tho&f'ko feyu dh vn~qr vyfdd ;k=k

lat; ik.Ms;

dSyk'k ekuljoj ;k=k

tSls ,d dkf'kr fn;s ls ,d&,d djd vusd fn;s ty ldrs gSa vj os lh mruh gh ".krk]
nkgdrk ,oa dk'k nsus dh {kerk j[krs gSa( ijUrq Fke dkf'kr nhi d vkfnnhi dgrs gSa mlh dkj dSyk'k
ioZr@xoku f'ko bl va/kdkj:ih czk.M d vkfn dk'kr gSa t fd yxx 21]778 QhV ij fojkteku
gS vj os vius mlh dk'k ls vU; dk'knhi i`Fohyd esa Tofyr djrs gSa t fd T;frfyZax dgykrs gSaA
;s lh T;frfyZax bl va/kdkj:ih czk.M esa bPNkva@dkeukva ls kfor@va/ks gq, thoa d thou esa
dk'k nku dj mUgsa e{k dk ekxZ fn[kkrs gSaA

-1-

;g T;frfyZax ml fctyh d fLop dh kafr gS ftls nckus ls cYc }kjk dk'k mRi grk gS ijUrq
ml fctyh dk r r 'kfDr la;a= grk gSA tc d euq"; fctyh@'kfDr dh ped ls kfor grk gS
r og mld r dh vj viuh ftKklk kja djrk gS vj tc og ikoj IykaV@'kfDr la;a= dk
lk{kkRdkj dj ysrk gS r og mld lh dk;Zdykia d le> dj 'kkar ,oa vkufUnr grk gS ,oa fQj vius
?kj vkdj ml dk'k@'kfDr dk mi;x djrk gSA mlh dkj ti&ri rhFkZ vkfn d }kjk tc euq"; tho
T;frfyZax vj vejukFkth dk n'kZu dj ysrk gS rc og ml 'kfDr d mn~xe LFky dSyk'k dh ftKklk ,oa
;k=k djrk gS vj mldk lk{kkRdkj dj vius d /kU; le> dj iwjk thou mYykflr ,oa vkuan dh fLFkfr
esa jgrk gSA

-2-

euq"; tc vius var%dj.k esa bl czk.M dh loZPp dY;k.kdkjh 'kfDr ls feyus dk ladYi djrk
gS( rc og vius fpk esa fujarj dSyk'kifr xoku~ f'ko'kadj dk /;ku djus yxrk gSA
dSyk'k vFkkZr~ tgk doy vj doy mYykl dh vuqwfr grh gS igqpus d fy, euq"; d vius
eu:ih ljoj d 'kq) djuk iM+rk gSA eu:ih ljoj] t fd fur fujarj dqN dkeuk, vj bPNk, :ih
ygja ls fo{kqCn jgrk gS] mldh cfgeqZ[kh fn'kk d ti@ri@iwtk@rhFkZ ;k=k vkfn d }kjk fLFkj dj mls
'kkar voLFkk esa ykdj Lo;a esa mrjuk iM+rk gS vFkkZr~ euq"; tc vareqZ[kh vFkkZr~ lh tM+@psru esa ,d fur~
dkf'kr lkk dk /;ku djuk voLFkk esa os'k djrk gS rc dSyk'k ekuljoj dh ;k=k dh vj viuk /;ku
dfUnzr djrk gSA

f;kkfDr
bPNkkfDr
KkukfDr

dSyk'k dh ;k=k esa euq"; tho d rhua 'kjhj&dkj.k 'kjhj vKkutfur& vkuUn dk] lw{e 'kjhj
k.ke; dk] eukse; dksk] foKku dk ,oa LFkwy 'kjhj ve; dk dk uk'k grk gS vj thokRek vius
-3-

ewy Lo:i dkf'kr voLFkk esa igqp dj vius ijefirk ijes'oj f'ko dk n'kZu kIr djrk gS vj muesa
lekfgr g tkrk gSA
tho tc vius Lor% dkf'kr yd ls viuh dqN vr`Ir bPNkva dh iwfrZ djus gsrq tc uhps mrjrk
gS r mld ij rhu vkoj.k iM+ tkrs gSa vj tc og iqu% vius mlh yd esa tkrk gS r ,d&,d dj
mld rhua vkoj.k Lor% gh mrj tkrs gSaA ;Fkk tc d euq"; BaM d ele esa fdlh ioZr dh pVh ij
p<+rk gS rc og ,d&,d dj vius c> okfn d de djrk tkrk gS vj tc og f'k[kj ij igqprk gS
r og vius lkFk dqN h ugha j[k ikrk gS vU;Fkk og ogk ugha igqp ik;sxkA
ijUrq bl dSyk'k ;k=k esa euq"; BaM dh otg ls vius 'kjhj ij oa d c> d c<+krk tkrk gS o
vius 'kjhj d fof pa ewyk/kkj] Lokf/k"Bku] ef.kiwjd] vugn] fo'kqf)] vkKk] lgL=ukj d ikj dj
viuh tkZ d c<+kdj 'kq) voLFkk d kIr djrk gS t fd f'ko feyu esa vko';d gSA

