KAMU HARCAMALARI GR Gnmzde bir lkenin ekonomisinden sz ederken aslnda bu ekonominin kamu ve zel olmak zere iki ayr

kesimden olutuunu ve bu iki kesimin kendi kurallar iinde davrandn bilmek gerekmektedir.zel kesimde ekonomik faaliyetlerde bulunan giriimciler,gelecek hakkndaki tahminlerine gre,elde edebilecekleri en fazla kar salamak zere piyasa kurallar iinde davranrlar.Piyasa aksaklklar ve dalgalanmalar bunlarn kararlarn dorudan etkilemektedir.Devlet kesimi ise,tpk zel kesim gibi,kendi kurallar iinde davranmakla birlikte,asl amac kar etmek deildir.Daha ok toplumsal gereksinmeleri karlamaya ynelik mal ve hizmet retmek bu kesimin asl amalar arasnda yer almaktadr.Devlet,en ok toplumsal faydann salanmas iin gerekli giriimlerde bulunur ve nlemleri alr.zel kesimin ekonomik faaliyet kararlarn etkileyen piyasa dzensizliklerini ve belirsizliklerini gidermek iin gereken nlemleri almak da devlet faaliyetlerinin amalar arasnda yer almaktadr. te yandan,kamu harcamalar ekonomik ve sosyal etkinlikleri nedeniyle toplum refahn nemli lde etkiler.zellikle;eitim,salk,tolu konut,kitle tamacl ve sosyal gvenlik hizmetlerine bteden ayrlan pay arttka,toplum refah da artmaktadr.Sosyal hizmet harcamalar bal altnda incelenen bu tr hizmetlerin kalitesi ve kantitesi arttka,kamu ekonomisinin gelir dalm fonksiyonu etkin bir biimde yerine getirilebilmektedir.Gerekten ,bu tr harcamalar youn dsal ekonomiler yarattklarndan lkenin sosyal gelimilik dzeyini ykseltmektedir.Bu nedenle,gnmzde lkelerin gelimilik dzeyleri,kii bana den milli gelir kriteri yerine,sosyal hizmet harcamalarnn btedeki payna gre llmektedir. TANIMI Kamu harcamalar ksaca,devletin yukarda belirtilen amacn gerekletirmek iin yapt bte harcamalardr.Siyasal bir organn kamu mal ve hizmetlerinin retilmesi iin toplad vergiler ve salad dier kaynaklardan bte belgesi ile ayrld tm denekler,kamu harcamasdr.Bu tanmlamaya gre,mteri finansmanna dayanan devlet harcamalar kamu harcamas saylmamaktadr.rnein,bir dner sermayeli kurulua balangta bteden verilen sermaye kamu harcamasdr;ancak,bundan sonra o kuruluun rnlerini satarak toplad bedellerden yapt harcamalar kamu harcamas deildir.Bunun gibi,kamu iktisadi kurulularna balangta bteden ayrlan Sermaye Tekil denei kamu harcamas

kapsamnda iken,bu kuruluun bundan sonra kendi faaliyetlerinden elde ettii gelirin harcamas kamu harcamas deildir. SINIFLANDIRILMASI Bir ekonomide kamu ve zel kesim ekonomilerinin byklkleri devlet kesiminin alaca kararlar ve uygulamalarn etkilemektedir.Bu nedenle,kamu kesiminin greli byklnn bilinmesi nemli olmaktadr.Kamu ekonomisinin greli yerini belirlerken,toplam ekonomik kaynaklarn ne kadarnn kamu kesimi tarafndan kontrol edildiini saptamak gerekmektedir.Devlet kulland ekonomik kaynaklar dolaysyla harcamalarda bulunur.Bu harcamalar daha nce de belirtildii gibi,kamu harcamalarn oluturmaktadr.Kamu harcamalarnn bir ksmyla devlet dorudan eitli mal ve hizmeti satn alrken,bir ksm harcamasyla da kaynaklar,mal ve hizmet satn almadan,sadece belirli toplumsal gruplar arasnda datr.Bu yolla sz konusu toplumsal gruplara satn alma gc aktarm olur. Kamu ekonomisinin greli deerinin bilinmesinin eitli alardan nemli olduu ileri srlmektedir.Bunlar: 1-Ekonomik kaynaklarn optimum kullanm salamak 2-Planlama tekniinin gerei olarak 3-stenilen bir kamu ekonomisini gerekletirmek 4-Kalknmann finansman ve kalknmada ama planlamasn yapabilmek 5-Kamu ve zel ekonomi arasnda i birlii yapabilmek olarak belirtilmektedir. Bir ekonomide kamu kesiminin bykl,toplam kamu harcamalarn GSMH ya oran olarak hesaplanr.KKB=G/Y. Burada,KKB,kamu kesimi bykln,G toplam kamu harcamalarnn ve Y de GSYIH veya GSMH n gstermektedir.lkelerin ynetim yapsna bal olarak,kamu harcamas kavram iine hangi harcamalarn dahil edilecei de deimektedir.Eer lke,niter yapya sahipse,merkezi devlet harcamalar dikkate alnmakta,lke federal sistemle ynetiliyorsa,federal devlet harcamalar dahil edilmektedir.Bu da lkeler arasnda karlatrma yaparken yanllklara yol amaktadr.Bu nedenle,almalarda kamu harcamas kavram ile hangi harcamalarn anlalmas gerektiinin aka belirtilmesi ve lkeler aras karlatrma yaplrken de bu konunun gz nnde bulundurulmas gerekmektedir. te yandan,eitli lkelere ilikin olarak yaplan almalarda kamu harcamalarnn srekli olarak artt ve eitlilik gsterdii saptanmtr.Birbirinden farkl kamu hizmetlerine ilikin yaplan harcamalarn belirli llere gre gruplandrlmas ve gruplar arasnda karlatrmalara yaplmas,bu hizmetler arasnda denge kurarak devletin snrl kaynaklarnn ulusal gereksinimlerin nemine gre dalmas denen vergilerin hangi hizmetlere ve ne 2

miktarda harcandnn grlmesi,eitli hizmetlerin maliyet unsurlarn incelenebilmesi ve mali istatistiki bilgilerin oluturulmasnda kolaylk salamas asndan yararl olmaktadr. Kamu harcamalarnn bileimine ilikin olarak eitli ayrmlar yaplmaktadr.Bunlar,kamu harcamalarnn ekonomik etkilerine gre ayrld ekonomik ayrm,hizmete ynelik olarak ayrld ilevsel ayrm ve harcamalar yapan ynetim birimlerine gre ayrld idari ayrm olmak zere 3 ana balk altnda toplamak mmkndr. A-Ekonomik Ayrm Ekonomik ayrmda harcamalar,devlet tarafndan mal ve hizmet alm iin yaplan harcamalar ile herhangi bir mal ve hizmet alnmas sz konusu olmamasna ramen yaplan harcamalardr.Kamu harcamalarnn ekonomik snflandrlmas,zellikle,ekonomik kalknmasn byk lde kamu kesimince gerekletirmek zorunda olan gelimekte olan lkeler iin daha byk bir nem tamaktadr.Ekonomik kalknmaya ilikin olarak gelimekte olan lkelerde,kalknmann ilk aamasnda kamusal sermaye birikimin nemli olduu kabul edilmektedir.Devletin ulusal sermaye birikimine katks ise,kamu harcamalarnn ekonomik adan doru ve salkl biimde snflandrlmasna bal olarak belirlenebilmektedir.Bunu yannda,devlet,kamu harcamalarnn dzeyinde ve bileiminde deiiklikler yaparak ekonominin retim gcn dorudan doruya etkileyebilmekte,gelir dalmn yeniden belirleyerek bireylerin yaam dzeylerinin iyiletirilmesinde nemli roller oynayabilmektedir. Kamu harcamalarn ekonomik adan snflandrlmas da kendi iinde eitli biimlerde ayrlmaktadr.Gerek harcamalar ve transfer harcamalar ayrm bu konuda yaplan dier ayrmlara gre daha sk kullanlmaktadr.Tketim harcamalar veya mal ve hizmet almna ynelen harcamalar olarak da isimlendirilen gerek kamu harcamalar bilindii gibi,cari mal ve hizmet almna (cari harcamalar)ve sermaye mal ve hizmet almna(yatrm harcamalar) ilikin harcamalardr. GEREK HARCAMALAR Gerek harcamalar,yukarda belirtilen nedenle,kamu sektr tarafndan yaplan girdi almlarn gstermekte ve girdi miktar ve girdi fiyatlarnn arpm yoluyla bulunmaktadr.Ayrca,bu harcamalar ile ekonominin kaynaklar zerinde kullanm hakk elde edildii iin,kamu sektr tarafndan bu kaynaklarn kullanm,ayn kaynaklarn zel sektr tarafndan kullanmn engellemektedir.Dier bir deyile kamu sektr tarafndan kullanlan kaynaklar bu tr komu harcamalarnn frsat maliyetinin,zel sektrde vazgeilen rn miktar olduu anlamndadr.Frsat maliyeti tartmalar kamu sektrnn etkinliini lmede kullanlan tekniklerin temelini oluturmaktadr. CAR HARCAMALAR 3

Cari harcamalar,ele alnan dnemde gayri safi milli haslaya (GSMH) katkda bulunan ve o dnemde tketilen harcamalardr.Bu harcamalar,ekonominin var olan retim kapasitesini kullanmak iin gerekli mal ve hizmetlerin satn alnmasna ynelik olarak yaplmaktadr.Bu nedenle de,byk bir blmn personel giderlerinin,dierlerini ise dayankl olmayan mal ve hizmetlere yaplan harcamalarn oluturduu kamu cari harcamalar ile yatrm harcamalarnn,ekonominin retim kapasitesinin etkin bir ekilde kullanlabilmesi iin,optimum bileiminin gerekletirilmesi gerekmektedir.Ekonomik kalknma sreci iinde kt kaynaklarla gerekletirilen kamu yatrmlarndan yksek dzeyde verim salamak,nitelik ve nicelik asndan yeterli miktarda cari harcama yaplmasn gerektirmektedir. Bu tr harcamalarn yeterli dzeyde gereklememesi durumunda oluan retimdeki kalite kayb,eitim,salk ve aratrma gibi insan sermayesi harcamalar dikkate alndnda,uzun dnemde,ekonominin geliimini engelleyen faktrlerin oluumuna katkda bulunabilir. Cari harcamalar,emek faktr iin cret,her trl mal alm iin fiyat olarak yaplr.Dier retim faktrlerinin kullanlabilmesi iin de devlet,cari harcama yapar.Cari harcamalarn bir ksm da firmalara ya da kiilere yaplan yardmlardr.Yardmlar gelir aktarmalardr;kaynak oaltmaz sadece var olan kaynak zerinde kullanma hakk sahipliini deitirir. YATIRIM HARCAMALARI Gelecek dnemlere kalan varlklara yaplan harcamalar yatrm niteliindedir.Sermaye harcamalar,yeni ya da var olan varlklarn satn alnmas,stok artrm ve sermaye aktarmalar iin yaplr.Yeni yatrmlar lkenin sermaye stokuna eklendii halde (yeni yol,yeni bina gibi)bir toplumda var olan varlklarn devlete satn alnmas sadece devlet kesimi iin yatrmdr.Buna karlk, sz konusu varl elden karan kimse iin bu ilem yatrm yok etmektir.Makro ekonomik adan kazanlan yatrm elden karlana eit olduundan,net bir yatrm yoktur. Yatrm harcamalar bir ekonominin dorudan retim gcn arttrc etkiye sahiptir.Bu harcamalar,ele alnan dnemde GSMH ya katkda bulunmakla birlikte,kamu sektrnde sermaye birikimine de yol amaktadr.Bu durum,yatrm harcamalarn ekonominin toplam talep dzeyi zerinde ve ekonomik kalknmann gerekletirilmesi konusunda nemli etkilere sahip klmaktadr.Gerekten,kamu yatrm harcamalarnda yaplan bir ksnt,ksa dnemde toplam talebi daraltacandan,bir ekonomide enflasyonist basklar azaltc etkiler salayabilecektir.Kamu yatrm harcamalarnda ksnt yapma olana dier tr harcamalara gre daha fazladr.nk,harcamalarn etkileri uzun dnemde ortaya kacandan ksa dnemde bir direnle karlalmayacaktr.Ancak,burada yatrm harcamalarnn ksa dnem 4

talep arttrc etkisinin yannda,uzun dnemli ve ekonominin retim gcn arttrc etkisinin olduunun da belirtilmesi gerekir.Ekonomide ksa dnemde enflasyonla mcadele etmek iin yatrm harcamalarnda yaplacak bir indirim,uzun dnemde,ekonominin retim gcn daraltc bir etki yaratacak,bu yolla ekonominin bymesi ve gelecekte mal ve hizmet elde etme olana snrlanm olacaktr.Bu,zellikle fiziki altyap eklindeki kamu yatrmlarnn arlkl bir yere sahip olduu gelimekte olan lkelerde nemli olmaktadr. TRANSFER HARCAMALARI Kamu harcamalarnn ekonomik adan snflandrlmasnn dier trn oluturan transfer harcamalar ise; gerek harcamalarda olduu gibi ekonomik kaynaklarn kamu kesimince kullanm gstermemektedir.Bunun yerine,transfer harcamalar,kamu sektrnce,kaynaklarn kiiler arasnda yeniden dalmn ifade etmektedir.Transfer harcamalarnda devlet,harcamann karlnda herhangi bir mal ve hizmet satn almamasna ramen toplumun baz kesimlerini bir anlamda karlksz demeler yaparak onlara satn alma gc aktarmaktadr.Dier bir ifade ile kaynak dalm bu yolla yeniden yaplmaktadr.rnein,i ve d bor faiz demeleri,eitli kamu kurulularna yaplan karlksz demeler,emekli,dul ve yetimlere,gazi ve ehit ailelerine yaplan demeler bu tr harcamalardr. Kamu transfer harcamalar ise,kurumsal olarak,retim faktr kullanmayan,ele alnan dnem haslasnda bir deiiklik yaratmayan,yalnzca,baz kaynaklarn devlet aracl ile kii ve kurululara karlksz olarak aktarlmasn salayan harcamalardr.Transfer harcamalar,genelde,gelir dalmnda adalet amacna ynelik hizmetlerin karldr.Transfer harcamalar ile bir ekonomide toplam talep dzeyinin deimedii sylenebilir.nk,devlet bu harcamalarla bir mal satn almakta ve bir mal retmemektedir.Yalnzca vergi yoluyla toplumun bir kesiminden elde ettii geliri,toplumun dier kesim veya kesimlerine aktarmaktadr.Transfer harcamalarnn ikinci bir nemli grubunu da zel kesime ekonomik transferler biiminde yaplan yardmlar oluturmaktadr.zellikle gelimekte olan lkelerde bu tr transfer harcamalarna yer verilmektedir.Ancak,burada,bu fonlarn onlardan yararlananlar tarafndan istenilen uygun alanlarda kullanlmalarnn gereklemediinin sylenmesi gerekmektedir. Transfer harcamalarnn,temelde,gelir dalmnda adalet amacna ynelik hizmetlerin karl olduu ifade edilse de,her tr transfer harcamas,bu amac gerekletirmemektedir.rnein,kiilere dorudan yaplan mali yadm ve demeler genellikle dk gelirle yurttalara yapld iin gelir dalmnn adaletli olmas ilkesi gereklemesine yardmc olacaktr.Ancak,eitli zel kurumlara yaplan transfer demelerinin ayn sonucu dourduu sylenemez.Bu tr kurulular genellikle toplumun yksek gelirli kiilerinin 5

