Aktetv 4 NR 2

AKTET
Journal of Institute Alb-Shkenca

Revist Shkencore e Institutit Alb-Shkenca

Vol. IV, 2011

AKTET, Vol. IV, 2, 2011 ii
AKTET
Journal of Institute Alb-Shkenca
Revist Shkencore e Institutit Alb-Shkenca

Vol. IV, Nr 2 ISSN 2073-2244
2011 Institute Alb-Shkenca www.alb-shkenca.org

Editorinchief

Robert Magari, Ph.D., Beckman Coulter Inc., Miami, Florida, USA

Editors

Anila Hoda, Dr, University of Agriculture, Tirana, Albania
Ardian Harri, Ph.D., Mississippi State University, Mississippi State, Mississippi, USA
Eshref Januzaj, Dipl.Inform. Univ. (M.Sc.) Technische Universitt Braunschweig, Germany
Evan Rroo, Prof., Dr., University of Agriculture, Tirana, Albania
Kristaq Jorgo, Dr., University of Tirana, Tirana, Albania
Lulzim Dragidella, Dr., University of Applied Sciences, Regensburg, Germany and University of
Prishtina, Kosov
Margarita Ifti, Ph.D., University of Tirana, Tirana, Albania
Musa Rizaj, Dr, University of Prishtina, Prishtina, Kosov
Naim Shabani, Dr., Ludwig Maximilians University, Munich, Germany
Nebi Caka, Dr., University of Prishtina, Prishtina, Kosov
Nikolla P. Qafoku, Ph.D., Pacific Northwest National Laboratory, Richland, Washington, USA
Pandi Zdruli, Ph.D., Mediterranean Agronomic Institute of Bari Valenzano, Bari, Italy
Roza Allabashi, Dipl.Ing. Dr., University of Natural Resources and Applied Life Sciences, Vienna,
Austria
Zeqirja Neziri, Prof., University St. Cyril and Metodij, Skopje, Macedonia

Technical editor

Roland Lelaj, Millennium Research Group, Toronto, Canada
AKTET, Vol. IV, 2, 2011

iii
CONTENT

DETERMINATION OF NANOSTRUCTURES OF THIN LAYERS FROM STUDY OF QUANTAL
TRANSITIONS
JAHJA KOKAJ, NEBI CAKA , AGON KOKA 1 173

POWER FLOW ANALYSIS: SIMULATION FOR DIFFERENT BUSES OF A SYSTEM
ISUF KRASNIQI, AGON KOKA

6 178

DISK TESTING UNDER HELIUM APPLIED FOR THE CHARACTERISATION
OF THE MATERIALS MECHANICAL BEHAVIOR
EMIL LAMANI
1
6 189

SIMULATION AND OPTIMIZATION OF AZEOTROPIC DISTILLATION PROCESS
ETHANOL-WATER STREAM USING CHEMCAD AND MINITAB 15
AFRIM DUSHI
2
2 195

DEVELOPMENTS IN COMPUTER AIDED SELECTION: AN INTEGRATED APPROACH
FOR STRUCTURAL APPLICATIONS
SHPRESA CASLLI, EMIL LAMANI, DERVISH ELEZI
2
8 201

STUDY OF ANODIC STRIPPING VOLTAMMETRIC TECHNIQUES IN DETERMINATION
OF CADMIUM WITH SCREEN-PRINTED ELECTRODES
DAFINA KARAJ, MAJLINDA VASJARI, PRANVERA LAZO, ARBEN MERKOI
3
5 208

SYNTHESIS OF A FOUR BAR MECHANISM FOR A LIMITED VARIATION IN THE VELOCITY
RATIO
MIRANDA KULLOLLI, ODISE KOA, LEONARD OMENI
4
2 215

INFLUENCE OF PLANETARY GEAR IN IMPROVING EFFICIENCY OF CONTINUOUS VARIABLE
TRANSMISSION IN PASSENGER VEHICLES
SHPETIM LAJQI, BASHKIM BAXHAKU, NASER LAJQI
4
7 220

CHEMICAL COMPOSITION OF MAIN MINERALS OF Pb AND Zn IN THE MINERAL DEPOSIT
PRROI I NGJYROSUR- ARTAN, KOSOV
BEDRI DURMISHAJ, SYLEJMAN HYSENI
5
5 228

DETERMINATION OF THE ATTENUATION MODEL FROM LOCAL AND REGIONAL
EARTHQUAKES IN ALBANIA
EDMOND DUSHI, VALBONA LAME (MUDA)

6
2 235

OPHIOLITIC METAMORPHIC SOLE IN KOSOVA
ZENUN ELEZAJ, NASER PECI, SALI MULAJ
6
8 241


iv

WASTE BREWERS YEAST - A SIGNIFICANT BYPRODUCT OF BREWING INDUSTRY
ARSIM ELSHANI, BESA VESELI
7
6 249

IMPACT OF GRANULATED FERRONICKEL SLAG TO IMPROVE THE PROPERTIES
OF CAST ASPHALT
IZET IBRAHIMI,

MUSA RIZAJ, NURTEN DEVA
8
1 254

PROCESSING OF NICKEL OXIDE ORES IN ROTARY KILN WITHOUT LIMESTONE
IN FERRONIKELI I RI IN DRENAS
SHEFIK IMERI, NAIM TAHIRAJ, MUSA RIZAJ
8
9 262

THE STUDY OF THERMAL PROPERTIES AND THE CORRELATION BETWEEN CALORIFIC
POWER AND COAL ASH FOR THE LAYER V, VI AND VII OF MEMALIAJ MINE
EFROSINI KOKALARI (TELI), HAJRI HAXHI
9
4 267

INVESTIGATION OF THE THERMO-BACTERIAL PARAMETERS OF MICROORGANISMS
DURING THE PRODUCTION PROCESS OF BEER AND IN BEER
XHEM LAJI, NUSHE LAJI
1
0
1 274

CRAK PROBLEMS IN THE METALIC STEEL STRUCTURE AND THE USE OF COMPUTING
METHODS FOR THE DEFINITION OF THE STRESS STATE IN THE CRAKS AREA
KLODIAN GUMENI, JORGAQ KAANI, ODISE KOA
1
0
9 282

ELECTROCHEMICAL BEHAVIORS OF LEAD AND LEAD ALLOYS IN SULFURIC ACID
SOLUTION FOR THE PRODUCTION OF LEAD ACID BATTERIES
NUSHE LAJI, MIRJANA METIKOS-HUKOVIC
1
1
5 288

IDENTIFICATION, EVALUATION AND EFECTIVE MONITORING OF CRITICAL CONTROL
POINTS BY THE IMPLEMENTATION OF HACCP SYSTEM IN BEER PRODUCTION
MYBESHIR PAJAZITI, RENATA KONGOLI, KADRI BERISHA
1
2
2 295

THE IMPACT OF MICROSTRUCTURE AND CORROSION ON THE PIPES OF POWER
PRODUCTION IN KEK POWER PLANT
MURSEL RAMA, ALI SADIKU, HAMIT MEHMETI, RRAHIM MAKSUTI, MILAJETE SHALA-
MEHMETI, AVNI BEQIRI
1
2
6 299

CORROSION OF THE REINFORCED CONCRETE IN THE BUILDING FOR ELECTROLYTE
PREPARATION FOR BATTERY INDUSTRY TREPA
ALI SADIKU, MURSEL RAMA, FERAT SHALA, BEHAJDIN SKEJA, BEKIM BAJRAKTARI, MILAIM
SADIKU
1
3
3 306

INFLUENCE OF OXYGEN DURING THE FERMENTATION OF WORT AND BEER
N.SHALA

, E. KARAKASHI
1
3
9 312

RATIONAL RISK ASSESSMENT AT THE OPENING OF THE SOUTH-WEST MINE SIBOCIT
IZET SHEHU
1
4
4 317


v

THE CALCULATION OF LOADING AND TRANSPORTATION OF ORE AND STERILE IN THE
MAGNESIUM MINE OF STREZOC
REXHEP SPAHIU
1
5
1

324

ENVIRONMENTAL CHALLENGE OF MODERN TECHNOLOGIES AND COAL BURNING
ARTAN HOXHA, ALTIN DORRI, MAJLINDA ALCANI
1
5
7 330

REPAIRING THE EXISTING OLD CONCRETE STRUCTURES BY APPLYING MODERN
METHODS AND NEW MATERIALS
NASER KABASHI, CEN KRASNIQI
1
6
4 337

INVESTIGATION OF HEAVY METALS IN SOME TYPES OF MULTIVITAMIN JUICES
AFRDITA LAJI, XHEM LAJI
1
7
1 344

BUTT WELDING OF PE 100 POLYETHYLENE PIPE WITH A HEATED TOOL
HYSNI OSMANI, BAJRUSH BYTYQI
1
7
6 349

WELDING REPAIR OF WEARED OUT AND BROKEN DETAILS
BAJRUSH BYTYQI, HYSNI OSMANI, GAZMEND GASHI
1
8
2 355

INFLUENCE OF CAVITATIONS PHENOMENON AND WATER HAMMER IN PUMPING
STATION OF MITROVICA
NASER LAJQI, SHPETIM LAJQI, GJELOSH VATAJ, ARBEN AVDIU
1
8
8 360


vi

GUIDE FOR AUTHORS

AKTET publishes papers presented during the annual meeting of Institute Alb-Shkenca (IASH). The
journal publishes only research papers containing original, novel, and relevant research that enhances
the existing knowledge. The editorial board consists of an editor-in-chief, a technical editor, and several
subject areas editors.

Manuscripts can be submitted in English or Albanian, English being the preferred language. Submission
of the manuscript implies that essentially the same research is not published before (except in a form of
a summary, lecture, or thesis), is not submitted elsewhere for publication, and that the manuscript is
approved by all the authors and authorities where the work is carried out. Authors are requested to
disclose any conflict of interest and provide information for any financial support used to conduct the
research. An accepted manuscript cannot be published elsewhere without the written permission of
IASH.

The journal publishes only original work that contributes to the advancement of science. Plagiarism is
not acceptable and will be reported to the appropriate authorities. Conclusions should be justified by the
experimental design and data. The information presented in the paper should have sufficient details to
permit others replicate the work. Authors should retain the research data and should be able to provide
these data to the editorial board if asked. Please use appropriate language, be concise and
grammatically correct. Authors are responsible for the scientific accuracy and the format of the
submitted manuscript as well as the content of the correspondence with the editors.

ORGANIZATION OF MANUSCRIPT

Manuscript should be limited to 2500 words including title, summary, text, bibliography, tables,
graphs, etc. Manuscript should be saved in Microsoft
Office Word, A4 format, 2.5 cm (1 inch) margins,

single column double spaced, and Times New Roman font of size 12. Do not use footnotes or endnotes
or any other formatting. Pages should be numbered while the title, names and contact information of
the authors should be provided on the first page. Manuscript should contain:

1. Title: Be concise and clear. Provide authors contact information. Superscripts a, b, c can be used to
indicate authors affiliations. Corresponding author should be indicated with an asterisk. Provide title
in both Albanian and English.
2. Key words: Provide 4-5 key words that represent the subject of the paper.
3. Summary: Should represent the essence of the work and should be limited to 150 words. Provide
summary in both Albanian and English.
4. Introduction: Describe your work, related research, its importance, and clearly state the objective of
the study.
5. Material and methods: Provide details on the materials being used and experimental procedures.
Provide sufficient details to allow work to be reproducible.
6. Result and discussions: Results should be clear and illustrated in tables and graphs. Use statistical
analysis and draw conclusions based on statistical significance. Discuss in details the implication of
the results. Conclusions should be directly related to the results obtained. Conclusions should not be
speculative, spontaneous, or/and summarizing the already available information.
7. Bibliography: List literature sources alphabetically base on the last name of the first author. Every
literature source must be cited in the text by the related number. A limit of 20 literature sources can

vii
be provided. A citation in press implies that the reference is accepted for publication. Unaccepted
manuscripts cannot be referenced. Do not use references from the internet except for the online
publications.

Examples of references:
1. Libby WF, Anderson EC, Arnold JR (1949) Age determination by radiocarbon content. Science
109, 227-228.
2. Strunk W, White EB (1979) The elements of style, third ed. Macmillian, New York

8. Tables: Present each table on a separate page. Tables should be numbered and titled. Limit the
number of tables to five.
9. Figures and graphs: Present figures and graphs on separate pages after the tables. Altogether
provide no more than five figures and graphs.

Authors submitting social sciences contributions may disregard sections 5 and 6 when preparing their
manuscripts. Manuscripts that do not conform to the above format will not be considered.

SUBMISSION

Manuscripts are electronically submitted through the ALPA system at, http://alpa.mali-
it.eu/journal/aktet_v4_nr1/. Instruction for use of the ALPA system is found at the address above as well
as at, www.alb-shkenca.org

Submit the manuscript within the deadline announced by the editorial board. Along with the manuscript
submit a message directed to the editorial board, stating the desire to publish the manuscript and
indicating the participation in the annual meeting of IASH.

Submitted manuscripts will be double-blinded reviewed by at least two experts of the subject area.
Editorial board will make the decision on the acceptance of the manuscript based on the
recommendations from the reviewers and notify this decision to the authors. Authors should be notified
on the status of the manuscript within a 3-4 months period. The entire process will be electronically
documented.

AKTET ISSN 2073-2244
Journal of Institute Alb-Shkenca www.alb-shkenca.org
Revist Shkencore e Institutit Alb-Shkenca Copyright Institute Alb-Shkenca

DETERMINATION OF NANOSTRUCTURES OF THIN LAYERS FROM STUDY OF QUANTAL
TRANSITIONS
PRCAKTIMI I NANOSTRUKTURAVE T SHTRESAVE T HOLLA BAZUAR N STUDIMIN E
KALIMEVE KUANTIKE

JAHJA KOKAJ
1
, NEBI CAKA
2
, AGON KOKA
3

1
Department of Physics, Kuwait University, Kuwait
2
University of Prishtina, Faculty of Electrical and Computer Engineering, Prishtina, Kosova
3
FH Joanneum University of Applied sciences and Technology, Graz, Austria
Email: jkokaj@yahoo.com

AKTET IV, 2: 173-177, 2011

PERMBLEDHJE
N kuadr t ktij punimi jan studiuar nanostrukturat e nj shtrese filmike t prgatitur n mnyr eksperimentale.
Jan prcaktuar vetit strukturale dhe elektronike edhe t nanostrukturave t nj gjysmpruesi. Tensioni mekanik
i nanostrukturave dhe kompozicioni i tyre jan prcaktuar me an t difraksionit t rrezeve t rntgenit. Jan matur
spektrat difraksional t rrezeve t rntgenit (XRD) pr CdTe t elektrodepozituara mbi elik inoks, mbi nikel dhe pr
CdTe n form pluhuri. Me an t elektroskopit elektronik me rreze deprtuese sht br prcaktimi i
kompozicionit ndrtues. sht prcaktuar koeficienti i absorbimit optik i shtress s holl prej CdTe, me trashsi prej
0.95 m, n funksion t energjis fotonike. sht prcaktuar kalimi kuantik i drejtprdrejt pr shtresn e holl prej
CdTe duke fituar vlern 1. 51 eV.
Fjalt els: nanostrukturat, gjysmpruesi, absorbimi kuantik, shtresa e holl..

SUMMARY
Nanostructures on the experimentally prepared thin film layer are studied. Structural and electronic properties of
these semiconductor nanostructures are accessed. Strain and composition are evaluated by using high-resolution x-
ray diffraction technique. The X Ray Diffraction (XRD) spectra for CdTe electrodeposited on stainless steel, on nickel
and for CdTe powder are measured. Transition electron microscopy techniques for composition evaluation are
applied. The optical absorption coefficient as a function of photon energy for a 0.95 m thin CdTe film originally
deposited on stainless steel is evaluated. Direct allowed transition in a 0.23 m thin CdTe film deposited initially on
molybdenum at 580 m is determined and the value of 1.51 eV is obtained.
Key words: nanostructures, semiconductors, quantum absorption, thin films.

1. INTRODUCTION
Over the last two decades, preparation of thin
film semiconductors for use in photovoltaic
devices has become an important subject in
technology and in fundamental studies in physics
and chemistry. The electrochemical deposition is
a low cost deposition method of high quality
semiconductor thin films. However,
electrodeposition has become one of the most
successful methods of making high-efficiency
solar cells. The conversion efficiency of solar cells
based on electrodeposited films of cadmium
telluride (CdTe) exceeds 11% [1-3]. Thin films of
CdTe can be electrodeposited from acidic [1, 2, 3,
4, 5], alkaline [6] and organic [7, 8] electrolytes.
The pulsed-electrodeposition technique from
Kokaj et al

AKTET Vol. IV, Nr 2, 2011
174

acidic solution has also been reported recently [9,
10]. Films deposited from acidic solution have, so
far, produced solar cells with higher efficiencies
(16-18%). These films are n-type as deposited and
have a high resistivity of 10
4
10
6
cm *1+.
Room temperature electron and hole mobilities
of 1100 and 80 cm
2
V
-1
s
-1
have been reported for
good-quality crystals. The minority carrier
diffusion lengths have been measured by the
electron-beam induced current technique to be
2.5 m and 2.8 m for n- and p-type crystals,
respectively [11].
The optical absorption spectrum of CdTe shows a
sharp edge and large absorption coefficients
(about 10
5
cm
1
for above bandgap radiation).
Thus, solar radiation with energy greater than the
bandgap energy is absorbed within 1-2 m from
the surface. When the solar cell is designed for
photogeneration of EHPs (electron-hole-pairs) to
take place in the depletion region, the short
minority carrier diffusion length in polycrystalline
CdTe thin films has essentially no effect on the
carrier collection. CdTe is also noted for its high
transparency in the far infrared region
(absorption coefficient: 1.4 x 10
-3
cm
-1
at 10.8
m).
Although an extensive work has been done in the
past on electrodeposition of CdTe for
photovoltaic applications, still some of its
fundamental properties need to be explored in
further details. Some of them are addressed and
studied in this work.

2. EXPERIMENTAL PROCEDURES
Electrodepositon was performed in a l-liter
borosilicate beaker having a Teflon lid with
openings for the insertion of various electrodes
and thermometer (Fig. 1). The design of the
deposition unit proved to be perfect in the sense
that deposits were quite uniform and the
deposition parameters could be controlled well.
Electrodeposition was carried out cathodically on
different conducting substrates at a cathode
potential in the range of -550 mV to -590 mV with
respect to a saturated silver-silver chloride
reference electrode (SSC). The electrolyte which
was stirred moderately by a Teflon-coated
magnetic bar, was a 750 ml purified solution of
IM CdSO
4
(Johnson Matthey, Alfa 20132).

Fig 1. Schematic diagram for the electrodeposition apparatus

The composition of films and the preferential
orientation of grains were determined by X-rays
diffraction (XRD) using a Siemens diffractometer
model D500 (CdKa; 0.15406 nm). Scanning
electron microscopy (SEM) and energy dispersive
electron microprobe analysis (EMA) were
performed using a Joel (JSM-6300) microscope.
The specular reflectance measurements were
performed in the wavelength range of 0.2-3.3 m
Kokaj et al

175
using a Varian (Carry-5E) double-beam
spectrophotometer.

3. CONVENTIONAL CHARACTERIZATION OF THE
STRUCTURE AND COMPOSITION
The XRD spectra for CdTe films deposited on SS
and Ni, and for CdTe powder are shown in Fig. 2.
The preferential orientation of films on SS is the
(111) planes parallel to the substrate surface;
same is true for films on nickel but with a less
degree in preferential orientation. The
preferential orientation of (111) is not due to the
characteristics of metallic substrates or the
potentiostatic mode of deposition which were
used; the same preferential orientation has been
observed for films deposited on SnO
2
[4, 12],
CdS/SnO
2
[13] and CdS/ITO coated glass [5].
This preferential orientation has also been shown
in films deposited in pulsed and in galvanostatic
modes of electrodeposition [13]. The orientation
along (111) increases as the deposition potential
becomes more negative [14]. This may be the
reason for the difference in the XRD patterns a
and b in Fig. 2.
The effect of annealing on the recrystallization of
films is presented in Table 1. Annealing in either
air or nitrogen at 300 C, for 1 h, increases the
intensity of (220) and (311) peaks indicating that
the orientation of grains changes towards
random. This effect is more pronounced in films
deposited from solutions having a higher
concentration of cadmium and is in accordance
with other reports [13] which indicate orientation
changes toward random up to a certain time of
annealing before it starts to move back towards
the textured state as a result of grain growth.
In Table 1 it can be seen that the effect of
annealing for 1 hour in air and in nitrogen on the
relative XRD peak intensities for CdTe film
deposited on stainless steel (SS) and on nickel
(Ni); these are the same samples whose as-
deposited XRD patterns are shown in Fig. 2.
The composition of the CdTe films was
determined by EMA with an intrinsic CdTe single
crystal (99.99%, Johnson Matthey 20117) as a
reference sample. The sample chosen for this
study was a 1.1 m CdTe film deposited on SS at
V = -580 mV (vs. SSC). The film did not go under
any treatment before measurements. The
reference single crystal was etched in 1%
bromine in methanol for 2 min, followed by
etching in 1 M KOH in methanol for 3 min, rinsing
in water and drying in nitrogen; this procedure
produces stoichiometric surface for CdTe [15].
The reference sample was used to determine the
ratio of the Cd detection efficiency factor for Te
as 1.2309.

Fig 2. The XRD spectra fro CdTe electrodeposited
on stainless steel (a), on nickel (b) for CdTe
powder (c). The film on stainless steel is 1.1 m
thick and was deposited at V = -550 mV (vs. SSC).

4. OPTICAL OR QUANTUM MECHANICAL
TRANSITIONS
To study the optical or quantum transitions in the
electrodeposited films of CdTe, a 0.23 m thick
pin-hole-free film was deposited on
Kokaj et al

176

molybdenum. The thickness was selected low to
be able to extend the transmittance
measurements to high photon energies. The
absorption coefficient spectrum of the film was
determined from the transmittance spectrum
using the same technique described in our papers
[16, 17, 18, 19,] The analysis of these data
revealed that in the energy range of E = 1.49
1.77 eV, (aE)
2
against E consists of two very close
straight segments, as theoretically is explained
ellswhere [18, 19] which is observable only in an
extended sale.

Table 1.

In Figure 3 the experimental results of the
absorption coefficient as a function of photon
energy for the single-crystal CdTe are shown. On
the other hand, the experimental results for the
direct allowed transition at 1.51 eV are shown in
Fig. 4. This is in agreement with corresponding
intercepts of E axis that are the measure of two
direct allowed transition 1.49 eV and 1.53 eV
[19].The corresponding intercepts with the E axis
provide two direct allowed transitions at 1.49 and
1.53 eV.

Fig. 3. Optical absorption coefficient as a function
of photon energy for a 0.95m thick CdTe film
originally deposited on stainless steel at a
deposition potential of 580 mV (o), for a 0.23
m thin film deposited initially on molybdenum
at -580 mV(x), and for single-crystal CdTe (solid
line).

Fig. 4. Direct allowed transition in a 0.23 m thin
CdTe film deposited initially on molybdenum at -
580 mV.

This is in excellent agreement with the most
recent value (1.514 eV) reported for single crystal
CdTe at room temperature [20].

5. SUMMARY AND CONCLUSIONS
Electrodeposition of CdTe can be quantitatively
explained by a 6-electron-transfer reaction based
Sample As-deposited 300C (air) 300C (N
2
)
(111) (220) (311) (111) (220) (311) (111) (220) (311)
CdTe/SS 100 1 0.8 100 2 1 - - -
CdTe/Ni 100 18 5.5 100 27 9.6 100 34.3 12.5
CdTe powder 100 73.5 36.2 - - - - - -
Kokaj et al

177
on the diffusion process of HTeO
2
+
cations.
Deposited films are nearly stoichiometric with a
relatively large grain size (a fraction of 1 m)
which increases with the film thickness. The
preferential orientation of the grains is (111),
regardless of the substrate material, and this
preferentiality increases as the deposition
potential becomes more negative, whereas it
decreases under the effect of annealing in either
air or nitrogen at 300C.
The measured interference patterns, not
included here, are much more pronounced in the
reflectance (due to the intensity ratio for incident
and reflected light) than in the transmittance
spectra and as a result, dispersion measurements
can be extended to much lower wavelengths. The
dispersion results show an excellent agreement
between the films and the single-crystal data
down to a wavelength of 0.355 m. However, in
the approximate range of 0.8 to 1.3 m the films
dispersion falls slightly below that for the single
crystal. The films optical dispersion can be
described by the classical bound electrons
dispersion model. The optical measurements
reveal a direct allowed transition at 1.51 eV
which is in excellent agreement with 1.514 eV
reported for CdTe single crystal at room
temperature.

LITERATURE
1. B.M. Basol, Solar Cells 23, 69 (1988)
2. G.C. Morris, P.G. Tanner and A. Tottszer, Proc.
21 st IEEE PVSC (IEEE, New York, 1990) p. 575
3. R.W. Birkmire and P.V. Meyers, Proc. First
WCPEC (IEEE, New York, 1994) p. 76.
4. M.P.R. Panicker, M. Knaster, and F.A. Kroger,
J. Electrochem. Soc. 125, 556 (1978).
5. G.C. Morris and S.K. Das, Int. J. Soalr Energy
12, 95 (1992).
6. G.F. Fulop and R.M. Taylor, Ann. Rev., Mater
Sci. 15, 197 (1985).
7. A.C. Rastogi and K.S. Balakrishnan, Sol. Energy
Mater. Sol. Cells 36, 121 (1995).
8. K.S. Balakrishnan and A.C. Rastogi, Solar
Energy Materials 23, 61 (1991).
9. G.C. Morris and R. Vanderveen, Sol. Energy
Mater. Sol. Cells 30, 339 (1993).
10. G.C. Morris and R.J. Vanderveen, Appl. Surf.
Sci. 92, 630 (1996).
11. A. Kampmann, P. Cowache, B. Mokili, D.
Lincot and J. Vedel, J. Cryst. Growth 146, 256
(1995).
12. P. Cowache, D. Lincot and J. Vedel, J.
Electrochem. Soc. 136, 1646 (1989).
13. P.D. Paulson, V. Dutta and C. Singh, Proc. First
WCPEC (IEEE, New York, 1995) p. 331
14. D. Kim, B. Qi, D.L. Williamson and J.V. Trefny,
Proc. First WCPEC (IEEE, New York, 1995) p. 338.
15. Z. Sobiesierski, I.M. Dharmadasa and R.H.
Williams, Appl. Phys. Lett. 53, 2623 (1988).
16. J. Kokaj, and A.E. Rakhshani, J. Phys. D Apl.
Phys. 23, (2004).
17. J. Kokaj, Y. Makdisi, K. Bhatia, Optica pura y
aplicada, 27:33, 175-180, (1994)
18. J. Kokaj, A. Rakshani, B. Predap, App. Phys. A
86, 923 (2007)
19. J. Kokaj et al. SPIE, Vol. 3073, 441 (1997)
20. Z. Yu, S.G. Hofer, N.C. Giles, T.H. Myers and
C.J. Summer, Phys. Rev. B51, 13789 (1995).


POWER FLOW ANALYSIS: SIMULATION FOR DIFFERENT BUSES OF A SYSTEM
ANALIZA E RRJEDHJES S FUQIS: SIMULIMI PR ZBARRA T NDRYSHME T SISTEMIT

ISUF KRASNIQI*, AGON KOKA**
* Faculty of Electrical and Computer Engineering, University of Prishtina, Kosova,
** FH Joanneum University of Applied sciences and Technology, Graz, Austria
Email: isufkrasniqi@yahoo.com

AKTET IV, 2: 178-187, 2011

PERMBLEDHJE
Kemi krijuar nj program t ri kompjuterik pr t simuluar dhe hulumtuar nse fuqia q gjeneron sistemi
sht n prputhje me krkesat tona. Programi mundson llogaritjen e madhsive dhe t kndeve t
fazs t fuqis aktive dhe reaktive n zbarrat e nj sistemi t caktuar. Duke prdorur metodn Newton-
Raphson si pjes kryesore t programit, fituam rezultatet q i prmbushn krkesat e paraprcaktuara.
Fjalt els: rrjedha e fuqis, metoda Newton-Raphson, simulimi.

SUMMARY
We have created a new computer program to simulate and investigate the generated power of a system
according to our demands. The program calculates the real and reactive power magnitudes and their
angles respectively at the buses in power system. We used Newton-Raphson method as the main body
of our Program. The output values we obtained fulfilled our required objectives.
Keyword: power flow, Newton-Raphson method, simulation.

1. INTRODUCTION
What is Power Flow?
Power Flow studies are of great importance in
planning and designing the future expansion of
power systems as well as in determining the best
operation of existing systems [1, 2]. The principal
information obtained from a Power Flow study is
the magnitude and phase angle of the voltage at
each bus and the real and reactive power flowing
in each line.

Power Flow includes:
- Generating supplies according to demand,
- Keeping Bus voltage magnitude close to the
related ideal values,
- Allowing the function of generators to operate
within specific real and reactive power limits,
- Obtaining statistical data concerning the
transmission lines and transformers, in order to
prevent overload from occurring on such
peripherals.
Conditional nodal or loop analysis is not suitable
for Power Flow studies because the input data for
loads are normally given in terms of power, and
not impedance. Generators are considered as
Power sources, not voltage or current sources.
Power Flow programs are most suitable to
analyze large transmission grids and the complex
interaction between transmission grids and
power market [3, 4].

Krasniqi & Koka

179

Definitions and Acronyms
n
g

Number of generators in the
power system.
P
D
Real Power.
Q
D
Reactive Power.
P
Q
Load Buses.
P
G
Real Power Generated.
Voltage Phase.
Y
bus

The admittance matrix of a
power system.
p.u Per unit
MATLAB Is a numerical computing
environment and programming
language.
MATPOWER Is a package of MATLAB M-files
for solving power flow and
optimal power flow problems.

PROBLEM STATEMENT
The Power Flow Problem
The goal of a Power Flow study is to obtain
complete voltage angle and magnitude
information for each bus in a power system for
specified load and generator real power and
voltage condition. Once this information is
known, real and reactive power flow on each
branch as well as generator reactive power
output can be analytically determined. Due to the
nonlinear nature of this problem, numerical
methods are employed to obtain a solution that
is within an acceptable tolerance.
The solution to the Power Flow problem begins
with identifying the known and unknown
variables in the system. The known and unknown
variables are dependent on the type of bus. A bus
without any generators connected to it is called a
Load Bus. With one exception, a bus with at least
one generator connected to it is called a
Generator Bus. The exception is one arbitrarily-
selected bus that has a generator. This bus is
referred to as the Slack Bus.

Equivalent Circuit Model
The equivalent circuit model that we are using for
our simulation is shown in Figure 1.
Schematic, indicating the input and output to the
buses along with their transformer ratios in
between.

Figure 1: Equivalent Circuit Model

|V
k
| = voltage magnitude at bus k,
k
= voltage phase angle at bus k,
I
k
= current flowing from bus k,
I
m
= current flowing from bus m,
G
k
= generator at bus k,
S
GK
= generator complex power at bus k,
P
GK
= generator real power,
Q
GK
= generator reactive power,
S
LK
= load complex power at bus k,
P
LM
= load real power,
Q
LK
= load reactive power,
Z
km
= line impedance,
B
cap
= line shunt susceptance,
a = normalized transformer turns ratio.

Newton Raphson Solution Method
There are several different methods of solving
the resulting nonlinear system of equations. The
most popular is known as the Newton-Raphson
Method. This method begins with initial guesses
of all unknown variables (voltage magnitude and
angles at Load Buses and voltage angles at
Generator Buses). Next, a Taylor Series is written,
with the higher order terms ignored, for each of
the power balance equations included in the
system of equations. The result is a linear system
of equations that can be expressed as:

Krasniqi & Koka

180

1
where P and Q are called the mismatch
equations:

2

3
and J is a matrix of partial derivatives known as a
Jacobian:

4
The linearized system of equations is solved to
determine the next guess (m + 1) of voltage
magnitude and angles based on:

5

6

The process continues until a stopping condition
is met. A common stopping condition is to
terminate if the norm of the mismatch equations
are below a specified tolerance.
A rough outline of the solution to the Power Flow
problem is:
1. Make an initial guess of all unknown voltage
magnitudes and angles. It is common to use a
"flat start" in which all voltage angles are set to
zero and all voltage magnitudes are set to 1.0
p.u,
2. Solve the power balance equations using the
most recent voltage angle and magnitude values,
3. Linearize the system around the most recent
voltage angle and magnitude values,
4. Solve for the change in voltage angle and
magnitude,
5. Update the voltage magnitude and angles,
A flow chart of the solution to the Power Flow
problem is shown in Figure 2.

Figure 2: Flow Chart of the Solution

How to Implement Newton Raphson Method on
a 4 bus case
Figure 3 shows the one-line diagram of a simple
power system. Generators are connected at
Krasniqi & Koka

181
buses 1 and 4 while the loads are indicated at all
four buses. Base values for the transmission
system are 100 MVA, 230 KV. The line data of the
Table 1 give the per unit series impedance and
the line charging susceptances for the
equivalents of the four lines identified by the
buses at which they terminate.
The bus data in Table 2 list values of P, Q and V at
each bus. The Q values of load are calculated
from the corresponding P values assuming a
power factor of 0.85. The net scheduled values P
i
,
and Q
i
are negative at the load buses 2 and 3.
Generated Q
g
is not specified where the voltage
magnitude is constant. In the voltage column the
values for the load buses are flat-start estimates.

Figure 3: Bus Branch Diagram

Series Z Series Y=Z
-1
Shunt Y
Line bus to
bus
R per unit X per unit G per unit B per unit
Total Charging
Mvar
Y/2 per unit
1-2 0.01008 0.05040 3.815629 -19.078 10.25 0.05125
1-3 0.00744 0.03720 5.169561 -25.848 7.75 0.03875
2-4 0.00744 0.03720 5.169561 -25.848 7.75 0.03875
3-4 0.01272 0.06360 3.023705 -15.119 12.75 0.06375
Table 1: Bus Branch Data

Generation Load
Bus P (MW) Q (MW) P (MW) Q (MW) V (per unit) Remarks
1 ------------- --------- 50 30.99 1 < 0 Slack bus
2 0 0 170 105.35 1 < 0 Load bus (inductive)
3 0 0 200 123.94 1 < 0 Load bus (inductive)
4 318 --------- 80 49.58 1 < 0 Voltage controlled
Table 2: Bus Branch Individual Data

Bus Number (1) (2) (3) (4)
(1) 8.985190 j.44.83 -3.8156 +j19.07 -5.169 +j25.84 0
(2) -3.81562 +j19.078144 8.98 j44.8359 0 -5.169+j25.84
(3) -5.1695 +j25.847 0 8.193 j40.8693 -3.023+j5.11
(4) 0 -5.169 +j25.847 -3.023 +j15.118 8.193-j40.863
Table 3: Bus Branch Individual Polar Data

Determining the number of rows and columns in
the Jacobian, and then calculating the initial
mismatch e.g. p
1
(0)
, p
2
(0)
, p
3
(0)
and p
4
(0)
along
with the initial values of the Jacobian elements of
the second row, third column, of the second row,
second column, and the fifth row fifth column,
using all the values in Table 2.
Since the slack bus has no rows or columns in the
Jacobian, a 6x6 matrix would be necessary if P
and Q were specified for the other individual
buses. In fact however the voltage magnitude is
Krasniqi & Koka

182

specified (held constant) at bus 4, and thus the
Jacobian will be 5x5 matrix. In order to calculate
the power based on the estimated and the
specified voltages of Table 2, we require the
polar form of the off-diagonal entries of Table 3.
Y
31
= 26.359695<101.30993
Y
34
= 15.417934<101.30993
and the diagonal element Y
33
= 8.193267
j40.863838.
Since Y
32
and the initial values
3
(0) and
4
(0) are
all zero, we obtain
P
3
(0)
, calc
=|V
3
|2G
33
+ |V
3
V
1
V
31
|cos
31
+
|V
3
V
4
V
34
|cos
34

= (1.0)2(8.193267) + (1.0 x 1.0 x 26.359695)
cos(101.30993
+ (1.0 x 1.02 x 15.417934) cos(101.30993)
= -0.06047 per unit
The essential real power in the network at bus 3
is -2.00/unit, and so the initial mismatch which
we want to calculate has the value
P
3
(0)
calc
= -2.00 - (-0.06047) = -1.93953 per unit
From this :dP
i
/d
j
= -|V
i
V
j
Y
ij
|sin(
ij
+
J

J
)
Using the initial input data, we can similarly
calculate initial values of the other elements of
the Jacobian and of the power mismatches at all
buses of the system.
For the system of the preceding example the
numerical values for the initialization of the
mismatch equations are now shown below:

This system of equations yields values for the
voltage corrections of the first iteration which are
needed to update the state variables according to
equation
i
(k+1) =
i
(k) +
i
(k).
At the end of the first iteration the set of updated
voltages at the buses is shown in Table 4.
Theses updated voltages are then used to
recalculate the Jacobian and mismatches of the
second iteration, and so on. The iterative
procedure continues until either the mismatches
P
i
and Q
i
become less than their stipulated
allowable values or all
i
and |V
i
| are less than
the chosen precision index.

Bus no i (1) (2) (3) (4)
i
(deg) 0 -0.93094 -1.78790 -1.54383
|V
i
| (per
unit)
1.00 0.98335 0.97095 1.02
Table 4: Iteration Data

Figure 4: Initialization Sector Program
The number of iterations required by the
Newton-Raphson method using bus admittances
is practically independent of the number of
buses. The time for the Gauss-Seidel Method
(employing bus admittances) increases almost
directly with the number of buses. On the other
hand, computing the elements of the Jacobian is
time consuming, and the time per iteration is
considerably longer for the Newton-Raphson
method. When sparse matrix techniques are
employed the advantages of shorter computer
time for a solution of the same accuracy is in
favor of the Newton-Raphson method for all but
very small systems.

Generating the program for the Power Flow
Problem
The program weve written is a general program
that is used to calculate the element values for all
different bus cases. The first section of the
program consists of the initialization stage.
The second section of the program consists of the
Y-bus matrix calculations. It is composed of codes
and loops that are associated with the Y-bus
interaction elements. The central backbone of
the program used to implement the interaction
between MATLAB and the different cases being
studied is the analyzed using Newton-Raphson
section.

Figure 5: Y-bus Equations

Krasniqi & Koka

184

Figure 6: Programming Newton-Raphson

Figure 7: Running the Program
Krasniqi & Koka

185

Figure 8: Starting the Program

Figure 9: Magnitude and Angles of case 9 data

Krasniqi & Koka

186

Figure 10: Case 9 data results from MATPOWER 3.2

RESULTS AND DISCUSSIONS
Implementation of the general program
If one needs to calculate the element values for a
9buscase; we click on run as shown in Figure 7.
This appears up on the command window as
shown in Figure 8; then write the name of the
case data we want to run, i.e case 9 data. We will
obtain the element values for each bus, i.e
magnitude and angle values as shown in Figure 9.
In order to make sure that our solution is correct
for case9data, we run the same case9data on
MATPOWER3.2 and we got the following result as
shown in Figure 10.
This indicates that we obtained exactly the same
values as the calculated values from our Newton-
Raphson program that we implemented.

Application
This is applied in order to simulate our power
station work capabilities. The advantage of this is
that we do not need to setup a bus system before
having done our complete analysis of the
different run cases. Power system simulation
models are a class of computer simulation
programs that focus on the operation of electrical
power systems. These computer programs are
used in a wide range of planning and operational
situations including:
Krasniqi & Koka

187
1. Long-term generation and transmission
expansion planning,
2. Short-term operational simulations,
3. Market analysis (e.g. price forecasting).
These programs typically make use of
mathematical optimization techniques such
linear programming, quadratic programming, and
mixed integer programming.
Key elements of power systems that are modeled
include:
1. Load flow (power flow study),
2. Short circuit (Short Circuit Analysis),
3. Transient stability (Transient Stability
Simulation),
4. Optimal dispatch of generating units (unit
commitment),
5. Transmission optimal power flow.
Electric power programs are written routinely by
General Electric Company and clients to handle a
wide range of system analysis and reporting
tasks, for example:
- Line and generator-outage contingency
checking and reporting of overloads and under
voltages,
- Reassigning loads to simulate annual growth,
seasonal and hourly load profiles, and proposed
large power consumers,
- Simulation of time-switched and voltage/load-
switched capacitors on distribution systems,
- Re-dispatch of generation to simulate proposed
sales and purchases of power, emergency supply
plans, and independent power producer
operations,
Calculation of distribution factor tables and
transfer limits for use by system operators.

CONCLUSION
It is important to emphasize the fact that the
resulting values I obtained were identical to
those of the MATPOWER 3.2. MATPOWER 3.2
allowed us to obtain the exact theoretical
background values of the different cases being
implemented. Although MATPOWER 3.2 had
Ideal values for all the calculated elements, we
were still able to get as close to the MATPOWER
values within a certainty of 0.02. This for us was a
big achievement because the program we
designed to calculate using Newton-Raphson
(numerical methods) was very successful.

REFERENCES
[1] J. Duncan Glover, Mulukutla S. Sarma and
Thomas J. Overbye. Power System Analysis and
Design. Toronto, Canada: Thomson, 2008, pp.
354-280.
[2] http://journals.tubitak.gov.tr/elektrik/issues/
elk-07-15-3/elk-15-3-2-0607-4.pdf, [Feb. 15,
2010].
[3] Hadi Saadat, Power Analysis, McGraw-Hill
Series in Electrical and Computer Engineering,
2003, New York
[4] http://www.forwind.de/publications/HVDC.p
df, Institute of Electric Power Systems, University
of Hannover, Germany.


DISK TESTING UNDER HELIUM APPLIED FOR THE CHARACTERISATION OF THE
MATERIALS MECHANICAL BEHAVIOR
APLIKIMI I PROVS S DISQEVE NN HELIUM PR KARAKTERIZIMIN E SJELLJES
MEKANIKE T MATERIALEVE

EMIL LAMANI
Department of Production & Management, Polytechnic University of Tirana, Tirana, Albania
Email: emil.lamani@yahoo.com

AKTET IV, 2: 188-193, 2011

PERMBLEDHJE
N kt punim sht studiuar sjellja mekanike e fletve t holla t nj eliku austenitik n kushte ngarkimi dyaksial,
duke prdorur provn e modifikuar t disqeve nn presion. Vlersimet jan kryer n temperatura t ndryshme nga
18 n 650C, me presim t vazhduar si dhe me mbajtje nn presion konstant. Informacioni i prftuar sht krahasuar
me at t provs tradicionale t trheqjes duke llogaritur sforcimet dhe deformimet t vrteta, si dhe treguesit e
prforcimit t materialit. Esht konstatuar se diferencat e rezultateve t dy provave theksohen me rritjen e shkalls
s deformimit. N veanti, prova e disqeve evidenton m qart dukurit prforcuese q shoqrojn deformimin e
elikut dhe q ojn n evoluimin e sjelljes s tij gjat shrbimit. Ajo lejon edhe vlersimin e ndikimit t kombinuar
t temperaturs dhe kohs gjat nj procesi shkarrjeje t prshpejtuar.
Fjal kye: prova mekanike, material, plasticitet, shkarje, temperatur.

SUMMARY
In this work is studied the mechanical behavior of thin sheets of an austenitic steel under biaxial loading, using a
modified disk pressure test. Evaluations are performed at different temperatures from 18 to 650C, by continous
pressing or by maintenance at a constant pressure. The data obtained are compared with those of the traditional
tensile test by computing the true stresses and strains, as well as the strain hardening parameters. It is observed
that the differences in the results of the tests increase with the degree of deformation. In particular, the disk test
identifies more clearly hardening phenomena associated with the deformation of the steel, which lead to the
evolution of its behavior during the service. It also allows the evaluation of the combined impact of temperature and
time during an accelerated creep.
Key words: mechanical testing, material, plasticity, creep, temperature.

NTRODUCTION
Since more than four decades, the disk pressure
test has been used as an experimental technique
(not as a standardized one), to assess the
hydrogen embrittlement. After a long application
and after processing thousands of results
obtained with different materials, this test was
adopted (1990) by the French standard AFNOR
for the selection of materials for vessels working
under high pressure of hydrogen. In 2005 it was
integrated into a more general international
standard, ISO 11114-4 [1]. Today we can say that
the disk test has passed the stage of 'maturity'
and it is a safe reference for characterizing the
materials sensitivity to hydrogen. Moreover, the
high reproducibility and rialibility of the test
results have prompted researchers to consider
the possibilities of expanding its range of
application [2, 3]. In particular, a great interest is
presented by this test because it characterizes
Lamani

189
the material under biaxial loading, similar to that
of pressure vessels. The safety requests of these
vessels have been strengthened significantly, and
therefore the assessment of the suitability of
materials used in such applications is not
considered sufficiently reliable if based only on
information received from traditional tensile
testing [4, 5]. In this paper is presented a
modification made to the disk test to enable the
characterization of the mechanical behavior of
thin sheets of an austenitic steel, subject to
biaxial loading.

MATERIAL AND METHODS
The study was performed on an AISI 321 stainless
steel, cold-rolled to the thickness of 0.8 mm and
heat treated to obtain the austenitic structure at
room temperature. Specimens, in the form of flat
disks, with a diameter of 58 mm, were cut from a
sheet of this steel, and were pressed under
helium, while maintaining the original thickness
(i.e., without any surface machining). Standard
test cell was slightly modified to enable the
characterization of the steel behavior during a
biaxial loading (Fig.1). For this, the radius r was
increased from 0.5 to 4 mm to avoid the stress
concentration in the embedding zone and to
ensure a uniform dome-shaped deformation of
the disk.

Figure 1. Geometry of the modified disk pressure
cell

The main information obtained from the disk
tests (with the standard cell, as well as with the
modified one), is the curve of the gas pressure
versus deformation, which is automatically
recorded until the disk rupture. Deformation is
measured as the cupola deflection H.
Tests were conducted at different temperatures,
from 18 to 650C, with duration of several
minutes to 7 hours. The results of tests
performed at 18 and 400C are shown in Fig. 2.
For purposes of comparison, the studied steel
was also subjected to the traditional tensile test
at room temperature.

Figure 2 Pressure-deflection curves at 18C and
400C.

RESULTS AND DISCUSSIONS
Calculation model
Gas pressure-deformation relationships provide
valuable information about the load-bearing
capacity of a pressure vessel with parameters
similar to that of the disk deformed during the
testing, but not directly reflect the behavioral
characteristics of the material. This behavior can
be assessed objectively only on the basis of true
stresses and strains. For their calculation we have
used an analytical model, which assumes that the
disk is deformed as a membrane, taking also into
account the geometric parameters of the test cell
[4]. With this model are calculated the radius R of
the spherical dome, the engineering strain, , in
the lateral directions (x and y), and the actual
thickness, e, for any measured value of the disk
deflection, H:

r
A
H
arctg sin 2
H A
R
2 2
|
.
|
\
|
+
= (1)
Lamani

190

(
(
(
(
|
.
|
\
|
|
|
|
|
.
|
\
|
+
}
= c
A
H
arctg 2 sin
A
H
1
1
A
r 2
1
R
dH
2
2
H
0
(2)
e = e
0
exp (-2), (3)

where:
A - is a geometric parameter of the cell (A = 13.25
mm);
r - is the radius in the embedding zone (r = 4
mm);
e
0
- is the original thickness of the disk (e
0
= 0.80
mm).
Using the above relations and accepting the von
Mises yield criterion [6], there are defined
formulas to calculate the true stress and strains,
T
and
T
:
c = = c 2
e
e
ln
0
T
(4)
e 2
RP
y x T
= o = o = o (5)
Figure 3 shows the relationship
T

T
, obtained
by processing the data of the P- H curve with the
formulas 1-5.

Figure 3 True stress-strain curve obtained by the
disk pressure test at 18C.

The left branch of the curve presents an anomaly,
because it shows the reduction of the stresses
acting in the material, whilst its deformation
increases. This anomaly can be explained by the
border effect of our model and precisely by the
transition from the deformation of a flat
membrane (requiring a different calculation), to
that of a spherical cupola. Observed anomaly
(which appears amplified thanks to the
logarithmic scale), is limited to small strains,
under 2%, whilst for larger ones, up to 50%, the
shape of the curve is normal and can be used to
study the material behavior up near its rupture
limit.

Strain-hardening parameters
It is expected that the deformation of the steel
during the test leads to its hardening. To
characterize this effect, we have used the
Hollomon's equation [7]:
n
T T
Kc = o , (6)
where, K and n are respectively the strength
index and the strain- hardening exponent.
Using the logarithmic expression of this equation:
K log log n log
T T
+ c = o , (7)
we have processed the results of the test
conducted at 18C (Fig. 4).
Figure 4 Relationship between log
T
and log
T

(test at 18C).

The function log
T
= f (log
T
) presents obvious
deviation from linearity, which means that
hardening parameters vary with the deformation.
For this reason, the alignment of all data in the
interval 0.02
T
0.50 with the equation 7,
doesnt give a very strong correlation (R
2
=
0.958). A more careful observation shows that
this alignment changes its character for
T
13%
(log
T
- 0.9). Based on this finding, we have
distinguished two deformation zones and for
each of them we have calculated the parameters
of the equation 7. For the first zone (-1.7 log
T

-0.9), we have found
2324 . 0
T T
966c = o with R
2
=
0.978, whilst for the second one (-0.9 log
T
-
Lamani

191
0.39),
5357 . 0
T T
1810c = o with R
2
= 0.998. The
comparison of strain-hardening parameters for
both zones is illustrated in Fig. 5.

Figure 5 Comparison of the strain-hardening
parameters, n and K, for the zones I and II.

The same analysis, performed with the tensile
test results (Fig. 6), identifies almost the same
behavior of the material in the first zone, whilst
in the second one, the results diverge. So, values
of K and n for the second zone, obtained by the
tensile test, are about 25% lower than those of
the disk test.

Figure 6. Comparison of log
T
log
T
curves for
disk and tensile tests at 18C

The differentiation of the steel behavior can not
be explained by anything else, except by the
effect of a structural transformation, namely a
martensitic one, induced by the plastic
deformation, when the last one exceeds a certain
rate [8, 9]. In the first zone, deformation is
insufficient to cause a martensitic
transformation, so there is a low strain-
hardening, as much as the austenitic structure
itself enables. Meanwhile, hardening effect is
significantly amplified in the second zone by the
creation of martensite. The above reasoning is
confirmed by the diffractograms of ruptured
disks, which have revealed the presence of
martensite. Tensile test, although confirming the
dual steel behavior, differentiates less the two
zones. Thus, if the disk test shows an increase of
the exponent n by 2.31 times (in the first zone
versus the second one), according to the tensile
test, this increase is only 1.85 times. The same
conclusion is applied to the index K. Different
results in the second zone, must be explained by
the main cause of the hardening effect (in this
case), namely, the martensitic transformation. It
seems that the disk test, thanks to the biaxial
stress conditions, favors more this
transformation, and therefore its effect turns out
great.

Influence of temperature
The results of 10 tests conducted at
temperatures of 18-650C and processed with
the analytical model, are shown in Fig. 7.

Figure 7. Effect of the temperature on the
ultimate true stresses

It is obvious that the increase in temperature
reduces the rupture stress of the material, as well
as its ductility (see also Fig. 2). Such an evolution
cannot be explained simply by the normal
'softening that materials experience with the
temperature rising (because it would be
Lamani

192

accompanied by the increasing of the ductility),
but mainly by the reduction of the martensitic
transformation hardening effect. In fact, the rate
of this transformation for the AISI 321 steel,
gradually decreases with the temperature rising
and becomes practically negligible for
temperatures above 150C [10]. Processed
results of the test performed at 400C, show that
even at this temperature the material behavior
remains differentiated in two zones, but this
differentiation is much smaller. Specifically, if at
18C, the exponent n increases by 2.31 times, at
400C this increase is only 1.8 times. Since the
last one cannot be explained by the effect of
martensitic transformation, it appears that within
the austenitic structure operates a hardening
mechanism more complex than that modeled by
Hollomon's equation. The confirmation of this
assertion requires further investigation, but we
can say that for all practical purposes, the
assessment of the hardening rate at 400C
(Hollomon's equation), remains valid, since the
overall correlation in both zones is over 0.98.
Simultaneous influence of temperature and time
are studied by keeping the gas pressure in the
cell unchanged. These tests, which characterize
the material behavior in accelerated creep, are
performed at two temperatures: 600 and 620C
(fig. 8).
Figure 8 Effect of the test duration at 600 and
620C on the rupture pressure.

It seems that the influence of the time in the
decreasing of the rupture pressure is reduced
with time duration of the test. So, the two first
hours of stay at high temperatures cause a
decrease in rupture pressure of about 20%, whilst
the prolongation of the stay from 5 to 7 hours
causes a reduction by only 3-3.5%. The
relationships found allow predicting the rate of
strength decrease during a not very long stay (in
the case of a breakdown, for example) at
temperatures close to 600-620C.

CONCLUSIONS
1. The disk testing can be successfully used for
characterizing the materials behavior under
biaxial loading, giving a more direct information
(particularly, in the case of pressure vessels) than
the tensile test. For true strain rate up to 20%,
the results of both tests match well.
2. The disk test is more sensitive to hardening
phenomena related to the deformation of the
material; it highlights better the hardening effect
caused by the martensitic transformation.
3. The calculation model, used in this study,
reliably simulates the material behavior in the
area between the onset of yielding and the point
at which necking begins. It does not cover the
elastic region.
4. The rise of temperature up to 650C leads to
an important reduction of the load-bearing
capacity of the investigated steel (more than 2.5
times). The duration of the tests affects the steel
in the same direction, but this influence tends to
decrease with time.

LITERATURE
1. ISO 11114-4 (2005), Transportable gas
cylinders - Compatibility of cylinder and valve
materials with gas contents.
2. Fidelle J., Jouinot P., Stasi M., Barthlmy M.
(1994) The range of application of disk pressure
test, Proceedings of 5
th
International Conference
on hydrogen effects on material behavior,
Jackson Lake, USA, 73-78.
3. Gantchenko V., Jouinot P., Stasi M. (1999)
Etude des Matriaux par des Essais de Disques
sous Helium, Matriaux&Techniques, N 11-12,
53-59.
4. Jouinot P., Gantchenko V. (2008)
Caracterisation thermomcanique et
Lamani

193
endomagement de membranes sous pression de
gaz, Mcanique & Industries 9, 507-517.
5. Lamani E., Jouinot P. (2010) Hydrogen and
Materials : Influence of the Hydrogen
Environment on the Metallic Materials Behavior,
AIP Conference Proceedings, American Institute
of Physics, Melville, NY, vol. 1203, 514-519.
6. Hamrock, B. (2005) Fundamentals of Machine
Elements, McGraw-Hill, 58-59.
7. Karimi M., Kheirandish Sh. (2009) Comparison
of Work Hardening Behavior of Ferritic-Bainitic
and Ferritic-Martensitic Dual Phase Steels, Steel
Research International, Dsseldorf, vol. 80, Issue
2, 160164.
8. Baffie N., Stolartz J., Magnin T. (2000)
Influence of strain-induced martensitic
transformation on fatigue short crack behavior in
an austenitic stainless steel, Matriaux &
Techniques, N 5-6, Paris, 57-62.
9. Barthelemy H. (1998) Hydrogen gas
embrittlement of some austenitic steels,
Proceedings of 4
th
International Conference on
Hydrogen & Materials, Beijing, vol. 4, 841-848.
10. Lamani E., Jouinot P. (2007) Embrittlement
Phenomena in an Austenitic Stainless Steel, AIP
Conference Proceedings, American Institute of
Physics, Melville, NY, vol. 899, 449-450.


SIMULATION AND OPTIMIZATION OF AZEOTROPIC DISTILLATION PROCESS ETHANOL-
WATER STREAM USING CHEMCAD AND MINITAB 15
SIMULIMI DHE OPTIMALIZIMI I PROCESIT TE DISTILIMIT AXEOTROPIK TE PRZIERJES
ETANOL-UJ ME NDIHMN E SOFTWAR-EVE CHEMCAD DHE MINITAB

AFRIM DUSHI
Universiteti i Prishtins, FXM, Kosov
Emai: afrimd@gmail.com

AKTET IV, 2: 194-199, 2011

PERMBLEDHJE
Athere kur mungon mundsia e eksperimentimeve n prmasa industriale, pr simulimin si dhe optimizimin e
parametrave ndikues apo prgjigjeve t dshiruara aplikohen software profesional. Aplikimi i softwar-it CHEMCAD
6.1 pr simulimin e procesit te distilimit axeotropik te prfitimit t alkoolit t pastr nga przierja etanol-uj si dhe
softwar-it MINITAB 15 pr modelin matematikor dhe optimizimin e parametrave t procesit. Simulimi i procesit
bhet duke llogaritur sasin (Y1) dhe pastrtin e etanolit (Y2) si prgjigje, kurse sasia e toluenit (X1), temperatura e
toluenit (X2) dhe temperatura e przierjes etanol-uj (X3) jan parametrat ndikues. Pr organizimin e
eksperimenteve sht prdorur plani i plot faktorial i rendit t dyt (FFD). Ndikimi i sasis s toluenit sht m i
shprehur se rritja e temperaturs s prbrsve hyrs n sistem, sepse prbrja etanol-uj n avull sht i barabart
me prbrjen n lng. Distilimi axeotropik me pjata sht zgjidhje adekuate e ndarjes. Modeli matematikor i
dizajnimit t plot faktorial t rendit t dyt jep ekuacion konfidencial pr optimizimin e parametrave.
Fjalt kye: Simulim, distilim, axeotropik, dizajnim, Chemcad, Minitab

SUMMARY
Then, when lacking the possibility of experiments on industrial scale, for simulation and optimization of parameters
affecting the desired responses applied or professional software. The goals of the tesis is applying Software
CHEMCAD 6.1 per simulation azeotropic distillation process to obtain clean ethanol by mixing ethanol - water and
software MINITAB 15 for the mathematical model and optimization of procedural parameters. Simulation of the
process is done by calculating the quantity (Y1) and the purity of ethanol (Y2) as the response and the quantity of
toluen (X1), toluen temperature (X2) and the temperature ethanol-water mixture (X3) are influential parameters for
designing of experiments is the use of full factorial design of the second order (FFD). Influence of the amount of
toluen is more expressed as the increase in temperature in the system because the content of composition of Et-
water in vapor is equal to the composition of Et-water in liquid. Distillation of azeotropic with column of treis is
adequate choice for separation. Mathematical model of full factorial design of second-order equation gives
confidence for optimization of parameters.
Key words: Simulation, distillation, azeotropic, design, Chemcad, Minitab.

HYRJE
Athere kur mungon mundsia e
eksperimentimeve n prmasa industriale n
industrin kimike, pr simulimin si dhe
optimizimin e parametrave ndikues apo
prgjigjeve t dshiruara, aplikohen software
profesional. Simulimi paraqet imitimin e gjrave
reale, prkatsisht, imitimin e nj impianti dhe
prdoret pr t treguar ndikimin e mundshm t
faktorve t ndryshm n rrjedhn e
prgjithshme t nj procesi. Simulimi kompjuterik
paraqet prpjekjen pr t modeluar nj situat
Dushi

195
reale ose hipotetike prmes kompjuterit n
mnyr q t studiohet se si funksionon sistemi.
Duke i ndryshuar parametrat e gjendjes mund t
parashikohet sjellja e nj sistemi t zgjedhur pr
shqyrtim.
N vazhdim, me ndihmn e Softwar-it MINITAB,
sht br modelimi matematikor i rezultateve t
marra nga simulimi. N kt rast sht shfrytzuar
dizajnimi eksperimental i modelit t plot
factorial. Ndrsa, optimalizimi i procesit t
distilimit sht zhvilluar me an t metods s
funksioneve t dshirueshme.
Kshtu, qllimi i ktij punimi sht aplikimi i
softwar-it CHEMCAD 6.1 pr simulimin e
proceseve kimike dhe softwar-it MINITAB 15 pr
modelin matematikor dhe optimalizimin e
parametrave t procesit.

MATERIALI DHE METODAT
Detyra projektuese sht te projektohet procesi i
distilimi t przierjes azeotrope etanol-uj n
raport 93.5:6.5 pr te fituar alkoolin absolut prej
99.95%. N kt raport prqendrimet e etanolit
dhe ujit jan te njjta si n fazn e lnget ashtu
dhe n fazn e avullit,ndaj dhe,prfitimi i ktij
alkooli sht proces i ndrlikuar.

Figura 1. Varsia Y1 nga X1 dhe x2

Programi kompjuterik CHEMCAD
Sot, duke hasur n shum sfida, kompanit e
industris kimik t prpunimit krkojn vegla m
t mira pr t rritur prodhimtarin dhe avancuar
zgjidhjet n projektimin e proceseve. CHEMCAD
sht vegl e shklqyer pr t mundsuar nj gj
t till. CHEMCAD sht n gjendje t bj
modelimin Kontinual, sharzhor dhe gjysm-
sharzhor t proceseve, dhe mund t simuloj
proceset statike dhe dinamike.
Ne figurn 1 sht paraqit dritarja kryesore e
programit CHEMCAD dhe formimi i skems
teknologjike t parapar me detyr
projektuese,ndrsa ne figurn 2 dhe 3 shihet
dritarja e plotsimit t t dhnave mbi rrjedhjen
furnizuese, respektivisht, karakteristikat e
kolons.

Figura 2. Diagrama 3D e varsis Y1 nga x1 dhe
X2

Figura 3. Varsia Y2 nga x1 dhe X2

Figura 4 paraqet skemn e kolons me emrtimet
e pjesve prbrs. Numrat n katror tregojn
rrymat dhe karakteristikat e tyre , ndrsa numri
n rreth tregon pajisjen (kolonn) dhe
karakteristikat e tij.
Dushi

196

Bazuar n kushtet e dhna sht projektuar
simulimi i procesit te distilimit duke shqyrtuar
faktor ndikues si dhe prgjigjet:
Sasia e toluenit(faktori X
1
)
Temperatura e toluenit (faktori X
2
)
Temperatura e przierjes etanol-uj (faktori
X
3
)

Prgjigjet
Sasia e etanolit n rrjedhjen e poshtme (Y
1
)
Sasia e ujit n rrjedhjen e poshtme (Y
2
),

Figura 4. Diagrama 3D e varsis y2 nga x1 dhe
x2

Figura 5. Paraqitja grafike e funksioneve t
dshirueshmris

Fak. Nivelet e variacionit
Interv
var.
x -1.68 -1 0 1.0 1.680 x
x1 7.98 9.0 10.5 12.0 13.02 1.50
x2 66.60 70.0 75.0 80.0 83.40 5.00
x3 33.20 40.0 50.0 60 66.80 10.00
Tabela 1. Nivelet e variacionit te faktoreve

N tabeln 1 jan dhn vlerat dhe nivelet e
faktorve ndikues. Pr optimalizimin e procesit,
prkatsisht, zgjidhjen e kompromisit t
faktorve ndikues n vlern e dshiruar t
prgjigjes sht shfrytzuar dizajnimi i plot
faktorial dhe metoda e funksioneve t
dshirueshme.

Tabela 2. Matrica e eksperimenteve
Dushi

197

Pr t gjetur funksionin Y1 = f(X1,X2,X3) dhe
Y2=f(X1,X2,X3) prdorim matricn e dizajnimit t
plot faktorial sipas tabels 2.
Pas plotsimit t t dhnave t rrjedhjes s
furnizimit (fig. 2) dhe plotsimit te parametrave
t kolons (fig. 3) klikohet komanda Run(fig. 1)
pr llogaritje.
Ky softwar siguron raporte t shumta ,diagrame
dhe tabela sipas krkess. Ktu do te shkputen
dy raporte q kan t bjn me madhsit e
prgjigjeve. N figurn 7 lexohet fraksioni i
etanolit n distilat (Y1) ndrsa ne figurn 8
lexohen sasia e ujit (Y2)
N vazhdim do t sqarojm metodn e
optimalizimit meq ajo sht aplikuar ne ket
rast ,ndrsa metoda e dizajnimit te
eksperimenteve do t konsiderohet e njohur.
Rruga pr t realizuar funksionet e
dshirueshmerise kalon npr kto stade:
1. Prcaktimi i metods se planifikimit te
eksperimenteve dhe modeli i prgjigjeve pr
seciln k prgjigjeje
2. Llogaritja e funksionit te dshirueshmerise
pr seciln prgjigje individuale
T maksimalizohet dshirueshmeria e
prgjithshme e funksionit D duke kontrolluar
faktort ndikues.
Funksioni i dshirueshmrise sht njra prej
metodave q aplikohet m s teprmi n industri
pr t optimizuar proceset me shum prgjigjeje.
Kjo bazohet n iden se cilsia e produktit apo
procesit i cili ka shum prgjigje t cilsive
karakteristike sht komplet e papranueshme,
nse dhe vetm njra nga ato tregohet jasht
limitit t dshirs. Metoda n fjal gjen kushtet
operacionale x t cilat sigurojn vlera t
prgjigjeve q jan m shum t dshiruara.
Pr seciln prgjigje (zgjidhje) Y
i
(X), funksioni i
dshiruar d
i
(Y
i
) jep shumn n mes t vlerave 0
dhe 1 t mundshme t Y
i
, me d
i
(Y
i
)=0 duke
paraqitur nj vler trsisht t padshirueshme
(paprshtatshme) t Y
i
dhe d
i
(Y
i
)=1 duke dhn
kshtu nj prgjigje plotsisht t prshtatshme
apo ideale. M pas prshtatshmria individuale
kombinohet me an t mesatares gjeometrike e
cila e jep dshirueshmrin e prgjithshme (t
plot) D:
1
me simbolin k q nnkupton numrin e prgjigjeve
(zgjidhjeve). Vlen t ceket se nse nj prgjigje Y
i

sht trsisht e padshirueshme (d
i
(Y
i
)=0),
ather dshirueshmeria e prgjithshme sht
baras me zero. N praktik vlera e prgjigjes
prdoret n vend t Y
i
.
Varsisht nse duhet q nj prgjigje e veant Y
i

t rritet, t zvoglohet apo ti jepet nj vlere e
planifikuar (synuar), ather mund t prdoren
funksione tjera t dshiruara d
i
(Y
i
). Nj kategori e
prshtatshme e funksioneve t dshiruara ishte
propozuar nga Deringer dhe Suich n vitin 1980.
Le t jen L
i
, U
i
si dhe T
i
vlera t ulta, t larta si
dhe t planifikuara (synuara) e q respektivisht t
jen t prshtatshme pr prgjigjet (zgjidhjet) Y
i
,
me L
i
T
i
U
i
.
Nse nj prgjigje i takon grupit prgjigjja m e
mir e synuar athere funksioni i
dshirueshmrise individuale sht:

2
me eksponentt s dhe t duke prcaktuar se sa
sht e rndsishme q t arrihet vlera e synuar.
Pr s = t = 1, funksioni i dshiruar rritet n
mnyr lineare ndaj T
i
, pr s<1,t<1, funksioni
sht konveks, ndrsa pr s>1,t>1, funksioni
sht konkav.
Nse nj prgjigje do t duhej q t
maksimalizohet m mir, ather
dshirueshmria individuale prcaktohet si vijon

3
T
i
ne kt rast sht paraqitur si nj vlere e
mjaft e madhe (mjaftueshme) pr zgjidhje.
Dushi

198

N fund, nse dshirojm q t minimizojm nj
prgjigje, ather do t mund t prdornim
4
ku T
i
do t thot se kemi nj vlere mjaft t vogl
pr prgjigjen.

REZULTATET DHE DISKUTIMI
Duke shfrytzuar t dhnat nga tabela 2 fitojm
koeficientt e funksionit matematikor pr Y1.
Welcome to Minitab, press F1 for help.

Central Composite Design
Factors: 3 Replicates: 1
Base runs: 20 Total runs: 20
Base blocks: 1 Total blocks: 1
Alpha: 1.68179
Response Surface Regression: Y1 versus X1, X2,
X3
The analysis was done using coded units.
Estimated Regression Coefficients for Y1
Term Coef
Constant 4788.5156
X1 -0.0432
X2 -0.0430
X3 -0.1410
X1*X1 -0.0683
X2*X2 -0.0966
X3*X3 0.0981
X1*X2 0.0095
X1*X3 -0.0039
X2*X3 -0.0030

E njjta gj fitohet dhe pr vlern Y2.
Response Surface Regression: Y2 versus X1, X2,
X3
The analysis was done using coded units.
Estimated Regression Coefficients for Y2
Term Coef
Constant 0.1906
X1 0.0002
X2 -0.0001
X3 0.0158
X1*X1 0.0009
X2*X2 0.0009
X3*X3 0.0017
X1*X2 0.0000
X1*X3 -0.0002
X2*X3 -0.0001
Prcaktimi funksionit t deshirueshmerise i
prgjigjes dhe vlerat optimale t faktorve
ndikues
Response Optimization
Parameters
Goal Lower Target Upper Weight
Import
Y1 Maximum 4788.20 4788.50
4788.50 1 1
Y2 Target 0.18 0.19 0.21
1 1
Global Solution
X1 = -0.81785
X2 = 0.20882
X3 = -0.06644
Predicted Responses
Y1 = 4788.50, desirability = 1.00000
Y2 = 0.19, desirability = 1.00000
Composite Desirability = 1.00000

PRFUNDIMI
N baz t rezultateve t fituara nga simulimi i
procesit t ndarjes me distilim t przierjes
etanol-uj si dhe prpunimit matematikor t tyre
mund t konstatojm:
1. Tre faktort e shqyrtuar kan ndikim t
ndryshueshm n vlern e fraksionit t
etanolit n rrjedhjen e poshtme.
2. Vlerat optimale t faktorve ndikues
X
1
=9.27 kg/h; X
2
=76.05 oC; dhe X
3
=49.34 oC
japin vlera t funksioneve t dshirueshmris
individuale si vijon:
Sipas formuls (2) Y
1
vlera d
1
=1
Sipas formuls (4) Y
2
vlera d
2
=1
3. Dshirueshmria e kompozitit llogaritet sipas
formuls (1) dhe arrin vlern D=1 q do t
thot se n trsi realizohen vlerat e
dshirueshmris.

LITERATURA
Dushi

199
1. Albrights chemical engineering handbook,
editor Lyle Albright, 2009 CRC Press by Taylor
& Francis Group, LLC.
2. Sh. Kelmendi, I. Zeqiri, Metodat
matematikore n inxhinieri, Mitrovic, 2006
3. APV Americas, Engineered Systems,
Distillation Handbook 4th Ed, 2007
4. CHEMCAD Version 6 User Guide, 2008
5. Distillation Columns in CHEMCAD 6.1, rev.
050107
6. W. McCabe, J.C. Smith, P. Harriott Unit
Operations Of Chemical Engineering 5th Ed,
McGraw-Hill 1993.
7. CHEMCAD 6.1
8. MINITAB 14.


