ISSN 1226-4490

International Journal of

Central Asian Studies

Volume 14 2010

Editor in Chief Choi Han-Woo

The International Association of Central Asian Studies Korea University of International Studies

International Journal of Central Asian Studies Volume 14 2010

Osmanl Devletinde Orta Asya Kkenli Asker Unvanlarn Kullanmna Dair Baz Tespitler
Emine Erdoan znl Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi, Krgzistan Abstract : Suba and avu are the military titles which have been widely used in the states of Turkish civilization. Even though these titles were transmitted to the Ottomans with different forms of pronunciation that of from Central Asia, in terms of functionality, they had been used in the history of the organisation and presented continuity. Suba, one of these terms and which had been used to denote army, soldier commander in the Middle Age Turkish states, was used to denote both the officers who provided the security of the region that they worked and who were responsible for public order and security in the cities of the Ottoman State. While in Central Asia the term avu had been a title used for those working as ambassadors, in the Ottoman State it varied in terms of use and acquired an identity of organisation. Even though the two terms had changed both in terms of character and pronunciation, they continued their existence till the Ottoman State. This situation is the indicator of traces of the Turkish civilization in the Ottoman State, or in other words, the cultural continuity. In this article, observations will be made on the mentioned titles concerning their uses and functions, first, in the Central Asia, then, in the organisational structure of the Ottoman State. Keywords: The Ottoman State, Central Asia, Suba, avu, Military Title. zet : Suba ve avu unvanlar, Trk medeniyetine dhil olan devletlerde yaygn olarak kullanlan asker unvanlardandr. Bu unvanlar, Osmanllara Orta Asyada kullanld ekilden farkl telaffuz biimiyle

74

Emine Erdoan znl

geseler de ilev bakmndan tekilt tarihi iinde kullanlm ve sreklilik arz etmilerdir. Bu unvanlardan biri olan ve Ortaa Trk devletlerinde asker, ordu komutan olarak adlandrlan sba terimi, Osmanl devletinde hem ehirlerde asayi ve gvenlikten sorumlu olan kiiler iin hem de tarada bulunduklar blgenin gvenliini salayan grevliler iin kullanlmtr. avu unvan ise, Orta Asyada daha ok elilik grevlerinde bulunanlar iin kullanlan bir unvan iken, Osmanl devletinde kullanm asndan eitlilie uram ve bir tekilt hviyeti kazanmtr. Her iki terim, gerek mahiyet gerekse syleni tarz itibariyle deiiklie urasa da Osmanl devletine kadar mevcudiyetlerini devam ettirmilerdir. Bu durum, Orta Asyada balayan Trk medeniyetinin Osmanldaki izleri, bir dier ifadeyle kltrel devamllnn bir gstergesidir. Bu makalede, sz konusu unvanlarn ncelikle Orta Asyadaki kullanm, akabinde ise Osmanl tekilt yaps ierisindeki kullanmlar ve ilevlerine dair tespitlerde bulunulacaktr. Anahtar Szckler: Osmanl Devleti, Orta Asya, Suba, avu, Asker unvan. Giri Osmanl asker ve idar tekiltna Orta Asya kkenli birok terim ve unvan gemitir. Bu unvanlar, Osmanllara Orta Asyada kullanld ekilden farkl telaffuz biimiyle geseler de ilev bakmndan tekilt tarihi iinde kullanlm ve sreklilik arz etmilerdir. Orta Asyann izlerini tayan bu terimler ierisinde iki askeri unvan dikkati ekmektedir. Bunlardan biri suba, bir dieri ise sadece Osmanlda deil, halihzrda gnmz Trk ordusunda da kullanlan bir unvan olan avutur. Bu makalede, sz konusu unvanlarn ncelikle Orta Asyadaki kullanm, akabinde ise Osmanl tekilt yaps ierisindeki kullanmlar ve ilevlerine dair tespitlerde bulunulacaktr. Suba Terimi Hakknda Suba unvan esasen Sbadan gelmektedir. Bu terimin ilkini oluturan s kelimesi, eski Trkede asker, ordu mnsna

Osmanl Devletinde Orta Asya Kkenli Asker...

75

gelmektedir 1 . Uygurlarda s eklinde kullanlmtr 2 . Kelimenin ba kelimesiyle birlikte tekil ettii sba terimi ise ordu komutan veya asker ba demektir3. Trklerde asker ve ordu, suya benzetildii iin bu terimleri ifade etmek amacyla s kelimesi kullanlmtr. Hatt s akt tabiri, suyun ak gibi, askerin, ordunun akp gidiini ifade etmekteydi4. Sba terimine Trke belgelerde ilk defa 8. yzylda rastlanlmaktadr. Kk Trke yazl abidelerde en ok geen kelimelerden biridir. 710 ylndaki Trgi seferi srasnda orduya sba ni l-Kagan komuta etmiti. Moyun-or da sbalk yapmt5. Seyhun dolaylarndaki Ouz-Yabgu devletinde de bu kelime ordu komutan anlamnda kullanlmtr 6 . Genel olarak sylemek gerekirse bu askeri unvan, Kk Trkler 7 , Uygurlar, Karahanllar, Gazneliler ve Seluklularda ayn anlamda kullanlmtr8. Bir sba, yani ordu komutan hangi vasflara sahip olmaldr? Bu hususta en dikkate deer ve kapsaml bilgi Kutadgu Biligde bulunmaktadr. Bu eserde yer alan bilgilere gre, bir sba orduya kumanda edebilmeli, onu sava dzenine sokabilmeli ve dman yenmesini bilmelidir. Dolaysyla sba olacak kiinin ok sekin olmas ve her eyden nce sert, tecrbeli, yrekli, sa sakalnn dzgn olmas lazmdr. Bunun yan sra cesur, iyi nianc, alak gnll, sofras
Divan Lgat-it-Trk Tercmesi, Cilt III, (ev. Besim Atalay), TTK yay., Ankara 1992, s.208.; Hseyin Namk Orkun, Eski Trk Yaztlar, TDK yay., Ankara 1994, s.100-101.; J.H.Kramers, S-ba, A, Cilt 11, s.78. 2 Ahmet Caferolu, Eski Uygur Trkesi Szl, Enderun Kitabevi, 3.bask, stanbul 1993, s.141. 3 J.H.Kramers, S-ba, s.78.; Mcteba lgrel, XVII. Yzyl Balkesir eriyye Sicillerine Gre Subalk Messesesi, VIII.Trk Tarih Kongresi (Ankara, 11-15 Ekim 1976), Kongreye Sunulan Bildiriler, Cilt II, Ankara 1981, s.1275.; Abdlkadir Donuk, Eski Trk Devletlerinde dar-Asker Unvan ve Terimler, stanbul 1988, s. 93. 4 Divan Lgat-it-Trk Tercmesi, Cilt I, (ev. Besim Atalay), TTK yay., Ankara 1992, s.15.; Ayrca bkz. Reat Gen, Kagarl Mahmuda Gre XI. Yzylda Trk Dnyas, Trk Kltrn Aratrma Enstits yay., Ankara 1997, s.101. 5 Saadettin Gme, Kk Trk Tarihi, Aka yay., Ankara 1999, s.103. 6 A.Donuk, Eski Trk Devletlerinde, s.93. 7 Bahaeddin gel, Dnden Bugne Trk Kltrnn Gelime alar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf yay., stanbul 1988, s.570. 8 J.H. Kramers, S-ba, s.79.
1

