Sunteți pe pagina 1din 11

Ano I, N6, Juiz de Fora, dez./2007-fev.

/2008

Raimundo Llio e a lgica paraconsistente1


Guilherme Willye Professor Adjunto da UFMT Diretor do Centro de Epistemologia e Histria da Cincia da UFRJ
Doutor em Filosofia pela PUC-RJ/Universidad de Navarra Ps-Doutor pela UFRJ (2005) e pela Universiat Auntnoma de Barcelona (2006-2007) gwyllie@gmail.com

O presente estudo analisa certos aspectos lgicos que distinguem a teoria da falcia da contradio de Raimundo Llio. Neste contexto, as caractersticas bsicas de tal falcia so expostas no s para revelar a sua originalidade, j que ela concebida como um argumento vlido, que parece invlido, mas tambm para evidenciar que a respectiva teoria paraconsistente, na medida em que sua lgica subjacente negligencia o princpio ex contradictione quodlibet.

Introduo A despeito de Llio ser exaltado pelos historiadores da lgica em razo de sua Arte,2 cumpre no esquecer que ele tambm elaborou algumas doutrinas logicamente
1

Esta investigao foi realizada durante uma especializao de ps-doutorado na Universitat Autnoma de Barcelona em 2007 e recebeu o auxlio financeiro da AGAUR Generalitat de Catalunya. Cf., por exemplo, FRANCK, A. Esquisse dune histoire de la logique, p. 232.240; SCHOLZ, H. Esquisse dune histoire de la logique, p. 135; BOCHENSKI, I. Historia de la lgica formal, p. 287-288; KNEALE, M., KNEALE, W. O desenvolvimento da lgica, p. 247; BLANCH, R. La logique et son histoire, p. 164-167; MOODY, E. Lgica medieval europea, p. 83.

www.estudosibericos.com

Ano I, N6, Juiz de Fora, dez./2007-fev./2008

relevantes ao longo da primeira dcada do sculo XIV.3 Entre elas, sobressai-se a falcia da contradio, que foi exposta em vrias de suas obras da poca, no obstante apresentar-se igualmente como a falcia nova,4 a vigsima falcia,5 a falcia da contradio aparente6 e a falcia de Raimundo.7 Em janeiro de 1303, Llio estabelece a primeira verso da teoria da falcia da contradio, aps determinar a noo geral de falcia e discorrer sobre as falcias aristotlicas na quinta distino da Logica nova.8 De incio, ele caracteriza a falcia em questo e atesta que a mesma depende de contradies aparentes, ou seja, proposies que parecem contraditrias por envolverem algum tipo de ambigidade.9 Posteriormente, verifica-se a formulao de seis modos da referida falcia, que sofrem uma avaliao meticulosa de Llio.10 A segunda formulao da doutrina da falcia da contradio s ocorre em maro de 1308, por ocasio da publicao da Ars generalis ultima.11 Na stima parte dessa obra, Llio devota um captulo ao exame das falcias e mostra como a sua Arte pode ser empregada para identificar os erros caractersticos de cada uma delas. Neste contexto,
3

Para uma apresentao exaustiva do desenvolvimento histrico das teorias lulianas desse perodo, cf. BONNER, A. Syllogisms, Fallacies and Hypotheses: Llulls New Weapons to Combat the Parisian Averroists. In: Instrumenta patristica XXVI. DOMNGUEZ, F. et al. (eds.) Aristotelica et lulliana. Steebrughe/La Haia: Abbadia Sancti Petri/MNI, 1995,

4
5

Cf., por exemplo, RAIMUNDO LLIO. Logica nova, p. 128. 328. Cf., por exemplo, Id., Liber de conversione syllogismi opinativi in demonstrativum cum vicesima fallacia, p.

6 7

Cf., por exemplo, Id., Liber de novis fallaciis, p. 12.

purissimum actum Dei verissimum et perfectissimum, p. 485.


