Ar Deerli TL ve Trkiye Ekonomisine Etkileri

Prof. Dr. zer ERTUNA

Boazii niversitesi, BF

zet Kambiyo piyasalarnda, dviz arz ve talebini dengeleyen kurlar ortaya kabilir. Fakat, arz ve talebin dengelenmesi, d ticaret piyasalarnda dengeye ulalmas anlamna gelmez. lkeye, borlanma ve sermaye hareketleri sonucu giren dviz fazlas lke parasnn ar deerlenmesine ve d ticaret piyasalarnda aklara neden olur. Ekonominin d ticaret dengesinin kurulamamas ise ok ciddi boyutlarda ekonomik sorunlar yaratabilir. Trkiyenin darda borlanmas ve lkeye giren scak para arlkl yabanc sermaye nedeniyle, 2001 krizinden bu yana TL ar deerlenmekte, d ticaret aklar artmaktadr. Artan d ticaret aklar kaybedilen retim ve istihdam anlamna gelmektedir. Ayrca, Turizm ve yurt d ii gelirleri bu aklar sadece ksmen kapatabildiinden Trkiyenin cari aklar ok riskli bir ekilde artmaktadr. Anahtar Szckler: Denge kurlar, denge bozukluklar, Trkiye ekonomisi. Abstract (Overvalued TL and Its Effect on Turkish Economy) Foreign exchange markets determine equilibrium exchange rates that balance the supply and demand. But the equilibrium in the exchange markets may not mean balanced foreign trade. Foreign exchange entering the country through borrowing, and inflow of short-term foreign capital, results in overvalued TL and serious foreign trade deficits. The foreign trade deficits on the other hand causes serious economic problem. Since 2001 crises, due to foreign borrowings and the inflow of short-term foreign currency, foreign trade deficit of Turkey has been increasing due to overvalued TL. Increasing foreign trade deficit means loosing production and employment. Since tourism revenues and workers remittances cover only a part of these deficits, the increasing current account deficits introduces significant risks Key Words: Equilibrium exchange rates, lack of equilibrium, Turkish economy.

Piyasa ekonomilerini piyasalarda oluan fiyatlar ynlendirir. Burada kastedilen fiyatlar, mal ve hizmet fiyatlar, faizler, dviz kurlar ve cretlerdir. Piyasalarn ekonomiyi doru ynlendirebilmeleri iin, piyasalarn denge fiyatlar oluturmalar gerekir. Ekonomi teorisine gre, arz ve talep kural, piyasalarda fiyatlar denge fiyatlara doru ynlendirir. Dengeye ulaldnda arz ve talep birbirlerine eittir. Piyasalarda oluan fiyat zerinden tm alclar almak istedikleri miktarda satn alm, tm satclar da satmak istedikleri miktarda

satm olur. Genel olarak bu kural tm fiyatlarn olumas iin geerlidir. Ancak, kambiyo piyasalarnda oluan dviz arz ve talebini dengeleyen kurlar, ekonominin d ticaret dengesinin kurulmasn engelleyebilir. Ekonominin d ticaret dengesinin kurulamamas ie ok ciddi boyutlarda ekonomik sorunlar yaratabilir. A. Denge Kurlar ve Denge Bozukluklar Dviz arz ve talebi iki piyasada oluur. Bunlardan bir tanesi d ticaret piyasas dieri de d sermaye (ksa ve uzun vadeli

yabanc kaynaklar) piyasasdr. Dviz kurlar bu iki piyasada oluan arz ve talebin dengelenmesiyle ortaya kar. D ticaret piyasasnda ithalat dvize olan talebi, ihracat ise dviz arznn kaynadr. D sermaye piyasalarnda ise eitli nedenlerle yurda gelen yabanc sermaye (borlar, scak para girileri, dolaysz sermaye girileri) dviz arznn, yurdu terk eden yabanc sermaye (bor demeleri, scak para klar ve dolaysz sermaye klar) ise dvize olan talebin kaynadr. Kurlar bu iki piyasada oluan toplam arz ve talep sonucunda ortaya kar. Bu durumda, herhangi bir nedenle yurda sermaye girileri oluyorsa, bu dviz kurlarnn zerinde bask oluturur, kurlarn dmesini veya enflasyona kyasla daha yava ykselmesine neden olur. Yurda giren bu dvizler d ticaret aklarn kapattnda dviz arz ve talebi dengelenir. Fakat bu dengeleme d ticaret ana ramen ulalan bir dengelemedir. Byle bir durumda, d ticaret dengesinin ak vermesi de doaldr. Dviz kurlarnn dmesi veya enflasyonun altnda artmas ithalat ucuzlatp, ihracat pahallatrmtr. Dardan yurda sermaye girii olduu srece lke parasnn deerlenmesi, d ticaret ve dolaysyla cari ilem aklarnn artmas devam eder. Bir lkenin cari ilem aklar vermesi o lkenin borlarn artmas anlamna gelir. 1 Hele hele, cari ilem aklar artyorsa, lkenin d borlar hzla artyor demektir. Bir lkenin d borlarnn artmasnn da bir limiti vardr. Bu nedenle lkelerin cari ilem aklar milli gelirlerinin yzde 5ini atnda lkelerin ekonomilerinin krlgan hale geldiine inanlr. lkeye giren yabanc sermaye, lkeyi hzla terk etmeye kalktnda bir kriz yaanr. Trkiye 1989-1993, 1994-2000 senelerinde yukarda akladmz trden gelimelere ahit olmu, bu dnemlerde TL ar deerlenmi ve bu dnemlerin sonlarnda, yani 1994 ve 2001 yllarnda

lke borlanma yerine, zelletirme ve arsa gibi varlk satlar ile cari aklarn kapatabilir.

