Sunteți pe pagina 1din 135

DE EDUCACION DIRECCION GENERAL DE EDUCACION BILINGE INTERCULTURAL -DIGEBI-

RI NABE QAWUJJAWI KARIQITAJ WI RI KEL KAKIBIJ RI TZIJ


NUESTRO PRIMER DICCIONARIO KICHE - CASTELLANO

Compilador por: Con la colaboracin de:

Julia Becker Richards Michael Richards Pedro Tiul Pop Antonio Daz Prez Juan Rodrigo Guarchaj Tzep Juan Yool Gmez Francisco Pren Quechenoj Antonio Vicente Hernndez Equipo Tcnico Kiche Seccin Desarrollo Curricular

Ilustraciones por: Revisado, corregido, aumentado por:

Guatemala, 1989 Primera edicin 1996 segunda edicin

PRESENTACIN El presente DICCIONARIO corresponde a los recursos educativos revisados por la Direccin General de Educacin Bilinge Intercultural DIGEBI-, para uso de los maestros bilinges de Preprimaria, Primero, Segundo, Tercero y Cuarto Grados de las comunidades lingsticas MAYA KICHE, MAYA MAM, MAYA KAQCHIKEL, MAYA QEQCHI.

NOTA IMPORTANTE Este material debe conservarse convenientemente en cada una de las escuelas, para el uso adecuado del mayor nmero de alumnos y maestros.

RI JUPUQ TZIJ RUK RI KIWACHIBAL KICHE KAXLAN TZIJ

VOCABULARIO ILUSTRADO KICHE - CASTELLANO

RI UQINOMAL UWACHULEW Cho Lianik Juyub Ixkanul Ulew Kachelaj Abaj Che Chun Sanyeb Plo Jajoron Juyub Lianik Uwchulew Xaqol Yel Chich Jelalaj abaj Chay Saqos Rab Ulew, kaj ulew, Che Kim La Ul Utixixbal ja Siwan Pek Nima, (binel ja) Qatebal ja Kisis Rx che Inup Chj Uqabche Xaq Raqan Raqan kutam che Ixim Triko Ki Ajij

RECURSOS NATURALEZ Lago, laguna Llano, llanura Montaa Volcn, colina cerro Tierra Bosque Piedra Madera cal arena mar agua fra campo valle mundo lodo hielo hierro metal precioso obsidiana sauce tallo polvo rbol pjn chichicaste derrumbe catarata barranco cueva ro arroyo ciprs cedro ceiba pino, ocote rama hoja tallo races maz trigo maguey, aguijn caa de azcar

Met Ubaq kape Ija Ubaq peq Kotzij Ubaq Rij Si Rachaq qaq Chaj Qaq Ichaj Kix Qayes RI SUTAQ KO CHO KAJ Kaj Qij Xkuqab Chumil Ik Ketekik ik Nikaj ik Sutz Koyopa Jab Kak ik Kaqulja Muqulik sutz Muj Miqmoj Kaqiq Saqbach Qlaj Tew Saqij Qaq

algodn grano de caf semilla grano de cacao flor pepita cscara lea carbn ceniza fuego hierbas espina, aguja monte, zacate LAS COSAS DEL CIELO Cielo Sol Arcoiris Estrella Luna Luna llena Media luna Nube Relmpago Lluvia Nueva luna Trueno Nublado, neblina Sombra Templado Viento Granizo Invierno Fro Verano Calor

RI UWACHIBAL Uwachulew uwikiqab qij relebal qij umox qij uq ajibal qij ri unimal raqan ri aqaninaq chaqap ulew sutim rij rumal ja taqaj plo cho binel ja nima

EL MAPA Norte Oriente Sur Occidente Longitud Latitud isla costa mar Lago, laguna ro

RI TINIMIT Muqubal kaminaqib Ja Tyox ja Kulja Qatbaltzij Kayibal taq jastaq Kebal, molin Be Tijobal Ri ja jawi kekunax wi ri winaq Kayibal tij Pa che Kayibal

EL PUEBLO Cementerio Casa Iglesia Vecinos, habitantes Juzgado, municipalidad Tienda Molino Camino Escuela Puesto de salud Carnicera Crcel plaza

RI NIMAQIJ Aj, qaq Xojoj, xajoj Xoj Ajxojolob Qojom Qojom

LA FIESTA Cohete Baile Mscara Bailadores Marimba msica

RI TIJOBAL Tzalam tzibabal Etabal Ajtij Ja rech tijobal Wuj Mexa re tzibabal Uwachibal uwachulew Ajtijoxel Panku Etal atzyaq Inup Quq Uwachibal amaq tinimit Saq kotzij Tijonik Kutubal pa keb chabal Kutubal Kotoj chiaj Nabe junab Tijonik Saq tzibabal Wuj re kutubal Wuj Wuj re tzibabal

LA ESCUELA

Pizarrn Regla Maestro Aula Libro Escritorio, mesa Mapa Alumno Banco Bandera Ceiba Quetzal Smbolos patrios Monja blanca Educacin Educacin bilinge Leccin Examen Primer grado Clase Tiza Cartilla Papel Cuaderno Ri wuj jawi kariqataj wi ri kel kakibij ri tzij Diccionario Tzibabal Lapicero, lpiz Tem Silla Ajilabal qij Calendario Ajilabal Horario Kamal kibe ajtijab Director de escuela Chajchojirsanem Aseo

RI TAQANIK PA RI TIJOBAL Chajaqa le uchi ja Chatzapij le uchi ja Chayaka ri aqab Chaqasaj ri aqab Chitatabej akalab Kixchaw ta chik Chattuyuloq Chatwalijoq Jo Chibana chi jumul ubixik Chitatabej Saj je wa Chiwetamaj ri kutubal Chixqax cho ri tzalam Tzibabal Chakama uloq chwe Chabij chwe Qonojel j Jumul chik Man kixchaw taj Su wa weri Jas kabantajik Aninaq No jimal Ko kabij

MANDATOS DE AULA Abre la puerta Cierra la puerta Levante la mano Baje la mano Atencin nios Cllense Sintense Levntese Vamos Repitan Escuchen Venga ac Estudien la leccin Pasen al pizarrn Trigamelo Dgame Todos juntos Otra vez Silencio Qu es esto? Qu pasa? Ms rpido Ms despacio Ms recio

RI ACHOCH Ja Uwi ja Tapya Uchi ja Wentana Xan Tuj Upa ja Kaxa Chat Wachibal Tem Achoch Ajaw Ab Pop Btz Kam Kolob Kat Klawux Baq Tixerix Xyab Etzabal Bonbiy Pila Koral

LA CASA Casa Techo Pared Puerta Ventana Adobe Temascal Piso Caja Cama Fotografa Silla Hogar Dueo Hamaca Petate Hilo Pita Lazo Red Clavo Aguja Tijera Peine Juguete Bombilla Pila corral

BANIBAL WA Nukbal qaq Boj Si Xot Xar Xkub Ka Uqab ka Tzu Mulul Pak Chakch Mexa Tem Rachaq qaq Chaj Sib Chajbal qabaj Qebal Kolibal lq Mesebal Chipaq

LA COCINA Poyo Olla Lea Comal Jarro Tenamaste Piedra de moler Mano de piedra Tecomate Jcara Tol, cucharn Canasta Mesa Silla Carbn Ceniza Humo Palangana Tinaja Trastero Escoba Jabn

RI SUTAQ COCASAX CHE YIKBAL JA Qupibal chich Bajibal Ramibal tzalam Ramibal che Elesebal chich Klawux Torniy Jokibal ulew Chich Choyibal Tzajabal Tzajbal rebal ulew Ladriy Sanyeb Xan Chun Xan abaj Tzalam Xat Patzan Chich re uwi ja Xot Kim Chich re chakubal Kuchil Jarisal tzalam Kam

MATERIALES DE CONSTRUCCIN Alicate Martillo Serrucho Sierra Destornillador Clavo Tornillo Pala Hierro Machete Pintura Brocha Carretilla Ladrillo Arena Adobe Cal Bloc Tabla de madera Horcn Caa Lmina Teja Pajn Herramienta Cuchillo Lija pita

RI NIM TINAMIT Xol be Yabal saqil Krus be Qam ja Ja banibal taq waim Takbal chich Uxe ja Utzijobal taq kayij Kutbal rech kiqaxbal chich Chich erebal jastaq Chich Mot Bisiklet

LA CIUDAD Calle Farol Cruce Edificio Restaurante Parada de autobs Acera Rtulo Semforo Camin Carro Motocicleta bicicleta

RI EREBAL SUTAQ XUQUJE RI WINAQ Chich kabin pa kaj Qebut chich Nim jukub Laj jukub Chich rebal jastaq Chich erebal winaq Mot bisiklet Yuquyik chich Karet Kowilaj kej Kej

MEDIOS DE TRANSPORTE avin helicptero barco canoa camin camioneta motocicleta bicicleta tren carreta mula caballo

RI JALAN TAQ CHAK Ajyakal ja Ajkalte Ajkayil tij Ajanel Ajbinsal chich Ajbanal wa Ajpatan Ajtzibanel Ajesal wachibal Ajjaqal chich Ajkun Ajtij Ajqojomanel Ajyuq Ajkamal kibe ri ajkojonelab Ajchajil re tinimit Ajchajil tinimit Pare Ajtison Ajkem Ajkayil jastaq Ajmokobal chak Ajqij Ajchawenel pa chich Ajbanal kaxlanwa Ajkamal be Ajiyom Ajkunanel

LAS OCUPACIONES Albail Alcalde Carnicero Carpintero Chofer Cocinero Cofrade Escritor Fotgrafo Mecnico Mdico Maestro Marimba Pastor de animales Pastor evanglico polica soldado sacerdote sastre tejedor tiendero trabajador, mozo, jornalero zajorn sacerdote maya locutor panadero principal, jefe comadrona curandero

TIJONIK Poy Abix Qet Uwijl, tzamiy j Kinaq re abix Joq Jl Triko Mukun Umesal tikon Jaxik Xoral tikbal ichaj Ija Kok Asaron kolob machet, choyibal kotobal ulew lim ikj patn eqan chakubal ulew chich pukul ulew awex upatzanal abix xmaramaq

LA AGRICULTURA Espantapjaros, espantajo Milpa Surco Pelo de elote Elote Frijol de vara Tuza Mazorca Trigo Ayote Abono Irrigacin Hortaliza semilla cerco azadn lazo machete piocha lima hacha mecapal carga arado tractor siembra de maz caa de milpa maleza

RI CHIKOP Kej Aq Wakx Chij Kisik Uka Tzi Bur Je Mes Imul k Ama k Nos Cho Kj balam masat koy kuk iboy ba sis uch wonon xwil ixterix snik amolo kiaq s pepe sip m tzikin usok chikop tzunun xik tzam chok Xik Quq Rismal chikop Tukur Ixkeq Sotz

LOS ANIMALES Caballo Cerdo Vaca Carnero, oveja, chivo Cabro Cuerno, cacho Perro Burro Cola Gato Conejo Gallina Gallo Chompipe Ratn Len Tigre Venado Mono, mico Ardilla Armadillo Taltuza Pizote Tacuacn Abeja Cucaracha Alacrn Hormiga Mosca Pulga Mosquito Mariposa Garrapata Araa Pjaro Nido Colibr Ala Pico Sanate gaviln quetzal pluma tecolote garra murcilago

Kaqkix Loro Tp Ixpeq Uchikopil pamaj Xjut Kumtz Ayin Kok Tot Patax Utiw Par Saqbin Stal Saquk Kuch Ixtutz RI JALAJOJ TAQ JUPUQ Jupuq ajchakib Jumulaj winaq Jupuq ajetzenelab Juyataj Jupuq wakx Jumulaj abaj Juyataj kotzij Jupuq chij Kachoch wonon Jupuq ajwakatelab

guacamaya loro cangrejo sapo lombriz gusano serpiente, culebra lagarto tortuga caracol pato coyote zorrillo comadreja avispa piojo zopilote rana LAS AGRUPACIONES Cuadrilla (de trabajadores) Muchedumbre Equipo (de jugadores) Manojo Manada (de vacas) Montn (de piedras) Ramo (de flores) Rebao (de ovejas) Enjambre (de ovejas) Grupo (de turistas)

RI CHAKUL Chakul Jolomaj Ismal Palaj Uwch palaj Rismal boqoch Boqoch Xere Tzam Chiaj Isma chi Xikin Ware Aq Ka Kakate Qul Teleb Uwo ku xaj Kalka x Ij Ucheal ij Muxux Qabaj Chuk Qabaj Uwi qabaj Ixkiaq Uqul qabaj A A Chek Uqul aqanaj Aqanaj Uwi aqanaj Tzantzaqor Anima Potzpoy Seseb Pam Ixkol Tyojilal Ilbal Tabal Siqbal Nabal re katijik

EL CUERPO HUMANO Cuerpo Cabeza Pelo Cara Frente Pestaas Ojo Cachete, mejilla Narz Boca Barba Oreja Diente Lengua Muela Barbilla Cuello Hombro Pecho Costilla Espalda Columna vertebral Ombligo Brazo Codo Mano Dedo de mano Ua Mueca Pierna Muslo Rodilla Tobillo Pie Dedo del pie Cerebro Corazn Pulmn Hgado Estmago Tripas msculo vista odo olfato gusto

Nabal re tiojilal Baq Tzu mal Iboch Chul Upatzamaj Chub Kik Boq ja Alaxibal Kamikal Poqirisanem Waim Esaxik Uxlabil

tacto hueso piel vena orina moco saliva sangre sudor nacimiento fallecimiento reproduccin alimentacin eliminacin respiracin

RI ATZYAQIBAL Lixton Pot Mulaqab Pas Uq Peraj Sut Uwo ra Wixkin Chachal Pwi Kamix Skaw Xajb Kul Chim Is

LA ROPA listn gipil anillo faja corte perraje, rebozo pauelo, servilleta delantal arete collar sombrero camisa pantaln zapato, caite poncho, chamarra morral, bolsa rodillera, enagua

RI KATIJOWIK Siboy Qoq Kinaq Ikox u xe che Ixim j Rax kinaq Saqwch Kamot Mukun Pix Ik Uxe ichaj Tzin Chima Oj Kawex Ankaney Peq Turas Keq Lima Mansan Mank Qinom Tapal Alankx Tulul Chop Nachiti, nochti Ajij Uwch che Xepo Atzam Puchum pix Tiij Kape Naktamal Rikil Kum Aros Much Saqmol Kr Qor Tzi

LOS COMESTIBLES cebolla chilacayote frijol hongo maz elote ejote papa camote ayote tomate chile verdura yuca gisquil aguacate anona banano cacao durazno guayaba lima manzana mango jocote nance naranja zapote pia tuna caa de azcar frutas grasa, manteca sal salsa picante carne caf tamal con carne comida gicoy arroz chipiln huevo pescado atol nixtamal

Qor Sub Chun Akwa Lej Wotzotz Kaxlanwa Xoltal uwach kab Koxob Asukal Kaj Sik Kach Tzam Kilim ixim Raxkab Kaxlan qinum RI KINAIK TAQ RI RIKIL Kiil Chm Chm Ka Ki Poqon Tza Bolom Kilim Poqowisam Qayinaq Chaqij Miqin Miqmoj Chaqajnaq Rx Tew KOLIBAL JASTAQ Lamet Xar Mulul Bas Boj

masa de maz tamalitos cal tamalitos de elote tortilla tostado pan golosina achiote azcar harina tabaco chicle, copal para mascar alcohol poporopo miel de aveja manzanilla CARACTERSTICAS DE COMIDA sabor cido grio amargo dulce picante salado asado frito hervido podrido seco caliente tibio cocido crudo fro LOS RECIPIENTES botella jarro jcara vaso, taza olla

Chajbalqabaj Lq Qebal Tzu Koxon, kaxa Chakch Kat Koxtar Chim Kuja Bot Lapalik chich Kakaxt Tanat RI ALAXIK Mam Tat Anab Xbal Nan Atit Chuti nan Chutitat Achi Akal Ixoq Qapoj ali Kajol ala Winaq Ne Rij Achil Qinom Meba Menor Alaxik Tatbal Nanbal Beelom Ixaqil Alal Ko Rabin As Litzin

palangana escudilla tinaja tecomate caja canasta red costal morral, bolsa troje hote lata cacaxte maleta LA FAMILIA abuelo pap, padre hermana de hombre hermano de mujer mam, madre abuela ta to hombre nia, nio mujer muchacha, joven patoja muchacho, joven patojo gente nene, nena viejo amigo rico pobre hurfano pariente, familia padrastro madrastra marido, esposo esposa hijo de hombre hija de mujer hija de hombre hermano mayor de hombre hermano (a) menor

Chaqna Chiip Mam I Hiom re Alibom re Balk Ixham iicham


alibom we walib

cuada de mujer dicho por la nuera cuada de mujer dicho por la hermana del esposo

hermana mayor de mujer ltimo hijo nieto, nieta de hombre nieto, nieta de mujer suegros de hombre suegros de mujer cuado de hombre cuada de hombre cuado de mujer

hi alib teel chool yuwachinbej nachinbel in at e are are j, j ix mus xinul are wa are la le, lele jun chik

yerno nuera viudo padrino madrina yo t, vos, usted ellos, ellas l, ella nosotros vosotros, ustedes seor, ladino seora, ladina ste ese aquel, aquella otro

RI KIBANTAJIK RI WINAQ Kikotem Bisonem Chom Baqboj Kajol ala Rij Nim raqan Nitzraqan Cher Utz kapetik Qinom Tzel kakayik Utz

CARACTERSTICAS DE PERSONAS alegre triste gordo flaco joven viejo alto de estatura bajo de estatura berrinchoso bonito rico feo bueno

Meba Itzel Kosnaq Kowilaj Achixik Utz ranima Yakal tze Katzen taj Maj uchuqab Ko uchuqab Yawab Utz uwch Kanarnaq Kikotem Kaslik Kaminaq Nimal Ko ta umak

pobre malo cansado robusto, enrgico, vigoroso celoso carioso, bondadoso chistoso, divertido serio dbil fuerte enfermo sano enojado contento, feliz, alegre vivo muerto orgulloso humilde

RI KOJBAL Ajpatan Su Tambor Pom Tiox ja Xukubal ib Kolibal kotzij Ajawaxel Kaj ulew Tiox Xibalba Kaj Uxlabaxel Kojbal Kojbal Qasana Utaqanik ri Ajaw Kastajibal Raqbal ib Awas Maltyoxinem Ubixik chabal Kamal kibe ri ajkojonelab Pare Ajitz

LA RELIGIN cofrada flauta tambor copal iglesia altar maceta, florero Dios Santo Mundo Santos infierno cielo, sentido religioso espritu fe creencia bautismo mandamiento resurreccin comunin pecado dar gracias orar pastor, evanglico sacerdote brujo

Ajqij Alaxibal Awasqij

sacerdote maya navidad semana santa

RI YABIL Ajkun Yawab Sipojinaq Moy Kunabal Qaqal j re tzam Aj kunanel Qoxowem Xibinel Ichaj Chuj Mem Rx tew Kaqat Puj Chaqij Subanel Toy Xibinem Ojob Loqobal Qajik Chaqij qulaj Yabil re baqwch Sokotajem Ij RI KAQABANO Waram Xiyik wiaj Atinem Xikanem Qumuxik Waim Walijem Atziaqinem Binem

LAS ENFERMEDADES doctor, mdico enfermo hinchado, inflamado ciego medicina calentura catarro curandero dolor espanto hierbas loco mudo paludismo picazn pus, materia seco siguanaba sordo susto tos viruela quebradura tuberculosis mal de ojo herida sarampin LO QUE HACEMOS dormir peinarse baarse correr tomar, beber comer levantarse vestirse caminar

Uxlanik Qoyolem Kastajem Takalem Tzubik Wakatem Qaxem animajem wakatem usolixik Chomanik Etamaxik Taik Tzijoxik Etamaxik Natajem Bixonik Chopinik Aqanik Etzanik Xojowik Muxanik Chajik Mesonik Tisomanik Loqik Kayinik Tukik Paqabisaxik Ropanik Xulanik Tuqutubik Yaik Tionik Jililik Ukojik aqan Chayik Ch ojinik Yajonik Uchomaxik Xubanik Raqoj chiaj Sikinik Chapanik Josqanik Totaxik Yujik Poqowisaxik

descansar acostarse despertarse pararse chupar viajar, pasear pasar huir pasear, viajar visitar pensar aprender pedir contar, narrar comprender recordar cantar saltar subir jugar bailar nadar lavar barrer coser comprar vender batir elevar volar bajar decaerse dar morder resbalar patear golpear pelear regaar resolver silbar gritar llamar tocar limpiar sacudir mezclar hervir

Kemenik Jachanik Kotik Xutunik Lejenik Kaqanik Jabuxik Kojoxik Jiik Naik Kaqatixik Jachanik Xetanik Chakanik Chakunik Chajinik Taqik bik Tojik Qajik Jaqik Tzapixik Kojik Yaik chupam Esaxik Sikik Ximik Kolik Silabaxik Paqchixik Mejik Paxixik Richik Oqik Yaik rutzil uwch Tzetzetik Esaxik uwch wachibal Tzibanik Chawik Eqaxik Usikixik uwach wuj Poronik Siqik Ramik Ilik Chapik Tzaqik Takalik Jekik

tejer tapizcar escarbar soplar tortear tirar regar remendar sobar probar. saborear rascar cosechar, tapizcar pellizcar ganar trabajar cuidar, proteger enviar, mandar pagar prestar abrir cerrar meter echarlo adentro sacar recoger amarrar guardar mover empujar doblar quebrar romper llorar saludar sonrer dibujar escribir hablar cargar leer quemar oler cortar ver agarrar, tocar caer estar de pie jalar

Erenik Kamik bik Kamik loq Esaxik Yuqik Worik Kanarik Loqoxik Tzenik Kosik Kamisanik Kmik Muqik Chuqik Kutik Kulanik Tobanik Bixik Ubixik Tzijonik Qaqanik K olik Kiyik Nimanik Bek Petik Tzalijik Tzukunik Qatexik Jeqik Kisik Opanik Okik Elik Tatabexik Ilik Naik ib Eyenik Tasik Mulixik Chobik Kanajik Tzaqik Esanik Yaik uwi Walwachinik Taik

acarrear llevar traer quitar, sacar estirar perforar enojar querer rerse cansarse matar morir enterrar cubrir ensear, mostrar casado ayudar decir explicar conversar, platicar arder esta crecer obedecer ir venir volver, regresar buscar detener empezar terminar llegar entrar salir escuchar mirar sentirse esperar apartar juntar adivinar quedar perder restar agregar controlar consultar, pedir

RI KIBANIK RI JUCH Ubanik Ketekik maj upam Rabarik wachibal kajib Uxukut Wachibal kajibuxukut Wachibal oxibuxukut Suk juch Kotokik juch Ketekik ko upam AJILABALIL Jun Keb Oxib Kajib Job Waqib Wuqub Wajxaqib Belejeb Lajuj Julajuj Kablajuj Oxlajuj Kajlajuj Olajuj Waqlajuj Wuqlajuj Wajxaqlajuj Belejlajuj Juwinaq Lajuj Juwinaq Lajuj re kawinak Kawinaq Lajuj re oxkal Oxkal Lajuj re jumuch Jumuch Lajuj re okal Okal Keb okal Oxib okal Jun mil

LAS FORMAS GEOMTRICAS forma, estructura crculo rectngulo cuadrado tringulo lnea recta lnea curva redondo LOS NMEROS uno dos tres cuatro cinco seis siete ocho nueve diez once doce trece catorce quince diecisis diecisiete dieciocho diecinueve veinte diez veinte treinta cuarenta cincuenta sesenta setenta ochenta noventa cien doscientos trescientos mil

Nabe Ukab Urox Ukaj Uro Uwaq Uwuq Uwajxaq Ubelej Ulajuj RI ETABAL Tzaqat Chaqaqil, chaqapalil Uroxkajil Unikajil Ki Maj upam Jubiq Yaik uwi Kiyirisanem ruk Kujch ruk Junam Chaqapil Esaxik che Nim raqan Nim uwch Nim upam Nim aqaniriaq Qabaj Arow Kintal Galon Litr Uwi qabaj Bara Xakab Etabal Waqlajuj kam Jun lew

primero segundo tercero cuarto quinto sexto sptimo octavo noveno dcimo LAS MEDIDAS entero parte tercio mitad bastante nada poco ms multiplicado por dividido entre igual fraccin menos longitud ancho profundidad altura mano arroba quintal galn litro dedo de la mano vara brazada cuerda manzana legua

KIBANTAJIK RI JASTAQ Tzapilik Jaqalik Kak Qel Qequm Usaqil Nim Nitz Suk Kotokik Nojnaq Jamalik Nim raqan Kol raqan Rabarik Nitz raqan Nim uwch Laj uwch Latz Tzoqopitalik Xax Pim Kax ubanik Man kax ubanik Ko Chuchuj Chaqalik Chaqij Miqin Chaqajnaq Maja kachaqajik Man utz ta ubanom Tew Utz ubanom Al Tzayowik, tzayalik Chajchoj Tzil Tolonik Nabe Kisbal Ko kolik Jul upam Julilik Qirinik

CARACTERSTICAS DE COSAS cerrado abierto nuevo viejo, usado obscuro claro grande pequeo recto curvado, torcido lleno vaco alto bajo largo corto ancho angosto apretado suelto delgado grueso difcil fcil duro suave mojado seco caliente cocido crudo desordenado fro arreglado pesado liviano limpio sucio, mugre espacioso, hondo, profundo primero ltimo slido hueco liso, resbaloso spero

QIJILAL Retabalil qij Or Kabijir Iwir Kamik Chweq Kabij Ajilabal qij Qij Ik Junab Uqubixir Uqubix Rajilabal qij Nimaqab Aqabil Nikaj qij Benaq qij Benibal qij Chaqab Pa taq Kamik We kamik Ojer Chirij Amaqel Maj jumul Maj Chanim Xaq kate Jampa UKAYI BAL JASTAQ Saq Qq Qn Rx Kiaq Rx Qeq qoj

TIEMPO reloj hora anteayer ayer hoy da, maana pasado maana calendario da mes ao semana pasada semana prxima fecha madrugada por la maana medioda tarde atardecer noche a la(s) ahora desde hoy, ahora antes despus, detrs de siempre, frecuente nunca todava no pronto de repente cundo LOS COLORES blanco negro amarillo azul rojo verde caf

TIQBAL TZIJ Ko chuwch Ko chuxol Ko chupam Chikixol ko wi Puwi Ko chirij le Chxe Ko chutzal Ko chirij Ko chuchi Ikim Ajsik Pa moxqab Pa wikiaqab Waral Chila Jela Ko chunaqaj Ko chirij le Rumal le Chuxol Pa Ka Chuwach Rech Rumal le Ruk Pa RI TZIJ KOTBAL CHIJ Su che Jas rech, jas re Jamp Jas upatan Jasche Jas ruk Jachinoq Jachin rech Jachin che Jachin ruk Jas ne Jawichi Janipa Jachin chike

LAS PREPOSICIONES enfrente de en medio de dentro de est en medio de encima de, sobre alrededor de debajo de al lado de atrs de, detrs de a la orilla de hacia abajo hacia arriba izquierda derecha aqu all all cerca de afuera de a travs de entre en hasta ante para por con a LAS INTERROGANTES qu de qu cundo para qu por qu con qu quin de quin para quin con quin A quin cmo dnde cuntos cul

JUJUN TAQ TZIJ Saqirik Xbe qij Xok aqab Su kubij La utz awch Jas abi Kinbe na Ka chweq chik Chawila awib Nojim katbek Saj jewa Chasacha numak Chabana jun toqob Maltyox Maj la Utz la Su kaj kabij la Janipa rajil Achil Jun achil are ri, ri jachin sibalaj Loq chaqawch. Eqachil kib ri keb oxib Winaq ri junam kebinik, junam Kechakunik, xuquje man kechojin taj Riwachil kinuqaxbej bik, rech junam Kujbe pa ri tijobal.

