STEPHEN E.

AM BRO

M O ST PEG A SU S
6 CZERWCA 1944

Wstp

W 1984 roku, w czterdziest rocznic D-Day, Brytyjczycy stanli przed trudnym wyborem - gdzie zorganizowa gwne uroczystoci z tej okazji. Amerykanie zdecydowali si na plae Omaha i Utah, na ktrych wyldowa ich desant w Normandii. Brytyjczycy skaniali si pocztkowo ku podobnemu rozwizaniu; mogli zebra si w Lion-Sur-Mer, w pobliu play Sword, albo w Arromanches, opodal play Gold. Zwaszcza Arromanches wydawao si odpowiednim miejscem, gdy tam wanie podczas wojny Brytyjczycy wznieli sztuczne nabrzee; byo ono triumfem brytyjskiej pomysowoci, techniki i przedsibiorczoci. Gwna uroczysto odbya si jednak w niewielkiej osadzie Ranville, oddalonej o okoo 10 kilometrw od morza, gdzie 6 czerwca 1944 roku znajdowaa si kwatera polowa dowdztwa brytyjskiej 6 Dywizji Powietrznodesantowej. Na uroczystoci przyjecha ksi Karol, ktry wzi te udzia we mszy na miejscowym cmentarzu wojskowym. Zgromadziy si setki weteranw, tysice widzw, a take fotoreporterw, dziennikarzy i ekip telewizyjnych. Weterani przedefilowali przed ksiciem Karolem, ktry jest honorowym dowdc puku spadochronowego. Przy dwikach wojskowych orkiestr maszerowali w beretach na gowach, z orderami na dumnie wypitych piersiach, i ze zami w oczach. Mieszkacy Normandii, mczyni i kobiety, wylegli tumnie na ulice, wiwatujc i paczc ze wzruszenia.

Ksi Karol przyby do Ranville na pokadzie samolotu; przelatywa nad niewielkim mostem na kanale Caen, znajdujcym si dwa kilometry od osady. To wanie ten most noc z 5 na 6 czerwca 1944 roku opanowaa kompania szybowcowa 6 Dywizji Powietrznodesantowej w trakcie niespodziewanego ataku. Pozostae formacje dywizji, ktre wyldoway na spadochronach lub szybowcach w okolicy, przez cay dzie odpieray zacieke niemieckie kontruderzenia. W Ranville oraz w pobliu mostu na kanale Caen w czterdziest rocznic tego starcia zorganizowano wiele specjalnych atrakcji, w tym zrzut plutonu spadochroniarzy z puku spadochronowego - weteranw walk w Irlandii Pnocnej i na Falklandach. Elbieta II wpyna na wody kanau Caen na pokadzie krlewskiego jachtu Britannia i oddaa honory, gdy jacht przepywa pod uniesionym mostem. Nie by to zwyczajny most, a walka o niego nie bya zwyczajn potyczk. Od opanowania tego strategicznego punktu zaleao powodzenie caej inwazji i Brytyjczycy wykazali si nadzwyczajnym mstwem. Most ten - noszcy dzi nazw Pegasus, od Pegaza bdcego emblematem brytyjskich wojsk powietrznodesantowych - sta si gwnym miejscem uroczystoci rocznicowych. Mosty zawsze odgryway w wojnach kluczow rol. Wynik bitew i kampanii czsto zalea od tego, komu udao si je utrzyma, zdoby czy zniszczy. Podczas II wojny wiatowej w walkach w pnocno-zachodniej Europie szczeglny rozgos zyskay trzy mosty. Pierwszym z nich by kolejowy most Ludendorffa na Renie w Remagen. Sidmego marca 1945 roku porucznik Karl H. Timmermann przedar si przez ten zaminowany przez Niemcw most na czele swojej kompanii z amerykaskiej 9 Dywizji Pancernej. By to jeden z najbardziej miaych wojennych wyczynw, ktry doczeka si upamitnienia w ksikach oraz filmach; najlepszy opis akcji zawiera Most w Remagen Kena Hechlera [na podstawie tej ksiki nakrcono film, wywietlany w Polsce pod tytuem Most na Renie]. Drugi ze sawnych mostw znajdowa si w Arnhem. By on lepiej znany w Wielkiej Brytanii ni w Stanach Zjednoczonych a do roku 1974, kiedy Cornelius Ryan opublikowa ksik O jeden most za daleko. Wyczyny pukownika Johna Frosta i jego spadochroniarzy w Arnhem zyskay rozgos po obu stronach Atlantyku.

Trzeci z mostw, Pegasus, nadal cieszy si saw, gwnie w Zjednoczonym Krlestwie, cho wystpuje w filmowej wersji Najduszego dnia wedug ksiki Ryana i w kadym z powaniejszych opracowa powiconych inwazji w Normandii. Niniejsza ksika stanowi pierwszy peny opis tego wojennego epizodu. Temat zafrapowa mnie po raz pierwszy 7 czerwca 1981 roku. Znalazem si przy mocie Pegasus wraz z grup amerykaskich weteranw, ktrzy wraz z onami objedali pola bitew II wojny wiatowej. Ogldalimy most, wychwalalimy kunszt pilotw szybowcw, odwiedzilimy miejscowe muzeum. Peniem rol przewodnika i gdy wracaem ze wszystkimi do autokaru - bylimy jak zwykle spnieni - zatrzyma mnie pewien siwy, wsparty na lasce starszy mczyzna, pytajc: - Czy ktry z was jest z brytyjskiej 6 Dywizji Powietrznodesantowej? - Nie, prosz pana - odpowiedziaem. - W tym autobusie s sami Amerykanie. - W takim razie przepraszam - odpar. - Nic nie szkodzi. Czujemy si dumni z tego, e jestemy Amery kanami. A czy pan by w 6 Powietrznodesantowej? - Tak, byem - odpar. - Jestem major John Howard. - Co podobnego! Co podobnego! - wykrzyknem, ciskajc mu do. - To wielki zaszczyt pozna pana. Zapyta wtedy, czy moi chopcy" nie chcieliby wysucha krtkiej opowieci o tym, co zdarzyo si w tej okolicy. Zapewniem go, e tak. Zebralimy si wok majora Howarda, ktry stan nad kanaem, zwrcony plecami do mostu. Niemal wszyscy uczestnicy naszej wycieczki przepadali za suchaniem wojennych relacji. I potem zgodnie stwierdzilimy, e jeszcze nigdy nie mielimy okazji sucha tak dobrze opowiedzianej. Rok pniej Howard ju oficjalnie uczestniczy ze mn w objedzie z kolejn grup, opowiadajc wicej szczegw o wydarzeniach z 6 czerwca 1944 roku. Przyjecha znw w 1983 roku. Gdy autokar w drodze do Parya zatrzyma si przed dawn kwater Rommla w jednej z kawiarni, Howard stan przed budynkiem i energicznie zasalutowa. I wtedy wanie pomylaem, aby opisa histori mostu Pegasus. W owym czasie ukoczyem wieloletnie prace badawcze nad yciem Dwighta D. Eisenhowera. Wczeniej przestudiowaem ponad

dwa miliony dokumentw, na podstawie ktrych sporzdziem liczcy z gr dwa tysice stron rkopis. Si rzeczy przez ten czas patrzyem na II wojn wiatow i potem na okres Zimnej wojny oczami naczelnego dowdcy i prezydenta USA. Chciaem, by moja nastpna ksika bya zupenie odmienna -jeli chodzi o rda, rozmiary i perspektyw. Pegasus idealnie pasowa do tego zamiaru. Akcja jednej kompanii nie zostaa utrwalona w zbyt wielu dokumentach, a poniewa wywouje ywe wspomnienia - mogem bazowa na ustnych relacjach weteranw w wikszym stopniu ni na spisanych wiadectwach. Ponadto opis jednego dnia dziaa kompanii musia si okaza znacznie krtszy od opisu 78 lat ycia Ike'a Eisenhowera. Wreszcie praca nad uwiecznieniem walk o most Pegasus pozwalaa zej do poziomu dowdcy kompanii i jego onierzy - czyli na pole bitwy. To, na czym mi zaleao, najlepiej okreli Russ Weigley we wstpie do swojej znakomitej ksiki Eisenhower's Lieutenants. Napisa: Od dawna budzi we mnie niepokj tendencja w nowej historii militarnej po 1945 roku (...) do unikania wchodzenia w epicentrum walk. Wynika to po czci z prby nadania naukowej i intelektualnej szacownoci wspczesnej historii militarnej. (...) A przecie to przygotowywanie i prowadzenie wojen jest gwnym celem armii; w przypadku historyka wojskowoci owo unikanie prby ognia sprawia, e napisane dzieo staje si groteskowo niepene". Po tych wszystkich latach spdzonych na studiowaniu biografii Ike'a sia tego stwierdzenia szczeglnie do mnie przemwia, poniewa sztaby Eisenhowera znajdoway si z dala od huku dzia, ognia walk, uczucia strachu 0 ycie. Zaintrygowaa mnie take konkluzja Weigleya: Jeden dzie w boju czsto mwi wicej o zasadniczej wartoci armii ni wizerunek caego pokolenia czasw pokoju". To wita prawda, pomylaem, ten wniosek mona uoglni: jeden dzie bitwy mwi nie tylko o wartoci armii, ale i caego narodu. I dlatego historia Johna Howarda 1 onierzy kompanii D puku Ox i Bucks ukazuje prawdziw warto armii brytyjskiej i narodu brytyjskiego. Zawsze byem pod wraeniem dzie S.L.A. Marshalla, a zwaszcza sposobu, w jaki odtwarza wydarzenia na polu bitwy na podstawie rozmw z jej uczestnikami. Marshall twierdzi, e historyk wojskowoci musi rozmawia z onierzami zaraz po walce. W moim przypadku

byo to oczywicie wykluczone, a jednak uwaam, i u uczestnikw inwazji na Normandi D-Day pozostanie na zawsze w pamici. Mog si posuy przykadem Ike'a, ktry wprawdzie spdzi dwie kadencje na stanowisku prezydenta Stanw Zjednoczonych, lecz zawsze wspomina D-Day jako swj najwikszy dzie; zapamita go ze zdumiewajcymi szczegami. Wywiady do swojej ksiki przeprowadziem jesieni 1983 roku w Kanadzie, Anglii, Francji i Niemczech. Nagraem dwadziecia godzin tam rozmw z Johnem Howardem, dziesi z Jimem Wallworkiem, pi z Hansem von Luckiem oraz po dwie lub trzy godziny z innymi onierzami. Suchanie opowieci weteranw byo fascynujcym przeyciem. Chtnie dzielili si swoimi wspomnieniami. Zdarzao mi si wysucha szeciu czy omiu opisw tego samego incydentu - rniy si tylko drobiazgami. Nierzadko jednak wynikay niezgodnoci w kwestii dokadnego czasu konkretnego zdarzenia bd kolejnoci wypadkw. Konfrontujc spisane wywiady z innym materiaem dokumentacyjnym i stale wyjaniajc szczegy, zdoaem ustali sekwencj wydarze, ktra, jak sdz, jest na tyle zbliona do prawdziwej, na ile mona to byo osign po upywie kilkudziesiciu lat. Kluczowym momentem byo ldowanie pierwszego szybowca desantu w D-Day. Zegarki Johna Howarda i jednego z szeregowych wskazyway akurat 16 minut po pomocy. I oba zatrzymay si wanie na godzinie 0.16 - najpewniej wskutek wstrzsu wywoanego przez ldowanie. Nie ustaj spory co do tego, ktry z alianckich onierzy jako pierwszy postawi stop na francuskiej ziemi 6 czerwca 1944 roku. Zaszczyt ten przypisuj sobie zwiadowcy z amerykaskich 82 i 101 Dywizji Powietrznodesantowych oraz brytyjskiej 6 Dywizji Powietrznodesantowej. Nie sposb dzisiaj stwierdzi, czy uczynili to przed innymi Jim Wallwork, John Howard i inni onierze kompanii D z szybowca nr 1. Natomiast wiadomo z ca pewnoci, e kompania D puku Ox i Bucks wesza do akcji jako pierwsza. Postawiono te przed ni najtrudniejsze i najwaniejsze zadanie, ktre wypenia doskonale. O niej wanie jest ta ksika.

1
D-DAY
Od godziny 0.00 do 0.15
To by most ze stalowymi dwigarami, pomalowany na szaro, z du nadbudow i wie cinie. O pnocy z 5 na 6 czerwca 1944 roku wiatr rozpdzi chmury i w blasku ksiyca by teraz dobrze widoczny ponad wodami kanau Caen. Na mocie szeregowy Bk, dwudziestodwuletni Polak powoany do suby w niemieckiej armii [jego nazwisko zapisano jako Bonck], stukn dziarsko obcasami, salutujc szeregowemu Helmutowi Romerowi, osiemnastolatkowi z Berlina. Romer zluzowa go na warcie. Gdy Bk schodzi z posterunku, natkn si na innego wartownika, rwnie Polaka. Obydwaj stwierdzili, e nie chce im si spa i pjd si troch zabawi do pobliskiego burdelu w miasteczku Benouville. Wyruszyli pieszo szos biegnc na zachd od mostu, na skrzyowaniu skrcili w lewo (na poudnie) i doszli do drogi prowadzcej do miasteczka. Pi minut po pnocy dotarli do burdelu. Byli tam staymi bywalcami i ju dwie minuty pniej popijali tanie czerwone wino z dwiema francuskimi dziwkami. Tymczasem opodal mostu, na zachodnim brzegu kanau i na poudnie od szosy, Georges i Theresa Gondree spali w niewielkiej kawiarni, ktr prowadzili i w ktrej mieszkali z dwiema crkami. Zajmowali dwa oddzielne pokoje - w ten sposb chcieli zapobiec dokwaterowaniu im niemieckich onierzy. Upywaa 1450 noc niemieckiej okupacji Benouville. Dla Niemcw Gondree'owie byli prostymi wieniakami z Normandii, ktrzy nie sprawiali kopotw. Georges sprzedawa piwo,

kaw i prowiant, a jego maonka zaopatrywaa niemieckich onierzy przy mocie w osobliwy koktajl wasnej roboty z przejrzaych melonw i cukru. W okolicy stacjonowao okoo pidziesiciu onierzy, szeregowych, podoficerw i oficerw - w wikszoci nawet nie Niemcw, tylko ludzi ze wschodniej Europy, przymusowo wcielonych do Wehrmachtu. Jednake Gondree'owie nie byli takimi prostakami, jakich udawali. Theresa pochodzia z Alzacji i mwia po niemiecku, z czym si nie zdradzaa przed onierzami. Z kolei Georges, zanim naby kawiarni, pracowa przez dwanacie lat w paryskiej filii banku Lloyda i troch zna angielski. Gondree'owie nienawidzili Niemcw za to, co uczynili z Francj, za warunki ycia pod okupacj. Obawiali si o przyszo swoich crek i byli gotowi uczyni wszystko, aby przyczyni si do zakoczenia niemieckiego panowania. Najcenniejsza przysuga, ktr mogli odda aliantom, polegaa na przekazywaniu informacji o sytuacji w okolicy mostu. Theresa podsuchiwaa rozmowy podoficerw i onierzy w kawiarni, powtarzaa Georges'owi, ktry przekazywa je pani Vion, dyrektorce szpitala pooniczego. Ta z kolei kontaktowaa si z ruchem oporu w Caen, kiedy jedzia tam po zaopatrzenie dla szpitala. Z Caen owe informacje przewoono do Anglii samolotami typu Lysander - niewielkimi, jednosilnikowymi maszynami, ktre mogy ldowa choby na polu i szybko wystartowa z powrotem. Zaledwie par dni wczeniej, 2 czerwca, Georges przekaza t drog wiadomo zasyszan przez Theres: urzdzenie detonujce, ktre miao doprowadzi do eksplozji podoonych pod mostem adunkw wybuchowych i zniszczenia jego konstrukcji, znajdowao si w bunkrze obok szosy - po jej drugiej stronie stao dziao przeciwpancerne. Georges Gondree mia nadziej, e ta informacja dotrze tam, gdzie powinna; nie wyobraa sobie, by most zosta zniszczony. Czowiekiem, ktry wyda rozkaz zaminowania mostu by major Hans Schmidt, dowdca strzegcego go pododdziau. Mia pod swoj komend niepen kompani 736 puku grenadierw z 716 Dywizji Piechoty. O pnocy z 5 na 6 czerwca przebywa w Ranville, osadzie oddalonej o dwa kilometry na wschd od rzeki Orne pyncej rwnolegle do kanau w odlegoci okoo 400 metrw. Rwnie nad ni znajdowa si most (stay, jednak bez stanowisk kaemw i artylerii).

Obydwu mostw, stanowicych jedyne przeprawy przez Orne na normandzkim wybrzeu, strzegy tylko po dwie warty; reszta onierzy spaa w bunkrach, drzemaa w okopach - lub te bawia si w Benouville. Tego wieczoru Schmidt przebywa u swojej przyjaciki z Ranville, raczc si normandzkimi przysmakami i winem. Wiejce od dwch dni silne wiatry oraz burzowa pogoda raczej wykluczay akcj nieprzyjaciela. Wczeniej Schmidt otrzyma rozkaz zniszczenia obu mostw w razie prawdopodobiestwa zdobycia przez wroga. Wprawdzie wstpnie przysposobi je do wysadzenia w powietrze, ale nie zezwoli na zaoenie adunkw wybuchowych na dwigarach - z obawy przed wypadkiem albo atakiem partyzantw. Mosty byy oddalone okoo 8 kilometrw od morza, uwaa wic, e zdy si przygotowa, zanim nad kana i rzek Orne dotr oddziay desantowe. W Vimont, na wschd od Caen, pukownik Hans A. von Luck, dowdca 125 puku grenadierw pancernych z 21 Dywizji Pancernej, w swojej kwaterze przygotowywa raporty personalne. Von Luck rni si od Schmidta nie tylko tym, e pracowa do pnych godzin nocnych. Schmidta zmikczyy" lata wygodnej suby w okupowanym kraju, natomiast von Luck by oficerem zaprawionym w bojach. W 1939 roku walczy w Polsce, w 1940 roku dowodzi batalionem rozpoznawczym dywizji Rommla pod Dunkierk, w 1941 roku znalaz si w skadzie wojsk zmotoryzowanych pod Moskw (w grudniu tamtego roku doprowadzi swj batalion do rogatek Moskwy), wreszcie uczestniczy w pnocnoafrykaskiej kampanii Rommla w latach 1942-1943. Rwnie ostro kontrastoway ze sob jednostki von Lucka oraz Schmidta. 716 Dywizja Piechoty bya drugorzutow, marnie wyekwipowan i pozbawion transportu motorowego formacj, zoon w duym stopniu ze wcielonych do Wehrmachtu Polakw, Rosjan, Francuzw i onierzy innych narodowoci; 21 Dywizja Pancerna bya ulubion dywizj Rommla. Puk von Lucka, 125 puk grenadierw pancernych, nalea do najlepiej uzbrojonych w niemieckiej armii. Wprawdzie 21 Dywizja Pancerna ulega rozbiciu w Tunezji w kwietniu i maju 1943 roku, ale Rommel zdoa wydosta z tunezyjskiej puapki wikszo kadry oficerskiej tej jednostki i doprowadzi do odtworzenia dywizji. Wyposaono j w najnowszy sprzt, w tym cikie czogi Tiger, wszelkiego rodzaju wozy bojowe, a take znakomite

urzdzenia radiowe. onierzami byli ochotnicy, modzi Niemcy, wychowywani przez nazistw na wojownikw, silni, dobrze wyszkoleni, rwcy si do walki z wrogiem. Tej nocy w powietrzu panowa duy ruch; brytyjskie i amerykaskie bombowce przeleciay kana La Manche, by zaatakowa z powietrza Caen. Schmidt jak zwykle nie zwraca na to wikszej uwagi. Von Luck okoo godziny 1.00 odnotowa co szczeglnego. Oto kilka samolotw przeleciao na bardzo maej wysokoci - okoo 150 metrw. Oznacza to mogo zrzut spadochronowy. Pomyla, e pewnie alianci zaopatruj ruch oporu i poleci zorganizowanie obawy, liczc na ujcie partyzantw w chwili, gdy bd przechwytywa dostaw. Heinrich (obecnie Henry) Heinz Hickman, sierant niemieckiego 6 (samodzielnego) puku spadochronowego, jecha w tym czasie w otwartym samochodzie sztabowym z Ouistreham na wybrzeu ku Benouville. Dwudziestoczteroletni Hickman walczy wczeniej na Sycylii i we Woszech. Jego puk przyby do Normandii przed dwoma tygodniami. Pitego czerwca o godzinie 23.00 dowdca kompanii, w ktrej suy Hickman, poleci zabra czterech modych szeregowych z posterunkw obserwacyjnych pod Ouistreham i przywie ich do miejsca stacjonowania sztabu jednostki, koo Breville, na wschd od rzeki. Hickman, sam bdc spadochroniarzem, take usysza przelatujce nisko samoloty. I doszed do takiego samego wniosku, co von Luck to zaopatrzenie dla francuskiego ruchu oporu. Nie przyszo mu do gowy, e alianci mog dokona zrzutu spadochroniarzy, angaujc do tego zaledwie kilka maszyn. Hickman pojecha dalej w stron mostu nad kanaem Caen. O pnocy nad kanaem La Manche dwie grupy, po trzy cikie bombowce Halifax, leciay na wysokoci ponad 2000 metrw ku Caen. W powietrzu znajdowao si wiele innych alianckich samolotw, wic obsuga niemieckich reflektorw-szperaczy, ani artylerzyci z baterii przeciwlotniczych nie spostrzegli, e Halifaxy cign na holu szybowce transportowe typu Horsa. W pierwszym z szybowcw obdarzony silnym gosem szeregowy Wally Parr z kompanii D puku Oxfordshire and Buckinghamshire Light Infantry (Ox i Bucks), wchodzcej w skad 6 Brygady Powietrz -nodesantowej brytyjskiej 6 Dywizji Powietrznodesantowej, piewa

gono wraz z dwudziestoma omioma onierzami piosenk Abby, Abby, My Boy. Kapral Billy Gray, siedzcy na tej samej awce co Parr, ledwie otwiera usta - odczuwa nieodpart potrzeb oddania moczu. W ogonie szybowca kapral Jack Bailey niby piewa, ale myla przede wszystkim o swoim spadochronie. Pilot, dwudziestoczteroletni sierant sztabowy Jim Wallwork z puku pilotw szybowcowych, dostrzeg ju fale rozbijajce si o normandzki brzeg. Obok niego drugi pilot, sierant sztabowy John Ainsworth, wpatrywa si w napiciu w stoper. Siedzcy za nim dowdca kompanii D, trzydziestojednoletni major John Howard, byy policjant, mia si wraz ze wszystkimi, gdy piosenka si skoczya, a Parr zawoa: Czy pan major zrzuci ju towar?". Howard cierpia na chorob lokomocyjn i wymiotowa podczas kadego z treningowych lotw. Tym razem jednak czu si dobrze. Podobnie jak jego podwadni mia po raz pierwszy wej do walki, a ta perspektywa bardziej go uspokajaa ni przeraaa. Kiedy Parr zaintonowa now piosenk -It's a Long, Long Way to Tipperary - Howard wymaca czerwony bucik w kieszeni kurtki munduru. By to bucik jego dwuletniego syna Terry'ego, ktry zabra ze sob na szczcie. Pomyla o swojej onie Joy, Terrym oraz o nowo narodzonej creczce Penny. Jego rodzina wrcia do Oksfordu i zamieszkaa w pobliu jednej z fabryk - Howard mia nadziej, e nie spadn tam bomby. Obok Howarda siedzia porucznik Den Brotheridge, ktrego ona oczekiwaa dziecka (piciu onierzy z kompanii zostawio w Anglii ony w ciy). To Howard namwi Brotheridge'a do przeniesienia do jego kompanii i wybra jego pluton do szybowca nr 1, poniewa uzna, e s najlepszymi onierzami w caej kompanii. Za szybowcem Wallworka lecia Horsa nr 2, z plutonem porucznika Davida Wooda na pokadzie. Nastpny w kolejnoci, szybowiec nr 3, przewozi pluton porucznika R. Sandy'ego" Smitha. Te trzy szybowce miay znale si nad wybrzeem koo Cabourga, na wschd od ujcia rzeki Orne. Par minut pniej, i nieco dalej na zachd, znalazy si nad Francj trzy inne szybowce z plutonami porucznikw H.J. Toda" Sweeneya oraz Dennisa Foxa. Ta druga grupa kierowaa si ku ujciu Orne. W plutonie Foxa sierant M.C. Wagger" Thornton piewa Cow Cow Boogie i jak prawie wszyscy w szybowcach - pali papierosy Players, jednego za drugim.

W szybowcu nr 2 pierwszej z grup pilot, sierant sztabowy Oliver Boland, ktry dwa tygodnie wczeniej skoczy dwadziecia trzy lata, uzna przelot przez kana La Manche za nadzwyczaj emocjonujce" przeycie; znalaz si w awangardzie najpotniejszej armii. Trudno mi byo uwierzy, e wszystko przebiega tak zwyczajnie". Siedem minut po pnocy czoowy szybowiec Wallworka znalaz si nad wybrzeem i wyczepi si z holu. W owej chwili zacza si inwazja na kontynentaln Europ. Tego dnia zaplanowano przerzucenie do Francji drog morsk i powietrzn 156 tysicy onierzy - Brytyjczykw, Kanadyjczykw i Amerykanw. Kompania D wyruszya jako pierwsza i bya jedyn kompani, ktra dziaaa cakowicie samodzielnie. A do czasu wykonania zadania Howard nie musia skada meldunkw ani odbiera rozkazw od przeoonych. Gdy Wallwork zwolni lin holownicz, kompania D bya zdana ju tylko na siebie. Po zwolnieniu liny holowniczej szybowcem nagle szarpno. onierze przestali piewa, huk silnikw bombowca nagle ucich, sycha byo tylko szum powietrza uderzajcego w skrzyda szybowca. Chmury przesoniy ksiyc. Ainsworth skierowa wiato latarki na swj stoper, ktry uruchomi natychmiast po zejciu z holu. Bombowce Halifax, ju bez szybowcw na holu, poleciay dalej nad Caen, gdzie miay zrzuci niewielki adunek bomb na fabryk cementu -byo to raczej dziaanie pozorujce dla odwrcenia uwagi Niemcw. Kiedy w czasie kampanii w Normandii Caen zostao niemal cakowicie zniszczone, jedynym budynkiem w miecie, ktry nie leg w gruzach, bya owa fabryka cementu. wietnie nas holowali - twierdzi Wallwork - ale beznadziejnie bombardowali". Howard odszed mylami od Joy, Penny i Terry'ego. Tu mia swoj drug rodzin" - kompani D. Zy si z dowdcami poszczeglnych plutonw, sierantami i kapralami oraz wieloma szeregowymi, z ktrymi przygotowywali si wsplnie do tej akcji od dwch lat. Oficerowie i pozostali onierze znakomicie wypeniali wszystkie zadania, ktre przed nimi stawia. Uzna, e to najlepsza kompania w caej brytyjskiej armii.

Pomyla o niebezpieczestwach, ktre na nich czyhay. Zdjcia rozpoznania lotniczego ujawniy, e Niemcy kopali doy na antydesantowe i antyszybowcowe supy (nazywane przez aliantw szparagami Rommla"). Czy zdyli ju je ustawi? Do chwili ldowania szybowcw wszystko zaleao od sprawnoci pilotw. Jeli zdoaj bezpiecznie wysadzi kompani D w odlegoci 400 metrw od celu, wwczas uda si wykona zadanie. Jeli jednak zejd z kursu o co najmniej kilometr, wtedy rozwiewaa si szansa na powodzenie akcji. Gdyby Niemcy dostrzegli zbliajce si szybowce i wycelowali w nie karabiny maszynowe, aden z jego onierzy nie wyldowaby ywy na francuskiej ziemi. Uderzenie w drzewo, nabrzee czy jeden ze szparagw Rommla" rwnie oznaczao dla ludzi z desantu mier. Howard modli si w duchu, aby Wallwork dolecia do celu. W pewnym momencie porucznik Brotheridge, przytrzymywany przez dwch onierzy, zacz otwiera boczne drzwi. Zaciy si i Howard musia mu pomc. Po otwarciu wazu spojrzeli w d, ale dostrzegli tylko chmury. Umiechnli si do siebie i wrcili na miejsca, przypominajc o zakadzie o pidziesit frankw dla tego, kto jako pierwszy opuci szybowiec. Howard przywoa w pamici otrzymane rozkazy z 2 maja. Rozkaz dla niego, podpisany przez brygadiera Nigela Poetta i okrelony jako Bigot" [super tajny, przeznaczony dla nielicznych oficerw z tzw. listy Bigotw, znajcych dat i miejsce ldowania aliantw w Normandii] brzmia: Waszym zadaniem jest uchwycenie nie naruszonych mostw na rzece Orne i kanale w Benouville i Ranville oraz utrzymanie ich a do nadejcia odsieczy. (...) Opanowanie tych mostw zaley w duym stopniu od wykorzystania zaskoczenia, szybkoci oraz od brawury. W sytuacji, gdy wikszo pododdziau wylduje bezpiecznie, nie powinien mie pan wikszych trudnoci z pokonaniem rozpoznanej obrony mostw. Problemem bdzie odparcie nieprzyjacielskiego kontrnatarcia na mosty a do czasu nadejcia posikw. Z odsiecz mieli przyby onierze 6 Dywizji Powietrznodesantowej, a konkretnie 7 batalion 5 Brygady Spadochronowej teje dywizji, ktrzy ldowali midzy rzekami Orne i Dives o 5.00 rano. Brygadier Poett, dowdca 5 Brygady, powiedzia Howardowi, e moe on liczy na zorganizowane wsparcie w cigu dwch godzin od wyldowania.

Spadochroniarzy czekao przejcie przez Ranville, gdzie Poett zamierza zorganizowa kwater polow i z niej kierowa obron mostw. Sam Poett, ktry lecia razem ze zwiadowcami majcymi za zadanie oznakowanie strefy zrzutu dla gwnych si 5 Brygady Spadochronowej, powinien znale si na miejscu ju dwie do trzech minut po Howardzie. Jego grupa znajdowaa si na pokadzie szeciu samolotw - byy to owe nisko lecce maszyny, ktre usyszeli von Luck i Hickman. Poett chcia wyskoczy ze spadochronem jako pierwszy, ale o godzinie 0.08 zmaga si jeszcze z pokryw wazu w spodzie kaduba. Wraz z dziesicioma onierzami utkn w archaicznym bombowcu Albemarle. Wielkim problemem okazao si ju zamknicie tego przekltego wazu, moliwe dopiero po tym, jak onierze stoczyli si w kadubie. Teraz, nadlatujc nad francuski brzeg kanau La Manche, nie mogli go otworzy. Poett ba si, e w ogle nie wydostan si z samolotu i w niesawie powrc do Anglii. W szybowcu nr 3 porucznik Sandy Smith czu, jak co ciska go w odku, zupenie jak przed wanymi zawodami sportowymi. Mia zaledwie dwadziecia dwa lata i lubi to charakterystyczne napicie, ktre pozna jako gwiazdor reprezentacji Cambridge w rugby. Rwalimy si do akcji - wspomina - bylimy bardzo sprawni. No i bardzo naiwni. Wyobraaem sobie, e kady wykae si bohaterskimi czynami w rytm werbli i przy dwikach orkiestry wojskowej, a ja oka si najdzielniejszym z dzielnych. Nie miaem cienia wtpliwoci, e tak wanie bdzie". Na awce po drugiej stronie siedzia podenerwowany doktor John Vaughan. Mia za sob wiele skokw spadochronowych i wyzby si lku. Zgosi si na ochotnika do tej misji, nie znajc szczegw, ale kiedy znalaz si w szybowcu z otwartym wazem, powtarza w mylach: Boe, dlaczego nie mam spadochronu?". W tym czasie w Oksfordzie Joy Howard gboko spaa. Min typowy dzie; o 7.00 wieczorem uoya dzieci do ek, a potem przez par godzin suchaa radia, ozdabiajc plis sukieneczki Penny. Podczas ostatniego urlopu John schowa mundur w szafie. Wzi ze sob czerwony bucik Terry'ego, ucaowa dzieci i wyszed - by po chwili wrci i uciska je raz jeszcze. Odchodzc, powiedzia Joy, e kiedy usyszy o rozpoczciu inwazji, moe przesta si martwi -jego

rola bdzie ju wtedy skoczona. Jednak Joy odkrya schowany mundur i zorientowaa si, e John zabra dziecicy bucik. Domylia si, e inwazja rozpocznie si w najbliszych dniach; pozostawienie wyjciowego munduru oznaczao, i John nie planowa si stoowa w kasynie oficerskim. Byo to wiele tygodni wczeniej, lecz jako nic si nie dziao. Pitego czerwca 1944 roku wieczorem Joy nie miaa adnych szczeglnych przeczu. Syszaa wprawdzie samoloty w powietrzu, ale poniewa wikszo bombowcw przebazowywano z Midlands (hrabstwa rodkowej Anglii) na poudnie, nie zwracaa na to wikszej uwagi. Niebawem zasna. Na poudniowo-wschodnim skraju Londynu, niemal graniczcym z hrabstwem Kent, Irene Parr syszaa i widziaa wielk armad powietrzn lecc ku Normandii i natychmiast si domylia, e zacza si inwazja. Jej m Wally - ewidentnie amic tajemnic wojskow - powiedzia wczeniej, i kompania D wyruszy jako pierwsza i jak przypuszcza, stanie si to w pierwszym tygodniu czerwca. Iren nie wiedziaa oczywicie, gdzie jest teraz Wally, ale bya pewna, i mia wykona szczeglnie niebezpieczne zadanie - i modlia si za niego. Na pewno sprawiaby jej rado wiadomo, e tu przed opuszczeniem Anglii pomyla o niej: zanim wszed na pokad szybowca Horsa pilotowanego przez Wallworka, wzi kawaek kredy i napisa na kadubie Lady Irene. Wallwork przelecia nad wybrzeem na wschd od ujcia rzeki Orne. Chocia by pilotem szybowca nr 1, a szybowce nr 2 i 3 leciay tu za nim, nie mia zadania doprowadzenia caej grupy do strefy ldowania. W razie gdyby zaogi szybowcw straciy ze sob kontakt wzrokowy, ich piloci winni dziaa na wasn rk. Boland wspomina poczucie osamotnienia w powietrzu, martw cisz, szybowanie nad francuskim wybrzeem ze wiadomoci, e nie ma drogi powrotu". Wallwork nie widzia ani mostw, ani nawet rzeki i kanau. Stara si ustali pooenie na podstawie kompasu, prdkociomierza i wysokociomierza. Po trzech minutach i czterdziestu dwch sekundach szybowania Ainsworth rzuci: Teraz!" i Wallwork wykona szybowcem zwrot w prawo. Wyjrza przez owiewk, wypatrujc charakterystycznych punktw. Nie mg niczego dostrzec.

Nie widz Bois de Bavent - odezwa si szeptem do Ainswortha, nie chcc niepokoi onierzy desantu. Ainsworth sykn: - Na lito bosk, Jim. To najwiksza miejscowo w okolicy. Skup si. - Nic nie ma - odpowiedzia Jim gorczkowo. - I tak jestemy na kursie - stwierdzi Ainsworth i zacz odlicza: - Pi, cztery, trzy, dwa, jeden. Dobra. Zwrot w prawo. Wallwork ponownie wychyli drewniany wolant i wykona nastpny zwrot. Szybowiec zmierza teraz na pnoc, wzdu wschodniego brzegu kanau i raptownie wytraca wysoko. Uruchamiajc wielkie klapy skrzyde (nazywane wrotami od stodoy"), sprowadzi szybowiec z wysokoci ponad 2000 metrw na niespena 200 metrw i zredukowa jego szybko z 250 do 180 kilometrw na godzin. Na widnokrgu, z boku, wida byo un nad Caen, utworzon przez smugowe pociski przeciwlotnicze, wiata reflektorw oraz poary wzniecone przez bomby. Jednak przed sob Wallwork nadal nie dostrzega niczego. Mia nadziej, e Ainsworth si nie myli i rzeczywicie znajduj si nad celem. w cel stanowio mae pole w ksztacie trjkta, o dugoci okoo 500 metrw, z podstaw na poudniu i wierzchokiem wycelowanym w poudniowo-wschodni koniec mostu na kanale. Wallwork nie mg go wypatrzy, ale tyle razy pilnie studiowa zdjcia i makiet okolicy, e mia w pamici wyrany obraz mostu, z nadbudwk i wie cinie przy wschodnim kracu, grujcego nad paskim otoczeniem. Tu na pnoc od mostu, na wschodnim brzegu, znajdowa si bunkier z karabinem maszynowym, a take stanowisko dziaa przeciwpancernego po drugiej stronie drogi - otoczone zasiekami z drutu kolczastego. Na ostatniej naradzie Wallworka z Howardem ten ostatni stwierdzi, e chciaby, aby dzib Horsy rozbi te zasieki. Wallwork pomyla, i nie ma najmniejszych szans, by wyldowa wielkim i przecionym szybowcem z tak precyzj, i to o pnocy, na wyboistym terenie, przy minimalnej widocznoci. Zapewni jednak Howarda, e zrobi, co tylko si da. Wraz z Ainsworthem doszed do wniosku, i takie taranowanie skoczy si poamaniem jednej albo kilku ng". Obaj uwaali, e jeli wyjd z podobnej eskapady tylko ze zamanymi nogami, to i tak bd mieli szczcie. Teraz Wallwork prbowa ustali pooenie, przenikn wzrokiem ciemno i chmury, lecz nie by to jego jedyny problem. Szybowiec
-

mia wyldowa przy prdkoci okoo 150 kilometrw na godzin. Gdyby wpad na drzewo albo wbity przez Niemcw sup, to jeli nawet wszyscy by ocaleli, z powodu odniesionych obrae nie mogliby wykona zadania. Niepokoi go te spadochron, ktry znajdowa si w ogonie szybowca, przytrzymywany przez kaprala Baileya. Wallwork przysta na uycie spadochronu w ostatniej chwili. Pomys polega na spowolnieniu ldowania i dobiegu szybowca dziki rozwiniciu spadochronu za kadubem. Jednak obawia si, e mg on zary dziobem w ziemi. Mechanizm rozwijajcy czasz tego spadochronu znajdowa si nad gow Ainswortha. W odpowiedniej chwili mia on nacisn przycisk otwierajcy luk oraz spadochron. Inna dwignia powodowaa odrzucenie spadochronu. W teorii brzmiao to rozsdnie, niemniej Wallwork mia nadziej, e nie bdzie musia korzysta z tego wynalazku". O godzinie 0.14 Wallwork krzykn przez rami do Howarda, by si przygotowa. Howard i jego onierze objli klatki piersiowe ramionami i podcignli do nich kolana. Howard wspomina: Widziaem, jak Jim si zmaga, prbujc w ostatniej chwili sterowa tym cholernym wielkim pudem, a wyrazu jego twarzy nigdy nie zapomn. Mogem dostrzec wielkie krople potu na jego czole i policzkach". Szybowce nr 2 i 3 leciay za Wallworkiem w minutowych odstpach. Druga grupa szybowcw jednak si rozdzielia. Czwrk" Pridaya znioso nad rzek Dives. Dostrzegszy most na Dives, pilot szybowca nr 4 zacz si szykowa do ldowania. Dwie pozostae Horsy nie zeszy z prawidowego kursu i nadlatyway nad Orne. Nie musiay wykonywa zwrotw. Miay trafi", czyli, w argonie szybownikw, wyldowa zwrcone w kierunku poudniowym na zachodnim brzegu rzeki, na polu dugoci prawie 1000 metrw. Brygadier Poett w kocu zdoa otworzy waz (w innym ze starych Albemarle'w jeden z oficerw Poetta wypad w trakcie otwierania luku i zgin w wodach kanau La Manche). Stojc okrakiem nad otworem w pododze, Poett nie mg dostrzec niczego na zewntrz. Jego samolot przelecia dokadnie nad bateri Merville, innym kluczowym celem akcji spadochroniarzy tej nocy. Mina kolejna minuta,

bya godzina 0.16. Pilot zapali zielon lampk i Poett skoczy przez luk w czarn noc. Szeregowy Romer i drugi wartownik jak co noc przemierzali most na kanale w t i z powrotem. Bombardowanie Caen nie byo niczym nowym i obaj nie spojrzeli nawet na un nad miastem. Obsuga karabinu maszynowego jak zwykle drzemaa za betonowymi pytami i workami z piaskiem, podobnie jak onierze w wskich rowach strzelniczych. Dziaa przeciwpancernego nikt nie pilnowa. W Ranville major Schmidt otworzy nastpn butelk wina. W Benouville szeregowy Bk dopi swj trunek i uda si do jednego z pokojw z francusk prostytutk. Na szosie z Ouistreham sierant Hickman pdzi samochodem sztabowym na poudnie, w stron Benouville i mostu. W domu, w ktrym miecia si kawiarnia, Gondree'owie spali. Wallwork sprowadzi szybowiec na wysoko okoo 70 metrw i zmniejszy prdko do 150 kilometrw na godzin. Kwadrans po pnocy znalaz si na ostatecznym kursie. Okoo dwch kilometrw od celu chmury si rozeszy, odsaniajc ksiyc. Wallwork widzia teraz rzek i kana, ktre przypominay srebrne paski. Po chwili ujrza most, dokadnie w miejscu, w ktrym spodziewa si go zobaczy. Pomyla: No, mam ci wreszcie".

2
D-DAY
Dwa lata wczeniej
Wiosna 1942 roku bya cika dla aliantw. W Afryce Pnocnej Brytyjczycy zbierali cigi. W Rosji Niemcy podjli gigantyczn ofensyw na Stalingrad. Na Dalekim Wschodzie Japoczycy zajmowali amerykaskie, brytyjskie i holenderskie posiadoci kolonialne, zagraajc Australii. Hitler opanowa niemal ca Europ. Jedyn nadziej byo to, e 7 grudnia 1941 roku Ameryka przystpia do wojny. Pocztkowo jednak moga wesprze sojusznikw tylko niewielk liczb okrtw; ani amerykaskie wojska ldowe, ani lotnictwo nie byo jeszcze gotowe do dziaa zaczepnych. Nieznacznie tylko zwikszono wojskowe dostawy w ramach lend-lease. Od wrzenia 1939 do maja 1940 roku trwaa tzw. dziwna wojna, jednake dla tysicy modych Brytyjczykw powoanych do wojska w tym okresie nastpne miesice - od wiosny 1941 do pocztkw 1944 roku - nie przyniosy powodw do chway. Przestao straszy widmo niemieckiej inwazji. Brytyjskie wojska ldowe bray aktywny udzia w walkach tylko w basenie Morza rdziemnego. Gdzie indziej czas upywa onierzom na og na szkoleniu i nudnych, rutynowych obowizkach. Stan dyscypliny pozostawia wiele do yczenia, czciowo z powodu wszechobecnej nudy, po czci za dlatego, e w Ministerstwie Wojny panowa pogld, i surowa dyscyplina kci si z zasadami demokracji. Poza tym uwaano, e osabia ona ducha bojowego onierzy. Wielu onierzom odpowiadaa ta sytuacja; nie mieli oni nic przeciwko perspektywie spdzenia wojny w koszarach, gdzie defilowali,

wiczyli musztr czy te oddawali si innym podobnym zajciom. Jednake ci, ktrzy wstpili do wojska, by walczy za krla i ojczyzn, spragnieni dziaania i mocnych wrae, nie byli z tego zadowoleni. Na wiosn 1942 roku, kiedy ogoszono ochotniczy nabr do wojsk powietrznodesantowych, otworzya si przed nimi szansa. W Wielkiej Brytanii podjto decyzj o stworzeniu armii powietrznodesantowej i zorganizowano 1 Dywizj pod dowdztwem generaa majora F.A.M. Boya" Browninga. Owiany legend, znany z zamiowania do surowej dyscypliny, Browning wyglda jak gwiazdor filmowy i bardzo dba o swj wizerunek. Jego ona, powieciopisarka Daphne du Maurier, w 1942 roku zaproponowaa, by wojska powietrznodesantowe nosiy czerwone berety i zaprojektowaa ich odznak przedstawiajc mitologicznego Bellerofonta, ktry dosiada skrzydlatego Pegaza. Wally Parr by jednym z tysicy, ktrzy zgosili si ochotniczo do Czerwonych Beretw. Wstpi do wojska w lutym 1939 roku w wieku szesnastu lat (w sumie w kompanii D znajdowao si okoo tuzina onierzy, ktrzy, zacigajc si do armii, podali nieprawdziw dat urodzenia). Otrzyma przydzia do puku piechoty i spdzi trzy lata nie robic nic cho troch wanego. Rozciganie zasiekw, nazajutrz ich zwijanie i przenoszenie. (...) W ogle nie strzelaem z karabinu. Nie robiem nic". Po zgoszeniu si do si powietrznodesantowych, przeszed sprawdzian sprawnociowy i zosta przyjty do Ox i Bucks, przeformowanego na jednostk desantu powietrznego, a w ramach puku - do kompanii D. Po trzech dniach w nowej jednostce poprosi o rozmow z dowdc, majorem Johnem Howardem. - Ach, to ty, Parr - powiedzia Howard, gdy Parr wszed do jego biura. - Co mog dla ciebie zrobi? - Chc prosi o przeniesienie do innej jednostki. - Przecie dopiero co ci przyjto. - Tak, wiem - odrzek Parr - ale spdziem trzy dni na snuciu si po koszarach. Nie po to tu si zjawiem. Chc trafi do spadochronia rzy. Zgosiem si na ochotnika do prawdziwych akcji, a nie do tych gupich szybowcw, ktrych zreszt i tak nie mamy. - Nie gorczkuj si - poradzi Howard. - Poczekaj troch. -I od prawi Parra.

