Sunteți pe pagina 1din 10

UnaintroduccinalproyectoEld_efectobarroco. Polticasdelaimagenenelrelatohispano.

PorJorgeLuisMarzoyTereBadia
Eld_efectobarrocoesunproyectodeexposicinyeditorialquesepresentarenelCentrede CulturaContemporniadeBarcelona(otoode2010)yenelArtiumdeVitoria,yquedespus itinerarporvariasciudadesamericanas.

Hablaremosaqudelbarrocodesdeunaperspectivaqueraravezsehaabordado.El temacentralquenosocupanoeselbarrococomoestiloartsticopersenila supuestaactualidaddelobarrococomofenmenoesttico.Hablamosdelbarroco comoundispositivoestratgico,quecomocualquierotraherramientacuandoes utilizada,persiguealgomuyconcreto.Porlotanto,ineludiblementesernecesario hablartambindesususuarios. Paraapoyareldesarrollodeestaideacreemosnecesarioexponertresejes argumentales,estosson:enprimerlugar,lacreacindelmitoculturalhispanoylos orgeneshistricosysociolgicosdelmismo,quesituamosenelbarrocoyquese consolidanenlobarroco;ensegundolugar,laespecialrelacindeesemitoconel papel,quenosotrosidentificamoscomopoltico,delaimagenenlacultura hispanobarroca;yenterceryltimolugar,culeshansidosuspropagadoresysus usuariosyaquobjetivosaservidoelespritudeesemitoenlosentornosdetradicin hispana. Origenypersistencia:lahistoriacondensadadelohispanobarrococomoficcinde significacinuniversal EnlospasesamericanosyenEspaayPortugal,lamayorademetforasrecurridas paradefinirlapropiaidentidadtienesusorgenesenelmitoculturalmoderno,como enelrestodepasesoccidentales.EnAmricaseimplantaentrelossiglosXVIyXVIII, coincidiendoconelperiodoculturalbarroco,yfundamentadoenelmestizaje.En Espaa,ocurreentrelossiglosXVIyXVII,graciasalavinculacindelimperioconredes deconocimientoeinformacindemanodeartistas,literatos,pensadoresysoldados. Sinembargo,eseur,esamismapocafundacionalseconfundeconlapercepcinde grandescatstrofeshumanas,sociales,econmicas,decreencias,haciendoqueel mitoculturaladquiera,sicabe,todavamspotencia. SecelebraelmestizajeenAmricaperomurieronmillonesdeamericanosbajola espada,elvirusyeltrabajoforzado.Seensalzaelbarrocoylafusinamericana mientraselsistemaestamentalyracialhizoimposiblelamovilidadsocialhasta nuestrosdas.Losmitosculturales,parapodersubsistir,hantenidoquedesgajarse, desreponsabilizarsedelosentornoshistricosenlosqueseforjaron:sehanhecho suprahistricos.Elmitohadevenidocultural.

Lacelebracindelmitodelohispano,suexcepcionalidadcultural,tejerconel tiempocomplejosargumentosquefomentarnunainterpretacinidentitariadela modernidad,pareciendoqueelmundoamericanooEspaadefendieranunaformade ser,amenazadaenparteoentodoporlomoderno.Esediferendo,sisenospermite aquutilizarlaafortunadaexpresindeLyotard,esunadeterminadaconcepcindela cultura,nobasadaensuutilidad,ensucapacidadparaespejarprcticasdeexpresin social,sinodestinadaaserporyparasmisma.Noesqueelbarrococomofenmeno culturalsehayaconstituidocomounaprcticaporencimadelasotras,sinoqueseha generadounmitointeresado,laculturabarroca,conlaintencinltimadecamuflar lascarenciaspolticasdelpresente. Lalengua,lareligin,lafiesta,elartebarroco...todoellosonelementos constituyentesdeunmitoqueocultaunentramadosocialyculturalgeneradopor unaslitesquedominanlosimaginarios.Porquehaymuchasmslenguasqueel castellanoenelmbitoamericanoyespaol.Loslatinoamericanosnoson precisamentemsreligiososqueenotrasareasdelmundo,aunquepuedanhaber