bl 'kjhj esa tkZ lkr pa esa fufgr jgrh gS t fd liZ dh dq.Mykdkj :i esa fn[krh gS ,oa
lkekU; voLFkk esa ewyk/kkj p ey}kj ,oa jh<+ dh gh d e/; esa fLFkr jgrh gSA
euq"; tho d 'kjhj dk ca/ku ul vj ukfM+;a d }kjk n LFkku ij grk gSA ,d ewyk/kkj p d
ikl ,oa nwljk lgukj p esaA euq"; tho tc f'ko ls feyu djuk pkgrk gS r mls LFkwy 'kjhj d
-4-

fof pa d ikj djrs gq, mlls ij mBdj] lw{e 'kjhj d h ikj djus d mijkUr vKkutfur
dkj.k 'kjhj d Le djuk iM+rk gS rh mldk ml dkf'kr lkk ijefirk ls lk{kkRdkj grk gSA
bl ;k=k esa euq"; Fke ikp pa esa iap rRoa ewyk/kkj p&i`Foh] Lokf/k"Bku p&ty] ef.kiwjd
p&vfXu] vugn p&ok;q o fo'kqf) p&vkdk'k d ikj dj kfrd voLFkk ls ijs g tkrk gS mld
ckn og vkKkp tgk vkRek vj eu dk
feyu grk gS esa fLFkr gdj lrr~ ml
ije 'oj@dkf'kr lkk dk /;ku djrk
gS vFkkZr~ R;sd 'okl&'okl esa lga
vFkkZr~ t og gS og eSa gw dk tki djrk
gSA ;g voLFkk gal voLFkk dgykrh gS
D;afd og gal dh kafr uhj&{khj d feJ.k
ls {khj nw/k d xzg.k dj uhj ikuh d
NM+us dh {kerk d kIr dj bl 'kjhj
ty ls vyx vkRek nw/k d kIr dj
ysrk gS vkSj lgukj p esa geskk ds fy,
vius q dh dkf'kr voLFkk esa fLFkr g
tkrk gSA ;gh voLFkk tho ,oa f'ko dh feyu voLFkk gS] mld mijkUr tho fof p aesa ze.k h djrk
jgrk gS rks Hkh og lnk lgukj p@f'ko@dkf'kr voLFkk esa ges'kk jr~ ,oa fLFkr jgrk gSA
dSyk'k ekuljoj d n'kZu gsrq n ekxZ gSaA ,d mkjkapy grs gq, t fd ljdkjh f;k }kjk
dqek eaMy vk;ftr djrk gS ;g jkLrk dkQh nqxZe gS ,oa blesa 34 fnu dk le; yxrk gSA bl jkLrs esa
,d ve ioZr dk vfrfjDr n'kZu kIr grk gSA vj nwljk jkLrk t fd dkBekaMw usiky ls gdj tkrk gS
ftlesa yxx 16 fnu esa ;k=k nqxZ&fyk N-x- ls iwjh dh tk ldrh gSA
;g dSyk'k n'kZu dh ykylk xoku }kjk gh euq"; d eu esa mRi dh tkrh gSA bl vyfdd
;k=k ij tkus dh esjh mRdaBk 2010 esa vejukFk dh ;k=k djus d ckn mRi gq FkhA eSusa vius eu gh eu
2012 esa bl ;k=k ij tkus dk n`<+ ladYi fd;k FkkA ijUrq ;g ;k=k dSls gxh] fdld ek/;e ls gxh] dqN
h le> esa ugha vkrk FkkA ,d fnu eSaus vius lg;xh e/kq Lo.kZdkj ls t fd esjs s ty ca/ku fokx esa
dk;Zjr gS] muls viuh bPNk O;Dr dh r os h dkQh mRlkfgr gq, vj mUgaus h bl ;k=k esa 'kkfey gus
dk n`<+ ladYi fd;kA
Jh e/kq Lo.kZdkj }kjk Jh yfyr k iVsy t fd f'ko 'kfDr laLFkk d inkf/kdkjh gSa d ckjs esa
tkudkjh feyh fd os bl ;k=k d lkou ekg tqyk esa gj o"kZ djkrs gSa D;ksfa d ml oDr rd yxHkx
Xysfk;j fi?ky tkrs gSa ,oa cQhZyh gokvksa dh ekj de gks tkrh gS vkSj ekSle dkQh lqgkouk gks tkrk gS A
vfr mRlkfgr voLFkk esa eSa vius lg;xh Jh e/kq d lkFk yfyr k iVsy ls feydj 12 tqyk ls ;k=k
ij tkus okys xziq esa 'kkfey g x;kA
bl ;k=k esa esjs lkFk esjh iRuh vferk ,oa esjs fe=a dh Vyh esa lat; lkdqj]s e/kq Lo.kZdkj] lrh'k
xaxcbj] fnYys'oj jko] lrh'k 'kekZ ,oa ".k dqekj 'kekZ dqy vkB O;fDr 'kkfey FA ftl fnu ls ;k=k dh
rkjh[k fuf'pr gq ge lh friy dSyk'k ekuljoj d ckjs esa gh lpk ,oa ckrsa fd;k djrs FA