76

Emine Erdoan znl

ak ve cmert olmaldr. Sba, btn maln mlkn askerlere datmal ve bylece etrafna kendisiyle savaacak pek ok dost, arkada, silah arkada toplamaldr. Sadece kendisini dnerek hareket etmemeli, kendisine bir at, bir takm elbise ve birka silah kfi grmeli, oluk ocuk ve karm deyip mal toplamamal, veyahut mlk ve ba-bahe toplamak iin para biriktirmemelidir. Aldklarn verip beylikle hretini bytmelidir9. Yine Kutadgu Bilige gre komutan (sba), askerini dzene sokmal, sralarn ve saflarn iyice dzenlemeli, kk rtbelilerin bykler arasna girmesine, uzak ve darda duranlarn da birlie yakn olmasna izin vermemelidir. Komutan, dmanla yz yze geldiinde uyank olmal, gece gndz uyumamaldr10. nc yani aknc birliini (yezek) yanna alarak, dmann yaknlarna kadar sokulmal; ordugah ve konan, otlar ile sular grp semeli ve konan ona gre kurmaldr11. Bir sbann yrei harpte arslan yrei, dvrken de bilei kaplan bilei gibi olmaldr. Domuz gibi inat, kurt gibi kuvvetli, ay gibi azl ve yaban sr gibi kinci olmaldr. Bununla birlikte kzl tilki gibi hilekr olmal, deve aygr gibi gtmelidir. Hile ve kurnazlk yollarn bilmelidir. Kendisini saksaandan daha dikkatli tutmal, kaya kuzgunu gibi daima uza gzetlemelidir. Arslan gibi hamiyeti yksek tutmal, bayku gibi geceleri uykusuz geirmelidir. Syledikleri doru olmal ve szne emniyet edilmelidir12. Reat Gene gre, Karahanl askeri sisteminde sba, btn ordunun kumandan, yani bakumandan deildir ve dolaysyla bir tek sba yoktur. Kelime dorudan doruya ordu kumandan anlamndadr. Bu yzden de muhtelif ordu kumandanlar yani emirleri olabilirdi. Yine
Reat Gen, Karahanl Devlet Tekilt (XI.yzyl) (Trk Hkimiyet Anlay ve Karahanllar), Kltr Bakanl yay., stanbul 1981, s.320-322.; Bu hususta ayrca bkz. B. gel, Trk Kltrnn Gelime alar, s.569-570.; Suat lhan, Trk Asker Kltrnn Tarih Gelimesi Kutsal Ocak, tken yay., stanbul 1999, s.76. 10 B. gel, Trk Kltrnn Gelime alar, s.570.; Ayn yazar, Trk Kltr Tarihine Giri, Cilt 7, Kltr Bakanl yay., Ankara 1991, s.124. 11 B. gel, Trk Kltr Tarihine Giri, Cilt 7, s.126. 12 R.Gen, Karahanl Devlet Tekilt, s.322-323.; Kutadgu Biligde sbann nitelikleri ve vazifeleri hakknda bkz. Kutadgu Bilig, I (Metin), (Haz. Reid Rahmeti Arat), TDK yay., Ankara 1999, s. 241-256.
9

Osmanl Devletinde Orta Asya Kkenli Asker...

77

Ona gre, XI. yzyl sonu ile XII. yzyl balarnda Yarkend blgesinde tanzim edilmi bulunan tarla sat senetlerinde, ayn senet zerinde birden fazla sbann kaydedilmi olmas, bu durumu net bir ekilde ortaya koymaktadr. Nitekim ordularn tamamna genellikle hkmdarlarn kumanda ettikleri bir devirde, bir bakumandandan sz edilmesi imknszdr13. Yukarda vazifelerinden bahsettiimiz ve askeri adan olduka ehemmiyetli bir unvan olduunu vurguladmz sba terimi, Anadolu Seluklularnda eski nemini kaybetmitir. Bu terim, Anadolu Seluklularnda yine ordu kumandan anlamna gelip14, askeri tekiltta bakumandandan sonra yer almaya balamtr 15 . Ancak burada bir hususu izah etmekte yarar vardr. Sbalar o vilayetin ve askerlerin sahibi ve efendisi deil, sadece amirleri konumundaydlar 16 . Bunlar vilayet merkezlerinde bulunup hem blgelerinin gvenlik ve asayiiyle ilgilenirler, hem de sava zamanlarnda kaza, nahiye ve kylerdeki tmarl sipahiye kumanda ederlerdi17. Bu dnemde sbalarn konumunu bir vilayetin askeri valisi olarak nitelemek daha dorudur18. Sbalar, sefer ilannda ordunun toplanma yerine giderek beylerbeyinin emrine girerlerdi. Osmanllardaki Enderun sistemine benzer bir sistem ierisinde yetien ve gelirlerini banda bulunduklar ehrin zabta olaylarndan ve rfi vergilerinden elde eden sbalar, dorudan doruya divan tarafndan atanmaktaydlar. Sba tayin olunmak suretiyle hkmete bal vilayetler halinde, idare olunan blgelere divani veya sultann divan dairesi ad verilirdi. Seluklu devrinde byle vilayetlere umumiyetle sbalk denmi olmas

R.Gen, Karahanl Devlet Tekilt, s.318-319. smail Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, TTK Basmevi, Ankara 1988, s.203. 15 J.H.Kramers, S-ba, s.79.; M. lgrel, XVII. Yzyl Balkesir, s.1275. 16 Osman Turan, Seluklular Trihi ve Trk-slm Medeniyeti, Boazii yay., stanbul 1999, s.313. 17 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, TTK Basmevi, Ankara 1988, s.103. 18 J.H.Kramers, S-ba, s.79.; Ayrca bkz. Mehmet Ali nal, Osmanl Devletinde Merkezi Otorite ve Tara Tekilt, Osmanl, Cilt 6, s.121.
14