heredadounadeterminadaexperienciaespiritual.Tampocosonmasfestivosquelos dems.Ysusintentosdemodernidadsonparejosaotrosdeotraspartesdelmundo. Cuandodecimosmito,nosreferimosacmociertosrelatossonelegidosporqueellos puedenconfirmarconclusionesalasqueyasehallegadopreviamente,sinimportarsi sonciertasono.EricHobsbawmyasealabahacetiempoqueelncleodela identidadnacionaleraenrealidadunatradicininventada,esdecir,unaseriede prcticasculturales,dereelaboracionesdelamemoria,cuyosurgimientopodaser rastreadohastaunperodorecienteperoquesugeraunaprolongadacontinuidadcon unpasadomtico. Vincularlahispanidadyelbarrocopuedeparecer,enunprincipio,unejercicio apriorsticodeimponerunamaneradeleerambascuestiones.Ciertamenteeso supondraseguircontaminandoeldebatedesdeuninicio,comohabitualmenteha ocurrido.Sinembargo,existenunaseriedeelementosque,alanalizarlosdecercay conlosmaticesquelahistoriaysusactoreshanaportado,puedenredefinirlautilidad dehablardelahispanidaddesdeciertoslugaresbarrocos.Sobreestoslugares queremosplantearnuestrareflexin. Losdefensoresdelahispanidadhantendidoaverelbarrococomounaespeciede lenguajenaturaldelohispano,mientrassuscrticoshancredodetectarenelbarroco suobsolescencia.As,ladefinicindeambosconceptoshadeserbuscadaenla construccinpaulatinadesussignificadosalolargodeltiempo. Enunprincipiosernecesarioacotarydefinirlapocabarroca.Noeslomismoel barrocoitalianoqueelalemnoelholands.Nitampocopuedecompararseel barrocoespaoloportugusconelmexicano,elperuanooelbrasileo.Enlapropia pennsulaibrica,elbarroconollegaarraigardelamismamaneraenunazonasoen otras.Dehecho,nisiquieraesdeltodoiluminadorfijarenelBarrocoitalianolafuente originaldetodoesteentorno,comolahistoriografaclsicahahecho.Ynoloes, porquealusareltrminobarrocopodemosreferirnostantoalestiloartsticoy

literarioquefueimponindosedesdefinalesdelsigloXVIhastaelsigloXVIIIenEuropa yensuscolonias,comoaunaformadenombrarunaciertaformasocial,poltica, cultural,imaginalocientficadehacerydepensar,quesevisualizconclaridad duranteaquellossiglos.Algunasdeesasformasconformaronelorigendelimaginario actualdemuchassociedadeslatinas.Aspues,hayquedistinguirdeentradaentreel barrocoylobarroco. Lasnocionesdehispanidadydebarroconosonenabsolutooriginalesdelaspocasa lasqueseasocian.Seformaronmuchodespus.Elconceptodehispanidadnaceentre losintelectualesespaoles(yalgunoshispanoamericanos)alasombradelprocesode independenciadelascoloniasamericanasenelsigloXIX.Suplenavisualizacinacab formulndoseentornoa1898.Asuvez,laideadebarroconaceenciertasconciencias historiogrficasdelnortedeEuropaafinalesdelsigloXIX,cuandocreendescubrir, entreelperodorenacentistayelilustrado,untiemposocioculturalconcaractersticas propias,yanms,duraderas.Aquellosacadmicosterminarondefiniendolasformas delimaginariodelsigloXVII,queacabaronpordenominarbarroco. Coneltiempo,elconceptodeelbarrocosehaampliadoaconsideracionesde carctercultural(lobarroco)queseextiendenmsalldelapocahistricaenla queelestilosurgi,aplicndoseaprocesosyactitudesdenuestrapocamoderna. Hoy,lapoltica,lacultura,ociertoscomportamientossocialesoindividualespueden recibireladjetivodebarrocos,amododecategoraqueintentasubrayarcausasy efectosespecficos.Estehasidoundebatebienpresentecasisiempreinteresado