi, ambi, abi] s. remedio,medicina. Alliyachik, sinchiyachik, tukuy unkuykunata wauchik kiwakuna, aychata sinchiyachik muyukuna. Kankaimahampikunatau yashpatakallip yarkanki? 2. veneno. Imakunatapash wauchik. Hilluallkumanhampitarantimu anki. p hampirina [xambirina, abirina, abirina] v. sanarse,curarse.Ima unkuymantapash alliyay. Churikaamimuruunkuymantahampirirka. Sin. Alliyana. hampiwasi [xampiwasi, xabiwasi] s. hospital,centrodesalud. Unkushkakunata alliyachik wasi. Wawakauhuunkuywanninantamiruparikun, hampiwasimanapanki. hampina [xambina, xabina, ambina, abina] v.curar. Hampita kushpa unkushkakunata alliyachiy. Manarakanchakakpihampichirkani. 2. envenenar. Wauna yakuta, hampita upyachun mikuchiy. ukapaallkuwatamillishpahampirka. hamun [xamun, gamu, amun] adj. tu. casi desabridoAshalla kachiyuk mikuna, ashalla mishkiyuk mikuna. Kaychawarmishkikahamunmikashka. hamutana [xamutana] v. comprender,pensar,razonar,discernir,meditar,reflexionar, entender. Imatapash achiklla yuyaywan hapina. Killkashkatakahumutakuniami. 2.s.comprensin, inteligencia, razn. Achiklla yuyaymi kan. Kawsaypika alli hamutaykunatami charinchik. Sin. yuyana. hanak [xanax, anax, xana, xanan, ana] adv. arriba, encima,alto,partesuperior,elevado. Mana uray, wichayman rikuypak. Juanchuyayakahanakpiyapunkapakrikun. hanak pata [xanax pata, xana pata] adv s. partealtadelapared,delacuesta,pea, casa. Mana uray kuskapi kak. Chay hanak pataman sikashpa wakrata

rikuy. hankana [xakana, agana, xagana] v. cojear. Chaki unkushka kakpi wishtu wishtu puriy. Yuramantaurmashpachukankakunki? hapina [xapina, apina] s. trampa,agarradera,asa. Imatapash charinkapak rurana. Pishkukahapinapiurmarka. hapina [xapina, apina] v. coger, apresar, asir Imatapash makiwan chariy. Yayapaushutatachuhapirkanki? 2. entender. Ima nishkakunata umapi yaykuchina. Kankayachachikwillashkatakahapirkankichu? hapiyu [xapiyu, apiyu, xawiyu, awiyu] s. amz. caimito.au pankayuk, yura wikiyuk mishki muyuta aparik yura. Wawakunakahapiyutami mikunakun. harka [xarka, arka] s. obstculo,barrera. Ama llukshichun, ama yaykuchun churashka. Paykunamipunkupiharkatachurarka. 2. barrasdivisoriasverticales. Ama yallichun shayachishka kaspikuna. Wakraamayallichunpalltapalltakaspiharkatachurarkani. harkashka [xarkaka] s. amz. corral. Wiwakuna ama llukshichun kaspiwan pirkatashina rurashka. Atallpataharkashka ukupikacharikriy. Sin. Kincha. harkana [xarkana, arkana] v. atajar,obstaculi ar,detener,estorbar. Rurakukta sakichiy. z Amalarkayakutallirichunnishpaharkarkanchik. harnina [xarnina] v. roncar. Puukukpi samay sinkamanta shimimantapash harkarikshina uyarishpa llukshina. Manchachinkapakpukllashpalla harnirka. hatarina [xatarina, atarina] v. levantarse, alzarse, pararse, ponerse de pie. Tiyakushpa, sirikushpa shayarina. Un ushkawarmikaamihatarirka. k hatuku mama [xatuku mama] s. im. abuela. Yayamamakunapa mama. Chayraksinchihatuku mamatacharini. Sin.hatunmama.
65

HAtuku yAyA

hatuku yaya [xatuku yaya] s. abuelo. Yayamamakunapa yaya. Hatuku yayaka allimantamipurin. Sin.hatunyaya,hatuntayta. hatun [xatu, atu] adj. inmenso,amplio. Imapash mana uchilla. Paykahatun allpatamicharin. 2. importante,principal,grande. Shuk manchanay yachak, llaktata pushak, tantanakuyta pushak. Paykatantanakuypahatun pushakrunami. Sin. 2 kapak. hatunmama [xatunmama] s. abuela. Mamakunapa mama. Hatunmamakaimatapashyallitamiyachan. Sin. Wachaku, hatuku, hatuku mama. hatunyachaywasi [xatunyaaywasi] s. colegiosecundario. Chunka pata yachashka kipa yachaywasi. ukapachurikaamihatunyachaywasiman rirka. Sin. unanchay wasi. hatunyaya [xatunyaya] s. abuelo. Yayapa, mamapa yaya. Hatunyayawan imashinatapunatayacharkani. Sin. Hatuku, hatuku yaya, wachaku. haw [xaw, xa] interj. qudijo?qu?per dn?cmo? Imatak nirkanki nishpa kutintak tapuy, mana kashpaka imatak ninki? niy. Haw!.KankaQuitokitimanrishaninkichu? hawa [xawa, awa] adv. arriba, alto, afuera. Mana wichaypi, mana ukupi kak. Maramashipawasi arumihawapimirikuk rin. hawalla [xawalya] adv. superficial;suavecito. Imatapash mana allinta, yankalla ruray. Kaychukllatakahawallami rurarkani. haway [xaway] s. chim. cancindelacosechadeltrigo. Siwara kuchuypi taki. Chimborazollaktapikasiwarakuchuypimihawaytatakinchik. haway (<**xaway) s. mircoles. Kimsaniki puncha. hawcha [xawa, xawtsa, xawtza] s. snc. col ynabosamediococer,verdurassancocha66

das. Winkulakpash yanka hawa hawalla yanushka. Winkulaktahawchatamiyanushkanki. hawchana [xawana, xawtsana] v. sc. sancochar,coceramedias. Hawa hawalla yanushka mikunakuna. Mariatiyakayuyutahawcharka. hawina [xawina, awina, xabina, kawina, awina] v. manchar. Imatapash mapayachiy. Pukllaymantachari wawakunaka churanata yapahawirka.  2.ensuciar.Mapakunawan mapayana, turuyana. Maypitakshinapachatakahawirkanki? 3. embarrar.Maykanpash; pipash turuyana. Kuchikunakaturupihawirishka. 4. untar. Imawanpash kakuna, llutana. Hampinata hawiway. 5. v. amz. pintar,dibujar.Imatapash ima tullpuwan imawanpash allichiy. Paykatushunkapakawitahawirka. 6. tantear, manosear, palpar, tocar. Imatapash makiwan kakuy. Amachukritahawinkichu. Sin. 1 mapayana, karkayana, wikiyana; 2 turuyana; 3 armarina; 4 llutana, kakuna; 5 llunchina, shuyuna, llimpina; 6 llamkana. hawina [xawina, awina, xabina, kawina, awina] v. sc. meterseendiscusiones. Ima llakipipash satirina. Kaypikayankamantahawirishkanki. hawkay [<*xawkay] s. domingo. Kanchisniki puncha. hawriyana [xawriyana] v. sc. carbonizarse losgranos. Imatapash kamchakukpi shinkitukushpa rupay. Sarakamchakahawriyashkami. 2. sn. Hacerse amargoslosalimentos.Mikunakuna yalli wakllirina. Sampumuyutayallikamchashpahawriyashka. hawya [xawya, awya] s. amz. consuegra. Kusapa, warmipa yayamamapura. Hawyapura raymipitantanakurka. hay [xay] interj. sn. amz. expresindesobediene. Killawan kashpa kutipay rimay. t Hay!, imapaktak alla alla mashka wanki?.

Hiki

2. sn. expresinconllamadadeatencinen una conversacin. Shuk rimaypi rikchachinkapak rimay, imatapash rimakushpa tikrachiy. Hay!,kaykakarimi. hayak [xayak, xayax, xayag, xaya, ayax] adj. a argo. Imapash mana mishki kak. Shim mita rawrachik. Hayak kakpimi wantuk upyanataka mana muna ichu. n 2. amz. picante. Uchushina shimita rawrachik. Kayuchukayapahayakmikashka. 3. snc. agrio.Llullu muyukunapa tani yaku. Hayak kakpimillullukapulitakamanamikunchikchu. Sin. 3 tani. hayakin [kayakin] s. bilis. Wiwakunapa, runakunapa yana shunkupi tiyak waylla rikurik hayak yaku. Wiksayukkashpakaamashunkumillankapakkakuyhayakintamimillpunakan. Sin. chinkilis, hayak. hayampi [xayambi, xayabi, ayambi, ayabi] s.amz. iguana. Yanawan, killuwan hawirishka, yakupipash, sachapipash kawsak wiwa. Hatun hayampitachaylarkapillukakuktarikurkani. haycha [xaya] s. cancintriunfaldelacosechaodelaguerra. Sara pallay tukurikpi kushilla taki. Inkapachapikaawkakkunakahaycha takita takishka. Sin. haylli. haycha (<**haycha) s. viernes. Pichkaniki puncha. hayka [hayka] adv. ss. cundo? Ima pachapi paktarinata tapuy rimay. Haykatakaymantikramushaninki?. 2. interj. sc. expresindead iracin. Manm charishpa imatapash rikushpa rimay. Chayrunakaimahaykatayay urka. k haykamanta [haykamanta] adv. s. de golpe, de prono, el momento menos pent sado,enseguida,sorpresivamente,sbitamente. Shuk mana yuyashkapi utka utkalla, rurak katimuk, yallimuk.

Haykamanta wawakunakawakarkalla. Sin. Kunkaymanta, zas. haylli [xaylyi] s. cancintriunfaldelacosechaodelaguerra;viva. Sara pallay tukurikpi kushilla taki. Inkapachapikaawkakkunakahaylli takitatakishka. Sin. haycha. haynallina [xaynaina] v. ss. bostezar. Runakuna yarkachishpa, shaykushpa shimita paskay. Yachachikkashaykushpahaynallirka. Sin. Ampana. hayina [<*xayina, xayniyna v. s. rezongar, responder. Imamantapash piarishpa kutichina. Wakinkamillayraykupiallatukushpahayinmi. hayri (<**xayri) s. minuto. Sukta chunka uchilla pacha kak. Muraykasuktachunkahayriyukmikan. haytana [xaytay, aytay] v. patear,cocear, pisarelarado. Chakiwan imatapash waktay. Juanwawakahatunrumpatahaytarka. 2.amz. pisar.Chakiwan imatapash allpapi sirikta saruy. Tutapurikuymantamachakuytahaytarkani. Sin. 1itkay; 2 saruy. hichana [xiana, iana] v. botar,regar,esparcir, derramar. Yakuta, muruta pampapi shitay. Pampapimiwakrauutahichashkanki. 2. re asar.Imapipash yapa yakuta, yapa asb wata churashpa tallirinkama huntay. Yakutarumihutkupi hicharkani Sin. 1 chiwana, chakchuna, shitana, 2 tallina. hichuna [xiuna, iuna] v. abandonar,desam arar. Churikunata yaya mama piana, p imatapash shitay kunkarina. Kanpakuyash atakaachuhichurkanki? k hikama [xikama] s. s. tipo de tubrculo. Allpa ukupi ankukunallapi pukuk, chawata mikuna, mishki kumalshina kak. Ashtawanmishkiyachunhikamataintipichurani. hiki [xiki, xixi, ixi] s. amz. saltamontes. Sachapi kawsak llukllushina, shuk llaktakunapi chillik nishka.
67

HikiAs

Sachapihikitarikurkani. 2. variedaddegrillo. Chuklla ukupi kawsak yana chillik. Yanahikitasachamantaapamuni. Sin. Chillik. hikias [xixias, ixias] s. amz. mosquito llamadoarenilla. Tutapi kaninkapak llukshik uchilla chuspi. Hikias kanishkapiachkatashikshinmi. hikyana [xikyana, xigyana, xixyana] v. sollozar. Hatun llakiwan wakay. Wawakamamamantahikyarka. hillay [xilyay, kilyay] s. hierro,herramienta, instrumento. Imatapash llankankapak rurashka antakuna. Yapuypahillaytarantini. hilli [xilyi] s. caldo,jugo,zumo;savia. Imakunapash yaku mikuna. Atallpahillitamiyanunchik. hillu [xilyux, xiux, xiug, xilyu, xiu] adj. goloso. Akllashka mikunatalla mikuk. Hillu wawakamanamikunllachu. hipana [xipana] v. sc. pujar. Uku wiksamanta sinchi samayta tankashpa kachay. Rukuyaymanta, unkuymanta yalli aparishkamantapash kalakyashpa samayta sinchita kachay. Killarunaka,ashatallaaparishpapashhipanllami. hishi hishi [xiixii, kiikii] interj. sn. expresinutiliza aparaahuyentaro haceraded lantar a algn animal. Wakin wiwakunata manchachinkapak kapariy rimay. Kuchihishi hishi!. Sin. Chisha, hisha, hushu hushu, chi. hita [xita] s. amz. lago, laguna. Sachapi, urku chakipi sakirishka hatun kucha. Kayhitapikaachkachara amitiyan. p Sin. Kucha. hucha [xua] s. culpa,pecado,falta.Shuk millayta rurashka. Paykayankamantahuchatarurarka. 2.s.regaloritualparafiestas.Raymipikamarikuna. Intiraymipihuchakunatakararka. huchanchina [xuanina ,xuaina] v. culpar. Pitapash kakpi, mana kakpi rurashkanki nina shimi.
68

Paykayankamantahuchanchirka. huchu [xuu] s. sc. dulcedecabuyaode capul. Capulita yanushpa, chawar mishkiwan apita rurashka. Huchutayanunkapakkamanamishkitamutsunchikchu. huka [xuka] s. sc. huero. Lulunta ukllachikpi mana wawa pishku tukuk. Huka luluntaamami unkichuupawawaami k t wachanki, mana kashpaka kuyashka una k hichunkami. hukana [xukana, hunkana] v. sc. desdear. Yayamama, ushushita mana kuyana. Kankachuranatai amanta hukarkanki. m 2. noempollarloshuevos. Atallpa, pishku lulunkunata ukllashpa mana tukyachiy. Pukaatallpaluluntahukashka. hukipuna [xuxipuna, uxipuna] v. amz. Silbar.Wirpawan pinkullu takikshina uyachiy. Kancha anllukshichunnishpakuytsatahum kipuni. huklluyana [xuxlyuyana] v. amz. ampollarse.Makita yapa kakukpi, chaki yapa purikpi, kara ukupi yaku puru tukuk. Payaushutawanpurishpachakika huklluyarka. Sin. Chulakyay, chullpukyay. huku [xuku] adj. hmedo,mojado. Imapash ashalla ankuyashka kak. Huku churanatamiintimanchuranki. hukuna [xukuna, ukina] v. humedecer,mojarse,estilarse,empaparse. Hawa hawalla yakuwan zutukyay. Runtukpipampaallpahukushka. Sin. zutukyana, mutiyana, lapukyana. hullu [xuu] adj. sc. desconocido,forastero, extra o,extranjero,ajeno. Imapash mana ki kinpashina kakpi shuk llaktamanta shamushka. Payka,kayllakta ihullumikan. p Sin. Chikan, chuku, ista. hulun [xulun] s. amz. Badea.Purushina ankupi aparik muyu. Hayka,huluntaapamuni. hulunchi [xului] s. amz. tipoderbolde maderaincorruptiblequeseusaenconstruccin. Killu sisayuk, wasi chakita rurana, achka watapipash mana ismuk kaspi.

HuWin

Hulunchi kaspiwanwasichirkani. humpi [xumbi, xubi, umbi, ubi] s. sudor, transpiracin. Shaykushpa, intipilla purishpa, sinchita llankakpi aychamanta yakushina llukshik. Yayakayapaallpapillamkashpamihumpita llukshichikun. humpina [xumbina, xubina, umbina, ubina] v. sudar, transpirar. Shaykushpa, intipilla purishpa, sinchita llankakpi aychamanta yakushina llukshiy. Yayakayapaallpapillamkashpamihumpin. hunta [xuda] adj. lleno, satisfecho, saciado; entero. Imapash mana chushaklla, paktakta churashka. Kaymankapiyakutahuntata apamunki. huntachina [xudaina] v. llenar. Imapipash itina, pakta pakta tukuna. Yanapapataashankapihuntachini. huntana [xudana] v. llenarse, inundarse. Achkata tamyakpi yakukuna manchanayakta achkayay. Kunanpunchasarachakrapiyakuhuntarka. Sin. Nuyuy, kuchayay. hunu [<*xuu] num. diez mil. Chunka waranka. Inkakunakaayllumantakahunukamamiyu-

parka. hupi [xupi] adj. sn. intil. Mana imatapash ruranata ushak runa. Chayrunakakillamantahupi tukushpakatin. hura [xura] s. mazgerminadoutilizadoen lapreparacindelachicha. Aswata rurankapak sarata allpa ukupi churashpa wiachishka. Kaysarahurawanaswatarurarka. hushu hushu [xusu xusu] interj. amz. expresinparaahuyentaralosanimales.Wiwakunata manchachinkapak rimay. Hushu hushu!,wakrakunakatiychik. Sin. chisha, hishi, chi, kisha. hutku [xutku, xuktu, uktu, uxtu, ugtu, utuxu, utuu] s. hueco,hoyo,agujero,cueva. Tarpunkapak, ayata pampankapak allpata ukuman allashka. Saratatarpunkapakkahutkupichuranchik. 2. adj. agujereado. Imapash awi awiyuk kak. Mamakahutku mankatashitarka. huwin [xuwi] s. amz. variedaddesapoco mestible. Muru karayuk, tamya siririshka kipa, tutayakukpi win win kaparik hatun kuwa. Huwinkakunanmiwakan.

69

i
icha [ia] adv. ss. quiz, quizs. Imapash ushay tukunkacha nirik shimi. Lus yayaka  icha kullkita maachinkawachari. Sin. Ichapash, -cha, -chari. ichapash [iapa] adv. ss. quiz,quizs. Imapash ushay tukunkacha nirik shimi. Lusyayakaichapash kullkitamaachinkawachari. Sin. Icha, -cha, -chari. ichillu [iilyu] s. amz. perico,tipodepjaro. Waylla millmayuk, wichu wichu nishpa takik, yapa uchilla pishku. Ichillu pishkukunakaachkatamichakrapika takin. Sin. Chuki, wichu. ichu [iu] adj. rpido,apurado,ligero. Imatapash hawalla rurashpa mishashpa rurak runa. ukapayayakaichu kashpamiHawallawasitaruran. ichu [iu, iilyu] s. amz. perico. Yapa uchilla waylla patpayuk, wichu wichu nishpa takik, arawkunapa ayllu pishkumi kan. Puna suyupika ichu pishkukunataka wichkashpamicharinkuna. Sin. wichu, chuki. ichuk [iuk] adv. lado izquierdo. Imapash allawka makiman sakirik. Shuk wawaka ichuk makiwanmi pukllak kan. Sin. lluki. ichuna [iuna] s. hoz. Ima kiwatapash kuchunkapak winkuyashka achka uchilla kiruyuk hillay. Ichunawankasiwaratakuchuni. ichuna [iuna] v. segar,cortar. Kiwakunata, yurakunata, murukunata pitina. Puna suyu ayllullaktakunapika minkawanmi siwarata ichunchik. ikina [ikina] v. partir, fraccionar, picar, cortar en pedazos, rozar, agrietar, rajar, rebanar,
70

abrir, separar; copular, fornicar. Imakunatapash ashallata chiktay. Lukrutarurankapakkapapataikinchikmi. ila [ila] s. amz. higuern. Hatun yura au pankayuk, yurak wiki llukshik yura. Ila kaspiwanmimikuypakpatakukunatakarurashkakan. illak [ilyak] det. cero,vaco. Chushakta rikuchik shuyushka rumpa, mana tiyanchu nina shimipashmi kan. Ishkaychunkatakillkankapakkaishkayyupaypakipakashukillak rumpatamikillkanchik. illakta [ilyaxta, iaxta, iixta, iakta, ilyagta, iagta] adv. absolutamentetodo. Mana puchuchishpalla tukuyta ruray. Chakrashka papataka illaktami katurkanchik. Sin. Tukuypacha, llampu. illapa [ilyapa] s. escopeta. Pukuna kaspishina chawpika kaspimanta chawpika hillaymanta rurashka, nina-muruta tukyachikpi wiwakunata wauchik anta. Wiwakunatakamashpacharinkapakkaillapatakachinkachinamikanchik. Sin.tukyana. illana [ilyana, iana] v. faltar,noexistir, viajar, ausentarse Imapash mana tiyay. Paykunatukuypapatakatukpimiillan. illimpu [iimbu, iibu] s. sc. plantaespinosa. Kashayuk uchilla yura, urkukunapi wiak. Wawapachakipiillimpu kashayaykushka. illulli [ilyuly i, ilyui] s. amz. culebradenombreiluloo pudridora.Uchilla yana machakuy, allpa ukupi kuykashina kawsak. Illulli machakuykamillaykurumikan. ilta [ilta] s. amz. variedaddeguaba. Hatun pakay mishki mikunayuk. Wawakunakaantisuyupikailtatakasumakta mikurka. ima [ima] det. qu? Tapunkapak shimi.

intunA

Kunanka,imatatakninki? 2.s.cosa,objeto. Maykanpash kak. Yachanawasipikaimakunatiyan. imamanta [imamata, imamada, imamunda] adv. amz. porqu? Imarayku, ima nishpa tapunkapak shimi. Imamantatakwarmikunakayalliwacharin? imashi imashi [imai, imai] expresinde adivinanza. Mana riksishkakunata tapuy. Imashi, imashi,punchakachushak,tuta a k chichu. (chaykawasimi). imashnaray [imanaray, imanaray] exp. amz. muletilladelhabla. Shutita kunkashpa rimay. Imashnaray,chayrunakapiachu,kushichu kan? Sin. Imashti. imashti [imati] exp. muletilla. Shutita kunkashpa rimay. Imashtika shamurkachu? Sin. Imashnaray. impayana [imbayana, ibayana] v. estar deprimido fsica y espiritualmente. Unkushkashina, llakikunamanta kalakyashka kawsay. Paykamamawaushkamantaimpayarka. 2. resentirse. Piarishka tukushpa sakiriy. Yachachikrimashkamantawawakaimpayakun. Sin. 1 Hamallina, kalakyana; 2 nanakyana. inchik [iix] s. amz. man. utu pankayuk, allpa ukupi muyuta aparik uchilla kiwa. Raymipika kuy aychata inchikwanmi kararka. inka [iga, ika] s. emperador,rey,suprema autoridad. awpa pachapi tukuyta kamak apu. Espaarunakunashamushpawauchishkamantamimanainkatakacharinchikchu. inku [igu, iku] s. carnero. Chusku kachuyuk llama. Pedromashikainku llamatamiyayapakcharin. inlli [ilyi] adj. amz. tibio,caliente. Kunuklla yaku. Chiri tutamantaka inlli yakuwan awita mayllanchik. Sin. Kunuk.

inti anka [inti anka] s. amz. variedadde gaviln. Takik, inti punchakuna hawapi wampurayak pishku.

2. s. carneamedioasar. Ninapi ashalla kusarishka aycha. Inlli aychatakawakaychinapimisakin. inta [ita, ida] s. amz. inflamacinporheridas,golpesypicaduras. Aychapi puka muyukuna llukshishpa ruparik unkuy. Inta nanaymichuspikanishkamantahapirka. inta [ita, ida] s. amz. tizn, lea con fuego. Tullpamanta surkushka ninayuk yanta. Yanatutapika inta ninakaspiwanllamipurinchik. inti [iti, idi] s. sol. Kay pachata achikyachishpa rupaywan kunukta kuk. Yayaintiparupaykamaymutsuymikawsaypakkakan. inti (<*inti)junio. Suktaniki killa. Inti killapika kichwa runakunaka hatun inti raymitaruran.

Inti ankakasarachakrahawapiwampurayakun. Sin. usturiw. intillama [idi lyama] s. amz. monoperezoso,pericoligero. Uchpa millmayuk, mana utka kuyurik, yura pallkakunapi kawsak kushillumi kan. Inti llama wiwakaallimantayurapisikakun. intipa ayllu [intipa aylyu] s. sistema solar. Hawa pachapi tiyak rumpukuna. Intipa aylluka pusakrumpuyukmikan. intipacha [idi paa] s. verano.Rupay killakunami kan. Tamyaka manallatak tiyanchu. Inti pachapimimurukunatapallanchik. Sin. Usyay pacha. inti raymi [inti raymi] s. fiestadelsol. Intimanta hatun raymi. Kunanpipash inti raymitaruranchik. intina [intina] v. solear. Mana tamyay, mana puyu tukuy, kunuk achiklla puncha. Agostokillatakasumaktamiintin. intiyana [intiyana] v. salir el sol. Inti rikurimuna. Tutamantatakaintiyayakasumaktamiintiyan. intuna [iduna] v. amz. mosquearse. Achka
71

intunA

chuspikuna, putankuna, mama kurukuna mishki mikunapi tantarina. Tawkapunchataaychatamanawakaychikpikachuspikunaintun. intuna [iduna] v. amz. amontonarsepersonasoanimaes. Wiwakuna, runakuna tanl tarina. Rimanakuypikaachkarunamiinturka. 2. s. colaboracin. Imapipash yanapana. Minkapika intuykunawan utkalla llamkanchik. Sin. 1 Waykana; 2 yanapana. iil [iil] s. ss. plantasilvestre. Mana tarpushka muyumanta wiak yurakuna. Iilkunakahampi,mikunayurakunapashmi kan. Sin. Chas, wala, purun, ushun. iina [iina] v. creer, asentir, testimoniar, tenerfe. Shukpayuyaykunataallikakpimana allikakpipashchaskiy. Umuwillashkatakatukuykunaiinllami. iu [iu] s. s. cosadiminutainvisible. Pikishina yapa uchilla rikurik. Aanku kuruka iushina may uchillami, manaawiwanllakarikuyushanachukan. 2. s. nigua. Shuk uchilla pikishina yawarta chunkak. Kuchikunapachakikunapiiu yaykushpaka kaninllami. 3.punto. Shuk takayta rurakpi uchilla hutkushina sakirik. Shukyuyaytakillkashpatukuchishpakashuk iutachuranamikan. irki [irki] adj. s. dbil;flaco,raqutico. Runa kashpa, wiwa kashpapash mana mikushpa waunalla tukushka. Yapa tsalamanta tullulla rikurik. Chayirki runakallakillamitikramushka. Sin. Api, chusu, sampa. ishkantin [ikadi, ikadi] adv. ambos, pareja,par. Ishkaypura. Quitollaktaman ishkantin shamurkan hik. c ishkantishun [ikadiun] expresin para brin ar. Mashipura imatapash upyakushpa d rimay. Pushakkunashamushka antamiishkantism hun. Sin. Upyashun.
72

ishkay [ikay, iki] num. dos. Shuk yupayta katik. Paykunakaishkay wawallatamicharin. ishkuna [ikuna, iskuna, wikuna] v. desgranar.Karata paskashpa murukunata surkuy. Usyapachapikasaratachakichinkapakmiishkunchik. Sin. Chiwana. ishpapuru [ipapuru] s. vejiga. Yaku-ishpa tantarina puru. Manaishpapuru yaku-ishpahuntatakacharinachukan. ishpana [ipana] v. orinar. Ishpapurupi tantarishka yakukunata pakchaman llukshichina. Yakutayalliupyashpakaachkatamiishpanchik. Sin. Yaku-ishpana. ishpinku [ipigu] s. rboldecanela. Mishkita ashnak yura, sisapash, karapash yakuta mishkiyachikmi kan. Chiripika ishpinkuta timpuchishpa upyashpamikunukyanchik. isi [izi, igzi] exp. amz. expresindespectiva a los nios (mocosos). Wawata piashpa rimay. Isi wawakunatakaamatantana uymanyayk kuchinkichu. isi [izi, igzi] s. tu. sarna. Runa aychapi muruklla llukshishpa yapa shikshichik unkuy. Wawakunataisi hapikpikaachkatamihayak yurakunawanhampinchik. isiyana [iziyana, idziyana] v. sc. emperrarse. Wawa yapata wakashpa mamamanta mana karuyana. Kaywawakamamamantaisiyanka. iska [iska, isku] s. fsforo. Ninata hapichik rumishina. Yanunkapakka iska kaspitamimutsunchik. isku [isku, iku] s. cal,yeso. Yurak allpashina wasi pirkakunata tullpukpi yurakta sakik. Kunanpachawasikunakaiskuwanyurakyachishkallamikan. Sin. Pukshi. islampu [islambu, islabu, islabu] s. amz. bolsotejidodehilodechambira. Champira kawchushkawan awashka uchilla shikra.

iWilAn

Ayllullaktawarmikunakasumakchampiraislamputamirurankuna. isma [isma, izma] s. ex remento, heces, c mierda,abono,estircol,deposicin. Mikushka kipa sikimanta llukshik wanu. Wiwakunapaismawanimatapashtarpukpika achkatamimurukunakapukun. ismana [ismana, izmana] v. defecar. Mikushka kipa aycha mana chaskishkata siki hutkumanta llukshichina. Runakaukupimi isman. ismu [ismu] adj. podrido. Imapash a wakllirishka mana alli. Ismu aychatakamanamikuyushanchikchu. Sin. ismushka. ismushka [ismuka] adj. amz. podrido; mortecina.Waushka wiwakunapa wakllirishka aycha. Allkupa ismushka aychaka achkatami as-

hnakun. Sin. ismu, waushka. ismuna [ismuna] v. podrirse, descomponerse. Imapash wakllirishka tukuna. Wanukaallpapimiismun. itsipu [itsibu] s. im. orzuelo. awi kara sikipi shuk uchilla chupushina wiak. Wawaka itsipu unkuyhapikpimiwakan. itsipuna [itsibuna] v. im. cerrar los ojos.Puunayakpi awita alla alla sipuy. awipiall ayaykukpimiitsipun. p Sin. Sipuna, pimpinrana. iwa [ixwa] s. amz. tubrculo. Lumushina mishki mikunata charik. Sachapikaiwata mikun. iwilan [iwilyan] s. arbusto. Allpa ukupi rakuyak, takakpi puskuyak, umata armankapak alli anku. Rukuka, iwilan ankuwanumataarman.

73

k
kacharina [kaarina]v.soltar,safar,permitir.Watashkamantapaskay. Urkupi,sachapipashwakratakapurichunkacharin. 2. s. Permiso. Kishpiyta maana. Samanaman rinkapakka kachariyta maarka. Sin. Ishkurina, paskana. kachana [kaana] v. enviar,mandar. Imakunatapash maymanpash chayachiy. ukapakillkashkatayayamankachakuni. 2. e har,despedir. Millay kashkamanta pitac pash ukumanta llukshichiy. Raymipimakanakuymantakacharka. Sin. 2 karkuna. kachi [kai] s. sal. Yurak utu rumishina mama kuchapi, wakin urkupilla tiyak, mikunata mishkichik. Kuyaychapikachitachurani. kachik [kaix] s. amz, ss. guabapequea. Uchilla pakay, mayu manyakunapi pukuk, shuk llaktakunapi yaku pakay nishka yura. Sachapika kachik murutamimikun. Sin. Pakay. kachi kachi [kai kai] adj. salado, -da. Imapash ashtawan kachiyuk. Kay mikunaka kachi kachi kashkamanta manamikunachu. 2. interj. expresin de llamada al ganado. Wakrakunata kayankapak rimay. Wakrakakachi kachi nishpakayakpimikallpamun. kachun [kau, xau] s. nuera. Churipa warmi. ukapa kachunka Cotacachi llaktamanta warmimikan. 2.cuada.Wawkipa warmi. Kachunka ukapa wawkita kuyashpa i m kawsan. kahalli [kaxalyi] s. amz. arbustocuyashojas seusancomobar asco.Challwata hapinkab pak, yaku hampina pankayuk yura, shuk llak74

tapika tanampu nishka. Antisuyupikakahalli pankawanmichallwatakahapinkuna. Sin. tanampu. kahas [kaxas] s. cordillera. hatun urkuna kak. Kahaskunapikapapata,siwaratatarpunchik. kaka [khaka, xaka, kaka] s. pea,abismo, despeadero. Rumisapa hatun wayku. Chaykakapihampiyurakunatiyan. kaka [khaka, kaka] s.vasoredondodemaderadecuellolargo. Suni kunkayuk kiru. Kakapi aswata churani. kakuna [kakuna, xakuna] v. frotar,fregar, sobar. Imatapash makiwan lluchkachikshina rurana. Chakikiwirishkatakunukhampi ankakuw way. 2. sc. untar. Wirashina apiwan hawina. Utkaalliyachunwakrawirawankakupay. Sin. Kitina; 2 llutana, hawina. kalak [kalax] adj. snc. ss. deprimido; depresinfsicay/oespiritual.Aychapash, yuyay samaypash unkushka. Mishukakalakllamikan. kalamatu [kalamatu, gamalatu] s. amz. pezpequeocasitransparente.Maywa karayuk uchilla challwa. Wamrakayawriwanmikalamatutakahapin. kalatis [kalatis] s. amz. bejuco.Millmayuk pakayta aparik sacha anku, yaku manyapi wiak yura. Wawakunakakalatis ankuwanmipukllan. Sin. Pulanti. kallampa [kalyaba, kaaba] s. hongo, seta.Sisashina panka illak, wanukunapi, ismu kaspikunapi wiak uchilla yura. Ambatokitipikallampatakatukllamirini. Sin. Ala. kallana [kalyana, kaana] s. tiesto. Turu all-

kAmAnA

pamanta rurashka hatun pukushina rikurik. Murukunata kamchankapak, tantata kusankapak may alli. Allpa  kallanapi kusashka tantataka may mishkimikan. kallari [kalyari, kaari] adv. inicio, comienzo, gnesis, principio. Imatapas chayrak rikuriy. Kallari pachapipurunrunakunakawsashka. kallarina [kalyarina, kaarina] v. comenzar, principiar,iniciar,empezar. Imatapash shuknikimanta rurarina. Runakunaka inti rikurishkamantami llamkaytakallarin. kallcha [kalya, kala] s. sc, ss. talloyhojas demazseco. Murukunata pallashka washa chakishka sara yura. Kallchawansaratakamchani. Sin. Chakishka sara panka, pukus. kallchay pacha [kalyay paa] s. tiempo desiega. Ima chakishka tarpushkata kuchuy. Kallchay pachapikaaswataupyanchik. kalli kalli [kalykaly] s. amz. loropeque o. Uchilla arawshina achkapura tantanakushpa purik pishku. Kalli kalli pishkukasumaktamiwakan. Sin. Shakalli. kallpana [kalypana, kapana, kalpana] v. correr,trotar. Utka utka tatkishpa purina. ukapachurikayachanawasimanamikallparka. kallwa [kalywa, kawa, kalwa] s. lengeta. Sawlishina llampuchiska kaspi, ruwanata, chumpita awankapak rurashka. Chumpitaawankapakkallwatarurakuni. kallu [xau, kau, khau, khalyu, xalyu, kalyu] s. lengua. Shimi ukupi kuyurishpa rimachik aycha. Manuel runaka  wakra kalluta rantinkapak rin. kaluk [kalux, kalu, xalun] adj. amz. ss. semicocido, difcildecocinar. Manallatak yanurik muru. Kaluk lumuamirantishkani. t Sin. llumi, akma. kamachik [kamaik] s. juez,autoridad.Kamachiyta paktachichik runa. ukapakitipikaallikamachiktacharinchik. kamachinakuy (<**kamachinakuy) s. De-

recho: conjunto de leyes que regulan el comportamiento recproco de los hombres. Kichwakamachinakuykarimayllapimitiyan, chayrakkillkakunmi. kamachina [kamaina] v. amz. aconsejar. Ama llakitukuchun alli yuyaykunata kuna. Pe rollakitarurakpimi,paytakapushakkud nakakamachirka. 2.legislar,hacerleyes.Alli kawsachun kamachiykunata rurana. Luispushakkashpakaallitamikamachirka. Sin. 1 Kunana. kamachiy [kamaiy] s. ley,reglamento,artculo. Ama pantachun. Alli kunay yuyayyukta killkashka. Alli  rurashka kamachiymi kay llaktapika illan. kamari [kamari] s. regalo,ofrenda. Imatapash shukman karashka. awpakunakakushipatakunamankasapan raymikunapimikamaritakasakikkarkanchik. Sin. Pinzhi, tumina, hucha, karana. kamarina [kamarina] v. regalar. Pimanpash imallatapash yanka karay. Raymipikarantipakmikunatakakamarinchik. Sin. karana. kamana [kamana] v. amz. probar,saborear. Kalluwan mallina: mishkita, chamukta, hayakta, rupakta, chirita. Ima kashkata yachankapak. Paykamikunatakachiallikashkatakaman. Sin. Mallina. kamana [kamana] v. amz. competir.Imakunapipash shukkunawan chimpapurachishpa maykan maykan alli kashkata yachankapak tupuna. Wawakunaka yachana wasipa muyuntin ankunatakallpashpamikaman. Sin. Mishana. kamana [kamana] v. sc.abundar. Tarpushka murukuna, wachashka wiwakunapash achka wiariy. Sarachakrakaachkatamikaman. Sin. nanakllakana, usuna. kamana [kamana] v. cuidar;gobernar.Runakuna, apukkuna llaktakunata rikushpa kawsay.
75

kAmAy

ukapayayakawakratachukllapikaman. Sin. Pushana, wakaychina. kamay (<*kamay) s. enero. Shukniki killa. Kamay killapika, wakin kichwa llaktakunapikaReyesraymitaruran. kamcha [kaa, kaa, kama] s. s. tostado. Chakishka murukunata kallanapi kusashka. Chullpi sara kamchataka katunkapakmi apani. kamchana [kaana, kaana, kamana, kamana] v. tostar. Kallanapi murukunata kusana. Kukayunkapakmisaratakakamchan. kamina [kamina] v. insultar. Pitapash millay shimiwan rimana. Shuwatakaachkayayakunamikamikun. Sin. ahana, takurina. kampik [kabix, kabi] s. amz. cacaosilvestre. Killu karayuk, mishki mikunayuk chiwallkanshina mishki muru. Shimikaraamachakirishpachiktarichunka kampik wiratachuray. kan [kan, xam] pron. T,usted.Ishkayniki shutipa ranti ninkapak rimay. Kanllachukaynapunchakallamkarkanki? kancha [kalla, kaa, kaa] adv. fuera. Mana ukupi kak. Punku pampa, wasiman yaykuna pampa. Punku kanchapimitushukunkuna. 2.s.patiodejuego. Pukllana punku pampa. Pukllankapakmikanchatakaallichishun. Sin. 1 Hawa. kanchis [kais] num. siete. Suktaniki yupayta katik yupay. Kanchis llamataurkupicharini. kanichina [kaniina] v. sc. hacermorder. Imatapash pitapash kiruwan kashtuchina. Chiriunkuyanchurichunkaputanwanmikanichirka. 2. acuar. Imatapash uchilla tulawan paktachina. Chaykaspikunatakaamikanichirkani. kanina [kanina] v. morder,picar(insecos). t Chuspishina wiwakuna, shimiwan nanakta aychata hapina. Aankuwiwakachakitakanirka.
76

Sin. Mikuna, kashtuna. kankik [kagix] s. amz. cadera. Mama chanka kallarik tullu. Wamrayuramantaurmakpi,kankikmikuyurirka. kankil [kagil] s. amz. can uil. Kamchakpi g tukyak uchilla killu sara. Mamaka kankiltapallankapakrirka. kankuna [kankuna, xamkuna] pron. ustedes. Tawkakunata ishkayniki shutipa ranti ninkapak rimay. Kankunaka runa kawsayta sinchiyachishpamikawsanakankichik. kantina [katina] v. amz. buscarpecesbajo piedras. Challwakunata rumi sikipi maskay. Haunrumisikipichallwatakantini. t 2. mecer. Mikuna apita, shukkunatapash kaspiwan kuyuchina. Mishkitahampiyakupikantirka. kapak [kapak, kapax] adj. principal,grande, importante;grandeza. May ancha sumak ninkapak shimi. Atawwallpakakapak runamikarka. kapak (<*kayak) s. diciembre. Chunka ishkayniki killa. Kapak killapika,Saragurorunakunakakapak raymitaruran. kaparina [kaparina] v. gritar,chillar. Yapa sinchita rimana. ukapaturikashuwatakaparir a. k 2. ladrar. Allku, runatapash, wiwatapash aw aw nina. Marapaallkukahillumisitakaparikun. Sin. 2 Awnina. kapi runa [kapi runa] s. amz. rbol con frutocomestibleparapavassilvesres. Mut yuyuk hatun sinchi sacha yura. Pishkukunakapi runa muyutamikun. kapina [kapina] v. ordear,exprimir. Wakra uuta chawana. Rosamamakawakrauutakakaynamikapirka. Sin. Chawana. kapuli [kapuli, kapus] s. capul. Pallkasapa, achka pankayuk, uchilla yana mishki murukunata aparik paza yura. Mashiman karankapakmi kapuli murutaka pallani.

kAsillA

Sin. usun. kapya [kabya] adj. ss. frgil, muy suave. Imakunapash may amuklla, yapa utu kak. Yanushkamutikaamikapya tukun. Sin. utu, api, llampu, amuk, ishkurik. kapyarina [kabyarina] v. ss. suavizarse. Murukuna pukushpa apiyana, yanukpipash apiyana, utuyana. Lumukaamikapyarka. Sin. Apiyana. kara [kara] s. piel,cuero,pellejo, cscara. Tukuy runakunapa, wiwakunapa ukkuta pillurik. Makikarapimisisuunkuykahapin. 2. cscara,corteza. Yura kaspikunata, muyukunata pilluriyashpa killpak. Habaskaratallushtikuni. karacha [karaa, karai] s. costra. Aycha chukrishkapi chakirishka kara. Makichukrikaracha tukurka. karachi [karachi, karatsi] s. sn. estopade cabuya. Chawar karata takakpi llukshik puntsu. Chawarkarachitaapamuni. Sin. Pakpa, pala, puntsu, hamchi. karana [karana] v. brindar,convidar,servir, dar de comer. Imatapash shuk runaman kuna. Paykakusamanpapata karan. 2. amz. regalar. Imakunatapash pimanpash yanka kuna. Lumuyuratamashimankarani Sin. 2 kamarina, kuna, kuyana. kari [xari, kari, khari] adj. hombre, varn; macho. Runa kashpa, wiwa kashpapash mana chichuk. Yurakunaka raku, sinchipashmi kan. Urku unapika kari wakrakunatalla chark inchik. 2. amz. esposo, marido. Kuyashka warmiwan kawsankapak sawarik runa. Kanpakkarikaimashutitakkan? Sin. 2 kusa. kariyana [kariyana, hariyana, xariyana] v. reanimarse,convalecerse. Unkurishka kashpa, kalakyashka kashpa alliyashpa sinchiyarina. Yayakauhuymantahampirishpakaamika-

riyakun Sin. Alliyana, hampirina. karkayana [karkayana] v. s. ensuciarse, man harseelrostroyelpecho. awi kasc hpa, churana kashpa, ima kashpapash turuyay, yana tukuy, mapayaymi kan. Wawakaapitamikushpakarkayan. Sin. Mapayana, wikiyana, hawiyana, llunchiyana. karkuna [karkuna] v. arrear, despedir, echar. Wiwakunata awpachishpa llukshichina. Millayallkuamakanichunkarkuni. Sin. Kachana. karpa [karpa] s.cubiertagrande,toldo. Wasitashina rurashpa katallata churashka. Tamyamanta, intimantapash mitikunkapak alli. Pintushina hatun kata rurashka wasi. Wakrakamakkakarpa ukupimipuun. karu [karu] adv. lejos,lejano,distante(espacio). Mana kuchulla ninkapak shimi. Turikakaru llaktapimikawsan. karuyana [karuyana] v. alejarse. Kuchumanta anchurishpa karuyana. Imamantatak kanka warmimanta karuyakunki? kasa [kasa, kaza] s. s. helada(fenmeno atmosfrico). Chakishka rasu. Yurakaunapi tuta urmashpa inti llipyawan yurakunata rupachik rasu. Achka kasa urmak ikasaratakaninantami p wakllichin. kasana [kasana] v. s. helar,caerlahelada. Chakishka rasu chakrakunapi urmay. Kunantutamipapachakrapi kasashka. kasha [kaa] s. espina,-o. Wakin yurakunapi wiak yawrishina tuksik. Wawaka chunta kashapimi tuksirishpa wakan. kashtuna [katuna] v. s. mascar,masticar. Mikunata kirukunawan mukuna. Kiruillakrukukunakamanaallikashtunchu. Sin. Kaskana, mukuna. kashuk [kaux] s. axila. Runapa rikra uku. Mamakakipitakashuk ukupimiapan. kasilla [kasilla] adj. quieto,tranquilo,pacfico, sereno. Wawa kashpa, wiwa kashpapash upalla tukuy.
77

kAsku

Pushakrunakamaykasillamikan. kasku [kasku] s. pecho. Wiksa chushakmanta pilischakakama tiyak tullu. Wakrakaskukamaymishkimikan. kaskana [kaskana] v. scs. desgastar,roer, pelarconlosdientes. Mikunakunata, shukkunatapash kirukunawan mukuna. Chayallkukawakratullutamikaskakun. Sin. Kashtuna, mukuna. kaspa [kaspa] s. s. mazorca. Kuruntantin sara, cebada murukunapash manarak ishkushka. Tukuy kaspakunaa wayunkashpa warkurt kani. kaspana [kaspana] v. s. chamuscar. Wiwapa millmata rupachishpa anchuchina. Kuchitaka raymipi mikunkapakmi kasparkani. Sin. Rupachina. kaspi [kaspi] s. palo. Yurakunapa tullushina sinchi kak. Llamatakaspipiwatan. 2. amz. madera. Raku sinchi yurakuna, ruraypi mana wakllirik kaspi. Wasitarurankapakmikaspitakamashkaklla rini. Sin. 2 kiru. kastilla [kastilya, katilya] adj. Espaa, de Castilla. Espaamanta kak. Kaypikakastilla shimitapashriman. katana [katana, khatana, xatana] s. cobija; cobertor. Chirita harkarinkapak awashkakuna. Wamra,chaykatanataapamuy. katana [katana, khatana, xatana] v. cobijar, cubrir.Imawanpash hawamanta killpay. Urkupikawaytaukshawankatanchik. 2 s. techar. Pankakunawan, ukshawan, shukkunawanpash wasita killpay. Lisanpankawanwasitakakatarkanchik. katichina [katiina] v. scs. resembrar, hacer seguir. Muru mana wiashkakunapi kutin tarpuna. Juanwawakasaratamikatichikun. Sin. Awinchina, kumpana. kati kati [kati kati] interj. expresin para hacercaminarapersonasoanimales. Yapukuk wakrakuna wachuta purishpa richun nina
78

shinchi rimay. Yayakawakrayuntatakati kati nishpamiyapukun. Sin. Richun. katina [katina] v. seguir. Shukpa washapi purina. Yayapawashatakatikuni. 2.perse uir. Imatapash hapinkapak washalla g purina. Wawaallkukachuchutanishpakatirka 3. imitar. Ima rurashkatapash chayshinallatak rurana. Yachachikhan ashpapuriktakatikuni. k Sin. Rikchana. katsu [katsu, kazu, xatsu] s. sn, sc. escarabajo.Kuzu kuru rukuyashpa chuspiman tikrashka wiwa. Tamya pachakunapi ashtawan pawashpa purik, wakinkunaka mikunkapak allimi. Imbaburallaktapikakatsukunatakamchashpamimikun. Sin. chuna. katu [katu] s. amz. coladade pltano verde. Palanta utushkata, sacha aychawan yanushka mikuna. Palanta katuta  mikushpaka yuyaysapami kani. katuwasi [katuwasi, xatukwasi] s. almacn, tienda. Mutsurishkakunata katunkapak charik. Katuwasimantakachitarantirkani. katuna [katuna, xatuna, khatuna] v. snc. vender. Imatapash kushpa kullkita chaskina. Kankaukamanwakratamanakaturkankichu. kaw [kaw] adj. choclobienmaduro.Chukllu pukurishpa saraman tikray kallarik.Manarak chakirishka muru. Kaw sarawanmichukllutantatakaruran. Sin. Walu, paruk, halun. kawana [kawana] v. mirar, ob ervar con s detenimiento. Imatapash alli alli rikurayashpa katiy. Wirallawakratarantinkapakmikawanchik. Sin. Chapana, rikuna. kawchu [kawu] s. piola, soguilla. Ima puchkakunatapash pillushpa pillushpa sinchi rurashka au waska.

kAyAs

Wayakatawatankapakkawchutaapani. kawchushka [kawuka] adj. torcido. Puchkapura pilluchishka. Kanka kawchushka waskata charikunkichu?. kawchuna [kawuna] v. torcer. Puchkapura pilluchishpa ishkay makiwan waskana. Kankachawartachukawchukunki? 2. hacer so a. Puchkapura pilluchishpa g waskata ruray. Kanka waskata rurankapakchu kawchunki? Sin. Kawpuna. kawina [kawina, xawina, kabina] s. amz. remo. Wampunata yakupi purichik kaspi. Kanwamputakawinawanpurichinki. kawirina [kawirina] v. amz. revolcarse; hacerse un movimiento en vaivn. Kayman chayman kuyurina. Kanpawawakaturupimikawirikun. kawitu [kawitu, khawitu, kayutu] s. cama, catre. Sukusta watashpa pallashka puunkapak patashina rurashka. Puunkapakkawitutasumaktamiallichin. Sin. Puuna. kawina [kawina, xawina, kabina] v. batir, mecer,menear,mover.Imatapash muyuchishpa kuyuchina. Aswatarurankapaksaraakutakaspiwanmi kawin. Sin. Muyuchina, kuyuchina. kawka [kawka] adj. s. cerealesyleguminosasamediococer. Sara, purutu, inchik, shuk murukunatapash hawa hawalla yanushka. Kawka saratakutashkatayanushkamikuyka sumakmikan. 2.s. coladademazpelado.Llushtishka sarata kutashpa yanushka api. Kawka apitamikurkani. Sin. Kalun, chawalla. kawlla [kawlya] adv. amz. crocante. Imatapash mikukpi kaw kaw uyarik. Sarataka kawlla uyarayarichunmi kam chanki. kawllarina [kawlyarina] v. s. maduracin delchoclo. Chukllu sarakuna pukushpa sinchiyay. Chaysarachakrakaamikawllarishka.

kawpi [gawpi] s. amz. variedad de tucn pequeo.Uchilla suni kiruyuk, sikwankashina pishku. Kawpika chuntayurapimitiyakun. kawpuna [kawpuna] v. torcer. Millmakunata, puchkakunata maki ukuwan pilluchishpa waskata rurana. Kankachawartachukawpukunki? Sin. Kawchuna. kawsak [kawsak] s. servivo,viviente. Maykanpash waunkakama tiyak. Kayllaktapikawsakkunakatantallatarpun. kawsay [kawsay] s. vida. Runakuna, wiwakuna, yurakunapash waunkakama tiyay. Wakcharunapakawsaykallakillamikan. 2.cultura. Shuk ayllu llakta runakuna imashina kashkata riksichik. ukanchikpakawsaytakuyanamikan. 3. v. vivir.Tukuy kuyurikkuna allpa pachapi tiyay. ukakaantisuyupimikawsani. 4. habitar. Tukuy runa, wiwa kay allpa pachapi wacharina, wiarina. Kaypachamamapikawsanchik. Sin. 3-4 Tiyana. kawtayana [kawtayana] v. amz. aplastar, machacar.itikpi waklliriy, llapiriy. Ashankahawapiamatiyarichunkawtayankami. kana [kana, xana, ay] v. ser,estar. Tiyakta rikuchik shimi. Kichwarunakunakakaypimikanchik. kay [kay] pron. este,esta,esto. Imatapash rikuchinkapak rimay. Kaymiukapawasi. kaya [kaya] adv. maana,eldasiguiente. Kunan punchata yallishpa shamuk puncha. ukapaayllullaktamankakayamirishayuyani. kayantin [kayantin] adv. Kayapa washa punchami kan. Kayantintakashamushaninkichu?. Sin. MIncha. kayas [gayas] s. amz. lora pequea de colorverde. Waylla patpayuk, yurak awiyuk wakamayushina uchilla pishku. Kayas pishkusachamuyutamikun. Sin. Sakan.
79

kAyAnA

kayana [kayana] v. llamar. Runakunata, wiwakunatapash, shamuy nishpa kuchuyachina. Wawakuchitakayakun. i 2. invitar. Raymikunaman, mikuykunaman, tushuykunaman, upyaykunamanpash shamuy nina. Kayapunchaukaraymimanmashikunata kayasha. 3.citar,convocar. Maypipash, ima pachapipash, piwanpash rikurinkapak yuyariy. Quitollaktamantantanakuypakkayarka. kayka [kayka, xayga, xi, xayka] interj. toma, he aqu . Imatapash kusha nishpa rimay. Kayka, mishkiyakutaupyay. kayllayana [kaylyayana, kayayana] v. snc, amz. acercarse. Kuchuyashpa kimirina. Mashiyachachikkawasiman kayllayarka. Sin. Kuchuyana, manyayana, llutarina, kimirina. kayna [kayna, khayna, xayna] adv. ayer. a yallishka puncha. Kayna punchakaantisuyupikatamyarkami. kaynarina [kaynarina] v. demorarse, holgazanear.Ashtawan yalli pachata sakirina. Kankakaynaka,maypitakkaynarkanki? kaypi [kaypi, kaybi, kayi] adv. aqu. Maypi kashkata rikuchik shimi. Juanmashika kaypimiyachachirka. kaytu [kaytu] s. hebra de hilo. Imapash puchkashina. Kaykaytuwansirakuni. kazuk [khazux, kazux] adj. sc. quemado por el sol. Inti llipyakpi yapata ruparishka muyu. Kazuk ukakaintipimishkiyakun. kicha [kia, xia] s. diarrea. Wiksa wakllirikpi yaku tukushpa llukshik isma. Kanpawa akakicha unkuywanmikan. w kichana [kiana] v. tenerdiarrea. Yaku ismata kachay. Wiksananayunkuywankashpakaachkatami kichan. kichki [kiki, kiki, kiixi, kiski] adj. estrecho, angosto,tupido. Imapash mana chushaklla rikurik. Sachaankunakaachkakichkimikan. kichuna [kiuna, iuna, hiuna] v. quitar,
80

arrebatar. Shukpakta apashpa hapina. Kullki maashkata mana tikrachikpika ima charishkatamikichun. kiki [kiki] s. chocloenfor acin. Llullu sara m chayrak kutulyay kallarik. ukapasarachakrakachayrakkikillamikan. kikin [kiki] adj. mis o,propio,verdadero. m Alli kashkata, chayllatak kashkata rikuchik shimi. Kikin yuyaywanrimankichik. kikin [kiki] pron. usted. Kanta ninkapak shimi. Kikinkasinchiyuyayyukhatunyayamikanki. Sin. kan. kila [kila] s. amz. cacaoblanco. Killu karayuk, pukushpa payllatak urmak, ukupi achka yurak muyuyuk. Kilamantamimishkitsunkanakunatakarurankuna. Sin. Kula, patas. kilampu [kilampu, kilambu] s. amz. variedaddebejuco. Kashayuk waskashina yura. Sachapi wiak. Allpamanyakunataamapipashyallichunka kilampu yuratamitarpunkuna. killa [kilya, kia, khia] adj. ocioso,vago. Rurayta mana munak runa. Killa wawatakakuyashpamikunanakan. killa [kilya, kia] s. luna. Tutakunalla intishina punchayachik. Llullukillapichuranaku atatakshakpikaan pashmihutkurin. 2. mes(kamay,panchiy,pawkar,ayriwa,aymuray, inti raymi, purun, chakmay, kuya raymi, yaku raymi, ayarmaka, kapak inti raymi). Kimsa chunka punchayuk pacha. Usyakillakunapallaykan.murukunatakapa llaykan. killiku [kilyiku, kiliku]s. variedaddepjaro. Uki patpayuk, killi killi nishpa takik uchilla pishku. Uchillakillikukaankatamimakan. killimsa [kilyimsa] s. carbn. Yanta kaspi rupashkakunapi puchuk yana tukushka kaspi. Sacha rupachishkamanta killimsakunata tantanchik. Sin. shinki. killin [kilyin] adj. terreno duro, estril, erosio-

kipA

nado. Mana pukuk yanka killuyashka allpa. Killin allpapikachillkallamipukun. killka [kilyka, kika, kilka] s. letra. Killkankapak shuyu. Kichwa shimipika: a, ch, h, i, k killkakunami tiyan. Wawakunakakillkakunataruran. killkakatina [kilykakatina] v. leer. Killkashkata awiwan rikushpa shimiwan rimashpa katina. Yachachikkawawakunawankillkakatin. Sin. awirina. killkana [kilykana] v. escribir. Killkana kaspiwan pankapi killkakunata shuyuna. Paykakillallamkaywillaytakillkan. killpana [kilypana, kipana, kilpana] v. tapar,cubrir, ocultar. Manka shimita, puntu shimita wichkashpa churana. Yanushkamankataamaimapashyaykuchun allikillpan. killpuntu [kilpudu] s. amz. pjaroverde. Waylla patpayuk allpa hutkupi kawsak uchilla pishku. Sarachakraukupikaachkakillpuntumikawsan. killu [kilyu, kiu] s. amarillo. Intishina tullpuyuk, pukushka palanta karashina tullpu. Aswatakakillu sarawanmiruranchik. Sin.karwa. kimirina [kimirina] v. acercarse. Shukpa kuchuman chayarina. Wawakunaawasimankimirin. Sin. Kayllayana, kuchuyana, manyayana, llutarina. kimina [kimina] v. acercar,arrimar,ape ar; g reforzar, sostener lo que est por caerse. Shukpa manyaman kuchuyana. Paykapirkamankimin. 2. pa. linderar. Kikinpa allpa ama shukpa allpawan pantarichun sayway. Juanmashiwanamaallpakunapamanyata pantankapakkiminchik. kimsa [kimsa, kisa] num. tres. Ishkay washata katik yupay. Paykakimsa wallinkutamicharin. kincha [kia, kima, kina] s. corral,cerco. Kaspikunawan watashpa muyuntinta harkashka, wiwakuna ama llukshichun.

Tukuykunaminkatarurashpakuchikinchata rurakunchik. Sin. Harkashka. kinchana [kiana, kiana] v. haceruncorralocerca.Kaspikunawan pirkatashina rurashpa harkana. Wawakuna pukllachun, yachana wasi manyamuyuntintakinchanchik. kinku [kiku] adj. zig-zag, curva, sinuosidad.Imapash achka kutin winkuyashka. Kuraray mayu yakuka tawka kinkuyukmi kan. kinkuna [kikuna] v. curvar,irenzig-zag. Alliman llukiman muyushpa rurana, purina. Kay urku chakita manyashpaka alliman kinkushun. kinray [kinray, kigray] adv. horizontalmente. Chayllapitak suniyashka tiyak. Yachakukwawakakinraymansirikkaspita shuyukun. kinti [kinti, kidi] s. colibr. Waylla patpayuk suni chupayuk, sisa mishkita chumkak uchilla pishku. Kinti pishkutakamanahapinachukan. kintiyana [kidiyana, kidina] v. encogerse, achicarse. Wakin churanakuna takshakpi, timpuchikpi kutuyana. Pachallinaka timpuchishkamantami kintiyashka. 2. encanijarse. Chiri yakupi armashpa, tamyapi hukushpa chukchuy. Rasuyakupiarmashpakintiyarkanchik. Sin. 1 Aysarina, kuruyana, waurina, tusuyana. kinuwa [kinwa, kinuwa, kiniwa, kiiwa] (<*kiwa) s. quinoa. Rumpashina uchilla yurak muru, sisapi muruyuk. Punasuyupikaachkatamikinuwa murutaka tarpunkuna. kinzhullina [kinzhullina] v.s. guardaralgo enlacintura. Imatapash uchillakunata chumpillishkapi allichina, wakaychina. Wallkamurutaallikinzhullinki. kipa [kipa, khipa, xipa] adv. despus,acontinuacin, seguidamente. awpakkunata katik. Ambatollaktamantatikramushka,kipakaya81

kipA

punkapakmirini. kipa [xipa, kipa, khipa] s. bocina, ins trumentomusical. Pukukpi churushina uyarik taki. Tantariymankipawankayachinakanchik. kipana [khipana, kipana, xipana] v. ss. tocar laquipa. Kipapi pukushpa uyachina. Utkallatantarinkapakmashikunakakipan. kipchan [kipan] s. hgado. Wiksa ukupi, allawka manyapi tiyak. Kipchankahayaktallukshichin. Sin. Yana shunku. kipi [kipi] s. maleta,bulto,fardo. Hatun shikrashina ukupi imatapash churashpa apanallata rurashka. uka,kipitaantawapikacharkani. kipu [kipu] s. nudo,sistemadecomunicacin;archivoyadministracinincsica. Tullpuyuk au waskakunata watashpa llaktakunapi ima tiyashkata willachik. Kipukunayachaytakakunanpachakunapika sinchiyachinamikanchik. kipuna [kipuna] v. escribirennudos.Inkakunapawaskapikillkay. Amawtakunakakikinkawsaytakipushka. kiru [kiru] s. diente. Shimi ukupi wachulla wiashka yurak uchilla tullukuna. Kaynaka kiru hampichinkapakmi Ambato llaktamankarirkani. kiru [kiru, kero] s. paloquenacedelcabuyo. Chawar sapimanta suni kaspi wiashka. Punasuyumantaawparunakunakachawar kiruwanllamiwasikunatakarurarka. 2. madera.Hatun yurakunapa kaspikuna. Ukalitu kirukunata wasichinkapak allichikunchik. 3. viga.Pallkayachishka kaspi. Wasipi ishkay shayak kirukunatami allichikunchik. kiruyana [kiruyana] v. brotarlosembrado. Tarpushka muyukuna wiay kallarina. Papamuyuallipachakiruyakun. kiruyuk [kiruyux] s. amz. pezgrandecon dientes,similaralbocachico.Kiruyuk hatun challwa. Kiruyuk challwatakusakmirini. kisha [kia] s. nido. Pishkukuna, atallpakuna, wachana hutku wasi.
82

Yurapimiurpikapaypakishatakarurashka. Sin. Paya, kusha. kisha kisha [kia kia, kii] expresinpara ahuyentaralosanimales.Wiwakunata kallpachinkapak kaparina. Wakratakisha kisha nishpakaparishpautkatakallpachin. Sin. chi, hushu hushu, chisha chisha, kisha kisha. kishpichina [kipiina] v. perdonar,discul par,salvar,excusar,dispensar,li rar,liberar. b Ima hatun llakimanta llukshichina; llakichikta mana millana. Paytachuapukakishpichirka? Sin. Kishpiy. kishpirina [kipirina] v. salvarse,liberarse. Llakimanta llukshirina. ukanchikkakichwashimitarimashpamikishpirishun. Sin. Kishpikuna. kishpina [kipina v. salvar,liberar. Ima llakikunamanta llukshina. ukanchik, millay unkuymantami  kishpirkanchik. kishwar [kiwar, kiuwar]. s. kishuar. Malltalla urku yura. Kishwar ukupikaayamikawsan,nin. kita [xita, kita] adj. arisco,indmito. Yapa manchaysiki wiwa. Kita kuchikashkamantamikatunkapakrini. Sin. Millay. kiti [kiti] s. cantn. Markapi llaktakuna chikan chikan rakirishkata rikuchik shuti. Kiti pushakkaachkallamkaytamicharin. kitilli [kitilli] s. parroquia.Tawka ayllu llaktakunata shukllapi tantachishkata rikuchik shuti. Sapankitikunami kitillipirakirishkakan. kitina [kitina] v. amz. fregar. Imatapash maki ukupi churashpa kakuna. Kayyuratakitikunki. Sin. kakuna. kitiwpi [kitiwpi, kityupi] s. amz. tipodepjaro. Kunkamanta chupakama killu patpayuk, umapilla yurak tullpuyuk, kitiwpi kitiwpi nishpa takik pishku. Kitiwpi pishkuka sumaktami yura hawamantasapantutamantatakin.

kullisHtiti

kitu [kitu] s. tu. calabaza,zapallo. Mishki mikuna sampushina muyu charik. Mamakakitu lukrutamiyanushka. Sin. Sapallu. kiwa [kiwa, xiwa, khiwa] s. hierbaengeneral. Tukuy allpapi wiak uchilla yurakuna. Chakrakunatamanaallichikpikaayakiwaku nakahuntanllami. kiwana [kiwana, xiwana, khiwana] v. deshierbar,sacarlahierba. Aya kiwakunata anchuchina, tantachina, pitinapashmi kan. Tukuyayllukunamichakrapiayakiwatakakiwanchik. 2. juntar,cortarhierba.Kuchushka kiwakunata tantachina. Kunuwiwakunamankiwanchik. Sin. 2 Hallmana. kiwina [kiwina, kibina] v. lisiar,torcer,dislocar. Chaki tullu, maki tullu kuyurishpa wakllirina, wishtushpa kuyuchina. Atallpatawauchinkapakkakunkatakiwinchik. kiya [kiya, kya] s. pus. Aycha punkishkamanta chupu tukushpa killu sanku api. Chupumantaka kiyata kapishpami hampitakachuranchik. kiyayana [kiyayana, kiayana] v. enconarse, inectarselasheridas. Chukrishkakuna, chuf pukuna killu sanku apiyuk tukuna. Chukrikamanaallihampishkmantakiyayashka. kucha [kua, koa] s. lago,laguna,charco. Maypipash allpa hutkukunapi achka tantarishpa tiyak yaku. Kaykuchapikaachkachallwamitiyan. Sin. Hita, walun, punza. kuchayana [kuayana] v. inundarse, formarseunlago,charcooalgosimilar. Yapata tamyakpi yaku huntashpa sakiriy. Yalli tamyakpi kaypika manchanay kuchayashka. Sin. Huntana, nuyuna. kuchi [kui, xui, khui] s. chancho, marrano,cerdo,puerco.Chusku chakiyuk, suni sinkayuk, raku millmayuk wiwa. Wirata, aychatapash kuk wiwa. Kuchikapalantatamikushpawirayan. kuchu [kuu] s. rincn. Maypipash sakirik

uchilla uku. Puunakuchupimikullkitakatarirka. 2. s. esquina. Ishkay pirkakuna tantarina kuskapi sakirik uku. Kanchakuchupitiyakun. 3. adv. allado,cerca.Imakunapash shukpa manyapi tiyak. Quitokuchupimikawsani. Sin. 3 manya, kaylla. kuchuna [kuuna] v. cortar. Imatapash pitina. Wakramankarankapakkiwatakuchuni. 2.talar.Yurakunata pitishpa urmachina. Llulluyuratakaamakuchunkichu. Sin. 1 Pitina. kuchuyarina [kuuyarina] v. acercarse. Karumanta kimirina. Yachanapunchakunakaamikuchuyarin. Sin. Manyayana, kayllayana, kimirina. kukawi [kukabi, kukawi, kukayu, kukaw] s. fiambre,tonga,colacin.Yarkayta samachinkapak asha mikunakuna. Minkapikatukuysamikukawitamimikunchik. kukupa [kukupa] s. bhonegrodepecho amarillo. Yana patpayuk, misishina awiyuk, tutapi tun tun nishpa rikrata uyachik anka. Kukupa awikamanchanayaymikan. Sin. Apapa, kuskunku, pukunku. kula [kula] s. cacaoblanco.Killu karayuk, pukushpa paypa munayta urmak, ukupi achka uchilla yurak muyukunata charik yura. Kula muyumantamishkimikunatasurkuni. Sin. Kila, patas. kulla [gulya] s. martes. Ishkayniki puncha. Wakin hampikkunaka kulla punchapi allita alliyachin. kullan [gulyan, guan] s. ss. taxo. Yapa sunita ankuyashpa wiarik yura, killulla mishki murata aparik yura.. Kullantayuramantapaktankapakrini. Sin. Takzu. kullay suyu [kulyay suyu, kulya suyu] s. regin sur. Argentina llaktaman sakirik suyu. Boliviallaktakakullay suyupimisakirin. kullishtiti [kulytiti, kulyutitin] s. amz. pjarocarpintero. Chakirishka yurakunata tapsawan takashpa hutkuk pishku. Kullishtitikasachapimikawsan.
83

kullki

kullki [kulyki, kuki, kulki] s. plata. Allpa ukupi taririk achiklla yurak anta. Warmitupullinakakullkimantarurashkami kan. 2. s. dinero. Rantinkapak rurashka antakuna, pankakunapash. Ishkaychunkapankakullkitaapamuy. kullpina [kulypina, kupina] v. dardenalgadas. Wawakunata sikipi makiwan waktana. Kaynami paypa churitaka kuyashpa kullpirka. kullu [kulyu, kuu, xuu] s. tronco. Yurakunata asha asha pitishka. Yantatarurankapakmikullutakakuchurkani. Sin. Putu. kulluna [kulyuna] v. accinfallida.Munashka yuyayta mana paktachina. Paytakatikushpamikullurirkani. 2.v.mutilar.Imatapash pitina, kuchuna. Imanishpatakkanparukatakullurkanki? kulta [kulta] s. pato. Yakupi wampuk, atallpashina pishku. Pedrokakultatawampuchishpapukllan. kulun [kulu] onom. trueno. Tamyakuk pachapi puyupura takarishpa tukyakshina uyarik. Sinchi kulun uyarikpimi wawaka mancharirka. Sin. Tulun. kumal [kumal, kumar] s. amz. camote. Uchilla lumushina allpa ukupi aparik anku yura. Kumalkamishkipashkachipashmitiyan. Sin. apichu. kumir [kumir] adj. colorverde. Mana chakishka, llullu kiwashina llimpi. Yuyukakumir llimpiyukmikan. Sin. waylla. kumu [kumu] adj. scs. jorobado,corcobado. Washa kunka tullukuna wakllirishpa kipishinata aparishka runa. Manuelmashikauchillamantamikumu kan. kumuna [kumuna] v. agachar, inclinar. Tukuy ukkuta urayachina, tiyarikshina rurana. Umataarmankapakallikumuna. kunampu [kuna] s. amz. variedaddepalmera. Chillishina pankayuk raku yura. Anti suyu wasikunaka kunampu panka84

wanmirurashkakunakan. Sin. lukata. kunan [kuna, kunu] adv. ahora,hoy,actual. Kay pacha rurakukta rikuchik shimi. ukapayayakakunanmipuukun. kunawaru [kunawaru] s. amz. variedadde sapo pequeo. Waylla karayuk, yura hutkukunapi kawsak uchilla hampatu. Wawakunakunawarutamaskashpapukllan. kunana [kunana] v. aconsejar. Sumak yuyayta alli rimaytapash kuy. Sawariypunchapikahatunyayamamakaalli rimaykunawankunan. 2.s.consejo.Alli rimayta kuna. Sawarinapunchapikahatunyayamamakaalli kunaykunatakun. kunchu [kunchu] s. s. residuodelachicha. Sanku puchukay aswa. Kunchu aswatamanamunanichu. Sin. tikti. kunti suyu [kunti suyu] s. reginoccidental,occidente. Mama kuchaman sakirik suyu. Yunkallaktakakunti suyupimisakirin. kunuk [kunuk] adj. caliente,abrigado. Mana chiri kak. Yunkallaktakakunukmikan. kua [kua, khua, xua] s. snc. moco. Runapa, wiwapa sinkamanta llawsashina llukshik. Wawapasinkamantakuatapichay. kupa [kupa, xupa] s. basura. Imapash shitashka kak. Kupakawanumantikran. Sin. uku, mapa. kuri [kuri, kori] s. oro. Killu llipyakuk antashina. Nambijallaktapikaachkakurimitiyan. kuri kaspi [kuri kaspi] s. oro. rbol cuya cortezaseusaparacurarelreumatismo. Puka karayuk, karamanta yawarshina llukshik yura. Kara yanushka yakuta upyakpi tullu nanayta hampik. Chukchuyunkuyhapikpikakuri kaspi yakuta upyani. Sin. Chukchu wasu. kurikinki [kurikinki, kurikinge, kurikinga] s. curiquingue. Urkupi kawsak umasapa sinchi silluyuk, ankashina pawak pishku. Ishkaykurikinki hawatayallikpimisawariyti-

kusHpAnA

yanatayachanchik. kurpa [kurpa, kulpa] s. s. terrn. Rumiyashka allpa muru. Sautarurankapakmiallpakurpakunataka utuykallarin. 2. adj. enano,rechoncho. Rukuyashka uchilla runa. Kurpa kashkamantamanapaktarka. Sin. 2 Piruru. kuru [kuru, xuru, khuru] s. gusano. Tullu illak, chakisapa uchilla wiwa. Murukunapi, yurakunapi mirarik. Pinkalakaaychakunapikurutachuran. 2. adj. amz. corto.Imapash kutulla kak. Takshakpimikushmaka kuru tukushka. kurumama [kurumama, kuruma] s. amz. moscagrandequenopica. Kurukunata wachak hatun chuspi. Mishkikunapi, mikunakunapi, mapakunapi tantarik. Mishkimankapikurumamakatiyarishka. Sin. Pinkala. kurunta [kuruda] s. tusa. Sarata ishkukpi tullushina sakirik kaspi. Chakishka kuruntawanmutitakayanun. kururu [kururu] s. ovillo. Puchkata pillushka rumpashina rikurik. Puka,wayllakururukunatatantachini. kururu [kururu] s. amz. pez pequeo de franjasamarillasynegras.Yanawan killuwan tullpurishkashina uchilla challwa. Kururutamayumantaaychamuni. kururuna [kururuna] v. ovillar. Puchkata pilluy. Llamamillmamantapuchkatamikururuni. kuruna [kuruna, xuruna, khuruna] v. agusanarse;apolillarse. Aychakunapi, muyukunapi, shukkunapipash kurukuna mirarina. Manahampishkapapakaachkatamikurun. Sin. kuruyana, susuna. kuruyana [kuruyana, xuruyana, khuruyana] v. agusanarse;apolillarse. Aychakunapi, muyukunapi, shukkunapipash kurukuna mirariy. Mana hampishka papaka achkatami kuruyan. Sin. kuruna, susuna. kuruyana [kuruyana, xuruyana, khuruyana, kuruna] v. en ogerse. Awashkakuna taksc hakpi uchilla tukun, kutuyan.