DEVELOPMENTS IN COMPUTER AIDED SELECTION: AN INTEGRATED APPROACH FOR
STRUCTURAL APPLICATIONS

SHPRESA CASLLI, EMIL LAMANI, DERVISH ELEZI
Polytechnical University of Tirana, Mechanical Engineering Faculty, Tirana, Albania
Department of Production and Management;

AKTET IV, 2: 200-206, 2011

PERMBLEDHJE
Ky artikull paraqet nj metodologji projektimi pr przgjedhjen e kombinuar t materialit dhe t forms, t realizuar
n programin kompjuterik CES. Problemi themelor sht zgjedhja q maksimizon performancn, ndrmjet nj game
shum t gjer materialesh e formash profilesh q disponojm. Duke prdorur metodn Ashby, jan marr n
konsiderat kushtzime t shumfishta dhe objektiva kompleks, t zbatuar n trart sekondar. Kjo analiz t on
n identifikimin e katr indekseve t performancs, rndsia e t cilave vlersohet me ann e treguesve t
ponderimit. Rezultatet e fituara, konfirmojn vlefshmrin e profileve prej eliku, q kan nj prdorim t madh,
sepse kan kosto t ult; por prve eliqeve, shum mir pozicionohen edhe kandidatt e tjer: profilet prej
alumini, druri dhe kompozitet. Ka shum sfida q lidhen me nj prdorim m t madh t materialeve t reja, por e
para sht q ti marrim ata objektivisht n konsiderat ndrmjet alternativave t tjera.
Fjalt kye: material, form, tra sekondar, ngurtsi, qndrueshmri, faktor ponderimi, przgjedhje t
shumfishta. Fjalt els: material, form, tra sekondar, ngurtsi, qndrueshmri, faktor ponderimi, przgjedhje t shumfishta..

SUMMARY
This paper presents a designing methodology for the co-selection of material and shape by using the CES software.
The fundamental problem is how to choose, from among the vast range of available materials and sections of shape,
the ones that maximize the performance. Using the Ashby method, multiple constrains and compound objectives
applied to a secondary beam have been taken into consideration. Such analysis leads to the identification of four
performance indices whose relative importance is evaluated according to the method of weight-factors. The results
obtained confirm the validity of the steel sections, mainly used because of their low cost. Besides steels, the other
candidates such as structural sections of aluminum, wood and composites, appear in a very good position. There are
many challenges related to a larger use of innovative materials, but first of all it is important to consider them
objectively among other alternatives.
Key words: material, shape, secondary beam, stiffness, strength, weight-property, multiple selections.

1. INTRODUCTION
Taking into consideration the shape at the
beginning point of a computer-aided approach
for materials selection and integration of two
concepts (material shape) in unique operational
approach is currently an important tendency for
the research being done in this field [1, 2, 3, 4, 5,
6, 7]. The complexity of the problem precisely
consists in the multiplication of the materials
diversity with their various fabrication shapes,
whereof an entity of solutions (tens of thousands
of versions) generate, which make the traditional
engineering design practice inefficient. Among
the most typical cases, where the necessity to
use new procedures called rationale, for a
combined material shape selection appears, are
the beam sections used in structural construction
components [8, 9, 10]. These structural sections:
Caslli et al.

201
rectangular hollow, rectangular solid, circular
hollow, section I, angle L, channel U, etc., can be
made out of various materials: steels, aluminum
alloys, compositesand even wood, while the
most used softwares computer-aided by our
designing staffs, are mainly focused on metallic
materials, and in majority of cases, only on steels.
The narrowing search spectrum of solution,
favors a quick advance towards the dimension of
component, but at the same time carries the risk
of not considering the innovatory options and
losing the opportunities. These limitations
become more evident when material shape
selection needs to satisfy several objectives at
the same time and when the optimal solution can
be achieved only by means of the multiple
criteria selection [2, 4]. These limitation can be
avoided by means of several methods such as
Dargie, Pugh, Dominic, Pahl-Beitz, [5, 11] etc.,
among which the performance indices or Ashbys
method [1, 2], initially conceived only for
material selection, actually constitutes one of the
most seriously references for new developments,
including those which deal with the combined
material-shape selection. The aim of this paper is
to explore the possibility and utilization of this
method in a concrete general application dealing
with the selection of some elements often found
in secondary beams in structural constructions.

2. THE PRESENTATION OF THE PROBLEM AND
THE TRADITIONAL SOLUTION
The case in issue represents the structural
supporter of roof for a warehouse or an
emporium object. The construction of the
structure is formed by some trusses with a spam
of 24m that are supported on columns at both
ends for every 5m. The secondary beams are
supported by two trusses next to each-other and
they must meet the following conditions:
- To support the load without failure (the
strength / resistant constraint),
- No elastic strain on bend beyond a certain
limit, formulated with a mid-point allowed
deflection, [o] s l / 250 (the stiffness
constraint),
- The length, or spam of secondary beam is l =
5m (fig. 1).

Figure 1: Schema of the roof metallic construction and the secondary beam separation

The method by means of which are computed
structural construction components (in present
engineering practice) is done by the limit state
[12]. It will be accepted in this presentation that
the element load (beam) will not exceed the
limit of the material elasticity. To apply this
method, all the acting loads in the structure
(the vertical permanent load and the temporal
one
*
) are primarily computed and the
determining of the bending moment that is
pressed over the studying component is
reached. In this case the moment results:
Caslli et al.

202

M
b
= 8.25 kNm
From this point, applying the strength
constraint:

y
net
b
W
M
o s = o (1)
For
y
= 210 MPa [13] is determined the value
of Major Section Modulus for Bending:
W
net
> 39.29 cm
3

The traditional solutions in our present practice
are orientated towards several steel structural
sections that are proved as suitable, among
which the Double T is the most favorite.
Following this tradition and starting from the
requisite section modulus, W
el.y
, from norm EN
10025 1993 [13], we find out that the smallest
section that can used is IPE A 120. This section
is checked by means of stiffness constraint and
it results that the factual deflection is o = 39
mm, that is, larger than it is allowed ([o] = l
/250 = 20 mm).
For this reason and starting from the stiffness
constraint, new dimensioning of the beam is
done. It results in section Double T IPE 140 (h
= 140 mm, b = 73 mm, t
w
= 4.7 mm), the
deflection of which (18.9 mm) is within the
norm.
We may also reach to this solution by using
specific computer-aided approach such as that
of ROBOT Millennium 19 software.
The authors havent considered it necessary to
represent the complete procedure for
determining the loads in truss in this paper
because it resembles the traditional
engineering design practice.

3. THE ESSENCE OF ASHBYS METHOD AND
THE ALGORITHM OF SELECTION
The essence of this method consists in
screening by a certain algorithm for all
possible alternatives (the sections with various
combination of material-shape-dimension), that
is included in the available database. A
combination of properties and characteristics is
used as a screening tool which synthesizes the
usage value of the object and which is found in
the performance indexes as well. The best
solution will be the one which maximizes the
performance of component (p), which in
universal appearance is expressed through the
equation:
p =
(
(
(
) aterial m of property (
), parameters geometric (
), ts requiremen function (
(2)
The algorithm of selection predicts the gradual
limitation of research zone through constraints
which become more and more restrictive until
the identification of few records that in the long
run can be compared according to the informal
engineering considerations in analytic relations.
The Structural Sections table of CES (Cambridge
Engineering Selector) software [7] has been
used as a database, which contains detailed
information for about 1900 sections, of various
shapes, dimensions and materials.
In our case, to make the screening of this
database, we needed the determination of the
performance indexes starting from the analysis
of the secondary beam computed model.

Objectives

Constraints
(technical
specification
of design)

I. Minimize of
mass
II. Minimize of
cost

A) Stiffness: *+ = 20
mm
B) Strength: no
plasticity, ( <
y
)
C) Size (geometric
constraint):
Span: 5.0 m
Table 1: Objectives and constraints of
secondary beam design

4. THE COMPUTED MODEL AND THE
DETERMINATION OF THE PERFORMANCE
INDEXES IN THE SECONDARY BEAM
The limit dimensions, the loading schema and
the requirements for the secondary beam are
the same as &2, but applying Ashbys method,
with these dates we can express formally the
objective (objectives) of designing and
constraints that are put up against it (Table 1), a
Caslli et al.

203
way that will serve us to search the optimized
solutions.
Being based on the constraints, we define the
analytic relations that connect the function
requirements (the load) with geometric
parameter of the beam and the properties of
material.
A) Stiffness constraint is expressed:
| | o s = o
EI C
Fl
1
3
(3)
or
| | o
>
1
3
C
Fl
EI (3)

Where, F is the load that applies upon the
beam (F = 13.2 kN), E Youngs Modulus, I
Second Moment of Area (major) and constant
C
1
, that accounting for equable disperse loads
and end conditions, in this case C
1
= 384/5 [1].
From the equation (3), by placing the values of
decided parameters (so-called solid
constraints), we display the condition that
free parameters must fulfill, i.e. that which
may be the optimizing object:
EI > 1.074 x 10
6
Nm
2
(4)

In this way, by looking for the section
optimization according to product EI, we
practically concretize the idea for a combine
material-shape selection (E property of
material, I geometric parameter of section
shape).

B) The strength constraint is expressed:
l
ZY
C
l y
I
C F
2
m
y
2
=
o
s , (5)
here
m
y
y
I
ZY
o
= [Nm] (6)
It gives the moment of bending (major), the
one that the section can confront without
causing any plastic deformation. This
specification, which will be called Failure
Moment, emphasizes the influence of both the
geometry of the section (I dhe y
m
) and of the
material property (o
y
). Referring to this
specification, the strength constraint will be:
2
C
Fl
ZY > (7)
Considering the studying scheme C
2
= 8 [2] and
knowing the values of F and l, we can find the
numerical expression of strength constraint:

ZY > 0.825 x10
4
Nm (8)

C) The geometric constraint is expressed: l
= 5 m
Such a constraint is an independent constraint
in itself, but it influences the other constraints
such as A and B (geometric parameter l counts
at their expressions).
Based on analytic equations of A and B
constraints (relation 3 and 7) and the
objectives of design (Table 1), we can
determine the performance indexes, M:
- Safety of stiffness with minimum mass:

l
1
m
EI
M = (9)
- Safety of strength with minimum mass:

l
2
m
ZY
M = (10)
- Safety of stiffness with minimum cost:

C
EI
M
3
= (11)
- Safety of strength with minimum cost:

C
ZY
M
4
= (12)
where C is the cost for unit length (USD/m),
while m
l
is linear mass (kg/m).

5. THE ASHBYS METHOD APPLICATION IN
COMPUTERIZED SELECTION OF SECTIONS
Preliminary selection
The selection of sections is done by using the
options of CES software and it starts by placing
the solid constraints (4) and (8). 385 winner
sections, which are presented and visible in the
box selected, up right in figure 2, come out in
the first screening:
5.1. Narrowing down of searching zone
The narrowing of searching zone is done in
accordance with the two objectives of the
design project: the minimization of mass and
Caslli et al.

204

that of cost. These are related both to the
strength of constraint and to the stiffness of it
(view performance indexes, M), but the latter
being considered as too much tide (so results
from calculation &2), we initially refer to it to
find the lightest and cheapest solutions.

Figure 2: The chart EI-YZ (selection by strength and stiffness constraints)

Figure 3: The chart EI-m
l
(identification of the lightest sections)

Because of the above mentioned fact we have
limited the searching zone to the identification of
the most viable candidates as seen in the
electronic charts stiffness mass per unit length
(fig. 3) and stiffness cost per unit length (fig. 4).
In the chart of figure 3 we can view that the
winner lightest profiles are the composites,
aluminum, steel and wood materials.
The achieved solutions, as expected, make the
steel sections evident when the minimization of
the cost is requested, while the aluminum and
composites sections are related with the
minimization of the mass. It is to be noted that
the latter are little known in our engineering
practice and as a result are not estimated as
possible alternatives towards traditional
materials.
5.2. The multiple objectives research:
In order to fulfill an optimal selection (in other
words, to do a multiple research) of secondary
beam, we have to take the four performance
indices into account, by the relativity of their
Caslli et al.

205
weight. This approach is based both on the
combination of Performances Indices method
(Ashbys method) and the Weighted Property
Index method, meeting the requirements of
multiple objectives design [5].

Figure 4: The chart EI-C (identification of the cheapest sections)

Material - shape
1

2

3

4
=
i

Section I, steel (152 x 89 x 16) 0.1 0.05 0.25 0.25 0.65
Section I, aluminum (200 x 80 x 9.2) 0.16 0.11 0.05 0.08 0.40
Channel U, composite (457 x 56 x 4.5) 0.25 0.25 0.06 0.14 0.70
Table 2: Relative and summation performance indexes for three sections

A weighted-property value is obtained by
multiplying the numerical value of the property
(M
i
) by the weighting factor o
i
. With condition
o
i
=1, we can accept an equilibrate pondering,
i.e. o
i
= 0.25 (to minimize the effect of subjective
preference for either one or the other objective).
The individual weighted-property values of each
section are then summed to give a comparative
sections performance index, .
=
i
(13)
Accepting an equilibrate pondering, that is o =
0.25 (to minimize the effect of subjective
preferences of either one or the other objective),
we calculate the value of the groups of sections
selected with unique objectives (&5.2).
In table 2 are shown the results of calculation for
the best factors from three different material
classes: steel, aluminum and composites.
Surveying the results, it is obvious that the steel
section I and the composite channel U are
night competitors (with light vantage for the
composite material) with the highest
performance, while aluminum sections fall
behind the first two.

6. DISCUSSION
1. Four Performance Indices covering the main
functional and economic aspects of materials-
shape selection were considered. This shows that
metallic sections cannot be considered the
obvious solution.
2. The composite sections show a strength/mass
ratio (
2
) about five times larger than analogous
steel sections, but the disadvantage can be their
outer dimensions of cross section. A similar
ascertainment goes for wood sections too.
3. The steel I sections selected by the CES
software have dimensions in the range 127 152
mm. While the traditional mechanical design
leads to the dimension of 140 mm. The results
are approximate, but not identical. The reason
lies in the wide values range contained in the CES
database [14]. More discrete information, such
as standard EN 10025:1993 is needed, and this
Caslli et al.

206

has induced us to create new database called
FOR-MAT [15].

7. CONCLUSION
3. The structural section selection results
performed by using the Ashby Method and the
traditional mechanical design method are
principally the same: both reveal in the short list
of winners, the steel profiles. However, the Ashby
Method has the advantage of quick identification
of alternative solutions too; among which are the
composite sections. Its important that this
option is seen at the screening stage of selection.
4. Although a large number of factors are
considered and their relative importance is taken
into account by Weight Property Indexes during
the application of the method, there are a lot
others which remain quite outside the possibility
of formalization. For this reason, the list of
selected candidates should not be considered as
definitive; it can be corrected and reaffirmed
after analyzing all the factors that determine the
selection.
3. In order to raise the efficiency of material-
shape selection with CES software, it is necessary
to widen the Structural Sections database with
more new data from specialized European
Standards. This may be a direction for further
improvement of this project in future.

LITERATURE
[1] Ashby M.F., Brechet Y., Cebon D., Salvo L.,
Selection strategies for materials and processes,
Materials & Design, Published by Elsevier Science
LTD, 2003, pp. 327-333.
[2] Ashby M.F., Materials Selection in Mechanical
Design, Butterworth-Heinemann, London, 2000,
pp. 133-137, 228-245, 380-383.
[3] Ashby M.F., Brechet, Materials Selection for
a Finite Life Time, Advanced Engineering
Materials, N
o
6, 2002, pp. 335-341.
[4] Dieter G.E., Overview of the Materials
Selection Process, ASM Metals Handbook, Vol.
20, ASM International, Materials Park, OH, 1997,
pp. 243-253.
[5] Farag M., Quantitative Methods of Materials
Selection, Handbook of Materials Selection,
Edited by Myer Kutz, New York, 2002, pp. 17-25.
[6] Landru, D., Aides Informatises la Slection
des Matriaux et des Procds dans la Conception
des Pices de Structure, Thse de doctorat, INP
Grenoble, Janvier 2001, pp. 35-54.
[7] Weaver P.M., Ashby M.F., The optimal
selection of material and section-shape, Journal
of engineering design, Vol 7, N2, 1999, pp 129
149.
[8] Brechet Y., Bassetti D., Landru D., Salvo L.,
Challenges in materials and process selection,
Progress in Materials Science N
o
46, Elsevier
Science Ltd., 2001, pp. 408-413.
[9] Landru D., Brechet, Y., New Design Tools for
Materials and Process Selection, Matriaux et
Techniques, N
o
9-10, 2000, pp. 31-36.
*10+ Weiss V., Computer-Aided Materials
Selection, ASM Metals Handbook, Vol. 20, ASM
International, Materials Park, OH, 1997, pp. 309-
314.
*11+ Bourell L. (David), Decision Matrices in
Material Selection, ASM Metals Handbook, Vol.
20, ASM International, Materials Park, OH, 1997,
pp. 291-295.
[12] Pistoli V., Wood and metallic construction
calculations basis, textbook, 1975, pp. 3-10, 88,
260
[13] Arcelor Sections commercial S.A., Beams,
Channels and merchant Bars Sales programme;
2002, IPE IPN HE HL European I beams pp.
50 68; UPE - Channels with parallel flages, pp.
80 85; L - Equal leg angles; Unequal leg angles,
pp. 86 100.
[14] Cambridge Engineering Selector, Users
manual, published by Granta Design Limited,
First edition printed, 2000, Cambrigde, UK, pp. 9-
16.
[15] Caslli Sh., The development of databases
and computer selection procedures in the field
of materials (Dissertation), February 2008

STUDY OF ANODIC STRIPPING VOLTAMMETRIC TECHNIQUES IN DETERMINATION OF
CADMIUM WITH SCREEN-PRINTED ELECTRODES
STUDIMI I TEKNIKAVE VOLTAMETRIKE ME ZHVESHJE ANODIKE NE PERCAKTIMIN E
KADMIUMIT ME ELEKTRODA T PRINTUARA

DAFINA KARAJ
a
, MAJLINDA VASJARI
b
,

PRANVERA LAZO
b
, ARBEN MERKOI
c

a)
Departamenti i Kimis , FIM & FIF, Universiteti Politeknik i Tirans, Tiran, Shqipri
b)
Departamenti i Kimise , FSHN, Universiteti i Tirans, Tiran, Shqipri
c)
Institut Catala de Nanotecnologia, Universitat Autonoma de Barcelona, Barcelona, Spain
Email: dfn_karaj@yahoo.com

AKTET IV, 2: 207-213, 2011

PERMBLEDHJE
Ne kete punim sht zgjedhur prcaktimi i kadmiumit (Cd) pr t optimizuar disa metoda voltametrike me zhveshje
anodike dhe jane percaktuar parametrat e punes pr seciln metod duke perdorur sistemin me tre elektroda te
printuara pa mrkur (SPE) si dhe analizuesin elektrokimik MEC-12B (J.J Electroanalytical Instrument) i lidhur me nj
kompjuter personal. Jan studiuar metodat voltametrike me zhveshje anodike: voltametria lineare (LSV),
voltametria me shkall (SCV), voltametria me val kuadratike (SWV) dhe voltametria me puls diferencial (DPV) nga
t cilat voltametria me val kuadratike (SWV) (amplituda e vals kuadratike 250ms) dhe voltametria me puls
diferencial (DPV) (gjersia e pulsit 50 ms, amplituda 80 mV), kan rezultuar me performanc analitike m t mir n
zonn lineare nga 0-1000 g/l me koeficient korrelacioni prkats R=9855 pr SWV dhe R=9789 pr DPV.
Gjithashtu sht gjetur koha optimale e depozitimit t Cd (t
d
=2 min) dhe vlera optimale e pH 3.7-4.9 t celuls
elektrokimike.
Fjal kye: analizues elektrokimik, elektroda, Cd, voltametri.

SUMMARY
In this study determination of Cd is chosen for optimization of some anodic stripping voltammetric methods and for
each of them work parameters were determinate also, using screen-printed electrodes without Hg and
electrochemical analyses MEC-12B (J.J Electroanalytical Instrument CO) connected with personal computer.
Anodic stripping voltammetric methods are studded: Linear sweep voltammetry (LSV), Stairecase voltammetry
(SCV), Square wave voltammetry (SWV) and Differential pulse voltammetry (DPV) from which SWV and DPV have
the best analytical performance in linear area range of 0 g/l 1000 g/l with R values of R=9855 for SWV and
R=9789 for DPV respectively. Optimal deposition time of Cd (t
d
= 2 min), optimal value of pH 3.7-4.9 of
electrochemical cell, also are determinate.
Key words: electrochemical analyses, electrode, Cd, voltammetry.

HYRJE
Ka nje shqetsim n rritje n lidhje me
prcaktimin e prmbatjes s metaleve t rnda
n lumenj, liqene dhe ujrat e ndotur n t gjith
botn. Metalet e rnda jan nj krcnim pr
mjedisin dhe shndetin e njeriut pr faktin se nuk
jan t biodegradueshme [1]. Rrjedhimisht,
monitorimi i niveleve gjurm t metaleve t
rnda sht thelbsor pr shkak t rrezikut
shndetsor dhe ekologjik q ato paraqesin.
Sistemet t tilla monotorimi duhet t jen t
sakta dhe n gjndje t zbulojn metalet e rnda
Karaj et al

208

n prqndrime t ulta. Sot nj nga qllimet
kryesore pr sistemet e monitorimit t metaleve
t rnda dhe komponimeve t tjera sht
prdorimi i aparaturave portabl dhe me sensor
nj prdorimsh [1, 8]. Metodat elektrokimike, n
veanti metodat me zhveshje, t kombinuara me
elektrodat e printuara (sreen-printed electrodes,
SPE) ofrojn disa prparsi n lidhje me koston,
thjeshtsin dhe miniprmasat t ktyre
sistemeve [1, 2, 3, 5]. Elektroda t printuara t
karbonit t veshuara me mrkur fillimisht jan
prdorur pr prcaktimin e metaleve t rnda n
nivel gjurm duke u kombinuar me metodat
voltametrike me zhveshje [1, 4]. Prdorimi i
elektrods baz t mrkurit sht kritik pr shkak
t toksicitetit t saj. Pr kt arsye jan kryer dhe
po kryen studime pr ndrtimin e elektrodave me
baz karboni por t modifikuar me bismuth dhe
me materiale t tjera miqsore pr mjedisin.
N kt punim u zgjodh prcaktimi i kadmiumit
(Cd) pr t optimizuar disa metoda voltametrike
me zhveshje anodike dhe u caktuan parametrat e
puns pr do metod duke prdorur sistemin
me tre elektroda t printuara pa mrkur (SPE)
dhe analizuesin elektrokimik MEC-12B.

PJESA EKSPERIMENTALE
Tretsira buferike e prdorur sht citratiti i
natriumit 0.1 M me pH=4.41 dhe acetati i
natriumit 1 M me pH=4.5. Kto tretsira si dhe
tretsirat e t tjerat si KNO
3
(0.2 M), NaOH (0.1N)
dhe tretsira standarte e kadmiumit (10, 100
ppm) jan prgatitur me uj t dejonizuar.
Elektrodat e prdorura gjat prcaktimeve t Cd
jan elektrodat e printuara (screen-printed
electrode) me boj karboni, pa baz mrkuri, t
prodhuar n Universitetin e Autonomis s
Barcelons, Instituti i Katalonjs, Barcelon,
Spanj. Elektroda e printuar prmban n t
elektrodn referuese t tipit Ag/AgCl/Cl- dhe
elektrodn ndihmse t tipit grafit.
Peraktimi i kadmiumit me metoda voltametrike,
me zhveshje anodike sht kryer n analizuesin
elektrokimik MEC-12B (Jiangsu Jiangfen
Electroanalytical Instrument CO, Ltd) t lidhur me
nj kompjuter personal. Aparatura sht e
prbr nga aparati elektrokimik, kompjuteri,
sistemi i elektrodave t printuara dhe printeri.

1. Proedura elektrokimike
U studiuan metodat voltametrike me zhveshje
anodike prkatesisht: voltametria lineare (LSV),
voltametria me shkall (SCV), voltametria me val
kuadratike (SWV) dhe ajo me puls diferencial
(DPV).
Parametrat voltametrike pr eksperimentet jan
si m posht: 20 ml KNO3 0.2 M si elektrolit
mbarts. Nj potencial prej -0.8 V sht aplikuar
n elektrodn e puns n kushtet e przierjes pr
1 minut, przierja ndrpritet dhe pas 10
sekondash, q sht koha e vendosjes s
ekuilibrit marrim voltamogramn si rrjedhim i
aplikimit t nj potenciali midis -0.8 V dhe -0.3 V
t metods DPV (voltametri me puls diferencial),
me gjersi pulsi 50 ms, amplitud 80 mV dhe
period pulsi 30 ms. Bhen shtesat prkatse me
prqndrime t ndryshme q variojn nga 250-
1750 g/l. E njjta proedur elektrokimike sht
aplikuar dhe pr metodat e tjera.

Rezultatet prfundimtare
Pas aplikimit t proedurs elektrokimike marrim
voltamogramn pr seciln shtes t kadmiumit
pr seciln metod dhe rrymn anodike,
paraqitur grafikisht si m posht (Fig 1.1, 1.2, 1.3,
1.4).

Fig 1.1 Varsia e rryms ndaj prqndrimit duke
prdorur metodn LSV:E
d
= -0.8 V, t
d
pr 1 min,
nga -0.8V deri -0.3V me 30mV/s, prqndrimi i
kadmiumit varion nga 250-1750 g/l

Karaj et al

209

prdorur metodn SCV:E
d
= -0.8 V, t
d
pr 1 min,
nga -0.8V deri -0.3V me 30mV/s, prqndrimi i
Cd varion nga 250-1750 g/l . Elektrolit
indiferent KNO
3
0.2 M

prdorur metodn SWV :E
d
= -0.8 V, t
d
pr 1 min,
nga -0.8V deri -0.3V, prqndrimi i kadmiumit
varion nga 250-1750 g/l, amplitud SW 30mV
dhe period SE 200 ms. Elektolit indiferent KNO
3

0.2 M

N baz t t dhnave t Tabels 1 arrihet n
konkluzionin se voltametra me val kuadratike
dhe voltametria me puls diferencial japin
performancn analitike m t mir q lidhet me
vlerat prkatse t R= 0.9855 pr SWV dhe R=
0.9789 pr DPV.

prdorur metodn DPV:E
d
= -0.8 V, t
d
pr 1 min,
nga -0.8V deri -0.3V, prqndrimi i kadmiumit
varion nga 250-1750 g/l me amplitud pulsi
50mV, period pulsi 30 ms dhe gjersi 30 ms.
Elektolit indiferent KNO
3
0.2 M

Ndrsa metoda q rezultoi me vler t
koeficientit t korelacionit m t ult sht
voltametria lineare (LSV) konkretisht R=0.7971.
Performanca analitike e matjeve t kryera me
metodat e prmendura m lart jepet n tabeln
1.

METODA R
2
a b
LSV 0.7971 0.0548 13.8
SCV 0.8452 0.0356 7.6
SWV 0.9855 0.052 0.8
DPV 0.9789 0.1164 3
Tabela 1. Performanca analitike e t katr
metodave

2. Optimizimi i parametrave t metodave
voltametrike SWV dhe DPV, me zhveshje
anodike pr prcaktimin e kadmiumit
N metodn SWV sht optimizuar parametri:
perioda e vals kuadratike, n intervalin 50-500
ms. T gjith parametrat e tjer nuk ndryshojn,
Karaj et al

210

ndrsa n metodn DPV jan optimizuar
parametrat perioda e pulsit dhe gjersia e pulsit.
Fillimisht ndryshohet vetm gjersia e pulsit n
intervalin 20-100 ms. Krejt parametrat e tjer
vendosen q n fillim dhe nuk ndryshojn m
gjat prcaktimit.
Bhet prcaktimi edhe i vlers optimale t
amplituds s pulsit n intervalin 60-140 mV. N
fund t do optimizimi t prmendur sht
prcaktuar dhe koha optimale e depozitimit t
kadmiumit n elektrodn e puns n intervalin e
kohs nga 1-10 min. Pas aplikimit t proedurs
elektrokimike n fund marrim voltamogramn
pr secilin parameter dhe rrymn anodike,
paraqitur grafikisht si m poshte: Fig 2.1, 2.2, 2.3,
2.4

Fig 2.1.a) Voltamograma e Cd pr gjersi pulsi t ndryshme me DPV. b) Varsia e gjersis s pulsit nga
rryma pr metodn DPV:E
d
= -0.8 V, t
d
pr 1 min, nga -0.8V deri -0.3V,[ Cd]= 250 g/l, amplitud pulsi
50mV, period pulsi 30 ms dhe gjersi q varion nga 20-100ms. Elektolit indiferent KNO
3
0.2 M

Optimizimi i amplitudes se pulsit
60
70
80
90
100
110
120
30 50 70 90 110 130 150
Amplituda e pulsit
R
r
y
m
a

(
n
A
)

Fig 2.2. a) Voltamograma e kadmiumit per amplituda pulsi t ndryeshme me DPV b) Varsia e amplituds
s pulsit nga rryma pr metodn DPV:E
d
= -0.8 V, t
d
pr 1 min, nga -0.8V deri -0.3V,[ Cd]= 250 g/l, gjersi
pulsi 50ms, period pulsi 30 ms dhe amplitud q varion nga 40-140ms. Elektolit indiferent KNO
3
0.2 M

Przgjedhja e ktyre parametrave optimale sht
br duke marr parasysh faktin se prve nj
sinjali t mir duhet q n valn polarografike t
merret nj form sa m e mir e pikut: i qart
dhe sa m i ngusht. Ky fakt sht i rndsishm
kur bhen njkohsisht prcaktime pr shum
ement. Nj pik i gjer do sillte mbimbulim t
tyre duke u br penges n prcaktime t tilla.
Vihet re q piku vjen duke u prafruar n form
por duke u ulur lehtsisht n lartsi. Duke u
bazuar n t dhnat e lartprmedura n
Tabeln 2 jan paraqitur parametrat optimal pr
t dy metodat.
Karaj et al

211
.

Optimizimi i vales kuadratike per metoden SWV
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
150 200 250 300 350 400 450 500
Perioda e vales kuadratike
R
r
y
m
a

(
n
A
)

Fig 2.3. a) Voltamograma e kadmiumit pr perioda t ndryshme t vals kuadratike me SWV.
b) Varsia e amplituds s vals kuadratike nga rryma pr metodn SWV:E
d
= -0.8 V, t
d
pr 1 min,
nga -0.8V deri -0.3V, [Cd] = 250 g/l, amplitud 30 mV dhe period q varion nga 50-500ms.
Elektolit indiferent KNO
3
0.2 M

Optimizimi i kohs depozitimit
20
40
60
80
100
120
140
160
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Koha depozitimit (min)
R
r
y
m
a

(
n
A
)

Fig 2.4.a) Varsia e kohs s depozitimit nga rryma pr metodn DPV. b) Varsia e kohs s depozitimit
nga rryma pr metodn DPV:E
d
= -0.8 V, skanimi nga -0.8V deri -0.3V, [Cd] = 250 g/l, gjersi pulsi 50ms,
period pulsi 30 ms dhe amplitud 80 ms, t
d
varion nga 1-10 min. Elektolit indiferent KNO
3
0.2 M

PARAMETRAT METODA
DPV
METODA
SWV
Gjrsia e pulsit 50 ms ------
Amplituda e
pulsit
80 mV ------
Amplituda e SW ------- 250 ms
Koha e
depozitimit
3 min ------
Tabela 2. Parametrat optimal pr dy metodat
DPV dhe SWV

3. Optimizimi i pH pr prdorimin e metodave
voltametrike SWV dhe DPV, me zhveshje
anodike pr prcaktimin e kadmiumit
Nga literatura sht konstatuar se przgjedhja e
pH sht e rndsishme gjat prcaktimit t
metaleve t rnda me an t metodave
voltametrike me zhveshje anodike si SWV dhe
DPV [6, 7].

Proedura elektrokimike
N elektrodn e puns sht aplikuar nj
potencial depozitimi prej -0.8 V n kushtet e
Karaj et al

212

przierjes pr nj koh prej 1 minute, przierja
ndrpritet dhe pas 10 sekondash, q sht koha e
vendosjes s ekuilibrit merret voltagrama si
rrjedhim i aplikimit t nj potenciali midis -0.8 V
dhe -0.3 V t metods DPV (voltametria me puls
diferencial), me gjersi pulsi 50 ms, amplitud 80
mV dhe period 30 ms. Optimizimi i vlers s pH
sht br n celuln elektrokimike ku
prqndrimi n tretsir i Cd=250 g/l. Pr t
ndryshuar pH e tretsirs shtohet me pika
hidroksid natriumi 0.1 N. Vlera e pH e cila matet
me an t pH metrit variojn afrsisht nga 2-8.
E njjta proedur elektrokimike sht aplikuar
dhe pr metodn SWV. Pr seciln eksperiment
jan prdorur elektroda t reja.

Rezultatet e marra gjat optimizimit t pH dhe
rryma e marr n kt rast jan paraqitur n
figurn 3.1:

Fig 3.1 a) Optimizimi i pH t tretsirs n sinjalin analitik n metodn SWV stripping voltametri me
elektrod SPE: Elektroliti indiferent KNO
3
0.2M; pH sht rregulluar duke shtuar me pika NaOH 0.1M;
prqendrimi i Cd 250ppb ; Ed=-0.8V; SWP 250ms, SWA 30mV. b) Optimizimi i pH t tretsirs n sinjalin
analitik me metodn e Voltametrise anodike me zhveshje me puls diferencial me elektrod SPE:
Elektroliti indiferent KNO
3
0.2M; pH sht rregulluar duke shtuar me pika NaOH 0.1M; prqendrimi i Cd
250ppb ; Ed=-0.8V; td=1min; koha e pulsit do 30ms ; amplitud 80mV ; gjersia e impulsit 50ms

Duke u bazuar n grafikun e par mund t
thuhet se vlerat optimale t pH pr metodn
SWV, zhveshje anodike me elektrode SPE, n t
ciln duhen t kryhen matje jan rreth 2.8 dhe
4.9. Piku n kto raste sht m i ngusht dhe
m i dallueshm. Bazuar edhe n t dhnat e
rryms t marra pr seciln vler t pH, vlera
optimale e saj sht 3.6 ku merret nj sinjal
analitik m i lart se vlera e pH t par. Pr vlerat
m t larta t pH kemi rrymn m t lart por si
shihet grafikisht piku sht shum m i gjer.
Duke u bazuar n grafikun e par mund t thuhet
se vlerat optimale t pH pr metodn e
voltametris anodike me zhveshje me puls
diferencial me elektrod SPE (DPV) n t ciln
duhet t kryhen matje jan rreth 2.3 dhe 2.8.
Piku n kto rast sht m i ngusht dhe m i
dallueshm.
Me rritjen e vlers s pH shihet nj zgjerim i
pikut. N kto raste rryma sht m e lart por
gjersia e pikut sht shum e madhe, drejt
humbjes s forms s tij.
Nga t dhnat e literaturs pH t ulta ojn n
shkatrrim t elektrods, prandaj zona e pH q
rekomandohet t punohet sht rreth pH 4 *1,
6].

PERFUNDIME
- U prdor nj sistem tresh elektrodash t
printuara pa prmbatje mrkuri t prodhuara n
Universitetin Autonom Barcelon, Spanj.
Karaj et al

213
- Metodat optimale pr prcaktimin e metaleve
t rnda me metoda voltametrike, me zhveshje
anodike jan 1) voltametria me val kuadratike
(SWV) me R=0.9855 dhe 2) voltametria me puls
diferencial (DPV) me R=0.9789.
- Vlera optimale e vals kuadratike pr metodn
SWV sht 250 ms.
- Parametrat optimale pr metodn DPV jan:
gjersia e pulsit 50 ms, amplituda e pulsit 80 mV.
- Vlera optimale e kohs s depozitimit pr
metodn DPV sht 2 min.
- Vlerat optimale t pH pr metodn SWV, n t
ciln duhen t kryhen matje jan rreth 2.8 dhe
4.9.
- Vlerat optimale t pH pr metodn DPV, n t
ciln duhet t kryhen matje jan rreth 2.3 dhe
2.8.

BIBLIOGRAFIA
[1] G. Aragay, A. Puig-Font, M. Cadevall, and A.
Merkoi. Surface Characterizations of Mercury-
Based Electrodes With the Resulting Micro and
Nano Amalgam Wires and Spheres Formations
May Reveal Both Gained Sensitivity and Faced
Nonstability in Heavy Metal Detection. J. Phys.
Chem. C, Vol. xxx. (2010)
[2] M. Albareda, A. Merkoi, S. Alegret.
Configuration used in the design of screen-
printed enzumatic biosensors. (2000)
[3] A. Merkoi, M. Teresa Briones. Stripping
analysis of heavy metal using mercury-free
composite based sensors (2005).
[4] J. Wang. Analytical electrochemistry. (1994)
*5+ M. Vasjari, A. Merkoi. Amino acid determ.
using SPES. Microchim. Acta (2005)
[6] A. Merkoi, G. Aragay, A. Puig, M. Guix.
Voltammetric screen-printed sensors for heavy
metal and phenols. (2009)
[7] A. Merkoi, M. Teresa Briones. Stripping
analysis of heavy metal using mercury-free
composite based sensors (2005).
[8] Brian R. Eggins in Books - John Wiley.
Chemical Sensors and Biosensors (2002).


SYNTHESIS OF A FOUR BAR MECHANISM FOR A LIMITED VARIATION IN THE VELOCITY
RATIO
SINTEZA E MEKANIZMIT KATRHALLKSH PR NJ NDRYSHIM T KUFIZUAR
T RAPORTIT T SHPEJTSIVE

MIRANDA KULLOLLI
*-a
, ODISE KOA
*-a
, LEONARD OMENI
*-b

a
Departamenti i Mekaniks, Fakulteti i Inxhinieris Mekanike, Tiran, Shqipri
b
Departamenti i Strukturave Mekanike, Fakulteti i Ndrtimit, Universiteti Politeknik i Tirans, Shqipri
Email: kullolli_m@yahoo.com

AKTET IV, 2: 214-218, 2011

PERMBLEDHJE
Sinteza lidhet me saktsimin e prmasave t hallkave t mekanizmit i cili duhet t jap disa parametra kinematike t
krkuar n dalje. Mund t projektohet mekanizmi pr krkesa t ndryshme. N disa aplikime t mekanizmave katr
hallkash me ernier (nyjetes), krkohet q raporti i shpejtsis kndore t bilancierit (shilorit) me at t manivels
(brrylakut) t ket nj ndryshim t kufizuar prej vlers maksimale t kshilluar n nj zon t caktuar t kndit t
rrotullimit t manivels. Ekziston nj zon brenda s cils raporti i shpejtsis sht thuajse uniform. Maksimumi i
ksaj zone, pr nj dyshim t vogl t raportit t shpejtsive, prfshin vlerat kufitare. Qllimi i puns sht t bhet
nj sintez, pr nj raport t dhne shpejtsie dhe nj ndryshim t paracaktuar t raportit mbi nj zon. Analiza jep
nj grup ekuacionesh jolineare. sht zhvilluar nj algoritm pr zgjidhjen e ktyre ekuacioneve.
Fjalt kye: sinteza, manivel, bilancier, raporti i shpejtsive..

SUMMARY
Synthesis is related to specifying the dimensions of the links of a mechanism to yield a certain output requirements.
It is possible to design a four bar mechanism for different output requirements. In some applications of the four bar
linkage, it is required that the ratio of angular velocity of the rocker to that of the crank to have a limited variation
from a maximum prescribed value over a specified range of the crank rotational angle
which the velocity ratio is almost uniform. The maximum length of region, for a limited variation in the velocity ratio,
includes the extreme values. The purpose of this work is to present a synthesis for a prescribed velocity ratio and a
predetermined velocity ratio variation over a certain region.
The analysis yields a group of highly nonlinear ordinary equations. An algorithm is developed for solving these
equations.
Key words: synthesis, crank, rocker, velocity ratio

HYRJE
Mekanizmat katrhallksh plan (rrafshor) me
ernier (nyjetes) jan komponent shum t
prdorshm n makina, pasi kan nj numr t
madh prmasash, ndryshimi i t cilave lejon
fleksibilitet m t madh n projektim. Prodhimi i
sakt i lvizjes q duam prej mekanizmave
katrhallksh ndodh shum rrall; me sintezn e
mekanizmave katrhallksh ne marrim lvizje t
prafrt me at q duam.
Nga mekanizmat krkohet t ndjekin nj
trajektore t caktuar dhe t kalojn sa m afr t
jet e mundur npr pikat e dshiruara. Pr disa
mekanizma sht e rndsishme q ata t
kalojn npr pika specifike, ndrsa pr
Kullolli et al

215
mekanizma t tjer sht m e rndsishme t
ndjekin trajektoren.
Sinteza lidhet me prcaktimin e prmasave t
hallkave t mekanizmit pr t dhn nj lvizje t
krkuar n dalje t tij. Kjo ka nj rndsi praktike.
Dy jan rrugt e sintezs s mekanizmave
katrhallksh:
1. pozicioni i sakt: njihet pozicioni npr t
cilin duam t kaloj mekanizmi; n
prgjithsi ktu prdoren metodat grafike t
sintezs. Nse pozicionet jan m shum se
tri, ather zgjidhja bhet m e vshtir dhe
prdoren programet kompjuterike pr
brjen e sintezs.
2. optimizmi i trajektores: n kt rrug
zgjidhen nj numr i madh pozicionesh dhe
minimizohet devijimi (shmangia) i
mekanizmit prej ktyre pikave; ktu
prdoren teknika t optimizimit numerik, pra
prdoret kompjuteri.
Mund t projektohen mekanizma katrhallkash
me ernier pr lvizje t ndryshme n dalje
sipas krkesave t parashtruara t tilla, si:
- funksion prodhues (gjenerues) i cili knaq disa
pozicione pikash,
- optimizimin e kndit t transmisionit,
- zhvillimin e lakoreve t hallks lidhse
(bjells) e kshtu me radh.
Nisemi nga pozicionet fundore, raporti i
shpejtsis kndore t bilancierit (shilorit) me at
t hallks udhheqse a manivels rritet deri sa
arrin vlern maksimale; m tej ai do t
zvoglohet dhe do t bhet zero n pozicionin
tjetr fundor. Mund t ndryshohen gjatsit e
hallkave, t tilla q t kemi raportet e krkuara t
shpejtsis. Ekziston nj zon brenda s cils
raporti i shpejtsive sht pothuajse uniform (i
njtrajtshm) [1].
Qllimi sht t bjm nj sintez pr nj raport
shpejtsie t prcaktuar, dhe pr nj ndryshim t
dhn t raportit t shpejtsive sipr nj far
zon [2, 3, 4].
Kinematika e mekanizimit katr hallkash
Pr mekanizmin katr hallkash t dhn n fig. 1
duke u bazuar n metodn e sintezs analitike [1]
shkruajm relacionin vektorial:
R S C E

+ = + (1)
Kemi shnuar me u - kndi i rrotullimit t
manivels; | - kndi i rrotullimit t bilancierit; C
- gjatsia e hallks lidhse; E - gjatsia e
manivels; R - gjatsia e bilancierit; S - distanca
ndrmjet akseve t rrotullimit t manivels dhe
bilancierit; n - raporti i shpejtsive; * n -
maksimumi i raportit t shpejtsive.

Figura 1. Mekanizmi katr hallkash

Projektojm vektort sipas boshteve
koordinatave x e y dhe ekuacioni (1) shkruhet:
S sin R cos C cos E = | + + u (2)
| = | + + u cos R sin R sin C sin E (3)
Nga ekuacioni (2) dhe (3) eliminojm kndin ;
pjestojm gjatsit e hallkave t mekanizmit me
S ; shnojm me:
S
E
e = ;
S
C
c = ;
S
R
r = ;
dhe marrim;
( ) | u = u | + sin r cos e 1 sin e cos r c
2 2
(4)
E zgjidhim ekuacionin (4) pr | dhe kemi:

2 2
2 2 2
d b
a d b d b a
sin
+
+
= | (5)
u + + = cos e 2 c r e 1 a
2 2 2
;
( ) u = cos e 1 r 2 b ; u = sin e r 2 d (5a)

Raporti i shpejtsive merret nga derivimi i
ekuacionit (4) prkundrejt u ; shnojm me
u
|
=
d
d
n dhe kemi:

( )( )
( )
| u =
u |
+ | u |
cos r n sin e
sin e cos r c
cos e sin r n sin e cos r
2 2
(6)

Prej ekuacioneve (4) dhe (6), pas thjeshtsimeve,
marrim raportin e shpejtsis:
( )
( )
|
|
.
|
\
|
u | u
u | u
=
cos cos e
sin cos r
r
e
n (7)
Sinteza: N fig. 2 jepet relacioni ndrmjet n dhe
u .
Vlera e
2
u merret nga derivimi i ekuacionit (7)
prkundrejt u dhe barazimi me zero [5]
(punohet n programin aplikativ MathCad). Ky
kusht na jep:

( ) | | ( ) ( ) | | ( ) | |
( ) ( ) | | 0 sin n sin n 1 e
sin cos r cos sin n 1 r cos cos e
= | | u +
| | u | + | u | | u
(8)

Prej ekuacionit (7) dhe (8)
( ) ( )
( ) ( )
(
| | u
u + | u
=
2 2 2
2 2 2
sin * n sin * n 1 e
cos sin * n 1 r
r
e
* n (9)
ku
2
| sht kndi korrespondues i bilancierit q
merret nga ekuacioni (5):
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2 2 2 2
2
d b
a d b d b a
sin
+
+
= | (10)
ku ; d ; b ; a
i i i
jepen prej ekuacionit (5a),
*; n ; ;
2 2
| u knaqin ekuacionin (9), prandaj:
( )
( )
(
| | u
u | u
=
2 2 2
2 2 2
cos cos e
sin cos r
r
e
* n (11)
N mnyr t ngjashme:
( )
( )
(
| | u
u | u
=
1 1 1
1 1 1
cos cos e
sin cos r
r
e
* n (12)
( )
( )
(
| | u
u | u
=
3 3 3
3 3 3
sin cos e
sin cos r
r
e
* n (13)
Vlerat e s mund t jepen sipas
2
u :
' u = u
2 1
(14)
' ' + u = u
2 3
(15)
ku ' ' ' e jan vlera t dhna.
Vlerat prkatse t
1
| , dhe
3
| merren prej
ekuacionit (6) dhe kemi:
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1 1 1 1
1
d b
a d b d b a
sin
+
+
= | (16)
2
3
2
3
2
3
2
3
2
3 3 3 3
3
d b
a d b d b a
sin
+
+
= | (17)
Ekuacionit (9) (17) jan ekuacionet simultane
q mund t zgjidhen pr nnt t panjohura.
Nse vlerat e ' ' ' ; ; *; n jan t
prcaktuara ather t panjohura jan
3 2 1 3 2 1
, , , , , , r , c , e | | | u u u .
Analiza mund t thjeshtohet me prafrim t
ekuacioneve n lidhje me
3
u derisa ato t
knaqen automatikisht me prjashtim t ' ' q
prcaktohet pas sintezs. Kshtu kjo sht e
favorshme jo pr t prdorur t gjith
parametrat e mekanizmit, por duke ln disa t
lir, t cilt mund t prdoren pr plotsimin e
hapsirs s krkuar [1, 2]. Pra, kemi 6 ekuacione
t cilat mund t zgjidhen pr
2 1 2 1
, , , , r , c | | u u . Vlera e e sht
zgjedhur sipas konsideratave t projektimit.

Algoritmi pr zgjidhjen numerike
Sistemi i ekuacioneve q duhet t zgjidhen jan
ekuacionet (9), (10), (11), (14) dhe (16).
Ekuacionet (9), (11) dhe (12) i shkruajm n
formn:
( ) ( )
2
2
2 2 2
2
1
sin * n r cos e sin * n 1 r e F | + u + | u =
(18)
( ) ( )
2 2 2 2 2
cos * n r sin e cos * n 1 r e F | + u + | u =
(19)
Kullolli et al

217
( ) ( )
1 1 2 1 3
cos * n r sin e cos * n 1 r e F | + u + | u =
(20)
Vlerat e duhura t c dhe r bjn
0 F F F
3 2 1
= = = .

Figura 2. Lidhja midis n dhe u

Prdoret nj skem iterative, metoda double
false *6, 7+, si m posht:
a. pranohet nj vler e 1 r + < ; nj vler e mir
nisjeje sht
*
n e r = .
b. Hapsira e lejueshme e s sht:
r e 1 c r e 1 + s s + ; pra nj vler fillestare
pr c merret e barabart me c + r e 1 ; c -
sht nj vler e vogl.
c. Pranohet nj vler fillestare pr
2
u .
d. Vlera korresponduese e
2
u llogaritet prej
ekuacionit (10).
e.
1
F llogaritet prej ekuacionit (18).
f. Pranohen vlera t tjera t
2
u . Prsriten hapat
d dhe e derisa t ndryshohet shenja e
1
F .
g. Metoda prsritet derisa madhsia e
1
F t
jet m e vogl se nj vler e lejuar e
gabimit, po themi e rendit
6
10
.
h.
2
F e llogarisim prej ekuacionit (19)
i. Vlera e c sht ndryshuar, prsritet hapi c
dhe h deri sa t ndryshoj shenja e
2
F .
j. Metoda aplikohet derisa vlera e
2
F t jet m e
vogl se
6
10
. Vlerat e
2 2
, | u dhe t
c merren t tilla q t knaqin ekuacionet
(9,10,11).
k. Prsriten hapat b dhe g.
l. Nga ekuacioni (14) gjendet vlera e
1
u .
m. Nga ekuacioni (20) nxjerrim vlern e
3
F .
n. Ndryshon vlera e c dhe prsriten hapat c,
d, e, f, g, l, m derisa t ndryshoj vlera e
3
F .
o. Metoda aplikohet derisa vlera e
3
F t jet m
e vogl se
6
10
. Vlerat e
2 1 2
, , | u u dhe t
c merren t tilla q t knaqin ekuacionet
(14; 16; 18 dhe 20).
p. Disa vlera t r pranohen sipas hapit a. Pr
seciln prcaktohet vlera e c n hapin j,
dhe formuls (14)
Nj printim na jep dy lakore q paraqesin 0 F
3
= ,
0 F
2
= t cilat ndrpriten n nj pik, Figuren 3.
Figura 3. Ndryshimi i n lidhje me

Vlerat e c dhe r n kt pik jan vlerat vetjake.
Ndrsa vlera t ndryshme t c prkundrejt r do
t japin vetm nj lakore (me vij t ndrprer,
fig. 3). N kt rast mund t aplikohet metoda
double false pr t prcaktuar vlerat vetjake (t
c dhe r ).

BIBLIOGRAFIA
1. Erdman A.G., Sandor G.N., Mechanism
Design, Analysis and Synthesis, Vol. I and II
(2004).
Kullolli et al

218

2. Korbi R., Sinteza e mekanizmave plane me
leva (1995).
3. Belfiore,N.P., Di Benedetto A., Pannestri E.,
Fondamenti di meccanica applicata alle machine,
CEA - Casa Editrice Ambrosiana (2005).
4. Shigley J.E. Cinematic Analysis of
Mechanisms, Mc Graw-Hill Book Company, New
York, pp. 326-356, (1989).
5. Artobolevski I. Mechanisms in modern
engineering design - A hand-book for engineers,
designers, and inventors, Moscow, MIR, 1976.
6. Waldron K.J. Improved Solutions of the
Branch and orden problems of Burmester linkage
synthesis, Journal of Mechanism and Machine
Theory, 13 (1978), pp. 199-207
7. Ostrowski A.M. Solutions of Equations and
System of Equations, Academic Press, New York
(1970).


INFLUENCE OF PLANETARY GEAR IN IMPROVING EFFICIENCY OF CONTINUOUS
VARIABLE TRANSMISSION IN PASSENGER VEHICLES
NDIKIMI I TRANSMETUESIT PLANETAR N PRMIRSIMIN E EFIKASITETIT T
NDRRUESIT KONTINUAL (T VAZHDUESHM) T SHPEJTSIS N AUTOMJETET
E UDHTARVE

SHPETIM LAJQI, BASHKIM BAXHAKU, NASER LAJQI
Universiteti i Prishtins, Fakulteti i Inxhinieris Mekanike, Prishtin, KOSOV
Email: shpetimlajqi@yahoo.com

AKTET IV, 2: 219-226, 2011

PERMBLEDHJE
Zvoglimi i shpenzimit t lnds djegse te automjetet e udhtarve mund t arrihet edhe me prmirsimin e
sistemit t bartjes s fuqis dhe shfrytzimin optimal t efikasitetit t motorit me djegie t brendshme. N ket
punim do t analizohet ndrruesi kontinual i shpejtsis i kombinuar me transmetuesin planetar. Ky kombinim
mundson q bartja e fuqis prmes ndrruesit kontinual t shpejtsis t jet m e vogl se 50 % te shpejtsit e
vogla t lvizjes s automjetit. Te shpejtsit e mdha bart rreth 80 % t fuqis hyrse nga motori me djegie t
brendshme, kurse pjesn tjetr t fuqis e bart prmes transmetuesit planetar [1]. Modelimi sht realizuar me an
t modelit matematikor, ndrsa, llogaritjet jan realizuar me programin MATLAB. sht llogaritur degzimi i fuqis
bartse t motorit me djegie t brendshme n ndrruesin kontinual t shpejtsis dhe transmetuesin planetar si
dhe shkalla e shfrytzimit t transmetuesve n varsi t raportit t transmisionit.
Fjale kye: Degzimi i fuqis, ndrruesi kontinual, transmetuesi planetar, raportet e transmisionit.

SUMMARY
Reducing fuel consumption in passenger vehicles may be aided by improving the power transmission system and
using optimal of the efficiency of internal combustion engine. In this paper will analyze the continuous variable
transmission combined with planetary transmitter. This combination allows the power flow through continual
variable transmission to be less than 50% at small velocities of movement of the vehicle. At high speed carry about
80% of input power from the internal combustion engine, while the rest of carrying through planetary transmitter
[1]. Modeling in this paper is realized through mathematical model, whereas, calculations are performed in MATLAB
program. Are calculated power split from internal combustion engine into continuous variable transmission and
planetary transmission and efficiency of power transmission versus of the transmission ratio.
Key words: Power split, continuously variable, planetary transmitter, transmission ratio.

1. HYRJE
Automjetet gjat puns lirojn gazra t cilat jan
t dmshme pr ambientin dhe njeriun, prandaj
sht e domosdoshme gjetja e nj zgjidhjeje pr
shpenzim m t vogl t lnds djegse dhe
emision me t vogl t gazrave dalse.
Nse n automjet prdoret ndrruesi kontinual i
shpejtsis, ather deri n 8% do t zvoglohet
shpenzimi i lnds djegse krahasuar me
ndrruesin mekanik [2], sepse kta ndrrues
kan raport t ndryshueshm t transmisionit
(fig. 1.) dhe i mundsojn motorit me djegie t
brendshme t punoj me shkall m t lart t
shfrytzimit. Shnimet e prezantuara n fig. 1.
tregojn se sa lnd djegse mund t kursehen
Lajqi et al

220

n automjete prmes prmirsimeve t
ndryshme teknike.
N fig. 2. sht paraqitur momenti rrotullues (T
e
)
i motorit me djegie t brendshme me benzin n
funksion t numrit t rrotullimeve (n
e
). Izohipsat
paraqesin konsumin specifik t lnds djegse
(g
e
, gr/kWh), ndrsa hiperbolat paraqesin fuqin
e motorit me djegie t brendshme (P
e
, kW) [3].
Me vij-pik-vij (vija ideale) sht paraqitur rasti
kur motori punon n shkalln m t lart t
shfrytzimit. Me prdorimin e ndrruesit
kontinual t shpejtsis kjo vij prcillet prmes
zgjedhjes s prshtatshme t raportit t
transmisionit.

Fig. 1. Mundsis e kursimit t lnds djegse te automjetet e s ardhmes [2]

Fig. 2. Varsia e momentit rrotullues nga numri i rrotullimeve t motorit me fuqi 100 kW n rastin
e prdorimit t ndrruesit kontinual t shpejtsis - vija ideale [3]
Lajqi et al

221

Fig. 3. Paraqitja skematike e ndrruesit kontinual t shpejtsis me rrip transmisioni

Fig. 4. Konstruksioni i ndrruesit kontinual t shpejtsis me rrip n form V-je [1]

Fig. 5. Forma e rripit nga konstruksioni prej metali [4]

2. NDRRUESIT E SHPEJTSIS TE AUTOMJETET
Krahas prdorimit t ndrruesve mekanik dhe
automatik prdoren edhe ndrruesit kontinual
t shpejtsis. Secili ndrrues duhet ti plotsoj
kto krkesa:
- Shkalla e shfrytzimit t jet sa m e lart
dhe
- Diapazoni i rregullimit t raportit t
transmisionit t jet i mjaftueshm ashtu q
motori me djegie t brendshme t punoj
me shkall sa m t lart t shfrytzimit.
N t shumtn e rasteve ndrruesi kontinual i
shpejtsis nuk i plotson kto krkesa
njkohsisht, pr shkak t kufizimit t aftsis
bartse t rripit. Prandaj kjo ka qen nj prej
arsyeve q pr nj koh t gjat kta ndrrues
nuk jan prdorur te automjetet me fuqi t
madhe t motorit.
Lajqi et al

222

2.1. Ndrruesit kontinual t shpejtsis
Ndrruesit kontinual t shpejtsis ofrojn raport
t ndryshueshm t transmisionit n mes t
burimit t energjis dhe rrotave ngasse. Viteve
t fundit, ndrruesit kontinual t shpejtsis,
zn vend atraktiv n industrin automobilistike.
Jan duke u zhvilluar ndrrues kontinual t
shpejtsis: me dhmbzor, hidraulik, me
zinxhir, me rrip transmisioni dhe disa lloje t tjera
[1].

2.2. Ndrruesi kontinual i shpejtsis me rrip
transmisioni
Pjest kryesore t ndrruesit kontinual t
shpejtsis me rrip transmisioni jan: rrota
udhzuese, rrota e udhzuar dhe rripi fleksibil.
Kto pjes bartin fuqin njjt si rrotat e
zakonshme, por ndryshimi i diametrave t ktyre
rrotave sht ajo q e bn ket ndrrues t
veant (fig. 3.).
Prdorim m t madh t ndrruesve kontinual t
shpejtsis n automjete e kan:
- ndrruesit kontinual t shpejtsis me rrip
gome t forms V dhe
- ndrruesit kontinual t shpejtsis me rrip nga
konstruksioni i metalt.

2.2.1. Ndrruesit kontinual t shpejtsis me
rrip gome t forms V
Ndrruesit kontinual t shpejtsis me rrip gome
t forms V prdorin rripin e goms si pjes
bartse t fuqis, ndrsa pr prfitimin e raportit
kontinual t transmisionit prdorin disqet konike
t cilat bjn t mundur realizimin e ndryshimit
t diametrave (kontakti rrip-disk) nprmjet
zhvendosjeve aksiale t disqeve. Mekanizmi i cili
mundson zhvendosjet aksiale t disqeve konike
zakonisht sht hidraulik ose sust elastike (fig.
4).
Kta ndrrues kan gjetur zbatim te automjetet
t cilat nuk krkojn fuqi t madhe bartse si
motoikleta, skutera, saja me motor, etj.

2.2.2. Ndrruesit kontinual t shpejtsis me
rrip nga konstruksioni i metalt
Ndrruesit kontinual t shpejtsis me rrip nga
konstruksioni i metalt punojn n parim t
njjt me ndrruesit e mparshm, mirpo
dallimi sht se rripi i goms sht zvendsuar
me rrip t metalt pr ta prmirsuar aftsin
bartse [4] (fig. 5.).

Fig. 6. Skema e degzimit t fuqis, TP
transmetuesi planetar, NK - ndrruesi kontinual i
shpejtsis, P
h
fuqia n hyrje, P
d
fuqia n dalje

Fig. 7. Transmetuesi planetar i kombinuar
me ndrruesin kontinual t shpejtsis

3. NDIKIMI I TRANSMETUESIT PLANETAR N
RASTIN E KOMBINIMIT ME NDRRUESIN
KONTINUAL T SHPEJTSIS
Prmirsimi i vetive t ndrruesit kontinual t
shpejtsis sht arritur me kombinimin e
transmetuesit planetar me ndrruesin kontinual
t shpejtsis. Ideja pr rndsin e ktij
kombinimi sht se bartja e fuqis prmes rripit
te shpejtsit e vogla sht m e vogl se 50 %
dhe te shpejtsit e mdha sht rreth 80 %.
Prmirsimi i fuqis bartse i ka mundsuar
ndrruesit kontinual t shpejtsis q t prdoret
Lajqi et al

223
edhe te automjetet q kan motor me fuqi t
madhe.
Me kombinimin e transmetuesit planetar me
ndrruesin kontinual t shpejtsis, fuqia
degzohet n dy drejtime (fig. 6.). Fuqia e
degzuar e cila bartet prmes ndrruesit
kontinual t shpejtsis sht m e vogl se fuqia
hyrse (P
h
) q vjen nga motori me djegie t
brendshme.

3.1. Karakteristikat kryesore t sistemit t
bartjes s fuqis
Sistemi i bartjes s fuqis sht i ndrtuar nga:
transmetuesi planetar i tipit 1AI i cili prbhet
nga dhmbzori qendror me dhmb t jashtm
(z
a
), t brendshm (z
b
), dhmbzort planetar (z
g
)
dhe mbajtsin e planetarve (s), ndrsa ndrruesi
kontinual i shpejtsis prbehet nga rrota
udhzuese (a), e udhzuar (c) dhe pjesa bartse
(b) rripi i goms (fig. 7.) [5], [6].
Ky sistem i transmisionit i mundson automjetit
q t punoj n disa variante punuese. Variantet
punuese jan n varsi t krkesave t ngassit
dhe konfigurimit t njsis elektronike
komanduese. Krkesat e tilla realizohen me
fiksimin e dhmbzoreve (z
b
) ose (z
a
) prmes
frenave (F
1
) dhe (F
2
) dhe lidhseve: C, D, (fig. 7.).
Degzimi i fuqis realizohet n dalje t
boshtit motorik t motorit me djegie t
brendshme n dy drejtime:
- Drejtimi i par i bartjes s fuqis, realizohet
prmes ndrruesit kontinual t shpejtsis,
ndrsa
- Drejtimi i dyt i bartjes s fuqis, realizohet
prmes transmetuesit planetar.

3.2. Caktimi i raporteve t transmisionit
Raporti i transmisionit pr ndrruesin kontinual t shpejtsis (i
nk
) caktohet me shprehjen [1]:

| |
| | t + + t
+ t
= =
cos a 2 sin cos ) ( a 2 L
sin cos ) ( a 2 L
r
r
i
ac ac
ac
h
d
nk
... (1)
Ku jan shnuar me:

r
d
rrezja e rrots s udhzuar,
r
h
rrezja e rrots udhzuese,
L gjatsia e rripit,
a
ac
distanca boshtore ndrmjet rrots udhzuese dhe t udhzuar, dhe
kndi n mes t aksit t simetris dhe piks s kontaktit t rrots me rripin,
Shprehja e prgjithshme pr caktimin e raportit t transmisionit te transmetuesit planetar t
kombinuar me ndrruesin kontinual t shpejtsis (i
tpknk
) sipas fig. 7. do t jet:

( ) | | { }
| | { } t + + t
+ t +
=
cos z z a 2 sin cos ) ( a 2 L z
sin cos ) ( a 2 L z z z
i
d b ac ac f
ac a b f
tpknk
... (2)

3.3. Caktimi i shkalls s shfrytzimit
Shkalla e shfrytzimit t ndrruesit kontinual t
shpejtsis (q
nk
) nuk ka vler konstante dhe ka
vlera m t vogla se ndrruesit e shpejtsis me
dhmbzor. Kryesisht, shkalla e shfrytzimit t
ndrruesit kontinual t shpejtsis caktohet nga
matjet e ndryshme eksperimentale t cilat varen
nga momenti rrotullues, raporti i transmisionit
dhe numri i rrotullimeve n hyrje t ndrruesit
kontinual t shpejtsis [7].
N fig. 8. vrehet se vlera maksimale e shkalls s
shfrytzimit (q
nkmax
= 0.9) sht te rasti kur
raporti i transmisionit n ndrruesin kontinual
sht nj (i
nk
=1).
Shkalla e shfrytzimit t transmetuesit planetar
t kombinuar me ndrruesin kontinual t
Lajqi et al

224

shpejtsis sht funksion i raportit t
transmisionit t ndrruesit kontinual t
shpejtsis (i
nk
) i cili e prmirson shkalln e
shfrytzimit, krahasuar me ndrruesin kontinual
t shpejtsis (fig. 9.).

Fig. 8. Varsia e shkalls s shfrytzimit te
ndrruesit kontinual t shpejtsis n funksion t
raportit t transmisioni te ndrruesit kontinual t
shpejtsis [7]

Fig. 9. Shkalla e shfrytzimit e transmetuesit
planetar t kombinuar me ndrruesin kontinual
t shpejtsis

Shkalla e shfrytzimit te transmetuesit planetar
t kombinuar me ndrruesin kontinual t
shpejtsis jepet prmes dy funksioneve
kuadratike t dhna me shprehjet (3) dhe (4).
Nse i
nk
1, shkalla e shfrytzimit sht:
1 nk 1
2
nk 1 tpknk
u i s i n + + = q ... (3)
Koeficientt e prdorur pr modelin matematikor
fuqi t cilt jan caktuar n mnyr
eksperimentale jan:
n
1
= - 36.09, s
1
= 69.84 dhe u
1
= 59.47.
se i
nk
=1, shkalla e shfrytzimit sht:
2 nk 2
2
nk 2 tpknk
u i s i n + + = q ... (4)
Po ashtu, koeficientt e prdorur pr modelin
matematikor fuqi, jan:
n
2
= - 4.2592, s
2
= 7.9364 dhe u
2
= 89.54

3.4. Llogaritja e bartjes s fuqis
Shprehjet pr llogaritjen e fuqis q bartet
prmes transmetuesit planetar (P
tp
) dhe
ndrruesit kontinual t shpejtsis (P
nk
), jepen
me shprehjet [8]:
e
fd nk
s
ab
nk
s
ab
e e tp tp
i i i
i i
T T P e
+

= e = ... (5)
e
fd nk
s
ab
fd
e e nk nk
i i i
i
T T P e
+
= e = ... (6)
Ndrsa, caktimi i forcs n rrip (F
rrip
) t ndrruesi
kontinual i shpejtsis caktohet me shprehjen:
fd nk
s
ab
fd
h
e
h
nk
rrip
i i i
i
r
T
r
T
F
+
= = ... (7)
ku jan shnuar me:
e
shpejtsia kndore e boshtit motorik,
T
tp
momenti rrotullues n transmetuesit
planetar,
T
nk
momenti rrotullues n ndrruesin kontinual
t shpejtsis.

4. LLOGARITJA E PARAMETRAVE
KARAKTERISTIK TE TRANSMETUESIT PLANETAR
T KOMBINUAR ME NDRRUESIN KONTINUAL
T SHPEJTSIS
Pr llogaritjen e parametrave karakteristik t
sistemit t bartjes s fuqis sht shfrytzuar
programi MATLAB. Programi sht i ndrtuar n
at mnyr q me ndryshimin e vlerave hyrse
fitohen karakteristikat e krkuara n dalje.
Rezultatet e fituara jan paraqitur n form
grafike dhe jan dhn komentet e tyre.

4.1. Varsia e degzimit t fuqis s motorit me
djegie t brendshme nga raporti i transmisionit
te ndrruesit kontinual t shpejtsis
Lajqi et al

225
N fig. 10. dhe 11 jan paraqitur lakoret e
varsis s degzimit t fuqis hyrse t motorit
(P
h
=P
e
) n transmetuesin planetar (P
tp
) dhe n
ndrruesin kontinual t shpejtsis (P
nk
) nga
raporti i transmisionit (i
nk
), pr regjimet punuese
pa ngarkes n
emin
= 800 min
-1
,
P
e
= 14.35 kW dhe
me ngarkes n
Temax
= 4000 min
-1
,
P
Temax
= 77.87
kW.

Fig. 10. Varsia e degzimit t fuqis (P
e
) n
transmetuesin planetar (P
tp
) dhe n ndrruesin
kontinual t shpejtsis (P
nk
) nga raporti i
transmisionit (i
nk
), pr n
e
= 800 min
-1

Fig. 11. Varsia e degzimit t fuqis hyrse (P
e
)
n transmetuesin planetar (P
tp
) dhe n
ndrruesin kontinual t shpejtsis (P
nk
) nga
raporti i transmisionit (i
nk
)
,
pr n
Temax
= 4000 min
-1

N fig. 10. dhe 11. shihet se me rritjen e raportit
t transmisionit t ndrruesit kontinual i
nk
= 0.5 ...
2.52 rritet fuqia q bartet prmes transmetuesit
planetar (P
tp
), ndrsa zvoglohet n ndrruesin
kontinual t shpejtsis (P
nk
).
Pr raportin e transmisionit i
nk
= 2.05 fuqia e
degzuar n transmetuesin planetar dhe n
ndrruesin kontinual t shpejtsis jan t
barabarta, respektivisht 50 % e fuqis hyrse.

Fig. 12. Varsia e forcs n rrip nga raporti i
transmisionit t ndrruesi kontinual i shpejtsis
(i
nk
) pr n
emin
= 800 min
-1
dhe

n
Temax
= 4000 min
-1

4.2. Varsia e ndryshimit t forcs n rrip nga
raporti i transmisionit t ndrruesit kontinual t
shpejtsis
N fig. 12. jan paraqitur lakort e varsis s
ndryshimit t forcs trheqse n rrip nga raporti
i transmisionit te ndrruesit kontinual t
shpejtsis, pr dy vlera t numrit t rrotullimeve
t boshtit motorik: n
emin
= 800 dhe n
Temax
= 4000
min
-1
.