13

78

Emine Erdoan znl

muhtemeldir. ktalara sbalar karmaz, kk ehir kasaba ve kylerde sbann naibleri grevlendirilirdi19. Osmanl Devletinde Subalar Sba kelimesinin syleni biimi zamanla deiiklik gstererek Osmanl devrinde suba haline gelmitir20. Bu terim, Osmanl ariv belgelerinde de gemektedir 21 . Osmanllarn ilk devirlerinde subalar, merkezden ulufe alrlar, asayiten sorumlu olurlar ve askeri kuvvetlere kumanda ederlerdi. Bunlar tekiltta Kaddan sonra gelirlerdi. Osman Gazinin Karacahisar zapt ettii zaman yapt ilk ilerden biri, Gndz Alpi subalk grevine tayin etmesidir22. Osmanl devletinin genilemesiyle birlikte, devlet tekilatnda bir takm deiiklikler meydana gelmi ve bu durum, subalk messesesine de yansmtr. Subalarn statsnde bakentte yahut tarada bulunmalarna gre vazife ve rtbe asndan farkllk meydana geldi. Merkezde yani stanbulda bulunan subann grevi, aa yukar polis amirliine tekabl eden avubaya yardmc olan byk inzibat zabitlerinden biriydi 23 . Osmanl ordusu, snr boylarnn korunmas grevini stlenmi iken, ehirlerin asayi ve gvenliinden kadlar ve subalar sorumlu olmutur. Doal olarak bu vazifelerini ehrin dier grevlileri olan muhzr ba, dizdar, muhtesib ve serdar ile birlikte yerine getirmekteydiler24. stanbul, Bursa ve Edirne gibi byk merkezlerin subalar, daha fazla sorumluluklar olduu iin nemli ahsiyetlerdi. En byk merkez olmas sebebiyle stanbulun asayii iin, subadan baka yenieri

19 20

J.H.Kramers, S-ba, s.79. M.A.nal, Osmanl Devletinde Merkezi Otorite, s.121. 21 rnek belgeler iin bkz. stanbul, Babakanlk Osmanl Arivi, Timar Ruzname Defteri, No:14, s.1076.; No:22, s.865. 22 J.H.Kramers, S-ba, s.79. 23 J.H.Kramers, S-ba, s.79. 24 Halil nalck, Centralization and Decentralization in Ottoman Administration, Studies in Eighteenth Century Islamic History, (Ed.Thomas Naff-Roger Owen), Illions 1977, s.33.; Ayn yazar, Mahkeme, A, Cilt 7, s.149.

Osmanl Devletinde Orta Asya Kkenli Asker...

79

kolluklar da kullanlyordu. Suba daimi surette merkezde bulunup, hapis, tevkif ve idam emirleri iin beklerdi25. Tarada ise subalar, Osmanl askeri tekilat asndan nemli bir mevkiye sahiptiler. Osmanl timar sistemi ierisinde Subalar, dirlik sahibi olup, dier sipahilerin ve kendilerine tevdi edilen idari blgenin ahalisi arasnda asayii koruma vazifesini yerine getirmekteydiler 26 . Subalar, XV. yzyln sonlarna ve hatt XVI. yzyln ilk yarsna kadar askeri ve idari grevler yklenirlerken daha sonra beylerbeyi ve sancakbeyleri tarafndan atanan birer grevli durumuna dtler 27 . Askeri bakmdan yedi sekiz kaza bir sancak tekil etmekte olduundan, bunlarn banda bulunan sancakbeyi bu kazalardan en nemli olan sancak merkezi kabul ederek orada oturur ve her kazaya hem orann gvenliini temin etmek ve hem de kad veya naibinin hkmedecei nakdi cerimeleri sancakbeyi hesabna almak zere birer suba gnderirdi. Kylere dahi ky subalar tayin edilirdi28. Fatih Sultan Mehmed Kanunnmesinde de subalk grevi iki ksma ayrlmaktadr. Kanunnameye gre biri miri, dieri timar subas olmak zere iki tr subalk vardr. Miri subalar, daha nce de bahsettiimiz zere ehir ve kasabalarda belediye, zabta ve asayi ilerine bakarlard. Gndzleri ehir iinde kol gezerek ar, pazar ve mahalle aralarnn temizliini temin etmek, kaldrmlar tamir ettirmek vazifeleri arasnda bulunmaktayd29. Bir dier suba olan Tmarl suba ise sancakbeyinden sonra sipahilerin en nemli subayyd. Grevi, bulunduu eyalet ve sancak merkezlerinin idare amirliiydi. Bunlar serbest dirlik tasarruf ederler, sefere cebelleri ile birlikte katlrlard 30 . Sultan, beylerbeyine sefer ferman gnderdiinde sipahiler, subalarn kumandasnda, sancakbeyinin sanca altnda toplanrd. Sancakbeyleri de beylerbeyinin
25

M. lgrel, XVII. Yzyl Balkesir, s.1276.; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilt, TTK Basmevi, Ankara 1988, s.21. 26 J.H.Kramers, S-ba, s.79. 27 M. lgrel, XVII. Yzyl Balkesir, s.1276. 28 Mustafa Akda, Osmanl Messeseleri Hakknda Notlar, A.. DTCF Dergisi, Cilt XIII, Say 1-2 (Mart-Haziran 1955), s.50. 29 M.A.nal, Osmanl Devletinde Merkezi Otorite, s.121. 30 M.A.nal, Osmanl Devletinde Merkezi Otorite, s.121.

80

Emine Erdoan znl

bayra altnda toplanr, sonra her beylerbeyi emredilen zamanda ve yerde sultann ordusuna katlrd31. Osmanl ordusunda her alayda drt suba bulunurdu 32 . Esas itibariyle bakldnda timarl subalarn nispeten ilk dnemlerdeki sbalarla grev ve vazife itibariyle benzerlik gsterdiini syleyebiliriz. Timarl olan subalarn Osmanl tmar sistemine gre, ellerindeki has ve zeametlerin deerleri yirmi binle yz bin ake arasnda deiirdi33. Bir timarn zeamet olabilmesi iin Defter-i Hakanide subaya ait bir timar olarak kaydedilmesi gerekliydi 34 . Savalara katlp, padiahn urunda can ve ba feda etmi ve ehit olmu dirlik sahibi subalarn dirliklerin ne miktarda oullarna intikal olaca dahi kanunlarla belirlenmiti35. Subalk teriminin Osmanl tara tekilt asndan tad bir dier nem ise bu terimin ayn zamanda idar bir terim olarak kullanlm olmasdr. Bu konu ayr bir almann konusunu oluturduu iin burada detayl olarak deinmeyeceiz. Ancak genel hatlaryla yle aklayabiliriz: XV. yzyln ilk yarsnda Osmanl devleti, Anadolu, Rumeli ve Rum (Sivas-Amasya) eyaletlerine ayrlmt. XVI. yzylda eyaletlerin says gittike artm, XVII.yzyl balarnda 32ye ykselmiti. Bu durumda eyaletler sancaklara, sancaklar da subalk ad verilen idari birimlere ayrlmtr36. Mesel zer Ergene gre, XVI. yzyl sonlarnda Ankara sanca 6 subalk mntkasna ayrlmt: Ankara subal, Murtazabd subal, Yabanbd subal, Kasaba subal, Aya subal, ubuk subal. Bu subalklar ile timar