Wychodzc z biura dowdcy, Parr pomyla: Lepiej uwaa z tym gociem". W rzeczywistoci Parr nie mia jeszcze pojcia, jak twardy okae si dowdca nowej kompanii. Howard, podobnie zreszt jak prawie wszyscy jego onierze, wywodzi si ze rodowiska robotniczego. Przyszed na wiat 8 grudnia 1912 roku jako najstarszy z dziewitki dzieci. Przez cztery lata, nim skoczy szsty rok ycia, jego ojciec, Jack Howard, walczy w I wojnie wiatowej we Francji. Kiedy Jack powrci, dosta prac w browarze Courage przy wyrobie beczek. Rodzina zamieszkaa na londyskim West Endzie, gdzie energiczna i zaradna matka Johna dbaa o to, by dzieciom niczego nie zabrako. John wspomina: Najlepszy okres swojego dziecistwa, gdy miaem trzynacie i czternacie lat, spdziem na pchaniu wzka z mlekiem, pomagajc w zakupach i robic podobne rzeczy". John wolny czas spdza wrd skautw. W weekendy i latem wyjeda z nimi z Londynu na obozy, cho kumple z londyskiej ulicy drwili z jego skautowskich szortw i oglnie dawali mi popali". Nawet modsi bracia nie wytrzymali w skautingu. John wytrwa; uwielbia ruch na wieym powietrzu, sport i rywalizacj. Jego kolejn wielk pasj bya szkoa. Uczy si dobrze, najlepsze oceny mia z matematyki i uzyska stypendium do szkoy redniej. Jednak z uwagi na sytuacj materialn musia podj prac i w wieku czternastu lat zatrudni si jako urzdnik w firmie brokerskiej. Uczszcza do szkoy wieczorowej, pi razy w tygodniu. Uczy si angielskiego, matematyki, ksigowoci i rachunkowoci, a take pisania na maszynie i stenotypii, czyli wszystkiego, co mogo mu si przyda w pracy. Jednake latem 1931 roku, kiedy powrci do Londynu z obozu dla skautw, dowiedzia si, e giedowe akcje jego firmy poszy w d - i zosta bez posady. W tym czasie dorastao modsze rodzestwo i w domu Howardw zrobio si ciasno. John postanowi zacign si do wojska. Wstpi do puku King's Shropshire Light Infantry. Tam starsi onierze byli bardzo surowi i twardzi. (...) Przyznam, e przez pierwsze noce w koszarach z tymi twardzielami bez przerwy pakaem i zastanawiaem si, czy uda mi si przey". W rzeczywistoci szybko stan na nogi. Podczas szkolenia rekrutw w Shrewsbury okaza si jednym z najlepszych w wikszoci dyscyplin

- biegu przeajowym, pywaniu, boksie i w innych konkurencjach, ktre wczeniej pozna w ruchu skautowskim. Na pocztku lat 30. w armii brytyjskiej, podobnie jak w innych armiach czasw pokoju, panowa duch wprost fanatycznego wspzawodnictwa sportowego pomidzy plutonami, kompaniami, batalionami. Kiedy John doczy do swojego batalionu w Colchester, dowdca natychmiast zrobi z niego pisarza kompanii, a taka fucha" pozwalaa na czsty udzia w zawodach sportowych. Potem zosta skierowany na kurs pedagogiczny, a po powrocie zaj si wychowaniem fizycznym rekrutw, nadal reprezentujc sw kompani na rnych zawodach. Ale jego ambicje sigay wyej. Chcia zdoby stopie oficerski, liczy, e dopomog mu w tym jego osignicia sportowe i ukoczone kursy, a take dobre wyniki zdawanych w wojsku egzaminw. Jednak w warunkach pokojowych widoki na szybki awans w wojsku byy nike. Mimo wszystko Howard uzyska rang kaprala. W tym czasie pozna Joy Bromley. Bya to typowa randka w ciemno". Jeden z jego kumpli umwi si na spotkanie z dwiema dziewczynami. w kumpel mia zaj si Joy, ale to John zakocha si w niej od pierwszego wejrzenia. Joy miaa zaledwie szesnacie lat (skamaa Johnowi, e osiemnacie), bya szczupa i zgrabna, rozmowna i wesoa. Na randk przysza do niechtnie -jej rodzice zajmowali si handlem detalicznym i naleeli do szanowanej klasy redniej. Umawiaa si ju z pewnym chopakiem z Cambridge i owiadczya przyjacice: - Nie wolno mi zadawa si z onierzami. - Pjdziemy tylko na kaw - nalegaa przyjacika. - Obiecaam, e bdziemy. Joy ulega i przy kawie szybko znalaza wsplny jzyk z Johnem. Na dworcu kolejowym John pocaowa j na poegnanie. Zdarzyo si to w roku 1936 i od tamtej pory zaczli si spotyka. Pocztkowo utrzymywali wszystko w tajemnicy - Joy obawiaa si reakcji swojej matki. Umawiali si pod wielkim czerwonym bukiem w pobliu ogrodu przy jej domu. John postanowi zagra w otwarte karty. Oznajmi Joy, e porozmawia z jej matk. O mao nie umaram - wspominaa. Mylaam, e mama w ogle go nie przyjmie", a jeli nawet bdzie inaczej, to zoi mi skr za nawizywanie takich

znajomoci". A jednak matka dziewczyny i John wietnie si porozumieli; przysza teciowa od razu go polubia i nawet powiedziaa crce: To prawdziwy mczyzna". W kwietniu 1938 roku doszo do zarczyn, podczas ktrych modzi obiecali matce Joy, e poczekaj nieco ze lubem. W 1938 roku wygas kontrakt podpisany przez armi z Johnem Howardem. W czerwcu John wstpi do miejskiej policji w Oksfordzie. Po ukoczeniu intensywnego szkolenia uzyska drugie miejsce spord dwustu kandydatw, rozpocz nocn sub patrolow na ulicach Oksfordu. Uzna to za mocne dowiadczenie. Czowiek jest sam i wszystko si moe wydarzy". Pozosta w policji a do wybuchu wojny. Dwudziestego smego padziernika 1939 roku polubi Joy. Drugiego grudnia zameldowa si w puku King's Shropshire Light Infantry. Ju po dwch tygodniach awansowa z kaprala na sieranta. Miesic pniej zosta starszym sierantem i w cigu zaledwie piciu miesicy mia ju najwysz rang podoficersk - co stanowio swoisty rekord nawet jak na warunki wojenne. A w maju 1940 roku dowdca brygady zaproponowa mu podjcie stara o stopie oficera. John si waha. By w puku starszym sierantem i odpowiada tylko przed swoim przeoonym. Czy warto byo zamienia to na wtpliwe przywileje modszego oficera? Ponadto, o czym Howard wspomnia onie, nie mia zbyt dobrego zdania o podporucznikach z nowego zacigu i nie chcia trafi do ich grona. Joy stwierdzia, e powinien jednak wystpi o awans. I tak Howard w czerwcu 1940 roku wstpi do OCTU - Officer Cadet Training Unit -jednostki szkolnej kadetw. Otrzymujc stopie oficerski, zoy prob o przydzia do Ox i Bucks - by zyty z Oksfordem i lubi ten puk. Po upywie dwch tygodni uwaa jednak, e popeni wielki bd. Ox i Bucks by dobrym prowincjonalnym pukiem", zasuonym w walkach o Bunker Hill, pod Nowym Orleanem, i Waterloo oraz podczas I wojny wiatowej. Poowa puku dopiero co powrcia z Indii. Wszyscy oficerowie wywodzili si z arystokracji. Snobistyczni, patrzyli z gry na czowieka pochodzcego z niszej warstwy spoecznej, ktry w dodatku pracowa wczeniej w policji. A to bolao.

Po dwch tygodniach zaciskania zbw Howard zadzwoni do Joy, mieszkajcej wwczas z rodzicami w Shropshire. - Lepiej si tu przeprowad - powiedzia -jest strasznie i potrze buj wsparcia, dugo nie wytrzymam. Joy obiecaa, e wkrtce przyjedzie. Nastpnego ranka Howard kierowa na placu apelowym musztr czterech pododdziaw. Jego onierze byli ju na tyle wyszkoleni, e potrafili sprawnie wykonywa skomplikowane zwroty. Kiedy rozkaza onierzom si rozej, zobaczy, e stoi za nim pukownik, ktry zapyta cicho: - Dlaczego nie sprowadzi pan tu ony, Howard?. W cigu tygodnia Joy znalaza mieszkanie w Oksfordzie, a John w kocu zdoby uznanie i sympati kolegw-oficerw. Niebawem awansowa na kapitana i obj dowdztwo nad kompani, ktr szkoli przez nastpny rok. Na pocztku 1942 roku dowiedzia si o decyzji przeksztacenia Ox i Bucks w formacj powietrznode-santow, jego batalion mia si sta jednostk szybowcow. Nikogo nie zmuszano do suby w wojskach powietrznodesantowych; kady z oficerw i onierzy mg uzyska przeniesienie do innego puku. Okoo 40 procent skorzystao z tej moliwoci. Kolejne 10 procent odrzucono na sprawdzianach fizycznych. Puk mia by formacj elitarn. Howard postanowi lepiej pozna swoich onierzy. Wally Parr wspomina: Pierwszego dnia cign ca cholern kompani na przegld. Patrzy na nas, my patrzylimy na niego i wszyscy wiedzieli, kto tu rzdzi". Howard zrezygnowa ze suby w piechocie, by zosta oficerem wojsk powietrznodesantowych. Po trzech tygodniach przydzielono mu kompani D. Wkrtce potem, w maju 1942 roku, uzyska awans na majora. Kompania D wywodzia si w poowie z Ox i Bucks, reszt za stanowili ochotnicy z rozmaitych rodzajw brytyjskich si zbrojnych. onierze pochodzili ze wszystkich zaktkw Wielkiej Brytanii i reprezentowali rne klasy spoeczne i profesje. czyo ich to, e byli modzi, przykadali si do szkolenia, palili si do walki - takich podopiecznych chciaby mie kady dowdca kompanii. Dowdcy poszczeglnych plutonw w kompanii Howarda rwnie trafili do wojska z rnych rodowisk. Dwaj z nich zgosili si

ochotniczo do suby jako studenci Cambridge, jeden ukoczy uniwersytet w Bristolu, a najstarszy, dwudziestoszecioletni porucznik Den Brotheridge, podobnie jak Howard awansowa od szeregowego. W istocie to Howard zarekomendowa Dena, wwczas jeszcze kaprala, do OCTU. Dowdcy innych plutonw pocztkowo spogldali na Dena troch z ukosa; jeden z nich wyjani: C, nie by jednym z nas". Den bowiem grywa w pik non, nie za w rugby czy kry-kieta. Jednak oficer natychmiast doda: Ale nie mona go byo nie polubi". Zastpc Howarda zosta kapitan Brian Priday. Mia metr osiemdziesit wzrostu, by spokojny, zrwnowaony i idealnie nadawa si na stanowisko zastpcy dowdcy kompanii. Priday i Howard od razu znaleli wsplny jzyk, do czego z pewnoci przyczyni si fakt, e ojciec tego pierwszego rwnie suy w policji w Oksfordzie. Sam Priday w cywilu sprzedawa samochody. Mia dwadziecia kilka lat. Porucznicy Tod Sweeney i Tony Hooper te ledwie przekroczyli dwudziestk. Podporucznik David Wood, dziewitnastolatek, dopiero co ukoczy OCTU. Wielkie nieba - pomyla Howard, gdy zameldowa si u niego on jest chyba troch za mody dla tych twardzieli z mojej kompanii. By jednak tak bystry i kipia entuzjazmem, e pomylaem: Co z niego zrobimy. Przydzieliem mu pluton modszych onierzy, daem do pomocy dowiadczonego podoficera i wietnie sobie poradzi". Sweeney tak opisuje siebie i pozostaych modszych oficerw: Bylimy nieodpowiedzialnymi modzikami, ycie traktowalimy lekko, cho toczya si wojna. John [Howard] by uzdolnionym i powanym dowdc, a my - szczeniakami, ktrych usiowa wyszkoli". Howard wydawa si zadowolony ze swojej kompanii, z oficerw, podoficerw i szeregowych, zwaszcza, e mia w oddziale tak wielu londyczykw. Tymczasem puk przenis si do Bulford. Kompani D zakwaterowano w budynku w pobliu koszar, ale oddzielnie. Od pocztku bylimy zdani sami na siebie" - powiedzia Howard. Chcia, aby onierze zyli si ze sob i stworzyli znakomit jednostk bojow. Z walk w Afryce Pnocnej von Luck wynis dobre wspomnienia. Dowodzi tam zmechanizowanym batalionem rozpoznawczym na skrajnej prawej (poudniowej) flance wojsk Rommla. Mia wic pewn

swobod, tak jak Brytyjczyk, ktry dowodzi jednostk po drugiej stronie frontu. Obydwaj oficerowie uzgodnili, e bd prowadzili cywilizowan wojn. Codziennie o 5.00 po poudniu dziaania przerywano; Brytyjczycy parzyli sobie herbat, a Niemcy kaw. Mniej wicej kwadrans po 5.00 von Luck i brytyjski dowdca nawizywali czno radiow. C - powiada von Luck - dzisiaj wzilimy do niewoli tego-to-a-tego, ma si dobrze, przesya pozdrowienia swojej matce i mwi, eby si nie martwia". Kiedy von Luck dowiedzia si, e jego brytyjscy adwersarze otrzymali miesiczny przydzia papierosw, zaproponowa wymian pojmanego oficera - dziedzica fortuny koncernu tytoniowego Players - na milion sztuk. Brytyjczyk przedstawi kontrofert: 600 tysicy papierosw. Von Luck wyrazi zgod. Jednake sam jeniec wyrazi szczere oburzenie z powodu tak niskiego okupu. Upar si, e jest wart co najmniej milion papierosw i odmwi wzicia udziau w wymianie. Pewnego wieczoru podekscytowany kapral Wehrmachtu zameldowa, e wanie ukrad brytyjsk ciarwk zaadowan misnymi konserwami i innymi specjaami. Von Luck spojrza na zegarek - mina 18.00 - i odrzek kapralowi, i trzeba bdzie zwrci ten up, gdy zosta zdobyty po 5.00 po poudniu. Kapral zaprotestowa: trwa przecie wojna, a poza tym onierze i tak rozdrapali ju wiktuay ze zdobycznej ciarwki. Wtedy von Luck zadzwoni do Rommla, swego mentora z akademii wojskowej. Powiedzia, e odnotowa podejrzane ruchy Brytyjczykw jeszcze dalej na poudniu i sdzi, i powinien wybra si na dwudniowy zwiad. Czy w tym czasie inny batalion mgby zaj jego dotychczasowe pozycje? Rommel si zgodzi. Tego wieczoru, o 17.30, Brytyjczycy - zgodnie z oczekiwaniami von Lucka - skradli dwie niemieckie ciarwki z zapasami. Heinz Hickman walczy w 1940 roku w Holandii, Belgii i Francji jako kanonier dziaa kalibru 88 mm. W 1941 roku wstpi ochotniczo po puku spadochronowego i otrzyma skierowanie do szkoy dla skoczkw w Spandau. W maju 1942 roku odbywa szkolenie. W tym czasie w Warszawie Werner Bk robi, co mg, by unikn powoania do niemieckiej armii, pracujc ze szczegln wydajnoci na tokarce. Helmut Romer z Berlina mia wtedy szesnacie lat i koczy rok szkolny.

Na mocie nad kanaem Caen nie byo jeszcze betonowych umocnie, stacjonowa tam tylko niewielki niemiecki garnizon. onierze okupanta dawali si mocno we znaki mieszkacom Benouville, Le Port i Ranville. Niemcy brali wszystko, co najlepsze, pacc za to prawie bezwartociowymi papierowymi frankami. Zabierali modych mczyzn do pracy przymusowej, uniemoliwiali podrowanie, wprowadzili godzin policyjn i rozstrzeliwali nieposusznych. W maju 1942 roku Gondree'owie zdecydowali, e nie mog si temu biernie przyglda. Georges wstpi do ruchu oporu. Otrzyma zadanie zbierania dla Brytyjczykw informacji o sytuacji w okolicy mostu. rdem tych informacji stay si prowadzone przez niemieckich onierzy rozmowy w kawiarni, podsuchiwane przez jego on. Gondree'owie wiedzieli, e jeli zostan przez Niemcw przyapani na wsppracy z podziemiem, to czekaj ich tortury, a potem szubienica. Mimo to dziaali nadal. W maju 1942 roku Jim Wallwork, chopak z Manchesteru, ktry jako dziewitnastolatek na ochotnika wstpi do wojska w marcu 1939 roku, rwnie przechodzi szkolenie. Ojciec Jima, artylerzysta z czasw I wojny wiatowej, poradzi mu: Rb, co chcesz, Jim, byleby tylko, na Boga, nie trafi do piechoty. Id do artylerii, do najwikszych dzia, jakie s, a jeli to moliwe - do armat kolejowych". Jim wyldowa jednak w piechocie i nudzi si jak mops, cho awansowa na sieranta. Prbowa zaatwi sobie przeniesienie do Krlewskich Si Powietrznych, ale storpedowa ten plan jego przeoony, ktry chcia zatrzyma Wallworka przy sobie. I wtedy, na pocztku 1942 roku, ogoszono zacig do puku pilotw szybowcowych. Jim skorzysta z okazji i wiosn znalaz si w Tilshead, w obozie treningowym na rwninach Salisbury. Byo dosy ciko - wspomina - sam musiaem dba o sprzt, czyci oporzdzenie, bra udzia w koszmarnych marszobiegach, musztrach i wszystkich tych bzdurach". Najbardziej jednak obawia si, jak zreszt wszyscy w puku, skrtu RTU", oznaczajcego Return To Unit, czyli powrt do (macierzystej) jednostki", nieask i blama. Jimowi jednak si udao utrzyma i w maju 1942 roku trafi do szkoy pilotau, gdzie uczy si lata na maych samolotach. Howardowi powikszaa si rodzina. Joy, ktra mieszkaa u krewnych koo Shrewsbury, bya w ciy. Dziecko miao przyj na wiat

pod koniec czerwca; w dwutygodniowym okresie przed porodem Howard by tak rozdraniony, e podkomendni woleli omija go z daleka. Wreszcie 12 lipca urodzi mu si syn - Terry. Kiedy wie o tym radosnym wydarzeniu dotara do Bulford, zorganizowano wielk popijaw. Howard, ktry podczas wojny stroni od alkoholu, eby da dobry przykad modym oficerom", teraz czyst whisky oblewa gwk dziecka". Upi si jak bk. W lipcu Howard otrzyma zadanie opracowania harmonogramu szkolenia. Z pocztku pooy nacisk na odpowiednie przeszkolenie swoich onierzy do zada typowych dla piechoty. Uczy celnego strzelania z karabinw, lekkich i rcznych kaemw, pistoletw, pan-cerzownic typu Piat i innej broni przeciwpancernej. Instruowa, jak i kiedy uywa rozmaitych typw granatw. Podstawowe uzbrojenie 30-osobowego plutonu szybowcowego stanowiy karabiny Enfield, pistolety maszynowe typu Sten, rczne karabiny maszynowe Bren, dwu- i trzycalowe modzierze oraz Piaty (pancerzownice do zwalczania czogw). Enfield by starym, lecz niezawodnym brytyjskim karabinem powtarzalnym. Jeden lub dwch ludzi w kadym z pododdziaw wypeniao funkcj snajperw, a ich karabiny byy wyposaone w optyczne celowniki. Sten to z kolei pistolet maszynowy kalibru 9 mm. Produkowano je masowo i uzbrojono w nie tysice onierzy - nie dlatego, e byy udan konstrukcj; byy po prostu tanie. Czsto si zacinay bd strzelay samoczynnie. W 1942 roku David Wood postrzeli Dena Brotheridge'a w nog ze swego Stena, zapomnia bowiem zabezpieczy bro. Brotheridge wyzdrowia i te wybra Stena. Bro ta waya zaledwie okoo trzech kilogramw, miaa tylko 75 centymetrw dugoci, strzelaa celnie na 50 metrw, a w jej magazynku znajdoway si 32 naboje. Pomimo wszelkich wad, Sten okazywa si niezwykle skuteczny i grony w starciach na bliskich dystansach - o ile tylko si nie zaci. Z Brena, rcznego karabinu maszynowego o ciarze nieco ponad 10 kilogramw - mona byo strzela z biodra, dwjnogu lub trjnonej podstawy. Zasig celnego ognia wynosi niespena 500 metrw, a szybkostrzelno dochodzia do 120 pociskw na minut. Kada druyna miaa jednego Brena; 30-nabojowe magazynki do kaemu nosili w niej wszyscy. Jeli chodzi o szybkostrzelno, niezawodno

i inne cechy, Bren ustpowa uniwersalnemu niemieckiemu kaemowi MG-34 i podobnie jak Sten nie mg si rwna z niemieckim Schmeisserem. Z rcznej pancerzownicy typu Piat strzelao si z ramienia. Bro ta miotaa ptorakilogramowe pociski, ktrych prdko pocztkowa wynosia okoo 100 metrw na sekund. Pocisk kumulacyjny eksplodowa pod wpywem uderzenia w cel. Teoretyczna skuteczna donono wynosia nieco poniej 100 metrw, ale onierze z kompanii D osigali celne trafienia z Piata tylko na dystansie do 50 metrw. Piaty nie zawsze byy celne i zacinay si. onierze niezbyt je lubili, cho nauczyli si nimi sprawnie posugiwa. Jedyn inn rczn broni przeciwpancern byy granaty typu Gammon - wybuchowy plastik, ktry rzucony, przylepia si do pancerza czogu, a nastpnie eksplodowa. Howard pooy zasadniczy nacisk na uczenie podwadnych byskawicznego reagowania. Byli jednostk desantu szybowcowego i w starciu z nieprzyjacielem musieli natychmiast podejmowa decyzje. Kompani D wyrniao jedno - sprawno fizyczna, do ktrej dowdca przykada wielk wag. Zaprawa onierzy Howarda bya czym niezwykym jak na standardy obowizujce w brytyjskiej armii. Wprawdzie cay puk szczyci si osigniciami w tym zakresie (jeden z oficerw kompanii B okrela siebie mianem fanatyka kultury fizycznej), ale wszystkich zdumiewa, a niektrych nawet troch niepokoi, realizowany przez Howarda program. Dla kompanii D dzie rozpoczyna si od 8-kilometrowego biegu przeajowego; dystans ten pokonywano w czasie od 35 do 40 minut. Potem onierze si przebierali, porzdkowali teren, jedli niadanie i spdzali reszt dnia na zaprawie fizycznej, zazwyczaj bardzo intensywnej. Pnym popoudniem ludzie Howarda zajmowali si uprawianiem rnych dyscyplin sportowych. Sam Howard najbardziej lubi konkurencje indywidualne, bieg na przeaj, pywanie i boks, jednak a do capstrzyku zajmowa swoich chopcw gr w pik non, rugby - wszystkim, co wymagao ruchu i aktywnoci. Dwa razy w miesicu Howard zabiera ca kompani na dwa, trzy dni w teren, gdzie wiczono pozorowan walk i spano pod goym niebem. Dziki forsownym marszom jego kompania wkrtce potrafia pokonywa pieszo znaczne odlegoci. Wally Parr zapewnia - a liczni weterani potwierdzaj jego sowa - e mogli przeby 40 kilometrw

w penym rynsztunku, z Brenami i modzierzami, w cigu piciu i p godziny. Po powrocie z takiego marszu, zgodnie z relacj Parra, odbywa si przegld, co tam si jado i czowiek mia do wyboru: gra w pik non albo bieg na przeaj". Wszyscy oficerowie, w tym Howard, dotrzymywali kroku szeregowym onierzom. Byli wysportowani i uwielbiali sportow rywalizacj. Wsplne treningi, rozgrywki oraz uczestnictwo w morderczych marszach tworzyo siln wi midzy oficerami a szeregowymi. David Wood by lubiany przez ludzi ze swojego plutonu i to samo mona powiedzie o Todzie Sweeneyu. Szczegln estym cieszy si jednak Brotheridge. Znakomity pikarz, jako byy kapral czu si wrd szeregowych jak u siebie w domu. Wieczorami przychodzi do koszar, siadywa na ku ordynansa, Billy'ego Graya, i dyskutowa z chopakami o futbolu, w tym czasie czyszczc swoje buty. Wally Parr nie moe zapomnie widoku brytyjskiego porucznika polerujcego sobie buty - podczas gdy ordynans lea na ku - i rozprawiajcego O Manchesterze United, West Ham i innych druynach pikarskich. Howardowi sen z powiek spdza problem nudy i monotonii w obozie, ktre miay wpyw na morale onierzy, i rozmyla nad sposobami urozmaicenia szkolenia. Problem ten nie dotyczy wycznie kompanii D; pod koniec lata 1942 roku genera Browning wysa cay puk na dwa miesice wspinaczki w hrabstwie Devonshire. Potem poleci, by puk odby drog powrotn - ponad dwustukilometrow - do Bulfort pieszo. Naturalnie, kompanie miay ze sob rywalizowa w tym osobliwym wycigu. Dwa pierwsze dni tego powrotu wypady w najgortsz por lata, z maszerujcych onierzy pot la si strumieniami. Pod koniec drugiego dnia ubagali, by pozwolono im zmieni umundurowanie na letnie. Pogoda jednak raptownie si zmienia i przez nastpne dwa dni musieli i lekko odziani w strugach zimnego, ulewnego deszczu. Howard maszerowa obok kolumny i ponagla swoich onierzy. Nis star oficersk lask z mosin gwk. Pisarz kompanijny i zarazem operator radionadajnika, kapral Tappenden, zapropono wa majorowi skorzystanie ze swojego roweru. - Nic z tych rzeczy -warkn Howard. - Prowadz swoj kompani. Na doniach mia otarcia od ciskania laski. Jednak maszerowa dalej.

Rankiem czwartego dnia, kiedy Howard zbudzi onierzy i rozkaza im stan w dwuszeregu, pod Wallym Parrem i jego przyjacielem Jackiem Baileyem ugiy si kolana. Nogi odmwiy im posuszestwa. Mimo to podnieli si i ruszyli w drog. - Stuknity dra - szeptali midzy sob onierze, gdy Howard podj marsz. - Stuknity, ambitny dra. Wykoczy nas wszystkich. A jednak wyruszyli za majorem. Do bazy wrcili wieczorem pitego dnia. Maszerowali w miarowym tempie 140 krokw na minut, piewajc gono Onward, Christian Soldiers. O p dnia wyprzedzili inne kompanie puku. Podczas marszu odpado tylko dwch ludzi Howarda - ze stu dwudziestu. (Laska majora zuya si jednak na tyle, e musia j wyrzuci). Wczeniej Howard poinformowa przez radionadajnik o tym, e zblia si do bazy wraz z kompani. Czekay na nich gorce natryski i posiek. Kiedy oficerowie kompanii zaczli si rozbiera pod prysznic, Howard poleci im ubra si z powrotem, skontrolowa stan stp swoich podwadnych, dopilnowa, by si starannie umyli, sprawdzi ilo i jako przygotowanych posikw oraz przeprowadzi inspekcj w koszarach. Do czasu, gdy oficerowie weszli wreszcie pod prysznice, caa ciepa woda zostaa ju zuyta; gdy zasiedli do stow, jedzenie zdyo ju ostygn. Jednak nikt nie poskary si na Howarda. Od tamtej pory -wspomina Howard - nie trzymalimy si sztywnego cyklu szkolenia". Pukownik da mu w tym wzgldzie wiksz swobod i zapewni rodki transportu. Howard zacz wozi swoj kompani do Southampton, Londynu czy Portsmouth, gdzie w zniszczonych przez bomby dzielnicach organizowa wiczenia w walkach ulicznych. Kompania D wiczya z ostr amunicj. Howard skompletowa ostatecznie doborow kompani.

3
D-DAY
Rok wczeniej
Na wiosn 1943 roku brytyjskie wojska powietrznodesantowe zostay podzielone na dwie dywizje. 1 Dywizja Powietrznodesantowa wyruszya do Afryki Pnocnej. 6 Dywizj (taka numeracja zostaa ustalona w celu zmylenia niemieckiego wywiadu) utworzono z oddziaw, ktre pozostay w metropolii, w tym kompanii D. Genera Richard Gale, znany wszystkim jako Windy" [czyli Wietrzny"; gale" oznacza po angielsku podmuch wiatru], obj dowdztwo 6 Dywizji Powietrznodesantowej. Ten postawny, pewny siebie, dowiadczony oficer, ktry wczeniej dowodzi 1 Brygad Spadochronow, mia w sobie co z korsarza i spor doz wyobrani. Dowdc 5 Brygady Spadochronowej zosta Nigel Poett, oficer Durham Light Infantry. Potnie zbudowany Poett nalea do dowdcw niezwykle skrupulatnych i drobiazgowych, kierowa walk bezporednio z linii frontu. Na czele 3 Brygady Spadochronowej stan James Hill, oficer puku Royal Fusiliers, odznaczony Orderem za Wybitn Sub (DSO) za udzia w kampanii pnocnoafrykaskiej. Kompania D wesza w skad 6 Brygady Powietrznodesantowej dowodzonej przez Hugha Kindersleya. Pod nadzorem Gale'a szkolenie przyspieszono. Kryy pogoski, e dywizja uczestniczy w przygotowaniach do inwazji na Francj. Gale, zarzdzajc manewry i wiczenia, chcia si przekona, na co sta dywizj i w jaki sposb mona wykorzysta jego onierzy w D-Day.

W COSSAC (Szefostwie Sztabu Naczelnego Dowdztwa Alianckiego) ju od roku planowano inwazj pod kierownictwem generaa Fredericka Morgana. Do wiosny 1943 roku Morgan i jego stratedzy wybrali na rejon inwazji wybrzee Normandii, na zachd od ujcia rzeki Orne. Kompania D i caa 6 Dywizja Powietrznodesantowa miaa osania lewe skrzydo si inwazyjnych, w tym brytyjsk 3 Dywizj ldujc na play Sword. Owa lewa flanka miaa kluczowe znaczenie dla powodzenia caej inwazji - dalej na wschd, za Hawrem i u ujcia Sekwany, Niemcy zgromadzili gros swoich si pancernych na zachodzie. Gdyby Rommel przerzuci czogi przez Sekwan, przeprawi si przez rzeki Dives i Orne, a nastpnie przeprowadzi zdecydowany kontratak na odsonite skrzydo 3 Dywizji, mia szans rozbi siy inwazyjne. Przerzucenie przez aliantw na przyczek czogw i artylerii do odparcia podobnego uderzenia nie mogo nastpi od razu. Morgan i jego sztabowcy, przeciwdziaajc temu zagroeniu, zaplanowali skierowanie 6 Dywizji Powietrznodesantowej w rejon midzy rzekami Orne i Dives. Po styczniu 1944 roku, kiedy Naczelne Dowdztwo Alianckich Ekspedycyjnych Si Zbrojnych (SHAEF) obj Eisenhower, a Montgomery stan na czele brytyjskiej 21 Grupy Armii, skupiajcej inwazyjne wojska ldowe, plan ten uleg wielu zmianom i korektom, z ktrych najistotniejsza polegaa na powikszeniu obszaru dziaania oraz liczebnoci pierwszego rzutu desantu z trzech do piciu dywizji. Ale jedna decyzja COSSAC pozostaa nie zmieniona: 6 Dywizja Powietrznodesantowa miaa operowa samodzielnie, na wschd od Orne, z zadaniem powstrzymania pancernych kontratakw nieprzyjaciela. Sposb wykonania tego zadania pozostawiono generaowi Gale'owi. Kompania D rozpocza szkolenie lotnicze na niewielkich szybowcach Waco. Howard koncentrowa si na zgraniu dziaa swoich zespow. Drzwi otwierano, gdy szybowiec podchodzi do ldowania; kiedy dotkn ziemi, onierze byli popdzani okrzykami: Jazda, rusza si!". Howard wci powtarza podkomendnym, e s jak szczury w puapce", dopki nie opuszcz szybowcw. Latanie w szybowcach dawao si ludziom we znaki, szczeglnie Howardowi. Genera Napier Crookenden napisa w ksice Drop Zone Normandy:

Poniewa szybowiec na kocu liny holowniczej posuwa si naprzd zrywami, gdy hol naprzemiennie napina si i rozlunia niewielu onierzy potrafio znie pgodzinny lot, nie dostajc mdoci. Podog szybko pokryway wymiociny, a ich widok wywoywa skurcze najmocniejszych odkw.

Howard nie potrafi przezwyciy atakw mdoci; wymiotowa podczas kadego z dwunastu treningowych lotw, w ktrych bra udzia. Na szczcie, w przeciwiestwie do choroby morskiej, tego rodzaju dolegliwo miaa krtkotrway przebieg i na ziemi bardzo szybko dochodzi do siebie. Ta drobna sabo Howarda staa si tematem onierskich artw, ktre zreszt daway tak potrzebne onierzom chwilowe odprenie. W koszarach dochodzio do rozmaitych incydentw. Wally Parr relacjonuje: Bya pnoc, spalimy, a tu nagle otwieraj si drzwi i wpada banda wrzeszczcych szajbusw z plutonu Sweeneya i nasze ka dosownie wylatuj w powietrze. Okazao si, e to wiczebne race, ktre oni rozrzucali po caym pomieszczeniu, na lewo i prawo, razem ze wiecami dymnymi. Tak si dawao upust nadmiarowi energii i silnej frustracji". Nuda szczeglnie drczya Parra, wwczas ju kaprala, dowodzcego snajperami. Ja, Billy Gray i jeszcze jeden go tak si nudzilimy pewnego wieczoru, e postanowilimy, dla zabawy, obrabowa magazyny NAAFI*. Czekalimy, a si ciemni, potem zasnlimy i zapomnielimy o pomyle, ale przebudzilimy si o 5.00 nad ranem i pomylelimy, co tam, do licha, moemy sprbowa i teraz. Wamalimy si do magazynu i zakosilimy mydo, proszek higieniczny i podobne rzeczy. Wrcilimy, rozsypalimy je na bruku i chodniku. Przyszed deszcz i wszystko zmy. Nigdy w yciu nie widziaem takiej piany". Za ten wybryk Howard zdegradowa Wally'ego Parra do stopnia szeregowego i wsadzi go na dwa tygodnie do aresztu. Billy Gray i w trzeci dostali po 28 dni paki. Przeoony Howarda, pukownik Mike Roberts, chcia odesa Parra do macierzystej jednostki. Howard zaoponowa, e to zbyt surowa
* NAAFI - Navy, Army and Air Force Institutes - organizacja zaopatrujca wojskowe jednostki brytyjskie [przyp. wyd.].

kara i wyjani Robertsowi: Parr to moe i szeregowy, ale jest prawdziwym onierzem, a na froncie szybko uzyska awans. To urodzony dowdca". Roberts pozwoli Howardowi zatrzyma Parra. Podobne wybryki zdarzay si wcale nierzadko. Howard nazywa czoowych rozrabiakw swoimi nicponiami" i mwi: Najwiksi nicponie okazali si najlepszymi onierzami w ogniu walki. W bitewnym chaosie czuli si jak ryby w wodzie. Niestety, wikszo z nich polega, bo byli porywczy i narwani". Ju 8 czerwca 1944, dwa dni po wejciu kompanii do akcji, Parrowi przywrcono stopie kaprala. Howard walczy z nud, zmuszajc onierzy do skrajnego wysiku fizycznego. Sam sobie nie udziela taryfy ulgowej. Byway dugie okresy, kiedy sypia zaledwie po dwie lub trzy godziny na dob, przygotowujc si do podejmowania szybkich decyzji w warunkach znuenia i wyczerpania umysowego. Howard postanowi te uczyni z kompanii D doskona bojow jednostk nocn. Wprawdzie nie wiedzia jeszcze, e wezm udzia w nocnym desancie, niemniej mia wiadomo, i za lini frontu przyjdzie im walczy rwnie noc. Czsto przypomina sobie zasyszane, krce w niemieckiej armii powiedzenie: Noc nie jest przyjacik czowieka". W armii brytyjskiej mwiono, e Niemiec nie lubi walczy w nocy". Szkopu w tym, i Brytyjczycy take za tym nie przepadali. Howard postanowi upora si z problemem walki w ciemnociach, czynic z nocy dzie. Stawia kompani na nogi o godzinie 20.00, bra onierzy na zapraw, prowadzi do stowki, a potem przez nastpne dwanacie godzin wiczyli na poligonie, doskonalili musztr, zajmowali si rutynow robot papierkow - sowem, wszystkim, co normalnie wykonuje si za dnia. Po 10.00 rano zapdza swych ludzi na plac sportowy, a o 13.00 odsya do koszar spa. O 20.00 procedura rozpoczynaa si na nowo: pobudka, forsowny bieg. Pocztkowo taki rozkad zaj utrzymywano przez tydzie; na pocztku 1944 roku, zgodnie ze wspomnieniami Parra, przez kilka tygodni, nieprzerwanych tygodni, zamiana nocy w dzie, a co pewien czas [Howard] wprowadza normalny tydzie". Na pytanie, czy przynioso to podany skutek, Parr odpowiada: Och, przywyklimy do tego, przyzwyczailimy si do dziaa nocnych, robienia wszystkiego po ciemku". Kompania D miaa coraz silniejsze poczucie niezalenoci i samodzielnoci. Sportowa pasja zaowocowaa, zgodnie z nadziejami

Howarda, rozbudzeniem zbiorowych ambicji. Jego onierze chcieli, by kompania D bya pierwsza we wszystkim i w istocie wygrywali pukowe zawody w boksie, pywaniu, biegach przeajowych, pice nonej i innych konkurencjach. Kiedy brygadier Kindersley wyrazi ochot zobaczenia wycigu najlepszych biegaczy w brygadzie, kompania D wystawia do tych zawodw dwudziestu uczestnikw i pitnastu z nich uplasowao si w pierwszej dwudziestce. Wedug Howarda, Kindersley skaka z tego powodu z radoci". By zaskarbi sobie takie uznanie, Howard i jego kompania pracowali dugo i ciko. W ostatecznym rozrachunku chodzio naturalnie o zwycistwo nad Niemcami, ale przecignicie innych kompanii w brygadzie take dawao satysfakcj. Kompania D pragna sta si najlepsz kompani szybowcow, gdy to dawao szans odegrania w walce historycznej roli. Nikt nie by w stanie odgadn, jaka ona bdzie, ale kady szeregowy domyla si, e Ministerstwo Wojny wydaje tyle pienidzy na tworzenie elitarnych formacji, bo ma zamiar wykorzysta je w inwazji. Rwnie oczywiste byo to, i wojska po-wietrznodesantowe zostan zrzucone na tyy wroga, e najambitniej-sze zadanie otrzyma najlepsza z kompanii. Ta wanie myl dodawaa skrzyde Howardowi i jego onierzom podczas dugich, wyczerpujcych miesicy dwuletniego szkolenia. Wszyscy bez wyjtku onierze kompanii zdawali sobie - wiadomie albo podwiadomie - spraw, e D-Day bdzie najwaniejszym dniem w ich yciu. Nic, co wydarzyo si wczeniej, nie mogo si z nim rwna, i nic potem nie bdzie miao takiej rangi. Kompania D dokadaa wic wszelkich stara, aeby uzyska prawo wejcia do akcji jako pierwsza. Wiosn 1943 roku Jim Wallwork ukoczy kurs pilotau szybowcowego, latajc gwnie na Hotspurach, przechodzc pomylnie surow selekcj, podczas ktrej odrzucono ponad dwie trzecie kandydatw. Nastpnie Wallworka oraz dwudziestu dziewiciu innych pilotw szybowcw skierowano do Brize Norton, starej bazy lotniczej, i tam zobaczylimy pierwszy szybowiec z podwoziem, Hors, i natychmiast si w nim zakochalimy". Szybowce typu Horsa byy produktem brytyjskiego przemysu. W grudniu 1940 roku Ministerstwo Lotnictwa, w zwizku z koniecznoci oszczdzania metali o znaczeniu strategicznym, zamwio

cakowicie drewniany szybowiec transportowy. Prototypy zbudowano w miejscu dzisiejszego lotniska Heathrow, a pi nastpnych -w zakadach Airspeed w Portsmouth, gdzie powstao te siedemset egzemplarzy seryjnych. Horsa by zapewne najbardziej drewnianym" statkiem powietrznym w dziejach lotnictwa; nawet tablice przyrzdw w kabinie pilotw wykonano z drewna. By to grnopat z kanciastym nosem" z pleksiglasu i staym podwoziem. Rozpito skrzyde wynosia 29 metrw, a dugo kaduba - nieco ponad 22 metry. Zaog tworzyo dwch pilotw, na pokad mona byo zabra dwudziestu omiu w peni uzbrojonych onierzy albo dwa jeepy lub haubic kalibru 75 mm i jednego jeepa. Tyle danych technicznych. Wallwork tak opisa moment, kiedy pierwszy raz zobaczy Hors: Przede wszystkim bylimy zdumieni rozmiarami tego szybowca. Przypomina wielk czarn wron. Kiedy po raz pierwszy weszlimy do rodka, zanim jeszcze wzlecielimy w powietrze i zaznajomilimy si z ukadem sterowniczym, zwrcilimy uwag na rozmiary klap i hamulcw aerodynamicznych. Zrobi na nas wraenie, szczeglnie, e to my mielimy nim lata". Fotele w kabinie pilotw byy ustawione obok siebie i bardzo due", a widoczno - znakomita. W kabinie znajdowa si podwjny zestaw oprzyrzdowania, identyczny dla obu pilotw. Wrd instrumentw pokadowych byy m.in. prdkociomierz, zakrtomierz, sztuczny horyzont, wskanik cinienia w instalacji pneumatycznej, kompas i wy-sokociomierz. Prowadzenie szybowca przypomina - zdaniem Wallworka - pilotowanie samolotu. Przyrzdy i wskaniki pokadowe s takie same, brakuje tylko wskanika obrotw silnika oraz wskanika temperatury. I sam silnik znajduje si sto metrw z przodu, kto inny nadzoruje jego prac". Szybowiec holowano na pojedynczej linie, umocowanej do zamka w nosie kaduba (Horsa MklI). Od samolotu holujcego wzdu liny holowniczej bieg kabel, umoliwiajc utrzymywanie cznoci telefonicznej midzy pilotem bombowca a zaog szybowca. W poowie wiosny Wallwork zosta jako jeden z pierwszych zakwalifikowany do grona pilotw szybowcw transportowych Horsa, a nastpnie przerzucono go do Afryki Pnocnej.
* * *

W marcu 1943 roku Rommel wezwa von Lucka do swojego sztabu w pobliu Benghazi. Po omwieniu spraw zwizanych z zaopatrzeniem, Rommel, ktry traktowa von Lucka jak swego drugiego syna, zabra go na przechadzk. Chcia z nim szczerze porozmawia. - Posuchaj - powiedzia - pewnego dnia wspomnisz moje sowa. Przegralimy t wojn. - Przecie wdarlimy si w gb Rosji -wykrzykn Luck. - Jeste my w Skandynawii, we Francji, na Bakanach, w Afryce Pnocnej. Jak moemy przegra? - Powiem ci - odrzek Rommel. - Dostalimy w skr pod Stalin gradem, stracimy Afryk wraz z czci najlepiej wyszkolonych si pancernych. Bez nich nie damy rady walczy. Jedyn rzecz, ktr moemy zrobi, to prosi o zawieszenie broni. Musimy skoczy t ca afer z ydami, zmieni podejcie do spraw religijnych i stara si o rozejm ju teraz, kiedy jeszcze mamy w rku jakie atuty. Rommel poleci von Luckowi uda si do kwatery gwnej Hitlera i baga Fuhrera o ewakuacj wojsk z Afryki. Sytuacja si Osi" w Afryce Pnocnej staa si beznadziejna, stwierdzi Rommel, ktry chcia ocali swj Afrika Korps. Von Luck polecia do kwatery Hitlera, ale rozmawia tylko z generaem Jodlem. Oznajmi on von Luckowi, e Fuhrer prowadzi wanie negocjacje polityczne z Rumunami i nie naley mu zawraca gowy kwestiami militarnymi. A poza tym - powiedzia Jodl - wcale nie planujemy odwrotu z Afryki Pnocnej". Von Luck ju nie wrci do Tunezji. Rommel odlecia do Europy, a formacje Afrika Korps ulegy rozbiciu i trafiy do niewoli. Przez nastpne p roku von Luck wykada w akademii wojskowej. Pn jesieni 1943 roku dosta przydzia do 21 Dywizji Pancernej w Bretanii, gdzie obj dowdztwo jednego z dwch pukw. Trafi tam na specjalne danie dowdcy dywizji, generaa majora Edgara Feuchtingera, ktry by blisko Hitlera i dostawa tych oficerw, o ktrych prosi. Feuchtinger wskrzesi 21 Dywizj Pancern (rozbit w Afryce Pnocnej). Jej oficerami byli wycznie weterani, gwnie z Afryki i frontu wschodniego, onierzami natomiast - ochotnicy; modzi, peni zapau do walki. Jednostka miaa peny stan - prawie 16 tysicy ludzi - i dysponowaa znakomitym sprztem, w tym najnowszymi czogami. Dziki inicjatywie majora Beckera,

oficera rezerwy i prawdziwego geniusza w sprawach sprztu, posiadaa te imponujc liczb dzia samobienych. Von Luck zaj si swoim pukiem. W wiczeniach kad nacisk na przygotowanie onierzy do walk nocnych. Pod koniec 1943 roku Rommel zosta dowdc niemieckiej Grupy Armii B", w skad ktrej wchodzia midzy innymi 7 Armia stacjonujca w Normandii i Bretanii. Przybycie obdarzonego siln osobowoci Rommla stao si tak potrzebnym zastrzykiem entuzjazmu dla onierzy budujcych Wa Atlantycki, ktry mia strzec od zachodu hitlerowskiej Fe-stung Europa. Nawet major Schmidt pilnujcy mostw na Orne zarazi si tym entuzjazmem. Zjawi si w Normandii kilka miesicy wczeniej i szybko przeobrazi si z fanatycznego nazisty w garnizonowego oficera korzystajcego z urokw ycia francuskiej prowincji. Nakaza swoim onierzom kopanie roww strzeleckich i schronw, a nawet budow stanowiska karabinu maszynowego. Wraz z objciem dowdztwa na Zachodzie przez Rommla tempo przygotowa obronnych znacznie wzroso, podobnie jak liczba staych fortyfikacji i umocnie polowych. W marcu 1944 roku zaog mostu wzmocnio dwch ludzi. Jednym z nich by Werner Bk, schwytany przez gestapo w Warszawie i skierowany na szeciotygodniowe przeszkolenie, na ktrym ledwie rozumia komendy wydawane przez niemieckich podoficerw. Potem trafi do 716 Dywizji Piechoty stacjonujcej na wybrzeu na pnoc od Caen. Drugi z przybyych, Helmut Romer, skoczy w Berlinie nauk, zosta powoany do wojska i take otrzyma przydzia do 716 Dywizji. W tym okresie Theresa Gondree urodzia creczk, siostrzyczk 6letniej Georgette. Heinz Hickman spdzi wiksz cz 1943 roku z broni w rku. Wzi udzia w kampanii sycylijskiej, potem walczy pod Salerno i Cassino. Pod Cassino jego puk ponis tak cikie straty, e musia zosta wycofany do Bolonii dla uzupenienia stanu. Zim 1943/1944 roku Hickman i jego puk spadochronowy - podobnie jak Howard wraz z ca kompani D oraz von Luck z 21 Dywizji Pancernej - kontynuowa intensywne szkolenie. W czerwcu Jim Wallwork znalaz si w Algierii, gdzie uczy si lata na amerykaskich szybowcach typu Waco Hadrian, ktre ldoway

na pozach i przewoziy siedemnastu onierzy desantu. Bya to konstrukcja trudna w pilotau i bardzo nie lubiana przez brytyjskich pilotw szybowcowych. Ci sami piloci zareagowali z radoci na wie, e Oliver Boland i kilku innych ma si uda do Anglii w celu sprowadzenia do Afryki Pnocnej paru szybowcw Horsa. Wallwork powiedzia swoim amerykaskim instruktorom: - Bdcie tu dzisiaj, to zobaczycie prawdziwy szybowiec. Dopiero si przekonacie. Wtedy nadlecia pierwszy Halifax z Hors. Zwracajc si do instruktora, Wallwork wrzasn: - Spjrz na to, cholerny Jankesie, oto prawdziwy samolot, prawdzi wy szybowiec, wszystko jak trzeba. Ale... niech mnie ziemia pochonie! Horsa odczepi hol, zatoczy w powietrzu uk, podszed do ldowania i zary nosem tak, e a mu odpad. Mona to sobie wyobrazi. A to by pierwszy szybowiec. C, nasi amerykascy przyjaciele mieli niezy ubaw". W dniu alianckiej inwazji na Sycyli Jim przewozi w Waco pewnego porucznika, dziesiciu piechurw i skrzyni z amunicj. Szybowiec holowali Amerykanie pilotujcy transportowe Dakoty - samoloty bez samouszczelniajcych si zbiornikw paliwa i osony z pancernych pyt. Mieli rozkaz unika za wszelk cen ognia artylerii przeciwlotniczej. Kiedy zbliyli si do linii brzegowej, a nieprzyjaciel zacz do nich strzela, wikszo z amerykaskich pilotw odrzucia hol i zawrcia ku morzu. W rezultacie a dwadziecia z dwudziestu czterech szybowcw nie dotaro do brzegu, a wielu onierzy desantu utono (po tym wydarzeniu John Howard zintensyfikowa trening pywacki swoich ludzi). Jim zaklina pilota swojej" Dakoty, by ten cign dalej. Pilot jednak nie pocign i zawrci w stron morza. Wykona nastpny nawrt i poleci Jimowi zejcie z holu, czego Jim nie usucha. Wallwork widzia, e brzeg znajduje si zbyt daleko i wrzasn: -Dalej! Dalej!. Potem nastpio trzecie podejcie i Jim po raz kolejny odmwi odrzucenia holu. Za czwart prb pilot Dakoty stwierdzi spokojnie, lecz stanowczo: - James, ja std zjedam. Musisz puci hol. Tym razem Jim nie mia wyjcia. I w istocie udao mu si wyldowa; szybowiec przelizn si po play, a potem po maym wyboistym poletku, do blisko gniazda woskiego karabinu maszynowego.