FRASES SENCILLAS buenos das buenas tardes buenas noches hola qu tal? Cmo ests? cmo te llamas? hasta luego hasta maana cudate vaya con cuidado ven ac perdname, disclpame por favor muchas gracias de nada est bien, de acuerdo! qu quiere decir? cunto cuesta?

Amigo Un amigo es alguien a quin queremos mucho. Son amigos las personas que caminan juntos, trabajan juntos y no se pelean. Mi amigo me pasa llevando y juntos vamos a la escuela.

Achikik Ri achikik are ri, ri jastaq kakutuchin pa ri qawaram. Iwir are chi tajin kinwarik, xinwachikaj chi xinchap jun kj pa kachelaj. Soar Soar es ver imgenes al estar durmiendo. Ayer cuando dorma, so que haba atrapado un len en la montaa.

Ajawaxel: Man kaqil ta uwach ri Ajawaxel rumal che xa pa nawalil ko wi. Ri Ajawaxel pa ronojel kolibal karikitaj wi rumal kuri, kuril ronojel ri kaqabano. Ri ajawaxel are ajchaqe ronojel ri jastaq ri ko cho ri uwachulew Dios, Dueo, Rey Al Dios Rey no lo vemos porque est en espertu. Dios est en todas partes y ve todo lo que hacemos. El Dueo de todas las cosas que se encuentran en la tierra de Dios.

Ajilabalil Ri ajilabalil kubij janipa jastaq ko chupam ri jun jupuq. Ri ajtij xutzibaj ri ajilabalil cho ri tzalam tzibabal Xuchaplej bi utzibaxik pa jun ka pa juwinaq. Nmero Un nmero indica cuanta cosa hay en un conjunto o grupo. El maestro escribi los nmeros de uno a veinte en le pizarrn.

Ajilanem Ri nunan karajilaj janipa rak e kolik. Ri akal xrajilaj ri urajil ko pa ri kaxa. Contar, enumerar Mi mam cuenta cuntos pollos tiene. El nio cont el dinero que tiene en la caja.

Ajtijoxel Ajtijoxelab are Ri kebe che utijoxik Kib pa tijobal. Are utz ri jun ajtijoxel Kukamulij uwch ri xkut Chuwch. Estudiante Estudiante son las personas que van a estudiar a la escuela. Es bueno cuando un estudiante repasa sus apuntes por las tardes.

Alanik Are chi katalaxik, kataqej ri akaslemal. Pa ri ik xokowik xalax jun. Laj nuchaq. Ri numan kubij: are chi kalax jun achikonojel ri che ke oqik. Nacer Cuando naces, empiezas a vivir. El mes pasado naci mi hermanito. Mi abuelo dice que cuando nace un hombre todos los rboles lloran.

Amaqel Amaqel are ri kubij chi jun jastaq amaqel Kakulmatajik. Rech saq ri nuchakul amaqel kinatinik. Frecuente Frecuente quiere decir que algo sucede varas veces o en forma seguida. Yo me bao, o frecuencia para tener el cuerpo limpio.

Animajem Ri animajem are ri, ri benam pa jun kolbal chik rumal jun xibin ib. Kabixik chi we man katani ri kakulmatajik, keanimaj bi ri winaq waral. Huir Huir es irse de un lugar a otro por miedo a algo o alguin. Se dice que si la situacin sigue igual, la gente va a huir de aqu.

Aninaq Chweq kinbe aninaq pa ri tijobal rech Kinopan aqab. Oj la aninaq pa ri chak rumal Che xbe ri qij. Le mes aninaq xbe pa le jul Che uchpik le jun cho. Rpido Maana me voy rpido a la escuela para llegar temprano. Vyase rpido al trabajo porque ya es tarde El gato corri rpidamente al hoyo para agarrar al ratn.

Are chi tajin Xubij ri ajtij chike ri akalab: are chi ixtajin kimes le upan le tijobal ri in kinjosqij ri tzalam tzibabal. Ri jun wachil xubij a re chitajin katetzaik, in kinbe che ukamik ri nuchim. Mientras Dijo el maestro a los nios: mientras barren elpiso yo limpio el pizarrn. Un amigo me dijo: mientras ests jugando, voy a traer mi morral.

Atinem Le atinem are la we kaqatix ja chaqij, xuquje Kaqakoj qib pa chilpaq rech kel ri tzil chaqij. Ri j kujatin pa tuj. Baarse Baarse es cuando nos hechamos agua y jabn en le cuerpo para limpiarlo. Nosotros nos baamos en el temascal.

Atixnab Are chi katatixnabik kawesaj ri kaqiq ruk chuqab pa ri achi suquje pa ri atzam. Xaq tajinik kinatixnabik rumal che ko j chwe. Are chi kujatixnabik rajawaxik kaqachuq ri qachi. Estornudar Cuando t estornudas sacas aire fuertemente por la boca y por la narz. Estornudo seguido porque tengo catarrol Cuando estornudamos debemos taparnos la boca.

Atziaq Le atziaq are la kaqakoj che uchuqik qij. Ki uwch le atziaq kakayix pa kayibal. Ri nunam kukem katzyaq ri nuchaq. Ropa

Ropa son las vestiduras que usa la gente para cubrirse el cuerpo. Hay distintas clases de ropa que venden en el mercado. Mi mam teje la ropa de mis hermanitos.

Awaj Ri awaj ko kikaslemal e ko pa taq kachelaj, pa taq ja, xuquje cho taq ja. Le wakx jun awaj rech uwo ja, xuquje kuya leche. Ri balam are jun awaj rech kachelaj. Animal Los animales son seres vivos que habitan casas de la gente. La vaca es un animal domstico, y da leche. El len es un animal salvaje.

Banik Ri wachalal xuban jun nim nimaqij iwir, rumal che xtzaat ujunab. Iwir numam xuban usi chuchi ri binel ja. Hacer Mi hermano hizo una gran fiesta ayer porque fue su cumpleaos. Mi abuelo hizo lea ayer a orilla del ro.

Batz Kaqabij batz che jubiq met le kakichakuj le ixoqib che kem xukuje che ri tison. Le batz kuchakuj ri nunan kukojobej atziaq. Hilo Llamamos hilo a una pita de algodn o lana muy fina que usan las mujeres para tejer o coser. El hilo lo utiliza mi mam para remendar la ropa.

Be Be are ri jawi kujbin wi, are chi kujqax pa jun kolibal chik. Ri be sibalaj xuban xaqol rumal ri jb. Pa ri be xinriq jun achi, man xinwetamaj ta uwch. Camino

Camino es por donde transitamos para ir de un lugar a otro. El camino se puso muy lodoso por la lluvia. En el camino encontr a un hombre, y no lo conoc.

Benam Are chi kebe ri akalab pa ri tijobal, majun kakanaj kan chuchajixik ri ja. Ar chi e kosnaq chi ri winaq, utz keuxlanik. Irse Cuando los nios van a la escuela, nadie se queda cuidando la casa. Cuando las personas estn cansadas, deben irse a descansar.

Bix Kaqabij bix che ri jun tzijobal chololem ri utzibaxik ri ko uqojomal xuquje utz kabxoxik. Pa ri olajuj qij re ri ik Septiemre, xqabixoj pa ri nutijobal ri bix re siwan tinimit. Cancin, canto Le llamamos cancin a las palabras escritas ordenadamente y con msica para cantarlas. Para el 15 de septiembre, cantamos en mi escuela el Himno Nacional de Guatemala.

Bixik Bixik are ri, ri uyaik uchobik jun jastaq che jun chik wene chqe j Ri a kel xelubij chqe chi kujbe chweq pa wakatem. Jachin xbin chawe chi kakam bi ri eqan. Decir Decir es comunicar algo a alguien o cuando a nosotros os comunican algo. Miguel vino a decir que maana nos vamos a pasear. Quin te dijo que te llevars esa carga?

Ubixik chabal Ri ubixik ri chabal are ri chawem ruk ri Ajawxel. Ronojel qij kaqaban ri chabal pa taq nikiaj qij.

Are taq kaqataqej jun qachaq rajawaxik kaqan chabal. Orar Orar es hablar con Dios. Diariamente oramos al medioda. Cuando empezamos a trabajar es necesario orar.

Biaj Ronojel ri jastaq ko kibi A kel ubil ri akal tajin ketzanik Kaqaqalajisaj qib rumal ri qabi. Nombre Todas las cosas tienen su nombre. El nombre del nio que est jugando es Miguel. Nos identificamos por medio de nuestro nombre.

Chajixik Rajawaxik che jun kuchajij ri u sutaq rech man katzaq taj. Kamik kinchajij na ri wachalal rumal che yawab Ri nan sibalaj nim karil wi le ral rumal la kuchajij. Cuidar Uno tiene que cuidar sus cosas para que no se pierda. Hoy voy a cuidar a mi hermano porque est enfermo. La mam quiere mucho a su nio y por eso lo cuida.

Chak We sibalaj kojchakunik kujkos aninaq. Ko qachak kamik rajawaxik kut kaqakiso. Ri chak ri qataqem kamik sibalaj utz. Trabajo Si trabajamos bastante nos cansamos luego. Tenemos trabajo para hoy y es preciso terminarlo. El trabajo que ahora hemos iniciado es muy bueno.

Chak chrij tikonijik Le chak chrij tikonijik are la ri chak kaban pa taq juyub. Ri nutat kukut chqawach jas ubanik le chak rech tikonijik.

Agricultura Agricultura son los trabajos que se hacen en el campo relacionado con las siembras. Mi pap nos ensea cmo son los trabajos de campo.

Chaplexik Chaplexik are la we kaqataqej bi jahke jun chak. Ri nutat kuchaplej uwokik le qachoch chweq. Empezar Empezar es cuando se comienza a hacer algo. Mi pap empezar a construir nuestra casa maana.

Chapanik Chapanik are la we kakam jun sutak ruk le aqab Are taq kat tzibanik rajawaxik ko kachap le atzibabal. Chachapa ri apwi rumal che xpe ri nim kaqiq. Agarrar Agarrar es cuando tomas alguna cosa en tus manos. Para escribir es necesario agarrar bine el lpiz. Agarra fuerte tu sobrero porque viene el aire.

Chaqij chi Are taq jun kachaqij uchi kurayij utijik joron. Kachaqiij nuchi rumal che sibalaj xinchakunik. Are taq kape ri chaqij chi chaqe, utz kaqatij joron ja. Sed Cuando uno tiene sed, siente deseos de tomar agua. Tengo sed porque trabaj mucho. Cuando sentimos sed, tomamos agua fra.

Chila Are taq kawaj katuyi ri awachil kabij che chattuyul chila. Ri Asis xubij che ri rachalal: Kawawaj qib chrij le jun che All Cuando quieres que tu compaero se siente, le dices: sintate all.

Francisco dijo a su hermano: escondmonos all detrs de ese rbol.

Chim Kabix chim che jun laj kat kolibal sutaq. Are taq xinok pa tijobal ri nutat xuloq jun nuchim kak. Morral Se le llama morral a una red pequea que sirve para guardar o llevar cosas. Cuando ingres a la escuela, mi pap me compr un morral nuevo.

Chijujunal Chiqajujunal ko qabi. Xinya kikab le akalab chikijujunal. Chijujunal chiwe ix kixbixon kabeqij. Cada uno Cada uno de nosotros tiene un nombre. Les d un dulce a cada uno de los nios. Cada uno de ustedes va a cantar en la tarde.

Chomanem Katajin kinchomaj jas kinban chweq aqab. Kaqachomaj na we kujbe kamik pa ri tinimit. Kinchomaj in chi are utz man kaqaya ta na pwaq che. Pensar Estoy pensando en lo que voy a hacer maana temprano. Tenemos que pensar si vamos hoy al pueblo. Yo pienso que es mejor no darle el dinero.

Chirij Le wich kebin chirij le kinan. Ri nutat xutik ixim chirij le ja. Detrs, atrs Los pollitos caminan atrs de su mam. Mi pap sembr maz detrs de la casa.

Are chi Ala are chi katul pa tijobal kakana na si Nabe xtzalij uloq ri wachalal, kate kuri xtzalij uloq ri nutat. Ri qij martes teren chirij ri qij lunes. Despus Muchaco, despus de tus clases ven a traer lea. Primero regres mi harmano despus regres mi pap. El martes viene despus del lunes.

Chupam Chupam, are ri we jun sutaq yaom chupam jun chik. Kaqakam bi ri qawuj chupam jun chim. Xqatzukuj ri awuj, chupam ri kaxon. Dentro Dentro es cuando una cosa est metido entre otra. Llevamos nuestros cuadernos dentro de un morral. Buscamos su cdula dentro de un cajn.

Chuqab We kaqanao ko sibalaj qachuqab xa rumal chi utz qawch. Ri alaj Alu sibalaj kawaik, rumal ri ko uchuqab, xuquje utz uwch. Kakis ri qachuqab che ubanik ri chak, are chi kujyabanik. Fuerza Si sentimos que tenemos mucha fuerza es porque tenemos buena salud. Pedrito come bien por eso tiene buena salud y mucha fuerza. Cuando nos enfermamos se nos terminan las fuerzas para trabajar.

Chuxe rumal ri Rumal ri tew ri taq ewich kekanaj chuxe ri kinan Are taq ko muj chuxe jun che, kinuxlan chila. Debajo de Por el fro los pollitos se quedan debajo de la mam gallina. Cuando hay sombra debajo de un rbol, me gusta descansar all.

Chuwch Chuwch ri Ajaw xa uj junam. Ri akal nabe chuwch le unan kebe pa le tinimit. Ri nunan kuya le webal chuwch le xar. Ante, Delante de Ante Dios todos somos iguales. El nio v delante de su mam para el pueblo. Mi mam v a poner el plato delante del jarro.

Chuwi We jun jastaq ko chuwi jun chik, ar la kabix chech ko chuwi. Le mes ko chuwi le ja. Sobre Se dice sobre cuando hay algo encima de alguna cosa. El gato est sobre la casa.

Chabal Chabal are la ubi le ki uwch chi tzijobal kkoj pa we uwachulew. Ri chabal kaqakoj j are la ubi kiche. Ri chabal kaxlan tzij rajawaxik chqe pa ri qachak. Idioma Idiomas son las diferentes formas en que hablan las personas en el mundo. El idioma que nosotros hablamos es Quich. El idioma espaol tambin nos es til en nuestro trabajo.

Chabexik Utz kechabex ri e yawabib. Iwir xinulkihabej le ajtijab. Chweq kinchabej na ri wachalal e ko chwimeqena. Visitar Es bueno visitar a los enfermos. Ayer me vinieron a viistar los maestros. Maana voy a visitar a mi familia que est en Totonicapn.

Chajchojirsanem

Chajchojirsanem are la we kaban utz uchajik jun sutaq. Ri nunan keujosqij ri akalab. Ronojel qij kinjosqij ri kachoch ri aq. Aseo Aseo es hacer limpieza de algo o alguien. Mi mam hace el aseo de los nios. Aseo todos los das la cochiquera.

Chajik. Le chajik are la we kaqakoj jun jastq pa chipaq chil joron are chi kaqesaj le tzil. Ri ali Ros kuchaj le uqab Le nunan kuchaj le qatziaq. Lavar Lavar es cuando echamos agua y jabn a algo para quitarle la suciedad Rosa se lava las manos. Mi mam lava la ropa de nosotros.

Chakanem Chakanem are la ri uriqik jun utojbalil ri qach uqab We utz ri nuchak kinbano kinchak kuri ri nujunab pa ri tijobal Ri nutat kuchak urajil rumal ri ubanik jun mokom chak. Ganar Ganar quiere decir obtener algo por asfuerzo propio. Si hago bien mi trabajo, ganar el examen final de mi grado. Mi pap gana dinero por hacer trabajos de otra persona.

Chakul Ri chakul are chipowinaq ri jolomaj, ri uwo kuxaj ruk Ri pamaj, xuquje ri qabaj Ruk ri aqanaj. Ri chikop xuquje ko kichajul. Rajawaxik kaqajosqij ri qachakul ronojel qij. Cuerpo El cuerpo se compone de cabeza, tronco y extremidades. Los animales tambin tienen cuerpo.

Es necesario asearnos el cuerpo todos los das. Chaqalik Chaqalik kuchik jun sutaq wene jun winaq we xtix joron chrij.. In chaqal rumal le jab. Mojado Se le dice mojado a una cosa o ser vivo al que le ha caido agua. Todava est mojada mi ropa Estoy mojado pro la lluvia.

Chawem Are taq kujchawik, kel ri jun chawem pa qachi, rumal ri, ri nikaj winaq chik kakichobo jas ri kaqabij. E ko akalab kechaw kuk apachike taq winaq. Ri e memabma kekowin ta kechawik, xaq xuw kakikut ruk le kiqab chil kijolom. Hablar Cuando hablamos, sale nuestra voz con un significado por nuestra boca, y las personas nos entienden. Hay nios a quienes les gusta hablar con cualquier persona. Los mudos no pueden hablar, solamente hacen seas con sus manos y su cabeza.

Chayanem Chayenem are la we kaqasok jun winaq wene jun chikop. Man utz taj we keqachay qachbil pa tijobal. Pegar Pegar es cuando golpeamos a una persona o animal. No est bien que peguemos a nuestros compaeros de escuela.

Chuqik uwi Chuqik uwi are la uyaik jun sutaq chuwi jun chik. Le pwi kachakun chuchuqik qajolom. Ri tux k kuchuq ri samol. Cubrir Cubrir es tapar una cosa con otra. El sombrero sirve para cubrir la cabeza. La gallina cubre los huevos.

Elem Elem are ri, ri qaxem bi pa ja kaban opanem cho ja. Ri cho xel bi pa le chakch kolbal wa. Ri tzikin xel bi pa le usok xa xuxij rib. Salir Salir es cuando pasas de adentro hacia afuera. El ratn sali de la canasta de tortillas. El pjaro sali de su nido porque se asust.

Elesanem Are taq kaqesaj nikiaj jastaq chuxol nikaj chik, are la elesaxik. Are taq ri Tur xresaj wajxaqib quq che le jajuj quq, xkanaj kan keb quqruk. Restar Cuando tenemos una cantidad de alguna cosa y le quitamos una parte, podemos decir que le hemos restado. Cuando Ventura rest ocho quetzales de los diez quetzales que tena le quedaron dos quetzales.

Elesaxik Ri Awel katajin kuresaj ri ratziaq xa katinik. Ri Achep are karaj kumaj ri wetzabal. Ri alabom kakesaj ki pwi are taq kok pa ja re tijobal. Quitar Manuel se est quitando los pantalones porque se va a baar. Jos quiere quiterme el juguete. Los varones se quitan sus sombreros al entrar en el aula.

Eqaxik Ri eqaxik are la we ko jun eqan kinya bi chwij. Ri ala, kakowin chik kareqaj si. Ri nan kakeqaj kal chikij. Cargar Cargar es cuando llevo algo sobre mi espalda. El muchacho ya puede cargar lea.

Algunas madres cargan a sus hjos en la espalda.

Erexik Erexik kabix che are taq jun winaq kukama sutaq pa jun kolbal, ki taq mul kuya chi pa jun kolbal chik. Iwir xqerej joron che katinabal. Acarrear Se le dice acarrear cuando una persona transprota algo de un lugar a otro por partes, o sea viajando varias veces. Ayer acarreamos agua para baarnos.

Etabal Ri etabal are ri kojsaxik che4 rilik janipa ri unimal ralal jun sutaq. Ki uwch taq le etanbal kojsaxik. Medida Las medidas nos sirven para saber el tamao o el peso de las cosas. Hay diferentes clases de medidas usadas.

Etzabal Ri etzabal kachakun chke ri akalab are chi kaketzabej. Pa le kaybal ki etzabal kakayixik. Pa ri alaxibal ki ketzabal le akalab kasiaxik. Juguete Los juguetes sirven para divertir a los nios. En el mercado venden muchas clases de juguetes. En la Navidad les regalaron juguetes a los nios.

Etzanem Are taq maj a chak utz kawetzebej ri awetzabal kuk ri awachil. Sibalaj utz kinwil kinetzan che owan ib Kinwetzabej le kaqabal ronojel qij. Juego Cuando ests desocupado puedes jugar con tus juguetes y con tus amigos. Me gusta mucho el juego de escondite. Yo juego con la honda de hule todos los das.

Ik Ri ik are la kayow saqil chaqab; ko ri ketekik xuquje ko xa nikaj ubanom. Are taq ko usaqil le ik, chaqab kasaqirik. Le ik are nim chikiwch le chumil. Luna La luna alumbra de noche; a veces se ve redonda o la mitad. Cuando alumbra la luna de noche, se ve clara. La luna es ms grande que las estrellas.

Ilbal uwachibal uwachulew Ri ilbal uwachulew are la che utzukuxik taq ri tinimit. Ko ilbal uwachibal uwachulew laj che xaq xuw kukut alaj taq tinimit chawach. Ajtijoxel kakitijaj kib chirij ri ribal uwachulew. Mapa El mapa lo utilizamos para localizar los paces. Hay mapas pequeos que solamente representan a un municipio. Los alumnos estudian el mapa de la tierra.

Ilik Are taq katkay che jun sutaq katajin kawilo. Le ixoq karil li ral ali, katajin karetamaj kem. Chawila le jun tzikin karopop chikaj. Mira Cuando fijas los ojos en algo, lo ests mirando La mujer mira a su hija que est aprendiendo a tejer. Mir al pjaro volando arriba.

Ilik Ri baqwach are rikaqakoj che rilik jun sutaq, are chi tajin kaqilo. Ri ixoq tajin karil ri ral al, are chitajin kareta kakemenik. Chawilampe le jun chikop tajin karopop chikaj. Ver Los ojos nos sirven para ver.

Desde nuestra casa se puede ver el volcn. Has visto la cima del volcn?

