Sunteți pe pagina 1din 103

SOCIOLOGIA DAS

INSTITUIES JURDICAS
AUTOR: GUILHERME FIGUEIREDO LEITE
ROTEIRO DE CURSO
2010.1
2 EDIO
Sumrio
Sociologia das instituies jurdicas
INTRODUO .................................................................................................................................................. 03
AULA 1 PARA qUE SERvE A SOCIOLOgIA jURDICA? ................................................................................................... 05
AULA 2 DA CERTEzA DAS NORmAS CERTEzA DOS fATOS: COmO A DOgmTICA jURDICA E A SOCIOLOgIA DO DIREITO
ObSERvAm A DECISO jUDICIAL? ........................................................................................................................... 06
AULA 3 A DECISO jUDICIAL ENTRE CONSISTNCIA jURDICA E ADEqUAO SOCIAL ........................................................... 16
AULA 4 A fUNO DO DIREITO NA SOCIEDADE .......................................................................................................... 18
AULA 5 PROvA ................................................................................................................................................ 19
AULA 6 DA UNIDADE AO PLURALISmO jURDICO: DIREITO INOfICIAL, LEx mERCATORIA E DIREITO mARgINAL ........................... 20
AULA 7 CASO PASRgADA .................................................................................................................................. 21
AULA 8 DIREITO OfICIAL versus DIREITO DAS fAvELAS .......................................................................................... 29
AULA 9 POSSvEL INSTITUCIONALIzAR O DIREITO DE PASRgADA? ............................................................................. 42
AULA 10 PLURALISmO jURDICO OU mISCELNEA SOCIAL? .......................................................................................... 44
AULA 11 INCLUSO E ExCLUSO NA PERIfERIA DA mODERNIDADE ................................................................................. 55
AULA 12 SOLIDARIEDADE, CONfIANA E DIREITO NOS PASES PERIfRICOS ..................................................................... 58
AULA 13 REDES DE INCLUSO: SISTEmAS PARASITRIOS E O CONTROLE DA DECISO jURDICA .............................................. 59
AULA 14 bRASILIANIzAO DO CENTRO ................................................................................................................. 62
AULA 15 PROvA ............................................................................................................................................ 102
3
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
introduo
1. ConCepo do Curso e objetivos Gerais
Para que serve a sociologia jurdica? Qual a sua funo para o direito? Trata-se de uma disciplina mera-
mente contemplativa, descritiva, externa ao sistema jurdico? Qual a sua contribuio? As operaes do direito
devem ignor-las e centrar ateno no aspecto exclusivamente normativo, nas leis? E a observao do direito:
a dogmtica jurdica auto-sufciente? No existe a necessidade de anlises da realidade social? Se a verdadeira
cincia do direito a dogmtica, qual o status da sociologia jurdica? Perfumaria? A primeira parte do presente
curso busca rebater todas essas questes. Seu objetivo delimitar o espao e o papel da sociologia jurdica no
direito moderno. Para isso, nas quatro primeiras aulas, ser retomada a discusso em torno do surgimento e da
afrmao da disciplina.
A sociologia jurdica o resultado de um diagnstico que constata os limites operativos do formalismo
jurdico. Este no daria conta das transformaes da realidade e funcionaria como mecanismo de preservao do
status quo. A letra geral, abstrata e universal da lei seria insensvel s demandas sociais particulares e s mudanas.
A norma refrearia o processo evolutivo da sociedade. Como alternativa, o direito deveria desviar a ateno da nor-
ma aos fatos sociais. Abrir-se completamente s demandas da sociedade. Esse o propsito da sociologia jurdica.
Instituir uma autntica jurisprudncia sociolgica com o intuito de suprir a inefccia do formalismo e do dog-
matismo jurdico. As duas primeiras aulas abordaro este tema. Pretendem demonstrar a relevncia da sociologia
no aspecto decisrio do direito e a necessidade de sensibilizar o sistema jurdico aos conhecimentos extralegais. As
duas ltimas aulas desse bloco pretendem demonstrar o risco da radicalizao dessa postura: a sociologizao do
direito. Nesse caso, o aspecto normativo inteiramente ignorado e o sistema jurdico dilui-se na sociedade. Sua
autonomia e sua funo social so corrompidas. Contra este risco, tentar-se- buscar, nas decises judiciais, um
ponto de equilbrio entre adequao social (sociologia jurdica) e consistncia jurdica (dogmtica jurdica).
O segundo bloco do curso pretende acentuar a crtica ao formalismo jurdico. Alm de seus limites opera-
tivos, ser questionado seu monoplio sobre a regulao social. Buscar-se- demonstrar a teoria do pluralismo
jurdico. Para esta, a sociedade composta de diversas ordens jurdicas alternativas ao direito do Estado. Cada
ordem dotada de uma fora normativa prpria e autnoma em relao ao ordenamento jurdico ofcial. Como
se ver, essas ordens jurdicas foram acentuadas com a globalizao, e podem ser encontradas em diversos am-
bientes, como: na lex mercatoria ou no direito marginal das favelas. Por causa da realidade excludente brasileira,
o direito marginal das favelas foi escolhido para aprofundar o estudo do pluralismo jurdico. Ele ser o ponto
de partida para as ltimas aulas que discutiro a produo de incluso e excluso social no centro e na periferia
da sociedade moderna.
O principal desafo do curso ser problematizar os temas levantados a partir da experincia e da realidade
brasileira. Para isso, as aulas sero conduzidas com debates, casos e exerccios que partam do contexto jurdico,
poltico e econmico nacional. Ser esse o momento em que o aluno testar as instituies, observar seu real
funcionamento, o cumprimento de suas metas, o vnculo com as necessidades scio-econmicas brasileiras. O
acesso s questes empricas e complexas do caso brasileiro servir, assim, de mecanismo de avaliao do reper-
trio terico e dos modelos jurdico-sociolgicos.
2. MetodoloGia
As metodologias adotadas esto vinculadas s habilidades que a disciplina pretende desenvolver. De um
lado, espera-se que o aluno conhea os pressupostos sociolgicos do direito, sua interao com a poltica e com
4
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
a economia e sua manifestao em pases perifricos. Este , sem dvida, um aspecto informativo do curso,
voltado para a transmisso de contedos. Para contempl-lo sero utilizadas aulas expositivas, apresentao de
seminrios e de resultados de pesquisas extraclasse. De outro lado, pretende-se desenvolver as habilidades refe-
xivas, crticas e operativas para que o aluno domine o conjunto de prticas e problemas que exigem uma anlise
sociolgica do direito. Dessa perspectiva, os recursos didticos so variados: debates, mtodo do caso, exerccios
com textos jornalsticos. A funo dessas tcnicas de ensino despertar no aluno a capacidade de contextualizar
socialmente o fenmeno jurdico para poder question-lo e adapt-lo s mudanas da sociedade. Em resumo,
sero utilizadas metodologias que tanto despertam o saber quanto o fazer. Entende-se que esta combinao
pode ser til para compreenso da complexidade e das contradies das instituies jurdicas, principalmente
em um ambiente perifrico e desigual como o brasileiro.
3. avaliao
A nota fnal ser composta por trs avaliaes: duas provas discursivas e uma atividade complementar,
individual ou em grupo. As provas discursivas representam, cada uma, 40% da avaliao fnal e a atividade
complementar 20%. O aluno dever escolher, no incio do curso, qual a atividade complementar que realizar.
So atividades complementares: apresentao de seminrios, coordenao de debates e elaborao de pesquisas
ou pareceres sobre os casos propostos.
5
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
aula 1 Para que Serve a Sociologia jurdica?
Nesta primeira aula o professor apresentar o programa e as atividades que sero desenvolvidas na disci-
plina. Em seguida, far-se- uma exposio sobre a importncia da sociologia jurdica, seus fundamentos e seu
processo de afrmao como autntica cincia jurdica em detrimento da teoria do direito. Ao fnal da aula,
mediante a discusso dos casos propostos no artigo de Joaquim Falco (ver Bibliografa Obrigatria), os alunos
trabalharo com idia de como, nas decises judiciais, a sociologia surge para suprir os limites da dogmtica
jurdica.
biblioGrafia obriGatria
FALCO, Joaquim. Cultura jurdica e democracia: a favor da democratizao do judicirio. LAMONIER,
Bolvar, WEFFORT, Francisco e BENEVIDES, Maria Vitria. Direito, cidadania e participao. So Paulo:
T.A. Queiroz, 1981, pp. 3-20.
EHRLICH, Eugen. O estudo do direito vivo. In SOUTO, Cludio e FALCO, Joaquim. Sociologia e direito:
leituras bsicas de sociologia jurdica. So Paulo: Pioneira, 1980, pp. 131-137.
6
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
aula 2 da certeza daS normaS certeza doS fatoS: como a dogmtica jurdica
e a Sociologia do direito obServam a deciSo judicial?
exerCCio 1: anlise e debate da pesquisa sobre MapeaMento ideolGiCo das deCises judi-
Ciais.
Texto: Cass R. Sunstein, David Schkade, and Lisa Michelle Ellman, Ideological Voting on Federal Courts
of Appeals: A Preliminary Investigation, 90 Va. L. Rev. 301 (2004).
A aula se concentrar na exposio da pesquisa, pelo professor, que discutir com os alunos as seguintes
questes:
1) Anlises extralegais so importantes na atividade advocatcia?
2) A ideologia poltica e os fatores psicolgicos interferem nas operaes jurdicas?
3) Investigaes conjunturais do panorama poltico e da correlao de foras econmicas fazem parte das
decises jurdicas?
exerCCio 2: anlise de aCrdo Caso tabelaMento de juros
Um grupo de alunos explanar sobre o acrdo selecionado, discutindo as possibilidades e limites da infu-
ncia de aspectos extrajurdicos na referida deciso judicial.
Texto: Acrdo Tabelamento de juros
Questes propostas para o debate:
1) O que motivou a respectiva deciso judicial: o direito constitucional ou as condies econmicas?
2) A auto-aplicao do dispositivo constitucional em tela factvel?
3) A necessidade de regulamentao no inconstitucional?
4) O que deve fazer o juiz ou o advogado: olhar para as conseqncias sociais ou para as normas jurdicas?
Deve preocupar-se com dogmtica ou sociologia jurdica?
5) A norma pode ser desconsiderada em face da realidade emprica?
biblioGrafia CoMpleMentar
FRANK, Jerome. Te Law and Modern Mind. 6 Ed. New York: Anchor, 1970, pp. 108-126.
CARDOZO, Benjamin. A natureza do processo judicial. So Paulo: Martins Fontes, pp. 71-104.
HOLMES, Oliver. La senda del derecho. Buenos Aires: Abeledo-Perrot, 1975, pp. 15-52.
7
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
8
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
9
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
10
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
11
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
12
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
13
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
14
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
15
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
16
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
aula 3 a deciSo judicial entre conSiStncia jurdica e adequao Social
exerCCio 1: seMinrio
O procedimento se dar com os seguintes passos: um grupo de alunos dever expor a bibliografa obriga-
tria e, em seguida, com base no trecho abaixo relacionado, apresentar exemplos ou casos jurdicos em que foi
possvel identifcar decises fundadas em lei, mas estimuladas por demandas e eventos extrajurdicos.
treCho 1:
Hoje so encontrados, basicamente, dois tipos de formao jurdica, os quais conduzem os profssionais
a duas maneiras de se conceber o direito, de interpret-lo e de aplic-lo.
De um lado, tem-se uma formao tcnica, formalista e legalista que considera apenas os aspectos lgico-
formais do direito positivo. Evidentemente, esse pensamento, fundado na anlise de abstraes normativas,
insufciente para oferecer respostas complexidade da sociedade contempornea. E mais: quando intervm
nessa realidade, refreia a dinmica social pelos limites analticos que lhe so inerentes e, por conseguinte, torna
o advogado um ator coadjuvante e conservador nesse processo.
De outro lado, como alternativa a esse primeiro modelo, desenvolveu-se, nas ltimas dcadas, um conhe-
cimento jurdico indiscriminadamente aberto aos aspectos sociolgico, poltico e, particularmente, econmico.
Neste caso, a ausncia de refexo sobre os limites e as potencialidades dos saberes extrajurdicos no interior do
direito levaram emergncia de trs fenmenos: a politizao do direito, a sociologizao do direito e, atualmente,
a economicizao do direito.
Em ambos os modelos, o direito exerce uma funo secundria na dinmica social. O advogado legalista
ignora as modifcaes produzidas pela globalizao; o outro oferece apenas respostas polticas, sociolgicas ou
econmicas aos problemas da sociedade mundial. Nos dois casos, h um dfcit de formao que impede o pro-
fssional de formular estratgias jurdicas em um ambiente complexo e de repensar formas institucionais para o
melhor desenvolvimento das economias nacionais.
Se verdade que essa conjuntura exige mudanas na postura do profssional do direito, os desafos que se
apresentam aos advogados dos pases perifricos so ainda maiores. A ordem jurdica e as instituies dessas regies,
tradicionalmente dependentes de interesses particulares e episdicos, possuem um alto grau de fragilidade. Quando
confrontadas pelas transformaes econmicas do processo de globalizao, so incapazes de resistir s presses
conjunturais, expondo sua estrutura normativa eroso. Nesse caso, o risco da economicizao do direito alts-
simo. Pense-se, por exemplo, na utilizao do critrio de efcincia econmica como fundamento das decises dos
tribunais e na conseqente marginalizao de juzos fundados na racionalidade jurdica dessas mesmas decises,
muitas vezes acusados de anacrnicos. A ausncia de instituies jurdicas consolidadas refora a condio perifrica
do Brasil no cenrio internacional. Cabe aos profssionais do direito, em sua prtica cotidiana, fortalecer essas insti-
tuies e o estado de direito, produzindo um ambiente slido e seguro para as prticas comerciais e para a entrada
de investimentos internacionais, sem prejuzo dos direitos dos cidados e das regras democrticas.
O profssional do direito deve conseguir sensibilizar o sistema jurdico s necessidades sociais. A abertura
interdisciplinar imprescindvel, mas no pode esquecer o carter especfco da normatividade do direito. Um
curso de direito tributrio deve abordar, por exemplo, a legislao e a jurisprudncia relativas a determinado
tributo, mas no pode descuidar da poltica fscal para poder articular estratgias de planejamento para seus
clientes. Trata-se, assim, de permitir um ganho analtico com auxlio de outros saberes, um refnamento terico,
para a melhor percepo e compreenso da amplitude do fenmeno jurdico.
17
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
A atuao do profssional deve transitar entre a simples exegese das normas positivadas e as consideraes
do pensamento flosfco, poltico e econmico. A capacidade de se mover entre esses dois nveis garantir a
habilidade para solucionar os problemas jurdicos advindos da atual conjuntura. O desafo do profssional do
direito combinar consistncia jurdica e adequao social.
(GONALVES, Guilherme L et alli. Globalizao, advocacia e cursos de especializao. In Direito GV.
v.1, n. 1, pp. 57-58)
biblioGrafia obriGatria
LUHMANN, Niklas. Sistema jurdico y dogmatica jurdica. Madrid: Centro de Estdios Constitucionales, 1983,
pp. 27-42.
FERRAZ JR., Trcio S. Funo social da dogmtica jurdica. So Paulo: Max Limonad, 1998, pp. 83-100.
18
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
aula 4 a funo do direito na Sociedade
exerCCio: anlise de aCrdo Caso direito alternativo
Um grupo de alunos dever apresentar o acrdo abaixo e debater os limites e possibilidades de um uso
alternativo do direito.
Texto 1: Acrdo
treCho 1:
Marco Antnio Dornelles de Arajo, com 29 anos, brasileiro, solteiro, operrio, foi indiciado pelo inqurito
policial pela contraveno de vadiagem, prevista no artigo 59 da Lei das Contravenes Penais. Requer o Minist-
rio Pblico a expedio de Portaria contravencional. O que vadiagem? A resposta dada pelo artigo supramencio-
nado: entregar-se habitualmente ociosidade, sendo vlido para o trabalho... Trata-se de uma norma legal draco-
niana, injusta e parcial. Destina-se apenas ao pobre, ao miservel, ao farrapo humano, curtido vencido pela vida. O
pau-de-arara do Nordeste, o bia-fria do Sul. O flho do pobre que pobre , sujeito est penalizao. O flho do
rico, que rico , no precisa trabalhar, porque tem renda paterna para lhe assegurar os meios de subsistncia.
Depois se diz que a lei igual para todos!
Mxima sonora na boca de um orador, frase mstica para apaixonados e sonhadores acadmicos de Direito.
Realidade dura e crua para quem enfrenta, diariamente, flas e mais flas na busca de um emprego. Cons-
tatao cruel para quem, diplomado, incursiona pelos caminhos da justia e sente que os pratos da balana no
tm o mesmo peso.
Marco Antnio mora na Ilha das Flores (?) no esturio do Guaba. Carrega sacos. Trabalha em nome
de um irmo. Seu mal foi estar em um bar na Voluntrios da Ptria, s 22 horas. Mas se haveria de querer que
estivesse numa uisqueria ou choperia do centro, ou num restaurante de Petrpolis, ou ainda numa boate de
Ipanema? Na escala de valores utilizada para valorar as pessoas, quem toma um trago de cana, num bolicho da
Volunta, s 22 horas e no tem documento, nem um carto de crdito, vadio. Quem se encharca de usque
escocs numa boate da Zona Sul e ao sair, na madrugada, dirige (?) um belo carro, com a carteira recheada de
cheques especiais, um burgus. Este, se pego ao cometer uma infrao de trnsito, constatada a embriaguez,
paga a fana e se livra solto. Aquele, se no tem emprego preso por vadiagem. No tem fana (e mesmo que
houvesse, no teria dinheiro para pag-la) e fca preso. De outro lado, na luta para encontrar um lugar ao sol,
fcar sempre de fora o mais fraco. sabido que existe desemprego fagrante. O z-ningum (j est dito), no
tem amigos infuentes. No h apresentao, no h padrinho. No tem referncias, no tem nome, nem tradi-
o. sempre preterido. o Nico Bondade, j imortalizado no humorismo (mais tragdia que humor) do Chico
Ansio. As mos que produzem fora, que carregam sacos, que produzem argamassa, que se agarram na picareta,
nos andaimes, que trazem calos, unhas arrancadas, no podem se dar bem com a caneta (veja-se a assinatura do
indiciado fs. 5v.) nem com a vida.
E hoje, para qualquer emprego, exige-se no mnimo o primeiro grau. Alis, grau acena para grado. E deles
o reino da terra. Marco Antnio, apesar da imponncia do nome, mido. E sempre ser sua esperana? Talvez
o Reino do Cu. A lei injusta. Claro que . Mas a Justia no cega? Sim, mas o juiz no . Por isso: Determino
o arquivamento do processo deste inqurito.
Porto Alegre, 27 de setembro de 1979.
Moacir Danilo Rodrigues
Juiz de Direito 5 Vara Criminal.
(Fonte: Suplemento Jurdico do DER/SP n 108, de 1982
19
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
Baseado na apresentao do acrdo e a leitura do trecho acima, a turma dever debater as seguintes
questes:
1) A lei um limite para a tomada de deciso de um magistrado?
2) Por que o magistrado optou por argumentos extralegais para formar sua convico?
3) O direito formal insufciente para resoluo de casos complexos?
4) Compete ao juiz decidir se a lei justa ou injusta?
5) Quais so as vantagens e as desvantagens da introduo da anlise sociolgica nas decises judiciais?
biblioGrafia obriGatria
FERRAZ JR., Trcio S. Funo social da dogmtica jurdica. So Paulo: Max Limonad, 1998, pp. 100-117.
SOUTO, Cludio. Tempo de direito alternativo: uma fundamentao subjetiva. Porto Alegre: Livraria do Ad-
vogado, 1997, pp. 96-108.
biblioGrafia CoMpleMentar
JUNQUEIRA, Eliane. O alternativo regado a vinho e cachaa. In JUNQUEIRA, Eliane. Atravs do espelho:
ensaios de sociologia do direito. Rio de Janeiro: Letra Capital, 2001, pp. 15-33.
aula 5 Prova
20
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
aula 6 da unidade ao PluraliSmo jurdico: direito inoficial, lex mercatoria
e direito marginal
Nesta aula, a partir do trecho abaixo e da bibliografa obrigatria, um grupo de alunos dever indicar e
discutir, criticamente, as diversas fontes de poder e de direito produzidas na sociedade. Deve-se, ainda, apontar
como o direito estatal se comporta frente s novas ordens jurdicas contemporneas.
treCho 1:
Os polticos esto ofendidos pelo fato de as pessoas estarem cada vez menos interessadas neles... fariam
melhor se perguntassem qual o motivo disso. Suspeito de que os partidos tm sido vtimas do seu prprio en-
godo... O cerne da poltica atual a capacidade de auto-organizao... Isso comea com as coisas mais simples:
questes escolares, problemas de ocupao ou regulamentao de trnsito... Hoje em dia, o Estado confronta-
do por todos os tipos de grupos e minorias... no somente as antigas organizaes, mas tambm os sindicatos, as
igrejas, os meios de comunicao e as multinacionais. At os atletas esto extremamente organizados. E tambm
os homossexuais, os trafcantes de armas, os motoristas, os defcientes, os pais, os sonegadores de impostos, os
divorciados, os conservacionistas, os terroristas etc. Eles constituem dez mil centros de poder diferentes na nossa
sociedade.
As pessoas sempre descreveram a poltica segundo o modelo do corpo humano. O governo era o gover-
nante supremo, o lder. Esta metfora est defnitivamente ultrapassada. No h mais nenhum centro disponvel
que preveja, controle e decida. O crebro da sociedade no pode mais ser localizado; de algum tempo para
c, as inovaes e decises sobre o futuro no tiveram sua origem na classe poltica. Ao contrrio, s quando
uma idia se torna uma banalidade ela passa para o mbito da responsabilidade dos partidos e dos governos...
O Governo Federal [Alemo] relativamente estvel e relativamente bem sucedido, a despeito do fato de ser
governado por aquelas pessoas que esto sorrindo para ns dos cartazes de campanha. Embora o Ministro dos
Correios faa tudo o que est ao seu alcance para destruir o servio postal, as cartas continuam a chegar. Em-
bora o Chanceler se comporte como um elefante em uma loja de porcelana chinesa, o comrcio com o Oriente
foresce, e assim por diante... Este paradoxo s d lugar a uma explicao: a Alemanha pode se permitir ter um
governo incompetente, porque, afnal, as pessoas que nos entendiam nas notcias cotidianas no tm mesmo
muita importncia.
(ENZENSBERGER, H. M. Mittelmass und Wahn. Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1991, p. 228 e ss.)
Concluda a apresentao dos alunos, a turma dever debater as seguintes questes:
1) A globalizao econmica ampliou as formas alternativas de produo do direito? Identifque-as.
2) O pluralismo jurdico restringe o espao do poder estatal?
3) O pluralismo jurdico, produzido pela globalizao, suplantou o espao e a fora normativa do Estado?
biblioGrafia obriGatria
SANTOS, Boaventura de S. Para um novo senso comum: a cincia, o direito e a poltica na transio paradig-
mtica. 4 Ed. So Paulo: Cortez, 2002, pp. 197-220.
FARIA, Jos Eduardo. Estado, sociedade e direito. In KUNTZ, Rolf e FARIA, Jos Eduardo. Qual o futuro
dos direitos? Estado, mercado e justia na reestruturao capitalista. So Paulo: Max Limonad, 2002, pp.
69-78.
21
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
aula 7 caSo PaSrgada
exerCCio: Mtodo do Caso direito de Construir eM pasrGada
Nesta aula os alunos devem proceder a leitura do caso, para em seguida a turma ser dividida e os alunos
separados em dois grupos que devero, como advogados dos proprietrios de carrinho de pipoca, escolher a
melhor alternativa de defesa de seus clientes: ingressar com uma ao no Poder Judicirio ou defender seus inte-
resses na Associao de Moradores de Pasrgada.
Texto 1: O direito de construir em Pasrgada
biblioGrafia obriGatria
SANTOS, Boaventura de S. Notas sobre a histria jurdico-social de Pasrgada. In SOUTO, Cludio e FAL-
CO, Joaquim. Sociologia e direito: leituras bsicas de sociologia jurdica. So Paulo: Pioneira, 1980, pp.
109-117.
_________________________. O discurso e o poder. Ensaio sobre a sociologia da retrica jurdica. Porto
Alegre: Fabris, 1988, pp. 17-43.
22
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
23
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
24
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
25
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
26
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
27
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
28
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
29
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
aula 8 direito oficial versus direito daS favelaS
exerCCio: apresentao de texto e debate
Um grupo de alunos fcar responsvel em relatar o contedo do texto Historia de Vida de Rosa Marti-
nez, escrito por Daniel Bonilla, e de identifcar aqueles trechos que possibilitam o reconhecimento de situaes
de pluralismo jurdico. Em debate com a turma e com o professor, dever justifcar e sustentar a existncia do
direito informal nas favelas colombianas.
historia de vida de rosa Martnez,
jerusaln, Ciudad bolivar, bogot
por daniel bonilla M.
Bueno, a ver, mi nombre es Rosa Martnez. Vivo en unin libre. Tengo tres hijos: uno de 25 aos, uno de
23 y una sardina de 21 aos que en este momento est esperando beb y me va hacer abuela. Tengo primaria.
Tengo bsica primaria y termin mi bachillerato en el 98. S, hace muy poquito que soy bachiller. No he podido
estudiar la carrera que me gustara a m, que es Derecho o Antropologa, aunque me gusta ms el Derecho. Otro
de mis objetivos en la vida ha sido la formacin de organizaciones sociales y creo que he participado en la for-
macin de unas 25 organizaciones que operan en este momento y otras que ya desaparecieron. En este momento
me desempeo como Presidente de la Junta de Accin Comunal (JAC), barrio Jerusaln, sector Tanque Laguna.
Igualmente soy la secretaria del comit comunal de desmarginalizacin, que est conformado por 7 Juntas de
Accin Comunal del mismo barrio. Soy la delegada del comit en los encuentros ciudadanos, dentro del proceso
urbano regional. Participo en el concejo ambiental local y en la asociacin de usuarios del hospital del rea. Ah!
se me olvidaba, tambin participo en el concejo de poltica social y en las comisiones de convivencia. Desde
pequeita yo he tenido mucha inclinacin hacia el trabajo comunitario. No es que yo tenga una formacin de
universidad, ni nada. Yo lo que tengo es una formacin radial, digamos, radial de la vida. Yo me cri oyendo
radio Sutatensa y radio Doichevele Doichevele? Estas dos emisoras le daban a uno mucha capacitacin,
mucha formacin. Es que en el pueblo en el que viva haba una antena repetidora y llegaba mucha emisora
internacional. Aunque bueno, yo no es que sea una lder. Yo realmente lo que soy es una historiadora.
Yo soy mujer campesina. Vengo de un pueblito pequeo. Es el mismo pueblo donde nace el ro Bogot; es
Villa Pinzn, Cundinamarca. Mi mam era una mujer campesina, lavandera. Me vine a los 13 aos a Bogot a
vivir con unos tos. Despus trabaj en lo que saliera. En lo que saliera pero nada malo, no. Si haba que ir a lavar
ropa, a trabajar en una casa de familia, si haba que ir a hacer ventas ambulantes (de hecho trabaj mucho tiempo
con una ta vendiendo comidas frente a una fbrica) pues lo haca. Luego ya se dio la oportunidad de trabajar
en otras cosas, particularmente en un almacn. Todo esto hasta que me organic con mi compaero como a
los 18-19 aos. En esa poca vivamos en el Nueva York con una hermana de mi compaero. La situacin era
muy complicada pues ella tena un espacio muy pequeito y nosotros ya bamos para el segundo hijo. Alguien
nos coment que haba una urbanizacin al sur de Bogot, que haba unos lotes muy fciles, que mirramos la
posibilidad de comprar uno y pues con mi compaero dijimos, vamos a mirar, la situacin est tan incmo-
da ac No podamos pagar un arriendo porque l se haba quedado sin empleo. El vino y mir y le gust.
Pagamos, yo tenia una alcanca, y el tena unos ahorros; entre mi alcanca (cuatro mil pesos) y los ahorros de l
(seis mil pesos) completamos diez mil. Eso fue en el ao 81. En 1981. Nuestro lote tena 7 X 14; en esa poca
los vendedores medan los lotes con unas cabuyas y todos los lotes medan lo mismo: 7 x 14. En ese tiempo, yo
estaba con mis hijos muy pequeos. Uno tena dos aitos y medio y el otro tena un aito. Mi compaero me
coment que era muy bonito, que haba una laguna, que la berraquera. Y cuando lo vinimos a conocer, cuando
30
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
yo vine con mis nios a conocerlo fue terrible. Yo no me esperaba esta loma. No haba transporte. El transporte
ms cercano llegaba a San Francisco, por el lado donde hoy queda el terminal de Transmilenio. No haba agua,
no haba luz, no haba carreteras, no haba acceso, no haba gente. Cuando nosotros llegamos solo haba dos
casitas que eran las de los celadores. Jerusaln era una loma pelada, absolutamente pelada, con unos, grietas,
unos caos impresionantes. Haba mucho maguey, que es digamos el rbol original de Jerusaln, y el chilco. De
resto nada.
Yo tena en esa poca 22 aos. Crame que la motivacin no fue muy grande para m. Los alicientes no
eran muchos pero los problemas con mi familia y con la familia de mi compaero se fueron acrecentando y pues
decidimos que fuera como fuera nos venamos. Ms adelante mi compaero consigui trabajo y all le regalaron
unos materiales: una madera, unas lminas, y comenzamos a trabajar todos los domingos; nos venamos en ro-
mera y comenzamos a armar un ranchito. Digamos que ramos como la excepcin del momento porque todo
el mundo construa en paroy (tela asfltica) y nuestra vivienda era de lata. La diferencia era la lata. La mayora
llegaba y colocaba cuatro palos o seis palos y los encerraban con paroy. La cubierta tambin era en ese mismo
material. Se construa un solo cuarto que haca de sala, de dormitorio, de cocina, de todo. Hasta de sitio de taller
de trabajo. No se le haca tratamiento al suelo. No se hacan excavaciones, no se hacan bases, nada, nada. Uno
llegaba y se meta ah, y el tapetepues el tapete era el pasto. Eh! Eso era para tomar la posesin.
Nosotros llegamos en el 82, despus de un ao de estar viniendo, construyendo. Cuando llegamos ya haba
muchas ms viviendas. En esa poca el barrio ni siquiera se llamaba Jerusaln, se llamaba simplemente Las Mal-
vinas; el referente era el barrio las Malvinas. Abajo estaba ms consolidado. Ya haba construcciones en ladrillo.
En el Manuela Beltrn ya estaban mucho ms avanzados, aunque igual no tenan vas de acceso, no tenan trans-
porte. All, en el Manuela Beltrn, haba un asentamiento que era un bordecito de Jerusaln en donde, en el 79,
una cooperativa de vivienda impulsada por un sacerdote que se llama Saturnino Seplveda haba comprado las
tierras con escrituras y todo. El padre hizo todo un proceso de desarrollo organizado; se delinearon las vas, se
organizaron las manzanas, se dej el espacio pblico. All no se poda construir en paroy ni en lata ni en madera
sino que a todas las viviendas se les haca una plataforma, digamos as, en piedra o con unas bases.
En ese mismo ao, en el 82, en el sector Pradera se ubica como el epicentro de negocios del barrio no? Ah
viva una de las celadoras que era la seora Isabel, que era pues tartamuda y que viva en una casita de bloque
con sus tres hijos y con una hija de 12 o 13 aos que era Rosamara. Ella venda cervecita, gaseosa, y ya mucha
gente vena a averiguar por los lotes porque eran relativamente baratos. A nosotros nos sali caro porque haba
lotes de tres mil pesos, de cinco mil. Haba lotes que se daban por canje. La gente deca pues yo no tengo plata
pero tengo una grabadora, tengo un televisor, tengo una nevera, tengo una cmara; elementos que yo le puedo
dar y usted me da el lote. Y muchos lotes se formalizaron as. En esa tienda entonces se reunan los compradores
y vendedores y entonces ah se form como la bolsa de venta, como la ofcina de ventas de los lotes del barrio.
Haba otros lotes que se compraban a plazos. Entonces digamos que llegaba alguien, hablaba con el vendedor y
lo pagaba en tres contados. Pagaba, digamos, 20, 20 y 20, porque le costaba 60 mil pesos. Y el da que pagaba
los ltimos 20 le hacan su promesa de venta; porque esto era con promesa de venta, esto no tena escritura.
La promesa de venta era, y todava hoy es, como un pagar. Ustedes saben que es un pagar? Un pagar
dice: a nombre de tal persona le salgo a deber tanta plata a intereses pactados a tanto tiempo. Una promesa de
venta es igual: un ttulo en el cul la persona est certifcando que el terreno que en este momento le estoy ce-
diendo al seor es mo y que se lo cedo al seor por un precio de tanto y a partir de la fecha tal. Luego aparece
la frma con el nmero de cdula y todo. Algunas de esas promesas se hacan en unos recibos bien; en recibos
de esos preelaborados en donde se explicaba que el lote quedaba en la manzana no se qu y que quedaba al lado
del lote de no se quin. Despus la gente lo llevaba a la notara y la notara inmediatamente autenticaba frmas.
Ah s la gente deca esto es mo. Otras de esas promesas eran unos recibos bien malucos; se hacan hasta en
hojas de cuaderno. Pero bueno, todo esto se haca, todo era vlido, porque aqu se confaba mucho en la palabra
de la persona.
31
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
Los lotes que se vendan eran parte de la Hacienda Casablanca. Los dueos de la hacienda, eso lo vine
a saber yo mucho despus, son las personas de la familia Gaviria. La familia Gaviria tena la tierra abando-
nada, o sola, o no la estaban ocupando para nada; solo tenan una celadora, Doa Noem Ros, que era la
encargada de cuidar toda la fnca. Segn lo que dice la seora Noem, la familia Gaviria nunca le reconoci
en los veinte, treinta aos que ella dur de cuidandera, nunca le reconoci ni prestaciones, ni sueldo, ni nada
de nada. Hubo alguien que le endulz la oreja a la seora y le dijo: no sea boba, yo soy abogado y tengo mi
equipo de trabajo; si a usted no le pagan, mire, pues vendemos y lo peleamos con cmo es eso, cuando le
tienen a uno que reconocer cuando uno trabaja y no le pagan? Un reconocimiento por trabajo? Pero bueno
parece que no le pagaron y entonces Doa Noem se reuni con unos abogados, con el dr. Calvo y tambin
con el dr. Carvajal, y como con veinte personas ms y conformaron una sociedad que se llam la Sociedad
Urbanizadora del Sur. Estos veinte llegaron y se dividieron la hacienda. A cada uno le toc una parte, y cada
uno venda sus lotes.
Los de la sociedad urbanstica del sur se organizaron, tampoco fue que ellos llegaran a la loca. Ellos hi-
cieron la topografa del terreno y vinieron, cuadraron las manzanas y dejaron los espacios verdes. No es que la
gente vino y construy como quiso. No. Ahoritica yo lo veo: hay un diseo, un prediseo, dnde las manzanas
estn como muy a lo Manhattan, no? Como muy ordenaditas, como muy ordenaditas. Haba unas vas am-
plias, haba unas zonas verdes, la cosa estaba bien delineada. Obviamente los urbanistas no vivan ac, entonces
comenzaron a recomendar las ventas a los celadores. Al celador le decan, por sus servicios prestados le entrego
diez lotes y el celador qu haca: pues los revenda tambin, y el que compraba volva y revenda. Aqu la ley que
haba era que la gente venda lotes y lotes sabiendo que no eran de ellos. Entonces hubo lotes que se vendieron
hasta diez veces. Y eso cre problemas. Algunos socios se hicieron ricos, s, se hicieron ricos a costas de revender
los lotes, de hacer el negocio.
Digamos que yo por instintos soy como jurdica. Entonces uno ve los problemas. Yo le deca a mi compa-
ero usted dio los diez mil pesos y? Yo necesito ver la escritura. Si eso es tan barato necesito la escritura. Yo
no entenda en esa poca lo que era una posesin ni lo que era una escritura ni nada. Yo slo saba que haba
escrituras y el seor que nos vendi obviamente no nos dio escritura, nos dio una promesa de venta. Pero para
m la promesa de venta, a diferencia de los abuelitos, no me serva para nada. Tuvimos muchos altercados con mi
compaero por la famosa promesa de compraventa. Yo tena plena conciencia de que en cualquier momento la
polica nos sacaba, de que volvamos otra vez a nuestro estado original de arrendatarios en la gran ciudad. Yo creo
que para la mayora de la gente no era claro lo que signifcaba tener una promesa de venta. La mayora de gente
lleg engaada porque no averiguaba, no tena la claridad de que lo estaba adquiriendo era, digamos, ilegal. O
sea, lo nico que nos amparaba era el derecho a la vivienda que como colombianos tenemos, el derecho a tener
un pedacito de tierra; pero eso no es sufciente. Ante la ley no es sufciente causa para uno tomarse unos terrenos
que uno sabe que no son de uno. Pero la mayora de la gente, no s porque, pero les decan, estn vendiendo
y ellos compraban con la certeza de que estaban comprando algo legal, s?
Hubo un ao que fue muy fuerte, el 82, pero bueno, sobretodo el 83; anochecan 15 ranchos y amanecan
30. Toda la noche se trabajaba, se trabajaba, no se dorma y haba comits de vigilancia porque ya la familia Ga-
viria haba puesto una querella en el Perdomo por invasin. La polica suba, haca desalojos y quemaba ranchos.
Tambin comienza a no dejar subir nada, a decomisar los implementos; uno suba con un trasteo y la polica
lo devolva. Lo peor era cuando vena y quemaba los ranchos. Haba mucha gente que vena, haca el rancho y
lo dejaba solo. Entonces la polica vena y le prenda candela, y como era tela asfltica y madera, entonces eso
arda media manzana. El peligro era que hubiera gente adentro. Pero bueno, gente que yo sepa que haya muerto
quemada, no. Pero de todos modos las cosas s se perdan. Entonces para que ya no pasara eso, la gente se em-
pez a quedar adentro. Se empezaron a organizar lo que llambamos las banderas: organizar a los chinitos y las
seoras embarazadas para meterlas a los ranchos y hacer un cerco para alcanzar a meterlos a las casas. Despus
los policas se aliaron con los vendedores y los policas sacaron mucho provecho. La alianza s la hubo porque
32
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
algunos policas resultaron dueos de cuadras y de manzanas. Tambin fltraban informacin sobre cundo iban
a hacer redadas para que nosotros estuviramos prevenidos.
Los sectores inicialmente poblados fueron Pradera y Tanque Laguna. Potos estaba absolutamente solo. En
Nueva Argentina, hacia la parte de abajo, todava se vea una casita en bloque con vacas y con ovejas. Era como
un tpico paisaje de Boyac: una casita de ladrillo por all sola, con su chimenea, con su estufa de carbn o de
lea, la vaquita y el arbolito al lado. En ese momento esto se comienza a poblar. Yo no s que pas pero fue un
tiempo en que a la gente le dio por venirse para ac; era impresionante. Yo me acuerdo que todas las noches era,
toc, toc, toc... martillando. Y como haba la laguna, tambin era el ruido de los sapos. Pero la cosa era difcil.
Se imaginan ustedes un barrio sin agua, sin luz, sin mercadeo. La primera panadera funcion en la esquina de
mi casa. Era en un ranchito de paroy. Vendan velas, fsforos, pan, panela, arroz y ya. Y de pronto un bultico
de papa. Cmo hacamos nosotros para subir si no haba vas? Los poquitos carros que suban lo hacan por
trocha; les tocaba por donde fuera.
Despus de un tiempo las empresas, los depsitos de materiales se pillaron que ste era un nicho de merca-
do y pues vinieron y colocaron sus ventas de materiales de construccin aqu. Y claro, uno ya teniendo cerquita
el depsito de materiales pues ya deca: no mire, ahora s comencemos a hacer la piecita y ya pasemos de la lata y
del paroy. Porque es que mire, all, en la parte de abajo, haba una casita bonita y la seora, como trabajaba, to-
dos los das dejaba sus tres hijos encerrados en el rancho de paroy y les dejaba la comidita y los dejaba recomen-
dados al vecino. Pero un da la seora no s que pas, dej una veladora encendida, o el nio mayorcito intent
prender la estufa y el rancho se prendi y se quemaron los tres nios adentro. Ese fue el caso como ms crtico
porque era un nio de dos aitos, era un bebecito, uno de dos aos y otro como de seis aitos. Se quemaron,
se carbonizaron. Esto ya caus revuelo y comenzaron a organizarse los jardines infantiles. Hubo otras viviendas
quemadas, tal vez hubo uno o dos muerticos, pero no tuvo como tanta dolencia como lo de estos nios.
La cosa era difcil pero tambin era bonita porque la gente se ayudaba mucho. En el transcurso en el que
levant mi ranchito la gente misma nos cuidaba la herramienta, los vecinos nos cuidaban la herramienta sin co-
nocernos. El vecino dejaba los 500 bloques que haba comprado inicialmente ah, encima del lote; una semana
ah tirados y no se le perda ni un bloque, no se le perda ni una palada de arena, cuando en ese tiempo s haba
algo que se necesitaba eran los bloques y la arena. Ahora no, ahora usted deja un bloque ah y ese bloque no le
amanece. Hoy en da no se puede hacer esa gracia; pero en ese tiempo s se poda, la gente era muy honesta.
Cuando el barrio se fue construyendo y fue creciendo, se comenzaron a generar problemas. El agua! De
adnde chiras se saca el agua. Tocaba consumir agua llovida. En la poca en que nosotros llegamos llova mucho,
eso fue un factor a favor. El otro problema era la luz. Usbamos velas y estufas de gasolina. Pero la gente dejaba
velas encendidas, dejaba espermas que generaban muchos incendios que causaban vctimas como los niitos de
los que cont antes. Tambin estaba el problema de las aguas residuales, el del estudio de los muchachos, mejor
dicho, comenz un problema social. Ya no slo estaba el problema de la tenencia, de la seguridad del lote, sino
que haba un problema de sobrevivencia. Eh! Cmo haca usted para ir al bao y para botar la basura. Mientras
haba poca cobertura uno se iba detrs del maguey y all orinaba y defecaba y botaba la basura en un hueco.
Cuando ya se va creciendo la poblacin y se ve que el espacio donde yo iba a hacer mis necesidades ahora est
cubierto, y que tambin est ocupado al otro lado, y que donde yo haga ah el vecino se emberraca, uno como
que se atortola. Eh! Hubo muchos confictos por eso.
El otro problema serio era el de los perros. Uishhh! En todo asentamiento informal y de pobres hay perros.
Pase usted por una casa de un pobre y hay un perro por cada habitante de la casa. Entonces por cada rancho
haba como 20 perros. Era una problemtica de perros haciendo males, mordiendo a la gente, y todo eso ge-
nerando conficto social. Y para colmo de males el territorio se volvi un despelote. Todas las zonas verdes que
dejaron los socios las invadieron. Como ya no haba la organizacin inicial que no permita que se invadieran las
zonas, se fue perdiendo la idea original. Entonces el avin que compraba el lotecito aqu le echaba mano a los
otros cinco lotes que eran para el equipamiento urbano o para las zonas verdes. Al cabo de dos, tres aos ya no
33
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
haba una zona verde, una zona de equipamiento. Los que nos quedamos ah viviendo era por el derecho a tener
un pedacito de tierra, un pedacito de tierra donde poner un pie y decir esto es mo. Un sitio de donde no me
van a echar por no pagar unos servicios, donde yo puedo tener una matica, donde yo puedo tener un nio sin
que me los anden cascando, sin que me los anden echando pa afuera.
Y se fue creciendo el barrio. Como haba que ponerle remedio al conficto social, al conficto de los vecinos,
entonces en el 82-83 se fueron creando unas organizaciones. Primero fue la Pre-junta y el primer problema que
enfrent fue el del agua. Al principio a alguien se le ocurri crear una empresa para solucionar este problema.
Compr 5 burros para que fueran de aqu para all trayendo agua. Desde la Candelaria se cargaba el burrito con
unos 10, 15 galones de agua, y aqu venan y vendan el galoncito de agua, en esa poca, a 50 pesos. Entonces
digamos que ya tena uno superado el problema inicial del agita, cierto? La pagaba cara pero tena un galon-
cito de agua. Pero, Y con qu se baaba? Y con qu lavaba la loza? Y con qu lavaba la ropita si el galoncito
de agua era para comer? Para ir a lavar haba una quebrada abajo en Terreros; para baarse uno, pues recoger
agita llovida del tejado, y si no pues, mirar a ver cmo se iba a uno a Bogot a donde un familiar que le diera
permiso. La cuestin fue que el asunto de los burros no dio resultado porque era mucha la gente para los burritos
que haba. Y la cosa tambin era que ese galoncito de agua que se compraba para comer generaba aguas negras
y comenzaron a nacer los ros, los ros de agua a cielo abierto.
Entonces a alguien en una tienda, s, en una tienda, dijo, mire, aqu a tantos kilmetros hay una quebrada,
se llama la quebrada de Quiba; si compramos tanta manguera y si compramos estas otras cosas, podemos traer
agua desde all. Eh! con los socios se hace una reunin, se rene una plata con los vecinos que haba en ese
momento, se compra la manguera, se compra el tanque rojo que todava est por ac y se hace un tanque all
en Quiba. En el tanquecito de cemento se recogen las aguas y se las transportaba en una manguera como de 1
pulgada, no, como de 3 pulgadas, que se extenda casi 6 kilmetros y se hacen jornadas de trabajo. Luego se trae
y se coloca el tanque en este sector y de ah se hace una distribucin para los dems sectores; se coloca una araa
y en cada sector se nombran unos coordinadores de manguera. Yo tuve como 8 das de agua en mi casa porque
se baj una manguerita directamente del tanque; mi marido puso una llavecita y tuve agua 8 das. En 15 das
ya no haba ni restos. Despus llegaba cada media horita, era un agua sin tratamientos, le bajaban culebritas, le
bajaban animalitos muertos, era una agita amarilla, arriba las vaquitas se poposeaban en el agita, los agriculto-
res regaban sus papas con esa agua y el agua volva a la quebrada. Era un agua muy impotable. Pero era el nico
acueducto que tenamos. Esto gener, uishhh! esto gener cantidades de problemas.
Luego vinieron unos carros tanque del acueducto que se ubicaban en cada sector. Vena el carro tanque
y uno compraba unas canecas, ustedes no vieron en la televisin hace poquito en el sector de Soacha? Era lo
mismo ac. Uno sacaba su caneca, sus dos canequitas, y para que no se las robaran las cuidaba desde las cinco
de la maana hasta las tres de la tarde que llegaba el carro tanque. El carro tanque vena una vez a la semana, o
dos veces a la semana. Despus ya se hizo la concertacin con el acueducto, y el acueducto vino y construy este
tanque del agua; uno en Manuela Beltrn y uno en el Plan. Entonces ya el agua vena y se coga era de aqu. El
acueducto qu hizo: construy este tanque piloto y distribuy para cada sector unas mangueras de dos pulgadas.
En cada sector se hizo como una pila, entonces a la pila de agua se meta la manguera y se construyeron una
base y se colocaron dos llaves. En cada sector uno llegaba con su tanque, con su balde, abra la llaves se surta
el agua y para su casa. Ms tarde en el proceso de legalizacin del barrio el acueducto ya comenz a extender
las redes matrices de redes de aguas negras y de aguas limpias. Entonces ya coloc las redes, ya cada uno tuvo la
oportunidad, en el 92, de tener el agua en su casa, el servicio de agua domiciliario.
En esa poca, en el 82-83, el barrio estaba vuelto nada porque haba peleas aqu, peleas ac, peleas all.
Estaba la guerra entre los socios y los habitantes del barrio que ya nos habamos organizado y que no queramos
seguir ms bajo la tutela de los socios. No nos gustaban las cosas que estaban haciendo, porque se desaparecieron
las zonas verdes que inicialmente haban dejado. Adems en esa poca matan al abogado Carvajal uno de los
socios de la urbanizadora comienza a haber muertos por la reventa de los lotes, los socios sacan la personera
34
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
jurdica de una organizacin con la que queran manipular al barrio, hay presencia del M- 19 y hay presencia
de la fuerza pblica pero no hay presencia del Estado como Gobierno. El Eme quera que nosotros furamos
una organizacin independiente, una organizacin de vecinos, sin la presin de los socios, y los socios queran
tener el poder de seguir manipulando el barrio. Ya nos haban vendido los lotes pero ahora ellos mismos se
iban a constituir como Junta de Accin Comunal o como organizacin administradora; queran obtener otros