ukapawarakatakshakpimikuruyashka. Sin. Kutuyana, kurullayana. kusa [kusa] s. marido,esposo. Kuyashka warmiwan kawsankapak sawarik kari. Kanpakkusakaimashutitakkan? Sin. Kari. kusana [kusana] v. asar. Aychata, muruta, shukkunatapash nina murupi chayachina. Kunankakuyaychatamikusakuni. kushi [kui, kusi] s. alegra,felicidad,dicha, ventura; fortaleza, energa. Llakikuna illak sumak kay. Karu llaktamanta churi tikramukpimi kushi tukuni. 2. s. amz. canas. Rukuyakpi umapi akcha yurakyana. Kanpaumapikaamikushi wiashka. Sin. sami. kushilla [kuilya, kusilya, kuia, kusia] adv. feliz,contento,alegre,dichoso. Llaki illak, mana llakirik. Quitokitimantawasimankushilla tikrarkani. kushma [kuma, kuma] s. especiedetnica,camisa,camiseta. Ukkuta killpankapak rikra illak churana. Kanpa kushmata takshashpa intipi chakichikun. Sin. Unku. kushni [kuni, kusni] s. humo,humareda. Imatapash rupachikpi wakinpika yurak, wakinpika yanalla puyushina llukshik. Wayllayantatarupachikpikayanakushnimi lluk hirka. s kushnichina [kuniina] v. humear. Imatapash rupachishpa puyushinata llukshichiy. Kushitahapichunwamratakushnichirka. kushniyana [kuniyana] v. tiznarse. Kushni kakuwan imatapash yanayachiy. Chawayantatarupachishpayanukpikushniyan. kushparina [kuparina] v. sc, amz. patalear. Runakuna, wiwakuna chakita sinchita kuyuchiy. Kasillapuunki,amakushparinkichu. 2. molestar. Shayarishpa, tiyarishpa, kuyurishpa tukuykunata kushpachiy. Yachakukwawakamashikunatakushparin. kushpana [kupana] v. s. saltar, brincar.
85

kusHpi

Runakuna wiwakuna, pishkukunapash haytarishpa hawaman pawan. Paykapampapi kushparka. kushpi [kupi] s. peonza. muyuchinkapak pukllana. Wawakakushpiwanmipukllan. Sin. piruru. kuska [kuska] s. amz. puesto,lugar,direccin,sitio. Maypi kashkata, kawsashkata riksichik shimi. Kaykuskapimiwasitarurasha. Sin. tiyaskan, suyu. kuskunku [kuskugu] s. sns. bho. Uchpa patpayuk, misi awishina tutapi pawak anka. Kuskunku wakakpikawauytiyachunninkunami. Sin. Pukunku, apapa. kutama [kutama] s. costal. Tulushina, imapash wakaychinkapak rurashka. Atukka kutamapi urpita, yututapash churashka. kutashka [kutaka] s. harina. Murukunata utukpi llukshik haku. Kutashkatautkayanunki. Sin. kuta, haku. kutana [kutana] v. moler. Murukunata kutana rumiwan utuchiy. Paykaapitarurankapakmisaratakutarka. Sin. Chamkana. kutichina [kutiina] v. contestar. Pipash, maykanpash imata nikpi rimashpa tikrachiy. Wawakunaukanishkatakutichirka. 2. devolver. Maashkakunata tikrachiy. Maachishkallamataami kutichirka. Sin. 1 Kutipana, tikrachina, rantimpana. kutimpu [kutimbu, kutibu] s. amz. armadillogrande.Suni silluyuk, raku karayuk charapashina rumi washayuk, allpa hutkupi kawsak wiwa. Kutimpukaallpataaspishpaukumanchinkarirka. kutimuna [kutimuna] v. retornar,regresar, volver. Maymantapash kikin suyuman tikray. Wakinkichwarunakunakakikinllaktaman kutimun. kutin [kuti] adv. otravez,denuevo,nuevamente.Chayllatatak ruray. awasimankutin tikrakun.
86

kutsi [kutsi, kusi] adj. s. ligero,gil. Imatapash hawalla utka utka rurak runa. Chayrunatakakutsi kakpimisawarirka. 2. amz. laborioso.Mana killa runa. Paykakutsi kashpamiallikawsan. Sin. 1 Utka. kutu [kutu] s. bocio. Kunka punkirishpa rumpashina wiak aycha. Wawapakunkapi kutu wiashka. 2. s. s. corto.Imapash mana suni, kutulla rikurik. Wawakakutu warayukmikan. Sin. 2 kuru, kurulla. kutu [kutu] s. amz. variedaddemono. Killu millmayuk, sinchita kaparik sachapi kawsak shuktak sami kushillu wiwa. Sachapikututariksinkapakrini. kutul [kutul, xatulu, katul, katulu] s. s. hoja quecubrealchoclo. Sara kaspata pillurik panka. Chukllutantatakutulwanpillurka. kutuyana [kutuyana] v. s. encogerse. Awashkakunata takshakpi kichkiyashpa uchilla tukuy. Ruwanaawashkatatimpushkayakuwansarukpiallikutuyarin. Sin. Kuruyay, kurullayay, kurpayay. kuwa [kuwa] s. amz. sapoquehabitaenrboles. Yurakuna hawapi kuwa kuwa nishpa kaparik, mikuna hampatushina rikurik wiwa. Kuwa hampatukayurapimikawsan. kuwayu [kuwayu] s. amz. pjaronocturno denominado huacharro. Muru patpayuk uchilla pishku, tutalla llukshik, mikunkapak mana alli. Kunan tutamantaka kuwayumi yallita wakarka. kuwayu [kuwayu] s. amz. sapo pequeo comestible. awisapa uchilla rikrayuk kuwayu kuwayu nishpa kaparik wiwa, mikuypak alli. Kuwayu aychakamishkimikan. kuna [kuna] v. dar. Ima charishkakunata shukman karay. Kanpashuyushkatakapaymankurkani. Sin. karana. kuy [kuy, kuwi, kowi] s. cuy,conejillodeindias. Wasi ukupi, uchilla, mishki aychayuk

kuzu

wiwa. Intiraympicakuy aychatamikunchik. kuya [kuya, koya] s. esposa del inka. awpa kawsaypi inkapa warmi. Inkapachapikashukkillapikuyakunaraymitarurakkarka. kuya [kuya] s. amz.tipoderbolgrande. Pillchi muyuta aparik hatun yura. Kuya purupiyakutaapamuy. 2. amz. palmera para hacer bodoquera. Chuntashina rikurik hatun yura, pukunakunata rurankapak alli. Pukunatarurankapakkuyataapamuy. Sin. 1 pillchi kuya (<*kuya) s. septiembre. Iskunniki killa. Kuya killapika,Cotacachirunakunakakuya raymitaruran. kuyachina [kuyaina, xuyaina] v. seducir, acariciar. Imallatapash huchachishpa mishki rimaywan kimirayak tukushpa kakuriy. Allishunkutarikuchishpakuyachirkani. Sin. munachina. kuyachina [kuyaina, xuyaina] v. darpalmadas.Pitapash makiwan waktashpa kuyay. Tikramuk mashita paypa mamaman kuyachirkani. kuyachina [kuyaina, xuyaina] v. s. amz. regalodeahijadosasuspadrinos. Achikwawakuna imatapash achikyayaman karana. Kusamankuyachiytakararkani. kuyana [kuyana, xuyana, khuyana] v. s. amar. Karipash warmipash tukuy shunkuwan llakirina. ukapayayakaallikuyawashka. 2. acariciar,mimar. Wawakunata, pitapash

ukllarishpa kushikuy. ukapawawkitamikuyarka. Sin. 1. llakina, munana. kuyana [kuyana, xuyana, khuyana] v. regalar,obsequiar. Imatapash tukuy shunkuwan karay. Kaymishkimuyutakuyani. Sin. Karana, kuna. kuyaylla [xuyaya, kuyaylya, kuyaya, khuyaya] adj. snc, amz. bonito,lindo,amoroso, hermoso,-a.Imakunapash sumaklla rikurik. Kuyaylla millmayukllamawatarantimuni. 2. adj. ss., amz. triste,dignodelstima.Llakilla purik, llakinayakta rikurik runa. Runakakuyayllamipurikushka. Sin. 1 sumak, 2 llakilla. kuytsa [kuytsa] s. sn. muchacha,seorita, jovencita. Manarak sawarishka mallta warmi. Chaykuytsakasumakyuyayyukmikan. Sin. Wamra, chinunka, mallta, pasa. kuyuchina [kuyuina] v. mover, menear, mecer,batir,girar.Imakunatapash muyuchiy. Apimankatarikushpaallialli kuyuchin. kuyuna [kuyuna] v. moverse,agitarse. Imapash mana shuklla kuskapi tiyak. Allpachukchukpimiwasikakuyurirka. kuzu [kusu, kuzu, gusu, xuzu] s. gusano grandesubterrneo.Hatun yurak kuru. Allpa ukupilla kawsak ukata, papata mikuk. Achkakuzukunatamiatallpamankararka. kuzu [kusu, kuzu, gusu, guzu, xuzu] s. ss. cinega,fango,pantano.Turu pampakuna, urkumanta llukshik yaku. Kuzupikuchikayaykushpapamparirka.

87

l
lalu [lalu] s. amz. tipodeplanta. Hatun pankayuk, yurak wikiyuk, shikshichik kiwa. Wawakunalalu kiwawanpukllashpamakita shikshichin. lampa [lampa] s. pala. Llamkana hillay. Larkatakalampawanpichani. lampana [lampana] v. im. remendar.Churana llikirishkakunata asha llachapawan killpashpa siray. Ruku yayakunaka paykunapa kushmakunata,allimantalampan. Sin. Chupana, llachapana, putyuna. lan [la] s. amz. rbolcuyaresinaesmedicinal. Balsa yurashina pankayuk, puka wikiyuk, yaku manyakunapi wiak hampi yura. Lan yuratakahampikashkamantamiachkata maskan. lancha [laa] s. s. plagadeplantas. Tamyashina urmashpa yurapa pankakunata rupachik, llullu murukunata chakichik, ismuchik utu tamya. Kay yurata lanchami hapishka, chaymantamichakirikun. Sin. Pitsik. lanchana [laana] v. destruirplantasy/o frutosporplaga.Tamya urmakpi tarpushka yurakuna, murukuna, ismushpa, wakllishpa, chakirina. Kay llullu papa chakrataka achkatami lanchan. Sin. Sulayana. lanta [lada] adj. pa. turbio Tamyakpi turulla tukushka yaku. Urkutatamyakpikamayuka lantamitukun. Sin. Sanku. lapukyana [lapukyana] v. estilarse,empaparse,mojarse. Churanakuna shutunkakama yakuwan, tamyawan hukuyay. Yayaka allpapi llankakushpa yallita lapukyarka. Sin. mutiyana, hukuyana, zutukyana.
88

lapuna [lapuna] v. amz. doblar. Shuk kaspita hapishpa kumuchiy, suni churanakunata patarichina. Shuk kaspita winkuyachinkapakka waskawanwatashpamilapunchik. Sin. Patarina. larka [larka, larga, rarka] s. acequia.Allpa ukuta wachushina allashkata yaku purichun rurashka, yakupa an. Ayllullaktakunapika larkakunataka allitami charinkuna. larkana [larkana, rarkana] v. haceracequia. Yaku purina anta allpa ukuta allay. Chakishka allpakunapi murukuna pukuchunka,yakuantamiminkawanlarkanchik. latsik [latsix, laix] s. amz. gusanoblanco. Yurak, suni, au kuru. Yachachikkayachakukkunamanyachachinkapakkalatsik kurutahapin. laychu [layu] adj. ss. mestizo. Mana chaypurallatak, runawan mishuwan chapuymanta wacharishka runa. Taw alaychumiukanchikwantantarin. k Sin. Mishu, misti, tsala. liklik [liglik, ligli] s. avequeanuncialalluvia. Tamya shamuchun liklik liklik nishpa takik pishku. allamitamyanka,liklik nishpapishkunaka takikunmi. linchi [lini] s. red. Kawpushka puchkapura watashpa watashpa rurashka llika. Rumpawan pukllankapak, challwakunata hapinkapak rurashka. Challwata hapinkapak Pedro mashika linchitarantikun. linchi [lini] s. arbusto. Purun pampakunapi wiak yura. Mamaka linchi kiwata wiwakunaman kuchun. lisan [lisa] s. pajatoquilla. Uchilla pankasapa yura, muchikuta awankapak panka, wasi katatapash rurarik yura.

luyu luyu

Manab marka warmikunaka sumak muchikukunatami lisan pankawanruran. lukarya [lukarya, ukarya] s. amz. variedad desapo. Shuk uchilla hampatu puka pukalla karayuk, tutakunapi lukarya lukarya nishpa kaparik. Lukarya hampatukatamyashamunataawpashpatakmikaparin. lukata [lukata] s. amz. variedad de palmera. Chillishina pankayuk raku yura. Pankakunaka wasi katata rurankapak alli. Anti suyu wasikunaka lukata pankakunawanmirurashkakunakan. Sin. Kunampu. lukllikirina [luglyikirina] v. bo. buscarinsis tentementehastaencontrar. Imatapash ashtawan kutin, kutin, hapinkakama mashkay. MamaRosamashikakuchitachinkachishpa lukllikirin. Sin. maskapayana. lukma [luxma, rukma] s. amz. tipodefruta. Uchpa karayuk sacha muyu, siku mikuna muru. Siku wiwaka sumaktami lukma muyutaka mikun. lulun [lulu, ruru] s. huevo;testculo. Pishkukuna wachashka aycha tukuna muyukuna, karikunapa ullu sapipi warkuriyak ishkay rumpashina aychakuna. Wirayachunmikuchitakalulunta surkukunchik. lumarisu [lumarisu, rumarisu] s. amz. moco. Runapa, wiwapa sinkamanta llukshik llawsa. Wawapasinkamantalumarisutapichay. Sin. Kua. lumu [lumu] s. amz. yuca.Papashina allpa ukupi pukuk, yunka llaktakunapi wiak muru. Chawpipunchamikunatakaatallpatalumuwanyanunki. lumucha [lumua] s. amz. guanta. Puka

millmayuk sacha wiwa, punchanashina lumuta mikuk. Antisuyuayllukunakalumuchatamimikunkapakhapin. lumu kuchi [lumukui] s. amz. sano. Suni sinkayuk, karu karullapi suni akchayuk, kutu chupayuk, kunka washa chawpipi pupushinamanta ashnak samayta shitak sachapi kawsak kuchi. Antisuyupikalumu kuchitakawasikuchukunapimiwiachinkuna. lunchik [luik] s. amz. tipoderbol. Yurakta sisak, au pankayuk yura. Lunchik yuraka anti suyu sachakunapimi wian. lunkuchina [lukuina] v. amz. cubrirlacabeza. Umata imawanpash killpay. Wawatakapintuwanumatalunkuchin. Sin. Tiyunkullina, killpana. luntsa [lutsa] s. s. racimopequeo. Uchilla watupi murusapa tiyak mallki, uchilla tika. Kapuliluntsatapaktashpamikunchik. Sin. Tika, putsa. lupi [lupi] s. amz. pez pequeo. Uchilla challwa rumi ukupi kawsak. Lupi yaku aychataka kusashpami mishkichishpamikunchik. lutsana [lutsana] v. estrujar;chupar. Imatapash rukakunawan sinchita charishpa kapina. Antoniomashikachilinatalutsan. Sin. Llapina, tsutsukina. lutsu [lutsu] det. sc. puado. Imakunatapash maki huntakta hapina. Shuklutsu sarataatallpakunamankaray. Sin. Maki, tsutsuk. luyu luyu [luyu luyu, liwliw] adj. amz. pintadocomoeltigre. Uturunku karashina tullpurishka. Luyu luyu millmayukallkukaachkapiami kan.

89

ll
llachapa [lyaapa, aapa] s.trapos,paal, remiendo. Awashkakunamanta pitishka uchilla pintukunami, llullu wawakunata sikita pillunkapak rurashka. Mawkachuranakunatakallachapakunatami wawakunamanruran. 2. adj. mendigo. Imatapash mana charik runa. Llachapa runaka antakunata maashpallamikawsan. Sin.2wakcha. llachapana [lyaapana, aapana] v. s. remendar. Llikirishka churakunata tawka pintukunawan tinkishpa siray. Ruwanataka achka kullki kashkamantaka llachapankunami. llachu [lyau, au] s. azadn. Suni kaspiwan manyapi patak hillaywan rurashka takllashina. Sarachakratakallachuwanmihallmanchik. llakana [lyakay] v. magullar,remellar,despellejar,descascarar. Aycha takarishpa chukrina. Paykarumikunapiurmashpamakillakan. 2.v. trozar.Chukllukunata kutulkunantin yuramanta llukshichina. Shuwakunamichukllutakatukuytallakashka. 3. v. ss.deshojar. Pankakunata anchuchina. Wirunkapaknishpamisarapankatallakakun. Sin. 1-2 Rawmana, lluchuna. 3 llushtina, rawchana, tipina, saklana. llaki [lyaki, aki] s. dolor,sufrimiento,pena, amargura,desventura,problema,accidente, lstima. Nanariy tiyaymanta rimana shimi, kuyaytapash nina shimi. ukanchikka mama waushkamantaka achkallakitamicharinchik. llakinayak [lyakinayax, lyakinay, akinayax, akinay] adv. expresin de lstima. Imatapash rikushpa shunkuta llakichik. Shuk ayllu unkukpika llakinayaktami kawsanchik.
90

Sin. Kuyaylla. llakina [lyakina, akina] v. sufrir,lamentar, apenar,tenerpena.Nanayta charina Kikinpawawakunatakaachkatamillakinchik. 2.amz.amar,querer. pitapash yuyashpalla kawsay. ukapawawataachkatallakikuni. Sin. 2 kuyana, munana. llakirina [lyakirina, akirina] v. entristecerse, afligirse, tener pena, apenarse. Kushi illak tukuy. Pachamamaka runakuna wakllichishkamantaachkatamillakirin. llakllana [lyaklyana, axlyana, agana] s. amz. azuela.Uchillallachushina,kaspikunata auyachinkapakanta. Kaspitakallakllanawanllampuyachini. llakllana [lyaklyana, axlyana, agana] v. labrar,desgajar,esculpir. Kaspikunata, yurakunatapash auyachina, mallkikunata pitina. PaykaApunchikpaawitakaspipillakllan. llakta [lyakta, lyaxta, axta, agta] s. pueblo, ciudad,comarca. Maypipash runakunapura tantalla kawsana kuska. Kichwarunallaktakunakaachkamikan. 2.s. nacin,patria,pas.Mama llaktayuk runakuna kawsana. Ecuadorllaktakachinchaysuyushutiyukmi karka. Sin. 1 ayllullakta; 2 Mamallakta. llaktana [lyaxtana, axtana, agtana] v. s. regre arallugardeorigen. Maykan llaktas mantapash kikinpa llaktaman tikray. achullaktakunki? 2. amz. poblar. Mushuk llaktata ruray kallariy. Karumantashamukrunakunakakaypichu llaktarikun? llakwarina [lyakwarina] v. almorzar. Chawpi punchapi mikuy. Kuyaychatapapantinmillakwarinchik. llama [lyama, ama] s. camlido andino,

llAtAnAnA

llama; borrego. Millmasapa wiwa, aychatapash kuk. Runallaktakunapikaachkallamatamicharinchik. llama uhu [lyama uhu] s. coscoja, tos persistente. Tunkurita rawrachik unkuy. Llama uhu hapikpichillchillyurawanhampinchik. llaminku [lyamigu, amigu] s. s. variedad de llama. Millmata kuk hatun wiwa. Ushushina aparik. Urkukunamantakallaminkupimiimakipikunatakaapachimunchik. Sin. Chantazu, runa llama. llamkana [lyamkana, lyakana, agana, lyagana, akana] v. trabajar. Imakunatapash ruray. Ayllullaktapikatukuykunamimakitakushpa llamkanchik. Sin. rurana. llamkana [lyamkana, lyakana agana, lyagana, akana, maki lyakana] v. tocar, manosear, palpar, tantear. Imakunatapash makiwan riksiy. Piarikpikaamallamkaychu. Sin. Kawina. llampu [lyambu, ambu] adv. totalidad, todos. Tukuylla ninkapak shimi. Minkamanka llampullami shamunkichik. Sin. tukuy. llampu [lyambu, ambu] adj. liso.Imakunapash illak, llushkashka kaspi. Llampu kaspiwanmipuunatakarurashunchik. Sin. lluchka. llampuna [lyabuna, abuna] v. cepillar,li mar,pulir. Kaspipa mukukunata, chamkakunata anchuchiy. Payka awana kaspikunatami kaynamanta llampukun. 2. v. suavisarse,ablandarse. Imapash apiyariy, murukuna pukushpa apiyarina. Timpuskayakupikapapakunakatukuyllami llampun. 3. v. amz. enlucir. Pirka hutkukunata llutarik allpawan chinkachishpa sakiy. Ayllullakta wasikunataka yurak iskuwanmi llampunkuna.

llantu [l adu, adu] s. sombra. Inti yayamanta pakak rupay illak. Shaykushpakallantupisamapay. 2. tiniebla,oscuro. Yana tutashina inti yaya mana achiklla rikurin. Llantu tutakak ikaamallukshinkichu. p Sin. Amsa, phakna. llapitukuna [lyapitukuna, apitukuna] v. tenerpesadillas. Puuypi ayakunata rikushpa kaparina. Paykayallitamikushpapuukushpakallapitukun. Sin. nuspana. llapina [lyapina, apina] v. aplastar. Imatapash itiy. Wawamanpapatakarankapakllapiy. 2. sn. amz. apuar,estrujar. Imatapash maki ukupi charishpa sinchita kapiy. uuta llukshichinkapakka makiwanmi llapin. llapitukuna [lyapitukuna] v. tener pesadillas. Puuypi ayakunata rikushpa kaparina. Paykayallitamikushpapuukushpakallapitukun. Sin. nuspana. llashak [lyax, aax, aag] adj. pesado. Imapash ruku rumishina mana pankalla. Kaypapaashan akayapallashakmikan. k 2.det.s.mucho,bastante,harto. Yapa achkata ninkapak shimi. Yayakallashak palanatamiapamurka. t Sin. 2 Tawka, manchanayakta, ashtaka, achka. llashana [lyaana, aana] v. pesar. Imatapash tupuna. Kayruwanakipikallashakun. llatan [lyata, ata] adj. desnudo. Churana illak runa. Millma illak wiwa. Kanpawawakunakallatanllamipukllarka. Sin. Lluchu, llushti. llatanana [lyatanana, atanana] v. desvestirse, desnudarse. Churanakunata anchuchishpa lluchulla sakiriy. Wawakaarmankapakallimantallatanan. 2.  v. im. alzar el vestido hasta la cintura. Churanata wiksakama hawayachiy. Wayrakaanakutahawakamamillatanarka.
y

91

llAWAnA

Sin. 1 Llushtina, lluchuna. llawana [lyawana, awana, lyawkana] v. sc, amz. lamer. Imatapash kalluwan pichana. Maykan wiwakuna kalluwanlla hapishpa mikuna. Misikapaypamulutakamayllashkashinatami llawashka. llawsa [lyawsa, awsa] s. saviadelasplantas;baba.Yura karakunata purishpa llukshik yaku. Wakin yura unamanta llukshik llawsaka k hampimikan. 2. adj. vis oso. Apishina tukushka yaku. c Svilapankamantallukshik llawsakahampi yakumikan. llawtu [lyawtu, lyaytu, awtu] s. corona,diadema.Patpakunamanta, sisakunamanta muyuchishpa rurashkata umapi pillurina. Sarausakasumakllawtutamichurarka. t llika [lyika] s. amz. redparapescar. Challwakunata hapinkapak awashka hatun linchi. Katun apakmillikatakaawakuni. k llikchalla [lyixalya] adv. pa. a tiempo. Imatapash chay pachallapitak ruray. Mikukushkapillikchalla chayashkanki. lliki lliki [lyiki, lyiki] adj. destrozado,despedazado. Imapash llikishka. Wakcharunakalliki lliki churanakunatachurarishkakawsan. llikina [lyikina, ikina] v. romper, rasgar. Chawar karata, churanakunata, pankakunata, imakunatapash chawpishpa chillpina. Wawakapukllashparuwanatakallikishka. lliklla [lyiglya, iga] s. ss. rebozo. Warmikunapa hatun pachallina. Kaykaukapawar ipallikllamikan. m 2. s. rebozomatrimonial. Sawarik warmi rurarichun rurashka pachallina. Sawariypakllikllatamaskakuni. llikuy [lyikuy] s. amz. lorohablador. Arawshina rimak waylla patpayuk hatun pishku. Runashinamillikuy pishkukariman. llimpi [lyimpi, impi] adv. pa. Cuerdo,ensus cabales. Tukuy yuyayyuk mana machashka. Wawakunatayachachinkapakkaallillimpiwanmirinakan. llimpina [lyimpina] v.pintar.Imallimpikunawan,tullpunawanpashshuyuy.
92

Tigua llaktapi runakunaka sumakta llimpikun. Sin. tullpuna. llipinshi [lypini] s. pa. pestaas. awi hutku manyapi tiyak millmakuna. Rosawarmikahatunllipinshitacharin. llipyana [lyipyana, lyimpiyana, impyana, iyana, impiyana] v. relampaguear,brillar, resplandecer. Hatun tamyapi punchalla ninashina rikurik. Achkatatamyakukpimi llipyakun. Sin. Phalanina. lluchka [lyuka, lyua, lyuka, uka, uka] adj. resbaloso. Imakunapash yakulla llushpirinalla kak. Wichayankunakatamyakpikaachkalluchkamitukun. 2. adj. liso.Ima kakpipash sumak llampushkami kan. Wasichinkapakmarukullukamaylluchkami kan. Sin. 2 Llampu. lluchkana [lyukana, lyukana, ukana, ukana] v. resbalar,deslizar. Turu allpapi, ima karakunapipash sarushpa chakikuna llushpina. Tamyapirumpawanpukllashpakalluchkanchikllami. Sin. Llushpina. lluchu [lyuu, uu] adj. desnudo, pobre. Millma illak wiwa, churana illak runa. Wawataka mana lluchullata charinachu kanchik. Sin. Llatan, llushti. lluchunka [lyuuga, lyuuna] s. amz. camarn. Chillikshina rikurik wiwa.Yakupi sirik rumi sikikunapi kawsak wiwa. Chayhatunrumisikipikaachkalluchunkami mitikushpatiyakun. lluchuna [lyuuna, uuna] v. pelar,despellejarporcompleto.Muyukunapa karata llushtina, wiwakunapa karatapash surkuna. Raymipikarankapakwakratalluchukunchik. Sin. Llushtina. llukana [lyukana, ukana] v. gatear. Kunkuriwan makiwanlla purina. Mashi awawakaamillukan. p lluki [lyuki, uki] adj. izquierdo,zurdo. Ima-

llutArinA

pash allawka makiman sakirik. Shukwawakalluki makiwanmipukllakkan. Sin. ichuk. llukllu [lyuklyu] s. grillo. saltamontes. awpaman kutu chakiyuk, washamanka suni chakiyuk yurakunapi, kiwakunapi, kallpashpa purik chuspi. Wawakunautkatapurichunkalluklluwanmi chakipikakun. Sin. Chilli, hiki, chipu. llukshichina [lyuxiina,lyuxina,uxiina, uxiina, ugina] v. sacar. Ukumanta kanchaman surkuy. Tantanakuymanta allkukunata kanchaman llukshichinchik. Sin. Surkuna. llukshina [lyuina, uxina, ugina] v. salir. Ukumanta kanchaman riy. Wasiukumantallukshimuni. llulla [lyulya, ua] adj. mentiroso, falso. Umachik runa. Imatapash yanka rimak. Wakinpushakkunakallulla runakunamikan. llullawawa [lyulyawawa] s. mueca, mueco. Imatapash wawashinata rurashpa pukllana. Wawakasaytikunawanmipukllan. llullana [lyulyana, uana] v. mentir,falsear. Imatapash yanka rimana. Wakinrunakunakatukuytallullan. llullu [lyulyu, uu] adj. tierno,blando.Imakunapash hawalla, apilla, chayrak wacharishkalla. Wachashkallawawapatullukallullumikan. 2. amz. frutoverde. Waylla murukuna, muyukunami. Apyukallullu saratamimikushka. llulluk [lyulyux,lyulyu] s. amz. retoo.Yurakunamanta, kiwakunamanta mushuk wiarik pankakuna, mallkikunami. Lumupallulluktaaswapichurankapakapamuni. 2. cogollo. Chuntakunamanta, lisankunamanta llukshik mushuk panka. Shiwayurakallulluk illakkaachkayuyutami charin. Sin. 1 awi, mallki. llumi [lyumi, umi] adj. s. duro, difcil de cocer. Yanukpipash mana chayak, mana api-

yak murukunami. Kayllumi papakamanayanurinchu. 2. adj. s. emperrado,aferrado.Imata yachashpa mana sakik. Imataruraynikpipashllumi wawamikan. Sin. 1 Akma, kaluk. llunchina [uina, unina] v. snc. pintar. Imatapash ima tullpuwanpash hawina. u amiwasitallunchikuni. k 2. im. co. manchar. Imatapash, imawanpash mapayachina. Paymi ukapa churanataka tukuyta llunchikurka. Sin. 1. llimpina; 2 mapayachina, hawina, karkayachina, wikiyachina. lluru [lyuru, uru, zuru] adj. amz. spero. Ima karakunapash hutku hutkuyuk, hamchiyuk. Shuk llaktakunapi tsaka nishka. Paykamuruunkuyhapishkamantami lluru awitukushka. Sin. sakra. llushpina [lyupina, upina] v. resbalarse, deslizarse.Turu allpapi, ima karakunapipash sarushpa chakikuna itkariy. Kayturuallpaantarikushpallushpirka. Sin. Lluchkana. llushti [lyuti, uti] adj. ss. desnudo. Churana illak runa, millma illak wiwa. Millmatawiwakutarutukpikallushtimisakirin. Sin. Lluchu, llatan. llushtina [lyutina, utina] v. pelar. Ima karakunatapash anchuchiy. Papatayanunkapakkakaratallushtinchik. 2. ss. despellejarporcompleto. Wiwa karata anchuchiy. Wakrawaukpikakaratakatukuytamillushtinchik. Sin. 1-2 Lluchuna. llutarina [lyutarina] v. acercarse,apegarse. Maymanpash kimiriy, kuchuyay. Wawakunakapukllanamanllutarin. 2. v. adherirse,afiliarse. Imapipash shukman hapirina. Tantanakuypikaukanchikpayuyaymanllutarirkakuna. Sin. Kayllayana, kuchuyana, manyayana, kimirina.
93

llutAnA

llutana [lyutana, utana] v. pegarconsubstanciasadherentes. Hapiriklla llawsawan kimichina. Kaypankaku atapirkapillutay. n 2. tu. amz. juntar,unir. Ishkurishkata, pitirishkata, pakirishkata chayllapitak churashpa hapichina. Kaykaspitachayshukkaspiwanllutani. Sin. Tinkuna, tantana, hawina. llutipa [lyutipa] s. pa. guabopequeo. Uchi-

lla pakay, yapa pakirik, yaku manyakunapi wiak yura. Chayhatunllutipa yurakatukuykunapakmi kan. lluya [lyuya] s. na. gaviota. Shuk kari atallpashina rikurik puka patpayuk hatun pishku. Sumaklluya pishkukaantisuyusachapimi kawsan.

94

m
machakuy [maakuy, maakway] s. serpiente,culebra.Chaki illak llukarishpa purik, kuykashina yapa suni wiwa.Sachakunapi kawsak. Machakuyka payta piachikpimi kanin; chaymantamanapiachinachu. Sin. amaru, palu. machana [maana] s. borrachera. Hayak yakuta upyakpi yuyay chinkariy. Machaykaalliyuyaytachinkachikunkuymi kan. 2. v. emborracharse,embriagarse.Machana yakuta upyashpa yuyayta chinkachina. Karullaktamantashukayllushamukpiraymishpamacharkani. Sin. 2 Shinkayana. machay [maay, mai, matsi] s. scs. Cueva,gruta. Kaka uku payllatak kinrayman utkurishka. Wasishina hatun uku. Wakrakunakaruntumantamachaypipakaytukushka. machin [main] s. amz. mico,variedadde mono. Shuk uchpa millmayuk, tsala awiyuk kushillushina sacha wiwa. Shukmachintasachapirikurkani. machka [maka] s. harina de cebada. Wakin muru kamchata kutashka utu kuta. Mishki yakuwan chapushpami  machkata mikunchik. machu [mau] s. amz. alimentoenvueloen t hojasparacocer. Mikunata yanunkapak pankapi maytushka. Mamakamachutayanukun. makana [makana] s. chalina a colores. Sumak tullpukunawan awashka pachallina. Chaywaminsimakanatachuraripay. makana [makana] s. amz. mazo. Wiwakunata wauchinkapak, makanakunkapak llakllashka kaspi. Shuwatakamakanawanwaktarka. makana [makana] v. pegar,golpear. Pitapash makiwan, imawanpash waktay. Shuwakuktahapishpamakarkani. maki [maki] s. mano,antebrazo. Pichka rukayuk rikra tukuri tullu. Imatapash hapinkapak alli. Makiwanrurash achuranatamichura chik. k n makipura [makipura] s. trabajorecproco. Imatapash rantinpak kunakuy, ruranakuy. Runakunaka makipurami allpakunataka llamkanchik. makiwatana [makiwatana] s. pulsera, manillas.Makipi pillunkapak pallashka mullukuna. Otavalo kuytsakunaka puka wallkawanmi makiwatanataruran. mallik [malyix, maix] adj. snc. sobrio,en sano juicio. Yuyayyuk, manarak shinkayashka runa. Hatunyayakamallikmichayamun. Sin. Mayllik. mallik [malyix, maix] s. co. tipodehierba. Shuk uchilla puzu kiwa. Mallik kiwata sacha ukupi tarirkani. mallina [malyina, maina, malina] v. probar, saborear.Imatapash kalluwan mishkita,kachita yachay. Yanushkamikunatamallirka. Sin. kamana. mallki [malyki, malki, maki] s. s. rama; plantaengeneral.Yurakunamanta rikrakunashina wiashka pallka. Yurapamallkitakamanapakinachukan. Sin. Pallka. mallta [malyta, malta] adj. mediano. Wiwa kashpapash mana rukuchu. Katuna pampamanta mallta kuchita rantimuni. mallta [malyta, malta] adj. mediano; a dolescente,joven. Runa kashpapash mana rukuchu. Mallta wawaka chayrak yachana wasipimi yachakun.
95

mAmA

mama [mama] s. mam, madre, seora; doa,matrona. Wawayuk warmi, sawarishka warmi. Mamatakakuyanamikanchik. mamachanka [mamaanga] s. muslo. Runapa, wiwapa raku utu aychayuk chanka. Wawakamamachankapimihaytarishpananachikun. Sin. raku chanka. mamaku [mamaku, mamagu]exp. s. muchachita, mujercita; expresincariosadirigidaalasseoritas. Kuytsakunata kuyashpa rimay. Mamaku, kanpayayakawasipichukan?. 2. amz. expresincariosaamadresymujeresadultas. Mamata, payamamata kuyaywan ninkapak shimi. ukapa mamakumikanki. Sin. Payaku. mamakucha [mamakua] s. mar,ocano. Allpa mamata yalli killpak yaku kucha. Mamakuchapikaachkasamichallwaku ami n tiyan. Sin. hatun kucha. mamallakta [mamaakta] s. pas,patria, nacin.Tukuy hatun llaktapa shuti. Colombiamamallaktapipashqichwarunakunakawsanmi. Sin. Llakta, hatunllakta. mamallaw [mamaau] interj. pi. amz. expresindetemorosusto. Mancharishpa kapariy. Mayhatunkurumi,mamallaw!. mamapuzun [mamapuzun, mama uspun] s. estmago.Runapa, wiwapa ukupi mikushkakunata tantachik tulushina, raku chunchulliwan kimirayak wiksa. Wakrapa mamapuzunka mishki mikuymi kan. mama tullu [mama tulyu] s. fmur. Mama chanka ukupi tiyak suni tullu. Mama tullutakaallitarikurayanamikan. mama wiksa [mama wiksa] s. vientre. Wawatiyana. Llulluwacharikpika,mamawiksa ukumanta llukshin. mana [mana, na] adv. no. Imatapash ama
96

ari ninkapak shimi. Mana ukachaytakarurarkanichu. manachu [manau, nau, mau] exp. no esciero?,esverdad?.Shinachu karka nist hpa tapuy. Paymikaytakaru arka,manachu!. r mana-ima [mana-ima] det. Nada. Imapash illak. Mana-imata yachashpakamanarimanachu. manapi [manapi, nipi] det. s. nadie.Maykanpash mana rikurikpi rimay. Kunantutamantakamanapi shamurkachu. Sin. Manapipash. manapipash [manapipa, manapi, manapiwas, manapi, nipipa] det. s. nadie. Maykanpash mana rikurishkata ninkapak shimi. Kunan tutamantaka manapipash shamurkachu. Sin. Manapi. manarak [manarax] adv. todavano. Imatapash chayrakmi ninkapak shimi. Manarak killkanatayachanichu. Sin. Chayrak mana, amarak. manchachina [manaina, manaina] v. espanar,asustar,hacertenermiedo. Pitat pash shunkuta chukchuchina. Wawakunatakamanamanchachinkichu. Sin. kallpachina. manchanayana [mananayay, mananayay, mananay] s. miedo, espanto, susto. Manchayta chariy. Manchanayaymanta ayapampamanka manayaykunichu. manchariy [manariy] s. espanto, susto, miedo. Shunku chukchuy. Puma rikurikpi, wawaka manchariymanta kaparirka. manchana [manana, manana] v. tener mie o,espantarse,asustarse,atemorizarse, d temer. Millayta rikushpa, rurashpa, llaki willayta uyashpa chukchuna. Amayachaytamanchankichu. Sin. Chukchuna. manchu [manu] s. amz. insecto. Hapikpi ashnakta ishpak uchpa karayuk chuspi. Manchutakaamahapinkichu. Sin. Apu.

mAsHAlli

manka [manka, maga] s. olla. Turu allpamanta rurashka puntushina, yanunkapak. Allpamankapiyanushkamikunakamishkillamiyanurin. manku [magu] s. amz. tipo de pjaro. Yurak kiruyuk, killu sikiyuk, killu rikrayuk, yana patpayuk, chuntata mikuk pishku. Manku chuntamuyutamikushkarikurin. mantakakiru [mantakakiru, mantakiru] s. hor n,horqueta. Wasita rurakushpa chaklc lata sirichina kiru. Amawayraapachunmantakakirupiukshatawatani. Sin. pallka. mantana [mandana] v. tender, extender. Imatapash katay, chutachina. Takshashkakunatamantanki. manya [manya, mayan, mana] s. orila, l borde,filo. Ima kashpapash tukuri kuska. Manayakumanyatapurinkichu,urmankimi. manyayana [manyayana, manayana] v. s. acercarse. Maymanpash kimiriy. Yakumanmanyayana. Sin. Kuchuyana, kayllayana, llutarina, kimirina. maa [maa] s. amz. bejucoamarradoen forma circular. Waskata rumpalla rurashpa watashka. Maatawatashpachinchayurapisikashun. maachina [maaina, maina] v. prestar. Imatapash tikrachichun nishpa shukman kuna. Kaya tikrachipashallami kullkita maachiway. maana [maana] v. pedir,solicitar,pedir prestado.Maykantapash imatapash kuway nina shimi. Min apillamkankapakllachutamaamuni. k 2.rogar,suplicar,invocar,rezar.Yanapachun nishpa, tukuy shunkuwan muchay. Kawsaypika urku yayata kuyarayashpami maanchik. Sin. 2 muchana. maayachina [maayaina] v. amz. enrollarbeuco. Suni ankuta pillushpa rumpayj achina. Wamputa watankapakankutamaayachipay.

mapa [mapa] adj. s. sucio. Imapash karkayashka, mana takshashka, mana chuyalla. Mapa umamikanki,utkaar anki. m 2. s. expresindedesprecio. Pitapash piaywan nina shimi. Mishuka,mapa runanishpakamiwarka. mapamari [mapamari] s.amz. sanguijuela. Pala rikurik, yana washayuk, yurak wiksayuk, turu kuchakunapi kawsak, yawarta tsunkak palamaku. Mapamari wiwakaantisuyukuchakunapimi tiyan. mapayana [mapayana] v. ensuciarse, man harse.Imakunapash turuyariy, kawiriy. c Wawakapukllashpamapayarka. Sin. Karkayana, llunchina, hawina, wikiyana. mara [mara] adj. nio, nia. Wachashkalla, kawsay kallariy pachapi kak. Kanpamarakawayrallamikallpan. Sin. wawa. marka [marka] s. provincia. Mamallaktata rakishka kitikunayuk llakta. Ecuadorllaktakaamiishkaychunkachusku markayukkan. markakmama [markakmama] s. madrina debautizo. Chikan mama wawata markashpa shutichichik. Paymi,ukapa markakmama kan. Sin. Achikmama, achiku. markakyaya [markakyaya, markaktayta] s. s. padrino de bautizo. Chikan runa, wawata markashpa shutichichik. MashiIntimiukapamarkakyaya kan. Sin. Achikyaya, achiku. markana [markana] v. llevar en brazos. Imatapash maki rikrawan mikllay. Wawatamaytushpamarkay. marku [marku] s. altamisa.Chillpishkashina yana kumir pankayuk ashnak hatunlla hampi yura. Papaamaismuchunkamarku yuratamishitanchik. masha [maa] s. yerno. Ushushipa kusa. Kanpamashakaamawtayuyaytamicharin. mashalli [maalyi] s. amz. variedad de garza. Suni kunkayuk, suni chakiyuk hatun yurak patpayuk pishku. Mashallitakamanawauchinachukanchik.
97

mAsHAnA

mashana [maana] v. ss. solear, asolear. Inti rupaypi ukunta rupakyarina. ukanchikkatutamantaintipimi mashanchik. mashi [mai, masi] s. s. compaero,amigo. Riksishka kari, warmi runa. Kanpamashitayanapakmirini. Sin. riksik. mashna [mana,mana, masna] pron. cuntos?. Ima charishkakunata tapuchik shimi. Mashna llamakunaatakcharinki? t mashu [mau] s. s. murcilago. Pawashpa purik ukuchashina rikurik, tutakunapi wiwapa yawarta chumkak. Mashukawakrayawarta,apyuyawartapashmitsumkan. Sin. chimpilaku, tutapishku. mashu [mau, masu] s. amz. tejn. Muru millmayuk, muru chupayuk wiwa, achkapura tantarishpa purik. 2 s. murcilago. Sin. chimpilaku. Mashutachaypampapirikumuni. mashuwa [mauwa] s. s. variedaddetubrculo. Ukashina killu muru, ashnaklla mikunayuk. Mashuwatakahampipakrantinkuna. maskana [maskana, makana] v. buscarel sustentoolavida.Ima kawsaytapash, chinkashkatapash tapuna. Tukuykunaallikawsaytamaskashun. maskana [maskana, makana] v. in vestigar.Ima chinkashkatapash, yachaytapash tapuy. Imatapash yachankapakka allita maskanchik. Sin. Taripana. mati [mati] s. mate. Imatapash wishinkapak hatun pillchishina. Kaymati huntaaswataupyachiway. mawka [mawka] adj. antiguo,usado,viejo (paraobjetos).Ima kashpapash payayashka, wakllirishka tukurikukpashmi kan. Mawka llachuwanchakmani. Sin. Paya. mawma [mawma, magma, maxma] s. sncs. vasija grande de barro, tinaja. Yapa hatun allpa manka, aswata pukuchik manka. Mawmapiyakutahuntachirkani.
98

may [may] adv. s. muy,mucho;exageracin. Imatapash yalli hatunyachishpa nirik shimi. May karutapurimuni. Sin. Yapa, ninan, yalli. maykama [maykama] pron. hasta dnde?. May kuskakama nishpa tapuchik shimi. Maykama rikunki?. maykan [maykan, mayxan] pron. cul?. Imatak nishpa tapuchik shimi. Kanpakllamakamaykantakkan?. maylla [maya]adj. sns. sobrio,ensanojuicio. Tukuy yuyayyuk, mana shinka, mana machashka runa. Raymimantayayaka mayllamishamushka. mayllakshunku [maya uku] adj. s. en ayunas. Imatapash manarak mikushka, chushak wiksa. Yawarta surkuchinkapakka mayllak shunkumirini. mayllana [maylyana, mayana] v. lavar. Tukuy mapata chuya yakuwan turuta anchuchina. Kaymankatamayllapay. mayma [mayma] adj. sn. inmenso. Yapa hatun. Napomayukamayma yakupimiyaykun. mayman [mayman, maymun, mayma, maymu] interrog. dnde?,adnde?. Tapuchik shimi. Mayman rikunki?. maypi [maypi] pron. en dnde. Llaktapa kuskata tapuchik shimi. Kanka maypitakkanki? mayta [mayta, mayda] pron. pordnde? Maykan kuskata tapuchik shimi. Mayta purirkanki?. maytu [maytu] s. envoltorio,envuelto. Imakunawanpash pillushka kipi. Chaki nanakpi chillca  pankawan, maytuwanpashwaktarkani. 2. amz. paqueteatadoenhojas. Imatapash pankawan pillushka kipi. Maytutakaantisuyupimiyanunkuna. maytuna [maytuna] v. enrollar,envolver. Imatapash ukupi churashpa pilluna. Wawatakaallitamaytunchik.

minkArinA

Sin. Pilluna. mayu [ mayu] s. ro. Tukuy pacha hatun anshinata purik yaku . Tukuy mayukunapi wampuwan puri ta y ushanchikchu?. Sin. Hatun yaku. mayu (<*mayu) s. valctea.Hawapachapi uushinasunian. Mayupikaachkakuylluryukmikan. Sin. kasa anku. maywa [maywa] adj. snc. morado, lila. Puka tullputa ankas tullpuwan chapukpi papa sisashina rikurik tullpu. Yachachikkamaywa sisataapamunkinirka. Sin. Sai. mayzana [mayzana, mayzina] v.ss.perder elconocimiento.Uma muyushkashina unkuy. Paytakairkirunakakpimimayzarka. Sin. Shinkana. michik [miix,miig,miex,mii] s. s. pastor, -a. Punchanta wiwakunaman kiwata mikuchishpa purik runa. Michik runaka llamakunata urkuman pushan. michina [miina] v. s. pastar, pastorear. Achka wiwakunata pampakunaman pushashpa mapa kiwakunata mikuchiy. Wakinwawakunamillamakunatamichin. mikllana [miglyana, mixllyana, migana, mikana] v. s. llevaral oenlafalda. Imatag pash churashka punchupi, anakupi apana. Papamuyutatupunkapakmikllakuni. mikmichu [mixmiu] s. amz. variedadde gaviln. Inti punchapi mik mik mik kaparishpa purik anka. Mikmichu ankawakaktauyarkani. mikuna [mikuna] s. comida, alimento. Wiksa yarkayta anchuchik. Minkapikaachkamikunamitiyan. mikuna [mikuna] v. comer, alimentarse. Yarkay richun mikunata millpuna. Kunankatantatamikukuni. mikya [mikya] interj. amz. expresindecortesadirijidoalasmujeres. Kusayuk warmita ama shutipi kayankapak shimi. MashiTamyakaamimikya kan. millay [milyay, miay, milyi, milyik, milyig] adj. malgenio,malhumorado. Piak runa, mana 

alli shunkuyuk. Wakinrunakunakamillay yuyaytamicharin. millana [milyana, milyana. miana] v. asquear,re ugnar,tenerasco;aborrecer. Imap tapash ashnayta charik runa. Runapura kashkamantaka  mana millarkachu. 2. amz. tener nusea. Kuynanayay, wiksa waklliy kakpi mikushkakunata tikrachinayay. Unkuymantakutinkutinmillarka. millayana [milyayana, milyiyana, miayana] v. enojarse,enfurecerse,malhumorarse.Alli kashpa piariy. Kanmillaykakpimimillayani. Sin. Piarina. millchina [milyina, milina] v. ss. expulgar. Pikikunata, piliskunata umamanta, katamantapash chawsishpa anchuchiy. Pikikanikukpimimillchikunki. millma [milyma, mima, mima, wilyma, ilyma] s. lana,vello,cerda. Runapa, wiwapa karapipash akchashina tiyak. Wawaparinrimanauyakpikallaminkumillmata irinrihutkupisatirka. m millpuna [milypuna, mipuna, nilypuna, ilypuna] v. tragar. Mikunata, upyanata shimimanta wiksaman kachay. Mishkimuyutawiksaukumanmillpurkani. milluku [milyuku, miuku, ulluku] s. s. melloco. Llawsayuk, papashina allpa ukupi pukuk muru. Minkamanrinkapakmillukutatimpuchipanki. mimish [mimi, mismi] s. amz. encas. Kiru sikipi tiyak aycha. Kirukunallukshikpikamimishllamisakirin. mincha [mina, mina] adv. pasado maana, traspasado maana. Kayapa washa punchami kan. Minchatakashamushaninkichu?. Sin. Kayantin. minka [minka, miga] s. trabajocomunal. Ayllullaktapura tantarishpa llamkana. Tukuykunamiminkamanrinakanchik. minkachina [migaina] v. brindarposada, hospedar. Kikinpa wasipi shuk kuchuta puuchun maachiy. Kayakakikinpawasipiminkachiwanki. minkarina [migarina] v. snc. hospedarse.
99

minkAnA

Shukpak wasipi puunkapak chayay. Runapuraka kikinpa wasipi minkarin. minkana [migana] v. pedirayudaaotro. Shuktak mashikunata yanapachun maay. Llaktamashimanwasitarikuchunminkarkani. 2. encargar, encomendar. Imakunatapash shukman kushpa sakiy. ChuranakipitaQuitollaktamanminkarkani. mintalana [mindalana] v. comercializar. Imatapash katuy, rantiy. Otavalo runakunaka Europa llaktapipash awashkakunatamintalanmi. 2.s.comercio.Imatapash katuy, rantiy. Awashkakunapikaallimintalaymikan. mirachina [miraina] v. multiplicar, acrecentar. Chayllatak tawka kutin yapachishpa achkayachiy. Kayyupaykunatamirachirka. mirana [mirana] v. multiplicarse. Imakunapash ashtawan wachariy. Shukwata illakayllaktapikamirarkanchik. p 2. s. propagacin,aumento.Imapash achka tukuy. Kaypikakuykunamantakamiraykunamirikurin. mirka [mirka, mirga] s. peca. Aycha karapi llukshik yana shuyu. Chaywarmikaachkamirkayukmikan. 2. manchasdelrostro(pao).Yana sisushina awipi llukshik. Kanpauyapi mirka llukshishka. misha [mia] adj. snc. dosfruospegados. t Ishkay tinkirishka wiak murukuna, muyukuna. Tipikushpamisha saratatarirkani. 2. amz. podrido. Ismushka muru, kuruyuk muyu. Misha saratatarpushkanki. Sin. 1 Chapa; 2 ismu. mishana [miana] v. s. competir, ganar. Chayllatatak rurakushpa awpashpa tukuchiy. Yachaykunapimishakuni. Sin. Kamana, yallina. mishki [miki] adj. dulce, fragante; sabroso.Sumak ashnarik, mana hayak. Mishki ukataukamankaraway.
100

2.s.pulquedecabuya. Chawar sapita hutkukpi wikishina llukshichik yaku. Mishkita pukushkachawaryuramantaapamuni. 3. raspadura. Wiru yakuta timpuchikpi sinchiyashka rumishina muru. Saraapipikamishkitachurarkani. Sin. 1 chawcha. mishkichina [mikiina] s. condimento. Mikunata sumakyachik kiwakuna, kutakuna, shukkunapashmi kan. Chawpipunchamikunatamishkichinawan yanunki. mishkichuspi [mikiuspi] s. abeja. Mishkita kuk chuspi. Mishki chuspikasisakunatamishkitamaskakun. Sin. putan chuspi. mishkishimi [miki imi] adj. lisonjero. Imatapash mishkilla rimak. Chaywamrakamishki shimimikashka,paktarak. mishu [miu, misti] adj. mestizo. Espaol runawan, Abya-yala runawan tantarishkamanta wacharishka runa. Tawka mishumi kay mamallaktapika kawsan. Sin. laychu, tsala. mishun [miun] s. herramientaparadeshojar.Atallpa chankamanta llukshichishka tullu. Sarata tipinkapak rurashka tullu. Mishunwanmisaratasumaktatipinchik. Sin. Tipina. misi [misi, mii, miu] s. gato. utu millmayuk, suni chupayuk, uchilla rinriyuk wiwa. Ukuchata hapik, runakunawan kawsak. Wawamisimanmikunatayanushpakaranki. mita [mita] s. poca,perodo,edad.Tukuykuna kawsay pacha. Chay mashika ukanchikpa mitamantami kan. Sin. pacha. mitayu [mitayu] s. amz. carneahumada. Kushniyachishka aycha. Mitayu aychatayachachikmankararkani. mitayuna [mitayuna] s. amz. irdecacera ypesca. Sachaman wiwakunata hapinkapak riy.

munAnAyAy

awpaWaomashikunakasachapillamiwiwakunatamitayushka. Sin. Purina. mitikuna [mitikuna] v. huir,fugarse,esconderse. Maymanpash rishpa pakakuy. Ushushikamanasawarinatamunashpamitikurka. Sin. pakakuna. mitsa [mia, mitsa, mia] s. verruga. Chaki aychapi, maki aychapi wiak muyushina. Chay uchilla wawapa makipika mitsami wiakun. Sin. Chimpi, michamuyu. mitsak [miak, mitsak, mitsax, mitsa, misa] adj. varo, -a, mezquino, miserable. Karanata manallatak munak runa. Chayru akamitsakmikashka. n mitsamuyu [miamuyu, mitsamuyu, miamuyu] s. verruga. Chakipi makipi wiak muyushina. Chay uchilla wawapa makipika mitsamuyumiwiakun. Sin. Chimpi, mitsa, micha. mitsana [mitsana, misana, miana] v. mezquinar; deender. Imatapash mana karay. f Makanakuypi kishpichina. Intiraymipikaaswataamamitsankichu. miyu [miyu] s. veneno.Wauchina hampi. Shanshimuyukamiyumikan. miyuna [miyuna] v. envenenar,contaminar. Wauna hampita upyashpa wauy. Imaachkallakikunatacharishpapash,rimarinami,amamiyunkichu. 2. s. contaminacin.Imawanpash mapayachiy. Antillaktapikamaytapashmiyuymitiyan. Sin. 1 Hampirina. muchana [muana] v. besar, respetar,venerar. Shimipura tantachiy. Kuyashkamanta,llakishka antapaytamum chani. 2. adorar,invocar. Apunchikta, apukunata kuyay. Iikkunakaapunchiktayanapachunnishpami mucharka. Sin. 2 maana. mukawa [mukawa] s. amz. vasijadebarro para bebida. Turu allpamanta rurashka

manka, sumak shuyuyuk. Aswata upyankapak mutsurik. Mukawatakashitashpapa ishkanki. k muklupuna [muxlupuna] v. amz. hacergrgaras. Yakuta amullishpa kunkakama kachashpa, kutinllatak tikrachishpa shitay. Wayusatakashtushpamuklupuni. muku [muku] s. articulacin,nudo. Ishkay tullupura tantarik amuklla yurak sinchi aycha. Imamantachari, maki mukumi achkata nanan? mukuna [mukuna] v. sn, amz. mascar,masticar.Kiruwan mikunata utuna. Sarakamchatakaallitamimukunki. Sin. Kaskana, kashtuna, akuna. mullapa [mulyapa] s. envoltorio;nudo,envuelto;racimo. Kullkita watanami. awpayayakunakamullapapimikullkitawakaychikkarka. mullchi [mulychi] s. amz. rbolsilvestrecon fruto. Muyuyuk sacha yura. Pishkukuna mikuna muyuyuk. Wakamayuka mullchi muyutamikun. mullu [mulyu, muu] s. cuenta de collar. Kunkapi, makipi churarinkapak rurashka wallka murukuna. Otavalumantamullutarantimuni. Sin. Wallka. mullu (<**mulyu) s. Marte. Intipa ayllupi tiyak rumpu. mulu [mulu, muluku] s. ss. plato. Mikunata churankapak rurashka kallanashina rikurik. Apitakaantamulupichukararka? munachina [munaina] v. hacer antojar. Imallatapash rikuchishpa mana karay. Amaukapawawamanmishkitamunachinkichu. munanayak [munanayax, munanayag, munanayak] adv. hermoso,bello,lindo. Imakunapash sumak rikurikta ninkapak shimi. Chayurkupikarasukamunanayaktamirikurin. Sin. munanayay, sumak. munanayay [munanayay] adv. hermoso, bello, lindo. Imakunapash sumak rikurikta ninkapak shimi. Chay urkupika rasuka munanayaytami rikurin.
101

munAnA

Sin. munanayak, sumak. munana [munana] v. querer,desear,antojar,aficionar,tenerdeseosdealgo. Imatapash tukuy shunkuwan charinayay, rikunayay. Paykachaywarmitakuyankapakmunarka. 2. amar. Karipash, warmipash llakiy, tukuy shunkuwan kuyana. Paytamitukuyshunkuwanmunani. Sin. 2 kuyana, llakina. munchi [mui] s. ss. ave,pjaro. Tukuy pishkunapa shuti. Wamra kashpaka munchikunata hapirkanchik. Sin. zhuta, pisku. munchi [mui] s. co.variedaddeplanta subtropical.Wasi uku mapa kakpi pichankapak pankalla yura. Wasikanchatamunchiwanpicharkani. muntiti [munditi] s. amz. pavo nocturno. Punchayakpi titiri titiri kaparik hatun sacha pishku. Muntitikatutamipawashpapurin. Sin. Waturitu. munzira [munzira, munza] s. bo. constelacin. Hawa pachapi anshina achka kuyllur rikurin. Mashnamunzira tiyashkatamanayachanchik hu. c muray (<**muray) s. hora. Punchapa ishkay chunka chusku rakishka kak. Ecuadorllaktapka,wakinpachapika,sukta muraypiintimirikurin. murintu [murindu] s. amz. variedad de sapo. Hatun muru, puka karayuk, pur pur nik mikuna hampatu. Chaywaykupimurintu wakakun. Sin. Puy. muriti [muriti] s. amz. palmeraconfrutocomestible. Hatun pankayuk, chuntashina muyuyuk, turu pampakunapi wiak yura. Turupampapimuriti yuratarikurkani. muru [muru] s. s. fruto. Tawka yuramanta wiarik muyu, ashtawanka sisatukuk. Saramurukunatawayrachini. Sin. muyu, awi. muru [muru] adj. bicolor:depintasnegras conblancas. Puma karashina tullpurishka wi102

wakunapa kara. Muru wakraamiraymipikawauchirkanchik. t muru-unkuy [muru ukuy] s. viruela,sarampin.Puka murukunawan aychata katak wakinpika wauchik unkuy. Wakin llaktakunapika muru-unkuyka a chinkarirka i. m mushuk [muuk, muux, muu, musuk] adj. nuevo(objetosytiempo). Imapash chayrak llukshirishkalla, manarak riksishka, kallarishka, churashka kak. Mushuk punchu anraymimanrirkani. w muskuna [muskuna, nuskuna] v. soar. Puukuy pacha imakunatapash mana usharinata rikuy. Kunantutakaimatatakmuskurkanki? muspa [muspa, mupa] adj. s. torpe,tonto, imb il,ingenuo,zonzo,idiota,bruto,bobo. c Mana imatapash ushak, mana yachak runa. Yayakallakitarikushpamuspalla tukurka. Sin. Upa, upayashka. muspana [muspana] v. tontear. Rimak kashpapash apash upa tukuy. Rikchariy,amawawashinamuspakuychu. muspayana [muspayana] v. enmudecerse, em obarse, anonadarse. b Mancharishkashina sakirina. Wawaka raymipi supaytukushka runata rikushpakamuspayan. Sin.upayana. musyana [musyana, misyana] v. amz. preveer. Imatapash a paktarinata yachay. ukapayayashamunataami musyarkani . mutilun [mutilun] s.amz. tortugaterrestre. Kutu chakiyuk, allpapi llukashpa purik, kaspishina sinchi karayuk, sachapi kawsak yawati. Llullumutiluntahapimuni. Sin. Yawati, tsawata. mutiyana [mutiyana] v. amz. estilarse,empaparse,mojarse. Churanakuna shutunkakama yakuwan, tamyawan hukuyana. Yayaka allpapi llamkakushpa yallita mutiyarka. Sin. Lapukyana, hukuna, zutukyana. mutki [mutki] s. olfato. Tukuy kawsak kuyurikkuna ashnayta riksik yuyay. Runakunakamanawiwakunashinamutkita

muyunA

charinchu. mutkina [mutkina, muxtina] v. oler. Sinkawan samayta aysashpa, ima samaytapash riksina. Paywarmikamaysumakashnakyakutami mutkirka. mutul [mutul, mutulu] s. amz. cartlago. Tullu mukukunapi tiyak amuklla tullu. Joswawamitikrashpamutulpiwaktarirka. mutulu [mutulu] s. amz. serpiente matacaballo. Uchpa tullpuyuk hatun machakuy zar zar nishpa tutakunapi wakak. Chaysachapimimutulukatutapiwakarka. muya [muya] s. huerta, potrero,pastosescojidos. utu wayllalla yura, mana yapa hatun, achka yakuwan wiak kiwa pampa. ukanchikka wakrata muyapimi michinka-

pakrinchik. muyan muyan [muya muya] adj. amz. frutodesagradable. Wakin chuntata, mikukpi shimita shikshichik muyu. Muyan muyan chuntatamikurka i,chayka n shimitashikshirka. muyu [muyu] s. semilla,pepa,grano. Raku raku murukunata tarpunkapak akllashka muru; wianalla muru. Papamuyutatarpunkapakakllakuni. muyuntin [muyudi, muyudi] adv. alrededor. Imakunatapash muyushpa tiyak. Wasi muyuntintami sisakunataka tarpurkani. muyuna [muyuna] v. girar, dar vueltas alrededor. Pirurushina puriy. Kushpika,utkallamuyun.

103

n
nanakllakana [(<*nanakllakana)] v.abundar.Muyukuna, mikunakuna, churanakuna, imakunapash achka tiyay, achka tukuy. ukapachakrapiachkapalantaminanakllakan. Sin. kamana, usuna. nanakyana [nanaxyana, nanakyana, nanagyana] v. sn. resentirse,enojarse,encapricharse. Rimashkamanta, piashkamanta shunkupi nanarina. Paypashutitahapishpallullakpika,paykananakyanmi. Sin. Impayana, piarina. nanampi [nanambi, nanabi] s. amz. bejuco. Suniyashka waska yura, pallkapi wiak. Tiyarinatakananampi ankuwanmirurashka. nanarina [nanarina] v. arrepentirse,tener remordimiento, dolerse. Runapura mana allita rurashkamanta llakiriy. Mamakapaypakuyashkachurikarullaktamanrikpikaachkataminanarin. nanay [nanay] s. dolor. Aycha ukku unkuriy. Umananaywanllakillamikan. 2. v. doler. Imatapash yapa rurakpi aycha unkuriy. Yapapurishkamantachakikayapatananawan. napana [napana] v. na. estarencelo,estar en poca de apareamiento. Warmi wiwakuna, kari wiwanayachiy. Wakrakakaypunchakunakanapakun. Sin. Salinana. napaykuna [napaykuna, napana] v. saludar.Maypipash, piwanpash rikurishpa makita kushpapash rimariy. Kankunatatukuyshunkuwannapaykuni. nina [nina] s. fuego,candela.Yantata rupachikpi kunuklla punchakllapash rikurik. Papata ya unkapakka ninatami mutsurinn chik. Sin. rupay. ninan [ninan] adv. s. muy,mucho;exage104

racin.Imatapash yalli hatunyachishpa nirik shimi. Ninan karutapurimuni. Sin. Yapa, may, yalli. ninanta [ninanta, ninanda, ninandax] adv. im. amz. agusto.Imatapash yapata, achkata rikuchik. ukapawasipikaninantamimikumuni. ninanta [ninanta] adv. Rapidsimo,veloz. Utka ruray. Yachanawasimankaninanta kallpashpapaktarkani. Sin. Utka. nitkana [nitkana, nixtana, niktana, nitixana, iktana, mitkana] v. tropezar. Purikushpa chakiwan takarina. ukakakayan iminitkarkani. p nina [nina, ina] v. decir. ukapa yuyayta shukman uyachinkapak rimana. Sumakyuyaytamiwawamannini. 2. v. forma verbal auxiliarparaexpresaronomatopeyas. Rimaypi uyarishkakunata churay. Tamyakpikasinchitamikulunnin. nuna [nuna] s. alma,espritu.Samayshina sinchiyashka mana rikuypak kak, mana hapiklla kak. Sachallaktapika,chikannunamipurin. Sin. Aya, samay. nuspa [nuspa] s. pa. bromista. Imatapash asichinkapak rimashka. Imatanishpapashnuspa runakatukuytaasichinllami. Sin. asichik. nuspana [nuspana, muspana] v. tenerpesadillas. Puuypi ayakunata rikushpa kapariy. Paykayallitamikushpapuukushpakanuspan. Sin. llapitukuna. nuya [nuya] s. variedaddehaba.Shuk habasshina muru.

nuyunA

Llullunuyukamishkimikuymikan. nuyuna [nuyuna] v. s. inundarse.Yapa tamyakpi achka yaku huntay. Achkayakushamukpichakakanuyurka. 2. v. s. remojarse,humedecerse.Sinchi murukuna utka yanurichun nishpa yakupi chu-

ray. Sarakayakupiurmashpanuyun. 3.v. desleirse,derretirse. Imakunapash yakuyay. Kachipiyakuyaykushpakatukuyminuyun. Sin. 1 kuchayana; 2 Huntana, hukuyana.