ekonomik kriz yaamtr. Aadaki reel kur grafii bu durumu yanstmaktadr. Bilindii gibi, Devlet Planlama Tekilat 1987 ylndan bu yana reel kur endeksi ad altnda TLnin dviz sepeti karsnda deerini hesaplamaktadr. Aadaki grafiimizde, 1987 ylndan bu yana, TLnin deeri, reel deer art trendi, tavan, taban deerleri sunulmaktadr. Grafikte izlendii gibi, TL zaman iinde verim artlar nedeniyle deer kazanmaktadr. Bu sevinilecek bir durumdur. Bizim yaptmz almalara gre TLnin, 1987 ylnda 100 kabul edilen denge deeri, 2006 ylnda 157 dzeylerine ykselmitir. Yani, Trkiye ekonomisinde, teknolojik gelimeler, ii verimlilii, sermaye verimlii ve marka ve tasarm gelitirmeleri sonucunda, 20 ylda yzde 57 orannda verim art gereklemitir. Ancak, bu gerek deerlenme yannda TL zaman iinde ar deerlenme trendlerine yakalanmaktadr. yle ki, 1987 ylnda Devlet Planlama tekilat tarafndan 100 kabul edilen denge deeri, kanmzca, verim artlar nedeniyle, 1993 ylnda 115 dzeyine kmas gerekiyordu. Oysa, 1993 ylna kadar TL deeri yzde 16 dolaylarnda ar deerlenerek 133,8 dzeyine ykselmiti. Bu ar deerlenme, 1994 krizinin zeminini hazrlayan nedenlerden biri olmutur. 1994 kriziyle birlikte TLnin deeri denge deerinin de altna inerek 101 dolaylarna gerilemitir. Bundan sonra 2001 ylna kadar TL yeniden deerlenme seyrine girmi, 2000 ylnda TLnin denge deerinin 136 dolaylarna ykselmesi gerekirken, tekrar yzde 12 dolaylarnda ar deerlenerek 152ye ykselmitir. 2001 krizinde TL deeri tekrar denge deerinin altna, 123 dzeylerine dmtr. 2001 krizini izleyen yllarda ve 2006 ylna kadar TL tekrar yeniden deerleme eilimine girmitir. 2006 yl iin tahmin ettiimiz TLnin denge deeri 157 dolaylarnda olmasna ramen, TLnin ar deerlenmesi ile ulat deer 2006 ylnn ubat aynda 194tr. Dier bir deyimle, 2001 krizini izleyen yllarda 2006 ylnn ubat ayna kadar TL yzde 24 ar deerlenmitir.

REEL KUR ENDEKS

250

200 01-1; 161 150 93-11; 137

06-2; 194

06-7; 123 100 94-5; 87 50 01-4; 110

0 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

RKE

Trend

Tavan

Taban

TLnin ar deerlenmesi d ticaret aklarnn artmasna ve bu aklarn sermaye girileri ile kapatlmasna yol at iin, lkede bir bahar havas estirmektedir. lke bir d bor batana batarken, insanlar rettiklerinden daha fazlasn tkettikleri iin ilerin iyi gittiini sanmaktadr. Ayrca, TL deerlenirken dardan ucuz borlanma imkanlar da doduundan kimi irketler dardan borlanarak yatrm da yapmaktadr. Ancak, bu bahar havas yapay bir bahar havasdr. Yukarda belirttiimiz gibi, gerekli ekonomik nlemler alnmadndan Trkiye 1994 ve 2001 krizlerini yaam, ok byk maliyetler demitir. zlerek belirtmek gerekir ki, Trkiye bu krizlerden ders almad iin bugn benzer bir risk altndadr. Ya TLnin ar deerlenmesi uygun ekonomik politikalarla dzeltilecek, ya kriz doacak, ya da doabilecek bir kriz yksek maliyetlerle ertelenecektir. Bu yazmzda, 2001 krizinden sonra yaanan TLnin ar deerlenme dneminde