Eyem Eyem are la we kaban kolem pa jun kolbal che reyexik jun sutaq. We qetam chi ko jachin kopanik, kaqiyej. Ri nunan reye m ri nutat che ri uwa. Esperar Esperar quiere decir quedarse en un lugar aguardando, algo o alguien. Cunado sabemos que alguien va a llegar, lo esperamos. Mi mam est esperando a mi pap para servirle la comida.

Banibal rikil Banibal rikil are la jawi kaban wi ri sutaq katijowik. Rajawaxik kajosqix ronojel qij, le ja banibal rikil. Cocina La cocina es la parte de nuestra casa en donde se prepara los alimentos. Es necesario limpiar diariamente la cocina.

Jachin ruk Jachin ruk kawal kattuyi wi pa le tijobal? Ri nunan xuta che ri nuchaq: jachin ruk xatetzan wi iwir? Con quin Con quin le gusta sentarse en la escuela? Mi mam pregunt a mi hermanito: Con quin jugaste ayer?

Jachike Jachike che nim chuwch konojel. Ri a Chent xrilo jachike le tem utz. Cul Cul rbol es ms grande? Vicente se di cuenta de cul de las bancas es la mejor.

Jachanem Are chi kaqesaj je joq chirij le jl, are la jach kabix che. Le jchanem katoj pa kat. Tapizcar Cuando quitamos el doblador de la mazorca, es tapizcar. La tapizca se paga por red.

Jamalik Are taq kawil jun sutaq we maj ko chupam, kabij che chi jamalik. Kinkowinik kinyak le jun kaxon are taq jamalik. Vaco Cuando ves una cosa que no tiene contenido, dices que est vaca. Yo aguanto levantar un cajn cuando est vaco.

Janipa Kaqakoj le jun tzij janipa are taq kata le rajil jun sutaq. Janipa rajil le jun prut, nan? Cunto Utilizas la palabra cunto para preguntar el precio de algo. Cunto vale un banano, seora?

Jastaq Le Apawl rukam bi ki jastaq pa le uchim. Pa le kaybal ki jastaq kak ayixik. Ri sutaq ki utz katijowik. Cosa Pablo lleva muchas cosas en su morral. En el mercdo se venden muchas cosas. Las cosas dulces se pueden comer.

Rajawaxik Kaqabij chi jun jastaq rajawaxik chaqe we qas nim ri upatan. Rajawaxik kaqakis le chak kamik. Rajawaxik jun kak nutzibabal.

Necesitar Decimos que una cosa es necesaria verdaderamente. Necesitamos terminar el trabajo hoy. Yo necesito un lpiz nuevo.

cuando

nos

hace

falta

Jewa Jewa kaban che le achak. Le a Lu xubij che le atek: je ri xinkulmaj junabir As As vs a hacer tu trabajo. Pedro dijo a Diego: As fue lo que me pas el ao pasado.

Je Je, kinkanaj kan chuchajixik le ja, xcha lea welchele utat. La katbe wuk xcha le ajtij? Je, xcha le a makar. S S, cuidar la casa, dijo Manuel a su pap. Te vas conmigo? pregunt el maestro. S, respondi Macario.

Qastzij Qastzij kinaweyej chweq aqab cha kujtzijonik Chweq qastzij kinbe pa nimaqij re chuwimeqena Kul ri ajtij chweq chubanik le kotoj chiaj. Seguro Con toda seguridad me esperas maana temprano para poder hablar mejor. Maana es seguro que ir a la fiesta de Totonicapn. Seguro que el maestro llegar maana para hacer el examen.

Jikik Le akal katajin kujik le retzabal xa ruwal xchapi kan chirij le koral. Ki abix xjik rumal le ba. We kajik le qaxikin, sibalaj kax. Jalar

El nio est jalando su juguete porque se qued trabado detrs del corral. Mucha milpa fue jalada por la taltuza. Si nos jalan las orejas, duele mucho.

Jiik, jikik Le ajkun xujik ruk ri uqab ri waqan ri xinsok iwir. Are taq ri qaman kakikol quk, kumal le qajolom ruk le uqab. Sobar El curandero me sob con sus manos el pi que me golpi ayer. Cuando nuestro abuelo est contento con nosotros, nos soba la cabeza con sus manos.

Josqaxik Josqaxik are resaxik le tzil chirij jun sutaq. Le ali Na katajin kujosqij le pila xa rumal sibalaj tzil. Limpiar Limpiar es quitar la suciedad a una cosa. Ana est limpiando la pila poque est muy sucia.

Jun Ri j kujkowinik che ajilanik kaqataqej bi pa jun, ka pa juwinaq. Xa jun lej kawaj ruk ik. Ri a Chep ko jun unim uwakx. Uno Nosotros podemos contar de uno a veinte. Sol quiere una tortilla con chile. Jos tiene un toro grande.

Jun chiwe Are kuchabej jun chike ri akalab ri ajtij kubij: We ko jun chiwe xaq katzijonik, kinyajo. Alguno Para hablar de alguno de los nios el maestro dice: Si alguno de ustedes habla mucho, le castigar

Jampa Jampa katbe chuloqik ri atzibabal. Le ajtij xuto jampa katzaqat ujunab le a Lu. Cundo Cundo vs a comprar tu lpiz? El maestro pregunt: Cundo es le compleaos de Pedro?

Kaminaq Kaminaq kabix che jun winaq, jun chikop, wene jun che are chi. Maj chi ukaslemal. Are taq xuban ri nimalaj kabraqan e ki winaq xekamik. Ri qayes xekamik xa rumal che maj jb ubanom. Muerto Muerto se le dice a una persona, animal. O planta que ya no tiene vida. Cuando fue el terremoto muchas personas murieron. La planta se muri porque no ha llovido sufiiciente.

Kamsanik Kamsanik are la we jun winaq karesaj ukaslemal jun winaq chik, jun chikop, wene jun che. El a Chep katajin kukamisaj le wakx janipa rajil le kunabal kukamsaj qayes? Matar Matar es cuando alguien o algo le quita la vida a una persona, animal, o planta. Jos est matando ganado. Cunto cuesta el veneno para matar monte?

Kanajem We katkanajik kubij ri chi man katsilob ta pa ri akolibal jawi ri at ko wi. Le akalab xekanaj kan che etzanem pa tijobal. Ri alaj A Tek xkanaj kan pa le uchat xa rumal y wab. Quedar Si te quedas quiere decir que no te mueves de un lugar.

Los nios se quedaron en la escuela jugando. Diego se qued en cama porque estaba enfermo.

Kemenik Le jun ixoq katajin kakemen cho u woja Ri nunan retam kukem le pot rech nutinimit. Tejer Esa mujer est tejiendo en le patio Mi mam sabe tejer el gipi de mi pueblo.

Kojik Le atziaq xqaloq kamik kojik rij pa ri xojoj. Kinkoj na le nuxajab xa rumal ko kix pa le be. Chweq kaqakoj ri tzibabal xsipax chaqe. Usar La ropa que compramos ahora esd para usarla en el baile. Voy a usar mis caites porque hay espinas en el camino. Maana vamos a usar el lpiz que nos regalaron.

Kojonik Are taq jun kukoj jun sutaq xa rumal chi kaqochomaj chi ri tzij ko ubeyal. Ri in kinkojo chi ri Ajawaxel ko chila chikaj. Creer Cuando uno cree en algo es porque piensa que eso es verdadero. Yo creo que Dios est en el cielo.

Kosem Kosem are chi man ko ta qachuqab. Sibalaj xinkos che ri nuchak xinban iwir. We naj kojetzanik kujkosik. Cansarse Cansarse es sentirse agotado. Me cans bastante por el trabajo que hice ayer. Si jugamos por mucho tiempo nos cansamos.

Kowinem Katkowinik kaban jun achak we ko chi awetamabal che kinkowinik chik kintzibaj le nubi pa le chabal kiche Le akalab kekowin chik kakibixoj le bix xkut chikiwach. Poder Puedes hacer un trabajo cuando ya tienes conocimietno de cmo hacerlo. Ya puedo escribir mi nombre en lengua Quich. Los nios ya pueden cantar bien la cancin que se les enseo.

Kol raqan Kol raqan kuchix le jujun sataq we man nimaq ta kaqan. Wa we jun xat ri, are kol raqan chikiwch le nikaj chik. Le pantalon xinloq pa kaybal kol raqan. Corto Corto se le llama a algunas cosas que no son largas. Este horcn es ms corto que los dems. El pantaln que compr en el mercado es corto.

Kujaj uwo taq Rajawaxik kajax taq le tikon are taq maj ri jb Kinjaj na le kotzij xa rumal tajin kechaqijik. Le winaq kakjaj lw uwo taq kochoch, xa rumal sibalaj ko ulew. Regar Es necesario ragar la siembra cuando no llueve. Voy a regar las folres porque se estn secando. La gente riega el patio de3 sus casas porque hay mucho polvo.

Kunaxik Kunaxik are la we kaya jun kunabal che jun yawab. Le ajkun xinukunaj are taq xinyawajik. Ko uwch qayes kaqakoj che ukunaxik taq yabil. Curar Curar es cuando aplicamos un remiedio a un enfermo. El mdico me cur cuando me enferm. Hay monte que sirve para curar enfermedades.

Ka maja Ri nutat xubij chwe chikareyejna le ajkun xa ka maja kulik. Todava, hasta Mi pap me dijo que va a esperar al mdico hasta que venga.

Kajol ala Kaqabij kajol ala che jun winaq we katzaqat kajlajuj ujunab. Are taq jun kajol ala katzaqat wajxaqlajuj ri ujunab, kuban utojonik pa ri qatbaltzij. Jovn Llamamos jovn a una persona que cumple los catorce aos. Cuando un jovn cumple los dieciocho aos, paga su boleto de ornato.

Kamik bik Kamik bik kuchix le usilabaxik jun jastaq keeyoq pa jun kolibal chik. Ri in xinkam bi le tempa kosin. Le ajtij xukam bi le kotzij pa le tijobal. Llevar Llevar quiere decir mover una cosa de algun lugar a otro. Yo llev la silla a la cocina. El maestro llev las flores a la escuela.

Kamik uloq Kamik uloq are la we kawesaj bi jun sutaq kaqaxaj pa jun kolibal chik. Xenkama na le nupwi xinya kan ruk le watit. Ri al Talin xukam uloq le upwi le utat. Traer Traer significa llevar contigo algo de un lugar cualquiera hacia tu casa. Fui a traer el sombrero que dej con mi abuelita. Catarina trajo el sombrero de su pap.

Kaqatixik Are taq kuya kaqat chqe, kaqakaqatij che le qixkaq. Le salpich kuya kaqat chqe. Rascar Cuando nos da comezpn, nos rascamos con las uas. El jiote nos causa picazn.

Kaslemal Are taq jun winaq ko ukaslemal, kuxlabik, kaslobik, kachomanik, kawaik xuquje kakiyik. Le e chikop rech ja kachelaj, kaqiq, ko kikaslemal. Vida Cuando una persona tiene vida, respira, se mueve, piensa, come y crece. Los animales de agua, del monte del aire, tienen vida.

Kaslemal Qonojel ri uj yatal chqe jun qautzwachil xuquje kikotemal pa ri qakaslemal. Uj utz pa ri qakaslemal we keqanimaj le nikaj chik. Vivir Todos nosotros tenemos derecho a vivir en libertad. Podemos vivir contentos si respetamos a los dems.

Kastajem Kujkastaj crij we naj xojwar pa le aqab. Kawaj kinikasuj aqab chweq. Kinbe na chukasuxik le akal ma nim chi le qij. Despertarse Nos despertamos despus de dormir toda la noche. Quiero que me despierten maana temprano. Voy a ir a despertar al nio porque ya es tarde.

Ka narem

We kaban jun kax che jun winaq kaka narik. Ri a Trix xkanar ruk le a Sis rumal che xumaj le utzibabal. Enojar Si a una persona le hacen una cosa mala, se enoja. Andrs se enoj con Francisco porque le quit su lpiz.

Kexik Kexik are la taq kaya jun jastaq che jun winaq xuquje ri are kuya chi jun jastaq chawe Xakex le atzibabal ruk le re le a Lu Le kexenik xqabano man utz ta karil le nutat. Intercambiar Intercambiar es cuando das alguna cosa a otra persona, y el tambin te d algo til. Cambiaste tu lpiz por l de Pedro. El cambio que hicimos no le parece a mi pap.

Ki Ki are la kubij chi ko ukiyal jun sutaq. Ki na le chak ka maja kimbano. Sibalaj ki lej kolik are taq xojwaik. Bastante Bastante quiere decir que hay una cantidad grande de alguna cosa. Hay bastante trabajo que todava no he hecho. Haba bastantes tortillas cuando comimos.

Kisbal Le wich ukisbal are ri katij rumal utiw. Pa ri nimaqij xinban le tijowanim, in xinopan chukisbal. Ultimo Al pollito que se quede de ltimo se lo comer el coyote. En la fiesta corr la maratn y yo llegu de tlimo.

Kisik Kisik are la we maj qachaqat kaqaya kan che jun sutaq qachak ne. Chweq kabe le kalux ruk le utat chukisik le chak.

Terminar Terminar es cuando no dejamos un poco de una cosa o un trabajo. Maana va [Carlos con su pap a terminar el trabajo.

Kix Kaqabij kix che le ko che jule qayes che. Are chi kutoq jun kix che ri qabaqil sibalaj kx. Pa le kachelaj ki uwch chi kix kolik. Espina Llamamos espinas a las pas que tienen algunas plantas. Cuando se nos ensarta en el cuerpo nos duele mucho. En el monte hay muchas clases de espinas.

Kiyem Le akal utz le ukiyem maj yabil uriqom. Le chij kakan le ukiyik. Crecer El nio esta creciendo bien porque est sano. El chivo est creciendo rpido.

Koj Koj are la ri kukexwachij ri qapalaj banom che che, xuquje atziaq kakikoj nikaj winaq chi kipalaj Le ajxojolob kikojom le kikoj. Ki uwch chi koj kaya pa qajkil pa le kayibal re. Mscara Mscara es la represntacipn de una cara hecah de madera o tela que se ponen las personas para cubrirse el rostro. Los bailadores tienen puestas sus mscaras. En la morera alquilan diferetes clases de mscaras.

Kojoxik Kojoxik are la usukumaxik jun sutaq. Ri nunan katajin kukojoj atzlaq le nutat. Remendar

Remendar es reparar algo que est roto. Mi mam est remendando la ropa de mi pap.

Kolbal Are taq kuban jab, ri nunan kuchkonsabej jun nima kolbal, are chi kukulaj ujoron. Ri watit xuloq jun qebal, kolibal joron. Recipiente, recibimiento Cuando llueve, mi mam utiliza un recipiente grande para recoger agua. Mi abuelita compr una tinaja que se usa como recipiente para guardar agua.

Kolem Kubij le ajtij pa le tijobal: kixkoj i chutatabexik le kakutik. Are taq kujbe pa waim, utz kaban matzalem. Ri ali Lus matzalik are taq kawaik. Estar Dice el maestro en la escuela: hay que estar atentos en las clases. Cuando vamos a comer, hay que estar quietos. Luca est quieta cuando come. Kolibal Ri nuchutitat ko pa ri kolibal rech ajkalte. Pa ri tijobal ko jun kolibal che maj rajaw. Puesto Mi to tiene el puesto de alcalde. En la escuela hay un puesto desocupado.

Kolik Are chi qetam chi ko jun jastaq, kaqakoj ri tzij kolik. Pa ri tijobal e ki ri akalabe kolik. Hay Cuando sabemos de la existencia de una cosa, usamos la palabra hay. En la escuela hay muchos nios.

Kolik Kakol ri atziaq pa jun kolbal jawi ma kaqay ta wi wene jawi man kuriq ta tzij. A Chep kawaj kakol le rajil xachak parmit. Guardar T guardas la ropa cuando la pones en un lugar adecuado para que no se pudra o ensucie. Jos, quiero que guardes el dinero que ganaste en la capital.

Kolik We sibalaj kujkikotik, xa utz kawach cho wachoch ko jun nim wimul Ri wachiiko urajil, rumal ri xuwok jun rachoch. Tener Si tenemos buena salud, somos muy felices. En mi casa tengo un conejo grande. Mi compaero tiene dinero y por eso construy una casa.

Kotik Kotik are la le ubanik jun jul ri kaya Jun jastaq chupam E ki kiwch le chikop kakikot le tikon. Kinkot na jun jul chirij le ja rech kinkaq le es chupam. Escabar Escabar es hacer un hoyo para echar algo adentro. Hay varias clases de animales que escarban la siembra. Voy a escarbar un hoyo detrs de la casa par echar la basura.

Uchobik Uchobik are la we kaqachobo jas ri kabix chqe. E ko jujhun na kakiboxomaj taj jas kubij le ajtij. Jachin na kukoxomaj taj jas le kinbij utz kuta chi jun mul. Comprender Comprender es enterdeer lo que nos dicen. Hay algunos que no comprenden lo que dice el maestro. Quien no haya comprendido lo que dije, deberp preguntar otra vez.

K ubal kuxaj Ri a Lu xkubi ukux chirij ri utat che kuloq ri xajab xuta chech. Are taq katchaw ruk ri Ajawaxel, chabana ruk a kojonik. Esperanza, fe Pedro tiene la esperanza de que su pap comprar las sandalias que le pidi. Cuando oras a Dios, hazlo con fe.

Kulanem Kulanem are la we kakiriq kib jun achi chil jun ixoq jacha utaqanik ri qatbal tzij. Ri ali Ros kakuli ruk le a kel. Jachin ruk kakuli wi la. Casarse casarse es unirse a una persona conforme a las Leyes. Rosa se va a casar con Miguel. Con quin se casar usted?

Kutik Kutik are la we kabij jun kak etamabal che jun chik are chi karetamaj. Le ajtij kukut rilik xuquje usikixik uwo wuj chke le utijoxelab. Le nunan kukut kem chwch le wanab. Ensear Ensear es cuando dices un nuevo conocimiento a una persona para que lo aprenda. El profesor ensea a sus alumnos a leer y escribir. Mi mam ensea a mi harmanita a lejer.

Laj uwach Le be kabe pa le juyub laj uwach. Le uwo le wachoch laj uwch. Le jun tzalam sibalaj laj uwch. Angosto El camino que conduce a la aldea es angosto. El patio de mi casa es angosto.

Esa tabla es muy angosta.

Loqoxik Are taq kaloqoj jun winaq, kakikot ri awanima ronojel qij. Sibalaj kinuloqoj ri nutat, rumal che kinkowin chik kinchakunik. Querer, amar Cuando quieres a una persona, tu corazn se siente contento al estar con ella. Mi pap me quiere mucho porque ya puede trabajar.

Maj Maj kujcha are taq na kaqariq ta le kaqatzukuj. Kamik maj chi jb. Maj chi joron pa le qebal. No hay Decimos no hay cuando no encontramos o no tenemo lo que quisiramos en ese momento. Ahora ya no hay lluvia. Ya no hay agua en la tinaja.

Mawi jumul ujuchayon ri nutal Ri qatat mawi jumul ujuchayom Ri a Sis mawi jumul chi man kopan pa ri tijobal Ri a Sis mawi jumul chi man kopan pa ri Tijobal Nunca Nuestro pap nunca nos ha pegado. Francisco nunca falta a la escuela.

Maltioxinen We kaban jun toqob chqech kaqamaltioxij. Are taq kaqatanaba ri qawaim kujmaltioxinik. Xinmaltioxij che ri Ajawaxel che xinkunataj che ri yabil. Dar gracias, agradecer Cuando nos hacen un favor o recibimos algo, damos gracias. Cada vez que terminamos de comer, damos las gracias. Le d gracias a Dios porque me cur de la enfermedad.

Meba meba kaqabij che jun winaq are chi maj uqinomal. Le meba achi yawab. Xuquje kaqabij meba chike le maj ki sutaq, ri maj kirajil. Pobre Pobre le decimos a una persona cuando no tiene dinero. El pobre seor sigue enfermo. Tambin decimos pobres a los que tienen poco dinero.

Mek Le nunan jun mek ixoq, man kuban ta nimal A xuan jas ubanik le xajab xuloq le atat chawe? Qeq kakayik xuquje saq chojchoj. Sencillo Mi madre es ujer sencilla, no es orgullosa Juan, Cmo son los zapatos que te compr tu pap? Son negritos y sencillos.

Le mesonik are la we kajosqij le uwo ja che jun mesabal. Ri in kinmes le uwo ja ronojel nimaqab. Ronojel qij qujmeson pa le tijobal. Barrer Barrer es cuando limpias el patio con una escoba. Yo barro la casa todas las maanas. Todos los das barremos la escuela.

Minik Minik are la rokasaxik wene Uyaik jun sutaq pa jun kolba chik. Le ixoq xumin le uqabb pa le tzi. Le akal xumin le uqab pa le uchim are chi karesaj le utzibabal. Meter Meter es cuando pones alguna cosa dentro de algo. La mujer meti la mano en el nixtamal. El nio meti la mano en su morral para sacar su lpiz.

Mulixik Mulixik are la we ko jastaq jabunaq kaqayako are chi xaq jun kaqaban che Le a kalux kabe ruk ri utat chumulixik mes rech le awex. Juntar Juntar es cuando recogemos cosas que estn regadas para reunirlas en un solo lugar. Carlos va con su pap a juntar broza para la siembra.

Muqik Le mes utz kamuqik rech man kuya ta latz. Kamik kamuq le achi xkam iwir. Kinmuq na nuxajab pulew. Enterrar La basura se debe enterrar porque est haciendo estorbo. Hoy van a enterrar al pobre hombre que muri ayer. Voy a enterrar mis caites en el polvo.

Man kax ta ubanik Kaqabij chi jun chak man kax ta ubanik we kaqabanala. Pune man tzij taj, ri nunan kubij chi man kax ta ukexik le ixim. Kax ta retamaxik uwch le uchakubal ri a Matey rumal che ko retal. Fcil Decimos que un trabajo es fcil si no nos cuesta hacerlo. Aunque no lo pareces, mi mam dice que es fcil moler maz. Es fcil reconocer las herramientas de Mateo porque tienen seas.

Nabe Ri in nabe xinban le nuchak ka tekuri xinqoyik. Le a Tix nabe xel bi pa kaybal, chuwach le rixoqil. Nabe xintzaq bi chuwach le wachil pa le siwan. Antes Yo hice el trabajo antes de acostarme. Baltazar sali para el mercado antes que su mujer. Me ca antes que mi compaero al barranco.

Nabe We jun jastaq naj ko wi kubij ri chi na naqaj ta ko wi, naj uxoo. Ri e numam naj e ko wi chqawach uj. Ri tinimit pa Bokob naj uxol chech Antiw. Lejos Cuando algo est lejos quiere decir que est a mucha distancia. Mis abuelos viven lejos de nosotros. Chimaltenango est lejos de Antigua.

Naqaj We jachke le tijobal xintzaq wi rumal che kajilil le be. Naqaj kenbana wi jun nutaqkil. Cerca Cuando alguna cosa o lugar est cerca, quiere decir que no est lejos. Cerca dela escuela me ca porque estaba resbaloso el camino. Voy a ir a hacer un mandado cerca de aqu.

Naik Naik are la ri ukulmaxik jun jas kakutun chiqawach wene jun kikotemal. Qaq kinnao, rumal la kinatin na pa le binej ja. Are taq xkam ri nutat, xinna ri bis pa ri wanima. Sentir Sentir es percibir o experimentar una sensacin o emocin. Siento calor, por eso voy a baarme en el ro. Despus que muri mi pap, sent tristeza en el corazn.

Natajem Are taq ko kanataj chawe, kubir ri chi ko un jasuwach kape pa ri achomabal ri awilom xuquje abanom kanoq. La kanataj chiwe ix jas ri xqakulmaj junabir. Kinnatajsaj na ri nuchak che ri jun achi maja kubano. Recordar Cuando tu recuerdas algo, quiere decir que eso viene a tu pensamiento otra vez.

Recuerdan ustedes lo que nos pas el ao pasado? Voy a recordarle del trabajo al hombre porque an no lo ha hecho.

Nim Are taq jetel uxol le uwi keb che, nim uxol kujcha che. Le nim jukub kaslob chwi le ja. Largo Largo es cuando hay mycha distancia entre las dos puntas de un palo. La canoa larga se mueve sobre el agua.

Nim Uwch Xnimar uwch le binel ja Le nutem nim le uwch. We be ri nim le uwch. Ancho Se hizo ancho el ro porque llovi Mi silla es ancha. Este camino es muy ancho.

Nim choj Jun nim choj are la jun kululan ib kabantaj chkixol e jupuq taq winaq. Are taq ko nim choj e ki winaq kekamik. Ri Tecn Umn xchoji kuk ri ukulel rumal kitoik ri u winaq. Guerra, pleito Una guerra es una lucha armada entre grupos de personas. Cuando hay grandes guerras muere mucha gente. Tecn Uman les hizo la guerra a sus enemigos para defender a su gente.