sahipliinde olduu iin bu gelir grubundakilere kaynak aktarm yaplm olduunda var olan adaletsizlik biraz daha artmaktadr.rnein,tarmsal destekleme almlarnda olduu gibi,fiyatlar yksek tutulduu zaman byk tarmsal iletmelere sahip olan gruplar bundan daha ok yararlanaca iin gelir dalmnn daha da bozulmasna yol aacaktr.Oysa,dk fiyatla mal sunulmas durumunda bu mallar,dk gelir grubundaki bireyler tarafndan tketiliyorsa onlarn daha ok yararlanmalar sz konusu olacandan,gelir dalmn dzeltici etkisi olacaktr. Bir ekonomide kamu transfer harcamalarnn miktar,o ekonomideki kii ve kurumlarn zel durumlarna veya baz koullarn gereklemesine bal olmaktadr.rnein,bir bireyin salk yardmndan yararlanabilmesi iin hastalanmas ve ya yallk ayl alabilmesi iin belirli bir yaa gelmi olmas gerekmektedir.Bu da,bir ekonomide transfer harcamalar miktarnn,bu harcamalardan yararlanmann koullarnn neler olduuna,bundan yararlanacak bireylerin saysna ve demeler iin belirlenen miktara bal olduunu gstermektedir.Bunlarn belirlenmesi ise,gelimekte olan lkelerde sadece bir bte sorunu olmayp,daha ok bir politik tercihler sorunudur.Gerekten,kamu otoritelerinin karlatklar bte snrlamalar,balangta,transfer harcamalarnn yeterince yaplmasn engellemektedir.Ancak,farkl kii,kurulu ve bask gruplarnn isteklerini belirtmeleri ve oy en oklamas amacyla davranan politik karar vericilerin daha fazla oy alacak kararlar almalar,transfer harcamalarnn bykln belirlemektedir.Gelimekte olan lkerlerde zel kii ve kurululara yaplan yardmlar politik basklar sonucu artarken,sosyal transfer harcamalar azalmaktadr.Bu da tamamen politik bir tercih sonucudur.nk,sosyal transfer harcamalarnda yararlanmak durumunda olan bireyler ,reel olarak,ekonomik durumlar ktlese bile,yeterince politik bask yapacak gleri bulunmamaktadr. Gelimi lkelerde kamu transfer harcamalarnn toplam kamu harcamalar iindeki pay,gelimekte olan lkelere oranla daha fazladr.Bu temel olarak,transfer harcamas olarak tanmlanan sosyal gvenlik harcamalarnn gelimi lkelerde daha nemli ve miktar olarak da byk olmasndan kaynaklanmaktadr.Bilindii gibi,bir ekonominin geliiminin balang dnemlerinde,enerji ve ulam gibi kamu yatrmlarna daha fazla nem verilmesi gerekmekte,bylece,cari ve yatrm harcamalarnn kamu harcamalar iindeki pay olduka yksek olmaktadr.Transfer harcamalarnn ise,balangta kamu harcamalar iindeki pay az olmakta, ancak,ekonomi gelitike,bu harcamalarn nemi artmaktadr.

Konsolide Bte Harcamalar iinde Transfer Harcamalar Paynn Geliimi ve GSMHya Oran (1999-2004) 6

(Milyar TL)

YILLAR 1999 2000 2001 2002 2003 2004

TRANSFER HARCAMALARI 17.367.468 30.615.975 55.981.463 77.682.555 94.470.194 97.104.830***

KON.BT. HARCAMALARI 28.084.685 46.705.028 80.579.065 115.682.350 140.454.842 150.658.129

GSMH (Cari Fiyat) 78.282.967 125.596.129 176.483.953 273.463.000 356.692.000 419.692.000**

Tablo incelendiinde 1999 ylnda transfer harcamalarnn konsolide bte harcamalar ierisinde paynn %61,8 olduu; bu orann 2000 ve 2001 yllarnda art gstererek srasyla %65,6 ve %69,5 olarak gerekletii; 2002 ylndan itibaren de azalmaya balad ve 2003 ylnda %67,3 olduu grlecektir. 2004 ylnda bu orann %64,4 dzeyinde gereklemesi hedeflenmitir. Transfer harcamalarnn GSMH ya oranna baktmzda da bu paylarn konsolide bte harcamalarndaki paylara benzer bir gelime gsterdii grlmektedir. 2001 ylnda son be yllk dnemin en yksek oran olan %31,7ye ulatktan sonra transfer harcamalarnn GSMH ya orannn 2004 ylnda, son be yln en dk dzeyi olan, %23,1 olarak gereklemesi beklenmektedir. Son dnemlerde btenin bir nevi transfer btesi haline gelmesi nedeniyle, 1986 ylndan itibaren devlet borlar anapara demeleri bte dna karlmtr. Bu uygulama bile btenin transfer harcamalar kalemindeki hzl art engelleyememitir. Bunda en byk etken bor faizlerinin nlenemeyen ykseliidir. Transfer Trlerine Gre Harcamalarn Toplam Transferler iindeki Paylar (%) (1999-2003)

TRANSFER TRLER KURUMLARA KAT.PAYI

1999 3,0

2000 3,5

2001 2,7

2002 1,9

2003 1.0

KTSAD TRANSFERLER VE MAL YAR. MAL TRANS. SOSYAL TRANSFERLER BOR FAZLER DER BOR DEMELER FON DEM. KAMULATIRMA

2,5

2,6

3,4

4,5

1,4

0,9 17,0 61,7 7,3 5,7 0,3

1,2 11,9 66,8 6,0 6,5 0,4

0,6 10,0 73,3 8,2 2,6 0,2

1,1 15,8 66,8 8,2 0,3 0,3

1,4 18,5 61,8 10,3 0,3 0,3

DERLER 1,6 1,2 1,1 1,1 1,6 KAYNAK: T.C Maliye Bakanl, Bte ve Mali Kontrol Genel Mdrl, 2004 Yl Bte Gerekesi, 2005 Yl Bte Gerekesi Transfer harcamalarnn kendi iindeki dalmna bakldnda bor faizleri en yksek harcama kalemini oluturmaktadr. Tablo 2 incelendiinde, bor faizlerinin toplam transfer harcamalarna orannn %61,7lerden 2002 ylnda son be yllk dnemin en yksek pay olan %73,3e ulat ve 2003 ylnda da %61,8 seviyesine geriledii grlmektedir. Dnyada bir ok lkede olduu gibi lkemizde de sosyal gvenlik ve sosyal gvenlik harcamalar konusu srekli olarak gndemin ilk sralarna yerlemitir. Sosyal gvenlik kurulular olarak adlandrlan Emekli Sand, Ba-Kur ve Sosyal Sigortalar Kurumunun yllar itibariyle mali dengelerinin bozulmas ve artan aklarla birlikte, konsolide bteden bu kurululara transfer yaplmas sz konusu olmutur.Bu transferlerin neticesinde 1999 ylnda, transfer harcamalar iinde sosyal transferlerin pay %17,0 dzeyinde gereklemi; 2000 ve 2001 yllarnda azalrken 2002 ylnda tekrar art gstererek %15,8 rakamna ulamtr. 2003 ylnda ise son be yllk dnemin en yksek rakam olan %18,5 seviyesine ykselmitir. 1999 ylnda yaplan sosyal gvenlik reformuyla; kayt d istihdamn nlenmesi, prime esas kazan snrlar ile emeklilik yann ykseltilmesi, emekli aylklarnn TFE ye endekslenmesi, prim tahsilatnn hzlandrlmas ve denetimde etkinliin artrlmasna dnk tedbirler getirilmitir. Ancak sosyal gvenlik kurulularna aktarlan kaynaklar bte aklar zerinde halen olumsuz bir etki yapmakta ve kamu bteleri zerindeki mali basky artrmaktadr. Yllar itibariyle art gsteren bir dier transfer harcamas kalemi de iktisadi transferlerdir. 1999 ylnda %2,5 paya sahip olan iktisadi transferler, dzenli olarak art gsterimi ve 2002 ylnda %4,5; 2003 ylnda da %4,8 seviyelerine ulamtr. Hi kukusuz bu oranlarn artmasnda kamu iktisadi teebbslerine (KTler) yaplan grev zarar 8

demeleri nemli bir paya sahiptir. Ancak son dnemlerde kamu iktisadi teebbslerinin finansman aklarna ynelik nemli gelimeler sz konusudur. Transfer harcamalar iinde zellikle bor faizi demelerinin n plana ktn belirtmek gerekmektedir. zellikle konsolide bte iinde faiz demeleri ilk srada yer almakta; sosyal gvenlik kurulularna yaplan transferler, iktisadi transferler ve tarmsal destekleme iin bteden ayrlan kaynaklar, bteden beklenen ekonomik ve mali amalara ulalmas ynnde uygulanacak politikalarda snrlamalara yol amaktadr. Bu da btenin konjonktrsel esnekliinin azalmas sonucunu dourmaktadr. LEVSEL AYRIM levsel ayrm ise kamu hizmetlerini yapan kurulular dikkate alnmakszn,kaynaklarn hangi amalar gerekletirmek zere kullanldklarn gstermektedir.Buna gre harcamalar;salk,eitim,savunma,enerji sektrler temelinde ayrlmaktadr. Bu snflandrmada kamu harcamalar byk kmede toplanabilir.Birincisi en genel ynetim hizmetlerinin grlmesi iin yaplan harcamalar;genel ynetim,temsil,yasama,yrtme,gvenlik,yarg ve savunma hizmetleri harcamalar bu kmede yer alrlar.Bu kmede yer alan hizmetler devletin temel grevleridir ve bu hizmetler grlmeden devlet de var olamaz.kinci kmede yer alan hizmetler yurttalara topluca veya teker teker refah salayan hizmetlerdir;eitim,salk,dinlence,sosyal gvenlik ve yardm,konut gibi hizmetler bu kmede yer alr.Bu tr harcamalara genellikle,sosyal hizmet harcamalar denilmektedir.nc kmede ise,retimi destekleyen ekonomik ierikli hizmetler iin yaplan harcamalar vardr;Tarm,sanayi ve ticaret konularndaki hizmetler,alt yap hizmetleri ve yatrmlar gibi.

DAR AYRIM dari ayrm,daha ok,devletin yetki,kontrol,grev ve muhasebeletirme ilemlerinin grlebilmesi bakmnda nemli olmaktadr.Bu snflandrmada harcamalar bunlar yapan kamu kurum ve kurulularna gre tek tek ayrlmakta ve ne ilevsel ne de ekonomik ayrmda olduu gibi harcamalarn toplumsal ve ekonomik etkileri dikkate alnmaktadr. Konuya bte teknii asndan bakldnda,ekonomik ayrmn harcamalarn deerlendirilmesinde daha uygun bir yntem olduu grlmektedir.Bte terimleri ile ifade etmek gerekirse,ekonomik snflandrmada kamu harcamalar,cari harcamalar,yatrm

harcamalar ve transfer harcamalar olmak zere e ayrlr.Burada cari harcamalar ile yatrm harcamalar yukarda ifade edilen gerek harcamalar oluturmaktadr.Buna gre;gerek kamu harcamalar olarak nitelendirilen cari ve yatrm harcamalar,retimi dorudan arttrmaya ynelik ve GSMH ya katkda bulunan harcamalardr.zellikle kamu harcamalarnn GSMHya katklar yannda kamu kesimi sermaye stokunu arttrma ilevi de bulunmaktadr.Yatrm harcamalarnn bykl devletin ekonomideki yerini belirlenmesi asndan nemli bir gstergedir.Dier taraftan transfer harcamalar,GSMHya dorudan katks olmayan,ancak,kamu kesiminin elinde bulunan kaynaklarn bir kesimden dierini aktarlmasna imkan salayan harcama eididir. TRK BTE SSTEMNDE KAMU HARCAMALARININ SINIFLANDIRILMASI Trk bte sisteminde 1951 ylna kadar bte harcamalar idari ayrma gre yaplmaktayd.Bu ayrma gre sadece idari birimlerin,TBMM,Babakanlk,Maliye Bakanl gibi toplam harcamalar gsterilmi ve bunun dnda harcamalarn dalm ile ilgili herhangi bir bilgiye yer verilmemitir.1961 ylndan itibaren ise,her idari birimin btesi iinde ayrm yaplarak,harcamalar,cari harcamalar ve yatrm harcamalar olarak ikiye ayrlarak ekonomik ayrm yaplmaya balanmtr.Birinci Be Yllk Plann uygulanmaya baland 1963 ylndan sonra ise plann yatrm harcamalar tercihinin btelerde izlenebilmesini salamak amacyla,cari harcamalar,yatrm ve sermaye tekili harcamalar ve transfer harcamalar olarak l bir ayrma gidilmitir.Bu ayrm ile bir yandan harcamalarn yatrmlar konusunda plana uygunluu salanm,dier yandan da o gne kadar cari harcamalar arasnda yer alan devlet borlar,vatani hizmet aylklar,emekli dul ve yetim aylklar,katma bteli idareler,belediyeler,dernek ve benzeri kurululara yaplan yardmlar sermaye tekili ve transfer harcamalar arasna alnmtr.Daha nce yatrmlar arasnda grlen kk onarmlar cari harcamalar kapsamna alnarak,cari giderleri gerek miktarlarda gstermek mmkn olmutur. Trk bte sisteminde 1973 ylnda nemli bir deiiklik yaplarak Program Bte uygulamasna geilmitir.Bu sistemin gerektirdii ilevsel ayrm yaplamam,ancak,hizmetlerin snflandrlmasnda idari birimlerin teknik fonksiyonlar itibariyle gruplandrlmas yoluna gidilmitir.Ekonomik snflandrlmada ise,klasik btede var olan cetvellerde gsterilen cari,yatrm ve transfer harcamalar,program bte sistemine uygun olarak denek trleri eklinde datlmaya balanmtr. Kamu harcamalarnn ekonomik ayrmnda 1964 ylndan beri uygulanmakta olan cari,yatrm ve transfer harcamalar eklindeki l ayrm olduu gibi korunmakta,ayrca cari