Trkiye ekonomisinin katland maliyetleri aklamaya alacaz. Ancak, bu aklamamzdan nce, 2006 ylnda Trkiyenin kard bir frsat da ksaca aklamak istiyoruz. B. Trkiyenin Kard Frsat 2006 ylnn Mays ve Haziran aylarnda kurlarda bir ykseli balam, kurlar piyasa mekanizmas iinde bir dzeltme yapma eilimine girmitir. Bu eilim erevesinde dviz kurlarnda yaanan artlar sonucunda, 2002 ubat aynda 194e ykselmi olan TLnin deeri, Haziran aynda 159 dzeyine gerilemitir. Ulalan bu 159 dzeyi, TLnin denge deeri dolaylarnda bir deerdir. Eer kurlar bu denge deeri civarnda korunabilseydi, ksa bir sre iinde ekonomi dengelerine kavuabilirdi. Maalesef, kurlarn yukarya doru hareketlenmesi, lkedeki scak paray rktr, karr endiesiyle hemen faizler yzde 14lerden yzde 22lere

ykseltilmitir. Bu tekrar scak parann Trkiyeye akmasna neden olmu, kurlar dme trendine sokmu, TL tekrar hzla deer kazanmaya devam etmitir. 2007 ylnn ubat aynda, TLnin deeri, tekrar 190 dzeyine ykselmitir. Kanmzca, ekonomiyi dengelerine gtrebilecek olan bu frsatn karlmamas gerekiyordu. Bu frsatn yakalanmas ekonomi iin bir kazan olacakt, fakat bu durumdan zararl kacaklar da vard. Sz ettiimiz, kurlardaki bu dzelme eilimi dviz zerinden borlu olanlar ve Trkiyedeki scak paray nemli boyutlarda kayplara uratacakt. te ekonomik politikalarn ekillenmesinde bu gruplar etkili oldu. C. Yksek Faiz Dk Kur Sarmal 2002 ylndan bu yana, TLnin deerlenmesinin arkasnda yksek faiz dk kur sarmal yatmaktadr. Bu sarmal yle ilemektedir: Trkiyede, lke riskinin yksek olmas, kaynaklarndan daha fazlasn kullanmas nedeniyle faizler dnya standartlarnn ok zerindedir. Bu yksek faizler nedeniyle lke scak para asndan ok cazip hale gelir. Para ile para kazanmak, bu yksek faizlerden yararlanmak iin lkeye scak para girileri hzlanr. lkeye gelen scak para, dviz kurlarn bask altna aldndan, yksek faiz kazanlarna ek olarak kur farklarndan kazan elde eder ve getirisi artar. Scak para getirilerin artmas, yeni scak paralar davet eder. Bu ara lkede yerleik olan banka ve irketlerin yurt dndan borlanma maliyetleri dtnden, irketler yurt d borlarn arttrr, bu dvize talebi geciktirdiinden kurlarn bask altna alnmasna yardm eder. TL deerlenirken ithal mallar ucuzlayp, ihra mallar ve Trk iisinin dviz cinsinden maliyeti artar. Bu nedenle de d ticaret aklar artar. retim irketleri, bir

yandan ara mallarnn ithalatn arttrrken, bir yandan da yurt dnda imalata ynelir. D ticaret aklar yurda gelen scak parayla veya borla karlandndan, i piyasadaki faizlerin dmesini engeller. Scak para gelmeye devam eder. Bu ksr dng srdrlebilir bir ksr dng deildir. Ya bir krizle sonulanr, ya da kriz yksek ekonomik maliyetlerle ertelenir. Trkiye ekonomisinin 2002 ylndan bu yana yaanan yksek faiz dk kur sarmal nedeniyle ok nemli ekonomik maliyetler demitir. Aada bu maliyetler zetlenecektir. Bu maliyetlerin bir ksm dolaysz, bir ksm ise dolayl maliyettir. Aada grld gibi, 2002 ylndan bu yana Trkiyenin elde ettii ekonomik sonular yksek faiz dk kur sarmalnn doal sonulardr. D. D Ticaret Trkiyenin 2001 krizi sonrasndaki en byk baars d ticaret hacmindeki art olarak belirtilmektedir. Gerekten de, bu dnemde, ihracat 2,7 misli artm, ithalat, 3,3 misli artm, d ticaret aklar ise 5,2 misli artmtr. TL ar deerlenirken ihracatn da artmas, ilk bakta beklentilere ters grnmektedir. hracat art, ihracatta yerli retim oranlar azaltlarak salanmaktadr. Bu nedenle de ithalat ihracattan ok daha hzl artmaktadr. TL ar deerlenirken, 5 yllk dnemde, yllk ortalama ihracat art yzde 22,2, ortalama yllk ithalat art yzde 27,1 ve yllk d ticaret a art yzde 38,9dur. 2001 ylnda 31,3 milyar dolar olan ihracat 2006 ylnda 85,3 milyar dolara ykselmi; 2001 ylnda 41,4 milyar dolar olan ithalat ise 137,3 milyar dolara kmtr. Neticede, 2001 ylnda 10,1 milyar dolar olan d ticaret aklar be yl iinde 5 misline katlanarak 52 milyar dolar amtr. D ticaret aklarnn bu denli hzl artmas, Trkiyenin retmeden tketmesi anlamna gelmektedir. Trkiyenin cari

aklar ve bu nedenle de d borlar artmaktadr. Ayrca, ihracatta ithal girdilerinin orannn artmakta olmas, istihdam ve gelir kayb anlamna gelir. TLnin deerinin artmakta olduu bir dnemde byle bir sonu beklenen bir sonutur.