Nim Tinamit Le ubile nim qatinamit are Armit. Pa jun nim tinamit ko ki chich, ja, xuquje winaq. Rojojel junab ri nutat kinukam bi pa wakatem pa Armit.

Ciudad La ciudad ms importante de nuestro pas se llama Guatemala. Dentro de una ciudad hay muchos carros, casas y personas. Todos los aos mi pap me lleva a pasear a la ciudad de Guatemala.

Nimal We jun winaq kukoj rib chi ko na retamabal chwch jun chik, are la nimal. Na utz taj kaqaban le nimal chkiwch le qachalal. Orgulloso Si una persona se cree que es mejor que otros, l es orgulloso. No es bueno que seamos orgullosos delante de nuestros familiares.

Nimaqij Are taq kujkoji pa jun kikotemal ruk utzil arela nimaqij. We katzaqat qajunab utz kaban nimaqij. Pa ri nimaqij rech nutinimit koksax qojom. Fiesta Cuando hacemos una celebracin de algo en forma alegre decimos que es una fiesta. Cuando cumplimos aos se puede hacer fiesta. En la fiesta de mi pueblo ponen marimba.

Nimaxik Nimaxik are ubanik jas je ri kataqan chi wi jun. Le akal kunimaj le utat unan are chi utz kilitajik. Rajaxaxik kanimax le qatbal tzij. Obedecer Obedecer es hacer lo que otra persona nos ordena o nos pide que hagamos. El nio obedece a sus padres para que lo aprecien. Hay que obedecer lo que dicen las autoridades.

Nitz Kaqabij nitz chech hun jastaq we laj ri retabalil chwch jun chik. Le uwo le wachoch are laj chwch le uwo le tijobal.

Pequeo Le llamamos pequeo a todo aquello que tiene poco tamao. El patio de mi casa es mpas pequeo que el patio de la escuela.

Nojsaxik Jojsaxik are la uyaik ki jastaq pa jun chi kolbal. Le ixoq katajin kunojsaj le uqebal chech joron. Jachin xnojsan le boj che ixim? Llenar Llenar es poner muchas cosas dentro de algo. La mujer est llenando su tinaja de agua. Quin llen la olla de maz?

Nojimal Le yawab nojimal kabinik. Nojimal kojbek kax ubanom le be. Nojimal benaq le nuchak. Despacio En enfermo camina despacio. Vamos despcaio porque el camino est en mal estado. Va muy despacio mi trabajo.

Uj Uj kujcha we ko jun chkinxol ri jupuq kechaik Xubij le kinimal le ajetzanelab: ri uj kujchakanik Ri uj, Parmit kujpe wi. Nosotros Decimos nosotros, cuando uno est incluido en un grupo de personas. Dijo el dirigente del equipo: nosotros tenemos que ganar y ellos no. Nosotros somos guatemaltecos.

Okem Okem are la0 we katqax pa ri uchi ja katok bi pa ja. Ri wikan xok bi pa ja. Le tzi xok bi pa le kachelaj. Entrar

Entrar es cuando pasas por la puerta para estar adentro. Mi to entr a la casa. El perro entr en el bosque.

Opanem Le opanem are la we at petinaq chi pa jun tinimit waral katkanaj wi. Ri in kinkikotik are taq kul ri watit che qachabexik waral. Llegar Llegar es cuando vienes de otro pueblo y te quedas aqu. Yo me pongo contento cuando lelga mi abuelita a visitarnos.

Och,achoch Le och kachakon chike le winaq kakich uqbej kib chwch le tew, le jb, xuquje le qaq. Jun winaq man kuriq ta utzalaj kaslemal we maj rachoch Ri uwi koch ri e qatit qamam ojer xa kim. Casa Una casa es til a las personas para protegerse del fro, la lluvia, y el calor. Una persona no puede vivir bien si no tiene una casa. El techo de las casas de nuestros abuelos eran de paja.

Paqabisaxik Le kaqiq are la kapaqabisan nupapalot. Are taq kuban nim kaqiq, kupaqaba ulew chikaj. Le sutz xpaqi chikaj rumal le kaqiq. Elevar El aire es el que sirve para elevar mi barrilete. Cuando hay viento fuerte, se eleva mucho polvo. Las nubes se elavaron al cielo por el aire.

Pachixik chikmij Are taq ri a Max xupaqchij ri rachalal xtaq chwch ulew. Ri a Xuan xupaqchij si punikajal le qaq. Empujar Cuando Toms empuj a su hermano se cay al suelo.

Juan empuj le lea al centro del fuego.

Paxixik Are taq kaqakaq jun ulew boj chwch ulew, kapaxik. Xraqin le kolbal rech leche are taq xqayako. Romper Cuando tieramos un aolla de barro al suelo, se rompe o sea se hace pedazos. Se rompi la bolsa de leche cuando la levantamos.

Paxixik Le boj xpaxik are taq xakaq chuwch ulew. Xinpaxij jun kak tq iwir benaq qij. Quebrar La olla se quebr cuando t la tiraste al suelo. Yo quebr un trasto nuevo ayer en la tarde.

Petem Le petem are la kubij chqe ri silobem uloq jela kaban petem jewa. Chweq kape ri wachalal cho ja rumal che ko nimaqij. Venir Venir quiere dicir moverse de all para ac. Maana vendr mi hermano a casa porque habr fiesta.

Pune ta ne Pune kax ubanik le nuchak xaq, kunban wi la. Pune ta ne kuban nim jb, man kinchaqi taq Aunque Aunque sea muy difcil mi trabajo, tengo que aprenderlo Aunque llueva ucho, no me mojo.

Poqowisaxik are la ukatanarsaxik le joron are chi kukamsaj le tzil. Le ixoq katajin kupoqowisaj kape are chi kuya che le rachajil. Le rikil rajawaxik kapoqowisax nabe ka te ri utz katijowik.

Hervir Hervir es calentar mucho el agua para matar los microbios. La mujer est hirviendo caf para darle de tomar a su esposo. La comida tiene que hervirse primero para luego comerse.

Poroxik Are taq kaqaya jun jastaq pa le qaq, kaqaporoj. Kaqaporoj le mes kuriq rib pa kaybal. Quemar Cuando ponemos en el fuego, lo quemamos. Quemamos la basura que se junta en le plaza.

Kaj ulew Are chikachaqij ri ulew sibalaj kaj ulew pa saqij are ko kaj ulew chwach ri pa qalaj. Polvo Cuando se seca la tierra, se hace mucho polvo. En el verano hay ms polvo que en le invierno.

Pwaq puaq We kaqaloq jun jastaq, kaqatoj ruk pwaq. Sibalaj kx uchakik le pwaq. Le chak ruk puwaq katojbexik. Dinero Cuando nosotros compramos algo, pagamos con dinero. Cuesta mucho ganar dinero. El trabajo se paga con dinero.

Qajik Are taq kaqaj le awasaron chwech, kinkoj jubiq tekuri kintzalijs chawe. A Sis chatzalijsaj le tzibabal xinqaj chawe iwir. Prestar Cuando me prestar tu azadn, yo lo uso un poco y luego te lo devuelvo.

Francisco, devulveme el lpiz que te prest ayer.

Qastzij Le qastzij are nim ubantajik chwch le man tzij taj. Utz we amaqel kaqabij ri qastzij. Verdad La verdad es mucho mayor que la mentira. Es bueno que siempre hablemos la verdad.

Qatexik Qatexik are la le uchapix jun jas uwch. Le abaj na utz taj xqatexik; xbalkatij bi ikem. Le xat katzawik Detener Detener es sostener a alguien. La piedra ya no se pudo detener, se rod hasta abajo. El horcn ya no se puede detener en pie.

Qaam Le qaam are la kakojik we kaban paqalem xuquje qajem chwi jun ja we nim paqalik. Le qaam are la keb che sukulik tiqom che che pu nikajal jawi uchapon wi rib. Escalera La escalera se usa para subir y bajar a un sitio alto. Est hecha de dos reglas largas con varios pedazos de reglas atravezadas.

Qaam Qaam, ubi le jastaq che kaya chwi le siwan xuquje chwi, jawi kaqax wi le binel ja qaxebal chakap. Le qaam ko pa ri nutinamit sibalaj ko, rumal la utz keqax taq le binel chich pwi. Puente Se le llama puente a dos palos que se ponen sobre los barrancos o los rios para que la gente pase de un lado al otro.

El puente que est en mi pueblo es muy fuerte y por eso hasta los carros pueden pasar encima.

Qaqanem Qaqanem are la we kumajij nikowem jun jastaq. We kaqatij ki ik sibalaj kaqaqan qapam. Le kachelaj xumajij nikowem are taq xtiq qaq che. Arder Arder es cuando algo se quema. Si se come mucho chile arde el estmago. El bosque ardi fuerte cuando le prendieron fuego.

Qet Le qet are la jumulal ulew yakom rech tikonijik. Le abix tikon pa cholaj ubanom. Surco Surco es la forma en que se arregla la tierra antes de sembrarla. La milpa est sembrada por surco.

Qij Jun qij xuquje ko rech pa ri semana. Ko wuqub qij pa ri semana. Pa ri jun qij ko juwinaq kajibor. Da Un da es parte de la semana. Hay siete das enla semana. Cada da tiene veinticuatro horas.

Qoyolem Le qoyolem are la we karipipej ri abaqil chwi jun jas uwch are chi katuxlanik. Ri a Pel xqoyi chwch ulew rumal cher kawarik. Xinqayoba le wachalal chwi ri chat are taq xpe uwaram. Acostarse Acostarse es cuando extiendes el cuerpo sobre algo para descansar. Felipe se acost a dormir en el suelo.

Yo acost a mi hermano en la cama cuando tuvo sueo.

Rajil Le jastaq kamik sibalaj paqal chi le rajil. Ma paqal ta rajil le nuxajab xinloq iwir pa kaybal. Ronojel uwach tq le rikil kis ko9 wi taq rajil. Precio Las cosas ahora tienen un precio bastante alto. Los caites que compr ayer en la plaza son baratos, es decir, son de bajo precio. Todas las comidas tienen un precio diferente.

Ramixik Are taq karamij jun che, kawesaj pa taq ramaj ruk ikaj weneruk chich. Chweq kaqaramij le che xqaj pa le be. Cortar Cuando cortas un palo, puedes partirlo en pedazos con hacha o machete. Maana cortamos el rbol que cay en el camino.

Raqbal ib Kabix raqbal ib che: are taq e ki winaq kakimulij kib chuhomaxik chwi jun chak xuquje puwi jun rajawakik chi kech. Konojel le tat kakiriq kib benaq qij chweq rech kakichomaj rij le nimaqij. Reunin Se le llama reunin cuando muchas personas se juntan para hablar sobre trabajo u otra cosa. Todos los padres se reunirn maana en la tarde para platicar sobre la fiesta.

Raqoj chiaj Le raqoj chaj are la le chawem ko, kaqakoj chusikixik junqachil, we naj ko wi. Le akalab katajin kakiraq kichi chuwch le tijobal.

Gritar Gritar es hablar muy recio para ser odo por los dems, que estn lejos. Los nios estn gritando enfrente de la escuela.

Rech Le tem xloqik rech le Xuan. We atzlaq ri rech kaqakoj pa nimaqij. Le etzabal xloq iwir rech le akal. De, para La silla que compraron es de Juan. Esta ropa es para usarla en la fiesta. Es juguete que compraron ayer es del nio.

Retabalil qij. Ri retabalil qij jun laj chich kukutunsaj ronojel jachike ri retbalil jun qij. Ri retabalil qij nim upatan chke ri winaq che ri kichak. Relor El relor es una mquina que mide las horas y minutos que tiene un da. El reloj es til para el trabajo de algunas personas.

Retal Retal are la we kaqaya jun jas uwachche jun jastaq are chi man kasach ta chuxol nikaj chik. Utz kaqakoj retal le qatzibab al are chi we katzaqik kaqariqila. Seal Seal es cuando ponemos una cosita contra la otra para diferenciarla de los dems. Es bueno poner una seal a nuestro lpiz para no perderlo.

Riqik Xinriq le wachil tuyul pa le be. Kinbisonik man kinriq ta le wetzabal xintzaq iwir. Ria Tek xuriq le urajil xutzaq na.

Encontrar Encontr a mi compaero sentado en el camino. Estoy tirste porque no encuentro el juguete que perd ayer. Diego encontr el dinero que haba perdido.

Riqik Xenriqa ri nutat pa le be xenbij che kuloq jun nutzibabal. Le nutzi xuriqa le jun imul xanimaj bi pa le usok. Alcanzar Fui alcanzar a mi pap en el camino para decirle que me comprara un lpiz. Mi perro alcanz al conejo que huy de su nido.

Ronojel Ronojel qij kaqatij lej ruk atzam. Juntir le wuj jabunaq chuwachulew. Ri in xinban juntir le chak. Todos Todos los das comemos tortillas con sal. Todos los papeles estn tirados en el suelo. Yo hice todo el trabajo.

Ruk Kinok na kuk le wachil che tijoj anim. Chweq aqab kinbe pa chak ruk le nutat. Kamik kinkanaj kan ruk le nunan cho ja. Con Particip en esa carrera con mis compaeros. Maana temprano voy a ir con pap a trabajar. Hoy me quedar con mi mam en la casa.

Rumal che Man kinkowin taj kinbe pa komon chomanik rumal che ri in, in yawab. Man utz taj xqaban le jach rumal cher katajin jab. Man kinchob ta jas; kubij le wuj rumal che ma kinwil ta uwo wuj.

Porque No puedo ir a la reunin porque estoy enfermo. No pudimos tapizcar el maz porque est lloviendo. No entiendo la carta porque no s leer.

Rumal ri Ri Wisent xtzaqik, rumal la katajin katzenik. Xinchoqonoj le wachalal, rumal la katzenik. Por eso Vicente se cay, por eso est rindose. Yo le hice cosquillas a mi hermano, por eso est rindose.

Sachem Sachem are la we man utz ta ubanik jun jas uwachkaqabano. Xinsach che le nuchak man xinban taj jachke le xbix chwe. Xujsach che rajlaxik le tem rech le tijobal. Error Un error es hacer algo que o est correcto. Comet un error en mi trabajo, no hice lo que me dijeron. Cometimos un error al contar las sillas de la escuela.

Sachik Rumal ketzanem ko ri kakisach le kitaqkil. Man kinsach ta ri qij are taq xwetamaj rilik uwo wuj. Olvidar Por estar jugando a veces se les olvida hacer los mandados. No olvidar el da en que me d cuenta que ya saba leer.

Sayalik Are taq jun jastaq man qas ta al, sayal ri. Le jun eqan nusi xinkam lo kamik xaq sayalik. Le jun brin ko kim chupam xaq al oj. Liviano Cuando una cosa no es muy pesada, decimos que es liviana. La carga de lea que traje ahora es de peso liviano. El costal con paja adentro tiene peso liviano.

Sibalaj Sibalaj kuchaxik we ki uwach jastaq kolik. Maneki ta le ajiloxelab xeo pan pa tijobal. Sibalaj kakatsan le qij. Mucho Mucho es cuando hay gran cantidad de algo. No son muchos los nios que llegaron a la escuela. Est quemando mucho el sol.

Sikik Molik are la ri usikik jun sutaq. Ri nutat xbe chumolik si pa ri abix. Le ak katajin kusik ixim cho ja. Ronojel qij kaqasik le mes pa tijobal. Recoger Recoger es levantar una cosa. Mi pap se fue a recoger lea en la milpa. La gallina est recogiendo maz en el suelo. Cada da se recoge la basura en la escuela.

Sikinem Are taq kuriqa tikil qij, ri nunan kujusikij are chi kojwaik. Xinsikij le wajtij are chi kulrila le nuchak. Llamar Cuando son las doce del medioda, mi mam nos llama para almorzar. Llam a mi maestro para que venga a ver mi deber.

Sikixik uwo wuj Are taq awetam le usikixik uwo wuj, katkowin che rilik wuquje kachobo jachke taq le tzibatalik. Le akal katajin kusikij le wuj uyom pa uqab. Leer Cuando sabes leer, puredes entender las palabras que estn escritas. Ese nio esta leyendo el libro en sus manos.

Silobaxik Are taq le kaqiq kusilobisaj jun che, kasilob le uxaq. Le ilol kech le ajchakib kubij: kixsilob aninaq, ajchakib. Man kinkowin taj kinsilobisaj le jun nimalaj abaj. Mover Cuando el aire sopla sobre un rbol, las hojas se mueven. El caporal dice: Muvanse rpido, trabajadores. Yo no puedo mover la piedra grande.

Siqik Siqik are la unaik ruk le tzamaj le ruxlab jun jastaq. Tzapil le nutzam na utz taj kinsiqo. Le tzamaj are la kaqakoj che siqbal. Oler Oler es cuando sentimos con la narz el olor de algo. Tengo tapada la narz y no puedo oler. La narz sirve para oler.

Taqik qik are la ri utaqik jun jastaq pa jun kolibal chik pa jun kolbal. Xintaq bi jun wuj ruk ri nuchutitat ko pa Cobn. Wuqubix kintaq bi le atojbalil. Enviar Enviar es mandar una cosa de un lugar a otro. Le envi una carta a mi to que est en Cobn. La otra semana te mandar tu pago.

Tasik Tasik are la uyaik uxol taq le jastaq. Le ajtij xutas le akalab pa keb are chi keetzanik. Apartar Apartar es poner algo en forma separada. El maestro apart a los nios en dos grupos para jugar.

Tatabexik Ri qaxikin are la kaqakoj che le tatabexik. Rajawaxik kaqatatabej ri ajtij are taq kujuchabej. Utz kinta utatabexik le qaxel tzij pa kaqiq. Escuchar Los odos nos sirven para escuchar. Es necesario escuchar al maestro cuando nos habla. Me gusta escuchar radio.

Tayik Are taq kata jun jas uwach are kawaj ri kaban ubixik chawe. Le ajtij xuta le kijunab le akalab chkijujunal. Le a Welxretamaj kamik le ube le jun jas uwach xuto. Preguntar Cuando preguntas algo, tratas de averiguar una cosa. El maestro pregunt la edad de cada nio. Manuel supo hoy la respuesta a su pregunta.

Teqexik Teqxik are la ri uworik jun jastaq ki mul. Le ajanel xuteq le uketet le chich are chi kuban ubanik. Perforar Perforar es abrir uno o ms hoyos a una cosa. El carpintero perfor la rueda de la carreta para arreglarla.

Tijobal Tijobal are la jawi ketamax wi ki uwach chi jastaq. Kamik xban unimaqij le tijobal ko punikajal le tinimit. Pa le tijobal katajin kinwetamaj usikixik xuquje utzibaxik le nuchabal kiche. Escuela Una escuela es el lugar donde va uno a aprender muchas cosas y a estudiar. Hoy inauguraron la escuela que est en el centro del pueblo. En la escuela estoy aprendiendo a leer y a escribir en mi lengua Quich.

Tijoj anim Le tijoj anim are la binem pa aninaqil are chi kaban opanem chanim. Le ajtij xeukam bi utijoxelab pa tijoj anim pa ri uxlanbal. Correr Correr es caminar con pasos largos y rpios para llegar luego. El profesor llev a sus alumnos a correr durante el recreo.

Tinimit Jun tinimit are la jasi ko ja cher uriqom rib xuquje ko winaq chupam taq ri ja. Ri a Wix xubij: ri in kinbe pa tinimit chubanik nutaqkil. Pueblo Un pueblo es un lugar donde hay muchas casas unidas y donde viven muchas personas. Luis dijo: yo voy al pueblo para hacer mandados.

Tiqik Tiqik are la ujunamtisaxik jun jastaq we ki ubanom. Le qaxebal joron na utz ta utiqik banom rumal la kachetowik. Unir Unir significa juntar los pedazos, partes, o piezas de algo. La manguera no est bien unida y por eso est goteando mucho.

Tionem Tionem are la uchapik juba tiij ruk ri qaware. Jun chuj tzi xtiow raqan le alaj ali. Morder Morder quiere decir presionar algo fuertemente con los dientes. Un perro rabioso mordi el pi de la nia.

Tobanem Tobanem are la ri utoik jun winaq chubanik jun jas uwach. Ri wachalal xinuto che ri nuchak. Ri alaj wanab katoban che ri nunan che keem.

Ayudar Ayudar quiere decir colaborar con alguien. Mi hermano me ayud en mi trabajo. Mi hermanita ayuda a mi mam a moler.

Tojik Le tojik are la uyaik pwaq che jun rech utojbal. Xintoj wajxaqib quq chech le tisomanel rumal cher xutis jukulaj watziaq. Kamik uqijil cher ketoj le ajchakib Pagar Pagar es dar dinero a alguien a cambio de algo. Yo pagu al sastre ocho quetzales por coserme un par de pantalones. Hoy es el da en que pagan a los trabajadores.

Toy taq Jun winaq toy we man kuta taj jas ri kasilobik. E ko akalab kealak toy. Sordo Una persona es dorda cuando no puede escuchar ningun sonido. Hay nios que nacen sordos.

Tolonik Tolonik are la le jubiq kolibal ko kan chuxol keb uwach chi jastaq. Kaya kan jubiq uxol le repoy katikik. Xqariq jubiq tolonik jawi kaya wi le mexa. Espacio Espacio es el lugar que hay entre una cosa y otra. Se deja un espacio entre las matas de repollo cuando se siembra. Encontramos un espacio en donde poner la mesa.

Toqob Jun toqob are la jun utzil tobanik kaban che ri wajil tzaqat. Chabana jun toqob chwe chakama la le jun tzibabal ko chwi le mexa. Xinban jun toqob chech le akal, xinsipaj jun retzabal.

Favor Un favor es algo bondadoso que t haces con tu prjimo. Hgame el favor de traerme el lpiz que est sobre la mesa. Le hice un favor al nio, regalndole un juguete.

Totaxik Are taq kachaj jun kul, katotaxik are chi kel le joron chech. A Lu chatota le ulew chrij le awanab rumal che xtzaqik. Sacudir Si una chamarra se moja, se sacude para botarle el agua. Pedro, sacde el polvo a tu hermana porque se cay.

Tuqutubem Are taq jun winaq kayawajik, katuqutubik. Le akal tuqutubinaq maj uchuqab. Decaerse Cuando una persona ha padeciedo de alguna enfermedad, se decae. El nio est decaido y no tiene fuerzas.

Tisik Tisik are la we katiq jun atzlaq ruk batz. Nan, chatisa le watziaq xbitinik. Coser Coser es cuando unes dos pedazos de tela con hilo y aguja. Mam, csame la ropa que se rompi.

Tzalijem Tzalijem are la ri opanem chi jun mul pa ri kolbal jawi ri xatel wi uloq. Ri Tix xtzalij pa ri be. Volver Volver es regresar otra vez al mismo lugar de donde se parti. Andrs volvi al camino.

Tzaqem Tzaqem kabix che jun uwch che we xaq kate katzaq chuwachulew. Le akal xtzaq chrij le ubisiklet. Caerse Se dice caer cuando una fruta est arriba en una mata pero de repente se desprende y llega al suelo. El nio se cay de la bicicleta.

Tzaqem Tzaqik are la we jun kutzaq jun jasach ri man kariqitaj ta chik. Jawi ko wi ri awetzabal a Lu, man wetam taj, wene xintzaqo. Ri wachalal xutzaq ri upwi pa kaybal. Perder Perder es cuando uno extrava algo, es decir que no lo puede encontrar por ninguna parte. Dnde estn tus juguetes Pedro? No se, talvez los perd. Mi hermano perdi su sombrero en el mercado.

Tzalejem Tzalejem are la we katbe pa jun kolbal kate kuri katopan chik jawi ri xatel ubik. Le alaj tzi man karaj ta chik katzalij quk cho ja. Ri nutat xtzalij uloq che ri uchak. Regresar Regresar es cuando vuelves ac despus de haber ido a otro lugar. El perrito y no quiere regresar con nosotros a la casa. Mi pap regres de su trabajo.

Tzij Jun tzij are la ri jun jupuq chabalil kel uloq pa qachi we kujtzijonik, xuquje ko ubeyal katatajik. Kamik kak taq tzij xkut chqawach pa tijobal. Man utz ta ubixik le itzel taq tzij. Palabra Una palabra es un conjunto de sonidos que sale de nuestra boca al hablar y tiene un significado. Hoy nos ensearon nuevas palabras en la escuela.

No es bueno decir malas palabras.

Tzijonem Tzijonem are la we kujchaw chirij jun jastaq. Ri A Kel chil ri A Ku katajin ketzijonik. Ri nunam katajin katzijon ruk ri ulaxel. Conversar, platicar Conversar es cuando hablamos sobre algo. Miguel y Domingo estn conversando. Mi mam est converdando con la visitante.

