1

ke=<Ceoeme mebmke=le meerjerpe

121
eercelee HeeeYegmetefjCee efJejefele:

YegJeveoerHeke:
[eMveceeieeae:]]

oerefHleJeeKeee mebJeefuele:

JeeKeekeej:

[e@. keecesMJej GheeOeee:

peewefle<eeeee&: (ueyOemJeCe&Heoke:)
Heer-Se. [er. , et. peer. meer. Hejer#eeseerCe&:
peewefle<eefJeYeeie:-keeMeer-efnvot efJeMJeefJeeeuee:, JeejeCemeer5

ke=<Ceoeme Dekeeoceer, JeejeCemeer

1990

efJe<eeeveg$eceefCekee
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.

efJe<eee:
cegKe He=
efJe<eeeveg$eceefCekee
ceueced
Yetefcekee
vecees Jeeked
efJe<eeefJeYeeie:
ie=neefOeHeejced
eneseveereejced
Me$egefce$eejced
eneCeeb Hejb JewjkeLeveced
jeng ie=neseveereejced
keslegefmLeefleejced
enmJeHeeefoejced
eYeeleeefokeeue%eeveced
eflee&ieeefoef:
eneCeeb eke=efle:
eneCeeb jmee:
eneCeeb OeelegcetuepeerJemeb%ee
eneCeeb efHeoeefomeb%ee
eneCeeb peeefleefveHeCeced
eneCeeb osnmJeHeefveHeCeced
eneCeeb JeCe&mJeHeefveHeCeced
eneCeeb DeefOekeejefJeMes<e:
eneCeeb OeelegefevleeefJeMes<e:

He= mebKee
1
2
6
6
6
6
10
14
16
17
18
19
20
21
21
23
24
25
26
28
29
30
31
33

25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.

efJe<eee:
eneCeeb mLeeveefJeMes<eefveHeCeced
eneCeeb m$eerHeg<emeb%ee
eneCeeb Jeeesvegceeveced
eneCeeb eke=eflemJeHeHeced
levegYeeJe:
OeveYeeJe:
le=leereYeeJe:
elegLe&YeeJe:
HeeceYeeJe:
<eYeeJe:
meHleceYeeJe:
DeceYeeJe:
veJeceYeeJe:
oMeceYeeJe:
SkeeoMeYeeJe:
eoMeYeeJe:
Fkeeueeveeveced
ueiveefJeeejejced
YeeJeYeeJesMeueivesMeeveeb efJeeej:
keee&efmeefeesiee:
efJeve<enefJeeejejced
efJeve<eneYeeJe:
jepeeesieejced
ueeYeeueeYeefJeeejejced
ueivesMeefmLeefleejced
ieYe&#esceejced

He= mebKee
34
35
36
37
39
40
41
41
42
42
43
43
44
45
45
46
47
48
53
54
58
60
62
67
70
73

51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.

efJe<eee:
iegefJe&CeeremeJeejced
DeHeleegiceemeJeejced
ieYe&ceememebKee%eeveced
m$eereeefHleefJeeej:
efJe<ekeveeeesie:
YeeJeevleieen:
efJeJeens Je=efefJeeej:
keue$epeerJevecejCeeefoeesie:
efJeJeeoefJeeej:
Dem$eenejefJeeej:
mebkeerCe&HeoefveCe&e:
DeefeefvleleueeYeeesie:
meomeodJeeeesie:
eJeemeerieceveeieceveeesie:
HeefLekeieceveejced
HeefLekeeieceveefJeeej:
ce=legeesie:
ogie&Yeejced
eewee&efomLeeveejced
$eeeCekeeIe&ejced
veewce=efleyevOeejced
DeleerleefoveueeYeeefoejced
ueivesMeebMeueeYeejced
s<keeCeeefoejced
ueeYeeesie:
Heg$eeeefHleeesie:

He= mebKee
75
78
80
80
84
85
86
86
87
90
91
92
94
95
98
101
103
107
110
117
124
130
131
133
135
135

77.
78.
79.
80.
81.
82.

efJe<eee:
oes<e%eeveejced
efoveeee&ejced
Deefmevee JeOeeesie:
ieYee&efoeMveejced
JeKeveveeesie:
Ghemebnej:

He= mebKee
137
139
140
141
145
150

~~ eer ~~

YegJeveoerHeke:
`oerefHle' mebmke=leefnvoererkeeYeeceeueesefkele:
ceueeejCeced
meejmJeleb vecemke=le cen: meJe&leceesHenced~
enYeeJeekeeMesve %eevecegvceerueles ceee ~~ 1 ~~
oerefHle:HejcHejee eeHleb ceueb emleewefle HeeeYegmetefjveeceeeee&:
meejmJeleefceefle~ mejmJelee: mecyeefvOe meejmJeleced ~ cen: lespe: keerMeb levcen: ?
meJe&leceesHenced DevOekeejefJeveeMekeced, vecemke=le eCece ceee evLeYeeJeekeeMesve
metee&efoveJeeneCeeb levJeeefoYeeJes<eg ieleeveeb ces<eeefoeoMejeMeerveeb e ekeeMesve
mHegerkejCesve %eevecegvceerueles ekeeMeles ~
efnvoer:ceQ HeeeYegmetefj veeceke Deeeee& mecee DeefJeee He DevOekeej kees
efJeve kej osves Jeeues meejmJele lespe kees eCeece kej eneW SJeb eoMe YeeJeeW kes
efJeJeseve mes peesefle mJeHe %eeve kee ekeeMeve kej jne ntB ~
`meejmJeleced' Heo ieCesMe kee Yeer Jeeeke nwmejmJelee: HeeJe&lee DeHeleb
ieCesMe: ~
efJe<eeefJeYeeie:
eneefOeHee Geveeree Deveesveb efce$eMe$eJe:~
jenesie=&neseveereeefve keslege&$eeJeefle<les ~~ 2 ~~
oerefHle:<edef$ebMeoefmceved ejeefCe evLes YegJeveoerHekesefle eefleeglee
efJe<eeefJeYeeies leevesJe ejeefCe Je#evles ~ le$e ejeefCe 1. ie=neefOeHee ie=nmJeeefceve:
2. Geveeree: jeefMeJeMeeogeveeree ene: ~ 3. Deveesveb efce$eMe$eJe:
eneCeeb HeejmHeefjke: mecyevOe: 4. jenesie=&neseveereeefve jenese&nme
ejeCegeveereeefve 5. keslege&$eeJeefleles kesleesie=&nefceleefYeeee: ~
efnvoerevLekelee& ves YegJeveoerHeke evLe kees eerme ejeW ceW JeJeefmLele
efkeee nw--- <edef$ebMeoefmceved ejeefCe evLes YegJeveoerHekes ~ Dele: Gve ejeW keer
meb%ee Mueeske mebKee oes mes oMe Hee&vle He{er ieF& nw ~ es $eceMe: efvecveefueefKele nQ -

1. ie=neefOeHe [YeeJeeW kes mJeeceer ] 2. Geveere 3. efce$eMe$eg 4. jeng kee ie=n,

Ge Deewj veere 5. kesleg kee ie=n ~
mJeHeb ene$eme Jeer#eb eoMeJesMcemeg~
efveCe&eesYeer<keeueme eLee ueiveb efJeeee&less ~~ 3 ~~
oerefHle:$eceeeHleeefve ejeefCe keLevles-- 6. ene$eme mJeHeced
eneCeeb mJeHeced 7. eoMeJesMcemeg Jeer#eced mJemLeeveefmLelees en: keb keb YeeJeb
HeMeefle, eoMeYeeJes<eg keg$e efkeb efJeueeskeveereefceleefYeeee: 8. DeYeerkeeueme
efveCe&e: FIeeeveeveced 9. ueiveefJeeej: ~
efnvoer:6. eneW kee mJeHe 7. eneW keer eoMeYeeJeef 8.
FIeeeveeve DeLee&led Fkeeue kee meeOeve 9. ueive kee efJeeej ~
enes efJeve<es eeked meeodjepeeesieeleg<eced~
ueeYeeoerveeb efJeeeje ueivesMeeJeefmLeles: Heueced ~~ 4 ~~
oerefHle:10. efJevees en: keerMees YeJeefle Fefle oMeces ejs Jele&les 11.
jepeeesieelegeced ueivesMekeeexMeeYeeceglHeVeme elegeme keLeveefceefle YeeJe: ~
12. ueeYeeoerveeb efJeeej: eguee&Yees YeefJe<eleueeYees Jesefle 13.
ueivesMeeJeefmLeles: Heueced ueiveHeles: efmLeefleJeMeeod ejHeueced ~
efnvoer:10. efJeve en keer efmLeefle kee efJeeej 11. jepeeesie
eleg<e DeLee&led ueivesMe Deewj keeexMe (eMve mecyevOeer YeeJesMe) keer efmLeefle mes eej
ekeej kes jepeeesie kee keLeve ej 12. ueeYeeefo kee efJeeej 13. ueivesMe keer
efmLeefle mes GlHeVe Heue kee efJeeej ~
ieYe&me #escecesleme iegefJe&Cee: emeJees eoe~
DeHeleegiceemeJees es ceemee ieYe&mecYeJee: ~~ 5 ~~
oerefHle:14. Sleme ieYe&me #esceced ? ieefYe&Cee: ieYe&me Meb Jele&les ve
Jesefle 15. eoe iegefJe&Cee: emeJe: ieYe&Yeejeuemeeee: emeteflekeeue: keoe Jele&les
16. DeHeleegiceemeJe: egieueyeeuepevce%eeveced 17. ieYe&mecYeJee: es ceemee:
les<eeb meee efveCe&e: ~

efnvoer14. ieYe& #esce ee ieYe&Heele kee efveCe&e keLeve 15. ieefYe&Ceer kee
emeteflekeeue keLeve 16. eceueeesie DeLee&led peg[Jes yeeeW kee pevce uesves kee %eeve
17. efpeve cenerveeW ceW ieYe& efmLele nw Gvekee He=Leked He=Leked keLeve ~
Oe=lee efJeJeeefnlee Yeeee& efJe<ekevee eLee YeJesled~
YeeJeevleiees enes eeefiJeJeeneefoefJeeejCee: ~~ 6 ~~
oerefHle:18. Oe=lee G=lee, efJeJeeefnlee Yeeee& Helveer, 12.
efJe<ekevee kegueveeefMeveer efJe<eyeeuee (eeeervekeeues jepeveerleew efJe<ekeveeveeb eeesiees
YeJeefle mce) Delemleemeeb ueeskes veeMeee SJe eeesie DeYeJeled ~ eLee esve ekeejsCe
YeJesled 20. YeeJeevleiees enes eeied levJeeefoYeeJeeveeceefvleceWMes efmLeleme enme
eeked Heueb leme keLeveced SJee 21. efJeJeeneefoefJeeejCee:
efJeJeenmecyeefvOeHeuekeLeveced ~
efnvoer18 Jesb ej ceW Oe=lee DeLee&led jKewue ee Oejwue Deewj Henues mes ner
efJeJeeefnlee Yeeee& efceueves kee efJeeej, 19 JeW ceW kegueveeMe kejves Jeeueer kevee kee
efJeeej, 20. Jesb ceW YeeJe kes Devle ceW He[s en kee Heue keLeve, 21 JeW ceW
efJeJeeneefo kee efJeeej ~
JeeJelee efJeJeeome meerCe&HeoefveCe&e:~
efveMeees oerHleHe=emeg HeefLekeme ieceeieceew ~~ 7 ~~
oerefHle:22 efJeJeeome egme keuenme Jesefle JeeJelee keLeveced,
23 meerCe&HeoefveCe&e: efceeHeoefveCe&e:, 24 oerHleHe=emeg eJeemeerveeb
YejCeyevOeveeefoveeb efJeeej: 25 HeefLekeme ieceeieceew efveCe&e: ~
efnvoer22 eg ceW peerle nej kee %eeve, 23 meerCe&HeoeW kee efJeeej,
24 $etj ee OeelegJeeoeefo mebefoiOe (ce=leg ee yevOe) eMve kee efJeeej, 25 HeefLeke
ieceve Deeieceve kee efJeeej ~

ce=legeesiees ogie&Yeeewee&efomLeevemeHlekeced~
$eeCekeee&efJe%eeveb veewce=legyevOeve$eeced ~~ 8 ~~
oerefHle:26 ce=legeesie:, 27 ogie&Ye: keesYe: 28
eewee&efomLeevemeHlekeced eewee&efomeHlemLeeveeveeb keLeveced 29 $eeCekeee&efJe%eeveced

$eemeceIee&efoefveHeCeced,
30
veewce=legyevOeve$eeced

veewkeecejCekeejeieejeefoefJeeej: ~
efnvoer26 ce=legeesie, 27 efkeuee Ye, 28 eewee&efo meele mLeeveeW kee
efJeeej, 29 $eeefJe$ee Deeefo kee efJeeej, 30 veewkee, ce=leg Deewj yevOeve kee
efJeeej ~
ueeYeeoees efovesleerles Heueb ceememe ueiveHeeled~
s<keeCeeos: Heueb meJe oes<e%eeveb ceneodYegleced ~~ 9 ~~
oerefHle:31 Deleerles efoves Jeleerles efoJemes ieleefoJeme Fefle YeeJe:,
ueeYeeoees ueeYemeeueeYeme Jesefle efJeeej:, 32 ueiveHeeled ceememe HeueceLee&led
ueiveHeles: mekeeMeelkeefmcevceemes keoe e ueeYees YeefJe<eleerefle eMveme efJeeej:, 33
s<keeCeeos: meJe Heueb jeMesx<keeCeme efkeb Heueb meJe&cesleled $eeefm$ebMeodejs
eoefMe&efleced, 34 ceneodYegleb oes<e%eeveced DeodYegleoes<eeCeeb %eeveceLee&od
owJeeefoke=leoes<e%eeveced ~
efnvoer31 yeerles efoveeW kes ueeYe leLee neefve kee efJeeej, 32 ueivesMe kes
efJeeej mes ceeveHeue kee efJeeej, 33 s<keeCe Heue efJeeej, 34 DeodYegle
(osJeesleeefopeve) oes<eeW kee %eeve ~
efoveeee& ve=Heeoerveeb ieYexefmceved eEke YeefJe<eefle~
<edef$ebMeoefmceved ejeefCe evLes YegJeveoerHekes ~~ 10 ~~
oerefHle:35 ve=Heeoerveeb je%eeb efoveeee& eefleefoJemeeree keee&Heefle:,
eefleefoveb veJeerveb efkeceglHelmele Fefle efJeeej: 36 Deefmceved ieYex efkeb YeefJe<eleLee&led
Heg$e: Heg$eer Jesefle eMveme efveCe&e: ~ eMveMeem$emeeme peelekeeYetleme evLesefmceved
YegJeveoerHekes veJeefYe: }eskew: <edef$ebMeodejeefCe keefLeleeefve meefvle ~
De$eeOeee$eceesefHe leLewJe efJeeles eLee eefleegleew evLeke=lee ieefole Fefle ~

10

efnvoer35 jepeeDeeW keer efoveeee& 36 ieYe& mes peeeceeve mebleefle kee

efJeeej ~ Fme ekeej Fme YegJeveoerHeke veeceke evLe ceW eerme ej Heefle nQ ~
evLekeee& ves Fme evLe ceW `DeOeee' kes mLeeve Hej `ej' Meyo kee eeesie
efkeee nw ~ Fve eerme ejeW ceW mecee evLe efJeYeeefpele leLee megJeJeefmLele nw ~ Deye
leke veew MueeskeeW ceW evLe ceW JeefCe&le efJe<eeeW keer meteer emlegle keer ieF& nw ~
DeLe ie=neefOeHeejced ~~ 1 ~~
ces<eJe=efMekeeesYeezce: Meg$eesJe=<elegueeYe=lees:~
yegOe: keveeefceLegveees: keke&mJeeceer leg evcee: ~~ 11 ~~
oerefHle:ces<eJe=efekeees: eLeceeceees: mJeeceer Yeewcees ceuees YeJeefle,
Meg$ee Je=<eueeYe=lees: ieesOeees: mJeeceer efJeegle:, yegOees en: keveeefceLegveees:
<ele=leereees: mJeeceer YeJeefle, keke&me kegueerjme mJeeefceveew YeJele: ~ Deves meJex
Heeleejeene: efjeefMeHee Fefle Keeleefceob leLeced ~ efJe<eesefmceved Je=eveeb Jeeveb
eceeCeced
keCerjJeb efJe$eefceCeb efJeueeskee mJeereb Heob le$e ekeej mete&: ~
cew$ee leoemeVeleee kegueerjs efvepeb yeyevOeeueecesCeue#ee ~~
Deves ene ie=nefeeeefe<eee $ecesCe MeerleebMegleericecenmees: meoveb meceereg: ~
eeHle$ecesCe oolegYe&Jeveeefve leew leg leejeene efYeJeveemlele SJe peelee: ~~
efnvoerFme Mueeske ceW ces<eeefo yeejn jeefMeeeW kes $eceMe: mJeeceer en kens
iees nQ ~ ces<e Deewj Je=efeke jeefMeeeW kee mJeeceer cebieue neslee nw ~ Je=<e Deewj leguee
jeefMeeeW kee mJeeceer Meg$e neslee nw ~ kevee Deewj efceLegve jeefMeeeW kee mJeeceer yegOe
neslee nw ~ leLee keke& jeefMe kee mJeeceer evcee neslee nw ~
meevceerveOeefvJeveespeeaJe: Meefvece&kejkegcYeees:~
eEmenmeeefOeHeefle: mete&: keefLelees ieCekeesecew: ~~ 12 ~~
oerefHle:ceerveOeefvJevees: mJeeceer peerJe: meeod DeLee&led Pe<eOevegOe&jees:
mJeeceerenes ye=nmHeefleYe&Jeefle ~ SJecesJe cekejkegcYeees: mJeeceer MeefveYe&Jeefle ~
efmebnmeeefOeHeefle: efmebnjeMesjefOeHeefle: meteex jefJeie&Cekeesecew: peesefleefJe&ef: keefLelees
ieefolees efJeelesefle ~ De$ewkee eefLelee keLee eteles ~ Hegje efkeue

11

efmebneefo<edkeie=nmeeefOeHeefle: mete& Deemeerlce kekee&efo <edkeie=nmeeefOeHeefleMeves

efJeueesce$ecesCeemeerled ~ Deves meJex ene: eoeiele eeLe&veeb e$egmleoe metee&evcemeew
Skewkeb jeefMeYeeieb lesYe: eoeJevleeefJeefle ~
efnvoerceerve Deewj Oeveg jeefMeeeW kee mJeeceer ye=nmHeefle neslee nw ~ cekej leLee
kegcYejeefMeeeW kee mJeeceer Meefve neslee nw ~ efmebn jeefMe kee DeefOeHeefle mete& kene ieee
nw ~ Fme ekeej es ieCekeeW ves jeefMeeeW kes Devegmeej Gvekes mJeeceer eneW kee
eLee$ece efJeYeepeve efkeee nw ~
jeefMemJeeceer e$e
jeefMe
ces<e
Je=<e efceLegve keke& efmebn Oeveg cekej
Je=efeke leguee kevee

ceerve kegcYe
mJeeefce
Yeewce
Meg$e
yegOe
ev mete& ieg
Meefve
yeejn jeefMeeeW kee efJeYeepeve DeeeeeeX keer Jew%eeefveke ef kee eefleHeue nw ~ GvneWves
mecee yeeeC[ kees Ske Je=e kes He ceW ceeve efueee nw ~ Ske yeeeC[ keer HeefjefOe
mete& efkejCeeW kes elegje emeej Hee&vle ceeveer ieeer nw
efovekejkejefvekejefvenlelecemees veYeme: me HeefjefOeefolemlew: ~
efme0 efMe0 ieesueeOeee:
mete& (DeeOegefveke efmeevle mes He=LJeer) HeefjYeceCe kes ceeie& keer $eeefvleJe=e mebKee nw ~
Dele: $eeefvleJe=e kes eoMe efJeYeeie keer Ske jeefMe nesleer nw ~ efkemeer Yeer Je=e ceW
360 DebMe nesles nw ~ Dele: 360 30
12
12 jeefMeeeW kee Ske jeefMe e$e neslee nw ~ $eeefvleJe=e ceW ner Deefeveer
ve#e$e mes ueskej jsJeleer Hee&vle 27 ve#e$e DeJeefmLele nw ~ Ske ve#e$e kes eej ejCe
keefuHele nQ ~ Heuele: 27 4 108 ejCe, DeLee&led 27 ve#e$eeW kes mecee
ejCe 108 neWies ~ ve#e$eeW kes ejCe eesie mes ner DeHevee Deekeej enCe kejleer nQ ~
Heuele: 27 ve#e$eeW kes 108 ejCeeW ceW 12 jeefMeeeW mes efJeYeepeve kejves Hej
108 12 9 ejCe Mes<e nesles nwb ~ Dele: ve#e$eeW kes veew-veew ejCeeW kes
$eefceke meceJeee mes Ske-Ske jeefMe kee mJeHe yevelee nw ~ etbefke Ske ve#e$e ceW 4

12

ejCe nesles nQ ~ Dele: 9 ejCeeW keer Hetefle& ceW 2 1/4 ve#e$eeW kee eesie yevelee nw ~
Fme ekeej
Deefeveer 4, YejCeer 4, ke=efekee 1 ejCe ces<e jeefMe
ke=efekee 3, jesefnCeer 4, ce=ieMeer<e& 2 ejCe Je=<e jeefMe
ce=ieMeer<e& 2, Deee& 4, HegveJe&meg 3 ejCe efceLegve jeefMe
HegveJe&meg 1, Heg<e 4, DeeMues<ee 4 ejCe keke& jeefMe
ceIee 4, HetJee&Heeuiegveer 4, GejeHeeuiegveer 1 ejCe efmebn jeefMe
GejeHeeuiegveer 3, nmle 4, efe$ee 2 ejCe kevee jeefMe
efe$ee 2, mJeeleer 4, efJeMeeKee 3 ejCe leguee jeefMe
efJeMeeKee 1, DevegjeOee 4, pese 4 ejCe Je=efeke jeefMe
cetue 4, HetJee&<ee{e 4, Geje<ee{e 1 ejCe Oeveg jeefMe
Geje<ee{e 3, eJeCe 4, Oeefvee 2 ejCe cekej jeefMe
Oeefvee 2, MeleefYe<ee 4, HetJee&YeeHeoe 3 ejCe kegcYe jeefMe
HetJee&YeeHeoe 1, GejeYeeHeoe 4, jsJeleer 4 ejCe ceerve jeefMe
jeefMeeeW kee meerOee mecyevOe ve#e$eeW mes neslee nw ~ eleske en Fmeer
jeefMee$e mes neskej iegpejlee nw ~ mete& peye Fve yeejn jeefMeeeW mes neskej iegpejlee nw
lees $eceMe: oes-oes jeefMeeeW kes Yeesie mes $eleg kee HeefjJele&ve neslee nw ~ cekej kegcYe
jeefMe ceW mete& kes jnves Hej efMeefMej $eleg kee HeefjJele&ve neslee nw ~ cekej kegcYe jeefMe
ceW mete& kes jnves Hej efMeefMej $eleg nesleer nw ~ ceerveces<e ceW Jemevle, Je=<e efceLegve ceW
eer<ce, keke& efmebn ceW Je<ee&, kevee leguee ceW Mejod Deewj Je=efeke Oeveg ceW nscevle $elegDeeW
Deeleer nQ ~ Fmemes en efme neslee nw efke eneW kee jeefMeeeW mes ele#e ieefCeleere
mecyevOe nw ~ Fve yeejn jeefMeeeW ceW mes keke& Deewj efmebn jeefMeeeW kees mJelev$e He mes
DeHevee ie=n mLeeve $eceMe: evcee Deewj mete& ves Deerke=le efkeee nw ~ Mes<e
HeeleejeeneW (cebieue, yegOe, ye=nmHeefle, Meg$e Deewj Meefve) kes oes-oes ie=nmLeeve Heefle
nQ ~ Fme mevoYe& ceW Ske jeseke Mueeske efceuelee nw efpemekee DeeMee nw efke enjepe
mete& ves efmebn kees Heje$eceer osKe kej DeHevee Deeee mLeeve yeveeee ~ mete& efce$e
evcee ves efmebn jeefMe kes DeemeVe efmLele keke& kees DeHevee Deeee mLeeve yeveeee ~

13

Mes<e HeeleejeeneW ves ke#ee $ece mes mete& Deewj evcee keer jeefMe kes Deeies leLee Heers
efmLele jeefMeeeW kees DeHevee ie=nmLeeve yeveeee ~ eneW kee mLeeve ke#e $ece ceW Fme
ekeej ceevee ieee nw
`Yetces: efHeC[: MeMee%ekeefJejefJekegpespeeefke&ve#e$eke#ee' DeLee&led ev,
yegOe, Meg$e, mete&, cebieue, ye=nmHeefle leLee Meefve en DeekeeMe ceW $eceMe: efmLele nQ ~
meYeer en Fve jeefMeeeW ceW ner HeefjYeceCe kejles nQ ~ pees en efpeme jeefMe kee
mJeeceer neslee nw Jen Gme jeefMe ceW Deekej DeleefOeke eYeeJeMeeueer nes peelee nw ~ eneW
SJeb jeefMeeeW kes mJeHe, iegCe, Deeke=efle leLee eYeeJe mes peeleke kes Thej Deeves
Jeeueer YeefJe<eled IeveeDeeW kee efJeeej neslee nw ~ jeefMeeeW ceW YeceCe kejles ngS en ve
kesJeue eeefCecee$e kees eYeeefJele kejles nQ, yeefuke Jes JevemHeefleeeW, meceg, $eleg,
GlHeele ef leLee YetkecHeeefo kes Yeer keejke nesles nQ ~ eneW keer egefle SJeb DevlejebMe
kees jeefMe ceeOece mes ner peevee peelee nw ~ Dele: ef$emkevOe peewefle<e ceW Fve jeefMeeeW
kee eefleHeo eeesie efkeee ieee nw ~
mete& Deewj ev jeefMeHeefle efJeYeepeve ceW e$eeOe& kees $eceMe: Devegueesce SJeb
efJeueesce {bie mes eYeeefJele kejles nQ ~ mete& efmebn mes ueskej cekej leke Devegueesce SJeb
ev keke& mes ueskej kegcYe leke efJeueesce $ece mes meJe&eLece jepee ngS ~ yeeo ceW Fve
efoveeW ves Deve eneW kees DeHeves DeHeves e$eeOe& ceW Yeer mLeeve efoee ~ en keuHevee
ye=nlHejeMejnesjeMeem$e ceW met$e He ceW gHeer ngF& nw
jepeeveew Yeevegefnceiet veslee %esees Oejelcepe: ~
yegOees jepekegceeje meefeJeew iegYeeie&Jeew ~~
es<eskees jefJe Heg$ee mesvee mJeYee&vegHegkeew ~

14

DeLe eneseveereejced ~~ 2 ~~
jJescex<elegues eeses evme Je=<eJe=efekeew~
Yeewceme ce=iekekeez e keveeceerveew yegOeme e ~~ 13 ~~
peerJeme keke&cekejew ceervekeves efmeleme e~
legueeces<eew e cevome Geveeres Goeles ~~ 14 ~~
oerefHle:-$eceeeHleefceob efleereejced ~ ejsefmceved kees en: keefmceved jeMeew
Gees YeJeefle keefmceved e veere Fefle eefleHeeefoleb efJeeles ~ Jemleglemleg
eneCeecegeveereeJemLee ieefCeleeree YeJeefle ~
jJes: mete&meeseveerejeMeer ces<elegues eeses ~ De$e ces<ejeefMe Geb leguee e
veereced ~ meHlecelJeeled GejeefMelees veerees YeJeefle ~ `Geeved veereb
meHlececekee&oerveece' eefLelees jeevle: ~ SJecesJe meJe&$eeefHe %eseced ~ evme efJeOees:
Je=<e Geb Je=efekees veereced ~ Yeewceme ceueme ce=iees cekej Geb keke&: kegueerjes
veereced ~ yegOeme efJeo: keveeceerveew <e<ceerveew <ejeefMe Geb eoMejeefMeMe
veereced~ peerJeme iegjes: keke& cekejew kegueerjce=ieeJegeveeres YeJele: ~ efmeleme
Meg$eme ceervekeves Pe<eyeeues $eceMe Geveeres mle: ~ cevome MevewMejme
Geveeres legueeces<eew e YeJele: ~ DeLee&led legueeeeb meewefjemLees YeJeefle ces<es e
veeremLees ~
De$e efJeMes<e:
DepeJe=<eYece=ieeveekegueerje
Pe<eJeefCepeew e efoJeekejeefolege: ~
oMe-efMeefKe-cevegegked-efleLeer-efveebMewefm$eveJekeefJebMeefleefYee lesmleveeree: ~~
meteex ces<eme oMeceebMes, eves Je=<eYeme le=leereebMes, Yeewcees cekejme
DeeefJebMelebMes, yegOe: keveeee: HeeoMeebMes, ieg: keke&me HeeceebMes, Meg$ees
ceerveme meHleefJebMelebMes, Meefve: legueeee: efJebMelebMes HejceeseefmLelees YeJeefle ~
Hejceeses efmLelee: ene: HejceMegYeHeueb efoMeefvle ~ SJecesJeesele: meHlecejeMeew
keefLeleebMes Hejceveerelee YeJeefvle ~

15

Hejceeseielee: ene: meJe&lemlespekeeefjCees peeevles ~ FoceHe$e %eseb

elHejceeseebMes ene lespemkejemleledHeMeeled Mevew: Mevew: Heeflelelespeebefme YeJeefvle ~
peelekes GeefmLeleeveeb eneCeeb HeueefcelLeb ieefoleb efJeeles
megKeer Yeesieer Oeveer veslee peeeles ceC[ueeefOeHe: ~
ve=HeefleMe$eJeleea e metee&egewjveg$eceeled ~~
efnvoermete& kee ces<e leLee leguee, evcee kee Je=<e Deewj Je=efMeke cebieue
kee cekej leLee keke&, yegOe kee kevee leLee ceerve, ye=nmHeefle kee keke& leLee cekej,
Meg$e kee ceerve leLee kevee SJeb MeefveMej kee leguee leLee ces<e jeefMeeeB $eceMe: Ge
SJeb veere nesleer nQ ~
eneW kes Ge SJeb veere jeefMeeeW keer keuHevee nesje ceW efmeevleevLeeW kes ner
DeeOeej Hej keer ieF& nw ~ mHeen MeerIeveereese eefleceC[ue ceW YeceCe kejlee nw ~
`e: meeleosMe: eefleceC[ueme
otjs YegJemleme ke=leesemeb%ee ~
He=LJeer mes eefleceC[ue Je=e ceW otjlece efyevog keer Ge meb%ee nesleer nw ~ Ge
mes : jeefMe veeres veereeosMe neslee nw---`Geeod Ye<edkeevleefjleb e veereced ~' meerOes
MeyoeW ceW kene peees lees-He=LJeer mes en keer meJee&efOeke otjer keer Ge meb%ee nesleer nw
leLee meJe&efvekemLe otjer keer veere, eLee
kegceOelees otjlejs eosMes jsKeeegles legefcen ekeuHeced ~
veereb leLeemeVelejs me
~~
peelekeMeem$e ceW Geveere kee GuuesKe FmeefueS efkeee ieee nw keeeWefke
GemLe en DeHeveer jefMceeeW kes keejCe ueeskeHeeJeve neslee nw peyeefke veeremLe en
neefvekeejke neslee nw ~
Hejce Ge SJeb Hejce veere kes %eeve kes efueS peeleke Meem$e ceW DebMe Yeer
He{s iees nQ ~ Fve Heefle DebMeeW kees veeres e$e ceW efoee pee jne nw ~ GeebMe leke
ee GeebMe mes HetJe& leke kee en oerHle efkejCe neslee nw ~ Fmekes yeeo Gmekeer
jefMceeeB Mevew: Mevew: meerceves ueieveer nQ ~

16

GemLe mete& Deewj ev peeleke kees vejeefOeHe yeveeles nQ ~ Deve en Keele

leLee Oeveer kejles nQ, eLee ieeieea $eef<e kee Jeeve
mJeeseieew jefJeMeerleebMet peveesleeb vejeefOeHeced ~
GemLeew Oeefveveb Keeleb mJeef$ekeesCeieleeJeefHe ~~
JeneR Hej veere kee Heue Yeer kene ieee nw
DevOeb efoiecyejb cetKe HejefHeC[esHepeerefJeveced ~
kegee&leeceefleveeremLeew Heg<eb MeefMeYeemkejew ~~
Geveere yeesOeke e$e
en mete& ev Yeewce yegOe
ieg Meg$e
Meefve en
0
0
0
0
0
0
jeefMe 0/10 1/3 9/28 5/15 3/5 11/27 6/200Ge
DebMe ces<e
Je=<e cekej kevee
keke& ceerve
leguee
0
0
0
0
0
0
jeefMe 6/10 7/3 3/28 11/15 9/5 5/27 0/200veere
DebMe leguee Je=efeke keke& ceerve
cekejs kevee
ces<e
DeLe Me$egefce$eejced ~~ 3 ~~
jJeervogYeewceiegjJees %eMeg$eMeefvejenJe:~
mJeefmceved efce$eeefCe elJeeefj Hejefmceved Me$eJe: mce=lee: ~~15 ~~
oerefHle:le=leereb ejb `Me$egefce$eeKeefceefle ~ De$e HeeeYegmetefjvee mebef#eHlesve
Mueeskesve eneCeeb efce$eMe$eg%eeHeveb ke=leced ~ YegJeveoerHekes HeeOeecew$eere$eb ve eeHeles ~
De$e eneCeeb efce$eb Me$egJee& keefLelees efJeeles ~
jefJe: mete& Fvogeves Yeewce: kegpees iegye=&nmHeefle Sles ene: HejmHejb
efce$elJeceeHeVeeefmle<efvle ~ %e: yegOe:, Meg$e: efmele:, Meefvece&vo:, jeng: meQefnkese Sles
ene: efceLees efce$eeefCe YeJeefvle ~ elJeejes ene: $ecesCe efce$eeefCe meefvle~
jJeervogYeewceiegjJe: SkeJeie&mLee: HejmHejb efce$eeefCe %eMeg$eMeefvejenJeesHejJeie&mLeee
efceLees efce$eeefCe ~ SkeJeie&mLeeveeceHejJeie&mLew: men Me$egYeeJe: ~

17

efnvoermete& ev cebieue Deewj ye=nmHeefle en DeeHeme ceW efce$e nesles nQ ~ erke

Fmeer lejn yegOe Meg$e Meefve leLee jeng Yeer HejmHej efce$e nesles nQ ~ eeeYeg metjer Deeeee&
ves mebef#eHle ceW meJeexece {bie mes eneW keer efce$elee leLee Me$eglee kener nw ~
efce$e, mece, Me$eg ee DeefOeefce$e, mece, efce$e leLee Me$eg veeceke ef$eOee ee HeeOee
cew$eer kees eMve-Meeefm$eeeW ves mJeerkeej veneR efkeee nw ~
eneW keer Me$eglee leLee efce$elee kee Jew%eeefveke keejCe Gvekeer jefMceeeB nQ ~
efpeve eneW keer efkejCeW HejmHej ef$eee keejke nesleer nw, Jes efce$e nesles nQ ~ efpeve eneW
keer efkejCeW HejmHej #eeflekeejke nesleer nw, Jes Me$eg nesles nQ ~
ye=nppeelekeese cew$eer mes eefo mece en kees efce$e ceeveefueee peee lees
YegJeveoerHekeese efce$e-Me$eg kee keLeve mener efceuelee nw ~ DeHeJeeo ceW ye=nppeeleke ceW
evcee kee keesF& Me$egen veneR Heefle nw ~
Fme ekeej Deeeee& ves eneW kee efefJeOe JeieeakejCe kej efoee nw, pees megyeesOe
leLee meceereerve nw ~
DeLe eneCeeb Hejb JewjkeLeveced
jengjJees: Hejb Jewjb iegYeeie&JeeesjefHe~
efnceebMegyegOeeesJezjb efJeJemJevcevoeesjefHe ~~ 16 ~~
%eMeveer megoew efce$eeCeke&evkegpee: meoe~
HetpeJeieez iegefmeleew meQefnkeseme keLeles ~~ 17 ~~
oerefHle:DeLesoeveeR eneCeeb Hejb Jewjb efveHeles-jengjJees: mewefnkesemete&ees:
Hejb Jewjb YeJeefle ~ iegYeeie&Jeees: peerJeMeg$eees: leLewJe Jeeeced ~
efnceebMegyegOeeesev%eees: Hejb Jewjb %eseb leLewJe efJeJemJevcevoees: mete&MeefveejeesjefHe
%eseced ~
%eMeveer yegOeMeefveMejew megoew efce$es, Deke&evkegpee: mete&meesceceueene:
meoe efce$eeefCe YeJeefvle, iegefmeleew HetpeJeieez ye=nmHeefleMeg$eew efceLe: HetpeYeeJemecHeVeew
YeJele: ~ meQefnkeseme keLelesLee&od jenes: Hejb Jewjb, efce$eb Jesle$e Je#eles ~
efnvoerjeng Deewj mete& kee Hejb Jewj neslee nw ~ Fmeer ekeej ye=nmHeefle-Meg$e,
evcee-yegOe, leLee mete&-Mevewej kee Hejb Jewj neslee nw ~

18

yegOe Deewj MevewMej HejmHej efce$e nesles nQ ~ mete&, ev Deewj cebieue ncesMee
efce$e jnles nQ ~ ye=nmHeefle Deewj Meg$e en HejmHej HetpeYeeJe Jeeues nesles nQ ~ [Fvekee
Jewj Yeer es neslee nw ~] jeng kes efce$e Deewj Me$eg kee keLeve Deeies kes ej ceW nesiee ~
DeLe jengie=neseveereejced ~~ 4 ~~
eodyegOeme enmeeseb jenesmleod ie=ncegeles~
eodyegOeme ie=nb jenesmleogeb yegJeles yegOee: ~~ 18 ~~
kevee jengie=nb eeseb jenteb efceLegveb mce=leced~
jengveereb OevegJe&Cee&efokeb MeefveJeome e ~~ 19 ~~
oerefHle:yegOeme enme %eme eogeb keveejeefMe:, jenes: meQefnkeseme
leod ie=ncegelesLee&od jenesie=&nb kevee YeJeefle ~ yegOeme eod ie=nb efceLegveb leod jeneseb
yegOee: ieCekee: yegJeles keLeeefvle ~
Delees$e efveCe&e: jengie=nb kevee eeseb YeJeleeMee: ~ efceLegveb jenteb mce=leb
keefLeleced ~ jengveereb OevegjeefMeYe&Jeefle ~ Geeled <e[dYeevlejs veereJeJemLeekeejCeeled ~
SJecesJe Deme jenesJe&Cee&efokeb iegCemJeYeeJepeeleeefokeb MeefveJeod e %eseced ~ MeefveJeosJe
jenes: eYeeJees YeJeefle, SkemJeYeeJeeled ~
efnvoeryegOe en kee pees Ge neslee nw Jen jeng kee ie=nmLeeve kenueelee nw,
leLee es ieCeke yegOe en kes ie=n mLeeve kees jeng kee Ge mLeeve kenles nQ ~ jeng
kee ie=n mLeeve `kevee' jeefMe nw Deewj efceLegve Gmekee Ge kene ieee nw ~ jeng kee
veere OevegjeefMe ceW neslee nw ~ Fmekee JeCee&efo (mJeYeeJe, iegCe, peeefle eYe=efle) Meefve keer
lejn neslee nw ~
Deeeee& ves jeng, Meefve, yegOe Deewj Meg$e kees Ske Jeie& ceW jKee nw ~
SkeJeie&mLe eneW ceW HejmHej cew$eer nesleer nw ~ Fmeer efmeevle kes DeeOeej Hej eMveYewjJe
ceW efueKee ieee nesiee
Deerke=leb meewceie=nb meglJeelkeveeeb lee efJeOegvlegosve ~
lelmeHleceb eled efMeefKevee ie=nerleb ceerveeeb esefle yegOee Jeoefvle ~~
kesleg kee Ge SJeb veere jeng kes efJeHejerle nw, keeeWefke es oesveeW HejmHej
meHlecemLe nesves mes meJe&oe <e[dYeevleefjle jnles nQ ~

19

jengog&<: Hejb efkeefeogoemles efce$emeeefve~

keveeefceLegveees: efkeefeod efJeOees MegYeceHeeced ~~ 20 ~~
oerefHle:jenge&eefHe og: $etjlJeeled leLeeefHe efce$emeeefve efce$eie=ns
efkeefelmJeuHecegoemles Goemeervees YeJeefle ~ Deeb jeng: keveeefceLegveees: mJeie=neseees:
efkeefelmJeuHeb MegYeceefHe efJeOees kejesefle ~
jenge&nes oges Heje efce$eie=ns (yegOeMeefveie=ns) Jele&ceeve: $etjeefoHeues
Goemeerveleeb Jeveefe ~ keveeefceLegveeesce&Oes MegYeceefHe efoMeefle ~ eLee efJeMes<e:
DepeJe=<ekeke&ueives j#eefle jeng: mecemleogefjlesYe: ~
He=LJeerHeefle: emeVe: ke=leeHejeOeb eLee Heg<eced ~~
efnvoerjeng en mJeYeeJe mes $etj neslee nw, Hejvleg efce$e kes Iej ceW Lees[e-mee
Goemeerve neslee nw DeLee&led HetCe&He mes neefvekeejke veneR neslee nw ~ en kevee Deewj
efceLegve jeefMe ceW efmLele nesves Hej Lees[e-mee MegYe Heue Yeer oslee nw ~
DeLe keslegefmLeefleejced ~~ 5 ~~
jengeee mce=le: keslege&$e jeMeew YeJesoeced~
lemceeled meHlecekes keslet jeng: meee$e eebMekes ~~ 21 ~~
lemceeobMes meHleces meeled kesleesjbMees veJeebMeke:~
ef$ebMeeMees YeeieMeyosve HeejcHee&efceob iegjes: ~~ 22 ~~
oerefHle:keslege&nes jengeeeHe: mce=le: ~ e$e eefmceved jeMeew Deeb
jengYe&Jesled lemceeeMes: meHleces kesleg: ~ DeLeJee eefmceved veJeebMekes jengYe&Jeefle lemceeled
meHleceWMes veJeebMes Jee kesleg: efmLelees YeJeefle ~ DebMeMeyokeLevesve veJeceebMeme leLee e
YeeieMeyokeLevesve ef$ebMeebMeme yeesOees YeJeefle ~ Fob iegjes: HeejcHee efJeeles ~
iegHejcHejee eeHleefceoefceefle YeeJe: ~
efnvoerkesleg en jeng kee eee en kene ieee nw ~ efpeme jeefMe Hej jeng
en neslee nw ~ Gmemes meHlece mLeeve ceW kesleg en efmLele neslee nw ~ SJecesJe jeng efpeme
DebMe Hej neslee nw Gmemes erke meHlece jeefMe ceW Gleves ner DebMe Hej kesleg efmLele neslee
nw ~ iegHejcHeje kes Devegmeej DebMe Meyo mes veJeceebMe leLee Yeeie Meyo mes ef$eMeebMe
kee enCe kejvee eeefnS ~

20

jeng Deewj kesleg Me en veneR nQ ~ FvnW eee en kene peelee nw ~ enCe

ceW Fvekee Gheeesie nesves mes leLee peeleke kes Thej Fvekee efveefMele eYeeJe nesves kes
keejCe eeeerveeeeeeX ves Fvekes Thej efJemle=le He mes efJeeej efkeee nw ~
$eeefvleceC[ue mete& kee HejYeceCeHeLe nw ~ Deve meYeer en efJeceC[ue ceW
Ietceles nQ ~ mete& SJeb evcee kes HeefjYeceCe Jeuee peneB DeeHeme ceW efceueles nQ Gme
mLeeve keer Heelemeb%ee nesleer nw ~ $eeefvleceC[ue mes efJeceC[ue keer HetJe& efoMee ceW efmLele
Heele kees jeng leLee HeefMece Heele kees kesleg kenles nQ ~ es Heele <e[dYeevleefjle nesves kes
keejCe Ske otmejs mes meHlecemLe nesles nQ ~ Fmeer keejCe jeng SJeb kesleg kee DebMe
meece neslee nw leLee es HejmHej : jeefMe Devleefjle nesles nQ ~
eneB Ske efJeefMe yeele kener ieF& nw efke jeng efpeme en kes ef$ebMeebMe ceW jnlee nw Gmeer
en kes ef$ebMeebMe ceW kesleg Yeer jnlee nw ~ Fme yeele kees `YegJeveoerHekeJe=efle' erkee ceW
Delevle mHe He mes efueKee ieee nwDeecveeee: Keueg ogue&Yee: FlegkelJeeefoefle
ele#eceen Fob Jeeveb eefmceved enef$ebMeebMes jeng: meeled leefmceved enef$ebMeeMes kesleg:
meeled ~ ------SJeb nesjes<keeCeoMeebMee %esee: ~
Jemlegle: peneB efJeYeepeve DebMee eOeeve nes, DeLee&led jeefMe kes yeoueves mes
Devlej ve He[lee nes JeneB jeng Deewj kesleg Ske ner Jeie& ceW jnles nw pewmes nesje, ef$ebMeebMe,
leLee s<keeCe Hejvleg veJeceebMeJeie& ceW jeng kesleg Ske jeefMe ceW veneR nesles ~ oMeebMe ceW
Yeer jeng leLee kesleg He=Leked-He=Leked eneW kes DeeefOeHele ceW nes peeles nQ ~
DeLe enmJeHeeefoejced ~~ 6 ~~
Yeeie&Jesvog peueejew %epeerJeew eeceeeefjCeew~
jengef#eeflepecevoekee& yegJelesjCeeeefjCe: ~~ 23 ~~
oerefHle:Yeeie&Jee Fvoge Yeeie&Jesvot Meg$eevew eJeefHe peueejew %epeerJeew
yegOeieg eeceeeefjCeew eeceJeeefmeveew, jengef#eeflepecevoekee&: meQefnkeseYeewceMeefvemetee&:
elJeejesefHe DejCeeeefjCees: JeveJeeefmevees yegJeles HeefC[lee: keLevles ~
efnvoerMeg$e Deewj evcee peueej, yegOe Deewj ye=nmHeefle eeceej leLee
jeng, cebieue, Meefve Deewj mete& Jeveej kens peeles nQ ~

21

eneW kes Fme ef$eefJeOe efJeYeepeve kee GsMe cetke eMve kes mevoYe& ceW Gej
%eele kejvee nw ~ peueej en ueivesMe ueiveefmLele ee ueive kees osKelee nes lees eMve
peue, leeueeye, ketHe, le[eie, JeeHeer, peuem$eesle SJeb lelmecyevOeeer eosMeeW mes
mecyeefvOele nesiee ~ eeceej en eefo eMveueive mes efkemeer lejn mecyeefvOele nes lees
eMveveiej, eece, peveHeo, ceveesjbpeve mLeue leLee meYeeefokeeW mes peg[e nesiee ~
Jeveej en eefo eMveueive mes efkemeer ekeej peg[e nes lees eMvekeee& efvepe&ve, Jeve,
HeJe&le leLee Keefvepe mes mecyeefvOele eMve nesiee ~
DeLe eneCeeb eYeeleeefokeeue%eeveceen
eYeeleefcevogpeieg ceOeeb jefJeYetefcepeew~
DeHejeb Yeeie&Jesvot mevOeeb cevoYegpeceew ~~ 24 ~~
oerefHle:cetkeeMves
Jemleg
keoe
veefceefle
%eeveee
eYeeleeefokeeue%eeveceenFvogpee iege Fvogpeieg yegOeye=nmHeleer eYeelekeeueb
keLeele: ~ jefJeYetefcepeew mete&Yeewceew: ceOeekeeueb Jeole: ~ Yeeie&Jesvot Meg$eevew
DeHejekeeueb le=leereenjb %eeHeele: cevoYegpeceew MeefvemeQefnkeseew mevOeekeeueb
keLeele: ~ Mueeskes keefLelewe&nw: keeue%eeveb YeJeefle ~ yegOeiegYeeb mecyeefvOele: eMve:
eele:keeuesve egees YeJeefle ~ SJecesJeeves<eeb eneCeeb efJe<ees %eeleJeefceefle ~
efnvoereMvekegC[ueer kes Devegmeej efkemeer Yeer eMve kes eje keeue
(mecee) %eeve nsleg eneW keer Jesuee meb%ee eneB Heefle nw ~
yegOe Deewj ye=nmHeefle eele: keeue, mete& cebieue ceOeekeeue, Meg$e Deewj
evcee DeHejekeeue, leLee Meefve Deewj jeng mevOee keeue kes eesleke en nQ ~
Fve eneW kes eje ve Jemleg, Jemleg, emeJe, Je=ef ee Deve efkemeer Yeer eMve
kee HetCe& nesves kee keeue peevee pee mekelee nw ~
DeLe eneCeeb eflee&ieeefoef:
eflee&ied Meew yegOeefmeleew Yeewceekeez JeesceoefMe&veew~
peerJesvot mece<er e Meefvejent lJeOees Meew ~~ 25 ~~
oerefHle:veeefoJemleg%eeveeLe
eflee&ieeefometekeb
enmJeHeb
keLeeefleyegOeefmeleew %eMeg$eew eflee&ied Meew eflee&ieder YeJele: ~