Halil nalck, Osmanl mparatorluu Klsik a (1300-1600), (ev. Ruen Sezer), stanbul 2003, s.118.; Fatma Acun, Klasik Dnem Eyalet dare Tarz Olarak Timar Sistemi ve Uygulamas, Trkler, Cilt 9, s. 901. 32 Abdlkadir zcan, Osmanl Askeri Tekilat, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (Ed.Ekmeleddin hsanolu), Cilt I, stanbul 1994, s.351. 33 H. nalck, Klsik a, s.119. 34 Halil nalck, Osmanl Timar Rejimi ve Sipahi Ordusu, Trk Kltr, Say 34, Yl III (Austos 1965), s.759. 35 M.Tayyib Gkbilgin, Kanni Sultan Sleymann Timar ve Zeamet Tevcihi ile lgili Fermanlar, Tarih Dergisi, Cilt XVII, Say 22 (Mart 1967), s.39-44. 36 H. nalck, Osmanl Timar Rejimi, s.763.

31

Osmanl Devletinde Orta Asya Kkenli Asker...

81

nahiyeleri ayn anlamdayd 37 . Kendileri kasabalarda oturan subalar, blgelerindeki kylerde oturan sipahilerin komutanlaryd38. XVI. yzyln sonlarna doru Osmanl Devletinin maruz kald trl buhranlarn XVII. yzylda kendisini daha da belli etmee balamasyla birlikte, halk ile merkez arasnda farkl bir ynetici zmresi domutur. Bu zmre ierisinde halka eziyet eden haksz yere para toplayan ahslar ounluktayd. zellikle de XVI. yzyln sonlarna doru, yenierilerin gerek suba kisvesi altnda gerek dier grevliler olarak halk zerinde basklar artmt. Bunlar, kylerden nakit para dnda, yiyecek, hayvan ve giyecek gasp etmekte ve halk zorla altracak kadar ileriye gitmekteydiler. Mhimme defterlerinde yer alan bir kayt, bu hususla ilgili arpc bir bilgi sunmaktadr. Teke ili sancakbeyine gnderilen 1568 tarihli bir hkmde, Tekede baz kylerde hrszlk ve haramilik eden ekyay himaye eden bey, suba ve avu gibi devlet grevlilerinin dirliklerinin ellerinden alnmas emredilmitir39. Bu durumun neticesi olarak da devlet, otoritesini temsil edenlerin, bu hak ve adalete aykr tutumlarna mani olmak gayesiyle zaman zaman adaletnmeler neretmitir40. avu Unvan Hakknda Orta Asya kkenli olup, Osmanl devlet tekiltnda kullanlan bir dier unvan ise avutur. avu unvan, ok eski dnemlerden itibaren muhtelif Trk devletlerinde baz saray hizmetlerini yerine getiren memurlara verilen, orduda kk bir askeri rtbeyi ifade eden ve gnmzde hl Trk ordusunda kullanlan bir terimdir41. F.W.K. Mller,
zer Ergen, Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarihiliine Katk XVI. Yzylda Ankara ve Konya, Ankara Enstits Vakf yay., Ankara 1995, s. 62-63. 38 H. nalck, Klsik a, s.122. 39 stanbul, Babakanlk Osmanl Arivi, Mhimme Defteri, Cilt 7, 418/1202. (Mhimme defterleri bundan sonra MD olarak ksaltlacaktr). 40 Bu hususta ayrntl bilgi iin bkz. M. lgrel, XVII. Yzyl Balkesir, s.1277-1278. 41 M. Fuad Kprl, avu, A, Cilt 3, s.362.; Orhan F. Kprl, avu, DA, Cilt 8, s.236.; Bu unvan, Trke szlkte, Osmanl devleti tekiltnda eitli hizmetler yapan grevli, Osmanl ordusunda st komutanlarn buyruklarn ast komutanlara ulatran grevli, Onbadan sonra gelen ve grevi manga komutanl olan er rtbesi olarak gemektedir. Bkz. Trke Szlk, Cilt I, TDK yay., Ankara 1988, s.284-285.
37

82

Emine Erdoan znl

filolojik bir terim olarak, eski Uygur metinlerde geen ab kelimesinin Osmanllarda kullanlan avu kelimesinin eski ekli olduu ihtimalini ne srmektedir. Bu hususta aratrma yapan P. Pelliot da ayn ihtimali ileri srerek, in kaynaklarnda, 735 ve 737 yllarnda in sarayna, Tu-kiler tarafndan, eli olarak gnderilen kiinin tad unvan olan -pi-e unvannn, avu unvanyla ayn olduunu ileri srmektedir. Bu durum avu kelimesinin olduka eski bir unvan olduunu gstermektedir42. Kk Trklerden itibaren Osmanllar da dahil olmak zere Trk devletlerinin ounluunda askeri (kumandan), idari (sivil muhafz, haberci) ve diplomatik (eli) bir unvan olan avu tabiri, Abdulkadir Donuka gre Orhun kitabelerinde iki yerde gemektedir43. Divn Lugtit-Trkde awu eklinde geen kelime, eserin yazar Mahmud Kagar tarafndan savata saflar dzelten, sava olmad zaman da askeri zulm etmeye brakmayan kimse, avu olarak tanmlamaktadr 44 . Bu terim, Peenek ve Kuman lehelerine , Macarcaya ise s eklinde gemitir. Grld zere Kk Trkler, Uygurlar ve Peenekler arasnda avu terimi, askeri bir rtbe ve unvan olarak kullanlmtr. Bununla birlikte Kk Trklerde bu unvan, elilik grevinde bulunan kiileri ifade etmek iin de kullanlmtr. Nitekim asrlar sonra avularn elilik vazifesini yerine getirdiklerine dair bilgiye Osmanllarda da tesadf edilmektedir45. Hazarlarda avuyar eklinde mevcudiyetini bildiimiz avu terimi, Gazneliler ve Karahanllar devrinde Farsaya46 girmi, tarihi ve edeb eserlerde kullanlmtr. Gaznelilerde hem avu hem de bunun e anlamls olarak serheng ve drb kelimeleri kullanlmtr. Irak,
F.W.K.Mller ve P.Pelliotdan naklen M.F.Kprl, avu, A, Cilt 3, s.362.; Ayn tespit iin bkz. O F.Kprl, avu, DA, Cilt 8, s.236. 43 A. Donuk, Eski Trk Devletlerinde, s.92. 44 Divan Lgat-it-Trk Tercmesi, Cilt I, s.368.; Bu hususta ayrca bkz. R.Gen, Karahanl Devlet Tekilt, s.304-305. 45 M. F. Kprl, avu, s.362.; O. F. Kprl, avu, s.236.; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilt, TTK yay., Ankara 1988, s.409. 46 Farsa-Trke szlkte, avu kelimesinin Trkeden alnd ifade edilerek asker ve kafilenin ilerini gren kimse olduu belirtilmitir. Bkz. Ziya kn, Farsa-Trke Lgat (Gencinei Gftar Ferhengi Ziya), Cilt I, MEB yay., stanbul 1996, s.683.
42

Osmanl Devletinde Orta Asya Kkenli Asker...