-5-

gekjh ;k=k Jh yfyr k iVsy dh v/;{krk esa 12 tqyk 2012 d nqxZ LVs'ku lss kja gqA lk;a
7%40 ij NwVus okyh nqx&Z uoruok ,Dlsl ij tc ge nqxZ LVs'ku igqaps r ogk ,d vfr mYykflr vkuUn
dk ekgy FkkA 'kgj d fof'k"B yx] ?kj ifjokj d yx] fokx d ?kfu"B fe=x.k ogk mifLFkr gdj bl
;k=k esa tkus okys dqy 67 yxa dk lEeku ,oa Lokxr bl dkj ls dj jgs F fd gesa yxk fd
dSyk'k&n'kZu d vkuUn nkrk xoku f'ko loZFke nqxZ LVs'ku ij gh mifLFkr gdj lh d vk'oLr
dj jgs gSa fd esjs n'kZu d vkuUn dh fdafpr cwna ;gha ih y vU;Fkk vkuUn dk vfrjsd tc vpkud feysxk
r 'kk;n laky ugha ikvxsA
iwjk nqxZ LVs'ku t; ys] t; dSyk'k] ce ce ys d ukja ls xqfa tr FkkA lh d xoku ls feyu
dh ,d vn~qr pkg Fkh ,oa lh d ifjtu] fe=tu xoku f'ko ls lcdh ldq'ky okilh dh kFkZuk dj
jgs FA lh dh vk[ka esa cgrh vJq/kkjk ,oa vfrmRlkg d lkFk ;g ;k=k vkxs c<+hA ge lh us vius lh
fj'rsnkja@ifjtua d xoku dh ik dk o.kZu@vk'oklu nsrs] f'kotu@f'kot;dkja }kjk vius mRlkg
d nf'kZr djrs gq, bl vuUr dh ;k=k ij vius ix j[A
13 tqyk d jkf= 11%00 cts uoruok igqpus d mijkUr ml jkf= foJke dj vxys fnu 14 tqyk
d kr% kjr&usiky ckMZj tfd ek= 8&9 fdyehVj dh nwjh ij gS] ikj dj vkxs c<+sA

-6-

ekxZ esa eudkeuk nsoh dk O; n'kZu dj jkf=

11%00 cts dkBekaMw ls 30 fdyehVj vkxs /kwfy[ksy esa Vwj
vkWijsVj Jh nhid dkdhZ d gVy esa igqapsA Jh nhid
dkdhZ us bl ;k=k dh :ijs[kk] fo'"k ckra d cgqr
lw>&cw> ,oa ckjhdh ls le>k;k ,oa lh d ekufld :i
ls bl ;k=k d fy, rS;kj fd;kA

15 tqyk d
dkBekaMw esa i'kqifrukFk
t fd dnkjukFk
T;frfyZax Sal dk
ihB d vk/ks ij d
Sal dk flj Lo:i gS]
dk nkZu fd, D;ksfa d
fcuk i'kqifrukFkth d
n'kZu d dnkjukFk
T;frfyZax dk n'kZu
v/kwjk ekuk tkrk gS ,oa
cw<+k uhydaB t fd
y;dky esa tc doy
ukjk;.k gh ty esa 'k;u djrs gSa dk rhd gS dk n'kZu djd gVy esa foJke fd,A

-7-

16 tqyk ge lh
cl }kjk 125 fdyehVj dh
nqxeZ ,oa [krjukd igkM+h
D;afd ladjh ,oa VwVh gq
lM+d dh h cl d [kk
esa fxjk ldrh gS jkLrs d
ikj dj dBkjh grs gq,
>axw ew igqp dj usiky&phu
ckMZj ikj dj iwoZ O;ofLFkr
,oa fu/kkZfjr igkM+h {= esa
pyus okyh 4&wheel
drive

land

cruser

ySaMwt+j xkM+h 4 O;fDr fr

xkM+h }kjk ;k=k dk Fke iM+ko uk;ye igqapsA uk;ye igkfM+;a ls f?kjh dkQh [kwclwjr txg gS
t fd 3900 ehVj dh pk ij fLFkr gSA vc gesa ml pk ,oa BaM esa vH;Lr gus d fy, vxyk iwjk
fnu uk;ye esa :duk FkkA
17 tqyk d lh
;kf=;a d ,d igkM+h ij
viuh 'kkjhfjd {kerk d
c<+kus d fy, p<+us Vsfdax
dk vH;kl 1&1 ?kaVs rd
djk;k x;k rkfd 'okal ysus
dh {kerk c<+ ld ,oa 'kjhj
ml ,d vyx okrkoj.k
High altitude esa iwjh
rjg <y tk,A ml fnu 1
?kaVs dh Vsfdax d ckn
okLro esa gekjh 'okal&
'okal dqN gn rd fLFkj
gq vj ge vkxs dh ;k=k
d fy, vius eucy esa vj
o`f) dj ik,A
17 tqyk d gh ,d xzqi] dSyk'k d n'kZu dj okil mlh uk;ye gVy esa :dk r gekjs xziq d
dqN lnL; mu yxa ls vius&vius 'ua dh >M+h yxk fn, rkfd os viuh ;k=k esa gus okyh dfBukb;a
vj vius eu dh ftKklkva dk lek/kku dj ldsAa
ijUrq eq>s vius xoku ij bruk n`< +fo'okl Fkk fd eSaus vius fe=a ls dgk fd vki yx D;a
ijs'kku g jgs gSa vjs ftlus gesa cqyk;k gS og gekjh gj dkj dh lqfo/kk dk [;ky h j[xk( vki yx