22

Yeewcemetee&JetOJe&efmecHeVeew YeJele: ~ JeesceoefMe&veew MeyomeeLe TOJe&oefMe&veew YeJeefle ~

peerJesvot ye=nmHeefleevew meceer YeJele: ~ Meefvejent DeOeeser YeJele: ~ Devesve
MueeskeceeOecesve veJemlegvees efoMeeveeveb YeJeefle ~ ueivecegHeefj eneCeeb
efefYeve&Jemlegve: efmLeefle: mLeeveb e %eeeles ~ De%eeHej: }eskees efoMees %eeveee
ueYeles, leeLee
Meg$eekeew& mle: HetJe&cegKeew iegmeewceeJego*dcegKeew ~
meesceMeveer eleereew e Mes<ee oef#eCelees cegKee: ~~
eMvekeeues eefo yegOeMeg$eew yeefueveew ueiveb HeMele: leoeHeleb Jemleg efYeeew ieesefHeleb
efJeeles ~ SJecesJe Yeewceekeez eesiekeejkeew leoe leodJemleg DeekeeMes ie=nmeeseYeeies,
Ghejervleves mLeeves Jee jef#eleb YeJeefle ~ peerJesvot eesiekeejkeew mle: leoe leosJe Jemleg
ie=ns, ekeess, DeCes meces YetYeeies Jee efmLeleb YeJeefle ~
Meefvejent eesiekeejkeew leoe veJemleg Yetces: Keeles, HeefjKeeeeb Jee jef#eleb
YeJeefle ~
efnvoeryegOe Deewj Meg$e eflee&ked ef ege, cebieue Deewj mete& TOJe& ef
ege, ieg Deewj ev mece ef ege leLee Meefve Deewj jeng DeOees ef ege nesles nQ ~
eneW keer ef kes eje ve ee eeHleJe Jemleg keer efmLeefle kee %eeve neslee
nw~ GoenjCeeLe& keesF& Jemleg Yetue ieF& nw lees Gmekeer eeefHle kes %eeve kes efueS
leelkeeefueke ueive mes efJeeej kejvee eeefnS ~ eefo ueive yegOe Deewj Meg$e mes ege
ee nes lees Jen Jemleg efYeefe (oerJeej ee keesves) ceW efmLele nesleer nw ~
eneW keer eflee&ked, TOJe&, mece Deewj DeOe: kes Deefleefje Deve ef Yeer
nesleer nw ~ meYeer en meHlece mLeeve kees osKeles nQ ~ cebieue, Meefve Deewj ye=nmHeefle
$eceMe: 4-8, 3-10, Deewj 5-9 kees Yeer HetCe& mes osKeles nQ ~

23

DeLe enef e$e

en HetCe&ef SkeHeeo efHeeo ef$eHeeo efJeefMe< mLeeveyeesOe
ef ef ef ef
mete& 7
3,10 5,9 4,8 TOJe& le, JeueYeer SJeb
Yetefce mes THej
ev 7
3,10 5,9 4,8 mece meceYetefce, keceje,
DeeBieve Deeefo
Yeewce 7,4,8 3,10 5,9 TOJe& le, JeueYeer SJeb
Yetefe mes Thej
yegOe 7
3,10 5,9 4,8 eflee&ied efYeefe (oerJeej), keesvee
ieg 7,5,9 3,10 4,8 mece meceYetefce, keceje,
DeeBieve Deeefo
Meg$e 7
3,10 5,9 4,8 eflee&ied efYeefe (oerJeej), keesvee
Meefve 7,3,10 5,9 4,8 DeOe: megjbie, Yetefce kes veeres,
DeC[jeeGC[
jeng 7
3,10 5,9 4,8 DeOe: megjbie, Yetefce kes veeres,
DeC[jeeGC[
DeLe eneCeeb eke=efleefveHeCeced
efHeeb eYeekej#ceepeew Mues<cee Yeeie&JeMeerleiet~
%eieg meceOeelet e HeJeveew jengcevoieew ~~ 26 ~~
oerefHle:DeLesoeveeR eneCeeb efHeeeefoOeeleg%eeveceeneYeekej#ceepeew mete&Yeewceew
efHeeb kegle:, Yeeie&JeMeerleiet Meg$eevew Mues<cee Mues<ceefJekeejb Jeole:, %eieg
yegOeye=nmHeleer meceOeelet JeeleefHeekeHemeeceegleew YeJele:, jengcevoieew meQefnkeseMevewejew
HeJeveew JeeleeOeeveew YeJele: ~ Devesve ekeejsCe eneCeeb eke=efle%eeveJeMeeod jesefieCeeb
He=eeeb pevcekeeues Jee efmLeles%ee&veb keeg Mekeeles ~
efnvoermete& Deewj cebieueen efHee keejke, Meg$e Deewj evcee Mues<cee
(keHe) keejke, yegOe Deewj ieg keHe, Jeele SJeb efHee meece keejke, jeng Deewj

24

Meefveej en Jeele keejke nesles nQ ~ eneW kes eke=efle (Jeele, efHee leLee keHe) %eeve
mes eMvekeeue ceW jesieeslHeefe mecyeefvOele mecemee kee Gefele efveoeve yeleeee pee
mekelee nw ~
ueivesMe eefo mete& ee cebieue en mes ege nes DeLeJee eMveueive Fve eneW mes
ege ee nes leye jesieer kees efHee kes DeeefOekee mes HejsMeeveer kenveer eeefnS ~
DeLeJee jesiesMe efpeme en mes Dee$eevle nes Gmekeer eke=efle keer eOeevelee mes jesieeslHeefe
nesleer nw ~
eneke=efle efveHeCe e$e
en
mete& ev Yeewce yegOe ieg Meg$e Meefve jeng
eke=efle efHee keHe efHee mece mece keHe Jeele Jeele
DeLe eneCeeb jme%eeveceen
kegpeekeez kegkeew peerJees ceOegjmlegJejes yegOe:~
#eejecueew evYe=iegpeew leer#Ceew meHee&ke&vevoveew ~~ 27 ~~
oerefHle:kegpee Deke&e kegpeekeez Yeewcemeteez eJeefHe kegkemJeYeeJeew, peerJees
ceOegjes ye=nmHeeflece&OegjmJeYeeJe:, yegOe: legJej: ke<eeeefee:, evYe=iegpeew evMeg$eew
$ecesCe #eejecueew DeLee&led ev: #eej: Meg$eescueefee:, meHee&ke&vevoveew jengMeveer
leer#Ceew $etjeke=eflemecHeVeeJegYeew leer#CemJeYeeJeew leer#Ceefeeew Jee YeJele: ~
efnvoercebieue Deewj mete& keg jme efee nesles nQ ~ ye=nmHeefle ceOegj, yegOe
ke<eee, evcee #eej (vecekeerve) Meg$e Decue (Kee), jeng leLee Meefve leer#Ce
(leerlee) jme efee nesles nQ ~
Fve eneW kes Yeespe jmeeW kes DeeOeej Hej eMve-keeuee e$e kes eje
eMvekeee& keer Yeespe DeefYeefe yeleueeF& peeleer nw ~ Yeespeve ceW <e[d jmeeW keer
eOeevelee nesleer nw ~ Dee eneW ceW <e[d jmeeW kee JeieeakejCe kejles mecee Deeeee&
HeeeYeg metefj ves jeng leLee kesleg SJeb cebieue leLee mete& kees meeceeve DeefYeefe kee
yeleueeee nw ~ eneW kes jme kes mecyevOe ceW leeefpekeveeruekeCerkeej kee cele keg
He=Leked nw ~ 1 GvneWves meele jmeeW kees ceevee nw, pewmes mete& kegke, ev vecekeerve,
cebieue eflee yegOe efceefele, ieg ceOegj, Meg$e Decue leLee Meefve ke<eee, Fvekeer keuHevee

25

ceW jeng en kees mLeeve veneR efceue mekee nw ~ jmeeW kes eeespeve kee JeCe&ve Fvekes evLe
ceW efvecveefueefKele nw
ueiveb HeMeefle e: Kesmleme e: keefLelees jme: ~
Yeespevesmeew jmees Jeere&$eceeeee: Hejs jmee: ~~2
DeLee&led pees en ueive kees osKelee nw Gmekes jme keer peeleke ceW eOeevelee
nesleer nw ~ Fmekes yeeo pees en efpelevee yeueer neslee nw $eceMe: Gmekes jme keer Gleveer
cee$ee ceW eOeevelee nesleer nw ~ peelekeHeeefjpeelekeej kes celeevegmeej Meefveen kee jme
ke<eee leLee cebieue kee eflee nw ~ Fme ekeej eneB YegJeveoerHeke mes oes eneW keer jme
ceevelee ceW mHe< Devlej efoKeueeF& He[lee nw ~ FvneWves Yeer yegOe kee jme efceefele ceevee
nw pees leeefpekeveeruekeCer mes efceuelee nw ~
enjmee$e
mete& ev
cebieue yegOe
ieg Meg$e Meefve jeng
keg vecekeerve keg ke<eee ce=og Kee leer#Ce leer#Ce
DeLe eneCeeb OeelegcetuepeerJemeb%ee
cevosvotjieYeewcee: megOee&leg: meefJele=Yeeie&Jeew~
cetueb peerJee meewcee peerJeb eengce&neefOee: ~~ 28 ~~
oerefHle:cevosotjieYeewcee: Meefveevcebieueene: Oeeleg: meg: ~ Sles<eeb elegCee
eneCeeb Oeeleg meb%ee YeJeefle ~ meefJele=Yeeie&Jeew mete&Meg$eew cetuemeb%ekeew YeJele: peerJee
ye=nmHeeflee meewcee yegOee peerJemeb%ekeew YeJele: ~ eneCeeceslee meb%ee ceneefOeees
efJeebme: eeng: keLeeefvle ~
veeruekeCsve OeelegcetuepeerJemeb%eeJeCe&ves YeeslHeueme celecesJeeerke=leced
yeefueveew kesvesHeieleew jefJeYeewceew Oeelegkejew eMves ~
yegOemeewjer cetuekejew MeefMeiegMeg$ee: mce=lee peerJee: ~~1
HeeeYegmetefjYeeslHeueeesce&Oes meeceevecevlejb Meles ~ Demee: meb%eeee:
efkeb eeespeveefceleekeeB#eeeeb ceewef<kes efkeb efJeeles ? ces ceveefme keme Jemlegve:
Jeueeremeer efevleepeeieefle& eYe=efle<eg eMves<eg efJeOeevemeeJeMekelee YeJeefle ~

26

efnvoerMeefve, ev, jeng Deewj cebieue keer Oeeleg meb%ee, mete& Deewj Meg$e keer
cetue meb%ee leLee ye=nmHeefle Deewj yegOe keer peerJe meb%ee yegefceeve ieCekeeW ves keer nw ~
Fve meb%eeDeeW kee eeesie eMvekeeefueke ueive kes eje cegefefmLele ee ceve:
efmLele eMve kes meceeOeeveeLe efkeee peelee nw lees eMvekeee& kees lelmecyevOeer efJe<ee
keer ner efevlee nesleer nw ~
Meefve, ev, jeng Deewj cebieue ceW mes keesF& Ske Yeer en eefo eMvekegC[ueer
kes ueive ceW yewe nes ee Gmes osKelee nes lees ee kees Oeeleg keer efevlee nesleer nw ~ Oeeleg
Jeie& ceW mJeCe&, leecyee, jpele, keebme, ueesne, keeseuee, jlve, HelLej, Heerleue SJeb
YetieYeexlHeVe Deve Keefvepe Deeles nQ ~
cetueJeie& ceW pe[s, Je=#e, Ieeme, kee, ueleeeW, Deew<eefOeeeB leLee efJeefJeOe
Oeeve Deeles nQ ~ peerJeJeie& ceW DeC[pe, efHeC[pe esope, Deeles nQ ~ FveceW Yeer efHeo,
eleg<Heo leLee DeHeo ee mejerme=He DeLee&led mejke kej eueves Jeeues peerJe Deeles nQ ~
Fme ekeej Fve leerveeW meb%eeDeeW kes Yeer met#ce Yeso nesles nQ ~ Fvekes eje yegefceeved
ieCeke ee keer efevlee kee GodIeeve kejlee nw ~
DeLe eneCeeb efHeoeefomeb%ee
efHeoew Yeeie&Jeieg Yeewceekeez e eleg<Heoew~
Heef#eCeew yegOemeewjer e evjent mejerme=Heew ~~ 29 ~~
oerefHle:peerJeJeiex meceeieleeveeb eneCeeb efHeoeleg<Heoeefo-meb%eelcekeb%eeveb
efveHeles Yeeie&Jeieg Meg$eye=nmHeefle efHeoew, Yeewceekeez cebieuemeteez e eleg<Heoew,
yegOemeewjer %eMeveer Heef#eCeew Keieew evjeng efJeOegmeQefnkeseew e mejerme=Heew meHeez YeJele: ~
mejerme=He DeHeo: mce=le: Deveee JeJemLeee peerJe%eeveevevlejb ensYees
efHeoeleg<HeoHeef#eCe %eelegb Mekeeles efHeos<eg ceeveJee:, je#emee:, e#eeoees
Jeeieefvle~ eleg<Heos<eg DeenefmleieJeeb eYe=leerveeb meceenejes YeJeefle ~ Heef#e<eg
keekekeesefkeueekeeceetjHeesokeerveeb meceenejes %ese: ~ mejerme=Hes<eg DeHeoe
Deeieefvle~

27

efnvoerMeg$e Deewj ye=nmHeefle efHeo meb%eke, cebieue Deewj mete&

eleg<Heomeb%eke, yegOe Deewj Meefve He#eer meb%eke leLee evcee Deewj jeng mejerme=Hemeb%eke
kens iees nQ ~
HetJeexe Mueeske kes DeeOeej Hej Oeeleg, cetue leLee peerJe meb%eeDeeW ceW mes peerJe
meb%ee kee efveOee&jCe nes peeves Hej Fme Mueeske kes eje Deewj DeefOeke met#ce Yeso
eoefMe&le efkeee pee jne nw ~ Meg$e Deewj ye=nmHeefle en ceW mes keesF& Ske ee oesveeW eefo
ueive ceW nesb ee ueive kees osKe jns neW lees veeefo Jemleg kees uesves Jeeuee Jeefe efHeo
nesiee ~ Fmeer ekeej ve eMve kes Deefleefje Yeer peneB keneR peerJe efveOee&jCe keer
DeeJeMekelee He[s JeneB Fme Mueeske kees DeeOeej ceeve kej met#ce Yeso efkeee pee
mekelee nw ~
mete& Deewj cebieue en eefo ueive mes ege ee mecye neW lees peerJe eleg<Heo
nesiee ~ eMvekegC[ueer ceW peerJe meb%ee nesves Hej Fve oesveeW eneW keer eOeevelee mes eleg<Heo
kee yeesOe neslee nw ~ Fmeer ekeej yegOe Deewj Meefve ueive kees eYeeefJele kej jns neW lees
peerJe He#eer nesiee Deewj mLeueej jeefMe kes DeeOeej Hej yegOe Deewj Meefve keer eOeevelee
mes Heef#eeeW kes Yeer peue Deewj mLeue efveJeeme keer efmLeefle %eele nes peeleer nw ~ keke&,
Je=efeke, kegcYe cekej leLee ceerve jeefMeeeB peueej nesleer nQ Mes<e mLeue eOeeve ~
evcee Deewj jeng en kee eMve ueive mes mecyevOe nes lees mejerme=He peerJe
neslee nw ~ mejerme=He peerJe ceW eOeeve meHe& neslee nw ~ evcee keer eOeevelee nesves Hej
mejerme=He efJe<ewuee veneR nesiee, Hejvleg keesF& HeeHe en Gmes osKe jne nes lees efJe<ewuee
nesiee~ mejerme=HeeW ceW meHe&, keseguee IeeWIee efHekeueer Deewj Hes kes yeue jWieves Jeeues
peeveJej Deeles nQ ~ FvnW `jsHeeFue' Jeie& kes peerJe kenles nQ, DeLee&led $eerefHebie
Sefveceue~ peeleke Heeefjpeele kes Devegmeej mete& He#eer leLee Meefve eleg<Heo nw ~
OeelegcetuepeerJemeb%eee$e
mete&
ev
cebieue yegOe
ieg
Meg$e Meefve jeng
cetue
Oeeleg
Oeeleg
peerJe peerJe cetue
Oeeleg
Oeeleg
meb%eke Meb%eke meb%eke meb%eke meb%eke meb%eke meb%eke meb%eke

28

peerJemeb%eevleie&le efHeoeefoyeesOekee$e
mete& ev cebieue yegOe
ieg
Meg$e Meefve jeng
eleg<Heo mejerme=He eleg<Heo He#eer efHeo efHeo He#eer mejerme=He
meb%eke meb%eke meb%eke meb%eke meb%eke meb%eke meb%eke meb%eke
DeLe eneCeeb peeefleefveHeCeced
efJeeew Meg$eieg #e$eew kegpeekeez Met Fvogpe:~
FvogJezMe: mce=leew cuesew meQefnkeseMevewejew ~~ 30 ~~
oerefHle:peewefle<eMeem$es HeeOee peeefleJeJemLee efJeeles ~ efJee-#e$e-JewMeMet-cuese ene: mJepeeefleiegCemeo=Mee: peelekeeveeb iegCemJeYeeJeoes<ee: ekeeefvle ~
Meg$eieg Ye=iegpeerJeew efJeeew yeeeCeew, kegpeekeew mete&Yeewceew #e$eew #eef$eeew,
Fvogpees yegOe: Met Fvogeves JewMe:, meQefnkeseMevewejes jengMeveer cuesew eeC[eueew
mce=leew keefLeleew ~
eneCeeb peeefleJeJemLeeeeb JejeefnefceefnjsCe jeneseee& ve efJeefnlee ~
DecegveeeeexCe HeeOee peeefleJeJemLee eefleHeeefolee
efJeeeefole: Meg$eieg kegpeekeez MeMeer yegOeesleefmeleesvlepeeveeced1
meleeeeexCe eneCeeb HeepeeefleYesoe: mJeerke=lee: ~ Devesveevlepeme mLeeves
mebkejMeyome eeesieke=le: leeLee
iegMeg$eew jefJejeew ev: meewce: Mevesejesefle ~
efJee#eef$eeefJedMetmebkejeCeeb eYeglJekeje: ~~
efnvoerpeewefle<e Meem$e kes Devegmeej enesb kee JeCe& efveHeCe Gvekeer
jefMceeeW kes iegCeOece& kes DeeOeej Hej efkeee ieee nw ~ peeleke keer kegC[ueer ceW
ueiveHeefle efpeme JeCe& kee en nesiee Gme peeleke kee mJeYeeJe Yeer Jewmee ner nesiee ~
Dele: eneB eneW kee JeCe& efveoxefMele efkeee pee jne nw
Meg$e Deewj ye=nmHeefle yeeeCe, cebieue Deewj mete& #eef$ee, evcee JewMe, yegOe
Met leLee Meefve Deewj jeng cues JeCe& kes nesles nQ ~
ve< Jemleg kes %eeve ceW eneW kes JeCe& kes Devegmeej ner DeHenee& keer peeefle
kener peeleer nw ~

29

eeeerveeeeeex ves eneW keer peeefle kee efveHeCe kejles mecee jeng keer eee&
veneR keer nw, Hejvleg yeeo kes ieCekeeW ves jeng kees MeefveJeod ceeve kej Gmekee Yeer
meceeJesMe kej efueee nw ~
Meefve Deewj jeng en DevlepeeW leLee cueseW kes eefleefveefOe ceeves iees nQ ~
YeeslHeue ves DevlepeeW kes efueS `JeCe&eefleueesYeYeJe' Meyo kee eeesie efkeee nw ~
Gvnesbves Fme JeCezlej Jeie& ceW eeC[eue, ceeieOe leLee efve<eeo Deeefo peeefleeeW kees jKee
nw~
enpeeefleyeesOekee$e
mete& ev
Yeewce yegOe
ieg
Meg$e Meefve
jeng
#eef$ee JewMe #eef$ee Met
efJee
efJee cues cues
DeLe eneCeeb osnmJeHeCeced
mLetue Fvog: efmele: <eC{elegjeew kegpees<Ceiet~
Jeleg&ueew meewceefOe<eCeew oerIeez MeefveYegceew ~~ 31 ~~
oerefHle:Fvogev: mLetuees ye=noe:, efmele:, Meg$e: <eC{es veHegmebkemeb%e:
kegpees<Ceiet Yeewcemeteez elegjeew eleg<keesCeew veelegeeew ve ueIet Fefle YeeJe: ~
meewceefOe<eCeew yegOeye=nmHeleer Jeleg&ueew Je=eekeejew YeJele: ~ MeefveYegpeceew Meefvejent oerIeez
uecyeeke=efleegleew mce=leew ~ yeueegees enes cetleez YeJeefle cetefle& HeMeefle Jee leoe leme
enmeeke=efle FJe egjYeerme vejme Deeke=efleYe&Jeefle ~
efnvoerpeerJe Jeie& kes Devleie&le efHeoeefo %eeve kes Devevlej peeefle keer
peevekeejer keer efJeefOe yeleueeF& ieF& nw ~ Fme Mueeske kes eje Gme ceveg<e (ve ee
DeHele Jemleg kees uesves Jeeues) keer osn efmLeefle yeleueeF& pee jner nw ~
evcee mLetue (ceese) Mejerj, Meg$e veHegbmeke, cebieue Deewj mete& elegje
DeLee&led ve peeoe uecyee ve peeoe eew[e, yegOe Deewj ye=nmHeefle Jeleg&ue (ieesuee mJeHe)
leLee Meefve Deewj jeng oerIe& [uecyee eew[e] MejerjOeejer nesles nQ ~
Fve eneW kes DeeOeej Hej ve Jemleg Deeefo kes DeHenee& ceveg<e keer
Mejerjeke=efle kee %eeve neslee nw ~ pees en yeueer neskej ueive kees osKelee nes ee efmLele
nes lees Gmeer en keer Deeke=efle meMe Gme ceveg<e keer Deeke=efle nesleer nw ~ Meg$e en

30

yeeueke leLee Je= kee %eeHeke neslee nw, keeeWefke FveceW keeceYeeJe keer neefve osKeer
peeleer nw ~ Dele: `<eC{' Heo mes Fvekee enCe neslee nw ~ eneB `<eC{' kee eekejefCeke
DeLe& efveJeeae& [veHegbmeke] nesiee ~
DeLe eneCeeb JeCe&mJeHeefveHeCeced
jeJeCe&: kegpe: ees$ees efOe<eCe: kevekeegefle:
MegkeefHemece: meewcees ieewjkeeefvlejLees<Ceieg: ~~ 32 ~~
cevoejeke&me Heg<HesCe meceegeflejveg<Ceieg:~
keefJejlevleOeJeue: HeCeer ke=<Ce: MeefvemleLee ~~ 33 ~~
oerefHle:eneCeeb mJeHeHe%eevesve DeveJemlegve: mJeHeb %eelegb Mekeeles ~
Dele FoeveeR eneCeeb JeCeex efveHelesDeLe kegpees Yeewcees jeJeCeex efOejJeCe&: eese:,
efOe<eCees ye=nmHeefle: kevekeegefle: mJeCe&keeefvle:, meewcees yegOe: MegkeefHemecees
nefjleJeCe&:, G<Ceieg: meteex ieewjkeeefvle:, Deveg<Ceiegeves cevoejeke&me cevoej:
keuHeJe=#emleoYeeJes Deke&heg<Heb leme cevoejeke&me Heg<HesCe kegmegcesve meceegefle:
Deke&heg<HeefceJe keeefvle: MegYe FleLe&: ~ keefJe: Meg$e DelevleOeyeue: esle:
HeCeerMeefvemleLee ke=<Ce DeefleMeeceJeCe&: ~
YegJeveoerHekeJe=eew yegOeme JeCe&ves MegkeefHemece: MeyomeeLeex
`veeruekeeefvle:' ke=le: ~ leVe ceeeefYeceleb elees ye=nlmebefnleeeeb
mevOeeJeCe&veeOeees`nefjlee: MegkeJeCee&:' leLeee ueeskesefHe Megkees nefjleJeCeex
Meles~
efnvoercebieue je (ueeue) JeCe&, ye=nmHeefle megvenuee, yegOe leeslee keer HetB
keer lejn nefjleJeCe&, mete& ieewj JeCe&, evcee keuHeJe=#e [cevoej] kes Heg<He keer lejn
MegYe JeCe&, Meg$e Delevle OeJeue JeCe& SJeb jeng leLee Meefve ke=<Ce JeCe& kes nesles nQ ~
eneW kes JeCe& mevoYe& ceW DeeeeeeX ceW celeYeso nw ~ Jejenefceefnj ves mete& kees
`jeMeecees Yeemkej:' kene nw DeLee&led nukee ueeue' Hejvleg YeeslHeue ves erkee ceW
jeMeece kes efueS `HeeueHeg<He JeCe& FleLe&:' kene nw pees meJe&Lee Demebiele nw ~
`eslejemleg Heeue:' kes Devegmeej Gpeuee Deewj ueeueJeCe& kee efceeCe Heeue
kenueelee nw ~ HejeMej Yeer mete& kees jeMeece JeCe& kee ceeveles nQ`jeMeecees

31

efoJeeOeerMe: ~' Jemlegle: mete& kee jbie eleske $eleg ceW yeouelee nw efpemekee mebefnleeDeeW
ceW GuuesKe efceuelee nw ~ evcee kees meYeer DeeeeeeX ves ieewjJeCe& kee ceevee nw ~
peelekeHeeefjpeelekeej [JeweveeLe] leLee ye=nppeelekekeej ves cebieue kees jeieewj JeCe&
[Heeue] ceevee nw ~ Mes<e DeeeeeeX ves Fmes kesJeue je JeCe& kee kene nw ~ yegOe kees
eeeMe: DeeeeeeX ves nefjle JeCe& kee ceevee nw, Hejvleg veeruekeCerkeej ves Fmes veerue
JeCe& kee kene nw ~ HeeeYetmetefj, veeruekeC, JeweveeLe leLee Deve DeeeeeeX ves ieg kees
Heerle JeCe& kee ceevee nw, Hejvleg HejeMej Deewj Jejenefceefnj kes cele mes ieg ieewjJeCe& kee
nw ~ Meg$e en kees veeruekeC leLee YegJeveoerHekekeej esle JeCe& kee ceeveles nQ peyeefke
HejeMej, Jejenefceefnj leLee JeweveeLe ves Fmes Meece ceevee nw ~ Meefve kees meYeer
DeeeeeeX ves ke=<CeJeCe& kee ceevee nw Hejvleg veeruekeC ves Fmes veerueJeCe& kee ceevee nw ~
eMvekegC[ueer mes efkemeer Jemleg ee Jeefe kes mJeHe kees peeveves kes efueS
eneW kee JeCe& %eeve DeeJeMeke neslee nw ~ ueive efpeme en mes ee ege nesiee Jemleg
ee Jeefe kee JeCe& Yeer Jener nesiee ~ Fmekes DeeOeej Hej ve< ee eeHleJe Jemleg kes
JeCe& kees peevee pee mekelee nw ~
DeLe eneCeeceefOekeejefJeMes<e:
DeJeveerMees efoveceefCemleHemJeer jesefnCeerefee:~
mJeCe&keej: ef#eles: Heg$ees yeeeCees jesefnCeerYeJe: ~~ 34 ~~
JeefCeiieg: keefJeJezMees Je=<eue: mete&vevove:~
meQefnkesees efve<eeoe meJe&keeex<eg meccele: ~~ 35 ~~
oerefHle:efoveceefCe: mete& DeJeveerMees #eef$eees Jee jesefnCeerefeeev: leHemJeer
leHe: keee&, ef#eles: Heg$ees Oejevevovees Yeewce: mJeCe&keej:, jesefnCeerYeJees yegOees yeeeCees
efJeees iegye=nmHeefleJe&efCeked keefJe: Meg$ees JewMe DeefleOeveerefle Mes<e: ~ mete&vevove:
MeefveJe=&<euees oeme Devegejes Jesefle ~ SJecesJe meQefnkesees jengeeC[euees efnbmekees efve<eeo
Fefle ~ peerJeefevleeeeb meJex<eg MegYeeMegYekeeex<eg Jesefle eneCeeb peeefleefJeMes<ees %ese: ~
meteex eneCeeceOeerMe: ~ evcee De$es: Heg$emlemceeod nslees: leHemee
lemeesHeJe=efeefjefle ~ Yeewce: mJeCe&keejes efJeeles ~ Deleeseb HeMevvesJe meJe njefle ~
yegOees yeeCe: ~ DeOeeveceOeeHeveb leme Oece& Geced ~ ye=nmHeefleJe&efCeked lemceeomeew

32

ke=heCees %ese: ~ Meg$ees JewMe:~ DeeceefleOeveer Jese: ~ Mevewejes oemees Ye=lees Jee meowJe
mesJeejle: keefLele: ~ jeng DeleerJe efvecveJeCe& DemHe=Me: ~
efnvoermete& jepee, evcee leHemJeer, cebieue mJeCe&keej, yegOe yeeeCe,
ye=nmHeefle JeefCeked, Meg$e JewMe, Meefve Ye=le leLee jeng efve<eeo ceevee ieee nw ~ Fmekee
efJeeej meYeer keeeeX ceW efkeee peelee nw ~
mete& jepee en nw ~ kegC[ueer cesb Fmekeer eOeevelee kes keejCe peeleke Meemeve
kejves ceW me#ece, Dee%ee osves Jeeuee leLee meceLe& neslee nw ~
evcee en keer eOeevelee kes keejCe peeleke leeieer Deewj HejesHekeej keer
YeeJevee mes ege neslee nw ~ Deeefmlekelee, cegefveJe=efe, peueereHeoeLeeX mes ueieeJe, ke=ef<e
mes GlHeVe eerpeeW kes eefle esce eYe=efle efJe<eeeW kee Glesjke en evcee ner neslee nw ~
cebieue kee mJeCe&keej nesves kee leelHee& nw Oeelegkece& mes peerJeveJe=efe eueeves
Jeeuee ~ Fme en keer eOeevelee mes Jeefe meenmeer, eewjJe=efe Jeeuee, jCeeslmegke leLee
og:meenmeer neslee nw ~
yegOe en keer eOeevelee Jeeues peeleke meeeflJeke Je=efe Jeeues nesles nQ ~ FveceW
Yeer HejeLe& YeeJe jnlee nw ~ DeOeeve-DeOeeHeve, efMeuHe, keeJeeiece Oece&Meem$e Deeefo
kee GeevegMeerueve Fvekee peerJe neslee nw ~
ye=nmHeefle kees Deeeee& HeeeYegmetefj ves JeeHeejer ceevee nw DeLee&led Fme en keer
eOeevelee mes peeleke JeeHeej kece& ceW o#e neslee nw ~ Deve DeeeeeeX ves ye=nmHeefle mes
eYeeefJele peeleke kes efueS osJeesHeemeke, DeOeeHeke leLee OeceexHeosMeke Deeefo nesvee
kene nw ~
Meg$e kee JewMe en nesves kee DeeMee nwmesJee eOeeve en ~ ke=ef<ekece&,
ogiOe, megJeCe&ceeefCekee $ee-efJe$ee, leLee MJesle JemlegDeeW kes JeeHeej mes en
peerefJekee eueelee nw ~
Meefve Ye=le en nw ~ Fmekeer eOeevelee Jeeuee peeleke veewkejer kejves Jeeuee,
YeejJeener leLee Dee%ee ceeveves Jeeuee neslee nw ~ Fmekee efMeuHe keuee ceW Yeer mecyevOe
neslee nw ~

33

jeng eeC[eue en nw ~ Fme en keer eOeevelee Jeeuee peeleke og, DeHejeOeer,

meceepe efJejesOeer, Hee&ke leLee omeg Deeefo neslee nw ~ DeHejeefOeke Je=efeeeW mes
peerefJekee eueeves Jeeues ueesie jeng eOeeve nesles nQ ~
DeLe eneCeeb OeelegefevleeefJeMes<eceen
Meg$es evs YeJesewHeb yegOes mJeCe&cegoeleced~
iegjew jlveegleb nsce metex ceewefekecegeles ~~ 36 ~~
Yeewces $eHeg Meveew ueewnb jeneJemLeerefve keerle&esled~
OeeleesefJe&efveees %eeles efJeMes<eesmceeogoele: ~~37 ~~
oerefHle:Meg$e Yeeie&Jes evs efJeOeew e ueiveefmLeles ueives Jee leoe Oeeletveeb
ceOes jewHeb jpeleb [lelmecyeefvOeveb Jee] YeJesled ~ yegOes %es mJeCe kevekecegoeleb
keefLeleced~ iegjew ye=nmHeleew jlveegleb nsceceefCeceeefCekeeJeeeefoegeb nsce mJeCe, metex
efoveveeekes ceewefekeb cegeejlveced Geles keLeles ~ Yeewces ceues $eHeg:meermekeced ~
jmeermekeeesm$eHeg Fefle : ~ Deefiveb dJee $eHeles ueppeles FJe ~ Meveew cevos
ueewncee: ~ jenew meQefnkeses DemLeerefve DeefmLeeYe=leerefve keerle&esled keLeesled HeefC[le Fefle
Mes<e: ~ SJecesJe OeeleesefJe&efveees peeles Demceeled keefLele ekeejeled OeeleesefJe&Mes<eme
efveCe&es peeles %eeles meefle Goele: keefLele: ~ De$e YeeJees peesefleefJe&ef: eneCeeb
eYeeJe%eeveHetJe&keb OeeleesefJe&Mes<eme Heueb efveoxJeefceefle ~
efnvoerOeeleg cetue SJeb peerJe kes efveOee&jCe kes Heeeled eneW eje ueef#ele
efJeMes<e OeelegDeeW kee %eeve efveoxefMele nw
Meg$e Deewj evcee nesves Hej jewHe DeLee&led eeBoer, yegOe kes nesves Hej mJeCe&,
ieg kes efmLele nesves Hej jlvepeefle mJeCe&, mete& kes nesves Hej ceewefeke [ceesleer], cebieue
kes nesves Hej $eHeg DeLee&led jebiee, erve ee MeerMee, Meefve kes nesves Hej ueesne, HelLej Deeefle
leLee jeng kes nesves Hej DeefmLe kenvee eeefnS ~ en Oeeleg kee efJeMes<e ekeej Oeeleg
meb%ee kes efveee nesves kes yeeo kene ieee nw ~
yegefceeved ieCeke Oeeleg efveee nes peeves kes Heeeled eneW kes DeeOeej Hej
efJeefMe OeelegDeeW kee DeeosMe kejles nQ ~ eefo ueive ceW en efmLele nes ee ueive kees
osKelee nes lees Gmekes DeeOeej Hej efJeMes<e OeelegDeesb kee efveoxMe efkeee peelee nw ~ Meg$e

34

Deewj evcee en eeBoer Oeeleg kees Fbefiele kejles nQ ~ yegOe mJeCe& SJeb lelmecyevOeer
DeeYet<eCeeW kees yeleueeee nw ~ ye=nmHeefle en jlve peefle DeeYet<eCeeW kees efveoxefMele
kejlee nw ~ mete& mes ceesleer ee ceesleer ege DeeYet<eCe kee yeesOe neslee nw ~ cebieue en
%eHegmed Oeeleg kee %eeHeke nw ~ $eHegmed Oeeleg ceW Deefive osKe kej efHeIeueves Jeeues HeoeLe&
Deeles nQ, pewmeserve, jebiee, MeerMee Deeefo ~ cebieue en mes Fve OeelegDeeW kee yeesOe neslee
nw ~ Meefve en ueesne leLee HelLej kees Fbefiele kejlee nw ~ jeng DeefmLe leLee neLeer oeBle
mes jefele JemlegDeeW kees metefele kejlee nw ~
eMvekeee& kes ceve ceW efmLele Oeeleg kees en kes DeeOeej Hej yeleueeves nsleg Fme
}eske kees kene ieee nw ~
DeLe eneCeeb mLeeveefJeMes<eefveHeCeced
Megkex evs peueeOeejes osJeleeJemeefleieg&jew~
jJeew eleg<HeomLeeveefceef<keeefve eees yegOes ~~ 38 ~~
oiOemLeeveb kegpes eeseb Meveew jenew e yeeeYet:~
DeceerefYeefn&yegkemLeeves ve<YeteEce efJeueeskeesled ~~ 39 ~~
oerefHle:Meg$es Ye=ieew evs efJeOeew Jee ueives efmLeles ueives s Jee peueeOeejes
peueeMeees %eseced ~ iegjew ye=nmHeleew osJeleeJemeefle osJeleemLeevee jJeew eleg<HeomLeeveb
ieeseefokeb %eseefcekeeefveee Fef<keemecetn: He<eeCeeefokeeveeb mLeeveb Jee yegOes %es
Jeeeced ~ kegpes Yeewces oiOemLeeveceefivevee oiOeb mLeeveb eeseb keefLeleced ~ Meveew jenew e
Meefvejees: yeeeced GeeveHeJe&leeefo:, DeLeJee yeefnYetce&uemLeeveefceefle Mes<e: ~ DeceerefYe:
metee&efoenw: meJe %eelJee efnyegkemLeeves elegLemLeeves efveOeveeefoHe=eeeb `keJeieleb cece
Jemleg' Fefle eMvees Jee eefo elegLemLeeves ueivesMees Jeevees enes YeJeefle leoe veYetefce
veJemlegmLeeveb JeeJeefceefle YeeJe: ~
efnvoerMeg$e Deewj evocee kes [ueive] efmLele nesves Hej ee osKeves Hej
peueeMee kes meceerHe, ye=nmHeefle kes nesves Hej osJeeuee, mete& kes nesves Hej
eleg<HeomLeeve DeLee&led iees, yegOe kes nesves Hej F ee HelLej kes mecetn kes meceerHe,
cebieue kes nesves Hej oiOemLeeve jmeesF& Iej, nJevekegC[ ee peneB Deeie mes peuee
DeJeMes<e nes, Meefve Deewj jeng kes nesves Hej yeeeYetefce Kesle, pebieueeefo ceW ve ee

35

DeHele Jemleg kees peevevee eeefnS ~ Fve eneW DeLee&led metee&efo veJeeneW kes elegLe&
mLeeve cesb efJeeceeve nesves Hej veJemleg kes mLeeve kees yeouevee eeefnS ~ DeeMee nw efke
ueivesMe ee Deve keesF& en elegLe& mLeeve ceW efmLele nes ee Gmes osKelee nes lees ve
Jemleg kees Gme en kes mLeeve ceW jKee ngDee yeleueevee eeefnS ~
Fve oesveeW }eskeeW kes ceeOece mes Iej mes Yeeie kej ieee Yetuee Jeefe,
DeHeleJeefe, DeLeJee egjeF& ngF& Jemleg kes efceueves kes mLeeve kees efveefo& efkeee ieee
nw ~
ueive kes meeLe ner meeLe elegLe& mLeeve ceW keesF& en efmLele nes ee Gmes osKelee
nes lees Gme en kes mLeeve ceW Yeer Jemleg eeefHle kee efveoxMe osvee eeefnS ~
Deeeee& veeruekeC ves Yeer elegLe&mLeeve kes ner DeeOeej Hej veJemleg kes mLeeve
keer metevee oer nw, eLee
DeLe elegLe&ie=ns legexejesLe e: meeod enmlelees %eseced ~
cevos ceefuevemLeeves evscyegefve ieer<Heleew megjejeces ~~
Yeewces JeefemeceerHes jJeew ie=neefOeejemevemLeeves ~
leuHes Meg$es meewces HegmlekeefJeeeVeeeveHeeMJex e ~~
YegJeveoerHekekeej ves jeng Deewj Meefve kes mLeeve kes efueS yeeeYet: Heo kee
eeesie efkeee nw ~ yeeeYet kee Heee&e ceefuevemLeeve Yeer neslee nw ~ Fme ekeej
HeeeYegmetefj kee cele eMveMeem$e mecYele nw leLeeefHe yegOe en efveefo& mLeeve leLee Meg$e
mLeeve ceW efkeefeod Yeso Yeer efoKeueeF& He[lee nw ~
DeLe eneCeeb m$eerHeg<e efJeYeeieceen
peerJeceueceele&C[evJeoefvleHeg<eevyegOee:~
meescemeescepecevoeefnYe=iegHeg$eebe eesef<ele: ~~ 40 ~~
oerefHle:eewjeefo %eeves Heg<e: m$eer Jesefle efveCe&eee De$e }eske:
emleteles
yegOee: ieCekeeJeje: peerJeceueceele&C[eved ye=nmHeefleYeewcemetee&led eneved Heg<ee
vejmeb%ekee
Jeoefvle
keLeeefvle
~
meescemeescepecevoeefnYe=iegHeg$eebe
evyegOeMeefvejengMeg$eeneved eesef<ele: m$eermeb%ekeeved Jeovleerefle ~

36

Heg<eeneCeeb ceOes keefeoskeesefHe ueivemLees ueiveb Jee HeMeefle leoe eewje:

veJemlegve DeHenee&j: Heg<emeb%ekee: YeJeefvle ~ eefo Heg<eene Deveskes leoe vejesefHe
yenJees YeJeefvle ~ SJecesJe m$eermeb%ekee eneesuueivemLeevemleoe veJemletefve
m$eerienmleleeefve Jeeeeveerefle YeeJe: ~
efnvoeryegefceeved ieCeke ye=nmHeefle, cebieue leLee Meefve kees Heg<e meb%eke leLee
evcee, yegOe, Meefve, jeng Deewj Meg$e kees m$eer meb%eke en kenles nQ ~
keg Deeeee& Meefve leLee yegOe kees veHegbmeke en ceeveles nQ ~1 Fve oesveeW eneW
keer eOeevelee nesves Hej yeeueke ee Je= kee yeesOe neslee nw ~ eneW kes Heg<e Deewj m$eer
JeieeakejCe mes peneB keneR Yeer Heg<e Deewj m$eer He=Lekelee yeesOe keer DeeJeMekelee He[leer
nwFmekee efvejekejCe nes peelee nw ~
DeLe eneCeeb JeeesvegceevemJeHeceen
egJee kegpe: efMeMeg: meewce: MeefMeMeg$eew e ceOeceew~
cevoceele&C[osJespeHeefCeve: mLeefJeje ene: ~~ 41 ~~
oerefHle:kegpees Yeewcees egJee leCe:, efMeMegyee&ueke: meewcees yegOe:,
MeefMeMeg$eew evYeeie&Jeew ceOeceew eew{ew, elJeeefjbMelHeeeMeod Jee Je<e&me
DeJeefOece&OeceeJemLee YeJeefle ~ cevoceele&C[osJespeHeefCeve: Meefvemete&ye=nmHeeflejenJe:
mLeefJeje Je=e ene YeJeefvle ~
eneCeeb Jeees %eevesve eewjeCeeceefHe Jee: keefLelegb Mekeeles ~ eefo elegLe&mLeeves
ces<ees Je=efekees Jee jeefMeYe&Jeefle leoe eewjes egJee Jeee: ~ SJecesJeeveenwjefHe Jeees
%eeveb keleg Mekeeles ~
eMveueives efmLeleeveeb eneCeeb %eevesve eewjeCeeceeeg%ee&ves Deeeee&veerkeCesefHe
mJeeefYeceleb emleewefle
eewjme Jeees %eeves efmeles egJee %es efMeMegieg&jewceOe: ~
leCees Yeewces cevos Je=eskex meeoeflemLeefJej: ~~2
De$e efJeMes<eYesoes ve ue#eles ~
efnvoercebieue leCe, yegOe yeeueke, evcee leLee Meg$e ceOece Deeeg
(DeOes[) Meefve, mete&, ieg leLee jeng Je= DeJemLee Jeeues en kens iees nQ ~

37

Fve eneW keer DeJemLee %eeve kes DeeOeej Hej eesj keer DeJemLee yeleueeF&
peeleer nw ~ Henues kes }eskeeW ceW eesj keer peeefle leLee mJeHeeefo kee JeCe&ve efkeee pee
egkee nw ~
evcee leLee Meg$e ceOece Deeeg eceeCe Jeeues en nQ ~ eefo elegLe& mLeeve ceW
Fvekeer jeefMe nes lees eesj kees eeueerme mes Heeeme Je<e& keer Deeeg Jeeuee mecePevee
eeefnS ~ mLeefJej kee DeLe& Je= neslee nw ~ Heeeme mes Thej keer Deeeg Jeeuee ner
Jeefe mLeefJej meb%eke nes mekelee nw ~
DeLe eneCeeb eke=eflemJeHeced
Yeewcecevoeke&Yeesieerve: eke=lee og:Keoeve=Ceeced~
%eiegMJesleefkejCeMeg$ee: megKekeje: meoe ~~ 42 ~~
oerefHle:Yeewcecevoeke&Yeesieerve: ceueMeefvemete&jenJe: eke=lee mJeYeeJesve
ve=Ceeb ueeskeeveeb og:Keoe keoeekee YeJeefvle ~ $etjlJece$e keejCeced ~
%eiegesleefkejCeMeg$ee: yegOeye=nmHeefleevYeeie&Jee: meoe Denefve&Meb megKekeje:
meewKeoeekee YeJeefvle ~ meewceeke=eflej$e keejCeYetlee ~
meeceeveJeeveceHe$eesHeueYeles
iegMeves yegOe: Meg$e: MegYee Jeeje: MegYes mce=lee: ~
$etjemleg $etjke=les<eg eeee Yeewceeke&mete&pee: ~~
efnvoercebieue, Meefve, mete& Deewj jeng ($etj en nesves kes keejCe) eke=efle
(mJeYeeJe) mes ceeveJe kees ke osves Jeeues nQ ~ yegOe, ye=nmHeefle, evcee leLee Meg$e en
ncesMee megKe osves Jeeues nesles nQ ~
$etj (HeeHe) Deewj meewce enYeso kee eeespeve peeleke kes mJeYeeJe keer
$etjlee Deewj efmveiOelee peeveves nsleg nw ~
keefleHee DeeeeeeX ves #eerCe evcee kees HeeHe en ceevee nw, Hejvleg
eJevesejeeeees ves evcee kees meoe MegYe en ner ceevee nw
`ceemes leg MegkeueeefleHeleJe=esjees MeMeer ceOeyeuees oMeens ~
eses efleeresuHeyeuemle=leeres meewcesmleg es yeueJeeved meowJe ~~

38

Fvekes celeevegmeej evcee meJe&oe `DeuHeyeueer' leLee `es' efmLeefle ceW ner
efJeeceeve jnlee nw ~ Jen keYeer Yeer `HeeHe' veneR neslee, yeefuke MegYeen mes nesves
Hej yeueJeeved neslee nw ~
YeeslHeue kes celeevegmeej ke=<Ce He#e keer Deceer mes ueskej Megkeue He#e keer
Deceer Hee&vle evcee #eerCe neslee nw ~ `Deeegoe&eefJeefOe' kes Devegmeej ke=<CeHe#e
$eeesoMeer mes ueskej DeceeJeemee leke #eerCe ev neslee nw ~
yegOeen HeeHeeneW kes meeLe HeeHeHeue leLee meewce eneW kes meeLe meewce Heue
oslee nw ~ Fmekeer mJeeb keer eke=efle meewce nesleer nw
$etjeneske&: kegpemete&peew e
HeeHeew MegYee: Meg$eMeMeepeerJee: ~
meewcemleg meewcees Jeefleefceeleesvew
Je&iewmleg legueeke=eflelJecesefle ~~
Fefle enmJeHeeefoejced ~

39

DeLe YeeJeefJeeejejced ~~ 7 ~~
levegYeeJeefveHeced
Heue#eCeJeCee&veeb keuesMeoes<emegKeeeg<eeced ~
Jee: eCeecepeeleerveeb levegmLeeveeefVejer#eesled ~~ 43 ~~
oerefHle:Heb ke=<CeieewjHeerleelcekeb mJeHeced, ue#eCeb ceMekeeefo%eeveced, JeCeex
efJee#e$e JewMeeefo: Delees Heue#eCeJeCee&veeb keuesMeoes<emegKeeeg<eeb keuesMees JeLee,
oes<eMueefeefo: megKeb eesef<eleHeg$eOeveeefokeb meJex<eecesles<eeb keuesMeoes<emegKeeeg<eeced ~
Jee: eceeCeb yeeuekeJe=leCeeveeceeeg<eecevegceeveced, peeeflejefHe eefmee efJeele SJe ~
levegmLeeveeled eLeceeled ueiveeod Jee efJeeejesled ~
eeefMvekew: meJe&cesleod efJeeejCeereb levegYeeJeeefoefle YeeJe: ~
leeefpekeveeruekeCeeceefHe levegYeeJeeefevleefJe<eee JeefCe&leemmeefvle ~
meewKeceeegJe&ees peeeflejejesieb ue#eCeb iegCe: ~
keuesMeeke=leer HeJeCee&mleveesefMevlee efJee#eCew: ~~ eMveefJeeejeOeee:
32 Geb eMveYet<eCesefHe
mJeHeue#eCeb eeefHe JeCe&Yesob megKeemegKeced ~
eMvekee&gJe&eesceeveb ueiveelmeJe efJeefevleesled ~~ meb%eeOeees ~~ 7 ~~
efnvoerceveg<e kee mJeHe, ue#eCe, JeCe&, keuesMe, oes<e, megKe, Deeeg, Jee:
eceeCe leLee peeefle eYe=efle efJe<ee levegYeeJe (ueive) mes efJeeej kejvee eeefnS ~
eoMeYeeJeeW mes efkeve-efkeve efJe<eeeW kee efJeeej efkeee peelee nw ~ Fme ej
ceW JeefCe&le nw ~ eesj, eeefMveke ee Deve efkemeer Jeefe kes Mejerj mes mecyeefvOele
eleske eMve kee efJeeej levegYeeJe mes efkeee peelee nw ~
mJeHe kee DeLe& nwoerIe&, ueIeg, mLetueeefo Mejerj ~ ue#eCe ceW ceMee, efleue
ee Mejerj kes efJeefMe ue#ce Deeles nQ ~ JeCe& mes ieesje, iesngDeeB, keeuee leLee Meeceeefo
kee efJeeej efkeee peelee nw ~ keuesMe mes ceeveefmeke, DeeefLe&ke, Meejerefjke eYe=efle keeW
kee efJeeej efkeee peelee nw ~ Fmeer ekeej Deeeg leLee Jele&ceeve Jee kee Devegceeve Yeer
Fmeer YeeJe mes efkeee peelee nw ~

