Nina Guga Perla Xhani Mirela Bega

LIBR PR MSUESIN

SHKENCA 12 A

T gjitha t drejtat jan t rezervuara Pegi 2011 T gjitha t drejtat lidhur me kt botim jan ekskluzivisht t zotruara nga shtpia botuese Pegi sh.p.k. Ndalohet do riprodhim, fotokopjim, prshtatje, shfrytzim ose do form tjetr qarkullimi tregtar pjesrisht ose trsisht pa miratimin paraprak nga botuesi.

Shtpia botuese: Tel: 042 374 947 cel: 069 40 075 02 pegi@icc-al.org Sektori i shprndarjes: Tel/Fax: 048 810 177 Cel: 069 20 267 73 Shtypshkronja: Tel: 048 810 179 Cel: 069 40 075 01 shtypshkronjapegi@yahoo.com

PRMBAJTJA

LINJA 1: UJI. TRETSIRAT UJORE Plani Msimor K Module msimore 10 5

LINJA 2: ENERGJIA DHE TRANSFORMIMET E SAJ Plani msimor Module msimore D 28 32

LINJA 3: LARMIA E QENIEVE T GJALLA Plani msimor Module msimore W D 52 54

Plani msimor Linja: Struktura dhe vetit e lnds Nr. Nnlinja: Objektivat: N fund t nnlinjs nxnsi/ja:
1 Uji. Tretsirat ujore. - Liston burimet kryesore t rezervave ujore t planetit. - Analizon rndsin e ujit n organizmin e njeriut, kafshve e bimve. - Evidenton lidhjet kimike n molekuln e ujit. - Shpjegon gjeometrin e molekuls s ujit n baz t hibridizimit sp3. - Prshkruan ujin n natyr n t tri gjendjet agregate t tij. - Shpjegon vetit tretse t ujit lng. - Prkufizon tretshmrin nga ana cilsore dhe sasiore. - Liston faktort q ndikojn n tretshmrin e substancave n uj.

Temat e linjs
Uji n natyr. Rndsia e tij pr jetn.

Mjete burimore

Lloji Komente
T

Teksti, burime t ndryshme, informacion internet etj Uji si prbrje kimike. Tekst

Gjendja fizike dhe vetit e ujit si trets. Tretshmria. Faktort q ndikojn n tretshmrin e substancave n uj. Lakorja e tretshmris.

Tekst, revista shkencore Tekst

6 5 - Ndrton lakoret e tretshmris n rrug eksperimentale. Pun praktike. Ndrtimi i lakores s tretshmris n uj t nj substance t ngurt. Kuptimi mbi prqendrimin e tretsirave ujore. Prqendrimi n prqindje. Prqendrimi molar dhe normal i tretsirave. Lidhja midis prqendrimeve t tretsirave. Ushtrime pr tretshmrin dhe prqendrimin e tretsirave. Tretsirat e elektrolitve. Rndsia e tyre pr organizmat e gjalla. Osmoza. Tekst, mjetet laboratorike P.P.

- Jep kuptimin e prqendrimit t tretsirave.

Tekst, libr ushtrimesh

10

- Njehson prqendrimin n prqindje molar dhe normal t tretsirave t ndryshme ujore. - Njehson, duke kaluar nga nj tip prqendrimi n nj tjetr pr nj tretsir t dhn. - Prdor lakoret e tretshmris pr njehsimin e tretshmris s substancave n uj dhe prqendrimin e tretsirave. - Prshkruan tretsirat elektrolite. - Tregon rndsin e tretsirave elektrolite n organizmat e gjalla. - Shpjegon dukurin e osmozs tek gjallesat.

Tekst ,libr ushtrimesh Tekst libr ushtrimesh Tekst

Tekst, botime t ndryshme, internet Tekst

11

7 12 13 - Jep kuptimin mbi trysnin osmotike. - Klasifikon tretsirat fiziologjike. - Njehson n lidhje me trysnin osmotike dhe madhsit q rrjedhin nga ekuacioni i Vant-Hofit. - Referon n grup mbi prdorimin e tretsirave fiziologjike, hipotonike, hipertonike, izotonike Trysnia osmotike. Tekst T U

Ushtrime mbi trysnin Tekst , libr osmotike. ushtrimesh Pun krkimore studimore: Tema:

14

15

pr t siguruar prqindje normale t elektrolitve dhe joelektrolitve n lngjet e trupit.

16

17

- Prshkruan kontaminimin biologjik, termik e kimik t ujit. - Analizon faktor t ndryshm q shkaktojn ndotjen e ujrave. - Prshkruan disa rrug pr pastrimin e ujrave. - Analizon t dhna t grumbulluara n grup mbi burimet ujore n

Pr. Burime t ndryshme, informacionn internet, media, Pr. Tretsirat intravenoze, fiziologjike dhe roli i tyre n ruajtjen e elektrolitve e joelektrolitve n lngjet e trupit t njeriut. Ndotja e ujit. Tekst, botime, T internet, postera Pastrimi i ujit. Tekst, informacione t tjera Burime t ndryshme T

Pun n grup (2 or )

18

Projekt: Tema

Pr.

Pun n grup

8 komunitet dhe prdorimin e tyre. informacioni, botime, internet, media Burimet ujore t komunitetit. Prdorimi i tyre. Ushtrime prmbledhse Prsritje. Pr. (2 or)

19

20

21

- Kontrollon njohurit nprmjet njehsimeve dhe koncepteve kryesore prmbledhse. - Praktikon hartn e koncepteve pr prmbledhjen e njohurive dhe fjalve kye.

Tekst, libr ushtrimesh Tekst

22

Detyr kontrolli.

Tekst

D.K.

9 OBJEKTIVAT N fund t linjs 1 nxnsi/ja: Objektiva minimal 1. Prshkruan ujin n natyr n tri gjendjet agregate t tij. 2. Liston burimet kryesore t rezervave ujore t planetit. 3. Evidenton lidhjet kimike n molekuln e ujit. 4. Liston disa veti t ujit q rrjedhin nga prania e lidhjeve hidrogjenore. 5. Prkufizon tretshmrin nga ana cilsore dhe sasiore. 6. Klasifikon tretsirat. 7. Liston faktort q ndikojn n tretshmrin e substancave n uj. 8. Tregon disa forma t prqendrimit t tretsirave. 9. Njehson n shembuj t thjesht prqendrimin e tretsirave (CM,CN, C%). 10. Prshkruan tretsirat elektrolite. 11. Prshkruan kontaminimin biologjik, termik e kimik t ujit. Objektiva mesatar: 1. Analizon fakte t paksimit t rezervave ujore n planet. 2. Shpjegon gjeometrin e molekuls s ujit n baz t hibridizimit sp3. 3. Prcakton momentin dipolar t lidhjeve O-H n molekuln H2O. 4. Shpjegon formimin e lidhjeve hidrogjenore midis molekulave t ujit. 5. Argumenton vetit tretse t ujit lng. 6. Jep kuptimin e prqendrimit t tretsirave. 7. Dallon tretsirn e prqendruar dhe t holluar nga tretsira e ngopur dhe e pangopur. 8. Kryen njehsime n lidhje me tretshmrin e substancave n uj dhe prqendrimin e tretsirave. 9. Tregon rndsin e tretsirave elektrolite n organizmat e gjalla. 10. Shpjegon dukurin e osmozs tek gjallesat. 11. Njehson n lidhje m trysnin osmotike dhe marrdhniet q rrjedhin nga ekuacioni i Vant Hofit. 12. Analizon faktort e ndryshm q shkaktojn ndotjen e ujrave. 13. Shpjegon trajtimin dhe pastrimin e ujit t pijshm. Objektiva maksimal 1. Analizon rndsin e ujit n organizmin e njeriut, kafshve, bimve. 2. Interpreton polaritetin e molekuls s ujit n baz t momentit dipolar. 3. Krahason veorit fizike t ujit midis tri gjendjeve agregate t tij. 4. Analizon faktort q ndikojn n tretshmrin e substancave n uj. 5. Ndrton lakoret e tretshmris s substancave n uj, n rrug eksperimentale.

10 6. Interpreton n grafik ndikimin e faktorve q ndikojn n tretshmrin e substancave n uj. 7. Prdor lakoret e tretshmris pr njehsimin e tretshmris s substancave n uj. 8. Kryen njehsime stekiometrike n tretsirat ujore t elektrolitve duke kombinuar prqendrime t ndryshme t tretsirave n reaksion. 9. Njehson duke kaluar nga tretsira t holluara n tretsira t prqendruara. 10. Referon n grup mbi prdorimin e tretsirave fizioligjike, hipertonike, izotonike dhe hipotonike pr t siguruar prqindje normale t elektrolitve e joelektrolitve n lngjet e trupit t njeriut. 11. Realizon pun n grup mbi t dhna t grumbulluara pr burimet ujore n komunitet prdorimin dhe menaxhimin e tyre. 12. Praktikon grafikt, tabelat, rubrikat: t dim m tepr, t vlersojm njohurit, harta e koncepteve pr prmbledhjen e njohurive kryesore. MODULE MSIMORE TEMA 4. TRETSHMRIA. FAKTORT Q NDIKOJN N TRETSHMRIN E SUBSTANCAVE N UJ. LAKORJA E TRETSHMRIS. Objektivat: (sipas niveleve) N fund t ors s msimit nxnsi/ja: x Prkufizon tretshmrin nga ana sasiore dhe cilsore. x Klasifikon substancat dhe tretsirat n baz t sasis s substancs s tretur n nj sasi t dhn tretsi. x Analizon varsin e tretshmris s substancave t ngurta n uj, nga faktort q ndikojn n t, duke ndrtuar grafikt prkats. Konceptet kryesore: tretshmri, substanc e tretshme, pak e tretshme, e pa tretshme, tretsir e pangopur, e ngopur, e mbi ngopur, varsia e tretshmris nga faktort q ndikojn n t, lakore e tretshmris etj. Mjetet: tabela e lakores s tretshmris, tabela e zez, shkumsa me ngjyra. Pr demonstrim: uj, KNO3, vaj vegjetal, benzin. Struktura e msimit Fazat e Veprimtarit e Organizimi i Metodat msimore strukturs nxsve dhe koha nxnsve Parashikimi Parashikimi me terma Zhvillimi i fjalorit T gjith paraprak (5) nxnsit Ndrtimi i Shpjegim i prparuar Diskutim i ideve Grupe n dyshe njohurive eksperiment (30) ose treshe demonstrativ

11 Prforcimi Tabela e koncepteve e fjalve kye, interpretim n grafik Ndrtim i shprehive studimore (10) T gjith nxnsit

Zhvillimi Parashikimi: Parashikimi me terma paraprak Gjat ksaj faze msuesja jep n drras termat: tretshmri, substanc e tretur, trets, tretsir e pa ngopur, tretsir e ngopur, tretsir e mbingopur, substanc e tretshme, pak e tretshme, e pa tretshme etj. dhe krkon nga nxnsit t japin sa m shum informacion pr kto terma. N fund t fazs nxnsit duhet t ken prkufizuar tretshmrin e substancave n uj dhe t ken klasifikuar tretsirat n varsi t substancs s tretur n nj sasi t dhn tretsi n nj temperatur t caktuar. Ndrtimi i njohurive: shpjegim i prparuar, eksperiment demonstrativ N kt faz msuesi/ja, s bashku me nxnsit, n grupe treshe liston dhe analizon faktort q ndikojn n tretshmrin e substancave n uj. N tabeln e zez nxnsit shkruajn me radh faktort: natyra kimike e tretsit dhe e substancs s tretur, temperatura, trysnia, shkalla e grimcimit t substancs. Msuesi/ja orienton nxnsit pr analizn e faktorve dhe drejton pyetje si: kuptoni me natyr kimike t tretsit dhe t substancs s tretur? Si e parashikoni tretshmrin e KNO3 n uj dhe t vajit n uj? M pas, msuesi/ja demonstron tretshmrin e KNO3 n uj dhe t vajit n benzin. Pr t analizuar faktort temperatur dhe trysni msuesi/ja prdor tabelat e lakoreve t tretshmris dhe u krkon nxnsve ti interpretojn ato duke br krahasime pr substanca t ndryshme. Prforcimi: Tabela e fjalve kye, interpretim i grafikve N fazn e prforcimit, mund t prdoret mjaft mir tabela e fjalve kye, tashm n tabeln e zez nxnsit kan t renditur informacionet e mara. Iu krkohet atyre tu prgjigjen pyetjeve, si p.sh.: Si mund ta provoni nse nj tretsir sht e ngopur apo e pangopur? Si e shpjegoni shprehjen i ngjashmi tret t ngjashmin, far tregon lakorja e tretshmris s substancave? Duke u bazuar n kto lakorja, prcaktoni sa gram KNO3 tretet ne 200 C n 100 g uj? Po n 600C? Vlersimi i nxnsve: Gjat ksaj ore msimore nxnsit mund t vlersohen n baz t vzhgimeve q jan kryer pr veprimtarit e zhvilluara n klas. Kshtu nxnsit vlersohen mbi: Aktivizimin gjat puns n dyshe dhe gadishmris pr t zhvilluar detyrn e dhn. Saktsin e prgjigjeve q kan dhn gjat diskutimit n klas, n fazn e par dhe t prforcimit.

12 T kontrollojm njohurit pas tems 1. 4 1. kuptoni me tretshmri? Prgjigje N kuptimin cilsor, tretshmria sht aftsia e nj substance pr tu tretur n uj trets t caktuar. N kuptimin sasior ajo shpreh sasin n gram t substancs s tretur n 100 g trets n nj temperatur t caktuar, kur sht arritur ngopja. 2. Si klasifikohen substancat n varsi t substancs s tretur n 100 g uj, n temperaturn 200 C? Prgjigje Substancat klasifikohen: a) T tretshme, kur n 100 g uj, n temperaturn 200 C treten mbi 1 g substanc. b) Pak t tretshme, kur n 100 g uj n temperaturn 200 C, treten nga 1 g deri 0,1 g substanc. c) T patretshme, kur n 100 g uj n temperaturn 200 C treten m pak se 1 g substanc. 3. Si klasifikohen tretsirat n varsi t substancs s tretur? Prgjigje a) Tretsira t pangopura. b) Tretsira t ngopura. c) Tretsira t mbingopura 4. Cila sht varsia e tretshmris s substancs t ngurt nga temperatura? Prgjigje a) N.q.s. procesi i tretjes n uj t substancave t ngurta sht proces endotermik, prgjithsisht me rritjen e temperaturs rritet tretshmria. b) N.q.s. procesi i tretjes n uj t substancave t ngurta sht sht proces ekzotermik, tretshmria e ktyre substancave ulet me rritjen e temperaturs. 5. tregon lakorja e tretshmris? Prgjigje Lakorja e tretshmris tregon varsin e tretshmris s substancave t ndryshme nga temperatura ose trysnia. 6. N dy shishe ndodhen prkatsisht: a) Tretsir e ngopur. b) Tretsir e pangopur. Si mund t prcaktojm n ciln shishe ndodhet tretsira e ngopur?