desdefinalesdelosaos80,durantelallamadaposmodernidad. LascuestionesqueaqupresentamostratanfundamentalmentedeEspaayde Latinoamrica(deMxico,Per,yChile,enparticular),aunquemuchosotrosespacios delmundovenganamenudoacolacin.Ladiferenciadepercepcionesquesetienede lahispanidadyelbarrocoesdirectamenteproporcionalalasdiferenciassociales, culturalesehistricas,comoaldistintogradodeasimilacinestretgicadeloespaol. Nosesabeloqueeslahispanidad.Algunospiensanqueesunafalacia,otrospiensan queesunxito,perolahispanidadsehaimpuestoporsmisma,alexistirsinquehaya podidoserrealmentepensada.Enlapersecucinqueunosyotroshanhechodela naturalezadelahispanidad,stahasalidoreforzadaensupropiaimpenetrabilidad. Paraunos,lodifcildepensarlahasidoelresultadodelsecuestrodesudebate;para otros,eslaconsecuenciadeunaevidencia:quelahispanidadsevive,nosepiensa, quecadapueblohispnicoviveasumaneraunaformadesercomn. Lahispanidadsehaconstruidoconceptualmenteatravsdecincopivotes: Lalenguacomn,queiraenelcursodeltiempomoldeandounasformassimilares entrelagentequelahablara,yquehaservidodehechoconsumadoalos hispanfilosparaaseverarlainnegableexistenciadeunaidentidadcomn. Losapellidosdeorigenespaol.Laherenciadelasangreesconsideradaunagaranta irrebatibledelhechohispano,tantoparadefenderlocomoparadenigrarlo.

Lareligincatlica.Lainfluenciadelaspolticaseclesisticasenlospaseshispanos, consuslenguajesbarrocosyespectaculares,haacabadopordefinir,enpropiosy extraos,endefensoresycontrarios,unamarcaidentitariapropiadelahispanidad. Undestinohistricocolectivo.Elcuartoejegiraentornoaunacircunstancia emocional.Setratadeunasensacindedestinohistricocolectivo,quemuchos identificancomolaesenciamismadelahispanidad,comounaespeciededestino manifiesto,yque,paranumerososcrticosdelahispanidad,semanifiestaplenamente enlaideadelfracasocompartidofrentealamodernidad. Unsabornatural.Peroanenelsentimientodederrota,lahispanidadseha otorgadounacualidadespecial,unsavoirfaire,queconstituyesultimoquintogran pivote:colorealascalles,ponebandamusicalalavida,llenadepasineldaaday justifica,enlarisayenelalegreindividualismo,losexcesosycarenciasdelsistemaque haedificado.Aesoespecial,selellamacultura. Estoselementos,lengua,sangre,Dios,destinoyespritu,terminandefiniendoun sistemadevaloreshispnicos,queencuentranenlosestilosbarrocoselvehculo idneoparasupropagacinyreforzamiento.Entreacantos,tmpanosyflorituras lingsticas,lahispanidadsehaconstruidomedianteunlenguajequetienealgode orgnico,casibotnico:rboles(genealgicos),ramas(deconocimiento),races(enel casodeAmricaLatina). Lahispanidadsepresentacomounafinareddeconceptosorgnicosyespirituales, nadamensurableniobjetivamentecuantificable:unaespeciedemembranaesponjosa einasible.Losconceptosajenosalahispanidad,alatravesarporestamembrana, puedensertrastocados,subvertidoseinclusointegradossinmodificarsey,alavez,sin modificarlahispanidad,locualnosllevaaencontrarunportentosoactode ilusionismodondetodocambiaparaquenocambienada.Esesaabstraccinelstica yadherentelaquehasidoaprovechadaporEspaaparavenderunosvaloresde universalidaddemaneraperseverante.Porsuparte,quieneshandetentadoelpoder enlassociedadesamericanashanninguneadooexaltadolahispanidadasuantojoa findeconsolidardeterminadasidentidadespropias,conelresultadodenegarlasya