8

Cf., por exemplo, Id., De fallaciis, quas non credunt facere aliqui, qui credunt esse philosophantes, contra

Aristteles excessivamente dependente do opsculo De fallaciis, cuja autoria foi tradicionalmente atribuda a Toms de Aquino (cf. TOMS DE AQUINO. De fallaciis. In: TOMS DE AQUINO. Opera omnia. Roma: Editori di San Tommaso, 1976, t. XLIII, p. 403-418; DORS, A. Raimundo Lulio, Nicols de Paz y la Logica parva, p. 130).
9

RAIMUNDO LLIO. Logica nova, p. 128-130. Cabe salientar, porm, que a exposio das treze falcias de

Tais proposies so expressas no incio da quinta distino da Logica nova (cf. RAIMUNDO LLIO. Logica nova, p. 99-100), apesar de Llio j mencion-las no Compendium logicae Algazelis (cf. Id., Compendium logicae Algazelis, 2.05), e decorrem parcialmente da formulao correspondente de Al-Ghazzali no Maqasid (cf. LOHR, C. Christianus arabicus, cuius nomen Raimundus Lullus, p. 87) ou na respectiva traduo latina de Domingos Gundissalvo, a saber, a Logica Algazelis (cf. AL-GHAZZALI. Logica Algazelis, 256-257). Para uma anlise concisa de tais modos e a exposio de suas possveis influncias, cf. JOHNSTON, M. The Spiritual Logic of Ramon Llull, p. 264-266. RAIMUNDO LLIO. Ars generalis ultima, VII, 4.

10

11

www.estudosibericos.com

Ano I, N6, Juiz de Fora, dez./2007-fev./2008

falcia da contradio reiteradamente vinculada s contradies aparentes, que seriam explicadas atravs dos princpios e regras da prpria Arte. Apesar da importncia de tais obras para caracterizao da falcia da contradio, o estudo mais detalhado de Llio sobre o tema , sem dvida, o Liber de novis fallaciis. Realmente, essa obra compendiosa foi escrita em outubro de 1308 e se divide em cinco longas distines que tratam apenas da falcia da contradio. De incio, Llio esclarece como a referida falcia decorre das dez questes e dos nove sujeitos da Arte.12 Em seguida, as falcias aristotlicas e os modos silogsticos vlidos so analisados e assimilados pela nova falcia.13 Por fim, Llio organiza vrias questes nem sempre relacionadas diretamente com a falcia da contradio,14 mas antes ele revela a maneira segundo a qual a falcia em questo pode ser utilizada no s para desqualificar certos silogismos equivocados, como tambm para avaliar tanto os silogismos que envolvem os princpios da Arte, quanto determinadas hipteses oriundas da f.15 Logo depois de 1310, Llio redige o De fallaciis, quas non credunt facere aliqui, qui credunt esse philosophantes, contra purissimum actum Dei verissimum et perfectissimum, que constitui sua ltima obra sistemtica acerca das falcias.16 Nesta poca, ele se encontra em Paris a fim de combater o averrosmo 17 e, por tal razo, alguns
12 13 14 15 16

Id., Liber de novis fallaciis, p. 14-24 e p. 25-47, respectivamente. Ibid., p. 48-52 e p. 52-6, na devida ordem. Ibid., p. 83-136.
RAIMUNDO LLIO. Liber de novis fallaciis, p. 56-64 e p. 64-83, respectivamente. Alm dessas obras que realizam uma abordagem sistemtica da falcia da contradio, ainda h outros textos produzidos por Llio entre o outono e o inverno de 1308-9 em Montpellier, e durante os anos de 1309 at 1311, quando ele esteve em Paris, em que tal falcia meramente aplicada. Entre eles, cabe mencionar, por exemplo, o Liber de refugio intellectus, o Liber de conversione syllogismi opinativi in

demonstrativum cum vicesima fallacia e o Liber de modo naturali intelligendi.


17

Em torno de 1270, os defensores de certas concepes potencialmente desencadeadoras de conflitos entre a

f e a razo como a eternidade do mundo, a felicidade terrena e, sobretudo, o monopsiquismo, eram indistintamente chamados de averrostas (averroistae). Neste contexto, o receio de que tais conflitos acarretassem a difuso da teoria da dupla verdade, segundo a qual as verdades da f e as verdades obtidas

atravs da razo seriam absolutamente irreconciliveis, constrangeu o bispo de Paris, Etienne Tempier, a inserir as doutrinas supracitadas entre as 219 teses condenadas por ele em 1277. Todavia, a presena de Llio na Universidade de Paris e seu embate com os averrostas da mesma instituio em 1309-11, comprovam que a referida condenao no foi totalmente eficaz. Por outro lado, a importncia do fato de Llio utilizar a falcia da contradio para refutar o averrosmo, exigiria uma breve anlise dos aspectos relevantes dessa doutrina, j que o referido procedimento poderia contribuir de algum modo para esclarecer a natureza de tal falcia. Entre as