13 Prgjigje N mnyr eksperimentale, veprojm n kt mnyr: N t dyja tretsirat shtojm sasi t reja substance dhe shohim se njra nga tretsirat tret ende substanc, q do t thot se kjo tretsir sht e pangopur. Ndrsa n tretsirn tjetr, vm re se aq sa substanc tretet, aq dhe veohet nga tretsira. Kjo sht tretsir e ngopur. Ushtrime 1- Duke ditur se n 100 g uj, n temperatur 200C, treten 36 g NaCl, si do t quhet tretsira e cila prmban 45 g NaCl n 100 g H2O (n 280 C)? Zgjidhje: Tretsira q prmban 45 g NaCl n 100 g uj n temperatur 200 C, prmban m shum substanc t tretur se tretsira e ngopur e saj, pr t njjta kushte. Pr kt arsye kjo tretsir sht e mbingopur. 2- Duke prdorur grafikun 1 (shih grafikun n tekst) prcaktoni: a) Sa g KNO3 jan tretur n 525 g tretsir t ngopur n temperaturn 600 C? b) N 600C, jan tretur 220 g KNO3 n 250 g H2O. c) Sa gram uj duhet larguar nga tretsira pr ta br tretsirn e ngopur? Zgjidhje: a) Nga grafiku nxjerrim se: n 100 g uj tretet 110 g KNO3. Masa e tretsirs do t jet: 100 + 110 = 210 g. Njehsojm: 210 g tretsir e ngopur prmban 110 g KNO3. 525 g tretsir e ngopur prmban X g KNO3. X = 275 g. b) Njehsojm masn e ujit q tret 220 g KNO3 n temperaturn 600C. 110 g KNO3 treten n 100 g H2O. 220 g KNO3 treten n X g H2O X = 200 g Tretsira e prbr nga 200 g uj dhe 220 g KNO3 sht tretsir e ngopur, si pasoj sasia e ujit q duhet t largohet sht: 250 200 = 50 g uj. 3- Duke prdorur grafikun 2. (shih grafikun n tekst) prcaktoni: a) Sa gram NaNO3 ndodhen t tretura n 300 g tretsir t ngopur n temperaturn 400C? b) Sa gram NaNO3 do t precipitoj n.q.s. temperatura ulet n 100C? Zgjidhje: a) Nga grafiku shohim se n temperatur 400C, n 100 g H2O treten 104 g NaNO3, duke formuar kshtu nj tretsir t ngopur 100 + 104 = 204 g tretsir. Njehsojm sa gr NaNO3 ka n 200 g tretsir t ngopur n temperaturn 400C. 204 g tretsir t ngopur ka = 104 g NaNO3. 300g tretsir t ngopur ka = X X = 153 g NaNO3.

14 b) Nga grafiku shohim se n 100C tretet 80 g NaNO3 n 100 g H2O. Prftohet tretsira e ngopur 100 + 80 = 180 g. N 180 g tretsir t ngopur ka 80 g NaNO3. 200 g tretsir t gopur ka X g NaNO3 X = 89 g NaNO3. Masa e precipitatit NaNO3 sht diferenca midis mass NaNO3 t tretur n 100 g H2O n teperatur 400C, me at t tretur n 100C, pra 153 g 89 g = 64 g NaNO3, do t precipitoj TEMA 1.12 : TRYSNIA OSMOTIKE Objektivat: N fund t ors s msimit nxnsi/ja: x Prkufizon trysnin osmotike. x Njehson n lidhje me trysnin osmotike dhe marrdhniet q rrjedhin nga ekuacioni i Vant Hofit. x Interpreton tipat e tretsirave n varsi t vlers s trysnis osmotike. Konceptet Kryesore: Osmoz, trysni osmotike, elektrolit, joelektrolit, prqendrim molar, koeficient izotonik, tretsir izotonike, hipotonike, hipertonike. Mjetet: Gota kimike me tretsira t holluara e t prqendruara t nj substance t tretshme n uj, p.sh. krip gjelle ose sheqer, lapsa me ngjyra, shkumsa me ngjyr, tabak letre, tabela e zez. Struktura e msimit Fazat e Metodat strukturs Parashikimi D.D.M Ndrtimi i D.D.M njohurive Prforcimi Hart koncepti

Veprimtarit e Nx dhe Koha Diskutim i ideve (35) Nxitje pr t zhvilluar t gjykuarin prmbledhs (10)

Organizimi Nx T gjith nxnsit

ZHVILLIMI Parashikimi Di /Dua t di/Msova Msuesi/ja ndrton tabeln e mposhtme n drrasn e zez. Nxnsit ndahen n grupe pune. Grupet e puns punojn me tabakt e letrs dhe lapsat me ngjyra mbi tavolinat e tyre t puns. Msuesi punon n tabeln e zez duke prdorur shkumsat me ngjyra dhe n bashkpunim me nxnsit mbushin kolonn Di, duke evokuar informacionet nga msimet e kaluara dhe t trajtuara n lndn e kimis brtham klasa e 10-t. Si p.sh: Tretsir e holluar dhe e prqendruar, prqendrim

15 molar, shprbashkim elektrolitik, grada e shprbashkimit elektrolitik, osmoza, membran gjysm prshkruese, tretsir elektrolite etj. Kjo faz zgjat rreth dhjet minuta. Di Dua t di Msova Kuptimin mbi: 1. Tretsirn e holluar. 2. Tretsirn e prqendruar. 3. Membrann gjysm t prshkueshme. 4. Tretsirn elektrolite. 5. Osmozn 6. CM 7. Shprbashkimin elektrolitik. 8. R = 8,31 J/K mol. 9. T = 273 + t 0C. (kelvin) 10.  JUDGD H VKSrbashkimit elektrolitik 11. n: numri i moleve. Ndrtimi i njohurive: Di /Dua t di/Msova N stadin e par t ksaj faze e cila, nga 25 q sht e gjith faza, zgjat 15 msuesja ju krkon nxnsve q t mbushin kolonn e dyt t tabels me pyetje rreth shtjeve n fjal. M pas ajo iu jep nxnsve informacionin mbi trysnin osmotike, dallimin midis saj dhe osmozs, si dhe njehsimin e trysnis osmotike nprmjet ekuacionit t Vant Hoffit. Nxnsit njihen me tipat e tretsirave sipas vlers s trysnis osmotike. N kt faz tabela duhet t ket formn: Di Kuptimin mbi: 1. Tretsirn e holluar. 2. Tretsirn e prqendruar. 3. Membrann gjysm t prshkueshme. 4. Tretsirn elektrolite. 5. Osmozn 6. CM 7. Shprbashkimin elektrolitik. 8. R = 8,31 J/K mol. 9. T = 273 + t 0C. (kelvin)   JUDGD H shprbashkimit elektrolitik 11. n: numri i moleve. Dua t di 1. sht trysnia osmotike? 2. Cili sht dallimi midis osmozs dhe trysnis osmotike? 3. Nga varet trysnia osmotike? 4. Si njehsohet trysnia osmotike n tretsirat elektrolite dhe joelektrolite? 5. sht koeficienti izotonik? 6. Si gjendet ai n elektrolitt e fort dhe n elektrolitt e dobt? 7. Si klasifikohen tretsirat n varsi t vlers s trysnis osmotike? Msova

16 N stadin e fundit t fazs s realizimit t kuptimit, nxnsit duhet t mbushin kolonn e fundit me njohurit q msuan rreth trysnis osmotike, njehsimit t saj dhe klasifikimit t tretsirave n varsi t vlers se trysnis osmotike. Kjo faz mund t zgjas 10. N fund t fazs s realizimit, t kuptimit tabela DDM duhet t ket kt pamje: Di Kuptimin mbi: 1. Tretsirn e holluar. 2. Tretsirn e prqendruar. 3. Membran gjysm t prshkueshme. 4. Tretsirn elektrolite. 5. Osmozn 6. CM 7. Shprbashkimin elektrolitik. 8. R = 8,31 J/K mol. 9. T = 273 + t 0C. (kelvin) 10.  JUDGD H shprbashkimit elektrolitik 11. n: numri i moleve. Dua t di 1. sht trysnia osmotike? 2. Cili sht dallimi midis osmozs dhe trysnis osmotike? 3. Nga varet trysnia osmotike? 4. Si njehsohet trysnia osmotike n tretsirat elektrolite dhe joelektrolite? 5. sht koeficenti izotonik? 6. Si gjendet ai n elektrolitt e fort dhe n elektrolitt e dobt. 7. Si klasifikohen tretsirat n varsi t vlers s trysnis osmotike. Msova 1. Kuptimin mbi trysnin osmotike. 2. Dallimin midis osmozs dhe trysnis osmotike. 3. Trysnia osmotike varet nga prqendrimi i tretsirs dhe jo nga lloji i saj. 4. Njehsimi i trysnis osmotike bhet nprmjet ekuacionit t Vant Hofit: D &MRT (pr joelektrolitt) E L &MRT (pr elektrolitt) 5. Prcaktimi i koeficientit izotonik pr: a) elektrolitt e fort: i = numri i mol/joneve t formuara nga shprbashkimi i 1 moli substanc t tretur. b) elektrolitt e dobt: L >  Q-1)] 6. Tipat e tretsirave: izotonike, hipotonike, hipertonike.

Prforcimi: Hart koncepti. Msuesja n kt faz t riprforcimit t njohurive, e cila mund t zgjas rreth 10 minuta, iu krkon grupeve t puns t kompozojn nj hart se si mund t lidhen konceptet q msuan me njri-tjetrin. M pas mund t oj nj nxns n tabel dhe ai t vizatoj hartn e koncepteve. Vlersimi i nxnsve: Nxnsit vlersohen pr: Argumentet q japin pr shpjegimin e koncepteve t njohura m par.

17 Aftsin e tyre pr t lidhur konceptet e njohura, me konceptet e reja dhe fjalt kye t tems s re. Shprehit e puns n grup. Interpretime, prfundime, prgjithsime, krahasime, njehsime, saktsi n zgjidhjen e ushtrimeve. Kontrolloni njohurit pas tems 1.12 1- Cili sht dallimi midis osmozs dhe trysnis osmotike ? Prgjigje Osmoza sht dukuria e kalimit t ujit nga nj tretsir e holluar n nj tretsir m t prqendruar nprmjet nj membrane gjysm t prshkueshme. Ndrsa trysnia osmotike sht trysnia e ushtruar pr t penguar kalimin e molekulave t ujit prmes membrans gjysm t prshkueshme drejt nj mjedisi me prqendrim m t lart. 2- Kur nj tretsir sht hipertonike n lidhje me nj tretsir tjetr? Prgjigje Tretsira sht hipertonike, kur ka trysni osmotike m t madhe n krahasim me nj tretsir tjetr. 3- Kur nj tretsir sht hipotonike n lidhje me nj tretsir tjetr? Prgjigje Tretsira sht hipotonike, kur ka trysni osmotike m t vogl n krahasim me nj tretsir tjetr. 4- Kur nj tretsir sht izotonike n lidhje me nj tretsir tjetr? Prgjigje Tretsira sht izotonike, kur ka trysni osmotike t njjt me nj tretsir tjetr. Ushtrime 1- Trysnia osmotike e tretsirs t saharozit (M=342), me prqendrim 171g/l, n temperaturn 25oC, sht: a. 6,11 atm. b. 5 atm. c. 12,21 atm. d. 122,1 atm. Zgjidhje: Zbatojm formuln  &MRT nga ku CM = m/M. Zvendsojm dhe kemi: l atm J JPRO    .  DWP K mol 2- Nga tretsirat ujore t mposhtme, cilat jan izotonike midis tyre: tretsira t ures CO(NH2)2 me prqendrim 6g/l dhe 0,01M; tretsira t glukozit (C6H12O6), me prqendrim 18 g/l dhe 1,8 g/l. Zgjidhje: a) Njehsojm CM e ures n tretsirn 6 g/l: M CO(NH2)2 = 60 g/mol CM = 6g/60g/mol = 0.1M b) Njehsojm CM e glukozit n tretsirn 18g/l dhe 1.8g/l M C6H12O6 = 180g/mol CM = 18g/180g/mol = 0.1 M dhe tretsira tjetr CM = 1.8g/180g/mol = 0.01M

18 Nga njehsimet nxjerrim se tretsirat izotonike jan ato me prqendrime t njjta, prkatsisht: tretsira e ures 6g/l me tretsirn e glukozit 18g/l dhe tretsira e ures 0.01 M me tretsirn 1.8g/l t glukozit. 3- Trysnia osmotike e tretsirs s MgSO4 (elektrolit i fort) 0,3 M, n temperaturn 20oC, sht: a. 12,14 atm. b. 10,0 atm. c. 14.41 atm. d. 25 atm. Prgjigje: (c) 4- Njehsoni trysnin osmotike n 25oC t nj tretsir 0,01M t acidit metanoik, HCOOH q e ka gradn e shprbashkimit  Zgjidhje: Trysnia osmotike njehsohet me formuln  L &M 5 7 N kt rast  L >  Q 1)] = [1 + 0,155 (2 -1 )] = 1,155. L &M 5 7 155 PROO  O DWP  . PRO  . 0,28 atm TEMA 19. Ushtrime prmbledhse Qllimi: Msuesi nprmjet ksaj ore i orienton nxnsit drejt prdorimit me efikasitet t ushtrimeve e problemave dhe zgjidhjeve t tyre logjike, duke br t mundur lidhjen teorike t koncepteve me zbatimet praktike n ushtrime. Shembujt e ndryshm t ushtrimeve q jan zgjedhur n kt rubrik jan n prputhje me objektivat e kapitullit. Ato prfaqsojn ushtrime mbi strukturn elektronike t molekuls s ujit, vetit fizike t ujit, vetit tretse t ujit, prqendrimit t tretsirave, osmozs, trysnis osmotike etj. Nprmjet modeleve t ndryshme t ushtrimeve, msuesi parashikon nj or msimi me ushtrime t zgjidhura e t pa zgjidhura, duke diferencuar ushtrimet n prputhje me tri nivelet e objektivave q ai ka hartuar pr kt kapitull. Duke u mbshtetur n kto objektiva, msuesi prcakton ushtrimet e dhna n tekst. E ndan klasn me grupe dhe ka mundsi q t realizoj t gjith objektivat me shembuj nga ushtrimet e prcaktuara sipas objektivave. Vlersimi i nxnsve Msuesi vlerson nxnsit pr: 1) punn e br n grupe ose n mnyr individuale gjat prcaktimit t vetive t ujit n tri gjendjet agregate t tij. 2) interpretimin q ai bn mbi formn gjeometrike t molekuls s ujit. 3) interpretimin nprmjet lakoreve t tretshmris t faktorve q ndikojn n tretshmrin e substancave n uj. 4) saktsin n kryerjen e njehsimeve mbi prqendrimin e tretsirave dhe trysnis osmotike.