83

Suriye, Msr, Kuzey Afrika ve Yemen gibi, eitli dnemlerde Trk slalelerinin hkimiyeti altnda bulunmu olan Arap memleketlerinde bu kelime, avu, cavu veya avi eklinde, Balkan ve Dou Avrupa dillerinde avu eklinde kullanlmtr. Trklerle mnasebetleri ok eskilere dayanan Bizansllara da geen bu terim, baz Bizantinistlerin iddia ettii gibi Osmanllara Bizansllardan gememitir. Nitekim daha XI. yzylda Seluklularda avu unvan ve tekilt bulunmaktayd47. avu teriminin filolojik kkenine dair grlerin yannda kelimenin etimolojik kkenine dair bir takm tespitler de bulunmaktadr. Genel olarak kabul edilen gre gre avu kelimesi, eski ve yeni birok Trk lehelerinde mevcudiyeti bilinen barma, arma, ses, an ve hret anlamna gelen av kknden tremektedir. Orduda dzenin korunmasyla grevli olan avularn, hkmdarn ve dier komutanlarn emirlerini askeri birliklere yksek sesle bildirdikleri iin bu unvan alm olabilecekleri ileri srlmektedir48 . Byk Seluklular, Harzemahlar, Abbasi halifeleri ve Delhi Trk sultanlarnn saraylarnda da avular zmresi vard. Seluklular ve Harzemahlar dneminde avular zmresi, sarayda hkmdarn emri altnda bulunan askeri bir tekilatt. Hkmdarn zel kuvvetini tekil eden ve genellikle klelerden tekil edilen bu zmre arasnda avular hususi bir yere sahipti. Hkmdar tarafndan verilen her trl emrin yerine getirilmesi ve tebli edilmesi bunlarn balca vazifeleriydi. Merasim trenlerinde, bayramlarda ve alaylarda bellerinde gm kemerler ve ellerinde altn veya gm yaldzl asalar bulunan bu avularn bulunmas mecburiydi. Hkmdar bir yere giderken, avular onun etrafn sararlar ve Trke savulun veya Arapa tarrik yahut farsa dr-b diye bararak yol aarlard. Bunlarn elbiseleri ve klahlar siyah olduu iin bunlara siyah-pn- dergh yani sarayn kara elbiselileri de denilmekteydi. Bu tekilt, Seluklulardan sonra Atabeyler ve Eyyubiler vastas ile Msr-Suriye Memlk devletlerine de gemitir. lhanllar zamannda eski nemini kaybeden avu kelimesi, yerini yasavul kelimesine brakmtr. Bunlar daha ok adl takibatla

47 48

M. F. Kprl, avu, s.363.; O. F. Kprl, avu, s.236. M. F. Kprl, avu, s.363.; O. F. Kprl, avu, s.236.

84

Emine Erdoan znl

uramaktaydlar. Celyirliler, Timurlular, Akkoyunlu ve Safeviler devrinde avu kelimesinden ziyade yasavul kelimesi kullanlmtr49. avu kelimesi ve tekilt Anadolu Seluklularnda da bulunmaktayd ve Byk Seluklularda bulunan zmre ile vazife bakmndan aynyd. Hkmdar veya byk emirler tarafndan verilen emirleri, yksek sesle barp, halka anlatmak, merasim esnasnda alklarda bulunmak, memleketin iinde ve dnda kendilerine verilen grevleri yapmak sarayda hususi bir zmre olan avularn vazifeleri arasndayd50. Osmanlda avu Unvan ve Tekilt avu kelimesi, bir Seluklu miras olarak Osmanllara gemitir. Samsa avu gibi Osman Gazinin silah arkadalarndan bir ksm bu unvanla anlmtr. Bu durum, Osmanl saray ve ordu tekilat tekil edilirken btn Anadolu beyliklerinde mevcut olan avuluk messesesinin de alndna iaret etmektedir51. lk defa, XIV. yzyldan kalma baz hkmleri de ierdii kesin olan Fatih Kanunnamesinde avulara dair nemli kaytlara rastlanlmaktadr. Kannnmeye gre, avularn miri olan avuba, divanda oturmaz; vezirler, kazasker ve defterdr divana geldikleri zaman, kapclar kethds ile birlikte onlar karlar ve gnde 60 ake yevmiye alrd. Yine kanunnameye gre, avular derece bakmndan ktipler ile eit dzeydeydiler. Tayinleri defterdr tarafndan yaplr ve bayramlarda da padiahn elini pme imtiyazna sahiptiler. avu oullarna 10.000 ake timar tevcih edilirdi52. II. Bayezid devrinde (1481-1512) 100 avu bulunduu, bunlarn orduda nizam ve intizam saladklar, maden aslarla sulular dvdkleri bilinmektedir. Osmanl saraynn ihtiamna paralel olarak avuluk tekilt, XVI. yzylda genilemitir. Bu yzylda Divn- Hmynda elleri altn ve gm aslar olan 300 avu bulunmaktayd.
49 50

M. F. Kprl, avu, s.366.; O. F. Kprl, avu, s.236. M. F. Kprl, avu, s.365. 51 M. F. Kprl, avu, s.367. 52 M. F. Kprl, avu, s.367.; Mehmet Zeki Pakaln, Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Cilt I, stanbul 1993, s.335.; O. F. Kprl, avu, s.236.

Osmanl Devletinde Orta Asya Kkenli Asker...

85

Osmanl devletinde Divn- Hmyn avularndan baka, bata Yenieri Oca olmak zere Kapkulu Ocaklarnda, Eyalet ve Sancaklarda grevli avular da bulunmaktayd53. Atl bir snf olan ve Serhengn- Divn- Hmyn diye de anlan Divn- Hmyn avular, yevmiyeli ve gedikli (timar ve zeametli) olarak iki ksma ayrlmaktaydlar. Divn- Hmyn toplantlar, ayda bir Kapkulu Ocaklarna maa vermeye balaynca Divn- Hmyn avularndan gedikli olanlar saray hizmetinde, yevmiyeliler ise Paa Kapsnda yani Bb- lide hizmet etmeye balamlardr. Bunlardan saray hizmetindekiler gedikli avuu54 ve Bb- li hizmetindekiler de divn avuu ismini almlardr; her iki snf da avubann emri altndayd55. Divn avular on be ble ayrlmlard. Saylar zaman zaman deimi ve artmtr. Fatih Sultan Mehmed, stanbulu ald zaman 200 divn avuu bulunmaktayd. XVI. yzyln ortalarnda bu say 300 (III. Murad dneminde 324)56 ve sonlarnda 324, XVII. yzyl balarnda ise 500, 600 bulmutu. XVIII. yzyln son yarsnda Bb- lideki divan avularnn says otuz mlzm olmak zere 630 kadard. Divn- Hmyn avularnn dirlikleri ile maa veya ulufeleri derece ve kdemlerine gre verilmekteydi. XVII. yzyl ortalarnda maalarnn yevmiyeleri otuz ile altm ake arasnda idi, maalar, mirleri olan avuba tarafndan tevzi edilirdi. Timar veya zeametli olan gedikli avularn dirlikleri serbest dirliklerden olup, buralardaki btn vergilerin ve hasltn geliri tamamen kendilerine braklrd. Bununla birlikte avular, vezir, beylerbeyi, sancakbeyi, Eflak ve Bodan voyvodalaryla, Erdel Kralnn tayinlerinde ve stanbula vergilerini