D ticaret aklar dier cari ilem gelirleriyle kapatlamad zaman ok nemli riskler doabilir. Trkiyenin dier ar ilem gelirleri Turizm gelirleri ve yurt dndaki Trk iilerinin yolladklar dvizlerdir.

DI TCARET
150.000 137.321

100.000

85.278

Milyon $

50.000

0 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

-50.000

-14.083

-26.728

-52.043

-100.000 thalat hracat Denge

E. Turizm Gelirleri ve Yurtdndaki ilerin Yolladklar Dvizler Trkiyenin turizm gelirleri 2001 krizinden 2006 ylna kadar ok nemli bir art temposu izlemitir. 2001 ylnda 8 milyar 90 milyon dolar olan turizm gelirleri drt yl iinde iki mislinden daha fazla byyerek 2005 ylnda 18 milyar 152 milyon dolara ykselmitir. Ancak. 2006 ylnda turizm gelirlerinde bir d yaanmtr. 2006 yl turizm gelirleri 16 milyar 853 milyon dolardr. Turizm gelirlerinde yaanan trend gelen turist adedindeki trendden kaynaklanmaktadr. 2001 ylnda gelen turist says 11 milyon 618 bin kiiyken, 2005 ylnda 21 milyon 125 bin kiiye ykselmi, 2006 ylnda ise

bu say 19 milyon 820 bine dmtr. Gelen turist saysnda ve turizm gelirlerindeki patlama ok olumlu bir gelimedir. Ancak, Trkiyeye gelen turistlerin yaptklar kii bana harcama dndrc bir trend izlemektedir. 2002 ylnda Trkiyeye gelen her bir turist, ortalama 640 dolar harcamtr. 2003 ylnda turist bana harcama 946 dolara ykselmitir. zleyen yllarda turist bana harcama tekrar bir d trendine girmi ve 2006 ylnda 850 dolara inmitir. Trkiyede turist bana harcama ok dk dzeylerdedir. Turist bana gelirdeki trend deerlendirilmeye muhtatr.

Bir zamanlar yurt dndaki iilerin Trkiyeye yolladklar dvizler Trkiyenin d ticaret aklarn kapamakta nemli rol oynamtr. Ancak, yurt dndaki iilerin giderek bu lkelere yerlemeleri, Trkiyeye yolladklar dviz tutarlarn ok azaltmtr. Her ne kadar yurt dndaki iilerin Trkiyeye yolladklar dviz tutar 2001 ylnda 2 milyar 786 milyon dolar tutmusa da, 2002 ylnda 1 milyar 936 milyon dolara, ondan sonraki yllarda ise bir milyar dolar dolaylarna inmitir. Turizm gelirleri ve yurt dndaki iilerin Trkiyeye yolladklar dvizlerle ilgili aklamalarmzdan, artan cari ilem aklarnn d ticaret aklarndan kaynakland anlalmaktadr.

F. Cari lem Aklar Aadaki cari aklar grafiinde grld gibi, her ne kadar 2001 yl krizine gelene kadar cari ilemler ak ve fazlalar bir bant iinde dalgalanm, kriz ncesi yllarda aklar art eilimine girmise de, 2001 krizinden bu yana cari ilemler aklar inanlmaz bir hzla artmaktadr. 2001 krizini douran nedenlerden biri, 2000 ylnda cari ilem aklarnn 9 milyar 821 milyon dolar dzeyine ykselmesidir. Bu cari ilem aklar dzeyi, o dnemde 201 milyar 276 milyon dolar olan milli gelirin yzde 4,9u tutarndayd. Yukarda da belirttiimiz gibi, pek ok ekonomist bu dzeyin kriz riski douran bir dzey olduunu kabul etmektedir. 2001 ylnda bu ekonomistlerin ngrleri dorultusunda bir kriz yaanmt.

CAR AIK
35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 9,8 10,0 6,4 5,0 0,0 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 -5,0 -10,0 2005

31,3

2001 kriz ylnda, kurlarn hzl art ve TLnin yzde 20 dolaylarnda deer kaybetmesi sonucunda, cari ilem dengesi 3,3 milyar dolar fazla vermiti. 2002 ve izleyen yllarda cari ilem aklar ylda

ortalama 7 milyar 250 milyon dolar artarak, 2006 ylnda 31 milyar 250 milyon dolara ulamtr. Yllk artlar dalgalanma gstermeyen ok net artlardr. 2006 ylnda cari ilem aklar