Wosi otworzyli ogie i wszyscy wyskoczylimy; wiedzielimy ju, e z szybowca trzeba si szybko wynosi". Jim skierowa w stron Wochw luf swojego Stena i pomyla: Dobra, dranie, zaraz dam wam popali". Nacisn spust, ale bez skutku. Sten si zaci. Na szczcie za pomoc Brena udao si ich unieszkodliwi. Gdy druyna desantowa zacza rozadunek szybowca, porucznik spyta Wallworka: - Gdzie my, u diaba, jestemy? Czy wiesz, gdzie wyldowalimy? - Waciwie, panie poruczniku - odpar Jim - myl, e nale si panu gratulacje. - Za co? - Sdz, e jest pan pierwszym alianckim oficerem, ktry zaata kowa mikkie podbrzusze Europy przez woski but. Dzi Wallwork utrzymuje, i kolejne naloty nad pla tak go skooway, e naprawd nie by pewien, czy wyldowa na waciwym kontynencie. Porucznik parskn tylko: - C, nie zastanawiaem si zbytnio nad tym. Pniej owej jesie ni Wallwork powrci do Anglii, by wzi udzia w operacji o krypto nimie Deadstick". Plan operacji opracowa genera Gale. Studiujc problemy taktyczne, stwierdzi, e najlepszy sposb zabezpieczenia lewej flanki play Sword polega na zniszczeniu przez spadochroniarzy mostw na rzece Dives i nastpnie skierowanie onierzy do obrony mostw w Ran-ville i Benouville nad rzek Orne i kanaem Caen. Bez tych mostw Niemcy nie mogli zagrozi lewemu skrzydu wojsk inwazyjnych. Jednake wysadzenie ich w powietrze oznaczaoby odcicie caej dywizji powietrznodesantowej na nieprzyjacielskim terytorium, pozbawienie jej naturalnych oson, silnego uzbrojenia przeciwpancernego czy te zapasw umoliwiajcych dusz walk. Tak wic mosty naleao uchwyci nie zniszczone. Gale wiedzia, e strzee ich niemiecki garnizon i e zostay one przygotowane do wysadzenia w powietrze. Spadochroniarze byli w stanie zdoby owe mosty, ale szansa opanowania ich w stanie nietknitym wydawaa si nika. Czas, potrzebny spadochroniarzom do zebrania si i zorganizowania ataku, umoliwiby Niemcom zniszczenie przepraw. Gale doszed zatem do wniosku, e jedyne rozwizanie polega na opanowaniu mostw nagym atakiem przez desant na szybowcach Horsa, ktre przewoziy po dwudziestu omiu onierzy. Co wicej, szybowce

byy bezgone, a w nocy prawie niewidoczne. Gale napisa w swoich wspomnieniach, e pomys takiego niespodziewanego szturmu przyszed mu do gowy, kiedy analizowa niemieckie desanty szybowcowe przeprowadzone na belgijski fort Eben Emael w 1940 roku i kana Koryncki w Grecji w 1941 roku. By przekonany, e dobrzy piloci szybowcowi i sprawna kompania desantu mog dokona podobnego wyczynu. Najwikszy problem polega na utrzymaniu mostw i odparciu nieprzyjacielskich kontratakw a do chwili nadejcia z odsiecz oddziaw spadochroniarzy. Gale postanowi odda kompani szybowcow pod komend brygadiera Poetta, poniewa to wanie jego brygada spadochroniarzy miaa dotrze jako pierwsza do szybowcw na ziemi. Wyjani brygadierowi: - Uchwycenie tych mostw w stanie nie naruszonym ma najwy sze znaczenie dla przebiegu dalszych dziaa. Skoro mosty zostay przygotowane do wysadzenia, to byskawiczne unieszkodliwienie ich obrony przez grup uderzeniow bdzie paskim pierwszym celem. Musi pan podj to ryzyko. Gale przedstawi te plan zaskakujcego uderzenia Kindersleyowi, ktrego spyta, kto w jego brygadzie jest najlepszym dowdc kompanii i mgby dokona takiego wyczynu. Kindersley odpar: - Sdz, e wszyscy moi onierze s wietni, ale mam wraenie, e najlepiej poradziby sobie Johnny Howard. Gale zarzdzi trzydniowe manewry. Kompania D dostaa zadanie opanowania trzech niewielkich mostw i utrzymania ich do chwili nadejcia wsparcia. Szturm przeprowadzono noc, na poligonie wyldowaa znaczna cz dywizji. onierze desantu szybowcowego przybyli do wyznaczonej strefy ldowania" na ciarwkach. Wszystko odbywao si pod okiem rozjemcw. Okoo godziny 23.00 kompania D, po krtkim starciu ze spadochroniarzami bronicymi przepraw, uchwycia mosty, zanim obrocy zdoali je zniszczy. Naprawd bilimy si pierwszorzdnie -wspomina Howard - cho uywano oczywicie lepej amunicji. Windy" Gale, Hugh Kindersley i Nigel Poett uwanie obserwowali przebieg wicze. Na odprawie 18 kwietnia Gale pochwali mostowy desant" kompanii D, szczeglnie wyrniajc werw" kompanii. By to oczywicie wielki komplement dla Howarda i jego ludzi, ale na tym si nie skoczyo. Pukownik Mike Roberts wezwa Howarda do swojego biura

i wstpnie zapozna go z planowan misj. Stwierdzi, e kompania D dostanie pewne bardzo wane zadanie do przeprowadzenia po rozpoczciu inwazji. Macie zdoby dwa nie naruszone mosty. Stoj one w odlegoci okoo 400 metrw od siebie i maj po 45 metrw dugoci". - Znajdziecie si w czowce wojsk inwazyjnych i z pewnoci b dziecie pierwszym brytyjskim pododdziaem, ktry wylduje na kon tynencie - doda. Roberts, ktry zwykle skrywa swoje uczucia, wydawa si gboko poruszony, gdy to mwi. Stwierdzi, e przydzielenie kompanii takiej misji to wielki, wielki zaszczyt dla Ox i Bucks. Wszelkie informacje na ten temat s oczywicie objte cis tajemnic wojskow - powiedzia dalej, a on sam przekaza je Howardowi tylko dlatego, i Gale szykuje nastpne, jeszcze wiksze manewry o nazwie Mush", ktre bd waciwie prb generaln przed desantem we Francji. Ponadto Gale postanowi wzmocni kompani D z czterech do szeciu plutonw. Roberts poleci Howardowi wybranie dwch dodatkowych plutonw z puku. Howard zdecydowa si na dwa plutony z kompanii B, z ktrych jednym dowodzi Sandy Smith, a drugim Dennis Fox. Obaj porucznicy, lubiani przez onierzy, niegdy studenci Cambridge, byli zapalonymi sportowcami, w wietnej formie fizycznej; kipieli modzieczym entuzjazmem. Howard poleci Brianowi Pridayowi zorganizowa im powitanie w nowej kompanii. Pewnego wieczoru Priday wycign Smitha i Foxa z kwater i zapyta ich w wielkim sekrecie. - Chcecie wzi udzia w maej bibce, ktr robimy? Nie mo emy wam nic zdradzi, poza tym, e czekaj was przenosiny do kompanii D. Smith i Fox wymienili spojrzenia. Obydwaj troch si nudzili w wojsku, nie przepadali za zawodowymi onierzami, szczeglnie nie znosili fanatykw. A John Howard mia w puku opini fanatyka. Co wicej, lubili ugania si za kobietami i dobrze si zabawi. Bylimy lekkoduchami, a ta banda oficerw z kompanii D wydawaa nam si miertelnie nudna. Sweeney, Brotheridge, Hooper, Priday, Wood... trzymalimy si z daleka od tej zgrai fanatykw. Swoj drog, oni te uwaali nas za postrzelecw". Jednak uczestnictwo w cile tajnej

misji byo pokus nie do odparcia. Ku swemu zdumieniu, szybko i bez kopotw dogadali si z nowymi kolegami. Kompania D otrzymaa jeszcze jedno wzmocnienie - trzydziestu saperw pod dowdztwem Jocka Neilsona. Nie tylko wchodzili oni w skad wojsk inynieryjnych, ale byli te spadochroniarzami. Howard wspomina, e kiedy si u niego zameldowali, wyrazili dosy jasno swoj opini na temat ldowania w szybowcach. Spadochroniarze i onierze oddziaw szybowcowych darz si nawzajem respektem, ale o ile wielu z nas chtnie weszoby do walki po skoku ze spadochronem, to chopakw od spadochroniarzy trudno byo zacign do boju w [szybowcach] Horsa". Przed wiczeniami Mush" kompania D dostaa dwutygodniowy urlop. Joy nieco wczeniej kupia may dom w Oksfordzie, gdzie John ujrza po raz pierwszy nowo narodzon creczk Penny. To wtedy wanie Howard schowa swj wyjciowy mundur i zabra dziecinny bucik Terry'ego. Joy ze miechem wspomina, e w roku 1940, gdy w Anglii obawiano si niemieckiej inwazji, John zostawi jej pistolet Luger i pouczy, jak si z nim obchodzi. W kwietniu 1944 roku po wyjedzie ma zauwaya, e wzi ze sob naboje. Dosza do wniosku, e uczyni to z obawy, i moe nie powrci, a ona z rozpaczy odbierze sobie ycie. Joy mieje si i mwi, e nie bya w stanie nawet podnie tego pistoletu, a co dopiero uy. Den Brotheridge take odwiedzi swoj Margaret, z ktr oeni si rok wczeniej; bya w sidmym miesicu ciy. Wally Parr pojecha do Irene do Londynu. Wikszo pozostaych chopakw take spotkaa si z rodzinami. Pod koniec kwietnia wszyscy stawili si z powrotem w Bulford. Cofnito do odwoania wszelkie przepustki i przeprowadzono manewry Mush". Kompania D miaa zaatakowa, zdoby i utrzyma most do momentu przybycia spadochroniarzy. W wiczeniach uczestniczyy wszystkie plutony oraz saperzy z kompanii. Przewieziono ich na miejsce wicze, potem pokonali pieszo kilkanacie kilometrw do wyznaczonej strefy ldowania, gdzie rozjemca nakaza im czeka na sygna oznaczajcy zebranie szykw po pozorowanym wyldowaniu. Znajdowali si zaledwie kilkaset kilometrw od mostu strzeonego przez polskich spadochroniarzy.

Na znak rozjemcy kompania D zacza si po cichu skrada w kierunku mostu. Tony Hooper jako pierwszy przedosta si przez zasieki z drutu kolczastego i wraz ze swoim plutonem popdzi ku mostowi. Rozjemcy oznajmili, e most wylecia w powietrze. Howard wspomina: Widziaem Tony'ego sprzeczajcego si zajadle na mocie ze zdenerwowanym rozjemc, ktry wykluczy go z akcji wraz z wikszoci jego plutonu. Niepocieszeni onierze obsiedli most ze zdjtymi hemami". Rozjemcy oznajmili, e rwnie pluton Sweeneya zosta wyeliminowany z wicze, gdy dosta si pod ogie plutonu Brotheridge'a. Sweeney istotnie nie rozpozna ludzi Brotheridge'a, gdy obie grupy skraday si w stron mostu. Howard wycign wnioski z tego dowiadczenia. wiczenia Mush" zaplanowano, chcc sprawdzi w praktyce plan uchwycenia mostw za liniami wroga. Ujawniy one pewne problemy, midzy innymi rozpoznawanie w ciemnociach. Ale przekonay Howarda oraz innych obserwujcych manewry dowdcw, e jeli tylko szybowce Horsa wylduj w odpowiednim miejscu, to przeprowadzenie zaskakujcego ataku jest moliwe. Klucz do powodzenia operacji znajdowa si w rkach pilotw. Dlatego wanie Jim Wallwork i inni z puku pilotw szybowcowych pracowali dzie i noc nad przygotowaniem operacji Deadstick". W kwietniu 1944 roku zorganizowano dla Gale'a wiczenia pokazowe pod kryptonimem Skylark", podczas ktrych szybowce Horsa wyldoway z wysokoci okoo 2000 metrw na niewielkim trjktnym polu. Kiedy wszystkie znalazy si ju bezpiecznie na ziemi, z zaroli wyonili si dowdca puku, pukownik George Chatteron, i genera Gale. Chatterona rozpieraa duma: - No i widzisz, Windy, mwiem ci, e moi chopcy w kadej chwili mog zrobi tak rzecz. Wallwork usysza t uwag i pomyla: Chciabym, eby tak byo, ale dopiero to zobaczymy". Aby jeszcze bardziej podnie kwalifikacje pilotw, Gale skierowa ich na wiczenia Deadstick". Szesnastu pilotw z puku pilotw szybowcowych, po dwch na kady szybowiec, ktry mia wej do akcji w D-Day, plus czterech rezerwowych, skierowano do Tarrent Rush-ton, na due lotnisko, gdzie stacjonoway dwa dywizjony Halifaxw

i dywizjon szybowcw Horsa. Pilotw szybowcowych traktowano z wielkimi honorami. Zakwaterowano ich w tzw. domkach Nissena (pcylindrycznych schronach z blachy falistej), znakomicie karmiono i przydzielono nawet kapitana - wszyscy piloci byli sierantami - ktry pilnowa, aby im niczego nie brakowao. Oliver Boland wspomina: Niezwykle o nas dbali. (...) W tamtym okresie bylimy uprzywilejowan grup w brytyjskiej armii". Pilotw przedstawiono zaogom bombowcw holowniczych - czego wczeniej nie praktykowano. Czonkowie tych zag rwnie kwaterowali w Tarrent Rushton i musieli pozna si z podopiecznymi". Tandemy pilotw szybowcowych wsppracoway podczas treningowych lotw z tymi samymi zaogami, z ktrymi mieli wyruszy w D-Day. Loty wiczebne w ramach Deadstick" byy piekielnie trudne. Pukownik Chatteron kaza pilotom ldowa w odlegoci okoo 400 metrw od lasku w ksztacie litery L. Trzy szybowce ldoway w miejscu osonitym lasem, a trzy pozostae po jego drugiej stronie. Obcione byy cementowymi pytami. Za dnia, podczas prostego dobiegu, nie przedstawiao to specjalnych trudnoci. Jednake wkrtce Chatteron wyda polecenie zwalniania holu na wysokoci ponad 2100 metrw i przeprowadzania w powietrzu innych manewrw. Naleao, posugujc si stoperem, wykona dwa lub trzy pene zwroty przed nalotem nad las. Z tym take piloci jako sobie radzili. Potem jednak Chatteron rozkaza naoy na okulary lotnicze pilotw kolorowe przesony, ktre pogarszay widoczno. Ostrzeg przy tym: Lepiej teraz nie oszukujcie, bo jak przyjdzie czas, bdziecie musieli zrobi to tak, jak naley". Wallwork zdziera jednak z twarzy gogle, gdy mia wraenie, e przeleci ldowisko. Ale z czasem zaczlimy gra uczciwie, wiedzc, e czeka nas co wanego". Na pocztku maja odbywali ju loty nocne, podchodzili do ldowania z wysokoci 2000 metrw w odlegoci ponad 11 kilometrw od lasu. Latali niezalenie od pogody. Co do sekundy wykonywali zalecone zwroty i zakrty. Przeprowadzili w sumie czterdzieci trzy loty treningowe, w tym ponad poow nocami. Byli gotowi do akcji.

4
D-DAY
Miesic wczeniej
Drugiego maja Howard zosta wezwany do Broadmore, tymczasowej kwatery gwnej Gale'a - starego wiejskiego domostwa, ze skrzypicymi schodami i niskimi stropami, w pobliu Milton na rwninie Salisbury. To nadzwyczaj pilnie strzeone miejsce otaczay zasieki z drutu kolczastego. Brygadier Poett poinformowa Howarda, kiedy ten zosta doprowadzony do jego biura, e kompani D wydzielono z puku Ox i Bucks i powierzono jej specjalne zadanie. Wrczy Ho-wardowi rozkazy opatrzone pieczci Bigot" i cile tajne" z dat 2 maja. Nakazyway one uchwycenie nie naruszonych mostw na rzece Orne oraz kanale Caen koo Benouville i Ranville i utrzymanie ich a do nadejcia odsieczy". Rozkazy zawieray take informacje o stanie i rozmieszczeniu wojsk nieprzyjaciela. Zaoga obydwu mostw skada si z okoo 50 onierzy", uzbrojonych w cztery do szeciu rcznych karabinw maszynowych, jedno lub dwa dziaa przeciwpancerne kalibru poniej 50 mm, a take w ciki karabin maszynowy. Betonowy schron znajduje si w trakcie budowy, a mosty s przygotowywane do wysadzenia". W okolicy stacjonowa batalion 736 puku grenadierw, ktry dysponowa omiomadwunastoma czogami i transportem motorowym. Co najmniej jedna niemiecka kompania miaa peni funkcj patrolu bojowego, gotowego do natychmiastowego zwiadu i wejcia do walki. Howard powinien oczekiwa, e nieprzyjaciel bdzie w stanie wysokiej gotowoci. Obsada mostu liczy si z moliwoci desantu,

a adunki wybuchowe mogy zosta ju rozmieszczone w przewidzianych miejscach". Czytajc ten rozkaz, Howard zastanawia si, jak genera Gale wyobraa sobie uchwycenie nie naruszonych mostw, przygotowanych do wysadzenia. Wystarczyo tylko uruchomi detonator i mosty wylec w powietrze. Sam Gale w swojej ksice z 1948 roku - The 6th Airborne Division in Normandy - pisze, co myla o tej sprawie:
Rozkazy s niejasne; pojawia si niepewno: czy nadszed ju odpowiedni moment, czy te naley zaczeka? Kto konkretnie odpowiada za nacinicie dwigni i wydanie rozkazu wysadzenia mostw? To stereotypowe pytania i na wtpliwociach, ktre mogy pojawi si w niemieckich gowach w krytycznej chwili, wsparem swj plan. Jednak moglimy liczy nie wicej ni na jedn tak chwil czy dwie. Atak na mosty musia wic spa niczym grom z jasnego nieba.

Rozkazy dla Howarda z 2 maja informoway, e pierwsze przyjd mu w sukurs jednostki 5 Brygady Spadochronowej, ktrych zrzut mia nastpi o godzinie 5.00 na pnoc od Ranville. Std powinny one ruszy naprzd i zaj pozycje obronne wok obydwu mostw". Rwnoczenie 3 Brygada Spadochronowa miaa wyldowa na zadrzewionych wzniesieniach na poudnie od lasu Le Mesnil. O 6.00 brytyjska 3 Dywizja Piechoty planowaa rozpoczcie desantu na zachd od Ouistreham, nacierajc ku Caen". 3 Dywizji przydzielono komandosw brygady lorda Lovata, ktrzy otrzymali zadanie posuwania si naprzd moliwie najszybciej, aeby nawiza czno pomidzy desantem na plaach a spadochroniarzami i onierzami oddziaw szybowcowych w okolicy mostw. Oczekiwano, e brygada komandosw zdoa zrealizowa to zadanie po godzinie 11.00. Howard oprcz swej kompanii D dysponowa dwoma plutonami z kompanii B, trzydziestoma saperami, skrzydem puku pilotw szybowcowych oraz szecioma szybowcami transportowymi Horsa. Rozkazy przekazane 2 maja przez Poetta daway te Howardowi oglne wytyczne dotyczce szykowanej akcji. Zdobycie mostw bdzie kluczowym punktem operacji, a jej powodzenie zaley w duym stopniu od zaskoczenia, szybkoci i impetu (...) O ile wikszo paskich si wylduje cao i bezpiecznie, nie

powinno by wikszych trudnoci ze zdobyciem mostw. Problemy mog wiza si z odpieraniem nieprzyjacielskich kontratakw na mosty a do nadejcia odsieczy". Poett konstatowa w swoim rozkazie, e naley oczekiwa kontrataku natychmiast po 1.00 w nocy", czyli w godzin po wyldowaniu. Ten [kontr]atak moe przypuci grupa bojowa w sile jednej kompanii na ciarwkach, wspierana omioma lub mniejsz liczb czogw, jednym bd dwoma dziaami zamontowanymi na ciarwkach - albo te piechota na ciarwkach bez wsparcia, lub [przybya na miejsce walki] pieszo". Kontruderzenie najprawdopodobniej nastpi z zachodu. Howard dosta polecenie zorganizowania pozycji obronnych niezwocznie po zajciu mostw, poniewa utrzymanie przepraw jest niezwykle wane i w tym celu naley utworzy may przyczek na zachodnim brzegu oraz strzec samych mostw. Mosty oraz przyczek od strony zachodniej trzeba utrzyma za wszelk cen". Rozkazy Poetta nie przewidyway jednake wycznie pasywnej obrony. Naley zakca i spowalnia rozwinicie si nieprzyjacielskiego kontrataku (...) za pomoc zaczepnych patroli. Ruchome patrole maj odgrywa rol ofensywn i mona do tego wyznaczy do jednej trzeciej uczestniczcych w walce onierzy. Pozostae dwie trzecie zostan uyte do statycznej obrony i byskawicznych kontruderze". Poett jasno te okreli rol saperw. Poleci Howardowi przydzieli im nastpujce zadania, uszeregowane pod wzgldem wanoci: unieszkodliwienie urzdze sucych do wysadzenia mostw; usunicie adunkw wybuchowych z komr na mocie; budowa promw i tratw przeprawowych". Obieca, e jedna z kompanii 7 batalionu spadochroniarzy z 5 Brygady Spadochronowej zostanie wysana na pomoc jak najszybciej po wyldowaniu brygady. Powinna dotrze do paskich pozycji do godziny 2.30 i znajdzie si pod pana komend a do przybycia dowdcy 7 batalionu spadochroniarzy". Poett podsumowa swoje rozkazy nastpujco: Szkolenie paskich onierzy zostanie uznane za kwesti priorytetow". Zachca Howarda do zadania specjalnych przydziaw zaopatrzeniowych i [dostpu do] placwek oraz urzdze treningowych" i obiecywa udzielenie wszelkiej moliwej pomocy".

Kiedy Howard zapozna si z tymi rozkazami, Poett doda, e nie zamierza wtrca si w przygotowania kompanii D do nagego uderzenia na mosty. Howard zosta obarczony podwjn odpowiedzialnoci: za opracowanie efektywnego programu szkolenia oraz sporzdzenie szczegowego planu uchwycenia mostw. Howard z trudem skrywa targajce nim uczucia. Oczywicie trudne zadania, ktre przed nim postawiono, niepokoiy go, mg sobie wyobrazi niekorzystny rozwj wydarze podczas akcji. A jednak by te podekscytowany i ogromnie dumny, e w D-Day to wanie jego kompania D miaa przetrze desantowi drog.

Poett da Howardowi zielon przepustk, ktra umoliwiaa wejcie do Broadmore o dowolnej porze. Nie pozwoli mu jednak zabra stamtd rozkazw, zdj lotniczych, map, notatek. Zabroni take informowa o misji kompanii D nawet swojego zastpc, Pridaya, oraz pozostaych oficerw. Po powrocie do Bulford Howard skoncentrowa si na szkoleniu. Za pomoc tamy oznakowa w terenie bieg rzeki i kanau, dwa mosty ponad nimi oraz wytyczy w rzeczywistej skali odlegoci pomidzy celami. Dniem i noc plutony wiczyy zdobywanie mostw - czasami pojedynczo, czasem po trzy plutony, czasem za wszystkie sze. Howard wyczuwa, e jego plan musi si odznacza przede wszystkim elastycznoci. Jeli tylko jeden szybowiec dotrze w poblie celu, wwczas jeden pluton musi przej zadania pozostaych piciu. Rwnoczenie nakazywa onierzom posugiwa si sygnaami gosowymi, przypominajc o fiasku wicze Mush". Po oddaniu pierwszego strzau mieli woa do siebie co si w pucach. Szybowiec nr 1 i jego desant dosta nazw Able, drugi - Baker, trzeci - Charley itd. Howard da od onierzy, by co chwila wykrzykiwali swoje pozycje - aby atwiej si nawzajem rozpoznawali oraz wywoali u Niemcw wraenie, i desant jest znacznie wikszy ni w rzeczywistoci. Te wszystkie wiczenia przeprowadzone na pozorowanych mostach i drogach dojazdowych utwierdziy Howarda w przekonaniu, e miay plan generaa Gale'a, przewidujcy ldowanie na terenie midzy mostami, jest suszny. Wprawdzie niezwykle maa strefa ldowania midzy rzek a kanaem wymuszaa rozdzielenie desantu: jedna grupa szybowcw musiaa ldowa zwrcona ku pnocy, czyli wybrzeu, a druga ku poudniu, w stron Caen. Ale miao to dwa plusy. Ldowanie midzy kanaem a rzek oznaczao desant blisko mostw i umoliwiao wzajemne wspieranie si plutonw. Tymczasem w Broadmore udostpniano Howardowi coraz wicej informacji wywiadowczych na temat sytuacji na obu mostach i w pobliskich wsiach, zbieranych przez Georges'a Gondree'a i pani Vion z ruchu oporu w Caen. Danych dostarczay take zdjcia lotnicze, wykonywane przez samoloty rozpoznawcze RAF-u. Howard otrzyma bardzo dokadny topograficzny szkic rejonu planowanej akcji.

Szkic wykonany przez Johna Howarda we wczesnym stadium przygotowa do akcji Pegasus", z zaznaczeniem rozmieszczenia plutonw w wypadku, gdyby wszystkie dotary do celu.

Poniej: Szkic topograficzny obydwu mostw z 17 maja 1944 roku. Zwraca uwag precyzja informacji dostarczonych przez francuski ruch oporu i alianckie samoloty rozpoznawcze. NEPTUN BIGOT - CILE TAJNE Kopia nr: 1 17 maja 1944
SZKIC TOPOGRAFICZNY MOSTW W BENOUVILLE 098748 I W RANVILLE 104746 1. Szkic - BENOUVILLE 098748

2. Opis kanau i bezporednich okolic

(a)

Nurt spokojny. Gboko wody 9 m, ale moe by regulowana luzami w OUISTREHAM. rednia szeroko 50 m. rednia wyso ko nadbrzea z ziemi i tucznia 2 m. Nad sam wod na niemal caej dugoci po obu stronach kanau przebiega droga z nawierzchni tuczniow. Na ZACHODNIM brze gu znajduje si linia kolejowa (jednotorowa). Oba brzegi kanau poronite topolami. Po obu stronach mostu kilka maych domw. (Wicej szczegw na makiecie). Szosa prowadzca do mostu biegnie po 3-5-metrowym nasypie, za pobiegajcym jej zalaniu podczas przypywu.

(b)

(c)

3. Opis mostu (a) Dugo czci nadwodnej 63 m, jednak po obu stronach znajduj si oddalone od brzegw o 16 m wsporniki.

(b) Most stalowy, kratowy, z mechanizmem podnoszcym ze wspornikami z cementu. Mechanizm kontrolny znajduje si w budce nad szos. Cakowita dugo mostu 63 m. Dugo fragmentu zwodzonego 30 m. Szeroko szosy 4 m; nawierzchnia asfaltowa i (na mocie) stalowa. (c) Wedug raportw most jest zaminowywany. (Przygotowywany do zniszczenia). 4. Obrona kanau
(a) ZACHODNI brzeg . Otwarte od gry stanowiska z kaemami wi-

doczne nad kanaem przy podjazdach do mostu z obu stron. Inne otwarte stanowiska kaemw 098748(2), 097748(2) i 096746.
(b) WSCHODNI brzeg. Na POUDNIE od szosy, blisko kanau znajduje

si koliste stanowisko o rednicy ok. 9 m, prawdopodobnie przy gotowane dla dziaa ppanc, jednak obiekt na tym stanowisku nie zosta zidentyfikowany jako dziao. 22 metry dalej na POUDNIE znajduje si kaem plot w wiey o wys. 2,5 m. (c) 55 m na PNOC od szosy, blisko kanau, s 3 otwarte stanowiska kaemw, oddalone od siebie o 4 m, zwrcone rzdem ku pnocnemu-wschodowi. Ok. 15 m na pn-wsch od tych stanowisk stoi betonowy schron lub bunkier o wymiarach ok. 6 x 5 m. (d) Nie dostrzeono zasiekw z drutu kolczastego.
(e) Istnieje moliwo uycia na kanale uzbrojonych barek i odzi, uzna

na jednak za mao prawdopodobn.

.............../5................

5.

Opis rzeki ORNE (a) rednia szeroko 52-80 m. Zmiany poziomu wody w rzece [w wyniku pyww] a do CAEN. rednia gboko 3 m. Maks. rnica poziomu wody podczas pyww w OUISTREHAM 5,3 m.

Maks. rnica poziomu wody podczas pyww w CAEN 2,6 m. Nadbrzee o wys. 1,4 m; botniste, o nachyleniu ok. 1:2.
(b) W CAEN znajduje si luza, ktra reguluje wody kanau kosztem

rzeki i dlatego prdko i gboko wd ulega znacznym waha niom. Szybko nurtu prawdopodobnie NIE przekracza 3 wzw [ok. 5,5 km/h].
(c) Grunt midzy rzek a kanaem jest bagnisty i poprzecinany liczny

mi rowami i kanalikami.
(d) Po obu stronach rzeki przez wikszy jej odcinek przebiega cieka

o szer. 2,5-3,5 m. 6. Opis mostu 104745 i bezporedniej okolicy. (a) Most jest dwuprzsowy, kratowy, wparty na centralnym betono wym filarze. Mechanizm obrotowy znajduje si nad filarem, po midzy dwigarami. Cakowita dugo mostu 115 m. 2 przsa na 33 m. Dopuszczalne obcienie 121. Szosa - 3 m asfaltu (6,5 m z chodnikami). Uwaa si, e mechanizm obrotowy mostu moe obecnie ju nie by sprawny. Zgodnie z meldunkami most jest przygotowany do wysadzenia. (b) Na POUDNIE od szosy i na ZACHD od rzeki znajduje si sad roz cigajcy si z PNOCY na POUDNIE. Na obu brzegach rzeki rosn w rzdach topole. Na WSCHD od rzeki i na POUDNIE od szosy znajduje si rwnolegle do rzeki, oddalony od jej koryta o ok. 45 m, pas gsto rosncych drzew. Na PNOC oraz na POUDNIE od szosy znajduje si kilka maych domw stojcych w ogrdkach i sadach. Szczegy: patrz makieta terenu. 7. Obrona na rz. ORNE (a) Na WSCHODNIM skraju i na POUDNIE od szosy stoi bunkier o wymiarach ok. 5 x 5 m. By moe znajduje si w nim bro ppanc, z gwnym polem ostrzau ku WSCHODOWI, wzdu szosy.

Niewielkie stanowisko kaemu plot przylega do tego bunkra od strony ZACHODNIEJ.

(b) Strona WSCHODNIA. Dwa otwarte stanowiska kaemw widoczne

na PNOCNEJ stronie szosy. (c) Zasiekw nie zauwaono.

(d) Dwie zapory drogowe (prawdopodobnie zwalone kody) le na

szosie w punktach 105745 i 106744. Maj WOJSKOWA POCZTA POLOWA 6 BRYGADA POWIETRZNODESANTOWA ANGLIA Broadmore DL

Pracownicy wywiadu mogli powiedzie Howardowi, kto w Benouville kolaboruje z Niemcami, a kto naley do podziemia; Georges Gond-ree zna troch jzyk angielski, a jego ona - niemiecki. Benouville ma 589 mieszkacw, wjtem jest niejaki M. Thomas, a w tamtejszej sieci elektrycznej pynie trjfazowy prd zmienny o napiciu 110/200 volt. Ostrzeono, e z dachu Chdteau de Benouville, trjkondygna-cyjnego budynku penicego funkcj szpitala pooniczego, w ktrym znajdowao si pitnacie ek i dwanacie sal, Niemcy mog trzyma pod ostrzaem znaczny obszar doliny nad rzek Orne. Howarda poinformowano te, e pani Vion, dyrektorka owego szpitala, stoi na czele miejscowego ruchu oporu. Bya ona do autokratyczn osob, uwaan za kogo w rodzaju pani na wsi". Ho-ward dowiedzia si nawet, e na widok Theresy Gondree wielu wieniakw odwracao wzrok, gdy podejrzenia wywoywa jej twardy akcent, a poza tym mieszkaa w pobliu niemieckiego posterunku i sprzedawaa okupantom piwo. Howard wiedzia take, i zaog mostu stanowi onierze 736 puku grenadierw z 716 Dywizji Piechoty. W dostarczonych mu przez wywiad materiaach z pieczci Bigot" wyczyta, e warto bojowa tej dywizji zostaa oceniona na 40 procent w walkach pozycyjnych i na 15 procent przy przejciu do kontrataku. Wyposaenie skada si w nieznanym stopniu ze [zdobycznej] broni francuskiej, brytyjskiej i polskiej". Ostatnie zdanie brzmiao: Niniejsze materiay

wywiadowcze naley spali natychmiast po przeczytaniu". (Howard nie zastosowa si do tej dyspozycji i zachowa dokument). Howardowi nie wolno byo zabiera z Broadmore zdj wykonanych przez rozpoznanie lotnicze, ale mg przyjeda o dowolnej porze i studiowa je na miejscu. Ludzie z RAF-u udostpnili mu urzdzenie stereograficzne, nadajce fotografiom trjwymiarowoci. Gdy Gale i Poett przegldali te zdjcia razem z Howardem, wci mu powtarzali, e musi zdoby mosty w cigu kilku minut, zanim zostan wysadzone w powietrze. Sukces, a nawet przetrwanie 6 Dywizji Powietrznodesantowej zaleay od utrzymania tych przepraw i uchronienia ich przed zniszczeniem. Na ile wartociowe i aktualne okazay si materiay wywiadowcze przedstawione Howardowi? Zasugiway na najwysz ocen. Brytyjczycy w czasie II wojny wiatowej byli najlepsi w zbieraniu i analizie danych wywiadowczych, wadze brytyjskie nie szczdziy wydatkw na wywiad. John Howard by jednym z tych, ktry z pracy wywiadu korzysta. Oto trzy przykady. Na pocztku maja Rommel, ktry przeprowadzi inspekcj obu mostw, poleci zbudowanie umocnionego stanowiska dla armaty przeciwpancernej i bunkra otoczonego zasiekami z drutu. Rozkaza te wykopanie wikszej liczby roww strzeleckich. Prace podjto natychmiast. Ju dwa dni pniej Howard dowiedzia si od RAF-u, e Szwab instaluje jakie podejrzane urzdzenia. Po tygodniu Gon-dree'owie przekazali przez pani Vion w Caen informacj - przesan przez brytyjski wywiad do Broadmore, skd trafia do Howarda - e na to stanowisko Niemcy cignli dziao przeciwpancerne, zamaskowali je, a take ukoczyli budow bunkra. W poowie maja niemiecka 21 Dywizja Pancerna zostaa przesunita z Bretanii do Normandii; 23 maja znalaza si w okolicy Caen; puk von Lucka zaj pozycje nieco na wschd od miasta. Ju 24 maja Howard wiedzia o przerzucie niemieckiej dywizji. Dwudziestego pitego maja do tego rejonu przerzucono te samodzielny puk spadochronowy Hickmana; Howard dowiedzia si o tym ju nazajutrz. Pracownicy wywiadu przygotowali makiet okolicy - model o wymiarach 4 na 4 metry. Howard okreli j mianem prawdziwego dziea sztuki, z odwzorowanymi wszystkimi budynkami, drzewami,

krzewami i rowami, okopami, ogrodzeniami itd." Na makiecie codziennie pojawiay si uzupenienia i zmiany, zgodnie z wynikami porannych lotw zwiadowczych. Pitnastego maja Schmidt rozkaza wyburzenie dwch budynkw nad kanaem; Howard ujrza t zmian na makiecie dzie pniej. Charakter wizyt Howarda w Broadmore w jakim stopniu oddawaa obiegowa nazwa tego miejsca - The Madhouse" (Dom wariatw"). Po przejciu licznych posterunkw, na ktrych musia pokazywa swoj zielon przepustk, spotyka zamylonych ludzi, spacerujcych wokoo budynku, rozwaajcych najwyraniej wprowadzane w ostatniej chwili zmiany w wanych planach". Pod koniec odprawy, ktra odbya si na pocztku maja, Poett powiedzia Howardowi: John, tu jest wszystko, co ci potrzebne. Musisz tylko zadzwoni". Howard zada wic dla swoich wicze na poligonie niemieckiej" obrony - onierzy ubranych w niemieckie mundury, uzbrojonych w niemieck bro oraz, o ile to moliwe, wykrzykujcej rozkazy po niemiecku. I rzeczywicie, dosta zdobyczne niemieckie karabiny, pistolety maszynowe i kaemy, niemieckie modzierze i rczne granaty, dziki czemu jego onierze zapoznali si dokadnie z ich obsug i parametrami. Kompania D otrzymywaa wszystko, co najlepsze - z wyjtkiem jedzenia. Posiki byy marne i, co gorsza, porcje byy za mae. Parr wspomina: Wikszo pienidzy z odu sza na wyerk. Zawsze byem godny. Trenowalimy tak ostro, e arcie, ktre nam serwowali, nie wystarczao. Nie pytalimy, co jest do jedzenia, po prostu wszystko od razu poykalimy. Tak wic zaraz po wypacie szlimy do kantyny i napychalimy odki. Tak, uzupenialimy nasz diet produktami kupowanymi za od, nie ma co do tego adnych wtpliwoci". Howard dawa w tym czasie swoim ludziom na poligonie niezy wycisk, jednak bez wzgldu na to, jaki rodzaj ldowania czy kierunek ataku obierano podczas wicze, zawsze byy one przeprowadzone na hipotetycznych mostach. Wydawao si to nadzwyczaj monotonne. Po okoo dziesiciu dniach zaj Howard zebra onierzy na placu i powiedzia: - Suchajcie, wiczymy, bo czeka nas specjalne zadanie. Nie wspomnia o inwazji - waciwie nie musia.

- Przekonacie si, e wiele wicze, ktre przeprowadzamy, jak zdobywanie pozorowanych mostw, ma z tym specjalnym zadaniem cisy zwizek. Jeeli ktry z was wypowie sowo mosty" po zajciach, a ja si o tym dowiem, to wykopi go z powrotem do macierzystej jednostki. (Mimo to Wally Parr ju nastpnego popoudnia oznajmi przez telefon swojej Irene, e podczas D-Day bd zdobywali mosty). Von Luck znalaz si wraz ze swoj jednostk na wschd od Caen, w rejonie midzy rzekami Dives a Orne. Planowa i wiczy dziaania obronne. Wyznaczy szlaki kontruderze ku przypuszczalnym rejonom zgrupowa alianckich wojsk inwazyjnych. Wytyczy miejsca na odpoczynek i uzupenianie paliwa, wyznaczy pododdziay kierujce ruchem drogowym, oznakowa objazdy, a przy szosach rozmieci baterie dzia przeciwlotniczych. Tymczasem Hickman uczestniczy w przygotowaniach do walki z desantem spadochronowym. Nawet major Schmidt, kierujcy bezporednio oson mostw, zabra si ostro do pracy. Nadzorowa roboty wykoczeniowe przy budowie bunkrw i zwizane z wbijaniem supw antyszybowcowych. Gond-ree'owie obserwowali te przygotowania i informowali na bieco pani Vion. Howard zwrci si z prob do topografw, aby na mapie Wielkiej Brytanii wyszukali dla niego miejsce, gdzie blisko siebie przepyway rzeka i kana, przecite jedn drog z mostami. Taki punkt znaleziono w pobliu Exeter. Howard uda si tam wraz z kompani i przez sze db, dniem i noc, atakowali" tamtejsze mosty. Miejscowa ludno patrzya ze zdumieniem, jak onierze nacieraj, rzucaj granaty, instaluj adunki wybuchowe, przechodz do walki wrcz i na cae gardo wykrzykuj: Able, Able czy Easy, Easy (hasa wywoawcze plutonw). Howard stara si odtworzy kady moliwy rozwj wypadkw - pomylne wyldowanie tylko jednego szybowca, optymalny przebieg ldowania i tuzin innych wariantw. Nauczy kadego z onierzy podstaw fachu saperskiego, a saperw instruowa, jak prowadzi dziaania w skadzie plutonw. Przygotowywa kadego z oficerw do ewentualnego przejcia, w razie koniecznoci, dowodzenia akcj.

