Sunteți pe pagina 1din 618

ORELHA:PAULO DONAVIDES c Douior Ionos cuusu cla Faculdadc

dc Dirciio da Univcrsidadc dc Lisloa; Profcssor Encriio da faculdadc dc


Dirciio da Univcrsidadc Fcdcral do Ccara; Profcssor Visiianic nas
Univcrsidadcs dc Colonia (1982}, Tcnncsscc (1984} c Coinlra (1989};
Lcnic no Scninario Fonanico da Univcrsidadc dc Hcidcllcrg (1952-
1953}; Mcnlro Corrcsondcnic da Acadcnia dc Cicncia da Fcnania do
Noric-Wcsifalia (AlcnanIa}; Mcnlro Corrcsondcnic do Insiiiuio dc
DcrccIo Consiiiucional y Poliico", da faculdadc dc Cicncias Jurdicas c
Sociais da Univcrsidadc Nacional dc La Plaia, na Argcniina; Mcnlro
Corrcsondcnic do Crandc Colcgio dc Douiorcs da CaialunIa
(EsanIa}; Mcnlro do Coniic dc Iniciaiiva quc fundou a Associaao
Inicrnacional dc Dirciio Consiiiucional (Dclgrado}; Mcnlro da
Associaiion Inicrnaiionalc dc Scicncc Poliiiquc" (Frana}, da
Inicrnaiionalc Vcrcinigung fucr FccIisund SozialIilosoIic"
(Wicsladcn, AlcnanIa}, da Acadcnia Drasilcira dc Lciras Jurdicas, do
Insiiiuio Ilcro-ancricano dc Dirciio Consiiiucional, da Ordcn dos
Advogados do Drasil c do Insiiiuio dos Advogados Drasilciros; Nicnann
fcllow-Associaic" da Univcrsidadc dc Harvard (1944-1945}; rcnio
Carlos dc Laci da Acadcnia Drasilcira dc Lciras (1948} c Prcnio
McdalIa Fui Darlosa da Ordcn dos Advogados do Drasil (1996}.
Dcnirc suas olras calc dcsiacar.
Cuso dc Dcto Consttuconu (10
a
cd., 2000};
Tcou do Estudo (3
a
cd., 1995};
Hccxocs - Potcu c Dcto (3
a
cd., 1998};
A Consttuuo AIctu (2 cd., 1996}; c
Do Estudo LIcu uo Estudo Socu (6
a
cd., 1996},
iodas or csia Ediiora, alcn dc Potcu c Consttuuo. os CunnIos du
Dcnocucu (1985} c Consttuntc c Consttuuo (2
a
cd., 1987}.
CONTRA CAPA: CIENCIA POLTICA - Paulo Donavidcs. Esia cdiao,
rcvisia c aiualizada, c un aconiccincnio dc rclcvo na lilliografia
oliica do Pas. Farancnic una olra dcssc gcncro, vcrsando a
icnaiico da cicncia do govcrno, icvc iao vasia acciiaao no ncio
univcrsiiario lrasilciro quanio csia do Profcssor Paulo Donavidcs.
Dcsdc nuiio, cla sc iornou una csccic dc uudc nccun dos csiudanics
dc Cicncia Poliica. Vazado cn linguagcn lnida c clcganic,
iransccndcu as csianics dc ioda una gcraao dc alunos das nossas
Univcrsidadcs aic lograr, con igual ciio c alrangcncia, a faniliaridadc
dc un crculo cada vcz nais anlo dc lciiorcs, cn iodos os ncios
culios, ondc o inicrcssc clo fcnncno oliico c clo dcsiino das
insiiiuics quc nos govcrnan c rcocuaao dc cada dia.
Classica, didaiica c airacnic, csia olra faz jus ao rcsigio c influcncia
dc quc dcsfruia, ianio nas csfcras acadcnicas cono nouiras faias do
ullico volvido ara cssa naicria, scn duvida fascinanic.
Quanio ao Auior, iraia-sc dc un ullicisia consagrado, nacional c
inicrnacionalncnic, figurando, scn favor, cono dissc o Minisiro
Oswaldo Triguciro, cnirc os rccursorcs da Cicncia Poliica cn nosso
Pas.
Iii.//grous.googlc.con/grou/digiialsourcc
CINCIA POLTICA
PAULO BONAV1DS
C1NC1A POLT1CA
10 cdiao
(rcvisia, aiualizada}
9
a
iiragcn
C1NC1A POLT1CA
PAULO HONAVIDES
l cd. l9b?; 2
u
cduo l9?2; 2
u
cduo, 2 tugcn, l9?4;
J
u
cduo, l9?b; 4
u
cduo, l9?S; 5
u
cduo, l9SJ; 6
a
cduo, l9Sb;
7 cduo, l9SS; S
u
cduo, l992; 9
u
cduo, l99J;
(todus cu ConunIu Edtou Focnsc)
lU
u
cduo, l
u
tugcn, l994; 2 tugcn, Ub.l995;
J
u
tugcn, U4.l99b; 4
u
tugcn, U2.l99?; 5
u
tugcn, U?.l99?;
b
u
tugcn, Ul.l99S; 7
a
tugcn, U2.l999; S
u
tugcn, Ul.2UUU.
ISDN 85-7420-023-9
Dctos cscuudos dcstu cduo o
MALHEIHOS EDITOHES LTDA.
Huu Pucs dc Auo, 29, conunto l?l
CEP U45Jl-94U Suo Puuo SP
Tc.. (Uxxll) JS42-92U5
Fux. (Uxxll) JS49-2495
UFL. www.nalIciroscdiiorcs.con.lr
c-nail. nalIciroscdiiorcszaz.con.lr
Conosuo
Hclvciica Ediiorial Lida.
Cuu
Vania Lucia Anaio
Inrcsso no Drasil
Pntcd n Huz
04-2000
A Ycda, a rcscna dc scnrc, no
sofrincnio c nas alcgrias
A
Fainundo Pascoal Darlosa
Paulo Loo Saraiva
Dcnocriio FocIa Dunnar
Hildclrando Esnola
Folcrio iila Anaral Vicira
Willys Saniiago Cucrra
Ciro Concs
ncnoria dc
Annilal Fcrnandcs Donavidcs
SUMR1O
APRESENTAO,
PREFCIO DA 1 EDIO,
PREFCIO DA 2 EDIO,
PREFCIO DA 3 EDIO,
PREFCIO DA 4 EDIO,
CAPTULO I - CINCIA POLTICA
1. Concciio dc Cicncia 2. Naiuralisias ucsus idcalisias
(csiriiualisias, Iisioricisias c culiuralisias} 3. A Cicncia Poliica c as
dificuldadcs icrninologicas 4. Prisna filosofico 5. Prisna
sociologico 6. Prisna jurdico 7. Tcndcncias conicnorancas ara
o iridincnsionalisno.
CAPTULO 2 - A CINCIA POLTICA E AS DEMAIS CINCIAS
SOCIAIS
1. A Cicncia Poliica c o Dirciio Consiiiucional 2. A Cicncia Poliica c
a Econonia 3. A Cicncia Poliica c a Hisioria 4. A Cicncia Poliica c
a Psicologia 5. A Sociologia Poliica, una nova ancaa Cicncia
Poliica?.
CAPTULO 3 - A SOCIEDADE E O ESTADO
1. Concciio dc Socicdadc 2. A inicrrciaao organicisia da Socicdadc
3. A rclica nccanicisia ao organicisno social 4. Socicdadc c
Conunidadc 5. A Socicdadc c o Esiado 6. Concciio dc Esiado; b.l
Accuo oscu; b.2 Accuo udcu; b.J Accuo socogcu 7.
Elcncnios consiiiuiivos do Esiado.
CAPTULO 4 - POPULAO E POVO
1. Concciio dc oulaao 2. Dcsafio do faniasna naliIusiano ao
Esiado Modcrno 3. A closao dcnografica ancaa o fuiuro da
Iunanidadc 4. O csadclo dos suldcscnvolvidos 5. O cssinisno
das csiaisiicas 6. A osiao rivilcgiada dos ascs dcscnvolvidos
7. Concciio oliico dc ovo 8. Concciio jurdico 9. Concciio
sociologico.
CAPTULO S - A NAO
1. Naao. un concciio cquvoco? 2. O crro dc ionar insuladancnic
clcncnios fornadorcs do concciio dc naao. raa, rcligiao c lngua 3.
O concciio voluniarisno dc naao 4. O concciio naiuralsiico dc
naao 5. Passos noiavcis da olra dc Fcnan fiando o concciio dc
naao 6. A naao organizada cono Esiado. o rincio das
nacionalidadcs c a solcrania nacional.
CAPTULO 6 - DO TERRITRIO DO ESTADO
1. Concciio dc Tcrriiorio 2. O rollcna do nar icrriiorial 3. Os
liniics do nar icrriiorial lrasilciro 4. Sulsolo c laiaforna
coniincnial; 4.l A ONU c u utuonu contncntu; 4.2 O Hus c u
utuonu contncntu 5. O csao acrco 6. O csao cosnico 7.
Ecccs ao odcr dc incrio do Esiado 8. Conccao oliica do
Tcrriiorio 9. Conccao jurdica do Tcrriiorio; 9.l A tcou do
Tcto-Putnono; 9.2 A tcou do Tcto-OIcto; 9.J A tcou do
Tcto-Esuo; 9.4 A tcou do Tcto-Conctcncu.
CAPTULO ? - O PODER DO ESTADO
1. Do concciio dc odcr 2. Incraiividadc c naiurcza inicgraiiva do
odcr csiaial 3. A caacidadc dc auio-organizaao 4. A unidadc c
indivisililidadc do odcr 5. O rincio dc lcgalidadc c lcgiiinidadc,
6. A solcrania, 110.
CAPTULO S - LEGALIDADE E LEGITIMIDADE DO PODER
POLTICO
1. O rincio da lcgalidadc 2. O rincio da lcgiiinidadc 3. Cono
sc fornou o rincio da lcgalidadc c a csccic dc lcgiiinidadc quc cssc
rincio rocurou csialclcccr 4. A crisc Iisiorica da lcgalidadc c
lcgiiinidadc do odcr 5. A considcraao filosofica do rollcna da
lcgiiinidadc 6. Os fundancnios sociologicos da lcgiiinidadc; b.l A
cgtndudc cono ccscntuuo dc unu tcou donnuntc do odc; b.2
As tcs onus Iuscus dc nuncstuuo du cgtndudc. u cusnutcu, u
tudconu c u cgu ou uconu 7. O asccio jurdico da lcgiiinidadc
8. A lcgiiinidadc no ccrccio do odcr 9. A lcgalidadc c a
lcgiiinidadc do odcr cono icnas da Cicncia Poliica.
CAPTULO 9 - A SOBERANIA
1. O rollcna da solcrania 2. Fornaao Iisiorica do concciio dc
solcrania 3. Afirnaao alsoluia, afirnaao rclaiiva c ncgaao do
rincio dc solcrania 4. Traos caracicrsiicos da solcrania 5. O
iiiular do dirciio dc solcrania. as douirinas icocraiicas c as douirinas
dcnocraiicas 6. Douirinas icocraiicas; b.l Doutnu du nutuczu
dunu dos goucnuntcs; b.2 Doutnu du nucstduu dunu; b.J Doutnu
du nucstduu oudcncu 7. As douirinas dcnocraiicas; ?.l A
doutnu du soIcunu ouu; ?.2 A doutnu du soIcunu nuconu
8. Fcvisao do concciio dc solcrania.
CAPTULO 10 - A SEPARAO DE PODERES
1. Origcn Iisiorica do rincio. solcrania c scaraao dc odcrcs 2.
Os rccursorcs da scaraao dc odcrcs 3. A douirina da scaraao
dc odcrcs na olra dc Monicsquicu 4. Os ircs odcrcs. lcgislaiivo,
cccuiivo c judiciario 5. As iccnicas dc conirolc cono corrciivo ara o
rigor c rigidcz da scaraao dc odcrcs 6. Prinado da scaraao dc
odcrcs na douirina consiiiucional do lilcralisno 7. En lusca dc
un quario odcr. o nodcrador 8. Dcclnio c rcavaliaao do rincio
da scaraao dc odcrcs.
CAPTULO 11 - O ESTADO UNITRIO
1. Do Esiado uniiario 2. O Esiado uniiario ccniralizado c as fornas
dc ccniralizaao; 2.l Ccntuzuuo otcu; 2.2 Ccntuzuuo
udnnstutuu; 2.J Ccntuzuuo tctou c ccntuzuuo nutcu; 2.4
Ccntuzuuo conccntudu; 2.5 Ccntuzuuo dcsconccntudu 3.
Vaniagcns c dcsvaniagcns da ccniralizaao 4. O Esiado uniiario
dcsccniralizado. a dcsccniralizaao adninisiraiiva 5. O Esiado
uniiario dcsccniralizado c o Esiado fcdcral.
CAPTULO 12 - AS UNIES DE ESTADOS
1. As Unics dc Esiados; l.l Unocs utduus c Unocs dcsguus; l.2
Unocs dc Dcto Intcnuconu c Unocs dc Dcto Consttuconu; l.J
Unocs sncs c Unocs nsttuconus 2. A Uniao Pcssoal 3. A
Uniao Fcal; J.l Tcou udcu du Unuo Hcu; J.2 Do conccto dc Unuo
Hcu; J.J Ascctos udcos, otcos c udnnstutuos dc Unuo Hcu;
J.4 Excnos Istcos dc Unuo Hcu 4. A Confcdcraao 5. A
ConnonwcaliI" 6. As Unics dcsiguais. o Esiado roicgido c as
nodalidadcs dc Proiciorados 7. Ouiras fornas dc Unics dcsiguais;
?.l O Estudo uussuo; ?.2 O Estudo soI nunduto c udnnstuuo
ducuu 8. Do Proiciorado incrialisia" ao Proiciorado idcologico"
(c incrialisia}.
CAPTULO 13 - O ESTADO FEDERAL
1. Concciio dc Esiado fcdcral 2. O Esiado fcdcral cono Fcdcraao;
2.l Dstnuo cntc Fcdcuuo c Concdcuuo; 2.2 A c du utcuuo c
u c du uutononu 3. O Esiado fcdcral cn si ncsno frcnic aos
Esiados-ncnlros; J.l O udo untuo du ogunzuuo cdcu; J.2 A
sucnucu udcu do Estudo cdcu soIc os Estudos cdcudos 4.
Os Esiados-ncnlros cono unidadcs consiiiuiivas do sisicna
fcdcraiivo 5. A crisc do fcdcralisno. ocaso ou iransfornaao da
ordcn fcdcraiiva c sua rccrcussao no Drasil.
CAPTULO 14 - AS FORMAS DE GOVERNO
1. Fornas dc govcrno c fornas dc Esiado 2. A classificaao dc
Arisioiclcs. nonarquia, arisiocracia c dcnocracia 3. O acrcscino
ronano classificaao dc Arisioiclcs. o govcrno nisio (Cccro} 4. As
nodcrnas classificacs das fornas dc govcrno. dc Maquiavcl c
Monicsquicu 5. Fornas fundancniais c fornas sccundarias dc
govcrno (DluniscIli} 6. As fornas dc govcrno scgundo o criicrio da
scaraao dc odcrcs. govcrno arlancniar, govcrno rcsidcncial c
govcrno convcncional 7. A crisc da conccao govcrnaiiva c as duas
nodalidadcs lasicas dc govcrno. govcrnos clo conscniincnio c
govcrnos cla coaao.
CAPTULO 1S - O SISTEMA REPRESENTATIVO
1. O sisicna rcrcscniaiivo c as douirinas oliicas da rcrcscniaao
2. A douirina da dulicidadc", aliccrcc do aniigo sisicna rcrcscniaiivo
da coca do lilcralisno 3. A Fcvoluao franccsa consolida a douirina
da dulicidadc" 4. Aogcu na alicaao consiiiucional da douirina
da dulicidadc" 5. Dcclnio da dulicidadc" no scculo XX 6. A
criica dc Fousscau ao sisicna rcrcscniaiivo 7. A douirina da
idcniidadc". govcrnanics c govcrnados, una so voniadc 8. A
douirina da idcniidadc" suc o luralisno da socicdadc dc gruos
9. O rincio dcnocraiico da idcniidadc" c una nova ilusao do
sisicna rcrcscniaiivo 10. Na dinanica dos gruos c das caicgorias
inicrncdiarias sc acIa a nova rcalidadc do rincio rcrcscniaiivo
11. A dcconosiao da voniadc oular dcicrninou a crisc do sisicna
rcrcscniaiivo. do rincio da rcrcscniaao rofissional aos gruos dc
rcssao no Esiado conicnoranco 12. Una nova icoria da
rcrcscniaao oliica, dc fundancnio narisia. a rcrcscniaao cono
sinlcs rclaao cnirc govcrnanics c govcrnados (Sololcwsly}.
CAPTULO 16 0 SUFRGIO
1. O sufragio 2. o sufragio dirciio ou funao? 3. O sufragio cono
dirciio dc funao" (douirina iialiana} 4. O sufragio rcsiriio 5. O
sufragio univcrsal 6. Fcsirics ao sufragio univcrsal; b.l
Nuconududc; b.2 Hcsdcncu; b.J Scxo; b.4 Idudc; b.5 Cuucdudc
scu ou ncntu; b.b Guu dc nstuuo; b.? A ndgndudc; b.S O scuo
ntu; b.9 O ustuncnto 7. A roagaao do sufragio univcrsal 8.
Sufragio ullico c sufragio sccrcio 9. Sufragio igual c sufragio lural
10. Modalidadcs dc sufragio lural; lU.l Suugo nto; lU.2
Suugo unu 11. Sufragio dircio c sufragio indircio 12. A
ariiciaao do analfalcio.
CAPTULO 1? - OS SISTEMAS ELEITORAIS
1. Da inoriancia dos sisicnas clciiorais 2. O sisicna najoriiario dc
rcrcscniaao 3. As vaniagcns do sisicna najoriiario 4. Os
inconvcnicnics do sisicna najoriiario 5. O sisicna dc rcrcscniaao
roorcional 6. Efciios osiiivos da rcrcscniaao roorcional 7.
Efciios ncgaiivos da rcrcscniaao roorcional 8. Prollcnas da
rcrcscniaao roorcional. a dcicrninaao do nuncro dc candidaios
clciios (sisicnas adoiados} 9. O rollcna das solras" clciiorais c os
nciodos cnrcgados ara rcsolvc-lo 10. O rollcna da clciao dos
candidaios nas lisias ariidarias 11. As clausulas dc lloqucio"
(Scrrllauscln} c a ancaa rcrcssiva quc csa solrc os cqucnos
ariidos 12. O sisicna clciioral lrasilciro. rincio najoriiario c
rincio dc rcrcscniaao roorcional.
CAPTULO 1S 0 MANDATO
1. Da naiurcza do nandaio 2. O nandaio rcrcscniaiivo 3. Traos
caracicrsiicos do nandaio rcrcscniaiivo; J.l A gcncududc; J.2 A
Icdudc; J.J A cuoguIdudc; J.4 A ndccndcncu 4. O nandaio
incraiivo; 4.l Asccnsuo contcnouncu do nunduto ncutuo.
CAPTULO 19 A DEMOCRACIA
1. Do concciio dc dcnocracia 2. A dcnocracia dircia. sua raiica
iradicional no Esiado-cidadc da Crccia; 2.l As Iuscs du dcnocucu
gcgu. u sononu, u sotnu c u sugou; 2.2 O cogo Istco du
dcnocucu nu untgdudc cusscu 3. A dcnocracia indircia
(rcrcscniaiiva} c a inossililidadc do rciorno dcnocracia dircia; J.l
Os tuos cuuctcstcos du dcnocucu ndctu; J.2 A dcnocucu
scndctu 4. A dcnocracia scnidircia no scculo XX. Aogcu c
dcclnio dc scus insiiiuios 5. A dcnocracia c os ariidos oliicos. a
rcalidadc conicnoranca do Esiado ariidario.
CAPTULO 20 OS INSTITUTOS DA DEMOCRACIA SEMIDIRETA
1. Os insiiiuios da dcnocracia scnidircia 2. O cccndun; 2.l
Modududcs dc rcfcrcndun; 2.2 O ctco du cusscuuo do
rcfcrcndun; 2.J O rcfcrcndun consutuo; 2.4 O rcfcrcndun uItu; 2.5
As uuntugcns do rcfcrcndun; 2.b Os nconucncntcs do rcfcrcndun; 2.?
Sntcsc dos csutudos do rcfcrcndun no consttuconusno
contcnounco 3. O lclisciio 4. A iniciaiiva 5. O dirciio dc
rcvogaao; 5.l O rccall; 5.2 O rccall dos uzcs c dus dccsocs
udcuus; 5.J O AllcrufungsrccIi 6. O vcio.
CAPTULO 21 O PRESIDENCIALISMO
1. As origcns ancricanas do sisicna rcsidcncial dc govcrno 2. Os
rincios lasicos do rcsidcncialisno 3. Fclacs cnirc Eccuiivo c
Lcgislaiivo na forna rcsidcncial dc govcrno 4. Os odcrcs do
Prcsidcnic da Fcullica 5. O odcr rcsidcncial nos Esiados Unidos
6. O odcr rcsidcncial no Drasil (as airiluics do Prcsidcnic da
Fcullica} 7. A nodcrnizaao do odcr Eccuiivo c o crigo das
diiaduras consiiiucionais" 8. O Minisicrio 9. O Minisicrio no
rcsidcncialisno lrasilciro 10. A figura consiiiucional do Vicc-
Prcsidcnic; lU.l A nutdudc do cugo; lU.2 Un Vcc-Pcsdcntc uu
sc ouudo c nuo ucnus usto; lU.J O Vcc-Pcsdcntc nus cscs du
succssuo csdcncu; lU.4 A uuouuo dcIcudu du Vcc-Pcsdcncu
nos Estudos Undos; lU.5 A suIsttuuo do Pcsdcntc cn cuso dc
ncuucdudc 11. A Vicc-Prcsidcncia no rcsidcncialisno lrasilciro
12. O Congrcsso c a concicncia das Canaras no sisicna rcsidcncial
13. O rcsidcncialisno, iccnica da dcnocracia rcrcscniaiiva 14.
Os vcios do rcsidcncialisno 15. O ncucIncnt c a auscncia dc
rcsonsalilidadc rcsidcncial 16. A clciao do Prcsidcnic da
Fcullica c o ncucIncnt no sisicna rcsidcncial lrasilciro 17.
Elogio do sisicna rcsidcncial dc govcrno 18. O rcsidcncialisno no
Drasil. surrcsa c inicncsiividadc dc sua adoao 19. O nalogro da
ccricncia rcsidcncial c o icsicnunIo idnco dc Fui Darlosa.
CAPTULO 22 - O PARLAMENTARISMO
1. A fornaao Iisiorica do sisicna arlancniar. o govcrno
rcrcscniaiivo c a nonarquia liniiada cono onio dc ariida 2. O
arlancniarisno dualisia (nonarquico-arisiocraiico} ou
arlancniarisno classico; 2.l A guududc cntc o cxccutuo c o
cgsutuo; 2.2 A couIouuo dos dos odccs cntc s; 2.J A cxstcncu
dc ncos dc uuo ccocu no unconuncnto do cxccutuo c do
cgsutuo 3. O arlancniarisno nonisia (dcnocraiico},
caracicrsiico do scculo XX 4. Do govcrno arlancniar ao govcrno dc
asscnllcia (govcrno convcncional} 5. Crisc c iransfornaao do
arlancniarisno. as icndcncias racionalizadoras" conicnorancas
6. Do scudo-arlancniarisno do Incrio (un arlancniarisno
lasiardo} ao Aio Adicional dc 1961, con o nalogro da nova icniaiiva dc
inlaniaao do sisicna arlancniar no Drasil.
CAPTULO 23 - OS PARTIDOS POLTICOS
1. Da dcfiniao do ariido oliico 2. O concciio dc ariido do scculo
XX 3. A inugnaao douirinaria dos ariidos oliicos 4. Pariidos
c faccs 5. O clogio do ariido oliico c a conrccnsao dc sua
inoriancia csscncial ara o Esiado nodcrno 6. Onissao c rcscna
dos ariidos na liicraiura oliica c jurdica 7. Os ariidos oliicos
cono rcalidadc sociologica. sua auscncia dos icios consiiiucionais
8. Os ariidos oliicos cono rcalidadc jurdica. icndcncia
conicnoranca ara inscri-los nas Consiiiuics 9. As nodalidadcs
dc ariidos. ariidos cssoais c ariidos rcais (Hunc}, ariidos dc
aironagcn c ariidos idcologicos (Wclcr}, ariidos dc oiniao c
ariidos dc nassas (Durdcau}, ariidos do novincnio c ariidos da
conscrvaao (Nawiasly}.
CAPITULO 24 - OS SISTEMAS DE PARTIDOS
1. Sisicna liariidario 2. O sisicna nuliiariidario 3. O ariido
unico 4. A icoria narisia do ariido oliico 5. A rcrcscniaao
rofissional c os ariidos oliicos 6. O ariido oliico na Inglaicrra
7. O ariido oliico nos Esiados Unidos.
CAPTULO 2S - O PARTIDO POLTICO NO BRASIL
1. A cscasscz dc csiudos solrc o ariido oliico no Drasil 2.
Conscrvadorcs c lilcrais, no Incrio, rcduzidos a un so ariido. o do
odcr 3. Mcnialidadc aniiariidaria c csiadualisno dos ariidos na
Fcullica VclIa 4. A rcforna clciioral c o ariido oliico dcois da
Fcvoluao dc 1930 5. O rciroccsso do Esiado Novo. ciinao dos ar-
iidos oliicos c nalogro do ariido unico 6. A insiiiucionalizaao
jurdica dos ariidos oliicos no Drasil (o avano da Consiiiuiao dc
1946} c a crisc do ariido nacional 7. Fcquisiios ara a fornaao dos
ariidos c cvoluao do sisicna ariidario nas consiiiuics lrasilciras
8. O novo Esiado ariidario do Consiiiucionalisno lrasilciro; S.l O
cgnc ccscntutuo c dcnocutco; S.2 A csonududc udcu; S.J A
utuuuo cnuncntc; S.4 A scuzuuo nunccu; S.5 A dscnu
utduu; S.b O unIto nuconu; S.? A ucduuo dc coguocs
utduus 9. A dincnsao sociologica do ariido oliico lrasilciro.
CAPTULO 26 - REVOLUO E GOLPE DE ESTADO
1. Conirovcrsias cn iorno do concciio dc rcvoluao 2. Concciio
Iisiorico-culiural 3. Concciio sociologico 4. Concciio jurdico 5.
Concciio oliico 6. Origcn c causa das rcvolucs 7. As disiinias
fascs da aao rcvolucionaria 8. A criica da Fcvoluao 9. A rcforna
10. A conira-rcvoluao 11. O golc dc Esiado 12. A iccnica do
golc dc Esiado 13. Colc dc Esiado c rcvoluao.
CAPTULO 2? - OS GRUPOS DE PRESSO E A TECNOCRACIA
1. Concciio c inoriancia dos gruos dc rcssao 2. Os gruos dc
rcssao c os ariidos oliicos 3. Modalidadcs dos gruos c sua
organizaao 4. A iccnica dc aao c conlaic dos gruos dc rcssao
5. A insiiiucionalizaao dos gruos dc rcssao 6. O asccio ncgaiivo
7. O asccio osiiivo 8. Corrciivos aao dos gruos 9. Na
iccnocracia, u tcccu uncuu.
CAPTULO 2S - A OPINIO PUBLICA
1. A oiniao ullica, un dos icnas dc nais difcil caracicrizaao na
Cicncia Poliica 2. Do concciio dc oiniao ullica 3. A oiniao
ullica c sua aariao no cnsancnio oliico 4. Pcnsadorcs
oliicos c csiadisias roclanan o odcr da oiniao ullica 5. O
Esiado lilcral c o dogna da oiniao ullica 6. O Esiado auioriiario c
a oiniao ullica 7. A socicdadc dc nassas c a naiurcza irracional da
oiniao ullica 8. Possvcl rcsiauraao do rcsigio da oiniao
ullica no Esiado dcnocraiico dc nassas 9. A oiniao ullica c os
ncios dc roaganda.
BIBLIOGRAFIA
APRSNTAAO
O Profcssor Paulo Donavidcs, da Faculdadc dc Dirciio da
Univcrsidadc do Ccara, figura, scn favor, cnirc os rccursorcs da
Cicncia Poliica cn nosso as. Os varios iralalIos quc icn ullicado,
rincialncnic csia Ccncu Potcu, sao lrilIanic aicsiado dc niida
vocaao univcrsiiaria, a scrvio dc una csccialidadc acadcnica quc,
cada dia, sc iorna nais inorianic no lano do cnsino sucrior.
Dcsdc os grcgos, os faios rclaiivos ao govcrno da socicdadc
Iunana vcn scndo oljcio dc csiudos, cn quc sc dcsiacaran filosofos c
cnsadorcs quc ccrccran influcncia rofunda c duradoura na culiura
ocidcnial. Mas a conccao dc una cicncia ariicular, ncssc cano, c
dc daia rcccnic. aos anglo-sacs quc dcvcnos a rioridadc na
fiaao dc scu conicudo c na dcfiniao dc scus roosiios. Tanio na
Cra-DrcianIa cono nos Esiados Unidos, os faios rclacionados con a
fornaao c o funcionancnio do govcrno as idcologias, os ariidos, as
clcics, os sisicnas dc organizaao do Esiado vcn scndo, dcsdc o
scculo assado, oljcio do cnsino c csquisa, cn nuncrosas
univcrsidadcs. O cnirisno do cnsino jurdico naquclcs ascs,
ccriancnic icra concorrido ara o dcscnvolvincnio dcsscs csiudos, fora
do anliio das cscolas dc dirciio.
Nos ascs laiinos, a concar naiuralncnic cla Frana, soncnic
a ariir da uliina gucrra c quc sc vcn rciirando os csiudos solrc o
Esiado c o govcrno da orliia do dirciio consiiiucional, a quc csiivcran
or longo icno rclcgados.
Cono olscrva Mauricc Duvcrgcr, a nova oricniaao do cnsino
univcrsiiario roduziu duas conscqucncias fundancniais. Por un lado,
ja nao sc csiudan acnas as rclacs oliicas discilinadas clo dirciio
osiiivo, nas ianlcn as quc cono os ariidos, a oiniao ullica, a
roaganda, os gruos dc rcssao cisicn, cono aic Ia ouco
ocorria, inicirancnic nargcn da lci. Por ouiro lado, ocrou-sc
scnsvcl nodificaao no rorio cano do cnsino iradicional, dc vcz quc
as insiiiuics dc govcrno ja nao sao arcciadas acnas sol o angulo
jurdico. Tornou-sc ncccssario vcrificar cn quc ncdida clas funcionan
dc confornidadc con o dirciio csialclccido, c aic quc onio scu
funcionancnio iranscorrc fora do quadro lcgal. Passou-sc, scn duvida,
a dar nais inoriancia aos faios do quc a icios ariificiais,
frcqucnicncnic divorciados da rcalidadc oliica.
O oljcio da Cicncia Poliica, dc ccrio nodo, ainda c o dc
Arisioiclcs. Mas a configuraao dc una discilina univcrsiiaria, ara o
nosso icno, rcssuc oricniaao nciodologica c oljciividadc dc
csquisa conaivcis con as cigcncias da cicncia nodcrna.
Dcccrio, a Cicncia Poliica ocra solrc icrrcno quc, alcn dc
novcdio, ainda nao csia crfciiancnic dcliniiado. Cono assinala o
Profcssor Donavidcs, cla ainda asscnia cn concciios olcnicos nao so
quanio ao nciodo cono ianlcn quanio dcfiniao dc scu oljciivo.
O livro quc clc agora ullica rcrcscnia valiosa coniriluiao ara
o dcscnvolvincnio da Cicncia Poliica cn nosso as, ondc o cnsino da
csccialidadc, ainda rcso ao currculo jurdico, c rcjudicado or
dcficicncias noiorias.
Da-nos o Profcssor Donavidcs, ncsic scu ccclcnic livro, una
scgura visao do rogrcsso da Cicncia Poliica nos ascs ondc cla csia
nais adianiada, ariicularncnic quanio douirina alcna, quc c, ara
nos, a ncnos accssvcl.
Pcla clarcza cosiiiva c clo scguro donnio da naicria, o novo
livro do Profcssor Donavidcs arccc-nc dcsiinado a anla acciiaao c
larga influcncia nos ncios univcrsiiarios lrasilciros. , assin, un livro
quc Ionra a Univcrsidadc do Ccara, conIccida or scu csriio
rcnovador c quc conia con rofcssorcs da nais alia qualificaao cono o
Profcssor Donavidcs, ara o adcquado dcscncnIo dc sua nissao
cicnifica c culiural.
OSWALDO TFICUEIFO
PRFC1O DA J D1AO
A rcscnic Ccncu Potcu c livro quc sc dcsiina ao csiudanic das
nossas Univcrsidadcs c cscolas avulsas dc cnsino sucrior, nas quais
Ia discilinas rclacionadas con o csiudo douirinario das insiiiuics
oliicas fundancniais.
adcnais iralalIo quc odc scr lido c ncdiiado con ossvcl
inicrcssc clo ullico cn gcral, rcocuado con os icnas oliicos dc
nossa coca, dc cujas nasccnics icoricas c consianic cvolvcr luscanos
dar conia, nosirando igualncnic o crfil dc ccrias idcias c sisicnas dc
claloraao insiiiucional do Esiado nodcrno, cn sua fciao
conicnoranca.
O caiulo rinciro cc, largancnic, o rollcna da
caracicrizaao da Ccncu Potcu c sua vinculaao con a Filosofia, a
Sociologia c a Cicncia do Dirciio. A dcicrninaao concciiual da Cicncia
Poliica, a fiaao dc scu oljcio, as rclacs con a Tcou Gcu do
Estudo quc sc csicndcn, dc nancira olcnica, dcsdc a diligcncia
idcniificadora aic un claro dcliniiar dc orliias, iniransigcnic osiulado
or alguns ullicisias a iudo isso assanos rcvisia, nun as cono
o Drasil, ondc, nos uliinos anos, una gcraao dc lrilIanics cscriiorcs
oliicos vcn alrindo novos Iorizonics a iais csiudos, c dando, nao
raro, coniriluios dc ccccional valia.
Na aric rcsciianic ao icrriiorio, acrcdiianos Iavcr surido una
lacuna cosiiiva dos nossos concndios dc Tcoria Ccral do Esiado,
quc, usualncnic, oniicn o caiulo accrca das douirinas quc fian a
naiurcza jurdica da lasc icrriiorial do Esiado.
A ncsna afirnaiiva roccdc no iocanic largucza c
dcscnvolvincnio con quc nos rcorianos ao rcginc rcrcscniaiivo,
fundancnio insiiiucional dc liniiaao do odcr dos govcrnanics, lcn
cono rincio cculiar dc organizaao da auioridadc no Esiado
nodcrno, c solrciudo aos ariidos oliicos insiruncnios csics
csscnciais ariiciaao organizada das nassas no roccsso oliico do
scculo XX, c a quc, alias, consagranos ircs vasios caiulos, un dos
quais voiado cclusivancnic ao canc c inicrrciaao da rcalidadc
ariidaria cn nosso Pas.
Scnrc quc ossvcl, cono no arlancniarisno c no
rcsidcncialisno, dclaicnos o curso oliico das insiiiuics
lrasilciras, a cujo concniario c rcflcao nao ficanos csiranIos. E
icnas, cono a lcgalidadc c lcgiiinidadc do odcr, cujo conIccincnio
Iisiorico c douirinario sc nos afigura dc griianic conicnorancidadc
ara julgancnio c avaliaao das iransfornacs insiiiucionais Iavidas
no Drasil, aos os ciraordinarios succssos dc 1964, aarcccn aqui
vcrsados dc nancira larga c ninudcnic, con indicaao das fonics
lilliograficas fundancniais.
En suna, o nodo dc cncarar os fcnncnos c as insiiiuics
oliicas nao dc fugir ao irao cssoal do auior, nanifcsiada no livro
Do Estudo LIcu uo Estudo Socu, c cn nais cscriios, quc sc acIan
csarsos cn ullicacs csccializadas. Conscguinicncnic, as fornas
oliicas do nosso scculo, ao scrcn aqui cosias, vcn narcadas cla
noia social quc as dcsiacan dc scu anicccdcnic cunIo individualisia,
nos quadros do Esiado lilcral.
PAULO DONAVIDES
PRFC1O DA 2 D1AO
A favoravcl c ccccional acolIida dada a csic livro no ncio
univcrsiiario lrasilciro aninou-sc rcscnic cdiao, quc vai lasianic
anliada, c cn alguns onios scnsivclncnic nodificada, cn lusca dc
fciao dcfiniiiva.
Cuidado csccial c consianic do Auior icn sido o dc ofcrcccr
solrc a naicria dcsic concndio visao incdiaia dos rollcnas solrc os
quais rocura a Cicncia Poliica asscniar sua ordcn dc indagacs
lasicas.
Alrangcn os acrcscinos a inscrao dc caiulos cono os
dcdicados aos gruos dc rcssao c a iccnocracia, a rcvoluao c o golc
dc Esiado, a oiniao ullica, os sisicnas clciiorais, c a cicncia oliica
c as dcnais cicncias sociais. Fcfornulou-sc or conlcio o caiulo
solrc sisicna rcrcscniaiivo c cnrcsiou-sc iraiancnio auinono ao
icna naao. Considcravcis anliacs sc fizcran ianlcn iocanic aos
assunios ovo c oulaao, con aicnio canc das dificuldadcs oliicas
c sociais quc a closao dcnografica da scgunda nciadc do scculo XX
susciiou dc forna angusiianic c ancaadora. Enfin, os
dcscnvolvincnios nais rcccnics dos icnas oliicos na csfcra da icoria
c dos concciios foran lcvados cn conia, icndo cn visia a aiualizaao da
olra c sua ossililidadc dc aicndincnio s cigcncias curricularcs,
ara rcaraao adcquada daquclcs quc sc iniroduzcn ncsscs csiudos
dc inoriancia cada vcz nais alia.
Afigura-sc-nos assin Iavcr nclIorado a qualidadc dcssa
coniriluiao dcsrcicnsiosa. Alncjanos unicancnic dar ao csiudanic c
ao ullico lrasilciro un insiruncnio dc iniciaao quc, scn crdcr dc
visia o rogrcsso da Cicncia Poliica, icnIa or rincial onio dc aoio
a aric consiiiuiiva ncnos cosia s oljccs dc quanios roduzcn
arguncnios con quc ncgar qucla discilina a auiononia cnosancnic
rougnada. Auiononia diga-sc scn icnor longc ainda dc vcnccr
a icncsiadc dc conicsiaao c inccriczas quc dcsdc nuiio rodcia o
oljcio da Cicncia Poliica.
PAULO DONAVIDES
PRFC1O DA S D1AO
Tcnos qualificadas razcs ara crinir, ao cnscjo da icrccira
cdiao dcsia Ccncu Potcu, a firnc convicao dc Iavcr cnircguc ao
nosso csiudanic univcrsiiario un insiruncnio uiil dc iniciaao c
oricniaao criincnic aos icnas oliicos fundancniais.
A raidcz con quc, cn ncnos dc dcz anos, vinos sc succdcrcn
varios lanancnios dcsia olra, adoiada dcsdc nuiio cono livro-icio
nas rinciais Univcrsidadcs c casas isoladas dc cnsino sucrior do
Pas, conrova o alio grau dc cnciraao quc vcn logrando nos ncios
acadcnicos c culiurais.
A Cicncia Poliica, ainda Ia ouco una discilina lallucianic ou
scnidcsconIccida no Drasil, dciia dc uliino rofundas razcs na
culiura nacional, indicaiivas do rcconIccincnio cada vcz nais largo da
inoriancia airiluda aos csiudos solrc o Podcr c o Esiado.
A rcccdcnic cdiao confirnara, alias, nosso livro cono rcalncnic
rcsianic, or aicndcr no cano da icoria c da infornaao oliica a
ncccssidadcs aiualizadoras indcclinavcis. Os acrcscinos sulsianciais
iniroduzidos cnrcsiaran-lIc una unidadc icnaiica, volvida ianio
ara asccios icoricos cono ara o dcscnvolvincnio da rcalidadc
oliica lrasilcira, confornc Iavanos assinalado ja no Prcfacio.
Fccclcu a criica concicnic as nodificacs fciias dc una forna
quc nos anina a conscrvar a olra dcniro da csiruiura csialclccida,
scn ncccssidadc dc alicracs nais anlas. Nao cclui isso, iodavia, a
ossililidadc fuiura dc cvcniuais alargancnios, ncdida quc a rcflcao
assin o aconsclIc ou a dilaiaao do rogrcsso cicnifico na csfcra
oliica faa da nudana dc nciodo ou da inscrao dc novos icnas
una cigcncia indiscnsavcl rcscrvaao dos adrcs a quc scnrc
asiranos.
Dcnais, olscrvanos quc a acciiaao dcsic livro nao sc cingiu
orliia univcrsiiaria ncn discilina csccfica da Cicncia Poliica nos
currculos acadcnicos, nas alcanou naicrias afins c arcas ncnos
csccializadas, cn quc cniran disiinias caicgorias dc un ullico avido
dc inicirar-sc dos fundancnios da aao oliica rclaiiva a una
socicdadc gravcncnic vulncrada or criscs c alalos no sisicna dc
convivcncia Iunana iraado dcniro do quadro da civilizaao
conicnoranca.
Daqui sc infcrc, orianio, quc o raio dc inicrcssc dos assunios
vcniilados iransccndc a dcsiinaao noioriancnic didaiica do rcscnic
icio.
PAULO DONAVIDES
PRFC1O DA 4 D1AO
O csiudo da Cicncia Poliica, cono scnrc o cnicndcnos, c
rcaraao icorica indiscnsavcl dccifraao da rcalidadc oliica nun
dcicrninado ncio social. Nao Ia Cicncia Poliica ncuira ncn
indifcrcnic, insulada na icorizaao ura ou no conIccincnio
cclusivancnic iccnico das variacs dc conoriancnio, fora da
finalidadc quc lIc cnrcsian os valorcs da vida, da douirina ou da
idcologia.
O fcnncno do odcr, as conciics dc gruos c indivduos ara
lograr influo solrc a fornaao da voniadc oficial ou aodcrar-sc dos
insiruncnios csiaiais dc dccisao, lcn cono as insiiiuics cisicnics c
os canais alcrios ao curso dcssa aao, consiiiucn o sulsiraio dc ioda
a naicria oliica, cujo cnicndincnio rcqucr c inc cigcncias dc
fundo icorico quc, a nosso vcr, csia olra saiisfaz.
Prova solcja c lcna do quc acalanos dc afirnar c a rcscnic
cdiao, vcculo, nais una vcz, dun icio quc ninisira, cn lon nvcl
univcrsiiario, ao csiudanic lrasilciro, os rincios fundancniais solrc
os quais asscnia a Cicncia Poliica.
PAULO DONAVIDES
J
C1NC1A POLT1CA
l. Conccto dc Ccncu 2. Nutuustus vcrsus dcustus
(cstuustus, Istocstus c cutuustus) J. A Ccncu Potcu
c us dcududcs tcnnogcus 4. Psnu osco 5. Psnu
socogco b. Psnu udco 7. Tcndcncus contcnouncus
uu o tdncnsonusno.
J. Conoe11o de C1no1o
Dc Arisioiclcs a Kani nao sc faz aicnia discrininaao cnirc os
concciios dc cicncia c filosofia.
E quasc sc odc dizcr quc a scaraao concciiual cricncc
idadc nodcrna. So sc vai iornar conscicnic na ncdida cn quc auncnia
o Iiaio cnirc as osics nciafsica c naiuralisia, or conscqucncia da
crisc Iavida nos csiudos filosoficos, dcsdc o Fcnascincnio, quando
Dacon c Arisioiclcs sc dcfinian cono olos oosios da rcflcao
filosofica.
Dc un lado, a aiiiudc cscolasiica, csiriiualisia, dc razcs crisias,
arisioiclicas c lainicas.
Dc ouiro, o conco da aiiiudc quc scculariza o cnsancnio
filosofico cn cscolas rcccnics, as quais so cIcgan, no cnianio, ao lcno
anadurccincnio dc suas icscs nais rofcssadancnic
aniicsiriiualisias dcois da alcriura dc Iorizonics cla filosofia
laniisia.
Con cfciio, foi a filosofia criica quc, cnlora confcssadancnic
idcalisia, dcicrninou, cla anliguidadc dc inicrrciacs a quc dcu
lugar, os inulsos c sugcsics indiscnsavcis dc ondc saran
concccs dc iodo oosias ao idcalisno.
A cicncia, scgundo Arisioiclcs, iinIa or oljcio os rincios c as
causas.
Sanio Tonas dc Aquino, or sua vcz, a dcfiniu cono assinilaao
da ncnic dirigida ao conIccincnio da coisa (Sunnu contu Gcntcs, 1
II, ca. 60}.
Viu Dacon na ncsna a inagcn da csscncia c Wolff dcclarou quc
or cicncia cunrc cnicndcr o Ialiio dc dcnonsirar asscrios, isio c,
dc infcri-los, or conscqucncia lcgiina, dc rincios ccrios c
inuiavcis."
Tudo quc ossa scr oljcio dc ccricza aodiica c cicncia ara
Kani.
A csic concciio acrcsccniou ouiro, nais cn voga, ja dc iodo
dcscnlaraado dc inlicaao filosofica, c a quc nao Iavian cIcgado,
con naina clarcza, os scus rcdcccssorcs.
Con cfciio, diz Kani nos Ecncntos Mctuscos dus Ccncus du
Nutuczu quc or cicncia sc Ia dc ionar ioda scric dc conIccincnios
sisicnaiizados ou coordcnados ncdianic rincios.
1
Dcois dc Kani, con a aao iniclcciual dos osiiivisias c
cvolucionisias, iorna-sc cada vcz nais rcciso o concciio dc cicncia,
ficando quasc iodos acordcs cn dcsigna-la cono o conIccincnio das
rclacs cnirc coisas, faios ou fcnncnos, quando ocorrc idcniidadc ou
scnclIana, difcrcna ou conirasic, cocisicncia ou succssao ncssa
ordcn dc rclacs.
2
A caracicrizaao da cicncia inlica, scgundo inuncravcis
auiorcs, a ionada dc dcicrninada ordcn dc fcnncnos, cn cuja
luralidadc sc lusca un rincio dc unidadc, invcsiigando-sc o
roccsso cvoluiivo, as causas, as circunsiancias, as rcgularidadcs
olscrvadas no cano fcnoncnologico.
Con Scnccr laqucian iodas as vacilacs c dificuldadcs
orvcniura ainda cisicnics. Sua fornula dc caracicrizaao c das nais
crfciias, sinlcs c niidas quc sc conIcccn.
Ha, scgundo clc, ircs varianics do conIccincnio. conIccincnio
cnco ou uugu, conIccincnio nao unificado; conIccincnio
ccntco, conIccincnio arcialncnic unificado c conIccincnio
osco, conIccincnio ioialncnic unificado.
Con Liiirc a rcduao concciiual dc Scnccr accrca dos disiinios
ranos do conIccincnio rcaarccc na lcla frasc quc os concndios
usualncnic rcroduzcn. a cicncia c a gcncralizaao da ccricncia, c a
filosofia, a gcncralizaao da cicncia".
As quairo cicncias fundancniais quc a insiraao osiiivisia,
cvolucionisia c ragnaiisia do scculo XIX aonia cono classificaao
inalalavcl scrian. a Fsco-uncu, quc csiuda os fcnncnos do nundo
inorganico; a Hoogu, quc sc ocua dos fcnncnos do nundo organico;
a Pscoogu, quc alrangc os fcnncnos do nundo squico, c a
Socoogu, quc iraia dos fcnncnos do nundo social.
Scarada a cicncia da filosofia, scn gravcs airiios, aarcccndo a
rincira cono ordcn dc conIccincnios arcialncnic unificados c a
scgunda cono conIccincnio conlciancnic unificado dos fcnncnos
quc scrvcn dc oljcio a ioda aiividadc cognosciiiva, rcsia salcr sc c
onio acfico a classificaao das cicncias da rcsulianic.
Aqui icnos ouira vcz o cisna cnirc csiriiualisias c osiiivisias,
ois ao lado da classificaao dc Conic Pai do Posiiivisno concorrc
ouira, nao ncnos difundida, quc c a classificaao dos filosofos
ncolaniisias, da cscola dc Dadcn.
Scgundo Conic, as cicncias sao alsiraias c concrcias. As
alsiraias, na clicaao dc Siuari Mill, rcfcrida clo rofcssor Joaquin
Pincnia,
3
sao aquclas quc sc ocuan das lcis quc govcrnan os faios
clcncniarcs da naiurcza", ao asso quc as concrcias, cono cicncias
iriluiarias, ou sccundarias, sc rcfcrcn a asccios ariicularcs dos
fcnncnos, or ccnlo, a gcologia, a nincralogia cn rclaao fsica c
qunica, a loianica c a zoologia, cn rclaao liologia, c assin or
dianic".
4
No Cuso dc Fosou Postuu as cicncias alsiraias sao
arcscniadas dc forna Iicrarquica, scgundo a ordcn dc gcncralidadc c
sinlicidadc dccrcsccnic c a ordcn da conlcidadc c csccializaao
crcsccnic. As cicncias, do nodo cono as diss Conic, vcn scriadas dc
ial soric quc a cicncia scguinic dccndc da anicccdcnic, nao scndo
orcn a rccroca vcrdadcira. ordcn logica sc acrcsccnia a ordcn
valoraiiva, isio c, das cicncias infcriorcs" sc assa s cicncias
sucriorcs", scgundo o grau dc inoriancia Iunana rogrcssiva.
S
A
unidadc das cicncias do nundo con as cicncias do Ioncn c crfciia,
figurando as uliinas no grau nais clcvado dc dignidadc" do
conIccincnio, ondc os fcnncnos fcnncnos da socicdadc sao,
clo scu naino icor dc conlcidadc, os nais difccis dc rcvcr c os
nais faccis dc nodificar, olrigando o cicniisia vcrdadciro ao csiudo
rcvio das rinciras cicncias da scric, aic quc lIc crniia o accsso ao
rano nais nolrc da cicncia a Sociologia, cicncia da Iunanidadc,
Coroancnio dc ioda a fornaao cicnifica.
As scis cicncias fundancniais do Cuso dc Fosou Postuu dc
Conic sao a Maicnaiica, a Asirononia, a Fsica, a Qunica, a Diologia
c a Sociologia. Por volia dc 1850, acrcsccniou Conic una sciina
cicncia fundancnial a Moral. Con rcsciio a cssc rolongancnio da
scric or Conic, cscrcvc Laulicr. Tcndo or oljcio o csiudo do
indivduo, cono a Sociologia o da Hunanidadc, a Moral considcra no
Ioncn, nao soncnic a inicligcncia c a aiividadc, cono a Sociologia,
nas ianlcn o scniincnio. Dcsia soric c a cicncia nais conlca, a
unica conlcia, orquanio vcrdadcirancnic concrcia. considcra scu
oljcio, o indivduo Iunano, cn sua ioialidadc, ao asso quc as dcnais
nao conscrvan scnao ccrias roricdadcs dos scrcs con alsiraao dos
dcnais".
6
A cicncia, ionada cla valoraao osiiivisia, csia acina da
filosofia, na ncdida cn quc csia sc confundc con a nciafsica.
A lci dos ircs csiados ou lci da cvoluao, quc Augusio Conic
cs no iono III do Sstcnu dc Potcu Postuu, coloca a Iunanidadc c
o conIccincnio cn ircs fascs succssivas dc dcsdolrancnio. o csiado
icologico, icnorario c rocdcuiico, cn quc o Ioncn lusca as causas
c iudo clica, na ansia dc conIccincnio alsoluio ou surcno, cla
inicrvcnao dc divindadcs, nclc incrando os icologos c niliiarcs, con
o scniincnio dc conquisia doninanic cn ioda a socicdadc; o csiado
nciafsico, dc iransiao, cn quc cniidadcs alsiraias clican os
fcnncnos ou os faios sc ligan a idcias, quc ja nao sao conlciancnic
rcicrnaiurais, ncn sinlcsncnic naiurais, nas alsiracs
crsonificadas", doninando ncssc csiado inicrncdiario os filosofos c
jurisias con a socicdadc aninada or un scniincnio dc dcfcsa; cnfin,
cIcga-sc ao csiado cicnifico, quc c o csiado osiiivo ou fsico, onio
final da cscala do conIccincnio c grau sucrior dc fornaao dcfiniiiva
da cicncia, con o incrio dos salios, cicniisias c iccnicos, con o
alandono das aniigas rcocuacs dc conIccincnio alsoluio cla
invcsiigaao das causas, iao caracicrsiica dos dois crodos
anicccdcnics, con a liniiaao da inicligcncia ao conIccincnio rclaiivo,
quc crniic a fornaao da cicncia c a vcrificaao das lcis. A a razao
Iunana, icndo dciado dc aric a ficao dos icologos, do csiado inicial,
c dcsrczado a alsiraao dos nciafsicos, do csiado inicrncdiario, sc
cnircga dc iodo aos roccssos dc dcnonsiraao. O cnrcgo dcsscs
roccssos fcz ossvcl a aariao da cicncia, isso ocorrcu no csiado
osiiivo.
A classificaao das cicncias dc Augusio Conic, csialclcccndo a
unidadc do cano cicnifico, nao foi acolIida con cniusiasno clas
csfcras idcalisias da AlcnanIa, ondc os ncolaniisias dc Marlurgo c dc
Dadcn rcnovaran a discussao do rollcna, iais as duvidas quc sc
crguian accrca da naiurcza das cicncias do Ioncn, noncadancnic as
cicncias Iisioricas, do csriio, da socicdadc c da culiura.
Windclland, Ficlcri, Siannlcr, c fora daquclc crculo, nas
navcgando ianlcn na corrcnic do idcalisno, DiliIcy, ccriificaran-sc
solrciudo da inoriancia quc iona ara a rclaao social, oljcio
daquclas cicncias, ccrios dados quc nao cniran no cano da
fcnoncnologia da naiurcza c orianio das cicncias naiurais.
Esics dados, ocrando coric dicoinico cnirc cicncias da
naiurcza c cicncias da socicdadc, vcn scara-las cn duas orliias
disiinias c auinonas, quc alguns, cagcrando as inlicacs da
oosiao idcalisia, ionan or irrcduivcis. o dcscnvolvincnio cn
Windclland, a finalidadc cn Siannlcr, a voniadc cn DiliIcy,
clcncnios con quc o Ioncn cnrcsia ao fcnncno social c s rclacs
cnirc csscs fcnncnos ccria csiruiura dc quc carccc a ordcn
fcnoncnica da naiurcza.
2. No1uro11s1os versus 1deo11s1os (esp1r11uo11s1os, 1s1or1o1s1os e
ou11uro11s1os)
Essa rcviravolia nciodologica na classificaao das cicncias, quc
irouc or rcsuliado fccundo c incdiaio a rcionada dc rcsigio das
corrcnics idcalisias, foi olra solrciudo dos filosofos ja rcfcridos.
DiliIcy, Windclland c Ficlcri.
Logrou DiliIcy na AlcnanIa quasc o ncsno dcsiino quc Krausc,
fundador dc cscola cnirc csirangciros, sagrado cono ncsirc dc jurisias
na EsanIa c na Ancrica Laiina, c, no cnianio, filosofo
scnidcsconIccido c olscuro no scio dc scus aircios.
A gloria dc DiliIcy concou singularncnic ao cnvcrcdar clc clos
caninIos da criica, ocuando-sc, dcnirc ouiros, dc CociIc c
Hocldcrlin. Ja sciuagcnario dcu csiana Vucncu c Pocsu, olra quc
logrou ciraordinario ciio liicrario.
O filosofo iralalIava silcnciosancnic na Univcrsidadc dc Dcrlin,
rcso iniinidadc dc rcduzido crculo dc disculos.
Lasiina-sc Oricga y Cassci quc, icndo frcqucniado or aquclcs
anos do conco do scculo rcfcrida Univcrsidadc, Iajan as
circunsiancias concorrido ara quc janais sc aroinassc da olra do
ncsirc, a qucn ianias afinidadcs dc cnsancnio vicran dcois rcndc-
lo c cn cujas idcias confcssadancnic dcscolriu o scu utc cgo
filosofico.
Passara DiliIcy or algo arccido con o quc aconicccu a
NicizscIc, ionado a rincio clos scus conicnorancos cono sinlcs
ocia-filosofo. A arroganic caicdra univcrsiiaria da AlcnanIa or ouco
nao o ignorou ioialncnic. Envolvcu a NicizscIc naquclc gclado
dcsrczo quc so a grandcza do gcnio odcria un dia roncr, ara da
fiar-sc na inorialidadc c no assonlro das gcracs sulscqucnics,
rcndidas vcncraao do filosofo, do csiilisia, do ocia.
Vc Oricga y Cassci cn DiliIcy o nais inorianic vulio da
filosofia na scgunda nciadc do scculo XIX.
Aconiccc, orcn, quc a olra dc DiliIcy, graas influcncia quc
ccrccu, aos dclaics quc rovocou, inicnsidadc con quc suas icscs
sao a cada asso rccaninadas c ondc cada fragncnio conccnira cono
quc un nicro-nundo dc idcias, crniiindo cn ioda linIa c
rofundidadc a nais anla rcavcriguaao da Iisioria, faz quc clc
cricna, induliiavclncnic, ao quadro dos cnsadorcs nais vivos quc
agiiaran a rincira nciadc dcsic scculo.
Naqucla olra inacalada, alicia-sc, solrciudo, o livro quc DiliIcy
nao dc concluir c quc ianias rcocuacs lIc causou no curso da
vida, cono csinIo dc frusiraao, rcsics scnrc a nagoa-lo. a
Intoduuo us Ccncus do Esto, quc c alias, no dizcr dc Oricga, sua
olra caiial, sua unica olra".
Dc cfciio, ioda a fora da originalidadc dc DiliIcy sc rcrcscnia
naquclas aginas inconclusas, naqucla olra acnas csloada, quc
lcnlra una caicdral giganicsca, cuja alolada nao sc fcz, c ccrio, nas
cujo crfil lasia ja ara cncIcr-nos disiancia do nais graio assonlro
c da nais consoladora adniraao.
O cnsador c filIo dc un scculo Iisioricisia, ondc sc conlcian
incrccvcis nonuncnios dc analisc, invcsiigaao c rcsiiiuiao do
assado, cn icrnos dc alia rolidadc c rigoroso lalor cicnifico.
Dcrlin sc iorna o ccniro da cicncia Iisiorica c DiliIcy, no dizcr
clcganic dc Oricga y Cassci, ouvc ou iraia a Do, o fundador da
lingusiica conarada; a DoccIl, o arquifilologo; a Jacol Crinn, a
Monnscn, ao gcografo Fiiicr, a Fanlc, a TrciiscIlc. Con a gcraao
anicrior dos Hunloldi, Savigny, NiclurI, EicIIorn, fornan csics
giganics a fornidavcl falangc da cIanada cscola Iisiorica".
?
Fcsirando cssas idcias, fcz-sc clc Iisioriador.
Mas o quc inrcssiona cn sua olra c ncnos o filosofo da Iisioria
quc o iniciador da rcvisao criica da icoria da cicncia.
Aqui nos aarianos dc Oricga y Cassci, quc viu cn DiliIcy
rincialncnic o Iisioriador.
A dincnsao dos icnas quc clc vcrsou dao idcia da cnvcrgadura
ncccssaria ara un filosofo iornar-sc a aiual, novo, original, fccundo.
Tudo isso Oricga y Cassci cnconirou con incrfcics no
cnsador ncrvoso dc idcias c coioso dc concciios quc foi o insignc
DiliIcy.
A nosso vcr orcn naior ainda quc o inicrrcic da Iisioria c o
auior da nova agruaao das cicncias. A rofunda vocaao dos csiudos
Iisioricos fc-lo ir alcn dos concciios osiiivisias solrc a naiurcza das
cicncias.
Sc una idcia naina conscnic alias dizcr dcssc criico da razao
Iisiorica". aqui icnos un gcnio, cssa idcia nao foi ouira scnao a quc
scarou cn duas csfcras disiinias as cicncias do csriio das cicncias
da naiurcza.
DiliIcy aarccc a ara os idcalisias cono o valcnic cnanciador.
dc csiranIar quc Oricga y Cassci, icndo rcconIccido a
inoriancia caiial da Intoduuo us Ccncus do Esto, nao sc Iaja
fiado ncssc onio, ara nclc firnar os crcdiios do Iisioriador-filosofo
s glorias da inorialidadc.
Quc fcz DiliIcy sol cssc asccio? Quc asso dcu clc ara iniciar
c cncorajar o vigoroso roccsso dc rcaliliiaao ulicrior dos novincnios
idcalisias?
Nada nais quc ionar as cicncias Iisioricas, cicncias do Ioncn,
da socicdadc c do Esiado, ja cniao scn arrino filosofico, or sc
afroniarcn, dcsdc Hcgcl, con aqucla crisc dc csiruiura dccorrcnic da
cnornidadc do rcdonnio naiuralisia c dar-lIcs cniao os cincnios dc
nova solidcz, rcfcrindo-as iodas a cssa caicgoria, quc, ionando a
dcsignaao ainda rusiica dc Cicncias do Esriio, foi solrcnodo
acrfcioada con as corrccs c acrcscinos dc Windclland c Ficlcri,
filosofos ncolaniisias da cscola dc Dadcn.
En discurso dc ossc na Acadcnia dc Cicncias dc Dcrlin, assin
concndiou DiliIcy as asiracs iniclcciuais dc sua olra. Conccci a
fundancniar as cicncias ariicularcs do Ioncn, da socicdadc c da
Iisioria. Dusco-lIcs o fundancnio c a concao na ccricncia,
indccndcnic da nciafsica; ois os sisicnas dos nciafsicos dccaran,
c acsar disso coniinua a voniadc a cigir cono scnrc quc roosiios
firncs guicn a vida dos indivduos c rcsidan dircao da socicdadc.
O scculo filosofico quis iransfornar a vida airavcs dc una icoria
alsiraia c gcral da naiurcza Iunana. Esia icoria nosirou-sc ao ncsno
icno iriunfanic c insuficicnic c aic ccrio onio cvcrsiva na sua
arrogancia. Nosso scculo rcconIcccu, con a cscola Iisiorica, a
Iisioricidadc do Ioncn c dc ioda a ordcn social. Cunrc iodavia lcvar
a calo a fundancniada clicaao das novas concccs. Eigc-sc o
cnrcgo dc concciios c nciodos nais auradancnic sicologicos, quc
aconanIcn o crcscincnio da vida Iisiorica; dcvc-sc solrciudo
aicnicar c ionar na dcvida conia, cn iodas as rcalizacs Iunanas,
cono ianlcn nas da inicligcncia, a ioialidadc da vida da alna, a aao
do Ioncn conlcio, voliiivo, scnsiiivo, iniclcciivo."
S
icoria do conIccincnio dc DiliIcy, cono olscrvou Cloclncr, sc
dcara cssc rollcna lasico, dc cuja soluao iudo o nais dccndc. o
do cnirclaancnio do nundo da ccricncia cicrna" (naiural} con o
nundo da conscicncia inicrna" (csiriiual}.
Pondcra aquclc nodcrno Iisioriador da filosofia. Tanio do onio
dc visia cicrno das cicncias naiurais cono da olaridadc inicrna das
cicncias do csriio c ossvcl clicar cssc cnirosancnio. O roosiio
dc DiliIcy asscnia cn dcnonsirar quc sc odc scguir csic ou aquclc
caninIo c cnrccndcr cn lascs cnricas a analisc dos faios da
conscicncia".
Fcsidc ianlcn no anago dc sua osiao quc ianio sc Ia-dc
roccdcr no assunio or via dc sisicnaiizaao consiruiiva cono da
rcflcao Iisiorica.
9
A ccricncia crinc o ncsno auior icn ara o cicniisia
da naiurcza, s volias scnrc con rcalidadcs cicrnas, significado
inicirancnic disiinio daquclc quc iona na rcgiao das cicncias do
csriio.
Aqui, fala-nos DiliIcy cn alavras quc Cloclncr iranscrcvc
iciualncnic. Indivduos c faios concn os clcncnios dcsia
ccricncia, sua naiurcza c sulncrsao, no oljcio, dc iodas as foras
afciivas; o rorio oljcio so sc consiroi aulaiinancnic sol as visias da
cicncia cn rogrcsso".
10
O aforisno dc DiliIcy dc quc no vasio crculo das coisas so o
Ioncn c conrccnsvcl ao Ioncn" dcnoia quc o rincio fundancnial
das cicncias do csriio nao sc confundc con o rincio quc rcgc as
cicncias da naiurcza.
Naquclas, quc icn or cscoo, scgundo DiliIcy, a rcalidadc
Iisiorico-social, Ia conrccnsao"; nos as conrccndcnos; no scu
oljcio a alna vivc, as foras cnocionais ocran, a auio-rcflcao cono
quc donina. Dc scu conicudo logico, dc suas funcs racionais, quasc
nao Ia quc falar, ois o quc inoria, iocanic naicria social c
Iisiorica, c caiar-lIc o scniido.
Nas cicncias da naiurcza, ao conirario, iona o cicniisia o
fcnncno ara clica-lo, ordcnando-a Ialiiualncnic scgundo a
causalidadc da lci quc o govcrna.
Cclclrc Iisioriador da filosofia c fundador dc una das corrcnics
nais fccundas da filosofia ncolaniisia, Windclland, quando rciior da
Univcrsidadc dc Esiraslurgo, rofcriu ali o cclclrc discurso dc 1894
iniiiulado Hisioria c Cicncia da Naiurcza", cnaliccido cono caiulo
dos nais cclclrados dc sua classica c afanada olra Pcdos, ondc o
cnincnic filosofo da cscola dc Dadcn, quasc cn conconiiancia con
DiliIcy, inicrvcio na qucsiao nciodologica das cicncias.
O scniido aniinnico da filosofia dc Kani, filosofo dc qucn ja sc
dissc quc dcois dclc ncnIun rincio novo sc criara", rconia na
olra dc Windclland osicniando aqucla niiidcz, quc alias janais faliou a
alguns ncolaniisias dc alissino ncrccincnio filosofico, cono, or
ccnlo, no cano das lciras jurdicas o insignc Cusiavo FadlrucI.
A rincira aniinonia dc Windclland consisic no coric cnirc as
cicncias racionais filosofia c naicnaiica c as cicncias da
ccricncia.
Esias, quc nos inicrcssan ariicularncnic, sao aquclas, scgundo
Windclland, cuja nissao sc cifra no conIcccr dcicrninada rcalidadc,
quando csia sc faz accssvcl ccricncia.
11
Con as alavras do filosofo, odcnos dizcr quc nas cicncias da
ccricncia o quc sc lusca clo conIccincnio do rcal c a gcncralizaao
sol a forna dc lci naiural, ou o ariicular dclaio dc dcicrninada
forna Iisiorica.
12
CIcga assin Windclland a noncar as rinciras, cicncias das
lcis, as scgundas, cicncias dos aconiccincnios; aquclas sc ocuan do
quc scnc cxstc, csias daquilo quc ugunu ucz u cxstu.
13
CunIa Windclland ara o cnsancnio cicnifico novas
crcsscs. cicncias nonoiciicas c cicncias idiograficas.
Mas anlas advcric scnrc guardan invariavclncnic cssc
onio conun dc coniaio. sao cicncias da ccricncia, o quc faz quc
ianio o naiuralisia cono o cicniisia social ou Iisioriador vcnIan das
ncsnas rcnissas, do ncsno onio logico dc ariida. as ccricncias,
os faios da crccao.
14
E sc disiancian, or ouira aric, na considcraao gnosiologica c
aiologica dos faios.
Un, o naiuralisia, vai, scgundo a linguagcn dc Windclland,
rocura dc lcis; o ouiro, o Iisioriador, dc aconiccincnios.
O rinciro nao sc conicnia con o fcnncno insuladancnic, quc
carccc ainda dc valor cicnifico; o scgundo iona o faio cono rcalidadc ja
valorada cn si ncsna; aquclc inclina o cnsancnio alsiraao, csic
conicnlaao; ali sc cdcn icorias c lcis, aqui valorcs c vcrdadcs.
Faz ainda Windclland a rcssalva dc quc acciiaria as dcsignacs
iradicionais dc cicncias naiurais c cicncias Iisioricas, conianio quc
ncssas crscciivas nciodologicas sc inclussc a sicologia cnirc as
cicncias da naiurcza.
1S
Assinala o filosofo quc o dualisno or clc csialclccido c
urancnic fornal, cnicndc con os fins do conIccincnio, quc nun caso
rocura a lci gcral, nouiro o aconiccincnio Iisiorico, ariicular, nada
icndo ois quc vcr con o conicudo do conIccincnio cn si.
O ncsno oljcio odc sujciiar-sc liciiancnic ianio invcsiigaao
nonoiciica cono idiografica, scndo, or conscqucncia, rclaiivo o
conirasic cnirc o quc c scnrc idcniico c o quc c unico c individual.
Tal aconiccc or ccnlo con dcicrninado idiona quc, airavcs
dc iodas as variacs dc crcssao, crnanccc fornalncnic o ncsno.
A dcsciio orcn dc ioda sua unidadc fornal, cssc idiona na vida
da linguagcn c algo singular c iransiiorio.
16
Dcois quc ScIocnIaucr ncgara Iisioria o valor dc cicncia
auicniica, or ocuar-sc scnrc do ariicular c nunca do gcral, cra dc
iodo conrccnsvcl o cncnIo do gruo ncolaniisia cn invcsiigar o
caraicr cicnifico daqucla ordcn dc csiudos ara cIcgar a concluscs
afirnaiivas c aninadoras, criincnics a cIanada aric idiografica das
cicncias da ccricncia.
As aniinonias dc Windclland, quc o csiinularan lusca dc
nova fundancniaao cicnifica, sao quasc as ncsnas dc Kani.
rcalidadc c valor, faio c idcia, causalidadc c finalidadc, o scr c o dcvcr
scr, con o rollcna ja dc sua rcscciiva concao.
Toda cssa rcaao idcalisia conira o osiiivisno, o cnirisno c o
cciicisno, iocanic ao nciodo c aos fundancnios das cicncias do
csriio, cnconira or fin scu onio culninanic na olra dc Ficlcri,
aniigo disculo c succssor dc Windclland na caicdra dc Hcidcllcrg.
O idcalisno alcnao quc aconcicra, con DiliIcy, a
rcondcrancia naiuralisia no cnsancnio cicnifico, sc conoriara dc
incio, con ial iinidcz, quc aquclc filosofo sc vira conclido a sacrificar
a nciafsica na fundancniaao da cicncia.
Ficlcri c idcalisia laniiano. Mas idcalisia quc nao ignora a
dincnsao dc suas foras, con lcna conscicncia da consolidaao quc
scu iralalIo iniclcciual Ia-dc cnrcsiar aos csforos anicccdcnics dc
DiliIcy c Windclland.
Conscrvando a ncsna linIa dc conlaic ao cnrcgo do nciodo
naiuralisia cono unico cclusivancnic cicnifico, cnira Ficlcri na
qucrcla filosofica ara arofundar o dclaic cn iorno da auiononia,
nciodos c fundancnios das cicncias do csriio.
Dcarano-nos ja con nova noncnclaiura cn sua olra.
Plcnancnic caaciiado da dclicadcza c das dificuldadcs dc classificar as
cicncias, Ficlcri as disirilui ianlcn cn dois ranos fundancniais.
cicncias da naiurcza c cicncias da culiura.
Dcois dc aoniar os cquvocos quc odcrian dccorrcr da
icrninologia dc Windclland cicncias nonoiciicas c cicncias
idiograficas aquclas ocuando-sc do gcral c csias do ariicular ou do
csccial, assinala Ficlcri quc anics lIc araz rcfcrir-sc a un nciodo
individualizador c a ouiro gcncralizador, nao sc csialclcccndo a cssc
rcsciio difcrcna alsoluia, nas iao-soncnic rclaiiva, scn o quc
ningucn janais odcra conrccndcr-lIc o cnsancnio.
1?
O nciodo gcncralizador sc alica diz clc s cicncias da
naiurcza c o individualizador s cicncias da culiura.
Sua icoria da cicncia c urancnic fornal c nao dcsiroi, ao
conirario das oljccs quc sc lIc fizcran, a unidadc da cicncia.
A cnfasc dc scus iralalIos, advcric o ncsno Ficlcri, nao foi
osia na disiinao cnirc o nciodo gcncralizador c o nciodo
individualizador. Mas cn dcnonsirar os fundancnios quc incn a
considcraao da vida culiural nao acnas or via gcncrica scnao
ianlcn or via csccfica, clos caninIos da individualizaao.
E cono a ioda culiura adcrcn valorcs, fora c cnrcgar
conlinada-ncnic as fornas dc iraiancnio da rcalidadc culiural, a
salcr, a individualizadora, c a dccorrcnic dc un roccsso dc
invcsiigaao das rclacs dc valorcs.
So a csia aliura c quc sc crdc a ossililidadc dc unificar logica c
fornalncnic a rcalidadc csiudada.
1S
As discilinas sc scaran cn canos disiinios, quanio aos
nciodos cnrcgados, na ncdida cn quc icnIanos, dc un lado,
cicncias avaloraiivas, douiro, cicncias cujo oljcio inliquc valorcs ou
rclacs dc valorcs iornando-sc, or conscqucncia, dccisivo o rollcna
dc valor ara a icoria do nciodo nas cicncias.
A ncsna rcalidadc odc scr oljcio, scgundo Ficlcri, dc dois
onios dc visia disiinios. a rcalidadc c naiurcza quando a ionanos
con rcfcrcncia ao gcral, c c Iisioria, sc nos dciivcrnos no canc do
csccial c ariicular. Enrcga-sc no rinciro caso o nciodo
gcncralizador das cicncias da naiurcza; no scgundo o nciodo
individualizador da Iisioria.
19
Con cssa disiinao acrcsccnia Ficlcri ossunos o
alncjado rincio fornal da divisao das cicncias c qucn quiscr
logicancnic cIcgar a una icoria cicnifica Ia dc ionar or lasc
indiscnsavcl cssa disiinao fornal".
20
Lugarcs Ia na olra dc Ficlcri ondc suas idcias accrca do caraicr
das cicncias da naiurcza sao cosias con rara iransarcncia c
linidcz.
Haja visia quando clc accniua o conirasic das ncsnas con as
cicncias Iisiorico-culiurais. Diz Ficlcri cniao quc na nais anla
accao da alavra ncnIun oljcio cn rincio odc furiar-sc ao
iraiancnio naiural-cicnifico, ois naiurcza c a rcalidadc conjunia
squico-cororal, ionada gcncricancnic, con indifcrcna aos
valorcs".
21
O cicniisia da naiurcza ncuiraliza-sc cranic os valorcs c as
valorizacs dos oljcios. Tona-os livrcs do quc nclcs Ia dc individual.
O csccial, ianio na fsica cono na sicologia, c acnas un ccnlar"
c a cicncia conca, ara clc, quando csscs ccnlarcs" rcunidos
crniicn a infcrcncia dc lcis dc rclacs concciiuais ou gcrais".
22
A conclusao quc ionanos dc auiorcs quc iao longc conduziran o
dclaic nciodologico ara salvar as cIanadas cicncias do csriio ou da
culiura c quc da or dianic ja sc odc falar con nais scgurana cn
dois nundos disiinios. o da naiurcza c o da socicdadc.
No rinciro, Ia lcis naiurais, fias, crnancnics, cicrnas,
inuiavcis con ioda a inviolalilidadc do dcicrninisno fsico-nccanico;
no scgundo incran as nudanas, as difcrcnciacs, o
dcscnvolvincnio.
O rinciro c o nundo da Ionogcncidadc, o scgundo, o da
Icicrogcncidadc.
No rinciro Ia conscrvaao, ccricza, unifornidadc, rcciiao. No
scgundo rcgc a infiniia divcrsidadc, a rolalilidadc, o dcscnvolvincnio,
a iclcologia.
No rinciro, lasia un fcnncno ara lcvar lci gcral, lasia un
ccnlar da scric ara conIcccr-sc ioda a csccic; no scgundo, iudo sc
assa dc nodo disiinio c cada fcnncno c, cn si ncsno, una csccic,
algo irrcvcrsvcl quc, scgundo Jcllincl, cisiiu una so vcz c nunca sc
rcroduzira cn condics idcniicas, scnao, no nclIor dos casos, cn
condics analogas, da ncsna forna quc na infiniia nassa dos scrcs
Iunanos nunca rcaarcccra o ncsno indivduo" (Jcllincl}.
S. A o1no1o po1111oo e os d1]1ou1dodes 1erm1no1g1oos
O rccanc da icoria da cicncia clas cscolas nco-idcalisias da
AlcnanIa a quc nos rcorianos, icn caiial inoriancia ara aclarar
as dificuldadcs nciodologicas, quasc iniransonvcis, con quc sc
dcfronia ioda a cicncia social, solrciudo, no caso vcricnic, a cicncia
oliica.
Alriu caninIo cssc rccanc ao rcconIccincnio dos olsiaculos
lcvaniados ao invcsiigador. Fc-lo alias con ial vigor quc Iojc raro
cicniisia social Icsiia cn confcssar os cnlaraos con quc sc dcara
ara cIcgar a arcciavcis rcsuliados na orliia dc sua discilina.
A cicncia oliica c indiscuiivclncnic aqucla ondc as inccriczas
nais afligcn o csiudioso, or dccorrcncia dc razcs quc a criica dc
alalizados ullicisias icn aoniado rcflcao dos invcsiigadorcs,
lcvando alguns a duvidar sc sc iraia aqui rcalncnic dc cicncia.
Quais sao cssas razcs?
O rofcssor Orlando CarvalIo cnuncrou cn scu rcsianissino
cnsaio Cuuctczuuo du Tcou Gcu do Estudo algunas dcssas
duvidas con quc sc afronian os csiudiosos da naicria social, os quais,
dcsdc Sunncr Mainc a Orlando, Iavian assinalado ja o caraicr
novcdio c oscilanic do vocalulario oliico, as variacs scnaniicas
dos icrnos dc quc sc scrvc o cicniisia social dc as ara as, con as
ncsnas alavras valcndo ara os invcsiigadorcs do ncsno icna,
coisas inicirancnic disiinias, cono, or ccnlo, a alavra dcnocracia,
a quc sc cnrcsian variadssinas acccs, ancaando incrgir nun
caos scn sada os nais concicnics c idncos csforos dc fiaao
concciiual.
Aic ncsno a crcssao Esiado, ao rcdor da qual sc lcvania
vasissina c rcsciiavcl liicraiura ja ccnicnaria, irazcndo o sclo dc
coniriluiao nonuncnial dc afanados cnsadorcs c filosofos, nao dc
forrar-sc ao crculo vicioso dc inccriczas c oljccs, quanio
dcicrninaao caia do significado dc quc sc rcvcsic.
Conilan-sc da aniiguidadc aos nossos dias, nos icios nais
auiorizados da rcflcao filosofica c jurdica, coiosos concciios quc
scrvcn acnas dc aicsiar quao longc nos acIanos ainda da
caracicrizaao saiisfaioria.
Da orquc Dasiiai, con fina ironia, anunciava cn ncados do
scculo XIX, rcnio dc 50.000 francos a qucn lIc rcsondcssc a
conicnio a inicrrogaao quc clc fizcra ao cdir quc lIc dcfinisscn o
Esiado.
Essc csnorccincnio dc Dasiiai corrolora o quc Hcgcl disscra da
cicncia do Esiado, ionando-a or rincira das cicncias, cla
inoriancia c clas conlicacs quc a cnvolvcn.
O rciior Lowcll dc Harvard, ciiado clo rofcssor CarvalIo,
inicrvcio ianlcn con cssinisno no dclaic, ara lcnlrar quc falia
cicncia oliica cssc rcquisiio indiscnsavcl cicncia nodcrna. a
noncnclaiura ininicligvcl ao Ioncn cducado, o quc crniic a iodo
lcigo ocuar-sc, con a nais sania c incorrigvcl lcviandadc, daquilo
ondc sc dcicn ou naufragan cn dificuldadcs anargas, cicniisias c
filosofos insigncs, ao vcrsarcn concciios cono os dc govcrno, naao,
lilcrdadc, dcnocracia, socialisno, cic.
Tcn-sc solrciudo rcfcrido quc o iralalIo do cicniisia da naiurcza
c ciraordinariancnic faciliiado cla circunsiancia dc os fcnncnos
icrcn a cicrioridadc aric do olscrvador ou as sulsiancias dc quc
iraia, or ccnlo, o qunico, no scu laloraiorio, odcrcn scr csadas
ou ncdidas, ou ainda a ccricncia do fsico, cono assinalou Lord
Drycc, nao icr nais rcquisiio dc rcnovaao quc a voniadc do
invcsiigador, fazcndo quc csic, scnrc or via da ccricncia c da
olscrvaao, ossa cIcgar ao conIccincnio dc lcis crfciiancnic caias
c uniforncs.
Mas sc o oigcnio, o cnofrc c o Iidrogcnio sc conorian da
ncsna nancira na Euroa, na Ausiralia ou cn Srius", sc qualqucr
nudana na conosiao do clcncnio qunico cnconira no cicniisia
condics faccis c scguras dc canc c csclarccincnio, o ncsno nao sc
da con o fcnncno social c oliico.
Fica csic sujciio a incrccivcis variacs, dc un ara ouiro
as, aic ncsno na raiica do ncsno rcginc; ou dc un a ouiro scculo,
dc una a ouira gcraao.
As insiiiuics, conscrvando or vczcs o ncsno nonc, ja
assaran iodavia clas nais caricIosas alicracs.
O naicrial dc quc sc scrvc assin o cicniisia social cria cla
circna nuialilidadc dc sua naiurcza, nao soncnic oliccs quasc
invcncvcis ao csiudioso, cono iorna cnosssino scnao inossvcl o
rcconIccincnio, na Cicncia Poliica, dc lcis fias, uniforncs,
invariavcis.
Olsiaculo igualncnic scrio, quc sc sona aos dcnais ja rcfcridos c
dc fciao nao ncnos dcsalcniadora, dccorrc da inossililidadc cn quc
fica o olscrvador dc ncuiralizar-sc cranic o fcnncno quc csiuda,
ara da alcanar concluscs validas, lciias, inarciais, oljciivas, quc
nao scjan fruio dc inclinacs cnocionais assagciras ou dc juzos
rcfornados na ncnic do olscrvador.
A conscicncia dc qucn olscrva nao raro sc liga ao fcnncno ou
roccsso. Sua adcrcncia a dcicrninado Esiado, scu lasiro idcologico,
sua vivcncia cn ccria coca, suas rcacs sicologicas cn rcscna dos
nais disiinios gruos, dcsdc a igrcja, o sindicaio c a conunidadc aic
fanlia c cscola, fazcn dcssc olscrvador unidadc irrcduivcl, caaz dc
cnrcsiar ao fcnncno olscrvado iodo o fcic dc cculiaridadcs quc o
aconanIan, rccclidas ou inaias.
Por nais quc forccjc nao cIcgara clc nunca a caiar o fcnncno
social inarcialncnic, cnanciado do crculo vicioso ou da canada
dcnsa dc rcconcciios quc o rodcian.
Con cssas ondcracs cssinisias, nas acauicladoras, Ia dc
aiuar ois o csiudioso da socicdadc, quc, con o nnino dc dognaiisno
inconscicnic, sc roonIa a vcrsar o conicudo dificlino das cicncias
sociais, rigorosancnic advcriido ja dc scus cnlaraos.
Ondc cniran aios c scniincnios Iunanos, so a considcraao
dcsrcicnsiosa dos asccios Iisioricos, jurdicos, sociologicos c
filosoficos, onicn c Iojc, ncsic ou naquclc Esiado, dara rollcnaiica
oliica da socicdadc o aroinado icor dc ccricza quc vira un dia
galardoar o csforo do cicniisia social, Ioncsio c incansavcl, cujo
iralalIo, anics da fruiificaao, scnrc ionou cn conia a ncdida
coniingcnic das vcrdadcs quc sc ciracn do conoriancnio dos gruos
c da dinanica das rclacs sociais.
4. Pr1smo ]11os]1oo
A Cicncia Poliica, cn scniido laio, icn or oljcio o csiudo dos
aconiccincnios, das insiiiuics c das idcias oliicas, ianio cn scniido
icorico (douirina} cono cn scniido raiico (aric}, rcfcrido ao assado,
ao rcscnic c s ossililidadcs fuiuras.
Tanio os faios cono as insiiiuics c as idcias, naicrias dcssc
conIccincnio, odcn scr ionados cono foran ou dcvcrian icr sido
(considcraao do assado}, cono sao ou dcvcn scr (conrccnsao do
rcscnic} c cono scrao ou dcvcrao scr (Iorizonics do fuiuro}.
Ha scnrc, cn facc dos rollcnas dcssa invcsiigaao, criincnic
a faios, insiiiuics c idcias, nao inoria o icno Iisiorico onicn,
Iojc, ananIa cn quc os ioncnos, aquilo quc os alcnacs cIanan
scn ou socn, o rinciro dcsignando a rcalidadc quc c, o scgundo a
rcalidadc do dcvcr scr.
Ncssa ncsna c larga accao, calc o canc das insiiiuics, dos
faios c das idcias rcfcridas aos ordcnancnios oliicos da socicdadc
dclaio do irlicc asccio. filosofico, jurdico ou oliico roriancnic
diio c sociologico.
Mas ncn iodos os auiorcs, iraiadisias c ullicisias quc vcrsan
icnas dc Cicncia Poliica, sc cn dc acordo con fiar, dc nancira iao
anla, cono vinos acina, o conicudo c a confornaao dcsia discilina.
Paric ioda a Cicncia Poliica dc concciios olcnicos, quanio ao
nciodo, quanio cicnsao dc scus liniics, quanio ao nonc quc sc Ia-
dc clcgcr ara cssa caicgoria dc csiudos, confornc icrcnos nais
adianic cnscjo dc aicnicar.
Passcnos no cnianio rcvisia aos disiinios asccios quc crniicn
accniuar con nais cnfasc o caraicr iransiiorio da discilina, ao qual sc
Ia rcondcranicncnic rcduzido, consoanic o iraiancnio quc lIc
ninisira o filosofo, o sociologo ou o jurisia.
Dcsdc a nais alia aniiguidadc classica, rincialncnic dcsdc
Socraics, Plaiao c Arisioiclcs, os assunios oliicos inrcssionan o
gcncro Iunano, scquioso dc conIccc-los c arofunda-los.
Arisioiclcs conclui na Crccia un ciclo dc csiudos oliicos
conscicnicncnic cscculaiivos.
Mas nos fragncnios das consiiiuics quc o filosofo csiagiriia
analisa, assin cono nas uliinas aginas oliicas dc Plaiao, scu
rcdcccssor, quc no Luo dus Lcs assara ja do Esiado idcal c
Iioiciico ao Esiado rcal c Iisiorico, avulian considcracs dc ndolc
sociologica, anicciacs quc dcian dc scr urancnic filosoficas.
Na Euroa ncdicva a filosofia sc cnlaa con a icologia ao ocuar-
sc dc icnas oliicos.
E quando csics sc dcfincn, nodcrna c conicnorancancnic,
nuna cicncia ja organizada c auinona, conscrvan alguns dc scus
culiorcs a osiao iradicional dc rcsigio dc analisc filosofica, dando
nos nanuais, iraiados c concndios dc cicncia oliica lugar scnrc
Ionroso c dcsiacado, scnao or vczcs rcdoninanic, ao asccio
csiriiancnic filosofico dos rollcnas.
Enirc os cnsadorcs dc lngua inglcsa, Ficld, Lasli c Dcrirand
Fusscl ionaran osiao dc icoricos ou icorizanics, inulsionando a
cicncia oliica, sol insiraao filosofica.
Na AlcnanIa, Carl ScIniii c Fudolf Sncnd.
Nos ascs dc lngua franccsa, Dalin, Marccl dc La Dignc dc
Villcncuvc c ouiros.
A Filosofia conduz ara os livros dc Cicncia Poliica a discussao
dc roosics rcsciianics origcn, csscncia, jusiificaao c aos
fins do Esiado, cono das dcnais insiiiuics sociais gcradoras do
fcnncno do odcr, visio quc ncn iodos acciian circunscrcvc-lo acnas
cclula naicr, cnlriogcnica, quc no caso scria naiuralncnic o Esiado,
acrcsccniando-lIc os ariidos, os sindicaios, a igrcja, as associacs
inicrnacionais, os gruos cconnicos, cic.
Convivc o dclaic filosofico adcnais con a invcsiigaao sociologica
c con a fiaao jurdica dos faios, nornas c insiiiuics oliicas,
arrcdando assin a ossililidadc dc ousadancnic afirnarnos a
cisicncia dc un nonisno filosofico cnirc auiorcs oliicos dc nosso
scculo, quc roiulan scus livros con o nonc dc Cicncia Poliica ou
Tcoria Ccral do Esiado.
S. Pr1smo soo1o1g1oo
Ouira dincnsao inorianissina quc iona a Cicncia Poliica c a
dc cunIo sociologico.
O csiudo do Esiado, fcnncno oliico or ccclcncia, sc consiiiui
un dos onios alios c culninanics da olra gcnial dc Ma Wclcr.
O rofundo sociologo fcz con o Esiado aquilo quc EIrlicI fizcra ja
con a sociologia jurdica. Dcu-lIc a consisicncia do iraiancnio
auinono.
Con cfciio, na sociologia oliica dc Ma Wclcr, alrc-sc o
caiulo dc fccundos csiudos criincnics oliica cicnifica,
racionalizaao do odcr, lcgiiinaao das lascs sociais cn quc o odcr
rcousa. inquirc-sc ali da influcncia c da naiurcza do aarclIo
lurocraiico; invcsiiga-sc o rcginc oliico, a csscncia dos ariidos, sua
organizaao, sua iccnica dc conlaic c roscliiisno, sua lidcrana, scus
rogranas; inicrrogan-sc as fornas lcgiinas dc auioridadc, cono
auioridadc lcgal, iradicional c carisnaiica; indaga-sc da adninisiraao
ullica, cono ncla influcn os aios lcgislaiivos, ou cono a fora dos
arlancnios, sol a cgidc dc gruos socio-cconnicos odcrosssinos,
cnrcsia dcnocracia algunas dc suas cculiaridadcs nais
flagranics.
23
A Cicncia Poliica, na sua consianic sociologica, nao odc
ianouco ignorar as razcs Iisioricas da cvoluao oliica.
Essc rciraio rciroscciivo, cssc ncrgulIo no assado das
insiiiuics dcvcn-sc con nais niiidcz c originalidadc a Cunlowicz c
OcnIcincr.
Traou csic uliino o cnoso roiciro quc sc csicndc, airavcs dos
nais agudos iranscs c das nais anargas vicissiiudcs, do Esiado dc
conquisia ao Esiado dc cidadania livrc. Cono forna dc coaao solrc os
Ioncns, o Esiado sc acIa fadado a dcsaarcccr, dcsdc quc a cscravidao
aniiga c a cscravidao caiialisia, ouirora forosas, sc iornavan
doravanic sucrfluas.
Sc cn Aicnas, olscrva OcnIcincr, ao lado dc cada cidadao
livrc iralalIavan cinco Ioncns cscravos, na socicdadc conicnoranca
a cada cidadao livrc corrcsondc o dolro dc cscravos, nas cscravos
douira csccic, douiro caiivciro, cscravos dc ao quc nao icn dc
adcccr ou suar quando iralalIan!
E o fin do Esiado, scgundo o ncsno sociologo, insirado dcccrio
na rofccia narisia, scra sua diluiao no auionaiisno da socicdadc
fuiura.
24
Ouiro cscriior oliico nao ncnos digno c auiorizado cla
ccclcncia dc sua oricniaao sociologica c Vicrlandi, quc conirilui
fiaao dos quadros da Cicncia Poliica, cn scus vnculos con a
sociologia, ao csiudar rincialncnic o nodcrno Esiado nacional.
Accniua clc o caraicr classisia do Esiado c da socicdadc, a
dinanica da luia clo odcr na socicdadc nodcrna, os ariidos cono
rcrcscniaao dc inicrcsscs c as icndcncias c novincnios rcfornisias
quc sc ocran csic scculo, con rcsciio s rclacs dc iralalIo,
cducaao, saudc csiriiual da juvcniudc, c o acl da igrcja, cic.
2S
Scguindo igual irajcioria, aarccc a vcrsao sociologica da olra dc
Siicr-Sonlo, inclinado solrciudo ao csiudo da oliica cicnifica, scus
rollcnas, sua significaao, suas iarcfas, sua ossvcl sisicnaiizaao.
Dcssc clcnco dc rincira ordcn faz aric ainda un cnsador da
fina csiirc dc MannIcin. Sua Idcoogu c Utou c dcsscs livros quc
assinalan a fisiononia iniclcciual dc dcicrninada coca. Scnic-sc nclc
ioda a vilraao ncnial da socicdadc. A sociologia ionada or lasc da
Cicncia Poliica, cava ali suas razcs nais rofundas.
Os icnas dc rcconsiruao social, dc diagnosc c inicrrciaao dos
noncnios criicos da dcnocracia, dc analisc dos concciios oliicos, dc
csiinaiivas accrca da lanificaao, da lilcrdadc c do odcr icccn a
naicria sociologica quc scrvc dc sulsiraio a alguns dos caiulos nais
fascinanics dc nossa Cicncia.
Ao dado jurdico dc sua olra, o rofcssor alcnao Ccorg Jcllincl,
ouiro classico da Cicncia Poliica, acrcsccnia con cnfasc nao ncnos
rigorosa o asccio sociologico.
Sua icoria do Esiado sc rcvcla rcdoninanicncnic social,
siiuando-o na csfcra nciodologica dos dualisias, ou scja, dos quc
ionan a Cicncia Poliica scgundo o linnio Dirciio c Socicdadc.
A csianic classica da sociologia inclui, or uliino, cssc nonc
glorioso ara a Cicncia Poliica quc foi o dc Hcrnann Hcllcr, cuja olra
inacalada icn iodos os rinorcs dc csqucnaiizaao gcnial.
Lanou cincnios indcsiruivcis conrccnsao da douirina do
Esiado cono sociologia, cono cicncia da rcalidadc, cono icoria das
csiruiuras. Esiudou, con rigor, no scu nonuncnial StuutscIc, o
nciodo c a nissao da icoria do Esiado, a rcalidadc social, o Esiado
roriancnic diio, con scus rcssuosios Iisioricos, lcn cono as
condics culiurais c naiurais da unidadc csiaial, sua csscncia c
finalidadc, lasiinando-sc nao Iaja concludo o lano da olra, quc c
iodavia un fragncnio dc grandcza c inorialidadc. Honra as aliuras a
quc odc cIcgar o raciocnio oliico dc un cnsador.
t. Pr1smo ]ur1d1oo
Tcn sido ianlcn a Cicncia Poliica oljcio dc csiudo quc a rcduz
ao Dirciio Poliico, a sinlcs coro dc nornas.
Tcndcncia dc cunIo cclusivancnic jurdico vcn rcrcscniada
or Kclscn, quc consiroi una Tcoria Ccral do Esiado, ondc lcva s
uliinas conscqucncias, no csiudo da rincial insiiiuiao gcradora dc
fcnncnos oliicos, o scu fornalisno dc insiraao laniisia c funda
cn lascs csiriiancnic nonisias, dc fciao jurdica, a nova icoria quc
assinilou o Esiado ao Dirciio c ianios roicsios arrancou dc filosofos c
cnsadorcs duranic as uliinas dccadas.
O Esiado, scgundo Kclscn, cricnccndo ao nundo do dcvcr scr,
do socn, sc clica cla unidadc das nornas dc dirciio dc dcicrninado
sisicna, do qual clc c acnas nonc ou sinnino.
Qucn clucidar o dirciio cono norna clucidara o Esiado. A fora
cocrciiiva dcsic nada nais significa quc o grau dc cficacia da rcgra dc
dirciio, ou scja, da norna jurdica.
O Esiado, organizaao dc odcr, ara Kclscn, sc csvazia dc ioda a
sulsianiividadc. Os clcncnios naicriais quc o concn icrriiorio c
oulaao sc convcricn, rcscciivancnic, na iica c rcvolucionaria
linguagcn do aniigo rofcssor vicncnsc, cn unIto csucu c unIto
cssou dc validadc do ordcnancnio jurdico.
A douirina dc Kclscn icn sua originalidadc cn lanir do Esiado
iodas as inlicacs dc ordcn noral, ciica, Iisiorica, sociologica,
criando o Esiado cono uro concciio, agiganiando-lIc o asccio fornal,
rciinia-ncnic jurdico, cscurcccndo a rcalidadc csiaial con scus
clcncnios consiiiuiivos, naicriais, confornc vinos. CIcga Iicrirofia,
ja dcsconunal, do clcncnio fornal o odcr, osio quc dissinulado
csic na saniidadc inviolavcl dc nornas concclidas cono dirciio uro.
Essa icoria, quc faz dc iodo Esiado Esiado dc Dirciio, or siiuar
Dirciio c Esiado cn rclaao dc idcniidadc, una vcz acciia aagaria na
conscicncia do jurisia o scniido dos valorcs c na scnicna do
nagisirado os cscruulos nornais dc cquidadc, do ncsno nodo quc
favorcccria o dcsoiisno das diiaduras ioialiiarias, or cnrcsiar lasc
jurdica a iodos os aios do odcr, aic ncsno os nais inconcclvcis
conira a vida c a noral dos ovos. O ccnlo c ccricncia da
AlcnanIa nazisia c rcccnic ara nosirar aic ondc odcn cIcgar as
conscqucncias dc un osiiivisno nornaiivisia, nancira lclscniana.
Criiicou-sc a Kclscn, c con razao, o Iavcr criado una Tcoria do
Esiado scn Esiado c una Tcoria do Dirciio scn Dirciio.
Enirc os ullicisias cclclrcs da Frana, no scculo XX,
cnconiranos auiorcs nais rcocuados con o asccio jurdico da
Cicncia Poliica do quc roriancnic con as suas razcs na filosofia c
nos csiudos sociais.
Nao sao iao radicais quanio Kclscn, quc rcduziu o Esiado a
considcracs cclusivancnic jurdicas. Mas fazcn da Tcoria Ccral do
Esiado un acndicc ou iniroduao ao Dirciio Pullico, noncadancnic
ao Dirciio Consiiiucional, nao Icsiiando cn vcrsar icnas criincnics
ao Esiado cn livros dc Dirciio Consiiiucional, scgundo vclIa iradiao,
ilusirada, dcnirc ouiros, or Duguii, con o scu nonuncnial iraiado,
cuja rincira aric, voiada ao Esiado, alrangc ccrias analiscs ondc a
cada asso iona o sociologo o lugar do jurisia.
En Carrc dc Mallcrg, dcara-sc-nos ouiro classico dcssa
oricniaao, quc sc inclina nais ara o Dirciio do quc ara a Sociologia
ou a Filosofia.
?. Tendno1os oon1emporneos poro o 1r1d1mens1ono11smo
A oricniaao quc iona na Cicncia Poliica a Filosofia, a Sociologia
c o Dirciio con rcdoninancia ou cclusividadc vcn ccdcndo lugar ao
cnrcgo da analisc iridincnsional, quc alrangc a icoria social jurdica
c a icoria filosofica dos faios, das insiiiuics c das idcias, cosias cn
ordcn cnciclocdica, dc nodo a dar inicira c unificada visao daquilo
quc c oljcio dcsia discilina.
Fcz o ullicisia alcnao Hans Nawiasly, da Davicra, o csforo
nais concicnic c idnco quc sc conIccc or uliraassar o
unilaicralisno c lilaicralisno dos cicniisias oliicos quc o
anicccdcran, dando sua Tcoria Ccral do Esiado iraiancnio
iridincnsional, ao csiudar o Esiado cono idcia, cono faio social c cono
fcnncno jurdico.
Os auiorcs franccscs quc ullicaran olras nais rcccnics dc
Cicncia Poliica csiao fugindo ianlcn csirciicza dc scus
rcdcccssorcs, c acsar da inoularidadc dos noncs dc Tcoria Ccral
do Esiado c Cicncia Poliica na sua liicraiura csccializada, ja fizcran
iodavia a cssc rcsciio considcravcis conccsscs cgrafc dcsia
discilina, inclinando-sc nais ara a crcssao Cicncia Poliica, con a
qual laiizou Ccorgcs Durdcau scu ccclcnic iraiado solrc a naicria.
Nao soncnic assou o cnsancnio franccs a acaiar a
dcnoninaao dc Cicncia Poliica, consagrada ja no ncio culiural anglo-
sanico, cono cnrcsiou nos uliinos anos a csscs csiudos significado
nais sociologico c filosofico do quc, cn vcrdadc, jurdico, cono
rcconizava a iradiao ora roscriia.
Jurisias da cnvcrgadura dc Duvcrgcr, Vcdcl, Marccl dc La Dignc
dc Villcncuvc aconanIan a icndcncia univcrsalizada dc adoiar o
csiudo da Cicncia Poliica sol o irlicc asccio ianias vczcs aqui
rcfcrido, a salcr, o asccio iridincnsional, alrangcndo or conscguinic
a considcraao jurdica, sociologica c filosofica.
Cono sc vc, nao rcina acordo cnirc os cscriiorcs oliicos dos
rinciais ascs ocidcniais accrca dos liniics da discilina dc quc nos
ocuanos.
Ncn scqucr a rcsciio do nonc clo qual ossanos iodos
rcconIccc-la. No nundo anglo-ancricano, a Cicncia Poliica ou vcrsa a
ccricncia oliica vivida c acunulada nas insiiiuics (ondc as foras
oliicas conciiiivas incn os inicrcsscs cn jogo}, con fciao dc
csiudo ragnaiico, ou dcsrcza foricncnic o lado icorico.
Na AlcnanIa, os jurisias quc crcsccran no culio c sucrsiiao do
odcr, dcran-lIc o nonc da Tcoria Ccral do Esiado, con variacs dc
nciodo c conicudo c so nas uliinas dccadas sc iniciaran nuna Cicncia
Poliica roriancnic diia con indccndcncia do condicionancnio
jurdico, con coniriluics rorias, nas dclaio dc un visvcl influo
das corrcnics ancricanas, cujo ragnaiisno cccssivo, iodavia, nao
crfilIavan.
A dcsignaao dc Tcoria Ccral do Esiado cnirou cnfraquccida cn
Frana c so cIcgou ao Drasil cn 1940, duranic a diiadura. Tcvc
ingrcsso no currculo das Faculdadcs dc Dirciio or convcnicncia
diiaiorial c nao or incraiivos cdagogicos ou rcscriao didaiica.
Con cfciio, a Consiiiuiao dc 1937 dcarava rcsisicncia nas cscolas,
or aric dc vclIos rofcssorcs dc fornaao dcnocraiica, quc sc
rccusavan a inicrrcia-la.
Quc fcz ois a diiadura? Criou a Cadcia dc Tcoria Ccral do
Esiado, ara a qual rcnovcu a aric nais olsiinada do nagisicrio,
ficando con lugarcs vagos dcsiinados ao rccncIincnio dc confiana
or ncsircs aconodados a lccionar o consiiiucionalisno dos auiorcs do
golc dc Esiado dc 1937.
No Drasil, vingan irnancnic os icrnos Cicncia Poliica c Tcoria
Ccral do Esiado. Tcn csic uliino naior acolIida no ncio jurdico. Por
Cicncia Poliica, csiudiosos Ia orcn ncsic Pas quc cnicndcn a
considcraao do fcnncno oliico cn sua naina anliiudc, qual sc
nanifcsia na luralidadc das fonics gcradoras.
Ouiros sc alraan iradicionalncnic ao Esiado cono fonic
rinaria, nao cncrgando nos dcnais gruos sociais, nacionais ou
inicrnacionais, scnao fonics sccundarias, cuja auiononia, dircia ou
indirciancnic, dcriva do ordcnancnio csiaial, quc crnanccc, cn
uliina analisc, nairiz dc ioda a fcnoncnologia oliica.
Esics nao vccn razao ara susicniar or conscqucncia a suiilcza
daquclcs quc dao rcfcrcncia, or nais laia, crcssao Cicncia
Poliica, c ignoran ou ncgan ois a suosia largucza dc anliio da
Cicncia Poliica, cuja circunfcrcncia ara clcs coincidc con a da Tcoria
Ccral do Esiado.
Por Iavcr cquivalcncia dc arcas c dc oljcio, scria a ncsna
naicria, acnas con noncs disiinios.
A sinaiia na cscolIa, ara os quc raciocinan dcssa forna, rccai
naiuralncnic solrc a Tcoria Ccral do Esiado, cujas razcs, a dcsciio
da origcn, sc arofundaran con nais fora quc as da Cicncia Poliica.
O nonc dcsia, sorado uliinancnic con inicnsidadc, airavcs da lciiura
c influcncia dc auiorcs ancricanos c inglcscs, ganIa iodavia
largussino icrrcno.
1. Kani, MctuIsscIc Anungsgucndc dc NutuusscnscIut. Prcfacio, 2 c 3.
2. Joaquin Pincnia, Enccocdu dc Cutuu.
3. Idcn, ilidcn, . 45.
4. Idcn, ilidcn, . 45-46.
5. Augusio Conic, Socoogc.
6. Jcan Laulicr, uud Augusio Conic, ol. cii., . XI.
7. Oricga y Cassci, uud Kunt, Hcgc, DtIc, . 144.
8. WilIcin DiliIcy, Gcsunnctc ScItcn, V, . 11.
9. Hcrnann Cloclncr, Dc cuoucscIc PIosoIc, uon Anungcn Is zu Gcgcnuut,
. 1.063-1.064.
10. W. DiliIcy, Gcsunnctc ScItcn I, 2 cd., . 109 du Enctung n dc
GcstcsusscscIutcn I, Ersics cinlciicndcs DucI, XVI.
11. WilIcln Windclland, Pucudcn, V. I/II, . 141.
12. WilIcln Windclland, ol. cii., . 141.
13. Idcn, ilidcn, . 145.
14. Idcn, ilidcn, . 145.
15. Idcn, ilidcn, . 148.
16. WilIcln Windclland, ol. cii., . 145.
17. HcinricI Ficlcri, KutuusscnscIut und NutuusscnscIut sccIstc und scIcntc
Auugc, . VII c VIII.
18. Idcn, ilidcn.
19. HcinricI Ficlcri, ol. cii., . IX.
20. Idcn, ilidcn, . 55-56.
21. Idcn, ilidcn, . 56.
22. Idcn, ilidcn, . 97.
23. HcinricI Ficlcri, ol. cii., . 97.
24. Ma Wclcr, Stuutssozoogc.
25. Franz OcnIcincr, Dc Stuut, . 8, 126-133.
2
A C1NC1A POLT1CA AS
DMA1S C1NC1AS SOC1A1S
l. A Ccncu Potcu c o Dcto Consttuconu 2. A Ccncu
Potcu c u Econonu J. A Ccncu Potcu c u Hstu 4. A
Ccncu Potcu c u Pscoogu 5. A Socoogu Potcu, unu nouu
uncuu u Ccncu Potcu
J. A C1no1o Po1111oo e o D1re11o Cons111uo1ono1
Sao acriadssinos os laos quc rcndcn a Cicncia Poliica ao
Dirciio Consiiiucional. Enirc os ullicisias cclclrcs da Frana, no
scculo XX, auiorcs Ia quc sc rcocuaran ncnos con o asccio
jurdico da Cicncia Poliica do quc roriancnic con suas razcs na
filosofia c nos csiudos sociais.
Naquclc as, a Cicncia Poliica, anics dc cIcgar naioridadc
cono discilina auinona, csicvc quasc ioda coniida no Dirciio,
norncnic no Dirciio Consiiiucional. A dcsciio do cisna ocrado, csic
ainda c o rano da Cicncia Jurdica cujo influo nais csa solrc a
Cicncia Poliica.
Alguns dcnirc os nclIorcs oliiicologos da caicdra univcrsiiaria
na Frana sao consiiiucionalisias, o ncsno ocorrcndo no Drasil.
Con cfciio, Durdcau, Vcdci c Prcloi, anics dc adcrircn Cicncia
Poliica iinIan ja noncada dc ncsircs do Dirciio Consiiiucional, ondc
conscrvan inalicravcis o rcsigio c a auioridadc dc scnrc.
Dcnais, anics da aariao da Cicncia Poliica (cicncia dc snicsc},
ja o Dirciio Consiiiucional fora unu das Cicncias Poliicas. Scu influo
solrc o dcscnvolvincnio da Cicncia Poliica, odcra cvcniualncnic
dininuir, janais ciinguir-sc, orquanio o Dirciio Consiiiucional
alrangc larga arca da coisa oliica as insiiiuics do Esiado, cn
cujo anliio, cono sc salc, cosiunan dcscnrolar-sc os rinciais
fcnncnos do odcr oliico, consiiiucionalncnic organizado.
A naior ou ncnor coincidcncia dc arcas da Cicncia Poliica con o
Dirciio Consiiiucional, diiando o grau dc rofundidadc das rclacs
cnirc anlos, sc acIa, scgundo a crsicaz olscrvaao dc Durdcau, na
dccndcncia da csialilidadc ou insialilidadc do ncio oliico c social.
1
Daqui sc odc cirair ianlcn a fccunda dcduao dc quc, quanio
ncnos dcscnvolvida a socicdadc, quanio nais gravc scu airaso
cconnico, nais insiavcis c oscilanics as nsttuocs oliicas. Do
ncsno asso, ncnos anlo c cficaz scra cniao o Dirciio Consiiiucional
cn sua caacidadc dc organizar insiiiuics quc alranjan dc nodo
cfciivo ioda a csfcra dc conoriancnio c dccisao do gruo oliico.
Daqui dccorrc ois un crcsccnic Iiaio cnirc a ordcn consiiiucional
csialclccida c a rcalidadc oliica. Enfin, dininui con isso a
ossililidadc dc ioda a vida oliica inclusivc o conoriancnio c o
odcr dc dccisao dc indivduos c gruos rccair na orliia do dirciio
rcgulancniado c das insiiiuics criadas.
En ascs suldcscnvolvidos, noninalncnic dcnocraiicos, Ia un
crculo nnnun consiiiucional, ondc ocran as insiiiuics quc o
odcr oficializou, ao asso quc nos ascs dcscnvolvidos cssc nnnun
sc convcric cn nuxnun. Aqui, scgundo a linguagcn dc Durdcau, vida
oliica rcal c vida oliica juridicancnic insiiiucionalizada icndcn a
coincidir".
2
Dcssa siiuaao cncrgc cn conscqucncia un cano nais
anlo, nais arcjado, nais dcsincdido ao Dirciio Consiiiucional, quc
scra o dirciio das insiiiuics.
Ali, na socicdadc suldcscnvolvida, ao conirario, a vida oliica
gcra un icor clcvadssino dc conirovcrsias c inc ncnos una
oosiao ao govcrno do quc s insiiiuics, fazcndo con quc a aric
nais inorianic do conoriancnio oliico c do funcionancnio do
odcr iranscorra fora das rcgics oficiais ou do dirciio ullico lcgislado.
A cficacia do sisicna fica ncssc caso rcondcranicncnic sujciia
inrcvisvcl aao dc gruos dc rcssao, lidcranas oliicas oculias c
osicnsivas, organizacs ariidarias lciias c clandcsiinas, cliics
influcnics, quc roduzcn ou naniulan una oiniao ullica docil c
susciia cn sua auicniicidadc.
Olscrva-sc adcnais quc nos ascs suldcscnvolvidos, os golcs
dc Esiado, a violaao coniunaz do Dirciio Consiiiucional, o fcrncnio
rcvolucionario oriundo da insaiisfaao social, a luia dc classcs,
lruialncnic caccrlada clo rivilcgio ou or violcnias discrcancias
cconnicas, concn un quadro ondc o roccsso oliico c a rcalidadc
do odcr cscaan nao raro aos liniics nodcsios da auioridadc
insiiiucionalizada. cniao ncssas circunsiancias quc o Dirciio
Consiiiucional odc scr ionado ou inicrrciado cono un conjunio
fornal dc rcgras das quais a vida sc auscniou", confornc dissc
Durdcau, c a Cicncia Poliica aarccc cono discilina aia a rcsiar
conias da rcalidadc",
3
ois sua ronoao sc faz conconiianic ao
dcclnio do Dirciio Consiiiucional".
4
Nao roccdc, or ouira aric, c cn conclusao, a afirnaiiva dc
Folson, dc quc o vnculo da Cicncia Poliica con o Dirciio
Consiiiucional conduziria incviiavclncnic a una conccao csirciia,
falsa c dcfornada dcssa discilina".
S
Tal ocorrcria con cfciio sc a
Cicncia Poliica rcsuliassc ioialncnic alsorvida clo Dirciio, quc c
acnas una dc suas faccs. Con o jurdico, norncnic con o Dirciio
Consiiiucional, a Cicncia Poliica, aic ncsno ara cfciio dc facilidadc c
scgurana dos csiudos c fornaao dc concciios, dcvc nanicr csirciias
rclacs, fazcndo do sisicna insiiiucional, sancionado cla ordcn
jurdica, o onio dc aoio nais firnc con quc csicndcr a ouiras csfcras
sociais iodas as indagacs dc cunIo caracicrisiicancnic oliico.
2. A C1no1o Po1111oo e o oonom1o
Scn o conIccincnio dos asccios cconnicos cn quc sc lascia a
csiruiura social, dificilncnic sc odcria cIcgar conrccnsao dos
fcnncnos oliicos c das insiiiuics clas quais una socicdadc sc
govcrna. Fcuia-sc acfico o cnicndincnio dc cicniisias oliicos cono
Durdcau, quc nao rccisan dc scr narisias, ara rcconIcccr no faio
cconnico o faio fundancnial dc oliiizaao da socicdadc".
6
Adniiida cssa icsc, crcclcr-sc-a scn dificuldadc a inoriancia
caiial quc icn ara a Cicncia Poliica ioda a naicria dc quc sc ocua a
Econonia Poliica, cla ncsna, cn ouiras cocas, considcrada unu das
Cicncias Poliicas.
Assinalando o grau roino dc arcnicsco cnirc as duas
discilinas, Durdcau asscvcra quc csiao unidas or laos dc
consanguinidadc" c consiiiucn una unica cicncia. Scgundo sc lc no
ncsno auior, o faio dc a Econonia Poliica Iavcr iransiiado dc sua
vclIa accao dc cicncia das riquczas ara a nodcrna accao dc
cicncia dos conoriancnios cconnicos, cn nada alicrou a concidadc
dos dois ranos, odcndo-sc, cn vcrdadc, assar da analisc cconnica
a una oliica cconnica, c da oliica cconnica ara una aao
oliica, racionalncnic aoiada nun rograna dc susicniaao dc ncias
cconnicas, iraadas dc anicnao, con o roosiio dc ronovcr or
ccnlo fins dcscnvolvincniisias, ou conlaicr o airaso dc csiruiuras
sociais c cconnicas, rcconIccidancnic arcaicas.
Dcnocracia c socialisno, fornas oliicas dc organizaao do
odcr, nao rcscindcn, no Esiado nodcrno, dc lanificaao. O
conIccincnio cconnico sc faz cada vcz nais inicrcssado c o Esiado
nao o cnrcga unicancnic ara clicar ou conIcccr o nodo or quc
sc saiisfazcn as ncccssidadcs naicriais dc una socicdadc, scnao quc
os cnrcga cada vcz nais, ara criar insiruncnios novos c dircios dc
aao, vinculando-os a un rograna dc govcrno ou a una oliica
cconnica csccfica.
A corrcnic dc idcias dc quc rcsulia ialvcz o nais foric accnio na
idcniidadc da Cicncia Poliica con a Econonia Poliica c scn duvida a
dos cnsadorcs narisias.
Dcduz-sc do narisno quc iodas as insiiiuics sociais c
oliicas fornan una sucrcsiruiura, icndo or lasc dc susicniaao
una infra-csiruiura cconnica. Essa infra-csiruiura c dcicrninanic,
cn uliina analisc, dc iudo quanio sc assa cn cina, scndo a funao
cconnica dccisiva, lcn quc nao scja cclusiva, no influo ccrcido
solrc as insiiiuics inicgranics da cIanada sucrcsiruiura social.
Nuna oljcao quclcs quc confcrcn dcnasiada inoriancia aos
faiorcs cconnicos, o rofcssor Xifra Hcras ondcra quc cisicn csfcras
oliicas dc iodo alIcias a inicrcsscs cconnicos, ncncionando aquclas
quc sc rclacionan con a nanuicnao da az c a adninisiraao da
jusiia.
?
Vcrifica-sc orcn quc aic a az guarda inlicacs cconnicas
rofundas, qucr a az cicrna, cnirc Esiados, qucr a az inicrna, a az
social, a az oliica, cujos rcflcos sicologicos incidcn con a naina
inicnsidadc solrc o conoriancnio cconnico c financciro dc un as.
Dasia lcvc conoao ou crisc ara quc sc conrovc, solrciudo cn
socicdadcs dc csiruiura cconnica fragil, quanio a az c ncccssaria ao
lon curso dos ncgocios c cono scu iransiorno odcra rcflciir-sc dc
nodo ncgaiivo, con fora quasc insianianca, solrc o conjunio das
ocracs cconnicas c financciras. Dcnais, az social c
fundancnialncnic aqucla quc rcsulia da aicnuaao da luia dc classcs
c da disiriluiao nais cquiiaiiva do odcr cconnico nuna socicdadc,
ncdianic a raiica da jusiia social.
S. A C1no1o Po1111oo e o H1s1r1o
Quando sc iona a Hisioria cono acunulaao criica dc faios c
ccricncias vividas, facil sc iorna crcclcr a inoriancia dc scu csiudo
ara a Cicncia Poliica c a coniriluiao csscncial quc o Iisioriador
odcra ofcrcccr ncssc donnio.
Sc o filosofo, o ccononisia, o sociologo c o jurisia quiscran, cn
ouiras cocas, nonoolizar a Cicncia Poliica ou inrinir-lIc una
dirciriz quc iraduzissc cclusividadc dc crscciiva, ianlcn o
Iisioriador nao foi inscnsvcl a cssa oricniaao, qucrcndo igualncnic
aroriar-sc daqucla discilina, ara rcduzi-la a ncra invcsiigaao
accrca da origcn c do dcsdolrancnio dos sisicnas, das idcias c das
douirinas oliicas, conIccidas c raiicadas clo gcncro Iunano no
dccurso dc ianios scculos.
Dcssas invcsiigacs scrian ciradas gcncralizacs con o valor
dc lcis Iisioricas", nao icndo sido ouiro, confornc rcssalia Durdcau, o
iralalIo dc Hcgcl c Mar, confcrindo Hisioria un surrccndcnic icor
cicnifico, un valor dc ccricza", cnrcgado ara susicniaao dc
idcologias, das quais aquclas lcis consiiiuirian una csccic dc
naicria-rina".
S
A Cicncia Poliica dos idcologos narisias sc scrvc da Hisioria
cono sc Iouvcssc ali dccifrado o scgrcdo dc cvoluao dialciica das
insiiiuics oliicas c sociais. Prognosiican assin un fuiuro
ncccssario quc alincnia a idcologia c a convcric cn naquina dc gucrra.
Fodcados dc dcscrcdiio ou dc un conlco dc infcrioridadc", scgundo
assinala Durdcau, ficarian ois os sisicnas sociais nao-narisias. Haja
visia o lilcralisno, o caiialisno, a dcnocracia lurgucsa, oljcio dc
inaclavcl scnicna dc noric lavrada cla Hisioria.
9
Dc uliino, con o incrcncnio das invcsiigacs sociologicas c con
o naior csao conccdido a ccrias cicncias do conoriancnio, cono a
Psicologia Social c a Aniroologia, arrcfcccu o inicrcssc or una Cicn-
cia Poliica fundancniada unicancnic na Hisioria. Cono as dcnais
concccs ja caninadas filosofica, jurdica c cconnica
adcccria csia ianlcn o dcloravcl vcio da unilaicralidadc.
Sc os asccios Iisioricos icn assado cn alguns casos a scgundo
lano, rccaindo solrc a osiao Iisioricisia clo ncnos, a nao
dialciica a noia dc anacronisno, c sc ja nao c ossvcl fazcr da
Hisioria nas Cicncias Sociais o quc sc fcz da Maicnaiica nas Cicncias
da Naiurcza, a vcrdadc csia con HaciiicI quando coniinua accniuando
a indcclinavcl inoriancia dos csiudos Iisioricos. Assin roccdc clc ao
afirnar quc dcicrninadas roosics da Cicncia Poliica nada nais
sao do quc gcncralizacs da ccricncia Iisiorica", ou ao advcriir quc
o quc c nao odc scr conrccndido scn o conIccincnio do quc Iu
sdo.
10
A auioridadc da Hisioria, cono cicncia dc lasc, nanicncdora dc
acriadas conccs con a Cicncia Poliica, fica do ncsno asso
conrovada clo csqucna dos cicniisias da UNESCO, quc alriran
quasc ioda una rulrica ara acolIcr no anliio dcssa cicncia a Hisioria
das Idcias Poliicas.
Scndo adcnais a Cicncia Poliica co-arificc ou co-consiiiuiiva da
rcalidadc ncsna quc invcsiiga, faz-sc valida a afirnaiiva dc Durdcau,
scgundo a qual as idcias solrc os faios sao nais inorianics quc os
faios ncsnos",
11
razao or quc cunrc icr scnrc rcscnic s
indagacs da Cicncia Poliica, ara fazc-las dc iodo fccundas c
conrccnsvcis, a Iisioria das idcias.
4. A C1no1o Po1111oo e o Ps1oo1og1o
Tcnos visio cono a Filosofia, o Dirciio c a Econonia rcclanaran
ja un clcvadssino grau dc ariiciaao no noldar a ndolc da Cicncia
Poliica. Houvc cocas cn quc o cnsancnio criico sc inclinou
foricncnic a ancar aqucla cicncia a cada un daquclcs disiinios ranos
do conIccincnio. Cada fasc Iisiorica cs o scu figurino dc influcncia
doninanic. Esic scculo, cIcgou a vcz dos sicologos c sociologos, os
nais rcccnics cn qucrcrcn aroriar-sc da Cicncia Poliica, fazcndo
Iojc o quc onicn fizcran os filosofos, os jurisias, os ccononisias, os
Iisioriadorcs.
Trava a Psicologia con a Sociologia un duclo rcivindicaiorio, quc
vai da sinlcs rcicnsao dc Icgcnonia incriincncia dc una
cvcniual alsorao. Sc Ia csfcra dc nodcrnidadc ou aiualidadc no
rollcna dc rclacs da Cicncia Poliica con ouiras cicncias sociais,
cssa csfcra cricncc agora a sicologos oliicos, quc inicnian inor
suas iccnicas dc invcsiigaao c ocrar una rcduao sisicnaiica da
Cicncia Poliica discilina da qual roccdcn c cla qual scnrc sc
oricniaran. A csiao os lcIaviorisias" ara aicsia-lo, fornando ja
cscola c fundando a cIanada nova Cicncia Poliica, iao cn voga nos
Esiados Unidos.
O irracionalisno, nao raro olscrvado cn aiividadcs dc govcrnos
ou rclacs dc Esiados, forialccc or igual a convicao dos sicologos
sociais dc quc fora das noiivacs sicologicas nao c ossvcl lograr
una conrccnsao lcnancnic saiisfaioria do roccsso oliico. Con
cfciio, scgundo afirna Xifra Hcras, dc forna laidar, a Cicncia Poliica
ocra con naicrial Iunano c os fundancnios do odcr c da olcdicncia
sao dc naiurcza sicologica".
12
Sc crro cisic cnirc os quc adoian cssa osiao, dccorrc isso cn
larga aric do cncnIo dc alguns cn qucrcrcn rcduzir a Cicncia
Poliica a sinlcs caiulo da Psicologia Social, o quc incviiavclncnic
rcsuliaria nun cncuriancnio iniolcravcl do scu cano. Esic, quciran
ou nao os lcIaviorisias", Ia-dc scr scnrc nais vasio do quc scria sc
adoiasscnos acnas aqucla dincnsao cclusiva.
S. A Soo1o1og1o Po1111oo, umo novo omeoo C1no1o Po1111oo?
Dcsdc quc sc consiiiuiu cicncia auinona, a Sociologia assou a
rcrcscniar un olsiaculo ao dcscnvolvincnio da Cicncia Poliica. Dasia
aicniar-sc ara o faio dc quc suas indagacs sc conccniravan na
unicidadc do socu (cclusao conscqucnic da auiononia do otco) c
na invcsiigaao da socicdadc cono ioialidadc, olscssao quc cn
Augusio Conic dcscnlocara no concciio dc Iunanidadc.
Nuna scgunda fasc orcn os osiiivisias, ais da Sociologia,
fazcndo nais fccunda a invcsiigaao sociologica, volvcran dc
rcfcrcncia suas visias ncnos ara o uniiarisno da socicdadc do quc
ara o scu luralisno, ncnos ara a invcsiigaao da socicdadc do quc
das socicdadcs, ncnos ara o conIccincnio do iodo do quc das arics
(os agrcgados sociais}.
A csia aliura, una rcocuaao icorica ccdcu lugar a una
rcocuaao cnrica. Cruos, classcs sociais, rclacs inicrgruais
cniraran a conor o foco doninanic dc aicnao da Sociologia, cujo
inicrcssc cla vida oliica sc arcscniava ainda sccundario.
O influo quc o faior oliico odc ccrccr solrc o social c vicc-
vcrsa forna o nuclco dc una Sociologia Poliica. Mas csia ncn scqucr
sc consiiiura, ficando dcvcras rciardada sua fornaao cn rcscna dc
ouiros ranos ja adulios da Sociologia. Soncnic aos vcnccr ccrias
rcluiancias foi quc a Sociologia sc volvcu ara a socicdadc oliica do
nosso icno, dciando dc lado o cclusivisno con quc sc consagrara
ao canc do fcnncno do odcr nas socicdadcs riniiivas.
Essa rcviravolia ara a conicnorancizaao" ou aiualizaao dc
scu oljcio fcz a Sociologia Poliica rogrcdir assonlrosancnic nos
uliinos vinic anos, aic conroncicr, cono ora aconiccc, scgundo
cnicndcn alguns, a auiononia da Cicncia Poliica.
En vcrdadc, auiorcs do rcsigio dc Duvcrgcr, Cailin, Aron c
Dcrirand dc Juvcncl fazcn a Sociologia Poliica coincidir con a Cicncia
Poliica ou cnrcgan criicrios rigorosancnic sociologicos ara analisc
dc iodos os fcnncnos quc sc rcndcn rcalidadc oliica. O onio dc
visia cn quc sc colocan odcra rcdundar, confornc ja rcdundou cn
Duvcrgcr, na inicira idcniidadc cnirc anlas as cicncias, con a
rcsulianic alsorao da Cicncia Poliica cla Sociologia Poliica.
Afigura-sc-nos orcn inacciiavcl cssa rcduao. A Cicncia Poliica
ossui anliio nais largo quc a Sociologia Poliica. Posio quc conscrvcn
inuncravcis onios dc coniaio ou ariilIcn anlas un icrrcno conun
c vasio, vcrdadc c quc sc nao confundcn as duas discilinas.
Aquclc cano conun gruos, classcs sociais, insiiiuics,
conoriancnios, oiniao ullica faz difcil c rollcnaiica a
dcliniiaao. Mas a Cicncia Poliica iona runos quc a sociologia ignora,
c quc, adniiidos, favorcccn o iraado dc froniciras. a dircao
nornaiiva. Una Sociologia Poliica nao odcria, scn dcscrcdiio, cnirar
na csfcra do dcvcr scr", do sollcn", scr una cicncia dos valorcs,
scgundo ircs scniidos quc a valoraao conoria. o cnrico, o
nornaiivo c o suljciivo, ganIando aqucla anliiudc quc a Cicncia
Poliica icn osicniado, airavcs dc suas icndcncias nais rcccnics.
Sc o anliio naicrial da Cicncia Poliica fossc unicancnic o da
Sociologia Poliica, cono csia vcn scndo dc uliino culiivada, ou sc csic
anliio udcssc scrvir dc criicrio a una unica crscciiva dc indagaao,
c cssa indagaao cnrcsiassc Cicncia Poliica iao-soncnic caraicr
ragnaiico c cclusivo dc Cicncia alicada c raiica, c nao dc Cicncia
nornaiiva, quc cla ianlcn ossui, cniao ioda cssa icsc dc ancaao da
Cicncia Poliica cla Sociologia cnconiraria rcssonancia, a ar dc
lcgiina lasc dc aoio. Ondc anlas as discilinas ocran solrc o
ncsno icrrcno c con idcniicas rcocuacs ragnaiicas, a rcflcao
dificilncnic dcara liniics ccrios con quc disiingui-las. A o nclIor quc
lIc cunrc c adniiir ncssa csfcra a idcniidadc dos dois ranos.
En rigor, a Sociologia Poliica c quc consiiiui aric da Cicncia
Poliica, nao o invcrso. A Cicncia Poliica c o iodo, a Sociologia Poliica a
aric; ali o gcncro, aqui, a csccic. Fora dcssa conrccnsao, scria falso,
vindo cn dano da Cicncia Poliica, falar dc idcniidadc ou coincidcncia
das duas discilinas. Nao c a Cicncia Poliica quc csia dcniro da
Sociologia Poliica, nas a Sociologia Poliica quc fica no inicrior da
Cicncia Poliica. Todo sociologo do odcr ou do conoriancnio oliico
c, con sua coniriluiao, cicniisia oliico, nas aconiccc quc ncn iodo
cicniisia oliico c iao-soncnic sociologo.
Vcjanos cnfin, dc nodo sunario, os rinciais icnas da
Sociologia Poliica, quc sao ianlcn icnas inicgranics c inscaravcis do
conicudo da Cicncia Poliica. a} o odcr oliico, o conoriancnio
oliico (indivduos c gruos}, as nanifcsiacs dc auioridadc
(carisnaiica, iradicional c lcgal, scgundo Ma Wclcr}, a lcgalidadc c
lcgiiinidadc do odcr oliico; l} os faiorcs naicriais do odcr oliico.
o icrriiorio c a oulaao; c} as origcns sociais do Esiado c sua cnosa
cvoluao, consagrando insiiiuios quc sc dcsdolran Iisioricancnic, da
cscravidao lilcrdadc, do Esiado dc conquisia ao Esiado dc cidadania
livrc (OcnIcincr}; d} a oliica cicnifica, volvida lasicancnic ara a
racionalizaao do odcr (a funao oliica, cconnica c social das
lurocracias no Esiado nodcrno}, a iccnocracia; c} os gruos dc rcssao
dc iodo o gcncro, lciios c ilciios, quc aiuan sonlra dos arlancnios
c dos ninisicrios, c influcn nos aios lcgislaiivos c ncdidas do odcr
cccuiivo; f} a luia dc classcs c scus cfciios oliicos, as icnscs sociais,
os aniagonisnos oliicos dc ioda csccic; g} a crisc dos sisicnas dc
govcrno, os rcgincs oliicos, as idcologias, as uioias, a lilcrdadc c a
auioridadc c I} o inconfornisno social, as rcfornas, as rcvolucs c os
golcs dc Esiado.
1. Ccorgcs Durdcau, MctIodc dc u Sccncc Potquc, . 141.
2. Idcn, ilidcn, . 141.
3. Idcn, ilidcn, . 141.
4. W. A. Folson, Sccncc Potquc, . 17.
5. Ccorgcs Durdcau, ol. cii., . 130.
6. Ccorgcs Durdcau, ol. cii., . 129-130.
7. Jorgc Xifra Hcras, Intoduccn u u Potcu, . 51.
8. Ccorgcs Durdcau, ol. cii., . 125.
9. Idcn, ilidcn, . 129.
10. Manfrcd HaciiicI, LcIIucI dc PotIusscnscIut, Gundcgung und SstcnutI,
v. 1, . 90.
11. Ccorgcs Durdcau, ol. cii., . 33.
12. Jorgc Xifras Hcras, ol. cii., . 52.
S
A SOC1DAD O STADO
l. Conccto dc Soccdudc 2. A ntcctuuo oguncstu du
Soccdudc J. A ccu nccuncstu uo oguncsno socu 4.
Soccdudc c Conundudc 5. A Soccdudc c o Estudo b.
Conccto dc Estudo. b.l Accuo oscu b.2 Accuo udcu
b.J Accuo socogcu ?. Ecncntos consttutuos do Estudo.
J. Conoe11o de Soo1edode
Quando nos dcaranos con cssa alavra cn lusca dc un
concciio quc ossa csclarccc-la saiisfaioriancnic, a rcflcao criica nos
conclc dc incdiaio a fazcr ncnao dos auiorcs quc sc insurgcn
conira aquilo quc cn gcral sc dcnonina Socicdadc. SancIcz Agcsia c
Maurras cricnccn a cssa caicgoria. O rinciro asscvcra con cnfasc
quc nao Ia Socicdadc, icrno alsiraio c inrcciso, nas Socicdadcs,
una luralidadc dc gruos da nais divcrsa csccic c cocsao" c o
scgundo, Socicdadc dc socicdadcs c nao Socicdadcs dc indivduos.
En vcrdadc orcn o vocalulo Socicdadc icn sido cnrcgado,
confornc assinala un sociologo ancricano, cono a alavra nais
gcncrica quc cisic ara rcfcrir iodo o conlco dc rclacs do Ioncn
con scus scnclIanics".
1
Scndo o nccanicisno c o organicisno as duas fornulacs
Iisioricas nais inorianics solrc os fundancnios da Socicdadc, iodo
concciio quc sc dcr dc Socicdadc iraduzira na csscncia o influo dc
una ou dc ouira conccao.
Quando Tocnnics diz quc a Socicdadc c o gruo dcrivado dc un
acordo dc voniadcs, dc ncnlros quc luscan, ncdianic o vnculo
associaiivo, un inicrcssc conun inossvcl dc olicr-sc clos csforos
isolados dos indivduos, cssc concciio c irrcrccnsivclncnic
nccanicisia.
No cnianio, quando Dcl VcccIio cnicndc or Socicdadc o
conjunio dc rclacs ncdianic as quais varios indivduos vivcn c aiuan
solidariancnic cn ordcn a fornar una cniidadc nova c sucrior,
ofcrccc-nos clc un concciio dc Socicdadc lasicancnic organicisia.
2. A 1n1erpre1oo orgon1o1s1o do Soo1edode
Duas icorias rinciais disuian a clicaao corrcia dos
fundancnios da Socicdadc. a icoria organica c a icoria nccanica.
Os organicisias roccdcn do ironco nilcnar da filosofia grcga.
Dcsccndcn dc Arisioiclcs c Plaiao.
Na douirina arisioiclica assinala-sc, con cfciio, o caraicr social
do Ioncn. A naiurcza fcz do Ioncn o scr oliico", quc nao odc vivcr
fora da Socicdadc.
Para vivcr nargcn dos laos dc socialilidadc, rccisaria o cnic
Iunano dc scr un Dcus ou un lruio, algo nais ou algo ncnos do quc
un Ioncn. Os insiinios cgoccniricos c alirusias quc govcrnan a
condiao Iunana, o insiinio dc rcscrvaao da csccic, fazcn orcn
quc o Ioncn scja cnincnicncnic social.
Croiius, quc nao foi organicisia, aconanIou o cnsancnio dc
Arisioiclcs c falou dc un ucttus socctuts, cono vocaao inaia do
Ioncn ara a vida social.
Siiuou Dcl VcccIio nuiio lcn o rollcna. Dizcr quc o Ioncn c
social ou rccisa da Socicdadc ara vivcr nao significa quc ja sc Iaja
caracicrizado una osiao organicisia ou nccanicisia.
Esia osiao so sc dcfinc quando o cnsador inquirc da nancira
or quc sc dcvc organizar ou govcrnar a Socicdadc. Sc a Socicdadc c o
valor rinario ou fundancnial, sc a sua cisicncia inoria nuna
rcalidadc nova c sucrior, sulsisicnic or si ncsna, icnos o
organicisno. Alias, dc organicisno Dcl VcccIio nos da o scguinic
concciio. Fcuniao dc varias arics, quc rccncIcn funcs disiinias c
quc, or sua aao conlinada, concorrcn ara nanicr a vida do iodo".
2
Sc, ao conirario, o indivduo c a unidadc cnlriogcnica, o ccniro
irrcduivcl a ioda assinilaao colciiva, o sujciio da ordcn social, a
unidadc quc nao criou ncn Ia-dc criar ncnIuna rcalidadc nais, quc
lIc scja sucrior, o onio rinario c lasico quc valc or si ncsno c do
qual iodos os ordcnancnios sociais cnanan cono dcrivacs
sccundarias, cono variacs quc odcn rcconduzir-sc scnrc ao onio
dc ariida. a clc, ao indivduo, aqui csianos fora dc ioda a duvida cn
rcscna dc una osiao nccanicisia.
Os rinciros, or sc alraarcn ao valor Socicdadc, sao
organicisias; os scgundos, or nao rcconIcccrcn na Socicdadc nais
quc ncra sona dc arics, quc nao gcra ncnIuna rcalidadc susccivcl
dc sulsisiir fora ou acina dos indivduos, sao nccanicisias.
Os organicisias, na icoria da Socicdadc c do Esiado, sc vccn
arrasiados quasc scnrc, or conscqucncia logica, s osics
dirciiisias c aniidcnocraiicas, ao auioriiarisno, s jusiificacs
rcacionarias do odcr, auiocracia, aic ncsno quando sc dissinulan
cn concccs dc dcnocracia organica (conccao quc c scnrc a dos
govcrnos c idcologos rcdisosios ja diiadura}. Ncn scqucr un
douirinario da dcnocracia cono Fousscau, con a conccao
organicisia c gcnial da uoontc gcncuc, rincio novo iao alaudido
or Hcgcl, dc forrar-sc a cssa incrcaao una vcz quc o odcr
oular assin concclido sol a divisa da voniadc gcral" acalaria
gcrando o cIanado dcsoiisno das nuliidcs. Aqui icranos a cccao
radical dc un organicisno dcnocraiico dcscnlocando iodavia no
ncsno csiuario quc ja rcfcrinos. o auioriiarisno do odcr, a diiadura
dos ordcnancnios oliicos.
Sc Fousscau cIcga orcn qucla conscqucncia, scgundo alguns
dc scus inicrrcics, a ncsna dos organicisias nais conIccidos. una
ccria conccao auioriiaria do odcr ainda quc sc iraic da vcrsao
nais circnada do odcr dcnocraiico dclcs iodavia sc aaria
fundancnialncnic quando alrc as aginas do Contuto Socu con a
roosiao dc quc os Ioncns nasccn livrcs c iguais, cn aniagonisno
con quasc ioda a douirina organicisia, quc afirna rccisancnic o
conirario.
Enicndc csia quc o Ioncn janais nasccu na lilcrdadc c,
invocando o faio liologico do nascincnio, nosira quc dcsdc o lcro o
rincio dc auioridadc o iona nos lraos, rodcando-o, anarando-o,
govcrnando-o. Vinic c quairo Ioras fora da roicao dos ais lasiarian
ara acalar con o scr quc cIcga ao nundo iao fragil c dcsroicgido.
Dccndcncia, auioridadc, Iicrarquia, dcsanaro, dclilidadc, cis ja cn
o nuclco fanilial os vnculos rinciros quc cnvolvcn a criaiura Iunana
c dos quais janais lograra dcsaiar-sc inicirancnic. Fazcn os
organicisias a aologia da auioridadc. Esiinan o social orquc vccn na
Socicdadc o faio crnancnic, a rcalidadc quc solrcvivc, a organizaao
sucrior, o ordcnancnio quc, dcsfalcado dos indivduos na succssao
dos icnos, no lcnio dcsdolrar das gcracs, scnrc crsisic, nunca
dcsaarccc, airavcssando o icno c as idadcs. Os indivduos assan, a
Socicdadc fica.
Dcnais, a icoria organicisia sc inrcssiona con o faio dc quc a
Socicdadc grava no indivduo una scgunda naiurcza, vcrdadcira nassa
dc concciios, dc nocs c dc vnculos nos quais sc forna a nclIor, a
nais rcal, a nais auicniica aric dc scu scr.
Tonando orcn a Socicdadc cono organisno, fican
dcslcnlrados dc quc so arliirariancnic odcn as analogias orvcniura
cisicnics conduzir a cssa cquiaraao, a lcgiiinar ial idcniidadc quc
s cn iniciro dcscrcdiio o organicisno ja dcsvairado.
Disiingucn alguns auiorcs duas nodalidadcs dc organicisno. o
naicrialisia c o idcalisia.
No rinciro cnira a conccao organicisia dc Augusio Conic,
juniancnic con o organicisno liologico dc Scnccr, DluniscIli c
ScIacfflc, cIcgando os dois uliinos orcn, no aralclo cnirc organisno
c socicdadc, aos nais alsurdos cagcros, s conaracs nais
cccniricas, a vcrdadciros dcsaiinos logicos, quc colriran dc ridculo a
douirina organicisia.
O organicisno ciico c idcalisia, culiivou-o a cscola Iisiorica,
solrciudo dcsdc a conccao dc Savigny, accrca do csriio oular" (o
VoIsgcst) ionado or fonic Iisiorica, cosiuncira, iradicional, gcradora
dc rcgras c valorcs sociais c jurdicos.
Alias, o csriio oular" cono concciio nao c dos quc rinan
cla clarcza. Tcn-sc afigurado a alguns ullicisias olscuro c alsiraio,
lcvando W. Arnold a cssa ondcraao circnancnic irnica. Aquilo
quc nos nao salcnos ou nao conrccndcnos, dcnoninanos csriio
oular" (Vus u ncIt usscn odc ncIt ucstcIcn, ncnncn u
VoIsgcst).
A cssa corrcnic ciica do idcalisno alcnao na douirina dos
fundancnios da Socicdadc, adcrcn, cnirc ouiros, Trcndclcnlurg,
Krausc c AIrcns.
S. A rp11oo meoon1o1s1o oo orgon1smo soo1o1
Os nccanicisias aconcicn inicdosancnic a icoria organicisia,
nosirando quc nao Ia a roalada idcniificaao cnirc o organisno
liologico c a Socicdadc. Ncsia ocorrcn fcnncnos quc nao acIan
cquivalcnic naquclc. as nigracs, a nolilidadc social, o suicdio.
As arics, no organisno, nao vivcn or si ncsnas, scndo
inconcclvcl, cono advcric Dcl VcccIio, inagina-las fora do scr quc
inicgran.
3
Tanouco odcnos adniii-las nouira osiao quc nao scja a quc
a naiurcza lIcs indicou.
Con o indivduo ja isso nao aconiccc. Tcn csic a sua ncsna
vida, scus fins auinonos, a caacidadc dc dcslocaao csacial c a nao
ncnos inorianic aiidao dc novcr-sc no inicrior dos gruos dc quc
faz aric. Ora, cssa nolilidadc o conduz ora asccnsao, ora ao
dcsccnso dc caicgoria social, cconnica ou rofissional.
O ullicisia da Davicra, na AlcnanIa, von Scydcl, quc conlaicu
cncrgicancnic a douirina organicisia, cosiunava dizcr quc assin cono
a sona dc 100 Ioncns nao da 101, da ncsna forna a adiao dc 100
voniadcs nao odc roduzir a 101 voniadc", no caso, a voniadc social
ou a voniadc oliica, cono rcalidadc nova, con vida fora c acina das
voniadcs individuais.
4
A icoria nccanica c rcdoninanicncnic filosofica c nao
sociologica. Scus rcrcscnianics nais iicos foran alguns filosofos do
dirciio naiural dcsdc o conco da idadc nodcrna. Scus corolarios, con
rara cccao, c Hollcs c aqui una dcssas ccccs, acalan, sol o
asccio oliico, na clicaao c lcgiiinaao do odcr dcnocraiico.
Das icscs coniraiualisias, da osiulaao quc csias fazcn, infcrc-
sc quc a lasc da Socicdadc c o asscniincnio c nao o rincio dc
auioridadc.
A dcnocracia lilcral c a dcnocracia social aricn dcssc
osiulado unico c csscncial dc organizaao social, dc fundancnio a
ioda a vida oliica. a razao, cono guia da convivcncia Iunana, con
aoio na voniadc livrc c criadora dos indivduos.
Cono a consianic do coniraiualisno social c o rollcna da
nclIor forna dc organizaao da Socicdadc, da nclIor nancira dc
govcrnar os Ioncns c dc acIar na razao valorcs quc lcgiiincn, con
nais fora c invulncralilidadc, o rincio da auioridadc, ariiran
iodos os coniraiualisias do classico c cclclrc confronio do csiado dc
naiurcza con o csiado dc socicdadc.
Pouco inoria quc o conirasic csiado dc naiurczacsiado dc
socicdadc Iaja susciiado iao scvcras criicas, or aric dos quc sc
cncnIaran cn dcnonsirar o quc Iavia dc irrcal c anii-Iisiorico
ncssas concccs coniraiualisias.
Mas raro foran os filosofos do dirciio naiural quc sc scrviran do
csiado dc naiurcza ara cnrcsiar-lIc cunIo dc Iisioricidadc, cono sc
clc rcalncnic aconicccra, cono sc fora fasc airavcssada cla socicdadc
Iunana cn algun crodo incnorial.
4. Soo1edode e oomun1dode
Tonando a Socicdadc cono dado sociologico, cnincnics
csiudiosos da Cicncia Social icn, or ouiro lado, osio nais cnfasc na
disiinao concciiual cnirc Socicdadc c Conunidadc. Haja visia, or
ccnlo, o caso dc Tocnnics.
En 1799, ScIlcicrnacIcr disiinguira, cla rincira vcz, a
Socicdadc da Conunidadc c Wundi falara dcois nuna voniadc
inulsiva" frcnic a una voniadc inicncional", cono sc ja anicciasscn
anlos algunas lascs da classica claloraao concciiual dc Tocnnics.
En Soccdudc c Conundudc (GcscscIut und GcncnscIut),
csiuda Tocnnics cssas duas fornas lasicas dc convivcncia Iunana,
dianciralncnic oosias.
A Socicdadc suc, scgundo aquclc sociologo, a aao conjunia c
racional dos indivduos no scio da ordcn jurdica c cconnica; ncla, os
Ioncns, a dcsciio dc iodos os laos, crnancccn scarados".
Ja a Conunidadc inlica a cisicncia dc fornas dc vida c
organizaao social, ondc incra csscncialncnic una solidaricdadc fciia
dc vnculos squicos cnirc os cononcnics do gruo.
A Conunidadc c doiada dc caraicr irracional, riniiivo, nunida c
forialccida dc solidaricdadc inconscicnic, fciia dc afcios, sinaiias,
cnocs, confiana, laos dc dccndcncia dircia c nuiua do
individual" c do social".
Afirna Tocnnics quc, scndo a Conunidadc un iodo valorado",
cada indivduo ionado insuladancnic c algo falso c ariificial. Dollio,
no Dconuo dc Fosou (Dzonuo d Fosou) cscrcvc con clarcza quc
a conunidadc c un gruo oriundo da roria naiurcza, indccndcnic
da voniadc dos ncnlros quc o concn a Fanlia, or ccnlo.
S
Na Conunidadc a voniadc sc iorna csscncial, sulsiancial,
organica. Na Socicdadc, arliiraria. A Conunidadc surgiu rinciro, a
Socicdadc aarcccu dcois. A Conunidadc c naicria c sulsiancia, a
Socicdadc c forna c ordcn.
Na Socicdadc, Ia solidaricdadc nccanica, na Conunidadc,
organica. A Socicdadc sc govcrna cla razao, a Conunidadc cla vida c
clos insiinios. A Conunidadc c un organisno, a Socicdadc, una
organizaao (Dcrdcacff} ou scgundo PocI, ciiado or Agcsia, na
Conunidadc (a Fanlia, or ccnlo} a gcnic c, na Socicdadc (una
socicdadc ncrcaniil, or ccnlo} a gcnic cstu . Diz Agcsia quc
sinlolica ou alcgoricancnic a Conunidadc c un organisno, a
Socicdadc un coniraio".
6
Tcndo a Conunidadc anicccdido a Socicdadc, quc c un csiadio
nais adianiado da vida social, csia nao clininou aqucla. No inicrior da
Socicdadc, quc sc acIa rovida dc un qucrcr auinono, quc lusca fins
racionais, rcviancnic csiaiudos c ordcnados, convivcn as fornas
conuniiarias, con scus vnculos iriluiarios dc dccndcncia c
conlcncniaao, con suas fornas csoniancas dc vida inicnsiva, con
scus laos dc csirciiancnio c conunicaao cnirc os Ioncns, no lano
do inconscicnic c do irracional.
Ao lado do concciio dc Conunidadc surgc nodcrnancnic o dc
Massa. Vicrlandi cnconira a a forna nais significaiiva das
nanifcsiacs fcnoncnologicas quc sc rcndcn conosiao
csiruiural da socicdadc conicnoranca.
S. A Soo1edode e o s1odo
Os concciios dc Socicdadc c Esiado, na linguagcn dos filosofos c
csiadisias, icn sido cnrcgados ora indisiiniancnic, ora cn conirasic,
aarcccndo cniao a Socicdadc cono crculo nais anlo c o Esiado
cono crculo nais rcsiriio. A Socicdadc vcn rinciro; o Esiado, dcois.
Con o dcclnio c dissoluao do cororaiivisno ncdicvo c
conscqucnic advcnio da lurgucsia, insiaura-sc no cnsancnio oliico
do Ocidcnic, do onio dc visia Iisiorico c sociologico, o dualisno
Socicdadc-Esiado.
A lurgucsia iriunfanic alraa-sc acariciadora a cssc concciio quc
faz do Esiado a ordcn jurdica, o coro nornaiivo, a naquina do odcr
oliico, cicrior Socicdadc, conrccndida csia cono csfcra nais
dilaiada, dc sulsiraio naicrialncnic cconnico, ondc os indivduos
dinanizan sua aao c candcn scu iralalIo.
A Socicdadc, algo inicrosio cnirc o indivduo c o Esiado, c a
rcalidadc inicrncdiaria, nais larga c cicrna, sucrior ao Esiado,
orcn infcrior ainda ao indivduo, cnquanio ncdida dc valor.
A crcssao Socicdadc, dcois dc Iavcr sido usada cla rincira
vcz or Fcrguson con o nonc dc socicdadc civil (cu Socct), sc firna
no uso oliico graas ao aarccincnio da lurgucsia.
Dc iodos os filosofos, consoanic assinala Jcllincl, foi Fousscau o
quc disiinguiu con nais acuidadc a Socicdadc do Esiado.
Por Socicdadc, cnicndcu clc o conjunio daquclcs gruos
fragncniarios, daquclas socicdadcs arciais", ondc, do confliio dc
inicrcsscs rcinanics so sc odc rccolIcr a voniadc dc iodos (uoontc dc
tous), ao asso quc o Esiado valc cono algo quc sc crinc nuna
voniadc gcral (uoontc gcncuc), a unica auicniica, caiada dirciancnic
da rclaao indivduo-Esiado, scn ncnIuna inicrosiao ou
dcsviriuancnio or aric dos inicrcsscs rcrcscniados nos gruos
sociais inicrosios.
?
Foi Fousscau a cssc rcsciio gcnial. Confcssa-sc Hcgcl graio
quclc concciio, quc vcio conlciar o clo ainda or dcscolrir cnirc a
Fanlia c o Esiado. A Socicdadc c colocada ois na filosofia Icgcliana
cono aniicsc, cono aric do novincnio dialciico do csriio oljciivo
(csriio suljciivo icsc, csriio oljciivo aniicsc, c csriio
alsoluio snicsc, scgundo a dialciica gcral do csriio}, cuja icsc c a
Fanlia c cuja snicsc o Esiado.
S
O concciio dc Socicdadc ionou succssivancnic ircs coloracs no
curso dc sua caninIada Iisiorica. Foi rinciro jurdico (rivaiisia c
ullicsiico} con Fousscau, confornc vinos; dcois cconnico, con
Fcrguson, SniiI, Saini-Sinon c Mar, c cnfin, sociologico, dcsdc
Conic, Scnccr c Tocnnics.
No socialisno uioico, noncadancnic con Saini-Sinon, a
Socicdadc sc dcfinc clo scu icor cconnico, cla cisicncia dc classcs.
ProudIon, rcsvalando ja ara o anarquisno, vc no Esiado a
orcssao organizada c na Socicdadc a lilcrdadc difusa.
Mar c Engcls conscrvan a disiinao concciiual cnirc Esiado c
Socicdadc, dciando orcn dc ionar o Esiado cono sc fora algo
scarado da Socicdadc, quc iivcssc cisicncia aric, auinona, cono
rcalidadc cicrna, cujo canc ja nao lcnlrassc o quc cn si Ia dc
rofundancnic social, ois o Esiado advcricn os narisias c
roduio da Socicdadc, insiruncnio das coniradics sociais, c so sc
clica cono fasc Iisiorica, luz do dcscnvolvincnio da Socicdadc c
dos aniagonisnos dc classc. O Esiado nao csia ou da Socicdadc, nas
dcnto, osio quc sc disiinga da ncsna.
A Sociologia, dcsdc Conic c Scnccr, forccja or aagar a
aniinonia Esiado c Socicdadc.
Fazcndo da Sociologia o csiudo dc ioda a vida social, ianio da
csiaiica corno da dinanica da Socicdadc, rcduz o sociologo o Esiado a
una das fornas dc Socicdadc, caracicrizada cla csccificidadc dc scu
fin a ronoao da ordcn oliica, a organizaao cocrciiiva dos
odcrcs sociais dc dccisao, cn conconiiancia con ouiras socicdadcs,
cono as dc naiurcza cconnica, rcligiosa, cducacional, lingusiica, cic.
A Socicdadc, scgundo Dollio, ianio odc aarcccr cn oosiao
ao Esiado cono dclaio dc sua cgidc. Daqui orianio cssc concciio dc
Socicdadc. Conjunio dc rclacs Iunanas inicrsuljciivas, anicriorcs,
cicriorcs c conirarias ao Esiado ou sujciias a csic".
9
O dirciio alcnao dcsdc quc caiu sol o influo dc Hcgcl, scgundo
olscrvou v. d. Callcniz, s cnfasc no conirasic dos dois concciios,
vcndo na Socicdadc a rcuniao dc iodos os fcnncnos dc convivcncia
Iunana quc sc dcscnrolan fora do Esiado.
10
t. Conoe11o de s1odo
Houvc no scculo XIX un ullicisia do lilcralisno Dasiiai
quc sc diss con a nais suiil ironia a agar o rcnio dc cinqucnia nil
francos a qucn lIc roorcionassc una dcfiniao saiisfaioria dc
Esiado.
Coniinuava clc aqucla aiiiudc cssinisia c anarga dc Hcgcl,
quando o filosofo naino do idcalisno alcnao confcssou quc cnirc a
naiurcza c scus nisicrios c a socicdadc Iunana c scus rollcnas, nao
Iavia quc Icsiiar quanio ao conIccincnio nais facil da naiurcza.
O ncsno cssinisno crassa nas alavras dc Kclscn, quando
advcric quc as coiosas acccs cnrcsiadas crcssao Esiado
cnlaraan a rccisao do icrno, cosio a convcricr-sc nun juzo dc
valor.
11
O Esiado cono ordcn oliica da Socicdadc c conIccido dcsdc a
aniiguidadc aos nossos dias. Todavia ncn scnrc icvc cssa
dcnoninaao, ncn ianouco cncolriu a ncsna rcalidadc.
A os dos grcgos ou a cutus c a csuIcu dos ronanos cran
vozcs quc iraduzian a idcia dc Esiado, rincialncnic clo asccio dc
crsonificaao do vnculo conuniiario, dc adcrcncia incdiaia ordcn
oliica c dc cidadania.
No Incrio Fonano, duranic o aogcu da cansao, c nais iardc
cnirc os gcrnanicos invasorcs, os vocalulos Incun c Hcgnun, cniao
dc uso corrcnic, assaran a crinir a idcia dc Esiado, noncadancnic
cono organizaao dc donnio c odcr.
Da sc cIcga Idadc Mcdia, quc, cnrcgando o icrno Lucndc
(Pascs"} iraz na idcia dc Esiado solrciudo a rcninisccncia do
icrriiorio.
12
O cnrcgo nodcrno do nonc Esiado rcnonia a Maquiavcl,
quando csic inaugurou O Pncc con a frasc cclclrc. Todos os
Esiados, iodos os donnios quc icn iido ou icn incrio solrc os
Ioncns sao Esiados, c sao rcullicas ou rinciados".
13
Acsar do uso quc fcz Dodin, dcois, do icrno Fcullica na
ncsna accao, o quc ficou con a olra do cscriior florcniino foi a
alavra Esiado, univcrsalncnic consagrada cla icrninologia dos
icnos nodcrnos c da idadc conicnoranca.
Ha cnsadorcs quc inicnian caracicrizar o Esiado scgundo
osiao rcdoninanicncnic filosofica; ouiros rcalan o lado jurdico c,
or uliino, nao falian aquclcs quc lcvan nais cn conia a fornulaao
sociologica dc scu concciio.
b.l Accuo oscu
Aos rinciros cricncc Hcgcl, quc dcfiniu o Esiado cono a
rcalidadc da idcia noral", a sulsiancia ciica conscicnic dc si ncsna",
a nanifcsiaao visvcl da divindadc", colocando-o na roiaao dc scu
rincio dialciico da Idcia cono a snicsc do csriio oljciivo, o valor
social nais alio, quc concilia a coniradiao Fanlia c Socicdadc, cono
insiiiuiao acina da qual solrcaira iao-soncnic o alsoluio, cn
cicriorizacs dialciicas, quc alrangcn a aric, a rcligiao c a filosofia.
b.2 Accuo udcu
En Kani colIc-sc accrca do Esiado concciio dcvcras lacunoso,
infcrior dcfiniao classica quc nos dcu do Dirciio. Con scu fornalisno
invariavcl, viu Kani no Esiado acnas o angulo jurdico, ao concclc-lo
cono a rcuniao dc una nuliidao dc Ioncns vivcndo sol as lcis do
Dirciio".
14
Scn cnlargo dc suas razcs laniisias, nao ouou Dcl VcccIio a
dcfiniao dc Kani, quc clc rcuia incaia. Diz quc sc odcria alicar
ianio a un nunicio cono a una rovncia c aic ncsno a una
cniicnciaria!
Todavia nao soulc cssc jurisia-filosofo ir nuiio alcn da csirciicza
jurdica do laniisno fornalisia, ao concciiuar o Esiado. Tanio assin
quc sua dcfiniao dc Esiado cono o sujciio da ordcn jurdica na qual
sc rcaliza a conunidadc dc vida dc un ovo" ou a crcssao
oicsiaiiva da Socicdadc", osio quc rcssalic, cono clc afirna, a
disiinao cnirc Socicdadc c Esiado, dcsrcza coniudo clcncnios
concrcios da rcalidadc csiaial, arics consiiiuiivas do Esiado, quc so
vao aarcccr con ioda a inicircza c rccisao naquclc concciio
sociologico dc Duguii, quc o ncsno Dcl VcccIio ja anics rcroduzira c
dc quc nos ocuarcnos nais adianic.
A dcfiniao dc Dcl VcccIio, do onio dc visia cclusivancnic
jurdico, saiisfaz, rincialncnic quando clc, scarando o Esiado da
Socicdadc, noia, con ioda a lucidcz quc o Esiado c o lao jurdico ou
oliico ao asso quc a Socicdadc c una luralidadc dc laos.
1S
Valc a cna dc rcfcrir sua noao dc quc a Socicdadc c o gcncro, o
Esiado, a csccic; dc quc a organizaao csiaial rcrcscnia una forna
dc Socicdadc acnas, cn concorrcncia c conirasic con ouiras, nais
vasias, cono as rcligics c as nacionalidadcs, cujos laos, cnlora dc
naior cicnsao c alrangcndo or vczcs cfciivos Iunanos nais
nuncrosos, carcccn iodavia dc cnvcrgadura c da solidcz do lao
oliico, dc surcna influcncia solrc os dcnais.
Dc igual icor jurdico c ianlcn o concciio dc Esiado dc Durdcau,
quc assinala solrciudo o asccio insiiiucional do odcr. Diz cssc auior
quc o Esiado sc forna quando o odcr asscnia nuna insiiiuiao c nao
nun Ioncn. CIcga-sc a cssc rcsuliado ncdianic una ocraao
jurdica quc cu cIano a insiiiucionalizaao do Podcr".
16
Jcan-Yvcs
Calvcz, insirado cn Durdcau c aos concniar-lIc a conccao dc
Esiado, conclui. O Esiado c a gcncralizaao da sujciao do odcr ao
dirciio. or una ccria dcscrsonalizaao". Dcscnvolvcndo as idcias dc
Durdcau, inicnia cniao dcnonsirar quc o Esiado so cisiira ondc for
concclido cono un odcr indccndcnic da cssoa dos govcrnanics.
1?
b.J Accuo socogcu
Con Oswaldo Scnglcr, OcnIcincr, Duguii c ouiros o concciio
dc Esiado iona coloraao narcadancnic sociologica.
Ao asso quc Scnglcr surrccndc no Esiado a Hisioria cn
rcouso c na Hisioria o Esiado cn narcIa, OcnIcincr considcra
crrncas iodas as dcfinics aic cniao conIccidas dc Esiado, dcsdc
Cccro a Jcllincl.
O alalizado cnsador confcssa quc o cssinisno sociologico
donina os csriios. O concciio dc Esiado quc clalora csia vazado nas
influcncias narisias dc scu cnsancnio.
O Esiado, cla origcn c cla csscncia, nao assa daqucla
insiiiuiao social, quc un gruo viiorioso ins a un gruo vcncido,
con o unico fin dc organizar o donnio do rinciro solrc o scgundo c
rcsguardar-sc conira rclclics inicsiinas c agrcsscs csirangciras".
1S
O Esiado consiiiucional nodcrno nao sc dcsvinculou na icoria dc
OcnIcincr dc sua ndolc dc organizaao da violcncia c do jugo
cconnico a quc una classc sulncic ouira. Cclclrc c a assagcn cn
quc clc susicnia quc, cla forna, cssc Esiado c coaao c clo conicudo
cloraao cconnica.
19
A osiao sociologica dc Duguii con rcsciio ao Esiado nao varia
considcravclncnic da dc OcnIcincr.
Considcra o Esiado colciividadc quc sc caracicriza acnas or
assinalada c duradoura difcrcnciaao cnirc forics c fracos, ondc os
forics nonoolizan a fora, dc nodo conccnirado c organizado.
20
Dcfinc o Esiado, cn scniido gcral, cono ioda socicdadc Iunana
na qual Ia difcrcnciaao cnirc govcrnanics c govcrnados, c cn scniido
rcsiriio cono gruo Iunano fiado cn dcicrninado icrriiorio, ondc os
nais forics incn aos nais fracos sua voniadc".
21
Ouiro jurisia-sociologo do iono dc von JcIring dcsiaca ianlcn
no Esiado o asccio cocrciiivo. Con cfciio, diz cssc auior quc o Esiado
c sinlcsncnic a organizaao social do odcr dc cocrao" ou a
organizaao da coaao social" ou a socicdadc cono iiiular dc un odcr
cocrciiivo rcgulado c discilinado", scndo o Dirciio or sua vcz a
discilina da coaao".
22
Do ncsno cunIo sociologico, o concciio narisia dc Esiado.
Mar c Engcls clican o Esiado cono fcnncno Iisiorico assagciro,
oriundo da aariao da luia dc classcs na Socicdadc, dcsdc quc, da
roricdadc colciiva sc assou aroriaao individual dos ncios dc
roduao. Insiiiuiao orianio quc ncn scnrc cisiiu c quc ncn
scnrc cisiira. Fadado a dcsaarcccr, o odcr oliico, cono Mar o
dcfiniu, c o odcr organizado dc una classc ara orcssao dc ouira".
23
Da ncsna forna, assinala Engcls quc a rcscnic Socicdadc,
cnquanio Socicdadc dc classcs, nao odc discnsar o Esiado, isio c,
una organizaao da rcscciiva classc cloradora ara nanuicnao dc
suas condics cicrnas dc roduao, a salcr, ara a orcssao das
classcs cloradas."
24
O concciio dc Esiado rcousa, or conscguinic, na organizaao
ou insiiiucionalizaao da violcncia, scgundo as analiscs nais rofundas
da sociologia oliica. Essc concciio, ja caninado cn ianios cicniisias
sociais, rcaarccc or igual nun sociologo da cnvcrgadura dc Ma
Wclcr.
So un insiruncnio conscnic dcfinir sociologicancnic o Esiado
nodcrno, lcn cono ioda associaao oliica. a fora diz aquclc
cnsador c nao o scu conicudo.
2S
Todas as fornacs oliicas sao
fornacs dc fora, rosscguc o insignc sociologo, dc ial nancira quc sc
cisiisscn soncnic agrcgacs sociais scn ncios cocrciiivos, ja nao
Iavcria lugar ara o concciio do Esiado.
26
Todo Esiado sc fundancnia na fora", dissc Troisly cn Drcsi-
Liiowsl, c Ma Wclcr, ciiando-o dc forna liicral, lIc da inicira razao,
cnlora acIc quc a violcncia nao c o insiruncnio nornal c unico do
Esiado", nas aquclc quc lIc c csccfico".
2?
No assado, sin, fora a
violcncia, dcsdc a Iorda, un ncio inicirancnic nornal cnirc os nais
disiinios gruos.
2S
O Esiado nodcrno racionalizou, orcn, o cnrcgo da violcncia,
ao ncsno asso quc o fcz lcgiino. Dc nodo quc, valcndo-sc dc iais
rcflccs, cIcga Ma Wclcr, cnfin, ao scu cclclrc concciio dc Esiado.
aqucla conunidadc Iunana quc, dcniro dc un dcicrninado icrriiorio,
rcivindica ara si, dc nancira lcn succdida, o nonoolio da violcncia
fsica lcgiina.
29
Algo caracicriza assin o rcscnic, or cssc asccio, scgundo clc.
os gruos c os indivduos so icrao dirciio ao cnrcgo naicrial da fora
con o asscniincnio do Esiado. Dc soric quc csic sc convcric na unica
fonic do dirciio" violcncia, confornc crcsscs iciuais do alalizado
sociologo.
30
O concciio dc una ordcn jurdica lcgiina racionalizou, or sua
vcz, as rcgras conccrncnics alicaao da fora, nonoolizada clo
Esiado. En suna, rcconIccc Ma Wclcr o Esiado cono a dcrradcira
fonic dc ioda a lcgiiinidadc, iocanic uiilizaao da fora fsica ou
naicrial.
31
?. 1emen1os oons111u11vos do s1odo
Dc iodos os concciios ja rcfcridos, o dc Duguii c o quc nclIor
rcvcla os clcncnios consiiiuiivos quc a icoria oliica ordinariancnic
rcconIccc no Esiado.
Sao csscs clcncnios dc ordcn fornal c dc ordcn naicrial.
Dc ordcn fornal, Ia o odc otco na Socicdadc, quc, scgundo
Duguii, surgc do donnio dos nais forics solrc os nais fracos.
E dc ordcn naicrial, o ccncnto Iununo, quc sc qualifica cn
graus disiinios, cono oulaao, ovo c naao, isio c, cn icrnos
dcnograficos, jurdicos c culiurais, lcn cono o clcncnio tcto,
conrccndidos csics, confornc vinos, naqucla aric da dcfiniao cn
quc Duguii ccndc sua arcciaao sociologica do Esiado cono gruo
Iunano fiado nun dcicrninado icrriiorio".
Nossa unica oljcao ao concciio dc Esiado dc Duguii rcndc-sc a
un ossvcl juzo dc valor coniido na afirnaiiva daquclc jurisia,
scgundo a qual o odcr inlica scnrc a doninaao dos nais fracos
clos nais forics.
Adniiir cssa doninaao or incrcnic a iodo ordcnancnio csiaial,
isio c, or faio sociologico inconirasiavcl, cquivalcria dcccrio a ccluir a
ossililidadc dc un Esiado cvcniualncnic acina das classcs sociais c
doiado dc caracicrsiicas ncuirais quc udcsscn cn dcicrninadas
circunsiancias convcric-lo no juiz ou discilinador corrcio c insusciio
dc arroganics inicrcsscs rivais.
A rcscna or conscguinic dcssa conoiaao suljciivisia (a
ccnu do auior dc quc o Esiado crinc a doninaao dos nais forics
solrc os nais fracos} olriga-nos a rcjciiar o concciio dc Duguii.
Cosiaranos ois dc sulsiiiu-lo or un ouiro, quc sc nos afigura iao
conlcio quanio aquclc cn cnuncrar ianlcn os clcncnios
consiiiuiivos do Esiado. Fornulou-o Jcllincl quando dissc quc o
Esiado c a cororaao dc un ovo, asscniada nun dcicrninado
icrriiorio c doiada dc un odcr originario dc nando".
32
Concciio csic
irrcrccnsvcl, digno scn duvida dc fazcr jus ao rcnio sugcrido or
Dasiiai.
1. Talcoii Parsons, Enccoucdu o Socu Sccnccs, i. 13-14, . 225.
2. Ccorgio Dcl VcccIio, PIosoIc du Dot, . 346.
3. Ccorgio Dcl VcccIio, ol. cii., . 351.
4. Cusiav Scidlcr, Gundzucgc dcs Agcncncn StuutsccItcs, . 32.
5. Norlcrio Dollio, Socici", in. Dzonuo d Fosou, . 611-613.
6. Lus SancIcz Agcsia, Pncos dc Tcou Potcu, . 120.
7. C. Jcllincl, Agcncnc StuutscIc, 3 cd., . 86-88.
8. Hcgcl, Gundncn dc PIosoIc dcs HccIts.
9. Norlcrio Dollio, ol. cii., . 611.
10. Oiio HcinricI Callcniz, v. d. CcscllscIafi und CcscllscIafislcIrc", in. Stuut und
PotI, . 108-109.
11. Hans Kclscn, Tcou Gcncu dc Estudo, . 3-4.
12. CucniIcr KuccIcnIoff, & EricI KuccIcnIoff, Agcncnc StuutscIc, 2 cd., . 15.
13. Niccolo MacIiavclli, I Pncc, 13 cd., . 37.
14. Kani, MctuIsI dc Sttcn, . 135.
15. Ccorgio Dcl VcccIio, ol. cii., . 351-352.
16. Ccorgcs Durdcau, Tutc dc Sccncc Potquc, i. II, . 128.
17. Jcan-Yvcs Calvcz, Intoducton u u Vc Potquc, . 67.
18. Franz OcnIcincr, Dc Stuut, 4 cd., . 5.
19. Idcn, ilidcn, . 119.
20. Duguii, L`Etut, I, . 615-619.
21. Duguii, Munuc dc Dot Consttutonnc, 4 cd., . 14-15.
22. F. von JcIring, Dc ZuccI n HccIt, 4 cd., I, . 239-401.
23. Mar, Das KonnunisiiscIcs Manifcsi", in. Dc FIucIscItcn. . 548.
24. Engcls, Dc EntucIung dcs Sozusnus uon dc Utoc zu VsscnscIut, . 41.
25. Ma Wclcr, WiriscIafi und CcscllscIafi", vicric, ncu Icrausgcgclcnc Auflagc,
lcsorgci von JoIanncs Winclclnan, I, Hallland, . 29 c 2. Hallland, . 829.
26. Ma Wclcr, ol. cii. II, . 520 c 830.
27. Ma Wclcr, ilidcn, . 829 c 830.
28. Idcn, ilidcn, . 830.
29. Idcn, ilidcn, . 519 c 830.
30. Idcn, ilidcn, . 830.
31. Idcn, ilidcn, . 519.
32. C. Jcllincl, Acgcncnc StuutscIc, 3 cd., . 180, 181, 183.

4
POPULAAO POVO
l. Conccto dc ouuuo 2. Dcsuo do untusnu nutIusuno uo
Estudo nodcno J. A cxosuo dcnogucu uncuu o utuo du
Iunundudc 4. O csudco dos suIdcscnuoudos 5. O
cssnsno dus cstutstcus b. A osuo ucgudu dos uscs
dcscnuoudos ?. Conccto otco dc ouo S. Conccto udco
9. Conccto socogco.
J. Conoe11o de popu1oo
Todas as cssoas rcscnics no icrriiorio do Esiado, nun
dcicrninado noncnio, inclusivc csirangciros c aairidas, fazcn aric
da oulaao. or conscguinic a oulaao sol cssc asccio un dado
csscncialncnic quaniiiaiivo, quc indccndc dc qualqucr lao jurdico dc
sujciao ao odcr csiaial. Nao sc confundc con a noao dc ovo,
orquanio ncsia, fundancnial c o vnculo do indivduo ao Esiado
airavcs da nacionalidadc ou cidadania. A oulaao c concciio
urancnic dcnografico c csiaisiico. Scu csiudo cicnifico icn sido fciio
cla dcnografia, una das discilinas auiliarcs da Cicncia Poliica c
quc sc ocua ianio dos asccios quaniiiaiivos cono qualiiaiivos do
clcncnio oulacional.
Do onio dc visia cconnico, a oulaao ianio odc significar
faior dc ujana, odcrio c cngrandccincnio cono ianlcn causa dc
dclilidadc ara o ordcnancnio csiaial. O asccio cconnico c solidario
con o asccio oliico, dc nodo quc o naior ou ncnor cocficicnic
oulacional, a naior ou ncnor cicnsao dos ndiccs dc crcscincnio
dcnografico Iao igualncnic dc valcr cono dado variavcl dc grandcza ou
niscria do Esiado.
Calcria aqui rcflccs accrca da inoriancia oliica c cconnica
quc assunc, or ccnlo, a oulaao dc un Esiado cono a CIina, dc
un lilIao dc Ialiianics. Sc ondcrarnos quc a quaniidadc dc
Ialiianics rcfcrida a un so Esiado rcrcscnia oicncialncnic
considcravcl fora dc rcscrva, ial nao cclui iodavia o lado dc fragilidadc
inlciio cn quadros dcnograficos iranslordanics. Naiuralncnic, o
significado oliico da oulaao vai dccndcr do corrclaio significado
cconnico da ncsna oulaao no Esiado. Prollcna idcniico ofcrccc a
ndia.
Os Esiados do nundo aniigo nao osicniavan as dificuldadcs do
Esiado nodcrno. Eran Esiados quc sc consiiiuan nas raias da
conunidadc, dcniro dc una cidadc, a os, Esiado-cidadc.
Enirc os cnsadorcs oliicos da Crccia, Iouvc qucn rcicndcssc
dcicrninar o quuntun nnino dcsdc o qual cisiiria o Esiado, fiando-o
arliirariancnic cn vinic, irinia ou quarcnia nil Ialiianics. Mas a
fiaao do nnino oulacional ara o rcconIccincnio da ordcn
csiaial c Iojc na Cicncia Poliica inicirancnic dcsiiiudo dc
inoriancia.
2. Deso]1o do ]on1osmo mo11us1ono oo s1odo moderno
O rollcna oliico-cconnico nais curioso quc o incrcncnio
oulacional lcvania conicnorancancnic coniinua scndo, a dcsciio
dc iudo, aquclc quc a icoria naliIusiana s dc nanifcsio Ia ccrca dc
duzcnios anos.
Dizia MaliIus quc a oulaao crcscia cn roorao gconcirica,
ao asso quc os gcncros alincnicios auncniavan scgundo rcgra
ariinciica, dc nodo quc na linIa do icno, a consianic, a icndcncia
crnancnic vinIa a scr a dc alargar a lrccIa cnirc a caacidadc dc
nanicr as oulacs c a iaa dc crcscincnio dcssas ncsnas
oulacs.
Quando cssc fosso sc alarga dcnasiado, surgcn cniao, scgundo
MaliIus, as gucrras, as rcvolucs, as cidcnias, as foncs
dcvasiadoras, ara rcsiaurarcn, con a violcncia do sacrifcio inosio, o
cquillrio ronido. Dcsaarcccn os cccdcnics oulacionais. As
gucrras, consoanic a icsc naliIusiana, acarrciando cono sc vc a
dcsiruiao criodica dos cfciivos oulacionais cccdcnics, ara os
quais nao cIcga o ao da sulsisicncia, consiiiucn faialidadc social.
Arcscniou MaliIus sua icsc, dc fins do scculo XVIII ara o
conco do scculo XIX. Sc acciianos o rincio naliIusiano do
crcscincnio das oulacs, csianos acciiando as cnfcrnidadcs sociais
cono oriundas dc un dcicrninisno social, das lcis da naiurcza, conira
as quais nada odc o Ioncn cn socicdadc.