40

levegYeeJe ueive kees kenles nQ ~ ener peeleke ee eeefMveke kee Gefole, ueive
ee levegYeeJe Yeer kenueelee nw ~
efleere (Oeve) YeeJeefveHeCeced
ceefCecegeeHeueb mJeCe jlveOeelegkeocyekeced~
$eeeCekeeIe&meJee&efCe OevemLeeveeefVejer#eesled ~~ 44 ~~
oerefHle:ceefCecegeeHeueb jlveYeewefekeb mJeCe jlveOeelegkeocyekeb jlveb
Jewotee&efokeb Oeeleg DeeJeees ueewefnefokeeveeb Oeelegmeb%ekees YeJeefle ~ jlveOeeletveeb keocyekeb
mecetn: ~ Oeelees: meHlemebee efJeefolewJe leeLee
``jmeeme=*dceebmecesoesefmLeceppee Meg$eeefCe OeeleJe: ~
DeeOegefvekee Deveskes OeeleJe: keuHeeefvle ~ ceefCeMevkeevleeefo:, jlveeefve
JeeceeefCekeeHeg<HejpeeYe=leerefve ~
$eeeCekeeefve ceefeeoerefve ~ HetJee&eeew&: $eeeCekeeveeb meee
ef$e<eefMeleHeefjefcelee mJeerke=lee ~ Dele: $eeeCekeeveeceOe&me cenIe&meceOee&os:
Heefj%eevecesleeefve meJee&efCe OevemLeeveeod efleereYeeJeeod efvejer#eesled efJeeejesefoefle YeeJe: ~
leeefpekeveeruekeCeeceefHe efleereYeeJeeod efkeb efJeeejCeerecesleodJeefCe&leb efJeeles
cegeeHeuee ceeefCekeeb jlveOeelegOeveecyejced ~
meglkeeee&OJeefJe%eeveb efJeemLeeveeod efJeueeskeesled ~~ eMveeOeee: 33
efnvoerefleere YeeJe (OevemLeeve) mes ceefCe (evkeevleeefo), ceesleer, mJeCe&,
jlve (veeruece, HegKejepe, HeVee, nerje Deeefo), Oeeleg (ueesne, leecyee eYe=efle) mecetn,
$eeeCeke (efkejevee Jemleg ceefeeefo), lespeer cebnieer eYe=efle efJe<eeeW kee efJeeej
efkeee peelee nw ~
$eeeCeke kee eeesie efkejevee Jemleg kes DeLe& ceW efkeee ieee nw ~
eeeerveerkeekeejeW ves $eeeCekeeW kes Ske meew eflejme Yeso mJeerkeej efkees nQ ~

41

DeLe le=leereYeeJeefveHeCeced
YeefieveerYeele=Ye=leeveeb oemekece&ke=leeceefHe~
kegJeeale Jeer#eCeb efJeeved meceiogefekeeJesMceefve ~~ 45 ~~
oerefHle:Yeefieveer menesojer mJemee Jesefle lemee:, Yeele= Devegpeeepeeefo: les<eeb,
Ye=leeveeb mesJekeeveee, oemekece&ke=leeceefHe mesJeekece&efvejleeveeceefHe Jeer#eCeceJeueeskeveb
efJeeved ieCeke: meceiHesCe ogefekeeJesMceefve le=leereie=ns kegJeeale efJeeejesefoefle ~
veeruekeCeeceefHeDeecesJeMueeske Goelees efJeelesle=leereYeeJeme efJe<eeefveHeCes ~
efnvoerefJeeved ieCeke le=leere YeeJe mes yenve, YeeF&, Ye=le leLee oeme kece&
kejves JeeueeW kee meceked DeJeueeskeve kej efJeeej kejles nQ ~
le=leere YeeJe kees menpe YeeJe Yeer kenles nQ ~ Fme YeeJe kes Heje$ece kee Yeer
efJeeej efkeee peelee nw ~
DeLe elegLe&YeeJeefveHeCeced
JeeefkeeKeueke#es$ecenew<eefOeefveOeerefven~
efJeJejeefo eJesMeb e HeMesled Heeleeuelees yegOe: ~~ 46 ~~
oerefHle:Jeeefkee emetvemLeueer, Keuekeb OeevekegveieenvemLeueced, #es$eb
YetKeC[ced cenew<eefOe cene leoew<eOeb e cenew<eOeced ~ `cenew<eOeb leg Megeeb meeod
efJe<eeeeb ueMegvesefHe e' Fefle efJee: ~ cenew<eefOeoex<eme Yes<epeced ~
cenew<eOeeesMelemeee: ~ efveOeerved JeeefCe efveKeeleeoerefve Jee iegHeeeeb eJesMeesefHe
elegLe&YeeJeeod efJeeejCeere: ~ ie=neJesMeesHemceeled HeeleeuemLeeveeod %ese: ~
OeeletveeceveskesLee& YeJeefvle ~ DeleelegLe&mLeeveeod ieCekew SlelmeJe meHeueb
efvejer#eCeereced~
efnvoerefJeeved ieCekeeW kees elegLe&mLeeve mes Jeeefkee (HegueJeejer),
Keefueneve, Kesle, cenew<eefOe, efveefOe (gHee Kepeevee) efJeJej (er, iegHee ee megjbie)
Deewj eJesMe (ie=neefo) kee efJeeej kejvee eeefnS ~
elegLe&mLeeve ceelee ee Yetefce mLeeve kenueelee nw ~ Jeenve leLee megKeeefo
Deveske efJe<eeeW kee Yeer efJeeej Fmeer YeeJe mes neslee nw ~

42

DeLe HeeceYeeJeefveHeCeced
ieYee&HeleefJeveseeveeb cev$emeeOeveeesjefHe ~
efJeeeyegefeyevOeeveeb meglemLeeveeefefveee: ~~ 47 ~~
oerefHle:ieYee&HeleefJeveseeveeb ieYe&mebleefleefMe<eeCeeb cev$emeeOeveeesjefHe
DeekeeMeeefo ieceves meneeYetleeee: cev$eefJeeeee: meeOeveeeee efJeeej:,
efJeeeyegefeyevOeeveeb efJeee mejmJeleer yegefce&veer<ee eyevOe: keeJeyevOe: les<eeb efJeefveeees
efveee: meglemLeeveeled HeecemLeeveeod yegOewefJe&Oese Fefle YeeJe: ~
leeefpekeveeruekeCeeceecesJe }eske Goele: ~ eMveYet<eCesefHe
meeceeveHeefjJele&vesveeecesJe }eske Goele: leeLee
ieYee&Heleveeeveeb Jew cev$emevOeeveeesmleLee ~
yegefeOeeveMeem$eeCeeb efJeeej: Heeceeueeeled ~~ meb%eeOeees 11
efnvoerHeece YeeJe (meglemLeeve) mes ieYe&, mevleefle, efMe<e, cev$e, meeOevee,
efJeee, yegef leLee eyevOe (veJeervekeeJejevee) kee efJeeej kejvee eeefnS ~
HeecemLeeve meejmJele #es$e leLee mevleefle #es$e kes He ceW Keele nw ~
DeLe <eYeeJeefveHeCeced
mewefjYeerefjHegmebeeceesieJees<^$etjkece&Ceeced~
ceelegueeleMeeveeced efjHegmLeeveeefefveCe&e: ~~ 48 ~~
oerefHle:mewefjYeer ceefn<eer, kewefeled `eewjYeer' Hee: mJeeref$eeles efjHeg: Me$eg:
me*deecees jCe: ~ ieew: Je=<eeefo:, G^: $ecesuekees ueeskes `Tb' Fefle eefme:
$etjkece&Ceeb soYesoceejCeceesnveeefoveecegekece&Ceeced, ceeleguees ceelegYee&lee Deelees Yee:,
Mebkee efJeefeefkelmee eYe=leerveeb efJe<eeeCeeb efJeefveCe&ees efveeees efjHegmLeeveeod <emLeeveeod
YeeJeeod Jee Jeee: ~
efnvoerceefn<eer, Me$eg, eg, ieee, Tb, $etj kece&, ceecee, Deelebke leLee
mebMee eYe=efle efJe<eeeW kee efveCe&e <e mLeeve mes kejvee eeefnS ~
<e YeeJe mes jesie, Me$eg efJejesOe, Peie[e, ees-eHes, leLee yevOeveeefo
efJe<eeeW kee efJeeej efkeee peelee nw ~

43

DeLe meHleceYeeJeefveHeCeced
JeeefCepeb JeJenejb e efJeJeeob e meceb Hejw: ~
ieceeiecekeue$eeefCe HeMesled ee%e: keue$ele: ~~ 49 ~~
oerefHle:JeeefCepeb JeeHeejb, JeJenejceeoeveeoeveb efJeJeeob keuenb e
ieceeiecekeue$eeefCe ee$eeeJe=efeefveJe=efeYeeee&: Hejwjvew: keue$ele: meHlecemLeevele: ee%e:
yegefceeVej: HeMesod efJeeejesled ~
efnvoerJeeHeej, JeJenej, efJeJeeo, ieceveeieceve, Deewj peeee kee efJeeej
yegefceeved ieCeke kees meHlece YeeJe mes kejvee eeefnS ~
JeJenej kee DeLe& nw uesve-osve DeLeJee Je efmLeefle Deewj Je Je=ef ~
DevegyevOe meefnle GOeej uesves kes DeLe& ceW Yeer JeJenej kee eeesie neslee nw ~ [legce cegPes
ome efkeuees eeJeue oes ceQ legcnW Hevn efkeuees ueeweTbiee Fme DevegyevOe kees `Je=ef
DevegyevOe' kenles nQ~] ee$ee eJe=efe Deewj efveJe=efe kees ieceeiece kene ieee nw ~
meHlece mLeeve kes eje efJeJeen, Helveer meee, esce efJeJeen, Helveer keer
eke=efle Deewj Gmekee mJeHe leLee jefle eYe=efle efJe<eeeW kee Yeer efJeeej efkeee peelee
nw~
DeLeeceYeeJeefveHeCeced
veegeejsOJeJew<eces ogiex Mee$eJemebkes~
ve<s o<s jCes JeeOeew efs efb efvejer#eesled ~~ 50 ~~
oerefHle:veegeejs veegejCes, DeOJevees Jew<ececeOJeJew<eceb leefmceved,
ceeie&mebkes ~ ef$eefJeOees ceeieex YeJeefle peuemLeueekeeMeYesoeled ~ ogiex jepeYeJeves DeLee&od
DecemLeeveeod ogie&me Yees efJeeejCeere: ~ Mee$eJemebkes meceglHeVes Me$egmes,
yevOecees#eees: eMveme meceglHeVes, ves mJeecesJe ieles Jemlegefve eesjie=nerles Jee, s
meHee&efovee obefMeles meefle, keseve `obs^' Fefle Yesob mJeeref$eevles leVe ceceeefYeceleb elees
ob<^e Meyoes oMeveeLe&Jeeeke: ~ `oefMe obMevemHeMe&veees:' Fefle ~ jCes egOes JeeOeew
efpe efs [eefkeveerMeeefkeveer YewjJeeryeeje#emeeefooes<eie=nerles, Sles<eg efJe<ees<eg
mecegHeefmLeles<eg efcemLeeveb efvejer#eesled efJeeejesefoefle ~

44

efnvoerveoer kes Heej nesves ceW, ceeie& keer efJe<ecelee ceW, ogie& Yebie ee pee ceW,
Me$eg mebke GheefmLele nesves Hej, Jeeefo kes ve (eesjer ee PeHele) nesves Hej,
efJe<ekeer mes obefMele nesves Hej, eg (keuen) ceW, jesie ceW leLee efJeHeefe ceW Dece mLeeve
kee efJeeej kejvee eeefnS ~
ce=leg, efJee veeMe, eg, Me$eg leLee ceveesJeLee kee Yeer efJeeej Dece mLeeve
mes neslee nw ~ ee$eejcYe ceW DeLeJee ee$ee kes yeere ceW DeeF& efJeHeefe kee efJeeej Fmeer
mLeeve mes efkeee peelee nw ~ Meejerefjke, ceeveefmeke leLee DeeefLe&ke Jew<ece kee efJeeej
Dece YeeJe mes ner neslee nw ~ DeeefOe owefJeke efJeHeefe keer metevee Fmeer YeeJe mes eeHle
nesleer nw ~
DeLe veJeceYeeJeefveHeCeced
JeeHeerketHele[eieeefoeHeeosJeie=neefCe e~
oer#eeb ee$eeb ceb Oece Oecee&efVeefele keerle&esled ~~ 51 ~~
oerefHle:JeeHeer oerefIe&kee ~ ketHe: Keveveef$eee eje efveefce&lees peuem$eesle:,
le[eie: Heg<keefjCeer eHee HeeveereMeeuee peueMeeuee Jee HeeT Fefle }eskes meceeefve eHee
men JeesVeYeeie, FleLeJe&Jesos ~ osJeie=neefCe ceefvojeefCe ~ Sleeefve meJee&efCe
JeeHeerketHele[eieeHeeceefvojeefCe eYe=leerefve Oecee&led veJeceYeeJeeled efveefele megefJeeee&
keerle&esled ~ oer#eeb cev$eenCeef$eeeb, ee$eeb ieceveef$eeeb ceb Oecee&eeee&Ceeceeeceb
Oece&Meeueeb Jee Oece& Oece&keee HegCeeejCeb Jesefle meJex efJe<eee: veJeceYeeJeeosJe
efJeeee&vles~
efnvoerJeeHeer (oerefIe&kee) kegDeeB, leeueeye HeeT (peneB Oecee&Le& peue
efHeueeee peelee nw ) osJeceefvoj, oer#ee (cev$eenCe), ee$ee, ce (Oece&Meeueeefo) leLee
Oece&keee& kee efveee Oece&mLeeve (veJeceYeeJe) mes kejvee eeefnS ~
veJece mLeeve mes Yeeie, HeLekegMeuelee, leLee Oece& kes meeOeveeW kee Yeer efJeeej
efkeee peelee nw ~ Oeeefce&ke ^meW, eMe: eeefHle:, osJe, ieg leLee efJee keer ke=hee kee
Yeer efJeeej, Fmeer mLeeve mes efkeee peelee nw ~

45

DeLe oMeceYeeJeefveHeCeced
jepeb cegeb Hegjb HeCeb mLeeveb efHele=-eeespeveced~
Je=<eeefoJeesceJe=eevleb JeescemLeeveeefVejer #eesled ~~ 52 ~~
oerefHle:jepeb je^b, cegeb je^me Jeb, cegoewJe jepeJeeHeej: eJele&les,
Hegjb veiejb, HeCeb cetueb HeeYesos Hejb HegCeb eske=leefceleeMee: ~ mLeeveb ie=nb
efveJeememLeueb Jesefle ~ efHele=eeespeveb efHele=kece& HeeYesos leeleb efHelejb eeespeveceYeerkeee
Je=eeefokeb Je<ee&efokeb meJe JeesceJe=leevleceekeeMeefvejer#eCeb JeescemLeeveeod
oMecemLeeveeled efvejer#eesled efJeueeskeesefoefle YeeJe: ~
efnvoerjepe, jepecege, veiej, HeCe keee& ($eeefJe$ee), efveJeememLeeve
efHele=kece&, Je<ee&, DeekeeMe keer efmLeefle Deeefo efJe<eeeW kee efvejer#eCe oMece mLeeve mes
kejvee eeefnS ~
keefleHee eefleeeW ceW `Hejb HegCeb' HeeYeso efceuelee nw efpemekee DeeMee nw
es, meeeflJeke, eMe: HetCe& leLee vewefleke keee& kee efvejer#eCe Yeer Fmeer mLeeve mes
kejvee eeefnS ~ Fmeer mLeeve mes vesle=lJe kee Yeer efJeeej kejvee eeefnS ~ efkevnerefkevner eefleeeW ceW `leeleb eeespeveb' Deueie-Deueie efueKee ngDee efceuelee nw ~ Fmekee
DeefYeeee nw oMece mLeeve mes efHelee mecyevOeer mecemle efJeeej leLee eeefMveke kes
peerJeve Deewj keeeeX kee GodosMe Yeer Fmeer mLeeve mes peevee peelee nw ~
oMece YeeJe kes efJeeej mes ner DeekeeMe ee$ee, DeekeeMeere %eeve, efJeosMeeefo
ieceve kee %eeve nes Heelee nw ~
DeLewkeeoMeYeeJeefveHeCeced
iepeeeeeveJem$eeefCe memekee_evekevekee:~
efJeeved efJeeeLe&eesuee&Yeb ue#eesuueeYeueivele: ~~ 53 ~~
oerefHle:iepees nmleer, DeMJees ne:, eeveb Jeenveb (efJeMes<eHesCe
ev$eelcekeced) Jem$ececyejb Heb Jesefle memeb Oeevebce keeeveb mJeCe, kevekee yeeuee,
efJeeeLe&eesuee&Yeb efJeee eeLe&e efJeeeLeez leees: efJeeeLe&eesuee&Yeb eeefHle Deeieceveb Jee
ueeYeueivele SkeeoMeYeeJeeuue#eesod efJeeejesled ~ De$e ueive Heob `YeeJe' Meyome
Jeeeke: ~

46

efnvoerneLeer, Iees[e, Jeenve, Jem$e, Oeeve, mJeCe&, kevee, efJeee Deewj Oeve
kes ueeYe kee efJeeej efJeeved ieCeke kees SkeeoMe mLeeve mes kejvee eeefnS ~
SkeeoMe mLeeve kees Deee (eefleefoJemeere Deee) mLeeve kenles nQ ~
SkeeoMe mLeeve ceW yewves Jeeuee keesF& Yeer en HeecemLeeve kees HetCe& ef mes osKelee nw~
Dele: Heece Deewj SkeeoMe mLeeve kee HejmHej mecyevOe nesves mes efJeee leLee mebleefle
kee Yeer efJeeej Fme YeeJe mes efkeee peelee nw ~ leeefpekeveeruekeCerkeej ves
SkeeoMemLeeve mes eleg<HeoeW kee Yeer efJeeej kejves kees kene nw ~
DeLe eoMeYeeJeefveHeCeced
leeieYeesieefJeJeeos<eg oeves<ke=ef<ekece&meg~
JeemLeeves<eg meJex<eg efJeef efJeved ! Jeeb Jeeeled ~~ 54 ~~
oerefHle:leeiees Jeceeveb ceueeceuekece&Ces: eoeb Oeveb eovegHekeeefjCes
oereles Yeesie: mJeeLex keggcyeeLex e eegeb Oeveb YeesieJeeekees YeJeefle DeLeJee mJeeLex
ke=lees Jeees Yeesiees YeJeefle ~ efJeJeeo: keuen: `efJeJeens<eg' HeeYesoes veesHeegees
JeemLeeveeeme efJeeejeYeeJeeled ~ oeveb leeiecesJe eeg HetJe&cegeced ~ Hejee$e
peewefle<es leeieoeveeesce&Oes eovlejb efJeeles leefJeobMeevlees eoeb Oeveb leeiees
Oecee&e e ke=leb Jeeb oeveefceefle ~ Fke=ef<e: mJeeYeer#es$eJe=efe: ~ ke<e&Ceeled ke=ef<e: ~
#es$eeod DeVeke<e&Ceced ~ `efnbmeeoes<eeOeevelJeelece=leb ke=ef<eeles ~' `ece=leb ke<e&Ceb'
efceefle cevetefe: ~
Sles<eg meJex<eg oeveske=ef<ekece&meg leLee e JeemLeeves<eg DeveoefHeJeekeeex<eg
Jeeb efJeved ! ieCeke !! Jeeeod eoMemLeeveeod efJeef peeveerefn, Fefle
eoMemLeeveYeeJeefJeeej: meeele: ~
efnvoerleeie, Yeesie, efJeJeeo, oeve, Fefle Kesleer leLee meYeer ekeej kes
Deve Jee kee efJeeej efJeeved ieCeke eoMe mLeeve mes kejW ~
Meeefvle Deeefo keee& ceW Kee& efkeee ngDee Oeve leeie kenueelee nw ~ keggcye
leLee mJeeYeer efmeef nsleg Kee& efkeee ieee Oeve Yeesie kenueelee nw ~ HejeLe& DeLeJee
Oece& kes efuees DevegHekeejer Jeefe kees efoee ieee Oeve oeve kene peelee nw ~

47

efkemeer Yeer ekeej kes Jee kees ee Oeve kes veeMe kees yeejnJeW YeeJe mes
efJeeeje peelee nw ~ eeefuele YegJeveoerHeke keer eefle ceW `efJeJeeo' kes mLeeve Hej
`efJeJeen' HeeYeso efceuelee nw ~ en Demeceereerve nw, keeeWefke yeejnJeW mLeeve mes
efJeJeeneefo cebieue keee& kee efJeeej veneR neslee nw ~
Fefle YeeJe efJeeej ejced ~
DeLeskeeueefveCe&eejced ~~ 8 ~~
Yeeieb JeeefjefOeJeeefjjeefMejeefMe<eg (144) eengce=&ieees yegOee:
<edkes yeeCeke=HeereesefveefJeOeg<eg (135) meelkeke&ees Hegve: ~~
Heeow: meHleefYejefvJelew: (7) eLeYekeb cegkelJee efoveees oues~
efnlJewkeeb Ieefkeeb Hejs e meleleb olJes<keeueb Jeosled ~~ 55 ~~
oerefHle:JeeefjefOeJeeefjjeefMejeefMe<eg
JeeefjefOe:
mecegeleg:
mecegeHe=efLeJeerlegkelee elJeej: ~ JeeefjjeefMeelJeej: MeMeer SkemeeeJeeeke: ~
Deeveeb Jeecelees ieefleefjefle 144 Deeb OegJee: ~ keefmceved keeue Fleee#eeeeb
ce=ieeefo<edkes eoe cekejjeMeew mete&: meceeeeefle lele: meceejYe <e[djeefMeYeesieb eeJeled~
leLee keke&ees <edkes e Hegve: eefo mete&: meceeeeefle leoe yeeCe: Heemeeekee YeJeefvle,
Dele: Heemeee%esee ke=heereesefvejefive: $ee Dee: ~ `ke=heercegojs peues' Fefle
jlvekees<e: ~ ke=heereesefvejmesefle Jee ke=heereesefve: efJeOegev SkemeeeJeeeke: ~
Devesve ekeejsCe 135 Heeef$ebMeoefOekeb Meleb OegJeees YeJeefle keke&s efmLeles meefJeleefj~
mHeeLeex cekejmeb$eeefvleefoveb meceejYe efceLegveevleefoveb eeJeled 144 OegJee: ~
keke&meb$eeefvleefoveb meceejYe Oevegjbleefoveb eeJeled 135 OegJee: ~ Sleod Yeeieb yegOee
ieCekee: eeng: ~ mJekeereeb Mejerjeeeb Heeow: eceeHe lemeeb meHlemeee eespeveeree
Hejvleg ceeefHeleHeeoeveeb ceOes Skeb Heeob vetveb ef$eeles ~ eLeceoues eLeceb ceOeeb eeJeod
Skeeb Ieerce=Ceb ke=lJee leLee efleeresHejes oues ewkeeb Ieer mebeespe
Fkeeueceeveesled~
eeeerveeeeb erkeeeeceveekeejesHegHeueYeles
eeeHeeow jmeesHeslewjskeefJebMeMeleb Yepesled ~
ueyOees Ieefkee %esee SJeb Mes<es Heueeefve e ~~

48

De$eeMee: Mejerjeee 6 Yeepemeb%ekeced ~ Yeepeke meee 121 ~

De$eesHeueefyOeefj Ieefkee %esee ~
Deve ekeej:
eeeHeeow Fefle cegefve 7 mebegpeeVevoeyeengOegJejeefMeueyOes ~ veeveefJeueb
eYeeb nerveb oueerkejCeb lemcees<eceOe oueeref$eeles efoJemees ieceles ~
efnvoerDeYeer mecee ceW DeHeves Mejerj keer eee kees DeHeves HewjeW mes ceeHe
kej GmeceW meele mebKee pees[s leLee Ske Iee osb ~ Fmekeer Yeepeke meb%ee nesleer nw ~
cekej kes mete& ceW 144 ceW leLee keke& kes mete& ceW 135 ceW HetJeexe Yeepeke mes
Yeeie osves Hej eeHle ueefyOe ceW ceOee kee mecee nesves Hej Ske Ieeves mes DeHeje kee
mecee nes lees Ske pees[ves mes FIeer (Fkeeue) neslee nw ~
YegJeveoerHeke 1237 F&0 keer jevee nw ~ Gme mecee Ieefkee ev$e kee
DeYeeJe nesves kes keejCe eee kes eje FIeer meeOeve kee eeej Lee ~
en efveefele leLe nw efke Ge eef$eee eje FIeer ueeves Hej keeHeer mLetue
nesieer ~ peneB meteexoe kee ceeveke mecee peeveves kee keesF& meeOeve veneR Lee, JeneB eee
eje FIeer ueeves keer yeele Ske GheueefyOe Leer ~ meeceefleke egie ceW eeefuele
ueivemeeOeve efJeefOe `lelkeeueekew: meeeve: mJeesoeIvee' mes ner FIeer yeveeveer eeefnS~
FleerkeeueefveCe&eejced ~
DeLe ueiveefJeeejejced ~~ 9 ~~
Fvog: meJe&$e yeerpeeYees ueiveb kegmegceeYeced~
Heuesve meMeeWMee YeeJe: mJeeogmece: mce=le: ~~ 56 ~~
oerefHle:}eskesefmceved HeueeosMeme elJeeefj ecegKeeeefve efveoxefMeleeefve
meefvle ~ leeefve e Fceeefve1 ev: 2 ueiveced 3 veJeceebMe: 4 YeeJe Fefle le$e efJeOeg:
eves meJe&$e yeerpeeYees yeerpeleguees YeJeefle ~ De$e evyeueme DeLe&Jeeo: keerefle&le: ~
meefle evyeues yeerpeyeueefceleLe&: ~ Jemleglemleg ev: meJe&keeex<eg
DeleerleeveeieleJele&ceeveHes<eg yeerpeHees YeJeefle ~ evme efJeeejb efJevee ve efkeefeled
mecHeeoveereefceefle YeeJe: ~ De$e HekecegKesve keee&ueleeee: yeerpeb ev:,
ueleeeleeveme kegmegceb ueiveb Heueb veJeceebMe: mJeeoes YeeJees (eoMeYeeJee:) oefMe&le: ~

49

eeMeb ueiveb mJeeefceegleb <b Jee leeMeb keee Heueme Heg<HeefceleLe&:~ eeMees
ueiveveJeceebMemleeMeb leegueb Heueb keerle&veereced ~ ueiveme eeMees YeeJe:
$etje$etjejefmLejmleesefoleeefo: leeMe SJe Heueme mJeeoes YeJeefle ~
ueiveyeueefveOee&jCes efJebMeesHekee DeefHe %esee: eeJeleeb eneCeeb ueives
efmLeefleYe&Jeefle eeJevlees Jee ene: ueiveb HeMeefvle leeJevlees efJebMeesHekee:
ueiveyeuekeejkee YeJeefvle ~ ueivemLeenw:, ueiveb ewe&nwo&b, lesYe:
efJebMeesHekeyeueefveOee&jCeee }eske:
jJeew mee&$eees Yeeiee: Hee evs iegjew$eeced ~
ew Meg$eew ew yegOes ewJe ueiveefJebMeesHekee: mce=lee: ~ Fefle
eefo enes ueiveefmLelees ueiveb HeMeefle Jee leoe metee&efo enJeMesve efJebMeesHekeyeueced
mete&: 3~~, ev: 5, ieg: 2, Meg$e: 2, yegOe: 2 ~ GemLesve ensCe ueiveb meyeueb
veeremLesve efveye&ueb %eseced ~ SJecesJe
cevos Yeewces leLee jenew eleskeb mee&efce<eles ~
ogye&ueb yeueJeuueiveb efJe%eseb %eeveJesefoefYe: ~~
DemeeJeefHe }eske ~ De$e $eceMe: Meveew, kegpes jenew e mee&ceWke yeueb %eseced ~
efnvoerFme Mueeske ceW Heke eje eeefMveke keer keee&uelee kes ecegKe
Debiees kee JeCe&ve efkeee ieee nw ~ HeueeosMe kes eej ecegKe Debie nesles nQ 1.
evcee 2. ueive 3. veJeceebMe leLee 4. YeeJe ~ FveceW mes keee&uelee nsleg evcee
meJe&$e yeerpe He, ueive GmeceW Heg<HeHe, veJeceebMe HeueHe leLee eoMeYeeJe Gme
HekeJeHeue kes mJeeo (jme) He ceW ceevee ieee nw ~
evcee eleske HeueeosMe ceW yeerpeHe neslee nw ~ evyeue ner yeerpe
(eOeeve) yeue neslee nw ~ Jemlegle: eneB evyeue nsleg DeLe&Jeeo kee meneje efueee ieee
nw ~ Jewmes Yeer evcee eYeeJeer en nesves kes keejCe Deleerle Jele&ceeve Deewj Deveeiele
keeue kee eesleke neslee nw ~
ueive yeue mes keee&uelee kes Hegef<Hele Deewj Heefuele nesves keer metevee efceueleer
nw ~ ueive eefo mJeeceer mes egle Jee nes DeLeJee MegYe en mes egle ee nes lees
keee& kee Heue efceuesiee ner ~ Heg<He Heueeieceve kes HetJe& efJeeceeve neslee nw ~ Heg<He mes

50

Heue keer metevee efceueleer nw ~ $etjeefo KeieeW (eneW ) mes Dee$eevle ueive (Heg<He) Heue
keer efJevelee kee meteke neslee nw ~ ueive yeue kes efveOee&jCe nsleg eneW kee efJebMeesHeke
yeue kee efveOee&jCe DeeJeMeke neslee nw ~ ueive eefo efkemeer en mes egle ee nw lees
Jen en Gmes yeue oslee nw, pewmes
mete&
3~~ yeue
ev
5 yeue
Yeewce
1~~ yeue
yegOe
2 yeue
ieg
3 yeue
Meg$e
2 yeue
Meefve
1~~ yeue
jeng
1~~ yeue
enefJebMeesHeke eesie 20 yeue
eefo veere jeefMe kee en ueivemLe nes ee ueive kees osKelee nes lees Gleves
ueive yeue keer neefve nesleer nw ~
Fme ekeej ev yeue mes keee& kee DeeOeej cepeyetle neslee nw ~ ueive yeue mes
keee& kee Heg<He Deewj megievOe YeJe neslee nw ~ veJeceebMe yeue mes keee& HeueerYetle nes
peelee nw leLee YeeJeyeue mes Gmekee jme HeefjHeeke peevee peelee nw , DeLee&led YeeJe Deewj
YeeJesMe mes HeueesHeYeesie kee keLeve kejvee eeefnS ~
Fme mevoYe& ceW cesje Ske }eske Je nw
eesiee: Heueeefve keefLelee: kegmegceeefve YeeJee:
ueiveb ejesn FJe He$e mecemleoerMe: ~
jeMes: HeeflemleCekeeC[cee: eoerHle
Mev: meoe Heefuele HeeoHeyeerpeHe: ~~
DeLee&led HeefueleMeem$eJe=#e kee yeerpe evcee, yeueer jeMeerMe cepeyetle mkevOe, ueive
MeeKeeeW, ueivesMe HeuueJe, YeeJe Hetue leLee en eesie Heue He neslee nw ~

51

DeLe ueiveme YetleYeeefJeJele&ceevemJeHeefveHeCeced

Gefoleb efevleesod YeeJeb YeeefJeYetleb e efevleesled~
keee&YeeJesve eesieb e keee&YeeJeefmLeleb enced ~~ 57 ~~
oerefHle:Gefoleb ef#eeflepes ekeefleb ueive YeeJeb ueivebYeeJeb efevleesod
efJeeejesled ~ Hegve: YeeefJeYetlee Ss<eeelee efevleesod efJeueeskeesod ~ keee&YeeJesve
keee&mLeeves efmLelesve YeeJesve eMvekeeues efmLeleb enb efevleesled ~ mHeeseceLeex eled
keee& esve YeeJesve efJeeejCeereb leme YeeJeme enefmLeefle%exee ~ SJecesJe
keee&YeeJeefmLeleb enb efJeeejesled ~ DeLee&led leefmceved YeeJes efmLeleeveeb eneCeeceefHe
efJeeej: kee&Je: ~ HetJe&cesJe meHleces ejs YeeJeeveeb efJeeej: meeele: leovegmeejcesJe
keee&eeOeeveceJeueeskee leme YeeJeme efJeeej:, eneesieefJeeej:,
YeeJeefmLeleenefJeeeje kee&Je: ~
mHeueiveb eefmceVebMes YeJeefle me Jele&ceeveebMe: ~ eeleb Yetleb Jeeeefle,
DeLee&led eWMee: ieleemlesleerlekeeueme KeeHekee: ~ ees YeeieeWMees Jee Ss<e: me
YeeJeer YeJeefle ~ HeefueleesLeex euueiveme Jele&ceeveeleerleeveeieleYeeJeeved efJeeee&
keee&meeefHe YetleYeeJeerJele&ceevelJeb efevleveereced ~
De$e efJeMes<e:eleske ueiveme ef$eYeeieb efJeOeee $ecesCe Yetleb
YeefJe<eodJele&ceevee %eeeles ~ ceerveces<es ef$eIeefkee:, Je=<ekegcYeew eleees Ieefkee
efceLegvecekejew HeeIeefkee:, keke&efmebnkeveelegueeJe=efekeOeveg<eeb <e[d Ieefkee Yeesiee
YeJeefvle ~ keee&YeeJeefmLeleeveeb eneCeeb efJe<ees Ske: }eskees ueYeles
jengYeewceevlejs ev: meeeoe ev kele&jer ~
Meefvejevlejs meteex neeves mete&kele&jer ~~
meewceemeewceee efceee Jee He=eeeb eeces ie=ns ~
leeJeleyoHeueb leeked Jeeeb pevceie=nwjefHe ~~
efnvoeref#eeflepe ceW pees ueive Gefole nes Gmeer YeeJe kee efJeeej kejvee
eeefnS ~ Hegve: Gme ueive mes Yetle Deewj YeefJe<e keer efevlee kejveer eeefnS ~
keee&YeeJe mes eesie kee leLee keee&YeeJe ceW efmLele en kee efJeeej kejvee eeefnS ~

52

mHe ueive efpeleves DebMe kee neslee nw Gmemes HetJe& kee DebMe Yetlekeeue kee
%eeHeke neslee nw ~ Yeesie DebMe YeefJe<e keeue kee leLee efJeeceeve DebMe Jele&ceeve keeue
kee yeesOeke neslee nw ~ DeeMee en nw efke ueive kes eje Yetle, YeefJe<e Deewj Jele&ceeve
kee efJeeej kejvee eeefnS ~ keefleHee DeeeeeeX ves ueive kees leerve YeeieeW ceW efJeYee
kej 10-10 DebMeeW kee $eceMe: Yetle, Jele&ceeve leLee YeefJe<e keeue ceevee nw ~
celeevlej mes keg eeeerveeeeeeX ves ceerve Deewj ces<e keer leerve Ieer, Je=<e Deewj kegcYe keer
eej Ieer, efceLegve Deewj cekej keer HeeBe Ieer leLee keke&efmebnkevee, leguee, Je=efeke
Deewj OevegjeefMeeeW keer : Ieer kees YeesieIeer kes He ceW ceevee nw ~
eneB `keee&YeeJe' Heo kee DeLe& nw DeYeerkeee& (eMve) kee YeeJe ~
eoMe YeeJeeW mes He=Leked-He=Leked keee efJeeejvee eeefnS en YeeJeefJeeejej ceW
yeleueeee pee egkee nw ~ Dele: efkemeer keee& kee efJeeej kejles mecee Gmekes YeeJe mes
en eesie kee efJeeej kejvee eeefnS ~ meeLe ner meeLe Gme YeeJe ceW efmLele eneW keer
eke=efle Deeefo kee Yeer efJeeej kejvee eeefnS ~ Heuele: ueive Deewj keee&YeeJe kees
ef ceW jKe kej ner Heue kenvee meceereerve neslee nw ~
DeLe ueivesMeme efJeeejeJeMekeleeceen
Gefolemeeoew YeeJemeeefOeHeefle efevleesleelvesve ~
leoveg e veeLees eefmceVeemeerod YeeJes efJeeee leled ~~ 58 ~~
oerefHle:Deeoew eLeces eelvesve meeJeOeevesve eslemee Deeeemesve Jesefle YeeJe: ~
Gefoleme ekeefleme ueiveme YeeJemeeefOeHeefle ueivesMeb efevleesod efJeeejesled leoveg
leledHeeeled leovevlejb Jee veeLees ueivesMees eefmceved YeeJes levJeeefoeoMemLeeves Deemeerled
leled efJeeee efevleveereced ~ De$e JeeHekeceLe&ceefHe efevleveereb euueivesMe:
kemeeceJemLeeeeb efmLelees efJeeles ~ le$e Fces efJe<eee DeJeMecesJe efevlee:
mJeeefce$eveereieesJe$e: mJejeefMemLeesefjJeie&ie: ~
ueiveeod eoMeie: <e: $etjegeesLe Jeeref#ele: ~~
eecees jenesmleg Hegme yeeuees Je=esmleiees efpele: ~
cegLeMeeruees cegMejerHes e HeeHewefjleyeuees en: ~~

53

Sles oes<eemmeefvle ~ SefYeoex<ewjefnlees ueivesMe: MegYeoes YeJeefle ~ eneCeeb oerHleoervecegefole

mJemLemegHleefveHeeref[lecegef<eleHeefjnervemegJeeree&efOekeJeere&Yesoe YeJeefvle ~ le$e veecemeMeb
HeueceefHe efevleced ~
mJeeses oerHle: meceeKeelees veeres oerve: ekeerefle&le: ~
cegefolees efce$eiesnmLe: mJemLee mJeie=nw efmLele: ~~
Me$egiesnefmLele: megHlees efpeleesvesve efveHeeref[le: ~
veereeefYecegKeiees nerves cegef<eleesmlelees en: ~~
megJeere&: keefLele: ee%ew: mJeeseeefYecegKemebefmLele: ~
DeefOeJeereex efveieefole: megjefMce: MegYeJeie&pe: ~~
eneCeeb Heeyeueeefve peelekes Keeleeefve meefvlemLeeveefokedkeeue
es<evewmeefie&keeYe=leerefve ~
efnvoermeJe&eLece elveHetJe&ke ueivesMe kee efJeeej kejvee eeefnS lelHeeeled
ueivesMe efkeme YeeJe ceW efmLele nw ? Gmekee efJeeej kejvee eeefnS ~
ueivesMe kee efJeeej kejles mecee Demle, Goe, Ge, veere, $etje$eevle,
$etj, MegYe ege Deewj MegYe leLee Gmekes HeeBe ekeej kes yeueeW kees DeJeMe
osKevee eeefnS ~ eneW kes HeeBe yeue $eceMe: mLeeve, efoked, keeue, es<e leLee
vewmeefie&ke kens iees nQ ~ mJeie=n, cetueef$ekeesCe leLee efce$eie=n ceW efmLele ueivesMe Gece
neslee nw ~ ueivesMe eefo mete& kes meeefVeOe ceW Dee ieee nes lees Jen nlejefMce nes peelee
nw ~
ueivesMe ef$eked (6, 8 leLee 12) YeeJe efmLele neskej DeMegYe Heue oslee
nw~ Dele: Fmekee Yeer efJeeej kejvee eeefnS ~ Fve efJe<eeeW kee efJemleej HetJe&ke
DeOeeve peelekeMeem$e mes kejvee eeefnS ~
DeLe YeeJeYeeJesMeueivesMeeveeb efJeeej:
YeeJeesLe keee&Hees emleoefOeHeueiveeefOeHeew efevleew~
Jeer#eCeeesieew YeeJeeefOe<eleejew Hegveefevleew ~~ 59 ~~
oerefHle:DeLe keee&Hees YeeJe: keee&efJeMes<eme ees YeeJees efveefelees efJeeles
leme YeeJeme efevleveced ~ SJecesJe leoefOeHees YeeJeeefOeHees YeeJesMe FleLe&: ~ ueiveeefOeHees

54

ueivesMe: ~ GYeeesYee&JesMeueivesMeees: efevleveb keee&ced DeLee&led YeeJesMeueivesMeew efevleew

efJeeejCeereew YeJele: ~ efJe#eCeeesieew efeesieeJegYeeesYee&JesMeeeseexieew efevleew YeJele: ~
YeeJeeefOeeleejew GefoleYeeJekeee&YeeJeees DeOeerejew efevleveereew ~
efnvoerkeee& mes mecyeefvOele YeeJe kes mJeeceer Deewj ueiveYeeJe kes mJeeceer
oesveeW kee efJeeej kejvee eeefnS ~ Hegve: ueivesMe leLee YeeJesMe kes efeesie kees
efJeeejvee eeefnS ~ eoMeYeeJeeW mes efJeeejCeere efJe<eeeW kees yeleueeee pee egkee nw ~
eeefMveke kes eMve kees Oeeve ceW jKe kej ueivesMe leLee YeeJesMe kee efJeeej kejvee
eeefnS ~
DeLe keee&efmeefeesiee:
ueiveHeeflee&efo ueiveb keeee&efOeHeeflee Jeer#eles keee&ced~
ueiveeOeerMe: keee keeexMe: HeMeefle efJeueiveced ~~ 60 ~~
ueivesMe: keeexMeb efJeueeskeles efJeueiveHeb leg keeexMe:~
Meerleieg<ew meleeb HeefjHetCee& keee&efve<Heefe: ~~ 61 ~~
oerefHle:De$e keee&efmeefeesiee: eefleHeeefolee: meefvle ~ le$e
keee&efmeefkeejCeYetleeJemLee JeCe&les
(1) eefo ueiveHeefleue&iveMees ueiveb levegYeeJeb HeMeefle ~
(2) keeee&efOeHeeflee keeexMe: keee Jeer#eles ~
(3) ueiveeOeerMees ueivesMe: keee HeMeefle ~
(4) keeexMe: efJeueiveb eMveueiveb HeMeefle ~
SleemJeJemLeemeg efmLeleemeg keee&efmeefYe&Jeefle ~
DeefHe esled
(5) ueivesMe: keeexMeb efJeueeskeesod DeLee&led eMveueivesMees eefo keee&Heb
HeMeefle ~
(6) keeexMees eefo ueiveHeb efJeueeskeesled leoe keee&efmeefYe&Jeefle ~
eefo Meerleiegew evcemee leew ueivesMekeeexMeew ew YeJelemleoe
keee&mebefmeef: HeefjHetCee& meeled ~

55

keeexMee: He=Leked He=Leked YeJeefvle ~ eme elkeee YeJeefle leme keee&me

eeOeeveceefYeue#e keeexMeb keee Jee %eeeles ~
efnvoereefo ueivesMe ueive kees Deewj keeexMe keee&YeeJe kees osKelee nes
DeLeJee ueivesMe keee&YeeJe kees Deewj keees&Me ueiveYeeJe kees osKelee nes DeLeJee
ueivesMe keees&Me kees osKelee nes Deewj keeexMe ueivesMe kees meeLe ner Fve Hej evcee
keer ef< He[ jner nes lees keee& keer HetCe&leee efmeef nesleer nw ~
ee eje Hets iees eMveeW Hej efJeeej kejvee eeefnS ~ efke Jes efkeme YeeJe
mes mecyeefvOele nQ ~ eMve efpeme YeeJe mes mecyeefvOele neslee nw Jen keee&YeeJe kenueelee
nw ~ Gme YeeJe kee mJeeceer keees&Me kenueelee nw ~ Fme ekeej keee& Deewj keeexMe
eMve Yeso mes yeejn nes mekeles nQ ~
Mejerj ee mJeemLe mes mecyeefvOele eMve nesves Hej keee&YeeJe ueive, Deewj Oeve
ueeYe eMve ceW keee&YeeJe efleereYeeJe nesiee ~ menpeYeeJe eMve ceW keeexMe
le=leereYeeJesMe nesiee ~ ie=nmegKeeefo ueeYe eMve ceW elegLexMe keeexMe nesiee ~
efJeeeHeg$eeefHleeMve ceW HeecesMe keeexMe nesiee ~ m$eerueeYe eMve ceW keeexMe meHlecesMe
nesiee ~ jepe Deewj peerefJekee mecyevOeer eMve ceW oMecesMe keeexMe nesiee ~
Fme ekeej keee&YeeJe Deewj keeexMe kee efveOee&jCe eMve kes DeeOeej Hej
kejvee eeefnS ~ YeeJe efJeeej DeOeee ceW YeeJeeW mes efevle efJe<eeeW kee JeCe&ve efkeee
pee egkee nw ~ Gmeer DeeOeej Hej keee& keeexMe kee efveOee&jCe kejvee eeefnS ~
oMecele=leeres veJeHe_eces elegLee&<ces keue$eb e~
HeMeefvle HeeoJe=ee Heueeefve ewJeb eeefvle ~~
HetCe HeMeefle jefJepemle=leereoMeces ef$ekeesCeceefHe peerJe:~
elegjeb Yetefcemegle: efmeleeke&yegOeefncekeje: keue$eb e ~~ 62 ~~
oerefHle:ene: mJemLeeveeled HeeoJe=ee ejCeJe=ee (1, 2, 3, 4
ejCew:) $eceMe: oMecele=leeres kece&menpeYeeJeew SkeejCesve, veJeHeeces Oece&megleYeeJeew
eYeeb ejCeeceeb elegLee&ces megKejvOes ef$eefYeejCew:, keue$ee meHleceYeeJee
elegefYe&ejCew DeLee&led HetCe&ee HeMeefvle Heueeefve ewJeb eeefvle ~

56

jefJepees cevo:, le=leereoMeces menpeoMeceYeeJeew, DeefHe peerJees ye=nmHeefle:

ef$ekeesCeb veJeHeeces, Yetefcemeglees Yeewceelegjeb megKeeces HetCe HeMeefle HetCe&ee
efJeueeskeeefle ~ efmeleeke&yegOeefncekeje: Meg$emete&%eeve: keue$ee meHleceb YeeJeb HetCe
HeMeefvle ~
efnvoermeYeer en le=leere Deewj oMece mLeeve kees Ske Heeo ef mes leLee
veJece Deewj Heece mLeeve kees efHeeodef mes SJecesJe elegLe& leLee Dece mLeeve kees
ef$eHeeodef mes leLee meHlece mLeeve kees HetCe& ef< mes osKeles nQ ~
Meefve le=leere leLee oMece mLeeve kees, ye=nmHeefle veJece leLee Heece mLeeve kees
Deewj cebieue elegLe& leLee Dece mLeeve kees HetCe& ef< mes osKelee nw ~ Mes<e meYeer en
meHlece mLeeve kees HetCe& ef mes osKeles nQ ~
eneW keer ef kes mecyevOe ceW HeejeMej kee cele meJe&ceeve nw
HeMeefvle meHleceb meJex MeefvepeerJekegpeeHegve: ~
efJeMes<eleeef$eoMeef$ekeesCeelegjceeved ~~ ue0 Hee0 5
SkeHeeo, efHeeo leLee ef$eHeeo ef kes mecyevOe ceW mcejCeere }eske efceuelee nw
$eebMe MeefveoxJeiegefm$ekeesCeb legee&ceb Yetefcemegle: eHetCe&ced ~
%eekexvogMeg$ee: $eceHeeoJe=ee HeMeefvle eemleb mekeuee: eHetCe&ced ~~
DeLe ueiveHeleeefoef<efJeMes<eceen
keLeeefvle Heeoeesieb HeMeefle meewceew ve ueiveHees ueiveced ~
ueiveeefOeHee HeMeefle MegYeenes veeOe&eesieb e ~~ 63 ~~
oerefHle:eefo meewce: MegYe enes ueiveb HeMeefle, ueiveHees ueivesMees ueiveb ve
HeMeefle leoe (yegOee:) Heeoeesieb elegLeeMeeesieb 1/4 Jee [efJebMeesHekeeveeb Heeoeesieb
5] keLeeefvle ~ SJecesJe ueiveeefOeHees ueivesMees ueiveb HeMeefle MegYeenes ve HeMeefle
leoe DeOe&eesieb 1/2 keLeeefvle ~ efJebMeesHekeeveeceOeeMee: 10 keee&efmeefoe: ~
efnvoereefo MegYe en ueive kees osKelee nes Deewj ueivesMe ueive kees ve osKe
jne nes lees Heeoeesie [1/4] neslee nw ~ ueivesMe kees osKe jne nes Deewj MegYe en ve
osKelee nes lees DeOe&eesie [1/2] neslee nw ~

57

5 efJebMeesHeke Henueer efmLeefle ceW efceueles nQ ~ otmejer efmLeefle ceW 10 ~ Fve

oesveeW efmLeefleeeW ceW keee&efmeef kener ieF& nw ~
Ske: MegYeenes eefo HeMeefle ueiveeefOeHees efJeueeskeeefle~
Heeoesveeesieceengmleoe yegOee: keee&efmeew ~~ 64 ~~
oerefHle:eefo ueiveceske: MegYeen: meewceen: HeMeefle ueiveeefOeHees
ueivesMeesefHe [ueiveb] efJeueeskeeefle leoe yegOee: keee&efmeew Heeoesveeewieced
[3/4, Jee 203 15 efJebMeesHeke: YeJeefvle ] Deeng: ~ DemeeceJemLeeeeb
4
keee&efmeefYe&JelesJe ~
efnvoereefo ueive kees Ske MegYe en osKelee nes leLee Gmes ueivesMe Yeer osKe
jne nes lees Heeoesveeesie kene peelee nw ~ en eesie eMvekeee& keer efmeef kee meteke
neslee nw ~
Heeoesveeesie ceW 15 efJebMeesHekeeW keer eeefHle nesleer nw ~ en ueivesMe leLee
MegYeen keer leermejer efmLeefle nesleer nw ~
DeefHe e
ueiveHeefleoMe&ves meefle MegYeenew ew $eeesLeJee ueiveced
HeMeefvle eefo leoeveerceengeexieb ef$eYeeieesveced ~~ 65 ~~
oerefHle:DeLe ueiveHeefleoMe&ves meefle eefo Deveew ew $eees Jee MegYeene ueiveb
HeMeefvle leoeveeR leefmcevkeeues ef$eYeeieesveeesieceeng: ~ De$e eeeerveeeeee&: $ebMee vetvee
cevevles DeLee&od ef$eefYeYee&iewvet&veb eesieb 203 17 efJebMeesHekee: ~ DeLeJee
meceeYeeieme 3/20 Yeeieb vetveb ef$eeles leoe 13/20 203/20
17/20 Yeeiee: ~
efnvoereefo ueivesMe mes ueive Deve oes ee leerve MegYeeneW mes nes
lees ef$eYeeieesve eesie kenueelee nw ~ mecee efJebMeesHeke yeue kee 3/20 Jeeb efnmmee
kece kejves Hej 13/20 17/20 DeLee&led 17 efJebMeesHeke eeHle nesiee ~
Ssmeer DeJemLee ceW keee&efmeef megefveefele ceeveveer eeefnS ~ eeeerveerkeekeejeW ves 20