5. PRFUNDIM
Bazuar n rezultatet e fituara nga programi
MATLAB pr sistemin e bartjes s fuqis te
automjetet e udhtarve, respektivisht te
transmetuesi planetar i kombinuar me ndrruesin
kontinual t shpejtsis, konstatohet se:
Prdorimi i ndrruesit kontinual t shpejtsis
me diapazonin e tij rregullues mundson
ndryshimin e parametrave kryesor t sistemit t
bartjes s fuqis t automjetet e udhtarve;
Transmetuesi planetar mundson degzimin e
fuqis s motorit me djegie t brendshme n dy
drejtime (kah ndrruesi kontinual i shpejtsis
dhe transmetuesi planetar);
Me rastin e degzimit t fuqis se motorit me
djegie t brendshme, fuqia n transmetuesin
Lajqi et al

226

planetar rritet, ndrsa fuqia n ndrruesin
kontinual t shpejtsis zvoglohet me rritjen e
raportit t transmisionit t ndrruesit kontinual
t shpejtsis (i
nk
).
Pr raportin e transmisionit i
nk
= 2.05 fuqia e
degzuar n transmetuesin planetar dhe n
ndrruesin kontinual t shpejtsis jan t
barabarta;
Shkalla e shfrytzimit t sistemit t bartjes s
fuqis ka vlern maksimale pr raport t
transmisionit i
nk
= 1;
Forca trheqse n rrip rritet, me rritjen e
raportit t transmisionit t ndrruesit kontinual
t shpejtsis;

BIBLIOGRAFIA
1. Lajqi Sh (2008). Transmetuesit planetar t
kombinuar me ndrruesin kontinual t
shpejtsis te automjetet hibride elektrike.
Punim magjistrature, Prishtin.
2. koda A (2008). Kruno Ormu. Motorna
Vozila, Zagreb.
3. Gomez M (2003). A Continuously Variable
Power-Split Transmission in a Hybrid-Electric
Sport Utility Vehicle, Master of science, West
Virginia.
4. Tth-Nagy C (2000). Investigation and
simulation of the planetary combination hybrid
electric vehicle, Masters thesis, West Virginia.
5. Lajqi Sh, Ibrahimi N, Baxhaku B, Lajqi N
(2009). Modelling of continuous variable power
split transmission in Hybrid Electric Vehicle, 6th
Research/Expert Conference with International
Participations QUALITY 2009, Neum, B&H.
6. Lajqi Sh, Ibrahimi N, Baxhaku B, Lajqi N
(2009). Analyses of powertrain system in a
passenger vehicle with using planetary gear
combine with continuously variable
transmission, 13th International
Research/Expert Conference Trends in the
Development of Machinery and Associated
Technologies TMT 2009, Hammamet, Tunisia.
7. Zhijian L (1998) Acceleration Simulation of a
Vehicle with a Continuously Variable Power Split
Transmission, Master of science, West Virginia.
8. Mucino V, Smith E, Cowan B and Kmicikiewicz
M (1997). A continuously variable power split
transmission for automotive applications, SAE
Technical Paper No. 970687.


CHEMICAL COMPOSITION OF MAIN MINERALS OF Pb AND Zn IN THE MINERAL
DEPOSIT PRROI I NGJYROSUR- ARTAN, KOSOV
PRBRJA KIMIKE E MINERALEVE KRYESORE XEHEFORMUESE Pb DHE Zn
N VENDBURIMIN PRROI I NGJYROSUR- ARTAN, KOSOV

BEDRI DURMISHAJ, SYLEJMAN HYSENI
Universiteti i Prishtins, FXM PI-Mitrovic 40000, KOSOV
Email: bdurmishaj@yahoo.com

AKTET IV, 2: 227-233, 2011

PERMBLEDHJE
N ket punim jan paraqitur rezultatet e analizave t prbrjes kimike t fazve minerale n vendburimin e Pb-Zn,
Prroi i ngjyrosur-Artan. N studim rezulton: Sfaleritet e vendburimit Prroi i ngjyrosur kan prmbajtje mesatare
t Fe
mes
=11%. Sipas prmbajtjeve t hekurit (Fe), sfaleriti i ktij vendburimi sht krijuar n temperaturn nn
500C. N mineralin e galenitit . prmbajtjet mesatare t Bi (rreth 1.35%) dhe t Ir (deri 1.75%) jan karakteristik
pr 21 pika te analizuara n suaz te kampioneve minerale anshlifeve, por jo pr galenitet prgjithesisht [2]. Derisa
piritet prmbajn Cu, vlera mesatare e t cilit sht 0.013% ose 130ppm, vlera e prmbajtjeve t Pb e As sht
afrsisht e barabart (rreth 0.2%), ndrsa prmbajtjet e Ag arrijn n vlern 0.03%. Elementet e grupit te platins
(figura 13, 14 dhe 15) jan t pranishm n tre mineralet kryesore (pirit, sfalerit dhe galenit). Para se gjithash, me
par krkohet nj konfirmim i ktyre prmbajtjeve me nj tjetr metod analitike, me t prshtatshme pr
prcaktimin e EGP si sht metoda fire assay.
Fjalt kye: Kimizim, faz minerale, mikrosond elektronike, Prroi i Ngjyrosur

SUMMARY
In this paper we present the results of studying the chemical composition of mineral phases in the deposit of Pb-Zn
Prroi i ngjyrosur. As the conclusion of the study results: the Sfalerits of deposit Prroi i ngjyrosur distinguished for
the chemical content of average Fe= 11%. According to this source content sfalerite has a temperature below 500C.
Galena distinguished by high content of Bi (about 1,35%) and Ir (up 1.75%) are characteristic for 21 poinst within the
sample analised, but not for galena minerals in general [2]. While Pyrite with Cu content are distinguished by the
value of which reaches approximately 0.013 %, the value of the contents of Pb and As approximately equal (about
0.2%) and Ag contents reach the value 0.03%. The EGP (figure 13, 14 and 15) are present in the three major minerals
(pyrite, sfalerite and galena). Primary is required a confirmation of these contents with another analytical method,
for example EGP as the fire assay method.
Key words: chemical composition, mineral phase, electronic microsond, Prroi i Ngjyrosur.

HYRJE
Vendburimi polimetalor sulfuror i Pb, Zn, Ag
Prroi i Ngjyrosur i prket fushs xeherore t
Artans, (figura 1). Ndonse ekzistojn analiza
mbi prbrjen kimike t xeherorve dhe
shprndarjen e elementeve kryesore t
shfrytzueshme (Pb, Zn dhe Ag) n vendburim
[3], deri m sot t dhnat mbi kimizmin e fazave
mineraleve jan fare t pakta pr te mos thn
q mungojn fare.
Qllimi i ktij punimi sht paraqitja e t dhnave
t reja mbi prbrjen kimike t fazave minerale
Durmishaj & Hyseni

228

pr vendburimin Prroi i Ngjyrosur duke
kontribuar kshtu n njohjen m t mir t
gjeokimis s mineralizimeve t ktij vendburimi.
Pr ket ne kemi kryer pr her t par 51
analiza kimike m metodn e mikrosonds
elektronike n tre nga gjithsejt pes kampione
t marrur nga vendburimi i siprshkruar, [2].
Analizat jan kryer n laboratorin e BRGM-s n
Orleans, Franc, me aparatur CAMECA. Prve
interesit praktik dhe industrial q paraqet ky
vendburim pr vendin, nuk sht m i vogl edhe
interesi shkencor. Interes paraqet edhe ndryshimi
i prbrjes kimike te mineraleve jo vetm nga nj
trup xeheror tek tjetri por edhe n kuadr te t
njjtit trup xeheror, duke reflektuar kshtu disa
dallime n kushtet e mineralformimit.

Figura 1. Pozita gjeografike e fushs xeherore t
Artans, KOSOV

MJEDISI GJEOLOGJIK I VENDBURIMIT
N aspektin gjeotektonik Brezi xeheror i Treps
[5], n kuadr te t cilit bn pjes edhe terreni
n studim (figura 2), i prket zons s Vardarit
[8], pllaks kontinentale dhe zons s aktivizimit
vullkanik n Terciar [6; 7].
Vendburimi prbhet nga formacionet
shkmbore: seria metamorfike e Artans;
shkmbinjt e Jurasikut dhe t Kretakut;
produktet vullkanogjene t Terciarit dhe
depozitimet e reja t Kuaternarit [4].

Figura 2. Brezi xeheror i TRES me vendburimet
sulfure te Pb dhe Zn Artan (B) n suaz te zons
s Vardarit (A).

Gjenetikisht mineralizimet sulfure jan t lidhura
me proeset hidrtermale t aktivitetit vullkanik t
magms andezite n Terciar [9]. Mineralizimet
sulfure me vler ekonomike jan t lokalizuar n
shkmbinj karbonatik, karakteristike pr
vendburimin Prroi i ngjyrosur. Takojm edhe
mineralizime t lokalizuar n mjedise tjetr
gjeologjik (skarne dhe rreshpe kristalore) por m
pak t rndsishem n aspektin ekonomik.
Studimet [1] kan treguar mbi rndsin e faktorit
kontrollues tektonik n fushn xeherore Hajvali-
Badovc-Kizhnic. Nga ky kndvshtrim edhe n
fushn xeherore t Artans faktori kontrollues
tektonik sht i nj rndsie t veant.

KIMIZMI I XEHERORVE N VENDBURIM
Pr t pasur njohuri mbi kimizmin e xeherorve
n vendburim kemi prdorur analizat e
kampioneve t marrur n trupat xeheror n
vendburim. Analizat jan kryer n laboratorin e
Kizhnics. Prmbajtja e elementeve kryesore t
shfrytzueshem dhe prcjellse n vendburimin
Prroi i ngjyrosur sht paraqitur n tabeln 1.

Durmishaj & Hyseni

229
Elementi
kimik
Vendburimet

Prroi i
Ngjyrosur

Hajvali Badovc Kizhnic

Pb% 4.36 9.35 5.51 6.92
Zn% 5.45 14.41 2.57 1.53
Ag g/t 126.07 107.90 83.15 74.38
Cu% 0.41 0.06 0.07 0.07
Bi% 0.01 0.02
0.03 0.01
As% 0.72 0.06
0.09 0.19
Cd% 0.05 0.098
0.03 0.02
Sb% 0.18 0.15 0.07 0.02
Zn/Pb 1.25 1.54
0.47 0.22
Tabela 1. Kimizimi i xeherorve n vendburimin
Prroi i ngjyrosur Artan, sipas provave
prfaqsuese t shfrytzimit krahasuar me
vendburimet e fushs xeherore Hajvali-Badovc
Kizhnic

Nga tabela 1, vrehet s prmbajtja e metalit t
Pb n vendburimin Prroi i ngjyrosur sht m e
ult n krahasim me vendburimet tjera, por
veohet m prmbajtje t lart t Zn prve
Hajvalis e cila dallon m prmbajtje shum t
lart t Pb e Zn n raport m vendburimet tjer
t ktij rajoni. Karakteristike pr vendburimin e
Hajvalis dhe Prroin e ngjyrosur sht
predominimi i Zn ndaj Pb drisa n vendburimet
Badovc e Kizhnic sht e kundrta (Pb ka m
shum s sa Zn). Pr dallim nga vendburimet
tjer prmbajtjet m t larta t Ag jan
karakteristike pr vendburimin Prroin e
ngjyrosur, por ky vendburim avanson edhe sa i
prket prmbajtjeve t metaleve tjer prcjellse
si: Cu, As, dhe Sb.
Fazt minerale
Nga studimet e mhershme [9] rezulton s
mineralizimet n vendburimin Prroi i ngjyrosur
jan formuar gjat ktyre fazave kryesore:
pneumatolite kontakti metasomatik,
hipotermale dhe mezotermale. N fazn e
kontaktit metasomatik jan formuar (granati,
epidoti, saliti, magnetiti, pirrotina I dhe kalkopiriti
I), ndrsa nga faza e kontaktit metasomatik drejt
asaj hipotermale (hedenbergiti, kuarci, pirrotina,
kalkopirrotina, valeriti, kubaniti, sfaleriti dhe
kalkopiriti). N fazen hipotermale jan takuar sasi
t mdha t pirrotins II dhe sasi m e vogl e
sfaleritit I , arsenopiritit I dhe galenitit I. N fund
t ksaj faze jan depozituar sasi t
konsiderueshme t mangan-sideritit (oligoniti).
N fillim t fazs mezotermale jan formuar
kuarci, sfaleriti II, galeniti II dhe arsenopiriti II dhe
s bashku me kta minerale jan depozituar edhe
rodokroziti, kuarci, galeniti, piriti, arsenopiriti, ari,
tetraedriti, dhe burnoniti. N prfundim t ksaj
faze ndodh formimi i xhemsonitit, mangan-
kalcitit, markazitit, plumozitit, antimonitit,
kalcedonit, melnikovitit dhe kalcitit.

Minerali
Nr. i
kampionit
Formula
kristalokimike
Piriti
AR1

(Fe
1.006
, Co
0.001
, Pb
0.002
)
1.009
(S
1.986
, As
0.005
)
1.991

AR3

(Fe
1.005
, Co
0.001
,Pb
0.001
)
1.007
S
1.993

Galeniti AR3

(Pb
0.972
, Fe
0.005
)
0.977
S
1.023

Sfaleriti AR2

(Zn
0.796
, Fe
0.200
, Cu
0.001
, Pb
0.001
)
0.998
S
1.002

Tabela 2. Formulat kristalokimike t mineraleve
sipas analizave n mikrosondn elektronike,
vendburimi Prroi i ngjyrosur

Mikrosonda elektronike dhe Rezultatet
Analizat e kampioneve te vendburimit n fjal
jan kryer pr her te par m dispersion t
gjatsis s vals n mikrosond elektronike.
Jan kryer 51 analiza n tre kampione (ar1,
Durmishaj & Hyseni

230

ar2,dhe ar3), t zgjedhur nga vendburimi Prroi i
ngjyrosur, [2]. Analizat m mikrosond jan kryer
n laboratorin BRGM n Orleans, Franc.
Kushtet e puns pr prcaktimin sasior t 20
elementeve kan qen:
Tensioni i akselerimit 25kv, rryma 30nA, dhe koha
e llogaritur pr do element ka qen 6sec, kurse
pr elementet e grupit t platines (EGP) dhe Au
ka qen 20sec. Kndi 40.

Figura 3. Shprndarja e Ag dhe As n pirit,
kampioni ar1, vendburimi Prroi i ngjyrosur

Figura 4. Shprndarja e Pb dhe Bi n pirit,
kampioni ar1, vendburimi Prroi i ngjyrosur

N (tabela 2), paraqesim formulat kristalokimike
t mineraleve kryesore karakteristike pr ket
vendburim, t llogaritur sipas rezultateve t
analizave n mikrosond elektronike.
N galenite bie n sy prmbajtja e As dhe
mungesa e Ag. Prmbahet m shum Bi s Sb.
Sfaleritet prmbajn hekur (Fe
mes=
11%). N
ndryshim nga galenitet n disa raste takohen
prmbajtje te Cu dhe vrehet predominimi i Co
ndaj Ni. N piritet e analizuara bie n sy
prmbajtja e As dhe Ag, (figura 3). Vrehet
predominimi i Co ndaj Ni si dhe Bi ndaj Sb. N
(figura 4), prgjithsisht vrejm vlera me
prmbajtje t ult t Pb dhe t Bi n piritet e
kampionit ar1, por dallimi qndron s m shum
prmbahet Bi s sa Pb nse mund t themi
kshtu. N pirite takohen edhe prmbajtje,
ndonse sporadike, por shum t larta t Pt q
nuk shoqrohen m elemente tjer t EGP,
(figura 5). Kjo shprndarje sporadike sht
karakteristike pr EGP (figura 6).edhe n
minerale tjer

Figura 5. Shprndarja e Pt n pirit, kampioni ar1,

Figura 6. Shprndarja e Pd dhe Ru n sfalerit,
kampioni ar2, vendburimi Prroi i ngjyrosur.

DISKUTIMI I REZULTATEVE
Duke u bazuar n analizat mikrosondike t
paraqitura m lart vrejm disa dallime n
prmbajtjen e elementeve kimike n minerale t
ndryshem t vendburimit. N figurn 7, shihet s
sfaleriti ka prmbajtje mesatare t Fe rreth 11%
n vendburimin e studiuar. Dihet q prmbajtjet
Durmishaj & Hyseni

231
e Fe n sfalerit varen nga temperatura e formimit
t vet mineralit dhe n disa raste mund t
prdoren si gjeotermometer.

Figura 7. Prmbajtja e hekurit n mineralin e
sfaleritit, vendburimi Prroi i ngjyrosur

Figura 8. Diagrama e sistemit Fe-Zn-S q tregon
prbrjen e sfaleritit n ekuilibr me fazat hekur
bartse. Zona e errt tregon luhatjet n zonn
njvariante pirit+pirrotin. Sipas Barnes, 1979.
Shigjeta tregon prbrjen e sfaleritit pr
vendburimin Prroi i ngjyrosur (e gjelbr).

Figura 9. Prmbajtja e argjendit n mineralin e
sfaleritit, vendburimit Prroi i ngjyrosur

N rastin ton, duke pasur parasysh diagramin e
paraqitur n figurn 8, sfaleriti ka nj
temperatur formimi nn 500C. N diagramin
(figura 9), prmbajtja e Ag n sfalerit sht
shum e ult pr t mos thn mungon fare.

Figura 10. Raportit Ni/Co n pirit, vendburimi
Prroi i ngjyrosur

Figura 11. Prmbajtja e arsenit n pirit,

N figurn 10, sht paraqitur raporti Ni/Co n
piritet e vendburimit Prroi i ngjyrosur, dhe
vrejm s ky raport ka vlern maksimale rreth
0.5, dhe sht i ndryshm pr vendburime t
ndryshme. Kshtu, piritet e vendburimit t
Kizhnics, kan vler te lart (afr 3.5) te ktij
raporti [2]. Nga rezultati i analizave, dallim tjetr
vrehet lidhur me prmbajtjet e As n mineralin
e piritit (figura 11), ku prmbajtja mesatare e tij
sht shum e ult (nn 0.2%) derisa ajo
maksimale sht mbi 1.3%. Prmbajtja e
argjendit n pirite sht e ndryshme pr
vendburime t ndryshme. Piritet e vendburimit t
Artans dallohen me prmbajtje me t lart t
argjendit (rreth 0.03% Ag mesatarisht) krahasuar
me vendburimet tjer, ndonse edhe piritet e
Kizhnics pas Artans duken mjaft t pasur me
argjend (rreth 0.014 % Ag mesatarisht).
Prmbajtja mesatare e antimonit n galenite
Durmishaj & Hyseni

232

(figura 12) sht 0.09%. Prkundrazi n t njjtin
mineral takojm vlera mesatare t prmbajtjeve
t Bi (rreth 1.35%). Sa i prket prmbajtjeve t
EGP vrejm s n mineralin e galenitit (figura13)
iridiumi ka prmbajtje shum t lart (1.85%
mesatarisht). Kjo prmbajtje ka shum t ngjar
t mos jet reale por t vij si rezultat i
mbivendosjes (interferencs) s linjave t Ir me
ato t Pb. Gjithashtu, vrehet nj rritje e Pt n
raport me elementet tjer te grupit t platins.
N EGP (figura 14) te analizuar n sfaleritet e ktij
vendburimi vrejm prmbajtje t lart t Ru,
dhe t Pd karakteristike pr pikat e analizuara t
anshlifit. N (figura 15), duket nj prmbajtje e
lart e iridiumit (mbi 0.03%) pr piritet e
vendburimit Prroi i ngjyrosur. Prve iridiumit,
n ket figur vrejm edhe elementet tjer t
grupit t platins ( Pt, Rh, Ru dhe Pd). Pr sa i
prkt ktyre elementeve, shihet s piritet e
ktyre vendburimeve kan vlera t prmbajtjeve
t platins (mbi 0.02%), te rutenit, rodiumit dhe
palladit afrsisht te barabart (0.01%).

Figura12. Prmbajtja e Sb n galenit te
vendburimit Prroi i ngjyrosur

Figura12a. Prmbajtja e Bi n galenit, vendburimi
Prroi i ngjyrosur

Figura13. Prmbajtja mesatare e EGP n galenit,

Figura14. Prmbajtja mesatare e EGP n sfalerit,

Figura15. Prmbajtja mesatare e EGP n pirit,

PRFUNDIMI
N galenitet e vendburimit Prroi i ngjyrosur
vrehet prezenca e As dhe mungesa e Ag.
Karakterizohen me prmbajtje mesatare t Bi
(1.35%) pr pika te analizuara n kampionin e
galenitit. Bizmuti sht i pranishm edhe n
mineralin e sfaleritit por me prmbajtje mesatare
m te ult s sa n galenit. Sfaleritet-
Durmishaj & Hyseni

233
karakterizohen m prmbajtje mesatare t
Fe=11%. Sipas ksaj prmbajtjeje sfaleriti ka
temperatur formimi nn 500C. Pr ndryshim
nga galenitet n disa raste vrehet prmbajtja e
Cu si dhe vrehet dominimi i Co ndaj Ni.
Piritet - n kampionet e analizuar t ktij minerali
jan vrejt As dhe Ag. Vrehet dominim i Co
ndaj Ni dhe Bi ndaj Sb. EGP (figura 13, 14 dhe 15),
jan t pranishem n t tre mineralet kryesore
(Pt = 0,08% n galenit; Ru = 0.02% , Rh = 0.001%,
Pd = 0.02% n sfalerit dhe Ru = 0.01%, Rh =
0.013%, Pt = 0.03%, Pd = 0.01% dhe Au=0.004%
n pirit) t vendburimit Prroi i ngjyrosur-Artan.
T dhnat nga rezultati i analizave n rastin ton
konfirmojn pranin e ktyre elementeve n
prmbajtje q duhen pasur n konsiderat pr
vlera praktike, duke saktsuar n t ardhmen
prmbajtjet reale te tyre n xeheror.

BIBLIOGRAFIA
1. Durmishaj B, Tashko A, Sinojmeri A, Neziraj A
(2006) Mbi prbrjen kimike te fazave minerale
t vendburimeve Hajvali, Badovc dhe Kizhnic
(Kosov). Bul.Shk. Gjeol. (2), faqe 91-100.
2. Durmishaj B, (2007) Potenciali dhe prspektiva
e vendburimeve t fushs xeherore Hajvali-
Badovc-Kizhnic bazuar n studimet gjeologo-
gjeokimike. Disertacion, Universiteti Politeknik i
Tirans, Shqiperi
3. Durmishaj B, Hyseni S, Shala F, Fetahaj B,
(2010) Lead and zinc contents and distribution in
mineral deposit of Prrroi i ngjyrosurArtana ore
field (Kosovo). JI.EAS, Vol. 5/2 195-204.
4. Fetahaj B, (2007) Gjendja dhe prspektiva e
vendburimit t Artans. Magjistrature, U.P, FXM-
Mitrovic, Kosov.
5. Hyseni. S, Durmishaj B, (2006) Estimated
geological resources of the Artana lead and zinc
mine. 14-16 May, Keystone, ColoradoUSA.
6. Jankovi S, (1977) Metallogeni and plate
tectonics in the Northeastern Mediterranean,
Belgrade.
7. Jankovi S, (1995) Opte metalogenetske
karakteristiken Kopaonike oblasti. Savetovanje o
geologiji i metalogeniji Kopaonika, Beograd.
8. Kossmat F, (1924) Geologie der zentralen
Balkan halbinsel, Berlin.
9. Smejkal S, (1960) Strukture, mineralizacije,
mineralne parageneze i geneza olovo cinkovih
leita kopaonike oblasti. Doktorska disertacija,
Rudarsko geoloki fakultet Univerziteta u
Beogradu, Beograd..


DETERMINATION OF THE ATTENUATION MODEL FROM LOCAL AND REGIONAL
EARTHQUAKES IN ALBANIA

EDMOND DUSHI
(a)
, VALBONA LAME (MUDA)
(b)

Geosciences Institute, Polytechnics University of Tirana
(a)

Department of Physics, Physics and Mathematics Engineering Faculty, Polytechnics University of Tirana
(b)

AKTET IV, 2: 234-239, 2011

PERMBLEDHJE
Sizmiciteti lokal dhe ai rajonal n Shqipri monitorohet nprmjet instrumentimit me band t gjer. Mungesa e nj
funksioni frekuencial t shuarjes pr Shqiprin oi n prpjekjen pr t prcaktuar nj model t prshtatshm
bazuar n t dhnat BB dhe teknikat e mirnjohura spektrale. N kt studim, u aplikua metoda Coda(Q) duke
prdorur programin Coda-Q, si pjes e Sistemit Analizues Sizmik Seisan ver. 8.2.1. U prftua modeli i shuarjes n
trajtn ku Q
0
= 81 ( = 8), = 0.84 ( = 0.08). Pr nj prcaktim m t mir t gradientit
vertikal jan marr n konsiderat intervale t ndryshme t koheshtrirjes s sinjalit. Duke prdorur kt model n t
ardhmen, mund t prcaktohen me saktsi t knaqshme parametrat spektral pr burimet sizmike (termetet).

SUMMARY
Local and regional seismicity in Albania is monitored through broad band (BB) instrumentation. The lack of a
frequency dependent attenuation function for Albania leaded to efforts towards the determination of an adequate
model based on BB data and well known spectral techniques. In this study, Coda (Q) method is applied using Coda-Q
program, as part of Seisan ver. 8.1.2 seismic analysis system. Attenuation model of the form is
obtained where Q
0
= 81 ( = 8), = 0.84 ( = 0.08). For a better determination of the vertical gradient, different
lapse times are taken into account. Using this new attenuation model, a better determination of source parameters
for local earthquakes in Albania, will be achieved.
Key words: coda wave, lapse time, quality factor, attenuation

INTRODUCTION
Attenuation properties of certain region define
the way the seismic energy is spread out of
seismic sources. It depends on the heterogeneity
scale of the local geology, local topography and
on physical properties of the medium (1). It is
physically defined as the summation of the loss
factors from intrinsic anelasticity and scattering.
Quantities expressing attenuation are the quality
factor Q and anelastic-attenuation coefficient ,
used to describe this effect on seismic waves.
These parameters are dependent on frequency
and vary from place to place.
Instrumental seismology in Albania provided the
bases for the attenuation properties study.
Quality factor Q, was primarily estimated for
northern Albania (2), and further on the mean
anelastic attenuation coefficient is determined
to improve the local magnitude scale used by
ASN, (3). These studies were limited from the
analogue recorded data and simplified
computation techniques.
After the year 2000, the improvements through
BB digital instrumentation utilization, insured
application of modern analysis (6), on good
quality digital recorded data.
Dushi & Lame

235
The goal of this paper is to apply spectral
methods on recent seismological data. We aim to
determine a new frequency attenuation
mathematical model to be used further in other
spectral analyzes to correct for attenuation
effect.

Date Time Coordinates Depth No.
St
rms Magnitude Location
yy mm dd hh mm ss NS EW (km) Mc
2008 02 6 00 52 52,2 41,64 19,51 40 3 0,2 3,0 Gjiri Lalzit (det)
2008 02 16 00 43 16,7 40,36 19,99 0 2 0,2 3,3 Zhulaj
(Gjirokaster)
2008 03 5 04 08 22,1 39,93 19,50 38 3 0,0 4,1 Deti Jon
2008 03 5 06 48 14,9 40,20 19,83 5 3 0,1 4,2 Palase
2008 03 6 06 46 24,9 40,20 19,75 5 3 0,0 4,1 Palase
2008 03 31 08 06 49,7 41,27 21,05 40 4 0,2 3,5 Elbasan
2008 04 8 07 37 26,9 40,14 19,95 3 3 0,5 3,8 Borsh
2008 05 14 19 17 57,2 41,08 20,40 40 3 0,2 3,9 Elbasan
2008 05 15 23 52 17,8 41,39 19,69 12 3 0,5 3,4 Vore
2008 05 18 22 49 06,2 41,76 19,74 40 4 0,9 3,1 Shengjin
2008 05 21 19 04 21,2 40,83 19,57 40 4 0,1 3,9 Divjake
2008 05 27 00 44 04,0 41,99 19,86 38 3 0,1 3,7 Puke
2008 05 29 13 39 24,1 42,28 19,96 15 3 0,3 3,1 Lekbibaj
2008 05 30 20 40 47,1 41,63 19,37 35 3 0,4 3,1 Ulqin
2008 05 31 11 42 46,7 41,64 20,02 16 3 0,1 3,7 Burrel
2008 06 2 08 05 48,7 41,61 20,48 5 3 0,5 3,6 Bulqize
2008 06 25 18 05 29,7 41,43 19,50 30 4 0,7 3,8 Jube
2009 01 8 12 04 05,4 41,86 20,65 10 6 1,3 5,0 Gostivar
2009 01 31 12 19 41,9 40,37 19,68 0 5 0,4 4,0 Selenice
2009 02 28 17 36 29,7 41,50 19,57 5 5 0,6 3,4 Jube
2009 03 7 18 51 19,7 41,18 19,50 11 5 0,3 4,3 Hajdaraj
2009 03 9 00 30 12,4 41,94 20,07 20 4 0,9 3,4 Dom Gjon
2009 03 10 08 32 56,1 41,21 20,52 8 4 0,8 3,8 Gezavezh
2009 03 10 22 10 29,9 41,32 20,44 5 4 0,7 3,5 Gezavezh
2009 03 11 02 48 48,3 40,11 19,43 40 4 0,1 4,7 Palase
2009 03 12 18 55 46,9 41,35 20,06 15 5 0,6 3,4 Shkalle
2009 03 18 16 20 37,5 41,14 19,96 12 5 1,0 4,2 Kavaje
2009 03 19 15 37 29,1 42,99 18,84 40 4 0,6 3,6 Mal i Zi
2009 03 25 12 23 25,9 40,17 19,82 40 4 0,2 4,7 Palase
2009 03 30 19 48 50,1 41,10 19,63 10 4 0,9 2,8 Rrogozhine
2009 04 1 07 28 59,4 40,99 19,67 38 4 1,3 2,8 Vidhaz
(Elbasan)
2009 04 2 05 45 20,5 41,09 19,61 15 4 1,0 3,3 Gjiri i Durresit
2009 04 6 00 31 28,2 41,47 19,14 18 4 0,6 3,8 Deti Adriatik
2009 04 7 13 49 50,9 41,44 19,48 20 3 0,1 3,8 Gjiri Lalzit
2009 04 7 16 00 31,4 41,43 19,57 25 3 0,3 3,5 Koder
Thumane
2009 05 21 12 11 02,2 41,05 20,50 5 5 1,0 3,4 Perrenjas
2009 05 21 13 26 06,0 41,04 20,45 13 5 0,6 3,4 Perrenjas
2009 06 4 22 36 12,5 40,07 19,83 5 7 0,9 3,2 Himare
2009 06 5 21 32 59,6 41,94 20,11 17 3 0,2 3,5 Spa (Burrel)
2009 06 12 10 12 35,2 42,01 20,07 26 3 0,1 2,3 Thirre
2009 06 14 05 12 52,6 41,45 19,74 15 7 0,8 3,0 Kashar (Tirane)
2009 06 15 14 43 07,8 39,89 19,74 38 7 0,2 3,4 Ftere(Sarande)
2009 06 20 10 21 09,8 41,29 19,98 48 4 0,1 3,0 Elbasan
2009 06 20 17 00 10,3 41,16 20,17 11 4 0,9 3,1 Kuturman
2009 06 21 06 07 32,7 41,40 20,16 0 4 0,6 2,7 Elbasan
2009 06 21 17 35 05,3 41,20 20,22 10 4 0,4 3,3 Elbasan
2009 06 21 19 05 16,3 41,22 20,20 10 4 0,3 3,5 Elbasan
2009 06 24 02 24 32,9 41,69 19,90 5 4 0,5 2,5 Ulez
2009 06 24 03 28 55,1 41,74 19,44 38 5 0,7 3,3 Deti Adriatik
2009 06 27 00 45 10,1 41,18 20,27 3 5 0,4 3,4 Elbasan
2009 06 27 23 24 40,5 40,61 19,17 38 7 1,0 3,2 Visoke
(Ballesh)
2009 09 6 21 49 41,9 41,50 20,43 5 6 0,5 5,5 Gjorice
*
2009 09 15 08 37 40,1 41,14 19,52 5 6 0,6 4,3 Synej
2009 09 17 22 53 06,9 39,84 20,20 5 5 0,4 4,3 Piqeras
2009 11 11 03 43 30,4 40,09 20,28 77 5 0,1 4,1 Memaliaj
Table 1. Earthquake used in Coda Q single way backscattering analyze.

Dushi & Lame

236

MATERIALS AND METHOD
A number of 55 earthquakes with local
magnitudes in the interval 2.3-5.5, recorded by
Seismological Network of IGJE-o (Institute of
Geosciences) during 2008-2009 are used in this
analyze, (Tab 1). Since 2003, ASN operates a VSAT
telemetry network equipped with 7 BB sensors,
(Fig 1).

Figure 1. Albanian Seismological Network

Frequency response of these sensors is flat in the
frequency range 0.033Hz - 40 sec. Data were
digitized with 100 Hz sampling rate. Only events
with minimum SNR are accepted and computed
with Seisan 8.1.2, (6). Earthquakes are located
inside the area confined between 38.0-43.0N and
19.0-21.0E (Fig 2), with focal depths between 0-
70 km. Only seismic events recorded from more
than 2 seismological stations with RMS values in
the interval 0-1.3 sec, are considered. To perform
this analyzes, Coda (Q) method is applied, as a
standard spectral method (5). Coda waves
compose the later part of a local or regional
earthquake seismogram.

Figure 2. Earthquake epicenter distribution

The decay of these waves provides a quantitative
estimate for attenuation, widely referred to as
Coda Q (Q
C
). The decay of coda is due to
geometrical spreading, intrinsic attenuation and
scattering. These effects are connected to
properties of the medium and local geology. As
anomalies decrease with the depth inside the
earth, less attenuation is observed and greater
values of Q
C
are achieved. Coda spectrum of
small and moderate earthquakes depends only
on the lapse time from origin. It has no
dependence on the size of the event and path
characteristics due to an average scattering effect
of the medium between hypocenter and
recording site. It was proposed a single
backscattering model explaining coda as
superposition of secondary waves from randomly
distributed heterogeneities, (5). Coda amplitude,
Dushi & Lame

237
decrease with lapse time at different frequencies.
In general cases, Q increases with frequency,
following the relation:

Here, , is the quality factor at the reference
frequency (generally = 1 Hz) and is the
frequency parameter close to 1, varying from
region to region depending on the
heterogeneities of the medium. Hence, the
seismic data are first band-pass filtered in order
to calculate the attenuation. We have taken in
consideration the Coda of S-Waves, as dominant
phases at local and regional distances recorded
from ASN. The amplitude of S-Coda at lapse time
t from the origin of the event, for a band-pass
filtered seismogram at a central frequency f, is
related to the attenuation parameter Q by the
following equation:

, is the coda source factor at frequency f,
which is independent of time and radiation
pattern, is the geometrical spreading
parameter equal to 1.0, 0.5 and 0.75 for body
waves, surface waves ore diffusive waves
respectively (5), , is the quality factor of
coda waves. As S-Coda waves are backscattered
body waves, =1.0 and the equation above takes
the form:

From above, can be determined from the
slope b of the strait line of least-squares
regression between with , using
the relation: .

Figure 3. BB recordings for September 6, 2010 at 21:49 (GMT) earthquake, (M=5.5) ate NE Albania.
Dushi & Lame

238

Figure 4. Band-Pass filtered wave forms, for vertical component of event 20090108_12:04 of SRN
station, at different filter bands and center frequencies

Figure 5. Attenuation curves ploted for Q=Q(f), for different laps time values in the interval 10-70 s, for
each of the 7 BB station of ASN.

RESULTS AND DISCUSSION
Coda-Q routine, implemented in Seisan ver. 8.2.1
analyzing system (4) has been used for analyze.
All the selected seismograms, as shown in the
example of Figure 3, are band-pass filtered at
central frequencies f
C
: 0.5, 2.0, 4.0, 6.0, 8.0 and
12.0 Hz, (Fig. 4). The average results, for achieved
Q
C
values, are listed in (Tab. 2).
Attenuation curves showing the frequency
dependent variation of Q
C
, for different lapse
times are plotted in Figure 5. We have used 7
different lapse times in the range 10-70 s, with a
step of 10 s, in order to reveal the variation of the
quality factor with depth and thus the
attenuation model. This model is expressed by Q
C

= Q
C
(f) functions, determined for each of the
cconsidered stations. A clear uniform increase of
the Q
C
value with frequency is achieved, as it was
expected from theoretical considerations,
mention above. The increase of the quality factor
Dushi & Lame

239
with depth is due to the decrease of
heterogeneities passing to a more isotropic
medium, though a soft variation at different
frequency bands taken throughout all lapse times
is present, for which we think is mainly due to the
lateral heterogeneities. Coda-Q routine is used to
calculate the average Q
C
function with frequency,
for each recording points, where mean Q
0,
and
their confidence intervals are calculated
averaging both E-W and N-S components.

Lapse Time 0.5 Hz 2.0 Hz 4.0 Hz 6.0 Hz 8.0 Hz 12.0 Hz
(sec) (0.25-0.75)
Q
C

(1.25-2.75)
Q
C

(2.75-5.25)
Q
C

(4.25-7.75)
Q
C

(5.75-10.25)
Q
C

(9.25-14.75)
Q
C

10 42(2) 110(7) 185(11) 253(14) 317(18) 438(24)
20 45(3) 127(9) 215(15) 293(20) 365(26) 500(35)
30 48(4) 141(13) 244(22) 337(30) 424(38) 587(53)
40 47(2) 150(7) 270(12) 382(18) 488(23) 555(23)
50 49(3) 161(9) 293(17) 417(24) 536(31) 764(45)
60 51(3) 164(9) 296(18) 418(26) 535(33) 754(47)
70 57(6) 165(18) 287(31) 398(43) 504(55) 704(76)
Table 2. Average QC at different frequencies and lapse times

Stat.

interval
Q
0

- interval
BCI 72-119 87(4) 0.5-0.9 0.84(0.03)
PUK 33-108 75(2) 0.81-0.93 0.84(0.02)
PHP 62-98 81(5) 0.75-0.98 0.84(0.04)
TIR 67-92 83(4) 0.75-0.94 0.84(0.03)
KBN 85-128 96(8) 0.6-0.83 0.84(0.06)
SRN 41-109 84(8) 0.77-1.06 0.84(0.05)
VLO 76-87 81(8) 0.71-0.96 0.84(0.08)
Table 3. Parameters of Q
C
=Q
0
f
attenuation
function

Results are listed in Table 3 and graphically
plotted in Figure 6. In average, due to small range
variation of Q
0
values for all recording sites and a
constant frequency term, we can approximate
the attenuation effect by the frequency
attenuation function Q
C
= 81[f
(0.84)
]. As
conclusion, Coda (Q) method applied on
waveforms in a wide frequency range, 0.2-15 Hz,
determines the frequency attenuation function
for Albania; Analyzing different increasing lapse
times for each reference frequency, depth
attenuation structure is determined, giving
information on the lateral heterogeneities and
complex geological structure of the crust in our
country; Averaging Q
0
and a mean attenuation
function as shown above can be achieved to be
accurately used in further spectral computation
to correct for the attenuation effect on the
recorded seismological data from ASN.

BIBLIOGRAPHY
1. Sing, S. K. and Herrmann, R. B., (1983),
Regionalization of crustal coda Q in the
continental United States. J. Geophys. Res. 88,
527538.
2. Muo B (1985), the determination of some
parameters of wave attenuation for northern
Albania. National Geological Conference, Tirana,
Albania.
3. Muo B, Minga P (1992), Anelastic-
attenuation coefficient and the correction of A
0

values of Richter magnitude formula for Albania.
Geofizika Vol. 9.
4. Havskov, J. and Ottemoller, L. (2003), SEISAN:
The Earthquake analysis Softwares for Windows,
Solaris and Linux, Version 8.0. Institute of Solid
Earth Physics, University of Bergen, Norway.
5. Imtiyaz A.P, Anup K.S, Mridula M, Mishra S.K,
Rai S.S (2008) Coda Q estimates in the Andaman
Islands using local earthquakes. Pure and appl.
Geophys. 165, 1861-1878.
6. Havskov, J. and Ottemoller, L (2008),
Processing Earthquake Data, Institute of Solid
Earth Physics, University of Bergen, Norway.
7.

OPHIOLITIC METAMORPHIC SOLE IN KOSOVA
SHOJA METAMORFIKE E OFIOLITEVE T KOSOVS

ZENUN ELEZAJ, NASER PECI, SALI MULAJ
Independent Commission for Mines and Minerals, Prishtin-KOSOVE

AKTET IV, 2: 240-247, 2011

PERMBLEDHJE
N Kosov, formacionet ofiolitike kryesisht shtrihen n zonn e Vardarit dhe brezin ofiolitik Mirdit Gjakov. N
bazamentin e formacionit t ofioliteve MirditGjakov sht formuar shoja metamorfike karakteristike. Kjo
prfaqson nj zhvillim regjional, e shfaqur n t dy ant e pakove t ofioliteve. Mosha e Jurasikut t Mesm dhe
shojs metamorfike prkon me moshn e ofioliteve. Kto t dhna tregojn se shoja metamorfike sht formuar n
t njjtn koh m proceset e formimit t ofioliteve dhe sedimentimit t radilariteve. Gjat Jurasikut t Mesm ka
ndodhur mbivendosja ndroqeanike bidivergjente e litosfers oqeanike t re t Jurasikut n ofiolitet e Triasikut t
Mesm Jurasikut t Poshtm. Ky proces ka mundsuar forminin e shojs metamorfike. Intervali i shkurtr pr
formimin e ofioliteve t Jurasikut, e shoqruar me vendosjen e tyre bidivergjente n ofiolitet e Jurasikut t Mesm
Jurasikut t Poshtm (T
2
-J
1
), mbshtet bindjen e ekzistencs s basenit oqeanik shum t kufizuar

SUMMARY
In Kosova, the ophiolite formation is spread mainly in the Vardari zone and in the Mirdite-Gjakove ophiolite belt. At
the basement of the Mirdita-Gjakova ophiolite formation a characteristic metamorphic sole is developed. It shows a
regional development and is found on both sides of the ophiolite sheets. The Middle Jurassic age of the
metamorphic sole corresponds surprisingly to the ophiolite age. These data indicate that the metamorphic soles are
produced rather simultaneously to ophiolite forming processes and radiolarite chert sedimentation. During the
Middle Jurassic occurred the bidivergent intraoceanic emplacement of Jurassic young oceanic lithosphere onto the
Middle Triassic-Lower Jurassic ophiolites. This process led to the formation of the metamorphic sole. The very short
age span of the Jurassic ophiolites, accompanied with their bidivergent emplacement onto Middle Jurassic Lower
Jurassic ophiolites (T
2
-J
1
) supports the suggestion on the existence of very narrow oceanic basin.
Key words: belt, Kosova, metamorphism, ophiolite, sole.

INTRODUCTION
In Kosova, the ophiolite formation is spread
mainly in the Vardar zone and in the Mirdita-
Gjakove ophiolite belt (Elezaj and Kodra, 2008).
Small ophiolitic massifs and ophiolitic tectonic
slices occur also in other tectonic zones. The
Mirdita-Gjakove ophiolite belt starts in Greece,
and continues several hundred kilometers
through the Albania and Kosova. North to
Shkoder-Peje major faults, this huge ophiolitic
belt is known as Dinaride ophiolitic belt.
It should be noted that in Mirdite-Gjakove
ophiolitic belt, two ophiolite complexes are
distinguished: Middle Triassic-Lower Jurassic
ophiolites and Middle Jurassic ophiolites (Elezaj
and Kodra, 2008). In Kosove area, this belt is set
very close to the Vardari ophiolites. Their
relationships represent a very interesting
research topic for the Mediterranean ophiolites
genetic scenario.
In Kosova and Albania, both type ophiolites are
closely related to the metamorphic sole rocks
development at base of ophiolites. In Albania, it
continues with several discontinuities for about
200 km and it is found in the western and eastern
periphery of Middle Jurassic ophiolites. In several
Elezaj et al.

241
cases its tectonic fragments outcrop within
ophiolites (Xhomo et al. 2002). In Kosova, it
occurs at the basement of Korishe, Lubizhde,
Koxhi Ballkan, Brezovice etc., and small ophiolite
massifs (Elezaj et al. 2000, Elezaj and Kodra
2008).
The soles reflect a time when the base of a hot
oceanic sheet was first detached from its
substratum and overrode the rocks that have
been metamorphosed, commonly to green schist
or amphibolite grade (Jones et al. 1991, Smith,
1993). In example of Albania, it is inferred that
this formation is issued during the intraoceanic
stage. Bidivergent and North-North Western
thrusting and the displacement of Middle Jurassic
young hot oceanic lithosphere onto Middle
Triassic-Lower Jurassic old cold oceanic
lithosphere produced the metamorphic sole
(Kodra and Gjata 1982, Kodra et al 2000, etc.).
The metamorphic sole is an important geological
indicator because it preserves a key record on the
ophiolite evolution. The geological evidence of
the metamorphic sole in Kosova provides ulterior
alternatives on the driving forces and ophiolite
emplacement in the most northeastern segment
of Mirdita-Gjakove-Rahovec ophiolite belt. The
paper doesnt address the metamorphic sole of
Vardar Zone.

Geological evidence
In Kosova area, the ophiolite metamorphic sole is
widely exposed along the edge of the ophiolites,
but in several cases it is found sporadically as
tectonic slices at the basement of the ultrabasic
sheets. Its thickness ranges from several meters
to 200 - 300 m. Generally, at the contact with
ultrabasics, the metamorphic sequence is
composed of amphibolites or garnet
amphibolites. These facies grade downward to
garnet-mica schists and green schists. Locally, a
gradual transition to the underlying volcano-
sedimentary formation is documented.
On the basis of several chemical analyses, the
amphibolites are originated from basaltic and
gabbroic protoliths, and seem to include
members of high Ti series. The protoliths of mica
schists were probably siliciclastic sediments with
pelitic components.
At the bottom of the ophiolite massifs, a
squeezed strip of serpentinites, 10 -100 m thick
crops out. Upward, the ultrabasic rocks are
represented of fresh and mylonitized facies
corresponding to low-temperature
metamorphism, probably related to the ophiolite
paleo displacement onto the continental margins.
In general, two successive metamorphic
sequences are distinguished: the upper and the
lower sequence. The upper sequence is
represented of garnet amphibolites (almandine
amphibolites), amphibolites, almandine-
muscovite-mica schists. The metamorphic facies
belong to temperatures 500-700 C and pressure
6-8,2 kbar. (Dimo, 1997). The Lower sequence is
composed of green schists of the temperature
300-400 and pressure 3-4 kbar.
Downward the metamorphic sole passes
gradually to Middle Triassic - Lower Jurassic
unmetamorphosed basalt radiolarite series.
In Albania, in several places the metamorphic
sole shows a steep apparent inverted
metamorphic gradient, with granulite
assemblages preserved close to the contact with
obducted ophiolites, going downward into
almandine-amphibolite subfacies assemblages,
amphibolite facies, then greenschist facies
(Bebien et al. 2000). The granulites correspond to
P-T conditions: 800-850 C and 0,9- 1,2 GPa
(Dimo, 1997).
In Kosova area, the ophiolite massifs set onto the
metamorphic sole are represented of lithospheric
metamorphosed peridotites. The peridotites
show foliated porphyroclastic structure of low
temperature and high pressure. Such type
structures are identified also in neighboring areas
(Meshi, 1995, Gjata et al. 1995, Nicolas et al.
1999).
According to Fejza, 2004, in the example of
Goleshi massif, an eastern orientation
displacement is documented (fig. 1). At the
ophiolite massif basement, the squeezed and
highly foliated serpentinite schists of several
meters to 100 - 200 m thick are developed. They
are widespread at the basement of the ultrabasic
Elezaj et al.

242

sheets. In Brezovica area, thick and complete
metamorphic sequences beneath the ultrabasic
massifs are described by Karamata et al. (1978),
Ciric et al. (1996).
Age of the metamorphic sole
The time span of the metamorphic sole is largely
Middle Jurassic. The available isotopic data refer
to Brezovica ophiolite massif, fig. 2 and Tab.1.

Figure 1. Metamorphic sole age in Kosova and adjacent areas

Rock Dated mineral Age (in mil. y.) Method Reference
Metapelite
Metachert
Amphibolite
Amphibolite
Muscovite

Hornblende

161 1.6
162.8 1.9
169.0 3.2
162.0 3.4
K-Ar

Smith A. G.1993

Amphibolite

Metapelite
Amphibolite

Hornblende

Biotite
Muscovite
Hornblende
Muscovite
Hornblende
176. 8

176. 9
179. 6
176. 9
171. 6
168. 5
161. 5
172. 8
159. 5
161 5
K-Ar

Karamata and
Lovric, 1978

Table 1. Isotopic data from Brezovica massif metamorphic sole (Spray et al. 1984).

Elezaj et al.

243

Figura. 2 Goleshi ophiolite massif and its kinematics (Fejza 2004)
1. Quaternary, 2. Pliocene, 3. Cretaceous, 4-8 Velesi series (Pz-T), 4. Schists, 5. Marbles, 6. Sericite
schists, 7. Gneiss, 8. Quartzite, 9. Harzburgite, 10. Low Temperature-High pressure Lithospheric
displacement trend, 11. Fold axis.

The data on the metamorphic sole of the Kosova
ophiolites are still scarce. It is necessary to carry
out ulterior isotopic determinations also making
use of Ar
40
/Ar
39
method.
In Albania and other Balkan countries numerous
isotopic analyses, refining the age of the ophiolite
metamorphic sole are carried out. The isotopic
studies of 30 samples from different sites of
Albania (Ivanaj, 1992; Kodra et al., 1995; Vergely
et al., 1998; Dimo, 1997), testify the Middle
Jurassic age (160-174 Ma) of the metamorphic
sole. This age is close to the age of the Jurassic
ophiolites. Plagiogranites in the north yield
1631, 8 Ma. (Ar
40
/Ar
39
) (Vergely et al., 1998).
The radiolarites found within ophiolite volcanics
and in the primary sedimentary chert-radiolarite
ophiolite cover indicate the Middle Jurassic age:
Bajocian-Callovian (Marcucci et al., 1994; Prela,
1996; Kodra et al., 1995). The very short age span
of the Jurassic ophiolites, accompanied with their
bidivergent emplacement onto Triassic-Liassic
ophiolites (volcano-sedimentary formation, T
2
-
J
1
) support the suggestion on the existence of
very narrow oceanic basin (Kodra and Gjata,
1982, Vergly et al. 1998, Kodra et al. 2000,
2001).
Summarizing the available results that in both
sides of the ophiolite massifs the metamorphic
Elezaj et al.

244

sole age is rather the same, whereas in the
northern part of Mirdita - Gjakove ophiolite
massif, an accentuated contrasting diachronism
in the longitudinal direction is recognized. It is
expressed by the oldest ages of the metamorphic
sole at the southern areas varying 169 -174 Ma
and the youngest ages at the northern areas
ranging 160 - 164 Ma ( Kodra et al. 1995, 2000,
2001), Fig. 3.

Figura. 3. Metamorphich sole age in Northern Albania

Taking into consideration the metamorphic sole
ages of the Greek ophiolites, the diachronism is
more noticeable. The age difference is verified
also into the mafic segregations of Tropoja-
Gjakova ophiolite massif. It is inferred that the
diachronism is related to the advancement or the
Elezaj et al.

245
retardation of the ophiolite forming processes
and the intraoceanic paleo displacement of the
different ophiolite segment limited by the
transform faults largely developed into the
Mirdita-Gjakove ophiolite belt (Kodra et al.1995).
In the light of the age data provided by the
metamorphic sole, the radiolarite chert
sequences found within the Mirdita-Gjakove
ophiolite belt and by its primary radiolarite cover,
a very close age span is evidenced (Kodra et al.
1995, Xhomo et al. 2002). The time span of the
metamorphic soles indicates that its production is
made parallel to ophiolite forming processes and
radiolarite chert sedimentation.

Figura. 4. Metamorphich sole and its deformations

Similar age indicate also the garnet pyroxenites
enclaves in a serpentinite breccia that crosscuts
the ophiolite volcanics near Derveni (Albania)
(Gjata et al. 1992). According to geochemical
data, the garnet pyroxenites probably originate
from oceanic gabbro protoliths.
Thermobarometric considerations show high
temperature (1200 C) and high pressure 1.5
GPa). It s inferred that they are formed on the
initiation of a subduction process or near the
oceanic ridge. Analogous age span show also the
plagiogranites of SSZ type ophiolites (Ivanaj,
1992).

Genetic implications
Summarizing the available data, it is inferred that
the oceanic spreading producing the Jurassic
ophiolites, the successive intraoceanic
subduction and the ophiolite paleo emplacement
onto the Middle Triassic-Lower Jurassic volcano
sedimentary diabas radiolarite formation leading
to the metamorphic sole generation are
Elezaj et al.

246

developed in very short time interval (Kodra and
Gjata 1982, Kodra et al. 2000, Elezaj and Kodra,
2008).
It seems that in the Mirdite - Gjakove narrow
oceanic basin, the ophiolite detachment and the
two margins decoupling of the young oceanic
lithosphere is not developed above the oceanic
ridge. However, in the oceanic crust sequence is
preserved the necessary thermal flux for the
metamorphic sole formation. Its setting may be is
close to the oceanic ridge or intraoceanic
subduction zone. As consequence, the suggested
scenario implies that the initial displacement of
young, hot, ocean crust and mantle occur within
an oceanic setting.
The petrological and structural evidence from the
metamorphic sole supports also the
interpretation that during the intraoceanic stage,
the ophiolite emplacement (thrusting and
decoupling) is developed. The Early Jurassic-
Middle Jurassic young and thick oceanic
lithosphere is set onto the Middle Triassic-Early
Jurassic precedent oceanic lithosphere. The
emplacement movement is associated with
production of the amphibolites, gneisses and
mica schists with or without garnet.
On the other side, the obducted ultramafics are
subjected at their basement to intensive
metamorphism. It is expressed by rock
dehydration and the mylonitization. In more
advanced phases the intensive serpentinization
processes are developed. At the lowest part of
the ultramafic sheets a strong serpentinization
and the squeezing phenomena occurred and the
shear zones are developed (Fig. 4). At the
ultrabasic massif bottom the cutting deformation
passes to ductile deformation, which is
contemporaneous to ophiolite sole
metamorphism. The last one is affected by the
foliation S1, splitting schistosity S2 and
multiphase micro folds (Meshi 1995, Nicolas et al.
1999).
Some time, the metamorphic sole is cross cut by
the garnet, quartz-garnet etc. thin veins (from 2-5
cm, to 10-15 cm). They are considered as
products related to the metamorphic processes
occurred during the ophiolite emplacement.
In general, a structural concordance between the
ultrabasic allochthonous massifs foliation,
metamorphic sequence foliation, the structurally
underlying basalt radiolarite series (T
2
-J
1
)
stratification and the Jurassic ophiolites
emplacement plane on volcano-sedimentary
series is observed (T
2
- J
1
). Some time, it is
difficult to retrace the boundary between the
metamorphic sequence and the underlying
volcano sedimentary formation, because a light
metamorphic imprint is evidenced also into the
volcano sedimentary members.

CONCLUSIONS
1. In the example of the Mirdita Gjakova
ophiolite, it is inferred that during the Middle
Jurassic, the bidivergent emplacement of the
young oceanic lithosphere onto the old
lithosphere (Triassic-Lower Jurassic ophiolites)
occurred. The ophiolite displacement produced
the subjacent metamorphic sole developed along
side the ophiolite margins.
2. The initial displacement of the oceanic and
mantle crust occurs within an oceanic setting.
3. The time span of the metamorphic soles
indicates that its production is made parallel to
ophiolite forming processes and radiolarite chert
sedimentation.
4. The very short age span of the Jurassic
ophiolites, accompanied with their bidivergent
emplacement onto Triassic-Liassic ophiolites
(volcano-sedimentary formation, T
2
-J
1
) supports
the suggestion on the existence of very narrow
oceanic basin suggested by Kodra and Gjata
1982, Vergly et al. 1998, Kodra et al. 1994, 1995,
2000 etc.

REFERENCES
1. Ciric B.A., Eric V. (1996) Contact
metamorphism beneath the peridotite of Borov
Vrh-Brezovica, Eds. Knezhevic et al. 359-264.
2. Dimo A. (1997) Le mcanisme de mise en
place des ophiolites dAlbanie. Ph.D. thesis, Univ.
Paris-Sud, 307.
3. Dimo A., Monie, Vergely P., Kodra A., and
Gjata K. (1998) Mosha radiometrike e
shkembinjve te shtrojes metamorfike dhe te
Elezaj et al.

247
dhena te reja mbi mekanizmin we vendosjes se
ofioliteve te zones Mirdita . Bul Shk. Gjeol., 1, 43-
50.
4. Elezaj Z. and Kodra A. (2008) Gjeologjia e
Kosoves, Monografi, Prishtine, 293.
5. Elezaj Z. (2009) - Geodynamic evolution of
Kosova during Triasic and Jurasic.
www.yerbilimleri.hecettepe.edu.tr: 113-118
Ankara.
6. Fejza I. (2004) Tiparet strukturore dhe
petrologjike te masiveve ofiolitike te Goleshit dhe
Rahovecit modele te rrjedhjes mantelore.
Disertacion.
7. Gjata K., Kornprobst J., Kodra A., Briot D. and
Pineau F. (1992) - Subduction chaude laplomb
dune dorsale? Exemple des enclaves de
pyroxnite grenat de la brche serpentineuse
de Derveni (Albanie) Bull. Soc. Gol. France 164
(3), 469-458.
8. Ivanaj A. (1992)- Datation de la cristallization
et de lobduction des ophiolites dAlbanie.
Consequences godynamiques. DEA, Univ.
Montpellier II.
9. Jones G., Robertson A.H.F. and Cann J.R.
(1991) - Genesis and emplacement of the Supra-
Subduction zone Pindos ophiolite, Northwestern
Greece. Tj. Peters et al. (Eds.). Ophiolite Genesis
and Evolution of the Oceanic Lithosphere, 771-
799.
10. Karamata S. and Lovric A. (1978) The age of
metamorphic rocks of Brezovica and its
importance for the explanation of ophiolite
emplacement. Bull. Acad. Sc. Serbie, 17, 1-9,
Belgrade.
11. Karamata S. (1985) Metamorphism in the
contact aureole of Brezovica as model of
metamorphism neneath obducted hot ultramafic
bodies. Bull. T. XC A.S. sc. et des Arts. Sc. Nat. n.
26, 51-68, Belgrade.
12. Kodra A. and Gjata K. (1982) - Ofiolitet ne
kuadrin e zhvillimit gjeotektonik te Albanideve te
brendeshme. Bul. Shk. Gjeol. 2, 49-62.
13. Kodra A., Gjata K., and Bakalli F. (1993)- Les
principales tapes de levolution
palogeographique et godynamique des
Albanides internes au cours du Msozoique. Bull.
Soc. Gol. France, 164, (1), 69-77.
14. Kodra A., Gjata K. and Bakalli F. (1995)-The
Mirdita oceanic basin from rifting to closure.
Workshop on Albanian ophiolites and related
mineralization. Doc. BRGM, 244, 9-26.
15. Kodra A., Gjata K. and Xhomo A. (2000)-
Tectonic history of the Mirdita oceanic basin
(Albania). Bul. Shk. Gjeol., 5-26.
16. Marcucci M., Kodra A., Pirdeni A. and Gjata
Th. (1994)- Radiolarian assemblages in the
Triassic and Jurassic cherts of Albania. Ofioliti,
19(10), 105-115.
17. Meshi A. (1995) - Struktura dhe deformacioni
i masivit ultrabazik te Bulqizes. Modele te
rrjedhjes astenosferike dhe litosferike
Disertacion, Univ. Tiranes, 195.
18. Prela M. (1996) Biostratigraphia a radiolari
della copertura diasprina delle ofioliti della
Mirdita (Albania). Tesi di dottorato in scenze della
terra. 235 p.
19. Smith A. G. (1993)-Tectonic significance of the
Hellenic-Dinaric ophiolites. H. M. Prichard,
Alabaster T., Harris N. B. and Neary C. R. (eds.).
Magmatic Processes and Plate Tectonics, Geol.
Soc. Spec. Pub., 76,213-243.
20. Spray J. G., Bebien J., Rex D. C.and Roddick J.
C. - (1984)- Age constrains of the igneous and
metamorphic evolution of the Hellenic Dinaric
ophiolites. Dixon et al. (Eds). Geol Evolition of the
Eastern Meditarranean . Geol. Soc. London, Specl
Pub., 17, 619-627..


WASTE BREWERS YEAST - A SIGNIFICANT BYPRODUCT OF THE BREWING INDUSTRY
MBETJET E MAJAS S BIRRS - PRODUKT DYTSOR I RNDSISHM I INDUSTRIS
S BIRRS

1
ARSIM ELSHANI,
2
BESA VESELI

1
Sh.A.Birra Peja, Nexhdet Basha nr.160, Pej, Kosov
1
Oda Ekonomike e Kosovs, Mitrovic, Kosov
Email: earsim@hotmail.com

AKTET IV, 2: 248-252, 2011

PERMBLEDHJE
Mbetjet e majas s birrs paraqesin nj mterial me rndsi. N kt studim sht dhen nj pasqyr e shkurtr e
vlerave t rndsishme te majas s birrs. Jan dhen disa mnyra te shfrytzimit te majas hedhurin, dhe m
gjersisht sht dhen mnyra e shfrytzimit t majas hedhurin, me an t kthimit t tij n fazn e brsis s
tretsirs s mbl. Majaja duhet te epet n sasi prej 1 deri n 2 litra maja te ngjeshur ne hektolitr tretsir t
mbl, gjegjsisht ne at sasi q lajmrohet si hedhurin. Rezultat i ksaj dhenje te majas sht prfitimi i rreth 1%
me shum birr se me prbrsit e rregullt te prodhimit te birrs, pa ndonj ndikim ne proces te prodhimit t birrs,
dhe ne karakteristikat e birrs s gatshme, dhe me zvoglim te sasis s ndotjes s ujrave hedhurin n birrari.
Fjalt kye: Birra, brsia, majaja, hedhurin, musht.

SUMMARY
The spent brewers yeast represents a significant amount of valuable product. A survey of some important
constituents of brewers yeast is given in the paper. Several alternatives for the utilization of spent brewers yeast are
given in short, while the process of recycling of the spent brewers yeast to the mash tun is given in short, while the
process of recycling of the spent brewers yeast to the mash tun is given in more details. Experiences from laboratory
and industrial scale trials, concerning the recycling of spent yeast to the mashing process, are presented. The yeast
should be added at the quantity of 1-2 liters of thick suspensions per hectoliter of wort, in the quantity it appears as
a waste product. The result of yeast recycling process is the production of 1% beer more, out of the same amount of
raw materials without any significant influence on brewing process and final beer characteristics, as well as
adequate reduction of brewery waste waters.
Key word: Beer, mush tun, yeast, waste, wort.

HYRJE
Majaja e birrs e cila jepet n musht pr
fermentim, zakonisht n sasi 0,5 deri n 1 litr
maja pr hektolitr, dhe prdoret pr fermentim
t pa ndrprer, pastaj zvendsohet me maja te
re, maja te freskt. Pas do fermentimi mbesin 2
deri n 3 litra maja, ka do te thot se kemi 1 deri
1,5 litra maja tepric. Nse e marrim si vler te
mesme sasin e teprics se majas nga 1 litr
maja ( 15% materie te that ) pr hektolitr birr
te fituar (majaja sht e suspenduar n birr e
cila e ka rreth 5% materie te that) duke i shtuar
ksaj edhe majan nga fermentimi plotsues,
hasim ne sasi te konsiderueshme te produktit
final ku shfrytzimi optimal e trhoqi vrejtjen
gjat disa viteve ne vazhdim.
Megjithat sot npr birrari majaja tepric
paraqet nj burim te ndotjes se ujrave dhe
ambientit ne prgjithsi. Nse majaja tepric nga
fermentimi jep vlern 1% pr hektolitr te birrs
Elshani & Veseli

249
se prodhuar, dhe nse ksaj ia shtojm edhe
majan nga fermentimi plotsues, mund te
llogarisim me rreth 1, litra majas hedhurin ne
ujrat e hedhure te birraris pr hektolitr
produkt te fituar. Nse prdorim tekniken e
Soltoftit (1976), mund te llogarisim se sasia e
prgjithshme e NBO5 e majas hedhurin n
hektolitr birr jap deri n 260 gram. Nse i
krahasojm ato me ngarkesat e ujerave
hedhurin te banorve, del qe vetm me majan
hedhurin prej nj hektolitr birr te prodhuar
ngarkojn ujrat hedhurin sa pes banor.
Me largim te plot te majas hedhurin nga ujrat
hedhurin te birraris mundet NBO5 te zvoglohet
deri ne 40%. Nse ksaj i shtojm edhe faktin se
karbohidratet dhe proteinat te cilat ndodhen ne
maja me vshtirsi treten ne prpunimin e
ujrave hedhurin, mund te prfundojm se me
largim te majas do te zvoglohet edhe ndotja e
ujrave hedhurin jo vetm ne mnyr
kuantative por edhe ne te tretjes se ujrave
hedhurin.
Ne kto te dhna me posht ne prmbajtje te
majas, kemi jepe nj pasqyr t shfrytzimit te
majas hedhurin. Ashtu i kemi dhen disa te
dhna nga prvoja jon e laboratorit dhe repartet
ne kthim ne brsi te majas hedhurin.

Lagshtia
%
Proteina
% SM
Yndyr
% SM
Fije te para
% SM
Mbetje hiri
%SM
Ekstrakt pa
Azot% SM
Embrion malti 7.6 27.2 1.6 13.1 5.9 44.6
Ushq.kafshe i terur 7.2-7.7 21.1-27.5 6.4-6.9 15.3-17.6 3.9-4.2 39.4-42.9
Mbetje kulperi 6.2 23.0 3.6 24.5 5.3 37.4
Majaja 4.3 50.0 0.5 0.5 10.0 34.7
Tabela:1. Prmbajtja mesatare e nen produkteve ne industrin e maltit dhe t birrs.

Aminoacide, g/kg SM
Karbohidratet %
SM
Lizin Metionin Treonin Triptofan Izoleucin
Maja birre 56.9 41.5 8.0 29.0 7.4 29.6
Miell soje 50.0 31.1 6.8 19.8 6.3 23.5
Miell
peshku
65.0 51.9 18.4 28.2 7.0 29.3
Elb 11.4 4.4 1.8 4.3 1.4 4.5
Misr 10.7 3.1 2.1 4.1 0.7 4.3
Grur 2.5 3.4 2.0 3.5 1.3 4.3
Tabela 2. prmbajtja e proteinave dhe e aminoacideve ne majan e birrs, soj e miell peshku, si dhe ne
disa farra.

Elementet biogjen g/kg SM Mikroelementet mg/kg SM Vitamina mg/kg SM
Kalcium 3.7 Hekur 360 B1 190
Fosfor 17.0 Mangan 80 B2 25
Magnez 3.3 Bakr 64 B6 45
Natrium 2.4 Zink 109 Acid nikotine 500
Tabela 3. Prmbajtja biogjene e elementeve, mikroelementeve dhe vitaminave ne majan e birrs

1. PRBRSIT KRYESOR TE MAJAS SE BIRRS
Sipas prmbajtjes se proteinave majaja e birrs
veohet nga nnproduktet dhe mbetjet tjera ne
birrari, si shihet ne tabel 1 (Inglendew 1977).
Nse shikojm me tutje ne krahasim me drithra
tjer dhe disa koncentrime te rndomta te
proteinave (tabela 2), majaja e birrs sipas
prmbajtjes se proteinave dhe aminoacideve
sht superiore ndaj drithrave tjer, prve
miellit te peshkut q sht m i mir (Gaesha
Elshani & Veseli

250

1977). Majaja me prmbajtje te tij me proteina ja
kalon edhe mishit, ndrsa me amino acide sht i
ngjashm me t, kshtu qe hidhsira e majas
apo ekstrakti i majas shpesh prdoret pr
prgatitje te mishrave dhe supave te ndryshme.
Nj koh te gjat majaja e birrs sht njohur me
pasurimin e tij me vitamin B, ndoshta edhe si
burim me i mir natyral i ksaj vitamine, pr ka
duhet ti jepet edhe nj sasi te madhe te
elementeve te biogjenit, mikroelementet dhe
disa faktor tjer te shtimit jan dhen ne tabeln
3. Me krahasim me majat e zakonshme te cilat
prdoren pr ushqim te njerzve, ka prmbajtje
te njjt me majan e buks, vrehet nj sasi me
e ult e proteinave n majan e birrs, por ka
sht me rendsi pr ushqimin njerzor, majaja e
birrs ka vlera te ulta t acideve nukleike, ka
edhe mund te konsumohen n sasi me te madhe.
Me kto te dhna dhe krahasime ne mnyre te
duhur po tregojm ne rendsin e majas s birrs
dhe mundsis s prdorimit ne mnyra te
ndryshme ne ushqime humane dhe pr kafsh,
por me prmbajtje me te vogl mund te prdoret
edhe ne mjeksi, farmaci, ne procese te prfitimit
te enzimave te caktuara etj.

2. MNYRAT E PRDORIMIT T MAJAS
HEDHURIN T BIRRS
2.1. MUNDSIT E PRDORIMIT TE MAJAS SE
HEDHUR TE BIRRARIS
2.1.1. Prdorimi i majas pr plehrim. Pa dyshim
si metod me e vjetr e prdorimit te majas
hedhurin sht prdorimi i tij si mjet pr
plehrim ne siprfaqet e toks se punuar. Me
rritjen e kapaciteteve te birrarive sht rrit edhe
sasia e majas, dhe kjo metod sht lere mbas
dore pr shkak te problemeve rreth mnyrs se
transportit dhe shprndarjes se majas npr
ara.

2.1.2. Terja e majas. sht metoda me e
prhapur e prdorimit te majas se hedhur. Terja
e majas sht baz pr prdorim dhe prpunim
te saj te mtutjeshm. Ne krahasim me mnyrn
e terjes se majas, fitojm te ashtuquajturat
preparatet aktive (terja ne temperatura te ult)
dhe inaktive (terja ne temperatura te larta).
Prparsit e terjes se majas jan: a) produkt
stabile me afat te gjate te qndrueshmris,
b) material i leht pr deponim ruajtje dhe
deponim.

Figura 1. Majaja hedhurin e birrs.