O. F. Kprl, avu, s.237. Gedik avular hakkndaki kanun iin bkz. Hezarfen Hseyin Efendi, Telhsl-Beyn F Kavnn-i l-i Osmn, (Haz. Sevim lgrel), TTK yay., Ankara 1998, s.146. 55 . H. Uzunarl, Saray Tekilt, s.408-409. 56 Mustafa Nuri Paa, Netayic l-Vukuat, Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, Cilt I-II, (Sadeletiren, notlar ve aklamalar ekleyen: Neet aatay), TTK yay., Ankara 1992, s.152.
54

53

86

Emine Erdoan znl

getiri, gnderililerinde ve devlet adamlarndan bayramlarda bahi alrlard; bu bahilerin miktarlar kannen belirlenmiti57. Dergh- l avular olarak da adlandrlan Divn- Hmyn avularnn muhtelif grevleri bulunmaktayd. Divn- Hmynda ve baz tara ilerinde muhtelif hizmetlerde bulunurlard. Bunlardan nbeti olan blk, divn gn zel kyafetleriyle Divanhnenin yannda kendilerine ait yerde oturarak verilen emirleri yerine getirirlerdi. Divn gnleri davaclar armak suretiyle mbairlik ederler, verilecek herhangi bir emri yerine getirmek iin hazr bir ekilde beklerlerdi 58 . Divna giren vezirlerin nnde iki avuun bulunmas dettendi. Padih veya veziriazm tarafndan verilen bir emrin teblii ve idam hkmleri avular tarafndan gerekletirilirdi59. Bundan baka avular, tahsilt, divndan kan hkmlerin ilgili kiilere ulatrlmas60 ve saire gibi iler iin eyaletlere de gnderilirlerdi. Bunlar genellikle zemet sahibi olan avulardan seilirdi61. avular, lke ierisinde bulunan baz madenlerin iletilmesi gibi ilerde de kullanlrlard62. Padih ehirde aly ile birlikte dolarken, camiye giderken avular, balarnda zel balklar ile ellerindeki topuzlar omuzlarna koyup alyn nnde yrrler ve savulun diye yol aarlard. Padiahla beraber sefere giden avular, ikindi vakti padiahn ota nnde nevbet alnd vakit ellerini kavuturup dururlard63. Padihlarn tahta kma merasimlerinde, bayram tebriklerinde, padih tebrike gelenlerin oturup
. H. Uzunarl, Saray Tekilt, s.411-412.; Bu hususta ayrca bkz. Defterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i Vekayit, Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704), (Haz. Abdlkadir zcan), TTK yay., Ankara 1995, s.756. 58 . H. Uzunarl, Saray Tekilt, s.408.; Ayrca bkz. Mustafa etin Varlk, Ottoman Institutions of XVI. Century and Sultan Sleyman the Magnificent, The Ottoman Empire in the Reign of Sleyman the Magnificent, I, Ankara 1988, s.26. 59 M. F. Kprl, avu, s.367.; M. Zeki Pakaln, Tarih Deyimleri, Cilt I, s. 335.; O. F. Kprl, avu, s.236. 60 MD, Cilt 16, 27/46.; MD, Cilt 23, 7/9.; MD, Cilt 34, 68/150.; Bu hususta muhtelif baka hkmler iin bkz. Mehmet Ali nal, Mhimme Defteri 44, Akademi Kitabevi, zmir 1995, s. 2, 9, 16, 20, 24. 61 . H. Uzunarl, Saray Tekilt, s.408. 62 M. F. Kprl, avu, s.367.; M. Zeki Pakaln, Tarih Deyimleri, Cilt I, s. 335.; O. F. Kprl, avu, s.236. 63 . H. Uzunarl, Saray Tekilt, s.410.
57

Osmanl Devletinde Orta Asya Kkenli Asker...

87

kalklarnda, padih bir yere giderken ata binip iniinde ve buna benzer durumlarda yksek sesle alk denilen duay yaparlard64. Divn- Hmyn avularnn bir baka grevi ise ssl kyafetlerle atlara binmi olarak yabanc lkelerden gelen elileri karlamak ve ikmetghlarnda gzaltnda tutulan elilere nezaret etmekti. Hatt elinin konandan alnarak Divn- Hmyna getirilmesi dahi onlarn grevleri arasndayd 65 . Gedikli avular, eli olarak yabanc lkelere gnderilirlerdi 66 . Bu durum daha nce de anlattmz zere onlara Orta Asyadan miras kalm bir grevdi. Ancak bu avularn temsili bir sfat ve yetkileri yoktu67. avularn en byklerinin unvn avuba idi. Baavu da denilirdi. avuba, Divna halkn istek ve ikyetlerini bildirir, dilekelerini takdim eder ve dava iin girip kanlara mbairlik ederdi68. Bundan baka divnn dzenini korumakla sorumluydu. Divn kurulaca zaman, avuba ile kapclar kethds vezirleri, orta kapnn i tarafnda karlayp selamladktan sonra nlerine dp ellerindeki gm asalar yere vura vura Vezir yolu denilen yoldan divan mahalline doru giderlerdi 69 . Divnda elinde gm denek olduu halde durur, davalarda bir nevi icra memurluu grevini yerine getirirdi. Divna ait iler bitince avubann verdii iaret zerine avularla hizmete memur olan dier ahslar divndan kard. Divnn sonunda avuba, Sadrazamdan padiahn mhrn alr, hazineyle defterhneleri mhrledikten sonra yine Sadrazama teslim ederdi70. avubann maiyetinde kendisinden sonra byk mir olarak avular ktibi ile avular emini vard. avular emini, kanun
64 . H. Uzunarl, Saray Tekilt, s.412.; M. Zeki Pakaln, Tarih Deyimleri..., Cilt I, s.332.; Ayrca bkz. Ltf Paa, Tevrih-i l-i Osman, (Osmanlca Metni Notlarla Nere Hazrlayan: li Bey), (nsz ve ndeks: M.Serhan Tayi), stanbul 1990, s.22. 65 Defterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i Vekayit, s.751. 66 M. F. Kprl, avu, s.367.; M. Zeki Pakaln, Tarih Deyimleri..., Cilt I, s.335.; O. F. Kprl, avu, s.236.; . H. Uzunarl, Saray Tekilt, s.409.; Ayrca bkz. Peev brahim Efendi, Peev Tarihi, (Haz. Bekir Stk Baykal), Cilt I, Ankara 1999, s. 238. 67 Faik Reit Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara 1992, s.19. 68 Bu hususta bkz. Mustafa Nuri Paa, Netayic l-Vukuat, s.65. 69 . H. Uzunarl, Merkez ve Bahriye Tekilat, s.15. 70 . H. Uzunarl, Saray Tekilt, s. 413-416.; M. Zeki Pakaln, Tarih Deyimleri..., Cilt I, s. 333-337.