105


a [a] adv.ya,alinstante. Ari ninkapak ranti shimimi kan. a llaktamantashamunimi. achak [aax, aak, aa, aix] s. ss. plantamedicinaldefloramarilla.Killu sisayuk, pampakunapi wiak uchilla kiwa. Rupay unkuyta hampik yura. Unkuytahampirinkapakkaachak kiwayakutaupyanchik. aka [aka, axa] adv. antes. Yallishka pachata rikuchinkapak shimi. Wasipikaakamipurikurkani. akalla [akalya] adv. recin,hacepoco. Kunanlla pacha ninkapak shimi. Kanpayayakaakallamikaymantarirka. akarina [akarina, axarina] v. atormetarse,lamentarse. Ima llakikunamantapash shunkupi nanarina. Paypawarmiwaushkamantaachkatamiakarin. Sin. nanarina. akchana [axana, agana] v. peinar. Akchata allichinkapak akchawan llampuy. Akchatayakuwanhukuyachishpaakchan. alla [alya, aa] adv. casi,yamismo,enseguida. Imatapash utkarinmi nina shimi. Pachamamakamanaallikamakpikaallami achkatallakichinka. an [a, ampi] s. camino,sendero,va. Maymanpash purishpa chayankapak rurashka. Kayantakaishpamiurkumankachayanki. t aa [aa] s. herma aahermana. Chay n mamamantallatak wacharishka ushushipura nina shimi. Paymiukapakipaaa kan,Maranirka. au [au] adj. delgado. Imapash ashtawan chusulla. Runawarmikunapapuchkaka achkaaumikan. atak [atak, atax, ata, atag] interj. expresinprohibitivacuidado!.Ama chayta ruraychu ninkapak shimi.
106

Amatamyapirinkichu,atak urmankiman. Sin. paktarak. awchi [awi] adj. punta,agudo,aguzado. Imapash kasha, yawri umashina kak. Shuarkunapawachikaawchimikashka. awi [awi, abi, iwi] s. ojo,vista. Runakunapi, wiwakunapi tukuyta rikuk. Rukuyakpikaawikaawsatamirikun. 2.s. cogollo. Yurakunapi, kiwakunapi chawpimanta llukshik llullu panka. Yakuta,wanutachurakpikayurapaawika sumaktamiwian. 3.cara,rostro. Shimi, sinka, rinri, tirkutapash charik, shuk llaktakunapi uya shutiyukmi kan. Runakunapaawikakushillamikan. Sin. 2 llulluk, 3 uya. awpa [awpa, apa] adv. antiguo, remoto;adelante. Kawsaykuna kallarik pacha. Runakunakaawpa yayakunapakawsayta katinakanchik. awpak [awpax, awpak, awpag, awbug] adv. delante, primero, delantero, pre decesor. Imakunapash payrak tiyak, mana washaman sakirik. ukapaawpakpimillamakunatarantirka. awpana [awpana, apana] v. adelantarse,anticiparse. Imapipash shukta yallishpa ruray. Yachachikkahatunantaawpakun. awsa [awsa] adj. ciego. Mana awiwan rikuyta ushak, awi wakllirishka. awsa a itukushpakaachkallakimikan. w irak [irak, nirak] comp. Clase,variedad. Kayka chayshina rikurikmi kan nishpa rimay. Kaysisakaamankayirakmikan. Sin.sami,-shina. itina [itina, nitina] v. oprimir,apretar,apachurrar, comprimir, hacer presin, a iar, p agolpar,atracar,embutir. Imatapash sinchita llapiy ama wakllirichun. Chaychuranakunaamawayrapirichunrumiwanitin.

utunA

uka [uka, uxa, ux, uku] pron. yo. Kikin shutipa ranti ninkapak shimi. ukakakaypimikawsani. ukanchik [ukanix, ukanik, ukunik, ukunig, ukunix, ukuni, kwanchik] pron. nosotros. ukawan shukkunawanpash tantalla kashkamanta rimana shimi. ukanchik allikawsankapakkaallimikuyta mikunakanchik. uku [ugu] adj. soso,desabrido. Mana kachita, mana mishkita charik mikuna. Kachiillakmikunakaukumikashka. 2. tu. empalagoso.Yapa mishkiyuk. Kaymikuykauku mikuymikan. Sin. 1 Chamuk, chamcha. uku [uku] s. basura,residuo,aserrn. Imapash shitashka, sakirishka kak. ukukawanumantikran. uu [uu] s. lechematernahumana. Warmikunapa chuchumanta llukshik yurak yaku, mikuypa may alli. Llulluwawakamamapa uutamichuchun. uukina [uukina] v.s. guardaralgoenelceno. Imatapash chuchupi allichina, wakaychina. Kullkitaallialliuukinki. usta [usta] s. princesa, reina soltera.

Tawka kuytsakunamanta akllashka sumak warmi. Saraustaka,maysumakwarmimikan. utku [utu, uxtu, utuxu] s. cerebro, seso. Runakunapa, wiwakunapa uma tullu ukupi tiyak yurak api. Tarukaumapikaachkautkumitiyan. 2. s. mdula. Tullu ukupi tiyak wira api. Ruku yayakuna chiri unkuywan  nanachikpika wakra utkuta ninapi kunukyachishpamikakun. Sin. 2 Chillina. utu [utu] s. amz. plantaquedafruto. Mishki mikunata aparik kiwashina uchilla yura. Antisuyumanrishpakaututamimikunchik. utu [utu] adj. pulverizado,suave. Ima murukunapash kutashinami kan. Chukllutantata rurankapakkaututamikutanchik. 2. adj. ss. na. pequeo.Imakunapashyapa uchilla. Sachapikautu kiwakunakaashallamitiyan. Sin. 1 kapya, api, llampu; 2 chusu, wawa, uchilla, hamchi. utuna [utuna] v. pulverizar,suavizar,refinar. Imakunatapash kutatashina ruray. Yayakaukatatarpunkapakmiallpatautun.

107

p
pacha [paa] s. mundo, espacio, naturaleza;ecosistema.Tukuy mashna wiay, kawsay kay. Kayallpapachapillatakkawsanchik. 2. poca,tiempo. Imakuna, runakuna kawsay mita. Chayrunakaukanchikpapachamantakashpapashrukumirikurin Sin. 1. pachamama; 2 mita. pachak [paak, patsax, patsak, patsag, pasak] num. cien,ciento. Chunka kutin chunkachikpi tukuk yupay. Shukapiwtapachak kullkipimikaturkani. pachakamak [paakamak] s. dios.Wakin runakunapa yuyaypika tukuyta ushak, kawsayta kuk, wiaypak kawsak. Wakin runakunaka pachakamakta yupaychashpamisumaktatushurka. Sin. Achillikyaya. pachallina [paalyina] s. Ima puchkawanpash awashka, warmipa washata pillurina. Kusakapachallinatawarmipakmiawan. pachamama [paamama] s. hbitat, naturaleza, medio ambiente, ecosistema. Tukuy tiyakpa tiyana. Pachamamaka yurakuna mana tiyashkamantallakitukun. Sin. pacha. pakarichina [pakariina] v. amz. alumbrar, daraluz.Chichu warmi wachariy. Rosa mashika  wachana wasipimi pakarichirka. Sin. Wacharina, mirarina. pakarinmikuna [pakarinmikuna] v. desayunar. v. desayunar. Tutamantapi mayllak shunku kashpa ashallata mikuy. Mashikallamkanamanrinkapakkaachkatami pakarinmikun. Sin. chinchina, Shunkuna, shunkunchina. pakarina [pakarina] v. amanecer. Inti llukshinkapak achikyashpa punchayay. Hatunmayupichallwakukpipakarirka.
108

2.trasnochar. Tutapi mana puuy. Shuwatachapashpapakarirkani. pakana [pakana] v. ocultar,esconder. Ima kashpapash mitikuy. Kuchitakaamaunkuchunwasiukupipakarkani. pakay [pakay] s. sns, amz. guaba. Mishki mikunata kara ukupi charik, yana muyuyuk hatun purutushina. Juanchukatulupipakaytapallankapakrirka. Sin. Kachik. pakcha [paxa, phaxa, faxa] s. fuentede agua, chorrera, cascada. Allpa ukumanta llukshik, kaka urmak yaku. Unkushka wawataka pakchapimi armachirka. Sin. 1 taski. paki [paki, phaki, faki] adj. pedazo,rotura, fractura; fraccin (quebrado en matemticas).Llikishka, utuyachiska, chiktarishka. Paki lumutakuchimanshitay. Sin. piti, chawpi, iki. pakina [pakina, phakina, fakina] v. pedacear,romper,quebrar,fracturar,dividir. Imatapash tawkapi utukshina pitiy. Yayakawasitachupakishka? Sin. Pitina. j paklla [paxlya, paka] adj. amz. despeado, claro. Sachapi yurata, kiwata pitikpi chushak punchaklla sakirina. Paklla pampatayallimuni. pakllana [paxlyana] v. amz. despejar;dejar algoaldescu ierto. Sachapi yurakunata kub chushpa chushakyachiy. Saratatarpunkapaksachatapakllarka. Sin. paskana. pakta [paxta] adj. amz. concluido, terminado,finalizado. Imatapash tukuchinkakama llamkay. Yachaytakapaktamikan. Sin. Tukurishka, tukuchishka. paktachina [paxtaina] v. igualar,comple-

pAllA

tar. Imatapash tuputa churay. Yanunkapakyantatapaktachirkani. paktalla [paxtalya, paktaa] adj. mediano. Imapash chawpiyashka, mana hatun, mana uchillachu. Paktalla wakratakatushpawaratarantirka. Sin. Mallta. paktamuna [paktamuna] v. llegar. Maymanpash chayana. Wayrakachishikamamipaktamunka. Sin. Chayamuna. paktarak [paxtarak] interj. expresinprohibitivacuidado!.Ama chayta ruraychu ninkapak shimi. Ama tamyapi rinkichu, paktarak, urmankiman. Sin. atak. paktana [paxtana] v. alcanzar. Imatapash tukuyman kuy. Killupalantakatukuymashimanpaktarka. 2. amz. terminarse. Ima ruraykunatapash tukuchiy. Allpallamkaytakaamipaktarka. 3. amz. pedirlamanoporsegundavez. Kuytsapa makita ishkay kutin maay. Sawarinaraykuchaykuytsapamakitapaktarkani. paku [paku, paxu, paxo] s. amz. brujo,curandero. Imatapash hawalla usharik hampik runa. Ayawaskata, sayrita, wakinpika kiwakunatapash upyashpa rikuk. Paku runakayurakunawanunkushkatahampikun. Sin. sakra, salamanka, yachak. paku [paku, paxu] s. amz. pezgrande. Tukuyta yalli hatun challwa. Pakutamayumantahapimuni. paku [paku, pako] adj. sn. colorcafoscuro. Turu allpashina rikurik tullpu. Paku rumitawaykumantaapamuni. paku [paku, pako] adj. amz. malacostumbrado, temtico; anormal. Mamapa wiksa ukumanta unkushka llukshik runa. Imatapash yuyaysapashina rikurik, wakinkunaka aychakuna wakllirishka runa. Kay runaka  paku kashpami  puunapi ishpan. pala [pala] adj. amz. ancho. Kinrayman pa-

takyashka. Mashikapala kaspitarantirka. Sin. patak. palak [phalag] s. sc. afrecho de cebada. Machka hakuta shushukpi sakirik hamchi. Kuchimikunapipalaktachurarka. Sin. Hamchi. palamaku [palamaku, falamaku, palama] s. bo. divinidad que ori in los insectos. g awpa pacha runapa yuyaypika tukuysami chuspita wachachishka. Palamaku apukatukuychuspitawiachishka. 2. bo. insecoengeneral. Tukuy uchilla chust pikunapa, kurukunapa shuti. Chaywawamashikamanarikshishkapalamakuwanunkurka. palanikuk [palanikuk, phalanigux] adj. sc. brillante,resplandeciente. Ima antakunapash llipyarikuk. Palanikuk kullkimirikurin. Sin. Llimpik. palanina [phalanina] v. brillar,resplandecer. Ima antakunapash llipyarik. Kunantutamantakaintikamanchanay!palanin. Sin. Llipyana. palanta [palata, palanda] s. pltano,guineo. Killu karayuk, maki rukashina suni mishki mikunayuk. Palantatarantin apakyunkamanrikuni. k palata [palata, balata] s. amz. caucho. Shuk hatun pankayuk, achka yurak wikiyuk yura. Palata yurakaantisuyusachapimiwian. palik [palik, phalix] s. bo. migaja. Tantamanta, kamchamanta urmashka haku. Wawachuchimi palik tantatakamikukun. palikina [palikina, phalikina, pharikina] v. bo. desmenuzar.Imatapash utuy. Pedromashimi,misimantantatapalikirka. Sin. Hakuna. palla [palya] s. mujernoble,escogidaenel tiempodelinca io. Kapak warmi, inkapa akr llashka warmi. Pallaka akllashkawarmikarkanin. palla [palya] s.rondador.Sukus pitishkakunata kimichishpa watashka pukuna takik.
109

pAllAnA

Wamrakunapallapitakishparikuchirka. pallana [palyana, paana] v. cosechar,recogergranos. Murukuna pukukpi tantachiy, imapipash hapiy. Kaypunchakasachasaratapallarka. pallka [palyka, paka, palka, parka] s. horquea,bifurcacin. Yura wiarishpa ishkaypi t rakirishka. Pallka kaspiwankupatawayrachirkani. 2. catapula. Rumita warakankapak rurashka t kaspi. Andreswamrakapallkawanrumitakaruman shitarka. Sin. 1 mantakakiru. pallkayana [palykayana, palkayana] v. crecerpegadolosfrutos. Ishkaypura tinkirishpa wiarik murukuna. Sachasaraakaspatukushpaka pallkayashka. pallta [palytay, palta] s. aguacate. Waylla karayuk, waylla mikunayuk, sinchi muyuyuk muru. Salasaca llaktapika, aya punchakunapimi, achkapalltatakamikunchik. n palltana [palytana, paltana] v. po er una cosa sobre otra, sobreponer. Imatapash shukpa hawapi churay. Papayanuhawapikuykusatapalltarka. palu [palu] s. lagartija. Uchilla waksashina, allpapi llukashpa purik wiwa. Chaysirikkaspihawatapalukakallparka. 2. amz. culebra. Witapi kawsak machakuy. Ishpinkuyurapishuksumaktullpuyukpalumi llukan. Sin. 2 Machakuy. pampa [pamba, paba] s. suelo,planicie, llanura,valle. Pukrukunapi suniyashka allpa. Wayllallapampapipiawakramikukun. pampa [pamba, paba] adj. comn, general. Tukuyta ninkapak shimi. Pampa unkuytawarwaryakuwanhampirini. pampana [pambana, pabana] v. enterrar, inhu ar. Allpata allashpa, ukupi imatapash m allpawan killpay. Waushkaallkutaallpapipamparka. panchiy (<*paniy) s. febrero. Ishkayniki killa. Panchiy killapika,12punchapi,Antisuyupa
110

pachamikan. pani [pani] s. dehermanoahermana. Chay mamamantallatak llukshishka kari churi warmi ushushita ninkapak. Mashi,kanpapaniwanmisawarinakani. panka [paga, phaga, fanga] s. hoja. Tukuy yurapa pallkakunapi wayllalla wiashka. Wa usapankakawayllallamikan. y 2.pgina. Killkankapak rurashka kara. Kaypankapikillkashpakatinki. Sin. patara. pankalla [pagalya] adj. gil,veloz,liviano. Imapash Hawalla, mana llashak kak. Wawakunakapankallamikallpan. Sin. wayralla. panshi [pai, pasi] s. amz. armaznde palospe ueoscolocadosdentrodelaolla q paracocinar. Yanunkapak manka ukupi churana kaspikuna. Lumutayanunkapakpanshitaruraychik. pantay [panday] s. error, equivocacin, confu in. Waklliy ruraykuna, yuyaykunapass hmi kan. Kaypantaytaallichipay. pantana [pandana] v. errar, equivocar, confundir. Waklliyta ruray, mana alli anta riy. Chakiantarishpapantarka. panti [pati] s. yerbaparateir. Imatapash tullpuk kiwa. Panti kiwawantullpuytayachachishunchik. pantinsaya (<** patinsaya: pa+ntin+saya) s. Continente americano. Pacificopa, Atlanticopa chawpipi sakirik suyu, hatunllakta. Pantinsayapikaazteca,maya,chibcha,inka, guaranirunamikawsan. Sin Apya Yala. pantu [padu] s. amz. animaldenominado cabezademate,similaraltigre.Yana millmayuk, killu kunkayuk, pala umayuk papayata, palantata, chiwillata mikuk uchilla pumashina wiwa. Pantu ama palantata mikuchun kamana kanchik. Sin. Tuwi. panwa [pawa, pagua] s. amz. trampade cacera para animales pequeos. Uchilla

pAtAs

sacha wiwakunata hapinkapak rurashka. Kaytutamantashuksiku panwapi urmashka panzaw [pazaw] s. amz. tipodepjaro. Yana patpayuk suni kishata rurak, yurak shimiyuk, panzaw panzaw kaparik pishku. Llullu panzawtayuramantahapini. paa [paa] s. amz. piraa. Puka awiyuk, sinchi shinchi kiruyuk, aycha mikuk, yakupi kawsak challwa. Paa aychapashsumakmikan. paa [paa] adv. ladoderecho. Lluki chimpapi kak manya. Wakinrunakunakapaa makiwansinchitami llamkan. Sin. allawka, alli. papa [papa] s. papa, patata. Allpa ukupi tiyak ankukunapi mikuna muruta aparik yuyu. Mashnaashankapapatatakkanpachakramantaallarkanki?. paparawa [paparawa] s. amz. rboldefrutoscomestibles. Achka hatun muyuta aparik yura, yurak wikiyuk, achka hatun pankayuk yura. Yayakapaparawa muyutaapamurka. paramuna [paramuna, paramuyana] v. s. lloviznar. utu tamya urmay. Kunanchishipimiparamurka. parawaku [parawaku] s. amz. variedadde mono. Puzu millmayuk kushillu, shuk llaktakunapika sipuru nishka. Parawaku kushillusachapikaparikun. Sin. Sipuru. parkuna [parkuna, parkona] v. ss. regaro esparciragua.Tarpushkakunapi yakuta talliy, hichay. Papachakrapiparkurkani. Sin. Tallina, chakchuna. paruk [paruk] s. pulmn. Kawsakkunaman samayta chaskik. Parukpichiriamayaykuchunkawashataallitapachakillpanchik. Sin. surkan, yurak shunku. paskana [paskana] v. abrir, despegar. Wichkashkata, watashkatapash kachachiriy, karuyachiy. Imaraykutakpunkutakama autkapaskarn kanki? Sin. pakllana.

pasa [pasa] s.adolescente,muchacha, mozuela. Malltalla warmi. Paypaushushikapasallamikan. Sin. Kuytsa. paspa [paspa] s. paspa. Aycha kara chakirishpa karachashka. Imamantatakpaspa awikanki?. paspayana [paspayana] v. agrietarse,resque rajarselapiel. Yapa inti rupaywan aycha b kara uchpalla tukushpa llushtiriy. Paykasumakawimikarka,kunankaawika paspayarka. pasu [pasu] s. amz. tipoder oldefrutos b comesti les. Raku yura au pankayuk, mib kuna muyuta aparik. Pasutahapinkapakmimamakarirka. pata [pata] s. grada,orilla. Wichkankapak, urayankapakpash chakanashinata rurashka. Wasihawamansikankapak patatarurarkani. 2. grado,curso. Yachakuykunapi ima watakunapi purikushkata willak. Pichkapatapimiyachakushparikuni. 3. piso. Wasi ukupi hatun kawitushina, chay hawapi kawsankapak rurashka. Pata hawaallpamanurmarkani. patak [phatax, phatix] adj. ancho. Tupuypi imapash hatun pankashina. Patak rinriyuk wakrami achka aychata charin. Sin.Pala. pataku [pataku] s. mesa;altar. Chusku chakiyuk patak pampayuk, imatapash palltashpa churankapak alli. Yachanawasikunapiyachachikkamukunata patakupipalltashpachuran. patara [patara] s. hoja, pgina. Killkankapak rurashka karallashina. Kaypatarapikillkashpakatinki. Sin. panka. patarina [patarina] v. doblar,plegar.Shuk kaspita hapishpa kumuchiy, imakunatapash lapuchiy. Wayllakaspita patarirka. Sin. Lapuna. patas [patas] s. amz. cacaoblanco.Killu karayuk pukurishpa payllatak urmak, ukupi achka yurak muyukunata charik hatun muru.
111

pAti

Pukushka patasta yunkamantaapamuni. Sin. Kula, kila. pati [pati, badi] s. ss. bolso. Shikrashina imatapash apankapakmi kan. Patipikullkitawakaychini. Sin. Shikra, tulu, wayaka. patma <**patma) s. jueves. Chuskuniki puncha. patpa [patpa] s. s. pluma. Tukuy pishkukunapa millma. Kintipapatpakawayllamikan. patpana [patpana] v. s. sacudir las aves susplumas.Pishkukuna paypa millmakunata kuyuchiy, chawsiriy. Kariatallpakaninantamipatparka. Sin. Chawsirina. patsak [patsak, patsya, batsak] s. co. baga zo. Muyukunapa kara. Wanutukuchun,wirupatsaktaallpapipampanki. patsak [paak, patsax, patsak, patsag, pasak] num. cien, ciento. Chunka kutin chunkachikpi tukuk yupay. Shukapiwutapatsak kullkipimikaturkani. pawana [pawana, phawana, fawana] v. volar.Imakunapash hawa wayrata puriy. Uchillapishkukamanakarutapawarkachu. 2. brincar. Maykanpash wichayman, urayman, tukuy manyaman tushukshina tukuy. ukapa wawaka patamantami pukllashpa pawarka. Sin. 1wampuna; 2 tushuna. pawkar (<*pawkar) s. marzo. Kimsaniki killa. Pawkar killapi, 21-22 punchaka equinocciomikan. pawshi [pawi] s. amz. pavademontedenominadapaujil;ganzo. Hatun atallpashina, yana millmayuk, puka shimiyuk, sikipi yurak millmayuk pishku. Pawshikunaamatukurichunkakamanami kanchik. pay [pay] pron. l,ella. Karullapi tiyak runata mana shutichishpalla rimay. Paymiukapakuyashkawarmi. paya [paya] adj. s. vieja; abuela. Achka watayuk apa warmikunata ninkapak shimi. Paya warmikunaka  ninan yachakkunami
112

kan. Sin.Apamama. payaku [payagu] exp.amz.expresinpara referirsealahijaapreciada.Kuyashkaushushita nina shimi. Payaku,aswataupyachiway. Sin. Mamaku. paychi [payi, paysi, payi] s. amz. unavariedad de pez. Chutishina rikurik challwa, hatun sachapi, kuchakunapi kawsak. Chaykuchamanta paychitahapimuni. payku [payku, payko] s. s. yerbamedicinal. Mishkilla ashnarik uchilla yura. Yuyayta kamachik, kuykapak hampi, lukrupi churashpa mishkichina. Yuyaymirarichun payku yakuta ru ashpaupr yanki. paykuna [paykuna] pron. ellos,ellas. Karullapi tiyak wakin runata mana shutichishpalla rimay. Paykunakaurkupikuchukushpamihawayta achkatatakin. paza [paza] adj. spero,escabroso,tosco. Ima karakunapash kapul yurapa karashina kashallalla. Yapachiripi,wayrapi paza makitukushkanki. Sin. lluru, sakra. pi [pi] pron. quin?. Maykantak nishpa tapuna shimi. Pitakshamurka? pichana [fiana, piana, phiana] s. escoba, borrador. Sunilla sinchi kiwakunata shuk kaspi manyapi watashka. Pampakunata chuyachinkapak rurashka. Llaktamantashuk pichanatarantimuni. pichana [fiana, piana, phiana] v. barrer, limpiar. Wasi ukukunamanta tukuy mapakunata pichanawan anchuchiy. Yachanawasiukutamipichakunchik. pichka [pika, piika, pika, pia] num. cinco. Chusku yupayta katik yupay. Pichka wirallakuchitacharini. piki [piki] s. pulga. Kayman chayman pawashpa purik uchilla palamaku. Yawarta tsumkak wiwa. Kayallkukayapatamipikitamirachishka. 2. amz. nigua.Yapauchillapiki.Chaki rukakunapi yaykushpa wiak.

piAnA

Ushutaillakpurikpimi,pikika chakipiyaykushka. Sin. 2 Iu. pilis [pilis, pigli] s. s. piojoblanco. Kuchikunapi, runakunapipash tiyak usashina yawarta tsunkashpa kawsak. Kaykuchikapilis huntashpamiirkiyashka. pilis [pilis] s. amz.frutoscadosantesde madurar. Yankamanta ishkurishpa urmak llullu muyukuna. Pilis muyuwanwawakapukllarka. pillchi [pilyi, pili] s. recipientedelacscaradelcoco. Shuk kuku karamanta chawpishka rumpalla rikurik. Yakuta, aswata upyankapak rurashka. Shukpillchi aswatakaraway. 2. amz. tipoderbol. Pillchi muyu nishkata aparik yura. Ankaratarurankapak,yuramantashukpillchi muyutaapamuni. Sin. 2 kuya. pilluna [pilyuna, piuna] v. enrollar,envolver,enredar. Imatapash waskawan sumakta kipiy, maytuy. Warmikawawatamichumpiwanpillurka. Sin. Maytuna. pillpintu [pilypitu, pipilyitu, pimpillitu pilpidi] s. mari osa.Tawka tullpuyuk uchilla rip krayuk pawashpa purik chapul. Pillpintukasumaktullpukunatamicharin. Sin. Chapul. pimpirana [pipirana] v. amz. pestaar. awita alla alla sipuy. awipiallpayay ukpipimpirakuni. k Sin. Sipuna, itsipuna. pimpis [pimpis, pipis] s. amz. aletadepez. Challwakunapa waytarik uchilla rikrashina tullu. Challwakunaka pimpiswan utkashpa waytan. Sin. Winkanas. pinchi [pini] s. amz. canelo.Mishki ashnayuk killu kaspi yura. Pinchi yurawankasumaktiyarinatamiruran. Sin. Akwa. pinkala [pigala] s. amz. mosca grande que no pica. Kurukunata wachak hatun chuspi, mishkikunapi, mikunakunapi, mapa-

kunapi tantarik. Mishkimankapipinkalakatiyarishka. Sin. kurumama. pinkay [pigay] s. vergenza,rubor,recelo. Asha manchay awiman rikurik. Pinkaymanta wasiukumanyaykurka. pinkana [pigana] v. avergonzarse,ruborizarse. Runapa awi pukayay, llakishina sakiriy. Manariksishkaayllukakpipinkarkani. pinkullu [pigulyu, piguu] s. pingullo,tipo deflauta. Kimsa hutkuyuk, pukukpi uyarik takina kaspi. Pinkullupi takishpa tushunchik. 2.canilla. Kunkurimanta chakikama shayak tullu. Allpatatulakushpa pinkulluta takarini. Sin. 2 sampi. pinllu [pilyu, pinu] s. lechero. Mallkita, pankata pitikpi yurak uushina llukshik yura. Pinllu yurapiankatiyakun. pintu [pitu] s. s. tela. Tukuy sami au puchkakunamanta awashka. Uku churanata rurankapak yurak pintuta rantimuni. pintuk [pituk, pintu] s. amz. caa brava. Ashankata, kawituta, wasi chakllatapash rurana, waykukunapi wiak sukusshina hutkuyuk yura. Antisuyupikapintukwanmiwasikatakarurankuna. pia [fia, pia, phia] adj. bravo,furioso. Maykanpash imamantapash millay kak. Pia allkukawawatakanirka. piarina [fiarina, piarina, phiarina] v. resentirse, enojarse, encapricharse. Rimashkamanta, piashkamanta shunkupi nanariy. Paypashutitahapishpallullakpika,paykapiarinmi. Sin. Impayana, nanakyana. piana [fiana, piana, phiana] v. enojar, disgustar,encolerizaralterar.Shuk runa payllatak, shukkunawanpash milliyay. Antawatapushakmiukatakullkimaashpa piarka. 2. reprender,recla arconenojo,criticar,rem gaar. Imamantapash shuk runata sinchita ri113

pirCHA

may. Payukata,yankashuwanishkamantapiarini. Sin. 1milliyana. pircha [pira] s. bo. cardo. Sisapi sinchi kashayuk uchilla yura. Millmakunata akchankapak alli. Pirchawan llamamillmataamukyachini. piripiri [piripiri] s. amz. variedadde sapo pequeo. Shuk sami uchilla hampatu. Tamyashka kipa sachakunapi piripiri nishpa kaparik. Kaynachishiyurapipiripiri kaparirka. Sin. hampatu. piripiri [piripiri] s. amz. ceremonialparala lluviaycomotalismnenlacazaypesca. Sinchi tamyata kayankapak kapariy Tamyankami, ami piripiri takiyta kaparin. pirka [pirka] s.s.pared,muro. Wasikunata shayachinkapak rurashka sinchi pata. Wakra ama llukshichun chunta palamanta pirkatarurarkani. Sin. Kincha, pata. piruru [piruru] s. tortero parahilar, disco. Rumpashina chawpipi hutkuyuk kallana paki. Puchkana siksikpi llashakyachun churana. Puchkanapiruruwanmiwawakapukllakun. 2. sn. trompo. Allpaman shitashpa pukllankapak rurashka kushpishina kaspi muyu. Piruruwanhakupukllashun. piruru [piruru] s. amz. tipodepez. Pala rikurik uchilla challwa. Kaynakapiruruta hatunmayupihapirkani. pishi [pii] adv. poco,escaso. imapash ashalla kak. Wiwakunamankapishi kachitakunchik. Sin. asha. pishiyana [piiyana] v. escasear.Ashalla tukuy, illak tukuy, ansalla tukuy. Allpa chakirishkamanta murukuna pishiyanmi. Sin. Mutsuyana. pishku [piku, pisku, piko] s. ave,pjaro. Patpayuk wiwakuna. Wakinka pawak, wakinka mana pawakkuna. Kaypishkupashutikachawamankumikan. Sin. zhuta, munchi. pisha [pia] s. amz. nutria. Kushillushina
114

millmayuk, pala umayuk, yakupipash, allpapipash kawsak wiwa. Pisha wiwakunataka mana tukuchinachu kanchik. Sin. Yaku ukucha. pitakaya [pitakaya] s. amz. ti odefruta. p Yurak mishki mikunayuk muyuta aparik kashayuk yura. Wamraka pitakaya muyuta yachana wasimanaparka. pitalala [pitalala] s. amz. cule rax. Killu b wiksayuk, uchpa washayuk, miyuta charik machakuy. Antisuyupika, pitalala machakuywanmancharirkani. piti [piti] det. Mana achka. Piti tantatamimikun. Sin. Asha. pitirina [fitirina, pitirina, phitirina] v. expirar, morir. Imapash samay chinkariy. Llulluwawakauhuunkuywanmipitirirka. Sin. Wauna. pitita [pitita] s. departamento, alcoba. Wasi ukupi pirkawan, imawanpash rakishka. Pititapikasumaktapuunchik. Sin. Killi. pitina [fitina, pitina, phitina] v. cortar,romper enpedazospequeos;deshojar. Waskata, pitalala kaspita imatapash kuchuy. Kuchi aychata pitini. Sin. Kuchuna, saklana. pitsik [pitsik] s. plantasilvestreproliferante. Purun yura maypipash mirariklla. Inchikchakrapipitsik wiash a. k pitun [pitu] s. amz. rboldefrutoscomestibleymedicinal.Pala, suni pankayuk, shinallatak suni mikuna muyuta aparik yura, paypa uku muyuka kuynankapak upyana hampi, kay muyuka aswata rurankapak alli. Pitun muyutaupyashpakuynarkani. piyan piyan [piyan piyan] s. amz. tipode pjaro. Muru patpayuk, killu wiksayuk uchilla pishku. Lisan muyuta mikuk, piyan piyan nik. Piyan piyan pishkuka luluntawachashkami. puchka [puka, puka, pua] s. hilo,hebra. Ima millmakunamantapash awana ankuta rurashka. Wiwa millmamanta, chawarmanta, champiramanta shukkunamantapash kak.

pulAk

Yanapuchkawananakutaawarkani. puchkana [puakana, pukana, puana] v. hilar. Millmata, chawarta, champirata au ankuta awankapak ruray. Punchutaawankapakllamamillmatapuchkakuni. puchu [puu] adj. sobra, resto. Imapash mana tukurishpa sakirik. Mikunapuchutaallkumankaray. 2. resduomatemtico. Yupaykunamanta sakishkakuna. Mirachikpikakaypuchumisakirirka. Sin. 1 patsak. puchukay [puukay] adv. ltimo.Imapash washapi, tukuripi sakirik. Kallpakuy antakapuchukaypisakirirkanki. m Sin. Chupa. puchukana [puukana] v. acabar,concluir. Rurakushkata tukuchiy. ukapawasitapuchukarkani. puchul [puul, fuul] s. sc. Vainastrilladas luego de sacar los granos. Wayrachishka murukunapa, muyukunapapash kara. Purutupuchultaismuchikuni. puchuna [puuna] v. sobrar. Imapash paktachishka kipa sakiriy. Rakishka kipa, katushka kipa. Rantishka kipaka mashna kullkitak puchurka? puka [puka] adj. rojo. Yawarshina rikurik tullpu. Puka chuntamantarurashkaaswamikan. pukara [pukara] s. castillo,fortalezaenel tiempodelincario; lugarsagrado,sitio ceremonial. Makanakuypi ama runakuna yaykuchun nishpa hatun pirkakunawan urkukunapi rurashka wasi. Chay pukaramanka mana yaykunallachu kan. 2. s. sns. pelea ritual. Wakin raymikunapi apunchikpa wasita hapirinkapak shuk ayllu llaktamanta runakunawan makanakuy. Kunan punchaka pukaratami makanakunchik. Sin. 1 pata, tula. puka shunku [puka ungo] s. corazn. Tukuy runakunapa, wiwakunapa yawarta rakik aycha.

Imamantapash yalli piarikpika shunkuka na anllami. n Sin. shunku. pukla [pugla] s. amz. lobanillo.Aycha punkirishpa chupushina tukushka. Rumipiumatakarishpapukla wiawarka. 2. amz. Roncha. Chuspikuna tuksikpi aycha kara chupushina tukushka. Wawapachakipimipukla tukushka. Sin. 1 Muku. pukllana [puglyana, pugana] v. jugar. Imata rurashpapash kushiyay. Wawakunakarumpawanpukllan. Sin. Chunkana. pukru [pukru, pugro] s. hondonada. Waykupi tiyak hutku pampa. Shuk uchilla kuchashina rikurik. Pukru allpapisaratatarpuni. pukshi [puxi] s. ss. cal.Yurak utu kutashina allpa, wasi pirkata yurakyachina. Wasitatullpunkapakpukshitarantinakanchik. Sin. Isku. puku [phuku] s. platodemadera. Raku kaspita hutkushpa kallanashinata, mulushinata rurashka. awpapachakapukupimimikukkarkanchik. q pukuna [pukuna, phukuna] s. bodo uera. Chuntata, kuyata aspishpa rurashka suni kaspi. Pishkukunata, wiwakunata wauchinkapak alli. Sachamanrishpaka pukunata apanki. pukuna [phukuna] v soplar. Shimimanta wayrata kacharina. Yantarupachunninatapukurkani. pukuy [phukuy] s. soplodecuracin. Unkuyta kallpachiy, llukshichiy. Mancharishkaun uyanchurichunpukuykuk natarurarkani. pukuna [phukuna, pokona] v. madurar. Muyukuna may raku, sinchi, mishkipash tukushka. Sarakaamipukushka. pukyu [pukyu] s. vertiente, pozo,manantial. Allpa ukumanta yaku llukshirik. Chachimbirullaktapikakunukyakupukyumi tiyan. pulak [phulax] s. scs. alimentosenmoheci115

pulAnti

dos. Ima mikunapipash ismushkashina puzu millma wiashka. Mishkitantapipulak wiashka. pulanti [bulandi] s. amz. variedaddebejuco. Taruka awi nishka muyuta aparik anku, shuk llaktakunapika kalatis anku nishka. Pulanti muyuwankawallkakunatamiruranchik. Sin.kalatis pullu [pulyu] s. amz. troncoseco. Pallkakuna illak chakishka kutu kaspi. Chakishka pulluta rupachinkapakapakuni. pullukuku [bulyukuku] s. amz. variedadde lechuza.Uchilla muru patpayuk, tutalla purik, puka awiyuk pishku. Pullukukukatutamipawashpapurin. puluna [puluna, puruna] v. amz. agujerear. Imatapash hutkuy. Pitakukapahamparatapulurka? puma [puma] s. amz. Tigre,puma.Hatun misishina rikurik, muru millmayuk, yurapi, hutkukunapi puuk, aychallata mikuk sacha wiwa. Sachapumakunatakamanawauchinachu kanchik. puna [puna] s. sierra,cordillera;altiplano. Hatun urkuyuk chirisapa llakta. Punapikaachkarasuurkumitiyan. puna suyu [puna suyu] s. regindelasierra. Urkukunayuk chirisapa llakta. Puna suyupikachirichirimikan,shinapash achkakichwarunamikawsan. Sin. sallka suyu. puncha [pua, puna, puna, punlya] s. da. Inti yaya allpa mamata muyushpa chayay: sullka, kulla, haway, patma, haycha, tinki, hawkay. Kaypunchakasumakinti ukmikan. y punchana [puana, puana] s. guatusa. Kuyshina umayuk, puka rinriyuk, yana millmayuk, lumuta chakrapi mikuk sacha wiwa. Punchana aychakasumakmishkimikan. Sin. Siku. punchantin [puandi, puandi] adv. amz. diaria ente, a diario. Tukuy puncham kuna ninkapak shimi. Juanmashikayayawanpunchantin llam 116

kan. punkara [pugara] s. amz. tipodefruta. Killu wikiyuk mishki mikuna muyu. Punkara yurawikitasin hiyachishka. c 2. petrleo. Allpa mamapi tiyak yana wira. Punkarakatukuyrunakunapakmikan. Sin. 1 Kuytansiw; 2 allpawira. punkina [pugina, phugina, fugina] v. hincharse,inflarse. Unkurishpa aycha wiariy, wiksayuk warmishina aycha chutarina. Kirunanay antauyapunkirka. m punku [punku, pugu] s. puerta,entrada. Wasi ukuta wichkankapak rurashka. Wasi punkutawichkay. punsa [phunza, punsa] s. bo. charco.Sachapi, maypipash achka yaku tantarishka kucha. Kaypunsapikaachkawawamipukllan. Sin. Kucha, walun. puntu [fudu] s. s. vasija,pondo. au sikiyuk manka. Yakuta apankapak rurashka. Puntupiaswataachurankichu?. puntulunku [phutulugu, putulugu] s. sn., sc. recipientehechodeltron o decac buya.Chawar yurapa sapiwan puntutashina rurashka. Puntulunkuta haytashpapukllanchik. punzu [puzu, putsu, phutsu] s. s. resduo de hierba o paja que dejan los animales luegodealimentarse. Ima kiwakunapash wiwakuna mikushka kipa tamushina sakirik. Wakramikushkapuchupunzutarupachini. 2. adj. enredado. Patanyashka llama millmashina kak. Sachamantapunzu kiwatatantamuni. 3. s. amz. viruta. Kaspita aspikpi llukshik utu hamchikuna. Punzutallukshichinkapakkaspitallakllarkani. punzuyana [puzuyana, puntsuyana] v. amz. erizarse. Wayrawan akcha chawsiriy. Kanpaumakapunzuyashkami. puu [puu, puyu] s. s. cntarodeuna oreja;pondo. Turu allpamanta rurashka shuk rinriyuk manka. Apitayanunkapakpuu mankatarantini. puuna [puuna] v. dormir. awi wichkarishpa samariy.

putsA

Kaynatutakakaypuunapimipuurkani. pupu [pupu] s. ombligo. Wacharishka ankuta pitishka wiksapi tiyak hutku. Pupupi ama wayra shitachun kushmawan katariy. purina [purina] v. caminar,andar. Chakita kuyuchishpa maymanpash tatkichiy. Sachaukutayayawanpurirkani. 2. amz. irdecacera.Sacha aychata maskankapak sachaman riy. Kayamiukakachaypampatapurikrini. Sin. 2 mitayuna. puru [puru] s. tutuma. Pillchishina ukupi chushakyuk. Puruwantakinataushan ichu? k 2. amz. objeospequeosdebarro. Turu allt pamanta rurashka uchilla mankakuna, wallukuna. Purupiyakutaapakuni. purun [purun, purum] adj. silvestre,rstico. Mana llamkashka allpa, mana tarpushkapashmi kan. Wakrakapurun pampapikawsan. 2.adj.lugarabandonado. Shitashkalla,chulunllapampa. Sin.Aya,sacha;2chulunlla. purun [purun, purum] sc. plantasilvestre. Hicharishka muyukunamanta wiak yura. Kuykunakapurun kiwatapashmikunllami. Sin. chas, wala, ushun. purun (<**purun) s.julio. Kanchisniki killa. Purun killapipashwakinllaktakunapikainti raymitatushun. purutu [purutu] s. frjol. Ankupi, pakay ukupi muyuyuk mikuna muru. Llullupurututachuklluwanyanurkani. pusak [pusax, pusak, pusag, pusa, pusux, pusuk, pusug, pusu] num. ocho. Kanchis yupayta katik yupay. Pusak watayukwawatachari i. n pusayu [pusayu] s. amz. tipo de pjaro. Suni shimiyuk, yana patpayuk, suni chakiyuk churuta mikuk anka, shuk markakunapika churu anka shutiyuk. Pusayu churutamikushkarikurin. Sin. churu anka. pushak [puax, puak, puag, pua] s. dirigente,lder,presidente,gobernante.Ayllu-

llakta runa tantarikunata awpachik. Allipushak runatacharinchik. Sin. Kuraka, apu. pushana [puana] v. guiar,dirigir,conducir. awpashpa purik, imatapash riksichik. Mashikunapakchatariksichunpusharkani. 2. gobernar. Kurakashina tukushpa paypa llakta runakunata alli anta apay. Mamallaktataallipusharka. Sin. Kamana. pushinshi [puii] s. amz. hormiga conga. Shuk yana, uchilla, yuturishina sikipi tuksinayuk aanku. Pushinshikasinchitamituksiytayachan. pushllu [pulyu] s. amz. variedad de serpiente. Ismu panka ukupi sirik millay machakuy. Pushllu machakuykapakallamisirinatayachan. Sin. Ushukullin. pusku [pusku, putsuxu] s. espuma; fermento,levadura. Yaku timpurishpa yurak sisashina tukushka. Yakupuskuwanpukllani. puskuna [puskuna] v. hacer espuma. Chawar karata rumipi takshakshina kakukpi apishina tukuy. Mamakaankaschawarankutapuskurka. puskuyana [puskuyana] v. agriarse, hacerseagrio. Yanushka mikunata achka pachakunata sakikpi hayakyay. Atallpawanyanushkamikunakapuskuyarka. pusun [pusun, puzun, buzun, uspun] s. panza. Runa wiksapi, wiwa wiksakunapi tiyak mikushka tantarina hatun chunchulli. Wakrapusuntayanunkapakrantikllarini. Sin. uspun. putan chuspi [putan uspi] s. abeja. Mishkita kuk chuspi. Putan chuspikasisakunatamishkitamaskakun. Sin. Mishki chuspi, chullumpi. putasyana [putasyana, putusyana] v. sc, amz. podrirse, iniciarseladescomposicin dealgo. Aychakuna ismuy kallarina, ashnay kallarina. Allkuwaushkakaputasyakun. putsa [phutsa] s. sc. racimopequeo.Uchi117

putsu

lla watushina, luntsashina. Ka uliputsatapaktashpakupay. p 2.bo.nidomalformado.Yanka rurashka pishku kisha. Urpikaputsapiluluntachurashka. Sin. 1 Luntsa, 2 kisha. putsu [putsu] s. s. hierbaespinosa. Sisa chakirishpa kashalla tukuk kiwa. Sachapipurikpimiputsukunahapirishka. putu [putu] adj. snc, mocho. Kutushina. Chayallkukaputu chupayukkashka. 2. s. sn. tronco. Kuchushka yurakunamanta llukshik kullu. Pututaapamupay. putu [putu] s. amz. ceibo. Hatun, au pankayuk, putu muyuta aparik yura. Putu yurata urmachikpika, sachaka tukurinka. 2.amz.algodn silvestre.Sachahatunutku. Putu millmakawayratapawan. putukulu [putukulu] s. amz. renacuajo. Llullu wawa hampatu. Putukulukunakachinkarikunmi.

Sin. willi willi. puy [puy] s. amz. variedaddesapo. Hatun muru, puka karayuk, pur pur nik mikuna hampatu. Chaywaykupikapuy hampatumi wakakun. Sin. murintu. puyu [puyu, phuyu, fuyu] s. nube,niebla,neblina. Hawa pachapi yurak, yana, puka kushnishina tiyak. Puyu punchapiantapantarini. puzu [puzu, pusu] adj. colorgris, blancoy negro jaspeado. Yurakpi yanata chapuchishka tullpu. Puzu kuytaha ishpapapawan ya unki. p n 2adj. cana,cabelloblancoogris.Yuraklla akcha. Hatunyayakapuzu umayukmikan. puzun [pusun, puzun, buzun, uspun] s. panza. Runa wiksapi, wiwa wiksakunapi tiyak mikushka tantarina hatun chunchulli. Wakrapuzuntayanunkapakrantikllarini. Sin. uspun.

118

r
raka [aka, raka] s.vagina,vulva. Warmikunapa ishpana, wachana hutku. Rakataka mayllarayashpa, rikurayashpami kawsanakan. rakiy [rakiy, akiy] s. divisin, parte,pedazo. Imatapash chay tupullapi chawpina. Yayapa chunka waranka kullkitaka pich kantinmirakiytaruranchik. rakina [rakina, akina] v. distribuir,dividir, repartir. Ima charikushkakunata chawpishpa kuy. Sapanpunchakunamiwawakunamanmikunakunatakarakinchik. 2. partir. Imatapash chawpiy, chiktay. Kaykaspikunatarakinchik. Sin. 1-2 Chiktana, shallina. rakrayana [agrayana] v. resquebrajarse, agrietarse. Ima sinchikunapash yantashina chiktariy, chillpiriy. Allpakuyuymantawasipirkakarakrayarka. Sin. chiktay. raku [raku, aku] adj. grueso. Imakunapash mana au, mana utu. Paykaraku palantatarikushparantin. rakuyana [rakuyana] v. engrosarse. Imapash hatunlla tukuy. Papakaamirakuyakun. ransiw [ransiw, ransiyu, yansu] adj. extranjero. Urupa llaktamanta shamushka runa. Ransiwkunakatukuytarikushpapurin. Sin. wayra apamushka, ista. ranti [randi, andi] adv. acambiode,reciprocidad.Shukmanta shuktak ruray, shuktak yanapay. Tushuymanka yayaparanti churimirirka. rantimpa [andimpa] adv. ayuda mtua. Mashipura ima yanapayta kunakuy. ukanchikkarantimpa llamkashpamikawsanchik. rantipana [andipana, andibana, randipana] v. s. contestar,responder.Imata nikpipash kutichiy. Manuelkakayrimashkatakipallarantiparka. rantina [andina, randina] v. comprar,intercambiar Imatapash kullkita kushpa hapina. Otavalollaktapikayruwanatarantimuni. Sin. mintalana. rapyana [rapyana] v. contraerselosmsculos. Shuk runapa awi, shimi, rikra, chanka, ima kashpapash, aycha yankamanta kuyuriy. Yapapurishkamantachankapashpayllarapyan. rasu [asu, rasu] s. nieve,hielo. Rumishina chiriwan sinchiyashka yaku. Rasuwanchakrushkayakukachirikllamikan. Sin. riti. rasuna [asuna, rasuna] v. nevar. Urkukunapi achka rasu tamya urmay. Chim orazourkurasuwankashpakakaytab pashrasun. rawa [awa] v. sc. surco. Allpapi larkashina kak. Rawapikasaratatarpunchik. Sin. wachu. rawana [awana] v. sc. Hacersurcos. Allpapi wachuta ruray. Wakrakunawanutkallarawanchik. Sin. wachuna. rawchana [awana] v. desramar. Mallkikunata mukupi pitina. Kapuliyurapamallkikunatarawchankichik. 2. tu. deshojar. Pankakunata anchuchiy. Wirunkapaknishpamisaratarawchani. Sin. 1-2 Rawmana, chillpina. rawmana [awmana] v. magullarse,remellarse. Aspirishpa chukririy. Rumikunapiurmashpamakirawmarini. 2. im. Desramar,deshojar;descascarar,despellejar. Mallkita mukupi pitiy; karata llushtiy. Yurapamallkikunataamasarachakratamakachunrawmakuni. Sin. Llakana, rawchana, chillpina, lluchuna, saklana. rawrana [awrana, rawrana, lawrana] v.
119

rAymi

arder. Imapipash ninata churakpi rupay. Rupay unkuywan tukuy aycha rupariy. Ukshawasipininatachurakpimi rawrakun. raymi [raymi] s. fiesta,festividad. Tukuy runakuna upyashpa, tushushpa rimashpa shunkuta kushiyachina. Churi sawarikpi hatun raymitami rurarkanchik. rikchak [ixak, igak] adj. idntico,igual, semejanza. Imakunapash chayshina pakta, pakta rikurik. Churikayayashi arikchakmikashka. n 2. fotograa,retrato,imagenfigura. Runaf kunapa shukkunapash kikinshinata pankapi shuyushka llukchirishka. Kayrikchakkau apayayashinamikan. k rikcharina [ixarina, ikarina, rigariy] v. des ertarse. Puukuymanta awita paskay. p Allpamamakuyukun,rikchariychik. rikchana [ixana, igana] v. parecerse, asemejarse. Imapash chayshinallatak rikuriy. ukapapa ikahatunmamamanrikchan. n 2. s. imitar. Imatapash chayllatatak katishpa ruray. Yachachikma aallirimashkatawawakuna n rikchan. Sin. 2 katina. rikra [igra, ikra] s. brazo. Maki mukumanta wichayman sakirik tulluyuk aycha. Tukuyta rurankapak yanapak aycha tullu. Papatarikrapiapani. 2. ala. Pishkukunata pawachik patpayuk tullu. Urpikayuramanrikrawanpawashpasikan. riksina [ixsina, iksina, rigsina] v. conocer. Rikushpa, uyashpa, hapishpa, mallishpa umapi hapiy, yachay. Chikanrunatariksini. rikuchina [ikuina] v. mosrar,indicar,set alar,hacerver,devolverlavista. Imatapash kaymi kan nina shimi. Hachipawasitarikuchin. rikurina [ikurina] v. asomarse,aparecerse, presentarse. Imakunapash maymantapash llukshiy. Mashikachakraukumantaapashrikurin. rikuna [ikuna] v. ver,mirar,ob ervar. as wiwan muyuriypi tiyakkunata riksiy.
120

Kaysisatamirikukunchik. Sin. Kawana, chapana. rimanakuna [imanakuna] v. dialogar. awi awi rimay. Tantanakuypikayuyashpallarimanakunchik. rimana [imana, rimana] v. hablar, con versar. Imatapash shimiwan niy. Wawakunayachachunkakuyashpamirimanchik. rimay [imay, rimay] s. palabra, expresin. Ima shimipash kak. Wawakaasharimaytanikun. Sin. shimi. rimsi (<**rimsi) s. mercurio, el planeta. Intiman kuchulla sakirik rumpu. rinri [iri, ini, iri, igri, nigri, rinrin] s. odo,oreja. awi manyapi rimashkata uyana hutku. Rinrikamaymutsurikukhuaychamikan. rinriwarkuna [rinriwarkuna] s. aretes, zarcillos. rinripi warkuska ima. Saraguro warmika sumak rinriwarkunata rikuchin. rirpu [irpu, irpu, lirpu] s. espeo. Kikin aj willatatak rikuchik. Kayrirpupimi rikuni. riti [riti] s. nieve,hielo. Rumishina chiriwan sinchiyashka yaku. Ritiwanchakrushkayakukachirikllamikan. Sin. rasu. riti [(<**plutn)] s. Intipa ayllumanta puchukaypi tiyak rumpu. rina [ina, rina] v. ir,viajar. Shuk llaktamanta shukman purishpa, pawashpa imashinapash anchuriy. ukapallakamantarini. t ruku [uku, ruku] adj. viejo,anciano. Achka watayuk runa. Kanparuku yayakamaypitakkawsan? 2. amz. vieja,anciana. Achka watayuk paya warmi. Ruku warmita,allikawsachunallimicharina kanchik. Sin. 2 Paya. rumi [umi, rumi] s. piedra,roca. Yapa sinchi kurpa tika. Hatunrumipitakarishpawamputikrarka. rumikuta [rumikuta] s. cemento. Kutashka

ruWAnA

rumi. Kunanka,rumikutawanwasichin. rumiyana [rumiyana] v. petrificarse. Imapash sinchitukuy. Kayshitashkaallpakasinchitarumiyashka. rumpa [rumpu, rumpa] s. crculo, redondo, esfera,circunferencia. Imapash muyushka. Kayhatunrumpa ukupipukllachin. 2. pelota,bola. Muyuklla punkichishka pukllana kara. Shukpukllanarumpatarantirkani. rumpu (<*rumpu) s. planeta. Hawa pachata muyurik. Intipa ayllupika iskun rumpumi tiyan: rimsi, chaska, tiksimuyu, mullu, akapana, chimpu, tinkullpa, turumanya, riti. runa [una, runa] s. ser humano;persona. Kari kashpa, warmi kashpapash tukuy yuyayyuk shimiwan rimak. Tukuyrunapu amitantanakushpakawsana r kanchik. runakay [runakay] s. humanidad. Runapa nuna, yuyaypash. Kay mamapachapi runakaytami sinchiyachinchik. runtu [udu, rudu] s. granizo. Yana puyumanta yakumi rasu muru tukushpa urmak. Runtu urmakpitukuypampayurakllasaquirirka. runtuna [uduna, ruduna] v. s. grani ar. z

Rasu muru tamyashina urmay. Kaynapunchakaachkatamirunturka. rupachina [upaina, rupaina] v. que ar, m incendiar. Imatapash ninawan hapichiy. Sachayurakunatakaamarupachinkichu. ruparina [uparina, ruparina] v. quemarse, arder,inflamarse. Imapipash nina hapiriy. Kupata rupachikushka ninawanka achkata ruparinchik. rupay [upay, rupay] s. calor. Imakuna kashpapash sinchita kunuk. Kunankasinchi rupaymikan. 2. calentura. Rupay unkuy. Rupay unkuywanmikani. rurana [urana, rurana, ana, ruwana] v. hacer,realizar,trabajar. Imatapash llamkay. Chakrahallmaytarurani. 2.s.actividad. Imapash llamkay. Wawakunakaruraytaallichin. Sin. Llamkana. ruru [ruru] s. pepa,semilla. Imapash muyushina. Palltakahatunrurutacharin. rutuna [utuna, rutuna] v. trasquilar, corte decabello. Akchata, millmata pitiy. Llamamillmatarutukuni. ruwana [ruwana, ruana] s. tipodeponcho. Awashka churakuna. Ruwanakamushukmi kan.

121

s
sacha [saa] s.monte,maleza,bosque. Achka yurakunalla huntashka allpa.ukaka sachapimi kawsani. sacha [saa] adj.salvaje;silvestre;mediocre. Imatapash mana rikuk, mana riksik; mana alli yachak; manchaysiki wiwa. Uturunkukasacha wiwamikan. Sin. Aya. sacharuna [saaruna] s. na. variedadde lagartija. Waylla karayuk puka kunkayuk, washa tullupi kashata charik hayampi, yurakunapi kawsak. Sacharuna hayampikasumakwiwami,chaymantamimanawauchinachukanchik. sachawakra [saawagra, saawakra] s. danta. Kachu illak, suni sinkayuk, kurulla chupayuk, sachapi kawsak wakrashina hatun wiwa. Anti suyupika sachawakratami yallika mikunkuna. sakina [sakina] v. dejar; abandonar, dejar entestamento. Imakunatapash shukpi churak rina. Payka ushushipa muchikuta allichichun sakin. saklana [saglana, saklana] v. deshojarel maz. Sara pankakunata chukllumanta anchuchina. Chuklluwirutakuchikunamansaklanchik. Sin. Pitina. sakra [sagra, agra, tsaka, tsagra, zagra] adj. tosco,spero,escabroso. Imakunapash wakinpi hutku hutku kashalla paza kara. Allpapi punchantin llankakpika makika sakramitukun. Sin. lluru, paza. sakra [sagra, agra, tsagra] s. amz. brujo, curandero. Imatapash hawalla usharik hampik runa. Ayawaskata, sayrita, wakinpika kiwakunatapash upyashpa rikuk. Sakra runaka yurakunawan unkushkata hampikun.
122

Sin. Paku, salamanka, yachak. saksana [saksana, saxsana, sagsana] v. hartarse. Wiksa huntakta mikuy. Katunkapakrinakuchikaallimisaksarka. Sin. Amina. salamanka [salamaga, tsalaga] s. brujo. Imakunawampash hawalla hampinata yachak runa. Shuksalamanka runakaallihampikmikan. Sin. Sakra, yachak, paku. salinana [salinana] v. estarencelo. Warmi wiwakuna kariachina. Warmiwakrakapachapaktakpikaamisalinan. Sin. napana. sallka [salyka, salka] s. sierra,pramo. Chirilla urkuman sakirik suyu. Sallkamantamikanchik. Sin. puna. sallka runa [salyka runa] s. serrano. Sallka suyupi kawsak runa. Sallka runakunakapapata,siwarata,tawritapashtarpun. samarina [samarina] v. cal arse,cesarse. m Imakunapash chinkarina, tukurina, upayana. Kanpananaykasamarinchu?. Sin. Tukurina. samay [samay, samiy, sami] s. respiracin, aire,aliento. Kawsak runakuna, wiwakuna, wayrata hapishpa ukumanta kutin kachariy. Samaykakawsaytamikun. 2. s. descanso. Runakuna, wiwakunapash shaykushka kipa llankayta sakiy pacha. Wakrakunakaya ushkakipakasamaytami p munan. 3. s. espritu,al a. Kawsakkunaman kawm sayta, yuyayta kuk. Runawaukpikasamaykachinkarin. samana [samana] v. descansar. Sampayashpa, shaykushpa rurakushkata sakina. Achkallamkaykipaka samankichikchu? sami [sami]. Dicha, alegra, alegra,felici-

sArun

dad,dicha,ventura;fortaleza,energa.Llakikuna illak sumak kay. Karullaktapipashsamiyukmikanchik. Sin.kuchi. sami [-sami] comp. Clase,variedad.Kayka chayshina rikurikmi kan nishpa rimay. Kaysami sisakunamitiyan. Sin.irak,shina. sampa [samba, saba, ampa] adj. dbil, suave; perezoso, cobarde. Imapash mana sinchi. Paykaun ushkakashpamiyapasampa kan. k Sin. Irki, waullanki. sampayana [sambayana, sabayana] v. amz. cansarse, fatigarse, agotarse. Imatapash achkata llamkashpa shaykuriy. Kayna tukuy puncha tarpushpami achkata sampayarkani. Sin. Shaykuna. sampi [sambi, sabi] s. canilla. Kunkurimanta chakikama tullu. Payka sampi takarishpami achkata nanachin. Sin. Pinkullu. sampu [sampu, zambu, zabu] s. s. sambo, mate,calabaza. Waylla karayuk suni sapallushina mikuna muyu. Wayllasamputaturimankararkani. san [sa] s. pa. untejidoconhojasdepalmera. Chilli pankamanta awashka. Pirutita wakaychinkapak rurashka. San hukukpimihampiyukpirutikunakawakllirka. sanku [sagu] adj. turbio. Uki yaku, mana chuyaklla. Sanku aswataupyankapakmunani. 2. adj. espeso. Imapash apishina. Mishkimikuykaachkasankumikarka. Sin. 1 Lanta, 2 tikti. sai [sai, sani] s. hierba morada. Puka pankayuk uchilla yura, churanata sumakta tullpunkapak tarpushka. Sai yurakunatakakatunkapakmitarpunchik. 2. adj. morado. Tsimpalu sisa tullpushina, shuk llaktakunapi maywa shutiyuk. Sai pachallinatamirantirkani. Sin. Maywa. sau [sau] s. teja. Turu allpawan rurashka

wasi kata. Sauwanrurashkawasikasumakmirikurin. sapalla [sapalya, sapaa] adj. solo,abandonado. Shuklla wakchalla sakirishka. Kaywasipikayuyakmamakasapallamikawsan. sapallu [sapalyu, sapau] s. sapallo. Pankasapa ankuyashpa wiak yura, shuk hatun rumpashina killu mikunayuk muyu. Chamukmikunatakasapalluwanmiyanunchik. sapan [sapa] det. cada. Ima shutikunapa kipapi usharik shimi. Paykasapan punchamikillkachishpapurin. sapi [sapi] s. raz;origen,cimiento,principio. Yurakunapi anku wiay kallari kuska. Allpapi tarpunkapak yurapa sapikunata surkukunchik. Sin. Anku. sapiyana [sapiyana] v. enraizarse. Tarpushka yurakunamanta anku wiay kallariy; yurakuna achka ankuyuk tukuy. Kapuliyurakaallpaukupikaachkatamisapiyan. sara [sara] s. maz. Hatunlla suni yura, suni pankayuk, wiruyuk, kutul ukupi wiak muru. Minkakunamanka sara kamcha kukayuwanmirinchik. sara panka [sara paga, sara faga] s. hoja de maz. Sara tullupi llutariyak suni panka. Llullu sarapankataka wakramanmi karanchik. 2. amz. hojasquecubrenalchoclo. Chuklluta killpak panka. Chukllu tantataka sarapankawanmi ruranchik. Sin. 1 Kallcha, 2 kutul. sarpa [sarpa] s. roco, escarcha. Tutamanta shuk tamyashina urmak. Sarpa kiwatamikushpawiwakunakawiksa punkishpawaunkuna. Sin. shulla. sarpana [sarpana, zarpana] v. rociar,caer elroco. utu tamya urmay, sullayachiy. Kunanpunchayaktakaachkatamisarpan. Sin. Shullana. sarun [saru] adv. pasado, antes, hace
123

sArusHkA

tiempo. Yallishka pachakunata nina shimi. Sarun pachapikakaypimikukkarkan hik. c Sin. awpa. sarushka [saruka] s. rastro,huella,pisada. Ima purishkata riksinkapak tarinkakama rikuy. Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka, chaytasarushkatarurakunchik. Sin. Yupi, chaki kati. saruna [saruna] v. pisar,atropellar. Imatapash, imawanpash allpapi llapichiy. Ayakiwakunatakahutkupishitashpasarunchik. Sin. Haytana. sasi [sasi] s. ayuno,dieta,abstencin. Imapash mana mikuy upyay. Inkakunaka wakin kapak raymipika sasiyukmikashka. sasina [sasina] v. ayunar. Imatapash mana mikushpalla yalliy. Kunanpunchallamisasikuni. satina [satina] v. meter,introducir.Imakunatapash ukuman yaykuchina. Aswatawi hinkapakmimatita satikuni. s sawarinalla warmi [sawarinalya warmi] s. novia.Karipa warmi tukuna kuytsa. Raymipikasawarinalla warmiwantushurkani. sawarina [sawarina] v. casarse,contraer matrimonio. Kariwan warmiwan pakta pakta kawsankapak arininakuy. Wakinrunakunakaapunchikwasipisawarin. sawna [sawna] s. cabecera,almohada. Kawitupi puunkapak umata kimichina kipi. Sawnataumapichurankapakmaachi ay. p sawnana [sawnana] v. arrimarlacabeza (sobrelaalmohada). Umata hawayachishpa churay, imapipash umata kimichiy. Sumaktapuunkapakkaumatakaallimisawnanchik. sayri [sayri, ayri] s. tabaco,cigarrillo. Ashnak utu kiwata pankapi pilluchishka tsunkankapak rurashka. Wakin runakunaka chirimanta sayrita kunukyankapaktsun an. k sayrina [sayrina, ayrina] v. fumar. Sayri kushnita kunkakama yaykuchishpa, shimimanta sinkamantapash llukshichiy. Pacha124

mamata ama mapayanchinkapakka mana sayrinchikchu. sayti [sayti, siti] s. mueca,mueco. Imatapash wawashinata rurashpa pukllana. Wawakasaytikunawanmipukllan. Sin. llullawawa. saywa [saywa] s. lindero, lmite, mojn. Llaktakunapa allpapura ama pantay tiyachun imawanpash harkayta rurashka. ukapa allpasaywatakarikurayashpamikawsani. saywana [saywana] v. limitar, poner lindero omojn. Harkayta churay. awpa pachamanta allpa manyapika saywankuna. sichi [sii] s. amz. variedaddepez. Yapa uchilla yaku aycha. Napomayupisichitamikunkapakhapini. sikana [sikana] v. montar,subir,ascen er. d Hawaman wichiyay. Kapulitahapinkapakkayurapimisikanchik. Sin. Wichiyana. siki [siki] s. nalga,glteos. Washa tullu tukurishkapi tiyarinkapak mutsushka utu aycha. Karullaktamanantawapirikpikasikikaachkataminanan. siksik [sixsix, sixsi, sigsix, sigsi] s. s. paja gruesa de hojas speras. Ukshashina, akchashinata charik yura. Wasitakatankapakmisiksiktapitinchik. siku [siku] s. amz. guatusa.Yana millmayuk, lumuta mikuk, yapa kita, sachapi kawsak wiwa. Antisuyupikasiku aychatamisumaktamikunchik. Sin. Punchana. sillkukis (<**silykukis) s. semana. Kanchis punchayuk pacha. sillu [silyu, siu] s. ua,casco,pezua. Tullushina, maki, chaki rukakunapi llukshik. ukapa chakitaka wakra sillumi chukrichirka. simpa [simba, simpa, imba, iba, imba, iba] s. trenza. Akchata, puchkakunatapash, kimsapi rakishpa awashkashinata ruray. Warmipaakchasimpakaachkarakumikan. simpana [simpana, imbana] v. trenzar.

suCHu

Akchakunata, puchkakunata kimsa wankupi rakishpa, kawpushkashina ruray. Imbaya, Caar runakunapash akchataka akchashpamisimpan. sinchi [sii, sii, xii] adj. duro,fuerte, robusto,resistente,slido;difcil;recio,vale roso. Imakunapipash karilla kay, mana urmarishka kay, mana imatapash manchak, unkuy illak runa. Runakunakasinchimikanchik. Sin. Anak, tiyaylla. sinik [sinix] s. pa. variedadderaposa. Atallpata maskashpa tuta purik ashnak aychayuk wiwa. Sinik wiwakaishkayatallpatamimikushka. Sin. Chakka, chucha. sinka [siga] s. nariz,trompa. Runakuna, wiwakuna imatapash mutkinkapak charishka hutkukuna. Sinkawanmisumak,waklliashnakkunatapashmutkinchik sinkuna [siguna] v. revolcarse,rodar. Urmashpa kushpariy. Wawakunakauraymuyapampapisinkun. Sin. Kawirina. sipichi [sipii, sipi] s. amz. variedad de rbolmedicinal. Yurak wikiyuk, au pankayuk, hampi yura. Sipichi yurata hampi kashkamanta wiachinchik. sipina [sipina] v. ajustar,estrangular,ahorcar.Imakunatapash kunkapi sinchita watashpa, llapishpapash wauchiy. Wakinllaktakunapikawallinkutawauchinkapakkasipinkunami. sipri [sipri] s. labioinferior(verwirpa). Rimakpi, mikukpi kuyurik uray hawa shimi kara. Paykasipritamichukrichirka. sipu [sipu, tsipu] s. arruga. Imapash mana chutalla kak. Hatukuyayakaachkasiputamicharin. sipuru [sipuru] s. pa. variedad de mono. Shuk uchpa, puntsu millmayuk, hatun chichikushina rikurik kushillu. Sipuru wiwakasachaukullapimimitikushpa kawsan. Sin. Parawaku. sipuna [sipuna, tsipuna] v. pestaar,guiar.

awita alla alla, wichkay. Paytakayankapakmiawitasipuni. 2. fruncir,arrugar. awi lulun karata wichkay. Kay wawa piarishpaka sinchimi awita sipun. sirana [sirana] v. coser,zurcir. Ima churana manyakunata kumpay, llikirishkakunata llutachiy. Kayapun haraymimanrinkapakruwanallic kitamisirakuni. Sin. chupana. sirichiy [siriiy] s. ceremonia nupcial. Sawarishkakunata kari warmiwan chankachishpa puuchiy. Sawarikpika sirichiyta rurashpami achka mashikunakushiyashpaupyan. siririna [siririna] v. acostarse,echarse. Imapipash, maypipash chutariy. Samankapaknishpamiashatasiririni. sirik aspi [sirik aspi] s. lneahorizontal. Kinray wachushina sunilla rikurik. Pankapishuksirik aspitashuyuy. sisa [sisa] s. flor.Yurakunapi tukuy tullpuyuk pankakunashina muruyankapak llukshikkuna. Wasi manyakunapi sisakunatami tarpuna kanchik. sisa pacha [sisa paa] s. primavera.Yurakuna sisana pacha. Sisa pachapipurinakasumakmikan. sisa pampa [sisapamba, sisapampa] s. jardn. Sisakunata tarpushka pampa. Sisa pampapirimanakunkapakmirikunakushun. sisu [sisu] s. hongosdelapiel. Aycha karata wakllichik kallampa unkuy. Kallampaunkuyhapikpimisisu chakitukushkani. 2. bo. ronchas. Chuspikuna kanikpi aychapi chupushina llukshik. Chakipichuspikanikpisisu tukushpapurin. 3. im. enfermedaddeunsermtico. Runakuna yuyaypi, ayamanta shamuk aychata chupuyachik unkuy. Paypamakipikaayamisisutachurashka. suchu [suu] adj. tullido. Mana purinata ushak. Imamantacharichaywarmi asuchu tukun. k
125

suCHuCHinA

suchuchina [suuina] v. retirar,apartar. Chaymanta anchuchishpa shukman churay. Kayrumikunataachkallashakkashkamanta waykatukushpamisuchuchinchik. Sin. Anchuchina. suchuna [suuna] v. s. arrastrarse. Mana puriyta ushay, chankakuna waushkashina kakpi, mana tatkiyta ushay. Yaparukuyashpamiyayakasuchukun. suksu [suxsu, sugsu, tsuxtsu] s. mirlo. Killu chakiyuk, killu tapsayuk, yana patpayuk pishku. Suksu pishkutakakuyashpamicharinakanchik. sukta [suxta, sukta, sogta] num. seis. Pichka yupayta katik yupay. Sukta wawaatallpata,sukta dlarkullkipimi katurkani. sukus [sukus] s. carrizo. Ashankata, kawituta, wasi chakllatapash rurana, waykukunapi wiak pintukshina au yura. Punasuyupikasukuswanmiwasikatakarurankuna. sullka [sulyka] s. lunes. Shukniki puncha. sulluy [sulyuy, suzuy] s. aborto.Shuk wawa manarak puncha paktashkapi llukshiy. Sulluyka mana allichu, shuk hatun llakimi kan. sumak [sumax, sumak, sumag, suma] adj. bello,bonito,lindo,precioso,delicioso,distinguido.Imapash may alli kak. Chaywasipishuksumak warmimikawsan. Sin. Kuyaylla, kapak. sumakyachina [sumakyaina] v. arreglar, componer,adornar,decorar,mejorar. Mana alli rikurikta sumak rikurikta ruray, wakllichishkata allichiy. Paykayurashuyutasumakyachin. Sin. Allichina. sumpu [sumphu, sufu] s. hierbaaromtica delpramo. Timpuchishpa nanayta hampirinkapak upyana kiwa. ukapa nanayta sumpu yura pankawan hampirini. suni [suni] adj. largo,extenso. Imakunapash wichayman, urayman, maymanpash kashpa hatun kak. Ayllu llaktaman chayankapakka kay suni
126

antamirinakanchik. sunka [sunka] s. barba,bigote. Karikunapa shimi muyuntinpi wiak akcha. Mashakasunkatamirutukun. Sin. munza. supay [supay] s. espritu,sermtico. Mana tukuypak awipi rikurik ayashina. Wawaka supayta manchashpami tutaka manallukshi chu. n supi [supi] s. pedo. Sikimanta llukshik samay. Chirimantawiksapunkishpakasupitakacharinchik. supina [supina] s. peer. Supita llukshichiy. Chawamikukpikasupinllami. surkan [surkan] s. pulmn. Kawsakkunaman samayta chaskik. Surkanpichiriamayaykuchunkawashataallitapachakillpanchik. Sin. paruk, yurak shunku. surkuna [surkuna, surkona] v. sacar. Hutku ukumanta imatapash pakllaman aysay. Mankamantayanushkapapatasurkunchik. Sin. Llukshichina. suru [suru] s. variedad de carrizo. Yaku kucha manyakunapi wiak suni pankayuk kiwa. Suruwankawitupichurankapakruranchik. susu [susu] s. polilla. Kaspita, churanata, murukunata mikushpa ismuchik uchilla wiwa. Sara wakaychishkataka susuka tukuytami mikushka. susuna [susuna] v. apolillarse.Murukuna, kaspikunapash, kuruyashpa hutkuriy, ismuriy. Manautkamikukpisarakasusun. Sin. Kuruyana. sutukyana [sutukyana, zutuxyana, zutugyana] v. sc. humede erse,mojarse;gotear. c Yakuwan hawa hawalla hukuy. Armashkakipaumaka sutukyan. Sin. hukuna, mutiyana. suyu [suyu] s. regin. Imashinapash shuk mamallaktata, imakunamantapash rakishka. Ecuador mamallaktaka Yunka suyu, Puna suyu Antisuyupi,Yawatisuyupimirakishka kan.

suyu

suyu [suyu] s. na. variedaddegolondrina. Yana patpayuk, wayrapi, tamyapi pawak pishku.