2.1.3. Prodhimi i ekstraktit te majas. sht hap
tjetr i prodhimit te majas se hedhur ne birrari,
ne krahasim me terje. Nj shem tipike e fitimit
te ekstraktit te majas se hedhur ne birrari sht
si vijon: autoliza e qelizave te majas, e filluar
me plazmoliz me nxehtsi me shtim apo pa
NaCl, pastaj ndarje te pjesve te pa tretshme me
filtrim apo centrifugim si dhe koncentrim i
ekstraktit te kthjellet ne avullore te vakumuar
apo vakum terse. Me se shumti ekstrakti i majas
prdoret si shtese ne prgatitjet e mishit dhe
supave. Ekstrakti i majas mund te prdoret edhe
pr prfitim te enzimave.
Prparsit dhe te metat jan te njjta si te terja
e majas , duhet te ceket se shpenzimet ne
investime jan te mdha ne krahasim me
kompleksitetin e produktit.

2.1.4. Przierja e majas me mbetjet e birrs. Me
gjith se rrall, por sht me e prshtatshme pr
birrari te vogla dhe te mesme, nse shitet mbetja
e gjendje te lnget dhe majaja e lnget te
przihet me mbetje te birrs. Ne ket mnyre
masa e mbetjes se birrs rritet pr 1-3% dhe
rritet gjith ashtu prmbajtja e proteinave ne
Elshani & Veseli

251
mbetje, normalisht me pasurimin e tij me
mikroelemente dhe vitamina. Me gjith at kjo
rritje e sasis se vlerave ushqyese nuk mundet
tek ne te ndikoj ne rritjen e mimit te shitjes se
mbetjeve te birrs pr arsye se blersit e
mbetjeve, duke e ditur qe fabrikat e birrs nuk
kan ka te bjn me mbetje e kushtzojn
mimin. Prve ksaj, edhe shtimi majas me
aftsin autolizs ne kushtet temperaturs se
lart te mbetjes se birrs ndikon ne prishje te tij.
Si zgjidhje pr ket do te ishte terja e mbetjeve te
birrs me maja te hedhur, e cila mbetje do te
kishte pas jet me te gjat. Por terja e mbetjeve
te birrs dhe e majas se hedhur krkon energji
te madhe, ka e rrit koston e produktit.

2.1.5. Shfrytzim direkt i majas se hedhur si
ushqim i kafshve. Majaja e hedhur mund te
prdoret ne mnyr direkte si ushqim pr kafshe,
me nj prgatitje termike prpara dhe nuk mund
te jepet me tepr se 15 kg pr frym kafshe. Me
gjith at e met e ksaj mnyr te shfrytzimit
te majas se hedhur sht se majaja duhet te
harxhohet shpejt, prpara se te filloj autoliza.

2.1.6. Ndarja e birrs nga majaja e hedhur. sht
metode me popullarizuar dhe shpesh metod e
prdorur. Ashtu qe mund te zvoglohen humbjet
e birrs ne 1%. Birra nga mbetjet ne fermentim
dhe qndrim ndryshon pak prej normales, ka
rritje te sasis se alkoolit dhe karbohidrateve, dhe
sidomos ka rritje te hidhsirs.

2.1.7. Prfitimi i alkoolit nga majaja hedhurin. Kjo
metod sht e motivuar kryesisht pr zvoglim
te ngarkess se ujrave hedhurin. Majaja
hedhurin iu nnshtrohet procesit, ashtu qe
majaja ndahet dhe me tutje teret, ndrsa lngu
me prmbajtje te alkoolit rreth 4 %, ju
nnshtrohet distilimit. Qe te ket sukses kjo
metod e prfitimit te alkoolit, duhet te kemi
kapacitete te mdha te majas se hedhur, e nse
nuk kemi mundsi furnizimi edhe vendosja e
pajisjeve ne fabrika nuk paguhet.
Mundsi tjetr e prfitimit te alkoolit ne baze te
majas se hedhur, sht prpunimi i tij ne fabrika
te alkoolit, gjegjsisht pije te renda alkoolike.
Kto fabrika zakonisht jan larg nga birrarit
kshtu qe grumbullimi dhe transportimi npr
birrari paraqet problem.

2.1.8. Fermentimi metanik i majas s birrs.
Digjestioni anaerob i majas hedhurin ne
industrin e birrs nuk sht zhvilluar sa duhet
pr shfrytzim industrial, por gjithsesi do te
mund te jepte efekte te volitshme ekonomike, ne
kohen kur pr do dite kemi shtrenjtim te
energjis. Keenan dhe Kormi (1997) tregojn se
jan liruar 0,32-0,4 litra metan pr gram te
materies se terur te komins.

2.2. KTHIMI I MAJAS HEDHURIN NE PROCES TE
PRFITIMIT TE BIRRS
2.2.1. Shtimi i majas se hedhur ne fermentim.
Gjat procesit kontinual te fermentimit te
tretsirs se mbl, me nj prdorim te gjat dhe
te llojit te vetm te majas, paraqet pr majan e
birrs shume krkesa. Gjat ksaj vije deri te
zvoglimi i aftsis se fermentimit te majas,
ndryshon pamja e fermentimit dhe fitojm birr e
cila ndryshon nga birra tradicionale. Hulumtimet
me qellim te largimit te ktyre dukurive kane
prfundua se me shtimin e autolizatit te majas i
cili del nga procesi kontinual i fermentimit, ne
fermentor prsri, d.m.th. deri te shfrytzimi i
majas se hedhur ne procesin e prfitimit te
birrs. Autolizat epet ne fermentim me qellim te
rritjes se sasis se aminoacideve ne tretsire te
mbl, dhe ka rezultuar me rritje te majas dhe
me fermentim te vrullshm. Tregohet se kjo
mnyr e riciklimit te kulturs se majas sht
me e prshtatshme se sa fermentimi me kultur
te majas punuese.
Gjate provave te ksaj metode jan bere analiza
laboratorike pran laboratorit te Sh.A.Birra
Peja ne Pej. Dhe sipas rezultateve te fituara
mundemi sipas ksaj te themi se shfrytzimi i
majas se hedhur te birrs me kthim te
autolizatit ne fermentim te tretsirs se mbl ne
rend te par te filloj me probleme te cilat shfaqen
gjate fermentimit kontinual. Efekti pozitiv sht
se rritja e shpejt e majas dhe fermentim i
vrullshm.

Elshani & Veseli

252

2.2.2. Shtimi i majas hedhurin ne tretsir te
ngroht. Masat drastike mbi ruajtjen e mjedisit,
kan kushtzuar kushtet e lshuarjs se ujrave
hedhurin. Fabrikat e birrs jan te udhzuara qe
ujrat te pastrohen prpara se te hidhen ne
mbledhs te ujrave te zeza, pastrimet e ujrave
hedhurin, birrarit i bjn me shpenzime te
veta. Kthimi i ktyre ujrave apo prpunimi i tyre
sht i shtrenjt. Pr ket arsye kthimi i ndonj
nen produkti ne procesin e prfitimit te birrs, te
ashtu quajtur riciklim, mund te ndihmoj ne
zvoglim te ndotjes se ujrave hedhurin, dhe ne
te njjtn kohe te rris shfrytzimin. Nga shume
arsye kthimi i majas hedhurin, sht marr si
me i vshtiri duke marr parasysh ndikimin ne
birr. Pr caktim te vendit te kthimit te majas
sht przgjedhur zierja, pr arsye se gjat
proceseve fiziko kimik gjate trajtimit me nxehtsi
garantojn zbrthim te rrept te majas pa
pasoja ne karakteristikat organo leptike te birrs.
Gjate provave te ksaj metode jan bere analiza
laboratorike pran laboratorit te Sh.A.Birra
Peja ne Pej. Dhe si prfundim nxjerrim se kjo
metod mund te aplikohet ne shfrytzimin e
majas hedhurin.
Hernandez-Pinerua dhe Lewis, me epjen e majas
ne tretsir te ngroht kan fituar rritje te
shfrytzimit te zierjes pr rreth 1 %. I sht rrit
edhe vlera ushqyese e ushqimit te kafshve, dhe
ka rezulto me nj sedimentim me te mire majas
dhe fermentim me te shpejt. Ndikim negativ ne
proces te prfitimit te tretsirs se mbl (ne
kullim te tretsirs se mbl) dhe ne produkt
final (ne arom sht vrejtje vetm me shtim te
madh te sasis s majas. Sipas Kieningerit
ndikimi i majas hedhurin i prmirson
karakteristikat e maltit te dobt. sht dshmuar
se procesi i filtrimit te tretsirs se mbl sht
zgjatur pak, gjithashtu edhe procesi i fermentimit
nga malti i pastr si edhe nga sharzhet me shtesa
te komponenteve jo maltike. Autoret gjerman
insistojn ne pastrimin e majas hedhurin
prmes karbonit aktiv prpara se te kthehet ne
zierje, dhe shprehen te rezervuar mbi kt proces
te kthimit te majas, dhe e propozojn vetm ne
raste kur kemi malt te dobt, me sasi te pakt te
karbohidrateve. Duke u kujdesur se aty ku sht
e mundshme te ndrtohen pastrueset vetanake
te ujrave hedhurin, e jo ne riciklim te
nnprodukteve dhe produkteve hedhurin gjate
procesit te prfitimit te birrs.

PRFUNDIMI
Majaja hedhurin sht nj nnprodukt i
rndsishm ne industrin e birraris. sht
shqyrtuar nj seri veprimesh te shfrytzimit te
majas hedhurin. Ne baze te rezultateve
laboratorike dhe industriale nga literatura, sht
treguar se procesi i kthimit te majas se teprt
nga fermentimi ne zierje pa ndonj tretman
adekuat. sht treguar se me se miri sht nse
majaja epet ne nxehje te tretsirs ujore te
maltos ne temperatura te ulta, ne sasi far
lajmrohet ne fermentim si produkt hedhurin 1
deri 2 litra maja pr hektolitr tretsire te mbl,
nga edhe sht fituar rreth 1% me tepr birr,
nga sasia e njjt e komponenteve, pa ndonj
ndikim ne procesin e prodhimit te birrs dhe ne
karakteristikat e saja ne produkt final, por me
zvoglim te sasis se ndotjes se ujerave
hedhurin te birraris. Mund te prfundojm se
przgjedhja e mnyrs s shfrytzimit te majas
hedhurin, varet nga kapaciteti, pajisjet, metodat
teknologjike, si dhe nga krkesat ne treg.

LITERATURA
1. Hernandez-Pinerua J.R. dhe M.J. Lewis. J.
INST.BREW.81, 476-82.
2. Hoggan, J. BREWER 65 (1987). No. 771, 7-11.
3. Klasnja, M. Dhe S. Gacesa. PIVARSTVO 13
(1993), No. 2, 51-60.
4. Narziss L. BRAUWELT 119(1989), 637-42.
5. Novak, S. Dhe Maric. PIVARSTVO 10 (1990),
No.2, 23-9.
6. Inglendew W.M., L.A. Langille, C.H. Mok dhe
G.S. Menegazzi. MBAA TECHN.QUART 14, No. 4,
231-6.
7. Soltoft M.J. INST. BTEW. 73, 393.
8. W. Kunze, TECHNOLOGY BREWING and
MALTING (2004), 3rd INTERNATIONAL EDITION,
384-392.

IMPACT OF GRANULATED FERRONICKEL SLAG TO IMPROVE THE PROPERTIES OF CAST
ASPHALT
NDIKIMI I BRAMCS S GRANULUAR T FERRONIKELIT N PRMIRSIMIN E VETIVE
T ASFALTEVE T DERDHURA

IZET IBRAHIMI
a
,

MUSA RIZAJ
b
, NURTEN DEVA
b
a
Korporata Energjetike e Kosovs-Prishtin
b
Universiteti i Prishtins, Fakulteti i Xehetaris dhe Metalurgjis, Kosov
Emai: izet.ibrahimi@kek-energy.com

AKTET IV, 2: 253-260, 2011

PERMBLEDHJE
Mbrojta preventive e asfaltit nga ndikimi i ujit dhe harxhimit gjat ngarkesave n komunikacion do t sillte prfitime
pr sa i prket jetgjatsis s rrugs dhe karakteristikave tjera funksionale t saj. Bazuar n ndrtimin mineralogjik,
bramca e granuluar e ferronikelit n Drenas, jo vetm q mund t prdort pr prodhimin e asfalteve t derdhura,
por njkohsisht do t shrbente edhe si material shtes pr prmirsimin e disa prej vetive mekanike-fizike t tyre.
Projektimi i sasis s bitumit, raporteve n mes agregateve dhe bramcs sht realizuar prmes kombinimit t
metodave analitike dhe grafike, ndrsa prodhimi dhe shqyrtimi i vetive mekanike-fizike n kt przierje sht
realizuar n kushtet laboratorike. Kto shqyrtime kan rezultuar me aftsi t larta t ktyre asfalteve, pr sa i
prket: stabilitetit, vrazhdsis, fleksibilitetit, absorbimit t ujit, plasticitetit, jetgjatsis s rrugs, etj. Shfrytzimi i
ktyre bramcave njkohsisht do t shprehte kontribute t veanta edhe n mjedis.
Fjalt kye: asfaltet, bramca, ferronikeli, mbrojtja preventive , stabiliteti.

SUMMARY
The protection of existing asphalt from influence of water and consumption during overloaded roads will bring
benefit in favor of long life roads and other functional characteristics. Based on mineralogical structure, the
granulated slag of Ferronickel in Drenas, slag besides that can use for developing of cast asphalt, but in same time
will serve also as increment material for improvement some their mechanicalphysical characteristics. The
projection of bitumen quantity, percentage reports between eruptive aggregates and slag is realized thru
combination of analytic and graphic methods, meantime production and analyze of mechanicalphysical
characteristics in this asphalt composite are realized on laboratory conditions. Results of those analyses have argued
the fact those asphalts have high capability on: stability, harshness, flexibility, water absorption, plasticity, long life
of road, etc. Usage of this slag will contribute on environment, thru transformation from pollution elements on
valuable material for asphalt production.
Key words: asphalts, slag, ferronickel, prevention, stability.

HYRJE
Procesi i shkrirjes s xeheve okside t nikelit n
furrn elektrike sht proces i bramcs, pasi q
rreth 75% e frgess kalon n bramc. Ajo
derdhet nga furra n mnyr periodike ku
nprmes kanaleve t veanta i nnshtrohet
procesit t granulimit me uj. Procesi i ftohjes
nn ndikimin e vrushkullit t ujit mundson
kristalizimin t shpejt dhe ndrtim fraksional
kokrrimt me nj lakore mjaft homogjene
granulometrike. SiO
2
dhe CaO jan dy nga oksidet
kryesore, raportet n mes t cilave i prcaktojn
Ibrahimi et al.

254

shumicn e karakteristikave fiziko-mekanike t
ksaj bramce. Bramca e ferronikelit t Drenasit
prfaqson nj nga mbetjet m t rrezikshme pr
mjedis, e n t njjtn koh edhe nj nga
resurset mjaft t vlefshme pr: industrin e
ndrtimit, industrin e imentove, (portland
imento me shtes bramc, imentot
metalurgjike), materialeve zjarrduruese, qelqeve
minerale, asfalt betoneve, llaet, lnd baz pr
prodhime t caktuara tek industria kimike, etj.
Projektimi i recepturave me shtes nga kjo
bramc, prve q konsiderohet si praktik
standarde tek przierjet bituminoze,
njkohsisht ka rezultuar me prmirsim t
ndjeshm n kualitetin e siprfaqeve,
qndrueshmrin ndaj deformimeve, kushteve
klimatike dhe ndikimeve tjera kimiko-mekanike.
Gjykuar nga prbrja granulometrike, bramca e
granuluar m s miri i plotson kushtet pr
prodhimin e llojeve (0/5s, 0/8s dhe 0/11s) B50/70
t asfalteve t derdhura. Kto asfalte prmbajn;
20 30% mbushs; rreth 35 55% imtsi gurore
(m t madhe se 2 mm), dhe rreth 38 8 %. rr
t imt (0.09 2,00 mm). Kshtu q zvendsimi
i imtsis gurore me bramc t granuluar, do t
prmbush t gjitha standardet teknike t asfaltit,
dhe ne mnyr funksionale do t knaq krkesat
dinamike pr komunikacionin bashkkohor, t
shpejt dhe t rnd motorik.
Ideja themelore e ktij hulumtimi sht q t
argumentoj faktin se; shfrytzimi i ksaj bramce
prve q sht i mundur pr prodhimin e
asfalteve t derdhura, shtesat e saj si agregat i
przierjes minerale njkohsisht do t ndikojn
pozitivisht ne prmirsimin e vetive mekaniko-
fizike t asfalteve t derdhura, do t ul kostot
prodhuese dhe do t shprehte kontribute t
veanta ne mjedis.

1. VETIT E MATERIALEVE Q SHFRYTZOHEN
PR PRODHIMIN E ASFALTEVE T DERDHURA
Asfaltet e derdhura (AD), n proceset e realizimit
gjat shtruarjes nuk ngjeshn me cilindra,
prandaj quhen asfalte t derdhura dhe pr
dallim nga asfalt betonet n gjendjen e shtruar,
ato nuk prmbajn zbraztira n shtres.
Ekzistojn dy lloje t asfalteve t derdhura dhe
ate:
- asfalt i derdhur i fort, me sasi t imtsis
gurore prej mbi 40%, dhe
- asfalt i derdhur me sasi m t vogl t imtsis
gurore prej 30- 40%.
N tabeln 1, jan paraqitur llojet e materialeve
pr prodhimin e asfalteve t derdhura si dhe
metodat e hulumtimit.

Lloji i materialit: Fraksioni (mm) Vendburimi Metoda e hulumtimit
Bramca e granuluar 0 2 Shkritorja e Ferronikelit
Drenas
SK EN (933-1; 1097-2; 1097-6)
Bitumi - ARMO Fier/Shqipri SK EN (1426; 1427; 1526)
Mielli guror (filleri) - Bajanja Shkup/Maqedoni SK EN (933-1; 1097-4; 1097-7)
Imtsia gurore 0 2 Jarinje Leposaviq/Kosov SK EN (933-1; 1097-2; 1097-6)
Rra 2 4; 4 8; 8 11 SK EN (933-1; 1097-2; 1097-6)
Tabela 1. Materialet q jan shfrytzuar pr projektimin e przierjes paraprake te asfalteve t derdhura

1.1. Bramca e granuluar e ferronikelit
Bramcat e ferronikelit radhiten n grupin e
materialeve silikate me koncentrime t larta t
SiO
2
dhe MgO. Kto okside hyn n
bashkdyzime n mes vete duke formuar kshtu
sistemet e oksideve CaO-FeO-SiO
2
, MgO-FeO-SiO
2

dhe mineraleve tjera t cilat jan bartsit
kryesor t vetive t bramcave. Edhe oksidet
tjera CaO, FeO, MgO, MnO, hyn n
bashkdyzime kimike me SiO
2
dhe oksidet tjera
acidike,

duke formuar kshtu sisteme mjaft
komplekse oksidesh. Vetit e bramcs nga
shkrirja e xeheve okside t nikelit n mas t
madhe jan t varura nga vetit strukturore t
SiO
2
dhe joneve silikate.
Me shtimin e elementeve t sharzhs dhe nn
ndikimin e fluksit t ajrit ose oksigjenit, tek
bramca n gjendje t lngt rezulton me
Ibrahimi et al.

255
paraqitjen e glqeres s lir (CaO-s) dhe
dolomitve t lira (CaO, MgO), t cilat e
ngarkojn procesin dhe m von do t shfaqin
efekte t pavolitshme pr sa i prket vetive
mekaniko fizike t saj. Procesi i shkrirjes elektro
reduktuese n furrn elektrike, e minimizon
paraqitjen e ktyre efekteve. Agregatet e
bramcs kan forma shum kndore, siprfaqe
t vrazhd dhe me tekstur t theksuar dhe
shumica e vetive t saj i plotsojn krkesat
standarde pr materiale silikate (tabela 2).

Hulumtimet Metoda e
hulumtimit
Rez.e hulumt. Kushti pr
kualitet sipas
stand. SKEN
Bramca Silikati
Densiteti real (kg/m
3
) SK EN 1936:2007 2770 2720 2000-3000
Densiteti real (kg/m
3
) SK EN 1936:2007 2680 2650 2000-3000
Thithshmria e ujit (%/mas) pr |=(0/4
mm)
SK EN 12697-8 1,8 1.7 nuk sht e
prshk.
Masa vllimore n gjendje t shkrift (g/cm
3
) SK EN 12697-6 1,4932 nuk sht e
prshk.
Masa vllimore n gjendje t
ngjeshur(kg/m
3
)
SK EN 12697-6 1587,1 nuk sht e
prshk.
Qndrueshmria
n shtypje (Mpa)
n gjendje t that SK EN 1926:2007 239 176 min. 160,80
pas 48 cikleve ngrirje
shkrirje
SK EN 1926:2007 129 98 nuk sht e
prshk.
Rezistenca e grryerjes V (mm
3
) SK EN 14157:2004 6280 5690 nuk sht e
prshk.
Qndrueshmria ne thurje (LA) SK EN 1038-1 10 14 Max. 20

Prbrja e argjils (%)

0

< 4 mm 0,5
> 4 mm 0,25
Prbrja e materieve organike (%) nuk prmban nuk sht e
prshk.
Fraksionet ekuivalente (%) 12697-1 100

min.60 % t thrrmuar
min. 70 % natyral
Fraksionet ekuivalente < 0,0630 mm
Fraksionet ekuivalente < 0,09 mm (%)
12697-1 0,7
1,8%
< 5% natyral
<10 % t
thrrmuar
Tabela 2. Krahasimi ne mes vetive t bramcs se ferronikelit dhe agregatit silikat nga V.B. Jarinje

Ngarkimi i
komunikacionit:
Pika e zbutjes sipas
PK (
0
C)
Pika e thyerjes sipas FRAAS (
0
C)
Komunikacioni n lvizje max.75 max.0
Komunikacioni n qetsi max.80 max.5
Karakteristikat: Metoda e hulumt.: Rez. i hulumt. Kriteri pr kualit. SKEN 12591 Njsia
Penetrimi EN 1426 62.2 50-70 dmm
Pika e zbutjes sipas PK EN 1427 49,3 46-54
0
C
Indeksi i penitrimit - 0,86

Masa vllimore EN 15326 1.050 kg/m
3
Tabela 3. Kushtet e prdorimit dhe rezultatet e hulumtimit t vetive t B50/70
Ibrahimi et al.

256

Karakteristikat: Metoda e
hulumtimit
Rezultatet e
hulumtimit
Kriteri pr kualitet:
EN 13043
Njsia
Prbrja granulometrike:

EN 933-1

kalimi ne sit 2mm 100 %
kalimi ne sit 710 m 100 %
kalimi ne sit 250 m 99,6 %
kalimi ne sit 125 m 85-100 %
kalimi ne sit 90 m 85,8

%
kalimi ne sit 63 m 77,2 70-100 %
Masa vllimore pa zbraztira EN 1097-7 2620 - kg/m
3
Tabela 4. Rezultatet e hulumtimit t vetive mekaniko-fizike pr millin guror

Tabela 5. Projektimi i prbrjes s przierjes AD 0/5 mm, AD 0/8mm dhe AD 0/11mm B50/70

Madh. e vrimave t
sits (mm)
Mbetja e frak. ne sit Fraksionet Kalimi total n (%)
AD2 AD5 AD8 AD2 AD5 AD8
0,00-0,09 28.9 24.0 23 Filleri 28.9 24.0 23
0,09 - 0,25 13.8 11.2 13.2 Bramc 42.7 35.2 36.2
0,25 - 2 9.7 10.8 9 Imtesi gurore/Bramc 52.4 46 45
2 - 4 11.8 14.5 10
Rra /Zhavori
64.2 60.5 55
4 - 8 30.8 21.5 16 95.0 82 71
8 11,2 5 11.6 12 100 93.6 85
11,2 - 16 6.4 3 100 97
16 22,4 100
shuma 100 100 100
Tabela 6. Analiza e sitjes-Granulometria e perzirjeve AD 0/5mm, 0/8mm dhe 0/11mm- B50/70

1.2. Bitumi
N vartsi nga dedikimi i siprfaqes s
komunikacionit, pr kto lloj asfaltesh prdoren
bitume t standardizuara rrugore: BIT 50/70; BIT-
45; BIT-25 dhe BIT-15 dhe m kritere pr cilsi
sipas SK EN 12591. Kriteret pr kualitet t bitumit
jan dhn n tabeln 3.

1.3. Mielli guror filleri
Mielli guror pr asfaltet e derdhura duhet t jet i
prodhuar vetm nga shkmbinj karbonati dhe t
Emertimi i materialit Przierja minerare pr Asfalteve t Derdhura (%)
AD 0/5 mm AD 0/8 mm AD 0/11 mm
Mostrat: AD1 AD2 AD3 AD4 AD5 AD6 AD7 AD8 AD9
Bitumi 8.5 8,0 7.5 8,0 7,0 6.7 8,0 6.8 6,5
Filleri (milli guror) 26,5 28 29,5 24 25,5 26.3 22 24 26
Imtsia gurore/Bramce 0/2
mm
32 31 30 28 30.5 32 27 27 28
Rra 2/4 mm 28 28,5 29 22 21 19 15 15 14
Rra 4/8 mm 5,0 4,5 4,0 13 12 12 12 13 12
Rra 8/11 mm 5 4 4 11 10,2 9
Rra 11/16 mm 5 4 4.5
Ibrahimi et al.

257
plotsoj kushtet pr sipas standardeve SK EN
13043. Kriteret pr kualitet t miellit guror jan
dhn n tabeln 4.
Imtsia gurore dhe rra q jan shfrytzuar pr
projektimin e przierjes paraprake jan materiale
silikate me veti mekaniko-fizike t paraqitura n
tabeln 4.

1.4. Pojektimi paraprak i przierjes s asfalteve
t derdhura sipas komponentve prbrs
bramc;agregat silikat
Parimi themelor i zgjedhjes projektuese, paraqet
sigurimin e raporteve t balancuar n mes
qndrueshmris, penetrimit dhe stabilitet
(shtangimit), e q arrihet me prcaktimin e sakt
t raporteve proporcionale t bramcs dhe
komponentve tjer pjesmarrs. Parallogaritja
e sak e komponentve prbrse t przierjes
s agregatit mineral dhe bitumit do t siguronte
q vetit e shtresave t asfaltit ti plotsojn
kushtet q mbizotrojn n rrug, si jan: fuqia
bartse e shtress, qndrueshmria nn kushtet
klimatike, sjellja rezistente ndaj ngarkimit n
komunikacion dhe plotsimi i krkesave pr
shpejtsi eksploatuse t rrugs. Duke respektuar
kriteret teknike t specifikuara sipas ZTV Asphalt
STB 94, przierjet paraprake minerale kan
rezultuar me ndrtim granulometrik sipas (fig.2).
Nga analiza granulometrike e bramcs (fig.2),
rezulton se prbrja fraksionale kryesisht e ndjek
zonn e standardizuar pr fraksione 0/2 mm
sipas krkesave standarde pr materiale silikate.
Hartimi i przierjes paraprake (recepturs) sht
realizuar pr t tre llojet e asfaltit t derdhur;
AD (0/5, 0/8 dhe 0/11)mm. Komponentt
prbrs t przierjes jan: bramca e granuluar,
filleri karbonat, imtsia gurore silikate, rra
gurore silikate dhe bitumi B50/70, tabela 5.

SHQYRTIMI EKSPERIMENTAL I NDIKIMIT T
BRAMCS S GRANULUAR N PRMIRSIMIN E
VETIVE MEKANIKO-FIZIKE T ASFALTEVE T
DERDHURA (0/5 0/8 DHE 0/11)mm
Shqyrtimet nga provat e granulometris kan
rezultuar m vlera brenda zons granulometrike
t przierjeve: AD2, AD5 dhe AD8, (tabela 6. dhe
fig.3, 4 dhe 5).
Przierja e asfalteve t derdhura me shtes t
bramcs s granuluar, ka rezultuar m tendenc
n rritje t zbraztirave t shtress s asfaltit.

Ibrahimi et al.

258

Rritja e koncentrimit t zbraztirave ka afektuar
n rritjen e koeficientit t thithshmris s ujit
dhe n rritjen e penetrimit t bitumit dhe vet
llait bituminoz.
Ekzaminimet e laboratorike t mostrave pr tipin
e asfalt betonit AB 11s B50/70 me pjesmarrje t
bramcs s ferronikelit t prfituar n Shkritoren
e Drenasit, jan br konform standardeve EN-
12697-1:2006, EN- 12697-2:2006, EN- 12697-
5:2006, EN- 12697-6:2006 dhe kan pr synim q
t prcaktojn:
- prqindjen e bitumit
- prqindjen s fillerit
- pjesmarrjen procentuale t fraksioneve t
przierjes minerale n przierjen e asfalt betonit,
- stabilitetin,
- penitrimin,
- dendsitetin (masn vllimore),
- porozitetin e przierjes minerale,
- porozitetin n mostrn e asfaltit, dhe
- plotsimin e zbraztirave me bitum.
Dendsiteti i przierjes andezit+bramc, i cili ka
rezultuar me ngritje shum m t theksuar se sa
przierja andezite, ka reflektuar me vlera t
shumfishuara n koeficientin e shtangimit dhe
stabilitetin e asfaltit t derdhur.

Lloji i shqyrtimeve Asfaltet e derdhura andezite Asfalet e derdhura
(andezit + bramce)
Metoda e hulumtimit Lloji i bitumit B65 - EN 1426, 1427
Lloji i asfaltit t derdhur AD
0/5mm
AD
0/8mm
AD
0/11mm
AD
0/5mm
AD
0/8mm
AD
0/11mm
Standardi i krkuar
5,5-7,5 (%)
7 - 8.5 6.8 8.0 6.5 - 8.0 7 - 8.5 6.8 8.0 6.5 - 8.0
Bitumi % (m/m) 8.0 7.0 6.8 8.0 7.0 6.8
Densiteti i bitumit (kg/m
3
) 1050 1050 1050 1050 1050 1050
Fileri % (m/m) 26 23.5 22 28 25.5 24
Metoda e hulumtimit Vetit mekanike
Penetrimi (mm)
52,5 kg
(5cm
2
/40
0
C/30 min)
Standardi i krkuar pr asfalte te derdhura

Asfalt i fort
i derdhur
komunikac
ion
kalimtar 1.6
vend qendrim 1.4
Asfal. t derdh. leht per
biikleta-
max.1
.5
1.5 1.5 1.5 1.8 1.6 1.5
Rritja e penetrimit
pas 30 minutave vijues
0.6 0.6 0.6 0.8 0.7 0.7
Densiteti i przierjes
minerale (kg/m
3
)
2684 2682 2679 2729 2727 2725
Boshllqet ne przierjen
minerale % (v/v)
Standardi i krkuar

asfaltet e fort t derdhura max. 18% (v/v)
asfaltet e derdhura max. 22 % (v/v)
14 16 20 15 19 21
Thithshmria e ujit (%)
(v/v)]

Standardi i krkuar

asfaltet e fort t derdhura -1,0 % (v/v)
asfaltet e derdhura 1,0 % (v/v)
0,98 1,00 1,003 0,96 1,0 1,0
Tabela 7. Rezultatet nga ekzaminimi i vetive t asfalteve t derdhura me baz nga materialet andezite
dhe przierja bramc e granuluar dhe materiale andezite

Ibrahimi et al.

259

Bramca e granuluar e ferronikelit pr nga
karakteristikat kimiko-fizike radhitet n grupin e
materialeve silikate me aftsi t lart absorbimi
t bitumit.
Projektimi i przierjes minerale, marrja e
mostrave laboratorike dhe rezultatet jan
hartuar konform krkesave standarde SK EN-
12697: 1-34: 2007, pr przierje bituminoze dhe
produkte nga bitumi.
Shqyrtimet n lidhje me formn dhe pastrtin,
rezultojn me faktin se kjo bramc ka: ekuivalent
te lart shfrytzimi, me prezenc minimale t
grimcave argjilore dhe munges t prbrsve t
dmshm organik. Kualitetet e tilla minerale
kan rritur shkalln e ndrveprimit fiziko-kimik
n mes bitumit dhe fillerit, dhe njkohsisht kan
minimizuar mundsit e bymimit t przierjes
dhe arjen e shtresave t asfaltit.
Prbrja granulometrike e bramcs sillet brenda
kufijve pr sa i prket kritereve pr fraksionet 0-2
mm. Koncentrimi i ult i grimcave m t vogla se
0.063 mm dhe tendenca n rritje e grimcave m
t mdha se 0.09 mm, stimulojn vllim te lart
t zbraztirave n przierjen minerale. Rritja e
vllimit te zbraztirave ka minimizuar mundsit
e paraqitjes s shtresave t holla dhe jo
homogjene t bitumit pr rreth grimcave t
agregatit, ka rritur kushtet pr ndrveprim fiziko-
kimik t bitumit dhe ka prmirsuar dukshm
koeficientin e shtangimit t przierjes s asfaltit.
Nga t dhnat e shqyrtimeve fiziko-mekanike
rezulton se kokrrizat e bramcs kan form t
rregullt shum kndore, ndrtim t plot
strukturor dhe tekstura siprfaqsore t ngjirura
duke stimuluar kshtu veti penetruese,
homogjenitet t shtresave andezit + bramc +
bitum, shfrytzim efektiv t bitumit, rritje t
aftsis mbrojtse ndaj oksidimit, ulje t
koeficientit t rrshqitjes, rritje t stabilitetit, etj.

PRFUNDIM
Rezultatet e ktyre hulumtimeve kan
argumentuar faktin q kjo bramc jo vetm q
mund t prdoret si agregat pr prodhimin e
asfaltit t derdhur por njkohsisht do t
garantoj prparsi n raport me imtsin
gurore silikate dhe:
- stabilitet (rezistenc ndaj deformimeve nn
ndikimin e ngarkimeve t prsritura n
komunikacion);
- qndrueshmri (ndaj ndikimeve t kushteve
klimatike dhe veprimit t automjeteve bartse
gjat eksploatimit t rrugs),
- fleksibilitet (rezistenc ndaj shfaqjeve t lodhjes
nn ndikimin e ngarkimeve t prsritura t
automjeteve gjat temperaturave t ulta),
- ashprsi (q manifestohet si tregues funksional i
siprfaqes rrugore, e shprehur n makro dhe
mikro koeficientin e frkimit gjatsor si dhe atij
radial);
- zhurm (si tregues i siprfaqes q ka ndikim mbi
rehatin gjat vozitjes dhe efektet negative
ekologjike),
- mos deprtimi i ujit, (e cila shpreh aftsin e
shtress s asfaltit kundr deprtimit t ujit nga
shtresat siprfaqsore),
- aftsi pr shtruarje t leht dhe ngjeshje
efikase.
Shfrytzimi i ksaj bramce njkohsisht do t
ndikonte pozitivisht n optimalizimin e procesit
t prodhimit t ferronikelit, uljen e kostove
prodhuese dhe mirmbajtje preventive t
asfalteve, si dhe do t shprehte efekte t
rndsishme mjedisore.

REFERENCAT
1. Ibrahimi I., Rizaj M., Ramadani A., Tahiraj N.
Possibilitiese of use of the ferronicel electrical
furnaces slag for production of concrete gas
Tetov, 2009
Ibrahimi et al.

260

2. Donic R., Milivojevic S., Rap J.I., Zumberkovic
V.; Telnoloska studija upotrebljivosti granularne
troske visoke peci za gas betone- Metalurski
institut Hasan Bekiq- Zenica, 1971
3. Ibrahimi I., Rizaj M., Ramadani A. Research
the possibility of transforming the ferronickel slag
in the product with economical and
environmental importance J. Int. Evironmental
Application & Sience Vol.5 (2):278-283, 2010
4. Murati N., Rizaj M., Beqiri E., Ibrahimi I.
Research on possible use of the ferronickel
electrical furnaces slag for production of
construction materials. Istambul, 2008
5. Freddy L. R. Prithvi S. K. E. Ray. B. Hot mix
asfalt materials, mixture desing,and
construction. Texas, 1996
6. Ibrahimi I., Rizaj M., Ramadani A Impact of
ferronickel slag in improve the mechanical-
physical properties consumable of layer of asfalt
concrete, Istambul, 2010
7. Subotic P. Prirucnik za asfalt, Beograd, 1997
8. Palloshi V. Teknologjit e asfalteve ne rruge.
Shkup, 2007
9. Hervatske Autoceste d.o.o.Tehniki uvjet za
asfalterske radove oderavanja kolnikih
konstrukcija na autocestama 1 dio Zagreb 2004
10. Hervatske Autoceste d.o.o.Tehniki uvjet za
asfalterske radove oderavanja kolnikih
konstrukcija na autocestama 2 dio Zagreb, 2005.


PROCESSING OF NICKEL OXIDE ORES IN THE ROTARY KILN WITHOUT LIMESTONE IN
FERRONIKELI I RI IN DRENAS
TRAJTIMI I XEHEVE OKSIDE T NIKELIT N FURRN RROTULLUESE PA GUR GLQEROR
N FERRONIKELIN E RI T DRENASIT

SHEFIK IMERI
1
, NAIM TAHIRAJ
1
, MUSA RIZAJ
2
1
Ferronikeli i ri Drenas, Kosov
2
Fakulteti i Xehetaris dhe Metalurgjis, Universiteti i Prishtins, KOSOVE
Email: shefik.imeri@kosovo-nickel.com

AKTET IV, 2: 261-265, 2011

PERMBLEDHJE
Procesi i prfitimit t ferronikelit karakterizohet m vshtirsi t mdha tekniko-teknologjike dhe ekonomike. N
vazhdn e prmirsimit t procesit metalurgjik t shkrirjes elektrike t sharzhs pr prfitimin e ferronikelit sht
arritur q t eliminohet nga procesi n trsi shtimi i sasis s gurit glqeror n sharzhn e furrs rrotulluese.
Efektet pozitive q jan arritur n procesin e frgimit n furr rrotulluese jan: zvoglimi i konsumit t mazutit,
zvoglimi i ngjitjeve t frgess n zonn e frgimit, rritja e temperaturs s materialit t frguar, rritja e koeficientit
t shfrytzimit t Ni, rritja e shkalls s para-reduksionit t materialit t frguar dhe rritja e kapacitetit t furrs
rrotulluese. Krahas prmirsimit t procesit metalurgjik t prodhimit t Fe-Ni, sht arritur edhe zvoglimi i shkalls
s ndotjes s mjedisit, duke ulur sasin e prodhuar t CO
2
n furra rrotulluese dhe furra elektrike.
Fjalt kye: disocim, para-reduktim, frgesa, Fe-Ni i pa-prpunuar.

SUMMARY
Process of obtaining Fe-Ni is characterized with lot of technical-technological and economical difficulty. In order to
improve metallurgical process of obtaining Fe-Ni, was achieved, to be eliminated at all the adding of quantity of
Limstone in charge of rotary kiln. Positive effects, which have been achieved in calcinations process of rotary kiln
are: reducing of mazut consumption, reducing of sticking material in calcinations area, increasing of temperature of
calcine, increasing of recovery of Ni, increasing of pre-reduction of calcine and increasing of rotary kiln capacity.
Except improvement to the metallurgical process of obtaining Fe-Ni, has been decreased the pollution of
environment as well, producing less CO
2
in rotary kilns and electro-reduction furnaces.
Key words: Crude Fe-Ni, dissociation, pre-reduction, calcine

1. INTRODUCTION
The aim of this investigation was to improve the
metallurgical process of obtaining Fe-Ni and to
increase the quantity and quality of produced
calcine in rotary kiln, in order to increase
production capacity of obtaining Fe-Ni. It was
achieved eliminating at all the adding of Limstone
in charge of rotary kiln.

2. TREATMENT OF NICKEL OXIDE ORES IN
ROTARY KILN
In industrial way was approved that nickel oxide
ores can be treated without problem in rotary
kiln with out Limstone (sterile material). Since
5.02.2010 the rotary kilns are operating with out
adding of Limstone in the charge. Under way, we
can give an example of operations of rotary kiln
nr. 2.

Imeri et al.

262

Date on 14.07.2010. Rotary kiln nr 2 was
operating as follow:
Average capacity 102t/hr
Lignite 10.5 %
Ore composition (%): Gllavica ore: 51.7%
Cikatova ore: 17.25 %
Albanian ore Aren: 6.9%
Albanian ore Yzo: 3.45 %
Indonesian ore: 20.7 %
= 100 %

Charge composition (t): Gllavica ore: 52.73 t
Cikatova ore: 17.59 t
Albanian ore Aren: 7.038 t
Albanian ore Yzo: 3.519 t
Indonesian ore: 21.115 t
Lignite 10.71 t
Quantity of charge: = 112.71 t

Chemical composition of ore, calcine,
temperature of calcine and gases are given in
table: 1, 2 and 3.

Ni % Fe % Co % Cr
2
O
3

%
CaO % MgO
%
Al
2
O
3

%
SiO
2
% Fe
2
O
3

%
H.P % Humidity
%
1.11 19.9 0,03 1,06 2.55 10.80 3.2 43.83 28.48 23.47
Table 1. Average Chemical composition of ore.

Ni % Fe
tot.

%
Co % Cr
2
O
3
% CaO% MgO% Al
2
O
3
% SiO
2
% C
fix
% Fe
met.
% FeO
%
Fe
2
O
3

%
1,26 17,6 0,04 1,43 2.71 15.65 2,8 46.65 3.32 0.16 9.24 14.87
Table 2. Average Chemical composition of calcine

Temp.
of
calcine.
OP
M8
C
M7
C
M6
C
M5
C
M4
C
M3
C
M2
C
M1
C
G7
C
G6
C
G5
C
G4
C
G3
C
G2
C
G1
C
G0
C
715
613 826 483 376 250 197 870 704 666 433 287 229
670
644 706 322 314 227 186 827 638 576 486 264 246
720
604 758 350 423 263 176 876 703 661 538 261 250
OP Optical Pyrometer.
Table 3. Temperature of material and gases inside Rotary Kiln

For capacity of rotary kiln of 102t/hr, in the
charge was added 7.038 t Albanian ore Aren and
3.519 t Albanian ore Yzo.
Additional quantity of Fe
total
from Albanian ore
Aren:
7.038 t /hr X 23.19 % Fe
total
= 1.63 t Fe
tota
/hr.
Additional quantity of Fe
total
from Albanian ore
Yzo:
3.519 t /hr X 38.37 % Fe
total
= 1.35 t Fe
tota
/hr.
Total additional quantity of Fe
total
= 1.35 t
Fe
tota
/hr + 1.63 t Fe
tota
/hr = 2.98 t Fe
tota
/hr .

The quantity of reducing of CaCO
3
due to adding
Albanian ores is 10% of the overall charge, or
Rotary Kiln capacity of 102 t / hr: 102 t/hr X 10 %
CaCO
3
= 10.2 t CaCO
3
/hr, or considering the
moisture of CaCO
3
from 0.85%, then:
10.2 t CaCO
3
/hr X 0,9915 = 10.11t CaCO
3
/hr.
The practical results proved that 60% of CaCO
3

dissociated in rotary kiln under reaction:
CaCO
3
CaO + CO
2

10110 kgCaCO
3
/hr x 60% = 6066 kgCaCO
3
x
44/100 = 2669.04 kgCO
2
/hr,
Or 2669.04 kg CO
2
/hr x 22,4/44 = 1358.78
m
3
NCO
2
/hr.

Imeri et al.

263
Which means that for the capacity of 102 t/hr of
the rotary kiln, has been produced less
1358.78 m
3
NCO
2
/ hr.
Or for 1t dry ore has been produced less CO
2
:
1358.78 m
3
NCO
2
/78.06 t DO = 17.41 m
3
NCO
2
/ t
DO.

3. TREATMENT OF NICKEL OXIDE ORES IN
ELECTRIC FURNACE
CaCO
3
CaO + CO
2
10110 kg CaCO
3
/hr x 40% = 4044 kg CaCO
3
/hr x
44/100 = 1779.36 kg C0
2
/hr,

or 1779.36 kgCO
2
/hr x 22,4/44 = 905.856
m
3
NCO
2
/hr.
Which means that for the capacity of 102 t/hr of
the rotary kiln inside the electrical furnace has
been produced less 905. 856 m
3
N CO
2
/ hr.

For 1t dry ore has been produced less CO
2
:
905.856 m
3
NCO
2
/ 78.06 t DO = 11.605 m
3
NCO
2
/ t
DO.
Chemical composition of electric furnace slag
with increasing of Fe
total
by 3.89 % is given in
table 4, while with less Fe
total
by 3.89 % is given in
table 5.

Ni % SiO2 % Fe % FeO% CaO % MgO % Al
2
O
3
%
0,09 60.96 12.09 15.60 2.75 18.43 2,23
Table 4. Chemical composition of electric furnace slag with increasing quantity

by 3.89 %

F
total

Ni % SiO2 % Fe % FeO% CaO % MgO %
0,09 64.19 8.2 10.58 2.89 19.4
Table 5. Chemical composition of electric furnace slag with less of 3.89 %Fe
total

4. RESULTS AND DISCUSSION
Increased quantity of Fe
total
/t DO:
0.038t Fe
total
/t DO.
Decreasing quantity of
CO
2
in rotary kiln gases: 17.41 m
3
NCO
2
/t DO.
Decreasing quantity of
CO
2
in electric furnaces gases: 11.605 m
3
NCO
2
/t
DO. Increased quantity of
Ni:
0.0011t Ni/t DO.
Increased quantity of Fe
total
in electric furnace
slag: 3.89 % Fe
total.

Decreasing of production cost:
80 US $/ t Ni.
From three components diagram (fig.1) we can
compare the liquid temperature of electric
furnace slag for 2 examples, depending from
chemical composition of slag

Chemical composition of main components of
electric furnace slag
a). Slag with albanian ores:
SiO
2
= 60.96 %;
MgO + CaO = 18.43 + 2.75 = 21.18 %;
FeO = 15.60 %;
FeO+ MgO + CaO = 36.78 %.
Tl 1630
C

b). Slag with out albanians ores:
SiO
2
= 64.19 %
MgO + CaO = 19.4 + 2.89 = 22.29 %;
FeO = 10.58 %;
FeO + MgO + CaO = 32.87 %.
Tl 1690
C.

In rotary kiln is improved roasting process of
calcine and is reduced quantity of sticking calcine
for 50 60 %. Is increased quantity and quality of
calcine, producing more calcine, with
temperature around 700 C, rate of pre-reduction
40% and is reduced sufficiently consumption of
mazut up to 42 kg mazut/t calcine ( July 2010)..
Total elimination of CaCO
3
in metallurgical
process , has been increased capacity of rotary
Imeri et al.

264

kiln by 10% and quantity of Ni by 0.0011 t Ni / t
DO, decreasing production cost of Ni by 80.3 US $
/ t Ni. Has been decreased realising of CO
2
in
gases of rotary kiln by 17.41 m
3
NCO
2
/t DO and
CO
2
in gases of electric furnace by 11.605
m
3
NCO
2
/t DO.

Increasing quantity of Fe
total
in electric furnace
slag by 3.89%, have been created satisfactory
condition, that by decreasing of acidity of
electric furnace slag , to decrease the smelting
point of it and in such case to have a
technological process so equilibrium in electric
furnace, with continuous flow of slag
(approximately is preserved condition :
FeO + MgO + CaO = 36.78 %.
If we would operate without Albanian ores, we
would have these parameters:
FeO + MgO + CaO = 32.87 % .
The recovery of Ni has been reached 88% in July
2010.

5. CONCLUSIONS
Industrial investigation has been done at
smelting complex of Newco Ferroniceli Complex
in Drenas. By industrial experiments has been
proved, that nickel oxide ores could be treated
without difficulty in metallurgical process of
obtaining Fe-Ni, with out Limstone, by adding of
Albanian ores, increasing remarkably production
capacity of Fe-Ni and decreasing of production
cost as well. Adding of Albanian ores in smelting
Imeri et al.

265
process of obtaining Fe-Ni, except improvement
of metallurgical process, has been indicated
positively in decreasing of pollution of
environment as well.
6. REFERENCES
1. Elaboration of electric smelting process
experience, Elkem, Osllo, 1987
2. Technological instruction of obtaining Fe-Ni in
Ferronikeli smelting complex Glogoc 1983.
3. Elkem a/s Engineering, The possible adoption
of the open bath process for the production of a
higher grade Fe-Ni at Ferronikeli Prishtina 1985.
4. Daily, monthly and yearly reports of obtaining
Fe-Ni, official documentation of smelting complex
of NewCo Ferronikeli Complex Drenas, 2007,
2008 and 2009.
5. Daily, monthly and yearly reports of chemical
analysis of smelting complex of New Co
Ferronikeli Complex, Drenas, 2007, 2008 and
2009.
6. Sh. Imeri, N. Tahiraj, H. Mehmeti, Processing
of converter slag in the process of obtaining Fe-ni
in New co Ferroniceli complex L.L.c. of Drenas,
Aktet, 2010.
7.

THE STUDY OF THERMAL PROPERTIES AND THE CORRELATION BETWEEN CALORIFIC
POWER AND COAL ASH FOR THE LAYER V, VI AND VII OF MEMALIAJ MINE
STUDIMI I VETIVE TERMIKE DHE KORRELACIONI MIDIS FUQIS KALORIFIKE DHE HIRIT
PR QYMYRET E SHTRESS V, VI DHE VII, T VENDBURIMIT T MEMALIAJT

EFROSINI KOKALARI (TELI), HAJRI HAXHI
Departamenti i Kimis, Universiteti i Tirans, Shqipri
Email: efrosiniteli@yahoo.com

AKTET IV, 2: 266-272, 2011

PERMBLEDHJE
Korrelacioni midis fuqis kalorifike dhe hirit t qymyreve t shtresave V, VI dhe VII t vendburimit t Memaliajt,
sht kryer me metoda matematikore. Nga prpunimi i t dhnave jan nxjerr ekuacione, prdorimi i t cilve
lehtson kryerjen e bilanceve termike n t gjitha impiantet e djegies ku prdoren qymyre. Kjo on n prdorimin
racional dhe me ekonomi tregu t qymyreve, sidomos n energjitik. Jemi nisur nga studimet m t hershme, t
cilat japin nj relacion linear midis fuqis kalorifike dhe hirit t raportuar ndaj mass pa uj. Rezultatet e llogaritjeve
dhe verifikimi q relacionet jan t pranueshme, u paraqitn me ann e tabelave, me t dhnat e t cilave u
prcaktuan ekuacionet e regresionit linear pr t gjitha shtresat e vendburimit t Memaliajt dhe u ndrtuan grafikt
prkates. Funksionet e gjetur na japin mundsin q duke br analizn vetm t hirit dhe t lagshtis fillestare, t
gjndet fuqia kalorifike dhe me t, t hartohet bilanci termik i fardo impianti termo-energjitik. Kjo m par bhej
me vshtirsi, ose me t meta dhe gabime.
Fjalt kye: veti termike, korrelacion, fuqi kalorifike, metoda matematikore, hi.

SUMMARY
The correlation between calorific power and coals ash for the layers V, VI and VII of the deposit of Memaliaj, was
carried out with mathematical methods. From the processing of data, are derivated equations, the use of which,
facilitates the commission of thermal balance in all the burning plants, where coal is used. This leads to the rational
use of coal with a market economy, especially in energy. We started from the earlier studies, which provide a linear
relation between calorific power and the ash, reported by mass without water. The results of calculations and
verification that dependencies are acceptable, were presented with tables, with details of which were defined
equations of the linear regression for all layers of the deposit of Memaliaj and relevant graphs were constructed.
Functions allow us, just doing the ash and humidity analysis in initial moisture, to find the calorific power and with
it, to do the thermal balance, in every thermo-electric plant. It previously was doing with difficulty, or flawed and
mistakes.
Key word: Thermal properties, correlation, calorific power, mathematical methods, ash

HYRJE
Qymyret e vendburimit t Memaliajt jan nga
qymyret m me perspektiv t Shqipris pr
prdorim energjetik ose prpunim kimik. N
Shqipri, si n t gjith botn, jan br studime
t shumta lidhur me qymyret, me qllim q t
gjenden rrug m t prshtatshme pr
zvendsimin n t ardhmen t gazit natyror dhe
nafts.
Studimi i vetive termike t qymyreve ka rndsi
shkencore dhe praktike sepse nga korrelacioni i
t dhnave t analizave duke prdorur metoda
Kokalari & Haxhi

267
matematikore, jan nxjerr ekuacione, prdorimi
i t cilave lehtson kryerjen e bilanceve termike
n t gjitha impiantet e djegies ku prdoren
qymyre. Kjo on n prdorimin racional dhe me
ekonomi tregu t qymyreve sidomos n
energjitik.

MATERIALET DHE METODAT
Fuqia kalorifike prcaktohet me an t djegjes s
plot n bombn kalorimetrike, t nj sasie t
njohur qymyri (rreth 1gr t peshuar me saktsi
prej 0,0002 gr) n prani t oksigjenit (shtypja
30atm) dhe nxehtsia e liruar merret nga nj
sasi e njohur uji, rritja e temperaturs t s cilit
regjistrohet.
Pr qymyret e vendburimit t Memaliajt (shtresat
V,VI,VII) sht llogaritur fuqia kalorifike superiore
dhe fuqia kalorifike inferiore. Me fuqi kalorifike
superiore nnkuptohet nxehtsia q lirohet nga
djegja e plot e nj njsie mase t lnds s
djegshme t analizuar n kto kushte :
1) Temperatura e lnds s djegshme para
djegjes dhe e produkteve q dalin pas djegies
sht 25C.
2) Uji i lnds s djegshme dhe uji i formuar n
procesin e djegjes konsiderohet pas djegjes n
gjendje t lngt.
3) Produktet e djegjes s karbonit dhe squfurit
ndodhen n formn CO
2

dhe SO
2

n gjendje t
gazt.
4) Nuk ndodh oksidimi i azotit.
Me fuqi kalorifike inferiore, nnkuptohet
nxehtsia q lirohet nga djegja e plot e nj
njsie mase t lnds s djegshme q analizohet
si n kushtet e msiprme, me prjashtim t
faktit q uji i lnds s djegshme dhe uji i formuar
nga djegja, konsiderohen n gjendje t avullt.
Vlera e fuqis kalorifike e prcaktuar
eksperimentalisht paraqet fuqin kalorifike
superiore n provn pr analiz.
Q
s
a
= [K ( t
f
t
i
) - g
t
]/m
Fuqia kalorifike inferiore llogaritet duke pasur
parasysh lagshtin n provn pr analiz t
qymyrit dhe prmbajtjen e hidrogjenit.
Q
i
a
= Q
s
a
206H
a
23W
a

T dhnat fillestare t raportuara ndaj mostrs
pr analiz u shprehn ndaj mass bruto, indeksi
i, ndaj mass pa uj, indeksi pu dhe ndaj
lnds s djegshme, indeksild.
U prdorn formulat:
Q
s
i
= Q
s
a
( 100 W
i
)/ (100 W
a
)
Q
s
pu
= Q
s
a
100 / (100 W
a
)
Q
s
ld
= Q
s
a
100 / (100 W
a
A
a
)
Q
i
a
= Q
s
a
5,97 ( W
a
+ 9H
a
)
Q
i
i
= (Q
i
a
+5,97 W
a
)( 100 W
i
)/( 100 W
a
)

_

5,97 W
i

Q
i
pu
= (Q
i
a
+ 5,97 W
a
) 100/ (100 W
a
)
Q
i
ld
= (Q
i
a
+ 5,97 W
a
)100 / (100 W
a
A
a
)
[ 1 ], [ 2 ], [ 3 ], [ 4 ], [ 5 ]

METODA MATEMATIKORE
Pr t gjetur lidhjen ndrmjet fuqis kalorifike
dhe hirit u prdorn t dhnat e analizave t
kryera n laboratorin shkencor t katedrs s
tekonologjis kimike organike n FSHN Tiran, t
raportuara ndaj mass pa uje (pr t shmangur
gabimet q vijn nga lagshtia).
N kt laborator jan prcaktuar:
Q
a
b
- Nxehtsia e bombs ( Kkal/kg )
W
i
- Lagshtia ndaj mass s puns ( % )
W
a

- Lagshtia e mostrs pr analiz ( % )
A
a

- Hiri ( % )

REZULTATET DHE DISKUTIMI
Rezultatet e analizave pr shtresn V, VI dhe VII
t vendburimit t Memaliajt jan paraqitur n
tabeln 1, 2 dhe 3. N to pasqyrohen lagshtia
(W
a
), hiri (A
a
), fuqia kolorifike superiore (Q
s
a
) dhe
fuqia kalorifike inferiore (Q
i
a
) e mostrs pr
analiz pr dymbdhjet mostra qymyresh. Po
ashtu jan pasqyruar edhe hiri (A
pu
), fuqia
kolorifike superiore (Q
s
pu
) dhe fuqia kalorifike
Kokalari & Haxhi

268

inferiore (Q
i
pu
) referuar mostrave pa uj, gjithashtu pr dymbdhjet mostra qymyri.

Lagshtia Hiri Fuqia kal.
superiore
Fuqia kal.
inferiore
Hiri Fuqia kal.
superiore
Fuqia kal.
inferiore
W
a
A
a
Q
s
a
Q
i
a
A
pu
Q
s
pu
Q
i
pu

9,70 14,90 5326 5044 16,50 5962 5660
8,90 32,76 3912 3713 35,96 4284 4134
6,88 8,85 3969 3690 9,50 6410 6154
6,26 15,00 5485 5228 16,00 5851 5617
4,60 36,89 3897 3705 38,61 4035 3915
9,22 8,33 5788 5509 9,18 6356 6129
8,50 13,25 5503 5235 14,48 6014 5756
6,90 29,07 4406 4195 31,22 4702 4236
8,70 24,98 4699 4467 27,36 5117 4949
10,12 9,76 5623 5342 10,87 6216 6037
10,32 16,24 5769 5507 18,10 6432 6140
10,21 15,23 5352 5314 17,54 5742 6213
Tabela 1. Rezultatet e analizave pr shtresn V t vendburimit t Memaliajt

superiore
Fuqia kal.
inferiore
Hiri Fuqia kal.
superiore
Fuqia kal.
inferiore
W
a
A
a
Q
s
a
Q
i
a
A
pu
Q
s
pu
Q
i
pu

7,08 36,37 3845 3613 39,14 4138 3934
7,11 43,96 3124 2941 47,32 3363 3212
5,98 8,42 6036 5739 8,97 6420 6140
5,50 14,21 5668 5299 15,04 5812 5642
8,74 27,14 4726 4525 29,74 5179 5016
8,52 7,10 6035 5722 7,85 6587 6310
6,63 13,40 5583 5324 14,35 5949 5744
5,98 27,46 4591 4366 29,21 4883 4860
8,56 42,53 3400 3271 46,51 3718 3577
9,02 36,79 3778 3572 40,01 4153 3983
10,22 16,24 5045 4800 18,08 5613 5346
10,05 16,12 5312 4822 17,05 5712 5521
Tabela 2. Rezultatet e analizave pr shtresn VI t vendburimit t Memaliajt

Kokalari & Haxhi

269
superiore
Fuqia kal.
inferiore
Hiri Fuqia kal.
superiore
Fuqia kal.
inferiore
W
a
A
a
Q
s
a
Q
i
a
A
pu
Q
s
pu
Q
i
pu

9,50 30,95 4038 3815 33,82 4418 4225
6,27 55,71 2747 2620 59,44 2901 2835
10,20 7,04 5907 5622 7,84 6538 6328
9,25 15,07 5428 5181 16,60 5981 5770
8,74 32,31 4060 3864 35,40 4449 4291
9,05 6,22 5858 5549 6,84 6411 6160
8,20 16,30 5369 5101 17,76 5849 5610
9,79 26,13 4353 4122 28,97 4825 4646
8,12 35,46 3520 3325 38,59 4368 4151
8,01 40,96 4378 4129 44,64 3827 3666
11,88 30,64 4462 4165 34,77 5053 4726
11,50 30,86 5401 4197 34,87 5085 4742
Tabela 3. Rezultatet e analizave pr shtresn VII t vendburimit t Memaliajt

KORRELACIONI MIDIS FUQISE KALORIFIKE
DHE HIRIT
Relacioni midis fuqis kalorifike ( Q
pu
) dhe hirit (
A
pu
) t raportuar ndaj mass pa uj sht linear:
Q
pu
i
= aA
pu
+ b ( sipas programit matematikor ).
Q
pu
i
= f (A
pu
)
Rezultatet e llogaritjeve paraqiten n Tabeln 4.
Me rezultatet e tabels u prcaktuan ekuacionet
e regresionit linear pr t gjitha shtresat V, VI, VII
t vendburimit t Memaliajt:
Shtresa V, Q
pu
i
= 7022,0353 79,7063A
pu

Shtresa VI, Q
pu
i
= 6788,3953 71,2827A
pu

Shtresa VII, Q
pu
i
= 6762,3335 66,7664A
pu

N koordinatat Q
pu
i
dhe A
pu
u ndrtuan drejtzat
e regresionit linear t cilat jan paraqirur n:
Figurat 1-3.
- madhsi konstante q karakterizon hirin dhe
varet pak nga masa e djegshme
= (100a/Q
ld
i
) - 1

Figura 1. Varsia e fuqis kalorifike nga hiri
pr shtresn V

pr shtresn VI

Kokalari & Haxhi

270

pr shtresn VII

Ai tregon pjesn e mass s padjegshme, q
largohet gjat djegies s qymyrit si rezultat i
ndryshimeve q pson ajo.
[ 6 ], [ 7 ]

Tabela 4. Rezultatet e llogaritjeve t regresionit linear

Vendburimi Shtresa V Shtresa VI Shtresa VII
a -79,7063 -71,2827 -66,7464
b 7022,0353 6788,3953 6762,3335
n 12 12 12
x
mes
20,48 26,18 29,96
nx
9,81 13,76 14,73
(n-1)x
10,25 14,37 15,38
y
mes
5389,58 4922,33 4762,50
ny
814,10 989,87 998,13
(n-1)y
850,30 1033,89 1042,51
t(p;n) 3,112 3,112 3,112
X
bmes
9,21 12,91 13,82
X
tmes
31,90 44,72 47,87
Y
bmes
763,87 928,80 936,55
Y
tmes
2646,14 3217,46 3244,30
S
0
247,37 147,28 189,44
t(p;n-2) 3,169 3,169 3,169
Sa 7,27 3,09 3,71
a
b
167,83 30,26 43,69
Sb 165,26 91,39 123,97
b
b
86558,29 26468,53 48703,92
r 0,9608 0,9907 0,9849
|T
0
| 10,95 23,06 17,97
T(1-p;n-2) 3,112 3,112 3,112
Esht e vrtet lidhja
? Po Po Po
Kokalari & Haxhi

271
Q
i
ld
(Kkal/kg)
a A
pu
Qpui=0

(%)
Q
i
T

(Kkal/kg)
Shtresa V 7494 -79,70 0,06 88,10 -948
Shtresa VI 7016 -71,28 0,01 95,23 -348
Shtresa VII 7251 -66,74 0,07 101,3 +88
Tabela 5. Tabel prmbledhse

Vrejm se:
Drejtzat e regresionit linear e presin boshtin e
hirave n vlera m t ulta se 100%
(A
pu
Q
pu
i = 0
)
Drejtzat e regresionit linear n A
pu
=100% , kan
nj vler negative ( Q
T
i
), q karakterizon
masn e pa djegshme nga pikpamja termike.
Pasaktsia pr Shtresn VII, vjen si rezultat i
gabimeve n matjet eksperimentale dhe jo
nga llogaritjet, sepse duhet t pranonim q edhe
hiri liron nxehtsi

PERFUNDIME:
- Mnyra m e mir pr prcaktimin e Q
ld
i,
sht
ekstrapolimi n hirin e babarabrt me zero i
vlerave t Q
pu
i
.

- Si rezultat i ndryshimeve cilsore, t
shoqruara me ndryshime n pesh q pson
masa e djegshme gjat kalimit n hi dhe si
rezultat i efekteve termike q shoqrojn kto
ndryshime, arrihet n prfundimin se midis
mass s pa djegshme dhe hirit nuk ka identitet.
- Nga ekuacionet e gjetura pr varsin Q
pu
i
nga
A
pu
i
, n rast se merret parasysh edhe lagshtia e
mostrs bruto W
t
i
prcaktohet fuqia kalorifike
inferiore Q
i
i
e mass s puns sipas ekuacionit:
- Q
i
i
= Q
ld
i
Q
ld
i
(A
pu
/100)(1 + ) (Q
ld
i
+
Q
av
)W
i
t
/100 + Q
ld
i
*W
i
t
/100*A
pu
/100(1+) Q
av
-
nxehtsia e avullimit t ujit = 600 Kkal/kg
- Duke njohur t gjitha t dhnat mjafton t
gjendet n laborator W
i
t
dhe A
pu
, nmnyr q
fuqia kalorifike inferiore e mass s puns t
llogaritet leht dhe po kshtu, t bhet i
mundur ndrtimi leht i nomogramave.

Ekuacionet matematike q shrbejn pr
llogaritjen e fuqis kalorifike inferiore t mass s
puns pr Shtresn V,VI dhe VII t vendburimit t
Memaliajt:
- Shtresa V:
Q
i
i
= 7494 - 79,43A
pu
- 80,94W
i
t
+ 0,7943W
i
t
*A
pu

(Kkal )
- Q
i
i
= 31369 - 332,49A
pu
- 338,81W
i
t
+
3.3243W
i
t
*A
pu
(KJ)
- Shtresa VI:
Q
i
i
= 7251 - 77,58A
pu
- 78,51W
i
t
+ 0,7758W
i
t
*A
pu

(Kkal)
- Q
i
i
= 30352 - 324,74A
pu
- 328,64W
i
t
+
3,2474W
i
t
*A
pu
(KJ)
- Shtresa VII:
Q
i
i
= 7016 - 70,86A
pu
- 76,16W
i
t
+ 0,7086W
i
t
*A
pu

(Kkal)
- Q
i
i
= 29368 - 296,61A
pu
- 318,80W
i
t
+
2,9661W
i
t
*A
pu
(KJ)

BIBLIOGRAFIA
1. H. Haxhi, R. Dhimitri: Praktikum i tekonologjis
kimike organike II f.1-63 Tiran
1982.
2. Metodika e analizave laboratorike t qymyrit.
Standarti shtetror, Ministria e Energjitiks.
Kokalari & Haxhi

272

3. Montgomery W.I: Standart laboratory test
methods for coal and coke analytical methods
for coal and coal products p. 194-226, New York,
1978
4. Niac G., Enache C.: Relatia Liniara dintre
puterea calorifica raportara la masa si anhidra
cenusa lignitinor. Kraus H.; Kraus S. Determinarea
puteril calorifice a masei combustibile-mine,
petrol si gaze. V.28 Nr.3 f. 127-132, Craiova 1977.
5. Niac G., Enache C.: Relatia Liniara dintre
puterea calorifica raportara la masa si anhidra
cenusa lignitinor. Kraus H., Kraus S. Determinarea
puteril calorifice a masei combustibile-mine,
petrol si gaze. V.28 Nr. 4 f. 175-179, Craiova
1977.
5. R. Dhimitri: Statistika matematike n kimi f.
50-80, Tiran 1981
6. V. Kabili, K.M. Karapici: Kurs i shkurtr i
teoris s probabiliteteve dhe statistiks
matematike f. 1-116, Tiran 1981.


INVESTIGATION OF THE THERMO-BACTERIAL PARAMETERS OF MICROORGANISMS
DURING THE PRODUCTION PROCESS OF BEER AND IN BEER
HULUMTIMI PARAMETRAVE TERMO-BAKTERIALE T MIKROORGANIZMAVE GJAT
PROCESIT T PRODHIMIT T BIRRS DHE N BIRR

XHEM LAJI
1
, NUSHE LAJI
2

1
Sh.ABirra PEJA, Pej dhe Fakulteti i Xehetaris dhe Metalurgjis, Mitrovic, Universiteti i Prishtins
2
Fakulteti i Xehetaris dhe Metalurgjis, Mitrovic, Universiteti i Prishtins, KOSOV
Email: xhlajqi62@hotmail.com

AKTET IV, 2: 273-280, 2011

PERMBLEDHJE
Koha e nevojshme pr shkatrrimin termik dhe rezistenca e mikroorganizmave t cilat jan t pranishme gjat
procesit t prodhimit t birrs sht vlersuar n baz t parametrave termike pran temperaturave t caktuara q
trajton shkenca e termo-bakteriologjis (Bigelov, 1921; Ball, 1923; Strumbo, 1973) si: koha e reduktimit decimal (D)
dhe termo-rezistenca e baktereve (Z), t cilat lidhen me vetit dhe natyrn e baktereve.
Materiali dhe metodat eksperimentale gjat hulumtimit jan br sipas normave t MEBAK (Mitteleuropische
Brautechnische Analysenkommision) dhe EBC (European Brewery Convention, Microbiology Committee, Central
European brew-technical analysis commission). Metoda zbatuar pr izolimin e mikroorganizmave, inkubimin dhe
njsimin e numrit t kolonive (CFU/ml) t zhvilluara sht br sipas metods s Koch-ut n terrene selektive,
ndrsa koha e reduktimit decimal (D) dhe koeficienti i rezistencs termike (Z) t mikroorganizmave sht njsuar
prmes regresionit njfish linear. Rndsia e ktij punimi qndron n uljen e shpenzimeve t energjis, n ruajtjen
dhe sigurimin e vlerave ushqyese t produktit gjat procesit t prodhimit.
Fjale kye: Lactobacillus spp., majat e egra, Pediococcus spp., Saccharomyces carlsbergensis.

SUMMARY
The time needed for thermal destroy and resistance of microorganisms which are present during the production
process and in beer, is estimated on the basis of the thermal parameters in defined temperatures that are treated
by the thermo-bacterial science (Bigelov, 1921 and Ball, 1923, Strumbo, 1973) of bacteria such as: the time of
decimal reduction (D) and thermo-resistance of bacteria (Z), that are connected to the character and the nature of
bacteria. The material and the experimental methods during research are done according to MEBAK
(Mitteleuropaische Brautechnische Analysenkommision) and EBC (European Brewery Convention Microbiology-
Committee, Central European brew-technical analyses commission). The method applied for the isolation of
microorganisms, incubation and counting of the number of colonies developed (CFU/ml) is done according to the
Koch method of selective terrain, and the time of decimal reduction (D) and the coefficient of thermal resistance (Z)
of microorganisms are calculated through linear regression. The importance of this work is the reducing energy
costs, preserving and providing nutritional values of product during production process.
Key words: Lactobacillus, Pediococcus, Saccharomyces carlbergensis, Wild yeast.