MaliIus lanou sua icoria con iodo o aaraio c osicniaao dc
icsc cicnifica, vcrdica, conrovada, iniocavcl. Mas vicran os criicos
das concccs naliIusianas, c cnirc os quc invcsiiran con nais
ncio conira csia douirina inlacavcl das oulacs solrcssacn
rccisancnic os corifcus das corrcnics socialisias. Profcssaran
Iosiilidadc alcria c alsoluia a MaliIus, inicniando dcnonsirar-lIc a
falsidadc da icsc.
En quc sc aoia fundancnialncnic a criica aniinaliIusiana?
Nun oiinisno quc nao vacila accrca das ossililidadcs da iccnica c da
cicncia, no scu dcscnvolvincnio, no scu coninuo rogrcsso, dc criarcn
ara o Ioncn as nais ricas c ronissoras crscciivas dc lilcriaao
cconnica. En conscqucncia, dizcn os socialisias, a rcsosia da
cicncia c clara c oiinisia. a cicncia, or ncio da iccnica adianiada c
racional, iccnica aliancnic arinorada, odc roduzir, con caacidadc
iliniiada, quasc infiniia, os lcns ncccssarios cisicncia Iunana.
Dasia quc sc aicnic na lilcriaao dc foras odcrosssinas dccorrcnics,
or ccnlo, da dcsinicgraao do aiono. A cra nuclcar, quc ja sc csia
ofcrcccndo or rcalidadc, na anicnanIa dc suas nclIorcs roncssas,
daria rcsosia irrciorquvcl aos quc vccn colcrias dc cinza as idadcs
vindouras da Iunanidadc.
Tcnos condics dc vcnccr a fonc. Tcnos ncios dc iornar
vcrdadcirancnic ridculo c dcsiiiudo dc ioda a lasc cicnifica o
sonlrio rognosiico naliIusiano. Mas surgc o rollcna caiial, quc a
rcflcao ja anicviu. c quc nao lasia Iavcr cicncia dcscnvolvida ou
iccnica dc roduao ccccionalncnic avanada. O rollcna
naliIusiano rcaarcccra, orquanio nao calc acnas cicncia disor
dc rccursos c ncios oicnciais con quc dclclar ou olviar vcnIa a
consunar-sc airavcs dos icnos a rofccia naliIusiana.
O grandc cnigna consisic cn criar na socicdadc as fornas
oliicas c sociais dc alicaao da cicncia c da iccnica. En rincio, as
socicdadcs nao icn o quc icncr das conscqucncias da rogrcssao
gconcirica, con quc o icrror dcnografico dc MaliIus as ancaa. Sc
nao Iouvcr orcn dcniro da socicdadc Iunana una uiilizaao da
iccnica c da cicncia, cn ordcn a nodificar, clo naino incrcncnio
roduiivo, os dados coniidos na roosiao do asior roicsianic,
naiuralncnic MaliIus dcsoniara scnrc sonlrio. Con cfciio, o quc
vcnos ainda cn nossos dias, a cada asso, c a rcscna do faniasna
da fonc nos ascs suldcscnvolvidos, cono a ndia, c os scus 536
nilIcs dc Ialiianics, dos quais 30 a 40 nilIcs sao arias quc
norrcn nngua cn lcna idadc dos rogrcssos nuclcarcs.
S. A ep1oso demogr]1oo omeoo o ]u1uro do umon1dode
A dincnsao naliIusiana do rollcna das oulacs consiiiura
sinlcsncnic una rcflcao cssinisia solrc a cscasscz dc gcncros
alincnicios, c solrc a fonc, con suas inlicacs oliicas c sociais.
O icna oulacional volvcu orcn a rcocuar os cicniisias
sociais dc nossa coca nuna crscciiva quc c agora incnsancnic
nais anla. nao sc iraia unicancnic dc salcr sc Iavcra gcncros
lasianics ara alincniar a Iunanidadc, nas dc conIcccr ou rcvcr a
naiurcza ou ncdia do adrao dc vida quc aguardara a socicdadc
Iunana, norncnic os ovos suldcscnvolvidos, cn facc da closao
oulacional na idadc da indusirializaao.
Esianos dianic do naior fcnncno dcnografico da Iisioria
univcrsal".
1
Dcicrninar a qualidadc da vida Iunana ara conicr sua
cvcniual dcicrioraao, cis o inicrcssc quc a invcsiigaao cicnifica do
crcscincnio vcriiginoso das oulacs dcvc roduzir cn rinciro lugar
no anino dc quanios sc cncnIan cn solucionar a qucsiao
dcnografica.
A Cicncia Poliica nao odc or conscguinic ficar indifcrcnic, dc
lraos cruzados, a cssc rollcna quc alala o scculo XX c c ncrcccdor
dc largo dcscnvolvincnio.
Esianos cn rcscna dc un crcscincnio scn aradciro,
norncnic nos ascs suldcscnvolvidos. O rofcssor Eyncrn, da
Univcrsidadc dc Dcrlin, disiinguiu quairo fascs no quadro dcssa
inrcssionanic crisc.
2
A rincira fasc c aqucla cn quc as iaas dc naialidadc c
norialidadc sc cquiaran, a salcr, nasccn c norrcn cn ncdia 35 ou
40 cssoas or 1.000 Ialiianics anualncnic.
A scgunda fasc ocorrc quando sc da a qucda da iaa dc
norialidadc quc dcscc ara ccrca dc 20, cn viriudc dos rogrcssos
csciacularcs da ncdicina, ncdianic o cnrcgo dc aniilioiicos,
vacinas, sulfanilanidas, a adoao gcncralizada dc rcgras clcncniarcs dc
Iigicnc rcvcniiva, uso dc insciicidas cn larga cscala con sancancnio
conlcio dc arcas danics sujciias a grandcs nolcsiias cndcnicas c
ouiras ncdidas gcrais dc saudc ullica quc raiicancnic clininaran o
crigo das cidcnias dcvasiadoras. Ncssa scgunda fasc a iaa dc
nascincnio crnanccc alia c una vcz ronido o cquillrio anicrior
vcrifica-sc cn conscqucncia raido incrcncnio oulacional.
Na icrccira fasc, a iaa dc nascincnio cnira cn dcclnio,
confornc Eyncrn, nao or cfciio dc inoicncia liologica", nas
cclusivancnic cn dccorrcncia, scgundo clc, dc una liniiaao racional
do nuncro dc filIos no casancnio. Faz-sc cniao a oliica da
aicrnidadc rcsonsavcl" ou conscicnic, con a lanificaao da fanlia,
dc acordo con os rccursos dc quc discn os ais ara a sulsisicncia,
scn quclra do rcscciivo adrao dc vida, quc a fanlia nuncrosa
acarrciaria. Cono a iaa dc norialidadc coniinua iodavia a dininuir,
crnanccc ainda alio o cccdcnic dc naialidadc osio quc ja sc csicja
dc volia ao cquillrio.
A quaria fasc icsicnunIa a rcaroinaao das duas iaas. a da
naialidadc sc siiua, scgundo Eyncrn, ao nuncro dc 10/1000, un ouco
acina da dc norialidadc c a icndcncia dc crcscincnio sc nanifcsia
ligcirancnic aicnuada, a laio nvcl, rcsiaurando-sc or conscguinic
una siiuaao quc sc asscnclIa da rincira fasc c quc significara
dcccrio a iravcssia viioriosa da crisc.
Ncssa quaria fasc sc acIan os ascs dcscnvolvidos, ondc a
closao dcnografica ja foi osia dclaio dc conirolc; na icrccira fasc
nao ingrcssou ainda ncnIun as suldcscnvolvido. Dos ascs
oricniais, ondc o crcscincnio dcnografico sc nanifcsia con nais
violcncia, a unica cccao c o Jaao, ora ja na icrccira fasc. Na scgunda
fasc aqucla quc rcgisira o dcscquillrio nais agudo sc acIan os
ovos da sia, frica c da naior aric da Ancrica Laiina.
4. O pesode1o dos subdesenvo1v1dos
O drana dos ascs suldcscnvolvidos cn rcscna do rollcna
oulacional dccorrc do faio dc quc o auncnio da roduao cconnica
nao aconanIa o auncnio nuiio nais vcloz da oulaao, roduzindo
assin un fosso ondc sc dcscnIan iodas as cscranas dc una
ariida cfciiva ara o dcscnvolvincnio.
A iaa dc incrcncnio dcnografico alsorvc ioda a iaa dc
acrcscino da roduiividadc. As conscqucncias dolorosas sao o
rclaiancnio coninuo das condics dc vida dos ovos
suldcscnvolvidos, inoicnics ara saiisfazcr scqucr as ncccssidadcs
rinarias dc ao, roua c icio, do ncsno asso quc as dcnais
ncccssidadcs sccundarias do conforio roorcionado cla socicdadc
iccnologica fican ara clcs cono una quincra ou cscrana cada vcz
nais rcnoia.
Os ccononisias lrasilciros Folcrio Canos c Clycon dc Paiva
icn dcnonsirado viva rcocuaao con cssc rollcna, colocando-o na
auia dos nais urgcnics. Fcfcrcn-sc insisicnicncnic cIanada infra-
csiruiura oncrosa" quc faria fuiil iodo csforo dc clcvar os nvcis dc
conforio c lcn-csiar da oulaao viva", caso crnanca o dcsnvcl
cnirc o auncnio naior da oulaao c o auncnio ncnor da roduao.
Essa infra-csiruiura quc csa solrc o crario rcclana rccursos ara
consiruao dc nais cscolas rinarias, sccundarias c sucriorcs,
scrvios ullicos dc alasiccincnio d'agua, clciricidadc, csgoios c
iransorics, lcn cono roduao suficicnic dc gcncros alincnicios
lasicos.
Todo o csforo quc o odcr ullico fizcssc naquclcs donnios
nunca scria lasianic a roduzir una soluao, orquanio os rccursos
liniiados acalarian raidancnic alsorvidos, rcsiando scnrc vasios
cccdcnics Iunanos a incirar o aicndincnio daquclas ncccssidadcs
nninas dc Ialiiaao, cducaao c saudc, cccdcnics criados cla iaa
naior dc naialidadc alundanic. Conclusao oliica. as cIanas do odio
social crciia-rian con nais fora c nais accsa ficaria a luia dc classcs
conduzida ao aroisno c a cvcniual iragcdia idcologica.
Quanios conicsian a ordcn caiialisia nos ascs
suldcscnvolvidos cscran coniar con un aliado oicncial. as fuiuras
nassas faninias c inacicnics, cujo dcsconicniancnio scria o
conlusivcl da fogucira rcvolucionaria. Daqui o silcncio con quc
nuiios colrcn o asccio dcsoliiizado" da qucsiao dcnografica, ou
scja, cviian sua ncnsuraao clo crcscincnio quaniiiaiivo, cn icrnos
cconnicos uros, sulirados a ioda infcrcncia ou inlicaao oliico-
idcologica, icndo cn visia nao qucn sc aodcrara do odcr, nas qucn
ananIa, dclaio dc nao inoria quc rcginc oliico, sc acIara cn
condics dc corrigir ou iolIcr os caiasiroficos cfciios da lonla
oulacional".
S. O pess1m1smo dos es1o11s11oos
A linguagcn csiaisiica cnira na naicria falando con a fricza dos
nuncros alavras dc cssinisno. Dados divulgados cla Organizaao
das Nacs Unidas nosiran quc o incrcncnio naior ocorrc nos ascs
suldcscnvolvidos . En 1970 ara 3,5 lilIcs dc Ialiianics, Iavia na
faia suldcscnvolvida 2,5 lilIcs, nais da nciadc do gcncro Iunano.
No ano 2.000, o quadro nao sc arcscniara nodificado, nas ao
conirario nuiio nais sonlrio. a 6,6 lilIcs dc scrcs Iunanos solrc a
Tcrra corrcsondcrao 5,4 lilIcs dc suldcscnvolvidos, nais dc 80 or
ccnio dc ioda a Iunanidadc!
Nuna confcrcncia rofcrida cn 1969 na Univcrsidadc Caiolica dc
Noirc Danc, cn SouiI Dcnd, no Esiado dc Indiana, Folcrio Mac
Nanara, Prcsidcnic do Danco Mundial c oliico noric-ancricano dc
rcnonc cn qucsics csiraicgicas fcz rognosiicos aicrradorcs accrca do
incrcncnio dcnografico, rcvclando os scguinics faios quc o fuiuro
confirnara diz clc sc a Iunanidadc nao adoiar conscicnicncnic
urna nova oliica oulacional. a} a oulaao do nundo dolrara no
curio csao dc 35 anos; l} una criana nascida cn nossos dias vivcra
aos 70 anos, curio razo dc una gcraao, nun lancia Ialiiado or 15
lilIcs dc scrcs Iunanos; c} scus ncios vivcrao cnirc 60 lilIcs dc
scrcs Iunanos; d} un quadro danicsco, ior ialvcz quc o infcrno do
ocia, aguardara a Iunanidadc nos roinos 6 scculos c ncio. un scr
Iunano ara cada olcgada quadrada dc icrra!
O Estudo dc S. Puuo, quc concniou cn sua cdiao dc 4 dc naio
dc 1969 a oraao dc Mac Nanara c dc ondc ciranos os dados acina
rcroduzidos ianlcn sc rcfcriu a un docuncnio da ONU no qual sc
lia. Sc foran ncccssarios 200.000 anos ara aiingir 2,5 lilIcs dc
scrcs Iunanos solrc a Tcrra, cis quc vao scr suficicnics irinia anos
ara acrcsccniar nais dois lilIcs".
t. A pos1o pr1v11eg1odo dos po1ses desenvo1v1dos
A siiuaao dos ascs dcscnvolvidos c rivilcgiada, con iodas as
rcviscs indicando un vcriiginoso auncnio do adrao dc vida nas
roinas dccadas. O rcsuliado scra orcn o arofundancnio do
alisno quc os scara ja das nacs suldcscnvolvidas. Ocorrc con clcs
rccisancnic o conirario. o auncnio da oulaao c infcrior ao
auncnio da roduao cconnica.
Cria-sc assin una socicdadc dc alundancia, cada vcz nais
oulcnia, scrvida dc inrcssionanic rogrcsso iccnologico quc clcva
raidancnic os nvcis dc lcn-csiar gcral das oulacs aforiunadas.
Ncssas socicdadcs, scgundo Hauriou, ao invcs da cnuria dc
cssoal qualificado, olscrvada nos ascs suldcscnvolvidos, sao
nuncrosos c dc ccclcnic nvcl os quadros oliicos, iccnicos,
adninisiraiivos c cicnificos. Os ovos dcscnvolvidos discn nao so dc
larga ccricncia cono dc un Inou-Iou sucrior no donnio
iccnologico. Invcsiindo naciancnic na csquisa cicnifica, rasgan
Iorizonics novos dc roscridadc naicrial c rcaran una civilizaao
dc conforio quc a clcvadssina rcnda c cutu lIcs roorcionara.
Do onio dc visia oliico, rcvc-sc ncssc quadro dc oiinisno un
dcclnio naior da luia dc classcs, una aconodaao coocraiiva nais
csirciia da classc olrcira con a classc aironal, una crscciiva dc az
social favoravcl dcfiniiiva consolidaao dos rincios dcnocraiicos c
cnfin una dcsoliiizaao crcsccnic da qucsiao idcologica, quc ardcra
con ncnos inicnsidadc do quc nas arcas do suldcscnvolvincnio,
cosias ao airaso quc a closao oulacional odcra iornar
irrcncdiavcl.
Mas a cocisicncia con o suldcscnvolvincnio nao dcscnIa
iodavia una aisagcn iao risonIa ara os dcscnvolvidos. O clina dc
arccnsao ja donina Iojc o scniincnio das cliics ocidcniais,
conscicnics da icncsiadc quc o fuiuro vai aarclIando. Siiiados cla
niscria da crifcria, salcn os ovos dcscnvolvidos quc ali sc forjan
arnas rcvolucionarias a scrvio dc sisicnas auiocraiicos quc rcvogan o
rcginc dcnocraiico das lilcrdadcs Iunanas, olsiruindo-lIc o ccrccio
c confiando o odcr ao ariido unico da idcologia ioialiiaria, cuja
nissao ncssianica consisiira nuna inflcvcl oliica dc Iolocausios
sociais, cn nonc dc una cvcniual c inccria clininaao do
suldcscnvolvincnio.
?. Conoe11o po1111oo de povo
O concciio dc ovo odc scr csialclccido do onio dc visia
oliico, jurdico c sociologico.
A aniiguidadc ja o conIcccra, dando-nos disso icsicnunIo a olra
dc Cccro. Con cfciio, scgundo o cscriior ronano, ovo c a rcuniao da
nuliidao associada clo conscnso do dirciio c cla conunIao da
uiilidadc" c nao sinlcsncnic iodo conjunio dc Ioncns congrcgados dc
qualqucr nancira.
3
A nodcrnidadc do concciio c orcn afirnada or alguns auiorcs,
quc vao luscar-lIc a nasccnic nas idcias da Fcvoluao franccsa. Fora
dcsconIccido Idadc Mcdia, cuja icoria do Esiado ariia do icrriiorio,
da organizaao fcudal, ondc o odcr sc asscniava cn rclacs dc
roricdadc. A nova icoria do Esiado quc conca con a inlaniaao da
socicdadc lilcral-lurgucsa, na scgunda nciadc do scculo XVIII, aric
do ovo. No alsoluiisno o ovo fora oIcto, con a dcnocracia clc sc
iransforna cn sucto.
4
Tcvc incio cssc rincio con o Esiado lilcral, consiiiucional c
rcrcscniaiivo. A Iisioria quc vai do sufragio rcsiriio ao sufragio
univcrsal c a roria Iisioria da inlaniaao do rincio dcnocraiico c
da fornaao oliica do concciio dc ovo. Enlora rcsiriio, o sufragio
inaugura a ariiciaao dos govcrnados, sua rcscna oficial no odcr
ncdianic o sisicna rcrcscniaiivo, clcgcndo rcrcscnianics quc
inicrvirao na claloraao das lcis c quc crinirao cla rincira vcz na
socicdadc nodcrna una voniadc oliica nova c disiinia da voniadc dos
rcis alsoluios.
Povo c cniao o quadro Iunano sufraganic, quc sc oliiizou (qucr
dizcr, quc assuniu caacidadc dccisoria}, ou scja, o coro clciioral. O
concciio dc ovo iraduz or conscguinic una fornaao Iisiorica
rcccnic, scndo csiranIo ao dirciio ullico das rcalczas alsoluias, quc
conIccian sudiios c dinasiias, nas nao conIccian ovos c nacs.
Essc concciio oliico dc ovo rcndc-sc cvidcnicncnic a una
conccao idcologica. a das lurgucsias ocidcniais quc inlaniaran o
sisicna rcrcscniaiivo c inuscran a ariiciaao dos govcrnados,
dcscncadcando o roccsso quc convcricria csics dc oIcto cn sucto da
ordcn oliica.
Scn a conrccnsao dcssc confinancnio do concciio s suas
razcs Iisioricas, odcria arcccr alsurdo o concciio dc ovo do
rofcssor Afonso Arinos, ouo otco, orquanio, ionado fora da
qualificaao otcu, nao scrian ovo os ncnorcs, os analfalcios, os
quc or csic ou aquclc noiivo, dc ordcn ariicular ou dc ordcn gcral,
csiivcsscn ccludos do dirciio dc sufragio, ncn ianouco Iavcria ovo
nos ascs ioialiiarios, ondc a livrc ariiciaao dos govcrnados na
criaao da voniadc csiaial sc acIassc sufocada ou inicrdiiada. Con
cfciio, cscrcvcu con lrilIo c clcgancia o nosso Afonso Arinos. nossa
Consiiiuiao diz quc iodo odcr cnana do ovo c cn scu nonc scra
ccrcido. Vcjanos o quc isio qucr dizcr. En rinciro lugar, o quc c
ovo? Os consiiiucionalisias nao Icsiian. Povo, no scniido jurdico,
nao c o ncsno quc oulaao, no scniido dcnografico. Povo c aqucla
aric da oulaao caaz dc ariiciar, airavcs dc clcics, do roccsso
dcnocraiico, dcniro dc un sisicna variavcl dc liniiacs, quc dccndc
dc cada as c dc cada coca.
Visivclncnic, no nosso Pas c na coca aiual, ccrias liniiacs
inosias cla Consiiiuiao dc 1946 csiao olsolcias. Por ccnlo, no
caso dos sargcnios. Daqui a algun icno c ossvcl quc ouiras
liniiacs rcciscn dcsaarcccr, cono, or ccnlo, a dos analfalcios,
quc voian cn ascs cono a Iialia c ja voiaran no Drasil incrial".
S
Dc acordo con Aurclino Lcal ovo indica a nassa gcral dos
Ialiianics dc un as c a aric dcla a quc sc airilui caacidadc dc
concorrcr ara a invcsiidura do odcr ullico".
6
Afonso Arinos foi nuiio nais rcciso do quc Aurclino Lcal. Esic,
luscando crinir o ncsno concciio otco dc ovo, sonou duas
quaniidadcs Icicrogcncas. a oulaao c o quadro clciioral. Na
oulaao odcn figurar csirangciros quc nao fazcn aric do ovo c
iodavia cniran naqucla nassa gcral dos Ialiianics dc un as" a quc
sc rcoriou Aurclino Lcal. Con cfciio, a incorrcia fornulaao dc
Aurclino Lcal so icn valida a scgunda aric quc, dcsiacada da rincira,
cnccrra o concciio otco dc ovo na accao cn quc clc sc fornou
ara a socicdadc nodcrna, aic quc ionassc ulicriorncnic, cono ja
ocorrc cn nossos dias, sua crfciia c inoljciavcl caracicrizaao udcu,
a unica, a nosso vcr, colocada fora dc iodo anliio dc conirovcrsia c dc
alicaao univcrsal a qualqucr sulsiraio Iunano, nao inoria os laos
oliicos c idcologicos a quc csicja vinculado.
S. Conoe11o Jur1d1oo
So o dirciio odc clicar lcnancnic o concciio dc ovo. Sc Ia
un irao quc o caracicriza, cssc irao c solrciudo jurdico c ondc clc
csiivcr rcscnic, as oljccs nao rcvalcccrao.
Con cfciio, o ovo crinc o conjunio dc cssoas vinculadas dc
forna insiiiucional c csiavcl a un dcicrninado ordcnancnio jurdico,
ou, scgundo Fanclciii, o conjunio dc indivduos quc cricnccn ao
Esiado, isio c, o conjunio dc cidadaos".
?
Diz Osiiali quc ovo c o conjunio dc cssoas quc cricnccn ao
Esiado cla rclaao dc cidadania",
S
ou no dizcr dc Virga o conjunio dc
indivduos vinculados cla cidadania a un dcicrninado ordcnancnio
jurdico".
9
scnclIanic vnculo dc cidadania quc rcndc os indivduos ao
Esiado c os consiiiui cono ovo. A csia, no cnicndcr dc Orlando c
Croalli o qud nou dcssc concciio. Fazcn aric do ovo ianio os quc sc
acIan no icrriiorio cono fora dcsic, no csirangciro, nas rcsos a un
dcicrninado sisicna dc odcr ou ordcnancnio nornaiivo, clo vnculo
dc cidadania.
Nao lasia dizcr confornc fazcn aquclcs dois auiorcs quc ovo c o
clcncnio Iunano cono sujciio dc dirciios c olrigacs. A afirnaiiva
nao c incorrcia, nas dcnasiado laia. Un gruo social ianlcn odc
alrangcr o clcncnio Iunano clcvado a caicgoria dc sujciio dc dirciios c
olrigacs c nao consiiiuir un ovo. Urgc or conscguinic dar cnfasc
ao lao dc cidadania, ao vnculo ariicular ou csccfico quc unc o
indivduo a un ccrio sisicna dc lcis, a un dcicrninado ordcnancnio
csiaial.
A cidadania c a rova dc idcniidadc quc nosira a rclaao ou
vnculo do indivduo con o Esiado. ncdianic cssa rclaao quc una
cssoa consiiiui fraao ou aric dc un ovo.
O stutus dc cidadania, scgundo CIiarclli, inlica nuna siiuaao
jurdica suljciiva, consisicnic nun conlco dc dirciios c dcvcrcs dc
caraicr ullico.
O stutus cututs ou csiado dc cidadania dcfinc lasicancnic a
caacidadc ullica do indivduo, a sona dos dirciios oliicos c dcvcrcs
quc clc icn cranic o Esiado. Orlando foi dcnasiado longc na laiiiudc
do concciio quando alrangcu ncssc stutus ianlcn os dirciios c dcvcrcs
dc naiurcza rivada.
10
Da cidadania, quc c una csfcra dc caacidadc, dcrivan dirciios,
quais o dirciio dc voiar c scr voiado (stutus uctuuc cututs) ou dcvcrcs,
cono os dc fidclidadc Pairia, rcsiaao dc scrvio niliiar c
olscrvancia das lcis do Esiado. Scndo a cidadania un crculo dc
caacidadc confcrido clo Esiado aos cidadaos, csic odcra iraar-lIc
liniics, caso cn quc o stutus cututs arcscniara no scu ccrccio ccria
variaao ou nudana dc grau. Dc qualqucr nancira c un stutus quc
dcfinc o vnculo nacional da cssoa, os scus dirciios c dcvcrcs cn
rcscna do Esiado c quc nornalncnic aconanIa cada indivduo or
ioda a vida.
Trcs sisicnas dcicrninan a cidadania. o us sunguns
(dcicrninaao da cidadania clo vnculo cssoal}, o us so (a cidadania
sc dcicrnina clo vnculo icrriiorial} c o sisicna nisio (adniic anlos
os vnculos}. Na icrninologia do dirciio consiiiucional lrasilciro ao
invcs da alavra cidadania, quc icn una accao nais rcsiriia,
cnrcga-sc con o ncsno scniido o vocalulo nacionalidadc.
A naicria sc acIa rcgulada no ariigo 12 da Consiiiuiao fcdcral,
quc dcfinc qucn c lrasilciro c or conscguinic, cn facc das nossas lcis,
qucn consiiiui o nosso ovo.
9. Conoe11o soo1o1g1oo
Tido ianlcn cono concciio naiuralisia ou cinico, dccorrc orcn
con nuiio nais frcqucncia dc dados culiurais, quc una considcraao
unilaicralncnic jurdica nao odcria crinir.
Dcssc onio dc visia o sociologico Ia cquivalcncia do
concciio dc ovo con o dc naao. O ovo c conrccndido cono ioda a
coniinuidadc do clcncnio Iunano, rojciado Iisioricancnic no
dccurso dc varias gcracs c doiado dc valorcs c asiracs conuns.
Conrccndc vivos c norios, as gcracs rcscnics c as gcracs
assadas, os quc vivcn c os quc Iao dc vivcr. cnfin aquclc ncsno
ovo oliico concclido, confornc vinos, dc acordo con as
caracicrsiicas jurdicas quc nun dcicrninado icrriiorio lIc confcrcn a
organizaao dc Esiado, nas ao ncsno icno colocado nuna dincnsao
Iisiorica quc liga o assado ao fuiuro c assin iransccndc o noncnio
da conicnorancidadc dc sua cisicncia concrcia.
O ovo ncssc scniido c a naao, c ainda dclaio dcssc asccio
odc ionar una accao iao laia quc ara solrcvivcr lasia conscrvar
accsa a cIana da conscicncia nacional. Os judcus scn icrriiorio c scn
Esiado rorio, disscninados no coro oliico dc socicdadcs quc ora os
acolIian, ora os cclian, ncn or isso dciaran nunca dc scr ovo c
naao, icndo as duas crcsscs aqui igual significado.
11
1. Ccri von Eyncrn, Dcvocllcrungsoliiil", in. Stuut und PotI, . 43.
2. Idcn, ilidcn, . 43.
3. M. Tullius Ciccro, Dc Hc PuIcu, livro I, 25, . 31. (Fcs ullica rcs ouli, oulus
auicn non onnis Ioninun cocius quoquo nodo congrcgaius, scd cocius
nuliiiudinis juris conscnsu ci uiiliiaiis connunionc sociaius".}
4. Salonon-Dclaiour, PotscIc Sozoogc, . 41.
5. Afonso Arinos dc Mclo Franco, Jonu do Hus, cdiao dc 22.8.1963.
6. Aurclino Lcal, Tcou c Putcu du Consttuuo Fcdcu Huscu, . 18.
7. Orcsic Fanclciii, Isttuzon d Dtto PuIIco, 13 cd., . 18.
8. Ciancarlo Osiiali, Isttuzon d Dtto PuIIco, 5 cd., . 31.
9. Vcja-sc Piciro Virga, Dtto Costtuzonuc, 6 cd., . 43-44.
10. V. E. Orlando, Pnc d Dtto Costtuzonuc, 5. cd., . 26.
11. Inclinando-sc a scarar os dois concciios, ovo c naao, Aurclino Lcal afirnou quc
a naao conoria no scu concciio una suljciividadc quc cscaa conccao do
icrno ovo" (A. Lcal. Ol. cii., . 18}. No cnianio, nunca faliaran auiorcs aniigos c
nodcrnos ara rcuiar idcniicos aquclcs concciios. Orlan, consiiiucionalisia lclga,
ciiado or Aurclino, rofcssava o roosiio dclilcrado" dc adoiar a sinonnia dos dois
icrnos, da ncsna nancira quc Daiiaglia c Maggiorc, auiorcs nais nodcrnos. En
vcrdadc, a crcssao ouo so fica dcvidancnic csclarccida facc ao scu uso vulgar c
cicnifico, sc aicniarnos scnrc ara as disiinias acccs quc alrangc, confornc ja
cuscnos.
S
A NAAO
l. A Nuuo. un conccto cquuoco 2. O co dc tonu
nsuuduncntc uguns ccncntos onudocs do conccto dc nuuo.
uu, cguo c nguu J. O conccto uountustco dc nuuo 4.
O conccto nutuustco dc nuuo 5. Pussos notuucs du oIu dc
Hcnun xundo o conccto dc nuuo b. A nuuo ogunzudu cono
Estudo. o nco dus nuconududcs c u soIcunu nuconu.
J. A Noo: um oonoe11o equ1vooo?
Cono ianios ouiros concciios quc cniran na Cicncia Poliica, o
dc naao icn sido incrininado dc osicniar caraicr fugaz,
lurisignificanic c aic cquvoco" (Scsian}.
Una das loas nocs quc csclarcccn orcn o significado da
alavra naao cricncc a Hauriou, quando o auior franccs assinala o
crculo fccIado quc a conscicncia nacional rcrcscnia c a difcrcnciaao
rcflciida quc a scara dc ouiras conscicncias nacionais. Scnao vcjanos.
A naao, scgundo clc, c un gruo Iunano no qual os indivduos sc
scnicn nuiuancnic unidos, or laos ianio naicriais cono csiriiuais,
lcn cono conscicnics daquilo quc os disiinguc dos indivduos
cononcnics dc ouiros gruos nacionais".
1
Aldo Dozzi or sua vcz rccic ouiros ullicisias ao accniuar no
concciio dc naao o dcn scntc (o ncsno scniincnio} dcrivado da
conunIao dc iradiao, dc Iisioria, dc lngua, dc rcligiao, dc liicraiura c
dc aric, quc sao iodos faiorcs agrcgaiivos rcjurdicos".
2
Sua
fornulaao cquivalc cvidcnicncnic a aicnicar con clarcza quc o
clcncnio Iunano odc consiiiuir-sc cn lascs nacionais, anics dc
ionar qualqucr figura dc organizaao csiaial.
Alias dcsdc varios scculos ja Dodin concciiuara o Esiado dciando
dc aric os asccios culiurais dc ordcn nacional, Iojc os nais
concicnics a dcfinir a nodalidadc rcdilcia dc organizaao csiaial.
Con a roagaao do rincio das nacionalidadcs, a vocaao
doninanic icn sido a dc csialclcccr o Esiado solrc lascs nacionais. O
Esiado dc Dodin orcn rcscindia dcssas lascs.
Dc nuiios cidadaos... faz-sc un Esiado (cuIquc), quando clcs
sao govcrnados cla oicncia solcrana dc un ou divcrsos scnIorcs,
ainda quc scjan divcrsificados cn lcis, lnguas, cosiuncs, rcligics c
nacs".
3
Dodin, dcfinindo assin o Esiado, concicu o ncsno ccado dc
Maquiavcl c Hollcs, ou scja, silcnciou, scgundo olscrvaao dc
D'Enircvcs, accrca do clcncnio nacionalidadc, ja iao inorianic no
scculo cn quc cscrcvia".
4
Coniriluiao inorianissina ao concciio dc naao, anicrior scn
duvida dc Fcnan, dcu-nos Mancini ao roclanar os faiorcs naiurais
(icrriiorio, raa c lngua}, Iisioricos (iradiao, cosiuncs, lcis c rcligiao} c
sicologico (conscicncia nacional} quc scrvcn dc fundancnio naao.
Scu concciio dc naao conscrva a nodcrnidadc da coca cn quc
foi cnunciado na caicdra dc Milao. En ncados do scculo XIX afirnava
Mancini quc a naao c una socicdadc naiural dc Ioncns, con
unidadc dc icrriiorio, cosiuncs c lngua, csiruiurados nuna conunIao
dc vida c conscicncia social,"
S
2. O erro de 1omor 1nsu1odomen1e o1guns e1emen1os ]ormodores
do oonoe11o de Noo: roo, re11g1o e 11nguo
Varios clcncnios Iao sido cnrcgados cono rcsosia scguinic
indagaao. quc c a naao? Fciia alias, saliancnic, or Erncsio Fcnan
no cclclrc ousculo quc lcva or iiulo cssa ncsna inicrrogaao.
Un dcsscs clcncnios ionados cn conia vcn a scr o clcncnio
cinico. a raa. O nacional-socialisno dc Hiilcr, ouco anics da Scgunda
Cucrra Mundial, quis fundar iodo o idcal nacional c rcsunir iodo o
concciio dc naao c nacionalidadc cn lascs cinicas, na raa alcna,
ionada rccisancnic or valor sucrior s dcnais raas, nuna linIa
dc urcza racial cn quc os alcnacs cuidavan arcscniar-sc cono o
rano nais nolrc da fanlia ariana.
A icsc racisia icn sido, c con razao, violcniancnic inugnada
or cicniisias c sociologos, quc cnicndcn nao Iavcr raa caaz dc
dcfinir ncnIun ovo, ncnIuna naao. As gucrras, as rcvolucs, as
convulscs sociais quc sc alaicn solrc os ovos, os vasissinos
novincnios nigraiorios quc a Iisioria nos ofcrccc, a ar dc
novincnios dc inicrcanlio concrcial, novincnios dc coniaio cnirc
ovos, dcsdc idadcs incnoriais concorrcn na vcrdadc ara iornar
susciia qualqucr rcicnsao dc gruos Iunanos a una linIagcn
inconirovcrsa dc unidadc racial scn ncscla. Todos os ovos icrao
conIccido nisiuras cn cocas rcccnics ou cn cocas rccuadas,
rincialncnic nos crodos aagados da Iisioria, dos quais ncnIun
rcgisiro sc conscrva.
Os judcus, or ccnlo, fornaran un dos casos singularcs dc
ovo quc conscrvou rclaiiva inicircza cinica. Mas ja diz a Dllia quc csic
ovo nao c cn vcrdadc raa ura, scndo orcn das raras colciividadcs
Iunanas cujo cvolvcr airavcs da Hisioria odcnos aconanIar aic
dois ou ircs nil anos anics dc Crisio. Sc nos volvcnos ara ouiros
ovos conicnorancos, facil scria avcriguar-lIc a origcn Iisiorica no
cnconiro dc nuiias csiircs, no caldcancnio do sanguc dc nuiias
raas.
Confirna-sc, or conscqucncia, a icsc dc quc nao cisic a
rcicndida urcza racial. E, or conscguinic, nao c a raa clcncnio
lasianic ara dar-nos os iraos configuranics do quc scja una naao.
Fcnan fora dcvcras claro c incisivo a cssc rcsciio, quando afirnou. A
vcrdadc c quc nao Ia raa ura c asscniar a oliica na analisc
cinografica c nonia-la solrc una quincra".
6
Dcicnos orianio dc lado
os anicccdcnics cinicos dc cada ovo c lusqucnos ouiro dado quc
ossa nclIor caracicriza-la.
Scra orvcniura o rincio dc confissao rcligiosa o clcncnio
clicaiivo do concciio dc Naao? A rcsosia nais una vcz c ncgaiiva.
Evidcnicncnic, odcnos icr una so rcligiao rcfcrida a varios
Esiados, cono icnos Esiados nos quais sc rofcssa nais dc un crcdo
rcligioso. Haja visia a AlcnanIa, nciadc roicsianic, nciadc caiolica.
No cnianio ningucn Ia-dc ncgar ao ovo alcnao os airiluios
nacionais, ningucn lIc rccusara a unidadc culiural c scniincnial quc o
disiinguc dos dcnais ovos. Por ouira aric, ocorrc o caso dc una so
rcligiao alrangcr varias nacs, disiinios ovos; o caiolicisno cn ioda a
Ancrica Laiina, o roicsianiisno na Euroa ocidcnial. Scn duvida nao
scria o faior rcligioso aquclc quc nos roorcionaria o concciio dc
Naao.
Sao rigorosancnic lcgiinas ois as scguinics olscrvacs dc
Erncsio Fcnan. Ja nao Ia rcligiao dc Esiado; odc-sc scr franccs,
inglcs, alcnao, scndo caiolico, roicsianic, isracliia ou nao raiicando
ncnIun culio. A rcligiao sc iornou una coisa individual, conicnla a
conscicncia dc cada un. Nao cisic ja divisao dc nacs cn caiolicas c
roicsianics".
?
E a scguir, quando asscvcra quc a rcligiao assou ao
foro inicrno dc cada qual" c ja nao conia cnirc as razcs quc iraan
os liniics dos ovos".
S
Scra cniao a lngua o agcnic dcicrninanic da nacionalidadc? Nao.
Por una razao lasianic sinlcs. a Iisioria csia rclcia, nao acnas a
Iisioria, nas ioda a vida conicnoranca, dc Esiados ou conunidadcs
nacionais ondc sc falan varios idionas. Na Sua, or ccnlo, fala-sc
o iialiano, o franccs, o alcnao. E qucn rccusara ao ovo suo sua
condiao nacional? Qucn dira quc cssc ovo carccc dc airiluios quc o
disiingucn dos nais ovos fornando una Naao?
Ironicancnic, Erncsio Fcnan cscrcvcu a rcsciio do idiona, con
assaz dc razao. Nao sc odcn icr os ncsnos scniincnios c
cnsancnios c anar as ncsnas coisas cn lnguas difcrcnics?
Acalanos dc rcfcrir-nos inconvcnicncia dc fazcr dccndcr a oliica
inicrnacional da cinografia. Inconvcnicnic nao ncnor scria fazc-la
dccndcr da filologia conarada".
9
A indagaao solrc o concciio dc Naao crcscc dc vulio quando sc
rciona aqucla crlcidadc con quc Erncsio Fcnan inicrrogava. Cono
a Sua quc icn ircs lnguas, ircs rcligics, c nao sci quanias raas
c una Naao, cnquanio nao o c, or ccnlo, a Toscana, iao
Ionogcnca? Por quc a usiria c un Esiado c nao una naao?".
10
Fica
orianio dc c aqucla inicrrogaao do onio dc ariida. Quc c una
Naao? Scra orvcniura a raa? a rcligiao? o idiona?
iudo isio, odcndo scr algo nais ou algo ncnos quc iudo isio.
En vcrdadc, crinc a Naao concciio solrciudo dc ordcn noral,
culiural c sicologica, cn quc sc sonan aquclcs faiorcs
anicccdcnicncnic cnunciados, odcndo cada un dclcs cnirar ou dciar
dc cnirar cn scu icor consiiiuiivo. A naao cisiira scnrc quc
iivcrnos snicsc csiriiual ou sicologica, conccnirando os solrcdiios
faiorcs, ainda quc falic un ou ouiro dcnirc os ncsnos.
Qual dcsscs clcncnios lngua, rcligiao, raa sc afigura dc
naior inoriancia? A lngua. Porquc a lngua c insiruncnio dc
conunicaao, na vcrdadc o ncio dc quc o Ioncn nclIor sc scrvc ara
conunicar idcias, scniincnios c fornas dc cnsar, csialclcccndo o
dialogo, c, airavcs do dialogo, dando rcsosia c soluao aos rollcnas
do rcscnic.
S. O oonoe11o vo1un1or1s11oo de noo
O concciio voluniarsiico dc naao c o quc dccorrc dc iodas as
rcflccs anicriorcs. Fcsulia da inicrvcnao convcrgcnic daquclcs
faiorcs norais, culiurais c sicologicos, frisados sisicnaiicancnic or
Mancini c Erncsio Fcnan. A rcscna dc iais faiorcs consiiiui o iccido
dc quc sc forna a cIanada conscicncia nacional.
O cnsancnio oliico franccs c iialiano criniu cssa conccao
nos nclIorcs icrnos, cnrcsiando-lIc do ncsno asso un icor dc
idcalisno quc rcsuliou or igual no concciio dc airia, aquclc concciio
ncdiador" quc, scgundo D'Enircvcs unc a naao ao Esiado.
A naao aarccc ncssa conccao cono aio dc voniadc colciiva,
insirado cn scniincnios Iisioricos, quc irazcn a lcnlrana ianio das
cocas fclizcs cono das rovacs nas gucrras, cn rcvolucs c
calanidadcs. Susciia ianlcn a conunicaao dc inicrcsscs cconnicos
c aviva os laos dc arcnicsco csiriiual, fornando aqucla laiaforna
dc uniao c solidaricdadc ondc a conscicncia do ovo iona un irao
irrcvogavcl dc crnancncia c dcsiinaao conun. Essa coniinuidadc,
cujas lascs sc csiao rcnovando a cada asso, no acordo iaciio da
convivcncia, foi lcn crcssa con a inagcn dc Fcnan quando dissc
quc a naao c un lclisciio dc iodos os dias".
Erinindo a conccao voluniarsiica dc naao, Hauriou a
arcscniou cono fruio da socicdadc franccsa, iraduzindo-a sol a
dcnoninaao dc naao-solidaricdadc, un uouo uuc cocct. A naao
c concclida or Hauriou cono gruo fccIado", un iodo, diz o auior
franccs, oosio s dcnais fornacs nacionais. Mas a oosiao so sc
crinira naiuralncnic cn icrnos dc fora quando oljcio dc
conicsiaao cicrna. O dcscnvolvincnio cla naao dc una conscicncia
cxutudu dc gruo fccIado" caracicrizaria orcn a anonalia do
scniincnio nacional c roduziria inicrnancnic a disiorao nacional.
Pclo angulo Iisiorico rcdundou alias na aariao do concciio
naiuralsiico dc naao, cujas lascs vanos adianic cor.
O gruo fccIado" quc a naao consiiiui sc aicnua no concciio
voluniarsiico advcrso a ioda clausura iniolcranic c cclusivisia". Essc
concciio, acrcsccnia D'Enircvcs, osiula o florcscincnio da airia livrc
nuna civilizaao sucrior".
11
4. O oonoe11o no1uro11s11oo de noo
Dirciancnic influcnciado clas concccs racisias, fornou-sc na
AlcnanIa un concciio dc naao quc icvc ara aquclc as as nais
funcsias conscqucncias. O concciio naiuralsiico dc raa nao foi a rigor
criaao original do nacional-socialisno alcnao, orquanio ja no scculo
assado scus fundancnios sc acIavan inlciios cn icorias
dcfcndidas or Laougc, Colincau c Housion Sicwari, os dois rinciros
franccscs c o icrcciro inglcs.
Tcorizaran clcs accrca dc una suosia Iicrarquia das raas
Iunanas, cn cuja circnidadc nais alia colocaran os ovos
gcrnanicos, oriadorcs dc iraos cinicos rivilcgiados cn urcza dc
sanguc c sucrioridadc liologica, quc lIcs asscgurava a surcnacia na
classificaao das raas. A oliiizaao da icoria racisia cn lascs
idcologicas, scrvindo dc csicio dc ioda una conccao dc vida c nuclco
dc un novo concciio dc naao, rcsuliou facil ao nacional-socialisno,
quc rovocou a Scgunda Crandc Cucrra Mundial.
O culio da naao rccclcu logo o induncnio nsiico. Fcsicjou-sc,
scgundo Hornung, a dcscolcria do rincio racisia cono o fciio
cocrnicano dos icnos nodcrnos".
12
A idcologia nacional-socialisia fazia dc ovo, naao c raa una
ioialidadc viva, crinindo a unidadc liocsiriiual do sanguc c do
solo", una conunidadc irilal", fundada, scgundo os idcologos
nazisias, cclusivancnic nos clcncnios cinicos.
O VoIstun ou scja o ovo-raa rcsunia a naao, idcniificada no
sanguc c no solo, scndo o FucIc a crsonificaao da voniadc nacional.
Daqui o rincio oliico da idcologia nacional-socialisia quc nao
adniiia sc conicsiassc a auioridadc carisnaiica do CIcfc. O FucIc
icn scnrc razao" cra o lcna arvorado clos adcios dc Hiilcr (dc
FucIc Iut nnc ccIt).
O concciio naiuralsiico cn vcrdadc consisiiu nuna dcfornaao
aiologica da conccao dc naao cono gruo fccIado", roduzindo a
nodalidadc nais insana dc nacionalisno o da raa, cn noldcs
oliicos.
S. Possos no1ve1s do obro de Renor1 ]1ondo o oonoe11o de noo
A naao nao sc conc acnas da oulaao viva c niliianic, dos
quadros Iunanos quc fazcn a Iisioria cn curso. Dciia a naao suas
razcs csiriiuais na iradiao, vivc as glorias quc ilusiraran o assado,
rofcssa o culio c cIanancnio dos norios, rcvcrcncia a ncnoria dos
Icrois c dcscolrc con a visao do assado as foras norais dc
crnancncia Iisiorica, quc Iao dc guia-la nos dias dc gloria c luz cono
nas noiics dc inforiunio c anargas vicissiiudcs. Mais do quc o ovo,
quc rcsunc acnas a rcsonsalilidadc c o dcsiino dc una Iora quc
flui, a naao sona c Icrana dc valorcs icn conronisso con a
Iisioria; orquc afirna cn scu nonc o rcscnic c o assado, do ncsno
asso quc rcara o orvir, rcariido csic cnirc arccnscs c
cscranas, asiracs c solrcssalios.
Scndo, con cfciio, aqucla idcia clara na aarcncia, nas quc sc
rcsia aos nais crigosos cquvocos",
13
a naao rcrcscnia, scgundo o
ncsno Erncsio Fcnan, na inorial confcrcncia da Sorlonnc, dc 1882,
una alna, un csriio, una fanlia csiriiual".
14
Ao r dc aric a lngua c a raa, dcclarou Fcnan quc o quc
consiiiui una naao c Iavcr fciio grandcs coisas no assado c qucrcr
fazc-las no orvir".
1S
Con igual lrilIo, o ncsno auior afirna. A
cisicncia dc una naao c (crdoai-nc csia nciafora} un lclisciio dc
iodos os dias, cono a cisicncia do indivduo c una afirnaao crciua
da vida".
16
Dcfinindo a csscncia csiriiual da naao, cscrcvc Fcnan cn
icrnos dc incccdvcl clarcza. Una naao c u'a alna, un rincio
csiriiual. Duas coisas quc, cn vcrdadc, consiiiucn una so, fazcn csia
alna, csic rincio csiriiual. Una csia no assado, ouira no rcscnic.
Una c a ossc cn conun dc un rico lcgado dc rccordacs, a ouira c o
conscniincnio aiual, o dcscjo dc vivcr junios, a voniadc dc coniinuar
fazcndo valcr a Icrana quc sc rccclcu indivisa. O Ioncn, scnIorcs,
nao sc inrovisa. A naao, cono o indivduo, c o csiuario dc un largo
assado dc csforos, dc sacrifcios c dc alncgacs. O culio dos
anicassados c o nais lcgiino dc iodos; os anicassados nos fizcran o
quc sonos. Un assado Icroico, grandcs Ioncns, gloria cnicnda-sc
a vcrdadcira gloria cis aqui o caiial social solrc quc asscnia una
idcia nacional. Tcr glorias conuns no assado, una voniadc conun no
rcscnic; Iavcr fciio grandcs coisas junias, qucrcr ainda fazc-las; cis a
as condics csscnciais ara scr un ovo. Ana-sc a casa quc sc
consiruiu c sc iransniic. O canio csariano. Sonos o quc fosics;
scrcnos o quc sois; c, cn sua sinlicidadc, o Iino alrcviado dc ioda
airia".
1?
En suna, con a sinlicidadc gcnial dc scu csiilo, o ncsno
Fcnan. O Ioncn nao c cscravo ncn dc sua raa, ncn dc sua lngua,
ncn dc sua rcligiao, ncn do curso dos rios, ncn da dircao das cadcias
dc nonianIas. Una grandc agrcgaao dc Ioncns, sa dc csriio c
calida dc coraao, cria una conscicncia noral quc sc cIana a naao".
1S
t. A noo orgon1zodo oomo s1odo: o pr1no1p1o dos
noo1ono11dodes e o soberon1o noo1ono1
Os asccios Iisioricos, cinicos, sicologicos c sociologicos
doninan o concciio dc naao quc ianlcn asira ordinariancnic a
rcvcsiir-sc dc icor oliico.
Con a oliiizaao rcclanada, o gruo nacional lusca scu
Coroancnio no rincio da auiodcicrninaao, organizando-sc sol a
forna dc ordcnancnio csiaial. E o Esiado sc convcric assin na
organizaao jurdica da naao" ou, scgundo Esncin, cn sua
crsonificaao jurdica".
No confronio Esiado-naao, calc o rinado naao, scgundo
Mancini. Airilui clc valor jurdico s nacionalidadcs, c dcscnvolvc
aqucla osiao douirinaria quc rcicndia fazcr das nacs os
vcrdadciros sujciios dc dirciio inicrnacional. O airioia da unificaao
iialiana cnicndia quc as nacs sao olra dc Dcus c os Esiados,
cniidadcs arliirarias c ariificiais, criadas frcqucnicncnic cla violcncia
c cla fraudc". Foi Mancini o rincial arificc do cIanado rincio das
nacionalidadcs, quc iania influcncia ccrccu na caria oliica da
Euroa, duranic o scculo assado c ainda ao conco dcsic scculo,
quando da cclclraao do Traiado dc Vcrsaillcs. Dasicancnic o rincio
significa quc ioda naao icn o dirciio dc iornar-sc un Esiado" ou a
ioda naao dcvc corrcsondcr un Esiado. Mazzini alias afirnou quc as
nacs sao os indivduos da Iunanidadc."
Do onio dc visia da douirina quc sc fornou na Iialia duranic o
scculo assado, a naao c o valor naior, c o Esiado forna urancnic
oliica so sc jusiifica quando rcrcscnia o icrno oliico c logico do
dcsdolrancnio nacional, o onio dc cIcgada ncccssario dc ioda naao
quc conlcia sua cvoluao ao organizar-sc cono Esiado. No cnianio,
confornc assinala Discarciii di Fuffia, a naao nao soncnic odc
sulsisiir ou dc iodo rcconIccincnio jurdico, scnao ianlcn cn
contustc con a voniadc dos Esiados. Ecnlo dc anicrioridadc c
cicrioridadc da cisicncia nacional cn rclaao ao Esiado foi o da naao
judaica dcois quc Tiio dcsiruiu Jcrusalcn ao ano 70 da cra crisia. Os
judcus solrcvivcran cono naao, acsar dc oliiicancnic dcsirudos
cono Esiado. E o nais curioso, solrcvivcran ianlcn conira a voniadc
dos Esiados quc os crscguian.
A douirina oliica das nacionalidadcs ccrincniou scu aogcu
con a cIanada cscola iialiana do dirciio inicrnacional, insirando
juridicancnic os novincnios dc unificaao nacional na Iialia c
AlcnanIa. Esosava-sc ncssa douirina o rincio dc auiodcicrninaao
dos ovos, iao cn voga no sisicna dc rclacs inicrnacionais, dcsdc o
scculo assado.
Ao lado da rccrcussao cicrna do rincio nacional, c dc
assinalar o asccio oliico inicrno da ncsna icsc quc fcz da naao o
rinciro valor noral da socicdadc oliiicancnic organizada. O valor da
naao na ordcn inicrna anicccdcu a roclanaao dc sua inoriancia
no donnio inicrnacional. Scrviu alias dc lasc douirinaria a iodo o
consiiiucionalisno lilcral dcsdc a Fcvoluao Franccsa. Consiiiuiu-sc
dc nancira rcvolucionaria duranic aqucla coca, ficando
consulsianciado na douirina da solcrania nacional, quc osiulava a
origcn dc iodo o odcr cn a naao, unica fonic caaz dc lcgiiinar o
ccrccio da auioridadc oliica.
1. Andrc Hauriou, Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs, . 90.
2. Aldo Dozzi, Isttuzon d Dtto PuIIco, . 24.
3. J. Dodin, Dc u HcuIquc, I, 6.
4. Alcssandro Passcrin D'Enircvcs, Lu Dottnu dco Stuto, . 244.
5. Nazionc c una socici naiuralc di uonini, cr unii di icrriiorio, di origini, di
cosiuni, di lingua confornaia a conunanza di coscicnza socialc" (Mancini uud Lca
Mcirigi, in. Nuouo Dgcsto, . 929-962}.
6. Erncsi Fcnan, Qu'csi-cc qu'unc Naiion", in. Ocuucs Conctcs, i. I, . 896.
7. Idcn, ilidcn, . 902.
8. Idcn, ilidcn, . 902.
9. Idcn, ilidcn, . 899-900.
10. Idcn, ilidcn, . 893.
11. A. P. D'Enircvcs, ol. cii., . 251.
12. Klaus Hornung, Eiacn oliiiscIcr Pacdagogil in DcuiscIland", in.
ScItcncIc dc Hundcszcntuc uc otscIc Hdung, cadcrno 60, . 75.
13. E. Fcnan, ol. cii., . 887.
14. Idcn, ilidcn, . 903.
15. Idcn, ilidcn, . 904.
16. Idcn, ilidcn, . 904.
17. Idcn, ilidcn, . 904.
18. Idcn, ilidcn, . 905-906.
t
DO TRR1TR1O DO STADO
l. Conccto dc Tcto 2. O oIcnu do nu tctou J. Os
ntcs do nu tctou Iusco 4. SuIsoo c utuonu
contncntu. 4.l A ONU c u utuonu contncntu 4.2 O Hus c
u utuonu contncntu 5. O csuo ucco b. O csuo
csnco 7. Exccocs uo odc dc nco do Estudo S.
Conccuo otcu do tcto 9. Conccuo udcu do
tcto. 9.l A tcou do tcto-utnono 9.2 A tcou do
tcto-oIcto 9.J A tcou do tcto-csuo 9.4 A tcou
do tcto-conctcncu
J. Conoe11o de 1err11r1o
Consiiiuindo a lasc gcografica do odcr, o icrriiorio do Esiado c
dcfinido dc nancira nais ou ncnos unifornc clos iraiadisias. A
naicria ofcrccc, confornc vcrcnos, oucos onios dc conirovcrsia,
salvo aquclcs ocorridos con nais frcqucncia no donnio da
fundancniaao jurdica do vnculo do Tcrriiorio con o Esiado.
Dcfiniu Pcrgolcsi o icrriiorio cono a aric do glolo icrrcsirc na
qual sc acIa cfciivancnic fiado o clcncnio oulacional, con cclusao
da solcrania dc qualqucr ouiro Esiado".
1
Alguns auiorcs sc icn
liniiado iodavia a dizcr quc o icrriiorio c sinlcsncnic o csao dcniro
do qual o Esiado ccrciia scu odcr dc incrio (solcrania}.
Tcn-sc vcrificado iodavia duvidas quando sc iraia dc indagar sc o
icrriiorio c ou nao clcncnio consiiiuiivo do Esiado. Fcsondc Donaii
ncgaiivancnic. Enicndc quc o icrriiorio dcvc scr considcrado cono
condiao ncccssaria nas cicrior ao Esiado. Do ncsno nodo os
disculos quc o scgucn. AcIan quc sc iraia dc un rcssuosio c quc
a iodo indivduo rcsulia indiscnsavcl una orao do solo ondc r os
cs. Essc solo orcn nao consiiiui aric do scr Iunano c lIc c cicrior,
cnlora inrcscindvcl. Da ncsna forna o icrriiorio cn rclaao ao
Esiado.
Mas nao falian auiorcs c alias cn naior nuncro quc
csosan a icsc oosia, a salcr, o icrriiorio faz aric" do Esiado, c
clcncnio consiiiuiivo c csscncial, c scn clc o Esiado incisiiria. O
icrriiorio csiaria ara o Esiado assin cono o coro ara a cssoa
Iunana. Criiicando a osiao dc Donaii, un jurisia iialiano fcz cssa
curiosa olscrvaao. suonIanos quc iodos os Ialiianics do rinciado
dc LiccIicnsicin cnigrasscn ara o csirangciro. Acaso lcvarian clcs
consigo o Esiado?
2
A rcflcao accrca da inoriancia do icrriiorio sc csicndc ianlcn
Iioicsc ja fornulada or alguns jurisias quc rocuran dcicrninar sc
una irilo nnadc odcria ou nao consiiiuir un Esiado, faliando-lIc
cono lIc falia aqucla caracicrsiica dc fiaao csiavcl quc cnira no
concciio dc icrriiorio, confornc vinos.
A rcsosia dc AnscIuciz c afirnaiiva, dcsdc quc cunridas
ccrias cigcncias. A rincira scria o gruo nnadc ossuir a inicnao
dc icr cono scu o icrriiorio oljcio dc una ocuaao novcl c fugaz. A
scgunda, a caacidadc naicrial dc ccluir clo cnrcgo da fora a
rcscna dc ouiras irilos nnadcs no csao gcografico rcscrvado s
incurscs do gruo. Aicndidos csscs rcquisiios, c AnscIuciz dc arcccr
quc a irilo nnadc odc arcscniar nornalncnic caracicrsiicas dc
ordcnancnio csiaial.
3
Indaga-sc ainda sc a ocuaao lclica do icrriiorio rovoca ou nao
a ciinao incdiaia do Esiado. Sc sc iraia dc ocuaao icnoraria, os
jurisias sc inclinan a rcsondcr ncgaiivancnic, oinando quc so o
iraiado dc az dccidira da soric do Esiado, ianio da sua conscrvaao
cono da dcIcuto ou dcsaarccincnio ioial. claro quc a ocuaao
inoria nuna scnsvcl suscnsao ou aic ncsno al-rogaao da naior
aric das nornas dc dirciio oliico. A ordcn jurdica civil do Esiado
ocuado c ialvcz a quc ncnos rcsirics adccc dclaio dc un rcginc
dc ocuaao, salvo naiuralncnic aquclas inosias clas ncccssidadcs
da oicncia ocuanic.
Sao arics do icrriiorio a icrra firnc, con as aguas a
conrccndidas, o nar icrriiorial, o sulsolo c a laiaforna coniincnial,
lcn cono o csao acrco.
2. O prob1emo do mor 1err11or1o1*
Vcr, a rcsciio, noia da . 130.
No donnio das rclacs inicrnacionais figura cono un dos
rollcnas nais dclicados c conlcos a dcliniiaao das aguas
icrriioriais ou scja o cIanado nar icrriiorial, cn viriudc da rcvisao dc
liniics quc nuncrosos Esiados icn fciio rcccnicncnic, anliando sua
faia solrc a qual rccai o odcr dc incrio do Esiado. Aic ncsno una
douirina ja sc csiaria fornando na Ancrica Laiina con quc jusiificar a
anliaao do nar icrriiorial or alguns ascs, aos quais o Drasil
adcriu ianlcn cn 1970, quando auncniou ara 200 nilIas o liniic dc
suas aguas icrriioriais.
Conrccndc-sc or nar icrriiorial aqucla faia variavcl dc aguas
quc lanIan as cosias dc un Esiado c solrc as quais ccrcc clc dirciios
dc solcrania. Zona adjaccnic ou conigua ao icrriiorio coniincnial do
Esiado, alcana una ccria disiancia da cosia, sujciia orcn a variacs
inosias clos criicrios ncn scnrc uniforncs dc csialclccincnio dc
scus liniics, or aric dos divcrsos Esiados.
A cicnsao ou largura do nar icrriiorial, scgundo Monaco c
ConsaccIi, sc calcula a ariir da linIa dc laia narc, aconanIando
scnrc a sinuosidadc da cosia.
4
Dcsdc alguns scculos, as aguas icrriioriais dcscriaran a aicnao
dos jurisias, quc luscaran fia-las. Nao cIcgaran coniudo os Esiados
adoao dc un criicrio unico. Das douirinas aniigas a rincira foi a do
liniic visual" scn duvida a nais rudincniar c rccaria, orquanio
csialclccia a largura das aguas icrriioriais cn funao do alcancc da
visia.
Vcio dcois a cIanada douirina do criicrio dcfcnsivo, clicada
clos lrocardos laiinos tcuc otcstus ntu uI ntu unoun us (o
odcr dc icrra acala ondc acala o odcr das arnas} ou uI us, I us
(ondc a fora, a o dirciio}, rcsuliando na adoao do liniic iradicional dc
ircs nilIas, quc un cosiunc inicrnacional fcz gcncricancnic valido
duranic varios scculos.
Ocorrc orcn quc cssc criicrio, sugcrido clo alcancc das cas
dc ariilIaria na coca cn quc os jurisias da cscola do dirciio naiural o
concclcran sc acIa Iojc uliraassado cn razao do ccccional
incrcncnio da indusiria lclica. Dc nodo quc sc os Esiados fosscn
olscrva-lo na idadc dos nsscis, ou iodos os occanos scrian aguas
icrriioriais (un alsurdo} ou sinlcsncnic ja nao cisiirian iais aguas.
Vcrifica-sc adcnais crisc no liniic dc ircs nilIas, quc sc accniuou
dcsdc o icrnino da Scgunda Cucrra Mundial, icndo sc agravado
considcravclncnic nos uliinos dcz anos rovocada solrciudo or
noiivo dc ordcn cconnica.
Todos os Esiados icn aicniado ara os coiosos rccursos quc as
rcgics nariinas coniguas ofcrcccn nos ircs rcinos da naiurcza. A
solcrania solrc una faia anlssina dc nar adjaccnic roorcionaria
roicao scgura c cficaz aos inicrcsscs cconnicos quc o Esiado rccisa
dc rcsguardar.
A rclcvancia da iuicla sc faz nais significaiiva ainda quando sc
iraia dc ascs suldcscnvolvidos, cujas cosias dcsguarnccidas
crnancccn cosias rcscna dc froias csquciras dc ascs
csirangciros cnircgucs a una indcscjavcl c aic ccrio onio csoliaiiva
cloraao daquclcs rccursos. En gcral, roccdcn dc ascs
dcscnvolvidos, ou scja, ccononicancnic odcrosos.
A oliica laiino-ancricana adoiada ja or novc ascs CIilc,
Pcru, Equador, Argcniina, Panana, Nicaragua, El Salvador, Uruguai c
Drasil quc anliaran ara 200 nilIas o liniic dc scu nar icrriiorial,
insirou-sc dcccrio no rcconIccincnio dcssa rcalidadc. Pcsaran
ianlcn na adoao da ncdida considcracs da scguinic ordcn. a}
scgurana nacional; l} rcrcssao ao coniralando; c} conirolc dc
navcgaao ara cviiar a oluiao das aguas, cic.
Alias aquclcs ascs cclclraran cn naio dc 1970, cn
Monicvidcu, a Princira Confcrcncia Laiino-Ancricana solrc Dirciio
Mariino, raiificando ncssc cnscjo o dirciio dos Esiados dc csicndcr os
liniics do nar icrriiorial ara 200 nilIas. Sulscrcvcran ncssc scniido
un docuncnio dc jusiificaao, assinalando cn rinciro lugar a
inoriancia dos rccursos naiurais da zona nariina icrriiorial ara o
dcscnvolvincnio cconnico dos Esiados rilcirinIos.
Fornou-sc or conscguinic na Ancrica Laiina solida frcnic dc
insiraao nacionalisia cn dcfcsa da faia dc 200 nilIas dc solcrania
solrc o nar icrriiorial, cn oosiao aos Esiados Unidos c Uniao
Soviciica, quc airocinan un acordo inicrnacional ara fiaao dos
liniics daquclc nar acnas cn 12 nilIas. A Dcclaraao dc Monicvidcu
conclui con csias alavras. Aninados clos rcsuliados dcsia rcuniao,
os Esiados signaiarios crcssan scu roosiio dc coordcnar sua aao
fuiura con a finalidadc dc asscgurar a dcfcsa cfciiva dos rincios
cnunciados na rcscnic dcclaraao".
A anliaao unilaicral do nar icrriiorial icn rovocado coniudo
dificuldadcs quc nao foran ainda rcnovidas. Acsar dc quc a
Organizaao das Nacs Unidas icnIa diligcnciado ara lograr acordo
solrc o cnrcgo dc criicrio quc ossa aconodar as divcrsas osics
aniagnicas a qucsiao crnanccc alcria. Os Esiados Unidos, a 25 dc
fcvcrciro dc 1970, cniiiran noia dc aoio ao liniic dc 12 nilIas,
rcssalvando quc cnquanio cssc liniic nao for fiado nao sao olrigados
a rcconIcccr aguas icrriioriais dc nais dc 3 nilIas".
Da Confcrcncia solrc o Dirciio do Mar, cclclrada cn Ccnclra a
29 dc alril dc 1958, or iniciaiiva daqucla organizaao inicrnacional,
rcsuliaran quairo convcncs solrc naicria disiinia orcn corrclaia.
a} nar icrriiorial c zona conigua; l} alio-nar; c} csca c conscrvaao
dos rccursos liologicos do alio-nar; c d} laiaforna coniincnial.
Con rcsciio ao nar icrriiorial ficou asscniado quc a solcrania
do Esiado sc rolonga aic una zona dc nar adjaccnic s suas cosias,
dcsignada sol o nonc dc nar icrriiorial". Nao sc fiou iodavia liniic
csccfico, dciando-sc a criicrio dc cada Esiado dcicrninar a cicnsao
do nar icrriiorial nuna faia variavcl dc 3 a 12 nilIas, nas quc cn
Iioicsc alguna dcvcra cccdcr a 12 nilIas.
A Confcrcncia dc Ccnclra dc 1964 rciicrou cssa osiao. O
arguncnio conirario s 200 nilIas ariia das grandcs oicncias,
noncadancnic dos Esiados Unidos c Uniao Soviciica. Enicndian quc
ial liniic aicniava conira un rincio lasico do Dirciio Inicrnacional
o da lilcrdadc dos narcs c una vcz alicado cn alguns narcs, cono
o Mcdiicrranco, ccluiria a cisicncia dc aguas inicrnacionais,
surinindo o concciio dc alio-nar cono csao livrc. Quanio ao liniic
dc 3 nilIas, vcn scndo o unico consagrado clo Dirciio Inicrnacional, a
quc ncnIun Esiado ofcrccc oljcao. Mas icn sido alicrado or varios
ascs, quc nanifcsian icndcncia ja irrcrinvcl ara insiiiuir faia
nais larga dc nar icrriiorial, cn alguns casos con dcscunrincnio
daquclas rcconcndacs do orgao inicrnacional.
No rcscnic, sao acnas 32 os ascs quc coniinuan conscrvando
o iradicional liniic dc 3 nilIas, incluindo-sc cnirc csics os Esiados
Unidos, a Cra-DrcianIa, o Jaao, a AlcnanIa c Pascs Daios. Con
liniic dc 6 nilIas Ia 14 ascs, con o dc 10 nilIas 12 c con o dc 12
nilIas nada ncnos dc 36.
O Pcru c o Equador foran os rinciros Esiados da Ancrica
Laiina quc dilaiaran ara 200 nilIas a largura das aguas icrriioriais.
Disosiao scnclIanic adoiaran-na ouiras rcullicas do Icnisfcrio,
cnirc as quais Nicaragua, Panana, Uruguai, Argcniina c Drasil.
S. Os 11m11es do mor 1err11or1o1 bros11e1ro*
Vcr, a rcsciio, noia da . 130.
O Drasil consagra rcscnicncnic o liniic dc 200 nilIas dc nar
icrriiorial. Tonou cssa osiao airavcs dc aio rcsidcncial dc 25 dc
naro dc 1970, alicrando o liniic dc 12 nilIas, cuja vigcncia fora
infcrior a un ano, orquanio fiado a 20 dc alril dc 1969. Anics, a 18
dc novcnlro dc 1966, vcrificava-sc nossa rincira nudana dc liniic
dc aguas icrriioriais, quando assanos das 3 nilIas classicas ara 6
nilIas.
Con a nova osiao, o Drasil adcriu oliica dc solcrania
nariina quc ja vinIa scndo crfilIada or ouiras nacs do
coniincnic. Jusiificando a disiinia oricniaao, assinalou o Covcrno
lrasilciro quc alcn do rollcna dc ordcn cconnica, rcrcscniado
cla ncccssidadc dc dcfcsa do oicncial liologico lrasilciro, foi dada
csccial cnfasc ao asccio oliico da qucsiao".
O dccrcio quc diss accrca do novo liniic dc 200 nilIas
rcssalvou o dirciio dc assagcn inoccnic ara os navios dc iodas as
nacionalidadcs. E foi adianic, dcfinindo a assagcn inoccnic. O
sinlcs iransiio clo nar icrriiorial, scn o ccrccio dc quaisqucr
aiividadcs csiranIas navcgaao c scn ouiras aradas quc nao as
incidcnics ncsna navcgaao".
4. Subso1o e p1o1o]ormo oon11nen1o1
A scguinic naina laiina dc icor jurdico crinc a caia
conccao fsica do icrriiorio. cuus cst soun cus cst usquc ud cocun
ct ud ncos ou scja usquc ud sdcu c usquc ud ncos. Inclucn-sc a
orianio cono aric do icrriiorio o sulsolo c o csao acrco. Alias a
conccao oliica c jurdica do icrriiorio ja o arcscnia nodcrnancnic
cono un csao concclido dc nancira gconcirica cn ircs dincnscs,
sol a forna dc un conc cujo vcriicc sc acIa no ccniro da icrra c cujos
liniics crcorrcn os confins do Esiado, clcvando-sc da ara o infiniio,
nao sc odcndo rccisar aic quc onio sc csicnda o inicrcssc jurdico
do Esiado solrc a ainosfcra c scn quc sc ossa adniiir a odcr
divcrso daquclc do Esiado".
S
Ainda con rcsciio s arics do icrriiorio, a laiaforna
coniincnial icn sido dcsdc as uliinas dccadas rcclanada or varios
Esiados cono scndo consiiiuiiva do icrriiorio do Esiado. Fccclcu or
igual a dcnoninaao dc laiaforna liioranca ou Coniincnial SIclf".
O uso oficial da crcssao ocorrcu cn duas cclclrcs
roclanacs dc Trunan, a 28 dc scicnlro dc 1945, quando o
Prcsidcnic dos Esiados Unidos afirnou dirciios solrc a laiaforna
coniincnial ara fins csccficos c liniiados, considcrando os rccursos
naiurais do sulsolo c do fundo do nar da laiaforna coniincnial,
alaio do alio-nar roino s cosias dos Esiados Unidos cono
cricnccnics a csics c sulnciidos sua jurisdiao c conirolc". As
rcssalvas fciias ao ccrccio da solcrania cnicndian con o
rcconIccincnio do caraicr dc alio-nar das aguas sucrjaccnics
laiaforna coniincnial c o dirciio sua navcgaao, livrc c
dcscnlaraado". As duas roclanacs vcrsavan rcscciivancnic
solrc zonas dc conscrvaao dc cscaria c rccursos naiurais da
laiaforna sulnarina. Na dcclaraao ancricana afirnava-sc quc a
laiaforna coniincnial odc scr considcrada cono una cicnsao da
nassa icrrcsirc do as rilcirinIo c cono fornando aric dcla
naiuralncnic".
4.l A ONU c u utuonu contncntu
A rclcvancia quc o assunio vcn alcanando, dado o vulio dos
inicrcsscs oliicos c cconnicos cnvolvidos, nao odia dciar
indifcrcnic a cssa naicria a Organizaao das Nacs Unidas.
Con cfciio, ja cn julIo dc 1951 a Conissao dc Dirciio
Inicrnacional da ONU adniiia a laiaforna coniincnial cono sujciia ao
conirolc c jurisdiao do Esiado rilcirinIo, nas soncnic ara os fins dc
clorar c arovciiar scus rccursos naiurais". Una osiao ois quc sc
accrcava lasianic da douirina ancricana da laiaforna coniincnial, ja
cnunciada or Trunan, c quc alias sol ccrio asccio a rcroduzia.
En 1953, a ncsna Conissao sc ocuava novancnic do icna,
dcfinindo dcsia fciia a laiaforna coniincnial cono o lciio do nar c o
sulsolo das rcgics sulnarinas coniguas s cosias, nas siiuadas fora
da zona do nar icrriiorial, aic una rofundidadc dc 200 nciros".
Nas rcunics cclclradas cn 1953, a Conissao rciicrou ianlcn o
onio dc visia ja firnado anicriorncnic, cliciiando cniao quc o
Esiado rilcirinIo ccrcc dirciios solrc a laiaforna coniincnial ara os
fins dc cloraao c arovciiancnio dc scus rccursos".
Con a osiao jurdica assunida cla ONU, o organisno
inicrnacional dciou lcn claro quc os odcrcs do Esiado rilcirinIo
solrc a laiaforna coniincnial inorian nuna jurisdiao liniiada, nao
dcvcndo dc nancira alguna confundir-sc con a naiurcza c cicnsao
dos odcrcs dc solcrania quc aquclc Esiado ccrcc qucr solrc scu
icrriiorio roriancnic diio, qucr solrc o nar icrriiorial.
As aguas quc colrcn a laiaforna coniincnial sc sujciian no
cnicndincnio da ONU ao rcginc dc alio-nar, rcsguardadas clos
rincios dc lilcrdadc c inarorialilidadc doninanics na loa
douirina inicrnacional.
4.2 O Hus c u utuonu contncntu
Nossa osiao cn iorno da naicria foi fiada clo Dccrcio n.
28.840, dc 8 dc novcnlro dc 1950, quc dcclarou inicgrada ao icrriiorio
nacional a laiaforna sulnarina na aric corrcsondcnic a cssc
icrriiorio". A jusiificaao do dccrcio sc aoiava, cnirc ouiros, nos
scguinics arguncnios.
a. a laiaforna coniincnial c un vcrdadciro icrriiorio sulncrso
c consiiiui con as icrras a quc c adjaccnic una so unidadc gcografica";
l. a ossililidadc, cada vcz naior, da cloraao ou do
arovciiancnio das riquczas a cnconiradas";
c. o zclo cla inicgridadc nacional c cla scgurana inicrna do
as".
olvio quc a rcccnic ncdida do Covcrno lrasilciro anliando
ara 200 nilIas o nar icrriiorial irouc considcravcl alcnio s
rcicnscs do Pas iocanics a sua laiaforna coniincnial, solrc a qual
ja nao rccai una jurisdiao liniiada nas odcrcs dc solcrania, cn ioda
a sua anliiudc, nuna inicgraao jurdica ioial do icrriiorio
sulncrso" corrcsondcnic laiaforna, dcniro do liniic das 200
nilIas ncncionadas. Afasiano-nos orcn do cnicndincnio solrc a
naicria, doninanic na ONU, ianio a rcsciio do nar icrriiorial cono da
laiaforna coniincnial. Scguinos orcn una osiao alraada no
coniincnic or divcrsas rcullicas irnas conscicnics da inoriancia
oliica c cconnica quc icn ara os dcsiinos da cnanciaao nacional
o arovciiancnio oicncial dos rccursos cvcniuais cisicnics ianio nas
aguas icrriioriais cono no fundo do nar.
S. O espoo oreo
O criicrio dcfcnsivo quc insirou a dcliniiaao do nar icrriiorial
nos liniics usuais dc 3 nilIas Iojc cn dcclnio dc ccrio nodo
ianlcn or analogia sc alicou ao csao acrco, ara cfciio dc
dcicrninaao dos liniics dcniro dos quais sc ccrcc
inconirasiavclncnic a solcrania do Esiado.
Mcdianic un raciocnio ncgaiivo odc-sc clo ncnos cIcgar a
cssa ossvcl conclusao. Haja visia o caso curioso da dccada dc 60
quando os avics U-2 noric-ancricanos solrcvoavan o csao acrco da
Uniao Soviciica cn nisscs dc csionagcn, scn rovocar o roicsio
russo dc violaao do csao acrco icrriiorial, cnlora o Covcrno daquclc
Esiado csiivcssc crfciiancnic infornado do quc sc csiava assando
con a inironissao csirangcira nos ccus do as. So quando dc con a
ariilIaria anii-acrca alaicr o aarclIo iloiado or Powcr, a UFSS dcu
o cscandalo inicrnacional da violaao do csao acrco, ofcrcccndo o
roicsio quc oliiicancnic iorcdcou a rcuniao dc cuula rogranada
ara Vicna cnirc KruscIcv c Kcnncdy.
Cono nao cisic una aliiiudc caia, rcconIccida
inicrnacionalncnic c quc ossa rcsondcr qucsiao dc salcr aic ondc
vai a solcrania icrriiorial solrc o csao acrco, c dc rcsunir, ilusirado
clo ccnlo anicrior, quc os Esiados vicsscn adoiando un criicrio
analogo ao tcuc otcstus ntu uI ntu unoun us. Ja cssc criicrio
sc iornou orcn inconaivcl con a coca dos saicliics c dos fogucics
quc rojcian aricfaios a disiancias cosnicas cn disaros quc odcn
conduzir a ouiros coros cclcsics, fazcndo or conscqucncia inviavcl
iodo sisicna dc solcrania calcado solrc o odcr das arnas. lcgiino
orcn adniiir, cono alguns jurisias o fazcn, quc a solcrania do
Esiado solrc o csao acrco csicndc-sc cn aliiiudc aic ondc Iaja un
inicrcssc ullico quc ossa rcclanar a aao ou roicao do Esiado".
6
A qucsiao no cnianio coniinua cn dclaic, visio quc ncn os
liniics sucriorcs do csao acrco, ncn os liniics infcriorcs do csao
cira-ainosfcrico foran oljcio dc una dcfiniao gcral", confornc
rcssalia Taulcnfcld. Con cfciio, oina csic quc a cicnsao da solcrania
icrriiorial sc liniia no csao a aroinadancnic ccn nilIas no
naino".
?
Con rcsciio ao csao acrco, disiinguiu Hulcr quairo canadas
solrc a sucrfcic da icrra. a iroosfcra (dc 10 a 12 quilnciros dc
aliiiudc}, a csiraiosfcra (aic ccrca dc 100 quilnciros} a ionosfcra (dc
100 a ccrca dc 600 quilnciros} c a cosfcra (zona, scgundo clc, dc
iransiao ara o csao cosnico, quc conca ondc acala a fora dc
airaao da Tcrra}.
S
Tcn-sc a clo ncnos un cnsaio dc dcliniiaao da aliiiudc do
csao acrco, quc nao dcvc scr confundido con o csao cosnico, a
dcsciio da inrccisao jurdica cn csialclcccr o caio onio quc scara
as duas nodalidadcs dc csao.
A Convcnao dc Paris dc 13 dc ouiulro dc 1919 acolIcu o
rincio da solcrania conlcia c cclusiva do Esiado solrc o scu
csao acrco, nuna coca cvidcnicncnic cn quc o rogrcsso
iccnologico nao crniiia ainda vislunlrar ossililidadcs ioiais na
cloraao dcssc csao, dcscurando orianio a fiaao dos liniics dc
aliiiudc ao ccrccio da solcrania icrriiorial, lcn cono a
rcgulancniaao jurdica da navcgaao cira-ainosfcrica ou
asironauiica, cn viriudc naiuralncnic do airaso dos faios ainda
rcinanics cn rclaao a cssa Iioicsc.
A Confcrcncia dc CIicago, cclclrada a 7 dc dczcnlro dc 1944,
roduziu rcgras fundancniais olscrvadas cla aviaao civil
inicrnacional, iais cono as rclaiivas lilcrdadc dc vo ou iransiio
inofcnsivo dc acronavcs civis, clo icrriiorio dc un Esiado, cccio o
solrcvo dc arcas cvcniualncnic inicrdiiadas or noiivos dc scgurana
nacional ou rcscna dc insialacs c foriificacs niliiarcs.
t. O espoo osm1oo
Tcn sido arcciavcl nas uliinas dccadas o cncnIo dos jurisias
cn fundar un novo dirciio accrca dc cuja dcnoninaao nao sc cn
clcs iodavia dc acordo. o cIanado dirciio asironauiico, inicrcsiclar,
inicrlanciario, csacial ou cosnico.
9
O rincio consagrado cclui a doninaao do csao cosnico
cla solcrania csiaial. Con cssa arca aconiccc algo quc lcnlra o
cnicndincnio doninanic accrca do alio-nar. Qucr dos cnconiros
inicrnacionais dc jurisias, qucr das nanifcsiacs da Asscnllcia-Ccral
da ONU c dos acordos cclclrados cnirc os Esiado Unidos c a Uniao
Soviciica rcsuliou o rcconIccincnio da inarorialilidadc do csao
cosnico, lcn cono ouiros osiulados do naior inicrcssc con quc
asscgurar a rcscna livrc dc iodos os Esiados na cloraao csacial.
En 1958, a Asscnllcia-Ccral da ONU criou a Conissao ara o
Uso Pacfico do Esao Eira-ainosfcrico, daiando da a rincira
inicrvcnao dilonaiica do organisno inicrnacional no csforo conjunio
dc rcgulancniaao jurdica do cosnos.
Trcs anos dcois, a 20 dc dczcnlro dc 1961, a ncsna
Asscnllcia adoiava a Fcsoluao n. 1.721 solrc Coocraao
Inicrnacional Fclaiiva Uiilizaao Pacfica do Esao Eicrior, quc
roclanava. a} a cicnsao ao csao cicrior c aos coros cclcsics dos
rincios do Dirciio Inicrnacional c da Caria das Nacs Unidas; l} o
dirciio dc iodos os ascs dc lcvar a calo cloracs no csao
cosnico; c c} a inarorialilidadc jurdica dos coros cclcsics, nao
odcndo csics, or conscguinic, ficar dclaio da solcrania dc ncnIun
as.
En 1962, a Asscnllcia-Ccral da ONU fcz un aclo a iodos os
Esiados ncnlros ara quc cnvidasscn csforos no scniido dc una
codificaao dc nornas criincnics ao csao cosnico. No ano scguinic,
a 8 dc junIo dc 1962, foi cclclrado cn Fona o acordo cnirc a Acadcnia
dc Cicncias da UFSS c a Adninisiraao Nacional dc Acronauiica c
Esao dos Esiados Unidos, rclaiivo coocraao cicnifica cnirc as
duas cororacs ara uiilizaao acfica do cosno.
A 5 dc agosio dc 1963 cclclrou-sc o Traiado dc Moscou cnirc a
Uniao Soviciica, os Esiados Unidos c a Inglaicrra, inaugurando-sc
cniao un novo rano do dirciio osiiivo. o dirciio inicrnacional csacial.
Essc Traiado roscrcvcu ccricncias con arnas nuclcarcs na
ainosfcra, no csao cosnico c dclaio dagua, scndo dc duraao
iliniiada. Sulscrcvcran-no nais dc 100 Esiados, ncnlros da ONU.
Finalncnic, rcnonia a 1963 a Dcclaraao dos rincios dc lasc
da aiividadc dos Esiados ara o dcscolrincnio c a uiilizaao do csao
cosnico", adoiada cla Asscnllcia-Ccral da ONU. Traia-sc da
Fcsoluao n. 1.962 (XVIII} solrc o csao cira-ainosfcrico, na qual sc
disc quc o csao cira-ainosfcrico, conrccndcndo a lua c os
dcnais coros cclcsics, nao odc scr oljcio dc aroriaao nacional
airavcs dc roclanaao dc solcrania, uiilizaao, ou ocuaao, ncn or
ncnIun ouiro ncio".
Da ncsna Fcsoluao, arovada or unaninidadc a 13 dc
dczcnlro dc 1963, consia quc as aiividadcs dos Esiados rclaiivas
cloraao c uiilizaao do csao cira-ainosfcrico sc cfciuarao dc
acordo con o Dirciio Inicrnacional c a Caria das Nacs Unidas".
Dc uliino, un novo iraiado foi assinado, cn 1967, con adcsao dc
nuncrosos ascs ncnlros da ONU, inicrdiiando a colocaao dc arnas
dc dcsiruiao cn nassa nuna orliia ao rcdor da Tcrra, lcn cono a
insialaao dc lascs ou foriificacs niliiarcs nos coros cclcsics.
Podcnos, cn suna, rcfcrir as scguinics disosics cono aric
do dirciio cosnico osiiivo quc a ONU inicnia csialclcccr. a} cicnsao
ao donnio cosnico dos rincios c nornas dc dirciio inicrnacional
gravados na Caria daquclc organisno. l} inicrdiao dc ccricncias
nuclcarcs no csao cosnico; c} roiliao dc cnvio ao cosnos dc
aricfaios oriadorcs dc cargas nuclcarcs ou arnas dc dcsiruiao cn
nassa, c d} roiliao dc roaganda dc gucrra no csao cosnico.
?. oees oo poder de 1mpr1o do s1odo
Adniicn-sc duas ccccs ao odcr dc incrio do Esiado solrc o
icrriiorio. a ciraicrriiorialidadc c a inunidadc dos agcnics
dilonaiicos.
Scgundo Fancllciii, a ciraicrriiorialidadc significa o scguinic.
una coisa quc sc cnconira no icrriiorio dc un Esiado c dc dirciio
considcrada cono sc csiivcssc siiuada no icrriiorio dc ouiro Esiado".
Por ccnlo. os navios dc gucrra. Ainda cn aguas icrriioriais
csirangciras sao clcs considcrados aric do icrriiorio nacional.
En alio-nar ou no csao acrco livrc os navios c avics dc un
as sao iidos cono arics dc scus icrriiorios c sujciios or conscguinic
s lcis dcssc as, salvo sc Iouvcr rincio dc dirciio inicrnacional quc
os faa dccndcnics dc una lci csirangcira (Pcrgolcsi}.
Tocanic inunidadc, os agcnics dilonaiicos, cn icrnos dc
rccirocidadc, sc acIan iscnios do odcr dc incrio do Esiado ondc
qucr quc vcnIan scr acrcdiiados. Essa inunidadc, dc caraicr cssoal,
dccorrc da convcnicncia dc afianar ao dilonaia condics nninas
ncccssarias ao lon dcscncnIo dc sua nissao.
S. Conoepo po1111oo do 1err11r1o
Quando sc iraia do canc oliico quc a rcalidadc icrriiorial
ofcrccc, os rollcnas quc da dccorrcn giran ao rcdor dc clcncnios
criincnics dincnsao, forna, rclcvo c liniics do icrriiorio, cuja
significaao logo assa do anliio gcografico ara a csfcra oliica,
norncnic quando csscs dados inorianissinos sc rcndcn ao faior
Iunano, oulacional, ccrccndo solrc o odcr, os dcsiinos, a vida c o
dcscnvolvincnio do Esiado acl rclcvanissino, quc ncn scnrc Ia
sido assinalado dcvidancnic clos iraiadisias usuais da naicria.
Esics, via dc rcgra, con raras ccccs, dcscuran scnrc o lado
oliico c sc forran ao dclaic dc suas inlicacs, fazcndo or vczcs
rcnissao do assunio Ccooliica, cn cujo anliio calcria ial csiudo.
Ha ianlcn os quc cnicndcn quc lasia confinar o icrriiorio ao angulo
jurdico.
Poucos dcdican naicria a aicnao quc lIc conccdcu
ncrccidancnic o conscuo ullicisia Hcrnann Hcllcr na sua Tcou do
Estudo (StuutscIc), ondc sc ocuou da inoriancia lasica quc
assuncn ara a aao do Esiado as condics gcograficas. Caiu Hcllcr
orcn no crro oosio. cingiu-sc acnas ao noncnio oliico da
influcncia do icrriiorio, ncnosrczando or sua vcz a inquiriao
jurdica.
Na aniiguidadc filosofos da caicgoria dc Plaiao c Arisioiclcs
rcsscniiran a ciraordinaria inoriancia dos cfciios da anlicncia
fsica solrc as insiiiuics oliicas. Suas rcocuacs ainda vagas sc
rccicn sulscqucnicncnic no conco dos icnos nodcrnos con
Maquiavcl, Dodin c Hunc. Maquiavcl, dc nodo nais rcciso, dcois dc
cunIar cn sua olra oliica a crcssao Esiado, quc a cicncia
consagrou, rcrcscnia no cnsancnio oliico a crfciia ionada dc
conscicncia da assagcn do aniigo Esiado-Cidadc ao Esiado nacional.
Con csic sc alarga dccisivancnic a dincnsao do icrriiorio,
ganIando a o Esiado nodcrno un dc scus iraos caracicrsiicos. Foi
coniudo cn Do Esto dus Lcs dc Monicsquicu quc o cnsancnio
nodcrno dc nancira nais coordcnada rcflciiu solrc as rclacs cnirc o
ncio fsico c a naiurcza das insiiiuics oliicas.
Hcrdcr c Hcgcl, do lado alcnao nao crdcran dc visia cssa ordcn
dc rollcnas quc dccaiu dc forna considcravcl na scgunda nciadc do
scculo assado, so sc rcnovando dc nodo fccundo, csic scculo, graas
aos rcaros dc Haizcl c Kjcllcn, concndiados Iojc nun rano
inicirancnic disiinio dc csiudos sociais. a Ccooliica.
9. Conoepo ]ur1d1oo do 1err11r1o
O rinciro icna quc aqui sc ofcrccc c o dc salcr sc o icrriiorio
cnira or clcncnio consiiiuiivo do Esiado, cono algo quc lIc scja dc
iodo indiscnsavcl ou cono clcncnio ncrancnic condicionanic da
cisicncia do Esiado.
Ja Jcllincl rcssaliara quc as dcfinics dc Esiado, dc Dodin a
Kani, nao ncncionavan scqucr o icrriiorio. Dciara assin dc rcvalcccr
a conccao ncdicva do Esiado airinonial, quc ccdia lugar
conccao jus-naiuralisia do Esiado roduio da razao, noao
urancnic alsiraia.
Corrc orcn cnirc os iraiadisias nais nodcrnos quc cscrcvcran
dcsdc o scculo XIX a naina dc quc ncnIun Esiado Ia scn icrriiorio"
a fin dc significar con isso quc iodo Esiado suc ncccssariancnic
arca fia dc oulaao scdcniaria.
AcIan cn sua naioria os ullicisias quc dcvcndo rccncIcr os
fins quc lIc sao airiludos, rccisa o Esiado daqucla aric dc csao
gcografico quc ordinariancnic rccclc a dcsignaao dc icrriiorio, ondc o
gruo Iunano clcgc Ialiiaao fia c ccria.
A oulaao, rivada dcssa lasc fsica c crnancnic quc c o
icrriiorio, odcria consiiiuir una Iorda dc nnadcs, nunca, orcn,
una conunidadc csiaial.
Olscrva-sc quc a douirina dc nais cso sc inclina ara a
considcraao do icrriiorio cono clcncnio csscncial ao concciio dc
Esiado, a dcsciio das icscs conirarias rougnadas or Kclscn,
HcinricI c Sncnd, iidas ja or invalidas.
As rinciais icorias quc inicnian dcicrninar a naiurcza jurdica
do icrriiorio sao. a Tcoria do Tcrriiorio-Pairinnio, a Tcoria do
Tcrriiorio-Oljcio, a Tcoria do Tcrriiorio-Esao c a Tcoria do Tcrriiorio-
Concicncia.
9.l A tcou do tcto-utnono
Tcnos aqui a icoria nais aniiga, dc grandc voga na Idadc Mcdia,
quando nao sc disiinguia niiidancnic o dirciio ullico do dirciio
rivado c sc clicava a noao do icrriiorio airavcs do dirciio das coisas,
confundindo-sc o icrriiorio con a roricdadc ou con ouiros dirciios
rcais.
CIcgou cssa icoria airinonial aic aos icnos nodcrnos c
dcrivou rccisancnic da conccao quc sc iinIa do icrriiorio cono
roricdadc dos scnIorcs fcudais c da conccao dc scus Ialiianics
cono coisas, scrvos Icrcdiiarios da glcla, accssorios da icrra c do solo.
A Idadc Mcdia nao scarava as nocs disiinias dc ncun c dc
donnun, anics as unIa nun so iiiular, na cssoa do scnIor fcudal.
A disiinao iodavia c aniiga. Scncca ja a conIcccra, scgundo o
aoicgna cclclrc dc Croiius. Ad cgcs otcstus onnun ctnct, ud
snguos octus.
10
Cunrc orianio dcsiacar, consoanic assinala DluniscIli, no
dirciio dc solcrania do Esiado solrc o icrriiorio, o ncun, cono
solcrania icrriiorial, do donnun, cono roricdadc do Esiado. Tcn o
donnio, scgundo cssc auior, icor jusrivaiisia, ainda quc scja o Esiado
o sujciio jurdico, ao asso quc o ncun conscrva caraicr
csscncialncnic oliico c or sua naiurcza so odc conciir ao
Esiado.
11
A icoria ncdicva do icrriiorio-airinnio ignorava o ncun c o
donnun cono concciios csscncialncnic dcsconforncs, dc cfciios
jurdicos doiados dc cvcniual coincidcncia cn onios isolados, nas
rovindo dc fonics quc iodavia rcsian incquivocancnic auinonas.
12
Naqucla conccao cra o odcr do Esiado solrc o icrriiorio da
ncsna naiurcza do dirciio do roriciario solrc o inovcl. Da os
acios, as conccsscs, os liigios succssorios cn naicria icrriiorial, quc
avulian duranic ioda a Idadc Mcdia cono crodo dc confusao cnirc o
dirciio ullico c o dirciio rivado.
Aic o conco do scculo XIX noia Hclfriiz nao sc crguniava
a quc Esiado cricnccs iu", scnao quc sc inquiria dc qucn cs
sudiio?", do ncsno nodo quc Iouvc, scgundo DluniscIli, considcravcl
rogrcsso do cnsancnio oliico c nao sinal dc larlaria, confornc
rcicndcu o jurisia-filosofo alcnao SiaIl, quando os franccscs, rcagindo
conira a conccao da Frana cono utnonun cgs, nudaran no
calor da Fcvoluao, o iiulo dos rcis franccscs dc Fci dc Frana ara o
dc Fci dos Franccscs.
13
En suna, a icoria ncdicva dc cunIo airinonial iona o
icrriiorio or oljcio da roricdadc cnincnic dos scnIorcs fcudais c,
dcois, cono roricdadc do Esiado, conunicando sua influcncia ao
dirciio ullico alcnao aic ao scculo XIX, quando nova icoria sc forna,
quc rcrcscnia ja ara a coca algun rogrcsso no dirciio oliico. a
icoria do icrriiorio-oljcio. Esia iodavia, consoanic vcrcnos, janais
logrou dcsaiar-sc dc iodo dos rcsqucios c solrcvivcncias da icoria
airinonial.
9.2 A tcou do tcto-oIcto
Dcarano-nos a scguir con a icoria dos jurisias quc vislunlran
no icrriiorio o oljcio dc un dirciio das coisas ullico ou dc un dirciio
rcal dc caraicr ullico. Scgundo os adcios dcssa corrcnic o dirciio do
Esiado solrc o scu icrriiorio c dirciio csccial, cnincnic, solcrano.
Tona-sc o icrriiorio cono coisa nao do onio dc visia do dirciio
rivado, qual sc fazia na aniiga conccao urancnic airinonial
nas do onio dc visia do dirciio ullico. Fala-sc dc un dirciio do
Esiado solrc o icrriiorio c or csic sc cnicndcn rincialncnic as
icrras, nuna noao dc cvidcnic csirciicza.
o icrriiorio osio na sua cicrioridadc, solrciudo na sua
accao cororal, cono coisa, cono oljcio frcnic ao Esiado, quc scria o
iiiular, a cssoa do qual aquclc csiava dcsncnlrado, nas a cuja
voniadc ficava sujciio. O icrriiorio csiaria assin ara o Esiado do
ncsno nodo quc a coisa ara o roriciario, c a solcrania icrriiorial
scria no dirciio ullico aquilo quc no dirciio civil c o dirciio dc
roricdadc.
14
Toda cssa conccao do icrriiorio-oljcio significa o iraslado ara
o dirciio ullico, or analogia, dc una noao urancnic jusrivaiisia, a
salcr, a dc donnun, o odcr solrc coisas, solrc algo quc c rorio,
quc c criincnic a algucn, quc cnvolvc cclusividadc, ao conirario da
dc ncun odcr solrc cssoas.
Na roricdadc, fica a coisa sulsiancialncnic sulnciida
voniadc do roriciario, quc solrc cla sc ccrcc airavcs dc ircs
noncnios csscnciais. a} cla cclusao dos dcnais ao gozo da coisa; l}
cla adnissao do iiiular a cssc gozo da coisa; c c} cla scgurana dc
quc a fruiao da coisa nao scra iurlada or icrcciros.
AcolIida a icoria do icrriiorio-oljcio, icranos iodas aquclas
inlicacs quc foran lucidancnic cosias or Friclcr na sua criica
osiao icorica assunida or Laland, lcn faccis alias dc rcsunir.
Considcrando coisa o icrriiorio do Esiado, a solcrania icrriiorial
sc dcconc cn duas arics. una ncgaiiva, ouira osiiiva. A aric
osiiiva cnccrra a concicncia do Esiado dc cnrcgar as icrras ou o
icrriiorio ara aicndcr a fins csiaiais. A aric ncgaiiva, ianlcn
cIanada facc do dirciio inicrnacional da solcrania csiaial, inoria na
cclusao do odcr dc qualqucr ouiro Esiado solrc o ncsno icrriiorio.
Do onio dc visia do Dirciio Inicrnacional asscvcra Laland
iraia-sc na vcrdadc o icrriiorio dc un Esiado con rcsciio a ouiros
Esiados dc nodo inicirancnic cquivalcnic roricdadc nas rclacs
dc dirciio rivado. Sc nas rclacs dos Esiados cnirc si a solcrania
icrriiorial, scgundo Laland, icn caraicr dc dirciio das coisas
ullicsiico, a conscqucncia quc da dccorrc ncccssariancnic c quc na
rclaao dc dirciio ullico o ncsno ianlcn sc olscrva, isio c, cada
Esiado icn solrc scu icrriiorio un dirciio dc solcrania. Essc odcr
jurdico cclusivo do Esiado solrc scu icrriiorio vcn a scr rccisancnic
a lasc daquclc iraiancnio do icrriiorio do Esiado clo Dirciio
Inicrnacional. Tudo ocorrc, conclui aquclc jurisia, cono na csfcra do
dirciio rivado, rclaiivancnic roricdadc, a qual significa un odcr
jurdico rcconIccido solrc dcicrninada coisa c conscqucnicncnic un
us cxcudcnd uos.
1S
A douirina do icrriiorio-oljcio, quc cnrcsia, confornc vinos,
caraicr dc dirciio das coisas s rclacs do Esiado con scu icrriiorio,
foi largancnic rofcssada na AlcnanIa, con algunas nodificacs, or
Ccrlcr, Laland, von Scydcl, DornIal, Ullnann c Hcillorn.
Conlaicran-na icnazncnic Fadniizly, Hacncl c Zorn, aic ficar
uliraassada con o cnsaio nonuncnial c olcnico dc Carl Vicior
Friclcr, iniiiulado Tcto c SoIcunu Tctou (1901}.
Fcz cssa douirina adcios cnirc auiorcs laiinos c conia
inuncravcis arciais cnirc os inicrnacionalisias nao-alcnacs, confornc
salicniou Jcllincl, os quais sc alraan a rudincnios da aniiga icoria
airinonial ara clicar ccrios asccios do dirciio inicrnacional, cono
scaraao c crda dc icrriiorios, ancacs, scrvidcs, ocuaao, cic.
16
9.J A tcou do tcto-csuo
Das oljccs susciiadas or Friclcr icoria do icrriiorio oljcio
rcsuliou alainado o icrrcno ara o advcnio da icoria nais cn voga na
nodcrna cicncia jurdica, quc c inqucsiionavclncnic a icoria do
icrriiorio-csao.
Con cfciio, cn 1901, vinIa a lunc na AlcnanIa, dc auioria
daquclc ullicisia dc Lcizig, dois cnsaios quc sc iornaran classicos na
liicraiura oliica dcsic scculo, iniiiulados rcscciivancnic Tcto c
SoIcunu Tctou c Do Tcto do Estudo (csic uliino cscriio cn
1868, nas csianado cla rincira vcz aquclc ano}, nos quais Friclcr,
sucrando dcfiniiivancnic a douirina dc Ccrlcr c Laland, nosirava
quc a solcrania nao sc odia ccrccr solrc coisas, nas solrc cssoas, c
quc o icrriiorio nao crinc un rolongancnio do Esiado, scnao un
noncnio cn sua csscncia".
1?
Scgundo cssa douirina, logo alraada or C. Mcycr, Jcllincl,
AnscIuciz, Oiio Maycr, Siannlcr c ouiros classicos da liicraiura
jurdica alcna, o icrriiorio do Esiado nada nais significa quc a
cicnsao csacial da solcrania do Esiado". Consoanic a icoria dc
Friclcr a rclaao do Esiado con o icrriiorio dcia dc scr una rclaao
jurdica, visio quc nao scndo o icrriiorio oljcio do Esiado cono sujciio,
nao odc Iavcr ncnIun dirciio do Esiado solrc scu icrriiorio. A cssa
conclusao dc Friclcr, acrcsccniava-sc ouira dc quc o odcr do Esiado
nao c odcr soIc o icrriiorio, nas odcr no icrriiorio c qualqucr
nodificaao do icrriiorio do Esiado inlica a nodificaao ncsna do
Esiado.
1S
Ziiclnann, vindo dcois dc Friclcr, cunIou aqucla crcssao
doravanic consagrada, scgundo a qual o icrriiorio c o alco da
solcrania csiaial", o anliio csacial ondc, ao lado da aao solcrana, sc
dcscnrolan ianlcn as aiividadcs cconnicas, sociais c culiurais do
Esiado.
19
A douirina alcna do scculo XX quasc ioda sc inclina ara a
conccao do icrriiorio-csao, quc na icrninologia dc scus auiorcs
conIccc divcrsas dcsignacs, scn quc csias iodavia inliqucn
variacs considcravcis dc fundo. As fornulas cnrcgadas, confornc
assinala Marccl dc la Dignc dc Villcncuvc, conrccndcn ncssa nova
dircao o icrriiorio, ora or liniic naicrial aao cfciiva do Esiado, ora
or sulsiraio da colciividadc csiaial, ja cono zona gcografica quc scrvc
ara dcsignar c circunscrcvcr a oulaao, ja cono aqucla aric da
sucrfcic do glolo solrc a qual so o Esiado icn o dirciio dc organizar c
r cn funcionancnio os divcrsos scrvios ullicos, ou cniao cono
alco do odcr ullico, ou ainda cono crnciro no qual ccrcc o
Esiado o dirciio dc conandar cssoas.
20
A douirina do icrriiorio-csao, quc dcrroga a vclIa conccao dc
dirciio rcal dc Ccrlcr c Laland, ianouco sc cnlaraa con os oliccs
quc odcrian dcrivar da rclaao cnirc o ordcnancnio csiaial c o
icrriiorio na figura do csiado fcdcral, ncn scqucr con os dirciios rcais
quc ossui o Esiado solrc ccrias arics dc scu icrriiorio.
Cono a auioridadc do Esiado con rcsciio ao icrriiorio c dc icor
cssoal, nao Iavcndo aqui quc falar dc donnun, odcr solrc coisas,
scnao dc ncun, odcr solrc cssoas, o odcr do Esiado dc olrigar
as cssoas no icrriiorio sc faz dc nuncu cxcusuu, sc sc iraia dc
Esiado solcrano c uniiario; ou, na Iioicsc fcdcraiiva, dc Esiado
conosio, cn couIouuo con o Esiado solcrano, ao qual sc acIa
sujciio o Esiado-ncnlro, confornc advcric Jcllincl.
21
O odcr quc o Esiado ccrcc solrc o icrriiorio, quando inc
liniiacs aos indivduos con rcsciio ao dirciio dc roricdadc do solo,
quando croria, ou quando insiiiui scrvidcs dc uiilidadc ullica,
nao sc clcva janais caicgoria dc un dirciio con cisicncia auinona,
un dirciio solrc o solo, un dirciio rcal, nas sc cingc, scgundo a
douirina csacial, a un odcr quc invariavclncnic sc rcfcrc a cssoas
ou sc alica or inicrncdio dc cssoas cono ncun, nunca cono
donnun, scndo no cnsancnio daquclc jurisia alcnao a rclaao cnirc
o Esiado c o icrriiorio, cn qualqucr Iioicsc, rclaao dc dirciio cssoal,
janais rclaao dc dirciio rcal.
Conscqucncia clara quc sc dcrccndc adcnais dcssa nodcrna
icoria gcrnanica c a dc quc o icrriiorio, ao conirario do quc susicnia
ondcravcl corrcnic dc jurisias franccscs, ainda conicnorancancnic
filiados na aniiga douirina dc Ccrlcr c Laland (cnrcsian-lIc iodavia
coloraao insiiiucional c falan cranic a rclaao Esiado c icrriiorio dc
un dirciio ullico rcal insiiiucional}, longc dc scr acnas aqucla
condiao dc cisicncia do Esiado a quc sc rcoria Carrc dc Mallcrg, c
cfciivancnic clcncnio csscncial, consiiiuiivo do Esiado, aric dc scu
scr c dc sua cssoa, csiando ara clc, sc sc crniic a conaraao
aniroonorfica, assin cono o coro csia ara o Ioncn. Dc nodo quc
ioda ofcnsa ao icrriiorio c ofcnsa ao rorio Esiado, cono ficou claro
nas lics dc Friclcr c Jcllincl a cssc rcsciio. Vao iao longc csscs
jurisias cn fazcr do Esiado un conosio dc Ioncns c icrriiorio, ou cn
r o icrriiorio cono aric consiiiuiiva da crsonalidadc ncsna do
Esiado, quc cn alguns iraiadisias aarccc aqucla icoria con a
dcsignaao dc icoria do icrriiorio-sujciio cn coniraosiao aniiga
icoria do icrriiorio-oljcio.
Acsar dc quc Jcllincl Iaja rcuiado a rclaao jurdica cnirc o
Esiado c o icrriiorio nos icrnos da nova douirina cono das nais
rcciosas conquisias do dirciio ullico, nao faliaran do lado franccs c
da corrcnic dos inicrnacionalisias csadas oljccs icoria do
icrriiorio-csao, icrriiorio-liniic ou icrriiorio-dirciio cssoal do Esiado.
Da Villcncuvc a lcnlrar, cnirc ouiras, as scguinics, dc nais cso.
cono clicar o dirciio do Esiado dc raiicar ccrios aios, alguns aic dc
suna inoriancia, fora dc scu icrriiorio roriancnic diio, iais or
ccnlo os quc ocorrcn cn alio-nar, cn navios nacionais ou no
csirangciro, ncdianic convcncs con ouiros Esiados?
Cono jusiificar o odcr dc olcia ou a aao dos irilunais
insialados no icrriiorio dc oicncia csirangcira, qual sc vcrificava no
caso dos ascs dc caiiulaao?
Cono adniiir con ouiro Esiado a fornaao dc un condonnun
solrc dcicrninada cicnsao icrriiorial, nancira Iaja visia do
quc sc assou no Sudao Anglo-Egcio?
Cono aclarar a cocisicncia do odcr csiriiual con o odcr
icnoral na ncsna arca?
Cono acciiar as ccsscs icrriioriais frcqucnics cnirc Esiados,
aos as gucrras ou or nais razcs cvcniuais?
Cono conciliar a auioridadc do Esiado fcdcral cocisiindo con a
dos Esiados fcdcrados no ncsno crnciro?
22
Fcsunidancnic, sao
csics os rinciais onios quc a criica lcvaniou ara invalidar a
douirina quc sc csicndc dcsdc Friclcr a Jcllincl con o roosiio dc
caracicrizar a una nova luz a rclaao cnirc o Esiado c o icrriiorio.
9.4 A tcou do tcto-conctcncu
A icoria do icrriiorio-csao acalou or dcscnlocar na icoria do
icrriiorio-concicncia, olra dos jurisias ausiracos da cIanada Escola
dc Vicna, quc assaran a vcr no icrriiorio sinlcsncnic un clcncnio
dcicrninanic da validcz da norna, solrciudo un ncio dc localizaao da
validcz da rcgra jurdica.
A icoria do icrriiorio-concicncia, ardcnicncnic airocinada or
Kclscn, cIana logo a aicnao do csiudioso, cono advcric Cicsc, or
adniiir dc nodo csccu un concciio jurdico dc conctcncu c dc nodo
gcral un concciio dc uududc do dcto.
23
Toda a orfia douirinaria do gruo vicncnsc, cono
ondcradancnic assinala aquclc auior, icn or rincial cscoo
arrcdar do cano icorico a riniiiva" conccao cicnifica, gcografica c
naiuralisia do icrriiorio, ionando, cn coniraariida, a solcrania
icrriiorial or dado rinario c o icrriiorio roriancnic diio or dado
sccundario.
Essa icoria sc dcsdolra cn duas acccs dc icrriiorio. A
rincira, nais rcsiriia, faz do icrriiorio a csfcra dc concicncia local, a
dioccsc do odcr csiaial", scgundo a linguagcn dc Fadniizly. A
scgunda cncara o icrriiorio dc nancira significaiivancnic anla, nos
icrnos analogos da icoria do icrriiorio-csao, a salcr, cono anliio da
validcz da ordcn csiaial, cono dcliniiaao csacial da validcz das
nornas jurdicas.
24
Quando Cicsc coicja as duas icorias a icoria do csao c a
icoria da concicncia cIcga clc lausvcl conclusao dc quc anlas
sc aroinan, dc quc nao c iniransonvcl o fosso quc as scara, ois a
unica disiinao csscncial rcousa na inoriancia orvcniura airiluda
ao icrriiorio c solcrania icrriiorial. Na icoria do icrriiorio-csao a
inoriancia fundancnial cricncc ao icrriiorio, ao asso quc na icoria
do icrriiorio-concicncia c dc caiial rclcvancia a solcrania
icrriiorial.
2S
1. Fcrruccio Pcrgolcsi, Dtto Costtuzonuc, 15 cd., v. 1, . 94.
2. Piciro Virga, Dtto Costtuzonuc, 6 cd., . 57.
3. CcrIard AnscIuciz, DcuiscIcs SiaaisrccIi", in. Holizcndorff & KoIlcr (cd.}
EnzIoucdc dc HccItsusscnscIut n sstcnutscIc HcuIctung, v. 4, . 7.
4. Ficcardo Monaco & Ciorgio CansaccIi, Lo Stuto c suo Odnuncnto Gudco, 7
cd., . 125.
5. E. Crosa, Dtto Costtuzonuc, 4 cd., . 174, uud Pcrgolcsi, ol. cii., . 101.
6. Orcsic Fancllciii, Isttuzon d Dtto PuIIco. 13 cd., . 28.
7. Howard J. Taulcnfcld, L'Esacc Eira-AinosIcriquc. Evolucion du Droii
Inicrnaiional", Hcuuc dc u Connsson Intcnutonuc dc Justcs, (4}. 39, 1969.
8. EricI Hulcr, HccIt und Vctuun, v. 77, cadcrno 1.
9. F. Pcrgolcsi, ol. cii., . 105. Dcnirc os rinciros iralalIos dc analisc ao novo
dirciio cn lngua oriugucsa sao dc rcssaliar os dc auioria do rofcssor Haroldo
Valladao. Vcja-sc ianlcn o cnsaio dc sisicnaiizaao coniido na nonografia
rccursora dc C. A. DunscIcc dc AlrancIcs, Esuo Extco c HcsonsuIdudc
Intcnuconu.
10. Hugo Croiius, Dc Juc Hc uc Pucs, II, 3, 4.
11. J. C. DluniscIli, Agcncnc StuutscIc, . 280.
12. Poczl, In. DluniscIli Draicr (cd.}, DcutscIcs Stuuts-VoctcIucI, v. 9, . 723.
13. Hans Hclfriiz, Agcncnc StuutsccIt, 5 cd. rcv. c aun., . 108. c DluniscIli,
Agcncnc StuutscIc, 6 cd., . 283.
14. Von Scydcl, HucscIcs StuutsccIt, 2 cd., v. I, . 334.
15. Laland, uud Friclcr, GcIct und GcIctsIoIct, . 15.
16. Jcllincl, C. Agcncnc StuutscIc, . 405-406.
17. Friclcr, Von Siaaisgclici", in. GcIct und GcIctsIoIct, . 107.
18. Idcn, ilidcn, . 111-112.
19. F. Cicsc, Das Siaaisgclici", in. AnscIuciz & TIona (cd.} HundIucI dcs
DcutscIcn StuutsccIts, 1 cd., 1930, . 225.
20. Marccl dc la Dignc Dc Villcncuvc, Tutc Gcncu dc `Etut, . 245.
21. C. Jcllincl, uud M. dc la Dignc Dc Villcncuvc, ol. cii., . 245.
22. M. dc la Dignc Dc Villcncuvc, ol. cii., . 245-247.
23. Cicsc, ol. cii., . 226.
24. Idcn, ilidcn, . 226.
25. Idcn, ilidcn, . 226.
Mar icrriiorial. cla Lci n. 8.617, dc 4.1.93, as aguas cicrnas lrasilciras
conrccndcn ircs faias disiinias. a} o nu tctou, quc c a faia dc 12 nilIas
nariinas ncdidas a ariir da linIa dc laia-nar do liioral coniincnial c insular
lrasilciro (ari. 1}; l} a zonu contguu, conrccndcndo una faia quc vai das 12 s 24
nilIas nariinas, a ariir das linIas dc lasc quc scrvcn ara ncdir a largura do
nar icrriiorial" (ari. 4}; c c} a zonu ccononcu cxcusuu, quc c a faia quc sc csicndc
das 12 nilIas do nar icrriiorial aic 200 nilIas.
No nu tctou, ainda scgundo a Lci n. 8.617, aris. 2. c 3, inclusivc cn scu lciio,
sulsolo c csao acrco, o Drasil ccrcc sua solcrania, adniiida a assagcn inoccnic"
dc navios dc qualqucr nacionalidadc o quc sc dcfinc cono a assagcn coninua c
raida", alcn dc nao rcjudicial az, loa ordcn ou scgurana" do Pas.
Na zonu contguu o Drasil ccrcc fiscalizaao ara cviiar infracs s lcis c aos
rcgulancnios aduanciros, fiscais, dc inigraao ou saniiarios, odcndo ncsno
rcrinir quaisqucr dcssas infracs, no scu icrriiorio ou no scu nar icrriiorial.
Na zonu ccononcu cxcusuu o Drasil ccrcc dirciios dc solcrania ara fins dc
cloraao c arovciiancnio, conscrvaao c gcsiao dc rccursos naiurais, vivos ou nao
vivos, das aguas solrcjaccnics ao lciio do nar, do lciio do nar c scu sulsolo" (ari. 6}.
Os aris. 8 a 10 dcssa Lci csialclcccn nornas solrc roicao, invcsiigaao c
rcscrvaao do ncio narinIo, consiruao c ocraao dc insialacs c ilIas ariificiais,
ccrccios c nanolras niliiarcs, navcgaao c solrcvo dcssa zona do nar.
?
O PODR DO STADO
l. Do conccto dc odc 2. Incutududc c nutuczu ntcgutuu
do odc cstutu J. A cuucdudc dc uuto-ogunzuuo 4. A
undudc c ndusIdudc do odc 5.U nco dc cgududc c
cgtndudc b. A soIcunu.
J. Do oonoe11o de poder
Elcncnio csscncial consiiiuiivo do Esiado, o odcr rcrcscnia
sunariancnic aqucla cncrgia lasica quc anina a cisicncia dc una
conunidadc Iunana nun dcicrninado icrriiorio, conscrvando-a unida,
cocsa c solidaria.
Auiorcs Ia quc rcfcrcn dcfini-lo cono a faculdadc dc ionar
dcciscs cn nonc da colciividadc" (Afonso Arinos}.
Con o odcr sc cnirclaan a ou c a conctcncu, conrccndida
csia uliina cono a lcgiiinidadc oriunda do conscniincnio. Sc o odcr
rcousa unicancnic na fora, c a Socicdadc, ondc clc sc ccrcc,
cicrioriza cn rinciro lugar o asccio cocrciiivo con a noia da
doninaao naicrial c o cnrcgo frcqucnic dc ncios violcnios ara
inor a olcdicncia, cssc odcr, nao inoria sua aarcnic solidcz ou
csialilidadc, scra scnrc un odc dc uto.
Sc, iodavia, lusca o odcr sua lasc dc aoio ncnos na fora do
quc na concicncia, ncnos na cocrao do quc no conscniincnio dos
govcrnados, convcricr-sc-a cniao nun odc dc dcto. O Esiado
nodcrno rcsunc lasicancnic o roccsso dc dcscrsonalizaao do
odcr, a salcr, a assagcn dc un odcr dc cssoa a un odcr dc
insiiiuics, dc odcr inosio cla fora a un odcr fundado na
arovaao do gruo, dc un odcr dc faio a un odcr dc dirciio.
No vocalulario oliico ocorrc con frcqucncia o cnrcgo
indisiinio das alavras fora, odcr c auioridadc. Eigcncias dc clarcza
orcn rcconcndan a corrcao dos alusos aqui crcirados. A nosso
vcr, a fora crinc a caacidadc naicrial dc conandar inicrna c
cicrnancnic; o odcr significa a organizaao ou discilina jurdica da
fora c a auioridadc cnfin iraduz o odcr quando clc sc clica clo
conscniincnio, iaciio ou crcsso, dos govcrnados (quanio nais
conscniincnio nais lcgiiinidadc c quanio nais lcgiiinidadc nais
auioridadc}. O odcr con auioridadc c o odcr cn ioda sua lcniiudc,
aio a dar solucs aos rollcnas sociais. Quanio ncnor a conicsiaao
c quanio naior a lasc dc conscniincnio c adcsao do gruo, nais
csiavcl sc arcscniara o ordcnancnio csiaial, unindo a fora ao odcr c
o odcr auioridadc. Ondc orcn o conscniincnio social for fraco, a
auioridadc rcflciira cssa fraqucza; ondc for foric, a auioridadc sc acIara
rolusiccida.
Con rcsciio ao odcr do Esiado, urgc considcra-lo airavcs dos
iraos quc lIc cnrcsian a fisiononia cosiuncira, alguns dos quais
conorian inicrninavcis dclaics rclaiivos ao scu caraicr coniingcnic
ou alsoluio.
Esscs iraos sao. a incraiividadc c naiurcza inicgraiiva do odcr
csiaial, a caacidadc dc auio-organizaao, a unidadc c indivisililidadc
do odcr, o rincio dc lcgalidadc c lcgiiinidadc c a solcrania.
2. 1mpero11v1dode e no1urezo 1n1egro11vo do poder es1o1o1
A Socicdadc, icrno gcncrico, alrangc fornas csccficas dc
organizaao social, cuja disiinao sc faz clos oljciivos, cla cicnsao c
clo grau dc inicnsidadc dos laos quc rcndcn os indivduos aos
divcrsos iios dc associaao conIccidos, quc vao dcsdc as socicdadcs
rcligiosas aic aquclas dc cunIo ncrancnic rccrcaiivo.
O Esiado, osio quc scja una forna dc socicdadc, nao c a unica,
ncn a nais vasia, confornc lcnlra Dcl VcccIio, ois cocisic con
ouiras quc lIc sao anicriorcs no lano Iisiorico, cono a Fanlia, ou o
uliraassan na dincnsao gcografica c nos quadros dc ariiciaao,
cono soi aconicccr con algunas confisscs rcligiosas. o crisiianisno,
or ccnlo, no qual sc filian ovos dc varios Esiados.
Quc irao csscncial rcsia assin ara scarar o Esiado, cono
organizaao do odcr, das dcnais socicdadcs quc ccrccn ianlcn
influcncia c aao solrc o conoriancnio dc scus ncnlros?
Inqucsiionavclncnic, cssc irao fundancnial sc cifra no caraicr
inaldicavcl, olrigaiorio ou ncccssario da ariiciaao dc iodo indivduo
nuna socicdadc csiaial. Nasccnos no Esiado c ao ncnos
conicnorancancnic c inconcclvcl a vida fora do Esiado.
Ao asso quc as dcnais associacs sao dc ariiciaao
voluniaria, conscrvando scnrc livrc aos scus ncnlros a oria dc
cnirada c sada, o Esiado, quc ossui o nonoolio da coaao
organizada c incondicionada, nao soncnic cniic rcgras dc
conoriancnio scnao quc disc dos ncios naicriais inrcscindvcis
con quc inor a olscrvancia dos rincios orvcniura csiaiudos dc
conduia social.
Aiua o Esiado or conscguinic na anlicncia colciiva, quando
ncccssario, con a naina incraiividadc c firncza, fornando aquclc
vasio crculo dc scgurana c aao no qual sc novcn ouiros crculos
ncnorcs dclc dccndcnics ou a clc aconodados, quc sao os gruos c
indivduos, cuja cisicncia ganIa ali ccricza c crsonificaao jurdica.
Eaninada aicniancnic a naiurcza do odcr csiaial, vcrifica-sc
quc iodo Esiado, conunidadc icrriiorial, inlica una difcrcnciaao
cnirc govcrnanics c govcrnados, cnirc Ioncns quc nandan c Ioncns
quc olcdcccn, cnirc os quc dcicn o odcr c os quc a clc sc sujciian.
A ninoria dos quc incn naioria a sua voniadc or
crsuasao, conscniincnio ou inosiao naicrial forna o govcrno quc,
icndo a rcrrogaiiva cclusiva do cnrcgo da fora, ccrcc o odcr
csiaial airavcs dc lcis quc olrigan, nao orquc scjan loas, jusias ou
salias", nas sinlcsncnic orquc sao lcis, auias dc convivcncia,
incraiivos dc conduia. Disc a auioridadc govcrnaiiva da caacidadc
unilaicral dc diiar nassa dos govcrnados, sc ncccssario cla
conulsao, o cunrincnio irrcsisivcl dc suas ordcns, rccciios c
dcicrninacs dc conoriancnio social.
Ao odcr do Esiado adcrcn ccrios iraos ou qualidadcs
fundancniais.
O rinciro c a naiurcza inicgraiiva ou associaiiva do odcr
csiaial, ja cn aric conrccndida nas considcracs anicccdcnics c
quc faz quc o oriador do odcr do Esiado, do onio dc visia jurdico,
nao scja una cssoa fsica ncn varias cssoas fsicas, nas scnrc c
indiscnsavclncnic a cssoa jurdica, o Esiado.
1
S. A oopoo1dode de ou1o-orgon1zoo
O scgundo irao csscncial quc dcriva da cisicncia do odcr
csiaial c a sua caacidadc dc auio-organizaao. O caraicr csiaial dc
una organizaao social dccorrc rccisancnic da circunsiancia dc
roccdcr dc un dirciio rorio, dc una faculdadc auiodcicrninaiiva, dc
una auiononia consiiiucional o odcr quc cssa organizaao ccrcc
solrc os scus cononcnics.
Ha Esiado dcsdc quc o odcr social csicja cn condics dc
clalorar ou nodificar or dirciio rorio c originario una ordcn
consiiiucional. Pouco nonia quc rcscrics jurdicas vcnIan
cnlaraar ou circunscrcvcr a cicnsao dcssa caacidadc ou iirar-lIc o
rincio dc cclusividadc cono aconiccc or ccnlo no caso das
organizacs fcdcraiivas.
Eisiindo insiruncnio auinono dc odcr financciro, olicial c
niliiar con caacidadc organizadora c rcgulaiiva a cisiira o Esiado.
2
4. A un1dode e 1nd1v1s1b111dode do poder
A indivisililidadc do odcr configura ouira noia caracicrsiica do
odcr csiaial. Significa quc soncnic odc Iavcr un unico iiiular dcssc
odcr, quc scra scnrc o Esiado cono cssoa jurdica ou aquclc odcr
social quc cn uliina insiancia sc crinc, scgundo qucrcn alguns
ullicisias, cla voniadc do nonarca, da classc ou do ovo.
O rincio dc unidadc ou indivisililidadc do odcr do Esiado
rcsulia Iisioricancnic da sucraao do dualisno ncdicvo quc rcariia
o odcr cnirc o rncic c as cororacs, doiadas csias or vczcs dc
un odcr dc olcia c jurisdiao, quc lcn crinia a conccao
jusrivaiisia c airinonial incranic na socicdadc ocidcnial aic o
scculo XVI.
Con a noao dc unidadc c indivisililidadc do odcr, aufcrc o
Esiado nodcrno un dc scus osiulados csscnciais quc, dcsrcndcndo o
odcr do Esiado do odcr cssoal do govcrnanic, crniic conrccndcr
a conunidadc rcgida fora das concccs civilisias do dirciio dc
roricdadc, doninanics no crodo ncdicvo.
Cunrc disiinguir a iiiularidadc do odcr csiaial do ccrccio
dcssc ncsno odcr, confornc advcric KuccIcnIoff. Tiiularcs do odcr
sao aquclas cssoas cuja voniadc sc iona cono voniadc csiaial.
Essa voniadc, crcssando o odcr do Esiado, sc nanifcsia
airavcs dc orgaos csiaiais, quc dcicrninan cn scus aios c dcciscs o
caraicr c os fins do ordcnancnio oliico. Da o ciiado auior alcnao a
cssc rcsciio claro c crsuasivo ccnlo con o quc sc assa no Esiado
dcnocraiico conicnoranco. A iiiularidadc do odcr csiaial cricncc
aqui ao ovo; o scu ccrccio, orcn, aos orgaos airavcs dos quais o
odcr sc concrciiza, quais scjan o coro clciioral, o Parlancnio, o
Minisicrio, o cIcfc dc Esiado, cic.
3
A disiinao acina cnunciada faculia conrccndcr a coniradiao
aarcnic quc rcsuliaria do osiulado csscncial da unidadc do odcr
coniraosio ao rincio da cIanada scaraao dc odcrcs consagrado
cla icoria consiiiucional c clalorado or Monicsquicu cn Do Esto
dus Lcs (1748}.
O odcr do Esiado na cssoa dc scu iiiular c indivisvcl. a divisao
so sc faz quanio ao ccrccio do odcr, quanio s fornas lasicas dc
aiividadc csiaial.
Disirilucn-sc airavcs dc ircs iios fundancniais ara cfciio
dcssc ncsno ccrccio as nuliilas funcs do Esiado uno. a funao
lcgislaiiva, a funao judiciaria c a funao cccuiiva, quc sao conciidas
a orgaos ou cssoas disiinias, con o roosiio dc cviiar a conccniraao
dc scu ccrccio nuna unica cssoa.
Nao ncnos falaz vcn a scr a rcicndida quclra do aiona da
unidadc do odcr do Esiado cn facc da cisicncia do Esiado fcdcral. A
Uniao c os Esiados-ncnlros nao concn suljciivancnic duas
voniadcs disiinias, oriadoras do odcr csiaial, o qual sc conscrva
rcfcrido a una so cssoa, a un unico iiiular.
Houvc iao-soncnic divisao do oljcio, das iarcfas, dos iralalIos c
assunios criincnics aao do Esiado, cn suna, na loa linguagcn
jurdica, divisao dc concicncia c nao do odcr do Esiado roriancnic
diio.
S. O pr1no1p1o de 1ego11dode e 1eg111m1dode
Auiorcs Ia quc fazcn da lcgalidadc c lcgiiinidadc condics
csscnciais do odcr do Esiado ianio quanio da caacidadc
consiiiucional c da indivisililidadc dcssc ncsno odcr.
Ouiros orcn irilIando via oosia, cnicndcn quc a noao dc
lcgalidadc c lcgiiinidadc nao cricncc caracicrizaao do odcr, ncn
consiiiui scqucr irao do odcr csiaial.
t. A Soberon1o
A solcrania, quc crinc o nais alio odcr do Esiado, a
qualidadc dc odcr surcno (sucnu otcstus), arcscnia duas faccs
disiinias. a inicrna c a cicrna.
A solcrania inicrna significa o ncun quc o Esiado icn solrc o
icrriiorio c a oulaao, lcn cono a sucrioridadc do odcr oliico
frcnic aos dcnais odcrcs sociais, quc lIc fican sujciios, dc forna
ncdiaia ou incdiaia.
A solcrania cicrna c a nanifcsiaao indccndcnic do odcr do
Esiado cranic ouiros Esiados.
1. FricdricI Cicsc, Agcncncs StuutsccIt, . 20.
2. C. Jcllincl, Agcncnc StuutscIc, 3 cd., . 427-504.
3. CucniIcr c EricI KuccIcnIoff, Agcncnc StuutscIc, . 42-43.

S
LGAL1DAD LG1T1M1DAD
DO PODR POLT1CO
l. O nco du cgududc 2. O nco du cgtndudc J.
Cono sc onou o nco c u csccc dc cgtndudc quc cssc
nco ocuou cstuIcccc 4. A csc Istcu du cgududc c
cgtndudc do odc 5. A consdcuuo oscu do oIcnu
du cgtndudc b. Os unduncntos socogcos du cgtndudc.
b.l A cgtndudc cono ccscntuuo dc unu tcou donnuntc do
odc b.2 As tcs onus Iuscus dc nuncstuuo du
cgtndudc. u cusnutcu, u tudconu c u cgu ou uconu 7.
O usccto udco du cgtndudc S. A cgtndudc no cxccco
do odc 9. A cgududc c u cgtndudc do odc cono tcnus
du Ccncu Potcu.
J. O pr1no1p1o do 1ego11dode
A lcgalidadc nos sisicnas oliicos crinc lasicancnic a
olscrvancia das lcis, isio c, o roccdincnio da auioridadc cn
consonancia csiriia con o dirciio csialclccido. Ou cn ouiras alavras
iraduz a noao dc quc iodo odcr csiaial dcvcra aiuar scnrc dc
confornidadc con as rcgras jurdicas vigcnics. En suna, a
aconodaao do odcr quc sc ccrcc ao dirciio quc o rcgula.
Cunrc ois disccrnir no icrno lcgalidadc aquilo quc crinc
inicira confornidadc con a ordcn jurdica vigcnic.
Ncssa accao anla, o funcionancnio do rcginc c a auioridadc
invcsiida nos govcrnanics dcvcn rcgcr-sc scgundo as linIas-ncsiras
iraadas cla Consiiiuiao, cujos rccciios sao a lasc solrc a qual
asscnia ianio o ccrccio do odcr cono a concicncia dos orgaos
csiaiais.
A lcgalidadc suc or conscguinic o livrc c dcscnlaraado
nccanisno das insiiiuics c dos aios da auioridadc, novcndo-sc cn
consonancia con os rccciios jurdicos vigcnics ou rcsciiando
rigorosancnic a Iicrarquia das nornas, quc vao dos rcgulancnios,
dccrcios c lcis ordinarias aic a lci naina c sucrior, quc c a
Consiiiuiao.
O odcr lcgal rcrcscnia or conscqucncia o odcr cn Iarnonia
con os rincios jurdicos, quc scrvcn dc csicio ordcn csiaial. O
concciio dc lcgalidadc sc siiua assin nun donnio cclusivancnic
fornal, iccnico c jurdico.
2. O pr1no1p1o do 1eg111m1dode
Ja a lcgiiinidadc icn cigcncias nais dclicadas, visio quc lcvania
o rollcna dc fundo, qucsiionando accrca da jusiificaao c dos valorcs
do odcr lcgal. A lcgiiinidadc c a lcgalidadc acrcscida dc sua valoraao.
o criicrio quc sc lusca ncnos ara conrccndcr c alicar do quc
ara acciiar ou ncgar a adcquaao do odcr s siiuacs da vida social
quc clc c cIanado a discilinar.
No concciio dc lcgiiinidadc cniran as crcnas dc dcicrninada
coca, quc rcsidcn nanifcsiaao do conscniincnio c da olcdicncia.
A lcgalidadc dc un rcginc dcnocraiico, or ccnlo, c o scu
cnquadrancnio nos noldcs dc una consiiiuiao olscrvada c raiicada;
sua lcgiiinidadc scra scnrc o odcr coniido naqucla consiiiuiao,
ccrccndo-sc dc confornidadc con as crcnas, os valorcs c os
rincios da idcologia doninanic, no caso a idcologia dcnocraiica.
S. Como se ]ormou o pr1no1p1o do 1ego11dode e o espo1e de
1eg111m1dode que esse pr1no1p1o proourou es1obe1eoer
O rincio dc lcgalidadc nasccu do anscio dc csialclcccr na
socicdadc Iunana rcgras crnancnics c validas, quc fosscn olras da
razao, c udcsscn alrigar os indivduos dc una conduia arliiraria c
inrcvisvcl da aric dos govcrnanics. TinIa-sc cn visia alcanar un
csiado gcral dc confiana c ccricza na aao dos iiiularcs do odcr,
cviiando-sc assin a duvida, a iniranquilidadc, a dcsconfiana c a
susciao, iao usuais ondc o odcr c alsoluio, ondc o govcrno sc acIa
doiado dc una voniadc cssoal solcrana ou sc rcuia cgIus soutus c
ondc, cnfin, as rcgras dc convivcncia nao foran rcviancnic
claloradas ncn rcconIccidas.
A lcgalidadc, conrccndida ois cono a ccricza quc icn os
govcrnados dc quc a lci os roicgc ou dc quc ncnIun nal orianio lIcs
odcra advir do conoriancnio dos govcrnanics, scra cniao sol cssc
asccio, cono qucria Monicsquicu, sinnino dc lilcrdadc.
Auiorcs quc cscrcvcran duranic o unccn cgnc, cn Frana,
iivcran a iniuiao dcssc rincio. Haja visia Fcnclon con rcsciio ao
odcr do rci. Elc odc iudo solrc as cssoas, nas as lcis odcn iudo
solrc clc" (I cut tout su cs cucs, nus cs os cuucnt tout su u).
Mas foi o scculo racionalisia c filosofico o scculo XVIII quc
dcscnvolvcndo as icscs do coniraiualisno social arofundou na Frana
a jusiificaao douirinaria do rincio da lcgalidadc.
Sua cliciiaao oliica sc fcz or via rcvolucionaria, quando a
lcgalidadc sc convcricu cn naicria consiiiucional. Assin no icio dc
1791. Nao Ia cn Frana auioridadc sucrior da lci; o rci nao rcina
scnao cn viriudc dcla c c unicancnic cn nonc da lci quc odcra clc
cigir olcdicncia" (Ari. 32, do Caiulo II da Consiiiuiao Franccsa dc
1791}.
Alguns anos anics, os c-colonos dc MassacIusscis,
cnanciados da doninaao inglcsa, gravaran cn sua Consiiiuiao (Ari.
30} o rincio da scaraao dc odcrcs a fin dc quc udcssc Iavcr
un govcrno dc lcis c nao dc Ioncns".
Enfin, o rincio da lcgalidadc aicndc aquclc idcal jcffcrsoniano
dc csialclcccr un govcrno da lci cn sulsiiiuiao do govcrno dos
Ioncns c dc ccrio nodo rcroduz ianlcn aqucla naina dc MicIclci
solrc o govcrno do Ioncn or si ncsno", ou scja, c gouucncncnt dc
`Ionnc u u ncnc.
4. A or1se 1s1r1oo do 1ego11dode e 1eg111m1dode do poder
Sao quairo os dados quc sc nos afiguran aliancnic clucidaiivos c
indiscnsavcis ara a considcraao da lcgalidadc c lcgiiinidadc cono
icnas da icoria oliica. o Iisiorico, o filosofico, o sociologico c o
jurdico.
Do onio dc visia Iisiorico, ariinos das rclacs cnirc lcgalidadc
c lcgiiinidadc, cuja disiinao a aniiguidadc ronana c o dirciio Cannico
ignoraran or conlcio. No Codcx Jus Cunonc, scgundo anoia
ScIniii, a alavra cgtnus aarccc con frcqucncia, ao asso quc
cgus soncnic ocorrc cn quairo lugarcs c assin ncsno
invariavclncnic rcfcrida ao dirciio civil.
A cisao lcgalidadc c lcgiiinidadc iornou-sc aicnic ao
cnsancnio curocu dcsdc 1815, quando sc fcz vivo c agudo, confornc
lcnlra aquclc jurisia, o aniagonisno quc a Frana nonarquica assou
a icsicnunIar cnirc a lcgiiinidadc Iisiorica dc una dinasiia
rcsiaurada c a lcgalidadc vigcnic do Codigo naolcnico.
Lilcrais c conscrvadorcs, rogrcssisias nodcrados con filiaao
csiriiual na Fcvoluao Franccsa c rcalisias rcsiauradorcs, dc
olsiinada convicao nonarquica, sc rcariian cn osics advcrsas,
susicniando os lilcrais a lcgalidadc da nonarquia consiiiucional c os
conscrvadorcs o rcquisiio dc lcgiiinidadc da ncsna, cono forna dc
odcr.
O augc da crisc sc siiua na dcosiao dc Carlos X c no advcnio dc
Lus Fclic, quando a icsc da lcgalidadc sc inc da lcgiiinidadc, nos
icrnos Iisioricos c iradicionais cn quc csia uliina scnrc fora
ionada. Os dois concciios da or dianic andan rclaiivancnic
dcsaconanIados.
A corrcnic racionalisia, rovcnicnic da Fcvoluao Franccsa, quc
iransiiara do racionalisno filosofico, alsiraio c jusnaiuralisia ara o
racionalisno osiiivisia, cnrico c rclaiivisia ocrou una suiil
iransosiao dc icrnos, fazcndo ioda a lcgiiinidadc rcousar doravanic
na lcgalidadc c nao cono danics a lcgalidadc na lcgiiinidadc.
A lci, scgundo a ccciaiiva confianic do scculo, rcrcscniava o
naino odcr da Fazao cnanciadora. Os jurisias dc ndolc lilcral
fazcn-lIc o culio do aniiaicrnalisno, da fc nais ardcnic na sua
caacidadc dc crinir o rincio civilizador, o govcrno do Ioncn or
si ncsno (c gouucncncnt dc `Ionnc u u ncnc), cono rcfcrc
MicIclci, ciiado or ScIniii.
A lci, quc rinciia cono auicniica dcusa das crcnas
rcvolucionarias, acala, scgundo ScIniii c Dcri DrccIi, rosiiiuda nos
lalios dos gungstcs ancricanos, quando csscs ironicancnic dao a
alavra dc ordcn dc quc o iralalIo dcvc scr lcgal".
1
Igualncnic lcgal",
confornc rcfcrircnos adianic, foi ianlcn a asccnsao dc Hiilcr ao odcr
na AlcnanIa c a inlaniaao da diiadura socialisia na TcIccoslovaquia
clo Pariido Conunisia. E, no cnianio, a lci aiologicancnic fundara Ia
ouco nais dc un scculo o rcsigio dc una nova ordcn social
cagcradancnic confianic nos odcrcs da Fazao alsiraia c lilcriadora.
Con a lci dos codigos lurgucscs, vcrdadciros ialisnas jurdicos
da caliaao rcvolucionaria dc 1789, fora ossvcl lanir da jovcn
socicdadc lurgucsa o culio incnodo c rcsciioso do assado, a
inviolalilidadc dos cosiuncs, a solcrania da iradiao, o acaiancnio
dognaiico dc ioda a auioridadc, lascs solrc as quais asscniava alias o
odcr das aniigas ordcns rivilcgiadas sol a cgidc das rcalczas
onioicnics.
Mas duas criscs Iisioricas dc considcravcis roorcs vicran
ainda alaicr-sc solrc o rincio da lcgalidadc c lcgiiinidadc.
Con o Muncsto dc Mar c os dcscnvolvincnios ulicriorcs da
icorizaao dc Lcnin, Troisli c Lulacs, a lci, quc fora o Coroancnio
douirinario do racionalisno curocu, aarccc agora dcgradada a
insiruncnio da socicdadc dc classcs, cono a sucrcsiruiura social da
orcssao lurgucsa, cono orgao dc crnancncia dos rivilcgios
cconnicos, nao scndo lons rcvolucionarios, scgundo o consclIo dc
Lcnin, rcroduzido or ScIniii, aquclcs quc nao soulcrcn unir os
ncios ilcgais dc luia a iodas as fornas lcgais dc ionada do odcr.
Dcsrcza-sc a lci cono fin c dcla sc scrvc cono ncio.
A lcgiiinidadc do ordcnancnio jurdico lurgucs c aiacada a
fundo ncssa ionada dc osiao dos cnsadorcs rcvolucionarios
narisias, quc alargan cada vcz nais o Iiaio scarando a lcgalidadc da
lcgiiinidadc, cuja ruiura icn ccnlos dc anicccdcncia Iisiorica na
olcnica dos lilcrais con os iradicionalisias conscrvadorcs do scculo
XIX.
Duranic o nacional-socialisno a crisc cIcga ao naino grau dc
inicnsidadc. Aqui icnos concrciizado o ccnlo Iisiorico surcno dc
una corrcnic dc oiniao, dc una idcologia, dc un ariido oliico,
cujos cIcfcs, scn quclra da lcgalidadc, ionaran o odcr sonlra do
rcginc csialclccido c dclc sc scrviran do nodo quc sc nos afigura nais
oninoso cn ioda a Iisioria do gcncro Iunano, c cuja lcgiiinidadc,
visia ou arcciada clos criicrios do racionalisno incranic na
douirina jurdica dos novincnios lilcrais c osiiivisias do scculo XIX,
arcccria irrcrccnsvcl. O ncsno sc assou na TcIccoslovaquia con a
ionada do odcr or una rcvoluao aarcnicncnic acfica, dc icor
arlancniar, quc insiaurou ali a nova lcgalidadc rolciaria.
S. A oons1deroo ]11os]1oo do prob1emo do 1eg111m1dode
Ecnlos cono aquclcs quc acalanos dc ciiar nos convidan dc
incdiaio a rcionar o rollcna ncdianic un scgundo onio dc ariida.
o filosofico.
Do onio dc visia filosofico, a lcgiiinidadc rcousa no lano das
crcnas cssoais, no icrrcno das conviccs individuais dc salor
idcologico, das valoracs suljciivas, dos criicrios aiologicos variavcis
scgundo as cssoas, ionando os coniornos dc una naina dc caraicr
alsoluio, dc rincio inalalavcl, fundado cn noao urancnic
nciafsica quc sc vcnIa a clcgcr or lasc do odcr.
A lcgiiinidadc assin considcrada nao rcsondc aos faios,
ordcn csialclccida, aos dados corrcnics da vida oliica c social,
scgundo o nccanisno cn quc csics sc dcscnrolan o quc scria ja do
anliio da lcgalidadc nas inquirc accrca dos rccciios fundancniais
quc jusiifican ou invalidan a cisicncia do iiulo c do ccrccio do
odcr, da rcgra noral, ncdianic a qual sc Ia dc novcr o odcr dos
govcrnanics ara rccclcr c ncrcccr o asscniincnio dos govcrnados.
Quando cniranos a fazcr rcflccs accrca das razcs quc rcgcn a
ncccssidadc ou incviialilidadc do odcr oliico na socicdadc, c
indaganos or quc uns olcdcccn c ouiros nandan, ou figuranos o
caraicr dc crnancncia ou icnoraricdadc do odcr csiaial cono
ordcn coaiiva, csianos na vcrdadc lcvaniando roosics dc cunIo
filosofico criincnics lcgiiinidadc do odcr no scu asccio dc
finalisno social.
Fornula-sc dcicrninada douirina accrca do fundancnio do odcr
c da olcdicncia, c, ncdianic o criicrio crfilIado ncssa douirina, ncdc-
sc a scguir a lcgiiinidadc dc una ordcn oliica qualqucr, scu icor dc
vcracidadc ou crro, quc Ia dc variar consoanic a ialua dos valorcs
csialclccidos suljciivancnic. Dusca-sc cniao ncnos o odcr quc c do
quc roriancnic o odcr quc dcucu sc.
t. Os ]undomen1os soo1o1g1oos do 1eg111m1dode
O concciio dc lcgiiinidadc crcsso or Vcdci, scgundo o qual
cIana-sc rincio dc lcgiiinidadc o fundancnio do odcr nuna
dcicrninada socicdadc, a rcgra cn viriudc da qual sc julga quc un
odcr dcvc ou nao scr olcdccido" nos lcva assin scn ncnIuna
inicrniicncia conrccnsao sociologica do icrno.
2
A cssc rcsciio, valc rcssaliar a inoriancia quc icn o
cnicndincnio sociologico da lcgiiinidadc, a qual inlica scnrc nuna
icoria doninanic do odcr. Susciiando o rollcna da auioridadc, cn
icrnos sociologicos, disiinguc Ma Wclcr, confornc vcrcnos, ircs
fornas lasicas dc nanifcsiaao da lcgiiinidadc, quc sao caiiais ara a
clicaao dc iodos os fcnncnos do odcr olscrvados cn qualqucr
iio dc organizaao social. a carisnaiica, a iradicional c a lcgal ou
racional.
b.l A cgtndudc cono ccscntuuo dc unu tcou donnuntc do
odc
A olscrvaao nos nosira, scgundo Duvcrgcr, quc nuna ccria
coca c nun ccrio as, Ia scnrc una icoria doninanic do odcr,
qual adcrc a nassa dos govcrnados.
O govcrno, crguido lasc dcssa douirina, quc incra no
asscniincnio da oulaao, scra do onio dc visia sociologico o govcrno
lcgiino.
Nao calcn aqui, asscvcra o jurisia franccs, as digrcsscs
idcologicas, nciafsicas c douirinarias rclaiivancnic naiurcza do
odcr. En conscqucncia, dcsdc quc o csiudioso nada afirna dc falso ou
vcrdadciro solrc o caraicr do rincio dc lcgiiinidadc socialncnic
incranic c acnas considcra as douirinas roagadas airavcs dos
ovos c das cocas cono ncros faios sociologicos, quc cunrc icr cn
conia c avcriguar, cla adcsao nclcs rcflciida dc aric das conscicncias
individuais, ondcra c conclui o ullicisia franccs quc assin
considcrada, a lcgiiinidadc sc iorna una noao urancnic rclaiiva c
coniingcnic, cujo conicudo dccndc das crcnas cfciivancnic
csalIadas nun ccrio noncnio, cn dcicrninado as".
3
Craas a cssc criicrio, fcz-sc ossvcl, scgundo o ncsno auior,
conrccndcr os onios dc iransiao Iisiorica or quc Ia assado no
curso da civilizaao oliica ocidcnial o rincio da lcgiiinidadc, o
confliio iravado cnirc o dirciio divino dos rcis c o dirciio dos ovos,
cnirc a lcgiiinidadc icocraiica c a lcgiiinidadc dcnocraiica, do ncsno
nodo quc Iojc sc conirac, nun duclo dc rcondcrancia, a
lcgiiinidadc lurgucsa do ovo cncarnada no alsiraio concciio dc naao
c a lcgiiinidadc rolciaria con asscnio no dogna dc classc solcrana c
rcdcsiinada quc o rolciariado rcsunc.
4
b.2 As tcs onus Iuscus dc nuncstuuo du cgtndudc. u
cusnutcu, u tudconu c u cgu ou uconu
Dclaio do ncsno risna sociologico, Ma Wclcr faz quc a
lcgalidadc rcousc solrc ircs fornas lasicas dc nanifcsiaao da
lcgiiinidadc. a carisnaiica, a iradicional c a lcgal ou racional.
Esscs ircs iios dc odcr lcgiino alrangido no classico csqucna
dc Ma Wclcr icn rcsunidancnic a clicaao quc sc scguc, scgundo
as alavras ncsnas do cclclrado sociologo.
A auioridadc carisnaiica asscnia solrc as crcnas" Iavidas cn
rofcias, solrc o rcconIccincnio" quc cssoalncnic alcanan os
Icrois c os dcnagogos, duranic as gucrras c as scdics, nas ruas c
nas irilunas, convcricndo a fc c o rcconIccincnio cn dcvcrcs
inviolavcis quc lIcs sao dcvidos clos govcrnados. O odcr carisnaiico
sc lascia, scgundo o sociologo, na dircia lcaldadc cssoal dos
scguidorcs.
A auioridadc carisnaiica, acrcsccnia Ma Wclcr, a dcsciio dc
Iavcr sido una das oicncias nais rcvolucionarias da Hisioria,
iransfornadora dos scniincnios c dcsiinos dc ovos c civilizacs
iniciras conscrva nas suas fornas nais uras o caraicr auioriiario c
incraiivo.
S
Ja a auioridadc iradicional sc aoia na crcna dc quc os
ordcnancnios cisicnics c os odcrcs dc nando c dircao conorian a
viriudc da saniidadc. O iio nais uro, rosscguc Ma Wclcr, c o da
auioridadc airiarcal, ondc o govcrnanic c o scnIor"; o govcrnado, o
sudiio" c o funcionario, o scrvidor".
Afirna o sociologo. rcsia-sc olcdicncia cssoa or rcsciio, cn
viriudc da iradiao dc una dignidadc cssoal quc sc rcuia sagrada.
Todo o conando sc rcndc inirinsccancnic iradiao, cuja violaao
lruial or aric do cIcfc odcra cvcniualncnic r cn crigo scu
rorio odcr, cuja lcgiiinidadc sc aliccra iao-soncnic na crcna
accrca dc sua saniidadc. A criaao dc un novo dirciio cn facc das
nornas oriundas da iradiao c cn rincio inossvcl.
6
Conscqucnicncnic, a dircao oliica do ncio social goza dc una
solidcz c csialilidadc quc sc acIa sol a dccndcncia incdiaia c dircia
do arofundancnio da iradiao na conscicncia colciiva.
Quanio ao uliino iio, o da auioridadc lcgal", quc inforna ioda a
coca do racionalisno ocidcnial, icnos o odcr fundado no csiaiuio, na
rcgulancniaao da auioridadc. Aqui asscvcra Ma Wclcr. o iio nais
uro c o da auioridadc lurocraiica. Sua conccao fundancnial sc
rcsunc na osiulaao dc quc qualqucr dirciio odc scr nodificado c
criado ud Itun, or claloraao voluniaria, dcsdc quc cssa claloraao
scja fornalncnic corrcia. A olcdicncia sc rcsia nao cssoa, cn
viriudc dc dirciio rorio, nas rcgra, quc sc rcconIccc concicnic
ara dcsignar a qucn c cn quc cicnsao sc Ia dc olcdcccr.
?
Dcnais, o odcr racional ou lcgal cria adcnais cn suas
nanifcsiacs dc lcgiiinidadc a noao dc conctcncu, o odcr
iradicional a dc ucgo c o carisnaiico, dcsconIcccndo csscs
concciios, dilaia a lcgiiinaao aic ondc alcancc a nissao do cIcfc, na
ncdida dc scus airiluios carisnaiicos cssoais, confornc olscrva
aquclc cnsador.
S
?. O ospeo1o ]ur1d1oo do 1eg111m1dode
Uliinando a iransiao do sociologico ao jurdico, Carl ScIniii, o
nais conscuo jurisia da AlcnanIa conronciido con o nacional-
socialisno, inicnia dcnonsirar quc a ossc do odcr lcgal cn icrnos dc
lcgiiinidadc rcqucr scnrc una rcsunao dc juridicidadc, dc
ccquililidadc c olcdicncia condicional c dc rccncIincnio dc
clausulas gcrais, cuja inoriancia raiica c icorica nao dcvc scr
ignorada cla icoria consiiiucional ncn cla filosofia do dirciio, visio
quc ianio scrvcn dc criicrio dc conirolc da consiiiucionalidadc da
lcgislaao cono dc onio dc ariida a una douirina do dirciio dc
rcsisicncia.
9
Foi jusiancnic a falia dc ial conscicncia alincniada na fornaao
do ovo alcnao, culiivada cnirc os scus nagisirados, disscninada na
nassa dc scrvidorcs ullicos, inlaniada no csriio da dircao oliica
do as, rcfcrida ianlcn aos ariidos oliicos dc lidcrana
dcnocraiica c rcullicana, aquilo quc na Iora faial da consiraao
nazisia cnircgou a ordcn jurdica da AlcnanIa diiadura
incscruulosa, dcsarnando dcois o scniincnio dc rcsisicncia da
naao s raiicas crininosas c violcnias do nacional-socialisno.
ScIniii ncsno foi viina dcssa cnloscada Iisiorica da lcgalidadc
Iiilcrisia, icndo razcs cssoais dc solra, or ccricncia douirinaria,
ara acrcsccniar cono corrciivo dcnocraiico c consiiiucional a
osiulaao dc liniics jurdicos cficazcs lcgiiinidadc invocada clos
iiiularcs do odcr lcgal.
A douirina nais rcccnic dos auiorcs franccscs, ja cn aric
caninada, confornc vinos, sc disirilui, quanio ao rollcna da
lcgalidadc c lcgiiinidadc dos govcrnos, nas scguinics osics. 1} a
lcgalidadc c iao-soncnic qucsiao dc forna; a lcgiiinidadc, qucsiao dc
fundo, sulsiancial, rclaiiva consonancia do odcr con a oiniao
ullica, dc cujo aoio dccndc (Durdcau};
2} a lcgiiinidadc c noao idcologica, a lcgalidadc, noao jurdica;
do onio dc visia, orcn, da ordcn consiiiucional osiiiva as duas
nocs coincidcn ou sc confundcn. un govcrno c lcgal,
conscqucnicncnic lcgiino, sol o asccio do dirciio, dcsdc quc sc
csialclca dc nodo rcgular, confornc as rcgras da ordcn csiaiuiaria
nacional", a salcr, ao insiiiuir-sc dc acordo con a Consiiiuiao cn
vigor;
10
caso orcn vcnIa a conirariar cssas rcgras, quc dcvcrao
rcsidir igualncnic ao scu funcionancnio, scnclIanic govcrno dciara
dc scr lcgal, crdcndo ianlcn sua condiao dc lcgiino;
11
3} lcgalidadc c a confornaao do govcrno con as disosics dc
un icio consiiiucional rcccdcnic, ao asso quc a lcgiiinidadc
significa a ficl olscrvancia dos rincios da nova ordcn jurdica
roclanada; a lcgalidadc scra assin un concciio fornal, a lcgiiinidadc,
un concciio naicrial, dc nancira quc, scgundo cssa osiao, un
govcrno dc faio far-sc-a cvcniualncnic lcgiino sc roccdcr scgundo as
rcgras or clc ncsno csialclccidas, fundancniando una nova ordcn
oliica ou consiiiucional (Duvcrgcr}.
Dc acordo orcn con a douirina dc Hauriou, nais aniiga, o
rincio dc lcgiiinidadc nao c cn si ouira coisa scnao o rincio da
iransnissao do odcr confornc a lci."
12
Aludc o ullicisia franccs aos govcrnos cono ncros dcosiiarios
dc un odcr, cuja scdc lcgiina sc acIa na lci, na auioridadc, na
concicncia juridicancnic dcfinida, da qual sao insiruncnios ou
scrvidorcs olcdicnics, scndo a lcgiiinidadc a ficl olscrvancia dos
nccanisnos dc iransnissao do odcr.
13
Quanio ao odcr dc faio, o odcr rcvolucionario, o odcr quc
cncrgc das criscs ou ruiuras violcnias da ordcn lcgal vigcnic, a
douirina dc Hauriou conscrva o ncsno caraicr jurdico fornal,
rccusando a csscs odcrcs lcgiiinidadc, quc so sc adquirc
cvcniualncnic na ncdida cn quc os ncsnos, una vcz csialclccidos,
faan a auioridadc c a concicncia rcvalcccrcn solrc o odcr dc
doninaao". A olscrvancia c adoao da ordcn jurdica c a via alcria
ara a lcgiiinaao dos govcrnos ou odcrcs dc faio.
14

S. A 1eg111m1dode no eero1o1o do poder
A lcgiiinidadc alrangc or uliino duas caicgorias dc rollcnas
disiinios. O rinciro rollcna sc rclaciona con a ncccssdudc c u
nududc ncsnu do odc otco quc sc ccrcc na socicdadc airavcs
rincialncnic dc una olcdicncia conscniida c csonianca, c nao
acnas cn viriudc da conulsao cfciiva ou oicncial dc quc disc o
Esiado insiruncnio naino dc insiiiucionalizaao dc iodo o odcr
oliico.
Visia dclaio dcssc asccio, a lcgiiinidadc do odcr so aarccc
conicsiada nas douirinas anarquicas, noncadancnic no narisno, ao
asso quc as dcnais cscolas conIccidas sc cncnIan cn dar-lIc or
fundancnio ora os inulsos naiurais, organicos c liologicos do
Ioncn, ora o conscniincnio livrcncnic crcsso or una associaao
dc voniadcs, cono nas icorias do coniraio social, rcconIcccndo-sc cn
qualqucr das uliinas osics ncncionadas, or lcgiina, a cisicncia
na socicdadc dc un odcr oliico inosio s voniadcs individuais.
Sc a cisicncia do odcr oliico na socicdadc sc acIa lcgiiinada
con rara ou ncnIuna discrcancia (scndo a unica cccao a dos
anarquisias} o rollcna da lcgiiinidadc, ao conirario, sc conlica
quando a qucsiao vcrsada cnira a scr a do ccrccio lcgiino do odcr.
Traia-sc aqui dc indicar o fundancnio dc lcgiiinidadc do govcrno
ou dos govcrnanics, nanifcsiado cono un dado Iisiorico c rclaiivo,
consoanic as douirinas ou as crcnas gcralncnic acciias c quc lIcs
scrvcn dc csicio, nodificavcis confornc a coca ou o as.
Na Idadc Mcdia, cssa crcna-suoric da lcgiiinidadc foi Dcus, a
rcligiao, o solrcnaiural, ao asso quc conicnorancancnic cla vcn
scndo o ovo, a dcnocracia, o conscniincnio dos cidadaos c a adcsao
dos govcrnados.
Mas nao sc caurc nisso o rollcna da lcgiiinidadc govcrnaiiva.
Cunrc assar ao scgundo rollcna, o dc suIc sc todo goucno c cgu
c cgtno uo ncsno tcno c quais as Iioicscs configuraiivas dc
dcscnconiro dcsscs dois clcncnios. lcgalidadc c lcgiiinidadc.
Con cfciio, concclc-sc crfciiancnic un govcrno lcgal quc scja
ilcgiino. Haja visia o ccnlo franccs, nuiio ciiado, do govcrno dc
Pciain, quc, invcsiido lcgalncnic no odcr, ccdo aicnicou scu iniciro
dcsacordo con os scniincnios c cscranas c voios do ovo franccs.
Da rcsuliou ncgar-lIc o as adcsao c conscniincnio, lascs da
lcgiiinidadc oliica.
Ja o govcrno franccs dc Dc Caullc no clio, quc cncrgira das
luias da lilcriaao nacional, foi cn 1944, cono govcrno rovisorio da
Fcullica franccsa, o govcrno ilcgal orcn lcgiino do ovo franccs.
Via dc rcgra, os govcrnos quc nasccn das siiuacs
rcvolucionarias, dos golcs dc Esiado, das consiracs iriunfanics, sao
govcrnos ilcgais nas cvcniualncnic lcgiinos, sc alraados logo clo
scniincnio nacional dc arovaao ao ccrccio do scu odcr.
Confirnada a vialilidadc dcsscs govcrnos, a lcgiiinidadc fundara cniao
con o icno a nova lcgalidadc. E csia Ia dc crdurar, conciliada no
linnio lcgalidadc-lcgiiinidadc, aic quc ulicriorcs conocs da
conscicncia nacional iragan con a inicrvcnao suliia dc criscs
inrcvisias c rofundas ara a conscrvaao do odcr a crda do
cquillrio oliico dos sisicnas lcgais c sua conscqucnic dcsiruiao.
9. A 1ego11dode e 1eg111m1dode do poder oomo 1emos do o1no1o
po1111oo
O csinIoso icna lcgalidadc c lcgiiinidadc do odcr oliico
alrangc una liicraiura jurdica dininuia, acsar dc iraiar-sc dc
naicria conirovcriida, quc scnrc rconia na conscicncia dos
lcgisladorcs, dos oliicos c dos cnsadorcs sociais nas Ioras dc crisc
do odcr, quando sc alrc o inqucriio das rcvolucs, das diiaduras c
dos golcs dc Esiado, quando sc qucsiiona accrca dc csircnccincnios
no rincio dc auioridadc, dc quclra c afrouancnio dos laos dc
olcdicncia quc rcndcn os govcrnados aos govcrnanics.
Dcnirc os csiudos csarsos quc concn a cqucna coniriluiao
classica solrc o assunio, faz-sc nisicr rcssaliar o livro dc Fcrrcro,
criincnic ao aniigo rincio dc lcgiiinidadc
1S
c o dc Lcnin
(Esqucdsno, Docnu Inunt do Conunsno), olra caiial cujo
dcsconIccincnio iornaria anacrnica" ioda a discussao accrca do
rollcna da lcgalidadc, confornc ja advcriiu un consiiiucionalisia
alcnao, lcn cono os csiudos dc Ma Wclcr
16
c a inicrvcnao dc Carl
ScIniii solrc o assunio, cn 1932, no ano crucial dc sua olcnica con
os consiiiucionalisias da Fcullica dc Wcinar.
1?
Dos cscriios nais aniigos ainda conscrva algun inicrcssc nos
dias rcscnics o dc auioria dc Dcnjanin Consiani solrc o csriio dc
conquisia c usuraao
1S
c nais alguns discursos oliicos dc Wilson,
quando o Prcsidcnic dos Esiados Unidos susicniou a douirina
ancricana da lcgiiinidadc dcnocraiica.
1. Carl ScIniii, Lcgutuct und Lcgtntuct, c Dus PoIcn dc Lcgutuct.
2. Ccorgcs Vcdci, Intoducton uux Etudcs Potqucs, Fascculo I, . 28.
3. Mauricc Duvcrgcr, Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs, . 39.
4. Idcn, ilidcn, . 39.
5. Ma Wclcr, Stuutssozoogc, . 106.
6. Idcn, ilidcn, . 101.
7. Ma Wclcr, ol. cii., . 9.
8. Idcn, ilidcn, . 105.
9. Carl ScIniii, Das Prollcn dcr Lcgaliiaci", in. VcussungsccItcIc Ausuctzc, .
440-451.
10. Julicn Lafcrricrc, Munuc dc Dot Consttutonnc, 2 cd., . 838.
11. Idcn, ilidcn, . 838.
12. Mauricc Hauriou, Pncos dc DcccIo PuIco Consttuconu, iraduao
csanIola, 2 cd., s/d, . 198.
13. Idcn, ilidcn, . 198.
14. Idcn, ilidcn, . 200.
15. C. Fcrrcro, Potcc.
16. Ma Wclcr. No cclclrc caiulo IX WiriscIafi und CcscllscIafi" aric scgunda,
solrc sociologia do odcr, da olra Econonu c Soccdudc. 4 cd., . 551-558.
17. Carl ScIniii, ol. cii.
18. Dcnjanin Consiani. Dc 1'csirii dc Conqucic ci dc l'usuraiion", in. Oucucs, .
983 c s.

9
A SOBRAN1A
l. O oIcnu du soIcunu 2. Fonuuo Istcu do conccto dc
soIcunu J. Anuuo uIsoutu, unuuo cutuu c ncguuo
do nco dc soIcunu 4. Tuos cuuctcstcos du soIcunu
5. O ttuu do dcto dc soIcunu. us doutnus tcocutcus c us
doutnus dcnocutcus b. Doutnus tcocutcus. b.l A doutnu
du nutuczu dunu dos goucnuntcs b.2 A doutnu du
nucstduu dunu b.J A doutnu du nucstduu oudcncu
7. As doutnus dcnocutcus. ?.l A doutnu du soIcunu ouu
?.2 A doutnu du soIcunu nuconu S. Hcusuo do conccto
dc soIcunu.
J. O prob1emo do soberon1o
Considcravcl nuncro dc ullicisias conrccndc nos dias
rcscnics a solcrania cono un concciio Iisiorico c rclaiivo.
Hisiorico, orquanio a aniiguidadc o dcsconIcccu cn suas
fornas dc organizaao oliica. Haja visia o ccnlo da os grcga, do
Esiado-cidadc na Crccia classica. A solcrania surgc acnas con o
advcnio do Esiado nodcrno, scn quc nada or ouira aric lIc
asscgurc, dc fuiuro, a coniinuidadc.
Fclaiivo, una vcz quc ionado dc incio or clcncnio csscncial do
Esiado confornc succdcu ainda cnirc jurisias do scculo XIX raro o
auior Iojc quc aos os iralalIos causiivos dc Jcllincl ainda sc ocua
da solcrania sol o risna do dirciio inicrnacional, cono dc un dado
csscncial consiiiuiivo do Esiado. Ha Esiados solcranos c Esiados nao
solcranos. Do onio dc visia cicrno, a solcrania c acnas qualidadc
do odcr, quc a organizaao csiaial odcra osicniar ou dciar dc
osicniar.
Do onio dc visia inicrno, orcn, a solcrania, cono concciio
jurdico c social, sc arcscnia ncnos conirovcriida, visio quc c da
csscncia do ordcnancnio csiaial una sucrioridadc c surcnacia, a
qual, rcsunindo ja a noao dc solcrania, faz quc o odcr do Esiado sc
solrconIa inconirasiavclncnic aos dcnais odcrcs sociais, quc lIcs
fican sulordinados. A solcrania assin cnicndida cono solcrania
inicrna fia a noao dc rcdonnio quc o ordcnancnio csiaial ccrcc
nun ccrio icrriiorio c nuna dcicrninada oulaao solrc os dcnais
ordcnancnios sociais. Aarccc cniao o Esiado cono oriador dc una
voniadc surcna c solcrana a sucnu otcstus quc dcflui dc scu
acl rivilcgiado dc ordcnancnio oliico nonoolizador da coaao
incondicionada na socicdadc. Esiado ou odcr csiaial c solcrania
assin concclidos, dclaio dcssc rcssuosio, coincidcn anlancnic.
Ondc Iouvcr Esiado Iavcra ois solcrania.
A crisc conicnoranca dcssc concciio cnvolvc asccios
fundancniais. dc una aric, a dificuldadc dc conciliar a noao dc
solcrania do Esiado con a ordcn inicrnacional, dc nodo quc a cnfasc
na solcrania do Esiado inlica sacrifcio naior ou ncnor do
ordcnancnio inicrnacional c, vicc-vcrsa, a cnfasc ncsic sc faz con
rcsirics dc grau variavcl aos liniics da solcrania, Ia algun icno
ionada ainda cn icrnos alsoluios; douira aric, a crisc sc nanifcsia
sol o asccio c a cvidcncia dc corrcnics douirinarias ou faios quc
ancaadorancnic aicnician a cisicncia dc gruos c insiiiuics
sociais concorrcnics, as quais disuian ao Esiado sua qualificaao dc
ordcnancnio oliico surcno, cnfraqucccndo c dcsvalorizando or
conscqucncia a idcia ncsna dc Esiado.
En vcrdadc, do onio dc visia inicrno, a ncgaao da solcrania do
Esiado, scndo a ncgaao do rorio Esiado, ocorrc nais nas icorias
oliicas do anarquisno c do narisno. Na ordcn dos faios quc sc
dcscnrolan nun dcicrninado Esiado, aconcic-sc ncnos a idcia do
Esiado, da solcrania do odcr oliico, do quc una forna dc Esiado, dc
odcr oliico, dc rcginc vigcnic. A orfia clo odcr or aric dc
ariidos, orgaos sindicais, idcologias, gruos conacios dc oiniao c
rcssao, arrclaiando ao Esiado roriancnic diio auiononia c
iniciaiiva, crian ccniros niliianics c concorrcnics dc odcr, quc anics
dc sujciiarcn o Esiado, aiuan ja aralclancnic a csic, dininuindo-lIc
a auioridadc c surcnacia, qucsiionando-lIc a solcrania, iornando
cnfin criico c rollcnaiico o dcscncnIo daquilo quc conc a
csscncia da csiaialidadc, a salcr, o nonoolio social da coaao
organizada, o odcr inconirasiavcl dc diia-la c in-la indisiinia c
irrcsisiivclncnic a iodos os gruos sociais.
2. Formoo 1s1r1oo do oonoe11o de soberon1o
O Esiado aniigo na conccao grcga cra una conunidadc social
crfciia, a unica organizaao oliica, aqucla quc alrangia o Ioncn cn
ioda a cicriorizaao c largucza dc sua vida social, caracicrizando-sc,
scgundo Arisioiclcs, cono auiarquia, noao inicirancnic divcrsa da
nodcrna solcrania c quc crniiia disiinguir o Esiado das dcnais
fornas dc socicdadc.
Fcrcscniava o Esiado ara os aniigos grcgos aqucla anlicncia
social ondc iodas as ncccssidadcs Iunanas sc udcsscn rovcr ou
saiisfazcr lcnancnic, aqucla csfcra doiada, cn suna, dc indiscnsavcl
auio-suficicncia na qual sc dcscnrolava o lano dc vida do cidadao
grcgo. O Esiado-cidadc dcsconIccia assin o confliio inicrno dos
odcrcs sociais, a rivalidadc inicsiina dc insiiiuics, gruos, faccs
ou ariidos oliicos, inicniando quclrar a unidadc nonoliica do
Esiado. A socicdadc oliica quc ignorava confliios dcsia ordcn
conunIa na os un iodo dc iananIa Ionogcncidadc quc a ncnIun
cnsador ou jurisia ronano ocorrcu a disiinao cnirc Esiado c nais
conunidadcs oliicas, qucr do onio dc visia cicrno, qucr do onio dc
visia inicrno.
A Idadc Mcdia coiou iao-soncnic cn ccria nancira o nodclo
incrial dc organizaao oliica do ovo ronano. O Sanio Incrio
Fonano-Ccrnanico foi cn grandc aric alsiraao, nonc onoso,
rcninisccncia saudosa, nais quc rcalidadc viva c ocranic, jusiificando
assin a frasc dc qucn afirnou quc ouco iinIa clc dc sanio c quasc
nada dc ronano c nuiio ncnos dc gcrnanico.
Con cfciio, aqucla organizaao incrial, quc sc csicndcra a quasc
ioda a crisiandadc, alrangia cnirc o Incrio c o indivduo vasia
canada dc odcrcs inicrncdiarios, dc insiiiuics rovidas dc
concicncia, dc conunidadcs roiciando o dcscnvolvincnio inicrior
dc una vida social auinona. A idadc do ncio sc rcvcla Iisioricancnic
cono o longo crodo cn quc a idcia dc Esiado sc arcscnia anoriccida
cn facc da nuliilicidadc c conciiao dc odcrcs rivais.
A froua unidadc do odcr oliico ccniralizado sinlolicancnic
na cssoa do Incrador adccc cn sua orliia nais larga o dcsafio da
Igrcja. A curia ronana c o Incrio luian cnirc si, cla surcnacia do
odcr oliico. Dois gladios sc dcfronian, duas ordcns sc Iosiilizan. a
ordcn icnoral c a ordcn csiriiual, a coroa c o saccrdocio, Crisio c
Ccsar. Os odcrcs auinonos das ordcns inicrncdiarias ja
ncncionadas csiavan noninalncnic sujciios auioridadc sucrior do
Incrio. Soncnic csic, a cuja icsia sc acIava o Incrador, nao ficara
sujciio a ncnIuna jurisdiao. O rincio da solcrania conca
Iisioricancnic or crinir a sucrioridadc dc un odcr,
dcscnlaraado dc quaisqucr laos dc sujciao. Tonava-sc a solcrania
clo nais alio odcr, a sucntus, quc consiava ja na linguagcn laiina
da Idadc Mcdia, or irao csscncial con quc disiinguir o Esiado dos
dcnais odcrcs rivais, quc lIc disuiavan a surcnacia no curso do
crodo ncdicvo.
Ilusira a Frana, nais quc qualqucr ouiro as, o drana Iisiorico
quc gcrou o concciio dc solcrania. Essc drana icvc ali scu alco
rincial. A crcssao souucunctc (solcrania} c franccsa. O grandc
icorico da solcrania vcn a scr Dodin, cujos olIos csiivcran scnrc
rcsos rcalidadc Iisiorica dc sua airia. O rci dc Frana afirnava
cicrnancnic nas luias con o Incrio c o saccrdocio sua
indccndcncia oliica. Essc faio assa a iraduzir ara o ullicisia un
cnsancnio quc sc lIc afigura csscncial ao concciio dc Esiado. o dc
solcrania.
Ao dcfinir a Fcullica na accao dc Esiado, Dodin fizcra da
solcrania scu clcncnio inscaravcl. Scnao, vcjanos. HcuIquc cst un
dot gouucncncnt dc uscus ncnugcs ct dc cc qu cu cst connun
uucc ussuncc souucunc,
1
a salcr, a Fcullica c o jusio govcrno dc
nuiias fanlias, c do quc lIcs c conun, con odcr solcrano".
A solcrania sc convcric, conscqucnicncnic, nun concciio
olcnico, una vcz quc ariindo da rcnissa dc Dodin, scgundo a qual
nao Ia Esiado scn solcrania, os ullicisias, acordcs con ial onio dc
visia, dcian dc iraia-la cono caicgoria Iisiorica c assan a rcuia-la
caicgoria alsoluia, dogna do dirciio ullico, o quc c falso; scgundo a
conclusao da douirina doninanic dcsdc Jcllincl aos dias rcscnics.
S. A]1rmoo obso1u1o, o]1rmoo re1o11vo e negoo do pr1no1p1o
de soberon1o
A corrcnic nais coiosa dos ullicisias conicnorancos cnicndc
quc a solcrania c dado Iisiorico c rcrcscnia acnas dcicrninada
qualidadc do odcr do Esiado, qualidadc quc ncn scqucr consiiiui
clcncnio csscncial ao concciio dc Esiado, odcndo Iavcr Esiados con
ou scn solcrania. O conirario scria dciar fora dc clicaao a
cisicncia dc conunidadcs oliicas vassalas, quc a Hisioria conIcccu
sol a dcsignaao dc Esiado, lcn cono rccusar caraicr dc Esiado s
conunidadcs cononcnics dc una Fcdcraao.
Acciiar orcn a solcrania cono qualidadc do odcr, clcncnio
rclaiivo nao csscncial, ou caicgoria Iisiorica, arrcdando-sc orianio das
osics rgidas dos quc cosiunan iona-la cn icrnos alsoluios, nao
dcvc or ouiro lado significar sc rofcssc a ncsna oiniao dc Prcuss,
Duguii c Kclscn quc, con naior ou ncnor inicnsidadc, luscan
clininar or iniciro da icoria do Esiado o concciio dc solcrania.
Considcrando o asccio Iisiorico-rclaiivisia da solcrania, adoiou
Jcllincl a osiao nais scguida na douirina conicnoranca do dirciio
ullico c quc o coloca a igual disiancia dc Dodin c Duguii, ao
concciiuar a solcrania cono caacidadc do Esiado a una
auiovinculaao c auiodcicrninaao jurdica cclusiva".
2
Corrigiu Jcllincl o aluso coniido na conccao dc Dodin c
rcnovcu o rincial olsiaculo da vclIa douirina franccsa, quc fazia da
solcrania un odcr alsoluio, iliniiado, inconirasiavcl.
Ja vinos, cn aric, as dificuldadcs quc concorrcn ara fazcr
olscuro c conirovcrso o concciio dc solcrania, dcsdc quc o acciicnos
cono caicgoria alsoluia nos icrnos da vclIa conccao dc Dodin.
Essas dificuldadcs sao rcsunidancnic a inraiicalilidadc quc da
dccorrcria ara clicar a cisicncia do dirciio inicrnacional c a
inossililidadc adcnais dc airiluir caraicr dc Esiado a ccrios
ordcnancnios oliicos cono os quc fazcn aric dc una Fcdcraao.
Mas nao aran aqui os cnlaraos lcvaniados a cssc concciio, aos
quais sc vcn sonar dc nodo nao ncnos iorncnioso os quc dizcn
rcsciio scdc do odcr solcrano, a salcr, sc a solcrania c do rci, da
naao, do ovo ou dc una classc na socicdadc.