10

harcamalar da kendi iinde personel denei ve dier cari hizmet denei olarak ikiye ayrlmaktadr. levsel ayrma gre ise,genel hizmetler,salk hizmetleri,eitim hizmetleri,adalet ve gvenlik hizmetleri gibi ilevler ynnden bir ayrma gidilmektedir. Devletin i ve d bor ana para demeleri 1986 ylndan itibaren konsolide bte dna kartlarak bor idaresi Hazine ve D Ticaret Mstearlnca bte dndan yrtldnden,bu tarihten itibaren btelerde sadece devlet borlar faiz ve genel giderleri ile ilgili denekler yer almaktadr.Ayn ekilde,1986 ylndan itibaren nazm giderler de bteden ayrlmtr. TRKYEDE KAMU HARCAMALARININ GELM almann bu blmndeki ama,Trkiyede 1963-1993 yllar arasnda kamu harcamalarnn geliimini incelemektir.Bu inceleme alt blmde yaplacaktr.Birinci alt blmde,toplam kamu harcamalarnn geliimi incelenecektir.kinci alt blmde,kamu harcamalar,Trk bte sistemindeki ekonomik ayrma uygun bir biimde,nce cari harcamalar,yatrm harcamalar ve transfer harcamalar olmak zere e ayrlacak,daha sonra cari harcamalarda kendi iinde,personel harcamalar ve dier cari harcamalar ayrm yaplarak incelenecektir.nc alt blmde ise,kamu harcamalarnn ilevsel ayrm zerinde durulacak ve balca,genel ynetim harcamalar,eitim harcamalar,salk harcamalar,savunma-gvenlik ile adalet-yarg harcamalar yaplarak,bunlarn hem GSMH ve hem de toplam kamu harcamalar iinde dalm incelenecektir.Bu incelemelerden amalanan,kamu harcamalarnn belirleyicileri veya bu harcamalar etkileyen faktrler ve sonularnn aratrlmas deil,kamu harcamalarndaki yapsal deiikliklerin ortaya karlmasdr. ncelemelerde,kamu harcamas kavram,genel bte iinde yer alan merkezi devlet kurulular ile,katma bteli kurulularn harcamalarn iermektedir.Bu tr harcamalar,Konsolide Bte Harcamalar olarak da isimlendirilmektedir.Bu snrlandrlmadan da anlalaca gibi,almada kamu harcamas kapsamna sadece merkezi devlet kurulularnn yapt harcamalar girmektedir.Merkezi devlet rgt dnda harcama yapan yerel ynetimler ve devletin sahip olduu dier kurulular da vardr.Ancak bu kurulularn harcamalarndaki sistem deiiklii,harcamalarn hesaplanmasnda ve bu verilerin elde edilmesinde glkler dourmaktadr.Bu nedenle almann kapsamna,merkezi devlet ile katma bteli kurulularn harcamalar alnmamtr. almann bu blmnn konusu olan,Trkiyede kamu harcamalarnn incelenmesi yaplmadan nce,kapsana dnemde GSMHdaki gelimelerin de ele alnmasnn yararl olaca dnlmektedir.zellikle ekonomik verilerle yaplan incelemelerde,herheangi bir byklk 11

tek bana fazla anlam ifade etmektedir.Bu tr verilerin,dier ekonomik byklklerle karlatrlmalar,greli gelimeleri de ortaya karacandan yaplan incelemenin daha anlalr olmas salanmaktadr.Ekonomik verileri GSMHya greli gelimeleri biiminde ele alarak incelemek de ska bavurulan bir yntemdir.Trkiyede kamu harcamalarnn,inceleme dnemindeki gelimesi zerinde durulurken de ayn ynteme bavurularak,kamu harcamalarnn hem toplam hem de yukarda aklanm olan eitli snflandrlmalarna ilikin byklklerinin,harcamalarn kendi iindeki gelimesinin yannda GSMHYA gre gelimesi de ele alnacaktr. GSMH Bu blmde inceleme amacyla GSMH eski serisi kullanlmtr.1987 ylnda GSMHnn hesap edilmesinde yeni sisteme geilmitir.Bu yldan sonra yeni sisteme gre yaplan hesaplamalar yeni seriyi oluturmaktadr.Yeni serinin 1963 ylna kadar geriye doru elde edilmesi mmkn olamamtr.Devlet Planlama Tekilat eski serideki yllk art oranlarn yeni seriye uygulayarak,yeni seriyi,1968 ylna kadar geriye gtrm,ancak,bundan ncesini hesaplamamtr.1963-1987 yllar arasnda sadece eski seri kullanlrken,1987 ylnda balanlan yeni seri hesaplamalarnn yannda eski seride 1990 ylna kadar devam ettirilmitir.Bu yldan sonra eski seri braklarak sadece yeni seri aklanmtr. almada eski serinin kullanlmasnn nedeni,yeni serinin sadece 1987 ylndan sonra 6 yllk bir dnem iin hesaplanmas,bu yldan geriye doru 1968 ylna kadar ise eski seri art oranlarnn kullanlarak tketilmi olmasnn yannda,1963 ylna kadar geriye doru elde edilememesidir.Eski serinin 1990-1993 yllar arasnda eksik olan deerleri iin ise DPTNN kulland ynteme bavurularak hesaplama yaplmtr.Bunun iin de yeni serinin anlan yllardaki byme oran eski seriye uygulanmtr.

Gayri Safi Milli Hasla(Cari,Sabit, ve Yzde Deiimleri) MLYAR TL 1987 1968 Cari Fiyat 66,8 71,3 162,9 169,8 % DEME 1987 1968 Fiyat Cari Fiyat 84,2 87,6 6,7 4,2

Yllar Fiyat 1963 1964 4,0

12

1965 3,2 1966 11,9 1967 4,2 1968 6,6 1969 5,4 1970 5,7 1971 10,2 1972 7,3 1973 5,4 1974 7,3 1975 8,0 1976 7,9 1977 3,9 1978 2,9 1979 -0,4 1980 -1,1 1981 4,2 1982 4,5 1983 3,3 1984 5,9 1985 5,1 1986 8,1 1987 7,5 1988 3,6 1989 1,9

76,7 91,4 101,5 112,5 124,9 147,8 192,6 240,8 309,8 427,1 535,8 675,0 872,9 1.290,7 2.199,5 4.435,2 6.533,6 8.735,0 11.551,9 18.374,8 27.796,8 39.369,5 8.564,8 100.583,2 170.412,4

174,3 194, 203,0 216,3 223,0 246,6 271,3 308,7 329,6 347,2 359,6 392,4 409,8 412,4 399,9 425,6 435,5 452,4 475,0 508,6 503,2 525,5 585,6 592,4 572,2

90,4 101,2 105,5 112,5 118,6 125,4 138,2 148,5 156,5 168,0 181,4 195,8 203,4 209,2 208,3 206,1 214,7 224,4 231,9 245,6 258,2 279,1 300,0 310,9 316,7

7,6 19,2 11,1 10,8 11,0 18,3 30,3 25,0 28,7 37,9 25,5 26,0 29,3 47,9 70,4 101,6 47,8 33,3 32,2 59,1 51,3 41,6 48,8 71,7 69,4

2,7 11,6 4,4 6,6 3,1 10,4 10,1 13,8 6,8 5,4 3,6 9,1 4,4 0,6 -3,0 6,4 2,3 3,9 5,0 7,1 -1,1 4,4 11,4 1,2 -3,6

13

1990 9,2 1991 0,4 1992 6,4 1993 8,1

287.254,2 452.667,0 777.9462,0 1.321.955,0

611,8 605,7 367,9 646,5

345,8 347,1 369,4 399,4

68,6 57,6 72,2 69,6

6, 9 -1,0 5,3 1,3

Kaynak:Devlet Planlama Tekilat Tablonun incelenmesinden de grlebilecei gibi,cari fiyatlarla GSMH 1963 ylna kadar hzl bir art gstermitir.1963 ylnda 66,8 milyar TL olan byklk 1993 ylnda 1.321.955 milyar liraya ulamtr.Yllk byme oranlar ise,1963 ylndan 1964 ylna %6,7 orannda artm,bu art her yl artan biimde devam ederek,1992 ylndan 1993 ylna %69,6 orannda gereklemitir.ncelenen dnemde cari fiyatlarla en dikkate deer yzde art ise,1980 ylnda grlmtr.Bu ylda bir nceki yla gre art oran %101,6 olmutur. Yllk fiyat artlarnn etkisini de yanstan bu durum,onar yllk dnemler itibariyle yaplan incelemede de kendisini gstermektedir.Aada tablo da bu incelemeye ilikin yaplan hesaplamalar grlebilmektedir.1963-1972 yllarn kapsayan birinci on yllk dnemde ortalama GSMH cari fiyatlarla 122,6 milyar lira iken,art oranda %15,6 olarak gereklemitir.Bu dnemde 1969 ylndan itibaren on yllk dnem ortalamasnn zerine klm,1969 ylnda 124,9 milyar lira,1970 ylnda 147,8 milyar lira,1971 ylnda 192,6 milyar lira ve 1972 ylnda da dnem ortalamasnn iki katna yaklaan bir miktarla,240,8 milyar lira olmutur.kinci on yllk dnem olan 1973-1982 yllar arasnda ise,ortalama GSMH 2.603,5 milyar lira olarak gereklemitir.Yine bu dnemde gerekleen ortalama nominal art oranda %44,8 olmutur.Bu yllarn zellii,dnem balarnda yava olmakla birlikte dnem sonuna doru yllk byme oranlarnn hzlanmasdr.zellikle 1980 ylndna sonra yllk art oranlar hzla artmaya devam etmitir.nc on yllk dnemde de,1983-1993 yllarnda,artlarn devam ettii grlmektedir.

14

tablo

15

EKONOMK AYRIMA GRE KONSOLDE BTE BALANGI DENEKLER YILLIK DEME ORANLARININ ON YILLIK DNEMLER TBARYLE ORTALAMALARI(CAR) YATIRIM TOPLAM KB Yzde Yzde Dnemler
GSMH B KH GSMH B KH GSMH B KH

TRANSFER Yzde

Genel Ort.:

1963-1993

3.559,8 5,9 134,8 9.904,2

22,9 24,9 27,5 17,0

4,7 11.881,0 5,0 5,7 6,4

32,4 24,2

6,827.7120,7 4,9 20,0 6,15220,5 77.599,2 21,5

1.On Yln Ort . 1963-1972 2.On Yln Ort. 1973-1982 3.On Yln Ort. 1983-1993

165,2 29,7

3,5 33.326,7 42,3

Yatrm harcamalarnn GSMHya oran da bu harcamalarn toplam harcamalara oranna benzer bir durum gstermektedir.nceleme dnemi banda %5 dolaylarnda seyreden oran,toplam cari harcamalarn gerisinde fakat transfer harcamalarnn zerinde iken,1969 ylndan sonra transfer harcamalarnn da gerisine dm,1975 ylnda tekrar transfer harcamalarnn zerine karak,1977 ylnda transfer harcamalarnda byk ve toplam cari harcamalara yaklaan %8,7 oranyla toplam inceleme dneminin en yksek yatrm harcamalar/GSMH oranna ulamtr.Dnemin son yllarnda ise yatrm harcamalar/GSMH oranna %2,7 ile 1989 ylnda grlm,1993 ylnda ise bu oran %3,5 olarak gereklemitir. Yatrm harcamalarnn on yllk dnemler itibariyle incelenmesi ise ;cari fiyatlarla genel ortalama 3.559,8 milyar,birinci on yllk dnem 5,9 milyar,ikinci on yllk dnem 134,8 milyar ve nc on yllk dnem 9,904,2 milyar lira oransal deerler ise;yatrm harcamalarnn konsolide bte harcamalarna oran,toplam ortalama %22,9,srasyla dier dnemler,%24,9,%27,5 ve %17.On yllk dnem incelemesinde yatrm harcamalar/GSMH oran ise yine srasyla,%4,7,%5,7 ve %3,5 olarak gereklemitir. LEVSEL AYRIMA GRE KAMU HARCAMALARI

16

Daha nce de belirtildii gibi,almann bu blmnde Trkiyede kamu harcamalarnn ilevsel ayrm zerinde durulacaktr.Trk Bte Sisteminde kamu harcamalarnn,zaman zaman farkllklar gsterse de genellikle;genel hizmetler,savunma,adaletyarg,tarm-orman-ky,su ileri,karayollar,bayndrlk,ulatrma,madencilik,eitim,salk,kltr-turizm,sosyal hizmetler gibi ilevsel ayrm yaplmaktadr.almada,yukarda belirtilen ilevsel ayrmn sadece Salk,Savunma-Gvenlik,Eitim,Genel Hizmetler ve Adalet-Yarg harcamalar zerinde durulacaktr.Saysal verilerin elde edilmesinde kaynak olarak,Maliye Bakanl,Bte ve Mali Kontrol Genel Mdrlnn eitli yaynlar,eitli yllara ilikin btelerin gerekeleri ile Bte ve Kesin Hesap Kanunlar kullanlmtr.levsel ayrm,hizmetin grlebilmesinde birbiriyle ilikili kurum harcamalar dikkate alnarak elde edilmeye allm ve bu ayrntl olarak aklanmtr.ncelemede,yukarda ekonomik ayrmda olduu gibi,inceleme dnemine ilikin harcama miktarlarnn cari fiyatlarla yllk deerleri,bu deerlerin yllk deime oranlar,toplam Konsolide Bte Harcamalar(KBH) ve GSMH ile olan oransal ilikileri ele alnacaktr. SALIK HARCAMALARI Cumhuriyet dneminde,1920 ylnda kurulan ilk bakanlar kurulu niteliindeki 1.cra Vekilleri Heyetinde salk ilerinden sorumlu olmak zere,Salk Bakanl da yer almtr.Bylece,salk sorunlarnn zm iin ilk ciddi admlar atlmtr.Bu,devlet salk hizmetlerine verdii nemin bir yansmas olarak deerlendirilebilir.Devlet tarafndan yerine getirilen bu hizmet,sadece Salk Bakanl almalar ve harcamalar ile snrl kalmama,zaman iinde salk hizmeti veren bir ok kurum ve kurulu ortaya kmtr.Bu kurumsal yaplanmada harcamalar,bte ii ve bte d harcamalar olarak snflandrmak mmkndr.Konsolide bte kaynaklarndan,devlet memurlar ve dier kamu grevlileri ile bunlarn bakma ykml olduklar aile bireyleri ile T.C Emekli Sandndan emekli,dul ve yetim ayl alanlar yararlanmaktadr.Ayrca,bte kaynaklar,kendi gelirleri yetersiz kalmas halinde,SSK ile Ba-Kuru da finanse etmek iin kullanlmaktadr.Bte d kaynak olarak salk hizmeti veren veya salk harcamas yapan kurulular ise;Sosyal Yardmlama ve Dayanmay Tevik Fonu,Gelitirme ve Destek Fonu,SSK ve Ba-Kurdur. Salk sektrnn,dolaysyla salk harcamalarnn tmn kapsayan bir alma yapmak,hereyden nce,dorudan ya da dolayl salk hizmeti veren tm kurulularn harcamalarnn incelenmesini,bu kurum ve kurulularn harcama kaynak ve miktar ile bunlardan yararlanma biim ve koullarnn da ayrntl olarak ele alnmasn gerektirmektedir.Bamsz bir alma olabilecek byklkteki bu konunun gerektirdii saysal 17