benefcios que en ese momento se le empezaron a pedir al Estado. Entonces se da la pelea con los socios, y entre
ellos se agarran porque no se respetaron los acuerdos iniciales en relacin con las zonas comunes, y el M-19 los
boletea.
En esa poca tambin nos dimos cuenta de que ya en otro barrio haba unas Malvinas. Por un lado, se
estaba dando la guerra en Argentina, no, de Gran Bretaa contra las islas Malvinas de Argentina. Entonces all
haba unas Malvinas que estaban en conficto. Y por aqu haba unas Malvinas en el 20 de julio, por los lados del
Diana Turbay. La gente crea que las Malvinas que haba en el Diana Turbay eran las Malvinas que haban aqu
en Bosa y entonces se form otro conficto. Los que administraban el barrio dijeron no, que charrera, nos estn
confundiendo con las Malvinas de arriba. No, ya no se va a llamar Malvinas, se va llamar Jerusaln. Y por qu
se va llamar Jerusaln? porque en la medida en que el barrio fue creciendo, pues se abrieron unas trochas que con
el paso de los carros se fueron volviendo caminos polvorientos. Adems hubo una sequa y cuando se llegaba a
Pradera ya no haba pastico, ni haba maguey, ni haba nada. Entonces usted suba negro y llegaba mono. Tena
todos los componentes, se pareca mucho a la ciudad de Jerusaln y se le coloc Jerusaln.
Despus de un tiempo, administrativamente nos dimos cuenta que no era soportable seguir teniendo un
solo barrio y por eso se divide en sectores. Entonces resulta que los de Potos, son ahora los de Altos de Potos;
los de abajo son Nueva Argentina, que esta es Bellavista, que esta es Pradera Esperanza, que esta El Tanque,
que el sector El Carmen, que el sector Las Brisas; y cada territorio se comienza a conformar. Como las clulas
no? Cada uno coge su camino, se organiza, cada sector tiene ya unos lmites que entre ellos yo no se cmo lo
defniran, cmo hicieron para decir entre ellos que de aqu para all es Paraso, de aqu para all es Santa Ro-
sita, de aqu para all es Tanque, de aqu para all es Potos. Jerusaln fue y sigue siendo un barrio con sectores.
Tcnicamente para el espacio pblico Jerusaln es un sector con barrios pero para nosotros es un barrio con
sectores. Esa unidad se ve en que si usted est en Tanque Laguna, usted ve: Panadera Jerusaln, Lavaseco Jersu-
saln, Cacharrera Jerusaln; y si se baja al Plan, ve Droguera Jerusaln, Juegos de Maquinita Jerusaln; y si va
a Potos tambin encuentra lo mismo. Porque el concepto de la gente es que este es el barrio Jerusaln. A estas
alturas la gente no identifca que este es un barrio dividido en sectores. Para unos Jerusaln es un solo. Para los
que estamos ms entendidos, Jerusaln est con sus barrios, con sus divisiones polticas. Porque lo que de verdad
se hizo con la divisin en sectores fue una divisin poltica y administrativa.
En el 84 la gente va al Departamento de Accin Comunal para mirar la posibilidad de la constitucin de
las Juntas de Accin Comunal y el Departamento considera que administrativamente es imposible crear una
Junta para todo Jerusaln y recomienda dividir. Entonces se empiezan a formar las JAC en cada uno de los secto-
res y comienzan a promover los comits de salud, de educacin, de madres comunitarias. Y tambin comienzan
a lanzar las organizaciones sociales. Entonces ya, en cada Junta comienzan a trabajar por la tenencia de su propia
escuela, de su propio saln comunal, de sus propias, digamos, actividades. La mayora de las Juntas obtuvo su
personera jurdica en el 85, aunque los trmites se empezaron en el 84. Pero pese a que hubo una independen-
cia administrativa, el trabajo sigui colectivo. O sea, era toc, toc, toc, hay un S.O.S., tenemos problemas en
esto o en esto otro y todas las Juntas, todos los presidentes de JAC se iban al acueducto, a la energa. Se hacia
un ofcio e iba frmado por todos los presidentes y por todos los dignatarios que hubiera en el momento. O sea
Jerusaln siempre ha trabajado unido. Despus con una empresa de comunicaciones se compraron unos radio
telfonos y cada presidente tena uno en su saln comunal o en su casa. Que estn invadiendo, que est la po-
lica, que estn los de la energa, entonces uno llamaba al otro y haba una red de comunicacin interna. Todos
los presidentes tambin perifoneaban, porque es que tambin se compraron los equipos de perifoneo para tener
35
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
comunicacin con la gente. Jerusaln nunca trabaj solo; ms bien ahora es que algunos han querido como
apartarse del proceso.
La luz, en el ao 84, nos la robamos de Candelaria. S, nos la robamos. Haba una parte en Suba, donde
estaban haciendo renovacin de postes, estaban cambiando postes de madera por postes de concreto. Los postes
de madera los botaron y alguien nos pas la onda, y nosotros aqu nos organizamos y en un camin fuimos y
los recogimos. Los postes se distribuyeron por el barrio, se sacaron unas cometidas de alta tensin eran como
dos lneas no ms y se hizo una lnea general que atravesaba el eje de movibilidad que comenzaba en el Plan y
mora aqu en Tanque Laguna. Los primeros dos das tuvimos luz, la berraquera. A los ocho das a duras penas
alumbraba un bombillito de esos que se ponen no para el arbolito sino unos ms fuertecitos, unos como un
cocuyito. Obviamente no serva ni pa prender el televisor ni pa la licuadora ni para nada, era como medio para
alumbrarse uno. Despus ya vino la empresa de energa de Bogot. Mir, coloc unos postes y coloc unos
transformadores; unos transformadores que era tanto el cable que les bajaba que parecan esos cacharros que
llevan en las procesiones o en los carnavales llenos de cintas por todas partes. As eran los transformadores, cables
por all, por ac, por ac, por el otro lado. Cuando se hacan los cortos, se quemaba el transformador y se le
quemaba a uno hasta el apellido. Entonces ya la empresa energa de Bogot comenz a extender las redes. Como
haba tanto dao en los transformadores, ya hizo el plan BP y ya comenzaron a instalar la red domiciliaria.
El gas. El gas fue otra pelea porque por Arborizadora Alta pasaba la red de gas que viene desde los Llanos
Orientales y todo mundo poda tener gas menos nosotros. En ese entonces en Bogot ya estaba muy difundida
la instalacin del gas domiciliario, y aqu seguamos con el cocinol. El cocinol era el combustible de la cocina.
Nosotros tenamos 500 cupos y vivan 1000 familias. Y eso era una pelotera. Tenamos cupos para 500 familias,
y las otras 500 qu hacan? Haba problemticas tenaces para la llegada del cocinol, para la entrega del cocinol,
por la plata del cocinol. Por eso se formaron los comits del cocinol que en un momento dado llegaron a tener
un poder tremendo; mandaban ms que la Junta! Estos comits mandaban ms porque las JAC siempre han
vivido de la limosna, de los auxilios. Pero al comit del cocinol le quedaban recursos para el mismo comit del
cocinol. En ese entonces Ingeominas les devolva a los comits una partecita de la plata que recaudaban por la
venta del cocinol. Haba poder. Entonces el poltico vena y hablaba con los que manejaban el cocinol porque
ah tena un nicho de mercado para la politiquera: yo le doy su cupo de gas, de cocinol, pero usted me da el
votico. Y uno quedaba asegurado ah, por su galoncito de cocinol, de gasolina, pues yo le daba el votico al pol-
tico. O sea, yo digo yo lo daba, refrindome a la gente, no yo como Carmen Martnez, yo soy la historiadora,
acurdense que yo soy la historiadora. Yo no haca eso.
Los servicios completicos, completicos, incluyendo el telfono los tuvimos en el ao 94. En el ao 94 ya
hizo su intervencin la empresa de telfonos de Bogot. Se haban hecho solicitudes uff! yo creo que desde el
ao 83, pero solo hasta el ao 94 la empresa de telfonos instala las primera lneas. Y completicos, completicos,
lo que es agua, luz, telfono y gas lo tenemos todo en el ao 94. Claro que todo fue a raz de un paro que se
hizo en el ao 93 en el que se hizo un cerramiento de las vas del sur de Bogot. Fue un paro bien tenaz donde
particip la gente, donde duramos 8 das en asamblea permanente con el Distrito, donde se cit al Distrito aqu
a Cuidad Bolivar y en donde se encerr a los funcionarios y no se les dej salir en dos das; se encerr al gerente
del acueducto, al de la energa, al del gas, al de telfonos, al delegado de la alcalda, al de salud, al del IDU, y les
dijimos o nos solucionan o nos solucionan. Y afuera la gente esperando; y ellos aqu en reunin permanente y
si no nos daban solucin pues obviamente no iban a poder salir.
O sea que las acciones de hecho pesaban en ese momento. La gente fue, digamos, muy chvere porque a
las cinco de la maana, el da del paro, nadie poda salir de la localidad (porque ya se haba creado la localidad,
en el 93 estaba la localidad en Ciudad Bolivar). El que tena trabajo muy de malas porque o se una a la causa o
nos fregbamos todos. Entonces se taponaron las vas, se pusieron llantas, vino la fuerza disponible y el ejrcito
con gases lacrimgenos. Mejor dicho, creo que fue uno de los historiales de Bogot: La Toma del Sur de Bogo-
t. Despus hubo otras localidades que nos imitaron. Era ponerse de acuerdo con toda la gente de la localidad.
36
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
Defnitivamente la participacin aqu fue mucho mayor que en Lucero, que en el Tesoro, que en Nuevo Mxico;
aqu fue mucho ms intensa, y se vieron los resultados. Pero bueno, los servicios no se ganaron solamente con el
paro. Hubo tambin mucho trabajo de organizacin. Que necesitamos Cocinol, pues nos bamos para Ingeomi-
nas. Cien, doscientas personas terminbamos en Ingeominas; o en el acueducto o en la empresa de energa de
Bogot que quedaba en la 26. Eh! eso se organizaron marchas hasta para ir a la alcalda.
Jerusaln es un joven. Jerusaln tiene 22 aos. Jerusaln es un muchachito. Cuando comenz Jerusaln en
Ciudad Bolivar ya existan el Perdomo el Perdomo ya llevaba como treinta, cuarenta aos de existencia y
El Mxico, La Acacia, San Francisco. En esa poca el nico barrio que estaba legalizado era Candelaria porque
hacia parte de un plan del gobierno, el plan Terrazas. Creo que San Francisco tena legalidad, el resto no.
Ahoritica tiene Madelena y algo del Perdomo. El resto est sin legalizacin y sin titularidad. Todos estos barrios
eran haciendas que tuvieron un historial parecido al de la hacienda Casablanca, la que hoy es Jerusaln. Estaba la
Hacienda del Cortijo, estaba la hacienda Santa Brbara, estaba la hacienda que compr el barrio Mxico, estaba
la hacienda Sierra Morena y la otra hacienda era la Arborizadora Alta.
La legalizacin de Jerusaln llega con la resolucin 484 de 1989. Pero a raz de que en el 88 comienza la
propuesta de intervencin social del Distrito en Jerusaln, a travs de Tanquelaguna, los Gavirias llegan y meten
una demanda que termina tumbando la resolucin de legalizacin. Entonces, en el 89 se cae la resolucin ur-
banstica del barrio y toda la intervencin econmica y social que tena el distrito queda en el aire, y pues paila,
paila, porque quedamos en el estado original, o sea, como comenzamos en el 81. Jerusaln volva a su estado
natural, eso quera decir que el Distrito ya no iba a hacer obras, ya no iba a intervenir en la construccin de
vas, los salones comunales, paila. Y encima de todo eso los servicios pblicos quedan provisionales, s o no?
Entonces qu hay que hacer, que vuelvan y se unan todos los barrios, S.O.S., alerta: legalizacin urbanstica.
Entonces comienza la discusin: bueno, cmo vamos a conseguir la legalizacin urbanstica. Una forma sera
con la legalizacin de la tenencia, y cmo cuadramos esas dos cosas ah? Al fnal la legalizacin urbanstica del
barrio se da nuevamente en el 91, 92, y nuevamente nos la tumban, pero nuevamente la recobramos un tiempo
despus.
Entonces surgi el problema de la tenencia de los lotes. Porque es que una cosa es la legalizacin de la
tenencia y otra cosa es legalizacin urbanstica, aunque no est claro el concepto ni para la gente ni para noso-
tros mismos. La gente crea que al tener la resolucin urbanstica ya estaba saneado el problema de la tenencia,
cuando nos hacen la claridad de que eso no es as: que la legalizacin urbanstica slo ampara el espacio pblico y
todo lo pblico mientras que la legalizacin de la tenencia ampara la propiedad privada. Entonces comenzamos,
bueno, ustedes supieran, talleres, intervenciones, para lograr adelantar la cosa de la tenencia. Entonces se llama
a Hernando Gmez Serrano, que ha sido muy afecto a Jerusaln, y Hernando dice: no, pues hablemos con la
Caja de Vivienda Popular, hablemos con la Defensora del Pueblo, hablemos con no s quin, con s s cuantas,
convoquemos consejos de gobierno. Y entonces empezamos a trabajar con la CVP, con el IDU, con la Secre-
taria de Gobierno Distrital, con el acueducto, con el alcantarillado. Se forma un concejo que en un momento
lleg a tener all en la Alcalda a 30 instituciones, adems de los lderes de Jerusaln.
Hay dos formas para conseguir la legalizacin de la tenencia: escrituracin o proceso de pertenencia. En
principio la Caja dice pues eso toca con la escrituracin directa, negociacin directa. Pero aqu no se quera.
La negociacin directa implica que yo reconozca que el dueo es el Gaviria cuando yo tengo una posesin de
22 aos en la que he hecho unas mejoras. Y mejoras son mejoras. Tambin hemos hecho todo lo que se llama,
cmo es, servidumbre? Todos los derechos de servidumbre y toda esa cosa que aplica. Ver el barrio hace 22
aos y verlo ahoritica. Nosotros no vamos a reconocer que los Gaviria son los dueos porque es que nosotros
no nos robamos esto. A nosotros nos lo vendieron. Y si ellos se lo dejaron robar en tal caso los ladrones seran
los Urbanizadores del Sur, con el consentimiento de la alcalda y de la familia Gaviria que en su momento
oportuno no interpuso las acciones necesarias para el desalojo. Despus de veinte aos est la ley 388, est la ley
novena de reforma urbana donde dice que uno despus de cinco aos de tener una posesin quieta, pacfca e
37
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
ininterrumpida, puede uno aspirar a ser el dueo de estos terrenos. Entonces teniendo esta posibilidad, por qu
vamos a reconocer que el dueo de estas tierras es otro? Todo esto lo llevamos a |Asamblea, y nosotros, y la Caja
de Vivienda le explicamos la cosa a la gente.
En la Asamblea de Residentes se aprob que la cosa se hiciera por procesos de pertenencia. Lo decidimos en
Asamblea porque no todos estaban afliados a la JAC. La JAC es una organizacin de derecho privado con unos
estatutos que rigen adentro de ella pero no hacia fuera. Aunque a las Juntas Comunales se les da un poder opera-
tivo para que desde lo privado hagan trabajo pblico. Entonces qu se hizo: se convoc a todo el que viva en el
barrio; se le convoc a Asamblea General de Residentes para exponerle sta y sta situacin. Es que a travs de la
Ley 743 se les facilita a las Juntas hacer Asambleas de Residentes que son rganos consultivos. Y eso hicimos. En
las reuniones de residentes haba unas doscientas, trescientas personas. Esto es signifcativo en la medida en que
yo hago la convocatoria, si usted se siente aludido usted viene. Si usted no se siente aludido, pues no viene, no
le interesa. Y en la medida en que no le interesa se acoge a las decisiones que toman las mayoras. Si la mayora
en ese momento estaba constituida por trescientas personas con eso sirve. Algunos dicen que las Asambleas de
Residentes no tuvieron y no tienen validez. Yo digo que s tienen validez porque se hicieron segn el derecho. La
ley dice que una Asamblea de Residentes tiene validez y que eso es un rgano consultivo de las Juntas.
A la gente le surgi la necesidad de obtener los ttulos as pues de repente por muchas razones. Para nosotros,
como lderes, no hablo por la gente, primero era que nosotros no le bamos a regalar a los Gaviria, ni a nadie,
nuestro derecho adquirido por veintids aos de ser los propietarios. Yo reconozco como propietario a mi vecino,
al de aqu, al de all, a la Presidente de Bellavista, a la Presidente de Potos, al seor que carga, al de la chatarrera,
al que carga el carrito vendiendo; esos son los propietarios. Yo no reconozco que los de la familia Gaviria sean los
propietarios porque ellos descuidaron sus derechos y nos han hecho mucho dao. Si ellos hubieran querido una
negociacin directa, son 22 aos que tuvieron de tiempo para haberse acercado a las Juntas Comunales a ver si
llegbamos a un arreglo formal. Sin embargo nos han tumbado tres veces la resolucin urbanstica del barrio y
nos han perjudicado al no dejar que se hicieran las inversiones que iba a hacer el Distrito; las tres veces las han
perjudicado. Nunca ha habido una comunicacin formal de la familia Gaviria con las Juntas Comunales diciendo
que quieren arreglar. La nica comunicacin que conocemos es una comunicacin que le mand un abogado de
la familia a la Caja de Vivienda Popular diciendo que lo que queran era negociar con la Caja.
Cuando la Caja aparece en el barrio, la Caja viene y dice, yo hago lo que ustedes comunidades decidan.
Nosotros decimos que no reconocemos a ms dueo de este terreno que a nosotros mismos. Le hemos hecho
mejoras, hemos sufrido, hemos aguantado hambre, hemos creado todo un modelo o todo un historial de co-
munidad organizada y eso vale. Y no lo vamos a ceder ni lo vamos a perder en un minuto. La ley nos ampara
de un lado, la ley dice que podemos y tenemos perfectamente el derecho a obtener nuestra titularidad por la va
de un proceso de pertenencia. Y nadie nos puede obligar, si no queremos, a que nos vayamos por el derecho de
negociacin directa. Primero, porque el hecho de que no reconozcamos otro dueo ya nos crea difcultades con
los Gaviria. A ellos les interesa que yo Carmen Martnez les diga como poseedora, ustedes son los dueos de lo
mo, vndanmelo, vndanme. Con eso yo les digo ustedes son los dueos de lo que yo tengo, y ellos me dicen
s efectivamente, nosotros somos los dueos y se lo vendemos. Al ellos venderme y yo reconocer que ellos son
propietarios les estoy dando unos derechos: les estoy diciendo ustedes son los dueos del espacio pblico. Uste-
des a m me vendieron lo que yo tengo de mi propiedad pero, el espacio pblico de quin es? Pues del dueo,
de los Gaviria, a los que yo les reconoc lo que nosotros habamos hecho de vas, de escuelas, de servidumbres.
Le estoy diciendo a los Gaviria ustedes son los dueos de la va y ustedes le pueden entablar una demanda al
distrito para que les pague una indemnizacin por todo lo que es espacio pblico. Y nosotros no vamos a hacer
eso. No. Lo mo es mi casa ms la va. Porque es que por la va es por donde yo transito, por donde transitan mis
vecinos, mis hijos, los que me visitan. Nosotros no les vamos a reconocer eso.
Obviamente hay otras ventajas para seguir con los procesos de pertenencia. Una es por orgullo, s, por orgullo.
Porque lo que es de uno uno no lo debe limosnear. Tambin hay otras facilidades, claro: tener la seguridad de que el
38
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
terreno es mo, de que el da de maana no me va a aparecer otra abeja con una promesa de venta diciendo no es
que esto es mo. Porque eso todava se da ac. Al cabo de diez, quince aos le llegan a uno, no que pena mire yo
tengo mi promesa de venta y est es anterior a la suya. Otra razn esta relacionada con problemas familiares. Si yo
vivo con mi compaero, o con mi esposo, o con mi hermano o con mi to o con mi abuelo, todos tenemos la misma
posesin. O el que vino hace veinte aos y le dijo a la hermana vngase y me cuida esto, entonces ah quin es el
poseedor? La hermana que se sacrifc los veinte aos cuidando esto o el que vino y dio cinco mil pesos, o diez mil,
o treinta mil, o cien mil y compr y lo dej abandonado? Entonces es tambin buscar la seguridad para la gente que
ha vivido 20 aos ac y que no tienen la seguridad de que el suelo en el que viven es suyo. El ttulo tambin sirve en la
cuestin digamos del que le gusta tener sus cosas al da, no? Es que es preferible que uno tenga las cosas legalizadas.
Como en el caso de uno: uno tiene por ejemplo su cdula, su pasado judicial, todo al da; pues lo mismo debe de ser
con la casa, no? Igual, yo me imagino que llegue uno a vender, pues de pronto le vale un poquito ms porque tiene
todo en regla, no? Esa es la visin fundamental para iniciar un proceso de pertenencia. Obviamente, tiene tambin
sus valores agregados: si yo tengo mi escritura se me va a facilitar obtener crdito, se me va a facilitar hipotecar, se me
va a facilitar, no s, que me reconozcan como dueo. Pero no hay que olvidar que hay gente, que no los lderes, que
no tiene la cosa tan clara, que viene y dice nosotros nos metimos en el proceso de pertenencia porque la Caja vino y
nos dijo; o nosotros nos metimos porque es que la Junta vino y nos dijo; o nosotros estamos aqu porque es que
el vecino vino y se meti y me convenci.
Esto de la titulacin tambin tiene su grupo opositor, que no slo se opone a la titulacin sino a todo el
trabajo que hacemos en las JAC. Los opositores tienen como poder de convocatoria con alguna gente del barrio.
La mayora de los opositores estn en Tanque Laguna, pero tienen sus fliales en Nueva Argentina, en Bellavista
y en otros sectores. El grupo opositor sencillamente comenz con la conformacin del Concejo Comunal. A ese
Concejo vena una dirigencia del caciquismo. Vena era el lder panzn, la vieja gorda, ms gorda que yo, que
anda toda encopetada y se cree la matrona y que quiere que todo el mundo le rinda pleitesa y que no s y que
si s ms. En el Concejo Comunal se abri la oportunidad de trabajar con sectores sociales, de hacer un trabajo
en donde la comunidad sea la que manda, s? , dnde el lder comunal no sea el que manda sino el que hace.
Pero eso, a los antiguos lderes no les gusta para nada: cmo as que aqu va a venir la gente a mandar, entonces
para qu estoy de presidente; yo soy el que decido ac, cmo as, no, no, no; cmo es eso de la atencin a
la comunidad, qu es eso de asambleas, de comisiones de trabajo, no, qu tal, eso para qu, si ya hay dos o tres
que nos damos abasto.
Entonces comienza ya la oposicin y se comienza a crear conficto. La oposicin empieza con lo del pro-
yecto de pavimentos en donde se hace un convenio con el IDU para que ellos pongan una plata y nosotros
pongamos otra y se puedan pavimentar las calles del barrio. Ese grupo comienza a decir ustedes cmo se les
ocurre que el Distrito nos vaya a cobrar; el distrito tiene que hacer las vas, las escuelas, tiene que hacer todo
gratis, aqu nadie nos puede cobrar ni un peso, estn prestando un servicio; cmo se les va a ocurrir que noso-
tros tengamos que pagar servicios pblicos, hermano, nosotros no tenemos que pagar porque somos un barrio
pobre, somos estratos uno, aqu hay mucha mujer cabeza de familia, aqu todo tiene que ser gratis. Y nosotros
decimos no! todo no puede ser gratis porque hay compromisos, hay convenios, hay una organizacin entonces
tenemos que mirar y tenemos que acogernos a los instintos modernos. Nosotros no podemos seguir viviendo en
los aos cuarenta, cincuenta o sesenta; tenemos que vivir en el noventa. Mejor dicho, tenemos que vivir en el
dos mil. Entonces ese grupito opositor empez a poner demandas, nos denuncian en la personera, la veedura,
la contralora, en todas las as, y nos ponen una tutela. En la accin de tutela decan que las Juntas Comunales
nos unimos, para robar a la comunidad, con el IDU, con la Caja de Vivienda, con la Secretara de Salud, con
todo mundo; que nos unimos para estafar a la comunidad. Afortunadamente, la accin de tutela fue negada y
ah nos interpusieron recurso de apelacin y nuevamente fue negada.
Eh! bueno, por ah entonces medio se calman. Pero comenzamos con lo de la titulacin y ese mismo gru-
po, porque son exactamente los mismos, empezaron que esa vaina de pertenencia no es verdad; que lo que va a
39
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
salir es una escritura protocolaria; que las escrituras protocolarias son unas escrituras de mejoras, no de propie-
dad; que el cuento de que eso que un juez vaya a dar un ttulo es un robo porque las nicas escrituras pblicas
que se pueden dar en el mundo son las de la negociacin directa y que sas slo las puede dar la familia Gaviria.
Ellos dicen que es mucho ms fcil la tenencia a travs de la negociacin directa, porque es mucho ms rpido,
y que es mucho ms rpido, porque se hace con el propietario. Tambin dicen que nosotros no podemos iniciar
un proceso de pertenencia contra unos herederos porque la ley no lo permite. Que contra los herederos no cabe
nada, que los herederos son intocables. Ellos adems dicen que las Juntas Comunales no son legtimas para ini-
ciar un proceso porque son inmorales, son ladrones, que son no s qu y s s cuntas. Ellos convocaron a una
asamblea de toda Jerusaln de toda Jerusaln! para constituir un comit pro-escrituracin del barrio diciendo
que ellos tenan un poder de la familia Gaviria para adelantar el proceso de escrituracin y que el abogado de
los Gaviria iba a venir. Ellos dicen que conocen a los propios Gaviria, que han tenido reuniones con ellos, que el
seor Gaviria tal y que tal. Ya han citado como seis veces pero el abogado nunca ha venido. Y tampoco muestran
el poder que les dio el abogado o la familia Gaviria para decir a travs de este poder le otorgo al seor mengano
y al seor fulano para que hagan escrituracin. Nunca lo hemos visto.
Los opositores tambin le dicen a la gente que si se meten con el seor Roncancio, uno de los lderes de la
oposicin, que la escritura les sale por doscientos o doscientos cincuenta mil y que se demora cuatro meses. Eso
dicen que es facilito, facilito, ya. Eso no es sino llegar y ya: plata y escritura. Dicen que con don Lalo Gil, otro
de los lderes de la oposicin, vale quinientos mil pesos. Se inicia la escrituracin con doscientos ochenta mil
pero no les da escritura sino que les da una vaina que se llama minuta, que no tengo ni idea qu es. Tambin
dicen que eso con l es fcil, que en seis meses, que al cabo de un ao le entregan la escritura. Y entonces
cada uno es el redentor, no? inclusive hasta nosotros los de las JAC en un momento dado terminamos siendo
redentores.
Nosotros en la Juntas entonces respondimos que no! Que la negociacin directa no era tan fcil. La familia
Gaviria era un propietario, Juan Gaviria Restrepo, el Dr. Gaviria, y l ya se muri. Don Juan Gaviria deja unos
herederos, que van a un proceso de sucesin. Al da de hoy el proceso de sucesin no ha avanzado. Entonces
nosotros aqu en Jerusaln no sabemos todava quin es dueo de qu. A la fecha de hoy nosotros creemos, yo
no s que tan cierto sea, pero creemos que a la fecha ni los herederos mismos saben qu parte de la hacienda
Casablanca o del barrio Jerusaln les corresponde. Entonces uno cmo le va a recibir la escritura, digamos a doa
Elvira Gaviria, que dice que es la propietaria de Potos, si cuando le salga la sucesin resulta que era la propietaria
de Plan Canteras y entonces resulta que me vendi lo que no le tocaba.
El proceso de pertenencia, creemos, y as nos lo han hecho ver la Caja y los abogados que trabajan con la
Caja, no tiene esos problemas que tiene la negociacin directa. El juez inicia un proceso, un proceso de expro-
piacin, me imagino, en el que, mirando las pruebas, defne quin es el propietario. En la sentencia dice que yo
poseedor paso a ser propietario y le expropia a alguien. Ese alguien puede ser fulano o puede ser mengano, es un
indeterminado. Por eso no importa que dentro de tanto tiempo ya los Gaviria saquen su proceso de sucesin en
claro. Si el juez se le quit a Isabel o a Juan, eso no importa, porque se le quit a un indeterminado. Adicional, el
proceso de pertenencia vincula la construccin al terreno, y nos saldra digamos que los procesos unifcados, s?
Yo sera ya propietaria tanto del suelo como de la mejora hecha, de la construccin. Mientras que si yo le compro
al Gaviria, el Gaviria me vende el suelo. Pero para yo poder legalizar la construccin tengo que iniciar un proceso
nuevo que me va a valer otro resto de plata para que esta construccin se una a la propiedad del suelo. S? Tengo
que interponer los dos procesos. Esto es lo que pensamos nosotros. Ese es el concepto tenemos nosotros.
Adems es que el proceso con la Caja es fcil. La verdad es que es facilsimo. O sea, a uno le pedan que
llevara la promesa de venta, que llevara los recibos de los servicios, que llevara el recibo del predial, documentos
de las personas que quera que quedaran ah en la escritura y que hubiera unos vecinos, o alguna persona que
hubiera vivido aos en el barrio y que pudiera dar fe de que de verdad uno era poseedor de ese terreno haca ms
de 5 o de 10 aos. S, pues como ac todos somos revecinos, reviejos de vivir ac, entonces uno no necesitaba
40
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
buscar a nadie comprado ni nada, sino la verdad. El vecino de enseguida puede dar fe que yo vivo hace 20 aos
ah; lo mismo puedo decir yo de mi vecino y as.
El proceso de pertenencia que hasta el momento es el ms avanzado es en el que yo estoy metida, que es el
del juzgado 38. Se supone que est en el despacho para sentencia. Eh! Pero nos ha costado una platica. Vamos
en ciento cuarenta mil pesos: cien mil al abogado y cuarenta mil de gastos operativos. Me imagino que despus
al elevarlo a notara o registro, y todos los instrumentos pblicos, habr que pagar otra platica. El abogado nos
deca que todo vala como dos millones, pero como se hace en paquete de cincuenta personas, los dos millones se
dividen por los cincuenta que estamos en el proceso. Entonces va a salir cmodo. O sea que terminara saliendo
el ttulo como por doscientos cincuenta mil pesos. En el juzgado 38 en este momento hay cuarenta y nueve per-
sonas de Tanque Laguna. En el juzgado 10 hay dos procesos, uno con dieciocho personas, y otro con nueve. En
el juzgado 37 tambin hay uno y en el 5 hay otro. O sea, que de Tanque Laguna hay ochenta y dos en total en
procesos de pertenencia. En Potos hay muchos ms. De all hay como cuatrocientos, cuatrocientos cincuenta.
Es el sector que ms personas tiene en procesos de pertenencia. El problema es que nosotros, que tenemos el
proceso de pertenencia ms adelantado, llevamos esperando dos aos para que el juzgado 38 dicte sentencia; se
supone que est para dictar sentencia desde el ao 2004.
Si hubiera slo un proceso con sentencia, mejor dicho, la gente cree, la gente se acoge, pero todava no hay
nada de eso. Esa es nuestra discusin con la CVP. Nosotros les decimos Caja de Vivienda Popular usted forma
parte del distrito, usted es gobierno, si la CVP no puede mover sus fchas a nivel alto los jodidos estamos aqu,
nosotros, los que estamos abajo. Si hay sentencia la gente cree, eso hara que la gente tuviera confanza en la caja.
Pero si no hay resultados pues la gente desconfa. La gente dice yo quiero ver uno de esos ttulos primero. Porque
es que por aqu toda la vida ha habido engaos. Desde que nosotros estamos por aqu haba abogados que decan
era, maana entregamos escrituras. Llegaba uno a una reunin, y preguntaba qu pas con las escrituras? y
le contestaban no, todava no estn las escrituras. Aqu hubo una mano de vivos que hicieron plata y se fueron.
Otros desconfan de los procesos porque no entienden cmo es la cosa. Vean por ejemplo que un vecino me dijo,
no seora, no, yo no he querido entrar en lo de la titulacin porque sabe en realidad qu es lo que pasa? que esa
vaina tiene sobre-intereses y a m no me gusta esa vaina, crame. Los prstamos son duros, s, entonces no me ha
gustado esa vaina, crame; es mejor vivir uno as: pobrecito pero bien vivido. No entenda es que era nada.
Hay gente en el barrio que ya tiene su escritura o que est en procesos para alcanzarla, pero no con la CVP.
Eso se ha hecho con abogados particulares y con polticos. Haba un abogado que haca reuniones, vena a la
casa de la gente y haca reuniones. Lo nico que les exiga era que le presentaran los documentos y no les exiga
plata mientras no salieran los papeles. Mucha gente le consign antes de que salieran los papeles, mucha gente
no le consign nada hasta que no sali. Yo s que un vecino le dijo vea, yo no le consigno un peso hasta que no
vea que eso sali ya. Y el da que estuvo la cosa, el vecino fue, le cancel, le llev la consignacin y l le entreg
el papel. Pero tambin ha habido polticos. Don Flavio Maya, por ejemplo, que era concejal o de la Cmara o
era abogado del Concejo vino, s, s, l vino. Claro, a mucha gente le toc votar por l para subirlo para que el
ttulo les saliera ms barato. Porque es que un ttulo vala unos cuatrocientos, quinientos mil pesos en ese tiempo
y entonces con el votico pues se rebajaba algo, s?
Pero bueno, para decirle la verdad nosotros aqu en el barrio nunca hemos necesitado la escritura pblica.
No, gracias a Dios pues no. Eso es como casi la libreta militar s me entiende? Mucha gente dice, uy! es que
no tengo la libreta entonces tengo problemas. Pero eso es de acuerdo a cmo uno se porte. S, eso s, porque
si yo voy a hacer un negocio, y yo soy seria, yo lo hago de palabra y de palabra me lo cumplen. Y eso todava
funciona. Lo berraco es cuando a uno le incumplen, s, eso es lo berraco. Pero gracias a Dios hasta ahora a m
no me han incumplido. Uno analiza la persona con la que va a hacer el negocio. S, uno va y analiza la persona
y de acuerdo a eso hace el negocio o no lo hace.
Tambin es que aqu todos adquirimos con lo mismo, con promesa de compraventa. Y para decirle la ver-
dad, muchas de esas promesas estaban autenticadas en la notara. Adems es que desde el principio simplemente
41
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
sabamos quin era el dueo de cada lote. Si ese era el dueo, y veamos a otra persona metindole mano al
lote, entonces tenamos que interrogarle sobre la documentacin que trajera y ah le avisbamos al que primero
habl. Es que eso era cuestin de confanza. Si usted dijo, este lote es mo y tengo este documento, entonces
ese lote ya dbamos por fe que era cierto que era de l; de confanza le decamos, s, venga, este lote es suyo.
Pero si ya vena otra persona a decir ese lote tambin es mo, los enfrentbamos a los dos. La cosa, en concreto,
funcionaba as: primero uno sala y le deca a la persona que haba invadido el lote, cmo as! en esa casa ya hay
una bandera. Inmediatamente despus se llamaba al propietario, al que le haba recomendado el lote a uno y
se le deca: venga que invadieron su lote, traiga el documento y demuestre que es suyo y la persona vena para
demostrar que era la duea, que no haba abandonado el lote. Si el problema segua entonces se traa a la polica
y a la polica el dueo le deca, mire, este es mi documento, yo habito aqu, esta es mi propiedad.
Ya despus, con la Pre-junta y la Junta, esos asuntos se iban resolviendo de otra manera; se resolvan con
el libro de predios que se hizo. En ese libro se inscribieron todos los predios, se organizaron las manzanas y se
numer cada lote. Todos bamos a inscribir nuestro lote ah, lo sealaban con un marcador y se saba ah en un
listadito quin era el dueo, se saba que el dueo de ese terreno era fulano de tal. Ese libro serva tambin para
otras cosas. Imagnese que a un vecino le hicieron un robo, se le llevaron todo, se le llevaron hasta la promesa de
compraventa. Entonces l fue y habl con la Junta y la Junta le hizo el documento a partir del libro de predios.
Es que todava ahorita el que vende un predio pues lo hace con la misma idea de una promesa de venta
registrada, autenticada, porque como no hay una escritura pues uno no puede decir, le voy a vender mi casa
pero con escritura. Yo le digo al comprador, le vendo este predio pero con promesa de venta, y si es necesario
se lleva unos testigos, los mismos vecinos, para probar que lo que se vende es de uno; o eso se comprueba con la
Junta de Accin Comunal porque uno aparece escrito ah en el libro ese que les contaba. Pues si, yo creo que la
mayora de los que ha vendido en el barrio ha sido con promesa de venta.
Pero bueno hoy en da yo le digo a la gente ojo! tengamos visin de ciudad. Jerusaln no sigue siendo ese
barrio donde empezamos hace tantos aos: vas sin pavimentar, sin servicios, casuchitas, noooo Ojo! Visin
de ciudad porque ahorita con el decreto de la fcha normativa ya empieza la valorizacin, se nos sube la valori-
zacin. La cosa es que se puede correr el riesgo de subir de estrato. Yo soy de ac, esta es mi casa, yo vivo ac y
si esto es estrato 1 pues listo; no importan los estratos. Pero cuando ya se habla que la luz que me llegaba por
20 me llega por 40, que el agua que me llegaba por 40 me llega por 80 pues la cosa se pone fregada. Entonces
algunos dicen: Ah hay un contra. Claro, todo eso nos va a empezar a afectar. Pero esa contra tambin nos est
ayudando, porque nos estamos valorizando ves? nos estamos valorizando.
biblioGrafia obriGatria
SANTOS, Boaventura de S. O discurso e o poder. Ensaio sobre a sociologia da retrica jurdica. Porto Alegre:
Fabris, 1988, pp. 43-61.
42
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
aula 9 PoSSvel inStitucionalizar o direito de PaSrgada?
exerCCio: anlise de aCrdo reConheCiMento do direito de propriedade (rt 723, ano
1996, p. 204 e ss.)
Nesta aula, Um grupo de alunos dever apresentar o acrdo escolhido e relacion-lo com o texto jornals-
tico e com a letra da msica Despejo na favela, de Adoniran Barbosa. Baseados nesses textos, os alunos devero
discutir a efccia, os limites e as possibilidades dos meios de institucionalizao da excluso social.
Texto 1: Acrdo Reconhecimento do direito de propriedade (RT 723, ano 1996, p. 204 e ss.)
texto 2: despejo na favela
(adoniran barbosa)
Quando o ofcial de justia chegou
L na favela
E contra o seu desejo
Entregou pra seu Narciso
Um aviso, uma ordem de despejo
Assinada Seu Doutor
Assim dizia a petio:
Dentro de dez dias quero a favela vazia
E os barracos todos no cho
uma ordem superior
, , , , meu senhor
uma ordem superior
No tem nada no, seu doutor
No tem nada no
Amanh mesmo vou deixar meu barraco
No tem nada no
Vou sair daqui
Pra no ouvir o ronco do trator
Pra mim no tem problema
Em qualquer canto eu me arrume
De qualquer jeito eu me ajeito
Depois, o que eu tenho to pouco
Minha mudana to pequena
Que cabe no bolso de trs
Mas essa gente a
Como que faz?
, , , , meu senhor
Essa gente a
Como que faz?
43
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
texto 3: jornal do brasil. favelas do rio partem para a justia. rio de janeiro, 19 de julho de 2006, p.
a7.
As seguintes questes devero ser enfrentadas pelo grupo-apresentador e debatidas por todos os alunos:
1) O despejo juridicamente possvel e socialmente conveniente?
2) Existiam condies jurdicas para o reconhecimento do direito de propriedade no acrdo selecionado?
3) O processo de legalizao das posses mecanismo apto a produzir incluso social?
4) Os instrumentos jurdicos so os melhores mecanismos para enfrentar a questo da moradia?
5) O Judicirio atuou politicamente nesta deciso?
6) Qual a efccia dessa deciso? Confronte as conseqncias da deciso com o cenrio atual de excluso
social.
7) Que poltica pblica e qual a arquitetura jurdica que voc desenharia para a resoluo do problema das
regies ocupadas? Nas palavras de Adoniran, mas essa gente a. Como que faz?
biblioGrafia obriGatria
FALCO, Joaquim. Justia social e justia legal: confitos de propriedade no Recife. In Confito de direito de
propriedade: invases urbanas. Rio de Janeiro: Forense, 1984, pp. 79-102.
44
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
aula 10 PluraliSmo jurdico ou miScelnea Social?
exerCCio: apresentao de pesquisa sobre o priMeiro CoMando da Capital pCC
Um grupo de alunos dever apresentar um relatrio de pesquisa acerca do Primeiro Comando da Capital.
Essa pesquisa deve contemplar, essencialmente, duas questes:
OPCCumaformadepluralismojurdicoederesistnciarepressodoEstadoouumbandode
salteadores e uma organizao criminosa?
Pluralismojurdicodireitoouno-direito?umaformadeorganizaosocialouaviolaodoEstado
de Direito?
texto 1: priMeiro CoMando da Capital
O Primeiro Comando da Capital, tambm conhecido como PCC, uma organizao considerada ilegal
pelo Estado brasileiro, composta para defender os direitos da massa carcerria brasileira, surgida no incio dos
anos noventa no Centro de Reabilitao Penitenciria de Taubat, para onde eram transferidos prisioneiros con-
siderados de alta periculosidade pelas autoridades legais. O PCC possui seu prprio estatuto, o chamada Estatuto
do PCC, onde esto os precitos ditos a razo de ser desta organizao.
A organizao tambm conhecida por 15.3.3 porque a letra P a 15
a
letra do alfabeto (excluindo a letra
K) e a letra C a terceira.
Hoje a organizao comandada por Marcos Willians Herbas Camacho, o Marcola e tambm por um
outro indivduo que atende pelo codinome de Cabeo. O PCC conta com vrios integrantes que fnanciam
aes ilegais no Estado de So Paulo, como o sequestrador Wanderson Nilton de Paula Lima (o Andinho).
Uma das caractersticas do PCC a liderana exercida em vrias unidades do sistema prisional do Estado
de So Paulo.
Motins e rebelies, defagrados ao mesmo tempo e com as mesmas reinvindicaes, so indicativas de que
tiveram por origem ordens emanadas da cpula do PCC.
Em 2001, ocorreu em todo o Estado de So Paulo a maior rebelio generalizada de presos da histria do
Brasil at ento, graas ao uso de telefones celulares entre eles. Vrios presdios daquele estado, inclusive os do
interior se rebelaram.
Entre os dias 21 e 28 de maro de 2006, diversas unidades prisionais do Estado de So Paulo foram toma-
das por revolta de seus internos.
Os CDPs, ou centros de deteno provisria de Mau, Mogi das Cruzes, Franco da Rocha, Caiu e Ipe-
r, foram os primeiros a serem tomados pelas rebelies (21/03/2006). Durante aquele perodo, outras unidades
tambm foram palco de rebelies (Cadeia Pblica de Jundia - 22/03/2006, e os CDPs de Diadema, Taubat,
Pinheiros e Osasco - 27/03/2006). Como reinvindicaes apresentadas, reclamavam os amotinados da super-
populao carcerria, buscando transferncia de presos com condenaes defnitivas para penitencirias, bem
como o aumento no nmero de visitantes e a modifcao da cor dos seus uniformes. Estavam descontentes com
a cor amarela e postulavam o retorno para a cor bege de seus uniformes. As rebelies, algumas como refns foram
contidas, mas os danos provocados nas unidades comprometeram gravemente a normal utilizao.
histria
O PCC foi fundado em 31 de Agosto de 1993 por oito presos no Anexo da Casa de Custdia de Taubat
(130 km de So Paulo), chamada de o Piranho, na altura a priso mais segura do Estado de So Paulo.
45
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
O grupo iniciou-se durante um jogo de futebol, quando alguns detentos brigaram e, como forma de esca-
par da punio -pois vrias pessoas haviam morrido- resolveram inicir um pacto de confana.
Era constitudo por Misael Aparecido da Silva, o Misa, Wander Eduardo Ferreira, o Eduardo Cara Gor-
da, Antnio Carlos Roberto da Paixo, o Paixo, Isaas Moreira do Nascimento, o Isaas Esquisito, Ademar
dos Santos, o Daf, Antnio Carlos dos Santos, o Bicho Feio, Csar Augusto Roris da Silva, o Cesinha, e
Jos Mrcio Felcio, o Geleio.
O PCC, que foi tambm chamado no incio como Partido do Crime e de 15.3.3, por causa da ordem das
letras P e C no alfabeto, afrmava que pretendia combater a opresso dentro do sistema prisional paulista e
para vingar a morte dos 111 presos, em 2 de Outubro de 1992, no massacre do Carandiru, quando a Polcia
Militar matou presidirios no pavilho 9 da extinta Casa de Deteno de So Paulo.
O grupo usava o smbolo chins do equilbrio yin-yang, a preto e branco, foi adoptado como emblema da
faco, considerando que era uma maneira de equilibrar o bem e o mal com sabedoria. Em Fevereiro de 2001,
Sombra tornou-se o lder mais expressivo da organizao ao coordenar, por telefone celular, rebelies simultne-
as em 29 presdios paulistas, que se saldaram em 16 presos mortos.
Idemir Carlos Ambrsio, o Sombra, tambm chamado de pai, foi espancado at morte no Piranho
cinco meses depois por cinco membros da faco numa luta interna pelo comando geral do PCC. O PCC come-
ou ento a ser liderado por Geleio e Cesinha, responsveis pela aliana do grupo com a faco criminosa
Comando Vermelho (CV), do Rio de Janeiro.
Geleio e Cesinha passaram a coordenar atentados violentos contra prdios pblicos, a partir do Com-
plexo Penitencirio de Bangu, onde se encontravam detidos. Considerados radicais por uma outra corrente
do PCC, mais moderada, Geleio e Cesinha usavam atentados para intimidar as autoridades do sistema pri-
sional e foram depostos da liderana em Novembro de 2002, quando o grupo foi assumido pelo actual lder da
organizao, Marcos Willians Herbas Camacho, o Marcola. Alm de depostos, foram jurados de morte sob a
alegao de terem feito denncias polcia e criaram o Terceiro Comando da Capital (TCC).
Sob a liderana de Marcola, tambm conhecido como Playboy, atualmente detido por assalto a bancos,
o PCC ter participado no assassinato, em Maro de 2003, do juiz-corregedor Antnio Jos Machado Dias, o
Machadinho, que dirigia o Centro de Readaptao Penitenciria (CRP) de Presidente Bernardes (589 km de
So Paulo), hoje a priso mais rgida do Brasil e para onde os membros do PCC temem ser transferidos.
A faco tinha recentemente apresentado como uma das suas principais metas promover uma rebelio de
forma a desmoralizar o governo e destruir o CRP, onde os detidos passam 23 horas confnados s celas, sem
acesso a jornais, revistas, rdios ou televiso.
Para conseguir dinheiro para fnanciar o grupo, os membros do PCC exigem que os irmos (os scios)
paguem uma taxa mensal de 50 reais, se estiverem detidos, e de 500, se estiverem em liberdade.
O dinheiro usado para comprar armas e drogas, alm de fnanciar aces de resgate de presos ligados ao
grupo.
Para se tornar membro do PCC, o criminoso precisa ser batizado, ou seja, apresentado por um outro que
j faa parte da organizao e cumprir um estatuto de 16 itens, redigido pelos fundadores. Diante do enfraque-
cimento do CV do Rio de Janeiro, que tem perdido vrios pontos de venda de droga no Rio, o PCC aproveitou
para ganhar campo comercialmente e chegar actual posio de maior faco criminosa do pas.
(Origem: Wikipdia, a enciclopdia livre)
46
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
texto 2: onda de violnCia no brasil eM Maio de 2006
Estado de So Paulo, origem dos ataques, em destaque.
Iniciada, na noite de 12 de Maio, a maior onda de violncia contra foras de segurana e alguns alvos civis
que se tem notcia na histria do Brasil, com origem no Estado de So Paulo. J no dia 14, o ataque se espalhou
por outros estados do Pas, como Paran, Mato Grosso do Sul, Minas Gerais e Bahia (este sem ligao direta
com o PCC).
Os ataques tomaram uma repercusso gigantesca na mdia brasileira, que somados falta de informaes
por parte do governo de So Paulo, acabaram por causar pnico geral e clima de terrorismo na populao, prin-
cipalmente na segunda-feira. Os atentados foram destaque na mdia internacional durante os dias do ocorrido.
O governador do estado de So Paulo, Cludio Lembo, foi duramente criticado pela imprensa pela demora
na resposta, falta de comunicao entre as foras policias, falta de informao mdia e populao em geral
e gerenciamento da crise. Lembo, a um ms e meio no poder quando a crise eclodiu, acabou virando piv de
discrdia entre o PSDB, do ex-governador e pr-candidato Presidncia da Repblica, Geraldo Alckmin e o
PFL, partido de Lembo e aliado nas eleies do fnal do ano.
ataques
Os policiais militares so os principais alvos dos ataques.
Planejados e executadas pela organizao criminosa paulista PCC (Primeiro Comando da Capital), as
aes so uma resposta a uma deciso do governo do estado de So Paulo de isolar lderes da faco com o obje-
tivo de desmontar a articulao da mesma colocando-os em presdios de segurana mxima. No dia 11 de Maio,
765 presos foram transferidos para Presidente Venceslau (a 620 km a oeste de So Paulo).
No dia 12, oito lderes foram levados para a sede do Deic (Departamento de Investigaes sobre o Crime
Organizado), na zona norte de So Paulo. Entre eles, encontrava-se o lder da faco, Marcos Willians Herba
Camacho, o Marcola. No dia 13, ele foi levado para a penitenciria de Presidente Bernardes (589 km a oeste de
So Paulo), considerada a mais segura do pas. L, ele fcar sob o RDD (Regime Disciplinar Diferenciado).
47
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
Os ataques ocorreram na cidade de So Paulo, na Grande So Paulo (Guarulhos, Santo Andr, Jandira,
Osasco e Cotia), no litoral (Guaruj, Praia Grande, Cubato) e no interior do estado (Araras, Marlia, Cam-
pinas, Campo Limpo Paulista, Itapira, Mogi Mirim, Ourinhos, guas de Lindia, Piracicaba, Ribeiro Preto,
Santa Brbara dOeste, Vrzea Paulista e Presidente Venceslau).
Como suspeitos de executar os ataques, as dezenas de milhares de presos que receberam visitas no dia 12