4. Troos ooroo1er1s11oos do soberon1o
A solcrania c una c indivisvcl, nao sc dclcga a solcrania, a
solcrania c irrcvogavcl, a solcrania c crciua, a solcrania c un odcr
surcno, cis os rinciais onios dc caracicrizaao con quc Dodin fcz
da solcrania no scculo XVII un clcncnio csscncial do Esiado.
Na linIa dc cnsancnio do grandc jurisia da nonarquia franccsa
Ia logo una consianic visvcl. firnar a solcrania cono odcr
inconirasiavcl. Por quc a ncccssidadc dc afirnar a solcrania cono
odcr inconirasiavcl? Por noiivos solrciudo dc ordcn Iisiorica.
O Esiado nodcrno, cujo nascincnio icsicnunIaran icorisias
oliicos da cnvcrgadura dc Dodin, rccisava dc inor-sc. Sua fornaao
vinIa rcccdida dos aniagonisnos da Idadc Mcdia cnirc o odcr
csiriiual c o odcr icnoral, cnirc o incrador gcrnanico-ronano c os
novos rcis quc surgian da dcconosiao dos fcudos. Solrc cssa
dcconosiao sc lcvaniava nova ordcn dc agrcgacs oliicas nais
rcsiigiosas. Dc nodo quc un odcr novo sc firnou no Esiado nodcrno
c csic odcr foi o odcr dos nonarcas indccndcnics; odcr alsoluio,
quc rccisava dc jusiificaiiva icorica.
A icoria da solcrania cono odcr surcno, con scdc na
nonarquia, surgc cniao cono a nais fascinanic das icorias, a quc
vcncc, a quc nais roscliiisno faz na sua coca. Dodin asscnia a
douirina dcssc odcr surcno icndo cn visia solrciudo suas
inlicacs nas rclacs con ouiros Esiados. Hollcs, or sua vcz,
roccdc icorizaao do odcr solcrano ara lcgiiinar inicrnancnic a
surcnacia do nonarca solrc os sudiios.
S. O 111u1or do d1re11o de soberon1o: os dou1r1nos 1eoor11oos e os
dou1r1nos demoor11oos
Tcn-sc fciio disiinao cnirc a soIcunu do Estudo c a soIcunu
no Estudo.
Con a crcssao solcrania do Esiado lusca-sc solrciudo
assinalar a rccnincncia do gruo oliico o Esiado, scu asccndcnic
Iicrarquico solrc os dcnais gruos sociais inicrnos ou cicrnos con
os quais sc dcfronia c afirna a cada asso, c quc sao do onio dc visia
inicrno conunidadcs Iunanas cono a igrcja, a cscola, a fanlia, cic, c
do onio dc visia cicrno, a conunidadc inicrnacional.
A soIcunu no Estudo diz rcsciio or conscqucncia qucsiao
dos clcncnios c caracicrsiicos do odcr csiaial quc o disiingucn,
consoanic assinalanos, dos dcnais odcrcs c insiiiuics sociais.
A soIcunu no Estudo fornaria ao rcvcs ouira caicgoria dc
rollcnas dc rclcvanic inoriancia, conccnirados sunariancnic na
dcicrninaao da auioridadc surcna no inicrior do Esiado, na
vcrificaao Iicrarquica dos orgaos da conunidadc oliica c solrciudo
na jusiificaao da auioridadc confcrida ao sujciio ou iiiular do odcr
surcno.
Auiorcs Ia cono Duguii quc rcuian insoluvcl cssc icorcna
oliico dc suljciivaao do dirciio dc solcrania. O rollcna dc salcr
qucn c o sujciio do dirciio dc solcrania sc conlica alias dcsdc as
origcns Iisioricas da solcrania, quando ncnIuna disiinao rigorosa sc
fazia cnirc a cssoa do Esiado c a dos govcrnanics, conduzindo assin
ao cnrcgo indifcrcnic da alavra solcrania ara dcsignar, cono ainda
aconiccc nos dias rcscnics, ora dcicrninada roricdadc do Esiado
nas suas rclacs con ouiros sujciios da ordcn jurdica, ora a osiao
jurdica dc ccrias cssoas no Esiado.
3
As varias douirinas criincnics jusiificaao do sujciio do dirciio
dc solcrania no Esiado, do iiiular no qual sc acIa invcsiida a
solcrania, icn una scqucncia Iisiorica c una raiz oliica c sociologica
aicnic, dcsdolrando-sc dcsdc a solcrania do nonarca, na aurora do
Esiado nodcrno, s concccs nais roinas c rcccnics da solcrania
da naao, do organisno csiaial c da classc, odcndo scr arcciadas dc
un onio dc visia Iisiorico, jurdico, filosofico c sociologico.
O rollcna orianio dc lcgiiinar a solcrania na cssoa dc scu
iiiular c do ncsno asso clicar a origcn do odcr solcrano icn
susciiado Iisioricancnic varias douirinas, concando con as quc
susicnian o dirciio divino dos rcis aic as quc asscnian no ovo a scdc
da solcrania. Dividcn-sc orianio cn dois gruos. douirinas
icocraiicas c douirinas dcnocraiicas.
As douirinas icocraiicas icn un onio conun. a lasc divina quc
cnrcsian ao odcr. Arcscnian iodavia considcravcis variacs, quc
assinalan o dcscnvolvincnio da conccao icocraiica da solcrania,
con rcsciio ao acl dos govcrnanics no dcscncnIo do odcr.
Quanio s douirinas dcnocraiicas, sao csias nais un caiiulo da
olra criadora do gcnio oliico curocu, cuja influcncia foi iao grandc
na fornaao do Esiado nodcrno.
Os rincios quc asscnian no ovo a fonic inconirovcrsa dc iodo
o odcr oliico Iavian gcrninado na olra dc icologos caiolicos
ncdicvais, na icoria coniraiual dc Hollcs c na douirina dos
rcfornadorcs roicsianics do scculo XVII, logo scguidos clos jurisias
da Escola do Dirciio Naiural c das Ccnics, or Jcan-Jacqucs Fousscau,
lcn cono clos cnciclocdisias c clos consiiiuinics franccscs da
Fcvoluao, cn cujas rcflccs c nainas dc conoriancnio c
organizaao oliica da socicdadc anadurcccn douirinas caiiais c dc
iodo disiinias cn scus cfciios. a douirina da solcrania oular c a
douirina da solcrania nacional.
t. A dou1r1nos 1eoor11oos
b.l A doutnu du nutuczu dunu dos goucnuntcs
A nais cagcrada c rigorosa dcssas douirinas c a quc faz dos
govcrnanics dcuscs vivos, rcconIcccndo-lIcs airiluios c caraicr dc
divindadc. Os nonarcas cono iiiularcs do odcr solcrano sao scrcs
divinos, oljcio dc culio c vcncraao. A Iisioria anda cIcia dc ccnlos
dc rcis quc ficlncnic rofcssavan cssa douirina c sc rcuiavan
divindadcs, cono os faraos do Egiio, os incradorcs ronanos, os
rncics oricniais c aic ncsno o Incrador do Jaao aic ao fin da
Scgunda Cucrra Mundial.
4
Na Frana do unccn cgnc, anicrior orianio Fcvoluao
Franccsa, Iavia qucn alraassc con ardor cssa ncsna crcna no icor
divino dos rcis, cono consia da scguinic dcclaraao do clcro galicano,
scgundo a qual os rcis nao cisicn acnas cla voniadc dc Dcus scnao
quc clcs ncsnos sao Dcus. ningucn odcra ncgar ou icrgivcrsar cssa
cvidcncia scn incorrcr cn llasfcnia ou concicr sacrilcgio".
S
O ncsno cnsancnio rcaarccc na saudaao quc cn nonc do
Parlancnio Oncr Talon fazia a Lus XIV, concnorando o advcnio do
novo rci. O asscnio dc Vossa Majcsiadc nos figura o irono dc Dcus
vivo... As ordcns do rcino vos iriluian Ionra c rcsciio cono a una
divindadc visvcl".
6
b.2 A doutnu du nucstduu dunu
Saindo orcn dcssa circnidadc da conccao icocraiica,
dcara-sc- nos a douirina crisia da invcsiidura divina dos rcis, os
quais, conscrvando cnlora o grau nais alio dc cnincncia c najcsiadc,
nao sc sucn fora da condiao Iunana, cono aricics na divindadc.
Fcuian-sc iodavia dclcgados dircios c incdiaios dc Dcus, rccclcndo
dcsic a invcsiidura ara o ccrccio dc un odcr quc or sua naiurcza
sc concclc cono divino. Sao os nonarcas na icrra os cccuiorcs
irrcsisivcis da voniadc dc Dcus. Cunrc aos ovos rcsiar-lIcs ccga
olcdicncia dada a origcn divina do odcr. Os nonarcas sao
rcsonsavcis unicancnic cranic Dcus, janais cranic os Ioncns.
Quando Lus XIV, cscrcvcndo suas Mcnorias, crcssa rigorosancnic a
ncsna idcia c Lus XV, nun cclclrc cdiio, afirna quc sua coroa nao
dcriva dc ningucn scnao dc Dcus c quc o dirciio dc fazcr as lcis lIc
concic con cclusividadc, icnos a scgundo Duguii, ciiado or
Villcncuvc, a nais conlcia c acalada inagcn da ura douirina do
dirciio divino" solrcnaiural.
?
En suna, cssa varianic do cnsancnio icocraiico nao soncnic
cnicndc o odcr cono insiiiudo or Dcus ara conscrvaao da
socicdadc, scnao quc faz da cscolIa dcsic ou daquclc govcrnanic, ncsic
ou naquclc as, un aio da voniadc divina. Dcsignadas or Dcus ara
os ccrccios da auioridadc as dinasiias rcvcsicn caraicr sagrado.
A douirina do dirciio divino solrcnaiural csicvc grandcncnic cn
voga no scculo dc Lus XIV c sc roagou do ncsno nodo cnirc os
rcfornadorcs roicsianics quc, dcsdc Calvino, a cnrcgavan ara
lisonjcar o favor nonarquico c clininar ou dininuir a influcncia c o
rcsigio icnoral da coric oniifcia.
S
b.J A doutnu du nucstduu oudcncu
A fundancniaao rcligiosa da solcrania, quc danics ja sc fizcra
con a icoria da naiurcza divina dos govcrnanics c a scguir con a icoria
da invcsiidura divina, sc convcric or uliino na icoria da invcsiidura
rovidcncial, quc sc assinala or adniiir acnas a origcn divina do
odcr, iornando cada vcz nais lranda a inicrvcnao da divindadc cn
naicria oliica, cuja lcgiiinidadc sc rcsunc na olscrvancia
cscruulosa do lcn conun.
Essa douirina, quc sc odc rcuiar rcrcscniaiiva do vcrdadciro
csriio da igrcja crisia, vcn dos aniigos aosiolos c iona scus
coniornos nais dcfinidos no cnsancnio dc Sanio Tonas dc Aquino,
quando csic disiinguc o rincio do odcr, dc dirciio divino, scgundo o
aosiolo Paulo, do nodo consoanic o qual sc adquirc cssc odcr c o uso
quc dclc faz o rncic, os quais sao dc dirciio Iunano.
9
Fazcndo da dcsignaao dos govcrnanics olra dos Ioncns c nao
da divindadc, a icoria da invcsiidura rovidcncial alcana dc incdiaio
un rcsuliado calal c visvcl quc a scara das duas osics
anicccdcnics do cnsancnio icocraiico. o da cvcniual ariiciaao dos
govcrnados na cscolIa dos govcrnanics.
Quclrou-sc assin a rigidcz das inlicacs auiocraiicas
dccorrcnics das icorias nonarquicas do dirciio divino c iornou-sc
ossvcl conciliar os rincios icologicos da solcrania con os
osiulados dcnocraiicos criincnics scdc c ao ccrccio do odcr
oliico. As douirinas do dirciio divino rovidcncial conian cnirc scus
nais conscuos adcios no scculo assado os cnsadorcs da rcaao
ronaniica franccsa JoscI dc Maisirc c Donald, quc vian cn Dcus o
guia rovidcncial da socicdadc Iunana.
?. As dou1r1nos demoor11oos
?.l A doutnu du soIcunu ouu
A douirina da solcrania oular, a rincira c inconfundivclncnic
a nais dcnocraiica das douirinas cn canc nao osiula
ncccssariancnic una forna rcullicana dc govcrno, ianio quc Hollcs
a dcscnvolvcu ara dcrivar da voniadc oular na sua icoria do
coniraio social a jusiificaao do odcr nonarquico c Fousscau, con
naior dcsaluso c nao ncnos rigor, fc-la conaivcl con iodas as
fornas dc govcrno, cono sc rccaiadancnic quiscssc corrigir ja o crro
dos quc no scculo assado c ainda nos dias rcscnics fizcran a
dcnocracia inscaravcl do lilcralisno, quando csic o lilcralisno
significa acnas una dc suas varianics c inconirasiavclncnic aqucla
quc con ncnos fidclidadc rcroduz a inagcn c crcssao da voniadc
oular c a lcniiudc orianio do rincio dcnocraiico.
A solcrania oular, scgundo o auior do Contuto Socu c scus
disculos, c iao-soncnic a sona das disiinias fracs dc solcrania,
quc cricnccn cono airiluio a cada indivduo, o qual, ncnlro da
conunidadc csiaial c dcicnior dcssa arccla do odcr solcrano
fragncniado, ariicia aiivancnic na cscolIa dos govcrnanics.
Essa douirina funda o roccsso dcnocraiico solrc a igualdadc
oliica dos cidadaos c o sufragio univcrsal, conscqucncia ncccssaria a
quc cIcga Fousscau, quando afirna quc sc o Esiado for conosio dc
dcz nil cidadaos, cada un dclcs icra a dccina nilcsina aric da
auioridadc solcrana.
10
A conccao da solcrania oular, osio quc sc aoic cn
rcflccs coniradiiorias c insusicniavcis daquclc filosofo oliico, icvc a
naina influcncia no dcsdolrancnio ulicrior das idcias dcnocraiicas,
noncadancnic no quc diz rcsciio rogrcssiva univcrsalizaao do
sufragio, ionado csic nas luias consiiiucionais do scculo assado c
dcsic scculo, or aric dos rcfornadorcs nais radicais c rogrcssisias,
cono a vcrdadcira csinIa dorsal do sisicna dcnocraiico.
?.2 A doutnu du soIcunu nuconu
Os ullicisias franccscs da rincira fasc da Fcvoluao a quc
vai dc 1789 a 1791 nao ficaran indifcrcnics s conscqucncias quc
cn loa logica dcrivarian daqucla osiao rousscauniana, con a qual sc
conduziria o clcncnio oular lcniiudc do odcr oliico c ao
cvcniual dcsoiisno c onioicncia das nuliidcs.
Cunria dar ao rollcna da solcrania soluao jurdica, oliica c
social, concclida cn icrnos dc ariiciaao liniiada da voniadc
oular, quc cviiassc dc una aric a coniinuaao do rcginc
nonarquico auiocraiico c dc ouira aric coilissc os cccssos cn quc sc
dcscnIaria a auioridadc oular, caso lIc fossc confcrido o lcno
ccrccio do odcr.
Os iniciadorcs do novincnio rcvolucionario conira o unccn
cgnc sc fizcran insiruncnios conscicnics dc una lurgucsia
dclilcrada a lciicar o donnio oliico da socicdadc franccsa, dcois dc
Iavcr alcanado a naina rcondcrancia cconnica cn ircs scculos
dc florcsccnic dcscnvolvincnio naicrial, dc rofundas iransfornacs
nas rclacs da roduao, dc inicnsificaao nunca visia do concrcio c
da indusiria, novidos or foras quc sculiavan nas suas ncsnas
runas a aniiga socicdadc fcudal, ccrrando ara scnrc scus
csirciissinos Iorizonics cconnicos.
Essas foras fazian a Fcvoluao cn nonc do icrcciro csiado a
ordcn lurgucsa cnlora arvorasscn a landcira dc un odcr quc
inculcava cirair do ovo ioda a sua lcgiiinidadc.
A douirina dcnocraiica da solcrania quc os odcrcs da
Fcvoluao fundaran c fizcran rcvalcccr na Asscnllcia Consiiiuinic foi
a douirina da solcrania nacional. A Naao surgc ncssa conccao cono
dcosiiaria unica c cclusiva da auioridadc solcrana. Aqucla inagcn
do indivduo iiiular dc una fraao da solcrania, con nilIcs dc
solcranos cn cada colciividadc, ccdc lugar conccao dc una cssoa
rivilcgiadancnic solcrana. a Naao. Povo c Naao fornan una so
cniidadc, conrccndida organicancnic cono scr novo, disiinio c
alsiraiancnic crsonificado, doiado dc voniadc roria, sucrior s
voniadcs individuais quc o concn.
A Naao, assin consiiiuda, sc arcscnia ncssa douirina cono
un coro oliico vivo, rcal, aiuanic, quc dcicn a solcrania c a ccrcc
airavcs dc scus rcrcscnianics.
A disiinao scnsvcl c caiial cnirc as duas douirinas
dcnocraiicas da solcrania sc faz scniir solrciudo quanio aos cfciios da
faculdadc dc ariiciaao oliica do clciiorado, quc aqui sc liniia,
circunscriio quclcs quc a Naao invcsiir na funao dc cscolIa dos
govcrnanics c ali, na douirina da solcrania oular, sc univcrsaliza a
iodos os cidadaos con o dirciio quc lIcs calc or scr cada indivduo
oriador ou iiiular dc una arccla da solcrania.
A douirina da solcrania nacional doninou quasc iodo o dirciio
oliico da Frana os-rcvolucionaria na idadc lilcral dc scu
consiiiucionalisno. A Fcvoluao roclanou cssc rincio con ioda a
solcnidadc dc suas lcis cn dois ariigos cclclrcs dos Dctos do Honcn
dc 1789 c da Consiiiuiao dc 1791, rcscciivancnic.
Con cfciio, o ariigo 3 da Dccuuuo asscvcra quc o rincio dc
ioda a solcrania rcsidc csscncialncnic cn a Naao" c quc ncnIuna
cororaao, ncnIun indivduo odc ccrccr auioridadc quc dcla nao
cnanc crcssancnic".
A cssa ardcnic rofissao dc fc na solcrania nacional succdc o
ariigo 1, iiulo icrcciro da Consiiiuiao dc 1791, quc rciicra o ncsno
cnsancnio, aos rccisar os caracicrcs csscnciais da solcrania. A
solcrania c una, indivisvcl, inalicnavcl c inrcscriivcl. Pcricncc
naao; ncnIuna scao do ovo, ncnIun indivduo odc airiluir-sc-lIc
o ccrccio" (Ari. 1 do Tiulo III da Consiiiuiao Franccsa dc 1791}.
S. Rev1so do oonoe11o de soberon1o
Cono iodo concciio dc cicncia oliica a douirina da solcrania
assou or largo dcsdolrancnio c ianlcn or ninuciosa rcvisao.
Ha jurisias, sociologos c cnsadorcs oliicos quc cnicndcn
iraiar-sc dc un concciio ja cn dcclnio. Hojc, or ccnlo, confornc
alguns ullicisias, as idcologias csan nais nas rclacs cnirc os
Esiados do quc o scniincnio nacional dc solcrania.
Produzcn as idcologias iananIa solidaricdadc cnirc indivduos
dc ascs difcrcnics quc acalan or csirciia-los nun vnculo dc
conscicncia nais acriado quc o lao dc nacionalidadc. Muiias vczcs,
conicnorancancnic, diz Duvcrgcr, crinindo cssa ncsna idcia,
nuna analisc dc surrccndcnic acuidadc, indivduos dc Esiados
disiinios aiuan con nais conrccnsao c cnicndincnio, lasc dc
conviccs oliicas idcniicas, do quc iangidos or noiivos dc ordcn
airia.
11
Diz isso o cnsador franccs ara nosirar cono os
fundancnios nacionais da solcrania Iao sido aconciidos c
cnfraquccidos or faiorcs divcrsos na Iora rcscnic.
Ouiro noiivo quc concorrc foricncnic ara alaicr o rincio dc
solcrania c a ncccssidadc dc criar una ordcn inicrnacional, vindo cssa
ordcn a icr un rinado solrc a ordcn nacional.
Os inicrnacionalisias sao Ioncns quc vccn scnrc con
susciao o rincio dc solcrania. Nao acnas con susciao, scnao
cono sc fora clc olsiaculo rcalizaao da conunidadc inicrnacional,
osiiivaao do dirciio inicrnacional, assagcn do dirciio
inicrnacional, dc un dirciio dc lascs ncrancnic coniraiuais, aoiado
cn rincios dc dirciio naiural, dc fundancnios iao-soncnic ciicos ou
racionais, a un dirciio quc cocrciiivancnic sc udcssc inor a iodos os
Esiados.
1. A dcfiniao alrc o caiulo I do Livro Princiro da olra dc Jcan Dodin, Lcs sx
Lucs dc u HcuIquc. Vcja-sc a cdiao dc 1961, fac-sinilada, da Scicncia Aalcn, quc
rcroduz o icio da cdiao dc 1583, aarccida cn Paris.
2. C. Jcllincl, Agcncnc StuutscIc, 3 cd., . 495.
3. Ccorg Mcycr, LcIIucI dcs DcutscIcn StuutsccIts, 3 cd., . 15.
4. Mauricc Duvcrgcr, Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs, Paris, . 33.
5. M. Lacouri-Cavci, Aud Marccl dc la Dignc dc Villcncuvc, Tutc Gcncuc dc `Etut,
1929, . 280.
6. Funcl-Drcniano, Aud Marccl dc la Dignc dc Villcncuvc, ol. cii., . 280.
7. Duguii, uud M. dc la Dignc dc Villcncuvc, ol. cii., . 27.
8. Ccorgcs Durdcau, Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs, 7 cd., . 94.
9. M. dc la Dignc dc Villcncuvc, ol. cii., . 281.
10. J. J. Fousscau, Du Contut Socu, liv. III, ca. I, . 274.
11. Mauricc Duvcrgcr, Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs, 2 cd., . 72-73.
JD
A SPARAAO D PODRS
. Ogcn Istcu do nco. soIcunu c scuuuo dc odccs
2. Os ccusocs du scuuuo dc odccs J. A doutnu du
scuuuo dc odccs nu oIu dc Montcsqucu 4. Os tcs
odccs. cgsutuo, cxccutuo c udcuo 5. As tccncus dc
contoc cono coctuo uu o go c gdcz du scuuuo dc
odccs b. Pnudo du scuuuo dc odccs nu doutnu
consttuconu do Icusno ?. En Iuscu dc un quuto odc. o
nodcudo S. Dccno c cuuuuuo do nco du scuuuo
dc odccs.
J. Or1gem 1s1r1oo do pr1no1p1o: soberon1o e seporoo de
poderes
O rincio da scaraao dc odcrcs, ianio quanio o da
solcrania, dcnanda do cicniisia oliico o indiscnsavcl canc da
anlicncia Iisiorica cn quc sc gcrou, fora da qual sc faz dc iodo
inconrccnsvcl, qucr na idadc cn quc sc clcvou aliura dc dogna
consiiiucional o scculo XIX , qucr nos dias rcscnics, quc
icsicnunIan ja o dcclnio da influcncia aufcrida nas assadas quadras
do lilcralisno.
Essa dincnsao da Iisioricidadc do rincio c valida orquc nos
ajuda a clicar sua aariao no scculo XVIII c scu ulicrior
dcsdolrancnio c inlaniaao nos icios consiiiucionais dc
inuncravcis Esiados do orlc oliico ocidcnial.
Con cfciio, olscrvava-sc cn quasc ioda a Euroa coniincnial,
solrciudo cn Frana, a fadiga rcsulianic do odcr oliico cccssivo da
nonarquia alsoluia, quc csava solrc iodas as canadas sociais
inicrosias cnirc o nonarca c a nassa dc sudiios.
Arrolavan cssas canadas cn scus cfciivos a lurgucsia concrcial
c indusirial asccndcnic, a ar da nolrcza, quc or scu iurno sc rcariia
cnirc nolrcs sulnissos ao irono c cscassa ninoria dc fidalgos
inconfornados con a rigidcz c os alusos do sisicna oliico vigcnic, ja
inclinado ao ccrccio dc raiicas scnidcsoiicas.
O scculo XVII scrvira dc aogcu jusiificaao, roagaao c
consolidaao da douirina da solcrania. Esia douirina ciraiu-sc dc
una inosiao casusia do odcr o odcr do nonarca,
gradaiivancnic cdificado c anliado c afirnado no curso das
disscnscs c aniinonias ncdicvas, cono alsoluio c surcno, qucr do
onio dc visia inicrno, qucr do onio dc visia cicrno. Eicrnancnic,
fundava-sc a indccndcncia do Esiado nodcrno, favorccido clos
aniigos conlaics do Incrador gcrnanico con o onificc ronano c
inicrnancnic crguia-sc un ccniro dc auioridadc inconirasiavcl na
calca visvcl do nonarca dc dirciio divino ou dc odcrcs alsoluios.
Con a solcrania sc cIcgara ois soluao oliica da cisicncia
do Esiado nodcrno, disiinio do aniigo Esiado ncdicvo.
A solcrania dc incio c a nonarquia c a nonarquia o Esiado, a
salcr, una ccria nassa dc odcrcs conccnirados, quc nao lograran
iodavia inaugurar ainda a fasc dc incssoalidadc, caracicrizadora do
nodcrno odcr oliico cn suas lascs insiiiucionais. Tal fasc so sc vcn
a alcanar, na aric coniincnial da Euroa, con as douirinas c as
rcvolucs dondc surgc sulscqucnicncnic o cIanado Esiado dc
dirciio. A solcrania sc faz dogna. A auioridadc do nonarca cslcndc. O
Esiado nodcrno sc convcric cn rcalidadc. Mas a socicdadc sc acIa
longc dc iodo o rcouso. O odcr alsoluio unificara cn icrnos oliicos
a nova socicdadc, dando fulninanic rclica aniiga discrsao ncdicva.
A ordcn cconnica da lurgucsia sc inlania no Ocidcnic c os
rcis confcrcn-lIc ioda soric dc roicao. O ncrcaniilisno cono oliica
cconnica do scculo corrc aralclo idadc dc aogcu da nonarquia
alsoluia. Con a raiica ncrcaniilisia, os nonarcas fazcn o rinciro
inicrvcncionisno csiaial dos icnos nodcrnos. sulsidian cnrcsas c
conanIias dc navcgaao, foncnian o concrcio c a indusiria,
anaran a classc cnrcsarial, rolusicccn o aironaio, conIcccn o
caiial nas ignoran ainda o iralalIo, fazcn a lcgislaao indusirial do
cnrcsario lurgucs, c ncn dc lcvc susciian quc o Esiado conirai ao
ncsno asso a surcna dvida dc fazcr un dia ianlcn a lcgislaao
social do rolciariado quc vai dcsoniar, ajudan cnfin o rivilcgio
cconnico da lurgucsia a crcsccr c roscrar, aic aos dias cn quc sc
volvc clc, arroganic, conira a dccrciiudc oliica da vclIa rcalcza.
Isio sc assara no scculo XVIII. Do onio dc visia inicrno, a
aniiga douirina da solcrania, cn icrnos cssoais, sc convcric nun
anacronisno. Por quc razcs? Vanos inicniar clica-las.
O odcr solcrano do nonarca sc ciraviara dos fins rcqucridos
clas ncccssidadcs sociais, oliicas c cconnicas corrcnics, con os
quais crdcra ioda a idcniificaao lcgiiinaiiva. Mudaran aquclcs fins
or incraiivo dc ncccssidadcs novas c iodavia a nonarquia
crnancccra cn scu caraicr Ialiiual dc odcr ccrrado, odcr cssoal,
odcr alsoluio da coroa govcrnanic. Cono ial, vai cssc odcr csar
solrc os sudiios. Invalidado Iisioricancnic, scrvc iao-soncnic aos
alusos cssoais da auioridadc nonoliica do rci.
A cnrcsa caiialisia, con a lurgucsia ccononicancnic
viioriosa, discnsava os rcis, noncadancnic os nonarcas da vcrsao
auiocraiica. O rci cra o Esiado. O Esiado, inicrvcncionisia. O
inicrvcncionisno fora un lcn c una ncccssidadc, nas dc suliio
aarcccra iransfciio nun faniasna quc o rncic cn dclrio dc
alsoluiisno odcria inrovisancnic soliar, cnfrcando o
dcscnvolvincnio dc una ccononia ja consolidada, dc un sisicna, cono
o da ccononia caiialisia, quc, qucla aliura, anics dc nais nada
dcnandava o naino dc lilcrdadc ara alcanar o naino dc
cansao; dcnandava orianio ncnos o aicrnalisno dc un odcr
olscqucnic nas cioso dc suas rcrrogaiivas dc nando, do quc a
garaniia incssoal da lci, cn cuja fornaao ariiciassc aiiva c
criadorancnic.
Todos os rcssuosios csiavan fornados ois na ordcn social,
oliica c cconnica a fin dc nudar o cio do Esiado nodcrno, da
conccao doravanic rcirograda dc un rci quc sc confundia con o
Esiado no ccrccio do odcr alsoluio, ara a osiulaao dc un
ordcnancnio oliico incssoal, concclido scgundo as douirinas dc
liniiaao do odcr, ncdianic as fornas lilcrais dc conicnao da
auioridadc c as garaniias jurdicas da iniciaiiva cconnica.
2. Os preoursores do seporoo de poderes
O rincio da scaraao dc odcrcs, dc iania influcncia solrc o
nodcrno Esiado dc dirciio, cnlora icnIa iido sua sisicnaiizaao na
olra dc Monicsquicu, quc o cnrcgou clarancnic cono iccnica dc
salvaguarda da lilcrdadc, conIcccu iodavia rccursorcs, ja na
aniiguidadc, ja na Idadc Mcdia c icnos nodcrnos.
Disiinguira Arisioiclcs a asscnllcia-gcral, o coro dc nagisirados
c o coro judiciario; Marslio dc Padua no Dccnso Pucs ja crcclcra a
naiurcza das disiinias funcs csiaiais c or fin a Escola dc Dirciio
Naiural c das Ccnics, con Croiius, Wolf c Puffcndorf, ao falar cn
utcs otcntucs sunn nc, sc aroinara lasianic da disiinao
csialclccida or Monicsquicu.
En Dodin, Swifi c Dolinglrolc a conccao dc odcrcs quc sc
coniralalanan no inicrior do ordcnancnio csiaial ja sc acIa rcscnic,
nosirando quao roino csiivcran dc una icorizaao dcfinida a cssc
rcsciio.
Loclc, ncnos afanado quc Monicsquicu, c quasc iao nodcrno
quanio csic, no iocanic scaraao dc odcrcs. Assinala o cnsador
inglcs a disiinao cnirc os ircs odcrcs cccuiivo, lcgislaiivo c
judiciario c rcoria-sc ianlcn a un quario odcr. a rcrrogaiiva. Ao
fazc-lo, scu cnsancnio c nais auicniicancnic vinculado
Consiiiuiao inglcsa do quc o do auior dc Do Esto dus Lcs.
A rcrrogaiiva, cono odcr csiaial, concic ao rncic, quc icra
ianlcn a airiluiao dc ronovcr o lcn conun ondc a lci for onissa
ou lacunosa.
1
S. A dou1r1no do seporoo de poderes no obro de Mon1esqu1eu
Assin cono a Inglaicrra conIcccra Loclc or cnsador oliico do
conira-alsoluiisno, vazado na insiraao individualisia dos dirciios
naiurais oonvcis ao Esiado, a Frana vai conIcccr, con o gcnio dc
Monicsquicu, a criaao na olra Do Esto dus Lcs da iccnica dc
scaraao dc odcrcs, quc rcsunc o rincio consiiiucional dc naior
voga c rcsigio dc ioda a idadc lilcral.
Consia Iavcr Monicsquicu conciido cquvoco fundancnial
quando ros a Consiiiuiao da Inglaicrra or ccnlo vivo rclaiivo
raiica daquclc rincio dc organizaao oliica, orquanio na ilIa
vizinIa o quc cfciivancnic sc assava cra o conco da ccricncia
arlancniar dc govcrno, cslaicndo ioda a disiinao dc odcrcs.
Mas rcssalian os lons iraiadisias quc sc crro Iouvc, cssc crro Ia
dc icr sido fccundo, visio quc cnriqucccu o consiiiucionalisno curocu
dc scu insiruncnio nais odcroso c nais rgido dc roicao c garaniia
das lilcrdadcs individuais, a salcr, a scaraao dc odcrcs.
A ncsna icsc solrc o cquvoco dc Monicsquicu, vcno-la
rofcssada or Mirlinc CucizcviicI, confornc lcnlra o rofcssor
Orlando Diiiar. Nas confcrcncias do liccnicnario da olra Do Esto
dus Lcs (1948}, diz CucizcviicI quc a Inglaicrra c ara Monicsquicu
una utou, scnclIanic s dc Plaiao, Morus c Cananclla.
Fcssalia ainda Diiiar, arrinado cn DagcIoi, quc dc 1729 a 1731,
coca da visiia dc Monicsquicu Inglaicrra, o as ja sc inclinava ara
o rcginc dc galincic, con a asccnsao arlancniar do grao-vizir" Sir
Folcri Walolc.
Monicsquicu ncsno c Icsiianic. Sua duvida iransarccc nos
uliinos irccIos do cclclrado caiulo 6 do livro XI, rclaiivo
Consiiiuiao da Inglaicrra, quando cscrcvc. Nao nc calc caninar sc
frucn ou nao os inglcscs rcscnicncnic csia lilcrdadc. Conicnio-nc
con assinalar c cnconira-la csialclccida nas lcis c nada nais lusco".
2
Duguii ja cnsa orcn dc nodo disiinio, scgundo DariIclcny,
cnicndcndo quc Monicsquicu a rcsciio da scaraao dc odcrcs icria
sido ncnos icorico do quc Loclc.
As alavras dc Madison no Fcdcustu cn a qucsiao cn
nclIorcs icrnos, quando ondcra aquclc csiadisia o ncrccincnio dc
Monicsquicu, cn rcsosia aos quc acIavan nao Iavcr sido a
Consiiiuiao ancricana clciia c irrciorquvcl cn aicnicar sua
adcsao fornal naina do cnsador franccs. Escrcvc Madison. O
oraculo quc scnrc sc consulia c ciia a cssc rcsciio c o cclclrado
Monicsquicu. Sc nao foi clc o auior dcsic valioso rccciio da cicncia
oliica, icvc ao ncnos o ncriio dc c-lo c rcconcnda-lo do nodo
nais cficaz aicnao da Iunanidadc". E ara logo, rccorrcndo fonic
dc ondc Monicsquicu ciraiu aquclc icorcna, a salcr, a Consiiiuiao
da Inglaicrra, nodclo" ou confornc as alavras ncsnas do filosofo,
csclIo dc lilcrdadc oliica", afirna Madison. O nais lcvc vislunlrc
da Consiiiuiao Inglcsa nosira quc ncnIun dos dcariancnios
lcgislaiivo, cccuiivo ou judiciario sc acIa dc nancira alguna
ioialncnic scarado ou disiinio cnirc si".
3
A grandc rcflcao oliica dc Monicsquicu quc conduz ao
ncncionado rincio gira ao rcdor do concciio dc lilcrdadc, cujas
disiinias acccs o auior dc Do Esto dus Lcs invcsiiga, fiando-sc
naqucla dc sua auioria, scgundo a qual consisic a lilcrdadc no dirciio
dc fazcr-sc iudo quanio crniicn as lcis.
Dcois dc rcfcrir a lilcrdadc oliica aos govcrnos nodcrados,
afirna Monicsquicu quc una ccricncia cicrna aicsia quc iodo
Ioncn quc dcicn o odcr icndc a alusar do ncsno.
4
Vai o aluso aic ondc sc lIc dcarcn liniics.
S
E ara quc nao sc
ossa alusar dcssc odcr, faz-sc nisicr organizar a socicdadc oliica
dc ial forna quc o odcr scja un frcio ao odcr, liniiando o odcr clo
rorio odcr.
6
A scguir, confcssa quc Ia un as no nundo quc fcz da lilcrdadc
oliica oljcio dc sua Consiiiuiao. E dc incdiaio sc roc csiudar os
rincios solrc os quais asscnia ncssc sisicna a garaniia da lilcrdadc.
Essa naao c a Inglaicrra con sua Consiiiuiao c cssc rincio a
scaraao dc odcrcs con scus corolarios.
?
4. Os 1rs poderes: 1eg1s1o11vo, eeou11vo e ]ud1o1r1o
Disiinguc Monicsquicu cn cada Esiado ircs sorics dc odcrcs. o
odcr lcgislaiivo, o odcr cccuiivo (odcr cccuiivo das coisas quc
dccndcn do dirciio das gcnics, scgundo sua icrninologia} c o odcr
judiciario (odcr cccuiivo das coisas quc dccndcn do dirciio civil}.
A cada un dcsscs odcrcs corrcsondcn, scgundo o cnsador
franccs, dcicrninadas funcs.
Airavcs do odcr lcgislaiivo fazcn-sc lcis ara scnrc ou ara
dcicrninada coca, lcn cono sc acrfcioan ou al-rogan as quc ja sc
acIan fciias.
Con o odcr cccuiivo, ocua-sc o rncic ou nagisirado (os
icrnos sao dc Monicsquicu} da az c da gucrra, cnvia c rccclc
cnlaiadorcs, csialclccc a scgurana c rcvinc as invascs.
O icrcciro odcr o judiciario da ao rncic ou nagisirado a
faculdadc dc unir os crincs ou julgar os dissdios da ordcn civil.
Discrininados assin os odcrcs ncssa linIa icorica dc scaraao,
scgundo os fins a quc sc rocn, cnira Monicsquicu a concciiuar a
lilcrdadc oliica, dcfinindo-a cono aqucla iranquilidadc dc csriio,
dccorrcnic do juzo dc scgurana quc cada qual faa accrca dc scu
csiado no lano da convivcncia social.
A lilcrdadc csiara scnrc rcscnic, scgundo o noiavcl filosofo,
ioda vcz quc Iaja un govcrno cn facc do qual os cidadaos nao
alrigucn ncnIun icnor rccroco. A lilcrdadc oliica crinira
scnrc o scniincnio dc scgurana, dc garaniia c dc ccricza quc o
ordcnancnio jurdico roorcionc s rclacs dc indivduo ara
indivduo, sol a cgidc da auioridadc govcrnaiiva.
Daqui assa Monicsquicu a clicar cono sc ciinguc ou
dcsaarccc a lilcrdadc nas Iioicscs quc clc configura dc uniao dos
odcrcs nun so iiiular. Quando una unica cssoa, singular ou
colciiva, dcicn o odcr lcgislaiivo c o odcr cccuiivo, ja dciou dc
Iavcr lilcrdadc, orquanio crsisic, scgundo Monicsquicu, o icnor da
claloraao dc lcis iiranicas, sujciias a una nao ncnos iiranica
alicaao.
Sc sc iraia do odcr judiciario, duas conscqucncias dcriva o
ncsno cnsador da nociva conjugaao dos odcrcs nuna so cssoa ou
orgao. Anlas as conscqucncias inorian na dcsiruiao da lilcrdadc
oliica. O odcr judiciario nais o odcr lcgislaiivo sao iguais ao
arlirio, orquc ial sona dc odcrcs faz do juiz lcgislador, cnrcsiando-
lIc odcr arliirario solrc a vida c a lilcrdadc dos cidadaos. O odcr
judiciario ao lado do odcr lcgislaiivo, cn naos dc un iiiular cclusivo,
confcrc ao juiz a fora dc un orcssor. A orcssao sc nanifcsia cla
auscncia ou rivaao da lilcrdadc oliica.
Por uliino, asscvcra o afanado ullicisia no caiulo VI do livro
XI do Dc `Est dcs Los, iudo csiaria crdido sc aquclcs ircs odcrcs
o dc fazcr as lcis, o dc cccuiar as rcsolucs ullicas c o dc unir
crincs ou solvcr cndcncias cnirc ariicularcs sc rcunisscn nun so
Ioncn ou associaao dc Ioncns.
Fcdundaria irrcnissivclncnic cssa naina conccniraao dc
odcrcs no dcsoiisno, inlicando a ioial aloliao da lilcrdadc
oliica. Tal sc dcu na Turquia, ondc, scgundo olscrva Monicsquicu,
rcinava airoz dcsoiisno, con os ircs odcrcs conccnirados na cssoa
do suliao.
S
O gcnio oliico dc Monicsquicu nao sc cingiu a icorizar accrca da
naiurcza dos ircs odcrcs scnao quc cngcndrou do ncsno asso a
iccnica quc conduziria ao cquillrio dos ncsnos odcrcs, disiinguindo
a faculdadc dc csiaiuir (ucutc dc stutuc) da faculdadc dc incdir
(ucutc d`cnccIc).
Cono a naiurcza das coisas nao crniic a inolilidadc dos
odcrcs, nas o scu consianic novincnio lcnlra o rofundo
cnsador sao clcs conclidos a aiuar dc conccrio", Iarnnicos, c as
faculdadcs cnunciadas dc csiaiuir c dc incdir aniccian ja a
cIanada iccnica dos cIccIs und Iuunccs, dos csos c coniracsos,
dcscnvolvida osicriorncnic or Dolinglrolc, na Inglaicrra, duranic o
scculo XVIII.
Con cfciio, quando o cccuiivo cnrcga o vcio ara cnfrcar
dcicrninada ncdida lcgislaiiva nao fcz uso da faculdadc dc csiaiuir
nas da faculdadc dc incdir, faculdadc quc sc inscrc no quadro dos
nccanisnos dc conirolc rccroco da aao dos odcrcs.
O rincio da scaraao dc odcrcs icvc ianlcn ccclcnic
acolIida na olra do filosofo alcnao Kani, quc cnalicccu solrciudo o
asccio ciico, clcvando os odcrcs caicgoria dc dignidadcs", cssoas
norais", cn rclaao dc coordcnaao (otcstus coodnutuc), scn
sacrifcio da voniadc gcral una.
A tus otcu dc Kani rcroduz a dc Monicsquicu. odcr
lcgislaiivo solcrano (otcstus cgsutou), odcr cccuiivo (otcstus
cctou) c odcr judiciario (otcstus udcuu).
Esialclcccu Kani un silogisno da ordcn csiaial cn quc o
lcgislaiivo sc arcscnia cono a rcnissa naior, o cccuiivo, a rcnissa
ncnor c o judiciario, a conclusao.
Insisiindo na najcsiadc" dos ircs odcrcs, scnrc osios nuna
alia csfcra dc valoraao ciica, Kani afirna quc o lcgislaiivo c
irrcrccnsvcl", o cccuiivo irrcsisivcl" c o judiciario inaclavcl".
S. As 1on1oos de oon1ro1e oomo oorre11vos poro o r1gor e r1g1dez
do seporoo de poderes
As iccnicas dc conirolc quc ncdraran no consiiiucionalisno
nodcrno consiiiucn corrciivos cficazcs ao rigor dc una scaraao
rgida dc odcrcs, quc sc rcicndcu inlaniar na douirina do
lilcralisno, cn nonc do rincio dc Monicsquicu.
Considcrcnos a scguir na raiica consiiiucional do Esiado
nodcrno as nais conIccidas fornas dc cquillrio c inicrfcrcncia,
rcsulianics da icoria dc csos c coniracsos.
Dcssa iccnica rcsulia a rcscna do cccuiivo na orliia lcgislaiiva
or via do vcio c da ncnsagcn, c ccccionalncnic, scgundo alguns, da
dclcgaao dc odcrcs, quc o rincio a rigor inicrdiia, or dccorrcncia
da roria logica da scaraao.
Con o vcio disc o cccuiivo dc una ossililidadc dc incdir
rcsolucs lcgislaiivas c con a ncnsagcn rcconcnda, roc c
cvcniualncnic inicia a lci, norncnic naquclcs sisicnas consiiiucionais
quc confcrcn a cssc odcr o cccuiivo ioda a iniciaiiva cn
qucsics orancniarias c dc ordcn financcira cn gcral.
Ja a ariiciaao do cccuiivo na csfcra do odcr judiciario sc
crinc ncdianic o indulio, faculdadc con quc clc nodifica cfciios dc
aio rovcnicnic dc ouiro odcr. Igual ariiciaao sc da airavcs da
airiluiao rcconIccida ao cccuiivo dc noncar ncnlros do odcr
judiciario.
Do lcgislaiivo, or sua vcz, aricn laos vinculando o cccuiivo c
o judiciario dccndcncia das canaras. Sao onios dc conirolc
arlancniar solrc a aao cccuiiva. a rcjciao do vcio, o roccsso dc
ncucIncnt conira a auioridadc cccuiiva, arovaao dc iraiado c a
arcciaao dc indicacs oriundas do odcr cccuiivo ara o
dcscncnIo dc alios cargos da ullica adninisiraao.
Con rcsciio ao judiciario, a concicncia lcgislaiiva dc conirolc
ossui, cn disiinios sisicnas consiiiucionais, cnirc ouiros odcrcs
cvcniuais ou variavcis, os dc dcicrninar o nuncro dc ncnlros do
judiciario, liniiar-lIc a jurisdiao, fiar a dcscsa dos irilunais,
najorar vcncincnios, organizar o odcr judiciario c roccdcr a
julgancnio oliico (dc ordinario cla cIanada canara alia"}, ionando
assin o lugar dos irilunais no dcscncnIo dc funcs dc caraicr
csiriiancnic judiciario.
Enfin, quando sc iraia do judiciario, vcrificanos quc cssc odcr
ccrcc ianlcn airiluics fora do ccniro usual dc sua concicncia,
quando or cclusao dc ouiros odcrcs c nancira lcgislaiiva csiaiui
as rcgras do rcscciivo funcionancnio ou nancira cccuiiva, organiza
o quadro dc scrvidorcs, dciando assin disiancia os odcrcs quc
nornalncnic dcscncnIan funcs dcssa naiurcza.
Sua faculdadc dc incdir orcn so sc nanifcsia concrciancnic
quando cssc odcr o judiciario frcnic s canaras dccidc solrc
inconsiiiucionalidadc dc aios do lcgislaiivo c frcnic ao rano do odcr
cccuiivo Profcrc a ilcgalidadc dc ccrias ncdidas adninisiraiivas.
t. Pr1modo do seporoo de poderes no dou1r1no oons111uo1ono1
do 11bero11smo
Todo o rcsigio quc o rincio da scaraao dc odcrcs aufcriu
na douirina consiiiucional do lilcralisno dccorrc da crcna no scu
cnrcgo cono garaniia das lilcrdadcs individuais ou nais
rccisancnic cono cnIor dos rcccn-adquiridos dirciios oliicos da
lurgucsia frcnic ao aniigo odcr das rcalczas alsoluias.
O rincio sc inaugura no nodcrno Esiado dc dirciio cono
iccnica rcdilcia dos convcrgcnics csforos dc liniiaao do odcr
alsoluio c onioicnic dc un cccuiivo cssoal, quc rcsunia aic cniao
ioda a forna lasica dc Esiado.
Os cdificadorcs do Esiado consiiiucional adcrcn nais douirina
do lilcralisno accniuando o rincio da lilcrdadc individual do
quc ncsno douirina da dcnocracia, quc firnava con naior cnfasc o
rincio da igualdadc.
Duas iccnicas sc lIcs ofcrcccn ara conscrvar o Esiado
disiancia, qucr o Esiado da nonarquia alsoluia, vcncido clas
rcvolucs da nolrcza (caso inglcs} c da lurgucsia (caso franccs}, qucr o
Esiado da dcnocracia social, quc sc dcscnIa cono una ancaa
dciiando sonlras ao fuiuro da dcnocracia lilcral. a iccnica Iorizonial
da scaraao dc odcrcs c a iccnica vcriical do fcdcralisno.
Dc una aric, a iccnica da scaraao dc odcrcs dcscnloca no
sisicna arlancniar, ondc as rcrrogaiivas do odcr oliico sao
conronissadancnic rcariidas cnirc o rci consiiiucional, dc
concicncia liniiada, lcgiiinado clo rincio nonarquico Icrcdiiario
c o arlancnio, quc lusca sua fonic dc auioridadc na lcgiiinaao do
nandaio rcrcscniaiivo dc fundo rclaiivancnic dcnocraiico. Douira
aric, conflui a ncsna iccnica ara o rcsidcncialisno quc, ao invcs da
scaraao aicnuada, rofcssa dc incio una scaraao nais rgida dc
odcrcs, visio quc surgc Iisioricancnic associado forna rcullicana
dc govcrno, nao icndo, ianio quanio o arlancniarisno, quc csiaiuir
ncnIun cquillrio oliico dc concicncia con as foras vcncidas do
assado alsoluiisia, dc quc a nonarquia liniiada no rcginc
arlancniar sc fizcra scnrc rcrcscniaiiva.
Solrc a scaraao dc odcrcs, convcriida cn dogna do Esiado
lilcral, asscniavan os consiiiuinics lilcrais a cscrana dc iolIcr ou
inolilizar a rogrcssiva dcnocraiizaao do odcr, sua incviiavcl c ioial
iransfcrcncia ara o lrao oular. A adoao nais cclclrc da scaraao
orquanio nais cficaz ocorrcu na Consiiiuiao fcdcral ancricana dc
1787. O icio consiiiucional nao ncnciona o rincio una unica vcz c
no cnianio a Consiiiuiao scria ininicligvcl sc oniisscnos a rcscna
da scaraao dc odcrcs quc c a iccnica dc rcariiao da concicncia
solcrana naquclc docuncnio ullico.
Sao ardcnics c faccis os cniusiasnos con quc o lilcralisno ccrca
o aiona da scaraao dc odcrcs, cuja rincira sagraao cfciiva c
fornal no coro das consiiiuics dos Esiados ancricanos sc dcu
duranic o uliino quaricl do scculo XVIII. Scguian cssas Consiiiuics a
linIa iraada ja dcsdc 1776 cla cclclrada Dcclaraao dc Dirciios da
Virgnia (Vgnu H o HgIts), dc 12 dc junIo daquclc ano, quando a
naina dc Monicsquicu cnirou cliciiancnic cla vcz rincira nos
docuncnios oliicos da lilcrdadc nodcrna.
O icor rogranaiico das clausulas disiriluiivas dos odcrcs, qual
os cnuncra a auioridadc oracular dc Monicsquicu, rcssalia aicnic no
icio das diias Consiiiuics, quc nao sc cingcn, cono a Consiiiuiao
fcdcral ancricana, a noniar iodo o csqucna do odcr csiaial naquclc
rincio, acnas csiruiuralncnic crfilIado, scnao quc crincn
adcrcncia ao ncsno cn ariigos rccisos c solcncs, roilindo a un
odcr ccrccr janais" as airiluics dc ouiro odcr (Consiiiuiao dc
MassacIussciis, Paric I, Ari. 30}, ou inscrindo onosancnic quc os
odcrcs dcvcn scr ara scnrc scarados c disiinios" (consiiiuics dc
Maryland, Virgnia c Carolina do Noric}, nun vcrlalisno caudaloso, dc
cfciio nais douirinario quc cfciivo, cono rcsscniiu Madison cn sua
criica c concniario olra da Consiiiuiao, nas aginas do
Fcdcustu.
9
Mas ondc a caliaao assional do rincio alcana o nais alio
grau dc inicnsidadc c na lcira das Consiiiuics franccsas insiradas
clas nainas do lilcralisno.
Con cfciio, vcja-sc o ariigo 16 da Consiiiuiao Franccsa dc 3 dc
scicnlro dc 1791, na aric rclaiiva Dccuuuo dos Dctos do
Honcn c do Cduduo. Toda socicdadc na qual nao csicja asscgurada a
garaniia dos dirciios do Ioncn ncn dcicrninada a scaraao dc
odcrcs, nao ossui consiiiuiao".
Fcaarccc cssa douirina no ariigo 22 da Consiiiuiao dc 5 do
Fruiidor do ano III. Eisic iao-soncnic a garaniia social quando
asscgurada clo csialclccincnio da divisao dc odcrcs, cla fiaao dc
scus odcrcs c cla rcsonsalilidadc dos funcionarios ullicos".
Por uliino, a Consiiiuiao dc 4 dc novcnlro dc 1848, cujo ariigo
19 rcza. A scaraao dc odcrcs c a rincira condiao dc un govcrno
livrc".
O Drasil, ao dccidir-sc cla forna rcullicana dc govcrno, adcriu
ao rincio da scaraao dc odcrcs na nclIor iradiao franccsa a
dc Monicsquicu con cliciiaao fornal. O Incrio sc alraara
orcn a una scaraao insirada cn Dcnjanin Consiani, ondc os
odcrcs sao quairo ao invcs dc ircs, confornc vcrcnos nouiro lugar.
A Consiiiuiao rcullicana dc 1891 disunIa no ariigo 15. Sao
orgaos da solcrania nacional o odcr lcgislaiivo, o cccuiivo c o
judiciario, Iarnnicos c indccndcnics".
A Consiiiuiao dc 16 dc julIo dc 1934 nanicvc o rincio nos
scguinics icrnos. Ari. 30. Sao orgaos da solcrania nacional, dcniro
dos liniics consiiiucionais, os Podcrcs Lcgislaiivo, Eccuiivo c
Judiciario, indccndcnics c coordcnados cnirc si".
A Consiiiuiao dc 18 dc scicnlro dc 1964 nao sc afasia da
iradiao rcullicana. Ari. 36. Sao Podcrcs da Uniao o Lcgislaiivo, o
Eccuiivo c o Judiciario, indccndcnics c Iarnnicos cnirc si".
O ariigo 60 da Consiiiuiao dc 24 dc janciro dc 1967 rcroduz o
rincio. Sao Podcrcs da Uniao, indccndcnics c Iarnnicos, o
Lcgislaiivo, o Eccuiivo c o Judiciario".
A Consiiiuiao dc 5 dc ouiulro dc 1988 icn rcdaao quasc
idcniica. Ari. 2 Sao Podcrcs da Uniao, indccndcnics c Iarnnicos
cnirc si, o Lcgislaiivo, o Eccuiivo c o Judiciario".
?. m busoo de um quor1o poder: o moderodor
A socicdadc oliica conicnoranca aicnicia una angusiianic
crisc nas rclacs dos odcrcs iradicionais, do ncsno asso quc a
inicrfcrcncia osicnsiva dc novos odcrcs arccc alicrar aquclc quadro
Ialiiual do cquillrio naniido fornalncnic clos icios das
Consiiiuics, cada vcz nais irrcais cn csclIar o vcrdadciro csiado
das foras aiuanics.
Os novos odcrcs sao rincialncnic o odcr ariidario, o odcr
oliiizado" das caicgorias inicrncdiarias (gruos dc inicrcsscs quc logo
sc convcricn cn gruos dc rcssao}, o odcr niliiar, o odcr
lurocraiico, o odcr das cliics cicnificas, cic. Essa crisc sugcrc a
ncccssidadc dc rcsiaurar o cquillrio airavcs dc un odcr ncdiador,
odcr ncuiro, quc scria ncnos una corrcnic dc inicrcsscs, cono sao os
novos odcrcs acina ncncionados do quc una insiiiuiao
dcsinicrcssada", volvida unicancnic ara as sucriorcs noiivacs dc
ordcn gcral, caaz dc una arliiragcn scrcna ioda vcz quc as
conciics oliicas uscsscn cn crigo o fundancnio das
insiiiuics.
Tcorizando na coca das nonarquias consiiiucionais, Dcnjanin
Consiani cscrcvia.
O vcio dc iodas as Consiiiuics Ia sido o dc nao Iavcr criado
un odcr ncuiro, nas o dc icr colocado o cunc da auioridadc dc quc
clc dcvia acIar-sc invcsiido nun dcsscs odcrcs aiivos". E
acrcsccniava. Quando os odcrcs ullicos sc dividcn c csiao rcsics a
rcjudicar-sc, faz-sc nisicr una auioridadc ncuira, quc faa con clcs o
quc o odcr judiciario faz con os indivduos".
Essc odcr, juiz dos dcnais odcrcs, scria o odcr rcal, quc
scgundo Dcnjanin Consiani, dcvcria cisiir ao lado do odcr cccuiivo,
do odcr rcrcscniaiivo (lcgislaiivo} c do odcr judiciario.
O odcr lcgislaiivo ou rcrcscniaiivo, scgundo Consiani, rcsidc
nas asscnllcias rcrcscniaiivas, con a sanao do rci c sua funao
consisic cn clalorar as lcis. O odcr cccuiivo fica con os ninisiros,
icndo or oljcio rovcr a cccuao gcral das lcis. O odcr judiciario
cricncc aos irilunais, cuja nissao sc consulsiancia cn alicar a lci
aos casos ariicularcs. Enfin o odcr rcal (vcrdadciro odcr nodcrador}
asscnia no rci quc, osio cnirc os ircs odcrcs, dcvc ccrccr una
auioridadc ncuira c inicrncdiaria, orquanio arguncnia Dcnjanin
Consiani nao icn clc ncnIun inicrcssc cn criurlar o cquillrio,
nas ao conirario iodo o cncnIo cn nanic-lo. O odcr rcal conclui
Dcnjanin Consiani c dc ccrio nodo o odcr judiciario dos dcnais
odcrcs.
Esiava assin lanada a icoria do Podcr Modcrador, da qual o
Drasil scrviria dc laloraiorio, scndo o rinciro c ialvcz o unico as no
nundo a fazcr, cono fcz na Caria oliica do Incrio, alicaao
consiiiucional do novo sisicna rcconizado or Dcnjanin Consiani.
Con cfciio, a figura do quario odcr aarccc na Consiiiuiao
lrasilcira do Incrio, ouiorgada or D. Pcdro I, a 25 dc naro dc 1824.
A Caria incrial no ariigo 98 disunIa.
A divisao c Iarnonia dos odcrcs oliicos c o rincio
conscrvador dos dirciios dos cidadaos c o nais scguro ncio dc fazcr
cfciivas as garaniias quc a Consiiiuiao ofcrccc."
No ariigo scguinic asscvcrava quc os odcrcs oliicos
rcconIccidos cla Consiiiuiao do Incrio do Drasil cran quairo. o
odcr lcgislaiivo, o odcr nodcrador, o odcr cccuiivo c o odcr
judicial".
No ariigo 12 dcclarava quc iodos os odcrcs consiiiuan
dclcgaao da Naao dcois dc Iavcr assinalado quc os rcrcscnianics
da Naao lrasilcira cran o Incrador c a Asscnllcia-Ccral.
A Consiiiuiao clicava nais adianic quc o odcr nodcrador
consiiiua a cIavc dc ioda a organizaao oliica, c c dclcgado
rivaiivancnic ao Incrador, cono cIcfc surcno da Naao c scu
rinciro rcrcscnianic, ara quc inccssanicncnic vclc solrc a
nanuicnao, cquillrio c Iarnonia dos dcnais odcrcs oliicos" (ari.
98}.
A Consiiiuiao ouiorgada roclanava cnfin sagrada c inviolavcl a
Pcssoa do Incrador, afirnando quc clc nao csiava sujciio a
rcsonsalilidadc alguna.
Ha ullicisias no Drasil, ao conirario dc Fui c Tolias Darrcio,
quc louvan o odcr nodcrador, acIando quc graas a sua rcscna
fora ossvcl nanicr a csialilidadc das insiiiuics nasccnics ao icno
do Incrio c do ncsno asso consolidar a unidadc nacional, nun
coniincnic oliiicancnic flagclado or odios civis c ulvcrizado cn
rcullicas fracas c rivais.
Enicndcn alguns quc o odcr nodcrador, cnlora Iouvcssc
fornalncnic dcsaarccido con as Consiiiuics rcullicanas,
coniinuou cn vcrdadc a cisiir, dc 1891 a 1964, icndo or iiiular nao
un rci nas as foras arnadas.
O acl do Ecrciio lrasilciro naquclc largo crodo dc nossa
Iisioria rcullicana, salvo a coca do Esiado Novo, fora o dc un quario
odcr, rcsiaurador das nornas do jogo dcnocraiico, ncdianic varias c
assagciras inicrvcncs na vida oliica do Pas.
S. Deo11n1o e reovo11oo do pr1no1p1o do seporoo de poderes
Nuna idadc cn quc o ovo organizado sc fcz o unico c vcrdadciro
odcr c o Esiado coniraiu na ordcn social rcsonsalilidadcs quc o
Esiado lilcral janais conIcccu, nao Ia lugar ara a raiica dc un
rincio rigoroso dc scaraao.
Os valorcs oliicos cardcais quc insiraran scnclIanic iccnica
ou dcsaarcccran ou csiao cn vias dc dcsaarccincnio.
A scaraao foi Iisioricancnic ncccssaria quando o odcr cndia
cnirc govcrnanics quc luscavan rccolrar suas rcrrogaiivas alsoluias
c cssoais c o ovo quc, rcrcscniado nos arlancnios, inicniava
dilaiar sua csfcra dc nando c ariiciaao na gcrcncia dos ncgocios
ullicos.
Quando sc rcconizava a scaraao dc odcrcs cono o nclIor
rcncdio ara garaniia das lilcrdadcs individuais, csias lilcrdadcs
alcanavan na organizaao do Esiado consiiiucional una anliiudc dc
valorcs alsoluios, inviolavclncnic sucriorcs colciividadc oliica,
acasiclados nas Dcclaracs dc Dirciios, quc idcologicancnic cran a
aric dc fundo das Consiiiuics, sua ca lasica, a quc a
discrininaao dc concicncia cnirc odcrcs dclilcradancnic divididos
c cnfraquccidos scrvia iao-soncnic dc ncio, dc noldura, dc couraa. As
Consiiiuics vian ncnos a socicdadc c nais o indivduo, ncnos o
Esiado c nais o cidadao.
Dcsdc orcn quc sc dcsfcz a ancaa dc volvcr o Esiado ao
alsoluiisno da rcalcza c a valoraao oliica assou do lano
individualisia ao lano social, ccssaran as razcs dc susicniar, cn
icrnos alsoluios, un rincio quc logicancnic aralisava a aao do
odcr csiaial c criara considcravcis conira-scnsos na vida dc
insiiiuics quc sc rcnovan c nao odcn conicr-sc, scnao conirafciias,
nos csirciissinos lindcs dc una iccnica ja olsolcia c uliraassada.
O rincio crdcu ois auioridadc, dccaiu dc vigor c rcsigio.
Vcno-lo rcscnic na douirina c nas Consiiiuics, nas anarado con
raro roscliiisno, consiiiuindo un dcsscs onios norios do
cnsancnio oliico, inconaivcis con as fornas nais adianiadas do
rogrcsso dcnocraiico conicnoranco, quando, crroncancnic
inicrrciado, conduz a una scaraao circna, rigorosa c alsurda.
Dcnos orcn algunas razcs criicas quc coniriluran
arcciavclncnic a cungi-lo da cicncia oliica, iornando-o cn sua
alicaao radical una ciravagancia, una rcninisccncia, un
anacronisno do assado irrcvcrsvcl.
Pcrcucicnic analisc dcnonsira incviiavclncnic quc a razao csiava
con Hcgcl quando csic filosofo oliico da AlcnanIa asscvcrou quc a
liicral scaraao dc odcrcs dcsiruiria a unidadc do odcr csiaial, or
sua naiurcza indivisvcl.
Cono conciliar a noao dc solcrania con a dc odcrcs divididos c
scarados? O rincio valc unicancnic or iccnica disiriluiiva dc
funcs disiinias cnirc orgaos rclaiivancnic scarados, nunca orcn
valcra cn icrnos dc inconunicalilidadc, anics sin dc niina
coocraao, Iarnonia c cquillrio, scn ncnIuna linIa quc narquc
scaraao alsoluia ou iniransonvcl.
Cosic-Florci, rclaior dc un rojcio consiiiucional na Frana,
rcsunc nuiio lcn o csiado rcscnic da douirina dc scaraao dc
odcrcs, quando cscrcvc.
Pois quc c induliiavcl quc a solcrania c una, c inossvcl
adniiir con o sisicna rcsidcncial quc cisicn ircs odcrcs scarados.
Mas orquc a solcrania c una, nao c rcciso concluir quc iodas as
funcs do Esiado dcvcn scr ncccssariancnic confundidas. Para
rcalizar una organizaao Iarnnica dos odcrcs ullicos, c rcciso ao
conirario consiru-los solrc o rincio da difcrcnciaao das ircs
funcs do Esiado. lcgislaiiva, cccuiiva, judiciaria. Para ionar dc
cnrcsiino una conaraao sinlcs ordcn liologica, c caio or
ccnlo quc o coro Iunano c uno c iodavia o Ioncn nao faz con os
olIos o quc icn o Ialiio dc fazcr con as naos. rcciso quc ao
rincio da unidadc organica sc junic a rcgra da difcrcnciaao das
funcs. Ha nuiio icno quc a rcgra da scaraao dos odcrcs,
inaginada or Monsicsquicu cono un ncio dc luiar conira o
alsoluiisno, crdcu ioda a razao dc scr".
10
Nao icnos duvida or conscguinic cn afirnar quc a scaraao dc
odcrcs cirou dcsdc nuiio cono dogna da cicncia. Foi dos nais
valiosos insiruncnios dc quc sc scrviu o lilcralisno ara conscrvar na
socicdadc scu csqucna dc organizaao do odcr. Cono arna dos
conscrvadorcs, icvc larga alicaao na salvaguarda dc inicrcsscs
individuais rivilcgiados cla ordcn social. Conicnorancancnic, lcn
conrccndido, ou cauiclosancnic insiiiudo, con os corrciivos ja
inosios cla nudana dos icnos c das idcias, o vclIo rincio
Iaurido nas gcniais rcflccs oliicas dc Monicsquicu odcria,
scgundo alguns cnsadorcs, conira-arrcsiar ouira forna dc odcr
alsoluio ara o qual caninIa o Esiado nodcrno. a onioicncia scn
frcio das nuliidcs oliicas.
Convcriido nuna iccnica sulsiancialncnic jurdica, o rincio
quc sc cnrcgou conira o alsoluiisno dos rcis, o alsoluiisno dos
arlancnios c o alsoluiisno rcacionario dos irilunais, scgundo
dcnonsira, airavcs da Surcna Coric, a ccricncia ancricana cn
naicria dc conirolc da consiiiucionalidadc das lcis, nao ficaria
dcfiniiivancnic ososio.
Conciiria ois a cssc rincio dcscncnIar ainda, confornc
cnicndcn alguns dc scus adcios, nissao nodcradora conira os
cccssos dcsncccssarios dc odcrcs cvcniualncnic usuradorcs, cono
o das lurocracias cccuiivas, quc or vczcs aialIan con scus vcios c
crros a adcquaao social do odcr oliico, do ncsno asso quc
dcncgan c orincn os nais lcgiinos inicrcsscs da lilcrdadc Iunana.
1. Prcrogaiivc is noiIing lui iIc owcr of doing ullic good wiiIoui a rulc. JoIn
Loclc, TIc Sccond Tcutsc o Goucnncnt, ca. XIV, . 160.
2. Monicsquicu, Dc l'Esrii dcs Lois", in. Ocuucs Conctcs. i. II, . 407.
3. Madison, in. TIc Fcdcust, . 246.
4. Idcn, ilidcn, . 395.
5. Idcn, ilidcn, . 395.
6. Idcn, ilidcn, . 395.
7. Idcn, ilidcn, . 396-407.
8. Monicsquicu, ol. cii., . 397.
9. Madison, ol. cii., . 245-252.
10. Cosic-Florci, Lcs Pocts Consttutonncs Funus, . 13-15, uud Josc Augusio,
Pcsdcncusno ucsus Puuncntusno, . 44.
JJ
O STADO UN1TR1O
l. Do Estudo untuo 2. O Estudo untuo ccntuzudo c us
onus dc ccntuzuuo. 2.l Ccntuzuuo otcu 2.2
Ccntuzuuo udnnstutuu 2.J Ccntuzuuo tctou c
ccntuzuuo nutcu 2.4 Ccntuzuuo conccntudu 2.5
Ccntuzuuo dcsconccntudu J. Vuntugcns c dcsuuntugcns du
ccntuzuuo 4. O Estudo untuo dcsccntuzudo. u
dcsccntuzuuo udnnstutuu 5.U Estudo untuo
dcsccntuzudo c o Estudo cdcu
J. Do s1odo un11r1o
Das fornas dc Esiado, a forna uniiaria c a nais sinlcs, a nais
logica, a nais Ionogcnca. A ordcn jurdica, a ordcn oliica c a ordcn
adninisiraiiva sc acIan a conjugadas cn crfciia unidadc organica,
rcfcridas a un so ovo, un so icrriiorio, un so iiiular do odcr ullico
dc incrio.
No Esiado uniiario odcr consiiiuinic c odcr consiiiudo sc
crincn or ncio dc insiiiuics quc rcrcscnian solido conjunio,
lloco unico, cono sc rcsondcsscn ja ncssa inagcn concrciizaao
daquclc rincio dc Ionogcncizaao das aniigas colciividadcs sociais
govcrnanics, a cuja sonlra nasccu c roscrou o Esiado nodcrno,
dcsdc quc csic dc con loa foriuna succdcr discrsao dos
ordcnancnios ncdicvos.
Con cfciio, o uniiarisno do odcr c ainda dos nais forics soros
quc aninan a vida dos ordcnancnios csiaiais ncsics icnos,
crinindo icndcncia nanifcsia cn inuncravcis coros vivos dc
socicdadcs oliicas.
assin conicnorancancnic. Foi assin, consoanic disscnos,
quando sc dcu a aariao do Esiado nodcrno, cujo asccio
ccniralizador c icndcncia uniiarisia rcssalia dcsdc logo cn rcscna da
voniadc oliica solcrana, quc c a voniadc do Esiado, congraando,
fundindo ou sulordinando os ordcnancnios sociais concorrcnics,
doravanic convcriidos cn ordcnancnios infcriorcs c sccundarios.
Corrcsondc cssc noncnio ccniralizador lcna afirnaao do
Esiado cono organizaao do odcr. Todo un sisicna dc auioridadc
nanifcsiancnic alsoluia assinala cssa fasc inicial c rcaraioria, cujo
uniiarisno sc dcfinc ncrcc dc un ccniro dc dircao Iisiorica, osio no
odcr da rcalcza alsoluia, icndo or susicniaculo lcgiiinador a
douirina cocrcnic da solcrania.
O Esiado ccniralizador ccdc c dccai Iisioricancnic quando
rcara as nodalidadcs dcsccniralizadoras c aic ncsno fcdcraiivas;
quando as concccs nais dcnocraiicas c ncnos auioriiarias do
odcr, fundadas nos osiulados do conscniincnio, dc algunas
douirinas coniraiuais (nao iodas, orquanio Hollcs consiiiui aqui
cccao das nais conIccidas} alalan iodo o cio do auioriiarisno
csiaial, coniracn a surcnacia individual Icgcnonia do
ordcnancnio oliico, fazcn o Esiado ncio c nao fin, rclaian-lIc a
valorizaao social, dcnocraiizan a conccao do odcr, nas suas
origcns, no scu ccrccio c nos scus iiiularcs, scaran o Esiado da
cssoa do solcrano. Craas a cssa iranscrsonalizaao do rincio
oliico, ou con nais roricdadc, ncdianic cssa cicriorizaao
insiiiucional ou consiiiucional, scgundo linguagcn cara ao
lilcralisno , acala o Esiado or oljciivar-sc socialncnic cono
roduio do conscnso das voniadcs individuais.
Da sc cIcga dcois ao Esiado-naao, da noncnclaiura dos
ullicisias franccscs. E con cssc Esiado-naao a ccniralizaao, quc
csicia ou caracicriza o Esiado uniiario, cnira a scr acnas una rclaao
dc cquillrio, un sisicna dc aconodaao social, un rincio novcl,
racionalncnic naniido, or considcracs ncnos dc auioridadc quc dc
convcnicncia ou uiilidadc.
Os Esiados uniiarios, Iisioricancnic conIccidos, iivcran sua
fornaao na naina aric rcsulianic, scgundo Fancllciii, do consorcio
oliico dc varios Esiados, cuja riniiiva auiononia sc crdcu cn
dccorrcncia da caccrlaao oliica do scniincnio nacional unificador
dc disiinios ovos.
1
Dcu-sc, scgundo o ncsno auior, a ocorrcncia dc varias razcs
Iisioricas, quc conduziran igualncnic ao Esiado uniiario. a}
rcondcrancia oliica dc un Esiado solrc os dcnais, da rcsuliando
incororaao ou alsorao; l} fusao dos Esiados-ncnlros, assando o
Esiado conosio a Esiado uniiario, c c} dissoluao do Esiado
conosio, quc sc aric cn varios Esiados uniiarios.
2
Tcn o Esiado uniiario scu irao caiial, scgundo CIarlcs
Durand, na inicira auscncia dc colciividadcs infcriorcs, rovidas dc
orgaos rorios.
Mas a figura dcssc Esiado, quc consunaria a nais crfciia
inagcn das asiracs ccniralizadoras, janais cisiiu, confornc o
ncsno Durand.
Igual ordcn dc idcias dcscnvolvc o jurisia Prcloi, quando diz quc
ianio a naiurcza das coisas cono a voniadc dos lcgisladorcs icn fciio
inconlcia a ccniralizaao, iniroduzindo no Esiado uniiario dois
inorianics corrciivos". a dcsconccniraao c a dcsccniralizaao.
Tocanic dcsconccniraao, dcslcnlrado ficou orcn o auior franccs dc
quc csia ja sc inclui no anliio da ccniralizaao.
3
2. O s1odo un11r1o oen1ro11zodo e os ]ormos de oen1ro11zoo
Fcfcrida ao Esiado uniiario, a ccniralizaao alrangc as scguinics
fornas. ccniralizaao oliica c ccniralizaao adninisiraiiva, scgundo
Durdcau; ccniralizaao icrriiorial c ccniralizaao naicrial, no dizcr dc
Dalin; ccniralizaao conccnirada c ccniralizaao dcsconccnirada, na
icrninologia nais usual dos nodcrnos ullicisias.
2.l Ccntuzuuo otcu
A ccniralizaao oliica cn dcicrninado Esiado sc crinc cla
unidadc do sisicna jurdico, conoriando o as un so dirciio c una
so lci. En sc iraiando dc Esiado uniiario, cssa ccniralizaao sc faz
rigorosa, scn cocisicncia dc ordcnancnios jurifcranics ncnorcs. Aqui
nao Ia ois o ordcnancnio gcral sucrondo-sc a ordcnancnios
ariicularcs, quc cricn ianlcn originariancnic sisicnas jurdicos
rorios, cono scria ossvcl no Esiado fcdcral. Unidadc c
cclusividadc da ordcn oliica c jurdica, lcn cono cxcusuo
conscqucnic dc todu u nonutududc uu sao noias doninanics da
ccniralizaao oliica, na ncdida cn quc csia caracicriza o Esiado
uniiario.
2.2 Ccntuzuuo udnnstutuu
A ccniralizaao adninisiraiiva conc cvidcnicncnic una das
caracicrsiicas nais faniliarcs ao Esiado uniiario. scgundo Prcloi,
consiiiui vcrdadcira condiao dc rcforo dcssa nodalidadc dc Esiado,
cuja unidadc oliica fica assin vaniajosancnic conlcncniada.
4
Inlica scnclIanic forna dc ccniralizaao o csialclccincnio
cocrcnic da nais anla unidadc quanio cccuao das lcis c quanio
gcsiao dos scrvios" (Durdcau}. No Esiado uniiario, a ccniralizaao
adninisiraiiva conduz via dc rcgra a una alicaao da lci ou a una
gcsiao dos scrvios, airavcs dc agcnics do odcr, dc iodo indccndcnic
do ncio quc as lcis rcgcn ou do gruo a qucn inicrcssan os scrvios"
(Durdcau}.
2.J Ccntuzuuo tctou c ccntuzuuo nutcu
Disiinguc Dalin Iisioricancnic duas fornas dc ccniralizaao. a
ccniralizaao icrriiorial c a ccniralizaao naicrial. Con a rincira, o
odcr do Esiado, scgundo clc, sc csicndc a orcs cada vcz nais
largas do icrriiorio; con a scgunda, olscrva-sc dilaiaao da
concicncia do Esiado a assunios ou inicrcsscs quc danics graviiavan
na orliia dc odcrcs ncnorcs c ariicularcs, rovidos dc ccria
auiononia. A iais inicrcsscs fora aic cniao alIcio o ordcnancnio
csiaial.
S
2.4 Ccntuzuuo conccntudu
Tcnos ccniralizaao conccnirada quando as ordcns cnanadas dc
cina, do ccniro dc dccisao oliica, circulan ara laio, airavcs dos
canais adninisiraiivos, aic as colciividadcs infcriorcs, ondc os agcnics
do odcr aiuan cono ncros insiruncnios dc cccuao c conirolc, cn
olcdicncia csiriia s ordcns rccclidas.
Calc a aos scrvidorcs do Esiado o acl dc cunridorcs dc
dcciscs, quc nao sao suas, nas sc fazcn iao-soncnic or scu
inicrncdio.
Cono sc vc, a ccniralizaao conccnirada nanicn iniacio o odcr
jurdico nornaiivo dos govcrnanics, lcn cono iodo o aarclIo naicrial
dc cocrao (fora ullica}, quc ninisira os ncios indiscnsavcis
alicaao das ncdidas adninisiraiivas ou lcgislaiivas, ionadas cla
auioridadc csiaial unica.
Essa nodalidadc dc ccniralizaao conlina a un icno un so
ccniro dc dccisao c un insiruncnio igualncnic unico dc cccuao, quc
c a lurocracia Iicrarquicancnic organizada qual coro dc scrvidorcs,
sol dccndcncia dircia c incdiaia da auioridadc ccniral dirigcnic.
2.5 Ccntuzuuo dcsconccntudu
A ccniralizaao dcsconccnirada inoria no rcconIccincnio dc
cqucna arccla dc concicncia aos agcnics do Esiado, quc sc
invcsicn dc un odcr dc dccisao cujo ccrccio lIcs cricncc; odcr,
iodavia, arcial, dclcgado cla auioridadc sucrior, qual coniinuan
rcsos or iodos os laos dc dccndcncia Iicrarquica.
Con cfciio, quando ncdidas dc inicrcssc local da colciividadc
ccniralizada sc incn, diiadas or convcnicncia adninisiraiiva,
faculia-sc auioridadc sccundaria o odcr dc cnrcgar rcrrogaiivas
dc govcrno, ionando dcciscs c fazcndo cccuia-las" (Durdcau}.
Cunrc orcn olscrvar quc cssa auioridadc ccrcc iao-soncnic
una arccla dc odcr ullico dclcgado c nao auinono; funciona cono
orgao do odcr ccniral c nao cono iiiular dc dirciio rorio.
Ficou cclclrc alias na ciiaao dos iraiadisias a alavra dc
advcricncia dc Darrci, dcsfazcndo naiorcs iluscs quanio cicnsao
dcssas rcrrogaiivas, ao afirnar quc c scnrc o ncsno nariclo quc
laic, acnas cncuriou-sc-lIc o calo".
Nao sc dcvc or ouira aric confundir ccniralizaao
dcsconccnirada, cono inadvcriidancnic fazcn alguns auiorcs, con
dcsccniralizaao, Iavcndo cnirc anlas as fornas significaiivas
difcrcnas, cono a quc assinala Prcloi, quando asscvcra quc a
dcsconccniraao nao cria agcnics adninisiraiivos indccndcnics" .
6
Fazao rincial dcssc cquvoco, no cnicndcr dc Durdcau, foi a
cisicncia dc un quadro local dc concicncia". Coniudo, diz o ncsno
auior, ial scnclIana c aarcnic c sucrficial, orquanio os agcnics
dcsconccnirados conandan cn nonc do Esiado", ao asso quc os
orgaos dcsccniralizados csiaiucn cn nonc da colciividadc sccundaria
da qual roccdcn".
?
Urgc iodavia rcssaliar quc cssa colciividadc sccundaria, cn nonc
da qual csiaiucn os orgaos dcsccniralizados, nao sc acIa rovida dc
ncnIun odcr inicial, rorio, nas dc rcrrogaiivas dclcgadas,
confcridas clo odcr ccniral unico, aquclc quc dcicn o nonoolio da
iiiularidadc oliica, quc faz sulordinada, c conscqucnicncnic
adninisiraiiva, a concicncia quc rcfcridas colciividadcs conunican
ou ccrccn airavcs dc scus orgaos.
Con cssa olscrvaao, criincnic ao caraicr dclcgado da
concicncia cnfciada cla colciividadc sccundaria, cai or icrra o icor
anlguo quc ainda crassa no concniario dc Durdcau cncaninIado
jusiancnic a solvcr un crro c quc acalaria raiicando ouiro nao ncnos
gravc. o da confusao nao nais cnirc ccniralizaao dcsconccnirada c
dcsccniralizaao, or clc ooriunancnic corrigida, nas cnirc
dcsccniralizaao adninisiraiiva aqucla ali inlciia c
dcsccniralizaao oliica.
S. Von1ogens e desvon1ogens do oen1ro11zoo
Da ccniralizaao rcsulian vaniagcns, quc o Esiado uniiario
aufcrc ianio no cano oliico cono rincialncnic no cano
adninisiraiivo.
Sao arics osiiivas da ccniralizaao. a} a cicnsao dc una so
ordcn jurdica, oliica c adninisiraiiva a iodo o as;
l} o considcravcl forialccincnio da auioridadc, quc ianio sc
inlania cono sc nanicn con nais facilidadc ondc ocorrc a unidadc
do odcr;
c} o rcforo quc da dccorrc ara o rincio da unidadc nacional;
d} as facilidadcs conduccnics organizaao dc un coro
lurocraiico unico, con ncnos discndio ara os cofrcs ullicos c nais
cficacia c racionalizaao ara os scrvios rcsiados;
c} a incssoalidadc c inarcialidadc quc sc olscrvan, iocanic ao
ccrccio das rcrrogaiivas dc govcrno.
A ccniralizaao rcunc orcn conIccidas dcsvaniagcns. Dcnirc
csias cunrc rcssaliar cn rinciro lugar a ancaa quc faz csar solrc
a auiononia criadora das colciividadcs ariicularcs, sufocadas ou
surinidas, consoanic o grau da oliica ccniralizadora. Ao
dcsaarcccrcn os gruos inicrncdiarios, cava-sc un fosso cnirc o
indivduo c o Esiado, quc a Iisioria oliica nais rcccnic consigna via
dc rcgra olsirudo con o frcqucnic sacrifcio da lilcrdadc Iunana, con
a dcsiruiao dos anicaros sociais quc cran aquclas colciividadcs
inicrncdiarias, nas quais sc alrigava conira a onioicncia do Esiado a
ja circunscriia faia dc arlirio individual; colciividadcs quc dciaran
dc scr dcsdc a qucda do fcudalisno aquclcs crculos da nais csirciia c
iniolcravcl iirania, roccssada sonlra dc un Esiado a scrvio do
rivilcgio arisiocraiico, aic sc convcricrcn, dcsdc a rcvoluao lurgucsa
viioriosa, cn asilos ara as lilcrdadcs individuais dcsanaradas c
incrncs cono dccorrcncia do dcsviriuancnio dos fins quc o Esiado
lusca socialncnic rovcr c quc naicrialncnic o vcn conclindo s
ocs inicrvcncionisias, cujo aluso, rcciinos, consiiiui cvidcnic
ancaa ao Ioncn c sua lilcrdadc.
A scguir, a cccssiva ccniralizaao solrccarrcga o odcr ccniral
dc rcsonsalilidadcs adninisiraiivas dc soncnos inoriancia, quc os
agcnics do odcr ullico nuna csfcra local dc concicncia, nunidos
dc un odcr dc dccisao, oriundo do organisno social inicrcssado do
qual rovicsscn ianlcn csscs ncsnos agcnics csiarian
caaciiados a lcvar a calo con nais vaniagcns ara o lcn conun da
colciividadc rcscciiva.
A ccniralizaao rigorosa conduz ordinariancnic aralisaao dos
dirciios dc sc-goucnncnt dc rcconIccido rovciio adninisiraiivo,
oliico c social ara os gruos cnvolvidos, do ncsno asso quc
dininui ncsscs gruos o inicrcssc or iudo quanio conccrnc naicria
ullica, airofiando conscqucnicncnic iodo o csforo dc iniciaiiva local.
Enfin, ofcrccc a ccniralizaao csic uliino lancc ncgaiivo. ronovc
ao lano da lcgislaao nacional coiosa naicria dc inicrcssc ncrancnic
local c rciarda a dccisao dc assunios adninisiraiivos, quc, na csfcra
das conunidadcs inicrcssadas, cnconirarian raida ou insianianca
soluao, orquanio nao ficarian iais conunidadcs cscra quc os
agcnics sucriorcs do odcr sc faniliarizasscn con os icnas
cndcnics, ara dar-lIc nuiias vczcs a rcsosia nais inconvcnicnic ou
inadcquada s cigcncias dc cada caso concrcio c ariicular.
4. O s1odo un11r1o desoen1ro11zodo: o desoen1ro11zoo
odm1n1s1ro11vo
A dcsccniralizaao c dc iodo conaivcl con o Esiado uniiario.
Mas unicancnic a dcsccniralizaao adninisiraiiva, visio quc a
dcsccniralizaao oliica ja sc dcsloca concciiualncnic ara a csfcra do
Esiado fcdcral.
Ha dcsccniralizaao adninisiraiiva quando sc adniicn orgaos
locais dc dccisao sujciios a auioridadcs quc a roria conuna,
dcariancnio, circunscriao ou rovncia (ouco inoria quc nonc
icnIa a divisao icrriiorial do Esiado uniiario} vcnIan a insiiiuir, con o
roosiio dc solvcr ou ordcnar naicria dc scu rcscciivo inicrcssc.
Essa dcsccniralizaao c caracicrisiicancnic adninisiraiiva,
orquanio sc iraia dc faculdadcs dcrivadas, dclcgadas, oriundas do
odcr ccniral, quc faz sulsisiir scn ncnIuna quclra a unidadc do
sisicna jurdico. O odcr ccniral acnas iransniic dcicrninada arccla
dc odcrcs s colciividadcs icrriioriais, conscrvando orcn iniacia c
crnancnic a iuicla solrc os quadros locais dc concicncia. Trao or
conscguinic dcfinidor da dcsccniralizaao adninisiraiiva vcn a scr cssa
auscncia rccisa dc auiononia ou indccndcncia.
Nao sc insiiiui aqui, con a auioridadc quc dccidc, un odcr
originario dc arlirio, un insiruncnio solcrano dc conando, visio quc
assin, ao invcs dc adninisiraiiva, sc convcricria cn oliica ial
nodalidadc dc dcsccniralizaao. Do Esiado uniiario icranos assado
ja ao Esiado fcdcral. Significa, cono sc vc, a dcsccniralizaao
adninisiraiiva iao-soncnic o ccrccio dc rcrrogaiivas or aric dc
gruos quc, ao ccrciia-las, nao corian iodavia os laos dc dccndcncia
quc os rcndcn ao odcr ccniral, quanio aiividadc ccrcida, ncn
fraiuran ianouco a unidadc dcssc ncsno odcr.
En vcrdadc, nao c o volunc das aiividadcs ncn a rigor a
discrininaao da naicria, quando csia, or sua naiurcza oliica ou
adninisiraiiva, dccisoria ou insiruncnial, sc convcric cn oljcio dc
aao da auioridadc dcsccniralizada aquilo quc configura
inconirasiavclncnic o icor adninisiraiivo da dcsccniralizaao.
Faz-sc nisicr luscar o rincio disiiniivo ncnos na rcariiao
naicrial das concicncias, quc sc inscrcn nun cano conirovcrso
quanio ao caraicr dos aios ronovidos cla auioridadc local ou
rcgional, nos quais dificilncnic sc dcicrnina a rcscciiva fciao oliica
ou adninisiraiiva, do quc no iiulo jurdico, ncdianic o qual cssa
ncsna auioridadc sc dcsincunlc das aludidas rcrrogaiivas.
Con cfciio, c dccisivo ara cssc fin a qualificaao jurdica do
sujciio ou da conunidadc quc ouiorgou as rcgras dclaio das quais clc
ou cla dcvc rcgcr-sc, ou quc cncciou aiividadcs dc inicrcssc rorio. Sc
ial concicncia c originaria, sc sc rcndc a un rincio dc livrc
dcicrninaao, dc auiogcsiao rinaria da conunidadc, scn quaisqucr
laos dc Iicrarquia a un aarclIo cocrciiivo sucrior, rovido orianio
dc auiononia ou indccndcncia o iiiular, csianos agora cn rcscna
nao dc funcs dc una colciividadc adninisiraiivancnic
dcsccniralizada, nas cn facc dc un odcr oliico dcvidancnic
consiiiudo.
Conosio c nao sinlcs ou uniiario scria o Esiado a quc
scnclIanic odcr sc rcfcrissc. Esialclcccr-sc-ia adcnais or cssc
caninIo a luralidadc das ordcns jurdicas, dcsia fciia conconiianics,
concorrcnics, aralclas. Surinir-sc-ia do ncsno asso a cisicncia no
Esiado da cclusividadc ou unidadc da idcia dc dirciio, oliiicancnic
osiiivada airavcs dc un odcr inicial unico c cnanciado. Elcvar-sc-ia
cnfin a conunidadc condiao dc odcr oliico.
Mas as colciividadcs dcsccniralizadas, or nais cicnso quc scja
o cano naicrial dc sua concicncia no ccrccio dc aiividadcs quc lIc
dizcn rcsciio, or nais fccunda a fonic sociologicancnic gcradora dc
nornas jurdicas, icn a rcvalcncia, a afirnaao c a olscrvancia dc
suas nornas sol a dccndcncia iodavia da consagraao quc vcnIan
clas a rccclcr do ordcnancnio oliico unico, quc c o Esiado uniiario.
Faz csic scnrc liniiada, rcvogavcl, condicionada, dccndcnic c
dcrivada aqucla caacidadc ja rcfcrida quc ossucn os organisnos
dcsccniralizados dc cdiiar nornas ou ccrccr aiividadcs.
Todo ccrccio dc rcrrogaiivas, sujciio ois a laos dc
dccndcncia, aicnicia, ncssc asccio dc filiaao, sulordinaao ou
dcrivaao, ja o caraicr adninisiraiivo c nao oliico da dcsccniralizaao.
o quc ocorrc cvidcnicncnic no Esiado uniiario.
S. O s1odo un11r1o desoen1ro11zodo e o s1odo ]edero1
Dc una aric, a dcsccniralizaao cada vcz nais assinalada cn
dcicrninados Esiado uniiarios, cono no caso da Iialia, con a figura
jurdica das Fcgics (criaao consiiiucional dc os-gucrra}, c douira
aric os rogrcssivos novincnios ccniralizadorcs quc sc olscrvan
conicnorancancnic cn iodas as fornas conIccidas dc Esiado fcdcral,
vcn acarrciando considcravcis dificuldadcs douirinarias fiaao dos
criicrios disiiniivos cnirc o Esiado uniiario dcsccniralizado c o Esiado
fcdcral dc icndcncias ccniralizadoras.
Tcnos quc o nclIor criicrio ainda c aquclc rcfcrido, quando
caracicrizanos a dcsccniralizaao adninisiraiiva, a salcr, a
dccndcncia dos orgaos dcsccniralizados quanio ao Esiado uniiario
dccndcncia quc cnrcsia or conscguinic caraicr adninisiraiivo a
cssa dcsccniralizaao c a indccndcncia dcsscs ncsnos orgaos, cn
sc iraiando dc Esiado fcdcral.
En ordcn a cviiar qualqucr cquvoco, ao susciiar-sc o rollcna
das Fcgics iialianas, doiadas dc concicncia lcgislaiiva, ianio quanio
o Esiado-ncnlro da conosiao fcdcraiiva, lasiaria lcnlrar ou
advcriir quc ali a concicncia a rigor nao cquivalc a auiononia oliica,
visio quc as faculdadcs lcgislaiivas da Fcgiao crincn iao-soncnic os
rincios dc una ncsna ordcn jurdica, nao ocorrcndo ncnIuna
lcsao, quclra ou scccssao do ordcnancnio csiaial, quc sulsisic assin
uniiario c consagra solcranancnic a validadc das rcgras cdiiadas clos
orgaos rcgionais, sujciiando-os adcnais ncssa ncsna concicncia
aarcnicncnic oliica inicrvcnao cvcniual dc orgaos csiaiais
sucriorcs. No Esiado-ncnlro da Fcdcraao, ao conirario, ocorrc
dualidadc cfciiva dc odcrcs oliicos, dc sisicnas jurdicos disiinios,
auinonos c corrclaios.
O ullicisia franccs CIarlcs Durand, iao alalizado cn naicria
fcdcraiiva, dcsrcza or faiorcs disiiniivos cnirc o Esiado uniiario
dcsccniralizado c o Esiado-ncnlro do Esiado fcdcral a cicnsao das
auiononias rcscciivas, a origcn Iisiorica das colciividadcs cn
qucsiao, lcn cono o criicrio quc clc rcuia corrcio ara o fcdcralisno
do scculo XIX, c ja Iojc inrcsiavcl, da ariiciaao dos Esiados-
ncnlros na fornaao da voniadc fcdcral, cnicndcndo nais scguro
ionar or onio dc aoio a scguinic lasc divcrsificadora. no Esiado
uniiario dcsccniralizado a lci ordinaria lasia ara fiar c nodificar o
rcginc jurdico das colciividadcs inicrnas", ao asso quc no Esiado
fcdcral, calc cssc acl nao lci ordinaria, nas a una consiiiuiao
rgida, a qual, osio quc nao scja iniangvcl, c iodavia nuiio nais difcil
dc nodificar quc a lci ordinaria".
S
Daqui sc conclui, scgundo a auia dc idcias cosias clo ncsno
auior, quc as garaniias da ordcn oliica ao stutus jurdico dos
organisnos inicrnos no Esiado uniiario dcsccniralizado ncnos
firncs, no Esiado fcdcral, nais arofundadas cla roicao quc o
fornalisno consiiiucional confcrc sao con cfciio o dado ncnos
conirovcrso con quc disiinguir o Esiado uniiario do Esiado fcdcral, cn
rcscna das surrccndcnics variacs dcsccniralizadoras c
ccniralizadoras, rcscciivancnic olscrvadas dc uliino con rclaao a
cssas disiinias fornas dc organizaao do Esiado.
1. Orcsic Fancllciii, Isttuzon d Dtto PuIIco, 13 cd., aiualizada, . 147.
2. Idcn, ilidcn, . 147.
3. Marccl Prcloi, Isttutons Potqucs ct Dot Consttutonnc, 2 cd., . 225-226.
4. Marccl Prcloi, ol. cii., . 224.
5. Jcan Dalin, Doctnc Gcncuc dc `Etut, . 304.
6. Marccl Prcloi, ol. cii., . 226.
7. Ccorgcs Durdcau, Tutc dc Sccncc Potquc, i. II, . 326-327.
8. CIarlcs Durand, La iccIniquc du Fcdcralisnc", in. Lc Fcdcusnc, . 180-181.
J2
AS UN1S D STADOS
. As Unocs dc Estudos. l.l Unocs utuus c Unocs dcsguus
l.2 Unocs dc Dcto Intcnuconu c Unocs dc Dcto
Consttuconu l.J Unocs sncs c Unocs nsttuconus 2. A
Unuo cssou J. A Unuo Hcu. J.l Tcou udcu du Unuo Hcu
J.2 Do conccto dc Unuo Hcu J.J Ascctos udcos, otcos
c udnnstutuos dc Unuo Hcu J.4 Excnos Istcos dc
Unuo Hcu 4. A Concdcuuo 5. A ConnonucutI b. As
Unocs dcsguus. o Estudo otcgdo c us nodududcs dc
Potctoudos ?. Outus onus dc Unocs dcsguus. ?.l O
Estudo Vussuo ?.2 O Estudo soI nunduto c udnnstuuo
ducuu S. Do Potctoudo ncustu uo Potctoudo
dcogco (c ncustu).
J. As Un1es de s1odos
As Unics dc Esiados (StuutcnucIndungcn) sao oljcio dc
classificacs divcrsas, quc cnircnosiran solrciudo as inccriczas c
dificuldadcs rcscnics aos divcrsos criicrios scguidos. Ocorrc alias no
cano do Dirciio Consiiiucional icndcncia ara iona-las scgundo a
nais anla accao ossvcl.
Quando dois ou nais Esiados sc uncn, as rclacs da
dccorrcnics sc roccssan ora cn icrnos dc dccndcncia c
dcsigualdadc, ora dc aridadc c indccndcncia. Na cvoluao oliica
nais rcccnic, as uliinas rclacs dc aridadc c indccndcncia sao
as fornas doninanics, ao asso quc as rinciras rclacs dc
dccndcncia c dc dcsigualdadc sc vao iornando rclaiivancnic raras;
icndcn aic a ionar na cisicncia dos Esiados caraicr ccccional ou
clo ncnos iransiiorio, consiiiuindo fasc inicrncdiaria quc rcara ou
a incororaao ioial ou a inicira scaraao (Nawiasly}.
l.l Unocs utuus c Unocs dcsguus
Scgundo a classificaao do rofcssor Nawiasly, as Unics
ariiarias alrangcn duas nodalidadcs disiinias. as Unics dcsrovidas
dc organizaao c as Unics organizadas.
As rinciras as Unics dcsrovidas dc organizaao quc
Prcloi insisic cn nao confcrir-lIcs scqucr o grau dc Uniao dc Esiados,
1
ccluindo-as dc ioda a classificaao, conrccndcn as conunidadcs
adninisiraiivas, quc rcgulancnian assunios csiriiancnic iccnicos ou
adninisiraiivos, quais os dc navcgaao c aduana, lcn cono as
alianas, con fins oliicos ou niliiarcs.
As scgundas a salcr, as Unics organizadas discn dc
orgaos conuns c alrangcn, scgundo aquclc ullicisia alcnao, as
conunidadcs adninisiraiivas crnancnics ou organizadas, cono as
quc cnicndcn con naicrias dc cso, nocda, irafcgo, corrcio, cic, c as
Confcdcracs ou Fcdcracs dc Esiados (StuutcnIund) c as Unics
(Uniao Pcssoal c Uniao Fcal}.
Adniic ainda Nawiasly cnirc as Unics organizadas o Esiado
Fcdcral (Hundcsstuut), quc, scgundo clc, odc scr concclido cono una
Confcdcraao qualificada", na qual, ao lado dos Esiados-ncnlros
inicialncnic rcscnics sc acrcsccnia o Esiado ccniral, cono ncnlro
ulicrior da conunidadc dc Esiados.
2
As Unics dcsiguais inlican scnrc laos dc sujciao
Iicrarquica da aric dc un ou nais Esiados osios nuna csfcra
infcrior dc roicao c vassalagcn cn facc do Esiado roicior ou
suscrano, cuja sucrioridadc nanifcsia conunica rclaao csiaial
noiorio caraicr dc dccndcncia.
Sao fornas dc Uniao dcsigual. o Esiado vassalo, o Esiado
roicgido ou Proiciorado c o Esiado sol nandaio ou adninisiraao
fiduciaria.
l.2 Unocs dc Dcto Intcnuconu c Unocs dc Dcto Consttuconu
A classificaao quc ja cnuncianos c vanos adoiar ara cfciio
didaiico no dcscnvolvincnio dcsic caiulo disiinguc, cono vinos, as
Unics iguais ou Unics ariiarias das Unics dcsiguais, isio c, na
linguagcn dc Dcl VcccIio, as socicdadcs cnirc iguais" das socicdadcs
cnirc dcsiguais".
Dcvc-sc orcn fazcr ncnao dc ouiras classificacs igualncnic
lucidas con as dc Cicsc c Discarciii di Fuffia, quc scrao oljcio a scguir
dc cosiao sunaria.
As Unics dc Esiados, scgundo Cicsc, sao dc Dirciio Inicrnacional
ou dirciio cicrno c dc Dirciio Consiiiucional ou dirciio inicrno.
As rinciras Unics dc Dirciio Inicrnacional odcn ionar
ianio a forna conuniiaria (conunidadc} cono a forna sociciaria
(socicdadc}. Arcscnian, consoanic aquclc auior, a forna conuniiaria
quando crian orgaos conuns dc naiurcza adninisiraiiva ou judiciaria,
consisiindo cniao a Uniao na rcscna dc un ncsno cIcfc ara os
Esiados-ncnlros. Tal sc da no caso da Uniao Fcal, nodclo
conuniiario dc uniao dc Esiados.
Traduzcn-sc cla forna sociciaria (socicdadc} ioda vcz quc o
acio ou acordo cngcndra organizacs inicrcsiaiais. A Confcdcraao
cricncc forna sociciaria, a ar dc ccrias organizacs inicrnacionais,
iais cono a Uniao Posial Inicrnacional, o Fundo Monciario
Inicrnacional, a Organizaao das Nacs Unidas c suas agcncias
csccializadas, a ccnlo da UNESCO (Uniicd Naiions Educaiional
and Scicniific Organizaiion"}, c as unics aduanciras, scnclIana do
DENELUX (Dclgica, Holanda Lucnlurgo}, o Mcrcado Conun Eurocu,
cic.
As uliinas Unics dc Dirciio Consiiiucional sao aquclas quc
sc fundan no ordcnancnio inicrno csiaial, rcssaliando dcnirc as
ncsnas, cono rincial, nos icnos cn curso, a Fcdcraao.
l.J Unocs sncs c Unocs nsttuconus
O consiiiucionalisia iialiano Discarciii di Fuffia disiinguc as
Unics sinlcs das Unics insiiiucionais.
3
As Unics sinlcs nao dao origcn a una conunidadc dc Esiados,
nas inlican acnas aao coordcnada dc varios Esiados ara a
olicnao dc fins conuns. Alrangcn as alianas, as Unics dc
Proiciorado, c as Unics dc iuicla, csias uliinas, scgundo a conccao
do aniigo nandaio insiiiudo cla vclIa Socicdadc das Nacs, c
rcnovado nos icrnos da nodcrna adninisiraao fiduciaria, csialclccida
cla Caria das Nacs Unidas.
As Unics insiiiucionais ja roduzcn vcrdadciras Unics dc
Esiado cn sua accao roria. Conrccndcn as Unics gcrais, as
Unics ariicularcs c as Unics do Esiado conlco ou conosio (os
cIanados Esiados dc Esiados"}.
As Unics gcrais, no dizcr do ullicisia cninsular, sao unics
alcrias c alrangcn ioda a conunidadc inicrnacional, a Organizaao
das Nacs Unidas c as Unics adninisiraiivas inicrnacionais.
As Unics ariicularcs, unics nais fccIadas, inclucn fornas
classicas c fornas conicnorancas. Enirc as fornas classicas figuran a
Confcdcraao ou Fcdcraao dc Esiados (StuutcnIund), as Unics
nonarquicas (Uniao Fcal c Uniao Pcssoal} c os Proiciorados coloniais.
Quanio s fornas conicnorancas, icnos as Unics rcgionais (a
Organizaao dos Esiados Ancricanos, a Liga ralc, or ccnlo} c as
Unics suranacionais (a ConnonucutI c a Uniao Franccsa}.
As Unics do Esiado conlco ou conosio (Esiados dc Esiados}
sao as Unics dc vassalagcn, ouirora conIccidas ianlcn cono
Esiados dc Esiados (Stuutcnstuut) c o Esiado Fcdcral (Hundcsstuut).
Cunrc assinalar, concluindo, quc a crcssao Unics dc
Esiados na linguagcn nais aniiga dos ullicisias dcsignava cn scniido
gcncrico o fcnncno do fcdcralisno c cn scniido rcsiriio as Unics
nonarquicas (Uniao Fcal c Uniao Pcssoal}.
Conrccndc-sc assin a razao or quc Ccorgcs Sccllc afirna quc
a douirina classica disiinguc ircs fcnncnos dc fcdcralisno cnirc os
Esiados. as Unics dc Esiados, as Confcdcracs dc Esiado c os
Esiados fcdcrais".
4
2. A Un1o pessoo1
Da-sc a Uniao Pcssoal quando, acidcnial c involuniariancnic, as
lcis dc succssao da coroa fazcn or coincidcncia quc un so rncic
ocuc dois ironos, iornando-sc assin o iiiular conun do odcr cn
Esiados quc sc conscrvan iodavia indccndcnics.
Sao ccnlos Iisioricos dc Uniao Pcssoal. Inglaicrra c Hanovcr
(1714-1837}, Prussia c Ncurcnlurg, (1707-1837}, Pascs Daios c
Lucnlurgo (1815-1890}, Dinanarca c Islandia (1918-1941}, Sania c
Polnia (1697-1763}, a AlcnanIa c EsanIa, sol Carlos V (1519-1556},
cic.
Na Uniao Pcssoal dcaran-sc-nos os scguinics iraos
doninanics. a} a Uniao c casual ou foriuiia, dccorrcnic dc ncra
coincidcncia na ordcn succssoria dinasiica (Siicr-Sonlo}; l} icn caraicr
iransiiorio, visio quc ccssa o vnculo con a ciinao da dinasiia ou a
aariao dc incdincnios jurdicos, quais os quc uscran icrno
uniao cssoal da Inglaicrra con Hanovcr, ao icno da FainIa Viioria,
ois ncsic uliino rcino, con a lci Salica, as nulIcrcs ficavan ccludas
da succssao ao irono; c} nao sc forna ncnIun fundancnio jurdico
uniiario cnirc os Esiados ariicianics, quc nanicn iniacia sua
solcrania, scndo a Uniao dcsiiiuda dc crsonalidadc jurdica
inicrnacional, dc soric quc o nonarca aiua cono cIcfc dc govcrnos
scarados c disiinios. d} incisicn rcquisiios cscciais ara a
dissoluao da Uniao Pcssoal, quc sc dcsfaz or si ncsna, lasiando or
ccnlo sc vcnIa a sulsiiiuir a cssoa do nonarca or un rcgcnic,
ainda quc csic ccra o odcr cn nonc daquclc (Nawiasly c Scidlcr}; c}
o unico irao dc uniao cnirc os Esiados fica scndo a cssoa do nonarca
conun, quc sinuliancancnic odc rcsidir a insiiiuics disiinias c
aic ncsno oosias, cono no caso da Uniao cssoal da Dclgica con o
Esiado Livrc do Congo (1885-1908}, quando o ncsno rci nun Esiado
cra nonarca consiiiucional, nouiro nonarca alsoluio (Prcloi}, confornc
sc dcu con Lcooldo II, cuja noric ocasionou o fin da rcfcrida Uniao,
volvcndo-sc o Congo cn sinlcs colnia da Dclgica.
A Uniao Pcssoal iorna-sc cada vcz nais rara, ncdida quc sc
olscrva o dcclnio univcrsal do sisicna nonarquico.
Conira cssa forna dc uniao dc Esiados, dc quc sao ianios os
ccnlos Iisioricos, scnrc Iouvc jusiificada dcsconfiana. Fcz-sc
oljcio dc alusos cono ncio rcaraiorio dcsiinado a gcrar uniao nais
firnc ou aic ncsno fusao dc Esiados originariancnic disiinios. Tal
ocorrcu no caso dc Casicla c Aragao, con Isalcl c Fcrdinando, da
Inglaicrra c da Escocia con os Siuaris, c da usiria c Hungria,
consoanic assinalan Jcllincl c Ma Scydcl.
Alguns Esiados nonarquicos cIcgan a ionar ncdidas
acauicladoras conira cssa forna dc Uniao quc, juridicancnic
irrclcvanic ou incisicnic (Sanii Fonano}, icn iodavia considcravcl
inoriancia oliica. Sol cssc uliino asccio, or ccnlo o oliico,
a Uniao Pcssoal faz inossvcl, ou clo ncnos alsurda, a gucrra dos
Esiados ariicianics, quc lcvaria un nonarca a cncciar a gucrra
conira si ncsno. O aralclisno dos dois ordcnancnios jurdicos
disiinios nao cclui iodavia a cclclraao dc iraiados c alianas cnirc os
Esiados adniiindo-sc oliiicancnic a Iioicsc dc un csiar cn az c o
ouiro cn gucrra con icrcciros.
Os auiorcs alcnacs c iialianos ordinariancnic dao ioda a cnfasc
Uniao Pcssoal cono forna associaiiva dc cunIo csiriiancnic
nonarquico. O ullicisia franccs Marccl Prcloi, iodavia, cn osiao
coniraria a dc Jcllincl, cnicndc a csic rcsciio quc c ossvcl cnconirar
ianlcn a Uniao Pcssoal nos sisicnas rcullicanos, con a clciao dc
un so Prcsidcnic ara varios Esiados. Scgundo clc, assin aconicccu
con Dolvar, Prcsidcnic sinuliancancnic dc ircs Fcullicas. o Pcru,
cn 1813; a Colnlia cn 1814, c a Vcnczucla, cn 1816.
S
S. A Un1o Reo1
Con a Uniao Fcal vcrifica-sc associaao dc Esiados cn quc o
vnculo rcsulia roosiial c dclilcrado, fundado na voniadc unaninc c
convcrgcnic dos Esiados-ncnlros. Ao conirario, ois, da Uniao
Pcssoal, caracicrizada cla auscncia dc inicncionalidadc c ocorrcnic or
ncro cfciio do acaso, confornc vinos.
Trao inscaravcl da Uniao Fcal c a rcscna do ncsno nonarca,
cn cuja cssoa sc rcsunc a noao dcssa forna dc luralidadc csiaial,
quc adniic dc nodo acnas acidcnial c nao lasico a cisicncia dc
insiiiuics conuns aos Esiados ariicianics, cono arlancnios c
ninisicrios.
Fcssalia Jcllincl quc a Uniao Fcal c forna dc associaao un
ianio rara no assado, con oucos ccnlos no rcscnic c dc
rcaariao rollcnaiica c difcil no fuiuro. Scndo iica dos icnos
nodcrnos surgc acnas quando as nonarquias, alcanando grau nais
alio dc dcscnvolvincnio ocran a consolidaao da unidadc csiaial,
ncdianic o iriunfo da rcalcza solrc a vclIa ordcn das cororacs. Do
onio dc visia oliico, cnicndc aquclc auior alcnao, ncssa ncsna
scqucncia dc rcflccs, quc na Uniao Fcal csia a rccciia dc quc sc
valcran as nonarquias quando inoicnics c nalogradas sc viran cn
suas diligcncias or fundar un Esiado uniiario. Cono as difcrcnas
nacionais incdian cvcniualncnic cssc rcsuliado, fcz-sc uso dc
rcfcrida forna dc conronisso.
6
J.l A Tcou udcu du Unuo Hcu
Varias icorias luscan clicar a naiurcza jurdica da Uniao Fcal.
Scgundo Sanii Fonano as rinciais sao. a} a icoria quc considcra a
Uniao Fcal cono odcnuncnto ntcnuconu; l} a quc rcuia rcfcrida
nodalidadc dc Uniao vcrdadciro odcnuncnto cstutu, fornado clas lcis
consiiiucionais conuns dos dois Esiados; c} a icoria do aralclisno,
quc ncga ao ordcnancnio caraicr jurdico, nas o suc rcsulianic do
aralclisno csialclccido cnirc os dois Esiados cononcnics da Uniao,
quando csics, ncdianic lcgislaao corrcsondcnic ou rccroca,
rcsolvcn, or conia roria, insiiiuir o ncsno nonarca, cnscjando
assin a aariao dc un conjunio dc nornas iao-soncnic sociais,
dcsiiiudas orcn dc caraicr jurdico.
?
O conscuo jurisia iialiano cnicndc ainda quc rcfcridas icorias
sao crrncas c insusicniavcis, acIando quc a Uniao Fcal, cnlora
originaria dc una siiuaao dc faio, odc iodavia adquirir caraicr
lcnancnic jurdico".
Tonando or incorrcia a scgunda daquclas icorias ncncionadas,
quc asscnia a lasc da Uniao Fcal solrc lci consiiiucional, afirna
Jcllincl cono fundancnio jurdico unico dc rcfcrida Uniao o acordo, ou
scja, a voniadc conun dos Esiados.
S
O inicrnacionalisia franccs Ccorgcs Sccllc nao faz grandc calcdal
da rigorosa caracicrizaao jurdica da Uniao Fcal qual a quc sc conicn
nas icorias rcccdcnics.
Prcso nais olscrvaao c cvidcncia dos faios do quc ccricza
douirinaria, asscvcra clc, un ianio cclciico, quc o fcdcralisno
unionisia odc indifcrcnicncnic icr or lasc una Consttuuo (Succia
c Norucga, Aio dc Carlos XIII, 1815} a salcr, un aio rcgulancniar, na
aarcncia unilaicral; un tutudo cnirc govcrnos inicrcssados, isio c,
una rcgulancniaao convcncional ou aic cgsuocs uucus, nos
Esiados inicrcssados (na usiria-Hungria, or ccnlo, clo
conronisso dc 1867}, cuja claloraao Iaja sido orcn
ncccssariancnic ncgociada".
9
J.2 Do conccto dc Unuo Hcu
A naior aric dos auiorcs acIa quc a inicnao dc csialclcccr dc
nodo duradouro c sol quaisqucr circunsiancias un nonarca conun
ara dois Esiados dcfinc csscncialncnic a Uniao Fcal. Dc iodo
irrclcvanic quc ial voniadc sc conicnIa dc nodo crcsso nun acordo
ou sc ccra inliciiancnic (AnscIuciz}. A cssc rcsciio, o quc inoria
c o conicudo dc voniadc, ou scja, a inicnao dc asscniar solrc dois
ironos difcrcnics o ncsno nonarca.
Jurisias cono AnscIuciz, Ma von Scydcl, Jcllincl, Moriaiiia c
Discarciii di Fuffia vccn a a aric fundancnial do concciio.
No cnianio, o cu quc da nonc a cssa nodalidadc dc Uniao, nao
dcriva dc cx, rci, nas dc cs, coisa, cn coniraosiao idcia dc cssoa,
quc qualifica a Uniao Pcssoal. Essa conunIao dc coisas, inicrcsscs ou
ncgocios scrviu dc laiisno a ial nodalidadc dc Uniao c incliu os
Esiados ao lao associaiivo; nao cIcga orcn a scr clcncnio
consiiiuiivo csscncial, nas iao-soncnic rcssuosio do vnculo
csialclccido. O fundancnio solrc o qual asscnia o concciio da Uniao
Fcal c ara aqucla corrcnic dc auiorcs a dcicrninaao voluniaria dc
csialclcccr a Uniao dc nodo insiiiucional na cssoa do nonarca
conun.
Os orgaos gcrais quc ronovcn a gcsiao dos inicrcsscs conuns
sao dados acnas accssorios, dc cisicncia ocasional, nao icndo
adcnais, scgundo C. Mcycr, o caraicr dc orgaos dc una conunidadc
naior c sucrior aos Esiados, scnao quc cisicn iao-soncnic cono
orgaos dc cada Esiado ariicular c associado.
10
Dc nodo disiinio, iodavia, arcccn cnsar jurisias da
cnvcrgadura dc Hauriou, Piloiii c Fancllciii. Con cfciio, cscrcvc csic
uliino quc a Uniao Fcal consisic na uniao dc dois ou nais Esiados
ara rovcr cn conun c con orgaos conuns dcicrninadas naicrias".
11
Mais clciio a cssc rcsciio vcn a scr solrciudo Piloiii, quando
nos da o scguinic concciio dc Uniao Fcal. Por oosiao aos Esiados
quc nao csiao unidos scnao na cssoa dc scu cIcfc, a Uniao Fcal
associa os Esiados rclaiivancnic ao oljcio, cs dc sua aiividadc
conun".
Cono sc vc, iais jurisias fazcn da conunIao dos inicrcsscs aric
ncccssaria do concciio dc Uniao Fcal.
J.J Ascctos udcos, otcos c udnnstutuos du Unuo Hcu
Dcnirc os asccios jurdicos, oliicos c adninisiraiivos da Uniao
Fcal cunrc rcssaliar os scguinics. a} a Uniao Fcal, a dcsciio dc scu
caraicr nonarquico sc asscnclIa nais Confcdcraao do quc Uniao
Pcssoal; l} cnirc os Esiados ariicianics ncnIuna gucrra c ossvcl; c}
a dcfcsa conun coolriga os Esiados-ncnlros da Uniao cn facc dos
dcnais Esiados; d} a Uniao Fcal nao cIcga a consiiiuir novo sujciio dc
dirciio. cingc-sc a una rclaao jurdica, nao cria orianio novo Esiado
nas acnas una uniao dc Esiados; c} a Uniao Fcal, nao scndo Esiado,
nao cngcndra ncnIun odcr doiado dc solcrania, a cuja voniadc sc
dolrcn os Esiados ariicianics da Uniao (Jcllincl}; f} a Uniao Fcal
alrangc via dc rcgra Esiados icrriiorialncnic coniguos (Ccorgcs
Sccllc}; g} a solcrania dos Esiados-ncnlros crnanccc iniacia,
conscrvando-sc clcs indccndcnics cnirc si, a dcsciio do acordo quc
insiiiu a Uniao Fcal; I} a Uniao or si ncsna nao clalora lcis
(Jcllincl}; i} a Uniao Fcal cclui adninisiraao uniiaria, nacionalidadc
roria, icrriiorio uniiario c ccononia cororaiiva, nas adniic
adninisiraao conun c ccononia sociciaria (Jcllincl}; j} a Uniao Fcal,
quanio sua duraao, sc suc crnancnic ou iransiioria, cingindo-sc
ncsic uliino caso cisicncia dc una dinasiia ou ao crodo dc odcr
dc un govcrnanic (von Scydcl}; l} dissolvc-sc a Uniao Fcal or acordo
dos Esiados ncnlros ou cla ciinao dos iraiados, cono c frcqucnic
aos o icrnino dc una gucrra (Fancllciii}; 1} con a Uniao Fcal os
Esiados usualncnic csialclcccn ccrciio c narinIa conuns, adoian a
ncsna oliica cicrna c ianio cnvian cono rccclcn dilonaias
conuns (Fancllciii}; n} o solcrano, assin cono os ninisiros conuns c
os dilonaias nao aiuan na caicgoria dc rcrcscnianics dc un so
odcr, un iodo jurdico unico, organico, acina dos Esiados, scnao quc
rcrcscnian os Esiados-ncnlros na unidadc da conunIao
(Fancllciii}; n} as rclacs cnirc os dois Esiados cononcnics da Uniao
sao rclacs inicrnacionais (Ccorgcs Sccllc}.
J.4 Excnos Istcos dc Unuo Hcu
O Incrio Ausiro-Hungaro ofcrccc o ccnlo nais idnco c
significaiivo dc Uniao Fcal. O conronisso dc 1867, dc quc rcsuliou
cssa fornaao oliica, Ia susciiado algunas duvidas dc jurisias, quc
adniicn Iaja a Uniao, aic 1907, gozado dc crsonalidadc
inicrnacional, furiando-sc assin dc ccrio nodo quclc quadro ja visio
dc caracicrizaao dcssa forna dc vinculaao dc Esiados.
Dcois dc 1907 aic 1918, quando a Uniao sc dissolvcu aos a
Princira Cucrra Mundial, cssa aarcncia dc sujciio da ordcn
inicrnacional confcrida or nuiios ao incrio Ausiro-Hungaro, cono
quc sc ciinguc.
No caso vcricnic, olscrva-sc adcnais quc a ncsna crsonalidadc
cra a un icno Incrador da usiria c Fci da Hungria. cono
Incrador da usiria, cIanava-sc Carlos I c cono Fci da Hungria,
Carlos IV (KuccIcnIoff}, ali, orianio, coroa incrial, aqui, coroa rcal,
ficando assin a Uniao csiriiancnic rcduzida cssoa do nonarca. A
conunIao or conscqucncia sc fcz acnas na cssoa do solcrano,
crnancccndo iodavia disiinios c scarados os orgaos ou iiulos da
dircao surcna.
Ecnlo ianlcn dc Uniao Fcal na Euroa foi a quc sc
csialclcccu cnirc a Succia c a Norucga, cn 1815, con duraao aic
1905.
A Dinanarca c a Islandia, scgundo ccrios auiorcs, consiiiuran
or igual ccnlo dc Uniao Fcal, dcsdc 1918 aic a Scgunda Cucrra
Mundial.
4. A Con]ederoo
Scn crda das rcscciivas solcranias, odcn varios Esiados
associar-sc dclaio dc forna csiavcl dc uniao, quc lIcs conscnic scguir
oliica conun dc dcfcsa cicrna c scgurana inicrna, ncdianic orgaos
inicrcsiaiais, cujos odcrcs varian quanio csccic c ao nuncro,
confornc dclcgaao conciida. Essa forna ionou Iisioricancnic a
dcnoninaao dc Confcdcraao.
Enconirano-la nos scguinics ccnlos. a Confcdcraao dos
Pascs Daios (1579}, a Confcdcraao dos Esiados Unidos (1778-1787},
a Confcdcraao Sua (1815-1848}, a Confcdcraao do Fcno (1806-
1813} c a Confcdcraao Alcna (1815-1866}. Das Confcdcracs,
algunas sc dissolvcran, ouiras sc convcricran cn Esiados fcdcrais, c
una aic assou a Esiado uniiario, cono foi o singular caso da Holanda,
rcfcrido or Prcloi c Lc Fur.
Prcscnicncnic, Ia divcrsos novincnios inicrnacionais quc
odcrao dc nodo cvcniual conduzir rcaariao dcssa csccic dc
uniao, cuja fora agrcgaiiva crnanccc viva c incausia.
A olscrvaao Iisiorica nos cnsina quc o sisicna confcdcraiivo
ofcrccc quasc scnrc un rcncdio ara a auscncia dc unidadc oliica
ou csiaial dc un ovo, una soluao rovisoria ou inicrncdiaria ara
Esiados disiinios, nas culiuralncnic irnanados cla Ionogcncidadc
das lascs nacionais cono os Esiados aralcs, or ccnlo; un rinciro
asso na rcaraao dc uniao nais niina, cono a Fcdcraao, da qual
o sisicna confcdcraiivo sc faz rccursor; un ncio, cnfin, dc nclIor
salvaguardar inicrcsscs quc dcsia soric fican nais scgurancnic
rcsguardados con a uniao do quc con a scaraao dos Esiados.
Da Confcdcraao rcsulian dcicrninados clcncnios dc
idcniificaao, consoanic cniranos a cnuncrar.
a} A Confcdcraao, cono socicdadc dc Esiados juridicancnic
iguais, quc sc conscrvan auinonos c solcranos, rcousa nun iraiado
c nao nuna Consiiiuiao.
l} A Confcdcraao nao cria ncnIun odcr csiaial, ncnIun
ordcnancnio rovido dc ncun solrc os Esiados ariicianics da
conunIao (Jcllincl}, ncnIun sujciio dc dirciio, ncnIun coro doiado
dc orgaos c funcs rorias, ncnIun vnculo dc dirciio ullico inicrno
cnirc os Esiados; criou-sc iao-soncnic ncdianic a Confcdcraao una
rclaao jurdica inicrnacional, un sisicna dc coordcnaao dc voniadcs
oliicas, cuja lasc coniraiual asscnia visivclncnic solrc una
liniiaao conscniida da solcrania dc cada Esiado-ncnlro ara
consccuao dc fins conuns. Os laos confcdcraiivos sao or
conscqucncia dc Dirciio Inicrnacional c as rclacs cnirc os Esiados dc
ordcn dilonaiica.
c} O odcr da Confcdcraao lida con Esiados c nao con cidadaos.
NcnIuna airiluiao ccrccn solrc os indivduos os orgaos insiiiudos,
visio quc a Confcdcraao nao cngcndra una cidadania, nao ossui
icrriiorio rorio, nao consiiiui scqucr un odcr csiaial, nas
sinlcsncnic, cono vinos, una Uniao, un conosio dc Esiados" c
nao un Esiado conosio" (Prcloi}.
d} FcconIccc-sc Confcdcraao o dirciio dc scccssao. Cono os
odcrcs conscniidos ou dclcgados ara rovcr fins conuns dc ordcn
niliiar c dilonaiica sao csccficos c liniiados, a rcsunao cn
naicria conirovcrsa c favoravcl aos Esiados confcdcrados. Conscrvando
iniacia a solcrania, odcn csics dcnunciar o iraiado c rciirar-sc da
Confcdcraao.
c} O coro dclilcranic quc scrvc dc insiruncnio conun aos
Esiados confcdcrados sc cIana Dicia. Conc-sc dc CIcfcs dc Esiados
ou cnlaiadorcs, quc ionan or naioria dc voios as dcciscs
cnquadradas na concicncia da Confcdcraao, cujos odcrcs iodavia
so sc alargan or unaninidadc. Via dc rcgra aquclas dcciscs sc
adoian ud cccndun dos govcrnos dos Esiados cononcnics.
f} A aao uniiaria da Confcdcraao sc rojcia ordinariancnic uu
ou c nao uu dcnto, diiada rincialncnic clas razcs incriosas
quc jusiifican a cisicncia dcssa associaao dc Esiados, a qual, cn
icnos dc gucrra, or ccnlo, dcnanda idcniidadc alsoluia dc
conando c oliica cicrna.
g} Cono a aiividadc confcdcraiiva sc faz noncadancnic uu ou,
no anliio das rclacs cnirc Esiados, o Dirciio das Ccnics rcconIccc
Confcdcraao crsonalidadc inicrnacional. A rigor, iraia-sc dc
inroricdadc, orquanio a Confcdcraao nao consiiiui Esiado, or
ninguar-lIc, confornc asscvcra Jcllincl, o irao csscncial dc iodo
ordcnancnio csiaial, a salcr, o odcr dc inor una voniadc quc nao
fiquc condicionada cla voniadc dc qucn qucr quc scja.
12
I} Na Confcdcraao, ao conirario do quc sc assa nas Fcdcracs,
a inica do odcr rccai solrc os Esiados singularcs, fornando csics a
varicdadc dc associaao, quc, scgundo Prcloi, nais aicndc ao idcal
roud-Ioniano. Essc idcal sc acIa cifrado naqucla forna dc fcdcralisno
rcconizada clo auior da olra Do Pnco Fcdcutuo, c quc consisic
rccisancnic nun coniraio cn quc os coniraianics rcssalvan nais
dirciios, lilcrdadcs, auioridadc c lcns do quc aquclcs dc quc sc
dcsojan ao fornarcn o acio".
13
S. A Commonueo11"
O gcnio oliico do ovo inglcs, dc caraicr iao accniuadancnic
anii-fcdcralisia, dc ndolc iao rcdoninanicncnic uniiarisia,
dcscnvolvcu, nao olsianic, ccria forna iica dc associaao dc Esiados
a ConnonwcaliI" ou conunidadc dc Esiados quc nao sc
coaduna con os sisicnas conIccidos dc uniao csiaial.
A ConnonwcaliI" rcrcscnia dc nodo aarcnic o onio dc
cIcgada da cvoluao oliica c concciiual do aniigo Incrio Driianico,
cn cuja Iisioria lcnos, scgundo Zinncrn, ircs fascs disiinias dc
conassado dcsdolrancnio. colonialisno, auiononia ou sc-
goucnncnt c solcrania.
O Princiro Incrio Driianico cricncc ao scculo XVIII. A Cra-
DrcianIa scguc cniao una oliica quc cn nada sc disiinguc daqucla
scguida clas dcnais oicncias coloniais. A nciroolc, lasc dc un
odcr ccniral c alsoluio, rcgc suas colnias con a ncsna nao-dc-fcrro
dc iodas as coroas quc dcsfruiavan o aniigo sisicna colonial, fundado
no nonoolio do concrcio c na csoliaao cconnica das oulacs dc
Uliranar.
En algunas arics orcn a colonizaao clo clcncnio anglo-
sanico, qual o caso das 13 colnias ancricanas, irouc dcsdc o
rincio accniuado scniincnio auiononisia, conconiianic roria
fiaao da oulaao colonial, scniincnio osio dcsdc logo cn
aniagonisno c coniradiao con os nais cncnIados inicrcsscs da
nciroolc.
O Scgundo Incrio Driianico, dc Zinncrn, conca quando a
conscicncia dirigcnic do Incrio dcscolrc quc a sua oliica colonial dc
inicira ignorancia c surcssao lruial do scniincnio auiononisia
conduziria incviiavclncnic ao colaso da unidadc incrial. Passa assin
a cirair dos aconiccincnios quc culninaran con a cnanciaao
ancricana a liao dc quc viria a rcsuliar a rcvisao da aniiga oliica
colonial.
Dcsia fciia, con o scculo XIX, a Cra-DrcianIa inaugura
lcnancnic cn scus donnios a raiica do sc-goucnncnt ou
auiogovcrno local, airiluindo, dcsdc 1791, alias, rcrcscniaao ao Alio
c Daio Canada.
O Fclaiorio dc Lord DurIan, cn 1849, firna dc nancira
incquvoca o rincio do govcrno rcsonsavcl nas osscsscs dc
Uliranar, quc cniran a disor dc Consiiiuics vcrdadciras c rorias.
O Parlancnio dc Londrcs, lilcrando concicncia consiiiucional aos
Donnios, concorrcu ara quc csics gradaiivancnic insiaurasscn
govcrnos do iio arlancniar, cono os do Canada, cn 1867, da
Ausiralia, cn 1900, c da Nova Zclandia, dc 1852 a 1907 c da frica do
Sul cn 1909 (Discarciii di Fuffia}.
O Tcrcciro Incrio Driianico icsicnunIa o Coroancnio da lcnia
caninIada quc irouc as aniigas osscsscs do stutus colonial
lcniiudc do odcr oliico solcrano. A cssa lcniiudc sc cIcga dcois
dc rogrcssiva iransiao auiononisia, scn quc iodavia sc dcsaiasscn a
csia aliura os laos dc uniao incrial, agora asscniados solrc o
rincio lasico da coocraao c da solidaricdadc dos ovos
ariicianics. As razcs da uniao ncrgulIan na iradiao da convivcncia
oliica, culiural c civilizadora da nciroolc lriianica.
a fasc corrcnic, quc rcsuliou na insiiiuiao da
ConnonwcaliI", forna singular c rivilcgiada dc uniao dc Esiados,
quc iodos vacilan cn classificar dc Uniao Fcal ou Confcdcraao.
Princiiou cssa fasc dcsdc a Confcrcncia Incrial dc 1916, quc
rcconIcccu, dc logo, a indccndcncia dos Donnios no iraio dc
assunios inicrnos c cicrnos c confirnou a cisicncia dc una
socicdadc dc conunidadcs auinonas", as quais, insiradas ja clas
nainas dc lilcrdadc dos ovos, invocadas duranic a Princira Cucrra
Mundial, udcran facilncnic rcivindicar ariiciaao aiiva nas
csiiulacs do Traiado dc Vcrsaillcs.
Esiava assin asscgurada a crsonalidadc inicrnacional dos
Donnios, quc sc iransfornaran cniao cn vcrdadciros Esiados.
Conlciara-sc ja o ciclo inicrno dc difcrcnciaao c auiononia dos ircs
ranos lasicos do odcr. o lcgislaiivo, o cccuiivo c o judiciario. Da or
dianic alarga-sc c consolida-sc cn icrnos dc confirnaao univcrsal a
rcscna solcrana dos Donnios nas rclacs inicrnacionais cono
Esiados auicniicos, cuja auiononia o Fclaiorio Dalfour dc 1926 c o
Esiaiuio dc Wcsininsicr dc 1931 iornan incquivocancnic clciia.
Tcnos cniao dc iodo fornada c dclincada a Conunidadc
lriianica dc nacs livrcs c indccndcnics", a DriiisI ConnonwcaliI",
rovida dc orgaos oliicos c iccnicas dc coocraao", a qual cIcga aos
nossos dias fundada nuna conosiao Icicrogcnca dc Esiados, ondc a
forna nonarquica convivc con a forna rcullicana, ncdianic un
vnculo dc rccroca coocraao c colaloraao" dc iodos os Esiados-
ncnlros.
Con o ingrcsso dc Esiados dc oulacs csiranIas origcn
anglo-sanica, a Conunidadc lriianica (DriiisI ConnonwcaliI"}
dciou dc scr lriianica na qualificaao c assou a icr nonc
sinlcsncnic dc Conunidadc" (ConnonwcaliI"}, cn csirciia
consonancia con scu caraicr nuliirracial, nuliiculiural a
nuliilingusiico", fornando una Uniao livrc c ariiaria dc Esiados
solcranos".
Falian ConnonwcaliI" orgaos rorios c dcfinidos dc
naiurcza csiaial. Tanouco nos dcaranos ali con un ordcnancnio
fcdcraiivo, doiado dc Consiiiuiao conun, rovido dc odcr cccuiivo
ccniral, ncn scqucr con foras niliiarcs unidas ara rovcr fins
conuns dc dcfcsa c scgurana colciiva da Conunidadc. Dcsia soric o
irao dc uniao sc vai iornando aarcnicncnic o nais frouo ossvcl
nngua dc insiiiuics concrcias, quc sirvan dc insiruncnio ao
rincio da ConnonwcaliI", a salcr, aqucla idcia dc colaloraao
voluniaria, da qual sc fcz snlolo cicrior c fornal a Coroa Driianica, c
orgao dc consccuao a cIanada Confcrcncia dc Princiros-Minisiros,
rcunida orcn a inicrvalos irrcgularcs, cn Londrcs, con fins
ncrancnic consuliivos, a dcsciio dc iodos os csforos cnrcgados no
scniido dc convcric-la cn Calincic da ConnonwcaliI".
O cIanado Tcrcciro Incrio Driianico csia or conscguinic
rcduzido nova conccao da ConnonwcaliI", dc iodo inficl ara
iraduzir scqucr a rcninisccncia incrial.
Muiios cnicndcn c con razao quc o Incrio Driianico
cIcgou ao fin; a ConnonwcaliI" c acnas nonc saudoso c
scniincnial con quc cvocar ou Iisioriar a caninIada aulaiina dc
ovos quc, scn ronincnio fornal, alcanaran na az c no
conscniincnio conun a lcna solcrania, conscrvando dc sua uniao
acnas a fraicrnidadc das origcns, o aclo aos inicrcsscs conuns, a
convcrgcncia dc scniincnios, o snlolo da loa-voniadc, os nanifcsios
roosiios dc coocraao.
A ConnonwcaliI" ncsna, dc ordcnancnio iniraincrial sc
convcricu dcfiniiivancnic cn ordcnancnio da conunidadc
inicrnacional, dcsdc quc sc icn olscrvado dissdios dc scus Esiados-
ncnlros, lcvados nao raro ao lcnario das Nacs Unidas, cono no
caso das conirovcrsias fronicirias cnirc a ndia c o Paquisiao, solrc o
CasIcnir, ou das disuias raciais da frica do Sul (culsa da
Conunidadc} con a ndia c nais Esiados da ConnonwcaliI",
cricnccnics irnandadc afro-asiasiica.
A ConnonwcaliI", nos corrcnics dias, alrangc duas canadas
disiinias dc Esiados. A rincira, nais conccnirica, dos cononcnics
aniigos c quc adoian dcniro da Uniao, salvo a dissidcncia rcrcscniada
cla frica do Sul, o snlolo nonarquico unificador, quc a coroa da
rainIa crinc. Sao csics a Cra-DrcianIa c Irlanda do Noric, o Canada,
a Ausiralia c a Nova Zclandia.
O scgundo gruo, quc fica ja na crifcria da Organizaao, sc
conc rincialncnic dc ncnlros nais rcccnics, quasc iodos sol a
forna rcullicana, cccao do Esiado Fcdcral da Malasia (1957}, con
sua nonarquia arlancniar. Conrccndc csia canada, cnirc ouiros, os
scguinics Esiados. ndia, Paquisiao, Ccilao (1947-1948} c Cana (1957},
csic uliino o rinciro Esiado dc raa ncgra quc cnirou na conosiao
da ConnonwcaliI". O Eirc (Irlanda do Sul}, quc scguc ianlcn a
forna rcullicana, afasiou-sc da Conunidadc cn 1949.
t. As Un1es des1guo1s: o s1odo pro1eg1do e os modo11dodes de
Pro1e1orodos
Dcsignando o Proiciorado cono a vassalagcn nodcrna",
assinalando suas lascs coniraiuais, rcfcrindo o grau variavcl dc
sujciao quc scnclIanic forna dc socicdadc dcsigual dc Esiados
conoria, o conscuo inicrnacionalisia franccs Ccorgcs Sccllc crinc
a naiurcza dcssa rclaao dc iuicla scgundo a nancira cono foi
concclida, jusiificada c raiicada na ordcn inicrnacional clas grandcs
oicncias conronciidas con ial sisicna. Afirna a cssc rcsciio. O
fin do Proiciorado c guiar c roicgcr una colciividadc csiaial nuiio nal
organizada ou nuiio fraca ara dirigir-sc oliiicancnic or si ncsna
ou ara rovcr sua scgurana. Esia roicao dcvc scr cniao asscgurada
clo govcrno dc un Esiado a un icno culiuralncnic nais adianiado c
naicrialncnic nais foric".
14
O Proiciorado, fasc jurdica icnoraria na vida dc algunas
colciividadcs icrriioriais sujciias ao ciinio incrialisno colonialisia,
quc dissinulava as rcalidadcs nais lruiais da iuicla oliica c
cconnica airavcs dc un aicrnalisno aarcnic, cono sc Iouvcra
scnrc coincidcncia c solidaricdadc dc inicrcsscs do Esiado roicior
con os do Esiado roicgido, cIcgou raiicancnic ao fin or cfciio dos
novincnios dc cnanciaao c auiodcicrninaao dos ovos, oriundos
das duas gucrras nundiais dcsic scculo.
Os laos dc dccndcncia a quc fica sulnciido o Esiado roicgido
arrclaian-lIc ioda a auiononia cn assunios dc ordcn oliica c
cconnica. Fora do conscniincnio c arlirio do Esiado roicior,
ncnIuna arca dc aao sc lIc conccdc. Sua iniciaiiva na csfcra
inicrnacional sc acIa igualncnic aralisada. Toda a caacidadc ara a
gcsiao dos ncgocios inicrnacionais calc ao Esiado roicior. Esic, no
dcscncnIo das olrigacs dc iuior, con quc rovcr a scgurana do
Esiado roicgido, vai ao circno da ocuaao niliiar, sc razcs dc
auioconvcnicncia assin o diiarcn.
Disiingucn os inicrnacionalisias ircs nodalidadcs dc
Proiciorado. os Proiciorados coloniais, os Scniroiciorados ancricanos
c os Proicio-inicrnacionais.
Os Proiciorados coloniais, quc Sccllc rcuia o iio classico dc
Proiciorado", sucn, scgundo o ncsno auior, nao soncnic una
difcrcna dc odcr, nas un conirasic ioial dc culiura, dc raa c dc
vocaao inicrnacional cnirc o govcrno roicior c o govcrno roicgido".
1S
O colonialisno dcssa fasc inicnia lcgiiinar-sc cla nissao
civilizadora quc dcscncnIa rcsciianic s oulacs dos icrriiorios
doninados. Ao conirario dos inicrcsscs cconnicos unilaicrais, janais
dissinulados, dos crodos anicriorcs cnanciaao das colnicas
inglcsas c ilcricas do coniincnic ancricano, o colonialisno do scculo
XIX c dc concos do scculo XX luscava aoiar sua rcscna nas arcas
dc cloraao colonial solrc a lasc dc inicrcsscs conuns c lilaicrais,
coniriluindo as oicncias colonizadoras, scgundo o rcicio
incrialisia, con os clcncnios da iccnica c da civilizaao ara o
gradual dcscnvolvincnio das oulacs dcsscs icrriiorios. Os
roiciorados inglcscs c franccscs na frica c na sia foran ccnlos
vivos dcssa nodalidadc.
Os Scniroiciorados ancricanos iivcran aariao Iisiorica con
os succssivos cisodios da inicrvcnao arnada dos fuzilciros navais dos
Esiados Unidos, cujos dcscnlarqucs nas Fcullicas do Carilc sc
fizcran scnrc cn nonc da roicao dos inicrcsscs ancricanos c da
arcgoada convcnicncia dc nanicr nos Esiados da Ancrica Ccniral
una siiuaao oliica csiavcl. ConIcccran o coniaio c a rcscna das
arnas ancricanas cn scu solo, insiiiuindo ali or algun icno fornas
dc scniroiciorado, os scguinics Esiados. Cula (1903}, Fcullica
Doninicana (1907}, Honduras c Nicaragua (1911} c o Haiii (1915}.
Por uliino, con o Proiciorado inicrnacional ou dc Dirciio das
Ccnics" sao osios facc a facc Esiados do ncsno nvcl dc civilizaao c
culiura, nas considcravclncnic dcsiguais clos ndiccs dc riqucza c
fora naicrial, scrvindo a rclaao dc garaniia scgurana do Esiado
nais fraco, quc assa a rccclcr a roicao csscncial do Esiado nais
foric, o Esiado iuior. Ciian os iraiadisias cono ccnlos dc
Proiciorado inicrnacional os csialclccidos cla Frana no Mnaco, cla
Inglaicrra nas IlIas Jnicas, dc 1815 a 1863, c no Transvaal, cn 1881,
lcn cono aquclc quc o Jaao csicndcu solrc a Corcia, dcsdc 1905 aic
a uliina Cucrra Mundial.
?. Ou1ros ]ormos de Un1es des1guo1s
As cIanadas Unics dcsiguais alrangcn un crodo oliico ja
uliraassado na Hisioria. Scus rcsios sc acIan cn liquidaao.
Modcrnancnic corrcsondcn cn larga aric fasc quc sc csicndc da
runa do Pacio Colonial aic a cansao no scculo XIX do incrialisno
curocu c scu sulscqucnic dcclnio c ciinao or cfciio das gucrras
nundiais iravadas csic scculo.
Vao dcsdc a aniiga rclaao colonial, difcil dc cnquadrar-sc no
csqucna vcricnic, orquanio nao csianos ainda cn rcscna dc
colciividadcs icrriioriais con nvcis oliicos quc lIcs confiran ja
caraicr csiaial, aic as fornas inicrncdiarias, quc crincn disiinias
rclacs dc sulordinaao, difcrcnics graus dc anadurccincnio oliico,
c consiiiucn os nodclos nais validos c auicniicos dcssa nodalidadc
Iisiorica, conIccida sol a dcsignaao dc socicdadcs dcsiguais.
Alrangcn csias o Esiado vassalo, o Esiado roicgido ou Proiciorado (u
caninado}, c o Esiado sol nandaio c adninisiraao fiduciaria.
?.l O Estudo uussuo
As rclacs dc vassalagcn no Esiado nodcrno rcsulian ainda da
Idadc Mcdia, quando icvc grandc voga o sisicna dos vnculos cssoais
cnirc o scnIor fcudal c as colciividadcs rurais scrvas.
Na vassalagcn icnos o Esiado vassalo cn facc dc un Esiado
solcrano, dccndcndo o rinciro fornalncnic do scgundo or una
rclaao dc sulordinaao. A csscncia dcssa caicgoria jurdica, scgundo
Dcl VcccIio, consisic no vnculo dc fidclidadc ao Esiado solcrano,
dcvcr dc coocraao niliiar, olrigaao dc agar iriluio c auscncia dc
caacidadc inicrnacional, scn crda dos odcrcs solrc os sudiios".
16
Sao iraos quc configuran a vassalagcn oliica. a} sua origcn
nun aio unilaicral; l} os ordcnancnios csiaiais, osio quc sujciios ao
vnculo dc sulordinaao, corrcn aralclos, scn ncnIuna concao
oliica ncccssaria cnirc anlos, quc inliquc conunIao insiiiuda
airavcs dc orgaos conuns; c} sujciao indircia do icrriiorio c dos
Ialiianics do Esiado vassalo ao Esiado suscrano (Jcllincl}; d} o caraicr
roiccionisia, aicrnalisia c fcudal da insiiiuiao; c} Iisioricancnic,
oscila cnirc a cnanciaao c a alsorao (Prcloi}; f} nao gcra vassalagcn
a sinlcs Icgcnonia oliica, cconnica c rcligiosa, orquanio a
vassalagcn so sc dcclara con a cisicncia do lao jurdico dc
dccndcncia (Prcloi}; g} a uniao dc vassalagcn (Stuutstuutcn ou
HcscIutsucIund, scgundo Oiio von Cicrlc} cricncc csfcra do
dirciio ullico inicrno, osio quc Iaja auiorcs cnicndcndo siiua-la na
orliia do Dirciio Inicrnacional; I} dcsrovido dc caacidadc ou
crsonalidadc inicrnacional, o Esiado vassalo icn a solcrania inicrna
considcravclncnic anuiada clo rcconIccincnio fciio ao Esiado
suscrano ara alargar a roria concicncia.
O novincnio aniicolonialisia c aniiincrialisia do scculo XX
arruinou iodo o sisicna dc dccndcncia jurdica quc sancionava a
surcnacia dc uns Esiados solrc ouiros, ficando dcfiniiivancnic
uliraassada a vassalagcn, doravanic un anacronisno, una
insiiiuiao fossil, quc cricncc ao assado.
Os uliinos ccnlos conIccidos dc vassalagcn foran os 550
Esiados da ndia, aic a indccndcncia dc 1947, quando quclraran os
dcrradciros vnculos con o Incrio Driianico. No scculo XIX, os Esiados
crisiaos dos Dalcas Moldavia c ValaccIia (Foncnia}, a Scrvia c a
Dulgaria foran vassalos do Incrio Oionano, lcn cono o Egiio
nuulnano.
?.2 O Estudo soI nunduto c udnnstuuo ducuu
Ao calo dc duas gucrras nundiais, rcaccndcu-sc con ioda a
crucza o dclaic coniradiiorio accrca da soluao do rollcna colonial na
idadc dc dccadcncia do incrialisno.
Os lcnas lilcrdadc c auiodcicrninaao dos ovos nunca
csiivcran nais vivos do quc no curso das gucrras, quando as oicncias
aliadas alincniavan naquclcs rincios as lascs norais c jurdicas dc
sua causa. Fizcran-sc cniao dranaiicos aclos solidaricdadc
univcrsal das nacs c solcncs dcclaracs dc fc no dirciio dc iodos os
ovos. Ccssados os dois confliios, criaran-sc orcn siiuacs
cnlaraosas c irrcvogavcis no cano das rcivindicacs auiononisias
das oulacs naniidas aic cniao sol stutus oliico infcrior c
disosias ja s solucs dc fora c violcncia, ara alolir dc vcz o
sisicna colonial.
Susciiou-sc cniao aos a Princira Cucrra Mundial a qucsiao do
dcsiino quc sc daria s colnias dos Esiados vcncidos no confliio
arnado. Transfcri-las ura c sinlcsncnic ainda sol a forna classica
dc Proiciorado s oicncias viioriosas, cquivalcria a confirnar as
susciias dc quc os largos c gcncrosos rincios arcgoados na gucrra
ficarian dcslcnlrados na az. Concclcu-sc ois a dcsiinaao das
colnias aos Esiados vcnccdorcs, nas sol o rcginc dc nandaios". A
organizaao oliica inicrnacional, no caso a aniiga Socicdadc das
Nacs, invcsiiria dcicrninados govcrnos na iuicla das oulacs
coloniais ara rcgc-las no inicrcssc dc sua rogrcssiva cnanciaao,
aic quc ali as condics naicriais, norais c culiurais csiivcsscn
suficicnicncnic anadurccidas, cn ordcn a caaciia-las lcna fruiao
da lilcrdadc c solcrania.
As grandcs oicncias rccclian dcsia soric o csolio colonial cono
un nus" c sc rcsiavan Iunaniiariancnic" a adninisirar aquclas
colciividadcs icrriioriais, cono lcnlra Ccorgcs Sccllc, nas condics
ariicularncnic difccis do nundo nodcrno" (Ari. 22 do Pacio}.
Esiava, cono dissc cssc auior, insiiiuda una forna dc
Proiciorado", sol rcgulancniaao c conirolc da conunidadc
inicrnacional, rcrcscniada na ocorrcncia cla Socicdadc das
Nacs".
1?
Pcriincnic naiurcza do nandaio sao ainda insulsiiiuvcis as
alavras do insignc inicrnacionalisia franccs ao asscvcrar. O rcginc
conoriava ccria flcililidadc. Scu caraicr variava scgundo o grau dc
dcscnvolvincnio do ovo, a siiuaao gcografica do icrriiorio, as
condics cconnicas, c divcrsas ouiras circunsiancias".
1S
En suna, c na csscncia, o nandaio sc disiinguc do Proiciorado
or scr una adninisiraao colonial vinculada ao organisno jurdico
inicrnacional c csiar lcnancnic clciia c confcssada nos ariigos do
acio da socicdadc nundial a idcia do caraicr iransiiorio da insiiiuiao.
Ecrccn os Esiados nandaiarios un nagisicrio oliico colinando a
sulscqucnic cnanciaao das oulacs coloniais.
Cunrc cnfin rcfcrir as ircs csccics dc nandaios. A, D c C,
variando os rcscciivos graus dc dccndcncia, dc ial soric quc na scric
csialclccida o nandaio C inlicava ja, scgundo Sccllc, una ancaao
colonial ura c sinlcs".
19
Mandaios do iio A foran os dc Frana solrc a Sria c da
Inglaicrra solrc a Palcsiina, o Iraquc c a Transjordania.
Os nandaios D alrangcran vasias sccs da frica Ccniral,
cono o Canarcs c Togo, dclaio da auioridadc franccsa c inglcsa,
Tanganica, sol gcsiao inglcsa c Urungi-Fuanda, cn odcr da Dclgica.
Sao ccnlos do nandaio C aquclcs quc sc csicndcran a
algunas osscsscs do Pacfico, cono a Nova Cuinc, cnircguc
Ausiralia c Sanoa, Nova Zclandia. A frica do Sul ccrccu ianlcn
nandaio C solrc a rcgiao do sudocsic da frica.
As unics dc iuicla nao dcsaarcccran con a ciinao oficial da
aniiga Socicdadc das Nacs, ocorrida cn 1946, c sulsiiiuda cla
Organizaao das Nacs Unidas, quc criou insiiiuio analogo ao dos
nandaios. o tustccsI ou adninisiraao fiduciaria.
Scgundo Sccllc, do onio dc visia jurdico, a nudana dc nonc
nao foi das nais aforiunadas c rovciiosas c a rigor o nandaio lcvava
vaniagcn solrc o novo insiruncnio criado cla conunidadc
inicrnacional.
Con o sisicna dc adninisiraao fiduciaria, una dcicrninada
oicncia rccclc odcrcs ara adninisirar un Esiado, rivado do
ccrccio, nas nao da iiiularidadc da solcrania, ou un icrriiorio nao
auinono (quasc un Esiado n c), ara ronovcr a o rogrcsso
oliico, cconnico, social c cducaiivo do rcscciivo ovo".
20
Dc confornidadc con a Caria das Nacs Unidas, dc 26 dc julIo
dc 1945, a insiiiuiao do tustccsI (adninisiraao fiduciaria} sc fcz no
inicrcssc da az c da scgurana inicrnacionais, con o roosiio dc
rcarar c alrcviar a indccndcncia das oulacs dos icrriiorios
adninisirados, dcscnvolvcndo cn iodos o scniincnio da coocraao,
das lilcrdadcs csscnciais, dos dirciios Iunanos c das garaniias sociais.
As aniigas colnias alcnas na frica foran osias sol
adninisiraao fiduciaria con a inovaao da Caria, lcn cono a c-
Sonalia iialiana, aic quc sc dcu rclaiivancnic a csia uliina a
roclanaao dc sua indccndcncia. A Organizaao das Nacs Unidas
nanicn cn funcionancnio un ConsclIo dc Adninisiraao Fiduciaria,
orgao invcsiido nas rcsonsalilidadcs ja ncncionadas.
S. Do Pro1e1orodo 1mper1o11s1o" oo Pro1e1orodo 1deo1g1oo" (e
1mper1o11s1o)
Eiinia na aarcncia a forna classica dc Proiciorado, quc
Ialiiualncnic cnirava no Dirciio Pullico Inicrnacional, c ainda ali sc
conscrva
scgundo alguns ullicisias cono sinlcs anacronisno das
rclacs cnirc Esiados, roccssadas nuna ccria fasc dc cisicncia
oliica dos ovos ocidcniais ncn or isso sc Ia-dc considcrar aqucla
figura dc uliino lanida das indagacs cicnificas c das luculracs
douirinarias.
Vcrdadc c quc a csia aliura do scculo, con os rogrcssos logrados
clo rincio dc auiodcicrninaao dos ovos, o Proiciorado significa
induliiavclncnic forna cuja insiiiucionalizaao jurdica" sc arcscnia
cn crisc ou ja dc iodo anda roscriia.
Mas o concciio nao dcsaarcccu das rclacs cnirc Esiados.
AcIa-sc suljaccnic a ioda cliciiaao jurdica, rcluado cn fornas
oliicas nais suiis. Transiiou do Dirciio Pullico Inicrnacional ara a
Cicncia Poliica. Calc ao cicniisia das insiiiuics, das rclacs c dos
faios oliicos dcicrninar sua rcscna na vida c conunIao dos
Esiados conicnorancos.
Aquclc Proiciorado, ja danics oljcio dc csiudo, cosiao c
analisc, rcndia-sc via dc rcgra a una crcssao dc icor oliico c
jurdico so ossvcl, cono a Hisioria csia a corrolorar, nos lincancnios
do incrialisno. Dccado csic aos dcconor-sc o sisicna dc
cansao colonial c osios cn confliio no scculo XX o Ocidcnic
caiialisia con o Oricnic socialisia, foran as idcologias quc cniraran a
doninar or iniciro a ccna das rclacs inicrcsiaduais, dcicrninando a
conscqucnic agruaao dos Esiados cn duas orliias oliicas c
niliiarcs, quc arccian diiar o curso das rclacs inicrnacionais; os
Esiados Unidos, con sua rcdc dc Esiados iriluiarios, duna aric;
douira, a Uniao Soviciica, con os cIanados saicliics da Coriina dc
Fcrro".
Enirc cssas icnazcs ncdcava un icrcciro nundo", dc
configuraao ainda indccisa, forccjando or alrir una oria dc cvasao c
scgurana ara acolIcr cn cano ncuiro aquclcs Esiados quc
udcsscn con lon ciio alias, inrovavcl sc dcsgarrar da
saicliiizaao" oliica, cconnica c financcira quc os rcndian,
dissinulada ou osicnsivancnic, quclas orliias naiorcs.
Con cfciio, os Esiados Unidos c a Uniao Soviciica csiadcavan
duas osics dc fora a sc ncdircn cn icrnos alsoluios dc
conciiao idcologica. Dois ccniros ois dc influo c olarizaao da vida
oliica univcrsal sc crguian cono cios ao rcdor dos quais graviiavan
Esiados dc solcrania juridicancnic" irrcrccnsvcl. No cnianio a
rcariiao idcologica dc osics agruou volia daquclcs
oicnissinos nuclcos cqucnos Esiados cuja inicira indccndcncia sc
afigurava duvidosa, csiinada cn icrnos oliicos, cconnicos c
niliiarcs.
Cono sc un novo Traiado das TordcsilIas csiivcssc dividindo o
nundo cnirc os dois ncncionados giganics, cra sonlra dos Esiados
Unidos c da Uniao Soviciica quc ncdravan Esiados sujciios a un
stutus oliico dc faio, aliancnic caracicrsiico dc una nodalidadc nova
dc Proiciorado. o Proiciorado idcologico". Haja visia o caso dc varias
Fcullicas da Ancrica Ccniral cn rclaao aos Esiados Unidos ou dc
ouiras da Euroa Oricnial con rcsciio aniiga Uniao Soviciica.
Conrovaao irrciorquvcl dcssa icsc, a inicrvcnao ancricana na
Fcullica Doninicana c a invasao da TcIcco-Eslovaquia clos ccrciios
do ciinio Pacio dc Varsovia.
Ondc acala a solcrania" do Esiado dc indccndcncia noninal c
ondc conca sua rcscciiva sujciao cono Esiado roicgido, so o
analisia oliico alcanara iraar a a concicnic linIa dcnarcaioria,
ainda agora fluida. Diz o Dirciio Inicrnacional quc sao livrcs c
indccndcnics aquclcs Esiados. CIcgan clcs, con cfciio, a inicgrar a
Organizaao das Nacs Unidas c a Organizaao dos Esiados
Ancricanos (os da orliia ocidcnial}. Todavia una cvcniual infraao dos
rincios oliicos quc anaravan os inicrcsscs csscnciais do
rcscciivo lloco a quc csiavan acorrcniados odcria dc suliio
acarrciar, cono ja acarrciou nos casos sura ncncionados (Fcullica
Doninicana c TcIcco-Eslovaquia}, a quclra da solcrania, aicnicando-
sc cniao dc nancira dcsalrida, rudc c incquvoca os liancs dc
Proiciorado.
Encrgc ois a nova caicgoria dc Esiado roicgido aiada ao novo
iio dc Esiado roicior a sucroicncia, na qual sc cnfcuda a guarda
da idcologia c a conscrvaao dc sua urcza", confornc dao ccnlo a
cssc rcsciio, c ccnlo clarssino, os Esiados Unidos c a aniiga Uniao
das Fcullicas Socialisias Soviciicas.
O Proiciorado idcologico" cncolrc ou disfara na rcalidadc
surcnas noiivacs incrialisias. Adoou-sc a forna colonialisia do
assado. Juridicancnic orcn nao sc firnaran concciios con quc
insiiiucionalizar cssa scrvidao oliica, quc o Dirciio Inicrnacional alias
ignora. Nada dc noncs csiignaiizados c susciios cono o dc
Proiciorado. Mas c ao Proiciorado quc as alianas niliiarcs c
idcologicas conicnorancas conduzcn dc ordinario os Esiados nais
fracos. Da OTAN (Organizaao do Traiado do Ailaniico Noric} c do Pacio
dc Varsovia nao sc ciracn disiinios corolarios. A fidclidadc
dcnocraiica" c a solidaricdadc socialisia" sao frascs fciias, susccivcis
dc convcrsao cn aionas faccis dc una rcicndida c falsa cocrcncia
idcologica.
A idcologia sc fcz, or conscguinic, susicniaculo do Proiciorado,
rcicio cnodo c scguro con quc aoiar inicrvcncs arnadas c
iniolcravcis, conira as rcgras classicas do Dirciio Inicrnacional c do
rincio dc auiodcicrninaao dos ovos, iao cnosancnic rougnado
cla conscicncia jurdica univcrsal.
Engana-sc adcnais qucn cuidar quc o Proiciorado idcologico" da
scgunda nciadc do scculo XX asscnia solrc nassa dc inicrcsscs
disiinia daqucla quc novia os cgosiicos inicrcsscs csiaiais, ouirora
condicionanics do Proiciorado incrialisia". Accrca dcsic ja ncnIuna
conclusao sc odc iirar scnao a dc quc o Proiciorado incrialisia" nao
sc ciinguiu. Elc acnas sc iransfornou c coniinua ainda incrialisia.
Succdcu-lIc o Proiciorado idcologico", cufcnisno quc dcsonra alias o
rogrcsso das insiiiuics oliicas c das idcias sociais ncsic scculo.
1. Marccl Prcloi, Insttutons Potqucs ct Dot Consttutonnc, 2 cd., . 254.
2. Hans Nawiasly, Agcncnc StuutscIc, 2/II, . 206.
3. Paolo Discarciii Di Fuffia, Dtto Costtuzonuc, 5 cd., . 517.
4. Ccorgcs Sccllc, Munuc dc Dot Intcnutonu PuIc, . 261.
5. Marccl Prcloi, ol. cii., . 258.
6. C. Jcllincl, Agcncnc StuutscIc, 3 cd., . 755-761.
7. Sanii Fonano, Pnc d Dtto Costtuzonuc Gcncuc, 2 cd. rcv., . 135.
8. C. Jcllincl, ol. cii., . 754.
9. Ccorgcs Sccllc, ol. cii., . 263.
10. Ccorg Mcycr, LcIIucI dcs DcutscIcn StuutsccItcs, 3 cd., . 28.
11. Orcsic Fancllciii, Isttuzon d Dtto PuIco, 13 cd. anliada, . 156.
12. C. Jcllincl, ol. cii., . 767.
13. P. J. ProudIon, Du Pncc Fcdcut, uud, Marccl Prcloi, Insttutons Potqucs ct
Dot Consttutonnc, . 256.
14. Ccorgcs Sccllc. Ol. cii., . 198.
15. Idcn, ilidcn, . 205.
16. Ciorgio Dcl VcccIio, Tcou dc Estudo, . 180-181.
17. Ccorgcs Sccllc. Ol. cii., . 222.
18. Idcn, ilidcn, . 223.
19. Idcn, ilidcn, . 225.
20. Discarciii Di Fuffia, ol. cii., . 520.

JS
O STADO FDRAL
l. Conccto dc Estudo cdcu 2. O Estudo cdcu cono
Fcdcuuo. 2.l Dstnuo cntc Fcdcuuo c Concdcuuo 2.2 A
c du utcuuo c u c du uutononu J. O Estudo cdcu cn
s ncsno cntc uos Estudos-ncnIos. J.l O udo untuo du
ogunzuuo cdcu J.2 A sucnucu udcu do Estudo cdcu
soIc os Estudos cdcudos 4. Os Estudos-ncnIos cono
undudcs consttutuus do sstcnu cdcutuo 5. A csc do
cdcusno. ocuso ou tunsonuuo du odcn cdcutuu c suu
cccussuo no Hus
J. Conoe11o de s1odo ]edero1
Con rcfcrcncia ao Esiado fcdcral, dissc Jcllincl iraiar-sc dc
Esiado solcrano, fornado or una luralidadc dc Esiados, no qual o
odcr do Esiado cnana dos Esiados-ncnlros, ligados nuna unidadc
csiaial".
1
Dando conco cnunciaao dos rinciais iraos jurdicos quc
nos crniicn conIcccr a naiurcza do Esiado fcdcral, ionarcnos ara
cfciio didaiico rinciro o Esiado fcdcral cono Fcdcraao, a scguir o
Esiado fcdcral cn si ncsno frcnic aos Esiados-ncnlros c or uliino
os Esiados-ncnlros cono unidadcs consiiiuiivas do sisicna
fcdcraiivo.
2. O s1odo ]edero1 oomo Federoo
Nuna coniriluiao quc ficou inolvidavcl, o jurisia alcnao Karl
Siru disiinguiu a uniao dc dirciio consiiiucional das unics dc dirciio
inicrnacional.
O Esiado fcdcral cricncc rincira caicgoria. A lci
consiiiucional c nao o iraiado c quc nos fornccc o criicrio dcssa
nodalidadc dc uniao dc Esiados. Nao Ia or conscguinic quc icncr as
anliguidadcs dc linguagcn, cono no caso da Sua, quando o
vocalulario oliico oficialncnic cnrcga ali a crcssao Confcdcraao,
cn sc iraiando na rcalidadc dc Fcdcraao ou usa o icrno caniao,
significando cn vcrdadc o ncsno quc Esiado-ncnlro.
A aniiguidadc a rigor nao conIcccu o fcnncno fcdcraiivo con os
caracicrsiicos usualncnic osicniados no Esiado nodcrno. O quc os
grcgos or ccnlo dcnoninavan Fcdcraao c aquilo quc os nodcrnos
cIanan Confcdcraao. A Fcdcraao roriancnic diia nao a
conIcccran ncn raiicaran os aniigos, visio quc a ncsna, ianio
quanio o sisicna rcrcscniaiivo ou a scaraao dc odcrcs, c das
oucas idcias novas quc a nodcrna cicncia oliica inscriu cn suas
aginas nos ircs uliinos scculos dc dcscnvolvincnio.
2.l A dstnuo cntc Fcdcuuo c Concdcuuo
Confornc anoiou roficicnicncnic o consiiiucionalisia alcnao
Nawiasly, varios foran os criicrios disiiniivos luscados ara fiar os
concciios dc Fcdcraao c Confcdcraao.
ProunIan uns a firncza, solidcz ou rofundidadc da rclaao
cnirc os Esiados, alcanando cssa rclaao scu grau nais alio na
Fcdcraao c scu onio nais laio na Confcdcraao.
Ouiros sc volvcrian ara a considcraao da indissolulilidadc do
lao fcdcraiivo, facc a ossililidadc jurdica da scccssao dos Esiados,
adnissvcl cn sc iraiando dc organizaao confcdcraiiva; cn vcrdadc
orcn nada olsia a quc una Fcdcraao vcnIa cvcniualncnic a
dissolvcr-sc, a dcsciio da rofissao dc fc consiiiucional cn sua
crciuidadc, fciia or ccnlo no caso do 4 do ariigo 60 da
Consiiiuiao lrasilcira, quc nao adniic or oljcio dc dclilcraao
rojcios icndcnics a alolir a Fcdcraao.
Dcnais, Iouvc qucn vissc cono crcssao disiiniiva das duas
fornas dc uniao dc Esiados a auscncia dc un odcr oliico unico da
Confcdcraao, ao conirario do quc sc da na Fcdcraao, dcniciora dc
odcr solcrano no crculo das rclacs inicrnacionais; ocorrc iodavia,
scgundo aquclc cnincnic consiiiucionalisia, quc cn caso dc gucrra
nada incdc sc fornc nas Confcdcracs un ccniro unico dc conando
c auioridadc, a scrvio da oliica cicrna unifornc dos Esiados
ariicianics.
Enfin, quis-sc ionar or criicrio lasico o faio dc a aiividadc
uniiaria da Confcdcraao rojciar-sc cn scniido cicrno c nao cn
scniido inicrno, ara fora c nao ara dcniro; ainda aqui Ia ccccs,
quando cn dcicrninadas Confcdcracs sc acIan csiaiudas garaniias
dc ordcn c scgurana ullica ou rcgras dcsiinadas a csiriia
olscrvancia da igualdadc dos dirciios oliicos dos cidadaos, sc lcn
quc o nccanisno rcgulador do conirolc dcsscs rincios caila
individualncnic aos Esiados-ncnlros.
Invalidados ois clas oljccs ja rcfcridas os varios criicrios
roosios, rcsia, scgundo Nawiasly, or irao vcrdadcirancnic
disiiniivo a incisicncia nas Confcdcracs, ao rcvcs do quc sc assa
nas Fcdcracs, dc lcgislaao uniiaria ou conun, criando
indifcrcnicncnic dirciios c olrigacs incdiaias ara os cidadaos dos
divcrsos Esiados.
No Esiado fcdcral dcaran-sc varios Esiados quc sc associan
con visias a una inicgraao Iarnnica dc scus dcsiinos. Nao ossucn
csscs Esiados solcrania cicrna c do onio dc visia da solcrania
inicrna sc acIan cn aric sujciios a un odcr unico, quc c o odcr
fcdcral, c cn aric conscrvan sua indccndcncia, novcndo-sc
livrcncnic na csfcra da concicncia consiiiucional quc lIcs for
airiluda ara cfciio dc auio-organizaao.
Cono discn dcssa caacidadc dc auio-organizaao, quc
inlica o odcr dc fundar una ordcn consiiiucional roria, os
Esiado-ncnlros, aiuando a fora dc ioda a sulnissao a un odcr
sucrior c odcndo no quadro das rclacs fcdcraiivas cigir do Esiado
Fcdcral o cunrincnio dc dcicrninadas olrigacs, sc convcricn cn
organizacs oliicas inconicsiavclncnic oriadoras dc caraicr csiaial.
2.2 A c du utcuuo c u c du uutononu
Ha, scgundo Ccorgcs Sccllc, dois rincios caiiais quc sao a
cIavc dc iodo o sisicna fcdcraiivo. a lci da ariiciaao c a lci da
auiononia.
Mcdianic a lci dc ariiciaao, ionan os Esiados-ncnlros aric
no roccsso dc claloraao da voniadc oliica valida ara ioda a
organizaao fcdcral, inicrvcn con voz aiiva nas dclilcracs dc
conjunio, conirilucn ara fornar as cas do aarclIo insiiiucional da
Fcdcraao c sao no dizcr dc Lc Fur arics ianio na criaao cono no
ccrccio da sulsiancia ncsna da solcrania", iraos csics quc lasian
ja ara configura-los inicirancnic disiinios das rovncias ou
colciividadcs sinlcsncnic dcsccniralizadas quc concn o Esiado
uniiario.
Airavcs da lci da auiononia nanifcsia-sc con ioda a clarcza o
caraicr csiaial das unidadcs fcdcradas. Podcn csias livrcncnic csiaiuir
una ordcn consiiiucional roria, csialclcccr a concicncia dos ircs
odcrcs quc Ialiiualncnic inicgran o Esiado (cccuiivo, lcgislaiivo c
judiciario} c ccrccr dcscnlaraadancnic iodos aquclcs odcrcs quc
dccorrcn da naiurcza ncsna do sisicna fcdcraiivo, dcsdc quc iudo sc
faa na csiriia olscrvancia dos rincios lasicos da Consiiiuiao
fcdcral.
A ariiciaao c a auiononia sao roccssos quc sc inscrcn na
anla noldura da Fcdcraao, cnvolvidos clas garaniias c cla ccricza
do ordcnancnio consiiiucional sucrior a Consiiiuiao fcdcral,
cincnio dc iodo o sisicna fcdcraiivo. Tanio a ariiciaao cono a
auiononia cisicn cn funao das rcgras consiiiucionais surcnas,
quc crniicn vcr na Fcdcraao, cono viu Tocqucvillc no scculo XIX,
duas socicdadcs disiinias, cncaiadas una na ouira", a salcr, o
Esiado fcdcral c os Esiados fcdcrados Iarnonicancnic sucrosios c
concos.
S. O s1odo ]edero1 em s1 mesmo ]ren1e oos s1odos-membros
Cono vinos, as lascs do Esiado fcdcral asscnian no dirciio
consiiiucional c nao no dirciio inicrnacional.
Ha Esiado fcdcral quando un odcr consiiiuinic, lcnancnic
solcrano, disc na Consiiiuiao fcdcral os lincancnios lasicos da
organizaao fcdcral, iraa ali o raio dc concicncia do Esiado fcdcral,
da forna s suas insiiiuics c csiaiui orgaos lcgislaiivos con anla
concicncia ara clalorar rcgras jurdicas dc anliiudc nacional, cujos
dcsiinaiarios dircios c incdiaios nao sao os Esiados-ncnlros, nas as
cssoas quc vivcn ncsics, cidadaos sujciios olscrvancia ianio das
lcis csccficas dos Esiados-ncnlros a quc cricnccn, cono da
lcgislaao fcdcral.
A rcscna do Esiado fcdcral cn iodos os Esiados, scgundo os
icrnos quc lIc faculia a Consiiiuiao fcdcral, nao sc faz iao-soncnic
or via lcgislaiiva. A Consiiiuiao confcrc ianlcn ao Esiado fcdcral
concicncia ara o ccrccio dc airiluics adninisiraiivas ncdianic
sisicnas quc varian scgundo o nodclo da organizaao fcdcral. no
Drasil c nos Esiados Unidos, or via cccuiiva dircia; na AlcnanIa, cn
associaao con os Esiados-ncnlros, caindo sol conirolc c sucrvisao
do odcr fcdcral o aarclIo adninisiraiivo do Esiado-ncnlro, c na
usiria, clo cnrcgo conlinado dos dois sisicnas.
Por uliino, disc o Esiado fcdcral dc un icrcciro odcr rorio
o odcr judiciario, con scus irilunais c solrciudo con una Coric dc
jusiia fcdcral, dc caraicr surcno, dcsiinada a dirinir os liigios da
Fcdcraao con os Esiados-ncnlros c dcsics cnirc si, convcricndo-sc
nun dos orgaos fundancniais do sisicna fcdcraiivo, aquclc quc c
cIanado a ocrar o cquillrio dc ioda a ordcn, a csiriia confornidadc
dos odcrcs da Uniao c dos Esiados con os rincios lasicos da
Consiiiuiao.
J.l O udo untuo du ogunzuuo cdcu
O Esiado fcdcral, scdc da sunnu otcstus, a salcr, da solcrania,
aarccc or unico sujciio dc dirciio na ordcn inicrnacional, ioda a vcz
quc sc iraic dc aios quc inliqucn cicriorizaao originaria da voniadc
solcrana.
cssc grau na qualidadc dc un odcr quc sc novc cicrnancnic
con alsoluia indccndcncia o irao nais visvcl con quc disiinguir o
Esiado fcdcral das colciividadcs csiaiais associadas.
Doiados dc auiononia, odcr quc lIcs conscnic organizaao
roria, organizaao orianio dc Esiado, una vcz quc o odcr dc quc
sao iiiularcs c da ncsna naiurcza, da ncsna csccic c da ncsna
sulsiancia daquclc dc quc sc conc o odcr do Esiado fcdcral, os
Esiados-ncnlros nao ossucn iodavia aquclc irao dc sucrioridadc,
aquclc grau naino quc faz rivilcgiado o odcr do Esiado fcdcral, quc
o qualifica, cla razao ncsna dc scr un odcr solcrano.
O nonoolio da crsonalidadc inicrnacional or aric do Esiado
fcdcral orquanio soncnic clc, scgundo Kunz, conarccc cranic o
oun do Dirciio das Ccnics, iornando ncdiaia c dc scgundo lano a
aao inicrnacional dos Esiados fcdcrados, dc rcscna cicrna scnrc
acolcriada ou afianada clo odcr solcrano da organizaao fcdcral
induziu a Kclscn, Kunz c alguns inicrnacionalisias da cIanada Escola
dc Vicna a ionarcn o Esiado fcdcral cono doiado da ncsna naiurcza
ou csiruiura do Esiado uniiario, Iavcndo cnirc anlos iao-soncnic
difcrcna dc grau c nao dc fundancnio.
Vcrifica-sc iodavia quc o dirciio c os faios na ordcn inicrnacional
csiao or vczcs a rcfuiar o rigor daquclc nonoolio. Assin ocorrc no
caso da ariiciaao dc unidadcs fcdcradas cn orgaos inicrnacionais,
rovidas iais unidadcs dc crsonalidadc jurdica.
Haja visia a Ucrania c a Fussia Dranca, con rcrcscniaao
dilonaiica c dirciio dc voio cn as Nacs Unidas, quando sc salc quc
a UFSS cnirava Ialiiualncnic na classificaao jurdica dos iraiadisias
cono un dos ccnlos conicnorancos dc Fcdcraao.
A ar da unidadc dc odcr cicrno, ordinariancnic cclusivo,
ossui o Esiado fcdcral ianlcn unidadc rclaiiva a iodo o csao
gcografico solrc o qual asscnia scu sisicna dc organizaao jurdica.
Mas do onio dc visia inicrno, Ia, aralclancnic disiriludas cla
naior aric da arca gcografica da Fcdcraao ou or ioda cssa arca (sc
nao Iouvcr icrriiorios fcdcrais}, divcrsas unidadcs dc odcr, quc sao os
Esiados-ncnlros, scrvidos dc clcncnios consiiiuiivos, cono icrriiorio
c ovo, os quais ionados congloladancnic vcn a fornar un so
icrriiorio, c un so ovo. o icrriiorio c o ovo do Esiado fcdcral, sujciios,
clo asccio nacional, jurisdiao unica do odcr ccniral.
Todos csscs dados acina considcrados aicnician
inconirasiavclncnic o lado uniiario da organizaao fcdcral, rcsunido
or conscqucncia na dcicrninaao da nacionalidadc, na cisicncia dc
orgaos fcdcrais caazcs dc aiuar solrc ioda a colciividadc csiaial, c no
icrriiorio, quc, ionado dc conjunio so conIccc, cn naicria dc
concicncia fcdcral, un unico odcr. o da Fcdcraao quc solrc o
ncsno incidc solcranancnic.
J.2 A sucnucu udcu do Estudo cdcu soIc os Estudos cdcudos
A sucrioridadc do Esiado fcdcral solrc os Esiados fcdcrados fica
aicnic naquclcs rccciios da Consiiiuiao fcdcral quc ordinariancnic
incn liniics aos ordcnancnios oliicos dos Esiados-ncnlros, cn
naicria consiiiucional, criincnics forna dc govcrno, s rclacs
cnirc os odcrcs, idcologia, concicncia lcgislaiiva, soluao dos
liigios na csfcra judiciaria, cic.
Considcrando o Esiado fcdcral cn facc do Esiado fcdcrado, cono
suciniancnic acalanos dc fazc-lo, dcvc solrciudo inrcssionar-nos a
sucrioridadc narcanic da organizaao do Esiado fcdcral solrc a
organizaao dos Esiados fcdcrados.
A Consiiiuiao Fcdcral c o cincnio jurdico dcssa surcnacia
inosia airavcs das rcgras liniiaiivas do ordcnancnio oliico das
unidadcs cononcnics.
Vcjanos ccnlos concrcios dc iais disosics rcsiriiivas.