verilerin toplanmas ve derlenmesi de eitli zorluklar nedeniyle almann byln arttrmaktadr.Tm bu nedenlerle ve esasen Trkiyede kamu harcamalarnn belirtilen dnem iin incelenmenin yaplmas amalandndan,Salk Harcamalar bal altnda,Salk sektrnn en nemli ksmn oluturan,Salk Bakanl harcamalar ile buna ek olarak Hudut ve Sahiller Salk Genel Mdrl harcamalar ele alnmtr. Salk harcamalarnn,inceleme dnemine ilikin balang denekleri cari fiyatlarla bir sonraki tabloda gsterilmektedir.Tablodanda grld gibi,salk harcamalar,cari fiyatlarla,1963 ylnda 0,5 milyar iken,1993 ylnda 18.031,4 milyar lira olmutur.Toplam inceleme dnemi sresince,genellikle istikrarl bir art eilimi gzlenmektedir.Art eilimi,1973 ylnda hzlanm,1978 ylnda bir nceki yla gre % 93 orannda artarak,14,5 milyar liraya ulamtr.Ancak,1980 ylna kadar devam eden bu durum,1980-1981 yllar arasnda deimi ve harcamalarda dme eilimi balamtr.Bu yllarda harcama miktarlar srasyla cari fiyatlarla 41,2 milyar,38,2 milyar ve 44,9 milyar lira olmutur.1983 ylndan sonra ise tekrar artma eilimine girmitir.nceleme dneminin yllk deime orannn en yksek olduu yl %131,3 ile,1989 yl olmutur.Yksek art ortan 1990 ylnda da devam etmi ancak,bu yldan sonra,inceleme dneminin son ylnda yllk deime oranlarnda dme eilimi gzlenmitir. SAVUNMA-GVENLK HARCAMALARI Savunma harcamalar.lkelerin refahlar pahasna milli gelirlerinden,lke btnlne ynelik tehdidin artan bir fonksiyonu olarak ayrdklar pay olup,egemenlik ve ulusal varln devamn salayan harcamalardr.(Maliye Bakanl.1993:11)Bu harcamalar teknolojik geliime kout artan bir eilimle devam etmektedir.Bir lkenin gvenlik fonksiyonu,o lkenin kabul edebilecei risk derecesine baldr.Bylesine soyut bir geree dayanan savunma harcamalarnn optimum miktarda yaplmas,risk faktrnn iyi belirlenmesine ve yeterli gvenlik dzeyi nin saptanmasna baldr.Bu saptamadan sonra ancak optimal lekte bir savunma harcamasn yapmak mmkn olabilecektir.Doal olarak,gerek duyulandan fazla savunma harcamas yapmak,lke refahndan gereksiz vazgeie neden olacaktr.Bu nedenle,bu tr harcamalarda denge,yaplacak harcamalarn yeterince ve kabul edilebilir risk ile yaplma tradeoff undadr.(Maliye Bakanl,1993:12) Tam rekabet koullarn tayan bir piyasada talep,harcanabilir gelirin bir fonksiyonuyken,savunma harcamalarnda talep,var olan teknolojinin ve potansiyel dmann fonksiyonudur.Talep fonksiyonlar arasndaki bu farkllk,zellikle savunma harcamalarnn boyutunun belirlenmesinde savunma gereksinimlerinin ok iyi saptanmasnn zorunlu klmaktadr.lkenin jeopolitik ve jeostratejik yaps,lkeler aras balantlar,d politika 18

tercihleri,nfus potansiyeli,askeri eitim dzeyi,ekonomik ve teknolojik yaps,bte olanaklar ve kendisine ynelik tehdit hakknda yeterli ve gvenilir bilgiler ne kadar savunma harcamas yaplmas gerektirdiinin saptamasnda etkili olan faktrlerdir. LEVSEL AYRIMA GRE KONSOLDE BTE HARCAMALARI(MLYAR Tl SALIK YILLAR B KBGSMH 1963 16,9 1964 16,1 2,5 2,7 3,0 3,6 3,5 3,7 1,7 8,5 10,8 15,8 18,0 3,2 1965 16,2 1966 14,8 1967 13,9 1968 15,5 1969 13,1 1970 10,7 1971 3,5 1972 15,6 1973 16,0 1974 19,2 1975 15,0 3,4 3,7 4,6 3,8 0,9 24,1 20,1 4,5 3,5 3,1 3,8 0,7 18,0 21,8 4,2 3,5 2,7 3,9 0,9 14,0 20,7 4,5 0,9 1,8 3,3 0,7 10,4 19,2 4,3 2,5 1,6 3,3 0,8 9,4 19,1 4,9 2,8 1,1 3,1 0,7 6,3 18,2 4,3 3,2 0,9 3,2 0,7 5,4 20,2 4,3 3,0 0,8 3,4 0,7 5,3 22,9 4,7 3,0 0,7 3,4 0,7 4,8 22,1 4,7 3,3 0,7 3,6 0,7 4,2 23,1 4,6 0,6 3,6 0,7 3,7 14,1 4,9 3,1 0,5 3,5 0,7 3,6 24,8 5,0 2,3 0,5 3,9 SAVUNMA-GVENLK B 0,7 KBGSMH 3,2 ETM B 25,6 KBGSMH 4,8 2,1

19

1976 26,3 31,9 34,7 63,4 117,6 193,8 242,0 383,2 459,8 616,1 1986 839,6 1987 1.250,6 1988 2.411,9 1989 4.017,8 1990 11.011,9 1991 18.141,4 1992 39.353,9 7,6 16,2 1977 12,8 1978 9,6 1979 10,0 2,9 1980 10,2 2,7 1981 11,9 1982 13,7 1983 13,1 1984 10,2 1985 8,4 2,5 3,3 2,8 3,0 2,7 3,7 3,9

5,3 7,5 14,5 25,2 41,2 38,6 44,9 70,5 101,2 150,3 2,2 220,6 2,1 372,2 7,4 2,1 640,9 8,3 2,4 1.482,3 8,1 2,4 3.213,4 12,3 3,8 5.221,7 11,0 4,0 9.809,7 13,8 5,0

3,3 3,0 4,0 4,0 3,6 2,4 2,5 2,4 2,2 2,1 2,0 2,2 2,2 3,0 3,6 3,2 3,4

0,8 0,9 1,1 1,1 0,9 0,6 0,5 0,6 0,6 0,5 0,6 0,6 0,6 0,9 1,1 1,2 1,3

31,2 43,9 53,9 105,0 225,5 294,6 329,1 491,8 715,1 1.033,9 1.583,5 2.222,6 3.904,2 7.812,3 14.511,9 27.440,9 47.642,9

19,2 17,7 15,7 16,6 19,4 18,0 18,6 16,9 15,8 14,1 14,4 13,1 13,4 15,8 16,3 16,6 16,7

4,6 5,0 4,4 4,8 5,0 4,5 3,8 4,3 3,9 3,7 4,0 3,8 3,9 4,6 5,1 6,1 6,1

20

1993 81.163,0

18.031,4 16,4 6,1

3,6

1,4

83.419,5

16,8

6,3

Kaynak:Maliye Bakanl,Bte ve Mali kontrol Genel Mdrl,Genele ve Adalet Hizmetleri,1993;Eitim Hizmetleri(1980-1992)Savunma ve Gvenlik Hizmetleri(19241993),1993 ve Bte Gerekeleri. 1 Salk Bakanl ve Hudut ve Sahiller Salk Genel Mdrl toplam. 2 Milli Savunma Bakanl,Savunma Sanayi Destekleme Fonu,ileri Bakanl,Emniyet Genele Mdrl,Jandarma Genele Komutanl ve Sahil Gvenlik Komutanl toplam. 3 Milli Eitim Bakanl ve niversiteler toplam.

GENEL HZMETLER YZDE YILLAR 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 B 0,4 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 1,3 1,8 1,9 2,9 3,3 4,0 4,9 6,7 9,4 15,5 28,0 KB 2,9 2,8 3,1 3,4 3,2 3,4 3,7 3,8 3,5 4,2 4,0 3,4 3,0 2,7 2,6 2,5 2,4 GSMH 0,50,3 0,6 0,6 0,7 0,7 0,7 0,9 1,0 0,8 0,9 0,8 0,8 0,7 0,8 0,7 0,7 0,6

ADALET-YARGI YZDE B 2,4 0,3 0,3 0,4 0,4 0,4 0,6 0,8 0,8 1,3 1,3 2,2 2,2 3,5 4,5 7,7 12,4 2,1 2,3 2,1 1,9 1,9 1,6 1,7 1,5 1,9 1,6 1,8 1,3 1,4 1,2 1,2 1,1 KB GSMH 0,4 0,4 0,5 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,3 0,4 0,3 0,4 0,3 0,4 0,3 0,4 0,3 21

Tablonun devam

1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993

32,8 45,7 69,2 102,9 165,4 246,1 366,5 626,8 1.326,1 2.596,2 4.462,9 8.690,9 12.788,7

2,0 2,6 2,4 2,3 2,3 2,2 2,2 2,2 2,7 2,9 2,7 3,0 2,6

0,5 0,5 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,8 0,9 1,0 1,1 1,0

17,1 22,2 34,3 47,3 66,0 93,5 157,7 240,2 528,8 1.050,5 2.060,7 3.575,5 5.297,1

1,0 1,3 1,2 1,0 0,9 0,8 0,9 0,8 1,1 1,2 1,2 1,3 1,1

0,3 0,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,3 0,2 0,3 0,4 0,5 0,5 0,4

4 TBMM Cumhurbakanl Genel Sekreterlii,Bakanl ve Bal Kurulular,Dileri Bakanl ve evre Bakanl toplam. 5 Adalet Bakanl,Saytay Bakanl,Anayasa Mahkemesi Bakanl,Dantay Bakanl ve Yargtay Bakanl toplam(Askeri Yarg hari)+ EKONOMK AYRIMA GRE KONSOLDE BTE CAR HARCAMA BLEENLERNN BALANGI DENEKLERNN YILLIK ARTI ORANLARI(CAR)

22

grafik

PERSONEL HARCAMALARI Personel harcamalar dnem banda 4,6 milyar lira iken bu miktar 1993 ylnda 142,000 milyar lira olmutur.nceleme dnemi boyunca dikkati eken yllar,11,2 milyar lira ile 1970 yl,46,1 milyar lira ile 1976 yl,115 milyar lira ile 1979 yl,1.174,9 milyar lira ile 1985 yl,19.999,5 milyar lira ile 1990 yl,80.000 milyar lira ile 1992 yl ve 142.000 milyar lira ile 1993 yl olmutur.Bu yllara ayrca dikkat ekilmesinin nedeni,personel harcamalarnn bir nceki yla gre nemli miktarda artm olmasdr.Nitekim,yllk deimelere bakldnda bu durum ak bir ekilde grlebilmektedir.Sz konusu yllardan,1970 ylnda bir nceki yla gre art oran %36,3,1976 ylnda %55,4,1979 ylnda % 137,6 ve 1993 ylnda % 77,5 olmutur.Dier dikkati eken bir nokta da baz yllarda yllk deime oranlarnn negatif iaretli olmasdr.Bu yllar,% -1,1 ile 1973 ve % -6 bile 1977dir. On yllk dnem incelemesinde ise,genel ortalama 46,9 milyar lira,birinci on yllk dnemde 18 milyar lira,ikinci on yllk dnemde 42.2 milyar ve nc on yllk dnemde de 74.9 milyar liradr.Yllk deime oranlarnn on yllk ortalamalarnda ise genele ortalama % 23

46,9,birinci on yllk dnemde % 18,ikinci on yllk dnemde % 42,2 ve nc on yllk dnemde de % 74,9 olmutur.Grld gibi yllk deime oranlarnn en yksek olduu dnem,1983-1993 yllarn kapsayan nc on yllk dnem ve art ynnde olmutur. Personel harcamalarnn toplam cari,konsolide bte ve dk oranda da% 18.8 ile 1987 ylnda gereklemitir.nceleme dneminin genel ortalamas % 30 iken bu oran birinci on yllk dnemde % 36,2,ikinci on yllk dnemde % 27.1 ve nc on yllk dnemde de % 26.9 olmutur.Personel harcamalarnn GSMHya orannda ise dnem ba oran % 6,9,dnem sonu deeri ise % 10,7dir.Yine en dk deer % 3,5 ile 1987 ylnda yaanrken,en yksek deerde dnem sonu deeri olan % 10,7 1993 yl deeridir.Dnem genel ortalamas % 6,2,birinci on yllk ortalama % 7,3,ikinci on yllk ortalama % 5,5 ve nc on yllk ortalama da % 6 olmutur. DER CAR HARCAMALAR Cari harcamalar iinde Dier Cari Harcamalar personel harcamalarnn gerisinde kalmtr.Dnem bandaki 1.6 milyar lira iken bu miktar 1993 ylnda 34,726,2 milyar liraya kmtr.1963 ylndan 1973 ylna kadar istikrarl bir art gstermi,1974 ylnda ise hzl bir artla 14,4 milyar liraya kmtr.Yine,1980 ylnda 80,1 milyar lira iken 1981 ylnda 261,6 milyar lira olmutur.Baz yllardaki miktarlar ise yledir;1985 ylnda 906,5 milyar lira,1986 ylnda 1,285,8 milyar lira,1990 ylnda 6,948,1 milyar lira,1991 ylnda 11,614,2 milyar lira,1992 ylnda 20,321,2 milyar lira ve 1993 ylnda da yukarda belirtildii gibi 34,726,2 milyar liradr. Dier Cari Harcamalarn toplam cari harcamalar iindeki paynda dikkate deer gelime 1980 ylnda sonra yaanmtr.Bu yldan 1986 ylna kadar srekli artlar gzlenmi,toplam cari harcamalar iindeki pay 1980 ylnda % 25,6 iken,1986 ylnda % 47,4e kmtr.Bu yldan sonra ise sz konusu oranda dler grlmektedir.On yll. dnem incelemesinde ise,genel ortalama,% 33,5,birinci on yllk dnemde % 28,8,ikinci on yllk dnemde % 37,5 ve nc on yllk dnemde de % 34,6dr.Toplam konsolide bte harcamalarna oranndaki gelimeler ise u ekilde zetlenebilir;dnem ba oran % 12,9,dnem sonu deeri % 8,7,Dnem sonu deeri ayn zamanda inceleme dneminin en dk oran olarak gerekleen deerdir.Genel ortalama % 14,7,birinci on yllk dnem ortalamas 14,6,ikinci on yllk dnem ortalamas % 15,7 ve nc on yllk dnem ortalamas % 13,8dir. GSMHya oran ise dnem banda % 2,4 iken dnem sonunda,% 2,6 olmutur.nceleme dnemi sresince GSMHya oranndaki en yksek deer % 4,1 ile 1997 ylnda gzlenirken,en dk deerde % 1,8 ile 1980 ylnda gereklemitir.On yllk dnem incelemesinde ise,birinci on yllk dnemde % 3 olan genel ortalamann altnda,% 2,9,ikinci on 24