1. HYRJE
Shkaktar t jo stabilitetit biologjik dhe shfaqjeve
t smundjeve t veanta t birrs i takojn
vetm disa gjinive t baktereve dhe t majave.
Mushti si burim i lnds ushqyese pr prodhimin
e birrs sht baz ushqyese shum e pasur me
sheqerna, aminoacide, kripra minerale, acide
organike, biofaktor, vler optimale pH dhe sasi
Laji & Laji

274

oksigjeni t tretur t cilat ofrojn kushte t
prshtatshme pr rritjen dhe zhvillimin e
mikroorganizmave
1
.
N ann tjetr, flora bakteriale n birrari
ndryshon me ndryshimin e substratit ushqyes,
prkatsisht sipas fazave t procesit teknologjik
prej fillimit t prodhimit t mushtit deri te
mbushja e shisheve ose fuive. Pr kt, gjat
prgatitjes dhe zierjes s mushtit, tek mushti i
kulpruar prej ftohjes deri t fermentimi, tek
fermentimi kryesor (primar), tek fermentimi
plotsues dhe birra e gatshme paraqiten bakteret
aerobe, bakteret anaerobe dhe majat e egra
1, 3
.
Pr t eliminuar t gjitha kjo ngarkesa mikrobiale
te dmshme n ruajtjen dhe cilsin e birrs
sht e nevojshme t bhet trajtimi termik i
pajisjeve, tubacioneve dhe birrs s gatshme
para ose pasi t bhet ambalazhimi i saj.
N prgjithsi, parametrat e zgjedhur bazohen n
trajtimin me nxehtsi, t prcaktuar nga
rregulloret kombtare ose rajonale pr trajtimin
e produkteve ushqimore. Trajtimi prmes
nxehtsis i sugjeruar nga Federata
Ndrkombtare e Bulmetit (International Dairy
Federation, IDF, 1994) dhe direktivat e EC
92/46/CCE [1992] mund t merren si referenca
universale.
3, 8, 9

Megjithat, as IDF [1994] dhe as direktivat e EC
92/46/CCE[1992] nuk sigurojn nj vler t
prshtatshme t konstantes s rezistencs
termike z sipas s cils llogaritn seria e
trajtimeve ekuivalente. Nj situat e till nuk
merr parasysh bazn aktuale t termo-
bakteriologjis [Pfung, 1987] dhe as propozimet e
prezantuara nga Ball & Olson [1957].
3, 8, 9

Prandaj, koha e nevojshme pr shkatrrimin
termik dhe rezistenca e mikroorganizmave t
cilat jan t pranishme gjat procesit t
prodhimit dhe n birr sht vlersuar n baz t
parametrave termike pran temperaturave t
caktuara q trajton shkenca e termo-
bakteriologjis pr bakteret: koha e reduktimit
decimal (D) dhe termo-rezistenca e baktereve (Z),
t cilat lidhen me vetit dhe natyrn e baktereve.

2. MATERIALI DHE METODA
2.1. SHQYRTIMI I LITERATURS
2.1.1. Shkatrrimi termik i mikroorganizmave
Duke studiuar shkatrrimin e mikroorganizmave
n temperatura t larta, Bigelov (1921) dhe Ball
(1923) kan ardhur n prfundim se nga aspekti
kimiko-fizik procesi termik i mbytjes s
mikroorganizmave paraqet reaksion t rendit t
par. Pr mikroorganizma t mbijetuar do t
kemi:
8, 9

[2.1]
[2.1]

ku N sht numri i mikroorganizmave t
mbijetuar n njsin e vllimit n cilindo moment
pas fillimit t veprimit t temperaturs, k sht
konstante e shpejtsis s shkatrrimit t
mikroorganizmave dhe varet nga lloji i
mikroorganizmit dhe temperaturs, dhe t sht
koha e veprimit t nxehtsis.

2.1.2. Koha e reduktimit decimal [D]
Koha e reduktimit decimal (D) paraqet kohn
e nevojshme pr reduktimin 90% t popullats
mikrobiale. Prkatsisht, reduktimi n t dhjetn
pjes t numrit fillestar t mikroorganizmave n
njsin e vllimit, n form ekuacioni shprehet:
8,9

[2.2]

ku N
o
sht numri fillestar i mikroorganizmave t
gjall.

2.1.3. Konstantja e rezistencs termike [Z]
Konstantja e rezistencs termike (Z) prshkruan
rezistencn termike t mikroorganizmave. Ajo
sht prcaktuar si nj rritje e temperaturs s
nevojshme pr t shkaktuar reduktim n 90% t
kohs s reduktimit decimal D dhe n form
ekuacioni shprehet me:
8,9

[2.3]

N k
dt
dN
=
N No
t
D
log log
=
2 1
log log
1 2
T T
T T
Z
=
Laji & Laji

275
2.1.4. Koha e vdekjes termike [F]
Koha e vdekjes termike sht koha e duhur
pr t shkaktuar nj reduktim t vendosur n nj
popullat mikroorganizmash ose sporesh. Kjo
koh mund t shprehet si nj shumfish i vlers
s D.

Zakonisht n proceset termike t
ushqimeve t pazbrthyeshme, vlera e prdorur
pr kohn e vdekjes termike sht F = 12 D, q
sht vlera e D pr Clostridium botulinum.
8,9

2.2. MATERIALI DHE METODA
Studimi i parametrave termike t
mikroorganizmave n birr sht kryer n
laboratorin kimiko-mikrobiologjik t fabriks s
birrs SH.A. Birra Peja n Pej.
Materiali dhe metodat eksperimentale gjat
hulumtimit jan br sipas normave t MEBAK
(Mitteleuropische Brautechnische
Analysenkommision) dhe EBC (European Brewery
convention (Microbiology-Committee, Central
European brew-technical analysis commission).
2, 6

Materiali
Bazat ushqyese pr zhvillimin dhe identifikimin e
mikroorganizmave:
MRS Agar pr bakteret Lactobacillus spp. dhe
Pediococcus spp.
Malt Agar pr majan Saccharomyces
carlsbergensis,
Crystal Violet Agar pr majat e egra n birr,
Tretja e Ringovit, tretje fiziologjike.
2, 6, 10

Pajisjet
Vargu i epruvetave me nga 9 ml t tretsirs
fiziologjike t sterilizuar, raftet pr epruveta,
pipzat sterile prej 1 ml, kutit sterile t Pjetrit
(C 10 cm), lapsi pr shkrim mbi qelq, epruveta
me agarin ushqyes t prgatitur pr derdhje,
flakorja, mikroskopi, banja pr ngrohjen e ujit,
sterilizatori, inkubatori anaerob dhe aerob, pH-
metri.

2.3. IZOLIMI DHE KULTIVIMI I
MIKROORGANIZMAVE
Mnyrat e izolimit t mikroorganizmave n
t gjitha rastet sht br sipas metods s Koch-
ut n terren selektiv n katr etapa:
2, 6, 10
marrja e mostrave: birra dhe maja jan marr
gjat procesit t prodhimit,

- prgatitja e hollimeve n principin 1:10
1
, 1:10
2
,
1:10
3
, 1:10
4
, dhe1:10
5
,
mbjellja n terrene ushqyese selektiv: MRS
Agar pr bakteret Lactobacillus spp. dhe
Pediococcus spp., Malt Agar pr majan
Saccharomyces carlsbergensis dhe Crystal Violet
Agar pr majat e egra n birr,
2,6

- numrimi i kolonive t formuara,
- njsimi i numrit t mikroorganizmave n
mostrn baz, nn supozimin se secila koloni e ka
prejardhjen (formuar) prej nj qelize t vetme.
6, 10

Mostrat baz pr hulumtim trajtimit termik t
mikroorganizmave t izoluara jan si n vijim:
Pr bakteret e gjinis Lactobacillus spp.-Mostra e
par: 1.210
4
[CFU/ml], mostra e dyt:

5.610
4

*CFU/ml+, mostra e tret: 3.610
4
[CFU/ml] dhe
mostra e katrt: 5.010
4
[CFU/ml].
Pr bakteret e gjinis Pediococcus spp.-Mostra e
par: 6.710
4

5.2510
4

[CFU/ml], mostra e tret: 6.810
4
[CFU/ml] dhe
mostra e katrt: 3.210
5
[CFU/ml].
Pr majat e egra-mostra e par: 1.4510
5


4.010
5
[CFU/ml],
mostra e tret: 5.210
4
[CFU/ml] dhe mostra e
katrt: 3.410
5
[CFU/ml].
Pr majat Saccharomyces carlsbergensis-katr
mostrat: 110
5
[CFU/ml].

3. REZULTET DHE DISKUTIMI
3.1. Prcaktimi i kohs s reduktimit decima, D
Numri i mikroorganizmave t mbijetuar gjat
trajtimit n temperatura pr koh t caktuar pr
bakteret Lactobacillus spp. (54, 56, 58 dhe 60 C)
sht paraqitur n tabeln 3.1, pr bakteret
Pediococcus spp. (56, 58, 60 dhe 62 C) n
tabeln 3.2, pr majat e egra (48, 50, 52 dhe
54C) n tabeln 3.3 dhe pr majat
Saccharomyces carlsbergensis (47, 49, 50 dhe
52C) n tabeln 3.4.
Njsimi i kohs s reduktimit decimal sht br
prmes regresionit njfish linear t programit
MINITAB 15 i cili sht paraqitur gjithashtu n
figurat 3.1, 3.3, 3,5 dhe 3.7.
3,8
Laji & Laji

276

Barazimet matematikore dhe koeficientet e
drejtimit (k.d.) t drejtzave t fituara pr
njsimin kohs s reduktimit decimal jan:
Pr bakteret Lactobacillus spp.:
N 54 C: Y = -0,0111 X + 4.079,
2
= 0.995,
N 56 C: Y = -0.01995 X + 4.746,
2
= 0.980,
N 58 C: Y = -0.03327 X + 4.556,
2
= 0.984,
N 60 C: Y = -0.05537 X + 4.699,
2
= 0.988.
Koha e reduktimit decimal e njsuar n: 54 C
(D= 1.5 min), 56 C (D=0.835 min), 58 C (D=0.5
min) dhe 60 C (D=0.3 min).

Pr bakteret Pediococcus spp.:
N 56 C: Y= - 0,036 X + 4.827
2
= 1,
N 58 C: Y = - 0.0648 X + 4.72,
2
= 0.998,
N 60 C: Y = - 0.1165 X + 4.83,
2
= 0.952,
N 62 C: Y = - 0,165 X + 5,505 ,
2
= 0.952.
(D=0.463 min), 58 C (D=0.257 min), 60 C (D=0.143
min) dhe 62 C (D= 0.101 min).
Pr majat e egra:
N 48 C: Y = - 0,2447 X + 5.457,
2
= 0.987,
N 50 C: Y = - 0.679 X + 5.76,
2
= 0.997,
N 52 C: Y = - 1.89 X + 5.725,
2
= 0.994,
N 54 C: Y = - 0.0857 X + 5.65,
2
= 0.983.
(D=4.08 min), 50 C (D=1.47 min), 52 C (D=0.53
min) dhe 54 C (D= 0.195 min).

Pr majat Saccharomyces carlsbergensis:
N 47 C: Y = - 0.29X + 4.1,
2
= 0.954,
N 49 C: Y = - 0.0102X + 4.1.
2
= 0.950,
N 50 C: Y = - 0.0282X + 4.4,
2
= 0.962,
N 52 C: Y = - 0.069X + 4.2.
2
= 0.964.
(D=3.45 min), 49 C (D=1.63 min), 50 C (D=0.59
min) dhe 52 C (D= 0.24 min).

54C 56C 58C 60C
Koha [s] N [CFU/ml] Koha [s] N [CFU/ml] Koha [s] N [CFU/ml] Koha [s]
N
[CFU/ml]
0 12000 0 55730 0 36000 0 50000
50 5010 30 3500 20 15180 10 6530
100 660 60 310 40 960 20 1920
150 340 90 290 60 154 30 350
200 60 120 170 80 56 40 166
250 20 150 24 100 20 50 50
300 5 180 10 120 3 60 22
360 1 220 1,4 140 1 80 1
Tabela 3.1. Numri i baktereve Lactobacillus sp. t mbijetuar

Laji & Laji

277
56C 58C 60C 62C
Koha [s] N [CFU/ml] Koha [s] N [CFU/ml] Koha [s] N [CFU/ml] Koha [s]
N
[CFU/ml]
0 67150 0 52500 0 68000 0 320000
15 15890 10 7386 5 6336 5 12550
30 5540 20 2530 10 9497 10 15530
45 1380 30 410 15 510 15 405
60 456 40 120 20 436 20 210
75 120 50 23 25 41 25 13
90 38 60 6 30 20
105 10 70 1
120 3
Tabela 3.2. Numri i baktereve Pediococcus sp. t mbijetuar

48C 50C 52C 54C
Koha [min] N [CFU/ml] Koha [min] N [CFU/ml] Koha [min] N [CFU/ml] Koha [min]
N
[CFU/ml]
0 144980 0 400000 0 520000 0 340000
5 45135 2 38805 1 3220 0,25 51240
10 706 4 520 2 194 0,5 535
15 93 6 53 3 2 0,75 90
20 3 8 2 4 1 3
Tabela 3.3. Numri i majave t egra t mbijetuar

47C 49C 50C 52C
Koha,
min N, CFU/ml Koha, min N, CFU/ml Koha, min N, CFU/ml Koha, min N, CFU/ml
0 10000 0 10000 0 10000 0 10000
3 4355 1 12890 0,5 12060 0,25 5788
6 94 2 191 1 1450 0,5 33
9 50 3 538 1,5 22 0,75 19
12 4 4 23 2 6 1 1,07
5 22 2,5 2
6 3
Tabela 3.4. Numri i mikroorganizmave t mbijetuar Saccharomyces carlsbergensis

3.2. Prcaktimi i rezistencs termike-Z
Laji & Laji

278

Konstantja e rezistencs termike Z sht njsuar
prmes vlerave t regresionit njfish linear t
logaritmit t kohs s reduktimit decimal dhe
sht paraqitur n grafikun gjysm logaritmik n
figurat 3.2, 3.4, 3.6, dhe 3.8.
3, 8
Konstantja e
rezistencs termike Z sht prcaktuar prmes
vlers pozitive reciproke t koeficientit t
drejtimit (k.d = - 1/Z) t drejtzave t fituara:
Pr bakteret Lactobacillus
Y = - 0.11585 X +1.954,
2
= 0.999;
pr Pediococcus sp.:
Y = - 0,112 X + 7.7 ,
2
= 0.987;
pr majat e egra:
Y = - 0.239X + 13.58,
2
= 0.970;
pr majat Saccharomyces carlsbergensis:
Y = - 0.22 X + 11.168,
2
= 1

Figura 3.1. Grafiku gjysm logaritmik i popullats
mikrobiale Lactobacillus sp. t mbijetuar

Figura 3.2. Grafiku gjysm logaritmik i kohs s
reduktimit decimal n varsi t temperaturs

mikrobiale Pediococcus sp. t mbijetua


s majave t egra t mbijetuar

Laji & Laji

279


t majave Saccharomyces carlsbergensis t
mbijetuar


PRFUNDIMI
1. Pr bakteret Lactobacillus sp. koha e
reduktimit decimal sht: n 54
o
C (D=1.50 min),
56
o
C (D=0.83 min), 58
o
C (D=0.50 min), 60
o
C
(D=0.30 min) dhe konstantja e rezistencs
termike Z=8.63
o
C,
2. Pr bakteret Pediococcus sp. koha e reduktimit
decimal sht n: 56
o
C (D=0,463 min), 58
o
C
(D=0,257 min), 60
o
C (D=0,143 min), 62
o
C
(D=0,101 min) dhe konstantja e rezistencs
termike Z=8.9 C
3. Pr majat e egra koha e reduktimit decimal
sht n: 48
o
C (D=4.08 min), 50
o
C (D=1.47 min),
52
o
C (D=0.53 min), 54
o
C (D=0.195 min) dhe
konstantja e rezistencs termike Z= 4.54
o
C,
4. Pr majat e birrs Saccharomyces
carlsbergensis, koha e reduktimit decimal sht
n: 47
o
C (D=3.45 min), 49
o
C (D=1.63 min), 50
o
C
(D=0.59 min), 52
o
C (D=0.24 min) dhe konstantja e
rezistencs termike Z= 4.18
o
C.

LITERATURA
1. D.E. Briggs, C.A. Boulton, P.A. Brewing Science
and practice, Brookes and Roger Stevens, chapter
17 Microbiology. pp.622-863
2. Mihailovi M.B., Markovi S.B., Praktikum
praktine vebe iz mikrobiologjie, IDP ,,Nauna
knjiga Beograd, 1991. f-37-45, 63-67, 105-106,
157-158.
3. Tucker S.G. Food Biodeterioration and
Preservation, Chapter 3 Thermal Processing Ian J.
Britt 2008 by Blackwell Publishing Ltd, pp. 62-
70.
4. Mari V., Bohunicki J. Prirunik za
microbiologe u pivovarstvu, Tehnoloki fakultet,
Zagreb, 1972. pp. 63, 73, 83, 95-99, 110,124, 141,
153.
5. Morello A.J., Granato A.P., Mizer E.H.,
Laboratory Manual and Workbook in
Microbiology Applications to Patient Care 7th
Edition. SBN: 0-07-246354-6. Publication Date:
June 2002. Pp. 15-22, 33-35, 54-55, 59-62, 65-67,
247-253.
6. Mukatirovi M. Prevod Dip.in, Analitika EBC
III i Microbioloka analitika EBC. Evropska
Pivarska Konvencija. Beograd, 1985. Pp. 183-212,
192-217, 243-262.
Laji & Laji

280

7. Hysko M., Manual i mikrobiologjis, F.SH.M-
N. U.P. Tiran, 2005. Pp. 14-26, 41, 81-102, 133,
147.
8. Ramesh K. Shah Rochester, Fundamentals of
heatexchanger design. Institute of Technology,
Rochester, New York Formerly at Delphi Harrison
Thermal Systems, Lockport, New York, Dusan P.
Sekulic. University of Kentucky, Lexington,
Kentucky. Pp. 1-72.
9. Russell H. & Ayliffe's, Principles and Practice
of Disinfection, Preservation & Sterilization
Edited by: Adam P Fraise, Peter A Lambert, Jean-
Yves. Fourth edition 2004, Blackwell Publishing.
F-361-377.
10. Wilhelm L.R., Suter D.A., Brusewitz G.H. Food
& Process Engineering Technology. Amer Society
of Agricultural (2005). f-163-172.
11. Ramesh K. Shah Rochester, FUNDAMENTALS
OF HEAT EXCHANGER DESIGN. Institute of
Technology, Rochester, New York Formerly at
Delphi Harrison Thermal Systems, Lockport, New
York, Dusan P. Sekulic. University of Kentucky,
Lexington, Kentucky. f-1-72.
12. Russell, Hugo & Ayliffe's, Principles and
Practice of Disinfection, Preservation &
Sterilization Edited by: Adam P Fraise, Peter A
Lambert, Jean-Yves. Fourth edition 2004,
Blackwell Publishing. F-361-377.
13. Wilhelm L.R., Suter D.A., Brusewitz G.H. Food
& Process Engineering Technology. Amer Society
of Agricultural (2005). Pp. 163-172.


CRAK PROBLEMS IN THE METALIC STEEL STRUCTURE AND THE USE OF COMPUTING
METHODS FOR THE DEFINITION OF THE STRESS STATE IN THE CRAKS AREA
IDENTIFIKIMI I PROBLEMEVE T ARJEVE N STRUKTURAT METALIKE DHE PRDORIMI
I METODAVE KOMPJUTERIKE PR PRCAKTIMIN E GJENDJES S SFORCUAR N ZONN
E ARJEVE

KLODIAN GUMENI, JORGAQ KAANI, ODISE KOA
KESH sh.a, Tiran, Shqipri
Universiteti Politeknik i Tirans, Tiran, Shqipri
Email: gumenik@kesh.al

AKTET IV, 2: 281-286, 2011

PERMBLEDHJE
Qllimi i ktij punimi sht paraqitja e mnyrs s identifikimit t arjeve n strukturat metalike t galvanizuara (me
zink) n t nxeht dhe zgjidhjet konstruktive pr riparimin e tyre. Gjithashtu prshkruhen dhe metodat
joshkatrruese q prdoren pr kontrollin e ktyre kolonave pr gjetjen e defekteve t ndryshme strukturore t
lindura gjat procesit t prodhimit, saldimit ose galvanizimit t tyre. N kt punim tregohet metodologjia e gjetjes
s shkaqeve q kan uar n arjen e kolons (shtyllzs), si dhe zgjidhjet konstruktive e aksionet korrigjuese t
prdorura pr rivendosjen e karakteristikave fiziko-mekanike t kolons. Pr t kontrolluar kt zgjidhje
konstruktive u prdorn metodat analitike dhe ato me elemente t fundme t llogaritjes s kolons s riparuar. Pr
llogaritjen me elemente t fundme u prdor programi Straus 7 bazuar n Eurocodin 3. Pr verifikimin e
karakteristikave mekanike t materialit t kolonave u bn testet shkatrruese, si edhe vrojtimet kristalografike pr
prcaktimin e strukturs.
Fjalt kye: kolon metalike, galvanizim n t nxeht, ekzaminim mikrografik, testime joshkatrruese, testime
shkatrruese, modelim struktural pr analiz kompjuterike.

SUMMARY
The aim of this paper is to show the identification of the cracks in hot deep galvanized steel structure and to give the
solution for their repair. Also are described the nondestructive test used in order to control and determinate the
several structure defects comes from the processes of the fabrication, welding and galvanization. Also is given a root
cause analyses in order to detect the problems that give as a result the cracks in the column and the corrective
action used in order to reinstate the physical and mechanical features of the column. In order to check this
constructive solution analytic methods and also finite element programs are used. For the finite element calculation
the Straus 7 soft is used based on Euro cod 3. In order to verify the mechanical features of the row material
destructive test are used and also crystallographic survey for the structure feature.
Key words: steel column, hot dip galvanized, micrographic examination, nondestructive test, destructive test,
structural modeling for computer analysis.

HYRJE
N ditt e sotme prdorimi i strukturave prej
eliku ka marr nj zhvillim t madh. Pr
mbrojtjen e tyre nga korrozioni merren masa
mbrojtse, n prgjithsi prdoret zinkimi n t
nxeht. Por shpesh moszbatimi i parametrave t
proceseve teknologjike, si dhe mungesa e nj
plani t mir t kontrollit t cilsis bhen shkak
Gumeniet al

282

q t kemi defekte t ndryshme n strukturat
metalike dhe mosgjetja n koh e tyre bhet
shkak pr shkatrrime t ktyre strukturave.
Pikrisht humbja e ktyre koordinatave teknike
kan uar edhe n problemin q do t trajtohet
n kt artikull. N kt artikull do t
prshkruhen metodologjia dhe analizat e kryera
pr gjetjen e defekteve dhe m pas riparimi i
tyre. Objektivi i ktij studimi ishte gjetja e nj
mnyre riparimi pr t evituar zvendsimin me
kolona t reja t cilat do t kishin nj kosto mjaft
t lart.

Detektimi i arjeve dhe aksionet korrigjuese pr
eliminimin e tyre.
Kolonat metalike mbajtse t defektuara jan
pjes e nj ndrtese industriale. Detektimi i
ktyre arjeve u b pas montimit t kolonave n
pozicionet e tyre prfundimtare dhe prej aty filloi
faza e analizs s shkakut t ktyre arjeve [1].
Materiali i prdorur ishte S275JR, elik jo i lidhur
pr qllime strukturale.
Kolonat ishin kolona t prbra prej dy pjesve
kryesore IPE 400 t lidhura me profile U 100x50
mm dhe L 80x80 mm n formn e kapriats. Pas
matjeve t kryera u vu re se arjet kishin nj
gjatsi rreth 10 cm dhe ndodheshin n dy kolona
saktsisht n t njjtn lartsi nga bazamenti,
rreth 1.3 m, t vendosura si n murin e kolons,
ashtu edhe n dy flett e saj.
Pr t ndaluar progresin e arjes n t dy ant e
arjes u bn dy vrima t vogla. Gjithashtu u
kontrollua zona 250 mm rreth tyre me teste
joshkatrruese me pjesza magnetike (Figura 1)
pr t verifikuar nse do t kishim dhe mikroarje
t tjera n at zon.
Rezultati i testeve joshkatrruese ishte pozitiv n
faktin se nuk u gjenden mikroarje t tjera n
zonn prreth, si edhe n zona t tjera n lartsi
t ndryshme t kolons. Shkaqet e ktyre arjeve
mund t ishin t ndryshme, m t mundshmet
ishin:
1. Materiali baz i kolons nuk ishte sipas
specifikimeve teknike.
2. Fabrikimi i tyre, pra parametrat dhe mnyra e
saldimit mund t kishin qen t gabuara.
3. Parametrat e zinkimit n t nxeht
(temperatura dhe koha e qndrimit n vask)
mund t kishin qen t gabuara.
Verifikimi i sa m sipr filloi t bhej n rrug
paralele, pr t pasur n nj koh sa m t
shkurtr informacionin e duhur dhe pr t gjetur
m pas zgjidhjen e problemit. Analizat e procesit
t fabrikimit kan evidentuar shkakun e
mundshm t nj defekti t till. Gjat fazs s
prodhimit t kolons ka ndodhur nj prkulje e
brendshme e bazs s pafiksuar t kolons me
nj vler rreth 15-20 mm, pr shkak t saldimit t
pllakave dhe L-ve mbajtse n komponenten
vertikale. Pr ta rikthyer kolonn n formn
korrekte gjeometrike n bazn e kolons sht
salduar nj profil dhe pastaj me an t nj kriku
hidraulik sht ushtruar forc n gjendje t
ftoht, duke krijuar kshtu tensione t
brendshme n pikn e arjes. M pas gjat
procesit t galvanizimit, zhytja n banj t
ngroht zinku dhe m pas ftohja ka liruar kto
tensione t brendshme, dhe pr pasoj gjat
transportit dhe shkarkimit t kolonave ka filluar
arja e tyre.

Figura 1. NDT me pjesza magnetike

Pas ksaj analize u vendos ndrhyrja n kolonat e
dmtuara duke vendosur pllaka prforcuese t
lidhura me bulona n nj an pr flett ansore
vertikale dhe n t dy ant pr murin vertikal t
kolons. Nj lloj garancie pr kt zgjidhje jepte
dhe rezultati pozitiv i testimeve joshkatrruese.
N kt pik u kalua n llogaritjen e soliditetit t
Gumeniet al

283
kolonave t modifikuara me elemente t fundme
[2, 3].
Pr kto llogaritje u prdor softueri struktural
Straus 7, me ndihmn e t cilit u realizua kontrolli
i gjendjes s sforcuar n seksionin kritik [4, 5].
Pr tu prafruar me gjendjen hipotetike t
dmtimit t kolons, n fundin e saj aplikohet nj
zhvendosje 20 mm; si rrjet prdoren elementet
horizontale t kolons; pr nyj jan zgjedhur
pllakat pran seksionit kritik t kolons.
Kto llogaritje u bn sipas eurokodeve (1, 3, 5,
6).
Figura 2. Tensionet n pjesn e poshtme t
kolons.

MATERIALET
eliku i strukturs (profili dhe pllakat) S275JR (me
veti mekanike n prputhje me standardin UNI
10233-3).
Bulonat 8.8
N figurn 2 jepet shprndarja e sforcimeve n
pjesn e poshtme kurse n figurn 3 jepet
shprndarja e sforcimeve n seksionin kritik.

Figura 3. Shprndarja e tensioneve n seksionin
kritik

Pasi u bn llogaritjet e kolons me metodn e
prshkruar m sipr u vu re se sforcimi maksimal
n seksionin kritik ishte 250 MPa, pran kufirit t
rrjedhshmris s materialit.
Tensioni maksimal n prforcuesen horizontale
ishte 134 MPa, ndrsa n prforcuesen diagonale
ishte 141 MPa, n elementet e jashtme 171 MPa
n pikn e Gausit dhe 235 MPa n pikn e tehut.
Edhe pse sforcimet n seksionin kritik ishin m t
ulta se kufiri i soliditetit t materialit,
bashkveprimi i proceseve t saldimit dhe t
galvanizimit n t nxeht mund t shpjegonin
formimin e arjeve t vrejtura.

Kontrolli i lidhjeve me bulona
Gumeniet al

284

Forcat e jashtme maksimale q veprojn n
kolon, t marra nga llogaritjet pr verifikimin e
ndrtess me konstruksione metalike, jepen si
m posht:
N
d
= 1810.6 kN
M
dy
= 10.66 kNm
M
dz
= 4.6 kNm
V
d
= 58 kN
N
d
ndahet ndrmjet murit t kolons dhe dy
fletve ansore n prpjestim me siprfaqet e
tyre.
Bashkimi n murin e kolons
Siprfaqja e murit = 331 x 8.6 = 2846.6 mm
Siprfaqja totale e seksionit = 8450 mm
Forca aksiale: 1810.6 x 2846.6 / 8450 = 609.9 kN
Bulonat 6 M24, klasa 8.8, 2 plane rezistente
Forca prerse q vepron n bulon:
S
d
= [(609.6/2 x 6) + (58/2 x 6)]
0.5
= 51.0 kN
Llogaritja n prerje e bulonit:
S
r
= 0.6 x 353 x 800/1.25 = 135.5 kN > 51.0 kN
Pr siguri i referohemi dhe zons me sforcime n
trheqje t bulonit.
Llogaritja n shtypje lokale (trashsia e murit 8.6
mm):
F
b,Rd
= 2.5 x 275 x 24 x 8.6 / 1.25 x 1000 = 113.5
kN > 2 x 51.0 = 102.0 kN
Kontrolli global i pllaks, trashsia e pllaks 10
mm):
= 609600 / 2 x 10 x (250 3x24 ) = 171.2 Mpa <
275 MPa

Bashkimi me fletn vertikale t kolons
Forca aksiale: (1810.6 -609.9) / 2 = 600.35 kN
bulonat 6 M24, klasa 8.8, 1 plan rezistent.
Forca prerse q vepron te buloni:
S
d
= 600.35 / 6 + 10.66 / 0.4x6 + 4.6 / 0.1x3 =
100.1 + 4.5 + 15.3 = 119.9 kN
Llogaritja n prerje e bulonit:
S
r
= 0.6x353x800/1.25 = 135.5 kN > 119.9 kN
Pr siguri i referohemi dhe zons me sforcime n
trheqje t bulonit.
Llogaritja n shtypje lokale (trashsia e flets 13.5
mm):
F
b,Rd
= 2.5 x 275 x 24 x 13.5 / 1.25 x 1000 = 178.2
kN > 119.9 kN
Kontrolli global i pllaks (trashsia e pllaks 20
mm):
= 119900 x 6 / 20 x (180 2 x 24 ) = 272.5 MPa
< 275 MPa
Rezultatet tregojn se kjo zgjidhje ishte e
prshtatshme dhe restauronte kushtet fillestare.
Megjithse llogaritja me elemente t fundme
ofronte garanci pr funksionalitetin e strukturs
dhe jetgjatsin e saj sipas projektit, ajo nuk
tregonte shkaqet e ktij defekti. Prandaj n
funksion t ides se ndoshta materiali i prdorur
nuk ishte sipas specifikimeve teknike u shkua m
thell n kt drejtim duke testuar me prova
shkatrruese mostra (kampion) t marra, si nga
zona me defekt, ashtu edhe nga ajo e
padefektuar e kolons. Prve provave mekanike
do t bhej edhe ekzaminimi i strukturs s
mostrave t marra.
T dy mostrat e marra iu nnshtruan testeve t
njjta si m posht:
1. Dokumentacioni fotografik:
2. Ekzaminimi mikrografik:
3. Prova n trheqje
4. Prova n goditje Sharpi (me prerje V n
temperaturn nga 66C n 40C):
5. Prcaktimin e trashsis s shtress s zinkut
pr njsi t siprfaqes:

Rezultati pr mostrn e marr nga zona pa arje
sht:
Mostra rezulton me nj struktur ferritike me
ishuj perliti, prani prfshirjesh jometalike me
form t zgjatur.
Duke iu referuar rezultateve t testeve materiali i
prdorur ishte n prputhje me krkesat e
materialit t deklaruar.

Rezultati pr mostrn e marr nga zona me arje
sht:
N Figurn 4 tregohet zona termikisht e alteruar
me nj mikroarje, ecje ndrkokrrizore dhe nj
struktur ferritike me ishuj perliti, prani
prfshirjesh jometalike me form t zgjatur.

Prova n trheqje
Rezultatet e testit jepen n Tabeln 1.
Prova n goditje
Rezultatet e testit jepen n tabeln 2.
Gumeniet al

285
Duke iu referuar rezultateve t testeve shohim se
materiali i prdorur ishte n prputhje me
krkesat e materialit t deklaruar.

Marka Pozicioni A / trashsia
mm
B / gjersia
mm
seksioni
mm
2

ReH
N/mm
2

Rm
N/mm
2

%
T1 gjatsor me traun 12.9 19.9 256.71 331.50
470.90 33.33
Tabela 1. Rezultati i testit pr provn n trheqje

Marka Pozicioni a/trashsia
mm
b/gjersia
mm
Temperatura
C
Energjia
J
Mesatarja
J
B1(*) KV in PM 10.00 10.00 -7 186 158
B2(*) KV in PM 10.00 10.00 -7 152
B3(*) KV in PM 10.00 10.00 -7 135
Shnim: (*) Mostra sht marr n pjesn e jashtme t kolons (piata)
Tabela 2. Rezultati i testit pr provn e soliditetit n goditje (ekici i Sharpit)

Mostra Masa e mostrs
para heqjes s
veshjes (g)
Masa e mostrs
pas heqjes s
veshjes (g)
Madhsia e
siprfaqes s
ekspozuar t mostrs
(mm
2
)
Masa e njsis s
siprfaqes gjat
zhytjes n t
nxeht (g/mm
2
)
Trashsia
e veshjes
(m)
Me arje 88.7045 85.1623 2523.43 1403.72 194.96
Tabela 3. Rezultati i testit pr prcaktimin gravimetrik t mass s njsis s siprfaqes s veshjes t
materialeve ferroze gjat zhytjes n banj t nxeht zinku

Prcaktimi gravimetrik i mass s njsis s
siprfaqes s veshjes s materialeve ferroze
gjat zhytjes n banj t nxeht zinku.
Rezultatet e testit jepen n Tabeln 3.

Analiza e studimit t kryer
Nga studimi i kryer nuk ishte e mundur t
identifikohej nj indikacion i qart dhe univok
prse kishin ndodhur arjet n kolona. U verifikua
q vetit fiziko-mekanike ishin n prputhje me
vlerat q jepen npr standarde pr materialin e
dhn, kshtu q supozohet se arjet jan
shkaktuar si pasoj e veprimit t njkohshm t
disa faktorve:
1. Proces jo i prshtatshm i galvanizimit n t
nxeht (p.sh. parangrohje jo e prshtatshme,
koha e zhytjes n banj, prbrje ose
temperatur e gabuar e banjs s zinkut), prania
e tensioneve t mbetura (t shkaktuara nga
saldimi ose zhytja disa her n banj e pjesve
me prmasa t mdha ose mnyrat e lidhjes),
zgavra t strukturs, fenomeni i brishtzimit
likuid t metalit, pra humbja e duktilitetit t
elikut n prani t nj likuidi t caktuar, kjo
dukuri vrehet pikrisht gjat zinkimit n t
nxeht (Liquid Metal Embrittlement LME; Liquid
Metal Assisted Cracking LMAC), si evidentohen
edhe n literaturn shkencore [6].
2. Analizat e kryera tregojn se arjet kan
ndodhur gjat ose menjher pas kohs s
zhytjes n banjn e zinkut: ky aspekt evidentohet
me zinkun e derdhur n drejtim t siprfaqes s
ar, kshtu duke u bazuar n verifikimet e
msiprme dhe duke u bazuar n sigurin e
materialit baz, si tregohet nga analizat, ishte
evidente se nuk jan t pritshme arje t tjera t
reja.
3. Trashsia (dhe trashsia e ndryshme e
shtresave t zinkuara), si dhe pamja finale e
galvanizimit n t nxeht, jan rezultat i
parametrave t ndryshm: prbrja kimike e
elikut (n mnyr t veant prmbajtja e silicit,
karbonit dhe fosforit), konditat e siprfaqes,
temperatura dhe prbrja kimike e zinkut t
prdorur n banj si dhe koha e zhytjes.
Gumeniet al

286

4. Megjithat, trashsia e madhe e veshjes,
pamja gri e errt, jan njlloj me pamjen me
shklqim n termat e shkalls s korrodimit
atmosferik, si tregohet edhe n literaturn
shkencore [6].

Figura 4. Ekzaminimi mikrografik i mostrs t marr nga pjesa e dmtuar e kolons

PERFUNDIME
- Vetit fiziko-mekanike t materialit baz jan
n prputhje me vlerat e dhna n standarde pr
kt material.
- arjet kan ardhur si pasoj e lirimit t
tensioneve t mbetura nga procesi jo i rregullt i
saldimit.
- Nuk jan respektuar parametrat e zinkimit n t
nxeht, duke i dhn kshtu koh materialit t
liroj tensionet e mbetura dhe t ahet.

BIBLIOGRAFIA
1. A. Liu, Mechanics and Mechanisms of fracture
/An Introduction (1993)
2. G. Ballio e C. Bernuzi (2008), Progettare
costruzioni in acciaio.
3. UNI EN 1993-1-1:2005-Eurocode 3 Design of
steel structure - Part 1-1: General rules and rules
for buildings
4. G. Ballio e F.M. Mazzolani (2009). Strutture in
acciaio: Sistemi strutturali - Sicurezza e carichi -
Materiale unioni e collegamenti - Resistenza e
stabilita.
5. UNI EN 1998-1-8:2005-Eurocode 3 Design of
steel structure - Part 1-8: Design of connecting
devices.
6. ASM Handbook, Corrosion, fundamentals,
testing and protection (1994).


ELECTROCHEMICAL BEHAVIORS OF LEAD AND LEAD ALLOYS IN SULFURIC ACID
SOLUTION FOR THE PRODUCTION OF LEAD ACID BATTERIES
VETITE ELEKTROKIMIKE T PLUMBIT DHE LIDHJEVE T PLUMBIT N ACIDIN SULFURIK
PR PRODHIMIN E BATERIVE ACIDE T PLUMBIT

NUSHE LAJI, MIRJANA METIKOS-HUKOVIC
Email: nushelajqi@yahoo.com)

AKTET IV, 2: 287-293, 2011

PERMBLEDHJE
Vetit elektrokimike t plumbit t pastr dhe lidhjeve Pb-Sb, Pb-Ca-Sn n acid sulfurik sht studiuar me an t
voltametris ciklike. Mikrostruktura e lidhjeve sht ekzaminuar me ann e mikroskopit elektronik. Antimoni sht
nj element lidhs me rendsi n q prdoret n prodhimin e baterive acidike t plumbit pr shkak t vetive t tij
pozitive. Megjithat ai ka edhe ndikim negativ te baterit prandaj sht rritur tendenca e zvoglimit t sasis s tij
n lidhje ose zvendsimi me Ca. Antimoni ndikon n rritjen e mbitensionit te oksigjenit dhe zvoglimit te
mbitensionit te hidrogjenit prandaj bateria acidike e plumbit krkon mirmbajtje t rregullt. Lidhja e plumbit me
kalcium dhe kallaj nuk ka ndikim n vetit elektrokimike t plumbit n acid sulfurik. Kalciumi si element lidhs ka
ndikim pozitiv ne vetit mekanike t plumbit prandaj po rritet prdorimi i tij pr prodhimin e baterive pa
mirmbajtje.
Fjal kye: elektrodat e plumbit, plumb-antimon dhe plumb-kalcium.

SUMMARY
The electrochemical properties of pure lead, Pb-Sb and Pb-Ca-Sn alloys in sulfuric acid solution in potential range
between hydrogen and oxygen evolution has been studied using cyclic votammetry. The microstructure of
investigated alloys was examined by using scanning electronic microscopy. Antimony is an important alloying agent
in lead alloys for lead acid battery production due to its positive influence and some lacks too, there is tendency of
lowering its amount in lead alloys or its replacement with Ca. It was found that that antimony increases the oxygen
overvoltage and decreases the hydrogen one. Therefore the lead acid battery needs regular maintance. Alloying lead
with calcium and tin has no influence on its electrochemical behavior in sulfuric acid solution. Ca as alloying element
has a positive effect on mechanical properties of lead alloy and therefore its use in the maintance free lead acid
battery production in increasing.
Key words: lead, lead-antimony and lead-calcium electrodes

1. HYRJE
Vetit elektrokimike t elektrods s plumbit n
acid sulfurik korrepondojn me vetit
elektrokimike t baterive acidike t plumbit. Edhe
pse materiali i rrjetave t baterive nuk merr pjes
direkt n proceset primare t ngarkimit dhe
shkarkimit, ai shpesh her e kufizon shfrytzimin
e mass aktive dhe jetn e bateris. Antimoni
ende prdoret si element lidhs pr prodhimin e
rrjetave t baterive acidike t plumbit. Ai shtohet
pr prmirsimin e vetive mekanike t plumbit,
procesit t derdhjes dhe mikrostrukturs.
1-14

Antimoni poashtu prmirson lidhjen e rrjets s
plumbit me mas aktive dhe jetzgjatjen e
bateris. Por, shtimi i antimonit ka edhe ndikim
negativ. Ai e ka mbitensionin e lirimit t
hidrogjenit m t ult se plumbi dhe vjen deri te
lirimi i gazeve dhe vetzbrazja e pllaks negative.
Laji & Metikos-Hukovic

288

Pr kt arsye lidhja Pb-Sb (4.5-11% Sb) nuk
mundet t prdoret n baterit e mbyllura pa
mirmbajtje. Vitet e fundit prbrja e antimonit
n lidhje sht zvogluar ose eliminuar
plotsisht.
Me zvendsimin e rrjetave t legurs plumb-
antimonit me legurn plumb-kalcium, reaksionet
ndihmese (lirimi i oksigjenit n elektrodn
pozitive dhe lirimi i hidrogjenit n elektrodn
negative) jan kufizuar q ka rezultuar n
baterin pa mirmbajtje.
Me qllim t njohjes s ndikimit t elementeve
leguruese, antimonit dhe kalciumit, n baterit
acidike t plumbit jan hulumtuar veti
elektrokimike t plumbit t pastr dhe legurave
Pb-Sb dhe Pb-Ca n mesin e acidit sulfurik me
ann e voltametris ciklike dhe jan br
hulumtimet e mikrostrukturs s ktyre legurave
me ann e mikroskopit elektronik (Scanning
Electron Microscopy, SEM ).

2. MATERIALET DHE METODAT
N kt punim jan hulumtuar vetit
elektrokimike t plumbit t pastr, lidhjeve Pb-Sb
dhe Pb-Ca n tretsirn 0,5 M H
2
SO
4
,
Prqndrimi prej 0,5 M H
2
SO
4
sht prqendrimi
i acidit t baterive.

2.1. Prbrja kimike e materialeve
Plumbi i pastr: 99.998 % Pb
Lidhja Pb-Sb:
(1) 4.50 Sb, 0.025 % Sn, 0.05 % Cu, 0.09 % As
(2) 2.75 Sb, 0.160 % Sn, 0.06 % Cu, 0.11 % As, 0.007
% S
(3) 1.30 Sb, 0.220 % Sn, 0.08 % Cu, 0.16 % As, 0.010
% S
Lidhja Pb-Ca:
0.1 % Ca, 0.21 % Sn, 0.03 % Al

2.2. Metodat e matjeve
Elektrodat e hulumtuar punuese nga plumbi dhe
legurat Pb-Sb dhe Pb-Ca n form pllake, kundr
elektroda nga platini dhe elektroda referente e
Kalomelit, t gjitha potencialet n punim jan
dhn n raport me kt elektrod. Para do
matje, mostra sht grryer me letr t lagsht
zmerile SiC deri n madhsi 1000, sht pastruar
n avullin e izopropanolit, shprlar n uj dy
her t distiluar, pastruar ultraz dhe thar n
ajr.
Matjet elektrokimike jan br n qeluln me tri
elektroda Corrosion Cell System Model K47, me
an t aparaturs t firms Princeton Applied
Research (PAR&EGG (model 273)
potenciostat/galvanostat. Te gjitha eksperimente
jan br n temperatur t dhoms (22
o
C). Para
do matje, mostra sht polarizuar katodikisht ne
potencialin -0.7 V pr 60 s m qellim t
reduktimit te oksidit te formuar spontanisht n
siprfaqen e elektrods. Mikrostruktura e
legurave te hulumtuara sht br me ann e
mikroskopi elektronik (Scanin Electron
Microscopy, SEM).

3. REZULTATET DHE DISKUTIMI
3.1. Analiza e lidhjeve t Pb me ann e metods
SEM
3.4.1. Ndikimi i Sb n mikrostrukturn e legurave
t Pb-Sb
Lidhjet plumb-antimon, t cilat prdoren pr
prodhimin e baterive acidike t plumbit,
prmbajn 4.5-12% Sb. Antimoni ndikon ne
prmirsimin e vetive mekanike t plumbit,
lidhjen e rrjets se plumbit me mas aktive dhe
jetzgjatjen e bateris. Antimoni megjithat ka
ndikim negativ ne disa karakteristika t baterive.
Mbitensioni i lirimit t hidrogjenit n elektrodat
nga legura plumb-antimon sht m i ulet s sa i
plumbit t pastr. Nj nga metodat pr pengimin
e ndikim te dmshm te antimonit pa zvoglimin
e ndikimit pozitiv t tij sht zvoglimi i sasis se
tij ne legure deri 1% Sb. Por me zvoglimin e
sasis se antimonit n legure keqsohen vetit
mekanike t legurs. Derdhja e lidhjes me
prbrje 4-6% Sb bhet pa pengesa. Rrjetat
ngurtsohen shpejt dhe prmbajn strukture t
imt kristalore si shihet n figurn 1. Me
zvoglimin e sasis s antimonit n legure deri 2-
3% dhe matej deri 1% Sb prodhimi i rrjetave
vshtirsohet mjaft, legura ngurtsohet vshtir
dhe formohen struktura t dendriteve t gjata.
4,
10
Struktura kristalore e vrazhd gjat kohs s
ftohjes shkakton arje t rrjetave.

289

Figura 3.1. SEM mikrografit e lidhjeve t
plumbit: (a) 4.5% Sb, (b) 2.75% Sb pa pranin e
nukleanteve, (c) 1.3% Sb pa pranin e
nukleanteve, (d) 1.3% Sb me bakr dhe sulfur si
nukleant.
Problemi i derdhjes s lidhjeve me sasi t
zvogluar t antimonit sht zgjidhur me shtimin
e bakrit dhe sulfurit si elemente nukleus.
Elementet nukleus ndikojn n formimin e
strukturs s imt uniforme t rrjetave t
plumbit si shihet n figurn 1.d.

3.2. Ndikimi i Ca n mikrostrukturn e legura e
t Pb-Ca
Problemi kryesor gjat derdhjes se rrjetave t
legurs Pb-Ca sht kontrollimi i prbrjes s
kalciumit dhe formimi i madh i skorieve q
shkaktohet me oksidimin e kalciumit. Pr
prbrje normale t kalciumit (0.08-0.1%) rrjetat
ngurtsohen dhe prmbajn strukture t imt
kristalore. N munges t kalciumit rrjetat e
derdhura prmbajn struktur t vrazhd
kristalore (figura 3.2.) jan relativisht t buta dhe
nuk mund t pastohen.

Figura 3.2. SEM mikrografit e lidhjeve t
plumbit: (a) 0.1% Ca, (b) 0.65% Ca.
Zmadhimi 600 X

(d)

290

Problemi i oksidimit t kalciumit dhe formimit t
skories zgjidhet me shtimin e aluminit n lidhjen
Pb-Ca. Alumini n lidhjet plumb-kalcium n sasit
prej 0.012% n mnyr efikase e pengon
oksidimin e kalciumit dhe kjo legure mund t
zvendsoj legurat plumb-antimon pr
prodhimin e baterive acidike t plumbit. Shtimi i
aluminit n legur prmirson vetit mekanike
sepse e tr sasia e kalciumit prdort pr
ngurtsimin e rrjets.
Faktor kufizues t vetive elektrokimike t legurs
plumb-kalcium sht q gjat ngarkimit formohet
cipa pasive (PbO-tetragonale) n siprfaqen e
rrjets. Me shtimin e 0.2-0.3% Sn n lidhjet
plumb-kalcium dhe lidhja plumb-antimon e
prmirson dukshm procesin e ngarkimit dhe
pas shkarkimit t thell dhe e pengon formimin e
cips s PbO n mes rrjets dhe mass aktive.
11,
12

3.2 Vetit elektrokimike t Pb n 0.5 M H
2
SO
4
Kur elektroda e plumbit polarizohet n mes
potencialeve t lirimit t hidrogjenit dhe
oksigjenit zhvillohen nj ser reaksioneve. Dy
reaksione t cilat zhvillohen n potencialet
reversibile Pb/PbSO
4
/PbO
2
/PbSO
4
, iu prgjigjen
reaksioneve t shkarkimit dhe ngarkimit t
elektrods negative dhe pozitive n baterit
acidike t plumbit, PbO
2
/H
2
SO
4
/Pb:
Pb + SO
4
2-
PbSO
4
+2e
-
E
o
= -0.356 V vs ENH 3.1

PbO
2
+ SO
4
2-
+ 4H
+
+2e
-
PbSO
4
+ 2H
2
O
E
o
= 1.685 V vs ENH 3.2
PbO
2
+ 2H
2
SO
4
2-
+ Pb 2 PbSO
4
+ 2H
2
O
E
o
= 2.041 V vs ENH 3.3
Reaksionet ansore gjat ngarkimit t bateris
jan:
2H
+
+ 2e
-
H
2
3.4
H
2
O O
2
+ 2H
+
+ 2e
-
3.5

N figurn 3.3 sht dhn voltamogrami ciklik i
regjistruar n fushn e potencialeve prej -0.1 deri
2.3 V me shpejtsi t ndrrimit t potencialit prej
10 mV s
-1
. Polarizimi anodik fillon n potencialin -
0.1, dhe zhvillohet lirimi i hidrogjenit sipas
reaksionit 3.4. Me rritjen e potencialit vije deri t
rritja e rrymave anodike pr shkak t rritjes s
tretshmris plumbit. Jonet e formuara t Pb
2+

reagojn me jonet SO4
2-
dhe fundrrojn si
PbSO
4
:
Pb = Pb
2+
+ 2e 3.6
Pb
2+
+ SO
4
2-
=PbSO
4 3.7

Figura 3.3. Voltamogrami ciklik i Pb-elektrods n
0,5 M H
2
SO
4
, shpejtsia e ndrrimit t
potencialit, v = 10 mV s
-1

Si rezultat i formimit te PbSO
4
n voltamogram
lajmrohet maksimumi anodik i rryms A
1
.
1-3
Me
polarizimin e mtejshm rryma bije dukshm dhe
sht e pavarur nga potenciali. Siprfaqja e
elektrods mbulohet me shtresn poroze t
PbSO
4
. N kt mnyr formohet sistemi
elektrodik Pb/PbSO
4
/H
2
SO
4
. Ndrsa n siprfaqen
kufitare Pb/PbSO
4
vije deri t formimi i PbO sipas
reaksionit:
Pb
2+
+ 2OH
-
= Pb(OH)
2
= PbO + H
2
SO
4
3.8
Si rezultat i ktij procesi n voltamogramin ciklik
lajmrohet maksimumi i rryms A
2
.
5-7
N
potencialet m pozitive n mnyr t
vazhdueshme ndrron stekiometria e oksidit.
Oksidi PbO oksidohet n PbOn (1<n<2) dhe vije
-PbO
2
:
PbO PbO
n
-PbO
2 3.9
Me polarizimin e mtejm anodik vije deri t
oksidimi i PbSO
4
-PbO
2
n siprfaqen kufitare

291
PbSO
4
/H
2
SO
4
.
6, 7
Rritja e madhe e rryms n
potencialet mbi 1.65 V sht rezultat i lirimit t
-PbO2.
H
2
O O
2
+ 2H
+
+ 2e
- 3.10
Maksimumi i rryms s formimi -PbO
2
sht i
mbuluar nga rryma e lirimit t oksigjenit,
megjithat maksimumi i rryms K
3
i prgjigjet
reduktimit t ktij oksidi:
-PbO
2
PbSO
4 3.11
N ciklin katodik maksimumi i rryms K
2

lajmrohet si rezultat i reduktimit t PbO
2
, -
PbO
2
PbSO
4,
ndrsa maksimumi i rryms K
1

sht rezultat i reduktimit t PbSO
4
Pb

3.3 Ndikimi i Sb n vetit elektrokimike t Pb n
0.5 M H
2
SO
4
Hulumtimi i elektrodave Pb-Sb me prbrje t
ndryshme t antimonit sht br me qllim t
njohjes s ndikimit t antimonit n vetit
elektrokimike t plumbit. Figura 3.4. ilustron
voltamogramin tipik ciklik, i cili sht fituar n
elektrodat Pb, dhe Pb-Sb n potencialet prej -1.0
deri 2.3 V, n 0.5 M H
2
SO
4
. Me krahasimin e
voltamogrameve ciklike t fituara n plumb t
pastr dhe elektrodat Pb-Sb n kushte t njjta
shihet se n ciklin anodik n potencialin 0.1 V
lajmrohet maksimumi i rryms As, ndrsa n
ciklin katodik n potencialin -0.2 V maksimumi
reduktues, t cilt iu prgjigjen oksidimit dhe
reduktimit t antimonit t pranishm n legur.
Gjate polarizimit anodik, s pari oksidohet
plumbi duke formuar shtresn poroze t PbSO4,
q i prgjigjt maksimumit t rryms A
1
. Prania e
antimonit n legure nuk ndikon dukshm ne kt
maksimum t rryms. Me oksidimin e mtejme t
elektrods vije deri oksidimi i antimonit n
Sb
2
O
3
, q n voltamogramin ciklik i prgjigjet
maksimumi As.
N potencialet m pozitive nga potenciali i
oksidimit t antimonit (As) vije deri te formimi i
oksidi i przier PbSb
2
O
6
.
8, 9
Prania e Sb n
shtresn e oksidit si PbSb
2
O
6
favorizon formimin
e -PbO
2
(tetragonik ngjyre e kuqe) dhe
-PbO
2
(ortorombik,
ngjyr e verdh).
13, 14
Procesi anodik i formimit t
PbO
2
dhe lirimit te oksigjenit n elektrodn Pb-
Sb zhvillohet n potencialet m pozitive n
krahasim me elektrodn e plumbit.

Figura 3.4. Voltamogramet ciklike n elektrodat:
(a) Pb, (b) Pb-Sb 2.75% Sb, (c) Pb-Sb 4.5% Sb n
0,5 M H
2
SO
4
, v = 10 mV s
-1

N ciklin katodik madhsia e maksimumeve K
3

dhe K
2
q iu prgjigjen reduktimit t -PbO
2
(K
3
)

292

dhe oksideve tjera t plumbit (K
2
) jan dukshm
m t vegjl se sa t plumbit t pastr. Kjo
nnkupton se antimoni ndikon n zvoglimin e
shpejtsis se formimit t -PbO
2
gjat oksidimit
anodik. Ky efekt ndikon n rritjen e jetzgjatjes s
pllaks pozitive t bateris acidike t plumbit.
11

Figura 3.5. Voltamogram ciklik i fituar n
elektrodn Pb-Ca-Sn n 0,5 M H
2
SO
4
, v = 10 mV
s
-1
.

3.4. Ndikimi i Ca n vetit elektrokimike t Pb n
0.5 M H
2
SO
4
Hulumtimi i vetive elektrokimike t legurs Pb-Ca
ka nj rendsi t madhe pr baterit acidike pa
mirmbajtje. Kalciumi shtohet pr prmasimin e
vetive mekanike t plumbit. Prania e kalciumit n
legure ndikon n vetit elektrokimike t plumbit
por jo aq dukshm si antimoni. Sipas I-E lakorve
t paraqitura n figurn 3.5 shihet qart se legura
Pb-Ca-Sn n pikpamje elektrokimike sht me e
ngjashme me plumbin se sa me legurn Pb-Sb.
Megjithat n pikpamje t vetive mekanike ajo
sht me e ngjashme me legurn plumb-
antimon. Pr t par m qart ndikimin e
kalciumit ne I-E karakteristikat, jan br matje t
ndjeshme t rryms n plato n mes
potencialeve -0.2 dhe 1.2 V. Nga voltamogrami
ciklik shihet se rrymat anodike jan me t ulta
n elektrodn Pb-Ca-Sn se sa n plumbin e
pastr. Kjo nnkupton se qe kalciumi e zvoglon
porozitetin e shtress se PbSO
4
, pr ka dhe
procesi i formimit t PbO fillon ne potencialet m
negative.
N ciklin katodik t rryms maksimumi i rryms
K
3
sht m i vogl n krahasim me plumbin e
pastr dhe sht shfaqur ne potencialet m
negative. Elektroda pozitive e baterive acidike t
plumbit nga rrjetat Pb-Ca-Sn pas ngarkimit
prmban me shum -PbO
2
n krahasim me
elektrodn Pb-Sb.
4, 12

4. PRFUNDIM
Jan hulumtuar vetit elektrokimike t Pb dhe
legurave Pb-Sb, Pb-Ca-Sn n 0.5 M H
2
SO
4
n mes
potencialit t lirimit t hidrogjenit dhe lirimit t
oksigjenit. Pr hulumtimin e proceseve oksido-
reduktuese, t cilat jan me rendsi pr punn e
baterive acidike t plumbit, jan shfrytzuar
metoda e voltametrise ciklike me ndrrimin e
shpejtsis se polarizimit dhe n kufij t
ndryshm t potencialit. Mikrostruktura e
legurave Pb-Sb dhe Pb-Ca-Sn t hulumtuara sht
br me ann e metods SEM.
Me polarizimin e plumbit t pastr n acid
sulfurik formohet sistemi redoks:
Pb / PbO
n(1,2)
/ PbSO4
N voltamogramim ciklik maksimumi i rryms i
shfaqur paraqet formimin e PbSO
4
. Karakteri
membran i ktij filmi shkakton rritjen e
alkalinitetit n poret e tij dhe favorizon oksidimin
e Pb n PbO, maksimumi i rryms i shfaqur qart
n voltamogramin ciklik.
Rezultatet e matjes tregojn se antimoni ndikon
n kinetikn e proceseve oksido-reduktuese t
plumbit n mesin e acidit sulfurik. Nga analiza e
maksimumeve t rryms mund vrehet se
antimoni ndikon n zvoglimin e shpejtsis s
formimit t -PbO
2 .

PbO
2
PbO
2
qe ka ndikim pozitiv
n jetzgjatjen e bateris acidike t plumbit.

293
Prania e kalciumit n legure ndikon n vetit
elektrokimike t plumbit por jo aq dukshm si
antimoni. Megjithat n pikpamje t vetive
mekanike ajo sht me e ngjashme me legurn
plumb-antimon.

5. BIBLIOGRAFIA
1. Bojinov M, Salmi K, Sundlholm G, J.
Electroanal. Acta 39 (1994) 719.
2. Cartigny Y, Fiorani J. M, Matre A. Vilasi M,
Materials Chemistry and Physics 103 (2007) 270-
277
3. Cooper A.J. Power Sources 133 (2004) 116-
125.
4. Dimitrov M, Pavlov D, Journal of Power
Sources 93 (2001) 2342-57
5. Matre A., Bourguignon G., Fiorani J.M.,
Ghanbaja J., Steinmetz J., Mater. Sci. Eng. A 358
(2003) 233.
6. Mattesco P, Bui N, Simon P, Albert L, J.
Electrochim. Soc. 144 (1997) 443.
7. Moseley P.T., Rand D.A.J., J. Power Sources
133 (2004) 104-109.
8. Pavlov D., Dinev Z., J. Electrochem. Soc. 127,
(1980), p.855.
9. Pavlov D, J. Electroanal.Chem. 118, (1981),
p.167.
10. Prengaman R. David, Journal of Power
Sources 158 (2006) 1110-1116
11. Rocca E., Bourguignon G., J. Steinmetz,
Journal of Power Sources 161 (2006) 666-675
12. Rocca E, Steinmetz J, Electrochim. Acta 44
(1999) 4611.
13. Toniazzo V, Lambert U, J. Power Sources 133
(2004) 94-103.
14. Wislei R. Osorio, Daniel M. Rosa, Amauri
Garcia, Journal of Power Sources 175 (2008) 595-
603.

(d)
(a)
(b)
(d)
(c)
(a)
(b)

IDENTIFICATION, EVALUATION AND EFECTIVE MONITORING OF CRITICAL CONTROL
POINTS BY THE IMPLEMENTATION OF HACCP SYSTEM IN BEER PRODUCTION
IDENTIFIKIMI, VLERSIMI DHE MONITORIMI I EFEKTSHM I PIKAVE KRITIKE
T KONTROLLIT NPRMJET IMPLMENTIMIT T SISTEMIT HACCP N PRODHIMIN
E BIRRS

MYBESHIR PAJAZITI, RENATA KONGOLI*, KADRI BERISHA**
Sh.ABirra PEJA, Pej dhe Universiteti Bujqsor, Tiran, Shqipri
*Fakulteti i Bioteknologjis dhe Ushqimit, Universiteti Bujqsor, Tiran, Shqipri
**Fakulteti i Xehetaris dhe Metalurgjis, Mitrovic, Universiteti i Prishtins, KOSOV
Email: mpajaziti57@hotmail.com

AKTET IV, 2: 294-297, 2011

PERMBLEDHJE
Studimi n fjal pati qllim identifikimin, vlersimin, monitorimin dhe verifikimin e rreziqeve potencial, t vrejtur
n prodhimin e birrs n Fabrikn Birra Peja. Studimi gjithprfshirs u krye prgjat gjith zinxhirit t prodhimit
t birrs, prfshir mjediset brenda dhe jasht saj si ato t prodhimit edhe t shrbimit dhe n bashkpunim t
ngusht me t gjith stafin e prodhimit dhe at t laboratorit t fabriks. Nga analiza dhe vlersimi i rrezikut n kto
procese pune, 9 prej tyre u prcaktuan si pika kritike t kontrollit (PKK), t cilat n fazn e zbatimit u reduktuan n
dy dhe n prfundim t vendosjes s masave korrigjuese dhe parandaluese, pas verifikimit t sistemit t
dokumentuar, t ngritur n prputhje me HACCP, sistemi rezultoi i efektshm. Provat eksperimentale n laborator
dhe vlersimi i tregut, treguan pr nj prmirsim t dukshm t cilsis s produktit prfundimtar, sidomos n
aspektin e jetgjatsis s tij.
Fjalt kye: Birra, HACCP, MEBAK, rrezik, pikat kritike t kontrollit..

SUMMARY
This study was undertaken for the identification, evaluating, monitoring and verification of potencial risks, observed
in the beer production factory Birra Peja. Comprehensive study was carried out for all the beer production chain,
including areas inside and outside as well as those of production and servise in close cooperation vith all production
staff and laboratory to the factory. From analysis and risk assessment in these work processes, nine of them were
identified as critical control points (CCP), which in the implementation phase was reduced to two and the
completion of the deployment of corrective and preventive measures after the verification system documented,
established in accordance with HACCP, the system resulted effective. Experimental tests in the laboratory and
market survey showed a significant improvement of the quality of the final product, particularly in light of his shelf
life.
Key words: Beer, HACCP, MEBAK, Hazard, Risk, Critical control point

HYRJE
Siguria e ushqimeve dhe mbrojtja ligjore e tyre
jan dy pika shum t rndsishme q
preokupojn prodhuesit, konsumatort,
organizatat krkimore si dhe institucionet
ligjvnse. Rritja e numrit t helmimeve nga
ushqimet sht tashm problem i rndsishm
shndetsor dhe social-ekonomik pr shum
vende n mbar botn.
Pajaziti et al.

295
Historikisht kontrolli i ushqimeve dhe mnjanimi i
patologjove me origjin ushqimore sht bazuar
n 6 tipe ndrhyrjesh: Kontrolli i smundjeve me
origjin ushqimore, kontrolli i ushqimeve,
kontrolli i personelit q merr pjes n prpunimin
e ushqimit dhe edukimin e tyre, kontrolli i
mjeteve q prdoren pr prodhimin dhe
prgatitjen e ushqimeve, kontrolli mbi
procedurat e prdorura dhe edukimi i
konsumatorit.
Vlersimi sensorial, vetit fiziko-kimike dhe
krkimet mikrobiologjike jan baza e kontrollit.
Siguria e ushqimeve bazohet n kontrollin e
proceseve t prpunimit t ushqimeve, q nga
momenti ku lndt e para hyjn n ndrmarrje
deri n momentin kur pas trajtimit dhe
prgatitjes ushqimet shprndahen, shiten ose
konsumohen. Implementimi i sistemit HACCP,
realizon kt qllim.

Materiali /
faza

Rreziku P1 P2 P3 P4 PKK Arsyetim
1. a. Pranimi i
maltit
MB- Prania e M. O. Pr gjat rritjes
s lagshtis
PO PO PO JO

1. a. Pranimi i
maltit
K- Prania e mbetjeve t
pesticideve mbi sasin e lejuar m
rregullore
JO JO JO JO JO
Rreziku nn
kontrollin e
furnitorit
1. c. Pranimi i
kulprit
K- Prania e mbetjeve t
pesticideve mbi sasin e lejuar m
rregullore
PO JO PO JO JO
Rreziku nn
kontrollin e
furnitorit
10. a. Zierja e
mushtit m
kulpr
MB- Mbijetesa e M. O. PO JO JO JO JO

19. a. Filtrimi
MB- Mbetja e M. O.
F- Mbetja e pa pastrtive fizike
PO JO JO JO JO

20. a.
Deponimi i
birrs se
filtruar
MB- Zhvillimi i M. O. PO JO JO JO JO

22. a
Pasterizimi i
birrs
MB- Mbijetesa e M. O. PO JO JO JO PO

24. a. Ftohja MB- Zhvillimi i M. O. PO JO JO JO JO
26. a. Mbushja
dhe mbyllja
MB- Zhvillimi i M. O. PO JO JO JO JO

27. m.
Inspektori
MB- Deprtimi i M. O.,
K- Deprtimi i mbetjes s bazs, F-
Deprtimi i pa pastrtive
PO PO JO JO PO

Tabela 1. Pikat kritike t kontrollit

Pajaziti et al.

296

MATERIALI DHE METODA
Pr realizimin e studimit u prdor Sistemi HACCP
(Hazard Analysis & Critical Control Point), pra
Analizat e Rrezikut dhe Pikat Kritike te
Kontrollit i cili sht sinonim i drejtimit t
siguris s ushqimeve. 7 Parimet e sistemit
HACCP jan:
- Zbatimi i analizs se rrezikut (diagrama e
rrjedhjes pr do hap, njohja e rrezikut,
regjistrimi & caktimi i masave t kontrollit).
- Prcaktimi i pikave kritike t kontrollit (PKK)
- Vendosja e kufijve kritik (sigurojn kontrollin e
se cils pik kritike tkontrollit)
- Vendosja e sistemit t kontrollit/monitorimit
- Konstatimi i masave korrigjuese
- Vendosja e sistemit t verifikimit
- Vendosja e dokumentacionit.
Pr zbatimin e parimeve t HACCP u prdorn 12
hapa t prcaktuar nga Codex Alimentarius.
Meqnse prodhimi i birrs sht nj cikl q
zgjat rreth 40 dit, mundsit e ndotjes s saj
jan t mdha, por edhe birra sht nj pije e cila
konsumohet n mas, prandaj kontrolli i pr
sigurin e produktit sht detyr parsore e
prodhuesit .
Studimi u krye n mjediset e t fabriks s birrs
n Pej, Sh. A. Birra Peja .
Analizat fiziko-kimike, mikrobioogjike dhe
sensoriale u kryen n laboratorin e fabriks.

REZULTATE DHE DISKUTIME
1. Analiza e rrezikut pr procesin e prodhimit t
birrs
Gjat analizs s rrezikut u prcaktuan 76 hapa
pr analizim ku prej tyre u vlersuan si parsore
36 dhe 40 si dytsore. U analizuan t gjitha
proceset e prodhimit, duke filluar nga pranimi i
lnds s par deri tek dorzimi i prodhimit
prfundimtar tek blersi. Me kt rast jan
prshkruar proceset n mnyr t detajuar dhe
shkaqet e mundshme t rrezikut. U vlersua
rndsia e do rreziku si dhe u dhan masat e
kontrollit pr kto rreziqe.
Rreziqet jan trajtuar pr mundsin e ndikimit
t kontaminuesve mikrobiologjik, kimik, fizik
dhe cilsor t prodhimit dhe konkretisht:
mikroflora e gypave npr t cilt rrjedh tretsira
e mbl, birra e re dhe birra e gatshme,
Mikroflorn e majas n ent pr ruajtjen dhe
dozimin e majas, Mikroflorn e birrs s re dhe
birrs s gatshme n rezervuart e fermentimit
kryesor dhe rrugve t rrjedhjes gjat procesit,
Mikroflorn n filtr t birrs dhe n rrugt e
rrjedhjes.
N rreziqet kimike u analizun: Ndikimet e
agjentve kimik gjat qndrimit t majas n
kazant pr ruajtje dhe dozim, ndikimet e
agjentve kimik n fermentimin kryesor dhe
fermentimin plotsues, si dhe gjat filtrimit t
birrs.
Pas t gjitha ktyre analizave qe jan br sht
ardhur n prfundim se n procesin teknologjik
t prodhimit t birrs n Birra Peja Pej nuk
ka kontaminues serioz, t cilt do ta rrezikonin
prodhimin si dhe shndetin njerzor. Pra do
proces i prodhimit t birrs sht i prcjell me
prshkrimin e rreziqeve dhe vlersimin e tij si dhe
masat q duhet t ndrmerren q rreziku t jet
nn kontroll.
Kjo analiz bhet pr tabeln 1, e cila prshkruan
tr procesin teknologjik t prodhimit t birrs
n Sh.A. Birra Peja Pej duke filluar nga
pranimi i lnds s par, zhvillimin e procesit
npr faza deri te shprndarja e prodhimit t
gatshm tek furnitort apo konsumatort.