88

Emine Erdoan znl

hkmlerine gre verilen cezalarn infazyla megul olurdu. avular ktibi ise, Divn avularnn miri idi. Kanun hkmlerine gre verilen nakdi ve bedeni cezalarn infaz ile ilgilenirdi71. Bir dier grevli olan avuba kisedar ise avuba dairesinin evrak ve sicil mdryd. Divnda avubaya ait evrak kendisine verilir, o da kisedarna teslim ederdi. Kisedr, bu evrak avulardan tayin ettii mbairler vastasyla takip ettirir ve evrak, davaya ait ise davac ile davaly dinler, gerekli ilemleri yerine getirir ve sonra avubaya teslim ederdi72. avubann emri altnda alan grevlilerden biri de Klavuz avutu. Klavuz avu, gerek padih, gerekse sadrazamn alaylarnda onlara yol aan kiiydi. Dier grevliler olan Duac avuun bir dier tabiriyle Selm avuunun grevi, alaylarda padiah ve sadrazam ata binerken ve inerken alklamak, Cebeci avuunun merasim gnlerinde ve divan toplantlarnda Divn- Hmyna gelen devlet adamlarn bekleyip onlar merasim ve terifat dairesinde karlamakt73. avubalk, H.1252/M.1836 tarihinde kaldrlarak yeniden yaplandrlmtr. Tesis edilen bu daireye Divn- Deavi Nezareti denilmitir. Bu messese, sonradan Adliye Nezaretine, daha sonra da Adliye Vekletine dntrlm olup, 1945te yeni ismi Adalet Bakanl olan kuruma edeer bir sistem haline getirilmitir74. Osmanl Devletinde daha nce ifade ettiimiz zere Divn- Hmyn avularndan baka, bata Yenieri Oca olmak zere teki Kapkulu Ocaklarnda da eitli rtbelerde avular kullanlmtr. Bunlar, bar zamannda habercilik ve sava zamanlarnda ise yaverlik vazifesini yerine getirmekteydiler75. Eyalet ve sancak avularna gelince; Karaman, Eri, Uyvar, Basra ve Erzurum eyaletlerinde yalnzca avular kethdasnn olduu

71 . H. Uzunarl, Saray Tekilt, s. 418.; M. Zeki Pakaln, Tarih Deyimleri..., Cilt I, s. 339. 72 . H. Uzunarl, Saray Tekilt, s. 417-418.; M. Zeki Pakaln, Tarih Deyimleri..., Cilt I, s. 337. 73 . H. Uzunarl, Saray Tekilt, s. 418-419. 74 . H. Uzunarl, Saray Tekilt, s. 419. 75 M. F. Kprl, avu, s.367-368.

Osmanl Devletinde Orta Asya Kkenli Asker...

89

bilinmektedir. Rumeli 76 , Anadolu 77 , Sivas, Bosna, Budin 78 , Kanije, Temevar, Varat, Girit, Kbrs, Trablus, Halep 79 , Kapudan Paa eyaletlerinde ise hem avular kethdas hem de avular emininin yan sra avular ktibi bulunmaktayd80. Burada bahsedilen avular, Divn avulardr; tpk merkezde olduu gibi bunlarn mahiyetindeki avularn tecrbeli olanlarnn paa saraynda grev yapyor olmalar muhtemeldir. Osmanl ariv belgelerinden bu avularn zaman zaman gvenlik ve asayii ilgilendiren hususlarda grevlendirildiklerini anlyoruz81. Ayrca askeri zmreler iinde grev yapan avular da vard ki bunlar genellikle kalelerde istihdam edilirlerdi82. Gerek III. Selim zamannda kurulan Nizm- cedid ordusunda, gerekse II.Mahmud zamannda Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra tekil edilen Askir-i Mansre-i Muhammediyyede varln koruyan avu ve Baavu unvanlar, bugnk Trk ordusunda da st rtbeli astsubaylar iin ve onbann stnde bir erba rtbesi olarak varln srdrmektedir83. Sonu Suba ve avu unvanlar, Trk medeniyetine dhil olan devletlerde yaygn olarak kullanlan asker unvanlar arasnda yer alm olan terimlerdir. Bu unvanlar, telaffuz itibariyle deiiklie maruz kalsalar da Osmanl devlet tekiltnda kullanlmlardr. Ortaa Trk devletlerinde asker, ordu komutan olarak adlandrlan sba terimi, Osmanl devletinde hem ehirlerde asayi ve gvenlikten sorumlu olan kiiler iin hem de tarada bulunduklar blgenin gvenliini salayan grevliler
76 77

MD, Cilt 24, 310/840. Mhimme defterlerinde eyalet ve sancak avular ile ilgili bilgilere rastlamak mmkndr. Anadolu beylerbeyisine hkm ki, mektb gnderb Ankara sancanda ubuk nahiyesinde 11389 akelik timar ile Anadolu avularndan olan aban avu Hasan, Bkz. MD, Cilt 13, 58/409. 78 MD, Cilt 31, 93/230. 79 MD, Cilt 22, 74/152. 80 mit Ko, XVI. Yzylda Osmanl Devletinde avuluk Tekilat, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 12, Say 2, s.412-413. 81 MD, Cilt 21, 31/88.; MD, Cilt 10, 146/223. 82 . Ko, avuluk Tekilat, s.413. 83 , M. F. Kprl, avu, s.368.; Orhan F. Kprl, avu, s.237.

90

Emine Erdoan znl

iin kullanlan bir unvan haline dnmtr. Bu terim, Osmanl idari sistemine de yansm ve XVII. yzylda Beylerbeyiliklerin saysnn artmasyla birlikte idari yaplanmada meydana gelen deiiklik subalk denilen idari birimlerin ortaya kmasna yol amtr. Orta Asyada daha ok elilik grevlerinde bulunanlar iin kullanlan avu unvan ise, Osmanl devletinde kullanm asndan eitlilie uram ve bir tekilt hviyeti kazanmtr. Her iki terim, gerek mahiyet gerekse syleni tarz itibariyle deiiklie urasa da Osmanl devletine kadar mevcudiyetlerini devam ettirmilerdir. Bu durum, Orta Asyada balayan Trk medeniyetinin nvelerinin Osmanl devletindeki izleri, bir dier ifadeyle kltrel devamllnn bir gstergesidir.