-8-

,dne fuf'par jgsa vj fujarj ue% f'kok; ;k vU; d h ea= t vki yxa d :prk gS vj ftl ij
vkidh J)k gS] tki djrs pysAa
vfr mRlkg ,oa vuUr dSyk'k d n'kZu dh mRdaBk d lkFk ge lh us viuk oDr uk;ye esa
O;rhr fd;k ,oa vxys fnu 18 tqyk d kr% 6%00 cts pk;&uk'rk t fd xziq d lkFk&lkFk pyus okys
usikyh 'jikva d }kjk fn;k tkrk gS] d mijkUr ge vius vxys iM+ko lkxk grs gq, ;kax dh rjQ dwp
fd,A vc tSls&tSls leqnz ry ls pk c<+rh tk jgh Fkh oSls&oSls vkWDlhtu dh deh d dkj.k gfj;kyh
xk;c g jgh Fkh ,oa igkM+ ,dne lwus&ls fn[kk iM+rs FA
bl vn~qr ;k=k d eq[k lg;xh 'jik dh Vhe gS t fd Vwj vkijsVj d }kjk nku dh tkrh gS
dkQh mRlkg ,oa viusiu ls lh lnL;a dh [kkus&ihus dh O;oLFkk djrs gSaA os kr% 4%00 cts lh d
mBkdj xeZ ikuh dh O;oLFkk djrs gSa rkfd ml ;adj BaM esa yx cz'k vkfn dj Qzs'k g ldsAa
mld ckn pk;&uk'rk nsus d ckn nigj dk tu cukdj lkFk j[krs gSa fd tgk dgha h mfpr
LFkku feysxk ogk lh d tu djk;k tk, vj 'kke d tgk Bgjrs gSa ogk h pk;&lwi ,oa jkf= dk
tu rqjUr rS;kj dj lh d se ls f[kykrs gSaA ;g iwjh ;k=k cxSj 'jik xziq d lao gh ugha gSA ge lc
rgs fny ls iwjh 'jik Vhe d vkkjh gSaA

uk;ye ls yxx 450 fdyehVj dh ;k=k yxx 7&8 ?kaVs esa iwjh dj jkLrs j f&f vkdkj
dh igkfM+;a esa f'kofyax ,oa f'ko dh gh dYiuk djrs&djrs ge vius xarO; Maxck igqps t fd 4540 ehVj
dh pk ij fLFkr FkkA
vpkud 3900 ls 4540 ehVj dh pk ,oa ;k=k dh vR;kf/kd Fkdku ,oa vkDlhtu dh deh d
dkj.k gekjs dqN lnL;a dh rfc;r fcxM+us yxh] kjhiu mYVh vkfnA rqjUr mu la d ;Fkk;X; nok;k
nh x ,oa lh d ekufld :i ls h mRlkfgr fd;k x;kA
-9-

vc ;gk ls jkf= d [kkus esa f[kpM+h gh lcd fy, mfpr Fkk] D;afd vkDlhtu dh deh d pyrs
lcdh gkyr [kjkc Fkh ,oa lh d tu de ,oa ikuh T;knk ihuss d dgk x;k D;afd ikuh esa ?kqyh O2
lh d 'okal esa vkDlhtu dh deh dh iwfrZ djrh gSA
vxys fnu 19
tqyk d kr% 7%00 cts
pk;&uk'rk d mijkUr ge
lh ekuljoj >hy dh
vj jokuk gq,A djhc 4&5
?kaVs d mijkUr ,d igkM+h
ikj djus d ckn vpkud
gh ekuljoj >hy ,oa
mld ikj Jh dSyk'k th d
n'kZu gq,A

tSls gh ge ekuljoj d fudV igqps ge vius d vkuUn d vfrjsd esa laky ugha ik jgs F fd
ftl ekuljoj vj dSyk'k dh geus n'kZu dh vfyk"kk d tUea ls iky j[kh Fkh og vkt gekjs le{k gSA
esjh iRuh vferk r vius d laky ugha ik vj jus yxhA mldh vk[ka ls vklw >j&>j cg jgs F tSls
fdlh dVjh ;k NVs ik= esa tc vpkud T;knk ikuh@nzo vk tkrk gS r og mls laky ugha ikrk ,oa og
ml ik= ls Nyd dj cg tkrk gS] ogh fLFkfr vferk dh g x FkhA 5&10 feuV d ckn og lkekU; g
ikA mlds mijkUr ge lh us ekuljoj >hy esa th j dj Luku fd;k ,oa ekuljoj d ty ls gh
dSyk'kifr f'koth d v/;Z nsdj vius vkid /kU; fd;kA
ekuljksoj >hy ds ifo= ty esa gh gal ik, tkrs gSaA tc euq; bl ty esa Luku dj vius lHkh
ikiksa dk {k; dj] gal ds fofkB xq.k tks fd gal dh pkspa esa gksrk gS ftlds }kjk og nw/k dks nw/k&ikuh ds
feJ.k ls vyx dj xzg.k dj ysrk gS ,oa ikuh dks ogha NksM+ nsrk gSA dks vius esa lekfgr djds bl tM+
- 10 -