19 5) aftsin pr t parashikuar, krahasuar dhe pr t nxjerr prfundime mbi ant e prbashkta e dalluese t tretsirave me prqendrime t ndryshme. Tema 1.18. Zgjidhje t ushtrimeve prmbledhse 1. Uji sht: a) substanc e thjesht; b) przierje e hidrogjenit me oksigjenin; c) substanc e prbr nga molekula; d) prbrje jonike. 2. Lidhja hidrogjenore sht: a) nj lidhje e fort; b) nj lidhje kovalente e dobt; c) e pranishme tek sulfuri i hidrogjenit; d) e pranishme tek uji i lngt dhe i ngurt. 3. Lidhja midis oksigjenit dhe hidrogjenit tek molekula e ujit sht: a) jonike; b) hidrogjenore; c) kovalente polare; d) kovalente polare. 4. Membrana gjysm e prshkueshme e vendosur midis dy tretsirave me prqendrime t ndryshme, shkakton: a) nj trysni osmotike; b) rritje t piks s vlimit; c) ulje t piks s ngrirjes; d) nj trysni t avujve. 5. N eksperimentin q v n dukje osmozn, kur vendoset ekuilibri: a) ndalet kalimi i molekulave t ujit npr membrann gjysm t prshkueshme; b) numri i molekulave t ujit q prshkojn membrann nga t dyja ant bhet i barabart; c) prqendrimi i tretsirs m t holluar, rritet; d) prqendrimi i tretsirs m t prqendruar rritet. 6. Nj lng mund t injektohet n gjak n qoft se: a) ka prbrje t prafrt me gjakun; b) sht hipertonik kundrejt tij; c) sht hipotonik kundrejt tij; d) sht izotonik me t.

20 7. Osmoza sht kalimi i molekulave t tretsit nprmjet nj membrane gjysm t prshkueshme: a) nga tretsi i pastr ose nj tretsir m e holluar n nj tretsir m t prqendruar; b) vetm nga nj trets i pastr n nj tretsir t prqendruar; c) nga tretsi i pastr n nj tretsir; d) nga nj tretsir m e prqendruar n nj tretsir m t holluar. 8. Prqendrimi i shprehur n prqindje n mas, tregon gramt e substancs s tretur n: a) 100 g tretsir b) 100 g trets c) 100 cm3 tretsir d) 100 cm3 trets 9. Molariteti i nj tretsire shpreh numrin e: a) moleve t substancs s tretur n nj litr tretsir; b) moleve t substancs s tretur n nj litr trets; c) molekulave t substancs s tretur n 1 kg tretsir; d) molekulave t substancs s tretur n 1 kg trets. 10. Normaliteti i nj tretsire shpreh numrin e: a) masave njvlerse t substancs s tretur n 1 litr trets; b) masave njvlerse t substancs s tretur n 1 litr tretsir; c) moleve t substancs s tretur n 1 litr tretsir; d) moleve t substancs s tretur n 1 litr trets. 11. Tretsira 0,3 M e acidit sulfurik do t jet: a) 0,003N; b) 0,15N; c) 0,3N; d) 0,6N. 12. Tretsira 1% HCl ka: a) 1 g HCl, 99 g H2O; b) 1 g HCl, 1000 ml H2O; c) 0,5 mol HCl,100 ml H2O; d) 1 mol HCl,1 litr H2O. 13. Masa n gram e BaCl2.2H2O q shpenzohet pr t gatitur 50 g tretsir BaCl2 12% (MBaCl2 =208 g/mol) sht: a) 7 g; b) 6 g; c) 5 g;

21 d) 4 g. 14. Pr t gatitur nj litr tretsir 0,1 M t Na2CO3,duhet marr: a) 106 g Na2CO3.10H2O; b) 10,6 g Na2CO3.10H2O; c) 28,6 g Na2CO3.10H2O; d) 2,86 g Na2CO3.10H2O. 15. Masa n gram e acidit nitrik q ndodhet n 200 ml tretsir 3N sht: a) 3,78 g; b) 37,8 g; c) 1,89 g; d) 18,9 g. Projekt kurrikular N planin msimor jan prcaktuar dy tema pr pun krkimore shkencore dhe projekt kurrikular, gjithashtu nj paket projektesh ku jan sugjeruar disa tema. Msuesi sht i lir t zgjedh ose t zhvilloj tema t tjera n prshtatje me aktualitetin dhe objektivat e linjs. M posht sht dhn nj model pr formatin e projektit kurrikular. 1. Tema:. 2. Synimi i projektit a. Aftsimi i nxnsve n pun krkimore studimore. b. Nxitja e mendimit krijues dhe shprehive praktike. c. Prfshirja n veprimtari t vogla profesionale. 3. Prshkrimi i projektit Ky projekt bazohet dhe ka pr qellim shfaqjen e njohurive, aftsive dhe shprehive t fituara ... Projekti realizohet n 3 faza: a) Prezantimi me temn. b) Studimi dhe prpunimi i materialit t grumbulluar, aktivitet n teren. c) Przgjedhja e punve m t mira pr veprimtari ndrkurrikulare. 4. Prfituesit: a. Nxnsit e klass 12-t . b. Videoteka dhe arkivi i projekteve dhe moduleve t kimis. 5. Objektivat e projektit: a. b. c. .........

22 6. Mnyra e organizimit: a. Prezantimi i tems dhe gams s przgjedhjeve. b. Krijimi i grupeve t puns pr do nntem specifike. c. Prcaktimi i mjedisit t puns dhe ruajtja e bazs materiale. d. Prcaktimi i mjeteve dhe ambientit ku do t zhvillohet n prputhje me prezantimet. e. Marrja e masave pr t stimuluar punimet m t mira. 7. Mjetet q duhen: a. Laptop. b. Video-projektor. c. Kompjuter. d. USB Flash-drive. e. DVD. f. Mjete t tjera ndihmse pr realizimin e projektit 8. Literatura dhe burimi: a. Libra shkencore b. Interneti. c. Revista shkencore. d. Media etj. e. T dhna t grumbulluara n qendra dhe institucione t specializuara 9. Procedura e vlersimit: a. Saktsia dhe cilsia e materialeve. b. Aftsia treguese, shpjeguese, komentuese e analizuese. c. Aktivizimi n punn e grupit. d. Aktivizimi n pun individuale M posht sht dhn nj udhzues pr vlersimin n projektet kurrikulare. Ndarja sht n katr nivele, t cilave u korrespondojn: Niveli pakalues Nota 4 Niveli baz Nota 5 dhe 6. Niveli mesatar Nota 7 dhe 8 Niveli i lart Nota 9 dhe 10 Nivelet Pakalues Kriteret Nuk paraqitet raporti dhe nuk dorzohet produkti (kur ka t till) ose raporti ka gabime t shumta pr sa u prket njohurive. Mungojn argumentet. Nuk ka bashkpunim n grup. Nuk jan respektuar afatet.

23 Baz Pak burime informacioni. Kopjime nga informacionet. Pak argumente. Nxnsit prpiqen t bashkpunojn. Prgjithsisht jan respektuar afatet. Raporti me gabime gjuhsore dhe i pastrukturuar. Prezantim i prcipt. Disa burime informacioni. Prpunim i mir i informacioneve. Argumente t mira. T prpikt n afate. Nxnsit bashkpunojn. Parashtrimi me shkrim, me pak gabime gjuhsore dhe i strukturuar mir. Larmi burimesh t informacionit. Gjykime kritike ndaj informacioneve. Ide origjinale. T gjith nxnsit punojn n mnyr t pavarur dhe n grup. Parashtrimi me shkrim, korrekt dhe i strukturuar mir.

Mesatar

I lart

. 10. Kalendari i veprimit: a. Dhnia e tems, dt . b. Krijimi i grupeve .. c. Zhvillimi i projektit d. Punimet m t mira, Prill (veprimtari n muajin e shkencs) 11. Kohzgjatja: . Or msimore Tema 1.19. T vlersojm njohurit 1. Te molekula e ujit, H2O, kndi i lidhjes sht afrsisht: a) 90o; b) 180o; c) 109,5o; d) 45o. 2. N uj tretet mir: a) benzeni; b) kloruri i hidrogjenit; c) metani; d) jodi. (1 pik)

(1 pik)

3. Midis nj atomi H dhe nj atomi shum elektronegativ t dy molekulave t s njjts substance vendoset: (1 pik) a) nj lidhje hidrogjenore; b) nj lidhje kovalente polare; c) nj lidhje kovalente; d) nj lidhje jonike.

24 4. Nxehtsia specifike e ujit sht: a) e ult; b) 0,5 J/g oC; c) 4,184 J/g oC; d) asnj nga kto prgjigje. 5. Formula pr njehsimin e trysnis osmotike sht: a) .osm &%; b) &MR7 CM R F T ; CM T G R . 6. Dy tretsira q kan t njjtn trysni osmotike jan: a) hipertonike; b) hipotonike; c) izotonike; d) asnj nga kto. (1 pik)

(1 pik)

(1 pik)

7. Trysnia osmotike e nj tretsire t glukozit me prqendrim 0,306M n temperaturn 37oC, sht e barabart me: (1 pik) a) 7,8 atm; b) 78 atm; c) 0,78 atm; d) 3,9 atm. 8. Deri n cilin vllim duhet t hollojm 10 ml tretsir t HCl 8M, pr t fituar tretsir t HCl 0,4 M? (1 pik) a) 40 ml; b) 200 ml; c) 80 ml; d) 400 ml. 9. Tretsira 2M e Ba(OH)2, pr tu br 2N, duhet t hollohet me uj:(1 pik) a) 1,5 her; b) 2 her; c) 6 her; d) 8 her.

25 10. Tretsira q prmban 120 g NaOH (M=40g/mol), n 2 litra t saj sht: a) 1,5 N; (1 pik) b) 2N; c) 2M; d) 2,5M. 11. Sa sht trysnia osmotike e nj tretsir q sht izotonike me tretsirn e nj joelektroliti me prqendrim 0,02 M, n temperaturn 20oC? Zgjidhje Pr tretsirat joelektrolite njehsojm trysnin osmotike n baz t formuls: &MR7  PROO 0,0820lDWP.PRO.  DWP Meqense tretsirat jan izotonike, pra me prqendrime t njjta, del se trysnia osmotike edhe pr tretsirn tjetr sht 0,48 atm. (1 pik) 12. Njehsoni trysnin osmotike n 25oC t tretsirs 0,100M t acidit etanoik, CH3COOH, kur dim se grada e shprbashkimit elektrolitik t ktij acidi n kt tretsir sht  Zgjidhje Trysnia osmotike njehsohet me formuln: L &M 5 7 N kt rast: i = [1 + Q 1)] = [1 + 0,0134 (2 -1 )] = 1,0134. L &M 5 7  PROO  O DWP  . PRO  .  atm 13. sht dhn 500 ml tretsir 20% (n vllim) etanol, njehsoni: a) vllimin e etanolit n tretsir; b) vllimin e ujit n tretsir. Zgjidhje v1 a) nga formula C% = 100 nxjerrim: vt v1=C%vt /100 zvendsojm: v1 = 20. 500 /100 = 100 ml b) V H2O = 500 100 = 400 ml. (2 pik) 14. N 200 ml tretsir NaOH (d= 1,2g/ml), ka 20 g NaOH. Njehsoni: a) prqendrimin n prqindje; b) prqendrimin molar; c) prqendrimin normal. (3 pik) Zgjidhje m1 20 g a) C% = 100 C% = 100 = 8,3% dv 1, 2 g / ml 200ml

26

m 20 g 1000 CM = 1000 = 2,5 M MV 40 g / mol 200ml m 20 g 1000 c) CN = 1000 = 2,5 M CN = EV 40 g 200ml 15. sht dhn tretsira 10 % H2SO4 (d=1,2 g/ml). Njehsoni: a) prqendrimin molar t tretsirs; b) prqendrimin normal t tretsirs. Zgjidhje C % d 10 a) zbatojm formuln: CM = M 10 1, 2 g / ml 10 CM = = 1,22 M 98 g / mol b) Nga lidhja e CM dhe CN kemi CN = X CM Ku x = 2 (nr. i protoneve H+) CN = 2.1,22 = 2,44 N (2 pik)
b) CM = 16. Jan dhn tretsirat 1,5 M H3PO4 dhe 3 N H3PO4. Njehsoni: a) cila tretsir sht m e prqendruar; b) sa her m e prqendruar. Zgjidhje a) kthejm t dyja tretsirat n prqendrim molar kemi tretsirn 1,5M dhe 3N =1 M, tretsira 1,5 M sht m e prqendruar. b) tretsira 1,5M H3PO4 sht 1,5 her m e prqendruar se tretsira 3N H3PO4. (2pik) 17. Sa molare sht tretsira 1,5 N Ca(OH)2 Zgjidhje CM = CN/X CM = 1,5/2 = 0,75M 18. Sa masa njvlerse ndodhen n: a) 116 g Mg(OH)2; b) 31,5 g HNO3; c) 14,2 g Na2SO4; Zgjidhje m M Zbatojm formuln : nE = dhe E= E X a) E Mg(OH)2 = 58/2 = 29 g nE = 116g/29 = 4E nE=31,5/63 = 0,5 E b) EHNO3 = 63/1 = 63 g c) ENa2SO4 = 142/2= 71g nE= 14,2/71= 0,2E (3 pik)

(1 pik)

27 19. Njehsoni vllimin e tretsirs 2N t NaOH q duhet pr t asnjansuar 300 ml tretsir H2SO4 2,5N. Zgjidhje I. Shkruajm reaksionin kimik: 2NaOH + H2SO4 =Na2SO4+ 2H2O II. Kthejm prqendrimet normale n molare, tretsira NaOH 2N = 2M, tretsira H2SO4 2,5N = 1,25 M III. Njehsojm numrin e moleve t acidit sulfurik n=CM.V n=1,25mol. 0,3litra=0,375 mol. Numri i moleve NaOH n raport me acidin sht 2.0,375=0,75mol IV. Njehsojm vllimin e tretsirs NaOH v = n/CM V= 0,75/2=0,375 L (3 pik) 20. Sa njvlersa t CaCl2 ndodhen n nj mol t ktij komponimi? Zgjidhje 1 mol CaCl2 = 111g E = 111/2 = 55.5g nE = 111g/55,5 = 2 E (1 pik) TABELA E VLERSIMIT Nota Pikt 4 0-9 5 10 - 15 6 16 - 21 7 22 - 27 8 28 - 32 9 33 - 37 10 38 - 40

28

LINJA: ENERGJIA DHE TRASFORMIMET E SAJ PRMBAJTJA

Plani msimor Kreu I Kreu II Kreu III Kreu IV Model Moduli Msimor (objektivat) Pun laboratori Model Testi Prmbledhs
N NDIHM T MSUESVE T FIZIKS KLASA XII PLANI MSIMOR GJITHSEJ 22 ORE: TEORI USHTRIME PUN LABORATORI PRSRITJE MODULE MSIMORE TESTE

16 OR 2 OR 1 OR 1 OR 1 OR 1 OR

Kreu KREU I. Temperatura. Bymimi i trupave 2 Or (2T)

Temat 1.1 Ekuilibri termik. Parimi zero i termodinamiks. Temperatura 1.2. Bymimi termik i trupave

Objektiva t prgjithshm 1-T kuptojn domosdoshmrin e parimit zero t termodinamiks pr t dhn konceptin e temperaturs, 2-T formulojn kt parim. 3-T lidhin bymimin e trupave me ndryshimin e temperaturs 4- T shpjegojn ndikimin e anomalis s bymimit t ujit n jetn e gjallesave.