existentes,algunasdeellasmuyanterioresalahispanidad,otrasproductodelas prcticasdiariasylashibridacionescotidianas. Elbarrocoesalahispanidadloqueelmuecoaunventrlocuo.Quinhacehablara quin?esposiblepensarlahispanidadysusefectossinellenguajebarrocoquelos legitim?esposibleleerestebarrocosinlasignificacinqueledalahispanidad?por quelbarrocoqueseprodujoenreasnohispnicasnoconstituyjamsunmodelo histricoaseguir?Estassonalgunasdelasperspectivasdelasqueparteestareflexin. Profundicemosporunmomentoenellas,porquerepresentanelfondopolticoenel quequierereflejarseesteproyecto. Unproblemafcilmentereconocibleeslapropiapercepcindelahispanidadyel barrocoenelEstadoespaol.Msquelahispanidad,enEspaasedirimela espaolidad.Paraalgunoslaespaolidadeslaesenciaquemantieneunidoal conglomerado,legitimadahabitualmenteporhaberseconvertidoenelencajede bolillosnecesarioparasostenerunEstado,elespaol,quenuncafuecapazderesolver

susnocionesidentitariasyque,enlugardeello,construyelamembranaconceptual paradarcoherenciaalascontradicciones,dejandoaslaspuertascerradasenfalso. Estediscurso,alaveznegociadoryesencialista,esidentificadopormuchas comunidadesnocastellanasdeEspaacomoproblemtica.Parastas,lacasa espaolanoestbienconstruidayadesdeloscimientos.Lahispanidadesledapor losnacionalismosnoespaolistascomounelementonegociador,peroalavez enormementeperturbadoralplantearsecomounhechoconsumado.Hablardela hispanidadsupondrpuesidentificarelorigendecadaactor,susposicionese interpretaciones,yaquelasmiradassobrelacuestinsondeltododiversas. Elmitodelaimagen Siporunacaractersticacentralsehadefinidoelmitoculturalhispanoesporla dimensindelaimagen.LaconquistaideolgicadeAmricaporpartedeEspaase produjoenelmbitodeunproyectocontrarreformistafundamentadoenlapedagoga polticadelaimagen.Laimageneducaba,someta,transfiguraba,traducaylegitimaba elordenestablecidoporlafuerza.Yalmismotiempo,enlaimagen,lasclases dominadastambinhacanaflorarsusexpresiones,imposibilitadosdehacerloen cualquierotradimensincomunicativa. UnestudiodelafuncindelaimagendebepasarcomoDavidFreedberg atinadamenteyahasealadoporunanlisisprofundodelasrespuestasqueesa imagenprovoca,tantoenlosimaginariosinstitucionalescomopopulares.Laimagen barrocaenlamedidaenquesudefinicinfueconstruidaapartirdelossiglosXVIy XVIInoesmoderna,puestoquenoentiendedeplanteamientosformalistaso autonomistas.Siempreconllevaunaestrategiasociopolticadetrsybusca patentementeunadeterminadareaccin.Lafuerzadeesaestrategiahaacabado modelandolosimaginariosartsticosdemuchospasesamericanos(ytambindentro deEspaa)enlamedidaenquebuenapartedelosdiscursosartsticossediseanpara tratarcuestionessobrelasrelacionesentreelarteyelpoderensociedadessumidas enconflictosdememoriahistrica.Enconsecuencia,tambnhadeterminadolas propiaspolticasculturalesenelentornohispano. Laimagenbarrocadependedelpoder,yelpoderamenudoprocededelagestinde laimagen.Enelcontextosobreelquehablamos,laimagenesensmismaelresultado delatransustanciacindelpoderenmito.Laspropiascaractersticas trascendentalesdelaimagen,enespecialdadalaimprontareligiosaquesiemprela marc,concedenalpoderunaenormetrascendencia.Noexisteartesinpoder.No existeartesinlatuteladeunasinstitucionesquevelanporlapervivenciadelacultura ydesutrascendencia. Laimagenamericanatraslaconquistasedefineporseracheiropoietica,estoes, realizadadirectamentepormanodivina.Assurgenlamayoradeadmoniciones marianas.Latrascendenciadeesehechocomportalaeleccinamericanaporparte deloscielos:Nonfecittaliteromninatione(nohizocosaigualconningnotropas), rezalaimagendelaGuadalupe.Lagarantadeunafuncintrascendentedelaimagen pasardelareliginalestadoenelsigloXIXyXX,peroquedarcontaminadaporesos