58

efJebMeesHekeeW ceW mes meerOes 3 DebMe efvekeeuekej efJebMeesHeke yeue ceevee nw ~ Fmekee
DeeMee nw keee&efmeef keer mebYeeJevee 17/20 Yeeie nw ~
DeefHe e
$etjeJes#eCeJepee&elJeej: meewceKeseje ueivecde
ueivesMeoMe&vess meefle HeMeefvle HetCe&eesiekeje: ~~ 66 ~~
oerefHle:$etjeCeeb HeeHeeveeb eneCeeceJes#eCeb efJeueeskeveb lesve Jepee&:
jefnleeelJeej: meewceKeseje MegYeene: ueivesMeoMe&ves meefle ueiveb HeMeefvle leoe
HetCe&eesiekeje: YeJeefvle ~ De$e eneCeeb efJebMeefleefJebMeesHekee ueYevles ~ lewefJe&MeesHekew:
keee&me HetCe&HeueeeefHleYe&JelesJe ~
efnvoereefo ueivesMe mes ueive $etj eneW keer ef< mes jefnle nes leLee
eej eneW mes nes lees HetCe&eesie keejke neslee nw ~ Ssmeer DeJemLee ceW efJebMeesHeke yeue
HetCe& He mes efceuelee nw ~
eneB eej MueeskeeW ceW ueieeleej keee&efmeef keer DeevegHeeefleke HeefjefmLeefleeeW
kee Deekeueve efkeee ieee nw ~
eMvekegC[ueer kes DeeOeej Hej $eceMe: 5, 10, 15, 17 leLee 20
efJebMeesHekeeW keer eeefHle kes DevegHe ner HeueeeefHle keer YeefJe<eJeeCeer kejveer eeefnS ~
eefo Heeo eesie nes lees keee&efmeef keer 25 eefleMele DeeMee kejveer
eeefnS ~ Fmeer ekeej `DeOe&eesie' ceW 50 eefleMele, `Heeoesve eesie' ceW 75 eefleMele
leLee `ef$eYeeieesve eesie' ceW 85 eefleMele keee&efmeef keer mebYeeJevee nesleer nw ~ eesie
nesves Hej keee& efmeef DeJeMecesJe nesleer nw ~
Fefle ueiveefJeeejejced
DeLe efJeveenefJeeejejced ~~ 10 ~~
$etje$eevle: $etjegle: $etj<mleg ees en:~
efJejefMceleeb eHeVee me efJeve<es yegOew: mce=le: ~~ 67 ~~
oerefHle:$etjsCe ensCee$eevle: $etje$eevle: De$ee$eevle Meyo:
Heer[eJeeeke:~ $etjegle: $etjsCe ege: meefnle: $etj: $etjsCe mleg ees en:, De$e

59

HetCe&ef SJe Heueoe YeJeefle ~ efJejefMceleeb eHeVees jefMcenerveleeb eeHle:, Demlele

FleefYeeee: ~ SJebYetlees enes yegOewie&CekewefJe&ve: mce=le: keefLele Fefle ~
efnvoerpees en $etj en mes Heeref[le, $etj en mes ege, $etj en mes
Deewj jefMce nerve neslee nw Gmes efJeeved ieCeke efJeve en kenles nQ ~
$etjsCe peereceevees ees jengHeeMJex eLee jefJe:~
$etje$eevle: me efJe%ese: $etjege: meceWMekes ~~ 68 ~~
oerefHle:$etjsCe ensCe ees enes peereceevees YeJeefle me $etje$eevlees efJe%esees
efJepeeveere: ~ DemeeLe&: keefelmeewceen: $etjsCe ensCe eoe Hejepeereceevees YeJeefle
leoe me $etje$eevlees efJe%ese: ~ De$e evleceefHe evLeke=lee emleteleseLee
jengmleceesenmlemeHeeex eoe jefJe: meceeieefle leoe me lesve (jengCee) peereles ~
eefmceVebMes enes YeJeefle leefmceVeJeebMes jeefMeYeeies eefo $etjes YeJeefle leoe $etjege
Geles SkeebMes efmLelelJeeled keseveeeeee& Fleen: ~ DeHejs e $etjenes eefo Devesve
ege: meceeveebMes efmLele: meeled leoe `$etjegle' Fefle %ese: ~
efnvoer$etj en mes Hejeefpele en $etjekeevle kenueelee nwpewmes jeng kes
meceerHemLe mete& ~ keesF& (meewce) en meceeve veJeceebMe ceW $etj en mes ege neslee nw lees
Jen $etjege kenueelee nw ~
oes eneW keer efkejCeW peye HejmHej efceueleer nQ lees `DebMegefJeceo&' veece kee eg
kenueelee nw ~ Ske en peye otmejs mes DeleemeVe Deelee nw lees Yeer GveceW Mejevlej
legue otjer nesleer nw ~ oes eneW kes yeere Mejevlejlegue otjer ceW Ske DebMe kee Devlej
nes Deewj Ske en ueIegefyecyeere nes lees `DeHemeJe eg' kenueelee nw ~ eefo ener otjer
Ske DebMe DeefOeke nes Deewj oesveeW en cenod efyecyeere neW lees `meceeiece' kenueelee nw~
Fme mevoYe& ceW mete&efmeevle oMe&veere nw
GuuesKeb leejkeemmHeMee&od Yesos Yeso: ekeerle&les ~
egcebMegefJeceoe&KecebMegeesies HejmHejced ~~
DebMeeotvesHemeJeeKeb egceskees$e esoCeg: ~
meceeieceeWMeeoefOekes YeJeleMesodyeueeefvJeleew ~~

60

DeHemeJe eg ceW pees en ueIegefyecyeere neslee nw Jen ceood efyecyeere en keer efkejCeeW
mes Deeeefole nes peelee nw leLee Gmekeer efkejCeW efJeHeue eYeeJe nes peeleer nw ~ Dele:
ueIegefyecyeere en cenod efyecyeere en mes Hejeefpele neslee nw ~
Jejenefceefnj kes Devegmeej Gej efoMee ceW efmLele mHe efkejCeeW Jeeuee en
peeer leLee oef#eCeefoMeeefmLele efJeJeCe&, #e jefMcenerve en Hejeefpele neslee nw
oef#eCeefokemLe: He<ees JesHeLegjeeHe meefVeJe=leesCeg: ~
DeefOe{es efJeke=lees efve<eYees efJeJeCe&e e: me peerle: ~~ Fefle
HetCe&ee Meles <ee $etj<: me Geles~
eefJeefJe#eg: eefJe<es Jee mete&jeMeew efJejefMceke: ~~ 69 ~~
oerefHle:$etjensCe ees enes Meles me $etjes YeJeefle ~
vewkeHeeoefHeeodef$eHeeoeefo&ef<j$e keueveeree ~ mecHetCe&ee ee ees enes $etjsCe
Meles me SJe $etj Flegeles ~ mete&ceC[ues eefJeefJe#eg: eJesgkeecees en: eefJees
Jee efJejefMcekees peeeles ~ meteex eefmceved jeMeew efmLelees YeJeefle leefmceved Devees enes
eefo eefJeMeefle leoe me efJejefMceke Demle Fefle peeeles ~ yegOeMeg$eew eoe keeueebMes
eefJeew YeJelemleoe SJe leew efJejefMcekeew keLesles ~ HeeleejeeneCeeb ee efmLeefleYe&Jeefle
mee Meg$eyegOeeesve& YeJeefle ~ Fceew meJeJe&ow mete&me meneefjCeew (90 DebMeevlejs)
YeJele: ~
efnvoer$etj en mes pees keesF& Deve meewce en HetCe& neslee nw lees Gmes
`$etj' kenles nQ ~ mete& jeefMe ceW DeLee&led mHe mete& efpeme jeefMe ceW efmLele nes eefo
keesF& en eJesMe kejves Jeeuee nes ee eJesMe kej egkee nes lees Jen efJejefMceke
(efkejCeeW mes nerve) kenueelee nw ~
DeLe efJeveeneYeeJeceen
ueiveeefOeHes efJeve<s meeod efJeve<eJeeJe: Hegceeved~
efJeve<peeefleJeCe&e MegYekeeje efJeHee&es ~~ 70 ~~
oerefHle:eeiegeekeejsCe efJeve<eneCeeb efveCe&eb efJeOeee Heueb efevleced ~
ueiveeefOeHes ueivesMes efJeves meefle Hegceeved eMvekeee& efJeve<eJeeJees efJekeueees
ue#ceegees Jee meeod ~ eneCeeb peeleeefokeceefHe HetJe JeefCe&leced ~ lesve eefo keefeod

61

efJevepeeefleJeCe&e enes MetMeececuesHees Jee pevcekeeues efmLele: leoe

ekemeeefHe peeleeefokeb mJeHee efJeveb Jeeeefceefle ~ Demceeod efJeHee&es
eefleketues DeLee&od DeefJeves ueivesMes MegYeekeeje DeefJevelJeb Jeeeced ~ Demeeb
eefleketueHeefjefmLeleew ekeme Mejerjs efeeefve, efJekeejee veue#evles ~
efnvoerueivesMe kes efJeve nesves Hej Jeefe kee Meejerefjke DeJeeJe, peeefle
leLee JeCe& efJeve neslee nw ~ efJeHejerle efmLeefle [DeefJeve ueivesMe keer efmLeefle] ceW MegYe
Deeke=efle nesleer nw ~
HetJe& ceW }eskeeW ceW efJeve en kes ue#eCe efoes pee egkes nQ ~ eefo ueivesMe
efJeve nes lees Mejerj ceW efe, Deewj De nervelee nesleer nw ~ meeLe ner meeLe Jeefe
DeMegYe Jes<e leLee nerve peeefle Jeeuee neslee nw ~ Fme efJeefOe mes eewjeefo eMve ceW DeHenlee&
keer peeefle Deewj Jes<e kee Helee ueie peelee nw ~
SJeb OeveeefomLeeves<eg efJeve<sefOeHeleew Jeosled~
OeveYeeJeYeele=YeeJeecegKeeved eleeeved megOeer: ~~ 71 ~~
oerefHle:SJeb HetJeexeekeejsCe OevemenpemegKeefJeeemevleevepeeeeYeeie
kecee&eeefomLeeves<JeefHe eme YeeJemeeefOeHeefleefJe&vees YeJeefle leme-leme keee&me
neefvepee&eles ~ Delees YeeJeeefOeHeleerved efJeueeskee elevesve megOeer: eJeosled ~
efnvoerFme ekeej Oeve, menpeeefo YeeJeeW kes DeefOeHeefle eefo efJeve nesb lees
Oeve, YeeF& eYe=efle efJe<eeeW kee Heue yegefceeved ieCeke eje efJeve kenvee eeefnS ~
efkemeer Yeer YeeJe kes efJeve DeefOeHeefle kes eje Gme YeeJe kes Heue kees megefveefele
efJeve kenvee eeefnS ~ OevesMe eefo efJeve nes lees efmLej mecHeefle leLee keggcye keer
#eefle nesleer nw ~ Fmeer ekeej mecemle YeeJeeW mes efJeeejCeere efJe<eeeW kees osKe kej
Gmekes efJeve DeefOeHeefle kes keejCe He=Leked He=Leked Heue efJevelee kener peeleer nw ~
Fefle efJeveenefJeeejejced

62

DeLe jepeeesieejced ~~ 11 ~~
Deeees ueiveHeefle: keeex ueives keeee&efOeHees eefo~
efleerees ueiveHees ueives keeex keeee&efOeHees YeJesled ~~ 72 ~~
ueiveHe: keee&HeeeefHe ueives eefo le=leereke:~
elegLe&: keee&ieew meeleeb eefo ueiveHekeee&Heew ~~ 73 ~~
eleg<e&g letYee$eeefHe evioMe&veb efceLe:~
keee&efmeefmleoe %esee efce$es esoefOekeb MegYeced ~~ 74 ~~
oerefHle:keee&efmeefkejeCeeb eesieeveeb JeCe&veb 61-62 }eskeees: ke=leced ~
FoeveeR jepeeesieb efveHeeefleDeee: eLecees eesiemleoe YeJeefle eoe ueiveHeefle: keeex
ueivesMe: keee& YeeJes keeee&efOeHe: keeexMe: ueives ueiveYeeJes e YeJeefle ~ efleerees
jepeeesiemleoe YeJesled eoe ueiveHees ueivesMees ueives YeJeefle keeee&efOeHe: keeexMe: keeex
e YeJeefle ~ le=leerejepeeesiemleoe YeJesled eoe ueiveHe: keee&Hee ueivesMekeeexMeew
ueives efmLeleew YeJele: ~ elegLeex jepeeesiemleoe meeled eoe ueiveHekeee&Heew
ueivesMekeeexMeew keee&ieew keee&YeeJeefmLeleew meeleeb YeJele Fefle YeeJe: ~ FoeveeR
jepeeesieb emlete keee&efmeefeesieb efveHeeefleeleg<eg& jepeeesies<eg leg efceLe:
HejmHejcegYee$eeefHe eviedoMe&veb leoe keee&efmeef%esee ~ Deece$eeMee: eves
ueivesMekeeexMeew HeMeefle ueiveHekeee&Heew Jee evcemeb HeMelemleoe keee efmeeefle ~
eefo eves efce$eie=ns efmLelees efJeeles ueiveHekeee&Heew leb HeMelemleoeefOekeb MegYeb
efJe%eseced ~
jepeeesie: keee&efmeefkejes YeJeefle ~ le$eeefHe efJeMes<emleoe eoe ev GYeew
HeMeefle, DeLeJee ueiveHekeee&Heew evcemeb HeMelemleoe vetvecesJe MegYeb YeJeefle ~
efnvoereefo ueivesMe keee& YeeJe ceW leLee keeexMe ueive YeeJe ceW efmLele nes
lees eLece jepeeesie neslee nw ~ ueivesMe ueive ceW leLee keeexMe keee&YeeJe ceW yewe nes lees
en jepeeesie kee efleere ekeej neslee nw ~ ueivesMe Deewj keeexMe oesveeW ner ueive ceW
efmLele neW lees jepeeesie kee le=leere ekeej leLee keee&YeeJe ceW ueivesMe Deewj keeexMe
yews neW lees elegLe& jepeeesie neslee nw ~ Fve eej jepeeesieeW ceW HejmHej evcee keer

63

ef nes lees keee&efmeef mecePeveer eeefnS ~ eefo evcee efce$e ie=ner nes lees Deewj
DeefOeke MegYe Heue efceuelee nw ~
eefo efkemeer ves DeHeves keggcye mes mecyeefvOele eMve efkeee nes lees jepeeesie kes
efvecveefueefKele eej ekeej neWies ~
(eLece jepeeesie)
ceb ieg 2
3

12
met yeg Meg 1

4
e kes 5

11 je
10

7
6

Me. 9
8

(efleere jepeeesie)
ceb eb Meg 4
2
kes. 5
met. yeg. ieg. 3
6
7

12
Me. 9

10

12 je

64

(le=leere jepeeesie)
7

met.ceb.kes 5

yeg. Meg. 6
Me. 9

10

4
3 ieg.

ev 12

11 je

(elegLe& jepeeesie)
met.eb.kes5
yegOe 6
Meg$e 4
7
Meefve 8

12 ieg

1
10

Yeew 12
11 je.

eLece jepeeesieueivesMe cebieue efleere YeeJe ceW leLee efleeresMe Meg$e ueive ceW nw~
Dele: keggcye mecyevOeer eMve meHeue nesiee ~
efleere jepeeesieueivesMe yegOe ueive ceW leLee efleeresMe ev efleere YeeJe ceW nw ~
Dele: keggcye mecyevOeer keee&efmeef nesieer ~
le=leere jepeeesieueivesMe Deewj efleeresMe ueive ceW eesie kej jns nQ leLee Gve Hej
evcee keer ef nw ~ Dele: keewgefcyeke keee&efmeef nesieer ~
elegLe& jepeeesieueivesMe leLee efleeresMe oesveeW efleere YeeJe ceW eesie kej jns nQ ~
Dele: en jepeeesie kee elegLe& ekeej nw ~ Fme eMve ueive ceW
keggcye mes mecyeefvOele keee& keer efmeef nesieer ~

65

elegefJe&Oe jepeeesieeW kee eefleHeeove keeexMe Deewj ueivesMe keer efmLeefle kes DeeOeej Hej
efkeee ieee nw ~ Fmekes HetJe& 60JeW leLee 61JeW }eske ceW ueivesMe leLee keees&Me keer
ef kes DeeOeej Hej keee&efmeefeesie kee eefleHeeove efkeee ieee nw ~
`GYee$e evioMe&ve' efceLe:' kee YeeJe nw evcee ueivesMe Deewj keeexMe
kees osKelee nes leLee keeexMe Deewj ueiveeefOeHe evcee kees osKeles neW lees keee&efmeef
nesleer nw ~ Ssmeer efmLeefle HetCe&He mes leermejs Deewj elegLe& jepeeesie ceW Deeleer nw peye
ueivesMe Deewj keeexMe Ske meeLe ueive ee keee& YeeJe ceW efmLele nesles nQ Deewj Gvemes
meeleJeW mLeeve ceW evcee yewe neslee nw ~ Mes<e eLece Deewj efleere eesie ceW en efmLeefle
DeebefMeke He mes Ieleer nw, keeeWefke evcee kee ef eesie ueivesMe ee keeexMe ceW mes
efkemeer Ske kes ner meeLe nes Heelee nw ~
evcee meewce ef#ee nesves kes keejCe MeerIe ner keee&efmeef kejlee nw ~
FmeerefueS evLekeej ves Fmes `Fvog: meJe&$e yeerpeeYe:' kene nw ~
evef< efJeveeveme MegYeme eefo iYeJesled~
MegYeb eeespeveb efkeefeoveoglHeeles leoe ~~ 75 ~~
oerefHle:evef efJevee evme Jeer#eCeb efJevee eefo Deveme MegYeme
enme iYeJesled efYe&Jesled leoe efkeefeod DevegYeb eeespevecegsMeceglHeeles ~ De$e
YeeJees eefo eves ueivesejb ve HeMeefle Hejb keefeovees en: meewcees ueiveb keee& Jee
HeMeefle leoe eejyOekeee&ceOes keeee&vlejb veJeerveb eeespeveefceefle YeJeefle ~
efnvoereefo (keeexMe ee ueivesMe Hej) evcee en keer ef ve nes kej
efkemeer Deve MegYeen keer ef nes lees keeee&jcYe kes yeere ceW Deve veJeerve MegYe
eeespeve GlHeVe neslee nw ~
Thej kes eej jepeeesieeW ceW mes keesF& Ske jepeeesie ueiee nes Hejvleg Gme Hej
evcee keer ef ve nes kej efkemeer otmejs MegYe en keer ef nes lees eMvemecyevOeer
keee& ve nes kej yeere ceW ner keesF& otmeje MegYe keee& Meg nes peelee nw ~

66

jepeeesiee Deceer KeeleeelJeejesefHe ceneyeuee:~

De$ewJe ef<eesiesve meeceevesve Heueb mce=leced ~~ 76~~
oerefHle:Deceer Fces elJeejesefHe HetJeexee jepeeesiee: eefmee: ceneyeuee
DeleerJe yeueJevlees YeJeefvle ~ De$ewJe jepeeesies eveefo efmeodYeeJes meefle meeceevesvewJe
Heueb mce=leefceefle ~
efnvoeres eejeW jepeeesie eKeele leLee DeleefOeke yeefue nQ ~ Fve eejeW
eesieeW Deewj eneW keer ef kes eje Heue meeceeve kee efveoxMe efkeee ieee nw ~
DeMegYe eneW keer ef keee& ceW efJeIve [eueves Jeeueer leLee MegYe eneW keer ef
HetCe&leee efmeef osves Jeeueer nesleer nw ~ Dele: jepeeesieeW Hej en ef kes eYeeJe kee
Deekeueve kejkes ner Heue kees kenvee eeefnS ~
De&eesiees efJeefveefo&: HejmHejMeb efyevee ~
evef efJevee %eseb MegYeb HeeoHeueb yegOew: ~~ 77 ~~
oerefHle:HejmHejMeb efJevee efceLe DeJeueeskeveb efJevee, DeLee&led elegCee
eesieeveeb ceOes SkeesefHe jepeoes eesie: meeled Hejb ueiveeefOeHekeeee&efOeHeees: HejmHejb
Jeer#eCeb ve YeJeefle leoe&eesiees (10 efJebMeesHekee:) YeJeefle ~ De$eeMee De&cesJe
keee&efmeefpee&eles ~ evefb efJevee MegYeb HeeoHeueb [1/4 DebMe:] %eseceLee&led 25
eefleMelecesJe keee mecHeeles ~ ueiveHekeee&Heees: HejmHejb evefve& meeled leoe
HeeoHeueb [5 efJebMeesHekee:] ueYele Fefle YeeJe: ~
efnvoerHejmHej ef kes efyevee `DeOe&eesie' neslee nw leLee evcee keer ef
kes efJevee MegYe HeeoHeue eeefHle eesie neslee nw ~ Ssmee efJeeved ieCekeeW ves kene nw ~
DeLee&od ueivesMe Deewj keeexMe kes HejmHej Deyeueeskeve kes efJevee `De&eesie'
neslee nw ~ Fme eesie ceW keee& keer efmeef 50 eefleMele ner nes Heeleer nw ~ jepeeesie nes
Hejvleg ueivesMe Deewj keeexMe Hej evcee keer ef ve He[leer nes lees `HeeoHeue'
DeLee&led elegLee&bMe Heue efceuelee nw ~ Ssmeer efmLeefle ceW enefJebMeesHekeyeue cee$e 5 ner
neslee nw ~
es jepeeesie keer efJekeuHeelceke efmLeefleeeB nQ ~ Fme mevoYe& ceW Fmeer evLe kes
63, 64 leLee 65 JeW }eske cesb kene pee egkee nw ~ HetJeexe efmLeefleeeB jepeeesie

67

ceW HetCe& eYeeJeer nesleer nQ ~ eneB Fme leLe kee Hegve: mcejCe kejeee ieee nw ~
GoenjCe kes leewj Hej eMve ueive ces<e nes Deewj mevleeve mecyevOeer eMve nes leLee mete&
ueive ceW SJeb cebieue HeeceYeeJe ceW yewe nes lees `De&eesie' nesiee, Fme HeefjefmLeefle ceW
evcee kee ueivesMe ee keeexMe [cebieue ee mete&] kees osKevee DeefveJeee& nw DeveLee
`Heeoeesie' ueieves kes keejCe keee&efmeef keer mecYeeJevee cee$e 25 eefleMele ner jn
peeleer nw ~
HejmHejb efJe<ecelee eveesiees YeJeseefo ~
leoeLe&Heueceeefob eHeeeseb celees cece ~~ 78 ~~
oerefHle:eefo ueivesMekeeexMeees: HejmHejb efJe<ecelee Me$egJe=efe&ef<yeeOee Jee
YeJesod leLee e eveesie: evsCe eesie: [ee eglJee Jee ] YeJesod
leoe&Heueceeefob keefLeleceeb eHee: jepeeesieHeueefJemleejes cele: keefLele:, cece
ces~ Hejefmceved Meem$eevlejs celeeseb evLekeejmesefle Jeeo: eefLele: ~
efnvoerueivesMe Deewj keeexMe ceW DeeHeme ceW efJe<ecelee [Me$eglee ee ef
nervelee] nesves Hej Yeer eefo evcee mes Gvekee eesie [ef ee egefle] neslee nw lees DeeOee
Heue kene ieee nw ~ en efJeoiOeJeeo evLekeej kee nw ~
vewmeefie&ke cew$eere$e kes Devegmeej eefo ueivesMe Deewj keeexMe HejmHej Me$egen
neW DeLeJee oesveeW keer ef mLeeve Jew<ece kes keejCe Ske otmejs Hej ve He[ jner nes lees
keee&efmeef DeeOeer ner nesleer nw ~ en cele (efmeevle) eLeceleee HeeeYegmetjer ves
GodIeeefle efkeee nw ~
Fefle jepeeesieejced
DeLe ueeYeeueeYeefJeeejejced ~~ 12 ~~
ueivesMees Jeer#eles ueiveb keeexMe: keee&ceer#eles~
keee&efmeefYe&Jesefovog: keee&cesefle Hejb eoe ~~ 79 ~~
oerefHle:ueivesMees ueiveHees ueiveb Jeer#eles HeMeefle, keeexMe: keee&He: keee
keee&YeeJeceer#eles Jeer#eles keee&efmeefYeJesled Hejb keoe keee&efmeefYe&efJe<eleerleekeeB#eeeeb eoe Fvogev: kee<e&cesefle eefle ieefle kee<e&YeeJes Jee eefJeMeefle

68

eeJelkeeueHee&vleb ev: keee&YeeJeb ve eeHveesefle leeJelkeeueHee&vleb keee&efmeew

efJeuecyees Jeee: ~
efnvoerueivesMe ueive YeeJe kees leLee keeexMe keee&YeeJe kees osKelee nes lees
keee& keer efmeef nesleer nw, Hejvleg peye evcee keee& mLeeve ceW Deelee nw ~
eMvekeeefueke kegC[ueer ceW eefo ueivesMe Deewj keeexMe DeHeves-DeHeves mLeeveeW
kees osKe jns neW lees keee&efmeef eesie neslee nw ~ eefo keesF& en Hets efke nceeje
eMvemecyevOeer keee& efkeleves efoveeW ceW Hetje nesiee leye evcee kee efJeeej kejvee
DeeJeMeke neslee nw ~ ieesej kee evcee Ietceles-Ietceles keee& YeeJe ceW efpeme mecee
Deelee nw Gmeer mecee keee& keer efmeef nesleer nw ~ eMvekeeefueke evcee kees
keee&YeeJe ceW Hengbeves ceW efpelevee mecee ueielee nw keee&efmeef ceW Gleves efoveeW kee
efJeuecye mecePevee eeefnS ~ keYeer-keYeer en efJeuecye 27 efoveeW kee Yeer nes mekelee
nw ~
ueiveeefOeHeefleueg&yOees ueeYeeOeerMee oeekees YeJeefle~
ueiveeefOeHeme eesiees ueeYeeOeerMesve ueeYekej: ~~ 80 ~~
oerefHle:ueiveeefOeHeefleue&ivesMees uegyOees eenkees YeJeefle, ueeYeeOeerMees
ueeYeseje oeekees oelee YeJeefle ~ ueeYeeOeerMe SkeeoMesMees YeJeefle ~ ueeYeeOeerMesve
ueiveeefOeHeme eesiees ueeYekej: mce=le: ~ De$eeeceeMeees eled ueeYemleowJe meeled eoe
ueeYeeOeerMesve men ueiveHeme eesiees peeeles ~
efnvoerueivesMe eenke (uesves Jeeuee) leLee ueeYesMe osves Jeeuee neslee nw ~
ueeYesMe mes meeLe ueivesMe kee eesie ueeYekeejer neslee nw ~
DeeMee nw efke ueeYe mecyevOeer eMve ceW ueeYeeener neslee nw peyeefke ueeYesMe
ueeYe efoueeves Jeeuee neslee nw, efHej Yeer eefo ueivesMe SkeeoMesMe (ueeYesMe) mes eesie
kejlee nw lees Jen enerlee mes oelee yeve peelee nw ~ en ueivesMe Deewj ueeYesMe kes eefle
kene ieee meeceeve Jeeve nw ~

69

YeJeefle Hejb ueeYekejmleowJe eefo YeJeefle eviueeYes~

eesiee: meJexHeHeueeevce=les JeecesJewleled ~~ 81 ~~
oerefHle:Hejb ueivesMees ueeYekejmleoe SJe YeJeefle eoe evked evcemees
efuee&Yes YeJeefle ~ $eles evb meJexefHe eesiee DeHeuee YeJeefvle ~ efmeevleesmeew
eefLele:~ Jeeced SJe Sleled leLeefceob megefJeefoleced ~
efnvoerueivesMe ueeYesMe kes meeLe leYeer ueeYekeejer neslee nw peye evcee keer
ef ueeYe YeJeve Hej He[leer nw, DeveLee veneR ~ evcee kes efJevee meYeer DeHeue
(yeePeB) nes peeles nQ ~ en mHe leLe nw ~
ueivesMe Deewj ueeYesMe kee eesie HejmHej mLeeve HeefjJele&ve ee mLeeve eesie mes
nes mekelee nw ~
Deeeee& HeeeYegmetefj ves evyeue keer eMebmee keefleHee }eskeeW ceW keer nw ~
`Fvog: meJe&$e yeerpeeYees, ken kej FvneWves evcee keer keee&efmeef efJe<eeke cenee kees
ueef#ele efkeee nw ~
HeCeeOeerMesvewJeb kecexMesvewJe efveJe=leOeerMesve~
ce=legHeeflevee e eesiees ueiveeOeerMeme JeeJe: ~~ 82 ~~
leled lelmLeeves#eCele: HeCeefJeJe=ef: kece&yegefe~
efJeyegOewmleoe efveJe=efece=lJeesYee&Je: HejsHesJeced ~~ 83 ~~
oerefHle:SJeb HeCeeOeerMesve HetJeexeefJeefOevee efleeresMesve men keces&MesvewJe
oMecesMesvewJe efveJe=leOeerMesve meHlecesMesve, ce=legHeeflevee eecesMesve ueiveeOeerMeme eesiees
JeeJe: keLeveere: ~ De$eeMeees eefo ueivesMeme Sles<eeb elegCee eneCeeb ceOes esve
men eesiees YeJeefle leoe Je#eceeCejerlee Heueb Jeeeced ~ leeled mLeeves#eCele:
HeCekece&meHleceeceeefomLeeveefJeueeskeveeled HeCeefJeJe=ef: $eeeCekeeefoveeb Jemletveeb
Je=ef:, kece&Je=efe oMecemLeevepeveJemletvees Je=ef: efveJe=efece=lJees: meHceeceees:
YeeJeeesJe=&efe efJeyegOewmleoe leeMeb Heueb JeeJeced ~ SJecesJeeHejsefHe YeeJee
efJeeejCeeree: ~
efnvoerHetJeexe ekeej mes HeCeeOeerMe (efleeresMe) kecexMe (oMecesMe)
efveJe=leOeerMe (meHlecesMe), DecesMeeefo kee ueivesMe kes meeLe eesie kenvee eeefnS ~

70

Fve (eesie) mLeeveeW Hej YeeJesMe ee evcee keer ef He[ves mes $eceMe: HeCe, kece&,
peeee, leLee ce=leg keer Je=ef mecePeveer eeefnS ~ Fmeer ekeej Deve YeeJeeW kes Heue kees
efJeeejHetJe&ke kenvee eeefnS ~ efkemeer Yeer YeeJe kes mJeeceer kee ueivesMe kes meeLe eesie
nesves Hej Gme YeeJe kee Heue DeJeMe ner efceuelee nw ~ eefo eesie mLeeve Hej evcee
keer ef He[ peeS leye lees Heue eeefHle DeJeMecesJe nesleer nw ~ ueivesMe Deewj YeeJesMe
kee eesie Ssmes mLeeve Hej nes peneB mes YeeJesMe DeHeves YeeJe kees osKe jne nes lees Yeer
HeueeefHle nesleer nw ~ Heue keer MegYe efmLeefle ee DeMegYe efmLeefle kee yeesOe YeeJesMe kes
Devegmeej neslee nw ~
Fefle ueeYeeueeYeefJeeejejced ~
DeLe ueivesMeefmLeefleejced ~~ 13 ~~
ueivesMees eefo <e<s mJeecesJe efjHegmleoe YeJeleelcee~
ce=legke=o<ceieesmeew Jeeie: meleleb Jeeb kegles ~~ 84 ~~
oerefHle:eefo ueivesMe: <es efjHegmLeeves meeled leoelcee mJeecesJe ueivesMe SJe
efjHeg: meeled ~ ueivesMe: <emLeeves efmLele: meved mJeecesJe efJeveeMekees YeJeleerefle YeeJe: ~
DemeeJeceees ce=legke=vce=legoeekees YeJeefle ~ SJee Jeeiees eoMeYeeJemLe:
melelecenefve&Meb Jeeb JeveeMeb kegles ~
efnvoereefo ueivesMe <e mLeeve ceW efmLele nes lees Jen mJeeb ner DeHevee Me$eg neslee
nw ~ ener ueivesMe Dece mLeeve ceW efmLele nes lees ce=legkeejke neslee nw Deewj Jee YeeJe ceW
efmLele nes lees Denefve&Me Jee kejlee nw ~
Jemlegle: :, Dee Deewj yeejn es leerveeW YeeJe DeMegYe nesles nQ ~ FvnW ef$eked Yeer
kenles nQ ~ Fve leerve YeeJeeW ceW mes keneR Yeer efmLele ueivesMe DeMegYe Heue oslee nw ~ `DeelcewJe
efjHegjelceve:' keer efmLeefle Jeefe kes peerJeve ceW leye Deeleer nw peye Gmekee ueivesMe
<eYeeJemLe neslee nw ~ Ssmeer efmLeefle ceW Jeefe mJeeb ner ogyeg&ef emle nes kej DeHevee veeMe
kej ueslee nw ~ Deeeg kee efJeeej ueive Deewj Dece YeeJe mes efkeee peelee nw ~ eefo
ueivesMe Dece mLeeve ceW efmLele neslee nw lees Jen Mejerj kes efueS DeMegYe neslee nw ~

71

keee&efmeef ceW ueive kees Heg<He kene ieee nw ~ eefo Heg<He ner DemLeeve Heeflele nesiee
leye Heue kee eme DeJeMecYeeJeer nw ~
ueivemLeb evpeb ev: $etjes Jee eefo HeMeefle~
OeveueeYees YeJesoeMeg efkevlJeveLeexefHe Meles ~~ 85 ~~
oerefHle:eefo ueivemLeb ueiveefmLeleb evpeb yegOeb eves efJeOeg: $etj: HeeHees Jee
HeMeefle efJeueeskeeefle leoe DeeMeg MeerIeb OeveueeYees JeueeYees YeJesled efkevleg
DeveLeexefHe Meles ~ De$eeMeees OeveueeYeeovevlejcesJe keeefeod ogIe&veekeefuHelee
efJeHeefeJee& peeeles ~
efnvoereefo yegOe en ueive ceW yewe nes Deewj Gmes evcee ee keesF& otmeje
$etj en osKe jne nes lees eeefMveke kees MeerIe ner Oeve ueeYe nesiee, Hejvleg Fmekes yeeo
ner DeveLe& (ogIe&vee) Yeer neslee nw ~
en YegJeveoerHeke kee Ske Keele `keee&eesie' nw pees keYeer efJeHeue veneR
neslee ~ eneb evcee kees $etj en keer keesef ceW jKee ieee nw keeeWefke yegOe Fmemes
vewmeefie&ke efJejesOeYeeJe jKelee nw ~ Dele: yegOe evcee kee Me$eg en nw ~ yegOe Jemlegle:
Oeve, mJeCe&, Deee leLee Deve efJeefMe GheueefyOeeeW kees osves Jeeuee en nw ~ FmeefueS
eMveueive mes Fmekee eesie efveefele leewj mes Oeve ueeYe keejke neslee nw ~ Fme eesie ceW
OeveueeYe kes Heeeled ner keesF& ogIe&vee DeJeMe nesleer nw ~ GoenjCeeLe&
eneB ueivemLe yegOe evcee Deewj
4
met.Meg.ye=.2
cebieue mes nesves kes keejCe ueeYe
kes 5
yeg 3
1
Deewj ogIe&vee oesveeW kee keejke nw ~
eefo cebieue ee Deve efkemeer HeeHe en
6
12ceb
kee eesie yegOe kes meeLe nes jne nes lees
7

eb 9

12 je en Heue HetCe& He ceW veneR Ielee,

8 Me
10
keeeWefke otmeje en Yeer DeHeveer eke=efle
kes DevegHe Heue kees eYeeefJele kejlee
nw ~ Dele: Ssmeer DeJemLee ceW efceefele Heue efceuelee nw ~ eefo yegOe ueivemLe Hej efkemeer
Me$eg kes Iej ceW nes Deewj ueivesMe efJeve nes lees Yeer en Heue veneR efceuelee nw ~ Dele:

72

efkemeer Yeer `eesie' Hej efJeeej kejles mecee Fve HeefjefmLeefleeeW kees Yeer DeJeMe osKevee
eeefnS ~
eves ueiveHeefleJee&efHe eefo kesvs MegYee: efmLelee: ~
efkebJeovleer leoe meleemeeomelee efJeHee&es ~~ 86 ~~
oerefHle:Feb efkebJeovleer melee Demelee Jesefle eMves eefo eves efJeOeg:,
ueiveHeefle ueivesMes Jee, MegYee ene: JeeefHe kesvs efmLelee: meefvle leoe efkebJeovleer melee
efJeHee&es efJeHejerles Demelee efceLee meeled ~
efnvoereefo evcee, ueivesMe ee otmejs Yeer MegYeen kesv ceW efmLele neW lees
efkebJeovleer (otmejs eje kener ngF& yeele) mele nesleer nw ~ efJeHejerle efmLeefle ceW Demele
nesleer nw ~ keYeer keYeer efkemeer kes mevoYe& ceW keesF& DeHeJeen megveves kees efceueleer nw,
pewmes Decegke keneR ieee Lee efkemeer ves Gmes ceej [euee, ee Decegke eesj nw eYe=efle ~
Ssmeer efmLeefle ceW keee en DeHeJeen mee nw ? peeveves kes efueS eMvekeeue kees DeeOeej
ceeve kej efJeeej efkeee peelee nw ~
ev, ueivesMe Deewj MegYe en eefo kesv ceW efmLele neW lees G[leer Keyej
mele nesleer nw ~ kesv ceW HeeHe en, HeeHee$eevle ueive ee HeeHe ueive nesves Hej
efkebJeovleer efceLee nesleer nw ~ eefo MegYe eneW keer ef ueive Hej He[ jner nes lees
DeHeJeen MegYe nesleer nw efJeHejerle efmLeefle ceW DeMegYe mecePeveer eeefnS ~ eefo ueivesMe
efveke YeefJe<e ceW Je$eer nesves Jeeuee nes lees G[leer Keyej keg ner efoveeW yeeo Demele
meeefyele nes peeleer nw ~ Fme mevoYe& ceW Deeeee& veeruekeC Yeer oerHekekeej mes mencele
nQ
ueivevleg ueivesMJejMeerleietoew: MegYeeefvJelew: kesvielewmleg melee ~
HeeHeeefvJelew: HeeHeefvejeref#elewe ef$ekedefmLelewJee& YeJeleern efceLee ~~
MegYeieesiele: meewceeb Jeelee& meleeb efJeefveefo&Mesled ~
HeeHeieesielees oge Jeelee& melesefle keerle&les ~~
ueivesMJejs YeeefJeJe$es efceLee Jeelee& YeefJe<eefle ~~
Fefle ueivesMeefmLeefle ejced

73

DeLe ieYe&#esceejced ~~ 14 ~~
#esce eMves e ieYe&me ieYe& ieYee&efOeHees YeJesled~
ve HeMeefle en: $etjmle$e eeefmle3 egeflemleoe ~~ 87 ~~
oerefHle:ieYe&me #esceeMves keueeCeeMves ieYee&efOeHe: HeecesMees ieYe&
HeecemLeeveb ve HeMeefle, le$e Heeces mLeeves $etjes enesefmle leoe egefleie&Ye&Heelees
YeJesled~ efJeHee&es meefle efJeHee&ees YeJeefle ~ eoerMeer efmLeefleve& YeJeefle leoe ieYe&me
egeflejefHe ve YeJeleerefle YeeJe: ~
efnvoer:ieYe&kegMeuelee mecyevOeer eMve ceW eefo ieYee&efOeHe (HeecesMe)
ieYe&mLeeve (Heece) kees ve osKelee nes Deewj JeneB $etj en yewe nes lees ieYe&egefle
(ieYe&Heele) nesleer nw ~
ye=. 3
4

1
2

kes. 5
ceb. 6
eb. 8
met.yeg.Meg.7

12
11 je.
10
Me. 9

Fme eMvekegC[ueer ceW HeecesMe yegOe keer ef, Heece mLeeve Hej veneR He[ jner nw leLee
cebieue Jener yewe nw ~ Dele: Fme eMve kegC[ueer ceW ieYe&Heele eesie ueiee nw ~
ieYe&me kegMeueeMves Heeces HeeHeKesej: ~
mJemJeeefceefjefnles leoe ieYe&egefleYe&Jesled ~~
ieYe& kee ceemesMe eefo He=ekeeue ceW meyeue nes Deewj HeeceYeeJe MegYeen mes Deewj
egle nes lees ieYe& mekegMeue jnlee nw ~ eLeceeefo ceeme kes DeefOeHeefle $eceMe: Meg$e,
cebieue, ieg, mete&, ev, Meefve Deewj yegOe nesles nQ ~ Fmekes yeeo kes ceemeeW (DeeJeW,
veJeW leLee omeJeW ceemeeW) kes mJeeceer $eceMe: ueivesMe, ev Deewj mete& nesles nQ

74

keueueIevee*dkegjeefmLeecee&peeslevelee:
efmelekegpepeerJemete&eveefke&yegOee: Hejle: ~
GoeHeevmete&veeLee: $eceMees ieefolee
YeJeefle MegYeeMegYeb e ceemeeefOeHeles: meMeced ~~
Dele: ieYe&ceemesMe, HeecesMe Deewj MegYeen HeeceYeeJe kes Devegketue neW lees ieYe& keer
kegMeuelee kenveer eeefnS
Heeces MegYemebeges mJeeefcevee e eglesef#eles ~
ieYe&me kegMeueb %eseb ceemeHes meyeues yegOew: ~~
ieYe&Heele kes Deve eesie
(1) ieYe& kes efpeme ceeme kee ceemesMe Heeref[le neslee nw Gme ceeme ceW ieYe&Heele
nes peelee nw
`ceemeeefOeHeleew efveHeeref[les lelkeeueb eJeCeb meceeefoMesled ~
Heeref[le en kee efJeeej oMeceej ceW efkeee pee egkee nw ~
(2) eefo Heece mLeeve ceW Meefve yewe nes Deewj Gmes MegYeen ve osKelee nes
lees ieYe&Heele neslee nw ~ jeng MegYeen mes ngS efJevee mJelev$e He mes eefo Heece
YeeJe ceW yewe nes lees ieYe& ner venerb njves oslee nw ~ Fme mevoYe& ceW Deeeee& ceevemeeiej
kee cele efoee pee jne nw
Meveew e ieYe&Heele: meeenew ieYeex YeJesVe efn ~
(3) Deeeee& veeruekeC kes Devegmeej eefo JeesMe HeeHeen nes Deewj
Demlele nes ee DeeHeesefkeuece (3, 6, 9, 12) ceW nes MegYeen mes egle ve nes leLee
HeeHeen mes egle nes lees efMeMeg GlHeVe nesles ee ieYe& ceW ner cej peelee nw
$etjesovleHeefleo&iOeeeHeesefkeueces ege: ~
$etjmleg peelecee$ees efceeles yeeueesLeJee ieYex ~~'

75

(4) eneR Hej ieYe&veeMe kee Ske Deewj eesie efoee ieee nw ~ eMveueive ej
jeefMe nes, ueive ceW HeeHeen nes Deewj evcee kee FlLeMeeueeesie neslee nes lees ieYe&Heele
neslee nw ~
DeLeJee ej ueivesMe leLee Je$eer eneW mes evcee kee FlLeMeeue eesie neslee nes lees Yeer
ieYe&Heele neslee nw
ejueives $etjsvesceg&LeefMeueYeeJes efJeveMeefle efn ieYe&: ~
ueiveHeMeefMeveesmlelHeeflemLeJeef$ecegLeefMeuesefHe leLee ~~
MeerIeieefle en kee cevoieefle en kes meeLe eesie nesves kes HetJe& peye Jen DeHeveer jefMce
cevoieefle en kees eoeve kejlee nw lees FlLeMeeue eesie neslee nw ~ evcee mes FlLeMeeue
eesie 12 DebMeeW kes Devlej leke neslee nw, uesefkeve HetCe& FlLeMeeue Ske ee De&
(30 efJekeuee) keuee kes Devlej Hej ner neslee nw ~
(5) eMveueive ceW cebieue leLee Meefve yews neW lees ieYe&Heele neslee nw ~
(6) HeecesMe Deewj ueivesMe Dece YeeJe ceW yew iees neW Deewj Deve $etj
eneW mes ege neW lees $etj eneW keer efpeleveer mebKee nesieer ieYe&Heele Yeer Gleveer yeej
nesiee~
Fefle ieYe&#esceejced
DeLe iegefJe&CeeremeJeejced ~~ 15 ~~
DeefJeve<es eoe ieYee&efOeHees ieYe& efvejer#eles~
leowJe emeJees iegJee& veeveLesefle efJeefveee: ~~ 88 ~~
oerefHle:eoe DeefJeve: $etjenegefleefjefMceefYeneavees ieYee&efOeHe: HeecesMees
ieYe HeecemLeeveb efvejeref#eles efJeueeskeeles leowJe leefmceVesJe mecees eleemeVekeeues iegJee&
ieefYe&Cee: emeJees efJeefveeees Jeee:, DeveLee ve Fefle YeeJe: ~
eLee$eesoenjCeceskeb Jeced ~ kesveeHegeb keoe emeJeb YeefJe<eefle ? leoe
eMvemeceeeled meteexoeeefokeeuees vese: ~ Fkeeueeod mHeb eMveueiveb meeOeveereced ~
ceves leefmceved keeues mHeeMveueiveced 5~19~25~40 efJeele Fefle ~
veJeceebMee$es Skewkeb KeC[b 3~20' eLee eLeceKeC[b 30 ~ 20'

76

efleereKeC[b 60 ~ 40'
le=leereKeC[b 100 ~ 0'
elegLe&KeC[b 130 ~ 20'
HeeceKeC[b 160 ~ 40'
<eKeC[b 200 ~ 0'
meHleceKeC[b 230 ~ 20'
DeceKeC[b 260 ~ 40'
veJeceKeC[b 300 ~ 0
De$e mHeueiveebMee: 19~25~40~ Deeb <eKeC[s meceeeeefle ~
HeeceKeC[b Jeleerlecele: Heeceemee: ieYe&me Jeleerlee: ~ meHleceeceveJeceKeC[eefve
Mes<eeefve, Delem$eeesceemee: Yeesiee: <eceemes efoJemeeveeveee DevegHeele:
30 efoveeefo Yeesiekeuee Yeesieefoveeefve ~
3 ~ 20'
<eKeC[me ceeveb 20 ~ 0'~00
200~0'~0
mHeueivemeebMeceeveb 190~25'~40
0~34'~20 Yeesiekeeue: ~
30 34'[ 30~203 6020200']
200'
51 5 efoveeefve, Mes<eb 1 160 6 Ieer Delees
10
10
ieYe&emeJekeeue: 3 ceemee: 5 efoveeefve 6 Iee: ~
efnvoerDeefJeve HeecesMe peye HeeceYeeJe kees osKe jne nes lees
efvekeYeefJe<e ceW ieefYe&Ceer kees emeJe neslee nw ~ efJeHejerle efmLeefle ceW Heue Yeer efJeHejerle
neslee nw ~

77

ieYe& emeJe %eeve

eefo keesF& eMve kejs efke emeJe keye nesiee ? lees eMvemecee mes Fkeeue
yevee kej mHe ueive kee Deeveeve kejvee eeefnS ~ ueive kes Yege Yeesie veJeceebMe
mes emeJe kee Yege Deewj Yeesie ceeme kee %eeve neslee nw ~ efove %eeve nsleg DevegHeele
efkeee peelee nw efke eefo 200 keuee (30 ~ 20' veJeceebMe Yeeie) ceW 30 efove
efceuelee nw lees Yeesie keuee ceW keee ? Yeesie efove ~ Fme ekeej ieYe&emeJe keeue kee
%eeve nes peelee nw ~ Jemlegle: ieYe& keer veew ceeme leke keer DeJeefOe nesleer nw Deewj
veJeceebMe ceW Yeer veew KeC[ nesles nQ ~ Dele: Ske veJeceebMe Ske ceeme kee %eeHeke neslee
nw ~ efove %eeve nsleg Yeer 30 DebMe kes DeeOeej Hej 30 efoveeW keer keuHevee keer ieF&
nw~ 3 DebMe 20 keuee kee Ske veJeceebMe KeC[ neslee nw, DeLee&led 3 60
20 200 keuee ~
eefo ieYe&emeJe %eeve nsleg Deeveerle mHe eMve ueive 8~21~29~40 nes
lees Fmekee DeeMee nw efke ueive kes : veJeceebMe Yege nes egkes nQ [ 30 ~ 20
6 200 ~ 0' ] ~ meeleJeW veJeceebMe ceW 21~29~40 Yege nes egkee nw
DeLeJee 10 ~ 50' ~ 20 YeesieebMe nw ~ DeYeer veJeceebMe kee DeeJeeB leLee veJece
Yeeie HetCe&He mes Mes<e nw ~ Fvekee DeeMee ngDee efke ieYe& OeejCe efkees : ceen yeerle
iees ~ meeleJeW ceen ceW Yeesie efove kes %eeve nsleg DevegHeele nesiee 200 keuee ceW leerme
efove lees 10~50~20 ceW efkeleves efove 301103326 efove 30 Ieer
200 2
oes veJeceebMe Yeesie nesves kes keejCe DeYeer ieYe&emeJe ceW kegue mecee 2 ceen
16 efove 30 Ieer ueievee Mes<e nw ~ Fme ekeej ieYe& kee HeefjHeeke keeue Deemeeveer
mes efvekeeuee pee mekelee nw ~
Fefle iegefJe&CeeremeJeejced