ou receberam indulto de Dia das Mes no dia 13.
Os 251 ataques registrados incluram rebelies em 73 presdios, Centro de Deteno Provisria e 9 cadeias
pblicas na capital
[3]
, Grande So Paulo, interior e litoral do estado. Na noite do dia 14, 53 unidades tinham
presos rebelados simultaneamente. Foram registradas tentativas de resgates de presos.
Noventa nibus foram queimados (51 em So Paulo e os outros na regio do ABC, em Osasco e em
Campinas)e na tera feira dia 16 de maio as coisas fcaram tranquilas mas ainda foi queimado mais um onibus
na tarde da tera feira e na madrugada confitos com suspeitos.
Caractersticas dos ataques
Nos ataques aos departamentos de polcia, corpo de bombeiros, agncias bancrias foram utilizadas gra-
nadas, bombas caseiras e metralhadoras. Os principais alvos so policiais militares, mas policiais municipais,
famlias de policiais, seguranas privados e civis j foram alvos dos ataques e ameaas. O transporte coletivo teve
muitos dos nibus das frotas esvaziados e incendiados.
Nas rebelies, os presos destruram as instalaes das unidades prisionais, colocaram fogo nos colches,
torturaram outros presos, agentes penitencirios e alguns refns.
Conseqncias
mortos* feridos*
Policiais militares 23 22
Policiais Civis 6 6
guarda municipal 3 8
agentes Penitencirios 8 1
Civis 4 16
Suspeitos 71 6
Presos 13 ?
total 128 59
*at as 16h de 16/05/06[5]
Foram presos 115 suspeitos e 113 armas de fogo j foram apreendidas.
Estes ataques incentivaram uma rebelio em uma penitenciria no estado do Paran, e quatro em Mato
Grosso do Sul. Tambm foram registrados motins em duas unidades da Febem (Fundao Estadual do Bem-
Estar do Menor).
Durante as rebelies em presdios, muitos presos aproveitaram a oportunidade para resolver as diferenas.
ameaas
No Estado de So Paulo, o PCC ameaou atacar vans, nibus escolares, grandes colgios privados (Dante
Alighieri, Rio Branco, Santo Amrico, Santo Ivo, Bandeirantes, FAC e Porto Seguro) e hospitais (Albert Eins-
tein e Panamericano); portanto em muitas instituies de ensino as aulas foram suspensas por causa do medo
da violncia.
No interior houve ameaas de ataques a estncias tursticas (Campos do Jordo, Serra Negra, guas de
Lindia, Itu). Em Marlia, Presidente Epitcio, Taubat e Po foram confrmadas ameaas a ataques em bancos,
hospitais, colgios, estaes rodovirias e delegacias.
48
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
Os aeroportos de So Paulo tambm foram vtimas de ameaas. Empresas areas que operam em Con-
gonhas e Guarulhos receberam telefonemas denunciando a existncia de bombas. Em Congonhas, aps a eva-
cuao do saguo principal, foi feita varredura e nada foi encontrado. Em Guarulhos, nenhuma bomba foi
encontrada tambm.
boatos
A segunda-feira foi marcada por diversos boatos: bomba no Terminal Rodovirio do Tiet, nos Aeroportos
de Congonhas e Guarulhos, nos shoppings Villa-Lobos, Market Place, Iguatemi e West Plaza, tiroteio em escola
de Higienpolis, toque de recolher s 18h ou 20h, ataques em estaes do Metr, ataques contra prefeituras
no interior, ataques contra empresas de telefonia, incndio em escola e em creche. Nenhum desses boatos era
verdade mas causaram pnico e histeria na cidade de So Paulo.
O medo e os boatos fzeram com que a maioria das empresas dispensasse seus funcionrios mais cedo,
por volta das 16 horas. Isso causou um enorme trnsito em toda a cidade. Por volta das 20 horas, em com-
pensao, a cidade de So Paulo estava praticamente deserta, com a maioria dos moradores trancados em suas
casas.
resposta
Como resposta a estes incidentes, a Polcia Militar de So Paulo cancelou folgas, transmitiu um alerta
para todos e prendeu 82 suspeitos. Eles fecharam ruas prximas a departamentos de polcia, e intensifcaram o
patrulhamento da cidade. Muitas blitze aconteceram na cidade.
Na tarde do dia 13 de maio de 2006 o comandante-geral da PM de So Paulo, Coronel Elizeu Eclair
Teixeira Borges declarou em entrevista imprensa que Estamos em guerra contra eles [os criminosos]. Vamos ter
mais baixas, mas no vamos recuar e fez duras crticas divulgao de boatos que estariam instaurando pnico
na populao.
O ministro da Justia, Mrcio Tomaz Bastos, relatou, em entrevista no Palcio do Planalto, que o pre-
sidente Luiz Incio Lula da Silva telefonou para o governador de So Paulo, Cludio Lembo, para colocar
disposio dele todas as foras federais, inclusive as Foras Armadas. Bastos viajou no dia 15 para So Paulo para
um encontro com o governador. No encontro, o governo rejeitou as foras federais, mas disse que as equipes
de inteligncia federal e do estado j trabalhavam em conjunto. O Governo Federal, por sua vez, anunciou um
reforo no patrulhamento das estradas federais paulistas at segunda ordem. A Polcia Militar do Estado de So
Paulo agiu rapida e brutalmente, resultando no saldo de mais de cem suspeitos mortos, muitos dos quais no
tiveram sua conexo com o PCC ou os ataques confrmada.
Cronologia
quinta-feira, 11 de maio
A inteligncia da polcia de So Paulo intercepta ligaes entre membros do PCC e descobre planos de
mega-rebelio, como a de 2001 para o Dia das Mes.
Como resposta, o governo decide pela tranferncia de 765 lderes da faco criminosa entre outros presos
de maior periculosidade para a Penitenciria 2 de Presidente Venceslau, com o intuito de desarticular o
grupo.
Marcos Willians Herbas Camacho, o Marcola, reivindica 60 aparelhos de TV para assistir aos jogos da
Copa do Mundo e a liberao de visita no Dia das Mes. O governo se recusa a negociar.
49
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
sexta-feira, 12 de maio
Marcola e mais sete lderes do PCC so trazidos para interrogatrio, na sede do Deic em So Paulo.
Marcola se recusa a depor ofcialmente.
Enquanto isso era dada a ordem de incio das rebelies por todo o estado.
Por volta das 20 horas comeam atentados na Grande So Paulo de forma simultnea. Os primeiro alvos
so o 55 DP no Parque So Rafael, atacado por 15 carros, e um policial civil, prximo de sua casa em
Guaianases, na zona leste de So Paulo.
9 pessoas so feridas em 19 aes registradas at a meia-noite. Morreram 4 policiais civis e um militar,
alm de um agente carcerrio, em So Paulo, e dois guardas civis de Jandira, na regio metropolitana.
sbado, 13 de maio
Pela manh, a situao de uma megarrebelio em presdios sem precedentes. No total, 24.472 presos
de 24 unidades prisionais se rebelaram e fzeram 129 refns. A polcia prende 17 suspeitos em todo o
estado.
Em reunio com os principais membros da Secretria de Segurana Pblica, o governador Cludio
Lembo se informa sobre os nmeros relacionados aos atentados. Nada de novo foi decidido, alm da
mobilizao do efetivo policial.
Em entrevista coletiva, o governador e o secretrio de segurana pblica, Saulo Abreu, consideraram a
reao do PCC previsvel.
No fm da noite, j eram contabilizados 69 ataques - 44 na Grande So Paulo. Os mortos chegavam a 32,
sendo 22 deles policiais, 5 agentes carcerrios, 1 civil e 4 criminosos. As rebelies em andamento eram
seis e ainda havia centenas de refns nas cadeias no estado, na maioria, parentes dos presos.
domingo, 14 de maio
A polcia fnalmente reage com fora. 15 agressores so mortos, nos 33 ataques registrados at as 18 horas
de domingo. O nmero de criminosos presos passa de 70.
No comeo da tarde, lderes da unidade de Vila Maria da Febem recebem instrues do PCC de se
rebelarem.
Durante o Dia das Mes, mais 47 presdios iniciaram rebelies em todo o estado. No total, 71 das 105
cadeias em regime fechado do estado registraram motins at as 23 horas. Tambm foi registrada rebelio
no Complexo Tatuap da Febem.
No comeo da noite tambm eram registradas dezenas de ataques a nibus em So Paulo, principalmente
nas zonas sul e leste da capital. Logo em seguida, comearam a ser relatados ataques a agncias bancrias.
omdanoitecriminosostambmlanaramcouetismolotovcontraduasbasesdaCECompa- No fm da noite, criminosos tambm lanaram coquetis molotov contra duas bases da CET (Compa-
nhia de Engenharia de Trfego) (em frente ao terminal Parque Dom Pedro e outra no Glicrio, na cidade
de So Paulo).
segunda-feira, 15 de maio
No incio da madrugada, tiros atingiram um guich da estao Artur Alvim do metr (Zona Leste), mas
no h confrmao sobre o possvel envolvimento do PCC no caso.
Durante a madrugada, 11 agncias bancrias foram atacadas na cidade de So Paulo e Taboo da Serra,
na regio metropolitana, o que indica que o plano de desestabilizar a segurana pblica envolve ataques
ao sistema fnanceiro.
PelamanmildosmilnibusdafrotadacidadedeoPaulodeiamdecircularlgumasem- Pela manh, 5 mil dos 15 mil nibus da frota da cidade de So Paulo deixam de circular. Algumas em-
presas de transporte colocam apenas o mnimo exigido por lei nas ruas. Em Helipolis, na zona sul, trs
bancos amanheceram metralhados. Chegam a 56 os nibus atacados.
50
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
O rodzio no centro expandido de So Paulo suspenso
Cercadedosalunosnocompareceramsaulasnazonasuldevidoparalisaodosnibuscon- Cerca de 30% dos alunos no compareceram s aulas na zona sul devido paralisao dos nibus, con-
forme informado pela Secretaria Estadual de Educao.
O pnico toma conta do estado. Comerciantes fecham as portas, pelo menos 12 shoppings encerraram
as atividades no dia e escolas e faculdades particulares suspendem as aulas alegando falta de segurana.
Durante a tarde, todas as rebelies so controladas e os ataques praticamente cessam. O governo paulista,
que havia acusado a imprensa de espalhar boataria, teria supostamente negociado com o PCC o cessar-
fogo. O governo desmente.
imprensacriticaaatuaodapolcianocasoporfaltadecomunicaocomasrepartiesdeintelign- A imprensa critica a atuao da polcia no caso por falta de comunicao com as reparties de intelign-
cia do estado e falta de informao durante a crise por parte do governo.
Engarrafamento recorde segundo o CET (Companhia de Engenharia de Trfego). Em seguida, termina
a ltima rebelio 75 horas do incio do confito. Tambm cessam atentados no dia com menor nmero
de atividade da organizao criminosa.
O governador de So Paulo, Cludio Lembo, concede entrevista ao vivo explicativa ao Jornal Nacional
que excepcionalmente ancorado da rea externa da sede da Rede Globo em So Paulo.
tera-feira, 16 de maio
emadrugadadezenovepessoasforamassassinadassuspeitasdeenvolvimentonosatentadosemsu- De madrugada, dezenove pessoas foram assassinadas, suspeitas de envolvimento nos atentados, em su-
postos confrontos com a polcia, sendo que 14 estavam diretamente envolvidas com os atentados.
A cidade volta normalidade durante o dia, apesar de algumas reparties pblicas, escolas e faculdades
no abrirem.
O rodzio no centro expandido de So Paulo foi suspenso
O secretrio de segurana assume ter se encontrado com Marcola, o lder do PCC, mas nega acordo.
Durante a noite, a violncia recomea e no principal ataque, a Prefeitura de Osasco e atingida. Mais 33
pessoas so mortas pela polcia por suspeita de envolvimento direto com o caso. Outras 24 so presas.
Em Bauru, as ruas fcaram completamente vazias. Policiais pedindo para fechar os pontos comerciais
(supermercados, shopping, escolas, faculdades, entre outras). Os onibus retornaram s 21:00 para a
garagem.
Mesmo contanto desespero a sociedade sofreu as consequencias dos atentados. Todos esperavam uma
resposta. Se voltaria tudo ao normal pelos noticirios da TV em suas casas. Mais parecia a poca da Di-
tadura Militar (s que desta vez do crime organizado).
implicaes poltico-eleitorais
Com vista nas eleies de Outubro de 2006, o episdio tem implicaes signifcativas, tanto na conduo
da crise, quanto na repercusso poltica a ser usada na disputa pela Presidncia da Repblica e pelo governo do
estado.
At Abril de 2006, Geraldo Alckmin, pr-candidato presidncia e principal nome da oposio, era o
governador do estado de So Paulo. O presidente Lula tem insistido em dizer imprensa que no utilizaria o
episdio para obter ganhos polticos. Mas o governo federal, atravs de membros do PT no Congresso e o esta-
dual tm se trocado acusaes em meio onda de violncia.
Os dois lados tm sido extremamente cautelosos no relacionamento com a imprensa para evitar um debate
mais aprofundado sobre quem tem a culpa no ocorrido.
(Origem: Wikipdia, a enciclopdia livre)
51
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
texto 3: estatuto do pCC
1. Lealdade, respeito, e solidariedade acima de tudo ao Partido.
2. A Luta pela liberdade, justia e paz.
3. A unio da Luta contra as injustias e a opresso dentro das prises.
4. A contribuio daqueles que esto em Liberdade com os irmos dentro da priso atravs de advogados,
dinheiro, ajuda aos familiares e ao de resgate.
5. O respeito e a solidariedade a todos os membros do Partido, para que no haja confitos internos, porque
aquele que causar confito interno dentro do Partido, tentando dividir a irmandade ser excludo e repudiado
do Partido.
6. Jamais usar o Partido para resolver confitos pessoais, contra pessoas de fora. Porque o ideal do Partido
est acima de confitos pessoais. Mas o Partido estar sempre Leal e solidrio todos os seus integrantes para que
no venham a sofrerem nenhuma desigualdade ou injustia em confitos externos.
7. Aquele que estiver em Liberdade bem estruturado mas esquecer de contribuir com os irmos que esto
na cadeia, sero condenados morte sem perdo.
8. Os integrantes do Partido tm que dar bom exemplo serem seguidos e por isso o Partido no admite
que haja assalto, estupro e extorso dentro do Sistema.
9. O partido no admite mentiras, traio, inveja, cobia, calnia, egosmo, interesse pessoal, mas sim: a
verdade, a fdelidade, a hombridade, solidariedade e o interesse como ao Bem de todos, porque somos um por
todos e todos por um.
10. Todo integrante tem que respeitar a ordem e a disciplina do Partido. Cada um vai receber de acordo
com aquilo que fez por merecer. A opinio de Todos ser ouvida e respeitada, mas a deciso fnal ser dos fun-
dadores do Partido.
11. O Primeiro Comando da Capital PCC fundado no ano de 1993, numa luta descomunal e incansvel
contra a opresso e as injustias do Campo de concentrao anexo Casa de Custdia e Tratamento de Tau-
bat, tem como tema absoluto a Liberdade, a Justia e Paz.
12. O partido no admite rivalidades internas, disputa do poder na Liderana do Comando, pois cada
integrante do Comando sabe a funo que lhe compete de acordo com sua capacidade para exerc-la.
13. Temos que permanecer unidos e organizados para evitarmos que ocorra novamente um massacre se-
melhante ou pior ao ocorrido na Casa de Deteno em 02 de outubro de 1992, onde 11 presos foram covarde-
mente assassinados, massacre este que jamais ser esquecido na conscincia da sociedade brasileira. Porque ns
do Comando vamos mudar a prtica carcerria, desumana, cheia de injustias, opresso, torturas, massacres nas
prises.
14. A prioridade do Comando no montante pressionar o Governador do Estado desativar aquele Cam-
po de Concentrao anexo Casa de Custdia e Tratamento de Taubat, de onde surgiu a semente e as razes
do comando, no meio de tantas lutas inglrias e a tantos sofrimentos atrozes.
16. Partindo do Comando Central da Capital do KG do Estado, as diretrizes de aes organizadas simult-
neas em todos os estabelecimentos penais do Estado, numa guerra sem trgua, sem fronteira, at a vitria fnal.
17. O importante de tudo que ningum nos deter nesta luta porque a semente do Comando se espalhou
por todos os Sistemas Penitencirios do estado e conseguimos nos estruturar tambm do lado de fora, com muitos
sacrifcios e muitas perdas irreparveis, mas nos consolidamos nvel estadual e mdio e longo prazo nos con-
solidaremos nvel nacional. Em coligao com o Comando Vermelho - CV e PCC iremos revolucionar o pas
dentro das prises e nosso brao armado ser o Terror dos Poderosos opressores e tiranos que usam o Anexo de
Taubat e o Bangu I do Rio de Janeiro como instrumento de vingana da sociedade na fabricao de monstros.
Conhecemos nossa fora e a fora de nossos inimigos Poderosos, mas estamos preparados, unidos e um
povo unido jamais ser vencido.
52
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
LIBERDADE! JUSTIA! E PAZ!
O Quartel General do PCC, Primeiro Comando da Capital, em coligao com Comando Vermelho CV
UNIDOS VENCEREMOS
texto 4: reperCusso internaCional
der spiegel (alemanha)
Especialista teme ataques contra civis
O Iraque em So Paulo: Cerca de 67 pessoas foram mortas durante o fm-de-semana, entre policias, civis
e detentos. As aes foram comandadas pelo lder mximo do PCC (Primeiro Comando da capital), Marcos
Willians Herba Camacho, o Marcola, da cela onde est detido. O pilar de seu poder: dependncia de drogas e
ameaa de morte.
So Paulo - Os autores da ao, clientes [que devem favores ao PCC] so conhecidos como Bin Ladens
--esto disposio para cometer crimes [e atentados] da organizao [quando convocados]. Seus crimes no
tm razes religiosas, mas ligao com o trfco de drogas e ameaa de morte. Durante o fm de semana, morre-
ram em So Paulo cerca de 35 policiais e membros da segurana, trs civis, 14 suspeitos de atuar nas agresses
e 15 prisioneiros.
financial times (reino unido)
Dezenas morrem em ataques de criminosos contra a polcia em So Paulo
Mais de 50 pessoas, incluindo dezenas de policiais, foram mortos por criminosos fortemente armados na
regio de So Paulo em um fm-de-semana de violncia sem precedentes no Estado mais populoso do Brasil.
Segundo informaes ofciais, 55 ataques foram realizados contra postos policiais, viaturas e bares freqen-
tados por policiais fora de servio na noite de sexta-feira e na madrugada de sbado. At a noite seguinte, os
ataques continuaram, alm de rebelies em presdios em todo o Estado.
the Wall street journal (eua)
Gangues no Brasil matam ao menos 52 em ataques contra a polcia em So Paulo
Uma notria gangue realizou uma segunda onda de ataques contra a polcia neste domingo, elevando para
ao menos 52 o nmero de pessoas mortas no mais grave ataque deste gnero na histria do Estado mais popu-
loso do Brasil, segundo autoridades.
Outras 39 rebelies tambm comearam no domingo, elevando o total de rebelies em todo o Estado de
So Paulo para 57 (...) Os ataques foram uma resposta transferncia de diversos lderes presos do PCC (Primei-
ro Comando da Capital), pratica adotada pelas autoridades para cortar os laos de prisioneiros com membros
da gangue fora da priso.
Clarn (argentina)
Faco j superou as do Rio de Janeiro
O Primeiro Comando da Capital (PCC), criado em agosto de 1993, conseguiu, no decorrer de apenas 13
anos, superar as principais faces do Rio de Janeiro. Afrma-se que essa organizao muito maior, em poder
fnanceiro e de fogo, que sua equivalente carioca, o Comando Vermelho.
53
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
los angeles times (eua)
Ao menos 52 morrem enquanto ataques continuam contra a polcia no Brasil
At o fm do domingo, rebelies continuavam em 41 das 144 prises do Estado de So Paulo, e os detentos
mantm 229 refns.
Os ataques aconteceram em resposta transferncia de oito lderes presos do Primeiro Comando da Ca-
pital, o PCC.
the times (reino unido)
52 pessoas morrem enquanto gangues se vingam de policiais
Ataques de gangues contra a polcia em todo o Estado de So Paulo elevaram o nmero de mortos nos
ltimos trs dias para 52, incluindo 25 ofciais de segurana, segundo a polcia.
A violncia contra postos policiais, na pior ocorrncia em anos no Estado mais rico do Brasil, comeou
na sexta-feira em uma aparente retaliao pela transferncia de lderes de gangues para uma priso de segurana
mxima.
Guardian unlimited (reino unido)
Dezenas de policiais so mortos a tiros no Brasil enquanto continua violncia de gangue
Trafcantes de drogas lanaram uma onda de ataques coordenados contra a polcia em So Paulo no fm-de-
semana, deixando ao menos 50 pessoas mortas em um dos mais violentos captulos da histria recente do Brasil.
Em ao menos 100 ataques separados na sexta-feira, sbado e ontem, grupos de criminosos com granadas
de mo e armas automticas varreram a cidade, disparando contra membros das foras de segurana.
Mail & Guardian online
Violncia de gangues em So Paulo deixa 67 mortos
Ao menos 67 pessoas foram mortas no fm-de-semana no maior ataque organizado j realizado por gan-
gues de trafcantes contra a polcia e as foras de segurana no Brasil.
A aparente ofensiva realizada por grupos do crime organizado foi lanada na noite da sexta-feira e prosse-
guiu at o domingo na capital comercial do Brasil, So Paulo, em regies prximas do Estado de So Paulo.
daily news & analysis (ndia)
23 morrem em terceira noite de ataques de gangue em So Paulo
Outra noite de ataques contra policiais e civis em So Paulo deixou mais 23 pessoas mortas, elevando o
total de mortos para 78, segundo fontes policiais citadas pela rdio CBN.
No domingo, o presidente brasileiro, Luiz Incio Lula da Silva, ofereceu ao governador de So Paulo, Clu-
dio Lembo, ajuda federal para restaurar a ordem, mas lembo recusou a ajuda, segundo a rdio.
54
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
texto 5: depoiMento de MarCola Cpi das arMas
Confra trechos do depoimento de Marcola Cpi das armas (o Globo)
SO PAULO - Confra alguns trechos do depoimento de Marcos Camacho, o Marcola, CPI do Trfco
de Armas. Marcola apontado como o principal lder da organizao criminosa que comandou os ataques vio-
lentos e as rebelies em maio. O criminoso foi ouvido no dia 8 de julho, na penitenciria de segurana mxima
de Presidente Bernardes, no interior do estado:
No acho um trafcante melhor do que um deputado nem um deputado melhor do que um trafcante
Incio dos atentados: Naquele momento de revolta, vrios presos telefonaram pra vrios setores, para
vrios amigos, para vrias pessoas e pediram providncias.
Motivo dos ataques: No mnimo, no mnimo, houve a uma incompetncia. Mas acho que muito mais
do que isso. Houve uma provocao. No posso afrmar, mas foi feito de uma forma muito contundente no
sentido de nos fazer sofrer. E, como vrios lderes estavam ali, era natural que houvesse uma reao.
Envolvimento nos ataques: Minha imagem foi vinculada a esses fatos que ocorreram em So Paulo por
uma distoro da prpria Polcia e Justia, porque eles precisavam de um culpado e eu era um alvo fcil.
Crack nas prises: Foi essa organizao criminosa (anterior) que viu a degradao a que os presos estavam
chegando e viu que estava totalmente fora de controle. No tinha como controlar o crack dentro da priso.
Ento, foi simplesmente abolida. Como se abole uma droga que faz o cara roubar a me, matar a me e tudo o
mais? difcil. Ento, tem que mostrar a violncia e falar: , cara, se voc usar isso, pode te acontecer.
Advogados: Geralmente o advogado ganha dinheiro quando ele vai levar dinheiro para a polcia, um
acerto, no ? A que ele vai tirar uma porcentagem.
Fim dos estupros na priso: O cara estuprar outro preso? Isso a tinha muito dentro do sistema peniten-
cirio de So Paulo e o Estado jamais teve condies de suprimir isso. A. veio essa organizao, raciocinou que
isso era algo que afrontava a dignidade humana.
Livros nas cadeias: A gente comea a questionar esse poder do Estado, o senhor entendeu? Porque a gente
vtima dele. A partir de ento, a gente vai criando uma conscincia um tanto revoltada, mas uma conscincia
que at ento no tinha.
Lderes no sistema penitencirio: No existe um ditador. Embora a imprensa fantasie, romanticamente,
que exista esse cara, o lder do crime. Existem pessoas esclarecidas dentro da priso, que, com isso angariam a
confana de outros presos. Por qu? O preso vem com um problema, voc d uma soluo pra ele, mostra uma
lgica, mostra a forma que ele est sendo tratado ou a forma que ele deveria ser.
Quem fnancia o crime organizado: Os prprios marginais que esto juntos l fora.
Solidariedade na priso: A gente procura ser solidrio, senhor. O cara chega ali com fome, pelado, com
frio... Eu tenho duas blusas, eu dou uma para ele; eu tenho dois pes, eu dou um pra ele. No precisa ser de
organizao nenhuma isso da.
Diferena entre o crime em SP e no RJ: O carioca j vem do trfco h muito tempo, at pelo morro, por
tudo mais. E o paulista no. O paulista comeou a pegar pesado em trfco de drogas de 10 anos pra c.
(O GLOBO ON LINE. Depoimento de Marcola CPI das Armas. Rio de Janeiro, 09 de julho de 2006)
biblioGrafia obriGatria
NEVES, Marcelo. Do pluralismo jurdico miscelnea social: o problema da falta de identidade da(s) esfera(s)
de juridicidade na modernidade perifrica e suas implicaes na Amrica Latina. In Anurio do Mestrado
em Direito, n. 6, 1993, pp. 313-357.
KELSEN, Hans. Teoria pura do direito. So Paulo: Martins Fontes, 1999, pp. 48-55.
55
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
aula 11 incluSo e excluSo na Periferia da modernidade
exerCCio
Os alunos devero ler os trechos abaixo e, posteriormente, responder as questes propostas:
treCho 1:
Numa boa observao, que refete o adensamento da malha mundial e contradiz as nossas iluses de nor-
malidade, o autor aponta a marca da exceo permanente no dia-a-dia do brasileiro. Com perdo dos compa-
triotas que nos supem no Primeiro Mundo, como no ver que o mutiro da casa prpria no vai com a ordem
da cidade moderna (embora na prtica local v muito bem), que o trabalho informal no vai com o regime da
mercadoria, que o patrimonialismo no vai com a concorrncia entre os capitais, e assim por diante? H um
inegvel passa a frente no reconhecimento e na sistematizao do contraste entre o nosso cotidiano e a norma
supranacional, pela qual tambm nos pautamos. O avano nos torna, quem diria, contemporneos de Macha-
do de Assis, que j havia notado no contrabandista de escravos a exceo do gentleman vitoriano, no agregado
verboso a exceo do cidado compenetrado, nas manobras da vizinha pobre a exceo da paixo romntica, nos
conselhos de um parasita de fraque a exceo do homem esclarecido. A dinmica menos incompatvel com
a esttica do que parece. Dito isso, h maneiras e maneiras de enfrentar o desajuste, que a seu modo resume a
insero do pas (ou do ex-pas, ou semi-pas, ou regio) na ordem contempornea.
SCHWARZ, Roberto. Prefcio com perguntas. In OLIVEIRA, Francisco de. Crtica razo dualista- O
ornitorrinco. So Paulo: Boitempo, 2003, pp. 17-18)
treCho 2:
Para Francisco Scarlatto, So Paulo a cidade dos paradoxos, porque voc sai de Paraispolis, atravessa
a avenida e encontra apartamentos de 400, 500 e at 600 metros quadrados. Aqui a realidade nunca mo-
ntona, voc encontra uma pluralidade de paisagens, a prostituio perto de grandes santurios. uma cidade
original.
(Folha de So Paulo, domingo, 06 de novembro de 2005)
treCho 3:
favela regularizada valoriza Morumbi
at 2009, r$ 200 milhes sero investidos em paraispolis; imveis ao redor encarecero de 10% a 15%
At 2009, os imveis do entorno do Complexo de Paraispolis, favela cuja rea se divide entre os bairros
Morumbi e Vila Andrade (zona oeste), devero valorizar-se de 10% a 15% com o projeto de reforma urbanstica
e fundiria para transform-lo em bairro.
As obras sero feitas pelo governo do Estado e pela prefeitura e custaro R$ 200 milhes. Prevem o as-
faltamento de ruas, a canalizao de dois crregos, a implantao de redes de esgoto e de gua e de parques e a
normalizao do fornecimento de energia eltrica nas favelas Paraispolis, Porto Seguro e Jardim Colombo (as
duas ltimas tambm fcam na regio do Morumbi).
56
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
Para o auditor de investimentos Bernd Rieger, 52, todo o bairro (parte do distrito da Vila Andrade e parte
do Morumbi) dever se valorizar em um percentual de 10% a 15%. A favela desvaloriza o bairro todo. A sen-
sao de falta de segurana d mais impacto que a vista para Paraispolis.
Mas, diz ele, os imveis vizinhos da favela e os que esto no caminho, ou seja, misturam-se com o trnsito
da populao de Paraispolis, no recuperaro um valor de mercado compatvel com o dos que nunca enfrenta-
ram o problema. O baque da desvalorizao sofrida irreversvel, pondera. As casas e os apartamentos nessa
situao custam de 20% a 30% menos e tm baixa liquidez.
(Folha de So Paulo, domingo, 07 de agosto de 2005)
treCho 4:
o perigo mora ao lado: paraispolis concentra seqestro relmpago
em 40 dias, quadrilha levou 20 vtimas capturadas no bairro do Morumbi para cativeiro em matagal
A favela Paraispolis (zona sul de So Paulo) transformou-se no principal reduto de cativeiros onde so
mantidas vtimas de seqestro relmpago. Segundo investigaes da Polcia Civil paulista, o local abrigou cerca
de 20 vtimas nos ltimos 40 dias.
Uma mesma quadrilha, formada por pelo menos seis adolescentes, seria responsvel por todos os casos. O
grupo contaria com a ajuda de uma mulher.
De acordo com a polcia, todos os criminosos so moradores da favela, que fca ao lado do Morumbi,
bairro que concentra o maior nmero de vtimas de seqestro relmpago na cidade.
(Folha de So Paulo, segunda-feira, 23 de maio de 2005)
treCho 5:
estranha no ninho
favela fca em meio a casas de alto padro
Na zona oeste de So Paulo, em meio s casas de alto padro e apartamentos de luxo do Morumbi, est Pa-
raispolis. Com quase 80 mil moradores, a favela a segunda maior da cidade, depois de Helipolis (zona sul).
Paraispolis parece uma cidade dentro da outra. Vistos de cima, os sobrados cor de tijolo -ou de cimento
mesmo- parecem no ter fm. Verde, quase no h. Nas ruas, pequenas demais para o movimento, pessoas dis-
putam a passagem com veculos e cachorros.
O desemprego apontado pelo presidente da Unio dos Moradores e do Comrcio de Paraispolis, Jos
Rolim da Silva, como um dos mais graves problemas que assolam a favela e maior causa da violncia.
Na luta contra esse e tantos outros problemas, pelo menos 47 ONGs funcionam ali. Segundo Rolim da
Silva, 400 voluntrios atuam na favela. A vida das pessoas no melhorou. Cada dia tem mais gente pedindo
ajuda, diz.
Rolim conta que, em 2002, 32 catadores de papelo viviam na favela. Hoje so 150 catadores, que depen-
dem de ajuda.
Mas a solidariedade se disseminou. Aqui pernambucano casou com baiano. Virou uma corrente de fam-
lias nordestinas. As pessoas te arrumam emprego, voc compra fado, todos ajudam nas campanhas, diz Rolim
da Silva, que vive h 26 anos na favela.
L, em um nico quarteiro possvel comprar macaxeira, CDs, gaiolas, televises usadas ou foges novos.
Tambm h perfumarias, sacolo e supermercado. Mas s um banco funciona em Paraispolis: o Lemon Bank,
criado pelo prprio Rolim da Silva
57
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
De acordo com a Unio, pelo menos 20% dos moradores vivem do comrcio local. O que mais tem aqui
boteco. Tambm tem muito salo de beleza, conta Luiz Alves da Costa, que vive h 30 anos na favela.
As opes de lazer so poucas. O campo de futebol -que ser palco de um rodeio em junho- disputado
por crianas, jovens e adultos.
(Folha de So Paulo, segunda-feira, 23 de maio de 2005)
treCho 6:
regio tem contraste social como caracterstica
Da cobertura repleta de caros tapetes e inmeros quadros, possvel avistar a marginal Pinheiros, a Gio-
vanni Gronchi e as favelas. A moradora do apartamento, a dona-de-casa Josefna Peluso Duque, 74, vive h cerca
de 20 anos no Real Parque e pertence classe A, situao semelhante de 12% dos entrevistados pelo Datafolha
nos distritos do Morumbi, Butant, Vila Andrade e Vila Snia.
Ela anda de motorista, mas no tem medo de passar perto das aglomeraes de barracos que a rodeiam, nas
favelas do Real Parque e em Paraispolis, onde moram as duas empregadas que trabalham em sua casa.
Voc no calcula como so pessoas boas que moram ali. Eu j fui levar minhas empregadas muitas vezes,
ia tambm s suas formaturas. Quando descia do carro carregando um bolo ou alguma coisa vinham dez pessoas
me ajudar, afrma.
A dona-de-casa, que casada com um industrial do setor de jias, j viveu no Alto de Pinheiros e nos
Jardins, mas no trocaria o local por outro. Sua rotina cuidar dos netos e freqentar o Clube Paineiras do
Morumby, onde faz hidroginstica e ioga.
O prdio, localizado numa rua que termina na favela, tem segurana particular na frente do porto de
entrada e circuito interno de vigilncia. Em seus apartamentos espaosos predominam famlias. H muitas
crianas aqui.
(Folha de So Paulo, quarta-feira, 31 de maro de 2004)
questes:
1) A partir da leitura do trecho 1, defna o conceito de exceo permanente nele apresentado.
2) Identifque, nos trechos restantes, situaes de exceo permanente.
3) Voc concorda que a realidade brasileira marcada pela exceo permanente?
biblioGrafia obriGatria
LUHMANN, Niklas. Inclusin y exclusin. In LUHMANN, Niklas. Complejidad y modernidad: de la unidad
a la diferencia. Madrid: Trotta, 1998, pp. 167-195.
58
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
aula 12 Solidariedade, confiana e direito noS PaSeS PerifricoS
A aula consistir em exposio do professor sobre as caractersticas estruturais da realidade jurdica nos
pases perifricos. Sero observadas duas interpretaes acerca do passado e do presente perifrico. De um lado,
uma perspectiva positiva que enxerga no medium confana novas possibilidades para a democracia e para as ins-
tituies jurdicas. De outro, um olhar negativo sobre a potencialidade deste medium, defnido como obstculo
para a construo de um Estado Democrtico de Direito.
biblioGrafia obriGatria
NEVES, Marcelo. Entre Tmis e Leviat: uma relao difcil. O Estado Democrtico de Direito a partir e alm
de Luhmann e Habermas. So Paulo: Martins Fontes, 2006, pp. 236-258.
CARDOSO, Fernando Henrique. Um livro perene. In FREIRE, Gilberto. Casa grande & senzala: formao da
famlia brasileira sob o regime da economia patriarcal. So Paulo: Global, 2003, pp. 19-28
biblioGrafia CoMpleMentar
CORSI, Giancarlo. Ultrastabilit e indiferenza. Centri e periferie nella societ moderna. In Studi di sociologia.
Ano XLIII, janeiro/maro de 2005, pp. 35-52.
59
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
aula 13 redeS de incluSo: SiStemaS ParaSitrioS e o controle da deciSo jurdica
exerCCio 1: Controle poltiCo do judiCirio
Nesta aula os alunos devero analisar os trechos abaixo e discutir se o critrio de nomeao dos ministros
do STF autoriza o controle das operaes jurdicas pelos interesses polticos e econmicos.
treCho 1
Empresas e tributaristas terminaram 2004 com um saldo preocupante no Supremo Tribunal Federal
(STF) e no Superior Tribunal de Justia (STJ). O governo federal fechou o ano com vitrias em praticamente
todas as questes tributrias e fscais que disputou nos tribunais superiores de Braslia.
O Fisco foi favorecido pela mudana na composio dos tribunais e pela viso pragmtica de muitos mi-
nistros que entendem que a Justia deve observar as conseqncias econmicas de suas decises.
O governo Luiz Incio Lula da Silva indicou quatro ministros (Cezar Peluso, Carlos Britto, Joaquim Bar-
bosa e Eros Grau) entre abril de 2003 e maio de 2004 e obteve vitria na maior parte dos processos importantes
que disputou.
(SEPRO, Braslia, 11 de julho de 2006)
treCho 2
Dados fornecidos pelos prprios autores supracitados (referentes ao levantamento estatstico das 1935
Adins impetradas no STF entre 05/10/88 e 31/12/98), reprocessados a partir de uma perspectiva interpretati-
va distinta, permitem constatar que os julgamentos do Supremo Tribunal apresentam um carter fortemente
seletivo de acordo com os agentes sociais que propuseram as aes e com os interesses por eles representados.
Os agentes com as maiores taxas de sucesso Associao dos Magistrados Brasileiros (71,8% nas liminares e
28,2% no mrito), Procuradoria-Geral da Repblica (61,7% nas liminares e 22,9% no mrito) e governadores
estaduais (60,1% nas liminares e 13,7% no mrito) foram aqueles que impetraram a maioria das suas aes
contra normas estaduais: 87,2%, 79,3% e 90,6% do total, respectivamente. Do total de Adins impetradas no
STF contra normas estaduais, 79,9% questionaram a constitucionalidade de normas referentes administrao
pblica e aproximadamente 70% das Adins dos governadores relacionadas ao tema administrao pblica ata-
caram direitos e vantagens obtidas pelo funcionalismo pblico (Werneck Vianna et al., 1999). Assim, o elevado
ndice de decises favorveis do Supremo Tribunal Federal nessas aes coincidiu com os objetivos das polticas
de ajuste fscal da agenda neoliberal predominante no perodo, estabelecidos por organismos como o FMI e o
Banco Mundial.
(COLOMBO, Carlos A. STF: Constituio e legitimidade poltica. In Jornal da Universidade, ano IV, n.
41, junho de 2001)
treCho 3
Art. 101. O Supremo Tribunal Federal compe-se de onze Ministros, escolhidos dentre cidados com
mais de trinta e cinco e menos de sessenta e cinco anos de idade, de notvel saber jurdico e reputao ilibada.
60
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
Pargrafo nico. Os Ministros do Supremo Tribunal Federal sero nomeados pelo Presidente da Repbli-
ca, depois de aprovada a escolha pela maioria absoluta do Senado Federal.
(Constituio Federal)
questes:
1) A nomeao dos ministros do STF pelo Governo cria relao de subordinao entre o ministro nome-
ado e o presidente da Repblica?
2) Os interesses polticos e econmicos que orientam nossos governos utilizam os critrios de nomeao
para formar redes de incluso no sistema jurdico?
3) Este sistema permite maior difuso do apadrinhamento? um mecanismo de subordinao do sistema
jurdico aos sistemas poltico e econmico?
4) Se os critrios de nomeao dos ministros do STF so apontados de forma negativa, como explicar que,
nos EUA, os mesmos critrios no interferem na autonomia da Suprema Corte, como se pode depreen-
der da recente deciso sobre a priso de Guantnamo, contrria a George Bush?
exerCCio 2: Confuso do pbliCo CoM o privado
Aps a leitura dos textos, os alunos devero discutir e responder as seguintes questes:
Caso 1: nepotismo no judicirio
Texto 1: FOLHA ON LINE. Severino defende nepotismo com diploma. So Paulo, 21 de maro de
2005.
Texto 2: CONSULTOR JURDICO. Parentes no Judicirio, publicado em www.consultorjuridico.
com.br
Texto 3: FOLHA ON LINE. Deciso do STF sobre nepotismo j provocou exonerao de 1497 paren-
tes, publicado em www.folhaonline.com.br
Texto 4: CONSELHO NACIONAL DE JUSTIA. Resoluo n. 7, de 18 de outubro de 2005.
Caso 2: laos pessoais
Texto 5: FOLHA DE SO PAULO. Filhos de juzes de STF e STJ tm 525 aes nos tribunais. So
Paulo, 2 de maro de 2003.
Caso 3: operao sanguessuga
Texto 6: ESTADO DE SO PAULO. Razes do abuso. So Paulo, 11 de junho de 2006.
61
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
questes:
1) Nepotismo e laos pessoais podem ser considerados um refexo das redes de incluso?
2) Voc concorda com a defesa do nepotismo com diploma feita pelo ex-presidente da Camada dos De-
putados, o ex-deputado Severino Cavalcanti?
3) Em sua opinio, a Resoluo n 07 do CNJ ir funcionar? Quais seriam os bons critrios de fscalizao?
Trata-se ou no de um mecanismo de conteno das chamadas redes de incluso presentes nos pases
perifricos?
biblioGrafia obriGatria
DE GIORGI, Rafaele. Redes de incluso. In DE GIORGI, Rafaele. Direito, democracia e risco. Porto Alegre:
Fabris, 1998, pp. 133-148.
CADAVID, Carolina e GONALVES, Guilherme L. Redes de incluso. In ARNAUD, Andr-Jean e JUN-
QUEIRA, Eliane (Org.). Dicionrio da globalizao direito e cincia poltica. Rio de Janeiro: Lumen Juris,
2006, pp. 246-252.
62
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
aula 14 braSilianizao do centro
exerCCio: analise de aCrdo Caso GuantnaMo
Um grupo de alunos dever apresentar a deciso da Suprema Corte Americana que considerou ilegal os
tribunais militares de Guantnamo.
texto 1: deCiso GuantnaMo
63
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
_________________
_________________
l CIfo ns: 548 !. S. ____ (2006)
OInIon of STIVIS, J.
OTICI: ThIs oInIon Is subjocf fo formnI rovIsIon boforo ubIIcnfIon In fho
roIImInnry rInf of fho !nIfod Sfnfos !oorfs. !ondors nro roquosfod fo
nofIfy fho !oorfor of ocIsIons, Suromo Courf of fho !nIfod Sfnfos, Wnsh-
Ingfon, . C. 20543, of nny fyogrnhIcnI or ofhor formnI orrors, In ordor
fhnf corrocfIons mny bo mndo boforo fho roIImInnry rInf goos fo ross.
SUPREME COURT OF THE UNITED STATES
o. 05l84
SA!IM AHMI HAMA, IITITIOI! OA!
H. !!MSII!, SIC!ITA!Y OI IIISI, IT A!.
O W!IT OI CI!TIO!A!I TO THI !ITI STATIS CO!!T OI
AIIIA!S IO! THI IST!ICT OI CO!!MIIA CI!C!IT
|Juno 29, 2006]
J!STICI STIVIS nnnouncod fho judgmonf of fho Courf
nnd doIIvorod fho oInIon of fho Courf wIfh rosocf fo
Inrfs I fhrough IV, Inrfs VI fhrough VIIII, Inrf VI
v, nnd Inrf VII, nnd nn oInIon wIfh rosocf fo Inrfs V
nnd VIIv, In whIch J!STICI SO!TI!, J!STICI
CISI!!C, nnd J!STICI I!IYI! joIn.
IofIfIonor SnIIm Ahmod Hnmdnn, n YomonI nnfIonnI, Is
In cusfody nf nn AmorIcnn rIson In Cunnfnnnmo Iny,
Cubn. In ovombor 200l, durIng hosfIIIfIos bofwoon fho
!nIfod Sfnfos nnd fho TnIIbnn (whIch fhon govornod
AfghnnIsfnn), Hnmdnn wns cnfurod by mIIIfIn forcos nnd
furnod ovor fo fho !. S. mIIIfnry. In Juno 2002, ho wns
frnnsorfod fo Cunnfnnnmo Iny. Ovor n yonr Infor, fho
IrosIdonf doomod hIm oIIgIbIo for frInI by mIIIfnry com-
mIssIon for fhon-unsocIfIod crImos. Affor nnofhor yonr
hnd nssod, Hnmdnn wns chnrgod wIfh ono counf of con-
sIrncy fo commIf . . . offonsos frInbIo by mIIIfnry com-
mIssIon. A. fo Iof. for Corf. 65n.
Hnmdnn fIIod ofIfIons for wrIfs of hnbons corus nnd
mnndnmus fo chnIIongo fho IxocufIvo Irnnch`s Infondod
monns of rosocufIng fhIs chnrgo. Ho concodos fhnf n
64
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
2 HAMA t. !!MSII!
OInIon of fho Courf
courf-mnrfInI consfIfufod In nccordnnco wIfh fho !nIform
Codo of MIIIfnry JusfIco (!CMJ), l0 !. S. C. 80l e/ eeq.
(2000 od. nnd Su. III), wouId hnvo nufhorIfy fo fry hIm.
HIs objocfIon Is fhnf fho mIIIfnry commIssIon fho IrosI-
donf hns convonod Incks such nufhorIfy, for fwo rIncInI
ronsons: IIrsf, noIfhor congrossIonnI Acf nor fho common
Inw of wnr suorfs frInI by fhIs commIssIon for fho crImo
of consIrncynn offonso fhnf, Hnmdnn snys, Is nof n
vIoInfIon of fho Inw of wnr. Socond, Hnmdnn confonds, fho
rocoduros fhnf fho IrosIdonf hns ndofod fo fry hIm
vIoInfo fho mosf bnsIc fonofs of mIIIfnry nnd InfornnfIonnI
Inw, IncIudIng fho rIncIIo fhnf n dofondnnf musf bo
ormIffod fo soo nnd honr fho ovIdonco ngnInsf hIm.
Tho IsfrIcf Courf grnnfod Hnmdnn`s roquosf for n wrIf
of hnbons corus. 344 I. Su. 2d l52 (C 2004). Tho
Courf of AonIs for fho IsfrIcf of CoIumbIn CIrcuIf
rovorsod. 4l5 I. 3d 33 (2005). !ocognIzIng, ns wo dId ovor
n hnIf-confury ngo, fhnf frInI by mIIIfnry commIssIon Is nn
oxfrnordInnry monsuro rnIsIng Imorfnnf quosfIons nbouf
fho bnInnco of owors In our consfIfufIonnI sfrucfuro,
1x por/e Quirin, 3l? !. S. l, l9 (l942), wo grnnfod corfIo-
rnrI. 546 !. S. ___ (2005).
Ior fho ronsons fhnf foIIow, wo concIudo fhnf fho mIII-
fnry commIssIon convonod fo fry Hnmdnn Incks owor fo
rocood bocnuso Ifs sfrucfuro nnd rocoduros vIoInfo bofh
fho !CMJ nnd fho Conovn ConvonfIons. Iour of us nIso
concIudo, soo Inrf V, infro, fhnf fho offonso wIfh whIch
Hnmdnn hns boon chnrgod Is nof nn offons|o] fhnf by . . .
fho Inw of wnr mny bo frIod by mIIIfnry commIssIons. l0
!. S. C. 82l.
I
On Sofombor ll, 200l, ngonfs of fho nI Qnodn forrorIsf
orgnnIznfIon hIjnckod commorcInI nIrInnos nnd nffnckod
fho WorId Trndo Confor In ow York CIfy nnd fho nn-
fIonnI hondqunrfors of fho onrfmonf of ofonso In
65
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
3 CIfo ns: 548 !. S. ____ (2006)
OInIon of fho Courf
ArIIngfon, VIrgInIn. AmorIcnns wIII novor forgof fho dov-
nsfnfIon wroughf by fhoso ncfs. onrIy 3,000 cIvIIInns
woro kIIIod.
Congross rosondod by ndofIng n JoInf !osoIufIon
nufhorIzIng fho IrosIdonf fo uso nII nocossnry nnd nro-
rInfo forco ngnInsf fhoso nnfIons, orgnnIznfIons, or or-
sons ho doformInos Innnod, nufhorIzod, commIffod, or
nIdod fho forrorIsf nffncks . . . In ordor fo rovonf nny
fufuro ncfs of InfornnfIonnI forrorIsm ngnInsf fho !nIfod
Sfnfos by such nnfIons, orgnnIznfIons or orsons. Au-
fhorIznfIon for !so of MIIIfnry Iorco (A!MI), ll5 Sfnf.
224, nofo foIIowIng 50 !. S. C. l54l (2000 od., Su. III).
AcfIng ursunnf fo fho A!MI, nnd hnvIng doformInod
fhnf fho TnIIbnn rogImo hnd suorfod nI Qnodn, fho
IrosIdonf ordorod fho Armod Iorcos of fho !nIfod Sfnfos
fo Invndo AfghnnIsfnn. In fho onsuIng hosfIIIfIos, hun-
drods of IndIvIdunIs, Hnmdnn nmong fhom, woro cnfurod
nnd ovonfunIIy dofnInod nf Cunnfnnnmo Iny.
On ovombor l3, 200l, whIIo fho !nIfod Sfnfos wns
sfIII ongngod In ncfIvo combnf wIfh fho TnIIbnn, fho IrosI-
donf Issuod n comrohonsIvo mIIIfnry ordor Infondod fo
govorn fho ofonfIon, Tronfmonf, nnd TrInI of CorfnIn
on-CIfIzons In fho Wnr AgnInsf TorrorIsm, 66 Iod. !og.
5?833 (horoInnffor ovombor l3 Ordor or Ordor). Thoso
subjocf fo fho ovombor l3 Ordor IncIudo nny noncIfIzon
for whom fho IrosIdonf doformInos fhoro Is ronson fo
boIIovo fhnf ho or sho (l) Is or wns n mombor of nI
Qnodn or (2) hns ongngod or nrfIcInfod In forrorIsf nc-
fIvIfIos nImod nf or hnrmfuI fo fho !nIfod Sfnfos. , nf
5?834. Any such IndIvIdunI shnII, whon frIod, bo frIod by
mIIIfnry commIssIon for nny nnd nII offonsos frInbIo by
mIIIfnry commIssIon fhnf such IndIvIdunI Is nIIogod fo
hnvo commIffod, nnd mny bo unIshod In nccordnnco wIfh
fho onnIfIos rovIdod undor nIIcnbIo Inw, IncIudIng
ImrIsonmonf or donfh. Tho ovombor l3 Ordor
vosfod In fho Socrofnry of ofonso fho owor fo noInf
66
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
4 HAMA !!MSII!
OInIon of fho Courf
mIIIfnry commIssIons fo fry IndIvIdunIs subjocf fo fho
Ordor, buf fhnf owor hns sInco boon doIognfod fo John .
AIfonborg, Jr., n rofIrod Army mnjor gonornI nnd IongfImo
mIIIfnry Inwyor who hns boon dosIgnnfod AoInfIng
AufhorIfy for MIIIfnry CommIssIons.
On JuIy 3, 2003, fho IrosIdonf nnnouncod hIs doformI-
nnfIon fhnf Hnmdnn nnd fIvo ofhor dofnInoos nf Cunn-
fnnnmo Iny woro subjocf fo fho ovombor l3 Ordor nnd
fhus frInbIo by mIIIfnry commIssIon. In ocombor 2003,
mIIIfnry counsoI wns noInfod fo rorosonf Hnmdnn.
Two monfhs Infor, counsoI fIIod domnnds for chnrgos nnd
for n soody frInI ursunnf fo ArfIcIo l0 of fho !CMJ, l0
!. S. C. 8l0. On Iobrunry 23, 2004, fho IognI ndvIsor fo
fho AoInfIng AufhorIfy donIod fho nIIcnfIons, ruIIng
fhnf Hnmdnn wns nof onfIfIod fo nny of fho rofocfIons of
fho !CMJ. of unfII JuIy l3, 2004, nffor Hnmdnn hnd
commoncod fhIs ncfIon In fho !nIfod Sfnfos IsfrIcf Courf
for fho Wosforn IsfrIcf of WnshIngfon, dId fho Covorn-
monf fInnIIy chnrgo hIm wIfh fho offonso for whIch, n yonr
onrIIor, ho hnd boon doomod oIIgIbIo for frInI by mIIIfnry
commIssIon.
Tho chnrgIng documonf, whIch Is unsIgnod, confnIns l3
numborod nrngrnhs. Tho fIrsf fwo nrngrnhs rocIfo
fho nssorfod bnsos for fho mIIIfnry commIssIon`s jurIsdIc-
fIonnnmoIy, fho ovombor l3 Ordor nnd fho IrosIdonf`s
JuIy 3, 2003, docInrnfIon fhnf Hnmdnn Is oIIgIbIo for frInI
by mIIIfnry commIssIon. Tho noxf nIno nrngrnhs, coIIoc-
fIvoIy onfIfIod ConornI AIIognfIons, doscrIbo nI Qnodn`s
ncfIvIfIos from Ifs IncofIon In l989 fhrough 200l nnd
IdonfIfy Osnmn bIn !ndon ns fho grou`s Iondor. Hnmdnn
Is nof monfIonod In fhoso nrngrnhs.
OnIy fho fInnI fwo nrngrnhs, onfIfIod Chnrgo: Con-
sIrncy, confnIn nIIognfIons ngnInsf Hnmdnn. Inrngrnh
l2 chnrgos fhnf from on or nbouf Iobrunry l996 fo on or
nbouf ovombor 24, 200l, Hnmdnn wIIIfuIIy nnd know-
IngIy joInod nn onforrIso of orsons who shnrod n com-
67
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
5 CIfo ns: 548 !. S. ____ (2006)
OInIon of fho Courf
mon crImInnI uroso nnd consIrod nnd ngrood wIfh
|nnmod mombors of nI Qnodn] fo commIf fho foIIowIng
offonsos frInbIo by mIIIfnry commIssIon: nffnckIng cIvII-
Inns; nffnckIng cIvIIInn objocfs; murdor by nn unrIvIIogod
boIIIgoronf; nnd forrorIsm. A. fo Iof. for Corf. 65n.
Thoro Is no nIIognfIon fhnf Hnmdnn hnd nny commnnd
rosonsIbIIIfIos, Inyod n IondorshI roIo, or nrfIcInfod
In fho InnnIng of nny ncfIvIfy.
Inrngrnh l3 IIsfs four ovorf ncfs fhnf Hnmdnn Is
nIIogod fo hnvo commIffod somofImo bofwoon l996 nnd
ovombor 200l In furfhornnco of fho onforrIso nnd
consIrncy: (l) ho ncfod ns Osnmn bIn !ndon`s bodygunrd
nnd orsonnI drIvor, boIIov|Ing] nII fho whIIo fhnf bIn
!ndon nnd hIs nssocInfos woro InvoIvod In forrorIsf ncfs
rIor fo nnd IncIudIng fho nffncks of Sofombor ll, 200l;
(2) ho nrrnngod for frnnsorfnfIon of, nnd ncfunIIy frnns-
orfod, wonons usod by nI Qnodn mombors nnd by bIn
!ndon`s bodygunrds (Hnmdnn nmong fhom); (3) ho drovo
or nccomnnIod |O]snmn bIn !ndon fo vnrIous nI QnIdn-
sonsorod frnInIng cnms, ross conforoncos, or Iocfuros,
nf whIch bIn !ndon oncourngod nffncks ngnInsf AmorI-
cnns; nnd (4) ho rocoIvod wonons frnInIng nf nI Qnodn-
sonsorod cnms. , nf 65n6?n.
Affor fhIs formnI chnrgo wns fIIod, fho !nIfod Sfnfos
IsfrIcf Courf for fho Wosforn IsfrIcf of WnshIngfon
frnnsforrod Hnmdnn`s hnbons nnd mnndnmus ofIfIons fo
fho !nIfod Sfnfos IsfrIcf Courf for fho IsfrIcf of CoIum-
bIn. MonnwhIIo, n Combnfnnf Sfnfus !ovIow TrIbunnI
(CS!T) convonod ursunnf fo n mIIIfnry ordor Issuod on
JuIy ?, 2004, docIdod fhnf Hnmdnn`s confInuod dofonfIon
nf Cunnfnnnmo Iny wns wnrrnnfod bocnuso ho wns nn
onomy combnfnnf.
l
SonrnfoIy, rocoodIngs boforo fho