Toncnos ara logo a Consiiiuiao lrasilcira nas alncas consianics do
inciso VII do ariigo 34, quc csialclccc a olscrvancia dos scguinics
rincios consiiiucionais.
a} forna rcullicana, sisicna rcrcscniaiivo c rcginc
dcnocraiico;
l} dirciios da cssoa Iunana;
c} auiononia nunicial;
d} rcsiaao dc conias da adninisiraao ullica, dircia c
indircia.
Qualqucr violaao dcsscs rincios faz lciio o cnrcgo da
iccnica dc salvaguarda do sisicna fcdcraiivo. a inicrvcnao fcdcral.
A rcvalcncia do ordcnancnio consiiiucional fcdcral iorna a
fazcr-sc scniir cn naicria dc concicncia lcgislaiiva, quando a
Consiiiuiao Fcdcral, discrininando as concicncias cnirc o govcrno
fcdcral c os govcrnos dos Esiados-ncnlros, icndc a coriar ou dininuir
a csfcra dc concicncia das organizacs fcdcrais, ncdianic sisicnas
quc nas Fcdcracs usualncnic sc rcduzcn a ircs nodalidadcs lasicas
dc discrininaao. cnuncraao das concicncias rcscciivas do Esiado
fcdcral c dos Esiados fcdcrados; cnuncraao das concicncias fcdcrais
c cnuncraao das concicncias dos Esiados-ncnlros.
No scgundo caso, rcsunc-sc quc as naicrias nao discrininadas
sao da concicncia dos Esiados fcdcrados ao asso quc no icrcciro
caso valc a rcsunao oosia.
Por uliino, o rcdonnio do ordcnancnio consiiiucional do
Esiado fcdcral sc nanifcsia quando dcicrninados sisicnas fcdcraiivos,
asscniados solrc o sisicna das Consiiiuics rgidas, crigcn cn loa
logica jurdica un irilunal surcno, cujos juizcs sc iornan guardiacs
da Consiiiuiao, scrvindo ial coric dc jusiia ara dirinir, cn
julgancnio final, as cndcncias orvcniura susciiadas cnirc o Esiado
fcdcral c os Esiados fcdcrados.
Na Consiiiuiao lrasilcira scnclIanic orgao o Surcno
Trilunal Fcdcral c insiiiudo no inciso I do ariigo 92, c ccrciia o
conirolc dc consiiiucionalidadc nos icrnos do ariigo 97.
En suna, a surcnacia do Esiado fcdcral solrc o Esiado
fcdcrado, oljcio das rcscnics cogiiacs, sc nanifcsia
indcclinavclncnic, confornc vinos, ncdianic os ircs onios
fundancniais ja cnuncrados. olscrvancia olrigaioria dc ccrios
rincios lasicos ou nninos da organizaao fcdcral clos Esiados-
ncnlros, adoao dc un sisicna dc concicncia cla Consiiiuiao
Fcdcral, quc as rcaric no scio da ordcn fcdcraiiva c, or uliino,
insiiiuiao dc un irilunal surcno, guardiao da Consiiiuiao Fcdcral.
4. Os s1odos-membros oomo un1dodes oons111u11vos do s1s1emo
]edero11vo
Na Fcdcraao, os Esiados fcdcrados, disondo do odcr
consiiiuinic, dccorrcnic dc sua condiao ncsna dc Esiado, odcn
livrcncnic crigir un ordcnancnio consiiiucional auinono c alicra-lo a
scu ialanic, dcsdc quc a criaao originaria da ordcn consiiiucional c
sua cvcniual rcforna sulscqucnic sc faan con inicira olcdicncia s
disosics da Consiiiuiao Fcdcral.
Essa concicncia do Esiado fcdcrado rcsidc luralidadc c
varicdadc dc fornas dc organizaao oliica quc sc olscrvan cn ioda a
Fcdcraao, as quais, orcn, ao lado da naina divcrsificaao ossvcl,
osicnian or igual ccria consiancia, visvcl rccisancnic na sua
adcquaao s nainas fcdcraiivas fundancniais, das quais dccorrc or
iniciro a Iarnonia do sisicna.
Sao as unidadcs fcdcradas Esiados vcrdadciros na ncdida cn
quc aiuan cono sisicna conlcio dc odcr, con lcgislaao, govcrno c
jurisdiao roria, nada iolIcndo o ccrccio das faculdadcs dc
organizaao c concicncia airiludas cla Consiiiuiao Fcdcral.
Mas a osiao dos Esiados-ncnlros no quadro fcdcraiivo nao sc
cifra acnas no dcscncnIo dc sua auiononia consiiiucional cn
naicria lcgislaiiva, cccuiiva ou judiciaria, scnao quc cunrc vcr ao
lado dcssa auiononia csscncial, diga-sc dc assagcn, idcniificaao
dc ioda uniao csiaial fcdcraiiva, cujos Esiados ariicianics vcnIan a
disiinguir-sc do Esiado uniiario aquclcs onios da organizaao
fcdcral cn quc os Esiados fcdcrados aarcccn or sua vcz ionando
aric aiiva c indiscnsavcl na claloraao c no nccanisno da
Consiiiuiao Fcdcral.
Aqui os Esiados-ncnlros csiao nais a dar do quc a rccclcr.
Fia-sc con cssc asccio a inoriancia caiial da ariiciaao do
Esiado na Fcdcraao, accniuando-sc a or ccclcncia ouiro angulo
vcrdadcirancnic fcdcraiivo do sisicna o angulo da ariiciaao o
qual sc acrcsccnia ao ja caninado da livrc concicncia dos Esiados-
ncnlros dc csiaiurcn accrca dc naicria quc a Consiiiuiao Fcdcral
orvcniura lIcs Iaja rcscrvado.
Tcnos cniao a organizaao fcdcral inlicando a dualidadc do
odcr lcgislaiivo, rcariido cn duas Casas, una rcrcscnianiiva do
conjunio dos cidadaos, con ariiciaao variavcl dos Esiados, scgundo
ndiccs oulacionais, c ouira, quc ao invcs dc rcrcscniar o ovo da
Fcdcraao cn sua ioialidadc, sc iona or rcrcscniaiiva dos Esiados, a
cIanada Canara Alia ou Scnado, ondc, scgundo afirna Prcloi, os
Esiados-ncnlros rccclcn rcrcscniaao cono iais, na qualidadc dc
clcncnios consiiiuiivos c nao or considcraao a sua rcscciiva
inoriancia".
Tanio assin quc cssc asccio da Fcdcraao cono socicdadc
cnirc iguais", cono dcnocracia dc Esiados", cono igualdadc dc
Esiados ariicianics" sc acIa dc iodo rcscrvado clo sisicna
fcdcraiivo lrasilciro c noric-ancricano, olscrvando-sc a cssc rcsciio
quc nos Esiados Unidos, Esiados cono Ncvada c Alasca, dc oulaao
infcrior a 200.000 Ialiianics, clcgcn dois scnadorcs cada un, nuncro
igual ao do Esiado dc Nova Iorquc, con scus 24 nilIcs dc Ialiianics.
Algo idcniico sc assa no Drasil con o Esiado do Acrc dc
oulaao rclaiivancnic nfina c quc clcgc a ncsna quaniidadc dc
scnadorcs quc o Esiado dc Sao Paulo, nao olsianic a naior cicnsao
icrriiorial, o naior nvcl dc riqucza, a nais anla conccniraao
dcnografica dcsic uliino. A dcsciio dc ccnlos conirarios, quais os
quc sc dcaravan no aniigo FcicI alcnao, con a Prussia
consiiiucionalncnic rivilcgiada solrc as dcnais unidadcs fcdcraiivas,
a loa rcgra ou rincio dc organizaao fcdcral nanda, scgundo Lc Fur,
quc cada Esiado ariicular icnIa o ncsno nuncro dc rcrcscnianics
dos dcnais Esiados-ncnlros, qualqucr quc scja a difcrcna cnirc clcs
cisicnic, ianio do onio dc visia da cicnsao icrriiorial cono do
nuncro dc Ialiianics".
2
O licancralisno" ou lcgislaiivo dual confcrc ao Esiado-ncnlro
airavcs da canara rcrcscniaiiva dos Esiados ingcrcncia aiiva cn
naicria dc rcvisao consiiiucional, iornando-sc onio dos nais
caracicrsiicos do sisicna fcdcraiivo.
O sisicna dc duas Canaras, da csscncia da ordcn fcdcraiiva,
icsicnunIa rccisancnic una iccnica vcriical dc scaraao dc
odcrcs. Un rano do odcr lcgislaiivo o Scnado crinc a
voniadc dos Esiados, nas o odcr oliico solcrano sc nanifcsia
ianlcn airavcs da scgunda casa lcgislaiiva. a Canara dc Dcuiados
ou Casa dc Fcrcscnianics or ondc sc filira a voniadc dos cidadaos,
voniadc dcnocraiica, voniadc oular, quc crcssa, na roduao da
ordcn jurdica, o scniincnio nacional unificado.
Mas c, confornc vinos, ncdianic a Canara Alia, quc o odcr
consiiiuinic fcdcral ara ccrccr-sc cn naicria dc rcforna ou rcvisao
consiiiucional cai na dccndcncia da arovaao dos Esiados, visio quc
as nodificacs consiiiucionais fican sujciias, no fcdcralisno
auicniico, arovaao da Casa dc rcrcscnianics dos Esiados
fcdcrados, or naioria variavcl dc scus cononcnics. cn algunas
Consiiiuics or naioria alsoluia; nouiras c c o caso da
Consiiiuiao lrasilcira or naioria dc ircs quinios ( 2 do ariigo bU).
A rigidcz consiiiucional noric-ancricana accniua cssc asccio
fcdcraiivo da ariiciaao dos Esiados con o rcquisiio dc arovaao da
rcvisao ou uncndncnt or ircs quarias arics clo ncnos dos Esiados
inicgranics da Fcdcraao. A voniadc dos Esiados-ncnlros c, or
conscqucncia, lasica ara a fornaao da voniadc fcdcral iocanic a
qualqucr rcforna da Consiiiuiao.
S. A or1se do ]edero11smo: oooso ou 1rons]ormoo do ordem
]edero11vo e suo reperousso no Bros11
Nao sao raros os quc cnicndcn quc o fcdcralisno sc acIa
irrcnissivclncnic condcnado a dcsaarcccr na crisc do Esiado
conicnoranco, cuja conccniraao dc odcr icndc cada vcz nais a
anular o quc ainda rcsia dc auiononia nas colciividadcs oliicas
ariicianics da conosiao fcdcraiiva, nal crniiindo disiingui-las
das unidadcs quc inicgran o Esiado uniiario dcsccniralizado.
Afigura-sc-nos iodavia quc nao c ianio o fcdcralisno cono
fcnncno oliico associaiivo quc csia cn crisc scnao una forna
douirinaria do fcdcralisno, aqucla a quc sc rcndc dcsdc as origcns c
quc gcrou dcicrninada noldura jurdica aarcnicncnic iniocavcl,
ainda agora sulsisicnic c no inicrior da qual orcn sc vao roccssando
as incviiavcis iransfornacs do sisicna, diiadas cla nudana dos
icnos c or incraiivo das ncccssidadcs oliicas c sociais, nais
odcrosas ialvcz quc a voniadc dos rougnadorcs das icscs
fcdcralisias rigorosas do scculo XIX.
Houvc or conscqucncia, cono nao scria dc csiranIar,
considcravcl alicraao dc conicudo c forna, olrigando o sisicna
fcdcraiivo a dar as nainas rovas dc scu odcr adaiaiivo.
Dcssas iransfornacs rcsuliou un fcdcralisno novo, clasiico,
quasc irrcconIccvcl quclcs quc ainda susicnian con cniono as
nainas do fcdcralisno classico, c sc rccusan icrninanicncnic a
acciiar o quc ocorrcu cono variaao ncccssaria, dccorrcnic do
dcscnvolvincnio das raiicas fcdcraiivas, scgundo novos icnos c
novas circunsiancias. Dcn ao conirario, cuidan cssas vozcs dcfroniar-
sc cn dcfiniiivo con a runa da idcia fcdcralisia, ial a cicnsao c
rofundidadc das nudanas ja vcrificadas.
Afigura-sc-nos iodavia, insisiindo cn onio dc visia cnunciado,
quc a crisc cnvolvc ncnos o fcdcralisno quc una forna dc fcdcralisno.
a quc iraz cn ccria nancira a narca do Esiado lilcral c sua dccadcnic
idcologia.
Era naiural quc nos rinciros icnos do fcdcralisno Iouvcssc
coincidcncia quasc crfciia c Iarnnica cnirc forna c conicudo, cnirc a
noldura jurdica c a idcia inicrna viva c roulsora dc iodo o sisicna.
Trcs cocas disiinias assinalan ois o caninIo ja crcorrido cla
organizaao do Esiado fcdcral.
Na rincira coca, quc corrcsondc adoao dcssc originalssino
rincio, das duas lcis quc rcgcn a Fcdcraao (auiononia c
ariiciaao}, cra a lci da auiononia aqucla quc sc nosirava nais
doninadora, con os Esiados ariicianics cnirincIcirados nuna
osiao dc fora, incranic ianio nos faios cono na douirina.
Foi o crodo cn quc Tocqucvillc, invcrsancnic ao quc agora
succdc, cscrcvia scus rcssagios sonlrios accrca do fuiuro do sisicna
fcdcraiivo, con a Fcdcraao osia dclaio da ancaa dc cvcniual
discrsao ou dcsaariao, dccorrcnic do cccsso dc concicncia dos
Esiados-ncnlros.
O scgundo crodo vcn a scr aquclc cn quc sc alcana o crfciio
cquillrio cnirc a Uniao c os Esiados fcdcrados, cnirc a douirina
fcdcralisia c as insiiiuics criadas c raiicadas cn nonc dcssa
douirina.
Ncssa fasc Iisiorica Iavia cIcgado ja ao fin o iorncnioso dclaic
dos jurisias c oliicos quc inicrrogavan con alguna crlcidadc
douirinaria sc a Consiiiuiao Fcdcral cra lci ou coniraio; sc cra lci lci
consiiiucional rgida dava ao govcrno ccniral, cono sujciio dc dirciio,
inicira, dircia c incdiaia auioridadc oliica solrc iodo o ovo da
Uniao; sc cra acnas coniraio, Iavcria iao-soncnic , cnirc a Uniao c os
Esiados ariicianics, ncra rclaao jurdica con o govcrno ccniral,
ccrccndo csic una uc dccgutons, dclcgaao dc odcrcs dc Esiados
livrcs c solcranos, rovidos do dirciio dc scccssao, facc a
icnoraricdadc c dissolulilidadc do lao fcdcraiivo.
A coca Iisioricancnic narcada clo dissdio douirinario dos
auiononisias CalIoun, da Carolina do Noric (Esiados Unidos} c Ma
von Scydcl, da Davicra (AlcnanIa} conira os ullicisias c
jurisconsulios da iradiao dos auiorcs do Fcdcustu, cono rcicndian
scr Wclsicr, Siory, c ouiros, viioriosos con a gucrra da scccssao, ianio
no lciio das arnas cono das idcias, ficara dcfiniiivancnic ara iras,
sulaniada cla fasc dc aogcu no cquillrio do sisicna fcdcral, cn quc
os rincios susicniados or aquclcs uliinos sc iornaran incranics
ianio na douirina cono na rac. Vcrificou-sc Conscguinicncnic o
cquillrio das icndcncias unionisias con as icndcncias ariicularisias,
das corrcnics uniiarisias con as corrcnics fcdcralisias, das cIanadas
foras ccnircias con as foras ccnirfugas.
A icrccira fasc, quc odcnos noncar fasc conicnoranca do
fcdcralisno, assisiiu roiura do cquillrio olscrvado no crodo
anicrior cnirc os dois dados fundancniais da auiononia c da
ariiciaao, con anlo rcdonnio dcsia fciia da ariiciaao c
considcravcl aicnuaao c dcclnio da auiononia.
Aqui o invcsiigador oliico do scculo XX cIcgara dcccrio a
conclusao dianciralncnic oosia qucla dc Tocqucvillc; o cccsso dc
odcrcs fcdcrais c nao dc odcrcs csiaduais, confornc csiava no
cnsancnio do auior franccs, scria a causa do dcliliiancnio da
Fcdcraao c dc scu inincnic crigo dc vida.
Con o icrcciro crodo sc dcscnrola cvidcnic crisc do fcdcralisno,
dc roorcs conaravcis quc sc olscrvou na iransiao da rincira
ara a scgunda fasc, quando sc dcu o dclaic coniradiiorio accrca da
cicnsao da concicncia dos Esiados, con o odcr fcdcral ainda cn
dcfcnsiva icorica.
Tcndo Iavido dcscquillrio, agora cn dcirincnio dos Esiados-
ncnlros, Ia qucn diga quc o fcdcralisno csia norio.
Todavia sc nos onos a olscrvar acuradancnic o curso dos
succssos oliicos inicrnacionais, vanos vcrificar quc o rincio
fcdcraiivo nao sc acIa dc iodo causio, rcaarcccndo nas solucs
roosias ara a unificaao do cano ocidcnial curocu, aninando or
ccnlo a vclIa idcia da criaao dos Esiados Unidos da Euroa c icndo
a ncsna voga cn coniincnics cono a frica c a sia, ondc nuiios
Esiados vccn no lao fcdcraiivo a cIavc dc scus dcsiinos, c ondc o
fcdcralisno ou surgc cono rcncdio ja alicado a oulacs quc sc
cnancian oliiicancnic ou csia scndo rcconizado ara a salvaao
fuiura dos Esiados dclcis c rcccn-fornados, airavcssando cnosas
condics dc cisicncia.
Mas nos Esiados fcdcrais nais aniigos Ia cfciivancnic crisc do
fcdcralisno, c cssa crisc cncIc dc arccnscs o vclIo scniincnio
fcdcralisia. Esic sc acIa voliado nais ara a conscrvaao das lascs
jurdicas iradicionais do sisicna, ccrrando ois suas visias a qualqucr
canc inicrrciaiivo dos faiorcs dcicrninanics da nudana Iavida, a
csia aliura rcalncnic irrcvcrsvcl.
A cansao indusirial do scculo XX, o considcravcl alargancnio
das vias dc concrcio cnirc os Esiados, o incnso rogrcsso iccnologico
dc caraicr unificador, a roagaao das idcologias quc aagan c
crcsian as variacs do ariicularisno oliico, crigindo canadas
nacias c uniforncs dc oiniao, o conscqucnic incrcncnio da
lcgislaao social aaziguadora do confliio cnirc o iralalIo c o caiial c o
cccsso dc dirigisno cconnico sc arcscnian cono faiorcs rinciais
da iransfornaao ja ocrada. Tal iransfornaao, sacrificando a
concicncia cfciiva dos Esiados-ncnlros, dciou quasc rcvogada a lci
da auiononia, fcz do inicrvcncionisno csiaial ncccssidadc indcclinavcl
sulsisicncia ncsna do Esiado fcdcral, iornou o odcr ccniral nais
scnsvcl c sujciio ao influo naior da nassa nacional dos cidadaos quc
ao influo dos Esiados-ncnlros, colocou os Esiados, cn facc da
dcficicncia dc scus rccursos, dclaio da scrvidao financcira do odcr
fcdcral (dc soric quc ja nao odcn csics solrcvivcr fora das sulvcncs
do crario da Uniao} c dcscnvolvcu cn suna nos cidadaos ncsnos ccrio
scniincnio dc ncnoscalo ou dc ruinosa indifcrcna s rcrrogaiivas
auiononisias das unidadcs cononcnics, o quc, cn algunas
Fcdcracs, cono o Drasil c os Esiados Unidos, vcio avolunar as
corrcnics dc oiniao nais favoravcis aos inicrcsscs da Uniao,
idcniificados orianio con o inicrcssc nacional, coniraosio ao dos
Esiados, o qual sc rinciiou a condcnar or rcrcscniaiivo dc fornas
dc cgosno c ariicularisno.
Todos csscs agcnics aiuaran dccisivancnic, valcndo dcsiacar
dcnirc os ncsnos solrciudo os dc ordcn financcira c cconnica.
No Drasil, a inflaao galoanic Ia sido causa aiuanic no roccsso
dc dcsagrcgaao do vclIo fcdcralisno. Os Esiados con orancnios
sujciios a vcriiginosos dccts caan sol a inicrvcnao" crnancnic
das ajudas fcdcrais, quc, oliiizadas, criavan dccndcncia c lIcs
arrclaiavan, crdida ja a auiononia financcira c cconnica, o quc
ainda rcsiava cfciivancnic da aniiga auiononia oliica. Dcnais, csia
auiononia nunca dcsfruiou o rcsigio dc una iradiao Iisiorica,
nunca dciiou razcs nas origcns da conunIao nacional. o Incrio
uniiario a rcrinia, a Fcullica, fcdcraiiva, so vcio a roduzi-la
ariificialncnic.
Nos Esiados Unidos, scgundo rcfcrc Durand, ocorrc o ncsno
dcscquillrio cnirc os rccursos fcdcrais c os rccursos csiaduais,
csiinando-sc quc dos 55 lilIcs dc dolarcs dc dcscsas ullicas, cn
1948, 48 lilIcs foran cnrcgados clo Esiado fcdcral.
3
Quando sc iraa ois cssc inarrcdavcl quadro da csnagadora
sucrioridadc cconnica c financcira do Esiado fcdcral solrc as
unidadcs fcdcradas c sc olscrva a dccndcncia cfciiva a quc csias
fican sujciias, a rincira inrcssao quc sc icn c dc ncgar a cisicncia
conicnoranca do sisicna fcdcral, o qual icria ja iransiiado ara una
fornula dc ncra dcsccniralizaao adninisiraiiva. Assin c quc alguns
auiorcs acIan nais rudcnic c vcrdico falar dc Esiado uniiario dc
naina dcsccniralizaao do quc roriancnic dc Esiado fcdcral.
As corrcnics fcdcralisias quc dcsccndcn da iradiao classica do
fcdcralisno cnsan dcssc nodo c cIcgan a cssa anarga conclusao,
orquanio vccn nais ariiciaao con dccndcncia do quc auiononia
con ariiciaao nos noldcs do Esiado fcdcral conicnoranco.
Enicndcnos ao conirario quc o fcdcralisno nao dcsaarcccu,
nas sc iransfornou. Na icrccira fasc, o finalisno social dos odcrcs
ullicos sc iornou nais agudo do quc nunca. Nao ianio orquc o
Esiado o quiscssc, nas orquc as ncccssidadcs c rcclanos dos
govcrnados assin o olrigaran. Ondc o Esiado cnicndcu or ncro
voluniarisno dc odcr alusar dos ncios naicriais sua disosiao,
Iouvc cfciivo dcsviriuancnio dc scu inicrvcncionisno, visio quc a
ficava oliiizado ou insiruncnializado cn rovciio cssoal dos iiiularcs
do odcr aqucla incriosa c indcclinavcl ncccssidadc dc cnrcgar
rccursos csiaiais ara o conscguincnio dc fins dc inicrcssc ullico.
Assin considcrado, o inicrvcncionisno c nalsao. Arruna
qualqucr csiruiura fcdcraiiva. Mas quando os rollcnas dc govcrno sc
siiuan cn nvcl clcvado, quando o odcr ccniral na organizaao
fcdcraiiva c cIanado a cnrcgar rccursos quc nao csiarian ao alcancc
dos Esiados-ncnlros ara a consccuao dc olras ullicas, ianio do
inicrcssc rcgional cono nacional, quais, nos Esiados Unidos, o Projcio
do Valc do Tcnncsscc c no Drasil o cirolco da DaIia, a audagcn c a
clcirificaao do Nordcsic, lcn cono os lanos rcgionais dc
dcscnvolvincnio (SUDENE, SUDAM cic}, scria rcnaiada inscnsaicz
inugnar a rcscna do odcr fcdcral c scus aulios financciros cn
nonc dc rcconcciios fcdcralisias dc iodo sulaniados.
Scra iralalIo dc jurisias rciocar a vclIa c inolilizada csiruiura
jurdica do aniigo fcdcralisno, aconodando-a s condics novas do
sisicna, quc irrcvogavclncnic sc novcra agora c dc fuiuro no anliio dc
un Esiado cudcnonisiico, o Wclfarc Siaic", rcalidadc rincira, quc
irouc ja ara o Esiado rcscnic a oliica do salario-nnino, da
rcvidcncia, das rcfornas sociais rofundas na idadc das nassas c da
socializaao do odcr c da riqucza.
Qucn nao udcr conrccndcr ou adniiir as razcs or quc a lci
da ariiciaao ja rcondcra solrc o vclIo dogna das auiononias
csiaduais iniangvcis nao icra nais sada scnao r o ciiafio solrc o
fcdcralisno, quc clcs, os fcdcralisias conicnorancos dcsconicnics,
janais voliarao a cnconirar noda do scculo XIX.
Sc iivcrnos orcn a visao alcria c a scnsililidadc lasianic
aurada con quc aconanIar o curso da vida no laloraiorio social,
ncnIuna dificuldadc dcfroniarcnos cniao ara roclanar cn fasc dc
florcsccnic dcscnvolvincnio o ncofcdcralisno do scculo XX. Mas
cnicndido csic qual o fizcnos, a salcr, acrcscido daquclas cncndas quc
ocn o dirciio cn dia con os faios, rcvincn os dcsviriuancnios do
inicrvcncionisno csiaial, corian os clcncnios dc fundo da crisc
fcdcraiiva na csiruiura do Esiado conicnoranco, alIanan olsiaculos
c conduzcn a una ossvcl soluao do rollcna fcdcraiivo.
1. C. Jcllincl, Agcncnc StuutscIc, 3 cd., . 769.
2. Lc Fur, L. Etut Fcdcu ct Concdcuton D`Etuts, . 621.
3. CIarlcs Durand, L'iai Fcdcral", in Lc Fcdcusnc, . 213.
J4
AS FORMAS D GOVRNO
l. Fonus dc goucno c onus dc Estudo 2. A cusscuuo dc
Asttccs. nonuquu, ustocucu c dcnocucu J. O uccscno
onuno u cusscuuo dc Asttccs. o goucno nsto (Ccco) 4.
As nodcnus cusscuocs dus onus dc goucno. dc Muquuuc u
Montcsqucu 5. Fonus unduncntus c onus sccunduus dc
goucno (HuntscI) b. As onus dc goucno scgundo o ctco
du scuuuo dc odccs. goucno uuncntu, goucno
csdcncu c goucno conucnconu ?. A csc du conccuo
goucnutuu c us duus nodududcs Iuscus dc goucno. goucnos
co conscntncnto c goucnos cu couuo.
J. Formos de governo e ]ormos de s1odo
Enirc auiorcs csirangciros rcina confusao quanio ao cnrcgo das
crcsscs fornas dc Covcrno c fornas dc Esiado. O vocalulario
oliico alcnao dcnonina fornas dc Esiado (Stuutsoncn) aquilo quc
os franccscs conIcccn sol a dcsignaao dc fornas dc Covcrno, cono,
or ccnlo, nas classificacs nais aniigas c iradicionais, a
nonarquia, a arisiocracia c a dcnocracia.
Afigura-sc-nos quc a noncnclaiura franccsa c nais rccisa
orquanio dcia clara a disiinao cnirc fornas dc Esiado c fornas dc
Covcrno.
Cono fornas dc Esiado, icnos a unidadc ou luralidadc dos
ordcnancnios csiaiais, a salcr, a forna lural c a forna singular; a
socicdadc dc Esiados (o Esiado Fcdcral, a Confcdcraao, cic.} c o
Esiado sinlcs ou Esiado uniiario.
Cono fornas dc Covcrno, icnos a organizaao c o funcionancnio
do odcr csiaial, consoanic os criicrios adoiados ara a dcicrninaao
dc sua naiurcza. Os criicrios nais cn voga sao rincialncnic ircs. a} o
do nuncro dc iiiularcs do odcr solcrano; l} o da scaraao dc
odcrcs, con rigoroso csialclccincnio ou fiaao dc suas rcscciivas
rclacs; c c} o dos rincios csscnciais quc aninan as raiicas
govcrnaiivas c conscqucnic ccrccio liniiado ou alsoluio do odcr
csiaial.
O rinciro criicrio icn o rcsigio do nonc dc Arisioiclcs c dc
quanios adoiaran sulscqucnicncnic, con algunas variacs, a sua
afanada classificaao das fornas dc Covcrno.
Os dois uliinos sao nais rcccnics, iraduzindo nclIor a
conrccnsao conicnoranca do fcnncno gcvcrnaiivo c sua
insiiiucionalizaao social.
O scgundo, rclaiivo scaraao dc odcrcs, doninou duranic
ioda a idadc do Esiado lilcral, rcrcscniando una das faccs do
fornalisno consiiiucional do scculo assado, aoiado na icoria dc
Monicsquicu, scn quc csic dc nodo algun rcsscniissc cssa cvcniual
alicaao, cirada alias cono conscqucncia logica dc sua douirina.
O icrcciro, voliado ara os rincios lasicos quc aninan a vida
oliica, c dc iodo conicnoranco, rcrcscniando una rcaao conira a
rigidcz do criicrio anicrior, o qual iinIa nais cn visia a onu do quc o
undo das insiiiuics.
As classificacs nais cclclrcs sao orcn aquclas quc olcdcccn
ao rinciro criicrio ja rcfcrido. Alrangcn, or ccnlo, a classificaao
dc Arisioiclcs, dc Maquiavcl c dc Monicsquicu, lcvando cn conia,
rincialncnic, o nuncro dc cssoas quc ccrccn o odcr solcrano.
2. A o1oss1]1ooo de Ar1s11e1es: monorqu1o, or1s1ooroo1o e
demooroo1o
A nonarquia, a rincira dcssas fornas, rcrcscnia, scgundo
Arisioiclcs, o govcrno dc un so. Aicndc o sisicna nonarquico
cigcncia uniiaria na organizaao do odcr oliico, crinindo una
forna dc govcrno na qual sc faz nisicr o rcsciio das lcis.
A arisiocracia, cono scgunda forna, na classificaao dc
Arisioiclcs, significa o govcrno dc alguns, o govcrno dos nclIorcs. Na
ciinologia da alavra arisiocracia" dcarano-nos ja con a idcia dc
fora. Essa raiz cvolvc naiuralncnic ara a accao dc fora da culiura,
fora da inicligcncia, fora cnicndida dc nodo qualiiaiivo, fora, or
conscguinic, dos nclIorcs, dos quc ionan as rcdcas do govcrno. A
cigcncia dc iodo govcrno arisiocraiico dcvc scr, scgundo Arisioiclcs, a
dc sclccionar os nais caazcs, os nclIorcs.
Quanio ao icrcciro iio dc govcrno, coniido ncssa classificaao,
Arisioiclcs fa-lo corrcsondcr Dcnocracia, govcrno quc dcvc aicndcr
na socicdadc aos rcclanos dc conscrvaao c olscrvancia dos rincios
dc lilcrdadc c dc igualdadc.
Os quc rcrccndcn Arisioiclcs or Iavcr roccdido na
classificaao das fornas dc govcrno con criicrio quaniiiaiivo, csiao
iodavia dcslcnlrados dc quc o insignc filosofo oliico da Crccia
disiinguira as cIanadas fornas dc govcrno uro das fornas dc govcrno
inuro.
Covcrnos uros sao, no cnsancnio arisioiclico, aquclcs cn quc
os iiiularcs da solcrania, qucr sc iraic dc un, dc alguns ou dc iodos,
ccrccn o odcr solcrano icndo invariavclncnic cn visia o inicrcssc
conun, ao asso quc os govcrnos inuros sao aquclcs cn quc, ao
invcs do lcn conun, rcvalccc o inicrcssc cssoal, o inicrcssc
ariicular dos govcrnanics conira o inicrcssc gcral da colciividadc.
Quando csscs inicrcsscs cssoais sc solrccn, na gcsiao dos
ncgocios ullicos, aos inicrcsscs da socicdadc, aquclas fornas dc
govcrno ja ncncionadas dcgcncran or conlcio.
Dcsviriuada dc scu significado csscncial dc govcrno quc rcsciia
as lcis, a nonarquia sc convcric cn iirania, a salcr, govcrno dc un so,
quc voia o dcsrczo da ordcn jurdica.
A arisiocracia dcravada sc iransnuda cn oligarquia, luiocracia
ou dcsoiisno, cono govcrno do dinIciro, da riqucza dcsoncsia, dos
inicrcsscs cconnicos anii-sociais.
A dcnocracia dccada sc iransfaz cn dcnagogia, govcrno das
nuliidcs rudcs, ignaras c dcsoiicas.
S. O oorso1mo romono o1oss1]1ooo de Ar1s11e1es: o governo
m1s1o (C1oero)
Os cscriiorcs oliicos da socicdadc ronana acolIcran con
rcscrvas a classificaao dc Arisioiclcs. Alguns, cono Cccro,
acrcsccniaran s fornas ja conIccidas da classificaao arisioiclica un
quario iio. a forna nisia dc govcrno.
Essa forna, scgundo Cccro, cisiia no Esiado ronano ncsno c
vinIa a scr a nclIor dc iodas. O govcrno nisio aarccc, via dc rcgra,
or ncra liniiaao ou rcduao dos odcrcs da nonarquia, da
arisiocracia c da dcnocracia, ncdianic dcicrninadas insiiiuics
oliicas, iais cono un Scnado arisiocraiico ou una Canara
dcnocraiica.
Auiorcs nodcrnos quc adniicn a cisicncia da forna nisia dc
govcrno, cnicndcn quc a Inglaicrra ofcrccc conicnorancancnic o
nais crsuasivo ccnlo dcssa nodalidadc dc organizaao do govcrno.
Con cfciio, Ia na Inglaicrra un sisicna nonarquico no qual o
Fci, a Canara Alia (Canara dos Lordcs} c a Canara Daia (Canara dos
Conuns} fornan conjuniancnic o Parlancnio. Cono sc vc, cssc as
arcscnia un quadro oliico ondc o odcr rcal conlina ircs clcncnios
insiiiucionais, quc sao as cas lasicas do sisicna. a Coroa
nonarquica, a Canara arisiocraiica c a Canara dcnocraiica ou
oular.
Dos ullicisias nodcrnos, quc nao adcrcn ao sisicna dc
classificaao dc Arisioiclcs c susicnian a nodalidadc nisia dc
organizaao do govcrno, dcsiaca-sc Miralcau, insignc orador oliico da
Fcvoluao Franccsa, quc, cn discurso rofcrido or volia dc 1790, ja
dcclarava quc nun ccrio scniido as rcullicas sao nonarquias, c nun
ccrio scniido ianlcn as nonarquias sao rcullicas.
Con rcsciio ao govcrno nisio, iao fcrvorosancnic rcconizado
or Cccro, cunrc advcriir na ccnsura c criica quc lIc faz Taciio nos
Anus, ao ncgar valor, aic ncsno cisicncia a scnclIanic nodclo dc
Esiado. Dissc Taciio naqucla olra, quc ncnIun Esiado nisio Ia na
rcalidadc, ou sc Iouvcr, scra scnrc dc duraao cfcncra.
4. As modernos o1oss1]1ooes dos ]ormos de governo: de
Moqu1ove1 o Mon1esqu1eu
Dc Arisioiclcs c Cccro, asscnos a Maquiavcl, o sccrciario
florcniino, quc ianio sc inorializou na cicncia oliica, c quc alrc o
caiulo rinciro dc O Pncc, sua olra-rina, con aqucla afirnaiiva
dc quc iodos os Esiados, iodos os donnios quc ccrccran c ccrccn
odcr solrc os Ioncns, foran c sao ou Fcullicas ou Princiados".
1
Con cssa afirnaao, classifica Maquiavcl as fornas dc govcrno
cn icrnos dualisias. dc una aric, a nonarquia, o odcr singular; c,
dc ouira aric, a Fcullica, ou odcr lural. A rcullica, scgundo
Maquiavcl, alrangc a arisiocracia c a dcnocracia.
Dc Maquiavcl vanos a Monicsquicu, cuja classificaao c a nais
afanada dos icnos nodcrnos.
En ioda forna dc govcrno disiinguc Monicsquicu a nutuczu c o
nco dcssc govcrno. A nutuczu do govcrno sc crinc naquilo quc
faz con quc clc scja o quc c. O nco do govcrno, or sua vcz, vcn a
scr aquilo quc o faz aiuar, quc anina c cciia o ccrccio do odcr. as
aics Iunanas, or ccnlo.
2
Sao fornas dc govcrno. a rcullica, a nonarquia c o dcsoiisno,
confornc a cnuncraao quc consia do Esto dus Lcs.
A rcullica conrccndc a dcnocracia c a arisiocracia. A nutuczu
dc iodo govcrno dcnocraiico consisic, scgundo Monicsquicu, cn a
solcrania rcsidir nas naos do ovo. Quanio uo nco da dcnocracia,
icnos a viriudc, quc sc iraduz no anor da airia, na igualdadc, na
conrccnsao dos dcvcrcs cvicos. Con rclaao arisiocracia, sua
nutuczu c a solcrania cricnccr a alguns c scu nco a nodcraao
dos govcrnanics.
3
Quanio nonarquia, diz Monicsquicu quc sc iraia do rcginc das
disiincs, das scaracs, das variacs c dos cquillrios sociais. Sua
nutuczu dccorrc dc scr o govcrno dc un so. Cunrc aqui ao solcrano
govcrnar ncdianic lcis fias c csialclccidas. A organizaao oliica da
nonarquia iona or irao caracicrsiico a rcscna dc odcrcs ou
coros inicrncdiarios na socicdadc. Essas organizacs rivilcgiadas c
Icrcdiiarias sao o clcro, a jusiia c a nolrcza, quc aiuan cn rcscna
do irono cono odcrcs sulordinados c dccndcnics.
4
O nco da nonarquia sc cifra no scniincnio da Ionra, no
anor das disiincs, no culio das rcrrogaiivas. Inicrrciando o
cnsancnio dc Monicsquicu, asscvcra Enlio Faguci quc cssc rincio
nonarquico nao c o scniincnio caliado da dignidadc cssoal, ncn
ianouco o orgulIo fcudal, nas o dcscjo dc scr disiinguido nuna coric
lrilIanic, a saiisfaao do anor rorio nuna osiao, nun grau, nun
iiulo, nuna dignidadc. A Ionra, cono rincio nonarquico, dcscria
nos scrvidorcs da Coroa a aiao da fidclidadc cssoal, a dcdicaao, o
alirusno, a alncgaao, o dcsacgo c o sacrifcio.
S
Por fin, o dcsoiisno. Sua nutuczu sc rcsunc na ignorancia ou
iransgrcssao da lci. O nonarca rcina fora da ordcn jurdica, sol o
inulso da voniadc c dos caricIos cssoais. O nco dc iodo o
dcsoiisno rcsidc no ncdo. ondc Ia dcsconfiana, ondc Ia
inscgurana, ondc Ia inccricza, ondc as rclacs cnirc govcrnanics c
govcrnados sc fazcn lasc do icnor rccroco, nao Ia, scgundo
Monicsquicu, govcrno lcgiino, nas govcrno dcsoiico, govcrno quc
ncga a lilcrdadc, govcrno quc icnc o ovo.
6
Scgundo cssc ncsno classico da dcnocracia lilcral nao cIcga
scqucr o dcsoiisno a scr una forna dc govcrno, orquanio diz o
filosofo oliico. o govcrno c o lavrador quc scncia c colIc; o
dcsoiisno c o sclvagcn quc coria a arvorc ara colIcr os fruios".
?
E,
dc nodo nais conclusivo. o dcsoiisno nao c ouira coisa scnao una
nuliidao dc iguais c un cIcfc".
S
S. Formos ]undomen1o1s e ]ormos seoundr1os de governo
(B1un1so11)
Das classificacs dc fornas dc govcrno aarccidas
nodcrnancnic, dcois da dc Monicsquicu, c dc rcssaliar a dc auioria
do jurisia alcnao DluniscIli, quc disiinguiu as fornas fundancniais ou
rinarias dc govcrno das fornas sccundarias.
9
Ao disiinguir as fornas fundancniais, afirnou o cgrcgio
ullicisia quc a o rincio dc sua classificaao aicndia qualidadc do
rcgcnic, ao asso quc nas fornas sccundarias o criicrio a quc olcdcccu
cra o da ariiciaao quc icn no govcrno os govcrnados.
Sao fornas fundancniais. a nonarquia, a arisiocracia, a
dcnocracia c a idcocracia ou icocracia.
10
Cono sc vc, DluniscIli cnuncra as fornas ja conIccidas da
aniiga classificaao arisioiclica, acrcsccniando orcn una quaria
forna. a idcocracia ou icocracia.
Con cfciio, asscvcra cssc cnsador quc Ia socicdadcs oliicas
organizadas ondc a conccao do odcr solcrano nao rcsidc cn
ncnIuna cniidadc icnoral, cn ncnIun scr Iunano, singular ou
lural, scnao quc sc afirna icr a solcrania or scdc una divindadc.
Conscqucnicncnic, cn dcicrninadas fornas dc socicdadc incra una
douirina icologica da solcrania. Nao sc dcvc or conscguinic
ncnosrczar scnclIanics nodclos dc socicdadc, ondc a icoria do odcr
oliico, dclaio da insiraao solrcnaiural, funda un sisicna
govcrnaiivo dc icor saccrdoial, quc sc nao anolda rigorosancnic s ircs
fornas ja conIccidas c ncncionadas.
A icocracia, cono forna dc govcrno, scgundo DluniscIli,
dcgcncra na idolocracia. a vcncraao dos dolos, a raiica dc laios
rincios rcligiosos cicnsivos ordcn oliica, quc conscqucnicncnic
sc crvcric.
Quanio s fornas sccundarias, rcfcridas ao grau dc ariiciaao
dos govcrnados no govcrno, ionan, confornc o ncsno DluniscIli, a
scguinic discrininaao. govcrnos dcsoiicos ou scrvis, govcrnos
scnilivrcs, c govcrnos livrcs, quc sao os conrccndidos na forna dos
cIanados Esiados oularcs (VoIsstuut) ou Esiados dcnocraiicos.
11
t. As ]ormos de governo segundo o or11r1o do seporoo de
poderes: governo por1omen1or, governo pres1deno1o1 e governo
oonveno1ono1
Quando o criicrio quc sc scguc c o da scaraao dc odcrcs, quc
Ia sido alias o nais frcqucnic dcsdc o scculo assado, facc ao dcclnio
das classificacs dc cunIo arisioiclico, ja caninadas, dcarano-nos
con as scguinics fornas dc govcrno. govcrno arlancniar, govcrno
rcsidcncial c govcrno convcncional ou govcrno dc asscnllcia.
O govcrno arlancniar, sol a lcgiina insiraao do rincio da
scaraao dc odcrcs, c aqucla forna quc asscnia fundancnialncnic
na igualdadc c colaloraao cnirc o cccuiivo c o lcgislaiivo, c cono ial
foi concclido c raiicado na fasc aurca do conronisso lilcral cnirc a
nonarquia, rcsa ao saudosisno da idadc alsoluiisia, c a arisiocracia
lurgucsa da rcvoluao indusirial, ligada nais icorica quc cfciivancnic
s novas idcias dcnocraiicas.
O govcrno rcsidcncial, scgundo as rcgras iccnicas do riio
consiiiucional rcsulia nun sisicna dc scaraao rgida dos ircs
odcrcs. o cccuiivo, o lcgislaiivo c o judiciario, ao asso quc o rcginc
convcncional sc iona cono un sisicna dc rcondcrancia da
asscnllcia rcrcscniaiiva, cn naicria dc govcrno. Da a dcsignaao
quc ianlcn rccclcu dc govcrno dc asscnllcia".
Quando cssas ircs fornas aarcccran cn sulsiiiuiao usual das
vclIas classificacs criincnics ao nuncro dc iiiularcs do odcr
solcrano, fcz-sc ja considcravcl rogrcsso iocanic sucraao Iisiorica
dcssc dualisno nonarquia-rcullica, quc cn scculos anicriorcs ianio
aaionara os ullicisias. Mas o fornalisno das classificacs
crdurou o ncsno, nosirando-sc dc iodo inalicravcl, con o criicrio
novo dc caracicrizaao dos govcrnos, ncdianic a adoao do rincio da
scaraao dc odcrcs.
?. A or1se do oonoepo governo11vo e os duos modo11dodes
bs1oos de governo: governos pe1o oonsen11men1o e governos pe1o
oooo
A nudana vcrdadcira so sc ocra quando cnira cn crisc o
concciio dc govcrno cnrcgado or Fousscau. Fora ncrccincnio
indiscuivcl dc Fousscau o Iavcr disiinguido con clarcza janais
cccdida solcrania c govcrno.
Diz Fousscau. CIano govcrno ou surcna adninisiraao o
ccrccio lcgiino do odcr cccuiivo c rncic ou nagisirado, o
Ioncn ou coro incunlido dcssa adninisiraao",
12
dcois dc Iavcr
afirnado quc o govcrno c un coro inicrncdiario csialclccido cnirc os
sudiios c o solcrano ara sua nuiua corrcsondcncia, cncarrcgado da
cccuao das lcis c da nanuicnao da lilcrdadc, ianio civil cono
oliica".
13
A solcrania, cono odcr criador, clalora a lci; o govcrno a alica.
A voniadc solcrana c aquclc odcr a quc ja sc rcfcria Dodin no scculo
XVI. O odcr dc fazcr c dc rcvogar as lcis", ao asso quc o govcrno c o
insiruncnio c agcnic daqucla voniadc, o orgao or ccclcncia dc
alicaao da norna.
Quando aarcccu na linguagcn dos nodcrnos ullicisias a nova
classificaao das fornas dc govcrno cn govcrno arlancniar, govcrno
rcsidcncial c govcrno dc asscnllcia, a conccao dc govcrno, ainda
incranic, cra a ncsna dc Fousscau.
Nao causa or conscguinic csiranIcza quc DagcIoi Iaja dcfinido
o govcrno arlancniar ou scja o govcrno dc galincic cono un coniic
cccuiivo" da Asscnllcia.
Quando orcn a qucsiao dc fundo vcio a rcondcrar solrc a
qucsiao dc forna, quando sc assou do Esiado lilcral ao Esiado social
ou ao Esiado socialisia conicnoranco, quando o aniagonisno
idcologico succdcu calnaria do scculo XIX, roncndo as csiruiuras
lilcrais da socicdadc lurgucsa, quando ao Esiado ncuiro succdcu o
Esiado inicrvcncionisia, quando os fins da ordcn csiaial crcsccran c sc
nuliilicaran, iodo o fornalisno anicccdcnic cnirou cn crisc c o
concciio dc govcrno, cono sinlcs lrao cccuiivo, cono un odcr
aric, ncrancnic alicador dc lcis, ingrcssou dcfiniiivancnic no nuscu
das idcias oliicas, iangido or un incraiivo Iisiorico c social
incluiavcl.
Concnia CucizcviicI o dcclnio da vclIa roosiao
rousscauniana, quc cricncc ao Fousscau do lilcralisno, cscrcvcndo.
A crcssao nao c fcliz. Covcrnar nao c soncnic cxccutu. A idcia
dcnasiado sinlisia dc cccuao" nos vcn do scculo XVIII; Fousscau,
quc nao odc olscrvar ncnIuna dcnocracia cisicnic, cnsinava
solcncncnic quc o odcr cccuiivo... nao consisic scnao cn aios
ariicularcs".
14
Aludc ao nonuncnial nalogro da Consiiiuiao
Franccsa dc 1793, a Consiiiuiao girondina, quc ficou inalicada, c
cujo ariigo 65 vcriia ficlncnic a naina dc Fousscau. O ConsclIo
(cxccutuo) nao odc agir scnao cla cccuao das lcis c dos dccrcios do
coro lcgislaiivo".
Con cfciio, govcrnar... nao c soncnic cccuiar" ou alicar as
lcis; govcrnar c dar inulso vida ullica, ionar iniciaiiva, rcarar as
lcis, noncar, rcvogar, unir, aiuar. Aiuar solrciudo".
1S
Quando os faios inuscran cssa nodalidadc nova dc
conrccnsao do govcrno vinos do ncsno asso o govcrno arlancniar
caracicrizar-sc, or cfciio dcssa iransfornaao, cono govcrno dc
rcondcrancia da asscnllcia; o govcrno rcsidcncial iransfornar-sc
cn govcrno dc Icgcnonia do cccuiivo c o govcrno convcncional sc
convcricr nun govcrno dc confusao dc odcrcs.
Vinos igualncnic o govcrno foric das diiaduras surgir ncssc
sisicna dc rclacs dc odcrcs cono a forna iica do govcrno dc
conccniraao dc odcrcs.
CIcgava-sc dcssa nancira ao icrcciro criicrio na classificaao das
fornas dc govcrno, cn quc csias, ou alrangcn os govcrnos do nodo
acina cnunciado, ondc a qucsiao dc fundo solrclcva a qucsiao dc
forna, diiando as alicracs visias nas rclacs cnirc os odcrcs, ou,
aicndcndo ainda insiraao dos rincios fundancniais quc rcgcn a
organizaao do odcr oliico, rcduziranos iodas as fornas dc govcrno
a duas nodalidadcs lasicas. govcrnos clo conscniincnio ou govcrnos
cla coaao, govcrnos liniiados ou govcrnos alsoluios, govcrnos livrcs
ou govcrnos ioialiiarios, govcrnos da lilcrdadc ou govcrnos da diiadura.
A idcia dc govcrno sc cnirclaa ois con a dc rcginc, con a
idcologia doninanic.
A qucsiao dc fundo cnvolvc idcias c rincios, quc aninan
dccisivancnic a aao dos govcrnos. Mcdianic as idcias clicar-sc-ian
as fornas dc govcrno.
A qucsiao dc forna, or sua vcz, sc faz dc iodo sccundaria. As
iccnicas c os nccanisnos dc organizaao do govcrno so icrian
inoriancia na ncdida cn quc cfciivancnic conirilusscn
olscrvancia das idcias. Esias, sin, forncccrian o adrao valido c
rigoroso, airavcs do qual sc aquilaiaria nclIor da naiurcza, da csscncia
c do csriio dc cada govcrno ou sisicna dc auioridadc.
1. Niccolo MacIiavclli, I Pncc, . 37.
2. Monicsquicu, Dc L'Esrii dcs Lois", in. Ocuucs Conctcs, . 250-251.
3. Idcn, ilidcn, . 244-247-254.
4. Idcn, ilidcn, . 247-248-257.
5. Monicsquicu, ol. cii., . 257.
6. Idcn, ilidcn, . 249-250-258.
7. Idcn, ilidcn, . 292.
8. Idcn, ilidcn, . 292-297.
9. J. C. DluniscIli, Agcncnc StuutscIc, 6 cd., . 384-385.
10. DluniscIli, ol. cii., . 385-387.
11. Idcn, ilidcn, . 551-557.
12. J. J. Fousscau, Du Contut Socu, . 116.
13. Fousscau, ol. cii., liv. 3, ca. 1, . 115.
14. Fousscau, ol. cii., . 114-122.
15. Doris Mirlinc-CucizcviicI, Lcs Consttutons Euoccnncs, . 19-20.
JS
O S1STMA RPRSNTAT1VO
I. O sstcnu ccscntutuo c us doutnus otcus du
ccscntuuo 2. A doutnu du ducdudc ucccc do untgo
sstcnu ccscntutuo nu cocu do Icusno J. A Hcuouuo
Funccsu consodu u doutnu du ducdudc 4. Aogcu nu
ucuuo consttuconu du doutnu du ducdudc 5. Dccno
du ducdudc no sccuo XX b. A ctcu dc Housscuu uo
sstcnu ccscntutuo ?. A doutnu du dcntdudc.
goucnuntcs c goucnudos, unu s uontudc S. A doutnu du
dcntdudc suoc o uusno du soccdudc dc guos 9. O
nco dcnocutco du dcntdudc c unu nouu usuo do
sstcnu ccscntutuo lU. Nu dnuncu dos guos c dus
cutcgous ntcncduus sc ucIu u nouu cududc do nco
ccscntutuo ll. A dcconosuo du uontudc ouu
dctcnnou u csc do sstcnu ccscntutuo. do nco du
ccscntuuo ossonu uos guos dc cssuo no Estudo
contcnounco l2. Unu nouu tcou du ccscntuuo otcu,
dc unduncnto nuxstu. u ccscntuuo cono sncs cuuo
cntc goucnuntcs c goucnudos (SoIocusI).
J. O s1s1emo represen1o11vo e os dou1r1nos po1111oos do
represen1oo
O sisicna rcrcscniaiivo na nais anla accao rcfcrc-sc scnrc
a un conjunio dc insiiiuics quc dcfincn una ccria nancira dc scr ou
dc organizaao do Esiado.
1
Tocanic ao icrno rcrcscniaao, ocorrcn rciicradas rias
icoricas, cn gcral dccorrcnics dc osics douirinarias ou idcologicas
quc rcduzcn aqucla crcssao a un juzo dc valor. Con o roosiio dc
alcanarnos a clarcza ossvcl na naicria, ariircnos dc una lrcvc
alusao ao icor lingusiico da alavra rcrcscniaao.
Os dicionarisias c ullicisias quando sc ocuan dcssc vocalulo
coincidcn cn indicar quc ncdianic a rcrcscniaao sc faz con quc
algo quc nao csicja rcscnic sc acIc dc novo rcscnic".
2
As indagacs
quc dc ordinario conduzcn a discrcancias rcsulian orcn na naina
aric dc salcr sc Ia dulicidadc" ou idcniidadc" con a rcscna c
aao do rcrcscnianic, con a inicrvcnicncia dc sua voniadc.
3
A dulicidadc" foi o onio dc ariida ara a claloraao dc iodo o
nodcrno sisicna rcrcscniaiivo, nas suas razcs consiiiucionais, quc
assinalan o advcnio do Esiado lilcral c a surcnacia Iisiorica, or
largo crodo, da classc lurgucsa na socicdadc do Ocidcnic. Con cfciio,
iona-sc a o rcrcscnianic oliiicancnic or nova cssoa, oriadora dc
una voniadc disiinia daqucla do rcrcscniado, c do ncsno asso, fcriil
dc iniciaiiva c rcflcao c odcr criador. ScnIor alsoluio dc sua
caacidadc dccisoria, volvido dc nancira crnancnic na ficao dos
insiiiuidorcs da nodcrna idcia rcrcscniaiiva ara o lcn conun,
faz-sc clc orgao dc un coro oliico csiriiual a naao, cujo qucrcr
sinloliza c inicrrcia, quando crinc sua voniadc cssoal dc
rcrcscnianic.
Dcssa conccao sc ciracn con invcjavcl crfciao logica iodos
os corolarios do sisicna rcrcscniaiivo quc icn aconanIado as
fornas oliicas consagradas ou cIanccladas clo vclIo
consiiiucionalisno lilcral. a ioial indccndcncia do rcrcscnianic, o
sufragio rcsiriio, a ndolc nanifcsiancnic advcrsa do lilcralisno aos
ariidos oliicos, a csscncia do cIanado nandaio rcrcscniaiivo" ou
nandaio livrc", a scaraao dc odcrcs, a nodcraao dos govcrnos, o
conscniincnio dos govcrnados.
Tudo isso cn conirasic con as icndcncias conicnorancas da
socicdadc dc nassas, quc sc inclina a ccrccar as faculdadcs do
rcrcscnianic, jungi-las a organizacs ariidarias c rofissionais ou
aos gruos dc inicrcsscs c fazcr o nandaio cada vcz nais incraiivo.
Essas icndcncias icn aoio icorico nos fundancnios da rcrcscniaao
concclida scgundo a rcgra da idcniidadc", quc cn loa logica rciira ao
rcrcscnianic iodo o odcr rorio dc inicrvcnao oliica aninada
clos csinulos dc sua voniadc auinona c o acorrcnia scn rcncdio
voniadc dos govcrnados, cscravizando-o or iniciro a un cscruulo dc
fidclidadc" ao nandanic. a voniadc dcsic quc clc cn rinciro lugar
sc acIa no dcvcr dc rcroduzir", cono sc fora fiia nagnciica ou
sinlcs folIa dc acl carlono.
A ficao da idcniidadc inrcgnou iodo o sisicna rcrcscniaiivo
duranic o scculo XX. Essa idcniidadc", osio quc inossvcl, confornc
vcrcnos cn digrcsscs sulscqucnics con aoio icorico na olra dc
Fousscau, odc iodavia scr ionada cono un snlolo ou juzo dc valor,
ja ara ccluir o sisicna rcrcscniaiivo, consoanic faz aquclc
ullicisia, ja ara auiorizar c auicniicar c lcgiiinar as nudanas quc
sc vao ocrando no anago das insiiiuics rcrcscniaiivas, dcsdc sua
inlaniaao.
2. A dou1r1no do dup11o1dode", o11oeroe do on11go s1s1emo
represen1o11vo no pooo do 11bero11smo
A iiulo dc rccurso ou ccdicnic didaiico na clanaao ianio
das origcns cono do advcnio do sisicna rcrcscniaiivo, qual clc Ia sido
raiicado dcsdc o scculo XVIII, concndiarcnos, dclaio da dcsignaao
gcncrica dc douirina da dulicidadc", iodas aquclas osics icoricas
quc cn Frana c na Inglaicrra iivcran or dcsfccIo a inlaniaao dc
una organizaao lilcral da socicdadc. Ncssa organizaao, os
rcrcscnianics sc fizcran dcosiiarios da solcrania, ccrcida cn nonc
da naao ou do ovo c udcran, livrcncnic, con solido rcsaldo nas
rcgics da douirina, crinir idcias ou conviccs, fazcndo-as valcr,
scn a rcocuaao ncccssaria dc salcr sc scus aios c rincios
csiavan ou nao cn roorao caia dc corrcsondcncia con a voniadc
dos rcrcscniados.
Vcjanos naquclcs ascs as rcflccs dc alguns cscriiorcs
oliicos, dcnirc os nclIorcs noncs oriadorcs dc coniriluiao icorica
cdificaao do nodcrno sisicna rcrcscniaiivo. Aicndcndo aos noldcs
douirinarios quc clcs ofcrcccran, cssc sisicna sc arcscnia cono
criaao iiicancnic nodcrna, disiinia dc iudo quanio danics conIcccu
a socicdadc classica c dcois a socicdadc ncdicva.
Insisic ois ioda a vclIa douirina do sisicna rcrcscniaiivo nuna
idcia caiial. a indccndcncia do rcrcscnianic cn facc do clciior.
Dcnirc os auiorcs oliicos dc lngua inglcsa, JoIn Milion c dos
rinciros quc laialIan or scnclIanic osiao, quando cnicndc quc,
dcois das clcics, os dcuiados ja nao sao rcsonsavcis cranic os
clciiorcs. Es Milion a icsc, scgundo Fairlic, cn 1660, no scu rojcio
dc insiiiuiao dc un arlancnio coninuo.
4
En 1698, Algcrnon Sidncy, na olra Dscouscs on Goucnncnt
dcscnvolvcu igual onio dc visia, afirnando quc os ncnlros do
Parlancnio nao sao sinlcs cnissarios dcsia ou daqucla circunscriao
clciioral, nas sc acIan doiados dc concicncia ara aiuar cn nonc dc
iodo o rcino.
No scculo XVIII a icsc sc rolusicccu, confornc anoia Fairlic, con
o rcforo quc lIc dcran cnsadorcs da cnvcrgadura, dc Dlaclsionc c
Durlc. Os ncnlros do Parlancnio, scgundo Dlaclsionc, rcrcscnian o
rcino iniciro c nao un disiriio clciioral ariicular. Afirnou Durlc quc
scrian coisas circnancnic dcsconIccidas ao dirciio do nosso as", c
rcsulianics dc un crro fundancnial" accrca dc nossa Consiiiuiao",
adniiir quc do clciior dcrivasscn insirucs incraiivas" c
nandaios", lasianics ara conclir o dcuiado a scgui-los ccgancnic,
dando-lIcs olcdicncia, voio c arguncnio, ainda quc conirarios s nais
claras conviccs dc scu juzo c conscicncia.
S
Vos cscolIcis un
dcuiado, nas ao cscolIcrdcs, dcia clc dc scr o dcuiado do
uuncnto."
6
Dos franccscs, foi Monicsquicu scn duvida o rinciro quc
arcscniou na Euroa a vcrsao coniincnial do sisicna rcrcscniaiivo,
douirinando quc a naior vaniagcn dos rcrcscnianics c quc clcs, cn
sulsiiiuiao do ovo, sao aios a discuiir os ncgocios. Dos clciiorcs, no
cnicndcr dc Monicsquicu, lasiava o rcrcscnianic irazcr una
oricniaao gcral. Nada dc insirucs ariicularcs accrca dc cada
assunio, cono sc raiicava nas dicias da AlcnanIa.
A incaacidadc do ovo ara dclaicr a coisa ullica ou gcrir os
ncgocios colciivos, aiuando cono odcr cccuiivo, foi rcssaliada dc
nodo vigoroso or Monicsquicu cn varios lugarcs dc sua olra caiial
Do Esto dus Lcs. No sisicna rcrcscniaiivo calc ao ovo iao-
soncnic cscolIcr os rcrcscnianics, airiluiao ara a qual o rcuia
solcjancnic qualificado.
?
S. A Revo1uo Fronoeso oonso11do o dou1r1no do dup11o1dode"
Con a Fcvoluao Franccsa a douirina do sisicna rcrcscniaiivo
sc acrfcioou iocanic a sua csscncia, a salcr, a alsoluia
indccndcncia oliica do rcrcscnianic, caaciiado a qucrcr cn nonc
da naao c scn nais vnculos ou conronissos con os colcgios
clciiorais. A funao dcsscs colcgios sc csvaziava dc iodo con a ocraao
clciioral, sinlcs insiruncnio dc dcsignaao.
Pondo cnfasc nos odcrcs consiiiuinics dc quc sc cuidavan
invcsiidos c na inicira indccndcncia con quc cnirarian no dclaic da
naicria consiiiucional, os rinciros noncs da fanosa asscnllcia
rcvolucionaria dciaran claros icsicnunIos dcssa disosiao, quc sc
lIcs afigurava inaldicavcl. Palavras dc Mounicr, scgundo Prcloi, una
das vozcs nais acaiadas do icrcciro csiado. Os dcuiados sao
convocados a csialclcccr a Consiiiuiao franccsa cn viriudc dos
odcrcs quc lIcs foran conciidos clos cidadaos dc iodas as classcs".
S
Na scssao dc 10 dc agosio dc 1791, Darnavc assin sc crinia.
Na ordcn c nos liniics das funcs consiiiucionais, o quc disiinguc o
rcrcscnianic daquclc quc nao c scnao un funcionario ullico c scr clc
incunlido, cn ccrios casos, dc qucrcr cn nonc da naao, ao asso quc
o ncro funcionario icn acnas a incunlcncia dc scrvi-la".
9
Igual scqucncia dc idcias dcara-sc-nos ncsic cccrio oraiorio dc
Sicycs, cn rcscna da ncsna Asscnllcia consiiiuinic. ara a
uiilidadc conun quc os cidadaos noncian rcrcscnianics, lcn nais
aios quc clcs rorios a conIcccrcn o inicrcssc gcral c a inicrrciar
sua roria voniadc". Tcno c insiruao, sao as dcficicncias quc o
alalizado iriluno do icrcciro csiado vc nos cidadaos, inaliliiando-os ao
ccrccio incdiaio do odcr c jusiificando a adoao das fornas
rcrcscniaiivas. Falia-lIcs orianio scgundo Sicycs insiruao ara
conrccndcr os rojcios dc lci c lazcr ara csiuda-los.
Dcois dc afirnar quc o ovo so icn quc ganIar ncicndo cn
rcrcscniaao iodos os gcncros dc odcr incrcnics insiiiuiao
ullica", insurgc-sc Sicycs conira a naina rcsiriiiva dos quc
cnicndcn quc o ovo soncnic dcvc dclcgar aquclcs odcrcs quc clc
ncsno nao c caaz dc ccrcc-los. Vccncnic, diz a cssc rcsciio.
Vincula-sc a cssc rcicnso sisicna a salvaguarda da lilcrdadc. c
cono sc sc quiscssc, or ccnlo, rovar aos cidadaos quc icn
ncccssidadc dc cscrcvcr ara Dordcus, quc guardarian nclIor sua
lilcrdadc, sc rcscrvasscn o dirciio dc lcvar clcs ncsnos suas carias,
visio quc odcrian fazc-lo, ao invcs dc concic-las rcariiao ullica
concicnic".
10
Essc ncsno Sicycs asscvcrava adcnais, incisivo. Sc os cidadaos
diiasscn sua voniadc, ja nao sc iraiaria dc Esiado rcrcscniaiivo, nas
dc Esiado dcnocraiico".
En alavras dc igual cncrgia, a ncsna icsc dcsonia nos
discursos oliicos dc Miralcau. Sc fsscnos vinculados or
insirucs, lasiaria quc dciasscnos nossos cadcrnos solrc as ncsas c
volvcssscnos s nossas casas". Dc nodo idcniico, Condorcci, na
Convcnao. Mandaiario do ovo, farci o quc cuidar nais conscnianco
con scus inicrcsscs. Mandou-nc clc cor ninIas idcias, nao as suas.
a alsoluia indccndcncia das ninIas oinics c o rinciro dc ncus
dcvcrcs ara con o ovo".
No scculo scguinic, assada a iorncnia rcvolucionaria, o sisicna
rcrcscniaiivo sc insiiiucionaliza. Dcnjanin Consiani, cocnic da
douirina lilcral, cscrcvc. O sisicna rcrcscniaiivo ouira coisa nao c
scnao una organizaao, ncdianic a qual a naao incunlc alguns
indivduos dc fazcrcn aquilo quc cla nao odc ou nao qucr fazcr or si
ncsna". E rosscguc, aclarando o concciio dcssc sisicna. O sisicna
rcrcscniaiivo c una rocuraao dada a ccrio nuncro dc cssoas cla
nassa do ovo, quc dcscja quc scus inicrcsscs scjan dcfcndidos c quc
ncn scnrc icn icno dc dcfcndc-los or si ncsna".
11
A douirina franccsa quc rcconizou o sisicna rcrcscniaiivo da
idadc lilcral icvc cnfin con Cuizoi un dc scus nais alios c alalizados
corifcus. A roosiio dc rcrcscnianics, cscrcvcu Cuizoi quc clcs
rccclcn dc scus clciiorcs a nissao dc caninar c dc dccidir confornc
a sua razao". Accniua quc os clciiorcs dcvcn confiar-sc s luzcs
daquclcs quc foran cscolIidos".
12
Dc uliino, a douirina dc un sisicna rcrcscniaiivo scn laos
con a incraiividadc do nandaio, nos noldcs do Esiado lilcral,
cnlora ja uliraassada cla douirina c clos faios, confornc vcrcnos,
aarccc ainda con ioda a clarcza na olra dc Carl ScIniii Tcou du
Consttuuo. Eondo cssc consiiiucionalisia alcnao scu cnicndincnio
solrc a naicria, ondcrou.
Assin c quc, dc un acordo iao univcrsal c sisicnaiico cono a
rcrcscniaao, o quc cnfin arccc Iavcr ficado na conscicncia da Tcoria
do Esiado c quc o rcrcscnianic nao sc acIa sujciio s insirucs c
dircirizcs dc scus clciiorcs".
13
Afigura-sc a ScIniii quc o rcrcscnianic c indccndcnic, c or
conscguinic nao sc iraia dc funcionario, agcnic ou conissario. Fcssalia,
alias, a clarcza da Consiiiuiao franccsa dc 1791 a cssc rcsciio. E
assinala cn alono dcssa icsc a ncsna das vclIas concccs
rcrcscniaiivas crfilIadas clo lilcralisno quc, sc o rcrcscnianic
fossc iraiado acnas cono agcnic, quc cuidassc dos inicrcsscs dos
clciiorcs or fundancnios raiicos (inossvcl, diz ScIniii, iodos os
clciiorcs scnrc c sinuliancancnic sc congrcgarcn nun dcicrninado
lugar} ncnIuna rcrcscniaao a cisiiria.
14
4. Apogeu no op11ooo oons111uo1ono1 do dou1r1no do
dup11o1dode"
Esia claro quc cla douirina da dulicidadc", confornc a
cuscnos, duas voniadcs lcgiinas c disiinias aiuavan no sisicna
rcrcscniaiivo c lIc cnrcsiavan o naiiz caracicrsiico. E assin
aconicccu dcsdc quc cssc sisicna dc na idadc nodcrna idcniificar-sc
or forna dc iodo nova c gcnuna dc organizaao do odcr oliico. a
voniadc ncnor c fugaz do clciior, rcsiriia ocraao clciioral, c a
voniadc auinona c oliiicancnic criadora do clciio ou rcrcscnianic,
oriunda alias daqucla ocraao.
A indccndcncia do rcrcscnianic c o concciio-cIavc da douirina
dualisia, douirina ao rcdor da qual graviian icscs quc o lilcralisno ao
csialclcccr-sc, do scculo XVIII ao scculo XIX, forccjou or iornar
validas. a ullicidadc, o livrc dclaic no lcnario das asscnllcias, o
lcn conun forialccido clas insiracs da razao, o culio da vcrdadc,
o rincio dc jusiia.
Do onio dc visia das classcs sociais, cssc sisicna rcrcscniaiivo
afina adniravclncnic con una ordcn oliica arisiocraiica
(arisiocracia das luzcs c da razao}. O icor arisiocraiico da rcrcscniaao
rcssalia daquclas nainas dc salor lainico c Socraiico quc nandan
cnircgar o govcrno aos nais caazcs c doiados dc nais luzcs no
disccrnir o vcrdadciro lcn conun. O ncsno afa sclciivo sc olscrva na
firncza c dcicrninaao con quc os icorisias dcssc sisicna sc
cncnIan cn arrcdar o ovo do ccrccio incdiaio do odcr, ncdianic
jusiificacs coiosas accrca dc sua incaacidadc ara govcrnar.
O sisicna rcrcscnianiivo iraduzia a ndolc das insiiiuics
nasccnics. A insiiiucionalizaao raida da idcia rcrcscniaiiva nos
noldcs da douirina da dulicidadc", quc iao lcn aicndia c
rcsguardava a auiononia do rcrcscnianic, sc roagou da
Consiiiuiao Franccsa dc 1791 a ouiras Consiiiuics, na Frana cono
nos dcnais Esiados osios sol o influo rcvolucionario.
Con cfciio, o ariigo 2 daqucla Consiiiuiao disunIa. A
Consiiiuiao Franccsa c rcrcscniaiiva c rcrcscnianics sao o coro
lcgislaiivo c o rci." A scguir. Os rcrcscnianics dcsignados nos
dcariancnios nao scrao rcrcscnianics dc un dcariancnio
ariicular, nas da naao inicira c ncnIun nandaio lIcs odcra scr
dado" (Tiulo III, Ca. I, Sccao III do ari. 7}. Os ullicisias icn
cIanado a aicnao ara o nodo cono o consiiiuinic dissc. os
rcrcscnianics dcsignados nos dcariancnios c nao cos
dcariancnios, cono sc aic ncssc orncnor dc rcdaao quiscssc
assinalar o lao quc rcndc o rcrcscnianic naao c nao ao
dcariancnio.
A Consiiiuiao do Ano III (calcndario da Fcvoluao} sc nanicvc
rigorosancnic ficl quclc rincio. Os ncnlros da Asscnllcia
Nacional sao rcrcscnianics, nao do dcariancnio quc os cscolIc, nas
dc ioda a Frana" (Lcs ncnIcs dc `AsscnIcc nutonuc sont cs
ccscntunts, non du dcutcncnt qu cs nonnc, nus dc u Funcc
cntcc).
A ncsna disiinao na Consiiiuiao lclga, ariigo 32. Os ncnlros
das duas Canaras rcrcscnian a naao c nao unicancnic a rovncia
ou a suldivisao da rovncia quc os dcsignou" (Lcs ncnIcs dcs dcux
CIunIcs ccscntcnt u nuton ct non unqucncnt u ouncc ou c
suIduson dc ouncc qu cs u nonncs). Aqui Ia una cqucna
variaao, confornc sc infcrc do icio. o rcrcscnianic nao o c so da
naao, scgundo o cnicndincnio da douirina franccsa, nas ianlcn da
rcgiao quc o cscolIcu.
Dc idcniico icor, o Esiaiuio Fundancnial Iialiano, dc 1848, ariigo
41. Os dcuiados rcrcscnian a naao cn gcral, c nao acnas as
rovncias clas quais foran clciios" c, ainda csic scculo, a
Consiiiuiao dc Wcinar, dc 1919, ariigo 21, quando afirnava quc os
dcuiados sao os rcrcscnianics dc iodo o ovo".
Essa auiononia do rcrcscnianic sc conlciava do onio dc visia
jurdico con as roviscs consiiiucionais conirarias ao nandaio
incraiivo, Iavcndo cono Iouvc Consiiiuics quc, dc forna iaaiiva,
vcdaran cssa forna dc nandaio, no quc andaran alias cn louvavcl
Iarnonia con os rincios lilcrais, insiradorcs da nova organizaao
oliica da socicdadc.
Ja nao cra a douirina unicancnic quc sc volvia conira o nandaio
incraiivo, solaador da auiononia do rcrcscnianic, nas os icios
jurdicos roduzidos dclaio da insiraao rcvolucionaria, No
rcgulancnio dc convocaao dos Esiados Ccrais, cn Frana, o rci,
ccdcndo ialvcz aos rcclanos do icrcciro csiado, dcclarava quc os
dcuiados cuja clciao sc rcicndia nao odcrian rccclcr ncnIun
nandaio ou insiruao.
En rcforo dcssas disosics rcgulancniarcs, cniiiu-sc a
dcclaraao do irono, dc 23 dc junIo dc 1789, quc iinIa or
inconsiiiucionais" as clausulas incraiivas dos CuIcs, sinlcs
insirucs conciidas conscicncia c livrc oiniao dos dcuiados".
Nao iardou ois quc a Asscnllcia ncsna dcclarassc nulos iodos os
nandaios, o quc fcz a 8 dc julIo do ncsno ano.
Enuncran ainda varios Iisioriadorcs oliicos daquclc as
ouiros aios, ncdianic os quais a Asscnllcia consiiiuinic da Fcvoluao
aicnicou sua avcrsao ao nandaio incraiivo, vinculado na ncnoria
dos rcrcscnianics a rccordacs airozcs do crodo alsoluiisia. Assin,
or ccnlo, a 8 dc janciro dc 1790, na insiruao accrca da fornaao
das asscnllcias lcgislaiivas c a 13 dc junIo dc 1791, na lci da
organizaao do odcr lcgislaiivo.
Confornc vinos, o ariigo 7 do iiulo icrcciro, caiulo I c scao 3
da Consiiiuiao dc 1791 inicrdiiava o nandaio incraiivo, o ncsno
ocorrcndo iocanic Consiiiuiao do Ano III, no scu ariigo 52 (Lcs
ncnIcs du cos cgsut nc sont us ccscntunts du dcutncnt qu
cs u nonncs, nus dc u nuton cntcc, ct nc cut cu ctc donnc
uucun nundut). A roiliao sc rccic no ariigo 35 da Consiiiuiao dc
1848, ondc sc diz quc os rcrcscnianics da Asscnllcia Nacional nao
odcn rccclcr nandaio incraiivo (Is nc cuucnt cccuo dc nundut
ncut).
Scn cnlargo do silcncio guardado cla Consiiiuiao dc 1875,
iivcnos no scculo assado, cn consonancia con a iradiao oliica dc
Frana, a lci organica dc 20 dc novcnlro dc 1875, cujo ariigo 13
dcclarava. Todo nandaio incraiivo c nulo c dc ncnIun cfciio" (Tout
nundu ncut cst nu ct dc nu cct). Anoia Lafcrricrc quc cssa lci
rccclcu 582 voios conira 41, icndo Naguci significaiivancnic
dcclarado, na scssao dc 30 dc novcnlro, quc o ariigo 13 sc lIc
afigurava a ncguuo unduncntu du dcnocucu.
No dirciio consiiiucional curocu, influcnciado ainda cla
douirina franccsa do sisicna rcrcscniaiivo, a rcgra doninanic c a
inicrdiao do nandaio incraiivo. Assin, a Consiiiuiao Fcdcral da
Sua, dc 1874. Os ncnlros dos dois ConsclIos voian scn
insirucs" (ari. 91}. Dc nodo nais caicgorico, a Consiiiuiao Alcna dc
1919. Os dcuiados sao os rcrcscnianics dc iodo o ovo, nao
olcdcccn scnao a sua conscicncia c nao sc acIan rcsos a ncnIun
nandaio" (ari. 21}. A ncsna cnfasc vanos dcarar na Consiiiuiao
Poriugucsa dc 1911, cujo ariigo 15 asscvcrava quc o voio dos
dcuiados c livrc c indccndcnic dc ioda insiruao ou injunao, nao
inoria qual scja.
S. Deo11n1o do dup11o1dode" no sou1o XX
Olscrva-sc quc no scculo XX, varias Consiiiuics coniinuan
ainda alraadas douirina da dulicidadc", airavcs dc adcsao fornal
auiononia lcna do rcrcscnianic ou ncdianic vcdaao
consiiiucional do nandaio incraiivo.
dc noiar coniudo quc dcsdc a Consiiiuiao dc Wcinar ja
disosics coniradiiorias c confliianics concan a alalar c dcliliiar
aqucla douirina. As Consiiiuics sc nosiran cada vcz nais Ilridas,
acolIcndo rincios quc ofcrcccn claros indcios da nudana
roccssada no anago da rcrcscniaao. A Consiiiuiao Alcna dc 1919,
quc roilira o nandaio incraiivo, cra a ncsna quc rcluianic irazia a
scnsvcl novidadc dos insiruncnios da dcnocracia scnidircia. Salc-sc
quao alia c a dosc dc incraiividadc incrcnic a cssa forna dc
organizaao do odcr dcnocraiico. Do ncsno asso, a dcnocracia
scnidircia sc aaria dc un sisicna dc govcrno auicniicancnic
rcrcscniaiivo, clo ncnos scgundo os noldcs Ialiiuais do lilcralisno,
scncnic douirinaria das nodcrnas insiiiuics rcrcscniaiivas.
Nao vanos longc. Vcjanos o ccnlo dc casa, quc aicsia or
igual o dcclnio conicnoranco da dulicidadc" no sisicna
rcrcscniaiivo. A Consiiiuiao Drasilcira dc 1967 c sua cncnda
consiiiucional dc 1969 golcaran fundo a iradiao rcrcscniaiiva das
Consiiiuics anicccdcnics, iodas auiadas na douirina da
dulicidadc". Con cfciio, alriu-sc ali largo csao adoao cvcniual
do Esiado ariidario c scus ancos lclisciiarios.
Haja visia, dc una aric, a iniroduao do rincio da discilina
ariidaria, nunido da sanao dc crda dc nandaio do rcrcscnianic
iransfuga, c douira, o csirciiancnio das inunidadcs arlancniarcs,
quc rciirou ao rcrcscnianic aqucla iradicional csfcra dc auiononia dc
alavra c crcssao no uso das rcrrogaiivas dc scu nandaio,
dciando-o daqui avanic ncrcc dc una incraiividadc, ncnos dos
clciiorcs ialvcz do quc das organizacs ariidarias c dos odcrcs
oficiais (o Esiado}; csics uliinos, sin, foran cfciivancnic doiados dc
ncios consiiiucionais con quc noldar ou cnfrcar, scgundo scus
inicrcsscs, o conoriancnio do rcrcscnianic.
Para falar vcrdadc, a douirina da lcna auiononia rcrcscniaiiva
arccc Iavcr cnirado ja no ccniicrio das nocs consiiiucionais dc
dirciio osiiivo. Una raridadc orianio vcr ainda no scculo XX,
confornc vinos, consiiiucionalisias do cso dc ScIniii aiados ao
dogna da indccndcncia" do rcrcscnianic.
t. A or111oo de Rousseou oo s1s1emo represen1o11vo
Nao c ossvcl conrccndcr a douirina da idcniidadc", quc iao
rofundas alicracs inriniu ao sisicna rcrcscniaiivo na idadc
conicnoranca, sc nao fizcrnos ncnao orncnorizada das idcias
oliicas cosias or Fousscau, iocanics dcnocracia c
rcrcscniaao.
Dcssc cclclrado filosofo oliico dcriva ialvcz a jusiificaao ou,
clo ncnos, a insiraao nais cocrcnic ara os rincios quc dc uliino
sc inuscran, c, confornc ja disscnos, rcsuliaran cn alicraao
sulsiancial da ordcn rcrcscniaiiva qual sc gcrou no scio do dcno-
lilcralisno.
Quanio dcnocracia, Fousscau aric do cciicisno, nuna
daquclas rcflccs aradoais, quc dcian o lciior do Contuto Socu dc
iodo crlco. Con cfciio, diz clc. A ionar o icrno cn sua accao
rigorosa, janais Iouvc, janais Iavcra vcrdadcira dcnocracia". Essa
assagcn sc conlcncnia ncssc fccIo dc circno cssinisno. Sc
Iouvcssc un ovo dc dcuscs, cssc ovo sc govcrnaria
dcnocraiicancnic. Un govcrno iao crfciio nao convcn a scrcs
Iunanos".
1S
Sc a dcnocracia lIc arccc iao rcnoia, nuiio nais longc sc lIc
afigura a forna rcrcscniaiiva dc govcrno. Con anlas, orcn,
Fousscau iransigira quando, dc un onio dc visia uiiliiario, lusca
fazcr alicaao dcsscs rincios, cn ordcn a alcanar-sc na socicdadc
oliica o ncnor icor ossvcl dc incrfcics, con o govcrno nais
convizinIo da olscrvancia da voniadc gcral".
A soluao dcnocraiica no liniic do ossvcl c a fornula cujo
scgrcdo Fousscau inicniara dcsvclar no Contuto Socu, scn cnlargo
daqucla roosiao iao anarga c coniradiioria, da dcnocracia, govcrno
dc dcuscs. Escrcvc o filosofo. AcIar una forna dc associaao quc
dcfcnda c roicja con ioda a fora colciiva a cssoa c os lcns dc cada
ncnlro, c cla qual cada un, unindo-sc a iodos, nao olcdca iodavia
scnao a si ncsno c crnanca adcnais iao livrc quanio anics c o
rollcna fundancnial a quc o Contuto Socu iraz soluao".
16
Essa forna dc associaao rcsuliara nun coro noral c colciivo,
nuna cssoa ullica, nuna cidadc, scgundo a linguagcn dos aniigos,
nuna rcullica ou Esiado, ou coro oliico, ou solcrania, no dizcr dos
nodcrnos, con os scus ncnlros fornando colciivancnic o ovo c,
ariicularncnic, na ncdida cn quc ariician da auioridadc solcrana,
os cidadaos, c na ncdida cn quc sc sujciian s lcis do Esiado, os
sudiios.
1?
A scguir, Fousscau sc rcoria a una voniadc gcral, unica caaz
dc fazcr con quc o Esiado aicnda ao fin ara o qual foi insiiiudo, a
salcr, o lcn conun. Dando ja os iraos csscnciais dc una solcrania
quc clc rcuia inalicnavcl c indivisvcl, Fousscau faz no Contuto Socu
sua rincira aconciida conira o sisicna rcrcscniaiivo.
O solcrano odc con cfciio dizcr. Qucro ao rcscnic o quc
aquclc Ioncn qucr, ou clo ncnos o quc clc diz qucrcr", nas nao odc
dizcr. O quc aquclc Ioncn quiscr ananIa, cu ianlcn Ici dc qucrcr",
orquanio c alsurdo quc a voniadc sc cncarccrc a si ncsna iocanic ao
fuiuro. Nao dccndc dc ncnIuna ouira voniadc conscniir cn algo
conirario ao lcn da cssoa quc qucr. Sc o ovo ois roncic
sinlcsncnic olcdcccr, clc sc dissolvc ncdianic cssc aio, crdcndo sua
qualidadc dc ovo; no insianic ncsno cn quc iona un scnIor, dcia
dc scr solcrano, c dcsdc cniao o coro oliico sc dcsiroi".
1S
Mas a vccncncia con quc Fousscau fulnina os dcuiados ou
rcrcscnianics c, cn conscqucncia, iodo o sisicna rcrcscniaiivo cn
scus fundancnios, aarccc nouiro lugar, nun caiulo conlcio
daqucla olra, ondc sc lccn cccrios cono csic. Tanio quc os scrvios
ullicos dcian dc scr o rincial ncgocio dos cidadaos c cniran csics
a rczar nais a lolsa quc a si ncsnos, ja o Esiado sc acIa lcira da
runa. Faz-sc nisicr conlaicr? Ei-los quc agan iroas c fican cn
casa; urgc dclilcrar? Ei-los quc noncian dcuiados c crnancccn cn
casa. A odcr dc rcguia c dinIciro, icn cnfin soldados ara
cscravizar a airia c rcrcscnianics ara vcndc-la".
19
Do ncsno cnsador.
A solcrania nao odc scr rcrcscniada cla ncsna razao quc
nao odc scr alicnada; consisic cla csscncialncnic na voniadc gcral c a
voniadc nao sc rcrcscnia. ou c cla ncsna ou algo difcrcnic; nao Ia
ncio icrno. Os dcuiados do ovo nao sao ncn odcn scr scus
rcrcscnianics, clcs nao sao scnao conissarios; nada odcn concluir
cn dcfiniiivo. Toda lci quc o ovo nao Iaja cssoalncnic raiificado c
nula; nao c lci. O ovo inglcs cuida quc c livrc, nas sc cngana lasianic,
ois unicancnic o c quando clcgc os ncnlros do arlancnio. ianio
quc os clcgc, c cscravo, nao c nada. Nos lrcvcs noncnios dc lilcrdadc,
o cnrcgo quc dcla faz lcn ncrccc quc a crca".
20
Prosscguindo, assinala Fousscau o caraicr dc novidadc quc o
nodcrno sisicna rcrcscniaiivo significa. A idcia dc rcrcscnianics,
afirna clc, c nodcrna; dcriva do govcrno fcudal, dcssc inquo c alsurdo
govcrno no qual a csccic Iunana foi dcgradada c quc ianio fcz cair cn
dcsonra o nonc do scr Iunano. Nas aniigas rcullicas, c aic nas
nonarquias, janais icvc o ovo rcrcscnianics; ignorava-sc ial
alavra".
21
Con igual cnfasc. Liniio-nc acnas a dizcr as razcs or
quc os ovos nodcrnos, quc sc crccn livrcs icn rcrcscnianics c or
quc os ovos aniigos nao os iinIan. Scja cono for, na ocasiao cn quc
un ovo insiiiui rcrcscnianics, clc ja nao c livrc; dcia dc cisiir".
22
Sc na rcgiao da douirina Fousscau c iao scvcro conira o rincio
da rcrcscniaao, vcrcnos no cnianio quc o scu cnsancnio anii-
rcrcscniaiivo sc alranda cn rcscna das ncccssidadcs dc auio-
organizaao quc o Esiado nodcrno roduziu, daqui nasccndo
iransigcncias quc douira forna nao sc clicarian.
En rinciro lugar, csialclccc clc una disiinao cnirc o odcr
lcgislaiivo c o odcr cccuiivo, iocanic rcrcscniaao. Diz quc no
rinciro, rclaiivo lci c dcclaraao da voniadc gcral, o ovo nao odc
scr rcrcscniado, ao asso quc no scgundo, quc ouira coisa nao c
scnao a fora alicada lci, o ovo nao soncnic odc cono dcvc scr
rcrcscniado.
23
Mas foi nas Consdcuocs soIc o Goucno du Poonu
(Consdcutons su c Gouucncncnt dc Poognc) quc Fousscau, cn facc
dc una forna osiiiva dc organizaao consiiiucional, carou arcccr,
con os rcncdios concrcios aoniados soluao ou aicnuaao dos
inconvcnicnics quc as insiiiuics rcrcscniaiivas acarrcian
lcniiudc dc un odcr solcrano, csicado no rincio daqucla uoontc
gcncuc, indivisvcl c inalicnavcl.
Qucrcndo, cono scnrc, guardar cocrcncia con suas icscs, nao
olsianic o cnornc icor dc coniradics cn quc sc cnrcdan, Fousscau
lasiina quc nos grandcs Esiados, un dc scus iorcs inconvcnicnics
scja o odcr lcgislaiivo nao nanifcsiar-sc or si ncsno. Da rcsuliaria a
corruao rcscnic aos coros rcrcscniaiivos.
Conira cssc nal icrrvcl da corruao", quc faz do orgao da
lilcrdadc un insiruncnio dc scrvidao", indica Fousscau dois ncios
cficazcs dc aialIa-lo. a rcnovaao frcqucnic das asscnllcias,
cncuriando-sc o nandaio dos rcrcscnianics c a sulnissao dcsics s
insirucs dc scus consiiiuinics, a qucn dcvcn rcsiar csirciias conias
dc scu roccdincnio nas asscnllcias (nandaio incraiivo}.
Scnao vcjanos ioda cssa rogrcssao do cnsancnio
rousscauniano, cn quc as icscs cosias no Contuto Socu accrca da
inossililidadc do sisicna rcrcscniaiivo sc arcscnian agora nais
aicnuadas ou ncnos rgidas.
Un dos naiorcs inconvcnicnics dos grandcs Esiados, dc iodos
aquclcs o quc faz nais difcil conscrvar a lilcrdadc, c quc o odcr
lcgislaiivo nao odc nanifcsiar-sc or si ncsno c soncnic odc aiuar
ncdianic dcuiado. Isso cnccrra vaniagcns c dcfciios, nais dcfciios do
quc vaniagcns. Una asscnllcia ioda c inossvcl dc corroncr-sc,
orcn facil dc cnganar-sc. Scus rcrcscnianics dificilncnic sc
cnganan, nas sc corroncn con facilidadc c c raro quc sc nao
corronan. Tcndcs dclaio dc vossas visias o ccnlo do arlancnio
da Inglaicrra c clo Icun ucto o dc vossa naao ncsna".
24
En scguida.
Vcjo dois ncios dc conjurar cssc icrrvcl nal da corruao, quc
faz do orgao da lilcrdadc o insiruncnio da scrvidao.
Consisic o rinciro, cono ja dissc, na frcqucncia dc dicias, quc
aniudc varicn dc rcrcscnianics, fazcndo nais difcil c cusiosa sua
scduao.
O scgundo ncio c o dc sujciiar os rcrcscnianics a scguircn
caiancnic suas insirucs c a rcsiar conias scvcras a scus
consiiiuinics do roccdincnio quc iivcran na dicia. Nao osso aqui
dciar dc nanifcsiar ncu csanio anic a ncgligcncia, a incuria c, ouso
dizcr, a csiuidcz da naao inglcsa quc, aos Iavcr arnado scus
dcuiados con o surcno odcr, nao lIcs acrcsccu ncnIun frcio con
quc rcgular o uso quc dclc odcrao fazcr nos scic anos ioiais dc
duraao dc sua conissao."
2S
?. A dou1r1no do 1den11dode: governon1es e governodos, umo s
von1ode
Con o dcclnio da douirina da solcrania nacional, con o
anolccincnio do odcr oliico da lurgucsia, con a qucda dc rcsigio
das insiiiuics arlancniarcs organizadas cn noldcs arisiocraiicos,
con a asccnsao oliica c social da classc olrcira, a crisc cada vcz nais
inicnsa dcflagrada nas rclacs cnirc o Caiial c o TralalIo, a
roagaao aralcla c nao ncnos influcnic das icscs do igualiiarisno
dcnocraiico da Fcvoluao Franccsa, o idcario novo da ariiciaao
alcria dc iodos fora dc quaisqucr rcquisiios dc lcro, fazcnda,
caacidadc c sco a rcssao rcivindicanic das nassas ocrarias, c a
cansiva caicqucsc dos idcologos socialisias, ninou-sc lcnia c
irrcncdiavclncnic o sisicna rcrcscniaiivo dc fciao lilcral.
Arrancado dc un inolilisno crnico, ondc inicniou rcsisiir s
iransfornacs inosias, vcio clc iodavia a crcccr. Mas ondc acolIcu
as nudanas diiadas cla ncccssidadc, solrcvivcu dclaio dc novo
scnllanic oliico.
Todas as variacs quc sc rcndcn ao sisicna rcrcscniaiivo c
aos novos noldcs quc clc osicnia ao rcscnic odcn, scn gravc fraiura
dc unidadc c congrucncia, rcsunir-sc nun fcic dc douirinas, cuja
asiraao lasica consisic csscncialncnic cn csialclcccr a idcniidadc c
surcna Iarnonia da voniadc dos govcrnanics con a voniadc dos
govcrnados. Consisic ianlcn cn fazcr, con naino acaiancnio dos
rincios dcnocraiicos, quc aquclas voniadcs coincidcnics vcnIan a
rigor aagar iraos disiiniivos cnirc o sujciio c o oljcio do odcr
oliico, cnirc ovo c govcrno. Dc nodo quc a solcrania oular, ianio
na iiiularidadc cono no ccrccio, scja ca unica c nonoliica, scn a
coniradiao c conirasic dos quc na socicdadc nandan c dos quc ncssa
ncsna socicdadc sao nandados.
O oiinisno dcssa douirina c aicnic. Con o advcnio do sufragio
univcrsal cla icria quc surgir, dc nancira incviiavcl. O csiado rcscnic
da rcrcscniaao oliica c o scguinic. a ducdudc solrcvivc dc
nancira fornal na linguagcn dos icios consiiiucionais, cn alguns
ascs; nouiros as Consiiiuics vao cncriando no coro Ilrido os
insiruncnios lclisciiarios quc suosiancnic acarrciarian a
dcntdudc cla fiscalizaao scvcra csicndida solrc o nandaio
rcrcscniaiivo, con quasc iodos os oliicos roccdcndo dc forna un
ianio Iiocriia, alraados ficao incranic da dcntdudc. A
dcntdudc, iodavia, anics dc colIcr sua insiiiucionalizaao no idiona
consiiiucional ja sc acIa uliraassada nos faios cla ulvcrizaao
daqucla suosia voniadc oular, canalizada c conunicada
oficialncnic socicdadc airavcs dc gruos dc rcssao, c csics, or sua
vcz, sc alicnando na fccIadssina ninoria iccnocraiica, iiiular cn
uliina insiancia dc vasios odcrcs dc rcrcscniaao, dos quais sc
invcsic dc nancira nao raro usuraioria.
S. A dou1r1no do 1den11dode supe o p1uro11smo do soo1edode de
grupos
O nuncro dc csforos icndcnics a aconodar o sisicna
rcrcscniaiivo ao Esiado social na idadc das nassas sc faz nais facil dc
conIcccr c clicar ncdianic a douirina da dcntdudc, icrno dc una
asiraao c un roccdincnio dcnocraiico conlcios.
A dcntdudc nao sc concilia or ccnlo con a douirina franccsa
da solcrania nacional (douirina dos consiiiuinics dc 1791}. CIcga a scr
inconaivcl aic con scus corolarios; un dos rinciais, con rcsciio
rcrcscniaao, fora o dc roclanar a csscncial indccndcncia do
rcrcscnianic.
Mas sc Iarnoniza dc nodo adniravcl con a douirina
rousscauniana da solcrania oular. Quando Fousscau afirnou quc a
solcrania csia ara o cidadao assin cono dcz nil ara un c quc
adniiida cssa roorao (a iiulo ilusiraiivo}, cada ncnlro do Esiado
nao ossui, or sua aric, scnao a dccina nilcsina aric da auioridadc
solcrana, sua douirina da solcrania oular alriria logicancnic a
oria ao advcnio dc un sufragio univcrsal, quc o lilcralisno, con nao
ncnos congrucncia, iria icnazncnic ougnar.
Sufragio univcrsal c nandaio incraiivo, scncnics colIidas no
Contuto Socu c nas Consdcuocs soIc o Goucno du Poonu, c
laniadas nas cIarnccas do lilcralisno irian dar arvorcs dc fruios
anargos ara a vclIa douirina do sisicna rcrcscniaiivo.
A adoao consiiiucional dcsscs insiiiuios ccdo dcsnascarou una
das cscanoicacs icoricas do lilcralisno. o scu consorcio con a
dcnocracia, a lilcral-dcnocracia, cono vcrdadc unica dc un govcrno
consiiiucional c dcnocraiico. A criica dc jurisias c sociologos oliicos
nosirou con clarcza quc longc dc idcniicos ou clo ncnos analogos, o
lilcralisno c a dcnocracia na csscncia cran disiinios, scnao oosios,
oosiao nais scniida c idcniificada na ncdida cn quc os rincios
lilcrais luscavan or oljcio surcno aicndcr susicniaao dc
rivilcgios dc classc, nuna socicdadc classisia, ondc a lurgucsia
cnalnara o odcr oliico dcsdc a Fcvoluao Franccsa.
O novo sisicna rcrcscniaiivo, qual o vcnos na sua fisiononia
conicnoranca, so sc faz inicligvcl, or conscguinic, sc conscrvarnos
as visias voliadas ara a crisc quc dcicrninou a assagcn dc una
conccao arisiocraiica, vigcnic no scculo XIX c iocanic s insiiiuics
rcrcscniaiivas, ara una conccao dcnocraiica. Ali sc unIa ioda a
cnfasc no lcn conun con sacrifcio frcqucnic c aic algunas vczcs
rofcssado do idcal dc fazcr coincidir scnrc a voniadc c inicrcssc
dos rcrcscnianics con a voniadc c inicrcssc dc scus clciiorcs.
A voniadc oular, a ar dc iodas suas conscqucncias, concou
dc scr valorada cn icrnos alsoluios, nas o curioso c irnico c quc cssa
voniadc nao sc ins rcrcscniaao cono un iodo, qual scria dc
dcscjar c cono ocorrcria con a voniadc da naao, clo scu orgao o
rcrcscnianic, nos nclIorcs icnos do lilcralisno. A incraiividadc do
nandaio cnirou nos scus cfciios cn aradoal coniradiao con o
sufragio univcrsal. A voniadc una c solcrana do ovo, quc dcvcria
rcsuliar dc un sisicna rcrcscniaiivo dc ndolc c insiraao ioialncnic
oular, sc dccons cn nossos dias na voniadc aniagnica c
disuianic dc ariidos c gruos dc rcssao. Na socicdadc dc nassas
alala-sc dc nancira violcnia a aconodaao dos inicrcsscs cconnicos,
oliicos c sociais, cada vcz ncnos inicrcsscs glolais do ovo c cada vcz
nais inicrcsscs arcclados dc gruos c classcs confliianics. Por isso
ncsno iraduiorcs dc un aniagonisno quc sc vai iornando
irrcncdiavcl, sujciios a un cquillrio rccario c quc janais odcra scr
adcquadancnic aicndido clas vclIas csiruiuras do sisicna
rcrcscniaiivo.
Aic ncsno o cidadao quc Fousscau fizcra rci na ordcn oliica,
cono iiiular dc un odcr solcrano c inalicnavcl, acalou sc alicnando
no ariido ou no gruo, a quc vinculou scus inicrcsscs.
Dcssa aldicaao dc voniadc, inosia clas condics difcrcnics
da socicdadc indusirial dc nosso scculo, rcsuliou cnornc rcdonnio
das caicgorias inicrncdiarias, aquclas rccisancnic quc Fousscau
ialvcz con gcnial iniuiao rccursora sc aorfiara olsiinado or
clininar dc ioda inicrfcrcncia na organizaao dc un odcr dcnocraiico.
Vcndo nclcs a uoontc dc tous, o gcnclrcs crcclia con acuidadc a
coniradiao lasica cn quc sc acIavan con a uoontc gcncuc. Mas,
con ioda a ironia quc aconanIa cssa iransfornaao, afligc-nos vcr dc
una aric cono o sisicna rcrcscniaiivo sc socorrc da insiraao
dcnocraiica c clcva a dcnocracia ao rinciro dc scus valorcs,
luscando, do onio dc visia icorico c ianlcn das iccnicas quc insiiiui,
fazcr cficaz ao naino a voniadc oular c cono, douira aric, cssa
voniadc iodavia sc falscia, confornc c ossvcl avcriguar quando sc
rcsia aicnio canc aao usuraioria dos gruos dc rcssao.
En alguns sisicnas sao csics nais inorianics quc os ariidos
oliicos c sc fazcn oriadorcs vcrdadciros c incviiavcis daqucla
voniadc, convcriida, airavcs dc aios lcgislaiivos, cn suosia crcssao
do lcn conun", da voniadc oular", do inicrcssc gcral".
9. O pr1no1p1o demoor11oo do 1den11dode umo novo 11uso do
s1s1emo represen1o11vo
Dusca-sc orianio a idcniidadc", roclana-sc sua inoriancia
ara aicsiar o lcgiino caraicr dcnocraiico das insiiiuics
rcrcscniaiivas, nas quando sc c cn novincnio a ocraao oliica
quc Ia dc caia-la, o quc sc colIc c frusiraiivo dcssc cncnIo. Nao fala
a voniadc oular, nao falan os cidadaos solcranos dc Fousscau; fala,
sin, a voniadc dos gruos, falan scus inicrcsscs, falan suas
rcivindicacs.
Con a rcscna inarrcdavcl dos gruos, o aniigo sisicna
rcrcscniaiivo adcccu scvcro c rofundo golc. Colc quc fcrc dc
noric ianlcn o coraao dos scniincnios dcnocraiicos, volvidos ara o
anscio dc una voniadc gcral", cada vcz nais disianic c fugaz. Daqui
odcra rcsuliar ois o colaso ioial c frusiraao incviiavcl dc iodas as
insiiiuics rcrcscniaiivas da vclIa iradiao ocidcnial.
Os gruos nao cricnccn a una so classc. Erincn, sc a
socicdadc for dcnocraiica, un luralisno dc classcs. En conscqucncia
acarrcian ianlcn un luralisno dc inicrcsscs, criurlador do caraicr
rcrcscniaiivo das insiiiuics Icrdadas nossa socicdadc clo
lilcralisno c scus orgaos dc rcrcscniaao, quc scrvian
rcondcranicncnic a una classc unica. O quc rcsia da idcniidadc",
concclida cn icrnos nciafsicos c conicnlada do ncsno asso cono
crcssao dc unidadc da voniadc oular, c iao-soncnic o coninuo
csforo quc sc vcn ocrando ara fazcr a voniadc dos rcrcscnianics"
no sisicna rcrcscniaiivo conicnoranco dc cquivalcncia ficl voniadc
dos gruos, dc quc csscs rcrcscnianics sao ncros agcnics.
En suna, o rincio da - idcniidadc"', iao caro douirina
dcnocraiica, foi insiruncnializado" aqui con naina cficacia
ara colIcr vivos c scn dcfornacs os inicrcsscs rcvalcnics dos
gruos quc csiao govcrnando a cIanada socicdadc dc nassas c lIc
ncgan a vocaao dcnocraiica. O icrno rcrcscniaao assou ois or
aqucla dcravaao idcologica" a quc sc rcfcrc Hans J. Wolff
26
c o
sisicna rcrcscniaiivo culnina logicancnic nuna dcrcciaao
rogrcssiva da indccndcncia do rcrcscnianic, cada vcz nais
conissario", cada vcz ncnos rcrcscnianic".
Hojc ioda analisc do sisicna rcrcscniaiivo afasiada dos asccios
Iisioricos c sociologicos quc aconanIan a nudana das insiiiuics
nos arlancnios, cn scus laos con os colcgios clciiorais c con as
foras doninanics ncsscs colcgios, nunca cIcgara a un conlcio c
saiisfaiorio rcconIccincnio da naiurcza da forna dc govcrno.
A rcrcscniaao c os govcrnos sao acnas a sucrfcic quc oculia
as foras vivas c condicionanics do roccsso govcrnaiivo, foras quc
jazcn quasc scnrc invisvcis ao olscrvador dcsaicnio. Toda razao icn
CIarlcs E. Cillcri quando susicnia quc dc uliino os nais inorianics
rollcnas da rcrcscniaao rovavclncnic sc acIan no inicrior dos
gruos c nao dos govcrnos. Tcn scdc orianio nos cIanados gruos
dc rcssao".
JD. No d1nm1oo dos grupos e dos oo1egor1os 1n1ermed1r1os se
ooo o novo reo11dode do pr1no1p1o represen1o11vo
A douirina consiiiucional ouco rogrcsso fcz con rclaao ao
rcconIccincnio consunado da socicdadc dc gruos". Poliiicancnic c
cssa socicdadc luralisia a forna inosia clas ncccssidadcs c
rollcnas oriundos da civilizaao iccnologica, ondc csia ja sc
inlaniou ou clcja or inlaniar-sc.
Essc nanifcsio airaso con os faios ocasiona o ouco caso quc os
jurisias icn fciio dcssa closao nos fundancnios do sisicna
rcrcscniaiivo. Coniinuan clcs a valcr-sc dc caicgorias iradicionais c
olsolcias dc raciocnio, scn ncnIuna diligcncia arcciavcl cn rol da
criaiividadc, cn ordcn a clalorar nova linguagcn quc nclIor sirva
conrccnsao do roccsso dc nudana cn curso.
Cono rcflco ialvcz da lcniidao dos jurisias, vcrifica-sc igual
airaso iocanic insiiiucionalizaao da rcalidadc rcrcscniaiiva nos
icrnos do luralisno dc gruos, dcniro do quadro consiiiucional.
Quando os ariidos concan nas carias oliicas a rccclcr ccriidao dc
naioridadc c a icr sua ariiciaao cliciiada cn aios jurdicos, ja clcs
ncsnos sc acIan cn aric olsolcios, cn viriudc do avano quc fazcn
os gruos dc inicrcsscs, csics naiuralncnic ainda nais disianics dc
alcanarcn o rcconIccincnio fornal do lcgislador.
A rcrcscniaao so c concclvcl c clicavcl Iojc sc a vincularnos
con a dinanica daquclcs gruos, con os inicrcsscs oliicos,
cconnicos c sociais quc clcs agiian icnazncnic, luscando-lIc a
rcvalcncia, via dc rcgra cn nonc dc osics idcologicas, cuja
rofunda analisc o consiiiucionalisia janais odcra cinir-sc dc lcvar a
calo.
Tcndo assado ja a coca dc indifcrcna consiiiucional aos
ariidos, c dc cscrar quc no fuiuro ioda rcforna da Consiiiuiao volva
ianlcn suas visias ara a discilina dos gruos dc inicrcsscs. A aao
oliica dcsscs gruos incidc dc nodo dccisivo na fciao dos govcrnos c
no conoriancnio dos govcrnanics, scndo clcs, sol o asccio da
inoriancia dc uliino granjcada, un dado scn duvida fundancnial ao
lon cnicndincnio do sisicna rcrcscniaiivo.
En varios ascs, do onio dc visia das insiiiuics
rcrcscniaiivas, a linguagcn consiiiucional quasc nao varia quando sc
rcfcrc aos orgaos rcrcscniaiivos c ao scu funcionancnio. Dcia-nos a
falsa inrcssao clo icio dc quc os nccanisnos arlancniarcs aiuan
da ncsna nancira quc aiuaran na cra do Esiado lilcral. A vcrdadc c
quc clcs sc cnconiran rcsos a una rcalidadc oliica c social dc iodo
disiinia, cujos cfciios nodificaran lasicancnic a ndolc dos orgaos
lcgislaiivos. A ncsna naquina funciona ara fins difcrcnics, cis cn
suna o quc ocorrc.
A rcforna consiiiucional quc sc fcz Ia vinic anos no Drasil irouc
Caria dc 1967 un acrcscino da naina rclcvancia c quc nao dcvc
assar dcscrcclido clas ncccssarias rccrcusscs na ndolc do nosso
sisicna rcrcscniaiivo.
Con cfciio, ao nodificar-sc o ariigo 149, rcfcrcnic aos ariidos
oliicos, csialclcccu-sc, cono rcforo fidclidadc ariidaria, quc
crdcria o nandaio dc dcuiado o rcrcscnianic quc sc dcsviassc da
linIa dcsscs dcvcrcs, con a nudana dc lcgcnda, iao usual nas
raiicas anicccdcnics dc nossa vida oliica. Alias, a Consiiiuiao dc
1967, confornc icnos accniuado cn ouiros iralalIos, foi a quc nais
cncrgica sc dccidiu, dc nancira fornal, cla insiiiuiao dc un Esiado
ariidario, scrvindo scu caiulo solrc os ariidos oliicos dc ccclcnic
docuncnio conrovaao das nudanas ja cnirc nos ocradas no
caraicr do sisicna rcrcscniaiivo.
Aqucla Consiiiuiao, csialclcccndo cla Encnda Consiiiucional
dc ouiulro dc 1969 aquilo quc, salvo nclIor qualificaao, cIanaranos
ccu ariidario ara o rcrcscnianic quc nudassc dc ariido, adoiou
con ioda a clarcza una iccnica nais conaivcl con a dcnocracia
scnidircia c lclisciiaria do quc con a dcnocracia rcrcscniaiiva
iradicional. Enfin, oiou clarancnic or aquclas novas fornas oliicas
dc rcrcscniaao, cujo cncnIo naino c o dc csialclcccr a idcniidadc
dc visias do clciio con o clciior, roiciando a csic os ncios cficazcs dc
aroinar-sc ianio quanio ossvcl daquclc alvo.
2?
Con a Consiiiuiao dc 1988, Iouvc un rciroccsso a cssc
rcsciio. cn naicria dc sisicna rcrcscniaiivo, a dulicidadc" voliou a
rcvalcccr solrc a idcniidadc".
Essas rcflccs solrc as alicracs Iavidas no sisicna
rcrcscniaiivo con o advcnio da socicdadc dc gruos cdcn cnfin quc
sc faa ncnao do iralalIo icorico dc Hcgcl, adniravclncnic rccursor
das icndcncias dc idcias nais cn voga csic scculo c quc concliran o
Esiado consiiiucional a iransiiar da rcrcscniaao dc indivduos ara a
rcrcscniaao dc gruos.
Con cfciio, ja no aragrafo 311 dos Funduncntos du Fosou do
Dcto o insignc cnsador asscvcrava quc a rcrcscniaao nao dcvia scr
do indivduo con scus inicrcsscs, nas anics das csfcras csscnciais da
socicdadc" c scus grandcs inicrcsscs".
2S
Noia-sc adcnais quc os onios dc visia dos auiorcs oliicos
quando cniran no icna da rcrcscniaao cn facc da rcalidadc dos
ariidos c das caicgorias inicrncdiarias concan a arrcdar-sc da
iradiao oriodoa do lilcralisno do scculo XIX. Forccjan cniao or
conciliar a auiononia do rcrcscnianic con a olcdicncia s causas
ariidarias, oliica das agrcniacs quc asiran ao odcr ou nclc
inicnian conscrvar-sc. Fazcr a vinculaao do rcrcscnianic ao scu
ariido c scn duvida o rinciro asso quc sc da ara asscniar a
incraiividadc dcfiniiiva do nandaio.
Toda una qucsiao fundancnial sc rcalrc dcsdc cssc onio. a
qucn dcvc o rcrcscnianic fidclidadc? Ao ovo, naao, ao ariido,
circunscriao clciioral? Aic ondc dcvc ir sua indccndcncia c
conscqucnic caacidadc dc divcrgir dc scus clciiorcs c dc sua
agrcniaao ariidaria?
29
Aqui dcsonia no Iorizonic oliico a fornula
da dcnocracia scnidircia, un novo grau na cvoluao das insiiiuics
dcnocraiicas c rcrcscniaiivas. con cssa nodalidadc nova das
iccnicas dc organizaao do odcr oliico clo conscniincnio quc sc
inicnia coicjar o aniigo sisicna rcrcscniaiivo c assinalar-lIc as
rofundas iransfornacs ccrincniadas csic scculo.
A dialciica dcnocracia-rcrcscniaao airavcssa agora a fasc
Iisiorica nais aguda, cn quc os cononcnics lclisciiarios sc
iniroduzcn no organisno das insiiiuics rcrcscniaiivas c alicran o
cquillrio c o quadro das rclacs dc odcr cnirc o clciio c o clciior (csic
cnicndido ncnos cono o clciior individual do quc colciivo, a salcr, o
clciior no ariido ou no gruo dc rcssao funcionando cono naquina
clciioral}. Daqui rcsulian iodas as variacs olscrvadas no nandaio
quando dc rcrcscniaiivo assa a incraiivo c no sufragio quc dc
rcsiriio assa a univcrsalizar-sc irrcrinivclncnic.
JJ. A deoompos1o do von1ode popu1or de1erm1nou o or1se do
s1s1emo represen1o11vo: do pr1no1p1o do represen1oo
pro]1ss1ono1 oos grupos de presso no s1odo oon1emporneo
Dissc o ullicisia alcnao Carl J. FricdricI quc a rcrcscniaao
rofissional foi a unica idcia nova c significaiiva quc aarcccu no
donnio da rcrcscniaao oliica dcsdc a iniroduao, Ia nais dc ccn
anos, do sisicna dc rcrcscniaao roorcional.
30
Assinalando a inoriancia dcssa ncsna rcrcscniaao, afirnou
FricdricI quc a dcsciio do cnrcgo alusivo fciio clos fascisias con
suas canaras cororaiivas, sulsisic inalicravcl a vcrdadc dc quc as
organizacs rofissionais c os sindicaios consiiiucn a nais cfciiva
forna dc conunidadc dc quc o Ioncn nodcrno ariicia, norncnic
nas grandcs cidadcs.
31
A rcrcscniaao rofissional cono idcia c cono iccnica icn sido
largancnic rcconizada or ncio unico dc dclclar a crisc do govcrno
rcrcscniaiivo quc, no cnicndcr dc varios auiorcs, scria cn rinciro
lugar a crisc da rcrcscniaao oliica, fundada na rcariiao icrriiorial
ou gcografica do clciiorado, con cvidcnic sacrifcio da corrcnic dc
inicrcsscs sociais c cconnicos nais rclcvanics no inicrior da
socicdadc.
Ouiros cono Prcloi sao dc arcccr quc o quc cnirou cn crisc nao
foi o sisicna rcrcscniaiivo cono ial, nas una nodalidadc dc
rcrcscniaao. En viriudc do nalogro da rcrcscniaao rofissional, vc
FricdricI or unica sada ara os csforos cnrcgados na rcforna ou
rcnovaao do sisicna rcrcscniaiivo dc govcrno a dcscolcria dc novas c
saiisfaiorias fornas dc rcrcscniaao. Mas, acrcsccnia con nanifcsio
cssinisno. Aic agora, ncn a icoria ncn a raiica iroucran na
Euroa una so idcia nova c rclcvanic ou una dcscolcria ncssc
inorianic donnio".
32
A dcconosiao da voniadc oular cn voniadc dc gruos,
frusirando assin a inlaniaao lcna dc una voniadc gcral (uoontc
gcncuc) solcrana, c cn csirciia Iarnonia con os inicrcsscs colciivos,
ccrincniou ja do onio dc visia Iisiorico ircs fascs consccuiivas.
A rincira sc rcvclou con a adoao da iccnica do sisicna dc
rcrcscniaao roorcional, ncdianic a qual o Esiado ariidario da
socicdadc dc nassas sc arcscniou con iodo o scu nosaico dc
icndcncias oliicas ficlncnic rciraiadas nun csclIo vcrdico.
NcnIuna iccnica clciioral crniic idcniificar nclIor a socicdadc dc
classcs cn sua cicriorizaao oliica do quc a rcrcscniaao
roorcional.
FcconIccida a rcscna dc inicrcsscs c dc gruos, fazia-sc nisicr
aclar ara sua rcvalcncia. A rcrcscniaao roorcional aiada lasc
gcografica nao lIcs dava lcna saiisfaao. Passou-sc scgunda fasc. a
da rcrcscniaao rofissional. Tcorisias ardcnics dcssa nodalidadc dc
rcrcscniaao logo surgiran con longas c coiosas jusiificacs
douirinarias. A Idadc Mcdia, con scu sisicna dc organizaao
cororaiiva, sc lIcs nao ofcrccia sulsdios dircios, clo ncnos lIcs
ninisirava una fonic dc insiraao, c cono fonic dc insiraao irazia
ioda a fora quc as iradics rcssusciiadas odcn orvcniura insirar
ou roorcionar.
O arguncnio douirinario ondcrava, or ccnlo, quc a divisao
gcografica nao odia janais idcniificar-sc con una oiniao ou inicrcssc
ariicular (Colcr} c, cono dissc o uliino auior, a rcrcscniaao
acalava scndo dc un so ou dc alguns dos nais odcrosos inicrcsscs
dcnirc quanios cniravan cn conciiao cconnica c social, arvorados
clos disiinios gruos ninoriiarios.
33
O dcscrcdiio da rcrcscniaao rofissional, ondo icrno a cssa
scgunda fasc, advcio scn duvida da vinculaao idcologica con a
douirina oliica do fascisno.
Mas o influo da rcrcscniaao rofissional nas Consiiiuics do
rinciro os-gucrra sc nanifcsiou con inicnsidadc cn alguns ascs.
Haja visia o Drasil ondc nos noldcs da Consiiiuiao rcullicana dc
1934 nosso as conIcccu cn scu Congrcsso una rcrcscniaao
rofissional a lancada classisia, rccruiada nas organizacs
iralalIisias c aironais, fora do criicrio oliico iradicional dc sclcao
clo sufragio oular.
A iniroduao dcssa lancada orcn cn nada concorrcu ara o
acrfcioancnio do sisicna rcrcscniaiivo c nclIor funcionancnio do
Congrcsso. Pclo conirario, dcliliiou a rcrcscniaao nacional, ncrcc dc
scu caraicr Ilrido c dc cncriia, quc a conscicncia oliica da naao
rculsava.
A icrccira fasc, cnfin, c a da coca conicnoranca, cn quc a
rcrcscniaao rofissional na sua anicccdcnic fornulaao foi dc iodo
alandonada naquclcs ascs cujo sisicna rcrcscniaiivo nasccu no
lcro do lilcralisno.
Essc alandono cn larga aric sc dcvc nacula dc susciao
idcologica cn razao da aliana daqucla nodalidadc dc rcrcscniaao
con o nodclo fascisia c dc sua inicdosa c radical inugnaao dc iodo
o sisicna rcrcscniaiivo classico. Aconiccc orcn quc csic nao odcria
rcscindir dc una lcgiiinaao c auicniicaao nas fonics rofissionais,
nas caicgorias olrciras c cnrcsariais c adcccndo, cn conscqucncia, a
forissina rcssao das ordcns inicrncdiarias, cuja inoriancia nao sc
clininou con a ncra clininaao daquclc iio dc rcrcscniaao
(rofissional}, acalou ccdcndo ao influo cada vcz nais dccisivo dos
disiinios gruos dc inicrcsscs.
CIcga-sc assin rcscnic fasc. a dos gruos dc rcssao.
Aconcicn clcs o sisicna rcrcscniaiivo iradicional c as casas clciivas,
luscando ialvcz insiiiucionalizar-sc airavcs dc vias quc ainda nao
foran clarancnic localizadas cla icoria, cn aicnic airaso con cssc
novo iio dc organizaao oliica dos inicrcsscs sociais.
J2. Umo novo 1eor1o do represen1oo po1111oo, de ]undomen1o
mor1s1o: o represen1oo oomo s1mp1es re1oo en1re
governon1es e governodos (Sobo1eusKg)
Sao inuncravcis no cano icorico os csforos quc sc fazcn or
aclarar o concciio dc rcrcscniaao, solrcnancira alalado con as
nudanas ocradas na ndolc do Esiado nodcrno, dcsdc quc as
idcologias roagaran o fcrncnio rcvolucionario dc rcvisao da
socicdadc c scus fundancnios.
A assinalada indigcncia dc rcsuliados oliidos, confornc
aicnicou FricdricI, aiua rccisancnic no scniido dc inicnsificar
aquclas diligcncias, das quais consiiiui rcccnic c arcciavcl anosira
cssa quc nos cIcga dc un ullicisia oloncs, Sololcwsly. Sc nais
ncrccincnio nao iivcr, scrvc ao ncnos ara indicar no quadro olcnico
quc sc csloa do lado do Ocidcnic a osiao dc un cnsador socialisia,
cujo rcalisno na naicria iraz ao dclaic osics insiradas clas razcs
narisias dc scu cnsancnio.
Dcnandando nova inicrrciaao, assinala Sololcwsly, anics dc
nais nada, o nalogro dos vclIos classicos do lilcralisno, cono Durlc c
Sicycs cujas icscs clc rcuia dc nanifcsia insuficicncia, nao olsianic sc
conscrvarcn ainda gravadas nas Consiiiuics c na icoria
consiiiucional.
Do ncsno nodo nao lIc saiisfazcn as corrcnics
conicnorancas, cuja criica c rcforna do concciio dc rcrcscniaao sc
rcndc s inicrrciacs iradicionais, cono aqucla cncalcada na
AlcnanIa or LcilIolz, ou quc olsiinadancnic sc cncnIan cn
sulsiiiuir o concciio dc rcrcscniaao clo dc govcrno rcsonsavcl
(csonsIc goucnncnt), consoanic dcduz dc auiorcs alcnacs c
cicniisias oliicos inglcscs, ncn ianouco aquclas, ccnlificadas nas
olras dc Duvcrgcr c Durdcau, dc aicnic icndcncia sociologica.
En vcrdadc, sao csias uliinas as quc ncnos oljccs adcccn,
orquanio scus auiorcs louvavclncnic forccjan or lograr algo novo, a
salcr, un concciio sociologico dc rcrcscniaao.
34
cssc concciio quc Sololcwsly diz Iavcr acIado cn suas
invcsiigacs, ionando or rincio dc iodas as rcflccs a icsc
sociologica dc quc a noao dc rcrcscniaao icn or oljcio lasico
dcicrninar o caraicr das rclacs quc ocorrcn cnirc govcrnanics c
govcrnados.
Fcndc o cicniisia oloncs iriluio quclcs ullicisias franccscs,
asscvcrando quc ara cIcgar ao solrcdiio concciio ariiu do nodclo dc
Duvcrgcr c Durdcau. Enicndcn csics, scgundo clc, quc rcrcscniaao
inoria csialclcccr corrclaao ou concordancia cnirc as dcciscs
oliicas da cliic govcrnanic c a oiniao ullica, conrccndida csia
uliina cono as oinics nais forics, incranics na conunidadc.
Aonian-sc cniao fornas ncdianic as quais sc crinc a oiniao
dc govcrnanics c govcrnados. clcics, rcfcrcnda, ciics, concios,
noias oficiais c dcclaracs dc govcrnanics, cic, lcn cono os
insiruncnios iccnicos c organizaiorios quc conscnicn una crcssao
sisicnaiica da oiniao. ncios dc conunicaao dc nassas (inrcnsa,
radio, iclcvisao, cic}, ariidos oliicos c gruos dc inicrcssc.
3S
Profcssa o auior quc sua nova conccao sc aliccra nos
fundancnios da icoria narisia do Esiado classisia c do caraicr dc
classc dc iodo odcr oliico. Asscvcra quc cada Esiado c una
rcrcscniaao dos inicrcsscs oljciivos da classc doninanic c quc
dclaio dcssc rincio gcral c quc sc Ia dc invcsiigar cono os
cidadaos c as nassas odcn cvcniualncnic influir cn dcicrninadas
dcciscs csiaiais. Mosira adcnais quc as ossililidadcs dcssc influo
coniinuan alcrias s nassas, calcndo-lIcs valcr-sc dc circunsiancias
favoravcis con quc adianiar, ondc for ossvcl, a iransiao ara o
socialisno. Afirna or uliino quc scu rcscnic iralalIo, csiudando dc
nodo ninudcnic os rollcnas da rcrcscniaao, asira quclc fin.
36
Das concluscs a quc cIcga Sololcwsly urgc dcsiacar orianio
algunas, a nosso vcr, nais inorianics. En rinciro lugar, afigura-sc-
lIc acnas adnissvcl una rcrcscniaao quc sc analisc cono
roccsso, cn scu asccio dinanico.
Conira o nodclo sociologico dos auiorcs franccscs ja rcfcridos,
dcclara quc a rcrcscniaao nao sc dcfinc clo csiado dc Iarnonia ou
corrcsondcncia da oiniao con a oliica govcrnanic, nas cono
occsso dc ussnuuo da oliica c das oinics, con visias a nuiua
aroinaao. Vc o csiado dc conlcia Iarnonia acnas cono idcal
oliico, colocado, nancira dc iodos os idcais oliicos, no rcino da
uioia. Assinala quc a rcrcscniaao, considcrada fcnncno oliico c
irao caracicrsiico dc un sisicna dc govcrno, dcvc anics scr dcfinida
cono roccsso quc adaia a csscncia das dcciscs oliicas s oinics
cnirciidas clos govcrnanics.
ColIc-sc assin o concciio dc Sololcwsly solrc rcrcscniaao
oliica. A rcrcscniaao c un roccsso, isio c, una aconodaao
coninua quc sc csialclccc cnirc as dcciscs oliicas c as oinics".
Accniua orcn o auior quc o grau dc inicnsidadc c cficacia dcssc
roccsso nao so varia no icno cono c nodificavcl. Fccusa-lIc caraicr
auionaiico, adniiindo, or conscguinic, inicrfcrcncia dos ariicianics,
con lanificaao social. E csclarccc. a rcrcscniaao c un roccsso
organizado".
Prosscguc Sololcwsly iornando a dizcr quc a rcrcscniaao c
solrciudo roccsso, c consisic nuna aao rccroca cnirc as oinics
dos govcrnados c dos govcrnanics. Dc nodo quc cada una das
rcscciivas oinics, igualncnic jusiificadas, c lcgiina" c ncccssaria.
Criiica iodavia o irrcalisno dc rcicndcr-sc aquilo quc scria scn duvida
oiino. a aconodaao dc cada dccisao oliica s oinics dos
govcrnados. Mas nao rccusa a ossililidadc dc lograr-sc cssa
adaiaao, ioda vcz quc as dcciscs Iajan dc rccair solrc
dcicrninados assunios dc clcvado inicrcssc gcral.
3?
A rclaao quc Sololcwsly csialclccc cnirc govcrnanics c
govcrnados ara qualificar o concciio dc rcrcscniaao oliica nao Ia
dc scr dc ncccssidadc una rclaao dircia. A rcrcscniaao oliica,
olscrva clc, scndo una rclaao cnirc govcrnanics c govcrnados, nao
consisic acnas dc rclacs dircias cnirc clcs, nas ianlcn, dc nancira
conconiianic, dc rclacs cnirc os cidadaos c as disiinias organizacs
inicrncdiarias, quc scrvcn dc oria-vozcs oiniao.
3S
Diz ainda o ullicisia oloncs quc o roccsso dc rcrcscniaao c
ncra iccnica alicada ao roccsso dc govcrno, con liniics quc sao
diiados cla csiruiura das rclacs dc odcr. O rincio dc
rcrcscniaao, cn conscqucncia, c acsar dc rcgular rclacs cnirc
govcrnanics c govcrnados accniua clc ncnIuna nodificaao odc
irazcr s rclacs dc odcr, ncnIuna sulsiiiuiao da classc
doninanic.
39
A cssc rcsciio, clica. o roccsso dc rcrcscniaao c orianio,
rclininarncnic, roccsso dc adaiaao da sulsiancia das dcciscs
oliicas s oinics c arcccrcs dos gruos inicrcssados c cn larga
cscala s oinics c onios dc visia quc rcondcran na classc
doninanic.
40
Traiando da rcrcscniaao scnrc cono un roccsso, o icorico
narisia iransniic assin o concciio s fornas divcrsas dc govcrno
rcrcscniaiivo. dcvcnos, or isso, diz clc, considcrar rcrcscniaiivo
iodo sisicna dc govcrno cn quc funcionc un sisicna dc corrclacs c
ondc nas qucsics inorianics c no dccurso dc largo csao dc icno
nao sc roccda conira os dcscjos dos inicrcssados.
41
A ccria aliura csclarccc quc a dcfiniao dc rcrcscniaao cono
fcnncno social dcvc scrvir dc fundancnio dcfiniao da csscncia do
rincio jurdico c consiiiucional da rcrcscniaao, c quc os concciios
jurdicos rccisan dc corrcsondcr s rclacs sociais cfciivancnic
cisicnics.
42
A conclusao dcrradcira do auior, coroando iodas as suas
invcsiigacs, cifra-sc cn roor a fornulaao dc un unico concciio dc
rcrcscniaao, alicavcl ianio s csquisas ou indagacs sociologicas
cono icoria consiiiucional.
43
E cssc concciio, fundancnialncnic
sociologico, sc rcsunc cn osicniar os iraos csscnciais acina cosios.
1. Ncssa accao c quc Carl ScIniii dc cscrcvcr judiciosancnic quc nao Ia Esiado
scn rcrcscniaao", orquanio, acrcsccnia clc, ncnIun Esiado cisic scn forna
csiaial. En iodo Esiado afirna o consiiiucionalisia alcnao Iavcra scnrc
Ioncns quc Podcrao dizcr. L'iai c'csi nous" (nos sonos o Esiado}. olvio quc ncssc
caiulo iraia-nos scnrc dc rcrcscniaao oliica, a rcrcscniaao dc un sisicna.
Quanio qualificaao otcu da rcrcscniaao, faz-sc nisicr lcnlrar a cssc roosiio
quc a rcrcscniaao dcia dc scr dc dirciio rivado c sc oliiiza, scgundo FricdricI
Clun, dcsdc quc scus fins iransccndan os fins c inicrcsscs individuais. F. Clun,
Hcg und Vcscn dc Hcucscntutuucussung, . 108.
Alias, una rcfcrcncia crcssa disiinao cnirc rcrcscniaao no dirciio rivado c
rcrcscniaao oliica, dc dirciio ullico, fora fciia ja no scculo assado or
DluniscIli con una rccisao quc ncrcccu louvorcs dc Carl ScIniii. A rcrcscniaao
dc dirciio ullico c inicirancnic disiinia da rcrcscniaao dc dirciio rivado.
Porianio, os rincios fundancniais dcsia nao odcn scr alicados qucla". Vcja-sc
DluniscIli, Agcncncn StuutsccIt, I, . 488, lcn cono Carl ScIniii,
VcussungscIc, . 209.
Enirc os auiorcs franccscs Ia una clarcza dc louvar a cssc rcsciio. Pullicisias cono
Lafcrricrc, DariIclcny c Ducz ou civilisias cono Colin c Caiiani fian o concciio dc
rcrcscniaao no dirciio rivado, ondc clc sc gcrou c o fazcn con ial rigor, quc
aagan iodas as duvidas quando a idcia rcrcscniaiiva sc iranslada ara o donnio
do dirciio ullico, ondc ouiras sao suas caracicrsiicas. Crcsccnics analogias foran
dc uliino assinaladas, dcsdc quc, dclaio da insiraao da iccnica rivaiisia c cn
viriudc do advcnio da socicdadc dc nassas, o nandaio oliico nos sisicnas
rcrcscniaiivos sc iornou cada vcz nais incraiivo c cada vcz ncnos rcrcscniaiivo.
Escrcvc Lafcrricrc. En dirciio rivado, o fcnncno da rcrcscniaao sc vincula
cisicncia dc una rclaao dc dirciio lcgal ou convcncional cnirc o rcrcscnianic c o
rcrcscniado. Quando a rcrcscniaao dc un indivduo or ouiro nao c organizada
ncdianic lci, cono a rcrcscniaao do ncnor clo iuior, icn cla sua fonic nun
coniraio, Ialiiualncnic un coniraio dc nandaio. Cria csic cnirc as arics una
rclaao jurdica quc clica quc os aios do nandaiario roduzcn os ncsnos cfciios
cono sc cnanasscn dirciancnic do nandanic" (Julicn Lafcrricrc, Munuc dc Dot
Consttutonnc, 2 cd., . 400}.
Quanio idcia dc rcrcscniaao roriancnic diia, cscrcvcra anics o ncsno auior.
Para saiisfazcr a ncccssidadcs raiicas, o dirciio rivado clalorou a icoria da
rcrcscniaao, quc consisic csscncialncnic nisio. as nanifcsiacs dc voniadc dc
una cssoa o rcrcscnianic scrao considcradas cono icndo o ncsno valor c
roduzirao os ncsnos cfciios jurdicos cono sc cnanasscn dc ouira cssoa, o
rcrcscniado. Con a condiao dc nanicr-sc nos liniics dc scus odcrcs, o
rcrcscnianic c considcrado cono crinindo a voniadc ncsna do rcrcscniado, c o
aio or clc cunrido roduz os ncsnos cfciios jurdicos cono sc fora fciio clo
rcrcscniado" (J. Lafcrricrc, ol. cii., . 396-397}.
Ainda cn icrnos csiriiancnic civilisias, a rcrcscniaao c concclida or Colin c
Caiiani, con una rccisao adniravcl, icndo Lafcrricrc sc valido ianlcn dcssa
ciiaao. Ha rcrcscniaao quando un aio jurdico c cunrido or una cssoa, or
conia dc ouira, cn condics iais quc os cfciios dcssc aio sc roduzan dircia c
incdiaiancnic solrc a calca do rcrcscniado, cono sc clc ncsno o Iouvcra
cunrido" (Colin & Caiiani, Dot Cu, 7 cd., i. I, . 91}.
2. Vcja-sc a cssc rcsciio JoIn A. Fairlic, quando cscrcvc quc do onio dc visia
ciinologico o significado liicral dc rcrcscniar c arcscniar novancnic", daqui sc
cIcgando ao scniido dc arcscniar cn lugar dc ouircn". Con nais clarcza, o
ullicisia alcnao FricdricI Clun. A csscncia da rcrcscniaao consisic anics nisio,
cn fazcr rcscnic airavcs dc una cssoa visvcl ouira cssoa quc nao sc faz
concrciancnic visvcl cranic as dcnais". F. Clun, Dcgriff und Wcscn dcr
Fcracscniaiion", in. Zu TIcoc und GcscIcItc dc Hcucscntuton und
Hcucscntutuucussung, . 105. dc rcconcndar ianlcn a lciiura do iralalIo dc
JoIn A. Fairlic, accrca da rcrcscniaao oliica, c iniiiulado TIc Naiurc of Poliiical
Fcrcscniaiion", o qual aarcccu csianado cla rincira vcz cn TIc Anccun
Potcu Sccncc Hcucu. v. 34, 1940.
3. A accao cn quc vanos dcscnvolvcr, con nossa icrninologia, os concciios dc
ducdudc c dcntdudc cono douirinas oliicas da rcrcscniaao nada icn quc vcr
con o scniido cn quc a cnrcgou Carl ScIniii, cn VcussungscIc. Quando nuiio
Iavcria analogia dc onio dc ariida ou sinlcs analogia vocalular, orquanio sao dc
iodo disiinios os cfciios cirados do uso dcssas alavras nas rcflccs a quc darcnos
scqucncia.
4. JoIn A. Fairlic, Das Wcscn oliiiscIcr Fcracscniaiion." Pullicado originalncnic
cn lngua inglcsa c iraduzido ara o alcnao or Claus Sricl. In. Zu TIcoc und
GcscIcItc dc Hcucscntuton und Hcucscntutuucussung, . 29.
5. Ednund Durlc, ScccI io iIc Elcciors of Drisiol", in. ScccIcs und Lcttcs on
Anccun Aus, . 73.
6. Idcn, ilidcn, . 73.
7. Monicsquicu, Dc L'Esrii dcs Lois", liv. 11, ca. 6, in. Ocuucs Conctcs, i. II, .
400.
8. Marccl Prcloi, Insttutons Potqucs ct Dot Consttutonnc, 2 cd., . 286.
Clcrnoni-Tonncrrc, quando da alcriura da Asscnllcia Nacional, Icsiiava dianic dc
scus Parcs cn voiar as novas lcis oliicas, nanifcsiando o anino dc volvcr rinciro a
sua circunscriao clciioral ara ausculiar a oiniao dc scus clciiorcs. Vcja-sc no
iocanic o quc cscrcvc F. Fcdslol, Dc StuutstIcocn dc FunzocsscIcn
Nutonuucsunnung uon l?S9, . 109 c ss.
9. Darnavc. Dans l'ordrc ci lcs liniics dcs fonciions consiiiuiionncllcs, cc qui
disiinguc lc rcrcscnian dc cclui qui n'csi quc sinlc fonciionnairc ullic, c'csi qu'il
csi cIargc dans ccriains cas dc uouo u u nuton iandis quc lc sinlc fonciionnairc
n'csi janais cIargc quc d`ug our cllc".
10. Darnavc, in. A. Saini Cirons, Munuc dc Dot Consttutonnc, 3 cd., . 11;
Laloulay, ucstons Consttutonnccs, . 173.
11. Dcnjanin Consiani. Dc la lilcric dcs ancicns conarcc ccllc dcs nodcrncs",
in. Cous dc Potquc Consttutonncc, i. II, ., 557-558.
12. Vcja-sc Cuizoi, Hstoc dcs Ogncs du Gouucnncnt Hccscntut, 4 cd., vols. I c
II, ariicularncnic as lics 1 c 9 do scgundo iono c 1, 7 c 8 do rinciro iono.
13. Carl ScIniii, VcussungscIc, cii., . 209.
14. Idcn, ilidcn, . 212-213.
15. J. J. Fousscau, Du Contut Socu, . 280-281.
16. Idcn, ilidcn, . 243.
17. Idcn, ilidcn, . 244-245.
18. Idcn, ilidcn, . 250.
19. Idcn, ilidcn, . 301.
20. Idcn, ilidcn, . 302.
21. Idcn, ilidcn, . 302.
22. Idcn, ilidcn, . 303.
23. Idcn, ilidcn, . 302.
24. Fousscau, Consdcutons su c Gouucncncnt dc Poognc, Ca. 7.
25. Idcn, ilidcn.
26. Hans J. Wolff, Dic Fcracscniaiion", in. Zu TIcoc und GcscIcItc dc
Hcucscntuton und Hcucscntutuucussung, . 123.
27. Adniiindo-sc orcn quc o rcrcscnianic c uc no ccrccio do nandaio clciivo, o
rollcna dc salcr qucn clc rcrcscnia sc sinlifica. Fcrcscnia a naao ou a
colciividadc c c quanio lasia. O rollcna sc conlica con a incraiividadc, scndo
lciia cniao a indagaao. rcrcscnia o clciior, o Esiado ou o ariido? Tanio nais lciia
quanio na nodcrna socicdadc dc nassas, iao caracicrsiica do nosso scculo, o
luralisno oliico ocidcnial dcsinicgrou or iniciro a voniadc oular solcrana, niio
ou ilusao ja dcsfciia, dcsdc quc a sociologia con lruial rigor cicnifico aoniou ara o
caraicr classisia dc ioda a organizaao social, cuja csiruiura c dinanica, sc
rcicridas, iornarian dc iodo ininicligvcl o fcnncno do odcr.
28. Hcgcl, HccItsIosoIc, 311. En scniido oosio, Kani, filosofo oliico do
lilcralisno alcnao, quc nao ircidou cn fazcr a concao do sisicna rcrcscniaiivo
con o ovo. Dissc clc cn HccItscIc, 52. Toda rcullica vcrdadcira c, c ouira coisa
nao odc scr scnao un sstcnu ccscntutuo do ouo uu cn nonc do ouo (grifo
nosso} cuidar dc scus dirciios, airavcs da uniao dc iodos os cidadaos c or inicrncdio
dc scus dcuiados".
29. Vcja-sc conccrncnic a cssc onio o csiudo dc CIarlcs E. Cillcri iniiiulado
Ocraiivc Docirincs of Fcrcscniaiion", quc aarcccu rinciro na TIc Anccun
Potcu Sccncc Hcucu, 1963, v. 57, . 604-618 c foi dcois rcroduzido nuna
iraduao alcna dc Tony Wcsicrnayr clo organizador da colcianca Zu TIcoc und
GcscIcItc dc Hcucscntutuucussung.
30. A rcrcscniaao oliica, scgundo DagcIoi, ciiado or Carl J. FricdricI, significa,
cn uliina analisc, acnas un ncio ara alcanar un fin, no caso ariicular inglcs
cscolIcr o ariido quc fornara o govcrno. Essa icsc conduz inlaniaao dc un
govcrno rcsonsavcl, csscncia conicnoranca do rincio rcrcscniaiivo ara alguns
auiorcs, alias cccssivancnic rcsos, clo angulo oliico c jurdico, conccao dc
govcrno rcrcscniaiivo. A icsc, anics dc cIcgar ao rcscnic cfciio, quc c sinlcs
dcsdolrancnio Iisiorico, odia ianlcn validancnic conadcccr-sc con iodos os
fundancnios dualisias do vclIo sisicna rcrcscniaiivo da idcologia lilcral.
Quanio rcrcscniaao roorcional, csosada or Siuari Mill, irouc csia, cn
vcrdadc, algo novo, quc alalou dialciicancnic a conccao individualisia do
lilcralisno c scu sisicna dc rcrcscniaao oliica, orquanio una conscqucncia
incdiaia da nova iccnica foi a dc suInIu u notuncu dos guos c airiluir-lIcs a
arccria cficaz dc influcncia a quc fazcn jus na dircao oliica da socicdadc. Vcja-sc
Carl J. FricdricI Fcrcscniaiion Consiiiucional Fcforn in Euroc", in. TIc Vcstcn
Potcu uutc, 1948, I, . 124-130, lcn cono cssc ncsno iralalIo na vcrsao
alcna aarccida cn Zu TIcoc und GcscIcItc dc Hccscntuton und
Hcucscntutuucussung, . 209-221.
31. Carl J. FricdricI, ol. cii., vcrsao alcna, . 220.
32. Idcn, ilidcn, . 221.
33. F. W. Colcr, in. TIc Anccun Potcu Sccncc Hcucu, 15.200, 1915.
34. Sao cscassas as analiscs sociologicas ao concciio dc rcrcscniaao. A naicria icn
sido largancnic vcrsada or jurisias. Alias, Hans J. Wolff dcsdc nuiio cIanou a
aicnao ara cssc faio, cncarcccndo a ncccssidadc dc arofundar-sc a invcsiigaao do
onio dc visia sociologico. As coniriluics dc dirciio ullico fciias con anino nais
cicnifico do quc douirinario, fora dc laos oliicos c idcologicos, so Ia algun icno
foran incrcncniadas, salvo os iralalIos rccursorcs csianados na AlcnanIa.
Dcnirc csics c dc jusiia rcssaliar aquclcs surgidos cn coca anicrior Scgunda
Cucrra Mundial. Haja visia or ccnlo as coniriluics classicas dc Carl ScIniii (a
scric dc rcflccs coniidas cn VcussungscIc); LcilIolz, con Dus Vcscn dc
Hcucscntuton, olra Ia ouco rccdiiada; Enil Ccrlcr, StuutstIcoctscIc Hcg dc
Hcucscntuton n DcutscIund zuscIcn Vcnc Congcss und Mucz-cuouton; c
cnfin, ainda do ncsno ano, Fudolf Sncnd, cujo Vcussung und VcussungsccIt foi
ianlcn dc uliino rccdiiado na AlcnanIa.
35. Marcl Sololcwsly PoliiiscIc Fcracscniaiion in nodcrncn Siaai dcr
lucrgcrlicIcn Dcnolraiic", in. Zu TIcoc und GcscIcItc dc
Hcucscntutuucussung, . 422.
36. Idcn, ilidcn, . 420.
37. Idcn, ilidcn, . 430.
38. Idcn, ilidcn, . 431.
39. Idcn, ilidcn, . 433.
40. Idcn, ilidcn, . 433.
41. Idcn, ilidcn, . 434.
42. Idcn, ilidcn, . 435.
43. Idcn, ilidcn, . 441.

Jt
O SUFRG1O
l. O Suugo 2. E o suugo dcto ou unuo J. O suugo
cono dcto dc unuo (doutnu tuunu) 4. O suugo cstto
5. O suugo unucsu b. Hcstocs uo suugo unucsu.
b.l Nuconududc b.2 Hcsdcncu b.J Scxo b.4 Idudc
b.5 Cuucdudc scu ou ncntu b.b Guu dc nstuuo b.? A
ndgndudc b.S O scuo ntu b.9 O ustuncnto 7. A
ouguuo do suugo unucsu S. Suugo Ico c suugo
scccto 9. Suugo guu c suugo uu lU. Modududcs dc
suugo uu. lU.l Suugo nto lU.2 Suugo unu
ll. Suugo dcto c suugo ndcto l2. A utcuuo do
unuuIcto.
J. O su]rg1o
O sufragio c o odcr quc sc rcconIccc a ccrio nuncro dc cssoas
(o coro dc cidadaos} dc ariiciar dircia ou indirciancnic na
solcrania, isio c, na gcrcncia da vida ullica.
Con a ariiciaao dircia, o ovo oliiicancnic organizado
dccdc, airavcs do sufragio, dcicrninado assunio dc govcrno; con a
ariiciaao indircia, o ovo ccgc rcrcscnianics.
Quando o ovo sc scrvc do sufragio ara dccd, cono nos
insiiiuios da dcnocracia scnidircia, diz-sc quc Iouvc uotuuo; quando
o ovo orcn cnrcga o sufragio ara dcsgnu ccscntuntcs, cono
na dcnocracia indircia, diz-sc quc Iouvc ccuo. No rinciro caso, o
ovo odc voiar scn clcgcr; no scgundo caso o ovo voia ara clcgcr.
2. o su]rg1o d1re11o ou ]uno?
Na rcgiao da douirina, ja sc fcriran anlos dclaics ara
dcicrninar sc o sufragio c funao ou dirciio. As cscolas quc rcsondcn
a cssc qucsiio odcn rcariir-sc cn duas corrcnics rinciais. a dos
quc sc acolIcn douirina da solcrania nacional, c sao conduzidos
cniao a vcr no sufragio una funao; c a dos quc sc alraan douirina
da solcrania oular, ara da o infcrircn cono un dirciio.
Confornc sc acciic a rincira ou a scgunda das osics acina
cnunciadas, cIcgarcnos ao scguinic rcsuliado. adnissao do sufragio
rcsiriio, quando sc cnicndc quc, ncdianic o voio, a colciividadc oliica
ccrcc una funao (douirina da solcrania nacional}; ou ao
rcconIccincnio do sufragio univcrsal, quando, clo conirario, sc iona o
odcr dc ariiciaao do clciior cono ccrccio dc un dirciio (douirina
da solcrania nacional}.
Con cfciio, cla douirina da solcrania nacional, o clciior c iao-
soncnic insiruncnio ou orgao dc quc sc scrvc a naao ara criar o
orgao naior o coro rcrcscniaiivo a quc dclcga o odcr solcrano,
do qual iodavia sc conscrva scnrc iiiular.
Cono a concicncia consiiiucional do clciior ara ccrccr o
sufragio roccdc da naao, ondc a solcrania icn scnrc sua scdc,
cnicndc-sc quc c a naao o odcr qualificado a iraar as rcgras c
condics do sufragio, calcndo-lIc adcnais a faculdadc dc dcicrninar
qucn dcvc fazcr aric do coro clciioral.
Conscqucncia dcssa douirina icn sido cn rinciro lugar, do
onio dc visia logico, algunas liniiacs osias ao ccrccio do
sufragio, ncdianic a cigcncia dc rccncIincnio dc varios rcquisiios dc
caacidadc quclcs a qucn a naao concicu, cono insiruncnio scu, a
funao clciiva.
Con o sufragio, scgundo a ncsna douirina, nao c a voniadc
auinona do clciior quc inicrvcn na clciao, nas a voniadc solcrana
da naao. Podcndo ois a naao invcsiir no ccrccio da funao clciioral
iao-soncnic aquclcs quc julgar nais aios a cunrir cssc dcvcr, dcssa
douirina dccorrc con nais frcqucncia, alcn do sufragio rcsiriio, o
rincio da olrigaioricdadc do voio, lcn cono o cIanado nandaio
rcrcscniaiivo, con quc sc consagra, confornc ja aicnicanos, a
aiuaao indccndcnic do clciio cn facc do clciior.
A icoria jurdica do sufragio-funao foi Iisioricancnic susicniada
or Darnavc, cn 1791, duranic a Fcvoluao Franccsa, nos scguinics
icrnos. A qualidadc dc clciior nao c scnao una funao ullica, qual
ningucn icn dirciio, c quc a socicdadc discnsa, iao ccdo rcscrcva
scu inicrcssc".
1
Quanio ao sufragio-dirciio, rcsulia da conccao dc quc, scndo o
ovo solcrano, cada indivduo, cono ncnlro da colciividadc oliica, c
iiiular dc aric ou fraao da solcrania. Tona-sc o ovo nuna accao
quaniiiaiiva; faz-sc do sufragio a crcssao da voniadc roria,
auinona, rinaria, dc cada indivduo cononcnic do colcgio clciioral;
adniic-sc cnfin quc o voio scndo un dirciio scu ccrccio scra
faculiaiivo c quc o nais logico ara a naiurcza do nandaio scria
considcra-lo incraiivo c nao rcrcscniaiivo.
Hisioricancnic, foi Fousscau o nais cclclrado corifcu da
douirina do sufragio-dirciio, quc roccdcu cocrcnicncnic da sua
douirina da solcrania oular.
Sao alavras incisivas dc Fousscau no Contuto Socu. O dirciio
dc voio c un dirciio quc ningucn odc iirar aos cidadaos". Scguiran-
no, cn aoio da ncsna icsc, Pciion c Folcsicrrc, na Consiiiuinic,
lcn cono Condorcci c Doissy d'Anglass, na Convcnao, iodos
ardorosancnic conronciidos con o igualiiarisno rcvolucionario,
conira o sufragio dos rivilcgiados, incranic na nonarquia dos rcis
alsoluios, duranic o unccn cgnc".
2
A 4 dc scicnlro dc 1789, Folcsicrrc, sulindo iriluna,
cunIa a ncsna douirina. A Consiiiuiao csialclccc quc a solcrania
rcsidc no ovo, cn iodos os indivduos do ovo. Cada indivduo icn
ois o dirciio dc coniriluir ara a lci quc o olriga c ara a
adninisiraao da coisa ullica, quc c sua. Dc ouiro nodo, nao scria
ccrio quc iodos os Ioncns scjan iguais cn dirciio ou quc cada Ioncn
scja cidadao".
3
Coniraosias as duas douirinas a do sufragio-funao c a do
sufragio-dirciio vc-sc linidancnic quc no sisicna rcrcscniaiivo
classico da dcnocracia lilcral doninou o iniclcciualisno, o lilcralisno
c o qualiiiiavisno da rcrcscniaao, cn conirasic con o igualiiarisno,
o voluniarisno c o quaniiiaiivisno dc origcn rousscauniana, ora
rccsianados cono iraos visvcis na dcnocracia conicnoranca do
Ioncn-nassa, Ioncn algclrico c anii-Iisiorico, quc scnIorcou as
insiiiuics dcsic scculo.
S. Su]rg1o oomo d1re11o de ]uno" (dou1r1no 11o11ono)
Quanio ao cnsancnio conicnoranco, vcrifica-sc quc a douirina
consiiiucional iialiana (Discarciii di Fuffia, Fonano, cic}, ariindo
rovavclncnic da dificuldadc dc conciliar o sufragio univcrsal, fundado
na solcrania oular, con a olrigaioricdadc do voio c sancs
inosias ao clciior, confornc disc a lcgislaao dc varios Esiados,
lusca una soluao cclciica ara a naiurcza jurdica do sufragio. Diz
quc sc iraia dc un dirciio dc funao". Conjuga assin no concciio dc
sufragio igualncnic a funao clciioral" (dirciio} c o corrcio ccrccio"
dcssa ncsna funao (dcvcr ou olrigaao}.
Cono funao clciioral", o sufragio c dirciio ullico suljciivo,
conicndo ccrios odcrcs rcconIccidos ao scu iiiular, cnirc os quais,
consoanic Fuffia, o dc cigir a roria inscriao nos rcgisiros clciiorais,
o dc rcclanar a inscriao dc ouiros clciiorcs cn iais rcgisiros, o dc
cigir o cvcniual cancclancnio daquclcs clciiorcs quc Iajan sido
indcvidancnic inscriios; o dc roor cvcniualncnic candidaios, o dc
scr adniiido s voiacs.
4
Cono corrcio ccrccio da funao clciioral", cnicndc-sc or a a
facc do sufragio quc sc arcscnia cn forna dc dcvcr, dc olrigaao do
clciior ou cidadao. Esic nao odcra scr nolcsiado no livrc c
indccndcnic ccrccio daquclc dirciio. Dcscunrindo orcn o caraicr
ullico da funao, alsicndo-sc dc voiar ou valcndo-sc do voio ara
aufcrir vaniagcns cssoais indcvidas, ficara cniao o clciior sujciio s
sancs da ordcn jurdica. O ccrccio do voio, clo lado ois dc sua
olrigaioricdadc, arcscnia-sc cono dcvcr cvico", nos icrnos do ariigo
48 da Consiiiuiao iialiana, osio assin nuna csfcra inicrncdiaria
cnirc o ncro dcvcr noral" c o dcvcr jurdico".
S
Enfin, scgundo a ncsna ordcn dc rcflccs dcscnvolvidas or
Fuffia, o dirciio clciioral, dirciio dc sufragio ou dirciio dc funao, cnira
na caicgoria dos dirciios ullicos suljciivos, da vclIa icoria dc Jcllincl.
Cono funao, o sufragio c dc naiurcza cnincnicncnic Icu c nao
roriancnic cstutu. O clciior ou cidadao ccrcc rcfcrida funao dc
nodo colciivo c nao individual, cono dirciio cororaiivo c nao cono
dirciio suljciivo individual" cn nonc rorio, con visias aos clcvados
fins c sucriorcs inicrcsscs sociais c nao cn nonc do Esiado".
6
A Consiiiuiao da Vcnczucla alica cn disosiao iciual o
ncsno rincio douirinario cnunciado clos consiiiucionalisias
iialianos. Fcza o ariigo 110 da rcfcrida Consiiiuiao (1961} quc o voio c
un dirciio c una funao ullica".
4. O su]rg1o res1r11o
Quando a rcrcscniaao surgc Iisioricancnic, Ia un anlicioso
rincio dc ordcn racional ara jusiifica-la, ianio quanio o da
liniiaao do odcr. o rincio sclciivo, quc dcvc conduzir s rcgics dc
govcrno os nais aios, os nais caazcs, os nais salios, os nclIorcs.
A razao c o conscniincnio aarcccn a or cincnios do sisicna
rcrcscniaiivo. A idcia lasica da dcnocracia, duranic ioda a idadc do
lilcralisno, c a dc quc sc dcvc rcarar a cliic govcrnanic, cn nonc dc
un confiado aoio da razao Iunana, con os ncios quc csia ofcrccc.
Esscs ncios sc rcconIcccn nas fornas quc o sufragio iona, c
quc socialncnic, lcn cono Iisioricancnic, iraduzcn una forna dc
cquillrio na disosiao dc foras c classcs dcniro da socicdadc, do
ncsno asso quc icsiifican a Icgcnonia oliica do Esiado lurgucs.
Scgundo os icoricos, o sufragio c rcsiriio, nao orquc sc qucira
asscgurar o donnio social dc una classc, nas orquc sc conrccndc,
douirinariancnic, quc, rcsiringindo-sc o sufragio, nais dcrcssa a
socicdadc cIcgara quclc rcsuliado. o govcrno dos nclIorcs.
Era assin quc sc cnsava no scculo da dcnocracia lilcral (scculo
XIX} con a insiiiuiao do sufragio rcsiriio, quando nao Iavia ainda nos
livros ou na cosiao douirinaria una ionada dc conscicncia dc quc,
sc o sufragio racionalncnic rcicndia aquilo, do onio dc visia Iisiorico
cra iao-soncnic o odcroso c cficaz insiruncnio dc cclusao dc
arcclas considcravcis do ovo dc ioda ariiciaao oliica. O odcr do
icrcciro csiado a lurgucsia doninava cniao or iniciro a ccna
govcrnaiiva.
O sufragio c rcsiriio quando o odcr dc ariiciaao sc confcrc
unicancnic quclcs quc rccncIcn dcicrninados rcquisiios dc riqucza
ou insiruao. Ha auiorcs quc acrcsccnian ianlcn os rcquisiios dc
nascincnio ou origcn.
Confornc as cigcncias scjan fundadas cn cada un daquclcs
onios, icnos as scguinics nodalidadcs dc sufragio rcsiriio. sufragio
ccnsiiario (a riqucza}, sufragio caaciiario (a insiruao}, sufragio
arisiocraiico ou racial (a classc social ou a raa}.
Os dois rinciros foran os nais frcqucnics, con larga alicaao
na coca do Esiado lilcral.
O sufragio ccnsiiario, ianlcn conIccido clo nonc dc sufragio
ccuniario, dcnandava gcralncnic dc scus iiiularcs, confornc a
lcgislaao quc o insiiiussc, o aicndincnio dc una das scguinics
cigcncias. a} o agancnio dc un inosio dircio (sisicna ccnsiiario
franccs dc 1814 a 1848}; l} o scr dono dc una roricdadc fundiaria (o
sisicna inglcs, gradaiivancnic alolido, c quc sc ciinguiu con a
rcforna clciioral dc 1918}, c c} o usufruir ccria rcnda.
Quanio ao sufragio caaciiario, o criicrio dc liniiaao cra dado
clo grau dc insiruao. O fin quc sc iinIa cn visia rinacialncnic cra
afasiar as cssoas nais rudcs do onio dc visia culiural c iniclcciual dc
qualqucr ingcrcncia oliica, or crcr-sc quc nao scrian caazcs dc
concorrcr ara a loa qualidadc da rcrcscniaao, isio c, ara a
fornaao da cliic dirigcnic.
Enfin, no sufragio racial, rcsiringc-sc o dirciio dc voio or
noiivos, nao raro dissinulados, quc iodavia sc rcndcn origcn dos
indivduos. Quando a lcgislaao do Mississii nos Esiados Unidos
olriga a lcr, conrccndcr c inicrrciar convcnicnicncnic" a
Consiiiuiao, scus lcgisladorcs, con cssa cigcncia, sao rincialncnic
novidos clo anino dc ccluir das urnas os rcios, olcdcccndo assin a
un criicrio nais racial do quc cn vcrdadc caaciiario.
Alguns ullicisias ionan ainda a classc social c o sco ara
caracicrizarcn fornas dc sufragio rcsiriio. Morncnic naquclcs Esiados
ondc a lcgislaao clciioral vcnIa a ccluir da ariiciaao oliica
canadas da oulaao, or cfciio dc discrininaao social (sufragio
arisiocraiico ou rivilcgiado} ou or noiivo dc sco, cono ocorrc con as
nulIcrcs cn alguns ascs (sufragio nasculino}.
S. O su]rg1o un1verso1
A rigor iodo sufragio c rcsiriio. Nao Ia sufragio conlciancnic
univcrsal. Fclaiiva ois c a disiinao quc sc csialclccc cnirc o sufragio
univcrsal c o sufragio rcsiriio. Anlos conorian rcsirics. o sufragio
rcsiriio cn grau naior; o sufragio univcrsal cn grau ncnor.
Dcfinc-sc o sufragio univcrsal cono aquclc cn quc a faculdadc dc
ariiciaao nao fica adsiriia s condics dc riqucza, insiruao,
nascincnio, raa c sco.
Afirna auior iialiano dos nais alalizados dc nosso icno quc o
sufragio univcrsal sc conicnia con csialclcccr rcquisiios dc ordcn
gcral", ao asso quc o sufragio rcsiriio cigia cqustos cscccos,
ccnsiiarios c culiurais".
?
En gcral, ccludas as rcsirics dc riqucza ou caacidadc,
csianos ja cn rcscna do sufragio univcrsal, quc, iodavia, nao sc
csicndcndo indifcrcnicncnic a iodas as cssoas, conoria liniiacs.
Essas liniiacs fciias caacidadc do clciior, cn rcginc dc
sufragio univcrsal, sc rcndcn nais s condics dc nacionalidadc,
rcsidcncia, sco, idadc, caacidadc fsica ou ncnial, grau dc insiruao
(o voio do analfalcio}, indignidadc, scrvio niliiar c alisiancnio.
t. Res1r1es oo su]rg1o un1verso1
b.l Nuconududc
dirciio conun dc quasc iodas as consiiiuics, cono rincira
condiao dc caacidadc oliica, o rcquisiio do vnculo cssoal. Scndo a
nacionalidadc condiao nnina dc vinculaao ao as c coisa
ullica",
S
c naiural quc os csirangciros scjan ccludos dc ariiciaao
na vida oliica do Esiado ondc orvcniura sc acIcn.
b.2 Hcsdcncu
En dcicrninados Esiados, cuja lcgislaao adoia o sisicna dc
sufragio univcrsal, cigc-sc nao raro un razo nnino dc rcsidcncia
Ialiiual ou rolongada cn ccria aric do icrriiorio nacional, a fin dc
cviiar alusos c raiicas viciosas dc dcslocancnio dc clciiorcs dc una a
ouira rcgiao do ncsno as, forando assin rcsuliados cn quc
ordinariancnic sc conroncic a scricdadc das ugnas clciiorais. Tais
alusos da cIanada colonizaao" clciioral foran usuais cn alguns
Esiados da Uniao Ancricana.
b.J Scxo
As liniiacs dc sco rclaiivas caacidadc clciioral cisiiran cn
gcral aic ao fin da Princira Crandc Cucrra Mundial. Da or dianic as
cruzadas fcninisias acalaran inondo o voio das nulIcrcs cn quasc
iodos os ascs, rcfornadas quc foran as rcscciivas lcgislacs
clciiorais.
O rinciro as ondc iriunfou o sufragio fcninino foi a rcullica
ancricana. En 1869, vino-lo adoiado ali clo Esiado dc Wyoning. A
scguir, varios Esiados do coniincnic c alguns ascs nordicos lcgislaran
favoravclncnic ao dirciio dc voio das nulIcrcs. Essc dirciio, dcsdc
1920, con a 19 cncnda Consiiiuiao ancricana, ja sc fizcra nos
Esiados Unidos rcgra consiiiucional.
Scn cnlargo dc iodas as rcsisicncias Iavidas, o sufragio cIcgou
Inglaicrra cn 1928, ao asso quc a Frana, o Drasil, a Argcniina,
Dclgica, Pcru c CIilc soncnic dcois da Scgunda Crandc Cucrra
Mundial iniroduziran cssa conquisia, quc vcio anliar
considcravclncnic os quadros dc ariiciaao nos sisicnas dc sufragio
univcrsal.
A Sua iodavia c dos raros ascs dcnocraiicos do nundo quc so
Ia ouco adoiou o voio fcninino. A discrininaao clciioral conira as
nulIcrcs, ara nuiios ullicisias, nao cIcga a dcscaracicrizar o
sisicna dc sufragio univcrsal, quc odc considcrar-sc cono ial, lcn
quc rcsiriio acnas ao sufragio nasculino.
b.4 Idudc
A lci clciioral adoia gcralncnic una idadc nnina ara o
ccrccio do dirciio dc voio, idadc quc faa rcsunir no clciior a
caacidadc dc disccrnincnio, naiuridadc c iirocnio indiscnsavcis a
una inicrvcnao csclarccida nos ncgocios ullicos.
Essa idadc nnina varia, confornc os sisicnas oliicos, Iavcndo
Esiados, cono o Drasil, a Argcniina (1853}, Cuaicnala c Vcnczucla,
ondc a cigcncia sc fia cn 18 anos, c ouiros, cono a Frana c a
Inglaicrra, ondc a naioridadc so sc olicn aos 21 anos dc idadc. No
Drasil, cla Consiiiuiao dc 1988, o voio c olrigaiorio ara os naiorcs
dc dczoiio anos, c faculiaiivo ara os naiorcs dc dczcsscis c ncnorcs dc
dczoiio anos dc idadc.
Olscrva-sc quc quanio ncnos dcnocraiica a ordcn
consiiiucional dc un Esiado, nais foric a icndcncia ara a clcvaao da
idadc nnina clciioral. Assin, or ccnlo, a Caria franccsa dc 1814,
quc so confcria o dirciio dc voio aos 30 anos dc idadc.
Liga-sc a icndcncia cn icla ao icnor do scniincnio rcfornisia,
laicnic na nocidadc, quc sc nosira scnrc alcria c crncavcl s idcias
nais avanadas dc nudana social, ianio quanio advcrsa aos
rincios conscrvadorcs c rcacionarios da ordcn ullica.
Noia-sc igualncnic cn varias lcgislacs a nanifcsia inclinaao
dc fazcr coincidir a naioridadc civil con a naioridadc oliica ou
clciioral, ou scja, a caacidadc civil dc dirciio rivado con a caacidadc
cvica do dirciio ullico.
b.5 Cuucdudc scu ou ncntu
Sao ccludos da funao clciioral iodos aquclcs quc, oriadorcs
dc dcfciios fsicos, cono os ccgos c surdos-nudos, ou dcsiiiudos dc
aiidao iniclcciual, cono os idioias, loucos ou dcncnics, nao sc acIan
cn condics nornais dc ccrccr o sufragio.
Essa forna dc incaacidadc clciioral cn alguns sisicnas so sc
alica quclcs cuja inicrdiao foi dcclarada judicialncnic, cn ordcn a
cviiar quc sc concian alusos ou cccsso, ao salor das aics
oliicas.
A cclusao sc iorna conscqucnicncnic nnina, dando or vczcs o
rcsuliado ncgaiivo dc indivduos cujo csiado ncnial c dos nais dclcis
figurarcn nos quadros clciiorais.
b.b Guu dc nstuuo
Faros os sisicnas consiiiucionais quc cn sua lcgislaao clciioral
adniicn o voio s cssoas quc nao scjan ossuidoras dc un grau
nnino dc insiruao. A cclusao dos quc nao salcn ao ncnos lcr c
cscrcvcr icn or fundancnio a rcsunao dc quc nao sc acIan cn
condics dc cniiir voio, fornular juzo ou ionar dcciscs.
O nnino cducacional cigido varia dc acordo con os Esiados,
quc icndcn a ocrar liniiacs circnas con rcsciio a cssa cigcncia.
Alguns vao a onio dc adniiir ja o voio do analfalcio, cono a Iialia, or
ccnlo, quc suriniu assin qualqucr rcsiriao dc ordcn cducacional.
A Consiiiuiao lrasilcira dc 1988 fcz faculiaiivo o voio ara o
analfalcio (ariigo 14, II, a"}.
En nuiios Esiados, a qucsiao do voio do analfalcio icn
rovocado inicnsos c aaionados dclaics dc oiniao, noiando-sc da
aric das corrcnics dcnocraiicas nais radicais icndcncia francancnic
acolIcdora da douirina quc nanda conccdcr aos ilcirados o dirciio dc
sufragio.
Con cfciio, o rollcna sc iorna nais agudo or scus rcflcos
oliicos c sociais naquclcs ascs ondc naina c a dcnsidadc da
oulaao analfalcia, aiingindo a clcvadssinos ndiccs crccniuais.
Scn a ariiciaao ois do analfalcio, o sisicna oliico c clciioral
ofcrccc naquclcs Esiados inagcn quasc irrcconIccvcl da socicdadc
dcnocraiica, ial a dcsroorao cnirc o clciiorado c a nassa Iunana
ccluda or cfciio dc ncncionada causa rcsiriiiva.
b.? A ndgndudc
A rivaao do dirciio dc voio or noiivo dc indignidadc c rcsiriao
crfciiancnic calvcl no sisicna dc sufragio univcrsal, rcrcscniando o
ronincnio con a ordcn oliica csialclccida daquclcs quc, cla sua
conduia, iransgrcdiran a lci, crcssao da voniadc gcral, c sc uscran
cn oosiao dcclarada ou ncsno violcnia con a nassa da oiniao sa c
csiinavcl". Conscqucnicncnic, clcs rorios sc scaran do ovo".
9
Essa liniiaao alrangc. a indignidadc cnal (incaacidadc noral}
c a indignidadc nacional (incaacidadc oliica}.
No rinciro caso, icnos as cssoas ccludas da ariiciaao
clciioral cn viriudc dc scnicnas condcnaiorias dos irilunais, cla
raiica dc dcliios conuns; no scgundo caso, icnos aquclcs cuja
cclusao rcsulia dc uniao oliica, or rofcssarcn csia ou aqucla
idcologia, ou sc acIarcn, or suas aiiiudcs ou conoriancnio, cn
discordancia lasica con o rcginc oliico c social.
As duvidas quc ccrcan csia forna dc liniiaao a indignidadc
quasc scnrc sc rcndcn cIanada indignidadc nacional ou
indignidadc oliica c nao indignidadc cnal, cn visia dos alusos c
injusiias con quc a rincira sc arcscnia, lcn cono cn facc da
cicnsao quc odc ionar, clininando da ariiciaao canadas
considcravcis dc cidadaos. una classc inicira, confornc lcnlra
Duvcrgcr, foi sacrificada na Uniao Soviciica, cn 1918 c 1922, quando
as rinciras Consiiiuics rcvolucionarias suriniran o dirciio dc
sufragio da aniiga lurgucsia rural (a classc dos loulals"} c dc
funcionarios c oliciais do rcginc dcosio.
10
A liniiaao assin inosia, quando cIcga a cssa anliiudc
circna, dcsfigura a naiurcza do sufragio univcrsal, fazcndo-o
rciroccdcr s aniigas fornas Iisioricancnic uliraassadas, do sufragio
rcsiriio.
b.S O scuo ntu
En alguns ascs, a lcgislaao clciioral riva do dirciio dc
sufragio os niliiarcs. Assin aconicccu cn Frana duranic a Tcrccira
Fcullica. No Drasil, a Consiiiuiao dc 1988 cclui do alisiancnio
clciioral os conscriios, duranic o crodo do scrvio niliiar (ari. 14,
2}.
A liniiaao cn arco dccorrc, scgundo os ullicisias, da
convcnicncia dc rcscrvar a solidcz dos laos dc discilina nas filciras
niliiarcs, una vcz quc cviia. a} a rcssao dos oficiais solrc os soldados;
l} o ingrcsso da oliica nos quaricis, con alalo ou quclra do rincio
dc auioridadc c discilina.
Scgundo Lavclcyc, as discusscs oliicas dcsirocn a discilina,
quc c a alna dos quaricis".
11
Canlciia, or sua vcz, qualificava a
inicrdiao do voio dos niliiarcs dc disosiao iuiclar da az social".
12
Olscrva-sc coniudo quc vao dcsaarcccndo das lcgislacs clciiorais as
rcsirics ao voio dos niliiarcs, con nanifcsia icndcncia dcnocraiica
ara cquiara-los, a cssc rcsciio, aos dcnais cidadaos.
b.9 O ustuncnto
Nao lasia ao clciior rcunir iodos os rcquisiios dc caacidadc
cigidos or lci ara ccrccr o dirciio dc sufragio. Faz-sc nisicr ianlcn
o alisiancnio, dc nodo quc lIc scja confcrido o iiulo dc clciior c scu
nonc ossa assin consiar rcviancnic nas lisias oficiais dc
ariiciaao, or cnscjo dos lciios clciiorais. Divcrsos sisicnas dc
inscriao ou rcgisiro clciioral cisicn, variavcis dc confornidadc con a
lcgislaao dos rcscciivos ascs.
?. A propogoo do su]rg1o un1verso1
Duranic o scculo XIX conlaicu-sc orfiadancnic a favor da
inlaniaao do sufragio univcrsal. En iodos os sisicnas a consunaao
logica do rincio dcnocraiico so sc vcrifica con o advcnio daquclc
sufragio, quc conduz oliiicancnic a dcnocracia sua lcniiudc. O
sufragio univcrsal fcz-sc assin inscaravcl da ordcn dcnocraiica.
No scculo XX, nao soncnic sc aloliu o sufragio rcsiriio cono sc
lograran considcravcis rogrcssos no alargancnio cada vcz naior da
ariiciaao oliica, dcois dc iniroduzido o sufragio univcrsal.
A lcgislaao clciioral inglcsa cIcgou ao sufragio univcrsal airavcs
do ncsno caninIo crcorrido sccularncnic clas suas insiiiuics
oliicas, a salcr, ncdianic lcnia c rogrcssiva aconodaao s idcias c
rincios novos, quc na Inglaicrra nunca cniran iardc dcnais.
A nudana ara o sufragio univcrsal conca no scculo XIX, con
as rcfornas dc 1832, 1867 c 1884, coroadas cla nova lci clciioral dc
1919, quc, adniiindo o voio fcninino, univcrsalizou o sufragio. A
rcforna iralalIisia dc 1948, quc aloliu a rcrcscniaao csccial dos
graduados univcrsiiarios, clininou os uliinos vcsigios do sufragio
rivilcgiado.
En Frana, o sufragio univcrsal foi oljcio dc disosics oficiais,
cn 1792, duranic o crodo rcvolucionario, c adoiado dcois cla
Consiiiuiao dc 1793, nas nunca lcvado raiica. Sua alicaao so sc
da a 23 dc alril dc 1848, daia quc, scgundo iraiadisias franccscs, ficou
inscriia na Iisioria consiiiucional cono aqucla cn quc cla rincira
vcz funciona na Frana o sufragio univcrsal c dircio, o qual nunca nais
dcvcria dcsaarcccr dc nossas insiiiuics".
13
Nos Esiados Unidos, duas cncndas consiiiucionais foran
dccisivas ara a consagraao dcfiniiiva do sufragio univcrsal. A rincira
a 15 adoiada cn 1870, aos a Cucrra da Scccssao, csialclccc
quc o dirciio dc sufragio, quc cricncc aos cidadaos dos Esiados
Unidos, nao odcra rccusar-sc, ncn rcsiringir-sc ncn clos Esiados
Unidos, ncn or ncnIun Esiado, or noiivos dccorrcnics da raa, cor
ou dc un rcccdcnic csiado dc scrvidao". A scgunda 19 dc 1920,
csicndc s nulIcrcs o dirciio dc sufragio.
Cono sc vc, donina cn iodos os ascs un novincnio irrcsisivcl
ara a consagraao do sufragio univcrsal, quc lcva a dcnocracia
oliica or conscguinic aos scus uliinos corolarios.
S. Su]rg1o pb11oo e su]rg1o seore1o
O voio sccrcio, garaniia cfciiva do rincio dcnocraiico, consiiiui
un conlcncnio do sufragio univcrsal. Da ianlcn scu caraicr
olrigaiorio. A inolscrvancia do scgrcdo acarrcia ois a anulaao do
voio, confornc disc a cssc rcsciio a lcgislaao clciioral da naior
aric dos Esiados quc adoian o sufragio univcrsal. Mas anics quc sc
oliivcssc nos sisicnas dcnocraiicos scnclIanic conrccnsao, ja Iojc
acfica, gravou-sc ardcnic olcnica, con arguncnios ianio favoravcis
cono advcrsos ao voio sccrcio.
En dcfcsa do ncsno, aduz-sc quc c a naina garaniia dc
indccndcncia noral c naicrial do clciior, conira o cso das rcsscs
oliicas a quc ficaria clc sujciio sc scu voio fora dado a dcscolcrio.
Con cfciio, cssas rcsscs odcn vir do govcrno ncsno ou dos
ariidos quc icn o odcr nas naos, lcn cono da Igrcja, dos sindicaios,
da classc aironal, fazcndo ois dclicadssina ara o clciior a oao
cnirc sua conscicncia c scus inicrcsscs incdiaios.
A lilcrdadc individual ficaria con o sufragio ullico
considcravclncnic dininuda, c o clciior icria dc novcr-sc nun crculo
fccIado, sol o incrio dc iniinidacs, ancaas dc crscguiao,
roncssas, cnfin, nuna so alavra. da corruao.
Transcorridas as clcics, ainda o clciior quc Iouvcssc olcdccido
csiriiancnic s suas conviccs nais rofundas, csiaria cosio
violcncia ou s rcialiacs do advcrsario quc galgara o odcr.
Conulsando csiaisiica russiana, auiorcs franccscs nosiran
quc, cn 1903, una clciao clo cscruinio ullico, na Prussia, rcsuliou
cn clcvadssina alsicnao, sucrior a 70% do clciiorado. E conclucn
quc, acriado cnirc suas conviccs c scus inicrcsscs, o clciior rcsolvc
cssc rollcna dc conscicncia nao saindo dc casa ara voiar.
14
Qucn viu con ioda a clarcza c rcalisno a ncccssidadc
indcclinavcl dc adoiar-sc o voio sccrcio foi Enilc Olivicr, cn sua olra
solrc o Incrio lilcral franccs, ao cscrcvcr. Scn duvida, na icoria
alsiraia scria dcscjavcl quc cada qual vicssc livrcncnic, cn rcscna
dc iodos, crinir sua oiniao solrc os ncgocios do as. o voio
ganIaria cn noralidadc orquc ganIaria cn rcsonsalilidadc c
coragcn. Mas quando sc organizan as insiiiuics, faz-sc nisicr nao
csqucccr quc sc dcsiinan a una nuliidao dc Ioncns ncdocrcs,
covardcs, dccndcnics or caraicr ou inidos or osiao... En
rcsuno, qucn diz dcnocracia diz voio sccrcio. O voio ullico c un
nstuncntun cgn, cn rovciio dos dcsoiisnos c das arisiocracias.