orgenes.As,eldebatesobrelafuncindelaimagenbarrocasedirimirajenoa consideracionessociales,siendosunicoejevertebradorlacapacidadparaconvocar lasesenciasculturalesdeunpueblo. Laadhesinalaimagenbarrocayalasestrategiasquelaacompaanesiconoflica. Esenlaimagendondeserenenlaslegitimacionesnecesarias,tantoreligiosascomo delestado.Poresamismarazn,lamayoradesensibilidadescontrabarrocastambin confinanenlaimagensuspropsitos.Laiconoclastiahispana,adquierecarcterde oxmoron,yaquepuedeserconsideradaunavariantedelaiconofilia.Numerososson losejemplosdeello,yenellosnosfijaremos.Enlarelacinentreelbarroco,el anticlericalismoylaiconoclastiadurantelosprocesospolticosydeluchaobrera,tanto enEspaacomoenLatinoamricasepuederastrearconprecisinlatremenda improntadeunainterpretacindelaimagenbasadaenlafuerzaconvocantedel objetoens.Elartebarrocohasidohabitualmenteelobjetoprincipaldelosataques anarquistas(quemadeiglesias)durantelaSemanaTrgicadeBarcelona,laGuerra CivilespaolaolasGuerrasCristerasmexicanasdelaprimeramitaddelsigloXX.Sin embargo,buenapartedelapuestaenescenadeesasrevolucioneshantomadoun carizplenamentebarroco,confundindoseamenudoformasyconceptos.Todoello llevaaunanlisisprofundosobreelcarcterpopulardedeterminadasexpresiones procedentesdelbarrocoquelamodernidadnohapodidodeshacerosimplementeha incorporadoensuseno. Tampocopodemosolvidareldebateabiertoentremuchosintelectualesamericanos sobrelaoportunidaddereinterpretarelbarroco(mediantelaimagen,perotambin concibiendoeltextoentrminosimaginales)comoformadesubvertirnociones colonialesheredadas.Enmuchosdeesoscasos,aflorandispositivosprofundamente conservadoresquenohanhechomsqueconfundirelyadeporsconfusoyborroso universomentalbarroco. Sinembargo,noqueremosproponernicamenteunalecturadistanciadayacadmica deestascuestiones.Lacuestinqueaqupresentamossepreguntatambinpor lugaresmuchomscomunes:Porqu,cuandopreguntamosaunmexicanocualesla partemsbonitadesuciudad,siemprecontestaqueeslazonacolonial?Porqula legitimacinoficialeinstitucionaldelosartistascontemporneosenEspaaslo puedevenirdelamanodeladjetivobarroco?Aqusedebequelapolticacultural delestadoespaolcontemplenicamenteelbarrococomomarcadeexportacin? Porquunaenormecantidaddefestivalesculturaleslatinoamericanostienenla coletilladelbarroco?Enlaactualidad,laimagenbarrocasigueconstituyendoun referentedirectoenlospaseslatinosalahoradelegitimarnocionesdebelleza, transculturacin,lenguajeexpresivo,identidadurbana,relacionespolticas,religin, etc.. Esprecisamentedebidoaestasconsideracioneseneldebatedelespritubarroco,que elterrenodelartesepresentacomounperfectoespejoquereflejatodaslas contradiccionesyparadojasresultantes.Elbarrocosehadefinidoenunterreno concreto:elterrenodelaproduccinartstica.Lasmsaltascotaseneldiscurso culturalbarrocosehandadoenlasartes,mientrasquelasciencias,lapolticaola educacinparecanquedarrelegadasprincipalmenteambitosideolgicosilustrados.