yllk dnemde genel ortalamann zerinde % 3.2 ve nc on yllk dnemde de yine genel ortalamann altnda % 2,9 olmutur. Bu inceleme;cari harcamalarn konsolide bte iinde nemli bir paya sahip olduunu,ayrca cari harcamalar iinde de personel harcamalarnn paynn yksek olduunu gstermektedir. YATIRIM HARCAMALARI Yatrm harcamalar,gelecek dnemlere kalan varlklara yaplan harcamalardr.Dolaysyla yatrm harcamalarn etkisi ksa dnemde grlmez ve lke ekonomisinin zerinde kalc ve uzun dnemli etkiler brakr.Devletin harcamalar arasnda yatrm harcamalarna ayrd pay,lke ekonomisi zerinde devletin etkisini grebilmek ,iin olduka nemli olmaktadr.Bu amala almann bu blmnde yukarda toplam cari harcamalar ve bunun bileenleri iin yapld gibi,yatrm harcamalarnn inceleme dnemindeki geliimi ortaya konulmaya allacaktr. Konsolide bte harcamalarndan yatrm harcamalar Tablo:3-10da grlmektedir.Cari fiyatlarla yatrm harcamalar,1963 ylnda 3.5 milyar,1973 ylnda nemli bir artla 15.4 milyar,1980 ylnda 189 milyar,1990 ylnda 8,836.7 milyar ve 1993 ylnda da 46,225.5 milyar lira olmutur:On yllk dnem ortalamalar ise yledir;toplam ortalama,3,559.8 milyar,birinci on yllk dnemde,5.9 milyar ikinci on yllk dnemde,134.8 milyar ve nc on yllk dnemde de toplam dnem ortalamasnn ok zerine karak,9,904.2 milyar lira olmutur. ETM HARCAMALARI Eitim harcamalar,retim ve tketim harcamalar olmak zere iki ksmdan olumaktadr.Eitim hizmetinden yararlanan bireyin i grme yetenei artaca gibi,bunun doal sonucu olarak da elde edecei geliri de artacaktr.Eitilmi insanlarn saysnn ve niteliinin artmas da lke ekonomisinde kaynak verimliliini artracaktr.Dolaysyla,eitim,sadece bu hizmetten yararlananlarn yaam dzeyini etkilemez,ayn zamanda toplumun tm zerinde de etkide bulunur.Bu biimiyle bu tr harcamalar,ekonomik ve sosyal yaamn tmn kapsar. Eitim harcamalarnn getirisi ou kez alternatif yatrm harcamalarna gre daha uzun srede elde edilir.En az on ile yirmi yllk bir temel eitim ve daha st eitim iin geecek sreye gerek duyulduu dikkate alnrsa,bu tr harcamalarn uzun dnemli planlamasnn yaplmas gerektii ortaya kar.te yandan bu tr harcamalarn toplumsal maliyeti ile toplumsal getirisi karlatrlmaldr.Eitim iin bina,ara gere ve retmenlerin eitilmesi iin yaplan harcamalarn yannda eitim gren insanlarn bu srede alamamalarndan dolay lke ekonomisinde yol aacaklar emek gcndeki kayplarnda dikkate alnmas 25

gerekmektedir.Gelimekte olan lkelerde genellikle emek faktr arznn talep edilen miktardan daha fazla olmas,igc kaybnn nemini azaltaca gibi,eitim gren bireylerin eitimlerinin tamamlanmasndan sonra retkenliklerinin artmas lkenin kalknmasnda olumlu etkide bulunacaktr.Dolaysyla,gelimekte olan lkelerde eitimin nemi ve uzun dnemli eitim planlamasnn yaplmasnn gereklilii daha belirgin olarak ortaya kmaktadr. Eitim harcamalarn uzun dnemli planlama gerektirmesi,getirisinin alternatif yatrmlarna gre daha uzun dnemde ortaya kmas ve toplumsal gereksinimlerin nceden tahmin edilerek miktar ve zamanlama olarak doru kararlar alnarak uygulanmasnn zorunlu olmas bu tr harcamalarn kamusal nitelikli olmasna yol amaktadr.Devlet,uzun dnemli yatrmlar yapabilir ve getirisinin bireysel yanndan ok toplumsal yannn zerinde durur.

Trkiyede 1963-1993 dnemine ilikin,cari fiyatlarla eitim harcamalar Tablo 3-14 ve bu harcamalarn yllk deime oranlar da Tablo 3-15de yer almaktadr.nceleme dneminin banda eitim harcamalar balang denekleri 2,1 milyar liradr.1967 ylnda bir nceki yla gre %11,1 orannda artarak,3 milyar liraya kmtr.1969 ve 1971 yllarnda yllk art oranlar azalma ynnde olarak,srasyla,3,5 milyar lira ve 1,7 milyar lira olmutur.1972 ylnda ise,inceleme dneminin en yksek art oran olan %400 ile 8,5 milyar liraya kmtr.Bu yldan inceleme dneminin sonuna kadar yllk deiiklikler,art ynnde olmu ve 1990 ylnda dnemin ikinci yksek art oranyla,11.011,9 milyar lira olarak gereklemitir.nceleme dnemi sonundaki miktar ise,81.163 milyar lira olmutur. Eitim harcamalarnn on yllk ortalamalarna bakldnda;genel ortalamann 5.175,4 milyar lira olduu grlmektedir.Birinci on yllk dnemde 3,4 milyar lira,ikinci on yllk dnemde,75,4 milyar lira ve nc on yllk dnemde de 14.513 milyar lira olarak gereklemitir. Eitim harcamalarnn KBH ve GSMH ya oranlar da yine Tablo:3-14de verilmektedir.KBH na oran dnem banda %16.9 iken inceleme dnemi sonunda fazla bir deiiklik olmad grlmektedir.1993 ylnda eitim harcamalarnn KBH na orana dnem ba oranna yaklaan deerle %16-4 olmutur.Dnem sresince en dk oran %3,5 ile 1971 ylnda,en yksek oran ise %19,2 ile 1974 ylnda gereklemitir.Eitim harcamalarnn GSMHya oranlarndaki deerler ise,inceleme dnemi banda %3,1 ve dnem sonunda da %6,1 olmutur.Yine KBHlarna orann en dk olduu yl olan 1971 yl GSMHya orann da en dk olduu yl olmutur.Burada 1990l yllarda eitim harcamalar GSMH orannn inceleme dneminin en yksek deerleri olduu dikkat ekmektedir. 26

Eitim harcamalaryla ilgili oransal deerlerde on yllk dnem incelemesinde ise (Tablo:3-15);KBHlarna orann toplam dnem ortalamas %12,5;birinci on yllk %13,6;ikinci dnem %13,5 ve nc on yllk dnem %10,6 olmutur.GSMHya oranlarda ise,genel ortalama %3,1;birinci on yllk dnem %2,8;ikinci on yllk dnem %3,2 ve nc on yllk dnem de %3,3dr. Kamu harcamalarnn ilevsel ayrmnda buraya kadar incelenen Salk,SavunmaGvenlik ve Eitim harcamalarnn genel bir deerlendirmesini yapmak gerekirse,konsolide bte harcamalarndan en az pay ayrlan harcama trnn salk harcamalar en ok payn ayrld harcama trnn de Savunma Gvenlik harcamalar olduu,ikinci srada gelen eitim harcamalarnn,baz yllarda Savunma-Gvenlik harcamalarna yaklasa da dnem sresince daima bunun gerisinde kald grlmektedir.Bu harcama yaps,devletin savunma gvenlik harcamalarna daha fazla nem verdiini gstermektedir.Sz konusu tr harcama arasnda en byk payn savunma gvenlik harcamalarna ayrlmasnn toplumun refah pahasna yapldnn sylenmesi mmkndr. GENEL HZMET HARCAMALARI Devletin ilevlerinden olan ayr gcn,(yasama yrtme ve yarg)deiik yollardan ibana gelen ayr organlar tarafndan kullanlmas uygulamas Trkiyede ilk kez 1876 Anayasasnda yer almtr.Gler ayrl ilkesi olarak isimlendirilen bu sistem,daha sonra kabul edilen 1924,1961 ve 1982 Anayasalarnda da korunmutur.1982 Anayasas ile yasama yetkisi Trkiye Byk Millet Meclisine,yrtme yetkisi ve grevi Cumhurbakan ve Bakanlar Kuruluna ve yarg yetkisi de bamsz mahkemelere verilmitir. Bu almada gler ayrl ilkesi dikkate alnarak yasama ve yrtme hizmetleri ile yarg hizmetleri birbirinde ayr olarak ele alnmtr.Genel hizmet harcamalar bal altnda yasama ve yrtme hizmetlerine ilikin harcamalar,adalet-yarg hizmetleri bal altnda da yarg hizmetleri ile buna ek olarak adalet hizmetleri harcamalar incelenmitir. Genel hizmet harcamalar olarak,yukarda da belirtildii gibi devletin yasama ve yrtme grevlerini yerine getirdii kurum ve kurulularn harcamalar dikkate alnmtr.Bu kurum ve kurulular;Trkiye Byk Millet Meclisi,Cumhurbakanl Genel Sekreterlii,Babakanlk ve Bal ve lgili Kurulular ile Dileri Bakanl ve evre Bakanldr. Genel hizmet harcamalar da Tablo:3-14de gsterilmektedir.nceleme dnemi banda cari fiyatlarla 0,4 milyar lira olan harcamalar,dnem sonunda 12.778,7 milyar liraya kmtr.nemli deiikliklerin yaand yllar ise,yllk %37,1 art oranyla 1970 yl,%49,6 art oranyla 1973 yl,%65,2 art oranyla 1979 yl,%80 art oranyla 1980 yl ve %111,1 27

art oranyla da 1989 yl olmutur.Bu yllarda gerekleen harcama miktarlar ise,srasyla,1,3 milyar lira;1,8 milyar lira;2,9 milyar lira;15,5 milyar lira,28 milyar ve 1.326,1 milyar liradr. Genel hizmet harcamalarnn on yllk dnem ortalamalarnda ise,genel ortalama 1.019,5 milyar lira,birinci on yllk dnemde 0,9 milyar lira,ikinci on yllk dnemde 15,3 milyar lira ve nc on yllk dnemde de 2.858,3 milyar lira olmutur. Genel hizmet harcamalarnn KBH ve GSMHya oranlarna bakldnda,bu harcamalarda 1960l yllarn bandan itibaren 1970li yllarn bana kadar istikrarl bir biimde artt,bu yllardan sonra 1980li yllarn ortalarna kadar azalma balamas dikkat ekmektedir.nceleme dnemi banda KBH iindeki pay %2,9 olan genel hizmet harcamalar,1973 ylnda %4,2 ile en yksek orana ulam,bu yldan sonra yukarda ifade edilen azalma eilimi devam etmi ve inceleme dnemi sonunda dnem bandaki orann da altnda bir oranla,%2,6 olarak gereklemitir.GSMHya orannda ise en dikkate deer gereklemeler,1971 ve 1992 yllarnda grlmtr.Bu yllarda oranlar srasyla %0,96 ve %1,11 olmutur.On ylk dnem ortalamalarnda ise,KBHya oran genel ortalamada,%2,9 birinci on yllk dnemde %3,33,ikinci on yllk dnemde %2,9 ve nc on yllk dnemde %2,5 olmutur.GSMHya oranlarda ise,ortalamalar birinci ve ikinci on yllk dnemler ile genel ortalamada %0,7,nc on yllk dnemde ise %0,8 olmutur. ADALET-YARGI HARCAMALARI Yarg hizmetleri toplum dzeniyle yakndan ilgilidir.Devletin temel yapsna dorudan etkide bulunur.Hukuk devleti olmann nkoullarndan biri,belki de en nemlisi,yarg kurulularnn bamszlnn ve gvenliinin salanmas ve bunun kurum ve kurulularnn oluturulmasdr.Yasalarn,Anayasaya uygunluunun denetlemesinde ve ynetimin hukuka ballnn salanmasnda,genel olarak da btn yasalarn objektif ve tarafsz uygulamasnda yarg organlarnn bamszl nem tamaktadr. 1982 Anayasas da 9 uncu maddesinde bu durumu dzenlemi,yargya ilikin nc ksm nc blmde de yarglarn anayasaya,kanuna,hukuka ve vicdani kanaatlerine gre serbeste yargya varabilmeleri iin gerekli btn gvencelere ilikin temel ilkeler belirterek ayrntl dzenlemeler yasalara braklmtr.(1982 Anayasas,nc Ksm,nc Blm,Madde 138-160) Trkiyede yarg birlii yoktur(Maliye Bakanl,Kasm 1993,191)Adli,idare ve askeri yarg birbirinden bamsz olup,her biri yarg dalna karlk gelen mahkemelerde ayr ayr dzenlenmitir. almann Adalet-Yarg hizmetleri harcamalarnn incelenmesine ilikin bu ksmda,harcamalar kapsamna,Adalet Bakanl,Saytay Bakanl,Anayasa Mahkemesi 28

Bakanl,Dantay Bakanl ve Yargtay Bakanl harcamalar alnmtr.Askeri Yarg harcamalar Milli Savunma Bakanl denekleri arasnda yer aldndan yukarda incelenen Savunma Gvenlik Harcamalar iinde kapsanmtr.Bu nedenle bu ksma dahil edilmemitir. Adalet Yarg hizmetleri harcamalarnda inceleme dnemi boyunca dikkate eken nemli dalgalanmalar yaanmamtr.Dnem banda,cari fiyatlarla,0,3 milyar lira olan harcamalar,dnem sonunda 5.297,1 milyar liraya kmtr.nemli deiikliklerin yaand yllar ise, 7,7 milyar lira ile 1979, 12,4 milyar ile 1980, 34,3 milyar lira ile 1983,66 milyar lira ile 1985,157,7 milyar lira ile 1987 ve 528,8 milyar lira ile 1989 yllar olmutur.Bu yllarn zellii bir nceki yla gre art oranlarnn yksek olmasdr.rnein,1979 ylnda bir nceki yla gre art oran,%73,6 ve 1989 ylnda da %120,1 olmutur.Bu oran ayn zamanda inceleme dneminin en yksek art oran olmutur. Adalet ve yarg hizmetleri harcamalarnn GSMHya orannda zellikle 1980li yllarn banda dmelerin grlmesinin yannda bu dme eiliminin 1990l yllarn banda tekrar artma ynne dnd grlmtr.Benzer deiiklikler KBHna olan oranlarda da grlmektedir.Ancak,burada dikkati eken bir dier nokta,zellikle 1960l yllar boyunca Adalet Yarg hizmetlerine Konsolide Bte deneklerinden greli olarak daha fazla pay ayrlmasdr.Bu pay 1970li yllarn bandan itibaren dmeye balam ve zellikle 1980li yllarn ortalarnda en dk oranlarna gerilemitir.Dnem banda %2,4 ile en yksek orannda olan pay,dnem sonu 1993 ylnda %1,1 olmutur. Adalet-Yarg hizmetlerine verilen nemin,dolaysyla bte deneklerinden ayrlan payn azalmakta olduu,on yllk dnem incelemelerinde de vurgulanmaktadr;KBHna oran,genel ortalama % 1,4 iken,birinci on yllk dnemde %1,9,ikinci on yllk dnemde %1,4 ve nc on yllk dnemde daha da azalarak %1 olmutur.Sz konusu harcamalarn GSMHya oranlar ise,genel ortalama ve birinci on yllk dnemde %0,4 ve ikinci ve nc on yllk dnemlerde %0,3 olarak gereklemitir. Wagner Kanunu Wagner Kanununu ortaya atan Adolph Wagner, 1872 ylnda kurulan Sosyal Politika Derneinin yelerinden ve Alman Ekonomik Birliinin seleflerinden biri olarak bilinmektedir. Ayrca ekonomi zerine yaynlanan eserlerinin yan sra sosyal politika konularna da eilmi ve politik konulara da almalarnda yer vermitir. Bu nedenle refah ekonomisti ve refah politikacs olarak da bilinmektedir (Biehl, 1998:106). ktisadn yan sra ilk kez mali iktisadn varln ortaya koyan Wagner Maliye lmi Tratesi adl eserinde de kamusal faaliyetlerin zellikle devlet faaliyetlerinin art kanunundan bahsetmitir (Nadarolu,