2. Prcaktimi i pikave kritike t kontrollit pr
procesin e prfitimit t birrs
Jan analizuar 10 hapa t procesit teknologjik t
prodhimit t birrs, pr t cilat sht dyshuar se
jan kritike dhe jan studiuar m hollsisht se cila
prej tyre nga katr pika. N baz t studimit t
br sht ardhur n prfundim se si pika kritike
t kontrollit jan procesi i pasterizimit dhe
kontrolli i inspektorit apo personelit.
rregullimi i regjimit t pasterizimit m s
shumti ndodh pr shkak t ndryshimeve t
temperaturave t avullit, gjithashtu edhe pr
shkak t mbushjes me mbeturina t sitave q
bjn pastrimin e avullit, i cili prdoret pr
ngrohje dhe pasterizim.
Pra gjat studimit t br dy hapa jan ndar dhe
vrtetuar si pika kritike t kontrollit.
Pajaziti et al.

297
Pr kto dy hapa t procesit teknologjik t
prodhimit t birrs jan ndrmarr masa shtes
pr monitorimin e tyre; s pari u investua n
linjn e prodhimit t avullit pr t shmangur
ndotjen, rrjedhjen dhe uljen e temperaturs s
avullit; u shtuan pajisje matse pr kontrollin e
temperaturs dhe presionit t avullit; u shtua nj
regjistr pune, n t cilin shnohen koht e sakta
t pasterizimit, me parametrat teknologjik
prkats; u shtua nj regjistr pr prshkrimin
vizual t shisheve t mbushura t birrs.

3. Raportet laboratorike t analizave
mikrobiologjike
Si shembull jan marr raportet mujore t
analizave mikrobiologjike t muajit dhjetor,n
kohn e prfundimit t punimit nga ekipi i
HACCP-it pr operacione t ndryshme t procesit
t prodhimit t birrs, duke filluar nga zierja
mushtit apo tretsirs s mbl deri tek birra e
mbushur n shishe apo fui t kryera n
laboratorin e Sh.a.Birra Peja, Pej, n sektorin e
mikrobiologjis. Rezultatet e analizave treguan se
n asnj rast nuk ka patur prani t baktereve t
dmshme pr prodhim.

PRFUNDIM
N zbatim t sistemit HACCP n industrin e
birrs jan studiuar 36 operacione parsore t
prodhimit t birrs dhe 40 operacione dytsore,
duke filluar nga pranimi i lnds s par e deri t
transportimi i produktit n treg, duke analizuar t
gjitha rreziqet mikrobiologjike, kimike, fizike.
Nga analiza e rrezikut t ktyre operacioneve
jan evidentuar vetm dy me risk pr produktin
prfundimtar: procesi i pasterizimit dhe kontrolli
vizual i shisheve t birrs s prfunduar nga
inspektori, i shoqruar me regjistrim.
Masat parandaluese t vendosura konsistuan n
shtimin e dokmentacionit t regjistrimit n kto
dy pika t prodhimit.
Ky studim ndihmoi Fabrikn, Birra Peja pr t
rritur jetgjatsin e produktit dhe pr t
prmirsuar cilsin e birrs s prodhuar n
trsi. Arritem q produktin t cilin e kishim me
jetgjatsi nj muajshe tani ta kemi me gjasht
muaji.

LITERATURA
1. Ph. Carson. 2002. Hazardous Chemicals
Handbook second edition Butterworth-
Heinemann An imprint of Elsevier Science Linacre
House, Jordan Hill, Oxford OX2 8DP 225
Wildwood Avenue, Woburn, MA 01801
2. FAO. 1997. General Requirements (Food
Hygiene). Codex Alimentarius (Supplement to
Volume 1B).
3. European Concil. 1993. Directive 93/43/EEC on
the Hygiene of Foodstuffs, Official Journal No L
175, 19.07.1993.
4. FDA. 2001. Hazard Analysis and Critical
Control Point (HACCP): Procedures for Safe and
Sanitary Processing and Importing of Juice,
Federal Register, Vol.66 (13).


THE IMPACT OF MICROSTRUCTURE AND CORROSION ON THE PIPES OF POWER
PRODUCTION IN KEK POWER PLANT
NDIKIMI I MIKROSTRUKTURS DHE KORROZIONIT T GYPAVE N PRODHIMIN E
ENERGJIS N TERMOCENTRALIN E KEK-UT

*MURSEL RAMA
a
, ALI SADIKU
a
, HAMIT MEHMETI
a
, RRAHIM MAKSUTI
a
, MILAJETE SHALA-MEHMETI
a
,
AVNI BEQIRI
b

AKTET IV, 2: 298-304, 2011

PERMBLEDHJE
Qllimi i hulumtimit sht prcaktimi i ndryshimeve t mundshme q ndodhin n sistemin e gypave n TC Kosova n
Kastriot si rezultat i veprimit t korrozionit n muret e tyre dhe n baz t ktyre ndryshimeve t ndikojm n
regjimin e puns s blloqeve pr prodhimin e energjis elektrike. Gypat jan t prodhuar nga eliqet e qndrueshm
mekanikisht n temperatura t larta t lidhur me krom dhe molibden. sht br analiza rntgenografike e
strukturs dhe n baz t difraktogrameve sht vrtetuar prania e Fe
2
O
3
dhe Fe
3
O
4
n shtresn e ndryshkur.
Gjithashtu mostrat jan vrojtuar me mikroskop t drits. N mikrofotografit digjitale sht bere matja e trashsis
s shtress se ndryshkur. Duke u bazuar n rezultatet e fituara gjate hulumtimit t korrozionit kemi konstatuar
ndikimin e korrozionit dhe mikrostrukturs n efikasitetin e puns s pajisjeve termoenergjetike n TC Kosova .
Fjalt kye: gyp, korrozion, mikrostruktur, mostr, shtres.

SUMMARY
The purpose of this research is the determination of possible change that happens on tubes system on TC Kosova in
Kastriot as a result of corrosion on the surface of tubes and on base of these changes we influence on working rate
of blocks for producing electrical energy. The pipes are made of mechanic steel resistant on high temperatures
linked with chromium and molybdenum. We made X-ray diffraction analyses of structure and it was proved the
presence Fe
2
O
3
and Fe
3
O
4
on corroded layer. The samples were observed with light microscope too. It was
measured the thickness of corroded layer from digital micro photos. Based on gained results, during the research we
noticed the influence of corrosion and microstructure on work efficiency wart efficacy on termoenergetic equipment
of TC Kosova .
Key words: corrosion, layer, microstructure, pipe, sample.

HYRJE
Gjat prodhimit t energjis elektrike shfrytzimi
maksimal i pajisjeve n termocentrale q punojn
me lnd djegse fosile, mund t rritet nse
rriten temperatura dhe shtypja e avullit q hyjn
n kaldaj. Pr kt qllim jan prodhuar eliqe
t veanta t cilt prdoren pr pun n kushte
t vshtira (eliqe t qndrueshm mekanikisht
n temperatura dhe shtypje t larta) [3], t cilt
jan t prshtatshm pr pun efikase gjat
prodhimit t energjis elektrike. Prandaj, detyr
afatgjate e instituteve shkencore n bot si n
Evrop, Japoni [4], etj. q merren me hulumtime
n lmine e shkencs s materialeve sht
prodhimi i markave t reja t eliqeve pr pun
n kushte super kritike (temperatur t avujve
n rreth 650
0
C dhe shtypje deri n 350 bar) [4].
eliqet ferrite me prbrje prej 1-12% krom dhe
0,5-1% molibden prdoren n termocentralet
bashkkohore me qymyr, t cilat punojn n
temperaturat nn 600
0
C. Me rritjen e
temperaturs s avullit mbi 600
0
C, mund t rritet
Rama et al

299
edhe shkalla e shfrytzimit, ndrsa shkalla e
emetimit t CO
2
zvoglohet [2]. eliqet
konvencional n baz t kromit dhe molibdenit
nuk posedojn qndrueshmri t mjaftueshme
ndaj shkarjes dhe nuk kan rezistenc t
mjaftueshme ndaj oksidimit n temperatura mbi
600
0
C[3]. Pr kt shkak gjat viteve t fundit
jan prodhuar si dhe jan aplikuar n
termocentralet bashkkohore eliqe me shum
Cr si p.sh: P92-X10CrWMoNb 9 2 dhe P122-
X12CrWCuMoVNbN 11 2 1) [1] [10], n t cilat
eliqe Mo sht zvendsuar pjesrisht ose
plotsisht me W. Prdorimi i ktyre eliqeve
mundson q temperatura e avullit t arrij
650
0
C ose m shum. Ksisoj sht prmirsuar
efikasiteti i pajisjeve si dhe sht zvogluar
emetimi i CO
2
n raport me termocentralet
ekzistuese [2].

MATERIALE DHE METODAT
Gypat e hulumtuar jan t prodhuar prej
eliqeve t markave t ndryshme dhe t
qndrueshm mekanikisht n temperatura t
larta [3], kryesisht eliqet: St35-8, St 35-4,
13Mo3, 13CrMo 4 4, 10CrMoV810, 14CrMoV63
[10].
Metodat kryesore n hulumtimin e ndikimit t
korrozionit dhe mikrostrukturs s materialit t
gypave n TC e KEK jan mbshtetur n:
- vrojtimet vizuale,
- prcaktimin e sasis dhe llojit t shtress s
depozituara n gypa,
- ndryshimi i mikrostrukturs s materialit t
gypave, dhe
- ndryshimi i vetive mekanike t eliqeve para
dhe pas eksploatimit
Hulumtimi i mostrave sht br n laboratorin
qendror t UP.
Mostrat jan ndar n dy grupe. Pr matjen e
mass s produkteve t korrozionit mostrat jan
grryer, ndrsa mostrat tjera jan prgatitur pr
hulumtimin e mikrostrukturs. Mostrat
metalografike jan prgatitur n form trthore
dhe gjatsore[9].
Nga mostrat e grryera sht larguar shtresa e
korroduar dhe sht br matja e mass n
peshore analitike me saktsi deri n 0.1mg pr
njsi t siprfaqes. Ksisoj sht caktuar mass
specifike e shtresave t brendshme t korroduar
n gypa pr pozicione dhe kuota t ndryshme.
Gjithashtu kto shtresa jan hulumtuar n
difraktometr me rreze rntgen pr ta caktuar
prbrjen fazore t shtress s korroduar. Kndet
e hulumtimit 2 jan nga 20 - 80
0
.
Mostrat metalografike kan kaluar npr kto
faza prgatitore:
- Prerja n makinn universale me disqe nga SiC,
- Smerilimi me letra abrazive Nr 320, 500 dhe
800,
- Polirimi me Sprey Diamanti me madhsi t
kokrrizave prej 6, 3, dhe 1 m si dhe n Lecka
DUR, NAP dhe MOL, dhe
- Brejtur me metodn e kimike, 2% HNO
3
n etil
alkool

Simboli i
elikut
C
%
Si
%
Mn
%
Cr
%
Mo
%
Pmax
%
Smax
%
Rm
N/mm
2
A
5
%
Kv
J
St 35-8
Deri
0.17
0.10-
0.35
Deri
0.40
- - 0.05 0.05 340-440 25
St 35-4
Deri
0.22
0.10-
0.35
Deri
0.40
- - 0.05 0.05 440-540 21
13 Mo 3
0.12-
0.20
0.15-
0.35
0.50-
0.80
-
0.25-
0.35
0.04 0.04 440-570 22 48
13CrMo 4 4
0.10-
0.18
0.15-
0.35
0.40-
0.70
0.7-
1.0
0.40-
0.50
0.04 0.04 440-570 22 48
10CrMoV8 10
Deri
0.15
0.15-
0.50
0.40-
0.60
2.0-
2.5
0.9-1.1 0.04 0.04 440-590 20
Tabela 1. Prbrja kimike dhe vetit mekanike t eliqeve para eksploatimit

Siprfaqja e mostrave t prgatitura sht
hulumtuar me mikroskop t drits portativ[10]
dhe statik[9] ndrsa mikrostrukturat e bra jan
shfrytzuar edhe pr llogaritjen e trashsis s
shtress s korroduar.
N tab. 1 sht pasqyruar prbrja kimike dhe
vetit mekanike t eliqeve pr pun n
temperatura t larta, t qndrueshm
mekanikisht dhe q prdoren n TC [3] [10].

Figura 1. Shtresa e brendshme n mostrn nr. 5

REZULTATET EKSPERIMENTALE
Nga gjithsej 20 mostrat e prgatitura jan
przgjedhur mostrat 5, 8 dhe 15 si m
reprezentative dhe m kualitative.
Pamja e shtress s brendshme pr mostrn Nr-5
sht treguar n fig. 1 ndrsa masa e shtress s
korrodur dhe t depozituara, pr mostrn Nr. 5,
sht llogaritur t jet rreth 2,29mg/cm
2
.

Figura 2. Mikrostruktura e mostrs nr. 5

Figura 2 paraqet mikrostrukturn e prerjes
trthore t murit t gypit barts t kaldajs,
shihet se struktura e materialit t gypave sht
ferrito perlite dhe nuk vrehen dmtime.
Gjithashtu mund t konstatojm se shtresa e
korroduar sht relativisht e holl: 13 deri 25m.
Nga mikrofotografi shohim prerjet trthore t
korrozionit n form shpellave, gj q tregon
mekanizmin e korrozionit.

Figura 3. Difraktogrami pr mostrn nr. 5

Figura 4. Shtresa e formuar pr mostrn nr. 8

Figura 5. Pamja e shtress pr mostrn trthore
nr. 8

Difraktogrami i ksaj mostre, (fig. 3) tregon se
produktet e korrozionit jan oksidet t cilat
Rama et al

301
formohen n temperatura m t vogl se 570
0
C[5] pra Fe
2
O
3
dhe Fe
3
O
4
.

Figura 6. Mikrostruktura e mostrs nr. 8

Figura 7. Difraktogrami i mostrs nr. 8

Pamja e shtress n siprfaqes s brendshme t
mostrs 8 sht treguar n fig. 4. N fotografi
mund t vrehen pore n shtresn e korroduar.
Masa e produkteve t korrozionit e shtress s
korroduar sht 6.03mg/cm
2
. Ndrsa n fig. 5
sht paraqitur mikrofotografia e ksaj mostre.
Nga fig. 5 shihet se shtresa e korroduar ka
trashsi t ndryshme prej 30-160m. Gjithashtu
shihet se vije deri ke harxhimi-ndarja e materialit
t gypave paralelisht me siprfaqen e murit t
gypave gj q na tregon se ktu kemi t bjm
me formn e korrozion t shkaktuar si rezultat i
veprimit t sforcimeve ose ngarkesave -
korrozioni nn tension (stress corrosion [5]). Fig.
6 tregon se struktura e materialit t gypave sht
ferrito-perlite. Difraktogrami i ksaj mostre fig. 7
tregon se produktet e korrozionit jan oksidet
Fe
2
O
3
dhe Fe
3
O
4
.
Figura 8 tregon pamjen e shtress pr mostrn
Nr-15. Trashsia e shtress s korroduar sht
prcaktuar nga mikrofotografia e treguar n fig. 9
dhe 10.

Figura 8. Shtresa e brendshme e mostrs nr. 15

Figura 9a. Shtresa e korroduar

Figura 9b. Mikrostruktura e gypave pr mostrn
nr. 15

Trashsia e shtress s korroduar sillet nga 22-
97m. N mikrofotografi vrehen t ara t cilat
jan paralel me siprfaqen e gypave gj q
Rama et al

302

tregon se ato jan krijuar si rezultat e
korrozionitn nn tension[6].
Gjithashtu vrehet se ka ndodhur ndryshim i
mikrostrukturs s materialit t gypave
prgjat siprfaqes s brendshme t gypave,
struktura e materialit sht ferrite. Si rezultat i
tejnxehjeve lokale t materialit t gypave
zhvillohet procesi i dekarbonizimit t materialit.
Ky fenomen shkakton edhe zvoglimin e vetive
mekanike [7] [8] t gypave (tab. 3) si dhe
zvoglon qndrueshmrin ndaj korrozionit t
gypave. Gjithashtu, sht vrtetuar se shtresa e
korrozionit prbhet prej oksideve t hekurit t
llojit Fe
2
O
3
dhe Fe
3
O
4.

Hulumtimi i vetive mekanike pr gypat mbajts
(ngrits-lshues) t ECO n kuota, pozicione dhe
dimensione t ndryshme jan dhn n tab. 2.
N mnyr eksperimentale (tab. 3) kemi
hulumtuar ndryshimin e fortsis s gypave
barts dhe furnizues.

D
0
mm
B
0
mm
Lc

mm
Lu

mm
Re
N/mm
2
Rm
N/mm
2
A
%
Kv
J
Z
%
Gypi ngrits
38x5 mm- I
5.12 20 80 100 263.4 459,2 28.7 48 51.8
Gypi lns
38x5 mm- II
5.10 20 80 100 266 461 29 49 52
Gypi 38x5 mm
pozicioni V13 kuota
35 m
Materiali 15Mo3
5.1 20 80 100 270 456 27.5 40 50
Gypi 38x5 mm
pozicioni V14 kuota
35 m
Materiali 15Mo3
5.1 20 80 100 271 455 27 39 49.5
Gypi lidhs 44.5x4
mm kuota 28 m n
mes kolektorit
4.2 20 80 100 316.6 480 22.5 36 40.7
Gypi tavanor
45.5x4 mm kuota
54 m Materiali 15Mo3
4.2 20 80 100 315 530 25 43 45.5
Gypi 38x5 mm
kuota 43 m
5.13 20 80 100 284 526 26.8 40 48
Gypi 38x5 mm
kuota 43 m
Gypat mbajts t ECO
5.11 20 80 100 288 518 25 38 45.5
Gypi 38x5 mm kuota
45 m Gypat mbajts t
ECO-nxehsi i ujit
5.1 20 80 100 285 514 26 39 47
Gypi i kolektorit hyrs
44.5x4 mm Materiali
15Mo3
4.19 20 80 100 326 449 22.5 38 40.8
Tabela 2. Vetit mekanike t gypave pr pozicione dhe kuota t ndryshme n TEC e KEK-ut

Mostra Gypa t pa Zgjatja e Ngushtimi i Ndryshimi mes pozicioneve 1, 2
Rama et al

303
deformuar
HV
mureve
HV
mureve
HV
dhe 3 (vlera mesatare)
HV
1 148-156 240-244 180-189 90 dhe 32.3
2 149-153 225-230 188-192 76.5 dhe 39
3 150-158 245-248 180-195 92.5 dhe 33.5
4 144-149 239-242 175-181 94 dhe 29.5
5 150-155 235-240 188-197 85 dhe 40
6 147-156 244-250 186-194 95.5 dhe 28.5
Tabela 3. Ndryshimi i fortsis s gypave t lakuar

Gjat hulumtimit t pjesve n TC t KEK
prkatsisht i sistemit t gypave n kaldaje jan
vrejtur ndryshime t cilat formohen gjat
eksploatimit t tyre. Kto ndryshime pasqyrohen:
- N shtresn e korrozionit,
- N ndryshimin e makrostrukturs, edhe
- N paraqitjen e gabimeve n mure t gypave.
Shtresa e formuar kryesisht prbhet nga
przierja e oksideve Fe
2
O
3
dhe Fe
3
O
4
. N baz t
pamjes s dmtimeve nga korrozioni konstatohet
se ato jan krijuar si rezultat i veprimit t
korrozionit shpellor ose korrozionit nn tension
ose edhe t kombinuara. N rastin e hulumtimit
t gypave tek t cilat kemi vrejtur plasaritje, ato
jan krijuar gjat veprimit t korrozionit nn
tension dhe sht e qart se gjat eksploatimit t
ktyre gypave do vije deri ke zgjerimi i t arave
t cilat do shkaktojn edhe shkatrrimin e tyre.
Gjithashtu tek disa mostra kemi vrejtur se si
rezultat i tejnxehjeve lokale ndryshon edhe
mikrostruktura e materialit t gypave nga ferrito
perlite n ferrite.

PERFUNDIMI
1. N mostrat e hulumtuara mbizotron
korrozioni shpellor dhe ai nn tension i gypave,
ndrsa formohet shtres e cila kryesisht prbhet
prej Fe
2
O
3
dhe Fe
3
O
4

2. N gypat tek t cilt jan lajmruar plasaritje
si rezultat i veprimit t korrozionit nn tension,
ekziston rreziku nga rritja dhe zgjerimi i
plasaritjeve e m kt edhe i shkatrrimit t
tyre.

3. N nj numr t caktuar t mostrave, si
rezultat i tejnxehjeve lokale shkaktohet
dekarbonizimi i mureve t brendshme t gypave
e m kt edhe ndryshime n mikrostrukturn
ferrito-perlite n ferrite.

4. Procesi i ndryshkjes nuk sht i mundur t
ndrpritet por ai vetm mund t ngadalsohet.
Pra tek sistemet uj-avull vshtir sht
monitorimi ose pengimi i korrozionit t gypave.
Q t zvoglohen pasojat e veprimit t
korrozionit nevojitet t aplikohen metoda t
shumta dhe bashkkohore gjat prodhimit t ujit
me kualitet prkats e i cili ka ndikim minimal n
procesin e korrozionit.

5. Gjat vitit 2009 si rezultat i rrjedhjes s ujit
n kaldaje (veprimit t korrozionit) n t gjitha
blloqet e TC A dhe B n KEK kishte 20 her
ndrprerje mesatarisht.

BIBLIOGRAFIA
1. Abe, F & Tabuchi, M. Microstructure and
Creep Strength of Weldsin Advanced Ferritic
Power Plant Steels, National Institute for
Materials Science (NIMS), 1-2-1 Sengen, Tsukuba
305-0047, Japan
2. Albert, S.K, et al., (2002) Microstructural
investigations on type IV cracking in a high Cr
stele, ISIJ International, Vol. 42, No. 12, pp. 1497-
1504
3. Filetin T., Kovacicek F. & Indof J. (2002)
Svojstva i primjena materiala, Udzbenici
Sveucilista-Zagreb
4. Francis, J.A., Mazur W., Bhadeshia, H.K.D.H,
(2006) Type IV cracking in ferritic power plant
steels, Materials Science and Technology, Vol. 22,
No.12 , pp. 1387-1395
Rama et al

304

5. Paolucci, G. M. Leksione t METALURGJIS,
prktheu A. Deshiri, Vll.1, Botimi i 2
t
, Botuar n
Itali m 2006, Faqe 350, Fig. 10.3
6. Capelle, J, Gilgert, J, Dmytrakh I, Pluvinage, G
(2009) Hydrogen effect on fatigue and frakture
resistance of a pipe stele,
UDC:621.643.027:669.15:539.431, Structural
integryty and life Vol.9 No1, pp.9-14
7. Maksuti, Rr. Mehmeti, H. Baum H. Rama M.
erkini N. (2009) Correlation of microstructure
and toughness of the welded joint of pipeline
steel X65, Damage and fracture mechanice,
Failure Analysis of Engineering Materials and
Structures, Publisher Springer Netherlands, DOI
10.1007/978-90-481-2669-9_33,63 Chapters 31-
40, pp 315-322.
8. Rama M, Maksuti Rr., Mehmeti H, Mehmeti-
Shala M, (2009) Hardness and microstructural
changes during repaired welding of the pipes of
power plant Kosova Medwell Journals Journal
of Engineering and Applied Sciences, 4(5-6):348-
352, (ISSN 1816-949X), (Print) ISSN: 1818-7803
(Online-Open Access), Pakistan
9. Rama, M (2009) Metodat hulumtuese n
Laboratorin Qendror t Universitetit t
Prishtins-Untersuchungsmethoden in CLUUP,
Seminar profesionalWeiterbildungs-seminar,
Prishtin
10. Shahini R, (2009) Gjendja aktuale n KEK dhe
nevoja pr bashkpunim t ngushte me Institutin
Inkos dhe laboratort e UP, Seminar profesional
Weiterbildungsseminar, Prishtin, 24-25.09.2009.


CORROSION OF THE REINFORCED CONCRETE IN THE INDUSTRIAL BUILDING
OF BATTERY ELECTROLYTE PRODUCTION IN TREPA
KORROZIONI I BETONARMES N OBJEKTIN INDUSTRIAL PR PRGATITJEN
E ELEKTROLITIT T BATERIVE N TREP

ALI SADIKU
a*
, MURSEL RAMA
a
, FERAT SHALA
b
, BEHAJDIN SKEJA
a
, BEKIM BAJRAKTARI
c
, MILAIM SADIKU
a
(
a
FXM;
b
- FIEK,
c
- FSHTA), UP
a*
Departamenti i Teknologjis; FXM; Universiteti i Prishtins, Kosov
Parku industrial TREPA, Mitrovic, Kosov
Email: alisadiku@hotmail.com

AKTET IV, 2: 305-310, 2011

PERMBLEDHJE
Konstruksionet e objekteve t cilat jan me betonarme, gjat shfrytzimit i nnshtrohen veprimit t dmshm t
faktorve t natyrs kimike dhe fizike. N objektin pr prgatitjen e elektrolitit n industrin e baterive Trepa,
vrehet shum qart ndikimi i mesit agresiv n korrozionin e betonit. Siprfaqja e ndrtess ka qen e mbrojtur me
pllaka kundr acide, por korrozioni ka prfshir shumicn e siprfaqes dhe sht korrozion sulfat. Produktet e
korrozionit jan kripra sulfate q kan vllim t madh dhe shkaktojn ndarje n mes shtress mbrojtse e betonit
dhe dmtim t strukturs s betonarmes. Me formimin e plasaritjeve krijohen kushte q t korrodojn shufrat e
elikut n beton, q sht proces elektrokimik e q ka pasoja n funksionalitetin dhe sigurin e objektit. Qllimi i
punimit sht prcaktimi i shkalls s dmtimit, pasojat nga degradimi i betonit dhe masat q duhen ndrmarr pr
mbrojtjen nga korrozioni i mtejshm n objekt.
Fjalt kye: acid sulfurik, beton, betonarme, elik, korrozion.

SUMMARY
Constructions which are built from reinforced concrete during their utilization are exposed to harmful agents, which
can be of chemical or physical nature. On the premises of electrolytes preparation in Battery Factory Trepa are
clearly notice the impact of aggressive environment in concrete. Surface area of the building was protected with
acid resistant ceramics, but corrosion is noticeable across most of the surface, manifested as sulphate type
corrosion. Corrosion products are sulphate salts that have large volume and cause separation between protective
layer and concrete and damage the structure of reinforced concrete. The formation of cracks creates the conditions
for corrosion of steel bars, which is the electrochemical process that has consequences on the functionality and
security of the facility. The purpose of the paper is to determine the degree of damage, consequences of
degradation of concrete and measures to be taken for protection from further corrosion at the facility.
Key words: sulfuric acid, concrete, reinforced concrete, steel, corrosion.

HYRJE
Betoni dhe betonarmeja sot jan materialet m
t prhapura ndrtimore. Pr vetit, funksionin e
kontributin e betonit n qndrueshmrin e
veprave, me t drejt ai konsiderohet si materiali
m inteligjent i zbuluar nga njeriu *4+.
Konstruksionet e ndrtesave dhe objekteve t
tjera prej betoni gjat procesit t eksploatimit i
nnshtrohen edhe ndikimeve t ndryshme t
faktorve t natyrs fizike dhe kimike.
Korrozioni i betonit sht proces i shkatrrimit si
pasoj e reaksioneve kimike t substancave
Sadiku et al.

306

agresive nga mjedisi dhe t prbrsve t
betonit. Korrozioni kimik i betonit mund t
shkaktohet nga uji, tretsirat ujore t materialeve
t ndryshme organike dhe inorganike n gjendje
agregate t ngurt, lngt ose gazt.
Qndrueshmria e betonarmes kryesisht varet
nga mundsia e deprtimit t substancave
agresive n strukturat e betonit. Shembujt m t
shpeshta t ktij lloji korrozioni jan korrozioni
sulfat dhe korrozioni n uj t detit.
Si rezultat i reaksioneve kimike n mes t
tretsirave t sulfateve dhe prbrsve t
imentos, formohen produkte t korrozionit q
shoqrohen me rritje t vllimit 2 deri 2,5 her. Si
rrjedhoj shfaqen nderje t brendshme t cilat
shkaktojn plasaritje t shtresave mbrojtse dhe
degradimin e strukturave t betonit.
Degradimi i strukturave t betonit zakonisht i
paraprin korrozionit t armaturs s elikut n
beton. Korrozioni i elikut ndodh pr shkak t
zvoglimit t alkalitetit n beton, pra kur pH<12,
gjat karbonizimit dhe t ndikimit aktivizues t
klorureve dhe sulfateve.
Varsisht nga shkalla e degradimit t strukturave
s betonarmes ato mund t riparohen. Njra
nga mnyrat e riparimit sht vendosja e betonit
t freskt, i cili duhet t siguroj q eliku prap
sht kthyer n mesin alkalik[2], mjedis q
favorizon formimin e shtress pasive dhe
ndrprerjen e korrozionit si dhe zbatimin e
ndonj sistemi t prshtatshm t mbrojtjes nga
korrozioni n at mjedis agresiv.

Shkallt e agresivitetit t mjedisit sipas standardit
evropian EN 206-1
Prqendrimi i joneve sulfate SO
4
2-

mg/l
Cilsimi i mjedisit Simboli Uj Tok
Me agresivitet t vogl XA1 200 deri 600 2000 deri 3000
Me agresivitet t mesm XA2 > 600 deri 3000 >3000 deri 12000
Me agresivitet t madh XA3 >3000 deri 6000 <12000 deri 14000
Tabela 1. Shkallt e agresivitetit t mjedisit dhe prqendrimi i joneve SO
4
2-
sipas standardit evropian

Korrozioni sulfat i betonit
Klasifikimi i mjediseve agresive dhe prqendrimi i
joneve sulfate n t cilat jan ekspozuar
strukturat e betonit jan dhn me standardin
evropian EN 206 -1, (tab.1)[6]. Korrozioni sulfatik
ndodh nga veprimi n beton i ujrave me
prmbajte prej 250 mg/l t joneve SO
4
2-
.
Degradimi ose shkatrrimi i strukturave t
betonit shkaktohet nga veprimi i solucioneve
agresive t acidit sulfurik mbi prbrsit e
ngurtsuara t imentos, kryesisht t Ca(OH)
2
e
3CaOAl
2
O
3
6H
2
O. Reaksionet kimike t ktyre
komponentve t imentos me tretsirat e acidit
sulfurik mund t paraqiten me barazimet[1]:
Ca(OH)
2
+ H
2
SO
4
= CaSO
4
2H
2
O
3CaOAl
2
O
3
6H
2
O + 3CaSO
4
+ 25 H
2
O =
3CaOAl
2
O
3
3CaSO
4
31H
2
O

Figura 1. Kristalet e etringitit

Formimi n pore i hidrosulfoaluminatit t
kalciumit (etringiti) shoqrohet me rritje t
Sadiku et al.

307
vllimit prej 2 deri 2,5 her, n krahasim me
vllimin e komponentve nga t cilat krijohet. Si
rrjedhoj shfaqen nderje t brendshme t cilat
mund t kalojn kufirin e rezistencs n trheqje
t betonit, q shkaktojn plasaritje n
betonarme.
Kristalet e etringitit kan form gjilprave t
gjata e t holla, i ngjajn bacileve dhe pr shkak
t veprimit t tyre shkatrrues quhen bacilet e
imentos (fig.1).

Korrozioni i elikut n strukturat e betonit
Korrozioni i elikut n beton sht proces
elektrokimik (fig. 2), ndodh pr shkak t
zvoglimit t alkalitetit t elektrolitit q e rrethon
elikun (pH<12) dhe shkaktohet nga jonet
aktivizuese klorure ose sulfate [5], t cilat arrijn
deri te eliku.

Figura 2. Korrozioni i elikut n beton

Korrozioni lajmrohet gjat deprtimit jo t
njtrajtshm t joneve aktivizuese n beton, t
cilat shkatrrojn cipn pasive t armaturs dhe
shpejtsia varet nga prshkueshmria e betonit
pr agjentt e korrozionit.
Deprtimi i joneve sulfate n strukturat e betonit
n fillim ka karakter difuziv, por m vone
komplikohet. Mekanizmi fillestar sht prthithja
e tyre veanrisht kur siprfaqja sht e that,
por nse betoni sht n kontakt direkt me
tretsirat sulfate ather absorbimi sht i
shpejt, duke pas parasysh poret dhe kapilaret n
gurin e imentos[1].
Reaksionet e korrozionit t elikut n betonarme
mund t paraqiten si vijon:
Reaksioni anodik: Fe Fe
2+
+ 2e
-

Reaksioni katodik: 2e
-
+ H
2
+ O
2
2OH
-

Reaksionet anodike dhe katodike jan reaksionet
e para t formimit t oksideve t hekurit. Shkall
tjera jan formimi i ferro hidroksidit, i cili
oksidohet dhe kalon n ferri hidroksid dhe pastaj
n ferri oksidin e hidratuar.
Fe
2+
+ 2OH
-
Fe(OH)
2
+ O
2
+ H
2
O Fe(OH)
3

Fe
2
O
3
H
2
O + H
2
O
Oksidi ferrik i pahidratuar ka vllim deri dy her
m t madh se hekuri q ka reaguar. Kur
hidratohet ai bymehet dhe bhet m poroz, kjo
shkakton rritjen vllimi n fazn kufitare elik-
beton nga 2 deri 10 her [1]. Kjo rritje shkakton
plasaritje dhe ceflisje t shtresave t betonit.

MATERIALET DHE METODA
T dhna pr objektin e prgatitjes s
elektrolitit
Korrozionit sulfat i betonarmese sht hulumtuar
n objektin e prgatitjes s elektrolitit
(tretsirave t acidit sulfurik) n Industrin e
baterive Trepa, n Mitrovic.
Gjat procesit t prodhimit n Ind. e baterive
Trepa, prdoren sasi t mdha t tretsirave t
acidit sulfurik me densitete t ndryshme. N kt
objekt, strukturat e betonit kan qen dhe jan
nn ndikimin e veprimit agresiv t tretsirave t
acidit sulfurik.
Objekti ka pes kate, t gjitha pllakat e kateve
jan nga betonarmeja ndrsa muret jan nga
tullat. Materiali pr punim e strukturave t
betonarmes sht betoni i marks MB 300,
ndrsa armatura e hekurit sht elik i
konstruksioneve [3]. Mbi siprfaqen e dyshemeve
sht vn shtresa mbrojtse me pllaka kundr
acide, muret jan t veshura me pllaka qeramike
ndrsa siprfaqet e traversave mbajtse dhe
tavaneve jan t lyera me lyers kundr acid.
Vendet e sulmuara nga korrozioni sulfat dhe
matja e siprfaqeve t dmtuara jan prcaktuar
me kontrollim vizuale dhe matjet fizike n objekt,
Sadiku et al.

308

si mjet ndihms sht prdor aparati fotografik
digjital.
Rezultatet e matjeve t siprfaqeve t dmtuara
n objekt nga korrozioni sulfat jan dhn n
tab. 2. Ndrsa lartsia e ngritjes s shtress s
pllakave si pasoj e formimit t produkteve t
korrozionit n strukturat e betonit sht dhn
n tabeln 3.

Siprfaqja
e katit,
Siprfaqja e
dmtuar
Kati m
2
m
2
%
Prdhes 258,42 28 10.8
I 215,62 140 64.9
II 215,62 153 70.9
III 215,62 148 68.6
IV 122,46 110 89.8
Gjithsej 1027.74 579 56,35
Tabela 2. Siprfaqja dmtuar e shtress s
betonarmes nga veprimi agresiv i tretsirave t
acidit sulfurik

Kati I II III IV
Ngritja
mesatare
e shtress
s
pllakave,
cm
12 10 15 18
Thellsia e
deprtimit
t
korrozionit
n beton,
cm
1
1,5
2
3,2
3
3,5
3 4,
5
Tabela 3. Lartsia e ngritjes s shtress s
dmtuar dhe thellsia e deprtimit t korrozionit

Pr prcaktimin e thellsis s shtress s
dmtuar sht br matja e vlers pH t
tretsirave ujore t produkteve t korrozionit.
Matja e vlers pH sht br me indikator
universal t tipit Merck. Pr marrjen e mostrave
t produkteve t korrozionit n dyshemet e
kateve kemi larguar pllakat n 2 vende me
siprfaqe 18x36cm. Thellsia mesatare e
deprtimit t korrozionit pr kto vende sht
dhn n tabeln 3.
Pr t treguar karakterin acidik t produkteve t
korrozionit sulfat kemi matur vlern pH t
tretsirave t produkteve t korrozionit nga
vendet e dmtuar. Mostrat e ktyre produkteve
jan marr n vende t ndryshme me an t
shpueses mekanike. Vlerat e matura t pH jan
dhn n tabeln 4.

Vendi i
marrjes s
mostrave
Mbi
siprfaqe
Bazam
entet e
rezerv
uarve
Tavanet Siprf
aqja e
pad
mtuar
Vlera pH 03-Jan 06-
May
5 - 9 12
Tabela 4. Vlera pH e produkteve t korrozionit
n objekt

Duke ditur kushtet dhe destinimin e objektit nuk
ka dyshim se degradimi i betonit n kt objekt
sht shkaktuar nga veprimi agresiv i tretsirave
t acidit sulfurik, pra kemi t bjm me
korrozionin sulfat t betonit respektivisht t
betonarmes.
Nga kontrolli vizuale vrehet se dmtimet nga
korrozioni sulfat jan pasoj e dmtimit fillestar
t shtress mbrojtse t pllakave kundr acid.
Dmtimi i ksaj shtrese n fillim sht shkaktuar
gjat instalimit t rezervuarve, sidomos
bazamentet mbajtse t tyre, q m von ka
mundsuar degradimin e strukturs s betonit n
do kat (fig. 3 dhe 4).

Sadiku et al.

309
Figura 3. Siprfaqe e dmtuar

Figura 4. Lartsia e ngritjes s shtress mbrojtse

Figura 5. Korrozioni i betonit dhe armaturs

Figura 6. Korrozioni i betonarmes

Ndrsa n pjesn e dyshemeve t rrafshta sulmi
n strukturat e betonit sht pasoj e deprtimit
t tretsirave acide npr vrimat e shtress
mbrojtse ose n vijat ndarse t pllakave.
Degradimi i strukturave t betonit nga agresioni
sulfat pasqyrohet me ngritjen e siprfaqeve t
tra t pllakave mbrojtse, fig.3 dhe 4.
Nga kto t dhna dhe duke ditur ambientin n
t ciln sht punuar leht mund t konkludojm
se kto ngritje t shtress mbrojtse jan
pasoj e shkatrrimit t strukturave t betonit.
Ngritja ekstreme n vende t caktuar arrin vlern
prej 25 cm.

Figura 7. Mostrat e produkteve t korrozionit
sulfat

Produktet e korrozionit n kto siprfaqe jan
przierje e produkteve t korrozionit t betonit
dhe shtress ngjitse t pllakave me beton.
Korrozioni sulfat i strukturave t betonit sht
m i dukshm n pjest kulluese t secilit kat,
dhe at n siprfaqet e poshtme t dyshemes
ose t tavaneve, figura 6 dhe 7. Kto pjes kan
qen t mbrojtura me vetm me shtres t
lyersit kundr acid. N t gjitha vendet ku
kalojn tubat kulluese shihen qart produktet e
korrozionit t betonit. Siprfaqja e dmtuar rreth
ktyre gypave sht rreth 1 m
2
. Te kto vende
pjesa e degraduar e betonit ka rn pr shkak t
gravitetit dhe mund t shihet armatura e
korroduar n kto struktura t betonit, fig. 6 dhe
7.
Mostrat e produkteve t marra mbi siprfaqe (fig.
3) kan vlera pH =1-3 n shumicn e rasteve,
sigurisht edhe pr shkak t pranis s tretsirave
t acidit sulfurik.
Mostrat e marra me an t shpimit me shpuese
n bazamentet e rezervuarve (thellsi shpimi 10
cm) kan vlern pH=5-6, ka tregon se betoni n
kto vende sht shum i dmtuar. N vendet ku
Sadiku et al.

310

produktet e korrozionit jan larguar (fig. 6 dhe 7)
pH sht 5-9, ndrsa pH e strukturave t
padmtuar t betonit sht 12.
Edhe pse n objekt sasia e elektrolit q prgatitet
tani sht minimale, nga vlerat e pH t
produkteve t korrozionit mund t konkludojm
se korrozioni sulfat n betonarme n kt objekt
ende vazhdon dhe riparimet e strukturave t
betonarmes n kt objekt duhet t bhen n
mnyr emergjente.

PRFUNDIME
N baz t kontrollit vizual, matjeve t
siprfaqeve t dmtuara, prcaktimit t thellsis
s sulmit t korrozionit, vlers pH dhe duke
njohur kushtet e puns n objekt, shihet qart se
degradimet e strukturave t betonit jan
shkaktuar nga veprimi agresiv i tretsirave t
acidit sulfurik. Dmet e shkaktuara jan pasoj e
mungess s mirmbajtjes jo adekuate gjat
kohs dhe mos riparimi i menjhershm i
dmtimeve t shtress mbrojtse.
Pasi q n Industrin e baterive edhe pas
privatizimit do t vazhdohet me prodhimin e
baterive t plumbit, nevojitet q t riparohet
objekti pr prgatitjen e elektrolit, sepse nse
vazhdohet me progresin e sulmit t korrozionit
sulfat, ndrtesa mund t psoj dmtime t
pariparueshme.
Zgjedhja e mnyrs s riparimit varet nga shkalla
e dmtimit, kompleksiteti i konstruksionit,
kostoja e riparimit dhe preferencat e
specialistve.
Pr rastet e tilla n praktikn botrore zakonisht
rekomandohet prdorimi i mbrojtjes me barrier,
evitimi i kontaktit t tretsirave agresive t
H
2
SO
4
me strukturat e betonit, dhe n kt rast
duhet prdor pllaka kundr acide[5]. Mnyra e
riparimit n kt rast sht instalimi i shtresave
mbrojtse t reja, zvendsimi i shtress s
betonit t dmtuar me beton t freskt, si dhe
ndrrimi i armaturs s dmtuar. Me vendosjen e
betonit t ri, do t krijoheshin kushte q pH t
ket vlera 1212,5 dhe eliku do t ishte pasiv, i
mbrojtur nga korrozioni. Pr riparimet e
nevojshme prve mjeteve financiare, nevojitet
q punt pr sanimin e dmtimeve nga
korrozioni sulfat t kryhen me korrektsi dhe
profesionalizm.

BIBLIOGRAFIA
1. Broomfield P.J., Corrosion of steell in
concrete, Understanding, investigation and
repair London & New York, 2003, faqe 6-15, 20
28, 5153, 85-103;
2. Concrete Society Techinacal report, Repair of
concrete damaged by reinforcement corrosion
No 26, London 1985, faqe 5-9, 15-25
3. Dokumentacioni teknik n Industrin e
baterive: Projekti ndrtimor dhe i pajisjeve n
objektin pr acid sulfurik Instituti Plumb Zink
Trepa, Mitrovic, 1984
4. Kadiu F., Teknologjia e materialeve t
ndrtimit,Tiran 2004, faqe 157-167; 181-183;
292-297;
5. Mladenoviq S. Korozija i zashtita materijala,
Beograd 1985, faqe 66-70
6. http://www.zag.si.


INFLUENCE OF OXYGEN DURING THE FERMENTATION OF WORT AND BEER
NDIKIMI I OKSIGJENIT GJAT PROCESIT T FERMENTIMIT T MUSHTIT
DHE N BIRRN E GATSHME

N.SHALA
a
, E. KARAKASHI
b
a
Sh.A.Birra Peja Pej, Kosov.
b
Fakulteti i Xehtaris dhe Metalurgjis, Universiteti i Prishtins, Kosov
Email: nshala1@hotmail.com

AKTET IV, 2: 311-315, 2011

PERMBLEDHJE
Qllimi i punimit sht t tregohet ndikimi i oksigjenit gjat procesit t fermentimit t mushtit dhe birrs s
gatshme. Gjat procesit t fermentimit t mushtit, ky prmban oksigjen kur bhet inokulimi me maja. Gjat
frymmarrjes aerobe t majas lirohet m shum energji pr glikolizn e sheqerit se sa n rastin e frymmarrjes
anaerobe. Pa ajrim fermentimi ndrpritet sepse oksigjeni sht nj faktor limitues pr rritjen e majave. Pas
prfundimit t fermentimit, birra mbrohet nga oksigjeni pr t shmangur oksidimin. Oksidimi sjell ndryshime n
shije, arom gjithashtu dhe n ngjyr. Oksigjeni prfaqson pr ne, njkohsisht nj mik dhe armik. Ashtu si sht
shum i nevojshm sidomos gjat procesit t fermentimit, po ashtu duhet edhe t eliminohet plotsisht kontakti i tij
m birrn gjat transferimit nga nj tank tek tjetri i birrs s prfunduar si dhe gjat ambalazhimit n shishe, kanae
apo fuqi.
Fjalt kye: birra, fermentimi, majaja, mushti, oksigjeni, oksidimi.

SUMMARY
The purpose of the paper is to show the influence of oxygen during the fermentation of wort and beer ready. During
the fermentation process wort, wort contain more oxygen when yeast inoculation. During aerobic respiration of
yeast release more energy than sugar glycols in the case of anaerobic respiration. Without ventilation fermentation
terminated because oxygen is a limiting factor for yeast growth. After completion of fermentation, beer is protected
from oxygen to avoid oxidation. Oxidation brings changes in taste, flavor and color also. Oxygen represents for us,
also a friend and foe. Just as is necessary, especially during the fermentation process, so must also be completely
eliminated his contact with beer during transfer from one tank to another of the finished beer as well as during
packaging in bottles, cans or force.
Key words beer, fermentation, yeast, wort , oxygen, oxidation.

1. HYRJE
Oksigjeni sht nj prbrs shum i
rndsishm n etapa t caktuara t prodhimit t
birrs. Roli i oksigjenit sht shum i
rndsishm dhe vendimtar pr marrjen e nj
birre me parametra brenda standardeve. Kur
oksigjeni injektohet n musht, n fillim
konsumohet trsisht nga majaja, kshtuq birra
n fund t fermentimit kryesor ndodhet n
gjendjen m t varfr m oksigjen. Pas
prfundimit t fermentimit t mushtit, birra
mbrohet nga oksigjeni pr t shmangur
oksidimin.
Theksojm se pika m kritike n procesin e
prodhimit t birrs sht mbushja sepse birra
kalon n nj en plot ajr. do tundje ose
prplasje gjat mbushjes shkakton kapje t
oksigjenit. Oksigjeni n birr vepron m prbrs
t ndryshm duke uar n oksidimin e tyre. Disa
jone metalesh si hekuri dhe bakri mund t
Shala & Karakashi

312

shkaktojn gjithashtu oksidim. Oksidimi sht nj
faktor q sjell ndryshime n shije, arom
gjithashtu dhe n ngjyr. Prcaktimi i oksigjenit
t tretur n musht dhe birr llogaritet nprmjet
sensorve elektrokimik t oksigjenit. Kjo beht
n mnyr elektronike m nj kalibrim t ndar si
n Aparatin Digox. Matjen e niveleve t larta t
oksigjenit t tretur n musht (10 deri 50 mg/litr)
dhe pr detektimin e niveleve t ult t oksigjenit
(0,01 deri 0.5 mg/litr) n birr. Si prfundim
oksigjeni sht i dobishm ne fermentimin e
mushtit ndrsa n birr t gatshme sht i
dmshm. T gjitha t dhnat e paraqitur n
punim jan n baz t punes praktike t kryer
n fabrikn e birrs n Pej.

2. NDIKIMI I OKSIGJENIT GJAT FERMENTIMIT T
MUSHTIT
Mushti prmban oksigjen kur beht inokulimi m
maja. Ajrimi i mushtit beht pr dy arsye t
ndryshme: pr t br ndarjen e turbullirs se
ftohte dhe pr t furnizuar m oksigjen pr
fermentimin e mushtit. Shpejtsia e fermentimit,
rritet shum, kur mushti i birrs ajroset
intensivisht. Pr ajrosjen e mushtit prdorn
qirinj (kapuqe) prej argjile poroze t pjekur ose
rrjeta teli prej eliku inoks q mbushin daljen
intensive t bulzave t vogla ajri n mnyr
intensive. Nga koha n koh kapui poroz
pastrohet. Pr pastrtin e ajrit q t jet sa m
steril prdoret filtri steril.N procesin e kthjellimit
t mushtit lidhet oksigjeni fizik dhe kimik do t
thot prpara temperaturave t larta, e cila
ndikon n rritjen e ngjyrs dhe shpejtsin e
fundrrimit [1, 2].
Procesi m i dshiruar pr lidhjen fizike t
oksigjenit jan temperaturat e ulta dhe
koncentrimi i mushtit i ulet. Sheqernat n
mushtin kan domethnie m t lart se sa
materiet ekstraktues t tjer, sepse n kohen e
ftohjes se mushtit oksigjeni lidhet kryesisht m
sheqerna.
Lidhja e oksigjenit n t shumtn e rasteve varet
nga pH-ja e mushtit, m rritjen e pH-s materiet
tanine oksidohen dhe shum shpejt kalojn n
lidhje tjera. Futja e oksigjenit sht e nevojshme
dhe e domosdoshme pr shumzimin e majas
[1, 2, 5, 6]. Pa ajrim fermentimi ndrpritet sepse
oksigjeni sht nj faktor limitues pr rritjen e
majave. Ne fig. 2. sht paraqitur aparati pr
ajrosje te mushtit. Majaja e birrs sht aerobike,
dhe n munges t saj shumzimi ndrpritet, si
rrjedhim edhe fermentimi ndalet. Kto ndikime
negative i mnjanoj m ajrosjen e mushtit n
temperatura t ulta [12]. Tretja e oksigjenit n
musht kushtzohet nga kta faktor:
Temperatura, nga kohzgjatja e gurgullimit nga
madhria e bulzave dhe nga trazimi.
Nj litr musht pas ngopjes m ajr, n
temperatura t ndryshme tret
sasit e oksigjenit si m posht:
Temperatura 0 5 10 15 20
Sasia e 0
2
, ne mg/l 11.6 10.4 9.3 8.3 7.4
Sa m t vogla t jen bulzat e ajrit q
gurgullohen n musht dhe sa m shum t zgjas
koha e gurgullimit aq m shum oksigjeni tretet
dhe aq m intensiv sht fermentimi. Pr
realizimin e nj fermentimi optimal n mushtin e
ftoht duhet t gurgullojn (imt) rreth 5-7 mg
oksigjen/litr n astin e inokulimit [1, 2, 10].

3. NDIKIMI I OKSIGJENIT N BIRR T GATSHME
N industrin e birrs prej kohesh dihet q
oksigjeni prish shijen e birrs dhe ndikon keq n
qndrueshmrin e saj. Kontakti i oksigjenit
duhet t eliminohet plotsisht gjat transferimit
nga nj tank tek tjetri i birrs s prfunduar si
dhe gjat ambalazhimit n shishe t qelqit, pet,
kanoe dhe fui. Rrezikun m t madh e paraqet
oksigjeni q ndodhet n hapsirn e gryks se
shishes [3, 5, 7]. Przierja e gazeve q ndodhen
n hapsirn e gryks se shishes vjen pjesrisht
nga ajri i shishes, shishes bosh q mbushet,
pjesrisht nga gazi q vjen m birrn nga kazani
gjat realizimit t shtypjes n mbushje dhe
pjesrisht nga gazi karbonik q lirohet nga birra.
Metoda m e thjsht sht largimi i ajrit nga
gryka e shishes m en t shkumzimit t birrs
para taposjes s saj. Shkuma q krijohet mbi birr
n gryken e shishes e nxjerr jasht gjith ajrin
dhe oksigjenin nga gryka. Shkumzimi sht i
vlefshm plotsisht vetm ather n qofte se
shkuma e dendur arrin n buzt e siprme t do
shisheje. Si metod m t mir t uljes se sasis
Shala & Karakashi

313
se ajrit n gryken e shishes prmendim at e cila
mbushjen e shishes e realizon duke e mbajtur
birrn vazhdimisht nen shtypje t gazit karbonik
[8, 5, 12].Birra n aparatin mbushs ndodhet nen
shtypje gazi karbonik, kshtu q para ardhjes se
birrs n shishe vjen gazi karbonik, i cili e
shprlan shishen nga ajri dhe e mbush m gaz
karbonik. Birra q mbush shishen n kt rast
sht e mnjanuar nga prania e ajrit dhe
oksigjenit. Fillimisht nga shishja m an t
vakuumit largohet ajri (afrsisht 97% vakum) [4],
n kto kushte nga makineria mbushse vjen n
fillim gaz karbonik, pastaj fillon mbushja.

Oksigjeni gjat fermentimit t mushtit Oksigjeni n birrn e gatshme
AjrimiMushtitmg / l Llojibirrs shishja O
2
maturmg / l O
2
total mg / l
4.8 Rend. Pet 2 l 0. 08 0. 18
4.7 Njivj. Pet 2 l 0. 07 0. 12
4.8 Njivj. Pet 2 l 0. 13 0. 21
4.8 Rend. Pet 2 l 0. 08 0. 13
5.0 Rend. 0. 5 l 0. 04 0. 11
4.8 Rend. 0. 5 l 0. 05 0. 10
0 Rend. 0. 5 l 0. 04 0. 09
5.0 Rend. 0. 5 l 0. 04 0. 11
4.9 Rend. 0. 5 l 0. 04 0. 12
4.8 Njivj. 0. 33 l 0. 06 0. 14
4.8 Rend. 0. 33 l 0. 05 0. 11
4.9 Njivj. 0. 33 l 0. 05 0. 16
4.9 Rend. 0. 33 l 0.05 0.11
0 Njivj. 0. 33 l 0. 06 0. 15
Tabela 1. Rezultatet e oksigjenit gjat fermentimit t mushtit dhe n birrn e gatshme

4. PRCAKTIMI I OKSIGJENIT T TRETUR N
BIRR
sht treguar se birra gjat procesit teknologjik
t prodhimit e deri t mbushja e saj n shishe t
qelqit, kanaqe apo shishe plastike mund t pranoj
oksigjenin. Oksigjeni n birr sht shkaktar i
formimit t turbullirs se saj, e sidomos n prani
t hekurit 5 mg/l, bakrit 1 mg/l dhe kallajit 0,1
mg/l. sht treguar se kto metale jan shkaktar
t oksidimit t birrs. Birra e oksiduar ka shije n
t hidhur m t theksuar, ka nuk paraplqehet
t konsumatoret. Aparatura m t ciln matet
sasia e oksigjenit t tretur, n mg/l, quhet DIGOX
6 dhe sht shum e sofistikuar [5, 9, 11].
N baz t mostrs se punuar n laborator n
aparatin e DIGOX 6 dhe n aplikim t formuls t
dhn n tabeln 1 del rezultati n ekran. Ku
mesatarja e mostrave t punuar e oksigjenit
sht O
2
= 0,10 20 mg/l.

Diagrami 1. Oksigjeni n birrn me shishe 0.33 l

Oksigjeni i tretur duhet t jet n kufijt si sht
e paraqitur si vijon [11], [9], [5]:
Mir normale dobt
O
2
n birr, mg/l 0.05 0.1 0.10 0.20 0.25 2.0
Shala & Karakashi

314

Mir normale dobt
Ajri n qaf t shishes ml/shishe < 1 1.0 1.5 1.5
10
Birra n qelq apo kanaqe merret pas mbushjes
dhe n laborator beht shpuarja e tapos se
shishes dhe n aparatin e digoxit lexohet vlera e
oksigjenit ashtu q n baz t formuls se
paraqitur n tab. 2. gjendet vlera totale e
oksigjenit.

Temperatura 13.6
O2 i matur 0.07
Vol i plot 340
Vol i birrs 334

G 273.15
T 286.75 B6+B1
A 0.021374
0,000000415*B7*B7
+ 0,0002*B7-0,0701
B 0.017964 (B3-B4)/B4
C 24.29415 0,082*B7*1,0332
D 1.505744
(32000*B8*B9/B10)
+1
O2 0.105402 B2*B11
Tabela. 2. Formula pr llogaritjen e oksigjenit n
birr

5. REZULTATET E NDIKIMIT T OKSIGJENIT GJAT
FERMENTIMIT T MUSHTIT DHE N BIRRN E
GATSHME
N baz t rezultateve t paraqitur m posht n
tabeln 1 gjat procesit t fermentimit t mushtit
shihet sasia e injektuar pr fermentim t mushtit.
N baz t rezultateve sasia e injektimit sht n
normalen e lejuar. N birrn e gatshme do t
thot mbasi ti vendoset shishes s qelqit tapa,
birrs n 2l t plastikes apo kanae, merret
mostra pr tu analizuar. Oksigjeni n birrn e
gatshme n rezultatin e paraqitur n tabeln e
mposhtme sht n kufijt e normales. Ashtu q
oksigjeni n birr mos t vepron m prbrs t
ndryshm duke uar birrn n oksidim. Oksidimi
sht nj faktor q sjell ndryshime n shije,
arom gjithashtu dhe n ngjyr.

Figura 1. Aparati pr ajrosjen e mushtit

Figura 2. Aparati Digox 6 pr prcaktimin e
oksigjenit n birr

6. DISKUTIMET DHE PRFUNDIMI
Oksigjeni gjat procesit t fermentimit t mushtit
dhe n birrn e gatshme, prfaqson
njkohsisht nj mik dhe armik. Duke u bazuar
n punn praktike ekipore se bashku edhe me
ekspert gjerman dhe slloven, procesi i
fermentimit t mushtit sht automatizuar dhe
instrumentit i jepen parametrat pr injektim t
oksigjenit prgjat tr kohs s transferimit.
Rezultatet e dhna n tabeln 1 jan n kufijt e
normatives. Ajrimi i mushtit bhet pr dy arsye t
ndryshme: pr t br ndarjen e turbullirs s
ftoht dhe pr t furnizuar m oksigjen
fermentimin e mushtit. N qoft se mushti i
ftohur prmban ajr n formn e flluskave n
astin q mushti kalohet n tankun e
fermentimit, turbullira e ftoht e formuar gjat
ftohjes do t ngjitet n siprfaqe prej flluskave t
ajrit dhe m pas largohet. Duke u bazuar n
Shala & Karakashi

315
rezultate t paraqitura n tab.1. mushti prmban
5-7 mg oksigjen / litr n astin e inokulimit.
Kemi ardhur n prfundim n baz t rezultateve
t analizave t bra nse i epet sasi m e madhe
sesa normalja mushtit oksigjen, majaja oksidon t
gjitha sheqernat e fermentueshme si dhe t
gjitha acidet organike, aldehidet, alkoolet n uj
dhe dyoksid karboni. Po ashtu n munges t
oksigjenit, ndalon procesi i fermentimit t
mushtit. Pr ket arsye duhet rregulluar
prmbajtja e oksigjenit n musht prpara se t
filloj procesi i fermentimit.
Pas prfundimit t fermentimit, birra mbrohet
nga oksigjeni pr t shmangur prishjen dhe
oksidimin. Przierja e gazeve q ndodhen n
hapsirn e gryks se shishes vjen pjesrisht nga
ajri i shishes bosh q mbushet. Pjesrisht nga gazi
q vjen m birrn nga kazani gjat realizimit t
shtypjes n mbushje dhe pjesrisht nga gazi
karbonik q lirohet nga birra. N baz t
analizave dhe rezultateve t arritura q jan
paraqitur n tekst m par sht ardhur n
prfundim, pr uljen e sasis s oksigjenit n
hapsirn e gryks s shishes mund t prdoret
largimi i ajrit nga gryka e shishes m en t
shkumzimit t birrs para taposjes s saj.
Ajrimi sht i dobishm gjat procesit t
fermentimit t mushtit, ndrsa oksigjeni n
birrn e gatshme sht i dmshm.

BIBLIOGRAFIA
[1] V. Kola - Teknologjia e prodhimit t birrs
Tiran 2007, ref. 104-113,150-151.
*2+ Krebs .M. and Haddad I.A., The Oxygen
Electrode in Fermentation Systems,
Developments in Indrustrial Microbiology, 1972,
13, 113.
*3+ CHem. T. SCHn Dr. Ing. H. M. Anger Dr. Ing.
S. SCHildbach - Chemical Technical
Analyses Berlin 2006, ref. 74-97.
[4] J. S.Hough, D. E. BriggsNauqni Aspekti
Sladarstva i Pivarstva Beograd 1976, ref. 566-
575.
[5] Wolfgang Kunze Dr H J Manger Technology
Brewing And Malting VLB Berlin 2004, ref. 353-
355,597-599,771-779,867.
[6] VOJISLAV KRAJOVAN Priruqnik za
laboratorijske vezhbe iz
SLOBODAN GAQESHA, Tehnologije Piva,
Sarajevo, 1979, ref.102-107.
[7] SEMIZ DR. ING. MAHMUDTehnologija Piva,
Sarajev 1976, ref. 81-83,101-104.
[8] P. M. MALCEV Tehnologija Slada I Piva
Beograd 1967, ref, 330-354.
[9] Brautechische Analysen Methoden MEBAK H.
Miedaner D-85350 Freising-Weihenstephan
2002, ref. 128-136,171-185.
[10] GEA Process Engineering Division ,
Tuchenhagen Brewery Systems GmbH.
Am industriepark 210 21514 Bchen, Germany
2007, ref.2-10.
[11] K.Shtefani, V. Mari Pivarski Prirunik
Sirovine u proizvodnji slada i piva Jugoslavensko
odruzhenje pivovara Beograd 1990,
ref.90,134,135.
*12+ Hahn C.W. and Hill J.C., Factors Affecting
Dissolved Oxygen Analyses in Beer and Water,
Journal of the American Society of Brewing
Chemists, 1980, 38, 53.


RATIONAL RISK ASSESSMENT AT THE OPENING OF THE SOUTH-WEST MINE SIBOCIT
VLERSIMI RACIONAL I RREZIKUT N HAPJEN E MINIERS N JUGPERNDIM T
SIBOCIT

IZET SHEHU
Korporata Energjetike e Kosovs (KEK), Prishtin, KOSOV
Email: izet.shehu@kek-energy.com

AKTET IV, 2: 316-322, 2011

PERMBLEDHJE
Bazuar n hulumtimet krkimore-shkencore dhe t arriturat e prvojs s gjertanishme n minierat ekzistuese t
qymyrit n Kosov, mbshteten zhvillimi i tekniks s siguris si shkenc multidisiplinore e cila mbulon hulumtimin
dhe prcaktimin e aktiviteteve komplekse n drejtim t zhvillimit t procesit teknologjik n hapjen dhe zhvillimin e
miniers s re J.P. Siboc. N kt punim jan shtruar faktort e rrezikshmris q ndikojn n sigurin e personelit
si pjes e pandar e zhvillimit racional n procesin teknologjik t minierave ekzistuese si dhe hapjes s miniers s re
q sht qllimi i ktij punimi.
T dhnat e paraqitura (2005-2009), mbi ndikimin e faktorve dhe vlersimin e rrezikshmris (identifikimi i
mundsive, kontrolli, masat, etj) Ndikimi i tyre si koncept n procesin e hapjes dhe shtrirjes s miniers jan
madhsi reale n strategjin e saj.
Fjalt kye: aksidente, humbje, lndime, procese, rrezikshmria, stabilitet, siguria.

SUMMARY
The scientific research as well as the outcomes of the work experience acquired so far is supporting the
development of safety technique as a multidisciplinary science, which covers exploration and determination of
complex activities toward development of technological process in the opening up of the Sibovc Southwest Mine.
This paper treats the risk factors that affect on the personnel safety as an integral part of the rational development
in the technological process of the existing mines as well as in the opening up of the new mine, which is the
objective of this paper. The data presented (2004-2009) are related to the impact of factors and the risk assessment
(identification of possibilities, control, measures, etc). Their impact as a concept in the opening up and the
development of the mine are the realistic ranges in the opening up strategy for the Southwest Mine.
Key words: injury, loss, injury, process, the risk, stability, safety.

HYRJE
Kosova ka rezerva t mdha qymyrguri, q
paraqet nj potencial t lart zhvillimi energjetik,
rritje ekonomike dhe ngritje t cilsis s jets
qytetare q rrjedh nga zhvillimi dhe avancimi i
gjenerimit t kapaciteteve energjetike e n
veanti nga aftsia prodhuese, bazuar n resurset
natyrore .
Minierat e qymyrit t Kosovs, prsa u prket
kushteve gjeologjike, jan ndr m t favorshmet
n Evrop, me nj raport djerrin-qymyr 1.7:1. Ky
raport si dhe sasit eksplotabile me mbi 11 mld
ton paraqesin nj burim t fuqishm energjetik.
Kjo mundson prodhimin ambicioz t energjis
elektrike prmes furnizimit t objekteve
gjeneruese me kapacitete t mdha dhe me nivel
t lart t siguris e me mim t parashikueshm.
Qymyret e Kosovs jan t grupit t linjiteve, me
ngjyr t zez t errt, me sasi t
konsiderueshme lagshtie e cila n kontakt me
diellin, humb shpejt duke sjell coptimin dhe
ndryshimin e pamjes me nj diferencim t njsive
Shehu

317
litologjike. Pr nga kualiteti termik klasifikohet n
katr klasa: Klasa e par me 12%hi , vlera klorike
mbi 9211 [KJ/kg] dhe klasa e katrt me mbi 21%hi
me vler klorike 5862 [KJ/kg], prmbajtja e
lagshtis sillet prej 45%, ku 18% e saj sht
lagshti hidroskopike.
Procesi i prfitimit t qymyrit n basenin e
Kosovs zhvillohet prmes minierave
siprfaqsore. Secila faz e procesit sht e
obliguar pr respektimin e rregullave
standardeve t prcaktuara nga vet prodhuesi
dhe standardeve dhe teknikave bashkkohore t
vlersimit t rrezikshmris dhe sistemit t
investigimit t siguris nga aksidentet dhe avarit.
Rregullat e ekonomis s tregut jan t pa
mshirshme , qe quhet konkurrence, gjithashtu
kjo konkurrence sht e nnshtruar nga kontrolli
cilsor i procesit t prodhimit n raport me
objektet gjeneruese, prandaj siguria n pune
duhet t jet sistem dhe do aksident n vende
pune nnkupton hedhjen posht t produktit
final t tij. Andaj faktort e siguris n minier
jan t domosdoshm pr t pasur stabilitet t
gjithmbarshm nga aspekti gjeomekanik,
przgjedhja e faktorit t siguris sht e mundur
edhe prmes avancimit t grmimit t masave t
formacioneve argjilore dhe shpateve t palosjeve
( stivimit), si dhe shpateve ansore pr gjate
frontit punues. Sipas praktikave t gjer tanishme
faktort m t ult t siguris jan t mundshme
nse gjat operimit minerar t avancuar dhe
shpatet e palosjes kan koh t shkurt jetsore.
N minierat ekzistuese sht e njohur dukuria e
rrshqitjeve lokale q her pas here lajmrohen
edhe n shkallt punuese q paraqesin rrezik pr
pajisje por edhe pr vete puntoret. Kto
rrshqitje kan pas shtrirje t konsiderueshme si
dhe me pasoja fataliteti ( rasti v. 2004 Mirash) ku
humbin jetn dy puntor. Zakonisht kto
rrshqitje paraqiten gjat atakimit me rastin e
grmimit npr zona me fortsi poligonale t
dobta ( material me siprfaqe t lmuar). Faktor
tjetr i rndsishm pr reduktim t stabilitetit
sht edhe lidhja e argjils tavanore. Kto lidhje
her pas here veprojn si siprfaqe rrshqitse
ku, pa paralajmrim, shkputen masat n form
t blloqeve t vogla apo t mdha.
Duke u nisur nga prvojat si dhe hulumtimet
gjeomekanike dhe gjeofizike t minierave
ekzistuese si dhe njohurit e prvojave t
gjertanishme me rastin e rrshqitjeve t masave
argjilore apo t serive t qymyrit sht ma se e
rndsishme t studiohet vlersimi racional i
rrezikut gjat hapjes s miniers t Sibocit Jug-
Perndim. Vlersimi i shkalles s rrezikshmris ,
pr vendet e bashkimit Evropian sht br
detyrim q nga viti 1989 sipas rregullores 89/391
EEC, e cila pastaj n vitin 1996 plotsohet me
udhzimet pr rregullativa ligjore dhe aplikim t
tyre.

1.0. VLERSIMI I SHKALLS S RREZIKSHMRIS
Teknika e Siguris n minier sht pjes e pa
ndare e organizimit t puns dhe e realizimit t
nj procesi t puns e cila realizohet me
aplikimin e standardeve t shkruara, t
kontraktuara por t cilat jan kompatibile me
vendet e BE. Vlersimi i rrezikut nuk sht as gj
tjetr pos analizim i prpikt i asaj q gjat puns
operimit n minier dmton puntoret dhe
mundt t matet se sa jan marr masa t duhura
t siguris, apo t merren masa shtese,
parandaluese pr ti ikur rrezikut. Qllimi duhet t
jete q ase kush mos t psoi lndim apo
smundje profesionale.
N baze t hulumtimeve t shum instituteve
ndrkombtare pr siguri kan ardhur deri n
prfundim se 15% t problemeve n miniera
mund t kontrollohen prmes ekspertve
individual deri sa 85% mund t kontrollohen
vetm prmes sistemit t menaxhimit t
siguris.
Pr vlersimin e rrezikshmris sht mase e
nevojshme t identifikohen faktort n mnyre
q t sigurojm t dhna t besueshme q
pasqyrojn relacionet n mes t krkesave pr
shndetin e personelit, rregullave t siguris,
mjedisit t puns, mbrojtjes karshi procedurave
gjyqsore t cilat i shoqrojn aksidentet me
humbje t mdha dhe me fatalitete.
N vendet e zhvilluara ekonomikisht procesi i
vlersimit sht i ndrtuar prej tre faktorve t
rndsishm t siguris:
Shehu

318

1. pr menaxhim t suksesshm duke e ndier
prgjegjsin pr sigurin dhe shndetin e
personelit si dhe mbrojtjen e mjedisit t puns
(ambient i sigurt i puns).
2. menaxhimi i mire i siguris, shndetin dhe
ambientin e puns q siguron mundsi t mdha
pr menaxhim t humbjeve pr do nivel
organizativ.
3. menaxhimin duhet krkuar pr mes
zvoglimit t humbjeve si pasoj e aksidenteve
apo incidenteve n pun pr mes strategjis s
prgjithshme t menaxhimit t miniers, profitit,
kontrollimit t dmeve t prons, humbjet gjat
procedurave t hulumtimit t aksidentit si;
ndalesa e punes, zvendsimi me personel
tjetr, trajnimi i tij si dhe kualitetin e puns.
Duke u bazuar n ligjshmrin e rregullave t
ksaj problematike n vendet e zhvilluara dhe
demokratike, proceset e vlersimit t
rrezikshmris jan t ndrtuara n disa faza t
menaxhimit:
- identifikimi i puns dhe prioritetit,
- standardet n pun,
- llogaria e prformanses me standarde,
- vlersimi i rezultateve,
- shprblimet dhe prmirsimet kontakteve.
I tr ky proces duhet te mbshtetet n veprimet
preventive t operimit minerar , n mnyr q
numri i lndimeve n pun t zvoglohet, dhe
prmes ksaj t zvoglohen shpenzimet. Pra
pun e sigurt pun produktive. Proceset e
rrezikshme duhet identifikuar dhe eliminuar, deri
n mas t minimumit t rrezikshmris ose
edhe t eliminohen trsisht, prmes ksaj
krijohen kushtet pr pun t sigurt n minier e
me kt arrihet ngritje e produktivitetit t puns.