Suyu pishkukunaka hukunchu. Sin. Shillishilli.

mana

tamyapi

127

sH
shakalli [akalyi] s.na.loropequeo. Uchilla arawshina pishku, achkapura tantanakushpa purik. Shakalli pishkukapayllasakirishpamipurikun. Sin. Kallikalli. shakan [aka] s. na. variedad de lora. Waylla patpayuk, yurak awiyuk uchilla wakamayushina pishku. Shakan pishkukunakaantisuyusachapimi kawsan. Sin. Kayas. shallipu [alyipu] s. amz. tipoderbolcon semillas. au pankayuk, pishkukuna mikuna muyuta aparik yura. Pishkukunamikuchunnishpamishallipu yuratakatarpunchik. shallina [alyina, alyina] v. amz. rajar,hender. Yantata rurankapak kaspita chiktay. Paykayantatamishallir a. k Sin. Chiktana. shampana [abana] v. im. Desenredarel pelo(yotrascosassemejantes). Punzu tukushka akchata akchay. Ushushikaakchatashampakun. shamuk [amux] adv. futuro,venidero,lo quevendr. Kipapa yuyarishka, pacha kipalla chayamuk. Shamuk killakunapimiwasitarurasha. 2. s. el que viene. Pipash shuk kuskaman chayamuk, rikurik. Paykasapanpunchakunamishamuk runa kan. Sin. chayak. shamuna [amuna] v. venir. Maypi kashpa kutin tikramuna. ukaka kaya puncha ushashpami shamusha. shau [au] s. caf,plantaybebida. Yunkapi pukuk hatunlla yura, puka muruyukmi tukun. Shau yakukapuuytaanchuchinmi.
128

shapaka [apaxa] s. variedaddepalmera. Kunampushina kashpallata uu pankayuk, suni muyuta aparik, paypa pankaka mana wasi awankapakka allichu. Shapaka kunanpika achka muyutami kay watakaaparishka. shayak [ayak] adv. vertical. Hawamanta urayman tiyak. Hatunrunakashayakmirikurin. shayak aspi [ayak aspi] s. lneavertical. Hawamanta urayman aspishka aspi. Hatunshayak aspitapankapikillkay. shayarina [ayarina] v. detenerse,pararse; ponersedepie. Maypipash harkariy, sakiriy, tiyakushkamanta hatariy. Shukmashirikurikpimirimanakunkapakshayarirkani. shayana [ayay] v. parar,detener. Hatarishka kana. Wasikamakkunakapunkuyaykunapimishayan. shaykuna [aykuna] v. s. cansar,fatigar,a gotar. Achkata imatapash rurashpa sampayashpa sakirina. Tukuypunchallamkashpaachkatashaykuni. Sin. Sampayana, kalakyana. shikitu [ikitu] s. amz.Uchilla siklli challwa. Shikitu aychakamishkimikan. shikina [ikina] v. amz. descamar. Yaku aychapa karapi llutarayakuk hawa karata anchuchiy. Payka,yakuaychatakusankapakshikikun. 2. amz. rallar. Lumuta, palantata, chuntata, karata llukshichiy. Challwawansankuyachishpayanunkapakmi palantatashikikuni. Sin. 1-2 shikitana. shikra [ikra, sigra] s. bolso. Chawarmanta patishina, imatapash wakaychishpa apankapak rurashka. Saratashikrapikatunkapakapani.

sHinAmi

shikshi [ixi, igi] s. sarna. Runa aychapi muyuklla llukshishpa yapa shikshichik unkuy. Wawatakahatunshikshi unkuymihapishka, hampinamikan. 2. comezn.Imamantapash ukkuta aspinayachiy. Amachawartallikishpapukllankichu,shikshitakunkami. Sin. 1 Isi. shikshina [ikina, igina] v. dar comezn. Aycha karapi aspiyta munay. Umatayapashikshin. shiktikuy [ixtikuy] s. na. ciempis. Yana tullpuyuk, achka chakiyuk kuru. Tarpuna allpakunapika achka shiktikuymi purin. Sin. Shiway, tatis. shila [ila, ilya] s. vasija de barro, jarra, taza. Aswata, yakuta upyankapak allpamanta rurashka mulu. Aswatakashilapimiupyanchik. shillinkuk [ilyikux] adj. travieso.Imatapash hapishpa yapa piachik wawa. Wawakuna ama yapa shillinkukkuna kachunkapukllashpa,rurachishpamillamkana kan. shillinkuna [ilyiguy] v. amz. fastidiar.Kanishpa, waktashpa, sillushpa, tankashpa piachiy. Yachana wasipika wakin wawakunaka achkatamishillinkun. shillishilli [ilyiilyi] s. amz. variedad de golondrina. Yana tullpu, sinchita wayrata musyashpa, achkapura tantarishpa shillishilli nishpa takik, hawapi wampurik pishku. Shillishillimiwayratapawan. Sin. Suyu. shilltipu [ilytipu] s. amz. variedad de mono. Chichikushina kashpallatak yana millmayuk yapa uchilla wiwa. Anti suyuman rishpaka shilltipu wiwata sumaktamirikunchik. shimi [imi, simi] s. idioma,lenguajearticulado. Runakunapa shuk shuk rimaykuna. Kankaimashimipitakrimanki? 2. Boca. Rimay llukshina, mikuna yaykuchina hutku. Amashimitamanchanaytapaskaychu.

shimi-chinkachina [imi ingaina] v. delirar. Waukushpa, yuyay chinkarishpa maytapash rimay. Mashikayuramantaurmashpamanahamutayrimaywanshimi-chinkachin. Sin. Musparina. shiminchina [iminina, imiina] v. hacerbordes. Imakunapipash manyakunata churay. Sawariypakllikllatashiminchikuni. shimiyuk [imiyuk] s. diccionario. Achka shimita tantachina. Yachakukwawakunakamushukshimiyukpi manariksishkashimitamaskakun. shimpi [ibi, imbu, impu] s. variedadde palmera. Shiwashina mikuna muyuta aparik yura. Kayashkakunamankarankapakshimpi muyutapallakunchik. shina [ina, ina, sina, ina, xina] adv. como. Kayka chay sami rikurikmi kan nishpa rimay. Kayshina punchutarantinatamunani. 2. igualque. Imapash pakta pakta kak. Kayshina rikuriktaruranki. 3. parecido,-a. Piwanpash rikchak rikurik. ukashina riku ikwawkitamicharini. r 4. ejemplar, por ejemplo. Imakunapash achka tiyakpi wakinkunatalla hapiy. Imbaburamarkapi,kitillaktakunatacharinchik,shina: Otavalo,Cotacachi,Ibarra,Atuntaqui 5. similar,semejante. Ashalla, rikchak kakpi. Kanpayayashina llukshishkanki. Sin. chashna, sami, irak. shinallatak [inallatax, inaladig, inaladig] conj. pero. Shinapash ninkapak rimay. ukallaktamantikranatamunani;shinallatak, wasiillakkashpamanaushani. 2. igualmente, de la misma manera, as mismo, dela mismaforma. Chaypuralla kachun ninkapak rimay. Imashinami kanman kullkita maachirkani, shinallatak kutichiway. shinami [inami] adv. por supuesto. Chashna kakpika ninkapak rimay. Raymipishinami tushurkani. Sin. Manakayari, shinaykuti, shinayka.
129

sHinApAsH

shinapash [inapa, inapi] conj. pero,de todasmaneras. Chashna kakpipash, ninkapak rimay. Kimsatantanakuymanmanashamushkachu, shinapash yallichishunchik. shinana [inana] v. hacersiguiendounmodelo. Kayshinata ruray ninkapak shimi. Shuyay,kashnamimakitashinanchik. Sin. Rurana. shinayka [inayga, inaga] adv. na. porsupuesto. Chashna kakpika ninkapak rimay. Shinayka,raymipikatushukrishallatakmari. Sin. Manakayari, shinaymi, shinaykuti. shinaykuti [inaykuti] adv. porsupuesto. Chashna kakpika ninkapak rimay. Raymipi,shinaykuti tushur ankilla. k Sin. manakayari, shinami, shinayka. shinka [inga] adj. borracho,chumado,embriagado. Pukushka aswata upyashpa yuyay chinkay. shinka runaka, aswata upyashpa allimantamishamurkani. Sin. Machashka. shinkana [igana] v. marearse, desmayarse. Ashalla pukushka aswata upyashpa, uma takarishpa, shukmantapash muspashina sakiriy. Paykaumapitakarishpashinkan. Sin. mayzana. shinkayana [igayana] v. emborracharse, chumarse,embriagarse. Aswata, hayak yakuta upyashpa machay. Ayllullakta raymipi mashikunawan shinkayarkani. Sin. Machay. shinki [iki] s. amz. carbn. Yanta kaspi rupashkakunapi puchuk yana tukushka kaspi. Sacha rupachishkamanta shinki yantakunatatantanchik. Sin. killimsa. shinshin [ii, ini] s. amz. serpiente pequea. Muru karayuk, killu chupayuk, wauy hampiyuk uchilla machakuy. Antisuyumanrishpakashinshin machakuytakaallirikushpamipurinchik. shinshin [ii, ini] onom. amz. onomatopeya del gemido. Shuk runa wakakushpa sinkawan uyachiy.
130

Shukshinkarunakasinkawanshinshi shinshin nishpami wakakun. shipati [ipati] s. na. Unavariedaddepalmera. Chillishina kashpallatak uchilla, pankaka wasi awankapak; muyuka mikunkapak; shuk llaktakunapika chincha nishka yura. Ashankapishipati muyutakatunkapakmipallani. Sin. Chincha. shirinka [irika, iriga] s. amz. caucho. Yurak wikiyuk yura. Shirinka yuramantamitukuysamiwiariklla imakunatakarurankuna. shitana [itana] v. botar,arrojar,tirar,lanzar. Imatapash kachariy, hichuy, tuksiy. Palantakarakunatakachintapishitanchik. 2. amz. cazarconbodoquera. Wiwakunata wauchinkapak yawrita pukuna ukupi churashkata sinchita pukuy. ukapachu ikasachawiwakunatahapinkar pakshitakun. Sin. 1 Chutana, aysana, karkuna. shitana [itana] v. amz. brujear. Yachak runa imatapash mana alli kaskamanta llakichiy. Wakinhampikkunakamillayrunatakashitanllami. shiwa [iwa] s. pa. variedad de palmera. Mishki yuyuta charik, achka yana muyuta aparik, sachapi wiak chuntashina yura. Akchata shiwa muyu wirawan  armakpika sumakmiwian. Sin. Unkurawa. shiway [iway] s. pa. ciempis. Yana tullpuyuk, achka chakiyuk kuru. Wawakunakashiway kuruwanmipukllan. Sin. Shiktikuy, tatis. shiwi [iwi, siwi] s. anillo,sortija.Maki rukapi churachinkapak antakunamanta rurashka. Paykasawarinkapakshiwitarantin. shiwtana [iwtana] v. amz. desbordarse, regarse. Yaku timpushpa talliriy. Wakra uuka huntashkamantami shiwtakun. Sin. Tallirina. shuk [uk, ug, ux, u] num. uno. Kallarik yupay. ukakashuk watayukwawatamicharini.

sHuyu

shukkuna [ux] s. unidades. Ima kashpapash shuk shuklla iskunkama yuparik. Kaypankapishukkunatakillkashunchik. shukarina [ukarina, ukarina] v. atrancar. Imatapash mikushpa harkariy. Yachakukkachallwatamikukushpamishukarirka. 2. hincharse. Yallikta mikushpa wiksa punkishkashina tukuy. Yapachiritayallishpamiwiksashukarishka. Sin. 2 Punkina. shuklla [uklya, uka] adj. nico. Shuk runa, imakunapash sapalla kak. ukapa shuklla churika karu llaktamanmi rirka. Sin. Chulla. shulla [ulya ] s. roco, escarcha. Tutamanta shuk tamyashina urmak. Shulla kiwatamikushpawiwakunakawiksa punkishpawaunkuna. Sin. sarpa. shullana [ulyana, uana] v. caerelroco. Tutapiamsallatamyashinaurmay. Puyupachamantatamyarikshinasisakunapi shullan. Sin. sarpana. shulluy [ulyuy, uuy] s. aborto. Shuk wawa manarak puncha paktashkapi llukshiy. Warmikunapa shulluyka mana allichu, llakimikan. 2. v. abortar. Chichu kashpa manarak puncha paktakpi wacharina. Imatapash munashpa wakin warmikunaka shullunllami. shunku [ungu, ungo, sunko] s. corazn. Tukuy runakunapa, wiwakunapa yawarta rakik aycha. Imamantapash yalli piarikpika shunkuka na anllami. n 2. mduladevegetales,elncleooelcentro deobjetos.Tukuy yurakunapa, rumikunapa chawpi ukupi tiyak. Kapulishunkuwan awanakaspitarurakuni. Sin. 1 Puka shunku. shunkuchina [unkuina] v. curardelespanto. Ima unkuykunata, mancharishkakunata anchuchishpa hampina. Wawataka manchariy unkuywan kakpimi

shunkuchinchik. shunkuy [uguy] v. s. desayunar. Tutamantapi mikuy, mayllak shunkupi mikuy. Achkakarupurinamanrinakashkamantami allishunkunchik. Sin. Pakarimikuna, chinchina. shunkuna [uguna] v. amz. indicar,sealar.Ama pantachun, kashna ruranki nishpa shukta yachachiy. Payka ukapa wasiman paktamushkallami pitakshialli shunkuchishka. shunkuyuk [unguyuk] adj. adulto,pensante. Alli yuyak runa. Payaushushikaashunkuyukmikan. Sin. Yuyayyuk, yuyak. shushuna [uuna] s. cedazo. Huku hukuyuk rurashka hillay. ukakashushunapimikutatashu hukuni. s shushuna [uuna] v. cernir.Ima kutamantapash palakta llukshichiy. Sarakutatashushukuni. shuti [uti] s. nombre. Runakunata, llaktakunata imashina rimanata yachay. Kayallkukaimashutiyuktakkan? shutu [utu] s. gota. Ima huku kashpapash wikishina talliriy. Hampimantakaishkayshutullatamiupyan. Sin. Wiki. shuturina [uturina] v. mojarse. Ima yakupi, tamyapi mutiyay. Tamyapimishuturirkani. Sin. Hukuna, mutiyana. shutuna [utuna] v. filtrar,gotear,chorrear. Yaku kashpa, mikuna kashpapash hicharishkashina urmay. Mawkawasimantatamyayakukashutun. shuwa [uwa, ua] s. ladrn. Shukpa imakunatapash hapishpa apak. Tawkashuwamiukapawasimanyaykurka. shuwana [uwana] v. robar. Shukpa ima charishkakunata apay. Chakrata chapakpika mana shuwankunachu. shuyana [uyana] v. esperar, aguardar. lmatapash chapay. Tukuyllamachaya uchunshuyakuni. m shuyu [uyu] s. dibujo, cuadro. Pankapi, kaspipi, karakunapipash tullpukunawan ha131

sHuyunA

wishkakuna. Wawakunakashuyutaruranmi. shuyuna [uyuna] v. manchar. Imakunatapash mapayachiy.

Pirkapishuyunki. 2. dibujar. Llimpiwan rikuchiy. TrnsitoAmaguaawarmitashuyushun. Sin. 1 Llunchina; 2. llimpina.

132

t
takallina [takalyna, taxaina, taxalina] v.s. ceirdeformacruzada. Shukpa ukunpi imatapash chimpakta watay. ustakunatakaamitakallikun. takarina [takarina] v. rozarse,golpearse, tropezarse. lmapipash waktariy. Yayakashinkashamukushpayurapichakita takarirka. Sin. Waktarina. takarpu [takarpu] s. estaca; clavo. au chupayuk, satina kaspi. Wakratakatakarpupi watarkani. takana [takana] v. machacar, pedacear, martillar.Imakunatapash waktashpa utuyachiy. Aswatarurankapaklumutatakakuni. 2. sc. afilar. Imatapash kuchunkapak antakunata llampuyachiy. Kiwatapitinkapakkuchunatatakakriy. Sin. 1 Waktana. taki [taki] s. cancin,piezamusical. Uyaypak, tushuypak, sumaklla uyarichiy. Sikuankanishkatamitakirkani. taki [taki, take] s. troje. Muyukunata wakaychinkapak rurashka kincha. Papatatakipi wakaychirkani. takina [takina] v. entonaruninstrumento musical. Pinkulluta, churuta, imatapash pukushpa sumakta uyachiy. Tantanakuymankayashpakachupitakini. 2. cantar. Shimiwan rimashpa, kinkuchishpa sumaklla uyachiy. Hachiyayamiarawitakasumaktamitakirka. takla [taxla] adj. amz. flojo. Shuk yapa hatun churay, churarikpi mana allita rikurik. Kaywarakataklamisakirin. taklla [taxlya] s. arado. Yapuykunapi allpata chiktak, suni anta muyuk. Takllatachuranti unki? k takllana [taxlyana] v. amz. ajustar. Imatapash, imapipash sinchi sinchi watay, llapiy, churaypashmi kan. Kaymuchikutatakllapay. takllu [taxlyu] adj. tartamudo.Shuk mana allita rimak, harka harkalla rimak runa. Takllu wawakaharkarishpamiriman. Sin. Taytiw, tiyarpa. takshana [taxana, tagana, taxsana] v. lavarropa. Ima churanakunata yakupi chuyayachina. Kankaachuwaraataksharkanki? t taksu [tagzu, tagsu, tawzu] s. scn. taxo.Ankupi aparik, mana yapa mishki, hulunshina mikunayuk suni, killu muru. Taksu muyutayuramantapaktarkani. Sin. Kullan. taktarina [taxtarina] v. ss. endurarse. Turu allpa, millmapash, ima kashpapash sinchi tukuy. Yallitamyakpitarpunaallpataktarishka. takurina [takurina] v. sn. insultar. Ima mana alli rimashkamanta kikinpash tikrachiy. Wawatakamanayallikatakurinachu. Sin. Kamina. takyak-unkuy [taxyay-ukuy] s. bo. enferme adpersistente. Mana utka, utka hampirik d unkuy. ukapayayapa unkuykatakyak-unkuypimi tikrashka. takyarina [taxyarina] v. bo. enfermarse persistenemente. Pipash tukuy pacha unt kushkalla yallina. Chaywawakakutinllataktakyarin. tallika [talyiga] s.collardepepas.Muyukunawan, tullukunawan, millmakunawan rurashka aparina wallka. Tallikatawatarishparaymimanhaku. Sin. Hallinka. tallirina [talyirina, tairina] v. sc., amz. iren aglomeracin,aglomerarse;regarse. Achkapura tantarishpa rina. amirunakunakalarkamantallirirka. tallina [talyina] v. S. regar,esparcir.Imapipash huntachishkata chawsichiy, imapipash
133

tAlpA

churay. Pitaksarahuntachishkatakatallirka? 2. verter,regaragua.Yakuta, aswata, ima yakutapash shitay. Pitakkawitupiaswatatallirka?. Sin. 1 chakchuna, hichana, chiwana, 2 parkuna. talpa [talpa] s. ss. blusa. Kunkamanta wiksakama warmipa churana. Ushushikamushuktalpatamichurakun. tampu [tampu, tabu] s. depsitosdelinca rio; posada. Mikuna muyukunata wakaychinkapak, samankapakpash ankunapi rurashka wasikuna. Kunanpipashmitampu llaktakunakatiyan. tamya [tamya] s. lluvia. Hawa puyumanta urmak yaku. Kunanyallitamya urmarka. tamya pacha [tamya pacha] s. invierno. Ashtawan yapa tamyana killakuna. Tamya pachapikasumakwayllallamirikurin. tamyana [tamyana] v. llover. Puyumanta achka yaku allpaman talliriy. Kunanpachatakayapa tamyakun. tanampu [tanabu] s. amz. arbustocuyas hojasseusancomobarbasco. Challwakunata hapinkapak yura, shuk llaktakunapi kahalli nishka. Tananpu yuratakamanayapayakupishitanachu,tukuyllachallwakunamiwaun. Sin. kahalli. tani [tani, tai] adj. sc. agrio. Llullu muyukunapa hayak yaku. Limnyakukatanimikan. 2.amargo.Mana mishki, hayak. Llullukapulimuyukamanamikuypakchu,tanimimallirin. Sin.1 hayak. tankana [tagana] s. amz. variedad de rbol. Yurakta sisak, wasikunata rurana kaspi Tankana yurataamapitiychu. tankana [tagana] v. empujar. Imatapash sinchi suchuchina. Chayhatunrumitatankashun. tanla [tanla] s. amz. variedaddepez. Killuwan yanawan tullpuyuk hatun challwa. Tanlaka hatunmayupimikawsan. tanta [tada] s. pan. Sarata, chuklluta ku134

tashpa yakupi apiyachishpa ninapi kusashka mikuna. ukanchikpamamakachukllutantatarurakun. tantachiy [tadaiy] s. agrupacin,unin. Imatapash shukllapi churay. Kullkitatantachiykaallimikan. 2. v. amontonar, agrupar, reunir. Tukuyta shukllapi tawkachiy. Papatakayukshachukllapitantachirkani. Sin. 1 Tantana. tantanakuy [tadanakuy] s. reunin, asamblea,congreso. Achka runa, wiwa, imapash shuklla kuskapi kay. Kaytantanakuypikaukanchikpamutsuykunamantamirimashun. tantana [tadana] v. recolectar, reco er, g juntar.Shukllapi mikuna muyukunata shukllapi churay. Kaysaratakanchapampapimitantarkani. Sin. Llutana, tinkina, tantachina. tapsa [tapsa] s. pico de aves. Pishkupa shimi. Kultakapataktapsayukmikan. tapuna [tapuna] v. preguntar,averiguar,interrogar. Yachankapak, riksinkapak shukkunata taripay. Shamushkatayachakchayankapakmitapurkani. tapya [tapya] s. amz. malaugurio.Llaktakunaman, runakunaman llakikuna shamunata rikuchik wiwakuna. Waushkatamuskushpakatapyashinayallinkapakmikan. Sin. Chiki. tapyana [tabyana] v. sc, amz. hablar sin sentido,desva iar. Imatapash mana yuyayr wan rimay. Kankamanaallikachuntapyashkanki. Sin. pantayrimay. taraputu [taraputu] s. amz. palmeradecogollocomestible. Chinkushina hatun suni rikurik yura. Antisuyupikaachkataraputu yuramitiyan. tarinakuna [tarinakuna] v. encontrarse. Ashtawanka runapuralla shuk pampapi, shuk wasipi maypipash rikunakuy. Mamawan yayawanka Napo llaktapimi ta-

tikAsu

rinakushka. Sin. Rikunakuna, tinkunakuna. taripay [taripay] s. examen. Yachankapak rikuy kallariy, maskay kallariy. Ka apunchakashuktaripaytamicharishuny chik. 2. v. amz. juzgar,examinar,investi ar.Ima g tukushkata yachankapak kallarishkamanta puchukaykama sumakta maskaymi kan. Yachachikka,  ima yachachishkatami tariparka. Sin. Maskana. tarina [tarina] v. encontrar,  hallar. Hichushkata, kunkashkata, pay munay rikurikta hapiriy. Shukmuchikutaanpimi tarirkani. tarpuna [tarpuna] v. sembrar. Muyukunata, mallkikunata, kaspikunata allpapi pampay. Hatunpampapilu uta,saratapashmitarm purkani. taruka [taruka, taruga] s. venado. Shuk puka millmayuk, yurak chupayuk, umapi ishkay kachuyuk hatun wiwa. Urkupikapuka tarukatami rikurkani. taski [taski] s. ss. cascada. kakamanta urmak yaku. Azuayrunakunakataskipimiarmakun. Sin. pakcha. taslla [taslya] adj. amz. elegante,gallardo. Karilla runa, mana unkushka runa, llakipash illak runa. Taslla churakushkahachitamicharini. tatis [tatis] s. tu. ciempis. Achka chakiyuk sunilla kuru. Tatis tiyanapikahukuallpamikan. tatki [tatki, taxti, tiyaxti] s. paso. Purinkapak shuk chakita awpachiy. Llukiwanshuktatkitakupay. 2.s.metro. Shuk tatkishina tupu. Chunkatatkitatupushpayuraakapitinki. t tatkina [tatkina, taxtina, tiyaxtina] v. darpa sos,marchar. Chankakunata chutachishpa shukpi shukpi puriy. Hatun yayaka  yapa sampayashpa mana utkatatkinchu. tawa [tawa] num. cuatro. Kimsapa katik yupay. Wakrakatawa chakiyukmikan.

Sin. chusku. tawantin suyu [tawantin suyu] s. elTawantinsuyu,cuatroregionesinterrelacionadas. Mawlli mayumanta Ankas mayukama inkakunapa hatun, suni llakta. Wayna Kapakka Tawantin suyumanta apumikashka. tawka [tawka] det. algunos, bastante.Imatapashashalla kashkata hawalla yupay. Kayllaktapikatawka wasimitiyashka. Sin. Achka, ashtaka, manchayakta, pachan, llashak. tawna [tawna] s. bastn. Ruku yayakuna, paya mamakuna yanaparishpa purina kaspi. YayaWayramipaypatawnawanwakta ka. r 2.amz.remo,bastnusadoparaimpul ar s lascanoasalnavegarcontracorriente. Shuk suni, au kaspi, wampunata purichinkapak rurashka. Tawnatamaykancharihapirka. tawnana [tawnana] v. apoyarenelbastn, apuntalar. Shuk kaspiwan yanaparishpa sinchita shayariy. Kayllampushkakaspiwanmitawnarinki. tawri [tawri, tarwi] s. S. chocho. Yurak rikurik, chawapi hayak kak, yakupi hayakta anchuchishpa mikuna muyu. Tawritahayakrichunyakupichurarkani. taylla [taylya] adj. duro,resistente.Muyu, kaspi, imapash mana pakiypak tukushka yapakta sinchiyashka. Taylla chakamikan. Sin Sinchi. taznu [taznu] s. s. granostostadosycocinados. Yanushka, kamchashka mikuna murukuna. Sarataznutaurkumanapani. tika [th ika, tika] s. adobe. Wasita, pirkata rurankapak rurashka allpa paki. Wasitarurankapakmitikataapakuni. tika [th ika] s. amz. racimo de chonta. Chunta muyuyuk luntsa, chunta muyuyuk watu. Aswatarurankapakchuntatikataapashun. tikasu [tikasu, ikaksu] s. amz. tipodefruta. Ankupi aparik, yanushpa, kusashpapash mikuna muyu. Tikasu muyutaapamurkani.
135

tikAyAnA

Sin. Chikaksu. tikayana [tikayana] v. ss. ensuciarsehasta hacersenegro. Churanakuna, imakunapash yapata mapayay. ukapayayapachuranakayallimitikayashka. tiklla [tixlya, tixa] s. snc. mancha. Ima wikipash aychapi, churanapi urmashpa yanayachishka, pukayachishka, mapayachishka. Mushukwarapitikllamirikurin. Adj. manchado. Ima wiki urmashkamanta mapayasha. Tiklla muchikutami churashkanki. tikrachina [tigraina] v. contestar,responder;traducir.Mana upalla sakirishpa ashtawan kutichiy. Paytapushkatatikrachikuni. 2. voltear,ponerbocaabajo,virar. Imakunatapash allpaman, hawaman awiyachishpa churay. Chaymaachishkamankatamitikrachikuni. 3.devolver. Ima maashkakunata kutichiy. ukapamaachishkakullkitaimapunchatak tikrachimunki? Sin. 1kutipana, kutichina, rantipana; 2 muyuchina. tikramuna [tigramuna] v. retornar,regresar,volver.Maymanta llukshishpa chaymanllatak rina. HachikaQuitollaktamanmanapaktashpallatakunkushpatikramurka. Sin. Tikrana. tikrana [tigrana] v. volver,regresar,retornar.Kutin chaymanllatak rina. Kaymantalla kushikushpa wasiman tikrakuni. 2. sc. voltear. Imatapash wichayman awiyachiy. Chay puushka wawaka wichayman tikrashka. Sin. Tikramuna. tiksimuyu [tigsimuyu] s. planeta tierra. Intipa ayllupa tiyak rumpu. Runakuna,wiwakuna,yurakunatiksimuyupi kawsan. tiksimuyuyachay [tiskimuyuyaay] s. geografa. Allpamanta, kawsaymanta, pak136

chakunamantapash yachay. Anitakakunanwatamitiksimuyuyachayta paktarka. tikta [tixta] s. amz. trampadecacerapara ani ales grandes. Kaspiwan waskawan m sachapi kawsak wiwakunata hapinkapak rurashka. Tiktawanmi sikutahapirkani. tikti [tixti] s. s. residuo, conchodelachicha. Sanku aswa. Tikti aswatamanamunanichu. 2. adj. espesoSanku, api mikuna, api upyanakuna. Yamuraswatayanukushpakatiktitamihawamantatantachina. Sin. Sanku, kunchu. t tillimanku [tilyimagu] s. amz. garrapaa pequea.Uchilla aankushina aychapi llutarishpa yawarta tsumkak. Wawaallkutatillimanku katishpayapatairkiyachikun. Sin Waku. tillimpu [tilyimbu] s. amz. lucirnaga.Tuta llukshik, awipi ninayuk chuspi. Tillimpu achikwanmi amsa tutapi chayamuni. Sin. ninakuru. timpuna [timbuna, tibuna] v. hervir,borbote r, fermentarse. Yakuta ninapi churakpi a achkata rupakyay, aswakuna ima upyanakunapash pukuriy. Chayyakukaamitimpukun!. tinkana [tigana] v. papirotear. Rukawan tankay. Amsatutapichayaankutakapukllashpami tinkarkani. tinki [tinki] s. sbado. Suktaniki puncha. tinkina [tigina] v. apegar, unir, juntar. Shuk imakunatapash llutachiy. Hachikakaykaspitapirkapimitinkichirka. Sin. Llutay, tantay, tinkuy, kimiriy. tinkula [tigula] s. amz. variedaddelora. Waylla millmayuk, tinkula tinkula tinkula kaparik waylla pishku. Tinkula pishkutamihapirkani. tinkullpa [tinkulypa] s. planeta urano. Intipa ayllupi tiyak rumpu. tinkuna [tiguna] v. ss. tambalear,Kayman

tukilu

chayman tikray tikray riy, shayakuy. Tawkarunamitushuypitinkurka. 2. unir.Imatapashshukwanshuktawanllutay Ishkaymayukakaypimitinkun. tipina [tipina] s. herramientaparadeshojar (elmazenlascosechas).Kaspimanta llukshichishka rurana. Sarata tipinkapak rurashka kaspi. Tipinawanmikillusaratasumaktatipinchik. Sin. Mishun. tipina [tipina] v. deshojar el maz. Saramanta, chukllumantapash kutuluta anchuchina. Kunanyanunkapakmichuklluta tipirkani. tisana [tisana] v. snc. escamar, cardar. Puchkana millmakunata, awashkakunata sumakta allichina. Mara,puch achunmimillmatatisanki. k titi [th iti, titi] s. plomo. Chuya rikurik mana yapa sinchi anta. Titikaukanchikpaukunpakkamanaallichu kan. tiwinkulu [tiwinkulu, tiuwikulyu] s. amz. tipodepjaro. Yana millmayuk, puka tapsayuk uchilla pishku. ukapachurika tiwinkulutami sachamanta hapishka. tiw tiw tiw [tiw tiw tiw] interj. amz. expresinquesedicealosperroscazadorespara seguir el rastro de personas o animales. Shuk sacha wiwata katichun nishpa allkuta kaparina shimi. Juanmashikatiw tiw tiw nishpamiallkuta kayarka. tiyamshi [tyami, tani] s. amz. bejuco, mimbre. Ashanka awana waska. Tiyamshitamaskankapakripay. tiyarina [tiyarina, tyarina] s. banco,silla, asiento. Sikiwan samankapak rurashka ima. Sumaktiyarinatarurarkani. tiyarina [tiyarina, tyarina] v. sentarse,tomar asiento. Allpapi kashpa, imapi kashpapash sikiwan samay. Kaykaspihawapitiyaripay. tiyarpa [thyarpa, thyapa] adj. tartamudo. Waktarishpa, unayashpa rimak. Shuktiyarpa wawkitamicharini. Sin. Takllu, tyatiu.

tiyaskan [tiyaskan] s. sitio,lugar. Imapash maypi tiyak kak. Kaytiyaskanpikawsani. Sin. suyu. tiyatina [tiyatina] s. amz. plantamedicinal desinflamante.Shuk uchilla au pankayuk chaki shikshita hampik kiwa. Tiyatina kiwatachakishikshipakapamuni. tiyana [tiyana, tiana] v. haber,existir,estar. Wasipi kashpa, maypi kashpapash chayllapitak kay. Yayakawasipimitiyakun. tiyu [tiyu, thiu, tiu] s. arenafina.utu tsatsa. Wasipirkatallutachinkapaktiyu allpatarantimuni. Sin. illul. tiyunkullina [tiugulyina, tiuguina, h t iuina, tiyunkurina] v. sn., cs. cubrirsela cabeza. Umata imawanpash pillurina, kataypashmi kan. Llantushpaumatatiyunkullirkani. tiyunti [tiudi, tiudi, tindi] s. amz. tipode pja o. Yana millmayuk, achkapura tanr tanakushpa purik, sara chakrakunata mikushpa tukuchik pishku. Tiyunti pishkukunasarachakrapiwakakun. tiyuti [tiwti] s. amz. variedaddegaviln. Yana millmayuk, killu chakiyuk uchilla anka. Tiyutitarikushpashamuni. tuka [tuka, thiuka, tiyuka, tiwka, uka] s. saliva. Shimimanta llukshik pusku, llawsalla yaku. Amawasiukupikatukatashiankichu. t Sin. Llawsa. tukana [tukana, thiukana, tiyukana] v. es cupir, salivar. Shimimanta pusku yakuta llukshishpa shitay. Pitakkaypikatukarka? 2. v. soplarelespanto. Manchaymanta unkushkakuna hampiy. Kayunkushkawawatahampinkapakshuk yachaktukarka. Sin. 2 pukuna. tukilu [tukilu, tugilu] s. amz. variedad de perdiz. Uchpa millmayuk allpata purik uchilla yutu. Tukilu kishatarikurkani. Sin. yutu.
137

tukllA

tuklla [tuxlya, tuxa, tuga] s. lazo, agujero deunacuerda. Waskata rinritashina rurashka. Llamatakatukllawanmihapirkani. 2.trampaparacace a. Sacha wiwakunata r hapinkapak kaspikunata waskakunawan watashpa rurashka. ukapachurashkatukllapi aasurmashka. tukru [tugru] s. cugulo. Aychamanta llukshishpa sinchiyashka yawar. ukaparukataka tukru yawarmikillpashka. tuksik [tuksix] s. amz. tipodepez. Yurak karayuk, winkanaspi kashayuk, tuksishpa sinchi nanachik uchilla challwa. Tuksik challwakamanayapaaychatacharinchu. tuksina [tuksina] s. jeringuilla. Hampita ukunman yaykuchinkapak. Hampikrunakatuksinapihampitachurarka. tuksina [tuxsina, tugsina] v. amz. clavar,estacar,punzar. Imatapash shuk auyachishka kaspiwan aychapi takay. Shuk  hatun challwata hapinkapak   tuksirkani. 2. inyectar. Tuksinawan hampita aycha ukuman churay. Kunka nanay unkuymanta hampita tuksirkani. tuktu [tuxtu, tugtu] s. flor de maz. Sara sisa. Tuktutamikuchunmiwakramanshitani. tuktuma [tuxtuma, tuktu] s. sn. flor de maz. Sara sisa. Wawakunaka sara tuktumakunawan sumaktapukllan. tuktuma [tuxtuma, tuktuna ] adj. amz. gallina que empola. Lulunkunata ukllakuk l mama atallpa. Puka tuktuma atallpaputsamantapawan. Sin. Turuk. tuku [tuku] s. amz. gusanocomestibledela palmera. Shiwa yurakunapi muriti yurakunapi wiak mikuna kuru. Tuku kurutamishiwayuramantaapamuni. tuku [tuku, toko] s. ventana. Wasi ukuman achik yaykuchun pirkata hutkushka kak. Ninakurukatukutaukumanyaykushka. tukuchishka [tukuika] adj. concluido,
138

terminado, finalizado. Imatapash tukuchinkakama llamkay. Kayyachaytakatukuchishkamikan. Sin. Tukurishka. tukuchina [tukuina] v. terminar,acabar, finalizar. Ima ruraykunatapash puchukay. uka,kallarishkashuyutakunanpunchatukuchisha. tukuri [tukuri] s. fin,culminacin.a rurana illakta rikuchik rimay. Kallpakuymantakatukuripimisakirirka. Sin. Puchukay. tukurishka [tukurika] adj. concluido,terminado, finalizado. Imatapash tukuchinkakama llamkay. Kayyachaykatukurishkamikan. Sin. Tukuchishka. tukurina [tukurina] v. terminarse, acabarse;cesar. Chinkariy, illakyay. Ru akunakatantanakush akawsaymantami n p manatukurinchikchu. 2. expirar,morir,fallecer. Runapa samay pitirikpi wauy. Hachipakawsayami tukurishka. Sin. 1. samarina; 1-2 Puchukana. tukurpilla [tukurpilya, tukurpia, thyukurpilya, thyukur] s. scns. variedad de trtola. Uchpa patpayuk, uchilla yapa kita, urpishina pishku. Tukurpillatakamanakatiykachanachukanchik. tukuy [tukuy] det. todo, todos, entero. Mana rakishka. Tukuy llamataharkaukumanmiyaykuchirka. tukuna [tukuna] v. volverse,transfor arse, m convertirse,hacerse,fingir, aparentar; suceder. Shukshina kay, shukman tikrariy. Achikllayuyaykamanashukmantukunchu. Sin. 1. Llampu, illakta, mashnalla kak. tukuymashna [tukuymana, tukuymana] adv. ss. absolutamentetodo.Tukuy tiyakkunata kayankapak shimi. Tukuymashna wasipitiyakrunakunakaraymimanmirishka. Sin. Illakta, tukuypacha, llampu, pachan. tukuypacha [tukuypaa] adv. snc. absolutamentetodo.Tukuy tiyakkunata kayankapak shimi.

tumpiki

Tukuypachamiraymimanrirka. tukyachina [tuxyaina, tugyaina] v. reventar.Sinchita uyarishpa rakirichun nishpa imatapash ruray. Kaykaninapishiashpatukyachinmi. t 2. v. disparar. Illapa ukumanta wauchik nina llukshichun nishpa takayta itina. Tarukata machachishpalla illapataka tukyachirka. Sin 1 hulakyana, huklluyana. tukyana [tuxyana, tugyana] v. reventarse, erupcionar;brotarvegetales. Imatapash ninapi churakpi sinchita uyarishpa rakiriy. Ninapichurashkalulunmitukyarka. 2. amz. desposillarse. Allpamanta rurashka t mankakunata ninapi kusakukpi wakinpi hutku, hutku tukushpa waklliriy. Chaykallanakaninaukupichurakpimitukyarka. tula [tula] s. estaca. Sarata, purututa, lumuta tarpunkapak chakiman auyachishka kaspi. Tulawanyanaallpapilumutatarpuni. 2. amz. Palanca. Takana kaspi. Tulapi wakratawatakmirini. tularina [tularina] v. derrumbarse.Yura, allpapash pay munay tuirishpa urmay. Yapatamyakpiallpatularishka. 2. erosionarse.Tarpuna allpa tuirishpa tullu allpa sakiriy. Tarpunaallpakunanwatatularishka. Sin. 1 tuirina. tulana [tulana] v. amz. empujar rboles paratumbar.Shuk yurata makiwan tankashpa urmachina. Chayyuratatularkani. 2. S. barbechar. Allpata shuk kaspiwan utuy, aya kiwakunata anchuchishpa surkuy. Papachakramantamikiwatatularkanki. 3. ss. amz. Hacer hoyos para sem rar el b maz. Sarata tarpunkapak allpata shuk kaspiwan hutkuy. Saratatarpunkapaknuyushkaallpatatularkanchik. tullik [tulyix] s. amz. tipo de pjaro. Yana millmayuk, tullik tullik nishpa sachapi allpata purik pishku. Kaynatamyakukpachatullikta rikurkani. tullpa [tulypa, tupa, tulpa] s. fogn. Kimsa

rumikuna chawpipi yantata churashpa mikunata yanuna kuska. Tullpapiyantatachurapay. tullpu [tulypu, tupu, tulpu] s. color,tintura, pintura. Puka, yana, yurak, waylla, killu, sani, shukkunapash tukuy rikurikkuna. Kanparuwanapatullpukayanamikan. Sin. Llimpi. s tullu [tulyu, tuu] s. hue o;caa;tallo. Runakunapa, wiwakunapa aychata shayachik. ukakachayrakmanatullu unkuytacharinichu. 2. adj. flaco, raqutico. Shuk ima wira illak runa, wiwapash. Raymipikatullu wakratamiwauchirkakuna. Sin. 2 irki, tsala, charki. tullumpa [tulyumba, tulyuba] s. amz. variedadde ranacomestible.Uchpa karayuk, tuta tutalla kaparik, karata anchuchishpa mikuna kuwa. Tullumpatamikunkapakaysamunimi. tullumpa [tulyumba, tulyuba] s. amz. palanca. Tankana kaspi. Tullumpawanmi kayrumitakakuyuchirkani. tulu [tulu] s. ss. saquillo,bolso.Shikrashina awashka. Mashnakullkipitakkanpatulutakakaturkanki? Sin. Wayaka. tulun [tulun] s. trueno.Tamyakuk pachapi puyupura takanakushpa sinchi uyarik. Hawapachapimitulunkauyarin. Sin. Kulun. tumi [*tumi] s. variedadde cuchillo,como segur. Yantata chiktankapak antamanta rurashka hillay. Tumiwanaychatakuchuni. tumpana [tumbana, tubana] v. amz. tener celosdealguien,celar. Shuktatak munanki nishpa warmi kusawantin pianakuy. Imamantatakkanpawarmitaukawantumpanki? tumpiki [tumbiki, tubiki, dumbiki, dubiki] s. amz. pjaro tucn. Suni kiruyuk, kunkapi millmayuk achkapura tantanakushpa purik hatun pishku. Tumpiki pawakushpapatpatapampamanmi shitarka.
139

tumpinA

tumpina [thumbina, thubina] v. bo. apuntalar. lmatapash ama urmachun nishpa shuk kaspita kimichishpa sinchiyachiy. Mishkimuyuyukyuraamaurmachunnishpa tumpirkani. tunchi [tui] s amz. unavariedaddepjaro. Witapi tunchi tunchi kaparik uchilla pishku. Tunchi kapariktamiuyarkani. tunchi [tui] s. (mitologa) amz. alma. Runa yuyaypi, runapa shunkuta shuk tuta mikushpa purik supay. Tunchi supaymanaallirunapashunkutamikushkanin. tunkuri [tuguri] s. garganta,esfago. Mikunata millpuk hutku, mikunata wiksa ukuman yaykuchik hutku. Yalliuhukpitunkuri nanawan. tunsa [tusa] s. amz. variedaddepez. Killu karayuk, puyu awiyuk uchilla yaku aycha Tunsata llikawanyakumantahapini. tuntu [tudu] s. amz. tipodepjaro. Tuntu tuntu kaparishpa purik muru millmayuk uchilla pishku. Tuntu pishkutakatukuykunamikamanakanchik. tuirina [tuirina] v. derrumbarse.Yurakuna hawalla suchuriy, allpa yapa tamyakpi tulariy. Saratatarpunaallpakaamituirishka. Sin. Tularina. tupana [tupana] v. encontrarse. Shukkunawan anpi, wasipi maypipash tarinakuy. MashiJuanQuitollakapimituparka. t Sin Tarinakuna, tinkunakuna. tupu [tupu] s. s. prendedor. Pachallina ama urmachun nishpa tuksichina au anta. Mariaka mushuk pachallinata kullki tupuwanmitupullin. 2. medida,metro. Imakunapash chaypuralla kashkata yacharinkapak rurashka. Chayallpatamashnakashkatayachankapak tuputaapamuy. tupuna [tupu] v. medir. Imapash mashna kashkata shuk hillaywan yachay. Allpatarantinkapaktupushunchik. turi [turi] s. hermanodehermana. Warmikuna paypa yayamamapa kari churikuna
140

nina shimi. SaragurollaktamantaMarawarmipaturimi  shamunka. turu [turu] s. lodo,barro. Api allpa, yakuyashka. Turupiurmarkani. turuk [turux, turug] s. scs. gallina que empola. Lulunkunata ukllakuk atallpa. l Turuk atallpakaluluntamiukllakun. Sin. Tuktuma. turumanya [turumanya] s. planeta neptuno. Intipa ayllupi tiyak rumpa. turuyana [turuyana] v. enlodarse,embarrarse. Mapayay, turupi yanayay. Wamrakamushukchuranataturupi turuyashka. Sin. Armarina, kawirina. tushuna [tuuna] v. bailar. Takishkakunapi, ishkantin, shukllapash sumakta kuyurishpa kushiyay. Shamuy,ukawantushushun. 2. v. s.brincar. Hawaman pawarikshina ruray. Chaysaramikallanapitushukun. 3.insultar.Runata piashpa kapariy. Wasimanmanautkachayakpimitushurkani. Sin 2. Kushparina, 3 kamina. tuta [tuta] s. noche. Inti yaykushka pacha kipa, shamuk yana llantu. Kaynatuta Ambatokitimantachayamurkani. Sin. chishituta. tutamanta [tutamanda] s. lamadrugada, la maana. Manarak allita punchayashpa llantu llantu kak. Payakunakatutamantapirimanakunami. tuta pishku [tutapiku] s. s. murcilago. Pawashpa purik ukuchashina rikurik, tutakunapi wiwapa yawarta chumkak. Tuta pishkukawakrayawarta,apyuyawartapashmitsumkan. Sin. mashu. tutayana [tutayana] v. anochecerse. Inti yaykukpi, puncha tukurikpi llantu paktamuy. ukapawawkikapaypawasipimitutayarka. tutipa [tutipa] s. amz. variedaddelagartija. Waylla karayuk, puka kunkayuk, washa tullupi kashata charik, yurakunapi kawsak hayampishina. Yallisunitutipa anmisirikurka.

tuzuyAnA

Sin. Sacharuna. tutu [tutu] s. sc. Caa hueca delgada; tubo. Hutkuyuk kaspi, sukusshina. Siwaratullukatutumikan. tutuna [tutuna] v. snc. cargaraunbeb. Llullu wawakunata apariy. Llulluwawatashutichinkapaktutukuni. tuwaman [tuwaman] adv. amz. bocaabajo. Washata hawaman churashpa; wiksata, awita allpaman kimichishpa siriy. Yayakawiksananaywantuwaman sirikun. Sin. uray sinka. tuwi [tuwi] s. amz. animalsimilaraltigre, denominadocabezademate.Yana millmayuk, papayata, pukushka palantata, chiwilla-

tapash mikuk uchilla pumashina wiwa. Tuwita hapinkapakchapakllamirini. Sin. Pantu. tuyaka [tuyaka] s. remanso.Purik yaku allpaman yaykushpa hawalla kucha tukushka. anpampapituyakakunatiyarishka. Sin. Walun. tuylla [tuylya] s. segundo, en relacin con el tiempo, componente del minuto. Shukhayrikasuktachunkatuyllayukmikan. tuzuyana [tuzuyana] v. ss. encogerse, achicarse.Ima kashpapash uchillayay. Wamrapachuranaka tuzuyashkami. Sin. Waurina, kintiyana, kuruyana, aysarina, yaykurina, kichkiyana.

141

ts
tsala [tsala, tsalan, sala, ala, zala] adj. flaco,delgado,raqutico,desnutrido,plido; alto. Runakuna, wiwakunapash ima wira illak; shukkunapika un-kushkashina tukushpa tullukunapash rikurik. Raymipika tsala wakraamiwauchishka. t 2. Mestizo.Kastilla yawarwan runa yawarwan chakrurishka runakuna. Tawkatsalamimanaukan hiktariksinchu. c Sin.1 irki, charki, 2 laychu, mishu, misti. tsalak manku [tsalax manku] s. amz. tipo depjaro. Shuk hatun manku, tsalak tsalak kaparik, shuk llaktakunapika tsalak tsalak shutiyuk. Tsalak manku pishkuta yuramanta pawachirkani. Sin. Tsalak tsalak. tsalakulun [tsalakulun] s. amz. variedad delagartija. Shuk yanawan wayllawan hawirishka intipi kunuk uchilla hayampi, shuk llaktakunapi palu nishka wiwa. Tsalakulun intipikunukushka. tsalak tsalak [tsalax tsalax] s. amz. tipo depjaro. Shuk hatun manku, tsalak tsalak kaparik, shuk llaktakunapika tsalak manku shutiyuk. Tsalak tsalak pishkutayuramantapawachirkani. Sin. Tsalak manku. tsalanchuspi [tsalanuspi] s. zancudo. Suni chaki chuspi. Tsalanchuspikaninantamikanin. tsalayarina [tsalayarina] v. palidecer;adelgazarse. Imapash aulla tukuy. Wakraka mana mikushkarayku tsalayarishkami. tsan [tsa] adj. amz. inclinado, vertical. Mana sikaypak urku, yura, imapash shayak kak. Tsan urku kakpimi mana sikayta usharkanichu. tsatsa [tsatsa] s. amz. tipo de arena
142

gruesa. Killu rikurik raku tiyu. Hatunmayumanta tsatsata surkurkanchik. tsawata [tsawata] s. amz. tortugaterrestre. Sachapi kawsak charapashina. Tsawata allpapillukan. tsiklla [tsixlya] adj. amz. recto; directo (haciaunadireccin). Shuk mana wistu, mukupash illak kaspi. Tawnarayku tsiklla kaspita rikushpa pitimunki. tsili anku [tsili anku] s. variedaddebejuco. Shuksukusshinaayllu. Yayakatsili ankuwanashankataawakun. tsilinkitsi [tsilikitsi, tsilyikitsin] s. sc. variedaddelagarija. Shuk puzu au palu. t Tsilinkitsi intipikununkapakllukshishka. tsimpiyu [tsibiyu] s. amz. plantamedicinal desinflamante. Hayak pankayuk, puka muyuyuk, uchilla hampi suni yura. Tsimpiyu yurakahampimikan. tsimukina [tsimukina] v. sc. Pestaear. awita alla alla sipuy. Mapaawiukumanyaykukpikutinkutintsimukin. Sin. sipuna, kimllana, pimpirana. tsintsimpu [tsintsimpu] s. amz. Variedad deplantaritual. Alli hampi yurami kan. Kay tsintsimpu yura yakuta upyashpaka wamrakaallichakukmi tukun. tsinzu [tsizu, tsintsu] s. variedaddeplanta denominada tsinzu. Ashnak yuyu, wayrashkata pichankapak kak. Wayrashkatatsinzuwanpichaway. tsinzu [tsizu, tsintsu] adj. amz. raqutico. Mana mikunata munak wawa, tullu, irki wiwa. Tsinzu kakpimi kuchitaka mana rantirkanichu. Sin. Irki, tsala, charki, tullu. tsitsi [tsitsi] adj. arruga de la piel de los ojos. awipi sipuyashka. Yayapaawikatsitsiyukmikan. tsitsikina [tsitsikina] v. sc. pellizcar.Maki

tsuWAn

silluwan imatapash tipsiy. Wawapamakitaamatsitsikiychu. Sin. Tipsiy. tsiwi [tsiwi] s. sc. choclo maduro. Shuk pukushka chukllu ashtawan sumak mishki kak. Tsiwitaakllashpakamchan i. k Sin Kaw. tsiyampitsu [tsiyampitsu] s. amz. variedad de mono. Killu millmayuk, muru awiyuk, llushti chupayuk pukushka palantata tuta mikushpa purik uchilla wiwa. Tsiyampitsu wiwakatutakunapipurin. tsuklupuna [tsuglupuna, ukulpuna, tsulupuna] v. amz. enfriarlquidos. Shuk timpuk yakuta shuk pillchiwan wishishpa, achka kutin chiriyankakama talliy. Apitashukpillchiwanutkallachiriyachuntsuklupunki. 2. agitar. Timpuk yakuta shuk kaspiwan chiriyachinkapak kawina, kuyuchina. Allkupamikunatatsuklupurkani. tsumkana [umkana, tsumgana, sumkana, sugana] v. chupar, absor er, succionar. b Ima yakutapash shimiwan chuchukshina rurashpa llukshichiy. Llullu wawaka yarkaywan chuchuta tsumkan. tsunzu [tsutsu, tsunzu] adj. andrajoso; pobre. Piti, piti, lliki, lliki churanakunata churarishka runa; allpata, kullkita, imatapash

mana charik runa. Runakasachapichinkashpamitsuntsu tukumushka. Sin. wakcha. tsutsuk [tsutsuk] s. sc. Puado. Imapash maki hunta. Saratakatsutsuktamikurka. tsutsukina [tsutsukina, tsuktsukina] v. sc. estrujar,apuar.Imatapash maki ukupi charishpa sinchita llapiy. Imatatakllukimakiwankatsutsukirkanki? 2. atar. Kipi shimikunata au waskawan watay. Mushuk shikra shimita watuwan tsutsukishka. Sin. 1 lutsana, llapina, 2 wankuna, watana. tsutu [tsutu, soto] s. scs. Amarradoenlas puntasdeunpauelo;nudo. Pintu manyakunapi ashalla watashkami. Yayakarantishkakunatatsututarurashpami aparin. tsutuna [tsutuna] v. sc. Amarrar, anudar (las esquinas de mantel o pauelo). Tsututa ruray. Kullkitakapintupimitsutuni. tsuwan [tsuwa] s. amz. avedenominado guajalito. Amsa puka millmayuk, yura hutkupi, kuruta mikushpa purik pishku. Tsuwan pishkuta chay kaspi hutkupi tiyakurka.

143

u
uchilla [uilya, uia, uuylya, iuklya, iila, utila] adj.pequeo. Mana yapa hatun, mana yapa suni, mana raku. Uchilla allpatacharishkamantamanamaypi tarpuytaushanchik. 2. Nio. Chayrak wiakuk wamra. Uchillakunakamaypipaspukllan. Sin. 1 Chusu, wawa, hamchi, utu; 2 wamra, wawa. uchpa [upa, upa, uupa, uufa] s. ceniza. Kaspikuna rupashkamanta puchuk kuta. Tullpapiachkauchpa tantarirka. 2. adj. gris. Yanawan yurakwan chapukpi llukshik tullpu. Uchpa tullpuyukkatanaaawachikmirini. t uchu [uu] s. aj. Puka, killu, waylla tullpuyuk, hayakyachik, mikunakunapi churashpa mikuna muyu. Chiri pachapika mikunata uchuwan  chapushpamikuykasumakmi. uchukutak [uukutak] s. sn. pjaro solitario, pjaro colorado. Puzu patpayuk, pukalla kaskuyuk pishku. Uchukutak pishkukatutamantapimisinchita takin. Sin. chiwillu. uchutikan [uutikan] s. (mit.) amz. sermtico. Tamya punchakuna hatun yura ankukunapi makanawan takashpa purik supay. Machashkapurikpikauchutikanmirikurin. uchuna [uuna] v. comercolada. Yanushka kachiyuk apita mikuy. Raymiyukwasipiuchurkani. uhu [uxu] s. tos. Kunkata shikshichishpa hapik unkuy, kunka unkuy. Kayka,uhu chin achikhampimikan. k uhuna [uxuna] v. toser. Uhuy unkuy hapishkapi uhu uhu kapariy. ukapa wawata lumarisu hapikpi sinchita uhukun. uka [uka] s. oca. Mishki mashuwashina, allpa ukupi pukuk muyu.
144

Karumanrishpakauka timputamikukayushpaapanchik. ukku [ukku, ukun] s. cuerpo. Tulluntin yawarnintin tukuy tiyak aycha. Sinchiukkutacharinkapakkayuyutamikuna kanchik. Sin. aycha, ukun. ukllana [uglyana, ugana] v. abrazar. Rikrawan kunkapi, imapi kashpapash muyuchishpa hapiy. ukapawarmitakakuyaymantaukllani. 2. empollar. Wawa pishkukuna llukshichun nishpa, lulunkunapa hawapi mama pishkukuna siririy. ukapaaallpakachunkaishkayluluntaukt llakun. uksha [uxa, uga, uksa] s. pajablanca. Wasikunata katana panka, urkukunapi wiak. Urkupikaachkaukshamiwian. 2. amz. variedad de hoja para cubierta de casas. Wasikunata katana hatun panka. Sachamantaapamushkaukshawanwasita katakunchik. uku [ukhu, uku] adv. interior; debajo de. Tukuy harkashka chawpipi sakirik. Puunaukukawashamansakirin. 2. s. cuarto. Wasikunapi pirkakunawan harkashka kuchukuna. ukapakawsana ukukakunukllamikan. Sin. 2 Pitita, killi. ukucha [ukua] s. ratn. au sinkayuk, uchpa millmayuk, suni chupayuk, sarata mikuk uchilla wiwa. Ukuchaka sara tuluta hutkushpami mikushka. ukumpi [ukumbi] s. amz. culebrasubterrnea. Shuk killuwan, yanawan, pukawan hawirishka mana kanik machakuy. Ukumpi machakuy rikurikpika mana mancharinachukanchik. ukun [ukun, ukku] s. cuerpo. Tulluntin yawarnintin tukuy tiyak aycha.

upAllA

Sinchiukuntacharinkapakkayuyutamikuna kanchik. Sin. aycha, ukku. ukunchina [ukunina, ukuni, ukuna] s. refajo, debajero. Ukuman churana utulla anaku. Waynaka ukunchinata awakun. ukuy [ukuy] s. amz. hormigacomestible. Mikuna aanku. Ukuy aankutakakamchashpamimikunchik. ullawanka [ulyawaga, ilyawaga] s. gallinazo. Ismu aychakunata mikuk, yana patpayuk pishku. Ullawankakunakaashnakismushkaaychakunatamikushpaanchuchin. Sin. Ushku. ullkana [ulykana] v. hilaramano. Makiwanlla puchkay. Yayakamillmataullkakun. ullu [ulyu, uu] s. pene. Yumankapak, ishpankapakpash kari charishka ankushina aycha. Ullutakarikurayanamikan. uma [uma] s. cabeza. Sinka, shimi, awi, rinri, akchata runakuna charina kuska. Runakunapawiwakunapaawikunakauma awpapirikurin. umana [umana] v. engaar,embobar. Pantata, mana kikintak, llullashpa rimay. Hampikatukrunamiumarka. Sin. pantachiy. umu [umu] s. sacerdote. Pachakamakmanta yachashpa rimak. Inkapachapi,intiraymipikaumukunallahuchakunatakurka. umutu [umutu] adj. enano. Mana hatun wiashka runa. Umutu runakaachkatamipukllakkan. Sin. Hatak, antsala, uchilla. unancha [unana] s. bandera, emblema. Rikuchinkapak nik. Ecuadormanta Kichwa runakunapa unanchaka kimsa llimpiyukmi kan:puka,yurak,yana. unanchaywasi [unanaywasi] s. colegio secundario. Chunka pata yachashka kipa yachay wasi. ukapa churika ami unanchaywasiman rirka.

unay [unay] adv. hacemuchotiempo. Suni pacha, achka pacha yallishka. Llaktamantaukallukshishkakaunaymikan. unayana [unayana, uniyana] v. demorarse, tardarse. Mayman rishpa achka pachata sakiriy. Imamantatakachkataunayarkanki? unaylla [unaylya] adv. haceunmomento. Mana yapa unay ninkapak shimi. Paypa wasiman paktay unayllapimi shamurka. Sin. Unaynik. unaynik [unaynik] adv. haceunmomento. Mana yapa unaylla ninkapak shimi. Paypa wasiman paktay unaynikpimi shamurka. Sin. Unaylla. unku [uku] s. especiedetnica,camisa, camiseta. Ukkuta killpankapak rikra illak churana. Kanpaunkutatakshashpaintipichakichikun. Sin. kushma. unkurawa [ugurawa] s. na. variedadde palmera. Chuntashina kashpapash kasha illak, achka yana muyuta aparik, muyuta, yuyutapash mikuna, sachapi wiak yura. Akchataunkurawa wirawanar akpikasum maktamiwian. Sin. Shiwa. unkushka [uguka] adj. enfermo. Mana alli kay, unkuy hapishka runa. Unkushka runatahampinawasimanpushar kani. unkuy [uguy] s. enfermedad. Runakunata, wiwakunatapash ukkuta wakllichik nanay. ukapawakrataunkuy hapishpawauchir ka. unkuna [uguna] v. enfermarse. ukanchikpa aycha nanaywan kay. ukapawar ikaachkachirimantaunkurka. m upa [upa] adj. mudo, bruto, idiota. Shuk mana rimak runa. Yayakashpa,mamakashpapashunkuywan kakpikawawakaupamiwacharin. upalla [upalya, upaa] adv. ensilencio,silencio amente,calladamente.Chulunlla kay. s Amaallkuhatarichun, upalla llukshinki. Sin. Chulunlla.
145

upAllAnA

upallana [upalyana, upaana] v. callarse. Mana rimana. Imayuyaykunatarimashkataallihamutankapakkaupallanchik. Sin. Chunyana. upayana [upayana] v. enmudecerse,em bobarse, anonadarse. Mancharishkashina sakiriy. Wawaka raymipi supaytukushka runata rikushpakaupayan. 2. amortiguarse. Chaki, makipash nitishka, llapishka kashpa waushka aychashina tukuy. Manaalliantawapitiyashpashamukpichaki upayashka. Sin. 1 Muspayana. upina [upina] v. ss. copular,hacerelamor, tenerrelacionessexuales. Kariwan warmiwan yumanakuy. Warmiunkushkakakpimima aupirkanichu. n Sin. Yukuna, yumana. uputinti [uputidi] s. amz. alacrn. Shuk apankurashina, sinchi millay tuksinayuk hatun kurushina. Uputinti may ukkupipash tuksishpa kanikpikaaychakaapashpunkin. upyanayana [upyanayana, upinayana] v. tenersed,tenerganasodeseosdebeber algo. ukanchikpa aycha yakunayay. Pukllashpashaykushkakipakayakutaupyanayan. upyana [upyana, upina, ufiana, uphiana, uxyana] v. beber,tomarlquido. Yakuta, aswata imatapash shimimanta wiksaman huntachiy. Achka shaykushka kipaka aswata upyanchik. uray [uray, ura, uri, urin] adv. abajo. Hawamanta allpaman sakirik, urku umamanta urku chakiman sakirik. Kikinpatarpunaallpakauray waykupimisakirin. 2. s. declive. Ima pampapash waykuman sirik. ukapaayllullaktakauray allpamikan. urayana [urayana, uriyana, uryana] v. s. bajar,des ender. Urkumanta pampaman riy. c Wawakunakasumaktakushiyashpaurayan.
146

Sin. Uraykuna. uraykuna [uraykuna, urayguna, urayxuna, urikuna, urixuna, uriguna, igruna] v. bajar, descender,apearse. Hawamanta, patakunamanta, wiwakunamantapash allpaman shayariy. Payka,Quitollaktamantaapiwpishamushpa, shaykushkauraykun. Sin. Urayana. uray sinka [uray singa] adv. amz. boca abajo. Washata hawaman churashpa; wiksata, awita allpaman kimichishpa siriy. Ruku yayaka nitkashpa uray sinkami  urmarka. Sin. tuwaman. uritu [uritu] s. amz. lora. Waylla patpayuk, uritu uritu nishpa kaparik arawshina hatun pishku. Uritu pishkukasumaktamipaypashutitatakishpayurapitiyakun. urku [urku] s. cerro,monte,montaa,colina, volcn,loma. Allpa hatunta hawaman kurpayashka. KayurkukaChimbora oshutiyukmikan. z urmarina [urmarina] v. tu. decaerse,marchitarse. Waunalla, champayashka tukuy; yurakuna wauriy. Kaysisaku akayakuillaymantaurmarishka. n 2. tu. avergonzarse. Pinkaymanta awi pukayay, uma kumurishpa sakiriy. Llullarunakatukuytachimpapurakpikaurmarirka. Sin. 1 Waurina, ankuyana, champayana; 2 pinkarina. urmana [urmana, umana] v. caerse. Hawamanta urayman shitarina. Kapuliyuramantaurmarkani. urpi [urpi, urpay] s. trtola. Uchpa patpayuk, puka chakiyuk, allpata purik, hawatapash pawak pishku. Puna suyupika awpakunaka illapawanmi urpikunatakahapikkunakarka. uru [araa] s. araa. Achka makiyuk, allpa hutkukunapi, wasi kuchukunapi, llikata paypa sikimanta llukshik puchkawan awashpa kawsak kuru. Urukawasipatakunapillikatamirurashka. usa [usa] s. piojo. Mana armakpika akchapi

uturunku

kawsak, pilisshina mirarik. Wamrapaumapikaamiusa huntashka. usana [usana] v. despiojar. Usakunata umamanta anchuchina. Paypamamamiwawatakausakurka. ushay [uay] v. poder,sercapazde... Ima llamkaytapash rurayta utipana. Allpata wachuy punchapika minkata ruray ushanchik. ushku [uku] s. amz. gallinazo. Ismu aychakunata mikuk, yana patpayuk, llushti umayuk pishku. Ushkukaushuwaushkatamikukun. Sin. Ullawanka. ushpitu [upitu] s. amz. variedad de venado.Uchpamillmayukuchillataruka. Ushpitu wiwakasachaukullapimikawsan. Sin.Taruka. ushu [uu] s. burro,asno. Kipikunata aparik, mana runakunapa mikuna aychayuk wiwa. Kiwakunata ushupiapachishpallaktakunapikawiwakunamankaranchik. ushukullin [uukulyin] s. na. variedadde culebra. Pala aychayuk, ismu panka ukupi sirik millay machakuy. Ushukullin kanikpikawaunallamikan. Sin. Pushllu. ushun [uun] s. amz. plantasilvestre. Ima yurapash mana tarpushka muyumanta wiak. Chinikaushun yuramikan. Sin. Chas, wala, purun, iil. ushushi [uui, ui] s. hija. Yaya, mamapa warmi wawa. Kanpa ushushika kunan punchakunaka hatunpushakwarmimitukushka. ushuta [uuta] s. sandalia,zapato. Karamanta, shukkunamantapash, chakipi churarinkapak rurashka. Paypayurakushutamichurakuni. uspun [uspun, puzun, pusun] s. s. panza. Runa wiksapi, wiwa wiksakunapi tiyak mikushka tantarina hatun chunchulli. Wakrauspuntayanunkapakrantikllarini. Sin. pusun. usturiw [usturiw, usturyu] s. na. variedad degaviln. Usturiw usturiw nishpa takik, inti punchakuna hawapi wampurayak pishku,

shuk llaktakunapika inti anka nishka. Usturiw pishkuka sara chakra hawapimi paypashutitatakishpawampurayakun. Sin. Inti anka. usuchina [usuina] v. amz. derrochar,desperdiciar. Achka murukuna pukukpi mana wakaychishpa usu usu mikuy. Achkamurupukukpikaamausuchinkichu. usun [usun] s. ciruela,capul. Mishki muyuyuk, pukayashpa, yana tukushpa muru. Caarllaktapikamishkiusunmipukun. Sin. kapuli. usuna [usuna] v. amz. abundar. Muyukuna, mikunakuna, churanakuna, imakunapash achka tiyay, achka tukuy. ukapachakrapiachkapalantamiusukun. Sin. kamana, nanakllakana. usu usu [usu usu] adv. despercio, malversacin. imapash apash tukuchik. Wawakatantatakausu usumimikurka. usyay pacha [usyay paa] s. verano. Rupay killakunami kan. Tamyaka manallatak tiyanchu. Usyay pachapimimurukunatapallanchik. Sin. Inti pacha. utipana [utipana] v. amz. poder,sercapaz. Imatapash rurayta ushay. Wawakunaka imata rurankapakpash yapa utipanmi. Sin. Ushana, tukuna. utka [utka, uxta, ugta, utixa, utya, ua] adv. rpido,pronto,breve,apurado. Mana unayay, wayrashina imatapash ruray. allatamyanka,wasimanutka shamuy. Sin. Ninanta. utkana [utkana, uxtana, utixana, ugtana, utyana, uana] v. apurar,acelerar,hacercon rapidez. Imatapash mana unayashpa ruray. Tukuyminkapillamkakkunautkashunchik. utku [utku] s. algodn. Yurak millmashina, yurapi pukuk, puchkashpa churanakunata awana yura millma. Utku churanakunami ukanchikpa ukkunpakkaallikan. uturunku [uturunku] s. tigre.Misishina rikurik, muru millmayuk, yurapi, hutkupi puuk, aychallata mikuk sacha wiwa. Sachakunallapimiuturunku wiwakakawsan.
147

uyA

uya [uya] s. ss. cara,rostro,faz.Runakunapa, wiwakunapapash awipi, awpa kak. Urmashpamiuyatachukrirkani. uyana [uyana, xuyana] v. oir, escuchar,

atender. Shukkuna rimashkata rinriwan hapiy. ukarimashkatauyapanki.