milli gelirin yzde 7,5u dolaylarndadr. br yandan, cari ilem aklar dolar cinsinden aklar, milli gelir ise YTL cinsinden gelirdir. Cari aklarn milli gelire oran alndnda TLnin ar deerli olmas hesaplanan yzdeleri drmektedir. 2006 yl iin denge dolar kuru 1.8 YTL olduunu varsayarsak, cari ilem aklarnn milli gelire oran yzde 10 dolaylarnda ykselmektedir. Cari aklarn yatrm mallar ithalatndan kaynaklanmas durumunda, yaplan yatrmlar bu borlar deme gc yaratabilir. Fakat, cari aklar, Trkiyede olduu gibi ounlukla aramal ve tketim mal ithalatndan kaynaklanyorsa bu ciddi bir tehlike iaretidir. Trkiyenin cari ilem aklarn deerlendirmede, uluslararas sralamadaki yerinin incelenmesinin de yarar olacaktr. Elimizde sadece 2005 yl iin uluslararas sralama mevcuttur. Uluslararas sralamada Trkiye, sralamaya giren 163 lke arasnda 157. srada yer almaktadr. Dnya sralamasnda, 65 lkenin cari ilem fazlas bulunmaktadr. Bu lkeler, Japonya, in, Almanya, Suudi Arabistan, Rusya ve svire gibi lkelerdir. Geri kalan 91 lkenin cari ilem a Trkiyeninkinden daha dktr. Bu lkeler arasnda Bulgaristan, Romanya ve Yunanistan gibi, Trkiyenin komular da bulunmaktadr. Sralamaya giren lkelerden sadece 6 lkenin cari ilem a Trkiyeninkinden daha byktr. Bu lkeler talya, Fransa, Avustralya, ngiltere, spanya ve ABDdir. Sralama 2005 yl sralamasdr. 2005 ylnda sralamada Trkiyenin cari ilem a 23 milyar 80 milyon dolar olarak alnmtr. 2006 ylnda Trkiyenin cari ilem a 31.3 milyar dolara kmtr. Bu hzl ykseliin sralamaya etkisi byk bir ihtimalle olumlu olmayacaktr. br yandan, cari ilem aklarnn milli gelire orannn sralamas daha anlaml olabilir. lke sralamalarnda milli gelir satnalma paritesi olarak tanmlanmaktadr. 2005 ylnda, satnalma paritesi asndan Trkiyenin milli geliri 584,5 milyar dolardr. Bu

hesaba gre Trkiye iin cari an milli gelire oran yzde 3,9 dzeyindedir. Cari an milli gelire oran asndan sralama olduka deimektedir. rnein, cari a Trkiyenin cari andan daha kk olan Bulgaristan, Romanya ve Yunanistann milli gelirlerine oranla cari aklar, srasyla yzde 5,5, yzde 4,5 ve yzde 7,5tur. br yandan Cari aklar Trkiyenin cari aklarndan daha fazla olan talyann cari aklarnn milli gelirine oran yzde 1,6, Fransann yzde 2,2 ve ngilterenin yzde 3,2dir. Cari aklar Trkiyeninkinden fazla olan lkelerin hibirinin cari aklarnn milli gelirlerine oran yzde 8den yksek deildir. Dnya zerinde en byk cari aklar veren lkesi olan ABDnin cari ilem aklar 2005 ylnda 830 milyar dolardr. Bu ak, ABDnin milli gelirinin sadece yzde 6,7sidir. Pek ok ekonomistin syledii gibi, cari ilem aklar kadar, bu aklarn kapatlma ekli de nemlidir. Cari aklarn kapatlma ekilleri, varlk satlar, yurt dndan dorudan yatrm (yabanc sermaye girileri) scak para girileri, uzun vadeli borlar ve yatrm projeleri borlardr. 2001 krizinden bu yana cari ilem aklarnn ne ekilde kapatldna bir gz atmak yararl olacaktr. G. Cari lem Aklarnn Kapatlma ekilleri Yabanc Sermaye Giri ve klar: Cari aklarn borlar arttrmadan kapatlma ekli yabanc sermaye girileridir. 2001 krizinden bu yana Trkiyeye yabanc sermaye girilerinde nemli bir art olmaktadr. 2002 ylnda 1 milyar 137 milyon dolar olan yabanc sermaye girileri, 2003 ylnda 1milyar 752 milyon dolara, 2004 ylnda 2 milyar 883 milyon dolara, 2005 ylnda 9 milyar 813 milyon dolara ve 2006 ylnda 19 milyar 797 milyon dolara ykselmitir. Oysa, 2000 ylna kadar, her yl Trkiyeye gelen yabanc sermaye bir milyar dolarn altnda kalmtr. Bu durum kimilerince ekonomideki en olumlu gelimelerden biri olarak nitelendirilmektedir. Oysa,