29

1998:142-143).Alman ekonomisinin geliiminde Wagner ve dnemin ekonomistleri, devletin rolnn ok nemli olduu zerinde durmulardr (Biehl, 1998:102). Sosyal gvenlik sistemi uygulamas 1880lerde uygunluk ve fayda salamas asndan yetersiz kalmasna karn ilk Almanyada balatlmtr. Bu sayede 19. yzyln sonuna kadar modern sosyal gvenlik konseptinin alt yapsnn hazr olduu savunulmaktadr.(Tanzi ve Schuknecht, 2000:5). 1.3.1. Wagner Kanunu ve Kamu Hizmetlerine Bak Wagner Kanununu yorumlayan Musgrave (1969:78); sz konusu kanunu Engel Kanunuyla ilikilendirerek kamu harcamalar talebinin gelir esnekliini aklamaktadr. Buna gre tketici harcamalar ierisinde kiilerin giyecek, barnma,giyim gibi zel ihtiyalarnn pay gelir ykseldike azalmaktadr. Eitim, salk gvencesi, gvenlik ve dier kamusal mallarn paynn milli gelir arttka artt vurgulanmaktadr. Wagner Kanununa gre, kamu harcamalarndaki art oran milli gelirdeki art oranndan daha fazladr. Bu durumu Bairam (1995:342), 1.14 deki eitlik yardmyla belirtmektedir. Gt = AYt t= (1.14) Eitlik 1.14de, Gt;t dnemindeki toplam kamu harcamalarn, Yt;t dnemindeki milli gelir ya da gayrisafi yurtii haslay ifade etmektedir. Bu denklemde Wagner Kanununun geerlilii t dnemindeki gelir esnekliini veren t ve sabit ifade edilen >1 artna baldr. Buna gre kamu tarafndan sunulan eitim, kltr ve salk gibi sosyal refah artran hizmetlerin talebi gelire bal olarak artmaktadr. Kamu mallar lks mallar olarak deerlendirilmektedir (Abizadeh,1986:15). 1.3.2. Wagner Kanunu ve Devlete Bak Wagner; kamu mallar, yerelleme, dzenlemeler, sanayileme, kentleme,sosyal maliyet, ekolojik deerler ve grup davranlarnn sosyolojik teorisi gibikavramlar iine alan bir yap ierisinde devletin yerini ve etkinliini ifade etmeye almtr (Biehl, 1998:104). Wagner, gz nnde bulundurduu mevcut artlarn devlet faaliyetlerinin artn u ekilde belirtmektedir (Biehl, 1998:102); Gzlemler, tarihsel ve istatistiksel olarak kantland zere, srasyla ekonomik ve kltrel geliim ile birlikte devletin iki temel amacnn etkisi altnda kalan bu geliim ile birlikte kamunun genileme eilimi iinde olduunu gstermektedir. Bu genileme ylesi dzenli bir biimde ortaya kmaktadr ve kkleri isel nedenlere ve mevcut koullara o kadar aka dayandrlabilir ki, zellikle bu terimin sosyo-ekonomik olgular alannda yer ald anlayla devlet aktivitelerinde kamunun artan bir genilemesi kanunundan sz edilebilir.

30

Wagner; gzlemlerinin sonucunda kamu harcamalarndaki bu artn bir kanun olarak deerlendirilebileceini vurgulamaktadr. Bu balamda Wagner, devletin grevlerini e ayrmtr. Bunlardan ilki; i ve d gvenliin korunmas, dzenin korunmas ve adaletin salanmas iken ikincisi; piyasaya girip dorudan piyasada retilen mallarn retimine ortak olmaktr. nc tip grevi ise; banka, posta,bankaclk gibi hizmetleri yerine getirmektir (Peacock ve Wiseman, 1967:18).Wagner, sanayileme ile birlikte devlet faaliyetlerinin artmasn baz sebeplere balamtr. Bunlardan ilki; i ve d gvenliin korunmas, dzenin korunmas ve adaletin salanmas iken ikincisi; piyasaya girip dorudan piyasada retilen mallarn retimine ortak olmaktr. nc tip grevi ise; banka, posta,bankaclk gibi hizmetleri yerine getirmektir (Peacock ve Wiseman, 1967:18). Wagner, sanayileme ile birlikte devlet faaliyetlerinin artmasn baz sebeplere balamtr. Bunlardan birincisi, zel kurulularn byk miktarlardaki sermayeyi kamu kurumlar kadar etkili bir ekilde kontrol altna alamamalar iken ikincisi, zel giriimcilerin ticari dalgalanmalar srasnda sermayeyi yanl ynlendirerek; etkin olmayan alanlarda ekonomide speklasyonlarn olumasna neden olmas ile birlikte ticari dalgalanmalar daha da artrmasdr. Bylelikle, sanayilemenin getirdii avantajlar olarak grlen teknik alanda ilerlemeler kamu kurumlarn zel kurululara alternatif yapmaktadr (Peacock ve Wiseman, 1967:18). Wagnerin devlet faaliyetlerinin artmasna gereke olarak gsterdii tm bu nedenlere karn, zel sektrn sz konusu faaliyetleri gerekletirebilmesinin mmkn olmadn ne srmesi bu hizmetlerin devlet tarafndan karlanmasn zorunlu klmaktadr. Bu nedenle devletin daha ok iktisadi faaliyetlere katlmas zel kesimle kamu kesiminin ekonominin btn ierisinde orann deitirecektir ki bu durum, Wagnere gre sosyalist ekonomiye doru doal bir gidiin gstergesi kabul edilmektedir (Nadarolu, 1998:143). 1.3.3. Wagner Kanunu ve Vergilendirmeye Bak Wagner; ekonomik kalknma ve sonrasndaki gelimeler neticesinde kamu harcamalar ile birlikte vergilendirmenin de artacan ifade etmektedir. nk devletin kanun yapma ve ynetime ilikin nlemleri almada rolnn artmas, ayn zamanda finansal adan da sorumluluklarn artracaktr (Biehl, 1998:104).Vergilendirme zerindeki grlerini ifade eden Wagnere gre nisbi vergi tarifesi uygulanmaldr. Vergilendirmede eitlik ilkesini savunan Wagner,vergilendirme konusunu ve vergi yknn dalmn, btenin harcamalar blmnden bamsz olarak ele almtr. Vergi yknn dalm konusunu kamu maliyesinin bir sorunu olarak grrken, harcamalarla ilgili problemleri genel ekonominin zmlemesi gereken bir sorun olarak grmektedir. Ayrca vergileme sorunlarn sosyal refah asndan ele 31

almtr. Vergilemenin mali ilkesi, cari gelir dalmnn uygun olduu varsaymna dayanmaktadr. Buna gre vergilemede lke,gelir dalmnn mevcut durumunu bozmamaktadr (Musgrave, 1958:138). 1.3.4. Wagner Kanunu erevesinde Oluturulan Modeller Kapeluck (2001:31), Wagnerin orijinal almasnda kamu harcamalarndaki art ile ifade edilmek istenenin yeterince ak olmadn belirtmekte ve bunun gerekesi olarak da kamu harcamalarndaki art ile kastedilenin kamu harcamalar miktarndaki art m, toplam kamu harcamalarnn GSMH ierisindeki art oran m, yoksa kamu sektrnn toplam ekonomi ierisindeki oran m olduunun belirgin olmamasn gstermektedir. Bu nedenle Wagnerin grlerinden hareketle birok model oluturulmutur. Bunlardan ampirik almalarda kullanlan balca modeller unlardr (Abizadeh, 1986:21); 1) Peacock ve Wiseman Modeli (1961) 2) Goffman - Mahar Modeli (1971) 3) Musgrave Modeli (1969) 4) Gupta (1967) ve Michas Modeli (1975) 5) Peacock ve Wisemann Gelitirilmi (Share) Modeli (1980) Wagner Kanunundan treyen bu modeller srasyla aada aklanmaktadr. 1.3.4.1. Peacock ve Wiseman Modeli Paecock ve Wiseman kamu harcamalarnn artnn nedenlerini daha farkl aklamakla beraber Wagnerin kamu harcamalarnn art yasasn kabul etmektedir. Bu balamda, kamu harcamalarndaki artn GSMH ile olan ilikisini aklayabilmek iin aadaki modelden yararlanlmaktadr. KH = f (GSMH) Burada; KH: Kamu Harcamalar, GSMH: Gayri Safi Milli Haslay gstermektedir. Peacock ve Wiseman kamu harcamalarnn analizini yaparken balca u varsaymlardan yola kmaktadr (Henrekson, 1993:53); o Devlet, mevcut kaynaklar kullanrken her zaman rasyonel davranmaktadr, o Devlet her zaman toplumun isteklerine kar duyarl hareket etmektedir, o Vergi mkellefleri yksek vergi oranlarn benimsemekte zorlanmaktadr.Peacock ve Wiseman bu varsaymlardan hareketle de literatrde srama tezi olarak bilinen kendi hipotezlerini ileri srmtr. Henrekson (1993:58), Peacock ve Wiseman hipotezini drt versiyona ayrarak ele almaktadr. Bunlar; Gl versiyon: Gl versiyona gre, kii bana den toplam reel kamu harcamalar, savalar gibi sosyal bunalmlarn yaand dnemlerde zellikle 32

savunma harcamalarnn artmasyla birlikte basamak eklinde artmaktadr. Ancak sava sonras dnemde, savunma harcamalar normal dnemdeki seviyesine geri dnerken sava dneminde azalan dier kamu harcamalar bylelikle normal dnemdeki dzeyinden daha fazla artmaktadr. Yar gl versiyon: Yar gl versiyona gre, GSMH art ile birlikte kamu harcamalar pay dier bir ifadeyle kamu bykl sava dneminde savunmaharcamalarnn artyla birlikte artmaktadr. Normal dnemde azalan savunma harcamalarna karn kamu bykl dier kamu harcamalarnn artmas nedeniyle artmaktadr. Zayf versiyon: Zayf versiyonuna gre de ayn gelimeler olurken dierlerinden farkl olarak kamu harcamalarnn GSMH ierisindeki pay normal dnemde deart gstermektedir. Normal dneme geildiinde ise savunma harcamalar eskidzeyine gelirken art eilimi gstermemektedir. Ancak toplam kamu harcamalar art eilimini normal dnemde srdrmektedir. ekilsiz (amorphous) versiyon: ekilsiz versiyona gre ise, kii bana den kamu harcamalar veya kamu harcamalarnn GSMH ierisindeki pay, normaldnem, sava dnemi, sava sonras dnemde ayn deiimi gstermektedir. 1.3.4.2. Goffman Modeli Goffman ve Maharda ekonomik kalknma ve gelimenin, kamu sektr hizmetlerini artrd sonucunu kabul etmektedir. Goffman Wagner Kanunu u ekilde yorum getirmitir (Bennett ve Johnson, 1980); Ekonomik kalknma ve gelime deneyimleri iinde olan bir lkede, kamu kesiminin faaliyetlerinde bir art grlmek zorundadr ve kamu harcamalar yaplrken bu art oran kii bana retimde meydana gelen art oranndan byk olacaktr.Ayrca, Goffman ve Mahar, milli gelirin yan sra nfus ve fiyat deiimlerinin de kamu harcamalarn aklamada dikkate alnmas gereken deikenler olduunu vurgulamaktadr (Taseven, 2000:11). Bunun gerekesi olarak da savunma ve askeri harcamalar gibi kamu harcamalarnn nfusla deimezken; salk, eitim gibi harcamalarn nfusun artyla pozitif iliki ierisinde olmasn gstermektedir. (Taseven, 2000:11). Goffman ve Mahar kii ba GSMH deikenin kulland modeli u ekilde formle edilmektedir; KH= f (GSMH/N)

33

Burada; N; Nfusu gstermektedir. Goffman ve Maharn modeline gre; kamu harcamalarnn kii bana gelir esneklii birimden byk ise Wagner kanunu geerli olmaktadr (Taseven, 2000:11). 1.3.4.3. Musgrave Modeli Ekonominin gelime srecine bal olarak kamu sektrnn rolnn deitiini vurgulayan Musgrave bu deiimin zellikle eitim ve salk harcamalar ile dier sosyal harcamalar lehine olduunu belirtmitir (Gemmell, 1993:107).Musgrave kalknmann gstergesi olarak kii bana geliri modelinde kullanm ve kamu ve zel sektr arasnda kaynaklarn kullanmnda verimliliin baz alndn varsaymtr. nk zel mallar belirlenirken youn olarak isel faydas dikkate alnrken; kamu mallarnda dsal faydas youn mallar dikkate alnmaktadr (Gemmell, 1993:107). Buna gre Musgrave modeli; KH/GSMH = f (GSMH/N) (1.17) olarak Wagner Kanunun geerli olabilmesi iin milli gelir ierisinde kamu harcamalarnn paynn, kii bana milli gelire olan esnekliinin sfrdan ifade edilmektedir.Byk olmas gerekmektedir. 1.3.4.4. Gupta ve Michas Modeli Gupta, Peacock Wiseman hipotezini istatistiksel olarak ilk kez test etmi biri olarak ayn zamanda Peacockun rencisidir. almasnn sonunda hipotezi tekrar yorumlayan Gupta, sosyal gelimenin sonrasnda kamu harcamalarndaki deiim orann modeline ilave etmitir. Kamu harcamalarnn yapsndaki deiimleri ieren ekliyle 1967 ylnda hipotez geniletilmitir (Henrekson, 1993:57). Michas, Wagner kanununda tek bir forml kullanmann, Wagner Kanunu sonularna ularken esnekliin lmnde ya da verilerin doru olarak saptanmasnda yanllk varsa meydana gelebilecek karklklar zmede kolaylk salayacan vurgulamaktadr. Gupta ve Michas Modeli u ekilde formle edilmektedir (Taseven, 2000:12); Log (KH/N) = f (GSMH/N) (1.18) Burada; Log; deikenin logaritmasnn alndn gstermektedir. Kii bana den kamu harcamalarnn kii bana den GSMHya gre esnekliinin birimden byk olmas Wagner Kanununu dorulamaktadr. 1.3.4.5. Peacock ve Wisemann Gelitirilmi (Share) Modeli Peacock- Wiseman modeline gre kamu harcamalar gayrisafi milli haslann bir fonksiyonu iken Mann tarafndan 1980 ylnda gelitirilen bu modelde, gayrisafi milli hasla 34