l
An onomy combnfnnf Is dofInod by fho mIIIfnry ordor ns nn IndI-
vIdunI who wns nrf of or suorfIng TnIIbnn or nI Qnodn forcos, or
nssocInfod forcos fhnf nro ongngod In hosfIIIfIos ngnInsf fho !nIfod
68
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
6 HAMA t. !!MSII!
OInIon of fho Courf
mIIIfnry commIssIon commoncod.
On ovombor 8, 2004, howovor, fho IsfrIcf Courf
grnnfod Hnmdnn`s ofIfIon for hnbons corus nnd sfnyod
fho commIssIon`s rocoodIngs. If concIudod fhnf fho
IrosIdonf`s nufhorIfy fo osfnbIIsh mIIIfnry commIssIons
oxfonds onIy fo offondors or offonsos frInbIo by mIIIfnry
|commIssIon] undor fho Inw of wnr, 344 I. Su. 2d, nf
l58; fhnf fho Inw of wnr IncIudos fho Conovn ConvonfIon
(III) !oInfIvo fo fho Tronfmonf of IrIsonors of Wnr, Aug.
l2, l949, |l955] 6 !. S. T. 33l6, T. I. A. S. o. 3364 (ThIrd
Conovn ConvonfIon); fhnf Hnmdnn Is onfIfIod fo fho fuII
rofocfIons of fho ThIrd Conovn ConvonfIon unfII nd-
judgod, In comIInnco wIfh fhnf fronfy, nof fo bo n rIsonor
of wnr; nnd fhnf, whofhor or nof Hnmdnn Is roorIy
cInssIfIod ns n rIsonor of wnr, fho mIIIfnry commIssIon
convonod fo fry hIm wns osfnbIIshod In vIoInfIon of bofh
fho !CMJ nnd Common ArfIcIo 3 of fho ThIrd Conovn
ConvonfIon bocnuso If hnd fho owor fo convIcf bnsod on
ovIdonco fho nccusod wouId novor soo or honr. 344
I. Su. 2d, nf l58l?2.
Tho Courf of AonIs for fho IsfrIcf of CoIumbIn CIr-
cuIf rovorsod. !Iko fho IsfrIcf Courf, fho Courf of A-
onIs docIInod fho Covornmonf`s InvIfnfIon fo nbsfnIn from
consIdorIng Hnmdnn`s chnIIongo. Cf. Sclleeinger v. Coun-
cilnon, 420 !. S. ?38 (l9?5). On fho morIfs, fho nnoI
rojocfod fho IsfrIcf Courf`s furfhor concIusIon fhnf Hnm-
dnn wns onfIfIod fo roIIof undor fho ThIrd Conovn Convon-
fIon. AII fhroo judgos ngrood fhnf fho Conovn ConvonfIons
woro nof judIcInIIy onforconbIo, 4l5 I. 3d, nf 38, nnd fwo
fhoughf fhnf fho ConvonfIons dId nof In nny ovonf nIy fo
Hnmdnn, iJ., nf 4042; buf soo iJ., nf 44 (WIIIInms, J.,