Trkiyeye dorudan yatrm olarak nitelendirilen bu yabanc sermaye girilerinin ok byk bir oran yeni i, yeni a yaratmamakta, mevcut zel kurulular satn almakta veya zelletirme uygulamalarndan kaynaklanmaktadr. Bu durum yeni bir i sahasnn almas deil, mevcut bir tesisin yabanclara devridir. Bu kapsamda 2002 ylndan bu yana Trkiyenin zelletirme uygulamalarna da ksaca bakmak gerekmektedir. zelletirme, kamu tarafndan iletilen kurumlarn daha verimli almann bir arac olduu takdirde savunulabilir. Oysa, 2000li yllarda zelletirme bte aklarn kapatmann bir arac olarak uygulanmaya balanm, devlet btesine krlar ile nemli katklar yapan Trkiyenin en krl kurulular 5-10 yllk krlar karlnda yabanc ve yerli kurululara satlmtr. 2002 ylndan bu yana elde edilen 18 milyar 298 milyon dolar zelletirme sat gelirinin yzde 90 2005 ve 2006 yllarnda elde edilmitir. Bu yllarn nemli zelletirme gelirleri T. TELEKOM, TPPRA ve ERDEMRin zelletirilmesinden elde edilmitir. T. TELEKOM 6 milyar 550 milyon dolara, TPRA 4 milyar 140 milyon dolara, ERDEMR ise 2 milyar 770 milyon dolara satlmtr. Ayrca halka arz, uluslararas arz ve MKBde sat yoluyla, THY, PETKM ve TPRA hisselerinden 1 milyar 132 milyon dolarlk sat gerekletirilmitir. stanbul Sanayi Odasnn Trkiyenin 500 byk sanayi anketinin belirledii gibi, TPRA Trkiyenin en byk kuruluudur. Bu kurulu 2005 ylnda 727 milyon YTL kr elde etmitir. ERDEMR ise, yine SO sralamasnda Trkiyenin 5. byk sanayi kuruluudur. ERDEMRin 2005 yl kr 342.5 milyon YTLdir. Devlet zelletirmeden elde ettii sat gelirleriyle btesini desteklemi, faiz ncesi bte fazlas verme abas iinde olmu, fakat, bu kurulularn ilerideki yllarda kazandrabilecei kaynaklardan mahrum kalmtr.

unu da belirtmekte yarar var 2004 ylna kadar Trk irketlerinin yabanc lkelerdeki dorudan yatrmlar da ok dk dzeylerde kalmtr. 2004 ylndan bu yana bu yatrmlar ylda bir milyar dolar dolaylarna ykselmitir. Bu durum, yerli irketlerimizin kreselleme iinde yerlerini almaya baladn gstermektedir. Her stratejik konuda olduu gibi, yerli irketlerin baka lkelerde yatrm yapmalarnn olumlu ynleri yannda olumsuz ynleri de vardr. Trk irketleri retim tesislerini yurt dna tamalar ekonomide istihdam kaybna neden olmaktadr. TL ar deerlenir, ii cretleri dviz baznda pahallarken, yurt ii retimin yurt dna kaymaya balamas beklentilere uygun bir durumdur. Scak Para Girileri ve Kazanlar: Bilindii gibi, scak para dorudan yabanc yatrmlara benzememektedir. Scak para bir lkeye sadece para ile para kazanmak iin gelir. Bu nedenle scak para lkede bir gelir yaratmad iin, kazand para lkenin yaratt gelirden ald paydr. Scak para, borsaya girmekte veya bor senetlerine (Trkiyede devlet katlarna) yatmaktadr. Borsaya bakacak olursak, 2002 ylnda borsaya scak para girii olmam, hatta 16 milyon dolarlk bir k olmutur. Ancak izleyen yllarda borsaya nemli boyutlarda giriler olmutur. 2003 ylnda yabanc yatrmclar olarak borsaya giren scak para 905 milyon dolar, 2004 ylnda 1 milyar, 427 milyon dolar, 2005 ylnda 5 milyar 699 milyon dolardr. 2006 ylnda borsaya giren scak para tutarnda d olmu, 1 milyar 939 milyon dolara gerilemitir. Trkiyeye gelerek, TLye evrilen ve devlet bor senetlerine yatan scak para, Trkiyedeki ok yksek faizlerden yararlanmtr. Vade sonlarnda tekrar dolara dneken TLnin deerlenmesi nedeniyle elde ettii kazan ok byk olmaktadr. Trkiyede devlet katlarna yatan scak para 2002 ylnda yzde 52, 2003 ylnda yzde 60, 2004 ylnda yzde 39, 2005 ylnda yzde 21 ve 2006 ylnda yzde 18 dolaylarnda kazan elde

etmitir. Scak para retim yapmamakta, gelir yaratmamaktadr. Bu nedenle scak parann bu kazanlar Trkiyenin kayplar anlamndadr. Her ne kadar scak para kazanlar bir d eilimi gstermi olsa da, bu dzeyler hibir ekilde makul gsterilebilecek dzeyler deildir. Bir lke sadece milli gelir art oranlarnda bir faiz yk tayabilir. Bu faiz yknn zerindeki scak para maliyetleri Trkiyenin scak paraya soydurulmas anlamna gelmektedir. Trkiyede kazanlarn bu denli yksek olmas nedeniyle, 2001 ylndan bu yana Trkiyeye hzla artan oranlarda scak para girileri olmutur. 2002 ylnda devlet katlarna yatan scak para 1 milyar 519 milyon dolar, 2003 ylnda 2 milyar 946 milyon dolar, 2004 ylnda 7 milyar 984 milyon dolar, 2005 ylnda 9 milyar 1 milyon dolar ve 2006 ylnda 9 milyar 463 milyon dolardr. Yani 5 yl iinde Trkiyeye gelip devlet katlarna yatan scak para 30 milyar 913 milyon dolardr. 2002 yl banda Trkiyedeki scak paray da hesaba katarsak, scak para kazan yzdelerindeki dlere ramen, 5 ylda scak para kazanlar 56 milyar dolar dolaylarnda tahmin edilmektedir. Yani Trkiye bu 5 ylda scak paraya 56 milyar dolar kaptrmtr. D borlar: Trkiyenin d borlar hzl bir art temposu iindedir. 2000 ylnda 118,5 milyar dolar olan d borlar, 2001 ylnda 5 milyar dolarlk bir dle 113,6 milyar dolara gerilemitir. 2001 ylndan bu yana d borlar art temposunu srdrmektedir. 2001 yl sonunda 113,6 milyar dolar olan d borlar 2006 ylnda 206,5 milyar dolara ulamtr. Grld gibi, 5 yl iinde d