Dokada te stara, by wszyscy jego podwadni nabrali wprawy w korzystaniu ze skadanych brezentowych odzi, zabieranych do akcji na wypadek, gdyby mosty ulegy zniszczeniu. Wedug Howarda wiczenia z odziami zawsze podnosiy morale", gdy kto zawsze wpada do wody". Miotanie granatw powodowao jednak pewne problemy. Granaty wrzucano do rzeki, aby mie wiee ryby na kolacj. Rada pobliskiego miasta zaprotestowaa przeciwko takim nielegalnym odowom. Jej czonkowie narzekali rwnie, e nieustanne przebieganie po mostach i uywanie granatw powanie osabia te konstrukcje. (W istocie stoj one nienaruszone do dzi). Jednemu z okolicznych mieszkacw w wyniku wybuchu granatu spado z dachu kilka dachwek. Zirytowany, uda si do Howarda. Ow odesa go do Pridaya, a ten z kolei wyda mu stosowny formularz, na podstawie ktrego gospodarz mia dosta nowe dachwki. Miesic pniej, siedzc w okopie w Normandii, Priday wybuchn nagle miechem. Akurat dostarczono polow poczt, a wrd niej znalaz si list do Pridaya - zdesperowany gospodarz chcia wiedzie, kiedy wreszcie naprawi mu uszkodzony dach. Po skoczeniu wicze Howard sporzdzi ostateczny plan. Jego gwnym punktem byo unieszkodliwienie bunkra, z rwnoczesnym przerzuceniem jednego z plutonw przez most na t stron szosy, po ktrej sta w schron. Naleao to osign bez wystrzau i bez alarmowania Niemcw. Bunkier odgrywa kluczow rol nie tylko ze wzgldu na swoj si ognia, lecz i dlatego, e wanie w nim znajdowao si urzdzenie detonujce, dziki ktremu Niemcy mogli wysadzi most w powietrze. Howard wyznaczy kilku onierzy z szybowca nr 1 (czyli z plutonu Brotheridge'a) do podejcia pod bunkier i wrzucenia do rodka granatw przez otwory strzelnicze. Przeciwlegy brzeg mia zosta opanowany przez Brotheridge'a prowadzcego pozostaych onierzy plutonu przez most. Byoby idealnie, gdyby dotar do poowy mostu w momencie, gdy granaty bd wrzucane do bunkra. Pluton Davida Wooda z szybowca nr 2 mia unieszkodliwi zewntrzn lini obrony - onierzy w transzejach i stanowisko karabinu maszynowego na wschodnim brzegu. Pluton Sandy'ego Smitha z szybowca nr 3 otrzyma zadanie przedarcia si przez most i wzmocnienia

plutonu Brotheridge'a. Podobny przebieg powinna mie akcja na mocie na rzece, przy czym Priday dotarby na miejsce w szybowcu nr 4 (z plutonem Hoopera), a plutony Foxa i Sweeneya w szybowcach nr 5 i 6. W kadym z szybowcw miao si znale po piciu z trzydziestu saperw pod komend kapitana R.K. Jocka Neilsona. Zadanie saperw polegao na byskawicznym podejciu do mostw, zejciu ku dwigarom, poprzecinaniu lontw, odszukaniu i unieszkodliwieniu adunkw wybuchowych. Tak przedstawia si plan Johna Howarda, ktry zaakceptowali jego zwierzchnicy. Howard do wyczerpania i do znudzenia wiczy realizacj planu w praktyce. Za kadym razem odkrywa jednak jakie niedopatrzenie. Pewnego dnia przerwa wiczenia i powiedzia, e jego zdaniem w akcji mog by potrzebni ochotnicy, ktrzy przepyn kana z Brenem i poprowadz ogie osonowy z flanki. Jak wspomina Howard: Chtnych do wypenienia tego niebezpiecznego zadania nie brakowao". Parr sam podnis rk, zanim jeszcze Howard zapyta o ochotnikw. Dowdca kompanii kaza Parrowi opuci rk, ten jednak nie ustpowa. - Dobra, Parr, o co chodzi? - Panie majorze - odrzek Parr - najlepiej pywaj Billy Gray i Charlie Gardner. Moe ich wyznaczy do tego zadania? - wietna myl, Parr - zgodzi si Howard. Przez reszt tygodnia Parr trzyma si z daleka od Graya i Gardnera. W ostatni wieczr w Exeter przed akcj Howard da swoim onierzom wolne. Rozeszli si po miejskich pubach. Doszo do bijatyk, wybito par okien. Do Howarda zadzwoni szef lokalnej policji; Howard i Priday wskoczyli do jeepa i pomknli do oddalonego o okoo pi kilometrw miasta. Kiedy przejedalimy przez most, zostalimy zatrzymani przez policj za przekroczenie prdkoci i dotarlimy na komend pod eskort". Howard wszed do gabinetu szefa komendy i powiedzia: - Jeeli znajdziecie porucznika Brotheridge'a, to on wam pomo e uspokoi onierzy. Nastpnie rozejrza si i zobaczy ordery, ktre jego rozmwca otrzyma za udzia w I wojnie wiatowej: Znaem ten typ facetw, wic wyjaniem mu, e to ostatnia noc przed akcj i e jako policjant

postpi wzorowo". Szef komendy wezwa wszystkich swoich ludzi, ktrzy odszukali onierzy i spokojnie odprowadzili ich do obozu. Brotheridge, ktrego Howard wysa do Exeter razem z onierzami, by ich uspokaja i mia na nich oko, take si upi. Jego dziecko miao przyj na wiat za niespena miesic; nie spodziewa si ujrze ony przed rozwizaniem i nie byo nikogo, kto mg mu przekaza radosn nowin o urodzinach dziecka. Odczuwa wprawdzie dum, e Howard wybra go, by poprowadzi 1 pluton, ale zdawa sobie spraw, i jako pierwszy z onierzy, ktrzy wejd na most, moe wraz z ca konstrukcj wylecie w powietrze. Chcc si wic cho na chwil wyzby takich myli, Brotheridge poszed pi ze swoimi sierantami. Howard odwiz go do obozu, a onierzy zaadowano na ciarwki. Ani mieszkacy Exeter ani lokalni policjanci nie wnieli adnych skarg. Pod koniec maja kompani D przeniesiono do Tarrent Rushton. W tej wielkiej pilnie strzeonej bazie, do ktrej nikt nie mg wej ani wyj bez przepustki, onierze kompanii poznali si z Jimem Wallworkiem, Johnem Ainsworthem, Oliverem Bolandem i innymi pilotami szybowcowymi. Howard z zadowoleniem zauway, e szybko przyjto ich w kompanii jako swoich", tak jak wczeniej saperw. Wkrtce po przyjedzie kompanii D do Tarrent Rushton stao si jasne, jak bardzo losy onierzy s uzalenione od kunsztu pilotw. Teraz Howard mg ju zaznajomi swoich ludzi z zadaniem. Plan akcji przedstawi najpierw oficerom, a nastpnie podoficerom i szeregowym. Howard wywiesi na cianach blaszanego baraku, w ktrym odbyway si odprawy, zdjcia lotnicze mostw stanowicych cel akcji. W baraku umieci te makiet obszaru. Kiedy mwi, oczy jego podkomendnych otwieray si coraz szerzej ze zdumienia - jako pierwsi z wojsk desantowych mieli postawi nog na francuskiej ziemi. Przy tym na tak maej strefie ldowania. Po zapoznaniu si z systemem niemieckiej obrony, byli jednak przekonani, e im si uda - jeeli tylko piloci wysadz ich bezpiecznie i blisko celu. Tymczasem piloci szybowcw koczyli wiczenia Deadstick". Ministerstwo Lotnictwa przygotowao oryginalny film. Z tysicy fotograficznych klatek stworzono uzupeniony komentarzem cykl obrazw

prezentujcych to, co piloci mieli zobaczy z kabin podczas lotw w D-Day. Ogldajc ten film, odnosio si wraenie, e siedzi si w kabinie i leci szybowcem" - wspomina Wallwork. Komentarz dotyczy wysokoci, prdkoci lotu i pooenia. Kiedy szybowiec schodzi z holu, czuo si wytracanie kilkuset metrw wysokoci i widziao si rosnce w oczach francuskie pola". Wyrwnanie lotu, zwrot, ponowny zwrot i wtedy pojawiay si mosty. Nastpowao podejcie do ldowania, kurs nie ulega ju zmianie i nagle wyaniaa si wiea mostu, coraz wiksza, wreszcie film si urywa, gdy szybowiec uderza o ziemi". Piloci mogli oglda ten film, kiedy tylko chcieli i ogldali go czsto. To byo zupenie fantastyczne - stwierdza Wallwork. - Nieocenione". Howard nieustannie wzywa na odprawy swoich onierzy, druynami i plutonami. Mogli o dowolnej porze przychodzi do baraku, studiowa mapy, fotografie i makiet, a take rozmawia o zadaniach poszczeglnych pododdziaw. Dwudziestego dziewitego maja zebra ca kompani i wyda zestawy rzeczy, ktre mogy si przyda w razie koniecznoci ucieczki przez okupowany kraj. Te rzeczy mocno kojarzyy si ze skautingiem" - mwi Howard. Metalowy pilnik do wszycia w wojskow kurtk, miedziany guzik do spodni z maym kompasem, jedwabny szalik z map Francji, pastylki oczyszczajce wod oraz franki. Te drobiazgi niesamowicie si podobay onierzom. Nigdy nie widziaem takiego entuzjazmu z powodu czego tak zwykego". Billy Gray pamita, e w cigu zaledwie dwch godzin przegra w karty i koci swoje francuskie pienidze. Tej nocy w Normandii von Luck prowadzi wiczenia przygotowujce do odparcia desantu poprzez byskawiczny kontratak. Idea bya zupenie jasna; gdyby nastpi desant, naleao niezwocznie przystpi do kontrnatarcia i zepchn nieprzyjaciela do morza" - wspomina von Luck. Owego dnia major Schmidt otrzyma grup robotnikw przymusowych z Organizacji Todta i kaza im kopa doy pod supy antydesantowe w miejscach, ktre uzna za prawdopodobne ldowiska szybowcw. Zacz od terenw wok mostw. Samych supw jeszcze nie dowieziono, ale spodziewano si ich lada dzie.
* * *

* *

Kiedy 30 maja Howard i onierze z kompanii D ujrzeli owe doy na zdjciach lotniczych, najpierw przysza im do gowy myl, e Niemcy odkryli ich plany. Kindersley zoy wizyt Howardowi, ktry by w podym nastroju. - Wiem o tych zdjciach, John - zacz Kindersley - ale nie ma si czym niepokoi. Howard podzieli si swoimi obawami: skoro RAF co rano wykonywa rozpoznanie lotnicze w tych samych rejonach, to Niemcy musieli si czego domyli; fotografowano przecie oba mosty majce by celem akcji kompanii D. - John - zamia si Kindersley - robilimy takie same zdjcia wszystkich mostw i celw od Zatoki Biskajskiej po Dunkierk. - Przypumy, e te supy zostan ustawione w doach, zanim wy ldujemy. Jak bdziemy mie szans? - spyta Howard. - Na to wanie liczymy, panie majorze - odrzek Wallwork. - Jak to? - C, na tym poletku bdzie nam troch za ciasno. Jest bardzo wskie, a w dodatku z jednej strony ogranicza je nasyp. Jak w niego uderzymy, to dopiero bdzie masakra. I tego obawiamy si najbar dziej. A supy najwyej poutrcaj szybowcom skrzyda, ktre s z cholernej sklejki - i znakomicie nas wyhamuj. Twarz Howarda si rozjania. - Racja - przyzna. - W takim razie zbierzmy kompani. Wezwa swoich onierzy, pozwoli im przez chwil ponarzeka na temat wspomnianych dow. Nastpnie poprosi Wallworka, aby powiedzia kompanii, e supy s wanie tym, czego im trzeba. Oprcz sprawy supw Wallworka niepokoia proba Howarda, by na miejscu akcji przebi dziobem Horsy zasieki z drutu kolczastego, co stanowio nie lada trudno dla pilota sterujcego nawet nie-obcionym szybowcem. A przecie szybowce miay by znacznie przecione, przewoc po trzydziestu ludzi z broni i amunicj, po dwie skadane odzie i ciki sprzt inynieryjny. Kady z onierzy dwiga prawie dziesi kilogramw amunicji, niektrzy prbowali wzi na wasn rk wicej. Wallwork oznajmi Howardowi, e dodatkowe obcienie jeszcze bardziej ograniczy sterowno Horsy i wyduy drog ldowania.

Howard poleci wic kapitanowi saperw Neilsonowi odcienie kadego z szybowcw, ten owiadczy jednak, e bezwzgldnie musi mie wszystkich swoich ludzi. Na szybowcach pozostawiono wic tylko po jednej odzi. Wallwork stwierdzi, e to nie wystarczy; kady z szybowcw naleao jeszcze odciy o trzysta kilogramw. Ostatecznie Howard podj trudn decyzj - kady z plutonw musia zostawi po dwch onierzy. Wykonanie tej decyzji powierzy dowdcom poszczeglnych plutonw. Billy Gray z plutonu Brothe-ridge'a wspomina: Wszyscy zaczlimy krzycze: Parr jest onaty, odrzumy Parra. Pozbdmy si Parra! Wally zaraz zacz si piekli, no i pozwolili mu zosta". Porucznicy dokonali wyboru. Nastpnego dnia, zgodnie z relacj Howarda, [odrzuceni] onierze przychodzili do mojego biura. Pewien twardy onierz wojsk powietrznodesantowych baga, paczc, eby go zostawi w zespole. Musz przyzna, e to by bardzo poruszajcy moment. Ta konieczno selekcji w ostatniej chwili bya dla nich straszna". Podczas jednej z odpraw kto zapyta Howarda: - Panie majorze, czy nie moemy zabra ze sob lekarza? Bdziemy tam zdani tylko na siebie. Howard stwierdzi, e to znakomity pomys i zapyta Poetta, czy moe wzi na akcj ochotnika z personelu medycznego dywizji. W ten sposb doktor John Vaughan doczy do kompanii D, cho oznaczao to konieczno odrzucenia jeszcze jednego onierza. Na szczcie tym razem wybra los: pewien szeregowy z plutonu Smitha skrci kostk podczas gry w pik non. Trzydziestego pierwszego maja Vaughan i Howard pojechali do Broadmoore. Howard jak zwykle jecha o wiele za szybko. Na miejscu zahamowa z piskiem opon tu przez brygadierem Poettem. Wyskoczy energicznie z jeepa, stan na baczno, dziarsko zasalutowa i wykrzykn: Panie generale, melduj si na rozkaz!". Tego samego wieczoru Smith i Fox wymknli si z Tarrent Rush-ton (aden z nich nie pamita, jak im si to udao) i w pobliskim hotelu umwili si na kolacj ze swoimi przyjacikami (zarwno posiek, jak i dziewczta zapamitali bardzo dobrze). Owego wieczoru Wallworkowi i pozostaym pilotom wydano specjalne rozkazy. Mwiy one, e na kontynencie nie bd podlega

adnym innym rozkazom, a po wykonaniu zadania wszelkimi dostpnymi rodkami lokomocji maj natychmiast powrci do Wielkiej Brytanii. Widnia na nich podpis Bernard Law Montgomery". Poett powiedzia Howardowi: - Cokolwiek zrobisz, John, nie puszczaj tych pilotw do walki. S zbyt cenni, eby ich straci. Przylij ich tutaj z powrotem. Trzeciego czerwca Howard otrzyma ostatni raport wywiadowczy. Major Schmidt skoczy przygotowanie pozycji obronnych: wzdu nadbrzey kanau wykopano rowy strzeleckie, sta bunkier i dziao przeciwpancerne. Obsada mostw skadaa si z okoo pidziesiciu onierzy, uzbrojonych midzy innymi w sze rcznych karabinw maszynowych, wspieranych przez jeden kaem przeciwlotniczy, armat przeciwpancern oraz ciki karabin maszynowy w osobnym schronie. Labirynt okopw i tuneli czy bunkry ze stanowiskami bojowymi. W celu zwikszenia pola ostrzau wyburzono nastpne zabudowania w okolicy. Przywiezione supy przeciwdesantowe najwyraniej nie zostay jeszcze ustawione. Tego dnia do Tarrent Rushton przyby sam Monty". Chcia obejrze szybowce i pozna osobicie Johna Howarda. Zna szczegy zaplanowanej operacji i pragn si dowiedzie, czy major Howard uwaa, e zdoa opanowa zaskakujcym atakiem oba mosty. Howard zapewni go, e zadanie zostanie wykonane. Na poegnanie Montgomery powiedzia: - Niech pan uchroni od mierci tylu chopcw, ilu si da. Wizyt zoy take genera Gale. Zebra wok siebie onierzy wojsk powietrznodesantowych i wygosi wzmacniajce ducha bojowego przemwienie. Jack Bailey zapamita z niego jedno stwierdzenie: obecnie Niemiec przypomina poch pann mod - niby wie, czego si spodziewa, ale nie wie, jakie to bdzie miao rozmiary". Czwarty czerwca mia by dniem wyjazdu. Kompania D bya w penej gotowoci. Popoudniem, gdy wszyscy, ubrani w polowe mundury, szykowali si do wejcia na pokad szybowcw, nadesza wiadomo o przesuniciu terminu akcji. W zasadzie mona si byo tego spodziewa, gdy wiay silne wiatry i pada ulewny deszcz, mimo to wiadomo ta wywoaa spore rozczarowanie. John Howard zanotowa

w swoim dzienniku: Zaamanie pogody - co za straszny pech. Jestem bardziej przybity, ni okazuj. Wiatr i deszcz, jak dugo to jeszcze potrwa? Im duej, tym lepiej si przygotuj Hunowie i tym wiksze ryzyko ustawienia zapr w strefie ldowania. Boe, prosz, niech si jutro przejani". Parr i jego kompani wybrali si w tej sytuacji do kina. Obejrzeli Stormy Weather z Len Horne i Fatsem Wallerem i film ten bardzo im si podoba. Oficerowie zebrali si w pokoju Davida Wooda i oprnili dwie butelki whisky. Den Brotheridge dwukrotnie wpad w przygnbienie, a Wood sysza, jak deklamuje wiersz zaczynajcy si od sw: Jeli przyjdzie mi zgin...". Wkrtce odzyska jednak pogod ducha. Nazajutrz rano, 5 czerwca, oficerowie i onierze dwukrotnie sprawdzili stan swojej broni. W poudnie dowiedzieli si, e decyzja zapada; mieli odpocz, zje i naoy mundury polowe. Posiek, ktry im dano, nie zawiera tuszczu, aby zredukowa ryzyko wystpienia choroby podczas lotu. Nikt nie zjad wiele. Wally Parr mwi: Myl, e po raz pierwszy od lat wszyscy odwracali si od arcia". Potem onierze usiedli i, wedug Parra, prbowali artowa, co jednak niezbyt si udawao". Po poudniu ciarwkami wyruszyli ku szybowcom. Kompania prezentowaa si doskonale. Kady z onierzy mia karabin, pistolet maszynowy Sten lub kaem typu Bren, po sze do dziewiciu granatw, po cztery zapasowe magazynki do Brenw. Niektrzy dwigali modzierze; na kady z plutonw przypada nadajnik radiowy, przypasany szelkami do piersi jednego z onierzy. Wszyscy poczernili sobie twarze opalonymi korkami. (Kiedy Parr poda zwglony korek Darky'emu" Bainesowi, jednemu z dwch czarnoskrych onierzy w kompanii, ten odpar: Chyba sobie daruj".) Wood zapamita, e wszyscy, oficerowie, podoficerowie i szeregowi byli tak obadowani, e kiedy kto si przewrci, nie mg wsta bez pomocy". (onierze, cznie z uzbrojeniem, wayli po 115 kg, zamiast 95 kg, co stanowio norm dla brytyjskich piechurw). Parr zawoa, e sam ich widok miertelnie wystraszy Niemcw. Kiedy ciarwki zmierzay w stron szybowcw, to-jak wspomina Billy Gray - kobiety ze sub pomocniczych i z zaopatrzenia stay

wzdu pasa startowego i zaleway si zami". onierzy w ciarwkach zapoznano z hasami. Na sygna rozpoznawczy wybrano V, a odzew -for Victory (za zwycistwo). Hasem oznaczajcym pomylne uchwycenie mostu na kanale byo Ham (szynka), mostu na rzece -Jam (dem). Sowo Jack oznaczao, e most na kanale zosta opanowany, lecz uleg zniszczeniu; Lard znaczyo to samo w odniesieniu do mostu na rzece. Tak wic Ham and Jam rwnao si penemu sukcesowi nagego ataku. onierzom kompanii D ten zwrot od razu przypad do gustu, a gdy tylko wysiedli z ciarwek, zaczli wymienia uciski doni i mwi przy tym: Ham and Jam, Ham and Jam. Howard przywoa ich do siebie. To by niezwyky widok. Drobniejsze chopaki wyranie si uginay pod ciarem dwiganego ekwipunku". Usiowa powiedzie co inspirujcego, ale jestem z natury sentymentalny, co, jak sdz, nie czyni ze mnie dobrego onierza. Przekonaem si, e strasznie trudno mi przyszo podzikowa tym chopakom. ciskao mnie w gardle". Ostatecznie Howard zrezygnowa z dodajcego skrzyde przemwienia i poleci podkomendnym zaj miejsca w szybowcach. Ale dopiero po tym, jak wszyscy oprnili pcherze. Na kadubie szybowca Wallworka Wally Parr napisa kred Lady Irene. Kiedy oficerowie zaczli wchodzi w lad za szeregowymi do rodka, ci ju zajmowali miejsca. Nagle jeden z szeregowych wybieg z szybowca i zacz ucieka. Pniej, w trakcie rozprawy sdu wojennego, wyjania, e nagle ogarno go przeczucie, i zginie w rozbitym szybowcu. Oficerowie weszli na pokad jako ostatni. Brotheridge podszed jeszcze do szybowca Smitha, ucisn mu rk i powiedzia: Do zobaczenia na mocie". Howard obszed kady z szybowcw, wymieni uciski doni z dowdcami plutonw. Powiedzia, e wanie rozmawia z dowdc dywizjonu Halifcxw, ktry go uspokoi: John, nie martw si o artyleri przeciwlotnicz. Przelecimy nad luk w obronie przeciwlotniczej nad Cabourgiem, tras wykorzystywan do przerzutu zaopatrzenia dla ruchu oporu oraz informacji i agentw". Wreszcie Howard, uzbrojony w pistolet i w Stena, wszed do swojego szybowca, zamkn drzwi i skin gow Wallworkowi. Wallwork

powiadomi pilota Halifcxa, e wszystko gotowe. Pierwszy z szybowcw wzbi si w powietrze 5 czerwca o godzinie 22.56, a nastpne w minutowych odstpach. W Vimont, na wschd od Caen, pukownik von Luck wanie wrci z wicze. Zjad kolacj i zabra si za papierkow robot. Tymczasem w Ranville major Schmidt siedzia przy winie w damskim towarzystwie. Na mocie nad kanaem szeregowy Bk pomyla z ulg, e pozostaa mu ju tylko godzina warty. W bunkrze szeregowy Romer jkn przez sen; wkrtce mia wsta i uda si na most. Sierant Heinz Hickman przejecha przez most i okaza dokumenty Bkowi. Jecha w stron wybrzea, skd mia zabra z posterunkw czterech modych onierzy. Gdy mija kawiarenk Gondree'w, aowa, e obowizuje godzina policyjna. Kiedy zajrza do tej kafejki i bardzo mu si w niej podobao. W mieszkaniu nad kawiarni Gondree'owie ukadali si do snu. Podobnie jak w Oksfordzie Joy Howard. W Londynie Irene Parr nie moga zasn. Do jej uszu dochodzi odlegy huk silnikw samolotw, potniejszy ni kiedykolwiek przedtem.

5
D-DAY
Od godziny 0.16 do 0.26
Wallwork stara si opanowa wielki drewniany szybowiec leccy w ciszy wzdu kanau, poniej linii widnokrgu, niezauwaalnie i bezszelestnie. Prbowa to robi w momencie, gdy Horsa przegraa swoj walk z si grawitacji. Wally Parr wyjrza przez otwarte drzwi kaduba: Boe Wszechmogcy, drzewa przemykay z szybkoci 150 kilometrw na godzin. Po prostu zamknem oczy i poczuem, jak ciskaj mi si wntrznoci". Wallwork mg ju dojrze zarysy mostu, przybliajc si w szybkim tempie ziemi, drzewa po lewej i bagniste bajoro po prawej. Na wprost przed sob widzia zasieki z drutu kolczastego. Szybowiec mkn zbyt szybko i pojawio si zagroenie, e zaryje w nasyp, po ktrym przebiegaa szosa. Wiedzia, e przyjdzie mu uy spadochronu hamujcego, lecz ta perspektywa napawaa go strachem: Bynajmniej nie przepadalimy za tym wynalazkiem. Wiedzielimy, e [spadochrony] s bardzo niebezpieczne, e to tylko nie przetestowane w warunkach bojowych zabawki". Jeli jednak mia zatrzyma szybowiec w por, to wypuszczenie spadochronu byo koniecznoci. Z drugiej strony mogo sta si i tak, e spadochron wyhamuje szybowiec za szybko i za daleko od celu. A Wallwork chcia wyldowa moliwie najbliej i, jeli zdoa, przebi zasieki nie dlatego, e wymaga tego Howard i nie dlatego, e byem szczeglnie odwany czy te znakomicie opanowaem sztuk pilotau. Nie chciaem po prostu, eby staranoway mnie nadlatujce szybowce nr 2 i 3". Gdy podwozie dotkno podoa, Wallwork wrzasn do Ainswor-tha: Teraz!". Ainsworth wcisn przycisk, spadochron si otworzy

i, u licha, unis ogon [szybowca] i zarylimy nosem". Szybowiec odbi si od ziemi, podskoczy, a wszystkie trzy koa podwozia odpady. A jednak spadochron nas powstrzyma, bardzo redukujc prdko, wic po dwch sekundach, albo jeszcze szybciej, zawoaem do Ainswortha: Zrzu balast. Ainsworth uruchomi dwigni, spadochrony odpady i sunlimy dalej z szybkoci okoo 100 kilometrw na godzin". Horsa ponownie uderzy o podoe, tym razem stykajc si z ziemi pozami. Z powodu tarcia o kamienie trysny setki iskier; Howard i pozostali pomyleli, e to Niemcy ich dostrzegli i strzelaj pociskami smugowymi. Nagle, jak wspomina Howard, nastpi niewyobraalny, piekielny oskot, potworne zderzenie". Przednia cz kaduba wbia si w zasieki z drutu kolczastego i rozpada. Wstrzs wyrzuci Wallworka i Ainswortha - wci przypa-sanych do swoich foteli, ktre oderway si od podogi - na zewntrz. Tak wic to oni jako pierwsi alianccy onierze dotknli stopami francuskiej ziemi. Tyle e obaj stracili przytomno. Wewntrz szybowca wszyscy onierze, saperzy oraz dowdca kompanii rwnie byli nieprzytomni. Howarda wyrzucio z siedzenia, mimo e przypi si pasami. Uderzy gow w belk w grnej czci kaduba; nokautujca sia wcisna mu hem gboko na uszy. Panowaa kompletna cisza, szeregowy Romer przechadzajcy si po mocie usysza wprawdzie huk i trzask, ale doszed do wniosku, e gdzie w pobliu spad fragment skrzyda bd usterzenia uszkodzonego brytyjskiego bombowca, co zdarzao si wcale nierzadko. Tak wic kompania D wyldowaa niezauwaona. Wallwork i Ainsworth posadzili szybowiec z pierwszym z plutonw dokadnie tam, gdzie powinni. By to z ich strony wielki wyczyn*. Jednake na razie wszyscy w szybowcu leeli nieprzytomni. Romer doszed do zachodniego skraju mostu i zawrci ku wschodniemu. Gdyby dostrzeg szybowiec, ktry utkn w odlegoci zaledwie czterdziestu metrw od wschodniego kraca mostu, gdyby wszcz alarm, a onierze Wehrmachtu w bunkrze z karabinem maszynowym ocknli si dostatecznie prdko, cay pluton zginby wewntrz Horsy.
* Marszaek lotnictwa Trafford Leigh-Mallory, dowodzcy alianckimi siami powietrznymi podczas inwazji w Normandii, uzna ich wyczyn za najwspanialszy popis kunsztu lotniczego podczas II wojny wiatowej.

onierzom w kadubie rozbitego szybowca wydawao si potem, e pozostawali nieprzytomni przed dugie minuty. Powoli otrzsali si z zamroczenia, na poy wiadomi swego zadania oraz tego, e ich ycie jest zagroone. Kady z nich mia wraenie, i w powrt do wiadomoci i odzyskiwanie sprawnoci trway rozpaczliwie dugo - wedug jednych co najmniej trzy minuty, zdaniem innych - nawet pi minut. W rzeczywistoci pozbierali si ju po upywie omiu do dziesiciu sekund. By to efekt wielu godzin, tygodni, miesicy i lat treningu. Zaowocowao wyborne przygotowanie fizyczne - wydostali si z wraka, odzyskali refleks, byli byskawicznie gotowi do dziaania. Tylko nieliczni bokserzy wagi cikiej powstaliby do walki po tak silnym ciosie. Odruchowo wydostali si z rumowiska, wyskakujc przez rozbity waz szybowca. Parrowi, Baileyowi, Grayowi i innym zdao si, e w owych chwilach panowa chaos, e wszyscy bezadnie deptali sobie po pitach - w istocie opucili rozbit Hors szybko i sprawnie. Howard sdzi, e oguch albo olep, a w kocu zsun z oczu hem i stwierdzi, i waciwie nic mu si nie stao. Odetchn z ulg i patrzy z satysfakcj, jak pluton nr 1 sprawnie opuszcza szybowiec. Ujrza majaczcy przed nim most i zniszczone zasieki pod stopami. Czu, e rozpiera go rado. Boe, wynagrod tym pilotom" - pomyla. Nikt nie wypowiedzia nawet sowa. Brotheridge przywoa skinieniem Baileya i szepn mu do ucha: Rusz swoich chopakw". Bailey i dwaj inni onierze mieli zadanie unieszkodliwienia karabinu maszynowego w bunkrze i natychmiast popdzili w jego kierunku. Brotheridge zebra reszt swojego plutonu, rzuci szeptem Chopcy, jazda" i puci si biegiem w stron mostu. W tej samej chwili, dokadnie minut po pierwszym szybowcu, zszed do ldowania szybowiec nr 2, pilotowany przez Olivera Bolanda. Bo-land widzia przed sob Hors Wallworka i nie chcc wjecha mu w tyek", rwnie postanowi uy spadochronu hamujcego. Raptownie wysun klapy i hamulce na skrzydach, zmuszajc swojHors do przyziemienia. Musia te gwatownie skrci, eby nie zderzy si z szybowcem Wallworka. W trakcie tego manewru rozbi ogon swej dwjki". Zatrzyma si na skraju stawu, troch wstrznity, ale

przytomny. Zawoa do ludzi na pokadzie: Jestemy na miejscu. Wypieprzajcie i rbcie to, za co wam pac!". Twarde ldowanie wyrzucio z szybowca dowdc plutonu, Davi-da Wooda. Wood mia ze sob wizk granatw, Stena i bagnet (bagnety naostrzyli jeszcze w Tarrent Rushton, gdy takie polecenie, nieco teatralne zdaniem niektrych ludzi z kompanii, wyda im Ho-ward). Cay pluton zebra si szybko wokoo dowdcy i Wood ruszy w stron Howarda czekajcego w pobliu, za oddzielajcym poletka ogrodzeniem. Howard i jego radiooperator przypadli do ziemi po strzale, oddanym w ich kierunku przez strzelca z okopw po drugiej stronie szosy. Howard szepn do Wooda: Zadanie numer trzy". Oznaczao to oczyszczenie z nieprzyjaciela okopw na pnocno-wschodnim skraju, za drog. Zgodnie z relacj Howarda, zupenie jak sfora spuszczonych ze smyczy psw pluton Wooda pody za nim i podj walk wrcz". Wtedy wyldowa szybowiec nr 3. Trjka", podobnie jak nr 1 i 2, wypucia spadochron hamujcy i wyldowaa na pozach z dononym hukiem. Doktor Vaughan, znajdujcy si na pokadzie tu za pilotami, dosownie wyfrun z kabiny. Pomyla wtedy, e musia by skoczonym gupcem, zgaszajc si na ochotnika do tych przekltych szybowcw. Spad na ziemi kilka metrw przed szybowcem, silnie oguszony - upyno niemal p godziny, zanim odzyska przytomno. Tu obok niego znalaz si porucznik Sandy Smith. Przeleciaem midzy dwoma pilotami, przez ca cholern kabin, wyrzucio mnie jak pocisk i wyldowaem przed szybowcem". By oszoomiony, uma-zany botem, zgubi gdzie swojego Stena i naprawd nie wiedziaem, co, do cikiej cholery, si dzieje". Kiedy pozbiera si nieco i przyklkn na kolanach, ujrza nad sob twarz jednego z dowdcw druyn ze swego plutonu, kaprala, ktry spyta cicho: Na co czekamy, panie poruczniku?". Wtedy - wspomina Smith - day o sobie zna efekty treningu". Stan na nogi, odebra Stena i pobieg w kierunku mostu. Szeciu jego ludzi nadal starao si wydosta z rozbitego szybowca, jeden uton w stawie - i bya to jedyna miertelna ofiara ldowania. Od pnocy upyno osiemnacie minut.
* * *

W burdelu w Benouville szeregowy Bk dopiero co rozwiza buty. Na mocie szeregowy Romer min si w poowie z drugim wartownikiem i szed ku wschodniemu kracowi. Tymczasem Brotheridge i jego ludzie spieszyli w stron nasypu. Gdy wystrzelona w kierunku Howarda kula zmcia cisz, Romer nagle ujrza dwudziestu dwch brytyjskich onierzy, ktrzy wyonili si jakby znikd, w ctkowa-nych kombinezonach i z groteskowo uczernionymi twarzami. Stwarzali niesamowite wraenie. Trzymali gotowe do strzau Steny, Breny i Enfieldy. Zbliali si miarowym krokiem do Romera, ktry byskawicznie oceni sytuacj. Odwrci si i zacz biec w kierunku zachodniego kraca mostu, krzyczc Spadochroniarze!", gdy mija drugiego wartownika. w wycign pistolet sygnaowy i wystrzeli rac. Brotheridge wpakowa w niego cay magazynek Stena. I tak poleg pierwszy Niemiec w obronie hitlerowskiej Festung Europa. Rwnoczenie Bailey i jego koledzy wrzucili granaty przez otwory strzelnicze do bunkra z karabinem maszynowym. Nastpi wybuch, a potem wypeza na zewntrz wielka chmura pyu i dymu. Gdy si rozwiaa, Bailey stwierdzi, e w rodku nikt nie przey. Przebieg przez most i zaj pozycj w pobliu kawiarni. Do tego czasu saperzy, ktrzy zaczli poszukiwa na mocie adunkw wybuchowych, przecili lonty i kable. Sierant Hickman, ktry jecha do Le Port, prawie dotar ju do skrzyowania i mia skrci w stron mostu, kiedy usysza seri wystrzelon przez Brotheridge'a ze Stena. Poleci kierowcy zatrzyma wz. Zorientowa si, e strzelano ze Stena - twierdzi, e Steny i Breny miay charakterystyczny odgos strzelania, zupenie inny ni niemiecka bro maszynowa. Hickman chwyci swojego Schmeissera i rozkaza dwm szeregowym zej na prawo od szosy wiodcej do mostu, a sam z dwoma onierzami pobieg na lewo. Okrzyk Romera, raca z pistoletu sygnaowego, wreszcie seria ze Stena postawiy na nogi niemieckich onierzy w stanowiskach karabinw maszynowych oraz w okopach po obu stronach mostu. Szeregowi, w wikszoci ludzie innych narodowoci, przymusowo wcieleni

do Wehrmachtu, zaczli ucieka. Podoficerowie, bdcy bez wyjtku rodowitymi Niemcami, otworzyli ogie z kaemw MG-34 i ze Schmeisserw. Brotheridge, ktry znalaz si ju niemal po drugiej stronie mostu, wyj z chlebaka granat i cisn w kierunku karabinu maszynowego po prawej. Dokadnie w tej samej chwili kula trafia go w szyj. Tu za nim bieg Billy Gray z Brenem przy biodrze. Billy take strzeli do wartownika, ktry wypali rac, a potem ostrzela niemieckie kaemy. Granat Brotheridge'a eksplodowa, niszczc jedno z nieprzyjacielskich stanowisk. Obsug drugiego karabinu maszynowego uciszy Bren Graya oraz ostrza z przeciwlegego brzegu. Gray zatrzyma si na pnocno-zachodnim kracu mostu. Brotheridge lea na rodku szosy. Inni onierze druyny wbiegali na most. By z nimi Willy Parr, u boku z Charlie Gardnerem. W poowie mostu Parr nagle przystan. Chcia krzykn haso plutonu Able, Able, ale ku swojemu przeraeniu stwierdzi, e jzyk przywar mi do podniebienia i nie mogem nawet splun. Zascho mi w ustach i uwiz w nich jzyk". Prby, by mimo wszystko krzykn, tylko pogorszyy spraw. Dawi si i zoci tak bardzo, e spurpurowia na twarzy, co byo wida nawet pod czernidem. W kocu z wielkim wysikiem przeama t niemoc i wrzasn z charakterystycznym akcentem londyskiej ulicy: WYACIE I WALCZCIE, WY TPE SUKINSYNY! Potem, zadowolony z siebie, zacz krzycze Ham and Jam, Ham and Jam! Pokona biegiem reszt drogi i skrci w lewo, ku schronom, z ktrymi mia si upora. Zza chmur wyoni si ksiyc. Sierant Hickman podczoga si na odlego 50 metrw od mostu. Dostrzeg nadcigajcy pluton nr 1 i a si wystraszyem, kiedy zobaczyem, jak nacieraj, jak strzelaj, w jaki sposb forsuj most. Nie jestem tchrzem, ale kiedy si widzi grup spadochroniarzy w akcji, to mona dosta pietra. Bya noc, widziaem spadochroniarza biegncego z Brenem, potem nastpnego ze Stenem, nie miaem si gdzie skry, byem sam z czterema modzikami, ktrzy nigdy nie wchali prochu, wic nie mogem na nich liczy. A potem pocignem za spust i strzeliem". Hickman strzela do Billy'ego Graya, ktry przeadowywa Brena na kracu mostu. Billy zaoy nowy magazynek i odpowiedzia

ogniem. Obydwaj strzelali z biodra i celowali troch za wysoko; serie przeleciay ponad ich gowami. Hickman wymieni magazynek w Schmeisserze i zacz ostrzeliwa most, a Billy poszuka schronienia w pobliskiej stodole. Gdy tylko znalaz si w rodku, opar swojego Brena o cian i oprni pcherz. Tymczasem Hickmanowi wyczerpaa si amunicja. By wcieky z powodu postawy obsady mostu, ktra prawie nie podejmowaa walki. Gardzi takimi onierzami: Wygodnie im si yo w te wszystkie lata wojny we Francji. Nigdy nie byli w niebezpieczestwie, penili tylko sub wartownicz", Brytyjczycy, zdaniem Hickmana, przyapali ich picych". Hickman postanowi wydosta si z tego pieka. Da znak swoim szeregowym; wraz z nimi wsiad do wozu i pospieszy w stron Caen okrn drog ku sztabowi, ktry stacjonowa zaledwie o kilka kilometrw w linii prostej - na wschd od mostu. Przejechanie tej trasy, pokonywanej zwykle w dziesi czy pitnacie minut, zajo mu a sze godzin (musia objecha take zbombardowane Caen), a gdy wreszcie dotar do celu, by zameldowa o wyldowaniu nieprzyjacielskich wojsk powietrznodesantowych, jego major ju od dawna o tym wiedzia. Kiedy Hickman skierowa si do wozu, Smith przebieg po wskim chodniku po poudniowej stronie mostu, rozdraniony bardziej ni zwykle, gdy podczas ldowania szybowca skrci nog w kolanie. Ludzie Brotheridge'a rzucali granaty i strzelali; Niemcy odpowiadali sporadycznym ogniem. Kiedy Smith dotar na drug stron, dostrzeg Niemca szykujcego si do cinicia w jego stron granatu zaczepnego. Niemiec wychyli si zza niskiego murka przed frontem kawiarni i wtedy Smith poczstowa go seri ze swojego Stena. Martwy onierz przewali si przez mur; rwnoczenie eksplodowa granat. Kapral podbieg do Smitha i zapyta, czy wszystko w porzdku. Wtedy dopiero zauway dziury w swojej kurtce i spodniach. Potem spojrza na nadgarstek, na ktrym w otwartej ranie zobaczy ko. Jego pierwsz myl byo: Chryste, nie bd ju mg gra w krykie-ta". O dziwo, jego palce pozostay sprawne i mg nadal naciska spust. Odgosy walki przebudziy Georges'a Gondree'a. Zbliy si na czworakach do okna i ostronie wyjrza na zewntrz. W tym samym momencie Smith oderwa wzrok od swojego nadgarstka i dojrza gow

Gondree'a; wycelowa w okno luf Stena i puci seri. Mierzy za wysoko, wic pociski roztrzaskay tylko szyb i utkwiy w drewnianych belkach, nie czynic krzywdy Gondree'owi, ktry pospiesznie si cofn, a potem sprowadzi on z crkami do piwnicy. Kiedy szeregowy Bk usysza pierwsze strzay, wcign spodnie i zasznurowa buty, zapi koszul, chwyci karabin i wybieg z burdelu na ulic. Jego towarzysz ju tam by; razem popdzili w kierunku skrzyowania. Widzc wymian ognia, natychmiast zawrcili i przebiegli przez Benouville szos wiodc do Caen. Gdy zabrako im tchu, przystanli, wystrzelali w powietrze ca posiadan amunicj i zawrcili do Benouville, aby tam zameldowa, e na mocie s brytyjscy onierze, a oni sami zuyli w walce wszystkie naboje. Dziewitnacie minut po pnocy brygadier Poett wyldowa na ziemi jako pierwszy ze spadochroniarzy. Po mikkim ldowaniu wyplta si z uprzy, rozejrza wok i stwierdzi, e nie wie, gdzie waciwie si znalaz. Punkt orientacyjny miaa stanowi wiea kocioa w Ranville, ale Poett wyldowa w zagbieniu terenu na polu zboa i nie mg jej dostrzec. Nie widzia te swoich onierzy. Rozglda si za nimi, zwaszcza za radiooperatorem, kiedy dosysza wystrzelon przez Brotheridge'a seri ze Stena. Ruszy wic w kierunku, z ktrego dobieg odgos strzaw, idc na tyle szybko, na ile na to pozwalao wysokie zboe. Po drodze napotka jednego z szeregowych z desantu. W Anglii, o godzinie 0.20, bombowiec Stirling z kapitanem Richar-dem Toddem na pokadzie obra kurs na kana La Manche. Dwudziestoczteroletni Todd zrezygnowa z obiecujcej kariery aktorskiej i wstpi do wojsk spadochronowych. Po otrzymaniu stopnia oficerskiego na pocztku 1941 roku trafi do 7 batalionu 5 Brygady 1 Dywizji Powietrznodesantowej. Dowdca jego batalionu, pukownik Jeffrey Pine Coffin, lecia w tej samej grupie Stirlingw - spadochroniarze wyruszyli nad kontynent, aby wzmocni pododdzia majcy nagym atakiem opanowa most na tyach wroga. Todd powinien lecie w Stirlingu nr 36, gdy jednak jego grupa zeskoczya z ciarwki i zacza si gramoli do samolotu, pewien starszy rang oficer RAF-u stwierdzi, e leci z nimi, a bombowiec

wystartuje nad Francj jako pierwszy. Sabo zaprotestowaem - opowiada Todd - mielimy wasny wypracowany plan, nasz plan skokw, no, ale nie mona si sprzecza z kim wyszym stopniem. I miaem sporo szczcia, bo pierwszych dwadziecia samolotw wykorzystao element zaskoczenia, a kiedy znalazem si ju na ziemi i patrzyem, jak nadlatuj nastpne maszyny, to widziaem, e od trzydziestej w gr zostay zestrzelone. Ta, ktr miaem pocztkowo lecie, te spada. Wszyscy w niej zginli, wic tamtej nocy dopisao mi szczcie". O godzinie 0.20 Fox bez wikszych kopotw wyldowa ze swoim plutonem okoo 300 metrw od mostu na rzece. Wedug Foxa prawdziwym liderem plutonu by sierant Wagger Thornton: To by wspaniay czowiek. W koszarach cichy, spokojny, bezkonfliktowy podoficer, ktry rwnie czsto sam zamiata pomieszczenia jak onierze, za to w boju niezrwnany. On w praktyce dowodzi plutonem. Ja byem tylko figurantem i na dobr spraw robiem to, co mi kaza". Kiedy wyldowali, a Fox nie mg si upora z otwarciem drzwi w kadubie szybowca, Thornton pokaza mu, jak to zrobi. Po opuszczeniu szybowca uformowali szyki, jeden z kaprali mia poprowadzi pierwsz druyn, a Fox wyruszy za nim z dwiema pozostaymi. Ale kapral sta w miejscu jak zaklty - powiedzia, e widzi daleko przed sob kogo z karabinem maszynowym. - Do diaba z tym - stwierdzi Fox - przebijamy si. Mimo to kapral nadal si nie rusza. Wwczas Fox sam si wystraszy. Seria z MG-34 przykua wszystkich do ziemi. I wtedy - wspomina Fox - drogi stary Thornton, szybki jak zwykle, ustawi modzierz i strzeli z niego; by to pikny strza, trafienie prosto w tamten karabin maszynowy. Popdzilimy w stron mostu, a chopaki wrzeszczay Easy, Easy [haso rozpoznawcze plutonu]". Z porucznikiem Foxem na czele dotarli nad wschodni brzeg. Przeciwnik nie stawia oporu - strae ucieky po strzale z modzierza. Gdy Fox upaja si przedwczenie sukcesem, podszed do niego Thornton i powiedzia, e ustawi na mocie Brena, aby zapewni oson czoowej grupie. Zasugerowa, e moe lepiej rozdzieli onierzy,

ktrzy stercz w gromadzie na skraju mostu. Fox przyzna mu racj i rozkaza si rozej. O godzinie 0.21 szybowiec Sweeneya podchodzi do ldowania. - Powodzenia, chopcy. Nie zapominajcie, e jak tylko wylduje my, trzeba wyskoczy i nie marudzi - zawoa Sweeney. Wtedy usysza, jak pilot szybowca zakl: - Och, niech to diabli. Horsa zniy si ku ziemi szybciej ni sobie tego yczy pilot. Mimo to samo ldowanie przebiego gadko. - Przykro mi, ale wyldowaem o jakie 350 metrw od zapla nowanego miejsca - powiedzia pilot, odwracajc si do Sweeneya. W rzeczywistoci od owego miejsca dzielia ich dwukrotnie wiksza odlego. Opuszczenie szybowca nie przysporzyo problemw. Sweeney zebra pluton i narzuci tempo marszu. Ju w chwil potem wpad do rowu melioracyjnego i przemk do suchej nitki. Wygrzeba si szybko i ruszy naprzd jeszcze szybciej. Gdy dotar z onierzami do mostu, wbiegajc na niego, krzyczeli co tchu Fox, Fox, Fox". Poniewa nieprzyjaciel nie stawia oporu, Sweeney podejrzewa, e albo pluton Pridaya albo pluton Foxa znaleli si tu przed nim, Chocia, kiedy wkroczyem na most, mimo wszystko miaem straszne uczucie, e moe on wylecie w powietrze". Zostawi jedn druyn na zachodnim brzegu i przeszed na wschodni z dwiema pozostaymi. onierze dudnili podeszwami obok mnie i natknlimy si na Foxa, a jego ludzie woali Easy, Easy, Easy. A wic zatrzymalimy si, rozczarowani, bo szykowalimy si do zabijania wroga, dgania go bagnetami, do eksplozji adunkw wybuchowych czy czego w tym rodzaju, a tu po drugiej stronie mostu nie ujrzelimy nikogo, tylko charakterystyczn sylwetk Dennisa Foxa". Wczeniej Sweeney czsto mia okazj widzie Foxa w podobnej sytuacji podczas niezliczonych wicze terenowych pod Exeter. W tamtych okolicznociach Fox, tak jak i inni dowdcy plutonw, dbali gwnie o ocen ich dziaa przez nadzorujcych wiczenia rozjemcw. Teraz Sweeney podbieg do Foxa. - Dennis, Dennis, jak si masz? Wszystko w porzdku? Fox zmierzy go spojrzeniem.