www.estudosibericos.com

Ano I, N6, Juiz de Fora, dez./2007-fev./2008

temas da polmica averrosta proliferam nos exemplos utilizados na referida obra para distinguir a falcia da contradio.18 Aspectos bsicos da falcia luliana da contradio Em princpio, a falcia da contradio caracteriza-se por concluir uma suposta contradio, que depende da ambigidade de uma das suas premissas.19 No obstante Llio afirmar que tal falcia se distingue das demais,20 verifica-se que ela segue o padro tradicional segundo o qual uma falcia um x que parece y, mas no realmente y. Neste caso, para obter uma descrio efetiva da presente falcia em conformidade com tal padro, cumpre efetuar a anlise pormenorizada dos trs aspectos fundamentais que a definem, ou seja, o ontolgico, o psicolgico e o lgico.21
concepes averrostas decorrentes do debate sobre a compatibilidade de certas teorias aristotlicas e o cristianismo, cumpre ressaltar as abordagens de Bocio de Dcia, Siger de Brabante e Joo de Jandun. Apesar de sustentar que a cincia natural de Aristteles restringe-se ao mundo natural, Bocio de Dcia admite que ela no capaz de alcanar todas as informaes disponveis acerca da estrutura da realidade. Alm disso, ao atestar que cada cincia um sistema autnomo de termos primitivos, axiomas e teoremas derivados, ele nega que as verdades oriundas da f sejam assimiladas como princpios da cincia natural e evita o possvel surgimento de um conjunto inconsistente de proposies. Deste modo, poder-se-ia dizer que Bocio de Dcia acredita que a afirmao de que uma proposio universal p verdadeira na cincia C significa somente que p segue-se dos axiomas de C e pode ser aplicada em situaes especficas, caso no haja qualquer interferncia de uma causa superior que esteja associada outra cincia. Por sua vez, Siger de Brabante e Joo de Jandun sustentam que h inconsistncias genunas entre as verdades cientficas e as verdades reveladas, de sorte que as primeiras devem ser sempre preteridas em razo da prioridade epistmica das ltimas. Consoante o que foi dito, parece que a concepo averrosta combatida por Llio com o auxlio da falcia da contradio est mais prxima daquela preconizada por Siger de Brabante e Joo de Jandun, embora a prpria natureza de sua Arte evidencie que ele tambm no concordaria com a doutrina inaugurada por Bocio de Dcia, segundo a qual as verdades cientficas seriam exclusivamente relativas s cincias correspondentes e uma cincia universal seria impossvel em virtude do livre-arbtrio divino, que impediria o conhecimento geral das causas (cf., por exemplo, IMBACH, R. Lulle face aux Averrostes parisiens. In: Raymond Lulle et le Pays dOc. Toulouse: douard Privat, 1987, Cahiers de Fanjeaux 22; RAIMUNDO LLIO. Opera latina. (ed. H. Riedlinger) Palma de Mallorca: 1967, t. V, Introduo; STEENBERGHEN, F. VAN. Raimundi Lulli Opera Parisiensia (Edicin y Prlogo de H. Riedlinger)

Estudios Lulianos, 13-1, 1969, p. 91-103; RUIZ SIMON, J. A Arte de Raimundo Llio e a teoria escolstica da cincia, p. 141-148; MACCLINTOCK, S. Heresy and Epithet: An Approach to the Problem of Latin Averroism. The Review of Metaphysics, 8, 1954-5, p. 176-199, p. 342-356 e p. 526-545; Id., Perversity and Error: Studies on the Averroist John of Jandun. Indiana: Indiana University Press, 1956; EBBESEN, S. The Paris arts faculty: Siger of Brabant, Boethius of Dacia, Radulphus Brito. In: MARENBON, J. (ed.) Medieval Philosophy. Nova York: Routledge, 2003, p. 269-290).
18

RAIMUNDO LLIO. De fallaciis, quas non credunt facere aliqui, qui credunt esse philosophantes, contra purissimum actum Dei verissimum et perfectissimum, p. 485-488.