Acercarsealbarrocodesdelaproduccinartsticarepresentaundoblereto: deconstruirelespaciocreativodelarmoradesubarroquizacinyofrecerdesdeesa mismadeconstruccinunnuevomodelodereflexinsobrelasprcticasculturales. Elespritubarrocoalserviciodelamarca Esteproyectonobuscatanslomostrar,representarointerpretarlosorgenesdela hispanidadyelbarroco,aunquelostengapresentes.Elinterscentralesreconstruir loscontenidos,ylosinteresesconlosquesehanrellenadoesostrminosdesdeel momentoenquesecomenzapensarenellos. Lassociedadeslatinasohispnicas(EspaaoMxico)vivenenconstantedeudaconsu pasadobarroco.Losdiferentesproyectosdemodernidadquesehanintentado establecerdurantelossiglosXIXyXXsehanacabadoconfundiendoenelespesoposo barroco.LosproyectosdelaIlustracin,delavanguardia,nopudieronejecutarsecon xitodadoquepresuntamentelascondicionessociales,econmicasyculturales necesariasparaquepudieranprevalecerchocarondefrenteconlaenormefuerzade nuestraidentidad,fijadaprofundamenteenlasdiversaspsicologasnacionales. Pareca,pues,quecualquierproyectodemodernidad,pormuyautctonoquesea,es incompatibleconlaorgullosaconcepcindeunamaneradeser,queadems,viene profundamentemarcadaporelusopaternalistadeunasexpresionespopulares autnticas,cuyautilidadnacionalfuefijadaporpatronesromnticosdelsigloXIX quetodavaperviven.Unaformadevidaalaquenadieseleocurriracuestionarya que,enlaprctica,eslonicoqueparecequedar.Cuandoyanadiecreeenunaforma nacionaldelser,sloquedagestionarlaruinadeunrelatootrorapoderoso:unaruina convertidaenmarca,enlogo.Unamarcadeidentidadhispanaybarroca,que finalmenteseconvierteenunacartadenaturalezainternacional,enunaindustria. Mxico,PeryEspaavendenelbarrococomoimagenturistizadadesusculturas, tantodentrocomofuera,porquetambinenlapercepcindelosdemspueblosha quedadoesetrasfondoinamoviblecuandopiensanenlassociedadeshispanas.Por tanto,elbarrocopareceserloquenicoqueesposiblevenderconconocimientode causa;unamarcaquelosdemsquierencomprar,segurosdenoacabardefraudados. Qutipodeprocesosnoshanllevadoasemejantesituacin?Yqupodemoshacer paravisualizarlosdesdelacreacincontemporneayproponerasundebatepblicoy abierto?Esposibleconstruirotrasmarcasdeidentidaddesdeperspectivasno barrocas?Siasfuera,seranstascapacesderesumirlamultiplicidaddeprcticasy visionesenelestadoespaol,enCentroamricayenSudamrica?Adems,yanms importante,noexistensociedadesquetambinsedicenhispanas,comoporejemplo, lachilena,quenadatienenqueverconimaginariosbarrocos? Paramuchoseuropeosytambinparamuchosamericanos,elbarrocolatinoha representadolaanttesisdelosproyectosilustradosydelamodernidad.Elbarroco,en oposicinalaIlustracin,hasidoconcebidocomounmodelosocialancladoenla religin,enlasupersticin,enelilusionismoyenlaincapacidaddeformularun racionalismopolticodeampliabasesocial.Pero,qupercepcintienenquienes vivenenesassociedadesascategorizadascomobarrocas?cmosesustraenala viscosidadquerodeatodareflexinsobrelobarroco?