Sfnfos or Ifs conIIfIon nrfnors. Momornndum from oufy Socrofnry
of ofonso InuI WoIfowIfz ro: Ordor IsfnbIIshIng Combnfnnf Sfnfus
!ovIow TrIbunnI o (JuI. ?, 2004), nvnIInbIo nf hff://www.dofonso
IInk.mII/nows/JuI2004/d20040?0?rovIow.df (nII Infornof mnforInIs ns
vIsIfod Juno 26, 2006, nnd nvnIInbIo In CIork of Courf`s cnso fIIo).
69
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
? CIfo ns: 548 !. S. ____ (2006)
OInIon of fho Courf
concurrIng). In ofhor orfIons of Ifs oInIon, fho courf con-
cIudod fhnf our docIsIon In forocIosod nny sonrnfIon-
of-owors objocfIon fo fho mIIIfnry commIssIon`s jurIsdIcfIon,
nnd hoId fhnf Hnmdnn`s frInI boforo fho confomInfod com-
mIssIon wouId vIoInfo noIfhor fho !CMJ nor !. S. Armod
Iorcos roguInfIons Infondod fo ImIomonf fho Conovn Con-
vonfIons. 4l5 I. 3d, nf 38, 4243.
On ovombor ?, 2005, wo grnnfod corfIornrI fo docIdo
whofhor fho mIIIfnry commIssIon convonod fo fry Hnmdnn
hns nufhorIfy fo do so, nnd whofhor Hnmdnn mny roIy on
fho Conovn ConvonfIons In fhoso rocoodIngs.
II
On Iobrunry l3, 2006, fho Covornmonf fIIod n mofIon fo
dIsmIss fho wrIf of corfIornrI. Tho ground cIfod for dIs-
mIssnI wns fho roconfIy onncfod ofnInoo Tronfmonf Acf
of 2005 (TA), Iub. !. l09l48, ll9 Sfnf. 2?39. Wo osf-
onod our ruIIng on fhnf mofIon ondIng nrgumonf on fho
morIfs, 546 !. S. ___ (2006), nnd now dony If.
Tho TA, whIch wns sIgnod Info Inw on ocombor 30,
2005, nddrossos n brond swnfh of subjocfs roInfod fo do-
fnInoos. If Incos rosfrIcfIons on fho fronfmonf nnd Infor-
rognfIon of dofnInoos In !. S. cusfody, nnd If furnIshos
rocodurnI rofocfIons for !. S. orsonnoI nccusod of
ongngIng In Imroor InforrognfIon. TA l002l004,
ll9 Sfnf. 2?392?40. If nIso sofs forfh corfnIn
I!OCI!!IS IO! STAT!S !IVIIW OI ITAIIIS O!TSII
THI !ITI STATIS. l005, , nf 2?40. SubsocfIons (n)
fhrough (d) of l005 dIrocf fho Socrofnry of ofonso fo
roorf fo Congross fho rocoduros boIng usod by CS!Ts fo
doformIno fho roor cInssIfIcnfIon of dofnInoos hoId In
Cunnfnnnmo Iny, Irnq, nnd AfghnnIsfnn, nnd fo ndof
corfnIn snfogunrds ns nrf of fhoso rocoduros.
SubsocfIon (o) of l005, whIch Is onfIfIod J!ICIA!
!IVIIW OI ITITIO OI IIMY COMIATATS, suIIos
fho bnsIs for fho Covornmonf`s jurIsdIcfIonnI nrgumonf.
70
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
8 HAMA !!MSII!
OInIon of fho Courf
Tho subsocfIon confnIns fhroo numborod nrngrnhs. Tho
fIrsf nrngrnh nmonds fho judIcInI codo ns foIIows:
(l) I CII!A!.SocfIon 224l of fIfIo 28, !nIfod
Sfnfos Codo, Is nmondod by nddIng nf fho ond fho
foIIowIng:
. . . . .
'(o) Ixcof ns rovIdod In socfIon l005 of fho o-
fnInoo Tronfmonf Acf of 2005, no courf, jusfIco, or
judgo shnII hnvo jurIsdIcfIon fo honr or consIdor
'(l) nn nIIcnfIon for n wrIf of hnbons corus fIIod
by or on bohnIf of nn nIIon dofnInod by fho onrf-
monf of ofonso nf Cunnfnnnmo Iny, Cubn; or
'(2) nny ofhor ncfIon ngnInsf fho !nIfod Sfnfos or
Ifs ngonfs roInfIng fo nny nsocf of fho dofonfIon by
fho onrfmonf of ofonso of nn nIIon nf Cunnfnnnmo
Iny, Cubn, who
'(A) Is curronfIy In mIIIfnry cusfody; or
'(I) hns boon doformInod by fho !nIfod Sfnfos
Courf of AonIs for fho IsfrIcf of CoIumbIn CIrcuIf
In nccordnnco wIfh fho rocoduros sof forfh In socfIon
l005(o) of fho ofnInoo Tronfmonf Acf of 2005 fo hnvo
boon roorIy dofnInod ns nn onomy combnfnnf.`
l005(o), , nf 2?4l2?42.
Inrngrnh (2) of subsocfIon (o) vosfs In fho Courf of
AonIs for fho IsfrIcf of CoIumbIn CIrcuIf fho oxcIusIvo
jurIsdIcfIon fo doformIno fho vnIIdIfy of nny fInnI docIsIon
of n |CS!T] fhnf nn nIIon Is roorIy dosIgnnfod ns nn
onomy combnfnnf. Inrngrnh (2) nIso doIImIfs fho scoo
of fhnf rovIow. Soo l005(o)(2)(C)(I)(II), , nf 2?42.
Inrngrnh (3) mIrrors nrngrnh (2) In sfrucfuro, buf
govorns judIcInI rovIow of fInnI docIsIons of mIIIfnry
commIssIons, nof CS!Ts. If vosfs In fho Courf of AonIs
for fho IsfrIcf of CoIumbIn CIrcuIf oxcIusIvo jurIsdIc-
fIon fo doformIno fho vnIIdIfy of nny fInnI docIsIon ron-
dorod ursunnf fo MIIIfnry CommIssIon Ordor o. l,
71
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
9 CIfo ns: 548 !. S. ____ (2006)
OInIon of fho Courf
dnfod Augusf 3l, 2005 (or nny succossor mIIIfnry ordor).
l005(o)(3)(A), , nf 2?43.
2
!ovIow Is ns of rIghf for nny
nIIon sonfoncod fo donfh or n form of ImrIsonmonf of l0
yonrs or moro, buf Is nf fho Courf of AonIs` dIscrofIon
In nII ofhor cnsos. Tho scoo of rovIow Is IImIfod fo fho
foIIowIng InquIrIos:
(I) whofhor fho fInnI docIsIon |of fho mIIIfnry com-
mIssIon] wns consIsfonf wIfh fho sfnndnrds nnd ro-
coduros socIfIod In fho mIIIfnry ordor roforrod fo In
subnrngrnh (A); nnd
(II) fo fho oxfonf fho ConsfIfufIon nnd Inws of fho
!nIfod Sfnfos nro nIIcnbIo, whofhor fho uso of such
sfnndnrds nnd rocoduros fo ronch fho fInnI docIsIon
Is consIsfonf wIfh fho ConsfIfufIon nnd Inws of fho
!nIfod Sfnfos. l005(o)(3)(), .
IInnIIy, l005 confnIns nn offocfIvo dnfo rovIsIon,
whIch ronds ns foIIows:
(l) I CII!A!.ThIs socfIon shnII fnko offocf on
fho dnfo of fho onncfmonf of fhIs Acf.
(2) !IVIIW OI COMIATAT STAT!S T!II!A! A
MI!ITA!Y COMMISSIO ICISIOS.Inrngrnhs (2)
nnd (3) of subsocfIon (o) shnII nIy wIfh rosocf fo
nny cInIm whoso rovIow Is govornod by ono of such
nrngrnhs nnd fhnf Is ondIng on or nffor fho dnfo of
fho onncfmonf of fhIs Acf. l005(h), , nf 2?43
2?44.
3
Tho Acf Is sIIonf nbouf whofhor nrngrnh (l) of subsoc-
fIon (o) shnII nIy fo cInIms ondIng on fho dnfo of