,oa psru ds feJ.k ls mRiUu kjhj ls dsoy psru vkRek dh vuqHkwfr dks kIr dj ysrk gS ,oa tM+ kjhj dks
R;kx nsrk gS vkSj thouHkj thoUeqDr gksdj blh kjhj esa bZoj ds /;ku esa vkufUnr jgrk gSA

ekuljoj >hy dh mRifk czkth d eu ls gq Fkh vFkkZr~ eu ls mRi bPNkva@dkeukva dh

fo'kkyrk ljoj d :i esa ifj.khr gq FkhA ;g Fke ty ljoj gS ;gha ls cziq=] lryqt] djukyh] lj;q
dk mn~xe gSA ekuljoj d >hjlkxj h dgk tkrk gS] tgk '"k'k;k ij Jh fo".kq y{eh d lkFk fojkteku
gSa vj mudh ukf ls mRi dey ij czkth cSB dj lalkj dh l`f"V djrs gSa vFkkZr~ ;g cSdq.B yd h
gSA vj pwfd bld lkFk xoku f'ko h dSyk'k ioZr d :i esa lk{kkr~ fojkteku gSa r ;g f'koyd h gSA
vr% dSyk'k&ekuljoj d czyd] cSdq.B yd o f'ko yd rhua ,d LFkku ij mifLFkr gSa] ,slk ekuk
tkrk gSA blds vykok ;g ,d kfDrihB Hkh gS D;ksfa d ;gk lrh dk nkfguk gkFk fxjk FkkA
bl txg ij cz dey lQsn dey iq"i ik;s tkrs gSaA ewyr% dey rhu dkj d grs gSa] cz
dey 'osr&czk&ljLorh dk rhd] dey xqykch jax&fo".kq&y{eh dk rhd] uhydey@uhyk&
vkdk'kor~ f'ko&ikoZrh dk rhd vj ;g lh bl ekuljoj dSyk'k ioZr J`a[kyk esa ik, tkrs gSaA
- 11 -

;gk igqp dj] Luku dj geus ,d lkFk bl czk.M d rhua loZPp lkk cSdq.Byd] czyd ,oa
f'koyd d n'kZu dk vuqo fd;kA

rnqijkUr ekuljoj dh ifjek xkM+h }kjk fd;k x;kA jkLrs esa jk{kl rky jko.k }kjk feykA ;g
jk{kl rky jko.k }kjk Hkxoku fko dh vkjk/kuk ekuljksoj >ky ds fudV djrs oDr mlds ri ds Hkko ls
tehu /kalus ls cuk FkkA ;g vkdkj esa Vs<+k gS vkSj bldk ikuh [kkjk gS] blesa dksbZ Hkh Luku ugha djrk gSS
;g jk{klh o`fk dk rhd gSA cM+k gh vn~qr n`'; FkkA lkeus dSyk'kth n`f"Vxpj g jgs F nkfguh rjQ
ekuljoj >hy ,oa ck,a rjQ jk{kl rky FkkA FkM+h nsj ml euje n`'; d ea=eqX/k gdj ns[kus d ckn
ge lh ekuljoj
dh ifjek iwjh dj
,dne ekuljoj
>hy d fdukjs fp;w
xeQk uked txg
esa :ds tgk ls
dSyk'kth
,oa
ekuljoj d n'kZu
g jgs FA

- 12 -

;gk jkf= d prqFkZ gj ekuljoj >hy esa czeqgqrZ d le; nsorkx.k dk'kiqat d Lo:i esa
Luku dj 'kq) gdj iqu% vius /kke pys tkrs gSa og vyfdd n`'; gekjs xziq d cgqr ls yxa us ns[kk fd
rkjk /khjs&/khjs >hy esa mrj jgk gS ,oa iqu% okil tk jgk gSA ml jkf= esa vR;kf/kd BaM gus ,oa Fkdku d
rgr ge ml n`'; ls oafpr jg x, ij pwf d ge h ekuljoj esa Luku dj pqd F vFkkZr~ n`f"V 'kq) g
pqdh Fkh vj 'kq) cqf) vj n`f"V esa nwlja d vyfdd vuqo ,d nwljs esa LFkkukarfjr g tkrs gSa] r mud
vuqo d geus h mlh <ax ls eglwl fd;k vj vius n; d vfr QqfYyr ik;kA
vxys fnu 20 tqyk d tu d mijkUr ge dSyk'k ifjek ekxZ d csl dSaEi MkLpsu igqp x,A
ogk ij geus ekuljoj d ty d ysus d fy, fMCck [kjhnk vj jkf= foJke fd;kA