- Tak sdz, Todd - odpar - tyle e nie ma tych cholernych roz jemcw. Do 0.21 trzy plutony przy mocie nad kanaem przeamay opr stawiany przez obrocw - nieprzyjacielscy onierze zginli albo uciekli. Wyznaczeni wczeniej ludzie z desantu zaczli podchodzi ku bunkrom. Sandy Smith wspomina, e biedne sukinsyny w tych schronach nie miay wikszych szans, ale nie byo pardonu. Po prostu wrzucalimy do transzei granaty zapalajce i zaczepne, strzelalimy do wszystkiego, co si poruszyo". Wally Parr i Charlie Gardner poprowadzili szturm na bunkry po lewej. Po zejciu do wykopu Parr otworzy drzwi do pierwszego schronu i wrzuci do rodka granat. Natychmiast po wybuchu Gardner wbieg przez wejcie i omit wntrze seri ze Stena. Na wszelki wypadek powtrzyli cay zabieg. Potem, oczyciwszy schron, wyszli z powrotem na powierzchni, nieco oguszeni od eksplozji. Ich nastpne zadanie polegao na odnalezieniu Brotheridge'a, ktremu wyznaczono przed akcj zorganizowanie punktu dowodzenia w kawiarni i zajcie dogodnych pozycji strzeleckich. Zza wga budynku Gardner cisn granat fosforowy w stron, skd Niemcy ostrzeliwali si sporadycznie z broni krtkiej. Parr wrzasn do niego: -Nie rzucaj nastpnych, bo nie bdziemy widzieli, co si dzieje!. Potem Parr spyta jakiego onierza kompanii D: - Gdzie jest Danny? (Oficjalnie Brotheridge by dla podwad nych panem porucznikiem"; prywatnie oficerowie mwili na niego Den", natomiast podoficerowie i szeregowi - Danny"). - Gdzie Danny? - powtrzy Parr. onierz odrzek, e nie widzia porucznika. C - pomyla Parr - musi by gdzie w pobliu". I obieg kawiarni. Przebiegem obok czowieka lecego na drodze koo kawiarni". Chwileczk, powiedzia do siebie. Zawrci i przyklk. Spojrzaem na niego. To by Danny Brotheridge. Mia otwarte oczy i rozchylone usta. Podoyem do pod jego gow, eby j troch unie. Spojrza, a waciwie poruszy oczami. Potem zacharcza i opada mu gowa. Rk miaem ca we krwi. Popatrzyem na niego i pomylaem: Mj Boe. W samym rodku potyczki klczaem, patrzyem i mylaem: Jaka strata! Cae lata przygotowa do akcji - a pad ju po kilku sekundach. Na co mu byo to wszystko?".

Podbieg Jack Bailey. - Co si dzieje, do cholery? - zapyta Parra. - To Danny - odpowiedzia Parr. - Oberwa. - Jezu Chryste - wymamrota Bailey. Sandy Smith, ktry wczeniej sdzi, e wojna to pasmo bohaterskich czynw, powoli przekonywa si, jak wyglda rzeczywisto. Ze zdumieniem zobaczy, e jeden z jego najlepszych onierzy, chopak, ktry stanowi dla niego nieocenione oparcie podczas wicze i na ktrego szczeglnie liczy w walce, skuli si teraz w okopie i modli. Inny z jego podkomendnych zameldowa, e zwichn kostk podczas ldowania i kulejc, poszed si gdzie skry - cho tu po wyldowaniu nie kula. Porucznik Smith pospiesznie wyzbywa si wielu zudze. Po przeciwnej (wschodniej) stronie mostu pluton Davida Wooda oczyszcza okopy oraz schrony. Nie byo z tym wikszych kopotw, wikszo niemieckich onierzy ucieka. Chopcy Wooda, posuwajc si naprzd, krzyczeli Baker, Baker, Baker i strzelali do wszystkiego, co si tylko poruszyo. Wkrtce zawoali, e w okopach nie ma ju nieprzyjaciela. Wood natkn si na sprawny kaem MG-34 z pasem amunicyjnym penym nabojw. Poleci dwom swoim ludziom zaj si broni. Pozostali rozlokowali si w okopach, a Wood wyruszy do Howarda, aby zameldowa o wykonaniu zadania. Odchodzc, krzykn do swoich onierzy: Dobra robota, chopaki! wietna robota!". I wtedy pada seria ze Schmeissera. Trzy pociski trafiy Wooda w lew nog; pad, przeraony, unieruchomiony, broczc krwi. Tymczasem Wallwork dochodzi powoli do siebie, lec na brzuchu pod szybowcem. Byem oszoomiony. Podobnie jak Ainsworth, ktrego woanie syszaem. Wygrzebaem si jako. Ainsworth, cho byo z nim gorzej ni ze mn, bo utkn pod kadubem, pyta w kko: Jim? Nic ci si nie stao, Jim? Nic ci nie jest, Jimmy?". Wallwork zapyta Ainswortha, czy da rad wypezn. - Nie dam rady. - A jeeli troch to unios? -Tak.

I uniosem nieco ten cholerny wrak. Wydawao mi si, e dwigam cay przeklty szybowiec. Czuem si jak Herkules. Ainsworth zdoa si wyczoga". Ainsworthowi udzielono pomocy medycznej, a tymczasem Wall-work zacz wyadowywa z szybowca amunicj i donosi j plutonom na pierwszej linii. Nie zdawa sobie sprawy, e ma gboko rozcit skr na czaszce i czole, a po twarzy spywa mu krew. Na mocie druyna Sweeneya na przeciwlegym brzegu usyszaa nadchodzcy ciek flisack od strony Caen patrol. Dowdca druyny wykrzycza w jego kierunku haso - V. Odzew nie przypomina jednak sw for Victory i zabrzmia raczej z niemiecka. Druyna otworzya ogie i zabia ca zbliajc si czwrk. Pniejsze dochodzenie wykazao, e jednym z zabitych by zwiadowca brytyjskich spadochroniarzy, schwytany przez niemiecki patrol, ktry najwyraniej prowadzi jeca do sztabu na przesuchanie. O godzinie 0.22 Howard ulokowa punkt dowodzenia w okopie przy pnocno-wschodnim kracu mostu. Mia przy sobie radiooperatora kaprala Tappendena. Howard prbowa si zorientowa, jaki obrt przybraa potyczka wok mostu na kanale, czeka jednoczenie na meldunki znad rzeki. Pierwsza wie, ktra dotara, stanowia silny cios: Brotheridge zgin. To mn naprawd wstrzsno - wspomina Howard - bo zgin wanie Den, z ktrym si bardzo zaprzyjaniem. Poza tym czoowy pluton pozosta teraz bez dowdcy". Nastpna informacja okazaa si rwnie za: Wood i jego radiooperator zostali ranni i wyeliminowani z walki. Kolejny cznik zameldowa, e porucznik Smith jest ranny w do i paskudnie zwichn nog. A wic w niespena dziesi minut trzy plutony utraciy dowdcw! Na szczcie sieranci dobrze znali zadania postawione przed pododdziaami i mogli przej dowodzenie. W plutonie Wooda komend obj kapral. Poza tym Smith mg si wci porusza, cho z trudem i zmagajc si z ostrym blem. Howard straci swoich oficerw na mocie nad kanaem i nie wiedzia, co si dzieje za rzek. Nie wiedzia te, e jego zastpca, kapitan Priday, wyldowa z plutonem - czyli jedn szst si kompanii D - 20 kilometrw od rejonu walk, nad rzek Dives.

Howard nieustannie pyta Tappendena: - Czy masz jakie wieci znad rzeki, od czwartego, pitego i sz stego? - Nie - odpowiada stale Tappenden. Jednake w cigu nastpnych dwch minut napyny meldunki, ktre podniosy Howarda na duchu. Najpierw zjawi si Jock Neilson, szef saperw, ktry oznajmi: - Na mocie nie ma adunkw wybuchowych, John. Wyjani, e most zosta wprawdzie przygotowany do wysadzenia w powietrze, ale materiaw wybuchowych nie umieszczono jeszcze w komorach. Saperzy usunli mechanizmy detonujce, a nastpnie doczyli do walczcej piechoty szybowcowej. Nazajutrz odnaleziono adunki wybuchowe w pobliskiej szopie. Wie, e most nie wyleci w powietrze, przyniosa Howardowi wielk ulg. Ponadto strzelanina stopniowo cicha i mg dostrzec przez kby dymu w blasku co chwila wyaniajcego si zza chmur ksiyca, e jego ludzie opanowali oba krace mostu na kanale. Wanie w chwili, gdy stao si jasne, i poowa pierwszego zadania ju wypeniona, Tappenden szarpn Howarda za kurtk munduru. Nadszed meldunek od plutonu Sweeneya: Zdobylimy most bez jednego wystrzau". A zatem Ham and Jam! Kompanii D udao si opanowa obydwa mosty. Howard odczuwa rado oraz dum ze swej kompanii. - Nadaj - poleci Tappendenowi - Ham and Jam, Ham and Jam; nadawaj, a uzyskasz potwierdzenie odbioru. Tappenden zacz powtarza do mikrofonu nadajnika: Ham and Jam, Ham and Jam. Nadawa w nadziei, e meldunek dotrze i zostanie odebrany przez brygadiera Poetta. Jednak ani Tappenden ani Howard nie mogli wiedzie, i Poett nie odnalaz swojego radiooperatora i zmierza w ich kierunku z jednym zaledwie onierzem. Utrzyma most a do nadejcia odsieczy. Taki rozkaz wydano Howardowi, ale dwch ludzi, brygadier i szeregowy, nie mogli stanowi powanego wsparcia dla walczcej samotnie kompanii.

6
D-DAY
Od godziny 0.26 do 6.00
Po uchwyceniu mostw Howard musia si przygotowa do obrony. W kadej chwili mona si byo spodziewa niemieckiego kontrataku. Bezpieczestwem samego mostu na rzece nie martwi si zanadto, gdy w cigu p godziny brytyjscy spadochroniarze mieli wyldowa w pobliu Ranville i zaj si jego ochron. Jednake na mocie nad kanaem, pooonym nieco dalej na zachd, nikt na razie nie mg mu udzieli pomocy - pobliskie okolice byy zapchane niemieckimi onierzami, czogami i ciarwkami. Howard posa wic cznika na most na rzece z rozkazem dla Foxa, by ten cign swj pluton nad kana. Zamierza skierowa pluton Foxa na skrzyowanie, by tam zaj wysunit pozycj. Howard wiedzia, e cignicie przez Foxa jego ludzi z obecnych pozycji, przejcie ich przez pluton Sweeneya, wreszcie przemaszerowanie ponad 400 metrw od jednego mostu do drugiego zajmie troch czasu. Jednake sysza ju rozruch silnikw niemieckich czogw w okolicy Le Port. Wyruszyy one niebawem na poudnie, drog do Benouville. Ku wielkiej uldze Howarda, nie skrciy na skrzyowaniu w stron mostu, tylko zatrzymay si w Benouville. Domyla si, e dowdcy niemieckich oddziaw z obu miejscowoci postanowili si naradzi, ale zdawa sobie spraw, i czogi nie odjad. Uzbrojone w karabiny maszynowe i dziaa, bez trudu odrzuciyby kompani D z obu mostw. Wozom pancernym przeciwnika mg przeciwstawi tylko Pity, po jednym na pluton, i granaty Gammon. Z zachodniego kraca mostu powrci na stanowisko dowodzenia

Parr i zameldowa, e usysza czogi i wraca do szybowca po Piata. - Pochwalam - stwierdzi Howard. Parr zszed z nasypu, wgramoli si do szybowca i... Niczego nie mogem dostrzec. Nie miaem latarki. Zaczem grzeba i w kocu znalazem Piata". Wzi bro i nieco amunicji, potkn si, wsta i wtedy stwierdzi, e pancerzownica ulega wykrzywieniu, stajc si bezuyteczna. Odrzuci j wic i powrci, oznajmiajc Howardowi, e na Piata nie ma co liczy. Howard krzykn do jednego z onierzy Sandy'ego Smitha, eby ten poszed do innego szybowca po drugiego Piata. Tymczasem Jim Wallwork wlk si z mozoem, obadowany niczym juczny ko, niosc amunicj plutonom wysunitym na czoowe pozycje. Howard spojrza za zakrwawion twarz Wallworka i pomyla: Dziwny kamufla, jak na walk w nocy". Powiedzia mu: - Wygldasz jak jaki cholerny Indianin. O godzinie 0.45 doktor Vaughan odzyska przytomno. Wygrzeba si z bota, ruszy chwiejnym krokiem w stron szybowca, z ktrego dobiegay jki. Stwierdzi, e nie zdoa wycign pilota z wraka i zro bi rannemu zastrzyk z morfiny. Potem uda si w kierunku mostu, gdzie usysza, jak Tappenden nadaje: Ham and Jam, Ham and Jam. Vaughan dowlk si do stanowiska dowodzenia, od czubka gowy do stp uwalany cuchncym szlamem. Zasta Howarda siedzcego w okopie i bardzo zadowolonego, wydajcego rozkazy na lewo i prawo". - Witam, doktorze. Jak si miewamy? - zapyta Howard. - W porzdku - odpar Vaughan - tylko, John, co to za cholerna heca z t szynk [ham] i demem [jam]! Howard wyjani mu znaczenie hasa i poleci zaj si Brotheridge'em i Woodem, zniesionymi na noszach do maego okopu oddalonego o okoo 70 metrw na wschd od koryta rzeki. (Kiedy Howard zobaczy Brotheridge'a na noszach, zrozumia w lot, e jego porucznik jest miertelnie ranny: W gowie koataa mi myl, e Margaret, jego ona, oczekiwaa w tych dniach dziecka".) Vaughan ruszy ku zachodniemu kracowi mostu. Rozlegy si krzyki: Wracaj, doktorze, wracaj, nie w t stron!". Howard pokaza mu rk miejsce, w ktre powinien si uda - do punktu doranej pomocy w jednym z okopw. Zanim wci jeszcze mocno skoowany

lekarz tam poszed, Howard da mu pocign whisky ze swojej manierki. W kocu Vaughan dotar do punktu pomocy medycznej, gdzie zobaczy Wooda lecego na noszach. Obejrza ubki zaoone przez sanitariusza, uzna, e noga zostaa unieruchomiona prawidowo i da rannemu zastrzyk z morfiny. Potem wyczoga si na szos i znw uda si w niewaciw stron; ponownie rozlegy si krzyki: Wraca, nie tam, nieprzyjaciel!". Powrci wic do okopu przeznaczonego do opatrywania rannych. Vaughan relacjonuje: Zobaczyem Dena lecego na plecach, wpatrzonego w gwiazdy. Wyglda na kogo niezwykle zaskoczonego, zwyczajnie zdumionego. I dostrzegem ran od pocisku, ktry przeszy sam rodek szyi". Vaughan zrobi Brotheridge'owi zastrzyk z morfiny i opatrzy jego ran. Wkrtce potem Brotheridge skona. By pierwszym alianckim onierzem, ktry zgin od nieprzyjacielskiej kuli podczas D-Day. Przez cay ten czas Tappenden nadawa haso Ham and Jam, Ham and Jam. Kiedy Vaughan zajmowa si Denem, nadszed w zwartym szyku pluton Foxa. Howard rzuci krtko Foxowi: Zadanie numer pi" i onierze weszli na most. Od Smitha Fox mia informacje o aktualnej sytuacji - niewielki przyczek by na razie zabezpieczony, ale nieprzyjaciel ostrzeliwuje si z zabudowa w Le Port i Benou-ville, a ponadto usyszano silniki czogw. Kiedy Fox powiedzia, e jego Piat uleg zniszczeniu w czasie ldowania, Smith poda mu swojego Piata. Fox wrczy go z kolei sierantowi Thorntonowi. Biedny Wagger Thornton dosownie ugina si pod ciarem niesionego ekwipunku. Dwiga swj plecak, chlebak z granatami, Stena, magazynki do Brena oraz zapas amunicji do wasnego pistoletu maszynowego, a teraz doszed mu jeszcze Piat i dwa granaty. Jednak bez narzeka pody za Foxem w kierunku skrzyowania. O godzinie 0.40 Richard Todd lecia wraz ze swoj grup nad kanaem La Manche. Sta okrakiem nad otworem w spodzie kaduba bombowca Stirling. Do kadej z ng mia przytroczony pakunek; w jednym znajdowaa si zoona gumowa, nadmuchiwana dka, w drugim za saperka i inne przybory do okopywania si. Stena przymocowa

pasami do piersi. W plecaku i chlebaku mia granaty i mnstwo zapasowej amunicji. Za Toddem sta jego ordynans i stara si go przytrzymywa, gdy Stirling wykonywa uniki przed ogniem nieprzyjacielskiej artylerii przeciwlotniczej. Faktycznie sporo ludzi wpado wtedy do morza wspomina Todd. - Stracilimy wielu ludzi, ktrzy wypadli, kiedy samoloty robiy uniki". Jednak ordynans trzyma Todda mocno, gdy pod nimi przesuway si wody kanau La Manche. Dokadnie o godzinie 0.50, czyli tak jak przewidywa plan, Howard zobaczy bombowce przelatujce na maej wysokoci, nieco ponad 100 metrw nad ziemi. Na wschd i pnoc od Ranville rozjaniy niebo rakiety wietlne wystrzelone przez prowadzce szyk samoloty. Rwnoczenie zapaliy si niemieckie szperacze - reflektory przeciwlotnicze - umiejscowione w kadej wsi w okolicy. Howard tak to opisuje: Mielimy pierwszorzdny widok na nadcigajc dywizj. Reflektory owietlay czasze spadochronw, wzbijay si w niebo i spaday na ziemi pociski smugowe. To byo naprawd zapierajce dech widowisko. Wiedzielimy, e nie jestemy osamotnieni". Howard zacz co si w pucach dmucha w metalowy gwizdek: trzy krtkie dwiki, pauza i dugi dwik. By to uzgodniony wczeniej sygna - V, jak zwycistwo. Major gwizda tak znw i znw, a ostre dwiki niosy si na kilometry w nocnym powietrzu. Po latach -wspomina Howard -weterani wojsk spadochronowych mwili mi, jak wspaniale brzmia dla nich ten dwik. Spadochroniarze, ktrzy ldowali w pojedynk, na drzewach, bagnach, na terenie gospodarstw, sami, z dala od przyjaci, mogli usysze to gwizdanie. Nie tylko oznaczao ono, e mosty zostay zdobyte, ale i uatwiao orientacj". Jednake spadochroniarzom dotarcie do mostu musiao zaj od p do ponad godziny. Tymczasem nadal sycha byo czogi w Benou-ville. Wallwork, ktry wrci do swojego szybowca, mija stanowisko dowodzenia, a tam Howard dmucha w ten swj cholerny gwizdek i wydawa przerne gupie dwiki". Howard przerwa jednak na moment gwizdanie, aby poleci Wallworkowi, by zanis troch granatw Gammon Foxowi i jego ludziom. Granaty Gammonl Granaty Gammonl Tego ju byo dla mnie za wiele -wspomina Wallwork. - Szukaem wczeniej tych granatw i powiedziaem Howardowi, e ich nie ma. A on na to: Sam je zanosiem do szybowca. Przynie te przeklte granaty. Wic wrciem do rozwalonego szybowca, by je odnale".

Wallwork bysn latark i wtedy usyszaem w szybowcu co w rodzaju grzechotania. Co to takiego? - zastanawiaem si". Jeden z Niemcw w okopie nad kanaem dostrzeg wiato latarki i zwrci luf swojego Schmeissem w kierunku szybowca. Zgasiem latark i pomylaem: No i masz, Howard, swoje cholerne granaty". Wallwork chwyci adunek amunicji i zawrci w kierunku mostu, meldujc po drodze Howardowi, e nie znalaz granatw. (Nie wiadomo, co si z nimi stao. Wallwork twierdzi, e Howard usun je przed startem, eby nieco odciy szybowce. Z kolei Howard utrzymuje, e zabrali je onierze z plutonw nr 2 i 3). Tappenden nadal nadawa haso Ham and Jam. Ze dwa razy da upust nerwom i zawoa Ham and BLOODY [cholerny] Jam!. O godzinie 0.52 czowiek, do ktrego Tappenden kierowa ten meldunek - brygadier Poett - wydosta si ze zboa i dotar do mostu na rzece. Sweeney poinformowa go krtko o sytuacji i Poett ruszy w kierunku kanau. Na widok zbliajcego si brygadiera, Howardowi najpierw przysza do gowy myl: Ju ja dam popali Sweeneyowi za to, e nie powiadomi mnie przez cznika lub drog radiow, i w strefie dziaa kompanii znajduje si nasz brygadier". Howard skada raport sytuacyjny, podczas gdy Poett rozglda si wokoo. - C, wyglda na to, e nie jest le, John - stwierdzi Poett. Przeszli przez most i naradzili si ze Smithem. Wszyscy trzej syszeli silniki czogw i ciarwek w Benouville i Le Port. I wszyscy trzej wiedzieli, e jeli pomoc nie nadejdzie szybko, to nie utrzymaj tak wanych dla caej operacji mostw. O godzinie 0.52 Richard Todd znalaz si na ziemi. Wok ldowali inni spadochroniarze. Tak jak nieco wczeniej Poett, Todd nie mg si zorientowa, gdzie jest, gdy nie by w stanie dostrzec wiey kocioa w Ranville. Nad stref ldowania przelatyway pociski smugowe, wic wyplta si z szelek spadochronowych i pobieg do pobliskiego lasu, gdzie mia nadziej spotka innych skoczkw. Major Nigel Taylor, dowodzcy jedn z kompanii 7 batalionu 5 Brygady, take si pogubi. Pierwszymi ludmi, na ktrych si natkn, byli pewien oficer i trbacz; wyldowali oni nieco wczeniej, razem

z Poettem i zwiadowcami. Mieli odnale punkt zborny w Ranville i tam odegra na trbce hejna pukowy Somerset Light Infantry. Jednak teraz w oficer oznajmi Taylorowi: - Szukam tego cholernego miejsca od trzech kwadransw i nie mog go znale. W lesie obaj odszukali pukownika Pine'a Coffina, dowdc batalionu. Wycignli mapy, owietlili je latarkami, lecz nadal nie mogli si zorientowa, gdzie wyldowali. Wtedy usyszeli sygnay dwikowe wysyane przez Howarda. Ustalenie, gdzie jest Howard, nie rozwizywao jeszcze wszystkich problemw Pine'a Coffina. Zgromadzi wok siebie dopiero setk onierzy z ponad 350-osobowego pododdziau. Wiedzia, e Howard uchwyci mosty, ale, jak wyjania Nigel Taylor, wiedzia take, i Niemcy zwykle podejmuj natychmiastowe kontrataki. Nasze zadanie polegao na przedostaniu si przez most na drug, zachodni stron kanau. Pine Coffin mia dylemat, czy powinien wyruszy z tak ma liczb ludzi, czy te zaczeka, a cay batalion si zbierze. Zdawa sobie spraw, e musi wej do akcji tak szybko, jak to moliwe, aeby zluzowa Johna Howarda". Okoo godziny 1.10 Pine Coffin zdecydowa si podzieli swoj formacj; ruszy z grup onierzy ku mostom i pozostawi jednego z podwadnych, by ten zebra pozostaych, a potem uda si jego ladem. Tymczasem w Ranville major Schmidt stwierdzi, e najlepiej bdzie, jeli osobicie si przekona, co to za strzelanina wybucha na mostach. Pospiesznie zabra talerze z jedzeniem, butelk wina, swoj dziewczyn, wezwa szofera i eskort motocyklow i popdzi w kierunku mostu na rzece. Jecha w mercedesie z odkrytym dachem. Gdy mijali dom dziewczyny, ta poprosia, eby j tu zostawi. Schmidt rozkaza wic kierowcy si zatrzyma. Mercedes nadjecha tak szybko, e onierze Sweeneya nie zdyli otworzy ognia, zanim wz znalaz si na mocie. Zaczli strzela do jadcego z tyu motocykla; trafiony motocykl stoczy si na pobocze, a jadcy nim Niemiec wpad do rzeki. Znajdujcy si na zachodnim brzegu Sweeney wypali seri ze Stena do mkncego mercedesa. Podziurawiony wz zjecha z szosy. Ludzie Sweeneya wywlekli z samochodu kierowc i majora Schmidta, obydwu ciko rannych. W aucie znaleli wino, talerze z potrawami, szmink, poczochy i damsk

bielizn. Sweeney rozkaza zanie rannego Schmidta oraz szofera na noszach do punktu sanitarnego, do doktora Vaughana. Schmidt, kiedy otrzsn si z pierwszego szoku, zacz krzycze w doskonaej angielszczynie, e dowodzi obron mostu, e zawid swojego Fuhrera, straci honor i da, by go zastrzelono. Co pewien czas te grozi: - Wy, Brytyjczycy, zostaniecie odrzuceni, ju Fiihrer si o to postara. Zostaniecie zepchnici do morza. Vaughan zaaplikowa mu zastrzyk z morfiny i przystpi do opatrywania ran. Wedug relacji Vaughana morfina podziaaa na Schmidta w ten sposb, e spojrza on na rzeczy rozsdniej i po dziesiciu minutach przekonywania mnie o prnoci alianckich stara, by pokona ras panw, uspokoi si. Wkrtce zacz mi wylewnie dzikowa za udzielon pomoc lekarsk". Howard skonfiskowa Schmid-towi lornetk. Kierowca Schmidta, szesnastoletni Niemiec, straci jedn z ng, a Vaughan dokona amputacji drugiej, ktra ledwo si trzymaa. Po p godzinie chopak zmar. Do godziny 1.15 Howard ukoczy przygotowania do obrony mostu na kanale. Na wschodnim brzegu zatrzyma przy sobie pluton Wooda oraz saperw. Tych ostatnich zorganizowa w pluton, ktry trzyma w odwodzie w pobliu swojego stanowiska dowodzenia. Na zachodnim brzegu pluton polegego Brotheridge'a obsadzi kawiarni i jej okolic, podczas gdy pluton Smitha zaj pozycje w pobliu schronu po prawej. Smith kierowa teraz obydwoma plutonami, jednak by coraz bardziej zamroczony z powodu utraty krwi i ostrego blu w nodze, ktra zaczynaa sztywnie. Fox zajmowa wysunite stanowiska w pobliu skrzyowania w ksztacie litery T, majc u boku Thorntona z jedynym sprawnym Piatem. Spadochroniarze z 7 batalionu byli ju w drodze, ale pora ich przybycia - a take liczebno tego batalionu - pozostaway niejasne. Howard wci sysza niemieckie czogi. Rozpaczliwie stara si nawiza czno radiow z Foxem. I wtedy spostrzeg czog, ktry skrca powoli w kierunku mostu, a lufa wielkiego dziaa zdawaa si wszy w powietrzu niby trba jakiego prehistorycznego mamuta. Zaraz potem zobaczylimy kilka czogw suncych bardzo wolno, w 20metrowych odstpach. Ich zaogi wyranie nie wiedziay, czego si spodziewa po dotarciu do mostw".

W owej chwili wszystko zawiso na wosku. Gdyby Niemcy odbili most na kanale, poszliby za ciosem i odrzucili te pluton Sweeneya z mostu na rzece. Tam mogli zaj pozycje obronne, ktre, wzmocnione przez czogi, byyby prawdopodobnie nie do zdobycia przez onierzy 6 Dywizji Powietrznodesantowej. W takim przypadku dywizja znalazaby si w izolacji, bez broni przeciwpancernej do walki z czogami von Lucka. Los ponad dziesiciu tysicy onierzy 6 Dywizji zalea od wyniku zbliajcej si bitwy o most. Obrona mostu przez Johna Howarda decydowaa nie tylko o ocaleniu 6 Dywizji, ale i o losach caej inwazji. Sam von Luck stwierdzi, e jeliby mg wykorzysta te mosty, to po sforsowaniu rzeki Orne rzuciby pnym popoudniem 6 czerwca swj puk do kontruderzenia na wojska inwazyjne. Atak przeprowadzony siami 192 puku niemieckiej 21 Dywizji Pancernej dotar niemal do pla. Von Luck uwaa, e gdyby i jego puk wzi udzia w tym kontrnatarciu, wwczas 21 Dywizja Pancerna z pewnoci rozprawiaby si z alianckim desantem na plaach Normandii. Dywizja pancerna, ktra wtargnaby na plae midzy schodzce na brzeg oddziay, wywoaaby chaos o trudnych do przewidzenia skutkach. Batalia rozpoczta o 1.30 w D-Day stanowia swoisty test wartoci bojowej oddziaw brytyjskich, a take niemieckich w czasie II wojny wiatowej. Kada ze stron miaa swoje atuty i sabe strony. Przeciwnikami Howarda byli dowdcy niemieckich kompanii w Benouville i Le Port. Podobnie jak Howard, przygotowywali si na t chwil od dawna, od ponad roku. Niemiecka tradycja militarna przewidywa a w podobnych okolicznociach przystpienie do byskawicznego kontrataku. Niemcy posiadali gotowe do takiej akcji plutony, wspar te wozami opancerzonymi. Brakowao im jednak jasnego rozezna nia w sytuacji, gdy wci otrzymywali sprzeczne meldunki. Owe sprzeczne, niejasne raporty byy jedn z gwnych saboci niemieckiej armii we Francji. Wielki problem stanowia obecno przedstawicieli innych nacji, przymusowo wcielonych do Wehrmachtu. Okopy Wau Atlantyckiego zapeniali rekruci ze wschodu Europy, ktrych liczba wygldaa imponujco na papierze; w praktyce prezentowali minimaln warto bojow.

Howard dowodzi swoimi rodakami, onierzami wywodzcymi si z Wielkiej Brytanii, znakomicie przeszkolonymi ochotnikami. Pod tym wzgldem znacznie przewyszali oni swoich przeciwnikw. Niemcy mieli jednak ogromn przewag siy ogniowej. Dysponowali szecioma czogami, Howard adnym. Dysponowali dwoma tuzinami ciarwek, na kad z nich przypada pluton; Howard szecioma plutonami, pozbawionymi transportu koowego. Nie mg niczego przeciwstawi niemieckiej artylerii - baterii znakomitych dzia kalibru 88 mm. Nie mia nawet granatw Gammon. Rczne granaty odbijay si od pancerzy czogw i wybuchay w powietrzu. Breny i Steny rwnie byy bezuyteczne przeciwko opancerzonym wozom bojowym. Jedyna bro, ktr Howard mg uy przeciwko czogom, to Piat sieranta Thorntona. Sandy Smith wspomina odgosy przekltych machin, poczucie przemonego strachu, myl: Mj Boe, co, do licha, mam zrobi, kiedy te czogi nadcign?". Billy Gray, ktry zaj stanowisko w opuszczonym przez Niemcw okopie, przywouje takie wspomnienie: Wtedy nadjecha drog czog. Wydawao si, e nie ma sposobu, by go zatrzyma. Zbliy si na odlego okoo 20 metrw, bylimy na niewysokim pagrku, z ktrego mona byo ostrzeliwa szos i wszystko, co si na niej ruszao". Gray mia ochot otworzy ogie w kierunku czogu. A jednak nie strzeli, nie chcc ujawnia zajmowanych pozycji. Naleao zwabi nieprzyjacielski czog w miejsce, gdzie mona go byo unieszkodliwi. Howard oczekiwa, e czogi poprzedzi - zgodnie z zasadami taktyki patrol zwiadowczy piechoty, Niemcy jednak zlekcewayli ten wymg i ich plutony posuway si za dwoma czogami. Tak wic wozy pancerne toczyy si bardzo powoli, a ich zaogi nie miay pojcia, e ju przekroczyli lini ostrzau. Pierwsza aliancka kompania miaa wic zetrze si z pierwszym niemieckim kontrnatarciem. Gwnymi aktorami w tym pojedynku stali si Thornton oraz niemieccy pancerniacy. Ci ostatni nie dostrzegli Thorntona, ktry znajdowa si w odlegoci niespena 30 metrw od skrzyowania drg i, jak powiada, nie wstydz si przyzna, e trzsem si jak jaka cholerna osika!". Sysza zbliajcy si czog i nacisn spust Piata. "Piat to waciwie kupa zomu - mwi dzisiaj. - Trafia celnie na 45 metrw, nie dalej. Nie wolno byo spudowa. Jeli nie trafie, to

ju po tobie, bo czas ponownego zaadowania i wycelowania, co byo cholernym zajciem, by tak dugi, e nie wchodzio to w rachub. A wic miaem wbite w gow, e nie mog nie trafi". Thornton zaj pozycj moliwie najbliej skrzyowania, poniewa zamierza strzela z maej odlegoci. No i ju po trzech minutach wyania si ta cholernie wielka machina. W ciemnoci bardziej j syszaem, ni widziaem. Gsienice skrzypiay i grzechotay; okazao si, e to czog redni Pz IV nadjedajcy bardzo wolno. Zaoga zatrzymaa na chwil czog, by zorientowa si, gdzie jest. Miaem ze sob tylko dwa pociski. Mwiem do siebie: Nie moesz spudowa. I jako, chocia cay si trzsem, wycelowaem i bum! - strzeliem". Czog wanie skrci na skrzyowaniu. Trafiem go w sam rodek. Upewniem si, e mu dobrze przyoyem. Byem tak podekscytowany i roztrzsiony, e musiaem si wycofa". Wtedy rozptao si istne pieko. Pocisk z Piata przebi pancerz czogu, powodujc wewntrz eksplozj amunicji do karabinu maszynowego, co z kolei doprowadzio do wybuchu amunicji czogowej. Jak napisa Glen Gray w ksice The Warriors, nocne pole bitwy stanowi czasem bardzo efektowne widowisko, gdy przemykaj czerwone, zielone czy pomaraczowe pociski smugowe, nastpuj eksplozje, a race rozwietlaj niebo. Rzadko jednak onierzom zdarza si oglda takie fajerwerki, do jakich doszo podczas D-Day na skrzyowaniu w Benouville. Huk zosta dosyszany i bysk zauwaony przez spadochroniarzy znajdujcych si wiele kilometrw od mostu. W istocie naprowadzi ich na waciwy kierunek. Kiedy czog eksplodowa, Fox skry si za murem. Wspomina: Nie dao si uj za daleko, bo wok wistay pociski i odamki, ale w kocu wszystko ucicho i, co niewiarygodne, usyszelimy krzyk czowieka. Poczciwy Tom Klare nie mg tego znie, podbieg do poncego czogu i przekona si, e kierowca wydosta si na zewntrz i by nadal przytomny; lea obok palcego si wozu, ale straci obie nogi. Kiedy ucieka z czogu, urwao mu nogi na wysokoci kolan, a Klare, dobry i bardzo silny go - kiedy w koszarach jednym ciosem zama pewnemu onierzowi szczk za to, e tamten gra mu na nerwach - no wic Tommy wzi tego biednego Niemca na plecy i zanis go

do punktu sanitarnego. Sdziem, e to bez sensu, ale okazao si, e tamten wtedy jeszcze y". Ranny niemiecki czogista zmar po paru godzinach. Okazao si, i to dowdca 1 kompanii czogw. Fajerwerki trway i trway - uczestnicy tamtych wydarze twierdz, e poczony z eksplozjami poar trafionego czogu wygas dopiero po przeszo godzinie. Dowdztwo niemieckiej kompanii odnioso wraenie, e most zosta obsadzony przez bardzo silny brytyjski oddzia. W istocie porucznik z drugiego czogu wycofa si do Benouville, gdzie zameldowa, e Brytyjczycy na mocie maj szeciofuntowe dziaa przeciwpancerne. Niemieccy oficerowie postanowili zatem zaczeka do witu na wyjanienie sytuacji, zanim podejm nastpny kontratak. Nocne starcie wygrali onierze Johna Howarda. Przez ca noc na samym rodku skrzyowania kopccy si wrak niemieckiego czogu blokowa ruch drogowy midzy Benouville a Le Port i pomidzy Caen a wybrzeem. Sierant Thornton zaliczy najwaniejsze trafienie w caym D-Day - droga ta miaa dla Niemcw kluczowe znaczenie. Sam Thornton niecierpliwie zbywa takie opinie. Kiedy skoczyem przeprowadzany z nim wywiad i wyczyem magnetofon, powiedzia: - Cokolwiek napisze pan w tej ksice, prosz nie robi ze mnie bohatera. Miaem ochot odrzec: - Sierancie Thornton, ja nie robi bohaterw. Ja tylko o nich pisz. W chwili trafienia niemieckiego czogu, czyli okoo 1.30, onierze 5 Brygady Spadochronowej Poetta, gwnie 7 batalionu Pine'a Coffina, na czele ktrego sza kompania Nigela Taylora, spieszyli w kierunku mostu - mniej ni jedna trzecia si brygady. Spadochroniarze wiedzieli, e s spnieni, a eksplozje w czogu wzili za odgosy szturmu na pododdzia Howarda. Jednake -jak mwi Taylor - bardzo trudno zwikszy tempo marszu w ciemnociach, dwigajc ciary na nierwnym terenie". Po dotarciu do szosy wiodcej do mostw natknli si na brygadiera Poetta, ktry wraca do swojego stanowiska dowodzenia w Ranville. - Jazda, Nigel - Poett krzykn swoim wysokim gosem do Taylo ra - tempo, podwoi tempo!

Taylor uzna ten rozkaz za niewykonalny, niemniej jego onierze przeszli w niezgrabny trucht. W tej grupie znajdowa si Richard Todd. Przypomina sobie oficera sub medycznych, ktry go dogoni, schwyci za rami i zapyta: Czy mog i z panem? Widzi pan, nie przywykem do podobnych rzeczy. Todd powiada, e lekarz w by dosy przeraony, bo minlimy Niemca z odstrzelon gow, ktry mimo to nadal macha rkami i nogami i wydawa dziwne odgosy. Pomylaem, e taki widok moe by troch za mocny nawet dla lekarza". Todd pamita, e pokonujc biegiem odcinek midzy mostami na rzece i kanale, myla: Idziemy wprost do boju, gdy wokoo rozlegay si eksplozje, a pociski smugowe przelatyway we wszystkich kierunkach. Wygldao na to, e trwa zacita walka". Major Taylor myla za: O Boe, bd zmuszony wprowadzi swoj kompani biegiem do bitwy". Kiedy 7 batalion znalaz si na mocie, Howard zda dowdcom jednostki krtki raport sytuacyjny. Nastpnie spadochroniarze przeszli na zachodni brzeg, gdzie kompania Nigela Taylora skierowaa si na lewo, ku Benouville, a pozostae kompanie poszy w prawo, w stron Le Port. Pododdzia Richarda Todda zaj w Le Port pozycj na pagrku tu za kocikiem, podczas gdy Taylor poprowadzi sw kompani na przygotowane wczeniej stanowiska w Benouville. Taylor wspomina, e jeli nie liczy wybuchw we wraku zniszczonego niemieckiego czogu, przez godzin panowaa zupena, martwa cisza". Niemcy si przyczaili, by zaczeka na rezultat bitwy" na skrzyowaniu drg. W pewnej chwili rozleg si warkot niemieckiego motocykla. Motocyklista wyoni si zza rogu, pdzc ku rozjazdowi. onierze Taylora znajdowali si po obu stronach szosy; szkolono ich od Bg wie ilu lat do zabijania Niemcw, a to by pierwszy, ktrego zobaczyli". Wszyscy otworzyli ogie, motocyklist trafio jednoczenie co najmniej kilka kul. Jego ciki bmw z dwucylindrowym silnikiem wyskoczy w powietrze i spad na nieszcznika. Pracujca na penych obrotach maszyna wya piekielnie, a za kadym razem, kiedy uderzaa o podoe, podskakiwaa i wierzgaa". Wpada te na jednego z ludzi Taylora, ktry pniej zmar w wyniku odniesionych obrae. A wreszcie kto uciszy motor, strzelajc do niego. Byo to okoo godziny 2.30.