19 20

Id., Logica nova, p. 128; Id., Liber de novis fallaciis, p. 12. Id., Liber de novis fallaciis, p. 12; Id., De fallaciis, quas non credunt facere aliqui, qui credunt esse philosophantes, contra purissimum actum Dei verissimum et perfectissimum, p. 485.
Cf. HANSEN, H. The Straw Thing of Fallacy Theory: The Standard Definition of Fallacy, p.135-136;

21

www.estudosibericos.com

Ano I, N6, Juiz de Fora, dez./2007-fev./2008

O aspecto ontolgico de uma falcia indica o que ela realmente . 22 De certa forma, as falcias so tomadas como argumentos, embora nem todas sejam consideradas desse modo, caso os argumentos identifiquem-se com seqncias de proposies em que uma delas a concluso e as outras so as premissas. Segundo Llio, porm, a falcia da contradio no s um argumento, como tambm deve ser qualificado de dedutivo, j que existe a pretenso de que a verdade de suas premissas garanta a verdade da concluso.23 Em sua forma definitiva,24 o argumento que constitui tal falcia originalmente composto por um par de premissas contraditrias, na medida em que ambas so proposies categricas detentoras do mesmo sujeito e predicado e a primeira exprime que tudo aquilo que sujeito no tem nada em comum com aquilo que predicado, ao passo que a ltima expressa que h algo compartilhado por aquilo que sujeito e aquilo que predicado. Outrossim, a respectiva concluso tambm encerra o sujeito e o predicado das premissas, embora simultaneamente anuncie que algo e no predicado do mesmo sujeito. Deste modo, o argumento em questo poderia ser esquematicamente representado como Nenhum S um P. Algum S um P. Logo, algum S um P e no um P. cuja forma proposicional corresponderia a , .25
JOHNSON, R. The Blaze of her Splendours: Suggestions about Revitalizing Fallacy Theory, p. 241.
22 23 24

Cf. HANSEN, H. The Straw Thing of Fallacy Theory: The Standard Definition of Fallacy, p.135. Cf., por exemplo, RAIMUNDO LLIO. Logica nova, p.112 e p. 128-130. exclusivamente caracterizada atravs da forma em questo (cf. RAIMUNDO LLIO. Ars generalis ultima, VII, 4). Antes de tal fato, porm, ele j exemplificara a mesma falcia de outro modo ao descrev-la como um 128-130). argumento, cuja forma Todo S P. Algum S no P; logo, algum S P e no P. (cf. Id., Logica nova, p. Na Ars generalis ultima, Llio consagra a concepo segundo a qual a falcia da contradio deve ser

25

Llio revela estar consciente da influncia exercida pelos sinais na caracterizao de uma falcia (cf. RAIMUNDO LLIO. Logica nova, p. 124).

Note que tal abordagem reforada por uma passagem da Logica nova acerca da petio de princpio, onde

www.estudosibericos.com

Ano I, N6, Juiz de Fora, dez./2007-fev./2008

O aspecto psicolgico das falcias responsvel pela capacidade delas simularem que so o que efetivamente no so.26 No que diz respeito falcia da contradio, observa-se que essa aptido conferida por uma ambigidade presente na premissa inicial, cuja anlise revelaria que a respectiva concluso no seria contraditria e que tal fato procederia da ausncia de uma contradio genuna entre as premissas.27 Realmente, uma falcia da contradio tal como Nenhum co um ladrador. Algum co um ladrador; logo, algum co um ladrador e no um ladrador decorreria da aparente contradio provocada pela ambigidade de Nenhum co um ladrador e seria esclarecida atravs de uma identificao prvia da causa dessa ambigidade que, neste caso, residiria na equivocao de co, cujo significado compreenderia tanto um animal, quanto uma constelao, e da subseqente escolha de uma das alternativas a fim de afastar a contradio presente na concluso.28 Portanto, lcito afirmar que a eliminao da ambigidade presente na primeira premissa de um argumento acometido pela nova falcia
26 27

Cf. HANSEN, H. The Straw Thing of Fallacy Theory: The Standard Definition of Fallacy, p.135. RAIMUNDO LLIO. Liber de novis fallaciis, p. 12: Quam fallaciam apparentem contradictionem appellamus, eo quia videtur contradicere, et nihil realiter contradicit. Cf. tambm Id., Logica nova, p. 128.