Comohemosapuntadoantes,hablamosdelassociedadesbarrocascomomembranas esponjosasyadherentesquehacenposibleelcontroldelasherejasydeloscambios socialesypolticos,medianteunproyectototalizador,enelquecontrastanla represinconlaintegracin.Esestesistemadeamalgamaelqueprovocaque nuestrassociedadestenganmiedodeenfrentarseasmismasyasusfantasmas?Esta exposicinquierehacerposibleestedebate. Porsuparte,durantelasltimasdcadas,Espaasehaconcedidolatareadesuperar elanquilosamientoquelobarrocogeneraensusestructurassocialesypolticas.Ese ejercicionoesbalad,puessuponeelprimergranesfuerzoensubvertirunacondicin prefijadadesdelapocabarroca:eldivorcioentreculturaysociedad.EnEspaael barrocoesinterpretadocomolaeradeldesastresocial,peroalmismotiempocomola cumbredelaproduccincultural,materializadaenelSiglodeOro.Laprogresiva modernizacindeEspaadesdeelfranquismohasupuestounaciertasuperacinde esecomplejodefracasohistrico,peroellonohavenidoacompaadodeuna renovacindelosimaginariosculturales,quesiguensiendoplenamentebarrocos, hastaelpuntodehaberseconvertidoenlosparmetroscentralesdelaspolticas institucionalesdelaimagen. Enunmundoreguladoporlacarreradelasmarcaslocales,laconstruccindela identidadyanorespondealasprcticasyusossocialesdelassociedadessinoala generacindelogosfcilmentecomercializables.As,mientraslagestincrticadel sentimientopropiodeunasociedadpodaverseantaocomounamanerade actualizarlaspropiastensionesyexpectativas,enunmundoeconmicamente globalizadoellohadadopasoaunaformadenegociologotpicoque,porunlado, disipatodoconflicto,mientrasporelotroimponeelreconocimientodelos tradicionalestpicosidentitariosporloscualesunamarcaseconstituyeenel imaginariodelosdems. ElcasodeAmricaLatinaesbiensugerenteenestesentido.Graciasalaideade hispanidadgeneradadesdeEspaaqueacucongranperseveranciasuimagende Latinoamricaaimagenysemejanzadeloquevendadesmisma:unafalsaideade unidadyunivocidad,graciasalalengua,alareliginyalosparentescossocialesy econmicos;desdebuenapartedelaselitessocioeconmicaslatinoamericanasy desdelosEE.UU.quealsecuestrareltrminoAmrica,obligaadenominartodoel restodelcontinentecomolatino,laidentidadsehaconstituidocomoalgo homogneoentodoelcontinente,unadenominacincepoque,como agudamentesealelhistoriadorchilenoMiguelRojasMix,enmascaratodauna bateradepeligrosideolgicos.Esospeligrosnoradicannicamenteenlaposibilidad dequelassociedadesnoamericanasfalseenlasdiferentesrealidadescontinentales enelmarcodelaturistizacinglobalsino,sobretodo,enqueacabensolidificando viejosmitosdentrodeellasmismas. ElespaciopblicodelospasespordebajodeRoGrandenosofreceunbuenejemplo detodoello.Porunlado,enelimaginariodemuchosciudadanosiberoamericanos estmuyasentadalaideadequelascaractersticasdelespaciopblicodesus ciudadessontanpeculiaresydistintivasrespectoaotrasquesonensmismas smbolosdeidentidad.Porotrolado,enelcatlogoglobaldelasmarcasculturales,la

ideadeLatinoamricasedescribeatravsdeunaseriedetrminosaltamente topificados,lamayoradeellosenmarcadosenelespaciopblico. Ambasdinmicassufrendelsndromedelaexcepcionalidad.Muchosmexicanoscreen queTepitoesalgotanpropiodelDF,quenopodraestarenotraparte.Muchos bogotanos,porejemplo,annosecreenqueyanohayagenteviviendoencuevas bajoelasfaltoenelCartucho,unsectormarginaltocandoalPalacioPresidencial:era tanpropiodeBogot,queerapartedelpaisaje.Paralelamente,muchoseuropeosy norteamericanosconsideranabsolutamentepropiodeBrasilodeCubaquehaya msicaenlascallesconchicascachondas.Ademsdemercados,fiestas,ras, procesiones,calorypicaresca. Sinembargo,marginalidad,mercadosbulliciosos,trampas,msicaenlacalleycalor sonrealidadesenmuchaspartesdelmundo,incluyendolasmsrelucientesciudades capitalnorteamericanas,europeasoasiticas.Lanecesidadporpartedemuchos latinos,espaolesincluidos,dereconstruirpasadosnobienvertebrados,hadadolugar aunaimagenmuyiconizada,internalizadayalcabomuysentidadelopropio.Yla