Tzobaj/jupuq Kabix jupuq, chejumulaj winak, wene chikop junam kiwach. Jumulaj akalab xebe Pa atinem pa le binel ja. Grupo Se llama grupo a un conjunto de cosas, personas, o animales de la misma clase y forma. Un grupo de nios fue al ro a baarse.

Tzukunem Tzukunem are la we kaqaj kaqariq jun jas uwch ri rajawaxik chqe wene xa qatzaqom kanoq. Le akal katajin kutzukuj le retzabal. Ri nutat xbe chutzukuxik si pa kachelaj. Buscar Buscar es tratar de conseguir algo que necesitamos o tratar de encontrar algo que se nos ha perdido. El nio est buscando su juguete. Mi pap fue a buscar lea en el monte.

Tzapixik Ri nutat xutzapij kan le uchi ja rech ma kebel ta le wich. Ri watit amaqel kutzapij le wentaja rech man kok ta kaqiq. Cerrar Mi pap dej cerrada la puerta para que no se salgan los pollitos. Mi abuelita siempre cierra la ventana para que no entre el aire.

Tzaqat Tzaqat are la we maj karaj jun jastaq. Xqaloq jun qoq kiaq upam pa le kayibal. Le kumtz kubiq bi le cho. Entero Entero es cuando algo est completo y no le hace falta nada. Compramos una sanda entera en el mercado. La culebra traga una rata entera.

Tzibanem Are taq kattzibanik kakoj taq ri tzij cho ri wuj wene puwijun sutaq. Ri wajtij kutzibaj l rajlabalil ik cho le tzalam tzibal. Ri a Pel kutzibaj le uchak pa le uwuj rech karetamaj. Escribir Cuando escribes, t pones palabras sobre papel o sobre cualquier cosa. Mi profesora escribe la fecha en el pizarrn. Felipe escribe la leccin en su cuaderno para aprenderla.

Tzubik Kaqabij tzubik che are chi kajik uwaal jun alanxx ruk ri qachi. Utz kinna utzubik le uwaal ajij. We kanum chi ri ne, kutzub le uwi taq uqab. Chupar Se le llama chupar cuando jalas con la boca el jugo de una naranja. Me gusta chupar el jugo de caa de azcar. Cuando el beb ya tiene hambre, se chupa los dedos.

Ubaniq rutzil Ubaniq rutzil chi jun mul le etzabal le yojtajinaq. Ri nutat xuban rutzil le qachoch rech man katuruw ta chik. Arreglar Tu arreglaste otra vez el juguete que estaba descompuesto. Mi pap arregl el techo de nuestra casa porque goteaba.

Uchomaxik Kamik kaban uchomixk le man ka xkis ta uchomaxik pa qatbaltaj Qachomaj wa aninaq are chi kuj qax pa jun chik. Le qatbaltzij are taq kuchomaj le chaoj, sibalaj loq chikiwch le winaq. Resolver Hoy van a resolver lo que ha quedado pendiente en la municipalidad. Resolvamos esto para pasar a otro punto ms rpidamente. Cundo el juez resulve los problemas, la gente del pueblo lo aprecia.

Ula Jun ula are ri ri jachin kujulchabenoq. E ki wakatelab kul pa ri qanimaqij. Visitante Un visitante es alguien que va de visita a algn lugar. Muchos visitantes llegaron a nuestra feria.

Utz Utz, kuchix jun jastaq we ko upatan Utz le wetzabal le xulo qle nutat. Le ajyuq sibalaj utz kuk ri uchij Bueno Una cosa es buena s es til. Est bueno el juguete que mi pap me compr. El pastor es muy bueno con sus ovejas.

Utz ranima Utz ranima kuchix jun winaq are chi man kubanta nimal. Le jun ixoq sibalaj utz ranimaquk. Ri Apox A Pox sibalaj utz ranima kuk konojel ri winaq. Amable Amable es la persona que no es orgullosa. Aquella mujer es muy amable con nosotros. Sebastin es muy amablea con todos.

Utz Uchobik We man kachob ta le kakut chawch, chabij che le awajtij utz uchobik kuban chawch. Le tat le a Sa nutz uchobik xuban chqawach jawi kape wi le jb. Explicar Si t no entiendes la clase, dile a tu profesor que te la explique. El pap se Santos nos explic de dnde viene la lluvia.

Uxlanem We kaya kan jubiq ri achak katuyik are ri uxlanem. Ri in inkosnaq rumal la kawaj kinuxlan jubiq. Descansar Descansar es cuando dejas de trabajar por un rato. Yo estoy cansado por eso quiero descansar un poco.

Wachibal Le wachibal rech winaq are la kesax rumal jun chich ubi esal wachibal. Juntir le winaq we katzaqat wajxaqlajuj kijunab, kesax kiwachibal are chi kaya pa ri kiwuj. Fotografa La fotografa de una persona slo lo puede tomar con un aparato que se llama cmara fotogrfica. Todas las personas al cumplirse los dieciocho aos, se les toma fotografas para ponerlas e sus cdulas.

Waral Jawije ri at ko wi kabij: waral in ko wi. Chakama la le nuxajab waral. Aqu Donde quiera que ests, puedes decir, aqu estoy. Trae mis zapatos aqu.

Waram

Waram are la we kujqoyik kaqajupuba le ubaq qawch are chi kaquxlan saj ri qabaqil chil ri qachomabal. Le winaq kewar chaqab, wuquje ko man kewor taj. Dormir Dormir es cuando nos acostamos y cerramos los ojos para que descanse nuestro cuerpo y nuestra mente. Casi todas las personas duermen de noche, pero algunas no lo hacen.

Waim Waim are la le ukamik bi le kaqatijo pa qachi are chi kaqaba o xuquje kaqabiqo. Le akalab nabe kewaik tekuri ri kebe pa tijobal. Comer Comer es llevar la comida a la boca para masticarla y tragarla. Los nios comen antes de ir a la escuela.

Wakatem Waketem are la we kujebinoq kujel bi pa jun kolbal kujqax chi pa jun chik xuquje kojkikotik. Pa ri uxlanbal qij, e ki winaq kebe pa wakatem. Pasear Pasear es cuando nos vamos de un lugar a otro y nos divertimos. En el da de descanso, mucha gente le gusta salir a pasear.

Wene Wene kul ri wachilpa ri tinimitchiweyexik. Kamik wene kujbe pa etzanem pa Armit. Wene kul ri ajtij nimaqab pa ri tijobal. Talvez Talvez llegar mi compaero al pueblo a esperarme. Hoy tal vez nos vamos a jugar a al capital. Talvez va a llegar temprano el maestro a la escuela.

Winaq Le achijab, le ixoqib, xuquje le akalab are la e winaq. Le winaq are la kichomabal, xuquje le ko jun utz kechawik.

Le winaq ki uwch chi jastaq kakikayil pa kaybal. Gente Los hombres, las mujeres, y los nios, todos son gente. Gente tiene la capacidad de razonar y comunicarse. La gente vende muchas cosas en el mercado.

Wululem Wululem are la we ki uwch kaxojlin pa ri qaxkin. Sibalaj ka aqab are taq kumajij wululem le molin. Are taq xtzaq le choybal cho le abaj sibalaj xtzinilajik. Bulla Bulla es cuando hay muchos sonidos recios que molestan al odo. Desde muy temprano empieza el molino a hacer bulla. Cuando el machete cay sobre la piedra, hizo mucha bulla.

Xaq, xuwi We katbe xaq xuwi chakama uloq ri ixim rech kat zalij aninaq. Xaq xuwi le a kel kabe pa nimaqij, rumal che le a Tek ko uchak. Xuwi ri j kujetzan na; le nikaj chi akalab, kakiyej na. Sola, solamente Si te vas, trae solamente el maz y as regresars ligero. Slo Muguel ir a la fiesta porque Diego tiene trabajo. Slo nosotros vamos a ajugar, los otros nios esperan.

Xekebaxik Le a Tun katajin kuxekeba le uchim cho le che. Kinxekeba na le watziaq che le kolob ko cho ja. Xekebax kan le nupapalot chwi le ja. Colgar Antonio est colgando su morral en el palo. Voy a colgar mi ropa en el lazo que est en le patio de la casa. Dejaron colgado mi barrilete en el techo de la casa.

Pellizcar Pellizcar es tomar fuertemente un poco de piel con las uas. El nio pellizc a su hermano y por eso est llorando.

Ropopem Are chi keropop le tzikin pa le kaqiq, are chi keqax chi pa jun kolibal. Ri nutat kutzijoj chwe chi e ko kumtz keropopik. Volar Cuando las aves vuelan, mueven sus alas en el aire para trasladarse de un lugar a otro. Mi padre me cuenta que hay culebras que pueden volar.

Ximik Ximik are la uyaik jun kolob on kam chirij un jastaq rech man kakirikob taj. Le usi le a Lu utz uximik ubanom. Utz uximik le nuxajab xinbano rech kintij anim. Amarrar Amarrar es poner lazo o pita alrededor de algo y asegurarlo para que no se desate. La lea de Pedro esta bien amarrad. Me amarr bien los caites porque voy a correr ahora.

Xuquje Xinchakan che lekotoj chiaj pa le tijobal, xuquje le nuchaq. Kinwetzabej na le kakik, xuquje la Xuan ketzanik. Ri Xuan kuban usax xuquje ri in. Tambin Yo gan los exmenes en la escuela, y mi hermano tambin los gan. Voy a jugar pelota; tambin Juan jugar. Juan va a columpiarse; yo tambin.

Xulanem Xulanem are la we jun kaqaj bi cho jun takalik juyub. Chweq kujxuli pa taqaj. Le akalab xeqaj bi pa le siwan are chi kekitzukuj joron pa le binel la. Bajar

Bajar es cuando algo o alguien se dirige a la cuesta abajo. Maana vamoa a baja a la costa. Los nios bajaron al barranco para conseguir agua en el rio.

Xutixik: Xutixik are la, ri resaxik kaqiq pa kachi. Ri ali Teres katajin kuxutij le uwl ik rech kajorobik. Kinxutij na le rachaq qaq rech kakatik. Soplar Soplar es sacar aire por la boca. Teresa sopla el caldo para enfriarlo. Tengo que soplar las brasas del fuego para que ardan.

Xyab Le xyab kakoj che uxiyik le awi. Iwir xinloq jun nuxiab Ri Jasint xuxiy le uwi are taq xel bi pa be. Peine El peine es til para arreglar tu cabello. Ayer compr un peine. Jacinto pein su cabello antes de salir a la calle.

Yajanem Yajanem are la we ko kachaw jun chirij jun winaq rumal che ri man utz tari uehak xubano. Le ajtij kuyal le utijoxel rumal che xaq wululem kuban pa le tijobal. Regaar Regaar es cuando usas palabras fuertes para decirles a una persona que no hizo bien el trabajo. El profesor regaa a su alumno por hacer bulla en el aula.

Yakal tze Are chiko jun jasach kutzijoj jun, yakal tze. Ri a Lu sibalaj yakal tze. Chistoso divertido Cuando algo es chistoso, causa risa.

Pedro es muy chistoso. Lucas nos cont un chiste divertido.

Yakoj tikn Are taq kachaqijik xuquje are chi kakowir le tikon, konojel winaq kok chuyakik. Are taq ko yakoj saqwch, ko sibalaj chak. Cosechar Cuando se seca o se pone maciza la siembra, todas las personas empiezan a cosechar. Cuando se cosecha la papa, hay mucho trabajo.

Yaqanem Le yaqanem are la we kakaq bi jun jastaq che awaqan pa jun chi kolbal. Ri a Xuan ko xukaq bi le kik che aqan rumal la xechakan ri e rachil. Patear Patear es cuando le pegas a algo con el pie para tirarlo a otro lugar. Juan pate duro la pelota y por eso gan su equipo.

Yaik Le yaik are la we kaya sutaq che jun chik. Ri in kinya qor che ri wachalal. Dar Dar es cuando tu proporcionas una cosa a alguien. Yo le doy atol a mi hermano.

Yaik Yaik are la ukolik jun jastaq pa jun chik. Ri nutat katajin kuya ixim pa le brin. Jachin xyow ik ruk le nurikil. Echar Echar es poner una cosa dentro o sobre otra. Mi pap est echando maz en el costal. Quin ech chile a mi comida?

Yaik rutzil wch. Are taq kaqabij, saqirik, xbe qij xok aqab che jun winaq, are la yaik rutzil wch. Utz ri we kaqaya rutzil uwch ri qanan, ri qatat xuquje nikaj winaq chik. Saludar Cuando decimos buenos das, buenas tardes y buenas noches a alguien, estamos saludando. Es bueno saludar a nuestra mam, a nuestro pap, y a las dems personas.

Yaik uwi We kaqatiq jun sutaq are chi kanimarik, are la yaik uwi. Xinya uwi le batz rech nupapalot rumal che xa nuch. Agregar Cuando a alguna cosa le aadimos ms cantidad o ms partes para hacerla ms grande eso es agregar. Le agregu hilo a mi barrilete porque estaba muy corto.

Yujik uxol Yujik uxol are la ri uyaik ukichik ki uwach chi jastaq. Le kab kayuj ruk le kape rech ki kelik. Are taq kaban xan, rajawaxik kayuj salot ruk le xaqol. Mezclar Mezclar quiere decir poner cosas juntas pero de diferente calidad. Al caf se le mezcla panela para que salga dulce. Cuando se hace adobe, hay que mezclarle hoja de pino o paja al lodo.

Yuqik Are taq kayuq le jun kaqabal, kanimarik. Are chi ri nutat kuloq jun kolob, nabe kumuba pa joron, tekuri kuyuquqej. Estirar Cuando estiras fuerte el hule de la onda, se alarga. Cuando mi pap compra un lazo, primero lo moja y despus lo estira.

RI NABE QAWUJ JAWI KARIQITAJ WI RI KEL KAKIBIJ RI QATZIJ KAXLAN TZIJ KICHE

DICCIONARIO CASTELLANO KICHE

A a orilla de ko chuchi, chuchi LAS PREPOSICIONES A la(s) pa taq TIEMPO A quin jachin tuk, chin ruk, jachin che, jachino LAS INTERROGATIVAS cido cham catacteristicas de comida Abeja wonon LOS ANIMALES Abierto jaqalik, jaqatalik, jaqal uxol, jaqalek, jaqlik, CARACTERSTICAS DE LAS COSAS Abono umesal tikon, awon, mes, kunubal abix LA AGRICULTURA Abrir jaqik torik LO QUE HACEMOS Abuela atit, noy LA FAMILIA Acarrear erenik DEF, LO QUE HACEMOS Accin banoj LO QUE HACEMOS Acera binbal, raqa ja, raqan ja, tanatik, anden, uxe ja, tzaq LA CIUDAD Acostarse qoyolem, qoyiik, kojkotiik, qoyol DEF LO QUE HACEMOS Achiote koxob LOS COMESTIBLES Adis eba, chabej chik FRASES SENCILLAS Adivinador (calendrista) ajqij, chabanel LA RELIGIN Adivinar chobik Adobe xan LA CASA, MATERIALES DE CONSTRUCCIN Afuera de ko chirij le, ko pan je la LAS PREPISICIONES Agarrar chapik DEF, LO QUE HACEMOS Agregar jaik uwi DEF, LO QUE HACEMOS Agricultura tikonijik, tikonik, tikonajik DEF, LA AGRICULTURA Agrupaciones jupuq, qat Agrio cham CARACTERSTICAS DE COMIDA Agua ja joron RECURSOS NATURALES Aguacate oj LOS COMESTIBLES Aguja baq LA CASA Ahora we kamik, wa kamik, kamik TIEMPO Al lado de ko chutzal, ko chunaqaj, ko chuxcut LAS PREPOSICIONES Ala xik LOS ANIMALES Alacrn ixterix LOS ANIMALES Albail ajyakal ja, albanil, banal ja, ajchoponel, alwanil LAS OCUPACIONES Alcalde ajkalte LAS OCUPACIONES Alcanzar riqik, riqik, qaxaj loq, kukaxa DEF Alcohol tzam LOS COMESTIBLES Alegre kikotem, kakikotik, kikotemal CARACTERISTICAS DE PERSONAS Algodn met RECURSOS NATURALES, RECURSOS NATURALES Alguno jun chire, jun jun chiwejun chik DEF Alicate kayebal chich, alikat, chich chok je, alikate MATERIALES DE CONSTRUCCIN Alimentacin waim EL CUERPO HUMANO Alrededor de ko chrij le, sutul chrij, ko ronojel rij, chupam, sutinaq chrij LAS PREPOSICIONES Altar xukubal ib LA RELIGIN Alto nim raqan, nim CARACTERISTICAS DE PERSONAS Altura LAS MEDIDAS Alumno aj tijoxel, tijoxel, aj eskuela, akalab, tinoxel, ajskwel DEF, LA ESCUELA All jela LAS PREPOSICIONES All chila, je le DEF, LAS PREPOSICIONES Amargo ka CARACTERISTICAS DE COMIDA Amarillo qan LOS COLORES Amarrar ximik, jatixik, ximek DEF, LO QUE HACEMOS Ambiente entre cielo kaj LAS COSAS DEL CIELO Amigo achil DEF, LA FAMILIA Anchura nim uwa DEF, LAS MEDIDAS Angosto laj uwach, chutin uwach DEF, CARACTERISTICAS DE LAS COSAS Anillo molqab, mulqab LA ROPA Animal awaj, chikop DEF, LOS ANIMALES

Anona kawex, chinkuy LOS COMESTIBLES Ante chawch, chuwch DEF, LAS PREPOSICIONES Anteayer kabijir, kabajir TIEMPO Antes ojer, nabe, najtir DEF, TIEMPO Ao junab TIEMPO Apartar tasik, jachik DEF, LO QUE HACEMOS Aprender etamaxik, kretamaj, wetamaj, etamaxik, retamaxik LO QHE HACEMOS Apretado latz, jatim, titz CARACTERISTICAS DE LAS COSAS Aquel, aquella le, lele LA FAMILIA Aqu waral, chiri LAS PREPOSICIONES A quin jachin che Arado kupibal ulew, arad, kotobal, aradochich banal tajin kikibinoj wakx, chacubal Araa am LOS ANIMALES rbol che RECURSOS NATURALES, RECURSOS NATURALES Arcoiris xkuqab, xukaqab, xokaqab, xukuqab, xukulqab, uwach qaq LAS COSAS DEL CIELO Arder qaqanik DEF, LO QUE HACEMOS Ardilla kuk LOS ANIMALES Arena sanyeb, sanayeb, arena, semeyeb RECURSOS NATURALES, MATERIALES DE CONSTRUCCIN Amadillo iboy LOS ANIMALES Arreglado utz ubanom CARACTERISTICAS DE LAS COSAS Arreglar rutzil, ubanik, sukumaxik, uban ubanik, kuban ubanikjeqik DEF Arroba arow LAS MEDIDAS Arroyo qatebal ja, alaj ja RECURSOS NATURALES Arroz arros LOS COMESTIBLES Asado bolom, soom, saom CARACTERISTICAS DE COMIDA As jewa, je, xaq je ri, are ri DEF spero qirinik, qiron, koxtul, kix, chanqar, chanqor CARCTERISTICAS DE LAS COSAS Atardecer benibal qij, benaq qij TIEMPO Atol qor LOS COMESTIBLES Atrs de ko chirij, ko chirij LAS PREPOSICIONES Aula ja rech tijobal, kutubal LA ESCUELA Avin chich kabin pa kaj, abyon TRANSPORTE Ayote mucun Avispa stal, qatztal LOS ANIMALES Ayer iwir TIEMPO Ayote mukun LOS COMESTIBLES, LA AGRICULTURA Ayuda tobanik, tobik DEF, LO QUE HACEMOS Azadn asaron LA AGRICULTURA Azcar asukal LOS COMESTIBLES Azul rx LOS COLORES Bailador ajxojolob, kexojowik, xojolob, xojoj LA FIESTA Bailar xjowik, qajik DEF, LO QUE HACEMOS Baile xajoj, xojoj, xojowen LA FIESTA Bajar xulanik, qajik DEF, LO QUE HACEMOS Baje la mano chaqasaj aqab, qasaj aqab xuluba aqab MANDATOS DE AULA Bajo chutin raqan, laj raqan, laj raqan, kol raqan, xit raqan Banano ankaney, inkiney LOS COMESTIBLES Banco panku, tem LA ESCUELA Bandera etal atzyaq, bandera, etal atzyaq re nima tinimit LA ESCUELA Baarse atinem, kuchaj rib, atinem, puxanem DEF, LO QUE HACEMOS Barba ismach, ismachi EL CUERPO HUMANO Barbilla kakate EL CUERPO HUMANO Barco jukub, bark TRANSPORTE Barranco siwan RECURSOS NATURALES Barrer mesonik DE, LO QUE HACEMOS Bastante ki DEF, LAS MEDIDAS

Batir tukik LO QUE HACEMOS Bautismo qasana, qasan ja, ja LA RELIGION Berrinchoso cher Bicicleta bisiklet, bisiklet LA CIUDAD, TRANSPORTE Blanco saq LOS COLORES Bloc abaj xan MATERIALES DE CONSTRUCCIN Blusa pot LA ROPA Boca chiaj, chi EL CUERPO HUMANO Bombilla bombiy, tok, lus LA CASA Bonito utz kakayik, utz kapetik CARACTERISTICAS DE PERSONAS Bosque kachelaj RECURSOS NATURALES Bote bot LOS RECIPIENTES Botella lamet, limet LOS RECIPIENTES Brazo qabaj EL CUERPO HUMANO Brocha tzajbal, broch, tzajabal, brocha MATERIALES DE CONSTRUCCION Brujo ajitz, aj itz, itzinel LA RELIGION Buenas noches xok aqab FRASES SENCILLAS Bueno utz DEF, CARACTERISTICAS DE PERSONAS Buenos das saqarik, saqarik FRASES SENCILLAS Bulla wululem chawem DEF Burro bur LOS ANIMALES Buscar tzukuni, tzukuxik DEF, LO QUE HACEMOS Caballo kej, kiej LOS ANIMALES, TRANSPORTE Cabeza jolom EL CUERPO HUMANO Cabro kisik, moch LOS ANIMALES Cacao peq LOS COMESTIBLES Cacaxte kok, kakaxt LOS RECIPIENTES Cachete (mejilla) uxe re, palaj EL CUERPO HUMANO Cada uno chjunal, jujun, chujujunal, jujunal, chjujunal, junajmal, DEF Caer tzaqik DEF, LO QUE HACEMOS Caf kpe LOS COMESTIBLES Caf qeq qoj, kinaqoj LOS COLORES Caja kaxon, kajon LOS RECIPIENTES Cofre kaxa LA CASA Cal chun MATERIALES DE CONSTRUCCION, LOS COMESTIBLES Caliente meqini miqin Calendario ajilabal qij, rajilabal qij LA ESCUELA, TIEMPO Calentura qaqal LAS ENFERMEDADES Calor qaq LAS COSAS DEL CIELO Calle xol be LA CIUDAD Cama chat LA CASA Cambiar ukexik jal, exik rib, ujalik rib DEF Caminar bin LO QUE HACEMOS Camino be DEF, EL PUEBLO Camin chich erebal jastaq, kamyon, chich LA CIUDAD, TRANSPORTE Camioneta chich erebal winaq, chich, kamyonet, kamyoneta TRANSPORTE Camisa kamix, kamixa LA ROPA Camote kamot, s LOS COMESTIBLES Campo juyub RECURSOS NATURALES Canasta chakach, chikach LOS RECIPIENTES Cangrejo tp LOS ANIMALES Canoa jukub, kano TRANSPORTE Cansado kosnaq, kosinaq CARACTERISTICAS DE PERSONAS Cansarse kosik DEF, LO QUE HACEMOS Cantar bixonik LO QUE HACEMOS Caa patzan MATERIALES DE CONSTRUCCION Caa de azcar ajij RECURSOS NATURALES, COMESTIBLES