borlardaki ar yzde 88 dolaylarndadr. Ulalan bor dzeyi milli gelirin yzde 50si dolaylarndadr. Milli gelir YTL zerinden hesaplanmakta olduundan, TL de ar deerli olduundan d borlarn milli gelire orannn yzde 50nin ok zerinde olduu sylenebilir. Halk arasndaki yaygn sylenen ekliyle her Trk vatanda 2868 dolar borla domaktadr. Trkiyenin d borlarnn ok nemli bir blm zel sektr borlardr. 2001 ylnda Trkiyenin d borlarnn yzde 36s zel sektr borcu iken, 2006 yll sonunda bu oran yzde 57ye ykselmitir. Bu be yllk dnemde zel sektrn d borlar 2,7 misli artmtr. Trkiyede enflasyondan arndrlm reel faizler ok yksektir. Bu denli yksek reel faizler Trk irketlerinin rekabet gcn ok drmektedir. Oysa, yurt dndan borlanmalarda hem faizler dk olduu, hem de TL deer kazand iin ve borlar daha ucuz dvizle dendii iin yurt dndan borlanmak ok cazip hale gelmektedir. rnein, devlet katlar borlanma faizinin yzde 47,7 olduu 2002 ylnda yurt dndan borlanmann yk sadece yzde 14 olmutur. 2003 ve 2004 yllarnda yurt dnda borlananlar, TLnin ar deerlenmesi nedeniyle, srasyla yzde 5,9 ve yzde 5,4 kazanl kmtr. 2005 ylnda yurt dndan borlanmann maliyeti sadece yzde 0,5tir. 2006 yl Mays ve Haziran aylarnda dviz kurlarnn ykselmesi neticesinde yurt dndan borlanmann maliyeti yzde 9,6ya ykselmitir. Bu ykselen faiz dahi, 2006 yl iin yzde 17,5 olan ortalama devlet katlar faizinin ok altndadr.

DI BORLAR
250.000 206.500 200.000

150.000

170.621 117.000

100.000 87.079 50.000

0 1996 1997 1998 1999 TOPLAM 2000 2001 ZEL 2002 2003 2004 MB 2005 2006 (t)

KAMU

Yurt dndan borlanmann bu denli avantajl olmas sonucunda zel kesim, rekabet gcn de arttrmak amacyla yurt dndan borlanmaya ynelmitir. stanbul Sanayi Odasnn Trkiyenin 500 Byk Sanayi Kuruluu anket sonularndan anladmza gre, bu dnemde kapsam iindeki irketlerin faaliyet krlar dm fakat bu dler ucuzlayan kredi maliyetleri ile telafi edilmitir. br yandan, gelinen noktada, zel sektr ok byk bir kur, devalasyon veya kriz riski altndadr. Her hangi bir ekilde kurlar denge kurlara doru yneldiinde zel sektr firmalar byk kayplara urayacaktr. Bu nedenlerden yurt dndan borlu olan zel sektr kurulular TLnin deer kaybetmemesi iin gerekli kulis faaliyetlerini yrtmektedir. 2001 ylndan bu yana devletin d borlarndaki art zel kesiminkine kyasla dk dzeyde kalmtr. 2001 ylnda 46 milyar dolar olan devlet d borlar 2004 ylnda 73,8 milyar dolara kadar ykselmi, 2005 ylnda tekrar 68,1 milyar dolara dm, 2006 ylnn

nc eyrei sonunda ise tekrar, tahmini 72 milyar dolar dzeyine ykselmitir. 2 Devlet d borlarnn milli gelire oran yzde 16,7 dolaylarndadr. Ancak, Trkiye d borlanmalarnda yzde 11-12 dolaylarnca ok yksek faizler demektedir. Devletin i borlarn da dahil edersek, 2006 yl sonunda devlet borlarnn milli gelire orannn yzde 61,4 dolaylarnda olduu sylenebilir. Bu dzey ise, TLnin ar deerli olduunu hesaba katmazsak, yzde 60 olan Mastrich kriterleri dzeyine olduka yakndr. 2005 ylnda 170 milyar dolar d borcuyla Trkiye dnya sralamasnda 24c srada yer almaktayd. Yani dnya zerinde sadece 23 lkenin d borlar Trkiyeninkinden daha yksekti. 2006 ylnda d borlarn 207 milyar dolara ktn hatrlarsak, Trkiyenin d borlar en yksek olan lkelerden biri olduu aka grlmektedir.