vxyh lqcg 21 tqyk d pk;&uk'rk djus d mijkUr lh f'ko@dSyk'k dh ifjek ekxZ tkus d
fy, ;e}kj igqpsA ;e}kj vFkkZr~ bld vkxs tho dh xfr ugha grh gS vj dSyk'kifr f'koyd dh ifjek]
tc f'kovkKk ls tho ;e vFkkZr~ dky d fu;a=.k ls eqDr grk gS] rh lao g ikrk gSA bl ;e}kj eafnj
esa n ?akVs yxs gSa] ,d f'koth dk ,oa nwljk ;ejkt dkA lh O;fDr ;ejkt dh iwtk vpZuk dj mu ls
f'koyd esa os'k dh vkKk ysdj gh vkxs c<+rs gSaA
- 13 -

;gk igqp dj O;fr dky d nk;js d yka?k tkrk gS vj egkdky dSyk'kifr f'ko d vkuUne;h
yd esa os'k dj tkrk gSA vFkkZr~ ;e}kj d ij d kx ij ;ejkt@dky@e` R;q dk fu;a=.k lekIr g
tkrk gS vj O;fDr fukZj g] mYykflr voLFkk ve ue% f'kok; dh t;dkj djrk gqvk ogk dh vyfdd
NVk d fugkjrk gqvk iSny vFkok ?kM+s ij ifjek ekxZ esa vkxs c<+rk gSA dSykk ifjek ekxZ dh dqy
yackbZ yxHkx 44 fdyksehVj dh gSA eSa vj esjh lg;xh fe= ge vkBa yx vkDlhtu dh deh ,oa ekxZ dh
nqxeZ rk d ns[krs gq, ?kM+s ij gh ifjek fd,A

Fke fnu d ifjek esa geus dSyk'kth d fof :ia d ns[krs gq, 10 fdyehVj dh nwjh r; dj
Msjk&iqd 4860 ehVj t fd MkLpsu csl dSaEi ls 240 ehVj dh pk ij Fkk] nigj d ,d cts igqp
x,A ogk ij dqN dPps edku t fd feh ,oa iRFkj ls cus gSaA tks 50 ;qvku fr O;fDr d fglkc ls
feyrs gSa muesa jguk cgqr mfpr gS D;afd jkf= esa BaMh gok, pyrh gSa t fd rfc;r [kjkc dj ldrh gSA

- 14 -

ge ml dejs esa tgk Bgjs F dSyk'kth dk ,dne i`"B kx d rys esa fLFkr Fkk ,slk yx jgk Fkk
fd xoku f'ko gesa viuh xn esa f[kyk jgs gSa vj yjh nsdj lqyk jgs gSaA ;gk ij pk d dkj.k ge
lh d dkQh Fkdku ,oa kjhiu eglwl g jgk Fkk] ij lh cgqr gh mRlkfgr ,oa ladfYir g /khjs&/khjs
vxys fnu dh ;k=k d fy, 22 tqyk dh lqcg ikp@lk<+s ikp cts jokuk gq,A vkt dh ;k=k cgqr
dfBuk jh gS] D;afd vc lh/kh [kM+h igkM+h dh p<+k gS t fd Myekyk ikl 5800 ehVj t fd bl
ifjek ekxZ dh lcls ph pVh gS vFkkZr~ yxx 1000 ehVj dh p<+k gS ogk igqp dj ,d igkM+h t fd
yxx 600 ij gS mls iSny gh mrjuk iM+rk gSA bl igkM+h ij lokj vj ?kM+k nua iSny gh mrjrs gSaA

bl igkM+h d mrjrs le; jkLrs esa xjh dqaM feyrk gS tgk ikoZrhth Luku djrha Fkha vj ;gha
mUgaus vius 'kjhj d mcVu ls x.'kth d cukdj mlesa k.k Qwd
s FA ;g ifo= dqaM dk ty lh ;k=h
vius lkFk ys tkrs gSaA