Caa de milpa upatzanal abix LA AGRICULTURA Cara palaj EL CUERPO HUMANO Caracol tot LOS ANIMALES Caractersticas de personas qinojibal winaq CARACTERISTICAS DE PERSONAS Carbn rachaq qaq, aqal, xaq LA COCINA, RECURSOS NATURALES Crcel upa che, pa che, pa koq, upan che, pa che, chen EL PUEBLO Carga eqan LA AGRICULTURA Cargar eqaxik DEF, LO QUE HACEMOS Carioso utz ranima, utzlaj winaq CARACTERISTICAS DE PERSONAS Carne tij, tiij LOS COMESTIBLES Carnero (oveja chivo) chij, karnel, chij, karnel, karner LOS ANIMALES Camioneta kaybal tiij EL PUEBLO Carnicero ajkayal tiij, pilonel LAS OCUPACIONES Carpintero ajanel, josol che, karpinter LAS OCUPACIONES Carreta karet TRANSPORTE Carretilla erebal ulew, karet, erebal, kretkaret MATERIALES DE CONSTRUCCION Carro chich LA CIUDAD Cartilla wuj kutubal wachibal, kartilla, wuj LA ESCUELA Casa ja DEF, LA CASA, EL PUEBLO Cscara rij RECURSOS NATURALES Ctarata utixixbal ja, katarat, qajibal ja, utixbal joron, uwal be, uwa juyub RECURSOS NATURALES Catarro ojratzam, oj re tzam oj tzam LAS ENFERMEDADES Catorce kajlajuj LOS NUMEROS Cebolla siboy LOS COMESTIBLES Cedro rax che, egro, edr RECURSOS NATURALES Ceiba inup LA ESCUELA, RECURSOS NATURALES Celos achixik, achixem, achixibal, achix CARACTERISTICAS DE PERSONAS Cementerio muqubal kamnaqib, kompesant, kamposant, kalwar, komposant EL PUEBLO Ceniza chaj, cha LA COCINA, RECURSOS NATURALES Cerca de ko chunaqaj, chunaqaj, ko naqal DEF, LAS PREPOSICIONES Cerco kok tikon, koral LA AGRICULTURA Cerdo aq LOS ANIMALES Cerebro tzantzaqor EL CUERPO HUMANO Cerrado tzapilik, tzapalik, tzaptalik CARACTERISTICA DE LAS COSAS Cerrar tzapixik DEF, LO QUE HACEMOS Ciego moy, moy, potz LAS ENFERMEDADES Ciego (sentido religioso) kaj LA RELIGION Cielo kaj LAS COSAS DEL CIELO Cien okal LON NUMEROS Cinco job LOS NUMEROS Cincuenta lajuj re oxkal kawinaq lajuj LOS NUMEROS Cinta laxton, xaqap LA ROPA Ciprs kisis RECURSOS NATURALES Crculo ketekik, maj upan LAS FORMAS GEOMTRICAS Ciudad nima tinimit, nimalaj tinamit DEF, LA CIUDAD Claro usaqil, saqil, saq, qalaj, qalajnik CARACTERISTICAS DE LAS COSAS Clase tijonik, kutunik LA ESCUELA Clavo klawux LA CASA Cocina ja banibal rikil, banbal wa, kosin DEF, LA COCINA Cocinero banal wa, banal wa, kosiner LAS OCUPACIONES Codo chukaj, chuk EL CUERPO HUMANO Cofrade aj patan, ajtyox LAS OCUPACIONES Cofrada patan LA RELIGIN Cohete aja qaq LA FIESTA Cola je LOS ANIMALES Colgar xekebaxik DEF Colibr tzunun LOS ANIMALES

Color ukaybal jastaq LOS COLORES Collar chachal, roxarrax, rech qul LA ROPA Comadreja piq saqbin chapapiq, piq, kux LOS ANIMALES Comadrona aj iyom, rati akal, iyom, aj loqol ne, iloq ixoqib LAS OCUPACIONES Comal xot LA COCINA Comer waim, tijik DEF, LO QUE HACEMOS Comida rikil LOS COMESTIBLES Cmo jas ne, jas ubanik, su ubanik LAS INTERROGATIVAS Cmo stas? La utz awch, su ri abanom FRASES SENCILLAS Cmo te llamas? Su ri abi, jas ri abi Comprar loqik LO QUE HACEMOS Comprender etamaxik, koxomanem, koxomaj, retamajchobik DEF, LO QUE HACEMOS Comunin raqbal ib LA RELIGIN Con ruk (le) DEF, LAS PREPOSICIONES Con qu jas ruk, jachin ruk LAS INTERROGARIVAS Con quien jachin ruk, chin ruk LAS INTERROGATIVAS Conejo imul LOS ANIMALES Contento (felz) kikotem, kikotik CARACTERISTICAS DE PERSONAS Contra kulel LAS PREPOSICIONES Controlar watwachinikk Conversar (platicar) tzijon DEF, LO QUE HACEMOS Copal pom LA RELIGION Corazn anima, anama EL CUERPO HUMANO Corral koral LA CASA Correr xikanem, anim, xikanik, tijoj anim LO QUE HACEMOS Cortar ramik, qupinik, toyik, choyik DEF LO QUE HACEMOS Corto chutin raqan, ntz raqan DEF, CARACTERISTICAS DE LAS COSAS Cosa jastaq, sutaq, sa taq, setaq, sataj DEF Cosechar, tapizcar jachanik, jachik DEF, LO QUE HACEMOS Coser tisomanik, tisik DEF, LO QUE HACEMOS Cocido chaqajnaq Costa taqaj, pa taqaj, taqaj EL MAPA Costal brin, kixtar LOS RECIPIENTES Costilla kalkax EL CUERPO HUMANO Cohete aj qaq, kuetiy, katiy Coyote utiw, koyot LOS ANIMALES Crecer kiy nimarik DEF, LO QUE HACEMOS Creencia kojbal, kojobal, kinkojo, kuban kreer, kanimaj LA RELIGION Creer kojik DEF, LO QUE HACEMOS Cruce kulubal be, xkut be, krus be LA CIUDAD Crudo rx maja kachaqajik, ko CARACTERISTICAS DE COMIDA, CARACTERISTICAS DE LAS COSAS Cuchillo kuchil, kuchilo, qatbal Cuaderno wuj tzibabal LA ESCUELA Cuadrado wachibal kajib uxkut uxukut LAS FORMAS GEOMETRICAS Cuadrilla puk ajchakib Cul jachke, jachike, chike, jachin, chike DEF, TIEMPO, LAS INTERROGATIVAS Cunto cuesta janipa rajil Cuntos janipa, nik pa DEF, LAS INTERROGATIVAS Cuarenta kawinaq LOS NUMEROS Cuarto ukaj LOS NUMEROS Cuatro kajib, kijib, kijab LOS NUMEROS Cubrir chuqik DEF, LO QUE HACEMOS Cucaracha xwil, xpin LOS ANIMALES Cuchillo kuchil, kuchilo MATERIALES DE CONSTRUCCION Cuello qul EL CUEPO HUMANO Cuerda etabal, qam LAS MEDIDAS Cuerno (cacho) uka LOS ANIMALES

Cuerpo humano chakul DEF, EL CUERPO HUMANO Cuero tzum tzuum, itzum LOS ANIMALES Cueva pek, jul RECURSOS NATURALES Cuidar chajixik, chajaxik, chijixik, chajixik DEF, LO QUE HACEMOS Cuada de hombre ixnam LA FAMILIA Cuada de mujer alib LA FAMILIA Cuado de hombre baluk LA FAMILIA Cuado de mujer echam LA FAMILIA Curandero ajkinanel LAS OCUPACIONES, LAS ENFERMEDADES Curvado (torcido) kotikik CARACTERISTICAS DE LAS COSAS Chicle (copal para mascar) kach LOS COMESTIBLES Chichicaste la, baq kix, kix, la RECURSOS NATURALES Chilacayote qoq LOS COMESTIBLES Chile ik LOS COMESTIBLES Chipiln much LOS COMESTIBLES Chistoso yakel tze Chofer binsal chich, choper, chofer LAS OCUPACIONES Chompipe nos LOS ANIMALES Chupar tzubik DEF, LO QUE HACEMOS Dar yaik DEF, LO QUE HACEMOS Dar gracias maltyoxinem, maltyoxinik, maltyoxij DEF, LA RELIGION De nada maj la, maj kubano, maj la, ko tala, ko ta chik, ko taj, ko ta la ko ta FRACES SENCILLAS De qu jas rech, jasuwach, jas rumal, su rumal LAS INTERROGATIVAS De quin jachin rech, jachin, ajchuqe, jachin ajchqe, jachin re LAS INTERROGATIVAS De repente xaq ka te TIEMPO Debajo de chuxe DEF, LAS PREPOSICIONES Dbil maj uchuqab, tuqar, ma kotas uchoqab CARACTERISTICAS DE PERSONAS Decaerse tuqutubik, chuquchubik DEF, LO QUE HACEMOS Dcimo ulajuj LOS NUMEROS Decir bixik DEF, LO QUE HACEMOS Dedo de mano uwi qabaj EL CUERPO HUMANO, LAS MEDIDAS Dedo del pie uwi aqanaj aqanaj EL CUERPO HUMANO Delantal lantar, lanter LA ROPA Delgado xax CARACTERISTICAS DE LAS COSAS Dentro de ko chupam, chupam DEF, LAS PREPOSICIONES Derecha pa wiqikab, puwikiqab LAS PREPOSICIONES De nada maj la Derrumbe ul, yiliyobik RECURSOS NATURALES Descansar uxlanik DEF, LO QUE HACEMOS Desde hoy we kamik, kamik TIEMPO Despacio nojimal DEF Despertarse kastajem, kastajik, walejem, kastajem DEF, LO QUE HACEMOS Detrs e ko chirij le LAS PREPOSICIONES Da qij DEF, TIEMPO Disentera kaq pamaj, kik pamaj Da maana chweq TIEMPO Diarrea churur pamaj Diablo itzel LA RELIGION Dibujar ubanik wachibal, dibujar, banik uwachibal, dibujo, banik wachibal LO QUE HACEMOS Diecinueve belejlajuj LOS NUMEROS Dieciocho wajxaqlajuj LOS NUMEROS Diecisis waqlajuj LOS NUMEROS Diecisiete wuqlajuj LOS NUMEROS Diente ware EL CUERPO HUMANO Diez lajuj, lujuj LOS NUMEROS Dificil kax ubanik CARACTERISTICAS DE LAS COSAS Dgame chabij chwe, chibij MANDATOS DE AULA

Dinero puaq, raqil, puaq DEF Dios ajawxel, ajaw, ajawaxel, qajaw dyos, qajawxel, talaxel DEF, LA RELIGION Director de escuela kiminal ajtijab LA ESCUELA Dividido por kujch ruk LAS MEDIDAS Doblar mejik, mejek, busik LO QUE HACEMOS Doce kablajuj LOS NUMEROS Doctor, mdico ajkun LAS ENFERMEDADES Dolor qoxowem, qoxom LAS ENFERMEDADES Dnde jawichi, jawi, jawi ri, jawchi LAS INTERROGATIVAS Dormir waran, warik DEF, LO QUE HACEMOS Dos keb LOS NUMEROS Doscientos lajuj kal LOS NUMEROS Dueo ajaw, rajaw, ajchuqe, ajchoqe LA CASA Dulce ki CARACTERISTICAS DE COMIDA Durazno turas LOS COMESTIBLES Duro ko CARACTERISTICAS DE LAS COSAS Echar yaik chupam, tzaqik chupam DEF, LO QUE HACEMOS Edificio nimalaj ja qam ja LA CIUDAD Educacin tijonik LA ESCUELA Ejote rax kinaq, kinaq LOS COMESTIBLES l, ella are LA FAMILIA Elevar paqabisaxik DEF, LO QUE HACEMOS Eliminacin esaxik EL CUERPO HUMANO Elote j LOS COMESTIBLES, LA AGRICULTURA Ellos, ellas e are LA FAMILIA Embarazada yowab winaq, yawab ixoq, yab ixoq, yab winaq LAS ENFERMEDADES Empujar paqchixik, chikimixik En pa LAS PREPOSICIONES En medio de ko chuxol, ko punikajil, ko panikaj Encima de, sobre ko puwi, puwi ko wi LAS PREPOSICIONES Encontrar (adivinar) ochobik, bixik, riqik, riqonem, qijixik DEF, LO QUE HACEMOS Enfermedad yabil, yowajik LAS ENFERMEDADES Enfermo yawab, yab CARACTERISTICAS DE PERSONAS, LAS ENFERMEDADES Enfrente de ko chuwach, chunuwach LAS PREPOSICIONES Enojado ka narnaq, kan, royowal CARACTERISTICAS DE PERSONAS Enojar kanarik DEF, LO QUE HACEMOS Enjambre kachoch wonon Ensear (mostrar) kutik DEF, LO QUE HACEMOS Entero tzaqat, jun DEF, LAS MEDIDAS Enterrar muqik DEF, LO QUE HACEMOS Entrar okik DEF, LO QUE HACEMOS Entre ko chuxol LAS PREPOSICIONES Esta en medio de ko chikixol kowi panikaj kowi LAS PREPOSICIONES Enviar (mandar) taqik bik, taqik DEF, LO QUE HACEMOS Error sachem, sach, sachik, utz la xuban che DEF Escarbar kotik DEF, LO QUE HACEMOS Escoba mesebal, mesbal, mesabal LA COCINA Escribir tzibanik DEF, LO QUE HACEMOS Escritor ajtzibanel, ajtzib LAS OCUPACIONES Escritorio (mesa) mes re tzibabal, mexa, mesebal tzibabal LA ESCUELA Escuchar tatabexik, taik, tatabenik DEF, LO QUE HACEMOS Escuchen chitatabej, chita MANDATOS DE AULA Escudilla laq LOS RECIPIENTES Escuela tijobal DEF, LA ESCUELA, EL PUEBLO Ese are la LA FAMILIA Espacio tolonik, kolibal DEF Espacioso (hondo) (profundo) tolonik, maj upam, tolanik, cho upam CARACTERISTICAS DE LAS COSAS

Espalda ij EL CUERPO HUMANO Espantajo pop, xibinel, xibnel LA AGRICULTURA Espanto xibinel, subunel, xibinel LAS ENFERMEDADES Esperanza kubal kuxaj, kulmaxaj, qalbal kuxaj DEF Esperar eyenik DEF, LO QUE HACEMOS Espina (aguja) kix, ukixal DEF, RECURSOS NATURALES Espritu uxlabxel,, uxlabixel, nawal LA RELIGION Esposa ixoqilom, ixoqil LA FAMILIA Est bien (de acuerdo) utz la FRASES SENCILLAS Estar (haber) (tener) kolem, kakijek, kolik DEF Estar de pie takalik LO QUE HACEMOS Este are wa LA FAMILIA Estirar yuqik, jekik, tuquqexik DEF, LO QUE HACEMOS Estmago pamaj, pam EL CUERPO HUMANO Estornudar atixnabem, atixnabik, tixnabk, tixnabem, tujumanem DEF Estudien la leccin chiwetamaj ri kutubal Estrella chumil, chimil LAS COSAS DEL CIELO Examen kotoj chiaj, examen, kotoj chilaj LA ESCUELA Faja pas LA ROPA Fallecimiento kamikal EL CUERPO HUMANO Farol qaq yabal saqil, farol, lus, bombiy LA CIUDAD Favor utzil, utik, toqob DEF Fe kojbal, kojobal LA RELIGION Fecha rajbal qij Leo tzel kakayik, tzal kapetik CARACTERISTICAS DE PERSONAS Fiesta nimaqij DEF, LA FIESTA Flaco baqboj, baq, chaqij CARACTERISTICAS DE PERSONAS Flauta su LA FIESTA Flor kotzij, usij RECURSOS NATURALES Forma (estructura) ubanik, jas kakayik DEF, LAS FORMAS GEOMETRICAS Fotgrafo ajesal wachibal Fotografa wachibal, retrat, foto DEF, LA CASA Fraccin chaqapil LAS MEDIDAS Frases senciallas ramim taq tzij FRASES SENCILLAS Frente uwch palaj, uwa palaj DEF, EL CUERPO HUMANO Frijol kinaq LOS COMESTIBLES Frijol de vara kinaq re abix LA AGRICULTURA Fro tew LAS COSAS DEL CIELO, CARACTERISTICAS DE AS COSAS, CARACTERISTICAS DE COMIDA Frito kilim pa anteka CARACTERISTICAS DE COMIDA Frutas uwch che LOS COMESTIBLES Fuego qaq RECURSOS NATURALES Fuerte ko uchuqab, ko achiy CARACTERISTICAS DE PERSONAS Fuerza chuqab, uchoqab DEF Galn galon, tambo, galon LAS MEDIDAS Gallina k, atit k LOS ANIMALES Gallo ama k, troy, toqtoqi ANIMALES Ganar chakanik, chakik, chakonik DEF, LO QUE HACEMOS Garra ixkeq, rixkaq chikop, ixkaq LOS ANIMALES Garrapata sip LOS ANIMALES Gato mes, siya LOS ANIMALES Gaviln xik LOS ANIMALES Gente winaq DEF, LA FAMILIA Golosina xoltal uwch kab, ki kiwch kab LOS COMESTIBLES Golpear chayik LO QUE HACEMOS Gordo chom CARACTERISTICAS DE PERSONAS Grado junab, grado, junab, grad LA ESCUELA Grande nim CARACTERISTICAS DE LAS COSAS

Granizo saqbach, saqboch LAS COSAS DEL CIELO Grano de cacao ubaq peq, ubaqkako RECURSOS NATURALES Grano de caf ubaq kape RECURSOS NATURALES Grasa (manteca) xepo, manteka LOS COMESTIBLES Gritar raqoj chiaj DEF, LO QUE HACEMOS Grueso pim CARACTERISTICAS DE LAS COSAS
Grupo (agrupacin) tzobaj, juchob, jule, juqat, jupuq, juqataj, jumulaj, ki, juqatjupuq DEF, LAS MEDIDAS Grupo (de turistas) jumulaj, ajwakatelab, ajbinel, e ki, jumulaj wakatenel LAS MEDIDAS

Guacamaya kaqix LOS ANIMALES Guardar kolik DEF, LO QUE HACEMOS Guardear (cuidar, proteger) chajinem, chajij, chajixik, kolik, yakik LO QUE HACEMOS Guayaba keq, kaq LOS COMESTIBLES Guerra, pleito chaoj, choj DEF Gicoy kum LOS COMESTIBLES Gipil pot per LA ROPA Gisquil chima, kix LOS COMESTIBLES Gusano xjut, ixjut, amolo LOS ANIMALES Gusto nabal, re katijik EL CUERPO HUMANO Hablar chawem, tzijonik chawik DEF, LO QUE HACEMOS Hacer banik, banoj, kubano DEF Hacia abajo ikim, ikem LAS PREPOSICIONES Hacia arriba ajsik LAS PREPOSICIONES Hacha ikj, ikaj, ikej LA AGRICULTURA Hamaca ab, qab LA CASA Harina kaj LOS COMESTIBLES Hasta ka, jampa LAS PREPOSICIONES Hasta maana ka chweq chik FRASES SENCILLAS Herida soko tajem LAS ENFERMEDADES Hermana de hombre anab, wanab LA FAMILIA Hermana menor de mujer chaq, chaqixel LA FAMILIA Hermano de mujer xbal, xibal LA FAMILIA Hermano mayor de hombre atz, nabeal LA FAMILIA Hermano menor de hombre chaq LA FAMILIA Hervido poqowsam CARACTERISTICAS DE COMIDA Hervir poqowisaxik DEF, LO QUE HACEMOS Hielo yel, tew, chun tew DEF, RECURSOS NATURALES Hierbas ichaj RECURSOS NATURALES, LAS ENFERMEDADES Hierro chich MATERIALES DE CONSTRUCCION, RECURSOS NATURALES Higado seseb EL CUERPO HUMANO Hija de hombre mial LA FAMILIA Hijo de hombre kojol, kajol LA FAMILIA Hija de mujer al, ala LA FAMILIA Hilo batz, hilo DEF, LA CASA Hinchado sipojnaq, sipojinaq LAS ENFERMEDADES Hogar achoch, ja kolobal, ochoch, woch LA CASA Hoja xaq, uxaq, uxaq che RECURSOS NATURALES Hola su kubij, utz awch, jacha, la utz at kolik FRASES SENCILLAS Hombre achi LA FAMILIA Hombro teleb EL CUERPO HUMANO Hongo uxe che, okox, ikox, saqkim LOS COMESTIBLES Hora or, ora TIEMPO Horario orayil, oyayil, or LA ESCUELA Horcn xat, xalat, temal, aqam, xok MATERIALES DE CONSTRUCCION Hormiga snik LOS ANIMALES Hortaliza tikbal ichaj, ichaj, tikobal ichaj LA AGRICULTURA Hoy kamik TIEMPO

Hueco jul upam, kek, jul CARACTERISTICAS DE LAS COSAS Hurfano menor, maj chi utat unan LA FAMILIA Hueso baq EL CUERPO HUMANO Nuevo saqmol LOS COMESTIBLES Huir animajem, animajik, kanimajik, kanimajem DEF, LO QUE HACEMOS Humilde maj nimal CARACTERISTICAS DE PERSONAS Idioma (sonido) chabal, chabal DEF Iglesia Tyox ja, rachoch tyox LA RELIGION, EL PUEBLO Igual junam, xa junam LAS MEDIDAS Imagen tyox Infierno xibalba, xibilba LA RELIGION Interrogativas kotbal chiaj LAS INTERROGATIVAS Invierno qalaj, alaj LAS COSAS DEL CIELO Inyeccin toqoj, inyekkion, inyekkion, akuxa LAS ENFERMEDADES Irrigacin jaxik, jaaj LA AGRICULTURA Ir bek DEF, LO QUE HACEMOS Isla jubiqulew, sutim rij rumalja, ulew, isl EL MAPA Izquierda (pa) moxqab LAS PREPOSICIONES Jabn chipaq, chiapaq, xbon LA COCINA Jalar jekik, jikik DEF, LO QUE HACEMOS Jarro xar, xaru LA COCINA Jarro xar, xaru, xaro LOS RECIPIENTES Jcara mulul, kox LA COCINA Jcara mulul LOS RECIPIENTES Jocote qinm, qinum LOS COMESTIBLES Jornaleto ajmokobel chak, ajchiqij chak, banal mokobel chak, ajchak, ajchoponel LAS OCUPACIONES Joven kajol ala, ala CARACTERISTICAS DE PERSONAS Juego etzanem DEF Jugar etzanik, etzenik LO QUE HACEMOS Juguete etzabal, etzebal, atzabal DEF, LA CASA Juntar mulixik, mulinik DEF, LO QUE HACEMOS Juzgado (municipalidad) qatbal tzij EL PUEBLO Ladrillo ladriylatril MATERIALES DE CONSTRUCCION Lagarto ayin LOS ANIMALES Lago (laguna) cho, laguna RECURSOS NATURALES, EL MAPA Lmina chich re uwi ja, lamina, lamina, lamna MATERIALES DE CONSTRUCCION Lapicero, lpiz tzibal, laps, lapiser LA ESCUELA Largo rabarik Largura nim raqan LAS MEDIDAS Lata lapalik chich, lata LOS RECIPIENTES Latitud ri aqaninaq, paqalibal, unimal raqan, unimal aqaninaq EL MAPA Lavar chajik, chajon DEF, LO QUE HACEMOS Lazo kolob, klob LA AGRICULTURA, LA CASA Leccin kutubal, chak, kutbal LA ESCUELA Leer usikixik uwowuj Legua jun lew, jun lewa LAS MEDIDAS Lejos naj DEF Lengua aq EL CUERPO HUMANO Lea si RECURSOS NATURALES, LA COCINA Len kj LOS ANIMALES Levantarse walajem, walijem LO QUE HACEMOS MANDATOS DE AULA Libro wuj LA ESCUELA Lija jarisal tzalam MATERIALES DE CONSTRUCCION Lima lima LA AGRICULTURA Limpiar josqxik DEF, LO QUE HACEMOS Limpio chajchoj, saq CARACTERISTICAS DE LAS COSAS Lnea curva kotokik juch LAS FORMAS GEOMETRICAS