28

Cf., por exemplo, RAIMUNDO LLIO. Liber de novis fallaciis, p. 12-13 e p. 48; Id., Logica nova, p. 128-130; Id., De fallaciis, quas non credunt facere aliqui, qui credunt esse philosophantes, contra purissimum actum Dei verissimum et perfectissimum, p. 485. Em geral, constata-se que as contradies aparentes suscitaram o interesse de Llio ao longo de toda sua vida intelectual. Na fase pr-artstica, ele devota um captulo do Compendium logicae Algazelis exposio de oito modos que concorrem para o surgimento das supostas contradies, na medida em que eles so identificados com a equivocao, a predicao, o particular e o universal, o ato e a potncia, a relao, o lugar, o hbito e o tempo (cf. Id., Compendium logicae Algazelis, p. 98-99). Paralelamente, Llio tambm apresenta uma anlise epistemolgica do presente tema no Libre de contemplaci ao sustentar que as contradies aparentes procedem da inadequao entre certa faculdade cognitiva e o respectivo objeto (cf. Id., Libre de contemplaci, 156). Tanto na fase quaternria, quanto no incio da fase ternria, porm, ele desenvolve a concepo segundo a qual tais contradies so causadas pela ignorncia das condies indispensveis confeco de uma contradio legtima ou pela verificao deficiente do cumprimento delas (cf., por exemplo, Id., Ars compendiosa inveniendi veritatem, 15) e aprofunda a investigao inaugurada no Libre de contemplaci para aplic-la em sua doutrina dos pontos transcendentes (cf. por exemplo, Id., Ars inventiva veritatis, 42-44 e 61). Enfim, a despeito de Llio paulatinamente abandonar a teoria dos pontos transcendentes no final da fase ternria, as contradies aparentes reaparecem no seu contexto original, que est diretamente vinculado argumentao sofstica, e persistem at a fase ps-artstica (cf. Id., Logica nova, p. 128-130; Id., Liber de novis fallaciis, p. 12-13; Id., De fallaciis, quas non credunt facere aliqui, qui credunt esse philosophantes, contra purissimum actum Dei verissimum et perfectissimum , p. 485488. Para um exame detalhado do papel das contradies aparentes no pensamento luliano, cf. RUIZ SIMON, J. Ramon Llull y las contradicciones aparentes. In: DOMNGUEZ REBOIRAS, F., SALAS, J. (eds) Fragmentos y constantes del pensamiento luliano. Tbingen: Max Niemeyer, 1996, p. 19-38. Id., A Arte de Raimundo Llio e a teoria escolstica da cincia, p. 112-148).

www.estudosibericos.com

Ano I, N6, Juiz de Fora, dez./2007-fev./2008

de Llio, cuja forma aparente , , suprime a contradio no s das premissas, como tambm da concluso, e revela um argumento livre de tal falcia, cuja forma simplesmente , .29 O aspecto lgico de uma falcia permite a avaliao da sua validade. 30 Embora as falcias sejam tradicionalmente descritas como argumentos invlidos,31 Llio garante que a falcia da contradio um argumento vlido, que parece invlido. De acordo com ele, as outras falcias indicam ser vlido, aquilo que invlido, ao passo que essa falcia indica ser invlido, aquilo que vlido.32 Por conseguinte, evidencia-se que Llio no s atesta a validade de , , que exprime a forma obtida atravs da supresso da ambigidade presente no argumento originalmente afetado pela falcia da contradio, como tambm sustenta a invalidade da forma aparente desse argumento, de sorte que , . Em resumo, caberia ento dizer que tal falcia caracterizada por Llio como um argumento que parece invlido, na medida em que aparenta encerrar a forma invlida , , no obstante ser

29

Provavelmente, o fato da falcia da contradio estar envolvida no s com a ambigidade, mas tambm o erro de deduo, constituiu um dos fatores que motivaram a tentativa de Llio provar sua generalidade, na medida em que isso fundamentaria a prpria distino aristotlica entre as falcias lingsticas e as falcias extralingsticas (cf. RAIMUNDO LLIO. Liber de novis fallaciis, p. 12, p. 48-52 e p. 52-6; Id., De fallaciis,

quas non credunt facere aliqui, qui credunt esse philosophantes, contra purissimum actum Dei verissimum et perfectissimum, p. 486. Para uma discusso sobre tal assunto, cf. PLATZECK, E. Raimund Lull, I, p. 438455; JOHNSTON, M. The Spiritual Logic of Ramon Llull, p. 267-268; BONNER, A. Syllogisms, Fallacies and Hypotheses, p. 462-463 e RUIZ SIMON, J. A Arte de Raimundo Llio e a teoria escolstica da cincia, p. 138141.
30 31