Devlet borlarna T.C. Merkez Bankas borlar dahil deildir.

10

H. zet ve Sonu Yaptmz almay zetleyecek olursak, 2001 ylndan bu yana Trkiye varlk satlar yapm, lkeye gelen scak paraya ok byk maliyetler demi, borlar artm, elde ettii d kaynaklarla rettiinden fazlasn tketen bir lkeye dnmtr. Bu gelimelerin temel sebebi TLnin ar deerlenmekte olmasdr. 2001 krizinden bu yana, TL ar deerlendii iin d ticaret aklar artm, turizm ve ii gelirleri d ticaret aklarn kapatamadndan, artan d ticaret aklar, cari ilem aklarna yansmtr. 2006 yl sonuna gelindiinde d ticaret aklar 52 milyar dolar, cari ilem aklar ise 31.3 milyar dolar bulmutur. D ticaret aklar kaybedilen retim ve istihdam anlamna gelmektedir. Cari aklar nedeniyle, 2002 ylnda 130 milyar dolar olan d borlar 2006 yl sonunda 207 milyar dolar bulmutur. TLnin ar deerlenmesi istihdam da etkilemektedir. TL ar deerlendike, Trk iisi de yabanc para cinsinden pahallamaktadr. Eer uluslararas rekabet ortamnda ucuz iilii bir mukayeseli avantaj olarak kullanyorsanz, bu avantaj ortadan kalkmaktadr. Trk iisinin cretlerinin dviz cinsinden artmas sonucu, kimi irketler yerli hammadde ve aramal yerine yabanc hammadde ve aramal kullanmakta, baz irketler de retimlerini yurt dnda kaydrmaktadr. Bu nedenlerin de etkisiyle, Trkiyede isizlik ok nemli bir sorun olmaya devam etmektedir. br yandan, lke ekonomisi asndan olumsuz ynleri ok nemli boyutlarda olan TLnin ar deer kazanmas, Trkiyedeki bankalar ve Trk sanayii iin, geici ve ksa vadeli frsatlar da yaratmaktadr. En nemli frsat, dardan borlanma yknn azalmasdr. Sanayi dk faizle yurt dndan temin ettii borlar, ucuzlayan dvizle dediinde, zaman zaman net kazan dahi elde etmitir. Ancak bu durum ok riskli bir durumdur. irketlerin ak dviz pozisyonlar ok byk oranda

devalasyon ve kriz riski tamaktadr. 2006 ylnn nc eyreinin sonunda bankalarn 20 milyar dolar, sanayi kurulularnn ise 21 milyar dolar dolaylarnda ksa vadeli d borlar bulunmaktadr. Tanan risk ok nemli boyutlardadr. Ancak, dardan borlanma finansman giderlerini ok drdnden kr zerinde olumlu etki yapmakta ve irketlerin den krllklarn rtmekte, gizlemektedir. Trkiyede devlet katlarna yatan scak parann elde ettii dviz baznda kazan, 2002 ylnda yzde 52, 2003 ylnda yzde 60, 2004 ylnda yzde 39, 2005 ylnda yzde 21 ve 2006 ylnda yzde 18 dolaylarndadr. Bu denli yksek kazanlar hibir ekilde makul karlanamayacak kazanlardr. Trkiyede bulunan scak parann gerek boyutlar bilinmemektedir. Kimi tahminlere gre 2002 ylnda 16,8 milyar dolar olan scak para, giderek 2006 ylnda 65 milyar dolara ykselmitir. Bu tahminlere gre Trkiye bu 5 yl iinde scak parann yaklak 56 milyar dolar para kazanmasn salamtr. Bu Trkiye iin ok byk bir kayptr. Kaynaka
DPT, Aylk Ekonomik Gstergeler, ubat 2007. The World Factbook, www.cia.gov/cia/ publications/factbook Dornbusch, R. A Primer on Emerging Market Crises http://veb.mit.edu/rudi/www/media Ertuna, , Kur pas ve Finansal Krizler, Prof.Dr. Zeyyat Hatiboluna Armaan, Dou niversitesi, stanbul 2004, s. 105-120. Ertuna, . Yksek Faiz Dk Kur Sarmal ve zmler. MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi, Ekim 2006. s. 7-17. Ertuna, . TLnin Deer Kazanmas ve Trkiye Ekonomisine Etkileri, MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi, Temmuz 2004. s. 6-16. Ertuna, . TLnin Ar Deerlenmesinin Makro ve Mikro elikisi, MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi, Ocak 2005. s. 6-17. Stiglitz, J:E: Reforming the global Economic Architecture: Lessons from Recent Crises, Journal of Finance, 1999, 54/4 zer Ertuna: 2005 Ylnda Trkiyenin 500 Byk Sanayi Kuruluu, stanbul Sanayi Odas Dergisi, Say 485, Austos 2006, sayfa 162-169.

11

12