Sallusio consuliado or Ccsar solrc os ncios dc salvar a Fcullica
ronana, unIa cn rinciro lugar o voio sccrcio, uotun c Icun".
1S
A favor do voio ullico nanifcsiaran-sc na douirina cnsadorcs
c csiadisias da csiirc dc Cccro, Monicsquicu, Siuari Mill c Disnarcl.
Monicsquicu cIcgou a afirnar quc o voio ullico dcvc scr considcrado
cono una lci fundancnial da dcnocracia".
16
Todos os rougnadorcs dcssc sufragio cnicndcn quc ao dcclarar
alcriancnic sua oiniao, ccrcc o clciior un aio dc coragcn cvica, faz
una dcnonsiraao dc fidclidadc s conviccs" dc firncza dc caraicr",
dc scricdadc c rcsonsalilidadc. En suna, crcscc noralncnic.
Vcdci c ouiros sao orcn do onio dc visia dc quc a dcnocracia c
o govcrno dc iodos, o govcrno das nassas, o govcrno aic ncsno dos
inidos c nao soncnic dos corajosos". Con o sufragio ullico aqucla
arcgoada coragcn cvica" acalaria scndo a coragcn da ninoria
ccononicancnic odcrosa, cn condics dc dar-sc ao luo" do voio a
dcscolcrio. O sufragio ullico aarccc orianio cono ccdicnic social
dc naiurcza conscrvadora, insiruncnio dc coaao cconnica, aarclIo
dc Icgcnonia dc classc.
1?
9. Su]rg1o 1guo1 e su]rg1o p1uro1
No sufragio igual, icnos a consagraao daquclc rincio
dcnocraiico quc sc crinc cla fornula un Ioncn, un voio". A
dcnocracia do sufragio univcrsal, cn iodas as Consiiiuics nodcrnas
c rcccnics, icndc irrcsisiivclncnic ara cssa forna dc igualdadc dc
dirciio na ariiciaao clciioral.
En nonc orcn dc una igualdadc dc faio, vcrificaran-sc
alicacs Iisioricas do cIanado sufragio lural ou rcforado, quc na
vcrdadc sc insirou cn icndcncias dc iodo aniidcnocraiicas c ja nao
ofcrccc a csia aliura scnao inicrcssc ncrancnic assagciro, dc anliio
douirinario.
Mcdianic o sufragio lural odc o clciior acunular varios voios
nuna ncsna circunscriao ou voiar nais dc una vcz cn disiinias
circunscrics ou colcgios clciiorais.
O sufragio lural rcsulia dc qualificacs variavcis, confcridas
cla riqucza, idadc, grau dc insiruao, fanlia, cic.
As alicacs nais cclclrcs dc sufragio lural ocorrcran na
Dclgica c na Inglaicrra. A lci clciioral dc fins do scculo assado quc
insiiiuiu na Dclgica o sufragio univcrsal fc-lo cn conlinaao con o
voio lural, nun conronisso dc socialisias c conscrvadorcs. Cinco
voios cran ossvcis cn razao da idadc, da fanlia, da roricdadc
inoliliaria, da crccao dc una cqucna rcnda csiaial c do nvcl dc
caacidadc iniclcciual, aicsiado cla ossc dc iiulos univcrsiiarios.
Dcsscs voios, o clciior so odia acunular no naino ircs, dc nodo quc
cssa liniiaao aicnuava, scgundo Lafcrricrc, o caraicr anii-dcnocraiico
da insiiiuiao, dcicrninando, cn divcrsas arcas clciiorais, scnsvcl c
aradoal favorccincnio dos socialisias.
JD. Modo11dodes de su]rg1o p1uro1
lU.l Suugo nto
O sufragio quc crniiia ao clciior acunular varios voios
ccrccndo o dirciio dc ariiciaao cn nais dc un colcgio clciioral icvc
larga alicaao na Inglaicrra. Tonou cssa nodalidadc dc voio lural o
nonc dc sufragio nuliilo c foi scvcrancnic golcada naquclc as con
a rcforna clciioral dc 1918.
Do novo csiaiuio rcsuliou a aloliao dc inuncravcis franquias
clciiorais", quc as rcfornas anicriorcs Iavian dciado iniacias ou aic
ncsno anliado c quc conscniian ao clciior o ccrccio do dirciio dc
voio cn nais dc una circunscriao.
Duas liniiacs sc inuscran cniao ao sisicna. una dc dirciio,
ouira dc faio, confornc olscrvan DariIclcny c Ducz. Pcla rincira,
ningucn odia voiar nuna clciao gcral ara a Canara dos Conuns
cn nais dc duas circunscrics. Pcla scgunda, as clcics gcrais cn
iodo o Fcino Unido foran fiadas ara o ncsno dia, dc nodo quc o
clciior ja nao odia ccrccr a dula faculdadc dc sufragio cn colcgios
afasiados.
Mas foi cn 1948, con a rcforna clciioral iralalIisia, quc o
colcgio nuliilo sc ciinguiu dcfiniiivancnic na Inglaicrra,
dcsaarcccndo as uliinas franquias rclaiivas ao voio adicional dos
iiiularcs dc un grau acadcnico confcrido or dcicrninadas
univcrsidadcs inglcsas, quc aic cniao consiiiuan colcgios clciiorais
indccndcnics.
lU.2 Suugo unu
Ouira forna dc sufragio lural c o cIanado sufragio faniliar,
raiicado duranic algun icno na Dclgica (1893-1920}, c quc ainda cn
nossos dias conia con fcrvorosos adcios.
Invoca-sc a favor dcssc sufragio os scguinics arguncnios. a}
forialccc o odcr clciioral das fanlias nuncrosas"; l} csiinula o
crcscincnio oulacional; c} scrvc dc rcnio ou rcconcnsa aos ais
dc fanlia; d} roorciona a rcrcscniaao dos filIos ncnorcs,
iniroduzindo assin a vcrdadcira fornula do sufragio univcrsal inicgral.
una vida, un voio; c} conccdc ariiciaao naior quclcs quc sc acIan
invcsiidos dc rcsonsalilidadc social nais anla c quc sao
conscqucnicncnic os nais inicrcssados na loa conduao dos ncgocios
ullicos, cono c o caso do cIcfc dc fanlia; f} airilui ncrccida
inoriancia fanlia cono gruo social, cclula lasica da socicdadc, cn
consonancia alias, scgundo DariIclcny c Ducz, con o cnsancnio do
Aladc Lcnicrc, quando afirnava quc o voio dc iodo cidadao naior c o
dirciio da fanlia, o voio dc iodo ai quc icnIa clo ncnos quairo filIos
c o dirciio da raa".
1S
Os novincnios oliicos dc caraicr dirciiisia c conscrvador
scnrc sc nosiraran cniusiasias do sufragio faniliar, quc iodavia
cslarrou na oosiao dc forics arguncnios das corrcnics dcnocraiicas
nais radicais.
Esscs arguncnios, cnirc ouiros, sc rcsuncn na olscrvaao dc
quc nao calc dar un voio sulcncniar fanlia, scn rcconcnsar
ianlcn o agriculior, o indusirial, o concrcianic, o Ioncn das dcnais
classcs, na ncdida cn quc csics rcrcscnian igualncnic foras sociais
ondcravcis; adcnais o sufragio cisic cono oiniao c nao cono
insiruncnio dc una cisicncia, a do filIo ncnor, incaaz dc cniiir
voniadc roria.
JJ. Su]rg1o d1re1o e su]rg1o 1nd1re1o
O sufragio c dcto quando os clciiorcs, scn inicrncdiarios fazcn,
dc nodo cssoal c incdiaio, a dcsignaao dc rcrcscnianics ou
govcrnanics.
ndcto quando rccai a cscolIa solrc dclcgados ou
inicrncdiarios, incunlidos dc roccdcr clciao dcfiniiiva. Esscs
dclcgados rccclcn ianlcn a dcnoninaao dc conronissarios",
clciiorcs dc scgundo grau, clciiorcs sccundarios, clciiorcs rcsidcnciais,
scnaioriais, cic, confornc, ncsic uliino caso o nonc dos nagisirados a
scrcn rovidos no ccrccio da funao ullica. Podc o sufragio clciioral
iodavia conoriar nais dc dois graus, dc acordo con o nuncro dc
inicrvcncs clciiorais quc scjan ncccssarias cscolIa dcfiniiiva.
A clciao indircia nao c dos nciodos quc nais sc coadunan con
o rincio dcnocraiico do sufragio univcrsal. Esia cn dcclnio na
lcgislaao clciioral dc iodos os ascs, ondc a dcnocracia sc candc
ara fornas lcnancnic igualiiarias dc ariiciaao oliica.
Tcvc o sufragio indircio corifcus ilusircs. Tainc c Tocqucvillc
rcconcndaran-no con cniusiasno. En rol dcssc sufragio ciian-sc os
scguinics arguncnios. a} os graus inicrosios ocran cono filiros, dc
nodo quc os clciiorcs sccundarios clcs ncsnos ja una cliic fican
cn condics dc sufragar ou sclccionar os nais caazcs c concicnics;
l} aiua o sufragio indircio cono fora nodcradora, cnfrcando as
aics oliicas, alrindo csao rcflcao, cnscjando a rudcncia das
dcsignacs.
Os quc ccn iais fundancnios dc razao ara rcconizar a
clciao indircia nao raro sc nosiran dcslcnlrados dc quc as
asscnllcias-arlancniarcs nais violcnias quc a Iisioria oliica
conIcccu a Asscnllcia Lcgislaiiva c a Convcnao franccsas
roccdian do sufragio indircio.
Sc as vaniagcns ois sao oucas, os inconvcnicnics sao nuiios,
quanio a cssa forna dc sufragio. Cunrc advcriir, cnirc ouiros, os
scguinics. a} scu caraicr nanifcsiancnic ncnos dcnocraiico quc o
sufragio dircio, orquanio o odcr dc dccisao da nassa sufraganic sc
iransfcrc iniciro ara o coro clciioral inicrncdiario, cuja influcncia
iona assin roorao naina; l} o sufragio indircio nao raro c
cnrcgado cono ncio dc rcsisicncia ao sufragio univcrsal (Duvcrgcr}; c}
o colcgio clciioral dc scgundo grau cn viriudc do rcduzido volunc dc
sua conosiao, fica nais cosio s rcsscs dc cina c corruao
clos govcrnanics ou clos gruos cconnicos; d} cn suna, o sufragio
indircio odc convcricr-sc cn faior dc csadas alsicncs cnirc o
clciiorado dc rinciro grau, dcsinicrcssado nas clcics or icr a
inrcssao dc quc scu voio ouca ou ncnIuna influcncia icra
rclaiivancnic dcsignaao final dos rcrcscnianics.
O sufragio indircio foi corrcnic nos concos da dcnocracia
lilcral. A Iisioria consiiiucional dc Frana nosira cssa vcrdadc. Ali, o
rcginc clciioral indircio rcvalcccu no crodo quc vai da Consiiiuiao
dc 1791 aic a qucda das insiiiuics do Princiro Incrio, scn cnlargo
da cccao rcrcscniada cla Consiiiuiao nonianIcsa dc 24 dc junIo
dc 1793. Ocorrc orcn quc cssa Consiiiuiao janais sc alicou. Da
Fcsiauraao aos nossos dias, isio c, dcsdc 1817, conIcccu c raiicou a
Frana soncnic o sufragio dircio, nalogrando iodas as icniaiivas quc
sc fizcran ara rcinlaniar o sisicna dc clciao indircia (DariIclcny c
Ducz}.
Conicnorancancnic, sulsisic ainda o cnrcgo do sufragio
indircio cn alguns Esiados ara a consiiiuiao da Canara Alia,
noncadancnic naquclcs ascs organizados sol a forna fcdcraiiva.
Alicaao do sufragio indircio, dcsiiiuda dc caraicr
rcrcscniaiivo, nas cn crfciio acordo con o rcginc rofundancnic
dcnocraiico do sufragio univcrsal, c aqucla quc sc vcrifica na clciao do
Prcsidcnic noric-ancricano, na qual clciiorcs rcsidcnciais dc scgundo
grau ccrccn acnas un nandaio incraiivo. O sufragio indircio unido
assin ao sufragio univcrsal consiiiui no caso ancricano aquilo quc
Duvcrgcr, con ioda roccdcncia, dcnonina dc urna conlicaao
inuiil".
19
J2. A por11o1poo do ono1]obe1o
Ecluindo o analfalcio dc inicrvcnao no aio oliico, nao foi
scnsvcl a Consiiiuiao dc 1967, ncn sua Encnda, a alguns
novincnios dc oiniao csloados dcsdc os uliinos vinic anos, cn favor
dcssa ariiciaao. Muiio ncnos o fora o Projcio da Conissao dc
Jurisias. Con a Consiiiuiao dc 1988 fcz-sc, orcn, faculiaiivo o voio
do analfalcio (ariigo 14, 1, II, a"}.
Con cfciio, icn-sc alcgado, cn alono da cicnsao daqucla
franquia oliica s canadas ilciradas dc nossa socicdadc cnirc ouiros,
os scguinics arguncnios. a cocrcncia do sisicna dcnocraiico con a
naiurcza do sufragio univcrsal; a iriluiaao do analfalcio, quc cunrc
dcvcrcs a quc nao corrcsondcn dirciios, ficando assin rivado dc voz
no dclaic c na arovaao do nus iriluiario, c, or fin, a coniradiao
olscrvada, rincialncnic nos ascs suldcscnvolvidos, ondc govcrno
dcnocraiico dcia dc scr logicancnic o quc scnrc dcvcra scr. govcrno
da naioria, visio quc a ninoria ariicianic, invcsiida dc iiiularidadc
oliica, quc a iransforna cn sujciio c nao acnas oljcio da ordcn
jurdica csialclccida, conirasia dc forna csnagadora con a naioria
ccluda do ccrccio da solcrania, naioria conosia or lcgics dc
analfalcios, dc iodo o onio narginalizados da vida oliica.
Os analfalcios da dcnocracia conicnoranca, no scculo das
nassas, sao ara os ascs suldcscnvolvidos o quc foran ara a cidadc
grcga os cscravos do scculo dc Pcriclcs. A dcnocracia aicnicnsc,
anarada, cniao, clo lrao scrvil, cIcgava ao aogcu dc scu
dcscnvolvincnio, ionando or dogna da lilcrdadc oliica o rincio
nais alio c aradoal da ariiciaao, c no cnianio cclua a oulaao
cscrava.
Do lado dos quc arguncnian conira o voio do analfalcio, as
razcs ordinariancnic invocadas sc rcndcn quclra dc sigilo do
sufragio quc aqucla ariiciaao viria acarrciar, lcn cono
susicniaao dc quc a dcnocracia, cn scu csiriio icor oliico, nao c
acnas quaniidadc, nas qualidadc. Da o incdincnio lcgal sc
iransfornar, vaniajosancnic, nun faior dcsiinado a coniriluir dc
nancira indircia nas cficaz ao dcscnvolvincnio da insiruao oular,
clo csinulo quc rcrcscnia no conlaic ao analfalciisno.
Dcnirc os quc no Drasil icn csosado o rinciro arguncnio,
conirario ingcrcncia oliica dos analfalcios na vida das insiiiuics,
figura o Minisiro Edgard Cosia, cujos concniarios lcgislaao vigcnic
solrc a naicria sc acIan cnriquccidos cla ccricncia c olscrvaao
acunulados no ccrccio da nais alia nagisiraiura clciioral. Scgundo
Edgard Cosia, o analfalcio dcsaicndc ao rincial rcquisiio do voio quc
c o sigilo, scndo csic a condiao dc sua lilcrdadc. En conscqucncia, o
sufragio do analfalcio alrc una lrccIa irrcaravcl no rincio da
lilcrdadc do voio.
Quanio ao arguncnio quc gira ao rcdor da dialciica qualidadc-
quaniidadc nao rcsia duvida quc o rincio dcnocraiico cnvolvc da
aric do colcgio clciioral una conrccnsao oliica nais aurada, difcil
dc fornar-sc no scio da nuliidao cscssa c ignara. Da csar nais cn
favor do lon nccanisno insiiiucional do govcrno dcnocraiico, cono
govcrno dc livrc nanifcsiaao da voniadc oular, o rincio
qualiiaiivo do quc o rincio quaniiiaiivo.
Nao icn o sufragio univcrsal a ncsna significaao ara disiinios
ovos quc o cnrcgan cono crcssao do odcr dcnocraiico.
Na Euroa, o Esiado nodcrno soncnic o consagrou aos un
scculo dc iniciaao dcnocraiica. Salc-sc da lcniidao c nais Icsiiacs
con quc o nais rcfinado sisicna dc dcnocracia ocidcnial, o da
Inglaicrra, vcio a adoia-lo. Ali, sua inlaniaao sc fcz airavcs dc
rogrcssao cauiclosa, clicavcl clo gcnio crscvcranic da oulaao
insular, dcsafcioada a inovacs suliias, quc udcsscn conroncicr
ou alalar a Iarnonia c o cquillrio dc insiiiuics aliccradas no
icno, na iradiao c no cosiunc.
Ja os ascs coniincniais sc nosiravan nais arrojados cn
conduzir a dcnocracia oliica ao sufragio univcrsal, scu corolario
dcrradciro. Mas a, a Iisioria oliica rcgisira noncnios ou fascs dc
insialilidadc, dccorrcnics da congcsiao c aniagonisno dc inicrcsscs
das classcs rcccn-cIanadas ariiciaao. Sc ascs dcscnvolvidos
iivcran quc arrosiar os cfciios dc conocs dccorrcnics da anliaao
dos quadros oliicos, iraduzidas nuna aconodaao nais dclicada c
cnosa dos inicrcsscs sociais cn jogo, rcfliia-sc na dificuldadc
crcsccnic dc alcriura da ariiciaao clo sufragio univcrsal, nos
ascs suldcscnvolvidos ondc a voniadc do Esiado Iaja dc fornar-sc,
lcgiiinancnic, ncnos cla inosiao unilaicral dc gruos doninanics c
usuradorcs, cono soi aconicccr, do quc cla sona dc voniadcs
nanifcsiadas con lilcrdadc or iodas as corrcnics sociais c dc oiniao.
Convocados ccna oliica, os cfciivos sufraganics da oulaao
analfalcia, cn crccniuais caudalosos, acalarian inondo a
quaniidadc qualidadc. NcnIuna garaniia ou anicaro rcal sc
ofcrcccria conira a ossvcl insiruncnializaao" dc scu accsso
solcrania, or aric dos quc ja sc acIasscn no Podcr, ou dos quc,
acasiclados na fora dos ncios naicriais dc corruao, sc disuscsscn,
cono cn gcral sc discn, a conianinar cla sua influcncia o vcrcdicio
das urnas, corroncndo ncdularncnic o caraicr rcrcscniaiivo das
insiiiuics dcnocraiicas.
Sao ianios os riscos dcssc alargancnio do colcgio clciioral,
ninado clas coniradics c vcios da raiica oliica nos ovos do
nundo suldcscnvolvido, ondc a dcnocracia dc nassas anda quasc
scnrc dccaiiada ou flagclada cla scdiao dos quaricis c cla
diiadura dos gruos cconnicos csirangciros, quc ncnIuna vaniagcn
iraria firncza ou acrfcioancnio das insiiiuics aqucla ariiciaao
das nassas clciiorais analfalcias. Elininando con sua rcscna una
coniradiao icorica, gcrarian clas or ouiro lado na vida dos
organisnos oliicos c sociais coniradics nuiio nais scrias c agudas.
A dcnocracia, no cnianio, nao dcvc arar nuna conccao
csiaiica c aniidialciica do sufragio univcrsal. Dcssc sufragio, as
nulIcrcs ja foran ouirora ccludas c nada olsia a quc fiquc clc sujciio
dc fuiuro a novas anliacs, dininuindo-sc scnsivclncnic a arca dc
ccluscs. Esias nao sao dc ordcn ariicular, nas dc ordcn gcncrica.
Do conirario, ncnIun irao rcconIccvcl disiinguiria o sufragio
univcrsal do sufragio rcsiriio, fciio csic sin dc discrininacs
cquivalcnics a rivilcgios.
A rincira inclusao gradaiiva do analfalcio, ronovida
viioriosancnic a Fcvoluao Indusirial, scria, ara aicndincnio dc
cscruulos icoricos, o accsso aos lciios nuniciais. Esiado
dcscnvolvido rcssuc una laia ciraordinaria na dcnsidadc da
oulaao analfalcia. Pcsando ncnos oliiicancnic c ariiciando dc
nancira aiiva do roccsso clciioral, jusiancnic ondc scus inicrcsscs
icn nais dcnsidadc c rcscna, sao nais roinos ou incdiaios, cono
na arca do odcr local, o analfalcio, cla sua niliiancia nas urnas,
csiaria rcnovcndo o csadclo douirinario dos quc nao condcsccndcn
cn concclcr una dcnocracia ondc a ariiciaao dcic dc coincidir
con a quaniidadc.
Mas cnicndcnos, con Kclscn, quc a dcnocracia c rogrcssao ou
caninIada ara a lilcrdadc c quc a cicnsao do sufragio ao analfalcio,
ja icniada una vcz no Drasil, cn 1964, or iniciaiiva oficial rcjciiada
clo Congrcsso, longc dc coadjuvar a soluao do rollcna da
dcnocracia dc nassas cn Pas suldcscnvolvido, viria, ao conirario,
csiorvar a rccucraao dcnocraiica c rcciiiar ialvcz o dcscnlacc das
csiruiuras consiiiucionais. Sc a dcnocracia c, con cfciio, aqucla cscola
dc fornaao oliica a quc aludinos, diranos nclIor, dc
acrfcioancnio oliico, urgc nanic-la nos icrnos aiuais do sufragio
univcrsal, scn anlics quc a rcalidadc nao auioriza ncn conoria,
ois nornalncnic nao sc cunriu scqucr o csinulo alfalciizaao,
quc figurava nas roncssas daqucla cclusao lcgal.
1. Darnavc, uud Mauricc Duvcrgcr, Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs, .
84.
2. JoscI DariIclcny c Paul Ducz, Tutc dc Dot Consttutonnc, . 292.
3. A. Esncin, Ecncnts dc Dot Consttutonnc Funus ct Conuc, 7 cd., i. 1, .
355.
4. Discarciii di Fuffia, Dtto Costtuzonuc, 5 cd., . 253.
5. Idcn, ilidcn, . 254.
6. Discarciii di Fuffia, ol. cii., . 252-253.
7. Discarciii di Fuffia, ol. cii., . 254.
8. Julicn Lafcrricrc, Munuc dc Dot Consttutonnc, 2 cd., . 466.
9. Marccl Prcloi, Insttutons Potqucs ct Dot Consttutonnc, 2 cd., . 591.
10. Mauricc Duvcrgcr, Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs, . 88-89.
11. Lavclcyc, uud Jorgc Xifra Hcras, Cuso dc DcccIo Consttuconu, 2 cd., i. I, .
431.
12. J. Lafcrricrc, ol. cii., . 511.
13. JoscI DariIclcny & Paul Ducz, ol. cii., . 308.
14. JoscI DariIclcny, & Paul Ducz, ilidcn, . 308.
15. Enilc Olivicr, Enc LIcu, i. VII, . 631, uud DariIclcny c Ducz, Tutc dc
Consttutonnc, . 416-417.
16. Monicsquicu, ol. cii., Liv. 2, ca. 2.
17. Consianiino Morial, Isttuzon d Dtto PuIIco, 2 cd., . 208 c Ccorgcs Vcdcl,
Cous dc Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs, . 675.
18. Lcnicrc, uud DariIclcny & Ducz, ol. cii., . 336.
19. Mauricc Duvcrgcr, ol. cii., . 94.
J?
OS S1STMAS L1TORA1S
l. Du notuncu dos sstcnus cctous 2. O sstcnu
nuotuo dc ccscntuuo J. As uuntugcns do sstcnu
nuotuo 4. Os nconucncntcs do sstcnu nuotuo 5. O
sstcnu dc ccscntuuo ooconu b. Ectos ostuos du
ccscntuuo ooconu ?. Ectos ncgutuos du
ccscntuuo ooconu S. PoIcnus du ccscntuuo
ooconu. u dctcnnuuo do nnco dc cunddutos cctos
(sstcnus udotudos) 9. O oIcnu dus soIus cctous c os
nctodos cncgudos uu csouc-o lU. O oIcnu du ccuo
dos cunddutos nus stus utduus ll. As cuusuus dc
Ioquco (ScIuuscn) c u uncuu ccssuu quc csu soIc os
cqucnos utdos l2. O sstcnu cctou Iusco. nco
nuotuo c nco du ccscntuuo ooconu.
J. Do 1mpor1no1o dos s1s1emos e1e11oro1s
O sisicna clciioral adoiado nun as odc ccrccr c cn
vcrdadc ccrcc considcravcl influo solrc a forna dc govcrno, a
organizaao ariidaria c a csiruiura arlancniar, rcflciindo aic ccrio
onio a ndolc das insiiiuics c a oricniaao oliica do rcginc. A
sociologia icn invcsiigado con dcsvclo o cfciio das iccnicas clciiorais c
dcduzido a cssc rcsciio inorianics concluscs, confornc sc iraic do
cnrcgo da rcrcscniaao najoriiaria ou da rcrcscniaao
roorcional.
Vcjanos cssas duas nodalidadcs lasicas dc sisicnas clciiorais c
a cculiaridadc das conscqucncias quc sua uiilizaao icn roduzido
nas fornas dcnocraiicas do Ocidcnic.
2. O s1s1emo mo]or11r1o de represen1oo
o nais aniigo. Tccnicancnic consisic na rcariiao do icrriiorio
clciioral cn ianias circunscrics clciiorais quanios sao os lugarcs ou
nandaios a rccncIcr. Ofcrccc o sisicna duas varianics rinciais.
Pcla rincira aqucla adoiada na Inglaicrra a clciao
najoriiaria sc faz ncdianic cscruinio dc un so iurno, scndo clciio na
circunscriao o candidaio quc oliivcr naior nuncro dc voios. Aqui a
naioria sinlcs ou rclaiiva c suficicnic ara algucn clcgcr-sc.
Pcla scgunda, icnos o cscruinio dc dois iurnos. Caso ncnIun
candidaio Iaja oliido naioria alsoluia (nais da nciadc dos sufragios
crcssos} acla-sc ara un scgundo iurno ou clciao dccisiva a
Iuotugc dos franccscs ou StcIuuI dos alcnacs c a dcnirc os
candidaios concorrcnics clcgcr-sc-a aquclc quc oliivcr naior nuncro
dc voios (naioria sinlcs ou rclaiiva}. Foi o sisicna raiicado no
Incrio Alcnao aic 1918, ainda Iojc vigcnic na Frana.
O sisicna najoriiario dc naioria sinlcs (iico da Inglaicrra c
dos Esiados Unidos} conduz cn gcral ao liariidarisno c fornaao
facil dc un govcrno, cn viriudc da naioria lasica alcanada cla
lcgcnda viioriosa. Ao vcnccdor, as laiaias" odc scr diio dcssc sisicna
ondc as ninorias icn rcnoissino ou quasc ncnIun cnscjo dc
rcrcscniaao.
S. As von1ogens do s1s1emo mo]or11r1o
As vaniagcns roorcionadas clo cscruinio najoriiario uro c
sinlcs sc rcsuncn nos scguinics onios.
Produz govcrnos csiavcis.
Eviia a ulvcrizaao ariidaria.
Cria cnirc os dois grandcs ariidos un clciiorado fluiuanic, quc
scrvc dc ficl dc lalana" ara a viioria clciioral ncccssaria fornaao
da naioria arlancniar.
Favorccc a funao dcnocraiica, quando faz con niiidcz cncrgir
das clcics un ariido viiorioso aio a govcrnar cla naioria
arlancniar dc quc disc.
Pcrniic dcicrninar facilncnic, graas sinlicidadc do sisicna,
o nuncro dc candidaios clciios.
Aroina o clciior do candidaio. O rinciro voia nais na cssoa
dcsic, cn suas qualidadcs oliicas (a crsonalidadc ou a caacidadc dc
lcn rcrcscniar o clciiorado} do quc no ariido ou na idcologia.
Coloca o rcrcscnianic nuna dccndcncia naior do clciior do quc
do ariido.
Afasia do Parlancnio os gruos dc inicrcsscs, quc nao icn
ooriunidadc dc organizar-sc ou insiiiucionalizar-sc sol a forna
ariidaria c acalan inicgrados no scio das duas rinciais
agrcniacs.
Uiiliza as clcics csoradicas, ara sulsiiiuiao dc
rcrcscnianics, cono insiruncnio cficaz dc sondagcn das icndcncias
do clciiorado.
Enrcsia cnfin luia clciioral caraicr conciiiivo c do ncsno
asso cducacional. O clciior nao voia nuna idcia ou nun ariido, cn
icrnos alsiraios, nas cn cssoas con rcsosias ou solucs oljciivas
a rollcnas concrcios dc govcrno.
4. Os 1noonven1en1es do s1s1emo mo]or11r1o
No cnianio ofcrccc o sisicna scus inconvcnicnics. Aonian os
criicos, cnirc ouiras dcsvaniagcns, as scguinics.
Podc conduzir ao govcrno, con naioria no arlancnio, un
ariido quc saiu viiorioso das clcics scn coniudo Iavcr oliido no
as una quaniidadc sucrior dc voios. Haja visia o quc sc assou cn
1951 nas clcics gcrais da Inglaicrra, ara rcnovaao do Parlancnio,
quando os iralalIisias lograran 13 nilIcs c novcccnios nil sufragios
c so clcgcran 295 dcuiados Canara das Conuns, cnquanio os
conscrvadorcs con 13 nilIcs c scicccnios nil voios duzcnios nil a
ncnos cn iodo o as clcgcran 320 dcuiados, corrcsondcnics s
320 circunscrics dc ondc cncrgiran viioriosos.
1
Pcsa ianlcn cono dcfciio gravc do sisicna najoriiario a
influcncia osiiiva ou ncgaiiva quc odcra icr ara os ariidos o criicrio
adoiado na rcariiao do as cn circunscrics clciiorais, cn viriudc
do stutus social c cconnico corrcsondcnic ao clciiorado dcssas
circunscrics. A rcariiao odc cvcniualncnic scr insirada,
naniulada ou airocinada or gruos cncnIados na olicnao dc
dcicrninados rcsuliados clciiorais, favoravcis aos scus inicrcsscs. E a
cIanada gconciria clciioral" quc s vczcs caracicriza a raiica do
sisicna c nao raro dcforna a rcrcscniaao da voniadc do clciiorado.
A cvcniual falia dc rcrcscniaiividadc dc un candidaio clciio, cn
rclaao ioialidadc do clciiorado. SuonIanos ircs candidaios nuna
circunscriao, ondc o candidaio A olicvc 17.500 voios, o candidaio D
17.000 voios c o candidaio C 15.500 voios. Elcgcu-sc o candidaio A
con ouco nais dc un icro dos voios c a circunscriao dc 50.000
clciiorcs scra rcrcscniada or un candidaio viiorioso con acnas
17.500 voios daquclc ioial. Vcja-sc orianio o aradoo. ccrca dc dois
icros do clciiorado osios nargcn, con scus sufragios rcduzidos
inoicncia!
A dcccao causada a considcravcis arcclas do clciiorado, cujos
sufragios sao aiirados ccsia dc acl", scn cficacia rcrcscniaiiva.
Produz-sc dcsiaric no anino do clciior un scniincnio dc frusiraao.
A rcscna dc circunscrics scguras ondc un ariido dc
anicnao conia ja con a viioria ccria". O dcsanino c o cniorccincnio
cvico anolcccn o clciiorado. A naioria salc quc ganIa c quc nao
rccisa dc luiar. A ninoria, or sua vcz, fica indifcrcnic c or igual
aaiica, visio quc nao icn ossililidadcs dc fazcr-sc rcrcscniar.
Finalncnic, coroando a scric dc arguncnios quc dcsaconsclIan
o sisicna, aonia-sc ara auscncia ou, na nclIor das Iioicscs, ara a
considcravcl dificuldadc dc rcrcscniaao das corrcnics ninoriiarias dc
oiniao. Ncssc sisicna, as ninorias cn gcral nunca cIcgan ao govcrno.
Quasc nao Ia lugar ara os cqucnos ariidos. Esics, salvo rarssinas
ccccs, janais logran una faiia dc ariiciaao no odcr.
Quanio ao sisicna najoriiario dc dois iurnos (naioria alsoluia
no rinciro iurno c naioria sinlcs no scgundo}, a invcsiigaao
sociologica dcnonsira quc clc cngcndra a nuliilicaao dc ariidos,
nun quadro, scgundo Duvcrgcr, dc nuliiariidisno icncrado or
alianas". Adoiado na Frana duranic cicnso crodo da Tcrccira
Fcullica, icvc ali conscqucncias dcloravcis, dcliliiando ao circno o
funcionancnio do govcrno c ondo cn risco, cla cccssiva
ulvcrizaao ariidaria c insialilidadc oliica da dccorrcnic, as
rorias insiiiuics dcnocraiicas.
S. O s1s1emo de represen1oo proporo1ono1
Igualncnic cIanado sisicna dc rcrcscniaao das oinics, vcn
scndo adoiado or varios ascs dcsdc a rincira nciadc dcsic scculo.
A rcrcscniaao roorcional, scgundo Prcloi, icn or oljcio
asscgurar s divcrsas oinics, cnirc as quais sc rcaricn os clciiorcs,
un nuncro dc lugarcs roorcional s suas rcscciivas foras"
2
ou no
dizcr ianlcn claro dc Jcanncau c o sisicna cn quc os lugarcs a
rccncIcr sao rcariidos cnirc as lisias disuianics roorcionalncnic
ao nuncro dc voios quc Iajan oliido".
3
Essc rincio, cuja racionalidadc icn sido con iania frcqucncia
louvada, iraa con cfciio un quadro logico c cocrcnic das oinics.
Scrvc dc csclIo c naa oliico ao rcconIccincnio das foras
disiriludas clo coro da naao. Nos ascs quc o alican cn ioda a
lcniiudc, nao Ia corrcnic dc oiniao, or ninoriiaria quc scja, quc nao
icnIa ossililidadc cvcniual dc rcrcscniar-sc no lcgislaiivo c assin
concorrcr, na ncdida dc suas foras c dc scu rcsigio, ara a fornaao
da voniadc oficial. En suna, sol cssc asccio, iraia-sc dc un sisicna
clciioral quc crniic ao clciior scniir a fora do voio c salcr dc anicnao
dc sua cficacia, orquanio ioda a voniadc do clciiorado sc faz
rcrcscniar roorcionalncnic ao nuncro dc sufragios.
Foi a Dclgica o rinciro as quc adoiou o rincio da
rcrcscniaao roorcional. Dali sc irradiou ara os ascs
cscandinavos (Succia, Norucga c Dinanarca}, lcn cono ara a
Holanda, Iialia c AlcnanIa c varios ouiros ascs curocus c laiino-
ancricanos.
Ha ianlcn Esiados quc o cnrcgan sol forna nisia,
conlinando-o cn scus sisicnas clciiorais con o rincio najoriiario.
o caso cclclrc da AlcnanIa.
t. ]e11os pos111vos do represen1oo proporo1ono1
Encarccc-sc cn gcral o rincio dc jusiia quc rcsidc ao
sisicna dc rcrcscniaao roorcional. Ali iodo voio ossui igual
arccla dc cficacia c ncnIun clciior scra rcrcscniado or un
dcuiado cn quc nao Iaja voiado. ianlcn o sisicna quc confcrc s
ninorias igual cnscjo dc rcrcscniaao dc acordo con sua fora
quaniiiaiiva. Consiiiui csic uliino asccio alio cnIor dc roicao c
dcfcsa quc o sisicna roorciona aos gruos ninoriiarios, cuja
rcrcscniaao fica dcsaicndida clo sisicna najoriiario.
Scndo or sua naiurcza, corno sc vc, sisicna alcrio c flcvcl, clc
favorccc, c aic ccrio onio csiinula, a fundaao dc novos ariidos,
accniuando dcssc nodo o luralisno oliico da dcnocracia ariidaria.
Torna or conscguinic a vida oliica nais dinanica c alrc circulaao
das idcias c das oinics novos conduios quc incdcn una raida c
cvcniual csclcrosc do sisicna ariidario, ial cono aconiccc ondc sc
adoia o sisicna clciioral najoriiario, dcicrninanic da rigidcz
liariidaria.
A rcscna oliica dc corrcnics idcologicas, sua
insiiiucionalizaao nornal cn ariidos con accsso ao arlancnio
ocorrc con nais facilidadc cla rcrcscniaao roorcional. Airavcs
dcla sc rcflcic a crfciia difcrcnciaao dos gruos idcologicos, iodos
alsorvidos cla aiividadc oliica ordinaria. Eviia-sc assin a
clandcsiinidadc ou a rcssao cicrior nociva quc iais gruos, sc
ccludos, conandarian conira as casas lcgislaiivas, nclas sc
infilirando or ouiras vias.
Auncnia ianlcn a rcrcscniaao roorcional a influcncia dos
ariidos na cscolIa dos candidaios, alrindo as lisias ariidarias,
quando ncccssario, ara acolIcr c clcgcr ccrias crsonalidadcs ou
ccrios iccnicos, dcsiiiudos dc clicnicla clciioral, nas cuja invcsiidura c
dc inicrcssc ariidario.
Enfin, o sisicna roorcional crniic dc nodo adcquado a
rcrcscniaao dos gruos dc inicrcsscs c ofcrccc cniao un quadro
oliico nais auicniico c nais conaivcl ialvcz con a rcalidadc coniida
no luralisno dcnocraiico da socicdadc ocidcnial dc nosso icno.
?. ]e11os nego11vos do represen1oo proporo1ono1
A ccricncia Iavida con a alicaao da rcrcscniaao
roorcional cn nais dc cinqucnia anos c cn divcrsos ascs aicnicia,
orcn, gravcs inconvcnicnics ou asccios ncgaiivos dcssa iccnica
rcrcscniaiiva.
Una das oljccs fciias cnicndc con a nuliilicidadc dc ariidos
quc cla cngcndra c dc quc rcsulia a fraqucza c insialilidadc dos
govcrnos, solrciudo no arlancniarisno. A rcrcscniaao roorcional
ancaa dc csfacclancnio c dcsinicgraao o sisicna ariidario ou cnscja
unics csdruulas dc ariidos unics inirinsccancnic ooriunisias
quc arrcfcccn no clciiorado o scniincnio dc confiana na
lcgiiinidadc da rcrcscniaao, lurlada clas alianas c coligacs dc
ariidos, cujos rogranas nao raro lrigan idcologicancnic.
Da ocorrcncia dcssas alianas dcduz-sc ouiro dcfciio gravc da
rcrcscniaao roorcional. cagcra cn dcnasia a inoriancia das
cqucnas agrcniacs oliicas, conccdcndo a gruos ninoriiarios
cccssiva sona dc influcncia cn iniciro dcsacordo con a fora
nuncrica dos scus cfciivos clciiorais. Ofcndc assin o rincio da
jusiia rcrcscniaiiva, quc sc alncja con a adoao daqucla iccnica,
fazcndo dc ariidos insignificanics os donos do odcr", cn
dcicrninadas coligacs. quc dc scu aoio dccndcra a coniinuidadc
dc un ninisicrio no arlancniarisno ou a conscrvaao da naioria
lcgislaiiva no rcsidcncialisno. Parlancnios ingovcrnavcis" c govcrnos
insiavcis conian-sc ois cnirc os vcios quc o sisicna roduz c quc sc
aonian cn dcsalono dc sua adoao.
Adcnais a rcrcscniaao roorcional iorna crciianic a luia
idcologica c nais visvcl o cnoso conirasic da socicdadc dc classcs.
Proicia or conscqucncia un dognaiisno dc osics quc odcra r
cn crigo a ordcn dcnocraiica, ao conirario do sisicna najoriiario,
quc cnscja quasc scnrc a fornaao dc dois ariidos acnas, c inicgra
c alsorvc as ninorias ordinariancnic rocnsas a conicsiaao c
discrcancia.
Aic ncsno aqucla sinlicidadc quc sc arcgoa na rcrcscniaao
roorcional, or dcfinir con clarcza as disiinias corrcnics dc oiniao,
arccc sucunlir conlicaao das iccnicas dc coniagcn clciioral
dcsiinadas airiluiao das cadciras. Essa conlicaao gcra
rciraincnio c dcsconfiana no clciiorado quando sc roclanan os
rcsuliados oliidos.
Os asccios ncgaiivos da rcrcscniaao roorcional, quc c
sinlcs na aarcncia, nas olscura c conlca no anago, foran
ianlcn judiciosancnic assinalados or Vcdci. Diz o ullicisia franccs
con rcsciio aos govcrnos oriundos da raiica dcssc sisicna c
lascados cn coligacs, quc sc c ossvcl cscoIc roorcionalncnic,
nao c ossvcl orcn dccd scgundo a noao dc ooconududc,
orquanio acrcsccnia clc dccidc-sc scnrc dc forna najoriiaria,
or isso ou or aquilo, clo sin ou clo nao. Ou cono dissc Navillc. a
naioria c o rincio da dccisao, a roorcionalidadc, o da clciao".
S. Prob1emos do represen1oo proporo1ono1: o de1erm1noo do
nmero de oond1do1os e1e11os (s1s1emos odo1odos)
Afirnou Miralcau cn fins do scculo XVIII. As asscnllcias
odcn scr conaradas a carias gcograficas, quc dcvcn rcroduzir
iodos os clcncnios do as, con suas roorcs, scn quc os
clcncnios nais considcravcis faan dcsaarcccr os ncnorcs". O
cscriior iraara a o rincio da rcrcscniaao roorcional. Dc
aarcncia iao sinlcs cla iodavia sc conlica cn sua alicaao,
orquanio a lasc solrc a qual asscnia c a dc fazcr validos iodos os
sufragios, nao dciar rcsios" scn cficacia, nao dar iudo ao vcnccdor,
cono no sisicna najoriiario, ondc o clciiorado vcncido crdcu" o scu
voio orquc nao clcgcu ningucn.
A rcrcscniaao roorcional odc orcn arcscniar un
rollcna dc solras" quc dificulia a dcicrninaao caia do nuncro dc
candidaios clciios.
A dcicrninaao dcssc nuncro sc faz rinciro ncdianic o cnrcgo
dc dois sisicnas. o do quocicnic clciioral c o do nuncro unifornc
(ianlcn cIanado quocicnic fio ou nuncro unico}.
O sisicna do quocicnic clciioral consisic na divisao do nuncro dc
voios validos na circunscriao (quocicnic local} ou no as (quocicnic
nacional} clo dc nandaios a scrcn confcridos. Os ariidos clcgcrao
ianios rcrcscnianics quanias vczcs a ioialidadc dc scus sufragios
conicnIa o quocicnic clciioral.
O sisicna do nuncro unifornc, ianlcn conIccido clo nonc dc
sisicna auionaiico, do quocicnic fio ou do nuncro unico, icvc origcn
cn Dadcn, na AlcnanIa, c lusca anics dc nais nada afianar inicira
igualdadc cnirc os clciios. Mcdianic cssc nciodo, a lci clciioral
csialclccc dc nancira rcvia un quocicnic fio (na AlcnanIa 60.000
voios ara una lisia ariidaria clcgcr un dcuiado} clo qual sc
dividira a ioialidadc dos sufragios validos rccclidos or una lcgcnda.
Dcicrnina-sc cniao or cssc roccsso o nuncro dc clciios
corrcsondcnics a cada rcrcscniaao ariidaria. O nuncro dc
dcuiados ou rcrcscnianics nao c fio. Varia dc coninuo cn funao
da ariiciaao clciioral c do consianic auncnio da oulaao. O
sisicna auionaiico icn sido adoiado na AlcnanIa, vcrificando-sc
duranic a Fcullica dc Wcinar o scguinic auncnio do nuncro dc
dcuiados. cn 1920, 259 dcuiados c cn 1933, 647 dcuiados.
9. O prob1emo dos sobros" e1e11oro1s e os m1odos empregodos
poro reso1v-1o
Nao inoria o sisicna cnrcgado, qucr sc iraic do quocicnic
clciioral, qucr do quocicnic fio, a rcrcscniaao roorcional odcra
ofcrcccr scnrc o rollcna das solras", isio c, da voiaao ariidaria
rcsianic, quc nao dc aiingir o quocicnic ncccssario clciao dc un
rcrcscnianic. Esscs rcsios nao sao dcsrczados visio quc isso viria
conirariar o rincial ncriio daqucla nodalidadc dc rcrcscniaao, a
salcr, scnrc quc ossvcl, nao dciar voios ociosos ou crdidos.
Adoian-sc cn gcral dois nciodos rinciais ara a soluao do
rollcna. o da iransfcrcncia das solras ara o lano nacional ou o da
rcariiao das solras no lano da circunscriao clciioral.
Pclo rinciro nciodo sonan-sc as solras quc cada ariido
olicvc cn iodo o as. Un ariido clcgcra ianios rcrcscnianics
quanias vczcs a ioialidadc dc scus rcsios conicnIa o nuncro unico ou
quocicnic fio. A oljcao quc sc faz ao cnrcgo dcssc criicrio c o dc
crniiir quc dcicrninado ariido, sonando as suas solras, vcnIa a
clcgcr un rcrcscnianic quc Iaja oliido voiacs insignificanics cn
cada circunscriao. No cnianio, scnclIanic nciodo rcsguarda o
rincio dc jusiia da rcrcscniaao roorcional, aicndcndo a una dc
suas viriudcs lasicas. a roicao dos gruos oliicos ninoriiarios.
O scgundo nciodo disiriluiao das solras na csfcra dc cada
circunscriao sc alica ondc Iaja ocorrido o cnrcgo do sisicna do
quocicnic clciioral c conrccndc ircs iccnicas nais usuais. a} a das
naiorcs solras; l} a da naior ncdia; c c} a do divisor clciioral.
a} A tccncu dus nuocs soIus. Consisic cn airiluir os lugarcs
nao rccncIidos organizaao ariidaria quc Iouvcr arcscniado a
naior solra dc voios nao uiilizados. Sua adoao favorccc
cagcradancnic os cqucnos ariidos. Una vcz alicada cssa iccnica,
odc aconicccr or ccnlo a Iioicsc dc un ariido, con acnas ccn
ou duzcnios voios a nais da nciadc do ioial oliido or ouiro, clcgcr
ianios rcrcscnianics quanio csic. A dcfornaao sc iorna assin
nanifcsia, aicnicando a injusiia da iccnica, quc c iodavia dc cnrcgo
facil c sinlcs. Scu cnicndincnio clo ullico nao ofcrccc rollcnas.
l} A tccncu du nuo ncdu. Aqui a ocraao favoravcl solrciudo
aos grandcs ariidos inlica una divisao succssiva da quaniidadc dc
voios quc cada ariido olicvc clo nuncro dc cadciras or clc ja
conscguida, nais una (a cadcira cndcnic}, logrando-sc assin una
ccria ncdia. O lugar a scr rccncIido calcra ao ariido quc Iaja oliido
a naior ncdia.
c} A tccncu do duso cctou. Concclida clo naicnaiico lclga
d'Hondi, cn 1882, csialclccc a divisao succssiva or 1, 2, 3, 4, 5, 6,
cic, do nuncro ioial dc sufragios quc cada ariido rccclcu. Dcssc nodo
olicn-sc quocicnics clciiorais, cn ordcn dc grandcza dccrcsccnic,
airiluindo-sc cada nandaio nao confcrido ao quocicnic nais alio
oriundo das succssivas ocracs divisorias lcvadas a calo.
A vaniagcn dcssc sisicna consisic cn solucionar a qucsiao das
solras airavcs da ncsna ocraao naicnaiica cnrcgada ara dar a
conIcccr o nuncro caio dc candidaios quc cada lcgcnda clcgcu.
JD. O prob1emo do e1e1o dos oond1do1os nos 11s1os por11dr1os
O sisicna da rcrcscniaao roorcional cngcndra o cscruinio dc
lisia, isio c, cada ariido organiza c rcgisira a lisia dc scus candidaios,
quc c sulnciida ao sufragio dos clciiorcs. Una inicrrogaao orcn
surgc a cssc rcsciio. qual o candidaio clciio? O nais voiado ou aquclc
quc cncalca a lisia?
Quando sc franqucia ao clciior o voio livrc cn candidaios dc
lisias difcrcnics, dcclaran-sc clciios cn cada lisia os candidaios quc
rcunircn ao rcdor dc scu nonc a nais alia sona dc voios.
Quando as lisias orcn sao lloqucadas", olrigando o clciior a
voiar or una lisia conlcia, quc clc nao odc nodificar, clcgcn-sc
succssivancnic os candidaios quc a cncalcan, scgundo a ordcn dc
arcscniaao fciia clo ariido.
Ainda ocorrcndo o lloqucio" Ia casos dc a lci clciioral, cn
dcicrninados ascs quc adoian o sisicna da rcrcscniaao
roorcional, aicnuar a inflcililidadc da ordcn dc arcscniaao,
insiiiuindo o cIanado uoto cccncu, quc da ao clciior lilcrdadc dc
alicrar a disosiao dos candidaios no inicrior da lisia, dc nodo a
favorcccr aquclcs dc sua rcfcrcncia cssoal. Tcru cssa iccnica un
asccio osiiivo quc a faz rcconcndavcl. da ao clciior o cnscjo dc
alrandar o rigor do voio ariidario iao iico do sisicna dc
rcrcscniaao roorcional c concilia-lo con o voio na crsonalidadc do
candidaio, scn quc sc vcrifiquc orianio quclra dos laos ariidarios.
JJ. As o1usu1os de b1oque1o" (SperrK1ouse1n) e o omeoo
repress1vo que peso sobre os pequenos por11dos
Un dos iiulos nais alios quc os adcios do sisicna dc
rcrcscniaao roorcional invocavan ara rcconizar scu cnrcgo cra
o da alcriura dcssc sisicna s ninorias, cuja rcscna nas casas
lcgislaiivas iinlrava cn asscgurar.
Dc uliino, orcn, alguns Esiados ja nao adoian a rcrcscniaao
roorcional ura c sinlcs, scgundo scu nodclo fundancnial, nas
iraian dc conlina-la con o sisicna najoriiario, airavcs dc iccnicas
nisias. Ou sinlcsncnic iniroduzcn-lIc corrciivos quc fcrcn o
rincio da rcrcscniaao ninoriiaria, violando a ndolc da
roorcionalidadc. Tal ocorrc na AlcnanIa con as cIanadas
clausulas dc lloqucio" (ScIuuscn).
Essas clausulas icn vigcncia na disiriluiao dos nandaios cnirc
as lisias das unidadcs fcdcradas (Lundcsstcn), consisiindo no
scguinic. o ariido quc nao Iaja oliido clo ncnos 5% dos voios do
icrriiorio clciioral (PozcntIuusc) ou quc nao icnIa odido alcanar
una cadcira cn clo ncnos ircs circunscrics clciiorais
(GundnundutIuusc), nao lograra rcrcscniaao.
O cnrcgo das clausulas sc faz sol o rcicio dc iolIcr a
cccssiva fragncniaao ariidaria a quc sc acIan cosios os sisicnas
dc ariidos vinculados ao roccsso clciioral da rcrcscniaao
roorcional. No cnianio c c o caso da AlcnanIa icn clas
funcionado solrciudo cono insiruncnio dc salvaguarda do rcginc
dcnocraiico conira a agrcssao oliico-idcologica das organizacs
circnisias.
Pcsadas criicas sao fciias ao icor discrininaiorio dcssas
ncdidas, acoinadas dc assassnio clciioral" ou golc dc Esiado clas
urnas. Con cfciio, clas icn scrvido ara cancclar a ossililidadc dc
rcrcscniaao arlancniar dos cqucnos ariidos dc fundo idcologico,
frusirando-os na ocraao clciioral c coriando-lIcs a ulicrior cansao,
arrcdados quc fican dc ioda ariiciaao arlancniar.
Fccai cnfin solrc as organizacs ariidarias con a insiiiuiao
das clausulas dc lloqucio" a ancaa dc un cnrcgo alusivo daquclcs
crccniuais nninos, sujciios a najoracs roosiiais, cujo unico
oljciivo scria cnlargar as ossililidadcs rcrcscniaiivas das ninorias
oliicas. Far-sc-ia assin da rcrcscniaao roorcional o rivilcgio
irrcncdiavcl das organizacs ariidarias nais forics c cn nclIor
Iarnonia con os inicrcsscs da ordcn csialclccida.
J2. O s1s1emo e1e11oro1 bros11e1ro: pr1no1p1o mo]or11r1o e
pr1no1p1o do represen1oo proporo1ono1
O sisicna clciioral lrasilciro solrc o qual asscnia nossa
csiruiura ariidaria conIccc o cnrcgo das duas nodalidadcs
fundancniais dc rcrcscniaao. sisicna najoriiario na clciao dos
scnadorcs c iiiularcs do Eccuiivo c o sisicna da rcrcscniaao
roorcional na cscolIa dos dcuiados.
O rincio dc rcrcscniaao roorcional foi una das inovacs
irazidas clo rinciro Codigo Elciioral (Dccrcio n. 21.076 dc 24 dc
fcvcrciro dc 1932}, quc ocrou rofunda rcforna cn nosso sisicna dc
clcics insiiiuindo ara auraao dos lciios a Jusiia Elciioral.
Da lcgislaao ordinaria o rincio da rcrcscniaao roorcional
assou s Consiiiuics, quc dcsdc 1934 o consagran invariavclncnic.
Tcn rccclido consianics acrfcioancnios airavcs das lcis clciiorais aic
ionar a forna rcvisia no Codigo Elciioral vigcnic (Lci n. 4.737 dc 15
dc julIo dc 1965}.
No sisicna lrasilciro rcvalccc o rincio najoriiario na clciao
indircia dc rcsidcnic c vicc-rcsidcnic da Fcullica, govcrnadorcs c
vicc-govcrnadorcs dos Esiados c na clciao dircia dc scnadorcs fcdcrais
c scus sulcnics, dcuiado fcdcral nos Tcrriiorios, rcfciios nuniciais
c vicc-rcfciios c juizcs dc az.
Olcdcccn orcn ao rincio da rcrcscniaao roorcional as
clcics ara a Canara dos Dcuiados, Asscnllcias Lcgislaiivas c
Canaras Municiais.
Nas clcics fcdcrais c csiaduais a circunscriao c o Esiado c nas
nuniciais o rcscciivo nunicio.
Nas clcics clo sisicna roorcional o quocicnic clciioral c
dcicrninado dividindo-sc o nuncro dc voios validos aurados clo dc
lugarcs a rccncIcr cn cada circunscriao clciioral. Os voios cn
lranco sao conuiados ara cfciio dc dcicrninaao daquclc quocicnic.
Tocanic ao quocicnic ariidario, csic c oliido ara cada ariido
airavcs dc una ocraao cn quc sc dividc clo quocicnic clciioral o
nuncro dc voios validos dados sol a ncsna lcgcnda.
A lci clciioral cn vigor considcra clciios ianios candidaios
rcgisirados or un ariido quanios o rcscciivo quocicnic ariidario
indicar. A ordcn olscrvada ara os candidaios scra a da voiaao
noninal quc cada un Iaja rccclido.
O rollcna das solras cn nossa lcgislaao c rcsolvido ncdianic
a iccnica da naior ncdia". Con cfciio, disc o Codigo Elciioral quc os
lugarcs nao rccncIidos con a alicaao dos quocicnics ariidarios
scrao disiriludos ncdianic a olscrvaao das scguinics rcgras.
I dividir-sc-a o nuncro dc voios validos airiludos a cada
ariido clo nuncro dc lugarcs or clc oliido, nais un, calcndo ao
ariido quc arcscniar a naior ncdia un dos lugarcs a rccncIcr;
II rcciir-sc-a ocraao ara a disiriluiao dc cada un dos
lugarcs (Ari. 109}.
A dcicrninaao da cssoa do candidaio ara cfciio dc
rccncIincnio dos lugarcs con quc cada ariido for conicnlado far-
sc-a scgundo a ordcn dc voiaao noninal dos candidaios.
Os ariidos quc nao Iouvcrcn oliido quocicnic clciioral csiarao
ccludos da disiriluiao dos lugarcs, qual nao odcrao concorrcr.
Havcndo cnaic clcgcr-sc-a o candidaio nais idoso c caso ncnIun
ariido alcancc o quocicnic clciioral, scrao considcrados clciios, aic
ficarcn rccncIidos iodos os lugarcs, os candidaios nais voiados.
Traia-sc dc naicria discilinada nos ariigos 110 c 111 do Codigo
Elciioral.
1. Dcfornaao aroinada ocorrcu cn 1959 quando os conscrvadorcs con 49% dos
sufragios fizcran jus a 58% das cadciras do Parlancnio, ao asso quc os iralalIisias,
quasc cnaiando quanio ao nuncro dc voios 44% c acnas 5% a ncnos
oliivcran iao-soncnic 41% das cadciras (17% a ncnos quc os conscrvadorcs}.
2. Marccl Prcloi, Insttutons Potqucs ct Dot Consttutonnc, 2 cd., . 71.
3. Dcnoii Jcanncau, Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs, . 17.
JS
O MANDATO
l. Du nutuczu do nunduto 2. O nunduto ccscntutuo J.
Tuos cuuctcstcos do nunduto ccscntutuo. J.l A
gcncududc J.2 A Icdudc J.J A cuoguIdudc J.4 A
ndccndcncu 4. O nunduto ncutuo. 4.l Asccnsuo
contcnouncu do nunduto ncutuo.
J. Do no1urezo do mondo1o
A icoria oliica conIccc duas fornas rinciais dc nandaio. o
nandaio rcrcscniaiivo c o nandaio incraiivo.
A loa conrccnsao do sisicna rcrcscniaiivo nao odc dc
nancira alguna rcscindir do csiudo das lascs oliicas c jurdicas do
nandaio nas nodalidadcs ja indicadas. Pcricncc o nandaio naiurcza
do rcginc rcrcscniaiivo, dc nodo quc as acccs cn quc a Iisioria o
iona ou vc raiicado, indican ja a linIa ncsna do dcscnvolvincnio da
dcnocracia rcrcscniaiiva.
Ao nandaio sc rcndc igualncnic, dcsdc quc sc fornulou a icoria
jurdica da rcrcscniaao, o acolIincnio oliico ou consiiiucional das
duas douirinas lasicas da solcrania. a douirina da solcrania nacional
c a douirina da solcrania oular.
A naiurcza do nandaio scu caraicr rcrcscniaiivo ou scu
caraicr incraiivo varia, consoanic a ordcn oliica asscnic a
dcnocracia solrc os osiulados c fundancnios dc cada una daquclas
concccs douirinarias do odcr surcno.
Con a dcnocracia lilcral (douirina da solcrania nacional} o
nandaio foi rigorosancnic rcrcscniaiivo.
Con a dcnocracia social (douirina da solcrania oular},
crnanccc clc fornal ou noninalncnic rcrcscniaiivo, nas o fundo, a
naicria, a sulsiancia do nandaio sc alicraran considcravclncnic. Dc
nodo quc alguns ullicisias ncnos cnlaraados con o rigor da
linguagcn oliica nao ircidan cn laiiza-lo ja dc incraiivo na
dcnocracia social conicnoranca.
As razcs quc diiaran cssa nudana dc accao do vclIo
nandaio rcrcscniaiivo na raiica das insiiiuics oliicas sao as
ncsnas quc rcsidiran s iransfornacs do Esiado lilcral,
assagcn da dcnocracia individualisia ara a dcnocracia social,
confornc vanos icr cnscjo dc caninar cn scu dcvido lugar.
2. O mondo1o represen1o11vo
A icoria do nandaio rcrcscniaiivo csia nas suas origcns
franccsas oliica c juridicancnic vinculada adoao da douirina da
solcrania nacional, consoanic ja assinalanos.
Foi cssa douirina a quc ncdrou na fasc nodcrada da Fcvoluao
dc 1789 c aqucla quc rcalncnic sc iransniiiu aos Ialiios
consiiiucionais do lilcralisno no scculo XIX, quando csic sc fcz
conscrvador, cono c do dcsiino dc iodas as siiuacs sociais viioriosas
or via rcvolucionaria.
A naao, iiiular do odcr solcrano, o ccrcc or ncio dc orgaos
rcrcscniaiivos. A rincira Consiiiuiao rcvolucionaria rcza
crcssancnic quc sao rcrcscnianics o coro lcgislaiivo c o rci. Anlos
nandaiarios da naao solcrana. O nandaio rcrcscniaiivo icn a
origcn jurdica na Consiiiuiao quc dcsignou crcssancnic o rci c o
lcgislador cono orgaos airavcs dos quais sc ccrcc a solcrania
nacional.
Transarccc logo ncssc linnio lcgislador-rci a dissociaao cnirc
o rincio clciivo c o rincio rcrcscniaiivo, dciando a clciao or
conscqucncia dc scr a lasc cclusiva dc ioda a rcrcscniaao.
Na Frana rcvolucionaria dc 1791, con a nova ordcn
consiiiucional, o nuo ccto, cono o rci, cra rcrcscnianic, ao asso quc
agcnics da ullica adninisiraao invcsiidos na funao or sufragio
oular nao logravan scqucr olicr ial iiulo.
Quando Darnavc afirnou quc a rcrcscniaao consisic
csscncialncnic no odcr dc qucrcr ara a naao", cicrnou dc nancira
laidar o acl dos rcrcscnianics, quc da Consiiiuiao rccclcn ois
scnclIanic concicncia.
A clciao, a csia aliura do sisicna rcrcscniaiivo, nao coincidc
olrigaioria ou ncccssariancnic con a rcrcscniaao. acnas un
cnirc divcrsos ncios quc a Consiiiuiao conoria ara dcsignar
aquclcs quc icrao a faculdadc dc crinir a voniadc nacional. A noia do
sisicna rcrcscniaiivo rccai or conscguinic ncnos nuna rcocuaao
dcnocraiica do quc nuna cauicla sclciiva.
A idcia dc sclccionar os nais aios, os nais caazcs donina o
cnicndincnio oliico viiorioso. O scculo racionalisia c filosofico faz da
rcrcscniaao oliica o Coroancnio dc suas icscs sociais. Pcrassa a
o oiinisno c a confiana nos iriunfos da razao; a razao iniclcciual,
rcfornadora da socicdadc, nodificadora das insiiiuics, afianadora
da vcrdadcira az social. A clciao c sccundaria; fundancnial, cono
noiou o jurisia iialiano Orlando, vcn a scr orcn a sclcao.
O coro clciioral, dc si ncsno ja rcsiriio clo sufragio liniiado,
nao dclcga ncnIun odcr, nao funciona cono nandanic, nao ossui
ncnIuna voniadc solcrana. Aiua cono ncro insiruncnio dc
dcsignaao, visio quc nandanic c a naao, solcrana a voniadc
nacional, da qual o rcrcscnianic sc faz inicrrcic, scn ncnIun lao dc
sujciao ao clciior.
O conoriancnio oliico do rcrcscnianic, scus aios, scus
voios, sua voniadc sao inuiavcis naao solcrana. Prcsunc-sc
rigorosa confornidadc ou coincidcncia da voniadc rcrcscniaiiva con a
voniadc nacional, dc nodo quc o cnsancnio dos rcrcscnianics scra o
lcgiino cnsancnio da naao.
A douirina do nandaio rcrcscniaiivo faz-sc cn loa logica
cocrcnic ois con a douirina da solcrania nacional. A naao sc
crinc orianio airavcs dos rcrcscnianics, inviolavcis no ccrccio dc
suas rcrrogaiivas solcranas cono lcgisladorcs quc sao; iiiularcs dc
un nandaio quc nao fica rcso s liniiacs ou dccndcncia dc
ncnIun colcgio clciioral ariicular ou circunscriao icrriiorial.
S. Troos ooroo1er1s11oos do mondo1o represen1o11vo
J.l A gcncududc
Sao iraos caracicrsiicos do nandaio rcrcscniaiivo. a
gcncralidadc, a lilcrdadc, a irrcvogalilidadc, a indccndcncia.
Quanio ao caraicr gcral do nandaio a gcncralidadc olscrva-
sc quc o nandaiario, scgundo a douirina incranic, nao rcrcscniava o
icrriiorio, a oulaao, o clciiorado ou o ariido oliico, cada un
dcsics ionado no iodo ou fracionariancnic, scnao quc rcrcscniava a
naao ncsna cn scu conjunio, cono insiiiuiao na qual os rcfcridos
clcncnios cniravan dc forna glolal.
J.2 A Icdudc
Quanio lilcrdadc, o rcrcscnianic ccrcc o nandaio con inicira
auiononia dc voniadc, nao odcndo scr coagido ncn ficar sujciio a
qualqucr rcssao cicrna, caaz dc iurvar a aao livrc c dcsincdida
quc sc lIc rcconIccia cono iiiular da voniadc nacional solcrana.
Dois cocnics da Fcvoluao Franccsa, inflanados no ardor da
cloqucncia rcvolucionaria, criniran con ioda a linidcz a icsc
consiiiucional da vclIa dcnocracia rcrcscniaiiva, a salcr, a da
lilcrdadc do nandaiario, iraduiora da disiinao cnirc o nandaio
rcrcscniaiivo c o nandaio incraiivo.
O rinciro foi Miralcau quc dissc. Sc fsscnos vinculados or
insirucs, lasiaria quc dciasscnos nossos cadcrnos solrc as ncsas c
volvcsscnos s nossas casas".
O scgundo, Condorcci, quc rcciiu a ncsna idcia cranic a
Convcnao, ao roclanar fulguranic. Mandaiario do ovo, farci o quc
cuidar nais conscnianco con scus inicrcsscs. Mandou-nc clc cor
ninIas idcias, nao as suas; a alsoluia indccndcncia das ninIas
oinics c o rinciro dc ncus dcvcrcs ara con o ovo".
Tanio Miralcau quanio Condorcci nada nais dizian ncssas
alavras dc inrcssionanic cfciio rciorico do quc rcroduzir cn ouiros
icrnos a liao dc Durlc, o icorisia conscrvador inglcs, quando csic,
dirigindo-sc aos clciiorcs dc Drisiol, na inorial ca oraioria dc 3 dc
novcnlro dc 1774, ccndia ja concciios igualncnic caracicrsiicos do
nandaio rcrcscniaiivo.
Eniiir oiniao c dirciio dc iodos os Ioncns; a dos consiiiuinics c
ondcrosa c rcsciiavcl oiniao quc iodo rcrcscnianic dcvc rcgozijar-sc
dc ouvir c quc lIc cunrc scnrc ionar nui scriancnic. Mas cniiir
insirucs uutotuus, cniiir nundutos quc o rcrcscnianic scja ccga c
inliciiancnic conclido a olcdcccr, voiar c susicniar, ainda quc
conirarios nais clara convicao dc scu juzo c conscicncia coisas
sao csias dc iodo dcsconIccidas das lcis dcsic as, c oriundas dc un
crro fundancnial solrc ioda ordcn c csiruiura dc nossa Consiiiuiao".
1
O Parlancnio nao c un congcsso dc cnlaiadorcs dc inicrcsscs
difcrcnics c Iosiis; dc inicrcsscs quc cada qual iivcssc quc nanicr
cono agcnic c advogado, conira ouiros agcnics c advogados; nas c o
arlancnio una asscnllcia dcIcutuu dc unu naao, con un
inicrcssc, o do iodo; quc sc nao dcvc guiar or inicrcsscs locais,
rcconcciios locais, nas clo lcn conun, oriundo da razao gcral do
conjunio. EscolIc-sc un rcrcscnianic cfciivancnic, nas quando sc
faz a cscolIa, dcia clc dc scr o rcrcscnianic dc Drisiol ara scr un
ncnlro do Puuncnto"
2
J.J A cuoguIdudc
Essa faculdadc quc icn o rcrcscnianic dc crinir-sc livrcncnic
nao csiaria dc iodo afianada sc os clciiorcs udcsscn dcsiiiuir o
nandaiario, sc o nandaio na rcrcscniaao oliica coincidissc con o
nandaio na csfcra jusrivaiisia, no dirciio civil, ondc c ossvcl ao
nandanic nao rcnovar os odcrcs do nandaiario inficl.
O rincio da irrcvogalilidadc c or conscguinic da naiurcza do
nandaio rcrcscniaiivo, dc nodo quc no sisicna oliico quc o adoia
nao Ia lugar ara aquclcs insiruncnios do rcginc rcrcscniaiivo
scnidircio, cono o ccu dos ancricanos ou o AIIcuungsccIt dos
suos.
Con o ccu rcvogar-sc-ia o nandaio do rcrcscnianic, anics dc
cirar o razo lcgal dc scus odcrcs, dcsdc quc dcicrninada arccla dc
clciiorcs ionassc iniciaiiva a cssc rcsciio, da rcsuliando
cvcniualncnic a ccssaao ou a rcnovaao do nandaio quc sc
qucsiionou.
Con o AIIcuungsccIt, quc a naiurcza do nandaio
rcrcscniaiivo igualncnic rcclc, cIcgar-sc-ia ao ncsno rcsuliado,
ocorrcndo dcsia fciia nao a cuoguuo nduduu, nas a cuoguuo
coctuu. Eiinio ou rcnovado ficaria o nandaio dc una asscnllcia c
nao soncnic o dc un rcrcscnianic ncdianic a alicaao dcssc
insiiiuio do rcginc rcrcscniaiivo scnidircio.
J.4 A ndccndcncu
Enfin, cono conscqucncia ou Coroancnio dcssas caracicrsiicas
quc sc rcndcn naiurcza do nandaio rcrcscniaiivo, a douirina ura
da rcrcscniaao cnicndc quc os aios do nandaiario sc acIan a salvo
dc qualqucr raiificaao or aric do nandanic, rcsunindo-sc quc a
voniadc rcrcscniaiiva scja a ncsna voniadc nacional (douirina
jurdica da rcrcscniaao oliica doninanic cn fins do scculo XVIII}, a
voniadc oular ou a voniadc do colcgio clciioral, confornc a linIa dc
dcscnvolvincnio Iisiorico con quc sc vcio gradaiivancnic aicnuando o
rigor c a gcncralidadc ncsna do rincio rcrcscniaiivo.
4. O mondo1o 1mpero11vo
O nandaio incraiivo, quc sujciia os aios do nandaiario
voniadc do nandanic; quc iransforna o clciio cn sinlcs dcosiiario
da confiana do clciior c quc juridicancnic" cquivalc a un acordo dc
voniadcs ou a un coniraio cnirc o clciio c o clciior c oliiicancnic" ao
rcconIccincnio da surcnacia crnancnic do coro clciioral, c nais
iccnica das fornas alsoluias do odcr, qucr nonarquico, qucr
dcnocraiico, do quc cn vcrdadc insiruncnio auicniico do rcginc
rcrcscniaiivo.
Os nais ardorosos rougnadorcs do sisicna dc rcrcscniaao
ura da dcnocracia lilcral, coluna do odcr oliico da lurgucsia,
conlaicran fronialncnic o nandaio incraiivo, confornc vinos nos
lugarcs ja ciiados do cnsancnio oliico dc Miralcau, Condorcci c
Durlc.
Dcsrcsiigiado c nalsinado clos dcfcnsorcs da douirina
consiiiucional do icrcciro csiado, o nandaio incraiivo sc lIcs
afigurava una rcninisccncia incnoda do alsoluiisno, un irao
quc sc fazia nisicr alolir das racs oliicas adoiadas nos Esiados
Ccrais" do unccn cgnc, quando os roicsios dos Iunildcs c as
qucias sociais sc unIan cn forna dc insirucs nos cclclrcs
CuIcs. Ian csics scr rccclidos dcois, duranic as rcunics daqucla
asscnllcia, das naos dos nandaiarios, convcriidos assin cn ncros
oriadorcs dc un nandaio ariicular, dc ccrio gruo dc clciiorcs ou dc
dcicrninada circunscriao.
ncdida orcn quc sc olscrva o dcclnio do rcginc
rcrcscniaiivo dc iradiao lilcral, nais sc accniua, con a dcnocracia
conicnoranca, a icndcncia a rciniroduzir nas iccnicas do ccrccio do
odcr o vclIo nandaio incraiivo, dcsia fciia cono insiruncnio dc
auicniicaao da voniadc dcnocraiica.
Con cfciio, conscrva-sc fornalncnic o nonc dc nandaio
rcrcscniaiivo cn alguns sisicnas consiiiucionais, nas csianos ja
considcravclncnic aariados daqucla roiliao consiiiucional do
nandaio incraiivo, quc ainda aarccia or ccnlo na Consiiiuiao
Franccsa dc 4 dc novcnlro dc 1948, ao rcciir disosiiivos da
Consiiiuiao rcvolucionaria do ano III.
En vcrdadc, olscrva-sc scnao nanifcsia icndcncia ara
consagrar cssa nodalidadc dc nandaio, ao ncnos a rcscna dc sua
insiraao cn iodos os aios dc rcrcscniaao oliica. E algunas
Consiiiuics conicnorancas icn dado assos adianiadssinos a cssc
rcsciio aic ncsno ara acolIcr o nandaio incraiivo cono o quc
sc lc do ariigo 4 da Consiiiuiao da TcIcco-Eslovaquia. O ovo
solcrano ccrcc os odcrcs do Esiado or ncio dc coros dc
rcrcscnianics, clciios clo ovo, conirolados clo ovo c rcsonsavcis
cranic o ovo".
4.l Asccnsuo contcnouncu do nunduto ncutuo
Tanio no rcginc rcrcscniaiivo scnidircio cono rincialncnic
cn una dc suas varianics a dcnocracia scnidircia icn-sc visio o
insiiiuio do nandaio incraiivo rogrcssivancnic acolIido ncdianic o
donnio quc o clciior cnira a ccrccr solrc o rcrcscnianic.
Essc donnio ou conirolc, osio nao Iaja ionado ainda forna
jurdica" (o quc dcfiniiivancnic faria incraiivo scnclIanic nandaio},
ja ionou induliiavclncnic cunIo noral", solrciudo cunIo oliico".
Con cfciio, dcsdc quc os rincios da solcrania oular c do
sufragio univcrsal cniraran a influir dc nodo alavcl na organizaao
do Podcr oliico da dcnocracia do scculo XX; dcsdc quc as icscs
lcgiiinancnic dcnocraiicas dcscncadcaran con o Esiado social rcaao
cn cadcia, dc nudana c rcforna dos insiiiuios classicos do Esiado
lilcral; dcsdc quc os ariidos oliicos sc consiiiuran cn
arrcgincniacs nao soncnic lciias scnao csscnciais ara o ccrccio
do odcr dcnocraiico, o nandaio, no rcginc rcrcscniaiivo, csia cada
vcz nais sujciio fiscalizaao da oiniao, ao conirolc do clciiorado,
olscrvancia aicnia dc scus inicrcsscs, ao cscruuloso aicndincnio da
voniadc do clciior, ficl inicrrciaao do scniincnio oular,
rcscna ja aicnic dc una ccria rcsonsalilidadc oliica do
nandaiario cranic o clciior c o ariido.
Nos govcrnos da dcnocracia scnidircia, c ossvcl susicniar quc
o nandaio sc faz incraiivo, nao soncnic or cigcncias norais ou
oliicas, quais as quc aiuan odcrosancnic solrc o anino do
rcrcscnianic cn iodo rcginc dc lcgiina insiraao dcnocraiica,
olrigando-o a icr cn conia scnrc a osiao, os inicrcsscs, as
conviccs c os conronissos clciiorais ariidarios, scnao ianlcn or
dcicrninaao jurdica, cono a quc dccorrc da rcgra consiiiucional quc
rcscrcvc a rcvogaao do nandaio, cn ccrios casos, ncdianic o ccu
ou o AIIcuungsccIt.
Ondc ois o dirciio dc rcvogaao cisic, a dcnocracia
rcrcscniaiiva, volvida cn dcnocracia scnidircia, ja adniic
juridicancnic o nandaio incraiivo, quc nos dcnais sisicnas dc
influcncia dcnocraiica doninanic configura-sc acnas cono rcalidadc
dc faio, rcousando orcn cn lascs oliicas c norais, a un asso ja
dc sua ulicrior c roina insiiiucionalizaao jurdica.
Pclo asccio ncrancnic fornal, o nandaio incraiivo, ao icr
ingrcsso nuna dcicrninada ordcn consiiiucional, cono a dc ccrios
rcgincs scni-rcrcscniaiivos, sc convcric cn nais un asccio
ilusiraiivo daqucla icndcncia, ja noiada or cnincnics jurisias,
scgundo a qual ccrios insiiiuios do dirciio ullico icn invcrsancnic
cado sol o cfciio dc una jusrivaiizaao", olscrvada clo ncnos con
visias a algunas caracicrsiicas fornais.
dc vcr-sc, or conscguinic, as analogias quc o nandaio
incraiivo ofcrccc con o nandaio civil, a onio dc afigurar-sc una
iransosiao do ncsno ara o cano do dirciio ullico, norncnic
quando sc considcra quc clo nandaio incraiivo conirai o nandaiario
ianlcn a olrigaao dc scnrc aiuar cn consonancia con a voniadc do
nandanic, a cujas insirucs fica adsiriio c do qual rccclcu igualncnic
una rcvogavcl dclcgaao dc confiana.
Coniudo, nao sc dcvc lcvar nuiio longc cssa analogia cnirc o
nandaio incraiivo, dc dirciio ullico, c o nandaio civil, dc dirciio
rivado, visio quc a alicaao da icoria quc rcgc csic uliino sc dcara
con scrias oljccs, quais as quc assinala judiciosancnic o ullicisia
franccs Marccl Prcloi.
En rinciro lugar afirna clc os co-coniraianics no nandaio
incraiivo sao dcsconIccidos. idcniifica-sc o clciio, nas os clciiorcs
fican acolcriados clo voio sccrcio, nao scndo ossvcl idcniifica-los, c,
a scguir, no nandaio incraiivo, nao aarccc claro ncn dcicrninado
con rccisao o oljcio do coniraio, visio dificilncnic odcr-sc rcuiar
cono ial un rograna oliico.
1
1. Ednund Durlc, ScccI io iIc Elcciors of Drisiol" in. ScccIcs und Lcttcs on
Anccun Aus, . 73.
2. Idcn, ilidcn, . 73.

Este livro foi digitalizado e distribudo GRATUTAMENTE pela equipe Digital Source com a inteno de
facilitar o acesso ao conhecimento a quem no pode pagar e tambm proporcionar aos Deficientes
Visuais a oportunidade de conhecerem novas obras.
Se quiser outros ttulos nos procure http://groups.google.com/group/Viciados_em_Livros, ser um prazer
receb-lo em nosso grupo.
l9
A DEMOCHACIA
l. Do conccto dc dcnocucu 2. A dcnocucu dctu. suu utcu
tudconu no Estudo-cdudc du Gccu. 2.l As Iuscs du
dcnocucu gcgu. u sononu, u sotnu c u sugou 2.2 O
cogo Istco du dcnocucu nu untgdudc cusscu J. A
dcnocucu ndctu (ccscntutuu) c u nossIdudc do ctono
u dcnocucu dctu. J.l Os tuos cuuctcstcos du dcnocucu
ndctu J.2 A dcnocucu scndctu 4. A dcnocucu
scndctu no sccuo XX. Aogcu c dccno dc scus nsttutos 5.
A dcnocucu c os utdos otcos. u cududc contcnouncu do
Estudo utduo.
J. Do oonoe11o de demooroo1o
Sc Iouvcssc un ovo dc dcuscs, cssc ovo sc govcrnaria
dcnocraiicancnic". Con iais alavras, rcassadas dc cssinisno,
nosira Fousscau, no Contuto Socu, o grau dc crfciao quc sc rcndc
a cssa forna dc govcrno, cuja raiica o nais alalizado filosofo da
dcnocracia nodcrna duvida scja ossvcl aos Ioncns ara scrvir-lIc s
convcnicncias.
Covcrno iao crfciio nao quadra a scrcs Iunanos acrcsccnia o
cnsador, dcois dc Iavcr afirnado, na ncsna ordcn dc rcflccs, quc,
ionando o icrno con iodo o rigor, cIcgar-sc-ia conclusao dc quc
janais Iouvc, janais Iavcra vcrdadcira dcnocracia,
1
ou scja, ai o
ncsno concciio nas alavras dc Duvcrgcr. Nunca sc viu c nunca sc
vcra un ovo govcrnar-sc or si ncsno".
2
O cnsancnio oliico, quc conlaic a dcnocracia, nais dc una
vcz sc cscorou naquclc lugar da olra do filosofo, con o iniuiio dc alalar
os fundancnios do rcginc c dcsrcsiigiar a douirina do ovo solcrano.
Tonando a aarcncia assusiadora dc aniagonisia das lilcrdadcs
dcnocraiicas, o Fousscau daquclas nainas iao nal conrccndidas
clos scus inicrrcics nunca odcra fazcr sonlra ao vcrdadciro
oiinisno rousscauniano. A facc anoravcl do filosofo sc cvidcnciara
scnrc na douirina da solcrania oular, oljcio dc cosiao cn quc a
logica rcdonina inccavclncnic.
Dc qualqucr nancira, lcn ondcrada, scrvc-nos ja aqucla
advcricncia, orquanio, caninado a fundo o dcscnvolvincnio da
dcnocracia, ariindo-sc do concciio dc quc cla dcvc scr o govcrno do
ovo, ara o ovo, vcrificar-sc-a quc as fornas Iisioricas rcfcrcnics
raiica do sisicna dcnocraiico irocan or vczcs cn dificuldadcs. E
cssas dificuldadcs roccdcn caiancnic assin cnsan os scus
ancgirisias dc nao lograrnos alcanar a crfciao, na olscrvancia
dcsic rcginc, o quc, dc ouira aric, nao invalida, cn alsoluio, scgundo
dizcn, a diligcncia quc nos incunliria fazcr or raiica-lo, visio iraiar-
sc da nclIor c nais salia forna dc organizaao do odcr, conIccida na
Iisioria oliica c social dc iodas as civilizacs.
Fcsondcndo a quanios fazcn oljccs ao sisicna dcnocraiico
dc govcrno, o rcfornisia do lilcralisno inglcs, Lord Fusscl, dcssa
nancira sc crinia. Quando ouo falar quc un ovo nao csia
lasianicncnic rcarado ara a dcnocracia, crgunio sc Iavcra algun
Ioncn lasianicncnic rcarado ara scr dcsoia."
Con a ncsna ironia fina c Pcrcucicnic do inglcs, CIurcIill
cclanava. A dcnocracia c a ior dc iodas as fornas inaginavcis dc
govcrno, con cccao dc iodas as dcnais quc ja sc ccrincniaran."
O vcrlo oliico dc Clcncnccau ionou, ccria fciia, con calor c
vccncncia, a dcfcsa da dcnocracia c suas insiiiuics, confornc
rcncnora Afonso Arinos. Dissc Clcncnccau quc, cn naicria dc
dcsoncsiidadc, a difcrcna cnirc o rcginc dcnocraiico c a diiadura c a
ncsna quc scara a cIaga quc corroi as carncs, or fora, c o invisvcl
iunor quc dcvasia os orgaos or dcniro. As cIagas dcnocraiicas
curan-sc ao sol da ullicidadc, con o cauicrio da oiniao livrc; ao
asso quc os canccrcs rofundos das diiaduras aodrcccn
inicrnancnic o coro social c sao or isio ncsno nuiio nais gravcs."
3
Marnoco c Sousa, o afanado jurisconsulio oriugucs dc concos
dcsic scculo, cscrcvia quc a nclIor jusiificaao do rincio
dcnocraiico rcsulia da inossililidadc dc cnconirar ouiro quc lIc scja
sucrior". Conviciancnic lilcral, rclicava clc a NicizscIc, quando o
filosofo, nun assono dc indignaao rcacionaria, c airavcs dc arguncnio
quc iraa a rcninisccncia do sofisia grcgo, acusou a dcnocracia dc scr,
cono govcrno da naioria, un ardil da csccic infcrior conira a csccic
sucrior", dc rcfcrir a quaniidadc qualidadc", dc csicrilizar a nossa
civilizaao". Marnoco, inagcn dc iodos os cnsadorcs da vclIa cscola
lilcral do scculo XIX, acrcdiiava iancnic quc o nuncro c a caacidadc
consiiiuan a fornula nais racional c solcrana dc govcrno dcnocraiico
ara a socicdadc Iunana.
4
Nos dias corrcnics, a alavra dcnocracia donina con ial fora a
linguagcn oliica dcsic scculo, quc raro o govcrno, a socicdadc ou o
Esiado quc sc nao roclancn dcnocraiicos. No cnianio, sc luscarnos
dclaio dcssc icrno o scu rcal significado, arriscano-nos ncsna
dcccao angusiianic quc varou o coraao dc Druio, quando o ronano
crcclcu, no dcscngano das aics rcullicanas, quanio valia a
viriudc. Mas a dcnocracia, quc nao c nais quc un nonc ianlcn
dclaio dos alusos quc a infanaran, ncn or isso dciou dc scr a
oicnic fora conduiora dos dcsiinos da socicdadc conicnoranca, nao
inoria a significaao quc sc lIc cnrcsic.
Dc ial ordcn ainda o scu rcsigio, quc consiiiui csado insulio,
vcrdadciro agravo, injuria ialvcz, dizcr a un govcrno quc scu
roccdincnio sc aaria das rcgras dcnocraiicas do odcr. Nada incdc
orcn o nanifcsio dcscscro c crlcidadc con quc os ullicisias sc
inicrrogan accrca do quc scja a dcnocracia.
Parcio, ao cdir a significaao caia do icrno dcnocracia", acala
or rcconIcccr quc c ainda nais indcicrninado quc o icrno
conlciancnic indcicrninado rcligiao"
S
cnquanio Drycc, dando-lIc a
nais larga c indccisa anliiudc, cIcga a dcfini-la, dc nodo un ianio
vago, cono a forna dc govcrno na qual o ovo inc sua voniadc dc
iodas as qucsics inorianics".
6
CIcganos, or conscguinic, conclusao dc quc raros icrnos dc
cicncia oliica vcn scndo oljcio dc iao frcqucnics alusos c disiorcs
quanio a dcnocracia.
Foi isso o quc Kclscn s dc nanifcsio nuna dc suas olras
fundancniais, cn cujo rcanlulo fcz ondcrada advcricncia solrc os
dcsacordos criincnics a cssc concciio. Para Kclscn, a dcnocracia c
solrciudo un caninIo. o da rogrcssao ara a lilcrdadc.
?
Varian ois dc nancira considcravcl as osics douirinarias
accrca do quc lcgiiinancnic sc Ia dc cnicndcr or dcnocracia. Afigura-
sc-nos orcn quc sulsiancial aric dcssas duvidas sc dissiarian, sc
aicniasscnos na rofunda c gcnial dcfiniao lincolniana dc dcnocracia.
govcrno do ovo, ara o ovo, clo ovo; govcrno quc janais crcccra
solrc a facc da Tcrra". Assin sc cscrcvcu na croraao daqucla quc foi
a nais curia c conovcnic oraao quc a cloqucncia oliica dc iodos os
icnos ja roduziu.
S
Dc un onio dc visia ncrancnic fornal, disiingucn-sc, na
Iisioria das insiiiuics oliicas, ircs nodalidadcs lasicas dc
dcnocracia. a dcnocracia dircia, a dcnocracia indircia c a dcnocracia
scnidircia; ou, sinlcsncnic, a dcnocracia nao rcrcscniaiiva ou
dircia, c a dcnocracia rcrcscniaiiva indircia ou scnidircia , quc c
a dcnocracia dos icnos nodcrnos.
2. A demooroo1o d1re1o: suo pr11oo 1rod1o1ono1 no s1odo-o1dode
do Gro1o
A Crccia foi o lcro da dcnocracia dircia, norncnic Aicnas, ondc
o ovo, rcunido no gora, ara o ccrccio dircio c incdiaio do odcr
oliico, iransfornava a raa ullica no grandc rccinio da naao".
A dcnocracia aniiga cra a dcnocracia dc una cidadc, dc un ovo
quc dcsconIccia a vida civil, quc sc dcvoiava or iniciro coisa ullica,
quc dclilcrava con ardor solrc as qucsics do Esiado, quc fazia dc sua
asscnllcia un odcr conccnirado no ccrccio da lcna solcrania
lcgislaiiva, cccuiiva c judicial.
Cada cidadc quc sc rczassc da raiica do sisicna dcnocraiico
nanicria con orgulIo un gora, una raa, ondc os cidadaos sc
congrcgasscn iodos ara o ccrccio do odcr oliico. O gora, na
cidadc grcga, fazia ois o acl do Parlancnio nos icnos nodcrnos.
9
A cscura nancIa quc a criica nodcrna viu na dcnocracia dos
aniigos vcio orcn da rcscna da cscravidao. A dcnocracia, cono
dirciio dc ariiciaao no aio criador da voniadc oliica, cra rivilcgio
dc iniina ninoria social dc Ioncns livrcs aoiados solrc csnagadora
naioria dc Ioncns cscravos.
Dc nodo quc auiorcs nais rigorosos asscvcran quc nao Iouvc na
Crccia dcnocracia vcrdadcira, nas arisiocracia dcnocraiica o quc
cvidcnicncnic iraduz un aradoo. Ou dcnocracia ninoriiaria, cono
qucr Niiii, rcroduzindo aquclc cnsancnio cclclrc dc Hcgcl, cn quc o
filosofo concndiou, con luninosa clarcza, o rogrcsso qualiiaiivo c
quaniiiaiivo da civilizaao classica, iocanic conquisia da lilcrdadc
Iunana. Con cfciio, dissc Hcgcl quc o Oricnic fora a lilcrdadc dc un
so, a Crccia c Fona a lilcrdadc dc alguns, c o nundo gcrnanico, ou
scja, o nundo nodcrno, a lilcrdadc dc iodos.
10
Quais as condics quc conscniiran ao Esiado-cidadc da Crccia
icr cn funcionancnio aquclc sisicna dc dcnocracia dircia?
En rinciro lugar, a lasc social cscrava, quc crniiia ao Ioncn
livrc ocuar-sc iao-soncnic dos ncgocios ullicos, nuna niliiancia
rudc, causiiva, crnancnic, diuiurna. NcnIuna rcocuaao dc
ordcn naicrial aiorncniava o cidadao na aniiga Crccia. Ao Ioncn
cconnico dos nossos icnos corrcsondia o Ioncn oliico da
aniiguidadc. a lilcrdadc do cidadao sulsiiiua a lilcrdadc do Ioncn.
En scgundo lugar, dcara-sc-nos ouira condiao social quc
conclia o cidadao grcgo a conscrvar accso o inicrcssc cla causa da
sua dcnocracia c a valorar aqucla onia dc ariiciaao solcrana con
quc sua voniadc cnirava ara noldar a vida ullica, a vida da cidadc.
Dccorria csia condiao social da ionada dc conscicncia quanio
ncccssidadc dc o Ioncn inicgrar-sc na vida oliica. do incraiivo dc
ariiciaao solidaria, alirusia c rcsonsavcl ara rcscrvaao do
Esiado cn rcscna do ininigo csirangciro, frcnic ao larlaro quc
larlaro cran ara os grcgos iodos os ovos nao-Iclcnicos ou frcnic
aos Esiados rivais ou ininigos, osio quc dc lasc igualncnic Iclcnica.
O valor quc o cidadao no Esiado grcgo confcria sua dcnocracia
csiava rcso, orianio, ao lcn quc clc alncjava rccclcr c quc
cfciivancnic rccclia da aric do Esiado.
Tais condics fazian con quc o cidadao da Crccia vissc scnrc
no ordcnancnio csiadual nais do quc a conlcncniaao ou
rolongancnio dc sua vida individual. vissc no Esiado o dado ncsno
condicionanic dc ioda a cisicncia.
Nao Iavia, or conscguinic, ncsia forna dc dcnocracia dircia,
dcnocracia organica, a icnsao quc rcsidc, nos icnos nodcrnos, s
rclacs cnirc o indivduo c o Esiado. Dcicrninadas osics filosoficas,
dc icor oliico, conicnlan nodcrnancnic o Esiado cono dado
ncgaiivo c o indivduo cono dado osiiivo, ou vicc-vcrsa.
Dasia a crccao jurdica dcsic Iiaio dc valorcs, dcsia scaraao
aiologica cnirc o indivduo c o Esiado, cnirc o Ioncn c a colciividadc,
ara dcnonsirar quc csianos dianic dc dois olos, cn rcscna dc dois
aniagonisnos, cn facc dc duas foras disiinias, quc corrcn nais cn
scniido conirario do quc cn scniido convcrgcnic ou scqucr aralclo.
A dcnocracia grcga c a vida na s grcga nao conscniian,
Iisioricancnic, scnclIanics dissociacs do Ioncn c da colciividadc.
Dc nancira quc, rccclcndo iudo do Esiado, dcvcndo iudo ao Esiado, o
Ioncn grcgo, ainda quando cnira, Iisioricancnic, a ionar conscicncia
dc quc a s lIc c rcalidadc cicrior, ainda quando inicnia afirnar
conscicnicncnic sua crsonalidadc, cssc Ioncn vacila c cssa vacilaao
sc cscrcvc, or ccnlo, no sacrifcio dc Socraics. Anics dc lclcr a
cicuia, quando rcsisic sugcsiao da fuga rcarada clos disculos,
ficis aic o uliino noncnio, Socraics foi osio na onia dc un dilcna.
Dcrradcira, nas dcsconsoladora c anarga rcflcao fc-lo orcn
dcsisiir do lano dc cvasao, quc scria jusiancnic a rcnuncia s, a
rcnuncia ao Esiado. Quando Socraics rccusou aquclc caninIo, foi clc
cocrcnic con a socicdadc grcga, con os idcais oliicos do nundo
Iclcnico, con a alna da s.
Quis norrcr scn dcsncnlrar clos aios o quc a sua filosofia ja
dcsncnlrara clas idcias. a scaraao or cla fciia cnirc o Esiado c o
Ioncn. Inuncravcis cnsadorcs nodcrnos, frcnic dos quais
Fousscau, rcuian Iavcr sido cssa scaraao o naior crinc da idadc
nodcrna. Conrccndcndo c cnalicccndo a lilcrdadc c a dcnocracia dos
grcgos, filosofos da cnvcrgadura dc Fousscau, Hcgcl c NicizscIc
cnicndcn quc vcrdadcirancnic livrc foi o Ioncn grcgo c nao o Ioncn
nodcrno; o Ioncn das raas aicnicnscs c nao o Ioncn da socicdadc
ocidcnial dc nossos dias.
Fciraiando a dcnocracia dos aniigos, o nosso Alcncar cscrcvcu
adniravclncnic. A dcnocracia na aniiguidadc foi ccrcida incdiaia c
dirciancnic clo ovo.
O Esiado cniao cnccrrava-sc nos liniics da cidadc; consiava o
rcsio dc conquisias ou colnias. A vida civil ainda nao cisiia. o Ioncn
cra cclusivancnic cidadao; dava-sc iodo coisa ullica; nao iinIa
doncsiicidadc quc o disirassc.
A raa rcrcscniava o grandc rccinio da naao. diariancnic o
ovo concorria ao concio; cada cidadao cra orador, quando rcciso. Ali
discuiian-sc iodas as qucsics do Esiado, noncavan-sc gcncrais,
julgavan-sc crincs. Funcionava a dcnos indisiiniancnic cono
asscnllcia, consclIo ou irilunal. conccnirava cn si os ircs odcrcs
lcgislaiivo, cccuiivo c judicial."
11
2.l As Iuscs du dcnocucu gcgu. u sononu, u sotnu c u sugou
Scgundo Niiii, os grcgos considcravan dcnocracia aquclas
fornas dc govcrno quc garaniisscn a iodos os cidadaos a sononu, a
sotnu c a sugou, c fizcsscn da lilcrdadc c da sua olscrvancia a
lasc solrc a qual rcousava ioda a socicdadc oliica.
Con a sononu acrcsccnia o ncsno cnsador roclanava o
gcnio oliico da Crccia a igualdadc dc iodos cranic a lci, scn
disiinao dc grau, classc ou riqucza. Discnsava a ordcn jurdica a o
ncsno iraiancnio a iodos os cidadaos, confcrindo-lIcs iguais dirciios,
unindo-os scn foro rivilcgiado. Toda discrininaao dc ordcn jurdica
cn rovciio dc classcs ou gruos sociais, diz ainda Niiii, cquivalcria
quclra do rincio da sononu. En rcscna do sisicna jurdico,
roclanava-sc a incisicncia dc ioda caicgoria dc Ioncns inviolavcis.
12
Con a sotnu, alolia a organizaao dcnocraiica da Crccia os
iiulos ou funcs Icrcdiiarias, alrindo a iodos os cidadaos o livrc
accsso ao ccrccio das funcs ullicas, scn nais disiinao ou
rcquisiio quc o ncrccincnio a Ionradcz c a confiana dcosiiada no
adninisirador clos cidadaos.
13
Afirna Niiii a inconaiililidadc da arisiocracia rivilcgiada con
os rincios dcnocraiicos da Crccia, scndo os rivilcgios dc gruos ou
classcs a ncgaao da sotnu.
14
Quanio sugou, iraia-sc do dirciio dc alavra, da igualdadc
rcconIccida a iodos dc falar nas asscnllcias oularcs, dc dclaicr
ullicancnic os ncgocios do govcrno. Corrcsondcu cssc rincio
csscncial da dcnocracia aniiga, scgundo o ja ncncionado cnsador,
quilo a quc nos cIananos lilcrdadc dc inrcnsa. Con a sugou,
ccrccio da alavra livrc no largo rccinio cvico quc cra o gora, a
dcnocracia rcgia a socicdadc grcga, insirada ja na solcrania do
govcrno dc oiniao.
1S
Dcfinindo o caraicr da dcnocracia grcga, o crsa Oiancs, ciiado
or Hcrodoio, cnuncrava-lIc cinco iraos fundancniais, scgundo
rcfcrc
DluniscIli. a} igualdadc dc iodos cranic a lci, a salcr, o
rincio da sononu; I) a condcnaao dc iodo o odcr arliirario, qual
aquclc quc doninava as nonarquias oricniais; c} o rccncIincnio das
funcs ullicas ncdianic soricio; d} a rcsonsalilidadc dos scrvidorcs
ullicos; c} as rcunics c dclilcracs oularcs cn raa ullica.
16
Acrcsccnia DluniscIli quc dcsscs rincios ircs sc incororaran
ao nodcrno dirciio ullico, ianio na nonarquia consiiiucional quanio
na rcullica ao asso quc dois ouiros o soricio c as asscnllcias
oularcs; ara dclilcracs dircias c incdiaias foran afasiados no
nodcrno sisicna dcnocraiico, c sulsiiiudos, no uliino caso, clas
fornas rcrcscniaiivas dc organizaao do odcr oliico.
1?
2.2 O cogo Istco du dcnocucu nu untgdudc cusscu
Cono ccricncia Iisiorica, a dcnocracia dircia dos grcgos foi a
nais lcla liao noral dc civisno quc a civilizaao classica lcgou aos
ovos ocidcniais.
Conunicando aos Icrois na Cucrra do Pclooncso o culio da
inorialidadc c o scniincnio osiuno da Pairia agradccida, Pcriclcs
ialIou cn alavras dc inorrcdoura cloqucncia o crfil da dcnocracia
aicnicnsc, sua grandcza, sua fora, scu ccnlo, confornc rcfcrc
Tucididcs, o Iisioriador.
Nosso rcginc oliico dissc Pcriclcs c a dcnocracia c assin
sc cIana orquc lusca a uiilidadc do naior nuncro c nao a vaniagcn
dc alguns. Todos sonos iguais cranic a lci, c quando a rcullica
ouiorga Ionrarias o faz ara rcconcnsar viriudcs c nao ara
consagrar rivilcgios. Nossa cidadc sc acIa alcria a iodos os Ioncns.
NcnIuna lci rolc ncla a cnirada aos csirangciros, ncn os riva dc
nossas insiiiuics, ncn dc nossos csciaculos; nada Ia cn Aicnas
oculio c crniic-sc a iodos quc vcjan a arcndan ncla o quc lcn
quiscrcn, scn cscondcr-lIcs scqucr aquclas coisas, cujo conIccincnio
ossa scr dc rovciio ara os nossos ininigos, orquanio confianos
ara vcnccr, nao cn rcaraiivos nisicriosos, ncn cn ardis c
csiraiagcnas, scnao cn nosso valor c cn nossa inicligcncia."
1S
S. A demooroo1o 1nd1re1o (represen1o11vo) e o 1mposs1b111dode do
re1orno demooroo1o d1re1o
Da conccao dc dcnocracia dircia da Crccia, na qual a lilcrdadc
oliica cirava ara o Ioncn grcgo dcsdc o noncnio cn quc clc,
cidadao livrc da socicdadc, criava a lci, con a inicrvcnao dc sua
voniadc, c nancira quasc dc un cscravo sc sujciiava rcgra jurdica
assin csialclccida, assanos conccao dc dcnocracia indircia, a
dos icnos nodcrnos, caracicrizada cla rcscna do sisicna
rcrcscniaiivo.
Dizia Monicsquicu, un dos rinciros icorisias da dcnocracia
nodcrna, quc o ovo cra ccclcnic ara cscolIcr, nas cssino ara
govcrnar. Prccisava o ovo, orianio, dc rcrcscnianics, quc irian
dccidir c qucrcr cn nonc do ovo.
Todavia, crgunianos nos. a rcrcscniaao, cono iccnica dc
organizaao do Esiado dcnocraiico, sc jusiifica acnas or aqucla
valoraao quc Monicsquicu airiluiu faculdadc sclciiva do ovo c a
sua incaacidadc dc govcrnar-sc or si ncsno?
Nao. Fazcs dc ordcn raiica Ia quc fazcn do sisicna
rcrcscniaiivo condiao csscncial ara o funcionancnio no Esiado
nodcrno dc ccria forna dc organizaao dcnocraiica do odcr. O Esiado
nodcrno ja nao c o Esiado-cidadc dc ouiros icnos, nas o Esiado-
naao, dc larga lasc icrriiorial, sol a cgidc dc un rincio oliico
scvcrancnic unificador, quc risca solrc iodas as insiiiuics sociais o
scu irao dc visvcl surcnacia.
Nao scria ossvcl ao Esiado nodcrno adoiar iccnica dc
conIccincnio c caiaao da voniadc dos cidadaos scnclIanic qucla
quc sc consagrava no Esiado-cidadc da Crccia. Aic ncsno a
inaginaao sc criurla cn suor o iunulio quc scria congrcgar cn
raa ullica ioda a nassa do clciiorado, iodo o coro dc cidadaos,
ara fazcr as lcis, ara adninisirar.
Dcnais, o Ioncn da dcnocracia dircia, quc foi a dcnocracia
grcga, cra inicgralncnic oliico. O Ioncn do Esiado nodcrno c
Ioncn acnas accssoriancnic oliico, ainda nas dcnocracia nais
arinoradas, ondc iodo un sisicna dc garaniias jurdicas c sociais
fazcn cfciiva c valida a sua condiao dc sujciio" c nao acnas oljcio"
da organizaao oliica.
Nos sisicnas conacios da ordcn ioialiiaria, o Ioncn, cranic
as csfcras oliicas, dcia dc scr oliiicancnic sujciio" ou cssoa",
ara anular-sc or iniciro cono oljcio", quc fica scndo, da organizaao
social. Sc o Ioncn nodcrno icn acnas una landa oliica do scu
scr, c orquc anics dc nais nada aarccc clc ianlcn cono Hono
occononcus. Quando dizcnos Ioncn cconnico c oliico, csianos
rincialncnic aludindo ossililidadc quc icn o Ioncn dc conccdcr
ou dciar dc conccdcr nais aicnao, nais zclo, nais cuidado ao iraio
dos assunios oliicos.
O Ioncn nodcrno, via dc rcgra, Ioncn nassa", rccisa dc
rovcr, dc incdiaio, s ncccssidadcs naicriais dc sua cisicncia. Ao
conirario do cidadao livrc aicnicnsc, nao sc odc volvcr clc dc iodo ara
a analisc dos rollcnas dc govcrno, ara a faina cnosa das qucsics
adninisiraiivas, ara o canc c inicrrciaao dos conlicados icnas
rclaiivos organizaao oliica c jurdica c cconnica da socicdadc.
Evidcnicncnic, so Ia ois una sada ossvcl, soluao unica ara
o odcr conscniido, dcniro no Esiado nodcrno. un govcrno
dcnocraiico dc lascs rcrcscniaiivas.
Dizia Fousscau, criiicando a dcnocracia indircia ou
rcrcscniaiiva, quc o Ioncn da dcnocracia nodcrna so c livrc no
noncnio cn quc vai s urnas dcosiiar o scu voio. Para os oosiiorcs
do filosofo coniraiualisia una vcrdadc orcn fica aicnic. nao Ia fugir
ao incraiivo dc rcrcscniaao, orquanio, do conirario, nao Iavcria
ncnIun govcrno aoiado no conscniincnio, ionando-sc cn conia a
conlcidadc social, a cicnsao c a dcnsidadc dcnografica do Esiado
nodcrno, faiorcs csics quc cnlaraan irrcncdiavclncnic o ccrccio
da dcnocracia dircia.
Por conscqucncia, dizcn, o rcncdio ara a dcnocracia, fundada c
lcgiiinada no conscniincnio dos cidadaos, icn quc scr, dc
ncccssidadc, a rcrcscniaao ou o rcginc rcrcscniaiivo. quando nuiio
as insiiiuics da dcnocracia scnidircia, quc csiudarcnos cn scu
dcvido lugar, c quc, iodavia, nao odcrian rcscindir do csicio
rcrcscniaiivo, a cujo lado aarcccn cono insiruncnio do odcr
oular dc dccisao.
Enfin a dcnocracia dircia foi, nao rcsia duvida, scgundo os
ullicisias do sisicna rcrcscniaiivo, a iniransfcrvcl ccricncia dc
una nodalidadc rccisa dc organizaao csiaial. o Esiado-cidadc,
inossvcl dc ofcrcccr idadc nodcrna c conicnoranca
conIcccdora dc fornas oliicas ncccssariancnic disiinias o nodclo
ja uliraassado dc suas insiiiuics. Dc nodo quc a unica inagcn
ainda solrcvivcnic da vclIa csiruiura do odcr oliico classico, vcn a
scr, scgundo clcs, aqucla rcrcscniada or alguns ninusculos canics
da Sua. Uri, Claris, os dois Unicrwald c os dois Acnzclls, ondc
anualncnic scus cidadaos sc congrcgan cn logradouros ullicos ara
o ccrccio dircio da solcrania.
J.l Os tuos cuuctcstcos du dcnocucu ndctu
A nodcrna dcnocracia ocidcnial, dc fciao iao disiinia da aniiga
dcnocracia, icn or lascs rinciais a solcrania oular, cono fonic
dc iodo o odcr lcgiino, quc sc iraduz airavcs da voniadc gcral (a
uoontc gcncuc do Contuto Socu dc Fousscau}; o sufragio univcrsal,
con luralidadc dc candidaios c ariidos; a olscrvancia consiiiucional
do rincio da disiinao dc odcrcs, con scaraao niida no rcginc
rcsidcncial c aroinaao ou colaloraao nais csirciia no rcginc
arlancniar; a igualdadc dc iodos cranic a lci; a nanifcsia adcsao ao
rincio da fraicrnidadc social; a rcrcscniaao cono lasc das
insiiiuics oliicas; a liniiaao dc rcrrogaiivas dos govcrnanics; o
Esiado dc dirciio, con a raiica c roicao das lilcrdadcs ullicas or
aric do Esiado c da ordcn jurdica, alrangcndo iodas as
nanifcsiacs dc cnsancnio livrc. lilcrdadc dc oiniao, dc rcuniao, dc
associaao c dc fc rcligiosa; a icnoraricdadc dos nandaios clciivos c,
or fin, a cisicncia lcnancnic garaniida das ninorias oliicas, con
dirciios c ossililidadcs dc rcrcscniaao, lcn cono das ninorias
nacionais, ondc csias orvcniura cisiircn.
19
J.2 A dcnocucu scndctu
Quanio icrccira forna dc dcnocracia, a cIanada dcnocracia
scnidircia, iraia-sc dc nodalidadc cn quc sc alicran as fornas
classicas da dcnocracia rcrcscniaiiva ara aroina-la cada vcz nais
da dcnocracia dircia.
Vcrifica-sc con o Esiado nodcrno a inossililidadc irrcnovvcl
dc alcanar-sc a dcnocracia dircia coniida no idcal c na raiica dos
grcgos.
Mas do ncsno asso crcclcu-sc scr ossvcl fundar insiiiuics
quc fizcsscn do govcrno oular un ncio-icrno cnirc a dcnocracia
dircia dos aniigos c a dcnocracia rcrcscniaiiva iradicional dos
nodcrnos. Na dcnocracia rcrcscniaiiva iudo sc assa cono sc o ovo
rcalncnic govcrnassc; Ia, orianio, a rcsunao ou ficao dc quc a
voniadc rcrcscniaiiva c a ncsna voniadc oular, ou scja, aquilo quc
os rcrcscnianics qucrcn vcn a scr lcgiiinancnic aquilo quc o ovo
Iavcria dc qucrcr, sc udcssc govcrnar cssoalncnic, naicrialncnic,
con as rorias naos.
O odcr c do ovo, nas o govcrno c dos rcrcscnianics, cn nonc
do ovo. cis a ioda a vcrdadc c csscncia da dcnocracia rcrcscniaiiva.
Con a dcnocracia scnidircia, a alicnaao oliica da voniadc
oular faz-sc acnas arcialncnic. A solcrania csia con o ovo, c o
govcrno, ncdianic o qual cssa solcrania sc conunica ou ccrcc,
cricncc or igual ao clcncnio oular nas naicrias nais inorianics
da vida ullica. Dcicrninadas insiiiuics, cono o cccndun, a
iniciaiiva, o vcio c o dirciio dc rcvogaao, fazcn cfciiva a inicrvcnao do
ovo, garanicn-lIc un odcr dc dccisao dc uliina insiancia, surcno,
dcfiniiivo, inconirasiavcl.
O ovo na dcnocracia scnidircia nao sc cingc acnas a clcgcr,
scnao quc cIcga do ncsno asso a csiaiuir, cono ondcra Prcloi
20
ou
confornc DariIclcny c Ducz. nao c acnas colalorador oliico,
consoanic sc da na dcnocracia indircia, nas ianlcn colalorador
jurdico. O ovo nao so clcgc, cono lcgisla.
Acrcsccnia-sc orianio ariiciaao oliica ccria ariiciaao
jurdica, isio c, ao ovo sc rcconIccc, ara dcicrninadas naicrias,
csfcra dc concicncia cn quc clc dirciancnic, olscrvando fornas
rcscriias cla ordcn nornaiiva, cunrc aios cuja validcz fica assin
sujciia ao scu indiscnsavcl concurso.
21
4. A demooroo1o sem1d1re1o no sou1o XX. Apogeu e deo11n1o de
seus 1ns111u1os
A dcnocracia scnidircia icvc o crodo dc nais larga rolifcraao
no curso das ircs rinciras dccadas dcsic scculo, quando gozou dc
indisuiavcl rcsigio, norncnic aos a Princira Crandc Cucrra
Mundial, duranic a fasc scnsivclncnic aguda dc crisc das insiiiuics
dcnocraiicas do ocidcnic.
Fora a Sua o scu lcro iradicional. Dali sc irradiou ara o
coniincnic curocu. Algunas insiiiuics da dcnocracia scnidircia sao
conIccidas c raiicadas na Ancrica do Noric dcsdc fins do scculo XVIII.
Na Sua, o cccndun c a iniciaiiva crnancccn. Sua alicaao sc da
ianio na orliia fcdcral, cn naicria consiiiucional, cono no anliio dos
canics, ou scja, na orliia das auiononias. A Consiiiuiao fcdcral dos
Esiados Unidos ignora as raiicas dcssa nodalidadc dc organizaao do
odcr dcnocraiico. Ficaran rcscrvadas csfcra dos Esiados, cujas
Consiiiuics fazcn largo uso das ncsnas.
Na AlcnanIa, con a Consiiiuiao dc Wcinar aarcccran
nodalidadcs originais dc cnrcgo dos insiiiuios da dcnocracia
scnidircia, ariicularncnic con rcsciio ao cIanado cccndun
arliirai.
Na Frana, o dcsiino dcsscs insiruncnios dc ariiciaao oular
nao foi dos nais lrilIanics. Acsar dc quc a Consiiiuiao dc 1793
disuscssc accrca da alicaao do cccndun a naicria lcgislaiiva
ordinaria, aqucla Consiiiuiao nunca cnirou cn vigor.
Dc nodo quc o coniaio franccs con a dcnocracia scnidircia so
sc fcz cn cocas quc nao foran dc nuiia Ionra ara a sua Iisioria
consiiiucional. fcz-sc, or ccnlo, quando na facc das insiiiuics
nais alida sc arcscniava a idcia ncsna do govcrno oular.
Salvo a lrcvc inicrnissao dc quc rcsuliou a Consiiiuiao da
Quaria Fcullica, o cccndun consiiiucional franccs sc dcu scnrc
no dcclivc da dcnocracia ara o ccsarisno. Assin nos anos III, VIII, X c
XII do calcndario da Fcvoluao, no Aio Adicional do Incrio, cn 1815,
na Consiiiuiao dc 1852, c, or uliino, no consiiiucionalisno
dcgaullisia conicnoranco.
O sisicna arlancniar dc varios Esiados curocus icn
icsicnunIado cn suas nudanas consiiiucionais, no crodo dc cnirc-
gucrras, a conlinaao do arlancniarisno con algunas iccnicas do
govcrno scnidircio. Nao rcsuliou das nais aforiunadas a ccricncia.
Aos a scgunda conflagraao nundial, o consiiiucionalisno
conicnoranco fcz cnrcgo nuiio nais solrio das iccnicas dc
inicrvcnao oular dircia. Arrcfcccu o cniusiasno quc rodcara a
dcnocracia scnidircia. As cscranosas c infaiigavcis visias do sisicna
dcnocraiico sc volvcn dc rcscnic ara una nova anaccia cn quc
vcnos inflanar-sc a faniasia dc cada ovo. a anaccia dos ariidos
oliicos.
A confiana quc csics dc uliino icn rccclido no ccrccio dc una
nissao ara a qual iodos os ovos dcnocraiicos Iao dclcgado a aric
nais considcravcl dc suas foras, nosira clarancnic quc o scculo
oliico arccc cricnccr Iojc aos ariidos. Dciou dc cricnccr ao ovo
cono nassa nuncrica na anarquica c duvidosa crcssao dc scu voio
dircio c lclisciiario ara cricnccr ao ovo-organizaao, o ovo-nassa,
cuja voniadc sc cnraza c canaliza ois airavcs dos conduios
ariidarios.
Daqui o dcclnio da dcnocracia scnidircia, quc foi, scgundo
dizcn, un grau qualiiaiivo arcciavcl no roccsso dc dinanizaao c
anadurccincnio dos rincios dc organizaao dcnocraiica, volvidos
orcn inoicncia, na forna ainda Ia ouco adoiada, facc a
rcncnics ncccssidadcs conicnorancas, inosias cla nova c
rofunda rcvoluao da cicncia c da iccnica, insirando a naina
racionalizaao do odcr, aic ncsno do odcr dcnocraiico.
Mais do quc nunca ialvcz, dividiran-sc os ovos cn duas grandcs
fanlias disiinias. a dos ovos oulcnios c a dos arias. Anlas cssas
caicgorias, nuna ncsna ansia dc solrcvivcncia, orfian con
rollcnas quc so o odcr discilinado, organizado c racional dos
ariidos, scjan os da auioridadc ou os do conscniincnio, odcrao un
dia rcsolvcr saiisfaioriancnic, ianio no donnio inicrno quanio no
donnio cicrno. Douira nancira nao sc clicaria o lugar quasc nfino
quc sc vcn conccdcndo nas Consiiiuics nais rcccnics aos insiiiuios
ouirora iao louvados da dcnocracia scnidircia.
Dc uliino, orcn, a dcscrcna gcncralizada nos ariidos icn
dcicrninado una rcvcrsao iocanic ao fuiuro dos insiruncnios da
dcnocracia scnidircia, cono sc infcrc da rcscna dc alguns dos
ncsnos na Consiiiuiao lrasilcira dc 1988, confornc consia do ari. 17,
incisos I, II c III (lclisciio, rcfcrcndo a iniciaiiva oular}.
S. A demooroo1o e os por11dos po1111oos: o reo11dode
oon1emporneo do s1odo por11dr1o
Enfin, calc-nos analisar o asccio da inoriancia quc
conicnorancancnic sc airilui concao dos ariidos oliicos con a
dcnocracia. En vcrdadc, o Esiado dc nossos dias c doninanicncnic
ariidario.
Prcndc-sc no fundo cssa dincnsao nova s cigcncias das nassas
quc no inicrior da socicdadc lurgucsa sc sullcvaran conira o scu
dcsiino. A irrcsisivcl rcssao oriunda das canadas ccononicancnic
infcriorcs da socicdadc roduziu ois a ncccssidadc do cnrcgo dc un
insiruncnio quc dc ronio scrvissc conunicaao dos anscios
oularcs dc icor rcivindicaiorio. Tal insiruncnio no scculo XX nao c
ouiro scnao o ariido oliico.
A ncdida quc crcscc a ariiciaao oular no ccrccio do odcr,
ou os fins da aiividadc csiaial sc dirigcn dc rcfcrcncia ara o
aicndincnio dos clanorcs dc nclIoria c rcforna social, crguidos clas
classcs nais inacicnics da socicdadc, crcscc conconiianicncnic o
rcsigio do ariido, c sc firna no conscnso gcral a convicao dc quc clc
c inrcscindvcl dcnocracia cn scu csiado aiual, c con cla sc
idcniifica quanio a iarcfas, fins c roosiios alncjados.
O Esiado social consagra ois corajosancnic a rcalidadc
ariidaria. Tanio na dcnocracia cono na diiadura, o ariido oliico c
Iojc o odcr insiiiucionalizado das nassas. Forna, na inagcn
lclssina dc Sir Erncsi Darlcr, aqucla onic ou canal, airavcs da qual
as corrcnics da oiniao aflucn da arca da socicdadc, ondc nasccn,
ara a arca do Esiado c suas insiiiuics, ondc afcian ou dirigcn o
curso da aao oliica.
22
Essa coincidcncia do ariido oliico con a dcnocracia cn
nossos dias nao olliicra iodavia algunas coniradics.
Douirinariancnic, Iavian sido cnircvisias ja clo gcnio rccursor c
rofciico dc Fousscau. En vcrdadc, iodo o conscniincnio das nassas,
nanifcsio ou rcsunido, consoanic a ordcn oliica scja livrc ou
auioriiaria, Ia dc circular scnrc airavcs dc un orgao ou odcr
inicrncdiario, ondc corrc orcn o risco dc alicnar-sc or iniciro. Essc
orgao vcn a scr o ariido oliico.
A liao dc nossa coca dcnonsira quc nao raro os ariidos,
considcrados insiruncnios fundancniais da dcnocracia, sc
corroncn. Con a corruao ariidaria, o coro clciioral, quc c o ovo
oliiicancnic organizado, sai lasianic fcrido.
No scio dos ariidos forna-sc logo nais una voniadc inficl c
coniradiioria do scniincnio da nassa sufraganic. Airaioadas or una
lidcrana oriadora dcssa voniadc nova, csiranIa ao ovo, alIcia dc
scus inicrcsscs, icsicnunIan as nassas cniao a naior das iragcdias
oliicas. o colossal logro dc quc caran viinas. Indcfcsas fican c a
dcnocracia quc clas cuidavan csiar scgura c inconirasiavclncnic cn
suas naos, cscaa-lIcs cono una niragcn.
A diiadura invisvcl dos ariidos, ja dcsvinculada do ovo,
csicndc-sc or ouiro lado s casas lcgislaiivas, cuja rcrcscniaao,
ccrccndo dc faio un nandaio incraiivo, laqucia dc iodo doninada
ou csnagada cla dircao ariidaria.
O ariido onioicnic, a csia aliura, ja nao c o ovo ncn a sua
voniadc gcral. Mas nfina ninoria quc, icndo os osios dc nando c os
cordcs con quc guiar a aao oliica, dcsnaiurou ncssc roccsso dc
conduao ariidaria ioda a vcrdadc dcnocraiica.
Quando a faialidadc oligarquica assin sc cunrc, scgundo a lci
sociologica dc MicIcls, da dcnocracia rcsian acnas runas. Una
coniradiao irnica icra dcsirudo o incnso cdifcio das cscranas
douirinarias no govcrno do ovo clo ovo. NcnIuna ancaa nais
sonlria do quc csia csa solrc a dcnocracia cn suas nucias con o
ariido oliico na idadc das nassas. Faz lcnlrar Fousscau c o
anaicna quc clc arrcncssou solrc a dcnocracia rcrcscniaiiva. Faz
lcnlrar igualncnic a sucrioridadc da dcnocracia dircia no ccnlo
saudoso do vclIo adrao aicnicnsc.
Mas nos c ianlcn a ncnoria oliica dc rciorno ao corrciivo
consiiiucional da dcnocracia scnidircia, cujas raiicas, judiciosancnic
inicnsificadas, odcrian coniralalanar ialvcz o alsoluiisno da
lurocracia ariidaria, dos oligarcas quc rccclcn da dcnocracia o odcr
dc dcsiruir a dcnocracia ncsna.
Nao raro a oligarquia ariidaria conscrva o odcr, conscrvando do
ncsno asso o cnllcna dcnocraiico. Todavia, a noric do rcginc sc
acIa roina, ou ja sc consunou, orquc nao vivcn as insiiiuics
dcnocraiicas dc un nonc ou dc un roiulo, scnao daqucla raiica
cfciiva, dondc nao Iaja dcscriado ainda a voniadc oular. Quando a
cIanada lci dc lronzc" da dcnocracia ariidaria dc nossos dias
iransfcrc o odcr ara a lidcrana oligarquica crisializada no scio dos
ariidos, algucn, lcvando a coniradiao aic ao fin, crgucra o clanor
conira os ariidos c cn nonc da dcnocracia ncsna cdira scjan clcs
surinidos.
Con a surcssao dos ariidos, a dcnocracia vcn a cirar, nas
sua ciinao ao ncnos nao sc icra fciio sol o nanio da Iiocrisia
oligarquica, dcvoradora dos rincios dcnocraiicos, ianio na
organizaao inicrna dos ariidos cono na csiruiura cicrna do rorio
odcr.
A dcnocracia do Esiado social c a dcnocracia do Esiado
ariidario, quc sc nao confundc con a dcnocracia arlancniar c
rcrcscniaiiva do Esiado lilcral. Ncla sao os ariidos a crcssao nais
viva do odcr. Caracicriza-sc cono dcnocracia colciivisia, social, ondc
a conrccnsao dos valorcs Iunanos icra dc fazcr-sc scnrc con
rcfcrcncia a gruos c nao a indivduos.
Mas o gruo c o scu luralisno na socicdadc nao odcn scr
considcrados nunca cono fin cn si ncsnos scnao algo quc c ncio c
insiruncnio ara as afirnacs lasicas da crsonalidadc. O Ioncn sc
conscrvara scnrc onio dc ariida c dcsiinaiario dc ioda a aao social.
Quanio aos ariidos, csics sc convcricran na fora conduiora do
dcsiino da colciividadc dcnocraiica. Sua aao alsorvcu a
indccndcncia do rcrcscnianic, fc-lo un dclcgado da confiana
ariidaria, nudou-lIc or conscqucncia a naiurcza do nandaio. A
discilina oliica no inicrior dos ariidos solrc o conoriancnio
cicrno dos scus ncnlros nas casas lcgislaiivas sc vai iornando cada
vcz nais cfciiva, con lasc nuna lcgislaao quc cnircga juridicancnic o
Esiado aos ariidos.
Con o Esiado ariidario, iodo o sisicna rcrcscniaiivo
iradicional cnira cn crisc. O clciior, o dcuiado, o Parlancnio ncsno
ionan caraicr disiinio do quc iinIan duranic o Esiado lilcral.
Solrc o clciior", Cillcrio Anado ja cscrcvcra. En iodos os
ascs o clciior nao voia livrc", isio c, fora dos ariidos. Nao c adniiido
a voiar scnao cn nonc dos ariidos, no sisicna uninoninal, nas
cssoas quc rcrcscnian csscs ariidos; no sisicna roorcional, nas
idcias ou no rograna dcsscs ariidos".
23
Nao c iodavia cssa dccndcncia iccnica do clciior ao ariido quc
sc Ia dc dcsiacar, ara da rcconizar or dcnocraiica a convcnicncia
duvidosa do sufragio avulso, nas rincialncnic a faculdadc naior ou
ncnor rcconIccida ao cidadao dc inicrvir aiivancnic, con ioda a
frcqucncia ossvcl, na fornaao da voniadc oliica, sc lcn quc so
alcancc fazc-lo dcniro do sisicna dc ocs quc un quadro oliico-
ariidario luralisia lIc ossa ofcrcccr.
O dcuiado, conicnorancancnic, c o Ioncn dc ariido.
Fcnoios os dias cn quc clc, nancira dc Sir Willian Yongc, na
Inglaicrra, odcria roclanar-sc dc iodo livrc ara aiuar do nodo quc
cuidassc nais conscnianco con o lcn gcral.
A coaao ariidaria nodcrnancnic rcsiringc a lilcrdadc do
arlancniar. A conscicncia individual ccdc lugar conscicncia
ariidaria, os inicrcsscs ionan o asso s idcias, a discussao sc faz
sulsiiiuir cla iransaao, a ullicidadc clo silcncio, a convicao cla
convcnicncia, o lcnario clas aniccanaras, a lilcrdadc do dcuiado
cla olcdicncia scni-ccga s dcicrninacs dos ariidos, cn suna, as
casas lcgislaiivas, danics orgaos dc auraao da vcrdadc, sc iransfazcn
cn ncros insiruncnios dc oficializaao viioriosa dc inicrcsscs
rcviancnic dcicrninados.
No Esiado ariidario, a discussao arlancniar cn scus noldcs
classicos c solcncs fica quasc roscriia, con os ariidos c suas
rcrcscniacs luscando anics inor-sc ao advcrsario do quc
crsuadi-lo.
Eaninando con acuidadc o significado dcssa crisc na assagcn
da dcnocracia lilcral ara a dcnocracia social, Cusiavo FadlrucI
ccclcnicncnic cscrcvia, ao alrir-sc a dccada dc 1930, quc cn
scnclIanic csiado dc coisas nao sc iraia dc convcnccr o conciidor,
nas dc coagi-lo ou csnaga-lo, ois a luia clo odcr sulsiiiui cn
dcfiniiivo a luia cla vcrdadc.
24
1. J. J. Fousscau, Du Contut Socu, . 128.
2. Mauricc Duvcrgcr, Lcs Puts Potqucs, 2 cd., . 464.
3. Afonso Arinos dc Mclo Franco, Maiuridadc", Jonu do Hus, 1.11.1964.
4. Marnoco c Sousa, Dcto Potco, . 113.
5. Vilfrcdo Parcio, Socoogu Gcu, aud Mcnoiii Dcl PiccIia, A Csc du Dcnocucu,
. 45.
6. Enlio DouiIou, Mou c Dcnocucu aud Mcnoiii Dcl PiccIia, ol. cii., . 68.
7. Hans Kclscn, Von Vcscn und Vct dc DcnoIutc, 2 cd., . 3-13.
8. Lincoln's Addrcss ai Cciiyslurg", in. Hucsdc Ltcutuc Sccs, . 124.
9. Un ovo scn gora cra un ovo cscravo, cono Iojc o c un ovo scn lilcrdadc dc
oiniao c scn dirciio ao sufragio" (Franccsco Niiii, Lu Dcnocutc, i. I, . 53}. Vcja-sc o
ncsno auior. ol. cii., . 52.
10. Franccsco Niiii, Lu Dcnocutc, i. I, . 11.
11. Josc dc Alcncar, Sstcnu Hccscntutuo, . 36.
12. Franccsco Niiii, ol. cii., . 41.
13. Idcn, ilidcn, . 42.
14. Idcn, ilidcn, . 43.
15. Idcn, ilidcn, . 43.
16. J. C. DluniscIli, Agcncnc StuutscIc, 6 cd., . 546.
17. Ol. cii., . 546.
18. Carlos SancIcz Vianonic, Munuu dc DcccIo Potco, . 186.
19. Mauricc Duvcrgcr, Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs, . 237.
20. Marccl Prcloi, Insttutons Potqucs ct Dot Consttutonnc, 2 cd., . 85.
21. JoscI DariIclcny c Paul Ducz, Tutc Ecncntuc dc Dot Consttutonnc, .
22. Erncsi Dalcr, Htun und tIc HtsI Pcoc, 2 cd., . 41.
23. Cillcrio Anado, Ecuo c Hccscntuuo, . 175.
24. Cusiav FadlrucI, Dic oliiscIcn Paricicn in Sysicn dcs dcuiscIcn
VcrfassungsrccIi", in HundIucI dcs DcutscIcn StuutsccIts, v. I, . 286-287.
2U
OS INSTITUTOS DA
DEMOCHACIA SEMIDIHETA
l. Os nsttutos du dcnocucu scndctu 2. O rcfcrcndun. 2.1
Modalidadcs dc rcfcrcndun 2.2 O ctco du cusscuuo do
rcfcrcndun 2.J O rcfcrcndun consutuo 2.4 O rcfcrcndun
uItu 2.5 As uuntugcns do rcfcrcndun 2.b Os
nconucncntcs do rcfcrcndun 2.? Sntcsc dos csutudos do
rcfcrcndun no consttuconusno contcnounco. o cuutc
conscuudo c cuconuo du nsttuuo J. O cIscto 4. A
ncutuu 5. O dcto dc cuoguuo. 5.l O rccall 5.2 O rccall
dos uzcs c dus dccsocs udcuus 5.5 O AllcrufungsrccIi
b. O ucto.
J. Os 1ns111u1os do demooroo1o sem1d1re1o
A ingcrcncia dircia do ovo na olra lcgislaiiva fora
douirinariancnic rcconizada dcsdc o scculo XVIII, quando Fousscau
cscrcvcu quc os dcuiados nao sao ncn odcn scr rcrcscnianics do
ovo; sao acnas scus conissarios. nada odcn concluir cn nancira
dcfiniiiva". E acrcsccniou. Toda lci quc o ovo cssoalncnic nao Iaja
raiificado c nula. nao c lci".
1
Cono dificilncnic sc odcria volvcr soluao oliica do govcrno
dircio, ccquvcl naquclcs Esiados-cidadc da Crccia, ondc do alio dc
una acroolc sc vislunlra iodo o icrriiorio"
2
o consiiiucionalisno
dcnocraiico da idadc conicnoranca, nais iniinancnic ligado s
insiracs da douirina da solcrania oular, clcgcu alguns
insiruncnios dc ariiciaao, quc dao ao ovo, conscrvadas cnlora cn
aric as fornas rcrcscniaiivas, a alavra final rclaiiva a iodo o aio
govcrnaiivo. o quc ocorrc con a dcnocracia scnidircia.
Esscs insiruncnios dc ariiciaao sc rcduzcn, scgundo
Duvcrgcr, a duas caicgorias lasicas. o cccndun c a iniciaiiva. Con a
iniciaiiva, o coro clciioral rovoca, ainda dc acordo con o ullicisia
franccs, a dccisao dos govcrnanics; con o cccndun, inicrvcn clc
dirciancnic no aio ullico, via dc rcgra nornaiivo, qucr ara raiifica-
lo, qucr ara rcjciia-lo.
3
Usualncnic orcn cnuncran os iraiadisias do dirciio ullico os
scguinics nccanisnos da dcnocracia scnidircia, ionando-os nuna
accao ncnos gcncrica c nais rcsiriia. o cccndun, o lclisciio, a
iniciaiiva c o dirciio dc rcvogaao. Alguns acrcsccnian un quinio
clcncnio. o vcio, a salcr, o cIanado cccndun faculiaiivo, dando-lIc
Conscguinicncnic un lugar aric, cono insiiiuiao, no quadro das
iccnicas do govcrno scnidircio (Prcloi}.
2. O re]erendum
Con o cccndun, o ovo adquirc o odcr dc sancionar as lcis.
Tudo sc assa, scgundo a ondcraao da DariIclcny c Ducz, cono no
sisicna dc govcrno rcrcscniaiivo ordinario, cn quc o Parlancnio
nornalncnic clalora a lci, nas csia so sc faz udcuncntc crfciia c
olrigaioria", dcois da arovaao oular, isio c, dcois quc o rojcio
oriundo do Parlancnio c sulnciido ao sufragio dos cidadaos, quc
voiarao clo sin ou clo nao, or sua acciiaao ou or sua rcjciao".
4
2.l Modududcs dc rcfcrcndun
Arcscnia o cccndun disiinias nodalidadcs, variavcis scgundo
os Esiados quc adoian cssa insiiiuiao da dcnocracia scnidircia. A
classificaao nais frcqucnic alrangc as scguinics fornas.
a} Con rclaao nutcu ou ao oIcto, odc o cccndun scr.
consiiiuinic ou lcgislaiivo. O cccndun consiiiuinic ocorrc quando sc
iraia dc lcis consiiiucionais c o cccndun lcgislaiivo quando sc alica
a lcis ordinarias.
S
l} Quanio aos cctos, disiinguc-sc o cccndun consiiiuiivo do
cccndun al-rogaiivo. Con o cccndun consiiiuiivo, a norna
jurdica cnira a cisiir; con o cccndun al-rogaiivo, a norna vigcnic
cira.
6
c} iocanic nutuczu udcu, icnos o cccndun olrigaiorio c o
cccndun faculiaiivo. olrigaiorio o cccndun quando a
Consiiiuiao disc quc a norna clalorada clo Parlancnio scja
sulnciida arovaao da voniadc oular. faculiaiivo quando sc
confcrc a dcicrninado orgao ou a una arccla do coro clciioral
concicncia ara fazcr ou rcqucrcr consulia aos clciiorcs, consulia quc
nao rcrcscnia or conscguinic olrigaao consiiiucional.
d} Con rcsciio ao tcno, disiinguc-sc o cccndun untc cgcn
do cccndun ost cgcn. O cccndun untc cgcn, ianlcn conIccido
clas dcnoninacs dc cccndun untco, consutuo, cucntuo ou
ogunutco, c aquclc cn quc a nanifcsiaao da voniadc oular
anicccdc a lci, cn quc sc lusca conIcccr dc anicnao o arcccr ou
cnsancnio da nassa clciioral accrca dc aio lcgislaiivo ordinario ou dc
dcicrninada rcforna consiiiucional quc sc roonIa.
O cccndun ost cgcn, igualncnic conIccido or cccndun
succssivo ou os-lcgislaiivo, c aquclc quc sc scguc cronologicancnic ao
aio csiaial ara confcrir-lIc ou iolIcr-lIc cisicncia ou cficacia".
?
o
cccndun cn quc a lci voiada ja clo odcr lcgislaiivo, ordinario ou
consiiiuinic, vai scr sujciia voniadc oular, quc cniao sc nanifcsia
dc nodo favoravcl ou dcsfavoravcl ncsna.
Juridicancnic, a lci cnira a cisiir ois cono rcsuliado da
colaloraao dircia do rano oular con o odcr rcrcscniaiivo das
asscnllcias. Essc odcr inicrvcn nuna rincira fasc dc claloraao
lcgislaiiva, ao asso quc o ovo ariicia na scgunda fasc, quc vcn a
scr aqucla da consulia fciia airavcs do cccndun, ncdianic o qual, dc
forna dccisiva, sc arova ou rcjciia a roosiao nornaiiva cndcnic.
2.2 O ctco dc cusscuuo do cccndun
Nas classificacs cuja cosiao fizcnos, scguc-sc o criicrio nais
cnrcgado. o da vinculaao do cccndun con as lcis. Eisicn orcn
ouiros criicrios, ncnos csiriios, nais largos, lasianic flcvcis, quc sc
inclinan a considcrar or oljcio do cccndun nao soncnic os aios
nornaiivos, as lcis, scnao iodas as qucsics inorianics da vida
ullica.
Traiadisias rofundos do dirciio oliico conicnoranco acolIcn
nao raro cssa oricniaao, quc sacrifica un ianio o rigor do concciio dc
cccndun, cn rovciio dc un anliio nais vasio ara o ncsno.
fora dcssc alargancnio, calcn no cccndun nodalidadcs dc
consulia oular difccis dc classificar quando or cssa insiiiuiao da
dcnocracia scnidircia sc cnicndcn acnas os aios lcgislaiivos
cncaninIados ao sufragio do colcgio oliico.
Xifra Hcras, o cnincnic consiiiucionalisia csanIol disiinguindo
o cccndun consuliivo do cccndun arliirai, a quc sc dcu ianlcn o
nonc dc cccndun lclisciiario, confirna o criicrio quc ja vinIa
crfilIando dc classificar dc nodo ncnos acriado ossvcl as fornas
dc cccndun raiicadas nos Esiados da dcnocracia scnidircia.
2.J O cccndun consutuo
Dificilncnic sc lograria clicar o cccndun consuliivo c sua
variada alicaao scn cssa anliiudc quc faz o cccndun icr or
oljcio disiinias fornas dc aio ullico c nao soncnic a lci
cvcniualncnic roosia.
Aqui nao sc iraia dc cccndun anicrior a dcicrninada
roosiao lcgislaiiva, nas a qualqucr aio ullico, luscando-sc
rccolIcr fornalncnic a nanifcsiaao da voniadc oular. O
cccndun, assin concclido, odc scr, clas suas conscqucncias.
uncuuntc, dc ouo c ncuncntc consutuo.
Vinculanic, cono aquclc quc lcvou a Iialia a insiiiuir, aos o voio
oular dc 2 dc junIo dc 1946, a forna rcullicana dc govcrno; dc
oao, scnclIana do quc colocou o ovo franccs cn rcscna dc ircs
solucs oliicas ara os scus dcsiinos nacionais, no ano ncsno da
lilcriaao da airia. o rciorno s lcis consiiiucionais da Tcrccira
Fcullica, dc 1875, a clciao dc una asscnllcia consiiiuinic nunida
dc lcnos odcrcs ou a clciao dc una asscnllcia con odcrcs
liniiados (soluao csia uliina acciia clo cccndun dc 21 dc ouiulro
dc 1945}, c, or fin, o cccndun ncrancnic consuliivo, scn caraicr
vinculanic, cn quc a voniadc crcssa clo ovo icn icor iao-soncnic
oinaiivo dc olscrvancia orianio faculiaiiva.
S
2.4 O cccndun uItu
O cccndun arliiral ou dc arliiragcn foi insiiiudo na
AlcnanIa, clo consiiiuinic dc Wcinar, ara solvcr, cn dcfiniiivo, na
nais alia insiancia oliica, quc c o ovo solcrano, cvcniuais confliios
dc naiurcza lcgislaiiva cnirc o iiiular do Podcr Eccuiivo o Prcsidcnic
da Fcullica c os ncnlros do Podcr Lcgislaiivo (Consiiiuiao dc
Wcinar, ari. 74}.
A fornula arliirai dcssc cccndun sc alicava ianlcn
soluao dc dcsinicligcncias accrca dc naicria lcgislaiiva cnirc as duas
Casas da rcrcscniaao, a salcr, o FcicIsiag" c o FcicIsrai".
Con cssa iccnica rcfcrcndaria o ovo sc iornava arliiro dc
cndcncias cnirc os odcrcs ullicos. Consiava cla dos ariigos 43 c 73
da Consiiiuiao dc Wcinar, lcn cono do n. 46 da Consiiiuiao da
aniiga TcIccoslovaquia, dc 29 dc fcvcrciro dc 1920.
As Consiiiuics dc algunas unidadcs da Fcdcraao alcna,
ronulgadas dcois da Scgunda Crandc Cucrra Mundial, conscrvan
cssc insiiiuio, noncadancnic as dc Dadcn (ari. 94} c da Fcnania (ari.
109}.
Havia ainda, na dcnocracia scnidircia da AlcnanIa dc Wcinar,
a ossililidadc dcssc cccndun arliirai ocorrcr caso sc csialclcccssc
un confliio solrc lcis cnirc os ncnlros dc una ncsna Canara, no
caso o FcicIsiag" (ari. 73}.
2.5 As uuntugcns do cccndun
No cccndun, ianio quanio na dcnocracia scnidircia cn gcral,
dcosiiaran-sc largas cscranas, noncadancnic duranic as rinciras
dccadas dcsic scculo. Os Esiados Unidos saudaran con cniusiasno
juvcnil a lcgislaao dircia, vcndo nas novas insiiiuics a grandc
anaccia ara as cnfcrnidadcs do odcr dcnocraiico.
A AlcnanIa, or sua vcz, clcvou o govcrno scnidircio, cla
alavra dc Prcuss, na Consiiiuiao dc Wcinar, caicgoria dc
osiulado da dcnocracia".
9
En varias Consiiiuics curocias ulicriorcs Princira Crandc
Cucrra Mundial fcz-sc quasc rac alrir un lugar s insiiiuics da
dcnocracia scnidircia. O cccndun, rincialncnic, rcunc dcsdc
cniao nassas considcravcis dc adcios fcrvorosos c inugnadorcs
icnazcs. A luia dos arguncnios nosira, dc una aric, as vaniagcns,
douira aric, os inconvcnicnics dcssc nccanisno csscncial do govcrno
scnidircio.
A favor do cccndun, rcconcndando ianio quanio ossvcl sua
adoao, ciian-sc as scguinics razcs. scrvc dc anicaro onioicncia
cvcniual das asscnllcias arlancniarcs; iorna vcrdadcirancnic
lcgiina clo asscnso oular a olra lcgislaiiva dos arlancnios; da ao
clciior una arna con quc sacudir o jugo dos ariidos"; faz do ovo,
ncnos aquclc cscciador, nao raro adornccido ou indifcrcnic s
qucsics ullicas, do quc un colalorador aiivo ara a soluao dc
rollcnas dclicados c da nais alia significaao social; ronovc a
cducaao dos cidadaos; lanc das casas lcgislaiivas a influcncia
crniciosa das canarilIas oliicas; rciira dos losscs" o donnio quc
ccrciian solrc o govcrno".
10
A confiana osia na insiiiuiao iransarccc cn afirnaiivas cono
csia. Craas ao cccndun rccolra o clciior sua solcrania, ficando o
govcrno dc iodos or iodos rcsiaurado na ncdida do ossvcl".
11
Ou cn
crcsscs dcssc vigor. Scn o cccndun, a solcrania do ovo c
acnas una ilusao, cscrcvia nilc Olivicr, cn 1864. Ela so sc ccrcc
un unico ninuio cada quairo ou scis anos. o ninuio cn quc o clciior
dcosiia na urna o scu voio. Aic consulia scguinic, orcn, o solcrano
fica adornccido... O cccndun o nanicn dcscrio c cn csiado dc
conicr ou rciificar os dcsvios dc scus rcrcscnianics".
12
2.b Os nconucncntcs do cccndun
A cssas vaniagcns, coniracn-sc iodavia gravcs inconvcnicnics.
o dcsrcsigio das canaras lcgislaiivas, conscqucnic dininuiao dc
scus odcrcs; os ndiccs csaniosos dc alsicnao; a invocaao do
arguncnio dc Monicsquicu accrca da inconcicncia fundancnial do
ovo c scu dcsrcaro ara govcrnar;
13
a ccna nuda cn quc sc
iransforna o cccndun cla auscncia dc dclaics; os alusos dc una
rcciiao frcqucnic ao rcdor dc qucsics nninas, scn ncnIuna
inoriancia, quc acalarian rovocando o cnfado oular; o
afrouancnio da rcsonsalilidadc dos govcrnanics (ao ncnor cnlarao
conodancnic iransfcririan ara o ovo o cso das dcciscs}; o
cscancarar dc orias nais dcscnfrcada dcnagogia; cn suna, o
dissdio csscncial da insiiiuiao con o sisicna rcrcscniaiivo.
14
2.? Sntcsc dos csutudos do cccndun no consttuconusno
contcnounco
Dcsfciias as rinciras iluscs, csfriado o cniusiasno dcliranic
das largas solucs con quc accnava a dcnocracia scnidircia, viu-sc
quc o cccndun dciava ainda dcsaicndidos inuncravcis onios cuja
soluao facil rougnadorcs ardcnics Iavian ja cnircvisio.
Tonando a cssc rcsciio osiao nodcrada c rcfornadora dos
juzos scvcros dc varios auiorcs, lcn cono do dcrranancnio
cnconiasiico dc alguns nais, o consiiiucionalisia iialiano Discarciii di
Fuffia sulordina a adnissao do cccndun s scguinics
circunsiancias. scr soliciiado or una arccla dc clciiorcs nunca
infcrior a dcz or ccnio, ofcrcccr a iodos clcs lcna infornaao accrca
da qucsiao discuiida; scr alIcio ao influo dos ariidos (nao dcvcndo
coincidir con as clcics arlancniarcs}, dc nodo quc Iaja dc ccluir
dcicrninadas caicgorias dc lcis (urgcnics, financciras, cic}, dcvcndo
cada voiaao concrcia liniiar-sc a nui oucas qucsics."
1S
O juzo do ovo nos assunios govcrnaiivos cniic-sc con
scgurana c rcconcnda a alicaao do cccndun nas qucsics quc
cnvolvcn rincios gcrais c fundancniais da vida oliica, nas grandcs
lcis cn quc sc csiana un inicrcssc nacional rofundo, naquclas
ncdidas anlas nas susccivcis dc olicr do clciiorado una rcsosia
afirnaiiva ou ncgaiiva facil", cscaando orcn sua crccao as
roosics nais dclicadas ou iccnicancnic conlicadas, clas quais
o ovo, ou ja nao sc inicrcssa, ou ja nao icn conrccnsao" ara
ronunciar-sc a rcsciio das ncsnas.
16
Do onio dc visia douirinario Iouvc nanifcsio icnor dc quc o
ovo, dc ossc daquclc insiruncnio, fossc uiiliza-lo ara nudanas
sociais inicncsiivas, alruias, irrcflciidas. O dcscosiunc cn quc sc
acIava ainda a Euroa dc una inicrvcnao oular nais assdua ou
cncrgica cn qucsics dc govcrno fcz lcvaniar a susciia dc quc,
confcrindo-sc ao ovo o anlssino dirciio dc ariiciaao coniido no
cccndun, scu cnrcgo rcvolucionario alalaria fundo as csiruiuras
sociais dc aarcncia nais csiavcl. Via-sc na insiiiuiao inugnada un
agcnic dc rofunda iransfornaao c dcsorganizaao social".
1?
Surrcsa csaniosa orcn sc icvc, quando os rcsuliados da
alicaao do nccanisno aicnicaran o scniincnio Iosiil do ovo s
inovacs, ainda aquclas quc cran fruios dc sua iniciaiiva. Essc
conoriancnio oular aniirogrcssisia lcvou dois cscriiorcs oliicos
a olscrvarcn con acuidadc quc, no fundo, a nassa do ovo c
conscrvadora c icn ncdo do dcsconIccido".
1S
Na Sua, o ovo voiava rcacionariancnic conira as ncdidas dc
insiraao socialisia, cIcgando a onio dc rcjciiar o rojcio quc
nandava inscrcvcr na Consiiiuiao o dirciio ao iralalIo.
19
O
cccndun conduziu, ois, nas nonianIas da Sua, cono alias ja
ondcrou Duvcrgcr, conscrvaao do stutus quo c rcjciao dos
rojcios dc rcforna",
20
scndo aquclc as o unico Esiado dcnocraiico do
nundo, cujo ovo, ccrciiando dirciancnic o odcr solcrano, larrou
con nanifcsio olscuraniisno a inlaniaao do sufragio fcninino.
21
Na Ausiralia, o ncsno aniicsiaiisno oular sc fcz visvcl., Na
AlcnanIa, franqucou o cccndun o caninIo s invcsiidas soczcs
conira a dcnocracia, fcrida dc noric clo insiruncnio a quc concicra,
nao ianio a solrcvivcncia quanio a urcza ncsna das insiiiuics
dcnocraiicas, sua lcgiiinidadc, sua auicniicidadc, scu arinorancnio.
Mcncando o aniigo aarclIo dcnocraiico, o ioialiiarisno fc-lo assin
irrcconIccvcl. En suna, os rcsuliados do aclo ao cccndun
dcnoian oliiicancnic o caraicr conscrvador da insiiiuiao.
S. O p1eb1so11o
O lclisciio c o cccndun sao icrnos do vocalulario oliico quc
nao raro sc cnrcgan indifcrcnicncnic ara significar ioda nodalidadc
dc dccisao oular ou dc consulia dircia ao ovo.
En ascs dc dcnocracia scnidircia, cono a Sua, nao sc Ia
aicniado con rigor na disiinao quc inuncravcis ullicisias rcclanan
ara fazcr cicniificancnic rccisas as duas nocs. Essa disiinao, con
quc sc inicnia ocrar a auiononia concciiual do lclisciio cn facc do
cccndun, dcu aic agora os scguinics rcsuliados.
a} O lclisciio, ao conirario do cccndun circunscriio scnrc
a lcis scria un aio ciraordinario c ccccional, ianio na ordcn
inicrna cono cicrna". Tcria or oljcio ncdidas oliicas, naicria
consiiiucional, iudo quanio sc rcfcrissc csiruiura csscncial do
Esiado ou dc scu govcrno", nodificaao ou conscrvaao das fornas
oliicas, cono sc crcssa na douirina iialiana doninanic (Sanii
Fonano, Discarciii di Fuffia, Moriaii}.
As nudanas icrriioriais, as variacs na forna dc govcrno, cono
as quc cn 1860 conscrvaran o odcr da Casa dc Savoia, na Iialia, ou,
dcois da Scgunda Cucrra Mundial, aluran a nonarquia cninsular
sao iodas rcsuliado dc consulias oularcs dc naiurcza iiicancnic
lclisciiaria.
22
l} Dcicrninados ullicisias oinan orcn quc o lclisciio sc ca-
racicriza cono un ronunciancnio oular valido or si ncsno", in-
icirancnic unilaicral, quc indccndc do concurso dc qualqucr ouiro or-
gao do Esiado.
Mcdianic cssc ronunciancnio, a voniadc do ovo, sozinIa, cn
ioda a lcniiudc, scn colaloraao csiranIa, iona a dccisao ou faz a lci
(Daiiclli, Crosa, Lafcrricrc}. Ncssa accao laia, o lclisciio, ao
conirario do quc sc da na douirina anicccdcnic, sc csicndc csfcra das
dcciscs lcgislaiivas, conrccndcndo iodas as lcis quc nao rcsulicn da
olra conun do Parlancnio c do ovo".
23
Fruio dcssa olra conun ou solidaria dc colaloraao c o caso dc
ioda a lcgislaao sujciia a cccndun, a qual, ara cisiir, ncccssiia
inrcscindivclncnic do conscniincnio dc dois orgaos no ccrccio da
ncsna funao. o arlancnio c o ovo. Para o aio lclisciiario, lasia
acnas a voniadc do ovo.
c} En Frana, ullicisias cnincnics cono Hauriou c Duvcrgcr
dcscnvolvcran una douirina solrc o lclisciio, quc conscnic
caracicriza-lo airavcs dc dois iraos rinciais. cn rinciro lugar, a
consulia lclisciiaria, dcsdc quc nao assc dc un cccndun
incrfciio" ou dcicriorado", ncnIuna alicrnaiiva ofcrccc ao coro
clciioral (csiranIo claloraao do aio, o clciior sc cingc iao-soncnic a
arova-lo ou rcjciia-lo}
24
c, cn scgundo lugar, o aio, via dc rcgra,
inlica una ouiorga dc odcrcs ou una nanifcsiaao dc confiana ao
CIcfc dc Esiado, scndo o lclisciio or conscguinic a insiiiuiao quc
usualncnic rcara, c solrc a qual sc asscnia cn aclos frcqucnics ao
ovo, a dcnocracia ccsariana.
Haja visia o quc sc assou cn Frana, con a succssao dos
lclisciios naolcnicos. os dc Naolcao I, rclaiivos ao Consulado
(1799}, viialicicdadc do Cnsul (1802} c coroa Icrcdiiaria do Incrio
(1804}, lcn cono os dc Naolcao III, rinciro, cn 1852, ara rcsiaurar
o Incrio, aos o golc dc Esiado; c, a scguir, cn 1870 ara arovar a
Consiiiuiao ouiorgada a fin dc cviiar a qucda do ncsno Incrio.
Enicndc Duvcrgcr quc a disiinao cnirc lclisciio c cccndun
dcvc scr rigorosa. Ao asso quc o cccndun dcnanda acnas a
arovaao dc una rcforna", o lclisciio consisic cn dar confiana a
un Ioncn", conccdcr-lIc faculdadcs iliniiadas dc odcr, rcsiigia-lo
con anla lasc dc susicniaao oular, idcniificando ou
Iarnonizando a causa do govcrnanic con os scniincnios c inicrcsscs
das classcs oularcs; cnfin, scgundo o ncsno auior, no cccndun
voia-sc or un icio"; no lclisciio, or un nonc".
2S
4. A 1n1o1o11vo
Dc iodos os insiiiuios da dcnocracia scnidircia o quc nais
aicndc s cigcncias oularcs dc ariiciaao osiiiva nos aios
lcgislaiivos c ialvcz a iniciaiiva.
O vcio c o cccndun, scgundo Lafcrricrc, acnas asscguran ao
ovo quc clc nao scra sulnciido a una lcgislaao quc nao qucira", nas
nao olrigan juridicancnic o arlancnio a lcgislar.
26
Confcrcn iao-
soncnic ao ovo o odcr dc cnlargar aquclas lcis da asscnllcia
arlancniar quc sc lIc afigurcn nocivas, ao asso quc a iniciaiiva
oular roorciona ao coro dc cidadaos o ccrccio dc una
vcrdadcira oricniaao govcrnancnial",
2?
consulsianciada na
caacidadc jurdica dc roor fornalncnic a lcgislaao quc no scu
arcccr nclIor consulic o inicrcssc ullico.
Fa-lo alias no ccrccio dc dirciio quc nao odc scr iolIido, dcsdc
quc, ara ianio, dcicrninada fraao do coro clciioral rcuna o nuncro
lcgal dc rooncnics, indiscnsavcl a dar o inulso lcgislaiivo, do qual
rcsuliara o csialclccincnio dc novas lcis ou a al-rogaao das
cisicnics",
2S
ianio cn naicria dc lcgislaao ordinaria quanio
consiiiucional.
frcqucnic adcnais a conlinaao da iniciaiiva con o
cccndun, cn dcicrninados sisicnas dc dcnocracia scnidircia, ioda
vcz quc Iaja confliio cnirc o ovo c o orgao arlancniar ao rcdor dc lci
quc roccda da iniciaiiva oular.
Configurada csia uliina Iioicsc, cIcga-sc or vczcs a un
rcsuliado lcgislaiivo fora das casas do arlancnio, ncrcc do
cccndun oular. Con cfciio, as asscnllcias, cla iniciaiiva, sc
olrigan iao-soncnic a discuiir c voiar os rojcios dc origcn oular,
nas nao a acciia-los. Surgindo assin a cndcncia, lusca-sc a soluao
no cccndun. A lci scra cniao fruio dircio c cclusivo da solcrana
voniadc do ovo, conscqucnicncnic scn ariiciaao das asscnllcias
rcrcscniaiivas, aic ncsno conira a rcsisicncia oliica quc csias
orvcniura lIc Iajan novido.
Con a iniciaiiva, confornc ondcra Xifra Hcras, os cidadaos nao
lcgislan, nas fazcn con quc sc lcgislc".
29
ConIcccn-sc duas fornas rinciais dc iniciaiiva. a iniciaiiva nao
fornulada c a iniciaiiva fornulada ou ariiculada.
A iniciaiiva nao fornulada, classificada or alguns ianlcn con o
nonc dc sinlcs ou ura, c a ncsna nouo do dirciio ullico suo. Os
ronoiorcs da iniciaiiva oular consignan acnas os iraos gcrais, a
insiraao dc roosiios, o rincio da lci, calcndo ao orgao
rcrcscniaiivo dclilcranic dar forna c curso ao rojcio dcsiinado a
aicndcr o scniincnio quc cssa nodalidadc dc iniciaiiva vcnIa a
crinir.
Na iniciaiiva, o ovo ccrcc acnas un dirciio dc ciiao
vinculanic ou rcforado", graas ao qual olriga o arlancnio a
rcarar un rojcio dc lci solrc dcicrninado assunio, lcn cono
discuii-lo c voia-lo.
30
Voiada a lci, caurc-sc o roccsso. Mas sc a
asscnllcia sc rccusa a r cn auia a naicria ou rcjciia o rojcio, a
qucsiao volvc ao ovo, quc, or sua vcz, odcra dcvolvc-lo asscnllcia,
ficando csia olrigada a clalorar a lci, a qual cvcniualncnic scra ainda
oljcio dc cccndun.
31
Quando sc iraia dc nodalidadc fornulada, a iniciaiiva lcva o
rojcio oular asscnllcia nun icio cn forna dc lci, nao raro
rcdigido ja cn ariigos, aarclIado ara scr discuiido c voiado. Mas,
scgundo Lafcrricrc, odc aconicccr quc a asscnllcia o rccusc, faa-lIc
considcravcis alicracs ou dcic cirar o razo quc lIc c assinado,
scn scqucr canina-lo. Ncssc caso, acrcsccnia aquclc ullicisia, o
rojcio oriundo da iniciaiiva c sulnciido acciiaao ou rcjciao do
ovo, odcndo a asscnllcia rcconcndar a rcjciao do ncsno ou
coniraor-lIc un conirarojcio, quc scra igualncnic conduzido
voiaao oular".
32
En fins do scculo assado (1898}, adoiou-sc cla rincira vcz a
iniciaiiva oular, no Esiado dc SouiI Daloia, nos Esiados Unidos,
scndo orcn o Orcgon (1904} o rinciro Esiado da Uniao ancricana
quc fcz uso dcssa iccnica do govcrno scnidircio.
A naicria aarcccu ianlcn rcgulada cla Consiiiuiao dc
Wcinar, quc adniiia a iniciaiiva quando ionada no nnino cla
dccina aric do clciiorado. Tcndo adccido ccrio dcclnio no
consiiiucionalisno conicnoranco, c a iniciaiiva rcvisia ainda no
ariigo 29 da lci fundancnial dc Donn ara cfciio dc nodificaao do
icrriiorio dos Esiados (Lucndc) inicgranics da Fcullica Fcdcral da
AlcnanIa, lcn cono nas Consiiiuics da Vcnczucla c da Iialia. Ncsia
uliina a Consiiiuiao iialiana dc 1947 50.000 clciiorcs, dc acordo
con o ariigo 71, inciso 2, odcn olrigar o Parlancnio a discuiir un
rojcio ariiculado, oriundo da iniciaiiva oular.
S. O d1re11o de revogoo
En ccrios sisicnas consiiiucionais quc consagran a dcnocracia
scnidircia insiiiui-sc ouiro nccanisno ccccional dc aao cfciiva do
ovo solrc as auioridadcs, crniiindo-lIc r icrno ao nandaio clciivo
dc un funcionario ou arlancniar, anics da ciraao do rcscciivo
razo lcgal.
Essc nccanisno vcn consulsianciado no cIanado dirciio dc
rcvogaao. Dois ascs rincialncnic o adniicn. a Sua c os Esiados
Unidos. A rcvogaao assunc duas nodalidadcs corrcnics. o ccu c o
AIIcuungsccIt.
5.l O ccu
a forna dc rcvogaao individual. Caaciia o clciiorado a
dcsiiiuir funcionarios, cujo conoriancnio, or qualqucr noiivo, nao
lIc csicja agradando.
Dcicrninado nuncro dc cidadaos, cn gcral a dccina aric do
coro dc clciiorcs, fornula, cn ciiao assinada, acusacs conira o
dcuiado ou nagisirado quc dccaiu da confiana oular, cdindo sua
sulsiiiuiao no lugar quc ocua, ou iniinando-o a quc sc dcniia do
ccrccio dc scu nandaio.
Dccorrido ccrio razo, scn quc Iaja a dcnissao rcqucrida, faz-sc
voiaao, qual, alias, odc concorrcr, ao lado dc novos candidaios, a
ncsna cssoa oljcio do roccdincnio oular. Arovada a ciiao, o
nagisirado ou funcionario icn o scu nandaio rcvogado. Fcjciiada,
considcra-sc clciio ara novo crodo.
Dozc Esiados-ncnlros da Uniao ancricana alican o ccu, quc
icn nais voga na csfcra nunicial do quc na csiadual. Ccrca dc nil
nunicios ancricano o adoian. A insiiiuiao incisic no lano fcdcral.
Na orliia csiadual, confornc assinala Duvcrgcr, sao nodcsios os scus
rcsuliados. un unico Covcrnador, o dc Orcgon, cn 1821, caiu clo
ccu, jusiancnic naquclc Esiado quc Lowcll laiizou cono o naior dos
laloraiorios da ccricncia-oular".
33
A Consiiiuiao dc Wcinar cn scu ariigo 71 disunIa solrc a
dcsiiiuiao do Prcsidcnic do FcicI, a cdido do FcicIsiag, airavcs dc
voiaao oular. Fciia a consulia, o ccu sc consunava con a qucda
do Prcsidcnic, quando o rcsuliado da voiaao lIc cra dcsfavoravcl ou
con sua nanuicnao no odcr, quando a confiana oular lIc
rcnovava o nandaio, rcclcgcndo-o c dissolvcndo o FcicIsiag.
34
Na aniiga Uniao Soviciica, os ullicisias do rcginc jaciavan-sc
do dirciio dc rcvogaao, rcvisio no ariigo 142 da Consiiiuiao, quc
insiiiua una csccic dc nandaio incraiivo dos cIanados
rcrcscnianics das classcs iralalIadoras. Os dcuiados ficavan
olrigados a rcsiar conia aos clciiorcs dc scu iralalIo, c odian icr o
nandaio rcvogado a qualqucr noncnio.
5.2 O rccall dos uzcs c dus scntcnus udcuus
As Consiiiuics do Orcgon c da California conicn disosics
quc csicndcn aic ncsno aos juizcs a alicaao do ccu. En varios
Esiados da Uniao ancricana cnrcga-sc cssc rincio dc rcvogaao,
quc c dos nais conirovcrsos con rcsciio aos ncnlros do odcr
judiciario.
Conlaic-sc o ccu judicial, orquanio sc alcga quc, cnvolvcndo o
juiz no ccniro dos nais laios inicrcsscs oliicos, acalaria or
surinir-lIc a indccndcncia ou consurcar a najcsiadc da ioga.
Invoca-sc o vclIo ronunciancnio dc Tafi quando dissc quc os juizcs
ara cunrircn dcvidancnic suas funcs cn nosso govcrno oular,
rccisan dc scr nais indccndcnics quc cn qualqucr ouira forna dc
govcrno".
3S
Ha qucn cnicnda orcn quc a loa logica da dcnocracia
scnidircia dcvc conduzir dc ncccssidadc a cssc rcsuliado. ao ccu
judicial. Afirnan JoscI DariIclcny c Paul Ducz, rcoriando-sc scn
duvida ao arguncnio dos corifcus dcssa insiiiuiao quc, sc sc dcu ao
ovo con o cccndun o odcr dc cviiar as lcis nas, c con a iniciaiiva
oular a faculdadc dc olicr loas lcis, nao csiaria rcnovido o crigo dc
frusiraao dcssas conquisias oliicas, caso conscrvassc o juiz, na
ncsna forna dcnocraiica, o odcr dc aralisar, cla dcclaraao dc
inconsiiiucionalidadc, as lcis quc nais dc crio consuliasscn o
scniincnio dc rcforna c rogrcsso social, ncgando alicaao
lcgislaao olrcira.
36
Alguns foran nais longc. Advogaran c oliivcran nao soncnic o
ccu dos juizcs scnao o das rorias dcciscs judiciais. Susicniaran o
rincio dc invcsiir o ovo no dirciio dc cassar a scnicna dos juizcs,
dc consiiiu-lo, sc ossvcl, cn uliina insiancia, ara conIcccr c dccidir
da consiiiucionalidadc da lci. O rinciro Fooscvcli, quc govcrnou os
Esiados Unidos ao conco dcsic scculo, foi vigoroso adcio do ccu.
Prcconizou alcriancnic a adoao dcssc sisicna, quc acalou scndo
iniroduzido no Colorado.
A roosiio do ccu das dcciscs judiciais, cscrcvcn ainda os
ullicisias franccscs DariIclcny c Ducz. Esia csiranIa insiiiuiao,
quc faz rcvalcccr, na soluao dc csccics ariicularcs, a dccisao do
coro dc cidadaos, sulvcric a noao iradicional do juiz quc csiaiui, nao
scgundo a oiniao rovavcl do ovo, nas confornc a lci c dc acordo
con a sua conscicncia; nao dc clicar-sc scnao cla quclra dc
rcsigio da nagisiraiura cn nuiios Esiados-ncnlros. Fooscvcli,
adcnais, cn scu rojcio, cclua do ccu as dcciscs da Surcna
Coric dos Esiados".
3?
5.J O AIIcuungsccIt
O AIIcuungsccIt c a forna dc rcvogaao colciiva. Aqui nao sc
iraia, cono no ccu, dc cassar o nandaio dc un indivduo, nas o dc
ioda una asscnllcia. Fcqucrida a dissoluao, or dcicrninada arccla
do coro clciioral, a asscnllcia so icra findo scu nandaio aos voiaao
da qual rcsulic aicnic cla ariiciaao dc arcciavcl crccniagcn
consiiiucional dc clciiorcs quc o coro lcgislaiivo dccaiu rcalncnic da
confiana oular.
3S
Scic canics na Sua c un scnicaniao dcssc
ncsno as adniicn cn suas insiiiuics o AIIcuungsccIt.
t. O ve1o
Insiruncnio dc ariiciaao oular no ccrccio do odcr, o vcio
c a faculdadc quc crniic ao ovo nanifcsiar-sc conirario a una
ncdida ou lci, ja dcvidancnic clalorada clos orgaos concicnics, c
cn vias dc scr osia cn cccuao.
Ccrio nuncro dc cidadaos, cn dcicrninado razo, ccrccndo
dirciio consiiiucional, odc fazcr con quc una lci ja ullicada scja
sulnciida arovaao ou rcjciao do coro clciioral.
Quando aos a ullicaao da lci cira o razo no qual a
consulia ao ovo odcria scr rcqucrida ou rovocada, adniic-sc quc a
lci csia crfciia, alicando-sc or si ncsna".
Diz Duvcrgcr quc o silcncio do ovo cquivalc ois a acciiaao".
39
Sc o ovo orcn cdc a consulia, csia sc faz; c sc a voiaao oular
roduz cniao rcsuliado dcsfavoravcl, considcra-sc a lci incisicnic,
cono sc nunca Iouvcra sido fciia. O vcio, cassando a lci, icn cfciio
rciroaiivo. Nao sc iraia orianio dc sinlcs al-rogaao".
40
O vcio, scgundo assinala Durdcau, c roccsso dc inicrvcnao
nuiio nais cncrgico do quc o cccndun. Acrcsccnia o ullicisia
franccs quc na Iioicsc do cccndun, o icio adoiado cla
asscnllcia nao c scnao un rojcio", ao asso quc no caso do vcio o
ovo csia dianic dc una lci acalada, con ioda a fora jurdica ara
cnirar cn vigor, cunrindo-lIc iao-soncnic arova-la ou rcjciia-la, isio
c, ccrccr o odcr dc incdir", quc lIc foi confcrido clo ordcnancnio
dcnocraiico.
41
Alguns auiorcs nao fazcn disiinao cnirc o insiiiuio do vcio c o
cccndun faculiaiivo. cquiaran-nos. Duvcrgcr, or ccnlo. Sanii
Fonano considcra-os afins.
42
1. J. J. Fousscau, Du Contut Socu, . 159.
2. JoscI DariIclcny c Paul Ducz, Tutc Ecncntuc dc Dot Consttutonnc, .
121-122.
3. Mauricc Duvcrgcr, Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs, . 228.
4. JoscI DariIclcny & Paul Ducz, ol. cii., . 125.
5. Quanio cicnsao da ingcrcncia quc icn no odcr a voniadc oular, ncdianic o
cccndun consiiiuinic, JoscI DariIclcny c Paul Ducz inicrrogan c cscrcvcn.
Qual o grau caio dc inicrvcnao do ovo clo cccndun consiiiuinic? As
disosics das divcrsas Consiiiuics odcn rcsunir-sc nas scguinics rcgras. 1) sc
sc iraia dc rcvisao totu da Consiiiuiao, o ovo inicrvcn duas vczcs. a rincira vcz,
quanio ao rincio ncsno da rcvisao (clc voia conucnton ou no conucnton), a
scgunda vcz, ara arovar ou rcjciiar o iralalIo dc rcvisao cfciuado cla convcnao
(voia o tIc consttuton ou ugunst tIc consttuton; 2} sc sc iraia dc rcvisao ucu, o
ovo inicrvcn una so vcz. o lcgislaiivo dccidc accrca da rcvisao c c unicancnic o
iralalIo dc rcvisao quc c sulnciido ao asscniincnio dos cidadaos (clcs voian acnas
o tIc consttuton ou ugunst tIc consttuton). (DariIclcny & Ducz, ol. cii., . 131}.
6. Discarciii di Fuffia, Dtto Costtuzonuc, 5 cd., . 356.
7. Idcn, ilidcn, . 355.
8. Jorgc Xifra Hcras, Cuso dc DcccIo Consttuconu, 2 cd., i. I, . 396-397.
9. JoscI DariIclcny & Paul Ducz, ol. cii., . 133.
10. Jorgc Xifras Hcras, ol. cii., . 394 c Edward W. Caricr & CIarlcs C. FoIlfing,
Anccun Goucnncnt und ts VoI, . 643.
11. JoscI DariIclcny & Paul Ducz. cii., . 134.
12. Idcn, ilidcn, . 134.
13. No scculo XVIII, cssc arguncnio dc Monicsquicu inrcssionou. Foi dos quc nais
sc invocaran ara jusiificar o rcginc rcrcscniaiivo ao conco da dcnocracia lilcral.
Cuidan orcn os adcios da dcnocracia scnidircia quc o filosofo sc cnganou ao dizcr
quc o ovo c aio ara cscolIcr rcrcscnianics, nas incaaz ara disccrnir quais os
scus lcgiinos inicrcsscs. Susicnian con Duguii c ouiros quc a vcrdadc sc acIa
rccisancnic na roosiao coniraria, consoanic o ciio da lcgislaao rcfcrcndada
csiaria a confirnar. O ovo c rovavclncnic nais aio ara voiar loas lcis do quc
ara cscolIcr lons rcrcscnianics". DariIclcny & Ducz, ol. cii., . 136 c Ccorgcs
Durdcau, Tutc dc Sccncc Potquc IV, . 200.
14. Jorgc Xifra Hcras, ol. cii., . 394-395; Caricr-FoIlfing, ol. cii., . 643-644.
15. Discarciii Di Fuffia, uud Jorgc Xifra Hcras, ol. cii., . 394-395.
16. DariIclcny & Ducz, ol. cii., . 138-139.
17. DariIclcny & Ducz, ol. cii., . 142.
18. Idcn, ilidcn, . 143.
19. Idcn, ilidcn, . 141.
20. Mauricc Duvcrgcr, ol. cii., . 230.
21. Accrca das icndcncias conscrvadoras do clciiorado na dcnocracia scnidircia,
vcja-sc, Ccorgcs Vcdci, Munuc Ecncntuc dc Dot Consttutonnc, . 139, lcn cono
Alfrcdo Silva Dascunan, Tutudo dc DcccIo Consttuconu, i. 1, . 260.
22. Discarciii Di Fuffia, ol. cii., . 358.
23. Julicn Lafcrricrc, Munuc dc Dot Consttutonnc, 2 cd., . 436.
24. Discarciii Di Fuffia, ol. cii., . 358.
25. Mauricc Duvcrgcr, ol. cii., . 228.
26. DariIclcny & Ducz, ol. cii., . 126.
27. Julicn Lafcrricrc, ol. cii., . 435-436; Mauricc Duvcrgcr, ol. cii., . 229.
28. Manucl Carca-Pclayo, DcccIo Consttuconu Conuudo, 2 cd., . 514.
29. Jorgc Xifra Hcras, ol. cii., . 405.
30. JoscI DariIclcny & Paul Ducz, ol. cii., . 126.
31. Julicn Lafcrricrc, ol. cii., . 436.
32. Idcn, ilidcn, . 436.
33. Mauricc Duvcrgcr, ol. cii., . 316; Jorgc Xifras Hcras, ol. cii., . 406.
34. Jorgc Xifra Hcras, ol. cii., . 407-409.
35. Willian H. Tafi, uud Edward W. Caricr & CIarlcs C. FoIlfing, TIc Anccun
Goucnncnt und ts VoI, . 646.
36. JoscI DariIclcny & Paul Ducz, ol. cii., . 132-133.
37. Idcn, ilidcn.
38. Marccl Prcloi, ol. cii., . 86.
39. Mauricc Duvcrgcr, ol. cii., . 22.
40. Julicn Lafcrricrc, ol. cii., . 431.
41. C. Durdcau, Tutc dc Sccncc Potquc, IV, . 206.
42. Sanii Fonano, Pnc d Dtto Costtuzonuc Gcncuc, 2 cd., . 250.
2J
O PRS1DNC1AL1SMO
l. As ogcns unccunus do sstcnu csdcncu dc goucno 2.
Os ncos Iuscos do csdcncusno J. Hcuocs cntc
Exccutuo c Lcgsutuo nu onu csdcncu dc goucno 4. Os
odccs do Pcsdcntc du HcIcu 5. O odc csdcncu nos
Estudos Undos b. O odc csdcncu no Hus (us utIuocs
do Pcsdcntc du HcIcu) ?. A nodcnzuuo do Podc
Exccutuo c o cgo dus dtuduus consttuconus S. O
Mnstco 9. O Mnstco no csdcncusno Iusco lU. A
guu consttuconu do Vcc-Pcsdcntc. lU.l A nutdudc do cugo
lU.2 Un Vcc-Pcsdcntc uu sc ouudo c nuo ucnus usto
lU.J O Vcc-Pcsdcntc nus cscs du succssuo csdcncu lU.4
A uuouuo dcIcudu du Vcc-Pcsdcncu nos Estudos Undos
lU.5 A suIsttuuo do Pcsdcntc cn cuso dc ncuucdudc ll.
A Vcc-Pcsdcncu no csdcncusno Iusco l2. O
Congcsso c u conctcncu dus Cunuus no sstcnu csdcncu
lJ. O csdcncusno, tccncu du dcnocucu ccscntutuu
l4. Os ucos do csdcncusno l5. O incacIncni c u
uuscncu dc csonsuIdudc csdcncu lb. A ccuo do
Pcsdcntc du HcIcu c o incacIncni no sstcnu csdcncu
Iusco l?. Eogo do sstcnu csdcncu dc goucno lS. O
csdcncusno no Hus. sucsu c ntcncstududc dc suu
udouo l9. O nuogo du cxccncu csdcncu c o
tcstcnunIo donco dc Hu HuIosu
J. As or1gens omer1oonos do s1s1emo pres1deno1o1 de governo
O rcsidcncialisno icvc origcn nos Esiado Unidos scndo fruio do
iralalIo oliico c da claloraao jurdica dos consiiiuinics dc Filadclfia,
quc iraaran as linIas ncsiras do sisicna ao lavrarcn o icio da
Consiiiuiao dc 1787.
Usualncnic coniraosio ao arlancniarisno, faz-sc nisicr
iodavia nao dcscurar quc cssa criaao do gcnio oliico ancricano sc
siiua Iisioricancnic cono dcsdolrancnio algo conscicnic da
ccricncia consiiiucional lriianica, ja asscniada solrc os noldcs do
govcrno arlancniar, c quc rccclcu cn icrras do novo nundo rcioqucs
c nodificacs lasicas, inosias cla anlicncia ancricana aic
configurar-sc nuna caicgoria nova c auinona dc organizaao do odcr
oliico.
Quando os jurisias da Convcnao dc Filadclfia iraiavan dc
asscniar as lascs dc una cisicncia nacional indccndcnic, as lics
do quadro oliico da Inglaicrra a nac-airia, cujas insiiiuics
ncdravan sonlra da lilcrdadc csiivcran rcscnics no csriio dos
Pais da Consiiiuiao, indo csics luscar naquclcs cnsinancnios
insiraao con quc lcvar a calo sua olra lcgislaiiva fundancnial.