Cf. HANSEN, H. The Straw Thing of Fallacy Theory: The Standard Definition of Fallacy, p.135. HENKEMANS, A. et al. Fundamentals of Argumentation Theory, p. 70; JOHNSON, R. The Blaze of her Cf. por exemplo, SALMON, W. Logic, p. 4; HAMBLIN, C. Fallacies, p. 39; EEMEREN, F., GROOTENDORST, R.,

Splendours, p. 240.
32

RAIMUNDO LLIO. De fallaciis, quas non credunt facere aliqui, qui credunt esse philosophantes, contra purissimum actum Dei verissimum et perfectissimum , p. 485: aliae fallaciae significant, quod hoc, quod est falsum, sit verum, et ista fallacia significat, quod hoc, quod est verum, sit falsum. Repare que a traduo de verum por vlido e falsum por invlido contextualmente legtima, pois ambos os termos latinos da passagem em questo se referem a argumentos e, na lgica medieval, os argumentos vlidos so freqentemente qualificados de verdadeiros, enquanto os argumentos invlidos so regularmente qualificados de falsos (cf., por exemplo, BOH, I. Consequences, p. 301), conforme o prprio Llio ratifica no captulo do Compendium logicae Algazelis, que se dedica s condies de um silogismo (RAIMUNDO LLIO. Compendium logicae Algazelis, p. 102).

www.estudosibericos.com

10

Ano I, N6, Juiz de Fora, dez./2007-fev./2008

efetivamente vlido, por envolver a forma vlida , .33 Oportunamente, ao declarar que a falcia da contradio assim chamada, porque parece concluir uma contradio, mas no conclui34 e corroborar que no decorre de , , Llio indica que a relao de conseqncia lgica em pauta no explosiva, pois ela no satisfaz o princpio ex contradictione quodlibet, segundo o qual, qualquer que seja e , se segue de , , e revela que a teoria da falcia da contradio paraconsistente, j que a paraconsistncia de uma teoria evidenciada quando a respectiva lgica paraconsistente e a lgica subjacente teoria em questo paraconsistente, na medida em que a relao de conseqncia que a define no explosiva.35
33

Convm observar que a formalizao proposta para tal argumento adequa-se perfeitamente ao contexto em questo, de sorte que as eventuais alternativas , e , foram descartadas. Com efeito, o fato de Llio atestar a validade de um argumento constitudo pela forma , , em lugar de caracteriz-lo como uma petio de princpio (cf. o quarto modo dessa falcia em RAIMUNDO LLIO. Logica

nova, p. 125), revela que a falcia da contradio no s depende de aspectos materiais, que so responsveis pela identificao da forma invlida , , como tambm determinada por aspectos formais, pois uma petio de princpio materialmente invlida, no obstante ser formalmente vlida, de sorte que se Llio afirmasse que o argumento constitudo pela forma , incorre em petio de princpio, ele sustentaria a sua invalidade, o que no efetivamente o caso (cf., por exemplo, IACONA, A., MARCONI, D. Petitio principii, p. 25-26).
34

RAIMUNDO LLIO. Logica nova, p. 128: Dicitur autem haec fallacia contradictionis, quia videtur concludere contradictionem, sed non concludit. frmulas igualmente constitudo pelo sinal da negao e inclui uma relao de conseqncia definida inconsistente, se ( e ), (ii) trivial, se ( ), e (iii) explosiva, se (, , segundo o qual ( e ), (ii) o princpio da no-trivialidade, segundo o qual ( ), e Intuitivamente, seja L uma lgica caracterizada como uma estrutura < F, >, que encerra um conjunto de