Materiali burimor Teksti Materiale plotsuese (1-Nga Interneti;2-CD me materiale dhe eksperimente fizike)

KREU II. Teoria molekularokinetike 6Or (5T; 1U-P)

1-T kryejn eksperimente t thjeshta pr vrtetimin e ktij ekuacioni; 2-T shpjegojn kuptimin molekular t 2.2 Ekuacioni themelor i teoris shtypjes. 3-T shpjegojn kuptimin temperaturs pr molekularo-kinetike gazin ideal, duke u bazuar n teorin molekulare kinetike. 2.3 Kuptimi molekular i 4-T kuptojn cilsisht shprndarjen e shtypjes dhe temperaturs molekulave sipas shpejtsive. 2.4 Energjia e brendshme e gazit 5-T bjn dallimin midis shpejtsive ideal karakteristike t gazit ideal. 6-T zgjidhin problema duke zbatuar 2.5 Shpejtsit e molekulave ekuacionin e prgjithshm t gazit ideal Zgjidhje problemash 2.1 Gazi ideal. Ekuacioni i gjendjes s gazit ideal

Teksti Eksperimente t kryera me bazn materiale t lab.

29

KREU III. Ndryshimet e gjendjes s lnds 5 Or (5T)

3.1 Gazet reale. Ndryshimet fazore 3.2 Shkrirja, avullimi dhe sublimimi 3.3 Nxehtsit specifike t shkrirjes dhe avullimit 3.4 Avullimi dhe kondensimi i ujit. Vlimi 3.5 Lagshtira e ajrit

KREU IV. Termodinamika. 7Or(5T;1PL;1U-P)

4.1 Ndryshimi i energjia s brendshme. Parimi i par i termodinamiks 4.2 Proceset me gazet ideale. Procesi adiabatik 4.3 Parimi i dyt i termodinamiks. Motort termik 4.4 Makinat frigorifer 4.5 Entropia

1-T dallojn fazat e lnds dhe kalimet fazore. 2- T shpjegojn kalimet fazore t ujit nga ana molekulare. 3-T vlersojn ndikimin e ktyre kalimeve n treguesit e klims. 4-T kuptojn karakteristikat e lagshtirs. 5-T jen t aft ti prcaktojn eksperimentalisht ato 6-T vlersojn ndikimin e tyre n jetn e prditshme; 1-T kuptoj energjin e brendshme t gazit ideal dhe t vlersoj ndryshimet e saj lidhur me punn dhe nxehtsin nprmjet parimit t par t termodinamiks; 2-T formuloj parimin e dyt t termodinamiks n dy format kryesore t tij dhe ta zbatoj at n motort termik dhe frigorifert; 3-T kuptoj kufizimet shtes q vendos parimi i dyt i termodinamiks n krahasim me parimin e par dhe rndsin e konceptit t entropis.

Teksti Materiale plotsuese (1-Nga Interneti;2-CD me materiale dhe eksperimente fizike)

Teksti

30

Pun laboratori Bymimi i gazeve. Prcaktimi i zeros absolute Zgjidhje problemash

1-T prcaktoj eksperimentalisht zeron absolute

1P

Prsritje fund kapitulli

1 Tp

Test prmbledhs

1-T aplikoj n ushtrime formulat, ligjet e parimet e msuara 2-T nxjerr rezultate e t bj komentin fizik t tyre. 1-T rikujtoj njohurit e msuara: formulat, ligjet, parimet 2-Ti zbatojn ato n ushtrime e problema. 1-T aplikoj n zgjidhjen e ushtrimeve t testit, njohurit e marra. 2-T bj arsyetimin fizik t tyre.

Teksti; Mjete q disponon laboratori i shkolls, pr realizimin e eksperimentit. Teksti; Ushtrime t prshtatura nga msuesi Teksti

Teksti; Ushtrime t prshtatura nga msuesi

22 or

TOTALI 31

32

KREU I. Temperatura,bymimi i trupave 1.1 Ekuilibri termik. Parimi zero i termodinamiks. Temperatura N prfundim t procesit msimor nxnsit t jen t aft q: Objektiva minimal 1. Te paraqesin shembuj t ndryshm t trupave me shkall ngrohje jo t njjt para dhe pas kontaktit me njeri-tjetrin. 2. T japin formulimin e Parimit zero t TD. 3. T theksojn cilat jan vetit fizike ku mbshtetet ndrtimi I nj termometri. Objektiva mesatar 1. T tregojn mekanizmin e shkmbimit termik midis trupave n rastet e dhna. 2. T paraqesin vlerat e Parimit 0 t TD. 3. T japin lidhjen midis njsive t ndryshme matse t temperaturs. Objektiva maksimal 1. T prkufizojn madhsin fizike Temperature. 2. T riformulojn Parimin 0 t TD duke futur konceptin temperatur. 3. T zgjidhin ushtrime ku aplikohen vlera t temperaturs n njsi t ndryshme. Mjetet: Trupa n temperature t ndryshme (copa akulli, got uji, uj I nxeht, lug, etj.) Koncepte: Ekuilibr termik, temperatur, zero absolute. Zhvillimi i prmbajtjes: I. Kontrolli I t kuptuarit (10) Ktu msuesi diskuton me nxnsit n klas shembuj n praktik ku trupa t ndryshm, n t njjtin ambient, kan shkall t ndryshme ngrohtsie: a) Dora e ngroht prek nj metal t ftoht. b) Kmba prek rrn e nxeht e ujin e ftoht n mesditn me diell n stinn e vers, apo rrn e ftoht e ujin e ngroht pas perndimit t diellit c) Ndjesia e krijuar kur kemi kontakt me ujin n 00C dhe pastaj me at n temperaturn e dhoms, apo me ujin e nxeht dhe pastaj me at n temperaturn e dhoms. (Nxnsit vn n dukje se n rastin e par duket I ngroht, n t dytin I ftoht). II. Njohurit t reja (25) a) Ekuilibri termik. Msuesi realizon eksperimentin e hedhjes s ujit t nxeht n gotn e ftoht,m pas lugn me t ciln e prziejn .Nxnsit diskutojn pr at q vrejn me an t t prekurit. Jepet konceptiEkuilibr termik. b) Parimi 0 i Termodinamiks. Temperatura e trupave. Msuesi jep: - Konceptin e ri Temperatur I. Simboli II. Kuptimi fizik

33

III. Lloji I madhsis fizike (skalare) IV. Kuptimi kinetiko-PROHNXODU k>) - Kuptimin e parimit zero t termodinamiks q lidhet me temperaturn - Faktin q nj trup i veuar termikisht arrin vetvetiu pas nj fare kohe gjendjen e ekuilibrit termik; pra mund t flitet pr temperaturn e tij. c) Termometri Msuesi tregon lloje termometrash; nxnsit marrin pjes n diskutimin n lidhje me: - far prfaqson termometri, - Cilt jan llojet e termometrave , - Si shkallzohen, - Ku bazohet parimi I puns s tyre, etj. d) Shkallt e temperaturs Nxnsit rikujtojn shtat njsit themelore t sistemit SI. Njsi e temperaturs e sistemit SI-->Kelvin. Rikujtohet lidhja Kelvin-Celcius: T=273+t Theksohet: - 0 absolute-kufi i poshtm i temperaturs. - Kufiri I siprm nuk ekziston ende. III. Prforcimi (10) (me grupe) a) Nxnsit japin prmbajtjen e Parimit Zero t Termodinamiks b) -Prkufizimi I temperaturs si madhsi e re fizike. -Shkallt e matjes s temperaturs. c) temperatur n 00C i prgjigjet 0-s absolute. d) N temperatur vlon uji? Shprehe n Kelvin. IV. Vlersohen nxnsit qe morn pjes dhe kontribuan me prgjigje t sakta n msim. 1.2. Bymimi termik i trupave N prfundim t procesit msimor nxnsit t jen t aft q: Objektiva minimal 1. T japin konceptin Bymim linear, bazuar n at ka ndodh kur ndryshon temperatura. 2. T japin konceptin Bymim vllimor, bazuar n at ka ndodh kur ndryshon temperatura. 3. T japin nj shembull t thjesht bymimi t trupave. Objektiva mesatar 1. T japin faktort nga varet bymimi i trupave. 2. T paraqesin formuln q lidh bymimin linear me ndryshimin e temperaturs. 3. T paraqesin formuln q lidh bymimin vllimor me ndryshimin e temperaturs.

34

Objektiva maksimal 1. T analizojn formuln e varsis s bymimit linear t trupave nga temperatura. 2. T analizojn formuln e varsis s bymimit vllimor t trupave nga temperatura. 3. T zgjidhin ushtrime t ndryshme ku aplikohen formulat e trajtuara. Mjetet: Shufr bimetalike, unaz e sfer metalike, ngrohs, shkums me ngjyra Koncepte: Bymimi termik linear, vllimor; koeficienti bymimit termik. Zhvillimi i prmbajtjes: I. Kontrolli i t kuptuarit (10) - Msuesi ka ngritur grupet n klasat ku zhvillon msim, t cilat i riorganizon sipas skemave t tij, ndrtuar n kritere q i prshtaten me kushtet individuale t do klase. - Ndrton bllokun e pyetjeve e krkon prgjigje t sakta nga grupet: a) Kuptimi i parimit zero t termodinamiks b) Kuptimi mbi temperaturn c) N cilin kriter bazohet ndrtimi i termometrave d) Kthe n Kelvin temperaturat: 00C, 100C, 250C, 1000C e) Kthe ne 0C temperaturat: 0K, 273K, 400K, 700K II. Njohurit t reja (25) Msuesi me nxns zhvillon eksperimentet: a) Ngrohet pllaka bimetalike (rezultati: pllaka prkulet). b) Ngrohet unaza metalike (rezultati: sfera deprton n t). c) Ngrohet unaza me sfern njkohsisht (rezultati: sfera nuk kalon n unaz). 1. Bymimi Linear 2. Bymimi Vllimor Msuesi, mbshtetur n rezultatet e vrejtura n eksperimente: a) Prkufizon Bymimin termik, si dukuri e zmadhimit t prmasave t trupit, si rrjedhim i rritjes s temperaturs. b) Tregon varsin e tij nga: - Lloji I trupit, - Natyra fizike e tij, - Forma, etj c) Specifikon faktin q bymimin termik e klasifikojm n: - bymim linear - bymim vllimor d) Prezanton formulat q shprehin varsin e bymimit nga temperatura, duke treguar kuptimin fizik t koeficientve GKH 

35

e) Tregon lidhjen f) Ilustron me nj shembull t thjesht ndryshimin e gjatsis apo vllimit t trupave, n varsi t temperaturs. g) Jep shembuj e kuriozitete nga praktika: - Veorit individuale t ujit n dallim nga lndt e tjera - Prgatitja e materialit: oksidi i zink-volframit, i cili ndryshon prmasat n nj diapazon shum t gjer temperaturash (0.5K < T < 1000K). - Pavarsia e koeficientit t bymimit vllimor te gazet nga lloji i gazit, duke theksuar se kjo sht arsyeja q bymimi i gazeve studiohet vecmas. III. Prforcimi(8) (me grupe) Diskutohen pyetjet 1, 4, 5 dhe ushtrimi 1 pas msimit. IV. Vlersimi(2) Bhet nj analiz e ors s msimit, ku si rubrik e rndsishme sht vlersimi i nxnsve me dhe pa not, mbshtetur n treguesit: - Pjesmarrja aktive n msim. - Kthimi i njsive n t njjtin sistem (sistemi i prdorur SI). - Shkalla e arsyetimit logjik t dukurive fizike. - Zbatimi i sakt i formulave n zgjidhje ushtrimesh. - Detyra shtpie korrekte dhe sistematike. KREU II. Teoria molekularo-kinetike 2.1 Gazi ideal. Ekuacioni i gjendjes s gazit ideal. N prfundim t procesit msimor nxnsit t jen t aft q: Objektiva minimal 1. T emrtojn parametrat e gjendjes s gazit. 2. T japin formuln q bashkon kto parametra gjat kalimit t tij n gjendje t ndryshme. 3. T paraqesin formuln e ekuacionit t gjendjes s gazit ideal. Objektiva mesatar 1. T prvetsojn formulat e ligjeve t veanta t gazeve. 2. T njehsojn konstanten universale. 3. T bjn dallimin gaz real-gaz ideal. Objektiva maksimal 1. T vrtetojn formuln q bashkon parametrat e gjendjes s gazit ideal. 2. T vrtetojn ekuacionin e gjendjes s gazit ideal. 3. T kalojn n formulat e tre ligjeve t veanta t gazeve duke u bazuar n ekuacionin e gjendjes s gazit ideal. Mjetet: Tabel me strukturn e vendosjes s atomeve dhe molekulave n gaze Koncepte: Gaz ideal, parametra t gjendjes. Zhvillimi i prmbajtjes: I. Kontrolli i t kuptuarit (10)

36

Msuesi shtron pr diskutim pyetjet: a) Cilat jan gjendjet agregate t lnds? b) dini pr to? c) Cilat jan veorit m individuale t gazeve q i dallojn nga lngjet dhe trupat e ngurt? d) Si jan forcat e bashkveprimit midis molekulave dhe atomeve n gaze? II. Njohuri t reja (25) 1. Ligjet e veanta t gazeve ideal Msuesi v theksin n gjrat kye: a) N faktin q do t merret n studim gazi ideal dhe jep prkufizimin e tij. b) Ku qndron rndsia e ktij koncepti. c) Njeh nxnsit me parametrat q prcaktojn gjendjen e nj gazi. d) Tregon lidhjen midis dy parametrave t gjendjes, kur i treti nuk ndryshon dhe i prezanton nxnsit me tre ligjet e veanta t gazeve. e) Rikujton ligjin e Avogadros (ata e kan studiuar n lndn e kimis) si dhe kushte normale, d.m.th. P0=1Atm, T0=00C, Vmol=22.4l. 2. Lidhja PVT pr nj sasi t caktuar t gazit ideal Msuesi ndan tabeln n tre pjes, klasn n grupe dhe shtron situatat problemore: a) T gjendet lidhja midis tre parametrave, n gjendje t ndryshme, t t njjtit gaz, duke shfrytzuar ligjet e veanta t gazeve. b) T njehsohet konstantja universal e gazeve duke u bazuar n formuln c) Gjeni ekuacionin q lidh tre parametrat e gjendjes pr nj sasi fardo gazi ideal me mas m, dhe mas molare M, duke u nisur nga 1 mol i tij n kushte normale. Msuesi konkludon pr zgjidhjet a), b), c) dhe prfundimisht liston njohurit e reja q dalin nga to; krijon srish tre situata t reja a), b), c) n lidhje me nxjerrjen e tre ligjeve t veanta, duke u bazuar n ekuacionin e gjendjes s gazit ideal. 3. Lidhja me praktikn a) Theksohet q vetit e gazeve real dhe ato t gazit ideal prputhen pr temperatura jo shum t ulta e trysni jo shum t mdha. b) Nisur nga kjo situat e thjeshtuar ideale u arrit q shkenctarr t studjojn vetit termike t gazeve reale, lngjeve, trupave t ngurt. III. Prforcimi(8) (me grupe)+ Analiz e ors s msimit e Vlersim i nxnsve(2) a) Ndrtohet mbi baz t pyetjeve n tekst. b) Zgjidhje e nj situate t thjesht problemore (ushtrimi 2).