ierisinde kamu harcamalar gayrisafi milli haslann bir fonksiyonudur. Buna gre; Peacock ve Wisemann gelitirilmi modeli u ekilde ifade edilmektedir.(Taseven, 2000:12). KH/GSMH = f (GSMH) (1.19) Bu versiyona gre, kamu harcamalarnn GSMH ierisindeki paynn, reel gayrisafi milli hasla esnekliinin sfrdan byk olmas Wagner Kanununu geerli klmaktadr. 1.3.4.6. Gelitirilen Dier Modeller Wagner Kanunu test zere yaplan almalarda daha sonra kullanlmaya balayan eitli modellerde bulunmaktadr. Bu modeller Peacock ve Scott2 (2000:1-17) tarafndan dzenlenen bu modeler u ekilde gsterilebilir; Ayrca literatrde kullanlan modellerin metodolojik eletirisi iin bkz. Peacock ve Scott (2000). 1. KH= f ( GSMH) 2. KH/N = f ( (GSMH/ N)) 3. KH = A.GSMH 4. [ KH-1) ] = + [ GSMH -1) / ] 5. ln KH = a + bln GSMH + (1-b)ln N 6. ln (KH/GSMH)= + lnGSMH + (1-)lnN Burada; , , , a ve b kullanlan paremetreleri simgelemektedir. Bu farkl formlasyonlar toplam verilerin yan sra hem oransal verileri hem de per capita (kii bana) verileri kullanmamz olanakl klmaktadr. 1.3.5. Wagner Kanununa Yneltilen Eletiriler Wagnerin, bu kanunu ortaya koyarken iki nemli faktrn etkisi altnda kald grlmektedir. Birinci etki; ele alnan dnem itibariyle buhar makinelerinin icat edilmesi ve sanayileme srecinin balarnda olunmasdr. ncelenen lkeler asndan bakldnda sanayileme aamasnda olmalar dier lkelerin de ekonomik anlamda daha stn olmadklar bilinmektedir. Dolaysyla lkeler baznda yaplan ampirik almalarda gelimekte olan lkelerin kreselleme srecinde uluslar aras alanda karlatrmal olarak kendilerinden stn olduu birok lkeye karn sanayileme srecini tamamlamaya altklar dikkate alnmaldr. kinci etki ise;Wagnerin bulunduu tarihi okulun etkisi altnda kalmasdr (nder, 1974:21).Wagnerin grlerinin btn lkelerde geerli olabileceini sylemek iin lkelerin ierisinde bulunduklar dnya ekonomisinin d etkileri ve i artlarn gz nnde bulundurulmas gerekmektedir. Wagner Kanununa ynelik gelitirilen eletirilerden bir dieri ise, bir lkede kii bana den gelirdeki art kadar harcama orannn artaca ve zaman iinde artan bir orann belli bir 35

andaki yksek bir orandan olduka farkl olaca iddiasna yneltilmitir. Buna gre; bir dnemde A lkesinde ortalama kii bana gelir dzeyi,B lkesinden daha fazla olduu iin, A lkesinin B lkesine oranla milli gelir ierisinde daha fazla kamu harcamas yapm olmasn beklemek yanltc olmaktadr.(Bennett ve Johnson, 1980:6). Wagner, kamu sektrnn genilemesinin bir snr olmas gerektiini vurgulamaktadr (Gemmell, 1993:105); Ancak bu snrn ne olmas gerektiini aka ifade edilmedii iinde eletirilmitir. Wagner, kamu hizmetleri kesimi ile kamu iletmelerinin harcamalarn kamu harcamas olarak deerlendirmitir. Ancak kamu iletmeleri devletin piyasa iin yapt kamu retimi olmas nedeniyle kamu hizmetlerine yaplan harcamalarn dnda kalmaktadr (Bulutolu, 2004:197). Wagner Kanununa gre ekonomik kaynaklarn zel sektrden daha ok kamu sektrne ayrlmas gerekmektedir. nsanlarn demokratik bir toplumda devletin fonksiyonlarn gerekli olan ve olmayan olarak snflandrmaktadr. Dolaysyla bu adan bakldnda Wagner Kanunu ekonomistler ve maliyeciler tarafndan eletiri almtr (Peterson, 1994:260). Wagner, sanayileme sonrasnda kamu hizmetlerinin artmasnn neden gerekli olduu zerinde durmamtr. Bununla birlikte devletin bymesinin sonularnn neler olabilecei kamu ekonomisinin rol ve fonksiyonlarnn genilemesinin etkilerinin neler olabilecei Wagnerin dnceleri nda yantlanamamaktadr.Wagner Kanununun ileri srld yllar, sanayilemenin youn yaand yllar olup, sanayileme sonras kamu harcamalarndaki artn devam edip etmeyecei ayrca dikkate alnmas gereken bir konu olarak grlmektedir. III- GELM VE GELMEKTE OLAN LKELERDE KAMU BYKLNN SEYR 1990l yllarda her iki lke grubunda da, zellikle sanayilemi lkelerde kamu bykl ve kapsam ok fazla genilemitir. Sanayilemi lkeler refah toplumunu geniletirken, gelimekte olan lkelerin ou devlet denetimindeki kalknma stratejilerini benimsemilerdir. Bunun sonucu olarak btn dnyada kamu bykl artm kapsamlar genilemitir. Kamu harcamalar nde gelen sanayilemi lkelerde toplam gelirin yaklak yarsn, gelimekte olan lkelerde drtte birini oluturmaktadr. Gelimi lkelerde kamu harcamalar paynn daha yksek olmas, kamu harcamalar payndaki artn kalknmann bir gstergesi olup olamayaca sorusunu akla getirmektedir.

36

OECD lkelerinde Kamunun Bykl, 60-70-80-90l Yllarda (GSYHnn Yzdesi Olarak Toplam Kamu Giderleri) lke Avustralya Avusturya Belika Kanada Danimarka Finlandiya Fransa Almanya Yunanistan zlanda rlanda talya Japonya Lksemburg Hollanda Yeni Zelanda Norve Portekiz spanya sve svire ngiltere ABD Ortalama 1960-69 (Ort.) 21,2 35,7 34,5 28,6 24,8 26,6 34,6 32,4 17,4 28,2 28,0 30,1 17,5 30,5 33,7 27,7 29,9 17,0 13,7 31,0 17,2 32,2 28,4 27,0 1970-79 (Ort.) 25,5 39,2 36,5 35,7 40,2 31,3 38,9 38,6 22,4 29,6 39,6 34,2 19,3 33,1 46,0 34,4 41,6 21,6 22,2 43,7 21,3 39,2 32,5 33,3 1980-89 (Ort.) 34,0 48,9 50,7 40,5 56,2 36,6 46,1 48,3 30,5 32,2 50,8 41,9 32,6 54,8 57,5 47,0 48,3 25,9 32,9 61,6 29,3 44,9 33,7 42,8 1990-96 (Ort.) 37,7 49,3 54,6 47,8 58,6 46,8 49,9 45,7 49,6 39,9 40,9 53,8 31,9 45,5 57,5 50,0 51,3 41,9 43,0 60,8 30,9 42,3 34,8 46,3 1996 37,5 52,7 54,5 46,4 60,8 59,4 54,7 56,0 49,4 37,3 37,7 52,7 36,9 49,3 58,1 42,3 46,4 46,0 45,4 66,1 36,9 43,7 34,6 48,0 ARTI 1960-96 16,3 17,0 20,0 17,8 36,0 32,8 20,1 23,6 32,0 9,1 9,7 22,6 19,4 18,8 24,4 14,6 16,5 29,0 31,7 35,1 19,7 11,5 6,2 21,0

37

svire iin veriler cari kamu harcamalarn gstermektedir. Kaynak : Gwartney, Holcombe ve Lawson, 1998: 164. OECD lkelerinde 1960da kamu harcamalarnn GSYHya oran %27dir. 1996da bu oran %48e ykselmitir. Kamu sektr i kaynak kullanm nemli lde artmtr. Yllar itibariyle kamu harcamalarndaki bu art, kamunun geleneksel fonksiyonlarnn tesinde genilediini gstermektedir (Gwartney, Holcombe ve Lawson, 1998: 164). Kamu harcamalarnn pay artarken ekonomik byme yavalamtr. Yaplan almalar sonucu elde edilen bulgular, kamu harcamalar seviyesi ile GSYHnn bymesi arasnda kuvvetli negatif bir ilikinin olduunu gstermektedir (Gwartney, Holcombe ve Lawson, 1998a: 164). Kamu harcamalarnn GSYH iindeki pay sadece gelimi lkelerde deil, gelimekte olan lkelerde de artma eilimi gstermitir. Her iki lke grubunda da kamu harcamalarnn pay artm olmakla birlikte, kamu harcamalarnn yaps farkllk gstermektedir. Gelimi lkelerde kamu harcamalarnn byk bir ksmn transfer harcamalar oluturmaktadr. Gelimekte olan lkelerde ise, kamu giriimcilii n plana gemektedir. Bu lkelerde devlet gelimi lkelerde olduu gibi ekonomiyi dengede tutmaktan ziyade, kaynaklar harekete geirmeye ve bymeyi hzlandracak ekilde ynlendirmeye almaktadr (Soubbotine ve Sheram, 2000: 61). Tablo , baz lkelerde kamu harcamalarnn yapsn gstermektedir. Tablo : Kamu Harcamalarnn Yaps (1990 ve 1998) GSYHnn Yzdesi Olarak Cari Harcamalar 1990 1998 Sermaye Harcamalar 1990 1998 Toplam Harcamalarn Yzdesi Olarak Mal ve Hizmetler 1990 1998 Sosyal Hizmetler 1990 1998 38

Fransa 40,0 44,6 2,5 2,0 25,7 23,6 68,2 .. Hollanda 48,6 46,0 3,0 1,7 15,2 15,4 64,6 63,9 Almanya 28,2 31,6 1,9 1,4 32,0 31,8 65,0 69,8 ngiltere 34,2 36,3 3,8 1,5 31,1 28,3 52,8 57,5 ABD 21,7 20,4 1,8 1,6 27,4 21,9 43,4 53,8 Malezya 23,3 15,2 7,3 4,5 42,6 40,5 35,6 42,5 Yunanistan 48,9 28,4 4,1 4,3 31,5 29,3 32,1 35,0 Hindistan 14,2 12,8 1,8 1,6 19,2 20,1 8,1 9,2 Endonezya 10,4 12,2 8,0 5,7 22,9 18,9 13,2 26,2 Pakistan 19,8 18,8 2,6 2,5 38,7 46,5 .. .. Meksika 15,5 14,3 2,5 1,9 24,7 23,5 30,6 48,1 Trkiye 15,1 26,5 2,3 3,4 52,0 32,8 26,3 25,7 cret ve maalarn dahil olduu mal ve hizmet mbadelesi iin demeleri iermektedir. Eitim, salk, sosyal gvenlik, refah, barnma ve toplum refahn iermektedir. Kaynak: World Bank, 2001: 300-301. Tablodan grld gibi, gelimi lkelerde toplam kamu harcamalar iinde sosyal hizmetlerin pay gelimekte olan lkelere gre daha yksektir. Ayrca gelimekte olan lkelerde GSYHnn yzdesi olarak sermaye harcamalarnn pay gelimi lkelere gre daha yksektir. Kamu harcamalarndaki artn sosyal ve ekonomik gstergelerde bir iyilemeye yol ap amadnn incelenmesi gerekir. 1960a kadar eitim, salk,renim ve dier sosyal programlarla ilgili kamu harcamalarndaki artn sosyal gstergelerde llebilir bir iyilemeye yol at sylenebilir (Tanzi and Schuknecht, 1996: 3). Deliller snrl olsa da, eitli kamu performans gstergeleri 1960 sonrasnda harcamalardaki artn ekonomik performansta nemli bir iyileme salamadn ve sosyal srete nemli bir deiiklie yol amadn gstermektedir. Byk devlete sahip lkeler grubu (GSYHnn %50den fazlasn harcayan) kk devlete sahip lkelerden (GSYHnn %40dan azn harcayan) daha iyi ekonomik performans gstermemektedir (Tanzi ve Schuknecht, 1996: 3). 1960 sonrasnda ekonomik ve sosyal gstergelerdeki iyilemeler olduka snrldr ve kamu paynn kk olduu lkeler kamu paynn byk olduu lkeler kadar baarldrlar. Tablo, kamu byklne gre ekonomik ve sosyal gstergeleri gstermektedir. KAMU HARCAMALARI VE EKONOMK BYME ARASINDAK LK Kamu byklnn byme zerindeki etkisini test eden ok sayda ampirik alma yaplmtr.Yaplan almalar sonucunda ulalan bulgular farkl farkldr. Kimi almalar kamu harcamalarnn byme zerinde pozitif etki yarataca sonucuna ularken,almalarn bir ksmnda kamu byklndeki artn bymeyi geciktirecei sonucuna ulalmtr.