35

sobre tal conjunto. Deste modo, dizemos que qualquer subconjunto de F uma teoria de L, de sorte que (i) ). Ademais, cumpre ainda citar os seguintes princpios de L, a saber, (i) o princpio da no-contradio, (iii) o princpio da exploso ou ex contradictione quodlibet, segundo o qual (, , ). Neste caso, poder-se-ia ento dizer, de modo sucinto, que uma lgica paraconsistente se ela viola o princpio da exploso ou, analogamente, se ela envolve uma teoria inconsistente, mas no-trivial (cf., por exemplo, Kluver, 2002, vol. 6, p. 287-393; CARNIELLI, W. MARCOS, J. Ex contradictione non sequitur quodlibet. In:

PRIEST, G. Paraconsistent Logic. In: GABBAY, D. et al. (eds) Handbook of Philosophical Logic. Dordrecht:

Bulletin of Advanced Reasoning and Knowledge, 1, 2001, p. 89-109; DA COSTA et al. Paraconsistent Logics and Paraconsistency. In: JACQUETTE, D. et al. (eds) Philosophy of Logic. Amsterdan: North-Holland, 2007, p. 791-912).

www.estudosibericos.com

11

Ano I, N6, Juiz de Fora, dez./2007-fev./2008

Referncias Bibliogrficas AL-GHAZZALI. Maqasid (ed. S. Dunya) Cairo: 1961. _____. Logica Algazelis. In: LOHR, C. (ed.) Logica Algazelis: Introduction and Critical Text. Traditio, 21, 1965, p. 223-290. BLANCH, R. La logique et son histoire: DAristote a Russell. Paris: Armand Colin, 1970. BOCHENSKI, I. Historia de la lgica formal. Madrid: Gredos, 1966. BOH, I. Consequences. In: KRETZMANN, N., KENNY, A., PINBORG, J. (eds.) The Cambridge History of Later Medieval Philosophy. Cambridge: Cambridge University Press, 1982. BONNER, A. Syllogisms, Fallacies and Hypotheses: Llulls New Weapons to Combat the Parisian Averroists. In: DOMNGUEZ, F. et al. (eds.) Aristotelica et lulliana. Steebrughe/La Haia: Abbadia Sancti Petri/MNI, 1995, Instrumenta patristica XXVI. CARNIELLI, W., MARCOS, J. Ex contradictione non sequitur quodlibet. In: Bulletin of Advanced Reasoning and Knowledge, 1, 2001, p. 89-109. DA COSTA et al. Paraconsistent Logics and Paraconsistency. In: JACQUETTE, D. et al. (eds) Philosophy of Logic. Amsterdan: North-Holland, 2007, p. 791-912. DORS, A. Raimundo Lulio, Nicols de Paz y la Logica parva. Documenti e studi sulla tradizione filosofica medievale, VII, 1996, p. 115-130. EBBESEN, S. The Paris arts faculty: Siger of Brabant, Boethius of Dacia, Radulphus Brito. In: MARENBON, J. (ed.) Medieval Philosophy. Nova York: Routledge, 2003, p. 269-290. EEMEREN, F., GROOTENDORST, R., HENKEMANS, A. et al. Fundamentals of Argumentation Theory. Mahwah: Erlbaum, 1996. FRANCK, A. Esquisse dune histoire de la logique. Paris: L. Hachette, 1838. HAMBLIN, C. Fallacies. Londres: Methuen, 1970. HANSEN, H. The Straw Thing of Fallacy Theory: The Standard Definition of Fallacy. Argumentation, 16, 2002, p.133-155. IACONA, A., MARCONI, D. Petitio principii: Whats Wrong? Facta Philosophica, 7, 2005, p. 19-34.