- 15 -

mld mijkUr mrjrs le; ogk ,d igkM+ ij lh nsorkva d n'kZu grs gSa ,oa ,d Xysf'k;j
cQkZuh jkLrk ikj djd uhps mrjus d i'pkr~ iqu% ?kM+s ij lokj gdj yxx 10 fdyehVj dh ;k=k
djuh iM+rh gSA
ekxZ esa ,d ,slh igkM+h iM+rh gS ftls ns[kus ls fkoth lksrs gq, vkSj muds flj ij 5 Qu ds
kskukx fn[kkbZ iM+rs gSaA bl
igkM+h dh nwjh vuqlkj eqnzk,
cnyrh jgrh gSaA bu lc
fofo/krkvksa ls Hkjh] fko#ih dbZ
igkfM+;ksa dks ikj dj ge vius
nwljs fnu ds iM+ko >qVqyiqd
4760 ehVj igqpsA vkt lHkh
rhFkZ;kf=;ksa dh fLFkfr Fkdku ds
ekjs [kjkc gks pqdh FkhA lHkh us
Hkxoku ds uke dk vkJ; ys
Hkkstu dj foJke fd;k rkfd
vxys fnu dh ;k=k ds fy,
kjhj LoLFk jgsA
vxys fnu 23 tqyk d ifjek dh iw.kZrk gsrq kr 6%30 cts pk;&uk'rk d ckn lh ny lnL;
jokuk gq,A 10 fdyehVj dh nwjh iwjh dj ge ,d igkM+h d ikj fd, r gekjh ySaMwtj ogk igqp x
FkhA ml ij ge lokj gdj vius csl dSaEi rkjpsu igqpsA ogk ij gekjs t lg;k=h ifjek esa ugha tk
ik, F mu lcus gekjk cgqr xeZt'kh ls Lokxr fd;k lh t; ys ce ce ys dj ,d nwljs ls fyiV
x, vj bl dfBu ifjek d
iwjh djus ,oa ldq'ky okil
vkus d fy, 'oj d /kU;okn
,oa c/kk ns jgs FA lh ,dne
kofoOgy ,oa mUekfUnr voLFkk
esa dkQh le; rd jgsA ,slk
yx jgk Fkk fd le; :d x;kA
yxx ,d ?kaVs d mijkUr lh
us viuk&viuk lkeku iSd fd;k
,oa ekuljoj >hy dh rjQ
Luku ,oa dSyk'kth d iwtu
gou d fy, jokuk gq,A

- 16 -

ekuljksoj >hy igqp dj lHkh us Luku dj bZoj dks /kU;okn nsus ds fy;s gou dqaM cukdj
:nzkfHk"ksd fd;k ,oa vkjrh dj dSykkifr fko dks lk{kkr~ nkZu djrs gq;s u`R; djus yxsA

lHkh cgqr izlUufpk gks vius lkSHkkX; dh ljkguk dj vius dks /kU;&/kU; vuqHko djus yxsA lHkh us ogha
ij nksigj dk Hkkstu dj ftl jkg ls ge vk, Fks mlh jkg ls okilh dh rjQ dwp fd;kA
okilh ds oDr gekjh nkk ml ;ksxh dh HkkafRk Fkh
tks ;e] fu;ekfn ;e] fu;e] vklu] izk.kk;ke] izR;kgkj]
lekf/k
/;ku
/kkj.kk] /;ku vkSj lekf/k v"Vkax ;ksx }kjk ml lekf/k dh
/kkj.kk
voLFkk esa ijekRek dk lk{kkRdkj dj okil viuh
R;kgkj
kkjhfjd@lkalkfjd voLFkk esa ykSVrk gS vkSj geskk ml
k.kk;ke
lk{kkRdkj :ih feyu ds vkuan esa eLr jgrk gSA og bl
vklu
kjhj ls f;k, rks djrk gS ijUrq mldh viuh
fu;e
bPNk,@okluk, lekIr gks xbZ gksrh gS vFkkZr mldh
deZokluk :ih laLdkj:ih cht tks bl tUe e`R;q ds p
;e
esa kjhj dh mRifk gsrq vko;d gS mldk ukk dj ysrk gS
vFkkZr og tUe e`R;q ds p dks ikj dj bZoj dh HkfDr ds ijekuUn esa eLr jgrk gSA
- 17 -