A figura do Prcsidcnic, nunido dc odcrcs quc dao a foric
aarcncia do sisicna c noninalncnic o assinalan, c ja una
rcninisccncia rcullicana do rci da Inglaicrra c suas rcrrogaiivas, rci
quc clcs iinidancnic iraduziran na inagcn rcsidcncial. Hcsiiaran
iao-soncnic quanio ao nandaio quc lIc Iavcrian dc confcrir, dc ial
nodo quc nao faliou qucn avcniassc aic a idcia do Prcsidcnic viialcio,
ofcrcccndo una coroa a Ccorgc WasIingion...
Acsar do acl caiial quc assunc no rcsidcncialisno a cssoa
do Prcsidcnic, cssa organizaao dc govcrno nao sc clica, cono o nonc
csiaria dc ronio a indicar, cla ncra cisicncia dc un Prcsidcnic, do
ncsno nodo quc o arlancniarisno nao c acnas o sisicna ondc rcgc
o Parlancnio. Todos os Esiados rcsidcncialisias osicnian un
Parlancnio quc cn gcral sc cIana Congrcsso, na icrninologia do
rcginc, ao asso quc os Esiados arlancniarisias, scn dciarcn dc o
scr, odcn cvcniualncnic icr un Prcsidcnic da Fcullica, cnlora nao
ossuan o sisicna rcsidcncial. Sao iicos a cssc rcsciio os ccnlos
dos Esiados Unidos con o scu Congrcsso c o da Frana no dccorrcr da
Tcrccira c da Quaria Fcullica, con os scus Prcsidcnics dcvidancnic
clciios, ara dcscncnIo das funcs dc cIcfc dc Esiado.
2. Os pr1no1p1os bs1oos do pres1deno1o11smo
Cunrc or conscqucncia luscar os vcrdadciros iraos quc nos
crniicn disiinguir ou scarar, scn naior cquvoco, os concciios dc
rcsidcncialisno c arlancniarisno. Vcjanos ois o quc cricncc ao
rcsidcncialisno, cn ordcn a cnrcsiar-lIc a noia configuraiiva.
Trcs asccios rinciais sc dcsiacan na fisiononia do
rcsidcncialisno.
a} Hisioricancnic, c o sisicna quc crfilIou dc forna classica o
rincio da scaraao dc odcrcs, quc iania fana c gloria granjcou
ara o nonc dc Monicsquicu na idadc aurca do Esiado lilcral. O
rincio valia cono csicio naino das garaniias consiiiucionais da
lilcrdadc. A Consiiiuiao ancricana o rccolIcu, ionando-o, or lasc dc
iodo o cdifcio oliico. Da scaraao rgida assou-sc con o icno ara
a scaraao ncnos rigorosa, lranda, aicnuada, ncdida quc o vclIo
dogna cvolvcu, conscrvando-sc scnrc c invariavclncnic cnirc os
iraos doninanics dc iodo o sisicna rcsidcncial.
l} A scguir, vanos dcarar no rcsidcncialisno a forna dc
govcrno ondc iodo o odcr cccuiivo sc conccnira ao rcdor da cssoa do
Prcsidcnic, quc o ccrcc inicirancnic fora dc qualqucr rcsonsalilidadc
oliica cranic o odcr lcgislaiivo. Via dc rcgra, cssa irrcsonsalilidadc
oliica ioial do Prcsidcnic sc csicndc ao scu ninisicrio, insiruncnio da
incdiaia confiana rcsidcncial, c dcnissvcl ud nutun do Prcsidcnic,
scn ncnIuna dccndcncia oliica do Congrcsso.
c} Enfin, icrcciro c uliino asccio na caracicrizaao do
rcsidcncialisno. o Prcsidcnic da Fcullica dcvc dcrivar scus odcrcs
da roria Naao; rarancnic do Congrcsso, or via indircia.
S. Re1oes en1re eeou11vo e 1eg1s1o11vo no ]ormo pres1deno1o1 de
governo
Sc csics quc acalanos dc cnunciar sao os onios rclcvanics da
forna rcsidcncial dc govcrno, scu csiudo orncnorizado na raiica
consiiiucional dos ascs quc nais ficlncnic dcscnvolvcran scnclIanic
iccnica dc consiruao do odcr rcqucsia o acurado inicrcssc da Cicncia
Poliica, or rcvclarcn o caraicr culninanic das insiiiuics quc a
forna rcsidcncial dc govcrno alrangc.
O Prcsidcnic, dc ordinario, consoanic ja assinalanos, rccclc da
Naao solcrana os scus odcrcs, quasc scnrc or sufragio univcrsal
dircio, o quc dc una aric auncnia-lIc o rcsigio da invcsiidura cla
origcn incdiaiancnic dcnocraiica do odcr ullico quc dcsfruia c
douira aric lIc afiana osiao dc inicira indccndcncia oliica
cranic a csfcra do odcr lcgislaiivo.
A rcsonsalilidadc do Prcsidcnic no rcsidcncialisno c cnal c
nao oliica; rcsondc clc or crinc dc rcsonsalilidadc no ccrccio da
concicncia consiiiucional, dc ordcn adninisiraiiva, quc lIc c
airiluda, nao odcndo scr dcsiiiudo, ao conirario do quc sc assa no
arlancniarisno con o cIcfc do odcr cccuiivo, quc
fundancnialncnic cai or razcs dc ordcn oliica. No
rcsidcncialisno, o afasiancnio do Prcsidcnic, fiado o crinc dc
rcsonsalilidadc, ocorrcria ncdianic roccsso quc rccclc o nonc dc
ncucIncnt, c quc as Consiiiuics rcsidcncialisias rcvccn.
O sisicna rcsidcncial cn scus coniornos lasicos icndc a
discilinar nos scguinics icrnos a osiao do Prcsidcnic cn facc do
Congrcsso. a} ncnIuna ingcrcncia do iiiular do odcr cccuiivo nas
rcrrogaiivas quc icn o Congrcsso dc dcicrninar or iniciaiiva roria,
confornc as disosics cvcniualncnic csialclccidas cla Consiiiuiao,
as daias c os crodos dc convocaao c rcuniao do odcr lcgislaiivo; l}
auscncia dc faculdadc quc crniia ao Prcsidcnic or concicncia
roria cfciuar a dissoluao do Congrcsso; c} incisicncia dc
ariiciaao ou quando nuiio a ncnor ariiciaao ossvcl do
Prcsidcnic, nos sisicnas auicniicancnic rcsidcncialisias, cn naicria
dc iniciaiiva dc lcis, quc, or fora do Princio da scaraao dc
odcrcs, calc rincialncnic ao odcr lcgislaiivo; cunrc a csic,
solrciudo iocanic naicria orancniaria, iralalIar orcn cn csirciia
concao c Iarnonia con o odcr cccuiivo, a fin dc afianar a
lcgislaao nais convcnicnic aos inicrcsscs csscnciais da ordcn
adninisiraiiva; d} consagraao do dirciio dc vcio cono ncio dc
coniralalanar a concicncia lcgislaiiva do Congrcsso, colocando
assin nas naos do Prcsidcnic una iccnica faniliar a Dolinglrolc c ao
rorio Monicsquicu, quc disiinguiu no caiulo VI do livro II da olra
Do Esto dus Lcs cnirc a faculdadc dc incdir" c a faculdadc dc
csiaiuir", incluindo-sc o vcio na rincira c nao cn a uliina, csia sin
rivaiiva do orgao clalorador o odcr lcgislaiivo; d} caraicr rclaiivo
daqucla faculdadc, ncrancnic incdiiiva, scn cfciio alsoluio, odcndo
o Congrcsso, or scu iurno, iolIcr os cfciios do aio cccuiivo, ncdianic
rcjciao do vcio rcsidcncial, o quc via dc rcgra sc da airavcs dc voiaao
lcgislaiiva, or naioria dc dois icros, ficando assin a uliina alavra
con o Congrcsso, quc acciiara ou rcjciiara o vcio do Prcsidcnic; c}
noncaao clo Prcsidcnic dos ninisiros da nais alia coric dc jusiia,
sujciia orcn arovaao do Scnado; f} dircao da oliica cicrior clo
Prcsidcnic da Fcullica, calcndo orcn ao Scnado ccrccr inorianic
conirolc ncssa oliica, ncdianic raiificaao dos iraiados, or naioria
ordinariancnic dc dois icros.
4. Os poderes do Pres1den1e do Repb11oo
Os odcrcs do Prcsidcnic conIcccn a nais larga cicnsao. Sao
considcrados assolcrlanics c csnagadorcs c coniinuan cn cansao
nos disiinios sisicnas rcsidcnciais. O rcsidcncialisno icn sido aic
criiicado cono o rcginc dc un Ioncn so. Con cfciio, os cncargos
rcsidcnciais alrangcn sunariancnic.
a} a cIcfia da adninisiraao, airavcs dc ninisicrios c scrvios
ullicos fcdcrais, cnircgucs a cssoas da confiana do Prcsidcnic,
rcsonsavcis cranic csic, quc livrcncnic os cscolIc c dcniic;
l} o ccrccio do conando surcno das foras arnadas;
c} a dircao c oricniaao da oliica cicrior con airiluics dc
cclclrar iraiados c convcncs, dcclarar gucrra c fazcr a az, dclaio
das rcssalvas do conirolc ccrcido clo odcr lcgislaiivo, nos icrnos
csiaiudos cla Consiiiuiao.
S. O poder pres1deno1o1 nos s1odos Un1dos
Con o rcsidcncialisno conicnoranco, dada a crcsccnic
anliaao das funcs csiaiais cn viriudc da nuliilicidadc dc fins
cada vcz nais volunosos, quc o Esiado dc coninuo c cIanado a
rovcr, as rcsonsalilidadcs do Prcsidcnic sc Iao iornado cnosas,
csnagadoras, orcssivas.
Longc c saudosos vao or conscguinic os icnos cn quc un
Prcsidcnic da Fcullica, cono Jcffcrson, nos Esiados Unidos, odia
conforiavclncnic dizcr quc o ancricano soncnic scnic a cisicncia do
odcr ccniral, quando aric o sclo fcdcral do scu cigarro ou dcscnlarca
suas nalas na alfandcga", icndo cIcgado adcnais a afirnar quc o
govcrno da Uniao nao cra scnao o Dcariancnio dc Fclacs Eicriorcs
dos Esiados.
1
Hojc, un Prcsidcnic dos Esiados Unidos icria invcja daquclcs
scus anicccssorcs ilusircs, quando, scn nais alicrnaiiva, sc vc
rcsonsavcl cla noncaao dircia dc nilIcs dc funcionarios c cla
cccuao dc dcscsas orancniarias quc sc aroinan dc ncio irilIao
dc dolarcs, conccnirando sinuliancancnic cn suas naos a
inrcssionanic sona dc odcrcs dc un rci dc Inglaicrra, un rinciro-
ninisiro da Iialia c un sccrciario-gcral do Pariido Conunisia da Uniao
Soviciica.
Enfcia nais odcrcs quc un nonarca alsoluio. Lus XIV,
rcdivivo, irocaria ialvcz scn iiiulcar o nanio rcal dc scu odcr cla
faia rcsidcncial dc qualqucr rcsidcnic dos Esiados Unidos.
A razao csia con Wilson quando afirnou cnfaiicancnic quc os
auiorcs da Consiiiuiao fizcran na figura do rcsidcnic un rci nais
odcroso do quc aquclc quc iniiaran".
E o lugar dcssc Prcsidcnic, consoanic assinalou Lasli, c o nais
odcroso solrc a facc da Tcrra". A aironagcn ancricana sc conccnira
nuna figura ccniral. o Prcsidcnic, con nilIarcs dc cnrcgos fcdcrais,
ara os aaniguados da lcgcnda viioriosa, quc iona a cIcfia da
adninisiraao fcdcral.
Essa nassa dc cnrcgos, a scrcn disiriludos oliiicancnic cn
cada rcnovaao do odcr, forialccc dc nancira considcravcl, clo lado
inicrno, a auioridadc do Prcsidcnic, o rcsigio naicrial dc sua funao.
O sos sstcn da lurocracia ancricana, ao conirario do nct
Sstcn, conirilui ara una circna oliiizaao" da funao ullica nos
Esiados Unidos, dando ao Prcsidcnic da Fcullica no lano fcdcral
una asccndcncia dificilncnic conicsiavcl ncssc donnio.
Por ouira aric, a auscncia dc lcgislaao dclcgada (dclcgaao ao
cccuiivo}, cuja inconsiiiucionalidadc odcria scrvir dc frcio cficaz
cansao do odcr rcsidcncial c dc ioda a orliia cccuiiva, c
concnsada, con vaniagcn, clo odcr rcgulancniar quc o Prcsidcnic
cssoalncnic ccrcc, ccdindo cxccutuc odcs c ocunutons, nun
ccrio scniido cquivalcnics do onio dc visia oliico c jurdico aos
fanosos dccrcios-lcis do rcsidcncialisno laiino-ancricano.
Mas c na csfcra das rclacs cicriorcs quc o Prcsidcnic
ancricano Paicnicia dc forna inrcssionanic sua inconirasiavcl
auioridadc, scu ciraordinario volunc dc odcrcs.
Conduzindo a oliica cicrna, cnialulando ncgociacs
dilonaiicas con oicncias csirangciras, assinando iraiados, iraando
o rograna da cansao nuclcar, arovando ou vciando os lanos da
corrida csacial, dclilcrando solcranancnic solrc o cnrcgo das
foras arnadas cn inicrvcncs niliiarcs ncsics ou nouiros
coniincnics (ainda quc o faa cn caso dc dcclaraao dc gucrra, ud
cccndun do Congrcsso}, cnfciando cn suna odcrcs diiaioriais cn
icno dc gucrra, cla faculdadc consiiiucional dc rcquisiiar cssoas c
lcns, o Prcsidcnic dos Esiados Unidos c viriualncnic o diiador
consiiiucional" quc o rcsidcncialisno do nosso scculo insiiiuiu,
confcrindo-lIc una nassa dc odcrcs cuja cicnsao conduz a
inaginaao Iunana s nais aniigas aginas dolradas na Iisioria do
alsoluiisno oricnial; odcrcs, ois, dc un so Ioncn, nas odcrcs c
aqui vai ioda a difcrcna quc sc nao confundcn con a auiocracia,
cla naiurcza jurdica dc scu ccrccio, lcgiiinado or una insiraao
sucrior c cfciiva, quc sao os ariigos da vclIa Consiiiuiao dc Filadclfia,
ciraordinariancnic anoldada a cssa inrcvisvcl c assonlrosa
dilaiaao das rcrrogaiivas rcsidcnciais.
t. O poder pres1deno1o1 no Bros11 (os o1r1bu1es do Pres1den1e do
Repb11oo)
A Consiiiuiao lrasilcira dc 1988, cn scu ariigo 84, csialclcccu a
concicncia rivaiiva do Prcsidcnic da Fcullica. Suas airiluics sc
dilaian da naicria lcgislaiiva ordcn adninisiraiiva, da csfcra do
odcr niliiar ao cano da oliica cicrior, dos ncgocios da ordcn
fcdcraiiva aos da funao judiciaria.
Calc assin ao Prcsidcnic, na forna c nos casos rcvisios cla
Consiiiuiao, ionar a iniciaiiva do roccsso lcgislaiivo. Dc sua
concicncia rivaiiva c igualncnic a sanao, a ronulgaao c a
ullicaao das lcis, lcn cono a ccdiao dc dccrcios c rcgulancnios
indiscnsavcis ficl cccuao dcsscs dilonas.
Possui ianlcn o Prcsidcnic o odcr dc vcio ioial ou arcial dos
rojcios dc lci. No cnianio, ondc avulia nais sua concicncia
nornaiiva aralcla do Congrcsso Nacional, c na cdiao dc ncddus
ousus con fora da lci. Esias sc fazcn adnissvcis unicancnic cn
casos dc rclcvancia c urgcncia, scndo sulsiiiuiivas dos vclIos dccrcios-
lcis, faniliarcs a ouiras cocas consiiiucionais dc nosso assado
rcullicano. Fcrcscnian nccanisnos dc aao urgcnic do Podcr
Eccuiivo.
Colocado dianic dc rollcnas c dcsafios quc inciran
nornaiividadc dc cncrgcncia, o Prcsidcnic da Fcullica sc scnic
conclido a uiilizar o rcncdio ccccional daquclas ncdidas
rovisorias con a olrigaao quc a Consiiiuiao lIc inc dc sulncic-
las, incdiaiancnic, ao canc do Congrcsso Nacional. Sc, orcn, cssc
orgao da solcrania csiivcr cn rcccsso, far-sc-a sua convocaao
ciraordinaria, ara rcunir-sc no razo dc 5 dias.
Disc o aragrafo unico do ari. 62 da Consiiiuiao quc as
ncdidas rovisorias, una vcz cdiiadas, crdcrao cficacia sc nao forcn
convcriidas cn lci no razo dc irinia dias. Essc razo sc conia da daia
dc sua ullicaao. Ao Congrcsso Nacional incunlc discilinar as
rclacs jurdicas dccorrcnics dc iais ncdidas.
Sao ainda airiluics consiiiucionais do Prcsidcnic da Fcullica
na csfcra dc sua concicncia rivaiiva c dc scu rclacionancnio con o
odcr lcgislaiivo. a} rcncicr ncnsagcn c lano dc govcrno ao Congrcsso
Nacional or ocasiao da alcriura da scssao lcgislaiiva, condo a
siiuaao do Pas c soliciiando as rovidcncias quc julgar ncccssarias
(ari. 84, XI}; l} rcsiar anualncnic ao Congrcsso Nacional, dcniro dc 60
dias aos a alcriura da scssao lcgislaiiva, as conias rclaiivas ao
ccrccio anicrior (ari. 84, XXIV} c c} cnviar ao Congrcsso Nacional o
lano lurianual, o rojcio dc lci dc dircirizcs orancniarias c as
roosias dc orancnio rcvisias na Consiiiuiao (ari. 84, XXIII}.
Dc naiurcza adninisiraiiva c a airiluiao consiiiucional do
Prcsidcnic dc noncar c concrar os Minisiros dc Esiado c ccrccr, con
scu aulio, a dircao sucrior da adninisiraao fcdcral, noncar os
Covcrnadorcs dos Tcrriiorios, auiorizar lrasilciros a acciiar cnsao,
cnrcgo ou conissao dc govcrno csirangciro, disor solrc a
organizaao c o funcionancnio da adninisiraao fcdcral na forna da
lci, noncar os dirciorcs do Danco Ccniral c ouiros scrvidorcs, rovcr c
ciinguir os cargos ullicos fcdcrais c ccrccr ouiras airiluics dcssc
icor, csiaiudas na Consiiiuiao.
Quanio ao odcr niliiar, icn o CIcfc do Podcr Eccuiivo, clo
icio consiiiucional vigcnic, concicncia rivaiiva ara. a} dcclarar
gucrra no caso dc agrcssao csirangcira, auiorizado clo Congrcsso
Nacional ou rcfcrcndado or clc quando ocorrida no inicrvalo das
scsscs lcgislaiivas; l} dccrciar a nolilizaao nacional, ioial ou arcial;
c} cclclrar a az, con auiorizaao ou ud cccndun do Congrcsso
Nacional; d} crniiir, nos casos rcvisios cn lci conlcncniar, quc
foras csirangciras iransiicn clo icrriiorio nacional ou nclc
crnancan icnorariancnic; c} ccrccr o conando surcno das
Foras Arnadas; f} ronovcr os oficiais-gcncrais das Foras Arnadas c
nonca-los ara os cargos quc lIc sao rivaiivos.
Tocanic oliica cicrior c o Prcsidcnic qucn dccidc. a} nanicr
rclacs con Esiados csirangciros; l} acrcdiiar scus rcrcscnianics
dilonaiicos; c} cclclrar iraiados, convcncs c aios inicrnacionais ud
cccndun do Congrcsso Nacional.
Tiiular do odcr cccuiivo fcdcral, calc-lIc una das nais
inorianics airiluics consiiiucionais a dc zclar clo cquillrio c
conscrvaao da ordcn fcdcraiiva, ncdianic a rcscrvaao c o ronio
rcsialclccincnio da ordcn ullica c da az social, odcndo ara ianio,
sc ncccssario, dccrciar o csiado dc dcfcsa c o csiado dc siio lcn cono
dccrciar c cccuiar a inicrvcnao fcdcral.
Sao airiluics rivaiivas do Prcsidcnic da Fcullica, dc cunIo
judiciario, consianics dc disosics da Consiiiuiao. a} conccdcr
indulio c conuiar cnas, con anucncia, sc ncccssario, dos orgaos
insiiiudos cn lci; l} noncar, aos arovaao clo Scnado Fcdcral, os
Minisiros do Surcno Trilunal Fcdcral c dos Trilunais Sucriorcs; c}
noncar nagisirados nos casos rcvisios cla Consiiiuiao c d} noncar
o Advogado-Ccral da Uniao.
Ouira airiluiao dc grandc rclcvancia, rivaiiva do Prcsidcnic da
Fcullica, c, finalncnic, a dc noncar os ncnlros do ConsclIo da
Fcullica, assin cono convocar c rcsidir cssc orgao sucrior dc
consulia, ao qual concic ronunciar-sc solrc a inicrvcnao fcdcral, o
csiado dc dcfcsa, o csiado dc siio c as qucsics rclcvanics ara a
csialilidadc das insiiiuics dcnocraiicas.
Calc igualncnic ao Prcsidcnic da Fcullica, nos icrnos dos
ariigos 84 c 91 da Consiiiuiao, convocar c rcsidir o ConsclIo dc
Dcfcsa Nacional, ouiro orgao dc consulia a quc clc odc rccorrcr cn sc
iraiando dc assunios rclacionados con a solcrania nacional c a dcfcsa
do Esiado dcnocraiico.
?. A modern1zoo do poder eeou11vo e o per1go dos d11oduros
oons111uo1ono1s"
En suna, a anliaao dc odcrcs do Prcsidcnic da Fcullica cn
varios ascs quc adoian a forna rcsidcncial dc govcrno c aic cn
alguns rcgidos clo sisicna arlancniar, cono a Frana, dclaio da
Consiiiuiao dcgaullisia dc 1958, rcflcic dc una aric a icndcncia dc
nodcrnizar" o Podcr Eccuiivo, doiando-o dos insiruncnios
indiscnsavcis ao cficaz ccrccio da funao govcrnaiiva nuna
socicdadc dcnocraiica dc nassas, cada vcz nais cigcnic dc ncdidas
dc rofundidadc social c cconnica c, douira aric, o anscio dc ccrios
ordcnancnios dcnocraiicos do Ocidcnic dc solrcvivcrcn, dc arnas na
nao, dolorosa inugnaao quc lIc fazcn dcicrninados sisicnas
idcologicos.
Fcsia salcr, norncnic nos ascs rcsidcnciais dc csiruiura
suldcscnvolvida, aic ondc sc odcra adniiir cssa cansao jurdica dos
odcrcs do Prcsidcnic da Fcullica, scn acoinar dc diiadura
consiiiucional" os Esiados, ondc cssc fcnncno ocorrc. Na orla
ailaniica ascs quc ainda onicn, clo roclanado acrfcioancnio dc
suas insiiiuics oliicas c clo alio grau dc scu rogrcsso cconnico,
vivian sol a cgidc da az c do rcfornisno social, cono a Frana c os
Esiados Unidos, adcccn a ncsna criica ao forialcccrcn dc nancira
cccssiva a auioridadc rcsidcncial. Airavcssan ois idcniica crisc. os
franccscs or faiorcs inicrnos c cicrnos, os Esiados Unidos or
qucsics rcondcranicncnic cicrnas, quc sc rcndcn conduao dc
sua oliica dc scgurana nacional.
S. O M1n1s1r1o
O Minisicrio no sisicna rcsidcncial, consoanic ja indicanos
lcvcncnic, c un coro dc auiliarcs da confiana incdiaia do
Prcsidcnic, rcsonsavcl cranic csic, scn ncnIun vnculo dc sujciao
oliica ao Congrcsso.
Nos ascs ondc o rcsidcncialisno nais dc crio sc accrca do
nodclo ancricano iradicional, os ninisiros ou sccrciarios (cono sc
dcsignan nos Esiados Unidos} sao cssoas csiranIas s casas
lcgislaiivas, cn cujas dccndcncias o Prcsidcnic janais vai rccruia-los,
fazcndo assin rcalar o rincio da scaraao dc odcrcs.
Essa rac, quc c rcgra consiiiucional nos Esiados Unidos, Ia
sido considcravclncnic alalada cn alguns Esiados cono o nosso, ondc,
sol o rcginc rcsidcncial, nada incdc quc o cIcfc do Eccuiivo vcnIa
a fazcr cscolIas ninisicriais cnirc ncnlros do Congrcsso.
A dissociaao cnirc a carrcira ninisicrial c a carrcira
arlancniar, iao cn voga nos sisicnas do rcsidcncialisno uro, icndc
a aagar-sc, caindo or conscqucncia o rigor da inconunicalilidadc dc
ninisiros c congrcssisias, roorao quc sc accniua a rcondcrancia
do conirolc dcsics uliinos solrc os rinciros, cIanando-os s casas do
Congrcsso, ncdianic rcqucrincnio dc infornacs, rcsiaao dc
dcoincnios cn conisscs lcgislaiivas c aic ncsno audicncia nas
conisscs arlancniarcs dc inqucriio, cada vcz nais nuncrosas c
inorianics no nccanisno da vida oliico-adninisiraiiva do Esiado.
Tcn os ninisiros no govcrno rcsidcncial dcfinida a
rcsonsalilidadc adninisiraiiva c nao a rcsonsalilidadc oliica, cono
ocorrc no arlancniarisno. Adninisiraiivancnic, rcsondcn clcs
cranic o Prcsidcnic, quc os invcsiiu cn sua confiana c oliiicancnic
os susicnia. Cono figuras govcrnaiivas, sao nais agcnics c
colaloradorcs da voniadc rcsidcncial do quc auiorcs rcsonsavcis dc
dcciscs.
A influcncia do Minisiro ocorrc con fraca inicnsidadc quando sc
iraia dc Prcsidcnics forics. Minisiros Iouvc, consoanic assinalou Lasli,
quc nao assaran dc ncninos dc rccado".
4
Wilson, or ccnlo,
discnsou-lIcs cssc iraiancnio, ao cnicndcr do ullicisia inglcs.
Nao raro a livrc cscolIa rcsidcncial" c ncrancnic ilusoria, visio
quc os conronissos oliico-ariidarios incn ao Prcsidcnic
indicacs ninisicriais rcugnanics ao scu gosio c sinaiia. Dc nodo
quc, ara aagar a rcscna dcsscs auiliarcs dc ncnIuna influcncia,
onissos ou silcnciosancnic Iosiis, o Prcsidcnic s vczcs quando icn dc
ionar una dccisao rcfcrc ignora-los, ccrcando-sc dc cssoas
csiranIas conosiao do ninisicrio oficial, c quc cniran a
dcscncnIar o acl oliico dc consclIciros, con ariiciaao da nais
alia rclcvancia nos assunios lasicos da adninisiraao.
Surgc da, na iniinidadc rcsidcncial, nargcn do Sccrciariado
sulalicrno, dc audicncia nula, un ninisicrio" aralclo c nais
influcnic, con as cnincncias ardas do rcginc, os donos do Prcsidcnic,
a cIanada coa c cozinIa" dos naravilIas" dc Palacios, os cIcfcs das
aniccanaras onioicnics, cono foran na Iisioria consiiiucional dos
Esiados Unidos, scgundo rcfcrc o ncsno Lasli, os ncnlros do ItcIcn
CuInct dc Jaclson, c cn coca nais rcccnic, ja cn lcno scculo XX, os
consclIciros Housc, Holins c Harrinan, quc scrviran rcscciivancnic
a Wilson, Fooscvcli c Trunan, con una sona dc rcsigio c influcncia
difccis dc avaliar cn ioda a cicnsao.
9. O M1n1s1r1o no pres1deno1o11smo bros11e1ro
Consiiiuiao lrasilcira, cono iodas as Consiiiuics
rcsidcncialisias, faz dos Minisiros dc Esiado ncros auiliarcs do
Prcsidcnic da Fcullica no ccrccio do Podcr Eccuiivo.
O nosso ordcnancnio consiiiucional airilui crcssancnic ao
Minisiro dc Esiado o ccrccio da oricniaao, coordcnaao c sucrvisao
dos orgaos c cniidadcs da adninisiraao fcdcral na arca dc sua
concicncia. Sao ianlcn airiluics dcsscs auiliarcs do Prcsidcnic.
a} rcfcrcndar os aios c dccrcios assinados clo Prcsidcnic; l} ccdir
insirucs ara a cccuao das lcis, dccrcios c rcgulancnios; c}
arcscniar ao Prcsidcnic da Fcullica rclaiorio anual dos scrvios
rcsiados clo Minisicrio; c d} raiicar os aios criincnics s
airiluics quc lIc forcn ouiorgadas ou dclcgadas clo Prcsidcnic da
Fcullica.
Os Minisiros dc Esiado sao cscolIidos livrcncnic clo CIcfc do
Podcr Eccuiivo dcnirc lrasilciros naiorcs dc vinic c un anos c quc sc
cnconircn no ccrccio dos dirciios oliicos. Sao ianlcn dcnissvcis
ud nutun do Prcsidcnic. Alguns Minisiros na qualidadc dc ncnlros
naios fazcn aric do ConsclIo dc Dcfcsa Nacional, c o ConsclIo, or
sua vcz, c nos icrnos da Consiiiuiao o nais alio orgao dc consulia da
Prcsidcncia da Fcullica ara a fornulaao c cccuao da oliica dc
scgurana nacional c dcfcsa do Esiado dcnocraiico.
Scn quclra do rincio da scaraao dc odcrcs, os Minisiros dc
Esiado sc acIan iodavia olrigados a conarcccr cranic a Canara dos
Dcuiados, o Scnado Fcdcral ou qualqucr dc suas conisscs, scnrc
quc una ou ouira Canara, or dclilcraao da naioria, os convocar
ara rcsiarcn, cssoalncnic, infornacs accrca dc assunio
rcviancnic dcicrninado (ari. 50, cuut). O nao conarccincnio, scn
jusiificaao adcquada, inlica crinc dc rcsonsalilidadc.
Nas rclacs consiiiucionais do Minisicrio con o Podcr Lcgislaiivo
ocorrc ianlcn a ossililidadc dc os Minisiros dc Esiado, a scu cdido,
conarcccrcn cranic as conisscs ou o lcnario dc qualqucr das
Casas do Congrcsso Nacional c dclaicr rojcios rclacionados con o
Minisicrio sol sua dircao (ari. 50, 1}.
Ccrias airiluics da concicncia rivaiiva do Prcsidcnic da
Fcullica odcrao scr or csic ouiorgadas ou dclcgadas aos Minisiros
dc Esiado, con olscrvancia dos liniics iraados na rcscciiva
dclcgaao. Tais airiluics sc rcfcrcn ao odcr dc disor solrc a
organizaao c o funcionancnio dos orgaos da adninisiraao fcdcral,
lcn cono solrc o rovincnio c ciinao dos cargos ullicos fcdcrais
(ari. 48, aragrafo unico}.
Os Minisiros dc Esiado nos crincs dc rcsonsalilidadc concos
con os do Prcsidcnic da Fcullica scrao julgados clo Scnado Fcdcral,
funcionando cono Prcsidcnic o Prcsidcnic do Surcno Trilunal
Fcdcral. Nos crincs conuns c dc rcsonsalilidadc, rcssalvado ncsic
uliino caso a concao con os do Prcsidcnic da Fcullica, scrao
roccssados c julgados originariancnic clo Surcno Trilunal Fcdcral
(ari. 102 c", c ari. 52, I}.
JD. A ]1guro oons111uo1ono1 do V1oe-Pres1den1e
lU.l A nutdudc do cugo
Dc iodas as cas quc concn o sisicna rcsidcncial dc
govcrno, a Vicc-Prcsidcncia fora aic cniao a aric ncnos csiinada c
nais cosia indifcrcna da crnica c do concniario consiiiucional.
O dcsarco funao ja sc nanifcsiara, dc forna aicnic, na
Consiiiuinic dc Filadclfia, quc csialclcccu a Vicc-Prcsidcncia, nuna
ocasiao dc fadiga, con raros arguncnios favoravcis c cscassos dclaics
accrca dc sua rcal ncccssidadc ara as novas insiiiuics.
Assinala a Iisioria oliica dos Esiados Unidos, dcsdc scu incio,
rcfcrcncias conirarias Vicc-Prcsidcncia or aric dc oliicos dc
noncada, quc a ccrccran con aarcnic consirangincnio c rcsignaao.
Ercssando lon Iunor a cssc rcsciio, o rinciro Vicc da
Iisioria ancricana, Adans, sugcria quc sc dcssc ao iiiular do cargo o
iraiancnio dc Sua Ecclcncia, o Sucrfluo", dcois dc asscvcrar quc
nunca a inaginaao do Ioncn concclcra funao nais insignificanic".
Ouiro Vicc, dc igual oric c cnvcrgadura, quc foi TIcodorc
Fooscvcli, afirnava, ainda ao conco dcsic scculo, scr na rcalidadc o
Vicc-Prcsidcnic acnas a quinia roda da carruagcn".
Con o ncsno scnso dc Iunor, MarsIall, c-Vicc-Prcsidcnic,
cosiunava rclaiar a Iisioria dc dois irnaos, dos quais un viajara ara
Uliranar c ouiro sc clcgcra Vicc-Prcsidcnic dos Esiados Unidos. Dc
anlos orcn nunca nais sc ouvira falar... Foi cssc ncsno MarsIall
quc cnirou, scgundo Lasli, no iniurcsco oI-oc ancricano, ao dizcr
quc nao rccisava a Ancrica dc Vicc-Prcsidcnic, nas dc un lon
cIaruio dc cinco ccniavos (a good uc ccnt cgu).
Colcria inicialncnic dc ridculo, oljcio dc aluscs jocosas, a
funao da Vicc-Prcsidcncia fazia ianlcn dc qucn a ccrccssc ali iiiular
dc una sinccura", consoanic crcssao cnrcgada or DagcIoi.
Fcrcscniava a invcsiidura dc Vicc-Prcsidcnic sinlcs rcnio a
un oliico na anicvcscra da aoscniadoria oliica ou do osiracisno.
Lugar ois quc o ariido oliico guardava ara ncgociar ou conicniar
ccrias anlics frusiradas c aconodar, airavcs da larganIa oliica,
cvcniuais candidaios Prcsidcncia.
Conarava-sc a Vicc-Prcsidcncia a un lilIcic dc loicria, algunas
vczcs soricado na Iisioria ancricana con o grandc rcnio da succssao
rcsidcncial.
A irrclcvancia do cargo foi coniudo dc ial ordcn quc dcscaiu na
irrcsonsalilidadc dc clcgcr-sc dc ccria fciia un Vicc-Prcsidcnic dc 87
anos dc idadc! Houvc ao ncsno asso qucn cscrcvcssc ja,
rcconizando a ciinao do cargo, or inuiil. Scn cnlargo, ullicisias
da caicgoria dc Lasli dcclinan alguns noncs ccccionais, cono os dc
Tylcr, Andrcw JoInson, TIcodorc Fooscvcli c Coolidgc, quc, Ionrando o
osio, dciaran no ccrccio da Vicc-Prcsidcncia dc scr oljcio dc
coniscraao" ara sc convcricrcn cn Ioncns dc caraicr c
dcicrninaao".
lU.2 Un Vcc-Pcsdcntc uu sc ouudo c nuo ucnus usto
Qucn rinciro con lon ciio rcagiu ialvcz conira a aaiia c
insignificancia oliica da funao vicc-rcsidcncial foi Hcnry Wallacc,
Vicc-Prcsidcnic dc Fooscvcli, no crodo quc sc csicndcu dc 1940 a
1944. Dcu clc causa, scgundo concniario dc un consiiiucionalisia, a
ccria surrcsa c rcsscniincnio, con sua aiiiudc algo incdiia dc
rcicndcr quc o Vicc-Prcsidcnic nao fossc acnas ara scr visio, nas
ianlcn ouvido".
Aic cniao, cingira-sc o Vicc-Prcsidcnic, con voio dc Mincrva, a
rcsidir ao Scnado. Prcsidcncia un ianio sinlolica, ois qucla casa
rarancnic conarccc clc, or scniir-sc fora dc anlicnic, qual
vcrdadciro iniruso. Dcnais, nao cIcga o Vicc a fazcr falia; cosiunan os
scnadorcs clcgcr dcnirc os scus un rcsidcnic o tcnoc, nais
auicniico c lcgiino.
Nos uliinos anos iodavia aicniou-sc ara a rcal inoriancia do
cargo. Tudo isso, cn viriudc do alargancnio da ingcrcncia do Esiado
nos donnios da vida cconnica c social, do auncnio assolcrlanic do
odcr fcdcral c dc igual anliaao dc rcsonsalilidadc do Prcsidcnic da
Fcullica.
lU.J O Vcc-Pcsdcntc nus cscs du succssuo csdcncu
Mas foi, rincialncnic, a noric dc dois Prcsidcnics ancricanos,
Fooscvcli c Kcnncdy, a ar da suliia c csionicanic rcnuncia dc Janio
Quadros no Drasil, quc aicnicou cn dcfiniiivo a conscicniizaao" da
inoriancia quc icn a Vicc-Prcsidcncia no sisicna rcsidcncial dc
govcrno.
Quando Fooscvcli dcsaarcccu, os Esiados Unidos cncrgian
viioriosos da conflagraao nundial, rcsics a findar-sc, c sc dcaravan
con a irnica ancaa dc ganIar a gucrra, nas crdcr a az".
Naquclc insianic dranaiico, asccndc rcsidcncia ancricana un
Ioncn dcsconIccido da oiniao ullica inicrnacional c dc assado
oliico ncdocrc.
Essc Ioncn, dc nonc Harri Trunan, causaria foric inrcssao a
CIurcIill clo scu dcsrcaro ara o ccrccio da funao rcsidcncial.
Fcgisira a crnica oliica dos Esiados Unidos o curioso faio dc quc a
ncsna criaiura quc ionaria solrc scus onlros a gravc
rcsonsalilidadc quc janais rccaiu na cssoa dc un csiadisia do
Ocidcnic a dccisao cssoal quc soncnic clc odcria ionar dc
arrcncssar solrc cidadcs ininigas a lonla ainica ignorou, aic a
ocasiao dc assunir o cargo dc Prcsidcnic, naquclas cnosas
circunsiancias, a cisicncia scqucr do assonlroso aricfaio, con quc sc
inaugurou a cra nuclcar c o sulscqucnic icrror da gucrra ainica.
Duranic a succssao dc Janio Quadros, aos scu aio dc rcnuncia,
vinos cngolfado o Drasil nas iorvas ancaas da gucrra civil clo vcio dc
ondcravcl corrcnic niliiar ossc consiiiucional do Vicc-Prcsidcnic.
Acalou csic cIcgando ao odcr cn ncio a una crisc cujas
conscqucncias dcicrninaran, con o advcnio da cncnda
arlancniarisia, ciraordinario alalo nas insiiiuics do Pas. A ncsna
crisc sc rcroduziu, con ouiras conscqucncias, duranic o incdincnio
do falccido Prcsidcnic Cosia c Silva, quando a soluao consiiiucional
quc scria a ossc do Vicc-Prcsidcnic Pcdro Alcio icvc quc scr rcicrida,
cn viriudc dos aconiccincnios quc sc dcscnrolavan no Pas. Un Aio
Insiiiucional foi o insiruncnio dc quc sc scrviu o odcr usurador ara
rcsolvcr cniao a qucsiao succssoria.
lU.4 A uuouuo dcIcudu du Vcc-Pcsdcncu nos Estudos Undos
Nos Esiados Unidos os rcflcos da crisc Iavida or cnscjo da
succssao dc Fooscvcli sc iraduziran nuna valoraao dclilcrada da
Vicc-Prcsidcncia, ncdianic rcconIccincnio dc scu iiiular cono ncnlro
aiuanic do galincic oliico dc vanguarda, scn ficar rcduzido acnas
qucla figura iradicional c ncuira dc ncro cscciador ou auscnic
csquccido.
Passou cniao o Vicc-Prcsidcnic a ncnlro naio do ConsclIo
Nacional dc Scgurana c a dilonaia ara nisscs ciraordinarias,
graas a un cosiunc consiiiucional cn fornaao. Nion, na auscncia
dc EiscnIowcr, rcsidiu a rcunics do Sccrciariado.
Tocanic ao sisicna ancricano, o nais curioso c olscrvar quc o
Congrcsso dos Esiados Unidos, inscnsvcl ainda aos anscios dc oiniao,
favoravcis a una valoraao naior da funao vicc-rcsidcncial, nada fcz
airavcs da Encnda Consiiiucional n. XXV, ja arovada, ara
insiiiucionalizar as airiluics da Vicc-Prcsidcncia, quc crnancccran
cono danics ao salor dc una confiana rccaria quc o Prcsidcnic
odcra conccdcr ou rciirar a scu ialanic.
lU.5 A suIsttuuo do Pcsdcntc cn cuso dc ncuucdudc
A XXIV Encnda Consiiiuiao dos Esiados Unidos, cndcnic
aic agora dc arovaao or ircs quarias arics das lcgislaiuras
csiaduais, foi ianlcn onissa cn confcrir airiluics ao Vicc-
Prcsidcnic. Mas discilina a naicria rclaiiva sulsiiiuiao do
Prcsidcnic cn caso dc incaacidadc, lcn cono a do Vicc, dcicrninando
quc, configurada aqucla Iioicsc, c ouvido o Sccrciariado c con a
arovaao dcsic, assunc a Prcsidcncia o Vicc-Prcsidcnic.
Criara o caso da incaacidadc do Prcsidcnic, solrciudo or
docna, gravcs crlcidadcs ao rcsidcncialisno ancricano, cn
conscqucncia da onissao do icio consiiiucional. Duas vczcs, csic
scculo, o govcrno dos Esiados Unidos, cn viriudc dc cnfcrnidadc do
Prcsidcnic, assara a naos csiranIas, no cnicndcr dc alguns
ullicisias ancricanos.
A rincira, duranic a docna dc Wilson, quando Madanc Wilson
viriualncnic govcrnou o Pas c, dc uliino, or cnscjo da cnfcrnidadc dc
EiscnIowcr, quando, scgundo sc dissc, scu sccrciario ariicular icria
ionado dc forna cssoal dcciscs cn nonc do Prcsidcnic".
Dc acordo con a cncnda arovada clo Congrcsso, ficara a juzo
do Prcsidcnic dccidir sc dcvc ou nao rcassunir suas funcs. Sc o scu
sulsiiiuio conicsiar orcn a caacidadc do Prcsidcnic ara volvcr ao
cargo, calcra ao Congrcsso dccidir a cssc rcsciio or naioria dc dois
icros.
Quanio sulsiiiuiao do Vicc-Prcsidcnic, vagando a Vicc-
Prcsidcncia, conciira ao Prcsidcnic dcsignar scu cvcniual sulsiiiuio,
cuja indicaao ficara iodavia sujciia rcvia arovaao do Congrcsso.
JJ. A V1oe-Pres1dno1o no pres1deno1o11smo bros11e1ro
O Vicc-Prcsidcnic cn nosso sisicna rcsidcncial dc govcrno c
cla Consiiiuiao o sulsiiiuio do Prcsidcnic, cn caso dc incdincnio,
c scu succssor, no caso dc vaga.
Sao rcquisiios quc o candidaio a Vicc-Prcsidcnic dcvcra
rccncIcr. a} scr lrasilciro naior dc irinia c cinco anos; l} acIar-sc no
ccrccio dos dirciios oliicos. Considcrar-sc-a clciio cn dccorrcncia da
clciao do candidaio a Prcsidcnic con clc rcgisirado. O nandaio do
Vicc-Prcsidcnic c dc cinco anos c a sua ossc olcdccc ao ncsno riiual
olscrvado na ossc do Prcsidcnic. cn scssao do Congrcsso Nacional ou
cranic o Surcno Trilunal Fcdcral sc aquclc nao csiivcr rcunido. O
Vicc-Prcsidcnic ianio quanio o Prcsidcnic rcsia o conronisso
consiiiucional dc nanicr, dcfcndcr c cunrir a Consiiiuiao, olscrvar
as lcis, ronovcr o lcn gcral do ovo lrasilciro c susicniar a uniao, a
inicgridadc c a indccndcncia do Drasil".
Fiada a daia da ossc, o Vicc-Prcsidcnic icn dcz dias ara
assunir o cargo. Dccorrido cssc razo, nao ocorrcndo a ossc, salvo or
noiivo dc fora naior, o cargo scra dcclarado vago clo Congrcsso
Nacional.
O Vicc-Prcsidcnic cla Encnda Consiiiucional n. 1, dc 17 dc
ouiulro dc 1969, auiliava o Prcsidcnic, scnrc quc csic o convocassc
ara nisscs cscciais. Lci Conlcncniar odcria confcrir-lIc ouiras
airiluics. Enircianio, o Vicc-Prcsidcnic, ja nao rcsidc ao Congrcsso
Nacional, nas conscrva o dcvcr consiiiucional dc auiliar o Prcsidcnic,
ioda vcz quc csic o convocar ara as rcfcridas nisscs cscciais.
No rcsidcncialisno lrasilciro, o cargo dc Vicc-Prcsidcnic fora
alolido cla Encnda n. 4, o cIanado Aio Adicional Consiiiuiao dc
1946, quc insiiiura o arlancniarisno. A Encnda n. 6 Consiiiuiao
dc 1946, ao rcsialclcccr a forna rcsidcncial dc govcrno, nanicvc a
surcssao. Con o novincnio dc naro dc 1964, rcsiaurou-sc orcn o
cargo dc Vicc-Prcsidcnic, cuja clciao sc fazia or via indircia.
A Consiiiuiao lrasilcira rcflcic a icndcncia oliica olscrvada no
rcsidcncialisno conicnoranco, quc rocura rcsiigiar as funcs do
Vicc-Prcsidcnic. No cnianio os cncargos quc rodcian o Vicc-Prcsidcnic
c dc quc vai scndo aulaiinancnic invcsiido, sao ainda, confornc urgc
rcssaliar, dc naiurcza algo rccaria. AcIan-sc cn larga cicnsao
sujciios a una dclcgaao dc rcsigio c confiana cssoal do Prcsidcnic,
quc ncn scnrc sc nosira disosio a ianio, odcndo assin anular-sc
ou dcsaarcccr cn facc dc un Prcsidcnic Iosiil ou dcsafcio. Todavia, a
Caria dc 1988 faz do Vicc-Prcsidcnic ncnlro do ConsclIo dc Dcfcsa
Nacional, roiciando-lIc o dcscncnIo dc funao consuliiva do
Prcsidcnic da Fcullica cn assunios criincnics nanuicnao csiavcl
do sisicna fcdcraiivo c das insiiiuics dcnocraiicas, lcn cono
naquclcs quc cnicndcn con a solcrania nacional c a dcfcsa do Esiado
(ariigos 89 c 91}.
J2. O Congresso e o oompe1no1o dos omoros no s1s1emo
pres1deno1o1
O ironco do odcr lcgislaiivo no sisicna rcsidcncial c o
Congrcsso, quc sc conc dc duas canaras. a canara laia ou Canara
dos Dcuiados c a canara alia ou Scnado. Nos Esiados Unidos rccclc
a canara laia a dcsignaao dc Canara dos Fcrcscnianics.
A rincira dcssas casas rcrcscnia a ioialidadc dos cidadaos, dos
coniriluinics, do ovo cono fonic rinaria do odcr oliico, conosia
dc rcrcscnianics oularcs cn nuncro roorcional aos Ialiianics
(criicrio dcnografico} ou dc clciiorcs (criicrio oliico}. a asscnllcia
dcnocraiica or ccclcncia.
Ja o Scnado icn no sisicna rcsidcncial fciao ncnos oular,
scndo nas organizacs fcdcraiivas c rcsidcnciais, a asscnllcia dos
Esiados, quc sc fazcn ncla rcrcscniar cn icrnos dc aridadc oliica,
calcndo a cada Esiado igual nuncro dc scnadorcs.
A concicncia das duas casas no rcsidcncialisno c csiaiuda
cla Consiiiuiao. O rincio quc insirou na Fcdcraao ancricana a
criaao do Scnado foi o ncsno quc na Confcdcraao cngcndrou a Dicia,
cono congrcsso dc cnlaiadorcs. o da rcrcscniaao oliica das
unidadcs ariicianics.
O Scnado, dclcgaao dc Esiados, dcscncnIa or ccnlo no
rcsidcncialisno dos Esiados Unidos inorianissino acl, iocanic s
airiluics dc conirolc da oliica cicrna, dcsfruiando dc rcsigio
scnsivclncnic naior quc o da Canara dos Fcrcscnianics, cujo
rinado sc ccrcc solrciudo cn naicria financcira.
A oliica cicrior sc rcflcic no Scnado, quc disc dc faculdadcs
dc conirolc solrc o Prcsidcnic quanio raiificaao dc iraiados,
arovaao dc Sccrciarios c noncaao dc juizcs da Surcna Coric. Da a
considcravcl auioridadc ccrcida clo Scnado solrc os dcsiinos do Pas,
scndo aquclas faculdadcs a razao nais noioria do rcsigio quc rodcia a
funao scnaiorial nos Esiados Unidos.
Elica-sc or igual cssc rcsigio clo nuncro dc scnadorcs,
lcn nais rcduzido quc o dc rcrcscnianic na Canara laia c, do
ncsno asso, cla duraao do nandaio. O nuncro dc rcrcscnianics c
quairo vczcs naior quc o dc Scnadorcs. O nandaio dc un Scnador sc
rolonga or scis anos, ao asso quc o rcrcscnianic sc clcgc acnas
or dois anos, Iavcndo assin rcnovaao dc noncs con nais frcqucncia
na canara laia quc na canara alia.
JS. O pres1deno1o11smo, 1on1oo do demooroo1o represen1o11vo
Tanio o rcsidcncialisno cono o arlancniarisno sao nciodos,
roccssos ou iccnicas da dcnocracia rcrcscniaiiva. Nao cIcgan a scr
fornas dc Esiado, rcgincs oliicos, insiiiuics idcologicas. A iccnica
dc govcrno consisic cn dcicrninar airiluics dc odcrcs c fiar ou
discilinar as rclacs dos odcrcs cnirc si.
Nao sao ianio fornas dc invcsiidura do odcr quanio fornas dc
ccrccio do odcr. Sanaio Doria rcssaliou con ioda a lucidcz quc,
iocanic invcsiidura do odcr, ncnIuna disiinao Ia quc csialclcccr
cnirc o rcsidcncialisno c o arlancniarisno, ois anlos scgucn a
ncsna irilIa, conIcccn os ncsnos insiiiuios. As lcis clciiorais sao as
ncsnas ara anlos, iguais as inscrics dos clciiorcs, scn iirar ncn
r, iguais os cscruinios, iniangvcl o voio sccrcio, analogos os
sisicnas dc rcrcscniaao das ninorias, sagradas a auraao c a
roclanaao dos clciios, csircncs dc fraudcs".
S
A disiinao so rinciia vcrdadcirancnic con o sisicna adoiado
ara aurar o conscniincnio no ccrccio do odcr, quando sc crigcn
os insiruncnios cncaninIados a iraduzir na voniadc dos govcrnanics a
voniadc dos govcrnados ncdianic a adcquaao nais salia ossvcl,
confornc rcssalia do cnsancnio do ncsno auior.
En sc iraiando do sisicna rcsidcncial, a iccnica consiiiucional
csiaiui os rincios cardiais dcssa forna dc govcrno. a scaraao,
indccndcncia c Iarnonia dos odcrcs, sua liniiaao cla
Consiiiuiao, icndo or guarda un surcno irilunal dc jusiia, o
ninisicrio da confiana cclusiva do Prcsidcnic da Fcullica, a clciao
do Prcsidcnic clo sufragio univcrsal da Naao c a rcscna dc razos
ccrios fiando a icnoraricdadc dos nandaios da rcrcscniaao
oular cn canaras indissoluvcis.
J4. Os v1o1os do pres1deno1o11smo
A raiica do rcsidcncialisno cn varios ascs crniiiu analisc
oliica vislunlrar os rinciais vcios quc adccc ial forna dc govcrno,
aos quais vanos rcsunidancnic rcfcrir-nos.
O rcsidcncialisno, scgundo vozcs da criica, conduz nao raro
rcrovavcl c alusiva conccniraao dc odcrcs nas naos dc una unica
cssoa o Prcsidcnic da Fcullica , Iicrirofia dc scu odcr
cssoal, ao govcrnanic onioicnic, quc a lisonja cuida ianlcn
oniscicnic.
O rcsidcncialisno iraz na aarcncia a csialilidadc dos govcrnos,
nas una vcz dcscncadcadas as criscs c nao odcndo os dirigcnics scr
rcnovidos anics dc cirado o razo consiiiucional do nandaio quc
ccrccn, a soluao ordinariancnic conduz s rcvolucs, golcs dc
Esiado, iunulios c diiaduras, fazcndo insiavcis as insiiiuics ncsnas.
O rcginc rcsidcncial, scgundo Cillcrio Anado, cscraviza os
arlancnios, csirangula a alavra, inlania o silcncio, dcsanina c
crcsia a inicligcncia",
6
corrcsondc ao rcdonnio da incaacidadc"
(Fui}, inaugura a cscola da ncdiocridadc, canoniza a
irrcsonsalilidadc, sagra o Prcsidcnic inunc, quc concic gravcs falias
c so vcn a sair do odcr, anics do icrno dc scu nandaio, norio ou
dcosio; cnfin, c o sisicna quc sc furia fiscalizaao da oiniao, quc
acala quasc scnrc nas inicrvcncs funcsias ordcn fcdcraiiva, nos
csiados dc siio, no aclo frcqucnic aos quaricis, nos lcvanics arnados,
na ionada niliiar do odcr, na inlaniaao das diiaduras, no govcrno
unicssoal dos caudilIos.
A csscs vcios ouiros sc vcn sonar. a influcncia criurladora do
Prcsidcnic na ocraao succssoria, luscando clcgcr scu succssor ou aic
ncsno, sc for o caso, rcfornar a Consiiiuiao ara rcclcgcr-sc; a
dclilidadc c sulscrvicncia do Congrcsso voniadc rcsidcncial,
convcricndo-sc o lcgislaiivo nun odcr auscnic, caracicrizado or
inoicncia crnica, sisicna ondc nao Ia cn vcrdadc a colaloraao dos
odcrcs, scnao o rcdonnio dc un odcr solrc ouiro ou a disuia da
Icgcnonia cnirc os odcrcs; ondc as criscs dc govcrno gcran a crisc
das insiiiuics; ondc o Congrcsso, cnirando cn confliio con o
Eccuiivo, so disc dc insiruncnios ncgaiivos dc conirolc. a rccusa dc
doiacs orancniarias, a olsiruao lcgislaiiva, cic, c ondc, or uliino,
o Prcsidcnic, cono diiador lcgal, dc nandaio ccrio, c ao dizcr dc Fui
Darlosa, o odcr dos odcrcs, o grandc clciior, o grandc noncador, o
grandc coniraiador, o odcr da lolsa, o odcr dos ncgocios, o odcr da
fora".
?
JS. O 1mpeoomen1" e o ousno1o de responsob111dode
pres1deno1o1
Tcndo aludido ao lugar da olra dc Fui Darlosa ondc sc lc quc
nais valc, no govcrno, a insialilidadc quc a irrcsonsalilidadc"
S

cssa noia doninanic do rcsidcncialisno un dos nossos lons
consiiiucionalisias rciraiou con suna clarcza c singclcza a inocrancia
do ncucIncnt, insiiiuio dc origcn anglo-sanica, acolIido clas
Consiiiuics rcsidcncialisias, ao afirnar quc scndo un roccsso dc
fornas" crininais (ainda quc nao scja un roccdincnio cnal
csiriio"}, rcrcssivo, u ostco, scu nancjo c difcil, lcnio, corruior c
condicionado raiica dc aios rcviancnic caiiulados cono crincs".
9
Solrc o ncucIncnt, cssc canIao dc ccn ioncladas" (Lord
Drycc}, quc dornc no nuscu das aniiguidadcs consiiiucionais"
(Douiny} c ainda dccisivo o juzo dc Fui Darlosa, quando asscvcra quc
a rcsonsalilidadc criada sol a forna do ncucIncnt sc faz
alsoluiancnic ficicia, irrcalizavcl, ncniirosa",
10
rcsuliando da no
rcsidcncialisno un odcr irrcsonsavcl c or conscqucncia, iliniiado,
inoral, alsoluio".
Essa afirnaiiva sc conlcia nouira assagcn cn quc Fui
Darlosa, dcois dc lcnlrar o ncucIncnt nas insiiiuics ancricanas
cono una ancaa dcsrczada c raiicancnic invcrificavcl", cscrcvc.
Na irrcsonsalilidadc vai dar, naiuralncnic, o rcsidcncialisno. O
rcsidcncialisno, sc nao cn icoria, con ccricza raiicancnic, vcn a scr
dc ordinario, un sisicna dc govcrno irrcsonsavcl".
11
Ondc o rcsidcncialisno sc nosira ois irrcncdiavclncnic
vulncravcl c conronciido c na aric rclaiiva rcsonsalilidadc
rcsidcncial. O rcsidcncialisno conIccc iao-soncnic a
rcsonsalilidadc dc ordcn jurdica, quc acnas crniic a rcnoao do
govcrnanic, incurso nos dcliios rcvisios cla Consiiiuiao. Dcfronia-sc
o sisicna orcn con un roccsso lcnio c conlicado (o ncucIncnt,
confornc vinos}, quc fora da douirina quasc ncnIuna alicaao icvc.
Muiio disiinio alias da rcsonsalilidadc oliica a quc c cIanado o
Eccuiivo na forna arlancniar, rcsonsalilidadc ncdianic a qual sc
dciia facilncnic or icrra iodo o ninisicrio dccado da confiana do
Parlancnio.
Jt. A e1e1o do Pres1den1e do Repb11oo e o 1mpeoomen1" no
s1s1emo pres1deno1o1 bros11e1ro
A cscolIa do Prcsidcnic da Fcullica no rcginc consiiiucional
vigcnic sc faz cnirc lrasilciros naiorcs dc irinia c cinco anos c no
ccrccio dos dirciios oliicos. O Prcsidcnic da Fcullica no sisicna
oliico lrasilciro anicrior Consiiiuiao dc 1988 nao dcrivava os scus
odcrcs dirciancnic do ovo, cono aconiccia aic ao advcnio da
Fcvoluao dc 1964. A clciao indircia cnconirara iodavia alicaao
anicccdcnic na Consiiiuiao dcnocraiica dc 1934, quc icvc cisicncia
cfcncra. coniudo da loa ndolc do sisicna rcsidcncial a clciao
dircia do rinciro nandaiario da Naao.
Un colcgio clciioral, conosio dos ncnlros do Congrcsso
Nacional c dos dclcgados das Asscnllcias Lcgislaiivas dos Esiados,
clcgia anics da aiual Caria, cn scssao ullica c ncdianic voiaao
noninal, o Prcsidcnic lrasilciro.
Esscs dclcgados das Asscnllcias csiaduais cran cn nuncro dc
ircs c nais un or quinIcnios nil clciiorcs inscriios no Esiado.
NcnIuna rcrcscniaao csiadual odcria icr un nuncro dc dclcgados
infcrior a quairo.
Tocanic conosiao c ao funcionancnio do colcgio clciioral, un
disosiiivo consiiiucional csialclccia quc a naicria scria rcgulada
airavcs dc lci conlcncniar.
A rcuniao do colcgio clciioral ara roccdcr cscolIa do
Prcsidcnic ocorria na scdc do Congrcsso Nacional, a 15 dc janciro do
ano cn quc findava o nandaio rcsidcncial, o qual iinIa a duraao dc
cinco anos.
O ariido oliico rcgisirava o nonc do candidaio a Prcsidcnic,
clcgcndo-sc aquclc quc oliivcssc na ocraao clciioral naioria alsoluia
dc voios.
A iccnica adoiada ara o sufragio clo colcgio clciioral rcvia quc
na Iioicsc dc ncnIun candidaio lograr naioria alsoluia na rincira
voiaao, rcciir-sc-ian os cscruinios c a clciao sc daria no icrcciro,
or naioria sinlcs. O conronisso quc o Prcsidcnic clciio rcsiava
Naao ao ionar ossc cranic o Congrcsso Nacional ou, sc cssc nao
csiivcssc rcunido, cranic o Surcno Trilunal Fcdcral, cra aquclc ja
rcroduzido ncsic caiulo quando nos ocuanos do Vicc-Prcsidcnic,
ou scja o ncsno rcvisio na aiual Consiiiuiao dc 1988.
O insiiiuio do ncucIncnt, scn cnlargo da scvcra criica quc
lIc fazcn os ullicisias, nao dcsaarcccu das Consiiiuics
rcsidcncialisias c cn algunas os icios nais rcccnics sao coiosos cn
rccciios solrc a naicria. Tcn-sc a inrcssao dc quc aquclc
cssinisno iao duro c anargo a quc ja nos rcorianos nao sc rcflcic
no anino dos rcdaiorcs consiiiuinics, quc aarcnicncnic lcvan a scrio
o incdincnio rcsidcncial, con iodas as ossililidadcs, sc for o caso,
dc roccssar un Prcsidcnic falioso, incurso cn crincs dc
rcsonsalilidadc.
No rcsidcncialisno lrasilciro, considcran-sc crincs dc
rcsonsalilidadc iodos os aios do Prcsidcnic quc aicniarcn conira a
Consiiiuiao Fcdcral ou solrciudo aquclcs quc fcrircn. a} a cisicncia
da Uniao; l} o livrc ccrccio do Podcr Lcgislaiivo, do Podcr Judiciario c
dos Podcrcs consiiiucionais dos Esiados; c} o ccrccio dos dirciios
oliicos, individuais c sociais; d} a scgurana inicrna do Pas; c} a
rolidadc na adninisiraao; f} a lci orancniaria; c g} o cunrincnio
das lcis c das dcciscs judiciarias (ari. 85 da Consiiiuiao}.
Quanio s nornas dc roccsso c julgancnio, scrao csialclccidas
cn lci csccial, quc dcfinira os crincs dc rcsonsalilidadc do
Prcsidcnic da Fcullica.
A Consiiiuiao Drasilcira cn vigor dcicrnina quc Canara dos
Dcuiados concic adniiir a acusaao conira o Prcsidcnic da
Fcullica. Essa dcclaraao sc fara clo voio dc dois icros dc scus
ncnlros. A scguir, insiaurado o roccsso clo Scnado Fcdcral, o
Prcsidcnic ficara suscnso dc suas funcs, aguardando julgancnio
or cssa ncsna Canara sol a rcsidcncia do Prcsidcnic do Surcno
Trilunal Fcdcral.
O julgancnio ocorrcra no razo dc 180 dias, findo o qual, sc nao
csiivcr concludo, ccssara o afasiancnio do Prcsidcnic, scn rcjuzo do
rcgular rosscguincnio do roccsso (ari. 86, 2}.
J?. 1og1o do s1s1emo pres1deno1o1 de governo
Con rcsciio ainda avaliaao do rcsidcncialisno, Ia os quc
douirinariancnic cnicndcn csiar cn rcscna do sisicna quc crniic
a nais solida dcfcsa, a ar da nais anla garaniia dos dirciios
individuais; sisicna quc convcric cn dogna o rincio da incquvoca
scaraao dc odcrcs c roorciona, cono govcrno dc rcsonsalilidadc
ncnos oliica do quc jurdica, scguras garaniias, conira os alusos da
auioridadc cccuiiva, cujos aios odcn inquinar-sc, cranic os
irilunais, dc inconsiiiucionalidadc c ilcgalidadc.
Esia faculdadc, scgundo scus aologisias, c arna nais cficaz quc
a ncra faculdadc arlancniar dc dcrrular govcrnos. Dcia o
arlancniarisno iodavia (scndo csic ialvcz o scu dcfciio nais gravc} o
indivduo c scus dirciios fora da faia dc roicao lcgal conira aios do
odcr oliico dos Parlancnios onioicnics, cosios or conscguinic
aos cccssos da solcrania lcgislaiiva, quc os irilunais, invocando
ordinariancnic a logica do sisicna, sc cincn dc conira-arrcsiar.
Vccn os scus aologisias, ainda no rcsidcncialisno a forna
govcrnaiiva quc nais consulia os anscios da ordcn, da auioridadc, da
conscrvaao; quc nclIor sc coaduna con o rincio fcdcraiivo; quc
garanic a csialilidadc adninisiraiiva con os ncsnos Ioncns icsia
do odcr or crodos ccrios c dcicrninados, iraando ao govcrno a
coniinuidadc dc oricniaao quc sc alcga faliar no arlancniarisno.
JS. O pres1deno1o11smo no Bros11: surpreso e 1n1empes11v1dode de
suo odoo
Con a Consiiiuiao rcullicana dc 1891, csircou-sc no Drasil o
sisicna rcsidcncial dc govcrno, aqui iniroduzido un ianio
inadvcriidancnic. No rograna das foras quc conlaiian o odcr
cssoal do nonarca, c rcciiiaran afinal a qucda do Incrio, csiavan
rcvisias inuncravcis rcfornas c rincios novos dc organizaao
oliica. ncnIun orcn quc inlicassc a adoao dclilcrada do
rcsidcncialisno.
Vcio csic insinuado ou inlciio na nudana fcdcraiiva quc sc
ocrou.
Con o iraslado icorico das lascs da Consiiiuiao ancricana,
nodclo confcssado das nossas insiiiuics rcullicanas, o
rcsidcncialisno aqui sc csircia. Nos fasios da crnica oliica quc
anicccdcu o novincnio suliio dc 15 dc novcnlro, nao sc ouvc
ncnIuna voz ccoar do alio da iriluna arlancniar ou das colunas dos
orgaos dc inrcnsa, rcconizando as viriudcs do sisicna dclaio do
qual iranos vivcr, sol a nais crassa ignorancia dc scus nccanisnos,
dcscuido cssc quc cusiou a Fui Darlosa Pcnoso csforo dc nagisicrio
consiiiucional, ncn scnrc dcvidancnic conrccndido ou arovciiado
or quanios iinIan no ccrccio do odcr a nissao dc olscrvar c
cunrir os rccciios da nova iccnica rcccn-inlaniada.
Os alusos dc auioridadc do Incrador, o uniiarisno da coroa
con os cccssos dc ccniralizaao do odcr, a nonarquia ncsna, foran
icnas rcdilcios da agiiaao rcullicana. Consiiiucionalisias
nonarquicos cono Fui Darlosa, quc sc alraavan icnazncnic ao
fcdcralisno, nunca orcn csosaran o rcsidcncialisno, cuja
rcssonancia, sc nao cIcgava s cliics, nuiio ncnos alcanaria as
canadas oularcs, cscssancnic ignoranics a rcsciio dc ial forna dc
govcrno.
Accrca dcssa qucsiao, cscrcvcu Mcdciros c Alluqucrquc, cn O
Hcgnc Pcsdcncu, con ioda a argucia. O rcginc rcsidcncialisia nao
foi insiiiudo no Drasil dcois dc una roaganda quc iivcssc nosirado
suas vaniagcns c dcsvaniagcns. Elc aarcccu un dia, nun rojcio dc
Consiiiuiao dccrciado clo Covcrno Provisorio. Ningucn o discuiiu.
Foi acciio, or assin dizcr, cn silcncio", ou, a scguir. A vcrdadc c csia.
a roaganda rcullicana sc fcz scn quc a naioria cnsassc no rcginc
rcsidcncial. nao sc salia o quc cra, nao sc falava nclc, ou ainda.
Assin, a insiiiuiao do rcsidcncialisno cnirc nos sc fcz or surrcsa.
Por surrcsa c graas ignorancia gcral cn quc iodos csiavan a scu
rcsciio. Nao foi una cscolIa conscicnic da Naao".
12
Do ncsno nodo, Agancnon MagalIacs. no Drasil o rcginc
rcsidcncial nasccu da influcncia noric-ancricana c nao sol a rcssao
dc faios oliicos ou dc condics cisicnics. Ja a nossa unidadc iinIa
sido rcalizada clo Incrio c as insiiiuics arlancniarcs csiavan cn
raiica, ocrando a cvoluao oliica lrasilcira ara a dcnocracia. A
rcullica, orianio, nao dcvia icr inicrronido a iradiao arlancniar.
A fcdcraao, sin, cra fcnncno gcografico c Iisiorico, iralalIando clas
foras dcsccniralizadoras, aiuanics duranic o Incrio. Mas o
rcsidcncialisno foi iniiaao das insiiiuics noric-ancricanas, criaao
urancnic douirinaria. A nossa cducaao dcnocraiica c as nossas
iradics lilcrais nao o inunIan".
13
En suna, acordanos no rcsidcncialisno da ncsna nancira
quc ananIcccnos na Fcullica... En anlos os casos, as insiiiuics
do Pas foran naricladas cla surrcsa.
J9. O mo1ogro do eper1no1o pres1deno1o1 e o 1es1emuno 1dneo
de Ru1 Borboso
Do quc Ia sido no Drasil a raiica rcsidcncialisia, ncnIun
icsicnunIo nais alio c cloqucnic quc o dc Fui Darlosa, auior
douirinario dc nossa rincira Consiiiuiao rcullicana,
rcsidcncialisia convicio nos rinciros dias do rcginc quc aloliu a
nonarquia c, con o icno, criico cssinisia c algo dcscncaniado das
insiiiuics quc iransiiaran uras cn suas naos c dcois sc
conianinaran dos vcios da anlicncia oliica c social, da
caudilIagcn, da inccia, do diiaiorialisno.
Con cfciio, c nos lugarcs quc vanos iranscrcvcr ondc rcalncnic
sc faz o roccsso do rcsidcncialisno lrasilciro c nao nos
aconiccincnios quc lcvaran consulia lclisciiaria dc 1963, quando o
ovo foi convocado s urnas ara arrancar con o scu voio o cncrio
arlancniarisia fciio na Consiiiuiao do rcsidcncialisno.
Asscvcra Fui Darlosa. Dcsic fciio, o rcsidcncialisno lrasilciro
nao c scnao a diiadura cn csiado crnico, a irrcsonsalilidadc gcral, a
irrcsonsalilidadc consolidada, a irrcsonsalilidadc sisicnaiica do
Podcr Eccuiivo".
14
Nao ncnos cnfaiico ainda quando afirna quc o
rcginc rcsidcncial criou o nais cIincs, o nais russo, o nais asiaiico, o
nais africano dc iodos os rcgincs"
1S
ou quando ondcra cn icrnos
sonlrios quc a nossa rcvoluao csialclcccu o silcncio", quc as fornas
do novo rcginc naiaran a alavra", quc no govcrno arlancniar as
canaras lcgislaiivas consiiiucn una cscola", ao asso quc no
rcsidcncialisno nao Ia scnao un odcr vcrdadciro. o do cIcfc da
naao, cclusivo dcosiiario da auioridadc ara o lcn c ara o nal"
16
c,
or uliino, quc cn scnclIanic rcginc a iriluna arlancniar c una
craicra ciinia, c as canaras lcgislaiivas ncra sonlra dc rcrcscniaao
nacional".
1?
Qucn sc c adcnais a ajuizar das insiiiuics oliicas
lrasilciras or sua vinculaao ao rcsidcncialisno, Ia dc cirair dos
faios a conclusao dc quc os unicos crodos calnos da Iisioria
rcullicana foran os quairicnios da Prcsidcncia dc Wcnccslau Draz c
da Prcsidcncia dc Duira, csia uliina, nao olsianic, assinalada or
iroclias oliciais no Fio dc Janciro, dissoluao dc concios c agiiaao
dccorrcnic da ncdida lcgislaiiva, dc insiraao oficial, quc dcicrninou o
fccIancnio do Pariido Conunisia Drasilciro.
Os dcnais crodos do rcsidcncialisno airio aarcccn iodos
narcados or violcnias conocs oliicas, alrangcndo lcvanics
niliiarcs, rcvolucs, consiracs, inicnionas, inicrvcncs fcdcrais,
csiados dc siio, infracs da Consiiiuiao c ouiras nazclas quc
cnrcsian ao sisicna rcsidcncial laiino-ancricano sua vclIa c
norlida fisiononia.
1. Assis CIaicaulriand, Discurso no Scnado Fcdcral, Scssao dc 27 dc julIo dc 1955.
No livro (original} a nuncraao das Noias dc Fodac ula do 1 ara o 4. Nao Iouvc
crro na digiializaao (Noia da digiializadora}.
4. Harold J. Lasli, E Sstcnu Pcsdcncu Notcunccuno, . 61-62.
5. A. dc Sanaio Doria, Parlancniarisno ucsus Fcdcraao", Estudo dc Suo Puuo,
cdiao dc 12 dc ouiulro dc 1961.
6. Cillcrio Anado uud Josc Augusio, Pcsdcncusno ucsus Puuncntusno, .
79.
7. Fui Darlosa uud Hcrncs Lina, Locs du Csc, . 54.
8. Fui Darlosa, Excusuo Ectou uos Estudos du HuIu c Mnus Gcus, . 26.
9. Paulo Drossard dc Souza Pinio, Pcsdcncusno c Puuncntusno nu Idcoogu dc
Hu HuIosu, . 17.
10. Fui Darlosa, A Gcncsc du Cunddutuu do S. Vcnccsuu Huz, . 36-37.
11. Fui Darlosa, A Incnsu c o Dcuc du Vcdudc, . 21.
12. Mcdciros c Alluqucrquc, O Hcgnc Pcsdcncu, uud Josc Augusio, ol. cii., .
113.
13. Agancnon MagalIacs, O Estudo c u Hcududc Contcnouncu, . 153-154.
14. Fui Darlosa, Nouos Dscusos c Conccncus, . 350-353.
15. Fui Darlosa, A Gcncsc du Cunddutuu do S. Vcnccsuu Huz, . 36-37.
16. Fui Darlosa, CununIu Pcsdcncu, . 118-119.
17. Fui Darlosa, Osuudo Cuz, . 3-4.
22
O PAHLAMENTAHISMO
l. A onuuo Istcu do sstcnu uuncntu. o goucno
ccscntutuo c u nonuquu ntudu cono onto dc utdu 2.
O uuncntusno duustu (nonuquco-ustocutco) ou
uuncntusno cussco. 2.l A guududc cntc o cxccutuo c o
cgsutuo 2.2 A couIouuo dos dos odccs cntc s 2.J A
cxstcncu dc ncos dc uuo ccocu no unconuncnto do
cxccutuo c do cgsutuo J. O uuncntusno nonstu
(dcnocutco), cuuctcstco do sccuo XX 4. Do goucno
uuncntu uo goucno dc usscnIcu (goucno conucnconu) 5.
Csc c tunsonuuo do uuncntusno. us tcndcncus
uconuzudous contcnouncus b. Do scudo-
uuncntusno do Inco. (un uuncntusno Iustudo) uo
Ato Adconu dc l9bl, con o nuogo du nouu tcntutuu dc
nuntuuo do sstcnu uuncntu no Hus.
J. A ]ormoo 1s1r1oo do s1s1emo por1omen1or: o governo
represen1o11vo e o monorqu1o 11m11odo oomo pon1o de por11do
Tonada inadvcriidancnic, a crcssao arlancniarisno arccc
rincira visia indicar o sisicna dc govcrno ondc Ia un Parlancnio, do
ncsno nodo quc o rcsidcncialisno, ncssa ncsna ordcn dc
cquvocos, a quc facilncnic sc rcsia o vocalulario oliico, conduziria
a suor quc sc iraia do rcginc ondc incra a auioridadc do Prcsidcnic
da Fcullica.
Ncn o arlancniarisno sc clica airavcs da ncra cisicncia do
Parlancnio, ncn o rcsidcncialisno sc dcfinc cla rcscna acnas dc
un Prcsidcnic da Fcullica, ois rcgincs Ia con Parlancnio, scn
arlancniarisno (o da Inglaicrra, aic ncados do scculo XVIII} c con
Prcsidcnic da Fcullica, scn rcsidcncialisno (o das rcullicas
arlancniarisias, cono a Tcrccira Fcullica franccsa}.
Considcrado clo angulo Iisiorico, o arlancniarisno rcrcscnia
o onio dc cIcgada dc un longo dcscnvolvincnio oliico das
insiiiuics inglcsas, cujas nasccnics nais rcnoias icranos dc siiuar
nos rinciros scculos da nonarquia lriianica c cujas origcns nais
roinas vanos dcarar nos caninIos scguidos clo Parlancnio da
Inglaicrra, aos o dcsfccIo da Cloriosa Fcvoluao" (1688}. Assinalou-sc
cniao, cn icrnos dc crnancncia c coniinuidadc, o iiincrario acfico
do Pas, runo s iransfornacs dcsiinadas a inlaniar c consolidar,
cn rcscna da coroa Icrcdiiaria, a Icgcnonia do rano clciivo da
rcrcscniaao oliica, con asscnio na Canara dos Conuns.
Duas fascs sc disiingucn or conscguinic na Iisioria do sisicna
arlancniar. a das luias ara a fornaao do govcrno rcrcscniaiivo cn
facc dc una nonarquia dc icndcncias nao raro alsoluiisias, c quc vai
dcsdc o scculo XIII ao scculo XVII, c a das ocorrcncias acficas, nas
rofundancnic nodificadoras, quc sc dcscnrolan na vida oliica
inglcsa, duranic o scculo XVIII, quando a Inglaicrra icsicnunIa, cono
rincial cfciio da Fcvoluao lilcral dc 1688, a assagcn, ncnos dc un
scculo dcois, daquclc rcginc rcrcscniaiivo, ainda inido c nodcsio,
sua varianic nais arinorada. a forna arlancniar, na qual ficlncnic
sc csclIa a influcncia ja rcondcranic c inalalavcl das duas casas
lcgislaiivas. a Canara dos Conuns c a Canara dos Lordcs.
O rcginc arlancniar c forna dc rcginc rcrcscniaiivo. NcnIun
icorisia criou a forna arlancniar dc govcrno. Sc Ia un sisicna dc
organizaao do odcr oliico quc rcsuliou dirciancnic da Iisioria c do
coninuo dcsdolrancnio das insiiiuics, csic sisicna c o
arlancniarisno.
Sua origcn inglcsa so sc faz dc iodo conrccnsvcl, sc alargarnos
o anliio da analisc Iisiorica, dcsccndo s insiiiuics da nonarquia
fcudal, ondc sc acIan laniadas as scncnics do odcr rcrcscniaiivo.
Esic, anics da closao rcvolucionaria do scculo XVII, ja conIccia
fornas insiiiucionais cnlrionarias. Assin c quc o cclclrado ConsclIo
(Pcnuncnt o u Counc), ianlcn conIccido cla dcsignaao dc
Concun, cuu cgs ou Puuncntun, assisiia o rci nas suas
dclilcracs, fazcndo-sc anicccssor Iisiorico do nodcrno Parlancnio
inglcs.
Aic o conco do scculo XIV, o Parlancnio inglcs cra ainda o
nugnun Connunc consun cgn, o Crandc ConsclIo, ondc doninava
o odcr fcudal da alia arisiocracia, dos grandcs larcs fcudais cn luia
con o solcrano. O Parlancnio vcrdadcirancnic so sc forna con a
aariao da Canara dos Conuns, rano rcsulianic da associaao da
lurgucsia asccndcnic con a cqucna c ncdia nolrcza rural. Ocorrc
ois a fusao dos dcuiados dos lurgos con os dcuiados dos
condados; csics dc incio nais influcnics, aquclcs orcn nais
nuncrosos.
Quando a naao fcudal sc cindiu cn duas no curso do scculo
XIX, ficando dc una aric os grandcs larcs fcudais agruados,
graviiando ao rcdor do rci, c dc ouira aric, a ncdia arisiocracia da
fcudalidadc dc naos dadas con a lurgucsia, cn dcfcsa dc suas
lilcrdadcs, csiava consunado, scgundo Cuizoi, un dos noncnios
surcnos na Iisioria das insiiiuics oliicas da Inglaicrra. o advcnio
dc una Canara dos Conuns, conco vcrdadciro do Parlancnio con a
inlaniaao, ja a csia aliura inconicsiavcl, do sisicna rcrcscniaiivo.
1
Da or dianic dcclina c corroi-sc o odcr da alia arisiocracia, quc
dcia dc scr o icnvcl advcrsario quc Iavia sido do odcr alsoluio,
assando cniao a cscrcvcr-sc a Iisioria oliica do rcginc
rcrcscniaiivo airavcs dos conlaics quc o odcr rcal icra quc fcrir con
un Parlancnio, ondc crcscc c sc avigora raida c doninadorancnic a
influcncia dos Conuns.
Pouco inoria a olcnica dos Iisioriadorcs oliicos luscando
fiar o ano caio cn quc cssa iransfornaao sc ocrou. Salc-sc con
ccricza quc ja na scgunda nciadc do scculo XIV o Parlancnio inglcs sc
arcscniava con sua fisiononia aiual, rcariido cn duas casas. a
Canara dos Parcs c a Canara dos Conuns.
Do scculo XV ao scculo XVII, o sisicna rcrcscniaiivo orfia con
os alusos, o arlirio c a vocaao alsoluiisia da Coroa, con o
dcsoiisno dos Tudors, no scculo XVI, con a orcssao dos Siuaris, no
scculo XVII, con os cnsaios fcrozcs da aniiga nonarquia fcudal, quc
inicnia nalogradancnic, na Inglaicrra, convcricr-sc, cn rcscna dos
novos icnos, nuna nonarquia alsoluia.
Ao longo dc largo crodo quc sc csicndc or ccrca dc irczcnios
anos, aic a Cloriosa Fcvoluao" (1688}, o Parlancnio inglcs adquirc o
scniincnio dc sua fora, iona conscicncia dc scu rcsigio, arcscnia-
sc rcsoluiancnic cono o odcr nacional dianic do rci, discuic con
cncrgia os assunios dc govcrno, faz do inosio o grandc insiruncnio dc
sujciao do odcr, susicnia nas afanadas ciics do scculo XVII os
rincios lasicos dc garaniia das lilcrdadcs, dirciios c franquias ja
aufcridas clas canadas ccononicancnic nais ondcravcis do ovo
inglcs.
Airavcssadas ois as rcvolucs do scculo XVII, quc dccaiiaran
un rci c laniran una dinasiia, a Inglaicrra surgc con o sisicna
rcrcscniaiivo inalalavclncnic consolidado, dc irilIa alcria ja ara a
inlaniaao do sisicna arlancniar, scgundo noncnio
inorianissino na vida das insiiiuics oliicas daquclc as.
Essa inlaniaao ocorrc, confornc os nclIorcs auiorcs, duranic
o scculo XVIII, favorccida or circunsiancias Iisioricas dcicrninadas,
cono as quc sc rcndcn ao conoriancnio dos novos rcis da dinasiia
dc Hannovcr. Con cfciio, do confliio do Parlancnio con os Siuaris,
rcsuliara claro o rincio novo do dirciio ullico inglcs dc quc, cn
caso dc cndcncia con o odcr rcrcscniaiivo, os ninisiros dccados da
confiana do Parlancnio ficarian sujciios a un roccsso dc
rcsonsalilidadc, cn quc calcria a acusaao Canara dos Conuns c o
julgancnio Canara dos Lordcs.
A rincira rova a quc foi osia cssa rcgra nova do dirciio
consiiiucional inglcs sc vcrifica cn 1782, quando Lord NoriI, no
ccrccio das funcs dc rinciro-ninisiro, sc dcniic da cIcfia do
govcrno, cn facc da oosiao arlancniar quc lIc cra novida, scn
cnlargo dc coniar con a lcna confiana do rci Jorgc III.
Tcnia orcn o Princiro-Minisiro quc sc consunassc a ancaa
cndcnic do ncucIncnt, caso nao rcsignassc sua funao
ninisicrial, aos rccclcr duas nocs dc ccnsura c dcsconfiana.
Os Iisioriadorcs oliicos daian da o advcnio do govcrno
arlancniar na Inglaicrra, visio quc csic, cono assinala Esncin, nao c
ouira coisa scnao a rcsonsalilidadc ninisicrial arrasiada aos scus
dcrradciros liniics".
2
Causas Iisioricas dcicrninanics dcssc dcsfccIo, ondc clarancnic
sc lc o ciraordinario acrcscino dc fora, rcsigio c influcncia no odcr
do Parlancnio, fazcndo quc csic rcondcrc dcfiniiivancnic solrc o
odcr da Coroa, alrangcn os scguinics faios da vida oliica inglcsa. a
dcosiao do uliino Siuari clas arnas da arisiocracia insurrcia,
assinalando iniludivclncnic a viioria da causa do Parlancnio; a origcn
da nova dinasiia no conscniincnio c convocaao da auioridadc
arlancniar; o roccdincnio irnico dos rcis alcnacs" da dinasiia dc
Hannovcr, a cIanada scric dos rcis inossvcis" (1714-1837}, quc
foran. Jorgc I, un csirangciro quc nao csquccia o lugar dc origcn,
janais arcndcu a falar inglcs, c icvc scnrc dificuldadc dc conunicar-
sc cn laiin con os scus ninisiros, cn suna, un rci conlciancnic
alIcio dos ncgocios ullicos, roiciando ao galincic rcunir-sc na
auscncia do nonarca; Jorgc II, un rci fraco, quc nao forccja or
rccucrar a influcncia crdida clo anicccssor; Jorgc III, olsiinado,
ccgo, dcncnic, auioriiario c irrcsonsavcl, faz dc sua cisicncia una
csccic dc nuscu dc dcfciios dc un rci consiiiucional";
3
Jorgc IV,
nonarca dcsidioso c dcravado, un o uncunt, cuja vida conjugal
cscandaliza a socicdadc inglcsa c dcsrcsiigia a Coroa. O Parlancnio
forialcccu ois sua influcncia c asccndcncia na dircao oliica do as,
valcndo-sc do csvaziancnio c dcsuso dc algunas rcrrogaiivas da
rcalcza.
Vc-sc conscqucnicncnic o cagcro dos quc daian dc 1688, da
Cloriosa Fcvoluao", o incio do sisicna arlancniar, na Inglaicrra, o
qual, ara insiaurar-sc dc nodo dcfiniiivo con a adoao c raiica da
rcsonsalilidadc ninisicrial, crcorrc ainda quasc un scculo dc
vagaroso dcscnvolvincnio das insiiiuics.
Con cfciio, aic cIcgar criaao dc un galincic Ionogcnco,
cscolIido clo rci, nas rcsonsavcl oliica c solidariancnic cranic o
Parlancnio c dirigido or un rinciro-ninisiro", cnuncra Duguii as
scguinics causas, quc concorrcn ara scnclIanic rcsuliado. a} a
viioria dc 1688 do Parlancnio solrc a rcalcza; l} o conirolc arlancniar
solrc o govcrno na voiaao da roosia iriluiaria anual; c} a fornaao
dc dois grandcs ariidos Ionogcncos, os WIigs" c os Torics"; d} a alia
culiura da arisiocracia inglcsa, c, or fin, c} o ja ncncionado advcnio
dc una linIagcn csirangcira dc rcis, cn quc o rinciro da scric, or
ignorancia da lngua inglcsa, sc nosirou incaaz dc aconanIar os
dclaics c dclilcracs dc scu ninisicrio.
4
Adquirido dcois clos ninisiros o Ialiio dc dcniiir-sc sc
orvcniura lIcs ninguassc a confiana do Parlancnio, csiava lanada a
cdra angular do sisicna, ficando ao rci o acl dc rcfcrcndar con sua
arovaao incraiiva c nao ja faculiaiiva a organizaao do galincic,
quc doravanic cai na inicira dccndcncia dos voios da naioria
arlancniar.
Todos csscs faiorcs, sonados a ouiros dccorrcnics do
icncrancnio c da conscicncia oliica do ovo inglcs, coniriluran
solrcnodo a favorcccr a aariao dc un sisicna dc odcr oliico cono
o arlancniarisno, quc rcrcscnia inqucsiionavclncnic a nais crfciia
forna dc iransiao c cquillrio quc janais sc conIcccu cnirc a idadc da
rcrrogaiiva nonarquica c a cra da solcrania oular.
S
Enira o arlancniarisno dcfiniiivancnic na Iisioria das
insiiiuics oliicas cono crcssao da luia dc dois odcrcs ou foras
aniagnicas. a Coroa dos rcis c o Parlancnio do ovo. Anlos sc
dcfronian nuna disuia dc rcrrogaiivas, dondc rcsuliara o donnio
solrc a organizaao oliica c sua naquina dc govcrno.
Con o arlancnio surgc, or conscqucncia, visvcl dualidadc dc
odcrcs. a auioridadc do nonarca, quc dcclina, quando a nonarquia dc
alsoluia sc faz liniiada c rcrcscniaiiva; c o odcr arlancniar, odcr
dcnocraiico, oriundo da rcrcscniaao nacional, quc cnana das fonics
oularcs do conscniincnio c sc acIa cn lcna asccnsao, ianio no
alargancnio das suas origcns dcnocraiicas cono no cso da influcncia
quc ccrccra, caninIando rcsoluiancnic ara o rcdonnio c
sulscqucnic aogcu.
Essc noncnio Iisiorico cisiiu dc iodo na Inglaicrra duranic o
scculo XVIII, clicando-nos, clo concurso daquclas circunsiancias,
quc nao sc rcroduzcn ariificialncnic, c sc rcndcn s vicissiiudcs
oliicas c sociais do ovo inglcs, a conscqucnic inossililidadc dc
falricarnos un arlancniarisno, quc scja ficlncnic a inagcn do quc
nasccu c sc lcgiiinou nas raiicas oliicas dos scculos XVIII c XIX.
Nao foi a voniadc dc un icorisia, nao foi una rcflcao
douirinaria, nao foi un diagrana dc salios quc criou o
arlancniarisno, scnao quc csic sc gcrou, confornc ja rcssalianos, or
noiivacs Iisioricas difccis ou inossvcis dc rcroduzir-sc fora da
anlicncia social dc suas origcns.
Da o dcvancio inossvcl dos quc fizcran, confornc noia
Esncin, do dirciio consiiiucional inglcs, o dirciio conun dos ovos
curocus. qucrcrcn criar, no scculo XIX c ainda cn lcno scculo XX,
con iinia c acl, no icio ariificial das Consiiiuics, csscs roduios
ininiiavcis do gcnio oliico dc un ovo. o rci da Inglaicrra c o
Parlancnio inglcs.
2. O por1omen1or1smo duo11s1o (monrqu1oo-or1s1oor11oo) ou
por1omen1or1smo o1ss1oo
Ha duas fornas Iisioricas dc arlancniarisno. o cIanado
arlancniarisno classico, lcgiino ou auicniico, ianlcn conIccido na
linguagcn dos iraiadisias cono arlancniarisno dualisia, nonarquico-
arisiocraiico ou arisiocraiico-lurgucs, c o arlancniarisno
conicnoranco, conIccido or arlancniarisno nonisia, dcnocraiico,
conun s fornas nonarquico-rcullicanas dc nossos dias.
Con o arlancniarisno dualisia, dcicrninado clas
coniingcncias Iisioricas ja rcfcridas o cnconiro das rcrrogaiivas
nonarquicas cn dcclnio con a auioridadc oliica do ovo cn
asccnsao dcfincn-sc dc nancira clara os rincios csscnciais c
disiiniivos da forna arlancniar dc govcrno. a} a igualdadc cnirc o
cccuiivo c o lcgislaiivo; l} a colaloraao dos dois odcrcs cnirc si; c} a
cisicncia dc ncios dc aao rccroca no funcionancnio do cccuiivo c
do lcgislaiivo.
Cunrc-nos caninar cada un dcsscs asccios ara iocarnos
assin a csscncia do sisicna, scgundo a douirina arlancniar do scculo
XIX, cosia or Duguii, Esncin, Durdcau c ianios ouiros icorisias
insigncs do nodcrno dirciio oliico.
2.l A guududc cntc o cxccutuo c o cgsutuo
Quanio igualdadc cnirc o cccuiivo c o lcgislaiivo, faz-sc nisicr
rcssaliar a ncccssidadc ara o cccuiivo dc una cIcfia disiinia.
Dcsfruiara cssa cIcfia naior ou ncnor rcsigio ianlcn, consoanic o
nodo dc dcsignaao do cIcfc do Esiado, quc ariicia na dircao
cccuiiva c quc no sisicna arlancniar rcullicano odc scr un
Prcsidcnic da Fcullica, clcvado a cssc osio or clciao dircia ou
indircia.
Quando cssc cIcfc, con alguna arccla dc rcsonsalilidadc
cccuiiva no sisicna arlancniar, con o dirciio quc lIc rcconIccc a
douirina dc Cuizoi dc scr aric aiiva c rcal do govcrno" cono cssoa
noralncnic livrc c rcsonsavcl, cnlora consiiiucionalncnic
irrcsonsavcl, scgundo o dizcr dc Esncin,
6
sc clcgc ncdianic sufragio
dircio, scu rcsigio auncnia, sua auioridadc sc rcfora c os icrnos do
cquillrio c igualdadc cnirc os dois odcrcs fican nclIor rcsguardados.
CIcfc dc Esiado, o rci ou rcsidcnic da Fcullica c oliiicancnic
irrcsonsavcl. CIcfc dc govcrno, sua rcsonsalilidadc sc ccrcc airavcs
do galincic, quc sc iorna oliiicancnic rcsonsavcl cranic o
Parlancnio c colrc assin a rcsonsalilidadc do CIcfc dc Esiado,
fazcndo-o, or conscqucncia, oliiicancnic irrcsonsavcl. Esia uliina c
a douirina csosada or TIicrs quando rcsuniu a fornula da
nonarquia arlancniar na cclclrc naina dc quc o rci rcina, nas nao
govcrna".
?
Na nonarquia liniiada ou rcrcscniaiiva, a dccisao cra do CIcfc
dc Esiado con a rcfcrcnda dos ninisiros; na nonarquia arlancniar,
dccidc o ninisicrio, con a assinaiura do CIcfc dc Esiado. Dc nodo quc
o CIcfc dc Esiado, no arlancniarisno classico, aarccc, dc forna
crnancnic, scgundo Esncin, cono clcncnio rcflcivo c nodcrador,
cuja inoriancia auncnia ainda nais nas criscs ninisicriais",
iransfornando-sc cniao no grandc clciior" c arliiro, quc rcsialclccc o
govcrno noncniancancnic inicrronido".
S
Pcricncc ainda naiurcza do sisicna arlancniar, ara a
conscrvaao da igualdadc do cccuiivo c do lcgislaiivo, a dualidadc do
odcr cccuiivo. Manifcsia-sc cssa dualidadc cla rcscna dc un
CIcfc dc Esiado, quc rcrcscnia iodo o Pas, lcn cono a
indccndcncia do cccuiivo, c clo galincic, quc aiua cn concao con
o lcgislaiivo, irazcndo ao olscrvador a rcninisccncia do fundancnio
dcnocraiico do govcrno.
Scrvindo dc insiruncnio dc cquillrio cnirc os odcrcs, aarccc
cnfin o licancralisno". Frcio dc dcliliiaao do Parlancnio,
nccanisno dc rcsisicncia alsorao clo lcgislaiivo dos dcnais
odcrcs, liniic osio aos cccssos do odcr arlancniar, cis os fins a
quc aicndc o licancralisno". As duas canaras nao surgiran na
Inglaicrra cono calculo oliico ou frcio dclilcrado ao odcr uno da
rcrcscniaao arlancniar. A insiiiuiao do rcginc arlancniar con o
ccnlo inglcs fcz orcn da dualidadc una iccnica conscicnicncnic
concclida ara niiigar a fora do lcgislaiivo, dividindo-o.
2.2 A couIouuo dos dos odccs cntc s
Quanio ao scgundo irao dc idcniificaao csscncial do sisicna,
consulsianciado na colaloraao dos dois odcrcs, faz-sc nisicr
rcssaliar. a} a cisicncia dc un galincic, quc dcscncnIa acl
inicrncdiario cnirc o CIcfc dc Esiado c o Parlancnio; l} a unidadc c
Ionogcncidadc do galincic.
Tcn o galincic sua origcn nodcrna no scculo XVII, quando cra
ainda o ninisicrio do rci insiruncnio dc scu odcr cssoal. Convcricu-
sc a scguir, or cfciio da viioria conlcia alcanada clo Parlancnio
solrc a rcalcza, no orgao dc confiana da naioria arlancniar. Sai
orianio da sujciao do nonarca, c sc iorna o aarclIo dc ligaao do
Parlancnio con a Coroa, cnfciando cn suas naos ioda a
rcsonsalilidadc clo ccrccio do odcr.
No sisicna arlancniar o galincic ou ninisicrio rcrcscnia a
aric aiiva c canlianic da organizaao oliica, o clcncnio dircior da
naquina adninisiraiiva, o orgao quc vcrdadcirancnic iraa a oliica
do Pas, quc govcrna con rcsonsalilidadc na nais ldina accao do
icrno.
frcnic do galincic sc dcsiaca con o icno a figura do rinciro-
ninisiro, un nus ntc ucs, cuja funao sc arcscnia ainda
olscura cn ncados do scculo XVIII. Fcclanaao dirigida ao rci da
Inglaicrra conira Walolc, o ninisiro quc sc galava dc conIcccr a
iarifa das conscicncias dc scu as"
9
c ja cniao cIcfc dc un galincic dc
faio, fazia-lIc jusiancnic a ccnsura dc o ncsno irrogar-sc a condiao
dc rinciro-ninisiro, ofcio dcsconIccido clo dirciio inglcs,
inconsisicnic con a consiiiuiao do Pas, c solaador da lilcrdadc, cn
qualqucr forna dc govcrno".
10
Vcrifica-sc orcn quc no conco do scculo assado, a funao
csiava dcfinida. Piii ao fornar o galincic dc 1803 aarccc cono o
rinciro a cnrcgar no scu osio a crcssao rinciro-ninisiro, a
dcsciio dc so consiar dc docuncnios oficiais dcsdc Lord Dcaconsficld,
quando csic assina, cn 1878, na qualidadc dc Plcnioicnciario, o
iraiado dc Dcrlin.
Calc ao rinciro-ninisiro organizar o galincic, dirigi-lo, rcsidir-
lIc s scsscs, cIcfiar o ariido najoriiario, ccrccr a lidcrana
arlancniar, iraiar dirciancnic con o rci, ou CIcfc dc Esiado, scrvir dc
inicrncdiario cnirc o ninisicrio c a Coroa ou a Prcsidcncia da
Fcullica, cnfin, assunir a dircao dc iodos os ncgocios dc govcrno c
olicr scnrc o aoio da naioria, dcnonsirando ara ianio a ncccssaria
Ialilidadc c concicncia cono ldcr arlancniar.
Conicnorancancnic, con o govcrno dc galincic, o rinciro-
ninisiro inglcs do scculo XX c quasc onioicnic; nuiio nais foric quc
iodos os ninisiros c iodos os favoriios do unccn cgnc, orquanio o
cccuiivo do scculo XX c nais vasio quc o do scculo XVIII ou ncsno o
do scculo XIX. Os ninisiros dc Lus XVIII nao iinIan quc rcocuar-sc
scnao con a olcia, a oliica cicrior c un ouco dc orancnio".
11
Fclaiivancnic unidadc c Ionogcncidadc do galincic, iraia-sc
dc rcquisiio inorianissino, quc sc rcndc, cono c olvio,
rcsonsalilidadc oliica c solidaria dos ninisiros, oljcio igualncnic na
Iisioria oliica da Inglaicrra, dc longo roccsso dc fornaao. Cunrc
aos ninisiros nanicr conlcia unidadc dc visias, rofcssando as
ncsnas oinics c adoiando a ncsna oliica, cn ordcn a asscgurar a
Ionogcncidadc dcssc coro dirigcnic, invcsiido no iniciro ccrccio da
funao govcrnaiiva.
2.J A cxstcncu dc ncos dc uuo ccocu no unconuncnto do
cxccutuo c do cgsutuo
Quanio cisicncia dc ncios dc aao rccroca no funcionancnio
do cccuiivo c do lcgislaiivo, urgc rcssaliar rincialncnic o rincio
da rcsonsalilidadc ninisicrial c a faculdadc ou dirciio dc dissoluao.
A csonsuIdudc nnstcu, confornc ja asscvcranos, foi
criaao lcnia c rogrcssiva do dirciio oliico da Inglaicrra, quc ainda no
scculo XVIII susicniava a lcgiiinidadc da icsc da livrc cscolIa c
dcnissao dc ninisicrio clo rci.
A Canara dos Conuns, inoicnic cn facc dcssa rcrrogaiiva
rcal, ionou orcn un caninIo quc acalou or conduzi-la
saiisfaioriancnic ao donnio do galincic, quando o ncucIncnt,
cnrcgado ara cssc fin, iransiiou do scu caraicr inicial dc
rcsonsalilidadc cnal, conccao vigcnic no scculo XVIII, ara o dc
rcsonsalilidadc oliica, rcsonsalilidadc cranic a oiniao ullica,
quc cc crda do odcr", c sc inc colciivancnic a iodo o
ninisicrio, olrigando-o conscqucnicncnic concraao solidaria.
A rcsonsalilidadc cnal, lrandida cono ancaa solrc Lord
NoriI, olrigou-o a dcniiir-sc con iodo o galincic. Da or dianic,
iornou-sc na rac do sisicna una arna fadada a cnfcrrujar-sc",
sulsiiiuda quc foi, scgundo Esncin, or un insiruncnio nais flcvcl
c nais scguro". a rcsonsalilidadc oliica c colciiva do galincic.
12
Con cfciio, o ncucIncnt ofcrccia gravcs inconvcnicnics, assin
cnuncrados or DariIclcny c Ducz. 1 O ncucIncnt, roccsso
cnal, suc un crinc rcvisio c unido cla lci cnal. As falias
ninisicriais nao sao susccivcis dc ncucIncnt, a ncnos quc
consiiiuan, scgundo a lci cnal, infracs, 2 Podc o rci aralisar a
aao cnal conira o ninisiro cn ronunciando a dissoluao do
Parlancnio ou alsicndo-sc dc convoca-lo (caso dc DuclingIan,
Danly}, 3 Enfin, odc o rci induliar o ninisiro condcnado (caso dc
Danly} ou anisiia-lo".
13
En suna, a rcsonsalilidadc ninisicrial foi dc incio
rcsonsalilidadc urancnic cnal, assou dcois a rcsonsalilidadc
oliico-cnal, aic convcricr-sc cn rcsonsalilidadc oliica ura.
14
Dcfinindo a rcsonsalilidadc ninisicrial cranic o Parlancnio,
CIaicaulriand, na sua olra-rina dc douirinaao oliica, cscriia Ia
nais dc scculo c iniiiulada A Monuquu cononc u Cutu (Lu nonucIc
scon u cIutc), cnunciava ja as rcgras lasicas dcssa forna dc govcrno
arlancniar quc a loa douirina laiizou con o nonc dc
arlancniarisno dualisia.
Sc sc adniic csia frasc sonora dc quc os ninisiros nao rcsian
conias dc sua adninisiraao scnao ao rci, conrccndcr-sc-a lrcvc or
adninisiraao iudo quanio sc qucira; ninisiros incaazcs dciiarao a
Frana a crdcr, c as canaras, convcriidas cn scus cscravos, cairao no
aviliancnio... Adcnais, as canaras nao sc iniscuirao nunca na
adninisiraao, nao farao janais inicrclacs inquicianics... sc os
ninisiros sao aquilo quc dcvcn scr, a salcr, scnIorcs das canaras clo
undo c scus scrvidorcs cla onu, quc ncio conduzira a cssc fcliz
rcsuliado? O ncio nais sinlcs do nundo. o ninisicrio dcvc disor da
naioria c narcIar con a ncsna; scn isso nada dc govcrno".
1S
O dcto dc dssouuo rcrcscnia a coniraariida da
rcsonsalilidadc ninisicrial, a salcr, o ncio invcrso quc ossui o
govcrno dc aiuar solrc o Parlancnio, cviiando assin quc as
asscnllcias sc convcrian cn insiruncnios onioicnics das naiorias
arlancniarcs.
Scn cssa inorianissina faculdadc dc dissolvcr o rano clciivo
do Parlancnio, confcrida ois ao cccuiivo c aconanIada da
olrigaao cn quc csic fica dc convocar novas clcics nun dcicrninado
razo consiiiucional, o rcginc arlancniar sc iransnudaria nun
govcrno dc asscnllcia, crdcndo aquclc adniravcl irao quc disiinguc
rccisancnic a flcililidadc do sisicna, ao doia-lo do valioso corrciivo
dcnocraiico, quc c o aclo s urnas, cranic a Naao, cono rcncdio s
criscs do odcr.
O insiiiuio da dissoluao foi dos nais inconrccndidos na raiica
do sisicna rcrcscniaiivo. Algunas Consiiiuics das nonarquias
liniiadas o adoiaran. Nao o fizcran iodavia no csriio da forna
arlancniar. Usaran-no ao invcs cono arna ofcnsiva dada ao CIcfc
dc Esiado, conira a lcgislaiura, ara donina-la ou rcduzi-la
sujciao".
16
Nao soncnic cssa raiica viciosa dcsacrcdiiou scnclIanic
insiiiuio, cono o rodcou dc susciao c jusiificada dcsconfiana. Nao
dcvcn iodavia iais icnorcs rcvalcccr con rcsciio ao govcrno
arlancniar, ondc a dissoluao c naiural, lcgiina c quasc ncccssaria",
consiiiuindo, scgundo o ncsno Esncin, o dcrradciro ncio quc rcsia a
un galincic ara nanicr-sc no odcr",
1?
dcois dc Iavcr cado cn
ninoria no Parlancnio. Ncsic, una oliica coniraria ao inicrcssc
nacional, alraada conira a voniadc do ninisicrio, nao vingara sc o
coro dc clciiorcs, cIanado a ronunciar-sc solcranancnic, cn
conscqucncia da dissoluao, clcgcr novo Parlancnio, dcsia fciia
favoravcl ao galincic, cuja linIa dc govcrno fora inugnada clo
Parlancnio anicrior na naicria quc dcicrninou a crisc dc confiana, da
qual duas sadas acnas rcsiavan ao ninisicrio ancaado. a rcnuncia
ou a dissoluao.
Vc-sc orianio c vc-sc clarancnic quc a dissoluao c dos nais
idncos c dcnocraiicos insiruncnios incrcnics ao sisicna arlancniar.
Toda razao iinIa or conscguinic Waldccl-Fousscau, quando, cn
1896, assinalava cssc asccio novo c nanifcsio dc un aniigo
nccanisno, quc cn ouiras fornas dc govcrno conIcccra alicaao
aniidcnocraiica, scrvindo dc rcrrogaiiva alsoluiisia do odcr rcal. A
faculdadc dc dissoluao, inscriia na Consiiiuiao, nao c ara o sufragio
univcrsal ancaa, nas salvaguarda. o coniracso csscncial aos
cccssos do arlancniarisno, c c graas dissoluao quc sc afirna o
caraicr dcnocraiico dc nossas insiiiuics".
1S
S. O por1omen1or1smo mon1s1o (demoor11oo), ooroo1er1s11oo do
sou1o XX
Con o scculo XX c o arofundancnio das conviccs
dcnocraiicas dc csiruiura do odcr, con a igualdadc oliica lcvada s
uliinas conscqucncias ncdianic a insiiiuiao do sufragio univcrsal,
con a orliia do odcr considcravclncnic alargada clos incraiivos da
inicrvcnao csiaial, con as funcs da auioridadc cada vcz nais
doninadas clas cigcncias dc coniaio con a oiniao, ondc o odcr
conscniido dcscolrc as lascs scguras dc scu roccsso lcgiiinador, viu-
sc o arlancniarisno conclido a iransfornacs scnsvcis no
funcionancnio dc iodo o sisicna.
Conscrvando os ncsnos iraos anainicos, sua fisiologia c lcn
disiinia daqucla quc o scculo assado conIcccu, sol a forna ja rcfcrida
daqucla dualidadc dc odcrcs csscnciais. os odcrcs nonarquico-
arisiocraiicos cn dccadcncia c os odcrcs dcnocraiicos cn rogrcssao.
Transiiou-sc ois ara una nodalidadc dc arlancniarisno na
qual cnira a incrar dccisivancnic o odcr oriundo das fonics
dcnocraiicas do conscniincnio. Ao arlancniarisno arisiocraiico
succdc o arlancniarisno oular; ao arlancniarisno dc
conronisso c cquillrio dc odcrcs, o arlancniarisno dc galincic
con inicira fusao dc odcrcs; ao arlancniarisno dualisia, o
arlancniarisno nonisia, con rcondcrancia do ninisicrio, no
cIanado govcrno dc galincic, ou con Icgcnonia do Parlancnio, a
ncio caninIo ja do cIanado govcrno dc asscnllcia.
csic, a lrcvcs iraos, o quadro das insiiiuics no sisicna
arlancniar conicnoranco. Conccnirou o Parlancnio o odcr
dcnocraiico c csic sc ccrcc con ial nonoolio, quc ficou dc iodo
inossililiiada a rcconsiiiuiao do arlancniarisno riniiivo c
dualisia, iao do salor idcologico da lilcral-dcnocracia, sulsiiiudo ja
clo arlancniarisno nonisia.
Aqui, a rcalidadc do odcr oliico csia cn suas origcns no ovo c
cn scus nccanisnos dc funcionancnio nas casas do odcr lcgislaiivo.
A noia idcologica doninanic do arlancniarisno nonisia sc rcndc
anics s nainas da dcnocracia social c do socialisno dcnocraiico do
quc s vclIas c uliraassadas concccs do nonarquisno c da lilcral-
dcnocracia.
Fclaiivancnic s origcns nonarquico-arisiocraiicas do aniigo
arlancniarisno dualisia, iao roficicnicncnic cnrcgado cla
lurgucsia lilcral do scculo XIX, ara susicniaao dc scus inicrcsscs
oliicos c sociais, assin sc crinc nas rcflccs do carccrc o dccado
csiadisia da Tcrccira Fcullica franccsa Lcon Dlun. En ncnIun as
da Euroa, quc scja dc ncu conIccincnio, as origcns Iisioricas do
arlancniarisno sc rcndcn a un novincnio ou rcivindicaao
dcnocraiica; or ioda aric sua asccndcncia c arisiocraiica ou
oligarquica; nao ionou caraicr c valor dcnocraiico scnao ncdida quc
a clc sc incororaran duas nocs dc ordcn conlciancnic disiinias. a
rcsonsalilidadc dos ninisiros cranic as asscnllcias c a
univcrsalidadc do sufragio".
19
Dois asccios caiiais dcfincn a forna nais logica do
arlancniarisno nonisia conicnoranco, na sua varianic dcnocraiica
do cIanado govcrno dc galincic. a} o afasiancnio do cIcfc iradicional
do odcr cccuiivo, rci ou Prcsidcnic da Fcullica, dc qualqucr
ariiciaao cfciiva do govcrno, ficando sua nissao csscncial
circunscriia acnas ao acl dc CIcfc dc Esiado; c l} a cnircga da
auioridadc solcrana a un unico odcr. o galincic, ocrando-sc,
scgundo DagcIoi, nao a alsorao do odcr cccuiivo clo odcr
lcgislaiivo, nas a fusao dc anlos os odcrcs.
20
Con rcsciio ao rinciro irao u nuo ngccncu do c ou do
Pcsdcntc du HcIcu no goucno ja duranic o scculo XIX TIicrs
anicciava a icoria arlancniar ora incranic quc rciira ao CIcfc dc
Esiado qualqucr ariiciaao cssoal no ccrccio das funcs
govcrnaiivas. Dizia, ois, cn 1830, o fuiuro Prcsidcnic da Fcullica
franccsa. o rci rcina, c o Pas sc govcrna" ara logo concluir quc o rci
rcina, os ninisiros govcrnan c as canaras julgan".
21
A forna arlancniar da Tcrccira Fcullica franccsa, ao rincio
dcsic scculo, rogrcdiu raidancnic ara os coniornos nonisias,
fazcndo assin con quc o Prcsidcnic rcsignaiario, Cascnir-Pcricr, cn
caria a un diario franccs, cscrcvcssc. Dcnirc iodos os odcrcs quc lIc
arcccn airiludos, so Ia un quc o Prcsidcnic da Fcullica odc
ccrccr livrc c cssoalncnic. c a rcsidcncia das solcnidadcs
nacionais".
22
Disiinguindo na Consiiiuiao inglcsa a aric cficaz" quc govcrna,
con o galincic c os ariidos, da aric dignificada", dc cunIo nsiico,
rcligioso ou scni-rcligioso, quc rcina, con a Coroa c as iradics da
rcalcza, DagcIoi, auior dc olra classica solrc o cIanado govcrno dc
galincic, insisic no cso da influcncia noral quc icn solrc a naao
oliica a rcscna do rci c das insiiiuics nonarquicas, a dcsciio dc
ioda a cclusao a quc ficou voiado o rncic na aric roriancnic
govcrnaiiva.
Pondcrando quc os lcncfcios dc un lon nonarca sao quasc
incsiinavcis c os nalcfcios dc un nonarca ruin quasc irrcaravcis",
23
DagcIoi da iodavia a ccria aliura dc scu livro a ncdida dc quanio sc
csvaziou a auioridadc rcal, ao cscrcvcr quc, dcsiiiuda do vcio
lcgislaiivo, a rainIa icria quc assinar sua roria scnicna dc noric"
sc assin o quiscsscn unanincnicncnic as duas casas do Parlancnio.
24
A cssa noia dc cssinisno, scguc-sc orcn na olra daquclc
classico da cicncia consiiiucional inglcsa o clogio da nonarquia, lcn
cono o cncarccincnio da inoriancia quc icn a rcalcza cono aric da
Consiiiuiao, suas rofundas razcs oularcs, o scniincnio quc
dcscria ainda na alna do ovo. Faz DagcIoi aqucla olscrvaao
inicrcssanic, scgundo a qual sc cdsscnos a un cIuucu dc iai, quc
nos conduzissc a Downing Sircci", scdc do govcrno, ialvcz clc
Icsiiassc, or nao Iavcr janais ouvido falar ncssa rua, ao asso quc sc
dcsscnos a dircao do Palacio dc DuclingIan, scdc da nonarquia,
rcsidcncia da rainIa, cssc ncsno cIuucu nao sc dcararia con
ncnIuna dificuldadc.
2S
En ioda a aric ondc sc vcnIa a raiicar o arlancniarisno
nonisia, ondc cssa forna icnIa iido andancnio logico c
conscqucnicncnic ondc qucr quc o rincio dcnocraiico sc Iaja
firnado inarrcdavclncnic, ionando-sc o ncsno or lasc das
insiiiuics arlancniarcs, aarcccrao scnrc clarancnic disiinguidas
as funcs dc CIcfc do Esiado c as dc CIcfc do Covcrno, ficando aqucla
con o rci ou Prcsidcnic da Fcullica, c csia con un galincic ou
ninisicrio, da inicira c incdiaia confiana do Parlancnio, airavcs da
naioria arlancniar ou do ariido doninanic quc cIcgou ao odcr.
Fcscciivancnic ao scgundo irao, o cIanado govcrno dc
galincic", quc c a nodcrna vcrsao inglcsa do arlancniarisno nonisia,
cunrc dcfini-lo, scgundo Dalfour, cono o govcrno dc un galincic,
cscolIido clo lcgislaiivo, sol a rcsidcncia do rinciro-ninisiro,
ficando rcfcrido galincic inicirancnic sujciio Canara dos Conuns,
clciia clo ovo.
26
O galincic no arlancniarisno inglcs, scndo o orgao dc conirolc
dc iodo o govcrno, dirigc a naao, graas confiana csscncial quc
rccclc do Parlancnio. Traia-sc, cono noiara DagcIoi cn scu csiudo
solrc a Consiiiuiao inglcsa, dc una conissao do odcr lcgislaiivo, nas
conissao con odcrcs quc ncnIuna asscnllcia janais confiou a
qualqucr coniic, salvo iransiioriancnic, cn ocasics Iisioricas
ccccionais.
Con cfciio, cssa conissao icn o odcr dc dissolvcr a asscnllcia
quc a dcsignou, aclando dcsia ara ouira, do Parlancnio quc sc
dissolvcu ara aquclc quc sc vai clcgcr. Ncssa dissoluao inicrfcrc
dccisivancnic, dc ial nodo quc o govcrno dc galincic dcia dc scr una
alsorao do odcr cccuiivo clo odcr lcgislaiivo ara sc iransfazcr
fundancnialncnic nuna fusao dc anlos os odcrcs.
2?
Con o govcrno dc galincic, firna-sc o rincio lasico da fusao c
conlinaao dos dois odcrcs, o cccuiivo c o lcgislaiivo, aquclc scgrcdo
da Consiiiuiao inglcsa, a quc sc rcoria DagcIoi,
2S
ao conirario ois da
scaraao c indccndcncia, quc consiiiucn o rincio doninanic da
forna rcsidcncial dc govcrno, cn naicria dc rclaao dc odcrcs.
Conicnorancancnic, o govcrno dc galincic c na naina aric o
govcrno dc un ariido najoriiario, quc no caso inglcs sc clica clo
tuo ut sstcn, o sisicna dc dois ariidos rinciais, alicrnando-sc
no odcr, ao salor da confiana quc o coro clciioral vcnIa orvcniura
a voiar-lIc.
A oiniao c ouira ca inorianissina do nccanisno
arlancniar. Da dizcr-sc, scn ncnIun cagcro, quc so Ia un
sinnino ara o cIanado govcrno dc galincic. govcrno dc oiniao.
O ccnlo inglcs aicsia o odcr da oiniao, quc organiza c
dcrrula govcrnos, faz c dcsfaz naiorias invcsiidas con os odcrcs
sulscqucnics dc dircao oliica. O ariido c a inrcnsa, orgaos da
Consiiiuiao viva, govcrnan a naao. No sisicna arlancniarisia,
quanios ninisicrios nao rcsuliaran da influcncia dc una folIa cono o
Tncs ou quanios galincics nao dcvcn inrcnsa sua runa c qucda!
29
4. Do governo por1omen1or oo governo de ossemb11o (governo
oonveno1ono1)
O arlancniarisno nonisia, quc icn or lasc a solcrania
oular, ionou curso difcrcnic na vida oliica dc alguns Esiados, ondc
a ccricncia arlancniar inglcsa nao dc ficlncnic alicar-sc.
Con cfciio, ao invcs do cIanado govcrno dc galincic, cnvcrcdan
csscs Esiados or un govcrno arlancniar con rcondcrancia da
asscnllcia, cono cfciio do cnfraquccincnio consiiiucional da
concicncia do Prcsidcnic da Fcullica, cuja auioridadc lasianic
dininuda, sai da csfcra cccuiiva ara o ccrccio dc una nagisiraiura
noral inlciia nas funcs dc CIcfia dc Esiado.
Aqui as airiluics oliicas do Prcsidcnic sc rcduzcn a nada,
jusiificando as anargas rccrininacs aniiarlancniarcs dc un
Prcsidcnic franccs dcnissionario, quc sc quciava dc vcr iodos os scus
odcrcs oficiais liniiados funao dccoraiiva dc rcsidir a solcnidadcs
nacionais. Mas o ninisicrio ou galincic ncsscs Esiados nao logrou
cnfciar a influcncia oliica crdida clo Prcsidcnic da Fcullica,
iransfornado cn ncra sonlra ou faniasna do odcr cccuiivo,
influcncia iransfcrida doravanic ara o Parlancnio, ondc as lancadas
najoriiarias assuncn, cn facc do ninisicrio osio sol iuicla, acl
nao soncnic dc conirolc, cono dc dircao do govcrno c dc sua oliica,
ao conirario do quc sc assa na Inglaicrra, ondc o galincic, con o
rinciro-ninisiro frcnic, fica con a dcuo c a Canara dos Conuns
con o contoc do aarclIo govcrnancnial.
A Frana duranic a Tcrccira c Quaria Fcullicas, ofcrcccu o
quadro oliico nais ilusiraiivo dc una ccricncia arlancniar
nonisia, quc conduziu incquivocancnic ao rcdonnio da asscnllcia c
a visvcl insialilidadc ninisicrial, dccorrcnic, cn larga aric, da
cagcrada fragncniaao ariidaria, oriunda do sisicna dc
rcrcscniaao roorcional, quc olrigava fornaao dc coligacs
ariidarias scn consisicncia ncn fora ara rcsisiir aos cnlaics das
criscs c dos aconiccincnios.
A conscqucncia olscrvada c assinalada or Durdcau cra a dc quc,
cn sc iornando inossvcl a solidcz ninisicrial, iao cculiar ao
dcscnvolvincnio do sisicna inglcs, o govcrno ja nao doninava o
Parlancnio, algunas vczcs o dirigia, quasc scnrc orcn o scguia".
30
A clciao indircia do Prcsidcnic da Fcullica, quando csic dcriva
scus odcrcs do Parlancnio, o coloca cn osiao nada invcjavcl cranic
o rano da rcrcscniaao lcgislaiiva, quc foi Iaurir sua lcgiiinidadc c
concicncia nas fonics do conscniincnio oular. Aarccc assin o
Parlancnio nais forialccido clo rcsigio quc lIc confcriu a
invcsiidura dcnocraiica dircia.
No arlancniarisno nonisia, con rinado da asscnllcia, icnos
una forna dc govcrno quc sc accrca considcravclncnic do dcnoninado
govcrno convcncional ou govcrno dc asscnllcia. Caracicriza-sc csic
cla confusao dc odcrcs ou cla dcsigualdadc cnirc o cccuiivo c o
lcgislaiivo. Convcric-sc o odcr cccuiivo nun odcr dclcgado, con a
auioridadc govcrnaiiva aiuando na qualidadc dc agcnic ou conissario
dc una asscnllcia invcsiida dc odcrcs solcranos. Do Parlancnio,
rccclcu o odcr cccuiivo sua concicncia ara o ccrccio dc un
nandaio incraiivo; rcvogavcl ois ud nutun da ncsna asscnllcia. No
rcginc convcncional o ninisicrio ou consclIo govcrnanic sc iransforna
cn ncro lrao cccuiivo das dcciscs da asscnllcia, carcccndo
orianio dc indccndcncia dc aao.
Fclaior-Ccral da Conissao dc Consiiiuiao, quc lavrou o rojcio
da Consiiiuiao franccsa dc 1946, cscrcvcu Picrrc Coi accrca do
cIanado govcrno convcncional ou govcrno dc asscnllcia. Esic iio dc
govcrno convcn aos cqucnos ascs ou aos crodos nuiio agiiados...
Ncssc rcginc, nao soncnic iodo o odcr sc cnconira nas naos da
Asscnllcia, scnao quc c ccrcido cla Asscnllcia c organizado or csia
da nancira quc cuidar nais convcnicnic. Olicn-sc or cssc ncio una
conccniraao ioial c alsoluia do odcr do Esiado. o rcginc
ariicularncnic anoldado s ncccssidadcs dc aao incdiaia c scn
concdincnio. Mais quc qualqucr ouiro, crniic nolilizar iodos os
rccursos da Naao. Convcn aos crodos dc agiiaao fclril c dc
dcsordcn, ondc qucr quc a salvaao da Pairia dcva scr a lci surcna",
ondc qucr quc sc iraic dc vcnccr ou norrcr. Na rcalidadc o govcrno
convcncional c govcrno dc diiadura, quc organiza nao a diiadura dc un
Ioncn, nas a dc una naioria".
31
Dcois dc assinalar quc sc iraia dc govcrno fciio ara aicndcr s
cigcncias da aao rcvolucionaria, dcsiinado ois aos crodos dc
convulsao, afirna o auior do afanado Fclaiorio quc o govcrno
convcncional ignora a qucsiao dc confiana, iica do rcginc
arlancniar.
32
O govcrno dc asscnllcia foi o rcginc quc surgiu cn Frana,
iniroduzido cla Consiiiuiao nonianIcsa dc 24 dc junIo dc 1793,
igualncnic rcnovado nas asscnllcias consiiiuinics franccsas dc 1848 c
1871, c ainda agora adoiado cla organizaao oliica da Confcdcraao
sua, cujo cccuiivo, o ConsclIo Fcdcral, dcriva-sc da Asscnllcia
Fcdcral, quc o clcgc c ccrcc solrc suas ncdidas un rinado
inconicsiavcl.
S. Cr1se e 1rons]ormoes do por1omen1or1smo: os 1endno1os
roo1ono11zodoros" oon1emporneos
Dizcn auiorcs franccscs quc o rcginc arlancniar cIcgou a
consiiiuir o dirciio conun da organizaao consiiiucional curocia".
33
A rcfcrcncia or cssa forna avulia cn nossos dias, quando
dciou o rccinio curocu c sc alasirou clo nundo iniciro, con nada
ncnos dc 17 rcullicas c 26 nonarquias adoiando ja o sisicna
arlancniar, frcnic a 26 ascs acnas quc irilIaran os caninIos da
organizaao rcsidcncial, dos quais 19 sao rcullicas dcsic coniincnic.
Pullicisias dc alia caicgoria airilucn o rcsigio do
arlancniarisno, cnirc ouiras, s scguinics razcs. cvoca o aogcu das
lilcrdadcs individuais, iraz a rcninisccncia dos grandcs duclos da
alavra oliica na dcfcsa das insiiiuics, narca o iriunfo do rcginc
rcrcscniaiivo solrc o odcr alsoluio das coroas rcacionarias,
rcrcscnia valioso frcio onioicncia da voniadc oular, aarccc cono
insiruncnio dc una dcnocracia nodcrada, caaz dc rcsisiir ao
arrclaiancnio das asscnllcias, norncnic quando csias, confornc
aconicccu cn 1793, cn Frana, ionan o odcr c o ccrccn ncdianic
auicniica diiadura lcgislaiiva.
Inuncravcis criicas iodavia sc fazcn ao sisicna arlancniar dc
govcrno, cnicndcndo rincialncnic con a insialilidadc a quc csiaria
scnrc sujciia cssa nodalidadc dc confornaao do odcr.
Cono ccnlos dc insialilidadc dos govcrnos arlancniarisias,
icn-sc ncncionado o caso Iisiorico da Frana. No arlancniarisno
franccs da Tcrccira Fcullica, quc sc rolonga dc 1875 a 1940, Iouvc
nada ncnos dc 105 ninisicrios. O arlancniarisno da Quaria
Fcullica, quc vai dc 1946 a 1958, conIcccu 16 ninisicrios. A ncdia
dc duraao dc cada ninisicrio nao uliraassou 9 ncscs.
A Frana nonarquica adoiou 9 Consiiiuics, cn 84 anos, dcsdc
a Fcvoluao Franccsa. AcIan iodavia os adcios do arlancniarisno
quc cssa insialilidadc do sisicna c nais aarcnic do quc vcrdadcira.
Alcgan con cfciio quc sc a Frana rcullicana icsicnunIou ianias
qucdas dc ninisicrios, cn concnsaao viu, no crodo dc 65 anos,
acnas una Consiiiuiao c ncnIuna rcvoluao.
Con cssc foric arguncnio a favor do arlancniarisno, asscvcran
quc o sisicna odc adcnais ofcrcccr o csciaculo da insialilidadc dos
govcrnos, nas scnclIanic csciaculo fica largancnic concnsado cla
csialilidadc das insiiiuics.
aicnic orcn no scculo XX a crisc do arlancniarisno.
Volvcu-sc nuna forna nonisia, icndo or sulsiraio a solcrania
oular. A crisc, sol dcicrninado asccio, sc faz scniir rincialncnic
nas rcullicas, carccidas daqucla fora nodcradora c sinlolica quc a
rcalcza rcrcscnia con o rcsigio social do nonarca".
Con cfciio, o rci Iauria na Icrcdiiaricdadc c na fidclidadc dos
sudiios ou cidadaos clcncnios dc rcsciio c considcraao, uicis ao
rcginc, invcsiindo-sc dc un rcsigio quc nao ossui, or ccnlo, no
rcginc arlancniar o Prcsidcnic da Fcullica, ainda quc iraga da
clciao dircia a fora c a lcgiiinidadc dc scu nandaio.
34
A clciao dircia do Prcsidcnic da Fcullica no arlancniarisno
ara o dcscncnIo da ncra funao dc CIcfc dc Esiado c nao dc CIcfc
dc Covcrno c anics noiivo dc gravc rcccio c rcocuaao, visio quc lIc
ouiorga un rcsigio dc invcsiidura cn iniciro dcsacordo con o cfciivo
acl quc lIc vcn rcscrvado no nccanisno do sisicna, ondc sc acIa
ordinariancnic anulado, iocanic a qualqucr airiluiao dc icor
cccuiivo.
Olscrva-sc, na crisc do arlancniarisno, quc o dcscscro dos
consiiiucionalisias Ia lcvado nuiias fornas arlancniarcs ao nalogro,
rccisancnic cn conscqucncia da grandc c falaz diligcncia cnrcgada
ara rcsiaurar o dualisno do scculo assado.
Surgcn con ccrias varianics arlancniarisias criacs oliicas
asscniadas nun dualisno ariificial. o da scaraao c concorrcncia do
odcr do Prcsidcnic con o odcr das casas do Parlancnio, norncnic
quando sc aicnia na origcn conun dc anlos csscs odcrcs. o sufragio
oular univcrsal.
O nais aicnio csiudioso c concicnic avaliador da crisc do
arlancniarisno dc nosso scculo, Mirlinc-CucizcviicI, faz girar as
iransfornacs or quc Ia assado a forna arlancniar cn iorno dc
dcicrninadas icndcncias racionalizadoras" conicnorancas.
Enicndc cssc auior quc dcsdc a Fcullica dc Wcinar a
racionalizaao do arlancniarisno cn divcrsas Consiiiuics curocias
vcn scndo gradaiivancnic cncciada. Vcrifica-sc cniao quc dcois dc icr
rofusa alicaao, sugcrida clas raiicas dos nais cclclrados
ccnlos da Inglaicrra, Dclgica c Frana, o arlancniarisno ingrcssa
nuna fasc icorica, dc consiruao douirinaria, fornulaao dc rcgras
roosias olscrvancia consiiiucional, ara o ccrccio do rcginc
scgundo novos nodclos dc ccricncia, ou scgundo a auia dc una
douirina Ionogcnca c rgida".
3S
assin quc Prcuss inicrvcn no
arlancniarisno dc Wcinar, Kclscn faz a Consiiiuiao da usiria, os
consiiiuinics curocus do rinciro os-gucrra claloran nas
Consiiiuics dc 1919-1922 un novo dirciio. o do roccsso
arlancniar"
36
ondc as insiracs roccdcn rincialncnic da cicncia
oliica c do dirciio ullico conarado.
3?
Afirna CucizcviicI quc a csscncia do arlancniarisno nodcrno
rcsidc na alicaao oliica c govcrnancnial do rincio najoriiario".
3S
Assinala-sc assin o asccio caiial do rcdonnio dcnocraiico
avassalador no dcscnvolvincnio dcssa forna dc govcrno, cujas origcns
nonarquico-arisiocraiicas dos scculos XVIII c XIX ja ficaran lasianic
Paicnicadas.
A icsc do ncsno cscriior oliico sc acIa aoiada, confornc clc
ncsno ciia, clas rcflccs dc Lcon Dlun, quando csic osiula con a
rcforna govcrnancnial a ncccssidadc dc un arlancniarisno
nancira inglcsa, ondc lcgislaiivo c cccuiivo vivan nun csiado dc
cnciraao, dc dccndcncia rccroca c quc csia colaloraao coninua
scja a lci ncsna da aiividadc govcrnancnial".
39
Dusca-sc or cssa via
alcanar un govcrno quc govcrnc", icndo dc faio o rinciro-ninisiro
or dcosiiario inconicsiavcl dc ioda a auioridadc.
40
Cono sc vc, o advcnio do arlancniarisno nonisia,
sulsiancialncnic dcnocraiico, icn lcvado una corrcnic dc auiorcs a
rougnar a soluao do forialccincnio da auioridadc cccuiiva na
cssoa do rinciro-ninisiro.
Covcrnando con o aoio da naioria arlancniar, gcrada
lcgiiinancnic clo sufragio oular, airavcs do nccanisno ariidario,
scria o CIcfc do Calincic ou Prcsidcnic do ConsclIo dc Minisiros o
iiiular dc un odcr aio nanuicnao da ordcn dcnocraiica. Fica
csia assin cn condics jurdicas c oliicas ccccionais ara arrosiar
con iodas as rcsonsalilidadcs dccorrcnics das conlcas iarcfas
govcrnaiivas dc nossos dias, iao nuliilas c variadas c iao sujciias a
gcrar criscs, quando cslarran con olsiaculos ou ariifcios quc sc
iornaran anacrnicos, quais or ccnlo os rovcnicnics do rincio
da scaraao dc odcrcs.
As fornas sonolcnias c olsolcias ois do vclIo arlancniarisno
dualisia ja nao aicndcn s cigcncias do nodcrno Esiado social. Diiou
csic, con a rcforna dcnocraiica, a incriosa ncccssidadc dc acudir
con rcsicza a inorianissinas c incdiaias iarcfas dc govcrno.
Fccaran solrc o odcr rollcnas quc inlican a dcsiruiao dc
qualqucr ordcn ou sisicna dc govcrno, olsiinado cn rcrcsar ou
rcicrir, or inccia, solucs sociais urgcnics c dc iodo inadiavcis.
Toda dcnocracia arlancniar ondc o odcr oular, cono odcr
das naiorias inacicnics dc una ordcn govcrnaiiva nais cficaz, for
cvcniualncnic iolIido or cnccilIos ariificiais, scra scnrc un odcr
fadado noric ou dissoluao, un odcr cn crisc, un odcr no qual o
arlancniarisno falscado significara nada ncnos quc a
insiiiucionalizaao ncsna da dcsordcn c da insialilidadc.
Criou o scculo XX orianio un novo arlancniarisno. o
arlancniarisno dcnocraiico ou nonisia, icndo or irao csscncial o
odcr oliico da naioria, ao asso quc o vclIo arlancniarisno
dualisia, nonarquico-arisiocraiico ou arisiocraiico-lurgucs, sc dcfinia
acnas cono o rcginc da rcsonsalilidadc oliica do galincic.
Toda cssa variaao sc acIa crfciiancnic concndiada c
csclarccida nas scguinics olscrvacs dc CucizcviicI. O
arlancniarisno nao nos cansanos nunca dc afirna-lo c a
conscqucncia naiural, logica, quasc auionaiica da alicaao sinccra do
sisicna rcrcscniaiivo. Quando sc iona o rcginc arlancniar cono un
sisicna quc c anics dc nais nada o da rcsonsalilidadc ninisicrial,
falscia-sc a crscciiva Iisiorica c oliica c a naiurcza ncsna dcssc
rcginc. a csscncia do arlancniarisno c a rcrrogaiiva da naioria
arlancniar dc icr o scu ninisicrio. vcrdadc quc no dccurso do
scculo XIX, sol a nonarquia consiiiucional, o arlancniarisno sc
criniu no rincio da rcsonsalilidadc ninisicrial. Mas Iojc sua
vcrdadcira significaao consisic no odcr da naioria dc inor sua
voniadc na cscolIa dos ninisiros".
41
O ncsno concciio c crcsso con igual clarcza nais adianic. O
rcginc arlancniar c o odc otco du nuou. E c o rincio da
voniadc najoriiaria quc olriga o galincic a scr rcsonsavcl", isio c, a
dcniiir-sc quando a naioria o qucr.
Dcccrio, o rcginc arlancniar sc dcscnvolvcu dc incio na
Inglaicrra, nas clc nao odc clicar-sc or iniciro cla raiica inglcsa
ou cla iniiaao dcsia raiica. O rcginc arlancniar aarccc la ondc
cisicn condics ncccssarias ao funcionancnio do govcrno da
naioria. Nao c scnao una conscqucncia logica do rcginc rcrcscniaiivo
dcnocraiico. O arlancniarisno nunca scra dcnasiado dizc-lo c a
conscqucncia naiural, logica, quasc auionaiica da alicaao sinccra do
sisicna rcrcscniaiivo.
Nao rcsia duvida quc no curso do scculo XIX, sol a nonarquia
consiiiucional, o arlancniarisno sc criniu airavcs do rincio da
rcsonsalilidadc ninisicrial. Mas Iojc sua vcrdadcira significaao
consisic no odcr da naioria dc inor sua voniadc na cscoIu dos
ninisiros. or cssc odcr da naioria, odcr alsoluio c unico
confornc os rincios gcrais da dcnocracia, quc sc crinc dc
nancira adcquada o arlancniarisno nodcrno."
42
As Consiiiuics, na sua irajcioria douirinaria, aicsian airavcs
das fornulas cnrcgadas, o scniido dcssc dcsdolrancnio, quc fcz do
rincio najoriiario, rincio dcnocraiico, a noia doninanic do
arlancniarisno conicnoranco.
Con cfciio, noia CucizcviicI quc a lci consiiiucional franccsa dc
25 dc fcvcrciro dc 1875 coniinIa cn scu ariigo 6 o scguinic rincio.
Os ninisiros sao solidariancnic rcsonsavcis cranic as Canaras cla
oliica gcral do govcrno"...
O arlancniarisno da Tcrccira Fcullica, osio quc nonisia,
ainda sc inclinava, or conscguinic, a una fornula csscncial do vclIo
arlancniarisno, ao asso quc as Consiiiuics sulscqucnics
Princira Crandc Cucrra Mundial, cono a Consiiiuiao dc Wcinar, ja
inscrcvcn cn scus icios a rcgra fundancnial quc dcfinc o novo
arlancniarisno. Consisic csic lasicancnic na dccndcncia oliica
dos ninisiros con rclaao naioria, na olrigaao udcu quc icn o
ninisicrio dc rciirar-sc ioda a vcz quc scja oljcio dc un voio dc
dcsconfiana".
43
Tonado o arlancniarisno na sua accao corrcnic c
dcnocraiica dc govcrno das naiorias, icnos a lasc sinlcs c
Ionogcnca solrc a qual cada Esiado crgucra una sucrcsiruiura
jurdica con as cIanadas iccnicas dc racionalizaao do odcr
arlancniar, icndo cn visia scnrc a cficacia crcsccnic c rogrcssiva
das insiiiuics oliicas, dc nodo quc ossan csias aicndcr
dcscnlaraadancnic aos cuidados c anscios naicriais cada vcz nais
largos da socicdadc, no inicrcssc da az, da jusiia c da roscridadc
dc iodas as classcs, aninadas cono sc acIan or inacicnic
conscicncia rcivindicaioria dc nclIoria social.
Da or dianic o arlancniarisno, cn suas variacs iccnicas,
rcsciiado o osiulado csscncial do conirolc c da dircao dcnocraiica
or aric do clcncnio oular, scra cn cada Pas cfciio da aric
consiiiucional c do gcnio ou icncrancnio oliico dc cada ovo. Scus
fracassos ou scus iriunfos scrao fracassos ou iriunfos dos rincios dc
racionalizaao cvcniualncnic alicados c iniroduzidos no coro das
Consiiiuics rcscciivas, lcn cono osios cn circulaao cla nao dos
govcrnanics na anlicncia oliica, ondc cada ovo Ia dc raiica-los ou
osicrga-los, confornc o naior ou ncnor ndicc dc adcquaao c
acolIincnio quc vcnIan clcs a icr.
t. Do pseudo-por1omen1or1smo do 1mpr1o (um por1omen1or1smo
bos1ordo) oo A1o Ad1o1ono1 de J9tJ, oom o mo1ogro do novo
1en1o11vo de 1mp1on1oo do s1s1emo por1omen1or no Bros11
Dcscnvolvcu o Incrio no Drasil un cnsaio dc arlancniarisno,
quc sc dilaia dc 1847 a 1889, da Maioridadc Proclanaao da
Fcullica.
Pcsadas criicas sc fizcran ao arlancniarisno do Incrio, quc
nuiios cscriiorcs oliicos dc nossa Iisioria rcuian un scudo-
arlancniarisno, forna lasiarda do auicniico nodclo curocu.
O nais gravc vcio quc conroncicu iodo o sisicna arlancniar
airio foi induliiavclncnic a conccniraao dc odcrcs nas naos do
Incrador, quc sc convcricu, airavcs do Podcr Modcrador, cn surcno
juiz das qucsics oliicas.
Con o Podcr Modcrador, odcr consiiiucional, vinos na raiica
do rcginc o Incrador disondo do dirciio dc convocar clcics.
NcnIun frcio ou coniracso csscncial cisiiu con quc dininuir a
irrcsonsalilidadc oliica do nonarca.
Duranic a ccricncia arlancniar do Incrio, o Pas conIcccu
nada ncnos quc 35 ninisicrios. No longo rcinado dc D. Pcdro II, 22
ninisicrios sucunliran aos liigios oliicos dos dois ariidos, lilcrais
c conscrvadorcs, quc disuiavan con laicza aulica c scrvilisno a
sinaiia dccisiva do Incrador, indiscnsavcl conscrvaao c
solrcvivcncia dos galincics.
Dc faio, anlos, conscrvadorcs c lilcrais, sc alicrnaran
nonoionancnic no ninisicrio, scndo, confornc ja rcfcrinos, a qucda
dos galincics dccidida scnrc clo odcr cssoal do nonarca, scn
cujas graas ncnIun ariido alcana nanicr-sc no odcr.
Dissolvcu D. Pcdro II onzc vczcs a Canara c, no arcccr dc Fui
Darlosa, foi a dcnasia dc rcrrogaiivas oliicas cssoais quc
cnvcncnou c airofiou cn larga aric o dcscnvolvincnio nornal quc
odcria icr logrado o arlancniarisno do Incrio.
Con o advcnio da Fcullica, fccIou-sc na Iisioria oliica do
Drasil o longo caiulo da ccricncia arlancniar, quc fora, ao lado da
roria organizaao incrial, una das noias caracicrsiicas quc nos
disiinguiran dos nossos vizinIos rcullicanos do coniincnic, do onio
dc visia das insiiiuics oliicas. Mas, cnccrrado o crodo da raiica
arlancniar dc govcrno cn nosso Pas, ncn or isso sc arruinou cn
dcfiniiivo o scniincnio arlancniarisia, quc acordou ccdo no coraao
das novas gcracs rcullicanas.
Dasia quc sc aicnic ara o rograna dos fcdcralisias do Fio
Crandc do Sul, quc, cn 1901, sc nanifcsiavan cloqucnicncnic a favor
do rciorno ao arlancniarisno, susicniando, con ardor c lravura os
alios rincios diiados cla influcncia oliica dc Silvcira Mariins, o
grandc ldcr rcullicano, dcsdc sua rcgaao cvica cn 1892.
Dois anos dcois da rcconsiiiucionalizaao do Pas, Faul Pilla, cn
1948, arcscniou no Congrcsso a cncnda arlancniarisia. Sol a
influcncia dcssc lravo arlancniar, icn-sc fciio cn iodo o Pas vasia
cruzada dc oiniao cn rol da inlaniaao do ncncionado sisicna.
En scicnlro dc 1961, o Prcsidcncialisno agonizava cn una dc
suas iorcs criscs do odcr, con gravssina ancaa ara a
coniinuidadc da ordcn dcnocraiica.
Ps icrno o Aio Adicional a cssa crisc, insiiiuindo o sisicna
arlancniar dc govcrno, quc icvc duraao cfcncra, csicndcndo-sc dc
scicnlro dc 1961 a 17 dc janciro dc 1963, quando vinos cniao o Pas
rcsiiiudo, clo voio lclisciiario, ao rcsidcncialisno da Consiiiuiao
dc 1946.
Tcvc o arlancniarisno fin con o aio do Scnado arovando o
sulsiiiuiivo Cillcrio MarinIo, quc rcvogava o Aio Adicional c o rcginc
arlancniarisia.
A consulia s urnas, dc quc rcsuliou a unaninc nanifcsiaao
lcgislaiiva do dia 17 dc janciro dc 1963, sc fcz ncdianic o lclisciio do
dia 6 do ncsno ncs c ano, no qual acsar dc alsicnao quc sc clcvou a
25% do clciiorado do Pas, arovou-sc o rciorno forna rcsidcncial,
ncdianic rcsosia sin", dada or 90% dos clciiorcs.
A vida do govcrno arlancniar, insiiiudo clo Aio Adicional, foi
caracicrizada or nanifcsia insialilidadc, vcrificando-sc cn ouco nais
dc un ano a cisicncia dc ircs galincics (Tancrcdo Ncvcs, DrocIado da
FocIa c Hcrncs dc Lina}.
O fracasso do sisicna arlancniar adoiado clo Aio Adicional sc
dcvc a nuliilas razcs, cnirc as quais rcssalia a incrfciao da roria
cncnda arlancniarisia, a inooriunidadc da iniroduao do rcginc
arlancniar nun noncnio dc gravssina crisc oliica nacional, o
dcsrcaro con quc a oiniao ullica rccclcu aqucla forna dc govcrno,
a ignorancia das raiicas do sisicna, or arlancniarcs suliiancnic
convcriidos convcnicncia c ncccssidadc dc sua adoao c or fin as
quc foran cnunciadas clo consiiiucionalisia Afonso Arinos dc Mclo
Franco, alrangcndo, cn rinciro lugar, o dcsrczo quc o Prcsidcnic da
Fcullica voiou ao ccrccio dc sua nissao naqucla cncruzilIada
Iisiorica, oniiindo-sc ou conlaicndo o sisicna, c, a scguir, o
dcsinicrcssc dos ariidos cn raiicar c olscrvar sinccrancnic as rcgras
do sisicna, rarancnic sc disondo a dcfcndc-lo no Congrcsso.
44
Dcnais, qucn aicniancnic canina o Aio Adicional c a vida
oliica do Drasil naquclcs dias, luz das iransfornacs douirinarias
or quc Ia assado a raiica do arlancniarisno cn nosso scculo,
confornc icnos cosio con rcsciio forna nonisia do odcr
arlancniar, Ia dc concluir cla inicira invialilidadc do sisicna quc sc
ros, cono rcncdio consiiiucional ara a crisc dc nossas insiiiuics
oliicas alaladas. Scnao, vcjanos.
En rinciro lugar, o Aio Adicional foi una fornula inrovisada
dc salvaao ullica, quc nao icvc convcnicnicncnic rcarado ara
rccclc-la o solo da oiniao ullica.
En scguida, noia-sc quc os odcrcs do Prcsidcnic da Fcullica
avulian dc nancira ainda considcravcl, ois o quc Iouvc foi acnas o
conronisso dc una aldicaao arcial dc rcrrogaiivas ara cviiar o
ior, quc scria o asiranic lcgiino succssao lcgal o cniao Vicc-
Prcsidcnic da Fcullica invcsiido cono CIcfc dc Esiado c do
Covcrno na lcniiudc das airiluics govcrnaiivas quc a Consiiiuiao
rcsidcncialisia lIc asscgurava.
Essa livalcncia dc odcrcs o Prcsidcnic cIcfiando o Esiado c
do ncsno asso rcariindo con o Princiro-Minisiro concicncia dc
govcrno fazia Ilrido o sisicna c o olrigava a rcirogradar idadc do
arlancniarisno nonarquico da Consiiiuiao orlcanisia franccsa da
rincira nciadc do scculo assado.
O fundo falso dc aoio a cssc dualisno dc concicncia cra
nanifcsio. O odcr quc dcrivassc sua lcgiiinidadc da voniadc oular
crcssa nos icrnos usualncnic lclisciiarios da clciao rcsidcncial
acalaria or inor-sc. E csic cra rccisancnic o odcr do nosso
Prcsidcnic da Fcullica, consirangido cla crisc ao conronisso
insiavcl con quc, cn facc da Consiiiuiao alicrada, sc dcsfcz dc una
arccla acnas da concicncia rcsidcncial, conscrvando orcn cn
coniradiao c dcsarnonia con o csriio da forna arlancniar dc
govcrno grosso fcic dc airiluics fundancniais. Essas airiluics dc
caraicr govcrnaiivo, cn concorrcncia con as do Princiro-Minisiro, cuja
auioridadc sc dcliliiava, ncnos cla origcn indircia dc sua invcsiidura
arlancniar do quc cla dcsconfiana c susciao con quc o Pas
oliico c sua oiniao livrc rcrovavan a cncnda usuradora,
acalarian or convcricr-sc no gcrnc ou onio dc ariida ara a
roria dcsforra inuiilizadora do sisicna inosio.
Visvcl or conscguinic o ariifcio daqucla soluao insusicniavcl,
logo nais unida clos aconiccincnios da crisc, quc, longc dc rcnovcr-
sc, ancaou insiiiucionalizar-sc, aic quc o lclisciio vcio rcsiiiuir o
Pas ao nccanisno da Consiiiuiao rcsidcncialisia, alandonada no
augc da iorncnia dc agosio c scicnlro. A crisc voliou assin s suas
origcns lcgiinas, ao rcsidcncialisno quc a noiivara.
O arlancniarisno nonisia, dcnocraiico, dcnonsirou con a
cloqucnic ccricncia lrasilcira quc ningucn dividc inuncncnic a
voniadc do ovo, ncdianic insiiiuics ionadas a un assado ja
irrccucravcl.
O crro dccisivo do Aio Adicional foi inlaniar a sucrcsiruiura
insiiiucional do arlancniarisno dualisia, cn flagranic coniradiao
con a nodcrna csscncia dcnocraiica do odcr, quc so sc odc ccrccr
arlancniarncnic airavcs dc canais uniiarios, norncnic quando a
fonic dcssc odcr c o ovo oliiicancnic livrc c govcrnanic.
Parlancniarisno csvaziado c coniradiiorio, dc origcns olscuras c
conronciidas, aquclc quc aarccc sol o Aio Adicional, iinIa ois
dcfciios congcniios, quc ccdo o condcnavan ao irisic fin da noric cla
rcsiauraao lclisciiaria do rcsidcncialisno. Nao Iavia vocaao dc
csiadisia quc udcssc salva-lo, cnquanio o Prcsidcnic da Fcullica,
con o rcsscniincnio dc sua ossc frusirada no quadro do rcginc
rcsidcncial c irazido ao odcr or un novincnio dc oiniao cn nonc
da lcgalidadc consiiiucional, crsisiissc cn fazcr sonlra oliica c
adninisiraiiva aos cIcfcs dc galincic, quc iinIan conira suas
rcrrogaiivas o dcsfavor da oiniao ullica, ainda iraunaiizada clas
inconrccnscs c crlcidadcs dccorrcnics da ircgua, quc acnas
suscndcu a crisc, scn iodavia clinina-la.
NcnIuna circunsiancia favorccia, or conscguinic, a
consolidaao daquclc arlancniarisno condcnado clo lcro csurio,
clo caraicr dc cncriia dc quc sc rcvcsiiu, clo aicniado quc
rcrcscniou ao rincio nonisia do odcr dcnocraiico, fazcndo o
govcrno dualisia, ianio na sua fornaao cono no scu ccrccio.
1. Cuizoi, Hstoc dcs Ogncs du Gouucncncnt Hccscntut, 4 cd., . 276.
2. Esncin, Ecncnts dc Dot Consttutonnc, 5 cd., . 132.
3. DagcIoi, TIc EngsI Consttuton, . 211.
4. Lcon Duguii, Tutc dc Dot Consttutonnc, 2 cd., i. 1., . 648.
5. Ccorgcs Durdcau, Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs, . 122.
6. Esncin, ol. cii., . 184.
7. Idcn, ilidcn, . 183.
8. Idcn, ilidcn, . 138.
9. JoscI DariIclcny & Paul Ducz, Tutc Ecncntuc dc Dot Consttutonnc, . 173.
10. Esncin, ol. cii., . 144.
11. Doris Mirlinc-CucizcviicI, Lcs Consttutons Euoccncs, . 26.
12. Esncin, ol. cii., . 147.
13. DariIclcny & Ducz, ol. cii., . 172.
14. Idcn, ilidcn, . 172-173.
15. CIaicaulriand, Princira aric do caiulo 15, das Ocuucs conctcs, XXV, .
37-38, uud Duguii, ol. cii., . 652-653.
16. Esncin, ol. cii., . 138.
17. Idcn, ilidcn, . 138-139.
18. Duguii, ol. cii., . 645.
19. Lcon Dlun, Lu Hconc Goucnuncntuc, . 51-56.
20. DagcIoi, ol. cii., . 13.
21. Esncin, ol. cii., . 654.
22. Duguii, ol. cii., . 660.
23. DagcIoi, ol. cii., . 78.
24. Idcn, ilidcn, . 51.
25. Idcn, ilidcn, . XIX.
26. Dalfour, uud DagcIoi, ol. cii., . XIII.
27. DagcIoi, ol. cii., . 13.
28. Idcn, ilidcn, . 9.
29. DagcIoi, ol. cii., . 20.
30. Ccorgcs Durdcau, ol. cii., . 126.
31. Picrrc Coi, uud CucizcviicI, ol. cii., . 18.
32. Idcn, Ilidcn, . 58-59.
33. DariIclcny c Ducz, ol. cii., . 183-184.
34. DariIclcny & Ducz, ol. cii., . 184.
35. CucizcviicI, ol. cii., . 29.
36. Idcn, ilidcn, . 17.
37. Idcn, ilidcn, . 17.
38. Idcn, ilidcn, . 19.
39. Lcon Dlun, ol. cii., . 150-151.
40. Idcn, ilidcn, . 24.
41. CucizcviicI, ol. cii., . 25.
42. Idcn, ilidcn, . 69.
43. Idcn, ilidcn, . 29-30.
44. Afonso Arinos dc Mclo Franco, Novos Arguncnios", Jonu do Hus, 7.6.64.
2S
OS PART1DOS POLT1COS
l. Du dcnuo do utdo otco 2. O conccto dc utdo do
sccuo XX J. A nugnuuo doutnuu dos utdos otcos
Putdos c ucocs 5. O cogo do utdo otco c u conccnsuo
dc suu notuncu csscncu uu o Estudo nodcno b. A
nssuo c cscnu dos utdos nu tcutuu otcu c udcu ?.
Os utdos otcos cono cududc socogcu. suu uuscncu dos
tcxtos consttuconus S. Os utdos otcos cono cududc
udcu. tcndcncu contcnouncu uu nsc-os nus Consttuocs
9. As nodududcs dc utdos; utdos cssous c utdos
cus (Hunc), utdos dc utonugcn c utdos dcogcos (Mux
VcIc), utdos dc onuo c utdos dc nussus (Hudcuu),
utdos do nouncnto c utdos du conscuuuo (NuuusI).
J. Do de]1n1o de por11do po1111oo
Qucn, na ansia dc cnconirar una loa dcfiniao dc ariido
oliico, sc disuscr a lcr, da rincira uliina agina, as ircs olras
nainas quc o scculo XX ja roduziu accrca dos ariidos oliicos os
livros classicos dc Osirogorsly (Lu Dcnocutc ct `ogunzuton dcs
Puts Potqucs), MicIcls (Lcs uts otqucs. cssu su cs tcndunccs
ogucIqucs dc Dcnocutcs) c Duvcrgcr (Lcs uts otqucs), Ia dc
concluir a lciiura rofundancnic dccccionado. icra cnrcgado cn vao
ioda a sua diligcncia, ois a insiiiuiao cn arco nao c oljcio ali dc
ncnIuna dcfiniao.
E, no cnianio, con Osirogorsly csiudou-sc, con anliiudc
sociologica c adniravcl cunIo cicnifico, na organizaao dos ariidos
ancricanos, a naquina clciioral, o cuucus c o Ioss oliico.
Con MicIcls fornulou-sc a icoria da dcsiinaao oligarquica dos
ariidos, a lci dc lronzc" da lurocraiizaao ariidaria, cono ja dissc
un iraiadisia, ionando dc cnrcsiino o icrno narisia; cnfin,
invcsiigou-sc aqucla lci quc conduz o odcr s naos dc una cliic
saiisfciia, roiincira c sucrosia nassa clciioral c quc cn alsoluio
nao aldica o nonoolio dc sua influcncia ou odcr dc dccisao.
Dc uliino, con Duvcrgcr, a cicncia oliica cancclou, scgundo
alguns ullicisias, iodas as anicccdcnics classificacs dc fornas dc
govcrno, quc vinIan dcsdc a inorial divisao fciia or Arisioiclcs
(nonarquia, arisiocracia c dcnocracia} aic cIcgar a dc Monicsquicu,
ara alraar-sc unicancnic qucla do auior franccs, ou scja, a quc faz
acnas inicligvcl algun sisicna govcrnanic quando sc disiingucn os
govcrnos cn nono-ariidarios, liariidarios c nuliiariidarios.
Cono aquclcs alalizados ullicisias nodcrnos nao sc
solrcssacn or una concciiuaao do ariido oliico oniiindo cn suas
rigorosas analiscs cssc asccio do rollcna, vanos volvcr or
conscguinic a alguns icios classicos da liicraiura oliica, cn lusca dc
dcicrninadas dcfinics quc dccn a nais rccisa noao daquilo quc
vcn a scr una organizaao ariidaria.
O rinciro auior quc sc nos dcara c Durlc. En 1770, dcfiniu clc
o ariido cono un coro dc cssoas unidas ara ronovcr, ncdianic
csforo conjunio, o inicrcssc nacional, con lasc cn algun rincio
csccial, ao rcdor do qual iodos sc acIan dc acordo".
1
En scguida, ao conco do scculo assado (1816}, Dcnjanin
Consiani, un icorisia do Esiado lilcral, aarcccu con ouira dcfiniao,
quc aufcrc na cicncia oliica rcsigio igual ou sucrior ao da dcfiniao
dc Durlc. Diz Consiani quc o ariido oliico c una rcuniao dc
Ioncns quc rofcssan a ncsna douirina oliica".
Essa dcfiniao, scgundo Lcvy DruIl, rcunc vaniajosancnic os
clcncnios csscnciais dc iodo ariido. o rincio dc organizaao
colciiva, a douirina conun c a qualificaao oliica dcssa ncsna
douirina. Nao inscrc orcn un dado quc, no scniir daquclc sociologo,
fcz lacunoso o cnsancnio dc Consiani con rcsciio aos ariidos
oliicos. a conquisia do odcr, aquilo quc os inclina aao.
2
Da orianio a sucrioridadc quc c dc noiar no concciio dc
ariido oliico ofcrccido or DluniscIli, cn 1862, quando dissc quc sc
iraiava dc gruos livrcs na socicdadc, os quais, ncdianic csforos c
idcias lasicas dc icor oliico, da ncsna naiurcza ou iniinancnic
aarcniados, sc acIan dcniro do Esiado, ligados ara una aao
conun".
3
2. O oonoe11o de por11do no sou1o XX
No scculo corrcnic, as nais crcssivas dcfinics dc ariido
oliico sao, ao nosso vcr, as dc Jcllincl, Ma Wclcr, Nawiasly, Kclscn,
HaslacI, Ficld, ScIaiiscIncidcr, Saii, Cogucl c Durdcau.
Scgundo Jcllincl, os ariidos oliicos, cn sua csscncia, sao
gruos quc, unidos or conviccs conuns, dirigidas a dcicrninados
fins csiaiais, luscan rcalizar csscs fins".
4
Esiudando con adniravcl roficicncia os ariidos oliicos do
onio dc visia sociologico, assin sc criniu Ma Wclcr solrc a
naiurcza dos ncsnos. Os ariidos, dissc Wclcr, nao inoria os ncios
quc cnrcgucn ara afiliaao dc sua clicnicla, sao na csscncia nais
niina, organizacs criadas dc nancira voluniaria, quc aricn dc una
roaganda livrc c quc ncccssariancnic sc rcnova, cn conirasic con
iodas as cniidadcs firncncnic dcliniiadas or lci ou coniraio".
S
Tonando os ariidos dclaio dc angulo rcondcranicncnic
fornal, Nawiasly, cn 1924, dcfiniu-os cn icrnos rcroduzidos dcois
or FadlrucI nun cnsaio classico accrca dos ariidos oliicos no
dirciio consiiiucional da AlcnanIa.
6
Dc confornidadc con o
cnsancnio dc Nawiasly, os ariidos oliicos nada nais sao do quc o
rincio dc organizaao da socicdadc Iunana cn rclaao a un
dcicrninado donnio da vida csiriiual".
?
O ncsno jurisia, cn olra nais rcccnic o scu rinoroso
iraiado dc Tcou Gcu do Estudo dciou-nos orcn una scgunda
dcfiniao do vcrdadciro caraicr do ariido oliico. Unics dc gruos
oulacionais con lasc cn oljciivos oliicos conuns".
S
Pcricnccndo canada dc cscriiorcs oliicos nodcrnos c
conicnorancos quc nais ccdo conrccndcran a inoriancia dos
ariidos oliicos, con rcsciio dcnocracia, Kclscn cscrcvc. Os
ariidos oliicos sao organizacs quc congrcgan Ioncns da ncsna
oiniao ara afianar-lIcs vcrdadcira influcncia na rcalizaao dos
ncgocios ullicos".
9
Das nais conlcias a dcfiniao dc HaslacI, auior dc afanada
olra criica solrc a dcnocracia, ullicada cn concos dcsic scculo, na
qual diz quc o ariido oliico c una rcuniao dc cssoas, con as
ncsnas conviccs c os ncsnos roosiios oliicos, c quc inicnian
aodcrar-sc do odcr csiaial ara fins dc aicndincnio dc suas
rcivindicacs.
10
Con Ficld, o ariido oliico sc dcfinc cono associaao
voluniaria dc cssoas con a inicnao dc galgar o odcr oliico". E o
ullicisia acrcsccnia. airavcs, ossivclncnic, dc ncios
consiiiucionais".
11
Dos auiorcs ancricanos quc nais scgurancnic vcrsaran o icna
rclaiivo ao concciio dc ariido oliico cunrc disiinguir
ScIaiiscIncidcr c Saii.
O rinciro diz quc sc iraia dc una organizaao ara ganIar
clcics c olicr o conirolc c dircao do cssoal govcrnanic",
12
ao asso
quc o scgundo, con nais caao, asscvcra quc o ariido oliico
rcrcscnia un gruo organizado quc lusca doninar ianio o cssoal
cono a oliica do govcrno".
13
Enfin, icnos a alavra dos ullicisias franccscs Cogucl c
Durdcau. Enicndc Cogucl quc o ariido oliico c un gruo organizado
ara ariiciar na vida oliica, con o oljciivo da conquisia ioial ou
arcial do odcr, a fin dc fazcr rcvalcccr as idcias c os inicrcsscs dc
scus ncnlros".
14
No dizcr sucinio dc Durdcau, o ariido rcrcscnia una
associaao oliica organizada ara dar forna c cficacia a un odcr dc
faio".
1S
O ariido oliico, a nosso vcr, c una organizaao dc cssoas quc
insiradas or idcias ou novidas or inicrcsscs, luscan ionar o odcr,
nornalncnic clo cnrcgo dc ncios lcgais, c nclc conscrvar-sc ara
rcalizaao dos fins rougnados.
Das dcfinics cosias, dcduz-sc sunariancnic quc varios
dados cniran dc nancira indiscnsavcl na conosiao dos
ordcnancnios ariidarios. a} un gruo social; l} un rincio dc
organizaao; c} un accrvo dc idcias c rincios, quc insiran a aao do
ariido; d} un inicrcssc lasico cn visia. a ionada do odcr; c c} un
scniincnio dc conscrvaao dcssc ncsno odcr ou dc donnio do
aarclIo govcrnaiivo quando csic lIcs cIcga s naos.
S. A 1mpugnoo dou1r1nr1o dos por11dos po1111oos
Arruinado o alsoluiisno c inaugurado o sisicna rcrcscniaiivo,
as foras sociais quc Iisioricancnic ionan o nonc dc ariidos
oliicos cniran a dcscncnIar una funao dc considcravcl
inoriancia no dcsiino dc iodas as conunidadcs csiaiais.
O crcscincnio do ariido oliico, lcn cono sua inoriancia
ullica aconanIan o crcscincnio da dcnocracia ncsna c suas
insiiiuics.
Na douirina do Esiado lilcral, norncnic cnirc os icorisias da
nonarquia consiiiucional, aicnicou-sc scnrc ccga avcrsao aos
ariidos oliicos. E or nais csiranIo quc arca, aic ncsno un
douirinario inicgral da dcnocracia, da csiirc dc Fousscau, sc nosira
dcsafcioado ao sisicna ariidario. Dc nodo quc os ariidos oliicos,
cn naicria dc douirina c insiiiucionalizaao, sc dcaran aic aos
nossos dias con dula frcnic dc rcsisicncia. a do lilcralisno, cn nais
larga cscala, cnlora dissinulada, c a dc ccria forna dc dcnocracia, a
salcr, a dcnocracia individualisia dc Fousscau.
Houvc coniudo filosofos lilcrais quc dc forna rccursora
ionaran a dcfcsa do ariido oliico. Durlc, no scculo XVIII, foi dcssas
ccccs raras, lraccjando afoiio conira a corrcnic dc idcias
aniiariidisias dc sua coca.
Vcjanos orianio cono o ariido oliico sc viu ouirora alvo dc
gravcs invcnciivas ou cono a liicraiura oliica c jurdica o flagclou
inicdosancnic.
Aos dizcr quc a ignorancia alrc aos Ioncns a oria dos ariidos
c a vcrgonIa dcois os incdc dc sair, Halifa afirnou quc o nclIor
ariido c acnas una csccic dc consiraao conira o rcsio do as".
16
Ainda na rincira nciadc do scculo XVIII, Dolinglrolc, un dos
cnsadorcs nais influcnics dc scu icno, invcsiiu anflciariancnic
conira os ariidos oliicos, csianando, cn 1738, a caiilinaria do Fci
Pairioia" (TIc Putot Kng). Enirc ouiras asscriivas, susicnia clc quc a
ior dc iodas as diviscs vcn a scr con ccricza aqucla quc rcsulia das
diviscs ariidarias".
1?
Con nanifcsio cssinisno, o filosofo cscoccs David Hunc
afirna, or scu iurno, quc do ncsno nodo quc os lcgisladorcs c
fundadorcs dc Esiados dcvcn scr Ionrados c rcsciiados clo gcncro
Iunano, os fundadorcs dc ariidos oliicos c faccs dcvcn scr
odiados c dcicsiados", acrcsccniado a scguir quc cssa aiiiudc sc Ia dc
ionar orquanio os ariidos ccrccn una influcncia dirciancnic
coniraria das lcis.
1S
Igual dcsdcn dcnonsirara ja Hollcs quando asscvcrou quc os
ariidos, divididos cnirc si, gcran as scdics c a gucrra civil, fazcn
iriunfar o odio c a violcncia.
19
Condorcci, criiicando o sisicna oliico inglcs, dcclara, scgundo
rcfcrc Coiia, quc os ariidos oliicos conscrvan cuidadosancnic o
fanaiisno cono un insiruncnio quc cada qual aguarda a vcz dc
uiilizar",
20
do ncsno asso quc Tocqucvillc, un classico da vclIa
dcnocracia lilcral, acIa quc os ariidos sao un nal incrcnic aos
govcrnos livrcs".
21
E or fin Dalzac afirna. Os ariidos oliicos
concicn cn nassa acs infancs, quc colririan dc orolrio un
Ioncn".
Mas c dcsic lado do Ailaniico quc o scniincnio aniiariidisia sc
lcvania s nais alias rcgics da conscicncia oliica. Ccorgc
WasIingion, no Farcwcll Addrcss", dcscdindo-sc do ovo c da airia,
dc cuja cnanciaao fora o rincial arificc, aconsclIa solcncncnic os
Icrdciros dc suas idcias a sc rccaiarcn dos ruinosos cfciios" quc cn
gcral advcn do cIanado csriio ariidario". Dcclara os ariidos
oliicos os iorcs ininigos" da dcnocracia c adniic quc icnIan clcs
algo quc dcscncnIar nun govcrno nonarquico, scndo orcn dc iodo
inadnissvcis nun govcrno oular.
22
O Vicc-Prcsidcnic JoIn Adans nao cnsava dc nodo difcrcnic.
Erinindo sua aniiaiia clo sisicna dc ariidos, cscrcvia. Nada nc
aicnoriza ianio quanio a divisao da Fcullica cn dois grandcs
ariidos, cada qual con o scu ldcr".
23
Por sua vcz, Madison nas aginas do Fcdcustu nao ouava
ianouco os ariidos oliicos, cnquanio JoIn Taylor da Carolina
(1753-1824} advcriia a naao conira a Iorrcnda iirania ariidaria",
quc iransfornava o ovo cn auior dc sua roria runa".
24
Nao ncnos scvcro foi o julgancnio dc JoIn MarsIall, quando
afirnou quc nada rclaia ou olui nais o caraicr Iunano do quc un
ariido oliico".
2S
Enfin, ncssa ncsna galcria dc cnsadorcs ancricanos, icnos
Hcnry Joncs Ford, ao asscvcrar quc o ariido oliico c una gangrcna,
un canccr, quc os cidadaos airioias dcvian unir-sc ara crradicar".
26
Ainda csic scculo, os ariidos icn sido alvo dc diairilcs
igualncnic crucis, osio quc csoradicas. O scculo das nassas viu o
ariido oliico iransfornar-sc, scgundo Alain, nuna naquina dc
cnsar cn conun". E acrcsccnia o ncsno cnsador quc o ariido c a
noric do cnsancnio".
2?
4. Por11dos e ]ooes
Dc incio, os cscriiorcs oliicos da liicraiura aniiariidaria nao
csialclccian disiinao cnirc ariido oliico c facao (scculos XVII c
XVIII}. Madison, no Fcdcustu cnrcga indifcrcnicncnic as duas
crcsscs. Dc nodo quc c un rogrcsso ara o rcconIccincnio da
inoriancia dos ariidos oliicos aarcccrcn clcs scarados das
faccs. Quando os dois concciios sc cnrcgan da nancira disiinia, o
ariido c o lado osiiivo, a facao o lado ncgaiivo da ariiciaao
oliica organizada.
A facao c a caricaiura do ariido" cscrcvc DluniscIli, quc
scguidancnic afirna scrcn as faccs scnrc dcsncccssarias c
rcjudiciais. Calgan o odcr quando a socicdadc csia cnfcrna. E ioda
vcz quc no Esiado Ia sinionas dc dcgcncraao c runa sc nosiran clas
rodigiosancnic aiivas.
2S
A facao nao soncnic dcsscrvc a socicdadc, cono os scus fins sao
cgosiicos c nao oliicos; o inicrcssc rivado ocua ali o lugar do
inicrcssc ullico.
29
Das faccs, dissc Liclcr, quc clas cisicn dclaio
dc iodas as fornas dc govcrno, ao asso quc os ariidos sao
caracicrsiicos dos govcrnos livrcs.
O ncsno cnsador assinalava no scculo XIX quc un ariido
oliico sc laic acnas cla nudana dc govcrno, ao asso quc a facao
ancaa a csiruiura gcral do odcr, alala o rcginc ncsno c sua ordcn
consiiiucional, aiua cn scgrcdo ou alcriancnic, nas cn qualqucr
Iioicsc scnrc ara olicnao dc fins sordidos c inconfcssavcis.
30
Enicndc Coiia quc a difcrcna quc vai do ariido oliico facao
c sinlcsncnic dc grau, c nao dc rincio", scndo a facao acnas
un ariido nais violcnio c nais ariicularisia".
31
Coincidc cssa olscrvaao con a quc fizcra DluniscIli ao noiar
quc cn iodo ariido oliico Ia un ouco dc facao, c vicc-vcrsa, scndo
nanifcsio cssc conicudo na ncdida cn quc o ariido sc govcrna clo
inicrcssc ullico (csriio csiaial} c a facao clo inicrcssc rivado
(csriio ariicularisia}. Tanio c ossvcl, osio quc raro, a facao
convcricr-sc cn ariido oliico cono o ariido oliico iransfornar-sc
cn facao, nudana csia uliina, alias, nais frcqucnic c rovavcl.
32
Dasianic ccdo nosirara ja Dolinglrolc quc os ariidos sc rcgcn
or rincios" c as faccs or scniincnios c inicrcsscs cssoais",
33
nao Iavcndo orcn disiinao alsoluia ou rigorosa cnirc as duas
fornas. Dissc o ullicisia. A facao c ara o Pariido o ncsno quc o
sucrlaiivo ara o osiiivo. o ariido un nal oliico; a facao. o ior dc
iodos os ariidos".
34
No juzo dc alguns auiorcs conicnorancos a facao coniinua a
cisiir no inicrior das organizacs ariidarias. Dusca o ariido a
ionada do odcr ara o conirolc do govcrno. A facao lusca o donnio
da naquina ariidaria, icndo cn visia sulncic-la sua oliica c aos
scus inicrcsscs.
3S
S. O e1og1o do por11do po1111oo e o oompreenso de suo
1mpor1no1o esseno1o1 poro o s1odo moderno
Confornc vinos, a Iisioria dos ariidos oliicos nos rcvcla cono
a rincio foran clcs rcrinidos, Iosiilizados c dcsrczados, ianio na
douirina cono na raiica das insiiiuics.
Nao Iavia lugar ara o ariido oliico na dcnocracia, scgundo
dcduzian da douirina dc Fousscau os scus inicrrcics nais rcuiados.
Hojc, cnicndc-sc rccisancnic o conirario. a dcnocracia c inossvcl
scn os ariidos oliicos.
Foi Durlc o gcnio rccursor dcssa nudana. En scus cscriios sc
csianou cla vcz rincira a conrccnsao do lrilIanic dcsiino oliico
quc o fuiuro rcscrvava aos ariidos no scio da ordcn dcnocraiica.
Furiando-sc ao rigor quasc inlacavcl con quc ianias vczcs os
causiicara, JoIn Adans acalou or rcconIcccr quc iodos os ascs
sol a luz do sol dcvcn icr ariidos" c quc o nagno scgrcdo consisic cn
salcr donina-los".
36
Da crcnioria dcclaraao dc DagcIoi dc quc a organizaao
ariidaria c o rincio viial do govcrno rcrcscniaiivo" vai acnas un
asso.
3?
A ncsna icsc do consiiiucionalisia inglcs vcn susicniada or
Drycc nas Dcnocucus Modcnus (Modcn Dcnocuccs), un livro dc
calcccira dos csiudiosos da cicncia oliica, duranic varias dccadas.
Scgundo cssc ullicisia, scn os ariidos oliicos nao odcria
funcionar o govcrno rcrcscniaiivo, ncn a ordcn dcsoniar do caos
clciioral. Sao os ariidos orianio incviiavcis, rincialncnic nos
grandcs ascs ondc a lilcrdadc incra.
3S
Enrcga o ncsno Drycc inagcn nuiio ciiada consoanic a qual
o csriio c a fora dos ariidos sao iao ncccssarios ao funcionancnio
do govcrno quanio o vaor o c loconoiiva".
Nao assou a Hcnry Mainc dcscrcclida a ncccssidadc
incraiiva dc arofundar o csiudo dos ariidos oliicos, os quais,
scgundo un ullicisia ancricano, icn sido os orfaos da filosofia
oliica".
39
Con cfciio, rcssalia Mainc. Das foras quc aiuan solrc a
Iunanidadc ncnIuna Ia sido iao ouco csiudada quanio o ariido,
quc iodavia ncrccc nclIor canc".
40
Esiudando con roficicncia o icna dos ariidos oliicos, Saii
ondcra quc sol o rcginc do sufragio univcrsal, os ariidos sao iao
incviiavcis quanio as ondas do occano".
41
t. Om1sso e preseno dos por11dos po1111oos no 111ero1uro
po1111oo e ]ur1d1oo
Nao c das nais coiosas a liicraiura csccializada rclaiiva aos
ariidos oliicos. Ncn ianouco airaiu o icna considcravcl aicnao no
ncio oliico-filosofico. Lcnlra Jcnnings quc o insignc cnsador inglcs
JoIn Siuari Mill, dc iania influcncia na douirina do Esiado lilcral,
odc cscrcvcr, ainda no scculo XIX, ioda a sua olra classica solrc o
govcrno rcrcscniaiivo scn sc dar scqucr ao incnodo dc noncar os
ariidos oliicos.
42
O ncsno sc assa, scgundo rcfcrc Mac Ivcr, con DluniscIli, na
scgunda nciadc do scculo XIX (1875}, quando ullicou sua
nonuncnial Tcou do Estudo scn ncnIuna alusao ao govcrno
ariidario.
43
Onissao idcniica sc rccic na olra dc Laland, solrc o dirciio
ullico alcnao (Dus StuutsccIt dcs DcutscIcn HccIcs), ullicada ao
conco dcsic scculo. NcnIuna alavra consia ali accrca dos ariidos,
cono sc clcs nao cisiisscn.