www.estudosibericos.com

12

Ano I, N6, Juiz de Fora, dez./2007-fev./2008

IMBACH, R. Lulle face aux Averrostes parisiens. In: Raymond Lulle et le Pays dOc. Toulouse: douard Privat, 1987, Cahiers de Fanjeaux 22. JOHNSTON, M. The Spiritual Logic of Ramon Llull. Oxford: Clarendon Press, 1987. JOHNSON, R. The Blaze of her Splendours: Suggestions about Revitalizing Fallacy Theory. Argumentation, 1, 1987, p. 239-253. KNEALE, W., KNEALE, M. O desenvolvimento da lgica. Lisboa: Fundao Calouste Gulbenkian, 1991. LOHR, C. Christianus arabicus, cuius nomen Raimundus Lullus. Freiburger Zeitschrift fr Philosophie und Theologie, 31, p. 57-88. MACCLINTOCK, S. Heresy and Epithet: An Approach to the Problem of Latin Averroism. The Review of Metaphysics, 8, 1954-5, p. 176-199, p. 342-356 e p. 526-545. _____. Perversity and Error: Studies on the Averroist John of Jandun. Indiana: Indiana University Press, 1956. MOODY, E. Lgica medieval europea. In: PRIOR, A. (ed.) Historia de la lgica. Madrid: Tecnos, 1976. PLATZECK, E. Raimund Lull, sein Leben, seine Werke: die Grundlagen seines Denkens (Prinzipienlehre). Dsseldorf: L. Schwann, 1962-4, 2 vols. PRIEST, G. Paraconsistent Logic. In: GABBAY, D. et al. (eds) Handbook of Philosophical Logic. Dordrecht: Kluver, 2002, vol. 6, p. 287-393. RAIMUNDO LLIO. Logica nova. In: RAIMUNDO LLIO. Opera latina. Turnholt: Brepols, 1998, Corpus christianorum continuatio mediaevalis, vol. CXV. _____. Lgica nova. Palma de Maiorca: Patronat Ramon Llull, 1998, NEORL 4. _____. Ars generalis ultima. In: RAIMUNDO LLIO. Opera latina. Turnhout: Brepols, 1986, Corpus christianorum continuatio mediaevalis, vol. LXXV. _____. Liber de novis fallaciis. In: RAIMUNDO LLIO. Opera latina. Turnhout: Brepols, 1983, Corpus christianorum continuatio mediaevalis, vol. XXXVII. _____. De fallaciis, quas non credunt facere aliqui, qui credunt esse philosophantes, contra purissimum actum Dei verissimum et perfectissimum. In: RAIMUNDO LLIO. Opera latina. Turnhout: Brepols, 1978, Corpus christianorum

www.estudosibericos.com

13

Ano I, N6, Juiz de Fora, dez./2007-fev./2008

continuatio mediaevalis, vol. XXXIII. _____. Liber de conversione syllogismi opinativi in demonstrativum cum vicesima fallacia. In: RAIMUNDO LLIO. Opera latina. Turnhout: Brepols, 1983, Corpus christianorum continuatio mediaevalis, vol. XXXVII. _____. Compendium logicae Algazelis. In: LOHR, C. (ed.) Raimundus Lullus Compendium logicae Algazelis: Quellen, Lehre und Stellung in dar Geschichte der Logik. Freiburg i Br.,1967. _____. Opera latina. (ed. H. Riedlinger) Palma de Mallorca: 1967, t. V, 154-155. _____. Libre de contemplaci. In: RAIMUNDO LLIO. Obres essencials (ed. M. Batllori et al.) Barcelona: Selecta, 1960, vol. 2. _____. Ars compendiosa inveniendi veritatem. In: RAIMUNDO LLIO. Opera omnia (HMOG) Frankfurt: Minerva, 1965, vol. 1. _____. Ars inventiva veritatis. In: RAIMUNDO LLIO. Opera omnia (HMOG) Frankfurt: Minerva, 1965, vol. 5. SALMON, W. Logic. Prentice-Hall: Englewood Cliffs, 1963. SCHOLZ, H. Esquisse dune histoire de la logique. Paris: Albier-Montaigne, 1968. RUIZ SIMON, J. Ramon Llull y las contradicciones aparentes. In: DOMNGUEZ REBOIRAS, F., SALAS, J. (eds) Fragmentos y constantes del pensamiento luliano. Tbingen: Max Niemeyer, 1996, p. 19-38. _____. A Arte de Raimundo Llio e a teoria escolstica da cincia. So Paulo: Instituto Brasileiro de Filosofia e Cincia Raimundo Llio (Ramon Llull), 2004. STEENBERGHEN, F. VAN. Raimundi Lulli Opera Parisiensia (Edicin y Prlogo de H. Riedlinger). Estudios Lulianos, 13-1, 1969, p. 91-103. TOMS DE AQUINO. De fallaciis. In: TOMS DE AQUINO. Opera omnia. Roma: Editori di San Tommaso, 1976, t. XLIII, p. 403-418.

www.estudosibericos.com

14

S-ar putea să vă placă și