37

IV.

D.Sh: Njehsoni sasin e ajrit n shtpin tuaj (individuale), nqs T=300C; P=1Atm. 2.2 Ekuacioni themelor i teoris molekularo-kinetike N prfundim t procesit msimor nxnsit t jen t aft q: Objektiva minimal 1. T japin disa nga karakteristikat molekulare t gazit ideal. Objektiva mesatar 1. T listojn hapat q ndiqen pr njehsimin e shtypjes q ushtrojn molekulat me faqet e ens. Objektiva maksimal 1. T analizojn: a) Thjeshtimet q bhen pr t kaluar n konceptin e gazit ideal b) Ekuacionin themelor t teoris molekularo-kinetike( TMK).

Mjetet: Tabel me strukturn e vendosjes s atomeve dhe molekulave n gaze. Metoda: ERR Zhvillimi I prmbajtjes: I. Evokimi (10) a) Vetit e gazeve t rikujtuara orn e kaluar. ). b) Formula q lidh P, F, S ( c) Ligji i II-t i Njutonit (F=ma). d) Sasia e lvizjes s nj trupi (p=mv). e) II. n lvizjen drejtvizore t njtrajtshme.

Realizimi i kuptimit (25) a) Njehsohet shtypja q ushtron nj molekul gazi mbi faqet e ens. b) Msuesi v n dukje hapat: a-f. c) Vihet theksi q ktu merret , pastaj kalohet te formula ose

III.

Reflektimi(8) (me grupe) a) Njehso P q ushtrojn mbi faqet e ens 3 mole gaz H2 n kushte normale, kur energjia mesatare e molekulave t tij sht 540J. b) Cili sht kuptimi i formuls (1)? D.Sh: Jepen 2 ushtrime detyr shtpie.

IV.

38

2.3 Kuptimi molekular i shtypjes dhe temperaturs N prfundim t procesit msimor nxnsit t jen t aft q t: Objektiva minimale. 1. Shkruajn formuln e ekuacionit themelor t TMK, ku trysnia varet nga prqendrimi dhe energjia kinetike mesatare e lvizjes tejbartse t molekulave t JD]LW LGHDO k>). 2. Shkruajn formuln e ekuacionit t prgjithshm t gjendjes s gazeve, ku merr pjes konstantja e Boltzmanit. 3. Paraqesin formuln ku njehsohet kjo konstante. Objektiva mesatar 1. Tregojn kuptimin fizik t ekuacionit themelor t TMK, duke prdorur termin prqendrim. 2. Argumentojn varsin e trysnis s gazit nga < k>. 3. Llogarisin vlern e konstantes s re k. Objektiva maksimal 1. Analizojn kuptimin molekular t shtypjes 2. Transformojn ekuacionin e prgjithshm t gjendjes s gazit deri n nj form t re. 3. Vrtetojn lidhjen midis temperaturs s gazit dhe < k> t thrrmijave t tij. 2.4 Energjia e brendshme e gazit ideal N prfundim t procesit msimor nxnsit t jen t aft q t: Objektiva minimal 1. Shkruajn shprehjen e < k> t thrrmijave t gazit ideal. 2. Paraqesin formuln e energjis kinetike t nj sasie t dhn gazi. 3. Shkruajn formuln e energjis s brendshme t gazit ideal. Objektiva mesatar 1. Argumentojn varsin e < k> nga temperatura dhe pavarsin e saj nga lloji I gazit. 2. Argumentojn varsin e Ek nga temperatura dhe sasia e lnds. 3. Argumentojn, bazuar te formula e energjis s brendshme, varsin e saj nga temperatura dhe lloji I molekulave(1, 2 apo shume atomike). Objektiva maksimal 1. Vrtetojn formuln e (v2)mes 2. Vrtetojn formuln e Ek t gazit ideal. 3. Vrtetojn formuln e energjis s brendshme t gazit ideal. 2.5 Shpejtsit e molekulave N prfundim t procesit msimor nxnsit t jen t aft q t:

39

Objektiva minimal 1. Prkufizojn termin Vmes k. 2. Prkufizojn termin shpejtsia m probabl. 3. Paraqesin disa shembuj t shprndarjes s molekulave sipas shpejtsive. Objektiva mesatar 1. Transformojn formuln e Vmes nga shprehja me konstanten e Boltcmanit n shprehjen me konstanten e prgjithshme t gazeve. 2. Bjn dallimin shpejtsi mesatare shpejtsi mesatare kuadratike me nj shembull t thjesht numerik. Objektiva maksimal 1. Njehsojn shpejtsin m probabl n statistika t ndryshme t dhna nga matjet e bra. 2. Zgjidhin ushtrime e problema ku njehsohen kto shpejtsi karakteristike t gazeve. Zgjidhje problemash N prfundim t procesit msimor nxnsit t jen t aft q t: Objektiva minimale Listojn: 1. Formulat baz t ligjeve t veanta n gaze. 2. Formuln e ekuacionit t prgjithshm t gjendjes s gazeve dhe ekuacionit themelor t TMK. 3. Formulat e energjis s brendshme t gazeve 1, 2 dhe shumatomik. Objektiva mesatar Aplikojn n zgjidhjen e problemave: 1. Formulat baz t ligjeve t veanta n gaze. 2. Formuln e ekuacionit t prgjithshm t gjendjes s gazeve dhe ekuacionit themelor t TMK. 3. Formulat e energjis s brendshme t gazeve 1, 2 dhe shumatomik. Objektiva maksimal (Duke aplikuar formulat e msuara) 1. Njehsojn madhsi fizike t tjera q bjn pjes n to. 2. Argumentojn veprimet e kryera. 3. Analizojn nga pikpamja fizike rezultatet e gjetura. Zhvillimi i prmbajtjes (msuesi aplikon pun me grupe) I. Praktik e udhhequr (10) 1. Listohen formulat e ligjeve t veanta n gaze:

a)

40

b) c) 2. Listohen ekuacionet n gaze: a) Ekuacioni i prgjithshm i gjendjes s gazeve: b) Ekuacioni themelor i TMK: c) Formulat e shpejtsive: mesatare dhe mesatare kuadratike:

d) Listohen formulat e energjis s brendshme pr gazin 1, 2, shume atomik: ----> Gaz 1-atomik: ----> Gaz 2-atomik: ----> Gaz shumatomik Praktik e pavarur (25) Zgjidhen ushtrimet 1-5 t sugjeruara n tekst. III. Vlersimi (10) a) I ors s msimit b) 3-4 nxns vlersohen me not n regjistr duke u bazuar n: -shkalln e prvetsimit t njohurive teorike, -aplikimin e sakt n problema t formulave t msuara, -arsyetimin fizik t problemave, -analizn e sakt t situatave problemore t shtruara. c) D.Sh: -2-3 ushtrime t tekstit, -ushtrime me situatat e msiprme apo t ngjashme t hartuara nga msuesi. II. ; ;

41

KREU III. Ndryshimet e gjendjes s lnds 3.1 Gazet reale. Ndryshimet fazore N prfundim t procesit msimor nxnsit t jen t aft q t: Objektiva minimale. 1. Paraqesin disa veori t gazeve reale. 2. Prkufizojn termin Temperatur kritike 3. Prkufizojn termin faz e lnds. Objektiva mesatar. 1. Bjn dallimin gaz ideal-gaz real. 2. Tregojn se n gjendje sht lnda mbi dhe nn temperaturn kritike. 3. Evidentojn faktort dominant n ndryshimin fazor t lnds ( P, T). Objektiva maksimal. 1. Interpretojn nga pikpamja fizike veorit e gazeve reale. 2. Argumentojn rndsin e njohjes s Tkritike t gazeve. 3. Analizojn diagramin fazor. Koncepte: Temperatur kritike, pik trefishe, faz e lnds, kalim fazor, diagram fazore. Zhvillimi I prmbajtjes: o Msimi ktu realizohet n form bashkbisedimi ku nxnsit interpretojn dy nga ushtrimet e detyrave t shtpis. o Msuesi n tabel liston veorit e gazeve ideale t dhna nga nxnsit, paraqet diagramin fazor si analiz e asaj q u dha. o Gjat dhnies s materialit t ri jepen veorit e gazeve reale, prezantohen konceptet e reja dhe bhet interpretimi fizik i tyre. o Vlersohen 1-2 nxns t cilt i interpretojn sakt njohurit fizike t detyrave t shtpis, marrin pjes dhe japin prgjigje t sakta gjat interpretimit t materialit t ri msimor. o Detyrat e shtpis mbshteten n ushtrimet e dhna nga paragrafi i kaluar, plus pyetja 5 e msimit t ri. 3.2 Shkrirja, avullimi dhe sublimimi N prfundim t procesit msimor nxnsit t jen t aft q t: Objektiva minimale. 1. Paraqesin sakt fazat e lnds. 2. Emrtojn dukurin e kalimit nga faza e par n t tret dhe anasjelltas. 3. Prshkruajn eksperimentet e realizuara n klas. Objektiva mesatar. 1. Paraqesin sakt nga pikpamja molekulare situatn n do faz. 2. Argumentojn fizikisht dukurin e sublimimit.

42

3. Komentojn sakt rezultatet e eksperimenteve. Objektiva maksimal. 1. Analizojn kalimet fazore nga pikpamja kinetiko-molekulare. 2. Japin argumente pr kushtet dhe lndt ku vrehet dukuria sublimim. 3. Analizojn grafikun e varsis s temperaturs nga koha dhe nxjerrin konkluzione pr nxehtsin e marr nga akulli dhe uji. 3.3 Nxehtsit specifike t shkrirjes dhe avullimit N prfundim t procesit msimor nxnsit t jen t aft q t: Objektiva minimal 1. Listojn faktort q ndikojn n: pikn e shkrirjes dhe sasin e nxehtsis q i nevojitet lnds pr tu shkrir. 2. Listojn faktort q ndikojn n: pikn e vlimit dhe sasin e nxehtsis q i nevojitet lnds pr t avulluar. 3. Shkruajn formuln e njehsimit t sasis s nxehtsis q i nevojitet lnds me mas m, pr tu shkrir apo avulluar. Objektiva mesatar 1. Japin kuptimin fizik t nxehtsis specifike t shkrirjes. 2. Japin kuptimin fizik t nxehtsis specifike t avullimit. 3. Analizojn formuln e njehsimit t sasis s nxehtsis gjat shkrirjes, avullimit. Objektiva maksimal 1. Analizojn mekanizmin e formimit t reve. 2. Analizojn mekanizmin e formimit t mjegulls. 3. Argumentojn nga pikpamja fizike vlerat e nxehtsis specifike t shkrirjes, avullimit n lnd t ndryshme (sidomos t H2O). Koncepte: Nxehtsi specifike e shkrirjes, nxehtsi specifike e avullimit. Mjete: Tabel me pikat e shkrirjes dhe t vlimit t lndve. Metoda: ERR Zhvillimi i prmbajtjes: I. Evokimi (10)(me grupe) Nxnsit diskutojn n lidhje me: a) Dallimi gaz real-gaz ideal b) Vlerat e ndryshme t pikave t shkrirjes, vlimit. c) Sasit e nxehtsis q do t nevojiteshin pr shkrirjen apo avullimin e lndve t ndryshme, n varsi t natyrs s bashkveprimit t thrrmijave t tyre. II. Realizimi i kuptimit (20) 1. Nxehtsia specifike e shkrirjes: a) Jepet kuptimi fizik pr nxehtsin specifike t shkrirjes. b) Mbshtetur n a) jepet formula e njehsimit t saj. c) Zgjidhen ushtrimet:

43

x Njehsoni sasit e nxehtsive q nevojiten pr shkrirjen e 2kg: H2O, O2, Fe, Pb dhe argumentoni rezultatet nga pikpamja fizike. d) Theksohet: Gjat procesit t kundrt (ngrirja) lnda jep nxehtsi po aq sa merr gjat shkrirjes. e) Vihen n dukje faktort nga t cilt varet temperatura e shkrirjes s lnds, ilustruar me shembuj nga praktika. 2. Nxehtsia specifike e avullimit: Skema e trajtimit sht e njjt si tek 1. Ktu trajtohet vemas uji, si lnd me veti fizike t spikatura, q i shfaq n praktik gjat t gjith stinve. III. Reflektimi(10) Trajtohet shembulli i zgjidhur n tekst. (Ktu nxnsit rikujtojn formuln e njehsimit t Q gjat ngrohjes apo ftohjes s lnds pa ndryshimin e gjendjes agregate t saj) IV. Vlersimi (5) Pjesa m e rndsishme ktu sht vlersimi i nxnsve pr: a) D. Sh. t zgjidhura, b) Pjesmarrje aktive n msim, c) Arsyetim fizik t sakt pr problemet e trajtuara, d) Zgjidhje t shpejta e korrekte t ushtrimeve e problemave t dhna, Pozitive sht q t gjith nxnsit q kontribuan n realizimin e ors msimore t vlersohen, por nga kto t veohen 2 apo 3 q vlersohen me not n regjistr (mbshtetur n kriteret a-d). Detyr shtpie: Msuesi arsyeton n baz t nivelit t nxnsve q ka dhe mund t jap 2 nga 6 ushtrimet e tekstit, por dhe rastin e kundrt t shembullit q u trajtua n msim(me t dhna t ndryshuara). 3.4 Avullimi dhe kondensimi i ujit. Vlimi N prfundim t procesit msimor nxnsit t jen t aft q t: Objektiva minimal 1. Listojn konceptet e msimit: avullim, avull i ngopur, vlim, pik vlimi. 2. Prshkruajn eksperimentin e vlimit t ujit. 3. Prkufizojn termin temperatur kritike. Objektiva mesatar 1. Prshkruajn procesin e avullimit q ndodh n nj en t hapur. 2. Japin prkufizimin dhe kushtet q nj lnd t vloj. 3. Argumentojn nga pikpamja fizike rezultate e eksperimenteve. Objektiva maksimal 1. Analizojn nga pikpamja fizike avullimin e lngjeve. 2. Krahasojn e bjn dallimin avull-avull i ngopur. 3. Marrin pjes duke realizuar dhe vet eksperimente pr vlimin e ujit.