1.1. IDENTIFIKIMI I RREZIKUT N PUN SIPAS
PRIORITETIT
Identifikimi i rrezikut sht hapi i pare dhe ma i
rndsishm n menaxhimin e siguris n
minier, me detyrim t identifikimit t
shkaktareve t mundshm pr aksidente t
puntorve gjat operimit minerar. Kjo sht
rrug e vetme e sigurt kur dihen dhe evidentohen
shkaktart e mundshm t rrezikut q ojn deri
n humbje me prmasa t mdha.
Bazuar n prvojat e gjer tanishme n minierat
ekzistuese, si dhe t dhnat e hulumtimeve
gjeologjike, fusha e miniers J-P , gjendt n
zonn e prfshirjes me lvizje tektonike
disjungtive pospliocenike e cila ndan masat e
seris qymyrore n makro dhe mikro blloqe
denivelizuese. Kto lvizje me reproduksion t
spostimit t trollit , dukshm u paraqiten n fund
te vitit 80 .
sht faze e pare n t ciln identifikohen
shkaktart e rrezikut pr personelin dhe vet
pajisjen . Ky sht hapi i par i menaxhimit t
siguris, ku duhet vlersuar si faz obliguese pr
vlersimin e shkalls s rrezikshmris. Kjo faze e
identifikimit t faktorve dhe rreziqeve q
prfshin nj vlersim kritik t gjitha rreziqeve
potenciale pr personelin dhe pajisjet sht
prgjegjsi e stafit menaxhues t miniers.
Metodologjia e identifikimit t mundsive t
rrezikshmris duhet mbshtetur n identifikimin
e problemeve dhe radhitjen e tyre n grupe
prkatse sipas prioritetit:
- aktivitetet e ndrmarra t operimit minerar
si pjes e metodologjis,
- mirmbajtja e rregullt e pajisjeve dhe
stabilimenteve dhe,
- investimet (operative dhe kapitale).
Njohurit themelore pr pun t sigurt nga aspekti
i siguris pr t gjith personelin duke u
mbshtetur n tri shtylla kryesore:
a. trajnimi i t punsuarve pr pun t sigurt,
b. aftsimi i personelit pr dhnie t ndihms
s par, dhe
c. aftsimi i personelit pr mbrojtje kundr
zjarrit.
Faza e identifikimit t rreziqeve potenciale si
bazament ka ligjet n fuqi, standardet e
aprovuara pr pun dhe teknologji t avancuar
dhe t sigurt q rregullojn problemet e
shndetit dhe siguris t puntoreve gjat puns
si dhe kodet e aplikueshme t BE etj.

1.2. VLERSIMI I SHKALLS S RREZIKSHMRIS
Vlersimi shkalls s rrezikshmris sht
metodologji me t ciln verifikohet shkalla e
Shehu

319
rrezikut, intensiteti (prmasat), madhsia e
lndimit n pun , smundjet profesionale, dhe
t gjitha smundjet tjera t lidhura me ambientin
e puns t cilat kan ndikim n kualitetin e
shndetit t puntoreve. N kt faze t rritjes s
siguris n miniera kemi t bjm me vlersimin
e rrezikut q mund t vije n nj apo disa burime.
Grumbullimi i informative t besueshme sht
mundsia ma e mir e identifikimit t shkalls s
rrezikshmris. Vlersimi i rrezikshmris
prfshin aktivitete minerare ku bhet parandalimi
dhe kontrollimi i rrezikshmris dhe parashihen
masat adekuate t aplikueshme pr qasje shum
dimenzionale t ksaj problematike.
Pr situata t tilla duhet aplikuar tri variante t
veprimit:
- Ashprsia.- pr kontroll jo adekuate si dhe
veprim t gabuar pr humbjen. Humbje e vogl,
shum vogl, e mesme e lart dhe shum e lart.
- Frekuenca.- prsritja e rastit, shum
rrall,rrall, her pas here, shpesh dhe shum
shpesh.
- Mundsia.- konsiderohet lidhshmri n mes
t puntorit - pajisjes- materialit-mjedisit t
puns- faktort n procesin e operimit minerar.
Saktsia e vlersimi t shkalles s rrezikshmris
determinon lehtsit e prballjes me pasoja apo
probabilitetin e ngjarjes se ndodhur .Prgjegjsin
e vlersimit t shkalles s rrezikut e bartin stafi
profesional dhe menaxherial, andaj ata jan t
obliguar t licencohen pr vlersim t rrezikut
sipas rregullave t prcaktuar me ligj prkatse,
por e rndsishme sht edukimi i vazhdueshm
i t punsuarve pr mbrojtje n pun dhe
verifikimi i dijes.
Kshtu mundet t mirt si model Ligji pr Siguri,
Shndet dhe Ambient t puns s Kosovs ku
obligon do kompani q posedon numr m t
madh t punsuarve se 250 t ofroj shrbim
profesional pr siguri n pun. Kosova nuk
posedon Ligjin e Minierave si dhe shum
rregullore teknike dhe standarde; mangsit
legjislative paraqesin nj problem n vete.

1.3. KONTROLLI I RREZIKSHMRIS
Kjo faze e procesit t rrezikshmris ka t bej me
sjelljen e vendimeve dhe masave prkatse pr
reduktimin dhe kontrollin e rrezikut n procesin e
puns. Kontrolli pason pas identifikimit t
shkalles s rrezikshmris dhe vlersimit t saj.
Sjellja e ktyre veprimeve i paraprin baza ligjore
kompetente q mundson mbajtjen nn kontroll
t shkalles s rrezikshmris .
Pr kontroll dhe mbikqyrje minerare sht mase
e nevojshme, njohja e standardeve minerare dhe
implementimi i tyre, marrja e masave t duhura
dhe n koh, vlersimi i rezultateve dhe
prmirsimi i pa rregullsive n pun. Derisa te
sistemi i kontrollit jo adekuat sht mos prfillja e
standardeve dhe mos harmonizimi i tyre n
kuadr t nj apo m shum minierave n nj
kompani.
Me qllim arritjen e objektivave sht e
domosdoshme paraprakisht t merren kto
masa:
- eliminimi i rrezikshmris duke u bazuar n
standarde dhe procedura,
- izolimi i pozicioneve t rrezikshme pr mes
operimeve nga distanca apo rrethimi i tyre,
- prdorimi i pajisjeve personale mbrojtse
(PPM) sipas standardeve te BE si dhe ,
- organizimi dhe kompletimi i shrbimeve
emergjente.
Mnyra m e mir e kontrollit t rrezikut n
minier sht observimi i puns dhe pajisjeve.
Ndryshimet jasht standarde n vende pune jan
burimet kryesore t faktorve q kontribuojn n
shfaqjen e aksidenteve. Kta faktor paraqiten
her pas here n periudha te shkurtra apo t
gjata kohore. Identifikimi i tyre n fazn m t
hershme shndrrohen n standarde t reja
prndaj observimi i planifikuar sht metod
vzhgimi i kushteve dhe praktikave t nj apo m
tepr operacionesh minerare n mnyr
sistematike dhe t organizuar.

1.4. MASAT PR IMPLEMENTIMIN E
LIGJSHMERIS
Masat e implementimit t detyrave kan t bej
me aplikimin e standardeve dhe procedurave t
aprovuara pr mbrojte n pun. Implementimi
ktij procesi prmes programit t siguris dhe
menaxhimit t sistemit pr siguri, korrelacioni i
observimit n njrn an dhe mirmbajtjes s
Shehu

320

pajimeve dhe stabilimenteve n ann tjetr q n
literatur botrore shpesh hasemi si korrelacion
njeri- makin. Prmes s cils identifikohet prania
e rrezikut me vlera reale pr rrezik konkret pr
personelin, pajisjen apo mjedisin e puns. Kjo
metod pr do skenar t shpenzimeve si pasoj e
aksidenteve prcakton probabilitetin prkats
prmes pikave t vlersimit por gjithnj duke pas
pr baz seriozitetin e rrezikut dhe klasifikimin
n kategori t prcaktuar. N shpenzime
kryesisht prfshihen aksidentet me fatalitet,
ndrprerja e punese, aksidentet me invaliditet te
prkohshm apo prhershm varsisht nga
shkalla e lndimit, dmtimi i pajisjeve apo
stabilimentit deri te ndrprerja e prodhimtaris
etj. T dhnat gjat zbatimit t kontrollit t
rrezikut shprehen pr njsi specifike t
parametrave t procesit t ngjarjes ( koha e
humbur, humbjet n prodhim, mimi, vlera e
dmit, shpenzimet plotsuese si dhe shpenzimet
e kompensimit pr mes gjykatave).

Viti Lnd.raport. 1 - 30 dit h/humb. >30 dit h/humb.
2005 197 147 13,372 20,652 398 59,000 92,182
2006 164 134 11,804 18,445 534 65,742 102,697
2007 104 78 7,350 12,006 355 54,172 90,865
2008 97 77 7,688 13,054 385 59,328 101,917
2009 100 72 6,360 11,280 480 74,024 137,081
Totali 662 508 46,574 75,437 2,152 312,266 524,742
Tabela 1

Periudha Muajt e vitit
2005-2009 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Fataliteti 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0
Len.raport. 60 65 75 57 60 56 53 62 37 48 46 48
Shk. /100p 1.75 1.90 2.19 1.66 1.75 1.63 1.55 1.81 1.08 1.40 1.34 1.40
Len. Hum. 50 53 52 44 46 48 47 38 31 34 30 48
Shk./100p 1.46 1.55 1.52 1.28 1.34 1.40 1.37 1.11 0.90 0.99 0.88 1.40
Tabela 2

2. ANALIZA E LENDIMEVE NE MINIERAT
EKZISTUESE (2005-2009)
Duke iu referuar statistikave t aksidenteve n
minierat ekzistuese n KEK sh. a. pr periudhn
2005-2009 t paraqitur n tabela 1 jan
raportuar 662 raste t aksidenteve prej tyre 508
raste me humbje prej 1 deri 30 dit/pune si dhe
2.152 raste q kan pas tretman t kurimit mbi
30 dit.
Si pasoj e lndimeve deri n 30 dit/pune, jan
humbur 46.574 or pune q me vete bartin
koston e humbjeve prej 75.437,00 . Humbjet
kan t bjn me humbje kohe pr rastet e
aksidenteve qe duhet kurim me i gjate se 30 dite,
me 312.266 or pune, shprehur n koston e
humbjeve: 524.742,00 .
Prmes hartimit dhe zbatimit t programit t
siguris si dhe menaxhimit t ktij sistemi, i cili ka
t bj me krijimin e shrbimeve efiiente
profesionale me synim t krijimit t ambientit
punues t sigurt pr personelin dhe pajisjet pr
mes implementimit dhe harmonizimit t
standardit t kontrollit dhe mbikqyrjes si dhe
minimizimit t humbjeve duke eliminuar
shkaktart e mundshm pr aksidente si dhe
duke proceduar raportim real pr to.
Prmes implementimit t ktij programi t
siguris, numri i t aksidentuarve nga viti 2005 n
2009 ka nj zvoglim t theksuar prej 98%.
Zvoglim i numrit t aksidentuarve ka bartur me
vete zvoglimin humbjeve pr 97.96%, ort e
humbura si pasoje e aksidenteve deri n 30 dite
jan zvogluar pr 200 %, por te rastet q kan
Shehu

321
krijuar humbje kohe me rastin e kurimit mbi 30
dite ka rritje t humbjeve t orve t puns pr
20.3%. Me kt raste ka rritje t shpenzimeve
financiare pr kt kategori t aksidentuarish pr
32.75%. N baz t analizave del se nj numr i
personelit t aksidentuar nuk sht rehabilitua
shruar nga pasojat e dmeve shndetsore si
pasoj e shrimit jo adekuat n institute
mjeksore. N mnyr graduale n kt periudh
kohore sht rrit numri i personelit t lnduar
me humbje kohe me ma tepr se 30 dite pune si
dhe numri i orve t humbura q me vete bartin
rritje t kostos financiare.
N tabeln nr. 2 jan analizuar t dhnat
statistikore t numrit t lndimeve t raportuara
dhe shkalls s lndimeve pr 100 puntor si dhe
numri i lndimeve q krijojn humbje dhe
shkalls s lndimeve q krijojn humbje n 100
puntor. Muaji mars dhe shkurt jan muajt me
numr m t madh t lnduarve si tek lndimet e
raportuara njashtu edhe te lndimet q krijojn
humbje me shkall n 100 puntor prej 1.90 gjer
shkalln 2.19, situata sht e njjt edhe te
rastet e t lnduarve q krijojn humbje me
shkall t lndimit n 100 puntor 1.52 gjer n
1.55.
N miniera siprfaqsore , sigurin n pun e
rndojn edhe kushtet e vshtira t mjedisit
punues n prgjithsi e n sezonet me ndryshime
t mdha klimatike n veanti.

PRFUNDIM DHE REKOMANDIME
Prvojat e deri tanishme n implementimin e
programit t siguris n minierat ekzistuese jan
begati e madhe n shfrytzim t tyre pr hapjen
dhe zhvillimin e miniers J-P t fushs s Sibocit.
sht mase e nevojshme q kto prvoja gjate
hapjes s miniers s re dhe zhvillimit t
kapaciteteve eksploatuese t masave t qymyrit,
sidomos prvojat nga miniera e Bardhit me rastin
e shfaqjeve t rrshqitjeve t prsritura ( nga
1975 deri ne vitin 2002)q me veti kan bart
shum shpenzime plotsuese, dme te mdha
material, angazhime plotsuese t resurseve
humane, investime etj. Kto prvoja, inxhinjeriko
gjeologjike t shkaktareve t paraqitjes s
rrshqitjeve duhet t zn vend me prioritet n
programin zhvillimor me qellim t arritjes s
shkalls s siguris n minier.. Miniera J-P sht
vazhdimsi e miniers s Bardhit (shpati
verior)me nj tektonik t brishte ku n pjesn
jugore t ktyre shkarjeve deprton grepeni
tektonik me nj shtrirje transversale pr gjat
boshtit t basenit prej 650 m dhe me nj gjersi
130 m i cili kufizohet me dy shkarjet transversale
gravitacionale , pr gjat t cilave ka spostime t
masave t qymyrit me vlera deri 24m.
Shkaktaret kryesor t krijimit t rrshqitjeve n
minierat ekzistuese dhe mekanizmi i formimit t
tyre duhet krkua n dy faktor esencial. Njeri
sht metoda e eksploatimit n vendin e hapjes
dhe krijimit t dy minierave me avancim t
frontit njra ndaj tjetrs .
Faktori tjetr sht shume ma kompleksiv, kur
duhet zhvillohen t gjith parametrat
inxhinjeriko- gjeologjike t cilt definojn
ekzistimin dhe drejtimin e lvizjeve t trollit. Nj
qarje e till sht edhe tani prezent n pjesn e
shpatit lindor t fushs J-P .
Thellsia e qarjes sht relativisht e ceket, dhe
sillet prej 15 deri 20 m dhe mundet t vendoset
n grupin e rrshqitjeve t kontaktit n mes dy
strukturave t argjils. T gjitha kto kushte t
cilat bien deri te formimi i rrshqitjeve jan pasoj
e marrdhnieve strukturale q n literatur jan
pak t prshkruara ,deri sa n praktik jan
treguar shum prezent.
Pr kt arsye, pr pune t sigurte, n miniere JP,
sht mase e nevojshme t epen informacionet
plotsuese mbi ndrtimin tektonik dhe kushtet e
depozitimit gjeologjik, kushtet hidrogjeologjike,
vetit fiziko-mekanike, kushtet e kufijve
teknologjik te miniers si dhe vetit specifike t
trenit.
Prioritetet e integrimeve evropiane ne fushn e
siguris n pun kan t bjn me
implementimin e standardeve evropiane krahas
prkrahjes s nevojave t pundhnsit duke
ndrtuar dialogun social dhe zbatuar at n
prpikri.
Bazuar n t dhnat e paraqitura n kt punim
vlen maksima ,,msim,, e cila duhet t kuptohet
se m mir sht t investohet n parandalim t
Shehu

322

rrezikut se sa t merremi me shrimin e
pasojave.

BIBLIOGRAFIA
1. European Economoc Community: Concil
Directive 89/39.EEC on the introducition of
measures toencourage improvements in the
safety of workers at work, Luxembourg,
1989.
2. Joy J., The CCH/Alara workplace Risk
Assessment& control Manuel, CCH Australia,
Limited, 1994.
3. A.B. Sare, Procjena opasnosti ostecenja
zdralja u radnim uvjetima, Hrvatski zavod za
medicinu rada, Zagreb,2002.
4. I. Shehu, Rregullat e siguris parakusht pr
siguri ma te lart n pun,Kosova,
KEK,Prishtin,2005
5. I. Shehu, Programi dhe metodat e
organizimit t tekniks s siguris n Miniera
dhe Industri, Teknika 3,Prishtin 2003.
6. I. Shehu, Kontribut n zhvillimin racional t
punimeve siprfaqsore t qymyrit dhe
hapjes miniers s Re Sibovc, punim
doktorature, Mitrovic, 2009.


CALCULATION THE LOADING AND TRANSPORTATION OF ORE AND STERILE
IN THE MAGNESIUM MINE OF STREZOC
LLOGARITJA E NGARKIMIT DHE TRANSPORTIMIT T MINERALIT DHE STERILIT
N MINIERN E MAGNEZITIT STREZOC

REXHEP SPAHIU
Komisioni i Pavarur pr Miniera dhe Minerale, Prishtin, Kosov
Email: Rexhep-Spahiu@hotmail.com

AKTET IV, 2: 323-328, 2011

PERMBLEDHJE
Teknologjia e ngarkimit dhe transportimit t xehes , sterilit dhe materialit jasht bilancore jan proceset kryesore
teknologjike te zgjedhjes s pajisjeve pr ngarkim t xehes dhe sterilit dhe kapacitetin e verifikuar t pajisjeve t
zgjedhura. Duke i marr parasysh vetit fiziko mekanike t shkmbinjve, kapaciteti i krkuar i shfrytzimit
siprfaqsor dhe unifikimi i pajisjeve vendosim pr pajisje ngarkuese, n ngarkim t xehes dhe sterilit Lopata
ngarkuese: Zettelmayer KL-305 prodhimi Gjerman dhe IH-90E, IH-560 prodhimi Amerikan. Zgjidhja e pajisjeve pr
transportimin e xehes dhe sterilit. N miniern e magnezitit Guri Bardhe n Strezoc prdoren Damperat Pelini t
prodhimit Italian t tipit Perlini T20 dhe Damperat T 30 S . Zgjedhja e pajisjeve pr rregullimin e deponis s
sterilit, mirmbajtjes s rrugve dhe etazheve n minier jan zgjedhur pajisja buldozer TD-25 C Internacional
Fjalt els: Magneziti, lopata ngarkuese, damperat, buldozeri

SUMMARY
Transportation technology of ore loading, and outside balance sterile material are the main processes of
tecnological solution for equipment of sterile and verifying the capacity of selected equipment. Including mechanical
and physical character of roads, the capacity of required mining surface equipment and the equipments unification
we can put the loading shovels of the mineral and sterile of the Laden shovels Zettelmayer KL -305 made in
Germany, and American products IH-90 E. The solution of the transportation, of sterile and minerals in the
magnesium mineGuri i Bardh ine Strezovc is practicablepelini Dumpers Italian production type Perlini T20
and Dumpers T20 and T 30 S. The equipment choice for repairing of landfill of sterile, road maintenance and mining
stages are selected TD 25 C bulldozer International .
Key Words : Magnesium, loading shovels, dumpers, bulldozer(dozer).

1. HYRJE
Vendburimi i magneziteve Guri i Bardh
gjendet n ann lindore t basenit t terciarit t
Strezocit. Vendburimi sht zbuluar n vitin 1952
kurse shfrytzimi ka filluar n vitin 1960.
Vendburimi i magnezitit Guri i Bardh gjendet
n jugperndim t majs s lartcekur, q formon
krahun jugor t masivit malor t Gollakut n
kufirin lindor t Kosovs sht n afrsi t fshatit
Strezoc, 16 km larg nga Kamenica. Rruga sht
asfaltuar e cila kalon npr luginn e lumit Kriva
Rek.

2. VLERSIMI GJEOLOGJIK I VENDBURIMIT
MINERAR GURI I BARDH
N lokacionin Guri i Bardh deri tani njihen 8
trupa minerar t magnezitit. Trupat minerar jan
lajmruar n pjesn e fundit t sedimentit t
pellgut terciar t Strezocit, dhe kan formn e
Spahiu

324

thjerrzave t zgjatura n drejtim t shtrirjes
lindje perndim dhe verilindje- jugperndim.
Nga vertikalja kto trupa shtrihen n mes t
izohipsave (600 800)m. Trupat xeheror nn
ndikimin e veprimeve tektonike kan pasur
deformime t mdha.
N baz t formave tekstuale dallojm kto lloje
t magneziteve: Magneziti masiv, magneziti
breqioz dhe magneziti shtresor. Dyshemen e
trupave xeheror e prbjn shkmbinjt
sedimentar t prfaqsuar nga mergelet,
alevoritet dhe ranoret, ndrsa tavani me trupa
xeheror.
Magneziti brekqe prfshin 60% t mass s
prgjithshme t vendburimit,t trupit minerar nr.
4 kurse magneziti shtresor 30%. Rezervat e
trsishme gjeologjike te shfrytzimit dhe
industriale jan t paraqitura n tabeln nr.1
Figura nr 1 parqet skemn e radhitjes hapsinore
t rezervave n minier.

Kategoria Rezervat
gjeologjike
(t)
Rezervat e
shfrytzueshme
(t)
Rezervat
industriale
(t)
A + B +
C
1

3 746 087 3 371 478 1 316 925
Tabela 1. Rezervat e trsishme

Figura 1. Mnyra e shfrytzimit siprfaqsor

3. OPERACIONET TEKNOLOGJIKE T
NGARKIMIT, TRANSPORTIT T XEHES, STERILIT
Pas fazs s shpimit t vrimave bhet minimi ,
dhe pas minimit bhet ngarkimi i materialit t
minuar me lopata ngarkuese transportuese
IH560, IH-90 dhe Zettelmeyer
Transportimi i xehes s magnezitit dhe mbuless
apo sterilit bhet me kamion t tipit Perlini i
prodhimit Italian T 20 dhe T30- S
Transportimi i sterilit bhet me kamion dhe
buldozer i cili prdoret edhe pr rregullimin e
deponis s sterilit i tipit Internacional TD-25 C i
prodhimit Amerikan. Paisjet t cilat prdoren n
minier jan t dhna n tabeln nr.2. Figura nr.
2 paraqet lopatn ngarkuese transportuese

Emrtimi
Sasia
cop
Garnitura shpuese me
kompresor PR-700
2
Lopata ngarkuese IH 560 2
Lopata ngarkuese IH 90 1
Lopata ngarkuese Zetenmeyer 1
Bulduzer Internacional -TD 25C 2
Dampera Perlini T 20 3
Dampera Perlini T 30 3
Tabela 2. Pajisjet t cilat prdoren n minier

Figura 2. Lopata ngarkuese transportuese
Zettelmeyer

3.1. LLOGARITJA E MASS S OBJEKTEVE DHE E
PAISJEVE PR ZHVILLIMIN E OPERACIONEVE
Me shfrytzim siprfaqsor duhet t shfrytzohet
kjo sasi e xehes 3 371 474 tona si dhe t largohet
kjo sasi e mbuless 3 773 160m
3
. Prodhimin
vjetor t koncentratit e kemi 70000 tona dhe pr
prodhimin e nj toni koncentrat nevojiten 4
tona xehe, prodhimi vjetor i xehes sht 280000
tona, koeficienti i mbuless sht 1,05 ku kemi
294000 m
3
mbules e cila duhet t largohet
Spahiu

325

3.1.1. NGARKIMI I MINERALIT DHE STERILIT
Lopatat ngarkuese transportuese IH 90 E dhe IH-
560 n praktik jan treguar efikase dhe kan
afat t gjat qndrimi. Karakteristikat teknike t
lopats ngarkuese me rrota IH-90-E:
Shpejtsia e lvizjes(7,4-51,4)km/h, vllimi i lugs
3 m
3

Karakteristikat teknike t lopats ngarkuese IH-
560: Shpejtsia e lvizjes (7,2-35,72)km/h, vllimi
i lugs 4,39 m
3

T dy lopatat ngarkuese e kan sistemin hidraulik
t mbyllur me kontrollimin e shtypjes.
Kapaciteti orar caktohet sipas formuls

( ) h / m
xk t
xk 3600 x Vxk
Q
3
k
sh c
sh m
h
=
mas kompakte ku sht, V- vllimi i lugs V
IH
-
90=3m
3
, V
IH
-560=4,39m
3
, K
m
-koeficienti i
mbushjes s lugs k
m
=0,8, K
sht
- koeficienti i
shfrytzimit t kohs k
sht
=0,83, K
shk
- koeficienti i
shkrifrimit k
shk
=1,45, T
c
koha e ciklit t
ngarkimit t
c
=45 sec
Kapaciteti orar i lopats ngarkuese IH-90 E
Q
hIH-90
=109,90 m
3
/h mas kompakte
Kapaciteti orar i lopats ngarkuese IH -560
Q
hIH-560
= 161,19 m
3
/h mas kompakte
Fondi i kohs punuese
Numri i ditve punuese n vit 270, numri i
ndrrimeve 2,numri i orve punuese 4320 h/vit
Sipas norms numri efektiv i orve punuese t
lopats ngarkuese sillet prej (2500 3000) or n
vit. Nga kushtet punuese parashihet 2700 or
efektive punuese n vit.
Prodhimi vjetor i shfrytzimit parashihet 280000
t/xehe
280000:2,7 =1037704 m
3
xehe dhe
654160:2,21=296000 m
3
mbules mas
kompakte
Gjithsejt =400000 m
3

Kapaciteti i nevojshm orar i lopats ngarkuese
merret
( ) h / m 6 , 92
4320
400000
3
=
n steril 64 m
3
/h
n xehe 28,6 m
3
/h
Kapaciteti vjetor i lopats ngarkuese IH-90 E Q
h

IH-90 x 2700 =109,9 x 2700= 296730 m
3
/vit
Kapaciteti vjetor i lopats ngarkuese IH 560 Q
h
IH
560 x 2700 = 161,2 x 2700 = 435213 m
3
/vit
Duke e marr parasysh sigurimin e kapacitetit
rezerv n rast t ndaljes, sht marr parasysh
paisja e lopats ngarkuese.
1.lopata ngarkuese me rrota IH 90 E nj cop me
kapacitet 296730 m
3
/vit
1.lopata ngarkuese me rrota IH 560 nj cop me
kapacitet 435213 m
3
/vit
kapaciteti i prgjithsim = 731943 m
3
/vit.

3.2. PRCAKTIMI I KAPACITETIT T MJETEVE
TRANSPORTUESE PR BARTJEN E MINERALIT
Pr ngarkimin e xehes sht zgjedhur lopata
ngarkuese me rrota e tipit internacional IH-90 me
vllim t lugs V= 3,0m
3
.
Pr transport t xehes sht parapar kamioni i
tipit Perlini T-30 S kurse numri i kamionve i cili
do t prdoret do t gjendet sipas llogaris.
Vllimi i arks s kamionit V= 15 m
3
, shpejtsia
mesatare e lvizjes v
m =
20km/h
- koha e ngarkimit t
n
=4,5 min
- gjatsia mesatare e rrugs nga shfrytzimi
siprfaqsor e deri te bunkeri i seperacionit
L
m
=1600 m pr transport t xehes s ngarkuar
dhe boshe
- shpejtsia mesatare e lvizjes s kamionve n
drejtim t seperacionit dhe shfrytzimit
siprfaqsor V
m
= 20 km/h duke i marr parasysh
kushtet e transportit, karakteristikat e kamionit
dhe rrugve kjo lvizje i plotson kushtet.
min 6 , 9
20
60 x 6 , 1 x 2
V
60 xLx 2
t
m
2 / 1
= = =
- Koha e zbrazjes dhe manovrimit te seperacioni
merret t
z
=1,5 min
- Koha e prgjithshme e nj cikli merret
T
c
= t
n
+ t
1/2
+ t
z
=4,5 +9,6+1,5 =15,6 min

N baz t ksaj llogaritet kapaciteti orar i
kamionit
( ) h / m 88 , 48
6 , 15
83 , 0 x 15 x 60
T
xVxk 60
Q
3
c
sh
h
= = =
mas kompakte
ku sht
Spahiu

326

V- masa bartse e kamionit V= 15 m
3
mas
kompakte
K
sh
- koeficienti i shfrytzimit t orve punuese
k
sh
=0,83
Kapaciteti efektiv vjetor pr nj damper merret
vit / m 129276 2700 x 88 , 48 Q
3
vj
= = mas
kompakte
Numri i nevojshm i damperve pr bartjen e
xehes sht
N =2 dhe nj damper rezerv
pr bartjen e ksaj mase 280000 tona nevojiten
3 damper T-30 S.
Figura nr.3 paraqet Damperin Perlini.

Figura 3. Damperi Perlini T-30

Figura 4. Buldozeri i tipit Internacional TD-25 C i prodhimit Amerikan

3.3. PRCAKTIMI I MJETEVE TRANSPORTUESE
PR BARTJEN E STERILIT
1. lopata ngarkuese IH -90 2,2 m
3
1. lopata ngarkuese IH -560 3,0 m
3
Pr transport t sterilit jan prcaktuar dampert
e tipit Perlini 30 S, kurse numri i damperve
prcaktohet n baz t llogarive.
Spahiu

327
Koha e ngarkimit t damperit T-30 S nse
ngarkimi bhet me lopat ngarkuese IH 90
merret t
n
= 4,5 minuta , nse bhet me lopat
ngarkuese IH 560 t
n
= 3 minuta
Praktikisht pr llogaritje merret vlera mesatare e
ngarkimit t sterilit
T
n
= 3,75 minuta
gjatsia mesatare e rrugs nga shfrytzimi
siprfaqsor e deri te deponia e sterilit sht
L= 2000 m
shpejtsia mesatare e lvizjes s kamionve t
ngarkuar dhe boshe merret V
m
=20 km/h
koha transportuese e kamionve t ngarkuar
dhe boshe
min 20
20
2 x 60 x 2
t
2 / 1
= =
koha e zbrazjes dhe e manovrimit t kamionve
n depo t sterilit
t
zm
=1,5 minuta
koha e zgjatjes t nj cikli e nj kamioni sht
min 25 , 17 5 , 1 12 75 , 3 t t t T
m zm n c
= + + = + + =

N baz t ksaj prcaktohet kapaciteti orar i
kamionit
( ) h / m 30 , 43
25 , 17
83 , 0 x 15 x 60
T
xVxk 60
Q
3
c
t
h
= = =
mas kompakte
Kapaciteti vjetor sht
vit / m 116910 3 , 43 x 2700 Q
3
vj
= =
Prcaktimi i numrit t kamionve pr bartjen e
sterilit 327403 m
3
mas kompakte
N= 2,5 e prvetsojm n 3 damper kt numr
e rrisim pr 20%
pra i kemi 4 damper T 30 pr bartjen 294000
m
3
/vit mas kompakte

3.4. KAPACITETI I BULDOZERIT
N baz t propozimit q transportimi maksimal
n gjersi t depos L
t
=15 m kapaciteti teorik i dy
buldozerve TD-25C sht:
Q
te
=950 m
3
mas e shkrifrueme
Nga llogaritja, me parashikimin e faktorit
korrektues i cili e paraqet punn reale n
situacion:
N tab. 3 sht paraqit faktori korrektues i
puns s buldozerit:
36 , 0 FxGxH AxBxCxDxEx K
f
= =
Te ort efektive t kapacitetit t buldozerit
merret h / m 342 36 , 0 x 950 xk Q Q
3
f te ef
= = =
mas e shkriferueshme
Pr t dy buldozert 253 m
3
/h mas kompakte.

NR Emrtimi faktori
A Aftsia punuese e
manipuluesit
0,75
B Materiali i deponuar
mergel
0,75
C Shikueshmria e terenit e
mir
1,00
D Shfrytzimi i orve
punuese 50min.
0,8
Shfrytzimi i transmisionit
mesatar
0,8
F Forma e reperit R 1,2
G Shtrirja horizontale 1,00
H Shkrishmria e materialit 0,83
Tabela 3. Faktori korrektues i puns s buldozerit

Kapaciteti vjetor i buldozerve sht:
vit / m 923400 342 x 2700 xQ T Q
3
ef v vj
= = = mas
e shkrift
= 683100 m
3
/ vit mas kompakte
Ose kapaciteti vjetor i buldozerave
= = = vit m 1846800 684 x 2700 xQ T Q
3
ef v vj

mas e shkrift
vit / m 1366200
3
= mas kompakte
Tabela nr.3 paraqet faktorin korrektues t puns
s buldozerit.

3.5. LLOGARITJA E NUMRIT T BULDOZERVE
Numri i buldozerve q duhet t punojn n
deponin e sterilit dhe masave jasht bilancore,
sht i lidhur n dinamiken e prodhimit n
shfrytzimin siprfaqsor.
Nga llogaritjet del se pr shtyrjen e mass
2193000 m
3
mas kompakte duhet 1 buldozerit
internacional TD 25 C dhe nj buldozer rezerv.
% 2 , 64 100 x
5
21 , 3
100 x
5
i
= =
=
Spahiu

328

Buldozeri rezerv mund t shfrytzohet n pun
ndihmse n shfrytzimin siprfaqsor dhe n
deponi.
Figura nr.4 paraqet buldozerin.
Masat e prgjithshme t siguris gjat ngarkimit
t serilit dhe xehes si dhe transportim t xehes
dhe sterilit duhet t respektohen standardet e
minierave dhe teknika e sigurimit.

PRFUNDIMI
Pr shfrytzim n mnyrn siprfaqsore e kemi
kt mas t xehes 3 371 478 ton kurse steril t
pastr dhe xehe jasht bilancit i kemi 3 731
600m
3
.
Koeficienti i mbuless sht 1,05m
3
n raport
steril xehe.
Shfrytzimi i 3 371 478 ton, xehe n konturn e
shfrytzimit siprfaqsor fitohen 886200 tona
koncentrat nga e cila 315 000 tona koncentrat t
kualitetit t par dhe 571200 ton t kualitetit t
dyt, dhe mesatarja e shfrytzimit n seperacion
sht 25%.
Pr nj ton koncentrat duhet t mihen 4 ton xehe
dhe 4,2m
3
steril. Pr prodhim vjetor 70000 ton
koncentrat duhet t shfrytzohen 280000 ton
xehe dhe 294000m
3
steril.
Gjithsej shfrytzimi vjetor i xehes dhe sterilit
sht 1015000 tona ose 397700 m
3
.
Afati i shfrytzimit t miniers merret 12 vite.
Duhet ceket se kjo zgjidhje e problemit t
shfrytzimit n miniern e Strezocit ka mungesa
dhe probleme t pa zgjidhura dhe t hapura.
Pozita statografike e kualitetit t trupit xeheror
Magnezitit tekstur breqe nuk lejohet q n t
njjtn koh t shfrytzohet si tipet e tjera t
magnezitit breqe. Pr hapjen e frontit t
shfrytzimit n xehe t kualitetit krkohet largimi
i sasis s sterilit dhe xehes jo bilancore rreth
900000 m
3
. Me mekanizmin q e disponojm dhe
me kushte q t arrihet gjendje e mir , pr kt
n minier duhet t punohet prej (3-4) vite n
steril pa prodhim t xehes. N kt koh mbetet
pyetja e hapur e punsimit t puntorve t
seperacionit dhe fabriks si dhe gjith sistemi i
puns do t rregullohet si n seperacion dhe
fabrik.

BIBLIOGRAFIA
[1]. Ahmedi F, Mekanika e dherave ,Prishtin,
1997 10-12, 30-41, 47-92, 115-200
[2]. Dushi M, Makinat Minerare, Prishtin, 1975
63, 71-76
[3] Dushi M, Makinat minerare transportuese,
Prishtin, 1996
[4]. Konomi N, Gjeologjia inxhinierie, Tiran,
2002 16-33, 35-49,55-70
[5] Mehmeti B, Mekanika e shkmbinjve dhe e
dherave, Mitrovic, 2000 1-23
[6]. Nuredini H, Teknika e sigurimit, Prishtin,
1996 99-107, 114-118
[7]. Popovi N, Nauna osnovna projektovanje
povrshinskog kopa, Sarajev, 1975 48-56, 130-
334, 484-485, 672-680, 766-792
[8]. Sauku H., Mekanika e shkmbinjve, Tiran
[9]. Shabani B, Shpimet krkimore me injektim,
Prishtin, 1999 23-41, 56-58, 86-87, 209,215.


ENVIRONMENTAL CHALLENGE OF MODERN TECHNOLOGIES AND COAL BURNING
SFIDA MJEDISORE E TEKNOLOGJIVE MODERNE N DJEGIEN E QYMYREVE

ARTAN HOXHA*, ALTIN DORRI, MAJLINDA ALCANI
Department of Energy, Polytechnic University of Tirana, Tiran, ALBANIA
Email: ahoxha@fim.edu.al

AKTET IV, 2: 329-335, 2011

PERMBLEDHJE
Sfida kryesore, aktualisht e hasur nga industria prodhuese e energjis, sht plotsimi i krkess n rritje t
konsumatorit pr elektricitet njkohsisht duke reduktuar emetimet toksike n ajr dhe gazet serr n prputhje
me normat. Qymyri do t mbetet nj burim i rndsishm i energjis n do plan t besueshm energjetik pr t
ardhmen sepse sht i lir dhe me shumic. N artikull do t analizojm rolin e qymyrit n nj bot ku kufizimet n
emetimet e karbonit jan adoptuar pr t zvogluar ngrohjen globale. Qllim i veant i studimit sht t krahasoj
performancn dhe koston e teknologjive t ndryshme t djegies s qymyrit kur kombinohen me nj sistem t
integruar pr kapjen dhe sekuestrimin e CO
2
. Kto teknologji minimizojn pengesat ekonomike dhe ambientale q
kufizojn prdorimin e plot t qymyrit. Objektivi yn sht t identifikojm masat q duhen marr pr t siguruar
disponueshmrin e teknologjive t demonstruara q do t ndihmojn arritjen e qllimeve pr reduktimin e
emetimeve t karbonit.
Fjalt kye: qymyr, djegie, teknologji e qymyreve t pastra CCT, kontrolli i emetimeve

SUMMARY
The primary challenge currently faced by the power generation industry is meeting the increasing consumer demand
for electricity while reducing airborne toxic emissions and greenhouse gases in compliance with regulations. Coal
will remain an important source of energy in any conceivable future energy scenario because it is cheap and
abundant. The purpose of the paper is to examine the role of coal in a world where constraints on carbon emissions
are adopted to mitigate global warming. The studys particular emphasis is to compare the performance and cost of
different coal combustion technologies when combined with an integrated system for CO
2
capture and
sequestration. These technologies minimize the economic and environmental barriers that limit the full utilization of
coal. Our purpose is to identify the measures that should be taken to assure the availability of demonstrated
technologies that would facilitate the achievement of carbon emission reduction goals.
Key words: coal, combustion, Clean Coal Technology CCT, emissions control

1. Hyrje
Qymyri ka qen dhe vazhdon t mbetet nj nga
lndt baz pr prodhimin e energjis.
Sot krkesat pr energji plotsohen nga qymyri
25%, gazi natyror 21%, nafta 34%, nuklearet
6.5%, hidro 2.2%, biomasa dhe mbetjet 11% dhe
vetm 0.4% e krkess globale pr energji
plotsohet nga energjia gjeotermale, diellore dhe
e ers [1].
Qymyri do t luaj nj rol m t madh n t
ardhmen energjetike t bots pr dy arsye:
E para pr koston m t ult t burimit fosil pr
prodhimin e energjis elektrike dhe e dyta
rezervat e qymyrit ndodhen anemban bots.
Rezervat totale t qymyrit t shfrytzueshme t
llogaritura jan pak m tepr se 900 bilion ton t
mjaftueshme pr t plotsuar krkesat aktuale
pr gati 200 vjet [1]. N vendin ton rezervat e
Hoxha et al

330

qymyreve gjendje jan 794 milion ton dhe n
Kosove 10.4 miliard ton. Qymyret n
prgjithsi jan t tipit t linjiteve me vlern e
nxehtsis s djegies q lviz n kufijt 8374-
23447 kJ/kg (mesatarisht 13398-13817) [2].
Emetimet (CO
2
, NOx-et, SOx-et) e impianteve q
djegin qymyr jan m t larta (nj impiant 500
MW prodhon afrsisht 3 milion ton CO
2
n vit)
krahasuar me ato me naft ose me gaz. Pr ket
arsye prdorimi i teknologjive moderne n
djegien e qymyreve do t jet rruga e vetme pr
reduktimin e emetimeve dhe plotesimin e
kritereve ambientale.

Figura 1. Skema e Njsis Nnkritike me fuqi 500 MW pa kapjen e CO
2

Figura 2. Skema e Njsis Ultra-Superkritike me fuqi 500 MW pa kapjen e CO
2

2. Teknologjit aktuale t prodhimit t energjis
nga impiantet q djegin qymyr
Eficensa termike n njsit e sotme q punojn
me qymyr varion nga 33% deri 43% [3]. N
teknologjit prodhuese, t djegies s qymyrit me
fryrje ajri q prbjn kryesisht bazn e njsive
me djegie qymyri n funksionim sot dhe q do t
ndrtohen, jan katr teknologji kryesore. Kto
prfshijn djegien e qymyrit pluhur sipas ciklit t
avullit nnkritik, superkritik, ultra superkritik dhe
djegien me shtrat fluidi qarkullues (Circulating
Fluidized Bed) CFB pr linjitet. Funksionimi
nnkritik i referohet parametrave t avullit dhe
temperaturs respektivisht nn 22.0 MPa dhe
550
0
C. Njsit me qymyr pluhur (Pulverized Coal)
PC me parametra nnkritik kan efiensn midis
33% deri 37% n varsi t cilsis s qymyrit,
funksionimit, parametrave t projektuar dhe
vendndodhjes [3]. Kushtet e zakonshme t ciklit
t avullit me parametra nnkritik jan 16.5 MPa
dhe 540
0
C dhe efiensa e projektuar mbi kto
parametra 34.3% [3]. N njsit superkritike
Hoxha et al

331
efiensa varion nga 37-40% n varsi t
projektimit t parametrave t funksionimit dhe
llojit t qymyrit. Kto njsi prfshijn parametra
prej 24.3 MPa dhe 565
0
C t cilt rezultojn n nj
efiens prej 38% [3]. Kushtet e funksionimit t
ciklit t avullit me parametra sipr 565
0
C
referohen si ultra-superkritike. Zhvillimi dhe
krkimi i tanishm synojn parametrat e ciklit t
avullit 36.5-38.5 MPa dhe temperaturn 700-720
0
C.

Figura 3. Skema e Njsis Nnkritike me fuqi 500 MW me kapjen e CO
2

Figura 4 Skema e Njsis Ultra-Superkritike me fuqi 500 MW me kapjen e CO
2

Nj mnyr e djegies s qymyrit pluhur sht
djegia me shtrat fluidi qarkullues (CFB) (ose
vlues). CFB jan prshtatur m mir pr mbetjet
e lndve djegse me kosto t ult dhe cilsi t
dobt ose qymyret me vler t ult t nxehtsis
s djegies. Shtrati operon n temperatura t
ulta rreth 427
0
C e cila termodinamikisht
favorizon formimin e ult t NOx-eve dhe kapjen
e SO
2
nga reaksioni me CaO pr t formuar CaSO
4

[8]. Avantazhi kryesor i teknologjis CFB sht
aftsia pr t kapur SO
2
n shtrat, mundsia pr
t djegur qymyre me veti t ndryshme si qymyret
me nxehtsi t ult t djegies, prmbajtje t lart
Hoxha et al

332

t hirit, prmbajtje t ult t volatileve dhe
ndryshimi i llojit t qymyrit gjat funksionimit.

3. Teknologjit e s ardhmes
Njsit me qymyr pluhur mund t jen nnkritike
ose ultra-superkritike me kapje t CO
2
ose jo.
Figura 1 jep nj paraqitje skematike t detajuar
t nj njsie nnkritike me qymyr pluhur, 500
MW me t dhnat kryesore t rrymave dhe
kushteve t tyre. Largimi total i mbetjeve t
veanta sht 99.9%, shumica e t cilit sht hi
fluturues i kapur nprmjet precipitatorit
elektrostatik. Emetimet e veanta n ajr jan 11
kg/h. Emetimet e NOx-eve jan reduktuar 114
kg/h nga kombinimi i djegsve me NOx t ult
me reduktimin katalitik selektiv (Selective
Catalytic Reduction, ) SCR [3].

Figura 5. Skema e njsis me shtrat fluidi qarkullues me fuqi 500 MW me djegie linjiti

Figura 6. Skema e njsis superkritike me oksigjen (oxi-fuel PC) me fuqi 500 MW me kapje t CO
2

Njsia e desulfurizimit t gazeve te shkarkimit
(Flue Gas Desulfurization), FGD largon mbi 99% t
SO
2
duke reduktuar emetimet n 136 kg/h.
Largimi i merkurit me hirin fluturues ose FGD do
t jet m i lart se 70-80% [3]. Eficensa e ksaj
njsie pr kto kushte pr qymyr bituminos
(25530 kJ/kg) dhe me prmbajtje t lart squfuri
3.25% sht 34.3% ndrsa pr qymyr bituminos
me prmbajtje t ult squfuri 35,4%. Kjo eficens
pr qymyr nnbituminos dhe pr linjitet do t
jet respektivisht 33.1% dhe 31.9%. Llogaritja e
eficenss pr kt njsi nenkritike u krye me
ann e softit prkats q sht vetm pr njsit
me qymyr pluhur PC dhe diferencat vijn si
Hoxha et al

333
rezultat i cilsis s qymyrit, kushteve t
projektuara n reduktimin e emetimeve dhe
kushteve t modelit si temperatura e ujit ftohs
etj. Nj njsi ultra-superkritike PC 500MW me t
dhnat e rrymave dhe kushtet funksionuese jepet
n figurn 2. Eficensa e kontrollit t emetimeve
t gazit sht e njjt. Diferencat kryesore
krahasuar me njsin nnkritike jan: n
eficensn e cila sht 43.3% kundrejt 34.3%, dhe
n shkalln e ushqimit me qymyr e cila sht 21%
m e ult ku dhe shkalla e emetimit t CO
2
sht
po kaq m e ult [4]. Shkalla e prodhimit t
ndotsve t tjer sht m e ult, por shkalla e
emetimit t tyre prcaktohet nga shkalla e
kontrollit t emetimeve t gazeve t shkarkimit.

Figura 7. Skema e njsis IGCC me fuqi 500 MW pa kapje t CO
2

Figura 8. Skema e njsis IGCC me fuqi 500 MW me kapje t CO
2

3.1 Prodhimi i energjis n impiantet me qymyr
pluhur me kapje t CO
2
Dy njsit PC prfaqsuese jan impianti
nnkritik dhe impianti ultrasuperkritik. Kta
impiante ndryshojn nga impiantet e shqyrtuara
m sipr vetm n drejtim t shtimit t pajisjeve
shtes pr kapjen e CO
2
e cila sjell ndikim t
dukshm n efektivitetin e impiantit. Kapja e CO
2

Hoxha et al

334

n njsit me djegie t qymyrit pluhur prfshin
veimin dhe largimin nga gazet e shkarkimit, n
prqendrim t ult dhe presion parcial t ult.
Nj njsi nnkritike me fuqi neto 500 MW me
kapje t CO
2
krkon nj rritje prej 37% n
prmasat e impiantit dhe konsumin e qymyrit
(76000 kg/h qymyr shtes) pr shkak t shtimit t
pajisjes s kapjes s CO
2
kundrejt njsis s njjt
pa kapje t CO
2
, gjithashtu edhe eficensa
zvoglohet nga 34.3% n 25.1% [5].
Nj paraqitje skematike e detajuar e impiantit
nnkritik 500 MW, PC me rrymat dhe kushtet
funksionuese kryesore, me reduktim t CO
2
me
90 % bazuar tek aminat jepet n figurn 3.
Nj paraqitje skematike e rrymave dhe kushteve
funksionuese t nj impianti ultra-superkritik
paraqitet n figurn 4.
Nj njsi ultra-superkritike me PC me kapje t
CO
2
me fuqi neto 500 MW kundrejt t njjts
njsi pa kapje t CO
2
krkon nj rritje prej 27 %
n prmasat e njsis dhe shkalln e ushqimit t
qymyrit, gjithashtu ajo ka nj reduktim prej 9.2 %
n eficensen e prgjithshme. Reduktimi i
eficenss pr kapjen e CO
2
sht 21% kundrejt
27% te impianteve nnkritike [5].
Pr njsit me PC pa kapjen e CO
2
kosto e
energjis elektrike zvoglohet nga 4.84 n 4.69
c/kWh nga njsit me teknologji nnkritike n ato
ultra-superkritike. Rritja e mimit t energjis
elektrike nga ata pa kapje tek ata me kapje t CO
2

varion nga 3.3 c/kWh pr ata nnkritike n 2.7
c/kWh tek ata ultrasuperkritike [6].
Pr teknologjit me djegie t PC me fryrje ajri
kostoja e shmangies t CO
2
sht 41 $ pr ton
[6].

3.2 Prodhimi i energjis n impiantet me shtrat
fluidi qarkullues (CFB)
Teknologjia me shtrat fluidi m e prdorur sot
dhe n t ardhmen sht djegia me shtrat fluidi
qarkullues CFB. Formimi i NOx-eve menaxhohet
nprmjet temperaturs s ult t djegies dhe
injektimit t shkallzuar t ajrit djegs. Emetimet
e SOx kontrollohen nprmjet lnds thithse t
glqeres s lngzuar n shtratin e fluidit. [7]
Nj paraqitje skematike e nj njsie CFB me
rrymat dhe kushtet funksionuese paraqitet n
figurn 5.
3.3. Prodhimi i energjis n impiantet me fryrje
oksigjeni
Problemet pr kapjen e CO
2
nga njsit me PC me
fryrje ajri vijn si rezultat i nevojs pr t kapur
CO
2
nga gazet e shkarkimit n prqendrime t
ulta dhe presion parcial t vogl, pr shkak t
sasive t mdha t azotit n gazet e shkarkimit i
futur me ajrin djegs. Nj rrug pr kapjen e CO
2

sht zvendsimi i ajrit t djegies me oksigjen
duke eliminuar azotin. Kto njsi referohen si
njsi t djegies s qymyrit pluhur (PC) me
oksigjen (oxi-fuel PC). Kjo mnyr pr kapjen e
CO
2
nga njsit me qymyr pluhur prfshin djegien
e qymyrit me afrsisht 95% oksigjen t pastr n
vend t ajrit si oksidues [8].
Ne figurn 6 jepet nj skem e detajuar me
rrymat dhe kushtet funksionuese pr nj impiant
500 MW superkritik me oksigjen.

3.4 Prodhimi i energjis n impiantet me cikl
t kombinuar dhe gazifikim t integruar
(IGCC)
Nj rrug tjetr sht t gazifikojm qymyrin dhe
t largojm CO
2
prpara djegies. Teknologjia me
cikl t kombinuar me gazifikim t integruar
(IGCC) prodhon elektricitet fillimisht duke
gazifikuar qymyrin dhe prodhuar syngazin, nj
przierje e hidrogjenit dhe monoksidit t
karbonit. Syngazi mbasi pastrohet digjet n
dhomn e djegies s nj turbine gazi. Kjo
teknologji me cikl t kombinuar sht e
ngjashme me teknologjin e prdorur n
impiantet moderne me cikl t kombinuar me
gaz natyral. Komponenti kryesor n IGCC sht
gazifikuesi. Figura 7 sht nj paraqitje skematike
e detajuar e nj njsie IGCC me fryrje oksigjeni pa
kapje t CO
2
ku paraqiten rrymat kryesore dhe
kushtet e tyre. Konsumi i energjis s brendshme
sht rreth 90 MW dhe eficensa rreth 38.4 % [8].
Kontrolli i emetimeve t NOx-eve sht nj
shtje e djegies n turbin dhe arrihet
nprmjet azotit t holluar prpara djegies pr t
reduktuar temperaturn e djegies. Shtimi i SCR
Hoxha et al

335
do t rezultoj n reduktimin e NOx-eve n nivele
shum t ulta.
N figurn 8 jepet skema e detajuar q tregon
ndikimin e shtimit t pajisjes s kapjes s CO
2
n
nj njsi me cikl t kombinuar dhe gazifikim t
integruar (IGCC) 500 MW [8].
Eficensa e prgjithshme sht 31.2 % e cila
reduktohet me 7.2 % krahasuar me njsin IGCC
pa kapjen e CO
2
. Shtimi i kapjes s CO
2
krkon 23
% rritje n shkalln e ushqimit me qymyr [8].

PERFUNDIME
- N impiantet e prodhimit t energjis elektrike
me qymyr pluhur me parametra nnkritik
apo ultra-superkritik, pa kapje t CO
2,

eficensa e kontrollit t emetimeve t gazit
sht e njjt, por pr shkak t eficenss m
t lart t njsis ultra-superkritike (43.3%
kundrejt 34.3%) emetimet e CO
2
jan 21%
m t ulta.
- Impiantet me parametra nnkritik apo ultra-
superkritik me kapje t CO
2
kan nj
eficens m t ult krahasuar me ata pa
kapje t CO
2
, por nj reduktim shum m t
lart t emetimeve t CO
2
n varsi t
teknologjis s prdorur pr kapjen e CO
2
.
- Teknologjia e djegies me shtrat fluidi qarkullues
(CFB) ka nj efektivitetit t lart n djegien e
qymyreve me nxehtsi t ult t djegies dhe
kontrollin e emetimeve t SOx-eve dhe NOx-
eve.
- Impiantet e prodhimit t energjis me fryrje
oksigjeni kan avantazhe m t mdha n
drejtim t kapjes dhe sekuestrimit t CO
2
, si
dhe n efektivitetin e eliminimit t ndotsve
t tjer kundrejt njsive nnkritike apo ultra-
superkritike me kapje t CO
2
.

BIBLIOGRAFIA
[1] AN INTERDISCIPLINARY MIT STUDY (2007),
The Future of Coal, Massachusetts Institute
of Technology & DOE.
[2] Cukalla M., Dyrmishi . (2007) Perspektiva e
shfrytzimit t qymyrit dhe torfs n sektorin
energjitik, AJTNS, Tiran
[3] Beer J.M., (2000) Combustion Technology
Developments in Power Generation in
Response to Environmental Challenges
Elsevier Progress in Energy and
Environmental Sciences, 26: p. 301-327.
[4] Bechtel, (2003) Gasification Plant Cost and
Performance Optimization, Final Report,
Global Energy, Nexant, San Francisco.
[5] Holt N., (2005) Advanced Coal Technologies
for CO2 Capture in EPRI Global Climate
Change Research Seminar. Washington, DC.
[6] Booras, G., and N. Holt, (2004) Pulverized
Coal and IGCC Plant Cost and Performance
Estimates, in Gasification Technologies,
Washington, DC.
[7] Wilson E., Johnson T., Ketih D., (2005)
Combustion-Engineering. Fluid Bed
Combustion Technology for Lignite.
[8] Jordal, K. and et. al, (2004) Oxyfuel
Combustion of Coal-Fired Power Generation
with CO
2
Capture -Opportunities and
Challenges. XDQ.


REPAIRING THE EXISTING OLD CONCRETE STRUCTURES BY APPLYING MODERN
METHODS AND NEW MATERIALS
RIPARIMI I STRUKTURAVE T VJETRA PREJ BETONI ME METODA DHE MATERIALE
BASHKKOHORE

NASER KABASHI, CEN KRASNIQI
University of Prishtina, Faculty of Civil Engineering and Architecture, Prishtin, KOSOVA
Email: nkabashi@gmail.com

AKTET IV, 2: 336-342, 2011

PERMBLEDHJE
Nevoja pr t prdorur strukturat e vjetra ekzistuese nga betoni n kushte t caktuara t ambientit krkon nj
analiz m t thell t ktyre strukturave sesa t strukturave t reja. Kto struktura, kryesisht kanale dhe rezervuar
nga betoni q prdoren pr furnizimin e hidrocentraleve n Kosov, paraqesin nj sfid t mundsis s shfrytzimit
t strukturave ekzistuese prmes aplikimit t materialeve dhe t metodave te reja gjat procesit t sanimit
(riparimit) t tyre. Strukturat e tilla prej betoni degradohen me kalimin e kohs dhe riparimi i tyre sht i
domosdoshm meq ato gjenden n vende t paprshtatshme pr ndrtim t ri. Vjetrsia e ktyre objekteve sht
kryesisht m shum se 60 vjet, prandaj sanimi (riparimi) i tyre me metoda dhe materiale t reja do ta prmirsonte
dukshm shfrytzimin e tyre. N kt punim jan prezantuar disa raste n Kosove, si: Kanali i Degzimit t Ujit pr
hidrocentralin n Rada, afr Pejs dhe Rezervuari i Ujit n Podujev. Aplikimi i metodave dhe materialeve sht
pjes e realizimit t ktyre projekteve, q jan studiuar nj koh t caktuar.
Fjalt kye: betoni, materialet, metodat, ekzaminimet, vlersimet.

SUMMARY
The need for using existing concrete structures under the several environmental conditions during the long period,
requires a deeper analysis than new structures. These structures, mainly concrete channels and water tanks for
supplying hydro plants in Kosova, present a challenge for all those wanting to use existing structures by applying
new methods and new materials during repairing process. They wear of normally as the time passes, and their
repairing is necessary because they occupy such positions that make new construction difficult. In most cases they
are over 60 years old, therefore repairing them with new methods and new materials would significantly improve
their utilization. In this paper we present several cases in Kosova, such as: Derivation water channel in Radac near
Peja and Water Tank in Podujeva. Application of methods and materials is part of execution of these projects
realization, which have been studied for many years.
Key words: concrete, materials, methods, examinations, assessment.

INTRODUCTION
Application of concrete as a construction material
has passed through several important phases
which have observed in continually with changes
of constituent components and production
technology.
In general the constituent components were
limited depending on the technological process,
were are use: aggregate from river not separated
in fractions, cement of that time and water.
Also the concrete production technology was
mainly manual which makes uninterrupted
production difficult.
Kabashi & Krasniqi

337
Facilities that have been at the focus of this
analysis, and their positions brought unfavorable
elements relative to their geographic position
and their altitude above sea level. Structures are
finalized in certain conditions, and it made it
possible for these facilities to be used for relative
long period of time for certain purpose.
But time under the several environmental
conditions has had significant impact in these
facilities, and this is mostly presented as damages
to concrete as the main material.
The need to use the same facility for more than
one purpose made us think of need to repair and
improve concrete as a material in construction,
since it was studied and found to be the most
efficient option for the moment.

1.a. The behavior of concrete as a material
during the stages of use in the first facility
In structures analyzed in this paper: the
derivation water channel in Radac, near Peja and
the water tank in Podujeva, concrete has been
subject under the several conditions. In both
cases the facilities were underground, so the
effect of outside temperatures is not taken into
consideration.
- Characteristics of derivation water channel in
Radac, near Peja
The water channel is underground and it is 500
meters long. The role of this channel is to bring
water from water source to the water tank. The
function is stopped since the hydroplant in Radac
became dysfunctional.
The present situation of channel is presented in
the following photos.

Pictre 1. The channel condition at the time of the
assessment

Kabashi & Krasniqi

338

- Geometric elements and existing state of the
channel
The shape of the channel is an ellipse form with a
height of ~ 1.20 m. The carrying capacity of the
channel, with these dimensions, cannot
withstand the design capacity. The impact of
loads has caused very big cracks as can be seen in
the picture above. Some segments are heavily to
completely damaged from the lateral and above
load as a result of the impact of slope dirt to the
channel itself. Sources of grave concern were a
number of segments where joints were not
functioning due to considerable displacement of
the slabs. The channel was built in 1939, when
the inside surface was plastered manually.
Mainly the constituent materials such aggregate
used directly by stream of river Drini i Bardhe
which is crushed in several pieces during the
flowing. We can see that there are many coarse
aggregate or pieces of gravel in big dimensions,
and variety of aggregate. The cement of that time
did not have any high quality technology but it
played its bending between the aggregate.
The most adverse elements are the cracks,
respectively the division the slabs from the wall,
which causes loss of water or make it
dysfunctional. This assessment state is done to
evaluate and to undertake the following steps.

- Assessment of current state and
recommendations
The water channel in current conditions is out of
use, but the level of damages is not the same in
total length. In this sense, they were divided in
three parts, such as:
- Severe level damage that cannot be repaired
- Severe damage but reparable
- Medium level and reparable damage
Since damages of first part, which cannot be
repaired is not the objective of our study, we
analyzed the reparable parts of the channel,
followed by adequate recommendations.
a/ second part
Since the damages are smaller and the cracks are
rarer in channels surface taking into
consideration the existing conditions it was
recommended to repair them by undertaking
these activities:
- Removing damaged parts, i.e. non quality
concrete
- Cleaning the surface
- Injecting the cracks in considerable depth
- Water stopping from flowing in place where are
the water loss
- Repairing the channel surface with polymer
materials
b/ third part
We deal with damages that do not express any
serious problem, with cracks present even
though to a smaller extent. In this part the
following activities were undertaken:
- Injecting in certain places in deeper distance
- Repairing the surface with polymer based
materials

1b. The behavior of concrete as a material
during the stages of use in the second structures

- Characteristics of Water Tank in Podujeva
The destination of this water tank is to supply
water to the town of Podujeva with 120000
citizens. This tank has been used without being
maintenance, therefore the impact of loads
caused cracks which started to grow with time
and caused the major water loss. This was the
reason of increased water reduction in this town.
The conditions of the structure in the time it was
emptied for assessment, and the state are given
in the following photos.

Kabashi & Krasniqi

339

Picture 2. Conditions of the structure during
the evaluation moment

- Evaluation of the existing state of structure
Major water loss happens as a consequence of
segregated concrete in some parts that caused
significant water leaks. But the most important
elements that caused the loss of water are cracks
between the tank slab and walls in many parts of
perimeter of structure. Consequence of the lack
of maintenance for a long time is also the
corrosion in some parts of concrete structure, as
well as in the steel tubes inside the water tank
that are used for taking the water from the tank
to the distribution.[1, 4].
Recommendations in this structure are in direct
connections with followed steps:
- Cleaning the concrete surfaces
- Removing damaged concrete pieces with high
pressure water
- Stopping the water leaks
- Injection in perimeter of water tank, especially
in the connection between the slab and the wall
- Protection the reinforcement steel from the
further corrosion
- Protecting the concrete structure in segregated
places with appropriate plastering with polymer
materials.

2. Repairing the concrete, methodology and
materials
2.a. Repairing the concrete in derivation
channel in Radac near the Peja
Repairing the concrete is closely linked with the
previous assessment, but it is directly linked with
the quality of existing materials, in this case the
concrete.
- Injection method [1, 2, 4]
The quality of the concrete shows that expect in
some places where damages are evident, there
arent any damages in structure. This was a
facilitating circumstance which allowed us to
apply the injection method in repairing the cracks
that were quit big dimensions. The injection
method is followed by internal expanding forces
which require sustainable structure in cases of
major cracks as they were present here.
In places where cracks were very big dimensions,
there was used preparatory method which
requires specific materials, that is known as the
method of leak closure. Using this method we
managed to eliminate the big leaks, which result
with water loss while flow through the channel.
Injection method is interlinked with a special
technology which requires certain equipments
and materials. Mainly these equipments are
pumps with relatively high pressure, and the
material is quite liquid, and also performs
movement of material through the gaps and
when it stops it results with expansion and fills
the gaps.
All this movement is followed with a pressure
which is possible to follow in equipment, where
the filling of the cracks is ascertained.
The injectors are placed in mechanic way in
wholes prepared before, and their position is
depends of filling the structural cracks during the
process.
The repaired parts then in next step are plastered
in large area of surface in order to provide
protection of repaired parts as well as the
Kabashi & Krasniqi

340

uniform water stream through the channel
without loss.
A sample execution is presented in the following
photos: [1], [3].

Picture 3. Phases of executing of the work in
derivation channel

2.b. Repairing the concrete in Water Tank in
Podujeva
Water tanks function itself requires a different
approach which is linked with repairing of key
pint which are potential of causing water loss,
identified in preliminary assessment.

- Methodology of water stop
Fast and huge amount water streams occur
frequently in facilities like water tanks.
Applications of quick hardening method which is
followed by expansion is very efficient because
the hardening becomes effective within 30
seconds and the water is stopped. In general the
material contains polymer and accelerator such
as additives for quick hardening, as it is shown in
literature or in this practice case. [2], [3], [7]

Picture 4. Water stops leaks with quick hardening
materials

Application this quick method are creates
precondition for creating appropriate surface for
the next step which is placing injectors and
application the injecting method in most parts of
perimeter, and in this case to create a knitting-
connection between concrete slab and wall. This
method and the steps of application are
presented in following photo.

3. Materials used during repairing the
structures
In general material has been evaluated in the
function of the structure which has been
repaired.

Kabashi & Krasniqi

341

Picture 5. Repairing steps in the water tank

The content of materials are polymers and
additive in depend of position where it is applied.
In general the essential condition is the
connection between two materials, the base
material and new material that will be applied. In
this case is important to reach compatibility in
the behavior of the both materials, so that they
behave as a whole.
It is particularly important their behavior in the
first phase, deformations and creep must be
controlled to protect them from eventual cracks
that can cause problems in the function of the
structure itself.
To make this clearer we will present some
technical characteristics of these materials in the
following Table 1.

Class based on Standard
EN 1504-3
R4
Type CC
Density (gr/cm
3
) 1.35
Content of solid substance
(%)
100
Content of chlorides (%) 0.05
Compressive strength
(MPa) EN 12190
45(after 28 days)
Flexure strength (MPa) EN
196/1
Not request
Module of elasticity (GPa)
EN 13 412
20 (after 28 days)
Strength relating to the
concrete EN 1542
2 (after 28 days)
Depth of penetration
(mm) EN12390/8
Not request
Table 1. Physical and mechanical properties of
materials used as mortar for repairing [3]

The execution of repairer is linked with an
important element, which is the examination or
evaluation of repairing compared with the
requirements set by the project.
In the above mentioned projects the required
technical conditions have been met and the
examinations have shown a safe performance.
Time is the key factor in this type of repairs. For
this reason we present that the Water Tank in
Batllava is checked every year for water loss, and
Kabashi & Krasniqi

342

it shows that the repairing is functioning well.
And relating to the derivation channel in Radac,
the project hasnt been finished yet, but it has
been more than a year and there is no seen the
eventual damages or cracks.

Density (kg/m3) 1100
Content of solid substance
(%)
100
pH of mixtures 12.8
Compressive strength
(MPa) EN 12190
17 (after 30 min)
46 (after 28 days)
Flexure strength (N/mm
2
) 3 (after 30 min)
9 (after 28 days)
Table 2- Physical and mechanical properties of
materials for rapid closure of leaks [3]

CONCLUSIONS AND RECOMMENDATIONS
Issue of repairing requires broad knowledge in
several aspects related to the given structure. In
particular repairing is closely related to the
information and knowledge available on existing
materials in the facility opportunities to apply
new materials and methods in this field.
Based on the experience from different
(especially in these two projects) projects we can
conclude as follows:
- The first step should consist of assessment of
conditions of existing structure, or materials
- Ensuring the good binding between the layers
so that they can behavior such a same material
- Selecting the adequate materials and carrying
out preliminary evaluation of materials
properties
- Application of new methods that are interlinked
with a well trained staff, what we can say that is
lacking in our region
For a justification and improvement of this field
we recommend:
- The establishment of specific groups for
training in this field that would deal mainly with
the application of methods and materials for
repairing important structures that need to be
repaired and there isnt economic justification to
build new ones.

LITERATURE
ACI 318-05, Building Code Requirements for
Structural Concrete, ACI Committee, USA, 2004.
ACI 546R-04: Concrete Repair Guide, ACI
Committee 546, USA, 2004.
MAPEI - Products and technical Data, Milano,
Italy, 2003.
Suteri J., Dobnikar V., Leskovar I., Sanacije
Betonskih Objektov, Ljublana, 2004.
Elsner B., Corrosion Inhibitors for Steel in
Concrete, International Congress on Advanced
Materials, 2000.
Emmons P.H., Concrete Repair and Maintenance,
ACI, USA, 2003.
MAPEI INTERNATIONAL - Journal, 2005.