78

DeLeeHeleegiceemeJeejced ~~ 16 ~~
He=eueives e elJeeefj enegiceeefve meefvle esled~
e$e le$ewJe egiceme emeJeb yegJeles yegOee ~~ 89 ~~
oerefHle:ieefYe&Cee: efkeevlees yeeuekee YeefJe<eefvle He=eeeb He=eueives
eMveueives esled eefo elJeeefj enegieueeefve eleg:mLeeves YeJeefvle leoe le$ewJe kegC[ueeb
e$e ieefYe&Ceer efmLelee efJeeles yegOee ieCekee egiceme eceueme emeJeb ieYe&emeJeb yegJeles ~
Deeb evLekeejme efmeevle: ~ Deveseeee&: mJekeereeefve celeeefve He=LeieefHe
eefleHeeoeefvle ~
eMveefevleeceefCekeejes efJe<eesefmceved mJekeereb celeb ekeeefle
egicejeefMeieles ueives eoe le$e MegYeene: ~
ieYexHeleeb Jeeeb owJe%esve efJeHeefelee ~~
De$eeMee ueives eefo MegYeene YeJeefvle mecejeefMee leoe egiceemeJeb keLeveereced ~
peelekeHeeefjpeelesefHe JeweveeLe: eeseJeeved
egices evefmeleew leLeewpeYeJeves meg%ee&jpeerJeesoee:
ueivesvot ve=efvejeref#eleew e meceieew egices<eg Jee eeefCeve: ~
kegeg&mles
efceLegveced ~~
(1) mecejeMeew Meg$eevew YeJesleeb efJe<ecejeMeew yegOeYeewceiegjJe: efmLelee: meg:
(2) ueivesvot Heg<eensCe efvejeref#eleew (3) yegOeYeewceiegjJe: mecejeMeew efmLelee:
megmleoeHeleeb peeeles ~
keueeCeMece&Cee meejeJeueecegeced
ueives mecejeefMeieles evs e efvejer#eles yeueeglesve ~
ieievemeoe JeeJeb efceLegveb ieYe&efmLeleb efveleced ~~
peelekeleJesefHe
Heeceeled Heeces cevos meglemLes e leoerMJejs ~
megveJe: meHlemeeee efieYex eceuees YeJesled ~~
Flegeced ~

79

efnvoereefo eMveueive ceW eej mLeeveeW ceW oes-oes en neW lees efJeeved ieCeke
eceue (peg[Jes) yeeeW kes pevce kee HeueeosMe kejles nQ ~
Fmekes Deefleefje peg[Jee mevleefle (Twins) kes Deve eesie Yeer kens iees
nQ, eLee
(1) eleg<Heo jeefMe (1, 2, 5, 10) ceW mete& nes ~
(2) efmJeYeeJe ueive nes leLee MegYeeneW mes nes ~
(3) efmJeYeeJejeefMe kes Devegmeej ceW iegmete& leLee Meg$e neW Deewj yegOe mes
neW ~
(4) mece jeefMe ceW Meg$e leLee ev neW leLee efJe<ece ceW cebieue, yegOe Deewj
ieg neW ~
(5) ueive Deewj evcee Heg<een mes neW ~
(6) cebieue, yegOe Deewj ieg eefo mecejeefMe ceW neW ~
(7) HeecesMe Heece YeeJe ceW yewe nes leLee veJece YeeJe ceW Meefve nes ~
Fve HeefjefmLeefleeesb ceW Yeer peg[Jes efMeMeg nesves kee eesie mecePevee eeefnS ~
DeeOegefveke efeefkelmee Heefle peg[JeeW kees oes YeeieeW ceW Jeieeake=le kejleer nw
(ke) Dis Identical Twins (meceeve peg[JeW) efpevnW Monozygotic
Twins ee mebef#eHle ceW M. T. kenles nQ ~
(Ke) (Demeceeve peg[JeW) efpevnW Diszygotic Twins ee mebef#eHle ceW D.
T. kenles nQ ~
Meejerefjke keesefMekee ceW 46 $eesceespeesvme nesles nQ pees mece nesves Hej 23
pees[s kes He ceW jnles nQ leLee efJe<ece ceW 22 mece pees[s leLee Ske pees[e Demece
neslee nw ~
peewefle<e Meem$e ceW peg[JeeW ceW Heke& peeveves nsleg De#eJesoebMe e$e leLee
<eebMe e$eeefo kee met#ce efJeeej efkeee peelee nw
De#eJesoebMeYeeies e <eebMesefKeueceer#eesled ~
e$e keg$eeefHe meceeHle: $etj<eebMekeeefOeHee: ~~
cenef<e& HejeMej: ~

80

Fefle DeHeleegiceemeJeejced ~
DeLe ieYe&ceememeee%eeveejced ~~ 17 ~~
ceeme%eeveme He=eeeb ieefYe&Cee: Ye=iegvevove:~
ueiveelmeeeleces mLeeves ceemeeveeKeeefle leeJele: ~~ 90 ~~
oerefHle:ieefYe&Cee ieYe&ceeme%eeveee }eskecegoenjefleieefYe&Cee iegJee&
ceeme%eeveme He=eeeb ueiveeled eMveueiveeled eleces mLeeves eefmceved YeeJes Ye=iegvevove:
Meg$ees YeJeefle leeJelees ceemeeved DeeKeeefle ~ eefo Meg$ees oMeces SkeeoMes Jee mLeeves
YeJeefle leoe HeecemLeeveeod YeeJemeee %esee ~ eefmceved YeeJes Meg$e: mewJe meee
Jeleerleceemeeveeb YeJeefle ~ `megleelmeee leoe Jeeee eoe Oecee&lHejb iele:' FleefHe
eefLelees efmeevle: ~
efnvoer`ieefYe&Ceer kees efkeleves ceeme kee ieYe& nw ? Fme eMve kes Gej nsleg
eMve ueive mes Meg$e efpeleves mLeeve ceW yewe nes Gleves ceeme kee ieYe& kenvee eeefnS ~
eneB Ske yeele Oeeve ceW jKeveer eeefnS efke Meg$e keer ueive mes efmLeefle veJece
YeeJe mes DeefOeke ceW ve nes ~ eefo Meg$e 10, 11 ee 12 JeW YeeJe ceW nes lees Heece
YeeJe kees ueive ceeve kes mebKee yeleeveer eeefnS ~
keYeer-keYeer Ssmee Yeer neslee nw efke Meg$e ueive ee Heece YeeJe ceW yewe neslee
nw ~ en ieYe& jnves keer efmLeefle nesleer nw ~ Keeme leewj mes eefo HeeceYeeJe cesb Meg$e nes
Deewj Gmes MegYe en osKe jns neW lees ieYe& OeejCe nesves keer efmLeefle yeleueeveer eeefnS `ee
ieYe&Oe=le nw' Ssmee kenvee eeefnS ~
en Mueeske leeefpekeveeruekeCer ceW Yeer efceuelee nw ~
DeLe m$eereeefHleefJeeejejced ~~ 18 ~~
mLeeves elegLex meewcelJeceeHevves ueuevee Oe=lee ~~
meHleces meewceleeb eeHles e<g: keevlee efJeJeeefnlee ~~ 92 ~~
oerefHle:eMveueiveeled elegLex mLeeves meewcelJeceeHeVes MegYeeneges ueuevee
m$eer Oe=lee [Oeeefce&kejerlee eee men efJeJeenes ve YeJeefle Heje HeefjCeerleeJeod ee

81

Deeejefle mee Oe=lee] YeJeefle ~ eefo ueiveelmeHleces mLeeves meewceene: efmLelee: meefvle
leoe eg: He=ke: keevlee efJeefJeefn&lee Oece&Yeeee& YeJeefle ~
m$eerueeYemecyeefvOeeMves meHleceelegLe&YeeJeew efJeeejCeereew YeJele: ~
mecyevOesefmceved HetJe&Mueeskes<eg efveoxMees ueYeles elkesve YeeJesve effkeb efkeb efJeeee&efceefle ~
efnvoereMveueive mes elegLe& mLeeve ceW eefo MegYe en yews neW lees eMvekeee&
keer m$eer Oe=lee (jKewue, Oejer ngF&) nesleer nw leLee meHlece mLeeve ceW MegYe en yews neW lees
eMvekeee& keer m$eer efJeJeeefnlee (Jeso efJeefOe mes HeefjCeerlee) nesleer nw ~
HetJe& kes keF& Ske mLeueeW Hej efkeme YeeJe mes efkeme Jemleg keer efJeeejCee kejW
JeefCe&le nw ~ Dele: m$eereeefHle efJeeej kes mevoYe& ceW Deeeee& ves meHlece YeeJe kees eOeeve
ceevee nw ~ elegLe&mLeeve cew$eer Deewj oeYeeJe kee eesleke nesves mes Jeweefeke esce kee
Yeer eesleke neslee nw ~ Heuele: Fme YeeJe mes Oe=lee kee efJeJeseve efkeee ieee nw ~
$etefjles e elegLex meelHeefjCeerlee efveleefcyeveer ~
meHleces $etefjles Jee meeod Oe=lewJe efn keggefcyeveer ~~ 92 ~~
GYeees: meewceleeb eeHles ss mlees Oe=leefJeJeeefnles~
GYeees: $etjleeb eeHles ve Oe=lee ve efJeJeeefnlee ~~ 93 ~~
oerefHle:elegLex megKemLeeves $etefjles $etjenegles s Jee efveleefcyeveer Yeeee&ee
efJeMes<eCeHesCeeeesie: HeefjCeerlee efJeJeeefnlee meeled ~ meHleces peeeemLeeves Jee $etefjles
$etjen s egles Jee keggefcyeveer ie=efnCeer efn efveeesve Oe=lee YeJeefle ~ De$ewke}eskeme
Heoevles `ng' `SJe' DeJee Heoees: eeesiees veesefele: ~ GYeees: elegLe&meHleceees:
meewceleeb eeHles MegYeeglesMegYesef#eles Jee Oe=leefJeJeeefnles s Yeeex mle: ~ Skee le$e
HeefjCeerlee DeHeje Oe=lesefle ~ GYeees: mLeeveees: elegLe&meHleceees: $etjene: leoe ve Oe=lee
ve efJeJeeefnlee ~ De$eeMeees efJeJeen SJe ve mecHeeles ~ Yeeee&eeesie:
eMveYet<eCesefHe
elegLe& meHleceewJe Heeceb meewceJeeref#eleced ~
efJeJeeefnlee Oe=lee eeefHe s Yeeex YeJelemleoe ~~ Fefle
eMveYet<eCeced m$eere0 Muees0 6

82

efnvoerelegLe& mLeeve $etj en mes ege ee nes lees m$eer HeefjCeerlee nesleer
nw ~ meHlecemLeeve $etjen mes eYeeefJele nes lees ie=efnCeer Oe=lee nesleer nw ~
eefo elegLe& Deewj meHlece oesveeW mLeeveeW ceW meewce en neW lees Heg<e keer oes
efm$eeeB nesleer nQ ~ Ske Oe=lee Deewj otmejer efJeJeeefnlee ~ Fve oesveeW mLeeveeW ceW eefo $etj
en neW lees m$eer ve Oe=lee efceueleer nw ve lees HeefjCeerlee ner ~ Fmekee DeLe& nw Heg<e m$eermebie
mes Jebefele jn peelee nw ~
m$eer mes mecyeefvOele Deve eMveeW kees Yeer keefleHee otmejs DeeeeeeX ves Geee nw
Heg<e m$eer kee esce mecyevOe
Decegke m$eer cegPemes esce kejsieer ee veneR DeLeJee Fme m$eer mes cesje ueieeJe jnsiee ee
veneR ? eYe=efle eMve neW lees eMve ueivesMe Deewj meHlecesMe kee mecyevOe DeJeMe
efJeeejvee eeefnS ~ eefo es oesveeW en Me$eg neW lees mecyevOe efmLej veneR neslee ~ FveceW
eefo efce$elee nes lees ceeveefmeke ee Jeweeefjke mecyevOe Gece neslee nw ~ ueivesMe Deewj
meHlecesMe Ske ner jeefMe ceW neW lees Henues Peie[e efHej efceueve neslee nw ~
GYeeesjskeefmLeleees%ee&leJee Pekekeb leees: eerefle: ~
kevee kee eefj$e %eeve
eefo keesF& efkemeer ue[keer ee m$eer kes eefj$e kes mecyevOe ceW eMve kejs lees
(eefo) ueive efmLej nes leLee ueivesMe Deewj evcee MegYe neW lees kevee kee Meerue
Gece nw Ssmee kenvee eeefnS ~
ueive, ueivesMe Deewj evcee ej jeefMe kes neW lees kevee efJeJeen kes HetJe& ner
DeHele keewceee& nesleer nw ~ evcee ej leLee cebieue efmJeYeeJe jeefMe ceW nes lees iegHle
mebYeesie ceW jle jnves Jeeueer nesleer nw ~
evcee Deewj Meefve DeLeJee cebieue Deewj Meefve ueive ceW nesb lees kevee eefLele
keece mecyevOe Jeeueer nesleer nw, DeLee&led Gmekee eefj$e erkee-efHHeCeer kee efJe<ee neslee
nw ~

83

esce efJeJeen
meHlece mLeeve ceW keesF& HeeHe en eyeue eesie keejke nes Deewj Gme Hej MegYe
en keer ef veneR nes lees Devlepee&leere ee DevlejOeceeae DeLeJee Devlejjeef<^e
efJeJeen neslee nw~
meHlece mLeeve ceW ye=nmHeefle Deewj jeng DeLeJee ye=nmHeefle Deewj Meefve Ske meeLe
neW lees Yeer Devlepee&leere ee Devleejeef<^e esceefJeJeen neslee nQ ~
ueivemLe HeeHeen eefo MegYeen mes ege meHlece kees osKelee nw lees esce
`efJeJeen neslee nw, Hejvleg FmeceW keefveeFeeB yengle Deeleer nQ Deewj keYeer-keYeer efJeJeen
nes Yeer veneR Heelee ~
eefo ueivesMe Deewj JeesMe HejmHej mLeeve HeefjJele&ve kejles neW lees Yeer
Fefle esce efJeJeen neslee nw ~
ve Oe=lee HeefjCeerlee Jee eesies$e megKeoeefekee ~
HeefjCeerlee Oe=lee JeeefHe Heeeelees megKeoeefekee ~~ 94 ~~
oerefHle:`$etefjles e elegLex' efle }eskes Oe=leeHeefjCeerjekeue$eeeseexie:
Heefle: ~ De$e efJeMes<eceeneefo elegLex meHleces Jesefle $etjenes YeJeefle leoe Oe=lee
HeefjCeerlee Jee Yeeee& megKeoeefekee ve, efkevlJe$e Heeeeles Heefeces Jeeefme HeefjCeerlee Oe=lee
JeeefHe megKeoeefekee meeled ~
Deece$e efJeMes<e: eeeerveeeeez: eefleHeeeles
ueivemLes meHleces Helveer Yeleg&jeosMekeeefjCeer ~
ueivesMes meHlecemLes leg Yeeee&osMekej: Heefle: ~~
efnvoerFme eesie ceW Oe=lee ee efJeJeeefnlee Yeeee& megKeoeefekee veneR nesleer nw ~
peerJeve kes Deefvlece Yeeie ceW es (Oe=lee ee efJeJeeefnlee) megKe osleer nw ~
92 Mueeske ceW elegLe& Deewj meHlece YeeJeiele $etjeneW kes keejCe ueieves
Jeeues Oe=lee ee HeefjCeerlee Yeeee& kes eesie kene ieee nw ~ Gmeer mevoYe& ceW Fme }eske
ceW Yeer kene pee jne nw-eefo $etjen kes eesieJeMe Oe=lee ee efJeJeeefnlee Yeeee& keer
eeefHle nesleer nw lees Jen peerJeve kes eejcYe ceW megKe osves Jeeueer veneR nesleer, Hejvleg
peerJeve kes Geje& ceW Oe=lee DeLeJee efJeJeeefnlee megKe ossleer nw ~

84

Heefle DeeosMe HejeeCee leLee Heeflve DeeosMe Heeueke eesie

eefo meHlecesMe ueive ceW yewe nes leLee Jen efveefo& ve nes lees Helveer DeHeves Heefle
keer Dee%ee kee Heeueve kejves Jeeueer nesleer nw ~ eefo ueivesMe meHleceYeeJe ceW yewe nes
lees Heefle DeHeveer Helveer kee Dee%eeHeeueke neslee nw ~
efJeJeen efJeso (leueeke) kee eesie
efJeJeen efJeso meHlecesMe Deewj ueivesMe kes efJeve nesves Hej leLee Ske otmejs
kes Me$eg nesves Hej ner neslee nw ~ eleske efmLeefle ceW efJeJeen efJeso leYeer neslee nw peye
meHlece YeeJe efveye&ue leLee HeeHee$eevle nes ~ Fmekes Deefleefje meHlece ee Dece YeeJe
ceW HeeHeen neW leLee cebieue yeejnJeW YeeJe ceW yewe nes Deewj meHlecesMe Demlele nes lees
otmejer m$eer keer eeefHle nesleer nw, Hejvleg Fme DeJemLee ceW en DeeJeMeke veneR keer
Henueer Helveer mes efJeso nes ner ~ Jen meeLe Yeer jn mekeleer nw ~
meHlecesJee<ces HeeHes JeemLes OejCeermegles ~
DeMes eefo leVeeLes keue$eevlejYeeiYeJesled ~~ pee0 Hee0 ~~
Fefle m$eereefHleefJeeejejced ~
DeLe efJe<ekeveeefveCe&eejced ~~ 19 ~~
efjHeg#es$eefmLeleew ew leg ueiveeeefo MegYeenew
$etjMewkemle$e peelee YeJeslm$eer efJe<ekevekee ~~ 95 ~~
oerefHle:keefmceved eMveeesies eekevekee efJe<ekevee YeJeleerefle keLeeefleeefo ueiveeled eMveesoeeled efjHeg#es$eefmLeleew <eYeeJeefJeeceeveew ew leg MegYeenew YeJele:
SJeewke: $etjenmle$e meeled leoe peelee meceeiele ~ m$eer efJe<ekevekee YeJesled ~
DevesefHe eesiee:
ueives meewjer jefJe: eevles Oece&mLes OejCeermegles ~
De$e eesies eoe peelee YeJeslm$eer efJe<ekevekee ~~
Feb efJe<ekevekee efJeJeeneled HetJe efHele=kegueb veeMeeefle Heeee mJekegueb Ieeleeefle
$etjeceOeieles ueives evs e kevekee peelee ~
njefle mJeefHele=He#eb mJekegueb IeeleeleefKeueced ~~

85

efnvoereefo oes MegYeen ueive mes <e YeeJe ceW yews neW leLee JeneB Ske Deve $etj
en efmLele nes lees Ssmes eesie ceW GlHeVe m$eer efJe<ekevee nesleer nw ~
efJe<e kevee efJeJeen mes HetJe& efHele=kegue kee leLee efJeJeen kes HeMeeled Heeflekegue
kee veeMe kejleer nw ~ eefo ueive ceW Meefve, eevle eeveer yeejnJeW ceW mete&, leLee veJece ceW
cebieue en nes lees Fme eesie ceW GlHeVe m$eer efJe<ekevee nesleer nw ~ oes $etjeneW kes yeere
ceW ueive ee evcee He[ peelee nw leye Yeer efJe<ekevee eesie neslee nw~
Fefle efJe<ekeveeefveCe&eejced ~
DeLe YeeJeevleieenejced ~~ 20 ~~
YeeJeevleiele:Kes:HejYeeJeHeueb ooeefle He=emeg~
DevleIeeree&JeomeeJeemeerveHeueb efJeJeeneoew ~~ 96 ~~
oerefHle:He=emeg eMvekeeues Keses enes e$e efmLelees YeJeefle lemceeod YeeJeeled
HejYeeJeHeueceefecejeMes: Heueb ooeefle efoMeefle ~ Feb efmLeeflemleoe meceeeeefle eoe
enes YeeJeevleielees YeJeefle ~ ceves keefeod en: kemeeefHe jeMes: 29 DebMesefJeeles
leoeeb Hejefmceved jeMeew ievlegefceefle ~ Deleeseb eMvekeeuesefecejeMes: Heueb
eoemeefle ~ Heje efJeJeeneoew keeexefvleceebMeb eeJeomeew enmlemewJe YeeJeme Heueb
ooeefle, e$eemeerveb YeJeefle ~
efnvoereMvekeeue ceW YeeJe kes DeefvleceebMe ceW efmLele en Deefece YeeJe kee
Heue oslee nw, Hejvleg efJeJeeneefo ceW Deefvlece Ieer leke Gmeer YeeJe kee Heue oslee nw
efpemeceW Jen jnlee nw ~ pevcekegC[ueer ceW en kee HejYeeJeHeue eefuele e$e mes
efJeeeje peelee nw ~ eefo keesF& en eefuele e$e ceW Deefece YeeJe ceW euee ieee nes lees
Jen Deieues YeeJe kee Heue osiee ner ~ en efveece efJeJeeneefo cegntleeX kes mevoYe& ceW veneR
ueielee ~ Deeeee& kee en cele Deefleeefme Deewj Gheeose nw, keeeWefke keYeer-keYeer
osKee ieee nw efke en efpeme YeeJe ee jeefMe ceW nw Gmekee Heue ve oskej Deieues YeeJe
ee Deieueer jeefMe kee Heue oslee nw ~ keesF& en YeeJeevle DebMe ceW peekej kes eefo
Je$eer nes peeS lees Jen Gmeer YeeJe kee Heue oslee nw, keeeWefke Ssmeer DeJemLee ceW Jen
HejYeeJeefeeemeg veneR neslee ~

86

Fefle YeeJeevleenejced ~
DeLe efJeJeenefJeeejejced ~~ 21 ~~
efJeJeens Je=ef<efJeeejceen
Decyejieleb MegYeenegiceb Je=ef<Ye&JesodefJeJeeneoew~
ueives MegYe$eeme leg eesies cenleer YeJesod Je=ef<: ~~ 97 ~~
oerefHle:efJeJeeneoew efJeJeenueivemecees MegYeenegiceb MegYeeneeseg&ieueb
eoecyejieleb oMeceYeeJemLeb leoe Je=efYe&Jesod ~ mHeeLeex eefo efJeJeenmecees ew
MegYeenew oMeceYeeJes efmLeleew YeJelemleoe Je=efpee&eles ~ SJecesJe efJeJeenueives $eees
ene: MegYee: megmleoeefmceved eesies cenleer eegje Je=efpe&ueOeeje YeJesod Fefle ~
FocesJeesejb Je=efeMves oseced ~ Je<ee&%eeveeMves ceoeree Jeveceeuee Jee ~ Jemlegvees
Je<ee&peveb %eeveb mebefnleeeeb eeHeles ~
efnvoerefJeJeen kes mecee eefo ueive mes oMeJeW mLeeve ceW oes MegYe en neW lees
Je<ee& nesleer nw ~ DeLeJee ueive ceW leerve MegYe en yews neW lees Fme eesie ceW Yeejer Je<ee&
nesleer nw ~ Ssmee HeueeosMe kejvee eeefnS ~
Fme }eske ceW eMvekeeue ee efJeJeenueive kes DeeOeej Hej Je<ee& kes oes
eneesieeW kee eefleHeeove efkeee ieee nw ~ Je=efefJeeej `mebefnlee' kee efJe<ee nw leLeeefHe
efJeJeen ceW Je<ee& nesves kes eesie kees eMveMeem$e kes Devoj meceeefnle efkeee ieee nw ~
Fme eesie mes efJeJeen eYeeefJele neslee nw ~ Dele: Fmes Deeeee& ves efJeJeen ej ceW kene
nw~
DeLe keue$epeerJevecejCeeefo%eeveefveHeCeced
cetlee&Jege: Keses peeefce$es oOeeefle esve Meced~
me vees nefvle keue$eb $etjeeeves leg efveIveefvle ~~ 98 ~~
oerefHle:eefo efJeJeenmecees ueives keefeogeKeses enes YeJeefle me keue$eb
Yeeee& vees nefvle m$eerefJeveeMeb ve kegles ~ vees HeoceJeeced ~ elees esve ensCe peeefce$es
meHleces Meb ef oOeeefle ~ GemLees enes ueiveelmeHleceb HeMeefle, Heuele: me keue$eb
j#eefle mJekeereee MegYeeee ~ Hejceves $etjene ueivemLeevemleg keue$eb efveIveefvle

87

veeMeeefvle ~ Delees efJeJeenmecees ueivemLee $etjKese Jepee&: ~ efJeJeencegnte&efveCe&esefHe

ueiveYees efJeeee&les`Jees Meefve: KesJeefvepemle=leeres' leLee e
`$eee<edmegjefJekeslegleceeske&heg$ee:' }eskeeYeeb cegntle ueiveb Jee HeefjMeesOe efJeJeenes
efJeOeereles leLeeefHe keefel$etjes ueives efmLelemleoe me keue$eb veeMeeefle ~ Delees
efJeJeenmecees $etjjefnleb ueivecesJe efJeeee& efveMeseced ~
efnvoerefJeJeenueive ceW eefo Ge en efmLele neskej meHlece YeJeve kees
osKelee nw lees Jen m$eer kees veneR ceejlee ~ Deve $etj en ueivemLe neskej m$eer kes
efueS ceejke nesles nQ ~
cegntee&efo evLeeW ceW Yeer efJeJeen ueive kee efveCe&e kejles mecee Fme yeele kee
Oeeve jKee ieee nw ~ ueivemLe $etjen eefo Ge kee nes leye Jen Helveer kees veneR
ceejlee, Hejvleg eefo Jen Demlele, veere ee meeceeveeJemLee ceW nes lees Helveer kees ceej
mekelee nw ~
Fefle efJeJeenefJeeejejced
DeLe efJeJeeoefJeeejejced ~~ 22 ~~
$etj: Keses ueives efJeJeeoHe=emeg peeefle efJeJeovleced ~
meJee&JemLeemeg Hejb veereemles peeefle ve efef<eleced ~~ 99 ~~
oerefHle:efJeJeeoHe=emeg Denb Jeeos mJekeerececegeb pes<eeefce ve Jesefle eMves
eefo ueives eMvecetleez $etj HeeHe: Keses enmleoe efJeJeovleb peeefle mJekeereb Me$egb
Jeeefoveb Jee peeefle meJee&JemLeemeg $etj: Keses peeb ooeefle Heje me Keses eefo veerees
Jeemlelees YeJeefle leoe efef<eleb Me$egb ve peeefle ~ egpe&ees leoe YeJeefle eoe $etj:
Keses ueives YeJeefle Heje eefo me Demlelees veerees Jee meeeoe egpe&ees ve YeJeefle ~
efnvoerceQ efJeJeeo ceW DeHeves Me$eg kees peerletBiee ee veneR ? Ssmes eMve ceW eefo
$etj en ueive ceW yewe nes lees Jeeoer (eeeer ee ee DeLeJee eLece Dee$eceCe keee&)
keer efJepee nesleer nw, Hejvleg en veere ee Demle nes lees Jeeoer DeHeves Me$eg (eefleJeeoer)
kees veneR peerlee Heelee ~

88

`Jeeoer eefleJeeoer kees veneR peerle Heeesiee' Ssmee kene peees lees Fmekee DeLe& nw
eefleJeeoer ner Jeeoer kees peerlesiee ~ Jeeoer kes yeesOeke eeeer' ee Je cegF& eYe=efle Meyo
nw leLee eefleJeeoer kes mLeeeer, cegeuee leLee eeflevoer ~
Fme }eske kes eje nej Deewj peerle mes mecyeefvOele eMveeW kee efJeeej efkeee
peelee nw ~ Jeeo efJeJeeo, egveeJe, cegkeocee Deewj ue[eF& ceW efJepee-Hejepee mes
mecyeefvOele eMveeW kee Gej Fmeer efmeevle kes DeeOeej Hej efoee peelee jne nw
pewmesjepee keer peerle nesieer ee nej Fme efJe<ee ceW <edHeeeefMekee kee efmeevle}eske
Je nw
oMeceesoe: meHleceiee: meewcee
veiejefOeHeme efJepeekeje: ~
Deejeefke&%eiegefmelee:
eYeoew efJepeeoe veJeces ~ le=0 De0 }eske 25
DeLee&led oMece, ueive Deewj meHlece YeeJe ceW eefo MegYeen neW lees veiej kes
jepee (Jeeoer) keer peerle nesleer nw ~ cebieue Deewj Meefve veJece YeeJe ceW yews nes lees ee
keer nej nesleer nw ~, Hejvleg yegOe, ieg Deewj Meg$e veJecemLe neW lees ee keer peerle nesleer
nw ~
Jeeoer Deewj eefleJeeoer oesveeW ceW mes efkemekeer peerle nesieer Deewj efkemekeer nej
Fme mevoYe& ceW yeeo kes eeeMe: DeeeeeeX ves ueivemLe $etj en kees Jeeoer keer peerle
kee meteke ceevee nw, leLee meHlecemLe$etj kees eefleJeeoer keer peerle kee, pewmes
Jeeefovees efJepeeeMves ueives $etjs leoe pee: ~
eefo meeled meHleces $etjes efJepee: eefleJeeefove: ~~
Jemlegle: efJeJeeo $etj eneW kes eeyeue kee meteke neslee nw ~ efJeJeeo kes oewjeve
efpemekee $etj en eyeue nesiee Gmekeer peerle megefveefele nesieer ~

89

ueives etves e eoe $etj: Keses efJeJeeefoveesve& leoe ~

keuenefveJe=efe: keeuesve peeefle yeueJeeved ieleyeueb leg ~~ 100 ~~
oerefHle:eoe $etj: Kes: HeeHeenes ueives eMveueives etves meHleces e YeJeefle
leoe efJeJeeefoveesce&Oes JeeefoeefleJeeefovees: keuenefveJe=efeve& peeeles, DeefHeleg yeueJeeved enes
ieleyeueb efveye&ueb enb keeuesveevlejeuesve peeefle ~
efnvoereefo eMve ueive Deewj meHlece oesveeW YeeJeeW ceW $etj en yews nes blees
JeeoereefleJeeefoeeW ceW Peie[e meceeHle veneR neslee ~ peye keeueevlej ceW efkemeer kee en
yeueJeeved neslee nw lees Jen efveye&ue en kees peerle ueslee nw ~
ueivemLe $etj en Jeeoer kee leLee meHlecemLe $etj en eefleJeeoer kee
eefleefveefOe neslee nw ~ Dele: Fve oesveeW mLeeveeW ceW $etj eneW kes efmLele nesves Hej JeeoereefleJeeoer kes yeere meguen ve neskej oerIe&keeue leke efJeJeeo euelee nw ~ Ske uecyes
Dejmes kes yeeo meHlecemLe ee ueivemLe $etj en ceW mes keesF& Ske peye efveye&ue He[lee nw
lees meyeue en Jeeuee peerlelee nw ~ efveye&ue He[ves kee DeLe& nwjefMce-nerve nesvee, DeMle
nesvee DeLeJee Dee$eevle nesvee ~
Jeeoer-eefleJeeoer ceW meefvOe nesves kee eesie
Deeeee& He=LegeMe ves <edHeeeefMekee ceW keuen meefvOe kes oes eesieeW kees efueKee
nw ~ (1) ueive vej jeefMe (3, 6, 7, 11) nes DeLeJee 11, 12 mLeeve Hej
jeefMe kee nes Deewj es mLeeve MegYe en ege neW lees eeeer-mLeeF& oesveeW ceW meguen nesleer
nw ~
ve=jeefMemebmLee-egoes MegYeemegJe&eee mebmLeee leLee YeJeefvle ~
leoeMegmeefvOeb eyeosVejeCeeb
HeeHewef&osnesHeielewefJe&jesOeced ~~
(2) kesv cesb MegYe en vej jeefMe ceW efmLele neW leLee HejmHej neW lees keuen
efveJe=efe nesleer nw ~

90

DeLeem$eenejefJeeej:
ueiveb etveb cegkelJee HejmHejb $etjees: mekeue<ew~
efJeJeood efJeJeeefoegieueb #egefjkeeYeeb enjefle leowJeced ~~ 101 ~~
oerefHle:ueiveb etveb e cegkelJeeeMveueiveb meHlecemLeevee efJenee
$etjeese&nees: mebefmLeefle: meeled ~ leLee e Fceew HejmHejb mekeueew HetCe&ew
YeJelemleoe efJeJeood keuenkegJe&ved efJeJeeefoegieueb leoe SJe #egefjkeeYeeb enjefle ~ De$e
efJeMes<eesJeOese:GYeew Me$eg HejmHejceHejb Ieelesg$eew YeJele: ~ Dele: ke: keb
Ieeleefe<eefle efveCe&es meHlecesMeueivesMeeesefevleveb keee&ced ~ eefo ueivesMees efveye&uemleoe
Jeeoer veMeefle, meHlecese efveye&uemleoe eefleJeeoerefle ~ keseve ueivesMemeHlecesMeeYeeb
efJeeejeefvle ~ eefo ueivesMe DecemLeeves YeJeefle leoe Jeeefovees ce=legYe&Jeefle ,
meHlecesMemeecemLeeves efmLeefle: meeled leoe eefleJeeefovees cejCeb YeJeleerefle ~ eefo leew
Deces YeJelemleoe GYeeesIee&lees JeeJe Fefle ~
efnvoergje ee leueJeej mes Ieele nesves kee eesie
ueive Deewj meHlece mLeeve kees es[ kej Deve$e efmLele $etj en Ske otmejs
kees HetCe& ef mes osKeles neW lees Jeeoer leLee eefleJeeoer HejmHej Ske otmejs Hej gje
[keejer ee gjer] mes Jeej kejles nQ ~
keefleHee efJeeved $etj eneW keer efmLeefle Dece ceW DeefveJeee& ceeveles nQ DeLeJee
ueivesMe Deewj meHlecesMe ceW mes keesF& Ske ee oesveeW Dece ceW neW lees gje mes enej
kejves kee eesie yevelee nw ~ ueivesMe keer efveye&uelee Jeeoer kes efueS Ieeleke nesleer nw
leLee meHlecesMe keer eefleJeeoer kes efueS
ye=. 3

kes.eb.4
5

11

met.je.10
7

12

9Meg.yeg.
8 ceb.

91

Fme kegC[ueer ceW mete&, jeng oMecemLe nQ leLee kesleg Deewj ev (HeeHee$eevle)
kees HejmHej osKe jns nQ ~ Dele: gje mes enej kee eesie yeve jne nw ~ eneb ueivesMe
cebieue DecemLe nw ~ Dele: Jeeoer kees mebIeeefleke ees ueiesieer leLee eefleJeeoer yee
efvekeuesiee keeeWefke Gme Hej ye=nmHeefle keer ef nw ~
Fefle efJeJeeoefJeeejejced ~
DeLe mebkeerCe&HeoefveCe&eejced ~~ 23 ~~
JeleoeveHeejesHeCeeefleceemLeeHeveefJeefOe: mce=lees iegCee~
oMecemLeeveb keee jefJeef<eYe=efleefYeye&ueJeeved ~~ 102 ~~
oerefHle:Jeleced, DeefYeegeeefmeefefJe<eees: e: mebkeuHeefJeMes<e: me SJe Jeleced,
Meem$eesefolees efn efveecees Jeleb Jesefle ~ Jeleme oeveb Jeleoeveb oer#ee ~ HeejesHeCeb HeeefYe<eske:~
eefleceemLeeHeveb osJeeeflee ~ Sles<eeb keeee&Ceeb efJeefOeefve&ece: mLeeHeveoer#eecegntee&efYe<eseveeYe=efleJe&Jenej: leoe efJeOesees eoe oMecemLeeveb jefJeefeYe=efleefYe:
mete&efefYee&neseeesiewJee& yeueJeeved meeefoefle ~ De$e YeeJees esve keejCesve keefeodYeeJees
yeueJeeved YeJeefle lelkeejCeb oMecemLeeveHegew leoe eeHeles leoe HetJeexeeefve keeee&efCe
efJeOeseeefve ~ Fob iegCee owJe%esveeseefceefle ~
efnvoeroer#eeenCe, jepeeefYe<eske leLee eefleceemLeeHeve metee&efo eneW keer ef mes
oMece mLeeve kes Heg nesves Hej kejvee eeefnS ~ Ssmee eeeerveeeeeeX ves kene nw ~
eoMe YeeJeeW kes efJeeej kes oewjeve Deeeee& ves veJece YeeJe mes oer#ee, ee$ee, ce
leLee Oece& keer efevleve veJece mLeeve mes kejves kees kener nw, Hejvleg mebkeerCe&Heo efveCe&eej ceW
oer#ee, DeefYe<eske leLee eeflecee eeflee kes efJeeej nsleg oMece YeeJe kees cepeyetle nesvee
DeeJeMeke mecePee ieee nw ~ Jemlegle: oMece YeeJe mes kece& keer eJe=efe mecePeer peeleer nw ~
Dele: jepe, Je (oeve) leLee eMe kee Yeer efJeeej Fme YeeJe mes efkeee peelee nw ~
metee&efo eneW keer ef kee DeeMee nw oer#ee ceW mete&, DeefYe<eske ceW yegOe leLee eeflecee
mLeeHevee ceW ye=nmHeefle keer ef oMece mLeeve Hej nes ~ Ssmee nesves Hej es keee& meHeue leLee
efveefJe&Ive nesles nQ ~

92

e$eeveueeYeeesiees ve YeJeefle veJeceb e YeJeefle MegYeced ~

le$eeefeefvleleueeYe: e<gie&Cekesve efveoxMe: ~~ 103 ~~
oerefHle:e$eeveueeYeeesiees ve YeJeefle ueeYeeefoHe=eeeb keefeovees eesiees ve
Meles ueeYekejeneCeeb meyeuelJeeYeeJeeled Heje veJeceb mLeeveb Oece&mLeeveb YeeiemLeeveb Jesefle
MegYeb MegYeenwjJeueesefkeleb YeJeefle leoe le$e He=eueiveefJe<ees keefeoefeefvlelees ueeYe:
eJele&le Fefle ~ keseve keLeeefvle eod Oece&mLeeveb MegYew&b meeled leoe efeefvleleueeYees YeJeefle,
Heje vesob celeb meceereerveced le$e eg:keefeod DeefeefvleleueeYe Dekemceeod YeJeleerefle ieCekesve
owJe%esve efveoxMe: ~
efnvoeree kes eje efkeee ieee ueeYe eMve peye Deve eesie mes efme nesles
veneR efoKeueeF& He[lee Deewj Yeeie YeJeve Hej MegYe en keer ef nesleer nw lees Gmes Deefeefvlele
ueeYe nesiee Ssmee ieCeke kees kenvee eeefnS ~
efkemeer efJeefMe Jemleg kee ueeYe Gme Jemleg mes mecyeefvOele YeeJe Deewj YeeJesMe kes
eje efveefo& neslee nw ~ Ssmeer DeJemLee ceW peye ueeYe mLeeve Hej ee efkemeer MegYeen keer ef
ve He[leer nes ee Fvekes meeLe MegYeen keer egefle ve nesleer nes lees ee kees DeYeer Jemleg kee
ueeYe veneR neslee ~ en DeueeYe eesie nw, Hejvleg veJece mLeeve (YeeieYeJeve) peye MegYeen mes
neslee nw lees e kees eMve mes mecyeefvOele Jemleg kee ueeYe ve neskej efkemeer Deve Jemleg
kee ueeYe neslee nw ~ Fmes Deeeee& ves Deefeefvlele ueeYe keer meb%ee oer nw ~ jepeeesie ej ceW
Yeer eMve mes Deefleefje Deve ueeYe kee Ske }eske efceuelee nw
evef efJeveeveme MegYeme eefo ied YeJesled ~
MegYeb eeespeveb efkeefeoveoglHeeles leoe ~~
jvOes ueiveeefOeHeefleYeg&veefe keee leowJe eefo lemceeled~
Me$eew eeleLe efce$es leefmceved keeues leoe efmeef: ~~ 104 ~~
oerefHle:eefo ueiveeefOeHeefleue&ivesMees jvOes DecemLeeves eMvekeeues eoe
ueivesMe DecemLees YeJeefle leowJe keee Yegveefe veeMeeefle ~ De$e efJeefMeeb oMeeb
JeCe&eefle eled keoe jvOeesHeielees ueiveHe: keee veeMeeefle eoe me Me$eew ie=ns efjHegmLeeves
efmLelees YeJeefle ~ efce$emLeeves efmLelees jvOesefHe ueiveHe: eg: keee&ceefejsCe meeOeeefle ~
De$ewke: }eskees ueYeles

93

He=ekeeues ie=nHees e$e ielemle$e lelHeueb ooles ~

Deefjveereemles efJeHeue: mJeeseefce$eeseYes meHeue: ~~
efnvoereefo eMvekeeefueke ueivesMe DecemLe nes lees Jen keee& kee veeMe
kejlee nw ~ Me$eg ie=ner DecemLe eMveueivesMe keee& veeMeke neslee nw Hejvleg eefo Jen
efce$eie=ner nes lees lelkeeue keee& efmeef keejke neslee nw ~
keee&efmeef eesie eefo eMvekegC[ueer ceW mHe ve nes lees ueeYe mes mecyevOeer
HeueeosMe kejvee keefve neslee nw ~ Ssmeer efmLeefle ceW eefo ueivesMe De<cemLe nes kej
Yeer efce$e ee mJeese kee nes lees keee& keer efmeef nesleer nw ~
ueivesMe efpeme YeeJe ceW peelee nw Jen Gmeer YeeJe kes meMe Heue oslee nw ~
en efmeevleJeekee nw ~ Dece mLeeve keee& veeMe kee meteke mLeeve nw ~ Dele: JeneB
Hej efmLele ueivesMe keee& kee OJebmeke neslee nw ~ efHej Yeer eefo ueivesMe efce$e ie=n ee
Ge kee nes lees eMve mes mecyeefvOele keee& keer efmeef lelkeeue ner nesleer nw ~

11

je.Me.10

12
1

2e.Yeew.

7 Meg.

6 met.yeg.
3

ieg.kes.4

eefo ee ves Hete efke Gmes eefleeesieer Hejer#ee ceW meHeuelee efceuesieer ee
veneR? lees eneb HeecesMe cebieue <eYeeJe ceW yew ieee nw ~ ueivesMe ye=nmHeefle
DecemLe nw, Hejvleg Jen Ge kee nw ~ Dele: ee kees keee&efmeef kee DeeosMe
kejvee eeefnS ~ Jewmes Yeer Heece kees Meg$e MegYeen neskej osKe jne nw ~ YeeiesMe
Deewj kecexMe kee eesie Yeer kece& mLeeve ceW nes jne nw ~ Heuele: eleske DeJemLee ceW
keee& efmeef keer metevee efceue jner nw ~

94

Jeer#eCeegiYeeb $etjwue&ive<e[<meg e efJe Fleyeue:~

Heg<Ceeefle ke<YeeJeb ce=legceefHe eMveleev: ~~ 105 ~~
oerefHle:eMvele: He=eeeev: $etjw: HeeHewJeea#eCeegiYeeb Jeeref#elees Jee eglees
Jee eYeeb ekeejeYeeb ueives, <eYeeJes DeceYeeJes Jee efJees YeJeefle leoe me Deyeuees
%ese: ~ SleeMeev: keYeeJeb Heg<Ceeefle Je&eefle ce=legceefHe cejCeeeefHe eeefle ~
$etjenw&es eglees Jee enes efJe Flegeles ~ efJees enes efveye&uees YeJeefle ~ le$eeefHe
ev: MeerIecesJe ceefuevees YeJeefle ~
efnvoereMve keeue ceW $etj en mes ee egle evcee efJe kenueelee nw~
efJe evcee eefo ueive, Me$eg YeeJe ee DeceYeeJe ceW efmLele nes lees ke keer
DeefYeJe=ef kejlee nw Deewj ce=leg Yeer oslee nw ~
evcee yeerpe keejke en nesves kes keejCe eMve kees eYeeefJele kejlee nw ~
eMvekegC[ueer ceW evcee keer efmLeefle kee DeHevee efJeMes<e mLeeve nw ~ eefo ener ev
efJe neskej 1, 6 DeLeJee 8 ceW nes lees efveee ner ke Deewj ce=leg kees metefele
kejlee nw ~ eeeMe: Deeeee& 12 JeW YeeJe ceW efmLele evcee kees Yeer neefvekeejke
ceeveles nQ ~
eoMes MeesYeve: Keses efJeJeeneefo<eg meodJeeced~
$etjesHemeodJeeb eesjjepeeefiveeYeJeb en: ~~ 106 ~~
oerefHle:eefo eMvekeeues eoMes YeeJes MeesYeve: Kes: MegYeenes YeJeefle leoe
efJeJeeneefo<eg MegYeke=les<eg efJeJeencegC[veJeleyevOeoer#eeeYe=eflemebmkeejs<eg JeJeees
YeJeefle ~ DeefHe le$e $etjen: efmLele: meeled leoe eesjjepeeefiveeYeJeb
eewjjepeMeemeveeefiveoenelcekecemeod JeeceMeesYevemLeevesJeneefvepee&eles ~ eMvekeeues
eoMeYeeJes efmLelee: $etjene: eg&JecemLeeves efJeefveeespeeefvle ~ efJe<eesefmceved
eMveHeefC[lee eefleHeeoeefvle
jJeew eoMes evs JeeJeMeb jepekegues Jeeced ~
efJeeejesod JeJemLewJecesJe meJe&$e HeefC[le: ~~
efnvoer:eMvekegC[ueer ceW eefo MegYe en eoMeYeeJe ceW efmLele neW lees
efJeJeene%eesHeJeerle leLee et[eeYe=efle MegYe keeeeX ceW meod Jee kejeles nQ ~ eefo eneR

95

Hej HeeHe en efmLele neW lees eesjer jepeoC[ leLee Deefiveoen kes keejCe Oeve neefve
kejeles nQ ~
yeejnJeW YeeJe mes efkemeer Yeer ekeej kes Jee kee efJeeej efkeee peelee nw ~
Dele: $etj en mes ege nesves Hej DeMegYe keeeeX Deewj MegYeeneW mes ege nesves Hej MegYe
keeeeX ceW Jee nesves keer metevee Fmeer YeeJe mes efceueleer nw ~ $etj MegYeeneW ceW cebieue
JeemLe nes lees ees-eHes Deewj Deefive mes Oeve keer neefve nesleer nw ~ Meefve JeemLe nes
lees jepee mes ee eMeemeve mes oefC[le nesves kes keejCe Jee neslee nw ~ Fmeer ekeej jeng
leLee kesleg kee Yeer Heue mecePevee eeefnS ~ mete& en kes JeemLe nesves mes Meejerefjke
ke kes keejCe DeeefLe&ke vegkemeeve neslee ~ Jee YeeJe ceW eefo ev, ye=nmHeefle, Meg$e
ee yegOe FveceW mes keesF& Yeer HeeHejefnle neskej yewe nes lees MegYe keee& ceW Kee& neslee nw~
efJeJeen, e%eeefo, cegC[ve leLee Heeef&eeW ceW efkeee ngDee Kee& MegYe ceW Deeesiee ~ MegYe
Jee mes Jewmes Jee kees mecePevee eeefnS efpemekes kejves mes ceve ceW Guueeme nes leLee
ese keer DeefYeJe=ef nes ~
Fefle mebkeerCe&HeoefveCe&eeced
DeLe oerHleHe=eejced ~~ 24 ~~
ie=nceeielees ve eomeew efkeb ye: efkeceLe nle Fefle eMves~
cetleez $etjes eefo le$e nlees ve yeesLeJeeHeg<e: ~~ 107 ~~
oerefHle:keefeppevees osMeevlejb ielemlelees veeeeHeeiele: ~ Delemleme
ie=nme keefelmeceeiele ieCekeb He=efleveeiele DeeeefHe eJeemeer efkecemeew yees nlees
Jesefle eMvesefmceved eefo cetleez eMveueives $etjes enes YeJeefle leoe le$e efJeosMes eJeemeer ve
nlees ve ye: efkeb leg kegMeueer Jele&le Fefle Jeeeced ~
efnvoerJen eJeemeer Iej veneR Deeee ~ keee Jen yevoer yevee efoee ieee nw ?
DeLeJee Jen ceej efoee ieee nw ? Fme eMve kes efJeeej ceWeefo $etj en ueive ceW
yewe nes lees Jen eJeemeer ve yevoer nw ve lees ce=le ner ~ DeLee&ledeJeemeer mekegMeue nw ~

96

meHlecees<ceiees Jee esl$etjmleleesLe yeess Jee~

cetleez e meHlecesefHe Jee e ee ueives<ces e YeJesled ~~ 108 ~~
$etjmleoemeew Heg<ees yee nlee cegeles e Hejced ~
oerHlelJeeod efJeefnleefceob JeeKeeveb $etjefJe<eeefcen ~~ 109 ~~
oerefHle:esled $etjes en: meHleceie Yeeee&mLeevele Deceiees jvOemLees Jee
leoe eJeemeer nlees yees Jee %ese: ~ Hegveee$e efJekeuHees oMe&eefleeefo cetleez ueives
meHlecesefHe e ee efJekeuHes eege: Meyoes ueivesces e $etjenes YeJesod leoemeew
eJeemeer Heg<ees nlees ceeefjlees yee Hejb cegeles ~ meceeeled me cegees YeefJe<eleerefle
Heueb Jeeeced ~ SleodJeeKeeveb $etjeCeeb oerHlelJeeod Fn JeefCe&leb evLeke=lee ~
efnvoereMve ueive mes meHlece DeLeJee Dece YeeJe ceW $etj en yews neW lees
`eJeemeer yevoer nw DeLeJee ceej efoee ieee nw' Ssmee HeueeosMe kejvee eeefnS ~ eefo
ueive Deewj meHlece oesveeW YeeJeeW ceW $etj en yews neW DeLeJee ueive Deewj Dece ceW $etj
en neW lees eJeemeer yevoer nw ee ce=le nw Hejvleg Jen cege nes peeSiee, Ssmee kenvee
eeefnS ~ Deeeee& ves Fme efJe<ee kee eefleHeeove $etj eneW keer oerefHle kes DeeOeej Hej
efkeee nw ~
eneB Ske eMve Glee nwkeee ce=le Jeefe Hegve: peerefJele neskej Dee
mekelee nw ? Fme Mebkee kes meceeOeeve kes efueS DeefJeOe cejCe kees mecePevee
He[siee
JeLee og:Keb Yeeb ueppee jesie: MeeskemleLewJe e ~
yevOeveb eeJeceeveb e ce=legeeefJeOe: mce=le: ~~
JeLee, og:Ke, Yee, ueppee, jesie, Meeske, yevOeve leLee DeJeceeve kees Yeer
es peveeW ves ce=leg legue ner kene nw ~ Dele: Fve keeW kees Pesue kej ueew Deevee ner
ce=leg mes Hegve: cege nesvee kene ieee nw ~ `cegeles Hejb' Heo kee ener DeeMee nw ~
leeefpeke veeruekeCer ceW YegJeveoerHeke kes es leerveeW Mueeske DeefJekeue G=le
efceueles nQ ~
eJeemeer yevOeve eesie
1. eMve ueive mes meHlece ee Dece mLeeve ceW $etj en neW ~