44

3.5 Lagshtira e ajrit N prfundim t procesit msimor nxnsit t jen t aft q t: Objektiva minimal 1. Japin prkufizimin pr lagshtin absolute e relative t ajrit. 2. Zbatojn formuln e njehsimit t lagshtis relative n ushtrime. 3. Japin konceptin Pik e vess. Objektiva mesatar 1. Bjn dallimin lagshti absolute- lagshti relative. 2. Evidentojn parametrat normal t lagshtis absolute pr shndetin e njeriut. 3. Zgjidhin ushtrime me formuln e lagshtis relative dhe bjn arsyetimin fizik t tyre. Objektiva maksimal 1. Analizojn kontributin n shtypjen e gazit t prbrsve t tij (p.sh. ajri). 2. Argumentojn nga pikpamja fizike rolin e lagshtis n shndetin e njeriut. 3. Nxjerrin konkluzione n lidhje me mnyrn e ndryshimit t lagshtis relative t ajrit. 4. Analizojn kushtet fizike t prcaktimit t piks s vess.

KREU IV. Termodinamika 4.1 Ndryshimi i energjis s brendshme. Parimi i par i termodinamiks N prfundim t procesit msimor nxnsit t jen t aft q t: Objektiva minimal 1. Japin mnyrat e ndryshimit t energjis s brendshme(U) t gazit. 2. Formulojn Parimin e Par t Termodinamiks (P I TD). 3. Japin prkufizimin e motorit t prjetshm. Objektiva mesatar 1. Paraqesin U si madhsi fizike-funksion i gjendjes s sistemit. 2. Zbatojn P I TD n situata t ndryshme problemore. 3. Argumentojn nga pikpamja fizike metabolizmin te njeriu. Objektiva maksimal 1. Analizojn P I TD si zbatim i ligjit t shndrrimit dhe ruajtjes s energjis. 2. Krahasojn e nxjerrin konkluzione pr mnyrat e ndryshimit t U. 3. Analizojn pamundsin e ndrtimit t motorit t prjetshm. Koncepte: Parimi i Par i Termodinamiks, proces i mbyllur (ciklik). Metoda: ERR. Mjete: Skema t realizimit t eksperimenteve t ndryshimit t U-s me t gjitha mnyrat.

45

Zhvillimi i prmbajtjes: I. Evokimi (10) (grupe me nga 2 ose 3 nxns si jan t vendosur n klas) Evokohen njohurit e msuara: a) Kuptimi fizik i U-s n rastin e gazit ideal, b) Formulat e njehsimit t saj n rastin e gazit 1,2 dhe shumatomik, c) Varsia e drejt me temperaturn, si rrjedhim dhe me energjin kinetike, d) Kushtet q trupi t kryej pun, e) Formulat e njehsimit t sasis s nxehtsis n raste t ndryshme, II. Realizimi i kuptimit (30) 1. Mnyrat e ndryshimi t energjis s brendshme t gazit. x Pas diskutimit t a), b), c), d), e), theksohet q: o U sht funksion i gjendjes s gazit, o U ndryshon n dy mnyra: - me kryerje pune -me shkmbim nxehtsie N praktik ajo mund t ndryshoj gjithashtu me t dyja mnyrat njhersh. x Analizohen eksperimentet e dhna n tekst dhe konkludohet: o Trupit n eksperimentin 1, i rritet energjia e brendshme, U o Gazit i zvoglohet po aq energjia e brendshme (Ligji i Ruajtjes s EnergjisLRE) x Marrveshja: A>0 ----> Gazi kryen pun U>0 ----> Mbi gazin kryhet pun => Energjia e brendshme rritet. A<0 ----> Mbi gazin kryhet pun 8 ----> Gazi kryen pun =>Energjia e brendshme zvoglohet. x Evokohet formula e njehsimit t A dhe bhet diskutimi pr vlerat positive e negative t saj. x N eksperimentin 2 me t njejtin arsyetim si tek i pari U2-U1=Q x Marrveshja: Q>0 ----> Gazi merr nxehtsi 8! ----> Gazi merr nxehtsi => Energjia e brendshme rritet. Q<0 ----> Gazi jep nxehtsi 8 ----> Gazi jep nxehtsi =>Energjia e brendshme zvoglohet. x Nga evokimi i formulave t njehsimit t sasis s nxehtsis gjat shkrirjengrirjes, avullim-kondensimit, gjykohet pr shenjn e Q. x Diskutohet rasti praktik kur gazit i ndryshon energjia e brendshme njkohsisht me shkmbim nxehtsie dhe kryerje pune, nga ku rrjedh Parimi i

46

Par i Termodinamiks(P I TD): 8 x x 82 - U1 = Q - A ose 4 8$

Interpretohet P I TD si rast i zbatimit t LRE. Ilustrohet me nj shembull q e zgjidh nj nxns n tabel.

2. Procesi i mbyllur (ciklik) x Jepet prkufizimi i procesit t mbyllur ose ciklik. x Nxirret konkluzion i rndsishm n lidhje me zbatimin e P I TD pr t. x Jepet prkufizimi i motorit t prjetshm. x Diskutohet pamundsia e ndrtimit t tij, nga pikpamja fizike. III. Reflektimi (5) o Shembuj nga praktika t ndryshimi t U vetm me A. o Shembuj nga praktika t ndryshimit t U vetm me Q. o Shembuj nga praktika t ndryshimit t U me A dhe Q. o Marrveshja pr shenjat e U, A, Q. o P I TD. o Pamundsia e ndrtimit t motorit termik t prjetshm. o D.Sh: Duke shfrytzuar burime t tjera informacioni (prve tekstit) t argumentohet nga pikpamja fizike se si ndodh metabolizmi n organizmin e njeriut.

4.2 Proceset me gazet ideale. Procesi adiabatik N prfundim t procesit msimor nxnsit t jen t aft q t: Objektiva minimal 1. Shkruajn formulat e P I TD n izoprocese. 2. I zbatojn ato n ushtrime t thjeshta. 3. Prkufizojn procesin adiabatik. Objektiva mesatar 1. Vrtetojn formulat e reja t P I TD n izoprocese. 2. Formulojn P I TD pr procesin adiabatik. 3. Interpretojn rastin e rezultateve negative t puns, nxehtsis dhe ndryshimit t energjis s brendshme (A, Q, 8 Objektiva maksimal 1. Interpretojn nga pikpamja fizike P I TD n izoprocese. 2. Analizojn fizikisht P I TD n procesin adiabatik. 3. Zgjidhin situata t ndryshme problemore t zbatimit t P I TD, duke interpretuar dhe nga pikpamja fizike.

47

4.3 Parimi i dyt i termodinamiks. Motort termik N prfundim t procesit msimor nxnsit t jen t aft q t: Objektiva minimal 1. Prkufizojn punn dhe nxehtsin n termodinamik. 2. Formulojn Parimin e Dyt t Termodinamiks (P II TD). 3. Shkruajn formulat e rendimentit (mirsis) t motorit termik apo atij Karno. Objektiva mesatar 1. Interpretojn nga pikpamja fizike konceptin pune, nxehtsi. 2. Paraqesin shembuj t ndryshm ku zbatohet P II TD. 3. Zbatojn n zgjidhje ushtrimesh e problemash formulat e rendimentit t motorve termik). Objektiva maksimal 1. Krahasojn madhsit fizike A-Q. 2. Analizojn P II TD duke interpretuar nga pikpamja fizike shembujt q lidhen me t . 3. Interpretojn P II TD duke analizuar punn e motorve termik t llojeve t ndryshm.

4.4 Makinat frigorifer N prfundim t procesit msimor nxnsit t jen t aft q t: Objektiva minimale 1. Formulojn shprehjen tjetr t P II TD. 2. Prkufizojn makinn frigorifer 3. Shkruajn formuln e koeficientit t ftohjes. Objektiva mesatar 1. Shprehin P I TD pr makinn frigorifer. 2. Zgjidhin ushtrime e problema ku njehsohen koeficientt e ftohjes e t ngrohjes. 3. Shpjegojn punn e makins frigorifer. Objektiva maksimal 1. Analizojn nga pikpamja fizike shprehjen tjetr t P II TD. 2. Argumentojn punn e aparateve q prdoren pr ajrin e kondicionuar dhe i krahasojn ato 3. Bjn krahasimin motor termik- makin frigorifer duke i ilustruar me shembuj konkret n ushtrime e problema. 4.5 Entropia N prfundim t procesit msimor nxnsit t jen t aft q t:

48

Objektiva minimal 1. Prkufizojn madhsin fizike entropi. 2. Formulojn P II TD nprmjet entropis. 3. Tregojn drejtimin e zhvillimit t nj procesi t vetvetishm. Objektiva mesatar 1. Nxjerrin konkluzioni mbi shkalln e rregullsis s nj sistemi. 2. Prcaktojn entropin e ndryshimin e saj n situata t ndryshme problemore. Objektiva maksimal 1. Krahasojn entropit e lndve t ndryshme. 2. Analizojn ndryshimin e entropis n raste t ndryshme, duke arritur n konkluzione t rndsishme pr sa i prket shkall s rregullsis s molekulave sipas gjendjeve agregate t ndryshme t lnds. Model Moduli Msimor (mund t realizohet n bashkpunim me msuesin e biologjis), mbshtetur te kurioziteti i dhn n tekst. Tema: Termodinamika dhe fotosinteza N prfundim t procesit msimor nxnsit t jen t aft q t: Objektiva minimal 1. Paraqesin skemn e motorit termik. 2. Prshkruajn lvizjen e molekuls s myosins. 3. Japin shembuj te ndryshm t puns s organizmit t njeriut. Objektiva mesatar 1. Paraqesin etapat e puns s motorit termik. 2. Prshkruajn nga pikpamja fizike procesin e fotosintezs. 3. Llogarisin rendimentin gjat aktiviteteve t ndryshme t njeriut. Objektiva maksimal 1. Krahasojn motorin termik me at molekular n gjallesa. 2. Argumentojn vlerat e ndryshme t rendimentit n t dyja rastet. 3. Analizojn rezultatet e sjella dhe nxjerrin konkluzione pr to. Pun laboratori Bymimi i gazeve. Prcaktimi i zeros absolute N prfundim t procesit msimor nxnsit t jen t aft q t: Objektiva minimal 1. Rikujtojn ligjin e Gey-Lysakut. 2. Prshkruajn eksperimentin. 3. Shnojn n tabel matjet. Objektiva mesatar 1. 1[MHUULQ NRHILFLHQWLQ QJD IRUPXOD H OLJMLW W Gey-Lysakut. 2. Marrin pjes n kryerjen e eksperimentit. 3. Ndrtojn grafikun me matjet e tabels

49

Objektiva maksimal 1. Llogarisin vlern e NRHILFLHQWLW  2. Kryejn eksperimentin. 3. Llogaritin saktsin e matjeve (Gabimet: relativ, absolute, intervalin ku variojn vlerat e koeficientit  Qllimi i puns Studimi i varsis s vllimit t gazit nga temperatura, n shtypje konstante, dhe nga ekstrapolimi i matjeve t prcaktohet vlera e zeros absolute n shkalln Celsius. Realizohet n skemn e dhn n tekst. Pikt Nota 012 4 1317 5 18-24 6 2532 7 3339 8 4045 9 4650 10

MODEL TESTI PRMBLEDHS Koha: 45 minuta Emr Mbiemr: ____________________ Klasa: ___ 1. Nj got plot (me uj ) n 20C prmban 100ml uj. a) Sa ml uj do t derdhet nga gota nse temperatura bhet 920&" -6 1/K) b) Sa sht masa e ksaj sasie uji nse dendsia e ujit n 20C merret 1000 kg/m3? (8 pik) 2. Qarko pohimin e sakt: Bymimi linear sht karakteristik: A. Pr t gjitha gjendjet agregate t lnds. B. Vetm pr trupat e ngurt. C. Vetm pr trupat e lngt. D. Vetm pr gazet. E. Pr lngjet dhe gazet. (2 pik) 3. N nj en ka 64 gram oksigjen n temperatur 270C. a) Njehsoni vllimin e ens nse shtypja sht 105 Pa. b) Nse ena sht e mbyllur sa bhet shtypja n temperaturn 1270C? c) Me sa ndryshon energjia e brendshme e oksigjenit? d) Sa nxehtsi ka marr ai gjat nxehjes? (Jepet M=32g/mol, gazi sht 2 atomik) (8 pik)

50

4. Qarkoni pohimin e sakt, duke e zgjidhur m par: Mbi nj sasi gazi kryhet nj proces gjat t cilit shtypja prgjysmohet, ndrsa vllimi i gazit 3-fishohet. Temperatura e ktij gazi bhet: A. B. C. D. E. Asnjri nga kto. (4 pik)

5. Jepet varsia e shtypjes nga temperatura n P-T. a)Ndrtoni grafikun n koordinata P-V. b)Njehsoni punn e kryer nga gazi nse vllimi fillestar i tij sht 4 litra.

P (kPa) 200

1 | ---------| |

2
| | |

100

500 (8 pik)

6. Qarkoni pohimin e sakt: Vetit e gazeve ideal jan t njjta me ato t gazeve real: A. N temperatur shum t ulta. B. N trysni shum t mdha. C. N temperatur shum t ulta e trysni shum t mdha. D. N temperatura jo shum t ulta e trysni jo shum t mdha. E. Asnjra nga kto. (2 pik) 7. Nj cop akulli n 00C e ka masn 200gram. Sa uj me temperatur 500C duhet t hidhet n en nse n fund sistemi e ka temperaturn 100C? Gjeni ndryshimin e entropis s sistemit. (CU=4190J/Kg0C, qsh=3.33 105 J/Kg) (8 pik)

51

8. Qarkoni pohimin e sakt: Rendimenti (mirsia) e motorit termik njehsohet me formul: A. B. C. (2 pik) 9. Temperatura e ftohsit sht 270C dhe e ngrohsit 1270C. Gjeni rendimentin e ngrohsit, punn e kryer dhe nxehtsin q i jepet ftohsit nse nxehtsia e marr nga ngrohsi sht 2000J. (8 pik) D. E.