148

W
wachansu [waasu, waasi, aasu] s. amz.mandelmonte.Hatun sacha yura, inchikshina muyuta aparik, chay muyu kamchashpa mikuna. Wachansu yuratakamanapitinachu. wacharina [waarina] v. nacer. Mamawiksa ukumanta llukshina. ukakaLatacungapimiwacharirkani. Sin. Pakarina. wachana [waana] v. sns, amz. daraluz, alumbrar;parir;ponerhuevos. Maykan warmikuna wawata wiksa ukumanta llukshichiy. Kanpapaniwaachuwawatawacharka? Sin. 1 pakarichina, mirachina. wachi [wai] s. amz. lanza. Challwakunata tuksinkapak rurashka kaspi. awpa yaya unaka wiwata wauchinkak pakkawachitamicharir a. k 2. flecha,saeta.Wiwakunata wauchinkapak rurashka kaspikuna. Pishkukunatakawachiwanmihapin. wachi [wai] s. amz. tejn. Suni au sinkayuk, achkapura purik, sacha wiwa. Wachi purikuktarikuni. wachu [wau] s. surco. Allpapi yapushka shuk anshina rikurik. Sarata awachutakatishpatarpunki. k 2. fila, hilera; lnea. Imatapash shukpa washa, shayarishka kak. Purututapashwachutakatishpamitarpunki. Sin.1 rawa. wachuna [wauna] s. surcar,hacer surcos. Allpapi yapushka shuk anshinata ruray. Sarata tarpunkapak ka wachunchik. Sin. Rawana. waka [waka] s. s. desigual. Imakunapash chulla chulla churashka, mana alli pitishka. Llachupayayashpakawakami tukurka. 2.adjhendido,agrietado.Shuk hutku hutku tukushkakuna, mana alli pirkashkakuna. Waka pirkakuchupillachukasirikun. 3. adj. sc. labioleporino. Shimikara llikishka wachariy. Waka wirpakashpakahampichinamikanki. Sin. 1 chulla, 3 wantukshimi. waka [waka] s. lugar u objeto sagrado, tumbaantigua,diosfamiliar. awpa pachapi waushka apukunata pampana ukukuna. awpayayakunakawakapimiPachakamaktakamaakkarka. wakamayu [wakamayu, wakamaya] s. amz. guacamayo. Uritushina killu, ankas, puka patpayuk hatun pishku. Antisuyupikawakamayu urkukunamitiyan. wakar [wakar] s. garza. Sunilla yuraklla kunkayuk kultashina pishku. Wakarkunakakuchamanyapipurin. wakarina [wakarina] v. sc, amz. oxidarse. Antakuna, hillaykuna tamyawan, yakuwan ismuriy. Antawakamanapurishpamiwakarirka. wakana [wakana, waxana] v. llorar. Llakimanta, nanaymanta awimanta wiki talliriy. Wawakananaymantamiachkawakarka. 2.v.emitirvocesosonidoslosanimales. Wiwakunapa kapariy. Wakramiachkatawakarka. wakayana [wakayana] v. s. desigualarse. Imakunatapash chullayachiy. A ashkakunakaamiwakayashka. w wakaychina [wakayina, wakiina] v. guardar,ahorrar,conservar.Mikuna kakpi, kullki kakpi, imatapash kipa punchakunapak nishpa allichiy. Kaypapamuyutatarpunkapakmiwakaychikuni. Sin. Allichina. wakcha [waxa, waxu] adj. s. pobre. Allpata, kullkita, imatapash mana charik runa. Juanmashikawakcha kashpamimanayachanawasimanrirkachu. 2. viudo,-a. Wauskamanta shuk kari warmi illak sakirik, shuk warmi kusa illak sakirik. Warmiwauymantawakchallatukurkani.
149

WAkin

3. hurfano,animalopersona.Yaya, mama illak runa, wiwapash kak. Wawaka yayamama waukpimi wakcha kan. Sin. 1 tsuntsu, llachapa; 2 sapalla. wakin [wakin] det. algn,-no,-a. Ashalla kashkata achiklla rikuchik. Wakin wawakamanaunkushkachu. wakllichina [waglyiina, wagliina, waxiina] v. violar, hacer dao, deteriorar, daar.Imatapash alli kakmanta mana alliman tikrachiy. Mamallaktatapushakkunakakamachiytami wakllichin. wakllina [waglyina, wagana, waglina] v. daarImapash alli kashkamanta kipa mana alli tukuy. Imanishpatakwakllirikunki? Sin. Challana. wakra [wagra] s. ganadovacuno. Llamata yalli hatun kachuyuk, warmika uuta kuk wiwa. Allpata rantinkapak wakrata katunkapak rirka. waksa [waxsa, wagza] s. variedaddelagartija. Shuk hatun raku palu. Wawakawaksa paluwanmimancharirka. waktarina [waxtarina] v. rozarse, golpearse, tropezarse. lmapipash takariy. Yayakatutapishamukushpayurapi waktarirka. Sin. takarina. waktaway [waxtaway, wastawi] s. amz. gavilnquesealimentadeculebras. Waktaway waktaway nishpa kaparik anka, machakuyta mikushpa kawsak. Waktawaykamachakuytamimikukun. waktana [waxtana, waktana, wagtana] v. s. golpear;pegar. Makiwan, kaspiwan takay. Mamaka chakishka tawrita  muyu llukshichunmiwaktan. 2. amz. talar,rozar. Kipa hatun muruta kuchunkapak, uchilla yurakunata pitiy. Payka lumuta tarpunkapak nishpa yurakunatawaktarka. Sin. 1 takana, 2 kuchuna, tulana. waku [waku] s. amz. variedaddegarrapata peque a. Uchilla aankushina aychapi lluta
150

rishpa yawarta chumkak. ukapachankapi waku llutarishka. Sin. Tillimanku. wakuyashka [wakuyaka] adj. bo. tusa sin choclo. Chukllushinalla kak, muyu illak kurunta. Tawkawakuyashka sarakunatakuchikunamanshitamuni. wal [wal] s. amz. variedadde pezgrande con dientes, similar al bocachico. Kiruyuk hatun challwa. Kaynapunchakawal kusashkatamikurkani. Sin. Kiruyuk. wala [wala] s. plantasilvestre. Ima yurapash mana tarpushka muyumanta wiak. Kaychakrapikawala papawiashka. Sin. Chas, ushun, purun. wala [wala] s. sc. surcos muy apegados. Llutariklla wachukunata rurashka. Wala wachutaallichikuni. Sin. waru. walak [walax] s. sc. calabaza tierna cortada. Manarak pukukllapitak pitishka zampu. Walak zamputakuchimankarani. walampariw [walambariu, walabariu] s. im. (mit.) tipodearcoiris, sermticoreferente alasexualidad. Pakchakunapi tiyak kuychishina, warmikunata hapishpaka wiksayuk sakik; karikunata hapishpaka shikshi unkuyta hapichik aya. Kakakunapi, pakchakunapipash walampariwtakarikurkanchik. walinyana [walinyana] v. oscilar, balancearse. Ima kashpapash kayman chayman kuyuriy. Wamrakunakapukllaypachapikaachkatami walinyakun. wallinku [walliku] s. s. conejo. Shuk llaktakunapi kunu shutiwan riksishka wiwa. Wallinkutasumaktakusashpamikurkanchik. Sin. Kunu. wallka [walyka, walka, waka] s. colar, l cuentas de collares. Warmikuna kunkapi aparina. Warmiyachachikkakilluwallkatachurarin. Sin. mullu. wallpa [walypa, wapa] s. ss. gallina.Aylluwan kawsak, kishapi lulunta wachak hatun

WAnkurinA

pishku. Kullkiyukmanmanawallpatakurkanichu. Sin. Atallpa. wallu [wau , waly u] s. cntaro. Shuk mankashina, puntushina rinriyuk. awpa yayakunaka wallupimi aswataka karakkunakarka. waluk [walux] adj. ropasucia. Mapayashka churanakuna. Waluk churanakaunkuytamikatichin. walun [walun, walu] s. amz. gusano que produceabscesosenani ales.Wiwakuna m aychapi chupushina rurashpa wiak kuru. Chitapawashatullupiwalun wiashka. walun [walun, walu] s. sn. charco.Allpapi kuchashina yaku tantarishka. Kuchikunakawalunpimisinkurin. 2.sn.remanso. Mana sinchita purik yaku. Walun yakutapurimuni. Sin. 1 hita, kucha, punza; 2 tuyaka. wamak [wamax] s. amz. ca aguada. a u pankayuk, kaspipi kashayuk, sukusshina achkapura wiak, kinchata wasita rurana yura. Wasitarurankapak wamakta apamuni. waman [waman, guaman] s. gaviln,halcn. Shuk atallpashina hatun pishku, mallta chuchita, urpita mikuk. Shuk llaktakunapika anka shutiyukmi. Waman chuchitaamamikuchunkaparinki. wamintsi [wamintsi, waminsi, wamini] s. sn. planta medicinal de flores rosadas. Rupay unkuyta hampinkapak uchilla yura. Wamintsi yakuwanrupakunkuytahampirini. 2. adj. sn. fucsia,rosado,lila.Shuk pukalla rikurik tullpu. Pachallinatakawamintsi tullpuwantullpuni. wampu [wambu] s. barco. yakuta, mayuta purina. Punarunakunakawampukunapipurikkarka. wampula [wambula, wabula] s. amz. rbol demaderaincorruptibleparaconsrucciones. t Wasi chakikunata rurakpi, achka watata mana ismuk kaspi. Wampula wasichakikapichkachunkawatatacharin.

wampuna [wambuna, wabuna] v. s. navegar,nadar,flotar. Runa kashpa, ima kashpapash yaku hawapi chutariy. Hatunyakupiwampurkani. 2. volar. Ima pishkukuna, ankakuna hawata paway. Chay yuramantaka ami pishkuna wampurka. Sin. 1 waytana; 2 pawana. wamra [wamra, wara, wambra, warma] adj. adolescente,muchacho. Sukta watayukmanta, chunka ishkay watayukkama runa. Chaywamrakaamisawariytamunan. Sin. Mara, warma. wanaku [wanaku] s. s. variedaddellama. Chantazushina, llamashina wiwa. Perumantashukwanakutaapamuni. wanchaka [waaka] s. ss. raposa. Uchilla allkushina, akllashpalla mikuk, mishki aychayuk wiwa. Sara chakrapimi wanchakataka  allkuwan hapirkanchik. Sin. Chucha, sinik. wanka [waka] s. palanca.Tankana kaspi. Wasi kaspita wantunkapak wankakunata markamukmirini. 2. amz. bastnoremoparaimpulsarcanoas. Tawnarishpa wampupi tankashpa purina kaspi. Wamputawankawantankashun. Sin. 1 tula, 2 tawna. wankana [wagana] s. amz. ja al. b Sachapi kawsak hatun kuchishina wiwa. Wankana aychatayanunkapakhapimuni. wankar [wakar] s. tambor. Piruru kaspipi wiwa karata pillushka, takinkapak wiksashina rikurik. Wankarpitakishpatushunchik. wankana [wakana, wagana] v. levantar haciendopalanca. Imatapash kaspikunawan hawayachiy. Urmashkaantawaallukshichinkapakwant kashunchik. wanku [wagu] s. ata o,carga.Imatapash d watashpa kipishinata rurashka. Wasichinkapaksachapanka wankutarurani. wankurina [wagurina] s. amz. amontonarse,aglomerarse.Rikunkapak, uyankapak
151

WAnkunA

achka runakuna tantariy. Marka pushak rimashkata uyankapakmi wankurishun. Sin. Waykana, tantanakuna. wankuna [waguna] v. atar,amarrar,liar. Imakunatapash pillushpa watay. Rakukullutayantapakwankurkani. Sin. Tsutsukina, sipuna. wanlla [walya, wana] adj. productoptimo.Alli, hatun, sumak mikuna murukuna. Wanlla papataapani. 2. reservadealimentosqueselleva. Raymi wasikunapi mikunata karakpi wakaychishpa kikin wasiman apana. Sarapallaypikawanllatamihapirkani. 3. s. bulla, gritero. Amsa amsa rimay. Makanakuypikawanllallamiuyarin. wanllana [walyana, waana] v. guardar comida para llevar. Mashipa wasipi karakushka sumak mishki mikunata wasiman apay. Sisatiyakaatallparakuaychatachuriman wanllamurka. wantuk [watux, wantug, wantu] s. floripondio.Killu, yurak sisayuk, unkuyta pichashpa hampina yura. Wayrashkaunkuytawantukwanpicharkani. wantuk shimi [watug imi] adj. labioleporinoLlikirishka shimi wacharik wawa. Kaywawakawantukshimi wacharirka,kunankaamialliyashka. Sin. Waka. wantuna [waduna, widuna] v. llevar en ca illa. Kawitushina rurashpa chay hawapi m imatapash churashpa apariy. Unkuywanwaushkawakraaallpautkuman t wanturkanchik. wanu [wanu] s. abono. Tukuy wiwakunapa isma. Yapushkapichurankapakwanutautukuni. waa [waa] s. tipo de mosca. Shuk chuspi. Waakunakakupakunapitantarin. wauchina [wauina, wanina] v. matar, asesinar.Pikunatapash kawsayta kichuy. Anta allapishpaallkutakawauchirka. w waurina [waurina] v. enojarse,morirse deiras. Imamantapash shunku ukupi sinchita
152

piariy. Yankamantakaamawauriychu. 2. marchiarse. Ima yurakuna, kiwakuna chat kirinkapak kallariy. Kaysisakaami waurishka. 3. encogerse,achicarse. Awashkakuna uchillayay. ukapapunchukatakshakpimiwaurirka. Sin. 2 ankuyana, urmarina, 3 kuruyana, kintiyana, tuzuyana. waushka [wauka] adj. s. mortecina. Runapash, wiwapash kawsayta mana charik. Ushkukunawaushka wakratamikurka. 2.muerto,difunto,cadver.Kawsay illak. Unkuywanwaushka wiwatakamanamikunachu. Sin. 1 ismu; 2 aya. wauna [wauna] v. morir,fallecer,apagar. Kawsay tukuriy. Llulluwawaka sipikuhuwanmiwaurka. wauy [wauy] s. muerte. kawsay pitirik pacha. Wauykatukuykawsakkunapakchayan. Sin. pitiriy. wapsi [wapsi] s. vapor; atmsfera. Allpamanta lluksik samayshina, yakulla samay. Tamyashkakipa,intikukpikawapsi rikurin. wara [wara] s. pantaln. Siki tullumanta chakikama ishkay tutuyuk churana. Inkapachapikawaratachurankapakkawarachikuyraymitarurakkashka. warak warak [warak warak] adv. sc. de mal humor. Piarishpalla rimak. Manayachashkamantami warak warak yachachinki. waranka [waraga] num. mil. Chunka kutin patsakyashka. Waranka kullkita mana charinichu, chaymantamanarantinipashchu. waranku [waragu] s. hojasderbolmedicinalparalavarelcabello. Uchilla pankayuk, pankapi hampita charik, umata mayllankapak alli yura. Warankuwanakchatamayllani. 2. planta con vainas similar al chocho, til paracurtirelcuero.Tawrishina rikurik yura, wiwa karakunata chakichinkapak kak. Warankuwan llamakarataamukyachini.

WAWA

warapu [warapu] s. jugo fermentado de caa de azcar Pukuchishka puskuk wiru yaku. Minkapi warapu yakutaupyashkani. warkuna [warkuna] s. colgar. Imatapash wallinyachishpa, wayunkatashina churay. Takshashkachuranatawarkukuni. warma [wama] adj. adolescente, muchacho. Sukta watayukmanta, chunka ishkay watayukkama runa. Chaywarmakaamisawariytamunan. Sin. Mara, wamra. warmi [wami] adj. mujer, hembra. Wiksa ukupi wawata wiachiy ushayta charik. Chaywarmikayachachikmikan. 2. s. es osa. Sawarishka warmi kak. p Juanchupa warmikaimashutiyukkan?. waru [waru] s. sc.surcosmuyapegados. Llutariklla wachukunata rurashka. Waru wachutaallichikuni. Sin. wala. warwar [warwar] s. s. zumodelfloripondio. Wantuk yaku. Pampaunkuytawarwar yakuwanhampirini. was [was] interj. amz. hojasyyerbasresecasconvertibleenpolvo. Kiwakuna, waytakuna, pankakunapash sumakta intipi chakirishkata ninkapak rimay. Chakirishkapankatahapirikpiwas nin. washa [waa] s. espalda,lomo. Kipaman sakirik, mana awpakpi kak. Wa atawashapiapariy. w 2.adv.atrs.Kipapi tiyak. Wawakamamapa washapikatin. washakuna [waakuna] v. sumergirse, hundirse. Maymanpash urmay. Chantazukawaykumanwashakushka. Sin. Matuyana. wasi [wasi] s. casa,vivienda. Kawsankapak rurashka uku. ukanchik awasikauksha ankatashkami p w kan. Sin. tiyana. wasipunku [wasipuku] s. s. retazodetierraentregadaalostrabajadoresporprestar ser iciosenlashaciendas. Hatun allpayukv man llankashkamanta, shuk runaman karashka uchilla allpa.

Wasipunku allpatallacharini. waska [waska] s. soga.Imatapash watankapak puchkata, chawarta pilluchishpa rurashka ankushina. Waskatarantinkapakkull itamutsuni. k Sin. Kawchu. waska [waska] s. amz. bejuco. Tukuy sachapi rikurik ankukuna. Kaywaskatakasachamantaapamuni. Sin. Anku. wata [wata] s. ao. Chunka ishkay killayuk pacha. 1533 watapimi Ataw wallpakta waichurka. watawata [watawata] s. amz. salamanquesaMawka wasikunapi kawsak tsalakulun tupu uchpa karayuk hayampishina. Chay shitashka wasipika manchanayakta watawatakamirashka. watana [watana] v. amarrar,maniatar. Imatapash waskawan pilluchishpa churay. Kuchitakiwapiwatarkani. watu [watu] s. s. cordel,cadena. Imatapash watankapak au waskashina rurashka. Wawakuchitawatankapakshukwatutaapamunki. 2. ss. especiedepretina. Anakupi, shuktak churanakunapipash sirashka, chumpishina watarinkapak kak. Chumpiwatupikupaaparishka. watu [watu] s. amz., tu. tallodeunracimo sinfrutos. Murukunata ishkukpi sakirik tullu. Palantawatutapitinki. 2. sc. racimo de gran tamao. Achka muruyuk hatun wanku. Kaypakaykaachkawatutacharin. Sin. 1 Chitus. waturitu [waturitu] s. amz. pavonocturno. Punchayakpi titiri titiri kaparik hatun sacha pishku. Waturitukatukuytutamipawashpapurin. Sin. Muntiti. watuna [watuna] v. adivinar. Ima mana yachashkata yuyarishpa, umawan maskashpa yachay. Llullayachakkakunanwatushun,nin. wawa [wawa] s. nio,beb. Wachashkalla runa. Kanpawawakaimashutiyukkan?.
153

WAWA mAmA

2.adj. pequeo.Chayrak wiakuk wamra, uchilla wamra, wiwapash. Wawa llamatamakimantachutamuni. Sin. 1. mara; 2 chusu, uchilla, hamchi. wawa mama [wawa mama] s. placenta. Wiksa ukupi wawa wiana wayakashina aycha. Chaywarmikaamiwawamamatashitarka. wawa muyu [wawa muyu] s. feto. Wiksa ukupi kawsay kak. Wawamuyukapunchantapunchantarunamantukun. wawa tiyana [wawa tiyana] s. tero. Wiksa ukupi wawa tukuna. Wawa tiyanapiwawakatukun. wawki [wawki, wuki, wawke] s. hermanode hermano. Shuk mamamantallatak llukshishka kari churipura rimay. ukakachuskuwawkiyukmi ka i. n wayaka [wayaka, wayaga] s. ss. bolsa, bolso,talega,alforja. Imatapash apankapak shikrashina . Mashnapitak kanpa wayakataka katurkanki? Sin. Tulu. wayka [wayka] det. s. aglomeracin, tumulto. Minkapi, makanakuypi tukuylla tantariy. Wayka runakawasiruraytatukuchirka. Sin. tantariy. waykana [waykana] v. s. agruparsepara aceleraruntrabajo.Ima ruraykunata utka tukuchinkapak, tantarishpa ruray. Tukuykunamisarapallaytawaykarka . Sin. tantarina. wayku [wayku, wayko] s. quebrada, barranco Tuirishpa uray pukru tukushka allpa. Rumikawaykumanurmar a. k waylla [waylya] adj. verde. Yurakunapa pankashina rikurik tullpu. ukapachallitakawayllapitullpukuni. Sin. Kumir. waylla aycha [waylya aycha] s. col. Winku sinchilla pankayuk yuyu. Rupariypikawaylla aycha pankatachuran. wayna [wayna] adj. joven. Manarak ruku, wamraraklla kari. Wayna Kapakinkakasinchirunamikashka.
154

2. adj. amancebado,amante. Kari kashpa, warmi kashpapash sawarishka kipa, shukwan kawsak. Paypakarikawaynallamikan. Sin. 1 wamralla, 2 Ashi. wayra [wayra] s. viento. Sinchita pukuk samay. Kunukwayrawanpukllani. wayra apamushka [wayra apamuka] adj. extranjero. Urupa llaktamanta shamushka runa. Wayra apamushkami kichwallaktata purin. Sin. ransiw. wayra pacha [wayra paa] s. otoo. Yurakunamanta pankakuna urmana pacha. Kishwarpankakawayra pacha kakpimiurmarka. wayrana [wayrana] v. contraerelmalaire . Wawakunapash, rukukunapash millay wayramanta unkuy. Wawakawayrashkami. wayru [wayru] s. huesodejuegoenvelaciones. Waushkakunapi pukllankapak llakllashka tullu. Sarunpachapikawayruwanmipukllashkakuna. wayta [wayta] s. clavel,flor. Shuksami sisa. Wayta sisa yakuka shunku nanaypak alli hampimikan. waytana [waytana] v. nadar. Rikrata, chakita kuyuchishpa yakuta chimpay. Wampuillakpimihatunmayutawaytarkani. Sin. Wampuna. wayunka [ wayuga, wayuna] s. atadode frutosquesecuelganenelinteriorde lasviviendas. Akllashka murukunata, kaspakunata, tinkishpa wasi punkupi warkushka. Sarawayunkatawarkuni. wayunkana [wayungana, wayugina] v. s. estar, colgado. Tinkishpa warkurayachiy. Wa akunakatukuypuncha ikapuliyurapi w m wayunkan. wayuri [wayuri] s. amz. paja para techar casas. Wasita katankapak sacha panka. Wayuriwan kuchiwasitakatani. wazik [wazix] s. sc. instrumentoparapedacear la cabuya. Chawarta chillpinkapak, wakra chaki tullumanta rurashka hillay.

WipAlA

Chawarpankatawazikwanchillpirka. wazikina [wazikina] v. sc. pedacear la cabuyafresca.Yurak chawarta chillpina. Yurakchawarpankatawazikipanki. wichayana [wiayana, wiiyana, bitsyana, iiyana] v. subir,ascender. Hawaman sikay. Yachakukkunakaurkumanwichayarka. Sin. Sikana. wichi [wii] s. scs. cazuela. Mikunata churankapak allpamanta rurashka hatun kallanashina. Kachitantatawichipichurani. wichkana [wikana, wiikana, wikana, wiana, biana, ikana] v. cerrar,encerrar. Ama llukshichun, ama yaykuchun nishpa punkukunata, hutkukunata imawanpash harkay. Hillumisitamankaukupiwichkarka. wichu [wiu] s. s. escorbuto. Shuk llullu wiwakunapa kicha unkuy. Wichu unkuyyukwakrakautkamiirkiyan. wichu [wiu] s. amz. perico. Waylla millmayuk, wichu wichu wichu nisha kaparik yapa uchilla pishku. Llulluwichutayuramantahapini. Sin. ichu, chuki. wiki [wiki, biki, irki, wirki] s. l rima. Wag kakpi awimanta llukshik yaku. ukapawawakaachka wikitashitashpami wakakun. 2.sn.gota.Yaku shutuy. Pinllumantawikitallukshichini. Sin. 2 shutu. wikiyana [wikiyama] v. lagrimear. Runapa, wiwapa awi urmay. awikaallpayaykushpawikiyashka. 2. amz. mancharse. Churarina yura wikipi yanayay. ukapachuranakawikiyashka. Sin. 2 Mapayana. wiksa [wixsa, wiksa, wigsa, bixsa, ixsa] s. barriga,vientre,estmago,abdmen. Chunchullita katak aycha kara. Wiksa nanakpikakunukkiwayakutaupyarkani. wiksayuk [wigsayuk, bixsayux] adj. en cinta, embarazada, preada. Wiksa ukupi wawata charik, chichu warmi.

Wiksayuk warmikamayallimikunatamimikunakan. Sin. Chichu, unkunalla. willak [wilyak, wiak, bilyak, biak] s. informante. Imatapash nik. Willak runakamushukyuyaytanin. 2. verbo. Chikan yuyayta nik. Kuyay,yuyay,willakmikan. willana [wilyana, wiana, bilyana, biana] v. avisar,informar,advertir,declarar. Ima yachashkata shukman chimpachiy. Churirimashkatayayamanwillarka. willi willi [wilyi wilyi] s. renacuajo. Uchilla, chupayuk wawa hampatu. Yawaryashka awi luluntaka willi willipa chupawanpicharka. Sin.Putukulu, tushil, pinkulu, williku, chimpaluk, pimpalu. winkanas [wikanas] s. amz. aletas de pescado.Challwapa washapi, kunka sapipi wiak, pala uchilla rikrashina. Kaychallwapawinkanastamikuchurkani. Sin. Pimpis. winku [wiku] adj. encorvado. Imakunapash kumuklla tukuk. Llullukillakawinkumikan. Sin. Wistu. wiachik [wiaix, wiaik, wiaig, biaix, iaix] adj. adoptivo. Chikan wawata kikinpa churitashina kuyashpa hatunyachiy. Wiachik yayachayamun. wiachishka [wiaika, biaiska, iaika] s. adoptado. Shuktak ayllupa makipi wiak, kipaka churishina wawa. Kankawiachishkallatamiyallikuyanki. wiana [wiana, biana, iana] v. crecer, de arrollarse;retoar. Llullumanta hatunyass hpa katiy. ukapachurikamanaunkuysikikashpahatuntawiarka. wiakun. wiay [wiay] adv. siempre. Ima pachapipash shinalla punchanta punchanta katiy. Kantakawiaypakkuyashami. wipala [wipala] s. bandera, emblema del Tawantinsuyu. Kanchis tullpuwan kuychishinata awashka. AbyaYalapaunanchakawipalamikan.
155

WirA

Sin. Unancha. wira [wira, bira, ira] s. manteca, aceite, grasa. Mikunapi churankapak, kamchankapak wiwamanta, yuramantapash surkushka yakuyaklla apishina. Wirawansaratakamcharkani. 2 adj. gordo,grasoso.Rakulla, mana irki kak. Wira kuchitawauchirkani. wirakchuru [wirakuru, virakuru] s. huirac churo. variedaddeavecantora. Killu patpayuk yana pishku, sumakta takik. Tutamantakunakawirak churu pishkukasumaktamitakin. Sin. chuku. wirakucha [wirakua, virakua, wiraxua] s. divinidaddelincario. Inkakunapa apunchik yaya. Wirakuchakainkakunatasamaytakukkashka. 2. trmino que se refiere a los espaoles y mestizos. Mana runa kakpi mishukuna nishpa rimay. Panikawirakuchawan sawarishkallakitukurka. wirakwirak [wirakwirax] interj. sc. gritoininteigible. Achka runakunapa kapariy. Upa l runamiwirakwirak rikuyarin. wiriwiri [wiriwiri] s. amz. variedaddepjaro. Yana rikurik, wiriwiri nisha kaparik pishku. Wawawiriwiritayuramantahapimuni. wirpa [wirpa] s. labiosuperior(versipri). Rimakpi, mikukpi kuyurik hawa shimi kara. Paykawakuwirpatamicharin. wiru [wiru, biru, iru] s. caa . Mishki yakuyuk, sukusshina tulluyuk, sarashina pankayuk yura. Wirutakachum ankapakrantirkani. k wishina [wiina, biina, iina, wia] s. cuchara. Kallanamanta mikuna sankuta wishinkapak rurashka. Kaspiwishinatarantimuni. wishinka [wiiga, iiga, wiina] s. amz. red pe uea para pescar. Challwata haq pinkapak champira kawchumanta awashka

hatun shikrashina rikurik. Wishinkawankachallwatahapirkani. wishina [wiina, biina, iina] v. cogerlquidos y granos. Murukunata, mikunata, yakuta, mulupi hapishpa churay. Aswatapillchipiwishiy. wisiyana [wisiyana, wisyana] v. scs. expandirse substancias graso as. Wirakuna s yakuyashpa talliriy. Kuywirakaninapiwisiyarka. wistu [wistu, witu, wiksu, ] adj. encorvado; deformedelaboca,torcido,baldado. Imapash chulla chulla kak; patay pukru kakmi. Paypashimikawistumikan. Sin. winku. wistuna [wistuna, istuna, wituna, ituna] v. s. torcerse,deformarse. au kaspikunata imakunatapash kumuyachiy. Wakratawatakpikapuliyurawisturka. wita [wita] s. amz. lugarlle odemaleza. n Achka kiwayuk, kashayuk, ankukunayuk, uchilla yurakunayuk pampa. Kayakawitamanrishanini. witayana [witayana, itayana] v. amz. cubrirse de maleza. Chushak pankakuna, chushak chakrakuna, kiwamuy tukuy. Chakrapimiwitayashka. wituk [witux, itux] s. amz. rbolconfruo t coloranteparapintarlacarayelcabello. Akchata yanayachinkapak, awita, rikrata shuyurinkapak yana yakuyuk muyu. Pukllashpawituwanawitayanayachini. wiwa [wiwa, wiba, uywa] s. s. animal. Wakinka runata yanapak, wakinka runa mikuna aychata charik, runata manchachik. Wakin wiwallami runaa yanapashpa kawt san. 2. amz. animaldomstico. Wakra, allku, misi, kuchi, shukkunapash runawan kawsak. Chaywiwakaukuchatahapin. wiwana [wiwana, wibana, uyway] v. amz. domesticar,a ansar. Wiwata wasipi yacham chiy. Andrskawawakushillutawiwarka.

156

y
yachachik [yaaix, yaaig, yaai] s. profesor,maestro,educador,docente. Shuk anshina wawakunaman, malltakunaman, pimanpash yuyayta paskachishpa riksichiy. ukapamamakayachachikmikan. yachachikuy [yaaikuy] s. educacin. Yachaykunata riksichiy. Kunanpachapikamushukyachachikuytami katinchik. yachak [yaak, yaax, yaag, yaa] s. sabio, co ocedor. Imamantapash allita c yuyak,hamutak. Yachakka, uku kawsayta yuyashpami shunkuyuyaytayachan. 2.mdico.Manchanayakta hampi yuramanta tukuyta riksik runa. Riksishka yachakmi ukataka shunku nanaytahampirka. Sin. 1. Amawta; 2 hampik, paku, sakra. yachakuk [yaakux, yaakuk, yaakug, yaagux, yaaxuk, yaaxug] s. alum o, n aprendiz,estudiante. Yachachikpa yachayta katik runa. Chunkayachakukllamiyachanawasimanka purinchik. yachakuna [yaakuna, yaaxuna, yaaguna] v. estudiar,aprender. Yachachishkata umapi yaykuchiy, yachashpa katiy. Yachana asipikillkakatinatayachakuni. w yachanawasi [yaanawasi] s. escuela. Killkayta, yupayta, shukkunatapash yachakunkapak ukukuna. Killkatayachakunkapakkayachanawasiman rinamikanchik. Sin. Yachay wasi. yacharina [yaarina] v. acostumbrarse,ensearse,habituarse. Runakunapa, Ilaktakunapa kawsayta hapina. KarullaktamantarunakunakaEcuadorpiyacharirkami. yachana [yaana] v. saber. Imatapash riksiy, alli ruray. Yupayta,mirachiyta,anchuchiytapashallita yacharkani. yachay [yaay] s. sabidura, inteligencia, juicio, razonamiento. Kawsaypi riksishka, umapi yuyay tukushpa sakirik kak. Kichwashimimantayachaykasumakmikan. yachay wasi [yaaywasi] s. escuela. Killkayta, yupayta, shukkunatapash yachakunkapak uku. Killkatayachakunkapakkayachay wasiman rinamikanchik. Sin. Yachana wasi. yachik [yaix] s. amz. sabor. Imatapash mallishpa alli, mana alli kakta ninkapak rimay. Kayhampikahayakyachikmi. yachina [yaina] v. amz. sabera. Wakin mikunakuna chay mikuy shinallatakmi kan ninkapak rimay. Yutuaychakaatallpaaychashinayachinmi. yakami [yakami, yami] s. amz. avetrompetero.Uchpa millmayuk, suni kunkayuk, suni chakiyuk allpata purik hatun pishku. Yakamitakamanawauchinachukanchik. yaku [yaku] s. agua,lquido. Tukuy kawsakkunapa upyana. Yakutaupyashpamikawsan hik. c yaku (<*yaku) s. octubre. Chunkaniki killa. Yaku killapika,Inkapachapika,umaraymita, paramaaytapashrurashka. yaku aycha [yaku aya] s. pez, pescado. Yakupi kawsak wiwa. Hatun turuta chumkak, tantanakushpa purik wiwa.
Katupampapiyaku aychatarantinkapakrikuni.

Sin. challwa. yaku-ishpana [yaku ipana] v. ss. orinar. Ukkunmanta llukshik mapayashka yaku. Rupakyakutaupyashkamanta yaku-ishpakun. Sin. ishpana. yaku ukucha [yaku ukua] s. amz. variedadde nutria. pishashina millmayuk, pala umayuk, yakupipash, allpapipash kawsak
157

yAkuyACHinA

wiwa. Yaku ukucha wiwakunatakamanatukuchinachukanchik. Sin. pisha. yakuyachina [yakuyaina] v. desler,disolver,dilur. Imata kashpapash yakuman tikrachiy. Kayrasutayakuyachishun. yalli [yalyi, yai, yali] adv. demasiado, dems, en ex eso, excesivamente. Yapa c imatapash churay, ruray, rimay, yapa hatun achka, suni. Paymiyalli sumakshuyutarurashka. Sin. Yapa, ninan, may. yallika [yalyika] s. amz. bejucoparatejer canastos. Hatun yurakunamanta warkurimuk ashanka awana waska. Yallikawan ashankataawani. yallina [yalyina, yaina] v. pasar,exceder, so repasar. Maymanpash chimpay, mayb pipash pitapash mishana. Jos mashintin  kallpa ushpa, payta yalk lirkani. yami [yami, yakami] s. amz. variedaddeave trompetero. Uchpa millmayuk, suni kunkayuk, suni chakiyuk allpata purik hatun pishku. Yami pishkukakaypisachapimikawsan. yana [yana] adj. negro. Tutashina tullpu. Yana millmayukllamatacharini. yana [yana] adj. ayudante,criado,servidor, sirviente. Imapipash yanapak runa. yanapana [yanapana] v. ayudar,auxiliar, soco rer,favorecer,servir. r Shukta imatapash rurashpa kuy. Kanpachakrapikiwapitinapiyanaparkani. yanapay [yanapay] s.ayuda,auxilio, cooperacin. Imapipash shukman rurayta kuy. Yanapaytamunashpaka,kayawankilla. yana shunku [yana unku] s. hgado. Wiksa ukupi, allawka manyapi tiyak. Kipchankahayaktallukshichin. Sin. kipchan. yanka [yaga] adv. gratuitamente,debalde. Imatapash mana rantina, imatapash mana kullkipak rurana. Antonio mashika kayna chawpi tuta anta m yanka shuyakurka.
158

Inkakunakaachkayana runatacharikkashka.

2. inservible,envano.Imapakpash mana alli kak. Kaykayankatakmikaypiitkarikun. Sin. 2 yankamanta, yankata. yankamanta [yagamanta] adv. debal e, d envano,sinmotivo. Imamantapash yanka huchachiy tukuy. Yankamanta ukatapiawarkanki. Sin. Yanka, yankata. yankata [yagata] adv. debal e,envano, d sinmotivo. Imamantapash yanka huchachiy tukuy. Yankata ukatapiawarkanki. Sin. Yanka, yankamanta. yanta [yata] s. lea. Ninapi churankapak shallishka, chiktashka kaspikuna. Hatun llaktakunapika mana yantawan yununchikchu. yantana [yadana] v. hacerlea,lear,ira buscarlea. Shuk yurata shallishpa, chiktashpa utuyachiy. Yurakunamanta urmashka kaspikunata, pankakunata pallashpa ninapi churay. Chakishkakapuliyurata yantani. yanuna [yanuna] v. cocinar. Chawa aychata, chawa muruta, ima mikunatapash unayta timpuchiy. Yanapapataalliyanunki. yapa [yapa] adv. demasiado,mucho, muy. Yalli ninkapak shimi. Yapa hillumikan i. k 2. s. vendaje. Rantishka hawapi ashtawan churay. Kayka yapamikan. Sin. 1 yalli, may, ninan. yapachina [yapaina] v. amz. ganar,ganar dinero. ukanchikpa imatapash charishkata achkayachiy, mirachiy. Kimsapunchatallamkashpapichkapachak kullkitayapachir ani. k yapay [yapay] s. suma. Chaypurallata shukllapi tantachishpa mashna kashkata yachay. Yachachikkakayyapaykunatarurachunmaarka. yapana [yapana] v. aumentar, agregar. Shukmanta hapishpa shuktakpi achkayachiy. Maramashikapukchapapatakatushpaashatayapachirka.

yupAnA

3.sumar. Shukmanta, kutin shukman mashna kashkata shukllapi tantachishpa yachay. Kaytaishkaypipichkatayapay. yapuna [yapuna] v. s. arar. Muyukunata tarpunkapak allpata sumakta allichina. ukapawawkikapaypaallpatayapurka. yarina [yarina] s. amz. tipo de palmera, marfilvegetal. Sachapi wiak yura. Yarina kaspiwankapukllanataruranchik. yarkay [yarkay, yarxay, yarikay, yarixiy] s. hambre. Runakunata, wiwakunata mikunayay hapiy. Wawakatukuypunchatayarkaywanmikaynarka. yarkana [yarkana] v. tenerhambre. Mikunayay, wiksa mikunata maay. Tukuy puncha mana mikushkamanta yarkanmi. yata [yata] s. terrenopisoteadodeanimales,paredesdeunacasaabandonada. Wiwakuna achkata sarushpa sakishka pampa, hichushka wasipa pirkakuna. Mushukwasitawasichinkapakyatatapichakunchik. yawar [yawar, raway] s. sangre. ukanchikpa aycha ukkuta purik, kawsayta kuk, puka yakushina. Yawar mirachunka alli mikunatami mikuna kanchik. yawari [yawari] s. na. animal amaznico. Sachapi kawsak wiwa. Rukullaktapiyawarikunatiyan. yawar kicha [yawar kia] s. disentera. Yawarta ismachik unkuy. Yawar kichawanukapawawakawaurka. yawati [yawati, tsawata] s. amz. tortuga terrestre y acutica. Sachapi, yaku ukupipash kawsak, charapashina rikurik, shuk llaktakunapi tsawata shutiyuk wiwa. Kayna chishika yawati aychata mikurkanchik. Sin. Mutilun, tsawata. yawati suyu [yawati suyu] s. regin insular de Galpagos. Pacfico mama kuchapi sakirik marka. Yawati suyupika, yawatikuna, chitakuna, pishkukuna,kichwarunakunapashkawsan. yawisun [yawisun] s. amz. variedaddepez.

Shuk yanawan killuwan tullpuyuk uchilla challwa. ukapa yayaka yawisunkunatami mayupi hapirka. yawri [yawri] s. aguja, dardo. Sirankapak rurashka sikipi hutkuyuk hillaymi. Llikirishkatakayawriwansirakuni. yaya [yaya] s. pap,padre,tayta;semental. Taytata ninkapak shimi. ukayaya rimashkaakatirkani. t yaykuna [yaykuna, ikuna, waykuna] v. entrar. Kanchamanta ukuman churay, satiy. Waka hutkuman hampinata yachankapak yaykurkani. yayu [yayu] s. amz. variedaddepez. Shuk yana, raku challwa. Rakuyayutamikunankahapishka. yayuna [yayuna] v. sc. inse inar,polinizar. m Karipa yumanata imawanpash warmipa wawamama ukupi churana; yurapa sisa muyuta chaysamillatak yurapa sisapi hichachina. Shukllaktakunapikawarmiwakrakunachichuchunkayayunmi. 2. v. bo. arrojar. Imatapash pakllaman shitay. Llamawanutapapachakrapiyayurkani. yuksi [yukzi] s. cc. arenafina.Wayrapi pawariklla allpa, yapa utu rumi allpa. Mayumanyapimiyuksi allpakatiyan. Sin. Tiyu. yukuna [yukuna] v. amz. copular,hacerel amor,tenerrelacionessexuales.Shuk kari paypa ulluta warmipa rakapi satiy. Wamrarakkashkmantamanayukunchu. Sin. Upina, yumana, rurana. yumana [yumana] v. s. hacerelamor,tener rela iones sexuales, copular. Shuk kari c paypa ulluta warmipa rakapi satiy. Machashkakashpakamanayumanachu. Sin. Upina, yukuna, rurana. yunkarak [yugarax] s. sn. papa rojiza. Shuk puka karayuk papa. Chishipimikunkapakyunkarak papatayanunki. yupay [yupay] s. nmero. Imakunatapash yupankapak killkashkakuna. Imayupaytatakkillkanakanchik?. yupana [yupana] v. contar,enume ar. Masr hna runa, mashna wiwa, mashna muyu,
159

yupAyCHAnA

mashna yura, mashna imatapash rikuy.


Shukmantapatsakkamayachashkatayuparkani.

yupaychana [yupayana] v. agradecer; honrar. Shuk runa imatapash karakpi, sumak shimiwan rantipay. ukata yanapashkamanta achkatami kantakayupaychani. yupi [yupi] s. rastro,huella,pisada. Ima purishkata riksinkapak tarinkakama rikuy. Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka, chaytayupitarurakunchik. Sin. chaki kati, sarushka. yura [yura, yula, ruya] s. rbol,mata,planta, vegetal. Pankakunata charik kirukuna. Kishwarllulluyuratatarpurkani. yurak [yurax, yurag, yurug] adj. blanco. uushina rikurik tullpu. Kaynakayurak millmataruturkani. yurak shunku [yurak unku] s. pulmn. Kawsakkunaman samayta chaskik. Yurak shunkupi chiri ama yaykuchunka washataallitapachakillpanchik. Sin. paruk, surkan. yurimawas [yurimawas, yurimas] s. amz. pltano maqueo. Raku, mana yapa suni, hatun uma tukuk uki tullpuyuk palanta.
Kayaka yurimawas palantatatarpunakanchik.

Yuyak runakamanawawashinaimata ash p ninachu. Sin. Yuyayyuk, shunkuyuk. yuyarina [yuyarina, yarina] v. acordarse,recordar. Kunkashkakunata yuyaywan maskashpa kawsachina. ukapawarmitakakarumantayuyarini. 2. estarpensativo. lmakunapipash yuyashpa tiyay. Imashina shamuk wata llamkanata yuyarirkanchik. yuyay [yuyay] s. pensamiento,idea,memoria. Umawan allita yuyarishpa imatapash rimay. Wakinpimusparishpakayuyayta ashchinp kachirinllami. yuyana [yuyana] v. pensar. Ama pantankapak umawan taripashpa rurana. Kanallikashkamantaachkatayuyanki. 3. suponer. Yuyarishpalla imatapash niy, rimay, rurana. yuyaychinkana [yuyayigana] v. perder el conocimiento. Uma takarishpa waushkashina sakirina. Mashikaumatakarishpa yuyaychinkan. Sin. Umamuyuna. yuyayyuk [yuyayyux, yuyayux] s. amz. pensante. Imatapash taripashka kipa, yuyarishka kipa rimak runa. Yuyayyukkamanawawashinaimatapashrimanachu. Sin. Yuyak, shunkuyuk. yuyu [yuyu] s. s. verduras,yerbascomestibles;hortalizas. Mikuna kiwa. Ukayuyutakuymankarankapakapakllami rini. 2. cogollocomestibledelaspalmeras. Chuntakunapi, kiwakunapi llukshik mikuna llullu panka. Chuntayuyutapitishpamikunatarurashun. Sin. 1 kiwa. yuyuna [yuyuna] v. amz. descogollarpalmeras. Chuntamanta, taraputumanta, kunampumanta, shiwamanta, chillimanta yuyuta mikunkapak surkuy. Tukuychuntatamiyuyunkichik.
Paycharichaypipakashkatantatakamikurka, yuyani.

yutsu [yutsu] s. amz. rboldecortezamedicinal. Shuk au pankayuk sumakta sisak, yaku manapi wiak raku yura, karaka hampimi kan. Yutsupa karawanmihampirkani. yutu [yutu] s. perdiz. Uchpa millmayuk, allpata purik, waylla lulunta wachak, yunyun yunyun nishpa chishikunapi kaparik hatun pishku. Yutu lulunwayllakashkatariksimuni. Sin. tukilu. yuturi [yuturi, yutsuri] s. amz. hormiga conga. Hatun, yana, paypa sikipi tuksina sinchi kashata charik, miyutapash charik aanku. Mishki mikunapi yapatami yuturi wiwaka huntashka. yuyak [yuyax, yuyak, yuyik] adj. adultopensante.Imatapash taripashka kipa, yuyarishka kipa rimak, ruku runa.
160

z
zakzikina [zagzikina] s.bo.extenderselas guasdeunbejucoocalabaza. Mallki ankukunata pushay. Sapalluka ami zaksikikun. zalan [zalipa, lazipa] s. s. tipo de rbol. Hatun suni yura. Zalan yuratarikurayani. zalipa [zalipa, lazipa] s. s. energasexual negativaquecausaenfermedaddiarreica,no definidaniidentificadaporlamedicinaactual. Shuk kari, shuk warmi yumashpa wasiman tikrakpi wawakunata, kuykunatapash unkuchik unkuy. Wawakazalipawanchuunkushka? zalipana [zalipana, lazipana] v. s. transmitirlaenfermedadzalipa. Zalipa unkuyta shuk wasiman apay. Wawakaapashzalipakun. zanzan [zazan, sasa] adj. ss. mujerde trabajolento. Unayashpa llamkak warmi. Zanzan warmi kashpamimanautkautkayanuytaushanchu. zas [zas] adv. amz. degolpe,depronto,momentomenospensado,rpido,sorpresivamente, en seguida, sbitamente. Kunkaymanta imatapash mana unayashpa ruray. Chay warmika zaslla yakumanta shamushka. Sin. Haykamanta, kunkaymanta. zimpunina [zimbunina, zibunina] v. sc. aglomerarse,conglomerarse. Runakuna tawkariy. Hatunllakitiyakpimirunakunakazimpunirka. Sin. waykana. zinzin [zinzin] adj. ss. resistenciaquepone laper onaalserhalada. Mana munakta ays sakukpi sinchita shayariy. Zinzin nishpamanashamushanirka. zinzin [zinzin] s. amz. dolora udoportug mores,heridas,etc. Tuksikukpishina nanay. ukapakunkurizinzin nikun. Sin. shikshik. zipi [zipi] s. ss. paspa. Aycha karata inti rupachikpi karachashina tukuy. Zipi a itahampikunimi. w zirka [zirga, izka, irka] s. ss. rboldecuyamaderasefabricancucharas. Mikuna wishinakunata, kallanakunatapash rurana yura. Zirka yurakapukruukupiwiakun. zulayana [zulayana] v. ss. daarselosfrutos.Muyukuna yana tukushpa ismuriy, chakiriy. Papamuyukahukushpa zulayan. Sin. Lanchana. zullu [zulyu, uyu,] s. amz. cigarra. Pakarinapi, inti punchakuna kaparik chillik. Zulluka chayyurapiyaykun. zupu [zupu] s. ss. chichn,chibolo. Runakunapa, wiwakunapa umapi chupushina llukshik. Yayapaumapikazupumi llukshishka.

161

zH
zhapra [apra], s.hojarasca. Imapash urmashka ismu yura panka. Zhapra ukupikaimakurukunatiyan. zharpi [arpi, irpi, arpi, arpa] s. maz de tusa fina con grano abundante. Achka muyuyuk sara. Zharpi saraapikamishkimikan. zharu [aru] s. ca. piedraspequeas,ripio, granilo. Wasichinkapak chusu rumikuna. l Caarrunakunakazharu rumikunatawasichinkapakpallakun. zharu [aru] s. especie de arroz hecho de maz. Chamka sarashina. Zharu apitamikunchik. zhilik [ilik] adj. ss. Maz blanco. Yuraklla sara. Zhilik sarakautullakashayukmikan. zhima [ima, ima] adj. ss. Maz perla. Yuraklla pukalla sara. Zhima sarakaallitawian. zhiripi [iripi] s. ss. Tipo de rbol. Chugupishkukazhiripi muyutamikun. zhiru [iru] adj. ss. color gris. Ukillashina llimpi. Llamamillmakamapamantazhirumikan. 2. lana de oveja blanca y negra. Yanantin yuraknintin llama millma. Zhiru millmawanawakun. zhuta [uta] s. ca. ave,pjaro. Tukuy pishkukunata ninkapak shimi. Allpamamapizhutakunaamachinkarichunka kamanamikan. Sin. Munchi, pishku.

162

Castellano - Kichwa

A
a cambio de, adv. ranti, rantimpa. a continuacin, adv. kipa; chaymanta. a diario, adv. punchanta punchanta, punchantin. a gusto, adv. ninantak. a tiempo, adv. llikchalla, kachka. baco qichwa (objeto), s. yupana. abajo, adv. uray, wayku. abandonado, adj. sapalla, sakishka, shitashka, hichushka. abandonar, v. sakina, hichuna, shitana. abdmen, s. wiksa. abeja, s. wayrunku, chullumpi, putan chuspi. abismo, s. kaka. ablandarse, v. llampuna, apiyana. abonanzar, v. kasiyachina. abonar, el terreno, s. wanuna. abono, s. wanu, isma. aborrecer, v. chiknina, millana. abortar, v. shulluna. aborto, s. shullu, shullushka, shullushka wawa. abrazar, s. ukllana. abrigado, adj. kunuk. abril, s. <*ayriwa. abrir, v. paskana, chiktana; a presin manual: chillpina. absolutamente todo, adj. tukuypacha, illakta, tukuymashna. absorber, v. chumkana, tsumkana. abuela, s. hatuku mama, hatunmama. abuelo, s. hatuku yaya, hatunyaya. abultado, adj. raku. abundar, v. kamana, nanakllakana. acabar, v. puchukana, tukuchina. acabarse, v. tukurina. acariciar, v. kuyachina, kuyana. acarrear, v. astana. accidente (desgracia), s. llaki, kulluy. acechar, v. <*qaway; kawana; chapana. aceite, s. wira. acelerar, v. utkana. aceptar, v. chaskina, hapina. acequia, s. larka; hacer acequias: larkana. acercar, v. kimina, kuchuyachina. acercarse (en el espacio), v. kayllayana, kimirina, kuchuyana, llutarina, manyayana. achera, s. achira. achicarse, v. kintiyana, tuzuyana, waurina. achiote, s. mantur, manturu. achogcha, s. achukcha. achupalla, s. achupalla. aclarar problemas, v. chimpapurachina. aclararse el da, v. punchayana. aconsejar, v. kunana. acordarse, v. yuyarina. acostarse, v. siririna. acostumbrado, adj. yacharishka. acostumbrarse, v. yacharina. acrecentar, v. mirachina. actividad, s. ruray, llamkay. actual, adv. kunan. aculturado, adj. chasu. acuar, v. kanichina. adelantar, v. awpana; expresin para hacer adelantar a los animales: chi, chisha chisha. adelantarse, v. awparina. adems, adv. ashtawan. adherirse, v. llutarina. adivinanza, s. watuy; expresin de ~: imashi imashi. adivinar, v. watuna. adivino, s. watuk. admiracin, expresin de, hayka, imanash, manchanay, natikala. admitir, v. chaskina, hapina, arinina. adobe, s. tika. adolescente, adj. varn: wamra; ambos: mallta, mara; mujer: pasa, kuytsa. adnde?, preg. maymantak?. adoptado, adj. wiachishka.
165

Adoptivo

adoptivo, adj. wiachik. adorar, v. muchana. adornar, v. allichina, sumakyachina. adulto, adj. shunkuyuk. adversidad, adj. chiki. advertir, v. willana. aferrado, adj. llumi. aficionar, v. munana. afilar, v. cuchillo: mulana; sacar punta en la madera: auyachina. afiliarse, v. llutarina. afligirse, v. llakirina. afrecho, s. hamchi; de cebada: palak. afuera, adv. hawa, kancha. agachar, v. kumuna. agente, s. chapak. gil, adj. kutsi, pantalla, hawalla. agitar, v. kuyuchina; cosas lquidas: tsuklupuna. agitarse, v. kuyuna. aglomeracin, s. wankuriy, talliriy, wayka. aglomerado, adj. tallirishka, wankurishka. aglomerarse, v. tallirina, wankurina, zimpunina. agolpar, v. itina. agnico, adj. ayakara. agosto, s. <**chakmay. agotarse, v. tukurina; fsicamente: sampayana, shaykuna. agradable, adj. mishkichiypak. agradecer, v. yupaychana. agravarse de enfermedad, v. anchayana. agregar, v. yapana. agriarse, hacerse agrio, v. puskuyana. agrietado, adj. waka, chiktashka. agrietarse, v. chiktarina, rakrayana; la piel: paspayana. agrio, adj. hayak, tani. agrupacin, s. tantachiy, tantanakuy, wankuriy. agrupar, v. tantachina; de la misma especie: paypurachina. agruparse para acelerar un trabajo, v. waykana. agua, s. yaku. aguacate, s. pallta. aguado, adj. chuya.
166

aguamiel, s. chawar mishki. aguardar, v. shuyana. agudo (filo, puntiagudo), adj. awchi. guila, s. anka. aguja, s. yawri. agujereado, adj. hutku. agujerear, v. hutkuyachina, puluna. agujero, s. hutku. agusanado, adj. kuruyashka. agusanarse, v. kuruyana. aguzado, adj. awchi. ah, adv. chaypi. ahora, adv. kunan. ahorcar, v. sipina. ahorrar, v. wakaychina, allichina. ahuyentar, v. manchachina, kallpachina; expresin para hacer adelantar a los animales: chi, chisha chisha, hishi hishi, hushu hushu, kisha kisha. aire, s. samay, wayra. ajeno (distinto), adj. chikan, chuku, hullu. aj, s. uchu; rukutu, piki uchu. ajustar, v. sipina, takllana. alargado, v. suniyashka. alargar, v. suniyachina. alargarse, v. suniyana. al frente, adv. chimpa, awpa. al instante, adv. a, apash. al lado, adv. kuchu. all, adv. chakaypi. al otro lado, adv. chimpa. ala, s. rikra. alabarse, v. chakchuna. alacrn, s. uputinti. alcanzar, v. paktana, chayana. alcoba, s. (<*pitita, killi). alegre, adv. kushilla. alegra, s. kushikuy, kushi. alejarse, en el espacio, v. karuyana. aleta(s) del pez, s. pimpis, winkanas. alforja, s. wayaka. algodn, s. usual: utku; silvestre: putu. algn, -o, -a, det. wakin. algunos, det. tawka, achka, wakinkuna. aliento, s. samay. alimentar, v. karana. alimentarse, v. mikuna. alimento, s. mikuy; envuelto en hojas para

ApArte

cocer: machu; enmohecido: pulak. alma, s. nuna, samay; tunchi. almacn, s. katuwasi. almohada, s. sawna. almorzar, v. (<*llaqwariy), llakwarina. alpaca, s. allpaka. alrededor de, adv. muyuntin. alto, -a, adj. hatun, suni; lugar alto: hanak, hawa; persona alta y delgada: chawar kiru. altamisa, s. marku. alterarse, v. piarina. alumbrar, dar a luz, v. pakarina, wachana. alumno, -a, s. yachakuk. alzamiento, s. hatariy. alzar, v. hawayachina; el vestido hasta la cintura: llatanana. alzarse, v. hatarina. amado, adj. kuyashka, munashka. amamantar, v. chuchuchina. amancebado, adj. wayna. amanecer, v. pakarina. amansar, v. wiwana, uywana. amante, s. kayak, munak; adj. varn: wayna; mujer: paya; dos gneros: ashi. amaar, v. chaknana. amar, v. kuyana, maywana, llakina, munana. amargo, adj. hayak, tani. amargura (dolor), s. llaki. amarillo, adj. karwa, killu. amarrado, adj. watashka; las puntas del pauelo o tela: tsutu, sutu. amarrar, v. watana, wankuna; las esquinas de un mantel o pauelo: tsutuna. Amazonia, s. Anti llakta. amaznico, persona del oriente, s. antiruna. ambos, adv. ishkantin. Amrica, continente, s. Pantinsaya; Apya yala. amigo, s. mashi; trato entre los amigos: alama. amontonar, v. tantachina. amontonarse (personas, animales), v. tantarina, intuna, wankurina. amoroso, -a, adj. kuyaylla. amortiguarse, v. upayana, waurina. amplio, adj. hatun.

ampollarse, v. chulakyana, huklluyana. amuleto, s. (<*wakanki). anaconda, s. yakumama. ananas, fruta similar a la chirimoya, s. ananas. anatoma, s. <*ukunyachay. anca, s. chaka. ancho, adj. patak, pala; excesivamente ancho: ankara. anciana, adj. paya. anciano, adj. ruku, machu. andar, v. purina. andariego, adj. yanka purik. andrajoso, adj. tsuntsu, tsunzu. angosto, adj. kichki. anillo, s. shiwi, siwi. animal, s. wiwa, uywa. ano, s. ukuti, hutku. anochecer(se), v. tutayana. anonadarse, v. upayana. anormal, adj. paku. antebrazo, s. aurikra, maki. antes, adv. recin: aka; hace mucho tiempo: sarun, awpa, unay. anticiparse, v. awpana. antiguo (en tiempo, edad), adv. awpa; para objetos: adj. mawka. antojar, v. munana. antropfago, s. runamikuk. anudar el kipu, v. kipuna. anular, dedo, s. shiwi ruka. anunciar, w. willana. anzuelo, s. (<*yawrina); yawri. ao, s. wata. apachurrar, v. itina. apaciguar, v. kasiyachina. apagar la luz, v. wauchina. apagarse (la candela o el fuego), v. waurina, wauna. aparato digestivo, s. mikuyhilli tukuna. aparear, estar en celo, en poca de apareamiento, v. napana, salinana. aparecerse, v. rikurina. aparecido, adj. rikurishka. aparejo, s. hallma. aparentar, v. tukuna. apartar, v. akllana, chikanyachina. aparte, adj. chikan.
167

Aptico

aptico, adj. aminta, chamcha, chamuk, hamlla. apearse, v. uraykuna, waykuykuna. apegar, v. kimina, tinkina. apegarse, v. llutarina. apellido, s. ayllushuti. apenarse, tener pena, v. llakina, llakirina. apiar, v. itina. aplanar, v. allana. aplastar, v. kawtayana, llapina. apolillarse, v. kuruyana, susuna. apoyar en el bastn, v. tawnana. aprender, v. yachakuna. aprendiz, s. yachakuk. aprendizaje, s. yachakuy. apresar, v. hapina. apresurarse, v. utkana. apretar, v. itina. apuntalar, v. tawnana, tumpina. apuar, v. llapina, tsutsukina. apurado, adv. ichu, utka. apurar, v. atina, utkana. aquel, -llo, -a, pron. chakay. aqu, adv. kaypi. arado, s. yapuna, taklla. araa, s. uru. araar, v. aspina, sillkuna. arar, v. yapuna. rbol (variedades), s. yura: champuru, chukchuwasu, chuku, chulan, chunchu, hulunchi, kapi runa, kapuli, kuya, lan, lunchik, mullchi, paparawa, pasu, pillchi, pitun, sipichi, sirak, shallipu, tankana, tukti, wampula, waranku, wawal, wituk, yutsu, zirka. arbusto, s. variedades: iwilan, kahalli, linchi, tanampu. arco iris, s. kuychi. arder, v. rawrana. arderse, v. ruparina. ardilla, s. chukuri, waywash. arena, s. fina: tiyu, yuksi; gruesa: tsatsa. arenal, s. tiyu tiyu. arenilla, tipo de mosquito, s. hikias. aretes, s. rinriwarkuna. arisco, adj. kita. armadillo, s. kirkinchu, kutimpu. armazn (palos pequeos colocados dentro de la olla para cocinar) s. panshi.
168

arrastrar, v. aysana. arrastrarse, v. suchuna. arrear, v. karkuna. arrebatar, v. kichuna. arreglar, v. allichina, sumakyachina. arrepentirse, v. nanarina. arriba, adv. hanak, hawa. arrimar, v. kimina; la cabeza sobre la almohada: sawnana. arrojar, v. shitana, yayuna. arruga, s. sipu; de los prpados: tsitsi. arrugado, adj. sipushka, chunu, chuu; por mojarse: chuchuka. arrugar, v. sipuna. arteria, s. anku, sirka. articulacin (del cuerpo), s. muku. artculo (legal), s. kamachiy. arvejas, s. alwis. asamblea, s. tantanakuy. asar, v. kusana. ascender, v. sikana, wichayana. asco, expresin que denota, interj. atatay. asemejarse, v. rikchana. asentir, v. iina. asesinar, v. wauchina. as mismo, conj. shinallatak. as, adv. chay shina, chashna. asiento, s. tiyarina. asir, v. hapina. asno, s. chantasu, upawiwa, ushu (?). asolear, v. mashana. asomarse, v. rikurina. spero, adj. lluru, paza, sakra, tsaka. asquear, v. millana. astrlogo, s. (<*pacha-unanchaq). asustar, v. manchachina. asustarse, v. mancharina. atado, adj. watashka, wanku; de frutos que se cuelgan en el interior de la casa: wayunka. atajar, v. harkana. atar, v. watana, tsutsukina, wankuna; pies o manos: chaknana. atardecer, v. chishiyana. atemorizar, v. manchachina. atemorizarse, v. mancharina. atender, v. uyana. atleta, s. kallpak.

Azul

atmsfera, s. <**wapsi. atormentarse, v. akarina. atracar, v. itina. atrancarse, v. chukarina, tukarina, shukarina.

atrs, adv. kipa, washa. atrasarse, v. kipayana. atropellar, v. saruna, llapina. augurio malo, adj. chiki, tapya. aumentar, v. yapana, mirachina. aumento, s. miray. an, adv. chayrak. an no, adv. manarak. aunque no, adv. amapash. ausentarse, v. rina, illana. ausente, s. illak. austral, s. hanansuyu. autoridad, s. apu, kamachik. auxiliar, v. yanapana. auxilio, s. yanapay. varo, -a, adj. michak, mitsak.

ave, s. munchi, variedades: anka, chuku, killiku, kuntur, lluta, munchi, pishku, tsuwan, zhuta. avena, tipo de gramnea, s. <* waylla. avergonzarse, v. pinkana, urmarina. averiguar, v. tapuna. avin, s. antanka. avisar, v. willana. aviso, s. willay. axila, s. (<*wallwaku), kashuk, rikra-uku. ayer, adv. kayna. ayuda, s. yanapay; mtua: rantimpa. ayudante, adj. yana, yanapak. ayudar, v. yanapana. ayunar, v. sasina. ayuno, s. sasi; da de ayuno: sasi puncha. azadn, s. llachu. azcar, s. <**akumishki. azucena, s. amankay. azuela, s. llakllana. azul, adj. ankas.

169

B
babosa, s. unik, atyak. badea, s. hulun. bagazo, s. patsak, patsuk. bailar, v. tushuna. bajar, v. urayana, uraykuna; los precios o costos: urayana. balancearse, v. walinyana. balanza, s. <* aysana. baldado, adj. wistu. baldo, adj. chushak, purum. banca, -o (para sentarse), s. tiyarina. bandera, s. (<*unancha), wipala. baarse, v. armarina. barba, s. sunka. barbechar, v. chakmana, tulana. barbudo, adj. munza shimi. barco, s. wampu. barnizar, v. hawina, llunchina. barranco, s. wayku. barra(s) (divisorias verticales), s. harka. barredor, (persona), s. pichak. barrendero, s. pichak. barrer, v. pichana. barrera, s. harka. barrido, adj. pichashka; muy bien: chuyaklla. barriga, s. wiksa. barro, s. turu; hacer barro: turuyay, chapuy. bastante, det. achka, llashak, tawka, pachan. bastn (en general), s. tawna; para impulsar canoas: wanka, tawna. basura, s. kupa, uku. basurero, objeto: kupachurana; lugar donde se amontona: kupashitana; lugar donde se amontona la maleza: chinta. batir, v. kuyuchina. beb, s. wawa, llullu wawa. beber, v. upyana. bebida, s. upyana; extraida de la base del penco: chawarmishki. bejuco (variedades), s.: anku, kalatis, ki170

lampu, nanampi, pulanti, tiyamshi, tsili-anku, waska; para tejer canastos: yallika; amarrado en forma circular: maa. bello, adj. sumak. besar, v. muchana. bicolor, de pintas negras con blancas, adj. muru, muru muru; blanco y negro: pazil, puzu. bien, adj. alli; adv. allilla. bienes (recursos), s. <* kaqnin; kaknin. bienestar, s. allikay. bifurcacin, s. pallka. bigote, s. sunka. bilinge, adj. ishkantinshimi. bilis (glndula biliar), s. (<*hayaqin), hayakin, chinkillis. blanco, color, adj. yurak. blando, adj. llullu, apilla. blusa, s. tallpa. boa, s. amaru; atakapi. bobo, adj. muspa, upa. boca, s. shimi; boca abajo: uray shimi, tuwaman; boca arriba: wichay shimi. bocio, s. kutu. bodoquera, s. pukuna. bola, (<*rumpu), rumpa. bolso, -a, s. islampu, pati, shikra, tulu, wayaka. bonito, -a, adj. kuyaylla, sumak. borbotear, v. timpuna. borde, s. manya. bordes, hacer, v. shiminchina. borrachera, s. machay, shinkay. borracho, adj. machashka, shinka. borrador (objeto), s. pichana. borrar, v. pichana. borrego, s. uwiha. bosque, s. sacha. bostezar, v. ampana, haynallina. botar, v. shitana, chakchuna, chiwana, hichana. brazo, s. rikra, rakurikra; del ro: chikta,

BuscAr

pallka yaku. breve, adv. utka. brillante, adj. punchalla, hakan, palanikuk. brillar, v. achikyana, llipyana, palanina. brincar, v. kushparina, pawana, tushuna. brindar (alimentos), v. karana. brindemos, expresin para brindar, ishkantishun. bromista, adj. asichik, nuspa. brotar (lo sembrado), v. kiruyana, tukyana. brujear, v. pukuna, shitana.

brujo, s. chuntapala, sakra, salamanka. bruto, adj. muspa, upa. buen, -o, -a, adj. alli. bho, s. apapa, kukupa, kuskunku. bulla, s. wanlla. bulto, s. kipi. burlar, v. asipayana, asina. burro, s. chantasu, ushu, muspa wiwa (?). buscar, el sustento o alimento: v. maskana; con insistencia: lukllikirina; peces debajo de las piedras: kantina.