97

2. eMveueive mes ef$ekeesCe (5, 9), elegLe&, Dece leLee meHlece YeJeve ceW
eefo $etj en neW leLee $etj en mes Yeer neW lees efveefeleleewj mes
eJeemeer yevoer neslee nw
ef$ekeesCeelegjeemleefmLele: HeeHeenes eefo ~
enwefve&jeref#ele: HeeHewvet&veb yevOeveceeefoMesled ~~
3.HeeHeen ($etjen) meHlece Deewj Dece ceW neW DeLeJee ueive Deewj meHlece
ceW neW DeLeJee ueive Deewj Dece ceW neW lees eJeemeer yevoer Yeer neslee nw Deewj MeerIe cege
Yeer nes peelee nw
ye: meHleeces $etjs cetle&mles eeueiveies ~
yees efJecegelesleeMeg .................~~
eJeemeer ce=leg eesie
1. ueivesMe 6, 8 ee 12 ceW HeeHe en mes ee ege nes, kesv ceW HeeHe
en neW leLee DecesMe Yeer HeeHe ner nes lees eJeemeer keer ce=leg nesleer nw ~
2. ueivesMe Demlele nes elegLe& mLeeve ceW yewe nes leLee Gme Hej cebieue keer
ef He[leer nes lees cejCe eesie mecePevee eeefnS`ueivesMesmleefcelescyegmLes kegpes leoe ce=efle: ~'
3. elegLe&YeJevemLe evcee HeeHe en DecesMe mes eesie kejlee nes lees
eJeemeer keer pesue ceW ner ce=leg kenveer eeefnS
eveecyegieHeeHesve ce=legveeLesve eesieke=led ~
leoe iegHleeb ce=efle:
~~ lee0 veer0 e0
yevOeve, ce=leg leLee ke kee eesie
1. eMveueive He=esoe jeefMeeeW (ces<e, Je=<e, keke&, Oeveg, cekej) leLee
ceerve (GYeeesoe) kee nes leLee Gme Hej HeeHe en keer ef He[ jner nes lees eJeemeer
yevoer ee ce=le neslee nw ~
2. eMve ueive mes leermejs s leLee kesv mLeeve ceW HeeHe en neW leLee MegYe
eneW mes ve neW lees eJeemeer kee JeOe ee yevOeve kenvee eeefnS ~

98

3. eMve ueive mes leermejs mLeeve ceW HeeHe en nesb leLee MegYe en mes De neW
lees eJeemeer eLece mLeeve kees eeHle kejlee nw DeLee&led Gmekee eJeeme ceW ner
mLeeveevlejCe nes peelee nw ~ eefo eMve ueive mes <e mLeeve ceW DeMegYe en neW leLee
MegYe en mes De neW lees eJeemeer keer ce=leg mecePeveer eeefnS ~ erke ener efmLeefle
kesv ceW nes DeLee&led DeMegYe en efmLele neW Deewj MegYe mes ve neW lees eJeemeer kee Oeve
eJeeme keeue ceW ner eesjeW eje DeHele nes peelee nw
He=esoes HeeHeefvejeref#eles Jee
HeeHeemle=leeres efjHegkesvieew Jee ~
meewcewje yeOeyevOeveemmeg
ve&e efJevee cegef<eleemleg Jee meg: ~~
Fefle oerHleHe=eejced
DeLe HeefLekeieceveeieceveejced ~~ 25 ~~
elegLex oMeces JeeefHe eefo meewceenes YeJesled~
leoe ve ieceveb $etjmle$ewJe ieceveb YeJesled ~~ 110 ~~
oerefHle:ieceveeieceveHe=eeeb eefo eMveueiveeelegLex mLeeves oMeces mLeeves
Jee keefelmeewceenes YeJesled leoe ieceveb ve meeled ~ le$ewJe elegLe&mLeeves oMecemLeeves Jee
eefo $etjen: meeled leoe ieceveb YeJesefoefle Jeeeced ~ eMveYet<eCesefHeelegLex mLeeves
meewceenemmegmleoe ieceveb ve keLeveereefcelegeced ~ Hejb le$ewkeefJeMes<ees efveefo&:eefo
oMeces mLeeves $etje: megmleoe HeefLekemeeieceveceefHe ve YeJeefle ~ DemeeMeees eod
ieceveeMves elegLe&YeeJees efJeueeskeveere DeeieceveeMves e oMece:, Heje le$e eneCeeb
efmLeefleefJe&Hejerlee YeJeefle leeLee
eMvelevees: megKeYes oMeces Jee meewceKeiees ieceveb ve efn ievleg: ~
le$e ielee eefo HeeHeveYeesiee Deeieceveb ve Jeoefvle cenevle ~~ Fefle ~~
efnvoereMve ueive mes elegLe& ee oMece mLeeve ceW eefo MegYe en yews neW lees
ee kee ieceve veneR neslee ~ JeneR eefo $etj en yews neW lees ieceve neslee nw ~

99

elegLe& mLeeve ie=n mes mecyeefvOele neslee nw ~ Fmeer ekeej oMece mLeeve kece&
kee eefleefveefOe YeeJe nw ~ Heuele: Fve oesveeW YeeJeeW ceW mes efkemeer YeeJe ceW efmLele MegYeen
Iej mes Deve$e mLeue kees kece&#es$e veneR yeveves osles ~
efleeres kesvleesYesefle eoe Kesmleoeiece:~
Deeefeeemegb enb dJee yeteeefooceMeefle: ~~ 111 ~~
oerefHle:eJeemeefmLele: Heg<ees ie=nb keoeieefce<eleerefle eMves eoe Keses
en: kesvle levegelegLe&meHleceoMecemLeeveevesYees efleeres mLeeves DeYesefle meceeeeefle
leoe HeefLekeeiecees YeJeefle ~ efleereHeeceecewkeeoMeYeeJes<eg eoe en Sefle leoe
eJeemeer ie=nceeeeefle ~ Deeefeeemegb enceeieveMeerueb Kesb dJee FoceeieceveefJe<eekeb
%eeveceMeeflees ieCekees yeteeod Jeosod ~ efJe<eesefmceved eMveYet<eCesefHe
elegLe&lees Jee oMeceeod efleeresYesefle Kesej: ~
eeJelee leeJelee Oeerj: HeefLekeeieceveb Jeosled ~~
efnvoerkesv (1, 4, 7, 10) mes efleere (2, 5, 8, 11) mLeeve ceW
peye en Deelee nw leye eJeemeer kee Deeieceve neslee nw ~ efleere, Heece, Dece leLee
SkeeoMe mLeeve ceW Deeves Jeeues en kee efJeeej kej kes Deeieceve kes mevoYe& ceW
efve:Mebke HeueeosMe kejvee eeefnS ~
kesv mes efleere mLeeve ceW en kees Deeves ceW efpelevee keeue ueiesiee Glevee ner
keeue eJeemeer kees Iej Deeves ceW ueiesiee Ssmee HeueeosMe kejvee eeefnS ~
efleereceeefeeemege evs kesveefMes<ele: ~
HeefLekeeieceveb yetles cegkelJee meHlecekesvkeced ~~ 112 ~~
oerefHle:kesveod efleereb mLeeveb efJeMes<eleevs ens Deeefeeemeg HeefLekeeieceveb
yetles yeJeerefle HejewlelHeueb meHlecekesvkeb cegkelJee DeLee&led 2, 5, 11
(efleereHeecewkeeoMes<eg) mLeeves<eg efmLeleev: HeefLekeeieceveb lJeefjleb meteeefle Heje
meHlecemLe Demeew eoeceb enb eeseemeg YeJeefle leoe cejCeb leegueb keb Jee
meteeefle~ eMveYet<eCesefHe eeHeles
eMvekeeues eoe kesveod efleeres leejkeeHeefle: ~
Deeeeefle HeefLekemle$e efJevee meHlecejeefMeieced ~~ Fefle

100

mHe<eLe&: kesveod efleereb mLeevececeb efJenee eves eoe eeefle leoe

HeefLeke: MeerIecesJe ie=ncesefle ~
efnvoer:kesv mes efleere mLeeve ceW peye en Deelee nw efJeMes<eHe mes
evcee leye HeefLeke kee Deieceve kenvee eeefnS Hejvleg meHlecekesv mes efleere mLeeve
(Dece) kees es[ kej en Heue Ielee nw ~
Dece kee evcee eleske efmLeefle ceW DeMegYe Heue oslee nw ~ Dele: HeefLeke
Deeieceve efJeeej ceW Yeer Fmekee Heefjleeie efkeee ieee nw ~
Fvog: meHleiecees ueiveeled HeefLekeb Jeefe ceeie&ieced ~
ceeiee&efOeHee jeMeee&lHejYeeies JeJeefmLele: ~~ 113 ~~
oerefHle:eoe eMveueiveeod FvogMev: meHlecemLees YeJeefle ceeiee&efOeHee
meHlecesMe: keseve veJeces<ees ceeiee&efOeHees YeJeleerefle cevevles, me jeMeee&led
HeeoMeebMeeled HejYeeies Gejex JeJeefmLelees YeJeefle leoe ieCeke: HeefLekeceeieceveMeerueb
peveb ceeie&ieb ceeie&efmLeleb Jeefe keLeeefle ~ efJe<eesefmceved peerJeveeLePeecenesoee DeefHe
eMveYet<eCes peieog:
meHlecemLees eoe ev: HeefLeke: HeefLe Jele&les ~
ceeiee&efOeHees Jee jeMee&lHejlees eefo mebefmLele: ~~ Fefle ~~
ceeiee&efOeHeme efveCe&es YeeJeelkeee&efveCe&ees kejCeeremlelees YeeJesMeme efveCe&ees %ese: ~
meHlecemLeeveeled efkeb efJeeee&efceleefmceVesJe evLes
`ieceeiecekeue$eeefCe HeMesled ee%e: keue$ele: ~'
lelees veJecemLeeveeeflkeb efevleefceleefHe le$ewJe
`oer#eeb ee$eeb ceb Oece Oecee&efVeefele keerle&esled ~'
GYeeYeeb YeeJeeYeeb ee$eeefevleveb keeg Mekeeles ~ YegJeveoerHekemeefJeJe=leew ceeiee&efOeHesve
Heosve veJecesMemewJe enCeb ke=leb HetJee&eeez: ~
efnvoerpeye eMveueive mes meHlecemLeeve ceW evcee nes Deewj ceeiee&efOeHe
(veJecesMe ee meHlecesMe) jeefMe kes Geje& (Hevn DebMe mes DeefOeke Yeeie) ceW efmLele
nes lees eJeemeer kees ceeie& ceW kenvee eeefnS ~

101

ceeiee&efOeHe mes meHlecesMe leLee veJecesMe oesveeW kee yeesOe neslee nw keeeWefke meHlece
YeeJe mes ieceeiece efJeeej neslee nw leLee veJece YeeJe mes ee$ee kee ~ Heuele: eeeerve
erkeekeejeW ves meHlecesMe Deewj veJecesMe oesveeW kee ner ceeiee&efOeHe kene nw ~
ejueives ejebMes e elegLex evcee: efmLele:~
yetles eJeeefmeveb Jeeb meceeeeleb mJeJesMceefve ~~ 114 ~~
oerefHle:HeefLekemeeieceveeMves ejueives ces<ekeke&legueecekejeYe=leeelJeejes
jeMeeejmeb%ekee YeJeefvle ~ Delees ces<eeefoejueives ejebMes e ueiveme veJeebMeesefHe
ejmmeeeefmceVebMes evcee FvogelegLex legex efmLele: meeled ~ ejueiveeelegLeexefHe
ej SJe YeJeefle ~ DeleevesefHe ejs efmLele: Jeeb mHecesJe eJeeefmeveb HeefLekeb
mJeJesMceefve mJeie=ns meceeeeleb yetles yeJeerefle ~ eoerMeer efmLeefle: meeled leoe Jeeeb eled
HeefLekees ie=nceeielees efJeeles ~ HeefLekeieceveeieceveejsCe JewosefMekeeveeb
eJeeefmeveeceeieceveefJeeejes YeJeefle ~ `efJeosMeb ieefce<eeefce ve Jesefle eMves' DevesvewJe ejsCe
meJe efJeeejCeereefceefle ~
efnvoereMvekeeue kes mecee ej ueive nes leLee ej jeefMe kee ner ueive
veJeceebMe nes SJeb evcee elegLe&mLeeve ceW efmLele nes lees `eJeemeer Iej Dee ieee nw' Ssmee
mHe kenvee eeefnS ~
2
ieg.3

12
1

e.4
kes.5
Meg. 7
met.yeg.6

11je.
10
Me.9
Yeew.8

Fme eMvekegC[ueer ceW ej ueive nw leLee ej jeefMemLe neskej evcee elegLe&

YeJeve ceW efmLele nw ~ Dele: eJeemeer MeerIe ner Iej Deeesiee Ssmee kenvee eeefnS ~

102

ej jeefMeeeB ieceveeieceve kes efueS Gheege nesleer nQ ~ `ieceveeieceve'

ekejCe Delevle ueeskeesHeeesieer neslee nw ~ Dele: Fmekee met#ce efJeeej kejkes
DeeeeeeX ves Deveske efve<ke<eeX kees efvekeeuee nw ~
ieceveeieceveYeeJeefJeeej
efJeosMe peeves ee efJeosMe mes mJeosMe Deeves kes eMve ceW efleere, le=leere leLee
HeeceYeeJe mes efJeeej kejvee eeefnS ~ ueive Deewj evcee keer eOeevelee lees
eMvekegC[ueer ceW mJele: efme nw ~ ee$ee kejeves ceW ej jeefMeeeB keejke nesleer nw ~
Dele: ieceeieceve ceW Fvekee Yeer efJeeej kejvee eeefnS ~
eMve ueive mes efJeosMeeefo ee$ee keer eJe=efe, elegLe& YeeJe mes ee$ee keer Je=ef,
oMece YeeJe mes ee$ee keer efveJe=efe (JeeHemeer) kee efJeeej efkeee peelee nw
eMveueiveeegefleJee&ee Je=efmleg megKeYeeJele: ~
eJeemees oMecemLeeveeefVeJe=efe: meHleceeueeeled ~~ e0 Yet0 ~~
meHlece mLeeve ceW JeeHeej leLee ieceveeieceve kee efJeeej neslee nw ~ meHlecemLeeve ueive
mes ef mecyevOe Yeer jKelee nw ~ Dele: meHlece YeeJe kees Yeer ef ceW jKe kej ner
eJeeme mecyevOeer eMveeW kee HeueeosMe kejvee eeefnS ~ ceeie& mecyevOeer megefJeOeeDeeW
Deewj keeW kee meteke veJece YeeJe neslee nw ~ Dele: ee$ee mecyevOeer eMveeW kes Gej ceW
Fme YeeJe kee efJeefMe mLeeve neslee nw ~
eJeeme ieceve eesie
(1) elegLe& leLee oMece ceW meewce en neW lees efJeosMeeefo ee$ee efkemeer ve
efkemeer keejCe mes veneR nes Heeleer ~
(2) eefo elegLe& leLee oMece mLeeve ceW $etj eneW keer efmLeefle nes lees
efJeosMeeefo ee$ee nesleer nw ~
(3) ueivesMe kesv ceW ve nes lees efJeosMeeefo ee$ee kees jeskelee nw ~ Dele:
ueivesMe kesv mes Deve$eveefmLele nes leLee veJecesMe FlLeMeeue kejlee nes lees efJeosMe
ieceve neslee nw ~
(4) veJecesMe kesv ceW nes Deewj ueivesMe FlLeMeeue kejlee nes lees efJeosMe
ee$ee nesleer nw ~

103

eJeeme mes Deeieceve kee eesie

1. le=leere mLeeve ceW eefo keesF& MegYe en Deelee nw leye eJeemeer Yeer DeHeves Iej JeeHeme
Dee peelee nw
eeeefle menpemLeevecemeew emeeb MegYeen: ~
Deeeeefle HeefLekemle$e lemeecesJe vejes ie=nced ~~
2. evcee DecemLe nes, kesv ceW HeeHe en ve neW Deewj keesF& MegYe en ieejnJeW
YeeJe ceW yewe nes lees eJeemeer MeerIe ner Iej Deelee nw
DecemLes efveMeeveeLes keCkew: HeeHeJeefpe&lew: ~
eJeemeer MeerIeceeeeefle meewcewuee&YemeceefvJelew: ~~
3. eMve ueive mes peye keesF& en efleere, Heece, Dece leLee SkeeoMe mLeeve ceW
Deelee nw lees eJeemeer Yeer Iej Deelee nw ~ evcee eefo Fve mLeeveeW ceW Deeieceve
kejlee nes lees eJeemeer kes Deeieceve keer HetCe& mebYeeJevee mecePeveer eeefnS ~
DecemLe evcee eJeemeer kes Deeieceve kee meteke veneR neslee ~ en eefleyevOe
kesJeue evcee kes meeLe nw ~
4. ej ueive nes, ueive veJeceebMe ej nes leLee elegLe& YeeJe ceW evcee nes lees eJeemeer
Yeer Deelee nw Deewj Gmekeer efeer Yeer Deeleer nw
ejes ejYeeiesefHe elegLex eefo evcee: ~
Deeeeefle lel#eCeeosJe eJeemeer Heef$ekeeefHe e ~~
Fefle HeefLekeieceveeieceveejced ~
DeLe ce=legeesieejced ~~ 26 ~~
mcejs Jees Oeves $etjs ueive ce=leew efjHeew MeMeer ~
meees ce=legkejes eesie: $etjs Jee evHeeMJe&ies ~~ 115 ~~
oerefHle:jesefieCees peerJevecejCeHe=eeeb eefo mcejs meHleces, Jees eoMes,
Oeves efleeres, $etjs HeeHeenegles, Sles<eg mLeeves<eg keefeled $etj enes YeJeefle, SJee ueives
ceteeZ, ce=leew jvOes, efjHeew <es, MeMeer eves YeJeefle leoe mee: MeerIecesJe ce=legkejes
eesiees ce=legkeejkees eesiees peeeles ~ DeLeJee efJekeuHeeseb eled evHeee&ies evceme:

104

meceerHemLes $etjsefHe ce=legeesiees YeJeefle ~ jesefieCees peerJevecejCeHe=eeeb eefo ev:

$etje$eevlees YeJeefle leoeefHe ce=legkejes eesie: meceglHeeles ~ ueiveeod Jee: eceeCeb, keb,
Meejerefjkeb megKeog:Keeefokee efJeeee&les ~ meHlecemLeeveeled keefeod enes ueiveb
efJeueeskeeefle ~ Delemleme MegYeeMegYeb Heueb jesefieCe: megKeee keee Jee YeJeefle ~
OevemLeeveb ceejkemLeeveb YeJeefle ~ JeemLeeveeoefHe og:Keeefokeb %eeeles ~
<emLeeveeefHegkeeesefJe&eejes YeJeefle, SJecesJe DecemLeeveeoefHe
`ves os jCes JeeOeew efs efb efvejer#eesled' Fefle ~ Delees jesefieCees
ceueHe=eeecesleeefve mLeeveeefve efJeeejmejCeew meceeeeefvle ~ cejCeeMves evme
cenJecegHeJeCe&eved eMveYet<eCekeejesefHe keLeeefle
eMveueiveesHeieb HeeHeYeb jesefieCe:
HeeHeegesef#eleb eece#e eoe ~
HeeHeeesjvlejs HeeHeegeesces
evcee: ce=legeesiees YeJeslmelJejced ~~ Fefle
efnvoereefo meHlece, eoMe, leLee efleere YeeJe ceW $etj en nes Deewj ueive,
Dece ee <eYeeJe ceW evcee nes lees jesieer kes efueS MeerIe ce=legkeejke eesie neslee
nw~ DeLeJee evcee kes GYee Heee& ceW $etj en neW lees Yeer MeerIe ce=leg kejves Jeeuee
eesie neslee nw ~
jesieer kes peerJeve-cejCe mes mecyeefvOele eMve ceW evcee kee efJeMes<e cenJe
neslee nw ~ $etj ege ee $etje$eevle evcee jesieer kes efueS Ieeleke neslee nw ~ Fme
efmeevle kee eefleHeeove Deeeee& veeruekeC, peerJeveeLe Pee ieCeke leLee
eMveefevleeceefCekeej eYe=efle efJeeveeW ves efkeee nw ~
2
ieg.3

12
1

kes.4
5

11
10 je.

met.yeg.ceb.7
6

Meg.Me.
8 kes.

105

jesieer kes peerJeve cejCe mes mecyeefvOele Fme eMve kegC[ueer ceW meHleceYeeJe ceW
oes $etj en mete& leLee cebieue yews nQ Deewj Dece ceW evcee nw ~ Fme ekeej mes en
ce=legeesie nw ~ evcee kes oesveeW HeeeeX ceW HeeHeen efmLele nQ ~ Dele: en efleere
ekeej kee ce=legkeejke eesie nw ~
ueives jefJe: mcejs eves YeJeseesieesecesJe efn~
Sles<eg jesefieCees ce=leg: meemlJeveme eeHeo: ~~ 116 ~~
oerefHle:jesefieCees peerJevecejCeees: eMves eefo ueives meteex YeJeefle mcejs
meHlecemLeeves e eves YeJesled leoeeb eesiees efn efveeesvece=legkeejkees YeJeefle ~ Sles<eg
HetJeexes<eg eesies<eg jesefieCees ce=legYe&Jeefle ~ eefo jesefieCees cejCemecyeefvOeleeMvees ve efJeeles
leoeveeMves eeHeoes efJeHeefeefjefle peeeles ~ efJe<eesefmceved eMveYet<eCeke=leeefHe
`evs ueives keue$eskex MeerIeb jesieer efJeveMeefle' Flegeles ~ ueives
meteexYeJesev: meHleces eeLeJee eves ueives YeJeslemete& SJe meHleces leoe Heues
efJeHee&eb veeslHeeles ~ DemeeLeex cejCe eMves metee&evcemees: ueivemeHleceees: mecyevOees
ve #escekejes YeJeefle ~
De$eeefHe }eskeme efleereejCes `SJe' `efn' DeJee Heoees: eeesiees veesefeod
SkemewJe eeesieeoLe&efve<Hees: ~
efnvoereMveueive ceW mete& nes leLee meHlece mLeeve ceW evcee lees efveefele ner
ce=legkeejke (HetJeexe) eesie yevelee nw ~ Fve (HetJe&keefLele) eesieeW ceW jesefieeeW keer MeerIe
ce=leg nesleer nw Deewj eefo Deve efJe<ee kee eMve nes lees cee$e efJeHeefe nesleer nw ~
Deeeee& veeruekeC ves Yeer Fme eesie kee eefleHeeove efkeee nw, Hejvleg GvneWves
ueive ceW mete& kees ve ceeve kej evcee kees ceevee nw
efJeOeew ueives mcejew Yeeveew jesieer eeefle eceeueeced ~
eMveYet<eCe ceW Yeer evcee kees ueive ceW leLee mete& kees meHlece YeeJe ceW cejCe
eesie keejke ceevee ieee nw ~
jesieer kes cejCe kee efJeeej
1. ueivesMe Gefole nes leLee DecesMe ogye&ue nes SJeb ueeYesMe yeueJeeved nes lees jesieer
oerIe& peerJeer neslee nw

106

ueiveHeeesefolees ce=legHees ogye&uees

ueeYeHees Jeere&egeefejeerJeveced ~~
2. eMveueive mes meHlece YeeJe ceW MegYe en yews neW lees jesieer jescecege nes peelee nw ~
3. ueivesMe yeueJeeved en nes leLee kesv ceW MegYe en Ge ee cetueef$ekeesCeiele neW lees
jesieer keer eeCe j#ee nesleer nw
ueiveveeLes e meyeues kesvmebmLes MegYeens ~
Geies Jee ef$ekeesCes Jee jesieer peerJeefle efveMeeced ~~ lee0 veer0
4. ueive ceW Ske Yeer MegYe en yeueer neskej yewe nes DeLeJee MegYe en Oece& (veJece)
Me$eg (<e), Deee (SkeeoMe), Deewj le=leere mLeeve ceW yews neW lees jesieer kes peerJeve
keer j#ee nesleer nw
Ske: MegYees yeueer ueives $eeeles jesieHeeref[leced ~
meewcee Oecee&efjueeYemLeemle=leeremLee ieoeJene: ~~ lee0 veer0
jesie Je=er kee ue#eCe
eefo eMve keeue kes mecee ueive ceW $etj en yewe nes lees oJee kejves Hej
jesie ceW Deewj DeefOeke Je=ef nesleer nw
`eMves $etjens ueives jesieJe=efefMeefkelmekeeled ~' lee0 veer0
en peefvele jesie
eneW kes DeMegYe Heue mes GlHeVe nesves Jeeues jesieeW kee efveoxMe
mete&Deefivejesie, efHee, jesie, pJej, peueve, #ee, Deeflemeej leLee oejesie kejlee
nw~ en ves$eoes<e leLee iebpeeHeve Yeer oslee nw ~
evHeeC[gjesie, peueesoj, m$eer peefvele jesie, keHe, ocee, efveceesefveee, leHesefoke leLee
Geeve kejlee nw ~ en HeeieueHeve leLee efnefmefjee jesie Yeer Hewoe kejlee nw ~
cebieueMem$eIeele, Deefiveoen, eefvLejesie, IeeJe, ees, DeC[keesMe Je=ef, yeJeemeerj,
yue[esmej (jeeeHe) eYe=efle jesie oslee nw ~
yegOeiege jesie, ef$eoes<e, #ee, Goj jesie, meefVeHeele, jnmecee jesie, mebeefnCeer,
Metue, cevoeefieve leLee ceefmle<ke YebMe kejlee nw ~

107

iegieguce, DepeerCe&, HeLejer, Deeueme Deefvee leLee Heerefueee jesie kees kejlee nw ~
Meg$eecesn, iegHle jesie, Jeere& efJeefMe#eHe (megpeeke), iegoe& jesie leLee ceesefleeeefyevo
eYe=efle jesieeW kees Hewoe kejlee nw ~
Meefvemveeeg oewye&ue, meeFefkee, ieefee, uekeJee, kewvmej, Deewj Jeeeg efJekeej
kejlee nw leLee efkemeer Yeer jesie keer Yeebkejlee kees ye{e oslee nw ~
jengce=ieer, Meerleuee, Keebmeer, meb$eecekejesie, ke=efcejesie, Deefe, keg, yeJeemeerj,
Deuemej leLee Deeueme kees oslee nw ~
keslegeseke, JeeCeer oes<e, vetve jeeeHe leLee meb$eeceke jesie kees oslee nw ~
eneW mes osJeeefo oes<e efJeeej
mete& oes<e nesves Hej osJe oes<e leLee yeeeCe kes DeefYeMeeHe mes ke neslee nw ~
evcee kes DeMegYe nesves Hej keeefuekee leLee m$eer peefvele DeefYeeej mes ke neslee nw ~
cebieue en kes oes<e mes Yetle, esle leLee YewjJeeefoke JeesceejeW mes jesie GlHeVe neslee nw ~
yegOe en DeMegYe nes lees [eefkeveer Deewj eesefieefveeeW mes og:Ke GlHeVe kejlee nw ~
ye=nmHeefle kes DeMegYe nesves Hej FosJelee, e#e leLee es peveeW kes DeefYeMeeHe mes ke
neslee nw ~ Meg$e en kes oes<e mes m$eer peefvele DeefYeeej, efHele=oes<e leLee Deve owJe oes<e
mes jesie ke neslee nw ~ Meefve en kes DeMegYe nesves mes efHeMeee SJeb esleeefokeeW mes Yee
Deewj ke neslee nw ~ jeng kes Deefvekej nesves mes DeMe eesefveeeW kes GlHeele mes ke
neslee nw ~
Fefle ce=legeesieejced
DeLe ogie&Yeejced ~~ 27 ~~
He=eeeb cetefle&ies $etjs ogie&Yees ve peeeles~
yeuenervesefHe JeeJeb eEke Hegveye&ueMeeefueefve ~~ 117 ~~
oerefHle:ogiee&efoYeHe=eee cetefle&ies ueiveefmLeles $etjs HeeHeens ogie&Yees ve
peeeles ~ eefo eMveueives $etjenes YeJeefle leoe ogie&me keoeefHe Yees ve YeJeefle ~
yeuenervesefHe efveye&uesefHe JeeJeb eod ogie&Yees ve YeefJe<eefle efkeb Hegve: yeueMeeefueveer
$etjens ueives efmLeles ? DeLee&led keefel$etj: meyeuees YetlJee ueives efmLelees YeJeefle leoe

108

kesveeefHe ekeejsCe ogie&Yees ve YeJeefle ~ efveye&ueesefHe $etjes cetleez efmLele: meved ogie&Yeb
Jeejeefle ~
efnvoereMve ueive ceW eefo $etj en yewe nes lees ogie& (efkeuee) Yebie veneR
neslee ~ ueivemLe efveye&ue en Yeer ogie& Yebie veneR oslee efHej meyeue en efmLele nes lees
keee mecePee ? DeLee&led meyeue $etj ueivemLe nes lees efkeuee efkemeer Yeer neue ceW veneR
tlee ~
leeefpekeveeruekeCer kes efJeMes<eeMveeOeee ceW eMveefevleeceefCe kee }eske
efoee ieee nw pees YegJeveoerHeke mes efceuelee nw
eMves efJeueives $etjs Jee ogie&Yees ve peeeles ~
efJeMes<elees YetefceHeg$es jenew Jee cetefle&ies meefle ~~ 50 ~~
ef#eefleHeg$ees efJeMes<esCe jenge&efo efJeueiveie:~
Me$esCeeefHe leoe ogie&Yeb keeg ve Mekeeles ~~ 118 ~~
oerefHle:efJeMes<esCe $etjens<JeefHe efJeMes<eHesCe eefo ef#eefleHeg$eew Yeewcees jengJee&
efJeueiveiees ueiveefmLelees YeJeefle leoe Me$esCe FvsCeeefHe ogie&Yeb keeg ve Mekeeles
ogie&Yes DeefceleyeueJeeVeefHe ogie ve peeleerefle ~ $etjs<eg ens<eg jengYeewceeesye&ueceefOekeb
YeJeleerefle efmecesJe leLeced ~ Yeewce: mesveeHeeflee&nes YeJeefle ~ jengjefHe mesveeee:
eefleefveefOe: ~ Sleeesjskelejme cetleeZ efJeeceeves meefle ogie&Yeb keeg ve Mekeeles ~
efnvoerefJeMes<eHe mes eefo cebieue ee jeng ueive ceW efmLele nes lees Fv kes
eje Yeer ogie&Yebie veneR efkeee pee mekelee ~
cebieue Deewj jeng en mesvee leLee mesveeHeefle kes eefleefveefOe nw ~ Dele: Fve oesveeW
ceW mes keesF& Ske Yeer en eefo eMve ueive ceW yewe nes lees Fv pewmee DeefceleyeueMeeueer
jepee Yeer Me$eg jepee kee efkeuee veneR lees[ mekelee ~ keYeer-keYeer osKee ieee nw mesvee
keer Ske eser gke[er Yeer ye[er mesvee mes Hejeefpele veneR nes Heeleer ~ Ssmeer efmLeefle ceW
Fme en eesie kee DeHevee efJeMes<e cenJe neslee nw ~

109

meHlecees eefo jeng: meeod ogie& Peefefle Yepeles~

cetleez $etj: MegYeescegef<ceved $etjef<ve& MeesYevee ~~ 119 ~~
oerefHle:eefo eMveueiveeod jeng: meHlece: meHleces YeeJes jeng: meeled leoe
ogie& Peefefle MeerIeb Yepeles ogie&Yees peeeles FleeMee: ~ ueives $etjeneCeeb efmLeefle:
MeesYevee YeJeefle Hejb $etjef<: keLeceefHe MeesYevee ve YeJeefle ~ Decegef<ceved ogie&YeeMves
ueivemLe: $etj: MegYeHeueoeekees ogie&j#ekees YeJeefle, meHlecemLe:
$etjesMegYeHeueoeekees ogie&Yekeejkees YeJeleerleeMee: ~
efnvoereMve ueive mes eefo meHlece mLeeve ceW jeng yewe nes lees MeerIe ner
ogie&Yebie neslee nw ~ ogie&Yebie eMve ceW ueivemLe $etj en MegYe nesles nQ, Hejvleg (ueive
Hej) $etj en keer ef MegYe venerb nesleer ~
HeeHe en ueive ceW efmLele neW lees ogie& keer j#ee nesleer nw , Hejvleg Jes ner
meHlecemLe neskej eefo ueive kees osKe jns neW lees ogie&Yebie MeerIe ner nes peelee nw ~
Jemlegle: ueivemLe $etj en ogie& keer j#ee kee eleerke neslee nw ~ Deewj meHlecemLe
neskej Jener ogie&Yebie kee keejke nes peelee nw ~
cetefle& meHleceees: $etjeYeeJes ueiveHeefleJe&es~
<e<s<ces efleeres Jee leoe ogie ve Yepeles ~~ 120 ~~
oerefHle:cetefle&meHleceees: eMvekeeues ueivepeeeeYeeJeees: $etjeYeeJes
$etjeneCeeceYeeJes ueiveHeefleJees ueivesMeme eoMeYeeJes efmLeles DeLeJee ueivesMeme
<es efjHeew, Deces ce=leew, efleeres Oeves Jee efmLeles leoe ogie ve Yepeles ogie&Yees ve
peeeles ~ leeefpekeveeruekeCeeceefHe efJe<eesefmceved eceeCeceskeb ueYeles
peeefce$eesoeies $etjs efj:Heies ueiveveeekes ~
efleeres Jeeces <es leoe ogie ve ueYeles ~~ Fefle ~~
efnvoerueive Deewj meHlecemLeeve ceW $etj en ve neW Deewj ueivesMe <e,
Dece ee efleereYeeJe ceW yewe nes lees ogie&Yebie veneR neslee ~
ogie& Yebie mes mecyeefvOele eMve kes Gej ceW ueivemLe $etj en kees MegYe ceevee
ieee nw ~ eefo ueive ceW $etj en nes lees meeceeve kece& ceW Jen Deefvekeejke ee
DeJejesOeke neslee nw, Hejvleg efkeuee kes tves mes mecyeefvOele eMve ceW Jener $etj en

110

MegYe Heueoeeke ee efkeuee j#eke nes peelee nw ~ eefo ueive ceW $etj en ve nes Hej
ueivesMe ef$eked [6, 8, 12] ee efleere [ceejke] efleere mLeeve ceW efmLele nes lees
efkeuee veneR tlee ~ ef$eked Deewj ceejke mLeeve DevekeceeX kes efueS DeMegYe meteke
nesles nQ Hej ogie& Yebie eMve ceW es MegYe Heue oeeke nesles nQ ~
Fefle ogie&Yeejced
DeLe eewee&efomLeeveejced ~~ 28 ~~
SJeb eewee&e eeceerefle cetleez $etj: MegYeeJen:~
ef<: MegYeeJene$eeefHe ve $etjme keoeeve ~~ 121 ~~
oerefHle:SJeb Heob ogie&YeejJeome ejme Heueb %eseefceefle ekeeefle ~
eLee ogie&Yes cetleeZ $etjKesme efmLeefle: MeesYevee ieefolee Hejb $etjefjMegYee
leLewJee$eeefHeHeueb efJeeee&ced ~ eefo keefeoeiele He=efle eewee&e eewjkece&nsleJes
eeceerefle leoe cetleez ueives $etj: MegYeeJenes YeJeefle Hejce$eeefHe $etjme enme ef:
keoeeve MegYeeJene ve YeJeefle ~ eMve ueives $etjme ef: keoeefHe MegYeeJene ve YeJeefle
esled me $etj: keg$eeefHe efmLele: meved ueiveb HeMeefle ~ meHlecemLe: $etjes ueiveb
HeMelesJe~ DeHejs mLeevesefHe efmLele: $etjes efJeMes<eee ueiveb HeMeefle ~ FeceefHe
$etjefue&iveb mHe=Mevleer eg: keee veeMeeefle ~
efnvoer`eesjer kejves kes efueS pee jne ntb' Fme eMve kes Gej ceW HetJeexe
ej (ogie& Yebie) keer lejn ueive ceW efmLele $etj en MegYe-Heue-oeeke neslee nw ~,
Hejvleg eneB (eewee&efomLeeveej ceW) Yeer (ueive Hej) $etj en keer ef keoeefHe MegYe
veneR nesleer ~
eesjer kes eje ueeYe, nveve kes eje ueeYe, Ge kece&, ogie& Yebie, JeOe leLee
yevOeveeefo eMveeW ceW ueive efmLele $etj en MegYe neslee nw ~ Jemlegle: efpeme Jeie& keee& mes
Deve kees #eefle nesleer nw DeLeJee pees kece& Ge neslee nw Jeneb eMve ueive ceW efmLele $etj
en eMve efmeef keejke neslee nw ~

111

efJeJeeos Me$egnveves jCes mebkekes leLee~

$etjs cetleez peees %ese: $etj<dee Hejepee: ~~ 122 ~~
oerefHle:Fob efmeevleJeekeeb Jele&les ~ efJeJeeos keuens Me$egnveves Me$egJeOes jCes
egs leLee mebkekes efJeHeeew ceteez ueives $etjs ens efmLeles peees %esees Jeee: $etjee
HeeHeenefJeueeskevesveeLee&od eMveueiveb keefelHeeHees efJeueeskeeefle leoe Hejepeees YeJeefle ~
ueives $etjeneCeeb efmLeefle: keuenefJeHeefeJeOeyevOevejCeeefoeMves<eg MeesYeveb Heueb
Jeveefe~ ueiveb $etjee efJeb keoeefHe ve MegYekejefceleengjeeeee&: meJex ~
efnvoer:keuen [cegkeocee], Me$egJeOe, egOe leLee mebkeeefo kes eMve ceW
ueiveefmLele $etjen efJepee oslee nw Deewj ueive Hej $etj en keer ef He[ves mes
Hejepee nesleer nw ~
en }eske egveeJe, cegkeocee leLee Ge keeeeX kes HeefjCeece kees yeleueeee
nw~ Ieesj kece& kes HeueeosMe kes mecee ueivemLe HeeHeen MegYe neslee nw, Hejvleg ueive
Hej HeeHe en keer ef DeMegYe nesleer nw ~
DeHejs<JeefHe eewee&efoeesies<JesJeb efJevee enced~
cetleez meJe&$e JeeJeb eewe&eMves MegYeens ~~ 123 ~~
cetleez meefle ve eewe meeled meHeueb kesJeueb YeJesled~
Mejerjs cegKekegMeueb MegYeeesieeYeeJele: ~~ 124 ~~
oerefHle:DeHejs<eg efJeJeeojCeefJeHeefeMe$egnveveeefo<eg keeex<eg cetleez $etjenes
efJeueeskeveere: ~ $etj SJe enes ueivemLees peeoeeer YeJeefle ve Hej: meewce Fefle ~ SJeb
efJevee enb $etjb efJevee FleLe&: ~ cetleez ueives MegYeens meefle eewe meHeueb ve meeled
kesJeueb Mejerjs keees cegKekegMeueb eewjme Meejerefjkeer megj#ee SJe cegKelJesve
keLeveeree ~ MegYeeesieeYeeJelees ueives MegYeeneCeeb efmLeefleefYeeb eewjme Meejerefjkeb
kegMeueb j#eCee YeJeefle ~ eewe&eMves cetleez $etjeYeeJesve eewjme ueeYees ve YeJeefle ~
efnvoereesjer Deeefo [efJeJeeo, JeOe, mebke, egeefle] Deve keceeX kes eesieeW
ceW eefo ueive ceW MegYeien ve nes lees [MegYe HeU veneR efceuelee] Ssmee kenvee eeefnS ~
eesjer kes eMve ceW eefo ueive ceW MegYe en nes lees eesjer ceW meHeuelee veneR eeHle nesleer~
MegYeeneesie kes eYeeJe mes eesj kee Mejerj mekegMeue jnlee nw ~

112

`eesj kee Mejerj jnlee nw' Jeekee kee leelHeee&Le& nweesjer kejles mecee
eesj Heke[e veneR peelee, ve lees Gmes efkemeer Deve ceeOece mes ner Mejerj Hej ees
ueieleer ~
jCes eewee&efonveves OeelegJeeoeefokece&meg~
$etje$etjmeceeeesieeved cetlee&JesJe efJeeee&les ~~ 125 ~~
oerefHle:jCes egs, eewee&efonveves eewjJeOeeefokeeex<eg, OeelegmecyeefvOekece&meg
cetleez $etje$etjmeceeeesieeved MegYeeMegYeeneesieeved SJe efJeeee&les ~ eefo cetleez
$etjenmleoe MeesYeveb Heueb eoe MegYeenmleoeMegYeb Heueb YeJeleerefle JeeJeced ~
HetJe&}eskeeVe keefeled efJeMes<e: eeHelesefmceved ~
efnvoereg, eesjer, Me$egJeOe SJeb OeelegJeeo eYe=efle keeeeX ceW efmLele $etjen
leLee MegYeen kes eesie mes Heue kee efJeeej efkeee peelee nw ~
efJeIeve keejer keee&, Devleejeef<^e ie[ye[er lemkejer mJeCee&efo OeelegDeeW keer
nsjeHesjer, <e[ev$e eYe=efle Ieesj kece& ceW ueivemLe $etjen meHeuelee efoueelee nw ~
MegYeen kes eesie mes kesJeue efJeHeuelee ner efceueleer nw ~
cetleez $etjen: esee_^semeer $etj*d ve efn ~
MegYees ve MeesYevees cetleez MegYeef<mleg MeesYevee ~~ 126 ~~
oerefHle:HetJeexes efJeJeeoJeOeeewe&ogie&YejCeeefokece&meg cetleez ueives Jele&ceeve:
$etjen: eseeved YeJeefle ~ $etj*d $etjefue&ives ve esemeer efn efveeesve MegYees ve
MeesYevees cetleez ueives MegYeen: MegYeHeueoeekees ve YeJeefle, Hejb MegYeenme ueives
MegYeef: MeesYevee YeJeefle ~
efnvoerueive ceW yewe $etj en esemkej neslee nw Hej $etj en keer ef
MegYe veneR nesleer ~ ueive ceW efmLele MegYeen MegYe veneR neslee Hej Gmekeer (ueiveHej)
ef MegYe nesleer nw ~
eewee&efmemLeeveej ceW keF& Ske }eskeeW eje ueive Deewj $etj leLee MegYe en
kes eesie kees oMee&ee ieee nw ~ Gmeer $ece ceW efve<ke<e&He en }eske nw ~ eefo ueive
ceW $etj en yewe nes DeLeJee ueive Hej MegYeen keer ef He[ jner nes lees MegYe neslee nw,

113

Hejvleg ueive ceW MegYeen yewe nes lees ee ueive Hej $etjef He[ jner nes lees DeMegYe
Heue efceuelee nw ~
eesjer mes mecyeefvOele eMve kee efJeeej
eefo ueivesMe ee meHlecesMe ef$eked [6, 8, 12] ee menpe (3 js) mLeeve
ceW yewe nes lees eMvekeee& eesjer mes mecyeefvOele eMve Hetlee nw ~
eesj efJeeej
(1) eMve ceW efmLej ueive [Je=<e, efmebn, Je=efeke, kegcYe] nes DeLeJee efmLej
jeefMe kee veJeceebMe nes DeLeJee Jeieexece veJeceebMe [ej kee eLece, efmLej kee Heece
efmJeYeeJe kee veJece DebMe Jeieexece kenueelee nw] nes lees eesjer kejves Jeeuee DeHevee
ner Deeoceer neslee nw Deewj Oeve Yeer Iej ceW ner jnlee nw
efmLejesoes efmLejebMes Jee JeieexeceielesefHe Jee ~
efmLeleb le$ewJe leodJeb mJekeeresvewJe eesefjleced ~~
(<edHeeeefMekee veOeveeOeee }es. 1)
(2) eefo eMve ueive Hej mete& Deewj evcee oesveeW kes Ske meeLe ef
He[leer nes lees Iej kee Jeefe eesj neslee nw ~ Fve oesveeW ceW mes efkemeer Ske en keer ner
ef He[leer nes lees eesj He[esmeer neslee nw
eewj%eeveeMves ueivejefJeMeefMeMee mJeie=neewj: ~
DeveeesjskeMee ie=nmeceerHeJeleea Jemeles<e: ~~
(lee.veer. eMvelev$es eesefjleOeveHe=eefJeeej }es. 98)
(3) eefo eMve ueive ej jeefMe kee nes lees eesj yeenj kee Jeefe neslee
nw~
(4)eefo eMve ueive ceW efmJeYeeJe jeefMe nes lees eesj ie=n meceerHemLe Jeefe
(He[esmeer) neslee nw ~
keewve Jeefe eesj nw ?
eesjer efkemeves keer nw ? Fme eMve kes efvejekejCe kes efuees eMve Meem$e ceW
Deveske eesieeW kee eefleHeeove efkeee ieee nw, efpememes Jeefe kes He ceW eesj keer
Heneeve keer pee mekes ~

114

(1) eefo eMve ueive ceW ueivesMe Deewj meHlecesMe Ske meeLe yews neW lees eesj
Iej kee ner Jeefe neslee nw ~ eefo meHlecesMe yeejnJeW ee leermejs mLeeve ceW yewe nes lees
eesj Iej kee veewkej neslee nw
ueivemLes ueiveHeleeJemleHeeges e ie=nieleMeewj: ~
DemleeefOeHeleeJevles menpes Jee mJeereYe=leeseced ~~
(lee.veer. eMvelev$es eesefjleOeveHe=eefJeeej }es. 99)
(2) meHlecesMe mJeie=ner ee mJeese kee nes lees eesj efJeKeele (veecepeo ee
ceMentj) neslee nw
DemlesMes legmLes mJeie=ns Jee lemkej: eefme: meeled~
(lee.veer. eMvelev$es eesefjleOeveHe=eefJeeej }es. 98)
(3) eefo eMve ueive ceW veere kee mete& efmLele nes lees eesj ie=nmJeeceer kee
efHelee neslee nw ~ SJecesJe evcee veere kee nes lees ie=nmJeeceer keer ceelee, Meg$e veere kee
nes lees m$eer, Meefve veere kee nes lees ue[kee ye=nmHeefle veere kee nes lees Iej kee ceeefueke
ner eesj neslee nw ~ cebieue eefo veere kee nes lees YeeF& kee ue[kee yegOe veere kee nes lees
efce$e ee mecyevOeer ner eesj neslee nw
FlLeb eewj%eeves eewj: metex, ie=nsejme efHelee ~
evs ceelee, Meg$es Yeeee&, cevos meglees YeJesVeeres ~~
peerJes ie=neOeeveb Yeewces Heg$eesLe Jee Yeelee ~
%es mJepevees efce$eb Jee ..................~~
(lee.veer. eMvelev$es eesefjleOeveHe=eefJeeej }es. 101,102)
eesj Hegjevee nw DeLeJee veee
(1) eefo meHlecesMe $etj en mes nes lees eesj Hegjevee eeveer Henues mes ner
eesjer kejves Jeeuee neslee nw ~ eefo meHlecesMe HeeHe veneR nw lees eesj veJe meerKe neslee
nw ~
(2) eefo meHlecesMe Meefve nes Deewj evcee mes nes lees eesj HeeKeC[er
neslee nw ~

115

eesj keer Deeeg kee efJeeej

}eske 41 ceW eneW keer Deeeg kee efJeeej efkeee ieee nw ~ eefo meHlecesMe
Meg$e nes lees eesj egJee, yegOe nes lees yeeueke, iegg nes lees ceOeceeeg (DeOes[), cebieue
nes lees JeCe (mee: egJeeJemLee eeHle), Meefve nes lees Je= Deewj mete& nes lees DeefleJe=
neslee nw
eewjme Jeees %eeves efmeles egJee, %es efMeMeg iegjew ceOe: ~
leCees Yeewces, cevos Je=eskex meoeflemLeefJej: ~~
(lee.veer. eMvelev$es eesefjleOeveHe=eefJeeej }es. 106)
eMve ueive mes eefo mete& 10JeW ee 12JeW mLeeve ceW yewe nes lees eesj kece Deeeg kee
neslee nw ~ Fmeer ekeej eefo mete& efmebn jeefMe kee nes lees eesj ceOeceeeg, meHlecemLe nes
lees Je= Deewj elegLe&mLe nes lees DeefleJe= neslee nw
jefJeveYeees: mJeceefvojs mcejYetefceueiveeesce&Oeced ~
ejefle jJeew veJeceOeceJe=Jeeesleerlekee: $eceMe: ~~
(lee.veer. eMvelev$es eesefjleOeveHe=eefJeeej }es. 107)
eesj keer peeefle kee %eeve
eMve ueive kee DeefOeHeefle en efpeme peeefle kee neslee nw eesj kees Yeer Gmeer
peeefle kee mecePevee eeefnS ~ eefo ueivesMe ye=nmHeefle Deewj Meg$e en neW lees eesj
yeeeCe, mete& Deewj cebieue neW lees #eef$ee, evcee nes lees JewMe, yegOe nes lees Met leLee
Meefve ee jeng neW lees eeC[eue neslee nw ~
eesj kes m$eer ee Heg<e nesves keer Heneeve
eefo eMve kegC[ueer ceW meHlecesMe m$eer jeefMe [mece jeefMe DeLee&led 2, 4,
6, 8, 10, 12] ceW efmLele nes DeLeJee Jen m$eer en nes DeLeJee m$eer en mes nes
lees m$eer eesj nesleer nw
eewj: m$eer Heg<ees Jee He=eeecemleHes efm$eees jeMeew ~
m$eer-Kess m$eers eewj: m$eer JeleeelHeg<e: ~~
(lee.veer. eMvelev$es eesefjleOeveHe=eefJeeej }es. 113)