2
Tho mIIIfnry ordor roforoncod In fhIs socfIon Is dIscussod furfhor In
Inrfs III nnd VI, .
3
Tho onuIfImnfo subsocfIons of l005 omhnsIzo fhnf fho rovIsIon
doos nof confor nny consfIfufIonnI rIghf on nn nIIon dofnInod ns nn
onomy combnfnnf oufsIdo fho !nIfod Sfnfos nnd fhnf fho !nIfod
Sfnfos doos nof, for urosos of l005, IncIudo Cunnfnnnmo Iny.
l005(f)(g).
72
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
l0 HAMA t. !!MSII!
OInIon of fho Courf
onncfmonf.
Tho Covornmonf nrguos fhnf l005(o)(l) nnd l005(h)
hnd fho ImmodInfo offocf, uon onncfmonf, of roonIIng
fodornI jurIsdIcfIon nof jusf ovor dofnInoo hnbons ncfIons
yof fo bo fIIod buf nIso ovor nny such ncfIons fhon ondIng
In nny fodornI courfIncIudIng fhIs Courf. AccordIngIy, If
nrguos, wo Inck jurIsdIcfIon fo rovIow fho Courf of AonIs`
docIsIon boIow.
Hnmdnn objocfs fo fhIs fhoory on bofh consfIfufIonnI
nnd sfnfufory grounds. IrIncInI nmong hIs consfIfufIonnI
nrgumonfs Is fhnf fho Covornmonf`s roforrod rondIng
rnIsos grnvo quosfIons nbouf Congross` nufhorIfy fo Im-
Ingo uon fhIs Courf`s noIInfo jurIsdIcfIon, nrfIcuInrIy
In hnbons cnsos. Suorf for fhIs nrgumonf Is drnwn from
1x por/e Yerger, 8 WnII. 85 (l869), In whIch, hnvIng ox-
InInod fhnf fho donInI fo fhIs courf of noIInfo jurIsdIc-
fIon fo consIdor nn orIgInnI wrIf of hnbons corus wouId
gronfIy wonkon fho offIcncy of fho wrIf, iJ., nf l02l03,
wo hoId fhnf Congross wouId nof bo rosumod fo hnvo
offocfod such donInI nbsonf nn unmIsfnknbIy cIonr sfnfo-
monf fo fho confrnry. Soo iJ., nf l04l05; soo nIso Iel/er
v. Turpin, 5l8 !. S. 65l (l996); Duroueeeou v. Ini/eJ
S/o/ee, 6 Crnnch 30?, 3l4 (l8l0) (oInIon for fho Courf by
MnrshnII, C. J.) (Tho noIInfo owors of fhIs courf nro
nof cronfod by sfnfufo buf nro gIvon by fho consfIfufIon);
Ini/eJ S/o/ee v. Klein, l3 WnII. l28 (l8?2). Cf. 1x por/e
McCorJle, ? WnII. 506, 5l4 (l869) (hoIdIng fhnf Congross
hnd vnIIdIy forocIosod ono nvonuo of noIInfo rovIow
whoro Ifs roonI of hnbons jurIsdIcfIon, roroducod In fho
mnrgIn,
4
couId nof hnvo boon n InInor Insfnnco of osI-

4
'AnJ Ie i/ fur/ler enoc/eJ, Thnf so much of fho ncf nrovod Iobru-
nry 5, l86?, onfIfIod An ncf fo nmond nn ncf fo osfnbIIsh fho judIcInI
courfs of fho !nIfod Sfnfos, nrovod Sofombor 24, l?89, ns nufhor-
Izod nn nonI from fho judgmonf of fho CIrcuIf Courf fo fho Suromo
Courf of fho !nIfod Sfnfos, or fho oxorcIso of nny such jurIsdIcfIon by
snId Suromo Courf, on nonIs whIch hnvo boon, or mny horonffor bo
73
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
ll CIfo ns: 548 !. S. ____ (2006)
OInIon of fho Courf
fIvo oxcofIon). Hnmdnn nIso suggosfs fhnf, If fho Cov-
ornmonf`s rondIng Is corrocf, Congross hns unconsfIfufIon-
nIIy susondod fho wrIf of hnbons corus.
Wo fInd If unnocossnry fo ronch oIfhor of fhoso nrgu-
monfs. OrdInnry rIncIIos of sfnfufory consfrucfIon suffIco
fo robuf fho Covornmonf`s fhoorynf Ionsf Insofnr ns fhIs
cnso, whIch wns ondIng nf fho fImo fho TA wns onncfod,
Is concornod.
Tho Covornmonf ncknowIodgos fhnf onIy nrngrnhs (2)
nnd (3) of subsocfIon (o) nro oxrossIy mndo nIIcnbIo fo
ondIng cnsos, soo l005(h)(2), ll9 Sfnf. 2?432?44, buf
nrguos fhnf fho omIssIon of nrngrnh (l) from fho scoo
of fhnf oxross sfnfomonf Is of no momonf. ThIs Is so, wo
nro foId, bocnuso Congross` fnIIuro fo oxrossIy rosorvo
fodornI courfs` jurIsdIcfIon ovor ondIng cnsos orocfs n
rosumfIon ngnInsf jurIsdIcfIon, nnd fhnf rosumfIon Is
robuffod by noIfhor fho foxf nor fho IogIsInfIvo hIsfory of
fho TA.
Tho fIrsf nrf of fhIs nrgumonf Is nof onfIroIy wIfhouf
suorf In our rocodonfs. Wo hnvo In fho nsf nIIod
InforvonIng sfnfufos conforrIng or ousfIng jurIsdIcfIon,
whofhor or nof jurIsdIcfIon Iny whon fho undorIyIng con-
ducf occurrod or whon fho suIf wns fIIod. LonJgrof v.
IS1 Iiln ProJuc/e, 5ll !. S. 244, 2?4 (l994) (cIfIng
Bruner v. Ini/eJ S/o/ee, 343 !. S. ll2 (l952); Hollouell v.
Connone, 239 !. S. 506 (l9l6)); soo IepuIlic of Aue/rio v.
Al/nonn, 54l !. S. 6??, 693 (2004). Iuf fho rosum-
fIon fhnf fhoso cnsos hnvo nIIod Is moro nccurnfoIy
vIowod ns fho nonnIIcnfIon of nnofhor rosumfIon
vIz., fho rosumfIon ngnInsf rofroncfIvIfyIn corfnIn
IImIfod cIrcumsfnncos.
5
If n sfnfufory rovIsIon wouId

fnkon, bo, nnd fho snmo Is horoby roonIod.` ? WnII., nf 508.
5
Soo Huglee Aircrof/ Co. v. Ini/eJ S/o/ee ex rel. Scluner, 520 !. S.
939, 95l (l99?) (Tho fncf fhnf courfs offon nIy nowIy onncfod jurIs-
dIcfIon-nIIocnfIng sfnfufos fo ondIng cnsos moroIy ovIdoncos corfnIn
IImIfod cIrcumsfnncos fnIIIng fo moof fho condIfIons for our gonornIIy
74
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
l2 HAMA t. !!MSII!
OInIon of fho Courf
oornfo rofroncfIvoIy ns nIIod fo cnsos ondIng nf fho
fImo fho rovIsIon wns onncfod, fhon our frndIfIonnI
rosumfIon fonchos fhnf If doos nof govorn nbsonf cIonr
congrossIonnI Infonf fnvorIng such n rosuIf. LonJgrof,
5ll !. S., nf 280. Wo hnvo oxInInod, howovor, fhnf,
unIIko ofhor InforvonIng chnngos In fho Inw, n jurIsdIcfIon-
conforrIng or jurIsdIcfIon-sfrIIng sfnfufo usunIIy fnkos
nwny no subsfnnfIvo rIghf buf sImIy chnngos fho frIbunnI
fhnf Is fo honr fho cnso. Hollouell, 239 !. S., nf 508. If
fhnf Is fruIy nII fho sfnfufo doos, no rofroncfIvIfy robIom
nrIsos bocnuso fho chnngo In fho Inw doos nof ImnIr
rIghfs n nrfy ossossod whon ho ncfod, Incronso n nrfy`s
IInbIIIfy for nsf conducf, or Imoso now dufIos wIfh ro-
socf fo frnnsncfIons nIrondy comIofod. LonJgrof, 5ll
!. S., nf 280.
6
And If n now ruIo hns no rofroncfIvo offocf,
fho rosumfIon ngnInsf rofroncfIvIfy wIII nof rovonf Ifs
nIIcnfIon fo n cnso fhnf wns nIrondy ondIng whon fho
now ruIo wns onncfod.
Thnf doos nof monn, howovor, fhnf nII jurIsdIcfIon-
sfrIIng rovIsIonsor ovon nII such rovIsIons fhnf
fruIy Inck rofroncfIvo offocfmusf nIy fo cnsos ondIng
nf fho fImo of fhoIr onncfmonf.
?
|]ormnI ruIos of con-

nIIcnbIo rosumfIon ngnInsf rofroncfIvIfy . . .).
6
Cf. Huglee Aircrof/, 520 !. S., nf 95l (Sfnfufos moroIy nddrossIng
ulicl courf shnII hnvo jurIsdIcfIon fo onforfnIn n nrfIcuInr cnuso of
ncfIon cnn fnIrIy bo snId moroIy fo roguInfo fho socondnry conducf of
IIfIgnfIon nnd nof fho undorIyIng rImnry conducf of fho nrfIos
(omhnsIs In orIgInnI)).
?
In hIs InsIsfonco fo fho confrnry, J!STICI SCA!IA ronds foo much Info
Bruner v. Ini/eJ S/o/ee, 343 !. S. ll2 (l952), Hollouell v. Connone,
239 !. S. 506 (l9l6), nnd 1neuronce Co. v. Ii/clie, 5 WnII. 54l (l86?).
Soo poe/, nf 24 (dIssonfIng oInIon). ono of fhoso cnsos snys fhnf fho
nbsonco of nn oxross rovIsIon rosorvIng jurIsdIcfIon ovor ondIng
cnsos frums or rondors IrroIovnnf nny ofhor IndIcnfIons of congros-
sIonnI Infonf. Indood, Bruner IfsoIf roIIod on such ofhor IndIcnfIons
IncIudIng n nognfIvo Inforonco drnwn from fho sfnfufory foxf, cf. infro,
nf l3fo suorf Ifs concIusIon fhnf jurIsdIcfIon wns nof nvnIInbIo. Tho
Courf obsorvod fhnf (l) Congross hnd boon uf on nofIco by rIor Iowor
75
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
l3 CIfo ns: 548 !. S. ____ (2006)
OInIon of fho Courf
sfrucfIon, IncIudIng n confoxfunI rondIng of fho sfnfufory
Inngungo, mny dIcfnfo ofhorwIso. LinJl v. Murpl,, 52l
!. S. 320, 326 (l99?).
8
A fnmIIInr rIncIIo of sfnfufory
consfrucfIon, roIovnnf bofh In LinJl nnd horo, Is fhnf n
nognfIvo Inforonco mny bo drnwn from fho oxcIusIon of
Inngungo from ono sfnfufory rovIsIon fhnf Is IncIudod In
ofhor rovIsIons of fho snmo sfnfufo. Soo iJ., nf 330; soo
nIso, e.g., Iueeello v. Ini/eJ S/o/ee, 464 !. S. l6, 23 (l983)
( '|W]horo Congross IncIudos nrfIcuInr Inngungo In ono
socfIon of n sfnfufo buf omIfs If In nnofhor socfIon of fho
snmo Acf, If Is gonornIIy rosumod fhnf Congross ncfs
InfonfIonnIIy nnd urosoIy In fho dIsnrnfo IncIusIon or
oxcIusIon` ). Tho Courf In LinJl roIIod on fhIs ronsonIng
fo concIudo fhnf corfnIn IImIfnfIons on fho nvnIInbIIIfy of
hnbons roIIof Imosod by AIIA nIIod onIy fo cnsos
fIIod nffor fhnf sfnfufo`s offocfIvo dnfo. Congross` fnIIuro fo
IdonfIfy fho fomornI ronch of fhoso IImIfnfIons, whIch
govornod noncnIfnI cnsos, sfood In confrnsf fo Ifs oxross
commnnd In fho snmo IogIsInfIon fhnf now ruIos govornIng
hnbons ofIfIons In cnIfnI cnsos nIy fo cnsos ondIng
on or nffor fho dnfo of onncfmonf. l0?(c), ll0 Sfnf. l226;
soo LinJl, 52l !. S., nf 329330. Thnf confrnsf, combInod
wIfh fho fncf fhnf fho nmondmonfs nf Issuo nffocf|od]
subsfnnfIvo onfIfIomonf fo roIIof, iJ., nf 32?, wnrrnnfod

courf cnsos nddrossIng fho Tuckor Acf fhnf If oughf fo socIfIcnIIy
rosorvo jurIsdIcfIon ovor ondIng cnsos, soo 343 !. S., nf ll5, nnd (2) In
confrnsf fo fho congrossIonnI sIIonco concornIng rosorvnfIon of jurIsdIc-
fIon, rosorvnfIon loJ boon mndo of 'nny rIghfs or IInbIIIfIos` oxIsfIng nf
fho offocfIvo dnfo of fho Acf roonIod by nnofhor rovIsIon of fho Acf,
iIiJ., n. ?.
8
Tho quosfIon In LinJl wns whofhor now IImIfnfIons on fho nvnII-
nbIIIfy of hnbons roIIof Imosod by fho AnfIforrorIsm nnd IffocfIvo
onfh IonnIfy Acf of l996 (AIIA), ll0 Sfnf. l2l4, nIIod fo hnbons
ncfIons ondIng on fho dnfo of AIIA`s onncfmonf. Wo hoId fhnf fhoy
dId nof. Af fho oufsof, wo rojocfod fho Sfnfo`s nrgumonf fhnf, In fho
nbsonco of n cIonr congrossIonnI sfnfomonf fo fho confrnry, n roco-
durnI ruIo musf nIy fo ondIng cnsos. 52l !. S., nf 326.
76
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
l4 HAMA t. !!MSII!
OInIon of fho Courf
drnwIng n nognfIvo Inforonco.
A IIko Inforonco foIIows o for/iori from LinJl In fhIs
cnso. If . . . Congross wns ronsonnbIy concornod fo onsuro
fhnf |l005(o)(2) nnd (3)] bo nIIod fo ondIng cnsos, If
shouId hnvo boon jusf ns concornod nbouf |l005(o)(l)],
unIoss If hnd fho dIfforonf Infonf fhnf fho Inffor |socfIon]
nof bo nIIod fo fho gonornI run of ondIng cnsos. 1J., nf
329. If nnyfhIng, fho ovIdonco of doIIbornfo omIssIon Is
sfrongor horo fhnn If wns In LinJl. In LinJl, fho rovI-
sIons fo bo confrnsfod hnd boon drnffod sonrnfoIy buf
woro Infor joInod fogofhor nnd . . . consIdorod sImuIfnno-
ousIy whon fho Inngungo rnIsIng fho ImIIcnfIon wns
Insorfod. 1J., nf 330. Wo obsorvod fhnf Congross` fnndom
rovIow nnd nrovnI of fho fwo sofs of rovIsIons sfrongfh-
onod fho rosumfIon fhnf fho roIovnnf omIssIon wns
doIIbornfo. 1J., nf 33l; soo nIso IielJ v. Mone, 5l6 !. S.
59, ?5 (l995) (Tho moro nnronfIy doIIbornfo fho con-
frnsf, fho sfrongor fho Inforonco, ns nIIod, for oxnmIo,
fo confrnsfIng sfnfufory socfIons orIgInnIIy onncfod sImuI-
fnnoousIy In roIovnnf rosocfs). Horo, Congross nof onIy
consIdorod fho rosocfIvo fomornI ronchos of nrngrnhs
(l), (2), nnd (3) of subsocfIon (o) fogofhor nf ovory sfngo,
buf omIffod nrngrnh (l) from Ifs dIrocfIvo fhnf nrn-
grnhs (2) nnd (3) nIy fo ondIng cnsos onIy nffor hnvIng
rejec/eJ onrIIor roosod vorsIons of fho sfnfufo fhnf wouId
hnvo IncIudod whnf Is now nrngrnh (l) wIfhIn fho scoo
of fhnf dIrocfIvo. Comnro TA l005(h)(2), ll9 Sfnf.
2?432?44, wIfh l5l Cong. !oc. Sl2655 (ov. l0, 2005) (S.
Amdf. 25l5); soo iJ., nf Sl425?Sl4258 (oc. 2l, 2005)
(dIscussIng sImIInr Inngungo roosod In bofh fho Houso
nnd fho Sonnfo).
9
Congross` rojocfIon of fho vory Inngungo

9
Thnf nrngrnh (l), nIong wIfh nrngrnhs (2) nnd (3), Is fo fnko
offocf on fho dnfo of onncfmonf, TA l005(h)(l), ll9 Sfnf. 2?43, Is nof
dIsosIfIvo; n 'sfnfomonf fhnf n sfnfufo wIII bocomo offocfIvo on n
corfnIn dnfo doos nof ovon nrgunbIy suggosf fhnf If hns nny nIIcnfIon
fo conducf fhnf occurrod nf nn onrIIor dnfo.` 1AS v. S/. C,r, 533 !. S.
77
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
l5 CIfo ns: 548 !. S. ____ (2006)
OInIon of fho Courf
fhnf wouId hnvo nchIovod fho rosuIf fho Covornmonf urgos
horo woIghs honvIIy ngnInsf fho Covornmonf`s Inforrofn-
fIon. Soo Doe v. Cloo, 540 !. S. 6l4, 62l623 (2004).
l0

289, 3l? (200l) (quofIng LonJgrof v. IS1 Iiln ProJuc/e, 5ll !. S. 244,
25? (l994)). CorfnInIy, fho offocfIvo dnfo rovIsIon cnnnof bonr fho
woIghf J!STICI SCA!IA wouId Inco on If. Soo poe/, nf 5, nnd n. l.
Congross doomod fhnf rovIsIon InsuffIcIonf, sfnndIng nIono, fo rondor
subsocfIons (o)(2) nnd (o)(3) nIIcnbIo fo ondIng cnsos; honco Ifs
ndofIon of subsocfIon (h)(2). J!STICI SCA!IA sooks fo nvoId roducIng
subsocfIon (h)(2) fo n moro rodundnncyn consoquonco ho sooms fo
ncknowIodgo musf ofhorwIso foIIow from hIs InforrofnfIonby socu-
InfIng fhnf Congross hnd socInI ronsons, nof nIso roIovnnf fo subsoc-
fIon (o)(l), fo worry fhnf subsocfIons (o)(2) nnd (o)(3) wouId bo ruIod
InnIIcnbIo fo ondIng cnsos. As wo oxInIn infro, nf l?, nnd n. l2,
fhnf nffomf fnIIs.
l0
Wo nofo fhnf sfnfomonfs mndo by Sonnfors rocodIng nssngo of
fho Acf Iond furfhor suorf fo whnf fho foxf of fho TA nnd Ifs drnff-
Ing hIsfory nIrondy mnko InIn. Sonnfor !ovIn, ono of fho sonsors of
fho fInnI bIII, objocfod fo onrIIor vorsIons of fho Acf`s offocfIvo dnfo
rovIsIon fhnf wouId hnvo mndo subsocfIon (o)(l) nIIcnbIo fo ondIng
cnsos. Soo, e.g., l5l Cong. !oc. Sl266? (ov. l0, 2005) (nmondmonf
roosod by Son. Crnhnm fhnf wouId hnvo rondorod whnf Is now
subsocfIon (o)(l) nIIcnbIo fo nny nIIcnfIon or ofhor ncfIon fhnf Is
ondIng on or nffor fho dnfo of fho onncfmonf of fhIs Acf). Sonnfor
!ovIn urgod ndofIon of nn nIfornnfIvo nmondmonf fhnf wouId nIy
onIy fo now hnbons cnsos fIIod nffor fho dnfo of onncfmonf. 1J., nf
Sl2802 (ov. l5, 2005). Thnf nIfornnfIvo nmondmonf bocnmo fho foxf
of subsocfIon (h)(2). (In IIghf of fho oxfonsIvo dIscussIon of fho TA`s
offocf on ondIng cnsos rIor fo nssngo of fho Acf, soo, e.g., iJ., nf
Sl2664 (ov. l0, 2005); iJ., nf Sl2?55 (ov. l4, 2005); iJ., nf Sl2?99
Sl2802 (ov. l5, 2005); iJ., nf Sl4245, Sl4252Sl4253, Sl425?
Sl4258, Sl42?4Sl42?5 (oc. 2l, 2005), If cnnnof bo snId fhnf fho
chnngos fo subsocfIon (h)(2) woro InconsoquonfInI. Cf. poe/, nf l4
(SCA!IA, J., dIssonfIng).)
WhIIo sfnfomonfs nffrIbufod fo fho fInnI bIII`s fwo ofhor sonsors,
Sonnfors Crnhnm nnd KyI, nrgunbIy confrndIcf Sonnfor !ovIn`s confon-
fIon fhnf fho fInnI vorsIon of fho Acf rosorvod jurIsdIcfIon ovor ondIng
hnbons cnsos, soo l5l Cong. !oc. Sl4263Sl4264 (oc. 2l, 2005), fhoso
sfnfomonfs nonr fo hnvo boon Insorfod Info fho CongrossIonnI !ocord
of/er fho Sonnfo dobnfo. Soo !oIy IrIof for IofIfIonor 5, n. 6; soo nIso
l5l Cong. !oc. Sl4260 (sfnfomonf of Son. KyI) (I wouId IIko fo sny n
fow words nbouf fho nou-conple/eJ nfIonnI ofonso AufhorIznfIon Acf
78
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
l6 HAMA t. !!MSII!
OInIon of fho Courf
Tho Covornmonf nonofhoIoss offors fwo ronsons why, In
Ifs vIow, no nognfIvo Inforonco mny bo drnwn In fnvor of
jurIsdIcfIon. IIrsf, If nssorfs fhnf LinJl Is InnosIfo
bocnuso SocfIon l005(o)(l) nnd (h)(l) romovo jurIsdIcfIon,
whIIo SocfIon l005(o)(2), (3) nnd (h)(2) cronfo nn oxcIusIvo
rovIow mochnnIsm nnd dofIno fho nnfuro of fhnf rovIow.
!oIy IrIof In Suorf of !osondonfs` MofIon fo IsmIss
4. Iocnuso fho rovIsIons boIng confrnsfod nddross
whoIIy dIsfIncf subjocf mnffors, Mor/in v. HoJix, 52?
!. S. 343, 356 (l999), fho Covornmonf nrguos, Congross`
dIfforonf fronfmonf of fhom Is of no sIgnIfIcnnco.
ThIs nrgumonf musf fnII bocnuso If rosfs on n fnIso dIs-
fIncfIon bofwoon fho jurIsdIcfIonnI nnfuro of subsocfIon
(o)(l) nnd fho rocodurnI chnrncfor of subsocfIons (o)(2)
nnd (o)(3). In frufh, nII fhroo rovIsIons govorn jurIsdIc-
fIon ovor dofnInoos` cInIms; subsocfIon (o)(l) nddrossos
jurIsdIcfIon In hnbons cnsos nnd ofhor ncfIons roInfIng fo
nny nsocf of fho dofonfIon, whIIo subsocfIons (o)(2) nnd
(3) vosf oxcIusIvo,
ll
buf IImIfod, jurieJic/ion In fho Courf of

for fIscnI yonr 2006 (omhnsIs nddod)). AII sfnfomonfs mndo durIng
fho dobnfo IfsoIf suorf Sonnfor !ovIn`s undorsfnndIng fhnf fho fInnI
foxf of fho TA wouId nof rondor subsocfIon (o)(l) nIIcnbIo fo ond-
Ing cnsos. Soo, e.g., iJ., nf Sl4245, Sl4252Sl4253, Sl42?4Sl42?5
(oc. 2l, 2005). Tho sfnfomonfs fhnf J!STICI SCA!IA cIfos ns ovIdonco
fo fho confrnry consfruo euIeec/ion (e)(3) fo sfrI fhIs Courf of jurIsdIc-
fIon, soo poe/, nf l2, n. 4 (dIssonfIng oInIon) (quofIng l5l Cong. !oc.
Sl2?96 (ov. l5, 2005) (sfnfomonf of Son. Socfor))n consfrucfIon
fhnf fho Covornmonf hns oxrossIy dIsnvowod In fhIs IIfIgnfIon, soo n.
ll, infro. Tho InnosIfo ovombor l4, 2005, sfnfomonf of Sonnfor
Crnhnm, whIch J!STICI SCA!IA cIfos ns ovIdonco of fhnf Sonnfor`s
nssumfIon fhnf ondIng cnsos nro covorod, poe/, nf l2, nnd n. 3
(cIfIng l5l Cong. !oc. Sl2?56 (ov. l4, 2005)), foIIows dIrocfIy nffor fho
unconfrndIcfod sfnfomonf of hIs co-sonsor, Sonnfor !ovIn, nssurIng
mombors of fho Sonnfo fhnf fho nmondmonf wIII nof sfrI fho courfs of
jurIsdIcfIon ovor |ondIng] cnsos. 1J., nf Sl2?55.
ll
Tho IsfrIcf of CoIumbIn CIrcuIf`s jurIsdIcfIon, whIIo oxcIusIvo In
ono sonso, wouId nof bnr fhIs Courf`s rovIow on nonI from n docIsIon
undor fho TA. Soo !oIy IrIof In Suorf of !osondonfs` MofIon fo
79
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
l? CIfo ns: 548 !. S. ____ (2006)
OInIon of fho Courf
AonIs for fho IsfrIcf of CoIumbIn CIrcuIf fo rovIow
fInnI docIsIon|s] of CS!Ts nnd mIIIfnry commIssIons.
Thnf subsocfIon (o)(l) sfrIs jurIsdIcfIon whIIo subsoc-
fIons (o)(2) nnd (o)(3) rosforo If In IImIfod form Is hnrdIy n
dIsfIncfIon uon whIch n nognfIvo Inforonco musf foundor.
J!STICI SCA!IA, In nrguIng fo fho confrnry, mnInfnIns
fhnf Congross hnd nmIo ronson fo rovIdo oxIIcIfIy for
nIIcnfIon of subsocfIons (o)(2) nnd (o)(3) fo ondIng cnsos
bocnuso jurIsdIcfIon-sfrIIng rovIsIons IIko subsocfIon
(o)(l) hnvo boon fronfod dIfforonfIy undor our rofroncfIvIfy
jurIsrudonco fhnn jurIsdIcfIon-conforrIng onos IIko
subsocfIons (o)(2) nnd (o)(3). Poe/, nf 8 (dIssonfIng oIn-
Ion); soo nIso !oIy IrIof In Suorf of !osondonfs` Mo-
fIon fo IsmIss 56. Thnf fhoory Is InsuorfnbIo. As-
sumIng orguenJo fhnf subsocfIons (o)(2) nnd (o)(3) confor
neu jurIsdIcfIon (In fho . C. CIrcuIf) whoro fhoro wns
nono boforo, poe/, nf 8 (omhnsIs In orIgInnI); buf soo
Ioeul v. Buel, 542 !. S. 466 (2004), nnd fhnf our roco-
donfs cnn bo rond fo sfrongIy IndIcnf|o] fhnf jurIsdIcfIon-
cronfIng sfnfufos rnIso socInI rofroncfIvIfy concorns nof
nIso rnIsod by jurIsdIcfIon-sfrIIng sfnfufos, poe/, nf 8,
l2
subsocfIons (o)(2) nnd (o)(3) confor jurIsdIcfIon In n mnn-