O 3.00 Howard odebra przez radio meldunek od Sweeneya, ktry informowa, e Pine Coffin wraz ze sztabem swojego batalionu przeszed przez most na rzece i zmierza w stron kanau. Howard niezwocznie wyruszy na spotkanie i natkn si na Coffina w poowie drogi midzy obydwoma mostami. Razem doszli do kanau, a tymczasem Howard opowiedzia Coffinowi, co si wydarzyo. Kiedy wic Pine Coffin dotar do mostu nad kanaem, orientowa si ju, jaka jest sytuacja. Po przejciu przez most zobaczy sieranta Thorntona. Pukownik skin gow w kierunku palcego si czogu i zapyta: - Co tam si dzieje, do cikiej cholery? - To tylko wybuchy w przekltym czogu - odpar Thornton - ale robi straszny haas. Pine Coffin wyszczerzy zby w umiechu. - No wanie. Potem skierowa kroki w lewo i zorganizowa swoje stanowisko dowodzenia na nasypie nad kanaem, na samym skraju Benouville, w pobliu kocioa. Sierant Boland po rozadowaniu Horsy nr 2, ktrej by pilotem, postanowi rozejrze si po okolicy. Skierowa si na poudnie, trzymajc si cieki flisackiej, i dotar a na przedmiecia Caen. Tym samym dokona by moe najgbszego zwiadu podczas D-Day, cho, jak sam mwi, tu i wdzie ldowali na spadochronach skoczkowie i niewykluczone, e ktry z nich znalaz si w samym Caen. W kadym razie, miay upyn dugie tygodnie, zanim brytyjskie i kanadyjskie wojska ostatecznie zdobyy to miasto. Boland relacjonuje: Stwierdziem, e lepiej zawrci, poniewa robio si diablo niebezpiecznie, przy czym nie tyle zagraali Niemcy, co cholerni spadochroniarze, ktrzy troch za szybko naciskali spust broni. Ldowali wszdzie w okolicy, na drzewach i Bg wie gdzie jeszcze i byli skonni otwiera ogie do kadego, kto szed w ich kierunku". Po podaniu hasa rozpoznawczego Boland odprowadzi grup spadochroniarzy w stron mostu. Tam zobaczy siedzcego na nadbrzeu Wallworka. - Jak si miewasz, Jim? - zapyta. Wallwork spojrza za Bolanda, dostrzeg spadochroniarzy i wybuchn:

- Gdzie si podziewa? Wszyscy myleli, e dostae czterdziestoomiogodzinn przepustk. Ta cholerna wojna jeszcze si nie skoczya! Spadochroniarze sdzili, e przychodz nam z pomoc - skomentowa Boland. - A naszym zdaniem to my ich ratowalimy z tarapatw". Przybycie 7 batalionu uwolnio kompani D od patrolowania zachodniego brzegu i umoliwio Howardowi cignicie swoich onierzy na obszar pomidzy mostami, gdzie mieli odtd stanowi taktyczny odwd. Wally Parr od razu zainteresowa si niemieckim stanowiskiem na dziao przeciwpancerne, nie obsadzonym w chwili zjawienia si Brytyjczykw. Odkry pod nim labirynt tuneli, w ktry wszed z jednym z szeregowych, owietlajc drog latark. Zobaczyli schrony penice funkcj sypialni. W pierwszych dwch nikogo nie znaleli. W trzecim natknli si na czowieka, ktry lea na posaniu, przykryty kocem, i cay si trzs. By to mody onierz, lea w penym umundurowaniu i dra od stp do czubka gowy". Parr postraszy go bagnetem, wyprowadzi na powierzchni i umieci w prowizorycznym obozowisku dla jecw. Potem wrci do jamy na dziao, gdzie doczyli do niego Billy Gray, Charlie Gardner i Jack Bailey. Po drugiej stronie szosy sierant Thornton przekona porucznika Foxa, e w okopach nadal s picy Niemcy. Wyruszyli wic razem, wyposaeni w latarki. Thornton zaprowadzi Foxa do podziemnego schronu, otworzy drzwi i owietli latark trzech chrapicych Niemcw. Ich karabiny stay rwno w kcie. Fox potrzsn picym na grnej pryczy. Gdy ten nie przestawa chrapa, zerwa z niego koc, powieci latark prosto w twarz i kaza mu wstawa. Niemiec spojrza nieprzytomnym wzrokiem na Foxa. Ujrza modego czowieka w dziwnym mundurze, z poczernion twarz, ktry mierzy do z nieduego peemu. I uzna, e to jeden z jego kumpli si naigrywa. Kaza si wic Foxowi odpieprzy"; ton jego gosu i mimika nie pozostawiay co do tego adnych wtpliwoci. A potem obrci si na drugi bok. To mnie zupenie podamao - przyznaje Fox. - Oto ja, mody oficer, po raz pierwszy w akcji i pierwszy Niemiec, ktrego zobaczyem

z bliska. Wydaj mu polecenie i dostaj tak lekcewac odpowied". Tymczasem Thornton zamiewa si z tego zajcia do ez. Fox spojrza na niego. - Do diaba z tym - powiedzia do swojego sieranta - ty si nim zajmij. Wkrtce Thornton wyprowadzi jeca, ktry mwi troch po angielsku. Sierant zaproponowa, aby Fox go przesucha. Kiedy Fox zapyta Niemca o jego jednostk, miejsce pobytu, Niemiec puci te pytania mimo uszu i sam pyta: - Kim jestecie? Skd si wzilicie? Co si dzieje?. Fox usiowa mu wytumaczy, e jest brytyjskim oficerem, ktry wanie wzi go do niewoli. Niemiec nie mg w to uwierzy. - Och, daj spokj, nie mwisz powanie, to niemoliwe, jak tu do tarlicie? Nie syszelimy waszego ldowania. Skd si tutaj w ogle wzilicie?. Biedny Fox nagle zda sobie spraw, e to on sam jest przesuchiwany i poleci kontynuowa procedur Thorntonowi - wczeniej jednak mia jeszcze okazj zobaczy pokazane mu przez jeca rodzinne zdjcia. Von Luck kipia z wciekoci. Ptorej godziny po pnocy dosta pierwszy meldunek o brytyjskich spadochroniarzach na jego odcinku. Niezwocznie zarzdzi w swoim puku alarm. Liczy na to, e w terenie dowdcy podlegajcych mu kompanii przystpi na wasn rk do kontruderzenia na uchwycone przez Brytyjczykw pozycje i rozkaza skoncentrowa wikszo si puku na pnocny wschd od Caen. Koncentracja przebiega gadko i ju o 3.00 von Luck dysponowa imponujcymi siami, majc pod rk swoich onierzy i wozy pancerne. Oficerowie i szeregowi stali gotowi do akcji przy czogach, opancerzonych wozach bojowych i innych pojazdach z uruchomionymi silnikami. A jednak, mimo e von Luck przygotowywa si na tak chwil i wiedzia, gdzie powinien uderzy, jakimi siami, ktrymi drogami wyruszy, z jakich objazdw korzysta, nie mg wyda rozkazu do wymarszu. Niemiecka struktura dowodzenia bya bowiem beznadziejnie zagmatwana - z powodu rywalizacji i tar w naczelnym dowdztwie si zbrojnych, konfliktw pomidzy Rommlem a Rundstedtem, pogardy i nieufnoci, ywionych przez Hitlera do swoich generaw.

Wykorzystanie dywizji pancernych pozostawao w osobistej gestii Hitlera. Nie mona ich byo rzuci do kontrnatarcia, dopki Fuhrer nie nabra przekonania, e alianci dokonali prawdziwej, a nie pozorowanej inwazji. Tymczasem jednak Hitler spa, nikt nie mia go budzi, a poza tym do Naczelnego Dowdztwa Si Zbrojnych napyway niejasne i sprzeczne meldunki, ktre nie wskazyway, e chodzi o inwazj na wielk skal. Nocny desant spadochronowy mg by tylko akcj dywersyjn. Tak wic von Luck nadal nie dostawa rozkazu przejcia do kontruderzenia. Miaem zamiar - wspomina von Luck - po zebraniu peniejszych informacji o desancie spadochronowym i szybowcowym, przystpi do nocnego kontrataku o trzeciej lub czwartej nad ranem, zanim Brytyjczycy zdoaliby zorganizowa obron, zanim nadleciayby ich samoloty i zanim znalelibymy si w zasigu artylerii okrtowej brytyjskiej marynarki wojennej. Dobrze znalimy teren i sdz, e zdoalibymy odbi te mosty". Wskazujc na map, mwi - Myl, e moglimy przebi si gdzie tutaj, a nawet nieco dalej na pnoc i odci grup majora Howarda od gwnych si desantu". A wtedy - zdaniem von Lucka - caa sytuacja na wschd od tych mostw zupenie by si zmienia. Spadochroniarze znaleliby si w okreniu, a mj puk poczyby si z drug poow 21 Dywizji Pancernej". Jednake nie mg dziaa na wasn rk, wic tkwi w miejscu. Mimo e by wysokim oficerem armii, ktra chlubia si zdolnoci do szybkiego kontrnatarcia; dowdc w jednej z tych dywizji, na ktre Rommel liczy najbardziej w razie alianckiej inwazji, wreszcie dysponujcym wytyczonymi marszrutami przeciwuderzenia. Tkwi w miejscu, unieruchomiony wskutek biurokratycznych zasad ustanowionych przez przywdc Trzeciej Rzeszy. Gondree'owie rwnie nie mogli si ruszy ze swojej kawiarenki. Ukryli si w piwnicy. Theresa, drc z zimna w nocnej koszuli, nakaniaa Georges'a, aby poszed na parter zbada sytuacj. Nie jestem zbyt odwany - przyzna potem Georges - i nie chciaem zosta zastrzelony, wic wyczogaem si na czworakach po schodach do okna na pitrze. Stamtd usyszaem, e na zewntrz kto rozmawia. Nic nie mogem zrozumie, uchyliem okno i ostronie wyjrzaem.

Zobaczyem przed kawiarni dwch onierzy siedzcych w pobliu pompy paliwowej oraz lece pomidzy nimi zwoki". Jeden ze spadochroniarzy dostrzeg Georges'a. - Vous civile? - par razy zapyta onierz. Georges prbowa go przekona, e w istocie jest cywilem, lecz tamten nie mwi po francusku. Nie wiedzc dokadnie, co si dzieje, nie chcia ujawnia, i rozumie angielski. Usiowa co powiedzie amanym niemieckim, ale nic nie wskra, wic wrci do piwnicy, gdzie czeka na dalszy rozwj wypadkw. Do godziny 5.00 rano kolano Sandy'ego Smitha zesztywniao do tego stopnia, e mg porusza si z wielkim trudem. Jego rka dramatycznie spucha, a do przeszywa pulsujcy bl. Powiedzia Ho-wardowi, e powinien pj do doktora Vaughana opatrzy rany. - Czy to konieczne? - zapyta Howard z rozpacz w gosie. Smith obieca, e za chwil wrci. Kiedy dotar do punktu medycznego, Vaughan chcia mu poda morfin w zastrzyku. Kiedy Smith si nie zgodzi, Vaughan stwierdzi, e i tak nie moe on w tym stanie powrci na pierwsz lini, gdy bdzie bardziej zawadza, ni pomaga. Wwczas Smith uleg i dosta morfin. Howard tu przed witem zwoa w swoim punkcie dowodzenia narad dowdcw plutonw i wtedy dotaro do, jak cikie straty poniosa kompania, zwaszcza jeli chodzi o oficerw. Plutonem nr 1 Brotheridge'a dowodzi teraz kapral Kane; sam porucznik poleg, a zastpujcy go sierant by ranny. Plutonami nr 2 i 3, czyli pododdziaami Wooda i Smitha, rwnie kierowali kaprale. Nie byo wieci o losie zastpcy Howarda, Briana Pridaya, oraz dowdcy plutonu nr 4, Tony'ego Hoopera. Tylko plutony nr 5 (Foxa) i nr 6 (Sweeneya) nie straciy swoich oficerw. czne straty wynosiy dwunastu ludzi, w tym dwch zabitych. Howard nie wezwa do siebie dowdcw plutonw po to, by pogratulowa im dotychczasowych osigni, lecz aby przygotowa ich do dalszej walki w najbliszych godzinach. Omwi z podwadnymi, z ktrych kierunkw nieprzyjaciel mg wyprowadzi prawdopodobne kontrnatarcie oraz metody stawienia skutecznego oporu w razie, jeliby Niemcy przeamali linie defensywne 7 batalionu. Rozkaza utrzyma wszystkich pod broni a do brzasku. O wicie poowa onierzy moga si troch przespa.

Kiedy niebo zaczo si rozjania, kompania D nadal zajmowaa teren midzy dwoma mostami. Wypenia pierwsz cz powierzonej jej misji. O godzinie 3.00 von Luck rozkaza 8 batalionowi grenadierw pancernych, czyli jednemu ze swoich wysunitych pododdziaw znajdujcemu si na pnoc od Caen i na zachd od Orne, wyruszy do Benouville i odzyska tamtejszy most. Jednake, zgodnie ze wiadectwem porucznika Wernera Kortenhausa, 8 batalion grenadierw by pancerny" tylko z nazwy. Dysponowa wycznie broni automatyczn, lekkimi dziakami przeciwlotniczymi i granatnikami. Opancerzonych wozw bojowych nie byo. Mimo to niemieccy grenadierzy zaatakowali, zadajc straty kompanii majora Taylora i spychajc j z pozycji na skraju Benouville. Nastpnie Niemcy si okopali i oczekiwali na przybycie czogw z 21 Dywizji Pancernej". Porucznik Kortenhaus sta wtedy obok swojego czogu z uruchomionym silnikiem i dobrze przypomina sobie, co myla tamtej nocy: Dlaczego nie nadchodzi rozkaz wymarszu? Gdybymy zaraz wyruszyli, posuwalibymy si pod oson ciemnoci". Ale Hitler nadal spa i rozkaz nie nadszed.

7
D-DAY
Od godziny 6.00 do 12.00
Georges Gondree, siedzc w swojej piwnicy, z radoci powita cudowny wit nad okolic". Przez otwr w piwnicznym murze widzia przesuwajce si postacie. Nie syszaem gardowych rozkazw, ktre zawsze kojarzyem z Niemcami nadzorujcymi grupy robotnikw", napisa pniej Gondree. Poprosi Theres, eby nadstawia ucha, podsuchaa onierzy i stwierdzia, czy rozmawiaj po niemiecku, czy te nie. Theresa uznaa, e nie rozumie ani sowa. Potem znowu zacz nasuchiwa Georges i moje serce zaczo bi szybciej, gdy wydao mi si, e wyowiem zwrot all right [w porzdku]". onierze z 7 batalionu zapukali do drzwi kawiarni. Gondree postanowi wyj na gr i otworzy je, zanim onierze rozbij. Powita dwch osobnikw w bojowych kurtkach, z dymicymi Stenami i poczernionymi wglem twarzami. Zapytali go po francusku, czy w domu znajduj si jacy Niemcy. Odpowiedzia, e nie, wprowadzi onierzy do baru, a stamtd, przeamujc ich wahania umiechem i przyjaznymi gestami, do piwnicy. Tam wskaza na on i dzieci. Przez chwil panowao milczenie. Potem jeden z onierzy zwrci si do drugiego i powiedzia: W porzdku, kolego. Nareszcie si przekonaem, e to Anglicy i rozpakaem si z radoci". Theresa zacza ciska spadochroniarzy, miejc si i paczc rwnoczenie. Poniewa wycaowaa potem i innych przybyszw, do poudnia jej twarz zrobia si czarna. Howard wspomina, i chodzia tak potem przez dwa czy trzy dni, nie chcc tego zmy i mwic wszystkim, e to od brytyjskich onierzy, z czego jest bardzo dumna".

Czterdzieci lat pniej pani Gondree pozostawaa nadal zaprzysig wielbicielk brytyjskiej 6 Dywizji Powietrznodesantowej. Kady z onierzy, ktry trafi do jej kawiarni podczas D-Day, nie musia paci za drinka, a wielu uczestnikw walk czsto powracao w to miejsce. Gondree'owie byli pierwsz rodzin oswobodzon we Francji i odtd szczodrze okazywali za to wdziczno swoim wyzwolicielom. Serwowanie darmowych drinkw dla chopcw z brytyjskich wojsk powietrznodesantowych rozpoczo si od razu. Georges wybra si do ogrodu i wykopa osiemdziesit dziewi butelek szampana, ktre ukry tam w czerwcu 1940 roku, tu przed wkroczeniem Niemcw. Howard, ktry znajdowa si akurat na skraju mostu blisko kawiarni i naradza si z Pinem Coffinem, tak opisuje t scen: Wystrzelio mnstwo korkw szampana, ich huk byo sycha po drugiej stronie kanau". Tymczasem kawiarenka przeobrazia si w batalionowy polowy lazaret. Howard opowiada: Kiedy wrciem, syszaem od kadego, e musi si pilnie stawi na punkcie medycznym. C, przerwalimy t komedi, rzecz jasna". Lecz dodaje zaraz: No, sam nie wrciem, zanim nie sprbowaem tego wspaniaego szampana". Z pewnym zakopotaniem wyjania: Naprawd byo co uczci". Wkrtce po brzasku rozpocz si desant z morza. U wybrzey Normandii znalaza si najwiksza armada w dziejach, zoona z prawie szeciu tysicy wszelkiego typu okrtw, statkw i barek. Kiedy cika artyleria pancernikw zacza ostrzeliwa plae, jednostki desantowe zbliay si do brzegu, przewoc pierwszy rzut ze stu dwudziestoma siedmioma tysicami onierzy, ktrzy mieli tego dnia wyldowa na kontynencie. Oson lotnicz zapewniaa gigantyczna flota powietrzna - niemal pi tysicy samolotw. By to imponujcy pokaz potgi amerykaskiego, brytyjskiego i kanadyjskiego przemysu wojennego; pokaz, ktry zapewne nigdy ju si nie powtrzy. (Dziesi lat pniej Eisenhower, ju jako prezydent Stanw Zjednoczonych, stwierdzi, e nastpna operacja na skal Overlord" jest ju niemoliwa, gdy takie skupienie wojsk na bardzo wskim froncie jest stanowczo zbyt ryzykowne w epoce nuklearnej -jedna lub dwie bomby atomowe unicestwiyby cay desant). Desant przeprowadzono na okoo 100-kilometrowym froncie, od play Sword na lewym skrzydle do play Utah na prawym. Na play

Utah ldowanie odbywao w zasadzie bez przeszkd, za to na Omaha Niemcy stawili zacit obron, niemal spychajc do morza oddziay inwazyjne. Na plaach, gdzie ldowali Brytyjczycy i Kanadyjczycy, niemiecka defensywa okazaa si silna, cho moliwa do przeamania, jednake wyjtkowy przypyw ograniczy stref desantu do wskich odcinkw, ostrzeliwanych przez obrocw z artylerii i broni rcznej. Siy inwazyjne przeamay jednak pierwsz lini oporu - poza pla Omaha - i umocniy si na przyczkach. Na lewej flance, najbliej strefy dziaania Howarda z kompani D, rozgorzaa zacita batalia o Ouistreham. Alianckie natarcie w kierunku Caen zostao opnione. Oto jak Howard opisuje przebieg inwazji z perspektywy kompanii D: Przygotowanie artyleryjskie byo wyjtkowo intensywne. Czulimy jak od wybrzea dry ziemia, rozptao si tam pieko. Wkrtce kanonada zacza si przyblia. Wyranie przenieli ostrza dalej w gb ldu, gdy zbliay si do brzegu nasze barki i okrty i mona byo bez trudu si domyli, co si dzieje. Trzymalimy kciuki za tych biednych drani ldujcych z morza. Cieszyem si, e znalazem si tam, gdzie byem, a nie wrd chopakw z desantu morskiego". Wkrtce jednak to wspczucie dla kolegw ldujcych z morza ustpio. Kiedy wzeszo soce, bardzo si wzmoga aktywno nieprzyjacielskich strzelcw wyborowych i do swobodne wczeniej poruszanie si po mocie stao si wysoce niebezpieczne. Niemcy strzelali gwnie z zachodniego brzegu, od strony Caen, gdzie znajdowa si gsto zadrzewiony teren oraz dwa grujce nad okolic budynki - zameczek, w ktrym mieci si szpital pooniczy, oraz wiea cinie. onierze kompanii D nie byli w stanie precyzyjnie okreli, skd strzelaj niemieccy snajperzy, ktrzy trzymali w szachu most i zaczli ostrzeliwa punkt pomocy medycznej w jednym z okopw, gdzie Vaughan i sanitariusze z opaskami Czerwonego Krzya na ramionach zajmowali si rannymi. David Wood, ktry lea na noszach z trzema kulami w nodze, wspomina, e pierwszy ze snajperskich pociskw uderzy w ziemi bardzo blisko mnie i mylaem, e za chwil sam oberw. Nastpny pocisk zary w grunt tu koo mojej gowy. Spojrzaem w gr

i dostrzegem, e sanitariusz wyciga pistolet, eby chroni swojego pacjenta, czyli mnie. Jego bro jednak przypadkowo wypalia i omal mnie nie wykoczy". Inny z sanitariuszy bandaowa nadgarstek Smithowi, ktry wspomina: Siedziaem w rowie, z ktrego wystawaa mi gowa, a on obwizywa mi rk. Po chwili podnis si i jeden ze strzelcw wyborowych trafi go prosto w pier. Raniony sanitariusz dosownie przelecia przez drog i wyldowa na plecach, krzyczc: Zabierzcie moje granaty, zabierzcie moje granaty. Ba si, e oberwie znowu, a mia granaty w chlebaku". Kto odebra granaty, ranny przey, ale Smith pamita ten incydent jako najbardziej dramatyczny w yciu. Pomylaem, e nastpna kula bdzie dla mnie. Czuem si strasznie". Vau-ghan, pochylony nad jednym z pacjentw, spojrza w kierunku, skd paday strzay, pogrozi pici i zawoa: To nie krykiet". Nieco pniej tego ranka Wood i Smith zostali ewakuowani do pukowego punktu medycznego w Ranville, gdzie Niemcy ponownie ich ostrzelali, wic rannych musiano zabra w jeszcze inne miejsce. Parr, Gardner, Gray i Bailey znajdowali si na stanowisku artyleryjskim, usiujc wykombinowa, jak dziaa zdobyczna armata przeciwpancerna. Howard przeszkoli ich w Anglii w posugiwaniu si niemieck broni rczn, modzierzami, karabinami maszynowymi i granatami, ale nie pomyla o dziaach. Zaczlimy dochodzi po nitce do kbka - wspomina Parr - i otworzylimy zamek. Caa amunicja bya na dole, wic przynielimy jeden nabj, zaadowalimy, zaryglowalimy zamek i pozostawao tylko pytanie, jak z tego strzela. Znalelimy teleskopowy celownik z podziak, przez ktry wida byo rne punkty nad kanaem, jeden przy drugim". Stanowisko byo zamaskowane, dziki czemu niemieccy snajperzy nie strzelali do znajdujcych si tam czterech brytyjskich onierzy. A ci nadal prbowali zlokalizowa mechanizm ogniowy. Parr opowiada: Charlie Gardner zapyta: A co to takiego? i nacisn wskazany guzik. Rozleg si potworny huk, pocisk polecia ze wistem gdzie w kierunku Caen, a pyta osonowa odskoczya w ty, wic gdybymy stali bliej, poamaaby nam ebra. No i tak nauczylimy si strzela z tej armaty".

Po chwili Parr wesoo dodaje: Miaem wietny ubaw, walc z tego dziaa". On sam oraz jego koledzy byli pewni, e strzelcy wyborowi kryj si na dachu pobliskiego chdteau. Parr zacz wic strzela w najwysze pitro owego budynku, wybijajc w nim dziury. Ostrza snajperski jednak nie osab i miejsce, z ktrego niemieccy strzelcy wyborowi prowadzili ogie, do dzi pozostaje nieznane. Parr strzela nadal. Jackowi Baileyowi znudzia si ta zabawa i zszed do podziemnego pomieszczenia, by zaparzy sobie porann herbat. Po kadym wystrzale z dziaa, komora wypeniaa si pyem i dymem, a ze stropu sypa si piach. Bailey zawoa: - Wally, nie strzelaj teraz, daj mi ze trzy minuty. Bailey wzi kocher, rozpali pod nim ogie i ju si radowa na myl o wybornym smaku herbaty, gdy nagle rozlego si kolejne bum!". To Wally Parr wystrzeli ponownie. Py, sadza i piasek wsypay si do blaszanego kubka z herbat, a kocher Baileya diabli wzili. Bailey, przekonany, e Wally naumylnie zrobi mu na zo, wydosta si na zewntrz, wygldajc - wedug Parra - jak jaki cholerny wariat". Zagrozi, e zaraz rozerwie Parra na strzpy, ale poniewa by w gruncie rzeczy poczciwcem, a Parr schowa si za armat, wypowiedziana przez poszkodowanego" groba nie doczekaa si nigdy urzeczywistnienia. Howard, zgity w p, przebieg przez szos, aby si przekona, co wyprawia Parr. Kiedy zobaczy, e jego onierz strzela do zameczku, zmrozio mu krew w yach. Rozkaza Parrowi natychmiast przerwa ogie, a potem wyjani mu, i w zamku mieci si szpital pooniczy. Tak wic konstatuje dzisiaj Parr ze smutkiem - by to pierwszy i jedyny raz, kiedy ostrzeliwaem kobiety w ciy i noworodki *. Howard nie zdoa przekona Parra, e Niemcy nie ulokowali swoich strzelcw wyborowych na zamkowym dachu. Kiedy major powrci na stanowisko dowodzenia, zawoa:
* Po wojnie Parr przeczyta w jednym z czasopism artyku o niemieckich zbrodniach w okupowanej Europie. I natkn si w nim na jaskrawy przykad niemieckiego bestialstwa: wedug autora tego artykuu Niemcy, przed wycofaniem si z Benouville, postanowili da tamtejszym mieszkacom nauczk i z zimn krwi ostrzelali szpital pooniczy i zabytkowy zamek!

- A teraz, Parr, sied, do jasnej cholery, cicho. Po prostu sied cicho! - Tak jest, panie majorze. Strzelaj tylko wtedy, gdy to konieczne i nie do wymylonych snajperw. - Rozkaz! Niebawem Parr zacz strzela w stron drzew. Howard wrzasn: - Chryste panie, Parr, ucisz si, do cholery! Zostaw w spokoju t przeklt armat! Nie mog przez ni myle. Parr pomyla sobie wtedy: Nikt mi nie mwi, e na wojnie ma by cicho". Usucha jednak polecenia i zacz wraz z kolegami oczyszcza zdobyte stanowisko artyleryjskie z usek po wystrzelonych pociskach. Nagle uzmysowili sobie, e gdyby kto upuci przypadkowo niesiony nabj, a ten spadby czubkiem w d do pomieszczenia bdcego skadem amunicji, wwczas wylecieliby wraz z dziaem i caym mostem wysoko w powietrze.
-

O 7.00 rano brytyjska 3 Dywizja ldowaa na play Sword, a pociski artylerii okrtowej zaczy spada na Caen, przelatujc nad pozycjami kompanii D. Grzmiay jak dziaa wielkich kalibrw - mwi Howard - a my, szara piechota, nie poznalimy wczeniej siy okrtowego ognia. Ogromne pociski szyboway nad nami i czowiek automatycznie si kuli, nawet w schronie. Mj radiooperator, kapral Tappenden, sta koo mnie, bardzo poruszony tym wszystkim, i w kocu powiedzia, Niech mnie licho, panie majorze, oni chyba wystrzeliwuj ciarwki". onierze z plutonu Sandy'ego Smitha przyprowadzili dwch jecw, opisanych przez Howarda jako wyndzniaych, w cywilnych cienkich ubraniach, bardzo godnych". Byli to Wosi, robotnicy przymusowi z Organizacji Todta. W wyniku dugiej rozmowy" na migi okazao si, e zostali przydzieleni do ustawiania supw antyszybo-wcowych. Zgarnito ich wanie wtedy, gdy pojawili si w strefie ldowania zespou Wallworka, aby wykona t prac. Howardowi wydali si zupenie niegroni. Da im troch sucharw ze swojej dwudobowej racji ywnociowej, a potem kaza Smithowi puci ich wolno. Zgodnie z relacj Howarda, Wosi natychmiast ruszyli ku ldowisku, gdzie przystpili do ustawiania supw. Mona sobie wyobrazi oglne rozbawienie na widok tych biednych durniw osadzajcych w doach supy".

Mae dochodzenie wykazao, e Wosi dostali od kierownictwa Organizacji Todta surowe polecenie wbicia tych pali w ziemi do czasu zapadnicia zmroku 6 czerwca. Robotnicy byli pewni, e Niemcy powrc i sprawdz postpy robt, a jeli si przekonaj, i praca nie zostaa wykonana, daliby im niele popali, wic lepiej z tym nie zwleka. Tak wic, przy akompaniamencie naszego miechu, zabrali si do wbijania supw". Okoo 8.00 przeleciay na znacznej wysokoci - ponad 2000 metrw Spitfire 'y. Howard poleci pooy na ziemi umwiony znak bdcy sygnaem panujemy nad sytuacj i wszystko w porzdku". Trzy z myliwcw - ktre podobnie jak wszystkie inne alianckie samoloty i szybowce uczestniczce w inwazji miay wymalowane na skrzydach po trzy biae pasy - zeszy na 300 metrw, okryy most i wykonyway nad nim triumfalne akrobacje. Odlatujc, jeden z myliwcw zrzuci pewien przedmiot. Howard sdzi, i pilot pozby si oprnionego zbiornika na paliwo, mimo to wysa patrol, ktry mia sprawdzi, co to takiego. Patrol powrci i ku naszemu wielkiemu zaskoczeniu i rozbawieniu, przynis poranne wydania londyskich gazet. onierze rzucili si na nie, zwaszcza na Daily Mirror", w ktrym drukowano komiks w odcinkach pod tytuem Jane i wszyscy wyrywali sobie z rk strony z rysunkami. Raz czy dwa usyszaem narzekanie, e nie ma ani sowa o inwazji czy te kompanii D". Przez cay poranek na terenie zajtym przez kompani D onierze poruszali si biegiem. Po pewnym czasie, wkrtce po 9.00, Howard ku swojej radoci zobaczy trzy wysokie postacie idce drog. Obszar pomidzy mostami by wzgldnie chroniony przed kulami snajperw, poniewa wzdu wschodniego brzegu kanau rosy drzewa. Trzy postacie szybko si zbliay; okazao si, e to genera Gale, majcy ponad 190 cm wzrostu, w otoczeniu dwch rwnie rosych brygadierw - z jednej strony Kindersleya, dowdcy naszej 6 Brygady Powietrznodesantowej, i Nigela Poetta, dowdcy 5 Brygady Spadochronowej, z drugiej. By to naprawd wspaniay widok, gdy prezentowali si wietnie, w beretach i mundurach polowych, maszerujc rwnym krokiem. Moi chopcy dostali wiatru w agle, kiedy ich zobaczyli". Richard Todd dodaje, e czysta brawura i odwaga przybyych sprawia, i by to jeden z najbardziej pamitnych dla mnie widokw".

Gale dotar w rejon desantu na pokadzie szybowca okoo godziny 3.00 i zorganizowa kwater polow w Ramdlle. Teraz wraz ze swoimi brygadierami mia zamiar naradzi si z Pinem Coffinem, ktrego 7 batalion walczy z nieprzyjacielskimi patrolami w Benou-ville i Le Port. Przechodzc, zawoa do onierzy kompanii D: Dobry wystp, chopaki!". Po odebraniu meldunku od Howarda, Gale i jego towarzysze przeszli przez most. Niemcy do nich strzelali, ale niecelnie, a brytyjscy dowdcy nie kaniali si kulom. Gdy znaleli si w sztabie Coffina, nagle pojawiy si dwie kano-nierki, ktre zmierzay od wybrzea w kierunku Caen. Wypyny z niewielkiej przystani w Ouistreham, miejscowoci zaatakowanej przez cz brygady komandosw lorda Lovata. Zaogi tych kano-nierek najwyraniej wiedziay, e most znajduje si w rkach nieprzyjaciela, gdy pierwsza z nich pyna z maksymaln szybkoci, ostrzeliwujc most ze swojego 20milimetrowego dziaka. Parr nie mg odpowiedzie ogniem ze zdobycznej armaty przeciwpancernej, poniewa sam most i jego nadbudwki blokoway pole ostrzau. Tymczasem na nadbrzeu znalaz si dowodzcy plutonem nr 2 kapral Godbolt z Fiatem. Howard rozkaza onierzom wstrzyma ogie, dopki pierwsza kanonierka nie znajdzie si w zasigu pance-rzownicy Godbolta. Po chwili Godbolt wypali z bliskiej odlegoci, trafiajc ku swemu zdumieniu w sterwk, wewntrz ktrej eksplodowa granat z Piata. d wywrcia si dnem do gry i zarya dziobem w brzeg obsadzony przez spadochroniarzy, podczas gdy rufa utkwia po tej stronie kanau, na ktrej znajdowaa si kompania D. Niemcy zaczli z podniesionymi rkami wyskakiwa na brzeg, krzyczc Kamerad, Kamerad. Niemieckiego dowdc, oszoomionego, ale nadal wojowniczego, trzeba byo zmusi do opuszczenia pokadu. Howard przypomina sobie tego osiemnasto- czy dziewitnastoletniego nazist, bardzo wysokiego, dobrze znajcego angielski. Beszta nas po angielsku, jak gupio postpilimy, porywajc si na inwazj na kontynent, bo kiedy jego Fuhrer si o tym dowie, to zepchnie nas do morza. Wykrzykiwa zniewagi i z trudem powstrzymaem swoich chopakw od zlinczowania drania na miejscu". Howard zdawa sobie spraw, e taki oficer to akomy ksek dla wywiadu, wic odesa go do prowizorycznego obozu jenieckiego w Ranville. Trzeba go byo zakneblowa i wlec za rce i nogi, bo si broni i bez przerwy wrzeszcza".

Saperzy odwrcili d i sprawdzili jej wyposaenie, szukajc amunicji i broni. Jeden z saperw znalaz butelk brandy i wetkn j do wewntrznej kieszeni kurtki. Jego dowdca, Jock Neilson, dostrzeg wybrzuszenie. - Hej, co ty tam masz? - zapyta. Saper pokaza mu brandy, ktre Neilson zaraz mu odebra ze sowami: - Jeste na to jeszcze za mody. w saper skary si dzi: Nie skapna mi nawet kropelka tej cholernej brandy". Podczas pierwszych godzin walki onierze kompanii D dwukrotnie uyli Fiatw, ktre wczeniej zebray tyle krytycznych opinii. Za pierwszym razem zniszczyli czog; kolejny strza unieszkodliwi kanonierk, a drug zmusi do ucieczki. Kompania D zdobya dwa mosty, obszar pomidzy nimi, a take niemieck kanonierk. Tymczasem pod Caen von Luck by bliski rozpaczy. Ostrza miasta z dzia artylerii okrtowej sia takie spustoszenie, jakiego nie widzia przez wszystkie wojenne lata. Chocia punkt zborny jego jednostki by dobrze zamaskowany i, jak dotd, nie naruszony przez nieprzyjacielskie pociski, to jednak wiedzia, e kiedy wyruszy w pole - po otrzymaniu w kocu takiego rozkazu - zostanie od razu dostrzeony przez alianckie samoloty rozpoznawcze. Jego pozycja zostanie przekazana okrtom na wodach kanau La Manche, a wtedy grad pociskw duego kalibru, wystrzelonych z okrtw, spadnie na jego gow. W tej sytuacji nabra wtpliwoci, czy zdoa przebi si przez brytyjsk 6 Dywizj Powietrznodesantow i odzyska mosty. Jego przeoeni doszli do podobnego wniosku i stwierdzili, e naley zniszczy oba mosty i tym samym odci 6 Dywizj. Wydali rozkaz obsadzenia piechot rzecznej kanonierki i wysali z Caen nurkw oraz samoloty myliwsko-bombowe dla zniszczenia przepraw. Okoo godziny 10.00 jeden z niemieckich myliwcw bombardujcych nadlecia od strony soca, przemkn ponad mostem na rzece, tu nad drzewami rosncymi wzdu szosy, i najwyraniej zmierza ku mostowi nad kanaem. Howard schowa si w bunkrze, a jego onierze rzucili si w stron okopw. Wystawili gowy i patrzyli, jak pilot zrzuca bomb. Trafia ona bezporednio w wie na mocie, ale

nie wybucha. Z metalicznym dwikiem stoczya si na most, a potem spada do kanau. Okazaa si niewypaem. Do dzi pozostao zrobione przez ni wyobienie. Howard lakonicznie skomentowa: Ale mielimy szczcie". I doda tonem dowiadczonego onierza: A ten niemiecki pilot celnie trafi". Dwch niemieckich petwonurkw bez trudu wypatrzyli w wietle dziennym brytyjscy strzelcy po obu stronach kanau. Jednake na ldzie Niemcy spychali Brytyjczykw. W Benouville znajdowaa si tylko jedna kompania 7 batalionu, dowodzona przez Nigela Taylora. Powanie osabiona, musiaa stawia czoa coraz silniejszym niemieckim kontratakom. Dwie kompanie w Le Port znajdoway si w podobnej sytuacji i, jak Taylor, musiay odda nieco terenu. Posuwajc si naprzd, Niemcy wprowadzili do akcji cz wozw bojowych nalecych do puku von Lucka. Brytyjczycy nazywali niemieckie samobiene wyrzutnie niekierowanych pociskw rakietowych wyjcymi modzierzami". Jeeli chodzi o nie, to najbardziej zapada nam w pami ich wyjtkowa celno - mwi Howard. - Poza tym, e wydaway przeraajce dwiki, ktre sprawiay, e czowiek odruchowo szuka schronienia". Pomidzy kolejnymi eksplozjami Wally Parr przebieg przez drog do Howarda. - Mam wraenie - powiedzia bez tchu - e kto na wiey cinie kieruje ogniem. Wyjani, i na szczyt wiey cinie znajdujcej si w pobliu szpitala pooniczego wiedzie zewntrzna drabinka, po ktrej kto si wspina. Czy major zezwoli na otwarcie ognia do tego celu? Howard si zgodzi. I tyek Wally'ego zaraz znikn w pyle - wspomina moment, gdy Parr przemkn przez szos do swojego dziaa. Parr wrzasn: - DZIAO NUMER JEDEN!. Nastaa chwila osobliwej ciszy, ktra zdarza si w tak wielu bitwach. Howard zwrci uwag, e byo to ich jedyne dziao, a Parr wtedy doda, i w owej chwili caa 6 Dywizja Powietrznodesantowa dysponowaa wycznie t armat. I w tej ciszy Parr wydawa swoim ludziom komendy niczym urodzony kanonier. - Odlego siedemset, jeden pocisk. W prawo o pi stopni. Wszystkie komendy poprzedza okrzykiem DZIAO NUMER JEDEN. I wreszcie: CEL!. Znajdujcy si w pobliu onierze brytyjscy i niemieccy zafascynowani obserwowali to widowisko. - OGNIA!

Dziao zagrzmiao, pocisk wylecia z lufy. Trafi wprost w wie cinie. Wszdzie wokoo rozlegy si wiwaty, berety poleciay w powietrze, a onierze radonie ciskali sobie donie. Jedyny szkopu tkwi w tym, e amunicja okazaa si przeciwczogowa. Pocisk wbi si w wie z jednej strony, przebi j i wylecia z drugiej, nie eksplodujc. Przez otwr zacza wypywa woda, ale sam budynek nadal sta. Parr strzeli ponownie i jeszcze raz, woda trysna z wiey na wszystkie strony. W kocu Howard poleci mu przerwa ogie. Gale, Kindersley i Poett wrcili z narady z Pinem Coffinem, oznajmili Howardowi, e jeden z jego plutonw bdzie musia przej do Benouville i zaj pozycj u boku kompanii Taylora. Howard wybra do tego zadania pluton nr 1. Na zachodni brzeg przerzuci te plutony Sweeneya i Foxa, aby obsadziy stanowiska naprzeciwko kawiarni Gondree'w, gdzie miay przej do kontrnatarcia w wypadku, gdyby Niemcy dokonali przeamania. Pomylelimy - mwi Sweeney - e to troch niesprawiedliwe. My walczylimy przez ca noc. Sidmy batalion nadcign i zluzowa nas na pozycjach. Uwaalimy, e powinni da nam troch wytchnienia i ci z sidmego [batalionu] nie powinni jeszcze ciga naszych plutonw na pomoc". Sweeney i Fox usadowili si obok ywopotu. Tydzie wczeniej, jeszcze w Tarrent Rushton, Sweeney pozna si z Richardem Toddem, a to za spraw zabawnego zbiegu okolicznoci - ot w brytyjskiej armii wszystkich Sweeneyw przezywano Toddami", a wszystkich Toddw Sweeneyami" - w Londynie bowiem by synny fryzjer Sweeney Todd. Podczas tego spotkania Sweeney i Todd miali si ze swojego pokrewiestwa". Na poegnanie Todd rzuci nowemu koledze: - Do zobaczenia w D-Day. Na skraju Le Port, 6 czerwca o godzinie 11.00, gdy Sweeney zatrzyma si przy ywopocie, z zaroli wyonia si twarz Richarda Todda, ktry rzuci do mnie: Mwiem, e si zobaczymy w D-Day. A potem znowu znikn". W Benouville pluton nr 1 zaangaowa si w zacite walki uliczne. Pluton ten wiczy walk pord zabudowa przez wiele godzin w Londynie, Southampton i w innych miejscach, a ju wczeniej tej nocy uczestniczy w starciu pod kawiarni Gondree'w. Teraz udzieli Tay-lorowi jake potrzebnego wsparcia i Brytyjczycy wsplnie zaczli wypiera Niemcw z zabudowa.

Plutonem dowodzi Joe Kane. By typowym flegmatykiem - wspomina Bailey. - Wydawao si, e nic go nie rusza". Na pobliskim poletku dostrzegli wychodek. - Osaniaj mnie - powiedzia do Baileya Kane. - Nie przestawaj mnie osania. Skocz si wysra. I Kane popdzi do wychodka. Po chwili przybieg z powrotem. - Nie dam rady - stwierdzi. W wychodku nie byo dziury w ziemi, tylko wiadro. W dodatku pene; wygldao tak, jakby nikt go nie opr nia od wielu dni. - To nie dla mnie - powtrzy Kane. Trzydzieci cztery lata pniej Bailey namawia Kane'a na wspln wycieczk do Normandii. Przez ubiege lata wielokrotnie wraca do miejsc dawnych walk, dla Kane'a miaa to by pierwsza wizyta od czasw wojny. W Benouville Kane chcia si przede wszystkim przekona, czy oprniono wreszcie wiadro w tamtym wychodku. Wychodka ju jednak nie byo. Do poudnia zameldowaa si wikszo onierzy 7 batalionu; niektrzy dotarli pojedynczo, inni w niewielkich grupach. Pine Coffin mia wreszcie tylu ludzi, e mg zluzowa plutony Howarda, ktre ten cign z powrotem na obszar midzy mostami. Niemieccy strzelcy wyborowi nadal dawali o sobie zna, wyjce modzierze" wci pluy pociskami rakietowymi, trway starcia w Benouville, Le Port oraz na wschd od Ranville. onierze kompanii D strzelali do snajperw, ale, jak przyznaje Billy Gray, nie moglimy ich wypatrzy, wic strzelalimy na lepo". Pomimo szczupych si 7 batalion spadochroniarzy oraz kompania D nadal trzymay mosty.

8
D-DAY
Od godziny 12.00 do 24.00
W poudnie sierant Thornton przysiad w okopie. Nie mia najlepszego samopoczucia. By, rzecz jasna, koszmarnie zmczony, ale przede wszystkim drczya go zaistniaa sytuacja. Tkwilimy tam od godziny 0.20 w nocy, przybywao coraz wicej Szkopw. Zostalimy otoczeni w ciasnym krgu, robio si cholernie gorco. Im duej si gdzie siedzi, tym wicej si myli. Niektrzy mwili: Och, chyba ju nie zobacz nieba nad Angli, albo nad Szkocj, Wali czy Irlandi". Wally Parr wspomina: Ten dzie si straszliwie duy. Przez cay czas wyczuwalimy, e wrg si przegrupowuje i podchodzi coraz bliej". W Benouville i Le Port 7 batalion trzyma si ostatkiem si. Major Taylor uczestniczy tej nocy w piciu starciach ogniowych. Wkrtce po nastaniu witu zobaczy, jak kilka dziwek krzyczy, wymachuje i przesya pocaunki z okna pokoju, w ktrym jeszcze sze godzin temu przebywa szeregowy Bk. Do poudnia natenie walk przybrao wyranie na sile, a Taylor musia si zmaga nie tylko z niemieck piechot i wozami opancerzonymi, ale i z czogami. Kiedy pierwszy czog wypez zza rogu - opowiada Taylor - powiedziaem onierzowi z Fiatem: Czekaj, czekaj, a kiedy [czog] podjecha na odlego okoo 35 metrw, krzyknem: Ognia! onierz pocign za spust, rozleg si cichy trzask. Spojrza na mnie i powiedzia: Zaci si, panie mjorze". Pewien kapral, widzc, co si dzieje, wyskoczy z okopu i natar na czog, strzelajc ze Stena. Kiedy zbliy si do pojazdu, cisn w niego

adunkiem plastiku i uciek. Czog eksplodowa i zataczy na drodze, ktr zatarasowa. Nieco wczeniej odamek drasn Taylora w udo, powodujc otwart ran. Zdoa wej na pitro jednego z domu i z okna kierowa dalej walk. W pewnej chwili - jak wspomina Richard Todd - usyszelimy gos Taylora zagrzewajcego chopakw. Pozostaa mu w praktyce jedna noga, a jednak lea w oknie domu i nadal dodawa chopakom otuchy". Nie byo rodkw cznoci; nadajniki radiowe i telefony polowe przepady podczas zrzutu. Taylor wysa wic cz nika do Pine'a Coffina z meldunkiem, e zostao mu tylko trzydzie stu ludzi, w wikszoci rannych, oraz z pytaniem, czy moe liczy na jak pomoc. Wanie wtedy Coffin poleci Howardowi posa jeden z plutonw kompanii D do Benouville. Nie nastpi jeszcze szturm niemieckich jednostek pancernych - von Luck wci czeka na rozkazy w rejonie koncentracji - co byo umiechem losu dla onierzy oddziaw powietrznodesantowych, ktrzy mieli tylko Piaty i granaty Gammon do walki z czogami. Ale w kadej chwili niemieckie wozy pancerne mogy nadjecha do Benouville z Caen, a do Le Port - od strony morza. Niemieccy pancerniacy mieli jednak wasne problemy. Wkrtce po 12.00 w poudnie von Luck dosta rozkaz wymarszu. I tak jak si obawia, kolumny zostay natychmiast ostrzelane. W cigu kolejnych paru godzin jego puk ponis cikie straty. Na zachd od Orne inny puk 21 Dywizji Pancernej take przystpi do dziaania; cz onierzy niemal dotara na pla Sword, podczas gdy jeden z batalionw wyruszy do ataku na Benouville. W Le Port Todd usiowa wyeliminowa nieprzyjacielskiego snajpera strzelajcego z kocielnej wiey. Wok kocioa znajdowaa si otwarta przestrze; Todd opowiada: Nie byo sposobu si tam przedosta, a poza tym mielimy na dole bardzo niewielu ludzi. Kapral Killean, mody Irlandczyk, zgosi si na ochotnika. By podej bliej ze swoim Fiatem, przeciska si przez domy, wybijajc dziury w cianach i przeskakujc z jednego do drugiego. A w kocu dotar do kracowego domu. Wybieg, opar swojego Piata o ywopot, wystrzeli granat i trafi dokadnie tam, gdzie chcia, w otwr na kocielnej wiey. Potem strzeli jeszcze dwukrotnie. I rzeczywicie zabi tego snajpera".