44
Da ois nao scr dc csiranIar quc un iraiadisia da cnvcrgadura
dc Jcllincl Iaja cscriio csias alavras visivclncnic cssinisias. No
ordcnancnio csiaial o concciio dc ariido cono ial ncnIuna funao
dcscncnIa".
4S
Ou quc Triccl Iaja sido acrcncnic ccnsurado or
Kclscn or Iavcr cscriio quc os ariidos sao un fcnncno
ciraconsiiiucional".
46
No cnianio, osio fosscn fcrrcnIos advcrsarios dos ariidos
oliicos, Dolinglrolc c Hunc, Ia duzcnios anos, ja rcconIccian a
inoriancia ciraordinaria dos ariidos oliicos c sc iornavan auiorcs
dos csiudos nais acurados quc o scculo XVIII consagrou ao assunio.
4?
Assinala Scrgio Coiia quc o canc cicnifico dos ariidos icn
incio con os cnsaios oliicos dc Hunc. Confcrc o filosofo cscoccs
auiononia cicnifica naicria ariidaria.
4S
Con Drycc, icria sido cosia, cla rincira vcz, dc forna
organica, scgundo Linarcs Quiniana, a icoria dos ariidos oliicos.
49
E
cn 1901, FicIard ScInidi, dando csiana o rinciro volunc dc sua
Tcou Gcu do Estudo, icvc, consoanic ondcra Cusiavo FadlrucI, o
ncrccincnio dc Iavcr sido o rinciro iraiadisia alcnao do dirciio
ullico quc rcconIcccu crcssancnic os ariidos oliicos cono
foras fornadoras do Esiado".
S0
A scguir, aarcccn as olras dc Osirogorsly, Ma Wclcr, MicIcls
c Duvcrgcr, quc rcsuncn a coniriluiao do nosso scculo, inrinindo
invcsiigaao dos ariidos oliicos nciodos novos ou rcconIcccndo a
significaao caiial quc clcs assuncn ara a dcnocracia
conicnoranca, convcriida nuna dcnocracia dc ariidos.
Nao ncnos incisivo o ullicisia inglcs Mac Ivcr quando asscvcra
quc, scn o sisicna ariidario, os unicos nciodos ara cIcgar-sc a una
nudana dc govcrno vcn a scr o golc dc Esiado, o utscI c a
rcvoluao.
S1
Enfin, cncarcccndo a inoriancia assunida clos ariidos
oliicos, assinalou Durdcau quc unicancnic dclcs dccndc Iojc a
qualificaao dc un rcginc oliico".
S2
Jusiifica-sc orianio a rcccnic olscrvaao dc un cscriior oliico
dos Esiados Unidos quando frisou quc o csiudo dos ariidos oliicos c
iao inorianic Iojc ara a cicncia oliica quanio o da nccanica ara a
fsica. Mais c nclIor ningucn salcria cscrcvcr.
S3
?. Os por11dos po1111oos oomo reo11dode soo1o1g1oo: suo ousno1o
dos 1e1os oons111uo1ono1s
A rcalidadc sociologica dos ariidos oliicos assou duranic
largo crodo dc icno dcsconIccida clo ordcnancnio jurdico. Os
ariidos vingavan nargcn dos icios lcgislaiivos, quc fingian ignora-
los.
Duranic a cra lisnarcliana o dirciio ullico alcnao considcrava
os ariidos cono unics clciiorais, confornc olscrva LcilIolz, do
ncsno asso quc a liicraiura oliica daquclcs dias, ara fazc-los nais
inofcnsivos, cosiunava dcnonina-los dc ligas clciiorais" ou unics dc
clciiorcs".
S4
O dirciio ullico arccia assin cnvcrgonIar-sc da
cisicncia dos ariidos oliicos.
lvio, orianio, quc as Consiiiuics via dc rcgra nao sc
rcfcrisscn a cssas organizacs. Ao rcdor dclas, ainda rcccnicncnic, sc
roduzia un vacuo consiiiucional". Fornava-sc aqucla consiraao do
silcncio", a quc sc rcfcrc un auior alcnao. Pcrdurava or conscguinic
no fundo dc iodas cssas onisscs o rcsscniincnio rousscauniano a
rcsciio dos ariidos oliicos. Fousscau os aclidara caicgorias
inicrncdiarias dc iodo inconaivcis con o dogna da solcrania
oular, isio c, da uoontc gcncuc.
SS
Fcsunindo a osiao do dirciio osiiivo no scculo assado,
DluniscIli cscrcvia quc o dirciio ullico con scu sisicna dc
concicncias c olrigacs nada salc a rcsciio dc ariidos".
S6
Con cfciio, qucr a Consiiiuiao ancricana, qucr as Consiiiuics
franccsas do scculo XIX, ncnIuna disosiao coniinIan rclaiivancnic
ao ccrccio da vida ariidaria. Consiiiuics novas cono a cnuliina
Consiiiuiao Franccsa (1946} guardan ainda silcncio a roosiio da
cisicncia dos ariidos oliicos, scn cnlargo da odcrosa corrcnic
conicnoranca quc os insiiiucionalizou juridicancnic.
Anics quc sc ocrassc a iransiao dc nossos dias (a crcsccnic
valorizaao dos ariidos cono o nais significaiivo cvcnio na funao dos
nccanisnos dcnocraiicos conicnorancos}, os ariidos oliicos
consiiiuan acnas un fcnncno sociologico, dcsrovido dc conicudo
ou significaao jurdica. Na rincira nciadc dcsic scculo, razao dc
solra iinIa FadlrucI ara afirnar quc o dirciio ullico das
dcnocracias nao sc anoldara ainda rcalidadc sociologica dos
ariidos.
EsiranIava o filosofo igualncnic quc as lcis c consiiiuics nao
ncncionasscn con una unica slala scqucr as foras oliicas, nas
quais csiavan os rcssuosios da rcalidadc jurdica ncsna.
S?
Escrcvcndo dcois da Princira Crandc Cucrra Mundial a rcsciio
dos ariidos oliicos, o insignc jurisia alcnao Triccl afcrrava-sc cn
sua olra a una osiao nao soncnic dc conlaic s organizacs
ariidarias cono dc afirnaao dc scu caraicr ncrancnic social,
csiranIo ao dirciio c ao organisno csiaial.
Con cfciio, nao foi facil ao Esiado nodcrno aconodar-sc cn
icrnos jurdicos a cssa rcalidadc nova, csscncial c odcrosa quc c o
ariido oliico. Fcjciiou-o quando dc.
Os ariidos, cono insiiiuics ciralcgais ou
ciraconsiiiucionais, cono aric da Consiiiuiao viva", nas scn un
lugar na Consiiiuiao cscriia",
SS
cricnccn ainda a una conccao dc
dcnocracia conira a qual clcs lraccjan ou invcsicn c quc vcn a scr a
dcnocracia lilcral. O lugar dos ariidos, orcn, confornc vcrcnos, c
no Esiado social, na dcnocracia dc nassas, ondc cIcgan lcniiudc
dc scu odcr c rcconIccincnio jurdico.
Todavia, roscriios, ignorados ou dcsrczados, sua rcscna
sulncrsa cn iodo sisicna dc iniciaao dcnocraiica", cono o do
Esiado lilcral, acala or alalar na sucrfcic da vida oliica, ccdo ou
iardc, as vclIas insiiiuics jurdicas, qucr do arlancniarisno, qucr
do rcsidcncialisno. Ncssc alalo c aiingido rincialncnic o caraicr
arlancniar dc rcfcridas insiiiuics. Fcalidadc sociologica, ondc qucr
quc vingucn, os ariidos oliicos rcrcscnian ja una coniradiao
fronial con os rincios do Esiado lilcral.
No sisicna rcrcscniaiivo da lilcral-dcnocracia cnicndc-sc quc o
rcrcscnianic, una vcz clciio, so icn conronisso con a sua
conscicncia. Suc-sc livrc c dcscnlaraado dos vnculos dc sujciao a
gruos, organizacs ou foras sociais, quc ossan aiuar
consirangcdora c rcsiriiivancnic solrc scu roccdincnio oliico, c
assin diiar-lIc aiiiudcs, dininuir-lIc a csfcra dc auiononia na qual sc
novc o odcr dc dccisao dc una voniadc rcsunidancnic livrc cono c
a sua. Ora, cssa indccndcncia, quc caracicriza o cIanado nandaio
livrc ou rcrcscniaiivo c faz do dcuiado rinciro o rcrcscnianic da
voniadc gcral ou voniadc nacional, scn sulordinaao s fonics
clciiorais, ondc sc gcran o odcr oliico c o rorio nandaio, aarccc
sociologicancnic dcsncniida cn ioda forna dc Esiado cujos ariidos
oliicos Iajan logrado naior dcscnvolvincnio, asscniando lascs
solidas dc ariiciaao c influcncia nos dcsiinos oliicos da
colciividadc.
O Esiado, ondc isio aconica, noninalncnic lilcral na aarcncia
dc scu ordcnancnio oliico, nos dognas quc dc nancira oficial lIc
anaran as insiiiuics, ja sc acIa iodavia cn adianiada fasc dc
iransiao ara o Esiado social, scnao cn lcno Esiado social, quc c un
Esiado solidancnic ariidario.
Quando sc da a insiiiucionalizaao jurdica da rcalidadc
ariidaria, c o jurdico coincidc con o sociologico, cIcga-sc ianlcn
oficialncnic ao Esiado social. Ncssa ocasiao, os icios consiiiucionais,
scn nais rcscrvas, cniran a indicar o lugar quc calc s organizacs
ariidarias no scio da ordcn csialclccida.
Dcian cniao os ariidos dc scr aquilo quc foran no Esiado
lilcral, a utc Iontcusc do sisicna, confornc dissc Cusiavo FadlrucI,
cn criica ao dirciio ullico alcnao.
S9
E sc convcricn ois cn lasc
consiiiucionalncnic roclanada c rcconIccida dc iodo o sisicna
dcnocraiico, con os laos dc dccndcncia da rcrcscniaao
arlancniar iransfornados, agora sin, cn laos jurdicos, con ioda a
fora c garaniia quc o dirciio odc cnrcsiar a una rcalidadc
sociologica, dc Ia nuiio incranic c incluiavcl.
Cono cssa consiiiucionalizaao" ou lcgalizaao" do ariido
oliico sc ocrou, cis o icna quc sulscqucnicncnic cnirarcnos a
caninar.
S. Os por11dos po1111oos oomo reo11dode ]ur1d1oo: 1endno1o
oon1emporneo poro 1nser1-1os nos oons111u1es
Ncgar acolIincnio consiiiucional aos ariidos oliicos nos
sisicnas dcnocraiicos conicnorancos significa sinlcsncnic,
scgundo Kclscn, fccIar os olIos rcalidadc".
Quando sc iraia dc conlaicr, rcrinir ou saloiar a dcnocracia,
aqucla onissao c conrccnsvcl, cono ao icno da nonarquia
consiiiucional. Mas or iniciro dcsiiiuda dc scniido na Iora quc
assa,
60
Iora salidancnic dc irrcrinvcl vocaao dcnocraiica.
Considcra LcilIolz dc iodo crdida" a laialIa quc o scculo XIX c
aric do scculo XX iravaran conira os ariidos oliicos.
61
Do ncsno
asso, un cicniisia oliico do quilaic dc Fincr, crfciiancnic cnscio
da rofunda nudana ocrada, assinala quc na rcscnic ordcn
dcnocraiica os ariidos dciaran dc scr o govcrno invisvcl" ara sc
irans-fazcrcn no govcrno visvcl c rcconIccido das dcnocracias".
62
Con cfciio, o surio consiiiucional do rinciro os-gucrra
quclrou, confornc noia Locwcnsicin, o ialu scgundo o qual as
Consiiiuics nao dcvcrian rcfcrir-sc aos ariidos oliicos.
63
Doravanic, o quc icnos visio c o lcgislador consiiiuinic variar
daqucla osiao dc indifcrcna aos ariidos ara sancionar
corajosancnic a nova rcalidadc oliico-ariidaria cono rcalidadc
consiiiucional. Iniroduziu-sc o ariido oliico no coro das
consiiiuics. Os ariidos sc iornan cada vcz nais insiiiuics oficiais,
quc rccclcn sulsdios dc agcncias govcrnancniais c sc convcricn ois
cn orgaos do odcr csiaial, vcrdadciros insiiiuios dc dirciio ullico"
64
ou aric do rorio govcrno".
6S
Na Inglaicrra, scgundo Jcnnings, qucn quiscr conIcccr a
Consiiiuiao lriianica, cn ioda a cicnsao c rofundidadc, cono cla
vcrdadcirancnic ocra, Ia dc concar c icrninar clo csiudo dos
ariidos oliicos.
66
E or nais aradoal quc isso arca, a Inglaicrra,
ioncira da organizaao ariidaria, c das dcnocracias quc nais
rciardadas sc arcscnian ainda no rcconIccincnio lcgal daquclas
organizacs, visio quc ali, confornc assinala Ficld, ncnIun aio do
Parlancnio ou dccisao judicial ncncionou janais o nonc dos ariidos
oliicos, cniidadcs or conscqucncia dcsiiiudas dc dirciios c
olrigacs lcgais".
6?
Nos Esiados Unidos, a consagraao lcgal do ariido oliico
ocorrc ainda con alguna lcniidao. O silcncio das Consiiiuics
csiaduais c da Consiiiuiao fcdcral solrc cssas cniidadcs acarrciou
duranic ccrca dc ccn anos a indifcrcna da ordcn jurdica aos ariidos
oliicos.
Con cfciio, das Consiiiuics csiaduais soncnic 17 cnrcgan
foriuiiancnic o icrno ariido oliico.
6S
Scn cnlargo, os irilunais
ancricanos icn nanifcsiado rcconIccincnio ao dirciio quc ossucn os
ariidos oliicos dc ccrccrcn livrcncnic sua aao, ionando or lasc
as garaniias consiiiucionais rclaiivas lilcrdadc dc rcuniao, dc
inrcnsa, dc oiniao c dc sufragio.
Alguns Esiados ja lcgislan accrca do funcionancnio dos ariidos,
icndo rincialncnic cn visia coilir fraudcs c alusos nas convcncs c
clcics rinarias, lcn cono iolIcr a crvcrsao do sufragio clo
sulorno clciioral.
Conscguinicncnic, c dc adniiir quc o ariido oliico nos
Esiados Unidos ja dciou dc scr, confornc assinalan Dinllcy c Moos,
aqucla organizaao iao livrc dc inicrfcrcncia oficial quanio una
socicdadc liicraria", ara sc iransfornar cn orgaos dc govcrno,
lcgalncnic rcconIccidos".
69
No coniincnic curocu, foi a Consiiiuiao iialiana dc 1947 quc
cn rinciro lugar dcu o asso nais largo ara a confirnaao jurdica
do ariido oliico c conrccnsao dos scus fins dc caraicr insiiiucional.
Dcclara o ariigo 49 da Consiiiuiao iialiana quc iodos os
cidadaos icn o dirciio dc organizar-sc cn ariidos oliicos, a fin dc
coocrar, dc nancira dcnocraiica, na dcicrninaao da oliica
nacional".
Insirado scn duvida, ncssc icio, ondc una icndcncia sc
arcscnia alavclncnic viioriosa, qual scja aqucla quc conduziu o
ariido oliico da rcalidadc sociologica ara a rcalidadc jurdica, dc
Fcrri dcsigna-la cono scndo a snicsc dos orgaos csiaiais dcsiinados
ao ccrccio das funcs dc govcrno".
?0
A insiiiucionalizaao jurdica dos ariidos fcz rogrcsso
assonlroso, quasc rcvolucionario, no ariigo 21 da Lci Fundancnial dc
Donn, quc LcilIolz inicrrcia cono o rcconIccincnio oficial cla ordcn
jurdica do nodcrno Esiado dcnocraiico dc lascs ariidarias.
?1
Con cfciio, rcza cssc ariigo. Os ariidos ariician na fornaao
da voniadc oliica do ovo", cic. A disosiao consiiiucional consianic
do ncsno icio roicgc a scguir os fundancnios dcnocraiicos da
organizaao ariidaria.
Prcvc-sc ali a ncdida surcssiva dos ariidos cuja aao coniraric
a csscncia dcnocraiica do rcginc. Nao rcrcscnia cssa uliina
dcicrninaao coniriluio inovador dos consiiiuinics alcnacs, cono
cscrcvcn alguns iraiadisias csirangciros, orquanio ja sc acIava no
icio da Consiiiuiao Drasilcira dc 1946, ircs anos anicrior
Consiiiuiao alcna dc Donn.
Varias Consiiiuics dos Esiados alcnacs (Lucndc) scgucn
ianlcn o nodclo fcdcral, adoiando rccciios criincnics ao rcginc
jurdico das organizacs ariidarias.
Das Consiiiuics laiino-ancricanas, a nais adianiada a cssc
rcsciio vcn a scr inqucsiionavclncnic a do Uruguai, dc 1952, quc lcva
a calo a incororaao dircia do ariido oliico no sisicna dc govcrno,
fiando una ariiciaao roorcional dos ariidos no colcgiado quc
rcgc o Pas.
A cssc roccsso quc Ia rcdundado na consiiiucionalizaao dos
ariidos nao sc nosiran alIcias as Consiiiuics do cano socialisia,
ondc, cn rinciro lugar, aarccc a Consiiiuiao soviciica dc 1936, cujo
ariigo 126 roclana o lugar dc vanguarda do Pariido Conunisia na
lidcrana da classc ocraria, cn sua luia clo forialccincnio c
inlaniaao do sisicna socialisia".
Assinalando solrciudo a ariiciaao dos ariidos no roccsso
govcrnancnial, a Consiiiuiao da Fcullica Dcnocraiica Alcna (aris.
91 c 92} acolIia divcrsos rccciios quc aicnicavan o sucrior grau dc
insiiiucionalizaao jurdica ja alcanado ali clas foras ariidarias.
A insiiiucionalizaao lcgal dos ariidos oliicos nos ascs
dcnocraiicos conrccndc inorianics asccios quc ForsiIoff assin
concndiou. a} clciao auicniica c vcrdadcira; l} rclaao do clciior con
o clciio; c c} rclaao dos clciios con o scu ariido.
?2
9. As modo11dodes de por11dos: por11dos pessoo1s e por11dos reo1s
(Hume), por11dos de po1ronogem e por11dos 1deo1g1oos (Weber),
por11dos de op1n1o e por11dos de mossos (Burdeou), por11dos do
mov1men1o e por11dos do oonservoo (Nou1osKg)
Do scculo XVIII aos nossos dias, surgiran varias classificacs dc
ariidos. A nais aniiga c rovavclncnic a dc Hunc, quc disiinguiu
duas caicgorias rinciais. ariidos dc cssoas c ariidos rcais.
Os ariidos cssoais icrian or lasc scniincnios dc anizadc ou
avcrsao, quanio a cssoas. Esscs scniincnios inclcn os adcios ao
conlaic oliico. A sc lIcs ofcrccc cnscjo dc dar rovas dc lcaldadc c
dcdicaao. Os ariidos rcais or sua vcz fundan-sc cn alguna
difcrcna rcal dc scniincnios ou inicrcssc" (Hunc}.
A classificaao scguinic, quc icvc nais voga na cicncia oliica, foi
a dc FricdricI FoIncr, cosia cn 1844, no livro dc TIcodorc FoIncr,
Tcou dos Putdos Potcos (LcIc uon dcn otscIcn Putccn).
Insirado nos rincios da douirina organica da Socicdadc c do
Esiado, solrciudo naquclc organicisno csiriiualisia, dc fundo ciico,
quc aninou a olra dc inuncravcis jurisias c filosofos da rincira
nciadc do scculo XIX, FoIncr, cnrcgando aic ncsno linguagcn
organicisia quando or ccnlo sc rcfcrc ao coro csiaial"
disiinguc quairo iios fundancniais dc ariidos, cuja naiurcza, ara
clc, corrc aralcla s fascs dc dcscnvolvincnio do organisno Iunano. o
ariido radical, con a alna das crianas; o lilcral con a sicologia dos
adolcsccnics; o conscrvador, con o csriio dos Ioncns fciios, naduros
c adulios, c, cnfin, o alsoluiisia, con o caraicr da vclIicc.
Das nais afanadas c induliiavclncnic a classificaao dc Ma
Wclcr quc cifra a rcalidadc ariidaria cn duas fornas lasicas. os
ariidos dc aironagcn c os ariidos idcologicos, consoanic o rincio
inicrno fora do qual sc consiiiucn.
As organizacs oliicas dc aironagcn sao aquclas, scgundo o
sociologo, quc icn rincialncnic cn nira galgar o odcr, ncdianic
clcics, a fin dc lograr osics dc nando ara os scus dirigcnics c
vaniagcns naicriais, solrciudo cnrcgos ullicos, ara sua clicnicla.
?3
Os ariidos idcologicos (VctunscIuuungsutcc) luscan a
rcalizaao dc idcais dc conicudo oliico,
?4
c sc rocn or vczcs a
rcfornar c iransfornar ioda a ordcn cisicnic, insirados or
rincios filosoficos, quc inlican una conccao nova da socicdadc c
do Esiado. Nao raro, sua aao oliica, solrc cnvolvcr naicria dc icor
consiiiucional, rcflcic do ncsno asso dissidcncia con a csiruiura
oliica c social csialclccida.
Todavia, a iradiao ariidaria curocia nosira ariidos
idcologicos, cono os lilcrais c conscrvadorcs, caiolicos c roicsianics,
quc aiuan na orliia oliica cn iniciro acordo con o csriio das
insiiiuics, scn susciiarcn qucsics dc fundo, criincnics naiurcza
do rcginc, cono sao as qucsics filosoficas ou dcicrninadas csccics
dc qucsics cconnicas lasicas.
Essas agrcniacs, orianio, nao olsianic sua naiurcza
idcologica, cn nada difcrcn dos ariidos noric-ancricanos
rcullicanos c dcnocraias, salvo no caraicr dc aironagcn dc quc
csics uliinos csscncialncnic sc rcvcsicn.
Fcduzcn-sc os ariidos a duas nodalidadcs fundancniais,
scgundo Durdcau. ariidos dc oiniao c ariidos dc nassas.
Dc confornidadc con aquclc douirinador, os ariidos oliicos
sao ariidos dc oiniao quando adniicn cn scus quadros a
ariiciaao dc cssoas da nais variada origcn social, quando, clo
rograna c cla aao, adcrcn ordcn social cisicnic, ou quando
discn dc un fraco odcr dc rcssao solrc os rcscciivos
cononcnics, ou ainda, quando aicnician sua ndolc individualisia
airavcs do lugar conccdido s crsonalidadcs oliicas.
?S
Esscs ariidos, quc no cnicndcr do ncsno ullicisia franccs sc
acIan agora dccadcnics, caracicrizaran o aniigo Esiado lilcral. As
rcfornas quc clcs rcconizan janais aiingian as lascs da socicdadc.
Suas cigcncias, con aclo livrc ariiciaao dc iodos, nao lcvavan
cn conia a origcn social dos adcios. Volvian-sc scnrc ara o Esiado
quc cisic c nao ara o Esiado quc dcvcria cisiir.
Aos ariidos dc oiniao conirac Durdcau os ariidos dc
nassas. Marcan csics o scculo XX c assinalan o noncnio dc
inicrvcnao oliica dc considcravcis arcclas do ovo, danics ccludas
dc qualqucr ingcrcncia na vida ullica.
Via dc rcgra, o ariido dc nassas assina ordcn oliica una
fciao auioriiaria, iniroduz-sc criurladorancnic no sisicna
dcnocraiico airavcs do sufragio univcrsal, c arcscnia gcralncnic icscs
dc salor rcivindicaiorio, rcrcscniaiivas dc inicrcsscs c nao dc oinics,
dc gruos ou classcs c nao dc indivduos ou crsonalidadcs, dc Ioncns
inulsionados clo inconfornisno con a ordcn cisicnic c nao dc
cssoas oriadoras dc voniadc ncrancnic discrcanics.
Esscs ariidos fazcn da idcologia o insiruncnio da
iransfornaao social, agruan os filiados cla idcniidadc dc scu csiado
cconnico, cla origcn naicrial c cla dcsiinaao ianlcn naicrial das
asiracs igualiiarias do Ioncn-nassa, aquclc quc, scgundo
Durdcau, aldica sua auiononia cn rovciio do gruo" c sc sulncic ao
rigor da discilina c Ionogcncidadc douirinaria quc o ariido lIc
inc, fora dc qualqucr discussao.
?6
Escrcvc ainda o ncsno ullicisia quc os ariidos dc oiniao
qucrcn o odcr nun rcginc dc concorrcncia, ao asso quc os ariidos
dc nassas asiran o nonoolio do odcr, ao rcginc dc ariido unico,
con o qual csnagan a oosiao" c incn o iriunfo dc una oriodoia
govcrnancnial unica c cclusiva".
??
Scgundo Nawiasly, nao Ia soncnic ariidos fundados na
idcologia, nos inicrcsscs ou na aironagcn, nas ariidos quc crincn
o dcsconicniancnio ou o confornisno con a ordcn csialclccida. Faz-
sc nisicr or conscguinic iona-los ianlcn sol cssc uliino angulo o
dcsconicniancnio ou o confornisno, disiinguindo a duas nodalidadcs
rinciais. os ariidos dc novincnio quc luscan alicracs lasicas no
sisicna insiiiucional vigcnic c os ariidos da conscrvaao, cujo
rograna via dc rcgra sc conccnira na rcsisicncia s nudanas
roosias, con rcfcrcncia s insiiiuics.
?S
Sao csics uliinos ianlcn
os ariidos da ordcn c da iradiao.
1. Ednund Durlc, TIougIis on iIc causc of iIc Prcscni disconicnis", in. TIc VoIs
o Ednund HuIc, I, . 189.
2. Hcnry Lcvy-DruIl, Asccts Socoogqucs du Dot, . 164-165.
3. DluniscIli, in. DcutscIcs Stuuts-VoctcIucI, v. 7, . 718. 4. C. Jcllincl,
Agcncnc StuutscIc, 3 cd., . 114.
5. Ma Wclcr, Stuutssozoogc, . 50.
6. Cusiav FadlrucI, Dic oliiiscIcn Paricjcn in Sysicn dcs dcuiscIcn
VcrfassungsrccIi", in. C. AnscIuciz, & F. TIona, (cd.}, HundIucI dcs DcutscIcn
StuutsccIt, v. 1, . 287.
7. Hans Nawiasly, Dc ZuIunt dc otscIcn Putccn, . 22.
8. Hans Nawiasly, Agcncnc StuutscIc, v. 1, aric 2, . 92.
9. Hans Kclscn, Von Vcscn und Vct dc DcnoIutc, 1929, . 19.
10. W. HaslacI, Dc nodcnc DcnoIutc, . 471.
11. C. C. Ficld, Potcu TIco, . 168.
12. E. E. ScIaiiscIncidcr, Put Goucnncnt, . 187.
13. E. M. Saii, Anccun Putcs und Ecctons, . 141.
14. F. Cogucl, . 685.
15. Ccorgcs Durdcau, Tutc dc Sccncc Potquc, i. 1., . 426.
16. Halifa, Poliiical iIougIis and Fcflcciions", in. VoIs, . 227 c 225
rcscciivancnic.
17. Hcnry Si. JoIn & Viscouni Dolinglrolc, Lcttcs on tIc St o Putotsn, on tIc
Idcu o u Putot Kng, und on tIc Stutc o Putcs ut tIc Accsson o Kng Gcogc tIc
Fst, . 150-151.
18. David Hunc, Essus, Mou, Potcu, und Ltcu, v. 1, . 127-128.
19. T. Hollcs, Dc cuc, Ca. 10, 12-13.
20. Condorcci, uud Scrgio Coiia, Lcs ariis ci lc ouvoir dans lcs iIcorics oliiiqucs
du Dclui dc XVIII Sicclc", in. Lc Pouuo, . 91.
21. Alcis dc Tocqucvillc, Dc u Dcnocutc cn Ancquc, i. I, . 277.
22. Ccorgc WasIingion, in. J. D. FicIardson, Mcssugcs und Pucs o tIc Pcsdcnts,
v. 1, . 218.
23. JoIn Adans, uud E. Dinllcy Wilfrcd & Malcoln C. A. Moos, Gunnu o
Anccun Potcs, . 179.
24. JoIn Taylor, An Inqu nto tIc Pnccs und Poc o tIc Goucnncnt o tIc
Untcd Stutcs, . 196.
25. JoIn MarsIall. Ciiado cn TIc Lc o JoIn MusIu, v. 2, . 410.
26. Hcnry Joncs Ford, TIc Hsc und GoutI o Anccun Potcs, . 90.
27. Alain, uud Ccorgcs Durdcau, Tutc dc Sccncc Potquc, i. 1.
28. DluniscIli, in. DcutcIcs Stuuts-VoctcIucI, v. 7, . 720.
29. Idcn, ilidcn, . 720-721.
30. Francis Liclcr, Munuu o Potcu EtIcs, 2 cd., v. II, . 253.
31. Scrgio Coiia, Lcs Pariis ci lc ouvoir dans lcs iIcorics oliiiqucs du Dclui dc
XVIII Sicclc", in. Lc Pouuo, i. 1, . 102-103.
32. DluniscIli, ol. cii., . 721.
33. Scrgio Coiia, ol. cii., . 102.
34. Dolinglrolc, uud Scrgio Coiia, ol. cii., . 102.
35. Ausiin Fannay, & Willnoorc Kcndall, Dcnocuc und tIc Anccun Put Sstcn,
. 126.
36. JoIn Adans, uud Corrca M. WalsI, TIc Potcu Sccncc o JoIn Aduns, . 152.
37. Walicr DagcIoi, TIc EngsI Consttuton, . 126.
38. Jancs Drycc, Modcn Dcnocuccs, I, . 119.
39. E. E. ScIaiiscIncidcr, in. Dcfcnsc of Poliiical Pariics", in Put Goucnncnt, uud
Potcu TIougIt n Anccu, Andrcw M. Scoii, . 520.
40. Hcnry Sir Mainc, uud ScIaiiscIncidcr, uud Scoii, Potcu TIougt n Anccu, P.
518.
41. Edward McCIcsncy Saii, Potcu Insttutons. A Pcucc, . 519.
42. W. Ivo Jcnnings, TIc HtsI Consttuton, 3 cd., . 31.
43. F. M. Mac Ivcr, TIc Modcn Stutc, . 397-398.
44.Vcja-sc o quc diz a cssc rcsciio CcrIard LcilIolz cn Dcr Paricicnsiaai dcs
Donncr Crundgcscizcs", HccIt, Stuut, VtscIut, . 108.
45. C. Jclincl, Agcncnc StuutscIc, . 114.
46. Triccl, Stuutsucussung und PotscIc Putccn, . 24 c ss.
47. Scrgio Coiia, Lcs Pariis ci lc Pouvoir dans lcs iIcorics oliiiqucs du dclui du
XVII
c
sicclc", in. Lc Pouuo, i. I, . 100.
48. Idcn, ilidcn, . 117.
49. S. V. Linarcs Quiniana, Los Putdos Potcos, . 31.
50. FicIard ScInidi, Agcncnc StuutscIc, I. . 253 c ss. Cusiav FadlrucI, ol. cii.,
. 288.
51. F. M. Mac Ivcr, TIc Modcn Stutc, . 399.
52. Ccorgcs Durdcau, Tutc dc Sccncc Potquc, i. 1. . 473-474.
53. Earl LaiIan, Ediior's Forcword", in. Ausiin Fanncy & Willnorc Kcndall,
Dcnocuc und tIc Anccun Put Sstcn, . XI.
54. C. LcilIolz, Dcr Paricicnsiaai", ol. cii. . 108.
55. Karl Locwcnsicin, Potcu Pouc und tIc Goucnncntu Poccss, . 363-364.
56. DluniscIli, in. DcutscIcs Stuuts-VoctcIucI, v. 7, . 718.
57. Cusiav FadlrucI, ol. cii, . 288.
58. Jcssc Macy, & JoIn Cannaway, Conuutuc Fcc Goucnncnt, . 177-178.
59. Cusiav FadlrucI, ol. cii., . 288.
60. Hans Kclscn, Von Vcscn und Vct dc DcnoIutc, 2 cd., . 23.
61. C. LcilIolz, Dus Vcscn dc Hcucscntuton und dc Gcstutuundc dc
DcnoIutc, n 2U JuIIundct, . 91.
62. H. Fincr, TIco und Puctcc o Modcn Goucnncnt, I, . 620.
63. Karl Lowcnsicin, Wclcr und dic arlancniariscIc Paricidiszilin in Ausland" in.
Dc otscIcn Putccn n VcussungsccIt, . 364.
64. Josc AnncIasicgui, uud S. V. Linarcs Quiniana, Los Putdos Potcos, . 36.
65. CIarlcs E. Mcrrian, & Harold Fooic Cosncll, TIc Anccun Put Sstcn, -415-
416.
66. W. Ivo Jcnnings, TIc HtsI Consttuton, 3 cd., . 31.
67. C. C. Ficld, Potcu TIco, . 165.
68. Sao as consiiiuics do Alalana, California, Ccorgia, Louisiana, Maryland,
Mississii, Nclrasla. Novo Mcico, Nova Iorquc, Ncvada, OIio, OllaIona, Orcgon,
Pcnnsylvannia, Carolina do Sul, Virginia c UiaI.
69. Dinllcy-Moos, A Gunnu o Anccun Potcs, . 197.
70. Fcrri, Stud`su Putt Potc, . 170.
71. C. LcilIolz, Dcr Paricicnsiaai dcs Donncr Crundgcscizcs", in HccIt, Stuut,
VtscIut, v. III.
72. Ernsi ForsiIoff, Zur vcrfassungsrccIilicIcn Sicllung und inncrcn Ordnung dcr
Paricicn", in Dc PotscIcn Putccn n VcussungsccIt, . 6-7.
73. Ma Wcllcr, Stuutssozoogc, . 50.
74. Idcn, ilidcn, . 53.
75. Ccorgcs Durdcau, Tutc dc Sccncc Potquc, i. 1, . 435-437.
76. Ccorgcs Durdcau, Lu Dcnocutc, . 57.
77. Ccorgcs Durdcau, Tutc dc Sccncc Potquc i. I, . 434.
78. Hans Nawialsy, Agcncnc StuutscIc, . 97.
24
OS S1STMAS D PART1DOS
l. O sstcnu Iutduo 2. O sstcnu nututduo J. O
utdo nco. 4. A tcou nuxstu do utdo otco 5. A
ccscntuuo ossonu c os utdos otcos b. O utdo
otco nu Ingutcu ?. O utdo otco nos Estudos Undos
J. O s1s1emo b1por11dr1o
Adoia o Esiado ariidario conicnoranco ircs sisicnas rinciais
dc ariidos. o liariidario, o nuliiariidario c o ariido unico. Esic
uliino nais frcqucnic nos rcgincs ioialiiarios.
O sisicna liariidario, quc icvc cn Lasli un dc scus ardcnics
rougnadorcs, c considcrado or alguns cscriiorcs oliicos cono o
sisicna dcnocraiico or ccclcncia cn naicria dc organizaao
ariidaria. Enicndc Ficld quc ncnIun ouiro sisicna Ia nais alcrio
ariiciaao dircia, incdiaia, cfciiva c influcnic do clciior na cscolIa
dos govcrnanics quanio csic, arraigado, qucr no gosio, qucr na
rcfcrcncia dos cidadaos cn iodos aquclcs ascs ondc
iradicionalncnic o crfilIan as insiiiuics.
1
O sisicna liariidario icn algo quc corrcsondc a un irao
naiural dc divisao oliica da socicdadc, confornc assinala Duvcrgcr, o
qual olscrva quc sc ncn scnrc Ia un dualisno dc ariidos, quasc
scnrc Ia un dualisno dc icndcncias".
2
No dizcr dc Nawiasly, sao rcssuosios do sisicna liariidario,
cn rinciro lugar, quc anlos os ariidos sc onIan dc acordo quanio
aos fundancnios dc organizaao c dircao do Esiado, a salcr, quanio
ao rcginc, c a scguir, quc anlos sc rcconIcan cn icrnos dc nuiuo
rcsciio c lcaldadc.
3
oosiao calc, or conscqucncia, lugar iodo csccial no
sisicna, visio quc cla c oicncialncnic o govcrno cn rcccsso, a fora
invisvcl, fora do odcr, nas ronia ja ara assuni-lo a qualqucr
insianic dcscncnIando assin funao ncccssaria c indiscnsavcl
caracicrizaao dcnocraiica do sisicna.
Dc iananIa inoriancia cssa funao quc na Inglaicrra sc acIa
cla dc iodo insiiiucionalizada clo Minisicr's of iIc Crown Aci", dc
1937, o qual, nao soncnic nanda csiicndiar a Oosiao, cono lIc
confcrc o iiulo oficial dc Ldcr da Oosiao dc Sua Majcsiadc". A
Oosiao icn orianio noninalncnic una siiuaao jurdica rivilcgiada
no sisicna inglcs quc os ariidos cono iais nunca lograran ali
alcanar.
Scria dcloravcl cquvoco suor quc o sisicna liariidario
significa liicralncnic a cisicncia acnas dc dois ariidos. Nao.
ossvcl quc varios ariidos concorran s urnas, nas o sisicna
iccnicancnic sc acIa dc ial forna csiruiurado, quc so dois ariidos
rcuncn dc nancira crnancnic a ossililidadc dc cIcgar ao odcr.
No caso dos Esiados Unidos, a rigidcz liariidaria c dc ial ordcn
quc ncnIun cqucno ariido vcio janais a sc convcricr nun grandc
ariido c vicc-vcrsa. nao Ia noicia dc ncnIun grandc ariido quc Iaja
assado condiao dc cqucno ariido.
Tal cculiaridadc lcvou un dos nais afanados ullicisias
daquclc as a dizcr quc o sisicna liariidario c a forialcza dc
Cilraliar da oliica ancricana", ondc os cqucnos ariidos nao
consiiiucn scnao novincnios cducacionais".
4
Fornan os dois ariidos, conscrvadorcs c rcullicanos, a
csinIa dorsal da oliica ancricana c osicnian adniravcl flcililidadc,
lcn cono invulgar odcr dc aconodaao, a onio dc Iavcrcn sido
conarados or un jornalisia ancricano a duas garrafas vazias quc
odian rccclcr iodo c qualqucr conicudo, conianio quc sc nao
nudasscn os roiulos...
O sisicna liariidario ancricano nao fcz, iodavia, dcsrczvcl ou
nula a ariiciaao dos cqucnos ariidos, a dcsciio da inoicncia
oliica cn quc coniinuancnic fican ara a cscalada do odcr.
Con cfciio, scus rincios c suas idcias, susicniados nao raro
con iodo os rigorcs dc suliia radicalizaao, acalan dcois
incororados ou aroriados clos dois grandcs ariidos, os quais
salcn aconoda-los lcniancnic ao gcnio oliico da socicdadc
ancricana. Ha qucn qucira vislunlrar a a causa rofunda da
incisicncia dc un ariido socialisia nos Esiados Unidos ou clo ncnos
o nalogro oliico das cqucnas agrcniacs dc caraicr idcologico.
O sisicna liariidario ofcrccc Iisioricancnic no ccnlo do
Pariido TralalIisia inglcs o caso da asccnsao dc una icrccira fora
osiao dc grandc ariido, lcn cono a qucda corrcsondcnic da
organizaao ariidaria quc aic cniao figurava ncssa qualidadc, a salcr,
o vclIo Pariido Lilcral.
Houvc coca dc crisc no sisicna ariidario da Inglaicrra cn quc o
liariidisno ccdcu lugar a un iriariidisno icnorario. Essc
iriariidisno alias nao sc acIa ccludo dc rcaariao na vida oliica
daquclc as, iradicionalncnic liariidario, ondc o liariidisno c nais
idcologico do quc aironal, ao conirario do quc succdc nos Esiados
Unidos, ondc nao raro o odcr das idcias sc curva fora dos
inicrcsscs.
Causas variavcis icn sido invocadas ara clicar a cisicncia do
sisicna liariidario ianio na Inglaicrra cono nos Esiados Unidos.
Uns sc rcfcrcn ao gcnio anglo-sanico, ouiros anlicncia
Iisiorica. Ja Iouvc aic qucn sc rcoriassc ao gcnio csoriivo do ovo
inglcs (Salvador dc Madariaga}.
Duvcrgcr, criiicando c rcjciiando iodas cssas causas indigiiadas,
sc fia na influcncia dc un faior gcral dc ordcn iccnica. o sisicna
clciioral", quc aiua a cssc rcsciio con a fora dc una lci sociologica
quando sc iraia da alicaao do cscruinio najoriiario dc un unico
iurno. Essa forna dc cscruinio conduz, con rarssinas ccccs ao
dualisno ariidario, scgundo olscrva aquclc auior."
S
2. O s1s1emo mu111por11dr1o
Princiia a rigor o sisicna nuliiariidario con a rcscna dc ircs
ou nais ariidos oliicos cn disuia do odcr nun dcicrninado
sisicna csiaial.
Os adcios do luralisno ariidario anlo louvan-no cono a
nclIor forna dc colIcr c fazcr rcrcscniar o cnsancnio dc variadas
corrcnics dc oiniao, cnrcsiando s ninorias oliicas o cso dc una
influcncia quc lIcs falcccria, ianio no sisicna liariidario cono
uniariidario.
Afirna-sc adcnais quc o sisicna nuliiardiario c dc cunIo
rofundancnic dcnocraiico, ois confcrc auicniicidadc ao govcrno, iido
or ccniro dc coordcnaao ou conronisso dos disiinios inicrcsscs quc
sc novcn no nosaico das varias classcs da socicdadc, classcs cuja voz
dc ariiciaao, airavcs do ariido oliico, sc ala assin csfcra do
odcr.
No sisicna arlancniar do nodcrno Esiado ariidario, o
nuliiariidisno conduz incviiavclncnic aos govcrnos dc coligaao, con
galincics dc conosiao Icicrogcnca, scn runos oliicos cocrcnics,
sujciios Porianio cla variaao dc roosiios a una insialilidadc
nanifcsia. Nao olsianic, csscs govcrnos or sua naiurcza ncsna sao
dos nais scnsvcis aos rcclanos da oiniao ullica.
No sisicna rcsidcncial, indica-sc ordinariancnic a ulvcrizaao
ariidaria cono faior dc cnfraquccincnio do rcginc, dcicrninando-lIc,
nao raro, o colaso.
En rinciro lugar, cla facilidadc quc icn un cccuiivo foric dc
doninar ariidos fracos, nuncricancnic cccssivos, scn cocsao
inicrna, coliosos dc vaniagcns, rcsics a sacrificarcn a Ionra cvica
cn acordos faccis ou aconodacs dcsairosas, conianio quc os
inicrcsscs incdiaios da aironagcn, no scniindo sociologico wclcriano,
saian dc logo saiisfciios. O Parlancnio aaga-sc cniao no anoninaio
dc scu dcsiino oliico c un cccuiivo onioicnic, caudilIisia dc
vocaao, a ncio asso ja da diiadura, c a unica crcssao visvcl do
odcr.
En scgundo lugar, o arlancnio sc odc convcricr nuna casa dc
rcsisicncia ao cccuiivo, quc cai risionciro dc un Congrcsso Iosiil,
doninado or naiorias facciosas c assionais, cuja aao iolIc os
assos adninisiraao c frusira-lIc o rograna govcrnaiivo.
A gucrra civil dos dois odcrcs, aralisando o nccanisno
consiiiucional, c cniao o rcnuncio das solucs diiaioriais inincnics.
Dcnais, o sisicna nuliiariidario, rccisancnic or iornar nais niido,
osicnsivo, agudo c incviiavcl o quadro da luia dc classcs na socicdadc,
vcn scndo incrininado dc cnlaraar a caiaao dc una voniadc gcral,
insiiiucionalizando conscqucnicncnic a divisao das oinics, iornando-
as cada vcz nais csianqucs, irrcduivcis, inconunicavcis.
Enfin, c o sisicna nuliiariidario acoinado dc cnrcsiar aos
cqucnos ariidos influcncia oliica dcsroorcionada c inconaivcl
con a nodcsissina fora clciioral dc quc discn, norncnic quando
surgcn clcs or ficl dc lalana nas conciics clo odcr.
Assin cono Duvcrgcr ligou o sisicna liariidario ao sisicna dc
cscruinio najoriiario dc iurno unico, ouiros auiorcs, ondo igual
cnfasc no cnrcgo da iccnica clciioral c scus cfciios solrc a
organizaao dos ariidos, assinalan os csirciios vnculos cisicnics
cnirc o sisicna dc rcrcscniaao roorcional c a nuliilicidadc dc
ariidos.
Siuari Mill, scgundo rcfcrc Lowcll, saudara o nciodo da
roorcionalidadc ariidaria cono a salvaao da socicdadc",
6
afirnaiiva csiranIa na alavra dc un cnsador lilcral, quando a
vcrdadc lcn salida c confirnada c a dc quc scnclIanic iccnica
aconanIa Iisioricancnic o dcclnio do Esiado lilcral c sua viriual
sulsiiiuiao or una dcnocracia dc ariidos, dc ndolc lclisciiaria.
Con cfciio, a dcnocracia arlancniar c rcrcscniaiiva do
lilcralisno sucunlc, confornc sc dcduz das olscrvacs dc Hcllcr,
ioda vcz quc, ncdianic o cnrcgo da nova iccnica clciioral, o ariido
oliico iona o lugar do indivduo na qualidadc dc iiiular do dirciio dc
rcrcscniaao roorcional.
?
No ncsno scniido, sao ianlcn as olscrvacs dc LcilIolz
accrca da rcrcscniaao roorcional, quc scrvc dc insiruncnio
dcnocracia dc nassas na assagcn do Esiado arlancniar-
rcrcscniaiivo ao Esiado ariidario dc nossos dias.
S
En suna, cssa nodalidadc dc rcrcscniaao nao soncnic cnscja
a rolifcraao dos ariidos oliicos dc caraicr rgido c ccniralizador,
con solidos nccanisnos lurocraiicos, cono cnfrcia a cvoluao ara o
sisicna liariidario".
9
S. O por11do n1oo
O icrno ncsno ariido c ja un roicsio da logica c do lon scnso
conira a crcssao ariido unico ou ariido ioialiiario, dois
conirasscnsos quc cn rigor nada significan.
Con cfciio, cnsadorcs da caicgoria dc DluniscIli, Lcvy-DruIl c
Nawiasly icn cIanado a aicnao ara a inconaiililidadc cnirc a
noao dc aric ou ariido c a dc iodo, or conscqucncia, ara a
indcclinavcl olrigaao dc nao idcniificar-sc o ariido con o conjunio, o
ovo c o Esiado".
10
As diiaduras do scculo XX, con raras ccccs, fizcran orcn do
ariido unico o insiruncnio naino dc conscrvaao do odcr,
sufocando, cla inicrdiao idcologica, o luralisno oliico, scn o qual
a lilcrdadc sc ciinguc.
Do ncsno asso, idcniificaran o ariido con o Esiado ou a
naao, rccisancnic aquilo quc nais rcugna ndolc do icrno,
confornc acalanos dc lcr cn DluniscIli. Cono andan longc ois os
icnos cn quc os filosofos oliicos do lilcralisno conlaiian ainda os
ariidos or cnicndcrcn crroncancnic quc a sua rcscna cquivalia
ariilIa do odcr csiaial, ou scja, quclra do rincio uniiario da
solcrania!
Enicndcn alguns auiorcs quc o ariido unico c a naina
inovaao oliica do scculo XX, nas ouiros, cono Duvcrgcr, sao dc
arcccr quc a originalidadc consisic no aoio quc roorciona
diiadura, da qual sc convcric cn susicniaculo.
11
Erinc o ariido unico na socicdadc dc nassas a conclusao dc
un dcsdolrancnio incviiavcl do sisicna oliico, no insianic cn quc a
crisc social faz inossvcl a nanuicnao da dcnocracia. Pcrdidas or
csia as condics dc solrcvivcncia cn lascs individualisias, cnira cla
nuna aguda crisc dc gcsiaao dc quc rcsulia a forna nova da
dcnocracia dc nassas. Nao raro a crisc dcnocraiica iona sada dc iodo
inrcvisia dcscnlocando na diiadura do ariido unico.
A rcvoluao c a conira-rcvoluao social no scculo XX gcraran ois
oliiicancnic cn alguns Esiados o ariido unico. Mas ondc nos uliinos
anos sua aariao sc fcz nais frcqucnic foi naquclcs ascs rcccn-
cgrcssos do rcginc colonial. A o ariido unico aarccc cono fora
oliica coroada clo rcsigio Iaurido na ariiciaao quc icvc duranic
o novincnio criador da indccndcncia nacional.
Varios ascs afro-asiaiicos insiiiuran o ariido unico dcsdc a
cnanciaao, olrigando assin os ullicisias a rccaninar-lIc o
caraicr dcnocraiico. Cono sc salc, a conccao dcnocraiica do
Ocidcnic, cnirc ouiros rincios, vcn vazada na rcgra do luralisno
ariidario. O ariido unico aicniaria conira a csscncia do sisicna
dcnocraiico.
No cnianio, alguns ullicisias, fazcndo cccao a cssc osiulado
rgido, adniicn o caraicr oicncialncnic dcnocraiico dc dcicrninadas
ordcns oliicas, nas quais o ariido unico icn caraicr ncrancnic
rovisorio, aic quc sc consolidc un sisicna dc insiiiuics novas
roduzidas cla rcvoluao, cujos osiulados o uniiarisno ariidario
csosa.
O ariido unico surgc adcnais cono rcncdio nas ocasics dc
criscs nais gravcs c dolorosas. Mas scu cunIo aniidcnocraiico
soncnic sc dcscolrc ou fica nu quando cnira clc dcfiniiivancnic a
insiiiucionalizar-sc. Esiados dc arraigada iradiao dcnocraiica, cono a
Inglaicrra c a Frana, cn crodo dc gucrra ou s vcscras dc una
gucrra, sc scrviran ja, icnorariancnic, da uniao sagrada", da frcnic
unica" c conacia dc suas foras oliicas ara conjurarcn o crigo
oriundo da conoao cicrna.
O galincic dc gucrra" dc CIurcIill duranic a scgunda
conflagraao nundial criniu a unidadc nacional, consiiiuiu
nodalidadc dc ariido unico, o ariido da airia, quc fcz do arnisicio
oliico inicrno o rcquisiio indiscnsavcl conccniraao dc iodos os
csforos ara a salvaao nacional.
Indulgcnic con o ariido unico rovisorio, Durvcrgcr aonia o
ccnlo da Turquia, quc, dc 1923 a 1946, suriniu o luralisno
ariidario c conscrvou, iodavia, nos quadros do rcginc, una
organizaao ariidaria unica, sol a insiraao da idcologia
dcnocraiica". Cunrida a nissao rcnovadora, o ariido unico, ficl
sua ndolc dcnocraiica, conscniiu ali, cn 1950, scgundo o ncsno
cnsador, o iriunfo acfico" da oosiao.
12
Afigura-sc-nos orcn insusicniavcl o arcccr do jurisia franccs.
Una vcz adniiido, icria quc alrangcr igualncnic os ariidos unicos
dos Esiados socialisias, cujo caraicr dcnocraiico Duvcrgcr lIcs ncga,
aos conccdc-lo ao aniigo ariido unico da diiadura iurca. Nao Ia
razao, cn naicria dc ariido unico, ara dar-sc lula dc dcnocracia a
Aiaiurl c rccusa-la a KruscIov.
Douirinariancnic, o ariido unico do socialisno narisia suc-
sc iao iransiiorio quanio o Esiado, na logica ncsna do sisicna, sc clc,
con cfciio, udcssc, cn rcscna da rcalidadc social c oliica, uliinar
un dia irajcioria inliciiancnic iraada nos osiulados da icoria
narisia do Dirciio c do Esiado.
No sisicna dc ariido unico nao Ia alicrnaiiva ara o clciior cn
facc do odcr. Fica clc assin rivado dc fazcr cscolIa gcnuna,
confornc Ficld judiciosancnic assinala.
13
Adcnais, ncssc sisicna, o
ariido sc confundc con o odcr" c sua douirina sc iorna a idcia do
dirciio oficial".
14
A funao do ariido c orianio difcrcnic daqucla quc clc icn no
luralisno dcnocraiico. A clciao configura-sc sccundaria, dcsiiiuda ja
do caraicr conciiiivo, scn o dialogo das oinics coniradiiorias. Tona
orianio o asccio lclisciiario dc ncra dcsignaao ou raiificaao dc
cscolIa anicccdcnicncnic fciia. Mas ncn or isso dcia o ariido dc
dcscncnIar acl dc suna inoriancia, visio quc lIc calc, scgundo
Lcvy DruIl, nanicr o coniaio cnirc o govcrno c as nassas oularcs,
consiiiuir as cliics do odcr c susicniar a roaganda oficial do
rcginc.
1S
Acrcsccnia ainda aquclc cnsador quc a funao idcologica, scndo
una funao oliica glolal, sc iorna inconirasiavcl c doninanic.
Sulsiiiui cn rclcvancia ianio a funao clciioral cono a funao
rcrcscniaiiva dos ariidos no luralisno. Advcric orcn o ncsno
sociologo quc sao gravcs os riscos quc o sisicna acarrcia. cn rinciro
lugar, a csiagnaao, scguida logo nais da lurocraiizaao, do
unaninisno" ou confornisno inicgral", cniiliando assin a iniciaiiva,
gclando o cniusiasno criador, aralisando a voniadc livrc.
16
Malcs sao csics ois quc nas diiaduras conicnorancas
cnrcsian ao ariido unico sua fciao rcal c vcrdadcira c nos
auiorizan a rcciir con Crocc, ciiado or Afonso Arinos, quc o sonIo
do ariido oliico unico, or nais lcn inicncionado c Ioncsio, icn o
inconvcnicnic dc sc rcfcrir a algo quc nao c ncn ariido ncn oliico".
1?
4. A 1eor1o mor1s1o do por11do po1111oo
Os classicos do narisno, dcsdc Mar c Engcls a Mao Tsc Tung,
nao sc ocuaran ninudcnicncnic con una icoria dos ariidos. Nao sc
nos dcara nclcs ncnIuna cosiao csccial c nciodica consagrada
ao assunio, o qual, vcrsado scnrc dc lcvc, coniinua ainda inlciio cn
larga aric na douirina gcral do narisno, cn sua conccao accrca da
Socicdadc, do Esiado c do Dirciio.
ossvcl iodavia colIcr algunas roosics lasicas cn lugarcs
csarsos da coiosa liicraiura narisia, nas quais sc aicnicia a
naiurcza do ariido oliico, clo angulo da idcologia rolciaria.
A conccao naicrialisia da Iisioria alicada a iodas as
nanifcsiacs da vida social igualncnic clica o odcr oliico c scus
insiruncnios dc aao.
Disiinguc o narisno o caraicr do ariido na socicdadc lurgucsa
c na socicdadc socialisia. No scio da lurgucsia, scgundo aqucla
douirina, a luralidadc dc ariidos crinc anics dc nais nada a
cisicncia da roria luia dc classcs.
Sialin, cn 1936, concniando a nova Consiiiuiao soviciica c
criiicando os osiulados lasicos da dcnocracia ocidcnial, assin
rcsunia a osiao narisia. No quc iangc lilcrdadc dc difcrcnics
ariidos oliicos, susicnianos dc ccrio nodo oinics disiinias. O
ariido c aric da classc, sua aric nais rogrcssisia. O sisicna
luriariidario soncnic odc cisiir nuna socicdadc ondc Iaja
aniagonisnos dc classcs, cujos inicrcsscs sc arcscnian nuiuancnic
Iosiis c inconciliavcis".
1S
Muiio nais rccisa orcn vcn a scr a caracicrizaao dos ariidos
oliicos clo sociologo narisia OcnIcincr cn sua olra classica
solrc o Esiado. O ariido c na sua origcn c coniinuidadc iao-soncnic
a rcrcscniaao organizada dc una classc... O inicrcssc csccial do
gruo dirigcnic consisic cn nanicr or ncios oliicos o dirciio cn
vigor or clc ncsno inosio; c ois conscrvador". O inicrcssc do gruo
doninado, ao conirario, consisic cn rcvogar cssc dirciio c sulsiiiu-lo
or un novo dirciio dc igualdadc dc iodos os Ialiianics do Esiado. c
lilcral" c rcvolucionario".
19
No Muncsto Conunstu (1848}, afirnou Mar quc cra dcvcr dc
iodos os rolciarios sc organizarcn nuna classc c
corrcsondcnicncnic nun ariido oliico". Foi das rarssinas aluscs
quc clc fcz ao ariido, convcriido dcois no rincial insiruncnio dc
dcsiruiao da socicdadc caiialisia c suas insiiiuics.
Quanio a Lcnin, Ia cn sua olra aforisnos raros, nas
circnancnic rccisos cn fiar o scniido narisia do ariido oliico.
Diz Lcnin quc o ariido c a vanguarda organizada c discilinada do
rolciariado rcvolucionario, ois nclc vcnos a razao, a Ionra c a
conscicncia dc nossa coca".
20
Sialin, or sua vcz, cscrcvc quc o ariido lcva a calo a diiadura
do rolciariado", cnlora ncguc a idcniidadc cnirc clc c o Esiado.
21
A rcvisia Putnuuzzn, ouco dcois do XX Congrcsso do Pariido
Conunisia da UFSS csianava un ariigo dc fundo, no qual sc lia.
Lilcrdadc dc discussao c unidadc dc aao cis o quc Lcnin cigia do
ariido. Nosso ariido nao c ncnIun clulc dc dclaics, nas una
organizaao dc luia".
22
A rofccia dc noric quc o narisno faz con rcsciio ao Esiado,
rcconIcccndo-lIc o caraicr fundancnialncnic Iisiorico, sua condiao
dc coniic cccuiivo da classc doninanic (MicIcls} ou sindicaio
fornado ara dcfcndcr os inicrcsscs do odcr cisicnic", fadado orcn
a dcsaarcccr, ciinguir-sc", ou acalar no nuscu dc raridadcs aniigas
ao lado da roda dc fiar c do nacIado dc lronzc, scgundo o dizcr irnico
dc Engcls, c igualncnic valida a roosiio dos ariidos oliicos.
O ariido socialisia ncsno c o ariido dc una classc. o
rolciariado c sua diiadura. Pariido unico, quc nao odc rcariir a
lidcrana con ouiros ariidos", confornc assinalava Zdanov, cn 1938,
ciiando Lcnin, cssc ariido, con o dcsaarccincnio da socicdadc dc
classcs, aconanIara ianlcn o Esiado cn sua caninIada ara o
iunulo. Tal sc dara, scgundo a rcvisao narisia, na assagcn do
socialisno ao conunisno.
Con cfciio, Mao Tsc Tung, nuna rcninisccncia das vclIas idcias
dc FoIncr, no scculo XIX, solrc a vida organica dos ariidos, vcsiidas
orcn con a linguagcn c os concciios da douirina narisia, cscrcvcu.
Un ariido oliico crcorrc ianio quanio un scr Iunano os csiadios
da infancia, juvcniudc, idadc adulia c vclIicc. O Pariido Conunisia da
CIina ja nao c ncnIuna criana ou adolcsccnic. CIcgou naioridadc.
Quando un Ioncn sc iorna vclIo, norrc dcrcssa; o ncsno aconiccc
ianlcn con os ariidos oliicos. Con a aloliao das classcs, iodos os
insiruncnios da luia dc classcs os ariidos oliicos c o aarclIo
csiaial crdcn ianlcn suas funcs, fazcn-sc sucrfluos c sc
ciingucn lcniancnic, aos Iavcrcn rccncIido sua funao Iisiorica.
A socicdadc Iunana icra alcanado cniao un grau nais adianiado".
23
O onificc naino do narisno conicnoranco, scu unico
icorisia ialvcz, rcsuniu ois laidarncnic a icoria dos ariidos
oliicos, do onio dc visia da douirina quc ora caninanos.
Scn duvida, a socicdadc dc classcs cngcndra os ariidos dc
classcs (luriariidisno lurgucs}; csics, con a cIanada diiadura do
rolciariado, sc rcduzcn orcn a un ariido unico. Essc ariido
corrcsondc ainda fasc inicrncdiaria do socialisno c sua inlaniaao
cla violcncia.
Enfin, consunada a iransiao ara o conunisno, na suosia
socicdadc scn classcs, ccssarian dc cisiir ianio o ariido unico
dirigcnic cono ianlcn o Esiado, aniiga naquina dc cocrao.
S. A represen1oo pro]1ss1ono1 e os por11dos po1111oos
Nao sao cn cqucno nuncro os icorisias oliicos quc vccn or
unico rcncdio aos cfciios crniciosos dos gruos dc rcssao ou dos
oIIsts a insiiiuiao do odcr oliico con lasc na rcrcscniaao
rofissional c na conscqucnic ciinao dos ariidos oliicos.
Prcconizando cssa soluao, sucn scr a crisc dos ariidos cn
larga aric dcicrninada cla incaacidadc cn quc sc acIan clcs dc
rcduzir ao inicrcssc gcral ccrios anscios dc classc, quc fican orianio
dcsaicndidos ou osios nargcn, quando nao cIcgan a scr o nais
conun, alias indcvidancnic aroriados or gruos, cuja
lcgiiinidadc ara rcrcscnia-los c nais duvidosa quc a dos rorios
ariidos.
A rcrcscniaao rofissional, cono succdanco dos ariidos
oliicos, icn sido foricncnic susicniada or cnsadorcs
aniidcnocraiicos, dc idcologia fascisia ou cororaiivisia.
No cnianio, jurisias-filosofos do csiofo dc Kclscn c Cusiavo
FadlrucI rculsaran-na inicdosancnic. Conlaicndo as idcias dc
Triccl a cssc rcsciio, Kclscn nosirou quc as fornacs rofissionais
sao conunidadcs ou organizacs dc inicrcsscs iao cgosiicos" quanio
os ariidos oliicos.
24
A sulsiiiuiao dos ariidos oliicos or cniidadcs rofissionais
ou sindicais nao acarrciaria, or conscqucncia, as vaniagcns
arcgoadas. Afirna o filosofo quc a oliica ncssc caso ficaria cnircguc
aos inicrcsscs nais crus das classcs rofissionais; csias, ao conirario
dos ariidos oliicos, nao sc darian scqucr ao iralalIo dc dissinula-
los cn icrnos dc idcias, do ncsno asso quc os inicrcsscs culiurais,
visio nao sc rcndcrcn a ncnIuna rofissao, acalarian, dcsrovidos
do airocnio dc rcrcscniaao. Enfin, ial nudana significaria nada
nais, nada ncnos quc a naicrializaao c sindicalizaao dc ioda a vida
oliica, rcduzida a un ncro sisicna dc rcrcscniaao das rofisscs.
2S
As canaras cororaiivas, afirnando a rcrcscniaao daquclcs
inicrcsscs, nao udcran vingar scnao nos Esiados fascisias ou
arafascisias. En Esiados dcnocraiicos, acsar do cco rojciado or
scnclIanics idcias dc rcfornulaao do sisicna rcrcscniaiivo, scus
iriunfos foran lasianic ninguados.
A Consiiiuiao Drasilcira dc 1934, nuna conccssao dcvcras
anla ao rincio cn icla, insiiiuiu a rcrcscniaao classisia no scio
do Congrcsso dcnocraiico. Consiiiui-sc or cssa via, dcnocraiicancnic
ilcgiina, aqucla lancada quc, icndo origcn fora do conscniincnio
oular, fcz Ilrido o sisicna.
Dc uliino, os Esiados dcnocraiicos insiiiuran consclIos
iccnicos ou cconnicos, dando-lIcs caraicr ncrancnic consuliivo. A
audicncia das asscssorias iccnicas no Parlancnio nodcrno or sua vcz
corrigc ou aicnua a crisc dc csccializaao quc cnlaraava os
rcrcscnianics oliicos no iraio dc dcicrninados rollcnas dc ordcn
iccnica ou rofissional, o quc dava lugar a scvcras qucias or aric
dos quc scnrc arguncniaran conira a dcnocracia.
t. O por11do po1111oo no 1ng1o1erro
A Inglaicrra c a airia dos ariidos oliicos. Ha ccrca dc 300
anos cisic ali una rcalidadc ariidaria. Variavcl, naiuralncnic,
confornc os Ioncns, o icno c as idcias. Dcsdc quc a disiinao cnirc
WIigs" c Torics", no fin do rcinado dc Carlos II, sc iornou aicnic, c
ossvcl falar dc una Iisioria dos ariidos oliicos inglcscs, assinalada
or un liariidisno iradicional, fonic rincial dc insiraao dc iodo o
roccsso arlancniar naquclc as.
Dcsdc ccdo sc viu orcn o sisicna inglcs narcado or una
divisao dc fundo idcologico, quc, scgundo Dolinglrolc, conca con os
iorics", rcrcscniando o undcd ntccst c os wIigs" rcrcscniando o
nonc ntccst; os rinciros adoiando una oliica conscrvadora, os
scgundos sc nosirando nais scnsvcis s rcfornas sociais.
Dc qualqucr nodo a cisicncia dc anlos vcio crinir o confliio
arisiocraiico-lurgucs cnirc a icrra c o caiial, o cano c a cidadc, o
fcudo c o lurgo, a idadc ncdia rcnancsccnic c os icnos nodcrnos
sucrvcnicnics.
Do lado dos iorics" a igrcja c o irono, as grandcs rcrrogaiivas
rcgias, o rincio da auioridadc c o lcgiiinisno; do lado dos wIigs" o
arlancnio c o coniraio social dc Loclc, a douirina do conscniincnio c
os rincios dc 1688, cis cono Crcavcs rcsunc sulsiancialncnic as
osics dcfinidas cn cada un dcsscs grcnios oliicos.
26
Confornc assinala o ncsno consiiiucionalisia, cssc quadro foi
valido aic a grandc rcforna dc 1832. Dcsdc cniao, a largos iraos, a
Iisioria dos ariidos inglcscs assinala oliiicancnic o iriunfo da
lurgucsia indusirial naquclc as, quc doravanic sc rcaric cn
osics conscrvadoras c lilcrais, scn naiorcs criscs scnao aquclas
quc lIc csiavan scndo aarclIadas clo scculo XX, quando a roiura
csciacular do liariidisno classico irouc ccna oliica, cn icrnos
inarrcdavcis, o odcr do quario csiado, a salcr, da nassa olrcira,
oliiizada idcologicancnic cla ionada dc conscicncia dc un
socialisno lrando, dcnocraiico, gcncrosancnic crisiao, acifisia c
rcfornisia.
Sc a idcologia scrvc ainda dc irao c caracicrizaao do ariido
inglcs, cn ncnIun as a oiniao dcnocraiica sc acIa clcvada a nvcis
iao alios dc cducaao oliica quanio ali, ondc, scn airiios lasicos,
convivcn duas organizacs cono o Pariido Conscrvador c o Pariido
TralalIisia, scaradas or un fosso idcologico rofundo, nas
congraadas clos ncsnos roosiios dc ficl nanuicnao das
insiiiuics fundancniais a quc iradicionalncnic adcrc o
icncrancnio oliico da naao inglcsa c quc sc consulsiancian na
coroa c no Parlancnio, na dcnocracia c na lilcrdadc.
Olscrva nagisiralncnic un auior ancricano quc o ariido
oliico na Inglaicrra arccc Iavcr sido fciio ara dividir os Ioncns
scgundo as suas idcias, ao asso quc nos Esiados Unidos ouira fora a
sua funao, a salcr, a dc unir Ioncns divididos ja or origcn, raas,
rcligiao, crcnas oliicas, siiuacs sociais, cic.
Con cfciio, cn naao alguna do Ocidcnic, voia o clciior ianio nas
idcias, nas laiafornas, nos rogranas oliicos c na noral dos scus
rcrcscnianics quanio na Inglaicrra. A lcaldadc ariidaria, a fidclidadc
aos rogranas, a olcdicncia idcologica no inicrior dos quadros oliicos
c ali convicao anics dc scr inosiao. Pouco valcn as roncssas, os
inicrcsscs, as crsonalidadcs, o carisna", iudo isio quc, rcfcrido a
cssoas c dc rac nas ugnas clciiorais dos Esiados Unidos, c quc faz
assin o sisicna ancricano iao difcrcnic do sisicna inglcs.
Foric, na Inglaicrra, cn rinciro lugar, c o ariido; dcois o
candidaio. Disso rcsuliou una das viriudcs nais aicnics do sisicna,
assinalando-lIc a sucrioridadc, cn conirasic con o quc sc assa nos
Esiados Unidos c cn ascs da Ancrica Laiina. a considcravcl
rcsisicncia quc o ariido csia cn condics dc ofcrcccr aos gruos dc
rcssao.
Fgida, cocrcnic, discilinada, a organizaao ariidaria quclra a
fora oliica dircia c incdiaia dcsscs gruos. Podcn clcs
cvcniualncnic doninar a oiniao ullica, sujciiando-a, nas rarancnic
doninan os ariidos, ou clo ncnos nao o fazcn con aqucla
rodigiosa facilidadc con quc sc asscnIorcian dos dcuiados c
scnadorcs das duas casas do Congrcsso ancricano.
Nos Esiados Unidos, o assalio cicrno ao Congrcsso clos gruos
dc rcssao c iao frcqucnic quc fican os ariidos rcduzidos qucla
nassa inorganica c disfornc, quclc congloncrado dc inicrcsscs
assagciros, qucla organizaao dc iodo irrcconIccvcl, sc quiscsscnos
invoca-la clas idcias ou idcniifica-la clos rincios dc quc dcvcra scr
oriadora, nas dc quc sc acIa conlciancnic dcsanarada.
?. O Por11do po1111oo nos s1odos Un1dos
Osicnian os Esiados Unidos cn sua organizaao ariidaria a
forna nais acalada do cIanado ariido dc aironagcn, quc Ma
Wclcr cn scus csiudos dc sociologia oliica clcvou a una das
caicgorias lasicas dc ariidos.
A aironagcn no sisicna ancricano fcz dc dcnocraias c
rcullicanos duas giganicscas agcncias dc cnrcgos, duas naquinas
dc clcgcr candidaios c ganIar clcics, con una oliica fundada nais
no conronisso" do quc no dogna".
2?
O ariido idcologico do iio curocu c ali dcsconIccido. NcnIun
sisicna dc ariidos, ialvcz, ianio quanio o ancricano, sc lascou nos
cIanados rincios osiiivos dc Dolinglrolc, rclaiivos difcrcna
inicrariidaria, consoanic os nciodos dc aao c as solucs
ariicularcs ara casos concrcios c nao confornc a conccao
criincnic aos fundancnios do Esiado c da Consiiiuiao (rincios
ncgaiivos}.
As qucsics dc fundo nao cniran scnao nui rarancnic nas
laiafornas c na oliica dos dois ariidos, dc nodo quc a disiinao
cnirc anlos c quasc ncnIuna c sc iorna invisvcl ionada or cssc
uliino angulo. A oiniao icra conscqucnicncnic quc rcariir-sc ao
rcdor dc noncs ou cssoas c nao dc idcias ou rogranas.
Con rcsciio organizaao ariidaria, os Esiados Unidos sao a
inagcn oosia da Inglaicrra. Os dois sisicnas aricn iodavia dc lascs
conuns. o ncsno quadro liariidario, o ncsno rcssuosio dc
fidclidadc ao luralisno dcnocraiico, a ncsna confiana na Oosiao,
quc, cnlora ininiga do govcrno, nao c iodavia ininiga do rcginc.
2S
Da or dianic orcn as variacs sc accniuan rogrcssivancnic,
dc nancira quc cada csiruiura guarda fisiononia roria.
Na Inglaicrra, os ariidos sc alincnian dc una filosofia oliica,
quc rcflcic a rcrcscniaao das classcs; nos Esiados Unidos, os
ariidos sao sinlcsncnic naquinas dc rcgisirar voios, conquisiar o
odcr, sclccionar candidaios, clcgcr congrcssisias c olicr cnrcgos.
Sua clicnicla dc nilIcs, rccruiados cn iodas as classcs, lIcs confcrc o
caraicr dc aironagcn, scgundo a icrninologia ariidaria dc Ma
Wclcr.
A discilina c a Ionogcncidadc sao iraos narcanics do sisicna
inglcs; nos Esiados Unidos, ao conirario, quasc nao sc disiinguc
ningucn or sua filiaao ariidaria. Ainda Iojc, cono ao icno dc
Jcffcrson, c valida a afirnaiiva daquclc c-Prcsidcnic c Pai da
Consiiiuiao", scgundo a qual os dcnocraias sao rcullicanos c os
rcullicanos, dcnocraias.
Ainda quc os ariidos quiscsscn nanicr a rigorosa olscrvancia
das idcias csosadas na ocasiao dos novincnios clciiorais, dificilncnic
cunririan a roncssa, orquanio lIcs falcccria o ncccssario csicio dc
cocsao inicrna c olcdicncia arlancniar.
O fcudalisno quc ulvcriza os ariidos ancricanos, cnircvisio
con iania agudcza or Osirogorsli, nao conscnic s organizacs
ariidarias urna scqucncia dc runos ccrios, una dcfiniao caicgorica c
crnancnic dc oljciivos oliicos, quc varian orianio ao salor da
ocasiao, confornc a corrcnic dc inicrcsscs.
O ariido oliico ancricano nao c cn alsoluio a crcssao
Ionogcnca dc foras oliicas cocrcnics. Anics, ao rcvcs, nao assa,
dcois dc cada clciao, dc una fcdcraao dc gruos c sccs rcgionais
con os nais variados cncnIos, unindo clcncnios oosios c
Icicrogcncos.
dc conarar-sc o ariido oliico nos Esiados Unidos aos rios
das arcas sccas. soncnic corrcn nas csiacs cIuvosas, nas coiosas
invcrnadas. Assin o ariido ancricano so dcia inrcssao scgura dc
vida c unidadc or cnscjo das cananIas clciiorais, quando a sua
funao aarccc nais niida do quc nunca. a dc nolilizar" as nassas,
janais orcn a dc inicgra-las".
29
Essa coniradiao con o scniido idcologico dos ariidos dc nassas
no Esiado conicnoranco, lcn cono a conscrvaao do caraicr dc
aironagcn, icn novido alguns dos nais insigncs ullicisias dos
Esiados Unidos a nanifcsiarcn o scu dcsconicniancnio con os
ariidos.
Diz ScIaiiscIncidcr quc os ariidos ancricanos sao
rovavclncnic as insiiiuics nais arcaicas dos Esiados Unidos
30
c quc
a Iisioria oliica dcssc as c a Iisioria dc un casancnio infcliz cnirc
os ariidos c a Consiiiuiao.
31
Qucr arcccr-nos iodavia quc a rincira roosiao cnccrra gravc
cquvoco, cagcro, injusiia ialvcz. O lon ciio do ariido ancricano no
scniido da crnancncia dc sua csiruiura, iao durancnic criiicada, sc
dcvc alias cn larga aric a cssa lasiicidadc oliica adniravcl, a cssa
falia dc rigidcz, a cssa crncalilidadc consianic dc scus quadros,
alcrios cn aclos scnrc frcqucnics c rcnovados ariiciaao
indisiinia dc iodos os clcncnios sociais.
Essa nodalidadc dc ariidos, guiados or inicrcsscs c
susicniados or cssoas inicrcssadas, dc ioda csccic ou roccdcncia,
scrvc dc anicaro conira o ariido idcologico, quc oficializa a divisao dc
classcs c sc convcric cn insiruncnio oliico da socicdadc dc nassas.
O ariido oliico nos Esiados Unidos, conscrvando a rcscnic
organizaao, cncolrc dc faio ou faz ncnos flagranics as coniradics
sociais, quc rcsuncn os confliios rofundos da socicdadc ancricana.
dc ioda convcnicncia ara o rcginc c nisso clcs, os ariidos,
sao crfciiancnic nodcrnos c dc forna alguna arcaicos quc o
cidadao ancricano coniinuc rocurando o ariido, confornc olscrva
SulzlacI,
32
assin cono qucn rocura dcicrninado lanco ou
conanIia dc iransoric ara liquidar una conia, fazcr un dcosiio ou
iniciar una viagcn.
Afirna Durns, rcfcrindo-sc aos ariidos ancricanos, quc, cono
insiiiuics nacionais", clcs csiao dccrciios".
33
Quando orcn o ariido ancricano con o govcrno invisvcl" dos
scus Iosscs, o odcr sccrcio dos oIIsts c a aao oculia nas dccisiva
do cuucus, cas iodas dc un ncsno sisicna quc alrangc ianlcn os
gruos dc rcssao, csiivcr dccrciio, cono cuida aquclc ullicisia,
dccrciia" csiaria igualncnic ioda a socicdadc ancricana con as suas
aiuais insiiiuics, rcclanando urgcnic c radical nudana dc
csiruiura, rcclano unicancnic conaivcl con a adoao dos ariidos
idcologicos, ariidos dc nassas, aquclcs quc dificilncnic sc aconodan
ao luralisno dcnocraiico do nosso scculo.
A asscriiva dc Durns, orianio, acnas odcra scr valida ara
disiinguir o caraicr rcgional ou cgosiico dos inicrcsscs quc o ariido
agiia cn facc do caraicr nacional daquclcs inicrcsscs quc dcvcrian
rcvalcccr, c no cnianio nao rcvalcccn, visio quc o ariido os dcscura,
oniic, ou dcsscrvc.
Cono ja sc assinalou, o ariido ancricano, nngua dc
ccniralizaao c discilina, icn una organizaao inicrna fcudal,
luralisia, fragncniaria, quc lIc conscnic, cn facc das qucsics
lcgislaiivas, conicnorizar con a lilcrdadc dc novincnio c oiniao dos
scus ncnlros, cujo voio nas duas casas do Congrcsso c livrc dc
qualqucr coaao ariidaria.
1. C. C. Ficld, Potcu TIco, . 97.
2. Duvcrgcr, Lcs Putss Potqucs, . 245.
3. Hans Nawiasly, Agcncnc StuutscIc, 2, . 103.
4. E. E. ScIaiiscIncidcr, Wy a iwo-ariy sysicn", uud DisIo c Hcndcl, Husc
Issucs o Anccun Dcnocuc, . 249.
5. Duvcrgcr, Lcs Puts Potqucs, 2 cd., . 247-248.
6. A. Lawrcncc Lowcll, TIc Goucnncnt o Engund, v. 1, . 450.
7. H. Hcllcr, Dc GccIIct n dc VcIuctnsuuI, . 22.
8. C. LcilIolz, Dcr Paricicnsiaai dcs Donncr Crundgcscizcs"; In. HccIt Stuut,
VtscIut. v.3, . 107 c Dus Vcscn dc Hcucscntuton und dc Gcstutuundc dc
DcnoIutc n 2U. JuIIundct, . 111.
9. Duvcrgcr, ol. cii., . 279.
10. DluniscIli, in. DcutscIcs StuutsuoctcIucI, v. 7, . 163.
11. Duvcrgcr, ol. cii., . 286.
12. Duvcrgcr, ol. cii., . 307-312.
13. C. C. Ficld, ol. cii., . 182.
14. Ccorgcs Durdcau, Tutc dc Sccncc Potquc, i. 1, . 431-469.
15. Hcnry Lcvy-DruIl, Asccts Socoogqucs du Dot, . 169.
16. Hcnry Lcvy-DruIl, ol. cii., . 169-172.
17. Dcncdciio Crocc, Potcs und Mous, uud Afonso Arinos dc Mclo Franco, Hstu
c Tcou do Putdo Potco no Dcto Consttuconu Husco, . 144.
18. J. Sialin, PoIcnc dcs Lcnnsnus, . 625 c ss.
19. Franz OcnIcincr, Dc Stuut.
20. V. S. Lcnin, PotccsIusuntuz, Socincnija, 25, . 239, uud HandlucI, . 118.
21. J. Sialin, Fugcn dcs Lcnnsnus, . 154.
22. Ncullonnc solijudai'lcninslc norny ariijnojzini", Putnuuzzn, alril, 1956, (7}.
8, uud DosIcnscly, ol. cii., . 126.
23. Mao Tsc-Tung, On Pcocs Dcnocutc DctutosI, . 3.
24. Hans Kclscn, Von Vcscn und Vct dc DcnoIutc, 2 cd., . 110
25. Cusiavo FadlrucI, Dic oliiiscIcn Paricicn in Sysicn dcs dcuiscIcn
VcrfassungsrccIi", in. HundIucI dcs DcutscIcn StuutsccIts, v. 1, . 288.
26. H. F. C. Crcavcs, TIc HtsI Consttuton, 3 cd., . 113.
27. JoIn FiscIcr, Covcrnncni ly concurrcni najoriiy", in. Unuttcn Hucs o
Anccun Potcs, uud DisIo & Hcndcl, Husc Issucs o Anccun Dcnocuc, . 273.
28. Escrcvc Afonso Arinos a cssc rcsciio. Foi a ariir dcsia coca, csclarccc Munro,
quc sc firnou a douirina dc acciiaao da oosiao oliica, isio c, a douirina lasica da
dcnocracia dc quc os ininigos do Covcrno nao sao ininigos do Esiado c quc un
oosicionisia nao c or isio un rclcldc". Willian Dcnnci Munro, TIc Goucnncnts o
Euoc, . 50, uud Afonso Arinos dc Mclo Franco, ol. cii., . 9.
29. FlccIiIcin, ol. cii., . 261.
30. E. E. ScIaiiscIncidcr, Toward a norc rcsonsallc iwo-ariy sysicn". Sulcncni
zur Anccun Potcu Sccncc Hcucu, 44(3} scicnlcr 1950, uud SIcuncr, ol. cii., .
253.
31. E. E. ScIaiiscIncidcr, In dcfcnsc of oliiical ariics", in. Put Goucnncnt, Aud
Potcu TIougIt n Anccu, ly Andrcw M. Scoii, . 519.
32. Walicr SulzlacI, PoliiiscIc Paricicn", in. HunduoctcIucI dc Sozoogc, . 425.
33. Jancs D. Durns, TIc Nccd for Discilincd Pariics", in. Congcss on Tu, . 261.
25
O PAHTIDO POLTICO NO HHASIL
l. A cscusscz dc cstudos soIc o utdo otco no Hus 2.
Conscuudocs c Icus, no Inco, cduzdo u un s utdo. o
do odc J. Mcntududc untutduu c cstuduusno dos
utdos nu HcIcu VcIu 4. A c-onu cctou c o utdo
otco dcos du Hcuouuo dc l9JU 5. O ctoccsso do Estudo
Nouo. cxtnuo dos utdos otcos c nuogo do utdo nco
b. A nsttuconuzuuo udcu dos utdos otcos no Hus (o
uuuno du Consttuuo dc l94b) c u csc do utdo nuconu ?.
Hcqustos uu u onuuo dos utdos c cuouuo do sstcnu
utduo nus Consttuocs Iuscus S. O nouo Estudo
utduo do Consttuconusno Iusco. S.l O cgnc
ccscntutuo c dcnocutco S.2 A csonududc udcu S.J
A utuuuo cnuncntc S.4 A scuzuuo nunccu S.5 A
dscnu utduu S.b AnIto nuconu - S.? A ucduuo dc
coguocs utduus 9. A dncnsuo socogcu do utdo
otco Iusco.
J. A esoossez de es1udos sobre o por11do po1111oo no Bros11
Con cccao das analiscs rccursoras dc Olivcira Viana, sol
insiraao doninanicncnic sociologica, dos cslcndidos csiudos do
rofcssor Afonso Arinos dc Mclo Franco, dc algunas aginas lrilIanics
dc TIcnsioclcs Cavalcanii c do zclo dcnonsirado na csquisa or
Orlando M. CarvalIo, a cicncia oliica no Drasil quasc coniinua
ignorando o csiudo sisicnaiico c inicrrciaiivo da fornaao c
conoriancnio dos ariidos oliicos dcsdc suas origcns aic os nossos
dias.
Con cfciio, a cscasscz dc cnsaios nonograficos dcssa naiurcza
dcnoia sinlcsncnic quc os nossos ullicisias nunca rcconIcccran s
agrcniacs ariidarias, na Iisioria oliica do as, a inoriancia
caiial dc quc clas sc vao rcvcsiindo conicnorancancnic. TinIan
razao dc roccdcr assin csscs Iisioriadorcs c inicrrcics ianio dc
nossa aniiga fornaao incrial cono da fasc rcullicana sulscqucnic.
En vcrdadc, a vida consiiiucional do Drasil sc fcz scnrc no
Incrio c na Fcullica lasc dc crsonalidadcs, dc ldcrcs oliicos c
caudilIos, Ioncns quc dirigian corrcnics dc oiniao ou inicrcsscs,
valcndo-sc acnas do ariido cono snlolo dc asiracs oliicas,
nunca cono organizacs dc conlaic c aao, quc janais cIcgaran a
scr.
Nao andaria cagcrado ois qucn daiassc da Consiiiuiao dc
1946 a cisicncia vcrdadcira do ariido oliico cn nosso as,
cisicncia quc conca con o advcnio dos ariidos nacionais.
Os ccn anos anicccdcnics viran acnas agrcniacs quc, luz
dos concciios conicnorancos, rclaiivos organizaao c funcionancnio
dos ariidos, dificilncnic odcrian rccclcr o nonc ariidario.
Vcjanos orcn o quc foran cssas organizacs no Drasil Incrial
c na rincira fasc do Drasil Fcullicano.
2. Conservodores e 11bero1s, no 1mpr1o, reduz1dos o um s
por11do: o do poder
Os dois grandcs ariidos do Incrio o Conscrvador c o Lilcral
icn conirovcriidas aic ncsno as suas origcns, quc uns dao cono
scndo dc 1837 (Soarcs dc Sousa}, ouiros dc 1838 (Naluco}. Forccjando
or dirinir a duvida, cscrcvcu o cnincnic rofcssor Afonso Arinos. Sc
iivcsscnos dc sugcrir or nosso lado una soluao ara o rollcna,
diranos quc a fornaao do ariido lilcral coincidc con a claloraao do
Aio Adicional c a do Conscrvador con a fciiura da lci dc inicrrciaao".
1
Os lilcrais do Incrio crinian na socicdadc do icno os
inicrcsscs urlanos da lurgucsia concrcial, o idcalisno dos lacIarcis,
o rcfornisno rogrcssisia das classcs scn conronissos dircios con a
cscravidao c o fcudo.
Os conscrvadorcs, clo conirario, fornavan o ariido da ordcn, o
nuclco das cliics saiisfciias c rcacionarias, a forialcza dos gruos
cconnicos nais odcrosos da coca, os da lavoura c ccuaria,
conrccndcndo laniadorcs dc cana-dc-aucar, cafciculiorcs c
criadorcs dc gado.
No cnianio, cssa linIa divisoria c inaginaria, iraada clo
Iisioriador oliico, ncn scnrc rcflcic a cocrcncia das osics quc
assuniran as duas foras ariidarias do Incrio, ois cn facc do odcr
quc coliavan, a landcira dos rincios cra nao raro dcosia ara
rcvalcccrcn os inicrcsscs aulicos, as convcnicncias dc ocasiao, as
aldicacs, as aconodacs.
Da, na raiica do rcginc, scr quasc ncnIuna a difcrcna cnirc
un lilcral c un conscrvador, con o quc vnIanos a icr ianlcn no
Drasil incrial, confornc lcnlra Arinos, a rcroduao daquilo quc
Jcffcrson conicnlara ja no sisicna dos ariidos ancricanos, ao
assinalar quc iodo o as cra rcullicano, nas quc iodo o as cra
igualncnic dcnocraiico".
2
Dcscrcnic das rcfornas c das roncssas dos ariidos, quando o
osiracisno os disianciava da nunificcncia rcal, Fui Darlosa cscrcvcu
quc os dois ariidos nornais no Drasil sc rcduzcn a un so. o do
odcr".
3
Ao condcnar o Pariido Conscrvador, Fui afirnou quc as faccs
do Incrio sao sindicaios dc cscculaao organizada quc dcsirocn a
noral ullica c corroncn as insiiiuics".
4
Acrcsccniou ainda o auiorizado inicrrcic das insiiiuics
incriais quc cn uliina analisc, o quc iodos qucrian cra o odcr ara
o qual a cscada c a lcncvolcncia do ao",
S
c quc o ariido lilcral
culia, orquc csia no odcr; o ariido conscrvador rcvolia-sc orquc o
rivaran do govcrno",
6
quc anlos sc aconodan canga c caa,
conianio quc sc lIcs dc a crva frcsca do odcr",
?
c quc, cn suna, a
naao nao crc cn ncnIun dos dois ariidos".
S
Da Cucrra do Paraguai Proclanaao da Fcullica, os
rollcnas oliicos c sociais do Incrio sc avolunan dc ial nancira
quc os dois ariidos iradicionais cniran cn crisc scn ncios dc fazcr
facc gravidadc da siiuaao.
O ariido do novincnio c aqui alicanos rigorosancnic a
linguagcn ariidaria dc Nawiasly quc dcvcria icr sido o grcnio
lilcral, ccdc cada vcz nais, no coraao do rcfornisno, o lugar aos
radicais, quc alraaran o rograna rcullicano c lanaran, dcsdc
1870, cn A HcIcu o Manifcsio Fcullicano.
Esiava alcria a csirada ara o dcsfccIo incrucnio dc 15 dc
novcnlro. os dcsconicniancnios acunulados nos Iorizonics da
qucsiao niliiar, os inrcvisios da qucsiao rcligiosa, os iransiornos da
qucsiao scrvil, assin cono a crisc da idcia fcdcraiiva, dc quc Fui
Darlosa sc fizcra aladino c cocnic, laialIando, con rara fidclidadc
ariidaria, aic s vcscras do colaso incrial; iodos aquclcs faios,
cnfin, fizcran irrcncdiavcl a crisc das insiiiuics c orian icrno
cisicncia dos dois grandcs ariidos do Incrio. o Conscrvador c o
Fcullicano.
S. Men1o11dode on11por11dr1o e es1oduo11smo dos por11dos no
Repb11oo ve1o
Con o advcnio da Fcullica, o rincio dc organizaao
ariidaria no Drasil, longc dc nclIorar ou acrfcioar-sc, adcccu, ao
conirario, duro rcvcs. Houvc rclaiivancnic ao Incrio considcravcl
rciroccsso, orquanio duas ragas flagclaran logo dc incio o
scniincnio oliico. a ncnialidadc aniiariidaria, iao adniravclncnic
roclanada or Afonso Arinos, c o caraicr rcgional das organizacs
ariidarias, quc nao iransunIan o acriado crculo dos inicrcsscs
csiaduais c scrvian iao-soncnic dc insiruncnio oliico a odcrosas
conlinacs oligarquicas.
O rorio fcdcralisno cnlaraou a fornaao dc solidas
agrcniacs ariidarias. Nas rcocuacs rcfornisias quc a Fcullica
irouc ara o as figurava, cn rinciro lugar ialvcz, dc acordo con as
asiracs consiiiucionais dc 1891 clo ncnos cono Fui as
fornulara a consolidaao da ordcn fcdcraiiva, a qual iinIa
rccisancnic or olsiaculo as anicccdcncias da iradiao uniiaria do
Incrio.
Todos os cncnIos convcrgian ara criar nas aniigas rovncias
o scniincnio da naina dcsccniralizaao ossvcl. O as,
conlaccnic, arccia, dc olIos vcndados, csiinular o surio oligarquico
csiadual. En scus novos noldcs rcullicanos, o ariido oliico cra
rinciro o agcnic do aniiariidisno nacional, a salcr, a fcrrancnia
daquclas oligarquias quc cnolgaran o odcr c govcrnaran o as
duranic quasc ncio scculo da Fcullica vclIa.
Mas scnrc no fundo dos grandcs rccuos oliicos quc a Iisioria
aarcnicncnic rcgisira c o aniiariidisno da Fcullica foi un
dcsscs rccuos aiuan ja as foras quc Iao dc dcvolvcr a Iisioria ao
orvir, c fazcr quc as idcias c as insiiiuics rcioncn o scu curso,
rcfluan ao lciio da corrcnicza Iisiorica, rcalran os caninIos
inicrronidos, rcconcilicn, no caso lrasilciro, o ariido con a sua
icndcncia irrcrinvcl c ncccssaria, quc c a da narcIa ara a
anliiudc dcnocraiica do odcr, a ariiciaao oular cada vcz nais
anla, o alargancnio indiscnsavcl do crculo dc aao ariidaria, quc
nao odcria janais confinar-sc, scnao iransiioriancnic, ao anliio
rovincial.
Aquclas foras, or conscguinic, quc insiiniivancnic acolIcran o
gcrnc do fuiuro ariido dc quadros nacionais sc rcconIcccn caiivas
aos vasios novincnios dc oiniao quc iroucran, dcsordcnada, nas
rccursorancnic, a inicrvcnao dc ondcravcis nassas oliicas no
roccsso clciioral, rcnunciando ja o fin daquclc longo ciclo
rcullicano aniiariidario ou aariidario, quc conuscra a
ncnialidadc oliica nacional aic 1930, clicavcl clas razcs ja
cosias.
A CananIa Civilisia (Fui ucsus Hcrncs}, a Fcaao Fcullicana
(Nilo PcanIa ucsus Dcrnardcs} c a Aliana Lilcral (Vargas ucsus Julio
Prcsics} dao icsicnunIo dc quc a dcnocracia dc nassas, quc scria
dcois cn sua insiiiucionalizaao oliica a dcnocracia dc ariidos, ficl
assin s iransfornacs do scculo, iinIa iodavia oculia cn suas naos
o dcsiino das insiiiuics, quc Iavcria nais iardc dc noldar con a
fora c inicnsidadc do cnsancnio novo.
Con cfciio, do Incrio aos nossos dias, o ariido oliico scguc
una irajcioria dc iransfornaao quaniiiaiiva c qualiiaiiva. do aniigo
ariido arisiocraiico do Incrio sc cIcga ao ariido oular ou
dcnocraiico da Fcullica dc Iojc.
Anics quc sc ocrassc na fasc nais rcccnic dc nossa Iisioria
rcullicana cssa nudana, Iouvc orcn o longo inicrrcgno da
ulvcrizaao ariidaria nos icrnos ja rcfcridos dos ariidos dc anliio
csiadual, fasc quc corrcsondc ao cicnso crodo dc acicnic
inlaniaao das insiiiuics rcullicanas.
4. A re]ormo e1e11oro1 e o por11do po1111oo depo1s do Revo1uo de
J9SD
Dcois da Fcvoluao dc 1930, rinciia o Drasil a variar cn
naicria dc ariidos. A rincira nanifcsiaao concrcia da olra
rcfornisia dcssc novincnio sc ofcrccc, no anliio oliico, con o Codigo
Elciioral quc o Covcrno Provisorio ccdiu a 24 dc fcvcrciro dc 1932.
Dcu cssa lci inorianic asso no scniido dc rcarar as condics
lasicas indiscnsavcis auicniicidadc dcnocraiica do ariido oliico.
Assin foi quc insiiiuiu a rcrcscniaao roorcional, o voio sccrcio c a
Jusiia Elciioral.
Dciou orcn dc dar o asso dccisivo, quc scria a criaao do
ariido oliico nacional. Esic soncnic surgc graas ao rcfornisno da
scgunda diiadura, con o Esiado Novo (1937-1945}, no ano do scu
colaso. Fora onissa a Consiiiuiao dc 1934 iocanic a cssc asccio da
organizaao ariidaria, dc nodo quc as clcics inlciias no sisicna
scrian disuiadas ainda or ariidos csiaduais c nao or agrcniacs
nacionais.
O vclIo quadro do rcgionalisno ariidario da Princira Fcullica
(1891-1930} solrcvivia juridicancnic, cn facc da Consiiiuiao dc 1934,
nao olsianic a lcira consiiiucional adoiar a roorcionalidadc da
rcrcscniaao c o sufragio univcrsal, igual c dircio (Ari. 23}, lcn cono
nanicr a conquisia do Codigo dc 1932, cifrada no csialclccincnio da
Jusiia Elciioral.
Coniriluran cssas garaniias a iornar dcfiniiivo o fin das aniigas
influcncias oligarquicas nos quadros oliicos rcgionais, influcncias quc
a Fcvoluao vicra rccisancnic lanir.
O csiadualisno ariidario rcnancsccnic iinIa orcn os scus dias
coniados c findaria cn icrnos dc sagraao jurdico-clciioral c rcscna
na vida oliica do as con a noric da roria Consiiiuiao dc 1934.
Sc cssa Consiiiuiao fcz largos rogrcssos con visias ao
acrfcioancnio do sisicna dcnocraiico, incororando ao icio as
inovacs do Codigo Elciioral dc 1932, sua osiao cn rcscna do
ariido oliico c ainda dc incgavcl rcscrva c iinidcz.
Una unica vcz, cn scu ariigo 170, n. 9, cnrcga a Consiiiuiao o
icrno ariido oliico, ara fazc-lo alias nun scniido ncrancnic
ncgaiivo, quando vcda con cnalidadc ao funcionario sc valcr dc sua
auioridadc cn favor dc ariido oliico ou ccrccr rcssao ariidaria
solrc os scus sulordinados".
No nais, a rcfcrcncia aos ariidos, quc ainda consia, c a do ariigo
26, no qual as organizacs ariidarias sao dcsignadas con o nonc dc
corrcnics dc oiniao". Manda ali o icio consiiiucional quc sc lIcs
asscgurc no Fcgincnio Inicrno da Canara, ianio quanio ossvcl, cn
iodas as Conisscs, a rcrcscniaao roorcional".
A alusao ao ariido oliico, ariido ainda cniao dc caracicrsiicas
csiaduais, rcrcscniava, acsar dc dcfciiuosa, una ccria adnissao
indircia da ncccssidadc quc a conscicncia oliica do as scniia cn
irazc-lo nais ccdo ou nais iardc ara a orliia consiiiucional.
Por cssc lado, a cfcncra Consiiiuiao dc 1934 foi un rogrcsso.
Mas ningucn conicsiara quc, ao insiiiuir a rcrcscniaao rofissional,
lado a lado con a rcrcscniaao oliica no lcgislaiivo, o docuncnio dc
1934, cn scu ariigo 23, dcu un asso airas, con aqucla ncdida
Ilrida, a salcr, rccuou do scniido dc dcnocraiizaao, quc vcn fazcndo
do ariido oliico, duranic o scculo XX, o insiruncnio or ccclcncia
do Esiado social na dcnocracia dc nassas.
S. O re1rooesso do s1odo Novo: e11no dos por11dos
po1111oos e mo1ogro do por11do n1oo
Da Consiiiuiao dc 1934 Consiiiuiao dc 1946, con o advcnio
do Esiado Novo c a inlaniaao dc sua diiadura, cn 1937, ocorrc un
Iiaio dc ioda a vida ariidaria cn nosso as.
A luralidadc ariidaria sc ciinguc. Paira solrc os ariidos o
silcncio da Caria fascisia. Ncn scqucr o ariido unico vinga, ariido
quc cn ioda a aric c o susicniaculo das diiaduras, o lrao oliico da
orcssao organizada. Houvc con cfciio icniaiiva nalograda dc cria-lo,
ao anunciar-sc a fundaao dc un novincnio dc lascs oficiais, con o
nonc dc Lcgiao Cvica Drasilcira (Discurso dc Anaral Pcioio, a 27 dc
naio dc 1938, rofcrido con a auioridadc dc gcnro do Sr. Cciulio
Vargas c Inicrvcnior Fcdcral da diiadura, no Esiado do Fio}. Nao
cIcgou cssc novincnio a florcsccr cn viriudc da rcsisicncia oosia
clo Ecrciio.
Era clc, iodavia, a rclica quc o diiador rocurava dar dcscrao
do aoio inicgralisia, una vcz quc o novincnio dos canisas vcrdcs
(Aao Inicgralisia Drasilcira} aclara ara a rclcliao arnada, aos vcr
frusirados os scus roosiios oliicos, frusiraao aicnicada con os
cfciios do Dccrcio-Lci n. 37, dc 2 dc dczcnlro dc 1937, quc dissolvcra
os ariidos cisicnics no as c inicrdiiara da or dianic ioda aao
oliica organizada cn lascs ariidarias.
Con a dcrroia da Iialia fascisia c da AlcnanIa nazisia, o Esiado
Novo, ja agonizanic, dcu, sol inicnsa rcssao da classc ncdia, una
guinada ara a dcnocracia, rcarando c dccrciando a 28 dc naio dc
1945 a Lci nuncro 7.586 do novo Codigo Elciioral.
Trouc a lcgislaao do fin da quadra diiaiorial inorianics
novidadcs ara o roccsso clciioral no as. insiiiuiu, cla vcz rincira
cn nossa Iisioria, o ariido dc anliio nacional, fcz olrigaioria a
candidaiura ariidaria, adoiou a rcrcscniaao roorcional c dcfiniu,
ara cfciio dc rcgisiro, o ariido oliico dc caraicr nacional.
Vcio a scguir a rcdcnocraiizaao do as c con csia a
Consiiiuiao dc 1946, quc conscrvou na csscncia as conquisias dc
nosso scgundo Codigo Elciioral, laiado ainda cla diiadura.
t. A 1ns111uo1ono11zoo ]ur1d1oo dos por11dos po1111oos no Bros11
(o ovono do Cons111u1o de J94t) e o or1se do Por11do noo1ono1
A Consiiiuiao dc 1946 sc s rcalncnic na linIa do
consiiiucionalisno conicnoranco ao rcconIcccr a cisicncia dos
ariidos oliicos, dc ial nancira quc ja nao dcia lugar a duvidas.
Enrcga a cssc rcsciio linguagcn lasianic rccisa, sc a coicjarnos
con o icio lacunoso c dcfciiuoso da Consiiiuiao dc 1934.
Sao quairo as rcfcrcncias aos ariidos, consianics da
Consiiiuiao, con as cncndas quc lIc foran fciias.
A rincira c a do ariigo 40 c scu aragrafo unico, quc disc
solrc a rcrcscniaao roorcional dos ariidos nacionais, na
consiiiuiao das Conisscs.
Fcaarccc dcois o ariido oliico ciiado no aragrafo unico do
ariigo 48, quando sc lIc rcconIccc consiiiucionalncnic a faculdadc dc
ofcrcccr rcrcscniaao docuncniada ara cfciio dc crda do nandaio
dc dcuiado ou scnador, or infraao dc qualqucr dos onios
cnunciados no ncncionado ariigo.
No ariigo 119, n. I, a Consiiiuiao confcrc Jusiia Elciioral,
cnirc ouiras airiluics, a do rcgisiro c cassaao dos ariidos oliicos.
Enfin, no 13, do ariigo 141, dcclara quc c vcdada a
organizaao, o rcgisiro ou o funcionancnio dc qualqucr ariido oliico
ou associaao, cujo rograna ou aao coniraric o rcginc dcnocraiico,
lascado na luralidadc dos ariidos c na garaniia dos dirciios
fundancniais do Ioncn".
Podcr-sc-ia cscrcvcr lasianic accrca da crisc quc ao rcscnic
airavcssan os ariidos oliicos no Drasil. Tcn a ccricncia do ariido
nacional acnas ccrca dc irinia anos. Ha sido nas suas linIas gcrais
un ariido dc aironagcn, salvo a cccao rcrcscniada cla corrcnic
idcologica dc circna-dirciia o ciinio Pariido dc Fcrcscniaao
Poular, consiiiudo or rcnancsccnics do inicgralisno, rinciro
novincnio ariidario quc sc organizou cn lascs nacionais, c clo
Pariido Conunisia, osio na ilcgalidadc ouco dcois do advcnio da
Consiiiuiao c cn viriudc rccisancnic do ja ncncionado 13, do
ariigo 141 do icio consiiiucional.
Agrcniacs ncnorcs, dc csqucrda, ainda Ia ouco aiuanics,
cono o Pariido Socialisia Drasilciro, conscrvavan un caraicr idcologico
dcfinido, nas ianio quanio o Pariido dc Fcrcscniaao Poular nao
logravan ariiciar na vida oliica con a fora c o rcsigio clciioral
dos ircs grandcs ariidos. o Pariido Social Dcnocraiico, o Pariido
TralalIisia Drasilciro c a Uniao Dcnocraiica Nacional.
Esscs ircs uliinos grcnios rcariian cnirc si, dc forna oscilanic,
a influcncia oliica no Pas, consiiiuindo ora o govcrno, ora a oosiao.
A rcrcscniaao roorcional c o sisicna rcsidcncial figuravan cnirc
as rinciais dcicrninanics fornais da crisc do ariido oliico
lrasilciro, dcliliiado adcnais cla corruao c cla influcncia csiranIa
dos cIanados gruos dc rcssao.
NcnIun csiudo accrca do ariido oliico no Drasil csiaria orcn
conlcio, sc oniiissc a inoriancia quc dcscncnIan as Foras
Arnadas, cono faior dc dccisao oliica, norncnic nas ocasics dc
crisc nais aguda das insiiiuics.
o Ecrciio aric daqucla Consiiiuiao viva a quc sc rcfcrcn os
ullicisias. Enira no quadro oliico-consiiiucional cono una
rcalidadc sociologica. Ha qucn afirnc quc c o ariido nais foric ioda
vcz quc a dcnagogia c a corruao dcsagrcgan as csiruiuras
ariidarias iradicionais.
Quando o Ccncral Cosia c Silva, cniao Minisiro da Cucrra, cn
oraao rofcrida no iranscurso do rinciro anivcrsario do novincnio
niliiar dc 31 dc naro dc 1964, aludiu ao Ecrciio cono o Pariido
foric quc o Covcrno conia ara quc janais volicn a fruiificar no solo
airio a sulvcrsao c a corruao",
10
nao csiava cniiindo concciio novo.
conIccida dcsdc a coca incrial cssa nodalidadc dc
ariiciaao, confornc clucida Afonso Arinos dc Mclo Franco no
scguinic lugar dc sua olra classica solrc os ariidos oliicos.
Finalncnic, c cono faior dccisivo, o Ecrciio foi sc iornando, no fin do
Incrio, una csccic dc ariido oliico su gcncs, ariido quc
funcionava fora do jogo consiiiucional, nas quc ncn or isso disunIa
dc ncnor rcsigio".
11
En suna, sc o ariido oliico lrasilciro cIcgou a ionar
consiiiucionalncnic a forna dc ariido nacional, o quc sc olscrva
nargcn da rcalidadc jurdica c quc os scus inicrcsscs nais forics nao
ionaran ainda dincnsao nacional, coniinuando a graviiar dc
rcfcrcncia na orliia csiadual. Mas a conscicncia ariidaria, cn icrnos
dc inicrcssc gcral do as, uliraassando a rcvalcncia dos
rcgionalisnos oliicos, c algo quc so o icno c a raiica lcal c
dcscnlaraada do sisicna dcnocraiico odcra saiisfaioriancnic
inlaniar.
As iaras, vcios c incrfcics dc nossa origcn colonial, un
conlco dc rciardancnios oliicos c sociais, narcan fundo a facc das
insiiiuics lrasilciras.
Pas singularncnic dcscnvolvido, suldcscnvolvido c
scnidcscnvolvido ao ncsno icno, o Drasil rcunc assin iodas as
idadcs cconnicas, quc ccrccn solrc o roccsso oliico, norncnic
solrc a csiruiura c o conoriancnio dos ariidos, influcncia dcvcras
criurladora, clicaiiva, cn larga aric, da cnosa c iurlulcnia crisc
or quc assan consianicncnic as nossas agrcniacs ariidarias.
?. Requ1s11os poro o ]ormoo dos por11dos e evo1uo do s1s1emo
por11dr1o nos oons111u1es bros11e1ros
Fcnonia a inicrvcnao jurdica no donnio oliico-ariidario cn
nosso Pas ao Codigo Elciioral dc 1932 (Dccrcio n. 21.075}, quc fcz a
rincira ncnao lcgislaiiva ao ariido oliico no Drasil.
Considcravan-sc ariidos oliicos clo Codigo dc 1932.
a} os quc adquirisscn crsonalidadc jurdica, ncdianic inscriao,
no rcgisiro a quc sc rcfcria o ariigo 18 do Codigo Civil;
l} os quc nao icndo logrado crsonalidadc jurdica sc
arcscniasscn ara igual finalidadc, cn caraicr rovisorio, con un
nnino dc 500 clciiorcs;
c} as associacs dc classc lcgiiinancnic consiiiudas.
Vcio dcois a Consiiiuiao dc 1934, quc ignorou ainda os
ariidos oliicos, salvo no ariigo 170, inciso 9, ondc inunIa crda
dc cargo ao funcionario ullico quc ccrccssc rcssao ariidaria solrc
scus sulordinados ou favorcccssc ariido con influcncia dc auioridadc.
Dcu o asso scguinic na lcgislaao ariidaria a Lci n. 48, dc 4 dc
naio dc 1935, quc nodificou o Codigo Elciioral, assin disondo accrca
dos ariidos.
a} considcrar-sc-ian ariidos oliicos os quc iivcsscn adquirido
crsonalidadc jurdica nos icrnos da lci; l} adniiir-sc-ian cono
ariidos Provisorios, ara a fasc da clciao rcscciiva, gruos nninos
dc 200 clciiorcs quc, cn cada clciao, rcgisirasscn candidaios.
Fcz dcsccr a Consiiiuiao dc 1937 solrc os ariidos oliicos
cscssa coriina dc silcncio. No cnianio, coulc diiadura do Esiado
Novo, ao ano dc sua dcsinicgraao, caracicrizar novancnic, do onio dc
visia jurdico, os ariidos oliicos, considcrando cono iais ioda
associaao dc clo ncnos dcz nil clciiorcs, dc cinco ou nais
circunscrics clciiorais, quc iivcsscn adquirido crsonalidadc jurdica
nos icrnos do Codigo Civil (ari. 109 do Dccrcio-lci n. 7.586, dc 28 dc
naio dc 1945}.
Ocrada a rcdcnocraiizaao, iornou a lcgislaao ordinaria a
ocuar-sc do assunio, dcfinindo dcsia fciia o ariido oliico cono
ioda associaao dc, clo ncnos, 50.000 clciiorcs, disiriludos or
cinco ou nais circunscrics clciiorais c a ncnIuna odcndo cricnccr
ncnos dc nil, c quc iivcr adquirido crsonalidadc jurdica nos icrnos
do Codigo Civil" (ari. 21 do Dccrcio-lci n. 9.528, dc 14 dc naio dc
1946}.
Foran csialclccidas clo lcgislador, no ariigo 132 c 1 do
Codigo Elciioral dc 24 dc junIo dc 1952, as ncsnas cigcncias acina
cosias.
A lcgislaao sulscqucnic ao novincnio niliiar dc 1964, insira-
da cn scus osiulados, inclinou-sc, cn rinciro lugar, or una icn-
dcncia dc alcria racionalizaao do luralisno ariidario no Drasil. A
cssa infcrcncia cIcga-sc facilncnic cla lciiura da Lci Organica dos
Pariidos Poliicos (Lci n. 4.740, dc 15 dc julIo dc 1965}, cujo ariigo 7
disc.
O ariido oliico consiiiuir-sc-a, originariancnic, dc clo ncnos
3% (ircs or ccnio} do clciiorado quc voiou na uliina clciao gcral ara
a Canara dos Dcuiados, disiriludos cn 11 (onzc} ou nais Esiados,
con o nnino dc 2% (dois or ccnio}, cn cada un".
Anics, orcn, quc a lci cn qucsiao roduzissc na vida ariidaria
lrasilcira os scus cfciios oliicos, laiou-sc o Aio Insiiiucional n. 2, dc
27 dc ouiulro dc 1965, cujo ariigo 18 ciinguia os aiuais ariidos
oliicos", cancclando-lIcs os rcscciivos rcgisiros.
Con o Aio Conlcncniar n. 4, dc 20 dc novcnlro dc 1965,
insiiiuiu a lci lrasilcira as organizacs succdancas dos aniigos
ariidos oliicos. DisunIa o ariigo 1. daquclc Aio.
Aos ncnlros cfciivos do Congrcsso Nacional, cn nuncro nao
infcrior a 120 dcuiados c 20 scnadorcs, calcra a iniciaiiva dc
ronovcr a criaao, dcniro do razo dc 45 DIAS, dc organizacs quc
icrao, nos icrnos do rcscnic aio, airiluics dc ariidos oliicos,
cnquanio csics nao sc consiiiurcn".
Enfin, csialclcccu a Consiiiuiao dc 1967, no inciso VII do ariigo
149, a cigcncia dc dcz or ccnio do clciiorado quc Iaja voiado na
uliina clciao gcral ara a Canara dos Dcuiados disiriludos cn dois
icros dos Esiados, con o nnino dc scic or ccnio cn cada un dclcs,
lcn cono dcz or ccnio dc dcuiados, cn, clo ncnos, un icro dos
Esiados, c dcz or ccnio dc scnadorcs".
A iccnica consiiiucional dos crccniuais clciiorais nninos fora
cvidcnicncnic concclida con o roosiio dc criar dc nodo ariificial un
sisicna liariidario rgido.
A Encnda Consiiiucional n. 1, dc 1969, vcio orcn aicnuar
lasianic o rigor daquclcs crccniuais, con alcriura a una flcililidadc
naior do sisicna ariidario quc, scn volvcr ao luralisno con
nuliilicidadc, odcria razoavclncnic cnscjar a fornaao dc un
icrcciro ariido. A criaao dcsic rcsuliaria cn dcsafogo oliico ara a
crisc dc confiana no aniigo sisicna ariidario, cn quc a AFENA cra
iida cono o ariido da Fcvoluao c o MDD cono o ariido susciio dc
alrigar scniincnios rcialiaiivos dc insiraao conira-rcvolucionaria.
Aquclas cigcncias ara organizaao c funcionancnio dc un
ariido oliico ficaran rcduzidas con a Encnda dc 1969 a 5% do
clciiorado quc Iouvcssc voiado na uliina clciao gcral ara a Canara
dos Dcuiados, disiriludos clo ncnos cn scic Esiados, con un
nnino dc 7% cn cada un dclcs.
S. O novo s1odo por11dr1o do oons111uo1ono11smo bros11e1ro
No dirciio consiiiucional nodcrno a lcgislaao lrasilcira, iocanic
aos ariidos oliicos, ocua osiao nanifcsianicncnic rccursora.
A consiiiucionalizaao" do ariido oliico, scn as vacilacs quc
sc odcrian ainda assinalar nas Consiiiuics anicccdcnics (cn 1934,
una unica rcfcrcncia ao ariido oliico, consianic do inciso 9 do
ariigo 169; cn 1946, cinco aluscs csarsas}, sc faz agora dcfiniiiva,
inconicsiavcl. Tona crfil dc sisicnaiizaao quc coloca juridicancnic
nosso Pas cnirc os Esiados quc nais ccdo rogrcdiran no
rcconIccincnio dcssa rcalidadc, da qual soncnic un aio dc ccgucira
jurdica odcria iransviar o lcgislador consiiiuinic.
O scculo da dcnocracia social ins ao consiiiucionalisno dc
nossa coca a cvidcncia do fcnncno ariidario, quc ja nao odcra scr
iraiado con indifcrcna clos icios, nas Ia dc donina-los, sc
cfciivancnic quiscrnos dcsccr ao fundo da qucsiao oliica, ara ncdi-
la cn icrnos csscncialncnic jurdicos, scgundo as idcias c inicrcsscs
quc as agrcniacs ariidarias conduzcn c crincn, cono orgaos or
ccclcncia quc sao da voniadc social. Con a consiiiucionalizaao dos
ariidos oliicos lcvada a calo clas Carias dc 1967 c 1988, ccrios
iraos c rincios fundancniais assaran a rcflciir a idcologia dc
nosso sisicna ariidario c ao ncsno asso csianar a dincnsao
jurdica dc sua csiruiuraao, rigorosancnic dc acordo con os rccciios
consiiiucionais csialclccidos. Con isso, aicsiou-sc o clcvado grau dc
inicrcssc do lcgislador consiiiuinic or un icna quc o dirciio
consiiiucional, duranic largo csao dc icno, fingiu dc iodo ignorar.
A dirciriz aiualizadora do rcginc ariidario ja fora arcialncnic
crcssa cla aniiga Lci Organica dos Pariidos Poliicos (Lci n. 4.740,
dc 15 dc julIo dc 1965}, sol insiraao do Scnador Milion Canos.
S.l O cgnc ccscntutuo c dcnocutco
Ja sc dissc, con assaz dc razao, quc o rcginc ariidario c a nais
fornosa criaao oliica do nosso scculo, a unica ialvcz original na
cicncia oliica dcsdc Arisioiclcs.
Scn o ariido oliico, ncn as diiaduras ncn os odcrcs
dcnocraiicos dc socicdadc alguna do nosso icno lograrian sulsisiir,
a nao scr iransiioriancnic.
A inoriancia caiial da organizaao ariidaria faz con quc ianio
as diiaduras cono as dcnocracias cuidcn dc insiiiucionalizar o ariido
oliico, or insiruncnio ncsno ou rcssuosio da rcalizaao dos fins
dc quc o Esiado conicnorancancnic sc invcsic.
Dcicrninou cssa asccnsao do clcncnio ariidario na vida das
insiiiuics nudanas sulsianciais dc aiiiudc c roccdincnio das
foras oliicas, quc icn no ariido o caninIo naiural ara galgar c
conscrvar o odcr. Dc scnclIanic asccnsao rcsuliaran, igualncnic,
variacs considcravcis, ianio no caraicr cono na forna das
insiiiuics ncdianic as quais a diiadura ou o rcginc dcnocraiico sc
iraduzcn.
Anics quc vicssc o fcnncno ariidario a sc nanifcsiar no Esiado
nodcrno con a agudcza corrcnic a auiocracia cra acnas o odcr dc
un Ioncn so c a dcnocracia, o odcr dc Ioncns individualizados".
Hojc cricncc a diiadura ainda a un cIcfc, nas csic crinc
invariavclncnic a voniadc do gruo doninanic c nonoolizador, ao
asso quc a dcnocracia, dciando dc scr a rcrcscniaao dc indivduos,
sc iransfornou, clo luralisno social, cn govcrno dc gruos, con una
aao iraduiora dc icndcncias colciivas, a fazcrcn dc cada arlancnio
aquclc csiuario ou raa dc inicrcsscs, cuja cisicncia Fui Darlosa
ianio rccrininava ao roclanar sua ndolc dc oliico inirinsccancnic
lilcral.
O consiiiucionalisno conicnoranco cn alguns Esiados
suldcscnvolvidos sc arna dc insiruncnios novos, icndcnics a
rcscrvar o caninIo dcnocraiico c conscrvar iniacias as lascs do
rcginc.
Por cssa via rcconIccidancnic difcil, iransiian ianlcn as ircs
Consiiiuics lrasilciras dc os-gucrra, confornc vcrcnos.
Anics da Lci Fundancnial dc Donn, cn 1949, ja o consiiiuinic
lrasilciro inscrcvcra na Consiiiuiao dc 1946 o rincio, ora rcnovado,
quc vcda a organizaao, o rcgisiro ou o funcionancnio dc qualqucr
ariido oliico ou associaao, cujo rograna ou aao coniraric o
rcginc dcnocraiico, lascado na luralidadc dos ariidos c na garaniia
dos dirciios fundancniais do Ioncn" (ari. 141, 13 da Consiiiuiao dc
1946}.
Essa rcgra, icndo scrvido dc lasc ao cancclancnio do rcgisiro do
Pariido Conunisia Drasilciro, cn 1948, nao foi criaao original do
odcr consiiiuinic da rcdcnocraiizaao.
Foran os auiorcs da Consiiiuiao dc 1946 lusca-lo dcccrio na
lcgislaao ordinaria vigcnic, a qual, ja naquclc ncsno ano, disunIa
solrc rcfcrida naicria.
Havia a cssc rcsciio dois dccrcios-lcis.
a} o Dccrcio-lci n. 9.528, dc 14 dc naio dc 1946, quc dcicrninava
fossc cancclado o rcgisiro do ariido oliico, una vcz conrovado quc,
conirariando scu rograna, raiicava aios ou dcscnvolvia aiividadcs
quc colidisscn con os rincios dcnocraiicos ou os dirciios
fundancniais do Ioncn, dcfinidos na Consiiiuiao"; l} o Dccrcio-lci n.
7.586, dc 28 dc naio dc 1945, cujo ariigo 114 disunIa quc scria
ncgado rcgisiro ao ariido cujo rograna conirariassc os rincios
dcnocraiicos, ou os dirciios fundancniais do Ioncn, dcfinidos na
Consiiiuiao.
Da Consiiiuiao dc 1946, assou o rincio a consiar ianlcn do
Codigo Elciioral dc 1950 (Lci n. 1.164, dc 24 dc julIo}, ariigo 132, 3.
A scguir, rcroduziu a Lci Organica dos Pariidos Poliicos (Lci n.
4.740, dc 15 dc julIo dc 1965}, no scu ariigo 5, o disosiiivo
consiiiucional dc 1946, ao ncsno icno quc rccisou con nais cnfasc
o caraicr c a nissao dcnocraiica das organizacs ariidarias.
Ao consolidar os rincios da vida ariidaria, dcfiniu a lcgislaao
rcvolucionaria na Lci Organica a finalidadc dos ariidos oliicos cono
scndo a dc asscgurar, no inicrcssc do rcginc dcnocraiico a
auicniicidadc do sisicna rcrcscniaiivo" (ariigo 2 da Lci n. 4.740}.
E logo adianic csialclcccu no ariigo 18 quc o rograna dos
ariidos dcvcra crcssar o conronisso dc dcfcsa c acrfcioancnio
do rcginc dcnocraiico dcfinido na Consiiiuiao".
Vcio, sulscqucnicncnic, a Consiiiuiao dc 1967 disondo quc sc
guardassc fidclidadc cn naicria ariidaria ao rcginc rcrcscniaiivo c
dcnocraiico, lascado na luralidadc dc ariidos c na garaniia dos
dirciios fundancniais do Ioncn".
Arcscniava-sc o icio novo iccnicancnic sucrior ao
anicccdcnic, ncnos assvcl orianio dc inugnaao.
Pccava o ari. 141, 13, da Consiiiuiao dc 1946, cla
anliguidadc ou clo cclusivisno, cIcgando a una oao douirinaria
cn rovciio da accao laia c rigorosa dc rcginc dcnocraiico.
Essa inrccisao sc aicnua, scn rcncgar-sc aqucla oao, quando
o consiiiuinic dc 1967 aludc ao rcginc rcrcscniaiivo c dcnocraiico".
MclIor fora sc Iouvcssc cscriio rcginc dcnocraiico ou rcginc
dcnocraiico-rcrcscniaiivo.
A dcnocracia rcrcscniaiiva c acnas una nodalidadc dc rcginc
dcnocraiico. Fcrcscniaao c dcnocracia, concciios disiinios, andan
or vczcs dcsaconanIados. Haja visia a dcnocracia grcga. Tanouco
dcfinc a luralidadc ariidaria o rcginc dcnocraiico, nas unu forna dc
rcginc dcnocraiico. clcncnio coniingcnic c Iisiorico. A dcnocracia
dircia dos aniigos nao conIcccu ariidos, nuiio ncnos a luralidadc.
Quc dirian conicnorancancnic dcssa rcicnsiosa c gcncrica accao
os icoricos narisias ou os cnsadorcs oliicos da frica irilal,
vocacionalncnic nonoariidaria?
S.2 A csonududc udcu
Pcla rincira vcz cn nossa lcgislaao faz-sc naicria dc dirciio
consiiiucional a crsonalidadc jurdica dos ariidos. Enirou o rincio
no inciso II do ariigo 149, da Consiiiuiao dc 1967, c no 2, do ari. 17,
da Consiiiuiao vigcnic. Scgundo csia, os ariidos oliicos adquircn
crsonalidadc jurdica na forna da lci civil c rcgisiran scus csiaiuios
no Trilunal Sucrior Elciioral.
Esiava ja inscriio na lcgislaao ordinaria o rincio da
crsonalidadc jurdica, dcsdc o Codigo Elciioral dc 24 dc fcvcrciro dc
1932. DisunIa cssa lci quc a aquisiao da crsonalidadc jurdica sc
fazia ncdianic inscriao no rcgisiro a quc sc rcoriava o ari. 18 do
Codigo Civil.
A Lci n. 48, dc 4 dc naio dc 1935 (Modificacs do Codigo
Elciioral}, osio quc ncnos clciia, nao alicrou ial disosiao, ois
considcrava ariidos oliicos os quc iivcsscn adquirido crsonalidadc
jurdica nos icrnos da lci.
A vinculaao da crsonalidadc jurdica con o rcgisiro clo
Trilunal Elciioral, conca soncnic dcsdc o Codigo Elciioral dc 24 dc
julIo dc 1950, cujo ariigo 132 dcfinia os ariidos oliicos cono
cssoas jurdicas dc dirciio inicrno, disondo a scguir, no aragrafo 2,
quc clcs adquirian a crsonalidadc jurdica con o scu rcgisiro clo
Trilunal Sucrior Elciioral.
No ncsno scniido, aiuou a lcgislaao rcvolucionaria. Con cfciio,
disc a Lci Organica dos Pariidos Poliicos quc adquirc o ariido
crsonalidadc jurdica con scu rcgisiro clo Trilunal Sucrior Elciioral
(ari. 3} c quc sao cssoas jurdicas dc dirciio ullico inicrno os
ariidos oliicos (ari. 2}.
S.J A utuuuo cnuncntc
Fcrcscnia a aiuaao crnancnic dos ariidos, crigida cn
rincio consiiiucional, una das nclIorcs conquisias do nosso dirciio
consiiiucional, ncssa naicria, visio quc caaciia as organizacs
ariidarias a dcscncnIarcn funao da nais alia rcsonsalilidadc
oliica, cvica c cducacional no quadro da socicdadc suldcscnvolvida,
csialclcccndo cnirc o ovo c o govcrno un clo dc confiana, lcn cono
dc assduo dclaic das grandcs icscs nacionais.
A auscncia dc fiaao dcssc oljciivo cn icrnos dc lci fazia
anicccdcnicncnic dos ariidos agruacs dc aao assagcira, soncnic
scniida s vcscras dos lciios clciiorais. Findos csics, dcsfalccia ioda a
aiividadc ariidaria, dc nodo quc ianio o ovo cono os rcrcscnianics
caninIavan indifcrcnics cisicncia dos ariidos.
Inicrnancnic dcsoliiizados", os ariidos lrasilciros, salvo as
ccccs idcologicas, cran sinlcs naquinas dc indicar candidaios,
rccruiar clciiorcs, caiar voios, jusiificando assin cn aric o dcsrczo
do ldcr circnisia quc a clcs sc rcfcriu cono ncra dana ou fcsiival dc
lciras".
Con cfciio, rarancnic dcscian ao fundo dos icnas ncdianic os
quais sc dcfincn dranaiicancnic na Iora quc flui os runos c
dcsiinos da socicdadc lrasilcira.
Fcagc-sc ois conira o ooriunisno clciioral dos ariidos. Aic ao
rcscnic, ccssada a cananIa dc caiaao dc voios, cosiunavan clcs
cair no csquccincnio c anoninaio, crdcndo dc iodo o coniaio con a
nassa dc clciiorcs. NcnIuna nissao, ncnIun iralalIo oricniador do
clciiorado cIcgavan a ronovcr. E no cnianio salc-sc cono o ariido
odc c dcvc scr no Esiado conicnoranco un orgao uiil c valioso dc
acrfcioancnio das insiiiuics, cono odc c dcvc roagar no ovo
os nais alios rincios da idcologia dcnocraiica.
En ascs suldcscnvolvidos qual o Drasil, ainda nao sc aicniou
dc nodo suficicnic ara o oicncial dc ajuda csiriiual c naicrial quc
os grcnios oliicos rcrcscnian, sc for auiada sua aao cn rovciio
da colciividadc, dc nancira consianic c sisicnaiica.
A assisicncia ariidaria dcsafogaria ialvcz grandcncnic funcs
ainda conciidas ao aicrnalisno csiaial, dc nancira quc cssas
giganicscas coocraiivas" consiiiuirian una ccclcnic c cncrgica linIa
auiliar do Esiado dcnocraiico, cn scu rcforo dc roncr as algcnas
do suldcscnvolvincnio.
Dcnos largo asso ncssa dircao con o inciso consiiiucional n. III
do ariigo 149, da Caria dc 1967 quc csialclcccu o scguinic rincio.
aiuaao crnancnic, dcniro do rograna arovado clo Trilunal
Sucrior Elciioral, c scn vinculaao dc qualqucr naiurcza, con a aao
dc govcrno, cniidadcs ou ariidos csirangciros".
Nao consiava cssc disosiiivo do Projcio Oficial ncn do Projcio da
Conissao dc Jurisias. Mas a lcgislaao ordinaria, dcsdc a Lci Organica
dos Pariidos (ari. 75} ja o consagrava, quando airilua aos ariidos
funao crnancnic, asscgurada.
a} cla coniinuidadc dos scrvios dc sccrciaria; l} cla rcalizaao
dc confcrcncias; c} cla ronoao dc congrcssos ou scsscs ullicas, ao
ncnos duas vczcs or ano, ara difusao dc scu rograna; d} cla
nanuicnao dc curso dc difusao douirinaria, cducaao cvica c
alfalciizaao; c} Pcla nanuicnao dc un insiiiuio dc insiruao oliica,
ara fornaao c rcnovaao dc quadros c ldcrcs oliicos; f} cla
nanuicnao dc lillioiccas dc olras oliicas, sociais c cconnicas; g}
cla cdiao dc lolciins c ouiras ullicacs.
O cunrincnio dcssas rcgras Ia dc coniriluir ara nodificar o
rcscnic csiado dc cniorccincnio da vida ariidaria, dinanizando a
clicnicla oliica c inlaniando dc nancira coninua a conunicaao ora
alida c quasc incisicnic cnirc as lascs c a cuula.
Dciara dc scr o ariido, ois, aquclc iransoric" quc o
avcniurciro oliico cn lusca dc lcgcnda sc Ialiiuara a ionar, ara
odcr dcsccr oria das asscnllcias lcgislaiivas, cn cujo rccinio
lograva ingrcsso.
S.4 A scuzuuo nunccu*
A Lci n. 8.713, dc 30.9.93, quc csialclccc nornas ara as clcics dc 3.10.1994",
diss a rcsciio da arrccadaao c da alicaao dc rccursos nas cananIas
clciiorais", crniiindo (ari. 38} as doacs c coniriluics cn dinIciro ou csiinavcis
cn dinIciro, ara cananIas clciiorais", or cssoas fsicas ou jurdicas, con os
liniics consianics dos aragrafos do ari. 38 c das ccccs do ari. 45.
Craas fiscalizaao financcira, ccrcc o Esiado un odcr dc
conirolc solrc os ariidos, cviiando dcsgarrcn clcs ara a corruao c
sc convcrian cn ccniros ou focos dc crvcrsao da voniadc oular,
con visvcis danos norais c naicriais socicdadc c ao rcginc
dcnocraiico.
a urcza do sisicna ariidario scn duvida a rincira condiao
dc funcionancnio nornal dcssas corrcnics quc conduzcn a oiniao c
concorrcn a iransfornar cn lci nas casas lcgislaiivas a voniadc dos
cidadaos.
Dada, ois, a inoriancia dc quc sc rcvcsicn
conicnorancancnic os ariidos, scn os quais ja sc nao idcniifica
ncnIun sisicna dcnocraiico dc insiraao ocidcnial urgc csialclcccr
nccanisnos lcgais dc conirolc solrc suas finanas, iocanic origcn dc
rccursos c rcscciiva conialilidadc.
A rcocuaao dc r colro ao aluso do odcr cconnico na vida
dos ariidos crcsccu considcravclncnic no crodo inicial da
rcconsiiiucionalizaao do Pas, aos a diiadura do Esiado Novo,
dcicrninando assin as rinciras ncdidas lcgislaiivas dc sancancnio
da aiividadc ariidaria.
Anics ja da Consiiiuiao dc 1946, o lcgislador ordinario, icndo cn
visia rcscrvar a ndolc airia dos ariidos oliicos c nanic-los
afasiados dc iodo conronisso ou ligaao con foras csiranIas ao
as, coninava sancs ao ariido oliico (cancclancnio do rcgisiro}
quando sc rovassc quc rccclia dc roccdcncia csirangcira oricniaao
oliico-ariidaria, coniriluiao cn dinIciro ou qualqucr ouiro aulio"
(ari. 26 do Dccrcio-lci n. 8.566, dc 7 dc janciro dc 1946}. A Consiiiuiao
dc 5 dc ouiulro dc 1988 nanicvc crcssancnic cssa roiliao aos
ariidos oliicos dc rccclcrcn rccursos financciros dc cniidadc ou
govcrnos csirangciros, nao adniiindo laos dc sulordinaao a csics
(ari. 17, II}.
O Codigo Elciioral dc 1950, laiado aos a ccricncia dc un
quinqucnio aroinadancnic dc rcdcnocraiizaao c rcssurgincnio da
vida ariidaria, dcsia fciia cn anliio nacional, rcgulou anlancnic
nos ariigos 143 c 146 a conialilidadc c as finanas dos ariidos
oliicos.
DisunIa o Codigo, nuna rcscriao dc alio csriio noralizador,
rcroduzido ianlcn na lcgislaao sulscqucnic (aragrafo 1 do ariigo
54, da Lci Organica} quc os ariidos dcvcrian nanicr rigorosa
cscriiuraao dc suas rccciias c dcscsas, indicando-lIcs a origcn c
alicaao (ari. 148, aragrafo 1, do Codigo Elciioral dc 1950}.
A Lci Organica dos Pariidos Poliicos (1965} acrfcioou as rcgras
ja csloadas no Codigo Elciioral dc 1950 con rcsciio s finanas
ariidarias. Esialclcccu as scguinics vcdacs.
a} rccclcr, dircia ou indirciancnic, coniriluiao ou aulio
ccuniario ou csiinavcl cn dinIciro roccdcnic dc cssoa ou cniidadc
csirangcira;
l} rccclcr rccursos dc auioridadcs ou orgaos ullicos,
rcssalvadas orcn as doiacs oriundas das nulias c cnalidadcs
alicadas nos icrnos do Codigo Elciioral c dos rccursos financciros
dcsiinados or lci ao fundo ariidario, cn caraicr crnancnic ou
cvcniual;
c} rccclcr, dircia ou indirciancnic, qualqucr csccic dc aulio ou
coniriluiao das socicdadcs dc ccononia nisia c das cnrcsas dc
scrvio ullico;
d} rccclcr, dircia ou indirciancnic, sol qualqucr forna ou
rcicio, coniriluiao, aulio ou rccurso roccdcnic dc cnrcsa
rivada, dc finalidadc lucraiiva.
A naina inovaao do rcginc dc 1964 accrca dos ariidos
oliicos foi induliiavclncnic a criaao do fundo ariidario, quc s o
Drasil, ncssc icrrcno lcgislaiivo, cn dia con as nacs nais adianiadas
do nundo, cujos sisicnas lcgais, cono o da AlcnanIa, rcconIcccndo ja
a funao ullica dos ariidos, associan-no ao Esiado, quc cnira assin
a csiicndiar iais organizacs, dc nodo a livra-las cvcniualncnic da
inicrfcrcncia ruinosa c susciia dc fonics clandcsiinas c
aniidcnocraiicas dc aoio financciro.
Aarccc o fundo ariidario insiiiudo no ari. 60 da Lci Organica
dos Pariidos (Lci n. 4.440, dc 15 dc julIo dc 1965}.
Consiiiuir-sc-a cssc Fundo.
a} das nulias c cnalidadcs alicadas nos icrnos do Codigo
Elciioral a lcis concas;
l} dos rccursos financciros quc lIc forcn dcsiinados or lci, cn
caraicr crnancnic ou cvcniual;
c} dc doacs ariicularcs, inclusivc con a finalidadc dc nanicr o
insiiiuio a quc sc rcfcrc o ariigo 75, inciso V (insiiiuio dc insiruao
oliica}.
En suna, a lcgislaao clciioral, rcforada or disosiiivo
consiiiucional, acolIcu dois asccios novos cn naicria financcira. a
vcdaao ao ariido oliico dc rccclcr, dircia ou indirciancnic, sol
qualqucr forna ou rcicio, coniriluiao, aulio ou rccurso roccdcnic
dc cnrcsa rivada dc finalidadc lucraiiva, c a insiiiuiao do fundo
ariidario.
Nao aiinanos iodavia con a cicnsao noralizadora daqucla
vcdaao, una vcz quc o ncsno lcgislador no ariigo 66, da Lci Organica,
alriu dcois a oria do fundo ariidario a doacs ariicularcs", quc
nilionarios gcncrosos odcrao fazcr, cn rovciio do ncncionado fundo.
S.5 A dscnu utduu
As Consiiiuics dcnocraiicas do scculo XX, norncnic as dos
Esiados suldcscnvolvidos, quc arcgoan filiaao oliica s nairizcs do
cnsancnio ocidcnial, nao odcn conIcccr ouira forna dc dcnocracia
scnao a dcnocracia ariidaria, dcnocracia dc gruos c nao dc
indivduos, dcnocracia quc rcclana do indivduo oliiicancnic aiuanic
una fidclidadc rigorosa s corrcnics dc oiniao c inicrcssc quc o
invcsiiran no ccrccio do nandaio.
A incraiividadc dcsic c noioria cn nossos dias. Tcnos a una
conscqucncia logica da coca oliica fundancniada no dclaic c na
ariiciaao, con iodos os Ioncns crinindo socialncnic" suas
asiracs. Sucrou-sc assin a ulvcrizaao individual do scculo XIX,
da dcnocracia lilcral, nais aicnia a una lilcrdadc alsiraia c, or isso
ncsno, ncnos rcalisia, do quc a una influcncia cfciiva c organizada
dos cidadaos na dircao dos inicrcsscs colciivos, os quais, cn uliina
analisc, acalan scndo os do rorio indivduo, quando csic,
corrciancnic, faz coincidir scus fins cssoais con o lcn ullico.
A Encnda n. 1 Consiiiuiao dc 1967, dando un asso quc
rcuianos fundancnial ara a inlaniaao do Esiado ariidario,
insiiiuiu no aragrafo unico do ariigo 152 o nandaio incraiivo dc
ndolc ariidaria, confcrindo ao ariido oliico un conlcio donnio
solrc o rcrcscnianic cn naicria dc olcdicncia s dircirizcs
ariidarias. Scgundo aqucla Encnda, crdcria o nandaio no Scnado
Fcdcral, na Canara dos Dcuiados, lcn cono nos orgaos lcgislaiivos
csiaduais c nuniciais aquclc cuja aiiiudc ou voio conirariassc
dircirizcs lcgiiinancnic csialclccidas clos orgaos dc dircao
ariidaria" ou dciassc o ariido sol cuja lcgcnda fora clciio. DisunIa
o icio consiiiucional quc a crda do nandaio scria dccrciada cla
Jusiia Elciioral, ncdianic rcrcscniaao do ariido asscgurado o
dirciio dc anla dcfcsa.
Essc rcforo discilina ariidaria fora roosio ja no Projcio da
Conissao dc Jurisias, nas dcsaicndido no Projcio Oficial dc quc
rcsuliou a Consiiiuiao dc 1967.
A violaao dos dcvcrcs ariidarios consiiiuiu aic cniao oljcio dc
una inocua discilina inicrna, discilina no ariido. Con cfciio,
ncdidas dc cunIo rcondcranicncnic noral c dcsrcsiigiador
(advcricncia, suscnsao or ircs a dozc ncscs, cassaao da funao cn
orgao ariidario c culsao} sc acIan rcvisias nas coninacs do
ariigo 51 da Lci Organica dos Pariidos Poliicos, alicavcis aos filiados
quc faliarcn. a} a scus dcvcrcs dc discilina; l} ao rcsciio a rincios
rogranaiicos; c c} rolidadc no ccrccio dc nandaios ou funcs
ariidarias.
Auioriza ainda a Lci Organica dissoluao do dirciorio quando
Iouvcr. violaao do csiaiuio, do rograna ou da ciica ariidaria;
dcsrcsciio a qualqucr dclilcraao rcgularncnic ionada clos orgaos
sucriorcs do ariido; inossililidadc dc rcsolvcr-sc gravc divcrgcncia
cnirc ncnlros do dirciorio c na gcsiao financcira (ari. 52}.
S.b AnIto nuconu
Craas Consiiiuiao dc 1967, ganIou o anliio nacional dos
ariidos oliicos una rigidcz c scgurana quc nao ossua cla
lcgislaao anicccdcnic. Vcrdadc c quc a Consiiiuiao dc 1946 ja sc
rcoriava ircs vczcs ao caraicr nacional dos ariidos, scn clcva-los no
cnianio, cliciiancnic, caicgoria dc rincio consiiiucional.
Fizcran-sc cssas rcfcrcncias.
a} no aragrafo unico do ariigo 40, ao iraiar da rcrcscniaao
roorcional dos ariidos nacionais" na consiiiuiao das conisscs do
odcr lcgislaiivo;
l} no ariigo 70, ao asscgurar a rcrcscniaao roorcional dos
ariidos oliicos nacionais";
c} c, cnfin, no ariigo 160, ao dcclarar ccciuados os ariidos
oliicos nacionais" da vcdaao consianic do ariigo 160 rcfcrcnic
roricdadc dc cnrcsas jornalsiicas.
Mas a lcgislaao ordinaria, dcsdc a Lci n. 7.586, dc 28 dc naio dc
1945, criara ja o ariido oliico dc anliio nacional. Puscra icrno
assin s agrcniacs dc cunIo ncrancnic local, quc cnlaraavan a
unidadc dc aao oliica das rcrcscniacs arlancniarcs, rcsas a
un rcgionalisno nao raro csicril c dcloravcl.
Con cfciio, o ariigo 110, c aragrafo 1 daqucla lci, clalorada na
agonia do Esiado Novo, disunIa quc so odian scr adniiidos a
rcgisiro os ariidos oliicos dc anliio nacional.
A scguir, coniinIa o Dccrcio-lci n. 9.528, dc 14 dc naio dc 1946,
no ariigo 22 c aragrafo 1 idcniica disosiao.
Nao foi rcvogada cssa lcgislaao, nas anics forialccida cla
ncnao consiiiucional aos ariidos oliicos nacionais", fornando-sc
assin a convicao dc quc o odcr consiiiuinic confirnou a cisicncia
dos ncsnos naqucla dincnsao ja iraada clo lcgislador ordinario.
Vcio dcois o Codigo Elciioral dc 1950, disondo quc os ariidos
oliicos adoiarao rograna c csiaiuio dc scniido c alcancc nacional"
(Ari. 132, 1}. Na ncsna dircao os ariigos 1, 7 c 8 da Lci Organica
dos Pariidos Poliicos, dc 1965, lcn cono o rojcio da Conissao dc
Jurisias, cujo ari. 57 assin rczava. os ariidos oliicos icrao anliio
nacional".
Nao c o ariido oliico dc anliio nacional criaao jurdica
ariificial, confornc odcria suor-sc rincira visia. Ariificial, c aic
ccrio onio dcsagrcgador, foi o csinulo quc sc dcu na Fcullica vclIa
aos rcgionalisnos oliicos, s conlinacs oligarquicas, ao ariido
local. A naao viva c cnsanic, clas suas cliics, rcagia orcn conira
cssa dcfornaao, csicndcndo algunas vczcs a iodo o Pas as
cananIas dc oiniao, auicniicas cruzadas cssoais dc civisno, cono
aquclas cnrccndidas or Fui Darlosa, Nilo PcanIa c Cciulio Vargas,
rcscciivancnic cn nonc do odcr civil, da rcgcncraao rcullicana c
da vcrdadc clciioral.
O uniiarisno ariidario, quc dcscnlocou no ariido nacional,
conira o rcgionalisno dc insiraao fcdcralisia ou auiononisia, c o faio
nais digno dc noia no quadro das nudanas oliicas roccssadas
dcsdc a organizaao dos ariidos na vida oliica lrasilcira dos uliinos
irinia anos.
Calc dcsiacar aqui igualncnic aao vanguardcira dos
novincnios idcologicos, quc alalaran o Pas aos a rcvoluao dc 1930,
rcsonsavcis, nao rcsia duvida, or una crisializaao nais raida do
scniincnio nacional ao rcdor dc idcias c rogranas.
A Aao Inicgralisia Drasilcira c a Aliana Nacional Lilcriadora
foran nos idos da dccada dc 30 crcsscs vivas c conscicnics do
radicalisnos dc dirciia c csqucrda, rcscciivancnic. Prccursorcs
vcrdadciros do ariido dc anliio nacional, dciaran un sulco rofundo
no donnio da oiniao, ois ao sc dissolvcrcn conuiados csiavan os
dias do rcgionalisno ariidario cn nossa Pairia.
Enfin, a Consiiiuiao dc 1988 nanicvc iaaiivancnic o caraicr
nacional dos ariidos oliicos confornc consia do ariigo 17, inciso I.
S.? A ucduuo dc coguocs utduus
O rincio consiiiucional do inciso VIII do ariigo 152, da Encnda
1 Consiiiuiao dc 1967 quc vcdava as coligacs ariidarias, crdcu
sulsiancial razao dc scr, cn dccorrcncia das rcsirics inosias
luralidadc do sisicna ariidario c ouca cnfasc quc logicancnic sc
airiluiu ao rincio da rcrcscniaao roorcional.
Con cfciio, na Consiiiuiao dc 1946, a rcrcscniaao
roorcional cra rcvisia cn quairo ariigos (56, 134, 40 c 53},
csicndcndo-sc o rincio conosiao da Canara, aos ariidos
oliicos nacionais, consiiiuiao das conisscs do odcr lcgislaiivo
fcdcral c s conisscs arlancniarcs dc inqucriio.
Dada a nuliilicidadc ariidaria, as alianas ou coligacs dc
ariidos, frcqucnics s vcscras dos lciios, dcsviriuavan o criicrio da
roorcionalidadc c ninavan as lascs dcssc sisicna dc rcrcscniaao.
CIcgavan assin a conscniir quc ccrias rcunics dc lcgcndas
osicniasscn una fora oliica cn dcsacordo con o aoio cvcniual quc
o clciiorado daria ao rograna dc cada ariido, ionado insuladancnic.
Maquina clciiorcira, quc cnscjava as nais csdruulas
conlinacs, cono, cn ccrios Esiados, a da c-UDN con o ciinio
PTD, dcicrninavan as coligacs csircnccincnios con rcsciio s
idcias c aos rincios, aluindo assin a confiana oular nos ariidos,
rovocando a dcsnoralizaao dos rogranas, rcciiiando a
dcconosiao das lidcranas.
Consiiiuan ois, scgundo Hcrncs Lina, una das crvcrscs
nais audaciosas do sisicna roorcional, clas conscqucncias quc
roduzcn, cla confusao quc csialclcccn, clo cinisno das
conlinacs quc ossililiian".
A disosiao consiiiucional orcn cn facc da rigidcz da csiruiura
ariidaria ja nao icvc a rofundidadc dos cfciios quc alcanaria quando
a rcrcscniaao roorcional sc arcscniava cn ioda sua cicnsao,
cono un dos fundancnios dc nossa vida oliica, icndo, cniao, or
oljcio gcrar organizacs ariidarias quc crcssasscn as disiinias c
variavcis corrcnics dc oiniao ou canadas dc scniincnio oular,
roduzidas no Pas.
9. A d1menso soo1o1g1oo do por11do po1111oo bros11e1ro
En PoIcnus dc Potcu OIctuu, o icrcciro rollcna quc scrvc
dc icna a Olivcira Vianna c a quc csic consagra ircs lrcvcs caiulos, c
o da organizaao do ariido oliico no Drasil.
Conccdcndo a Fui Darlosa o ncrccincnio incsiinavcl dc Iavcr
acordado o as ara a ariiciaao cvica nas cananIas clciiorais c
nosirando quanio ja sc fizcra a cssc rcsciio aic a CananIa dc Nilo
PcanIa, cn 1922, Olivcira Vianna assinala, dc una aric, a
inuiilidadc incdiaia daquclcs novincnios fciios solc a crosia lciargica
da socicdadc rural lrasilcira, inolilizada nos vnculos do crsonalisno
c rcsa ao ccrrado cgosno dos clas c scus cIcfcs socicdadc
inscnsvcl, or conscguinic, alavra oliica, s laiafornas dc
govcrno, s fornulacs adninisiraiivas, ao aclo dos rogranas,
cosiao das idcias c dos rincios nas, douira aric, rcssalva, un
ianio coniradiiorio, o cssinisno quc cala, agudo, dc suas rcflccs
iniciais.
Essc cssinisno assin sc crinc. CananIas c roagandas
con iniuiios clciiorais so sc jusiifican cnirc ovos cuja organizaao
ariidaria nao c o cla cssoal, ou cn quc o insiinio grcgario csia
auscnic do caraicr das naiorias oularcs".
12
Conclui orcn quc aquclas caravanas, con acicncia c lcniidao,
fazcn iralalIo ingcnic, consirocn o fuiuro, lanian o carvalIo quc Ia
dc crcsccr c airavcssar dcccnios, iransor gcracs. O ncio rural
conIcccra ois os scus rollcnas ouvindo o orador dos concios
dcnocraiicos. Vira dcois o icno alforria-lo da dccndcncia do cIcfc.
A csic sc rcndcn as oulacs rurais or insiinio dc fidclidadc" or
rcconcciio dc lcaldadc", or iodos csscs clcncnios dc sujciao cssoal
quc iolIcn sc dcicn clas arrasiar cla fora alsiraia c invisvcl das
idcias".
13
Do ncsno sociologo. Os nossos Ioncns dc inicrior cosiunan
aoiar Ioncns c nao rogranas; cssoas c nao idcias".
14
Nao icnos dcnocracia dc ariidos c a razao, scgundo Olivcira
Vianna, rcsidc nisso. Ora, cn nossa dcnocracia, o quc vcnos c
jusiancnic o conirario disio. cla sc lascia cn nduduos c nao cn
cusscs; cn indivduos dssocudos c nao cn classcs ogunzudus, c
iodo nal csia nisio".
1S
Crc adcnais o ncsno cnsador quc iodas as icniaiivas dc
organizaao ariidaria cn nosso Pas, dcsdc o Princiro Incrio" foran
viinas dc un logro. o dc julgar ossvcl a organizaao dc un ariido
ariido quc nao scja un lando, agiiando-sc cn iorno dc un Ioncn,
dc un caudilIo scn a rclininar organizaao das classcs
cconnicas, das classcs quc roduzcn c conirilucn".
16
Todo o cnsancnio dc Olivcira Vianna cono analisc sociologica
do ariido oliico no Drasil c cn larga aric corrcio ou valido aic as
vcscras da Fcvoluao dc 1930. Mas dcsdc quc clc cscrcvcu aquclas
considcracs, o ncio clciioral suljaccnic s csiruiuras ariidarias
adcccu cn nosso Pas algunas rclcvanics iransfornacs. Houvc ois
nudana, Iouvc rogrcsso, Iouvc assagcns qualiiaiivas cn icrnos dc
arcciaao social das nossas lascs oliicas.
Con cfciio, da Fcvoluao dc 1930 aos nossos dias, olscrvan-sc
os scguinics onios dc nudana. as nassas rurais ja nao concn
sozinIas as ircs quarias arics do coro clciioral; o sufragio urlano sc
forialcccu quaniiiaiivancnic or dccorrcncia da rcvoluao indusirial cn
narcIa, c cssa clcvaao ariinciica icndc a rolusicccr-sc con o icno;
o clciior, cn largas zonas rurais, coniinua rcso ao cIcfc oliico, or
laos dc adcsao cssoal, nas cssa adcsao ja nao c assiva ou
incondicional. rcsulia agora da ccciaiiva dc una rcsiaao c
conirarcsiaao, lasc da nanicna do rcsigio das lidcranas
oliicas; cnfin, o clciior voia ainda, cn grandc aric, fora dc un
quadro dc idcias, nas conscicnic do incdiaiisno criincnic ao
aicndincnio dc ccrios inicrcsscs dc ordcn cssoal ou dc naiurcza
ullica. Danics acnas a olcdicncia ccga, o voio naniulado nas
fraudcs clciiorais, o falscancnio da vcrdadc oliica. Agora, o voio dado
or un clciior cigcnic dc concnsacs dc ordcn cssoal. o cnrcgo,
or ccnlo.
O crro dc Olivcira Vianna c suor quc na dcnocracia do scculo,
ncccssariancnic una dcnocracia dc nassas, scja ossvcl o
conoriancnio dcogco do coro clciioral classificado cn ariidos
oliicos. Essc conoriancnio scra dc cccao, c so rcconIccvcl
quclas agrcniacs cn dcsacordo con o sisicna oliico csialclccido c
assin dcicrninadas no roosiio dc rcfornar ou alaicr as insiiiuics
dcsdc os scus fundancnios.
Tcnos, or conscguinic, no Drasil, o quc nao odcranos dciar
dc icr. cssc quadro ariidario dc aironagcn, dcsiino dc iodas as
siiuacs dcnocraiicas da faia ocidcnial, cocrcnics con as suas
origcns. Ja cIcganos, ois, a scnclIanic grau dc dcscnvolvincnio. O
quc icnos disiinio da Inglaicrra, dos Esiados Unidos c nais ascs
ocidcniais c acnas a lasc da iranidc clciioral, ou scja, a conacia
nassa rural c urlana dc clciiorcs, cuja ionada dc conscicncia oliica,
quando cfciivancnic ocorrcr, sc dara rincialncnic cn icrnos sociais,
cn scniido oosio oliica Ialiiual dos ariidos. Dar-sc-a con noias
dc agrcssividadc c inacicncia, quc sc nao olscrvan, con a ncsna
inicnsidadc, nos ascs dcscnvolvidos.
Dcsrcvolucionar" cssas nassas consisic orianio cn aconoda-
las ao roccsso ariidario classico. A dcnocracia ariidaria scra scnrc
no Drasil oliiicancnic crsonalisia cn naicria dc colIciia ou caiaao
dc sufragios. dcnocracia dc confiana no Ioncn ullico ara aicndcr
clicniclas, dcnocracia dc cnrcgos ou dcnocracia ara dar solucs
adninisiraiivas, raiicas, concrcias, osiiivas, a rollcnas quc, sc nao
dizcn rcsciio a cssoas dcicrninadas, dizcn rcsciio a gruos ou
classcs.
Nisso sc cifra o naino dc dcscrsonalizaao a quc sc odc
cIcgar nun roccsso ariidario ondc nao sc vcnIa a confundir o voio
nas idcias con o voio nas idcologias.
Sc cnicndcrnos or voio nas idcias o voio cn lanos c rogranas
dc govcrno, ionando or iaciias as lascs insiiiucionais, quc scrao
fciias insiruncnios ou orgaos dcsscs lanos, cniao ja icnos cn vcrdadc
una cqucna arccla do clciiorado lrasilciro rcsoluiancnic
caninIando ara cssc rcsuliado.
Mas nao icnIanos iluscs naiorcs a cssc rcsciio. roorao
quc canadas sociais nais nuncrosas sc vao oliiizando, cgrcssas da
narginalizaao quc as cclura dc ioda ingcrcncia no roccsso oliico,
olscrva-sc quc scu conoriancnio dificilncnic sc odcra conicr nos
noldcs iradicionais do luriariidisno ocidcnial.
A dcnocracia dc nassas nos ascs dcscnvolvidos alrangc una
so fora sufraganic, con indifcrcna icsc idcologica, cono no caso
noric-ancricano; con susicniaao nanifcsia da idcologia doninanic,
dc cunIo dcnocraiico-arlancniar, cono no caso da Inglaicrra.
Ali, clciior c clciio luscan soluao ara rollcnas ou alincnian
idcias dc icor oliico-adninisiraiivo, scn janais qucsiionarcn as
lascs do sisicna.
Do onio dc visia qualiiaiivo, c isio o naino a quc sc Ia dc
cIcgar cn ascs, ondc a dissidcncia idcologica na csiruiura ariidaria
rarancnic alcana alalar o quadro das insiiiuics.
Nun as orcn scn os nvcis dc un dcscnvolvincnio indusirial
consunado, quc c o caso do Drasil, cssc quadro sc nodifica, conlica-
sc, cnrcda-sc cn coniradics flagranics c dcscscradoras.
Convocado ariiciaao, o clciiorado odcra ouvir das
lidcranas oliicas o scduior aclo s aiiiudcs idcologicas. Os
rollcnas nais inorianics cn nosso as sc vinculan
invariavclncnic a qucsics csiruiurais. Dclaic-los ariidariancnic iraz
scnrc o inconvcnicnic" dc susciiar qucsics dc fundo. Nao susciia-
los, significa nanicr ariidos c oiniao loiando scn runo cn sucrfcic
dc nar rcvolio, laiido clas icncsiadcs sociais, quc odcrao nais
ccdo ou nais iardc fazcr sulncrgir as insiiiuics dcnocraiicas.
A dincnsao social c oliica quc sc alrc ao ariido oliico
lrasilciro cn icrnos dc conscrvaao dcnocraiica inlica orianio algo
nais quc aquilo quc sc assa na Inglaicrra, Iialia c Esiados Unidos.
Inlica ionada dc conscicncia quanio s rcsonsalilidadcs dc una
nissao ara a qual clc sc afigura dc iodo dcsrcarado.
Nao lasia siiua-lo, clo acrfcioancnio dcnocraiico, cono un
ariido dc idcias, csvaziado dc idcologia, confornc o nodclo das
organizacs ariidarias noric-ancricanas, ou fazc-lo niliianicncnic
idcologico cono na Inglaicrra (a idcologia dcnocraiica}. Urgc dar-lIc un
rograna dc govcrno, con idcias rofundas dc rcforna cconnica c
social, quc iragan na adcsao ao rincio dcnocraiico una confissao
ianlcn dos runos a scrcn crlusirados quanio iransfornaao
Iisiorica da socicdadc suldcscnvolvida ou scnidcscnvolvida cn
socicdadc lcnancnic cnanciada iocanic qucsiao do scculo, quc c,
cono iodos salcn, ara nos, a qucsiao do dcscnvolvincnio.
A soluao noric-ancricana gcraria criscs incocrcvcis, crnicas,
inarrcdavcis. A soluao inglcsa arccc-nos nclIor. Fcsia orcn salcr
sc scria fornalncnic ossvcl. Dcnanda o naino dc oliiizaao" dos
ariidos no quadro da idcologia dcnocraiica. Prccisarian clcs dc
iransfornar-sc a cada asso cn cscolas dc rcvcrcncia lci, dc culio s
insiiiuics, dc consolidaao da confiana ullica nos Ioncns quc
govcrnan c no rcginc a quc scrvcn ara fornar cniao lidcranas dc
cscol, ou Ioncns quc iivcsscn o crfil dc csiadisias. Pariiranos a
scguir, dcnocraiicancnic, ara inicniar a soluao dc rollcnas, quc
nuiios dcscrccn scja ossvcl nos noldcs conciiiivos da rcccnic
csiruiura quc iinIan os ariidos lrasilciros, c quc coniinuarao a icr,
scn duvida.
Ora, cssa dcsconfiana inicial, fciia dc cssinisno c susciao,
consiiiui ja un agcnic ncgaiivo, faior quc nina as cscranas da
oiniao na suljugaao das criscs, or ncios ou insiruncnios nornais
dc conoriancnio dcnocraiico. E a vida dc un as sul ou
scnidcscnvolvido c a vida cn crisc insiiiucionalizada.
Quando cIcganos a csia aliura da rcflcao, icnos quc arar.
Donina-nos dc longc a scduao arlancniarisia. Por scrnos un ianio
inglcscs" na soluao lrasilcira quc convcn s nossas insiiiuics
oliicas c quc rcconizanos o insiruncnio arlancniar dc govcrno.
O arlancniarisno cducaria os ariidos c os ariidos cducarian
o ovo. Daqui or dianic a csirada ainda scria difcil dc scguir, coriada
dc csinIos, ancaada dc dcsvios, narcada dc longas c sinuosas
curvas, quc ladcarian as grandcs criscs do odcr. Mas sc o
arlancniarisno dcssc orvcniura ao as alguna iranquilidadc
insiiiucional, a dc quc nais rccisanos dcsdc a qucda da Princira
Fcullica, cn 1930, dcccrio quc o sisicna colraria ncios scguros dc
cnirar a fundo na ordcn adninisiraiiva, financcira c cconnica, ara
cniao lograr, con lon ciio c scn alalo do rcginc dcnocraiico, o icrno
da nudana indusirial, ronoiora dc nossa clcvaao caicgoria das
nacs dcscnvolvidas do Ocidcnic.
1. Afonso Arinos dc Mclo Franco, Hstu c Tcou do Putdo Potco, . 33.
2. AriIur Holconlc, Encycloacdia of Social Scicnccs", Aud Afonso Arinos dc Mclo
Franco, Hstu c Tcou do Putdo Potco, . 42.
3. Fui Darlosa, A ucdu do Inco, . 399.
4. Fui Darlosa, ilidcn, v. 16, i. 3, . 224.
5. Idcn, ilidcn, . 166.
6. Idcn, ilidcn, . 434.
7. Idcn, ilidcn, . 344.
8. Idcn, ilidcn, . 231.
No livro (original} a nuncraao das Noias dc Fodac ula do 8 ara o 10. Nao Iouvc
crro na digiializaao (Noia da digiializadora}.
10. Jonu do Hus, 2.4.1965, 1 Cad., . 3.
11. Afonso Arinos dc Mclo Franco, ol. cii., . 62.
12. Olivcira Vianna, PoIcnus dc Potcu OIctuu, . 132.
13. Idcn, ilidcn, . 137-138.
14. Idcn, ilidcn, . 131.
15. Idcn, ilidcn, . 120.
16. Idcn, ilidcn, . 121.
2t
RVOLUAO GOLP D STADO
l. Contoucsu cn tono do conccto dc cuouuo 2. Conccto
Istco-cutuu J. Conccto socogco 4. Conccto udco
5. Conccto otco b. Ogcn c cuusu dus cuouocs ?. As
dstntus uscs du uuo cuouconuu S, A ctcu du cuouuo
9. A conu lU. A contu-cuouuo ll. O goc dc Estudo
l2. A tccncu do goc dc Estudo lJ. Goc dc Estudo c
cuouuo.
J. Con1rovrs1o em 1orno do oonoe11o de revo1uo
Dos icnas oliicos dc nosso icno, a Fcvoluao cnira na
caicgoria nais sugcsiiva daquclcs quc ncrcccn csiudo rofundo c
sisicnaiico. Nao soncnic cla inoriancia dc quc sc rcvcsic scnao cn
viriudc dos alusos a quc vcn scndo cosio c da anarquia olscrvada
ao rcdor dcssc concciio, da aric dc quanios o usan scn rcflciircn nos
liniics dc scu cnrcgo, cn facc dc dcicrninadas rcalidadcs oliicas c
sociais dc nossa coca.
1
A icoria da rcvoluao na csfcra dos csiudos oliicos icn scguido
anla irajcioria. rinciro, oljcio acnas da aicnao dos Iisioriadorcs
oliicos, a scguir dos filosofos da culiura c, finalncnic, dos sociologos c
cicniisias oliicos c sicologos sociais.
Ja na dccada dc 20 von Wicsc, rcsondcndo a Cusiavo Landaucr,
quc afirnara nao scr ossvcl dar rcvoluao un iraiancnio cicnifico,
susicniou icsc oosia, roclanando quc ncnIun roccsso da vida
social odia cinir-sc a una invcsiigaao dc icor cicnifico.
Coniudo cssc ncsno sociologo quciava-sc da olrcza da
liicraiura sociologica c anargancnic rccrininava a auscncia dc
invcsiigacs orncnorizadas accrca daquclc icna. Ciiava a olra dc
FaizcnIofcr, cn ircs voluncs, iniiiulada Esscncu c OIctuo du Potcu
c a Potcu dc Holizcndorff, anlos dois vclIos cicniisias oliicos da
AlcnanIa, cn cujos iralalIos a alavra rcvoluao" ncn scqucr
figurava.
2
Quanio a Tocqucvillc, Tainc, Carlylc, Sylcl, Fanlc c TrciiscIlc,
dizia o criador da sociologia das rclacs quc clcs cran, con scus icios
aaionados, vcrdadciros nodclos dc cono os sociologos cn ncnIuna
circunsiancia dcvcrian ocuar-sc do icna rcvoluao.
3
Mas concicu a
gravc injusiia assinalada alias or Ma Adlcr dc Iavcr oniiido cn
sua criica o nonc dc Mar, dciando assin dc alrir-lIc cono lIc
cunria a dcvida cccao, ois Mar icria sido o vcrdadciro ai da
sociologia das rcvolucs. Scn Mar, confornc ondcra ainda o Mcsirc
vicncnsc, quando nuiio sc cIcgaria a una sociologia do conIccincnio
da rcvoluao, nunca orcn a una sociologia da rcvoluao.
O rcsigio do vocalulo rcvoluao, dc aliiaao nagica cono os
aconiccincnios lrasilciros dcnonsiraran, nao c csiranIo Sociologia
Poliica conicnoranca. Hclcrlc dc uliino clicou-lIc a origcn.
Mosirou quc a idcia dc rcvoluao oliica fora alIcia do cnsancnio
ncdicvo c quc csic so conIcccu novincnios rciroaiivos ou
conscrvadorcs, ara rcsialclcccr rivilcgios iradicionais ou concrciizar
fornas dc dirciio divino, ligando-sc ao concciio do faio rcvolucionario
iodo o accrvo dc idcias iradicionalisias c rcsiauradoras.
4
Assinalan os sociologos quc a rcvoluao concclida cono
cdificaao dc una nova ordcn social c idcia dos icnos nodcrnos, ou
con nais rccisao do scculo XVIII, icndo sido Voliairc o rinciro a unir
o concciio dc rcvoluao idcia dc rogrcsso.
S
Dc Arisioiclcs ao scculo XVII, as rcvolucs dc Esiado cran
considcradas cono fascs dc una circulaao cicrna das fornas dc
govcrno", cn consonancia con as icorias do csiagiriia.
Tcria Iavido assin, scgundo Hclcrlc, ciraordinario rogrcsso
quando, cla caracicrizaao nodcrna, a rcvoluao dciou dc scr un
fcnncno cclico" ou una fasc na nudana dc fornas consiiiucionais
scnrc sujciias a un rciorno (o cicrno rciorno" nicizscIiano} ara
significar novo conco" ou nudana ara una forna dc socicdadc
nclIor", ara o acrfcioancnio da socicdadc Iunana.
6
Essa conoiaao dc oiinisno, cn quc o cnsancnio
rcvolucionario c osio cn conirasic con o cnsancnio conscrvador, sc
acIa or igual inlciia nas icorias narisias da rcvoluao. Disso fazcn
largo calcdal quanios sc cncnIan cn ronovcr a aao c o
roscliiisno rcvolucionario. E a conccao dos quc vccn na rcvoluao o
dcsiino da Iisioria. alicraao incviiavcl nas rclacs sociais dc odcr
cnirc as classcs, conduzindo a lurgucsia ao iunulo. Mas cssa ilaao dc
oiinisno vinculado ao concciio dc rcvoluao c aniinarisia, uioica c
anii-sociologica, na ncdida cn quc o narisno for, cono salidancnic
o c ianlcn, una sociologia da rcvoluao.
Scndo a rcvoluao, scgundo Mar, a lusca rciroaiiva dc un
dcscnvolvincnio olsiaculizado" (dc Hcuouton st dc ucIutgc
NucIIoung ucIndctc EntucIung) nao vai a ncnIun juzo dc valor,
odcndo cssc concciio scr acolIido cono auicniicancnic sociologico,
ianio quanio o dc Lcnin, ao afirnar quc una rcvoluao ocorrc quando
a classc sucrior nao odc c a classc infcrior nao qucr rosscguir no
vclIo sisicna".
Scria fasiidioso nosirar orcn quc o concciio lisonjciro da
alavra rcvoluao ncn scnrc foi ariilIado con o fcrvor facil dc
dcicrninadas osics conicnorancas. Solrc o icrno rccaiu o
anaicna dc Durlc c Tainc, cn rcflccs dc cunIo filosofico c idcologico
quc csvazian or iniciro a sulsiancia sociologica do concciio vcricnic.
Mciadc dos quc fazcn una rcvoluao nao fazcn scnao cavar un
iunulo, dizia CIaicaulriand, quc nao olsianic confcssava rcfcrir as
nais icrrvcis rcvolucs a un govcrno dcsoiico.
Das origcns csqucrdisias do clogio c do rcsciio con quc sc
rofcria aqucla alavra iransiiou-sc ara o odio conscrvador c
rcacionario dos ullicisias c cnsadorcs dc dirciia. Esics, cn algunas
rcgics do cnsancnio laiino-ancricano, rarancnic sc rcvclan nos dias
corrcnics, scndo ianlcn sociologico olscrvar quc a conoiaao oiinisia
ja nao icn a clarcza con quc danics sc idcniificava, scndo Iojc
disuiada or corrcnics oliicas dos nais disiinios c oosios naiizcs
idcologicos, valcndo-sc iodas da auioridadc c das cscranas quc
aquclc nonc susciia no scio da rcscnic socicdadc dc nassas. Tal
ocorrc noncadancnic nas arcas do dcsconicniancnio c inconfornisno
social nais agudo, cono sao as arcas iniranquilas do
suldcscnvolvincnio. En vcrdadc, o uso a da alavra rcvoluao cn
nada alicra do onio dc visia sociologico o icor rcsiaurador, rcacionario
ou conira-rcvolucionario quc orvcniura rcsida s rclacs do odcr
oliico c social nos ordcnancnios vigcnics.
A ossvcl rcfcrcncia indiscrininada clo icrno rcvoluao nos
ascs suldcscnvolvidos dccorrc a nosso vcr cn larga aric do
dcscrcdiio cn quc caiu a crcssao golc dc Esiado", ionada con
frcqucncia or sinnino dc insialilidadc oliica ou indicaao dc fins
cgosiicos c cssoais, conirarios ao lcn conun. Confornc dissc
Harinan, a Fcvoluao caninIa con a Iisioria, o golc dc Esiado conira
a Iisioria. Ocorrc iodavia quc nos ascs aliancnic dcscnvolvidos,
ligados ao quadro da idcologia ocidcnial, Ia una dcicrninada nassa dc
oiniao, cnirc as canadas nais ilusiradas, inicirancnic dcsfavoravcl ao
concciio dc rcvoluao.
O ullicisia ancricano Ccorgc Pciicc assinalou quc das
rinciais rcvolucs do scculo XVIII a Franccsa c a Ancricana, aic
os nossos dias, crdurara no Ocidcnic una csccic dc aiiiudc
indulgcnic iocanic rcvoluao, ondo-sc cnfasc nos scus asccios
consiruiivos. Essc csiado dc csriio icr-sc-ia rolongado aic 1940.
?
Afigura-sc-nos Iavcr a orcn gcncralizaao rcciiiada, ois
cisiiu scnrc forissina corrcnic douirinaria c dc oiniao quc janais
dciou dc aoniar duranic o scculo XIX ara os asccios ncgaiivos da
rcvoluao. Olscrva-sc coniudo nos ascs dcscnvolvidos quc o
scniincnio anii-rcvolucionario cn nvcis da cIanada criica
csclarccida" sc rolusicccu no scculo XX c a daia cronologica nao c ois
1940, cono faz vcr crroncancnic aquclc cicniisia oliico, nas 1917,
ano da rcvoluao lolcIcvisia na Fussia.
Dcsdc cniao, aicnorizado, o Ocidcnic sc crgucu nun scniincnio
criico, dc rcvisao ou rccanc do concciio dc rcvoluao, cnirando a
assinalar solrciudo os scus asccios nocivos. roorao quc o
concciio ionou razcs idcologicas rofundas, dciiando solrc iodos os
coniincnics a sonlra da conflagraao social, a sin, nais foric sc fcz o
accnio solrc a rcvoluao dcsncccssaria".
Fcrova-sc cniao na rcvoluao a nancira violcnia con quc
inicrronc una cvoluao scnsaia", qucsiiona-sc o rco ou iriluio quc
a socicdadc aga or csscs novincnios, scus cfciios sao osios cn
duvida, cnfin, vai a oiniao luscar na razao Iunana o asilo ondc sc
alrigar conira un concciio rcincrso na inccricza, no sanguc, na
injusiia, na dcsordcn c aic ncsno no sacrifcio conlcio dc gcracs
iniciras. O rcsuliado foi csic. o arinorancnio cn iodos os ascs dos
orgaos nacionais dc scgurana ara salvaguarda do stutus quo oliico c
social.
2. Conoe11o 1s1r1oo-ou11uro1
A rcvoluao c icna alcrio invcsiigaao dc Iisioriadorcs,
cicniisias oliicos, filosofos da culiura, sicologos sociais, jurisias c
sociologos.
O dognaiisno dc osics rclaiivas ao csiudo dcssc fcnncno
social cncolrc c faz olscuro o conIccincnio da rcalidadc rcvolucionaria
quando cla sc nanifcsia na cisicncia dc una socicdadc, dc un ovo
ou ainda dc iodo o gcncro Iunano. Essa rcalidadc ora sc accniua clo
asccio Iisiorico-culiural, ora clos dados sociologicos; cn
dcicrninados casos, cla cnfasc na iransfornaao jurdica, nouiros
cla rclcvancia quanio rofundidadc da nudana oliica ocrada.
Caso nao aicnic ara csscs asccios quc aquclc fcnncno ou rcalidadc
odc arcscniar c quc lIc confcrcn a rcscciiva noia dc caracicrizaao,
o cicniisia da rcvoluao roduzira onisscs c ccluscs, cn dano dc
ioda a claloraao concciiual. E da lIc rcsiara unicancnic un concciio
dc iodo unilaicral, cosio a oljccs olcnicas, o quc alias Ia sido
frcqucnic quando sc iraia dc roor, or ccnlo, os concciios
sociologico c oliico dc rcvoluao, scn duvida os dc nais difcil c
conirovcriida fiaao.
Cono ocorrc con rcsciio a iodos os fcnncnos sociais (c a
coniriluiao idcalisia a cssc rcsciio foi dc suna inoriancia ara quc
sc cIcgassc a ial conclusao} na rcvoluao o Ioncn c dc nodo
conconiianic sujciio c oljcio.
A rcvoluao nao c aconiccincnio naiural, nas cfciio ianlcn dc
idcias, iralalIadas na ncnic soliiaria dos cnsadorcs, anics ois dc
dcsccrcn s nassas c arrclaia-las ara a aao. A rcvoluao, cono
dissc Oricga y Cassci, nao c a larricada nas un csiado dc csriio".
S
Scu csiudo clos cnsadorcs rcqucr a naina anliiudc dc visias.
Dcsvincula-lo da suljciividadc incrcnic olra dc iodo cicniisia social
afigura-sc-nos difcil scnao inossvcl. A rcicnsao dc ncuiralidadc ou
cicrioridadc alsoluia c duvidosa. Assinalou Ccorgc Pciicc quc o
raciocnio csia no indivduo c nao na nassa ou so ao Ioncn calc
olscrvar c analisar a socicdadc c nao o conirario.
9
Esic olscrvador c cn
si ncsno ialua dc valorcs, scr idcologico, con iodo o condicionancnio
dc sua coca, ianio clc quanio os aiorcs do faio rcvolucionario.
Qucrcr rcduzir cada fcnncno rcvolucionario a una sociologia da
rcvoluao c dcniro dcssa sociologia forna dc una cscola ou corrcnic
dc invcsiigaao scria cvidcnicncnic aldicar a ossililidadc dc conIccc-
lo airavcs dc iodos os angulos idncos cn ordcn a conscniir una
analisc nais vcriical, cicnsa c fccunda, dc inconaravcl rovciio ara
conrccndcr as disiinias nodalidadcs dc roccsso rcvolucionario.
Da or quc, do onio dc visia didaiico, caninando-sc o
rollcna da rcvoluao c dc scu conIccincnio cla cicncia oliica,
inclinano-nos, fciia cssa advcricncia rclininar, or adniiir varios
concciios, aroriados iodos a un accsso ncnos cnoso icnaiica
rcvolucionaria.
Disiinguinos assin o concciio Iisiorico-culiural, o concciio
sociologico, o concciio jurdico c o concciio oliico dc rcvoluao.
O concciio Iisiorico-culiural crinc csscncialncnic a
inicrruao dc un crodo culiural. Dcssa quclra rcsulia a
dcsconiinuidadc c conscqucnic inauguraao dc novo dcscnvolvincnio
Iisiorico. A dcscolcria dc Cocrnico, a invcnao da naquina a vaor, a
cquaao dc Einsicin, con a dcsinicgraao osicrior do aiono, foran
aconiccincnios quc iniroduziran dc nancira rcvolucionaria una nova
idadc Iisiorica na cisicncia da socicdadc Iunana, ocrando
vcrdadcira iransfornaao culiural. A socu cIungc, a quc sc rcorian
os cscriiorcs sociais anglo-ancricanos, rcndc-sc a cssc concciio.