52

LINJA: LARMIA E QENIEVE T GJALLA PLANI MSIMOR Kreu Larmia e qenieve te gjalla Nr. i orve 1 Synimet e programit Programi synon ne 1. Klasifikimi i pajisjen e nxnsve organizmave dhe me njohuri, shprehi, historia e tij. aftsi rreth koncepteve te kreut 2. Niveli sistematik si: parimet baze dhe pema filogjenetike Atlas i biologjis taksonomike e e organizmave filogjenike.Nxenesi shtazore prshkruan 3. T njohim moneret Tabela karakteristikat e 4. Protistt msimore prbashkta me lloje t dalluese anatomike 5. T njohim botn e protistve e fiziologjike te krpudhave dhe organizmave nga likeneve Harte e secila qytetit, mbretri:Moneret, Projekt: Vlersimi i aparat Protistt, fotografik nivelit t ndotjes s Krpudhat, Bimt, U.S.B. ajrit n qytetin ton Kafsht laptop, Programi synon 6. Shumllojshmria e doreza zhvillimin e plastike jets n mbretrin e aftsive praktike bimve pr t prcaktuar Bim t freskta ose nivelin e ndotjes s 7. T njohim botn e ajrit apo pr t t bimve herbarizuara mbledhur organizma t Pun praktike: ndryshm dhe ti Vzhgimi dhe studimi Kuadratet klasifikoj. n natyr i prbrjes prove, Nxnsi shpjegon llojore t bimve fletore ndryshimet Prsritje 1 shnimesh strukturore e 8. T njohim botn funksionale gjat shtazore: Jorruazort Tabel evolucionit t msimore 9. T njohim botn me pamje t organizmave n shtazore: Rruazort jorruazoreve tok. Temat Mjetet dhe literatura Vepra: Origjina e llojeve nga .Darvin

3 4 5

6-8

10 11-12

13 14

15

16 17

18

53

19

20

10. Zhvillimi i strukturave t ndryshme te kafsht 11. Evolucioni i ditve t sotme

dhe rruazoreve Vepra Origjina e llojeve Revista Ne dhe mjedisi, buletini i Ministris se Mjedisit

12. Thesaret e biodiversiteti t 13. Vlerat e biodiversitetit 14. Dmtimi dhe rrugt pr mbrojtjen e biodiversitetit. Pun praktike: Ndrtimi i diagramave moshore pr njerzit Prsritje prfundimtare

Nxnsi diskuton mbi ndikimet n varfrimin e larmis biologjike q shkaktohen nga aktiviteti i njeriut si zhdukja e habitateve nga urbanizimi, shfrytzimi pa kriter i pasurive natyrore biologjike

21

Fletore shnimesh, laps, kompjuter

22

Nxnsi t ndrtoj diagramn moshore mbshtetur n disa karakteristika si mosha, gjinia etj. T prdor fjalor shkencor terminologjik pr interpretimin e ideve pr speciet.

OBJEKTIVAT LINJA: Larmia e qenieve te gjalla Objektiva minimal: N prfundim t ksaj linje nxnsi/ja: 1. Prkufizon konceptet e nivelit taksonomik dhe marrdhnieve si gjini, specie, takson. 2. Prdor teknikat e duhura pr t mbledhur organizma t ndryshm n nj livadh, pyll ose zon e largt. 3. Rendit kriteret e klasifikimit t llojeve. 4. Jep shembullin e organizmave autotrofe e heterotrofe. 5. Ndrton zinxhir ushqimor me gjallesat. 6. Tregon karakteristika t baktereve, protistve, krpudhave, bimve e kafshve. 7. Jep shembuj t strukturave homologe e analoge t gjallesave t ndryshme.

54

8. Prkufizon biodiversitetin ose shumllojshmrin biologjike. 9. Rendit vlerat materiale dhe jomateriale t biodiversitetit. Objektivat mesatar: 1. Krahason gjallesat e mbretrive t ndryshme. 2. Shpjegon ndryshimet midis baktereve aerobe, anaerobe, simbiotike e azotofiksuese. 3. Klasifikon protistt pr nga mnyra e t ushqyerit dhe t shumimit. 4. Plotson tabela mbi dallimet midis bimve enzore e joenzore. 5. Shpjegon origjinn e prbashkt t shpendve e gjitarve. 6. Argumenton larmin e biodiversitetit n vendin ton. Objektivat maksimal: 1. Shpjegon parimet baz taksonomike e filogjenetike. 2. Ndrton diagrama t organizmave prfaqsues t seciles prej pes mbretrive, mbshtetur n karakteristikat anatomike e fiziologjike t tyre. 3. Vlerson rndsin e biodiversitetit pr mbijetesn e njeriut. 4. Skicon hartn e koncepteve pr biodiversitetin. 5. Vlerson nse burimet e biodiversitetit jan t kultivuara apo t grumbulluara nga natyra. 6. Vlerson pozicionin e njeriut n pemn filogjenetike. MODULE MSIMORE Tema 1.2: Niveli taksonomik dhe pema filogjenetike e organizmave shtazor. Objektivat (sipas niveleve ) N fund t ors s msimit nxnsi/ja: x Liston tiparet q prdoren pr ndarjen e organizmave sipas mbretrive t ndryshme. x Krahason gjallesat e mbretrive t ndryshme lidhur me tipin dhe numrin e qelizave dhe mnyrn e t ushqyerit. x Analizon vendin e njeriut n pemn filogjenetike. Konceptet kryesore: Mbretri, monere, protist, krpudha, taksonomi, simetri trupore, celum, pema filogjenetike. Mjetet: Tabel msimore me pemn filogjenetike t bots shtazore, shkumsa me ngjyra etj.

55

Fazat e strukturs Parashikimi Ndrtimi i njohurive Prforcimi

Struktura e msimit Metodat Veprimtaria e Organizimi i msimore nxnsve dhe koha nxnsve Kllaster T nxnt 10 Pun n dyshe dhe individuale Ditari dypjessh Ndrtimi i Grupe me nga 3-5 shprehive nxns msimore 15 Gushkuqi rrethor Nxitja e diskutimit Pun individuale 20 n grup Zhvillimi i msimit

a) Parashikimi (kllaster) Do t formohet kllaster me fjalt Mbretrit e gjallesave Nga msuesi dhe nxnsit nxirren drejtimet kryesore ku do t prqendrohet plotsimi i mtejshm i kllasterit.
Krpudhat

Moneret

Mbretria e gjallesave

Protistt Krpudhat

Bimt

Nxnsit n mnyr individuale do t plotsojn seciln nga shtjet e prmendura m lart me njohurit e marra n ciklin e klass s 8t. Diskutimi vazhdon n dyshe e pastaj n grupe m t mdha. Nj prfaqsues i grupit do t lexoj punn e br, ndrkoh msuesi plotson kllasterin e shkruar n tabel. b) Ndrtimi i njohurive (ditari dypjessh) Msuesi ka prgatitur nj flet pune t ndar n dy kolona ku n njrn prej tyre bhet pyetja, ndrsa n tjetrn krkohet q nxnsit t japin prgjigje sipas modelit t mposhtm.
Pyetja far gjallesash prfshin mbretria Monera? Si klasifikohen protistt sipas mnyrs s t ushqyerit? Si klasifikohen krpudhat sipas mnyrs s t ushqyerit? A jan bimt gjallesa autotorfe apo heterotrofe? Prgjigje Njqelizor Autotrof ose Heterotrof Heterotrof Autotrof

56

Msuesi shton edhe pyetje t tjera me ndihmn e nxnsve. Msuesi pasi i ka grupuar nxnsit n grupe me 3-5 nxns shprndan kube prej letre pr secilin grup dhe krkon q nxnsit t plotsojn n 5 faqet e kubit emrin e do mbretrie dhe far gjallesash prfshin ajo mbretri nisur nga tipi i qelizave q ato kan (prokariote apo ekuariote). - Flett e puns dhe kubet e plotsuar lexohen nga nj prfaqsues i secilit grup. c) Prforcimi (Gushkuqi rrethor) Msuesi jep detyr: Duke vzhguar skemn e pems filogjenetike t shfaqjes s gjallesave t ndryshme n planetin ton, reflektoni se ku qndron njeriu n pemn filogjenetike? Iden tuaj do ta shkruani n letr, m pas do ta palosni letrn dhe do tia jepni shokut q keni pran. Ai do t shkruaj iden e tij dhe ia palos letrn shokut tjetr. Letra do t kaloj n duart e t gjith antarve t grupit. N fund hapet letra dhe lexohet, si dhe nxirret cila sht ideja m e plot e secilit grup. Pyetje e prgjigje 1. Listoni disa nga dallimet ndrmjet mbretrive t ndryshme. Prgjigjja: Mbretrit dallohen nga numri i qelizave, tipat e qelizave (prokariot apo ekuariot) dhe mnyrat e t ushqyerit (autotrofe apo heterotrofe). 2. Listoni tiparet q prdoren pr ndarjen e organizmave sipas mbretrive t ndryshme. Prgjigjja: Biologt prdorin tipare t ndryshme pr klasifikimin e organizmave: - Te moneret dhe protistt prdorin numrin e qelizave dhe mnyrn e t ushqyerit. - Te bimt, prania ose jo e enve pruese, mnyra e shumimit, ndrtimi morfologjik. - Te kafsht, shkalla e organizimit t qelizave (inde, organe), simetria e trupit, si dhe ngjashmri anatomike. 3. Jepni shembuj t organizimit autotrof dhe heterotrof. Ndrtoni lidhje ushqimore me to. Prgjigje: Organizma autotrofe: Algat, fitoplanktonet, bimt Organizma heterotrofe: zooplanktont, kafsht shumqelizore, njeriu. Zinxhiri ushqimor:
fitoplankton peshku peshkaqeni bakteret

57

Tema 1.6: Shumllojshmria e jets n mbretrin e bimve Objektivat (sipas niveleve ) N fund t ors s msimit nxnsi/ja: x Rendit kriteret baz t klasifikimit t bimve. x Tregon cilat grupe t bimve jan shfaqur m hert. x Shpjegon mnyrat e ruajtjes s bimve sipas metods in-situ dhe ex-situ. x Vlerson rolin e bimve mjeksore n vendin ton. Konceptet kryesore: myshqet, bim enzore, ruajtja e in-situ e ex-situ, mjeksi tradicionale. Mjetet: Herbare me lloje t ndryshme bimsh t vendit ton. Struktura e msimit Metodat Veprimtaria e msimore nxnsve dhe koha Parashikimi me Zhvillimi i fjalorit terma paraprak 10 Msimi i Nxitja e diskutimit prqendruar mbi 25 argumentet Hulumtimi i T nxnt n prbashkt bashkpunim 10

Fazat e strukturs Parashikimi Ndrtimi i njohurive Prforcimi

Organizimi i nxnsve Pun n grup Pun n grupe dyshe Pun n grupe dyshe

Zhvillimi i msimit a) Parashikimi (Parashikimi me terma paraprak) - Msuesi shkruan n tabel fjalt: myshqe, hepatik, bim joenzore, bim enzore, fiere, spore, pishat, bredhat, bim me lule. Ndahet klasa n grupe: Msuesi: - far prfaqsojn termat e shkruar n tabel? (nxnsit shfrytzojn njohurit e marra m par pr bimt) - Nxnsit: lloje t ndryshme bimsh q mund t jen joenzore ose enzore. Msuesi u krkon nxnsve q, duke patur parasysh paraqitjen skematike t pems s evolucionit t bimve, t tregojn se cilat grupe t bimve jan shfaqur m hert? Cilat forma gjenden m shum n trajt fosilesh? Pasi u l koh t mjaftueshme, msuesi i krkon prfaqsuesit t grupit t japin rezultatin e puns vzhguese. Prgjigjet i shkruan n tabel.

58

- Nga algat e gjelbra fillimisht u shkputn myshqet, ndrsa nga dega kryesore dha bimt enzore. - M shum n trajt fosilesh gjenden fiernat meq shtresat e sotme qymyrmbajtse kan qen dikur moale, habitate t ktyre bimve. b) Ndrtimi i njohurive: (Msimi i ndrtuar mbi argumentet ) Msuesi u drejtohet nxnsve q, mbi bazn e njohurive q ata kan mbi Mbretrin e bimve t: 1. Klasifikojn bimt e shnuara n tabel n baz t pranis ose jo t indit prues dhe t shkrimit me far apo me spore. Prgjigjet e mundshme: Nxnsi 1: Myshqet dhe hepatik jan pa ind prues, ndrsa fieret, pishat e bimt me lule kan ind prues (enzore). Nxnsi 2: Myshqet, hepatik, fieret shumohen me spore, ndrsa pisha dhe bimt me lule shumohen me far. 2. Bni nj list t bimve mjeksore q rriten n zonn ku ju banoni e jetoni: A e njihni mnyrn e prdorimit t tyre? Argumentimi i prgjigjeve t mundshme t dhna nga nxnsit. Nxnsi 1: Un kam par t rritet dafina, kamomili, boronica, rozmarina, sherebela q prdoren si bim mjeksore. Nxnsi 2: Dafina, kamomili e sherebela prdoren si ajra, duke u zier gjethet e tyre e duke prdorur lngun e tyre. Msuesi u krkon nxnsve t jen t vmendshm n argumentimin mbi njohurit e reja n lidhje me: Ruajtjen e bimve n mjedise natyrore (in-situ) e kopshtet botanike (ex-situ). - Prdorimin e bimve pr prodhimin e medikamenteve mjeksore. - Si fosilizohet nj bim (llojet e fosileve varen nga vendi ku ka jetuar organizmi dhe shpejtsia e mbulimit t tij prej sedimenteve). c) Prforcimi (Hulumtim i prbashkt) sht momenti q nxnsi t punoj me testin pr t lexuar e reflektuar mbi pyetjet e drejtuara n rubrikn Kontrolloni njohurit (rubrika 1). Msuesi lejon q nxnsit t konsultohen, t bashkpunojn me shokun e banks pr 4-6 minuta. U krkoj nxnsve t shkruajn emrat e bimve me laps me qllim q t ken mundsi t bjn korrigjimet e duhura gjat debatit t prbashkt. Pas mbarimit t kohs msuesi u krkon q t japin prgjigjet duke imponuar dhe nxitur nxnsit q kan qen t heshtur gjat gjith ors s msimit, me qllim q

59

ata t jen t gjith pjesmarrs aktiv n procesin e t nxnit. Kur msuesi sheh q nxnsit nuk kan m diskutime, parashtron me z t lart versionet e drejta pr bimt nga t cilat mund t prftohen produktet e dhna n rubrikn 1 t Kontrollit t njohurive. Pas ktij hapi msuesi u drejton nxnsve nj pyetje t hapur formuese dhe nxit debatin. far prparsish e problemesh mund t ndeshen gjat ruajtjes in-situ e ex-situ t bimve? Pyetje e prgjigje: 1. Cilat grupe t bimve jan shfaqur m hert? M hert jan shfaqur myshqet pastaj bimt enzore pa far e me far. 2. Bni nj list t bimve mjeksore n zonn tuaj. Bim mjeksore mund t jen: rigoni, rozmarina, dafina, kamomili, aji i malit, mllaga, trndafili i egr etj.