Lnea recta kotom juch, sukum juch LAS FORMAS GEOMETRICAS Liso nin uwch Listn lixton, laxton LA ROPA Litro litr LAS MEDIDAS Liviano sayalik Lo siento mucho kax ma nao, kuyu numak FRASES SENCILLAS Loco chuj, mox LAS ENFERMEDADES Locutor ujchawenel pa chich LAS OCUPACIONES Lodo xaqol, xqol RECURSOS NATURALES Lombriz uchikopil pamaj, lombris, lumbris, lombris kumatz rech pamaj LOS ANIMALES Longitud ri raqanibem, raqan, unimal raqan, nimal raqan EL MAPA Loro loro LOS ANIMALES Luna ik, atit, qatit DEF, LAS COSAS DEL CIELO Llamar sikinik, sikixik DEF, LAS COSAS QUE HACEMOS Llano (llanura) lianik, lyanik, taqaj, raxa qayes, rax juyub RECURSOS NATURALES Llegar opanik DEF, LO QUE HACEMOS Lleno nojnaq, nojinaq, nojenaq CARACTERISTICAS DE LAS COSAS Llevar kamik bik, kamik bik, kam bik DEF, LO QUE HACEMOS Llorar oqej LO QUE HACEMOS Lluvia jab LAS COSAS DEL CIELO Maceta (florero) kolibal kotzij LA RELIGION Machete choyibal, machet, machit LA AGRICULTURA, MATERIALES DE CONSTRUCCION Madera che, che, tzalam, tzalam RECURSOS NATURALES Madrastra nambal, nanabal, chuchubal LA FAMILIA Madrina nanyox, nanatyox LA FAMILIA Madrugada nimaqab, aqab TIEMPO Maestro ajtij, maestro LAS OCUPACIONES, LA ESCUELA Maguey (aguijn) ki, parki, kojki RECURSOS NATURALES Maz ixim LOS COMESTIBLES, RECURSOS NATURALES Mal de ojo yabil re baq wach, boqwochaj LAS ENFERMEDADES Maleta tanat LOS RECIPIENTES Maleza xmaramaq, itzel qayes, qayes, kix, ixqan uwach LA AGRICULTURA Malo itzel CARACTERISTICAS DE PERSONAS Mam (seora) nan LA FAMILIA Manada (de vacas) jupuq wakax LAS MEDIDAS Mandamientos utaqanik ri ajaw Mandatos de aula taqanik rech tijabal MANDATOS DE AULA Mango mank, mango LOS COMESTIBLES Mano qabaj EL CUERPO HUMANO, LAS MEDIDAS Mano de piedra uqab ka, uqab le ka LA COCINA Manojo juchetaj, yatoj, juyetaj, juyutaj LAS MEDIDAS Manzana mansan, masan LOS COMESTIBLES Manzanilla kaxlan qinum, kaxlan qinom, mansaniy LOS COMESTIBLES, LAS ENFERMEDADES Mar plo, palo, mar, qanan mar RECURSOS NATURALES, EL MAPA Marido (esposo) achajilom, achajil LA FAMILIA Marimba qojom LA FIESTA Marimba qojomanel LAS OCUPACIONES Mariposa pepe, penpen LOS ANIMALES Martilolo bajibal, martilla, martiy MATERIALES DE CONSTRUCCION Ms yaik uwi LAS MEDIDAS Ms despacio nojimal china, nojim, nojimal na, jojim na MANDATOS DE AULA Ms rpido animaq chi na, chanim, mas chanim, aninaq, chanim na. Masa de maz qor LOS COMESTIBLES Mscara koj DEF, LA FIESTA Matar kamisanik, kamsanik DEF, LO QUE HACEMOS Material de construccin rech ajtzaq MATERIALES DE CONSTRUCCION

Mazorca jl LOS COMESTIBLES, LA AGRICULTURA Mecnico jeqol chich, kujeq chich sukaml chich, mekaniko, ajbonol komponer kamyioneta LAS OCUPACIONES Mecapal patn, ptn LA AGRICULTURA Medicina kunabal, kunubal LAS ENFERMEDADES Mdico ajkun, kunanel LAS OCUPACIONES Media luna nikaj ik, chakap ik LAS COSAS DEL CIELO Medidas etabal, retabal DEF, LAS MEDIDAS Medioda nikaj qij, paqij TIEMPO Mes ik, jun ik TIEMPO Mesa mexa, mes, mesa LA COCINA Meter kojik bik, minik bik DEF, LO QUE HACEMOS Mezclar yujik DEF, LO QUE HACEMOS Mono koy LOS ANIMALES Miel de abejas raxkab, uwal che, ukab wonon LOS COMESTIBLES Mientras are taq DEF Mil jun mil LOS NUMEROS Milpa abix LA AGRICULTURA Mirar il DEF, LO QUE HACEMOS Mitad unikajal, unikajil LAS MEDIDAS Moco upatzamaj EL CUERPO HUMANO Mojado chaqalik DEF, CARACTERISTICAS DE LAS COSAS Molino molino, pa motor, molin EL PUEBLO Monja blanca saq kotzij, saq kotzij LA ESCUELA Montaa juyub, kachelaj RECURSOS NATURALES Monte (zacate) qayes, juyub, qayis RECURSOS NATURALES Montn (de piedras) jumulaj abajki chi abaj LAS MEDIDAS Moreder tiik, tyon DEF, LO QUE HACEMOS Morir kmik LO QUE HACEMOS Morral (bolsa) chim DEF, LA ROPA, LOS RECIPIENTES Mosca amolo LOS ANIMALES Mosquito s us LOS ANIMALES Motocicleta mot, kaxlan kej LA CIUDAD Motocicleta mot, kaxlan kiej TRANSPORTE Mover silabaxik DEF, LO QUE HACEMOS Muchacha (joven, patoja) qapoj ali LA FAMILIA Muchacho (joven, patojo) kajol ala, ala DEF, LA FAMILIA Muchas gracias maltyox FRASES SENCILLAS Muchedumbre jumulaj LAS MEDIDAS Mucho (demasiado) sibalaj, e ki, ki DEF Mudo mem LAS ENFERMEDADES Muela ka EL CUERPO HUMANO Muerto kaminaq DEF, CARACTERISTICAS DE PERSONAS Mujer ixoq LA FAMILIA Mula mul, kowilaj kej TRANSPORTE Multiplicado por kiyirisanem ruk LAS MEDIDAS Mundo uwchulew, kaj ulew, uwachulew RECURSOS NATURALES Mueca uqul qabaj EL CUERPO HUMANO Murcilago sotz LOS ANIMALES Msculos chakul, tyojilal EL CUERPO HUMANO Msica qojom LA FIESTA Muslo wa EL CUERPO HUMANO Nacer DEF, LO QUE HACEMOS Nacimiento alaxibal, alixibal EL CUERPO HUMANO Nada man kotaj, maj LAS MEDIDAS Nadar muxanik LO QUE HACEMOS EL CUERPO HUMANO Nance tapal, tpal LOS COMESTIBLES

Naranja alanxax, maj LOS COMESTIBLES Nariz tzamaj, tzam EL CUERPO HUMANO Navidad alaxibal, alaxbal LA RELIGION Necesitar ajawaxik, rajawaxik, ajawaxrik DEF Negro qq LOS COLORES Nene, nena ne, nuch, loch LA FAMILIA Nido usok chikop LOS ANIMALES Nieto, nieta de hombre y mujer uwi mam, I mam, xikin mam LA FAMILIA Nio, nia akal, nuch LA FAMILIA Nixtamal tzi LOS COMESTIBLES Noche chaqab TIEMPO Nombre biaj, bi DEF Nopal nochti, nachti, naxti LOS COMESTIBLES Norte relebal kaqiq, upetebal kaqiq, elebal kaqiq, uxkut kaqiq, uwi quikab kij EL MAPA Nosotros j, j DEF, LA FAMILIA Noveno ubelej LOS NUMEROS Noventa lajuj re okal LOS NUMEROS Nube sutz LAS COSAS DEL CIELO Nublado (neblina) muqulik sutz, qequm, muqulik sutz, muqulik, kuqum chik, ya kaqaj jab, musmul LAS COSAS DEL CIELO Nuera alib, walib LA FAMILIA Nueva luna kak ik, akal LAS COSAS DEL CIELO Nueve belejeb LOS NUMEROS Nuevo kak CARATERISTICAS DE LAS COSAS Nmero ajilibal, ajilabalil, ajlabal DEF, LOS NUMEROS Nunca majumul, mawi jumul EF, TIEMPO Obedecer nimanik Obscuro qequm, qequmoj, qaqum CARACTERSTICAS DE LAS COSAS Obsidiana chay, cha RECURSOS NATURALES Occidente qajbal,kaqiq, okkidente, qajabal, qajbal qij, kajibal kij EL MAPA Octavo uwajxaq LOS NUMEROS Ocupacin banoj chak LAS OCUPACIONES Ochenta jumuch LOS NUMEROS Ocho wajxaqib LOS NUMEROS Odo tabal EL CUERPO HUMANO Ojo baqwach, boqoch EL CUERPO HUMANO Oler siqik, siqo DEF, LO QUE HACEMOS Olfato siqbal EL CUERPO HUMANO Olote piq, xilot LOS COMESTIBLES Olla boj, tuy LA COCINA, LOS RECIPIENTES Ombligo muxux EL CUERPO HUMANO Once julajuj LOS NUMEROS Orar chawen ruk ri ajawaxel, ubixik chabal DEF, LA RELIGIN Oreja EL CUERPO HUMANO Orgullo nimal, nimal kakomowik DEF, CARACTERSTICAS DE PERSONAS Oriente relebal qij, oriente EL MAPA Orina chul EL CUERPO HUMANO Otra vez jumul chik, jun mul chik MANDATOS DE AULA Otro jun chik LA FAMILIA Padrastro tatbal LA FAMILIA Padrino talyox LA FAMILIA Pagar tojik DEF, LO QUE HACEMOS Pjaro tzikin, chikop LOS ANIMALES Pajn km, tzalik RECURSOS NATURALES, MATERIALES DE CONSTRUCCIN Palabra tzij DEF Palangana chajbal qabaj LOS RECIPIENTES, LA COCINA Paludismo rx tew, paludismo LAS ENFERMEDADES

Estmago pamaj Pan kaxlanwa DEF, LOS COMESTIBLES Pan de maz kaxlanwa re ixim LOS COMESTIBLES Panadero ajbanal kaxlanwa, banal kaxlanwa LAS OCUPACIONES Pantaln skaw, pantaln, karson LA ROPA Pap (padre) tat LA FAMILIA Papa saqwch LOS COMESTIBLES Papel wuj LA ESCUELA Para rech, rech le DEF, LAS PREPOSICIONES Parte chaqapil Pequeo nitz, laj, xit Para qu su chre, jas che, su che LAS INTERROGATIVAS Para quin jachin, jachin rech, jachin che, jachin chire LAS INTERROGATIVAS Pararse takalem LO QUE HACEMOS Pared tapya, tapia LA CASA Pariente (LA FAMILIA) alaxik, achalal LA FAMILIA Parte nikaj, xa nikaj, chaqap, juba, chaqap LAS MEDIDAS Pasado maana kabij TIEMPO Pasar qaxem, okowem LO QUE HACEMOS Pasear (viajar) wakatem, binem DEF, LO QUE HACEMOS Pastor (evanglico) aj kamal kibe ajkojonelab, pastor LA RELIGIN Pastor (evanglico) aj kamal kibe ajkojonelab, pastor LAS OCUPACIONES Pastor (de animales) ajyuq, ajchijinel, ajilol chikop LAS OCUPACIONES Patear kojik aqan, aqan DEF, LO QUE HACEMOS Pato patax LOS ANIMALES Pecado awas, ko umak LA RELIGIN Pecho (teta) tzum, tu EL CUERPO HUMANO Pedir taik Pecho uwo kuxaj, kux EL CUERPO HUMANO Pegar chayanem DEF, LO QUE HACEMOS Peinarse xijik wiaj LO QUE HACEMOS Peine xyab, xiyab DEF, LA CASA Pelear chojinik LO QUE HACEMOS Pelo ismal, wi, ismal EL CUERPO HUMANO Pelo de elote uwi jal, uwi le jal, tzami, tzemiy LA AGRICULTURA Pellizcar (despepitar) xetonik, xetanik, xetik DEF, LO QUE HACEMOS Pensar chomanik DEF, LO QUE HACEMOS Pepita ubaq, sakil, ubaq RECURSOS NATURALES Pequeo nitz, nuch, nitz, chutin, chutin, chuy, nitz, laj DEF, CARACTERSTICAS DE LAS COSAS Perder tzaqem, tzaqik DEF, LO QUE HACEMOS Perdn (disculpe, dispnseme) chasacha numak, kuyu numak FRASES SENCILLAS Perforar worik, teqixik DEF, LO QUE HACEMOS Perraje (rebozo) rewos, peraj LA ROPA Perro tzi LOS ANIMALES Pesado al CARACTERSTICAS DE LAS COSAS Pescado kr LOS COMESTIBLES Pestaas rismal boqoch EL CUERPO HUMANO Petate pop LA CASA Pez kr LOS ANIMALES Picante poqon CARACTERSTICAS DE COMIDA Picazn kaqat, kyaqatem LAS ENFERMEDADES Pico utzam LOS ANIMALES Pie aqanaj EL CUERPO HUMANO Piedra abaj RECURSOS NATURALES Peine xyab, xeb Piedra de moler ka LA COCINA Piel tzumal EL CUERPO HUMANO

Pierna EL CUERPO HUMANO Pila pila LA CASA Pino (ocote) chaj, chaj, che RECURSOS NATURALES, RECURSOS NATURALES Pintura tzajabal, pintura, tzajbal MATERIALES DE CONSTRUCCIN Pia chop, matzati, matzatit LOS COMESTIBLES Piocha kotbal ulew, pyoch, pyoch LA AGRICULTURA Piojo saquk, squksaq uk LOS ANIMALES Piso upa ja, upam ja LA CASA Pita kam, kam, kaam LA CASA, MATERIALES DE CONSTRUCCIN Pizarrn tzalam tzibabal ESCUELA Pizote sis LOS ANIMALES Plaza kaybal, kayibal, kiybal EL PUEBLO Pluma rismal chikop, ismal chikop, rismal, xik uxik chkop LOS ANIMALES Pobre meba, ko ta urajil DEF, CARACTERSTICAS DE PERSONAS, LA FAMILIA Poco jubiq, jutzit LAS MEDIDAS Poder (empezar) kowinem, kowinik DEF Podrido qayinaq CARACTERSTICAS DE COMIDA Polica ajchajik re tinimit, pulusiy LAS OCUPACIONES Polvo puqulaj, ulew, paqulaj, poqlaj, kaj DEF, RECURSOS NATURALES Poncho (chamarra) kul LA ROPA Poporopo kilin ixim, pol, kilim ixim LOS COMESTIBLES Por rumal (le), rumal rech, rumal re LAS PREPOSICIONES Por eso rumal la, are ri, je ri, rumal DEF Por la maana aqabiil, aqab TIEMPO Por favor chabana jun toqob Por que jasche, su che DEF, LAS INTERROGATIVAS Poyo kuchbal qaq chikaj, nukbal qaq puwi xan LA COCINA Precio rajil, janipa DEF Preguntar taik, kotik chiaj DEF, LO QUE HACEMOS Preposicin LAS PREPOSICIONES Prestar qajik, jalanik DEF, LO QUE HACEMOS Primero nabe LOS NUMEROS, CARACTERSTICAS DE LAS COSAS Principal (jefe) ajkamal be, kamal be LAS OCUPACIONES Probar (saborear) naik, xutij LO QUE HACEMOS Pronto chanim, aninaq TIEMPO Pueblo tinimit, tinamit DEF, EL PUEBLO Puente qam, qam, qaam DEF, EL PUEBLO Puerta uchi ja, porta, uchi ja, porta LA CASA Pluma rismal chicop Puesto kolibal, kolbal DEF Pulga kiaq, kyaq LOS ANIMALES Pulmn potzpoy EL CUERPO HUMANO Punto nak, juch, uwi DEF Pus puj met LAS ENFERMEDADES Que jas, su ri, su la, su karaj LAS INTERROGATIVAS Qu quiere decir su kaj kabij la, su kawaj cabij Qu tal? La utz awch, jas kubij, jas abanom FRASES SENCILLAS Quebradura qajik, qajem LAS ENFERMEDADES Quebrar paxik, qipik DEF, LO QUE HACEMOS Quedar kanajem, kajanik DEF, LO QUE HACEMOS Querer loqoxik DEF, LO QUE HACEMOS Que le vaya bien chawila awib Qu es esto su wa weri Quetzal quq LA ESCUELA, LOS ANIMALES Quin jachinaq, achinaq, chinoq, jachin LAS INTERROGATIVAS Quince olajuj LOS NUMEROS Quintal kintal LAS MEDIDAS

Quinto uro LOS NUMEROS Quitar esaxik, elesaxik DEF, LO QUE HACEMOS Races ra che, urab che, ra, urab, rab che RECURSOS NATURALES Ramo de flores juyat kotzij Rama uqab che RECURSOS NATURALES Rana xtutz, ixtutz LOS ANIMALES Rpido aninaq, chanim DEF Rascar kaqatixik, keqetaxik DEF, LO QUE HACEMOS Ratn cho LOS ANIMALES Rabao (de ovejas) jupuq (chij) MEDIDAS Recoger sikik, kuyako, molo DEF, LO QUE HACEMOS Recordar natajem, kanatajik, ulem che, nataxik, natajem, chobik DEF, LO QUE HACEMOS Rectngulo rabarik kajib uxkut LAS FORMAS GEOMETRICAS Recto suk, sukulik CARACTERSTICAS DE LAS COSAS Recoger sikik Recursos naturales ujulal uwachulew chokonisaba RECURSOS NATURALES Red kat LA CASA, LOS RECIPIENTES Redondo ketekik, ko upam, setesik LAS FORMAS GEOMTRICAS Regaar yajonik, yajik, yajanik, yolonik DEF, LO QUE HACEMOS Regar jabuxik, jubaxik, tixik, tukixik DEF, LO QUE HACEMOS Regla regl, etabal LA ESCUELA Regresar tzalijik DEF, LO QUE HACEMOS Rer (se) tzenik LO QUE HACEMOS Relmpago koyopa, kaypa, xkoyopa, katuluqinik, qatat mam LAS COSAS DEL CIELO Religin kojbal LA RELIGIN Reloj retabalil qij, retal qij DEF, TIEMPO Remendar kojoxik, kojaxik DEF, LO QUE HACEMOS Reproduccin poqirisanem, kyirisanem EL CUERPO HUMANO Repitan chibaa chi jumul ubixic, chibij chi jumul, chibij jumul chik, kibij chi jumul ubixik Resbaloso jililik, pililik Resover uchomaxik, sukumayixik DEF, LO QUE HACEMOS Respiracin uxlab EL CUERPO HUMANO Restar esanem, elesanem, elesaxik, resaj, esaxik DEF, LO QUE HACEMOS Resurreccin kaslajibal, kastajbal LA RELIGIN Reunin raqbal ib, mulin ib, chmal,k riqoj ibaj, kakimol kib, mulan ib, chomanik DEF Rico qinom, ko urajil LA FAMILIA, CARACTERSTICAS DE PERSONAS Ro binel ja, nima RECURSOS NATURALES, EL MAPA Robusto (enrgico, vigoroso) kowilaj, ko winaq CARACTERISTICAS DE PERSONAS Rodilla chek EL CUERPO HUMANO Rodillera kul, s, lanter, xerka LA ROPA Rojo colorado kaq, kiyeq LOS COLORES Romper raqinik, pixik, paxik, richinik, iistajik DEF, QUE HACEMOS Ropa atziaq, tziyaq, tzyaq, tzeq, atzyaq DEF, LA ROPA Rtulo utzijobal taq kayik LA CIUDAD Ruido wululem, wululik, buy, oqbal LA CIUDAD Sabor ukial, ki CARACTERISTICAS DE COMIDA Saborear naik CARACTERISTICAS DE COMIDA Sacar esaxik, elesaxik DEF, LO QUE HACEMOS Sacerdote pare, patre LAS OCUPACIONES, LA FIESTA Sacudir totoxik, totaxik, suik DEF, LO QUE HACEMOS Sal atzam LOS COMESTIBLES Salado tza CARACTERSTICAS DE COMIDA Salir elik DEF, LO QUE HACEMOS Saliva chub EL CUERPO HUMANO Salsa picante puchu m, pix, okom ik LOS COMESTIBLES Saludar uyal Saltar chopinik, xikpanik, pixkanik, xikanik LO QUE HACEMOS

Sanate chok LOS ANIMALES Sangre kik EL CUERPO HUMANO Sano utz uwch CARACTERSTICAS DE PERSONAS Santos tyox LA RELIGIN Sapo ixpex LOS ANIMALES Sarampin ij LAS ENFERMEDADES Sastre ajtison, tisomanel, ajtisomanel, ajtisomanel LAS OCUPACIONES Sauce saqos RECURSOS NATURALES Seco chaqij CARACTERSTICAS DE LAS COSAS, CARACTERSTICAS DE LA COMIDA, LAS ENFERMEDADES Sed chaqij chi DEF Segundo ukab LOS NUMEROS Seguro qas tzij, la tzij, tzij wi, utz ri, sukulik, seguro, ko wi DEF Seis waqib LOS NUMEROS Semforo kutbal Rec. Kiqaxbal chich LA CIUDAD Semana pasada uqubixir uqubixir TIEMPO Semana prxima wuqubix TIEMPO Semana Santa awas qij LA RELIGIN Semilla ija RECURSOS NATURALES, LA AGRICULTURA Sencillo mek, na qas ta mas utz, ko wi DEF Sentir naik DEF, LO QUE HACEMOS Seal etal, retal kutbal DEF Seor (ladino) mus LA FAMILIA Seora (ladina) xinul LA FAMILIA Sptimo uwuq, uwaq LOS NUMEROS Serio katzen taj, kan, il uwch, man qas ta kachawik CARACTERSTICAS DE PERSONAS Serpiente (culebra) kumatz, kumatz LOS ANIMALES Sesenta oxkal LOS NUMEROS Setenta lajui re jumuch LOS NUMEROS Sexto uwaq LOS NUMEROS Si (condicional) je DEF Siembra de maz awex re abix, ija re abix, awex, tikon abix, tikoj abix LA AGRICULTURA Siempre amaqel TIEMPO Sintese kattuyuloq, katuyuloq, kixkuloq, kuloq, ixtuyuloq, kattuyik katkuloq MANDATOS DE AULA Sierra rambal che, sier MATERIALES DE CONSTRUCCIN Siguanaba subanel, xibinel, rajaw siwan, subunel LAS ENFERMEDADES Silbar xubanik LO QUE HACEMOS Silla tem, xila, tem, xilaxila LA CASA, LA COCINA, LA ESCUELA Sobar jikik, malik DEF, LAS PREPOSICIONES Sobre ko puwi, puwi DEF, LAS PREPOSICIONES Sol qij, qatat qij LAS COSAS DEL CIELO Solamente xew, xaq xiwik, xew ri DEF Soldado ajchoj re tinimit, chajil tinimit LAS OCUPACIONES Slido ko kolik, muj LAS COSAS DEL CIELO Sombrero pwi LA ROPA Sonreir tzetzetik LO QUE HACEMOS Soplar xutinik, xut, uxik DEF, LO QUE HACEMOS Sordo toy, sor LAS ENFERMEDADES Suave chuchuj CARACTERSTICAS DE LAS COSAS Subir aqanik, paqalik LO QUE HACEMOS Sucio, mugre tzij CARACTERSTICAS DE LAS COSAS Sudor boqja, ja re baqilal, katanal EL CUERPO HUMANO Suegra de hombre ji ixoq LA FAMILIA Suegro de hombre ji achi LA FAMILIA Suelto tzoqopitalik, utukel, tzoqopim, tzoqpitalik,, turum kanoq CARACTERSTICAS DE LAS COSAS Sueo waram, warik, warik, achikichik DEF Sur qajbal kyaqiq, nima taqaj, pa nima taqaj, upajbal kyaqiq, ikem umox qij EL MAPA

Surco qet, surko DEF, LA AGRICULTURA Susto xibin ib, xuxij rib, xibirib, xibim, xibimaqil, xin ib LAS ENFERMEDADES Tabaco sik, met LOS COMESTIBLES Tabla de madera tzalam MATERIALES DE CONSTRUCCIN Tacto nabal re tiojilal EL CUERPO HUMANO Tacuacin uch, wuch LOS ANIMALES Taltuza ba LOS ANIMALES Talvez wene talves DEF Tallo ra, uqab, pornum, ukux che, urab che RECURSOS NATURALES Tamal con carne naktamal, niktamal, liktamal LOS COMESTIBLES Tamalitos sub LOS COMESTIBLES Tamalitos de elote sub akua LOS COMESTIBLES Tambin xoqoje, xoqje, xuquje, chuqe, je ri, tambien, junam ri xuqe DEF Tambor tambor, tun LA FIESTA Tapizcar jachanik DEF, LO QUE HACEMOS Tarde benaq qij, xeqij, kabe qij TIEMPO Taza b as LOS RECIPIENTES Tecolote tukur LOS ANIMALES Tecomate tzu, tzuqom LOS RECIPIENTES, LA COCINA Techo uwi ja, uwi ja LA CASA Teja xot, tej, xot METERIALES DE CONSTRUCCIN Tejedor ajkem, ajbonol kem LAS OCUPACIONES Tejer kemenik, keminik DEF, LO QUE HACEMOS Temascal tuj LA CASA Temblor keb raqan FENMENO NATURAL Templado miqmoj, moqmoj, joririk, kameqowiq, qeqmuj, meqmojsaqalil LAS COSAS DEL CIELO Tenamaste xkub, ixkub LA COCINA Tercero urox LOS NUMEROS Tercio uroxkajil LAS MEDIDAS Terminar kisik DEF, LO QUE HACEMOS Ta chuti nan, chutinan LA FAMILIA Tibio miqmoj, saqliloj CARACTERSTICAS DE COMIDA Tiempo uqijil TIEMPO Tienda kaybal taq jastaq, kayibal taq sutaq, tienda, tyend EL PUEBLO Tiendero ajkay jastaq LAS OCUPACIONES Tierra ulew RECURSOS NATURALES Tigre balam LOS ANIMALES Tijera tixerix, tixer, tijerex, tuxer, tixerix LA CASA Tinaja qebal LA COCINA Tinaja qebal LOS RECIPIENTES To chutitat, wican LA FAMILIA Tirar kaqanik, keqenik DEF, LO QUE HACEMOS Tiza saqa tzibabal, saq kab LA ESCUELA Tobillo uqul aqanaj Tocar chapan, chapik LO QUE HACEMOS Todava maja, ka maja DEF, TIEMPO Todos junti, qonojel DEF Tol pak LA COCINA Tomar (beber) tijik LO QUE HACEMOS Tomate pix LOS COMESTIBLES Tornillo torniy MATERIALES DE CONSTRUCCIN Tornear lejenik, lejanik LO QUE HACEMOS Tortilla lej, wa LOS COMESTIBLES Tortuga kok LOS ANIMALES Tos ojob, j LAS ENFERMEDADES Tostado wotzotz LOS COMESTIBLES Trabajar chakunem, chak, chukunem, chaponem LO QUE HACEMOS