bl voLFkk dk Hkku gesa ml Hkqus gq, pus dh rjg djuk pkfg, ftlds vadqj.k dh {kerk dks vfXu
ds rki us u"V dj fn;k gSA ns[kus esa cht puk ,oa Hkqquk puk ,d tSls gh fn[krs gSa ij cht pus ds }kjk pus
ds o`{k ,oa pus mRiUu gks ldrs gSa ijUrq Hkqus pus dks i`Foh esa Mkyus ls og u"V gks tk;sxk ijUrq vU; o`{k
,oa pus ugha cuk ldrk mlh izdkj tks ,d ckj bZoj dk viuh vka[kksa ls lk{kkRdkj dj viuh
deZokluk:ih laLdkj cht dks Kku vfXu ls nX/k dj nsrk gS mldk vxyk kjhj vFkkZr~ tUe e`R;q ugha
gksrk gSA
bl ;k=k dks geus ;ksxh ds v"Vkax ;ksx :ih lh<+h ds vkB lksiku dks oj feyu dh fof/k tSls gh
ekudj fd;kA ;k=k fHkykbZ&nqxZ dh leqnz lrg ls pkbZ yxHkx 325 ehVj vFkkZr~ 1000 QhV ls vkjaHk
gksdj usiky@dkBekaMq 1350 ehVj@4428 QhV ls vkxs pkbuk ckMZj ikj dj uk;ye 3900 ehVj@12792
QhV dks ikj dj lkxk 4300 ehVj@14104 QhV ds vkxs U;w Mksxa ck@iz;kax 4540 ehVj@14890 QhV ls
ij dh p<+kbZ dks ikj djrs gq, ekuljksoj >hy 4590 ehVj@15060 QhV ij tc igqps rks dSykkth ds
Hkh nkZu lkFk&lkFk gq,A
vFkkZr ekuljksoj >hy igqpus ds igys v"Vkax ;ksx dh ikapoha lh<+h izR;kgkj vFkkZr~ lHkh bfUnz;ka
viuk ckgjh lkalkfjd dk;Z dks NksM+dj vius vUr%dj.k@vUreqZ[kh LoHkko esa ykSV vkrh gSa dks ikj dj fy;k
Fkk D;ksfa d ogka ds de vkDlhtu ,oa Hkkjhiu ds dkj.k gekjh [kkus ihus ,oa vU; lHkh ckrksa esa :fp ,dne
[kRe gks xbZ Fkh vkSj ge lHkh fujUrj dSykkifr fkoth dh gh /kkj.k vFkkZr~ vankt yxk jgs Fks fd og dSls
fn[kkbZ nsaxAs vFkkZr~ mudh ,d Nfo dks geus vius le> ls fpf=r fd;k Fkk vkSj mudk /;ku dj jgs Fks
rHkh vpkud gh og Nfo ekuljksoj >hy ds lkFk gekjs lkeus vk xbZ vkSj gekjk ,oa Hkxoku fko dk feyu
ekuljksoj >hy ij gqvk vkSj ;g lekf/k dh voLFkk esa ge iwjs pkj fnu iwjh ifjek ;k=k esa jgs gesa gj
iy Hkxoku ds LikZ mudh n;k ,oa vuqxzg dk lrr~ vuqHko gksrk jgkA
ifjek ds vof/k esa tc ge Mksyekyk ikl 5800 ehVj@19024 QhV dh pkbZ ij igqaps rks gesa
yxk fd dSykkifr gesa viuh xksn esa mBkdj nqykj dj jgsa gSa vkSj fQj gesa ekrk ikoZrh ds vkapy esa
xkSjhdqaM ds jkg ls uhps mrkj jgs gSaA ge iwjh ifjek esa ea=eqX/k dbZ tUekas ds fcNM+s gq, tho vius ije
firk ds lkfu/; esa vius [kqkh@mRlkg dks laHkky ugha ikus dh fLFkfr esa eLr gks eXu jgsA
bl ;k=k ls ge thoksa dh dbZ tUeksa dh ijefirk ijekRek dh [kkst iwjh gks xbZ] tUeksa dh
bPNkvks@
a oklukvksa dh lekfIr gqbZ ,oa r`f"V ,oa larqf"V ds lkFk viuh okilh ;k=k i`Foh ds lkalkfjd yksd
esa djus ds fy, fQj ,d&,d ik;nku dj mrjrs gq, okil vius lalkj fHkykbZ vk,A ij vc gekjh nkk
ml v"Vkax ;ksx esa fl) ;ksxh dh Hkkafr gks xbZ gSA og tSls geskk vius izHkq dk nkZu gj fLFkfr esa djrk gS
gesa Hkh dSykkifr dk lkfu/; ,oa nkZu gj oDr gksrk gSA
esjk lHkh ikBdx.k ls vuqjks/k gS fd ;g ;k=k ;|fi dfBukbZ Hkjh gS ijUrq ge lHkh tho dks ,d
ckj thou esa izHkq dk lk{kkRdkj djuk pkfg,A

- 18 -

ys[kd&ifjp;
Jh lat; ik.Ms; dk tUe lu~ 1972 es]a bLikr uxjh fyk] ftyk&nqxZ] Nkhlx<+ esa
gqvkA bUgaus viuh kjfEd f'k{kk fyk esa iwjh dh rFkk Lukrd ch- - eSdsfudy
bathfu;fjax fcykliqj ls rFkk Lukrdkj vk- vk- Vh- fnYyh ls fd;kA orZeku esa
fyk bLikr la;=a d ty ca/ku fokx esa ofj"B ca/kd d :i esa la;=a d viuh
lsok, ns jgs gSaA
iqjk.ka ,oa 'kka d v/;;u ,oa euu djus ls budk] vk/;kfRed thou d
fr vkd"kZ.k mRi gqvk t vUrr% 'oj se esa ifjf.kr gqvkA bUgksua s Jhen~Hkkxor ds
lkj dks viuh jpuk Hkkxor jlke`r esa ladfyr fd;k gS tks fd ftKklq HkDrksa dks bZoj ds lkfu/; dk vuqHko
iznku djrk gSA
bUgksaus }knk T;ksfrfyZxa rFkk vejukFkth ds nkZu djus ds mijkUr 12 & 28 tqykbZ 2012 esa dSykk
ekuljksoj dh vn~Hkqr ;k=k dh vkSj mlls kIr vuqHko dks dSykk ekuljksoj ;k=k tho&f'ko feyu dh vn~qr
vyfdd ;k=k esa fyfic) fd;k gS tks fd Hkfo; esa dSykk ekuljksoj dh ;k=k ij tkus okys HkDrksa dks mRlkfgr
,oa lathouh cwVh dk dk;Z djsxhA

- 19 -