IsmIss l6l?, n. l2 (WhIIo fho TA doos nof oxrossIy cnII for
Suromo Courf rovIow of fho IsfrIcf of CoIumbIn CIrcuIf`s docIsIons,
SocfIon l005(o)(2) nnd (3) . . . do nof romovo fhIs Courf`s jurIsdIcfIon
ovor such docIsIons undor 28 !. S. C. l254(l)).
l2
ThIs nssorfIon Is IfsoIf hIghIy quosfIonnbIo. Tho cnsos fhnf J!STICI
SCA!IA cIfos fo suorf hIs dIsfIncfIon nro IepuIlic of Aue/rio v.
Al/nonn, 54l !. S. 6?? (2004), nnd Huglee Aircrof/ Co. v. Ini/eJ
S/o/ee ex rel. Scluner, 520 !. S. 939 (l99?). Soo poe/, nf 8. WhIIo fho
Courf In bofh of fhoso cnsos rocognIzod fhnf sfnfufos cronfIng jurIsdIc-
fIon mny hnvo rofroncfIvo offocf If fhoy nffocf subsfnnfIvo rIghfs, soo
Al/nonn, 54l !. S., nf 695, nnd n. l5; Huglee Aircrof/, 520 !. S., nf
95l, wo hnvo nIIod fho snmo nnnIysIs fo sfnfufos fhnf hnvo jurIsdIc-
fIon-sfrIIng offocf, soo LinJl v. Murpl,, 52l !. S. 320, 32?328
(l99?); iJ., nf 342343 (!ohnquIsf, C. J., dIssonfIng) (consfruIng
AIIA`s nmondmonfs ns ousfIng jurIsdIcfIon).
80
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
l8 HAMA t. !!MSII!
OInIon of fho Courf
nor fhnf cnnnof concoIvnbIy gIvo rIso fo rofroncfIvIfy quos-
fIons undor our rocodonfs. Tho rovIsIons Imoso no
nddIfIonnI IInbIIIfy or obIIgnfIon on nny rIvnfo nrfy or
ovon on fho !nIfod Sfnfos, unIoss ono counfs fho burdon of
IIfIgnfIng nn nonIn burdon nof n sIngIo ono of our
cnsos suggosfs frIggors rofroncfIvIfy concorns.
l3
Moroovor,
If sfrnIns croduIIfy fo suggosf fhnf fho dosIro fo roInforco
fho nIIcnfIon of subsocfIons (o)(2) nnd (o)(3) fo ondIng
cnsos drovo Congross fo excluJe subsocfIon (o)(l) from
l005(h)(2).
Tho Covornmonf`s socond objocfIon Is fhnf nIyIng
subsocfIons (o)(2) nnd (o)(3) buf nof (o)(l) fo ondIng cnsos
roducos nn nbsurd rosuIf bocnuso If grnnfs (nIboIf onIy
fomornrIIy) dunI jurIsdIcfIon ovor dofnInoos` cnsos In
cIrcumsfnncos whoro fho sfnfufo InInIy onvIsIons fhnf fho
IsfrIcf of CoIumbIn CIrcuIf wIII hnvo exclueite nnd
ImmodInfo jurIsdIcfIon ovor such cnsos. !oIy IrIof In
Suorf of !osondonfs` MofIon fo IsmIss ?. Iuf fho
romIso horo Is fnuIfy; subsocfIons (o)(2) nnd (o)(3) grnnf
jurIsdIcfIon onIy ovor ncfIons fo doformIno fho vnIIdIfy of
nny fInnI docIsIon of n CS!T or commIssIon. Iocnuso
Hnmdnn, nf Ionsf, Is nof confosfIng nny fInnI docIsIon of
n CS!T or mIIIfnry commIssIon, hIs ncfIon doos nof fnII
wIfhIn fho scoo of subsocfIon (o)(2) or (o)(3). Thoro Is,
fhon, no nbsurdIfy.
l4

l3
Soo LonJgrof, 5ll !. S., nf 2?l, n. 25 (obsorvIng fhnf fho gronf
mnjorIfy of our docIsIons roIyIng uon fho nnfIrofroncfIvIfy rosumfIon
hnvo InvoIvod InforvonIng sfnfufos burdonIng rIvnfo nrfIos, fhough
wo hnvo nIIod fho rosumfIon In cnsos InvoIvIng neu none/or,
oIligo/ione fhnf foII onIy on fho govornmonf (omhnsIs nddod)); soo
nIso Al/nonn, 54l !. S., nf ?28?29 (KIIY, J., dIssonfIng) (oxInIn-
Ing fhnf If rofroncfIvIfy concorns do nof nrIso whon n now monofnry
obIIgnfIon Is Imosod on fho !nIfod Sfnfos If Is bocnuso Congross, by
vIrfuo of nufhorIng fho IogIsInfIon, Is IfsoIf fuIIy cnnbIo of rofocfIng
fho IodornI Covornmonf from hnvIng Ifs rIghfs dogrndod by rofroncfIvo
Inws).
l4
Thoro mny bo hnbons cnsos fhnf woro ondIng In fho Iowor courfs nf
81
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
l9 CIfo ns: 548 !. S. ____ (2006)
OInIon of fho Courf
Tho Covornmonf`s moro gonornI suggosfIon fhnf Con-
gross cnn hnvo hnd no good ronson for rosorvIng hnbons
jurIsdIcfIon ovor cnsos fhnf hnd boon broughf by dofnInoos
rIor fo onncfmonf of fho TA nof onIy Is boIIod by fho
IogIsInfIvo hIsfory, soo n. l0, eupro, buf Is ofhorwIso wIfh-
ouf morIf. Thoro Is nofhIng nbsurd nbouf n schomo undor
whIch ondIng hnbons ncfIonsnrfIcuInrIy fhoso, IIko
fhIs ono, fhnf chnIIongo fho vory IogIfImncy of fho frIbu-
nnIs whoso judgmonfs Congross wouId IIko fo hnvo ro-
vIowodnro rosorvod, nnd moro roufIno chnIIongos fo
fInnI docIsIons rondorod by fhoso frIbunnIs nro cnrofuIIy
chnnnoIod fo n nrfIcuInr courf nnd fhrough n nrfIcuInr
Ions of rovIow.
IInnIIy, wo cnnnof Ionvo unnddrossod J!STICI SCA!IA`s
confonfIons fhnf fho monnIng of l005(o)(l) Is onfIroIy
cIonr, poe/, nf 6, nnd fhnf fho ploin inpor/ of n sfnfufo
roonIIng jurIsdIcfIon Is fo oIImInnfo fho owor fo consIdor
nnd rondor judgmonfIn nn nIrondy ondIng cnso no Ioss
fhnn In n cnso yof fo bo fIIod, poe/, nf 3 (omhnsIs In
orIgInnI). OnIy by fronfIng fho Bruner ruIo ns nn InfIoxIbIo
frum (n fhIng If hns novor boon, soo n. ?, eupro) nnd
IgnorIng bofh fho rosf of l005`s foxf nnd Ifs drnffIng
hIsfory cnn ono concIudo ns much. Congross horo ox-
rossIy rovIdod fhnf subsocfIons (o)(2) nnd (o)(3) nIIod
fo ondIng cnsos. If choso nof fo so rovIdonffor hnvIng
boon rosonfod wIfh fho ofIonfor subsocfIon (o)(l). Tho
omIssIon Is nn InfogrnI nrf of fho sfnfufory schomo fhnf
muddIos whnfovor InIn monnIng mny bo dIscornod from
bIInkorod sfudy of subsocfIon (o)(l) nIono. Tho dIssonf`s
socuInfIon nbouf whnf Congross mIghf hnvo Infondod by
fho omIssIon nof onIy Is counforfncfunI, cf. n. l0, eupro

fho fImo fho TA wns onncfod fhnf do qunIIfy ns chnIIongos fo fInnI
docIsIon|s] wIfhIn fho monnIng of subsocfIon (o)(2) or (o)(3). Wo
oxross no vIow nbouf whofhor fho TA wouId roquIro frnnsfor of such
nn ncfIon fo fho IsfrIcf of CoIumbIn CIrcuIf.
82
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
20 HAMA t. !!MSII!
OInIon of fho Courf
(rocounfIng IogIsInfIvo hIsfory), buf rosfs on bofh n mIs-
consfrucfIon of fho TA nnd nn orronoous vIow our roco-
donfs, soo eupro, nf l?, nnd n. l2.
Ior fhoso ronsons, wo dony fho Covornmonf`s mofIon fo
dIsmIss.
l5
III
!oIyIng on our docIsIon In Councilnon, 420 !. S. ?38,
fho Covornmonf nrguos fhnf, ovon If wo hnvo sfnfufory
jurIsdIcfIon, wo shouId nIy fho judgo-mndo ruIo fhnf
cIvIIInn courfs shouId nwnIf fho fInnI oufcomo of on-goIng
mIIIfnry rocoodIngs boforo onforfnInIng nn nffnck on
fhoso rocoodIngs. IrIof for !osondonfs l2. !Iko fho
IsfrIcf Courf nnd fho Courf of AonIs boforo us, wo
rojocf fhIs nrgumonf.
In Councilnon, nn nrmy offIcor on ncfIvo dufy wns
roforrod fo n courf-mnrfInI for frInI on chnrgos fhnf ho
vIoInfod fho !CMJ by soIIIng, frnnsforrIng, nnd ossossIng
mnrIjunnn. 420 !. S., nf ?39?40. ObjocfIng fhnf fho
nIIogod offonsos woro nof 'sorvIco connocfod,` iJ., nf ?40,
fho offIcor fIIod suIf In IodornI IsfrIcf Courf fo onjoIn fho
rocoodIngs. Ho noIfhor quosfIonod fho InwfuInoss of
courfs-mnrfInI or fhoIr rocoduros nor dIsufod fhnf, ns n
sorvIcomnn, ho wns subjocf fo courf-mnrfInI jurIsdIcfIon.
HIs soIo nrgumonf wns fhnf fho subjocf mnffor of hIs cnso
dId nof fnII wIfhIn fho scoo of courf-mnrfInI nufhorIfy.
Soo iJ., nf ?4l, ?59. Tho IsfrIcf Courf grnnfod hIs ro-
quosf for InjuncfIvo roIIof, nnd fho Courf of AonIs

l5
Iocnuso wo concIudo fhnf l005(o)(l) doos nof sfrI fodornI courfs`
jurIsdIcfIon ovor cnsos ondIng on fho dnfo of fho TA`s onncfmonf, wo
do nof docIdo whofhor, If If woro ofhorwIso, fhIs Courf wouId nonofho-
Ioss rofnIn jurIsdIcfIon fo honr Hnmdnn`s nonI. Cf. eupro, nf l0. or
do wo docIdo fho mnnnor In whIch fho cnnon of consfIfufIonnI nvoIdnnco
shouId nffocf subsoquonf InforrofnfIon of fho TA. Soo, e.g., S/. C,r,
533 !. S., nf 300 (n consfrucfIon of n sfnfufo fhnf wouId onfIroIy
rocIudo rovIow of n uro quosfIon of Inw by nny courf wouId gIvo rIso
fo subsfnnfInI consfIfufIonnI quosfIons).
83
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
49 CIfo ns: 548 !. S. ____ (2006)
OInIon of fho Courf
nn offonso fhnf by fho Inw of wnr mny bo frIod
by mIIIfnry commIssIo|n]. l0 !. S. C. 82l. ono of fho
ovorf ncfs nIIogod fo hnvo boon commIffod In furfhornnco
of fho ngroomonf Is IfsoIf n wnr crImo, or ovon nocossnrIIy
occurrod durIng fImo of, or In n fhonfor of, wnr. Any ur-
gonf nood for ImosIfIon or oxocufIon of judgmonf Is uf-
forIy boIIod by fho rocord; Hnmdnn wns nrrosfod In o-
vombor 200l nnd ho wns nof chnrgod unfII mId-2004.
Thoso sImIy nro nof fho cIrcumsfnncos In whIch, by nny
sfrofch of fho hIsforIcnI ovIdonco or fhIs Courf`s roco-
donfs, n mIIIfnry commIssIon osfnbIIshod by IxocufIvo
Ordor undor fho nufhorIfy of ArfIcIo 2l of fho !CMJ mny
InwfuIIy fry n orson nnd subjocf hIm fo unIshmonf.
VI
Whofhor or nof fho Covornmonf hns chnrgod Hnmdnn
wIfh nn offonso ngnInsf fho Inw of wnr cognIznbIo by mIII-
fnry commIssIon, fho commIssIon Incks owor fo rocood.
Tho !CMJ condIfIons fho IrosIdonf`s uso of mIIIfnry
commIssIons on comIInnco nof onIy wIfh fho AmorIcnn
common Inw of wnr, buf nIso wIfh fho rosf of fho !CMJ
IfsoIf, Insofnr ns nIIcnbIo, nnd wIfh fho ruIos nnd ro-
cofs of fho Inw of nnfIons, Quirin, 3l? !. S., nf 28
IncIudIng, in/er olio, fho four Conovn ConvonfIons sIgnod
In l949. Soo Yonoeli/o, 32? !. S., nf 202l, 2324. Tho
rocoduros fhnf fho Covornmonf hns docrood wIII govorn
Hnmdnn`s frInI by commIssIon vIoInfo fhoso Inws.
A
Tho commIssIon`s rocoduros nro sof forfh In CommIs-
sIon Ordor o. l, whIch wns nmondod mosf roconfIy on

forrorIsm Is fhoroforo wIdo of fho mnrk. Soo poe/, nf 8, n. 3; 2830.
Thnf consIrncy Is nof n vIoInfIon of fho Inw of wnr frInbIo by mIIIfnry
commIssIon doos nof monn fho Covornmonf mny nof, for oxnmIo,
rosocufo by courf-mnrfInI or In fodornI courf fhoso cnughf IoffIng
forrorIsf nfrocIfIos IIko fho bombIng of fho Khobnr Towors. Poe/, nf 29.
84
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
50 HAMA !!MSII!
OInIon of fho Courf
Augusf 3l, 2005nffor Hnmdnn`s frInI hnd nIrondy bogun.
Ivory commIssIon osfnbIIshod ursunnf fo CommIssIon
Ordor o. l musf hnvo n rosIdIng offIcor nnd nf Ionsf
fhroo ofhor mombors, nII of whom musf bo commIssIonod
offIcors. 4(A)(l). Tho rosIdIng offIcor`s job Is fo ruIo on
quosfIons of Inw nnd ofhor ovIdonfInry nnd InforIocufory
Issuos; fho ofhor mombors mnko fIndIngs nnd, If nIIcn-
bIo, sonfoncIng docIsIons. 4(A)(5). Tho nccusod Is onfI-
fIod fo noInfod mIIIfnry counsoI nnd mny hIro cIvIIInn
counsoI nf hIs own oxonso so Iong ns such counsoI Is n
!. S. cIfIzon wIfh socurIfy cIonrnnco nf fho IovoI SIC!IT
or hIghor. 4(C)(2)(3).
Tho nccusod nIso Is onfIfIod fo n coy of fho chnrgo(s)
ngnInsf hIm, bofh In IngIIsh nnd hIs own Inngungo (If
dIfforonf), fo n rosumfIon of Innoconco, nnd fo corfnIn
ofhor rIghfs fyIcnIIy nffordod crImInnI dofondnnfs In
cIvIIInn courfs nnd courfs-mnrfInI. Soo 5(A)(I). Thoso
rIghfs nro subjocf, howovor, fo ono gInrIng condIfIon: Tho
nccusod nnd hIs cIvIIInn counsoI mny bo oxcIudod from,
nnd rocIudod from ovor IonrnIng whnf ovIdonco wns
rosonfod durIng, nny nrf of fho rocoodIng fhnf oIfhor
fho AoInfIng AufhorIfy or fho rosIdIng offIcor docIdos
fo cIoso. Crounds for such cIosuro IncIudo fho rofoc-
fIon of InformnfIon cInssIfIod or cInssIfInbIo . . . ; Informn-
fIon rofocfod by Inw or ruIo from unnufhorIzod dIscIosuro;
fho hysIcnI snfofy of nrfIcInnfs In CommIssIon rocood-
Ings, IncIudIng rosocfIvo wIfnossos; InfoIIIgonco nnd Inw
onforcomonf sourcos, mofhods, or ncfIvIfIos; nnd ofhor
nnfIonnI socurIfy Inforosfs. 6(I)(3).
42
AoInfod mIII-
fnry dofonso counsoI musf bo rIvy fo fhoso cIosod sos-
sIons, buf mny, nf fho rosIdIng offIcor`s dIscrofIon, bo
forbIddon fo rovonI fo hIs or hor cIIonf whnf fook Inco
fhoroIn.

42
Tho nccusod nIso mny bo oxcIudod from fho rocoodIngs If ho on-
gngos In dIsrufIvo conducf. 5(K).
85
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
5l CIfo ns: 548 !. S. ____ (2006)
OInIon of fho Courf
Anofhor sfrIkIng fonfuro of fho ruIos govornIng Hnm-
dnn`s commIssIon Is fhnf fhoy ormIf fho ndmIssIon of
ovIdonco fhnf, In fho oInIon of fho rosIdIng offIcor,
wouId hnvo robnfIvo vnIuo fo n ronsonnbIo orson.
6()(l). !ndor fhIs fosf, nof onIy Is fosfImonInI honrsny
nnd ovIdonco obfnInod fhrough coorcIon fuIIy ndmIssIbIo,
buf noIfhor IIvo fosfImony nor wIfnossos` wrIffon sfnfo-
monfs nood bo sworn. Soo 6()(2)(b), (3). Moroovor, fho
nccusod nnd hIs cIvIIInn counsoI mny bo donIod nccoss fo
ovIdonco In fho form of rofocfod InformnfIon (whIch
IncIudos cInssIfIod InformnfIon ns woII ns InformnfIon
rofocfod by Inw or ruIo from unnufhorIzod dIscIosuro nnd
InformnfIon concornIng ofhor nnfIonnI socurIfy Inforosfs,
6(I)(3), 6()(5)(n)(v)), so Iong ns fho rosIdIng offIcor
concIudos fhnf fho ovIdonco Is robnfIvo undor 6()(l)
nnd fhnf Ifs ndmIssIon wIfhouf fho nccusod`s knowIodgo
wouId nof rosuIf In fho donInI of n fuII nnd fnIr frInI.
6()(5)(b).
43
IInnIIy, n rosIdIng offIcor`s doformInnfIon
fhnf ovIdonco wouId nof hnvo robnfIvo vnIuo fo n ron-
sonnbIo orson mny bo ovorrIddon by n mnjorIfy of fho
ofhor commIssIon mombors. 6()(l).
Onco nII fho ovIdonco Is In, fho commIssIon mombors (nof
IncIudIng fho rosIdIng offIcor) musf vofo on fho nccusod`s
guIIf. A fwo-fhIrds vofo wIII suffIco for bofh n vordIcf of
guIIfy nnd for ImosIfIon of nny sonfonco nof IncIudIng
donfh (fho ImosIfIon of whIch roquIros n unnnImous vofo).
6(I). Any nonI Is fnkon fo n fhroo-mombor rovIow
nnoI comosod of mIIIfnry offIcors nnd dosIgnnfod by fho
Socrofnry of ofonso, onIy ono mombor of whIch nood hnvo

43
As fho IsfrIcf Courf obsorvod, fhIs socfIon nnronfIy ormIfs
rocofIon of fosfImony from n confIdonfInI Informnnf In cIrcumsfnncos
whoro Hnmdnn wIII nof bo ormIffod fo honr fho fosfImony, soo fho
wIfnoss`s fnco, or Ionrn hIs nnmo. If fho govornmonf hns InformnfIon
dovoIood by InforrognfIon of wIfnossos In AfghnnIsfnn or oIsowhoro, If
cnn offor such ovIdonco In frnnscrIf form, or ovon ns summnrIos of
frnnscrIfs. 344 I. Su. 2d l52, l68 (C 2004).
86
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
52 HAMA t. !!MSII!
OInIon of fho Courf
oxorIonco ns n judgo. 6(H)(4). Tho rovIow nnoI Is
dIrocfod fo dIsrognrd nny vnrInnco from rocoduros socI-
fIod In fhIs Ordor or oIsowhoro fhnf wouId nof mnforInIIy
hnvo nffocfod fho oufcomo of fho frInI boforo fho CommIs-
sIon. 1IiJ. Onco fho nnoI mnkos Ifs rocommondnfIon fo
fho Socrofnry of ofonso, fho Socrofnry cnn oIfhor romnnd
for furfhor rocoodIngs or forwnrd fho rocord fo fho IrosI-
donf wIfh hIs rocommondnfIon ns fo fInnI dIsosIfIon.
6(H)(5). Tho IrosIdonf fhon, unIoss ho hns doIognfod fho
fnsk fo fho Socrofnry, mnkos fho fInnI docIsIon. 6(H)(6).
Ho mny chnngo fho commIssIon`s fIndIngs or sonfonco onIy
In n mnnnor fnvornbIo fo fho nccusod. 1IiJ.
I
Hnmdnn rnIsos bofh gonornI nnd nrfIcuInr objocfIons fo
fho rocoduros sof forfh In CommIssIon Ordor o. l. HIs
gonornI objocfIon Is fhnf fho rocoduros` ndmIffod dovIn-
fIon from fhoso govornIng courfs-mnrfInI IfsoIf rondors fho
commIssIon IIIognI. ChIof nmong hIs nrfIcuInr objocfIons
nro fhnf ho mny, undor fho CommIssIon Ordor, bo con-
vIcfod bnsod on ovIdonco ho hns nof soon or honrd, nnd
fhnf nny ovIdonco ndmIffod ngnInsf hIm nood nof comIy
wIfh fho ndmIssIbIIIfy or roIovnnco ruIos fyIcnIIy nIIcn-
bIo In crImInnI frInIs nnd courf-mnrfInI rocoodIngs.
Tho Covornmonf objocfs fo our consIdornfIon of nny
rocodurnI chnIIongo nf fhIs sfngo on fho grounds fhnf (l)
fho nbsfonfIon docfrIno osousod In Councilnon, 420 !. S.
?38, rocIudos ro-onforcomonf rovIow of rocodurnI ruIos,
(2) Hnmdnn wIII bo nbIo fo rnIso nny such chnIIongo foIIow-
Ing n fInnI docIsIon undor fho TA, nnd (3) fhoro Is . . .
no bnsIs fo rosumo, boforo fho frInI hns ovon commoncod,
fhnf fho frInI wIII nof bo conducfod In good fnIfh nnd nc-
cordIng fo Inw. IrIof for !osondonfs 4546, nn. 202l.
Tho fIrsf of fhoso confonfIons wns dIsosod of In Inrf III,
eupro, nnd noIfhor of fho Inffor fwo Is sound.
IIrsf, bocnuso Hnmdnn nnronfIy Is nof subjocf fo fho
87
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
53 CIfo ns: 548 !. S. ____ (2006)
OInIon of fho Courf
donfh onnIfy (nf Ionsf ns mnffors now sfnnd) nnd mny
rocoIvo n sonfonco shorfor fhnn l0 yonrs` ImrIsonmonf,
ho hns no nufomnfIc rIghf fo rovIow of fho commIssIon`s
fInnI docIsIon
44
boforo n fodornI courf undor fho TA.
Soo l005(o)(3), ll9 Sfnf. 2?43. Socond, confrnry fo fho
Covornmonf`s nssorfIon, fhoro ie n bnsIs fo rosumo fhnf
fho rocoduros omIoyod durIng Hnmdnn`s frInI wIII vIo-
Info fho Inw: Tho rocoduros nro doscrIbod wIfh nrfIcuInr-
Ify In CommIssIon Ordor o. l, nnd ImIomonfnfIon of
somo of fhom hns nIrondy occurrod. Ono of Hnmdnn`s
comInInfs Is fhnf ho wIII bo, nnd inJeeJ olreoJ, loe Ieen,
oxcIudod from hIs own frInI. Soo !oIy IrIof for IofIfIonor
l2; A. fo Iof. for Corf. 45n. !ndor fhoso cIrcumsfnncos,
rovIow of fho rocoduros In ndvnnco of n fInnI docIsIon
fho fImIng of whIch Is Ioff onfIroIy fo fho dIscrofIon of fho
IrosIdonf undor fho TAIs nrorInfo. Wo furn, fhon,
fo consIdor fho morIfs of Hnmdnn`s rocodurnI chnIIongo.
C
In nrf bocnuso fho dIfforonco bofwoon mIIIfnry commIs-
sIons nnd courfs-mnrfInI orIgInnIIy wns n dIfforonco of
jurIsdIcfIon nIono, nnd In nrf fo rofocf ngnInsf nbuso nnd
onsuro ovonhnndodnoss undor fho rossuros of wnr, fho
rocoduros govornIng frInIs by mIIIfnry commIssIon hIs-
forIcnIIy hnvo boon fho snmo ns fhoso govornIng courfs-
mnrfInI. Soo, e.g., l Tho Wnr of fho !oboIIIon 248 (2d
sorIos l894) (ConornI Ordor l Issuod durIng fho CIvII Wnr
roquIrod mIIIfnry commIssIons fo bo consfIfufod In n
sImIInr mnnnor nnd fhoIr rocoodIngs bo conducfod nc-
cordIng fo fho snmo gonornI ruIos ns courfs-mnrfInI In
ordor fo rovonf nbusos whIch mIghf ofhorwIso nrIso).
Accounfs of commonfnfors from WInfhro fhrough Con-
ornI Crowdorwho drnffod ArfIcIo of Wnr l5 nnd whoso

44
Any docIsIon of fho commIssIon Is nof fInnI unfII fho IrosIdonf
rondors If so. Soo CommIssIon Ordor o. l 6(H)(6).
88
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
54 HAMA t. !!MSII!
OInIon of fho Courf
vIows hnvo boon doomod nufhorIfnfIvo by fhIs Courf,
MoJeen, 343 !. S., nf 353confIrm ns much.
45
As ro-
confIy ns fho Koronn nnd VIofnnm wnrs, durIng whIch uso
of mIIIfnry commIssIons wns confomInfod buf novor
mndo, fho rIncIIo of rocodurnI nrIfy wns osousod ns n
bnckground nssumfIon. Soo Inusf, AnfIforrorIsm MIII-
fnry CommIssIons: CourfIng IIIognIIfy, 23 MIch. J. Inf`I !.
l, 35 (200l2002).
Thoro Is n gInrIng hIsforIcnI oxcofIon fo fhIs gonornI
ruIo. Tho rocoduros nnd ovIdonfInry ruIos usod fo fry
ConornI YnmnshIfn nonr fho ond of WorId Wnr II dovInfod
In sIgnIfIcnnf rosocfs from fhoso fhon govornIng courfs-
mnrfInI. Soo 32? !. S. l. Tho forco of fhnf rocodonf,
howovor, hns boon sorIousIy undormInod by osf-WorId
Wnr II dovoIomonfs.
YnmnshIfn, from Info l944 unfII Sofombor l945, wns
CommnndIng ConornI of fho Iourfoonfh Army Crou of
fho ImorInI Jnnnoso Army, whIch hnd oxorcIsod confroI
ovor fho IhIIIIno IsInnds. On Sofombor 3, l945, nffor
AmorIcnn forcos rognInod confroI of fho IhIIIInos, Yn-
mnshIfn surrondorod. Throo wooks Infor, ho wns chnrgod
wIfh vIoInfIons of fho Inw of wnr. A fow wooks nffor fhnf,
ho wns nrrnIgnod boforo n mIIIfnry commIssIon convonod
In fho IhIIIInos. Ho Iondod nof guIIfy, nnd hIs frInI
Insfod for fwo monfhs. On ocombor ?, l945, YnmnshIfn
wns convIcfod nnd sonfoncod fo hnng. Soo iJ., nf 5; iJ., nf
3l34 (Murhy, J., dIssonfIng). ThIs Courf uhoId fho

45
Soo WInfhro 835, nnd n. 8l (mIIIfnry commIssIons nro consfIfufod
nnd comosod, nnd fhoIr rocoodIngs nro conducfod, sImIInrIy fo gon-
ornI courfs-mnrfInI); iJ., nf 84l842; S. !o. o. l30, 64fh Cong., lsf
Soss., 40 (l9l6) (fosfImony of Con. Crowdor) (Iofh cInssos of courfs
hnvo fho snmo rocoduro); soo nIso, e.g., H. Cooo, IIoId MnnunI of
Courfs-MnrfInI, . l04 (l863) (|MIIIfnry] commIssIons nro noInfod by
fho snmo nufhorIfIos ns fhoso whIch mny ordor courfs-mnrfInI. Thoy
nro consfIfufod In n mnnnor sImIInr fo such courfs, nnd fhoIr rocood-
Ings nro conducfod In oxncfIy fho snmo wny, ns fo form, oxnmInnfIon of
wIfnossos, ofc.).
89
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
55 CIfo ns: 548 !. S. ____ (2006)
OInIon of fho Courf
donInI of hIs ofIfIon for n wrIf of hnbons corus.
Tho rocoduros nnd ruIos of ovIdonco omIoyod durIng
YnmnshIfn`s frInI donrfod so fnr from fhoso usod In
courfs-mnrfInI fhnf fhoy gonornfod nn unusunIIy Iong nnd
vocIforous crIfIquo from fwo Mombors of fhIs Courf. Soo
iJ., nf 4l8l (!ufIodgo, J., joInod by Murhy, J., dIssonf-
Ing).
46
Among fho dIssonfors` rImnry concorns wns fhnf
fho commIssIon hnd froo roIn fo consIdor nII ovIdonco
whIch In fho commIssIon`s oInIon 'wouId bo of nssIsfnnco
In rovIng or dIsrovIng fho chnrgo,` wIfhouf nny of fho
usunI modos of nufhonfIcnfIon. 1J., nf 49 (!ufIodgo, J.).
Tho mnjorIfy, howovor, dId nof nss on fho morIfs of
YnmnshIfn`s rocodurnI chnIIongos bocnuso If concIudod
fhnf hIs sfnfus dIsonfIfIod hIm fo nny rofocfIon undor fho
ArfIcIos of Wnr (socIfIcnIIy, fhoso sof forfh In ArfIcIo 38,
whIch wouId bocomo ArfIcIo 36 of fho !CMJ) or fho Co-
novn ConvonfIon of l929, 4? Sfnf. 202l (l929 Conovn
ConvonfIon). Tho Courf oxInInod fhnf YnmnshIfn wns
noIfhor n orson mndo subjocf fo fho ArfIcIos of Wnr by
ArfIcIo 2 fhoroof, 32? !. S., nf 20, nor n rofocfod rIs-
onor of wnr boIng frIod for crImos commIffod durIng hIs
dofonfIon, iJ., nf 2l.
Af Ionsf nrfInIIy In rosonso fo subsoquonf crIfIcIsm of
ConornI YnmnshIfn`s frInI, fho !CMJ`s codIfIcnfIon of fho
ArfIcIos of Wnr nffor WorId Wnr II oxnndod fho cnfogory
of orsons subjocf fhorofo fo IncIudo dofondnnfs In Ynmn-

46
Tho dIssonfors` vIows nro summnrIzod In fho foIIowIng nssngo:
If Is oufsIdo our bnsIc schomo fo condomn mon wIfhouf gIvIng
ronsonnbIo oorfunIfy for ronrIng dofonso; In cnIfnI or ofhor
sorIous crImos fo convIcf on 'offIcInI documonfs . . .; nffIdnvIfs; . . .
documonfs or frnnsInfIons fhoroof; dInrIos . . ., hofogrnhs, mofIon
Icfuro fIIms, nnd . . . nowsnors or on honrsny, onco, fwIco or fhrIco
romovod, moro nrfIcuInrIy whon fho documonfnry ovIdonco or somo of
If Is ronrod ex por/e by fho rosocufIng nufhorIfy nnd IncIudos nof
onIy oInIon buf concIusIons of guIIf. or In such cnsos do wo dony fho
rIghfs of confronfnfIon of wIfnossos nnd cross-oxnmInnfIon. Yono-
eli/o, 32? !. S., nf 44 (foofnofos omIffod).
90
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
56 HAMA t. !!MSII!
OInIon of fho Courf
shIfn`s (nnd Hnmdnn`s) osIfIon,
4?
nnd fho ThIrd Conovn
ConvonfIon of l949 oxfondod rIsonor-of-wnr rofocfIons
fo IndIvIdunIs frIod for crImos commIffod boforo fhoIr
cnfuro. Soo 3 Inf`I Comm. of !od Cross,
48
Commonfnry:
Conovn ConvonfIon !oInfIvo fo fho Tronfmonf of IrIsonors
of Wnr 4l3 (l960) (horoInnffor CCIII Commonfnry) (ox-
InInIng fhnf ArfIcIo 85, whIch oxfonds fho ConvonfIon`s
rofocfIons fo |]rIsonors of wnr rosocufod undor fho
Inws of fho ofnInIng Iowor for ncfs commIffod rIor fo
cnfuro, wns ndofod In rosonso fo judIcInI Inforrofn-
fIons of fho l929 ConvonfIon, IncIudIng fhIs Courf`s docI-
sIon In Yonoeli/o). Tho mosf noforIous oxcofIon fo fho
rIncIIo of unIformIfy, fhon, hns boon sfrIod of Ifs
rocodonfInI vnIuo.
Tho unIformIfy rIncIIo Is nof nn InfIoxIbIo ono; If doos
nof rocIudo nII donrfuros from fho rocoduros dIcfnfod
for uso by courfs-mnrfInI. Iuf nny donrfuro musf bo
fnIIorod fo fho oxIgoncy fhnf nocossIfnfos If. Soo WInfhro
835, n. 8l. Thnf undorsfnndIng Is rofIocfod In ArfIcIo 36 of
fho !CMJ, whIch rovIdos:

4?
ArfIcIo 2 of fho !CMJ now ronds:
(n) Tho foIIowIng orsons nro subjocf fo |fho !CMJ]:
(9) IrIsonors of wnr In cusfody of fho nrmod forcos.
(l2) Subjocf fo nny fronfy or ngroomonf fo whIch fho !nIfod Sfnfos Is
or mny bo n nrfy or fo nny nccofod ruIo of InfornnfIonnI Inw, orsons
wIfhIn nn nron Ionsod by or ofhorwIso rosorvod or ncquIrod for fho uso
of fho !nIfod Sfnfos whIch Is undor fho confroI of fho Socrofnry con-
cornod nnd whIch Is oufsIdo fho !nIfod Sfnfos nnd oufsIdo fho Com-
monwonIfh of Iuorfo !Ico, Cunm, nnd fho VIrgIn IsInnds. l0 !. S. C.
802(n).
Cunnfnnnmo Iny Is such n Ionsod nron. Soo Ioeul v. Buel, 542 !. S.
466, 4?l (2004).
48
Tho InfornnfIonnI CommIffoo of fho !od Cross Is roforrod fo by
nnmo In sovornI rovIsIons of fho l949 Conovn ConvonfIons nnd Is fho
body fhnf drnffod nnd ubIIshod fho offIcInI commonfnry fo fho Convon-
fIons. Though nof bIndIng Inw, fho commonfnry Is, ns fho nrfIos
rocognIzo, roIovnnf In InforrofIng fho ConvonfIons` rovIsIons.
91
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
5? CIfo ns: 548 !. S. ____ (2006)
OInIon of fho Courf
(n) Tho rocoduro, IncIudIng modos of roof, In
cnsos boforo courfs-mnrfInI, courfs of InquIry, mIIIfnry
commIssIons, nnd ofhor mIIIfnry frIbunnIs mny bo
roscrIbod by fho IrosIdonf by roguInfIons whIch
shnII, so fnr ns ho consIdors rncfIcnbIo, nIy fho
rIncIIos of Inw nnd fho ruIos of ovIdonco gonornIIy
rocognIzod In fho frInI of crImInnI cnsos In fho !nIfod
Sfnfos dIsfrIcf courfs, buf whIch mny nof bo confrnry
fo or InconsIsfonf wIfh fhIs chnfor.
(b) AII ruIos nnd roguInfIons mndo undor fhIs nrfI-
cIo shnII bo unIform Insofnr ns rncfIcnbIo nnd shnII bo
roorfod fo Congross. ?0A Sfnf. 50.
ArfIcIo 36 Incos fwo rosfrIcfIons on fho IrosIdonf`s
owor fo romuIgnfo ruIos of rocoduro for courfs-mnrfInI
nnd mIIIfnry commIssIons nIIko. IIrsf, no rocodurnI ruIo
ho ndofs mny bo confrnry fo or InconsIsfonf wIfh fho
!CMJhowovor rncfIcnI If mny soom. Socond, fho ruIos
ndofod musf bo unIform Insofnr ns rncfIcnbIo. Thnf Is,
fho ruIos nIIod fo mIIIfnry commIssIons musf bo fho
snmo ns fhoso nIIod fo courfs-mnrfInI unIoss such unI-
formIfy rovos ImrncfIcnbIo.
Hnmdnn nrguos fhnf CommIssIon Ordor o. l vIoInfos
bofh of fhoso rosfrIcfIons; ho mnInfnIns fhnf fho roco-
duros doscrIbod In fho CommIssIon Ordor nro InconsIsfonf
wIfh fho !CMJ nnd fhnf fho Covornmonf hns offorod no
oxInnnfIon for fhoIr dovInfIon from fho rocoduros gov-
ornIng courfs-mnrfInI, whIch nro sof forfh In fho MnnunI
for Courfs-MnrfInI, !nIfod Sfnfos (2005 od.) (MnnunI for
Courfs-MnrfInI). Among fho InconsIsfoncIos Hnmdnn
IdonfIfIos Is fhnf bofwoon 6 of fho CommIssIon Ordor,
whIch ormIfs oxcIusIon of fho nccusod from rocoodIngs
nnd donInI of hIs nccoss fo ovIdonco In corfnIn cIrcum-
sfnncos, nnd fho !CMJ`s roquIromonf fhnf |n]II . . . ro-
coodIngs ofhor fhnn vofos nnd doIIbornfIons by courfs-
mnrfInI shnII bo mndo n nrf of fho rocord nnd shnII bo In
92
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
58 HAMA !!MSII!
OInIon of fho Courf
fho rosonco of fho nccusod. l0 !. S. C. A. 839(c) (Su.
2006). Hnmdnn nIso obsorvos fhnf fho CommIssIon Ordor
dIsonsos wIfh vIrfunIIy nII ovIdonfInry ruIos nIIcnbIo In
courfs-mnrfInI.
Tho Covornmonf hns fhroo rosonsos. IIrsf, If nrguos,
onIy 9 of fho !CMJ`s l58 ArfIcIosfho onos fhnf oxrossIy
monfIon mIIIfnry commIssIons
49
ncfunIIy nIy fo com-
mIssIons, nnd CommIssIon Ordor o. l sofs forfh no ro-
coduro fhnf Is confrnry fo or InconsIsfonf wIfh fhoso 9
rovIsIons. Socond, fho Covornmonf confonds, mIIIfnry
commIssIons wouId bo of no uso If fho IrosIdonf woro
hnmsfrung by fhoso rovIsIons of fho !CMJ fhnf govorn
courfs-mnrfInI. IInnIIy, fho IrosIdonf`s doformInnfIon
fhnf fho dnngor fo fho snfofy of fho !nIfod Sfnfos nnd fho
nnfuro of InfornnfIonnI forrorIsm rondors If ImrncfIcnbIo
fo nIy In mIIIfnry commIssIons . . . fho rIncIIos of Inw
nnd ruIos of ovIdonco gonornIIy rocognIzod In fho frInI of
crImInnI cnsos In fho !nIfod Sfnfos dIsfrIcf courfs, o-
vombor l3 Ordor l(f), Is, In fho Covornmonf`s vIow, ox-
InnnfIon onough for nny dovInfIon from courf-mnrfInI
rocoduros. Soo IrIof for !osondonfs 434?, nnd n. 22.