Killean wpad do kocioa. Zanim jednak to uczyni, zdj z gowy hem, powiedzia: - Przykro mi, e musz sprawdzi, co narobiem w przybytku Boym - i przeegna si. Major Taylor co chwila zerka na zegarek. Odsiecz miaa nadej do poudnia od strony pla. Mijaa ju jednak 13.00, a komandosi si nie zjawiali. To byo bardzo dugie oczekiwanie - wspomina Taylor Syszaem te historie o najduszym dniu, ale tamten naprawd piekielnie si duy". Howard na swoim stanowisku dowodzenia, ktre przenis z bunkra, rwnie bez przerwy sprawdza czas i zastanawia si, gdzie s komandosi. W Oksfordzie Joy Howard wstaa tu po wicie. Bya na tyle zaabsorbowana karmieniem, kpaniem i przewijaniem dziecka, e nie wczya radia. Okoo 10.00 przed poudniem zapukali do niej ssiedzi Johnsonowie i oznajmili, e rozpocza si inwazja. - Wiemy, e major Howard gdzie tam walczy - powiedzieli, nalegajc, eby przysza do nich z dziemi na uroczysty lunch. Przenieli przez ogrodzenie krzeseko niemowlcia i poczstowali Joy potraw z baantw dostarczonych im przez znajomych ze wsi oraz butelk markowego wina, wycignit z piwnicy specjalnie na t okazj. Joy stale mylaa o zapewnieniu Johna, e gdy tylko usyszy o inwazji, bdzie to oznaczao, i on ju wypeni swoje zadanie. Sowa te nie daway jej teraz spokoju; drczya j obawa, e m poleg. Robia co moga, by odegna od siebie takie myli. Popoudnie upyno jej na rnych domowych zajciach, ale wci suchaa wiadomoci radiowych. Nie usyszaa, by wymieniono Johna, wspomniano tylko o zrzucie spadochroniarzy na wschodniej flance. Dosza do przekonania, e pewnie w tym uczestniczy. Czogi von Lucka posuway si naprzd w takim tempie, w jakim umoliwia to intensywny ostrza alianckiej artylerii okrtowej oraz powietrzne ataki samolotw RAF-u. Major Becker, ktry dziki swej pomysowoci podnis stopie motoryzacji 125 puku von Lucka, wid grup bojow w kierunku Benouville. Rozkaza swoim onierzom prowadzi intensywny ostrza z wyjcych modzierzy" - wyrzutni rakietowych zamontowanych na podwoziach rnych pojazdw.

Okoo 13.00 Brytyjczycy na mocie oraz ci w Benouville i Le Port znaleli si w sytuacji dawnych osadnikw z Dzikiego Zachodu, bronicych swojego taboru przed otaczajcymi ich Indianami i modlcych si o kawaleryjsk odsiecz. Mieli wystarczajco duo amunicji, aby odpiera pojedyncze ataki, ale bez wsparcia nie wytrzymaliby skoncentrowanego szturmu. Tod Sweeney siedzia obok Foxa i bez entuzjazmu analizowa sytuacj. Nagle trci Foxa okciem. - Suchaj - odezwa si. - Wiesz co, Dennis? Chyba sysz dudziarzy. - Tod, jestemy we Francji. To niemoliwe - odpar Fox. Jednak w innym okopie sierant Thornton rwnie wspomnia onierzom, e dobiegy go dwiki dud. - Co ty wygadujesz? Chyba zwariowae. Thornton upiera si jednak przy swoim zdaniu. Na stanowisku dowodzenia Howard te nadstawi uszu. Jeszcze w Tarrent Rushton on sam, Pine Coffin oraz dowdca komandosw, legendarny lord Lovat, uzgodnili sygnay rozpoznawcze, gdy dojdzie do ich spotkania w Normandii. Lovat, przybywajc na kontynent z morza, mia poleci swoim ludziom d w dudy, aby da znak, e nadchodzi. Trbacz Coffina winien na to odpowiedzie umwionym sygnaem oznaczajcym, e droga jest wolna, lub te innym, gdyby trway walki o szos. Wkrtce dwikw dud nie mona ju byo z niczym pomyli. Trbacz Pine'a Coffina da sygna, ktry oznacza, i tocz si zmagania wok mostw. Oczom ukaza si dudziarz Lovata, Bili Millin, a po nim sam Lovat. By to niezapomniany widok. Millin szed obok Lovata, niosc wielkie dudy; na gowie mia beret. Lovat, w swym zielonym berecie i biaym swetrze, trzyma w rku lask i - wspomina Howard - kroczy zupenie jak na wiczeniach w Szkocji". Przybyli wic komandosi, a wraz z nimi czog Churchill. Oznaczao to nawizanie cznoci z przyczkiem na play. onierze z kompanii D zareagowali niczym dawni osadnicy na wie o kawaleryjskiej odsieczy. Wszyscy rzucili karabiny - opowiada sierant Thornton - i zaczli si ciska. Widziaem, jak onierzom spywaj zy po policzkach. Nie artuj. Pewnie sam pakaem. Mj Boe, tej radoci nigdy nie zapomn".

Kiedy Georges Gondree ujrza nadchodzcego Lovata, chwyci tac, par kieliszkw i butelk szampana, a potem wybieg z kawiarni, woajc i krzyczc. Dogoni Lovata, ktry ju wszed na most i wytwornym gestem zaproponowa mu szampana. Ten podzikowa i ruszy dalej. Tego ju byo dla Wally'ego Parra za wiele. Podbieg do Gondree'a, woajc: - Oui, oui, oui. Zachwycony Gondree napeni kieliszek. A niech mnie - mwi Parr, przypominajc sobie owo zdarzenie - to by dopiero szampan!". Lovat, za ktrym nadal szed dudziarz Millin, napotka Howarda na wschodnim skraju mostu. - John - powiedzia, gdy wymienili ucisk doni - dzisiaj tworzy si historia. Howard krtko opisa mu pooenie, pocieszajc Lovata, e jeli tylko przeprowadzi on swoich onierzy przez most, dalej bdzie ju atwiej. Ostrzeg, e most naley przekracza ostronie. Lovat mimo wszystko chcia, by jego ludzie przeszli przez most paradnym marszem. W konsekwencji straci kilkunastu onierzy. Wikszo z nich zgina na miejscu, trafiona w gow osonit tylko beretem. Komandosi, ktrzy nadeszli pniej, ju przebiegali przez most z hemami na gowach. Ostatni z przekraczajcych most komandosw przekazali w rce Howarda paru oszoomionych niemieckich onierzy w samej bieli-nie. Okazao si, e uciekli oni w nocy, gdy kompania D szturmowaa most, a potem pochowali si w krzakach wzdu cieki nad kanaem. Na widok komandosw nadcigajcych od strony morza stwierdzili, e czas si podda. Komandos, ktry przekazywa ich Howardowi, powiedzia, szczerzc w umiechu zby: - Prosz, majorze, oto paru z paskich goych niemieckich pancerniakw!. Kilka brytyjskich czogw nadjechao od strony pla ku Benouville, gdzie utworzyy ruchom zapor. Wikszo przejechaa przez most i ruszya do Ranville i dalej na wschd, wspierajc 6 Dywizj Powietrz -nodesantow w jej zmaganiach z niemieck 21 Dywizj Pancern. Niemcy prbowali kontratakowa, nadcigajc kanaem. Okoo godziny 15.00 z Caen przybya zaadowana onierzami kanonierka. Bailey dostrzeg j pierwszy i zaalarmowa Parra, Graya i Gardnera.

Wszyscy oni wdali si w gorcy spr na temat odlegoci pyncego celu. Kiedy strzelili, pocisk wpad do wody niespena 30 metrw przed odzi, ktra zacza si obraca. Wypalili z dziaa ponownie, trafiajc w ruf. Motorowa d zawrcia w stron Caen, cignc za sob smug dymu. W godzinach popoudniowych sytuacja wok mostu si ustabilizowaa. Niemiecki 8 batalion grenadierw pancernych oraz grupa bojowa majora Beckera zaciekle walczyy, jednak - jak przyznaje Kortenhaus - opr by silny. Stracilimy trzynacie czogw [z siedemnastu]". Nadal prowadzili ogie strzelcy wyborowi oraz trwa ostrza z wyrzutni rakietowych, jednak Niemcy nie atakowali ju caoci posiadanych si. To by pikny wieczr", przypomina sobie Nigel Taylor. Okoo 18.00, majc pewno, e pozycje jego pododdziau w Benouville s bezpieczne, pozwoli si zanie na punkt pomocy medycznej w kawiarni Gondree'w. Kiedy zabandaowano mu rann nog, pokutyka na zewntrz i usiad przy stoliku tu przy frontowych drzwiach. A Georges Gondree przynis mi kieliszek szampana, ktrym po takim dniu nie mogem wzgardzi, sowo daj. Tamtego wieczoru, tu przed zapadniciem zmroku, nadleciay samoloty, brytyjskie samoloty, i cigny za sob szybowce z zaopatrzeniem na nasz stron kanau. Setki szybowcw, setki cholernych szybowcw, a ponadto samoloty zrzucay zaopatrzenie na spadochronach przez luki bombowe. Wszystko to znalazo si na ziemi i wydawao si, e mino ledwie kilka minut, a pojawiy si chopaki w jeepach, cignc armaty przeciwpancerne i Bg wie, co jeszcze; nadjechali drog z Le Port i przez ten most". Taylor dopi szampana i poczu si znacznie lepiej. I pamitam, jak w tamtej chwili pomylaem: Mj Boe, udao si!". W szybowcach przybyli onierze z 6 Brygady Powietrznodesanto-wej Kindersleya - macierzystej jednostki kompanii D. Kompanie te, wyposaone w ciki sprzt, zaczy przemieszcza si przez most ku Ranville i dalej do miejscowoci Escoville, ktr miay zaatakowa tej nocy lub nazajutrz rano. Kiedy onierze puku Ox i Bucks maszerowali obok Parra, Graya i innych, ci wykrzykiwali: Gdzie si, do

diaba, podziewalicie?", Wojna si skoczya", Troch za pno na paradowanie, chopaki", i podobne nonsensy. Howard otrzyma rozkaz przekazania zajmowanych pozycji jednemu z batalionw desantu morskiego, gdy ten zjawi si na miejscu, a nastpnie doczy do Ox i Bucks w Escoville lub gdzie w pobliu. Okoo pnocy przyby puk Warwickshire. Howard zoy meldunek jego dowdcy. Parr przekaza zdobyczne dziao przeciwpancerne sierantowi i objani, jak naley je obsugiwa. (W tym czasie byem ju prawdziwym ekspertem w dziedzinie niemieckiej artylerii - powiada Parr - Rozgryzem rzecz na miejscu".) Howard poleci podwadnym si zbiera. Kto znalaz konny wz, ale bez zaprzgu. Wz by wielki, niezgrabny, lecz przyda si, gdy onierze kompanii D mieli ze sob mnstwo sprztu. Zaadowano wic na niego wasny ekwipunek oraz zdobyczn niemieck bro (onierze, jeli tylko nadarzya si okazja, zamieniali swoje Enfieldy na Schmeissery, a Breny na MG-34). Kompania D wyruszya na wschd, w stron mostu na rzece i dalej w kierunku Ranville. Howard nie znajdowa si ju pod komend Pine'a Coffina i Poetta. Jego kompania powrcia w skad batalionu, ktrym dowodzi pukownik Mike Roberts. Upyna rwno doba od chwili zaatakowania mostu, ktry Howard, zgodnie z otrzymanymi rozkazami, zdoby i uchroni przed zniszczeniem. Jackowi Baileyowi trudno byo opuci to miejsce. Tumaczy: Spdzilimy tam cay dzie i noc. Uwaalimy, e to jest nasze terytorium".

9
D-DAY
Dzie po i trzy miesice pniej
Benouville byo pooon najbardziej w gbi ldu miejscowoci opanowan przez brytyjski desant w D-Day. Dopiero w sierpniu udao si zdoby Caen i lece dalej obszary. Pierwotny plan przewidywa uderzenie siami jednostek pancernych z pla, przez Benouville, wzdu drogi nad kanaem, na Caen. Jednake zacita niemiecka obrona pod Benouville, Le Port i Ranville przekonaa brytyjskie naczelne dowdztwo, e ostrono wymaga przyjcia bardziej defensywnej taktyki. Tak wic, cho 6 czerwca upyn pod znakiem miaych akcji zaczepnych, to poczwszy od 7 czerwca a do kocowych dni sierpnia, Brytyjczycy przeszli do obrony, prbujc tylko raz - w poowie lipca, kiedy miaa miejsce operacja Goodwood" - dokona powanego wyomu w nieprzyjacielskim ugrupowaniu. Kompania D nie odegraa w tej defensywnej fazie walk w Normandii spektakularnej roli. Zabrako brawurowych, ekscytujcych akcji na podobiestwo uchwycenia i utrzymania mostw w D-Day. Kompania D, ktra przeobrazia si wwczas w typowy pododdzia piechoty, odnotowaa znacznie wysze straty. Wszystko zaczo si tu po pnocy, 7 czerwca. Kompania opuszczaa mosty, cignc za sob wz zaadowany sprztem wojskowym. Tod Sweeney wspomina: Ten przeklty wz drabiniasty bez przerwy zjeda z drogi". Droga bya wska i wyboista, wzdu niej rosy drzewa, panoway egipskie ciemnoci. Jack Bailey mwi: Zdaje si, e trzeba byo zaprzc do tego wozu dwa woy, bo cignity przez nas co rusz zjeda na boki".

Bailey dodaje, e nigdy w yciu nie sysza takiego przeklinania, jak wwczas. Howard na prno przywoywa onierzy do porzdku. W kocu kompania D postanowia pozostawi nieszczsny wz. Dugie marsze z cikim ekwipunkiem okazay si czym powszednim dla kompanii D. Kady z onierzy wzi na plecy tyle, ile zdoa unie, cz sprztu pozostawiono na wozie i pododdzia ruszy dalej, piechot, w rodku nocy, uginajc si pod ciarem dwiganego adunku. Do Ranville kompania D zmierzaa powanie osabiona. Dwadziecia cztery godziny wczeniej Howard wyldowa w Normandii ze 181 onierzami. Straty poniesione w walkach byy wprawdzie niewielkie - dwch zabitych i czternastu rannych, osabienie kompanii wynikao z innych przyczyn. Ot po rozadowaniu szybowcw ich piloci mieli na mocy specjalnego rozkazu Montgomery'ego przedosta si z powrotem do Anglii. I w porze popoudniowej piloci opucili kompani, ktra tym samym zmniejszya swj stan o dziesiciu ludzi*. Po zabezpieczeniu linii komunikacyjnej midzy Benouville a wybrzeem Howardowi odebrano te saperw - ponad dwudziestu onierzy - ktrzy doczyli do swojej macierzystej jednostki. A po nocnym marszu plutony Foxa i Smitha powrciy w skad kompanii B, co uszczuplio kompani D o kolejnych czterdziestu ludzi. Wczesnym rankiem 6 czerwca wzmocniona kompania Howarda liczya 181 onierzy, a we wczesnych godzinach porannych 7 czerwca -ju tylko 76. Po odejciu Foxa i Smitha do kompanii B Howardowi pozosta jedyny oficer - Sweeney; pozostali polegli, zostali ranni lub te zaginli. Kompania D obesza Ranville. Panowa mrok, pododdziay spadochroniarzy maszeroway we wszystkich kierunkach krt drog poprzecinan skrzyowaniami. W rezultacie kompania D pobdzia. Howard zarzdzi przerw, a nastpnie zwrci si do Sweeneya: - Nie podoba mi si to, Tod. Powinnimy ju natkn si na nasz puk, gdzie tu musi by jego stra tylna. Nie chc wlec t drog caej
* Na normandzkiej play Oliver Boland udzieli wywiadu jednemu z korespondentw wojennych. Zda krtk relacj z wydarze na mocie nad kanaem. Nazajutrz w The Times" ukaza si pierwszy artyku o brawurowej akcji kompanii D. Potem pojawio si wiele innych publikacji na ten temat.

kompanii. Wyskocz do przodu z paroma chopakami, sprbuj nawiza kontakt z pukiem, a potem wr tutaj po mnie. Sweeney wyruszy na zwiad z kapralem Porterem i jednym z szeregowych: Dotarlimy do Herouvillette, byo to niesamowite miejsce. Spadochroniarze zwisali z zabudowa, martwi, wrd nich latay gobie". Sweeney mia skrci w Herouvillette w kierunku Escoville, ale min waciwy rozjazd, bka si przez godzin, wreszcie odnalaz drog i ruszy ku Escoville i pukowi. Na drodze przed sob, w odlegoci niespena 100 metrw, dostrzeg ciemny ksztat. Da swoim ludziom znak, by szli za nim cicho i ostronie. Trzasny stalowe drzwiczki, co wskazywao, e to niemiecki pojazd opancerzony. Podczas szkolenia w Bulford Sweeney i jego onierze dugo wiczyli postpowanie w takiej wanie sytuacji. Wydoby granat i rzuci go, a potem zacz ucieka w stron Herouvillette, kapral Porter osania go ogniem z Brena. Sweeney umyka drog. Ten drugi z chopakw by wielkim i powolnym gociem ze wsi, a takim si nigdy nie spieszy. Wczeniej nie wyrnia si sportowymi wynikami, a teraz, kiedy tak zasuwalimy t drog, wyprzedzi mnie, co mnie bardzo wkurzyo. Zawoaem: Hej, szeregowy, zaczekajcie na mnie. Nie wydawao mi si waciwe, e przecign mnie w biegu". Pociski smugowe zaczy gwizda wok ich gw. Porter nadal strzela ze swojego Brena. Sweeney i szeregowy przykucnli za jednym z budynkw, by zaczeka na Portera, jednak wymiana ognia trwaa i Sweeney postanowi wrci z meldunkiem do Howarda - z Porterem albo bez niego. Kiedy skada raport, Howard przyzna, e syszc odgosy ogniowej potyczki, pomyla: Mj Boe, zginie ostatni z moich oficerw". - Nie jest dobrze. Nie wiem gdzie jest puk, nie ma go na drodze do Escoville; tam natknem si na niemiecki samochd pancerny i straciem kaprala Portera - powiedzia Sweeney. Howard stwierdzi, e w takim razie pjd inn drog i odnajd swj puk. Tak te si stao; okazao si, e puk rozbi na noc obozowisko w innym miejscu, nie informujc o tej zmianie Howarda. W cigu minionych dwch godzin kompania dwa razy przesza w pobliu swojego puku. Mina godzina 3.00 nad ranem. Howard zameldowa si w sztabie batalionu. Tam, ku swej wielkiej radoci, zasta Briana Pridaya i Tony'ego Hoopera. Po powitaniach

opowiedzieli swoj histori - jak zdali sobie spraw, e znaleli si przy niewaciwym mocie, jak Hooper dosta si do niewoli i zosta z niej oswobodzony, gdy Priday zabi ze Stena Niemcw, jak maszerowali po bezdroach, przez moczary i bagna, kryjc si po stodoach, walczc z niemieckimi patrolami, by w kocu doczy do spadochroniarzy i trafi do Ranville. Tak wic kompanii D przybyo teraz dwudziestu dwch onierzy i dwch oficerw, w tym zastpca dowdcy. Howard przeorganizowa kompani w trzy plutony, stawiajc na ich czele trzech oficerw, ktrych mia do dyspozycji. O 4.00 rano dowdcy plutonw polecili podwadnym uda si na spoczynek na niemieckich pryczach; dla siebie znaleli ka w pobliskim zamku. Spali przez dwie godziny. O 6.00 zbudzi ich Howard. O 6.30 kompania wyruszya w dalsz drog. Kiedy dotara do skrzyowania i skrcia w lewo, ku Escoville, natkna si, wedle sw Swe-eneya, na kaprala Portera siedzcego na poboczu ze swoim Brenem. Spojrza na mnie i zapyta: Gdzie pan si podziewa, poruczniku? Odpowiedziaem: Przykro mi, Porter, ale naprawd musiaem wraca i zoy meldunek". Kompania D wyruszya w kierunku Escoville. Nagle znaleli si pod bardzo cikim ostrzaem, gwnie z osiemdziesiteksemek. Pododdzia przebi si na przeaj przez zadrzewiony teren do jednej z farm, ktr Howard wybra na stanowisko dowodzenia. Gdy tylko rozkaza plutonom zaj pozycje, dostali si pod ogie modzierzy, samobienych wyrzutni, czogw, strzelcw wyborowych oraz dzia. Okazao si, e zostali zaatakowani przez 2 batalion grenadierw pancernych ze 125 puku von Lucka 21 Dywizji Pancernej. A ci onierze szczerze przyznaje Sweeney - byli z zupenie innej gliny od tych, z ktrymi walczylimy na mostach". Mimo powanych strat kompania D utrzymaa si na pozycjach. Okoo 11.00 Howard dokona obchodu swoich plutonw. Najpierw zajrza na stanowisko Sweeneya. Kiedy stamtd obserwowa przeciwnika przez lornetk, co gwizdno i straciem przytomno". Kula przeszya jego beret; byo tyle krwi, e onierze sdzili, i Howard odnis mierteln ran. Kiedy tylko wie o tym rozesza si w plutonie Sweeneya, zaczto organizowa patrole majce zlokalizowa i zabi snajpera, ktry postrzeli majora. Tappenden mwi: Kady onierz w kompanii podziwia majora Howarda, ktry wymaga od innych tylko tego, czego

wymaga od siebie; gotowi bylimy skoczy za nim w ogie. Uwielbialimy majora i chcielimy go pomci". Na szczcie Howard odzyska przytomno po p godzinie - kula go tylko drasna - i rozkaza onierzom utrzymywa pozycje. Wczesnym popoudniem Niemcy przystpili do ataku i w pewnej chwili niemieckie czogi odciy pluton Hoopera od dwch pozostaych. Z dowdztwa batalionu nadszed rozkaz wycofania si do He-rouvillette. Nie moglimy si jako odczepi od Escoville" - przyznaje Parr. On oraz Bailey osaniali odwrt. Kiedy dotarli do zamku, Parr zawoa do kapelana, ktry znajdowa si tam z rannymi: Uciekajmy. S tu za nami". Kapelan odrzek, e pozostanie z rannymi i pjdzie wraz z nimi do niewoli. Bailey i Parr wymienili spojrzenia. Potem skrzyknli kilku onierzy, znaleli co, co mogo posuy za nosze i odnieli rannych do Herouvillette. Nie byo daleko - wspomina Parr. - Nieco ponad kilometr. Kiedy tam dotarlimy, wszdzie jak okiem sign byli nasi w okopach, zwrceni w stron, z ktrej nadcigay Szkopy. Sierant sztabowy z puku chodzi tu przed nimi w t i z powrotem i mwi grzmicym gosem: Dobra robota, chopcy. Dobra robota. Czekajcie tym razem, a te dranie do nas podejd. Wykosimy ich. Jestem z was dumny. Dobra robota". onierze leeli na ziemi, niektrzy byli ranni, inni wstrznici ostrzaem, wszyscy porozbijani na kwane jabko", z Brenami i zdobyczn niemieck broni, modzierzami i Piatami, a major chodzi nadal, klnc na czym wiat stoi i mwic, co zrobimy z tymi sukinsynami". Ta scena kojarzy si moe bardziej z I ni z II wojn wiatow. Gdy jednak Niemcy nadeszli, kompania D wykosia ich" niczym podczas bitwy pod Mons. To bya nowa rola kompanii. Szstego czerwca wzia udzia w brawurowej operacji taktycznej, 7 czerwca walczya jak zwyke kompanie piechoty w I wojnie wiatowej. Howard zorganizowa now kwater polow w Herouvillette. Kompania pozostaa tam przez cztery dni, nkana nieustannym ostrzaem modzierzowym i artyleryjskim, sporadycznie odpierajc ataki niemieckich czogw i piechoty. Pozostao jej ju mniej ni pidziesiciu onierzy zdolnych do walki. Kompania jeszcze dwukrotnie zmieniaa miejsce postoju, by w kocu zaj pozycje obronne, ktre utrzymywaa przez prawie dwa miesice. Moglimy tylko co noc wysya patrole bojowe i chwyta

jecw" - powiedzia Howard, ktry wychodzi na taki zwiad. Pewnej nocy zabra ze sob Wally'ego Parra. Znaleli si w okolicy, gdzie dopiero co rozegraa si bitwa pod Breville. Sceneria bya makabryczna i kojarzya si Howardowi z wizj pobojowiska pod Verdim. W blasku ksiyca wida byo porozrzucane zwoki, gwnie onierzy brytyjskiej 51 Dywizji, ktrzy zginli od ognia artylerii. Howard i Parr natknli si w jednym z okopw na grup szeciu onierzy, ktrzy nadal siedzieli w kku i trzymali karty do gry. Nie yli, cho nie wida byo na ich ciaach ran po kulach czy odamkach. Zdaniem Howarda w tym okresie najwikszy problem polega na podtrzymaniu morale onierzy. Wczeniej wszyscy bylimy przekonani, e zostaniemy wycofani z Normandii i otrzymamy w Wielkiej Brytanii uzupenienia, aby przygotowa si do nastpnej operacji powietrznodesantowej". Tak jak piloci szybowcw, ktrzy wrcili od razu do Anglii, gdzie szykowali si do kolejnych akcji. Inny problem stanowi nieprzyjacielski ostrza artyleryjski. Chopcy zaczli ucieka na odgos kanonady - mwi Howard. - Z pocztku wielu z nas brao to za przejaw tchrzostwa i potpialimy takie zachowanie. Pamitam, e sam traktowaem tak ucieczk bardzo ostro i bezwzgldnie. Ale po pewnym czasie, kiedy zobaczyem, e niektrzy z naszych najdzielniejszych ludzi te si kryj, zmieniem zdanie. To by po prostu rodzaj choroby. onierze chowali si, wariowali podczas ostrzau i dostawali pietra w czasie atakw. Nie mona ich byo posya na patrole, nie nadawali si nawet do suby wartowniczej; pozostawao kierowanie ich na badanie lekarskie. Lekarz wojskowy po stwierdzeniu, e onierz nie symuluje, odsya go do domu jako niezdolnego do walki. Obserwowanie, jak w ten sposb odpadaj dobrzy onierze byo bardzo smutne". Jednak wydawao si, e sam Howard w pewnym momencie si zaama. Podczas D-Day i przez nastpne cztery dni prawie nie spa. W miesicu poprzedzajcym D-Day znajdowa si nieprzerwanie pod bardzo siln presj. Straty poniesione w Escoville i Herouvillette ostudziy jego zapa. Czuem gbokie przygnbienie i pesymizm - przyzna. - Byem waciwie pewny, e aliancki przyczek w Normandii zaamie si w sabym punkcie, na lewym skrzydle. Kiedy jednak przeoony i lekarz szczerze ze mn porozmawiali i po cichu postraszyli ewakuacj do kraju, na szczcie otrzsnem si z tego. To byo straszne dowiadczenie".

Howard wycign z tego nauczk. Stara si wykorzysta wolne chwile na sen i dopilnowywa, aby dowdcy plutonw w miar moliwoci zapewniali wszystkim po kolei okresy odpoczynku, przeznaczonego na sen. Dotyczyo to zwaszcza tych, ktrzy uczestniczyli w odpieraniu ataku albo przeszli ostrza artyleryjski". Kolejnym problemem w kompanii D byy przypadki zadawanych sobie ran, postrzay ng i stp -jak mwi Howard - zwykle tumaczone wypadkiem w trakcie czyszczenia broni. Bardzo trudno byo udowodni, e kto zrobi to celowo". Zdaniem Howarda podtrzymanie morale, kiedy straty s dotkliwe, jest zawsze niezwykle trudnym wyzwaniem dla dowdcy. "Wysoka dyscyplina i duch bojowy s wane, ale stwierdziem, e dobrym lekarstwem jest nieustanne wynajdywanie onierzom zaj. Trzeba ich wyznacza do udziau w wypadach na pozycje wroga, ostrzeliwania nieprzyjaciela z broni snajperskiej, a przede wszystkim mie na kadego oko. Liczy si te to, by przekazywa onierzom podczas regularnych odpraw uzyskiwane od zwierzchnikw informacje na temat przebiegu dziaa wojennych". Howard robi te to, co powinien kady dobry dowdca kompanii. Dba, aby onierzom nie brakowao papierosw (wrd onierzy zdumiewajco nasilio si palenie tytoniu"), szczeglnie po stoczonej potyczce albo ostrzale artyleryjskim. Pilnowa, by poczta docieraa na czas (rzecz kluczowa dla podtrzymania dobrego morale"), i wysya nawet gocw do sztabu batalionu, jeli uwaa, e w ten sposb listy trafi choby o par minut szybciej do rk jego ludzi. Wany by te terminowy dowz wieego pieczywa. (Pierwsza dostawa wieego pieczywa nadesza dopiero w dwadziecia pi dni po D-Day. Zdumiewajce, jak bardzo za nim tsknilimy".) Czyszczenie broni przeobrazio si w co w rodzaju rytuau. Rozpoczynao si wczenie rano, po zbirce o brzasku, a potem ponownie po niadaniu. Caa bro - pistolety i karabiny maszynowe, Piaty, modzierze, granaty, amunicja -bya czyszczona, oliwiona, a nastpnie sprawdzana. W tym czasie ju prawie wszyscy w kompanii mieli Schmeissery. Howard nie zdoa nigdy przywykn do jednej rzeczy - bitewnego swdu: Najgorszy odr wydzielay zwoki, rozkadajce si ciaa. Zabitych onierzy wprawdzie grzebano, ale martwe zwierzta po prostu gniy. W rodku lata zrobio si koszmarnie. W zamku Saint Come

znajdowaa si stajnia pena piknych wycigowych koni, ktre spony uwizione w rodku. Przeraajcy, wyjtkowo mdlcy odr roznosi si z tego miejsca na ca okolic. W kocu jako si z nim uporalimy za pomoc wapna. Mona sobie wyobrazi wielkie roje much, unoszce si nad tym pogorzeliskiem. No i jeszcze ten rcy swd kordytu i materiaw wybuchowych po kadym bombardowaniu artyleryjskim. Utrzymywa si przez wiele dni. Od tego okropnego smrodu nie mona si byo uwolni, a jeli doda jeszcze zrozumiae niewygody, brak miejsc do mycia i sanitariatw, to miao si ochot uciec tam, gdzie powietrze jest czyste, gdzie mona si wykpa w rozkosznie ciepej wodzie, przebra i pooy do ka zasanego chodn bia pociel". A jednak najbardziej podkopywao morale drczce kadego onierza pytanie: Dlaczego si tak marnuje nasze siy? Z pewnoci znajduj si inne mosty gdzie pomidzy tym miejscem a Berlinem, ktre trzeba uchwyci i nie dopuci do ich zniszczenia". W istocie zagadk byo to, e Ministerstwo Wojny tak beztrosko marnotrawio siy kompanii D. Stanowia ona przecie doborow formacj, jedyn w swoim rodzaju w caej armii brytyjskiej. Na wyszkolenie wydano ogromne sumy. Ojej zaletach decydoway wietne umiejtnoci onierzy, doborowa kadra podoficerska i oficerska. Zdoaa wej do akcji byskawicznie po twardym ldowaniu na pokadzie szybowca; wypeniaa zadania z precyzj i zgraniem doskonale wytreno-wanej druyny pikarskiej. Bya niezrwnana w eliminowaniu z walki nieprzyjacielskich onierzy oraz czogw przy uyciu broni rcznej. Wykazaa si wielk wytrzymaoci. Potrafia przeprowadzi byskawiczny szturm. Specjalizowaa si w dziaaniach w nocy. Jej wyczyny zyskay uznanie: 16 lipca w Normandii marszaek polny Bernard Law Montgomery osobicie udekorowa Johna Howarda Orderem za Wybitn Sub (DSO). A jednak dopuszczono, by kompania D wykrwawia si niemal na mier w ogniu niemieckich dzia, bez dozbrojenia sprztem do walki z pukiem pancernym. Rany odnieli Sweeney, Priday i Hooper; w sierpniu z pierwotnego skadu jej kadry oficerskiej pozosta jedynie Howard. Kompania D utracia te wszystkich sierantw. Rannego w nog Thorntona ewakuowano, podobnie kaprala Parra.

Jedenacie dni po D-Day ponownie ranny zosta rwnie Howard odamkiem modzierzowego granatu, ktry trafi go w plecy. Kierowca odwiz majora na punkt sanitarny, gdzie chirurg wyj odamek i nakaza Howardowi nie rusza si przez pewien czas. Tymczasem nieprzyjaciel kontynuowa ostrza z modzierzy i wszyscy rozbiegli si w poszukiwaniu schronienia. Howard rozejrza si wokoo. Pozosta sam w sali zabiegowej. Zeskoczy ze stou operacyjnego, naoy koszul, wojskow kurtk i wyszed na podjazd, gdzie ujrza swojego kierowc schowanego pod jeepem. - Wracajmy do kompanii - powiedzia do niego. - Tam jest spokojniej ni tutaj. Howard powrci na lini frontu, cho dokumenty wystawione przez lekarza wojskowego informoway, e zosta ewakuowany do Anglii. W konsekwencji odsyano napywajc do korespondencj. Wczeniej codziennie dostawa listy od Joy, a teraz nagle si to urwao. W tym okresie na Angli spaday rakiety V-l i V-2, wic Howard zadrcza si mylami o losie ony i dzieci. To dowiadczenie - jak mwi - omal nie pozbawio go zmysw. Joy, ktra otrzymaa telegram z Ministerstwa Wojny, martwia si jeszcze bardziej. Tre tego telegramu miaa brzmie: Pani m odnis ran od modzierza [ang. mortar] i przebywa w szpitalu", zostaa jednak przeinaczona na: Pani m odnis mierteln [ang. mortal] ran i przebywa w szpitalu". Roztrzsiona Joy dowiedziaa si w Ministerstwie Wojny, e powinna szuka maonka w takim-to-a-takim szpitalu. Zadzwonia wic, lecz usyszaa, e John Howard nigdy tam nie trafi. Nikt nie wiedzia, gdzie si znajduje. Przez dwa tygodnie John i Joy zamartwiali si, nim wreszcie nieporozumienie si wyjanio. Sierant Heinz Hickman ponownie mia okazj spotka si w walce z kompani D. Relacjonuje: Dochodzio do walki wrcz, walki pord ulicznych gruzw. Nie wiedziae, kto biegnie przed tob, a kto z tyu. Trudno byo cokolwiek zobaczy i wszyscy ucieklimy. Za dnia zajmowalimy pozycj, noc szlimy albo w lewo, albo w prawo, albo te w ty. Miaem zatknit za pasem map. Nic mi jednak ona nie dawaa, bo i tak nie wiedziaem, gdzie jestem. Tak wic szo si dwa kilometry w lewo, dwa kilometry w prawo, trzy kilometry naprzd albo z powrotem. Wszdzie snu si dym, unosi si odr. Codziennie

liczyem swoich onierzy; w jednej druynie pozostao dwch, w drugiej trzech. Byem dowdc plutonu, a miaem pod komend zaledwie piciu ludzi". Drugiego wrzenia, podczas prby przepynicia rzeki Orne, Hick-man zosta ranny, dosta si do niewoli i po przesuchaniu trafi do obozu jenieckiego w Anglii. Von Luckowi take nie sprzyjao szczcie. Co dwa lub trzy dni przeprowadza ataki z uyciem wozw pancernych. Jednak kiedy tylko jego czogi wyruszay, alianccy obserwatorzy w balonach natychmiast przekazywali przez radio informacj okrtom na przybrzenych wodach oraz samolotom w powietrzu i Bum!" - na niemieckie czogi spaday pociski artylerii pokadowej albo pikujce Spitfire'y. Osiemnastego lipca von Luck przey najcisze bombardowanie w yciu, przeprowadzone przez bombowce, okrty wojenne i artyleri polow. Monty" rozpocz operacj Goodwood", w wyniku ktrej mia przebi si przez niemieckie linie, zdoby Caen i ruszy na Pary. Gdy ostrza nieco zela, von Luck wyruszy motocyklem na pierwsz lini. Przyby na stanowisko baterii armat 88 mm, wycelowanych w niebo i jeszcze dymicych, dowodzonej przez majora Luftwaffe. Po prawej, w odlegoci niespena kilometra, dostrzeg 25 brytyjskich czogw z Dywizji Pancernej Gwardii, ktre posuway si naprzd. Wskaza je dowdcy baterii i powiedzia: - Majorze, prosz opuci lufy dzia i zniszczy te czogi. Major odmwi. Stwierdzi, e jest oficerem Luftwaffe, nie ponosi odpowiedzialnoci za dziaania wojsk ldowych; ma strzela do bombowcw, a nie do czogw. Von Luck powtrzy rozkaz. W odpowiedzi usysza to samo. Wtedy wycign pistolet, wymierzy midzy oczy majora z odlegoci kilkunastu centymetrw i oznajmi: - Majorze, za chwil albo pan zginie, albo zdobdzie order. Major poleci obniy lufy swoich czterech dzia i otworzy ogie i w cigu paru minut unieruchomi dwadziecia pi brytyjskich czogw. Wkrtce potem Monty" odwoa operacj Goodwood". Pod koniec sierpnia niemiecka 21 Dywizja Pancerna zostaa wycofana z Normandii. Von Lucka i jego onierzy wysano w dolin Rodanu, by stawili czoa zagroeniu ze strony wojsk inwazyjnych w poudniowej Francji. Szeregowi Romer i Bk znaleli si w alianckiej niewoli.

* * * Na pocztku wrzenia Brytyjczycy przeamali front. Niemcy rzucili si do ucieczki, a wojska brytyjskie deptay im po pitach. Kompania D wzia udzia w tym pocigu. Dotara do jednej z wsi nad Sekwan, gdzie Howard zorganizowa swoj kwater w miejscowej szkole. Dyrektor teje szkoy przyszed si z nim zobaczy i owiadczy, e chciaby jako okaza wdziczno z powodu oswobodzenia. - Nie posiadam jednak nic wartociowego, co mgbym panu da - wyzna Howardowi. - Wszystko, co cenne, zabrali Niemcy przed swoim odejciem, nawet wzki mleczarskie i podobne rzeczy. Mog panu ofiarowa jedynie swoj crk. Wtedy wprowadzi osiemnastoletni dziewczyn. To byo takie aosne" - wspomina Howard. Co jeszcze smutniejsze, gdy odmwi, dyrektor zaprowadzi crk do onierzy, ktrzy nie omieszkali przyj podarunku". Nazajutrz Howard znalaz si w innej wsi, nad sam Sekwan, i tam zobaczylimy wszystkie te dziewczta z obcitymi wosami, przywizane do latarni. Naprawd przygnbiajcy widok". Zastanawia si, czy podobne upokorzenie spotkao przyjanie usposobione dziwki z Benouville, ktre skonne byy dogadza brytyjskim onierzom tak samo, jak wczeniej Niemcom. A co z modymi matkami ze szpitala pooniczego? Czyje dzieci rodziy, skoro wszyscy sprawni Francuzi zostali wywiezieni do przymusowych robt albo siedzieli w niemieckich obozach jenieckich? Howard uwaa za niesprawiedliwe to, e Francuzi wyadowywali ca frustracj na tej jednej grupie. Ci, ktrzy mieli najwicej na sumieniu, uczestniczyli w obcinaniu wosw byym kochankom Niemcw ze szczegln gorliwoci. Pitego wrzenia, po dziewidziesiciu jeden dniach nieprzerwanych walk, kompania D zostaa wycofana z linii frontu. Przewieziona ciarwkami do Arromanches, znalaza si na sztucznej przystani Mulberry, skd po zaokrtowaniu odpyna do Portsmouth. Stamtd wyruszya pocigiem do Bulford, gdzie onierze kompanii wrcili do swoich dawnych koszar. Howard by jedynym oficerem spord tych, ktrzy podczas D-Day uczestniczyli w desancie i szturmie na mosty i pozostali w kompanii. Nie przey aden z sierantw i tylko nieliczni kaprale. Od D-Day stan liczebny kompanii D obniy si ze 181 do 40 ludzi.

10
D-DAY
Trzy miesice po i pidziesit lat pniej
Po nocy w Bulford onierze kompanii otrzymali urlopy. Howard pojecha do Oksfordu, gdzie radonie powitaa go rodzina. Rankiem 17 wrzenia wstaem i zobaczyem te wszystkie samoloty z szybowcami i, rzecz jasna, zorientowaem si, e co si dzieje". Samoloty zmierzay w kierunku Arnhem. Howard domyla si, i jest tam Jim Wallwork i inni piloci szybowcowi, z ktrymi si pozna i w duchu yczyem staremu Jimowi powodzenia". Howard nie wiedzia jednak o tym, e nad Holandi wyruszy w jednym z oddziaw spadochroniarzy take sierant Thornton, ktry zosta ewakuowany z Normandii, ale szybko si wyliza z ran. Potem, zamiast wyczekiwa na ponowny przydzia do kompanii D, zaatwi sobie przeniesienie do 1 Dywizji Powietrznodesantowej, przeszed szkolenie spadochronowe i trafi do 2 batalionu pukownika Johna Frosta. Przez cztery dni walczy u boku Frosta na mocie w Arnhem i wraz ze swoim pukownikiem poszed do niewoli. Kiedy po latach powiedziaem mu, e jest prawdopodobnie jedynym czowiekiem, ktry wzi udzia w zmaganiach o obydwa sawne mosty, Thornton z typow dla siebie skromnoci stwierdzi, i pewnie s i inni. aden z szybowcw nie przewozi grup szturmowych do nagego ataku na mosty w Arnhem i Nijmegen. Wydaje si, e gdyby kompania D bya w owym czasie do dyspozycji, kto pomylaby o jej wykorzystaniu. Spekulacje, czego kompania Howarda mogaby dokona w Arnhem i Nijmegen, nale do najbardziej intrygujcych pyta

z cyklu co by byo gdyby", dotyczcych II wojny wiatowej. Jeliby most w Nijmegen zosta opanowany nagym szturmem, amerykascy spadochroniarze nie musieliby toczy o niego rozpaczliwych walk. Mogliby wwczas zorganizowa okrn obron, a cz swoich si odesa na pomoc jednostkom walczcym w Arnhem. W samym Arn-hem Frost, dysponujc desantem szybowcowym, byby w stanie utrzyma oba brzegi. Tak si jednak nie stao. W szybowcach transportowych przelatujcych nad gow Howarda zabrako grup szturmowych. Howard obserwowa, jak powietrzna armada wyrwnuje szyki i kieruje si na wschd. I ponownie yczy jej szczcia. Pod koniec wrzenia 1944 roku, dziesi dni po Arnhem, Howard z powrotem zameldowa si w Bulford. Przystpi do odtwarzania kompanii D. Uzupeniono jej stan osobowy, a zadanie Howarda polegao na uczynieniu z rekrutw prawdziwych onierzy wojsk powietrznodesantowych. Zacz od podstaw - zaprawy fizycznej i nauki posugiwania si broni. W poowie listopada mg ju zabra swoich nowych podopiecznych na wiczenia w walkach ulicznych. Wybra w tym celu pewn okolic w Birmingham, zadba o kwatery i wrci do Bulford. W poniedziaek 13 listopada Howard postanowi spdzi noc w domu, z Joy; Oksford znajduje si pomidzy Birmingham a Bulford. W podr zabra dwch innych oksfordczykw, kaprala Stocka oraz swojego nowego zastpc, kapitana Osborne'a. Cho Stock by jego subowym kierowc, to jednak Howard sam usiad za kierownic, gdy Stock jego zdaniem jedzi nie do szybko. Okoo 17.30, gdy zaczynao si ciemnia, napotkali na wskiej, krtej drodze konwj amerykaskich ciarwek. Zupenie niespodziewanie Howard ujrza tu przed sob szeciotonow ciarwk. Najwyraniej wypada z konwoju i wyprzedzaa, by zaj z powrotem miejsce w kolumnie. To si wydarzyo tak szybko". Doszo do czoowego zderzenia. Howard mia zamane obie nogi, prawe biodro i zmiadone lewe kolano. Stock i Osborne wyszli z wypadku z lejszymi obraeniami. Howarda zabrano do szpitala w Tidworth, gdzie przez trzy tygodnie by poddawany intensywnej terapii. Codziennie odwiedzaa go Joy. W grudniu, wykorzystujc znajomoci w oksfordzkiej policji,

Howard zaatwi sobie przeniesienie do szpitala w Oksfordzie. I pozosta tam do marca 1945 roku. Tymczasem kompania D wzia udzia w powstrzymaniu i odparciu niemieckiej kontrofensywy w Ardenach, nastpnie uczestniczya w zdobywaniu przepraw na Renie i w natarciu w kierunku Batyku. Piloci szybowcw walczyli pod Arnhem, a potem rwnie brali udzia w forsowaniu Renu. Kiedy Howarda wypisano ze szpitala, wci porusza si o kulach. Do czasu, gdy zakoczya si jego rekonwalescencja, dobiega te koca wojna w Europie. Kiedy jednak stawi si w macierzystej jednostce, dowiedzia si, e jego puk Ox i Bucks posano na Daleki Wschd, na kolejn operacj desantow z udziaem szybowcw. Dowdca batalionu zapyta Howarda, kiedy powrci on do peni si. Wygldao na to, e zwierzchnicy chcieli awansowa go na zastpc dowdcy batalionu. Howard zacz wiczy na bieni w pobliu swojego domu. Jednake ju na drugi dzie doszo do uszkodzenia prawego stawu biodrowego, a prawa noga odmwia posuszestwa. Okazao si, e uraz nie by jeszcze naleycie wyleczony i wskutek wicze ulegy uszkodzeniu nerwy w prawej koczynie. Wrci do szpitala, gdzie przeszed kolejn operacj. Tymczasem wojna w Azji si zakoczya. Chcia pozosta w siach zbrojnych i kontynuowa karier oficersk, ale wykopali mnie z armii jako niezdolnego do suby. Zwyczajnie im nie pasowaem". Howard podj wic prac urzdnika, najpierw w Narodowym Komitecie Oszczdnociowym, a nastpnie w Ministerstwie ywnoci. W 1946 roku zosta przyjty na audiencji u krla w Paacu Bucking-ham. Szstego czerwca 1954 roku, w dziesit rocznic desantu w Normandii, dosta od wadz francuskich odznaczenie Croix de Guerre. Most na kanale, o ktry walczy, otrzyma oficjaln nazw mostu Pe-gasus. Pniej drog przebiegajc opodal mostw na kanale i rzece nazwano Esplanad majora Johna Howarda. Howard zosta konsultantem Darryla Zanucka przy produkcji filmu Najduszy Dzie. Posta majora, ktrego gra Richard Todd, bya w filmie jedn z pierwszoplanowych, co oczywicie go radowao. Mniej zachwycia Howarda skonno Zanucka do sztucznego

dramatyzowania autentycznych wydarze. Reyser upar si bowiem, eby w filmie most by zaminowany i postawi na swoim - w jednej ze scen filmu saperzy usuwaj spod mostu adunki wybuchowe i wyrzucaj je do kanau. W1974 roku Howard odszed na emerytur. Wraz z Joy zamieszka w nieduym, lecz wygodnym domu we wsi Burcot, oddalonej o okoo 10 kilometrw od Oksfordu. Terry i Penny mieszkali na tyle blisko, by dziadkowie mogli czsto skada odwiedziny swoim wnukom. W podeszym wieku Howardowie nie podrowali zbyt wiele, ale John niemal co roku 6 czerwca wraca na most Pegasus. Jego prawa noga nie bya w peni sprawna i dolega mu silny bl, gdy porusza si o lasce, widok mostu jednak dodawa mu energii; wita si wtedy z pani Gondree i rozmawia ze swoimi dawnymi onierzami, ktrzy dotarli w miejsce walk na kolejn rocznic. Zwykle zjawiali si tam Sweeney i Bailey, czasami Wood, Parr i Gray i zawsze jeszcze kilku innych. Von Luck przez reszt jesieni 1944 roku prowadzi boje z francusk dywizj pancern generaa Leclerca. W poowie grudnia bra udzia w zmaganiach na poudniowym skrzydle niemieckich si, ktre podjy kontrofensyw w Ardenach. Zdumiao go, jak bardzo okrzepli w walkach Amerykanie od lutego 1943 roku, kiedy to po raz pierwszy star si z nimi na przeczy Kasserine (w Afryce Pnocnej). Wiosn 1945 roku 21 Dywizja Pancerna wyruszya na front wschodni, by powstrzyma marsz Armii Czerwonej na Berlin. Pod koniec kwietnia dywizja znalaza si w okreniu; von Luck rozkaza dokona wyomu w radzieckich liniach i utrzyma go na tyle dugo, by niemiecka 9 Armia moga si podda Amerykanom. Przed uderzeniem na Rosjan von Luck zebra ocalaych onierzy ze swojego puku i powiedzia do nich: - Sdz, e nadchodzi ju koniec. Zapomnijcie o Tysicletniej Rze szy. Zapytacie: w takim razie, o co wic mamy jeszcze walczy?" Odpowiem: tylko o jedno, o wasze rodziny, wasz ziemi, wasz oj czyzn. Mylcie zawsze, co si stanie, kiedy Rosjanie dopadn wasze ony, wasze crki, wasze wsie, nasz kraj. Jego onierze walczyli a do wyczerpania amunicji. Von Luck oznajmi wwczas: - Wszystko skoczone. Kady moe i tam, gdzie chce.