171

c
caballo, s. (<*hatun paqu), apiw. cabaa, s. chuklla. cabecera, s. sawna. cabello, s. akcha; blanco o gris: puzu. cabeza, s. uma. cabeza de mate (animal similar al tigre), s. pantu, tuwi. cabuyo, s. chawar. cacao blanco, s. kila, kula, patas; silvestre: kampik. cada, det. sapan. cadver, adj. aya, waushka. cadera, s. chaka, kankik. caer el roco, v. shullana, sarpana. caerse, v. urmana. caf, color, adj. paku; planta y bebida: shau. caimito, s. hapiyu. cal, s. isku, pukshi. calabaza, s. kitu, sampu; cortada tierna: walak. caldo, s. hilli. calendario, s. (<*pachakipu). calentura, s. rupay. clida regin, s. yunka suyu. caliente, adj. inlli, kunuk. calladamente, adv. chulunlla, upalla. callarse, v. chunyana, upallana. calmar, v. kasiyachina. calmarse, v. kasiyarina, samarina. calor, s. rupay; expresin de calor: achachaw; expresin por el calor de algo quemante: araray. cama, s. <*puuna; rstica: kawitu. camarn, s. lluchunka. camilla, s. chakana. caminar, v. purina; empezar a caminar los bebs: tatkina; expresin para hacer caminar, a personas o animales: kati kati. camino, s. an. camisa, s. kushma, unku. camiseta, s. kushma.
172

camote, s. apichu, kumal. canas, s. kushi, puzu. canasta, s. ashanka, saparu. cancin, s. taki; de la cosecha del trigo: haway; triunfal de la cosecha del maz o de la guerra: haylli; matrimonial: mashalla, kaynawisu. candela, s. nina. canelo, rbol de, s. akwa, ishpinku, pinchi. cangrejo, s. apankura. canguil, variedad de maz, s. kankil. canilla, s. pinkullu, sampi. cansarse, v. sampayana, shaykuna. cantante, s. takik. cantar, v. takina. cntaro, s. wallu; de una oreja: puyu, puu. cantn, s. kiti. caa, s. wiru; guada: wamak. capul, rbol y fruto, s. kapuli, usun. cara, s. uya; awi. caracol, s. churu; instrumento musical: churu; caracol grande: chinanku. carbn, s. killimsa, shinki. carbonizarse (los granos), v. hawriyana. crcel, s. wataywasi. cardar, v. tisana. cardo, s. pircha. carear, v. chimpapurachina. carga, s. apachi, kipi, wanku. cargar, v. aparina; al beb: tutuna; frutos el rbol: aparina; hacer cargar: apachina. carne, s. aycha; seca al sol: charki; ahumada: mitayu; a medio asarse: inlli. carnero, s. inku. carnvoro, s. aychamikuk. carpa, s. karpa. carrizo, s. sukus. carro, s. anta-shuntu, anta wiwa, antawa. cartlago, s. mutul. casa, s. wasi. casado, -da, adj. sawarishka.

coger

casarse, v. sawarina. cascada, s. pakcha, taski. cscara, s. kara; de arroz, cebada o trigo: kushma. casco, s. sillu. casi, adv. alla. castellano, s. kastilla. castillo, s. pukara. casucha, s. chinkana. catapulta, s. pallka. catre, s. kawitu. caucho, s. palata, shirinka. cauchoso, adj. ankulla. caverna, s. chinkana, machay. cazar, v. chakuna; purina; con bodoquera: shitana. cazuela, s. wichi. cebada, s. siwara. cecina, s. charki. cecinar, v. charkina. cedazo, s. shushuna. ceibo, s. putu. ceja, s. awi pata; cejas-pelos: awi millma. celar (tener celos), v. tumpana. cementerio, s. ayapampa. cemento, s. rumikuta. cenit, s. <* tiknu. ceniza, s. uchpa. centro de salud, s. hampiwasi. centro educativo, s. yachaywasi (ver: escuela, colegio, universidad). centro, adv. chawpi; parte central de cosas, minerales o vegetales: s. shunku. ceirse, v. chumpillina; de forma cruzada: tahallina. cepillar (madera), v. llampuna. cerbatana, s. pukuna. cerca, adv. kuchu. cercar, hacer cercas, v. kinchana. cerco, -a, s. kincha. cerda, pelo, s. millma. cerdo, s. kuchi. cereales a medio cocer, adj. kawka. cereal, s. <* murir. cerebro, s. utku; cerebro izquierdo: lluki utku; cerebro derecho: allawka utku. ceremonia nupcial, s. sirichiy; para llamar la lluvia, s. piripiri.

cernir, v. shushuna, akichana. cero, det. illak. cerramiento, s. kincha. cerrar, v. wichkana. cerro, s. urku. cesar, v. tukurina. cesarse, v. samarina. ciego, adj. awsa. ciempis, s. tatis, shiktikuy, shiway. cien, ciento, num. pachak, patsak. cinega, s. kuzu, guzu. cientfico, s. alli-yachak, amawta. cierto, adv. (<*chiqa), chika. cigarra, s. kiskis, zullu. cigarrillo, s. sayri. cimiento, s. sapi, tiqsi. cinco mil, num. pichka waranka. cinco, num. pichka. cincuenta, num. pichka chunka. cintura, s. wikaw. cinturn, s. chumpi. crculo, s. muyu. circunferencia, s. muyu. ciruela, s. usun. citar, v. kayana. ciudad, s. hatunllakta, llakta. claridad, s. achik, achiklla. claro, adj. achik, paklla. clase, comp. sami. clasificar, v. chikanyachina. clavar, v. tuksina. clavel, flor, s. wayta. clavo, s. takarpu. cobarde, adj. sampa. cobertor, s. katana. cobija, s. katana, pullu. cobijar, v. katana. cobre, s. anta. coca, planta medicinal, s. kuka. cocear, v. haytana. cocido, adj. yanushka; a medias: chawa, hawtsa, kawka. cocina, objeto, s. yanuna; cuarto de cocina: ninapata, yanunakilli. cocinar, v. yanuna; a medias: hawchana. cocinero, -a, s. yanuk. codo, s. kuchus, kuchush. coger, v. hapina; lquidos o granos en un
173

cogollo

recipiente o en las manos y traspasarlos a otro espacio: wishina. cogollo, s. llulluk, awi, yuyu. cojear, v. hankana. col(es), s. waylla-aycha; coles y nabos a medio cocer: hawcha. cola (parte del cuerpo del animal), s. chupa. colaboracin, s. intuy, yanapay. colacin, s. kukayu. colada, s. api; de maz pelado: kawka; de pltano verde: katu. colegio secundario, s. <**unanchaywasi; hatunyachaywasi. colgado, adj. warkushka. colgar, s. warkuna. colibr, s. kinti. colina, s. urku. collar, s. wallka; de semillas silvestres: hallinka, tallika. colocar, v. churana. color, s. (<*llimpi); tullpu. colores (para colorear, pintar), s. llimpinakuna. columna, s. (<*tunu). coma, signo diacrtico, s. samay. comadreja, s. chukuri. comarca, s. llakta. combinar, v. chakruna. comenzar, v. kallarina. comer, v. mikuna; colada especial realizada en las fiestas: uchuna (ver desayunar, almorzar, merendar). comercializar, v. mintalana. comerciante, s. mintala, rantinakuk. cometa, s. <*sasaka. comezn, s. shikshi. comida, s. mikuna; comida que se ofrece en los funerales: awkish. comienzo, adv. kallari. como, adv. shina. cmo?, interj. haw?. compaero, s. mashi; trato entre compaeros: alama. comps, s. muyuchik, muyuchina. compatriota, s. llaktamashi. competir, v. kamana, mishana. complementado, adj. paktachishka. complementar, v. paktachina.
174

complemento gramatical, s. paktachiy. completar, v. paktachina. componer, v. allichina, sumakyachina. comprar, v. rantina. comprender, v. hamutana, hapina. comprimir, v. itina. compuesto, adj. allichishka, sumakyachishka. comunicador, -ra, s. willak. comunicar, v. willana. comunidad, pueblo, s. ayllu-llakta. con cuidado, adv. allilla, allimanta. concho (de la chicha), s. tikti. concluido, adj. tukurishka, pakta. concluir, v. tukurina, puchukana. condimento, s. mishkichina. conducir, v. pushana. conductor, v. purichik, pushak. conejillo de indias, s. kuwi, kuy. conejo, s. wallinku. confrontar, v. awinchina; ideas: chimpapurachina. confundir, v. pantachina, chapuna. confundirse, v. pantana. confusin, s. pantay. conglomerarse, v. tantarinakuna, waykarina, zimpunina. congreso, s. tantanakuy. conocedor, s. riksik; yachak. conocer, v. riksina. consejero, s. kunak. consejo, s. kunay, kunakuy. conservar, v. wakaychina; allichina. constelacin un tipo de, s. munzira. construir, v. rurana; acequias: larkana, rarkana; casas: wasichina. consuegra, s. hawya. contador qichwa (objeto), s. yupana; persona que cuenta, persona: yupak; de fbulas: hawarikuk. contaminacin, s. miyuy. contaminar, v. miyuna. contar, s. nmeros: yupana; contar fbulas: hawarikuna. contento, adv. kushilla. contestar, v. kutichina, rantipana, tikrachina. contraer el mal aire, v. wayrana.

cuidAdor

contraerse los msculos, v. rapyana. contratiempo, s. llaki, harkay. convalecerse, v. kariyana, alliyana. conversacin, s. rimanakuy. conversar, v. rimana. convertirse en, v. tukuna. convidar, v. karana. convocar, v. kayana. cooperacin, s. yanapay. copular, v. upina, yukuna, yumana. corazn, s. shunku, puka shunku; de los animales: <*puywan. corcobado, adj. kumu. cordel, s. watu. cordillera, s. kahas, puna. corona, s. llawtu. coronilla, s. mukuku. corral, s. harkashka, kincha. correa, s. chumpi. corredor (atleta), s. kallpak; parte de la casa: kanchapunku. correo, persona, s. chaski. correr, v. kallpana. cortapelos, s. tsikaru, akcha shuwa. cortar, v. kuchuna, pitina; gramneas: pitina, ichuna; hierba: kiwana; el pelo y la lana: rutuna. corte del cabello, s. rutuchikuy, rutuy. cortesa, dirijida a las mujeres, expr. mikya. corteza, s. kara. corto, adj. kuru, kutu. cosa, s. ima. coscoja, s. llama uhu. cosecha, s. pallay. cosechador, s. pallak. cosechar, v. pallana. coser, v. sirana. costa, regin costea, s. yunka. costal, s. kutama. costeo, persona de la costa, adj. (<*yunkaruna). costra, s. karacha. costurero, -a, v. sirak. coya, s. kuya, esposa del inka. crneo, s. uma tullu. creador, s. kamak, wallpak, rurak, yachachik; divinidad: pacha yachachik. crear, v. kamana, wallpana, rurana, yacha-

china. crecer, v. wiana; pegado los frutos: pallkayana. creencia, s. iikuy. creer, v. iina. creyente, s. iikuk. criado, adj. china. criado, adj. yana. crisis, adj. chiki, llaki. criticar, v. washarimana. crocante, adj. kawlla. crucificar, v. chakatana. crudo, adj. chawa. cruz, s. chakata. cruzar (al frente, al otro lado de la calle o del ro), v. chimpana. cuaderno, s. killkanapatma, killkanapanka. cuadro, recuadro, s. (<*tapta); shuyu. cugulo, s. tukru. cul?, pron. maykan?. cundo?, adv. hayka?. cuntos?, pron. mashna?. cuarenta, num. chusku chunka. cuarto, s. (<*pitita, killi); uku. cuatro mil, num. chusku waranka. cuatro, num. chusku, tawa. cuatro cientos, num. chusku pachak, chusku patsak. cubrir, v. katana, killpana; la cabeza: lunkucubrirse, v. killparina; la cabeza: tiyunkullina; de maleza un lugar: witayana. cucaracha, s. hallkan. cuchara, s. (<*wislla), wishina. cucharn, s. mama wishina, mamawislla. cuchillo, s. kuchuna; cuchillo, como el segur: (<* tumi). cuello, s. kunka. cuenco de la mano, s. maki uku. cuentas (de collares), s. mullu, wallka. cuento (antiguo), s. awparimay. cuerdo, adj. llimpi. cuero, s. kara. cuerpo, s. aycha, ukku. cueva, s. chinkana, hutku, machay, uku. cuidado!, expresin prohibitiva, atak!. cuidador, s. kamak; de la casa: wasikamak.
175

china.

cuidAdosAmente

cuidadosamente, adv. allilla, allimanta. cuidar, v. kamana, rikuna. culebra, s. machakuy, machakway, palu, ushukullin, ukumpi, illulli, pitalala. culminacin, s. tukuri. culminar, v. tukuchina. culo, s. siki. culpa, s. hucha. culpar, v. huchanchina. cultivar (la tierra para la siembra), v. chakmana, chakrana. cultura, s. (<**ayarqapaq), ayarkapak;

kawsay. cumbre, s. uma. cuada, s. kachun. curandero, s. hampik, chuntapala, sakra. curar, v. hampina; del espanto: shunkuchina. curarse, v. alliyana, hampirina. curiquingue, ave, s. kurikinki. curso escolar, s. pata. curva, adj. kinku. curvar, v. kinkuna. cuy, s. (<*quwi); kuwi, kuy.

176

cH
chacra, s. chakra. chalina (a colores), s. makana. chamburo, s. champuru; pequeo: chilliwakan. chamico (planta silvestre pequea), s. chamiku. chamisa, s. chinta. chamuscar, v. kaspana. chancho, s. kuchi. charco, s. kucha, punsa. chibolo, s. zupu. chicha, s. aswa; de maiz tierno: antuchi; recin fermentada: chinlla; de yuca asada: allu; de maz germinado: hura. chichn, s. zupu. chilca, s. chillka. chillar, v. kaparina. chmbalo, s. chimpalu. chistoso, (<*hawkaq), chawcha. chivo, s. chita. chocho, s. (<*tarwi), tawri. choclo, s. chukllu; en proceso de formacin: kiki; maduro: tsiwi; bien maduro: kaw; deshidratado: chuchuka. chofer, s. purichik. chorrear, v. shutuna. chorrera, s. pakcha. choza, s. chuklla. chulpi, variedad de maz, s. chullpi. chumado, adj. shinka. chumarse, v. shinkayana. chonta, s. chunta. chupar, v. chumkana, tsumkana, lutsana. chuquirahua, s. chukirawa. churo, s. caracolillo: churu; tipo de juego con canicas, s. churu.

177

d
danta, s. sachawakra. danzante, s. tushuk. danza, s. tushuy. danzar, v. tushuna. daar, v. wakllichina, wakllina; la lancha a la sementera: lanchana. daarse, v. challana; los frutos: zulayana. dar, v. kuna; dar de comer: karana; dar a luz: pakarina, wachana. de ah, conj. chaymanta. de balde, adv. yanka, yankamanta. de esta manera, adv. kay shina, kashna. de esa manera, adv. chay shina, chashna. de golpe, adv. haykamanta, zas. de la misma forma o manera, conj. shinallatak. de nuevo, adv. kutin. de pronto, adv. haykamanta, kunkaymanta, zas. de todas maneras, conj. shinapash. debajero, s. ukunchina. debajo de, adv. uku. dbil, adj. api, irki, sampa. dcada, adv. chunkawata. decaerse, v. urmarina. decir, v. nina. declamar, v. luwana. declarado, adj. willashka. declarar, v. willana. declive, adv. kinray, uray. decorar, v. allichina, sumakyachina. dedo, s. (<*rukana), ruka. defecar, v. ismana. defender, v. mitsana, michana, mitsana. deformarse, v. wistuna. deforme de la boca, adj. wistu. degollado, adj. nakashka. degollador, s. nakak. degollar, v. nakana. deidad, s. wirakucha, pachakamak, pacha yachachik. dejar, v. sakina; algo al descubierto: pak178

llana; algo en testamento: sakina. delante, adv. awpak. delantero, s. awpak. delgado, adj. hamchi, au. delicado, adj. chawcha. delicioso, adj. (<*uku), mishki. delirar, v. musparina, shimi-chinkachina. dems, adv. yalli. demasiado, adv. yalliymana, yalli, yapa. demorarse, v. kaynana, unayana. demostrar, v. rikuchina. demostrativo, s. rikuchik. dentro, adv. uku. departamento, s. (<*pitita, killi). deposicin, s. isma. depositar, v. wakaychina, churana; malezas en las orillas de la chacra: chintana. depsito, mesn del incario, s. tampu. depresin (anmica), s. kalakyay. deprimirse, v. hamallina, impayana, llakirina. derecho, leyes, s. <*kamachinakuy. derecho, lado, adv. allawka. derramar, v. hichana. derritirse, v. nuyuna. derrochar, v. usuchina, yakuyachina. derrumbarse, v. tuirina, tularina. desabrido, adj. chamcha, chamuk, hamlla, hamun, uku. desamparar, v. hichuna, sakina, shitana. desarrollarse, v. wiakuna, wiana. desauciado (a punto de morir), adj. ayakara. desayunar, v. (<*paqarinmikuy), pakarinmikuna, chinchina, shunkuna, shunkunchina. desayuno, s. (<*paqarinmikuy), pakarinmikuy, chinchiy, shunkuy, shunkunchiy. desbordarse, v. tallina, shiwtana. descalzo, adj. lluchu chaki, llapanku. descamar, v. shikina. descansar, v. samana. descanso, s. samay; da de descanso: samay puncha; tiempo de descanso: samay

dicHA

pacha; tierra cultivable en proceso o fase de descanso: purun. descarriarse, v. challana, challina. descascarar, v. llakana, rawmana. descender, v. urayana, uraykuna, waykuna. descogollar palmeras, v. yuyuna. descomposicin, s. conducta: wakllikuy; daarse las cosas: putasyay. descomponer, v. chakchuna. descomponerse (daarse), v. putasyana. desconocido, adj. mana riksishka, chuku, hullu. descriarse, v. challana. descuartizado, adj. nakashka. descuartizar, v. nakana. desdear, v. hunkana. desear, v. munana. desenredar (el pelo o cosas semejantes), v. shampana. desgajar, v. llakllana. desgastar, v. kaskana. desgracia, adj. chiki, llaki. desgranar, v. chiwana, ishkuna. deshierbar, v. kiwana. deshojar, v. llakana, rawchana, rawmana; el maz: tipina, saklana. desigual, adj. waka. desigualar, v. wakayachina. desigualarse, v. wakayana. desler, v. yakuyachina. desleirse, v. nuyuna, yakuyana. deslizar, v. aysana, lluchkana. deslizarse, v. llushpina. desmayarse, v. shinkana. desmenuzar, v. hakuna, palikina. desmontar maleza, v. chakuna. desmoronarse, v. tuirina, chiwana. desnudarse, v. llatanana. desnudo, adj. llatan, lluchu, llushti. desobedecer, v. mana-uyana. desobediente, adj. mana-uyak. desobediencia, adj. mana-uyay; expresin de desobediencia: hay. desolado, adv. chulunlla. desordenar, v. wakllina, chapuna. desovar (los peces hembras sus huevos), v. wachay.

despacio, adv. allilla, allimanta. despedir, v. kachana, karkuna. despejado, adj. paklla. despejar, v. pakllana, paskana. despellejar, v. llakana, lluchuna, llushtina, rawmana. despeadero, s. kaka. desperdiciar, v. <*usuchiy. despertarse, v. rikcharina. despiojar, v. usana. despostillarse, v. tukyana. despreciar, v. chiknina. desprecio, s. chikniy; expresin de desprecio: mapa. despus, adv. kipa, washa; conj. chaymanta. desramar, v. chillpina, rawchana, rawmana. destruccin grande, general, s. pachakuti. destruir plantas y/o frutos una plaga, v. lanchana. desvariar, v. tapyana. desventura, s. llaki. desvestirse, v. llatanarina. desviar un ro, v. chiktana. desviarse (de los valores), v. challiy. desyerbar, v. hallmay. detener, v. harkana, shayarichina. detenerse, v. shayana. deteriorar, v. wakllichina. deuda, s. <*manu. devolver, v. kutichina, tikrachina; la vista a alguien: rikuchina. da, s. puncha; medio da: chawpi puncha; el da siguiente, adv.: kaya. diadema, s. llawtu. dialogar, v. rimanakuna. dilogo, s. rimanakuy. diamante, s. <*yurak umia. diariamente, adv. punchanta punchanta, punchantin. diarrea, s. kicha; tener diarrea: kichay. dibujar, v. <*llimpikuy, hawina, shuyuna. dibujo, s. (<*llimpisqa), shuyu. diccionario, s. shimiyuk. diciembre, s. <*kapak. dicha, s. kushi, sami.
179

dicHo

dicho, adj. nishka. dichoso, adj. kushilla, samiyuk. diente, s. kiru. diez mil, num. (<*hunu). diez, num. chunka. diferenciar, v. chikanyachina. difcil, adj. sinchi; de cocinarse: kaluk, llumi. difunto, adj. waushka. digno de lstima, adj. kuyaylla. dilur, v. yakuyana. diluirse, v. yakuyarina. diminuta, cosa, s. iu; chusu. dinero, s. kullki. dios no lo quiera, adv. amallatak. dios, s. achillik-yaya; dios de los incas: wirakucha, pachakamak; dios familiar: waka. direccin, s. kuska. dirigente, s. pushak. dirigir, v. pushana. disco, s. piruru; disco musical: takik-piruru. disculpar, v. kishpichina. discursar, v. luwana. discutir, meterse en discusiones, v. hawina. disentera, s. yawarkicha. disgustarse, v. piarina. dislocar, v. kiwina. disparar, v. tukyachina. dispensar, v. kishpichina. dispersarse, v. chawsirina, tallirina. distante, en el espacio, adv. karu. distinguido, adj. kapak; sumak. distinto, adj. chikan. distribuir, v. rakina.

dividir, v. pakina, rakina; en la mitad: chawpina. divinidad del incario, s. wirakucha, pachakamak; divinidad que cre los insectos: palamaku. divisin, s. rakiy. doblar, v. lapuna, patarina. docente, s. yachachik. doler, v. nanana. dolerse, v. nanarina. dolor, s. llaki, nanay; agudo por tumores, heridas: zinzin. domesticar, v. wiwana, uywana. domingo, s. <*hawkay. don, s. hachi. dnde?, preg. mayman?. doa, s. mama. dormido, adj. puushka. dormiente, s. puukuk. dormir, v. puuna. dorso de la mano, s. maki washa. dos mil, num. ishkay waranka. dos, num. ishkay. doscientos, num. ishkay pachak, ishkay patsak. dudar, v. tunkina. duende, s. chusulunku, aya, tunchi. dueo de casa, s. wasiyuk. dulce, adj. mishki, chawcha; de cabuya: chawar mishki. duro, adj. anak, sinchi, taylla; de cocinarse: akma, kaluk. do, s. ishkantin, yanantin.

180

e
echar, v. kachana; fuera: karkuna. echarse (en el suelo), v. siririna. edad, s. wiay, mita. educacin, s. yachachikuy. educador, -a, s. yachachik. ejemplar, s. shina. ejemplo, s. shina. l, pron. pay. electricidad, s. <**illariy; zirmay. elegante, adj. taslla. elegir, v. akllana. elevado, adv. hanak. ella, pron. pay. ellas, -os, pron. paykuna. embarazada, adj. chichu, wiksayuk. embarrar, v. hawina. embarrarse, v. turuyarina. embellecer, v. sumakyana. emblema , s. unancha; del Tawantin suyu: wipala. embobar, v. umana, upayachina. embobarse, v. upayarina. emborracharse, v. machay, shinkayay. embriagado, adj. totalmente: machashka; semiembriagado: shinka. embriagarse, v. machana, shinkayana. embustero, adj. challi. embutir, v. itina. emitir sonidos (los animales), v. wakana. empalagar, v. amina. empalagoso (dulcsimo), adj. uku. empaparse, v. hukuna, mutiyana. empeorarse, v. anchayana. empeine del pie, s. pichuski. emperrado, adj. llumi, llumiyashka. emperrarse, v. llumiyana, isiyana. empezado, v. kallarishka. empezar, v. kallarina. empollar, s. ukllay. empujar, v. suchuchina, tankana; rboles para derribarlos: tulay. en ayunas, adv. mayllakshunku. en cinta, adj. chichu, wiksayuk. en dnde?, preg. maypitak?. enero, s. <*kamay. en exceso, adv. manchanay, llashak, yalli. en sano juicio, adj. mayllik. en seguida, adv. haykamanta, apash, zas. en silencio, adv. chulunlla, upalla. en sus cabales, adj. mayllik. en vano, adv. yanka, yankamanta. enano, adj. kurpa, umutu. encanijarse, v. kintiyarina. encapricharse, v. nanakyarina. encargar, v. minkana. encender la luz, v. hapichina. encerrar, v. wichkay. encharcarse, v. kuchayarina. encas, s. mimish. encima, adv. hanak. encogerse, v. kintiyarina, kuruyana, kutuyana, tuzuyana, waurina. encolerizarse, v. piarina. encomendar, v. minkana. enconarse las heridas, v. kiyayay. encontrar, v. tarina. encontrarse (con alguien), v. tarinakurina. encorralar, hacer corrales, v. kinchana. endurarse, v. taktariy. energa, s. kallpa, kushi; energa sexual negativa que causa enfermedad diarreica, no identificada por la medicina actual: zalipa. enero, s. <*kamay. enfermarse, v. unkurina; persistentemente: takyarina. enfermedad, s. unkuy; persistente: takyakunkuy; que provoca un ser mtico: s. sisu. enfermo, adj. unkushka. enfriar, lquidos: v. chiriyachina, tsuklupuna. enfurecerse, v. millayarina. engaar, v. umachina, umakuna. engrosarse, v. rakuyana. engullir, v. amullina. enlagunarse, formarse un lago:
181

enlodArse

v. kuchayana. enlodarse, v. turuyana. enlucir, v. llampuna, llunchina. enmudecerse, v. upayarina. enojado, adj. pia, piashka. enojarse, v. piarina, nanakyarina, millayarina, waurina. enraizarse, v. sapiyana. enredado, adj. chaknarishka, pillurishka; (hilos) punzu. enredar, v. pilluna. enrollar, v. pilluna, maytuna; bejuco: maayachina. enseguida, adv. alla, apash. enseado, habituado, adj. yacharishka. ensear, v. yachachina. ensearse, v. yacharina. enserenado, adj. ankulla. ensordecerse, v. rinri-upayarina. ensuciar, v. hawina. ensuciarse, v. karkayarina, mapayarina, matayarina, tikayarina. entablillar, v. chanchay. entechar, v. awana, kumpana. entender, v. hamutana, hapina. entero, det. tukuy, hunta. enterrar, v. pampana. entonar (un instrumento musical), v. takina. entrada, s. punku. entrar, v. yaykuna. entrecruzar, v. chakatana; las piernas: chankana. entrelazar, v. chakatana. entretejer, v. alapana. entristecerse, v. llakirina. enumerar, s. yupay. envenenar, v. hampina, miyuna. enviar, v. kachana. envoltorio, s. maytu, mullapa. envolver, v. maytuna, pilluna. envuelto, s. maytu, mullapa; adj. maytushka. poca, s. mita, pacha. equivocacin, s. pantay. equivocado, adj. pantashka. equivocarse, v. pantarina. erizarse, v. punzuyarina. erosionarse, v. tularina. errado, adv. pantashka.
182

errar, v. pantana. error, s. pantay. eructar, v. aknina. erupcionar (el volcn), v. tukyana. es verdad? adv. manachu?. esa, pron. chay. escabroso, adj. sakra, paza, tsaka. escalera, s. chakana. escamar, v. tisana. escarabajo, s. shuntu, katsu, chuna. escarbar, v. aspina. escarcha, s. shulla. escasear, v. pishiyana. escaso, adv. pishi. escoba, s. pichana. escogedor, adj. akllak. escoger, v. akllana. escogida, adv. aklla, akllashka. esconder, v. pakana. esconderse, v. mitikurina. escopeta, s. illapa. escorbuto, s. wichu. escribir, v. killkana; escribir en nudos o en el kipu: kipuna. escrito, adj. killkashka. escritor, s. killkaykamayuk. escritorio, s. (<*chakiqiru). escuchar,v. uyana. escuela, s. (<*yachaywasi), yachanawasi. esculpir, v. llakllana. escupir, v. aktuna, tukana. escurrir, v. chawana. ese, pron. chay. esfera, s. (<*rumpu), rumpa. esferogrfico, s. killkana. esmeralda, s. <*qumir umia, kumir umia. eso, pron. chay. esfago, s. millpuna, tunkuri. espacio, s. pacha; exterior: hawa pacha; espacio superior: hanan pacha; espacio inferior: uku pacha. espalda, s. washa. espantado, adj. mancharishka. espantar, v. manchachina. espantarse, v. mancharina. espanto, s. manchay. espaol, trmino que se refiere al, s. wira-

extremidAd

kucha. esparcir, v. hichana, tallina; agua o granos: chakchuy; agua de regado: parkuy. espejo, s. rirpu. esperanza, s. shuyay. esperar, v. shuyana. espermatozoide, s. (<*yumaynin), ullu-api. espeso, adj. sanku, tikti. espar, v. chapana. espina, -o, s. kasha. espinazo, s. washa tullu. espiral, adj. churu. espritu, s. aya, nuna, samay, supay. esposa, s. warmi; esposa del inka: (<*quya), kuya. esposo, s. kusa; esposo de la coya: inka. espuma, s. pusku. espumarse, v. puskuyarina. esquina, s. kuchu. esta, pron. kay. estaca, s. takarpu. estacar, v. takarpuna. estafa, s. ayki. estado, s. <**aylluntintinkuy. estafar, v. aykina, shuwana. estao, s. titi. estar, v. kana, tiyana. este, pron. kay. este, oriente, s. intillukshina. estril, el terreno, adj. tsala, kankawa, killin, estircol, s. isma. estilarse, v. hukurina, mutiyarina. estirar, v. chutana. estirpe, s. panaka. esto, pron. kay. estmago, s. mamapusun, mama uspun,
tullu.

wiksa. estopa (de cabuya), s. hamchi, karachi. estorbar, v. harkana. estorbo, s. harka. estornudar, v. atsikyana. estrangular, v. sipina. estrecho, adj. kichki. estrella, s. kuyllur. estrenar, v. arina. estrujar, v. llapina, lutsana, tsutsukina. estudiado, adj. yachakushka. estudiante, s. yachakuk. estudiar, v. yachakuna. exageracin, adv. may, manchanay. examen, s. <*taripay. examinador, s. <*taripak. examinar, v. <*taripay. excavar, v. allana. exceder, v. yallina. excesivamente, adv. yalli, yalliymana. excremento, s. isma. excusar, v. kishpichina. exigir, v. atina. existir, v. tiyana. expandirse, v. mirarina; substancias grasosas: wisiyay. expirar, v. pitirina, tukurina, waurina. exprimir, v. chawana, kapina. expulgar, v. millchina, usana. extender, v. aysana, chutana, mantana. extenderse, v. aysarina, chutarina; las guas de un bejuco o calabaza: zakzikiy. extenso, adj. suni. exterior, adv. hawa. extranjero, adj. chuku, hullu, ransiw. extrao, adj. chuku, hullu. extremidad, s. puchukaynin.

183

F
faja, s. chumpi; la grande: mamachumpi; la pequea: wawachumpi. falda, s. aksu, anaku. fallecer, v. tukurina, wauna. falsear, v. llullana. falso, adj. llulla. falta, s. hucha. faltar, v. illana. familia, s. ayllu. fango, s. kuzu, guzu. fantasma, s. aya, atsinku, supay. fardo, s. kipi. fastidiar, v. kushparina, shillinkuna. fatigarse, v. sampayana, shaykuna. favorecer, v. yanapana. faz, s. uya. fe, s. iikuy; tener fe: iiy. febrero, s. <**panchiy. felicidad, s. kushi, kushikuy. feliz, adv. kushilla. fmur, s. mama tullu. fermentarse, v. timpurina. festividad, s. raymi. fiambre, s. kukayu. fiesta, s. raymi; fiesta del sol: inti raymi. figura, s. rikchak. fila, s. wachu. filo o agudo, adj. awchi; filo u orilla: manya. filtrar, v. shutuna. fin, s. tukuri. fingir, v. tukuna. firmar, v. aspina. flaco, adj. irki, tsala, tullu. flecha, s. wachi. flojo, adj. takla. flor, s. sisa; macho de maz: tuktu, tuktuma; flor hembra del maz: chukllu akcha. floripondio, s. wantuk. flotar, v. wampuna. fogn, s. ninapata, tullpa. forastero, adj. chuku, hullu. forcejear (uno con otro), v. chutanakuna. fortaleza (construccin), s. pukara; del cuerpo: kushi. fsforo, s. ninayuk; iska. fotografa, s. (<*uyap rikchay), rikchak. fracasar, v. kulluna. fracaso, accin fallida, s. kulluy. fraccin, en matemticas, s. paki. fraccionar, v. ikina, pakina. fractura, s. paki. fracturar, v. pakina. fragante, adj. mishki. frgil, adj. kapya. fregar, v. kakuna, kitina. frjol, s. purutu. frente, parte del cuerpo, s. tirku. fro, s. chiri; expresin de fro: achachay. friolento, adj. chirisiki. frotar, v. kakuna, kitina. fruncir, v. sipuna. fruta (variedades), s. wayuri: chikaksu, pitajaya, punkara, tikasu. fruto, s. muru; cado antes de madurarse: pilis; desagradable: muyan muyan; pequeo: chusu; fruto verde: llullu; dos pegados: chapa, misha. fucsia, adj. wamintsi, chiyu. fuego, s. nina; para llevar: iska. fuente de agua, s. pukyu; pakcha. fuera, adv. kancha, hawa. fuerte, adj. sinchi. fugarse, v. mitikuna. fumar, v. sayrina. fundamento, s. (<*tiqsi), sapi. futuro, adv. kipa, shamuk; tiempo futuro: kipa pacha; pasado maana: mincha.

184

g
galaxia, s. <**muyukchuru. gallardo, adj. taslla. gallina, s. atallpa, wallpa; que empolla: tuktuma; tuktu. gallinazo, s. ullawanka, ushku. ganado vacuno, s. wakra. ganar, v. mishana. ganglios, inflamacin de, s. amakulu. garganta, s. tunkuri. gargarizar, hacer grgaras, v. muklupuna. garrapata, v. tillimanku, waku. garza, s. wakar, mashalli. gas, s. yanta, samay-yanta. gatear, v. llukana. gato, -a, s. misi. gaviln, s. waman, mikmichu, usturiw, chuwalli, waktaway. gaviota, s. lluya. gemido, onomatopeya: shinshin. genealoga, s. ayllu. geografa, s. <*tiksimuyuyachay. Ver tierra, planeta gegrafo, s. <*tiksimuyuyachak. girar, v. muyuna; kuyuchina. glndula biliar, s. (<*hayaqin), hayakin, chinkillis. glteos, s. siki. gobernacin, acto de gobernar: v. pushakuna. gobernante, s. pushak, kamak. gobernar, v. kamana, pushana. golondrina, variedad de, s. suyu, shillishilli, wayanay. goloso, hillu. golpear, v. makana, waktana. golpearse, v. takarina. goma para pegar: s. (<*tuquru), tukuru; lluta. gordo, -a, adj. wira. gota, s. shutu, wiki. gotear, v. shutuna. grada, s. pata. gradero, s. pata pata. grado escolar, s. pata. granadilla, s. <*tintin. grande, adj. hatun, kapak, mama, yaya. grandeza, adj. kapak. granillo, s. sharu, zharu. granizar, v. runtuna. granizo, s. runtu. grano, s. muru; granos tostados y cocinados, s. taznu, kallpu. grasa, s. wira. grasoso, adj. wirasapa. gratuitamente, adv. yanka, yankamanta, yankalla. grieta, s. chikta. grillo, s. chipu, chullu, hiki. gris, color, adj. puzu, uchpa. gritar, v. kaparina. grito, s. kapariy; ininteligible: wirakwirak. grueso, adj. raku. gruta, s. machay, matsi. guaba, s. pakay, kachik, ilta, llutipa. guacamayo, s. wakamayu. guanta, s. lumucha. guardar, v. wakaychina, allichina; en el seno: kinchullina; comida para llevar a la casa: wanllana. guardera, s. wawawasi. guatusa,s. punchana, siku. guerra, s. awka, awkanakuy. guerrero, s. awka, awkak. gua, s. persona: pushak; de una planta o del bejuco: anku. guiar, v. pushana. guineo, s. palanta. guiar el ojo, v. sipuna. guin, s. (<*sillkuska), aspi. gusano, s. kuru, kuzu, latsik, tuku. guzhan, s. kullan.

185

H
haba, variedad de, s. nuya. haber, v. tiyana. habitacin, s. pitita, killi. habitar, v. kawsana, tiyana. hbitat, s. pachamama. hbito, s. yachariy. habituado, adj. yacharishka. habituarse, v. yacharina. habla, acto del habla, s. rimay. hablante, s. rimak. hablar, v. rimana; demasiado: atina; sin sentido: musparina, tapyana. hace mucho tiempo, adv. unay, awpa. hace poco, adv. akalla, kunanlla. hace tiempo, adv. sarun. hace un momento, adv. kunanlla. hacer, v. rurana; siguiendo un modelo: shinana; algo a escondidas: chakchuna; hoyos para sembrar pltano, maz, frjol: tulana; el amor: upina, yukuna, yumana. hacerse (transformarse), v. tukuna; hacerse hacha, s. (<*ayri). halar, v. aysana, chutana. halcn, s. waman. hallar, v. tarina. hambre, s. yarkay; tener hambre, tener: yarkay. harina, s. <*aku; kuta, kutashka. hartar, v. amina. hartarse, v. saksana. harto, det. achka, llashak, pachan. hasta dnde?, preg. maykama?. hastiar, v. amina. he aqu, toma, exp. kayka. hebra, s. puchka, kaytu. heces, s. isma. helada (fenmeno atmosfrico), s. kasa. helar, caer la helada, v. kasana. helecho, s. llashipa. helicptero, s. antachikaru. hembra, adj. china; warmi.
186

o malograrse los alimentos: hawriyana.

hender, v. chiktana, shallina. hendido, adj. chiktashka, waka. herida, s. chukri; adj. chukrishka. herirse, v. chukrina. hermana de hermana, s. aa; hermana de hermano, s. pani. hermano de hermano, s. wawki; hermano de hermana, s. turi. hermoso, -a, adj. kuyaylla, sumak; expresin para describir lo hermoso: ananay, munanayay. hernia, s. pawacha. herramienta (en general) s. llamkanakuna; de metal: hillay; para deshojar el maz: mishun. hervir, v. timpuna. hervvoro, s. kiwamikuk. hielo, s. rasu; hacerse hielo, v. rasuna. hierba, en general, s. kiwa; morada: sai; espinosa: putsu; aromtica del pramo: sumpu; un tipo de hierba: mallik. hierro, s. killay, hillay. hgado, s. kipchan, yana shunku. higuern, s. ila. hija, s. ushushi; hija nica; murushka ushushi; expresin que indica hijita apreciada: payaku. hijo, s. churi; hijo nico, murushka churi. hilado, adj. puchkashka. hilar, v. puchkana. hilera, s. wachu. hilo, s. puchka. hincharse, v. punkirina. hoja que cubre al choclo, s. kutul, panka; hoja de la caa del maz: sarapanka; hoja delgada de cabuya seca: anku; hoja y yerba reseca convertible en polvo: was; hoja de papel: (<*patma), panka. holgazanear, v. killakuna, kaynana. hombre, adj. kari; hombre comn: <*hatunruna. hombro, s. wamani, waman rikra.

Hundirse

honda, objeto, s. waraka. hondonada, adj. pukru. hongo, s. kallampa, ala; de la piel: sisu. honrar, v. yupaychana. hora, s. <**muray. horcn, s. mantakakiru. horizontal, adv. sirik. hormiga, s. aanku; comestible: ukuy; conga: pushinshi, yuturi. horqueta, s. mantakakiru, pallka. hortalizas, s. yuyu. hospedar, v. minkachina. hospedarse, v. minkarina. hospital, s. hampiwasi, hampina wasi. hotel, s. tampu. hoy, adv. kunan. hoya, adj. pukru. hoyo, s. hutku. hoz, s. <*kuchuna, ichuna. huaino, s. wayu, waynu.

huanaco, camlido andino, s. wanaku. hueco, s. hutku. huella, s. (<*yupi); chaki kati. hurfano (animal o persona), adj. mana mamayuk, mana yayayuk; wakcha. huero, huevo, adj. huka. huerta, -o, s. muya. hueso, s. tullu; de jugar en los velorios: wayru. huevo, s. lulun. huir, v. mitikuna. humanidad, s. runakay. humareda, s. kushni. humear, v. kushnichina. humedecerse, v. hukuna, sutukyana. hmedo, adj. huku. humita, s. (<*huminta). humo, s. kushni. humear, v. kushnichina. hundirse, v. washaykuna.

187

i
idea, s. yuyay. idntico, adj. rikchak. idioma, s. shimi. idiota, adj. muspa, upa. iglesia, s. wakawasi, apunchikwasi. igual o parejo, adv. <* kuska; rikchak; que otra cosa: shina. igualar, v. allana, paktachina. igualmente, conj. shinallatak. iguana, s. hayampi. imagen, s. rikchak. imbcil, adj. muspa. imitar, v. katina, rikchana. impar, det. chullanik, chulla. impermeabilizar (objetos de barro), v. wirana. importante, adj. hatun. inadaptable (a las costumbres de un pueblo), adj. awka. inca, suprema autoridad en el Tawantin suyu, s. inka. incendiar, v. rupachina. inclinado, adj. kinray, tsan. inclinar, v. kumuna. indicacin, s. rikuchiy. indicar, v. rikuchina. ndice, dedo, s. tuksina ruka. indmito, adj. kita. inepto (para la cacera o la pesca), adj. awasi, chiki. infectarse (las heridas), v. kiyayana. inferior, adj. sullka. inflamacin (por heridas, golpes, picaduras), s. inta. inflamarse, v. ruparina. inflarse, v. punkina. informar, v. willana. infortunio, adj. chiki. ingenuo, adj. muspa. inhumar, v. pampana. iniciar, v. kallarina.
188

inicio, adv. kallari. inmediamente, adv. apash. inmenso, adj. hatun, mayma. inquieto, adj. kushpachik, shillinakuk. insecto, s. apu, manchu, palamaku. inseminar, v. yayuna. inservible, adv. mana-alli, yanka. inspido, adj. aminta, chamcha, chamuk, hamlla. insistir, v. atina. instantnemente, adv. a, alla. instrumento, s. hillay; para pedacear la cabuya: wazik. insultar, v. kamina, takurina, tushuna. inteligencia, s. yuyay. inteligente, adj. yuyaysapa. inter, mon. naku-. interaccin, s. ruranakuy. intercambiar, v. rantinakuna. intercomunicacin, s. rimanakuy, willanakuy. interior, adv. uku. interrogativo, el que interroga, v. tapuk. interrogar, v. tapuna. intestinos, s. chunchulli; grueso: raku chunchulli; delgado: au chunchulli. introducir, v. satina. inundarse, v. huntana, kuchayana, nuyuna. intil, adj. hupi, mana-alli, yanka. investigar, v. <*kuskikuy; mashkana, taripana, lukllikirina. invierno, s. tamya pacha. invisible, cosa, s. mana rikuypak, iu. invitar, v. kayana. invocar, v. maana. inyectar, v. tuksina. ir, v. rina; en aglomeracin: tallirina, wankurina; de cacera y pezca: mitayuna, purina; a buscar lea: yantana. izquierdo, -a, adj. ichuk, lluki.

J
jabal, s. wankana. jardn, s. sisa pampa. jarra, s. shila. jaspeado, adj. puzu. jefe, s. apu, kuraka. jengibre, s. akirinri. jess, jesucristo, s. apunchik. jicama, tipo de tubrculo, s. hikama. jora, maz germinado utilizado en la preparacin de la chicha, s. hura. jorobado, adj. kumu. joven, adj. ambos: mallta; varn: wayna; mujer: pasa, kuytsa. juego, s. pukllay, chunkay; juego y tablero, similar al ajedrez: <*tapta, taptana; otros: wayru, pichka. jueves, s. <**patma. juez, s. (<*kuskachaq), kuskachak, kamachik. jugar (juegos de movimientos fsicos y de competencias), v. pukllana; juegos de azar o de fortuna: chunkana. jugo, s. hilli; del penco: chawar mishki; fermentado de caa de azcar: warapu. juicio (inteligencia), s. yuyay. juicioso, adj. yuyaysapa. julio, s. <**purun. junio, s. <*inti. juntar, v. tantachina, llutana, tinkina; hierba: kiwana. junto, al lado, adv. kuchu, kuchulla. jpiter, s. <**akapana. justicia, s. <*kuskachaq, kuskachak. juzgar, v. taripana.

189

l
laberinto, s. chinkana. labio, s. inferior: sipri; superior: wirpa; leporino: waka, wantukshimi. laborioso, -a, adj. llamkak, kutsi. labrar madera, v. llakllana. lactar, v. chuchuna. ladrar, v. awina, kaparina. ladrn, s. shuwa. lagaa, chukni. lagartija, s. palu, sacharuna, tsalakulun, tsilinkitsi, tulipa, waksa, yaku palu. lago, s. kucha, hita, mamakucha, hatun kucha. lgrima, s. wiki. lagrimear, v. wikiyana. laguna, s. kucha, hita. lamentar, v. llakina. lamentarse, v. akarina. lamer, v. llawana. lana, s. millma. langosta, s. chillik. lanza, s. wachi. lanzar, v. shitana, chutana. lpiz, s. killkana. largo, adj. suni. lstima, s. llaki; expresin de lstima: alalay, llakinayakta. lastimarse, v. chukrina. lavar, v. el cuerpo o la cabeza: armana; partes del cuerpo u objetos: mayllana; ropa: takshana. lazo, agujero de una cuerda, s. tuklla. leche, s. uu. lechero, tipo de rbol, s. pinllu. lechuza, s. chushik, pullukuku. leer, v. (<*qillqaktarikuy), killkakatina. legislador, s. kamachik. legislar, v. kamachina. lejano, adv. karu. lejos, adv. karu. lengua, rgano articulatorio, s. kallu. lengua(je) articulado, s. shimi; lengua quichua: kichwa shimi; lengua castellana;
190

kastilla shimi. lengeta, s. kallwa. lea, s. yanta; verde: chawa; con fuego: inta; hacer lear: yantay. lerdo, -da, adj. sampa; lerda, mujer: zanzan. letra, s. killka. levantamiento, s. hatariy. levantar, v. hawayachina; con palanca: wankana. levantarse, v. hatarina. ley(es), s. (<*kamachikuska), kamachiy; hacer leyes: kamachiy. leyenda, s. awparimay. liar, v. wankuna, alapana; pies o manos: chaknana. liblula, s. chikaru, tsikaru, akcha shuwa. liberar, v. kishpichina. liberarse, v. kishpirina, kishpina. librar, v. kishpichina. libro, s. (<*qillqa, qillqa kipu, qillqaykusqa), killka, killka kipu, killkaykushka; kamu (?). lder, s. apu, pushak. liendre, s. chiya. ligero, adj. ichu, kutsi; adv.: utkay. lila, adj. maywa. limar, v. llampuna. lmitar, v. saywana. limn, s. ishnul. lmite, s. saywa. limpiar, v. pichana. limpio, adj. chuya, chuyaklla. linaje, s. ayllu. linderar, v. saywana, kimina. lindero, s. saywa lindo, adj. kuyaylla, sumak lnea, s. (<*siqi); aspi, wachu; horizontal: sirik aspi; vertical, s. shayak aspi. lquido, s. yaku. lirio, s. amankay. lisiar, v. kiwina. liso, adj. llampu, lluchka. lisonjero, adj. mishkishimi.

luz

liviano, adj. pankalla. lobanillo, s. pukla. lobo, s. atuk. lbulo, parte inferior carnosa de la oreja: s. lodo, s. turu; hacerse lodo, v.: turuyana. loma, s. urku. lomo, s. washa. lora, -o, s. uritu, kayas, araw, tinkula, llikuy, kalli kalli, shakalli, shakan. lucero, s. kuyllur. lucirnaga, s. ninakuru, tillimpu.
llutu.

lucma, tipo de fruta, s. lukma, rukma. luego, conj. chaymanta, chay kipa, kipaman. lugar, donde est algo: <*tiyaskan; lugar, regin o parte: suyu; kuska; sagrado: pukara, waka; lleno de maleza: wita; abandonado: purun. lumbre, s. nina. luminoso, adj. hakan. luna, s. killa. lunar, s. ana. lunes, s. <**sullka. luz, s. achik.

191

ll
llama, camlido andino, s. llama un tipo de llama: chantasu, llaminku. llamar, v. kayana; expresin para llamar al ganado: kachi kachi; llamar la atencin en una conversacin: hay. llanura, s. pampa. llegar, v. chayamuna, paktamuna. llenar, v. huntachina, paktachina. lleno, adj. hunta, huntashka. llevar, v. cosas: apay; llevar algo en la falda: mikllay; llevar en andas o en camilla wantuy; llevar en brazos: markay; llevar a la espalda: apariy; llevar en las manos: markay; llevar en los hombros: rikray. llorar, v. wakana. llover, v. tamyana, paramuna; en forma menuda mientras hay sol: chirapana. lloviznar, v. paramuna. lluvia, s. tamya; menuda con sol: chirapa.

192

m
machacar, v. kawtayana, takana. mchica, harina de cebada, s. machka. macho, adj. (<*ullqu), ullku; kari. madera, s. (<*qiru) kiru; kaspi; del penco: chawar kiru. madre, s. mama. madrecita, expresin cariosa para las mujeres adultas o jvenes: mamaku. madrina de bautizo, s. achikmama, markakmama. madrugada, adv. tutamanta. madurar, v. (<*puquy), pukuna. madurarse, el choclo, v. kawllarina. maestro, -a, s. yachachik. maguey, s. chawar. magullar, v. llakana. magullarse, v. rawmana. maz, s. sara; variedades: zhima, wantanku; plagado: atupa; silvestre: atuk sara. mal, -o, -a, adj. mana-alli; mal acostumbrado: paku; mal genio: millay; mal molido: chamka. malestar, tener, v. champayana. maleta, s. kipi. maleza, s. sacha. malhumorado, de mal humor, adj. millay, warak warak. malhumorarse, v. millayana. malograrse, no empollar los huevos, v. hukana. mam, s. mama. mamar, v. chuchuna. mamfero, s. chuchuk. manantial, s. pukyu. mancera, s. charina. mancha, s. tilla, mapa. manchado, adj. tilla, shuyushka. manchar, v. hawina, llunchina, shuyuna. mancharse, v. karkayana, mapayana, wikiyana. mancha, s. mapa, tiklla; del rostro o pao:
mirka.

mandar, v. kachana. man, s. inchik, wachansu. maniatar, v. watana. manillas, s. makiwatana. mano, s. maki; dorso de la mano: maki washa; palma de la mano: maki pampa; cuenco de la mano: maki uku; parte central de la mano: maki shunku. manosear, v. llamkana, hawina. manta, s. mantana; para cargar: aparina; para cosechar el maz: halunzu. manteca, s. wira. maana, adv. kaya; la maana: tutamanta. maqueo, s. yurimawas. mar, s. mamakucha. marcador, para escribir, s. killkana. marchar, v. tatkina. marchitarse, v. ankuyana, urmarina, waurina. marearse, v. shinkana. marfil vegetal, s. yarina. marido, s. kusa. mariposa, s. pillpintu, chapul. marrano, s. kuchi. marte, planeta, s. <**mullu. martes, s. <**kulla. marzo, s. <*pawkar. ms, adv. ashtawan. masa, hacer, v. chapuna. mascar, v. kashtuna, mukuna. mashua, s. mashuwa. masticar, v. akuna, kashtuna, mukuna; masticar y emitir sonidos los cerdos al comer: chakukina. mata, s. yura. matar, v. wauchina. mate, s. mati, zampu. matrimoniarse, contraer matrimonio, v. sawarina. matrimonio, s. sawari, sawariy. matrona, s. mama; mamakuna. mayo, s. <*aymuray.
193

mAyor

mayor, adj. kurak, kuraka. mazamorra, s. api. mazo, s. makana. mazorca (de gramneas y cereales), s. kaspa. mecer, v. kuyuchina, kawina, kantina. mediano, -a (objetos, personas y animales), adj. mallta, paktalla. medicina, s. hampi; especialidad: hampiyachay. mdico, s. hampik; yachak. medida, s. tupu. medio ambiente, s. pachamama. medio, det. chawpi. medio, el dedo, s. chawpi ruka. mediocre, adj. sacha. medir, v. tupuna. mdula, s. (<*chillina), chillona; utku; de vegetales: shunku. mejorar, v. allichina, sumakyachina. melga, s. milka. melloco, s. milluku. memoria, s. yuyay. mencionado, adj. nishka. mencionar, v. nina. menear, v. kawina; hacer menear: kuyuchina. menor, adj. sullka. menos pensado, adv. haykamanta, kunkaymanta. mensaje, s. willay. mensajero, s. chaski. menstracin, s. <*yawarikuy, mapakuy; yawarta rikuy, killa unkuy, mapa killa; primera menstruacin: <*kikuy. menstruar, v. <*yawarikuy, mapakuna; killa unkuy. mentir, v. llullana. mentira, s. llulla. mentiroso, adj. llulla. mentn, s. kakichu, sintu. meique, dedo, s. sullka ruka. mercurio, s. <**rimsi. merendar, v. (<*chishinmikuy), chishinmimerienda, s. (<*chishinmikuy), chishinmikuy. mermar, v. anchuchina. mes, s. killa. mesa, s. (<*chakiqiru); pataku, hampara.
194

kuna.

mestizo, adj. laychu, mishu, tsala, wirakucha, misti, mishu. metal, s. anta meter, v. satina. metro (medida), s. tatki. mezclar, v. chakruna, chapuna. mezquinar, v. michana, mitsana. mezquino, -a, adj. michak, mitsak. miedo, s. manchanayay; expresin de miedo: alalay. miel de abeja, s. chullumpi. mircoles, s. <**haway. mierda, s. isma. migaja, s. palik. mil, num. waranka. milenio, adv. warankawata. militar, s. awka, awkak. milln, num. (<*hachuntinhachu, hachuhachu). mimar, v. kuyana. mimbre, s. tiyamshi. mina, s. charka, kuya. mineral, tipo de piedra, s. ara rumi. minuto, s. <*hayri. mirar, v. chapana, kawana, rikuna. mirarnos, nos volveremos a encontrar, exp. rikunakushun. mirlo, s. suksu. miserable, adj. michak, mitsak. mismo, -a, adj. kikin. mitad, det. chawpi. mocho, adj. putu. moco, s. kua, lumarisu. mocosos, expresin despectiva a los nios: isi. modificar, v. allichiy. moho, s. allu. mojado, adj. huku; semimojado: ankulla. mojarse, v. hukuna, mutiyana, shuturina, sutukyana. moler, v. kutana; grueso: chamkana. molestar, v. kushparina, shillinkuna. molido, adj. kuta, kutashka; grueso: chamka. molle, planta y frutos, s. mulli. mollera, upu. mono, s. chichiku, kushillu, intillama, kutu, machin, parawaku, shilltipu, sipuru, tsiyam-

muy

pitsu. montaa, s. urku. montar, v. sikana. monte, s. urku; monte y maleza: sacha. morada, lugar donde se vive, s. tiyana, kawsana. morado, adj. maywa, sai. morder, v. kanina; hacer morder: kanichina. morir, v. wauna, pitirina, tukurina. morirse de iras, v. waurina. morocho, s. muruchu. mortecina, adj. ismushka, waushka. mosca, -o, s. chuspi, hikias; kurumama. mosquearse, v. intuna. mostrar, v. rikuchina. mote, maz o choclo cocido, s. muti. moteado, adj. luyu luyu. moverse, v. kuyuna; en vaivn: kawirina. movilizar, v. kuyuchina. mozuela, adj. pasa, kuytsa. muchacha, adj. kuytsa, pasa. muchacho, adj. wamra.

mucho, det. achka, llashak, may, yapa. mudo, adj. upa. muela, s. mamakiru. muerte, s. wauy. muerto, adj. waushka. mujer, s. warmi; noble, escogida en el tiempo del incario: palla; mujer mtica: mama awaduna, chificha, mama hataba; lenta en el trabajo: zanzan. mujercita, expresin cariosa para las adultas: mamaku. muletilla en el habla, exp. imashnaray, imashti. multiplicar, v. mirachina. multiplicarse, v. mirana. mundo, s. pacha. mueca, -o, s. llullawawa; sayti (?). murcilago, s. mashu, chimpilaku. muro, s. pirka. muslo, s. raku chanka, mama chanka. mutilar, v. kulluna. muy, adv. may, yapa, ancha.

195

n
nacer, v. wacharina, pakarina. nacido, en algn lugar, adj. wacharishka. nacin, s. llakta, mamallakta. nacionalidad, s. <**suyukawsay, ayllusuyu. nada, det. mana-ima. nadar, v. waytana, wampuna. nadie, det. manapi, manapipash. nalga, s. siki. nalgadas, dar, v. kullpina. naranja, s. laranka, laranha, chilina. nariz, s. sinka. narrador de cuentos, s. hawarikuk. narrar (cuentos, fbulas), v. hawarikuy. naturaleza, s. pacha, pachamama. nausear, v. <*kuynay); kuynana, millana. navegante, s. wampuk. navegar, v. wampuna. neblina, s. puyu. necio, adj. atupa. negro, color, adj. yana. neptuno, s. <**turumanya. nevado, el cerro, s. rasu urku; rasushka. nevar, v. rasuna. ni dios lo quiera, adv. amallatak. nido, s. kisha, kuzha, putsa. niebla, s. puyu. nieve, s. rasu. nigua, s. iu, piki. nia de los ojos, s. pichiw. nio, s. wawa, uchilla; que sigue a sus padres: chupa. nivelar, v. allana. no es cier to?, adv. manachu?. no, adv. ama, mana. noble, adj. kapak. noche, s. tuta. no friegues, expresin: ampuku. nogal, s. tukti. nombre, s. shuti. norte (regin), s. chinchay; punto cardinal: uraysuyu. nosotros, pron. ukanchik. novecientos, num. iskun pachak, iskun patsak. noventa, num. iskun chunka. novia, s. sawarina kuytsa. noviembre, s. <**ayar. novio, s. sawarina wamra. nube, s. puyu. nublado, adj. puyu puyu, puyushka. nublarse, v. puyuna. nuca, s. washa kunka. ncleo, s. shunku. nudo, s. kipu, muku, sutu. nuera, s. kachun. nuestro seor, s. (Jesucristo) s. Apunchik. nuevamente, adv. kutin. nueve mil, num. iskun waranka. nueve, num. iskun. nuevo (persona, objeto, tiempo), adj. mushuk, wamak. numerado, adj. yupashka. numerar, s. yupana. nmero, s. yupay. nutria, s. pisha; yaku ukucha.

196

o
objeto, s. ima; sagrado: waka; de barro: puru; hacer objetos de barro: v. awana. obsequiar, v. kamarina, kuyana. observar, v. rikuna, chapana. obstaculizar, v. harkana. obstculo, s. harka. oca, s. uka. occidente, s. inti yaykuna. ocano, s. mama kucha; ocano pacfico: <*wirakuchap kutimunkan. ochenta, num. pusak chunka. ocho cientos, num. pusak pachak. ocho mil, num. pusak waranka. ocho, num. pusak. ocioso, adj. (<*qilla), killa. octubre, s. <*yaku. ocultar, v. killpana, pakana. odiar, v. chiknina. oeste, s. inti yaykuna. ofrecer, v. kuna. odo, s. rinri hutku. oido, adj. uyashka, uyarishka. oir, v. uyana. ojo, s. awi; cerrar los ojos: v. itsipuy. oler, v. ashnana, mutkina. olfato, s. mutki. olla, s. manka. oloroso, adj. ashnak. olvidado, adj. kunkashka. olvidar, v. kunkana. olvido, s. kunkay. ombligo, s. pupu. omnvoro, adj. tukuymikuk. omplato, s. karmin. oprimir, v. itina. ordenar, poner en orden, en buena disposicin, v. (<*hichyay), hichyana. ordear, v. chawana, kapina. oreja, s. rinri, rinri kara. orientacin, s. rikuchiy. oriente, s. punto cardinal: inti llukshina; regin: anti suyu. origen, s. sapi. orilla, s. manya. orinar, v. ishpana; yaku-ishpana. ortiga, s. chini. ortigar, v. chinina. orzuelo, s. itsipu. oscilar, v. walinyana. oscuro, adj. amsa, llantu, pakna. oso, s. ukumari. otoo, s. wayra pacha. otra vez, adv. kutin. oveja, s. llama. ovillar, v. kururuna. ovillo, s. kururu. oxidarse, v. wakarina. oyente, s. uyak.

197

p
pacfico, adj. kasilla; ocano pacfico: <*wirakuchap kutimunkan. padre, s. yaya. padrino de bautizo, s. markakyaya, achikyaya. pgina, s. (<*patara), patara, panka. paico, yerba medicinal, s. payku. pas, s. llakta, mamallakta. paja (variedades, s. uksha, siksik, wayuri,
lisan.

pjaro (varidedades), s. munchi, chaawi, chikwan, chiwlli, chiyun, killpuntu, kitiwpi, kullishtiti, kuwayu, chikin chikin, liklik, lluta, manku, panzaw, pishku, piyan piyan, pusayu, tiwinkulu, tiyunti, tiyuti, tsalak tsalak, tullik, tunchi, tuntu, wiriwiri, zhuta. pala, tipo de, s. wallmu. palanca, s. tula, wanka. palla, tipo de rondador, s. palla. palma de la mano, s. maki pampa. palmadas, dar, v. kuyachina. palmera (variedades), s. chilli, chincha, chinku, kuya, lukata, murito, shapaka, shimpi, shipati, shiwa, unkurawa, yarina. palo, s. kaspi; que nace del cabuyo: (<*qiru), palpar, v. llamkana, hawina. paludismo, s. chukchu-unkuy. pan, s. tanta. pncreas, s. iducha; kantsapata. pantaln, s. wara; poner pantalones: warachikuy; ponerse pantalones: warallikuy. pantano, s. guzu, kuzu. pantorilla, s. chakichichu. panza, s. (<*uspun), pusun. paal, s. llachapa, pintu, akawara. pao (manchas del rostro), s. mirka. papa, s. papa; rojiza: yunkarak; deshidratada: chunu, chuu, muray; pelada y amarillenta: akma. pap, s. yaya.
198

papel, s. (<*patara); panka. papirotear, v. tinkana. paquete, s. apay; atado en hojas: maytu. par, adv. ishkantin, yanantin. pramo, s. puna, sallka. parar, v. shayarina. pararse, v. hatarina, shayana. parecerse, v. rikchana. parecido, -a, adv. rikchaklla, shina. pared, s. pirka; de una casa abandonada:
yata.

kiru; palos y carrizos para cubiertas y paredes de casas, corrales y cercas: chaklla.

pareja, adv. ishkantin, yanantin. pariente, s. ayllu. parir, v. wachana. prpado, s. awi kara. parque, s. sisa pampa. parroquia, s. kitilli (?). parte alta de la casa, cuesta, pared o pea, adv. hanak pata. parte, s. rakiy. partido (poltico), s. (<*suyuchakuska); partido o semi, medio: chikta. partir, v. chiktana, ikina, rakina, chillpina; en la mitad: chawpina, patmana. pasado, adj. yallishka; pasado maana: mincha; tiempo pasado: sarun pacha, awpa pacha, unay pacha, wayma pacha. pasar, v. yallina. pasarse, el tiempo, v. (<* yalliriy), yallirina. pasear, v. puriykachana. paso, s. tatki; dar pasos el nio: tatkiy. paspa, grieta en la piel, s. paspa, zipi. pastar, v. michina. pasto, s. waylla, muya; lugar de pasto: michina.

pastor, -a, s. michik. pastorear, v. michina. pata, cosas o animales, s. chaki. patalear, v. kushparina. patata, s. papa. patear, v. haytana. patio, s. kancha.

piezA

pato, variedad de, s. kulta. patria, s. <*pakarishka llakta; llakta, mamallakta.

patrono, s. llamkayyuk. pausa, s. samay. pava, -o, s. akankaw, muntiti, pawshi. peca, s. mirka. pecado, s. hucha. pecador, s. huchallik. pecar, v. huchallina. pecho, s. kasku. pedacear, v. pakina, takana; la ropa: challchina; la cabuya fresca: wazikina. pedazo, s. paki, rakiy. pedir, v. maana; ayuda a otro: minkana; la mano de la novia por segunda vez: paktana. pedo, s. supi. peer, v. supina. pegar (golpear), v. makana, waktana; con substancias adherentes: llutana. peinar, v. akchana. peine, s. akcha. peinilla, s. akcha. pelar, v. lluchuna, llushtina; con los dientes: kaskana. pelea, s. makanakuy; pelea ritual: tinkuy, pukara. pelear, v. makanakuna; las mujeres: alapana. pellejo, s. kara. pellizcar, v. tispina, tsitsikina. pelo, s. akcha. pelota, rumpa. pelusa, s. akwas. pena, s. llaki, llakikuy. penco, s. chawar. pender, estar colgado, v. wayunkana, wayurina, warkurina. pene, s. ullu. pensamiento, s. yuyay. pensante, adj. yuyak, yuyayyuk, shunkuyuk. pensar, v. yuyana. pensativo, adj. yuyarikuk; estar pensativo, v. yuyarina. pea, s. kaka. pepa, s. muyu, ruru. pequeo, adj. uchilla, wawa; chusu, hamchi,
utu.

perder, v. chinkana; el conocimiento: mayzana, yuyaychinkana. perderse, v. chinkarina. perdiz, s. yutu, tukilu. perdn?, interj. haw?. perdonar, v. kishpichina. perezoso, adj. killasapa, sampa. perico ligero, s. intillama. perico, tipo de pjaro, s. chuki, ichu, wichu. perodo, s. mita. permitir, v. kacharina. pero, conj. shinallatak, shinapash. perro, s. allku; expresin para los perros cazadores que siguen el rastro de personas o animales: tiw tiw tiw. perseguir, v. katiykachana. persona, s. runa; inadaptable a las costumbres de un pueblo: awka. pesadillas, s. <* llapik; tener pesadillas, v. llapitukuna; nuspana. pesado, adj. llashak, llashashka. pesar en balanza, v. llashana. pescado, s., adj. challwa. pescar, v. challwana; buscando debajo de las piedras: kantina. pestaar, v. kimllana, pimpirana, sipuna. pestaas, s. kichipra, llipinshi. petrificarse, v. rumiyana. petrleo, s. punkara, allpawira. pez (variedad), s. challwa, chinlus, chuti, kalamatu, kiruyuk, kururu, lupi, paku, paychi, piruru, sichi, siklli, shikitu, tanla, tuksik, tunsa, wal, yaku-aycha, yawisun, yayu. pezn, s. chuchu awi, chuchu muyu. pezua, s. sillu. picadura, adj. kanishka; que deja el gusano: chay chay. picante, adj. hayak. picar, dar comezn, v. shikshina; los insectos: kanina. pcaro, adj. challi. pico (de ave), s. tapsa; shimi. pie, s. chaki. piedra, rumi; piedra preciosa: <* umia; piedra pequea: sharu, zharu. piel, s. kara. pierna, s. chanka; chuscha. pieza, musical: s. taki.
199

pincel

pincel, s. tullpuk-kaspi. pinchar, v. tuksina. pingullo, tipo de flauta, s. pinkullu. pintar con colores, v. (<*llimpiy), llimpina, hawina, llunchina; pintar con pintura una casa u otro objeto: tullpuna. pintn, adj. ankas. pintor, de artes plsticas, adj. (<*llimpik), shuyuk, hawik. pintura del dibujante o artista, s. (<*llimpinakuna); para teir: (<*tullpuna), tullpu. pia, s. chiwilla. piojo, s. usa, pikli, pilis. piola, s. kawchu. piraa, s. paa. pisada, s. (<*yupi), chaki kati. pisar, v. saruna, haytana. piso, s. pata. pizarrn, s. killkanapirka. placenta, s. wawamama. plaga de plantas, s. lancha. planeta, s. <**rumpu. planicie, s. pampa. planta del pie, s. chaki pampa, chaki uku. planta, general, s. yura, mallki; (variedades): chill chill, chullku, illimpu, iil, lalu, munchi, utu, pitsik, purun, tsimpiyu, tsintsimpu, tsinzu, tiyatina, ushun, wala, wamintsi, waranku; planta seca del maz: challa, kallcha. plata, mineral, s. kullki. pltano, s. palanta; maqueo: yurimawas. plato, s. mulu, puku. plaza, s. kancha, pata, pampa; plaza de entretenimientos, en el Cuzco antiguo: (<*kussi pata); kushipata. plegar, v. patarina. plomo, s. titi. pluma, s. patpa. plutn, planeta, s. <**riti. poblar, v. llaktana. pobre, adj. wakcha, tsunzu. poco a poco, adv. allimanta. poco, det. asha, ansa, aslla, pishi. poder, v. atipana, atina, ushana. podrido, adj. ismu, ismushka, misha. podrirse, v. ismuna. poesa, s. arawiku, harawi. poeta, adj. arawikuk.
200

polica, s. chapak. polilla, s. susu. polinizar, v. yayuna. pollo, s. chuchi, chiwchi. polvo, s. allpa. ponderarse, v. chakchuna. pondo, s. puntu. poner, v. churana; una cosa sobre otra: palltay; huevos las aves o peces: wachana; boca abajo: tikrachina; poner algo en el seno: kinchullina; poner cubierta a la casa: awana. ponerse de pie, v. shayarina, hatarina. por dnde?, preg. maytatak?. por ello, conj. chayrayku. por eso, conj. chaymanta, chayrayku. por qu?, preg. imamantatak?. por supuesto, adv. shinami, shinayka, shinaykuti. porfiar, v. atina. posada, s. tampu. potrero, s. muya. pozo, s. pukyu. precepto, s. (<*kamachikuska). precio, s. chanin. precioso, adj. sumak. predecesor, s. awpak. preguntar, v. tapuna. prendedor, s. tupu. preada, adj. chichu. prearse, v. chichuyana. preparar, v. allichina; la chicha: aswana; la tierra para la siembra: chakrana. presentador, v. riksichik, rikuchik. presentar, v. riksichina, rikuchina. presentarse, v. rikurina. presente, adv. kunan; tiempo presente: kunan pacha. presidente, s. pushak. presionar, v. atina; algo: itina. prestar, v. maachina. pretrito, adv. awpa pacha, sarun pacha. pretina, especie de, s. watu. prevalecer, v. atina. prever, v. musyana. primavera, s. pawkar waray, sisa pacha. primero, adv. awpak, shukniki; hijo,-a primeros: awi. princesa, s. usta.

pus

principal, adj. hatun, kuraka, kapak. prncipe, adj. awki. principiar, v. kallarina. principio, s. sapi; adv. kallari. prisin, s. wataywasi. probar, v. kamana, mallina. problema o contratiempo, s. llaki. producto ptimo, adj. wanlla; productos o granos que se quedan despus de la cosecha: challa, chukchi. profesor, -a, s. yachachik. pronto, adv. utka, hayka. propagacin, s. miray. propio (de suyo), adj. kikin. provincia, s. marka. provocar, hacer antojar, v. munachina. pueblo, s. llakta. puente, s. chaka. puerco, -a, s. kuchi. puerta, s. punku.

puesto, s. kuska. pujar, v. hipana. pulga, s. piki. pulgar, dedo: s. mama ruka. pulir, v. llampuna. pulmn, s. (<*surqan), surkan; paruk, yurak shunku. pulque, de cabuya: s. chawarmishki, mishki. pulsera, s. makiwatana. pulverizado, adj. utu, kutashka, kuta. pulverizar, v. utuna. puma, felino americano, s. puma. pumamaki, tipo de rbol, s. pumamaki. punta, adj. awchi. punto, s. iu. punzar, v. tuksina, tulana. puado, det. lutsu, tsutsuk. puo cerrado, s. <*chuqmi; chukmi. pupitre, s. (<*chakiqiru), pataku. pus, s. kiya.