Osmanl Devletinde Orta Asya Kkenli Asker...

91

Kaynaka 1.Baslmam Ariv Belgeleri stanbul, Babakanlk Osmanl Arivi, Mhimme Defteri, Cilt:7, 10, 13, 16, 21, 22, 23, 24, 30, 31, 34. stanbul, Babakanlk Osmanl Arivi, Timar Ruzname Defteri, No:14, 22. 2. Dier Kaynaklar ve ncelemeler Acun, Fatma; Klasik Dnem Eyalet dare Tarz Olarak Timar Sistemi ve Uygulamas, Trkler, Cilt 9, s.899-908. Akda, Mustafa; Osmanl Messeseleri Hakknda Notlar, A.. DTCF Dergisi, Cilt XIII, Say 1-2 (Mart-Haziran 1955), s.26-51. Akda, Mustafa; Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, Cilt II (14531559), Ankara 1999. Caferolu, Ahmet; Eski Uygur Trkesi Szl, Enderun Kitabevi, 3.bask, stanbul 1993. Defterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i Vekayit, Tahlil ve Metin (10661116/1656-1704), (Haz. Abdlkadir zcan), TTK yay., Ankara 1995. Divan Lgat-it-Trk Tercmesi, Cilt I, III (ev. Besim Atalay), TTK yay., Ankara 1992. Donuk, Abdlkadir, Eski Trk Devletlerinde dar-Asker Unvan ve Terimler, stanbul 1988. Ergen, zer, Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarihiliine Katk XVI. Yzylda Ankara ve Konya, Ankara Enstits Vakf yay., Ankara 1995. Gen, Reat, Karahanl Devlet Tekilt (XI.yzyl) (Trk Hkimiyet Anlay ve Karahanllar), Kltr Bakanl yay., stanbul 1981. Gen, Reat; Kagarl Mahmuda Gre XI. Yzylda Trk Dnyas, Trk Kltrn Aratrma Enstits yay., Ankara 1997. Gkbilgin, M.Tayyib; Kanni Sultan Sleymann Timar ve Zeamet Tevcihi ile lgili Fermanlar, Tarih Dergisi, Cilt XVII, Say 22 (Mart 1967), s.35-48. Gme, Saadettin; Kk Trk Tarihi, Aka yay., Ankara 1999. Hezarfen Hseyin Efendi, Telhsl-Beyn F Kavnn-i l-i Osmn, (Haz. Sevim lgrel), TTK yay., Ankara 1998.

92

Emine Erdoan znl

lgrel, Mcteba; XVII. Yzyl Balkesir eriyye Sicillerine Gre Subalk Messesesi, VIII.Trk Tarih Kongresi (Ankara, 11-15 Ekim 1976), Kongreye Sunulan Bildiriler, Cilt II, Ankara 1981, s.1275-1281. lhan, Suat; Trk Asker Kltrnn Tarih Gelimesi Kutsal Ocak, tken yay., stanbul 1999. nalck, Halil; Centralization and Decentralization in Ottoman Administration, Studies in Eighteenth Century Islamic History, (Ed. Thomas Naff-Roger Owen), Illions 1977, s.27-52. nalck, Halil; Mahkeme, A, Cilt 7, s.149-151. nalck, Halil; Osmanl Timar Rejimi ve Sipahi Ordusu, Trk Kltr, Say 34, Yl III (Austos 1965), s.758-765. nalck, Halil; Osmanl mparatorluu Klsik a (1300-1600), (ev.Ruen Sezer), stanbul 2003. Ko, mit, XVI. Yzylda Osmanl Devletinde avuluk Tekilat, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 12, Say 2 (Elaz 2002), s.395-420. Kprl, M. Fuad, avu, A, Cilt 3, s.362-369. Kprl, Orhan F., avu, DA, Cilt 8, s.236-238. Kramers, J.H.; S-ba, A, Cilt 11, s.78-79. Kutadgu Bilig, I (Metin), (Haz. Reid Rahmeti Arat), TDK yay., Ankara 1999. Ltf Paa, Tevrih-i l-i Osman, (Osmanlca Metni Notlarla Nere Hazrlayan: li Bey), (nsz ve ndeks: M.Serhan Tayi), stanbul 1990. Mustafa Nuri Paa, Netayic l-Vukuat, Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, Cilt I-II, (Sadeletiren, notlar ve aklamalar ekleyen: Neet aatay), TTK yay., Ankara 1992. Orkun, Hseyin Namk; Eski Trk Yaztlar, TDK yay., Ankara 1994. gel, Bahaeddin; Dnden Bugne Trk Kltrnn Gelime alar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf yay., stanbul 1988. gel, Bahaeddin; Trk Kltr Tarihine Giri, Cilt 7, Kltr Bakanl yay., Ankara 1991. zcan, Abdlkadir; Osmanl Askeri Tekilat, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (Ed.Ekmeleddin hsanolu), Cilt I, stanbul 1994, s. 336-368.

Osmanl Devletinde Orta Asya Kkenli Asker...

93

Pakaln, Mehmet Zeki, Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Cilt I, stanbul 1993. Peevi brahim Efendi, Peevi Tarihi, (Haz. Bekir Stk Baykal), Cilt I, Ankara 1999. kn, Ziya, Farsa-Trke Lgat (Gencinei Gftar Ferhengi Ziya), Cilt I, MEB yay., stanbul 1996. Turan, Osman; Seluklular Trihi ve Trk-slm Medeniyeti, Boazii yay., stanbul 1999. Trke Szlk, Cilt I, TDK yay., Ankara 1988. Unat, Faik Reit, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara 1992. Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Devletinin Saray Tekilt, TTK yay., Ankara 1988. Uzunarl, smail Hakk; Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, TTK Basmevi, Ankara 1988. Uzunarl, smail Hakk; Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, TTK Basmevi, Ankara 1988. Uzunarl, smail Hakk; Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilt, TTK Basmevi, Ankara 1988. nal, Mehmet Ali, Mhimme Defteri 44, Akademi Kitabevi, zmir 1995. nal, Mehmet Ali; Osmanl Devletinde Merkezi Otorite ve Tara Tekilt, Osmanl, Cilt 6, s.111-122. Varlk, Mustafa etin, Ottoman Institutions of XVI. Century and Sultan Sleyman the Magnificent, The Ottoman Empire in the Reign of Sleyman the Magnificent, I, Ankara 1988, s.15-110.

Received August 5, 2010, Revised August 21, 2010, Accepted August 24, 2010