116

Fmemes efJeHejerle efmLeefle ceW eesj Heg<e neslee nw ~

en Jeefe eesj nw ee veneR
eefo efkemeer Jeefe Hej eesjer kejves kee mebosn nes lees Fmekes efvejekejCe
nsleg DeOeesefueefKele eesie Gheeesieer neslee nw
eefo evcee HeeHe en mes FlLeMeeue kejlee nes lees meefvoiOe Jeefe DeJeMe
ner eesj neslee nw ~ MegYe en mes FlLeMeeue nesves Hej meefvoiOe Jeefe eesj veneR
neslee
eewjeseceLe ve Jesefle $etjsvesceg&LeefMeues e eesj: meeled ~
meewceMeefMecegLeefMeues Keueg ve YeJeefle eewjb eJeeJeced ~~
(lee.veer. eMvelev$es eesefjleOeveHe=eefJeeej }es. 111)
eesjer ieF& Jemleg kee mLeeve efveoxMe
eefo ueive Hej jeefMe kee nes lees eesefjleOeve Iej kes yeenj, efmLej nes lees Iej
ceW ner, efmJeYeeJe nes lees Iej kes yeieue ceW neslee nw ~
eefo eMve ueive eLece s<keeCe kee nes lees eesefjle Oeve Iej kes Deeme-Heeme
neslee nw ~ SJecesJe efleere skeeCe nes lees Iej ceW ner leLee le=leere s<keeCe nes lees ie=n
kes HeefMece (efHeuee Yeeie) ceW eesjer ieF& Jemleg kees mecePevee eeefnS ~
elegLe&mLeeve kee DeefOeHeefle pees en nes Gmekes eje Yeer veJemleg keer efmLeefle
kee %eeve efkeee peelee nw ~ pewmes Meefve elegLexMe nes lees ceefueve mLeeve, ev nes lees
peue, ieg nes lees osJeeuee, cebieue nes lees DeefivemLeeve, mete& nes lees ie=nHeefle kes Deemeve
kes Heeme, Meg$e nes lees efJemlej, yegOe nes lees Hegmleke, Oeve, DeVe ee meJeejer ceW ve
(eesefjle) Oeve efmLele neslee nw ~
(lee.veer. eMvelev$es eesefjleOeveHe=eefJeeej }es. 109,110)
eesj kes Heke[s peeves kee eesie
(1) eefo efleeresMe Demle nes lees eesj Heke[e peelee nw
`jefJejefMceies OevesMes Jeemleefceles lemkejme ueeYe: meeled ~'
(2) ueivesMe Deewj oMecesMe kee FlLeMeeue nes lees eesj Oeve kes meeLe ner
Heke[e peelee nw ~

117

(3) eefo meHlecesMe Demle nes lees eesj Heke[e efueee peelee nw ~
(4) eefo ueivesMe Deewj meHlecesMe FlLeMeeue kejlee nes lees eesj jepeYee
kes keejCe Oeve ueewe oslee nw ~
eesjer ieF& Jemleg kes efceueves kee eesie
eefo eMve ueive ceW HetCe& evcee efmLele nes, DeLeJee Meer<eexoe jeefMe nes Deewj
MegYeen mes nes DeLeJee ueeYemLeeve ( ieejnJeeB YeeJe) ceW MegYeen efmLele nes lees
ve Oeve MeerIe ner efceuelee nw
HetCe&: MeMeer ueiveiele: MegYees Jee
Meer<eexoes meewceefvejeref#elee ~
veme ueeYeb kegles leoeMeg
ueeYeesHeeelees yeueJee_gYee ~~
(<edHeeeefMekee veOeveeOeees }es. 42)
Fefle eewee&efomLeeveejced ~
DeLe $eeeCekeeIe&ejced ~~ 29 ~~
$eslee ueiveHeefle%exees efJe$esleeeHeefle: mce=le:~
ie=ecenefceob Jemleg meefle eMves DecetMes ~~ 127 ~~
oerefHle:ueiveHeefleue&ivesMe: $eslee %ese: ~ ueivesMees eenkees YeJeleerefle
YeeJe:~ efJe$eslee eeke DeeeHeefle SkeoMesMe: mce=le: ~ Denefceob Jemleg ie=eefce,
DecetMes eMves meefle HetJeexeb megefJeeee& Heueb keLeveereced ~
Denceskeb Jemleg ie=eefce ~ Deefmceved ueeYees YeefJe<eefle ve Jesefle ~ ueeYeeoefceob
Jemleg Jele&les ve Jee eMves ueivesMeeesMeeYeeb efJeeej: kee&Je Fefle ~
efnvoer`ceQ Decegke Jemleg kees Kejero jne ntB cegPes ueeYe jnsiee ee veneR ?'
Ssmes eMve ceW ueivesMe $eslee (Kejeroves Jeeuee) leLee efJe$eslee ueeYesMe (SkeeoMesMe)
kene ieee nw ~
keesF& Yeer $eslee efkemeer Jemleg kees leYeer Kejerolee nw peye Gmes Gme Jemleg mes
ueeYe nesves keer DeeMee nesleer nw ~ Dele: `ceQ Fme Jemleg kees KejerotB ee veneR ?' Ssmes

118

eMve ceW ueivesMe leLee ueeYesMe kee efJeeej efkeee peelee nw ~ ueivesMe $eslee kee leLee
DeeesMe efJe$eslee kee eefleefveefOe neslee nw ~
yeueMeeefue efJeueiveb esled ie=eles el$eeeCekeced~
lemceeled $eeeCekeeuueeYe: e<gYe&Jeefle efveefeleced ~~ 128 ~~
oerefHle:esod efJeueiveb eMveueiveb yeueMeeefue leoe el$eeeCekeb Jemleg ie=eles
lemceeled $eeeCekeeuueeYees YeJeefle ~ eoe eg: eMvekeeues ueiveb yeueegeb meeod efveeesve
$eerleJemlegeje ueeYees YeefJe<eleerefle Jeee: ~
De$e efJeMes<eesJeOeseesueivesMees efce$eie=ner JeieexecemLe: MegYew&<es Jee yeueJeeved
YeJeefle~ eeJevlees efJebMeesHekee ueiveb HeMeefvle leeJevlees ueeYee Fefle ~
efnvoereefo ueive yeueJeeved nes lees Kejeroer ieF& Jemleg mes ee kees efveee ner ueeYe
neslee nw ~
ueive kees efpeleves efJebMeesHeke yeue eeHle nesles neW Gleves ner DevegHeele ceW ueeYe Yeer
mecePevee eeefnS ~ ueivesMe eefo Gefole nes lees DeLeJee efce$eie=ner nes ee Jeieexece ceW efmLele nes
lees yeueJeeved neslee nw ~
en `$esleeueeYe' kee eesie kenueelee nw ~
efJe$eerCeececegkeb Jemleg eMvesHesJeb efJeOes meefle~
DeeemLeeves yeueJeefle efJe$esleJeb $eeeCekeced ~~ 129 ~~
oerefHle:`Dencecegkeb Jemleg efJe$eerCeeefce' ueeYees YeefJe<eefle ve Jesefle
efveefnleesLeex$e leoe SJebefJeOes eMves meefle DeeemLeeves yeueJeefle ueeYemLeeves Hegs
$eeeCekeceJeMecesJe efJe$esleJeced ~
efnvoer`ceQ Decegke Jemleg kee efJe$ee kejves pee jne ntB ueeYe nesiee ee
veneR?' Ssmes eMve ceW eefo DeeemLeeve yeueJeeved nes lees $eeeCeke kee efJe$ee kejves
mes DeJeMe ueeYe nesiee Ssmee kenvee eeefnS ~
mJe#es$es leg yeueb HetCe Heeoesveb efce$eYes ens~
DeOe meceie=ns %eseb Heeob Me$egie=ns efmLeles ~~ 130 ~~
oerefHle:eoe en: mJe#es$es mJeie=ns efmLelees YeJeefle leoe leme HetCe yeueb
Jeeeced ~ SJecesJe efce$eYes ens efce$ejeefMe efmLeles ens Heeoesveb (HeeoMeefJeMeesHekeeved)

119

HeemeHleefleYeeieceengjeeeee&: ~ meceie=ns mecejeMeew efmLeles ens yeueb YeJeleerefle %eseb

Jeeeced ~ Me$egens efmLeles ens Heeob yeueb YeJeleerefle YeeJe: ~ DemewJe evLeme 63,
64, 65, 66 }eskes<eg `keLeeefvle Heeoeesieb', `Ske: MegYeenes eefo HeMeefle',
`ueiveHeefleoMe&ves meefle', leLee e `$etjeJes#eCeJepee&elJeej:' eYe=efle<eg
Heeoeesiee&eesieHeeoesveeesieef$eYeeieesveeesieHetCe&eesieee JeefCe&leemmeefvle ~
efnvoermJeie=ner en HetCe& yeueer neslee nw ~ efce$een keer jeefMe ceW efmLele en
Heeoesve DeLee&od (75 eefleMele ee 15 efJeMeesHeke) yeue mes ege. mecejeefMe ceW
efmLele en De& yeueer Deewj Me$egen keer jeefMe ceW efmLele en SkeHeeo (1/2 ee 5
efJebMeesHeke ee 25 eefleMele) yeueer neslee nw ~
HetJe& kes 63, 64, 65 leLee 66 }eskeeW ceW Yeer Fve eneesieeW keer eee&
ngF& nw, Hejvleg eneB Hej .......... Yeso kes meeLe Fvekee GhemLeeHeve efkeee ieee nw ~
HetJeexe eesie en ........Hej Deeefele nQ, peyeefke $eeeCekeeIe& eesie ceW en efmLeefle
kes DeeOeej Hej Fve eesieeW kee eefleHeeove efkeee ieee nw ~
meceIe Jee cenIe Jee Jemleg ces keLeeecegkeced~
He=eeeb esve Kesve MegYelJeb eefleHeeeles ~~ 131 ~~
Kesesmeew eeJelees ceemeeved eeefle ueiveme meewceleeced~
efJeOees leeJelees ceemeeved meceIe yegJeles yegOee: ~~ 132 ~~
oerefHle:ces cece DecegkeJemleg meceIe Jee cenIe Jee YeefJe<eleerefle keLee,
Demeeb He=eeeceefmceved eMves esve Kessve ensCe ueiveme eMveesefoleme jeMes: MegYelJeb
MegYeenee MeesYeveHeuelJeb peeeles lesvewJe Kessve meceOe&efJeeejes efJeOeereles ~ eefo me
MegYeenes ueives efejkeeueb eeJeled efleefle leoeleme efmLeeflekeeueHee&vleb meceIe&lee
YeJelesJe ~ Delees$e efmeevleJeekeeb eefleHeeoeleeeee&:Demeew MegYeKes: eeJelees
ceemeeved meeJeveceememeekeeved ueiveme meewceleeb MegYelJeb efJeOees leeJelees ceemeeved
Hee&vleb yegOee efJe%eieCekee: meceOe& $eeeCekemeeJecetueveb yegJeles keLeeefvle ~ eoe enes
ueiveme yeueJe&veb efvepesve meewceee ve efJeoOeeefle leoe cenIe& YeJeefle FocesJe celeb
eMveYet<eCekeejsCeeefHe mJeerke=leb, leeLee

120

enesmeew eeJelees ceemeeved efJeOeesme meewceleeced ~

meceIe leeJelees ceemeeveveLee Jeleeb Jeosled ~~
leeefpekeveeruekeCeeceskeceHejb eesieb meceIe&leeee JeCe&eefle veeruekeC:
ueives yeuee{es efvepeveeLemeewceweg&esef#eles kesvielew: MegYewe ~
meJez: meceIe efJeyeuewefJe&ueives kesvs<eg HeeHew: mekeueb meceIe&ced ~~ Fefle
}eskemeesHeefjYeeies leosJe JeefCe&leb eod oerHekekeejsCeeseb Hejcegejs
Yeeiesveeesiees JeefCe&le:kesvs<eg ueives Jee HeeHewefJe&yeuewJee&efHe meceIe Jeeeefceefle YeeJe:~
efnvoereefo keesF& eMve kejs efke`cesjer Decegke Jemleg memleer nesieer ee
cenBieer' lees Fmekes Gej kes efuees efpeme en mes ueive kees (ef mes) MegYelJe eeHle nes
Gmekee efJeeej kejvee eeefnS ~ Jen (efpememes ueive ee ege nw) MegYeen efpeleves
cenerves leke ueive kees MegYelJe eoeve kejlee nw Gleves cenerves Hee&vle Jen Jemleg memleer
jnleer nw ~
Fme mevoYe& ceW eMveYet<eCe, veeruekeCer eYe=efle evLeeW kee eMveYet<eCe,
veeruekeCer eYe=efle evLeeW kee Yeer ener cele nw ~
eMveueive keer meyeuelee Jemleg keer meceOe&lee (memleer) kee keejCe nesleer nw ~
Dele: eefo ueive MegYeen mes ee egge nes lees eMveueive mes mecyeefvOele Jemleg kee
YeeJe leye leke memlee jnlee nw peye leke en MegYeyeue ve veneR nes peelee ~
DeLeemeeJeMegYeefevle: efkeeefJee&mejwjeced~
meewceYeeJeb efJeueiveme efJeOeemeefle efJeefveefeleced ~~ 133 ~~
%eeleJee efoJemewcee&mee ceemewmleeJeefjme efn~
meceIe&lee Jemlegvees efn eefleHeeee efJee#eCew: ~~ 134 ~~
oerefHle:DeLeMeyo: ekeejevlejme Jeeekees efJeeles ~ HetJe&efmceved }eskes
meewceeneje meceIe&leeee: efveoxMe: ke=le: ~ FoeveeR ueiveesHeefj $etjeneYeeJeJeMesve
cenIe&leeb efveoxMeeefle ~ HeeHeeneCeeb ueiveesHeefj eYeeJesve Jemlegvees cenIe&lee peeeles ~ Dele
Demeew DeMegYe: $etjefevlees efJeeejCeerees YeJeefle eoeb $etjen:
efkeeefJee&mejwefo&JemewefJe&ueiveme meewceYeeJeb MegYeYeeJeb efJeOeemeefle keefj<eefle ~
De$eeJeOesees eod Demeew $etj: efkeeefefo&vewue&iveb ceeseefe<eefle ~ eoe Gefole: (ueiveb)

121

$etjeYeeJesCe cegees YeefJe<eefle leoe leme MegYelJeb mJeecesJe GlHelmeles ~ Fob meJe&
efJeefveefele JeeJeb eod SefYeefo&Jemew Deme Jemlegve: meceIe&lee YeefJe<eleerefle ~
SefYeefo&Jemewcee&mee %eeleJee: ~ efoJemewcee&me%eeveee ef$ebMeefYee&ie: eose: ~
eeJeefcee&mew:ue&iveb meewcelJeb eeHmeefle leeJeefcee&mew Deme Jemlegvees efn efveeesve
efJee#eCewefJe&%ew: meceOe&lee eefleHeeee keLeveeree ~
efnvoerHetJe& kes MueeskeeW ceW ueive Deewj MegYeen kes eesie mes Jemleg keer
meceIe&lee (cevoer) kee efJeeej efkeee ieee nw ~ Deye DeMegYeen keer efevlelee kejveer
eeefnS efke en efkeleves efoveeW ceW ueive kees meewceYeeJe eoeve kejsiee DeLee&led efkeleves
efoveeW ceW DeMegYe en kee ueive mes efiele ee egefleiele mecyevOe tsiee ? Fme ekeej
mes Deeveerle efove mebKee kees ceeme ceW HeefjJele&ve kej Jemleg keer meceIe&lee kee eefleHeeove
efJeeved ieCeke kees kejvee eeefnS ~
Fme }eske ceW JeeflejskecegKe mes DeLe& kee keLeve efkeee ieee nw ~ MegYeen
ueive kees peye leke eYeeefJele jKelee nw leye leke Jemleg memleer jnleer nw ~ `$etj en
kes eje ueive eYeeefJele nesves Hej Jemleg cenbieer nesleer nw ~ Dele: Jemleg keer cenIe&lee ceW
$etj ene kee efJeeej DeeJeMeke neslee nw ~ en $etj en efpeleves efoveeW ceW ueive kees
DeHeves eYeeJe mes cege kejlee nw Gleves efoveeW kes yeeo Jemleg memleer nesleer nw ~ efove kees
ceeme ceW yeoue kej Jemleg keer meceIe&lee keer metevee `ceeefmeke' He ceW oer pee mekeleer
nw, DeLee&led $etj en kes ueive mes nves ceW ueieves Jeeues efove kees ceeme ceW yeoue kej
HeueeosMe kejvee eeefnS ~
DeefOeelegye&ueb %eseb ueives mJeeefceefJeJeefpe&les~
yeuenerves lJeefOe<eleg: eeng: mJeeefceyeues yeueced ~~ 135 ~~
oerefHle:eefo ueivesMees: efveye&ue: meeled leoe Jemlegve DeefOeelegye&ueb %eseced~
FlLeb eefo Jemlegle DeefOeeleeenes yeuenerve: meeeoe ueivesMeyeueb efJeeee&efceefle ~
FocesJee$e JeCe&elee keLeeeflemJeeefceefJeJeefpe&les ueives ueivesMeefegefleYeeb nerves ueives
Jemlegvees eme meceIe&leeee cenIe&leeee Jee efJeeej: eJele&les lemeeOeereleg: yeueb
%eseced~ eme Jemlegvees eesefOeeleeefOeosJelee YeJeefle leme mecHetCe& yeueb
efJeeejCeereefceefle YeeJe: ~ SJecesJe leg DeefOeeleg: mJeeefcevees yeuenerves meefle mJeeefceyeues

122

ueivesMeyeues yeueb eengozJe%ee: ~ mHe<eLeex eoe Jemlegve DeefOeelee enes yeuenervees

YeJeefle leoe ueivesMeme yeueb efJeeee&ced ~
kes<eeb Jemletveeb ke: mJeeceerefle efveCexlegb evLeevlejeled emleteles
jmeeveeb leg eYeg: meesce: memeeveeb e ye=nmHeefle: ~
DeeOeelee e efJeOeelee e Yetleeveeb Yeeie&Je: mce=le: ~~
ke*diegkeesJecee<eeCeeb efleueeveeb ueJeCeme e ~
meJex<eeb ke=<CeJemletveeb eYegjsJe Mevewej: ~~
mJeCee&os: HeerleOeeveme eJeieesOetcemeefHe&<eeced ~
Meeueer#etceeb e meJex<eeb eYegjs<eeb ye=nmHeefle: ~~
Meg$emleg meJe&memeeveeb efoueeveeb yegOe: mce=le: ~
mvesneveeb e jmeeveeb e ievOeeefoveeb efoJeekej: ~~
keesMeOeeveme meJe&me eJeueeveeb e ceue: ~
FlesJeb les ene: meJex mJeeefceve: meJe&Jemleg<eg ~~
SJecesJeeve$eeefHe eneje Jemlegvees efJeeejes ueYeles ~
efnvoerueivesMe kes Jeefpe&le (yeuenerve) nesves Hej Jemleg kes DeefOeelee en
kee yeue efJeeejvee eeefnS ~ Jemleg kes DeefOeelee en kes efveye&ue nesves Hej ueive kes
mJeeceer kee yeue efJeeejvee eeefnS ~
He=Leked He=Leked JemlegDeeW kes DeefOeele= osJelee en He=Leked He=Leked nesles nQ ~
Dele: eefo efkemeer Jemleg keer meceOe&lee Deewj cenIe&lee kee efJeeej kejvee nes lees
ueivesMe Deewj Jemleg eefleefveefOe en kee efJeeej kejvee DeeJeMeke neslee nw ~ eefo
ueivesMe efveye&ue nes lees Jemleg kes osJeleeen mes efJeeej kejvee eeefnS ~ Fmeer ekeej
eefo Jemleg kee DeefOeelee en kecepeesj nes lees ueivesMe kee efJeeej kejvee eeefnS ~
meewkee& kes efueS en Deewj Gvekeer JemlegDeeW kee mebkesle efoee pee jne nw
mete&ievOe, jme, lewue ~
evmeYeer ekeej kes jme ~
cebieueeeJeue, keesMe, Oeeve, eJeeue (cetBiee) ~
yegOeoeue (efoue) ~

123

iegmJeCe&, HeerueeOeeve, eJe, ieesOetce (iesntB), mejmeeW, Meeueer (eeJeue), F&Ke ~

Meg$emeYeer ekeej kes meme leLee eeCeer (ieee, Iees[e, neLeer eYe=efle) ~
MeefvemeYeer ekeej keer keeueer JemlegeW, ke (keebieveer) keesJe (keesoeW) G[o,
efleue, leLee veceke ~
$eeeCekeeveeb He=eeeb meewcee %esee cenelceefYe:~
meceIe& meyeues ueives cenIe&ceyeues Hegve: ~~ 136 ~~
oerefHle:$eeeCekeeveeb He=eeeb $eeeCekemecyeefvOeleemletveeb eMves
cenelceefYe: meewcee: MegYeene %esee efJeeejCeeree YeJeefvle ~ ueives eMveueives meyeues
meewceens efmLeles meefle $eeeCekeeveeb meceIe& meceIe&lee %esee SJecesJeeyeues yeuenerves ens
efmLeles meefle cenIe& cenIe&lee keLeveeree ~ meewceene: eefo meyeuee megmleoe Jemlegve:
meceIe&lee Jemlegve: meceIe&lee YeJeefle Hejb le SJe Hegve: efveye&uee Jemlegvees cenIe&leeb
meteeefvle~ Deves<eg eMveevLes<eg SkeeoMesMesve leLee eeme veJeeceebMesMesve
meceIe&cenIe&eesefJe&eejes YeJeefle, leeLee
ueeYeueeYeebMeHeew eMves meyeueew esvcenIe&lee ~
leeJesJeb yeuenerveew eslmeceIe& peeeles leoe ~~ e0 Yet0 15 De0 }es0 11
efnvoer$ee-efJe$ee mes mecyeefvOele eMve ceW eefo ueive yeueJeeved nes lees
Jemleg memleer nesleer nw Hej ueive efveye&ue nes lees Jemleg cenbieer nesleer nw, Ssmee cenelcepeveeW
(ieCekeeW) ves kene nw ~
eneB ueive keer eOeevelee oMee&eer ieeer nw, Hejvleg efmeevle HetJeexe ner nw ~
ueive $eslee neslee nw ~ eefo en meyeue nesiee lees $eslee kees ueeYe nesiee ~ $eslee kees
leYeer ueeYe mecYeJe nw peye efJe$eslee Gmes memleer oj ceW os ~ Dele: meewce en kes eYee
mes ueive meyeue nes lees Jemleg memleer efceueleer nw ~ efJeHejerle HeefjefmLeefle ceW Jemleg cenIe&
nesleer nw ~
meewce<b mJeeefceb meewcekesvs egleb MegYew:~
meyeueb yegJeles ueiveceyeueb lJeveLee yegOee: ~~ 137 ~~
oerefHle:meewceb MegYeenw&b, medJeeefceb ueiveeefomJeeefceveeJeueesefkeleb,
meewcekesvs eleges MegYeenefmLeles, MegYeweg&leb MegYeenweg&eb Jee ueivecegefoleb meyeueb

124

yeueegeb yegOee yegJeles keLeeefvle, DeveLee leg leodefJekeuHes meefle Deyeueb yeuenerveb
ueiveefceefle keLeeefvle ~ De$e `meewceb, mJeeefceb, meewcekesv, MegYeweg&lee eleskeb
Heob ueiveme meyeuelJes mJelev$eb keejCeb efJeeles ~ Dele: meJee&efCe Heoeefve
mJelev$eHesCee$e JeefCe&leeefve meefvle ~ kesJeueb meewces&b ueiveb meyeueb YeJeefle, DeLeJee
ueivesMeejeJeueesefkeleb ueiveb yeueegeb YeJeefle efkeceefHe kesvs
meewceenefmLeefleJemeeoefHe ueiveb yeueegleb YeJeefle ~
efnvoerMegYe eneW mes , DeHeves mJeeceer mes , kesv ceW MegYeeneW kes nesves
mes leLee MegYeeneW mes ege nesves Hej efJe%e ieCekeeW ves ueive kees meyeue DeveLee (ueive
kees) Deyeue kene nw ~
Fme ekeej mes eneB ueive kes meyeue nesves kes eej ekeej JeefCe&le nQ
(1) eefo ueive MegYeen mes nes ~
(2) eefo ueive ueivesMe mes nes ~
(3) kesv (1, 4, 7, 10) ceW MegYeen efmLele neW DeLeJee
(4) ueive ceW MegYeen efmLele neW ~
Fve HeefjefmLeefleeeW kes efJevee ueive Deyeue kenueelee nw ~
Fefle $eeeCekeeIe&ejced
DeLe veewce=efleyevOeveejced ~~ 30 ~~
ce=legOe&jCekeb veewe Heuesve meMeb $eeced~
efceeles esve eesiesve lesve eesiesve cegeles ~~ 138 ~~
oerefHle:<e[defJebMeejs ce=legeesieme JeCe&veceeeees&Ce ke=leb, leeLee`mcejs
Jees Oeves $etjs ueivece=leew efjHeew MeMeer ~
meees ce=legkejes eesie: $etjs Jee evHeee&ies ~~ Fefle
De$eeMeees eefmceved eesies ce=legYe&Jeefle leefmceved eesies OejCekeb cegeb YeefJe<eefle
leLee veeJeeieceveeMvesefHe mekegMeueceeieceveb YeefJe<eefle, Hejb jesefieCeb kegMeueeMves leg
cejCecesJe Jeeeced ~ ce=legOejCekeveeJe: Heuesve meMeb meeceeveHeueegleb YeJeefvle ~
De$e efJeefMeeb efmLeefle meteeefleesve eesiesve efceeles levewJe yees cegeles ~ yeme

125

(OejCekeme) cees#eCeeMves eefo eMvekegC[ueeeb ce=legeesiees YeJeefle leoeJeMecesJe

leme yeme cees#ees YeJeefle ~ SJecesJeees veeJees jesefieCee efmLeefle JeCe&eefle ~
efnvoerce=leg, yevOeve leLee veewkee Fve leerveeW kee Heue Ske meceeve neslee nw~
efpeme eesie mes ce=leg nesleer nw Gmeer eesie mes ye Jeefe keer cegefe nesleer nw ~
yyeermeJeW ej ceW ce=legeesie kee GuuesKe efkeee pee egkee nw ~ eefo eesie
yevOeve mes cegefe efceueves kes mevoYe& ceW efkees iees eMve ceW efceuelee nw lees ye Jeefe
keer lelkeeue efjneF& nesleer nw ~
#escesCe veew: meceeeeefle ce=legeesies meceeieles~
DeeceeeJeer me efceeles ye:MeerIesCe cegeles ~~ 139 ~~
oerefHle:HetJeexeb leLeb efJemleerCejeseflece=legeesies meceeieles meefle veewveew&kee
#escesCe kegMeuesve meceeeeefle ~ yees: peve: MeerIesCe peJesve cegeles yevOevejefnlees
YeJeefle~ me DeeceeeJeer iCees eme eMvekegC[ueer YeJeefle ce=legeesies efceeles osnevlejb
Jepeefle eesies jesefieCe: keueeCeb keLeceefHe ve Jeeeb elemleme Mejerjeled
efveJe=efeYe&Jeefle~ veewce=efleyevOeveejs $eeeCeeb Heuemeeces efveJe=efejsJe meeceeveleJeced ~
elees veewkeeieceves ee$eeee efveJe=efe:, yevOeveeesies keejeieejlees efveJe=efe:, jesefieCe:
eMves peeHeeref[leMejerjeved efveJe=efe: ~ Delees$e efveJe=es: meeceb dJewJe ce=legeMves
eleerHeb Heueb eefleHeeefoleceeeees&Ce ~
efnvoereMvekeeue ceW eefo ce=leggeesie nes lees veewkee mekegMeue JeeHeme Deeleer
nw, jesieer cej peelee nw leLee ye Jeefe cege neslee nw ~
meHlece, eoMe, efleere, ueive Dece leLee <e mLeeve ceW eefo evcee yewe
nes lees ce=legeesie neslee nw DeLeJee evcee kes Heee& ceW $etjen neW lees Yeer ce=legeesie
neslee nw ~
YegJeveoerHeke kee eYeeJe HejJeleea eMveevLeeW Hej mHeHe mes Peuekelee nw ~
leeefpekeveeruekeCer ceW Yeer ener yeele ekeejevlej mes kener ieF& nw

126

`yeesefmle leeflkeb YeefJelesefle eMves

efJecegelesmeew Keueg ce=legeesies' ~
`kegMeueeeeefle He=eeeb ce=legeesies meceeieles ~
leoe veewjsefle MeerIesCe ueeYeeeb eeveeesiele: ~~'
#esceeeeleb Jeefn$eme yeg[veb HueJeveb peues~
HeCeJeJeleew ueefyOevee&efJeeMveeleg<eced ~~ 140 ~~
oerefHle:Jeefn$eme veeJe: eJenCeme Jee #esceeeeleb kegMeueHetJe&keceeieceveb,
yeg[veb peues eflejesOeeveb HueJeveb mevlejCeb HeCeJeJeleew eJenCeeiele$eeeCekeeveeb
JeJenejs ueefyOeuee&Yees veeefJeeMveelegeb veewmecyeefvOeelJeejes eMvee De$e peeevles ~
eefo keefeppevees veewkeeb eefle He=efle leoe leme eMveme leoe leme eMveme
elJeej SJe Yesoe YeefJe<eefvlele$e eLece:veeJe: keueeCeb efJeeles ve Jesefle ?
efleere: efkeb veewkeeee peues efveceppeveb peeleced ? le=leere:veeJe: HueJeveb JeeegJesieeled
e$eJeelesve Jee eoe-keoe mecegs eYeeefJeleb YeJelesJe ~ Dele: efkecemeew jef#elee efJeeles
ve Jesefle ~ elegLe&:veewkeeeveerleb Jemleg ueeYeoeekeb YeefJe<eefle ve Jee ~
efnvoerveewkee mes mecyeefvOele eej eMve nesles nQ ~ 1. veewkee kee mekegMeue
Deeieceve 2. peue ceW [tyevee 3. Yekeles ee lewjles jnvee leLee 4 veewkee eje DeeF&
Jemleg kes eje ueeYe kee nesvee es ner eej eMve veewkee mes mecyeefvOele nesles nQ ~
#esceeieceveHe=eeeb ce=legeesieesefmle eseoe~
#escesCeeeeefle veew: HeCeueeYees JeJeleew YeJesled ~~ 141 ~~
oerefHle:veew: mekegMeueceeieefce<eefle ve Jee:, veewefmLeleme Jemlegvees ueeYees
YeefJe<eefle ve Jesefle eMves mecegefoles Jeenjefle#esceeieceveHe=eeeb eJenCemeeieceveb
#esceegeb YeefJe<eefle ve Jesefle eMves esved ce=legeesieesefmle HetJeexece=legkeejkeeesiees
YeJesled leoe Jeeecedveew: #escesCeeeeefle ~ JeJeleew HeCeJeJenejs HeCeueeYees
YeJeefle ~ mHeeLeex eefo eMves ce=legeesiees YeJeseoe veewkeeeveerleJemlegvees ceneved ueeYees
YeefJe<eleerefle Jeeeced ~

127

efnvoer`veewkee mekegMeue Deeesieer' eMve ceW leLee Gme Hej ueeF& ieF& Jemleg
mes ueeYe kes eMve ceW eefo ce=legeesie nes lees veewkee mekegMeue Deeleer nw Deewj Jemleg mes
JeeHeej ceW ueeYe neslee nw ~
veewkee mes mecyeefvOele eMve kes eje peueereceeie& mes eeefuele JeeHeej ceW
ueeYeeueeYe kee efJeeej efkeee peelee nw ~
ves#eles ueiveHees ueiveb ce=legHees ves#esles ce=efleced~
eeveHee$eme JeeJeb efveefeleb yeg[veb leoe ~~ 142 ~~
oerefHle:DeLesoeveeR veewyeg[vecegHemLeeHeeefleueiveHees ueivesMees ueiveb levegie=nb
ves#eles ve HeMeefle, ce=legHe DecesMees ce=eflececemLeeveb ves#eles ve efJeueeskeeefle leoe
eeveHee$eme Heesleme efveefeleb yeg[veb peues efveceppeveb JeeJeb Jeeeefceefle ~ Deme
}eskemewkees Jeeflejske}eskeesefHe ueYeles
ueiveb HeMeefle ueivesMeefMb ce=legHeeflee&efo ~
ve yeg[efle leoe Heeslees ueeYees YeJeefle efveefeleced ~~ Fefle
YegJeveoerHekekeejme celeb eMveYet<eCekeejesefHe meceLe&eefle
ueiveHees ves#eles ueiveb veeceb efveOeveeefOeHe: ~
veeeb eyetef[lee veewkee efJe%esee ieCekeesecew: ~~ Fefle
leeefpekeveeruekeCeeceefHe SleosJe }eskeevlejsCe efueefKeleb efJeeles
ueivesMeesHeefle: mJemJeiesnb veeueeskeles eefo ~
leoe eevesme JeeJeb efveefeleb ceppeveb yegOew: ~~ Fefle
efnvoereefo ueivesMe ueive kees ve osKelee nes Deewj DecesMe Dece mLeeve
kees ve osKelee nes lees `veewkee efveefele ner [tye ieF&' Ssmee kenvee eeefnS ~
ueiveHeee<cemLeeveeefOeHeefleJee& YeJesod eefo~
meHleces keLeevlevlepe&ues JeeHeefvekeb leoe ~~ 143 ~~
oerefHle:Jee ueiveHees ueivesMe DecemLeeveeefOeHeeflee jvOesMee eefo meHleces
meHlecemLeeves YeJesled leoe JeeHeefvekeb veewkee Devlepe&ues peueceOes keLeeefvle ~
eesiesefmceved veewjieeepeueceOes Flemlelees Yeceefle MeerIeb leb ve eeHveesefle ~
leeefpekeveeruekeCeeceefHe DeecesJeeefYeeeees efveieefolees veeruekeCsve

128

`leeJegYeew meHlecemLeew esppeues JeeHeefvekeeb Jeosled ~'

`leeJegYeew' DeLee&led ueivesMeecesMeew eefo meHlecemLeew YeJelemleoe veewkee peueceOes
efmLelee YeJeefle ~ eMveYet<eCekeej Deefmceved eesies veeefJe Me$egJeefke=leceglHeeleb meteeefle
ueiveHees JeecesMee meHleces eefo Jele&les ~
leoeslHeeleb efJepeeveereeoefjJeefke=leb leoe ~~ De0 5 }es0 3 ~~
keseve `JeeHeefvekeb' Heeme mLeeves JeeHeefkeveb mJeerkegJe&efvle leVe YeceeefYeYetleeseb
eeesie:~
efnvoerDeLeJee ueivesMe Deewj DecesMe eefo meHlece mLeeve ceW nesb lees veewkee
peue kes yeere ceW Yeke jner nwSsmee HeueeosMe kejvee eeefnS ~
en }eske HetJeexe }eske kee Hetjke nw ~ Fme eesie ceW `veewkee' [tye ieF&
nw' Ssmee veneR kenvee eeefnS ~ Fme eesie ceW efoiYece ee letHeeve Deeefo DeeHeoeDeeW mes
veeJe Yeke peeleer nw pees [tye Yeer mekeleer nw ee le kees eeHle Yeer kej mekeleer nw ~
veeremLeesmleefcelees Jee ce=legHeefle&ve&Jeceiees efjHeg#es$es ~
veerees Jee YeJeefle leoe JeJeleueeYees YeJesVe leoe ~~ 144 ~~
oerefHle:eoe ce=legHeeflejcesMees veeremLeesmleefcelees Jee veJeceiees Oece&YeeJes efmLelees
YeJeefle, DeLeJee DecesMees efjHeg#es$es mJekeeres Me$egjeMeew YeJeefle, DeLeJee eefmceved keefmceVeefHe
YeeJes efmLelees DecesMees veeremLees meeeoe JeJeleueeYees veewkeeieleJemlegJeJenejs ueeYees ve
YeJesefoefle ~ De$e ekeej$eesCe DecesMeefmLeefleJeMesveeueeYe: eoefMe&le DeeeeexCe ~
efnvoereefo DecesMe veeremLe DeLeJee Demlele neskej veJece YeeJe ceW nes ee
Me$egie=ner nes DeLeJee veere jeefMe kee neskej efkemeer Yeer YeeJe ceW yewe nes lees veewkee eje ueeeer
ieF& Jemleg kes JeeHeej mes ueeYe veneR neslee nw ~
eneb veewkee DeLeJee Heeveer kes penepe mes mecyeefvOele Deve keefleHee %eeleJe eesieeW
kees efveoxefMele kejvee DeeJeMeke nw ~ eeefHe Deeeee&HeeeYegmetefj Fme ej ceW eej eMveeW kee
ner efJeeej kejles nQ(1) #esceeeele (2) yeg[ve (3) HueJeve Deewj (4) HeCeJeJeefle,
Hejvleg HejJeleea eMveMeeefm$eeeW ves veeefJeke kegMeue, DeefiveYee, Me$egYee SJeb Deve efmLeefleDeeW
kee Yeer efJeeej efkeee nw ~ FveceW mes keg Keele eesie Fme ekeej nQ

129

Keeueer veewkee ueskej Deeves kee eesie

eefo eMveueivesMe DeLeJee Gmekee veJeceebMesMe Je$eer neskej $etj en mes nes lees
veewkee efJevee efkemeer Jemleg kees efuees ner ueew Deeleer nw
ueiveeefOeHes Jeef$eefCe eebMeveeLes
..........HeeHew&mleoe Jemleg efJevesefle Jeeeced ~ lee0 veer0
veewkee kes ceeefueke kee yeerceej nesves leLee cejves kee eesie
(1) eefo ueive, Dece ee elegLe& YeeJe ceW HeeHe en yews neW Deewj ueivesMe mete& efkejCeeW mes
Demlele nes lees veewkee mJeeceer kees jesieer ee ce=le mecePevee eeefnS
ueivesces elegLex Jee HeeHees jefJekejsHes ~
veewkeeHeeflemleoe jesieer ce=lees Jesefle yegOees Jeosled ~~ eMveYet<eCeced
(2) eefo DecesMe ueive, jeMeerMe ee evcee kees $etjef mes osKelee nes lees veewkee meefnle
ceeefueke [tye peelee nw
ueivesMeb evveeLeb Jee evb meJee ce=legHees eefo ~
HeMesl$etjMee veeJee meceb veMeefle veewHeefe: ~~ leeefpekeveeruekeCer
veewkee efmLele ueesieeW ceW HejmHej keuen kee eesie
eefo ueivesMe Deewj jeMeerMe ceW HejmHej ef mecyevOe nes Deewj ef Me$egJeod nes lees
veewkee ceW efmLele ueesieeW ceW HejmHej keuen neslee nw ~ en eJeveeeee& kee cele nw
ueiveevHeleer $etjeeveesveb eoeref#eleew ~
leoe Heeslepeveeveeb e efceLe: keuenceeefoMesled ~~
veeJe kees Me$eg leLee Deefive mes Yee kee eesie
efpeme eesie mes YegJeveoerHekekeej leLee leeefpekeveeruekeCerkeej veewkee kees Yekeves
keer metevee osles nQ Gmeer eesie mes eMveYet<eCekeej Deefive Deewj Me$eg mes Yeg kenles nQ ~1
Fefle veewce=efleyevOeveejced ~

130

DeLeeleerleefoveueeYeeefoejced ~~ 31 ~~
ueives eefon efJeeejes YeJeefle veJeebMekeielewe&nwmle$e ~
yeerpeb iegHeosMees ueiveveJeebMeesveLeeegeced ~~ 145 ~~
oerefHle:ceceeleerleefoveeefve keLeb ieleeefve ? cece Jeleerleme keeueme
HeueeosMeb keg eYe=efleeMves ees efJeeejes ueives YeJeefle me He=ekeeues
veJeebMekeielewenwjefHe ~ lelkeeueeMveueiveme veJeceebMes es ene:efmLelee YeJeefvle
lewenwJe&leerleb Heueb Jeeeced ~ Deefmceved HeuekeLeve$eces iegHeosMees yeerpeb YeJeefle ~ iegb
efJevee efkeceefHe leLeb mHeb ve mHegjefle ~ eefo efkeefeogHeefo<eles leoefHe
ueiveveJeebMeesveLeecveeeeYeeJeeled ~
eneCeeb veJeceebMeYeesieme efoveeefomebKee eLee HetJez: eefleHeeefolee leLee$e
efveHeles
veJeebMeeske&efmele%eeveeb meef$eYeeiecenm$eeced ~
vee[e: HeeoMewJeb oesYeew&ces Heeefoveeefve e ~~
ceemees peerJes meef$eYeeiem$eeesoMe e Jeemeje: ~
Mevescee&me$eeb $ebMees jenescee&meeb Hegve: ~~ Fefle ~
efnvoeryeerles nges mecee ceW ueeYeeueeYeeefo kewmee ngDee nw Fmekes %eeve nsleg
efpeme ekeej ueive mes efJeeej efkeee peelee nw Jewmes ner en efpeme veJeceebMe ceW efmLele neW
Gme mes efJeeej kejvee eeefnS, Hejvleg veJeceebMeeW mes Heue kenves ceW ieg kee GheosMe
yeerpe He neslee nw ~ ieg mes Gheefj ngS efJevee veJeceebMe ceeOece mes Heue keLeve
DeveLee Deewj Deege nesiee ~
leeVeJeebMekeieleevKesejeved veme leefves ueives~
egjJeeOeee& ieCekewJee&eceefle$eevleefoveJe=eced ~~ 146 ~~
oerefHle:eMvekegC[ueer efvecee&e meJex<eeb eneCeeb mLeeHeveb veJeceebMeJeMesve le$e
le$e keee& e$e les veJeceebMes efmLelee YeJeefvle ~ FocesJe leLece$e emleewefleueives leefves
He=eueive FleLe&: ~ ieCekewozJe%ewve&JeebMekeieleeved eneved veme efJeefueKe
leovegmeejceefle$eevleefoveJe=eb JeleerleefoveHeueb ceveefme DeJeOeee& eg: Heueme keLeveb

131

Jeeeced ~ leJe Fceeefve efoveeefve ueeYeeoeefve Deemeefveceeefve eeueeYeeoeefve

veJeebMekewenwJee&eceeb mHeeLe&: ~
efnvoereMvekeeue ceW pees en efpeme veJeceebMe ceW nes Gmes JeneB mLeeefHele kej
yeerles ngS efoveeW kee HeueeosMe ee kes efueS peesefle<eer eje kenvee eeefnS ~
Jemlegle: en eMveMeem$e keer meJe&Lee He=Leked HeueeosMe eefkeee nw ~ Fme
efJeefOe mes HeueeosMe kejves kes HetJe& DeJeMe ner DevegYeJeer ieg mes HeueeosMe eef$eee
yeesOe peevevee He[siee DeLeJee keefleHee kegC[efueeeW kes Heue keLeve mes Fmes eeesie keer
kemeewer Hej kemevee He[siee ~
eneW kes veJeceebMe keer efoveeefo mebKee Fme ekeej efveefo& nw
mete&
3 efove 20 Ieer
ev
15 Ieer
cebieue
5 efove
yegOe
3 efove 20 Ieer
ieg
1 ceeme 13 efove 20 Ieer
Meg$e
3 efove 20 Ieer
Meefve
3 ceeme 10 efove
jeng/kesleg
2 ceeme
es veJeceebMe en Ske veJeceebMe KeC[ kees Thejefveefo& keeue ceW Hetje kejles (Yeesieles)
nQ ~
Fefle DeleerleefoveueeYeeefoejced ~
DeLe ueivesMeebMeueeYeeefoejced ~~ 32 ~~
ueiveHeeflee&$eebMes He=eueives lecebMeceeueeskee ~
ueiveeefOeHeebMeueiveebMeveeLeees&iegeflemeglJeced ~~ 147 ~~
oerefHle:He=eueives eMvekeeefuekes ueives ueiveHeefleue&ivesMees e$eebMes
eefmceVebMes efleefle lecebMeceeueeskee mebe ueiveeefOeHeebMees ueivesMemeveJeceebMees
ueiveebMeveeLe ueivee eefmceVebMes YeJesled leeesYeeesue&iveeefOeHeueiveebMeees: efmLeefle

132

ogiegefleme=lJeb efeesiemLeeveeesiecew$eerYeeJeeved efJeueeskeveereced ~ eefo efmLeefleefjeb

meeOJeer meceglHeeles leoe MegYeme Je=efYe&Jeefle ~
efnvoereMve keeue ceW ueivesMe efpeme DebMe Hej efmLele nes Gmes osKe kej,
ueivesMe efpeme kes veJeceebMe ceW nes Gvekee mJeeceer Deewj ueive kes veJeceebMe mJeeceer kees
osKe kej efJeeej kejvee eeefnS efke Fvekee HejmHej efeesie, mLeeveeesie Deewj
cew$eereesie yeve jne nw ee veneR ~
Fme }eske ceW cegKele: ueive Deewj ueivesMe kes veJeceebMe mJeeceer keer ef,
efmLeefle Deewj cew$eer mes Heue Je=ef kee efJeeej efkeee ieee nw ~
e$e meee$e YeJeslmegojlee levegOeveeefoYeeJes<eg~
eeJeuueiveeefOeHelesjbMekeeue: me keeuee ~~ 148 ~~
oerefHle:e$e levegOeveeefoYeeJes<eg ueiveefleereeefoYeJeves<eg HetJeexeb Ieles DeLee&led
ueiveveJeceebMesMeueivesMeveJeceebMesMeees&efeg&eflecez$eer Jee meeled le$e meeled le$e
levJeeefomLeeves<eg megvojlee YeJeefle ~ Feb MeesYeveeefmLeefle: efkeeled keeueHee&vleb efleefle~
Fleekee*d#eeeecegejeefleeeJeuueiveeefOeHelesjbMekeeuees ueivesMemeebMekeeue: meeled
leeJeled keeueHee&vleefceeb efmLeefle: meeled ~ Jemlegle De$e eesiekeeuemeeJeefOeefJe&eeefjlees
efJeeles ~ eleskeb enme veJeceebMeYeesiekeeue: Heefle SJe efJeeles ~ Dele Demeew
MeesYevekeeuees veJeceebMeYeesieeJeefOeHee&vlecesJe YeJeefle ~
efnvoerHetJeexe eesie efpeme leveg, Oeveeefo YeeJeeW ceW ueiee nesiee Gve YeeJeeW keer
Je=ef nesieer ~ en Je=ef ueivesMe veJeceebMeHeefle kes Yeesiekeeue Hee&vle nesieer ~
eleske en kee veJeceebMe Yeesiekeeue yeleueeee pee egkee nw ~
me_eeeexmeew leeJeeeJeled HetCee& YeJeefvle les YeeJee: ~
ceemeHeueb mecHetCe peeleb ueiveeefOeHeeled leefooced ~~ 149 ~~
oerefHle:Demeew ueiveeefOeHeeflejbMeeOeerHeeflee leeJeveeefomLeeves<eg meeeeex
eeJees Oeveeoees YeeJee: HetCee& YeJeefvle ~ eefmceved mLeeves ueiveebMeeefOeHeees&ef: mecHetCee&
meeled DeLeJee leeese&gelJeb efce$elJeb Jee meeled leoe leme mLeeveme mebKeee
ceememebKee JeeJee ~ De$e mHeeLeex ueivemLeeveeled ueivesMees eefmceved YeeJes efleefle
leeJevcee..............keee&me mebefmeefpee&eles ~

133

efnvoeren keeue Oeeveefo YeeJeeW ceW leye leke euevee eeefnS peye leke es
YeeJe HetCe& ve nes peeS Deewj YeeJe mes ueivesMe (ef, egefle) efpeleveer mebKee Hej efmLele
nes Gleves ceemeeW ceW keee& HetCe& neslee nwSsmee kenvee eeefnS ~
en }eske `e$e meeled le$e YeJesled megvojlee' kee efJekeuHe nw ~ eMve ueive
kee veJeceebMe mJeeceer Deewj mHe ueivesMe kee veJeceebMe mJeeceer efpeleves YeeJeeW kes
Devlej Hej efmLele neslee nw Gleves ceeme Hee&vle keee& euelee jnlee nw ~ keee& keer
HetCe&lee leye nesleer nw peye YeeJeeW kee Devlej Yeer HetCe& nes peelee nw ~
Fefle ueivesMeebMeueeYeejced ~
DeLe s<keeCeeefoejced ~~ 33 ~~
s<keeCes e$e ueiveb meeod eefJebMeefleleces lele:~
s<keeCes eefo ueivesMe: He=eeeb levce=efleOeg&Jeced ~~ 150 ~~
oerefHle:DeLesoeveeR jesefieCe: kegMeueHe=eeeb s<keeCeeje Heueb
keLeeeflee$e eMves eefJebMeefleleces s<keeCes ueiveb meeled lelees leefmceved x<keeCes eefo
ueivesMe: efmLelemmeeled leoe jesefieCees OegJeb ce=legYe&Jeefle ~ Skeefmceved jeMeew s<keeCeme
$eerefCe KeC[eefve YeJeefvle ~ eLece KeC[s 1 le: 10 DebMee: meceeeeefvle ~ SJecesJe
11 DebMele: 20 DebMeHee&vle efleereKeC[b YeJeefle ~ 21 DebMele: 30
DebMeHee&vleb le=leereKeC[ Hete&les ~ De$eeeeexCe ueiveef$eYeeieHeme s<keeCeme
keuHevee ke=lee ~ meHlecemLeeveb eeJeod SkeefJebMeeflejbMee: Jeleerlee YeJeefvle ~
eefJebMeeflelecesMescemLeeveb YeJeefle ~ Delees$e eefo ueivesMe: efmLele: meeled
leoeJeMecesJe #esceeMves cejCeb Jeeeefceefle ~
efnvoereefo jesieer kes #esce eMve ceW ueive mes 22 JeW s<keeCe ceW ueivesMe
efmLele nes lees efveefele ner (jesieer keer) ce=leg nesleer nw ~
eneB Deeeee& ves ueiveef$eYeeieHe s<keeCe keer keuHevee keer nw ~ meHleceYeeJe
leke 21 s<keeCe yeerle peeles nQ ~ 22 JeeB s<keeCe Dece YeeJe kee neslee nw ~
Dele: Dece YeeJe ceW ueivesMe kee efmLele nesvee ce=legkeejke ceevee ieee nw ~ Ske