Trabajo chak, choponik, chaponem DEF Trabajador ajmokobal chak Tractor chich pukul ulew, traklor, traklor LA AGRICULTURA Traer kamiq uloq, kama loq DEF, LO QUE HACEMOS Tragamelo chakama loq, kama loq, chima loq MANDATOS DE AULA Transporte chich binibal TRANSPORTE Trasto kolbal, trast, kolibal, laq, kolobal, traste LA COCINA Trece oxlajuj LOS NUMEROS Treinta lajuj re kawinaq LOS NUMEROS Tren yuquyik chich, tren TRANSPORTE Tres oxib LOS NUMEROS Trescientos olajuj kal LOS NUMEROS Tringulo wachibal oxib uxkut LAS FORMAS GEOMTRICAS Trigo triko LA AGRICULTURA, RECURSOS NATURALES Intestino ixkol EL CUERPO HUMANO Triste bisonem, bis, bisonik CARACTERISTICS DE PERSONAS Troje chet, kuja LOS RECIPIENTES Tronco kutam RECURSOS NATURALES Trueno kaqulja COSAS DEL CIELO T (vos, usted) at LA FAMILIA Tuberculosis chaqij qulaj LAS ENFERMEDADES Tuna nochti, noxti LOS COMESTIBLES Tuza joq LA AGRICULTURA ltimo kisbal DEF, CARACTERSTICAS DE LAS COSAS ltimo hijo chip LA FAMILIA Unido uriqom rib, junam, riqom rib, tiqom DEF Uno jun DEF, LOS NUMEROS Ua ixkiaq EL CUERPO HUMANO Usar kojik DEF Vaca wakax LOS ANIMALES Vaco jamalik, maj upam, ko ta upam DEF, CARACTERSTICAS DE LAS COSAS Valle lianik, lyanik, lianik RECURSOS NATURALES Vamos jo MANDATOS DE AULA Vara bara LAS MEDIDAS Vaya con cuidado nojim catbek Vaso bas, batidor LOS RECIPIENTES Vecinos (habitantes) kulja, e kul ja, kul ja EL PUEBLO Veinte juwinaq LOS NUMEROS Vena ukamal kikel EL CUERPO HUMANO Venca ac saj jewa, tzaj jewa Venado masat LOS ANIMALES Vendedor ajkay LAS OCUPACIONES Vender kayinik, kayij, kayixik LOS QUE HACEMOS Venir petik DEF, LO QUE HACEMOS Ventana wentana, wantan, wentana LA CASA Ver ilik, kayik, tzuik DEF, LO QUE HACEMOS Verano saqij, sqij LAS COSAS DEL CIELO Verdad qas tzij, la tzij, tzij wi DEF Verde rx, rax LOS COLORES Verdura uxe ichaj LOS COMESTIBLES Viajar, pasear wakatik LO QUE HACEMOS Vida kaslemal DEF Viejo rij, qel LA FAMILIA, CARACTERSTICAS DE LAS COSAS, CARACTERSTICAS DE LAS PERSONAS Viento kaqiq, tew, kaqiq, tew LAS COSAS DEL CIELO Viruela loqobal, kotziij tyox LAS ENFERMEDADES Visitar solixik, solinik, kolik, chabexik DEF, LO QUE HACEMOS Vista ilbal EL CUERPO HUMANO

Viudo malkan LA FAMILIA Vivir kaslem, alaxik, kolem DEF Vivo kaslik, kastal uwch CARACTERSTICAS DE PERSONAS Volar karipipik, rapapik, xikanik, ripanik DEF, LO QUE HACEMOS Volcn (colina, cerro) ixkanul, ixkanul, siwan RECURSOS NATURALES Volver tzalijik DEF, LO QUE HACEMOS Vosotros (ustedes) ix LA FAMILIA Yerno jiatz LA FAMILIA Yo in LA FAMILIA Yuca tzin LOS COMESTIBLES Zajorn ajqij LAS OCUPACIONES Zapato (caite) xajab, xjab LA ROPA Zapote tulul LOS COMESTIBLES Zopilote kuch LOS ANIMALES Zorrillo par LOS ANIMALES

RI JUPUQ TZIJ RUK RI KEL KAKIBIJ KICHE KAXLAN TZIJ

GLOSARIO Kich - Castellano

Ab amaca alib cuada de mujer Abaj piedra alib nuera Abix milpa alima lima Achajil marido (esposo) amaqel siempre, frecuente Achi hombre ama gallo Achixik celos amolo mosca Achil amigo anab hermana de hombre Achoch hogar anima corazn Aj iyom comadrona animajen huir Aj tijoxel alumno aninaq chi na ms rpido Ajanel carpintero ankaney banano Ajaw dueo aq cerdo Ajawaxik necesitar aqanaj pie Ajawxel Dios aq lengua Ajbanal kaxlanwa panadero aqabiil por la maana Ajchajil re tinimit soldado are el, ella Ajij caa de azcar are la este Ajilaba qij calendario are taq mientras Ajilabalil nmero are wa este Ajitz brujo are elos, ellas Ajkem tejedor arow arroba ajkun doctor, mdico aros arroz ajkuna curandero asukal azcar ajkay vendedor at t (vos, usted) ajkay jastaq tiendero atinem baarse ajkay tiij carnicero atit abuela ajmokobel chak jornalero atixnabik estornudar ajpatan cofrade

atz hermana mayor de mujer Ajqij adivinador, sacerdote maya atz hermana mayor de mujer y hombre Ajqij zajorn atziaq ropa Ajqojom marimba atziaqinem vestirse Ajtij maestro atzam sal Ajtison sastre awaj animal Ajtzibanel escritor awas pecado Ajxojolob bailador awasqij semana santa Ajyakal ja albail awex re abix siembra de milpa Ajyuq pastor (de animales) ayin lagarto Akal niok, nia j elote Al pesado m araa Alanxax naranja ba taltuza Alaxibal nacimiento bajibal martillo Alaxibal navidad balam tigre Alaxik pariente (familia) baluk cuado de hombre Banal wa cocinero chakubal azadn Banibal qaq pollo chakunem trabajar Banik hacer chakama loq tragamelo, traelo Banoj chak ocupacin chanim pronto Banoj accin chapanem regaar Baq aguja chapik agarrar, tocar Baq hueso chawila awib que le vaya bien Baqboj flaco chaqasaj aqab baje la mano Baqwach ojo chaqij chi sed Bara vara chaqij qulaj tuberculosis Bas taza chaqij seco Bas vaso cham cido, agrio Batz hilo chaq hermano menor de hombre

Be camino chweq da, maana Belejeb nueve chaqajnaq cocido Belejlajuj diecinueve chaq hermana menor de mujer Bek irse chaqajinaq cocido Benaq qij tarde, atardecer chaqab noche, anoche Binel ja ro chasacha numak perdn (disculpe, dispnseme) Bin caminar chawach ante ti Binibal acera chay obsidiana Binsal chich chofer che para Bisiklet bicicleta che rbol Bison triste che madera Bixik decir chij carnero (oveja, chivo) Bixonem cantar chijujunal cada uno Biaj nombre chila all Bolom asado chim morral (bolsa) Bmbiy bombilla chitatabej acalab escuchen Bot bote chiaj boca Boj apaste cho lago (laguna) Brin costal chom gordo Bur burro chomanem pensar Caj cielo choqab muslo Chabij chwe dgame? Dmelo choyibal machete Chacal collar chirij despus, atrs de Chaj ceniza chub saliva Chaj pino (ocote) chuluj orina Chajinem guardear (cuidar, proteger) chun cal Chajixik cuidar chuqab fuerza Chabana jun toqob por favor chuxe debajo de Chak trabajo

chweq da maana Chakach canasta chabal idioma (sonido) Chajbal jastaq pila etabal cuerda Chajbal qabaj palangana etabal medidas Chajchoj limpio etal atzyaq bandera Chajik lavar etal seal Chakanem ganar etamaxik aprender Chakul cuerpo humano etzabal juguete Cham agro etzan jugar Chaqalik mojado etzanem juego Chawem hablar eyebem esperar Chawenel pa qaxebal tzij locutor galon galn Chayanem pegar iboch nervio Chaoj guerra, pleito iboy amadillo Cheko rodilla ichaj hierbas Chekaj rodillazo ichaj verduras Chich carro ij sarampin Chich binibal transporte ija semilla Chich erebalq winaq camioneta ik chile Chich erebal jastaq camin ikaj hacha Chich hierro ikim hacia abajo Chichk uxik avin ik luna Chich pukul ulew tractor ik mes Chich re uwi ja lmina ilik mirar, ver Chima gisquil imul conejo Chip ltimo hijo in yo Cho ratn inup ceiba Chobik adivinar ismal pelo Chok sanate ismach barba

Chop pia itzel malo,, diablo Chopinem saltar iwir ayer Chojinik pelear ix vosotros (ustedes) Chuchuj suave ixim maz Chumil estrella ixkanul volcn (colina, cerro) Chuqik cubrir ixkol tripas, intestinos Chuti nan ta ixkiaq ua Chuj loco ixnam cuada de hombre Chukaj codo ixoq mujer Eba adis ixoqil esposa Echam cuado de mujer ixterix alacrn Elik salir ja casa Esaxik uwach wachibal dibujar ja banibal rikil cocina Eqaxik cargar ja rech tijobal aula Eqan carga jab lluvia Eqan maleta jabuxik regar Erebal ulew carretilla jachin ajchaqe para quin Jachin ruk a quin job cinco Jachin ruk con quin joq tuza Jachin ruk con quin jubiq poco Jachinoq quin jucha ne cmo Jachike cul juchetaj manojo Jach tapizcar juch lnea recta Jachanem cosechar, tapizcar jukub barco Jawichi donde jukub canoa Jal mazorca jul upam hueco Jamalik maj upam vaco jumuch ochenta Janipa cuntos jumul chik otra vez Jaqalik abierto

jumulaj abaj montn (de piedras) Jaqik abrir jacha ne como Janipa rojil cunto cuesta jumulaj ajwakatelab grupo (de turistas) Jas ruk con qu jumulaj winaq muchedumbre Jas uwach wa que es esto jun chik otro Jas rech de qu jun uno Jas su que jun mil mil Jasche por qu junab ao Jastaq cosa junam igual Jawichi dnde jampa cundo Jas ri para qu jupuq (chij) rebao (de ovejas) Ja joron agua jupuq wakax manada (de vacas) Jarisal tzalam lija juwinaq veinte Jaxik irrigacin juyub montaa Jekik jalar julajuj once Jela all kabij pasado maana Jekik jalar kabijir anteayer Jela all kablajuj once Jeqol chich mecnico kach chicle (copal para mascar) Jewa as kaj ambiente entre cielo Je cola kaj cielo (sentido religioso) Jae s (condicional) kaj ulew santo mundo Jeqik empezar kajib cuatro Jelik bonito kajlajuj catorce Ji achi suegro de hombre kakate barbilla Jiqol golosina kamik morir Jiatz yerno kamikal fallecimiento Jikik sobar kaminaq muerto Jiixoq suegra de mujer kamisaniq matar

Jikik jalar kamix camisa Jokibal ulew pala kamot camote Jolomaj cabeza kanajem quedar Jo vamos kape caf Kaq rojo colorado kosik cansarse Kaqiq viento kosnaq cansado Kaqix guacamaya kotokik juch lnea curva Kaqulja trueno kotzij flor Karet carreta kowilaj robusto (enrgico, vigoroso) Kattuyuloq sintese kowinem poder (empezar) Katwalijoq levntese koxtar rodillera Katzen taj serio, callado koyopa relmpago Kawinaq cuarenta kok cacaxte Kaxon kaxa caja kol raqan corto Kaxlanwa pan koj len Kaxlanwa re ixim pan de maz kuchil cuchillo Kaxon caja kuk ardilla Kayebal chich alicate kumatz serpiente (culebra) Ka piedra de moler kunabal medicina Kr pescado kutam tronco Kr pez kubal kuxaj esperanza Keb dos ka chweq chik hasta maana Keb okal doscientos ka amargo Keb raqan temblor ka hasta Kej caballo kachelaj bosque Kemenik tejer kaj harina Keq guacamaya kajol ala muchacho joven, patojo Ketekik crculo, redondo kak nuevo Ki maguey (agujon)

kak ik luna nueva Kiejib uxkut rectngulo kalkax costilla Kik sangre kam pita Kinaq frijol kamal kibe ajkojonelab pastor (evanglico) Kinimal ajtijab director de escuela kamik loq traer Kintal quintal kamik bik llevar Ki dulce kamoj sakrament comunin Kikotem alegre keqanik kaqanem tirar Kikotem contento(felz) kaqat picazn Kiawux clavo kaqatixik rascar Ko duro kaslem vivir Ko kolik slido kaslemal vida Kojbal religin kaslik vivo Kojbal creencia kastajem despertarse Kojik bik meter kastajibal resurreccin Kojik usar kat red Kojonik fe katanal boq ja sudor Kok turtuga kawex anona Kolob lazo kax ma nao lo siento mucho, sin ofender Koral corral kax ubanik difcil Kaxlan qinum manzanilla ko ta umak Kayibal plaza kotoj chiaj examen Kayibal taq jastaq tienda koxob achiote Kayibal tiij carnicera koy mico Kayinik vender kuch zopilote Ka narik kanarem enojar kul poncho (chamarra) Ka narnaq enojado kulanik casarse Ki bastante kulja vecinos (habitantes) Kyaq pulga kulubal be cruce

Kilin ixim poporopo kutbal uqaxebal chich semforo Kim pajon kutik ensear (mostrar) Kisbal ltimo kutubal leccin Kisik terminar la chichicaste Kisik cabro la utz awach qu tal? Kisis ciprs la utz awach cmo ests? Kix espina (aguja) kadriy ladrillo Kiyik crecer lajuj re oxkal cincuenta Kiyem reproduccin lajuj re okal noventa Kiyirisanem ruc multiplicador por lamet botella Ko chila en lapalik chich lata Ko chirij atrs de laq escudilla Ko chirij le detrs de alrededor de latz apretado Ko chirij le afuera de laxton cinta Ko chuchi a la orilla de laj uwach angosto Ko chunaqaj cerca de lej tortilla Ko chupam dentro de lejenik tortear Ko chutzal al lado de le, lele aquel, aquella Ko chuwach enfrente de leanik valle, llano, llanura Ko chuxol en medio de lim lima Ko puwi encima de sobre litr litro Kulel contra liston listn Ko uchuqab fuerte loqik comprar Koj mscara loqobal viruela Kojol hijo de hombre loqoxik querer Kojoxik remendar loro chocoyo Kolbal trasto, recipiente maj la de nada Kolik estar (haber, tener) maj uchuqab dbil Kojik nacer

maja todava Kolibal kotzij maceta (florero) malkan viudo Kolibal puesto maltyox muchas gracias Kolik guardar maltyoxinem dar gracias Komik bik llevar mam abuelo Kotbal ulew piocha man kax la ubanik fcil Kotik escarbar man utz la ubanik desordenado Man kotaj no hay nabal re tyojilal tacto Mank mango nabe junab primer ao Mansan manzana naik probar (saborear) Masat venado naik sentir Meba pobre natajem recordar Mejik doblar ne nene, nena Mek sencillo nikaj ik media luna Mem mudo nikaj qij medioda Meqmoj tibio nim grande Mes re tzibabal escritorio (mesa) nim raqan alto Mesebal escoba nimal orgulloso Mesanik barrer nimaqab madrugada Met algodn nimaqij fiesta Mexa mesa nitz pequeo Mes gato nochti tuna Miqin caliente nojnaq lleno Miqmoj templado nojimal china ms despacio Mial hija de hombre nojimal despacio Molin molino nos chompipe Molqab anillo ojer antes Mot motocicleta ojob tos (pa) moxqab izquierda oj retzam catarro

Moy ciego okik entrar Much chipilin opanik llegar mukun ayote oqik llorar mukun gicoy or hora mul mula orayil horario mulibal taq tziq diccionario oxib tres mulixik juntar oxib uxkut tringulo mulul jcara oxkal sesenta muqik enterrar oxkal kaam manzana muqubal kamanaqib cementerio oxlajuj trece muqulik sutz nublado (neblina) okal cien muxanik nadar olajuj quince muxux ombligo olajuj kal trecientos muj sombra pa taq a la(s)... mus seor (ladino) pa wikiqab derecha nabe primero, antes pak tol nj lejos palaj cara nak punto pamaj estmago nan mam, seora pank banco nanbal madrastra paqbisaxik elevar naqaj cerca pare sacerdote nanyox madrina pas faja patan mecapal qapoj ali muchacha (joven, patoja) patax pato qaq calor patzan caa qaq fuego paqchixik empujar qaq yabal saqil farol paxik romper qaqal calentura paxik quebrar qaqanik arder pek cueva

qatal tzij alcalde pepe mariposa qatbal tzij juzgado (municipalidad) peq cacao qatebal tikon cerco peraj perraje (rebozo) qatuxik encontrar petik venir qatebal ja arroyo pim grueso qaxem pasar pix tomate qayes monte (zacate) piq comadreja qayinaq podrido piq olote qbut chich helicptero plo mar qebal tinaja pom copal qequm obscuro pop petate qeq jabn poqon picante qeqqoj caf poqowisaxik hervir qet surco poqowsam hervido qq negro poronik quemar qij da poy espantajo qij sol pot blusa qinom jocote pot gipil qinom rico puchum pix salsa picante qojom msica puj pus, materia qojom marimba puoqoulaj polvo qoq chilacayote puwi hacia arriba qor atol pwi sombrero qor masa de maz, atole qajbal kaqiq sur qoxowem dolor qajik prestar qoyotem acostarse qas tzij verdad quq quetzal qastzij seguro rachaq qaq carbn qasana bautismo rajil precio

qinojibal winaq caractersticas de personas rambal che sierra qirinik spero ramim taq tzij frases sencillas qul cuello ramik cortar qumuxik tomar (beber) raqan patzan caa de maz qabaj brazo raqbal ib reunin qabaj mano raqow chiaj gritar qajik quebradura raqixik romper qalaj invierno rax che cedro qan amarillo rx kinaqq ejote raxkab miel de abejas sipojnaq hinchado, infectado rx azul siqbal olfato rx verde siqik oler rx tew paludismo sis pizote rech para siwan barranco regl regla si lea relebal kaqiq norte skaw pantaln relebal qij oriente sokotajem herida retabalil qij relor sotz murcilago ri raqanibem longitud su ri upatan para qu rij abix frijol de vara su kubij hola rij cscara sub tamalitos rij wachaj, crusil palaj frente subanel siguanaba rikil comida suk recto riqik alcanzar sutz nube rismal baqwach pestaas su flauta rismal chikop pluma sut pauelo (servilleta) rij viejo su kaj kabij la que quiere decir ronojel todos tabal odo ruk (le) con

takalem pararse rumal (le) por takalik estar de pie rumal la rumal cuoi por eso tambor tambor rutzil arreglar tapal nance sachem error tapya pared sanik hormiga taqanik rech tijabal mandatos de aula sanyeb arena taqik bik enviar (mandar) saq blanco taqaj costa saq kotzij monja blanca tasik apartar saq tzibabal tiza tatabal padrastro saqach granizo tatabexikn escuchar saqirik buenos das tata pap (padre) saqmol huevo tatyox padrino saqwch papa tayik pregunta (pedir) saqij verano teleb hombro saqos sauce teqik perforar seseb hgado tem silla sib humo tew fro sibalaj mucho (demasiado) tijobal escuela siboy cebolla tijonik clase sik tabaco tijonik educacin sikik recoger tijow anim rapidez, ligero sikinik llamar tikbal ichaj hortaliza silabaxik mover tikonijik agricultura sip garrapata tinimit pueblo triko trigo tzalam tabla de madera tixerix tijera tzalam tzibabal pizarrn tiij carne tzapilik cerrado tyonik morder tzaqat entero, completo

tobanik ayudar tzibabal lapicero, lpiz tojik pagar tzibanik escribir tolonik espacio, espacioso (hondo, profundo) tzikin pjaro toqoj inyeccin tzil sucio, mugre toqon favor tzin yuca torniy tornillo tzi perro totaxik sacudir tzoqbal tzij interrogativas tp cangrejo tzubik chupar tuj temascal tzum pecho (teta) tukik batir tzunun colibr tukur tecolote tzum cuero tuqtubik dbil tzu mal piel tulul zapote tzu tecomate turas durazno ubanik forma (estructura) tyox iglesia ubaq pepita tyox santos ubaq kape grano de caf tisomanik coser ubaq peq grano de cacao tot caracol ubixik aclarar toy sordo ubelej noveno tza salado ucheal ij columna vertebral tzalijik volver uchi ja puerta tzam alcohol uchikopil pamaj lombriz tzantzoqor cerebro uchomaxik resolver tzaqik caer uch tacuacn tzaqem perder ujelal uwachulew chokonisaba recursos naturales tzamaj narz ukab segundo tzel kapetik ukaj cuarto tzel kakayik feo uka y bal jastaq color tzetzetik sonreir

uk ial (sabor) caractersticas de las cosas tzenik reir (se) uka cuerno (cacho) tzi nixtamal ukexik jl cambiar tzij palabra ul derrumbe tzijonik conersar (platicar) ulajuj dcimo tzijoxik contar (narrar) ulew tierra tzolejem regresar umesal tikon abono tzoqopitalik suelto unimal principal (jefe) tzu tecomate upa che crcel tzukuni buscar upa ja piso tzajabal pintura upaqalibal altura tzajbal brocha uxlanem descansar upatzamaj moco s mosquito uqul aqonaj (tobillo) wajxaqib ocho uqul qabaj mueca wajxaqlajuj dieciocho uqubixir semana pasada wakx vaca uqabche rama walsachinik controlar uqab ka mano de piedra waqib seis uqijil tiempo waqlajuj diecises uriqom rib unido waqubixirkanoq semana pasada uxere cachete, mejilla wara (delantal) urox tercero waral aqu uro quinto waram dormir usaqil claro waram sueo usikixik uwamuj leer wareaj diente usok chikop nido waim comer usolixik visitar wakatem viajar, pasear usolixik ver we kamik desde hoy, ahora utiw coyote wene talvez

utixixbal ja catarata wentana ventana utz bueno winaq gente utz la esta bien (de acuerdo) wonon abeja utz ranima carioso, amable worik perforar utz ubanom arreglado wotzotz tostado utz uwch sano wuj libro utzam pico wuj papel utzijobal taq kayij rtulo wuj kutubal wachibal cartilla utzil favor wuj tzibal cuaderno uwa kuxaj pecho wululem ruido uwajxaq octavo wuqlajuj diecisiete uwaq sexto wuqub siete uwal tzun leche materna wuqubix semana prxima uwch che frutas xajb zapato (caite) uwachibal smbolos patrios xajoj baile uwchulew mundo xan adobe uwi aqanaj dedo del pie xaq suw solamente uwi ja techo xaq hoja uwi mam nieto, nieta de hombre y mujer xaq ka te de repente uwi qabaj dedo de mano xaqol lodo uwi jal pelo de elote xax delgado uwuq sptimo xar, xaru jarro uxe che hongo xat horcn uxene cachete (mejilla) xbal hermano de mujer uxlabil respiracin xelqij buenas tardes uxlabaxel espritu xekebaxik colgar xepo grasa (manteca) xetanik pellizcar (despepitar) xew solamente xibin ib susto xibinel espanto

xik ala xik gaviln xikanem correr ximik amarrar xinul seora (ladina) xiyik wiaj peinarse xjowen bailar xjut gusano xkinaj oreja xkuqab arcoiris xkub tenamaste xok aqab buenas noches xukuje tambin xot comal xot teja xojowik bailar xubanem silbar xukubal ib altar xutin soplar xwil cucaracha xyab peine yabil enfermedad yabil re waqwach mal de ojo yajonik regaar yakatajem levantarse yawab enfermo yakal tze chistoso, divertido yaik chupam echar yaik dar yaik rutzil uwach saludar yaik uwi agregar yujik mezclar yuqik estirar yuquyik chich tren.

S-ar putea să vă placă și