INVESTIGATION OF HEAVY METALS IN SOME TYPES OF MULTIVITAMIN JUICES
STUDIMI I METALEVE T RNDA N DISA LLOJE T LNGJEVE MULTIVITAMINA

AFRDITA LAJI
1
, XHEM LAJI
2
1
SH.M.E. Ali Hadri, Pej dhe Fakulteti i Xehetaris dhe Metalurgjis, Mitrovic, Universiteti i Prishtins
2
Sh.ABirra PEJA, Pej dhe Fakulteti i Xehetaris dhe Metalurgjis, Mitrovic, Universiteti i Prishtins,
KOSOV
Email: alajqi@hotmail.com

AKTET IV, 2: 343-347, 2011

PERMBLEDHJE
Lngjet multivitaminike konsumohen si burim i vitaminave dhe mineraleve pr t plotsuar nevojat e organizmit.
Prve mineraleve t domosdoshme ato prmbajn edhe metale t rnda t cilat depozitohen n inde apo organe
t veanta dhe bhen toksike pr shndetin e njeriut kur jan me tepric. N sasi mbi normat maksimale t lejuara
sipas standardit CODEX STAN 45-1981 (World-wide Standard) dhe FAO/OMS ato paraqesin rrezik pr shndetin dhe
jetn e njeriut. Pr kt studim jan analizuar prmbajta e sasis s metaleve t rnda: Cd, Pb, Fe, Cu dhe Zn n
lngjet multivitaminike: Tango, Bibita-Juice dhe Pfanner. Prcaktimit i ktyre metaleve sht br me an t
metods s kalcinimit dhe spektrometrit t absorbimit atomik (SAA). Rndsia e ktij punimi qndron n ruajtjen e
shndetit dhe sigurimin e vlerave ushqyese gjat konsumimit t ktyre lngjeve.
Fjalt kye: hulumtimi, metalet e renda (Cd, Cu, Fe, Pb, Zn), lngjet, standardet, metodat

SUMMARY
Multivitamin concentrated juices consummation as a source of vitamins and minerals to maintain organism needs is
increasing day by day. Except minerals that are necessary for organism, other heavy metals take place they are
placed in tissues or special organs and they become toxic if exceed the normal rates. Quantities that exceed maximal
rates allowed by CODEX STAN 45-1981 (World-wide Standard) and FAO/OMS present risks (toxicity) to human
health. Research is done by analyzing the content of heavy metals: Cd, Pb, Fe, Cu and Zn in multivitamine juices:
Tango, Bibita-Juice dhe Pfanner. The determination of these metals is made by the methods of calcinations and
Atomic Absorption Spectroscopy (AAS). The importance of this work is the protection of human health and
insurance of nutritional value during the consummation of these juices.
Key-words: research, heavy metals (Cd, Cu, Fe, Pb, Zn), juices, standards, methods

1. HYRJA
Lngjet e frutave kan vler t ult energjitike,
por vlera ushqyese e tyre sht shum e lart
dhe konsumimi i tyre prmirson marrjen e
shum mikroelementeve t nevojshme pr
organizmin e njeriut. Konsumimi ditor i frutave t
freskta, lngjeve t frutave dhe perimeve (> 400
g/dit) rekomandohet pr t ndihmuar
parandalimin e smundjeve t rndsishme jo-
ngjitse si smundjet kardiovaskulare dhe disa
kancereve.
1-8
Mineralet jan t nevojshme pr
jetn e njeriut dhe luajn nj rol me rndsi n
funksionin e metabolizmit

si n mirmbajtjen e
pH-s, presionit osmotik, sistemit nervor,
prodhimit t energjis dhe pothuaj t gjitha
aspektet e jets.
5,8

N pikpamje fiziologjike, makromineralet m t
rndsishme jan Ca, K, Na dhe Mg, ndrsa
mikrominerale jan Fe, Cu dhe Zn. Edhe pse
mineralet jan esenciale pr zhvillimin dhe
shndetin normal t njeriut, konsumimi i tyre n
sasi t mdha ka veprim toksik. Vlersimi i
Laji & Laji

344

rrezikut nga kto elemente kimike tregon s
konsumimi i lart i tyre ka ndikim toksik, ndrsa
mos marrja ose marrja e ult e tyre rezulton n
probleme t lndve ushqyese t nevojshme pr
organizmin e njeriut.
6,8
Prandaj, sht me rndsi
marrja e sasive s nevojshme t disa substancave
pr parandalimin e efekteve negative n
shndetin e njeriut. Pr kt qllim, Komisioni i
Eksperteve pr Shtimin e Aditiveve Ushqimor
(Joint Expert Committee on Food Additives
(JECFA)) e Organizats s Botrore e Shndetit
(World Health Organisation (WHO, 2000)

ka
dhen vlerat e tolerueshme t marrjes s ktyre
substancave, respektivisht kufirin e lejueshem t
toksitetit.
5,8

Qllimi i ktij punimi sht prcaktimi i sasis s
metaleve t rnda: Pb, Cd, Fe, Zn dhe Cu n
lngje t pemve multivitamina Tango, Bibita
Juice, Pfanner me an t SAA. Krahasimi i vlerave
t fituara me vlerat maksimale t lejuara sipas
standardit CODEX STAN 45-1981 (WORLWIDE
STANDARD) dhe standardeve tjera.
3

2. MATERIALI DHE METODAT
Hulumtimi dhe prcaktimi metaleve te rnda: Fe,
Pb, Cu, Cd dhe Zn n lngje t pemve
multivitamina Tango, Bibita Juice, Pfanner sht
br n Institutin e Bujqsis n Pej dhe
Institutin INKOS.
2.1. Materiali
Materialet e hulumtuara n kt punim jan
lngjet e frutave Tango multivitamina, Bibita
Juice multivitamina dhe Pfanner multivitamina.
2.2. Pajisjet
Hulumtimi i prmbajtjes s metaleve t rnda
dhe prcaktimi i prqendrimeve t tyre sht
br me an t spektrometrit t absorbimit
Atomik (SAA) t tipit AA6300 SHIMADZU. Pajisjet
e tjera te nevojshme jan ent e platins, furra
tharse e tipit Sterimatic-st-11, esikatori pr
ftohje, peshorja analitike, furra e tipit Protherm,
peshoja e tipit Gerhard, menzura, en normale.

2.3. Metodat e matjeve
Prgatitja e mostrave pr prcaktimin e metaleve
t rnda me an t Spektrometrit t Absorbimit
Atomik sht br sipas metods s
kalcinimit.
2,4,7
S pari ent e platins jan thar n
temperatur 100 C n furr tharse t tipit-
STERIMATIC-ST-11 n kohzgjatje prej 20
minutave, pastaj jan futur n eksikator pr
ftohje. Pas ftohjes sht br matja e ktyre
enve t zbrazta dhe n seciln en sht
shtuar nga 25 ml mostr t lngjeve dhe jan
matur prsri. Pastaj ent me lngje jan futur n
furr tharse t tipit STERIMATIC ST-11 n
kohzgjatje 1-2 or derisa lngjet jan avulluar.
Procesi i kalcinimit t ktyre lngjeve sht br
n furrn e tipit PROTHERM. Procesi i kalcinimit
fillon nga temperatura 150 C dhe vazhdon deri
n temperaturn 450-500 C.
Lngjet e kalcinuara treten n acidin klorhidrik.
N en sht shtuar 10 ml HCl t holluar me uj
n raport 1:1 duke e nxehur deri n vlim n
reshon GERHARD. Tretsira e prgatitur n kt
mnyr sht holluar me uj te distiluar n en
normale prej 50 ml, dhe si e till sht prdorur
pr analiz n absorber atomik. Standardet jan
marr te gatshme dhe sht punuar sipas metods
s standardizimit. Lakoret jan fituar duke
incizuar standardet prkatse. Gjatsit valore
pr elementet e hulumtuara jan kto: Cu =
324.8 nm, Cd = 228.8 nm, Pb = 283.3 nm, Fe =
248.3 nm dhe Zn = 213.9 nm.

Nr. mostrs
Parametrat
Fe [mg/l] Pb [mg/l] Cu [mg/l] Cd [mg/l] Zn [mg/l]
1 0,5948 0,1299 0,2551 0,0263 0,0387
2 0,1310 0,2041 0,1474 0,0038 0,0166
3 0,3092 0,1577 0,2154 0,0023 0,0278
Vlera mesatare 0,3450 0,1639 0,2060 0,0108 0,0277
Vlerat e lejuar 15.00 0.300 5.00 0.300 5.00
Tabela 3.1. Vlera e sasis s metaleve n lngun TANGO multivitamina

Laji & Laji

345
3. REZULTATET
3.1. Prcaktimi i metaleve t rnda n lngjet
Tango multivitamina
Pesha e enve t zbrazta:
1) Ao-34,3181g
2) Ao-36,0846 g
3) Ao-34,3392 g.
Pesha e enve me 25 ml mostr t lngjeve
Tango multivitamina
1) A1-59,2783g
2) A1-60,5850g
3) A1-59,2415g.
Pas tharjes, kalcinimit, tretjes n acid, hollimit
dhe inizimit n absorber atomik rezultatet e
fituara t metaleve t rnda Fe, Pb, Cu, Cd, Zn
[mg/l] n lngjet Tango multivitamina jan dhn
n tabeln 3.1.
Bibita Juice multivitamina
1) Ao-34,3198 g
2) Ao-36,0849 g
3) Ao-34,3434 g
Pesha e enve me 25 ml mostr t lngjeve Bibita
Juice multivitamina
1) A1-58,7934 g
2) A1-60,2497 g
3) A1-58,8697 g
[mg/l] n lngjet Bibita Juice multivitamina jan
dhn n tabeln 3.2.

Nr.
Parametrat
1 0,1746 0,2041 0,3401 0,0038 0,0316
2 0,1564 0,2598 0,3104 0,0034 0,0154
3 0,1873 0,2784 0,3401 0,0038 0,0062
Vlera mesatare 0,1728 0,2474 0,3302 0,0037 0,0177
Vlerat e lejuar
1
15.00 0.300 5.00 0.300 5.00
Tabela 3.2. Vlera e sasis s metaleve n lngun multivitamina BIBITA JUICE multivitamina

Nr. Parametrat
1 0,5748 0,2505 0,3175 0,0015 0,1168
2 0,0746 0,2691 0,2920 0,0026 0,0264
3 0,1837 0,2320 0,2863 0,0038 0,0247
Vlera mesatare 0,2777 0,2505 0,2986 0,0026 0,0560
Vlerat e lejuara 15.00 0.300 5.00 0.300 5.00
Tabela 3.3. Vlera e sasis s metaleve n lngun PFANNER multivitamina

Pfanner multivitamina
1) Ao-34,3181 g
2) Ao-36,0838 g
3) Ao-34,3437 g.
Pesha e enve me 25 ml mostr t lngjeve
Pfanner multivitamina
1) A1-58,5093 g
2) A1-61,2232 g
3) A1-59,5727 g.
[mg/l] n lngjet Pfanner multivitamina jan
dhn n tabeln 3.3.

4. DISKUTIMI I REZULTATEVE
N figurat 4.1-4.5 jan dhn vlerat e metaleve t
rnda pr tri lloje t lngjeve multivitamina:
Laji & Laji

346

Tango, Bibita Juice dhe Phanner t caktuara me
ann e SAA. Gjithashtu sht br krahasimi i
vlerave t fituara t secilitit metal pr tri mostrat.

Figura 4.1. Grafiku i prmbajtjes s hekurit n
lngjt multivitamina Tango, Bibita Juice dhe
Phanner

Figura 4.2. Grafiku i prmbajtjes s plumbit n
Phanner

Figura 4.3. Grafiku i prmbajtjes s bakrit n
Phanner

Figura 4.4. Grafiku i prmbajtjes kadmiumit n
Phanner

Figura 4.5. Grafiku i prmbajtjes s zinkut n
Phanner

Nga rezultatet e fituara duke u bazuar n
standardet ndrkombtare (figura 4.1) shihet se
niveli i hekurit n lngjet e pemve t
hulumtuara sht n kufi t lejuar.
3
Ai sht m i
lart n lngun TANGO multivitamin, 0.345 dhe
m i ult n BIBITA juice, 0.17828. N lngun e
importuar PHANNER vlera e hekurit sht 0.2777.
Nga figura 4.2 shihet s sasia e plumbit n kto
lngje sht m e lart n lngun PFANNER dhe
BIBITA juice ndrsa n lngun TANGO
multivitamina sht m e ult. Sasia e plumbit n
kto lngje sht n kufijt e lejuar sipas
normave ndrkombtare.
3
Prandaj konsumimi i
ktyre lngjeve nuk paraqet rrezik pr shndetin
e njeriut.
Nga figura 4.3 shihet s sasia e bakrit sht m e
lart n lngun BIBITA juice dhe PHANNER, dhe
Laji & Laji

347
m e ulta n lngun TANGO multivitamina. Sasia
e bakrit sht n kufijt e lejuar n baze t
3
Me konsumimin e
ktyre lngjeve organizmi i njeriut merr mineralin
e bakrit t nevojshm duke mos kaluar kufirin e
eprm q do t kishte veprim toksik.
Nga figura 4.4 shihet s sasia e kadmiumit n
kto lngje sht m e lart n lngun TANGO
multivitamina ndrsa n lngjet BIBITA juice dhe
PHANNER sht m e ulet. Sasia e kadmiumit n
kto lngje sht n kufijt e lejuar sipas
3
Prandaj konsumimi i
ktyre lngjeve nuk paraqet rrezik pr shndetin
e njeriut.
Nga figura 4.5 shihet se sasia e zinkut sht m e
larta n lngun PHANNER, dhe me e ulta n
lngun TANGO multivitamina. Sasia e zinkut
sht n kufijt e lejuar n baz t normave
ndrkombtare.
3
Me konsumimin e ktyre
lngjeve organizmi i njeriut merr mineralin e
zinkut t nevojshm duke mos kaluar kufirin e
eprm q do t kishte veprim toksik.

5. PRFUNDIME
N baz t rezultateve t fituara gjat hulumtimit
t prbrja s metaleve toksike Pb, Cd dhe
metaleve t rnda Fe, Cu dhe Zn n dy lngje
vendore, Bibita Juice multivitamina, Tango
multivitamina dhe Pfanner multivitamina. vijm
n prfundim:
Prmbajtja e Pb sht m lart tek lngjet
Pfanner dhe Bibita Juice multivitamina, ndrsa
m ult tek Tango multivitamina,
Prmbajta e Cd sht shum m e theksuar t
lngu Tango multivitamina dhe m ult tek
lngjet Pfanner dhe Bibita Juice multivitamina,
Prmbajtja e Fe sht m theksuar t lngu
Tango multivitamina,
Prmbajtja e Cu sht m theksuar tek Bibita
Juice multivitamina,
dhe prmbajtja e Zn sht m theksuar tek
lngu Pfanner multivitamina.
Sasia e gjetur e hekurit, bakrit dhe zinkut sht e
mjaftueshme pr zhvillimin normal t organizmit
t njeriut, por vlerat e fituara nuk jan shum t
mdha q t ken efekt toksik.
7,8

Sasia e ktyre mikroelementeve t gjetur n kto
lngje sht n pajtim me normat
ndrkombtare CODEX STAN 45-1981 t lejuara.
3

6. BIBLIOGRAFIA
1. Ashurst R. Philip, Chemistry and Technology
of Soft Drinks and Fruit Juices, 2
nd
Edition, 2005
by Blackwell Publishing Ltd.
2. Cantle-en Edward John, Atomic Absorption
Spectrometry (Techniques and instrumentation
in analytical chemistry) Elsevier Science Ltd
(1982-10).
3. CODEX standard 45-1981 (World Wide
Standard).
4. Ebdon. L , Evans. H.E, Fisher . S.A, Hill. J.S . An
Introduction to Analytical Atomic Spectrometry,
University of Plymouth, UK Edited by: E.H. Evans,
Copyright 1998 by John Wiley & Sons Ltd.
5. Joint Expert Committee on Food Additives
(JECFA) and (World Health Organisation (WHO,
2000).
6. Szefer P. and Nriagu O.J., Mineral
components in foods. CRC / Taylor & Francis
2007.
7. Vracar O.L., Prirucnik za kontrolu kvaljiteta
svezeg preradjenog voca i poverca, pecurki i
osvezhavajucih bezalkoholnih pica TF.Novi Sad,
2001.
8. World Health Organization, 2003. Diet,
Nutrition and the Prevention of Chronic Diseases.
WHO, Geneva..


BUTT WELDING OF PE 100 POLYETHYLENE PIPE WITH A HEATED TOOL
SALDIMI BALLOR I GYPAVE PREJ POLIETILENI PE 100 ME VEGL T NXEHT

HYSNI OSMANI, BAJRUSH BYTYQI
Email: hysniosmani@yahoo.com

AKTET IV, 2: 348-354, 2011

PERMBLEDHJE
N punim jan paraqitur t dhnat pr saldimin e gypave nga polietileni PE100 me saldim ballor me vegl t nxeht.
Saldimi ballor i gypave sht nj metod e cila prdoret pr saldim t gypave me diametr t njjt dhe me trashsi
t njjt. N kt proces, siprfaqet q saldohen duhet t rrafshohen shum mir q t prputhen sa m mir,
pastaj ato duhet t nxehen deri n temperaturn e saldimit dhe ather duhet vepruar me shtypje n to me qllim
t bashkimi t tyre. Shtypja, temperatura dhe kohzgjatja e saldimit duhet t przgjidhen n at mnyr q ato t
mos ndikojn n dobsimin e vetive t materialit. Cilsia e saldimit ballor t gypave t salduar duhet t jet m e
mir ose e njjt me cilsin e gypave, prkatsisht me cilsin e materialit baz. Me qllim t arritjes s cilsis s
mir t bashksis s salduar sht e nevojshme q t bhet przgjedhja e drejt dhe me kujdes e parametrave t
saldimit (temperatura, shtypja dhe kohzgjatja).
Fjalt els: gypat e polietilenit, parametrat e saldimit, PE 100, saldimi ballor, vegla e nxeht..

SUMMARY
Butt-welding is a method, which is used to join pipes and fittings of the same diameter and wall thickness. In this
process, the contact faces of the components are planed so that a perfect contact is achieved, and then heated to
the welding temperature, and then heated contact faces are joined under pressure. Welding pressure, temperature
and time is adjusted so that the physical and chemical properties of the original material are retained. A good
quality butt-welded joint assures that the joint strength is the same as valid for the original pipe itself. And in order
to achieve a good quality joint, welding parameters (temperature, pressure and time) should be adjusted carefully.
Key-words: Polyethylene pipes, PE 100, butt welding, heated tool plate, welding parameters.

HYRJE
Me prdorimin e saldimit n prodhim, jo vetm q
rritet prodhueshmria, por arrihen edhe efekte t
tjera: konstruksioni lehtsohet, zhduket dyfishimi i
llamarinave, zvoglohen gjithnj e m tepr
nevojat pr profile t ndrlikuara (sepse tash
prodhohen me saldim), lehtsohet transporti,
shpejtohet montimi (shumica e bashksive q
saldohen prgatiten nn kushte normale-brenda
n reparte prodhuese dhe si t tilla transportohen
n terren).
Saldimi po ashtu e shkurton afatin e ndrtimit-
investimeve, pajisja sht relativisht e lir dhe e
thjesht pr prdorim dhe mirmbajtje, aftsimi i
fuqis puntore bhet m shpejt etj. Pr kt arsye
sot saldimi gjeti prdorimin e tij prej puntoris m
t thjesht e deri te ndrtimi i fluturakeve kozmike.
N krahasim me metodat e tjera t bashkimit t
masave plastike (ngjitja me ngjits, bashkimi me
ribatina dhe bulona), saldimi ka prparsi t
konsiderueshme. Prparsit kryesore jan:
- produktiviteti i lart,
- koha e shkurtr e bashkimit,
- qndrueshmria e lart
- homogjeniteti i bashksis,
- kursimi i materialit dhe
- kushtet me t prshtatshme t puns.
Osmani & Bytyqi

349
Pr saldim nevojitet siprfaqe me e vogl e
bashkimit se sa pr ngjitje. Duke u bazuar n
prparsit e prmendura, mund t konstatojm
se saldimi i masave plastike ka prdorim t gjer
n deg t ndryshme t industris.
Klasifikimi i metodave t saldimit t masave
plastike sht treguar n Figurn 1.

Figura 1. Metodat e saldimit t masave plastike

Parametrat e saldimit me vegl t nxeht
Pr t realizuar saldim me cilsi t lart sht e
domosdoshme zgjedhja e drejt e parametrave
t regjimit t saldimit [1], [2]. Parametrat e
regjimit t saldimit ballor przgjidhen n varsi
nga lloji i materialit baz, trashsia e murit t
gypit (gjat saldimit ballor t gypave) ose
trashsia e pllakave, dhe duke u mbshtetur n
standardin DVS 2207-3.
Parametrat q duhet t przgjidhen gjat saldimit
ballor me vegl t nxeht jan:
- Lartsia minimale e fryrjes s buzve t
puthitura pr vegln nxehse gjat prshtatjes
- Koha e nxehjes
- Koha maksimale e largimit t nxehsit
- Koha minimale e bashkimit
Parimi i nxehjes mbshtetet n nxehjen me
nxehs elektrostatik t siprfaqeve q
bashkohen. Nxehja bhet deri n temperaturn
q i prgjigjet temperaturs s puns t
termoplastit. Siprfaqet q bashkohen duhet t
kontaktohen (puthiten) me trupin nxehs (vegln
e nxeht) gjat tr kohs s nxehjes.
Kur siprfaqet q saldohen nxehen deri n
temperatur t dhn, ato takohen dhe shtypen
duke i mbajtur t shtrnguara n vegl
shtrnguese deri sa t ftohen.
Kjo metod sht e prshtatshme pr saldim me
dor t shufrave, pr saldim t mekanizuar t
pllakave t mbshtetura, e sidomos pr saldim
ballor t gypave. Pr kt arsye krahas veglave
nxehse prdoren edhe vegla shtrnguese t cilat
shrbejn pr qendrzim dhe pr prgatitje pr
bashkim.
Paralelsia e siprfaqeve q nxehen arrihet me
prdorimin e prersit (formuesit) planparalel. Me
ndihmn e tij rrafshohen siprfaqet kontaktuese.
Pas largimit t prersit bhet kontrollimi i
rrafshsis s buzve duke i takuar (puthitur)
siprfaqet.
Gjersia maksimale e hapsirs sipas diametrit
sht 0,5 mm, kurse denivelizimi sipas diametrit
mund t jet 10% e trashsis s murit t gypit,
Osmani & Bytyqi

350

por jo m shum se 1,0 mm. M pas siprfaqet
q saldohen ndahen dhe largohen, dhe ndrmjet
tyre vendoset nxehsi termostatik i nxehur deri
n temperatur t saldimit.
Diagrami i procesit t saldimit me vegl t nxeht
sht treguar n figurn 2, kurse skema parimore
e saldimit n figurn 3. Pamja e saldimit t
gypave sht treguar n figurn 4.

Figura 2. Diagrami i procesit t saldimit

Figura 3. Skema parimore e saldimit me vegl t
nxeht

Figura 4. Saldimi ballor i gypave
Parametrat e regjimit t saldimit me vegl t
nxeht jan treguar n tabelat 1, 2 dhe 3.

Trashsia e
murit t gypit,
mm
Lartsia minimale e
fryrjes s buzve t
puthitura pr vegln
nxehse gjat
prshtatjes n shtypje
P<0,15 N/mm
2

Koha e nxehjes
(10 x trashsia
e gypit), s
Koha max.
e largimit
t
nxehtsit,
s
Koha min. e bashkimit, s
Me
shtypje
Me ftohje,
minuta
Deri 4,5 0,5 45 5 5 6
4,5-7 1,0 45-70 5-6 5-6 6-10
7-12 1,5 70-120 6-8 6-8 10-16
12-19 2,0 120-190 8-10 8-11 16-24
19-26 2,5 190-260 10-12 11-14 24-32
26-37 3,0 260-370 12-16 14-19 32-45
37-50 3,5 370-500 16-20 19-25 45-60
50-70 4,0 500-700 20-25 25-35 60-80
Tabela 1. Parametrat e preferuar t saldimit ballor t gypave ose lidhseve nga HDPE

Shtypja q vepron n drejtim aksial t gypit sht
15 N/cm
2
. M pas gypat largohen n drejtim
aksial dhe me shpejtsi largohet nxehsi. Gjat
ksaj duhet pasur kujdes q t mos dmtohen
siprfaqet e nxehura dhe t zbutura t gypave.
Pastaj, sa m shpejt gypat afrohen dhe
kontaktohen. Kur siprfaqet t takohen ather
rritet forca e shtrngimit, e cila njhersh
paraqet edhe forcn e saldimit.
Siprfaqet mbahen n gjendje t shtrnguar pr
kohn e parapar t saldimit. Vegla shtrnguese
lirohet ather kur temperatura e tegelit bie nn
Osmani & Bytyqi

351
35
O
C deri n 40
O
C. Nj nga prmasat
karakteristike q duhet t merren parasysh gjat
saldimit ballor me vegl t nxeht sht lartsia e
fryrjes n vendbashkimin e buzve t gypave ose
pllakave (fig. 5). Pas prurjes s siprfaqeve n
pozit paralele dhe aksiale ato ndahen, dhe
ndrmjet tyre vendoset nxehsi termostatik i
nxehur n temperatur t saldimit; pr HDPE ajo
sht 230
O
C, kurse pr PP n 240
O
C.

Trashsia e
murit t gypit,
mm
Lartsia minimale e
fryrjes s buzve t
puthitura pr vegln
nxehse gjat
P<0,15 N/mm
2

Koha e
nxehjes,
s
Koha max. e
largimit t
nxehtsit, s
Koha min. e bashkimit,
s
Me
shtypje
Me ftohje,
minuta
Deri 4,5 0,5 135 5 5 6
4,5-7 0,5 135-175 5-6 5-6 6-12
7-12 1,0 175-245 6-8 6-8 12-20
12-19 1.0 245-330 8-10 8-11 20-30
19-26 1,5 330-400 10-12 11-14 30-40
26-37 2,0 400-485 12-16 14-19 40-55
37-50 2,5 485-560 16-20 19-25 55-70
Tabela 2. Parametrat e preferuar t saldimit ballor t gypave ose lidhseve nga PP

Trashsia e
murit t gypit,
mm
Lartsia minimale e
fryrjes s buzve t
puthitura pr vegln
nxehse gjat
P<0,1 N/mm
2

Koha e
nxehjes,
pr
P<0,02N/mm
2

(10 x trashsia
e gypit),
s
Koha max.
e largimit
t
nxehtsit,
s
Koha min. e bashkimit, s
p0,10N/mm
Me shtypje
(0,4 trashsia
e murit + 2,5
sek)
Me
ftohje,
minuta
1.9- 3,5 0,5 59-75 3 3-4 5-6
4,5-5,5 0,5 75-95 3 4-5 6-8,5
5,5-10 0,5-1,0 95-140 4 5-7 8,5-14
10-15 1.0-1,3 140-190 4 7-9 14-20
15-20 1,3-1,7 190-240 5 9-11 20-26
20-25 1,7-2,0 240-290 5 11-13 26-32
Tabela 3. Parametrat e preferuar t saldimit ballor t gypave ose lidhseve nga PVDF
(Polyvinylidene Fluoride)

Zgjedhja e temperaturs s saldimit duhet t
bhet n varsi nga trashsia e murit t gypit ose
e murit t pllaks [3]. N figurn 6 sht treguar
diagrami i varsis s temperaturs s saldimit
nga trashsia e murit t gypit. Mund t vrehet
se pr trashsi t vogl duhet t przgjidhet
temperatur m e lart, kurse pr trashsi m t
madhe temperatur m e ult. Pr do material
duhet t ekzistoj kufiri i poshtm dhe kufiri i
eprm i temperaturs s saldimit.
Cilsia e bashksis s salduar sht kontrolluar
n prshtatje t plot me rekomandimet e
standardit ISO 1167 [4].

Saldimi i kampionve (mostrave)
Diagrami i procesit t saldimit sht treguar n
figurn 7.

Osmani & Bytyqi

352

Figura 5. Lartsia e fryrjes n vendbashkimin e
buzve t gypave ose pllakave

Figura 6. Varsia e temperaturs nga trashsia e
murit t gypit [3]

Figura 7. Diagrami i procesit t saldimit t PE 100

Saldimi i gypave nga polietileni PE 100 me
diametr t jashtm 160 mm dhe me trashsi
t murit e = 8.0 mm sht br me kta
parametra t saldimit:
T = 210
O
C
p
1
= 0.15 [N/mm
2
]
p
2
= 0.38 [N/mm
2
]
t
1max
= 8 [s]
t
3max
= 8 [s]
t
5
= 18 [min] = 1080 [s]
p
5
= 1.9 2.3 [N/mm
2
]
t
2
= 112 124 [s]
t
4
= 7 9 [s]

Simboli Emrtimi Njsia
d
e
diametri i jashtm i gypit mm
e trashsia minimale e murit t gypit mm
A
fryrja e buzve
(fundi i kohs s prshtatjes rrafshimit)
mm
afrsisht (0.5+0.1e)
duhet t jet rrethore
B
fryrja e buzve
(fundi i kohs s ftohjes nn shtypje)
mm
minimum 3 + 0.5 e
maksimum 5 + 0.75 e
P
1
shtypja gjat paranxehjes N/mm
2
0.18 +/- 0.01
p
2
shtypja gjat nxehjes N/mm
2
zakonisht deri 0.01
p
3
shtypja gjat saldimit N/mm
2
0.18 +/- 0.01
p
4
shtypja gjat ftohjes N/mm
2
0 (pa shtypje, pa lakim dhe pa sforcime)
t
1

koha e paranxehjes
s
derisa t arrihet madhsia e fryrjes s
buzve A
t
2
koha e nxehjes s (12 +/- 1) e
t
3
koha e largimit t vegls s 3 + 0.01 d
e

t
4

koha maksimale e arritjes s shtypjes
salduese
s
3 + 0.03 de
t
5

koha maksimale e saldimit, nn veprimin e
shtypjes
min 3 + e
t
6
koha maksimale e ftohjes nn shtypje min 1.5 e

Osmani & Bytyqi

353
Kampiont (mostrat) e salduar me parametra t
regjimit sipas standardit DVS 2207 jan paraqitur
n figurn 8.

Figura 8. Kampiont e salduar

PRFUNDIM
Saldimi i gypave nga polietileni me saldim ballor
me vegl t nxeht sht nj ndr metodat m t
mira t bashkimit t gypave. Me kt metod
mund t saldohen gypat e ndryshm nga plastika.
Gypat q saldohen duhet t ken diametr dhe
trashsi t njjt.
Kusht pr cilsi t mir t gypave t salduar sht
zgjedhja e drejt e parametrave t saldimit sipas
standardit DVS 2207 [5].
Kampiont e salduar me kt metod jan t
cilsis s lart dhe n ta nuk vrehen devijime
dhe ndryshime t theksuara t lartsis s tegelit.
Kontrolli me presion i bashksis s salduar i br
sipas standardit ISO 1167 ka treguar se tegeli i
salduar me parametrat e zgjedhur t regjimit t
saldimit sht i cilsis s njjt me cilsin e
materialit baz.

BIBLIOGRAFIA
1. Handbook of Plastics Joining - A Practical
Guide, Plastics Design Library, 1997.
2. Handbook of PE Pipe, The Plastics Pipe,
Second Edition Institute, Inc. www.plasticpipe.org
3. DVS2207, Welding of thermoplastics, heated
tool welding of pipes, pipeline components and
sheets made from PE-HD, 1995.
4. ISO 1167:1976: Determination of the
resistance to internal pressure.
5. ASTM Volume 08.04, Plastic Piping Systems,
January 2010
.

WELDING REPAIR OF WEARED OUT AND BROKEN DETAILS
RIPARIMI ME SALDIM I DETALEVE T KONSUMUARA DHE T THYERA

BAJRUSH BYTYQI, HYSNI OSMANI, GAZMEND GASHI
Email: b_bytyqi@yahoo.com

AKTET IV, 2: 354-358, 2011

PERMBLEDHJE
Riparimi i detaleve t konsumuara dhe t thyera sht proces mjaft delikat dhe i ndrlikuar. Bhet n raste
emergjente dhe pr ta shkurtuar afatin e kthimit n funksion t detaleve t dmtuara gjat puns ose pr shkak t
vjetrsimit t tyre. Riparimi n t shumtn e rasteve bhet me saldim dhe procese t ngjashme me t. Detalet e
riparuara me saldim jo vetm q jan t sigurta por kan qndrueshmri m t lart dhe jetueshmri (afatshrbim)
shpesh m t gjat sesa vet detalet origjinale. Me kt metod ka mundsi t riparohen t gjitha detalet q mund t
montohen pas dmtimit dhe montohen pas riparimit. Dmtimet m t shpeshta t detaleve pr shkak t kushteve
t eksploatimit dhe faktorve ndikues: frkimit, ngarkesave dhe momenteve jan: konsumimi i siprfaqeve,
prdredhjet, thyerjet, plasaritjet, arjet dhe kputjet. Detalet q riparohen kryesisht kalojn npr kto faza:
diagnostikimi, vlersimi i mundsive t riparimit, prgatitja, saldimi, prpunimi termik dhe prpunimi prfundimtar
me prerje n prmasa dhe cilsi t caktuar t dimensioneve dhe siprfaqeve punuese. Prkundr dshirs s
madhe, kta dhe faktor t tjer nuk plotsohen gjithmon n nivel t knaqshm gjat realizimit t riparimit, andaj
ndodhin edhe gabime. Kjo e shtron nevojn e pashmangshme t kontrollit t cilsis. Kontrolli i cilsis s detaleve
q riparohen duhet br n tre faza: para se t filloj riparimi, gjat riparimit dhe pas riparimit. Kontrolli i till sht
shum i rndsishm n mnyr q t sigurohemi se detali i riparuar i plotson kushtet teknike t nevojshme q t
kthehet prsri n procesin e eksploatimit dhe t kryej funksionin n mnyr cilsore.
Fjalt els: detali, konsumi, riparimi, thyerja, saldimi.

SUMMARY
Repair of consumed and broken details is a delicate and complicate process. It is done mainly to shorten the time for
the damaged details to return in their working process. In most of the cases repair is done by welding or other
similar methods. Repaired details are pretty safe and they have also solid durability, sustainability and service
lifetime, some times more than original details itself. With this method is possible to be repaired all the details that
are to be demount after damage and mount after repair. Details that mostly are exposed consumption or are
damaged are: shafts, axes, bearings, tumblers, teeth of gears etc. Reparation method chosen is depending from
dimensions the detail has, function it performs and other factors. Details that are going to be repaired passes usually
through these phases: control before reparation, estimation if the damaged detail will be able to be repaired,
preparation, welding, heat processing, and cut and finishing processing as the last operation before repaired detail is
returned back in the working process. Despite the will that those and other factors to be chosen in the best way
possible, still is impossible mistakes to not happen. Thats why in the repaired details mistakes of different types are
shown. This implies the need of the control of repaired details. At this point, quality control is very important and is
done to make sure that repaired detail fulfils the necessary technical conditions to be back in the working process.
Key words: consumption, breakage, detail, repair, welding.

HYRJE
Saldimi prkufizohet si bashkim i dy a m shum
detaleve, me ose pa material plotsues, n
mnyr q konstruksioni ose bashksia e fituar
me saldim ti ket cilsit e nevojshme pr ka
edhe sht dedikuar (Fig. 1a).
Bytyqi et al.

355
Regjenerim quhet mbushja me material e vendit
t prgatitur, pr marrjen e prmasave, vetive
mekanike apo vetive t caktuara (Fig. 1b).
Riparimi prfshin saldimin dhe rigjenerimin (Fig.
1c).

Figura 1. a) Saldimi, b) Regjenerimi, c) Riparimi
Figura 2. Detalet q riparohen me saldim

Figura 3. Detalet e kontrolluara me sy t lir

Gjat riparimit t detaleve me saldim me hark
elektrik m s shumti prdoret metoda:
HED: Metoda e saldimit me hark elektrik me
dor;
MAG: Metoda e saldimit me hark elektrik nn
mbrojtjen e gazit aktiv (CO
2
);
MIG: Metoda e saldimit me hark elektrik me
elektrod t shkrishme n mbrojtjen e gazit inert;
TIG: Metoda e saldimit me hark elektrik me
elektrod t pashkrishme nn mbrojtjen e gazit
inert (heliumi ose argoni);
SNP: Saldimi me hark elektrik me elektrod t
shkrishme nn mbrojtjen e pluhurit.
Detalet e dmtuara q riparohen me saldim jan
t formave dhe madhsive t ndryshme (Fig. 2.)

MNYRAT E RIPARIMIT T DETALEVE T
DMTUARA
- T gjitha detalet q konsumohen apo
dmtohen mekanikisht, n nj mnyr a tjetr,
riparohen nse dmtimi nuk i ka kaluar kufijt e
till q detali t mos jet i aft t kryej funksionin
q e ka kryer deri n at koh [1].
- Riparimi i detaleve t dmtuara bhet varsisht
prej natyrs s dmtimit t tij.
Dallohen:
- mnyra e riparimit t detaleve t konsumuara;
- mnyra e riparimit t detaleve me dmtime
mekanike;
- mnyra e riparimit t detaleve me dmtime
kimiko-termike;
- mnyra e riparimit t detaleve q e kan t
dmtuar shtresn antikorrozive.

PRGATITJA E DETALEVE PR RIPARIM ME
SALDIM
Prgatitja e detaleve pr riparim sht nj proces
shum i rndsishm i nj riparimi cilsor t
detaleve. N kt proces prfshihen shum
faktor q duhet t merren parasysh gjat
hartimit t procesit teknologjik t riparimit dhe t
realizimit t riparimit t do detali.
Faktori i par q merret parasysh sht kontrolli i
holl i detaleve, pra prcaktimi i shkalls dhe
natyrs s dmtimit dhe mnyra e riparimit [2].

Kontrolli me sy (vizual)
Para se t filloj procesi i riparimit, do detal
kontrollohet me sy (me metodn vizuale) pr
vlersimin e dmtimit t mundshm (Fig. 3).
Detali i dmtuar ose i konsumuar s pari
pastrohet e pastaj kontrollohet shkalla e
dmtimit dhe maten prmasat e dmtimit me
pajisje matse (nonius, mikrometr, subitor etj.).
Konstatohet se a sht dmtimi i jashtm apo i
brendshm dhe prcaktohet lloji i dmtimit. N
baz t ktij vlersimi prcaktohet metoda dhe
teknika e riparimit.
Bytyqi et al.

356

Figura 4. Kontrolli i prmasave t detaleve para
se t filloj riparimi

Kontrolli dimensional
Detali i dmtuar ose i konsumuar s pari
pastrohet e pastaj kontrollohet shkalla e
dmtimit dhe maten prmasat e dmtimit me
pajisje matse (nonius, mikrometr, subitor etj.),
shiko figurn 4. Konstatohet nse dmtimi sht i
jashtm apo i brendshm dhe prcaktohet lloji i
tij. N baz t ktij vlersimi prcaktohet metoda
dhe teknika e riparimit, kryhet vizatimi i detalit,
hartohet procesi teknologjik me gjith specifikat
e nevojshme pr realizimin e suksesshm t tij.

Figura 5. Prgatitja e vendriparimit t detalit me
prpunim me prerje n torno

Prgatitja pr riparim
Pas identifikimit t natyrs s dmtimit dhe
marrjes s dimensioneve t duhura t detaleve t
dmtuara, hartohet procesi teknologjik me t
gjitha hollsit e realizimit.
- Veprimi i par pas kontrollit me sy t detalit t
dmtuar sht prpunimi me prerje pastrimi i
vendriparimit sipas vizatimit t puntoris i cili
bhet n makina metalprerse (Fig. 5).
-
Kontrolli i fortsis s detaleve para riparimit
Riparimi cilsor i detaleve me saldim sht nj
proces q prcillet me lirim t madh t
nxehtsis. Harku elektrik, q te metoda e
saldimit me metodn MIG/MAG realizohet
prmes kontaktit t majs s telit n siprfaqen e
pjess punuese, paraqet shkarkim t fort
elektrik n hapsirn n mes majs s telit dhe
vendit t saldimit. N kt rast energjia elektrike
shndrrohet n energji t nxehtsis n
temperatura shum t larta (4000-7000
C), ashtu
q materiali plotsues dhe buzt e detalit punues
shkrihen n vendin e paraqitjes s harkut elektrik.
N Palaj-KEK Prishtin matja e fortsis s
detaleve bhet me aparatin e fortsis MIC 10
Krautkrmer, para dhe pas riparimit (Fig. 6).

Figura 6. Matja e fortsis s detaleve t
ndryshme para riparimit me aparatin MIC 10

Vendosja dhe nivelimi i detaleve q n riparim
Element i rndsishm n riparimin cilsor t
detaleve sht vendosja dhe nivelimi i drejt dhe
i sakt n makinat ku bhet prpunimi i
siprfaqeve pr regjenerim apo riparim (Fig. 7).

RIPARIMI I DETALEVE T DMTUARA ME
SALDIM
Metoda MAG e saldimit sht nj metod shum
e njohur pr riparimin e detaleve me saldim.
Dihet se sipas shkalls s mekanizimit metoda
MIG/MAG mund t ndahet n: gjysm e
automatizuar, e automatizuar dhe e robotizuar.
N industri, e poashtu edhe n PalajKEK,
prdoret shum kjo metod sepse sht e
prshtatshme pr t gjitha kushtet e puns, ka
prodhimatari t lart dhe zvendson plotsisht
saldimin me hark elektrik me dor (HED).
Kto metoda jan prdorur n prputhje me
standardet evropiane dhe ndrkombtare EN ISO
4063 (metodat 111, 131 dhe 135).

Przgjedhja e parametrave t saldimit
Przgjedhja e parametrave t saldimit-
regjenerimit bhet q n fillim t riparimit. Pas
vendosjes dhe prqendrimit t detaleve n
makinn pr riparim, prcaktohen me kujdes
parametrat e regjimit t saldimit dhe teknika q
do t prdoret pr realizimin e tij. Parametrat e
regjimit t saldimit kan rolin vendimtar pr
Bytyqi et al.

357
Figura 7. Vendosja, shtrngimi dhe prqendrimi i
detaleve n makinn pr riparim me saldim

Figura 8. Zgjedhja e distancs s koks salduese,
shpejtsis, hapit dhe numrit t shtresave

fitimin e shtress s riparuar cilsore t detaleve.
Przgjedhja e mir si dhe rregullimi i mir i tyre
jep hark elektrik stabl (t qndrueshm) dhe
bashksi t salduar cilsore (Fig. 8).

Przgjedhja e temperaturave dhe e shprndarjes
s tyre gjat riparimit me saldim
Procesi i saldimit manifestohet me temperatura
t larta q shtrihen n diapazon mjaft t gjer.
Ato jan m t larta n zonn e shkrir, ndrsa
m t ulta n rrethin t zons s salduar.
Prcaktimi i temperaturave dhe ndjekja e tyre
gjat saldimit sht mjaft i komplikuar dhe
mbshtetet n ligjet themelore t fiziks dhe
termodinamiks. Ajo kryhet n tri mnyra [3]:
- Mnyra teorike mbshtetet n ekuacionin
diferencial t energjis gjat procesit t saldimit.
- Mnyra empirike mbshtetet n prvojn e
fituar gjat matjeve t shumta eksperimentale t
temperaturave dhe shkrirjes s materialeve,
- Mnyra modelore: krijohet modeli, q emeton
kushte laboratorike t bashksis s vrtet.

Figura 9. Kamera e prdorur Thermovisule

Metoda termovizuale prdoret pr prcaktimin
e temperaturave gjat procesit t saldimit,
prcjelljen e shprndarjes s tyre dhe prcjelljen
e drejtprdrejt t procesit t saldimit. Prdorimi
i ksaj metode (Fig. 9) mundson jo vetm
prcaktimin e temperaturave maksimale, por dhe
shprndarjen e tyre n zonn e saldimit, si dhe
zgjedhjen dhe zgjidhjen e ktyre problemeve:
- Q gjat procesit t saldimit, veanrisht t atij
me hark elektrik, procesin e saldimit e bn t
dukshm pr syrin e njeriut, materialin e shkrir,
procesin e ngurtsimit etj., q mandej t njjtat
t mund t analizohen dhe studiohen.
- Q t gjendet varsia ndrmjet elementeve t
ciklit termik dhe t karakteristikave mekanike t
bashksis s salduar (materialit baz, plotsues
dhe bashksis s salduar),
- Q t prsosen edhe m tej proceset e saldimit,
automatizimi, robotizimi, kompjuterizimi dhe
optimalizimi i parametrave t regjimit t saldimit.

PRPUNIMI TERMIK I DETALEVE T RIPARUARA
Prpunimi termik i bashksive t salduara bhet
pas riparimit. Ka pr qllim prmirsimin e vetive
mekanike, fizike dhe teknologjike, prmes
ndryshimit t ndrtimit t brendshm strukturor
t bashksis s salduar n gjendje t ngurt.
Ndrsa, paranxehja e detaleve para riparimit
bhet n disa raste. N Palaj-KEK zakonisht
paranxehja bhet pr rastin kur kemi detale t
kputura plotsisht. Qllimi sht normalizimi i
strukturs s brendshme, zvoglimi- eliminimi i
sforcimeve t mbetura t pjess s re dhe asaj
ekzistuese para se t bhet riparimi prfundimtar
me saldim. Temperatura e paranxehjes varet prej
prbrjes s materialit q riparohet dhe
dimensioneve t tij. Duhet theksuar se n kto
raste prpunimi termik bhet edhe pas riparimit.
Bytyqi et al.

358

N Palaj-KEK prpunimi termik bhet n
repartin e veant t prpunimit termik (Fig. 10).

Figura 10. Reparti i prpunimit termik

PRPUNIMI ME PRERJE I DETALEVE T
RIPARUARA
Para se t bhen kontrollimet e cilsis s vetive
mekanike, prbrjes kimike ose kontrollit me
metodat pa shkatrrim t detaleve pas riparimit
me saldim, detalet pastrohen nga shtresa e
riparuar me an t prpunimit me prerje.
Prpunimi me prerje bhet vetm n ato pjes a
siprfaqe ku sht realizuar riparimi dhe n
dimensionet q jan krkuar me vizatim t
puntoris. Zakonisht, prpunimi me prerje
prfshin operacionin e tornimit, zdrukthimit,
shpimit etj. dhe bhet n torno universale apo
speciale si dhe n makina NC, varsisht prej llojit
t materialit t riparuar, forms dhe
dimensioneve t detalit t riparuar (Fig. 11).

Figura 11. Mnyrat e shtrngimit, prqendrimi
dhe nivelimi i detaleve n makinat pr prpunim
me prerje duke prdorur indikatorin e detaleve

PRFUNDIM
Riparimi i detaleve me saldim sht nj metod
mjaft e avancuar q prdoret pr riparimin e
detaleve t konsumuara dhe t thyera e cila me
mjaft sukses po realizohet n Fabrikn e Pajimeve
Xehetare n Palaj-KEK Prishtin. Dominon
riparimi i akseve dhe boshteve t ndryshme, por
t shpeshta jan edhe riparimet e detaleve t
tjera, si: tamburet, shtpizat e kushinetave,
shtpizat e reduktorve, dhmbt e rrots s
ekskavatorit etj.
Pr riparim me saldim t detaleve prdoren
metoda t ndryshme t saldimit, por n Palaj-
KEK, dominojn metoda e saldimit me hark
elektrik me dor (HED) dhe metoda MAG (CO
2
).
Duhet theksuar se faktori emergjent dhe
ekonomik sht vendimtar n przgjedhjen dhe
prdorimin e ktyre metodave.
Koha e eksploatimit t detaleve t riparuara
sht mjaft e gjat dhe mjaft mir e arsyeton
kt proces. Po ashtu vetit mekanike t detaleve
t riparuara jan t mira, kurse cilsia e detaleve
t riparuara sht n nivel t knaqshm. Kjo
sht vrtetuar edhe me an t matjeve dhe
kontrollit t br t detaleve t riparuara me
metodat e ndryshme pas saldimit.
N t ardhmen, zhvillimi dhe prsosja e
metodave ekzistuese, por edhe fillimi i aplikimit
t metodave dhe teknologjive t reja sht nj
sfid q duhet t jet e pranishme jo vetm n
KEK, por edhe n t gjitha fabrikat dhe puntorit
e tjera ku kryhet riparimi i detaleve me saldim.
N kt drejtim duhet menduar edhe n
aftsimin dhe shkollimin e personelit q merret
me procesin e riparimit, sepse prdorimi i
materialeve t ndryshme, krkon edhe njohuri
prkatse dhe prdorim t teknikave m t
avancuara t riparimit.
Kontrollit me metodat pa shkatrrim sht br
n prputhje me normat evropiane dhe
ndrkombtare EN ISO 3452 dhe ISO/DIS 16823.

BIBLIOGRAFIA
1. Bytyi B., Supstitucija elektrolucnog
zavarivanja elektrootporskim zavarivanjem,
Disertacion i doktorats, UP, FIM, Prishtin, 1985.
2. Gashi G., Kontrolli i cilsis s detaleve t
salduara me saldim, punim masteri, UP, FIM,
Prishtin, 2008.
3. Ramaj V., Ndikimi i materialit baz dhe
plotsues n cilsin e riparimit t akseve dhe
boshteve, punim magjistrature shkencore, UP,
FIM, Prishtin, 2008.

THE INFLUENCE OF CAVITATIONS PHENOMENON AND WATER HAMMER IN PUMPING
STATION OF MITROVICA
NDIKIMI I DUKURIS S KAVITACIONIT DHE GRUSHTIT HIDRAULIK N STACIONIN E
POMPAVE N MITROVIC

NASER LAJQI
a
, SHPETIM LAJQI
a
, GJELOSH VATAJ
b
, ARBEN AVDIU
a

a
b
Kompania Ujsjellsi Rajonal PRISHTINA, Prishtin, KOSOV
Email: naserlajqi@hotmail.com

AKTET IV, 2: 359-365, 2011

PERMBLEDHJE
Dukuria e kavitacionit dhe e grushtit hidraulik hyjn n grupin e karakteristikave kritike t turbomakinave dhe sht
nj fenomen i dmshm q mund t paraqitet gjat eksploatimit t tyre. Grushti hidraulik paraqitet n rastet kur
presionet ndryshojn si pasoj e ndryshimit t shpejt t shpejtsis s rrymimit t fluidit. Si mas parandaluese nga
grushti hidraulik sht ngadalsimi i shpejtsis s rrymimit t fluidit dhe t gjitha rekomandimet bazohen n
arritjen e ktij qllim dhe jan t kategorizuara n: ngadalsimin e shpejtsis s rrymimit, mbrojtjen nga rnia e
presionit etj. N kt punim jan analizuar dukurit: e kavitacionit dhe t grushtit hidraulik prmes modelit
matematikor dhe nga llogaritjet e bra jan marr masat adekuate n mnjanim e ktyre dukurive n sistemin
kryesor t furnizimit me uj t pijshm pr banort e qyteteve Mitrovic, Vushtrri dhe Skenderaj.
Fjalt kye: Kavitacioni, grushti hidraulik, pompat, shpejtsia e rrymimit t fluidit, tubat.

SUMMARY
Cavitations phenomenon and water hammer come in group of critical characteristic of turbo machinery and is a
pernicious phenomenon that may occur during their exploitation. Water hammer appears in case when pressures
change as a result of rapidly changing flow velocity of the fluid. As a preventive measure by water hammer is
slowdown of the flow velocity of the fluid and all recommendations based on this purpose are categorized into:
slowdown flow velocity of the fluid, protection from pressure drop, etc.. In this paper are analyzed the
phenomenon: of cavitations and water hammer through the mathematical model and from the calculations made
are well taken adequate measures in avoidance of such occurrences in the main drinking water supply, residents of
the city of Mitrovica, Vushtrri and Skenderaj.
Key words: Cavitations, water hammer, pumps, flow velocity, pipes.

1. HYRJE
Kavitacioni si fenomen paraqet formimin e
zonave lokale t avullit n brendi t fluidit
rrymues si pasoje e kalimit t presionit statik
absolut n presion t avullimit [1]. Kavitacioni
paraqitet n ujsjells, pompa si dhe n pajisje t
tjera hidraulike. Hulumtimet kan treguar se
turbulencat e rrymimit t fluidit pas kthesave dhe
pas pengesave t ndryshme n armaturn
gypore, kavitimi sht intensiv, korrozioni m i
shprehur dhe shtresat mbrojtse jan m t
dmtuara.
Kavitacioni n mnyre drastike ndikon n
jetgjatsin e pompave. Pasojat t cilat shfaqen
n pomp me rastin e dukuris s kavitimit jan:
zvoglimi i rrjedhs s fluidit, zhurm e theksuar,
vibrime [2].
Laji et al.

360

Grushti hidraulik sht pasoj e rritjes
momentale t presionit, kur papritmas ndryshon
drejtimi ose shpejtsia e rrjedhjes s fluidit ose
kur nj valvul shpejt ose papritmas mbyllet; n
ket rast ndrpritet rrjedhja e fluidit npr tuba
dhe energjia e presionit transferohet n murin e
tubave, valvulave ose pomps dhe pr pasoj
kemi dmtimin e tubave, pajisjeve, valvulave,
pompave etj.

2. PARAQITJA E DUKURIS S KAVITACIONIT
Nj turbomakin do t punoj pa kavitacion n
qoft se efekti i energjis s stabilimentit sht
m i madh sesa efekti i energjis s pomps [1].
H HA
Y Y > ... (1)
ku jan:
HA
Y , J/kg efekti specifik i stabilimenteve dhe

H
Y , J/kg efekti specifik i pomps.

Figura 1. Fluidi sht mbi aksin e pomps [4]

2.1. Niveli i fluidit ndodhet mbi aksin e pomps
N kt rast niveli i fluidit (ujit) sht mbi aksin e
pomps dhe llogaritja e efektit specifik bhet
sipas shprehjes (Fig. 1):
+ +
=

h g H g
2
c p p
Y
zgj
2
e av 0
HA
(2)
Humbjet hidraulike t fluidit npr tuba (Eh
, m)
llogariten me an t shprehjeve:
g 2
c
d
l
g 2
c
h h h
2 2
gjat lok
+ = + =

... (3)
g 2
c
h
2
lok
=

.. (4)
g 2
c
d
l
h
2
gjat
=

.. (5)
ku jan:
p
h
, p
o
, p
av ,
bar presioni n hyrje t pomps, n
rezervuar dhe presioni i avullimit,
, kg/m
3
dendsia e ujit,
Q, m
3
/s prurja e pomps,
lok
h ,
gjat
h , m humbjet lokale dhe
gjatsore,
l, d, m gjatsia dhe diametri i tubit,
koeficienti hidraulik i frkimit,
koeficienti i rezistencave lokale,
e
c
, m/s

shpejtsia e ujit n rezervuar (~0)
dhe
H
thgj
, m

lartsia rnse gjeodezike.

Pas disa rregullimeve n shprehjen (2) nxirret
lartsia rnse gjeodezike H
zgj
:
+

>

h
g 2
c
g
p p
g
Y
H
2
e av o HA
zgjeo
... (6)
Shprehja (6) paraqet lartsin rnse gjeodezike
(H
zgj
) minimale pr t mos u shfaqur dukuria e
kavitacionit.

3. PRCAKTIMI I VLERS S N.P.S.H. N
STACIONIN E POMPAVE N MITROVIC
Shkurtesa N.P.S.H. (angl. Neto Positive Suction
Head) paraqet lartsin neto t energjis n
seksionin thiths t pomps. Pompat centrifugale
i nnshtrohen m s shumti rrezikut nga dukuria
e kavitimit e cila ndikon n konsumimin e qarkut
punues, shtpizs, rritjen e nivelit t zhurms dhe
t vibrimeve [2]. Q t mos kemi kavitacion
duhet q rezerva e kavitacionit t stabilimenteve
- (N.P.S.H)
STAB
t jet m e madhe sesa rezerva e
kavitacionit t pomps - (N.P.S.H)
POMP
- jepet nga
prodhuesi, shprehja (7):
(N.P.S.H)
STAB.
(N.P.S.H)
POMP
... (7)
Rezerva e kavitacionit t stabilimenteve llogaritet
me shprehjen:
g
Y
h H
g 2
c
g
p p
) H . S . P . N (
tot zgjeo
2
e av 0
STAB
= + +

=
(8)
Fabrika ekzistuese e ujit n Mitrovic ka qen e
projektuar me kapacitet Q = 450 l/s pr ti
furnizuar me uj banort e Mitrovics, Vushtrris
dhe Skenderajt. Mirpo pas lufts kapaciteti
ekzistues nuk ka mjaftuar as pr 50 % t
Laji et al.

361
furnizimit t rregullt me uj pr shkak t shtimit
t popullats. Fal Komisionit Evropian sht
mundsuar zgjerimi i kapacitetit t fabriks
prmes projektimit detal t sistemit pr furnizimi
me uj (Fig. 2.) me kapacitet prej Q = 1000 l/s dhe
realizimit t ktij projekti, t filluar n vjeshtn e
vitit 2010.
Lartsia rnse gjeodezike e ujit sht H
zgj
= 5.00
m. Rezerva e kavitacionit pr pompat Omega
250370 t prodhuesit KSB ka vlern N.P.S.H =
4.83 m (Fig. 3.). Numri i pompave sht 6 (5 n
pun + 1 n gjendje gatishmrie) me kapacitet:
Q
1 5
= 5x200 = 1000 l/s, dhe lartsi shtytse
totale H
tot
= 36 m (Fig. 4.). Vlera e N.P.S.H. e
pomps duhet t jet s paku 0,5 metra m e
ult se vlera N.P.S.H. e stabilimenteve. T dhnat
e nevojshme pr llogaritjen e N.P.S.H. jan dhn
n Tabeln 1.

Figura 2. Plani i situacionit t sistemit pr
furnizim me uj t pijshm n Mitrovic

Figura 3. Karakteristikat punuese t pompave t prodhuesit KSBe
Laji et al.

362

Figura 4. Prerja trthore e Stacionit t ri t Pompave n Mitrovic (Lusht)

Karakteristika Vlera Njsia
matse
Presion n rezervar, p
o
=
1.0
1010
5

bar
Pa
Presion i avullimit, p
av
=
0.016
0.1610
5

bar
Pa
Dendsia e ujit, = 1000 kg/m
3

Nxitimi gravitacional, g = 9.81 m/s
2

Shpejtsia e ujit n
rezervuar, c
e
=
0.0 m/s
Lartsia rnse gjeodezike,
H
zgj
=

5.0 m
Vlera e (N.P.S.H.)
POMP
= 4.83 m
Gjatsia e tubit thiths, L = 20 m
Diametri i tubit thiths, d = 1200 mm
Tabela 1. T dhnat e nevojshme pr llogaritjen e
dukuris s kavitacionit

Nisur nga shprehja (7) dhe (8) kemi:
5 . 0 ) H . S . P . N ( ) H . S . P . N (
POMP STAB
+ > ... (9)
5 . 0 ) H . S . P . N ( H H
g 2
c
g
p p
POMP tot zgj
2
e av 0
+ > + +

(10)
Humbjet totale hidraulike npr tuba llogariten
me shprehen:
+ =
lokale gjat tot
H H H ... (11)
Humbjet gjatsore:
Humbjet gjatsore llogariten me shprehjen:
g 2
v
d
L
H
2
1
1
gjat
= ... (12)
Numri i Rejnolsit caktohet me shprehjen:
u
=
1
e
d v
R ... (13)
ku jan, R
e
numri i Rejnolsit, v, m/s, shpejtsia
e rrjedhjes s ujit dhe , m
2
/s viskoziteti i ujit.
Koeficienti hidraulik i frkimit caktohet me
shprehjen:
3 . 0
Re
396 . 0
0054 . 0 + = , pr 2300 < Re < 2 10
6
14)
Humbjet gjatsore n tubin e elikt DN 1200
kan vlera relativisht t vogla.

Figura 5. Humbjet lokale n tub dhe armatur
gypore

Humbjet lokale:
Humbjet lokale jan n kthesn 60
0
, valvulat
flutur dhe n reduktuese (Fig. 5). Humbjet lokale
n seksione t ndryshme caktohen me shprehjet:
+ + =
3 lokale 2 lokale 1 lokale lokale
H H H H (15)
Laji et al.

363
g 2
v
H
2
1
1 1 lokale
= ... (16)
g 2
v
H
2
2
2 2 lokale
= ... (17)
g 2
v v
H
2
2
2
3
3 3 lokale
= (18)
ku jan,
1
= 1.3 n kthesn 60
0
,
2
= 0.2 n
valvuln flutur DN 450 pr = 0
0
,
3
= 0.05 n
pjesn reduktuese pr = 14
0
, v
1
= 0.88 m/s, pr
diametr d
1
= 1200 mm dhe prurje Q =1000 l/s, v
2

=1.26 m/s, pr diametr d
2
= 450 mm dhe prurje
Q=200 l/s, v
3
=2.83 m/s, pr diametr d
3
= 300
mm dhe prurje Q=200 l/s. Pas caktimit t
humbjeve lokale, caktohet vlera e N.P.S.H. s
stabilimenteve:
94 . 14 ) H . S . P . N (
STAB
= m ... (19)
Pas zvendsimeve n shprehjen (9) kemi:
33 . 5 ) H . S . P . N ( 94 . 14 ) H . S . P . N (
POMP STAB
= > = m (20)
Meqense vlera e (N.P.S.H.)
STAB
= 14.94 m >
(N.P.S.H.)
POMP
= 5.33 m, mund t konstatohet se
ky sistem i pompimit punon me kushte
jashtzakonisht t mira dhe nuk do t kt
ndikim dukuria e kavitimit. N tabeln 2 jan
paraqitur vlerat e llogaritura me ann e
shprehjeve (11) deri (19) pr caktimin e dukuris
s kavitimit.

matse
Humbjet totale hidraulike,
EH
tot
=
0.087 m
Humbjet gjatsore, EH
gjat
= 0.004 m
Humbjet lokale, EH
lok
= 0.083 m
Numri i Rejnolsit, R
e
= 0.9310
6
-
Koeficienti hidraulik i
frkimit, =
0.006 -
Vlera e (N.P.S.H.)
STAB
= 19.94 m
Tabela 2. Vlerat e llogaritura pr caktimin e
dukuris s kavitacionit

4. NDIKIMI I GRUSHTIT HIDRAULIK N
STACIONIN E POMPAVE N MITROVIC
Ky rast paraqitet gjat ndaljes s dhunshme t
pompave ose me rastin e hapjes/mbylljes s
shpejt t valvulave. Po t pranojm nj mbyllje
t plot t valvuls, d.m.th shpejtsia e rrjedhjes
s fluidit n tub para valvuls bhet v = v
0
= 0 do
pranojm rritjen e presionit (Ap) e cila lind pr
shkak t kalimit t energjis kinetike ( g 2 / v
2
0
) n
energji potenciale, shprehja e mposhtme:
2
v
p
2
0

= A ose
g 2
v
p
2
0

= A ... (21)
Kshtu p.sh. pr v
0
= 3 m/s rritja e presionit
sht Ap 0.045 bar. Provat e ndryshme
tregojn se ndryshimi i presionit, sht shum
m i madh se vlera e fituar nga shprehja (21)
prandaj prdorimi i ligjit t ruajtjes s energjis
sht i pavlefshm.
Hulumtimet e fundit tregojn se pr prcaktim e
Ap duhen t merret parasysh ndrydhshmria e
fluidit dhe deformimi elastik i tubit, me
prdorimin e ligjit t sasis s lvizjes, pra,
prmes formuls themelore t goditjes hidraulike
e dhn nga Zhukovski:
v c p = A ose
g
v c
p

= A ... (22)
Grushti hidraulik duhet t analizohet n rastet
kur pompat: punojn me presione dhe prurje t
madhe, bartje t ujit n distanca t largta etj. Si
mas parandaluese nga grushti hidraulik
prdoren: ena ekspanduese, valvulat jokthyese
hidraulike ose valvulat jokthyese automatike.

matse
Prurja, Q = 1000 l/s
Lartsia shtytse gjeodezike,
H
geo
=
34 m
Humbjet totale hidraulike,
EH
tot
=
1.80 m
Lartsia totale me humbje, H
tot

=
36 m
Lartsia maksimale shtytse e
pomps, kur prurja e saj sht
zero, H
max
=

45 m
Diametri i jashtm i tubit, d = 1000 mm
Trashsia e tubit, o = 60 mm
Gjatsia e tubit, L = 950 m
Tabela 3. Karakteristikat teknike t Stacionit t
Pompave n Mitrovice
Laji et al.

364

Llogaritja e ens pr prballimin e grushtit
hidraulik sipas Sparit [3]:
Shpejtsia e prhapjes se vals goditse (c,
m/s), caktohet me shprehjen:
o
+
=
d
E
E
1
C
c
w
0
... (23)
Koha kritike (T
k
, s), caktohet me shprehjen:
a
L 2
T
k

= ... (24)
Shpejtsia mesatare e ujit (v
mes
, m/s) , caktohet
me shprehjen:
2
mes
d
Q 4
A
Q
v
t

= = ... (25)
Ndryshimi i presionit (Ap, bar), caktohet me
shprehjen:
= A
mes
v c p ... (26)
Amplituda e rnies s presionit (n), caktohet me
shprehjen:
tot max
H p
p
n
A
= ... (27)
Vllimi i ens (V, m
3
), caktohet me shprehjen:
( )
atm tot
2
p H A L
n
g V +
|
|
.
|
\
|
=
...
(28)
ku jan:
C
0
, m/s shpejtsia e zrit n uj (C
0
= 1425 m/s).
E, N/mm
2
moduli i Jung-ut pr tuba t plastikes
(E = 3.00 10
7
N/mm
2
), E
w
, N/mm
2
moduli i
elasticitetit t ujit (E
w
= 2.07 10
7
N/mm
2
), p
max
,
bar presioni maksimal punues i pomps kur
prurja sht zero, p
atm
, bar presioni atmosferik,
A, m
2
seksioni trthor i tubit.
Bazuar n llogaritjet e msiprme, vllimi i ens,
duhet t jet: V = 17 m
3
.
Vllimi i ens sht afrsisht 3 % i sasis s ujit n
tubin shtyts, prandaj vllimi i ens sht 1 % m
i madh se ai i rekomanduar [3]. Ent prodhohen
standarde, andaj zgjedhen dy en me vllim V
12

= 2 x 9 = 18 m
3
, PN 10 bar (Fig. 6.). N tabeln 4
jan paraqitur vlerat e llogaritura me ann e
shprehjeve (23) e deri (28) pr zgjedhjen e ens
pr prballimin e grushtit hidraulik.
Valvulat jokthyese hidraulike me amortizator
Kto valvula instalohen n dalje t pompave
shtytse dhe si t tilla gjat ndaljes s dhunshme
ose normale t pompave e mbrojn sistemin nga
goditjet hidraulike duke e mbyllur valvuln
jokthyese ngadal, gj q bn t mos kemi rritje
t shpejte t ndryshimit t presionit (Fig. 7.).

matse
Shpejtsia e prhapjes
se vals goditse, c =
427.33 m/s
Koha kritike, T
k
= 4.45 s
Shpejtsia mesatare e
ujit n tubin shtyts,
v
mes
=
1.644 m/s
Vlera e presionit t
grushtit hidraulik, Ap =
7.03
702530.52
bar
Pa
Amplituda e rnies s
presionit, n

=
7.96 -
Vllimi i nevojshm i
ens pr mbrojtje nga
grushti hidraulik, V=
16.52 m
3

Vllimi i ens pr
mbrojtje nga grushti
hidraulik i standardizuar,
V=
2 x 9 m
3

Tabela 4. Vlerat e llogaritura pr zgjedhjen e ens

Valvulat jokthyese automatike
Kto valvula komandohen n mnyre elektronike
dhe trsisht jan t komanduara nga nj
kontrollues elektronik (Fig. 8.). Skemat a) dhe b)
paraqesin pozicionin e valvulave jokthyese
automatike (hapja dhe mbyllja) gjat aktivizimit
dhe ndaljes s puns se pompave shtytse.

5. PRFUNDIME
Bazuar n analizn e llogaritjeve t bra n kt
punim jan nxjerr kto prfundime:
- Rezerva e kavitacionit t stabilimenteve sht
2.8 her m e madhe se e pompave, q do t
thot q kemi 2.8 her siguri m t madhe,
prandaj nuk do t ket rrezik nga dukuria e
kavitacionit.
- Fenomeni i grushtit hidraulik sht analizuar
prmes tri varianteve t mundshme:
o N variantin e par sht shqyrtuar mbrojtja e
pajisjeve prmes ens pr mbrojtje nga grushti
hidraulik dhe ka dal s vllimi i ens sht V =
Laji et al.

365
18 m
3
dhe vlera e presionit t grushtit hidraulik
sht p = 7.03 bar,
o N variantin e dyt sht shqyrtuar mundsia e
mbrojtjes se pajisjeve prmes valvulave jokthyese
me dy amortizator dhe
o N variantin e tret sht shqyrtuar mundsia
e mbrojtjes s pajisjeve prmes valvulave
jokthyese automatike.

Figura 6. Ena pr mbrojtje nga grushti hidraulik

Figura 7. Valvulat jokthyese hidraulike me dy
amortizator

Figura 8. Valvula jokthyese automatike. (a) gjat
lshimit t pomps n pun dhe (b) gjat ndaljes
s pompave

Duke pasur parasysh faktin se presion i grushtit
hidraulik pr rastin m t pafavorshm ka vlern
p = 7.03 bar, ndrsa tubat jan t przgjedhura
pr presion 10 bar (HDPE PE 100, PN 10 bar) dhe
stabilimentet e tjera s bashku me pompat jan
dimensionuar nga prodhuesi pr presion 10 bar
sht przgjedh varianti i tret, i cili edhe nga ana
ekonomike sht dukshm m i arsyeshm. Kjo
przgjedhje arsyetohet me faktin se presioni
gjat krijimit t goditjes hidraulike sht m i
vogl pr 28 % se dimensionimi i sistemit t
stacionit t pompave n Mitrovic.

6. BIBLIOGRAFIA
[1] Fejzullahu, Xh.; Lajqi, Sh.; Zhitia, I.; Vataj, Gj.:
Analiza e dukuris s kavitacionit n stacionin e
pompave n Batllav, Revist profesionale dhe
shkencore, Ferizaj, 2003.
[2] Jones, Robert M.: A Guide to the
interpretation of Machinery Vibration
Measurements Part 1, Sound and Vibration,
May 1994.
[3] Andjelkovid, M.: Prirudnik za projektovanje
pumpnih postrojenja, Ni, 1995.
[4] Stoffel, B.: Turbomaschinen I, Technische
Universitaet, Darmstadt, 2002.

Aktetv 4 NR 2

Încărcat de

Informații document

Titlu original

Drepturi de autor

Formate disponibile

Partajați acest document

Partajați sau inserați document

Opțiuni de partajare

Vi se pare util acest document?

Este necorespunzător acest conținut?

Drepturi de autor:

Formate disponibile

Aktetv 4 NR 2

Încărcat de

Drepturi de autor:

Formate disponibile

AKTET

Journal of Institute Alb-Shkenca

Office Word, A4 format, 2.5 cm (1 inch) margins,

S-ar putea să vă placă și