39

almalarn bir ksmnda ise, kamu harcamalar ile byme arasnda anlaml bir ilikinin olmad sonucuna ulalmtr. James Gwartney tarafndan yaplan ve 90 lkenin test edildii almada kamunun hzla bymesinin ekonomik bymeyi nemli lde yavalatt sonucuna ulamtr.(Global Inv.News, 2001: 1). Kamu sektrnde en fazla artn yaand 6 lke(Portekiz, spanya, Yunanistan, Finlandiya, sve ve Danimarka), ekonomik bymede byk dler yaamlardr. GSYHnn byme oran 1960larda %6.4den 1990larda %1.2ye dmtr. Kamu sektrnn daha lml byd lkelerde reel GSYH bymesindeki d daha lml olmutur. Kamu harcamalarnn GSYHdaki paynn 1986-87 yllarnda %52den 1996da %36ya den rlandann, Avrupada srdrlebilir ve hzl bir byme salayan tek lke olduu belirtilmektedir (Global Inv.News, 2001: 1). Ayrca dnyann en hzl byyen ekonomilerinde kamu bykl %20den daha azdr ve yatrm d kamu harcamalar yaklak GSYHnn %13 kadardr (Gwartney vd., 1998b: 27).Kamu sektrnn etkinlii son dnemlerde bir ok ekonomik ve sosyal gelimenin arkasndaki belirleyici faktr olarak grlmektedir. Bilhassa ekonomik ve toplumsal srdrlebilir kalknmann salanmas asndan etkin devlet son derece nemlidir. Devlet, bymeyi dorudan salayan bir aktr deil, ortak bir katalizr, kolaylatrc olarak ekonomik ve toplumsal kalknma asndan nem tamaktadr.(Dnya Bankas, 1997: 1). Dolaysyla gnmzde iktisadi byme asndan kamu byklnn ne olmas gerektii nemli bir konudur. Kamu sektrnn ekonomideki paynn bymesi, harcamalarn giderek daha az verimli alanlara kanalize olmasna yol amaktadr, dolaysyla iktisadi byme oran yavalamakta, hatta dmektedir. ekil deki harcama-kt erisi ayn zamanda kamu harcamalarndaki artla byme arasndaki ilikiyi de gstermektedir (Gwartney vd., 1998b: 5). Kamu harcamalarndaki art ilk nce iktisadi bymeyi tevik edecektir (B noktasna kadar), ancak daha sonra kamu harcamalarndaki ilave artlar bymeyi geciktirecektir. Dnyada hzl byme salayan lkelerin ya kamu sektrnn paynn dk olduu lkeler ya da bu payn srekli azald lkeler olduunu sylenebilir. ekil 2, kamu bykl ve byme arasndaki ilikiyi gstermektedir. http://iibf.erciyes.edu.tr/dergi/08_Uzay.pdf Kamu Harcamas- Byme likisini Belirleyen Faktrler: Kamu sektrnn iktisadi byme zerindeki etkisi incelenirken, retken ve retken olmayan kamu harcamalar arasnda bir ayrm yaplabilir (Deverajan vd., 1996: 314). Dolaysyla retken ve retken olmayan kamu harcamalarnn bileimleri nem kazanmaktadr. Yaplan ampirik almalarn en nemli bulgusu,retim art ile kamu tketiminin GSYHdaki pay arasnda negatif ilikinin bulunmasdr. retken olmayan kamu harcamalar 40

gelimi lkenin iktisadi bymesi zerinde ksa ve orta dnemde negatif ve anlamsz bir etkiye sahipken, az gelimi lkelerde ksa dnemde pozitif, orta dnemde negatif etkiye sahiptir (Lin, 1994: 93). Ashauer ve Barro kamu yatrmlar ile retim art arasnda pozitif iliki olduunu tespit etmilerdir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, retken olan yatrmlarn ar miktarda yaplmas durumunda retken olmayan hale gelmesidir.(Deverajan, Swaroop, Zou, 1996: 338). Cari harcamalarn bazlar sermaye harcamalarnn getirisinden daha fazla getiriye sahip olabilir. Kamu harcamalarnn byme zerindeki etkileri, lkelerin gelimilik dzeyine gre de farkllk gsterebilir. Eer ekonomi dk duraan dengede ise (az gelimi ise), kamu byklndeki art duraan denge retim dzeyini ykseltecektir. Eer ekonomi gelimi ise, yani duraan dengede ise, kamu harcamalarndaki art duraan denge retim dzeyini drecektir (Yavas, 1998: 305). Kamu harcamalarnn byme zerindeki etkisi, harcamann trne gre de farkllk gsterebilir. Savunma ve eitim harcamalar dnda kamu tketim harcamalar dikkate deer ekilde ekonomik bymeyi drmektedir (Landau, 1986: 68). Savunma ve transfer harcamalar byme zerinde nemli bir etkiye sahip grnmemektedir. Eitim bymeyle ilikili grlmekle birlikte, kamu eitim harcamalar dzeyi ile ilikili grlmemektedir. Bununla birlikte bir ok almada yksek eitim dzeyi ile byme ya da eitime yaplan kamu harcamalar ile byme arasnda pozitif iliki tespit etmilerdir (IMF, 2001: 17). Easterly ve Rebelo (1993), ulam ve iletiimle ilgili kamu yatrmlar payndaki artn bymeyle yakndan ilikili olduunu belirtmilerdir.Kamu harcamalarnn byme zerindeki etkisi bu harcamalarn finansman yntemine bal olarak da deiecektir. Kamu harcamalarnn vergilerle,halktan borlanarak ya da merkez bankasndan borlanlarak finanse edilmesi iktisadi byme zerinde negatif etki yaratacaktr (Landau, 1986: 359). Vergiler igc ve sermayenin getirisini azaltarak fiziki ve beeri sermaye birikimi iin tevikleri ortadan kaldracaktr. Kamu Harcamalarnn Byme zerindeki Olumlu Etkileri : Genel olarak baktmzda devletin grevleri balk altnda incelenebilir (Reinert, 1999: 279) : 1- Kurumsal dzenleme, 2- Gelir dalmnda adaletin salanmas, 3- Ekonomik bymenin salanmas. stikrarl maliye politikalar igcnn niteliini, sermayenin verimlilii ile igc ve sermaye girdilerinin arzn deitirerek bymeyi etkiler (IMF, 2001: 17). Ayrca maliye 41

politikasnn byme zerindeki etkileri temel olarak igc piyasas vastasyla ortaya kmaktadr. Maliye politikasnn byme zerindeki etkisi ile ilgili teorik mekanizma bymenin isel mi yoksa dsal m olduuna baldr. sel byme modellerinde verimlilii etkileyen, beeri ve fiziki sermaye yatrmlarn tevik eden kamu politikalar srekli byme orann deitirebilir. Devlet piyasadaki eksiklikleri etkin bir ekilde dzeltebilir, sosyal ve zel fayda arasndaki uyumazl giderebilir. Ayrca kamu sektrnn zel sektrden daha etkin olduu durumlarda kamu byklnn genilii nemli dsal tama etkileri yaratabilir. Ekonomik bymeyi tevik edici olarak devletin grevleri u ekilde zetlenebilir: 1- lkeyi doru iletmelere yneltmek ve doru iletmelerde karlatrmal stnlk oluturmak: Devlet retken yatrmlardaki art gvence altna alarak, byme ve kalknma iin optimal yn salayabilir (Ram, 1986: 91). Ayrca tevik politikalaryla renme potansiyeli yksek sektrlere nem verilmesi byme hznn da artmasna yol aabilir (Ylek, 1997: 12). Bunlarn yannda doru iletmelerde karlatrmal stnlk salamak da nemlidir. Gelimi lkeleri yakalamak iin btn baarl stratejilerin temel unsuru, lkenin doru ekonomik faaliyetlerde karlatrmal stnlnn salanmasdr (Reinert, 1999: 281). Ayrca ihracat yapan endstrilere verilen tevikler ticaret dengesini iyiletirir ve ekonomik bymeyi hzlandrr. 2- Altyap hizmetlerini salamak : Devletin bu grevi konusunda klasik ve neoklasik iktisatlar birlemektedirler. Devletin zel sektrn gelimesini salayacak altyapy salamas, etkin sermaye arzn artrarak bymeyi tevik edecektir (IMF, 2001: 17). 3- zel yatrmlar tevik etmek : Gelimekte olan lkeler asndan kamu ve zel sektr yatrmlar birbirlerini tamamlayc olabilirler. Kamu sermaye birikimi ve zel sermaye birikimi doru ekilde tamamlayc olduklarnda, kamu projeleri giriimcilii hzlandrr ve zel yatrmlar, dolaysyla da iktisadi bymeyi tevik eder (Cao ve Li, 2001: 5). Kamu yatrmlar dolayl olarak gerekli kamu mallarn salayarak zel yatrmlar iin ortam iyiletirerek bymeyi tevik edebilir (Kelley, 1997: 63). Byle durumlarda kamu yatrmlar baarl zel sektr faaliyetleri ve ekonomik bymenin nemli bir belirleyeni haline gelebilir (Kelley, 1997: 63). Barronun modeline gre kamu teviklerinin olmad durumda zel mteebbis sadece kendi zel krzarar hesabn yapar, topluma kazandrd ikinci yarar zerinde durmaz. Dolaysyla teviklerin olmamas yatrm seviyesini suboptimal seviyelere drecek, byme hz da optimal seviyenin altnda olacaktr.Ylek, 1997: 11).

42

4- Standartlar Oluturmak: Standartlar oluturmak devletin olduka nemli grevlerinden biridir. Neoklasik adan, ilem maliyetlerini drmek iin standartlam kitle retimine temel oluturulmaldr. 5- Kalifiye eleman temin etmek: Beeri sermaye birikimi, igc verimliliini dolaysyla bymeyi artrr. Bir ok almada yksek eitim dzeyi ile byme ya da eitime yaplan kamu harcamalar ile byme arasnda pozitif iliki tespit etmilerdir. Ayrca arz yetersizliinin olduu durumda kalifiye igc ve giriimci temin etmek asndan devletin sorumluluu vardr. Son are olarak devlet de giriimci olabilir. 6- Talep yaratmak: Arzn kendi talebini yaratacan syleyen Say Kanununun geerliliine dair bir kan yoksa, devlet talep yaratlmasnda nemli bir role sahip olabilir. 7- Teknolojik ilerlemenin salanmas: Devlet ulusal retim iin yksek nitelikli talebin ve teknolojik olarak uygun mallarn talebinin salanmas ile teknolojik snrlar geniletmede nemli bir role sahip olabilir. Devletin talebi sadece sava ve altyap hizmetleri iin nemli olmayp, gelecekte dk maliyetli kitlesel retime doru teknolojik genilemenin temellerini salamas asndan da nemlidir. 8- Politik stikrar Salamak : Kamu, mlkiyet haklarn uygulayarak toplumun verimliliini ve gnll deiim ilikisini artracak yasa ve sosyal yap gibi kamu mallarn temin edebilir. stikrarl bir politika, yasal ereve ve etkin brokrasiyi salamak zere yaplan kamu harcamalar bymeyi kolaylatrabilir.(IMF, 2001: 17). Ampirik almalar politik kargaann, istikrarszln ve yozlamann byme zerinde anlaml negatif bir ilikiye sahip olduunu gstermitir. 9- Ulusal Savunmay Salamak: Hkmet d lkelerin istismarn nleyebilir ve askeri savunma, sermaye gvenliini artrr. 10- Sosyal Uyumu Oluturmak: Kamu transfer harcamalar ile sosyal ahengin srdrlmesine yardmc olabilir ve igcnn verimliliini iyiletirir. Dolaysyla bymeyi olumlu etkiler. C) Kamu Harcamalarnn Byme zerindeki Olumsuz Etkileri: Kamu harcamalarndaki artn ekonomik byme zerinde negatif etkiye sahip olmasnn sebepleri unlardr: 1- arpklk Yaratmas ve zel Sektr Yatrmlarn Azaltmas: Ekonomiye devletin mdahalesine kar kanlarn temel gr, devletin bir arpklk kayna olduudur (Kelley, 1997: 61). Devletin piyasa baarszlklarn gidermek zere giriimde bulunmasnn, piyasa baarszlklarnn yarattndan daha byk arpkla yol aaca dnlmektedir.Kamunun yaratt arpklk dolaysyla ortaya kan rant kollama ve dlama etkisi bymeyi olumsuz 43

etkilemektedir (Kelley, 1997: 61). Kamu daha etkin olabilecek zel giriimciyi piyasa dna itmekte, yani dlama (crowding-out) etkisi yaratmaktadr. Vergiler gibi, borlanma zel yatrmcy dlayacaktr ve ayrca gelecekte yksek vergilere yol aacaktr. Kamu harcamalarnn verimlilii azalmasa bile, kaynaklar zel sektrden kamu sektrne kaydka, vergileme ve borlanmann olumsuz etkileri iktisadi byme zerinde negatif etki yaratabilecektir (Gwartney vd., 1998b: 3). Kamu harcamalar iin gerekli olan vergiler, alma, yatrm ve yenilik isteini azaltmaktadr. Devlet giriimcinin gelirinin daha fazlasn vergilendirdike,yatrm yapma isteini, riske katlanmay, verimlilii artracak faaliyetleri stlenme isteini azaltacaktr (Gwartney vd., 1998b: 3). Ayrca rant kollama faaliyeti de bymeyi olumsuz etkilemektedir. Dolaysyla eitli ilgi gruplarnn rant kollama faaliyetleri yznden kamu faaliyeti kanlmaz olarak arpklk yaratr ve etkinlii azaltr. Kamunun para ve maliye politikalarnn bir ou ekonomik gdleri arptma eilimindedir ve sistemin verimliliini azaltr (Ram, 1986: 191). Sbvansiyonlar ve dzenlemelerde yine zel sektr maliyetlerini artrr ve kaynak dalmnda arpkla yol aar. 2- Yozlamaya Yol Amas: Kamu bydke, gelirin yeniden dalm ve dzenleyici faaliyetler asndan daha ar alr hale gelir. Bu faaliyetler bireyleri retimden ziyade kamu destei ile kiisel gelir salama ynnde tevik edecektir (Gwartney vd., 1998: 169). Dolaysyla kaynaklar servet yaratan faaliyetlerden servet transferi faaliyetlerine doru kayacaktr. Bu kayma iktisadi bymeyi geciktirecektir ve gelir seviyesinin ekonominin potansiyel gelir dzeyinin altnda olmasna yol aacaktr 3- Azalan Getirilerin Ortaya kmas : Piyasaya gre kamu sektrnn bymesi, azalan getirilerin ortaya kmasna yol aar (Gwartney vd., 1998b: 3).Kamu sektrnn temel fonksiyonlarn yerine getirmesi piyasann etkin ileyii asndan nemlidir, dolaysyla ekonomik bymeyi tevik eder. Altyap ve eitim gibi alanlara doru geniledike, zel sektr bu yatrmlar daha etkin bir ekilde gerekletireceini gsterse de, hala byme ve performans zerinde olumlu etkiye sahip olacaktr. Eer kamu sektr genilemeye devam ederse, harcamalar artan bir ekilde daha az verimli alanlara kanalize edilecektir. Dolaysyla kamu sektrnn bymesi, negatif getirinin ortaya kmasna yol aacak ve ekonomik byme yavalayacaktr. 4- Piyasa artlarna Hemen Uyum Salayamama : Politik sre piyasaya gre daha az dinamiktir. Kamu sektrnn deiimlere kar uyum sreci daha yavatr. Piyasa ile karlatrldnda, kamu sektrnde hatalar (rn; verimsiz yatrmlar) telafi etme ve deien 44

artlara, yeni bilgiye ve deien teknolojiye uyum daha uzun zaman almaktadr.Politik sre ekonomik bymeyi salayacak giriimcilii engelleyecektir.Giriimciler yeni ve daha iyi teknolojileri, daha iyi retim metotlarn ve daha nce farkna varlmam frsatlar kefettike, mevcut kaynaklarla deeri daha yksek mal ve hizmetleri retebilirler (Gwartney vd., 1998: 169). Bu durum servetteki artn ve bymenin temel unsurudur. Piyasa kt karar alanlar cezalandrrken,kamu sektrnde bu ynde deiim ok yava ortaya kmaktadr. Dolaysyla piyasa sektrne gre nisbi olarak kamu sektrnn genilemesi ekonomik bymenin bu nemli kaynan yavalatacaktr. 166 5- Verimliliin Dk Olmas : Kamu sektrnde faktr verimlilii dktr. Devletin ekonomik sisteme mdahale etmek iin kulland bir ok maliye ve para politikas aralar, ekonomik teviklerin bozulmasna ve sistemin verimliliinin dmesine yol amaktadr. Dolaysyla kamu kesiminin grece byk olmas,kaynaklarn verimsiz alanlarda kullanlmasna yol aarak ekonominin bymesini yavalatr (Ulutrk, 2001: 131).

45