culturahaservidocomoprincipalcanaldeexpresin.Decaen2004JessSilva, directordeRelacionesCulturalesdelMinisterioespaoldeAsuntosExteriores:La culturaespaolanoestlimitadaaunazonageogrfica,tieneunvaloruniversal[] Porejemplo,comodiplomticodecarreraquesoy,estuvedeagregadoculturalen Alemania,ymequedclaroquemsqueenladimensineconmica,poltica,militar osocial,esenlaculturadondeEspaatienepesoycapacidaddeinfluirenAlemania. Enelcasoespaol,laspaulatinasactualizacionesdelmitobarrocoalolargodelsiglo XXhangeneradounbrandingpoderosoquealapostrehasecuestradosupropio significado,siesquealgunavezlotuvo.EnAmrica,porsuparte,laincomodidadde unpasadoconflictivoquepareceactualizarsecadatantoylaextendidasensacinde unfracasoalahorademodelarlamodernidad,hageneradounapotenteatencin sobreelladopasionaldelacultura.Lacultura(laformadeser,lavivenciacotidiana disociadadelaestrategiaalgopropiodelospasesricos)sehaconvertidoenel impulsoprincipalyenelcatalizadordelosiconoslatinos.Enestesentido,es interesanteobservarunalneadepensamiento,quevadesdeLezamaLimaa Carpentier,desdeVasconcelosoSeveroSarduyaOctavioPaz,yquesostienequela culturageneradaporelbarroconoconstituyenimuchomenosunfracasosinoquees vivoejemplodelavitalidadydelaidentidadsocialyespiritualdelcontinente latinoamericano. Significativamente,losprincipaleslogosglobalesasociadosalolatinotienenquever conlacultura(comoexpresindirectaymanifiestadeunmododevidaquehabra desaparecidodelasciudadeseuropeasonorteamericanas:lamsica,lacomida,la fiesta,lasensualidad,elmestizaje),lapasin(lamanifestacinespontneay autnticadelasubjetividad),yelconflicto(histrico,caossocial,desigualdad, impunidad,violencia).Yaunqueelprincipalescenarioenelqueestosiconos adquierensusstatusdevisibilidadeselespaciopblico,stostambinconforman visionespolticas,artsticasysociales.

Durantelosltimosaos,hatenidolugarenEspaayenmuchospases latinoamericanosunamplioprocesoencaminadoasuperaraparentementeesa relacinconunaherenciahistricaconflictiva.Setratadelturismo.Medianteel turismo,loqueaparecasiemprecomounenconadodebatesobrelatradicinyla modernidad,parecehaberseconvertidoenunaherramientatil,productivayrealista: esunnegocio.UnejemplodeelloloencontramosenMxico.Enlaltimadcada, juntoalosrecursosarqueolgicos,loscentroshistricoscolonialeshansupuestoel ncleocentraldelapolticatursticadelpas:graciasalnegocioqueproduce,el espaciopblicobarrocoyanoesunmerolastresinolaoportunidaddeaprovecharlos tpicoshistricosparaentrarenunaplenadinmicadelcapitalismoglobal.Sin embargo,ellosuponeanclaranmssicabelosiconosylogossupuestamente identitarios. Finalmente,tambinpodemosapreciarunlarvadoprocesodeidentificacindel espaciopblicolatinocomoescenariodeintervencinporpartedeaquellos movimientos,colectivosodinmicastendentesaverelespaciobarrococomosmbolo delfracasodelapoltica.Silosprotestantessondeterministasensuprogreso,los latinos,losondesuduende,desucapacidaddeserdiferentes?Enesesentido, cabetenerencuentalasluchasanarquistas,deizquierdas,iconoclastas,obreras, anticlericales,oliberalesquehanhechodelsupuestodestinocolectivohispano motivodesusataques,aninclusocayendoenlapropiatrampadelostpicos histricos. Elproyectoqueaqusepresentanoquierelastrarseporlasformasbarrocas;lascritica ydeseasuperarlas.Esteproyectodefiendefirmementelaideadeque,pormucha alturaquelaproduccinbarrocahistricahayaalcanzado,enlaactualidadsta representaunlastreparaactivarnuevosmecanismosderepresentaciny pensamientocapacesdepresentarlacomplejaactualidaddenuestrassociedades,y queesposibleproponernuevosmodelos,bastantesdeellosyapresentesenmuchos mbitosdelasociedad. Porotrolado,elcontrarrelatoquesequiereproyectarinvestigalaideadequelos modelosdepercepcinquetradicionalmentehansidotrasladadosalpblicoporparte delasinstitucionesartsticasyeducativascomolosidneosparapercibirfenmenos estticos,puedensertransformadospositivamenteparaconseguirunarelacincrtica yfluidaentreproductoresyreceptores.

S-ar putea să vă placă și