Tema 1.12: Thesaret e biodiversitetit Objektivat (sipas niveleve) N fund t ors s msimit nxnsi/ja: x Tregon far kupton me termin biodiversitet ose shumllojshmri biologjike. x Tregon elemente t flors dhe t fauns s vendit ton. x Shpjegon se cilt faktor e bjn biodiversitetin n Shqipri t pasur? x Analizon shkaqet pse zonat tropikale qndrojn n vend t par n nivel global, lidhur me biodiversitetin. Konceptet kryesore: gjen, ekosistem, biodiversitet, fosile, flora, fauna. Mjetet: Tabel ku paraqitet shprndarja gjeografike e bimsis dhe e fauns n vendin ton, revista mjedisore. Struktura e msimit Fazat e Metodat Veprimtaria e Organizimi i strukturs msimore nxnsve dhe koha nxnsve Parashikimi Shkrim I lir Ndrtimi i Pun individuale shprehive studimore 10 Ndrtimi i Ruaje fjaln e T lexuarit Pun n dyshe e njohurive fundit pr mua ndrveprues 25 n grup Prforcimi Tabela e Paraqitje grafike e T gjith nxnsit koncepteve informacionit 10

60

Zhvillimi i msimit a) Parashikimi (shkrim i lir) Nxnsit shkruajn nj shkrim t lir mbi dshirat q ata kan pr t eksploruar e vzhguar pasurin llojore t flors e fauns n vendin ton ose n bot. Zhvillohet nj diskutim n grup rreth pyetjeve t mposhtme: - A keni patur mundsi t zbuloni apo vizitoni parqet kombtare t vendit ton? - ndihm keni patur nga prindrit pr kt? b) Ndrtimi i njohurive (ruaje fjaln e fundit pr mua) Lexohet teksti. Nxnsit shnojn n fletore idet m domethnse dhe m t rndsishme q kan nxjerr pas komunikimit n dyshe. Fillohet me raportimin e tyre, duke ballafaquar komente t ndryshme rreth do ideje t paraqitur. Nxnsi bn komentin prfundimtar, duke thn fjaln e fundit (mendimin m t konsoliduar t tij rreth problemit t trajtuar). c) Reflektimi: Tabela e koncepteve plotsohet individualisht dhe n grup si m posht: Llojet e gjallesave n vendin ton Bimore Shtazore Rruazort: ____________________________ Ekspozohen tabelat e plotsuara nga grupet. Diskutohet n klas pr biodiversitetin n vendin ton, duke e krahasuar me at t pyjeve tropikale. Pyetje e prgjigje: 1. Tregoni far kuptojm me termin biodiversitet ose shumllojshmri biologjike? Prgjigjja: Biodiversiteti prfshin trsin e gjeneve, t llojeve dhe ekosistemeve n nj zon t caktuar pa marr n konsiderat format q kan jetuar m par (fosilet). 2. Prmendni elemente t flors e fauns n vendin ton, t cilat argumentojn faktin se biodiversiteti n Shqipri sht i pasur. _____________________________ Jorruazort: _________________________

61

Prgjigje: Flora (bota bimore) e Shqipris prfaqsohet nga 165 familje: 85 % e bimve rriten n kushte natyrore, ndrsa 15 % jan t importuara nga jasht, 11% e bimsis jan endemike si gshtenja e kalit, tisi etj. Fauna (bota shtazore) e Shqipris prfaqsohet nga 4000 lloje insektesh, 64 lloje kafshsh n ujrat e mbla e 249 lloje kafshsh n ujrat e kripura, ku nga kto 4 lloje jan endemike.

PUN PRAKTIKE Tema: Vzhgimi dhe studimi n natyr i prbrjes llojore t bimve Objektivi: Nxnsi/ja t jet i/e aft t: - prcaktoj prbrjen e llojeve bimore n nj zon t caktuar. Mjetet e puns: Katror t vegjl, spango, fletore shnimesh Kohzgjatja: 2 or Vendi: nj livadh, nj park ose nj zon pyjore. STRUKTURA E MSIMIT Ora e par msimore: Ndrtimi i katrorve prov Nxnsit do t ndahen n tri grupe. do grup do t ndrtoj kuadratet prov. Ato ndrtohen prej druri me 4 ristela dhe nga brenda tyre jan fiksuar gozhd t vogla, ku lidhet fije spangoje ose ndonj fije tjetr pr t formuar nj rrjet me katror t vegjl brenda kornizs. Gozhdt do t jen do 10 cm nga brenda n katr ant e kuadratit prov, i cili do t ket prmasat 50 cm me 50 cm. Brenda kuadratit prov do t formohen 25 katror t vegjl nga fija e spangos. Ora e dyt msimore: Puna n terren Msuesi zgjedh nj siprfaqe t caktuar me bimsi barishtore, si: nj park, nj livadh ose nj zone pyjore brenda rrethit ku ndodhet shkolla. Kjo siprfaqe do t shrbej si siprfaqe prove. do grupi i cakton t bj studime t bimsis n nj zon t caktuar t siprfaqes prov. Nxnsit vendosin katrort n ato pjes t siprfaqes q ka m tepr bimsi dhe numrojn llojet e ndryshme t bimve brenda katrorve t vegjl me prmasa 10cm me 10cm, si dhe numrin e bimve t t njjtit lloj n kto kuadrate. Bimt e numruara i shnon n fletore. Pastaj nxnsit nxjerrin konkluzione pr numrin e bimve e t llojeve t reja, duke i numruar ato n t gjith katrort e vegjl dhe llogarisin numrin e bimve n katrorin e madh 0,5m me 0,5m. Pr llojet bimore q nuk i njohim, i shnojm me germa t caktuara dhe bjm nj prshkrim t asaj bime pr ta njohur kur t bhet ballafaqimi i numrit t bimve pr metr katror me grupet e tjera. N fund t tre grupet ballafaqojn t dhnat e tyre dhe nxjerrin nj konkluzion mbi numrin e bimve t nj lloji n siprfaqen prov t marr n studim si dhe numrin e llojeve t ndryshme bimore pr metr katror n at siprfaqe t livadhit apo t nj parku.

62

VLERSIMI: Nxnsit do t vlersohen pr bashkpunimin n grup pr prgatitjen e katroreve prov si dhe pr punn n terren. SHPJEGIMI I FJALVE KYE Sfungjer - gjallesat m t thjeshta shtazore dyshtresore Knidare - gjallesat dyshtresore detare Artropoda kmbnyjtuarit, gjallesa me skelet t jashtm e me kmbt me nyje Endoskelet - skelet i brendshm Anatomi e krahasuar - shkenca q studion gjallesat n mnyr t krahasuar Struktura homologe - struktura me origjin t ngjashme, por me funksione t ndryshme Struktur rudimentare - struktura q kan humbur funksionin Evolucion konvergjent procesi evolutiv i formimit t strukturave prmes przgjedhjes natyrore Mbretri njsia m e lart e klasifikimit t gjallesave Lloj njsia m e ult e klasifikimit t gjallesave Monere - gjallesat me qeliza prokariote Heterotrofe - gjallesa q e marrin ushqimin t gatshm nga mjedisi Autotrofe - gjallesa q e sigurojn vet ushqimin me an t fotosintezs Bazidiomicetes krpudha m kmbz e kapele Angjiosperm bim me far t veshur Gjimnosperm bim me far t zhveshur Flora -bimsia Fauna kafsht Ekinodermatt lkurgjembort Popullat e qndrueshme - popullat q nuk ndryshon me kalimin e kohs Struktur analoge - struktura q kan ngjashmri n pamjen e jashtme, por jo n prejardhje Biodiversitet shumllojshmri e gjallesave PERMBLEDHJE E NJOHURIVE TE LENDES Taksonomia sht shkenca e klasifikimit t organizmave bazuar n lidhjet e tyre evolutive. Ka shtat kategori kryesore t klasifikimit: mbretria, tipi, klasa, rendi, familja, gjinia dhe lloji. Klasifikimi i gjallesave sht br fillimisht nga Aristoteli, pastaj m von nga K. Lineu dhe u plotsua nga Darvini me teorin e tij t evolucionit. N ditt e sotme klasifikimi i gjallesave bazohet n katr kritere: a) anatomia, b) stadet e zhvillimit,

63

c) ngjashmrit biokimike, d) sjellja. Moneret jan organizma pak m t mdha se viruset, por m t vogla se eukariotet. Ktu bjn pjes bakteret, t cilat kan forma t ndryshme, si kok, bacile, spirile, vibrione. Protistt jan organizma eukariote. Ata jan t ndryshm pr nga mnyra e t ushqyerit, lvizjes, membrans qelizore dhe ciklit t jets. Megjithat ata jan organizma njqelizore. Protistt klasifikohen n alga q jan organizma fotosintetike dhe organizma heterotrofe, si: ciliatet, flagjelatet, forameniferet e amebat. Protistt riprodhohen me rrug aseksuale me ndarje, dhe me rruge seksuale me konjugim. Krpudhat jan organizma heterotrofe nj dhe shumqelizore. Ato ndahen n tre grupe t mdha: zigomicete, askomicete dhe bazidiomicete. Ato luajn rolin e dekompozuesve dhe formojn forma simbiotike, si likenet e mikorizat. Kriteret pr klasifikimin e bimve jan: a) prania ose jo e enve pruese; b) prania ose jo e fars. Bimt pa en pruese jan myshqet, ndrsa bimt me en pruese ndahen n bim pa far e me far. Kto t fundit jan farzhveshura dhe farveshura. Mbetria e bimve prbhet nga organizma fotosintetik shumqelizor. Bimt e para jan shfaqur n uj dhe kur kaluan n tok psuan disa prshtatje, si shfaqja e enve pruese dhe kutikuls mbrojtse. Fillimisht u shfaqen myshqet, pastaj gjimnospermat e angjiospermat. Mbretria e kafshve prfshin organizma shumqelizor heterotrof. T gjitha kafsht grupohen n dy kategori: rruazor me shtylle kurrizore e jorruazor pa shtylle kurrizore. Biologt i klasifikojn kafsht n baz t disa tipareve, si shkalla e organizimit t qelizave brenda trupit, simetria trupore, celumi apo ngjashmri t tjera anatomike. Jorruazort prfshijn disa tipa si: sfungjert, knidart, krimbat, artropodet, molusqet, ekinodermatet. Tipi i krimbave sht m i evoluar se knidart dhe sfungjert, gj q duket n shum drejtime, si: shfaqja e mezoderms si dhe e sistemit t qarkullimit t gjakut, sistemi trets, ekskretimit etj. Molusqet jan m t evoluar, ku dallohet oktapodi me trurin t ndrlikuar. Artropodet jan jorruazort m t bollshm mbi tok. Grupi m i madh i tyre jan kandrrat. Rruazort kan endoskelet dhe pr nga frymmarrja ata ndahen n: peshqit q bhen me velza, amfibt me mushkri e lkur, ndrsa zvarranikt, shpendt e gjitart me mushkri.

64

Klasa m e evoluar sht ajo e gjitarve, ku spikat sistemi nervor m i evoluar, duke u siguruar atyre aftsin e t msuarit dhe u jep mundsin q t prshtaten me mjedisin. Anatomia e krahasuar sht shkenca q studion ndrtimin dhe funksionimin e organizmave, duke e krahasuar me njri-tjetrin. Strukturat e brendshme t ngjashme quhen struktura homologe d.m.th., ato kan origjin t ngjashme, por funksione t ndryshme, ndrsa strukturat q kan ngjashmri nga pamja e jashtme quhen struktura analoge. Strukturat rudimentare jan ato q kane humbur funksionin. si p.sh. kockat e legenit tek balena dhe zorra e verbr te njeriu. Evolucioni ka ndodhur n t kaluarn, por ai ndodh edhe n ditt e sotme. Si shembull pr kt sht rasti i fluturs Biston betularja. Bota bimore e vendit ton prbhet nga 165 familje bimore ku 320 lloje bimsh jan t krcnuara ose t rralla. Shqipria ka nj bot shtazore t pasur me 15 lloje amfibsh, 37 lloje zvarraniksh, 323 lloje shpendsh dhe 64 lloje gjitarsh toksor e 5 lloje detare. Biodiversiteti nuk sht vetm baza e jets n tok, por ofron edhe vlera t tjera, si pastrimi i ajrit, pastrimi i ujrave, shmangia e erozionit. Biodiversiteti sht rezervuar ushqimi gjallesash natyrore si dhe bimsh kurative dhe industriale.

TEST PRMBLEDHS I NJOHURIVE

1. Kriteret moderne t klasifikimit t gjallesave jan: A) mjedisore; B) sjellja; C) morfologjike; D) citologjike. 2. Te protistt bjn pjes organizma: A) prokariote; B) eukariote; C) as njra, as tjetra; D) a dhe b. 3. Mikorizat jan forma simbiotike ndrmjet: A) krcellit t bimve e nj alge; B) rrnjve t bimve e nj alge; C) rrnjve t bimve e nj krpudhe; D) nj alge dhe nj krpudhe.

1 pik

1 pik

1 pik

65

4. Jan bim joenzore: A) briofitet; B) angjiospermet; C) gjimnospermat; D) fierit. 5. Zvarranikt: A) kan lkur t lagsht; B) kan pllenim t jashtm; C) kan mushkri t zhvilluara mir; D) jan vivipare. 6. Tretja te sfungjert bhet n: A) qelizat e ektoderms; B) qelizat e endoderms; C) qelizat e mezoderms; D) n zgavrn e trupit. 7. Strukturat quhen homologe kur kan: A) funksion t njjt; B) prejardhje t njjt; C) ndrtim t njjt; D) t tria (A, B, C)

1 pik

1 pik

1 pik

1 pik

8. Renditni dy nga prshtatjet q psuan bimt kur kaluan nga jeta ujore n at toksore 2 pik 9. Shpjegoni prmes nj shembulli pr secilin rast s jan bakteret simbiotike e azotofiksuese. 2 pik 10. Krahasoni likenet me mikorizat, duke treguar nj an t prbashkt dhe nj ndryshim midis tyre: 2 pik 11. N cilin aspekt duket se shpendt dhe gjitart kane evoluar nga nj paraardhs i prbashkt? 1 pik 12. Shpjegoni pse zona tropikale qndron n vend t par n nivel global pr shkalln m t lart t biodiversitetit. 3 pik 13. Biodiversiteti sht pjes e jets n tok. Tregoni tri nga shrbimet q ofron ai pr jetn n tok. 3 pik Notat Pikt 4 0-4 5 5-7 6 6-10 7 11-13 8 14-16 9 17-18 10 19-20