Sam zamierza si stawi u dowdcy 9 Armii, lecz zosta schwytany przez Rosjan. Trafi do obozu jenieckiego na Kaukazie, gdzie przez pi lat pracowa w kopalni wgla. W 1951 roku powrci do Hamburga i sta si dobrze prosperujcym importerem kawy. Poczwszy od poowy lat siedemdziesitych, szwedzka akademia wojskowa zapraszaa von Lucka i Howarda na wsplne wykady na temat dowodzenia. Obaj od razu si polubili i stali si dobrymi przyjacimi. Zakopalimy ju topr wojenny", skomentowa Howard. Sierant Heinz Hickman spdzi reszt wojny w obozie jenieckim w Anglii. Spodobao mu si w tym kraju tak bardzo, e gdy przewieziono go z powrotem do Niemiec, wystara si o brytyjsk wiz. W rezultacie wyemigrowa do Anglii, dosta tam prac, polubi miejscow dziewczyn i osiad na stae. Pewnego dnia na pocztku lat szedziesitych jeden z jego znajomych z pracy powiedzia mu, e tego wieczoru odbywa si zjazd spadochroniarzy, wic moe zechce wzi w nim udzia. Tam wanie Hickman zobaczy Billy'ego Graya, czowieka, ktry 6 czerwca 1944 dwadziecia minut po pnocy sta przed kawiarni na szeroko rozstawionych nogach i strzela z broni automatycznej. Naturalnie Hickman nie pozna Graya. Kiedy jednak ten wycign kilka fotografii mostu Pegasus i zacz wspomina nocny szturm, zerkn na zdjcia. - Znam ten most - powiedzia. - To most na kanale Orne. Take zostali przyjacimi, z upywem lat - bliskimi. Oni te zakopali topr wojenny." Genera Nigel Poett, komandor Orderu ani, odznaczony Orderem za Wybitn Sub, ma za sob znakomit karier wojskow. Po przejciu w stan spoczynku zamieszka w pobliu Salisbury. Major Nigel Taylor pracowa jako radca prawny i osiedli si koo Malvern. Richard Todd zaj si na nowo aktorstwem i odnis znaczne sukcesy. (Kiedy z nim rozmawiaem, bra udzia w zdjciach do filmu The Business of Murder w Mayfair). Major Dennis Fox pozosta w wojsku przez dziesi lat po wojnie, a nastpnie obj kierownicze stanowisko w ITV. Pukownik H.J. Sweeney take pozosta w siach zbrojnych i suy w nich do pidziesitego pitego roku ycia. Potem Tod"

by dyrektorem Domu Weteranw w Battersea opodal starego Windsoru, a take prezesem zwizku weteranw puku Ox i Bucks. Major R.A.A. Smith obj stanowisko dyrektora oddziaw Shella i BP w Indiach. Po przejciu na emerytur, Sandy" zamieszka w Chedworth i organizowa wycieczki po Indiach. David Wood w wojsku dosuy si stopnia pukownika. Zajmowa si organizowaniem wyjazdw w okolic mostu Pegasus, podczas ktrych Howard i Taylor opowiadali o dawnych wydarzeniach. Po odejciu w stan spoczynku David zamieszka w wiejskim domu w Devon. Sierant sztabowy Oliver Boland na emeryturze osiad w pobliu Stratford nad Avonem. Jack Bailey pozosta w armii i dosuy si stopnia starszego sieranta. Pniej Jack zaj wane stanowisko w jednej z londyskich firm i zamieszka w Catford, po ssiedzku z Wallym Parrem. Dr John Vaughan podj praktyk lekarsk w Devon. Sierant sztabowy Jim Wallwork przez pierwszych dziesi lat po wojnie pracowa jako komiwojaer. W roku 1956 wyemigrowa do Brytyjskiej Kolumbii (w Kanadzie), gdzie zaj si hodowl na farmie u podna gr, na wschd od Vancouver. Z domu Jima rozciga si wspaniay widok na dolin - podobny do tego, ktry mia przed oczami jako pilot szybowca, kiedy podchodzi do ldowania w Normandii. Kapral Wally Parr chcia pozosta w wojsku, jednak z uwagi na on i dzieci zdecydowa si na zdjcie munduru. Powrci do Catford, gdzie zamieszka z Irene i prowadzi rodzinny interes - firm zajmujc si myciem okien - wraz z jednym synw, podczas gdy drugi syn powici si muzyce. Wagger Thornton w chwili wydania tej ksiki pdzi wraz z on spokojne ycie emeryta w poudniowym Londynie. Jego dzieci skoczyy uniwersytet, zdobyy stopnie naukowe i kontynuuj byskotliwe kariery. Korzystaj z wolnoci, ktr ich ojciec pomg ocali, gdy wystrzeli ze swojego Piata 6 czerwca 1944 o godzinie 1.00 w nocy. (Thornton jeszcze dugo po wojnie przeklina t bro jako kup zomu"). Z tego, co wiadomo, nie zachowa si aden zdolny do lotu szybowiec transportowy typu Horsa. Zanuck zdoby plany tej konstrukcji i poleci zbudowa kopi Horsy na uytek filmu Najduszy dzie. Brytyjskie Ministerstwo Lotnictwa ocenio, e szybowiec posiada wady konstrukcyjne, nie nadaje si do wykorzystania, w zwizku z czym Zanuck nie

uzyska zgody na przelot replik szybowca nad kanaem La Manche. Reyser by zmuszony rozoy Hors, przewie j na pokadzie statku do Francji i tam zoy na nowo. Makieta mostu i otaczajcej go okolicy, ta sama, ktr Howard i jego onierze studiowali tak pilnie w Tarrent Rushton, znajduje si w Muzeum Wojsk Powietrznodesantowych w Aldershot. W Benouville pojawio si kilka nowych domw, ale zasadniczo miejscowo nie zmienia si specjalnie od 6 czerwca 1944 roku. To samo mona powiedzie o Ranville, gdzie pochowano pod drzewem na brytyjskim cmentarzu wojskowym Dena Brotheridge'a. Stoi te kawiarnia Gondree'w, tyle e na cianach we wntrzu pojawiy si wizerunki Johna Howarda, Jima Wallworka, Nigela Taylora i innych, ktrzy wyzwalali Francj, i samych Gondree'w. Przez nastpne czterdzieci lat pani Gondree kierowaa swoj niewielk kawiarenk z imponujcym rozmachem. Co roku 6 czerwca promieniaa ze szczcia, kiedy w otoczeniu starych znajomych z kompanii D i 7 batalionu wspominaa wielki dzie sprzed lat. Jej m, Georges, zaprzyjani si z wieloma Brytyjczykami, zwaszcza z Howardem. Kadego roku polowa na kaczki z Jackiem Baileyem. Kiedy rozmawiaem z pani Gondree, poprosiem j, aeby opisaa ycie podczas okupacji. Daa wtedy upust swej nienawici do Niemcw. Wywieli wszystkich modych mczyzn. Zabierali najlepsze jedzenie i napoje. Rozstrzeliwali ludzi. Wszyscy musieli dla nich pracowa. Aresztowali bez powodu. A poniewa sami Gondree'owie mieli jednak powody, by obawia si aresztowania, yli w strachu. Pani Gondree stwierdzia, e najgorsza bya konieczno obsugiwania okupantw. Nadal nie znosia Niemcw i nie chciaa ich wpuszcza do swojej kafejki. Kiedy Zanuck realizowa Najduszy dzie, planowa nakrci scen, w ktrej na poy odziani niemieccy onierze wyskakuj przez okna kawiarni, podczas gdy kompania D szturmuje most. Madame Gondree krzyczaa, wymachujc rkami i woajc Mon Dieu! Mon Dieu! Owiadczya Zanuckowi, e nigdy, przenigdy nie pozwalaa Niemcom spa w swoim domu i e zdecydowanie trzeba wykreli t scen ze scenariusza. I z tej sceny zrezygnowano. Kiedy Howard przyjeda do Benouville w latach siedemdziesitych i we wczesnych osiemdziesitych, czasami przywozi ze sob

Hansa von Lucka. Howard powiedzia pani Gondree, e von Luck moe przypomina Niemca, ale w istocie to Szwed. Madame Gondree nie cierpiaa poza Niemcami rwnie komunistw, a zwaszcza francuskich komunistw. Wychowaa crki, doczekaa si wnuczt i miaa wielu przyjaci. Tu przed uroczystociami z okazji czterdziestej rocznicy desantu pani Gondree zachorowaa. Reporterzy i ekipy telewizyjne tak czsto j odwiedzali w tym czasie, e musiaa wywiesi na drzwiach kawiarni tabliczk adnych reporterw, adnych wywiadw". Choroba przykua j do ka. Mimo to zebraa siy i w rocznic D-Day wzia udzia w naboestwie na cmentarzu w Ranville. Wsparta na ramieniu Johna Howarda, podpierajc si lask, staa z dumnie uniesion gow. Przedstawiono j ksiciu Karolowi, ktry rozmawia z ni po francusku; pozna przy tej okazji crki Gondree'w - Georgette i Arlette. Potem ksi Karol zwrci si do Howarda i wykrzykn: Och, o panu wiem wszystko". Howard przedstawi kilku ze swoich pilotw, w tym Wallworka, Bolanda oraz Geoffa Barkwaya z szybowca nr 3. Brytyjski nastpca tronu sysza o nich rwnie i rozmawia z nimi o szybowcach Horsa. Dla pani Gondree, ochrzczonej przez brytyjsk pras mianem matki chrzestnej 6 Dywizji Powietrznodesantowej", to przeycie i zwizane z nim emocje okazay si zbyt mocne. Po zakoczeniu uroczystoci wrcia do ka. O pnocy Howard przyszed na most z dwudziestoma ocalaymi z kompanii D - wrd nich byli m.in. Jack Bailey, Wally Parr, Paddy 0'Donnell, Jim Wallwork, David Wood, Oliver Boland, Sandy Smith, John Vaughan, Tod Sweeney i Wagger Thornton. W czasie wczeniejszych zlotw w rocznic 6 czerwca pani Gondree wynosia o godzinie 0.16 szampana, ale w 1984 roku ju nie bya w stanie tego zrobi. Zastpiy j crki Georgette i Arlette, a take crka Howarda, Penny. Dokadnie szesnacie minut po pnocy wystrzeliy korki. Przyjcie skoczyo si po 3.00 nad ranem. Nastpnego poranka mode panie Gondree oraz Howard chcieli zawie madame do szpitala, ta jednak nie chciaa o tym sysze, dopki Howard i pozostali weterani brytyjskich wojsk powietrzno-desantowych przebywali w Normandii. W godzin po tym, jak John Howard odjecha na prom, 8 czerwca, zgodzia si wreszcie na szpital. Zmara tam 2 lipca 1984 roku.

* * * Kana poszerzono o metr do ptora, nie ma ju wiey cinie. Zamek stoi tak jak dawniej. Bunkier z karabinem maszynowym, ktrego zaog Jack Bailey podczas D-Day wyeliminowa z walki, a w ktrym nieco pniej John Howard zaoy stanowisko dowodzenia, stanowi obecnie fundament domu zamieszkaego przez czowieka operujcego obrotowym mostem. Dziao przeciwpancerne, z ktrego strzela Wally Parr, zachowano na pamitk wraz ze stanowiskiem. Trzema gazami oznakowano miejsca, w ktrych wyldoway trzy pierwsze szybowce desantowe.

11
Lata osiemdziesite i dziewidziesite
Czterdziestej rocznicy opanowania mostu Pegasus towarzyszy znaczny rozgos. Zjechay ekipy telewizyjne, reporterzy radiowi i prasowi oraz setki goci z Francji, Wielkiej Brytanii i Ameryki. Do roku 1984 w rocznic odbywa si skromny zlot, w ktrym brali udzia weterani, czonkowie ich rodzin oraz Gondree'owie. Od 1984 roku 6 czerwca na mocie zaczy pojawia si tumy. John Howard powiada: Weterani i rodzina Gondree'w auj teraz, e ta rocznica stracia swj prywatny charakter i staa si wydarzeniem publicznym". W 1986 roku obszar pomidzy ldowiskiem szybowcw a kanaem nazwano Esplanad majora Johna Howarda. W 1987 wadze francuskie uznay kawiarni i dom Gondree'w za Monument Histori-que, gdy by to pierwszy wyzwolony we Francji budynek mieszkalny. Jednake w tym samym roku zaczy kry pogoski, e Francuzi postanowili zastpi most Pegasus innym, wikszym. Okazao si, e kierownictwo portu w Caen chciao, aby kanaem mogy wpywa wiksze statki. Zgodnie z tymi planami nowy most mia stan nieco dalej na poudnie ni dotychczasowy (bliej kawiarni). Brytyjscy weterani wraz z crkami Gondree'w zgosili stanowczy protest. Inicjatyw wzi w swoje rce major Howard. Po oznaczeniu na czerwono linii, wzdu ktrej miaa przebiega nowa szosa (zaledwie kilka metrw przed frontem kawiarni), zrobi zdjcia i pokaza je prefektowi Caen. Argumentowa, e ruchliwa droga tu obok

kawiarni osabi i powanie zniszczy struktur owego Monument Historique. Prefekt zarzdzi wic sporzdzenie nowych planw. Howard z zadowoleniem stwierdzi, e nowy most stanie dokadnie w miejscu starego, a wytyczona szosa bdzie biega zaledwie o kilka centymetrw bliej kawiarni. Most ten mia by zwodzony, podobnie jak stary. Howardowi obiecano rwnie, e budowa rozpocznie si dopiero po pidziesitej rocznicy D-Day. W 1988 Howarda udekorowano szczeglnym odznaczeniem. Stowarzyszenie Weteranw Normandii wybio ograniczon liczb numerowanych medali, ktrymi honorowano weteranw kampanii normandzkiej. Howard dowiedzia si, e czonkowie komitetu tego stowarzyszenia na swoim spotkaniu jednogonie uznali, i medal o numerze 1944" powinien otrzyma wanie on, Howard, a oficjalne uzasadnienie brzmiao: Dla pierwszego brytyjskiego dowdcy, ktry wszed do akcji przeciwko nieprzyjacielowi na ziemi francuskiej podczas inwazji w Normandii". W czterdziest pit rocznic desantu mer Ranville odsoni tablic upamitniajc zdobycie tamtejszego mostu na rzece przez dwa plutony brytyjskiego oddziau szturmowego. Most otrzyma nazw Horsa". Na uroczystoci stawili si weterani z puku Ox i Bucks, a take, pomimo zimnego i przenikliwego deszczu, spory tum ciekawskich. W 1991 roku francuska biurokracja ponownie si odezwaa. Lokalne wadze ogosiy w prasie zamiar przeniesienia mostu Pegasus do Muzeum Pokoju w Caen. Howard oraz wszyscy weterani 6 Dywizji Powietrznodesantowej zgosili ostry protest, ktry skoni Francuzw do by moe tylko przejciowego - zaniechania tych planw. Dopki jednak brytyjscy weterani uparcie trwaj przy swoim, most pozostanie na dotychczasowym miejscu. Wszystkie wydarzenia zwizane z mostem Pegasus byy relacjonowane przez brytyjsk pras, ktra zreszt nie omieszkaa poinformowa o sporze pomidzy siostrami Gondree o prawo wasnoci do kawiarni. Rozgos nadany mostowi zaowocowa pewnymi korzyciami. John Howard zacz dostawa stosy listw od wielbicieli. Odpowiada na kady z nich, podpisujc je hasem ,Ham and Jam. John". Szczegln satysfakcj sprawiaa mu korespondowanie z modymi oficerami z caego wiata.

W poowie lat osiemdziesitych pewien niemiecki nastolatek, Frank Montag, przeczyta pierwsze wydanie tej ksiki i przedstawiona w niej historia tak go pochona, e przez kolejne dwa lata budowa plastyczny model, na ktrym przedstawi ca akcj. Aby wiernie odtworzy kady szczeg, czsto konsultowa si z majorem Howardem i szeregowym Romerem. W 1988 roku gotowy model ofiarowa Muzeum Wojsk Powietrznodesantowych w Aldershot, gdzie do dzi si znajduje. Na tym modelu utrwalony zosta moment, kiedy w kilka minut po desancie pluton nr 1 przekracza most. To mae dzieo sztuki podziwiao wielu weteranw si powietrznodesantowych. Sidmego czerwca 1986 roku doszo na mocie do spotkania byego niemieckiego wartownika Helmuta Romera oraz drugiego z wartownikw, Erwina, z Johnem Howardem. Howard zanotowa opowiedzian przez nich histori, by nastpnie opisa j, uywajc trzeciej osoby. Jest to fascynujcy opis szturmu na most przedstawiony z odmiennej perspektywy; posuy on do wprowadzenia pewnych poprawek do pierwszej edycji niniejszej ksiki. Zgodnie z zapisan przez Howarda relacj, Romer oraz jego przyjaciel Erwin zostali w 1943 roku w wieku siedemnastu lat powoani do Wehrmachtu. To oni wanie penili stra na mocie w nocy z 5 na 6 czerwca 1944. Mieli obowizek zatrzymywa wszystkich przechodzcych przez most, pyta, dokd id, sprawdza ich dokumenty itd. Poniewa obowizywaa godzina policyjna, pnym wieczorem i noc najczciej nie mieli nic do roboty. To nie byo ekscytujce zajcie - Romer powiedzia Howardowi - zawsze jednak lepsze od walczenia w Rosji albo we Woszech". Romer sta si naocznym wiadkiem ldowania szybowca Jima Wallworka. Oto jak odtworzy jego powie Howard: Niemcy usyszeli dziwny wiszczcy dwik i nagle ujrzeli duy, bezgony statek powietrzny nadlatujcy nisko od poudnia, wzdu kanau, w kierunku mostu i usyszeli trzask na poletku znajdujcym si w pobliu, okoo pidziesiciu metrw na poudniowy zachd od mostu. Doszli po wniosku, e to zestrzelony bombowiec i zaczli si naradza, czy powinni sami i i sprawdzi miejsce katastrofy, czy te obudzi sieranta, ktry spa w schronie obok bunkra". Dalej Howard opisuje, e kiedy tak radzili, niespodziewanie dostrzegli przed sob grup dziwnie wygldajcych kilkunastu ludzi,

ktrzy zmierzali w ich stron z pistoletami i karabinami. Mieli uczer-nione twarze, mundury w maskujce ctki i najwyraniej nieprzyjazne zamiary. Ale, o dziwo, nie strzelali". Romer i Erwin rzucili si do ucieczki. Ostatecznie bylimy tylko osiemnastoletnimi chopakami - mwi Romer - a tamtych byo znacznie wicej". Obaj Niemcy uskoczyli na pobocze drogi, a potem uciekali co si w nogach. Doczy do nich inny z onierzy, pewien Polak, ktry, tak jak oni, chcia ocali ycie". Przebiegli ze sto metrw, a nastpnie schowali si w gstych zarolach. Wok mostu rozpocza si strzelanina, zanim jeszcze dobiegli do krzakw. Widzieli pociski smugowe przelatujce z gwizdem we wszystkich kierunkach. Byo jasne, e nieprzyjaciel wypiera reszt niemieckiej zaogi. Romer i jego dwaj towarzysze weszli gbiej w krzewy, bardzo wystraszeni". Pozostali w ukryciu przez cay dzie, obserwujc stamtd rozgrywajc si batali - sieranta Thorntona niszczcego czog, przybycie komandosw i inne wydarzenia. Nie ruszyli si te przez nastpn noc i cz kolejnego dnia. Wreszcie gd i pragnienie zmusiy ich do poddania si. Niepewnie, z podniesionymi rkami podeszli do mostu i byli mile zaskoczeni, e Brytyjczycy do nich nie strzelaj. Wiedzieli, e dla nich wojna ju si skoczya, co ich wcale nie smucio. Przewieziono ich jako jecw do Anglii, a potem do Kanady, ktr Romer uzna za raj na ziemi". Relacja Howarda koczy si nastpujco: Romer i Erwin zaprowadzili Howarda do miejsca, w ktrym penili wart w czerwcu 1944, wskazali lady po pociskach na stalowych przsach mostu, rezultat nalotu sprzed zaledwie paru dni przed D-Day. Potem powoli odtworzyli drog swojej ucieczki i pokazali, gdzie przeleeli w ukryciu w krzakach ponad trzydzieci sze godzin". W efekcie rozmw z pilotami szybowcw Howard wprowadzi kolejne bardzo istotne ucilenia do pierwszego wydania niniejszej ksiki. W czterdziest rocznic desantu trzej piloci, ktrzy wyldowali przy mocie na kanale, spotkali si po raz pierwszy od D-Day. Wsplnie dokonali pewnych odkry, tak opisanych przez Howarda: Wkrtce stao si jasne na podstawie rozmowy Bolanda (pilota szybowca nr 2) z Barkwayem (pilotem nr 3) oraz informacji zebranych przez Howarda od ocalaych onierzy z obydwu szybowcw, e tu

przed ldowaniem Boland dostrzeg suncy na niego szybowiec Barkwaya, co zmusio go do ostrego zwrotu w prawo. Barkway, widzc przed sob szybowiec Bolanda, musia skrci w lewo, a potem w prawo, obracajc si o dziewidziesit stopni. Wskutek tego manewru jego szybowiec przeama si na p, a kabina pilotw wyldowaa w stawie". Dysponujc takim wiadectwem, Howard doprowadzi do tego, e zamieniono miejscami tablice z brzu umieszczone w punktach, w ktrych zakoczyy swj lot szybowce desantowe nr 2 i 3. Epizod ten raz jeszcze dowodzi, e historia jest yw nauk - zawsze uczy czego nowego. W dekadzie po czterdziestej rocznicy D-Day odeszli na zawsze nastpujcy weterani ataku na most Pegasus: pilot szybowcowy Boland pukownik Taylor sierant Ollis kapral Godbolt kapral Porter kapral Stacey szeregowy Jackson szeregowy 0'Donnell szeregowy Bleach genera Nigel Poett starszy sierant Bailey major Fox major Smith Ci z onierzy z mostu Pegasus, ktrzy nadal mog stawi si na wezwanie, wiod szczliwe ycie, tym bardziej satysfakcjonujce, e ludzie czsto rozpoznaj ich jako wojennych bohaterw. Na miano to zasuyli, cho si z nim nie obnosz. Zmara Irene Parr, a Wally oeni si powtrnie z francusk wdow, ktra nie mwi po angielsku. Z kolei Wally nie zna francuskiego. Mimo to mieszkaj razem w Normandii.

Jim Wallwork odszed na emerytur. Zimy spdza w Meksyku. W 1992 roku przyjecha do Anglii na zlot puku pilotw szybowcowych i odwiedzi wtedy Johna Howarda. Liczba weteranw uczestniczcych w uroczystociach rocznicy 5/6 czerwca wzrasta co roku, podobnie jak przybywajce na nie tumy. John Howard owdowia. Zamieszka w apartamencie w odnowionej wiejskiej rezydencji w Surrey. Pomimo trapicych go dolegliwoci, prowadzi wyjtkowo pracowite ycie. Trzy lub cztery razy w roku wybiera si na kontynent europejski, zasiada za kierownic samochodu, wygasza wykady dla modych kadetw z pastw czonkowskich NATO oraz ze Szwecji - oraz, rzecz jasna, bra udzia w dorocznych uroczystociach czerwcowych. Raz w roku lata do Stanw Zjednoczonych, gdzie dawa wykady i spotyka si z przyjacimi. Korespondowa z mnstwem osb. Po mierci generaa Poetta i pukownika Taylora major Howard pozosta najstarszym rang yjcym onierzem 6 Dywizji Powietrznodesantowej*. Rol honorowego seniora peni z godnoci. To dziki jego energii ocala most Pegasus i kawiarnia Gondree'w, mia gwny udzia rwnie w tym, i most sta nadal na tym samym miejscu p wieku pniej.

Epilog
Znaczenie mostu Pegasus
Jakie to wszystko miao znaczenie? Poniewa operacja skoczya si sukcesem, nie dowiemy si tego do koca; tylko niepowodzenie akcji wykazaoby prawdziw warto militarn mostu Pegasus. Ocena kadej operacji wojskowej musi zawiera element spekulacji. A spekulowanie bywa sekretnym naogiem kadego amatora historii i nie da si go unikn przy wydawaniu osdw przeszoci. Przypumy zatem, e major Schmidt zdoaby wysadzi mosty w powietrze. W takim wypadku, nawet gdyby onierze Howarda utrzymali si na obu przyczkach, nad kanaem i na rzece, forsowanie przez wojska brytyjskie tych wodnych przeszkd staoby si bardzo utrudnione. Howard mg si nie zdecydowa na cignicie plutonu Foxa znad rzeki do Benouville, a wtedy Thornton nie znalazby si przy skrzyowaniu ze swoim Piatem. W takich okolicznociach Brytyjczycy najprawdopodobniej nie utrzymaliby si na terenach wok Benouville i Le Port, a w rezultacie 6 Dywizja Powietrznodesan-towa zostaaby odcita na wschd od Orne. Gdyby Thornton spudowa, a niemieckie czogi przedaryby si z Benouville, Niemcy z pewnoci odrzuciliby powietrzny desant. W takim wypadku 6 Dywizja po zajciu mostw przez nieprzyjaciela znalazaby si w izolacji. Tak jak nieco pniej 1 Dywizja Powietrznodesantowa pod Arnhem - unieruchomiona, wyposaona tylko w lekki sprzt, pozbawiona uzupenie i zaopatrzenia. Innymi sowy, bez tych mostw 6 Dywizja moga ponie rwnie dotkliwe straty, jakie poniosa 1 Dywizja.

Utrata nawet tak doborowej, elitarnej formacji jak 6 Dywizja Powietrznodesantowa raczej nie miaaby decydujcego znaczenia dla wyniku normandzkiej batalii toczcej si na stukilometrowym froncie z udziaem setek tysicy onierzy. Jednake 6 Dywizji powierzono specjaln misj. Eisenhower i Montgomery liczyli na to, e genera Gale powstrzyma Niemcw na lewej flance, co obarczao jego wojska odpowiedzialnoci za zapobieenie katastrofie, ktr staoby si wdarcie niemieckich jednostek pancernych na plae - najpierw Sword, a nastpnie Juno, Gold i wreszcie Omaha. Gale zdoa zatrzyma niemieckie czogi, w znacznej mierze dziki utrzymaniu mostu Pegasus. Odebranie Niemcom tych mostw w istotny sposb wpyno na przebieg normandzkiej kampanii. Kiedy Hitler zacz przerzuca dywizje pancerne z Pas de Calais do Normandii, nie mg ju przeprowadzi skoncentrowanego, skoordynowanego kontruderzenia - z dwch zasadniczych powodw. Po pierwsze, alianckie panowanie w powietrzu i dziaania francuskiego ruchu oporu spowolniy marsz tych formacji w rejon walk. Po drugie, Niemcy mogli dokona kontr-natarcia tylko na obszarze pomidzy rzekami Dives i Orne. Naturalny szlak uderzenia przebiegaby przez most Pegasus i nastpnie ku Oui-streham oraz dalej na zachd, przez plae. Calais ley na tyle blisko, e przeprowadzenie takiej operacji przez Niemcw byo teoretycznie moliwe. A jednak dlatego, e brytyjska 6 Dywizja Powietrznodesan-towa utrzymaa si na przyczku i mostach, niemieckie dywizje takie jak 21 Dywizja Pancerna, 1 Dywizja Pancerna SS czy te osawiona Dywizja Panzer Lehr musiay objeda zniszczone Caen, a potem wej do walki na zachd od tego miasta. W konsekwencji wchodziy do bitwy pojedynczymi batalionami i pukami, majc przed sob gwne siy brytyjskiego desantu. W siedmiotygodniowej bitwie, ktra si rozptaa, Niemcy podejmowali wci nowe ataki, przez co stopniowo wykruszali najlepsze ze swoich jednostek pancernych. 6 Dywizja Powietrznodesantowa utrzymywaa zajmowane pozycje, stale zmuszajc Niemcw do nieskutecznych natar frontalnych. Jakie wic znaczenie miaa akcja kompanii D? Fiasko na mocie Pegasus uczynioby D-Day o wiele bardziej krwawym dla aliantw, a zwaszcza dla 6 Dywizji Powietrznodesantowej. Niewykluczone, i niepowodzenie pocignoby za sob klsk caej inwazji, z tak powanymi konsekwencjami dla historii wiata, e trudno o nich teraz myle.

ANEKS
Rozkazy Poetta dla Howarda
5 Bryg. Spad. 00 nr 1, dodat. A Mapy: 1:50 000, arkusze 7/F1,7/F2; 1:25 000, arkusz nr 40/16 NW Do: majora R.J. Howarda, 2 Oxf Bucks. CILE TAJNE 2 maja 44

DANE
1. Nieprzyjaciel (a) Statyczna obrona w rejonie operac. Garnizon dwch mostw w BENOUVILLE 098748 i RANVILLE 104746, zoony z ok. 50 onierzy, uzbrojonych w 4 lekkie dziaka plot, kal. prawdopodobnie 20 mm, cztery do szeciu rkaem, jeden kaem plot i prawdopodobnie dwa dziaa ppanc, kal. poniej 50 mm. Betonowy schron w trakcie budowy, a mosty przygotowywane do wysadzenia. Patrz powikszenie zdj. A21. Ruchome rez. w rejonie operac. Jeden baon 736 pgren w rejonie LEBISEY 0471-BIEVILLE 0674, z prawdopodobnie 8-12 czogami. Baon ten ma peny lub czciowy transport motorowy i co najmniej jedn komp. plot. Kwat. sztabu baonu na PRAWYM skrzydle puku 736 pgren, na obszarze 065772. Co najmniej jeden patrol w tym rejonie

(b)

peni funkcj patrolu bojowego, gotowego do przeprowadzenia natychmiastowego zwiadu. (c) Stan gotowoci. Znaczna skala niezbdnych przygotowa do inwazji na kontynent, znajomo faz ksiyca oraz pyww decyduj o wysokim stanie gotowoci NIEMIECKIEJ obrony. Zaoga mostw moe pozostawa w stanie gotowoci bojowej, a adunki do wysadzenia mostu znajdowa si na miejscach. Szczegowe inf. o nieprzyjacielskiej obr. i rez. dostpne na danie z dywiz. akt wywiad., wraz ze zdj. lotn. i makietami.

(d)

2.

Siy wasne
(a)

(b)

(c)

(d)

5 Bryg. Spad. dokonuje zrzutu bezporednio na PN-WSCH od RANVILLE o godz. H minus 4 godz. 30 min. i wyrusza, by zaj poz. obr. wok dwch mostw. 3 Bryg. Spad. dokonuje zrzutu o godz. H minus 4 godz. 30 min. i wie npla na zalesionych wzgrzach na POU DNIE od LE MESNIL 1472. 6 Bryg. Pow. Des. lduje na PN-WSCH od RANVILLE i na ZACHD od BENOUVILLE o godz. H plus 12 godzin i prze chodzi na poz. obr. w rejonie STE HONORINE LA CHARDONNERETTE 0971-ESCOVILLE 1271. 3 Bryg. dyw. lduje na ZACHD od OUISTREHAM 1079 o godz. H z zadaniem uderzenia na CAEN.

3.

Teren Patrz dostpne mapy, zdj. lotn. i makiety.

ZAMIARY 4. Paskie zadanie polega na uchwyceniu nie zniszczonych mostw na rz. ORNE oraz kanale w BENOUVILLE 098748 i RANVILLE 104746, i utrzymaniu ich do nadejcia z odsiecz 7 baonu spad. Jeeli mosty zostan wysadzone, zorganizuje pan przeprawy pon tonowe przy obu przeszkodach wodnych w moliwie najkrtszym czasie.

METODA 5. Skad si (a) (b) d-ca: mjr R.J. HOWARD, 2 OXF BUCKS wojsko: komp. D 2 Oxf Bukcs, bez wsparcia kaem i modz. kal. 76 mm. dwa plut. komp. B z 2 OXF BUCKS pododdz. 20 saperw z 249 komp. (pow.-des.) pododdz. 1 skrzyda p pilotw szybowcowych

6.

Plan lotu
(a) (b)

(c) 7.

6 szybowcw Horsa. Str. ld. X: trjktne pole 099745. 3 szybowce. Str. ld. Y: prostoktne pole 104747. 3 szybowce. Czas akcji. Pierwsze ldowanie godz. H minus 5 godz.

Ogl. zadanie
(a)

(b)

(c)

Zdobycie mostw nagym szturmem jest gwnym celem oper., a jej sukces zaley przede wszystkim od wykorzysta nia zaskoczenia, szybkoci i od energicznych dziaa. O ile wikszo paskich si wylduje cao i bezpiecznie, nie powinien pan mie wikszych trudnoci z pokonaniem rozpoznanej obrony mostw. Zasadnicza trudno polega na odparciu nieprzyjacielskich kontratakw na mosty, a do nadejcia odsieczy.

8.

Moliwy nieprzyjacielski kontratak

(a) (b)

Naley si spodziewa kontrataku o kadej porze po godz. H minus 4. Ten kontratak moe zosta przeprowadzony siami gr. bo jowej zoonej z jednej komp. piech. na ciarwkach, do 8 czogw i jednego lub dwch dzia, zamontowanych na ciarwkach, albo te tylko przez komp. piech. na cia rwkach lub bez.

(c) Najbardziej prawdopodobna marszruta tych si to jedna z drg prowadzca z ZACHODU lub PD-ZACH, nie mona jednak wykluczy marszu na przeaj. 9. Org. poz. obr. Utrzymanie tych przepraw ma kluczowe znaczenie i w tym celu, oprcz pilnowania samych mostw, umocnicie si na niewielkich przyczkach na ZACHODNIM brzegu. Obr. bezporednio na mostach i na ZACHODNIM brzegu kanau naley utrzyma za wszelk cen. 10. Patrole
(a)

(b)

Bdziecie utrudnia i opnia rozwinicie nieprzyjaciel skiego kontrataku, dokonanego siami 736 pgren., poprzez wysyanie patroli bojowych osaniajcych wszystkie ldowe podejcia od ZACHODU. Patrole te bd miay charakter ruchomy i zaczepny. Do tej roli mona przeznaczy do jednej trzeciej onierzy w pana dyspozycji. Pozostae dwie trzecie naley przezna czy do obr. statycznej i bezporednich kontratakw.

11. Wykorzyst. oddz. in. (a) Przydzieli pan swoim saperom wycznie ponisze zada nia, uszeregowane pod wzgldem wanoci: Unieszkodliwienie mechanizmw detonacyjnych. Usunicie adunkw wybuchowych z komr na mostach. Zorganizowanie przepraw pontonowych. Podczas szczegowego planowania oper. bdzie si pan konsultowa z szefostwem wojsk in., wyznaczonym przez nie d-c oddz. in. lub te z onierzami wojsk in., pozo stajcymi pod pask komend.

(b)

12. Odsiecz Oceniam, e odsiecz NIE nadejdzie do godz. H minus 3 godz., tj., nie wczeniej ni w dwie godz. po wyld. pierwszych paskich

oddz. Jedna komp. 7 baonu spad. zostanie skierowana panu do pomocy w moliwie najkrtszym czasie po wyld. tego baonu. Powinna dotrze do paskich poz. do godz. H minus 3 g. 30 min. i pozostanie pod pana komend do czasu nadejcia d-ctwa. oper. 7 baonu spad. (patrz punkt 13(b)). CZNO 13. (a)Wyznaczy pan jednego z ofic. lub starszych stopniem podofic. do nawizania kontaktu z d-twem operac. 7 baonu spad. w po bliu rej. koncentr. baonu o godz. H minus 4 g. 30 min. w celu przekazania nastpujcych inform.: (I) (II) Czy mosty s zabezpieczone? Czy nie ulegy zniszczeniu? (III) Czy znajduje si pan w stycznoci bojowej z nplem, a jeli tak, to z jakimi jego siami? (IV) Stan zaimprowizowanych przepraw, w razie wysadzenia mostw. (V) Gdzie znajduje si stan. dowodz, paskiej komp.? Ponadto da pan, ok. godz. H minus 4 g. 15 min., umwiony wczeniej sygna z mostw, oznaczajcy, e zostay one przez was opanowane. (b) D-two operac. 7 baonu spad. przejmie komend na przyczkach i nad paskimi siami po swoim przybyciu na WSCHODNI most. RNE 14. Rozmieszczenie desantu w szybowcach (a) Oglnie: Szybowce 1-4: Szybowce 5-6: Jeden pluton strzelecki bez transp. ko.; 5 saperw. Jeden pluton strzelecki bez transp. ko.; 5 ludzi z d-twa komp.

(b) Szczegowy rozkad zaadunku opracuje pan z ofic. saperw i ofic. zaopatrz, brygady. 15. Cel misji Zadanie powierzone paskim siom ma charakter priorytetowy. Zapotrzebowanie na specjalny ekwipunek i wykorzystanie urzdze szkoleniowych naley zgasza przez d-two paskiego baonu d-twu 6 Bryg. Pow. Des. A do odwoania wszelkie rozkazy i in-struk. dla pana, dotyczce tego zadania, bdzie pan otrzymywa od d-twa 6 Bryg. Pow. Des. lub za jego porednictwem. D-two obu brygad udzieli panu wszelkiej niezbdnej pomocy.

POCZTA POLOWA ANGLIA

NIGEL POETT Brygadier D-ca 5 Bryg. Spad.

Podzikowania

Chciabym podzikowa wszystkim osobom, z ktrymi rozmawiaem podczas pisania tej ksiki - za ich gocinno i pomoc. Zapraszano mnie do domw, czstowano posikiem i/lub drinkiem, nierzadko proponujc nocleg. W trakcie przeprowadzania ponad dwudziestu wywiadw w Anglii zwiedziem znaczne poacie tego kraju, co byo mi przygod i poznaem wielu Brytyjczykw, co okazao si fascynujce. Spotykaem si z sdziwymi emerytami, wietnie prosperujcymi przedsibiorcami, doradcami prawnymi i agentami firm - w luksusowych wiejskich rezydencjach, mieszkaniach londyskiego East Endu, modnych apartamentach West Endu. I przekonaem si, e weterani kompanii D to przedstawiciele caej brytyjskiej spoecznoci, wszystkie jej warstwy miay swj udzia w wojennym wysiku tego kraju. Nigdy nie zapomn przyjani, ktr ci ludzie okazali mi - nieznanemu Jankesowi, zajmujcego si ich przeszoci. Moliwo poznania ich i wysuchania ich opowieci potraktowaem jako wielki przywilej i zarazem przyjemno. Adam Sisman, mj wydawca, wykaza si entuzjazmem, energi i wyjtkow przedsibiorczoci, z czego z wdzicznoci i poytkiem skorzystaem. Chciabym take podzikowa pracownikom Uniwersytetu w Nowym Orleanie oraz radzie nadzorczej LSU. Jesieni 1983 roku rada przyznaa mi urlop naukowy, dziki ktremu mogem przez pewien okres mieszka wraz z on w Londynie oraz podrowa po kontynencie europejskim i Kanadzie, przeprowadzajc wywiady. Bez tego

urlopu nie napisabym niniejszej ksiki, za co skadam gorce podzikowania wymienionym instytucjom. Moja ona, Moira Buckley Ambrose, znosia wszelkie trudy z typow dla siebie zimn krwi. Ciko pracowaa ze mn i dla mnie; bez jej pomocy rwnie nie mgbym napisa tej ksiki.

rda

Oto osoby, z ktrymi rozmawiaem, gromadzc wykorzystane w ksice informacje (swoich rozmwcw wymieniam zgodnie z kolejnoci przeprowadzonych wywiadw): Jim Wallwork, John Howard, Wally Parr, Dennis Fox, Richard Todd, Nigel Poett, Nigel Taylor, M. Thornton, Oliver Boland, C. Hooper, E. Tappenden, Henry (Heinz) Hickman oraz Billy Gray (obaj udzielili mi wsplnego wywiadu), David Wood, John Vaughan, R. Ambrose, Jack Bailey, Joy Howard, Iren Parr, R. Smith, H. Sweeney, E. 0'Donnell, Theresa Gondree i Hans von Luck. Informacje na temat szeregowego Helmuta Romera zaczerpnem z jego listu wysanego z obozu jenieckiego do Johna Howarda pod koniec 1945 roku, kiedy przeczyta w jednej z gazet artyku o szturmie na most. Histori szeregowego Bka (Boncka) usyszaem od Wally'ego Parra. O majorze Schmidtcie wspominaj rne rda brytyjskie, niemieckie i francuskie. Georges Gondree pozostawi pisemn relacj o swojej dziaalnoci w czasie wojny. Porucznik Werner Kortenhaus opisa swoje przeycia w omiostronicowym licie, ktry od niego otrzymaem. Pragn podzikowa Scotty'emu Hirstowi za skontaktowanie mnie z Kortenhausem. John Howard wypoyczy mi uprzejmie wszystkie swoje notatki, dzienniki, fotografie, kopie rozkazw i raportw wywiadowczych. Jim Wallwork przekaza mi kopi raportu o misji Deadstick". Przeczytaem wszystkie klasyczne ksiki o inwazji w Normandii. Najbardziej pomocne byy: Drop Zone Normandy Napiera Crookendena; Cali to Arms oraz The 6th Airborne Division in Normandy generaa

Richarda Gale'a; By Air to Battle, oficjalna relacja z walk brytyjskich dywizji powietrznodesantowych; Red Berets into Normandy sir Huw Wheldona; The Glider Gang Miltona Danka; The Red Beret Hillary'ego Saundersa; British Airborne Troops Barry'ego Gregory'ego; Fighting Gliders oj World War II Jamesa Mrazeka; Dawn of DDay Davida Howartha; The Longest Day Corneliusa Ryana (wyd. poi. Najduszy dzie: 6 czerwca 1944; Warszawa, 1987) oraz Out of the Sky Michaela Hickeya.