49
AsIdo from ArfIcIos 2l nnd 36, dIscussod nf Iongfh In fho foxf, fho
ofhor sovon ArfIcIos fhnf oxrossIy roforonco mIIIfnry commIssIons nro:
(l) 28 (roquIrIng noInfmonf of roorfors nnd Inforrofors); (2) 4?
(mnkIng If n crImo fo rofuso fo nonr or fosfIfy boforo n courf-mnrfInI,
mIIIfnry commIssIon, courf of InquIry, or nny ofhor mIIIfnry courf or
bonrd); (3) 48 (nIIowIng n courf-mnrfInI, rovosf courf, or mIIIfnry
commIssIon fo unIsh n orson for confomf); (4) 49(d) (ormIffIng
ndmIssIon Info ovIdonco of n duIy nufhonfIcnfod doosIfIon fnkon uon
ronsonnbIo nofIco fo fho ofhor nrfIos If ndmIssIbIo undor fho
ruIos of ovIdonco nnd If fho wIfnoss Is ofhorwIso unnvnIInbIo); (5)
50 (ormIffIng ndmIssIon Info ovIdonco of rocords of courfs of InquIry If
ofhorwIso ndmIssIbIo undor fho ruIos of ovIdonco, nnd If corfnIn ofhor
roquIromonfs nro mof); (6) l04 (rovIdIng fhnf n orson nccusod of
nIdIng fho onomy mny bo sonfoncod fo donfh or ofhor unIshmonf by
mIIIfnry commIssIon or courf-mnrfInI); nnd (?) l06 (mnndnfIng fho
donfh onnIfy for sIos convIcfod boforo mIIIfnry commIssIon or courf-
mnrfInI).
93
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
59 CIfo ns: 548 !. S. ____ (2006)
OInIon of fho Courf
Hnmdnn hns fho boffor of fhIs nrgumonf. WIfhouf
ronchIng fho quosfIon whofhor nny rovIsIon of CommIs-
sIon Ordor o. l Is sfrIcfIy confrnry fo or InconsIsfonf
wIfh ofhor rovIsIons of fho !CMJ, wo concIudo fhnf fho
rncfIcnbIIIfy doformInnfIon fho IrosIdonf hns mndo Is
InsuffIcIonf fo jusfIfy vnrInncos from fho rocoduros gov-
ornIng courfs-mnrfInI. SubsocfIon (b) of ArfIcIo 36 wns
nddod nffor WorId Wnr II, nnd roquIros n dIfforonf show-
Ing of ImrncfIcnbIIIfy from fho ono roquIrod by subsocfIon
(n). SubsocfIon (n) roquIros fhnf fho ruIos fho IrosIdonf
romuIgnfos for courfs-mnrfInI, rovosf courfs, nnd mIII-
fnry commIssIons nIIko conform fo fhoso fhnf govorn ro-
coduros In Ar/icle 111 cour/e, so fnr ns le coneiJere rncfI-
cnbIo. l0 !. S. C. 836(n) (omhnsIs nddod). SubsocfIon
(b), by confrnsf, domnnds fhnf fho ruIos nIIod In courfs-
mnrfInI, rovosf courfs, nnd mIIIfnry commIssIons
whofhor or nof fhoy conform wIfh fho IodornI !uIos of
IvIdoncobo unIform ineofor oe proc/icoIle. 836(b)
(omhnsIs nddod). !ndor fho Inffor rovIsIon, fhon, fho
ruIos sof forfh In fho MnnunI for Courfs-MnrfInI musf
nIy fo mIIIfnry commIssIons unIoss ImrncfIcnbIo.
50
Tho IrosIdonf horo hns doformInod, ursunnf fo subsoc-
fIon (n), fhnf If Is ImrncfIcnbIo fo nIy fho ruIos nnd
rIncIIos of Inw fhnf govorn fho frInI of crImInnI cnsos In

50
J!STICI THOMAS roIIos on fho IogIsInfIvo hIsfory of fho !CMJ fo
nrguo fhnf Congross` ndofIon of ArfIcIo 36(b) In fho wnko of WorId Wnr
II wns mofIvnfod soIoIy by n dosIro for unIformIfy ncross fho sonrnfo
brnnchos of fho nrmod sorvIcos. Poe/, nf 35. Iuf ovon If Congross wns
concornod wIfh onsurIng unIformIfy ncross sorvIco brnnchos, fhnf doos
nof monn If dId nof nIso Infond fo codIfy fho IongsfnndIng rncfIco of
rocodurnI nrIfy bofwoon courfs-mnrfInI nnd ofhor mIIIfnry frIbunnIs.
Indood, fho suggosfIon fhnf Congross dId no/ Infond unIformIfy ncross
frIbunnI fyos Is boIIod by fho foxfunI roxImIfy of subsocfIon (n) (whIch
roquIros fhnf fho ruIos govornIng crImInnI frInIs In fodornI dIsfrIcf
courfs nIy, nbsonf fho IrosIdonf`s doformInnfIon of ImrncfIcnbIIIfy,
fo courfs-mnrfInI, rovosf courfs, nnd nili/or, connieeione nIIko) nnd
subsocfIon (b) (whIch Imosos fho unIformIfy roquIromonf).
94
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
60 HAMA t. !!MSII!
OInIon of fho Courf
fho !nIfod Sfnfos dIsfrIcf courfs, 836(n), fo Hnmdnn`s
commIssIon. Wo nssumo fhnf comIofo doforonco Is owod
fhnf doformInnfIon. Tho IrosIdonf hns nof, howovor,
mndo n sImIInr offIcInI doformInnfIon fhnf If Is ImrncfIcn-
bIo fo nIy fho ruIos for courfs-mnrfInI.
5l
And ovon If
subsocfIon (b)`s roquIromonfs mny bo snfIsfIod wIfhouf
such nn offIcInI doformInnfIon, fho roquIromonfs of fhnf
subsocfIon nro nof snfIsfIod horo.
ofhIng In fho rocord boforo us domonsfrnfos fhnf If
wouId bo ImrncfIcnbIo fo nIy courf-mnrfInI ruIos In fhIs
cnso. Thoro Is no suggosfIon, for oxnmIo, of nny IogIsfIcnI
dIffIcuIfy In socurIng roorIy sworn nnd nufhonfIcnfod
ovIdonco or In nIyIng fho usunI rIncIIos of roIovnnco
nnd ndmIssIbIIIfy. AssumIng orguenJo fhnf fho ronsons
nrfIcuInfod In fho IrosIdonf`s ArfIcIo 36(n) doformInnfIon
oughf fo bo consIdorod In ovnIunfIng fho ImrncfIcnbIIIfy
of nIyIng courf-mnrfInI ruIos, fho onIy ronson offorod In
suorf of fhnf doformInnfIon Is fho dnngor osod by
InfornnfIonnI forrorIsm.
52
WIfhouf for ono momonf undor-
osfImnfIng fhnf dnngor, If Is nof ovIdonf fo us why If

5l
Wo mny nssumo fhnf such n doformInnfIon wouId bo onfIfIod fo n
monsuro of doforonco. Ior fho ronsons gIvon by J!STICI KIIY, soo
poe/, nf 5 (oInIon concurrIng In nrf), howovor, fho IovoI of doforonco
nccordod fo n doformInnfIon mndo undor subsocfIon (b) rosum-
nbIy wouId nof bo ns hIgh ns fhnf nccordod fo n doformInnfIon undor
subsocfIon (n).
52
J!STICI THOMAS Iooks nof fo fho IrosIdonf`s offIcInI ArfIcIo 36(n)
doformInnfIon, buf Insfond fo ross sfnfomonfs mndo by fho Socrofnry
of ofonso nnd fho !ndor Socrofnry of ofonso for IoIIcy. Soo poe/, nf
3638 (dIssonfIng oInIon). Wo hnvo nof horofoforo, In ovnIunfIng fho
IognIIfy of IxocufIvo ncfIon, doforrod fo commonfs mndo by such offI-
cInIs fo fho modIn. Moroovor, fho onIy nddIfIonnI ronson fho commonfs
rovIdonsIdo from fho gonornI dnngor osod by InfornnfIonnI forror-
Ismfor donrfuros from courf-mnrfInI rocoduros Is fho nood fo
rofocf cInssIfIod InformnfIon. As wo oxInIn In fho foxf, nnd ns
J!STICI KIIY oInbornfos In hIs sonrnfo oInIon, fho sfrucfurnI nnd
rocodurnI dofocfs of Hnmdnn`s commIssIon oxfond fnr boyond ruIos
rovonfIng nccoss fo cInssIfIod InformnfIon.
95
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
6l CIfo ns: 548 !. S. ____ (2006)
OInIon of fho Courf
shouId roquIro, In fho cnso of Hnmdnn`s frInI, nny vnrInnco
from fho ruIos fhnf govorn courfs-mnrfInI.
Tho nbsonco of nny showIng of ImrncfIcnbIIIfy Is nr-
fIcuInrIy dIsfurbIng whon consIdorod In IIghf of fho cIonr
nnd ndmIffod fnIIuro fo nIy ono of fho mosf fundnmonfnI
rofocfIons nffordod nof jusf by fho MnnunI for Courfs-
MnrfInI buf nIso by fho !CMJ IfsoIf: fho rIghf fo bo ro-
sonf. Soo l0 !. S. C. A. 839(c) (Su. 2006). Whofhor or
nof fhnf donrfuro fochnIcnIIy Is confrnry fo or InconsIs-
fonf wIfh fho forms of fho !CMJ, l0 !. S. C. 836(n), fho
joffIsonIng of so bnsIc n rIghf cnnnof IIghfIy bo oxcusod ns
rncfIcnbIo.
!ndor fho cIrcumsfnncos, fhon, fho ruIos nIIcnbIo In
courfs-mnrfInI musf nIy. SInco If Is undIsufod fhnf
CommIssIon Ordor o. l dovInfos In mnny sIgnIfIcnnf
rosocfs from fhoso ruIos, If nocossnrIIy vIoInfos ArfIcIo
36(b).
Tho Covornmonf`s objocfIon fhnf roquIrIng comIInnco
wIfh fho courf-mnrfInI ruIos Imosos nn unduo burdon
bofh Ignoros fho InIn monnIng of ArfIcIo 36(b) nnd mIs-
undorsfnnds fho uroso nnd fho hIsfory of mIIIfnry com-
mIssIons. Tho mIIIfnry commIssIon wns nof born of n
dosIro fo dIsonso n moro summnry form of jusfIco fhnn Is
nffordod by courfs-mnrfInI; If dovoIood, rnfhor, ns n frI-
bunnI of nocossIfy fo bo omIoyod whon courfs-mnrfInI
Inckod jurIsdIcfIon ovor oIfhor fho nccusod or fho subjocf
mnffor. Soo WInfhro 83l. IxIgoncy Ionf fho commIssIon
Ifs IogIfImncy, buf dId nof furfhor jusfIfy fho whoIosnIo
joffIsonIng of rocodurnI rofocfIons. Thnf hIsfory ox-
InIns why fho mIIIfnry commIssIon`s rocoduros fyIcnIIy
hnvo boon fho onos usod by courfs-mnrfInI. Thnf fho
jurIsdIcfIon of fho fwo frIbunnIs fodny mny somofImos
ovorIn, soo , 343 !. S., nf 354, doos nof dofrncf
from fho forco of fhIs hIsfory;
53
ArfIcIo 2l dId nof frnns-

53
J!STICI THOMAS roIIos oxfonsIvoIy on for fho roosIfIon
96
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
62 HAMA t. !!MSII!
OInIon of fho Courf
form fho mIIIfnry commIssIon from n frIbunnI of fruo
oxIgoncy Info n moro convonIonf ndjudIcnfory fooI. ArfIcIo
36, confIrmIng ns much, sfrIkos n cnrofuI bnInnco bofwoon
unIform rocoduro nnd fho nood fo nccommodnfo oxIgon-
cIos fhnf mny somofImos nrIso In n fhonfor of wnr. Thnf
ArfIcIo nof hnvIng boon comIIod wIfh horo, fho ruIos
socIfIod for Hnmdnn`s frInI nro IIIognI.
54

Tho rocoduros ndofod fo fry Hnmdnn nIso vIoInfo fho
Conovn ConvonfIons. Tho Courf of AonIs dIsmIssod
Hnmdnn`s Conovn ConvonfIon chnIIongo on fhroo Indo-
ondonf grounds: (l) fho Conovn ConvonfIons nro nof judI-
cInIIy onforconbIo; (2) Hnmdnn In nny ovonf Is nof onfIfIod
fo fhoIr rofocfIons; nnd (3) ovon If ho Is onfIfIod fo fhoIr
rofocfIons, Councilnon nbsfonfIon Is nrorInfo. Judgo
WIIIInms, concurrIng, rojocfod fho socond ground buf
ngrood wIfh fho mnjorIfy rosocfIng fho fIrsf nnd fho Insf.
As wo oxInInod In Inrf III, eupro, fho nbsfonfIon ruIo
nIIod In Councilnon, 420 !. S. ?38, Is nof nIIcnbIo
horo.
55
And for fho ronsons fhnf foIIow, wo hoId fhnf

fhnf fho IrosIdonf hns froo roIn fo sof fho rocoduros fhnf govorn
mIIIfnry commIssIons. Soo poe/, nf 30, 3l, 33, n. l6, 34, nnd 45. Thnf
roIInnco Is mIsIncod. of onIy dId MoJeen nof InvoIvo n Inw-of-wnr
mIIIfnry commIssIon, buf (l) fho ofIfIonor fhoro dId nof chnIIongo fho
rocoduros usod fo fry hor, (2) fho !CMJ, wIfh Ifs now ArfIcIo 36(b),
dId nof bocomo offocfIvo unfII Mny 3l, l95l, of/er fho ofIfIonor`s frInI,
soo 343 !. S., nf 345, n. 6, nnd (3) fho rocoduros usod fo fry fho ofI-
fIonor ncfunIIy nffordod nore rofocfIon fhnn fhoso usod In courfs-
mnrfInI, soo iJ., nf 358360; soo nIso iJ., nf 358 (|T]ho MIIIfnry Cov-
ornmonf Courfs for Cormnny . . . hnvo hnd n Ioss mIIIfnry chnrncfor
fhnn fhnf of courfs-mnrfInI).
54
IrIor fo fho onncfmonf of ArfIcIo 36(b), If mny woII hnvo boon fho
cnso fhnf n dovInfIon from fho ruIos govornIng courfs-mnrfInI wouId nof
hnvo rondorod fho mIIIfnry commIssIon 'illegol.` Poe/, nf 303l, n. l6
(THOMAS, J., dIssonfIng) (quofIng WInfhro 84l). ArfIcIo 36(b), how-
ovor, Imosos n sfnfufory commnnd fhnf musf bo hoodod.
55
J!STICI THOMAS mnkos fho dIfforonf nrgumonf fhnf Hnmdnn`s
97
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
63 CIfo ns: 548 !. S. ____ (2006)
OInIon of fho Courf
noIfhor of fho ofhor grounds fho Courf of AonIs gnvo for
Ifs docIsIon Is orsunsIvo.
I
Tho Courf of AonIs roIIod on Jolneon v. 1ieen/roger,
339 !. S. ?63 (l950), fo hoId fhnf Hnmdnn couId nof In-
voko fho Conovn ConvonfIons fo chnIIongo fho Covorn-
monf`s Inn fo rosocufo hIm In nccordnnco wIfh CommIs-
sIon Ordor o. l. 1ieen/roger InvoIvod n chnIIongo by 2l
Cormnn nnfIonnIs fo fhoIr l945 convIcfIons for wnr crImos
by n mIIIfnry frIbunnI convonod In nnkIng, ChInn, nnd fo
fhoIr subsoquonf ImrIsonmonf In occuIod Cormnny. Tho
ofIfIonors nrguod, in/er olio, fhnf fho l929 Conovn Con-
vonfIon rondorod IIIognI somo of fho rocoduros omIoyod
durIng fhoIr frInIs, whIch fhoy snId dovInfod ImormIssI-
bIy from fho rocoduros usod by courfs-mnrfInI fo fry
AmorIcnn soIdIors. Soo iJ., nf ?89. Wo rojocfod fhnf cInIm
on fho morIfs bocnuso fho ofIfIonors (unIIko Hnmdnn
horo) hnd fnIIod fo IdonfIfy nny rojudIcInI dIsnrIfy bo-
fwoon fho CommIssIon fhnf frIod |fhom] nnd fhoso fhnf
wouId fry nn offondIng soIdIor of fho AmorIcnn forcos of
IIko rnnk, nnd In nny ovonf couId cInIm no rofocfIon,
undor fho l929 ConvonfIon, durIng frInIs for crImos fhnf
occurrod boforo fhoIr confInomonf ns rIsonors of wnr. 1J.,
nf ?90.
56
IurIod In n foofnofo of fho oInIon, howovor, Is fhIs
curIous sfnfomonf suggosfIng fhnf fho Courf Inckod owor
ovon fo consIdor fho morIfs of fho Conovn ConvonfIon
nrgumonf:

Conovn ConvonfIon chnIIongo Is nof yof rIo bocnuso ho hns yof fo bo
sonfoncod. Soo poe/, nf 4345. ThIs Is ronIIy jusf n socIos of fho
nbsfonfIon nrgumonf wo hnvo nIrondy rojocfod. Soo Inrf III, eupro.
Tho foxf of fho Conovn ConvonfIons doos nof dIrocf nn nccusod fo wnIf
unfII sonfonco Is Imosod fo chnIIongo fho IognIIfy of fho frIbunnI fhnf
Is fo fry hIm.
56
As oxInInod In Inrf VIC, eupro, fhnf Is no Iongor fruo undor fho
l949 ConvonfIons.
98
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
64 HAMA t. !!MSII!
OInIon of fho Courf
Wo nro nof hoIdIng fhnf fhoso rIsonors hnvo no rIghf
whIch fho mIIIfnry nufhorIfIos nro bound fo rosocf.
Tho !nIfod Sfnfos, by fho Conovn ConvonfIon of JuIy
2?, l929, 4? Sfnf. 202l, concIudod wIfh forfy-sIx ofhor
counfrIos, IncIudIng fho Cormnn !oIch, nn ngroomonf
uon fho fronfmonf fo bo nccordod cnfIvos. Thoso
rIsonors cInIm fo bo nnd nro onfIfIod fo Ifs rofocfIon.
If Is, howovor, fho obvIous schomo of fho Agroomonf
fhnf rosonsIbIIIfy for obsorvnnco nnd onforcomonf of
fhoso rIghfs Is uon oIIfIcnI nnd mIIIfnry nufhorIfIos.
!Ighfs of nIIon onomIos nro vIndIcnfod undor If onIy
fhrough rofosfs nnd InforvonfIon of rofocfIng ow-
ors ns fho rIghfs of our cIfIzons ngnInsf foroIgn gov-
ornmonfs nro vIndIcnfod onIy by IrosIdonfInI Infor-
vonfIon. 1J., nf ?89, n. l4.
Tho Courf of AonIs, on fho sfrongfh of fhIs foofnofo, hoId
fhnf fho l949 Conovn ConvonfIon doos nof confor uon
Hnmdnn n rIghf fo onforco Ifs rovIsIons In courf. 4l5
I. 3d, nf 40.
Whnfovor oIso mIghf bo snId nbouf fho 1ieen/roger
foofnofo, If doos nof confroI fhIs cnso. Wo mny nssumo
fhnf fho obvIous schomo of fho l949 ConvonfIons Is
IdonfIcnI In nII roIovnnf rosocfs fo fhnf of fho l929 Con-
vonfIon,
5?
nnd ovon fhnf fhnf schomo wouId, nbsonf somo
ofhor rovIsIon of Inw, rocIudo Hnmdnn`s InvocnfIon of
fho ConvonfIon`s rovIsIons ns nn Indoondonf sourco of
Inw bIndIng fho Covornmonf`s ncfIons nnd furnIshIng
ofIfIonor wIfh nny onforconbIo rIghf.
58
Ior, rognrdIoss of

5?
Iuf soo, e.g., 4 Inf`I Comm. of !od Cross, Commonfnry: Conovn
ConvonfIon !oInfIvo fo fho IrofocfIon of CIvIIInn Iorsons In TImo of
Wnr 2l (l958) (horoInnffor CCIV Commonfnry) (fho l949 Conovn
ConvonfIons woro wrIffon fIrsf nnd foromosf fo rofocf IndIvIdunIs,
nnd nof fo sorvo Sfnfo Inforosfs); CCIII Commonfnry 9l (If wns nof
. . . unfII fho ConvonfIons of l949 . . . fhnf fho oxIsfonco of 'rIghfs`
conforrod In rIsonors of wnr wns nffIrmod).
58
Iuf soo gonornIIy IrIof for !ouIs HonkIn of nI. ns Anici Curioe, l
99
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
65 CIfo ns: 548 !. S. ____ (2006)
OInIon of fho Courf
fho nnfuro of fho rIghfs conforrod on Hnmdnn, cf. Ini/eJ
S/o/ee v. Iouecler, ll9 !. S. 40? (l886), fhoy nro, ns fho
Covornmonf doos nof dIsufo, nrf of fho Inw of wnr. Soo
HonJi, 542 !. S., nf 52052l (IurnIIfy oInIon). And
comIInnco wIfh fho Inw of wnr Is fho condIfIon uon
whIch fho nufhorIfy sof forfh In ArfIcIo 2l Is grnnfod.
II
Ior fho Courf of AonIs, ncknowIodgmonf of fhnf condI-
fIon wns no bnr fo Hnmdnn`s frInI by commIssIon. As nn
nIfornnfIvo fo Ifs hoIdIng fhnf Hnmdnn couId nof Invoko
fho Conovn ConvonfIons nf nII, fho Courf of AonIs con-
cIudod fhnf fho ConvonfIons dId nof In nny ovonf nIy fo
fho nrmod confIIcf durIng whIch Hnmdnn wns cnfurod.
Tho courf nccofod fho IxocufIvo`s nssorfIons fhnf Hnm-
dnn wns cnfurod In connocfIon wIfh fho !nIfod Sfnfos`
wnr wIfh nI Qnodn nnd fhnf fhnf wnr Is dIsfIncf from fho
wnr wIfh fho TnIIbnn In AfghnnIsfnn. If furfhor ronsonod
fhnf fho wnr wIfh nI Qnodn ovndos fho ronch of fho Conovn
ConvonfIons. Soo 4l5 I. 3d, nf 4l42. Wo, IIko Judgo
WIIIInms, dIsngroo wIfh fho Inffor concIusIon.
Tho confIIcf wIfh nI Qnodn Is nof, nccordIng fo fho Cov-
ornmonf, n confIIcf fo whIch fho fuII rofocfIons nffordod
dofnInoos undor fho l949 Conovn ConvonfIons nIy
bocnuso ArfIcIo 2 of fhoso ConvonfIons (whIch nonrs In
nII four ConvonfIons) rondors fho fuII rofocfIons nIIcn-
bIo onIy fo nII cnsos of docInrod wnr or of nny ofhor nrmod
confIIcf whIch mny nrIso bofwoon fwo or moro of fho HIgh
ConfrncfIng InrfIos. 6 !. S. T., nf 33l8.
59
SInco Hnmdnn

Inf`I Comm. for fho !od Cross, Commonfnry: Conovn ConvonfIon for fho
AmoIIornfIon of fho CondIfIon of fho Woundod nnd SIck In Armod Iorcos
In fho IIoId 84 (l952) (If shouId bo ossIbIo In Sfnfos whIch nro nrfIos
fo fho ConvonfIon . . . for fho ruIos of fho ConvonfIon fo bo ovokod boforo
nn nrorInfo nnfIonnI courf by fho rofocfod orson who hns sufforod n
vIoInfIon); CCII Commonfnry 92; CCIV Commonfnry ?9.
59
Ior convonIonco`s snko, wo uso cIfnfIons fo fho ThIrd Conovn Con-
vonfIon onIy.
100
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
texto 2: Corte supreMa deClara tribunais Militares de GuantnaMo ileGais
Csar Muoa Acebes Washington, 29 jun (EFE).- A Corte Suprema americana deu hoje o maior golpe
judicial no Governo George W. Bush desde o comeo da guerra contra o terrorismo, ao declarar ilegais as cortes
militares especiais criadas para julgar os rus na base militar de Guantnamo, em Cuba.
Bush havia insistido que a qualidade de comandante-em-chefe durante uma guerra lhe conferia poder para
estabelecer os tribunais, que funcionaram de acordo com regras extraordinrias, que limitam os direitos dos
acusados.
No entanto, a Corte Suprema considerou que o presidente se excedeu em suas atribuies.
Por 5 votos a favor e trs contra, o Supremo defniu que os tribunais antiterroristas violam a Conveno
de Genebra que regula o tratamento dos inimigos capturados durante uma guerra, assim como o direito militar
dos Estados Unidos.
O nono juiz, John Roberts, que preside o Tribunal, se absteve porque j tinha visto o caso em uma Corte
de Apelaes.
A deciso foi anunciada enquanto Bush se reunia com o primeiro-ministro japons, Junichiro Koizumi.
O presidente dos Estados Unidos foi obrigado a responder s perguntas da imprensa sobre o tema durante a
entrevista coletiva conjunta.
Bush disse que seu Governo acatar a deciso do Supremo, mas isso no quer dizer que renunciar idia
de julgar os detidos em Guantnamo nos tribunais especiais.
O presidente insistiu que acredita que h uma forma de proceder com os tribunais militares e trabalhar
com o Congresso dos Estados Unidos. Bush disse que conversar com membros do Congresso para que a le-
gislatura autorize as cortes especiais.
Esta , inclusive, uma possibilidade deixada em aberto pelo Supremo, que em sua deciso indicou que o
presidente pode solicitar a criao destes tribunais ao Legislativo.
A Corte Suprema emitiu sua deciso no ltimo dia de suas sesses e depois do aumento da presso interna
e externa sobre o Governo pelo fechamento de Guantnamo, onde trs detidos se suicidaram recentemente.
A deciso foi recebida como uma vitria pelas associaes de defesa dos direitos humanos, que se opuseram
deteno indefnida de suspeitos de terrorismo em Guantnamo desde que a priso foi aberta no incio de
2002.
A Corte Suprema rejeitou energicamente a tentativa de Bush de evitar os tribunais americanos, disse
Michael Ratner, presidente do Centro de Direitos Constitucionais, que representa alguns dos 450 detidos em
Guantnamo.
Ratner pediu a Bush que julgue nossos clientes em tribunais americanos legais ou os ponha em liberdade.
O caso chegou ao Supremo mediante um recurso apresentado por Salim Ahmed Hamdan, um iemenita de
36 anos acusado de conspirao e que supostamente foi motorista do lder da rede terrorista Al Qaeda, Osama
bin Laden.
Hamdan um dos dez prisioneiros contra quem o Governo apresentou queixa nas cortes militares espe-
ciais, que funcionam margem da Justia civil e da militar.
Nelas, o Pentgono escolhe os militares que atuam como juzes e advogados de defesa, e as sentenas s
admitem recursos em tribunais dos EUA, sem a possibilidade de enviar o caso ao Supremo.
Nos ltimos meses, Bush expressou seu desejo de fechar Guantnamo, mas disse que a deciso sobre o
futuro da priso dependia da deciso do Supremo.
No entanto, a Casa Branca deixou claro que esta reviravolta legal no signifca o fechamento da priso.
Bush disse hoje que o povo americano tem que saber que a deciso no levar assassinos s ruas.
Isto no signifca o fechamento de Guantnamo, enfatizou posteriormente o porta-voz da Casa Branca,
Tony Snow, que insistiu que Bush disse querer acabar com a priso, mas no rapidamente.
101
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
A Corte Suprema no se pronunciou sobre a legalidade da priso por tempo indefnido dos detidos em
Guantnamo, muitos dos quais esto ali h mais de quatro anos sem que tenham sido apresentadas acusaes
contra eles.
(FOLHA ON LINE. So Paulo, 29 de junho de 2006)
Durante o debate, os alunos devero enfrentar as seguintes questes:
1) A priso de Guantnamo, localizada numa base militar americana, em Cuba, pode ser observada como
uma forma de violao ao Estado de Direito?
2) O preconceito e a excluso so locus da represso estatal nos pases centrais?
3) Identifque semelhanas ou diferenas na forma de tratamento aos presos de Guantnamo e aos detentos
das penitencirias brasileiras.
4) Por que a informalidade e o autoritarismo transformaram-se, nos ltimos anos, em regra nos pases
centrais?
5) A deciso desfavorvel a Bush sobre Guantnamo pode ser observada como uma tentativa de resistncia
periferizao do centro?
biblioGrafia obriGatria
PRADO JR, Bento. A Frana e a brasilianizao do mundo.In Folha de So Paulo. So Paulo, 12 de novem-
bro de 2005.
aula 15 Prova
102
FGV DIREITO RIO
sOcIOlOGIa Das InsTITuIEs juRDIcas
guilherme figueiredo leite gonalveS
Possui graduao em Direito pela Pontifcia universidade catlica de so
Paulo (2001) e doutorado em sociologia jurdica - universita degli studi di
lecce (2006), Itlia. atualmente professor da Escola de Direito do Rio de
janeiro/Fundao Getulio Vargas e pesquisador-colaborador do centro di
studi sul Rischio da universit degli studi di lecce, Itlia. Tem experincia na
rea de Direito, com nfase em sociologia jurdica, atuando principalmente
nos seguintes temas: teoria dos sistemas, democracia, direitos e garantias
fundamentais, certeza do direito e precedente jurisprudencial.
103
FGV DIREITO RIO
SOCIOLOGIA DAS INSTITUIES JURDICAS
Fundao Getulio Vargas
Carlos Ivan Simonsen Leal
PRESIDENTE
FGV DIREITO RIO
Joaquim Falco
DIRETOR
Fernando Penteado
VICE-DIRETOR DA GRADUAO
Srgio Guerra
VICE-DIRETOR DE PS-GRADUAO
Luiz Roberto Ayoub
PROFESSOR COORDENADOR DO PROGRAMA DE CAPACITAO EM PODER JUDICIRIO
Ronaldo Lemos
COORDENADOR CENTRO DE TECNOLOGIA E SOCIEDADE
Evandro Menezes De Carvalho
COORDENADOR DA GRADUAO
Rogrio Barcelos Alves
COORDENADOR DE METODOLOGIA E MATERIAL DIDTICO
Lgia Fabris e Thiago Bottino do Amaral
COORDENADORES DO NCLEO DE PRTICA JURDICA
Wania Torres
COORDENADORA DE SECRETARIA DE GRADUAO
Diogo Pinheiro
COORDENADOR DE FINANAS
Milena Brant
COORDENADORA DE MARKETING ESTRATGICO E PLANEJAMENTO
FICHA TCNICA

S-ar putea să vă placă și