201

Q
qu dijo?, interj. haw?. qu cosa?. pron. ima. quebrada (depresin geogrfica), s. wayku. quebrado, adj. paki, pakishka; fraccin en matemticas: paki. quebrar, v. pakina. quemado por el sol, adj. ruparishka, kazuk, kazukyashka, muzuklla. quemar, v. rupachina. quemarse, v. ruparina. querer, v. munana, llakina. quichua, adj. kichwa. quin?, pron. pi?. quieto, adj. kasilla. quilico, variedad de ave, s. killiku. quinientos, num. pichka pachak, pichka patsak. quinoa, s. kinuwa. quipa, instrumento musical, s. kipa. quipo, nudos del registro y administracin incsica, s. kipu. quipocamayoc, s. kipukamayuk. quishuar, s. kishwar. quitar, v. anchuchina, kichuna. quitarse, v. anchurina. quiz, quizs, adv. icha, ichapash.

202

r
rabo, s. chupa. racimo, s. luntsa, putsa, watu; de chonta: tika. raz, s. sapi. rajar, v. chiktana, shallina. rallar, v. shikina. rama, s. mallki. rpidamente, adv. apash, utkalla. rapidsimo, adv. ninantak. rpido, adv. ichu, utka, hayka, zas; rpido de cocinarse o de madurarse: chawcha. raposa, s. chakka, chucha, sinik, wanchaka. raqutico, adj. irki, tsala, tsinzu, tullu. rascar, v. aspina. rasgar, v. llikina, challchina. raspadura (dulce), s. mishki. raspar, v. aspina. rastro, s. chaki kati. ratn, s. ukucha. raya, s. aspi. razonamiento, s. hamutana, yuyana. realizar, v. rurana, llamkana. reanimarse, v. alliyana, kariyana. rebasar, v. hichana. rebozo (matrimonial), s. lliklla. recelo, s. pinkay. rechoncho, adj. kurpa. recibir, v. chaskina, hapina. recin, adv. akalla, kunanlla. recio, adj. sinchi. recipiente, s. de la cscara del coco: pillchi; grande de mate: ankara; hecho del tronco de cabuya: puntulunku. reciprocidad, adv. ranti, ranti ranti. reclamar, con enojo, v. piana. recoger, v. tantana; recoger granos: pallana; los primeros frutos de la sementera: chakrana; los residuos de cosechas: challina, chukchina. recolectar, v. tantachina. recordar, v. yuyarina. recto (hacia una direccin), adj. tsiklla. recuadro, cuadro, s. (<*tapta); shuyu. recuerdo, s. yuyariy. red, s. llika, linchi; pequea para pescar: wishinka. redondo, macizo esfrico, adj. (<*rumpu); rumpa. refajo, s. ukunchina. refinar, v. utuna. reforzar, v. kimina. regalar, v. kamarina, karana, kuyana. regalo, s. kamari; que se da en las fiestas: hucha; que dan los ahijados a sus padrinos: kuyachiy. regaar, v. piachina. regar, v. hichana, chakchuna, chiwana, shiwana, tallina; agua de regado: parkuna. regarse, v. hicharina, tallirina, shiwtana. regin, s. suyu; regin oriental: anti suyu; regin occidental: kunti suyu; regin del norte: chinchay suyu; regin del sur: kullay suyu; regin de la sierra: puna suyu; regin de la costa o clida: yunka suyu. regla, objeto escolar, s. (<*siqina). reglamento, s. kamachiy. regresar, v. kutimuna, tikramuna, tikrana; al reina soltera, s. usta; reina casada: (<*quya, kuya. reir, v. asina. relaciones sexuales, (tener), v. yukuna, yumana. relampaguear, v. llipyana. rellenar, v. awinchina, huntachina. reloj, s. (<*pacha-unanchanqa). remanso, s. tuyaka, walun, rematar, v. alapana. remedio, s. hampi. remellar, v. llakana. remellarse, v. rawmana. remendar, v. llachapana, chupana, lampana. remiendo, s. llachapa. remo, s. kawina, tawna, wanka. remojarse, v. nuyuna.
203

lugar de origen, a la tierra materna: llaktana.

remolino

remolino, de viento: s. akapana; de agua: muyuna. remorderse, tener remordimiento, v. nanarina. remoto, pasado, adv. awpa, unay, sarun. renacuajo, s. chimpaluk, putukulu, willi willi. rendir cuentas, v. chimpapurachina. repartidor de comida y bebida en las fiestas, s. awlakanu. repartir (alimentos, objetos), v. rakina. reprender, v. piachina. reproducin, s. mirana, muruna. reproducir, v. mirana, muruna. reproductor, s. mirak, muruk. repugnar, v. millana. resbalar, v. lluchkana. resbalarse, v. llushpina. resbaloso, adj. lluchka. resembrar, v. awinchina, katichina. resentirse, v. impayarina, nanakyana. reserva de alimentos que se lleva a la casa, adj. wanlla. residuo, s. hamchi, kupa, uku; de la chicha: tikti; de hierba o de paja que dejan los animales luego de alimentarse: punzu; residuo matemtico: puchu. resistencia que pone la persona al ser halada, s. zinzin. resistente, adj. sinchi, taylla. respetar, v. muchana. respiracin, s. samakuy. resplandecer, v. llipyana, palanina. resplandeciente, adj. hakan, palanikuk. responder, v. kutichina, tikrachina, rantipana. resquebrajar, v. chiktana, chillpina. resquebrajarse, v. chiktarina, chillpirina, rakrayana; la piel: paspayana. resta, s. anchuchiy. restar, v. anchuchina. resto, s. puchu. retazo (tela, madera, hierba), s. puchu; de tierra que tenan los kichwas por trabajar en

la hacienda: wasipunku. retirar, v. anchuchina, suchuchina. retirarse, v. anchurina. retoar, v. wiana. retoo, s. llulluk. retornar, v. kutimuna, tikramuna, tikrana. retrasarse, v. kipayana. retrato, s. (<*uyap rikchay), rikchak. reunin, s. tantanakuy. reunir, v. tantachina. reventar, v. tukyana. reventarse, v. tukyarina, chulakyarina. revolcarse, v. sinkuna, kawirina. rezar, v. maana. rincn, s. kuchu. rin, s. rurun. ro, s. mayu, hatun yaku. ripio, s. sharu, zharu. robar, v. shuwana. robusto, adj. sinchi. roca, wanka, rumi. roco, s. shulla; caer el roco: v. shullana, sarpana. rodar, v. sinkuna. rodilla, s. kunkuri. roer, v . kaskana. rogar, v. maana. rojo, adj. puka. romper, v. llikina, pakina; en pedazos pequeos: pitina. roncar, v. harnina. roncha, s. pukla, sisu. ropa, s. churana, churarina; sucia: waluk. rosca, adj. churu. rostro, s. uya; awi. rtula, s. piruru. rotura, s. paki. rozar, v. waktana. rozarse, v. takarina. rub, s. <*puka umia. rubor, s. pinkay. ruborizarse, v. pinkarina. rstico, adj. purun.

204

s
sbado, s. (<**tinki). saber, v. yachana; saber a: yachina. sabidura, s. yachay. sabio, s. amawta, yachak. sabor, s. yachik. saborear, v. kamana, mallina. sabrosa, -o, adj. (<*uku), chawcha, mishki. sacapuntas, s. awchichina. sacar, v. surkuna, llukshichina; productos de la tierra: allana; sacar tiras: chillpina. sacerdote (principal del incario), s. umu; kushipata. saciado, adj. hunta, saksashka. sacudirse, v. shiwarina; las plumas, el ave: patpana. sacudir, v. chaspina, chawsirina. saeta, s. wachi. safar, v. kacharina. sano, s. lumukuchi. sal, s. kachi. sala, s. <*pitita. salamanquesa, s. watawata. salir, v. llukshina; salir el sol: intiyana. saliva, tuka. salivar, v. tukana. saltamontes, s. chipu, hiki. saltar, v. kushpana. salud (de bienestar), s. allikay. saludar, v. napaykuna. salvaje, adj. sacha, awka. salvar, v. kishpichina. salvarse, v. kishpirina. sambo, s. sampu, zampu, kitu. sanarse, v. alliyana, hampirina. sancochar, v. hawchana, ayumpakuna. sandalia, s. ushuta. sango, tipo de pan, s. sanku. sangorache, s. ataku. sangre, s. yawar. sanguijuela, s. mapamari. sapallo, tipo de calabaza, s. sapallu. sapo (variedades), s. hampatu, huwin, kunawaru, kuwa, kuwayu, lukarya, murintu, piripiri, tullumpa. saquillo, s. tulu. sarampin, s. muru-unkuy. sarna, s. shikshi, isi, akwas. satisfecho (de comer), adj. hunta, saksashka. saturno, s. <**chimpu. sauce, s. wayaw. savia (de las plantas), s. llawsa. saya, s. anaku, aksu; ponerse la saya: anakullikuy, aksullikuy. secar, v. chakichina; la carne al sol: charkina. secarse, v. ankuyana, chakirina, waurina. sediento estar, v. upyanayana. seducir, v. kuyachina. segar, v. pitina, ichuna. seguidamente, adv. kipa, kipalla. seguir, v. katina; hacer seguir: katichina. segundo, tiempo, s. <*tuylla. En lugar o espacio: ishkayniki. seis, num. sukta. seis cientos, num. sukta pachak, sukta patsak. seleccionado, -a, adj. aklla, akllashka. seleccionar, v. akllana. selva, s. sacha. semana, s. <**sillkukis. sembrado, adj. tarpushka. sembrador, s. tarpuk. sembrar, s. tarpuna. semejante, adv. shina. semejanza, s. rikchak. sementera, s. chakra, tarpushka allpa. semilla, s. muyu; cada en las sementeras:
chas.

sendero, s. an. seno, s. chuchu. sentar a los nios, v. chachichina. sentarse, v. tiyarina; sentarse los nios: chachina. sealar, v. rikuchina, riksichina, shunkuna. seor, s. yaya, hachi.
205

seorA

seora, s. mama. seorita, adj. pasa, kuytsa; expresin cariosa dirigida a las seoritas: mamaku, payaku.

separar, v. chikanyachina, karuyachina. septentrin, s. uraysuyu. septiembre, s. <*kuya. ser capaz de, v. atipana, ushana. ser humano (hombre y mujer), s. runa. ser, s. kak, vivo: kak, kawsak; ser fantstico: atsinku, chificha, chusulunku, chuyan, ishkay umayuk waksa, sacharuna, supay, uchutikan, walampariw, mama awaduna, mama hataba. ser, v. kana. sereno, adj. kasilla. serpiente, s. amaru, machakuy, mutulu, pushllu, shinshin. serrano, persona de la sierra, adj. sallka servidor, adj. yana, yanapak; el que sirve las comidas en las fiestas: rakik, awalahanu. servir, v. yanapana; servir alimentos: karana. sesenta, num. sukta chunka. sesenta mil, num. sukta waranka. seso, s. utku. seta, s. kallampa. setecientos, num. kanchis pachak, kanchis patsak. setenta, num. kanchis chunka. setenta mil, num. kanchis waranka. si, adv. ari. siega, tiempo de, s. kallchay pacha. siembra, s. tarpuy. siempre, adv. wiay, wiaypak, tukuy pacha. sien, s. <*wauna. sierra, s. puna, sallka. siete mil, num. kanchis waranka. siete, num. kanchis. siglo, adv. pachak-wata. sigse, s. siksik. silbar, v. hukipuna. silenciarse, v. upallayana, chunyana. silenciosamente, adv. upalla, chulunlla. silla, s. tiyarina. silvestre, adj. allpa, aya, purun, sacha, mapa. similar, adv. shina. sin gracia, adj. aminta, chamcha, chamuk,
206

runa.

hamlla. sin motivo, adv. yankamanta. sinuosidad, adj. kinku. sirviente, adj. yana, yanapak. sistema, s. llika; sistema solar: intipa ayllu. sitio o lugar, s. <*tiyaskan; ceremonial: pukara, waka. soasar, v. ayampakuna. sobar, v. kakuna. soberano, s. apu, kapak. sobra, s. puchu, sikiyashka. sobrar, v. puchuna. sobrepasar, v. yallina. sobresalir, v. yallina, atina. sobrio, adj. mayllik. sociable, adj. maylla. socorrer, v. yanapana. soga, s. waska; soga delgada o soguilla: kawchu; hacer sogas: kawchuy. sol, s. inti; salir el sol: intiyay. soldado, s. awka, awkak. solear (el sol), v. intina. solearse, v. mashana. solicitado, adj. maashka. solicitar, v. maana. slido, adj. sinchi, kaspiyashka, rumiyashka. solista, det. sapalla, shuklla. solitario, pjaro, s. chiwillu. sollozar, v. hikina, hikiyana. solo, adj. sapalla. soltar, v. kacharina. sombra, s. llantu. sombrero, s. muchiku. sombrilla, s. <*achiwa. sonar, v. <*unyay, rukyay), unyana, rukyana. soador, s. muskuk. soar, v. muskuna. sopa, s. api. soplar, v. pukuna; el espanto: tukana. soplo de curacin, s. pukuy. sordo, adj. rinri-illak, uparinri. sorpresivamente, adv. haykamanta, kunkaymanta, zas. sortija, s. shiwi. sosegar, v. kasiyachina. soso, adj. chamuk, chamcha, uku. sostener, v. charina; lo que est por caerse: kimina.

susto

soto, s. sutu. suave, adj. kapya, utu, api. suavecito, adv. hawalla, amuklla, apilla. suavizar, v. utuna, apiyachina, amukyachina.

suavizarse, v. apiyana, kapyana, llampuna. subir, v. sikana, wichayana; los precios o costos: wichayana. sbitamente, adv. haykamanta, kunkaymanta; zas. succionar, v. chumkana, tsumkana. suceder, v. tukuna. sucio, adj. mapa, karka, tiklla. sudar, v. humpina. sudor, s. humpi. suelo, s. pampa. sueo de dormir, s. puuy; sueo de soar: muskuy. sufrimiento, s. llaki. sufrir, v. llakina. sujetar, con las manos, v. charina; sujetar con las piernas: chankana; sujetar con los

suyu.

brazos: ukllana. suma, s. yapay. sumar, v. yapana. sumergirse, v. washaykuna. superficial, adv. hawalla. superficialmente, adv. hawalla, hawalla. superior, adj. kurak; parte, adv. hanak. supervisar, v. tukuyrikuna. supervisor, s. tukuyrikuk. suplicar, v. maana. suponer, v. (<*watuy), watuna, waturina; yuyana. sur, (punto cardinal), s. hanansuyu; kullay

surcar, v. wachuna, rawana. surco, s. wachu, rawa; surcos muy apegados: wala. suro, variedad de carrizo, s. suru. sustantivo, s. shuti. susto, s. manchay; que produce susto: manchanayay; expresin de susto: mamallaw, yayawalla.

207

t
tabaco, s. sayri. taita, s. yaya. talar, v. kuchuna, waktana. talega, s. wayaka. talismn, s. para el amor: wakanki; el maz de granos bicolor que se hallan durante la cosecha: misha; utilizado en la caza y en la pesca: piripiri. tallo, s. tullu; tallo y hojas de maz seco: kallcha, sarapanka; tallo de un racimo sin frutos: watu; tallo del racimo, extrado los frutos: chitus. taln, s. tayku. tambalear, v. sinkuna. tambor, s. wankar; pequeo: tuntulli. tamo, s. tamu. tantear, v. llamkana, hawina. tapa, s. killpana. tapar, v. killpana. tardarse, v. kaynana, kipayana, unayana. tarde, la, adv. chishi. tarea, s. ruray. tartamudear, v. aklluna. tartamudo, adj. akllu, tiyarpa. tawantin suyu, las cuatro regiones del rea inca, s. Tawantin suyu. taxo, s. kullan, gulln, taksu. teatro, s. (<*hawkaypata), hawtaypata. techar, v. katana. teja, s. sau. tejer, v. awana. tejido rstico, comn: awashka; tejido fino: kumpi; de hojas de palmera: almayari, san. tejn, mashu, wachi. tela, s. pintu. telar, s. awanakaspi. telaraa, s. (<*urup llikan), urupa llika. temtico, adj. paku. temblar, v. chukchuna. temblor de tierra, s. allpa chukchuy. temer, tener miedo, v. manchana. temor, s. manchay; expresin de temor:
208

alalay, mamallaw. templo, s. wakawasi; apunchikwasi. tender, v. mantana. tener o sostener, v. charina; tener pena: llakina; tener relaciones sexuales: upina, yumana, yukuna. terminado, adj. pakta; tukurishka. terminar, v. tukuchina. terminarse, v. paktarina; tukurina. terremoto, s. allpa chukchuy. terreno, s. allpa; duro, estril, erosionado: killin; pisoteado de animales: yata; terreno baldo: purun. terrn, s. kurpa; terrn de csped: champa. testculo, s. lulun. testimoniar, v. iina. teta, s. chuchu. tibio, adj. inlli, kunuklla. tiempo, s. pacha; tiempo presente: kunan
pacha; tiempo pasado: awpa pacha, sarun pacha, yallirik pacha; tiempo futuro: kipa pacha.

tienda, s. katuwasi. tierno, adj. llullu. tierra, s. allpa; lugar donde se vive: allpamama. tierra, planeta, s. <*tiksimuyu. tiesto, s. kallana. tigre, s. uturunku. tinaja, s. mawma. tiniebla, adj. amsa, llantu. tintura, s. tullpu. to, s. hachi. tipina, objeto para deshojar el maz durante la cosecha, s. tipina. tirar, v. shitana. tiritar, por escalofros, v. chukchuna. tiza, s. aspina, aspik. tiznarse, v. kushniyana. tizn, s. inta. tocar, algn instrumento musical: takina; tocar la quipa: kipana; alguna cosa: llamkana, hawina.

tutumA

tocte, s. tukti. todava no, adv. manarak. todava, adv. amarak; chayrak. todo (s), det. tukuy, llampu. toma, he aqu, exp. kayka. tomar lquidos, v. upyana; algo con las manos: hapina. tonga, s. kukayu, kukawi. tontear, v. muspana. tonto, adj. muspa, upa. torcer, v. kawchuna; torcer lana o hilo: kawpuna. torcerse, v. wistuna; dislocarse: kiwina. torcido, adj. wistu, winku. torpe, adj. muspa, upa. tortero para hilar, s. piruru. trtola, s. urpi, tukurpilla. tortuga, s. acutica: charapa; terrestre, s. mutilun, tsawata; anfibio: yawati. tos, s. uhu. tosco, adj. paza, sakra, tsaka. toser, v. uhuna. tostado, s. kamcha. tostar, v. kamchana. totalidad, adv. tukuylla, llampu. trabajador, s. llamkak. trabajar, v. rurana, llamkana. trabajo, s. llamkay, ruray; comunal, colectivo: minka; familiar: ayiy; trabajo recproco: makipura, rantimpa. traducir, v. tikrachina. traer, v. apamuna, pushamuna; traer algo en la boca: amullimuna. tragar, v. millpuna. trampa, s. tuklla, hapina, panwa, tikta. tranquilizar, v. kasiyachina. tranquilo, adj. kasilla. transformacin, s. pachakuti. transfor marse, v. tukuna. transmitir la enfermedad zalipa, s. zalipana. transparente, adj. chuya, chuyalla. transpirar, v. humpina.

trapo(s), s. llachapa. trasladar, v. ashtana. trasnocharse, v. pakarina. traspasado maana, adv. kaya mincha. trasquilar, v. rutuna. travieso, adj. sayti, shillinkuk. treinta, num. kimsa chunka. tren, s. <**antatatis, antakuru. trenza, s. (<*simpa); chimpa. trenzar, v. (<*simpay); chimpana. tres cientos, num. kimsa pachak, kimsa patsak. tres mil, num. kimsa waranka. tres, num. kimsa. trigo, s. triku, waa. tripa(s), s. chunchulli. triste, adj. kuyaylla, llakilla. triturado, adj. chamka, chamkashka. triturar, v. chamkana. troje, s. (<*taqi), taki. trompa, s. sinka. trompetero, ave, s. yakami. trompo, s. piruru, kushpi. tronco, s. kullu, pulla, putu. tropezar, v. itkana. tropezarse, v. itkarina. trotar, v. kallpana. trozar, v. llakana, kiwina. trueno, onom. kulun, tulun. t, pron. kan. tubrculo, s. <**allpapimuruk; tipo de tubrculo: papa, rakacha, apichu, iwa. tubo, s. tutu. tucn, s. kawpi, tumpiki. tullido, adj. suchu. tumba, s.- aya-utku; antigua: waka. tumor, s. chupu. tumulto, s. wayka. tnica, especie de, s. kushma. tupido, adj. kichki. turbio, adj. lanta, sanku. tusa, s. kurunta; sin choclo: wakuyashka. tutuma, s. puru.

209

u
ubicar, v. churana. ubre, s. chuchu. ltimo, adv. puchukay, chupa; kunchu. nico, adj. sapan, sapalla, shuklla; nica hija:
murushka ushushi; nico hijo, murushka churi.

unidad(es), s. shuk(kuna) unin, s. tantachiy, tinkiy, tinkuy. unir, v. tinkina, tinkuna, llutana. universidad, s. hamutaywasi.

un(o), num. shuk. untar, v. hawina, kakuna. ua, s. sillu. urano, planeta, s. <**tinkullpa. urdir, v. awllina, allwina. usado, adj. mawka, paya. usted, pron. kan, kikin. ustedes, pron. kankuna, kikinkuna. tero, s. wawatiyana.

210

v
vaco, adj. chushak, illak. vagina, s. rakakara, raka. vagabundo, adj. yanka purik. vago, adj. (<*qilla), killa. vainas trilladas, como tamo, s. puchul, puchuy. valeroso, adj. sinchi. valle, s. pampa. valor en precio, s. chanin. vmonos, exp. hakupashun, hakupashunchik.

vamos, exp. haku, hakuchik. vapor, s. <*wapsi. variedad, comp. sami. varn, adj. kari. vasija de barro (variedades), s.: puntu; de barro para bebida: mukawa; tipo de jarra: shila; grande: mawma. vaso, s. (<*qiru), kiru; redondo de madera de cuello largo: kaka. vecino, adj. wasi mashi. vegetal, s. yura. vehculo, s. antawa, anta-shuntu, antawiwa. veinte, num. ishkay chunka. vejiga, s. ishpapuru. vello, s. millma; vello axilar: kashuk millma; vello pubiano masculino: ullu millma; vello pubiano femenino: raka millma. velludo, adj. millmasapa. veloz, adj. pankalla, wayralla. vena, s. anku, sirka. venado, s. taruka, ushpitu, yamala. vencer, v. atina. vendaje, s. yapa. vender, v. katuna. veneno, s. miyu, hampi. venerar, v. muchana. venidero, l o lo que vendr, adv. shamuk. venir, v. shamuna. ventana, s. (<*tuqu), tuku. ventura, s. kushi. venus, planeta, s. <*chaska.

ver, v. rikuna, kawana. verano, s. intipacha, usyay pacha. verbo, s. willak; verbo auxiliar para expresar onomatopeyas: nina. verdad, adv. (<*chiqa), chika. verdadero, adj. chiqallatak; kikin. verde, color, adj. (<*qumir), kumir, waylla. verduras, s. yuyu; verduras sancochadas: hawcha. vergenza, s. pinkay. verruga, s. micha, mitsa, michamuyu, chimpi. verter, v. tallina. vertical, adj. shayak, tsan. vertiente, s. pukyu. vestimenta, s. <* pacha; churana. vestirse, v. <*pachallikuy; churarina. va, s. an. va lctea, s. <* mayu; kasa-anku, kasa an. viajar, v. rina, illana. vicua, s. wikua. vida, s. kawsay. vidrio, s. kispi. vieja (animados), adj. paya, atupa; ruku; para cosas: mawka. viejo (animado, no animado), adj. ruku; para objetos: mawka. viento, s. wayra; fuerte: akapana. vientre, s. wiksa. viernes, s. <**haycha. viga, s. (<*qiru), kiru. vigilante, s. chapak; vigilante de la casa: wasikamak. viniente, s. shamuk. violar, v. wakllichina. virar, v. tikrana. viruela, s. muru-unkuy. viruta, adj. punzu. viscoso, adj. llawsa. vista, s. awi. viuda, -o, adj. (<*ikma), wakcha. vivienda, s. wasi; sin paredes, cubierta de
211

viviente

paja desde el asiento: chakiwasi. viviente, s. kawsak. vivir, v. kawsana. volar, v. pawana, wampuna. volcn, s. urku; en erupcin: nina urku.

voltear, v. tikrana, sinkuna. volver, v. kutimuna, tikramuna, tikrana. volverse en, transformarse, v. tukuna. vomitar, v. <*kipnay; kuynana. vulva, s. raka

212

y
ya, adv. a; ya mismo: alla. yerba en general, s. kiwa; para teir: panti; yerbas comestibles: yuyu. yerno, s. masha. yeso, s. isku. yo, pron. uka. yuca, s. lumu.

z
zapallo, s. sapallu, kitu. zapato, s. ushuta. zarcillos, s. rinriwarkuna. zig-zag, adj. kinku; ir en zig-zag: kinkuy. zonzo, adj. muspa, upa. zorrillo, s. aas. zumo, s. hilli; zumo del floripondio: warwar. zurcir, v. sirana, chupana. zurdo, -a, adj. lluki, ichuk.

213

ANEXOS

ANEXO 1

Trminos del qichwa general


Introduccin El ttulo hace referencia a los trminos del qichwa general en uso en Per y Bolivia, que a su vez han sido utilizados por EBI y ALKI, en el Ecuador, en los ltimos 10 aos. La documentacin temprana de los siglos xvi y xvii, en lo que se refiere al qichwa simi muestra el inters y necesidad de disponer de nuevos trminos qichwas que sealen significados religiosos, culturales y polticos. Al iniciar el siglo xx, en los pases qichwa hablantes se encuentran esfuerzos de creacin de neologismos para referirse a categoras gramaticales; durante la segunda mitad de este siglo, sobre todo, en los procesos de EBI se presentan varios esfuerzos para disponer de una nueva terminologa kichwa. a) Siglos XVI-XVII En estos siglos, en los vocabularios qichwas, se hallan alusiones a nuevos trminos o a extensiones semnticas que se adaptarn tanto por esfuerzos de los espaoles como de los mismos qichwas a los nuevos procesos comunicativos. En el mbito religioso espaol: Jesucristop suyun, el cielo; qillqakta rikuy, leer; qillqa kipu, libro de cuentas; qillqata chantay, imprimir, etc. En el mbito de los qichwas tenemos: machu capitu, capitn (Francisco Pizarro); hatun paqu, caballo; paos con letras, libro; conversar con los paos con letras, leer, etc. b) Primera mitad del Siglo XX A inicios de este siglo, en la gramtica del qechwa boliviano de David Berrios (1904: 8, 20-21), se hallan algunos trminos, por un lado, para referirse a ciertas categoras gramaticales como: nombre, suti; pronombre, sutij rantin; verbo, rimai; participio, chayakej; adverbio, rimaiman tantakuj; partculas, rakina, tinkullina; interjecciones, huajyana. Por otro lado, se presentan nombres de los das (punchau/punchai, da) de la semana: killachau, lunes; atichau, martes; koillurchau, mircoles; illapachau, jueves; chaskachau, viernes; kuichichau, sbado; intichau, domingo. En stos se notan claramente traducciones sintctico-semnticas de la cultura latina a la cultura qichwa. c) Segunda mitad del Siglo XX Durante la segunda mitad del siglo xx se aprecian varios esfuerzos en la creacin de neologismos que se ubican dentro de una serie de acontecimientos socio-polticos y culturales: i) Contexto sociopoltico El inters por atender a la educacin rural y campesina motivar las campaas de Educacin y Alfabetizacin (III Curso de Formacin Nacional/CIEI, 1980-1982) hasta demandar la Educacin Bilinge Intercultural de forma institucionalizada (DINEIB: 1988) y su uso y produccin correspondiente de materiales escritos en lenguas maternas, entre ellas, en el kichwa shimi. ii) Instituciones Casi en los ltimos 40 aos se han presentado varias entidades como: CIEI, Proyecto Macac (luego Corporacin Macac), CEDIME, P. EBI-GTZ, DINEIB/ALKI, etc., todas ellas relaciona217

ANEXO 1

das con actividades de Educacin Bilinge, mediante la elaboracin de sus propios materiales en lenguas. Asimismo, algunos programas a nivel superior en Educacin Bilinge, se han convertido en espacios para la creacin de nuevos trminos tcnicos de algunas reas educativas a travs de la elaboracin de las tesinas o monografas (Universidad de Cuenca/LAEB, Universidad Salesiana/PAC); algunos de aquellos materiales se han impreso en revistas o en textos completos. iii) Actores Los encargados de la creacin de los neologismos son los mismos miembros de las instituciones arriba sealadas; adems, en dicho proceso, se ha requerido de la participacin de la misma dirigencia indgena (Montaluisa, 1990: 166), de los tcnicos, asesores (DIPEIBSucumbos, 2007, Fausto Jara) o de la participacin de especialistas investigadores internacionales (Cerrn-Palomino y el equipo de Gabriel Cachimuel y Alberto Conejo, Pujil, 1994). En los ltimos tiempos, se hallan en este proceso los miembros del ALKI.

I Procedimientos de creacin

Antecedentes La revisin de los neologismos que se hallan en los diversos textos escolares ofrece pistas acerca de los procedimientos desarrollados en cada una de las instituciones participantes. Por lo general, se detectan esfuerzos aislados, empricos, sin conocimiento de los dems aportes y un desconocimiento de la realidad de la lengua qichwa, de su historia total y territorial. Sin embargo, en el Caimi ucanchic shimiyuc-panca (Montaluisa, 1982: 141) y en el ucanchic shimi 1 (Montaluisa, 1989: 159-178), se sealan los caminos del qichwa para su desarrollo lingstico o Ingeniera Lingstica: 1) la reintroduccin (consulta a los ancianos y a los diccionarios antiguos); 2) generalizacin; 3) reencuentro con el significado original; 4) la creatividad; 5) prstamos peruano-bolivianos; 6) prstamos del espaol y otras lenguas (como ltimo recurso). As, a partir de los aos 80s los materiales destinados a EBI-qichwa contienen trminos nuevos: pachamanta yachacui, geografa; antashca micuna, comida enlatada; yachana-huasi, escuela; aspic, lpiz, tiza (C..S-P, 1982). Quillcacatina, leer; uyariclla, vocal; upauyari, consonante (ucanchic shimi 1, 1989: 163). Pachapac shimi, adverbio de tiempo; paltai, gerundio; quillcana panca, cuaderno; quiquin shuti, sustantivo propio (Serie pedaggica y didctica 9, 1993: 223229). Hay otras fuentes que han sido revisadas ligeramente como el lxico actvalizado espaol-qvechva (Ileana Almeida, 1992) o el lxico ampliado quichua-espaol, espaol-quichua (Consuelo Ynez, 2007), que de cierta manera presentaran algunos procedimientos metalingsticos, aunque no siguiendo la composicin qichwa, etc.

218

ANEXO 1

II Los Neologismos y KAMAK El documento denominado Neologismos-ALKI, proporcionado por los representantes de la DINEIB y KAMAK, se nos entreg el da martes 6 de mayo del 2008, en la oficinas de SEPDI, y no llevaba los nombres de los autores o participantes, solo se mencion que era producto elaborado por ALKI. Dicho texto contena aproximadamente 3077 trminos (a = 404, ch = 285, h = 142, i = 115, k = 513, l = 54, ll = 24, m = 181, n = 24, = 20, p = 231, r = 124, s = 163, sh = 65, t = 135, ts = 67, u = 65, w = 251, y = 162, z = 42, zh= 10). Este documento previamente se haba trabajado, revisado y discutido con los miembros de KAMAK tanto en la Sierra, en Toril/Chimborazo, en el que se hallaban como coordinadores, entre otros, Angel Ramrez, Bolvar Yantalema, Polivio Chaln, Mara Cunduri, etc., durante los aos 2003, 2004 (informacin de Nieves Morocho, 21 de agosto, 2008, Quito), como en la Amazona. De igual manera, aquellos trminos se hallaban registrados en los kukayus pedaggicos y en el nuevo diccionario kichwa (ALKI/Sucumbos, 2007), por ello se argumentaba que ya estn publicados en textos de EIB y socializados desde hace mucho tiempo y por lo tanto, se deben registrarlos o servir como base para los nuevos documentos. Pero, en qu condiciones?, bajo qu formas?, o como qu se presentaban estos trminos denominados neologismos ALKI?. Despus de considerar los casos abajo expuestos, se ha decidido precisar el concepto de neologismo y slo los trminos que se acerquen a este criterio han sido dejados en aquel documento (proporcionado por DINEIB-KAMAK, mayo, 06, 2008), en un Apndice especial, para una edicin posterior. Por lo tanto, solo algunos de aquellos trminos se registraron en la parte del diccionario, como apndice 1; y otros ya se hallaban en la parte kichwa -castellano. Concepto de Neologismo: Formacin o creacin de una palabra nueva; expresin nueva que todava no se ha integrado al lenguaje coloquial. Las causas del neologismo pueden ser: desarrollo de la ciencia, la tcnica, la cultura, poltica, etc.. A continuacin presentamos algunos casos en que varios trminos, en el documento primero (ALKI), han sido considerados como neologismos. En ciertos casos, el trmino que se halla entre parntesis y con el asterisco significa que tiene una reconstruccin o forma originaria posible (etimologa). La consideracin de los diversos casos que abajo presentamos se ha hecho tomando como fuente el documento: Horizonte de Sentido y Mundo Histrico de los qichwas, siglos xvi-xvii: reconstruccin lexical (Fabin Potos C.; Tesis de Maestra/Filosofa, PUCE, Quito, 2008). 1. Trminos qichwas de los siglos xvi y xvii Varios trminos que se hallan en diccionarios antiguos han sido tomados de ellos; y muchos, sin previa crtica y conocimiento de su forma original, su significado y su posible reconstruccin. i) trminos antiguos Chusna (<*chusa) acto pequeo. Chusa, nariz pequeita.
219

ANEXO 1

Ipa, ta. Sapsi, comn. Tiksi (<*tiqsi) base, fundamento de origen. Urpa, paloma. Wakanki, amuleto. Wallpay, crear. Wayma, antiguo, antao (oto ?). ii) Alteracin de formas y significados Aka chinchay (<*aqu chinchay), cometa fugaz. Amutakay (<*hamu-ta-ka-y), inteligencia. Awkiy (<*ayqiy), huir. Chupuyu (<*chupullu), tataranieto. Chutkiy (<*desollar, pelar); desarrollar. Ishun (<*usun), ciruela. Waksi (<*wapsi), gas. Warpay (<*warpiy), trinar. iii) imprecisin de fuentes histricas Hakikaylluski, primer mes del ao, Cristbal de Molina (cul de ellos ?, el cuzqueo o el almagrista ?). Walak, dios de la agricultura (?). 2. Procesos de formacin lexical y sintctica i) elementos formativos del qichwa -cha: wiwacha, protozoario. -ni (<*-i): yachayniyuk, instruido. -wa (<*wawa), iuwa, molcula. ii) Sustantivos concretos con infinitivo y Amawllay ruray, laboratorio. Chukay, bomba. Kuchuyay, cuadra. Pirwayay, maqueta. iii) elementos formativos del castellano -ku (<*-cu): chiliku, limn; chumpiku, cinta; iuku, tomo tantariku, subconjunto. -laya: imalaya, diferente. iv) trminos del castellano (antiguo y/o actual) Almu, arroba. Harsia, cabuya. Kanchachani milka, cuadro estadstico. Milga (<* amelga, mielga), cuadro. Racha, buena suerte. Rapay, desplumar.
220

ANEXO 1

Tayta, padre, pap. Tisis, tuberculosis. Tupay (<*topar), encontrar. v) Acomodamiento forzoso Ichanik yuyay, oraciones dubitativas (<* tunkiq yuyay). niki-chik, ordenador: taptana nikichik (<*hich-ya-y, ordenar, disponer secuencialmente). Killimsa rumi, carbn de piedra (<rumi killimsa ?). 3. Adopcin de trminos Per-bolivianos i) Qichwa Kutimuy, estar volviendo al mismo lugar. Panay, hermana de hermano. Ripuy, volver donde antes estuvo. Tawa, cuatro. Turay, hermano de hermana. ii) Aymara Achachlla (?), culto que rinden los aymaras. Yatiri, sabio del pueblo colla. 4. Neologismos distorsionados bolivianos y ecuatorianos Awaki, lunes (?). Awkak / wamra, martes (?). Chaska, viernes (Berros, 1904: 21). Chillay, mircoles (?). Inti, domingo (Berros, 1904: 21). 5. Expresiones de la cotidianidad i) trminos simples Achiklla, claro, claramente. Chunkay, juego de azar. Chushak, vaco. Kupa, basura, etc. ii) trminos compuestos anay mayu, luna nueva. Hatun kucha, mar (mamakucha). hatun yaku, ro (<mayu). Hatun rumi, piedra de gran tamao. Kitian, calles. Yuyu pallay, cosechar hortalizas.
221

ANEXO 1

6. Variantes fonticas como neologismos (el mismo significado) Iariy (<*wia-ri-y), comenzar a crecer. Tsakna (<*chaqna-), atadura. Tsarki (<*charki), carne cecinada. Tsini (<*chini), ortiga. Tsukni (<*chuqni), lagaa, etc. Zakra (<*saqra), spero. Zala (<*challa), flaco. 7. UN CORPUS INICIAL El corpus que se halla en el apndice presenta an problemas de delimitacin, pues de muchos trminos se ignoran sus fuentes de origen. Esta situacin implica que en lo posterior se realice una discusin, anlisis, reflexin, su correspondiente clasificacin. A continuacin presentamos los trminos que de cierta manera se hallan vigentes en otras reas, tanto del Ecuador como de Per y Bolivia; sealamos tambin que varios trminos de este apndice han sido recogidos en el rea ecuatoriano y sealan ser vestigios de lenguas prekichwas y/o variantes de ste. Dichos trminos los insertamos para su correspondiente conocimiento y su posible utilizacin y aplicacin en los procesos de EBI.

222

A
achakmi adj. bello, bonito. achalak adj. esplndido. achachlla s. culto que rendan los aymaras a ciertos accidentes geogrficos. achiwa s. sombrilla, paraguas. achiy v. echar suertes con saliva en las manos (I. A. Ataw). achuray, v. dar porciones de carne. aharway (?), s. langosta. ahayu, s. alma (I. A. nuna). akaktay, v. enlazar akakuyay, v. proveer (defecar). akalaw, interj. Qu pena! Qu lstima! akallin, adj. magnfico. akana, s. letrina, bacn, corral. Miel de las abejas akay, akakipay, s. xido metlico. aki, s. suegra. akilla, s. vaso de plata. akituy, v. eructar, descomponer el estmago. aknay, v. celebrar. akta, s. garrapata. aku chinchay, s. cometa fugaz. Diosa protectora del ganado salvaje en la mitologa. akuy, adj. cuerpo muerto; malvado. akyaniy, v. animar, alentar. alli yachak, s. el que sabe, bien habituado. allichakuy, v. pulir, afilar algo. allichay, v. hacer bien a otro. 2 s. ornamento. allikay, adj. bondad, afinidad, virtud, nobleza, distincin. allikillkay, s. ortografa allima, interj. Qu bueno! allpa utuy, v. quebrantar terrones. allpa utuyay, v. desterronarse. amachak, s. protector. amankay, s. sol del ocaso. amaariy, v. acostumbrar. amawtakay, s. sabidura amawtay, s. ciencia amishka, s. hasto, empalagoso. amparu, s. ceja. ancha, adv. muy, mucho. ancha alli, exp. muy bueno. anchiy, v. gemir con suspiro. ankas umia, s. zafiro. ankas llimpi, adj. azul claro. ankaschay, adj. color cardenillo. ankasyay, adj. azularse, volverse azul, teirse de azul. ankaylli, s. eco. anuka, s. alga. Sin. llayta. anunya, s. variedad de oca. aallaw, interj. Qu hermoso! Qu sabroso!. aallay, interj. excelente. aallu, s. hormiga pequea, plaga, insecto. apachik, s, remitente, transportador. apachikuk, s. conductor, transportador. apachiy, v. hacer llevar, hacer cargar. apakuk, s. transportador apanakuy, s. interrelacin apantin, s. gemelo. aqay, v. hacer chicha, oxidar, enmohecer. arinsay, v. alquilar, arrendar. ariruma, s. nardo (planta). ashuka, s. lobo marino. atapara, s. cucaracha. atillcha, s. dos cosas iguales, como dos cereales. atinay, v. entender. atipa, s. victoria. atipak, adj. victorioso, vencedor. atipay, v. conquistar. awankay, s. guila real. awki mallku, s. buitre. ayar, s. quinua silvestre. ayrampu, s. grana (planta). aysachiy, v. arar alrededor del terreno; recolectar papas; aporcar con la yunta. aysariy, v. arrastrarse. ayuy, v. cometer adulterio la mujer (vocablo antiguo).

223

CH
chacha (>tsatsa) adj. bisabuelo, -a; tatarabuelo, -a. chakana, s. tres estrellas que llaman las tres Maras. chakariy, s. cruzamiento. chakay, v. cruzar un puente. chakchu, s. el que tiene facilidad de palabra. chakichishka, adj. seco, con el agua agotada. chakmashka s. tierra virada con el azadn. chakna s. atadura de pies y manos. chaknashka adj. maniatado, amarrado. chakpa, s. nio que nace de pie. chaku, adj. cosa diferente, mal pronstico, vegetacin cortada para lea, sementera nueva.

chakwas, adj. viejas. chala, s. ltimo hijo; 2. propina para los ayudantes en una cosecha; 3. cpsula vaca de un proyectil. challaku, s. ceremonia de inauguracin de una casa; playa (?). challana, s. hisopo. challpuy, v. sumergir, empapar, baar. chama pacha (?), s. fase, poca de oscuridad anterior a la creacin del mundo. charkiriy v. marchitarse. chanichiy, v. valorar. chantashka pillu, s. guirnaldas. chapipay, v. desoldar, desunir. chapiy, v. soldar, fundir. chapu, s. mezcla de harina con azcar, leche y caldo. chapuriy, s. combinacin chaska, s. Venus, lucero, estrella; crespo, encrespado. chaska chuki, s. lanza con bolas usada por los caaris. chatay, v. denunciar, inculpar, delatar. chawpi yunka, s. tierra subtropical chawpichay, v. medir, estar a la mitad, intercalar, mediar. chayachinakuriy, v. acertar, llevar de un
224

lugar a otro, repartirse entre s. chayanta, s. estao. chayashka, s. alimento cocido y sazonado. chaylla an, exp. No hay ms que ese camino, existe solo eso. chaylla, exp. Eso basta. chaymantapacha, expr. desde entonces, desde ese momento. chaynik, prep. Hacia all. chaynikllamanta, prep. desde all. chaya, s. jilguero. chayay, v. concluir. chaypaktak, exp. por eso. chayshi, pron. eso dice que es, as razonando. chichi kuri, adj. oro en polvo. chik s. odio, aborrecimiento. chika, det. tamao. chikanchiy, v. diferenciar. chikanyachishka, adj. separado, clasificado, apartado. chikullu, s. ruiseor. chimpachiy, v. hacer pasar al otro lado. chinchi, s. desayuno. chiniriy v. ortigarse. chinishka adj. ortigado. chirakru, s. llantn. chiriyachiy, v. poner a orear alguna cosa. chiyasapa adj. liendroso. chiyay v. enliendrar. chuknisapa adj. lagaoso. chuknishka adj. con lagaas. chukniy v. producir lagaa. chumal, s. humita. chuu, s, pimiento, tubrculo. 2 adj. deshidratado. chupilla, s. vagina, rgano genital femenino. churu kiki, s. pichn de trtola pequea. churuta, s. trtola. chusa, s. nariz pequea. chutarik, s. elasticidad. chuyniy, v. zumbar en el odo.

H
haki, s. loro. hakikaylluski (?), s. primer mes del ao (versin del cronista Cristbal de Molina, cul de ellos?).

I
ichma, s. color extrado de un vegetal, tierra amarilla, cal de mercurio de color carmes usado por las mujeres como afeite; azogue; enfermedad del trigo. ichmay, v. teirse el rostro con achiote. illuy, v. cavar, profundizar, ahondar. imak, s. dato. imilla, s. mujer joven, nia, adolescente, muchacha. inka mikuy, s. comida del inca. inka muchay, s. visita del inca al templo oratorio. inka puncha, s. (?) dcimo da de la semana kichwa. inka umachay, s. proclamacin del inca. inkil, s. flor; jardn. inti chillay, s. astro de primera magnitud. inti llika, s. sistema solar. inti puriy, s. el caminar del sol. inti wachi, s. insolacin. inti wauynin, s. eclipse solar. inti wata, s. ao solar, milenio, calendario, reloj solar. inti yaykuna, s. poniente, occidente, oeste. inti yaykuy, v. ponerse el sol. inti watay, v. determinar la posicin solar. 2 s. posicin solar. ipa, s. ta materna, ta paterna; suegra; cuada. ipa (?), s. gara, llovizna. ipa, caa de Guayaquil. ipala, s. ta abuela. iwila, s. shampoo natural (planta).

hallalan kiru, s. muela. hallpa, s. insecto pequeo que irrita la piel de

las personas.

hamka, adj. cojo, maz tostado semi crudo. hampa, s. tabla. hamuy, adj. modo. hapinakuy, s. rivalidad, emulacin. 2 v. rivalizar, emular. hapi uu, s. duende, fantasma de la mitologa colla. haplla, adj. iracundo, atrevido, descorts. hapta, s. medida, cantidad contenida entre las dos manos juntas. hatun kahas, s. montaa grande. hatun kucha, s. mar. hatun urku, s. loma. hatun yaku, s. ro. hatunyachiy, v, alargar, hacer grande, ensanchar, estirar. hawa pacha, s. espacio exterior al planeta hawa shimi, s. idioma extranjero. hawayachiy, v. hacer ascender. hawayay, v. subir, ascender. hawi, s. cntaro de chicha, pomada, aceite. 2 adj. arrugado, marchito, seco, sucio. hawka, s. diversin. hawkay, adj. cmodo. hawri, s. cereales tostados y ligeramente carbonizados. hayakin, s. gran espritu. hayma, s. ayuda, servicio, favor. haytak, s. arador, el que usa la taklla. hillaysapa, adj. ferroso. hiwiy, v. consumir, acabar, mermar. hukuchiy, v. remojar, humedecer. hullki, s. renacuajo. hunichiy, s. comprometer. hui (?), s. consenso, aprobacin, asentimiento. huikuy, s. obediencia. huukuy, s. congregacin.

Tierra.

225

K
kacha, s. mensajero. kachacha, s. centella. kachakuy, v. estar enviando un mensaje. kacharichiy, v. relajarse, soltarse, zafarse. kacharishka, adj. libre. kachay, s. mensaje. kachi illak, adj. sin sal. kachi chakra, s. salinas, minas de sal. kachichaska, s. cosa salada. kachichay, v. salar. kachi churana, s. salero. kachiyashka, adj. convertido en sal. kachiyay, v. convertirse en sal. kachka, s. piedra de amolar. kachkay, v. roer un hueso. kahas, s. nudos de una cordillera. kahaskancha, s. cordillera. kakcha s. fruta. Sin. wayu. kaki, s. herencia. 2 s, quijada, mandbula. kaklla, s. mejilla. kakniyay, v. tronar, estallar, reventar. kallchay pacha, s. tiempo de cosecha. kallma, s. tallo, rama pequea. 2 v. accin y efecto de podar las plantas. kallmay, s. ramificacin . 2 v. podar, desgajar. kallpanchay, v. reforzar, fortalecer, potenciar. kanipu, s. plancha de oro, diadema de plata usada por los miembros de la realeza inca. kankan, s. viento que levanta polvo. kantsa, s. pncreas. kapak, s. real. kapak ayllu, s. familia real. kapak mama, s. matrona. kapak an, s. camino real. kapak yawar, s. sangre real. kapakchay, v. hacer a otra persona grande o poderosa. kapakkiy, pron. mi supremo seor. kapak raymi, s. fiesta solemne del solsticio de invierno. kapak tuta, s. nochebuena. kapak wasi, s. casa real, palacio. kaparichiy, v. hacer gritar. kapisayu, s. poncho alargado y entero.
226

karaywa, s. lagartija. karpana, s. regadora, canal de riego. karpay, v. regar. karwayay, v. marchitarse. kashil, s. franjas de tierra con diferentes sembros. kasikay, s. paz. kasi kispilla, adj. sano y salvo. kaskuriy, v. rumiar. katana, s. cobertor, cobija. kawata, adj. color turquesa. kawchi rumi, s. pedernal. kawsachiy, v. dar vida, alimentar. kayachiy, v. convocar. kaya mincha, adv. algn da, un da de estos. kay chika, adj. de este tamao. kaynachiy, v. detener, demorar. kayra, s. rana. kay shuk, adv. lo dems. kayyuk adj. dueo de algo. kichipra s. prpado. Sin. kichimra. kichipta s. pestaa. kichirpa s. ceja. killay s. acero. killin adj. tierra dura, erosionada, no cultivable. kimchay v. cerrar los ojos, parpadear, guiar. kimikuy v. arrimarse, inclinarse, acercarse, aproximarse. kipcha s. hgado. Sin. kukupi. kishpina s. refugio. kuk s. el que da. kukan, s. pechuga de ave. kulli, adj. colorado. kulli sara s. maz colorado. kullka s. depsito. kullku adj. jorobado. kullku adj. tronco, tabla. kulluk adj. estril. kultacha s. piquero de patas azules. kumir s. verdura o vegetal lozano, fruto inmaduro; verde. kunka warku s. collares. kunuk yaku s. agua termal. kuruyashka adj. lleno de gusanos.

kuskuy v. matizar. kutana s. molino. kutimpay v. responder, contestar. kutipa s. segundo aporque de papas, segundo deshierbe del maz. kutiy v. volver al mismo lugar. kutuy v. aporcar. 2 v. cortar para hacer pequeo.

L
laha, s. grieta o hendidura, de la tierra. laya s. tipo clase, variedad. layan (?), s. sauco. luychu s. venado pequeo.

LL
llukllay s. inundacin, aluvin, avalancha. llukllay pacha, s. tiempo de diluvio. lluku s. red pequea para atrapar conejos. llumpak s. pureza, limpieza. llushpi s. deslizamiento. llutu s. verdolaga. 2 s. sombrero viejo. 3 s.
canto de la perdiz que anuncia lluvia con granizo.

manyalla adv. Cerca, a cierta distancia. maashka s. cosa prestada. markalliy v. abrazar. masana s. cordel para tender la ropa. mashikay, s. amistad (I.A.). mashipurariy s. relacin mutua. mayhatun adj. macro. maymampash expr. a donde quiera. maynikpi prep. hacia que parte est?. may mutsuriy s. necesidad extrema. may pachaman pron. hacia que tiempo vamos? may pachapipash exp. en todas partes, en cualquier tiempo. maytak pron. qu es de ello?. mika s. plato de madera. mikuchiy v. hacer comer, dar de comer. minchakama expr. hasta una prxima ocasin. mirachik s. reproductor. mirak s. el que multiplica. mirariy v. aumentar, reproducir. Sin. miray. mirashka, adj. lo multiplicado, lo reproducido. mishanakuy s. competencia. 2 v. competir, apostar. mishki shimi adj. lisonjero, zalamero. miyuchiy v. contaminar. munachay v. amar platnicamente. muspariy v. disvariar. mutsurik adj. til. mutsuriy s. necesidad. mutsuypa s. utilidad.

M
makanakuk, adj. guerrero, soldado, peleador. makimaachiy s. colaboracin mutual. makma adj. vividor, irresponsable. mallki s. cuerpos momificados de los antepasados. mallki mallki s. bosque. Sin. sacha. mallki panka s. hojas. mallkiy v. volver a plantar rboles. mamantin s. madre e hijo. mamawishina s. cucharn de madera. manarakchu exp. Todava no?. manatak exp. de ningn modo, en ningn caso, tampoco. manu s. deuda.

N
naya s. deseo, anhelo. 2 adj. mal agero. nayay v. desear, querer, tener ganas (junto a races verbales). nikpika exp. es decir. nina wachi s. chispa de la candela.

ukapa yuyaymanta exp.de mi consideracin. utuyachiy v. ablandar.


227

P
pacha tupuy s. medida de tiempo. pachamamapi tiyakkuna s. recursos naturales. pallka an s. bifurcacin o divisin de caminos. panay s. prima. panka allpa s. terreno virgen apto para sembrar. pankalla adj. fcil, liviano, frgil. pankayay v. accin de nacer o brotar hojas de una planta. parku yaku s. agua de regado. patma s. mitad, parte. pichkalla adj. solamente cinco. pi pitak pron. quin es?. pishi pron. quin ser?. Alguien debe ser. pishimuy v. tardar. pishkalla s. maz o cereales tostados. pistaku adj, el que mata, asesino. pitak pron. quin es?. pitiku s. bocado. Sin. pitiwa. pitita s. departamento, alcoba. pituk s. el que disuelve la harina. pituy v. comer la harina de maz tostado y molido. 2 v. solicitar, procurar. pukaray v. fortalecer. puputi s. cordn umbilical. purik s. caminante, viajero. puskuchiy v. hacer fermentar. puyu awi s. cataratas o nubes de los ojos.

R
rakinakuy s. distribucin. rakuyay v. engrosar, volverse voluminoso un objeto cilndrico. ransiw llakta s. pas cuyos habitantes son de fenotipo anglosajn. rantimpa s. ayuda mutua. rantimpay v. intercambiar. rasuyay v. congelarse o solidificarse el agua. raymi pampa s. plaza pblica donde se realizan festividades. riksichiy v. mostrar, presentar. riksinakuy v. conocerse mutuamente. rikuchik s. indicador. rikurayay v. cuidar. Sin. kamay. rikurichiy v.hacer aparecer. rimanakuy v. dialogar, conversar. ripuy v. volver donde antes se estuvo. rumiyay v. empedrar, adoquinar, enlosar. 2 v. endurecer, cuajar. runku s. cesto. rurak s. el que hace, autor. rurana allpa s. terreno productivo. ruranalla adj. fcil de hacer. rutuchiy v. cortar el pelo; 2. s. ceremonia del primer corte de pelo de un nio.

228

S
sakinakuy v. apartarse uno de otro. sallka s. pramo, sierra. samana puncha s. da feriado. samaykuy v. dar el aliento o la respiracin a alguien en la cara. sanampa s. signo, seal, indicio. 2 s. seal de ruta. sanka s. gangoso. sankuyay v. hacerse espeso un lquido. sau allpa s. barro para hacer objetos de loza. saparu s. canasto. sapichakuy v. enraizar. sapiy v. enraizar, echar raz. sapsi adj. caracterstico, comn, ordinario. sarupayay v. pisar con frecuencia. sasa adj. difcil, spero. sasa an adj. camino difcil, spero. sasayay v. volverse difcil. sawintu s. rbol y fruta de guayaba. sawka s. algo que es motivo de burla. sawkapayay v. hacer burla de otra persona. saywashka adj. limitado. sikana s. peldao, grada. sikina s. instrumento para rayar. sipuyariy v. arrugarse. sipuyashka adj. arrugado. sisa chantashka s. ramillete de flores. sisak s. inflorescencia. sumakchay v. hermosear. sumaychay v. respetar. suntu s. montn. suntur wasi s. casa construida a manera de una pirmide. suri s. avestruz, and. suti adj. visibilidad clara.

SH
shinapi conj. entonces, por lo tanto. shinapika adv. luego, despus. Sin. kipata. shutuchiy v. derramar un lquido gota a gota.

T
takarpu s. estaca, clavo. takataka s. platero. tantalla adj. juntos. tantarinakuy s. asamblea. tantariy s. unin, conexin enlace. tikpay v. desgranar. tiksi s. base, fundamento, origen. tiksimanta adv. desde el principio, originalmente, radicalmente. tiksimuyu s. todo el mundo, el planeta tierra. tinki adj. par de cosas iguales. tinkinakuy v. unirse por parejas, copular, aparearse. tiray v. arrancar una planta. tispiy v. pellizcar. tuki adj. inquieto. tupa s. hoja menuda de coca. (nombre de un rey inca). turay s. primo.

U
uchillayachiy v. reducir. uchpay v. convertirse en ceniza. ukururu s. berro. umia s. piedra preciosa. Diosa de la antigua ciudad de Jocay, hoy Manta en la provincia de Manab. uray pacha s. una de las tres regiones en la cosmovisin kichwa. urpa s. paloma. Sin. kukuli. usnu s. altar con forma de silla de piedra. uypa s. plomada, nivel. 2 s. instrumento de construccin. Sin. wipachi.
229

W
wakamayu s. papagayo americano. wakanki s. talismn, amuleto. wakman adv. all. waklli s. crisis. wakta tullu s. costilla. waluk s. tierno. waluk sara s. maz tierno. wallak s. sapo. wallpak s. creador, hacedor, inventor. wallpay s. creatividad, formacin. 2 v. crear, producir, formar, inventar. waminka s. veterano, soldado de historias legendarias. waminkay s. fortaleza, destreza. wampu s. embarcacin, barco. wampuru s. calabaza. wampuy s. navegacin; natacin. wanachay v. escarmenta, castigar, reprender. wanwa s. zancudo. 2 adv. vaco, sin huella (usado para cosas). wapsiy v. evaporarse, emanar vapor. waralli s. calzoncillo, ropa interior de hombre. warku s. balanza. washa kunka s. nuca. washapura exp. en fila, en hilera. washa rimay s. murmuracin, habladura a las espaldas de alguien. washa tullu s. espinazo, espalda; columna vertebral. waspiti s. aguardiente, trago. watantin adv. anualmente, todos los aos. wawakay s. niez, infancia. waylluy v. amar tiernamente. wayma adv. antiguo, el tiempo de antao. wayrachiy v. aventar los cereales cuando se est trillando. wayta s. ramillete, plumaje que traen algunos hombres como corona. waytampu s. abridor, variedad de durazno. wayu s. fruta. Sin. kakcha. wichuy v. tirar, botar algo. wiksuy v. torcerse, inclinarse. willapuk s. abogado. willka s. rito. 2 adj. sagrado, divino. 3 sust.
230

nieto, bisnieto. (I. A. churipawan). willkay v. adorar, venerar. wiariy v. desarrollar, empezar a crecer. wiaylla adv. siempre, continuamente, perfectamente, eternamente. 2 adj. normal. wiay mita adv. tiempo eterno, infinito. wiay pacha adv. tiempo de crecimiento. wiaypak adv. eterno, para siempre. wipachi s. plomada, nivel. 2 s. instrumento de construccin. Sin. uypa. wishaku s. cucharada.

Y
yachapayay v. remedar, imitar. yachashka s. costumbre, norma. yaku kucha s. charco. yakuku kuska s. lugar donde el agua es profunda. yakunayay v. tener sed. yakuyashka adj. lquido. yallikuy v. ocurrir. yamki (?) adj. noble. yamur s. variedad de chicha elaborada con cinco variedades de maz. yanapanakuy v. ayudarse, auxiliarse mutuamente. yanapayay v. solidarizarse. yankiy v. cambiar, realizar trueque (I. A.) yawyay v. menoscabar, deteriorar, menguar, decrecer. yuyun s. placenta, secundinas.

ANEXO 2

Algunos argumentos a favor sobre el infinitivo y en el qichwa del Ecuador

Introduccin Este es el Documento discutido el da martes 06 de mayo, 2008, en las oficinas de SEPDI mediante la participacin de representantes de la DINEIb, ALKI, Universidades, Punto de Encuentros Interculturales, escuelas de Kichwa y otros estudiosos sobre la lengua y cultura kichwa. Presentaremos algunos argumentos pertinentes para registrar en el Diccionario Escolar Intercultural Bilinge, como entrada lexical, el verbo bajo la forma del infinitivo y. Entre los argumentos tenemos: 1) tomar en cuenta la definicin de infinitivo; 2) lo histrico-filolgico; 3) la forma histrica de registrar las entradas verbales en los siglos XVI-XVII, XVIII y XX; 4) lo lingstico-filosfico en los procesos de formacin nominal; 5) lo actual-sincrnico y/o transdialectolgico; 6) los argumentos pedaggico-productivos y de discriminacin semntica; y, 7) los argumentos polticos, etc. 1. Definicin El infinitivo es una forma nominal de actualidad, llamado tambin presente de infinitivo (que en el caso del castellano coincide con ar, -er e ir: amar, temer, vivir). En los procesos de derivacin, el infinitivo sirve para formar los sustantivos abstractos, por lo que, entre la forma del infinitivo y la forma del sustantivo abstracto se presenta una especie de identidad semntica (a veces, tambin formalmente, caso del trmino el ser). El sustantivo o nombre abstracto seala fenmenos y propiedades como: pensamiento, amistad, muerte, viaje En el qichwa se expresa bajo la forma: yuyay, mashikay, wauy, puriy (respectivamente). 2. Criterio histrico-filolgico En el caso del qichwa general, para saber si la forma del infinitivo se halla emparentado semntica y formalmente con el sustantivo abstracto, revisemos brevemente cmo se lo presenta en los primeros documentos: i) forma infinitivo y Los textos antiguos hacen referencia a la forma del infinitivo como y: Kcuyapai, adorar, hamutai, reflexionar (cfr. Fernando de Avendao, en sus Sermones en la lengua Chinchaisuyu, 1648). Y el kichwa ecuatorioano se halla emparentado con esta rama. ii) Nombre abstracto con y Los primeros documentos que tratan de la estructura sintctica y semntica del qichwa (siglos xvi-xvii) aluden al nombre abstracto de la siguiente forma:
231

ANEXO 2

Micui alli, comer es bueno (Domingo de Santo Toms, 1560, cap. Nono). Yachayca allim, saber es bueno (Diego de Torres Rubio, 1603: 63). Los cuatro ejemplos arriba expuestos: kcuyapai, hamutai, micui, yachay que sealan el infinitivo y el nombre abstracto se hallan marcados por *-y. 3. Distintas formas para las entradas de los distintos verbos en su historia lexicogrfica a) Siglos xvi-xvii La forma de la entrada de los verbos en los diccionarios qichwas de la poca clsica (siglos xvi-xvii) se registra bajo las tres primeras formas verbales personales conjugadas en presente de indicativo, segn la poca y el autor; y a su vez considerando el tipo de verbos: acccin y cosas. El primer tipo se refiere a hechos humanos; el segundo, a actos de la naturaleza, cosas que no hablan. i) Domingo de Santo Toms En este autor, en su vocabulario (1560: 8-9) las entradas relacionadas con los verbos se presentan en primera y segunda para formas personales; y en tercera persona, para acontecimientos u obras de la naturaleza (aunque seala que por conformidad los pondr como los dems): micuni, micungui, comer. llover, parani, gui. indi yaycun, sol ponerse. ii) Despus del Tercer Concilio Limense de 1582 Una vez que en este Concilio se decretaron una serie de normas sobre el uso de la escritura, elaboracin de artes y vocabvlarios y la traduccin de varios textos al qichwa, los siguientes vocabularios presentan dos formas: primera persona de indicativo para actos humanos; y tercera persona para actos de la naturaleza: Rimani, hablar. puyun, haber nubes. b) Durante el siglo xviii, en la Provincia de Quito i) Padre Toms Nieto Polo del guila (1753) Esta misma forma (siglos anteriores) se mantiene en la gramtica del Padre Toms Nieto Polo (1753), el verbo se presenta en primera y en segunda persona: cuiani, cuiangui, amar. ii) Gramtica Colonial del Quichua del Ecuador (mediados de siglo xviii) Cosa similar se halla en la Gramtica Colonial del Quichua del Ecuador (siglo xviii). iii) Annimo de Praga (fines del siglo xviii) En el Annimo de Praga, segn se cree que es de fines del siglo xviii, se halla igual forma: huauni, morir, cani/cangui, ser.

232

ANEXO 2

iv) Juan de Velasco (1787) En el vocabulario de Juan de Velasco, de 1787, tenemos la misma tradicin de los siglos anteriores: Purini, andar. Chisiyan, anochecer. c) Textos del siglo XX ( fines del siglo xix e inicios del xx) Los textos relacionados con el qichwa ecuatoriano de fines del siglo XIX e inicios del XX, presentan varias alternativas, cronolgicamente tenemos: i) Julio Paris, 1982 Con un infinitivo en i: rurrai tucuni, puedo hacerlo. Con un infinitivo con na: purinata tucushcani, he tenido que andar (Julio Paris, 1982: 26). Pero las entradas lexicales de los verbos lo hace con na: ricuna, ver. runduna, granizar. ii) Luis Cordero, 1895 Luis Cordero (1895: xviii-xixx) menciona la slaba na del infinitivo. Que no es conjugado en la primera persona como tantas obras: cana, ser, estar, haber. iii) Juan Manuel Grimm, 1896 Por su parte, Juan Manuel Grimm (1896:10), seala el Infinitivo, Cuya-i, amar (o amor). Ms adelante (pg. 14) menciona: el presente de infinitivo sirve como sustantivo abstracto: causai (vivir), o vida. Paita chungaita amaircani, le prohib jugar [a l] (pg. 24). El futuro de infinitivo, como sustantivo [concreto], sirve para expresar el instrumento con que se ejecuta la accin del verbo, tambin el lugar donde se la hace (pg. 24): Pichana, barrer y la escoba. Tiyana, estar sentando y el asiento. iv) Manuel Guzmn, S. I., 1920 Manuel Guzmn, S. I. (1920: 19-20), refiere: las gramticas slo dan al presente de infinitivo la terminacin en na cmo la nica; mas esto no es exacto, unos terminan en ai, otros en ui, otros en ri(i) y algunos en na. Ejemplos: Rurai tucungui, podrs hacer. Quillcai callari(i) comienza [t] a escribir. Samai tiari(i), sintate a descansar. Puui siriri(i), acustate a dormir. Pedro mana apari(i) tukunchu, Pedro no puede cargar. La palabra que termina en na puede ser nombre como pichana, escoba; puede ser verbo como pichanallami, es fcil de barrer [adverbio], puede ser participio de futuro: pichanami cangui, teneis que barrer.