134

jeefMe ceW leerve s<keeCe nesles nQ ~ Dele: meHlece YeeJe leke 7321 s<keeCeeW keer
Hetefle& nes peeleer nw ~
ueiveHees ce=legHeeeefHe ueives meeleecegYeew eefo~
efmLeleew s<keeCe Skeefmcebmleoe cetefle&efve&jeceee ~~ 151 ~~
ueiveHees ce=legHeeeefHe ce=leew meeleecegYeew eefo ~
efmLeleew s<keeCe Skeefmcebmleoe ce=legve& mebMee: ~~ 152 ~~
oerefHle:eefo ueiveHees ueivesMees ce=legHeeecesMee GYeew ew ueives eMveueives
meeleecesJee ew eefo SkeefmceVesJe s<keeCes efmLeleew YeJesleeb leoe cetefle&: Heeref[lemesnes
.........pee jefnle: meeled ~ efleere}eskes ueivesMejvOesMeees
DecemLeeveefmLeefleJeMesve ce=legeesieb efveHeeefleueiveHees ueivesMees ce=legHee
jvOesMeewefHe ce=legYeJeves jvOes GYeew ew meeleeb leLee SkeefmceVesJe s<keeCes efmLeleew
YeJesleeb leoe ce=legYe&Jeefle ~ vee$e mebMee: kee&Je: Fefle ~ ueivesMejvOesMeeesjskeefmceved
s<keeCes leoe SJe efmLeefle: mebYeeJeles eoe leeesjbMees s<keeCemewKeC[s YeJesled ~
Skeefmceved jeMeew s<keeCeme $eerefCe KeC[eefve YeJevleerlegecesJeHetJe&ced ~
efnvoerjesie mes mecyeefvOele eMvekegC[ueer ceW eefo ueivesMe Deewj DecesMe
ueive ceW efmLele neW leLee Ske ner s<keeCe ceW neW lees Mejerj efvejesie neslee nw ~ eefo
ueivesMe Deewj DecesMe oesveeW Dece mLeeve ceW Ske ner s<keeCe ceW efmLele neW lees
efve:mevosn ce=leg nesleer nw ~
eLece eesie ceW ueivesMe Deewj DecesMe ueive ceW Ske ner s<keesCe ceW neW lees
efvejesie kejles nQyeleueeee ieee nw ~ Ssmeer efmLeefle ceW ueivesMe eyeue nes peelee nw leLee
De<cesMe DeHeves mLeeve mes <e<mLe nes peeves kes keejCe ce=legYeeJe kes Heue kee
veeMeke nes peelee nw ~ FmeerefueS jesieer Jeefe kee Mejerj ee efpememes mecyeefvOele eMve
neslee nw Gmekee Mejerj mJemLe jnlee nw ~ efleere eesie ceW DecesMe Deewj ueivesMe
Ske ner s<keeCe ceW nesves kes keejCe eyeue nes peeles nQ leLee DecemLe neskej Deewj
DeefOeke Ieeleke nes peeles nQ ~ Ssmeer DeJemLee ceW `s<keeCes e$e ueiveb meeod
eefJebMeefleleces lele:' eesie Yeer ce=legkeejke nes peelee nw ~ Dele: jesieer keer ce=leg
efve:mevosn nesleer nw ~

135

ueeYeeesie:
ueiveHees ueeYeHeeeefHe ueeYes meeleecegYeew eefo~
efmLeleew s<keeCe Skeefmceved eguee&YemleoeOegJeced ~~ 153 ~~
oerefHle:FoeveeR s<keeCeJeMesve eeefMvekeme Heueb eefleHeeelesueiveHees
ueivesMees ueeYeHe SkeeoMesMeeesYeew ew eefo ueeYes meeleeb leLee SkeefmceVesJe s<keeCes
YeJesleeb leoe eg: eeefMvekeme ueeYees OegJeb efveeesve YeJeefle ~
efnvoereefo ueivesMe Deewj ueeYesMe eMvekeeue ceW SkeeoMe mLeeve ceW yews
neW Deewj Ske ner s<keeCe ceW yews neW lees eeefMveke kees efveefele ner ueeYe neslee nw ~
Jemlegle: en keee&efmeef eesie kee ner ekeejevlej nw,
keeeWefke`ueiveeefOeHeme eesiees ueeYeeOeerMesve ueeYekej:' }eske ceW ueivesMe Deewj
SkeeoMesMe kee eesie Deeeee& ves ueeYeoeeke ceevee nw ~ JeneR Hej(yeejnJeW ej ceW)
en Yeer kene ieee nw efke evcee keer ef Fve oesveeW Hej (ueivesMe Deewj
SkeoeMesMeHej) He[leer nes lees `Hejb ueeYe' neslee nw ~ erke Gmeer eesie kee keLeve
s<keeCeJeMe eneB Yeer efueee ieee nw ~
Heg$eeeefHleeesie:
ueiveHe: Heg$eHeeeefHe Heg$es meeleecegYeew eefo~
efmLeleew s<keeCe Skeefmceved Heg$eeeefHlemleoe YeJesled ~~ 154 ~~
oerefHle:FoeveeR ueivesMeHeg$esMeeYeeb Heg$eeeefHleeesieb efJeeejeefle ueiveHees
ueivesMe Heg$eeeeefHe HeecesMeeeefHe Heg$es HeeceYeeJes eefo GYeew ew meeleeb leLee
SkeefmceVesJe s<keeCesefHe meeleeb leoeJeMecesJe Heg$eeeefHleYe&efJe<eleerefle
keLeveereceslelHeueced ~
efnvoerueivesMe Deewj HeecesMe oesveeW Ske meeLe ner HeeceYeeJe ceW yews nesb
leLee Ske ner s<keeCe ceW nesb lees `Heg$e keer eeefHle nesieer'Ssmee HeueeosMe kejvee
eeefnS ~
Fme ekeej ueivesMe Deewj keees&Me eefo oesveeW Ske meeLe Ske YeeJe ceW Ske
s<keeCeefmLele neW lees Gme keee& keer efmeef nesleer nw ~ eefo keeexMe ef$eke mLeeveeW kee

136

Heefle nes lees ke kee eeyeue kenvee eeefnS ~ Fmeer leLe kee eefleHeeove Deeeee&
Deieues }eske ceW kej jns nQ ~
SJeb eoMeYeeJes<eg s<keeCewjsJe kesJeuew:~
yegOees efJeefveefeleb yeteeod YeeJes<Jeves<eg efve:mHe=n: ~~ 155 ~~
efnvoer:SJeb HetJeexeefJeefOevee eoMeYeeJes<eg levJeeefeJes<eg kesJeuewx<keeCewjsJe Heueb
keLeveereced ~ efvemHe=nes yegOeesves<eg YeeJes<eg eesieeseb dJee efJeefveefeleb efveeecesJe yeteeod ~
keefeleeiele efkeceefHe He=efleleoeleme eMvemeesejb s<keeCeefmLele
keeexMeueivesMeeeseexieeje keLeveereced ~
efnvoerFme ekeej mes yeejnYeeJeeW ceW kesJeue s<keeCe kes eje HeueeosMe kejvee
eeefnS ~ efve:mHe=n ieCeke kees Deve YeeJeeW ceW efmLele ueivesMe keeexMe kes Ske s<keeCemLe
nesves mes efveee HetJe&ke Heue kenvee eeefnS ~
eMvekeeues meewceJeieex eefo ueivesefOekees YeJesled~
enYeeJeeveHes#esCe leoe %ese MegYeb Heueced ~~ 156 ~~
eMvekeeues $etjJeieex ueives eeefOekees YeJesled ~~
DeMegYeb HeueceeKeseb eneHes#eeb efJevee leoe ~~ 157 ~~
oerefHle:Fceew ew }eskees peelekeMeem$eme eMveMeem$eme e efmeevleYetleew
efJeesles eMvekeeues eefo ueives meewceJeie&: MegYeJeie& DeefOekees YeJesod DeLee&led ueives
meewceeneCeeb mebKeeefOekee meeeLee s<keeCeveJeceebMeeoees Jeiee& MegYeeneCeeb
megmleoeves<eeb YeeJeeveeb efJeeejb efJevewJe MegYeHeueb keLeveereced ~ SJecesJe eefo
eMvekeeues ueives $etjeneCeeb Jeie& DeefOekees YeJesled leoeves<eeb eneCeeb efJeeejeHes#eeb
efJevewJe DeMegYeb Heueb Jeeeced ~ efJe<eesefmceved <edHeeeefMekeeeeb He=LegeMemee
Geced
ees ees YeeJe: mJeeefcees eglees Jee
meewceJee& meeled leme lemeeefmleJe=ef: ~
HeeHewjsJeb leme YeeJeme neefve
efveoxJeeHe=leeb pevcelees Jee ~~

137

efnvoereefo eMvekeeue ceW ueive ceW MegYeeneW kee Jeie& DeefOeke nes lees Deve
YeeJeeW kes efJeeej kes efyevee ner MegYe Heue kenvee eeefnS ~ Fmeer ekeej eefo
eMvekeeefueke ueive ceW DeMegYe eneW kee Jeiee&efOekee nes lees eneefoefJeeej kes efyevee ner
DeMegYe Heue kenvee eeefnS ~
en peeleke Meem$e leLee eMveMeem$e kee efmLej efmeevle nw ~ eefo ueive ceW
meewce en kee ie=n, veJeceebMe, s<keeCe, nesje, ef$eMeebMe leLee eoMeebMe nes lees MegYe
Heue nesiee ner ~ Ssmeer efmLeefle ceW Deve YeeJeiele oes<e ieewCe nes peeles nQ ~ eefo
efmLeefleefJeHee&e nes peees DeLee&led DeMegYeen kee Jeiee&efOekee ueive ceW nes peees lees
DeMegYe Heue kenvee eeefnS ~
DeLe oes<e%eeveejced
cetleez efs eoMeskeex Jees kece&efCe Yetmegle:~
<e<evleeee<ceMeves Jeeemles Mes<e Keseje: ~~ 158 ~~
#es$eeefOeHeekeeMeosefJeMeeefkeveeeeMe osJelee:~
osJeoes<eecyegosJeelceJevlejeefcenjeoe: ~~ 159 ~~
oerefHle:eMvekeeues eoe cetleez ueives efsces eoMes Jees mLeeveskeex
meteex Jees eoMes kece&efCe oMeces Yetmeglees Yeewce:, <eevleeeeceeves
efjHegJeeueiveeceieeves efJeOeg:, Mes<eKeseje: yegOeiegMeg$eMeefvejenJe Jeeemles
eoMemeHleces $eceMe: efceefnjeoe: metee&oe: #es$eeefOeHe: #es$eHeeuemeekeeMeosJee:
Meeefkevee:, osJeleeee:, osJeoes<eme, DecyegosJeleeee:, Deelceve: oes<e:, esleeefvlekeeos:
eYeeJeJeMesve keb YeJeefle ~ mHeeLeex eefo jefJe: 1-8-12 mLeeves Jee YeJeefle leoe
#es$eHeeueme oes<ees Jeee: ~ 6-12-1-8 mLeeves Jee eves YeJeefle
leoekeeMeosJeleeoes<eesJeOese: ~ eefo 12-10- Jee mLeeves Yetmeglees (ceue:)
YeJeefle leoe Meeefkeveeroes<ees efJepeeveereeled ~ SJecees 12-7 Jee mLeeves $eceMees yegOeieg-Meg$e-Meefve-jengJe: mlegleoe $ecesCewJe JeveosJeleeee oes<eeled osJeleeee oes<eeled
peueosJeleeee oes<eeled, Deelceoes<eeled esleeefoie=nosJeleeee oes<eeled keb YeJeleerefle ~
DeveoefHe keejCeb oes<eme YeJeefle Hejb ene DeeefOeowefJekeoes<eceefHe meteeefvle~
eLee evLeevlejs (leeefpekeveeruekeCer) ueYeles

138

Jees eoMes <es ueiveelHeeHeenes eefo ~

nlees ieowpe&uewMMem$ewmleme oes<e: kegueesJe: ~~
ueiveeled 3-9-12-6 mLeeves<eg keefelHeeHeenefmleefle leoe
nvevekedpeueMem$ekegMeuees oes<eeefoefYe: keb ce=legJee&YeJeefle ~ Sles<eg mLeeves<eg
eveefoene eLeeoes<ecegeJeeefvle leLee$e keLeles
evs osJees jJeew osJeeod Yeewces mJekegueieew$epeeved ~
yegOes efJeefe$epeefvelees oes<e: meelkece&mecYeJe: ~~ Fefle ~
jesieeod oes<eeod Jee cegefeYe&efJe<eefle ve Jesefle efpe%eemeeeeb leeefpekeveeruekeCeeb eLee
ueYeles
kesvmLewye&efueefYe: HeeHewjmeeOee osJeleeieCee: ~
meewceenwe kesvmLew: meeOee cev$emleJeee&vew: ~~
keCkeeef$ekeesCemLee: MegYee Gheees MeMeer ~
ueives e MegYemevs jesieer jesieeod efJecegeles ~~ Fefle ~
efnvoereefo eMvekeeue kes mecee mete& 1-8-12 JeW YeeJe ceW nes lees
#es$eHeeuepeve oes<e neslee nw, evcee 6-12-1-2 JeW YeeJe ceW nes lees
DeekeeMeosJelee peve oes<e neslee nw, cebieue 12 ee 10 JeW YeeJe neW lees Meeefkeveer
peve oes<e neslee nw ~ SJecesJe yegOe 12 ee 7 JeW YeeJe ceW nes lees JeveosJelee peve oes<e
ieg 12 ee 7 JeW YeeJe neW lees osJeoes<e Meg$e 12 ee 7JeW YeeJe ceW nes lees
peueosJelee peve oes<e Meefve 12 ee 7JeW YeeJe ceW nes lees Deelceoes<e leLee jeng 12
ee 7 JeW YeeJe ceW nes lees esleie=n osJelee peve oes<e neslee nw ~
Fme mecyevOe ceW leeefpekeveeruekeCer ceW oes }eske nQ
esleee jenew efHelej: megjspes evscyegosJemleHevesefHeosJe: ~
mJeiees$eosJee Meveew yegOes e Yetleeefve efJeveeod JeejvOemebmLes ~~
Meeefkeve Deejs Ye=iegpescyegosJees ie=efvle cele efJecegKeb cegkegvoeled ~
mJe#eexeies Jeere&egles e meeOeeMevs e veeres efJeyeues ve meeOee: ~~

139

DeLee&led jeng en kes keejCe esle oes<e, ye=nmHeefle kes keejCe efHelej oes<e,
evcee kes keejCe peueosJeer oes<e, mete& kes keejCe osJeer oes<e, Meefve kes keejCe kegue
osJelee oes<e, yegOe kes keejCe Yetle esle oes<e, cebieue kes keejCe Meeefkeveer oes<e leLee
Meg$e kes keejCe peueosJelee oes<e mes ceveg<e kees JeeefOe nesleer nw ~
eneW kes eje De DeeefOeowefJeke MeefeeeW kes GlHeele keer metevee efceueleer
nw ~ peeleke Heefjpeele kes Devegmeej mete& en osJelee leLee yeeeCe kes DeefYeMeeHe peve
JeeefOe kees metefele kejlee nw ~ SJecesJe ev keeefuekee, cebieue YewjJe leLee Yetleesle,
yegOe Jew<CeJeMeefe, ieg-Deefive, osJelee, yeeeCe leLee MeeHe, Meg$e m$eerpeefvele eeesie,
Meefve efHeMeee leLee ...........eleeefokeeW mes GlHeVe JeeefOe kees yeleueeee nw ~ Dele:
Ssmeer oMee ceW cev$eeeesie Deewj en peefvele oes<e kes efveJeejke efJevee kesJeue Deew<eefOe mes
ueeYe mecYeJe veneR neslee ~
Fefle oes<e%eeveejced ~
DeLe efoveeee&ejced ~~ 35 ~~
eoervogefo&veeee&eeb MegYe: meeogoeemleees: ~
eseebmleoeJeievleJeb mekeueesefHe efn Jeemej: ~~ 160 ~~
oerefHle:Hegje jepeeve: mJekeereeeeb meYeeeeb jepepeewefle<eer Heeueeefvle mce:~
les mJeefoJemeb eefle Heeg: eoe ces efoJeme: keeried YeefJe<eefle ? MeesYeveDeMeesYevees
Jesefle ? Deme eMvemeesejs meJe&Leeeb }eskees JeJene&Je:efoveeee& eMvekeeues
eoervogMev Goeemleees Goekeeuesmlekeeues e MegYemmeeled leoe eseeved
DeJeievleJe: ~ efn efveMeesve mekeueesefHe mecHetCeexefHe Jeemejes efoJeme: keueeCekej
DeJeievleJe: ~
efnvoerefoveeee& kes eMve ceW DeLee&led keesF& Hets efke cesje efove kewmee
Jeleerle nesiee ? lees Fme eMve kes Gej ceW eefo Goe Deewj Demle kes mecee evcee
MegYe nes lees mecee efove esekeejke mecePevee (kenvee) eeefnS ~
eeeerve keeue ceW jepee ieCe DeHeveer jepemeYee ceW HeefC[le (ieCeke) jKeles
Les~ GvnW DeeMebkee nesves Hej DeHeves efove Yej kes YeefJe<e keer Yeer efevlee nes peeleer

140

Leer~ efoveeee& kes #esce eMve ceW evcee ner meJe&Lee keejke en neslee nw ~ eefo en
eMvekeeue kes oewjeve MegYeen mes , egle ee MegYejeefMemLe nes Deewj DemleHee&vle
Fmeer efmLeefle ceW nes lees efove Gece {bie mes yeerlelee nw ~ kesJeue efove Yej kes efueS eMve
efkeee peees lees meteexoe Deewj metee&mle Hej mes Feveeve kejkes Heue kenvee
eeefnS~
Deefmevee JeOeeesie:
jenew JeeLe kegpes $etjs HejefmcevveefHe Kesejs~
De<ces mJeie=ns ewJe efoves evsefmevee JeOe: ~~ 161 ~~
oerefHle:efoveeee&eMves Deces mLeeves jenew, kegpes Jee efmLeles meefle
HejefmceVeefHe $etjs Kesejs efmLeles eefo les mJeie=nmLee: megmleefmceVesJe efoves
le$ewJeecemLeeves eves YeJeefle leoeefmevee Kesve JeOees Jeee: ~ HetJe& 101 }eskes
gefjkeee enejeesiees efveefHelees efJeeles ~ le$e efJeJeeoeregieueeesce&Oes gefjkeeee:
enejes JeefCe&le: ~ De$e Dekemceeod (eesiesefmceved) leer#CeOeejsCeem$esCe ce=legeesie:
eefleHeeefole: ~ s<keeCeejsefHe eefleHeeefoleb eod DecesMeescemLees ce=legkeejkees
YeJeefle ~ me SJe efmeevle De$eeefHe Meles ~ DecemLes $etjens efJeMes<eHesCe Yeewces
jenew Jee Mem$eeefovee ce=legYe&Jeefle ~
efnvoerefoveeee& kes eMve ceW eefo De<ce mLeeve ceW jeng ee cebieue otmejs
$etjen efmLele neW leLee mJeie=ner neW Deewj evcee Yeer De<cemLe nes lees Gme efove Jeej
(leer#Ce Oeej Jeeues Dem$e mes) ce=leg nesleer nw ~
Jeeo efJeJeeo efJeeejej ceW Yeer gje mes enej kee eesie efoee ieee nw, Hejvleg
JeneB oes efJeJeeefoeeW kes yeere keuen kes Devlejeue ceW enej kee eesie nw ~ s<keeCeej
ceW Yeer ce=leg eesie kee JeCe&ve kejles mecee efueKee ieee nw efke DecesMe $etj nes Deewj
DecemLe nes lees ce=leg nesleer nw ~ Fmemes mHe neslee nw efke DecemLeeve Ieeleke neslee
nw ~ DecemLe jeng ee cebieue leer#CeOeejJeeues Dem$e mes enej kejeles nQ ~ eefo es
mJeie=ner $etje$eevle leLee evcee kes meeLe DecemLe neW lees efveee ner leueJeej Deewj
Deeiveseem$e mes Ieele osves Jeeues nesles nQ ~

141

ovlegjJeove: ke=<Cees efJe%esees jengoMe&ves eeCeer~

<e<s<ces e peerJe: keLeeefle e meefvveHeelepeced ~~ 162 ~~
oerefHle:DeLesoeveeR pevcekeeuemJeHeb efveHeeefle-eoe jeng: eMvekeeues
eMveueiveb HeMeefle DeenesefmJeled pevcejeMeew Jele&ceevees jengpe&vceueiveb HeMeefle leoe eeCeer
peeleke: eeefMvekees Jee ovlegjJeove: euecyeovlees efJe%esees %eeleJe: ~ me ke=<CeJeCeexefHe
YeJeefle ~ eMveueiveeled pevceueiveeod <esces e mLeeves efJeeceeve: meefVeHeelepeb
meefVeHeeleieob keLeeefle ooeefle ~ jenes&efe&oe ueives YeJeefle efkecyee evs YeJeefle leoe peve:
ke=<Cekeeees ovlegjJeovee peeele Fefle ~
efnvoereMveueive Hej jeng keer ef nesves Hej ceveg<e keeues jbie kee leLee ye[sye[s oeBle Jeeuee neslee nw ~ ueive mes <e ee Dece mLeeve ceW ye=nmHeefle nes lees meefVeHeele
jesie neslee nw ~
jeng kee JeCe& ke=<Ce kene ieee nw ~ peneb eneW mes jesie kee efveos&Me efkeee ieee nw
JeneB ye=nmHeefle kees meefVeHeele keejke ceevee ieee nw ~
Fefle efoveeee&ejced ~
DeLe ieYee&efoeMveejced ~~ 36 ~~
He=vlee: efHele=ceefvojs efHele=ie=neefYe%ee#ejb iegefJe&Ceer ~
HelegeeefHe leoereceefvojieleb iegJee& DeefYe%ee#ejced ~~
MegkeueejyOeefoveJeJeefmLeleefleLeervoJeecegveeRe OegJeeved ~
Yeeieb JeefefYejskekesve leveees eYeeb meglee Kesve Keced ~~ 163 ~~
oerefHle:ieefYe&Cee ieYe&le: efkeb YeefJe<eefle Heg$ees Jee Heg$eer ? iegJee& ieefYe&Cee
eMves efHele=ceefvojs efHelegie=&ns efHele=ie=neefYe%ee#ejb efHele=Oe=leveecee#ejb efJeieCe leme
mebKeeeemleLee Helegvee&cee#ejmebKeeeeMewkeeb efJeOeseced ~ eefo mee iegefJe&Ceer
Heefleie=neoeiele eMveb ueive leoe leoereceefvojieleceefYe%ee#ejb HeefleJesMceefmLeleveecee#ejb
Helegvee&cee#ejweexpeveereced ~ mHeeLeeX eod efHeleg: HelegJee&iesnme eeefueleveecee#ejb
iegefJe&Cee: Helegvee&cee#ejweexpeveereced ~ Hegvee MegkeueejyOeefoveJeJeefmLeleefleLeerved
oJeeLee&led MegkeueHe#eme eefleHeoejYe ke=<CeeceeJeemeeb eeJeled ef$ebMeefeefLe<eg ee

142

eMvekeeefuekeer efleefLeefJe&eles lemee: mebKee leefmceved eesiee#ejs<eg eespee ~ cegveeRe

OegJeeved meHleOegJekeeved oJee JeefefYeefm$eefYeYee&ieb eoseced ~ Skesve Mes<esve leveees YeJeefle
eYeeb meglee Kesve Metvesve Mes<esve Keb Metveb YeJeefle, ieYeex ieueefle peelees Jee
efJeveMeleerefle YeeJe: ~
Deves<eg evLes<JeefHe efJe<eesefmceved eeHeles
efJe<eceefmLeles<Jeskeekeer Heg$epevceeo: Meefve: ~
jengegemleg lelkeeueb efJe: keeuesve ce=lego: ~~
DeefHe e
eoervogYeewceMeg$eeYeeb ieYeex Jee Jeeref#ele: MegYew: ~
leoemeew peveesled Heg$ees vee$e keeee& efJeeejCee ~~
Meg$ees Jee evcee JeeefHe ves#eles eefo Heeveced ~
leoe Heg$eme He=eeeb ve Heg$eesmleerefle keLeles ~~ Fefle
efnvoerieYe& mes mecyeefvOele eMve ceW eefo ieYe&Jeleer efHelee kes Iej ceW nes lees
JeneB kee eefmeveece DeLeJee HeefleIej ceW nes lees Jeneb kee Oeeefjle veece enCe kejkes pees
De#ej mebKee nes GmeceW Heefle kes veecee#ejeW kees pees[kej Jele&ceeve efleefLe keer mebKee
pees[kej GmeceW OegJee 7 pees[ oW ~ mecee eesiee ceW 3 mes Yeeie osves Hej eefo Mes<e
1 yees lees Heg$e, 2 yees lees kevee Deewj Metve Mes<e yees lees ieYe& Metve kenvee eeefnS
DeLee&led ieYe&veeMe nes peeesiee ee GlHeVe mevleefle cej peeesieer Ssmee HeueeosMe kejvee
eeefnS ~
eneb Megkeueeefo ieCevee kee efveoxMe nw, DeLee&led HetefCe&cee 15 Deewj DeceeJemee
30 mebKee ceeveW ~ ke=<Ce He#e keer efJeefOe keer efleefLe keer ieCevee 1617 18
Deeefme kejW ~ Thej efueefKele efJeefOe mes ieYe& kee efHeC[ yeveeee ieee nw, Hejvleg Fmekee
meleeHeve eMvekegC[ueer mes Yeer kej uesvee eeefnS ~

143

Skeefmceved eke=efle: MegYesve meefnles meewKeeeflejske: #eHee

veeLesve egeflejglee emejefle $etjsCe Heer[esodYeJe:~
Meg$es meHleceies efm$eee: Heefleieleb Heg$eeefokeb Jee Heoced~
He=vlee: megjleefmLeleeJevegYeJees Jeeees<cemLesefHe e~~ 164 ~~
oerefHle:eefo keeefeled m$eer ieCekeb eefle He=efle keerMeb megKeb efJeeles
Heleg:, Heg$e: kegMeueer efJeeles ve Jesefle, mLeeveueeYees YeefJe<eefle ve Jesefle leoe Meg$eensCe
meJe&cesleod efJeeee&les ~ FocesJee$e JeCe&eefle Heefleieleb, Heg$eeefokeb DeLee&led Heg$eeefokeeveeb Jee
Heob mLeeveeefokeb He=vlee: efm$eee: eMvekeeues Skeefmceved Meg$es Yeeie&Jes meHleceies leoe
eke=efle mJeYeeJees ve efJeMes<e: keefeoefHe Jeee: ~ DeLee&od HetJe&JeosJe meJe eeueefle~
MegYesve meefnles MegYeensCe meefnles Meg$es meewKeeeflejske: meewKeeefleMeees Jeee: ~
#eHeeveeLesve meefnles Meg$es eveges owleiegjew egeflejodYeglee HejceeKeeefle: emejefle
efJemleejleeb eeefle ~ $etjsCe ensCe ege: Meg$e: Heer[esJe: Heer[ekeejkees YeJeefle ~
Devesve ekeejsCe megjleefmLeleMeg$eeneje elHeueb efveefo&ceLee&led meHlecemLeMeg$esCe
elHeueb keefLeleb leosJe HeuececemLes Meg$esefHe e JeeJeced ~
De$e keseve efJeMes<eeMvee evLeeovemceeod Goele emletevles
ueiveeefOeHes eefJeve<s ve yegYeg#ee Yeewcemete&ees: ~
Demeke=efs evefmeleew eslmenpeeseflemeej DeeKeele: ~~
efs Yeewceekeez esgefOejesskee efHeepeesske: ~
efmeleYeewceew yeuenerveew me$etjMeefveefJe&efJeOejesie: ~~
meefVeHeelepeb kegee&lme$etjMesod ye=nmHeefle: ~
m$eereMves efies Yeewces efJeveb eesefveot<eCeced ~~
Me$egeMves leg <esMees cetleez yeefmleefJeOegmleLee ~
eeve: <eYe: Kes: Me$ees: He#ekej: me leg ~~
De$e YeekeHe=eeeb ueivesMees Yeekeeo: ~
meHleiees Yeekeeener YeekeeslHeefe&ke=veYe: ~~
elegLe&ceJemeeveb meeos<eg meewceenw: MegYeced ~
Jemles Jemleb meg$egceJeefmLeleeemeJe&le: ~~

144

Fleueced ~
efnvoereefo keesF& m$eer HeeflemegKe Heg$eeefokeeW kes megKe Deewj mLeeve megKe mes
mecyeefvOele eMve kejs lees eMvekegC[ueer ceW Meg$e en Dekesues meHlece mLeeve ceW yewe
nes lees `pewmeer efmLeefle nw Jewmeer ner jnsieer' kenvee eeefnS ~ eefo Meg$e MegYeen ege
(yegOe, ye=nmHeefle ege) nes lees `DeleefOeke megKe efceuesiee' SJeb Meg$e evcee ege nes
lees DeleefOeke `eefmeef efceuesieer' leLee HeeHeen ege Meg$e nes lees `Heer[e GlHeVe
nesieer' Ssmee HeueeosMe kejvee eeefnS ~ meHlecemLe Meg$e en kes eYeeJe mes pees Heue
Deeefo nQ GvnW DecemLe Meg$e mes Yeer kenvee eeefnS ~
eneB `megjleYeJeve' mes DeeMee nw `meHlecemLeeve ~' m$eer keer kegC[ueer ceW
meHlece YeeJe Heefle kee neslee nw ~ Dele: Jeneb mes Heefle kes megKeeefokeeW kee efJeeej
efkeee peelee nw ~
lege HeMeefle lege&Heesefmle efveefnleb $etjsefHe leefmcevYeJes~
esvve eeefHle: Keueg Kesejs e meoefOe<eveb leefovoew efmLeles ~~
mJeeefcees#eCeJeefpe&lesefHe e leoefmlelJeb ve leeef<e&kes
ueeYeMevegieer#eCesve jefnleb HetCe& e evs#eCeced ~~ 165 ~~
oerefHle:DeLesoeveeR elegLe&YeJeveeved efveefOe ue#eeeflelege&He: elegLexMe: lege
elegLe&mLeeveb HeMeefle leoeefmle efveefOe: ~ efveefnleb efveOeeveb YeJeefle efveefOee&oe elegLexMe: elegLe&YeeJeb
HeMeefle, Hejb $etjsefHe leefmceved elegLe&YeJeves efmLeles meefle eeefHleve& YeJesled ~ $etjenegefleefveefOe
veeMeeefle ~ DeLee&led eefo $etjeMelegLee&mLee YeJeefvle leoe efveefnleefveOes: eeefHleve& meeled ~
cetuele: $etjenme efe&efo legex YeJeefle leoe efveefOemle$e YeJeefle Hejb e efveOes: eeefHleve& meeled~
cetuele: $etjenme efe&efo legex YeJeefle leoe efveefOemle$e YeJeefle Hejb e efveOes: eeefHleve&
peeeles~ Deveefmceved Kesejs le$e efmLeles metee&efoeYe=eflekeens meoefOeeveb YeJeefle leLee e
mJeeefcees#eCeJeefpe&lesefHe elegLexMeefjefnlesefHe leefovoew efmLeles evceefme le$e Jee efmLeles Jeeref#eles
Jee leoefmlelJeceLee&led efveefnlemeeefmlelJeb Jeeeced ~ Hejb evegieer#eCesve jefnleb efveOeeveb leeef<e&kes
ve efceueefle eoe leefmceved evme egefle&efJee& YeJeefle leoe (leefmceved Je<ex) ueeYees peeeles ~
efnvoereefo eMvekeeue ceW elegLes&Me elegLe& YeeJe kees osKe jne nes lees efveefOe (gHee
Kepeevee ee kees<e) nesleer nw ~ eefo elegLe& mLeeve Hej $etjen keer ef He[s lees Gme efveefOe keer

145

eeefHle veneR nesleer ~ elegLe&mLeeve ceW metee&efo eneW ceW mes keesF& Yeer efmLele nes lees meled Hee$e (Gece
Jele&ve) ceW Oeve jnlee nw ~ evcee keer efmLeefle elegLe& ceW nes lees elegLexMe keer ef kes efJevee Yeer
efveefOe kenveer eeefnS Hejvleg Jen efveefOe evcee keer egefle ee ef kes efJevee Ske Je<e& Hee&vle
veneR efceueleer ~ efveefOe ueeYe evcee keer HetCe& ef He[ves Hej ner neslee nw ~
6

kes. 4

met.yeg.ceb.7
8

5 ieg. 3
1 eb.

je.10
Meg.Me.9

2
12

11

Fme eMvekegC[ueer ceW eMvekeee& kees efveefOe efceueves kee eesie yeleeee ieee ~
eMvekeee& efouueer #es$e kee jnves Jeeuee Lee ~ Gmeves efveefOe nsleg Yetefce KeesoJeeF& Hejvleg Gmes
yevo Ie[s ceW Yemce Deewj DeefmLeeeB efceueer ~ Jemlegle: $etjeefoen elegLe&mLe nw ~ Dele: efveefOe lees
Yetefce kes Devoj Leer ~ ev keer ef nesves mes Gmekes efceueves kee Yeer eesie Lee Hejvleg evcee
Hej $etj ef He[ jner Leer leLee ueive kesleg emle Lee ~ FmeefueS ........kes mLeue Hej Gmes
Yemceeefo keer eeefHle ngF& ~ meeLe ner meeLe eMvekegC[ueer ceW Meg$e elegLe&mLeeve mes efkemeer Yeer
lejn egle ee veneR jne ~
JeKeveveeesie:
eesiesefmlelJeefJeOeeekes efnceefeveeaes efJeve<esefHe JeeceeJeemeeefvekeefmLeleesefHe keefLele: ee%ew: eceeCeb leLee ~~
ueeYes evegieer#eCesve YeJele: meewcemelesmlemleoe~
Je<exve$e efveefOeenee megefOeee keee&: eelvees ceneved ~~ 166 ~~
oerefHle:eesiesefmlelJeefJeOeeekes efveOeeveme %eeveb meceeHeefHe efveOeeveeefmlelJeoMe&kes
eeiegesefHe eesies leeJeled keeueHee&vleb ve Keveveee eelesod eeJeod efnceefeMeves veeres Je=efekes
YeJeefle efJeveesefHeJee eves efveefOeoeekees ve YeJeefle mete&meceeled, $etjefJees Jee eves efJevees
YeJeefle ~ DeceeJeemeeefleLes: meefVekemLeesefHe efJeOegyee&Oekees YeJeefle efveefOeeeefHleeeemes ~ Dele:

146

ee%ewe&CekewmleLee eceeCeb efveefOeeeHlees Gecees ve keee& Fefle ~ HetJez: eefleHeeefole Demeew eesie: ~
leLee ueives SkeeoMeYeJeves evegieer#eCes evme egefle&efJee& ve meeod SkeeoMeYeJeves
evmebeesieb efJevee ef efJevee Jesefle YeeJe: efveefOeeeHlees eeemees ve kee&Je Fefle ~ eefo
SkeeoMes YeJeves meewceme enme mebeesieer YeJelemleoe megefOeee efJe%esve efveefOeenee
Deve$eJe<ex DeHejsyos ceneved eelve: keee&:~ efveefOeenee HetJe leeJeovegeveeefokeb efJeOeee SJe
eelve: keee&: ~ keees&efmceved efJeOveeslHeefeye&ueeremeer ~ Dele: Meeefvlekece&Ce
DeeJeMekeleeefveJeeee& ~ SleoLe&cesJeeseb `keee&: eelvees ceneved' Fefle ~
efnvoerefveefOe eeefHle kee (HetJeexe) eesie nesves Hej eefo evcee veerejeefMe ceW efmLele
nes, efJeve (Demle, $etjeefoefJe) nes DeLeJee DeceeJeemee efleefLe kes efveke nes lees Gmes
efvekeeueves kee eeeme veneR kejvee eeefnS ~ Ssmee efJe%e HetJee&eeeeX ves kene nw ~ ueeYe mLeeve
Hej evcee keer egefle ee ef ve nes Deewj MegYeen keer egefle ee ef nes lees Ske Je<e& yeeo
Je efvekeeueves kee ceneved Gece kejvee eeefnS ~
ceneved Gece mes leelHee& nwMeeefvlekece& Deeefo kejekes ner efveefOe efvekeeueves kee
eeeme kejvee eeefnS keeesbefke Fme keee& ceW efJeIve yengle Deelee nw ~
1
2

ye=.3

kes.4

11
12

je.Meg.1
Me.yeg.9

6
5

met.eb.8
7 ceb.

eMvekeee& ves eMve efkeee efke cesjs Iej ceW efveefOe nw ~ Gmes ceQ keye efvekeeuetB ?
eMvekegC[ueer kes DeeOeej Hej elegLe& mLeeve ceW meewceen ieg yewe nw leLee elegLexMe yegOe Gmes
osKe jne nw ~ Dele: efveefOe lees nw Hejvleg evcee DeceeJeemee kee nw DeLee&led mete& meeefveOe kes
keejCe Demlele nw Deewj elegLe& YeJeve Meefve en mes nw ~ FmeefueS eMvekeee& kees
DeeosMe efoee ieee efke Jen mecJelmej Hee&vle efveefOe efvekeeueves kee Geesie ve kejs ~

147

peeee mLeeveme YeeJee ve Ye=iegmeglece=les vees Meefve Oece&YeeJee~

vees mete& kece&YeeJee ve yegOeefncekejew ueeYeYeeJee YeJeefvle ~~
efJeeemLeeveme YeeJee ve iegceJeefvepeb leeleefvemLeeve YeeJee~
vesvogb ce=legve& meJex ve e leveeHeob Yeeie&Jeb MJeslejefMceced ~~ 167 ~~
oerefHle:DeLesoeveeR JeCe&eefle keb keb enb efJevee keme-keme YeeJeme efJeeejes ve
mecHeeles leeLeeYe=iegmegleb Meg$ece=les efJevee peeeemLeeveme meHlecemLeeveme ve efJeeej: mecHeeles ~
Devesve ekeejsCe DevesefHe YeeJee efveefo&eneved efJevee ve efJeeee&vles ~ Meefve efJevee Oece&YeeJee vees
veJecemLeevepeveefJe<eee ve efJeeee&vles ~ mete efJevee kece&YeeJee oMeceYeeJee vees efJeeee&vles ~ vees
HeoceJeeced ~ nervelJe%eeHekeceslelHeoced ~ yegOeefncekejew %eevew efJevee ueeYeYeeJee ve YeJeefvle ~
eeefHe eMveMeem$es evb efJevee kemeeefHe YeeJemeeosMe: keeg ve Mekeeles leLeeefHe
efJeMes<esCewkeeoMeYeeJemeHeueb leg evb efJevee vewJe efve<Heeles ~ SJecesJe efJeeemLeeveme
HeecemLeeveme YeeJee iegb ye=nmHeefle efJevee ve YeJeefvle ~ DeJeefvepeb Yeewceb efJevee leeleefvemLeeveYeeJee
veJecemLeeveYeeJee ve Heueoeekee YeJeefvle ~ Fvogb efJevee evce=les ce=legvee&cemLeeveb efJeeejCeereced~
SJecesJeeves meJexefHe YeeJee Fvb efJevee ve efJeeee&vles ~ DeefHe e leveeHeob HeecemLeeveb
MjeslejefMce Meg$eb efJevee ve HeueerYetleb ~ keseve MJeslejefMceHeosve evcee SJe cevevles ~
eneCeeb n<e&mLeeveeefve yegJeefvle keseve
ueives yegOe: MeMeer Jeew <es Yeewce: keue$eie: ~
Meg$ees veJeceie: meteex ueeYes peerJe: MeefveJe&es ~~
keerMees enes keee&kejes ve YeJeefle lelkeLeeefle
mete&meeeieJeeveenesceg&Kes HegsLe Jee efmLele: ~
mJeie=nelmeHlejeefMemLees: en: keee&kejes veefn ~~
DeefHe e
<eHeb eoMeb ueiveeod Jeef$eleesmleefceleesYeie: ~
$etje$eevleeefovee ve<es veeremLees efce$eveereie: ~~ Fefle ~
efnvoerMeg$e kes efJevee meHlece YeeJe, Meefve kes efJevee veJece YeeJe, mete& kes oMece
YeeJe, leLee yegOe Deewj ev kes efyevee Deee (SkeeoMe) YeeJe efJeeeefjle veneR neslee ~ efJeeeYeeJe
kee efJeeej ye=nmHeefle kes efJevee efHele=YeeJe kee efJeeej cebieue kes efJevee leLee ev kes efJevee ce=leg

148

SJeb Deve YeeJeeW kee efJeeej veneR neslee ~ MegYejefMce Meg$e kes efJevee Heg$emLeeve kee efJeeej veneR
neslee ~
keg Deeeee& `MegYejefMce Heo mes evcee kee DeLe& ueieeles nQ ~ pees en efpeme mLeeve
kee keejke neslee nw Jen Gmekes Heue kees DeefYeJe kejlee nw ~ Ssmeer efmLeefle cesb evcee leLee
Meg$e oesveeW kees ner Heg$emLeeve kee keejke ceevevee He[siee ~
ueiveb evesefmle eefmcebmleoLe efoveceefCee&$e peerJemleVeereesmlelees Jee ve eefo megjiegJe&ef$eleMeseoeeced ~~
efJelkeeJe#ceepeeveeb YeJeefle efkeue yeueer em$eeeCeeb leoereb
oewye&ueb e$e cevomleoefHe e ve yeueer efMe<eese&mleoereced ~~168~~
oerefHle:DeLe eMvekegC[uee ueiveb leelkeeefuekecegefoleb eLececed, eefmceved
YeeJes evesefmle leod efleereced, e$e eefmceved YeeJes efoveceefCe: meteex YeJeefle leled
le=leereced, e$e eefmceved YeeJes peerJeesieg: efmLele: Hejb me veere Demlelees Je$eer Jee ve
meeled leelegLe&ced, Fceeefve meJee&efCe mLeeveeefve Deeeb efevleb eeLecesve efJeeejCeereb
efvejer#eCeeree ~ leovevlejb efJelkeeJe#ceepeeveeb yegOeMeg$eceueeveeb $eeeCeeb efkeue
efveeesve ees yeueer leoereb Heeveced $ecesCe yegOeMeg$eYeewceeveeb ceOes ees yeueJeeved enes
YeJeefle leme mLeeveme efvejer#eCeb kejCeereced ~ e$e cevoes Meefvee&efmceved YeeJes YeJeefle
leme oewye&ueb nerveyeuelJeb e meeod DeLee&led eefo cevoes efveye&uemeeeoeveeR efMeees:
eeiegeeesyeg&OeMeg$eees:, Meg$eYeewceees:, yegOeYeewceeesce&Oes ees yeueer yeueJeebmleoeremLeeveceeeb kejCeereced ~ Fob <emLeevekeced ~ Fceeefve <ed eMveueiveeefve YeJeefvle ~
efnvoereMvekegC[ueer kes eje HeuekeLeve kejles mecee : HeefjefmLeefleeeW
kee efvejer#eCe kejvee eeefnS
(1) ueive (2) efpeme jeefMe ceW ev nes (3) efpeme YeeJe ceW mete& efmLele nes
(4) efpeme YeeJe ceW ye=nmHeefle yewe nes Hej Jen veere, Demlele ee Je$e YeeJe kees ve
eeHle nes (5) yegOeMeg$e Deewj cebieue ceW mes pees keesF& yeueer nes kej efpeme YeeJe ceW yewe
nes leLee (6) Meefve peneB Hej efmLele nes, Hejvleg eefo Meefve efveye&ue nes lees HetJeexe yegOe
Meg$e leLee cebieue ceW mes Mes<e oes pees DeJeefMe neW GveceW pees yeueer nes Gme YeeJe kees
ueive ceeve kej efJeeej kejvee eeefnS ~

149

es meYeer efJekeuHe Ske meeLe Deveske eMveeW kes Gej kes efueS JeefCe&le nQ ~
SkeeefOeke eMveeW kes Gej kes efueS ieCeke kees Thej keefLele $eceeW kes Devegmeej ueive
keuHevee kej HeueeosMe kejvee eeefnS ~
SJeb <ed eMveueiveeveLe e <e[HejeCesJeces<eeb efleeree
veslesvewJe $ecesCe mHegefceocegefoleb eoMeeMveueiveced~
Sles<eeb eoMeeveeHeefce e OeveHeowe&oMeeoMew<eb
leeleeaeerkew: leLeevewjefHemekeueefceob HetCe&ceyOeefyOeevw: ~~ 169 ~~
oerefHle:SJeb HetJeexeekeejsCe <eueiveeefve keLeerleeefve, Devee <ed eMveueiveeefve
leoefleefjeeveefHe YeJeefvle ~ efleere$ecesefHe <edueiveeefve yeueeyeue%eeveHetJe&keeefve keefLeleeefve
meefvle ~ SlesvewJe $ecesCeesefolebeoMeeMveueiveb mHegbb keefLeleced ~ Sles<eeb eoMeeveeceefHe e
HegveOe&veHeow: keggcyeeefoYesowe&oMeeoMeYesoe: mebYeeJevles ~ leeleeaeerkewmle=leeYeJevewjefHe
leLeevewjefHe YeeJew Fob mekeueb mecHetCe&ceyOeefyOeevw: elegMelJeeefjbMeoefOekeMelemebKew:
eMveueivewpe&ieosleled HetCe YeJeefle ~ De$eeMee: 144 eMveueiveYesoe: met#ceHesCe peeevles ~
leeleeaeerkeb le=leereMeyosve F&keked YeeJe efve<Heeeles ~
efnvoerHetJeexe ekeej mes Deeveerle : ueiveeW kes Deefleefje : mLeeveeW mes efleere
$ece ceW : Deve ueive efJeeejCeere nesles nQ ~ Fmeer ekeej $eceMe: yeejn eMve ueiveeW ceW
Oeveeefo, le=leereeefo YeeJeeW ceW Yeer yeejn-yeejn ueive Gefole nesles nQ ~ Dele: yeejn YeeJeeW ceW
yeejn ueiveeW kes Gefole nesves kes keejCe 144 ( Ske meew eewJeeueerme) ueive Yeso keefuHele
nesles nQ ~ Fve YesoeW kes Devleie&le peieled kes mecHetCe& eMve meceeefnle nes peeles nQ ~
eefo keesF& eMvekeee& Ske ner eMvekeeue ceW DeveskeMe: eMveeW kees Hetlee nw lees
Gmekees Gej osves kes efueS Fmeer eef$eee kees DeHeveevee He[lee nw ~ Fme ceeOece mes efJeMJe kes
meYeer eMveeW kee meceeOeeve efkeee pee mekelee nw ~
keee&Yeso mes peye keees&Me yeoue peelee nw Deewj Gmekee Heue keLeve mecyeefvOele
YeJeve mes efkeee peelee nw lees efHej Fme efJeleC[e kees Hewoe kejves mes keesF& efJeMes<e ueeYe veneR ~
eMvekegC[ueer kes ceeOece mes : ee 12 eMveeW kee Gej Deemeeveer HetJe&ke kene pee mekelee
nw ~ FmeerefueS keefleHee DeeeeeeX ves eMvekegC[ueer kes YeeJeeW mes : eMveeW Hej ner efJeeej
kejves keer jerefle yeleueeF& nw ~

150

Ghemebnej
enYeeJeekeeMeeKeb Meem$eceslelekeeefMeleced ~
ueeskeeveecegHekeejee eerHeeeYegmetefjefYe: ~~ 170 ~~
oerefHle:YegJeveoerHekeme evLemeeHejveece efJeeles enYeeJeekeeMe: ~
eMveMeem$eme ceneved evLeeseced ~ ef$emkevOepeewefle<esme eMveme meceeJesMeeled
Meem$elJecesJeesefeleced ~ ens<eg ekeeMees YeJelesJe ~ Dele FoceefHe Meem$eb %eeveelcekeb
ekeeMeelcekee efJeeles ~ %eeveme mJeHeb ekeeMeJeosJeesppJeueb YeJeefle ~ Dele:
ekeeMees ueeskeeveecegHekeejee peieleeb efnleee SJe YeJeefle ~ De$eeMee:
eerHeeeYegmetefjefYejeeeez Demeew YegJeveoerHekees ueeskecegHekeeCeee ekeeefMele: ~
ke=<Cee$eseiees$eesodYeJeme efJeog<e: eercele:
keecesMJej GheeOeeeme YegJeveoerHekeJeeKeeeeb
oerefHleefJeJe=efleefjeb HeefjHetCee& ~
efnvoerDeeeee& HeeeYegmetefj ves `enYeeJeekeeMe' veeceke Fme Meem$e kee
ekeeMeve ueeske efnle kes efueS efkeee ~
Fme evLe keer eefmeef oes veeceeW mes nw(1) YegJeveoerHeke leLee (2)
enYeeJe ekeeMe ~ FmeceW 36 ejeW keer DeodYegle keuHevee keer ieF& nw ~ Dele: en
eermeie{er ogie& keer lejn DeYese nw ~
Fefle YegJeveoerHeke:
0