233

ANEXO 2

d) Textos del siglo xx (segunda mitad del siglo xx-actualidad) i) con -na Los textos de la segunda mitad del siglo XX, sobre el qichwa ecuatoriano presentan la forma infinitiva con na como la nica (similar a la forma del aymara (-na/-a), a primera vista parecera ser una forma arbitraria y parcializada. Ejemplos de algunos diccionarios que portan dicha marca son: Louisa Stark (1977), Caimi ucanchic shimiyuc-panca (1982); Ileana Almeida (1992); Sisayacuc Shimipanpa (1996); Jos Caiza (2005), etc. ii) alternancias con y/-na En el diccionario Kimsaniki shimiyuk-panka, de 1998, en cuya elaboracin participaron personas representantes de varias instituciones como: CONAIE (Luis de la Torre), MEC/ DINEIB (Alberto Conejo A.), Universidad de Cuenca/LAEB (Fabin Potos) y CONPLADEIN (Anita Chvez), se tomaron en cuenta diversos criterios: lingsticos, histricos, polidialectales, polticos y pedaggicos para utilizar las formas del infinitivo verbal con y y con na en la entrada de las microestructuras del diccionario. Ejemplos: Puri-y/-na, caminar. Chari-y/-na, sostener, sujetar. iii) Nueva propuesta con -y En el ao 2004, en el Diccionario Quri Qinti, luego de sistematizar varios materiales lexicogrficos sobre el qichwa ecuatoriano de los ltimos 60 aos del siglo xx, atendiendo a diversas razones (pg. x) se opt como forma de entrada lexical del infinitivo mediante y: Puriy, caminar. Rikuy, mirar. Kallpay, correr, etc. Igual propuesta (infinitivo con y) presenta el diccionario Shimiyukkamu (2007) realizado bajo el equipo y supervisin de la Academia de la Lengua Kichwa del Ecuador y de la DINEIB (Bernardo Chango, Jos Caiza, Alberto Conejo y otros). 4. Criterio lingstico-filosfico En la definicin (1) hemos sealado que el infinitivo se relaciona semnticamente con el sustantivo abstracto, y en el caso del qichwa, ambos se identifican formalmente: kawsay, vivir/vida. wauy, morir/muerte. unquy, enfermarse/enfermedad. kusikuy, alegrarse/alegra, etc. Desde la concepcin temporal, el infinitivo se refiere al tiempo presente, es actualizacin plena., esto se nota con claridad en los procesos de formacin y de frases nominales: Marca -shka: -na: -y: tiempo frase glosa pasado: shamushka masikuna, amigos que han venido. futuro: shamuna mashikuna, amigos que vendrn. actualidad/presente: shamuy, venir

234

ANEXO 2

La marca del infinitivo de presente -y junto a la raz del verbo kay, ser permite formar nuevos trminos de contenido abstracto: Runa, persona Mashi, amigo Yuraq, color blanco runakay, humanidad. mashikay, amistad. yuraqkay, blancura, etc.

5. Criterios sincrnico y transdialectolgico Los diccionarios actuales que recogen muestras de distintas variedades del quechua general de Colombia (Francisco Tandioy, 1997), Per (Cerrn-Palomino, 1994), Bolivia (Jess Lara, 1991), Argentina (Jorge Alderetes, 1995), Ecuador (ALKI, 2007) presentan la forma del infinitivo con y. Toda esta realidad y evidencia lingstica ayudara a unificar las formas del lenguaje a nivel escrito como herencia de una misma raz histrica y en su conjunto cultural y poltico (ver punto 7). 6. Criterios pedaggicos a) Acerca de los distintos tipos de verbos En el qichwa general tenemos dos tipos de verbos: regulares e irregulares. Estos ltimos no presentan una forma ntida de infinitivo. Y en el caso de sealar la raz verbal, sta quedara en vocal y sin su forma infinitiva respectiva para registrarlo en el diccionario, por lo que se los debera registrar en forma sintctica-conjugada: Singular Haku Hala Shay plural hakuchik halachik shaychik.

b) distincin entre nombres concretos y abstractos i) nombre concreto Luis O. Montaluisa Ch. (talleres de Lexicografa Quichua, LAEB/Cuenca, febrero de 1994; comunicacin personal, diciembre 2007), expresa que esta forma (-na) se la debe utilizar expresamente para sustantivos concretos: chiriyachina, refrigeradora. rasuyachina, congeladora. pichana, escoba, etc. ii) nombre abstracto La forma del sustantivo abstracto, es comn y corriente en toda el rea del qichwa general (Colombia-Argentina) hallarlo bajo la forma de y: Unquy, enfermedad Wauy, muerte Kawsay, vida Kusikuy, alegra, etc

235

ANEXO 2

c) Acerca de la forma del infinitivo actual, en el rea ecuatoriana En el rea ecuatoriana actual, tanto a nivel oral como escrito, la forma y como marca de infinitivo, se manifiesta en determinados contextos y estructuras sintcticas con los verbos tukuy, kallariy, ushay, kay: Rima-y tukuni, puedo hablar. Puri-y kallarinchik, comencemos a caminar. Rima-y-ta ushanki, eres capaz de hablar, puedes hablar. Rima-y-pak kani, estoy en la facultad de hablar En general, diramos que en el caso del qichwa general, la forma del nombre concreto (-na) y del nombre abstracto (-y) tienen cada una su forma particular vigente: concreto Kawsana, vivienda Kuchuna, cuchillo Pichana, escoba Wauna, sienes Puuna, cama abstracto kawsay, vivir kuchuy, cortar pichay, barrer wauy, morir puuy, dormir

d) varias formas de infinitivo (?) La forma del infinitivo de los verbos qichwas, dependiendo si son regulares o irregulares, en el habla cotidiana (ecuatoriana) se manifiesta de varias formas (aparentemente): i) -y El sustantivo abstracto se realiza con la forma y: wauy, kawsay, unquy. Y es este sustantivo abstracto el que se relaciona ntimamente con la forma del infinitivo (-y). La evidencia emprica lingstica actual seala que an se halla en determinados contextos (ver 6c): Ruray tukunki, podrs hacer. Killkay kallariy, comienza (t) a escribir. Samay tiyariy, sintate a descansar. Puuy siririy, acustate a dormir. Pedro mana apariy tukunchu, Pedro no puede cargar. Por lo tanto, de todos estos datos, se puede postular que cotejando varias evidencias tanto histricas como transdialectales se registra an para el infinitivo ecuatoriano la marca y: pichay, barrer; puriy, caminar; tushuy, bailar Un falso argumento que se mantiene es el que se lo confunde con la forma imperativa; pero se debe recordar siempre e interpretar los significados en contexto; y, adems que, en el diccionario se registran como entradas las formas lexicales no formas gramaticales relacionadas con conjugaciones, tipos de oraciones, nmero, gnero, tiempo, etc (se deber tratar aparte el caso de los verbos irregulares). ii) -na Sobre todo los verbos regulares se presentaran bajo la forma de na, pero esta forma se relaciona inmediatamente con el sustantivo concreto que seala un objeto o lugar: tushuna, kawsana, pichana.
236

ANEXO 2

Esta es la forma que se presenta en los topnimos de reas qichwas (a nivel general) como muestra de lugar concreto: inka samana, urpi wachana, vaca wauna, etc. iii) sha + verbo auxiliar (niy) En formas compuestas aparece el sentido de infinitivo (al traducirlo al castellano) bajo la forma de sha ms la presencia del verbo auxiliar niy (querer, desear): Miku-sha nini, quiero comer. Rima-sha ninkichik, (ustedes) quieren hablar. Puu-sha ninmi, (l, ella) quiere dormir. iv) sin marca definida Esto se presenta en los verbos irregulares: Singular Haku Hala Shay plural haku-chik hala-chik shay-chik.

7. Criterios Polticos Desde la etapa poltica denominada Vuelta a la Democracia, a inicios de los 80s, la Sociedad Latinoamericana en general pretende construir sistemas que los unifique y permita la circulacin de todo tipo de productos: polticos, econmicos, culturales, lingsticos, educativos, monetarios, militares, etc. Muestra de ello tenemos: Pases del Pacto Andino, Convenio Andrs Bello, Las rutas del Libertador, El Banco del Sur, MERCOSUR, etc. En este contexto socio-poltico, los Movimientos Indgenas tambin han presentado sus iniciativas de integracin regional mediante diversas actividades: culturales, histricas, lingsticas, polticas y educativas. Como ejemplo hallamos intercambios y pasantas de los dirigentes, encuentros de jvenes lderes, vivencias de mujeres dirigentes (caso de la Escuela de Formacin Poltica de Mujeres Dolores Cacuango). Por ejemplo, en el caso del qichwa shimi, durante la posesin de reeleccin del presidente del Ecuarunari, Humberto Cholango, ante la presencia del Primer Mandatario de Bolivia, Evo Morales, en la Casa de la Cultura, pronunci que el qichwa shimi deber ser idioma oficial de los pases andinos. Otro caso, a nivel del uso de materiales destinados al proceso de EIB, el viceministro de Educacin de Bolivia, en una reunin a nivel de Amrica del Sur y del Caribe, a fines del 2007, en el Hotel Quito, sealaba que de ser una sola forma unificada de escritura, dichos materiales ecuatorianos se podran aplicar en Bolivia en EIB y viceversa.

237

ANEXO 3

Aportes para la comprensin del Tiempo y del Espacio en el Pensamiento Qichwa


Considerando varios criterios: histricos (documentos antiguos), arqueolgicos, culturales, simblicos, religiosos, filosficos y actuales (poltico-educativos, pedaggicos, etc.), presentaremos algunas eividencias que hagan relacin a los nombres de los meses, das, semanas, medida de tiempo (hora, minuto, segundo) y a los planetas de la familia solar. En esta parte reconocemos la participacin y observacin de los miembros de Ruyru Seminarium (PUCE, UCE,UPS); as mismo, en estas discusiones y argumentaciones han participado varios representantes y autoridades de EIB, Ministerio de Cultura, el equipo de SEPDI tanto del Diccionario como de las Cartillas de Alfabetizacin Dolores Cacuango, Fundacin Kawsay. A continuacin presentamos datos registrados tanto en los primeros siglos de la Colonia como durante los siglos XIX-XX-XXI. I. Propuestas aparecidas en los siglos XVI-XVII
Ver cuadro 1a

Cuadro 1 b:

Pacha kipu (diccionarios, siglos XVI-XVII)


MESES Enero Febrero Marzo Abril Mayo Junio Julio Agosto Septiembre Octubre Noviembre Diciembre
238

Blas Valera, 1560 Colla pucoy Hatun pucoy Paucar huaray Ayrihua Aymuray Hatun cusqui Ynti raymi Anta Situa Capac situa Uma raymi Ayar maca Capac raymi Capac raymi

Gonzles Holgun, 1609 Kolla ppocoy X X Ayrihua quilla Hatun cuzqui Aymoray q. Ynti raymi Antta cittua Kapak cithua Uma raymi Ayar maca Kapak raymi Aya marca raymi

Torres Rubio, 1616 (<1601) X X Pacar huaruy ayrihua aymuray Ynti raymi Anta acitua X Uma raymi Ayar maca X Capac raymi

CUADRO 1a:

PACHA KIPU (Crnicas de los siglos XVI-XVII)


III Jes. Annimo 1570 hatumpocoy Camay Pura Opiayquiz Camay Hatum pucui Pacha pucui Ariguaquiz X X X Cacma ykis Pauca ykis Ayrihua kis Hatun cusqui Aymuray Anday Muraykis Aucay kuski Aucay cusqui Inti raymi Chagua guarquis Chahua Huarquiz Yapaquis Coya Raymi Omac rayma Ayarmaca raymi Capac Raymi Homa Raimi Puchayquis Aya marca Yapaquiz Chauxua ykiz Yapaquiz Coya raymi Citua Cituya ykis Puzqua ykis Cantara ykiz Laymi ykiz capacraymi camaykis Camay Pura Opia ykiz Pura Opiaiquiz Camayquilla Cac Maiquiz Atunpucuy Hatun pucuy Pacha pucuy Antihuaquiz IV D.Fernndez 1571 V C. Molina, El cuzqueo 1575 VI Polo de Ondegardo 1585 VII Cabello Balboa 1586 VIII Jos de Acosta 1590 IX G. Santa Clara 1590 XI B. Cobo 1653

MESES

I Blas Valera 1532/1570

II Juan de Betanzos 1551

Enero

Huaca pacha

Hatumpo Coiquis Pachapocoy

Camay

Febrero

Huarachicuy pacha Ayriuaquilla Haocaycusqui Ariquaquiz Paucarguara Pauca Ruaraiquiz Pachapucu

Allapo Coiquis

Hatun pucoy Pacha pucoy Ayrigu kis Hatun kuski aymuray

Marzo

Paray pacha

Pacha Pocoiquis

Abril

Rinrituccina pacha Aymoray quilla Aimurayquiz Ayriguay Hatun Cuzqu Raymoray Aucay Cuzqui Hatuncusqui Chauaruay Tarpuyquilla Cituaquiz Puzcuaiquiz Cantaraiquiz Laimequiz Cituaquilla Chaupicusqui cantarayquilla Raymiquilla Moronpassa Tarpuiquilla Coya Raymi Chaguar Vayques Cauay Chahuarhuay Aucay Cuxqui Hacicay Llusque Hatun cusqui Aymuray

Ayriguaquis

Mayo

Aymuray pacha

Haucai Quos Quiquilla

Junio

Yntiraymi pacha

Hatun Quosqui quilla

Julio

Caguaquis

Aucay czqui Inti raymi Chahua Huarquis

Aucay kuski inti raymi Chahuar huaykis Yapaquiz Coya raymi

Agosto

Pachac yahuarllama pacha Yapuy pacha

Carpaiquis

Septiembre

Coya raymi pacha

Satuaiquis

Octubre

Para maay pacha

Omarime Quis

Coya raymi Citua Oma raymi Puchayquiz

Noviembre

Aya marcay pacha Camayquilla

Cantaraiquis

X B. Valera (G. Poma) 1615 Capac Raymi Camay q. Paucar Uaray Hatun Pocoy q. Pacha pocoy quilla Ynca Raymi mamay q. Hatun Cusqui Aymoray quilla Haucay Cusqui Quilla Chacra Conacuy Quilla Coya Raymi Quilla Coya Raymi Quilla Uma raymi Quilla Aya Marcay Quilla Camaiquiz Ayamarca Raymi cancarayquiz Itu Raymi Capac raymi Homa Raymi Puchayquiz Ayamara Raymi cantar Rayquis Capac raymi Capac ynti raymi

Homa raymi puchaykis Aya Marca raymi

ANEXO 3

Diciembre

Capacyntiraymi pacha

Pucoy Quillaraimequis

239

ANEXO 3

En el cuadro 1 a y b se pueden encontrar datos histricos documentadamente que han sido escritos en crnicas (cuadro 1a: 11 aportes) y en diccionarios (cuadro 1b: 3 registros) durante los primeros siglos de presencia espaola en el rea del Tawantin suyu por diversas personas: religiosos, civiles, polticos y qichwas.

II. Propuestas aparecidas durante los siglos XIX-XX-XXI


Ver cuadro 2

En este tiempo hallamos 10 propuestas acerca del calendario (exceptuando la propuesta para este nuevo diccionario, que se halla en el casillero denominado Talleres-Discusiones 20072008). De estas diez formas de presentar el calendario, la primera, aparece con Juan Manuel Grimm, de 1896, que considera la forma de concebir el tiempo de los indios de los alrededores de Quito. La segunda, es de Berros (Bolivia, 1904); luego, las dems son intentos de adaptacin a un sistema de escritura kichwa del momento, a la forma de Berrios. La de Pedro Andy Vargas (2005) es un localismo puro. Despus de revisar las distintas propuestas acerca del calendario, das de la semana, el trmino semana, tanto el equipo de la elaboracin de las cartillas de alfabetizacin, como el equipo del diccionario infantil kichwa, delegados de varias provincias, el personal de la Subsecretara y con la participacin del mismo Subsecretario han considerado, despus de varios talleres de discusin, presentar una propuesta atendiendo a diversos criterios, como los siguientes: Revisin histrica de los documentos antiguos (crnicas y diccionarios); principios lingstico-filosficos; principios de formacin de palabras; realidad astronmica desde los Andes; realidad poltica, cultural, econmica, simblica y educativa del pueblo kichwa, en los ltimos tiempos. Para proponer los nombres de los meses del ao se han revisado por un lado, las crnicas (Blas Valera, 1532/1570; Juan de Betanzos, 1551: 71-74; Jesuita Annimo, 1570; Diego Fernndez, 1571:129; Cristbal de Molina, el cuzqueo, 1575: 66-118; Polo de Ondegardo, 1585: 16-24; Pedro Gutirrez de Santa Clara, 1590: 561-565; Blas Valera [Guamn Poma], 1615, I: 210-234; Bernab Cobo, 1653: 142); y por otro, los diccionarios de los siglos XVI-XVII (Blas Valera, 1560; Diego Gonzlez Holgun, 1608; Diego de Torres Rubio, 1601/1619). Los datos procedentes de estas fuentes en relacin con el nombre de un determinado mes coinciden en un 80%. Ante esta realidad se han tomado en consideracin varios criterios: nombres que de cierta manera coincidan entre s a la luz de las explicaciones y actividades del tiempo de los kichwas del siglo xvi; nombres que, de cierta forma, coincidentes con lo histrico hayan sido retomados en la actualidad para sealar un ciclo de fiestas. Ciertos fenmenos atmosfricos y climticos que se presenten en la actualidad; enlace con la historia y lo religioso simblico ancestral, trminos que presentan otras instituciones: DINEIB, DIPEIBs, UNICEF, ALKI, etc.

240

CUADRO 2:

Pachakipu (siglos XIX-XX-XXI)

Meses IV I.E.Q. Potos 2004 V DINEIB Conejo 2005: 78 VI DINEIB Caiza 2005 VII DINEIB Andy V. 2005:60 Puyu Mijanu Wiwa Kulla Panchi Pawkar

I J. GrimmEcuador 1896:38 VIII DINEIB/UNICEF EIBAMAZ 2006

II Berros-Bolivia 1904: 20-21

III Almeida 1992

XI *Talleres Discusiones 2007-2008 X DINEIB DipeibChim 2008 Kulla Panchi Pawkar kamay Panchiy Pawkar

Enero

Kajmai

Kamay

Febrero

Jatun pokoi

Pukuykiz

Marzo

Paukar Huaraz

Jatun pukuy Ayriwa Aymuray Inti raymi Anta situwa Karwa Kuski Wayru Sasi X Sitwa Inti raymi Raymi Tamya Papanku Sara Mutsuy Ukuy Aya Mishki Aymuray Aymuray Ala Ayriway Ayriwa Chunta

Qulla puquy Pawkar waray Parway Kulla/ punta killa Panchi/ chunta killa Pawkar

Huchay pukuy Mushuk pukuy Pawkar waray

IX ALKI DipeibSuc. 2007 Kulla/ Puyu Panchi/ Mijanu Pawkar/ Wiwa

Abril

Airihuai

Ayriwa

Ayriwa Aymuray Raymi Sitwa Karwa Kuski Wayru Sasi

Ayriwa Aymuray Inti Purun Chakmay Kuya Yaku Ayar

Mayo

Aimurai

Aymuray

Ayriwa/ uritu killa Aymuray/ Tamya killa

Ayriwa / Chunta Aymuray/ Ala

Junio

Jashmana quilla Sara apachina Parhuana, choclloyana, chocllo pacha Cauyashca pacha Sara quihua paquina; Allvis tarpuna Allvis tarpuna

Jaukai kuski

Aymuray

Julio

Sara pallana

Chahuahuarki

Jaukay

Agosto

Situaki

Kapak situa

Sep. Uma raymi

Puskoaikis

situakiz

Chaw arway Chakra yapuy Quya raymi Kapak situwa Kuya raymi

Oct. Tamya raymi Aya warkay Kapak raymi

Kantaraikis

puchykiz

Nov.

Sara pallana papa tarpuna Rastrojo quilla Sarapac punta tarpui Tarpui juria Aya markay Qapak raymi

Ayamarka

umaray

Raymi/ Chiri killa Sitwa/ Mayu huntana Karwal/ Putu killa Kuski/ Aanku killa Wayru/ Inti killa X Kamay/ Wawa killa

Dic.

Huahua jashmai

Raimi

kapakiz

Raymi / Tamya Sitwa/ Papanku Karma/ Sara Kuski / Unki Wayru/ Ukuy Sasi / Aya Kayak/ Mishki

Kapak

Kapak

ANEXO 3

241

ANEXO 3

a) Fiestas actuales: retomadas y coincidentes Inti (raymi): junio; Pawkar (raymi): marzo; kuya (raymi) (<*quya ): septiembre; kapak (raymi): diciembre: fiesta celebrada por los kichwas de Saraguro; y denominada hatun pishta [fiesta grande] y celebrada por los kichwas Salasacas, en la actualidad. b) De las crnicas y con contenidos simblicos, histricos y religiosos Algunos de estos contenidos se presentan de manera vigente en la actualidad. Para enero se ha retomado los datos de Molina, Ondegardo y de Blas Valera, quienes lo representan bajo la forma de <camay quilla>, a esto se ha considerado el significado: kamay, producir, cuidar (kamaq allpa: tierra frtil), sumando a esto la concepcin actual que seala que en este mes se tiene mucho cuidado tanto de las sementeras como de la planificacin del nuevo ao cristiano-catlico. Para febrero, por un lado se ha considerado que resulte coherente el proceso natural de desarrollo de las plantas que lleva al siguiente mes (pawkar: florecimiento pleno), por ello se ha consignado, desde lo lgico el trmino panchiy que significa que las flores se hallan en botn y a punto de florecer; y por otro lado, coincidimos con las propuestas de la DINEIB y de las DIPEBs. Para abril, retomamos su valor histrico, cultural y religioso, expresados en sus trminos: ayriwa (grano de maz de dos colores presentes en la misma mazorca o dos mazorcas en una misma planta de maz). Para mayo, aymuray que significa transportar el maz y guardarlo en los depsitos (<*qullqa); accin necesaria para celebrar el inti raymi, del siguiente mes. Para julio, se ha considerado el estado en que se encuentra la tierra cultivable y su accin sobre ella: purun (perodo de descanso de la tierra). Para agosto, chakmay, que significa primeros preparativos de la tierra cultivable. Para octubre, en vez del trmino aymara uma, agua, se ha insertado su correspondiente en kichwa: yaku, por su concepcin de ser la poca necesaria del agua beneficiosa para los sembros, por su valor simblico dentro de la medicina ancestral y por la importancia a nivel mundial, en la actualidad. Para noviembre, se ha mantenido un elemento histrico ayar (que lo asociamos con su antiguo trmino ayar, relacionado con los cuatro hermanos ayar, fundadores del Cuzco) y unimos al hecho cultural vigente an en las comunidades en el que se recuerda a los muertos o difuntos mediante la ofrenda de alimentos a ellos y el intercambio con los familiares que se hallan en el cementerio. Sntesis de la nueva propuesta: Pachakipu (talleres y discusiones, 2007-2008)
Killakuna Kamay Panchiy Pawkar Ayriwa Aymuray Inti Purun Chakmay Kuya Yaku Ayar Kapak
242

Meses Enero Febrero Marzo Abril Mayo Junio Julio Agosto Septiembre Octubre Noviembre Diciembre

Glosa Produccin, vigilancia, cuidado de los cultivos y del nuevo ao. poca de las flores en botn y a punto de florecer. poca de la diversidad de los colores de las flores. Dos granos de maz blanco y negro en una misma mazorca. Acarrear y guardar la cosecha del maz en los <*taqi. Fiesta en honor al Sol por la cosecha del maz. poca de descanso de la tierra cultivable. poca de barbechar la tierra. Fiesta en honor a la Luna, esposa del sol, que proporciona el agua. Fiesta en honor al agua. Ofrenda a los seres histricos y mticos. Fiesta grande en honor al sol y a las autoridades polticas.

ANEXO 3

III. Trmino para los das de la Semana


Ver cuadro 3

a) Antecedentes De estas nueve primeras formas de presentar los das de la semana, la primera, de Berros (1904) seala una adaptacin semntica y formal de las concepciones mitolgicas latinas relacionadas con hroes y dioses, de su panten religioso; y simplemente se las ha traducido al kichwa shimi boliviano de la poca. Y el resto son repeticiones y adaptaciones a la grafa actual. Nuevamente se aprecia que el aporte de Andy es un esfuerzo localista lejos de la interculturalidad y del encuentro con la historia y races ancestrales; esto se halla leyendo las explicaciones de Andy Vargas (2005: 47-53). Estas propuesta han aprovechado los espacios de la DINEIB para su socializacin mediante la elaboracin de calendarios o textos escolares, legitimando as su vigencia y valor. Ninguna se relaciona con la tradicin histrica documental. Cada uno de estos trminos se pretende explicar de diversas formas que rayan con lo absurdo y folclrico y de hecho, lejos de una forma que se acerque al pensamiento qichwa, en lo que respecta a la concepcin del tiempo. Acerca de otros trminos, sobre el tiempo como hora, minuto y segundo se hallan en palabras creadas de la misma forma y esfuerzo epigonales. b) Explicacin de los nombres de los das de la semana Desde lo histrico documental, los cronistas coinciden en sealar que el tiempo, en el mundo inka no se divida en semanas ni los das tuvieron sus propios nombres (B. Cobo, 1563: 143). Sin embargo, Diego Gonzlez Holgun (1608: 155) nos ofrece un dato importante como punto de partida: hawkay punchaw, domingos y fiestas. Por ello, con el primer valor tomamos para asignar al da domingo como hawkay puncha. (Para el da lunes) Considerndolo al domingo como da grande e importante y como oposicin y/o complementariedad, y adems que se halla en el otro extremo, se ha considerado al lunes con el trmino de sullka (menor) y ste coincide con la manera de nominar los dedos de la mano (sullka rukana: dedo meique) lo opuesto a mama rukana (dedo pulgar). Para el martes, se ha considerado la cuestin cultural, medicinal y simblica de los kichwas en la que se considera como el da de las curaciones mdicas (sin desconocer que se presenta una influencia cristiana) y una de las plantas ms representativas, en estas prcticas, es la awaqulla o mamaqulla, bajo la forma de kulla. Para el mircoles, se ha considerado el espacio laboral actual de cinco das, cuya mitad es este da y se ha unido el hecho cultural de la siega en que a la mitad de la faena se cantaba el haway haway como signo de alegra y por vencer la mitad de la tarea agrcola, as, quedara la forma haway. (Para el jueves) La misma lgica en la nominacin de la mano para el dedo medio (chawpi rukana) nos ha guiado en la nominacin del da jueves como patma (mitad) tomando en cuenta que se halla en la mitad de los siete das: patma, chawpi, chikta son trminos aplicados para tiempo y espacio. Para el viernes, se ha considerado la finalizacin de un espacio laboral, actual de cinco das concebido ya as en el mundo kichwa y que toda actividad se debe terminar aunque sea traba243

ANEXO 3

jando hasta la noche (caso del Oriente) y el grito de triunfo de finalizacin sobre actividades tanto agrcolas como guerreras en el incario eran: haylli y haycha y se ha tomado el segundo para el quinto da, pues el primero se ha tomado como himno cvico. Para el sexto da, sbado, se ha considerado la realidad actual del mundo kichwa, que bajo cualquier condicin social, se regresa al hogar o a la tierra materna y all se da el encuentro familiar, comunitario y social; y los trminos de encuentro son: tinku, tinki; por el contenido simblico se ha adoptado el segundo trmino. c) Para el trmino semana Se ha considerado los trminos utilizados en el sistema de medidas y que se los utilizan tambin para el tiempo y espacio (Gonzlez Holgun, 1608: I - II). Por un lado, los documentos antiguos sealan que el mes se contaba desde el 1 al 30, desde una sukanka a otra (segn numeracin kichwa); este espacio se denominaba killa (no kimsa chunka). As, para mes: killa; mes entero: hunta killa; mes y medio: killa patmayuk, killa chiktayuk; mediado el mes: chawpi killapi; mediado el ao: chawpi wata. Sillku, la mitad del medio, que es cuarta parte. Por otro lado, se ha considerado que de cierta manera, tanto histrica como actualmente el mes se lo divide en cuatro fases lunares. Por ello, considerando al mes (killa) como un todo y que ste en la actualidad para su contabilizacin del tiempo se divide en semanas y que sta es la cuarta parte del mes se ha denominado como: sillku; como ste trmino se refiere al mes, hemos acudido a las formas: killa, kis, mes (este ltimo trmino presente en la forma de denominacin de los meses en las crnicas antiguas): ayriwakis, camaykis, pachapocoikis). Y para esta palabra nueva y compuesta se han fusionado los dos trminos: sillkukis = semana. IV. Para otras medidas de tiempo Gonzlez Holgun (1608: 365), presenta datos al respecto: huk yanuy chika, una hora, que es lo que se tarda un guisado en cozer; huk yanuy patma, media hora. Bernab Cobo (1653: 143) seala que en casi todo el reino del Per, las papas se cuecen en una hora poco ms o menos; y este tiempo que se tardan en cocer las papas, los indios toman para medir la duracin de las cosas que se hacen en este tiempo.

tr.

Almeida 1992

DINEIB Caiza 2005 Saylla Chiniku Chinilla

DINEIB Conejo 2005 X Uchilla pacha *llullu pacha

MACAC 2007

DINEIB ALKI Dip. Suc. 2007 Saylla Chiniku Chinilla

*Talleres, discusiones: 2007-2008 Muray Hayri Tuylla

Hor Min. Seg.


244

Suylla Chillina X

Sukailla Sailla Chinilla

CUADRO 3:

Das de la semana (Siglos XX-XXI)


IV DINEIB Conejo 2005:78 Killa puncha Ati puncha Licha Puri Wituk Sasi Chaska Iluku (p. 52) X Junkan (p. 69) Inti, indi X Wacha X Chaska Chaska Kullka Kullka/ Illapa Chillay Chillay Chiki Awkak Wanra Wanra Chillay Kullka Chaska Wacha Inti X X Awaki Awaki VI DINEIB Caiza 2005 IX DipeibChim. 2008 VII DINEIB/UNICEF EIBAMAZ 2006 VIII ALKI Dipeib-Suc. 2007 X *Talleres Discusiones 2007-2008 Sullka Kulla Haway Patma Haycha Tinki Hawkay Sillkukis (<*sillku+kis)

Das

I BerrosBolivia 1904:21

II MACAC 2007: I

III Almeida 1992

Lunes

Killachau

Killa p.

Killaka

V DINEIB/dipeib Napo P. Andy V. 2005:52 Kuyllur

Martes

Atichau

Anti p.

Atichau

Mircoles

Koillurchau

Kuillur p.

Koyllurchau

Jueves

Illapachau

Illapa p.

Illapachau

Viernes

Chaskachau

Chaska p.

Chaskachau

Sbado

Kuichichau

Kuichi p.

Kaychichau

Domingo Semana

Intichau X

Inti p. jurkai

intichau Juntauna (p. 146)

Kuyllur puncha Illapa puncha Chaska puncha Kuychi puncha Inti puncha Kanchisri (p. 78)

Awaki/ Kuyllur Wanra/ Chiki Chillay/ Licha Kullka/ Puriy Chaska/ Wituk Wacha/ Samay Inti hunkay

CUADRO 4:

Sistema Solar (Siglos XVI/ XX-XXI)


II IV V ALKI/ Dipeib-Suc. 2007 DINEIB/ Caiza 2005 Chaska Chaska Allpamama Awkarik Pirwa X X X X Allpapacha Inti ayllu Inti llika

PLANETAS

I J. Annimo 1570: 153-154 DINEIB/ Conejo 2004: 11 Katuylla Chaska Allpamama Mullu Watalliska Rinrintin Shiwiyuk Turumanya Chiriyachina Ruyru III I.E.Q Potos C. 2004: ll. 5 Wapsipachanak Chaska Tiqsimuyu

Mercurio Venus Tierra

Catuilla Chasca (pachamama)

VI *Talleres Discusiones 2007-2008 Rimsi Chaska Tiksimuyu Katuylla Chaska Allpamama Chaska Awkarik Pirwa Awcha; hawcha X X X Chaska Inti llika Mullu Akapana Chimpu Tinkullpa Turumanya Riti Rumpu (<*rumpu) Intipa ayllu

Marte Jpiter Saturno Urano Neptuno Plutn Planeta

Aucayoc Pirua Haucha X X X X Awkayuk Jpiter Hawcha Urano Neptuno Plutn Allpa rumpapacha Rumpapacha Inti awariy

ANEXO 3

245

Sistema solar

ANEXO 3

Ejemplos: 03:0h-08-15 = Kimsa muray, pusak hayri, chunka pichka tuylla.


Macac (tomo I), seala que el trmino sukailla se halla conformado de tres vocablos: sukta + chunka + sailla. Sin embargo, no se explica ni el significado histrico ni la procedencia documental de saylla.

Para los datos presentes en el casillero 7, de los talleres, hemos tomado dos datos, uno histrico y cientfico; y otro, actual. a) Hora, minuto y segundo Para expresar formas de tiempo, se seal el que hace relacin al tiempo en que se demoran en cocinarse las papas (muraya) y se hallan dos trminos ms: hayri, tuylla (Valera, 1560; Gonzlez Holgun, 1608). De los dos ltimos trminos, segn se puede inferir de los ejemplos que presentan los autores, que el ltimo sealara tiempo instantneo y el primero, menos instantneo. El dato actual hace relacin al trmino papa yanu, papas cocidas con cscaras (que segn la tradicin, un tipo de papa, al cocinarse con lea, llevara una hora aproximadamente). Esta forma tal como es, molesta en su significado para hora. Y por ello, en vez del primero, recurrimos a otros datos histricos y actuales. Tomamos un dato antiguo y que se mantiene vigente en ciertas comunidades qichwas de Per y Bolivia. Muraya o muray que es una especie de papa o chuu, a esto sumamos la importancia del laboratorio inka denominado Moray: laboratorio experimental agrcola inka, que se halla en Maras-Cuzco (Instituto Pedaggico San Marcos, I, 2000: 6-8, Lima). ste es considerado por los cientficos como espacio de control del tiempo y aclimatacin de las plantas y que en su interior llevaba un inti watana en miniatura. As presentamos esta forma: muray, hora. V. El Sistema Solar
Ver cuadro 4

a) antecedentes La gran familia solar o el sistema solar tambin ha sido objeto de diversas asignaciones a sus componentes, desde el siglo XVI. Pero el anlisis semntico-filosfico de dichos trminos demuestra ser una transposicin de contenidos mitolgicos latinos hacia el qichwa ssimi en el siglo XVI. Asi, el cuadro siguiente demuestra la adaptacin semntica latina al qichwa simi. DIOSES ROMANOS Mercurio Venus Marte Jpiter Saturno
246

FUNCIN

GLOSA EN KICHWA

Dios del comercio Catuilla. Diosa de las flores Chaska. Dios de la guerra Aucayoc. Dios de los dioses y de la produccin Pirua. Dios de las tempestades y amarguras. Haucha.

ANEXO 3

En la actualidad, en varios documentos, de manera reiterativa, se hallan aquellos mismos nombres, creyendo que es una forma propia de designacin qichwa e inka; nada ms alejado de la realidad de nominacin desde el pensamiento qichwa de aquella poca (ver Lozano, 1991, 1994, 1996, 2004; cuadro 4). b) talleres y discusiones En varios talleres se ha considerado pertinente revisar los trminos relacionados con el sistema solar, existentes en documentos antiguos crnicas o diccionarios. A partir de ellos inferir la manera de nominar y asignar significados. Los documentos antiguos nos presentan: Inti Killa Chaska Tiqsi muyu Sasaka sol luna Venus el mundo o tierra en su totalidad cometa

Las constelaciones, desde la percepcin, segn la forma relacionada con algo existente en la tierra adquieren un nombre determinado, por analoga: Machaqway: por su forma de una serpiente. Ullqu llama, por su tamao de llama grande. Llama mama, por hallarse junto a su cra, etc. Qullqa, constelacin en forma de corral que contiene una serie de elementos en forma de granos y as se relaciona con la funcin de la qullqa como granero o espacio para guardar los productos. Por ello, Chaska por su forma adquiere este nombre y hace relacin a algo despeinado (chaska uma, tampa uma). Killay significa brillar la luna y todas las estrellas, de ah se nominaliza como killa para luna. Inti relacionado con calor y otros semejantes: In-ti In-ka In-lli In-ta Tiqsi muyu sol/calor. hijo del sol. caliente (datos actuales). lea con fuego, tizn (datos actuales). lugar de las semillas bsicas para la vida.

Desde estos principios de nominacin emprica y perceptible hemos considerado tomar en cuenta dichas caractersticas sensibles de cada uno de los planetas restantes para su nominacin respectiva: INTI, sol 1. Rimsi (Mercurio) por su visibilidad en el ocaso; rimsi, luz del ocaso.

247

ANEXO 3

2. Chaska (Venus) por su forma despeinada (presente as en el dibujo de Blas Valera /Guamn Poma). 3. Tiksimuyu, <*tiqsimuyu, por considerarse desde antiguo como la tierra total (Gonzlez Holgun, 1608: 349); y en la actualidad, como el lugar de la semilla o vida fundamental. 4. Mullu (Marte) por parecerse al color de la concha spondylus y sta como elemento religioso de ofrendas importante de la cultura kichwa. 5. Akapana (Jpiter) por su forma de presentar franjas o manchas horizontales y porque los huracanes se desplazan en esa misma direccin. 6. Chimpu (Saturno) por su forma de sobresalir en el sistema solar en relacin con sus cien mil anillos que lo rodean. Y chimpu significa un cerco de luz que rodea determinados astros (intip chimpun, killap chimpun, quyllurpa chimpun). 7. Tinkullpa (Urano) por su grupo de anillos que lo cubren en forma de aros; tinkullpa, aro. 8. Turumanya (Neptuno) porque sus anillos son vistos, mediante telescopios desde la tierra en forma de arcos luminosos de color azul-morado. Por ello hemos tomado un nombre que nos ofrece Santa Cruz Pachacuti Yanqui (1613: 196), turumanya, un tipo de arco iris. 9. Riti (Plutn), por su estructura de roca y hielo y su atmsfera que cae en forma de granizo. Y este nombre lo relacionamos en la actualidad con la gran fiesta de los qichwas peruanos, denominada Quyllur Riti que realizan en Ausangate. Y, riti en el qichwa sureo significa granizo. Como denominacin genrica para el sistema solar, se hallan varios nombres en materiales para EBI, como: Inti awariy, sistema solar (Conejo, 2004: 11). Inti llika, sistema solar (materiales EBI/ALKI, 2007). Todas como traducciones literales de manera aproximada. Desde los talleres, presentamos como: Intipa Ayllu, sistema solar. Esto, por un lado, por razones histricas, culturales y simblicas presentes tanto en la mentalidad qichwa del siglo XVI como en la actual, en determinadas zonas kichwas: Inti, hombre, esposo de la luna, protector del inka y divinidad oficial. Killa, mujer, esposa del sol, protectora de la quya y del agua. Chaska, hijo de los dos anteriores y protector del Awki, heredero del trono inka, etc. Y por otro lado, el trmino ayllu significa una especie de sistema de tres cuerdas con sus piedras respectivas que forman un arma para la cacera; y adems, en la divulgacin cientfica tambin se maneja la expresin la familia solar. Para planeta, MACAC tiene el trmino allpachas (<allpa+chaska); nosotros presentamos el trmino rumpu (<*rumpu), relacionado con las formas histricas. Rumpu, planeta (<*rumpu: cosa slida y esfrica). Resumiendo tenemos, rumpukuna: Rimsi, (Mercurio), Chaska (Venus), Tiksimuyu (tierra), Mullu (Marte), Akapana (Jpiter), Chimpu (Saturno), Tinkullpa (Urano), Turumanya (Neptuno) y Riti (Plutn)
248

ANEXO 4

PUNCHANTA RIMAYKUNA achu shamunki?, achu rikunki?, achu purikunki?, achu muyumunki?, achu tikramunki?, achu rurakunki?, achu llamkakunki?, Wasiyuk, kaypichu kanki? Yapata rukuyakunki, Haku wichayman, Haku urayman, Haku kinrayman, Haku ukawan, Imanalla, Kayka, Imanallatak kanki?, Allillachu kanki?, Shina shinallami kani, Kawsankichu, tiyankichu?, chayrak kawsakunkichu?, Kawsakupankirakchu?, *Inti, kanpa kawsaypi achikyachun, ami mikunayan, ami puunayan, Haku mikushun, Haku mikupashun, ami tikramuni, Minchakama, Ashakama, Kipallakama, Haku nikpika, mana uyanki. Shamuy, yaykuy, tiyariy, samariy: Paktarak, Ishkantishun, Upyashun, ya vienes). ya te vas?. ya ests caminando?. ya vienes de cuidar (chakra)?. ya ests de regreso?. ya ests trabajando? ya ests trabajando? ests aqu dueo de casa?. Ests envejeciendo demasiado. vmos hacia arriba. vmos hacia abajo. vmos adelante (espacio plano). vmos conmigo. hola, que tal?, cmo ests?. ten, toma, he aqu!. cmo ests?. ests bien?. Estoy ms o menos. ests vivo?, existes?. todava vives? (despus de largo tiempo) sigues viviendo an?. que el sol ilumine en tu vida (saludo antiguo). Ya tengo ganas de comer. Ya tengo ganas de dormir. vamos a comer (comeremos). vamos a comer (con cortesa). ya estoy de regreso. hasta otro da. hasta luego. hasta despus de un rato. Cuando te digo vmos, no me escuchas. ven, entra, sintate y descansa. ten cuidado! salud, brindemos. bebamos, tomemos.

249

ANEXO 4

Araray Achachay Imanash Tiempo: ami pakarin, ami punchayakun, ami chishiyakun, ami tutayakun, Pregunta por el tiempo hora *May chika intim? *May chika punchawmi? Respuesta: *Kay chika intim, *Kay chika punchawmi, *Pacha yallirinllami.

est caliente (quemando)! qu fro! qu grandioso, descomunal!

ya amanece. ya est aclarando el da. ya est atardeciendo. ya est anocheciendo. (forma antigua) qu hora es?. qu hora es?.

es esta hora (sealando el suelo o el cielo). es esta hora (sealando el suelo o el cielo). El tiempo pasa sin detenerse.

250

ANEXO 5

En este anexo, de forma ilustrativa, slo se presentan cifras aproximadas, toda vez que se han ido insertando nuevas entradas durante las etapas finales de la revisin del diccionario.

Caudal lexical
1. Kichwa-Castellano A: Ch: H: I: K: L: Ll: M: N: : P: R: S: Sh: T: *Ts: U: W: Y: *Z: *Zh: 152 189 93 61 254 32 60 160 15 28 183 51 91 75 152 27 67 136 63 11 9 2. Castellano-Kichwa A: B: C: CH: D: E: F: G: H: I: J: L: Ll: M: N: O: P: Q: R: S: T: U: V: Y: Z: 354 88 334 28 205 224 69 68 98 68 25 86 11 180 61 54 249 22 139 186 141 16 79 6 9

251

ANEXO 6

252

ANEXO 6

253

ANEXO 6

254

ANEXO 6

255

ANEXO 6

256

ANEXO 6

257

VII. Bibliografa
I. Fuentes Clsicas (Siglos XVI-XVII)

1. Diccionarios Bertonio, Ludovico, Vocabulario de la lengua Aymara [1612]. Ediciones el Lector, Arequipa-Per, 2006. Figueredo, Juan de, [1700], Vocabulario de la lengua Chinchaysuyo. En: Torres Rubio, Diego de [1616], Arte de la lengua quichua. Edicin facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ, 1991. Quito-Ecuador. Gonzlez Holgun, Diego de [1608], Vocabulario de la lengua qqichua I, EBI/Corporacin Editora Nacional, 1993, Quito. Santo Toms, Domingo de [1560], Vocabulario de la lengua general de los indios del Per, llamada quichua. Edicin facsimilar por Ediciones de Cultura Hispnica, 1994, Madrid. Torres Rubio, Diego de [1619], Vocabulario breve en la lengua quichua de los vocablos ms ordinarios [segundo vocabulario: castellano-ndico] - Breve vocabulario que comienza por los vocablos quichua al trocado del pasado [ndico-castellano]. Edicin facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ, 1991, Quito. Valera Blas (y/o Alonso de Barzana, Annimo?) [1586], Vocabulario y praxis en la lengua general de los indios del Per, llamada quichua. Imprenta Rimac, 1951, Lima. 2. Gramticas Bertonio, Ludovico, Arte de la lengua Aymara [], 1612. PROEIB ANDES, Edicin de formato fascimiliario, Cochabamba-Bolivia, 2002. Gonzlez Holgun, Diego de [1607], Gramtica y arte nueva de la lengua general de todo el Per, llamada lengua quechua o lengua del inca. Nueva edicin revista y corregida, 1842, s/loc. Huerta, Alonso de [1616], Arte breve de la lengua quechua. EBI/Corporacin Editora Nacional, 1993, Quito. Santo Toms, Domingo de [1560], Gramtica o arte de la lengua general de los indios de los reynos del Per. Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas, 1995, Cuzco-Per. Torres Rubio, Diego de [1619], Arte de la lengua quichua. Edicin facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ, 1991. Quito-Ecuador. 3. Crnicas Acosta, Jos de, Historia Natural y Moral de las Indias. Col. Crnicas de Amrica 43, Madrid, 2002. Albornoz, Cristbal de [1530-1603], Instruccin [acerca de los ritos y mitos de los incas]. Col. Crnicas de Amrica 48, Historia 16, Madrid, 1989. Andagoya, Pascual de, Carta del Adelantado Pascual de Andagoya dirigida al Emperador Carlos V [], 1540. Por Hermann Trimborn, Hamburg, 1954. Annimo, La Conquista del Per, llamada la Nueva Castilla, 1534. pgs: 307-328. En: Los Cronistas de la Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
258

Annimo, Relacin de las costumbres Antiguas de los Naturales del Pir, pgs. 151-189. Biblioteca de Autores Espaoles [], Ediciones Atlas, Madrid, 1968. Annimo de Yucay, El, El parecer de Yucay, 1571. Estudio y edicin crtica de Isacio Prez Fernndez, O.P. Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas, CBC, Cuzco, 1995. Arriaga, Pablo Joseph [1564-1622], La extirpacin de la idolatra en el Per. Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas, CBC, Cuzco-Per, 1999. La extirpacin de la Idolatra del Pir, pgs. 191-277. Biblioteca de Autores Espaoles [], Ediciones Atlas, Madrid, 1968. Atienza, Lope de, Compendio Historial del Estado de los Indios del Per []. En: J. Jijn y Caamao, La religin del Imperio de los incas. Apndices-Vol. I, Escuela Tipogrfica Salesiana, Quito, 1931. vila, Francisco de [1573-1647], Ritos y Tradiciones de Huarochiri, Edt. Instituto de Estudios PeruanosInstituto Francs de Estudios Andinos, Per, 1987. Benzoni, Girolamo [1547-1550], La historia del Mondo Nvovo. Edic. Museo Antropolgico del Banco Central del Ecuador, Guayaquil, 2000. Betanzos, Juan Diez de [ -1576], Suma y Narracin de los incas, Ediciones Atlas, Madrid, 1987. Borregan, Alonso, Crnica de la Conquista del Per. Escuela de Estudios Hispanoamericanos, Sevilla, 1948. Cabello Balboa, Miguel, Obras Vol. 1. Editorial Ecuatoriana, Quito, 1945. Cabello Balboa, Miguel, Miscelnea Antrtica. Una historia del Per. Universidad Mayor San Marcos, Lima, 1951; pgs.: 201-561. Calancha, Antonio de la, fray [1638], Crnica Moralizada del Orden de San Agustn en el Per, pgs. 15140. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brouwer, Pars, 1938. Cieza de Len, Pedro [1520/1535-1554]. La Crnica del Per, Col. Crnicas de Amrica 5, Madrid, 2000. El Seoro de los Incas, Coleccin Crnicas de Amrica 6, Madrid, 2000. Descubrimiento y conquista del Per, Col. Crnicas de Amrica 18, Madrid, 2001. Cobo, Bernab [1580?-1657], Historia del Nuevo Mundo, Tomos I-II, Ediciones Atlas, Madrid, 1964. Crdoba y Salinas, Diego de fray, Crnica Franciscana, pgs. 237-264. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brouwer, Pars, 1938. Estete, Miguel de, Noticia del Per, 1532-1533, pgs: 195-251. En: Los Cronistas de la Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938. Garcilazo de la Vega, Inca [1609], Comentarios Reales de los Incas, Tomo I, Biblioteca Ayacucho, Caracas, 1976. -, Comentarios Reales de los Incas, Tomo II. Fondo de Cultura Econmica, Mxico, 1991. -, Comentarios Reales (seleccin). 3ra edicin, Ediciones Ctedra, Madrid, 2001. Guaman Poma de Ayala, Felipe [1616], El Primer Nueva Cornica y Buen Gobierno, Tomos I-II-III, Siglo XXI Editores, Mxico, 1988. Gutirrez de Santa Clara, Pedro (1544-1548), Guerras Civiles del Per, Tomo Tercero, Librera General de
259

Victoriano Surez, Madrid, 1905 Herrera, Antonio de, Historia General de los hechos de los Castellanos en las Islas y Tierra Firme del Mar Ocano, Tomo I, Madrid, 1934. Jerez, Francisco de, Verdadera Relacin de la Conquista del Per [], 1534. pgs: 15-115. En: Los Cronistas de la Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938. La Gasca, Pedro de, Descripcin del Per, pgs. 140-148. En: J. jijn y Caamao, Boletn de Revista Ecuatoriana XXIX. B.S.E.E. H. Tomo III, Nro. 7-9. BCE, Quito, 1919. Las Casas, Bartolom de, De las antiguas gentes del Per. Tipografa de Manuel G. Hernndez, s/l, 1892. Lizrraga, Reginaldo de [1545-1615], Descripcin del Per, Tucumn, Ro de la Plata y Chile, Coleccin Crnicas de Amrica 44, Madrid, 2002. Lpez de Gmara, Francisco, Historia General de las Indias, Primera Parte 12. Ediciones Orbis, S.A., Barcelona, 1985. , Descubrimiento del Per, Pgs. 224-279. En: Historia de las Indias. Biblioteca de Autores Espaoles [], Tomo I, Imprenta Estereotipia, Madrid, 1877. Matienzo, Juan de [1567], Gobierno del Per. IFEA, Pars-Lima, 1967. Melndez, Juan fray, Tesoros Antrticos, pgs. 192-236. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brouwer, Pars, 1938. Molina, Cristbal de (el cusqueo) [1529-1585], Relacin de las Fbulas y ritos de los incas. Coleccin Crnicas de Amrica 48, Historia 16, Madrid, 1989. Molina, Cristbal de (el almagrista), Relacin de muchas cosas acaecidas en el Per, pgs. 57-95. Biblioteca de Autores Espaoles [], Ediciones Atlas, Madrid, 1968 Montesinos, Fernando [1644], Memorias Antiguas Historiales y Polticas del Per, Cusco, 1957. Mura, Martn de, fray (1577-1616), Historia General del Per, Coleccin Crnicas de Amrica 20, Madrid, 2001 (la de la Biblioteca Aurelio Espinosa Plit tiene grficos). Oliva, Anello [1562-1631], Historia del Reino y Provincias del Per, de sus incas reyes [], 1598. Libro Primero, Imprenta y Librera de S. Pedro, Lima, 1895. -, Historia et Rudimenta linguae Piruanorum (1600-1730). Universidad de Bologna. Italia, 2007. Ondegardo, Polo de [1545-1574], El mundo de los incas. Coleccin Crnicas de Amrica 58, Historia 16, Madrid, 1990. Informaciones acerca de la religin y gobierno de los incas De los adoratorios y guacas (sistema de los seques o de los cuatro caminos imperiales del Cuzco), pgs. 169-185. En Bernab Cobo, Volumen II, Obras, Historia del Nuevo Mundo, B.A.E., Ediciones Atlas, Madrid, 1964. Pallas, Gernimo, sj., Misin a las Indias con advertencias para los religiosos de Europa, que la hubieren de emprender, como primero se ver en la historia de un viaje y despus en discurso (1620). Transcripcin y presentacin: Paulina Numhauser. Alcal de Henares-Espaa, 2007. Pizarro, Hernando, A los magnficos [], 1533. pgs: 253-264. En: Los Cronistas de la Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938.
260

Pizarro, Pedro, Relacin del Descubrimiento y Conquista del Per, 1571. pgs: 265-305. En: Los Cronistas de la Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938. Relaciones Geogrficas de Indias-Per, por don Marcos Jimnez de la Espada. Tomos I, II, III, B.A.E., Ediciones Atlas, Madrid, 1965 Sancho de la Hoz, Pedro, Relacin [], 1532-1533. pgs: 117-193. En: Los Cronistas de la Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Descle de Brouwer, Paris, 1938. Santa Cruz Pachacuti Yanqui Salcamaygua, Joan de, Relacin de Antigedades deste reyno del Piru. Estudio etnohistrico y lingstico de Pierre Duviols y Csar Itier. Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas, CBC, Cusco, 1993. Santilln, Hernando de [1550-1575], Relacin del origen, descendencia, poltica y gobierno de los incas, pgs. 97-149. Biblioteca de Autores Espaoles [], Ediciones Atlas, Madrid, 1968. Sarmiento de Gamboa, Pedro [1530-1592 ?], Historia de los Incas. Miraguano Ediciones, Madrid, 1988 (tambin de relaciones de Francisco Toledo). Tito Cusi Yupanki, Diego de Castro [1519-1536], Relacin de la Conquista del Per y hechos del Inca Manco II. Coleccin de libros y documentos referentes a la Historia del Per, Tomo II. Imp. Y Libr. Sanmart, Lima, 1916. Toledo, Francisco de, Memorial de don Francisco de Toledo [], su vida y su obra. Roberto Levillier, Ediciones Espasa-Calpe, Madrid, 1935. Torres, Bernardo de, fray, Crnica Agustiniana, pgs. 266-311. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Descle de Brouwer, Pars, 1938. Valera, Blas, Ruyru runa, Exsul Immeritus Blas Valera Populo suo. Alcal de Henares (1618). Universidad de Bologna. Italia, 2007. Zrate Agustn de [1514-1555], Historia del Descubrimiento y Conquista del Per, Fondo Editorial de la Pontificia Universidad Catlica del Per, Lima, 1995.

II. Fuentes Actuales


ALKI-Academia de la lengua Kichwa/Chango Bernardo, Algunos tpicos sobre la lengua kichwa en Amrica. Ambato, 2007 (13 pgs.). Almeida, Ileana, Lxico actvalizado espaol qvechva. Edt. Abya Yala, Cayambe-Ecuador, 1992. Por la oficializacin de la lengua quichua en el Ecuador, pgs. 21-39. En: Pueblos Indgenas y Educacin, 5:18, Quito, 1991. lvarez Palomeque, Catalina, Lingstica 1 [] Una introduccin a la fonologa, morfologa y semntica aplicada a la EIB, pgs. 137-264. En: Lingstica 1 []. MEC-DINEIB, Quito, 1997. Andrade Paladines, Carlos, Kwatupama zpara. Palabra zpara [y quichua]. ANAZPPA, Pastaza-Ecuador, 2001.
261

Andy Vargas, Pedro, Kichwapi rimashun (contiene vocabulario), Consejo de Lengua Kichwa de Napo, Napo, 2005. BIBLOGRAF, S.A., Diccionario General Ilustado de la Lengua Espaola VOX, Imp. Emeg, S.A., Barcelona-Espaa, 1987. Caiza C., Jos, Ishkay shimiyuk kamuku, pequeo diccionario Bilinge, Inkanupak killka, Escritura de los incas. Impresin digital Desing. Quito, 2005. Cerrn-Palomino, Rodolfo, Lingstica Aimara, Centro Bartolom de las Casas, Lima, 2000. Quechumara: estructuras paralelas de las lenguas quechua y aimara. CIPCA, La Paz-Bolivia, 1994. Quechua Sureo: diccionario Unificado. Biblioteca Bsica Peruana V, Lima, 1994. Apuntes sobre lexicografa qichwa. Seminario-taller. LAEB-Universidad de Cuenca, Cuenca, 1994. Prstamos, elaboracin lxica y defensa idiomtica. Pgs. 361-392. En: Allpanchis 35-36, vol. 2. Per, 1990. Lingstica Quechua. Universida Nacional de Puno / GTZ / Centro Bartolom de las Casas, Cuzco, 1987. Conejo A., Alberto, Espacios Hegemnicos de la lengua kichwa en el campo de la educacin, la poltica y en la produccin escrita, pgs. 137-148. En: Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin Andina (Ariruma Kowii, comp.). Ediciones Abya Yala, Quito, 2005. KURI SHIMI. Kichwa funcional activo [], Imp. Offset Santa Rita, Quito, 2005. Conejo, Alberto/ DINEIB/, Chaska 6, sukta patapak, DINEIB/GTZ. Quito, 2004. Conejo Maldonado, Mario, Importancia del kichwa en una Sociedad Intercultural Globalizada, pgs. 207213. En: Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin Andina (Ariruma Kowii, comp.). Ediciones Abya Yala, Quito, 2005. Cordero Palacios, Octavio (1870-1930), el quechua i el caari. 2da edicin, Universidad de Cuenca, Cuenca, [1923] 1981. Corominas, Joan y Jos A. Pascual, Diccionario Crtico Etimolgico Castellano e Hispnico. Edt. Gredos, Madrid, 1980. Cotacachi, Mara Mercedes, Shimicuna (glosario), pgs. 171-175. En: ucanchic Quichua Rimai Yachai. LAEB-Universidad de Cuenca, Cuenca, 1994. Cotacachi, Mercedes y Mara Eugenia Quintero, Quiquintallac quichua shimita yachacupai, Tomo 7 (incluye vocabulario pgs. 269-302), INCC, Ediciones Abya-Yala, Quito, 1987. Covarrubias Orozco, Sebastin de, Tesoro de la Lenguas Castellana o Espaola (1539-1613). Editorial Castalia, Madrid, 1995. De la Torre, Luz Mara, Diccionario Espaol-Quichua. Tupac Producciones didcticas, Otavalo-Ecuador, 1998. DINEIB/Alberto Conejo, Chaska 6, sukta patapak, DINEIB/GTZ. Quito, 2004. DINEIB, Legalizacin de la escritura kichwa, 16 de septiembre 2004 (nro. 244, 00000842), Quito9. Modelo de Educacin Intercultural Bilinge. MEC, Quito, 1993 (oficializado en Riobamba/Instituto Pedaggico Jaime Rolds Aguilera).
262

DIPEIB-Sucumbos/ALKI, Diccionario Kichwa-Espaol, Espaol-Kichwa. Imprefepp, Quito, 2007. EIBAMAZ, Diccionario kichwa-castellano- awpa Yacha Shimikuna [del Oriente Ecuatoriano], Quito, 2005. Garcs, Fernando, Cuatro Textos Coloniales de la Provincia de Quito (se incluye lxico de los textos tratados), 1999. El Sistema de Escritura Unificado del Quichua Ecuatoriano, pgs. 83-102. En: Revista Educacin Intercultural Bilinge, ao 1, nro. 1, UPS-PAC, Quito, 1997. Jara, Fausto, Ritos y ceremonias de los kichwas. Eibamaz, Quito, 2006. Jurado, Fernando, Diccionario histrico genealgico [...quechua], Quito, 2002. KAMAK, Neologismos (3.600 trminos), Riobamba, 2007. Kowii, Ariruma (comp.), Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin Andina. Ediciones Abya Yala, Quito, 2005. Diccionario de nombres quichuas, Kichwa shutikunamanta shimiyuk panka. Corporacin Editora Nacional, Quito, 1998. LAEB-2da Promocin, Sisayacuc Shimipanpa, diccionario infantil quichua. LAEB-F.F.L.CC.EE./Universidad de Cuenca/DINEIB-UNICEF-GTZ, Cuenca, 1996. Maldonado C., Jos, Diccionario quichua-castellano, castellano-quichua, pgs. 357-397. En: Quichuata yachacuncapac, Caarmanta rimai. Ediciones Abya-Yala, Quito, 1995. Mendoza O. Miguel Alejandro, Ensayo Fonolgico del quichua ecuatoriano [sierra sur] (en francs), Tesis Doctoral, Universidad de Toulouse, Francia, 1970. Montaluisa Chasiquiza, Luis, uqanchiq Yachai Taptana, 5 ed. PUSEIB, Quito, 2006. Potencialidades de las lenguas indgenas del Ecuador, pgs. 50-57. En: Revista Educacin Intercultural Bilinge, ao 3, nro. 5, UPS-PAC, Quito, 2000. Apuntes sobre lexicografa kichwa. Seminario. LAEB-Universidad de Cuenca, Cuenca, 1994. ucanchic shimi 1. El runashimi del Ecuador a fines del siglo XX: contribuciones para su estudio. Convenio MEC-CONAIE, Quito, 1990. Caimi ucanchic shimiyuc-panca. MEC- PUCE ILL - CIEI, Quito, 1982. Historia de la Escritura del Quichua [ecuatoriano], pgs. 121-145. En: Revista de la Universidad Catlica, 8: 28, Quito, 1980. Montalvo M., Julio A. ing, Gramtica Elemental y Diccionario del idioma kichua []. Etd. Vida Catlica, Quito-Ecuador, 1971. Moreno Mora, Manuel, Diccionario etimolgico y comparado del kichua del Ecuador, Casa de la Cultura Ecuatoriana, Ncleo del Azuay, Cuenca, 1956. Moya T., Ruth y Mercedes Cotacachi, Pedagoga y Normatizacin del quichua ecuatoriano, pgs. 101-202. En: Pueblos Indgenas y Educacin, 4:14, Quito, 1990. Moya Ruth, El Quichua en el espaol de Quito, pgs. 119-334. Col. Pendoneros, 40. IOA. Otavalo, 1981. Mujica, Camilo (misionero capuchino), Aprenda el quichua: gramtica y vocabularios, Quito- CICAME/ Napo, 1967. Naula Guacho, Jos y Donald Burns, Bosquejo gramatical del quichua de Chimborazo (incluye parte lexical),
263

ILV, Quito, 1975. Orr, Carolyn, Fonologa del quichua del Ecuador (del Oriente), pgs. 68-86. En: Estudios fonolgicos de lenguas vernculas del Ecuador. MEC-ILV, Quito, 1975. Orr, Carolyn y Betsy Wrisley comp., Vocabulario quichua del Oriente, ILV/MEC, Quito, [1965], 1981. Ortiz, Bernarda, Apuntes de gramtica quichua (incluye glosarios), CEE, Latacunga, Quito, 1974. Pacheco Guzmn, Gerardo, Diccionario Quechua-Castellano, Cuenca, 1981. Potos, Fabin, Vocabulario y Praxis de la lengua general de los indios del Perv llamada quichua, o del Inca. Sistematizacin de los vocabularios qichwas de los siglos XVI-XVII. Es parte de la Tesis de Maestra en Filosofa-PUCE/Quito: Lengua, Pensamiento y Mundo Histrico de los qichwas de los siglos XVI-XVII, a travs del estudio de los primeros diccionarios. (ao sabtico, Universidad Central del Ecuador), Quito, 2007-208. Conciencia Histrica Qichwa: lengua y cultura a travs del estudio de sus fuentes. Documento preparado para el taller en el INPAC-MEC. Quito, diciembre 2007. Panorama lexicogrfico del qichwa ecuatoriano entre 1950 y 2004: balances y propuestas, pgs. 123-135. En: Identidad Lingstica de los Pueblos Indgenas de la Regin Andina (Ariruma Kowii, comp.). Ediciones Abya Yala, Quito, 2005. Quri Qinti, mushukyachiska shimiyukpanka, Instituto de Estudios Qichwas, Quito, 2004. Potos, Fabin, Fernando Garcs, Ileana Almeida y otros, Lxico multilinge (CDr) de reas de biodiversidad, agronoma y sanidad. (quechua, aymara, guaran, portugus, espaol) Unin Latina-UNESCO, 1999. Potos, Fabin, Alberto Conejo y Luis de la Torre [y otros], Yachakukkunapak Kimsaniki shimiyuk panka, MEC-CONAIE-GTZ, 1998. Potos C., Fabin, Breve estudio dialectolgico del quichua del oriente ecuatoriano: fenmenos espordicos de la lengua, pgs. 67-81. En: Revista Educacin Intercultural Bilinge, ao 1, nro. 1, UPS-PAC, Quito, 1997. Rosat Pontacti, Alberto, ofm., Diccionario Enciclopdico Quechua-Castellano del Mundo Andino. Editorial Verbo Divino, Cochabamba-Bolivia, 2004. Stark R., Louisa y Pieter C. Muysken, Diccionario espaol-quichu; quichua espaol, Banco Central del Ecuador, Guayaquil, 1977. Torres Fernndez de Crdova, Glauco, Diccionario kichua castellano / Yurak shimi-runa shimi, Cuenca, 1982. Lexicn etnolgico del Quichua Andino. Tomos I, II, III. Imprenta Rocafuerte, Tumipampa, CuencaEcuador, 2002. Valiente Catter, Teresa (comp.), Ddctica del quichua como lengua materna (incluye glosario, pgs. 223229). Serie pedagoga y didctica 9. P.EBI, Ediciones Abya Yala, Quito, 1993. Ynez Consuelo y Fausto Jara, Manuscrito de Diccionario Castellano-quichua, Quito, 1974. Ynez Cosso, Consuelo, Lxico Ampliado Quichua-Espaol (II), Espaol-Quichua (I), Corporacin Educativa Macac, Quito, 2007.

264

ndice
Presentacin............................................................................................................................................ Bosquejo Histrico y Lingstico Qichwa............................................................................................... . I. Breve historia de la tradicin lexicogrfica qichwa Primer perodo: siglos XVI-XVII............................................................................................................. Segundo perodo: siglo XVIII.................................................................................................................. Tercer perodo: fines del siglo XIX e inicios del XX................................................................................ Cuarto perodo:1950-2007...................................................................................................................... II. Historia del alfabeto qichwa y diccionarios qichwas en el ltimo tercio del siglo XX e inicios del XXI Antes del Campamento Nueva Vida (1970-1980).................................................................................. Reunin del Campamento Nueva Vida (1980)....................................................................................... Despus del Campamento Nueva Vida (1980-1990s)........................................................................... A partir del encuentro de Tabacundo (1998)........................................................................................... Hacia el nuevo Diccionario Escolar Intercultural Bilinge....................................................................... III. Apuntes sobre Gramatica Qichwa Primera Parte: Fonemtica................................................................................................................... Segunda Parte: Monemtica................................................................................................................ I. Monemtica nominal 1.1. Flexin............................................................................................................................................ 1.2. Derivacin nominal......................................................................................................................... 1.3. Categoras 1.3.1. Pronombres............................................................................................................................. 1.3.2. Determinantes......................................................................................................................... 1.3.3. Adjetivo.................................................................................................................................... 1.3.4. Adverbio................................................................................................................................... 1.3.5. Gnero..................................................................................................................................... II. Monemtica verbal 2.1. Flexin verbal.................................................................................................................................. 2.2. Flexin verbal de subordinacin..................................................................................................... 2.3. Flexin verbal de imperatividad...................................................................................................... 2.4. Derivacin verbal............................................................................................................................ 2.5. Derivacin verbal a partir de races nominales............................................................................... III. Monemas delimitadores 3.1. Indicadores de modalidad............................................................................................................... 3.2. Conectores...................................................................................................................................... 3.3. Enfticos......................................................................................................................................... 32 32 32 29 30 30 31 32 24 25 26 27 28 28 28 18 24 10 10 11 13 13 5 7

7 7 8 9

265

Tercera Parte: Sintagmtica 1. Estructura y componentes de la oracin............................................................................................ 2. Estructuras, tipos y componentes del sintagma................................................................................ 2.1.Sintagma Nominal....................................................................................................................... 2.2. Sintagma verbal.......................................................................................................................... 3. La Oracin Qichwa............................................................................................................................ Oraciones transitivas.......................................................................................................................... Oraciones intransitivas....................................................................................................................... Oraciones copulativas........................................................................................................................ Oraciones afirmativas......................................................................................................................... Oraciones negativa............................................................................................................................. Oraciones prohibitivas........................................................................................................................ Oraciones dubitativas......................................................................................................................... Oraciones interrogativas..................................................................................................................... Oraciones interrogativo-negativas...................................................................................................... Oraciones imperativas........................................................................................................................ Oraciones simples.............................................................................................................................. Oraciones compuestas o complejas................................................................................................... Abreviaturas 1. Topnimos.......................................................................................................................................... 2. Gramaticales...................................................................................................................................... 3. Siglas.................................................................................................................................................. 4. Simbologa lingstica........................................................................................................................ 33 33 33 34 35 35 35 35 35 35 36 36 36 36 36 36 36

38 38 39 40

Kichwa-Castellano Shimiyuk............................................................................................................... 41 Diccionario Castellano-Kichwa........................................................................................................... 163 ANEXO 1 Trminos del qichwa general.................................................................................................................. 217 Introduccin y estudio............................................................................................................................ 217 Corpus inicial.......................................................................................................................................... 222 ANEXO 2 Algunos argumentos a favor sobre el infinitivo -y en el qichwa del Ecuador....................................... 231 ANEXO 3 Aportes para la comprensin del Tiempo y del Espacio en el pensamiento Qichwa............................ 238

ANEXO 4 Punchanta rimaykuna............................................................................................................................ 249 ANEXO 5 Caudal lexical (kichwa-castellano, castellano-kichwa).......................................................................... 251

ANEXO 6 Lminas ilustrativas................................................................................................................................ 252 Bibliografa............................................................................................................................................ 258 ndice.................................................................................................................................................... 265

266

Tawkasami kawsaypi tinkunakuy


Pas Intercultural y Plurinacional

ECUADOR:

STO. DOMINGO

STA. ELENA

Segn el Artculo 1 de la Constitucin de 2008, el Ecuador es un Estado constitucional de derechos y justicia, social, democrtico, soberano, independiente, unitario, intercultural, plurinacional y laico

REPBLICA DEL ECUADOR


GOBIERNO DE LA REVOLUCIN CIUDADANA
PRESIDENCIA DEL EC. RAFAEL CORREA DELGADO

Mama llaktata charinkapakmi yachakunchik


Educamos para tener Patria

Av. Ro Amazonas, entre Av. Atahualpa y Juan Pablo Sanz, Quito, Ecuador. PBX: (02) 396-1400 / 396-1500

www.educacion.gov.ec

S-ar putea să vă placă și