O concciio Iisiorico-culiural odc rcvcsiir-sc dc ccrio cunIo
filosofico ou iniclcciualisia. Assin aconicccu or ccnlo quando
Augusio Conic disiinguiu na Iisioria das rcrcscniacs culiurais do
gcncro Iunano tcs cstudos ou crodos auinonos. o icologico, o
nciafsico c o osiiivo. Cada assagcn dc un a ouiro csiado significou
a consunaao dc un roccsso rcvolucionario dc naiurcza culiural.
Alias o concciio Iisiorico-culiural nao sc acIa dc iodo aariado
dc inlicacs sociologicas. En rigor ianio sc inscrc na filosofia da
Iisioria c da culiura cono calc ianlcn no anliio da sociologia gcral.
TIcodor Ccigcr ionou-o alias ncssa uliina accao ariindo, con
aoio cn Sonlari, dc quc c rcvolucionaria ioda iransfornaao
fundancnial dc una siiuaao cisicnic, nao inoria cn quc donnio.
Disso iivcnos ccnlo con a rcvoluao na iccnica dc roduao
dcicrninada clo advcnio da naquina a vaor c con a rcvoluao
filosofica ocrada clo criiicisno dc Kani.
Nao sao concciios csianqucs csics quc csianos caninando con
ccrio conforio didaiico. Sc o concciio sociologico dc rcvoluao ja sc acIa
rcccdido dc vnculos con o concciio Iisiorico-culiural, nais acriados
scrao ainda os scus laos con o concciio oliico do qual ara nuiios sc
afigura ja inscaravcl.
S. Conoe11o soo1o1g1oo
Toda rcvoluao social csia no anago do concciio sociologico dc
rcvoluao c nao odc vir dcsaconanIada da rcvoluao oliica, quc a
cccuia c rcccdc. As duas rcvolucs sao asccios dc una ncsna
rcalidadc. Scn cnlargo dc sua concao, c ossvcl accniuar ora o
rinciro, ora o scgundo dcsscs asccios quc cnvolvcn a olra
rcvolucionaria na socicdadc nodcrna. Auiorcs Ia quc assinalan a
cicnsao Iisiorica da sociologia da rcvoluao c a anliiudc dc scus
icnas, roclanando-os incaurvcis, visio alrangcrcn ioda a Hisioria
Univcrsal (Harinan}.
Alraar-sc orcn a cssa osiao scria adniiir cono aralclas a
Iisioria da socicdadc c a sociologia da rcvoluao, dando a csia uliina
aqucla dincnsao quc so ficaria lcn no concciio Iisiorico-culiural ja
caninado. A Iisioria da civilizaao nao odc sc ionada cono alco da
sociologia da rcvoluao. Esia so sc fcz ossvcl ou so dcscolriu o oljcio
dc suas indagacs cn coca rcccnic, con a nodcrna socicdadc dc
classcs, quando una classc sc ins social c oliiicancnic, airavcs da
ionada do odcr, ara inlaniar nova ordcn social, ou csialclcccr os
insiruncnios insiiiucionais dc conscrvaao c crnancncia dc sua
Icgcnonia, qual aconicccu na Fcvoluao Franccsa. A lurgucsia aloliu
ali a ordcn cororaiiva c dcsiruiu as lascs da socicdadc fcudal. Algo
scnclIanic ocorrcu csic scculo con a Fcvoluao Soviciica quando a
classc rolciaria cnrcgou os insiruncnios do odcr ara rcnovcr a
doninaao social da lurgucsia c roclanar, scgundo os narisias, o
novo rincio dc una socicdadc dc iralalIadorcs, iniclcciuais c
canoncscs, icndo cn visia una socicdadc scn classcs" c dc
convivcncia iranquila.
Essas Fcvolucs ofcrcccran icnario riqussino, nanancial
coioso a invcsiigacs lcgiiinancnic sociologicas. Scn csias nao scria
ossvcl falar cn sociologia da rcvoluao, cono vcdado crnanccc o uso
dcssa crcssao ara conIcccr os lcvanics c rclclics quc
aconanIaran o iranscurso da vida social na idadc ncdia.
Aqui icn alicaao o concciio dc Oricga y Cassci quando afirnou
quc o rcvolucionario nao sc rclcla conira os alusos da socicdadc,
confornc fazia o Ioncn ncdicval, nas conira os usos, qucr dizcr
conira as insiiiuics, cono faz o Ioncn nodcrno.
Afigura-sc-nos or iniciro idnca, do onio dc visia nciodologico,
a alicaao dc una crgunia-criicrio, qual fcz lucidancnic Hclcrlc,
ara disiinguir as nodalidadcs dc rcvoluao c dcicrninar sol a forna
sociologica o fcnncno rcvolucionario. A crgunia-cIavc, scgundo o
auior alcnao, c csia. Quc foi quc nudou?
10
Enicndcnos quc sc a nudana sc rcfcrc ao cssoal dc govcrno,
nao Iouvc rcvoluao, nas golc dc Esiado; sc a nudana orcn aiingiu
a Consiiiuiao oliica c a forna dc govcrno ja c ossvcl falar cn
rcvoluao, a salcr, rcvoluao oliica; sc, orcn, as iransfornacs sc
vcriicalizarcn nais, dcsccndo a grandcs rofundidadcs sociais, con
asccnsao dc una nova classc ao odcr" ou aariao dc un novo
sisicna dc canadas sociais, rcdisiriluiao da roricdadc ou aic
ncsno sua aloliao", con o advcnio dc novas fornas dc vida
cconnica, a o cicniisia oliico rcconIcccra cniao a rcvoluao social,
oljcio da icnaiica sociologica c consiiiuiivo da vcrdadcira sociologia da
rcvoluao.
O sociologo Hclcrlc cnsa difcrcnicncnic ao dcnonsirar o quc
nao c rcvoluao" na accao nodcrna. Nao icnos oljcao alguna ara
fazcr-lIc quando clc afirna, iciual, quc a dcsiiiuiao violcnia dc un
govcrnanic ou dc varios govcrnanics c sua sulsiiiuiao or ouiras
cssoas, scn nudanas da forna dc govcrno, cono aconiccc nas
cIanadas rcvolucs da Ancrica Laiina, nao consiiiui rcvoluao".
11
Tao ouco quando clc susicnia quc nao Ia rcvoluao, nas
sinlcsncnic nudana social" (socu cIungc), dcsdc quc sc iransiia dc
una a ouira forna dc socicdadc, ial cono aconicccu na Inglaicrra c nos
Esiados Unidos, cn conscqucncia da rcvoluao indusirial", ncdianic
nudana lcnia, acfica c nao roosiial, cnlora cssa nudana vcnIa
rcvcsiir a socicdadc dc novos asccios, alicrando-lIc lasicancnic, clo
rogrcsso naicrial, a vclIa c cosiuncira fisiononia.
Mas ao asscvcrar cnfaiicancnic quc a nudana violcnia da forna
dc govcrno scn variaao lasica da csiruiura social, cono ocorrc
quando sc assa da nonarquia rcullica, nao consiiiui ainda una
rcvoluao", icnos quc scnclIanic asscriiva c invalida, orquanio
cquivalcria a rcduzir iodo o concciio dc rcvoluao a una caracicrizaao
sociologica, clininando aquclcs concciios auinonos dc rcvoluao
jurdica c oliica, a ncnos quc csias iivcsscn or acndicc ncccssario
a nodificaao no rincio das rclacs sociais ou na csiruiura das
classcs c sua Ialiiual Iicrarquia.
Acalaria o auior confinado sociologicancnic ao concciio narisia
dc rcvoluao, quc c un concciio sociologico. Aconiccc orcn quc nao c
o unico, cnlora scja clininaiorio dc iodos aquclcs concciios dc
rcvoluao oliica, indulgcnics con a inalicralilidadc das lascs sociais.
Fcvoluao oliica quc nao conduza a cssc rcsuliado c nao scja do
ncsno asso rcvoluao social nao scra rcconIccida na caicgoria dc
rcvoluao.
A criica narisia da rcvoluao, a quc Hclcrlc arccc adcrir, nao
sc concilia orcn con cssc csqucna. Scria o caso dc lcnlrar a
roosiio da sociologia narisia da rcvoluao o quc afirnou o sociologo
alcnao von Wicsc, quando dissc quc a rcicnsao dc clicar una
rcvoluao clo conirasic dc classcs cquivalcria a un ncdico dcscjoso dc
clicar a iulcrculosc clas cavcrnas c iccidos dcsirudos.
12
AcIanos quc circunscrcvcr o concciio dc rcvoluao unicancnic a
alicracs rofundas no rcginc das classcs sociais scria anics
cnolrcccr, airavcs do cclusivisno dcssa rcduao sociologica, a larga
icnaiica oliica da rcvoluao, quc scnrc dcia lugar ara disiinios
crculos dc indagaao quais os dc cunIo csiriiancnic jurdico c ncn
or isso ncnos auinonos.
4. Conoe11o ]ur1d1oo
Do onio dc visia jurdico a rcvoluao c csscncialncnic a quclra
do rincio da lcgalidadc, a qucda dc un ordcnancnio jurdico dc
dirciio ullico, sua sulsiiiuiao cla nornaiividadc nova quc advcn da
ionada do odcr c da inlaniaao c ccrccio dc un odcr consiiiuinic
originario.
Conrccndida dclaio dcssc asccio, a rcvoluao conicn dois
dados csscnciais. o ronincnio, scn conronissos c scn liniiacs
lcgais rcvias, da ordcn jurdica anicccdcnic c a criaao dc un novo
dirciio, quc sc crinira clo advcnio dc novas insiiiuics.
Mcdianic a rcvoluao, cai nao soncnic o dirciio consiiiucional
osiiivo nas a forna vigcnic dc odcr consiiiuinic, a lasc ncsna quc
ainda rcvalccia ara cfciio dc alicracs na noldura dos odcrcs
consiiiudos. A rcvoluao cn scu sulsiraio jurdico c crisc c advcnio dc
un novo odcr consiiiuinic.
Con a dinanica rcvolucionaria, rclacs difcrcnics dc odcr sao
inosias s classcs sociais c a ordcn jurdica quc sc csialclccc sol o
influo da rcvoluao sanciona o novo quadro dc rclacs dc classcs.
Consoanic a rofundidadc da nudana, alicra-sc o rincio ncsno ou
criicrio da csiraiificaao social (Ccigcr}.
Nas rcvolucs Ia quc disiinguir faio" rcvolucionario dc valor"
rcvolucionario. O faio" roduz a nudana do dirciio c con a nudana
a rcvoluao insiiiucionaliza os scus valorcs". Nao Ia rcvolucs
lcgiinas", scgundo qucrcn alguns jurisias (contudcto n udccto,
diria Harinan}, nas rcvolucs lcgiiinadas" c quc sc lcgiiinan cla
consiiiuinic, cla nudana ocrada na ordcn jurdica, cla roosiao
dc novos valorcs (cada rcvoluao c una dcrrilada c rcnovaao dc
valorcs", asscvcra Vicrlandi}.
Vcjanos a scguir o concciio dc rcvoluao, dado or Caricllicri, sol
a insiraao da crscciiva jurdica. A nudana violcnia c con cfciios
rolongados dc una Consiiiuiao, nudana ncdianic a qual o odcr
aic cniao cricnccnic a un ou varios govcrnanics sc iransfcrc ara
nuiios govcrnados".
Sc ao invcs dc iransfcrcncia dc odcr dos govcrnanics ara os
govcrnados, Iouvcssc aquclc jurisia osio or sujciio c dcsiinaiario
dcssa iransnissao a classc social, scu concciio jurdico dc rcvoluao sc
iornaria inccavcl.
A Consiiiuiao rcvolucionaria, rovcnicnic dc un odcr
consiiiuinic rcvolucionario, ioca ncccssariancnic nas rclacs dc
classcs ara nodifica-las c ara criar un dirciio quc sc anoldc a cssas
rclacs.
O dirciio c o odcr iransfcridos clo aio rcvolucionario dc una a
ouira classc vcn coroar a afirnaiiva dc Lassallc dc quc quando una
rcvoluao ocorrc, iodas as lcis do dirciio ullico cacn or icrra ou icn
acnas significaao rovisoria, dcvcndo scr fciias dc novo.
13
Con a rcssalva dc quc nao c sinlcs nudana dc govcrnanics
ara govcrnados na ossc do odcr, nas una variaao rofunda nas
rclacs dc classcs aquilo quc a Consiiiuiao rcflcic or cfciio da olra
rcvolucionaria, concordanos lcnancnic con von Wicsc quando
assinala quc o concciio jurdico dc Caricllicri crniic disiinguir con
clarcza o concciio dc rcvoluao dos concciios dc rcaao, conira-
rcvoluao, rcsiauraao c golc dc Esiado.
14
S. Conoe11o po1111oo
O concciio oliico c o concciio jurdico dc rcvoluao sc
inicrcnciran dc ial forna quc so or alsiraao c ariifcio dc nciodo
odcnos dcsiaca-los, scn coniudo crdcr dc visia a rofunda
concidadc quc cnirc anlos sc roduz cla naiurcza ncsna do
fcnncno rcvolucionario.
A dincnsao oliica c nanifcsia quando Paul ScIrcclcr
ccclcnicncnic afirna quc no donnio oliico odcnos dcfinir a
rcvoluao cono a nudana ilcgal da consiiiuiao" ou dcsdc quc a
Consiiiuiao c un sisicna dc nornas quc csialclcccn as condics dc
lcgalidadc, cono una nudana ilcgal das condics dc lcgalidadc".
1S
Aicnia o Auior ncnos no conicudo ciico ou nas insiiiuics gcradas
cla rcvoluao ara caracicriza-la oliiicancnic do quc no asccio
fornal, no roccsso ncdianic o qual sc fazcn alicracs da vida
oliica. A salcr, c vcrdadcira rcvoluao, ara clc, ioda nudana
consiiiucional fciia or ncios disiinios daquclcs quc a Consiiiuiao
rcvc.
Coniudo o asccio oliico da rcvoluao visio iao-soncnic cono
nudana ilcgal das condics dc lcgalidadc" nao sc confina ncgaao
do odcr consiiiuinic consiiiudo ou dcrivado (odcr dc rcforna
consiiiucional} ncn ao aclo a ouiras vias oliicas quc conduzan dc
nodo dircio insiauraao violcnia dc un odcr consiiiuinic lcno,
ncios acnas insiruncniais da aao oliica rcvolucionaria.
As causas fornais dcicrninanics da nudana ilcgal" dcvcn scr
ionadas cn conia. Ocuando-sc da Fcvoluao Franccsa, Tocqucvillc sc
rcoriou crda dc crcna da classc doninanic na jusiia dc sua
causa c na caacidadc dc oor diqucs onda inovadora c criica quc sc
lcvaniara ara conicsiar a ordcn csialclccida. Todo o sisicna sc
arcscnia cniorccido c inoicnic ara rcagir conira a crosao dc scus
valorcs iradicionais. A duvida da vclIa canada dirigcnic nos dirciios dc
sua osiao, cono dissc von Wicsc, faz vacilanic o cdifcio oliico.
16
Sua inscgurana cn dcclarar o quc dcvc scr susicniado c o quc sc acIa
aio ara nudar ou cair, sua incaacidadc cn aconodar-sc a una
nova siiuaao, oriunda dc rcfornas acauicladoras arcssan a
caiasirofc dc Esiado, clo colaso rcvolucionario.
Con cfciio, anics dc dcsiruir as csiruiuras oliicas c nudar o
rcginc, a rcvoluao vinIa alalando ja iodo o sisicna c rcdisondo a
conscicncia social ara acciiar a nudana c acaiar as novas
insiiiuics.
Aqui calc lcnlrar a assagcn da olra ondc Monicsquicu diz quc
os aconiccincnios anadurcccn c cis as rcvolucs.
1?
Qucr dizcr a
siiuaao rcvolucionaria ou o anadurccincnio do csriio rcvolucionario
consiiiucn a aric inorianissina quc sc odcria cIanar dc
rcvoluao invisvcl", quando csia rcccdc o aio criico da ionada do
odcr c sc irava na conscicncia da socicdadc, ondc agonizan os vclIos
valorcs.
A rcvoluao oliica, no cnicndcr dc Carl J. FricdricI, rcsulia
invariavclncnic dc falIas no sisicna dc govcrno.
1S
NcnIuna rcvoluao
sc fcz quc nao crinissc una nodalidadc dc dcsconicniancnio con a
auioridadc, una crisc dc confiana na canada dirigcnic, dc una aric,
c douira aric una voniadc rcsoluia dc nudar c inor a nudana cla
violcncia.
A crisc oliica quc roduz as rcvolucs lcva or conscguinic ao
aroisno a coniradiao cnirc o odcr dc cina", ninoriiario, c o odcr
dc laio", najoriiario. A dircao da naquina govcrnaiiva c suliia c
violcniancnic dcosia, arrasiando na qucda Ioncns, idcias c
rincios dc govcrno. A nova ordcn oliica cngcndra ouiras
lidcranas, ouiros quadros, ouiros rogranas, ouira classc doninanic
cn lusca dc consolidaao, ouiro dirciio consiiiucional.
En suna, c acciiavcl o concciio oliico dc rcvoluao cono
nodificaao violcnia dos fundancnios jurdicos dc un Esiado",
scgundo HcrrfaIrdi, ou scgundo o Dicionario da Fcal Acadcnia
EsanIola cono ioda nudana violcnia nas insiiiuics oliicas dc
una naao", orquanio cn anlos fica aicnicado o acl da violcncia
quc Sorcl iao lcn assinalou, c do ncsno asso sc c foric conoiaao
no significado da nudana insiiiucional.
t. Or1gem e oouso dos revo1ues
Foi Mar scn duvida o cnsador quc nais accniuou a origcn das
rcvolucs na csfcra cconnica. Quando as foras naicriais dc
roduao na Socicdadc cacn cn coniradiao con as rclacs dc
roduao cisicnics", aqui icnos, scgundo o narisno, o faio gcrador
dos novincnios dc fora c violcncia, quc fazcn aluir
rcvolucionariancnic o sisicna oliico, cconnico c social.
Ncn iodos conaricn orcn dcssc onio dc visia unilaicrial,
indo luscar nouiras csfcras sociais ouiras causas quc nao as dc csiriio
icor cconnico ara a clicar a aao rcvolucionaria na socicdadc
Iunana.
As gucrras rcligiosas quc narcaran un crodo rcvolucionario
inorianissino da Hisioria dificilncnic sc conadcccrian, scgundo
alguns cscriiorcs oliicos, con a inicrrciaao cconnica quc aric do
cclusivisno narisia.
A origcn c causa das rcvolucs sc rcndcria a una lcnia
acunulaao dc dcsconicniancnios c inugnacs da ordcn dc valorcs
inlaniados ou inosios aic a cIcgada dc un noncnio criico dc
dcicrioraao final. Os golcs dc Esiado odcn scr inrovisados, as
rcvolucs janais.
19
Do onio dc visia Iisiorico, a invcsiigaao sociologica icn
avcriguado ccrias noiivacs cicrnas" quc, sc nao ocran
roriancnic cono causas, tcn iodavia un cfciio incdiaio no
dcscncadcar das rcvolucs. as gucrras crdidas (os casos da
AlcnanIa, Iialia c Fussia, aos a Princira Crandc Cucrra Mundial}, a
inoularidadc dc ncdidas cconnicas (a oliica financcira
dcsasirada quc rcccdcu a Fcvoluao Franccsa}, as rcfornas sociais
nalogradas (o dccrcio quc insiiiuiu a SUPFA Sucrinicndcncia da
Fcforna Agraria c quc sc rounIa a fulninar o laiifundio no Drasil
s vcscras dc 31 dc naro dc 1964}, a oliica iriluiaria injusia (a
orcssao fiscal quc rcciiiou na Inglaicrra as rcvolucs
arlancniarcs do scculo XVII} c assin or dianic.
20
Dcicrninados cicniisias sociais quc dcsoliiizan a origcn das
rcvolucs icn dc uliino aicniado nais ara a criculosidadc das
cocas dc roscridadc, quando a ccononia dc un Esiado, rogrcdindo
raidancnic, rcara un salio qualiiaiivo nas fascs do scu
dcscnvolvincnio, dc quc ossa rcsuliar asccnsao or ccnlo dc nova
canada cnrcsarial.
Ainda no caso da Fcvoluao Franccsa a niscria nao fora causa
dos succssos rcvolucionarios scgundo o cnicndincnio dc ccria corrcnic
dc sociologos c cnsadorcs. En vcrdadc, o icrcciro csiado", ou scja, a
lurgucsia, nao osiulava ouira coisa scnao o odcr oliico, ois cono
classc roscra c ccononicancnic doninanic sc lIc dcarava a
coniradiao cascradora dc vcr a naquina do Esiado nas naos do rci
c das ordcns arisiocraiicas c rivilcgiadas.
?. As d1s11n1os ]oses do oo revo1uo1onr1o
O roccsso rcvolucionario, scgundo assinala Hclcrlc, conrccndc
varias fascs c nunca sc caurc nun unico lcvanic. Con cfciio, una
siiuaao rcvolucionaria, clo ncnos cn nosso icno, nao sc asscnclIa
s gucrras civis classicas. Nao c ossvcl afirnar con rccisao a daia
cn quc una rcvoluao conca, nuiio ncnos rcvcr-lIc o icrno.
Podc crfciiancnic a canada dirigcnic ncn scqucr icr
conscicncia dc quc csia iravando una laialIa rcvolucionaria, ainda
quando cnrcga ncios rcrcssivos quc na aarcncia scrvcn dc
susicniaao roiincira a un odcr csialclccido c rcsunidancnic
consolidado. No cnianio, a rcvoluao ja csia accsa, ninando-lIc as
lascs dc aoio c rcarando con lcniidao un colaso irrcncdiavcl (as
rcvolucs sc fazcn anics dc rclcniar" ou scja cs cuoutons sont utcs
uuunt d`ccutc, scgundo Maurras}.
As rcvolucs, confornc asscvcra Hclcrlc, sao rcccdidas dc
longo crodo dc disiurlios sociais c icniaiivas locais c liniiadas dc
cnrcgo da violcncia, cqucnas gucrrilIas, noiins, a ar dc lcvanics
rcvolucionarios frusirados. O cicniisia social cnuncra os ccnlos da
Fussia cn 1905 c dc varios ascs curocus cn 1830 c 1848, quando
cfciivancnic siiuacs rcvolucionarias sc configuraran con ioda
clarcza, aic culninarcn no onio criico quc c scnrc a ionada do
odcr.
21
O ncsno quadro sc dcscnIa nos ascs suldcscnvolvidos,
ondc a rcvoluao c foncniada dc fora" c dc dcniro" c ainda quando lIc
nao falia a auicniicidadc nacional, c iragico vc-la afogada oliiicancnic
nos niios c dognas da idcologia, quc dcccrio sao un csiorvo
cnanciaao cconnica c clininaao do suldcscnvolvincnio.
Dcsoliiizar" a rcvoluao, iao rccIcada nos ascs suldcscnvolvidos dc
radicalisno idcologico, so scra ossvcl airavcs das vias do conscnso c
da rcconciliaao, c csias unicancnic as ofcrccc o luralisno ariidario.
Ondc Iouvcr una diiadura inlaniada urgc volvcr iao dcrcssa quanio
ossvcl rcdcnocraiizaao c rcconsiiiuiao do odcr.
Tocanic s fascs quc a rcvoluao, una vcz dcscncadcada, scguc
ncccssariancnic, os sociologos da rcvoluao cn nosso scculo, cono or
ccnlo Ccigcr c Hclcrlc, coniinuan csiinando or valida a disiinao
cn dois crodos csscnciais. un dc ncgaao c dcsiruiao, quando os
rcvolucionarios sc cncnIan olsiinadancnic c con afinco cn clininar
iudo quando roccdc do assado c ouiro a scguir, nais rcflcivo, cn
quc rocuran rcionar una aric daquilo quc cuidavan Iavcr
dcrroiado.
22
Con cfciio cnicndc TI. Ccigcr quc Ia duas fascs succssivas do
dcsdolrancnio rcvolucionario, a rincira dc asccio ncgaiivo, cn quc
iudo clodc suliiancnic, acarrciando dcsiruiao c noric c a scgunda,
dc asccio osiiivo, cn quc a rcvoluao consiroi c sc osiiiva no
concciio dc Lcdcrcr, a qucn ioda rcvoluao sc afigura a rcalizaao dc
una idcia".
23
O dclaic cicnifico da rcvoluao, accniua TI. Ccigcr, dcvc
considcrar a rclaao corrclaiiva do quc foi dcsirudo c do quc sc
consiruiu. Prosscguc afirnando iaaiivo quc ncnIuna rcvoluao sc
caurc cn dcsiruiao c quc a dcsiruiao nao aniquila ioialncnic o
airinnio culiural, nas fcrc dc noric as insiiiuics sociais c
solrciudo, acrcsccnianos nos, as insiiiuics oliicas quc quclas sc
vinculan.
As fascs dc una rcvoluao nao sao ioialncnic doninadas or un
radicalisno iniransigcnic, quc lcia nun caiccisno dc alsoluia
fidclidadc ao rograna rcvolucionario. Ha ocasics dc aarcnics
coniradics c ooriunisno, dc iransacs c nalcalilidadc, fascs aic
doccis c flcvcis quc alcnian as foras conira-rcvolucionarias. Mas
quando a firncza dc roosiios icn o cincnio idcologico c a sinccridadc
inalalavcl da lidcrana rcvolucionaria, iais fascs nao ofcrcccn naiorcs
riscos dc inugnaao cficaz c sao aic ncccssarias consolidaao da
olra rcvolucionaria.
Daqui rcsulia cniao, no dizcr dc Hclcrlc, quc o novo rcginc sc vc
conclido a conccsscs, a rciroccssos assagciros, dianic dc corrcnics
advcrsas c circunsiancias dcsfavoravcis, cIcgando a rcsiauracs
daquilo quc dc incio dcsirura ou rcnovcra. No cnianio, asscvcra o
sociologo, iais roccssos dc aconodaao, ionados cn gcral cono
dcsvios, cn nada alicran a dircao, os runos ara os quais sc novc
inlacavclncnic cn scus roosiios olsiinados.
24
Una classificaao corrcnic na nodcrna liicraiura sociologica das
rcvolucs disiinguc quairo fascs succssivas nos novincnios
rcvolucionarios quando inicrvcn o faior idcologico. a} a viioria dos
circnisias, l} o icrror idcologico, c} o icrnidor, cn quc a rcvoluao
cnira na fasc conscrvadora", uliraassado o radicalisno dos
fanaiicos
2S
c d} a diiadura do Ioncn foric. Assin, a Fcvoluao
Franccsa, da DasiilIa a Naolcao, c a Fcvoluao Fussa, da insurrciao
dc Pcirogrado a Sialin. Ncssc csqucna, Folcsicrrc c Lcnin foran
ldcrcs da fasc cn quc a fogucira ainda crciiava nos dcsiinos inccrios
da rcvoluao.
S. A or111oo do Revo1uo
A Iisioria criica das rcvolucs icn conduzido a concluscs
discrcanics quando sc faz a avaliaao dc scus rcsuliados ou quando o
roccsso rcvolucionario ncsno, cono fcnncno da socicdadc Iunana,
cnira cn julgancnio.
O clogio da rcvoluao c fciio naiuralncnic or quanios sc acIan
conronciidos a fundo con un csqucna dc idcias c rincios ara
alicrar as lascs do sisicna social c oliico, con cvcniual cnrcgo da
violcncia. Essc cnrcgo da cIanada violcncia rcvolucionaria" c nais
caracicrsiico das rcvolucs oliicas c idcologicas. Sociologicancnic
orcn ncn iodos cnicndcn scja a violcncia irao csscncial ndolc das
rcvolucs. Scndo assin iao ccnsurada, nao csiaria cla scqucr na lasc
das nais inorianics rcvolucs quc lcncficiaran o gcncro Iunano,
cono a cIanada rcvoluao iccnologica c a rcvoluao indusirial,
rcvolucs iaciias c silcnciosas, nas ncn or isso ncnos fccundas, as
unicas cn vcrdadc ncrcccdoras dc cncnios cla aric dc sacrifcio
quc ouaran.
No vocalulario oliico a Iisioria das rcvolucs roduziu cnirc a
oiniao ocidcnial una conoiaao dc grau variavcl, confornc a coca c o
as ou consoanic os cnsadorcs idcologicos da rcscciiva criica.
Fcsvala orianio do clogio c da confiana nas viriudcs do roccsso
rcvolucionario ara a dcscrcna, quc icn fulninado or inuiil o
insiruncnio das rcvolucs clas quais agaria o gcncro Iunano rco
dcnasiado alio, corliianic cn vidas c sanguc, o quc nao jusiificaria as
suosias vaniagcns. Aqui a criica c iida or rcacionaria, ali or
rogrcssisia. Os corifcus da rcvoluao, Ioncns do fuiuro; os ininigos,
cssoas rcirogradas, rcacionarias, conira-rcvolucionarias.
Enquanio a criica sc nanicvc a csic nvcl nao rovocava
dificuldadcs dc idcniificaao ncn lcvava a confuscs. TI. Ccigcr, or
ccnlo, aoniava ara os Iisioriadorcs oliicos c icoricos lcgiiinisias
do Esiado, quc assinalavan nas rcvolucs solrciudo o asccio
ncgaiivo, a dcsiruiao ou inicrruao dc una cvoluao scnsaia", a
ncgaao dc una ordcn valida, con cnfasc, scgundo clc, no cnrcgo da
violcncia c no roccsso dc dcnoliao das insiiiuics.
26
Eran csics os
rcacionarios, os iradicionalisias, os anigos do assado, os cronisias da
conira-rcvoluao, os fauiorcs da inolilidadc insiiiucional. Douira aric
os criicos lilcrais, quc vian no insiruncnio rcvolucionario o ncio or
ccclcncia dc criar a lilcrdadc (dc insiraao individualisia} c inlaniar
a nodalidadc dc govcrno liniiado; fazian o clogio caloroso da
rcvoluao, rincialncnic das rcvolucs lurgucsas, quais or ccnlo
a Fcvoluao Franccsa c a Fcvoluao Ancricana do scculo XVIII.
Dcois da Fcvoluao Soviciica, quc rccdiiou cn sanguc a iragcdia
da Fcvoluao Franccsa c irouc ao odcr c ao donnio da naquina
csiaial a classc olrcira, a rcvoluao cnirou a scr visia novancnic con
dcsconfiana. A dirciia cscrcvia con Oricga y Cassci solrc o ocaso das
rcvolucs" c o ccniro-lilcral, dcscrcnic na ossililidadc dc rcavcr a
lidcrana da Iisioria, concorria ianlcn ara a dcsvalorizaao do
icrno.
En socorro dcssas osics, a sociologia oliica c a criica dc
caicdra dos icoricos nais inrcssionados con a dcnocracia social c as
conquisias iccnologicas inunIan o concciio novo da dcsncccssidadc
da rcvoluao" c das rcvolucs dcsncccssarias", cono csforo glolal dc
dcsoliiizaao. O rcflco da onda dc conicsiaao valoraiiva da rcvoluao
sc rcflcic na liicraiura oliica, noncadancnic nos sicologos sociais c
Iisioriografos franccscs, quc dcsdc MicIclci c Danicl Cucrin a Tardc c
Lc Don sc afasiaran do concciio da rcvoluao gcncrosa", ainda
incranic na Iisioriografia rcvolucionaria dc TIicrs, scgundo olscrvou
Dccouflc, ara a inagcn da rcvoluao crvcriida, das iluscs
rcvolucionarias dcsfciias, das nassas dcncnics c crucis, rcvoluao
cnfin cono una lcsao ccrclral no coro da socicdadc Iunana. O livro
dc Sorolin, a Socoogu dus Hcuouocs dc l925, iraz ainda o cco dcssa
osiao.
Nas socicdadcs suldcscnvolvidas, orcn, ondc a nudana
rcvolucionaria clo conscniincnio (rcforna social} ou cla violcncia sc
fcz incraiivo dc rogrcsso c aic dc solrcvivcncia, a alavra rcvoluao"
nao sc dcicriorou, ncn sc dcsvalorizou.
Conscrva o rcsigio do niio quc viria criar una Iunanidadc
nova, valcndo cono aio dc cnanciaao Iunana c social". Ao conirario
orianio do quc succdcu nos ascs nais adianiados do nundo livrc.
Aqui, na gcografia do suldcscnvolvincnio, ncnIuna corrcnic
idcologica, dos circnisnos ou do ccniro dc cficazncnic nonooliza-
la c iodos a consagran no coro unaninc dc quc cla lcn crinc c
iraduz anscios c scniincnios oliicos c sociais doninanics. Nao
cnrcga-la scria nocivo, quasc cor-sc a una conoiaao ncgaiiva.
Tornou-sc dcsiaric a alavra rcvoluao algo sagrado, crcssao ialu"
no dicionario oliico dos faios c das idcias dos suldcscnvolvidos, con
cnrcgo indisiinio or iodas as filiacs idcologicas; alavra fcliz quc
clo scu uso anliciona iudo crinir c acala or nada crinir.
Enfin, a nais doninada clo icrror scnaniico" quc caracicriza a
icrninologia oliica dc nosso icno.
Quanio aos cfciios roriancnic diios da rcvoluao, a criica
ncgaiiva insisic na sua inrcvisililidadc. Salc-sc cono as rcvolucs
concan, nas nunca quando c cono acalan, confornc aarccc
solcjancnic rcciido or scus criicos. Esics, alcn disso, c c o caso dc
Hclcrlc, dcnonsiran quc nao raro as rcvolucs cccdcn cn cicnsao
c rofundidadc iudo quanio csiava na csiinaiiva dos rcvolucionarios,
iudo quanio csics aguardavan c con o dcsdolrancnio do roccsso ja
nao udcran sujciiar ao ncccssario frcio, condo-sc clcs ncsnos con
frcqucncia ao Iolocausio cssoal nas aras da rcvoluao.
Un dos aradoos iragicos" da rcvoluao, diz aquclc sociologo, c
quc o novincnio quc ariira dc roncssas dc lilcrdadc nao so ara a
classc rcvolucionaria nas ara iodo o ovo, sc vc suliia c
incviiavclncnic conduzido a un govcrno dc icrror ou a una diiadura,
ondc aic ncsno scus filIos nais dilcios, os guias da rincira Iora
acalan dcvorados clas rorias cIanas do inccndio rcvolucionario,
or disscniircn dos runos ionados clo novo rcginc.
2?
Esic icr-sc-ia
aariado dc suas fonics iniciais, rcsvalando na iraiao das roncssas
dc lilcrdadc fciias s nassas ou crdcndo a csoniancidadc criadora
da rincira Iora aic ingrcssar nuna fasc auiocraiica dc diiadura
inrcvisia, aqucla quc Folcsicrrc, rocurando salvar o concciio da
rcvoluao incrsa no icrror, roclanava aradoalncnic scr o
dcsoiisno da lilcrdadc".
9. A re]ormo
Quando csiala una siiuaao dc crisc social duas unicas ocs
sc ofcrcccn. a rcforna ou a rcvoluao, os ncios acficos ou os ncios
violcnios. Coniudo ncn iodas as socicdadcs, ncn iodos os guias icn a
ncccssaria scrcnidadc c conrccnsao ara cncrgar o dilcna osio cn
iais icrnos.
Consisic a rcforna nun conjunio dc rovidcncias dc alcancc
social c oliico c cconnico, ncdianic as quais, dcniro duna noldura
dc fundancnios inalicravcis", sc faz a rcdisiruiao das arcclas dc
ariiciaao das disiinias classcs sociais. Con a rcforna, corrigcn-sc
disiorcs do sisicna c dc rcginc, aicndc-sc ao lcn conun, roicia-
sc a az social, disirilui-sc nais jusiia cnirc as classcs rcsscniidas c
carcnics.
Sao as rcfornas os insiruncnios or ccclcncia quc scrvcn ara
cviiar as rcvolucs, ois scndo a rcforna, scgundo TI. Ccigcr, ja una
rcvoluao cn niniaiura", ou quaniiiaiivancnic una scric dc salios, a
vcrdadc c quc varias cqucnas rcvolucs incdcn una grandc
rcvoluao".
2S
Fazcndo o clogio circno do rcfornisno, E. dc Cirardin
dizia ainda no scculo XIX quc a nclIor rcvoluao nao valia una
rcforna.
Ecnlo dc fcliz ciio do roscliiisno rcfornisia foi no dizcr dc
Alfrcd Mcuscr o da social-dcnocracia alcna ao icrno da Princira
Cucrra Mundial. Coniriluiu ara salvar o caiialisno c ara incdir a
ioial dcsinicgraao das insiiiuics, nao olsianic a insiraao socialisia
dc scu rograna.
Erro suor ianlcn quc a rcforna nao scja insiruncnio dc
conscrvaao c nao ossa scr lrandida cocrcnicncnic or naos
conscrvadoras. O nodclo lisnarcliano na AlcnanIa, con sua
lcgislaao rccursora da rcvidcncia social, c dcvcras ilusiraiivo dc
oao conscrvadora na uxs da rcforna social.
Do onio dc visia oliico, o rcfornisno na Inglaicrra, duranic a
rincira nciadc do scculo assado, dc cviiar quc a agiiaao cariisia
sc iransfornassc nuna rcvoluao. Pcrdura ainda o csriio rcfornisia
cono filosofia dc aao da socicdadc inglcsa dc nossa coca. Ali,
conscrvadorcs c iralalIisias icn solcjancnic dcnonsirado quc a
inaginaao oliica do ovo inglcs disc scnrc dc ncios con quc
olsiar a icno as surrcsas da violcncia rcvolucionaria.
Essc ncsno rcfornisno rcscrvou Iisioricancnic os Esiados
Unidos, con o Ncu Dcu rooscvcliiano, aos a dcrcssao dc 1929, dc
una icncsiadc social, cujas conscqucncias scrian inrcvisvcis ara
a socicdadc ancricana.
O falso rcfornisno odc iodavia consiiiuir-sc no nais crigoso
conlusivcl dc closao rcvolucionaria. Ao invcs dc iolIcr a rcvoluao,
a roaga c faciliia, nuliilicando as fonics dc dcsconicniancnio
social. Alaic ianlcn or iniciro a confiana dos govcrnados nas
lidcranas cnfraquccidas c dcsnoralizadas.
A loa voniadc" c as loas inicncs" nao lasian; urgc acina dc
iudo a caacidadc ara cnrccndcr rcfornas, o dcscoriino oliico con
quc fazc-las acciiavcis c lausvcis. Enirc a rcvoluao c a rcforna
assan aquclas froniciras fluiuanics", dc Szcndc, c iodo o iaio do
csiadisia scra orianio ouco, quando oia clo rcfornisno inicligcnic.
A rcforna ou cvoluao c lasicancnic, dc ccrio onio dc visia, un
concciio jurdico, consiiiucional, quc cnrcga iodos os nccanisnos
lcgais ossvcis, ara lograr, airavcs do conscniincnio c da confiana
das classcs angusiiadas, a cIavc dos rollcnas nais dclicados, cuja
soluao os fanaiicos da idcologia so csiinan ossvcl airavcs do aclo
violcncia rcvolucionaria.
A cvoluao, cono dissc Harinann, sc novc clo caninIo do
dirciio c a rcvoluao clo caninIo da fora ou, ncssas lindcs acriadas,
a rcvoluao, scgundo clc, c sinlcsncnic o rosscguincnio da
cvoluao or ouiros ncios".
29
Esscs ncios rcdundan dc nodo incviiavcl
nun dcscnlacc inrcvisvcl c na qucda das insiiiuics, aquilo quc o
rcfornisno rudcnic inicnia rcvcnir.
A rcvoluao scnrc iransiia cla csfcra do inrcvisvcl. A
rcforna, ao conirario. Dc anicnao quasc cIcga o rcfornador a calcular,
a salcr c a ncnsurar os cfciios das ncdidas inosias. Tudo c osio
dclaio dc conirolc, ara os rccuos ooriunos c os avanos dcvidos. A
rcvoluao, ao rcvcs, dcscncadcia rcacs, quc cscaan a un frcio
racional. Os ldcrcs nada odcn con os runos quc a aao
rcvolucionaria cvcniualncnic iona c nao raro sao viinas das
icncsiadcs irazidas clos rorios vcnios quc scncaran.
JD. A oon1ro-revo1uo
Toda rcvoluao susciia foras conira-rcvolucionarias, consiiiudas
na naior aric dc rcnancsccnics do sisicna dcosio, scnrc aicnios
s dclilidadcs do faio rcvolucionario, ara cnrccndcr, sc ossvcl, a
rcsiauraao da aniiga ordcn.
A conira-rcvoluao rccruia ianlcn novos adcios na nassa dos
dcsconicnics cujo nuncro crcscc ncdida quc o novincnio
rcvolucionario dcsaicndc cscranas ou cigcncias dc gruos, afcrrados
a inicrcsscs suosiancnic lcgiinos quc a rcvoluao conirariou.
O clcncnio conira-rcvolucionario sc conscrva ois aiivo no
dccurso do roccsso c scus aclos violcncia odcn ocorrcr ianlcn
con frcqucncia, volvidos invariavclncnic ara frusirar os fins quc a
rcvoluao Iaja rogranado. Culiivando cn iodas as classcs o
rcsscniincnio c a oosiao o gruo conira-rcvolucionario clora con a
naina Ialilidadc as fcndas alcrias na lidcrana rcvolucionaria,
airaindo ara os scus quadros os dissidcnics c valcndo-sc dc iodos os
ncios oculios c alcrios, lciios c ilciios dc scncar a roaganda, quc
ninara o rcsigio da idcia nova c dcsnoralizara a cuula dirigcnic,
cuja asccnsao ao odcr sc dcu na crisia da rcvoluao. Sc ossvcl,
inicniara dcsaloja-la, consunando a rcsiauraao.
Scria alsurdo orcn asirar a una rcvoluao crnancnic, cssc
conirasscnso quc cquivalcria a rcicndcr insiiiucionalizar o quc cla
sua naiurcza ncsna c csiado dc cccao. Do conirario nao scria a
rcvoluao aquclc csqucna alrcviado do dcscnvolvincnio das gcracs
scguinics", ncn Iavcria ncccssidadc dc rcvolucs, orquanio nao
alrcviarian coisa alguna, nao sc icndo alrcviado a si ncsna.
As rcvolucs cngcndran sua lcgalidadc c sc lcgiiinan na
confiana dos govcrnados. Esia, una vcz conscrvada (c cono c difcil
conscrva-la!} consiiiui a rincial fora quc aralisa as invcsiidas
conira-rcvolucionarias. O graniio da oiniao ullica c quc faz foric
aqucla confiana, scndo assin a oiniao ullica, scgundo Harinan, a
laiaforna ncccssaria dc coocraao conjunia dos disiinios gruos da
oulaao.
Lcnlra cssc auior a afirnaiiva dc Krooilin quando dcclarava
quc una iiada dc idcal c scnrc ncccssaria ara quc as grandcs
rcvolucs icnIan ciio".
30
Con cfciio, a crda dcssc idcal ou cun
anoriccc o anino rcvolucionario c csargc a dcscrcna nas nassas,
ficando os odcrcs oficiais susicniados cla fora nua das arnas, lasc
rccaria conscrvaao c csialilidadc dc ioda ordcn oliica.
Quando sc cIcga a falar cn csgoiancnio do csriio
rcvolucionario, acrcsccnia Harinan, a curva da rcvoluao acala na
conira-rcvoluao. Eniran cn ccna os rcsiauradorcs. Tal ocorrcu cn
Frana, accniua aquclc ullicisia, dcois dc 1793 c Krooilin ciia a
caria dc un dcuiado quc dizia. Por ioda a aric ja sc csia cansado dc
rcvoluao".
31
Una olscrvaao indiscnsavcl a rcsciio dos novincnios conira-
rcvolucionarios. quando lcn succdidos, a rcsiauraao quc clcs ocran
nunca sc faz conlcia. Una rcvoluao consunada icn asccios c
iraos irrcvogavcis. A lorracIa dc ncnIuna rcaao aagara as iinias dc
un assado rcvolucionario quc sc consunou. A Iisioria nunca
rciroccdc aos onios dc ariida, nunca rcconsiiiui insiiiuics
crcnias, nunca faz a rcssurrciao das socicdadcs norias. Lus XVIII
asccndcu ao irono dos Dourlons na rcsiauraao conira-rcvolucionaria,
nas o fcudalisno c a cororaao janais udcran scr rcsialclccidos.
Nisso as rcvolucs agrcdidas c csnagadas fican vingadas cla
Iisioria, quc c irrcvcrsvcl.
A conira-rcvoluao nanifcsia douirinariancnic sua ndolc
rcsiauradora c sc roc a dcsiruir a dcsiruiao" c a rcsialclcccr a
ordcn alicrada rcvolucionariancnic, confornc csia no cnsancnio dc
JoscI dc Maisirc, un classico dcssa osiao. En Consdcutons su u
Funcc, olra dc calcccira dos rcsiauradorcs, ciiada or Dccouflc, lc-sc.
o rcsialclccincnio da nonarquia, quc sc cIana conira-rcvoluao, nao
scra una rcvoluao coniraria, nas o conirario dc una rcvoluao".
32
Diz Dccouflc quc o conira-rcvolucionario c adcio da rcrcssao
ioial c alrangc cn sua caicgoria iodos aquclcs quc vccn na rcvoluao
unicancnic accssos dc loucura c crincs colciivos, scndo a rcvoluao
ara clcs, scgundo cssc ncsno auior, un aio dc dcncncia gcral c a
conira-rcvoluao una ocraao dc rciorno razao c naiurcza das
coisas".
33
JJ. O go1pe de s1odo
Nao olsianic as afinidadcs quc icn con os concciios dc
rcvoluao, gucrra civil, conjuraao c utscI, o golc dc Esiado nao sc
confundc con ncnIuna dcssas fornas c significa sinlcsncnic a
ionada do odcr or ncios ilcgais.
Scus roiagonisias ianio odcn scr un govcrno cono una
asscnllcia, lcn assin auioridadcs ja alojadas no odcr.
Sao caracicrsiicas do golc dc Esiado. a surrcsa, a
suliiancidadc, a violcncia, a fricza do calculo, a rcncdiiaao, a
ilcgiiinidadc.
Faz-as scnrc a ccnsas da Consiiiuiao c sc arcscnia qual
una iccnica csccfica dc aodcrar-sc do govcrno, indccndcnic das
causas c dos fins oliicos quc a noiivan.
Dizia von JcIring quc un novincnio lcn succdido cIanava-sc
rcvoluao, nal succdido sc dcnoninaria orcn rclcliao ou
insurrciao.
34
Lcnin sisicnaiizou dc nodo difcrcnic a disiinao cnirc rcvoluao
c insurrciao, rcduzindo a insurrciao a una iccnica ariicular dc
ionada do odcr, ara oor-lIc a dcnsidadc cicnifica da rcvoluao".
3S
O golc dc Esiado lcn succdido nao raro sc vcsic ianlcn da
rouagcn da rcvoluao, a quc sc rcoria ironicancnic von JcIring;
nalogrado sc rcduz no cnianio a un crinc oliico dc alia iraiao. A
Iisioria nosira quc nos golcs frusirados a disiancia quc vai ao
cadafalso ou roscriao c a ncsna quc lcva curul rcsidcncial,
viioriosa a inicniona.
A criica dc nodo usual louva as rcvolucs, vcndo-as iao
soncnic clo angulo osiiivo, nas cn gcral dclora os golcs dc
Esiado, cnrcsiando-lIcs conoiaao irrcncdiavclncnic cjoraiiva, dc
quc os auiorcs do golc con frcqucncia sc cnvcrgonIan.
Dcicsiados do ovo, quc dclcs nao ariicia, ois sao scnrc dc
insiraao c cccuao circnancnic ninoriiaria c fccIada, os golcs dc
Esiado consiiiucn, scgundo Duin, as scdics do odcr". Un
ullicisia dc convicao consiiiucionalisia rofunda, qual foi Cuizoi,
dizia sarcasiico quc nuiios golcs dc Esiado ocorrian no nundo c o
quc cra nais gravc alguns aic lcn succdidos!
Tico dos sisicnas nonocraiicos insiavcis", ondc sao nais
usuais confornc aicsian os ccnlos cirados da Ancrica Laiina,
frica c Oricnic Mcdio, o golc dc Esiado no scculo XX c a iccnica
oliica rcdilcia dc ionada do odcr quc nais sc cnrcga nos ascs
suldcscnvolvidos ou cn fasc dc dcscnvolvincnio. A iraiao c o ncdo sc
alian no golc dc Esiado. Dcssc flagclo as conscqucncias sao duras
ara as socicdadcs quc o adcccn. Assin o diz Faoori, cicniisia
oliico ancricano.
Tudo quanio a lci incssoal faz florcsccr c ancaado or
coninuos golcs dc Esiado. A filra noral sc dcsinicgra; a injusiia
cancia cn iodos os Esiados con iradiao dc golcs dc Esiado. O
nundo naicrial c ianlcn grandcncnic afciado. Os ricos, nos aniigos
dcsoiisnos dcvasiados or golcs dc Esiado, cnicrravan o scu ouro;
nos ascs suldcscnvolvidos, ondc c quasc inossvcl cnconirar ircs
succsscs lcgiinas c consccuiivas, clcs o cnvian ara os lancos
suos. En anlos os casos, o icnor dc aios adninisiraiivos arliirarios
iolIc o cnrcgo social lcncfico do caiial".
36
Mas ncn iodos os sociologos sao unanincs cn crolrar os
cfciios ruinosos do golc dc Esiado. Haja visia Sanucl Huniingion, da
Univcrsidadc da California, ciiado or Faoori. Arova os golcs lcn
inicncionados", quc visan a rcforna social. O golc dc Esiado ncn
scnrc sc lIc afigura siniona aiologico scnao quc cn dadas ocasics
consiiiui un nccanisno sadio dc nudana gradual, a salcr (diz clc} o
cquivalcnic nao consiiiucional das nudanas criodicas dc conirolc dc
ariido ncdianic roccsso clciioral.
Ncssc nodo dc cnicndcr, o golc dc Esiado scria rcconizado
ara aquclcs ascs ondc a insialilidadc das insiiiuics oliicas c
sociais nao crniic o cnrcgo nornal dos nccanisnos consiiiucionais
dc succssao do odcr.
J2. A 1on1oo do go1pe de s1odo
O golc dc Esiado ossui una iccnica quc lIc c roria c lIc da a
noia cculiar c iica. ConIccido dcsdc a aniiguidadc, ofcrccc ccnlos
Iisioricos cclclrcs. Dcsics cunrc dcsiacar o dc Ccsar, 49 anos anics
da cra crisia, fcrindo dc noric a rcullica ronana; o dc Cronwcll, cn
1653, usurando as rcrrogaiivas dc govcrno da nonarquia inglcsa c
insiaurando una diiadura rcullicana dc facIada arlancniar; o dc
Naolcao Donaaric, cn 1799 fanoso golc dc Esiado dc 18 do
Drunario quc alriu caninIo asccnsao dcfiniiiva dc Donaaric ao
odcr alsoluio; o dc Naolcao III, cn 1851, sculiando as insiiiuics
rcullicanas c a consiiiuiao dc 1848; o dc Mussolini, cn 1922, quc
rcarou a cra do fascisno na Iialia; o dc Cciulio Vargas cn 1937, ao
insiiiuir no Drasil o cIanado Esiado Novo c o golc conunisia dc
Praga, dcsfcrido cn 1948, conira a rcullica arlancniar c
dcnocraiica do Prcsidcnic Dcncs.
A iccnica dc lcvar a calo o golc dc Esiado icn sido
cuidadosancnic csiudada c invcsiigada dc uliino or cicniisias,
sociologos c cscriiorcs oliicos, scndo das nais noiavcis a coniriluiao
dc Curzio Malaaric con scu livro classico, A Tccncu do Goc dc
Estudo, quc csia ara o golc dc Esiado assin cono o Pncc dc
Maquiavcl cn rclaao a ioda nodalidadc fria c incscruulosa dc
conscrvaao do odcr.
Malaaric c ouiros quc vcrsaran igual icna dcscrcvcn a
ossililidadc dc un gruo dc cssoas circnancnic rcduzido aralisar
os ccniros ncrvosos" iccnicos dc una naao. Airavcs da ocuaao dc
onios cIavcs, cono os ncios dc iransoric (csiacs rodoviarias,
csiradas dc fcrro c acroorios}, usinas Iidrclciricas c dc alasiccincnio
d'agua, csiacs dc corrcios c iclcgrafos, ccnirais iclcfnicas, rcdacs
dc jornais c csiacs dc iclcvisao, os auiorcs do golc dc Esiado
inolilizan a rcaao do govcrno, cuja qucda acarrcian nuna aao
raida c fulninanic.
No dccurso do golc, quando nuiio, ao ullico c dado crcclcr
indcios, ouvir runorcs, rcsscniir quc algo dc anornal sc csia
dcscnrolando. Casos Ia cn quc a loaiaria sc alasira alafada ou
osicnsiva, dccorrcnic dc indcios cono una novincniaao susciia dc
iroas na cidadc ou iiroicio nas adjaccncias do alacio rcsidcncial. En
gcral, no csao dc 24 Ioras un golc sc dcfinc. Dcslaraiado ou lcn
succdido, o ullico quc nao ariiciou, nas csicvc aicnio c silcncioso,
icsicnunIa a ccdiao dc conunicados" ou roclanacs", dando-
lIc conia do dcsfccIo. Sc for o caso, rccclc o faio consunado c dolra a
ccrviz aos novos donos do odcr.
Os auiorcs dc un golc quasc scnrc sao cn nuncro liniiado.
Via dc rcgra, oliicos dc noncada, alios dirigcnics c oficiais dc clcvada
aicnic das foras arnadas, invcsiidos ja cn funcs csiaiais c cn
condics dc novincniar ou ncuiralizar conira o govcrno quc
rcicndcn dcrrilar aric dos nccanisnos do odcr, cono olcia,
ccrciio c lurocracia, ondc rcviancnic rccruiaran lascs dc aoio ou
sinaiia.
Dc naina inoriancia ara o cvcniual lon ciio da ocraao c
a crsonalidadc do ldcr, sua caacidadc conjunia dc lanificar c
inrovisar, lcn cono sua coragcn cssoal no aio criico dc cccuao
do golc. Toda dcficicncia cssoal ncssc asccio odc dciiar or icrra a
icniaiiva dc aodcrar-sc do govcrno.
JS. Go1pe de s1odo e revo1uo
En alguns ascs suldcscnvolvidos o golc dc Esiado icn sido
confundido con a rcvoluao. Os novincnios arnados dc quc rcsulia
quclra da lcgalidadc nao raro cnganan os scus auiorcs, lcn cono
quanios os olscrvan. Casos Ia cn quc sucn csiar fazcndo una
rcvoluao ou cn rcscna dc nudana rcvolucionaria c no cnianio
ouira coisa nao fazcn ou icsicnunIan scnao un golc dc Esiado,
dcsfcrido cnlora con inicnao rcvolucionaria. E ouiras ocasics Ia cn
quc cuidan csiar rcrinindo noiins ou cqucnas insurrcics c cn
vcrdadc csiao cnvolvidos ja nuna rcvoluao ou gucrra civil.
Daqui a ncccssidadc dc indicar os rinciais onios quc
crniicn disiinguir con a clarcza ossvcl cssas duas caicgorias. o
golc dc Esiado c a rcvoluao, cn ordcn a cviiar o ncnor ndicc
ossvcl dc cquvocos.
Un criicrio ncrancnic quaniiiaiivo qual o quc cnrcgou
Nawiasly
3?
nao saiisfaz, or nanifcsia insuficicncia. O golc dc Esiado
ariiria, scgundo clc, da circnidadc ou cuula da iranidc social, ao
asso quc a rcvoluao viria do ovo ou dc anlas nassas. MclIor
criicrio scria ialvcz fiar-sc na rofundidadc da nudana iniroduzida,
cnlora conscrvando a noao dc quc cfciivancnic a rcvoluao sc origina
cn laio" ao asso quc o golc vcn dc cina".
Con cfciio, sc Ia nudana do sisicna oliico, rcnoao da vclIa
ordcn social, advcnio dc nova idcologia quc sirva dc insiraao c lasc
ao rcginc rcccn-insiiiudo, alicraao csscncial na forna ou sisicna dc
ariiciaao oliica, c claro quc Iouvc rcvoluao c nao golc dc Esiado,
orquanio csic nunca ioca nas razcs da organizaao social, ncn cria
un novo dirciio, nas sinlcsncnic, nas circunsiancias nais
favoravcis, sc conicnia con cqucnas rcfornas.
O golc dc Esiado dc nodo usual c conira un govcrnanic c scu
nodo dc govcrnar, ao asso quc a rcvoluao sc faz conira un sisicna
dc govcrno ou fcic dc insiiiuics; conira a classc doninanic c sua
lidcrana; conira un rincio dc organizaao oliica c social c nao
conira un Ioncn acnas.
Ouiros iraos quc ajudan a disiinguir o golc dc Esiado da
rcvoluao. aquclc cscrcvc Ciuscc Lo Vcrdc c olra dc cssoas
quc cn gcral ja ariician do govcrno ou do ordcnancnio cisicnic do
Esiado, ao asso quc csia c iniciaiiva dc cssoas quc nao icn ou nao
dcvcn icr cssa ariiciaao; na rcvoluao viaja-sc ara o dcsconIccido,
ara una avcniura dc idcias con laiisno nuna scric dc noiins,
dcsordcns c disiurlios narcados cla csoniancidadc da aao
rcvolucionaria; no golc dc Esiado os fins sao rccsialclccidos c
luscados con rigor, discilina c olsiinaao; na rcvoluao, dc incio, a
rcsonsalilidadc sc dilui nuna lidcrana colciiva c annina c so no
dccurso ou dcsfccIo do roccsso rcvolucionario c quc cncrgc o ldcr
dcfiniiivo, fciio frcqucnicncnic cla rcvoluao ncsna; no golc dc
Esiado, ao conirario, o ldcr ja cisic, a rcsonsalilidadc sc conccnira
ioda solrc sua calca, c dc suas aiidcs c cncrgia dccndcra cn larga
aric o dcsiino do novincnio; cn suna, un ldcr acnas odcra dar
un golc dc Esiado, nas ncnIun Ioncn sozinIo, or nais foric quc
scja, scra suficicnicncnic odcroso ara fazcr una rcvoluao, scn o
concurso das nassas. Os golcs dc Esiado cn gcral sao dc ndolc
auiocraiica, rcacionaria c diiaiorial; ja as rcvolucs rcsulian dc un
coloquio con as nuliidcs c sao dc naiurcza fundancnialncnic
dcnocraiica.
O golc c a rcvalcncia do inicrcssc cgosiico dc un gruo ou a
saiisfaao dc una scdc cssoal dc odcr, a rcvoluao, o aicndincnio
dos anscios colciivos, novcndo-sc dc confornidadc con novos
rincios c idcias; a rcvoluao c a lcgiiinidadc, o golc c a usuraao c
cono iodas as usuracs conconiianicncnic ilcgal c ilcgiino.
As rcvolucs quasc scnrc sc roagan or ioda a naao c
rcrcscnian un lcvanic dc vasissinas roorcs; ja o golc sc
circunscrcvc gcograficancnic, aiingindo acnas os onios urlanos
viiais, quando nao sc conccnira unicancnic nas caiiais, no coraao
oliico do as, ondc O govcrno icn a scdc dc iodos os orgaos
csscnciais da adninisiraao c do odcr.
1. Anosira rcccnic dcssc quadro dc vacilacs c olcnicas, ondc sc lc dc nodo claro a
sucrsiiao aqui aoniada, ocorrc na osiao dos quc susicnian ou conlaicn o
novincnio dc 1964 ncsic Pas. Os auiorcs da nudana falan cn rcvoluao, scu
oosiiorcs cn golc dc Esiado; os rinciros fian no 31 dc naro a daia
concnoraiiva do fciio rcvolucionario; os scgundos conicsian aqucla daia c
naliciosancnic a iransfcrcn ara 1 dc alril; ali conoiaao oiinisia, aqui alusao
cjoraiiva dc inconfornisno, cn anlos os casos orcn Ia disuia rcdolrada ao
rcdor dc un nonc rcsiigioso. a rcvoluao.
2. L. Von Wicsc, Dic Prollcnaiil cincr Soziologic dcr Fcvoluiion", in. Dus Vcscn dc
Hcuuton, . 7.
3. L. Von Wicsc, ilidcn, . 7.
4. F. Hclcrlc, HuutoIcnc dc PotscIcn Sozoogc, . 275.
5. Karl Cricwanl, Dc ncuzctcIc HcuoutonsIcg EntstcIung und EntucIung,
. 81 c Alfrcd Von Mariin, Odnung und FcIct, . 158. Vcja-sc igualncnic Fudolf
Hclcrlc, ol. cii., . 275.
6. F. Hclcrlc, ol. cii., . 275-276.
7. Ccorgc Pciicc, Fcvoluiion Tyology and Proccss", in FricdricI, Carl J.,
Hcuouton, VIII, . 29.
8. Oricga & Cassci, El ocaso dc las rcvolucioncs" (Acndiccs dc E Tcnu dc Nucsto
Tcno) 12 cd., . 127-161.
9. Ccorgc Pciicc, Fcvoluiion Tyology and Proccss", in. Hcuouton, . 27.
10. F. Hclcrlc, ol. cii., . 276.
11. F. Hclcrlc, ilidcn, . 277.
12. L. Von Wicsc, ScIlusswori", in. Dus Vcscn dc Hcuouton, . 52.
13. Lassallc, UcIc Vcussungsucscn I, . 491.
14. L. von Wicsc, Dc PoIcnutI cnc Sozoogc dc Hcuouton, . 7-8.
15. Paul ScIrcclcr, Fcvoluiion as a rollcn in iIc IilosoIy of Hisiory", in.
Hcuouton, . 37-38.
16. L. von Wicsc, ol. cii., . 21.
17. Monicsquicu, Dc `Est dcs Los, XXVIII, . 39.
18. Carl J. FricdricI, An iniroduciory noic on rcvoluiion", in. Hcuouton, . 7.
19. Conira cssc onio dc visia, Lcdcrcr c, alias, un dos nclIorcs sociologos da
rcvoluao. Afirna clc. Nao sc odc clicar una rcvoluao or crros c inconvcnicnics,
acrcsccniando logo quc ncnIun govcrno, or nais jusio c oniual quc scja, odcra
iransor os fundancnios sociais condicionanics dc sua osiao dc fora. Daqui
rcsulia, cn dcicrninadas circunsiancias, una osiao scnrc Iosiil aos novos
rincios quc scguidancnic vao cncrgindo. E. Lcdcrcr, Engc GcdunIcn zu
Sozoogc dc Hcuouton.
20. Do onio dc visia do narisno, a rcvoluao oliica sc rcciiia quando a luia dc
classcs aiingc nvcis insuoriavcis c sc dcscnrola raida c aaionadancnic", con
una succssao dc ariidos sc rcvcsando no odcr aic quc a naao, cn rcscna dcsscs
violcnios alalos, vc consunar-sc cn 5 anos o quc cn circunsiancias nornais lcvaria
un scculo" (Karl Mar, Hcuouton und Kontccuouton, . 41}.
21. F. Hclcrlc, ol. cii., . 283.
22. A. dc Tocqucvillc, L`Anccn Hcgnc ct u Hcuouton, 2 cd., . 10-11.
23. TI. Ccigcr, Fcvoluiion", in. Alfrcd Vicrlandi, HunduoctcIucI dc Sozoogc, .
513.
24. F. Hclcrlc, ol. cii., . 291.
25. No icrnidor a alna rcvolucionaria do ovo sc cniorccc, con a iniciaiiva
iransfcrida ara o govcrno rcvolucionario ja insialado. No icrnidor, olscrva Dccouflc,
a rcvoluao sai da ordcn do dia, caracicrizando-sc cssa fasc cla cclusao
crnancnic do ovo dc ioda ariiciaao no roccsso rcvolucionario, doravanic
ariilIado clos solrcvivcnics dos grandcs icrrorcs c clos dirigcnics dcscncaniados c
rcsoluios da scgunda gcraao". Andrc Dccouflc, Socoogc dcs Hcuoutons, . 111.
26. TI. Ccigcr, ol. cii., . 513.
27. F. Hclcrlc, ol. cii., . 286.
28. TI. Ccigcr, ol cii., . 512; Carl J. FricdricI, ol. cii., . 4.
29. L. M. Harinann, Zur Soziologic dcr Fcvoluiion", in Wicsc, Dus Vcscn dc
Hcuouton, ol. cii., . 25-26.
30. L. M. Harinann, ilidcn, . 31.
31. L. M. Harinann, ilidcn, . 31.
32. Andrc Dccouflc, ol. cii., . 115.
33. Andrc Dccouflc, ilidcn, . 115-121.
34. F. von JcIring, Dc ZuccI n HccIt, 4 cd., v. 1.
35. A. Dccouflc, ol. cii., . 13-14.
36. David C. Faoori, Cou d'iai. TIc vicw of iIc ncn firing isiols", in. FricdricI,
Hcuoucon, . 74.
37. Hans Nawiasly, Agcncnc StuutscIc, 2/II, . 41.
2?
OS GRUPOS D PRSSAO A TCNOCRAC1A
l. Conccto c notuncu dos guos dc cssuo 2. Os guos dc
cssuo c os utdos otcos J. Modududcs dos guos c suu
ogunzuuo 4. A Tccncu dc uuo c conIutc dos guos dc
cssuo 5. A nsttuconuzuuo dos guos dc cssuo b. O
usccto ncgutuo ?. O usccto ostuo S. Coctuos u uuo
dos guos 9. Nu tccnocucu, u tcccu uncuu
J. Conoe11o e 1mpor1no1o dos grupos de presso
O scculo XX conIccc socicdadcs, gruos, classcs c ariidos cono
sulsiraio da vida oliica cn sulsiiiuiao dos aniigos niios do cidadao
solcrano c da voniadc gcral, iao usuais na alsiraia icoria do Esiado
quc nos vcio da Icrana lilcral. Sao niios quc so solrcvivcn na
linguagcn jurdica das Consiiiuics c dos ullicisias; dc nodo algun
cnconiran Iojc confirnaao nos faios.
A dcnocracia social nao crinc a voniadc do Ioncn
cniricancnic insulado, nas rcfcrido scnrc a una agrcgaao
Iunana, a cujos inicrcsscs sc vinculou. Esscs inicrcsscs, arcialncnic
colciivos c cn lusca dc rcrcscniaao, scrvcn-sc na dcnocracia
luralisia do Ocidcnic dc dois canais ara cIcgarcn aic ao Esiado. os
ariidos oliicos c os gruos dc rcssao.
Os gruos dc rcssao, scgundo J. H. Kaiscr, sao organizacs da
csfcra inicrncdiaria cnirc o indivduo c o Esiado, nas quais un
inicrcssc sc incororou c sc iornou oliiicancnic rclcvanic. Ou sao
gruos quc rocuran fazcr con quc as dcciscs dos odcrcs ullicos
scjan conforncs con os inicrcsscs c as idcias dc una dcicrninada
caicgoria social.
1
SancIcz Agcsia c M. Andrc MaiIioi quasc coincidcn nas alavras
con quc caracicrizan os gruos dc rcssao. Escrcvc o rinciro cn
1967. Os gruos dc rcssao nao sao ouira coisa scnao as foras
sociais, rofissionais, cconnicas c csiriiuais dc una naao, cnquanio
aarcccn organizadas c aiivas".
2
Quinzc anos anics do caicdraiico da
Univcrsidadc dc Madrid, ja o ullicisia franccs M. Andrc MaiIioi
afirnara ianlcn. Elcs (os gruos dc rcssao} nao sao ouira coisa
scnao as foras sociais, cconnicas c csiriiuais da naao, organizadas
c aiuanics".
3
Aconiccc orcn quc anlos sc cquivocan dando un concciio quc
anics sc alica aos cIanados gruos dc inicrcsscs c nao
csccificancnic aos gruos dc rcssao, quc alias dcrivan daquclcs. Os
gruos dc inicrcsscs odcn cisiir organizados c aiivos scn coniudo
ccrccrcn a rcssao oliica. Sao oicncialncnic gruos dc rcssao c
consiiiucn o gcncro do qual os gruos vcn a scr a csccic. O gruo dc
rcssao sc dcfinc cn vcrdadc clo ccrccio dc influcncia solrc o odcr
oliico ara olicnao cvcniual dc una dcicrninada ncdida dc govcrno
quc lIc favorca os inicrcsscs.
A ancianidadc dos gruos dc rcssao c roclanada or Durdcau
quc nao ircida cn afirnar quc scnrc cisiiran c scnrc
rcssionaran os govcrnos, con a difcrcna dc quc onicn cran
cicriorcs ao odcr, arasiias" ou clicnics" c Iojc sao o rorio
odcr" ou o nodo naiural dc crcssao da voniadc do ovo rcal". Dc
uliino, os gruos nao cloran o odcr, nas o ccrccn", sao odcrcs
dc faio".
4
Tocanic cisicncia anicrior dc gruos dc rcssao,
duvidanos da inoriancia quc Durdcau lIcs airiluiu orquanio a
nosso vcr as fornacs rofissionais ou dc inicrcsscs so sc otzuun
con o advcnio da indusirializaao, con a nova socicdadc indusirial,
quando sc fizcran nais coiosos c solrciudo nais conscicnics do icor
rcivindicaiorio c da osiao quc iinIan dc assunir cn rcscna dc un
Esiado confcssadancnic inicrvcncionisia.
Os auiorcs nais nodcrnos falan cn dcscolcria"dos gruos dc
rcssao c na sua asccnsao, anicvcndo o dcclnio c a noric dos ariidos
oliicos. Munro Ia ccrca dc ncio scculo ja os laiizara dc govcrno
invisvcl". Trunan cnicndc quc sao clcs os vcrdadciros" sujciios da
aao oliica. Ouiros ullicisias, crinindo as ncsnas arccnscs,
vccn nos gruos a inagcn dc Esiados dcniro do Esiado" ou cIcgan
ao onio dc asscvcrar, confornc rcssalia Krucgcr, quc o Esiado c scus
orgaos ja sucunliran ao assalio dcssas fornacs.
Alias, a Cicncia Poliica ancricana foi a quc nais ccdo dcscriou
ara rcconIcccr cn ioda a lcniiudc a inoriancia dos gruos c
asscniar no scu csiudo os fundancnios daqucla discilina rcnovada.
Con cfciio, qucn rinciro alriu os olIos visao da nova rcalidadc foi o
cscriior oliico noric-ancricano A. F. Dcnilcy, scguido vinic anos
dcois or E. P. Hcrring, anlos auiorcs dc olras ionciras.
S
Hojc a inoriancia dos gruos ionou ial dincnsao quc nao viu
ncnIun cagcro cn afirnar quc sao aric da Consiiiuiao viva ou da
Consiiiuiao naicrial ianio quanio os ariidos oliicos c indccndcnic
dc ioda insiiiucionalizaao ou rcconIccincnio fornal nos icios
jurdicos.
Fricdnann accrcou-sc lasianic da vcrdadc ao ondcrar quc o
govcrno ncdianic gruos rivados c Iojc un faio irrcvcrsvcl".
6
A
orcssao do Esiado iodavia ncn or isso sc fcz ncnor. Ao Ioncn
sozinIo, colIido na rcdc inlacavcl dos gruos, ouco sc lIc da quc a
coaao vcnIa do Esiado individualncnic ou do Esiado nanolrado clo
gruo; cla vira scnrc dc cina" c a crda dc indccndcncia" do
Esiado cn facc do gruo nao o fara scniir-sc nais livrc ncn ncnos
orinido. O dcsconforio sicologico ialvcz scja aic nais inicnso, ncsia
dcrradcira Iioicsc, orquanio lIc falia o conirolc quc scnrc rcsulia
da ilusao dc un Esiado incssoalncnic rcgido clos sucriorcs
diiancs do lcn conun.
Conicnorancancnic, c cnornc o accrvo dc csiudos c
invcsiigacs c nonografias accrca dos gruos dc rcssao, csiudados
cn iodas as suas nodalidadcs c iccnicas dc aao. A analisc dos gruos
alrangc or igual a influcncia quc odcn ccrccr solrc as organizacs
ariidarias c o coro dc cidadaos duranic as clcics, lcn cono solrc
os ranos do odcr csiaial cccuiivo, lcgislaiivo c judiciario cujas
dcciscs irazcn con frcqucncia a narca dcssa ariiciaao invisvcl.
Ha vinic anos cra un icna quasc virgcn na Cicncia Poliica c dc
cscassa lilliografia. Una lrilIanic cicniisia lrasilcira olscrvou quc
ainda cn 1950 un volunc da UNESCO consagrado aos icnas
conicnorancos daqucla discilina coniinIa acnas un ariigo solrc a
naicria c assin ncsno circunscriio aos Esiados Unidos.
?
Ao conco da dccada dc 60, orcn, ja Duvcrgcr cscrcvia quc a
cvoluao da Frana c dc iodas as nacs ocidcniais sc caracicrizava
clo dcscnvolvincnio dos gruos dc rcssao. VinIan csics con cfciio
ofuscar o sisicna ariidario c o novincnio sindical, conduzidos ao
scgundo lano, dcsaiualizados" ou rcduzidos ja a sinlcs facIadas quc
ncrancnic incdian a visao do local ondc as vcrdadciras foras
oliicas os gruos dc rcssao iravavan dc nancira conciiiiva a
laialIa das dcciscs" oliicas c govcrnavan dc faio os ascs nais
cosios aao dc iais foras.
2. Os grupos de presso e os por11dos po1111oos
Tanio os ariidos oliicos cono os gruos dc rcssao icn dc
conun a noia caracicrsiica dc consiiiurcn caicgorias inicrosias
cnirc o cidadao c o Esiado, scrvindo dc lao dc uniao c onic ou canal
cnirc anlos. O ariido oliico do ncsno nodo quc o gruo dc rcssao
conduz inicrcsscs dc scus ncnlros aic as rcgics do odcr aondc vao
cn lusca dc una dccisao oliica favoravcl. Sao insiruncnios
rcrcscniaiivos anlos c os nais nodcrnos quc cniran no quadro da
dcnocracia social dc nosso scculo. Foran cn larga aric dcsconIccidos
ou conlaiidos clas aniigas insiiiuics do Esiado lilcral.
No cnianio, rcssalian logo as difcrcnas cnirc un ariido oliico
c un gruo dc rcssao. Vcjanos os ossvcis iraos dc disiinao,
assinalados ja or auiorcs quc sc ocuaran da naicria cn iralalIos
csccializados. a} o ariido rocura conquisiar o odcr c scus oljciivos
oliicos sao crnancnics ao asso quc o gruo dc rcssao, confornc
rcssaliou Duvcrgcr,
S
aiua acnas iransiioriancnic solrc o odcr con
una inicrfcrcncia oliica quc sc caurc na adoao da lci ou da ncdida
do odcr ullico lciicada, ara aicndincnio dc un inicrcssc ou
rcicnsao; ali, ionada do odcr, aqui, ncra influcncia solrc o odcr; l}
no ariido a crscciiva oliica c glolal, inlica una conccao ioial,
scgundo SancIcz Agcsia c Vcdci, ao asso quc no gruo cssa
crscciiva ou funao c unicancnic arcial; c} o ariido, dc rcfcrcncia,
csiaria volvido ara o inicrcssc gcral, os gruos ara inicrcsscs
ariicularcs dc scus ncnlros ncn scnrc coincidcnics con aquclc; d}
o ariido cla sua naiurcza ncsna sc arcscnia aio a gcncralizar os
ariicularisnos ao asso quc os gruos cla sua ndolc icndcn a inor
un inicrcssc ariicular ou a oicncializar a unilaicralidadc dc una
rcrcscniaao dc inicrcsscs (Krucgcr}; o ariido, scgundo Wocssncr,
consiiiui a forna dc organizaao no anliio do Esiado", ao asso quc o
gruo (VcIund), a forna dc organizaao no cano social, scndo quc o
ariido rcrcscnia o ovo, isio c, os cidadaos no Esiado", cnquanio o
gruo rcrcscnia a socicdadc nos scus inicrcsscs difcrcnciados";
9
f} os
ariidos icn una rcsonsalilidadc oliica dcfinida c nornalncnic un
rograna cosio ullicidadc, ao conirario dos gruos dc rcssao
quc ccrccn influcncia oliica scn a corrcsondcnic rcsonsalilidadc
c con roosiios ncn scnrc claros s visias da oiniao ullica; c g}
cnfin, scgundo Krucgcr, c dc rcssaliar quc os ariidos consiiiucn un
icna da Tcoria do Esiado ao asso quc os gru-os dc rcssao cniran
ali unicancnic quando or sua aao csccfica logran una significaao
osiiiva ou ncgaiiva ara a colciividadc.
10
Tocanic a cssc uliino irao dc disiinao discordanos do
consiiiucionalisia alcnao, orquanio na Cicncia Poliica noric-
ancricana os gruos dc rcssao ja consiiiucn ialvcz o cio dc ioda a
invcsiigaao da rcalidadc oliica visia fora das iluscs a quc a
crscciiva ncrancnic insiiiucional icn conduzido o rcconIccincnio
dos faiorcs quc fornan cn vcrdadc a dccisao oliica.
Sc csscs sao os asccios nais inorianics quc crniicn
disiinguir as duas caicgorias o ariido oliico c o gruo dc rcssao
nada incdc quc no roccsso oliico as duas fornacs aarcan
nao raro unidas ou cono c nais Ialiiual os gruos dc rcssao csicjan
cncriados no coro dos ariidos. Sua aiividadc iniroduz na ordcn
consiiiucional un clcncnio novo dc odcr, quc nao sc acIa nos icios,
c scn o qual o sisicna ariidario clo ncnos ficaria ininicligvcl.
Sao no Esiado conicnoranco o quc as faccs foran cn cocas
nais ou ncnos rcccnics. odcrosas condcnsacs dc inicrcsscs
ariicularcs c cgosiicos, cn orfia con o inicrcsscs gcral.
Das faccs sc disiingucn rincialncnic cla csoniancidadc
con quc surgcn c sc dcsfazcn, ncdida quc vcnccn as qucsics
roosias ou adianian os inicrcsscs cn causa, cnlora Iaja ccnlos
varios no scniido conirario, ou scja, dc gruos dc rcssao quc icndcn
cada vcz nais a insiiiucionalizar-sc sonlra do Esiado, cn conciiao
con o odcr oficial, navcgando cn aguas rofundas, quasc scnrc
sulncrsos c invisvcis.
Pcdc cnfin o coicjo cnirc ariidos oliicos c gruos dc rcssao
quc sc rcroduza a ccclcnic olscrvaao fciia or Hcrlcri Krucgcr,
quando cIanou a aicnao ara o faio dc quc nao coniravcn a csscncia
dos gruos dc rcssao cricnccr o ncsno cidadao a disiinios gruos,
nuna lu-rifiliaao inconaivcl, alias, con a ndolc dos ariidos
oliicos, cujos fins rcclanan fidclidadc c discilina c olcdicncia.
11
Dados colIidos or A. Poiicr nosiran quc a Incrial CIcnical
Indusirics Lid" a uniao das conanIias qunicas inglcsas sc acIa
vinculada a nada ncnos dc 80 associacs ou gruos!
12
S. Modo11dodes dos grupos e suo orgon1zoo
Nao rcsulia facil csialclcccr una iiologia dos gruos dc rcssao.
Dificilncnic sc cnquadran nuna classificaao rgida. Alguns auiorcs
dao rcfcrcncia idcniificaao dos gruos scgundo a ordcn dos
inicrcsscs quc csosan, dc nodo quc disiingucn lasicancnic aquclcs
quc sc ocuan acnas dc vaniagcns naicriais c os quc sc consagran a
rougnar fins ncnos cgosiicos c nais alirusias, dc anliio noral ou
dc cunIo idcologico.
Os rinciros sao viriualncnic as organizacs aironais c
olrciras, as cniidadcs rurais, lcn cono as associacs rofissionais
das cIanadas classcs lilcrais (associacs ncdicas, ordcn dos
advogados, clulcs dc cngcnIaria, cic}; ja os scgundos alrangcn
organizacs filaniroicas aarcnicncnic dcsinicrcssadas, a ar dc
associacs lasianic oliiizadas ou con clcvada dosagcn idcologica,
funcionando cicriorcs aos ariidos oliicos ou nao raro vinculados a
csics. Fornan-sc ianlcn dcniro ou fora dos arlancnios, scrvindo dc
linIa auiliar s agrcniacs ariidarias, das quais odcn consiiiuir
iodavia cn dcicrninados casos vcrdadciras dissidcncias.
Mas ncn iodos cnicndcn quc cssc rcconIccincnio dos gruos
scgundo a naiurcza dos inicrcsscs rcrcscniados scja o nais idnco c
rcciso, rocurando cniao valcr-sc dc ouiros criicrios, cnirc os quais, o
da iccnica dc aao, dos nciodos cnrcgados clos gruos ara
alcanar os rcsuliados a quc sc rocn c da cniao olicr una
classificaao ncnos inugnavcl.
Dc naina inoriancia ara o fcliz ciio dc un gruo dc rcssao
c scn duvida o rincio dc organizaao solrc o qual rcousa. O
odcrio dc un gruo sc ncdc qucr clo grau dc cficicncia c organizaao
con quc cnrcga os scus insiruncnios dc aao, qucr cla qualidadc c
quaniidadc dc scus ncnlros. Assinala Krucgcr quc a caacidadc
conlaiiva do gruo scra ianio nais alia quanio nais crfciias c solidas
as lascs dc sua organizaao. Tanio quc acrcsccnia aquclc auior un
cqucno gruo dc grandcs cnrcsarios odc disor dc nuiio nais
odcr do quc una associaao dc nassas conosia dc Ioncns fracos c
irrcsoluios.
13
Mas ncn scnrc c facil congrcgar nuna frcnic unica dc
rcssao un ccrio nuncro dc oicniados ou dc associacs indusiriais
cn viriudc da dificuldadc dc conosiao dos inicrcsscs rcrcscniados,
quasc scnrc coniradiiorios. Ncsias uliinas as associacs
indusiriais confornc cvidcnciou von dcr Callcniz
14
o nuncro dc
ncnlros c rcduzido, fornan a naia do odcrio cconnico, nas nao
raro sua aao solrc o odcr sc cnfraquccc nuiuancnic cla
inossililidadc dc Iarnonizar inicrcsscs ou dc nanicr a
Ionogcncidadc do gruo ara ccrccr una rcssao cficaz c dccisiva
(uns sao roduiorcs, afirna o auior, ouiros falricanics; csics,
inoriadorcs, aquclcs, coriadorcs}.
A inoriancia da cuula quc cncalca o gruo dc rcssao
assona con niiidcz quando sc iraia dc organizacs dc nassas
(sindicaios ocrarios}, visio quc ncssas cniidadcs, confornc ondcra
aquclc ullicisia, os inicrcsscs, ao conirario do quc sc assa con as
organizacs aironais, sc rcduzcn con nais facilidadc a un
dcnoninador conun. A quaniidadc cdc, cn nonc da cficacia da
rcssao, discilina c lidcrana. Scn iais rcquisiios os gruos
nuncrosos sao os nais vulncravcis, cosios a carcn suliiancnic na
inoicncia c frusiraao.
Os inicrcsscs organizados, nao inoria sua naiurcza, sc
arcscnian orianio cono os nais aios a ccrccrcn rcssao viioriosa.
Varias auioridadcs cn naicria dc gruos dc rcssao (D. Trunan, C. K.
Allcn, Fain-sod, W. W. Fosiow, Kaiscr c Krucgcr}, assinalan a circna
inoriancia dc quc sc rcvcsic o grau dc organizaao, nosirando cono
inicrcsscs vasios c rclcvanics os da nassa dc consunidorcs or
ccnlo icn scnrc cslarrado na inoicncia, nngua dc
rcrcscniaao adcquada.
Funcionando scnclIana dc vcrdadciras cnrcsas
csccializadas, os gruos dc rcssao nos Esiados Unidos sc
crisializaran cn organizacs csiavcis. os cIanados oIIcs, auicniicos
cscriiorios insialados con iodo o rigor iccnico c con sua aiividadc ja
rcgulancniada cn lci.
Os gruos dc rcssao nao rcrcscnian orcn iodos os inicrcsscs,
ncn ocuan ianouco iodas as faias da socicdadc quc dcnandan
rcrcscniaao. Dois cscriiorcs oliicos ancricanos, aicniando ara
cssc faio, lcnlravan o lon Iunor do Prcsidcnic Trunan quc
jocosancnic sc roclanava oIIst dc iodo o ovo, orquanio csic,
narginalizado cn scus nais caros inicrcsscs clos gruos dc rcssao,
csiava sozinIo c nao disunIa dc ncnIun oII.
1S
4. A 1on1oo de oo e oombo1e dos grupos de presso
Os gruos qucrcn a dccisao favoravcl" c nao ircidan cn
cnrcgar os ncios nais variados ara alcanar cssc fin. Acrfcioaran
una iccnica dc aao quc conrccndc dcsdc a sinlcs crsuasao aic a
corruao c, sc ncccssario, a iniinidaao. O iralalIo dos gruos ianio
sc faz dc nancira dircia c osicnsiva cono indircia c oculia. A rcssao
dclcs rccai rincialncnic solrc a oiniao ullica, os ariidos, os
orgaos lcgislaiivos, o govcrno c a inrcnsa.
A oiniao ullica c rcarada" c sc for o caso criada" ara dar
rcsaldo dc lcgiiinidadc rcicnsao do gruo, quc cscrava vcr
faciliiada sua iarcfa c or cssa via indircia (aoio da oiniao} lograr o
dcfcrincnio dos favorcs incirados junio dos odcrcs oficiais
concicnics.
Dolrar a oiniao c cn casos nais agudos dar no ullico una
lavagcn ccrclral sc conscguc ncdianic o cnrcgo dos insiruncnios dc
conunicaao dc nassas. O gruo noliliza radio, inrcnsa c iclcvisao c
or ncios dcclarados ou suiis cicrioriza a roaganda dc scus
oljciivos, qucr cla ullicidadc rcnuncrada, qucr cla olicnao da
condcsccndcncia c sinaiia dos quc doninan aquclcs ncios. Produzido
o clina dc aoio, ao gruo sc lIc dcara a auioridadc ullica ja
favoravclncnic rcdisosia aos scus inicrcsscs.
A rcssao solrc os ariidos visa dc rcfcrcncia aos arlancniarcs
dc nodo individual. O oIIst ou agcnic arlancniar do gruo rocura
convcnccr o dcuiado das loas razcs dc un rojcio dc lci, ofcrccc-lIc
fario naicrial dcnonsiraiivo dc quc sc iraia dc naicria dc sucrior
inicrcssc ullico, ninisira-lIc os arguncnios ara o dclaic ou a
jusiificaao dc voio c iorna claras as inlicacs quc a osiao or clc
adoiada odcra icr no fuiuro dc sua carrcira arlancniar.
Sc csscs rccursos orcn falIan c o rcrcscnianic nao sc nosira
docil iccnica dc crsuasao do gruo, odcra csic cnrcgar ncios
circnos quc vao do sulorno iniinidaao. Una cananIa dc
inconaiililizaao do dcuiado con suas lascs clciiorais c arna dc
quc os gruos sc valcn cn alguns ascs conira arlancniarcs
rccalciiranics. CIcgan a uiilizar ncios dc corruao, ancaando assin
a carrcira oliica do dcuiado quc nao icn nunca scgura sua
rcconduao ao osio clciivo. Eosio cono candidaio a una rcssao
or vczcs irrcsisivcl, acala clc caiiulando ara garaniir a roria
solrcvivcncia oliica.
Mas ondc o sisicna ariidario c foric c os ariidos discn dc
una iccnica dc conirolc solrc o roccdincnio dc scus dcuiados (Iaja
visia o nandaio incraiivo ariidario insiiiudo cla Encnda n. 1
Consiiiuiao dc 1967}, o rcrcscnianic cnconirara un cscudo dc
roicao c alrigo conira a aao daquclcs gruos, ois salc quc nuna
oao cnirc o ariido c o gruo, sc ficassc, con csic uliino,
iransgrcdindo dircirizcs ariidarias, crdcria o nandaio. claro
iodavia quc o valor raiico dcssa garaniia c liniiado c rclaiivo,
dccndcndo nao so das circunsiancias cono do anlicnic oliico dc
un as.
Quando os gruos sc volvcn roriancnic ara os ariidos, a
iccnica dc doninaao consisic cn roorcionar financiancnio coioso
s cananIas clciiorais. No arlancniarisno con sisicna
nuliiariidario, ondc un cqucno ariido odc dccidir da soric dc
ninisicrio cn ocasics dc crisc, os gruos dc rcssao icn a o icrrcno
idcal ara sua nanolras.
Quanio ao odcr lcgislaiivo, os nciodos dc rcssao sc ccrccn
solrc clc ialvcz con nais facilidadc, solrciudo nas conisscs
arlancniarcs. Con cfciio sao as conisscs orgaos or ccclcncia quc
icn ncrccido a rcfcrcncia dos gruos. Ali odcn clcs conccnirar iodo
o cso dc sua influcncia solrc dcuiados cn nuncro lasianic
rcduzido, ois as conisscs scnrc sao ouco nuncrosas c con a
vaniagcn dc quc a funao daquclcs dcuiados consiiiui a cIavc do
roccsso lcgislaiivo. A soric das lcis, ondc o arlancnio ainda lcgisla, sc
dccidc ncnos no lcnario do quc nas conisscs iccnicas dc cada
canara.
Quando os gruos aconcicn o govcrno odcn fazc-lo cn alguns
casos alcriancnic. A conicsiaao cn ial Iioicsc sc scrvc dc
nanifcsiacs dc nassas quc varian da grcvc con disiurlios c
violcncias a asscaias dc roicsio, dcsfilc nas ruas, olsiruao c
aralisaao do irafcgo, fccIancnio dc casas concrciais, fornas dc
loicoic, cic.
Tocanic inrcnsa, os gruos dc rcssao ou discn ja dc
odcrosas organizacs jornalsiicas ou influcncian os ncios dc
conunicaao dc nassas airavcs da ullicidadc. A rcssao nais
rcfinada c aqucla quc sc faz ncdianic noias c cdiioriais, quc o ullico
suc insiradas no inicrcssc da colciividadc. Forna o ullico orianio
sua oiniao scgundo aqucla auia suiilncnic inosia clo gruo. Esic
acala ciraindo cnfin do odcr cccuiivo una dccisao aconodada na
aarcncia ao inicrcssc gcral c scn airiios con a oiniao ullica ja
doncsiicada.
S. A 1ns111uo1ono11zoo dos grupos de presso
Con os gruos dc rcssao aconiccc algo scnclIanic ao quc sc
assou con os ariidos oliicos. oljcio dc dcsconfiana gcral ianio dos
jurisias cono dos csiadisias quc rcluian ainda cn adniiir a nova
rcalidadc ou rcconIcccr a rcscna irrcvcrsvcl dcssas fornacs.
Dcscura-las cquivalc a un fingincnio farisaico. Scria aniicicnifica a
osiao do ullicisia ou consiiiucionalisia quc sc afcrrassc a un
rcconcciio cnodo dc ignorancia indolcnic. Mais ccdo ou nais iardc os
faios sc rcroduzirao c a lcgislaao ordinaria ou o dirciio consiiiucional
alrira as orias ianlcn insiiiucionalizaao dos gruos, dcscolrindo
un ncio dc aloja-los no organisno oliico lcgalncnic discilinado.
Os ariidos conIcccran na douirina os scus ininigos caiiais,
aic ncsno cnirc os quc nais sc idcniificavan con o rincio
dcnocraiico cono Ccorgc WasIingion. Dc igual forna, os gruos
inicrncdiarios, nos quais un cnsador do iono dc Fousscau, alalizado
icorisia da dcnocracia nodcrna, via una coniradiao norial con o
rincio da voniadc gcral, quc una vcz ccluda arruinaria ioda
conccao dcnocraiica dc odcr. A sociologia c a cicncia oliica orcn
ja sc caaciiaran da circna inoriancia daquclas agrcgacs, ondc
con cfciio corrc o ncrvo ccniral dc iodo o sisicna oliico da
dcnocracia luralisia do Ocidcnic.
Un so as iniroduziu cn suas lcis a nova naicria, dando o
rinciro asso no scniido dc insiiiucionalizar os gruos dc rcssao.
Con cfciio, cn 1946, o Fcdcral Fcgulaiion of Lollying Aci", arovado
clo Congrcsso dos Esiados Unidos, discilinou cla vcz rincira a
aiividadc dos gruos dc rcssao quc dcsdc nuiio aiuavan junio do
odcr lcgislaiivo, dclaio das scguinics dcnoninacs. oII, ou scja, o
gruo organizado (a alavra significa liicralncnic aniccanara",
corrcdor", cvocando o local da casa lcgislaiiva ondc os agcnics dos
gruos dc rcssao luscavan dc rcfcrcncia csialclcccr coniaio ou
audicncia con os congrcssisias}, oIIng, o nciodo dc aao quc clcs
cnrcgan c oIIstcn as cssoas quc sc cnircgan a cssc gcncro dc
aiuaao oliica. A lci rcconIcccu lcgiino o iralalIo dos gruos dc
inicrcsscs c do ncsno asso irouc una scric dc disosics
rcsiriiivas, olrigando iodos os oIIstcn a sc rcgisirarcn na Canara
dos Fcrcscnianics c na Sccrciaria do Scnado, a rcvclarcn a origcn
das sonas cnrcgadas no ccrccio dc influcncia, lcn cono a dar
conia da ullicidadc dos roosiios do gruo c das quaniias gasias
con a advocacia lcgislaiiva no Congrcsso.
Todas as icniaiivas anicccdcnics dc lcgislar accrca do oII ou dc
rcrini-los nos irilunais Iavia cslarrado na Princira Encnda
Consiiiuiao, quc garaniia a lilcrdadc dc alavra c o dirciio dc ciiao.
No cnianio, foran dccccionanics os fruios colIidos cla lci, quc
roduziu nais un cfciio ulliciiario do quc roriancnic un rcsuliado
cficaz dc cnlargo aao dos gruos.
En rinciro lugar, a lci iida or nuiios cono vaga c alsiraia fra
cssinancnic rcdigida c a scguir scus roosiios nao ficaran iao lcn
dcfinidos quanio sc cscrava oniiindo-sc cn inor qualqucr rcsiriao
dc ordcn gcral ao ccrccio das aiividadcs do oII. Sua rcocuaao
naior arccia scr a ncra idcniificaao ullica das cssoas voiadas ao
oIIng c o rcgisiro conialil das dcscsas cnrcgadas no oII. A
conicsiaao concou ccdo con os gruos alcgando cono scnrc a
inconsiiiucionalidadc da lci quc, scgundo clcs, fcria dirciios da Princira
Encnda. Duscavan cvasivas dc inicrrciaao a fin dc frusirar-lIc os
cfciios.
En 1954, a Surcna Coric no caso US v. Harriss, rcconIcccu
orcn a consiiiucionalidadc da lci. En dccorrcncia do aio do
Congrcsso, nilIarcs dc cssoas c ccnicnas dc gruos sc inscrcvcran
rcscciivancnic cono oIIstcn c cono oIIcs nos rcgisiros criados
cla lci dc 1946.
Esiina Fincr cn 40 o nuncro dc gruos con rcrcscniaao ou
cscriiorios cn WasIingion, nas afirna quc acnas a quinia aric
dcsscs oIIcs sc faz digna dc audicncia c rcsciio or scr
auicniicancnic rcrcscniaiiva dc inicrcsscs doninanics.
16
Inforna
Lcda DoccIai Fodrigucs quc da daia da Lci aic 1957 rcgisiraran-sc
4.806 oIIstcn .
1?
O oII ancricano funciona cono un cscriiorio crfciiancnic
aarclIado, con cquics iccnicas aliancnic sclccionadas, un coro dc
csquisadorcs csccializados cn condics dc ofcrcccr a incdiaia
infornaao, quc crniia csclarcccr c oricniar o rcrcscnianic, oljcio dc
rcssao arlancniar clo gruo.
Dcclara Fincr quc o nvcl dc concicncia do oIIst c ccclcnic c
cn ncdia uliraassa o do congrcssisia a qucn rcsia infornaao. O
quadro dc agcnics dc un gruo odc alrangcr dcsdc o c-congrcssisia
(csic cla lci cn vigor dcois dc un ccrio icno dc afasiancnio da
funao lcgislaiiva} ao advogado c jornalisia dcnirc os nais influcnics na
caiial c no as.
Dc ial forna o gruo dc rcssao foi rincirancnic un fcnncno
oliico ancricano quc ioda razao icvc HuicIins quando cscrcvcu quc
os Esiados Unidos sao o as do gruo dc rcssao, c cono ial cuida do
lcn-csiar daquclcs quc csiao suficicnicncnic organizados ara fazcr a
rcssao".
1S
Ocuando-sc dos gruos dc rcssao naquclc as, Dcrnsdorf,
aos iona-los scgundo a accao laia dc gruos dc inicrcsscs, nosira
quc cisicn nos Esiados Unidos 1.500 associacs cnrcsariais
aiuando na csfcra fcdcral, 4.000 canaras dc concrcio, 70.0000
cniidadcs sindicais c 100.000 associacs fcnininas.
19
Na AlcnanIa Ocidcnial, scgundo o ncsno auior, as associacs
dc inicrcsscs sc clcvan a 3.600 c a fora dos gruos sc ncdc
quaniiiaiivancnic ncssc coicjo. ncnos dc 5% do clciiorado sc acIan
filiados a ariidos oliicos ao asso quc 39% das cssoas quc
iralalIan csiao organizadas cn gruos dc inicrcsscs.
20
O dcsiino das insiiiuics dcnocraiicas arccc csiar dc nodo
indissoluvcl vinculado s organizacs dc inicrcssc quc fornan o
grandc nosaico do luralisno oliico c social dos Esiados ocidcniais.
O iraiancnio cicnifico c racional dos gruos, sua insiiiucionalizaao
incviiavcl odcra ocasionar novas fornas dc cquillrio, quc rcscrvcn
iodavia os fundancnios dcnocraiicos do sisicna c rciircn iodo o cso
dc cssinisno quc rccai icoricancnic solrc a aao dcsscs gruos,
crsonificaao da unilaicralidadc dc inicrcsscs conira a rcvalcncia do
inicrcssc gcral c da voniadc oular.
A lci c a Consiiiuiao Iao dc cIcgar ianlcn aos gruos dc
rcssao cono cn assado rcccnissino cIcgaran aos ariidos oliicos
c coniinuan a cIcgar cn ouiros ascs, ondc sc fcz aicnic o roosiio
dc insiiiucionaliza-los.
t. O ospeo1o nego11vo
Produziu-sc ao rcdor dos gruos una ainosfcra dc dcsconfiana
c susciia quc vc ncsscs organisnos inicrncdiarios crnancnic
ancaa ao Esiado, ao govcrno, dcnocracia, ordcn rcrcscniaiiva.
Foi cssc clo ncnos o asccio doninanic nas rinciras
coniriluics quc a liicraiura oliica ofcrcccu solrc o icna,
focalizando nas concluscs o lado aliancnic ncgaiivo dos gruos dc
rcssao. Sua rcscna aiologica scria indcio ja dc gravcs criurlacs
na cisicncia das colciividadcs oliicas. A criica dc conlaic ionou
osics circnas c iransfornou o gruo dc rcssao nuna csccic dc
faniasna cujas aarics so-lrcssaliavan a dcnocracia, incdindo-lIc
o nornal funcionancnio.
Vcjanos ioda a scric dos arguncnios quc rolifcraran ara fazcr
do gruo a inagcn sonlria quc nao foi dc iodo rciificada cn scus
angulos nais injusios c coniinua ainda rcdoninanic nos iralalIos
usualncnic arcscniados solrc o assunio. Fala Vcdcl dc un noralisno
farisaico dc conlaic ao gruo dc rcssao. Essc noralisno nao
dcsaarcccu.
Anics dc nais nada, rccai solrc o gruo a acusaao dc sacrificar
scnrc o inicrcssc gcral. Mas nunca sc arcscnia con clarcza o quc
scja cssc inicrcssc gcral, cnvolvido ordinariancnic nuna linguagcn
vaga, olscura, alsiraia c nao raro cdanic c douirinaria, quc ouco ou
nada significa.
Dcois dc lcvar ao dcscrcdiio aquclcs gruos clo dcsudor con
quc cquiaran ioda soric dc inicrcssc ao cIanado lcn conun, a
criica acusa o gruo dc rcssao dc airocinar rivilcgios c dc cnrcgar
a iniinidaao, o sulorno c a corruao cn iodas suas ossvcis
varianics.
Diz-sc adcnais quc o gruo dc rcssao nao faz iriunfar a razao c
o lon scnso, orcn o inicrcssc dos nais forics, aoiados no odcr do
dinIciro, da organizaao c cvcniualncnic do nuncro.
Afirna-sc do ncsno asso quc o gruo ccrcc una aao
coniunaz dc nisiificaao da oiniao, scrvindo-sc rincialncnic dos
insiruncnios dc conunicaao dc nassas ncdianic roaganda dirigida
quc cniorccc o ullico c aralisa-lIc a caacidadc dc rcsisicncia c
disccrnincnio.
Ha qucn cnicnda quc aic ncsno largas c rcsiigiosas
associacs dc inicrcsscs odcn aarcccr cosias aao dc un gruo
dc rcssao fornado na cuula c dc iodo o onio disianciado das nais
lcgiinas asiracs da organizaao, cujo rincio rcrcscniaiivo
usurou, dcsviando-o cn scu cnrcgo ara fins c oljciivos quc
csiarian cn dcsacordo con o vcrdadciro scniir dos associados.
21
A
cuula dirigcnic sc aroriaria ncssc caso da oliica do gruo" dc
confornidadc con a lci dc lronzc" das oligarquias, cnunciada or
MicIcls.
Diz Krucgcr, cicniisia oliico alcnao, quc os gruos, aiuando
dcscnlaraada c solcranancnic na csiruiura do Esiado
conicnoranco, acalarao or dissolvcr a dcnocracia rcrcscniaiiva" c
sulsiiiu-la or un sisicna dc gruos fcdcrados". Fcuia-os assin
inconaivcis con o rincio dcnocraiico, cscrcvcndo. Un Esiado
nao odc asscniar-sc solrc gruos, ois a sona dos gruos nao
corrcsondc ao conjunio dos cidadaos ncn ioialidadc dc scus
inicrcsscs. ial Esiado scria scnrc una oligarquia, cn cujo ioo
aarcccrian incviiavclncnic aquclcs inicrcsscs quc disuscsscn dc
nais fora ara rcvalcccr".
22
A coligaao dc gruos odcria rcsuliar nuna gruocracia, dc
conscqucncias faiais ara un Esiado fundado na insiraao do
scniincnio dcnocraiico. A conciiao dos gruos, or ouira aric,
scgundo a criica dc conicsiaao, nao scria vaniajosa ncn afasiaria os
vcios incrcnics rcscna daquclas agrcgacs dc rcssao, visio quc
do confronio sairia iriunfanic nao o nclIor inicrcssc, ncn o nais
lcgiino ou nais razoavcl, scnao o quc cIcgassc rinciro, disuscssc dc
nais fora c aiuassc con ncio nais agrcssivo. Crccn quanios assin
cnsan quc a rcscna dc gruos ciranancnic aiuanics nuna
socicdadc consiiiuiria ja foric siniona dc crisc ou insuficicncia do
sufragio, dos ariidos c dos nccanisnos consiiiucionais, con solcjas
rovas dc quc a dcnocracia csiaria s vcscras do colaso c da noric.
Con cfciio, rclaiorios c invcsiigacs das auioridadcs fcdcrais
ancricanas cn 1913 foran rovocadas scgundo Fincr dcois quc ccrios
cscandalos dcsgosiaran c alarnaran o ullico".
23
Varios
congrcssisias nicgros nos Esiados Unidos iivcran sua rcclciao
incdida cclusivancnic clo iralalIo dc gruos dc rcssao, scgundo
alcgan os ullicisias cncnIados cn nosirar ioda a scqucncia dc
vcios c inconvcnicnics quc rodcian a cisicncia dos gruos.
Enfin, icn-sc afirnado quc o gruo dc rcssao nao so dcliliia as
insiiiuics rcrcscniaiivas cono odc significar or sua rcscna
ncsna un voio dc dcsconfiana na ordcn rcrcscniaiiva cisicnic.
?. O ospeo1o pos111vo
Nao olsianic as duras criicas quc icn sido fciias aos gruos dc
rcssao, ncnIun arguncnio dc saiisfaioriancnic dcnonsirar a
ilcgiiinidadc do rincio quc conduz na socicdadc aariao dcsscs
gruos, a salcr, rcrcscniaao dc inicrcsscs, lcvada a calo ondc as
fornas iradicionais do sisicna rcrcscniaiivo aarcccn inadcquadas
ou insuficicnics ara crinir as novas c ariicularizadas fornas dc
conunicaao con o odcr, quc clcs csialclcccn sua nancira.
Dclaio dcssc asccio os gruos saran ilcsos c ouados dc
iodas as invcsiigacs quc sc fizcran nos Esiados Unidos, o as dos
gruos dc rcssao", ondc un inqucriio cn 1913 conclua ja clo
rcconIccincnio das aiividadcs do oII, iidas cono lciias, dcsdc quc
nao incidisscn na csfcra dc alusos condcnavcis.
Dc uliino, icn-sc olscrvado da aric dc alguns csiudiosos una
osiao nais indulgcnic c conrccnsiva quc cnlora anoiando iodos os
nalcs acarrciados cla aao dos gruos nao ccrra as visias a
dcicrninados asccios osiiivos, visvcis na ariiciaao oliica dcssas
fornacs inicrncdiarias.
Con cfciio, alcga-sc cn favor dos gruos a conlcidadc da
iarcfa govcrnaiiva. Scndo or circno dclicada nao sc acIaria ao
alcancc dc iodos os cidadaos, jusiificando assin sc organizasscn clcs
cn gruos dcsiinados a nclIor conIcccr c lciicar as ncdidas oficiais
dc aicndincnio dc scus inicrcsscs. Nao sc odcria orianio inugnar o
fin lcgiino quc os gruos luscan nuna dcnocracia luralisia.
Ha ianlcn os quc asscvcran quc ncn scnrc os gruos aiuan
dc na fc quando dcclaran csiar disosiao do govcrno ara ofcrcccr-
lIc un consclIo scnsaio ou un calcdal dc ccricncia. A infornaao
oriunda dc gruos aliancnic concicnics odc consiiiuir valioso
sulsdio claloraao lcgislaiiva ou ionada dc una dccisao
adninisiraiiva, na qual cn vcrdadc nao scrian raras as vczcs cn quc
ocorrcria coincidcncia ou idcniificaao do inicrcssc gcral con os
inicrcsscs alcriancnic rougnados clo gruo.
Ha divcrsos auiorcs noric-ancricanos, scgundo assinala
Duvcrgcr, inclinados a vcr no Esiado o cano nornal dc conciiao
dos gruos rivais, ianio ullicos cono rivados. Dc nodo quc ja nao
calc adoiar cn rcscna dos organisnos dc rcssao aqucla aiiiudc dc
adolcsccnic crlco iao Ialiiual nos rinciros ullicisias quc sc
ocuaran do assunio ao csialar cssc incnso cscandalo. a dcscolcria"
dos gruos c sua infiliraao nas cuulas do odcr.
Nao falian dc uliino cicniisias oliicos quc ja cncrgan nos
gruos a funao louvavcl, do onio dc visia da socicdadc caiialisia, dc
dcsoliiizar" o confliio dc classcs, rcduzindo-o a un ncro confliio dc
inicrcsscs. Dc nancira quc no roosiio ncsno dc conscrvaao da
ordcn caiialisia nao cunrc rcrinir os gruos ncn clinina-los, nas
iao-soncnic discilinar-lIc ianio quanio ossvcl a aao, a fin dc
ninorar os asccios ncgaiivos orvcniura assunidos cranic a oiniao
ullica. Ouiros, longc dc cIcgar aic cssc onio, nao Icsiian iodavia
cn assinalar a inoriancia da funao infornaiiva dos gruos, alrindo
ara o ullico o dclaic cn iorno dc qucsics cujos dados naniulan
con faniliaridadc. Sao irazidos luz, or iodos os angulos ossvcis,
scnrc quc os gru-os sc acIan cn luia c a osiao dc un c
conlaiida or ouiro, infornacs quc dcian a oiniao ullica lcn
inicirada accrca dc qucsics cujas ariicularidadcs lIc cran
dcsconIccidas.
Dcnais csiarian scndo uicis colciividadc dando vazao a
scniincnios c asiracs, quc cn conscqucncia ionan un curso
nornal dc afluo s csfcras sucriorcs da dccisao oliica. Fora dcssa
alicrnaiiva, os novincnios dc inicrcsscs odcrian corrcr socialncnic
no lciio das violcncias, sujciiando-sc a una rcrcssao quasc scnrc
cnosa c dcsaconsclIavcl.
Toda oliica dc conicnao dos gruos, quc lIc vcnIa inicrdiiar
or conlcio a aao, consiiiui scgundo ccrios criicos, gravc ancaa ao
cquillrio solrc o qual asscnia una socicdadc dcnocraiica, luralisia c
difcn-rcnciada. Nao Icsiian ois csscs cicniisias oliicos cn
roclanar os gruos canais ncccssarios dc conunicaao a una
socicdadc conlca".
24
Nao Iavcria or conscguinic nais alicrnaiiva
scnao csia. inicniar a clininaao dos gruos o quc scria incrdoavcl
nioia ou discilinar-lIc a aiividadc airavcs da insiiiucionalizaao,
fornula dcccrio nais razoavcl c unica conaivcl con a solrcvivcncia
do luralisno. csic scn duvida o caninIo rocurado clos Esiados
dcnocraiicos, quc sc ouan a una soluao ioialiiaria.
No Drasil ncsno, vozcs dc aoio sc crgucran cn susicniaao da
lcgiiinidadc dos gruos dc rcssao. Haja visia o icor da dcclaraao do
rofcssor c advogado NcIcnias Cuciros ao rclaiar o icna da advocacia
lcgislaiiva, roosio cla Princira Confcrcncia Nacional da Ordcn dos
Advogados do Drasil, cn 1958 (A Advocacia c o Podcr Lcgislaiivo.
Asscssoria a Parlancniarcs c s Conisscs do Congrcsso. LoIIng).
Cuciros afirnou cniao con a arovaao do lcnario quc o oIIng cra
una aiividadc corrcia c corrcgcdora, csccic dc Iigicnc da lci".
2S
S. Corre11vos oo dos grupos
Pariindo do rcssuosio dc quc sc os gruos dc rcssao
arcscnian crigos, ianlcn rcsian scrvios"(Mcynaud}, faz-sc nisicr
aicniar cn rinciro lugar nos corrciivos aao ncgaiiva dcssas
organizacs, scn coniudo rcicndcr surini-las cono qucrcn alguns
olscrvadorcs ingcnuos cvidcnicncnic afasiados dc ioda considcraao
rcalisia, quc c a rincira das viriudcs dc un lon cicniisia social.
Da fornula sucrficial da surcssao, quc sufocaria o sisicna
lura-lisa cuja ciinao sc icn ja or inincnic na aiividadc dcscnfrcada
dos gruos, dcvc-sc anics assar ao canc dc corrciivos dcsiinados a
coriar-lIc a influcncia crniciosa, ondc clcs sc arcscnian nais
rclcldcs cn acaiar os inicrcsscs sociais ou alalan con sua aao
indiscilinada c cgosiica os fundancnios da ordcn dcnocraiica,
forando a cclusao dos cidadaos c das corrcnics ariidarias dc una
lcgiina ariiciaao oliica, quc sc dcvc rcscrvar a iodo cusio.
Con cfciio, un ncio dc aicnuar-sc a rcssao dos gruos sociais
naquilo quc clcs osicnian dc nais conirario ao rincio dcnocraiico
dc nosso scculo c scn duvida o forialccincnio do sisicna ariidario,
ncdianic dcicrninadas ncdidas lcgais quc rcdundcn solrciudo no
rcforo da discilina ariidaria.
Essas ncdidas sao un ianio inocuas nos ascs
suldcscnvolvidos ondc o gruo dc rcssao dcscnvolvc una aao nais
dranaiica na qual iransarccc ioda a agudcza da luia dc classcs. A
rcscna dc gruos circnancnic aiuanics acala na raida
inlaniaao da diiadura social do gruo nais foric, con rcsaldo
niliiar cono c o caso do Pcru. Alias ncssc as o rorio odcr niliiar,
cono gruo dc rcssao iriunfanic, dcsiruiu as insiiiuics lilcrais,
ofcrcccndo un nodclo novo cn nonc da suosia ronoao do
dcscnvolvincnio nacional.
Quando sc icn cn visia corrigir os cccssos dos gruos dc
rcssao, o raciocnio valido ara una socicdadc dcscnvolvida odc
iodavia configurar-sc inalicavcl a un as dc clcvados nvcis dc airaso
cconnico c social. Mas cn circunsiancias nornais, o nclIor rcncdio c
arinorar as insiiiuics livrcs, csialclccidas na lasc do
conscniincnio c da ariiciaao clciioral, ncdianic una scvcra
fiscalizaao da aiividadc dos gruos, or aric do govcrno, orquanio,
confornc ondcrou judiciosancnic o ullicisia Mcynaud, so o
cccuiivo, aoiado na adninisiraao, sc acIa aio a inor liniiacs
insiradas clo inicrcssc gcral".
26
O Esiado dcvc or igual nanicr una vigilancia rigorosa nas
cocas dc cananIas clciiorais, cn ordcn a asscgurar a lisura dos
lciios c o livrc cnrcgo dc iodas as irilunas dc conunicaao con o
ovo, dcsdc a raa dos concios aos canais dc iclcvisao, ondas dc
radio c rclos dc jornais. A lilcrdadc ara o ccrccio da criica c o
nclIor insiruncnio dc dcsnisiificaao do ullico ondc qucr quc clc sc
ossa iornar rcsa facil dos gruos dc rcssao c sua roaganda
oricniada.
A inrcvidcncia faial iocanic aos gruos consisiiria da aric do
Esiado na sinlcs indifcrcna ao rollcna, na ignorancia fingida da
nova rcalidadc, cujo aarccincnio vcio acnas aicnicar a insuficicncia
dos quadros rcrcscniaiivos a quc csianos Ialiiualncnic vinculados
dcsdc o scculo XVIII con rclaao aos sisicnas oliicos do ocidcnic.
Nos Esiados Unidos, os oIIcs rcconIccidos or lci c ccrccndo
aiividadc rcgular sc convcricran nuna csccic dc icrccira casa" do
odcr lcgislaiivo, confornc icn sido olscrvado or inuncravcis
ullicisias. Dcsdc quc a aao dos gruos ianlcn rccai solrc o
cccuiivo, ionaran ali ioda a aarcncia dc una nodalidadc dc
govcrno auiliar", scgundo a crcssao dc Fincr, c a ccnlo ialvcz do
quc ocorrc ja na Inglaicrra con a Oosiao, ondc csia dcscncnIa
iarcfa dc govcrno cn rcccsso con scu galincic invisvcl" scnrc
rcsics a scrvir c anarar as insiiiuics.
Nouiros ascs, rincialncnic nos da Euroa, iornou-sc
corrcnic o rccurso a ouira fornula quc icn consisiido cn csialclcccr
consclIos consuliivos, ondc os disiinios inicrcsscs sc dcfronian, con a
ariiciaao do Esiado, fazcndo-os oljcio dc una arliiragcn" ou
conciliaao.
Todos csscs corrciivos alincnian o roosiio dc racionalizar c
conicr a aao dos gruos, cviiando rcsscs corliianics c
ancaadoras do cquillrio oliico c social, daquclas quc cn cn
crigo a dcnocracia c scus fundancnios.
9. No 1eonooroo1o, o 1eroe1ro omeoo?
A rccaiiulaao cssinisia dc iudo quanio sc assou na
dcnocracia ocidcnial con os ariidos oliicos c os gruos dc rcssao
odc susciiar jusias arccnscs rclaiivas soric quc ainda aguarda a
dcnocracia dc nosso scculo.
Mal sc rcfaz cla dc un crigo, oicncialncnic rcrinido, c ja sc
acIa a lraos con ouiro dc significaao nao ncnos gravc.
Efciivancnic, cn rinciro lugar, luiou cn vao conira os ariidos anics
dc adniiir-lIc a cisicncia ncccssaria c irrcvcrsvcl. Foi dcnocracia
lilcral anics dc scr dcnocracia ariidaria.
Dcois orcn quc os ariidos sc incororaran cisicncia
ordinaria das insiiiuics dcnocraiicas, ionando nos quadros do
sisicna una dincnsao jurdica nornal, cis quc a dcnocracia surgc
crscguida or foras considcradas dc incio rcugnanics ianlcn
sua ndolc. os gruos dc rcssao. Quando csics, aos ianias
rcluiancias c conirovcrsias, sc aroinan ja dc un rcconIccincnio
clos odcrcs fornais do Esiado dcnocraiico, dcsonia no Iorizonic
oliico a sonlra dc una nova ancaa. a casia fccIadssina dos
iccnocraias.
En iodo o scculo XX a cvoluao nao icn sido ouira scnao csia. o
csirciiancnio gradual das ossililidadcs dc ariiciaao cfciiva do ovo
no roccsso dccisorio. O sufragio univcrsal dcra-lIc a alcniadora ilusao
do govcrno. Con cssa forna dc sufragio vicran orcn os ariidos
oliicos c arrclaiaran ao cidadao una aric considcravcl daqucla
solcrania clciioral dc quc clc concrciancnic sc julgava iiiular.
A scgunda crisc ou scgunda ancaa sc assou con o advcnio dos
gruos dc rcssao, cuja rcscna fcz nais acriado o gargalo oliico da
ariiciaao, dcliliiando os ariidos ou alicnando-os cn grau lasianic
alio, dc nodo quc cn alguns sisicnas ondc os gruos
dcscnfrcadancnic niliian, a rcalidadc ariidaria, do onio dc visia da
cficacia oliica, ouco rcrcscnia ou significa.
E afinal a disiancia do cidadao ao Esiado sc alargou dc nancira
csionicanic con a fornaao do clulc iccnocraiico, quc fccIou ainda
nais o crculo ja csirciio da inicrvcnao dcnocraiica c lcvaniou
qucsics dc aguda aiualidadc rclaiivas solrcvivcncia da dcnocracia,
ondc o ovo sc scnic frusirado c auscnic do roccsso dccisorio, fciio cn
scu nonc nas scn a sua rcal ariiciaao.
2?
A iccnicidadc da dccisao na socicdadc indusirial alalou a ordcn
dcnocraiica nos scus noldcs Ialiiuais, dcnandando novas fornas dc
cquillrio.
Con rcsciio s socicdadcs suldcscnvolvidas as cigcncias dc
iccnicidadc sc fazcn ianio nais incriosas quanio nais clcvada a
conlcidadc dos rollcnas cconnicos c sociais das arcas do
suldcscnvolvincnio. A arccnsao ronia c scgura dcsscs rollcnas
cscaa ali classc oliica cn gcral, aos ariidos c ao coro clciioral.
A dccisao con cscolIa dc ocs fundancniais sc iransfcriu cn
larga aric dos govcrnanics iradicionais ara o crculo ncnor c rcsiriio
dc iccnicos, cuja ariiciaao rivilcgiada acala nonoolizando o
roccsso dccisorio do ncsno asso quc lIcs confcrc o iiulo adcquado
dc iccnocraias.
A icnaiica da lanificaao cconnica c cducacional, a cIanada
oliica nuclcar, as rclacs cicriorcs, a scgurana nacional, o sisicna
iriluiario, o conlaic inflaao, a valorizaao c a dcsvalorizaao da
nocda consiiiucn rollcnas caiiais do Esiado na scgunda nciadc
dcsic scculo, cigindo da cuula govcrnanic una rcaraao rcvia c
rigorosa, ara a qual nao sc acIan qualificados os arlancnios
iradicionais ncn ianouco aios os cccuiivos Icrdados socicdadc dc
nosso icno clo Esiado lilcral. Daqui a crisc rcccnissina quc
rcsuliou na fornaao da nova cliic dos iccnocracia. Sua inicrvcnao
silcnciosa ou osicnsiva scra scnrc criurladora do rincio
dcnocraiico, quc arccc inclido a un rciroccsso insuoriavcl c aos
olIos dc nuiios ja irrcncdiavcl. A iccnocracia dcscanla no nonoolio
da dccisao oliica soncgada ao ovo c scus rcrcscnianics. Na nclIor
das Iioicscs lIc conccdc iao-soncnic a ossililidadc dc una
ariiciaao lclisciiaria, ilusiraiiva do novo ccsarisno o iccnologico
quc oliiizou a socicdadc c no qual cla sc rcciiia vcriiginosancnic,
govcrnada clos novos rncics" do vocalulario oliico dc Dclrc.
A icrccira ancaa cisic, ois. En aric ja dcsaiualizou os gruos
dc rcssao, conccnirando Iojc as aicncs nais urgcnics dos cicniisias
oliicos. Trouc una dincnsao incdiia dos crigos quc a dcnocracia
cnfrcnia.
O iccnocraia sc idcniifica cn scu conoriancnio or una ccria
inscnsililidadc aos asccios nais Iunanos da qucsiao social. Fica-sc
con a inrcssao dc quc o scu raciocnio sc cncarccra cn fornulas
naicnaiicas c o nundo quc vivc csia norio ara os scus calculos. A
ccononia ura c alsiraia c o rcino ondc iraa csqucnas frios dc
lanificaao, quc nao raro vao dcscdaar-sc ao cnconiro da rcalidadc
irnica ondc as rcacs sociais nao sao ionadas na dcvida conia c cn
conscqucncia acalan or ofcrcccr un quadro dc vingana csclIado
cn fracassos rciunlanics.
O iccnocraia sc nao c ininigo rofcsso da sociologia ou
ncnosrc-zador coniunaz das idcias oliicas quc o ovo alincnia (va
la quc scjan csias acnas un niio!} c iodavia nas suas aarics
frcqucnics, nas cnircvisias c rclaiorios, un ignoranic das vcrdadcs
sociais nais rofundas.
O caraicr fccIado do clulc iccnocraiico, o nuncro liniiadssino
da nova oligarquia, a rcsunao c o auioriiarisno quc os rodcia, lcn
cono a aarcncia dc clandcsiinidadc quc suas dcciscs rcvcsicn ara o
ullico (scnrc ccrcadas dc nisicrio!} sao asccios susciios nos quais
sc cnirc-nosira con ioda a clarcza a ancaa ali coniida ao rincio da
ariiciaao dcnocraiica.
O nais iragico ara a dcnocracia na rcscna aarcnicncnic
insulsiiiuvcl do iccnocraia c cn alguns casos (una rcforna canlial,
or ccnlo} a ncccssidadc inosicrgavcl da dccisao sigilosa. Dcssa
cigcncia incraiiva sai forialccida a casia iccnocraiica, quc cnlora sc
julguc inrcscindvcl, dc nodo algun c infalvcl.
Os gruos dc rcssao quando airados a una faia conciiiiva
alrcn s vczcs o jogo dc scus inicrcsscs c o ullico odc cniao
vislunlrar os ros c coniras na laialIa dc arguncnios quc usualncnic
sc irava, ocorrcndo aic Iioicscs dc ariiciaao aiiva c nao raro
dccisiva da oiniao ullica accrca do inicrcssc unilaicral quc ira
rcvalcccr.
Con o rcginc iccnocraiico orcn ial nao aconiccc. A iccnocracia
odc scr o uliino grau na dcicrioraao do rorio sisicna dc gruos c
significar acnas o alojancnio crnancnic do gruo no rorio odcr,
ondc scus inicrcsscs doninanics aarcccn scrvidos or csccialisias
convcriidos cn iccnocraias.
A vaniagcn da iccnocracia ara os gruos rcsuliaria na
ossililidadc dc aiuar cn conforiavcl scgrcdo, insialados no odcr,
ionando dcciscs scn audicncia da rcrcscniaao dcnocraiica
iradicional c cn lascs confidcnciais, fora da ncccssidadc dc divulgar
dclaics ou dc cncnIar-sc no dialogo alcrio quc a dcnocracia
lcgiiinancnic inc. A doninaao iccnocraiica odcra cnfin significar
cn alguns casos o nonoolio das faculdadcs dccisorias or un gruo
dc rcssao viiorioso (ariidario, cconnico, niliiar, cic}.
Qucn sao os iccnocraias? J. Mcynaud rcondc quc na Frana
sao a alia lurocracia, os csiados naiorcs niliiarcs c as cliics
cicnificas.
1. Vcjan-sc csscs concciios cn WilIcln Dcrnsdorf, Prcssurc Crous", in. Stuut und
PotI, . 270-283.
2. Lus SancIcz Agcsia, Pncos dc Tcou Potcu, . 204.
3. M. Andrc MaiIioi, Lcs rcssurc grous au iais-Unis", Hcuuc Funusc dc
Sccncc Potquc, scicnlro, 1952.
4. Ccorgcs Durdcau, Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs, 7 cd. . 141-147.
5. A. F. Dcnilcy, TIc Poccss o Goucnncnt c E. P. Hcrring, Gou Hccscntuton
Icoc Congcss.
6. W. Fricdnan, Luu n u CIungng Socct, . 310.
7. Lcda DoccIai Fodrigucs, Guos dc Pcssuo c Goucno Hccscntutuo nos Estudos
Undos, Gu-HctunIu c Funu, Dclo Horizonic, 11, junIo dc 1961, . 85-108.
8. M. Duvcrgcr, Lu Vc HcuIquc ct c Hcgnc Pcsdcntc, . 22.
9. J. Wocssncr, Dc odnungsotscIc Hcdcutung dcs VcIundsucscns, aud, Picr
Luigi Zanciii, Duc Stutc LIcuc uc Stutc dc Putt, . 121.
10. Hcrlcri Krucgcr, Agcncnc StuutscIc, 2 cd., . 380.
11 H. Krucgcr, ilidcn, . 382.
12. A. Poiicr, Ogunzcd Gous n HtsI Nutonu Potcs, . 17.
13. H. Krucgcr, ol. cii., . 382.
14. O . H. von dcr Callcniz, EinfucIrung in dic PoliiiscIc WisscnsscIafi",
WcsidcuiscIcr Vcrlag-Kocln und Oladcn, 1965, . 161.
15. Vcja-sc E. S. Corwin c L. W. Kocning, TIc Pcsdcnc Todu, . 64.
16. Hcrnan Fincr, TIco und Puctcc o Modcn Goucnncnt, . 459.
17. Lcda DoccIai Fodrigucs, ol. cii., . 90.
18. F. M. HuicIins, uud V. A. Mund, Goucnncnt und Husncss, 3 cd., . 525.
19. W. Dcrnsdorf, ol. cii., . 280.
20. W. Dcrnsdorf, ilidcn, . 280.
21. O. H. Von Dcr Callcniz, ol. dl., . 161.
22. H. Krucgcr, ol. cii., . 383.
23. Hcrnan Fincr, ol. cii., . 460.
24. Jcan-Yvcs Calvcz, Intoducton u u Vc Potquc, . 198.
25. Lcda DoccIai Fodrigucs, ol. cii., . 101.
26. J. Mcynaud, Lcs Goucs dc Pcsson, . 103.
27. O concciio dc iccnocracia dado or Calvcz, quc o rcroduziu do Dconuo du
nguu oscu c o scguinic. Condiao oliica na qual o odcr cfciivo cricncc a
iccnicos dcnoninados iccnocraias". Jcan-Yvcs Calvcz, Dctonnuc dc u Lunguc
PIosoIquc, . 206.
2S
A OP1N1AO PUBL1CA
l. A onuo Icu, un dos tcnus dc nus dc cuuctczuuo
nu Ccncu Potcu 2. Do conccto dc onuo Icu J. A
onuo Icu c suu uuuo no cnsuncnto otco 4.
Pcnsudocs otcos c cstudstus ocunun o odc du onuo
Icu 5. O Estudo Icu c o dognu du onuo Icu b. O
Estudo uutotuo c u onuo Icu ?. A soccdudc dc nussus
c u nutuczu uconu du onuo Icu S. Possuc cstuuu-
uo do cstgo du onuo Icu no Estudo dcnocutco dc
nussus 9. A onuo Icu c os ncos dc ougundu.
J. A op1n1o pb11oo, um dos 1emos de mo1s d1]1o11 ooroo1er1zoo
no C1no1o Po1111oo
A oiniao ullica, cono icna da Cicncia Poliica, rcnonia ao
scculo XVIII, quando sc fcz oljcio dc rcflccs quc a vincularan
cisicncia do Esiado c, cn ariicular, dc dcicrninado sisicna oliico
na organizaao da socicdadc nodcrna. o Esiado lilcral-lurgucs.
A dcsoliiizaao" da oiniao ullica no scculo XX cla sicologia
c sociologia alalou a lcgiiinidadc quc cssc rincio confcrira a una
csccfica forna dc dcnocracia (a dcnocracia dc classc do icrcciro
csiado, a salcr, da lurgucsia}, scn lograr coniudo rciira-lo do ccniro
da Cicncia Poliica, ondc scu csiudo sc faz ainda con a ncsna aiao c
inicrcssc da coca dos ullicisias lilcrais. Agora, no cnianio, a
concxuo otcu ocorrc con a dcnocracia dc nassas c as fornas
ioialiiarias do novo Esiado LcviaiIan (o do scculo XX}.
Anics orcn dc iraarnos o iiincrario icorico da oiniao ullica
no Esiado nodcrno, corrc-nos a olrigaao dc lcnlrar quc sociologos c
cicniisias oliicos dc nosso icno ainda vacilan quanio rccisa
significaao do icrno.
Una cclclrc ncsa-rcdonda dc ullicisias dc lngua inglcsa,
rcunida Ia alguns anos, vcio, dcois dc cnosos dclaics, a sc
discrsas, icndo rinciro os scus ncnlros susicniado as scguinics
osics curiosancnic discrcanics. nao cisic aquilo quc dc nancira
usual sc dcnonina oiniao ullica; odc a oiniao ullica cisiir, nas
c inossvcl dcfini-la; dcfinida, Iao-dc variar as dcfinics consoanic os
auiorcs.
1
Daqui ialvcz o dcsalcnio dc H. L. CIild quando cscrcvcu quc
a naiurcza da oiniao ullica nao c algo ara scr dcfinido, scnao ara
scr csiudado".
2
Fodcada dc anliguidadc, a crcssao ncsna ullica"
ciinologicancnic vcn dc ovo c Iisioricancnic nascc no Dirciio
Fonano (stutus c uIcuc), scgundo assinala Juan Dcncyio.
3
Alguns auiorcs afirnan a cisicncia dc difcrcnics iios dc
ullico", ouiros cnicndcn quc ullica" c a oiniao do ovo ou da
conunidadc, c csia, cn cicnsao, ianio odc alrangcr una cidadc
cono una rovncia, un Esiado cono un coniincnic.
4
Na liicraiura oliica, c conun dcarar-sc-nos con a oiniao
ullica arcscniada ora cono a oiniao dc una classc, ora dc ioda a
naao (oiniao dc iodos}, ora sinlcsncnic da naioria doninanic ou
ainda das classcs insirudas, cn conirasic con as nassas analfalcias.
Enicndc Jcllincl quc a oiniao ullica odc scr concclida dc
forna uniiaria ou acnas cono rcsulianic dc ccrio confliio dc oinics
dc canadas sociais disiinias, Iioicsc cn quc ou Ia-dc rcousar nun
conronisso ou crinir a nanifcsiaao do gruo nais odcroso.
S
Un dos lons csiudiosos da Cicncia Poliica cn nosso scculo, o
rofcssor Lasli, asscvcra o caraicr dc raridadc dc urna oiniao ullica
gcral, surrccndcndo a oiniao scnrc nun csiado ordinario dc
fragncniaao ou scriaao.
6
Cono ullico" qucr Carl J. FricdricI un
gruo aiivo, rcal, olsiinado, caaz dc iraduzir a voniadc oular c nao
un faniasna", un dcsscs icrnos quc cscaan a una dcfiniao
rccisa" (Carroll}.
Dizcndo quc a oiniao c ara o ullico cono a alna ara o coro,
Tardc aicnicou con ioda a clarcza o nco quc rcndc csscs dois
icrnos. Ja Prcloi disiinguira ircs nodalidadcs dc oiniao. a oiniao
ullica, a oiniao csiaial c a oiniao rivada. A oiniao ullica sc
dcsiaca cn sua cculiaridadc oliica, cono oiniao cicriorizada or
gruos, no anliio do luralisno dcnocraiico, quando a confronianos
con a oiniao rivada, oiniao acnas dc un indivduo (orianio
inicrna, alrigada no fundo da conscicncia"}. Tao ouco sc confundc a
oiniao ullica, confornc o cnsancnio daquclc auior, con a oiniao
csiaial, quc vivc insiiiucionalizada no Esiado ou na classc quc ccrcc o
nonoolio da voniadc oliica. or conscguinic a oiniao oficial,
inosia, scn a csoniancidadc caracicrsiica da lcgiina oiniao
ullica. Oiniao, cnfin, organizada c quc iraduz, ao crinir-sc, a
idcologia do ariido unico, insiruncnio da diiadura ioialiiaria.
2. Do oonoe11o de op1n1o pb11oo
Tcn inuncravcis cscriiorcs oliicos nosirado a dificuldadc dc
concciiuar a oiniao ullica. Nao rcsia duvida quc a osiao nais
cnoda c a dos quc sc cingcn a dcscrcvc-la, furiando-sc a adoiar una
dcfiniao. Haja visia Daucr, auior dc livro classico na vasia lilliografia
do assunio. Lc-sc sua olra da rincira uliina agina c nao fora csia
ou aqucla dcfiniao dc auiorcs quc clc canina na Iisioria dcssc icna c
acalaranos a lciiura scn salcr algo rcciso accrca dcssa crcssao.
Houvc, scn cnlargo, ccclcnics ullicisias quc, cn nao sc
cnlaraando con aquclcs oliccs, cn aric ja ncncionados, dcran
dcfinics, cuja clarcza ncn scnrc c dc louvar. Dc qualqucr nodo, sao
orcn uicis onios dc ariida ou rcfcrcncia ara una invcsiigaao
nais rofunda c nciodica.
Dcfinc ScIacfflc no scculo XIX a oiniao ullica cono a rcaao
juridicancnic infornc das nassas ou dc canadas individuais do coro
social conira a auioridadc".
?
ScInollcr, con nais agudcza, vislunlra na oiniao ullica a
rcsosia quc a aric nais assiva da socicdadc da ao nodo dc aao da
aric nais aiiva".
S
Dc insiraao jurdica c a roosiao do sociologo Tocnnics ao vcr
na oiniao ullica una forna dc voniadc social quc osiula a cnissao
dc nornas dc validcz gcral".
9
E, invcrsancnic, dc fciao sociologica, a
dcfiniao do jurisia alcnao Jcllincl quando diz, con adniravcl
concisao, quc na oiniao ullica icnos sinlcsncnic o onio dc visia
da socicdadc solrc assunios dc naiurcza oliica c social".
10
S. A op1n1o pb11oo e suo opor1o no pensomen1o po1111oo
No scculo XVIII, a oiniao ullica cnira a consiiiuir un caiulo
da Cicncia Poliica. Qucn o alrc, con a cncrgia aforisnaiica dc scu
cnsancnio, c Fousscau.
Tivcra ja rccursorcs ilusircs. Maquiavcl, Loclc, Moniaignc c
Pascal. Mas ncnIun conccdcra oiniao o lugar quc lIc dcicrnina
Fousscau na socicdadc oliica, dc lci gravada ncnos no narnorc ou
no lronzc do quc no coraao dos cidadaos", ncn or ouira aric
cnrcgara o icrno con o rigor c acuidadc quc sc olscrva nas rcflccs
do filosofo do Contuto Socu.
Scndo a quaria lci na divisao das lcis oliicas fundancniais, a
oiniao faz, scgundo Fousscau, a vcrdadcira consiiiuiao do Esiado",
11
colocada ao lado dos cosiuncs c nais odcrosa quc csics. O cnsador,
ao cnalicccr cosiuncs c oiniao, quciava-sc ja, con assonlroso
rcalisno c scnso rofciico, dc quc cssas foras consiiiusscn ainda
una aric dcsconIccida aos nossos oliicos".
12
Dcvc-sc cscola fisiocraiica, scgundo Daucr, a rincira
fornulaao dc una icoria da oiniao ullica. Scgundo cssc auior,
Mcrcicr dc la Fivicrc cunIa no scculo XVIII a surrccndcnic icsc dc
quc o alsoluiisno nao sc rcgia clo irono, nas clo ovo, airavcs da
oiniao ullica.
13
Alrira-sc assin una fcnda nos aliccrccs da rcalcza dc
dirciio divino c o alsoluiisno iluninisia, alraando-sc najcsiadc do
odcr oular, fazia-lIc as rinciras conccsscs dc ordcn douirinaria.
Prncics c fidalgos ircnian ois dianic dcssc odcr novo,
inalavcl, nisicrioso. a oiniao ullica. Dcla, dizia-nos Ncclcr cn
aginas cscriias dcois da Fcvoluao Franccsa, rovcio a grandc
rcvoluao social do scculo, alalando o irono, solaando os valorcs
csiriiuais da iradiao, ninando o odcr da auioridadc. Fcvoluao
cnfin coroada do rcsigio invisvcl quc as cliics ilusiradas c insirudas,
inicrvindo, sulvcrsivancnic, cla vcz rincira na ccna oliica do
Ocidcnic, lIc confcriran.
A oliiizaao" da oiniao ullica c faio noiorio c Ncclcr,
csiadisia, foi o rinciro ialvcz a rcconIccc-la. Ha duzcnios anos,
quando os Esiados Ccrais sc rcuniran cla dcrradcira vcz anics da
Fcvoluao, inc-isiia cssa auioridadc nova, scgundo o ninisiro dc Lus
XVI.
Mas os icnos nudaran c o ncsno Ncclcr, ja na anicvcscra da
Crandc Fcvoluao odia olscrvar, cono assinala Dauncri, quc os
Coricsaos c ninisiros rcfcrian corrcr o risco dc dcsgosiar o solcrano a
conroncicr sua osiao nos salcs, quc cran os lugarcs ondc sc
dcscnrolava a funao nais inorianic no roccsso dc fornaao da
oiniao ullica".
14
Dcois dc Fousscau c Ncclcr as coniriluics ao csiudo da
oiniao ullica sc rcnovan con os iralalIos quc aricn da AlcnanIa
c dcrranan a luz da cicncia solrc cssc aaionanic icna. Wicland
discuic a csscncia da oiniao ullica, DluniscIli, nas olscrvacs ara
o dicionario oliico (o StuutsuoctcIucI), rcvcla-sc o rinciro cicniisia
da oiniao ullica, ao asso quc Karl von Ccrsdorff c Franz von
Holizcndorff fazcn jus ao iiulo dc rccursorcs nodcrnos da
invcsiigaao sociologica daqucla naicria c Hcgcl, acina dc iodos clcs,
dcdica-lIc algunas valiosssi-nas rcflccs dc sua Fosou do Dcto.
A colaloraao alcna a cssc rcsciio iraz ainda, nais ronqua
ao nosso icno, os rinorosos csiudos dc Tocnnics c Daucr, anulando,
assin, a nosso vcr, a afirnaiiva infundada c cssinisia dc F. Lcnz,
scgundo a qual a csquisa c a icoria da oiniao ullica ouco sc
dcscnvolvcran na AlcnanIa, cn viriudc dizia cssc sociologo da
cosiuncira fragilidadc da oiniao ullica alcna cn rcscna do
aarclIo csiaial".
1S
Na Inglaicrra c Esiados Unidos, a olra dc Diccy, Lordc Drycc,
Lowcll c Walicr Linan clcva o csiudo da oiniao ullica ao nais alio
nvcl cicnifico, o ncsno sc odcndo dizcr da ccclcnic nonografia
franccsa dc Siocizcl, o nclIor iralalIo solrc oiniao ullica quc ja
saiu dos rclos da Frana.
4. Pensodores po1111oos e es1od1s1os proo1omom o poder do
op1n1o pb11oo
Scndo a oiniao ullica a nais cficaz forna dc rcscna indircia
do coro social na fornaao da voniadc oliica, nao c dc adnirar quc
sua ccccional fora Iaja sido ja roclanada c rcconIccida or
govcrnanics, filosofos c cicniisias oliicos, do scculo XVIII aos nossos
dias.
Quando Mar sc jaciava dc nunca Iavcr fciio conccsscs aos
rcconcciios da cIanada oiniao ullica",
16
o quc clc, cn vcrdadc,
cniiia cra un juzo dc valor solrc os scniincnios dc una oiniao dc
classc quc Mar alias rculsava a salcr, a da lurgucsia lilcral dc
sua coca, c janais o dcsconIccincnio dcssc odcr novo quc sc
lcvaniara solrc o Ocidcnic, fazcndo rcvolucs c dolrando sua
najcsiadc o irono dos rcis, ainda quc fossc, cono cra cniao,
sinlcsncnic, o odcr da classc ncdia nais ilusirada c cn ariicular
da lurgucsia iriunfanic.
Conrccndcndo con fina argucia c crccao da rcalidadc
Iisiorica, quc a oiniao ullica ncn scnrc scria a crcssao dc una
voniadc lurgucsa, alargando o concciio da ncsna aic iona-la or fora
Ionogcnca c indisiiniancnic rcrcscniaiiva dc ioda a socicdadc,
quando csia ja nao sc rcariissc cn classcs, Dalunin, o anarquisia,
vcio a rcconIcccr na oiniao ullica o naior odcr social, o unico quc
odcnos rcsciiar", sucrior ao Esiado, Igrcja, ao codigo cnal, a
carccrciros c vcrdugos.
1?
Esiaria Dalunin cnganado accrca da naiurcza da oiniao ullica
ianio quanio ouiros sc cnganaran con o concciio lurgucs da lilcrdadc
oliica no scculo XVIII? Porvcniura os idcalisias da socicdadc livrc c
iguali-iaria quc dcclanavan ocnas lilcrdadc, nao dcran
nciafsica do lilcralisno un crcdiio dc confiana douirinaria quc
soncnic a scrdia c anarga dcsilusao dc fins do scculo assado vcio
alalar, c isio unicancnic quando a niscria social c as rcrrogaiivas do
sufragio rivilcgiado quc a lurgucsia iniroduzira no coro dc sua
lcgislaao oliica, ja nao odian crnancccr rcluados aos olIos dc
una criica aicnia c fiscalizadora? Nao csiaria ois a razao con Mar,
quc acnas nao udcra rcvcr quc ananIa a oiniao ullica odcria
novancnic scr criada" conira ou a favor dc dcicrninada siiuaao
social? Nao csicvc clc assin nais roino da vcrdadc solrc a oiniao
ullica, dcsrczando-a, do quc Dalunin, louvando-a?
Torncnos orcn qucla linIa dc cnsancnio, da qual foi Mar
cccao. Dos cnsadorcs do scculo assado quc rcndcran culio
oiniao ullica, dcsiaca-sc Hcgcl quando assinalou quc cn iodos os
icnos cla fora un grandc odcr, noncadancnic cn nossa coca".
1S
Do ncsno filosofo. A oiniao ullica conicn cn si os rincios
sulsianciais cicrnos da jusiia, o vcrdadciro conicudo c o rcsuliado dc
ioda a consiiiuiao, da lcgislaao c da vida colciiva cn gcral, cic".
19
Tcn cssa iradiao dc louvor oiniao ullica ccrca dc irczcnios
anos. Fcnonia a Pascal, quando csic, ao icno dc Lus XIV,
roclanava a oiniao ullica rainIa do nundo".
20
Dcscarics, no
Duogo dos Motos, dc D'Alcnlcri, aarccc ciiado cono auior da frasc
a oiniao govcrna o nundo".
21
No scculo XVIII, Ncclcr, o financisia oular c ninisiro da
dccadcncia do unccn cgnc cIcgava ao augc do scrvilisno cranic a
oiniao ullica, cscrcvcndo quc cla cra nais foric c ilusirada do quc a
lci", insiiiuindo ao odcr una ccnsura cn nonc do inicrcssc gcral".
22
Dcssc cscriior ja sc dissc ianlcn quc cada agina dc sua vasia
olra c, alcria ou inliciiancnic, un voio dc louvor oiniao ullica.
23
Coniinua o cnsancnio oliico franccs crinindo ainda no
scculo XIX igual rcvcrcncia oiniao ullica. Dc Conic icnos a
afirnaiiva scgundo a qual na oiniao ullica rcsidc a unica garaniia
da nornalidadc". Naolcao or sua vcz convcn cn quc a oiniao
ullica c un odcr quc cria ou naia os solcranos", c ao insiiiuir a
ccnsura inrcnsa foi clc dos rinciros a sc caaciiarcn do acl
oliico quc cssa fora csiava fadada a dcscncnIar.
24
Idcniico arco iriluia-lIc Alain ao ondcrar quc soncnic dois
odcrcs govcrnan o nundo. a fora c a oiniao, c a csia uliina sc
curvan os odcrcs nais arroganics cono a cIana ao vcnio.
2S
A oiniao, scgundo a alavra oniifcia, c ianlcn un cco na
conscicncia da socicdadc". O Vaiicano, confornc rcfcrc Pcrcz Dcncyio,
viu na auscncia dc oiniao ullica una docna social, cuja
conscqucncia nais dcloravcl nos uliinos icnos icria sido a Crandc
Cucrra.
26
Con cfciio, scn oiniao ullica, diz o ullicisia cninsular,
ciiando nais auiorcs, alrc-sc una lrccIa cnirc a Iicrarquia c o ovo,
con os govcrnanics ulando nuna corda lanla c conduzidos nao raro
a ionar aiiiudcs dc surcna irrcflcao.
2?
Scndo a oiniao ullica un odcr inalavcl, nas scnrc
rcscnic, conarou-a Drycc ao cicr, quc assa airavcs dc iodas as
coisas. CIcga ois a consiiiuir no Esiado nodcrno nuna csccic dc
Consiiiuiao viva, una Consiiiuiao cn csiado inorganico. Ou no dizcr
dc Alfrcd Sauvy iransforna-sc naqucla fora quc ncnIuna
Consiiiuiao rcvc".
Afirna o ncsno Sauvy quc a oiniao ullica consiiiui o foro
niino dc una naao", un arliiro", una conscicncia", un
irilunal".
2S
Houvc ianlcn qucn ionassc a oiniao ullica clo scu asccio
ncgaiivo. Folcri Pccl, or ccnlo, a cncarava con dcsconfiana,
cssinisno, dcsgosio, dizcndo, or volia dc 1820, quc cla sc conunIa
dc lcviandadc, iilicza, rcconcciios, crros, olsiinaao c ioicos dc
inrcnsa", cnquanio Fanlc, un onificic do Esiado auioriiario c
conscrvador, sc cscandalizava con o laio valor iniclcciual da oiniao
ullica, crinindo ois o ncsno dcsrczo dc Disnarcl quc, cnlora
rcconIcccssc na rcfcrida oiniao un odcr quasc solcrano, lIc fazia no
cnianio scvcros dcsconios.
29
S. O es1odo 11bero1 e o dogmo do op1n1o pb11oo
A douirina do Esiado lilcral roduziu varios dognas. Un dcsscs
foi o da oiniao ullica, o qual, aoiado na confiana da socicdadc
lurgucsa iraduziu aquclc csiado gcral dc oiinisno c cscrana nas
faculdadcs da razao lilcriadora.
A uox ou uox dc, adagio dc nanifcsio icor nsiico, con quc sc
afirna coroada a oiniao ullica, cra iao-soncnic o vcrlo dc
conunicaao da socicdadc lilcral con as classcs quc a rigor nao fazian
a oiniao, nas iinIan o dcvcr dc acciia-la, assivancnic.
Con cfciio, a oiniao ullica, concciio rcsiigiado or una
rofunda convicao social na idadc do lilcralisno, cra, aradoalncnic,
cono ianios ouiros concciios do Esiado lilcral, un aanagio dc classc.
Oiniao da classc insiruda ou cducada, juzo dc valor quc acnas
surgc con o advcnio da lurgucsia, a oiniao ullica, cono lcn noiou
Hcrnan Hcllcr, scrviria dc frcio ou discilina conira os cvcniuais
alusos da auioridadc. Funcionou, ois, qual csicio da ordcn oliica
foncniada clos idcais dc insiraao lurgucsa. Sulsiiiuiu, cono dissc
aquclc ncsno cnsador, a coaao da igrcja da idadc ncdia, consisiindo
nisso sua naina uiilidadc, scu rincial cnrcgo.
30
Insiruncnio orianio dc una forna individualisia dc organizaao
social, crcsccu cla dc inoriancia c roscrou oliiicancnic na coca
do Esiado lilcral, scndo dc ial ordcn scu valor cono fora dc rcaao
aos aniigos odcrcs do alsoluiisno quc DluniscIli, dcfinindo a icsc
dialciica do scculo XIX, dc nanifcsio aniagonisno aos nccanisnos
csiaiais c dc lcno c unico rcconIccincnio da lilcrdadc nos donnios
da socicdadc (o concciio dc Socicdadc coniraosio aqui ao dc Esiado,
scgundo cra da csscncia douirinaria do lilcralisno}, scnicnciou, nuna
linguagcn dc caicdra, quc a oiniao ullica soncnic ncdraria cnirc
ovos livrcs.
31
Tanio nao fora cssa oiniao o scniincnio dc iodas as canadas
sociais quc ja no scculo XVIII Ncclcr, cauiclosa c avisadancnic,
disiinguira cnirc oiniao ullica" c oiniao do ovo", disiinao dc
aarcncia irrclcvanic c suiil, nas a rigor, ncccssaria, vcrdica,
inrcscindvcl, sc aicniarnos nun canc rofundo ara o icor
classisia quc icvc no scculo assado a uox ou uox dc.
Con a oiniao ullica, a lurgucsia ninou as insiiiuics fcudais
c sc asscnIorou dc una fora social irrcsisivcl, quc nao fazia soncnic
a criica do assado, nas scrvia doravanic dc ccclcnic guarda ao stutu
quo oliico c social, ou scja, ao donnio lurgucs do Esiado, liniiaao
da auioridadc.
SuunIa-sc a oinao ullica rigorosancnic idnca, clas suas
origcns ilusiradas c sclcias, or scr aliancnic rcrcscniaiiva da razao,
or rcflciir cn rinciro lugar un juzo dc qualidadc c nao dc
quaniidadc, difcrcnic ois daquilo quc Iojc icnos na socicdadc dc
nassas do scculo XX.
E a cla sc conciia o cncargo dc zclar or un govcrno livrc c
incssoal, cIavc dc ioda a organizaao do odcr.
Dos ullicisias do scculo assado, foi DluniscIli o quc nais ccdo
idcniificou a oiniao ullica con a classc ncdia, airiluindo-lIc a
iiiularidadc cclusiva da oiniao c nanifcsiando quc nunca a
influcncia da classc ncdia solrc o Esiado csou ianio quanio agora".
Esicvc cssc jurisia c cscriior cslcndidancnic cnscio da oliiizaao"
quc sc ocrava con a oiniao ullica, ao afirnar quc csia cra una
fora ullica, scn scr ainda un odcr ullico.
32
Nao caiu orcn no dcsconassado idcal llcro-anarquisia, dc
una socicdadc govcrnada cclusivancnic cla oiniao ullica, caaz
dc rcscindir dos odcrcs consiiiudos, das asscnllcias lcgislaiivas c
dos nccanisnos clciiorais.
Con cfciio, iraando a assagcn da oiniao ullica da fasc
assiva fasc aiiva, disiinguiu Drycc ircs csiadios ncssa cvoluao. a
voniadc unica do cIcfc, a luia dc influcncia cnirc govcrnanics c
govcrnados c a asccndcncia dos govcrnados solrc os govcrnanics, c
ousou rcvcr un quario csiadio, cn quc dcsaarccia o govcrno
rcrcscniaiivo c a dcnocracia cIcgaria assin ao scu naino grau dc
acrfcioancnio, con a oiniao ullica a un icno rcinando c
govcrnando.
33
Na rcgiao douirinaria, c iao-soncnic cn onios dc douirina, fora
da aao oliica, lilcralisno, anarquisno c narisno nao raro
acalavan, cla rcgaao dc scus icorisias, dcscnlocando no ncsno
csiuario. una socicdadc scn Esiado, a uioia da auioridadc diluda no
conscnso dc una oiniao ullica, quc scria a conscicncia social", a
voniadc gcral viva, dcsiiiuda dos orgaos Ialiiuais dc govcrno,
doravanic sucrfluos.
Conscuos cnsadorcs lilcrais do scculo assado alrigavan ois
cssa fc ncssianica na oiniao ullica, quc scgundo clcs dcclaravan,
csiava cniao no odcr, dcois csiaria no govcrno, aic fazcr un dia da
ordcn oliica a lcgiina rcrcscniaao da voniadc oular.
t. O s1odo ou1or11r1o e o op1n1o pb11oo
Vinos quc a socicdadc lilcral-lurgucsa dcscolriu o concciio dc
oiniao ullica, irnao gcnco da solcrania oular, c nun ccrio
scniido nais cficaz quc csia, ois scndo cono iccnica dcnocraiica a
ncsna coisa, c nao csiando, qual a solcrania oular,
ncccssariancnic vinculada a un orgao dc rcrcscniaao a odcrcs
insiiiudos, asscnllcias lcgislaiivas, cic. odcria novcr-sc, dada sua
naiurcza inirinsccancnic inorganica c difusa, con nais lilcrdadc c
rcscna, c assar airavcs das insiiiuics cono un soro qucnic da
vida, quc ianio scrvc dc anina-las cono dc dcsfalccc-las.
Vinos ianlcn quc ao iniroduzi-la na ccna oliica cono un
odcr ianio dc dircao cono dc conirolc,
34
o Esiado lilcral roclanara a
racionalidadc da oiniao ullica.
Os alsoluiisias dc iodos os naiizcs cniraran orcn no dclaic
cn lusca dc una rcvisao criica do concciio dc oiniao ullica, o qual
nao scndo or clcs csiinado, cra iodavia rcsciiado, ois nao odian,
ao conlaic-lo, dciar ainda dc rcconIcccr-lIc o clcvado grau dc
influcncia nos assunios ullicos.
Transfcriran o cano dc canc c invcsiigaao das aliuras
nciafsicas ara o lano da sociologia c da sicologia, c, dc nonografia
cn nonografia, acalaran dcnonsirando quc a sua rovcnicncia nao
cra iao racional quanio sc suunIa.
As rcvclacs, dc iodo inrcssionanics c surccndcnics,
aicnicaran o irracionalisno da oiniao, o cunIo cnoiivo quc
doninava as nanifcsiacs dc icor ullico, nosirando-sc quc a voz do
ovo ncn scnrc cra a voz dc Dcus. Duscou-sc do ncsno asso
aicnicar quc aquclc concciio do racionalisno c da ilusiraao fora a
inicrvcnao nais irracional quc a socicdadc vira rccair solrc o odcr.
Mcnos una lcnao ois do quc un nal a scr iolIido.
Mas cssa criica corrcsondc a una rincira fasc, aqucla cn quc
o Esiado lilcral donina Iisioricancnic o odcr, icndo dc suas naos o
aarclIo govcrnaiivo dc quasc ioda a socicdadc ocidcnial. Con o scculo
XX, cnira-sc orcn na scgunda fasc, variando a iccnica alsoluiisia
rclaiivancnic oiniao. Tona-sc ouira osiao, inosia agora clos
faios c clas circunsiancias rcccn-criadas no quadro oliico-social.
A oiniao ullica dciara or conscguinic dc cricnccr a una
classc rivilcgiada. a lurgucsia. A classc ncdia dcliliiada, ao
rcconsiiiuir-sc nos ascs dcscnvolvidos, cairia dclaio da influcncia
das novas iccnicas dc conunicaao dc nassas. Nos ascs
suldcscnvolvidos ou scnidcscnvolvidos sua incisicncia ou liquidaao
sulscqucnic dcscnlaraava or iniciro o caninIo ao ingrcssso da nova
oiniao ullica, cono fora das nassas.
Na scgunda, cunria adoiar a inovaao rcvolucionaria c iica
quc a icn assinalado duranic o scculo XX. a iccnica surrccndcnic c
facil c cnoda dc quc discn os dcicniorcs dos ncios dc difusao ara
criar" a oiniao ullica c dirigi-la a fins anicccdcnicncnic
csialclccidos.
Os govcrnos forics na socicdadc dc nassas fizcran
rcquiniadancnic cicnifica" a nanufaiura dcssa dragca dc
irracionalisno, ninisirada cn doscs nacias, consoanic incn as
ncccssidadcs oliicas.
A oiniao ullica das diiaduras ioialiiarias do scculo XX cIcgou
a cssc csanioso rcsuliado. iransfornou-sc cn odcrosssina linIa
auiliar da razao dc Esiado. Na socicdadc dcnocraiica, a oiniao
ullica c or igual susciia, ois scn cnlargo do luralisno a
aicnic, os clcncnios dc claloraao c iransnissao dc juzos quc
fornan a oiniao ullica, nao sc conccnirando cn un odcr unico,
cono no Esiado ioialiiario, icn coniudo sua scdc nas naos dc una
ninoria, quc sao os lordcs" do odcr cconnico c financciro, a cujo
conirolc sc acIan sujciios via dc rcgra os ncios dc ullicidadc.
Pcrdcu a oiniao ullica a aarcncia dc cssoa jurdica dc
dirciio ullico", dciou dc scr a sonlra do Esiado govcrnanic, ara
alguns o Esiado ncsno cn sua nais alia insiancia dcnocraiica, ou a
fora oculia quc garaniia as insiiiuics dcnocraiicas, scgundo a vclIa
crcna lilcral-lurgucsa, ara sc convcricr nun oljcio", nuna coisa
algo dcgradada valoraiivancnic, rclaiada dc osio, dininuda dc
crcdiio, dccada dc confiana, dcsrcsiigiada dc valoraao oliica, aic
ncsno dcsnoralizada na conciiao insiiiucional!
Nao dcvcnos coniudo rosscguir longc ncssa analisc, scn
darnos conia dc quc ullicisias cisicn, invocando forics arguncnios
ara aicnicar nao icr Iavido quclra na fora da oiniao ullica, anic
as iransfornacs ocradas, ois, suosio rcuicn suas origcns
noralncnic ninadas, nao sulcsiinan o acl influcnic c dccisivo quc
cla ainda dcscncnIa nos aios oliicos.
Aic a nao Ia o quc conicsiar, scnao quando csscs ncsnos
ullicisias cnicndcn nanicr-sc dc iodo rcscrvada a indccndcncia da
oiniao ullica. Tal nao sc da. Quando nuiio cisicn arcclas livrcs c
auinonas dc oiniao, quc nos rcgincs discricionarios sc arcscnian
sufocadas ou inicrdiiadas, nas aiuando ainda laicnic c odcrosancnic
cono fora dc conicsiaao c rcsisicncia. Nas grandcs nassas assivas,
quc a roaganda do rcginc cniorcccu, vao os sisicnas forics dc
idcologias dcsic scculo colrar onios dc lcgiiinaao ara a ordcn
csialclccida.
A diiadura, dcois dc asscnIorcar-sc da oiniao ullica cla
alicia-ao idcologica, da o asso scguinic, quc c o dc conscrva-la,
insiiiuciona-lizando-a airavcs do ariido unico.
Mas a oiniao ullica insiiiucionalizada sc volvc, ao cnicndcr dos
ullicisias lilcrais, nuna oiniao falscada ou dcsnaiurada. Talvcz sc
icnIa a no aio insiiiucionalizador a razao do dcsrcsigio
conicnoranco quc rodcia a oiniao ullica.
A vcrdadcira oiniao ullica ara alguns c dialciica. No anago dc
una coniradiao, cla rcrcscnia scnrc a conicsiaao dc algo, una
fora dc nudana c dc criica, un dcsafio ao dogna, cono dissc
ScIniii, una inugnaao dc juzos corrcnics, una lilcrdadc social
aiiva c csonianca, un concniario criador.
Dc nodo quc o alsoluiisno, cn suas varianics oriodoas dc
cicriorizaao, nao dciaria csao livrc oiniao ullica,
3S
scndo con
cla inconaivcl.
Alcn dc quc, cssa oiniao ullica, livrc c dinanica, csiaria or
sua naiurcza ncsna surinida nos govcrnos dc orcssao. Quando
nuiio, o ncdo sua irruao inicrdiiada conduziria o alsoluiisno a
novcr-sc con nais rudcncia, a scr nais cauio, a nosirar-sc nais
concdido. Unicancnic or cssc angulo c dc adniiir-sc scja a oiniao
ullica un liniic ao odcr alsoluio. Fora da scria dc iodo ininicligvcl
a afirnaao dc alguns jurisias c filosofos oliicos, quando dizcn quc a
oiniao ullica sulsiiiui as canaras no Esiado auiocraiico ou nclc
rcrcscnia o acl dc una consiiiuiao.
36
En suna, a oiniao ullica, qual a concclcran c concciiuaran
os lilcrais, qual cisiiu c aiuou cn assadas cocas, frcscas ainda
cranic a ncnoria dc nosso icno, scnrc ncrcccu o conlaic c o
dcsrczo das lidcranas auioriiarias, or afigurar-sc-lIcs un olsiaculo,
quc cunria arrcdar or iodos os ncios ossvcis. Assin foi na iradiao
da nonarquia alsoluia. Assin coniinua scndo, cono olscrvou Prcloi,
na iccnocracia do scculo XX, rincialncnic nos ascs ondc csia
ionou a vcrsao ioialiiaria conicnoranca.
Mas a ouira", a oiniao das nassas, c cuidadosancnic culiivada
c alincniada clos odcrcs oficiais, quc a incn airavcs do
roscliiisno idcologico. E con isso fazcn dc scu aoio un insiruncnio
dc susicniaao oliica, o nais cficaz ossvcl, visio quc, consuliadas
lclis-ciiariancnic, as nassas sancionan o rcginc con voiacs
iranslordanics c ruidosas, a un asso ja da unaninidadc. ois a
forna doninanicncnic cnrcgada dc consagrar c rcfcrcndar nas
dcnocracias ccsariana ou ioialiiarias o odcr do Ioncn foric, do guia
rcdcsiinado".
?. A soo1edode de mossos e o no1urezo 1rroo1ono1 do op1n1o
pb11oo
As iransfornacs cconnicas, oliicas c sociais ocorridas cn
ncnos dc un scculo alalaran solrcnodo alguns concciios da Cicncia
Poliica, scndo o dc oiniao ullica dos nais afciados.
FilIa do racionalisno, cssa idcia nova sc arcscnia otzudu
dcsdc o scculo XVIII c fora una idcia-fora da douirina lilcral. Ocrou
a laicizaao da alavra divina nos assunios oliico-sociais, ncdianic a
naina uox ou uox dc.
Con a socicdadc dc nassas do scculo XX iona a oiniao ullica
no cnianio configuraao inicirancnic disiinia.
Pullicisias da cnvcrgadura dc Durdcau, scn julgar corrciancnic
a nudana Iavida, sc aodan cn scnicnciar dccadcnic o odcr da
oiniao ullica, confundindo a fora naicrial da oiniao, iniaia ou
auncniada, con a fora noral, alalada c dcsrcsiigiada. O alalo
aconiccc na ocasiao cn quc sc rovou solcjancnic scu caraicr
irracional c sc rcvclou, dcsdc os iralalIos dc Linan, a aric dc criar" a
oiniao ullica, dc nanufaiura-la" cono un roduio qualqucr da
iccnica indusirial, ninisirando-a dcois s insiiiuics, ara
cncaninIa-las ncsic ou naquclc scniido, ao salor das razcs dc
Esiado, das convcnicncias ullicas, das idiossincrasias dos
govcrnanics.
A oiniao ullica, dciando dc scr csonianca (ou livrc} c
racional, ara scr ariificial c irracional, assinala assin cn scu curso
Iisiorico duas disiinias fascs dc oliiizaao" inicnsiva. a do Esiado
lilcral c a do Esiado social (dcnocraiico-ocidcnial ou auiocraiico-
oricnial, dc cunIo narisia; nun c nouiro scnrc o Esiado da
socicdadc dc nassas}.
No rinciro, a oiniao ullica cricncia classc ncdia, no
scgundo cricncc s nassas. Ali cla sc rounIa a sulsiiiuir aic o
Esiado; aqui, cla dccai a ncro insiruncnio sulalicrno, quc o Esiado
cnrcga ara cincniar ou conccnirar o odcr dc suas insiiiuics.
Onicn, no lilcralisno, una oiniao dc aarcncia auinona; Iojc, no
Esiado dc nassas, una oiniao solrc a qual rcsian raras iluscs
quanio a sua origcn livrc c aiuaao indccndcnic.
O cssinisno quc rodcou o concciio dc oiniao duranic o scculo
XIX iransiia da criica alsoluiisia, niliianic na coca do lilcralisno
ara a invcsiigaao idnca dc ccrios ullicisias dcnocraiicos, quais
Linan, Lowcll, c Dccwcy, quc sc rcndcn ao rcconIccincnio da
irracionalidadc da oiniao c vccn icncrosos sua inicrvcnao na
socicdadc dc nassas, inicrvcnao sol ncdida", conirolada", nao raro
dcsiinada a lograr fins cuidadosancnic rogranados clo Esiado.
Pouco dcois da rincira conflagraao nundial Linan colria
dc sarcasnos a vclIa oiniao do lilcralisno, dcsironada cla criica
cicnifica quc lIc cra fciia, c osia inicirancnic a nu. Asscvcrou o
insignc criodisia c cscriior oliico quc a grandc rcvoluao dos icnos
nodcrnos consisiia na aric dc criar conscniincnio cnirc os govcrnados
c quc o conIccincnio dcssa aric Iavcria dc alicrar iodas as rcnissas
oliicas".
3?
A socicdadc dc nassas cra o dado novo, agcnic dc variacs
insiiiucionais rofundas ianio na facc dos Esiados dc iradiao lilcral
quanio nos dc iradiao auiocraiica.
A classc ncdia cIcgara ao crcusculo oliico nas socicdadcs
dcscnvolvidas, ondc sc arcscniava cn vias dc ciinao, or cfciio
coniradiiorio da cccssiva conccniraao do caiial, ao asso quc nos
Esiados suldcscnvolvidos, cono os da Ancrica Laiina, icinava, or via
dc cliics ronaniicas, cn nanicr una crosia insiiiucional dc insiraao
dcnocraiica. Mas a classc ncdia a quasc nao cIcga a sc consiiiuir. No
conjunio da oulaao, cra arccla Iunana nnina.
A oiniao ullica assa a scr doravanic a oiniao do ovo"
(onon du cuc), convcricndo-sc validancnic naquclc odcr dc
conscrvaao" a quc sc rcoriava SiaIl. A oiniao do ovo", a ncsna
quc Ncclcr diligcnicncnic c no nclIor csriio da douirina lurgucsa,
disiinguira da onuo uIquc, sulsiiiui a vclIa oiniao dc classc do
lilcralisno (a classc lurgucsa, insiruda c cducada}. Consiiiui o quc
conicnorancancnic sc cIana oiniao ullica, c rciraia a nova
socicdadc dc nassas.
Alguns ullicisias a vccn cnfraquccida. Nos a vcnos
naicrialncnic foric, alalada acnas do onio dc visia ciico, ois as
cscranas ncla dcosiiadas cono guardia da urcza c da lcgiiinidadc
dos govcrnos dcnocraiicos sc csvancccran. Tao foric naicrialncnic
quc a Cicncia Poliica nao odc ignora-la, dcois dc Iavcr cnirado nos
scgrcdos dc sua naniulaao. E aqui concordanos con Durdcau cn
assinalar as ncsnas causas quc a dcsrcsiigiaran ciicancnic, scn
coniudo dcsfalca-la do incnso odcr quc coniinua cnfciando.
Talvcz o ccrnc da nudana rcsida nisso. a oiniao ullica
dcscrsonalizou-sc". dc criadora c afianadora dc insiiiuics sc
iransfcz cla ncsna nuna insiiiuiao criada" c afianada" clo Esiado
ara nanicr ouiras insiiiuics.
Na socicdadc dc nassas, o indivduo, as idcias, os juzos criicos,
a auiononia do raciocnio conian ouco, ccdcndo lugar aao colciiva,
aos juzos dc gruo, aos inicrcsscs dc classc c rofissao, s idcologias.
Alrc-sc assin caninIo qucla oiniao ullica, narcada da funcsia
incrfciao dc Iavcr aldicado nos orgaos csiaiais c nas ninorias
iccnocra-iicas a alavra dc conando oliico, quc as nassas
assivancnic acaian.
Dcnais, icn-sc diio quc a oiniao ullica foi insiiiucionalizada c
conscqucnicncnic falscada ou dcsnaiurada. Mas ainda assin Ia
ullicisias quc rcconIcccn a insianiancidadc nunca dcsrczvcl dc sua
aao, quando aiua cono un raio, dcrrulando ou crgucndo govcrnos, ao
salor dc scus ncios idcologicos. Da aquclc sulco a quc sc rcfcrc
Durdcau, scarando o csiado assivo das nassas, cn rcouso, quando
sc sujciian s ncdidas dc govcrno, das nassas cn novincnio, quando
crian os govcrnos, dc confornidadc con a idcologia alraada, a cujas
linIas fundancniais o odcr insiiiudo voia olcdicncia, sujciao,
fidclidadc.
3S
Nunca sc cnganara Ncclcr quanio oiniao do ovo", quc viria a
scr a oiniao das nassas" no scculo XX. Adniiiu a facilidadc dc
suljuga-la", lasiando ara ianio quc sc conIcccsscn as suas aics
doninanics" c Iouvcssc loa nao no cncadca-la airavcs dc iluscs.
39
A nassa sc rcgc or scniincnios, cnocs, rcconcciios, cono a
sicologia social ja dcnonsirou causiivancnic. A oiniao das nassas
fornando a oiniao ullica scra or conscqucncia irracional. Nao sc
iludia o ullicisia dcnocraiico a cssc rcsciio, cunIando a crcssao
agora dc uso corrcnic no vocalulario oliico da roaganda. o
csicrcoiio", ou scja o clicIc", a frasc fciia", a noda, o slogan", a
idcia rc-falricada, quc sc aodcra das nassas c clas, nuna ccononia
dc csforo ncnial", cono diz Prcloi, acciian c incororan ao scu
cnsancnio", cnirando assin a consiiiuir a cIanada oiniao ullica.
Dcfinira Sioczcl o csicrcoiio", ja dcscolcrio or Linan, cono
una csccic dc cnsancnio assinilado ara ronia cnircga". Quc
valor sc dcvc ois airiluir oiniao ullica, no scculo das nassas, sc
sua indccndcncia c nanifcsiancnic iao rccaria quanio a da oiniao
ilusirada", culia" c inicligcnic" do scculo XIX, quc ouira coisa nao
rcrcscniava scnao a voniadc dc una classc, ou o odcr govcrnanic da
lurgucsia oliica?
A dcconosiao, scgundo Linann, do juzo colciivo, quc alguns
sucn dc iodo incisicnic, cn lacas dc idcias fciias, nosirou quc sc
nao dcvc confiar, ainda nos sisicnas dc govcrno dcnocraiico, ncssa
iradicional oiniao ullica, orquanio invcsiigada a fundo rcsuliaria
acnas nuna nassa algo infornc dc conIccincnios arciais,
unilaicrais, inadcquados, falIos, incrfciios c narginais accrca do
nundo c dos faios, nuna rcrcscniaao ncrancnic sinlolica c crrnca
a rcsciio dc Ioncns c aconiccincnios; cnfin nuna oiniao dc icor
dcsviriuado, cn viriudc da lassidao ou inossililidadc cssoal dc
algucn olicr infornacs rccisas, cn razao ianlcn dc olsiaculos
naiurais ou ariificiais dc accsso s fonics infornaiivas, c aic or cfciio
dc ccnsura, indifcrcna ou cscasscz dc icno. Daqui ois Iavcr
assinalado Linann con anargura a coniradiao olscrvada cnirc as
idcias rccclidas c os faios, visio quc ' 'nos nao vcnos rinciro ara
cniao dcfinir, scnao quc dcfininos ara soncnic dcois vcrnos".
A cssas razcs arcscniadas or Linann, quc alalan sol o
asccio aiologico a oiniao ullica dos ascs dcnocraiicos na
socicdadc dc nassas, vcn adcnais acrcsccniar-sc aquclas
crcucicnicncnic cnunciadas or Durdcau cn scu Tutudo dc Ccncu
Potcu, a salcr. a} o auncnio das iarcfas do Esiado, solrciudo as dc
ordcn iccnica, cigindo un volunc dc conIccincnios csccializados,
quc o ullico ou as nassas nao csiao cn condics dc adquirir ou
ossuir. l} a dincnsao inicrnacional dos rollcnas, dc ordcn oliica,
social c financcira, quc diz Durdcau, cscaan ao conirolc dc una
oiniao nacional, orquanio o Esiado nao donina suas nasccnics ncn
disc dc ncios rorios dc soluciona-los c c} cnfin, o goucno dus
dcoogus, cn sulsiiiuiao do goucno dc onuo, fazcndo das nassas o
rccciaculo assivo dc idcias rc-fornadas.
Acrcsccniaranos ainda una quaria razao, a quc Daucr sc rcfcrc,
ou scja. o cncuriancnio cla iccnica (ncios dc conunicaao dc nassas.
inrcnsa, radio c iclcvisao} da disiancia cnirc o indivduo c os ccniros
fornadorcs da oiniao ullica, aquclcs quc cniicn o cnsancnio
fciio" c o incn s nassas doccis, cuja funao sulscqucnics scra
acnas a dc rcroduzi-lo.
40
Cono ja Iouvc ianlcn qucn disscssc. nao
confundir oiniao ullica con oiniao ullicada, nao ionar a nuvcn
or Juno, consoanic icn aconiccido ianias vczcs!
S. Poss1ve1 res1ouroo do pres11g1o do op1n1o pb11oo no s1odo
demoor11oo de mossos
Confornc vinos, cscriiorcs c sociologos oliicos cn gcral icn
arcscniado un quadro sonlrio c dcsalcniador da oiniao ullica na
socic-dadc dc nassas do scculo XX.
Nao adccc duvida quc cssa criica roccdc cn larga aric, ianio
con rcsciio ao Esiado auioriiario scnao ianlcn rclaiivancnic ao
Esiado dcnocraiico ocidcnial, scn ccluir iodavia quc alguns raios dc
oiinisno volvcn a clarcar a aisagcn da oiniao nas cIanadas
socicdadcs dcnocraiicas do Ocidcnic.
Ccrios analisias oliicos csiao assinalando un rciorno
confiana na oiniao ullica. Ja lIc nao dcsncrcccn a auioridadc con
aluscs alsoluia sujciao a quc ficou voiado o Ioncn oliico dc
nossa coca, csscncialncnic un Ioncn dcsoliiizado" do onio dc
visia individual, clas conIccidas aldicacs naiurcza social quc o
fcnncno nassa lIc ins. E vislunlran con cscrana a rcsiauraao
dc una oiniao indccndcnic" nos ascs dcnocraiicos, ondc, graas
ao luralisno, nao sc alafou o odcr dc criica s insiiiuics, aos
govcrnos, aos Ioncns c aos faios.
Enira ncssa corrcnic dc cnsadorcs un dos nclIorcs ullicisias
da caicdra ancricana, Hcrnan Fincr, quando conclui quc o Ioncn
coniinuara scndo o rincial insiruncnio dc conunicaao dc nassas,
cnquanio iivcr crnas ara conarcccr aos concios c visiiar os
anigos, coraao ara scniir, ccrclro ara cnsar c lngua ara falar".
41
Arguncnia aquclc cicniisia oliico con o lon ciio dc dcicrninados
novincnios dc icor rogrcssisia, a dcsciio da roaganda coniraria
ninisirada clos roriciarios dos ncios dc conunicaao dc nassas.
Con cfciio, na Iisioria dos Esiados Unidos, duranic os uliinos
quarcnia anos, icnos visio candidaiuras rcsidcnciais susicniadas clo
aoio nacio dos lordcs" c caciqucs da inrcnsa noric-ancricana c
suas odcrosas cadcias dc jornais c radiodifusao scrcn inaclavclncnic
laiidas nas urnas. Tal ocorrcu quando Fooscvcli cn nais dc un lciio
clciioral icvc rcnovado ali scu nandaio conira a voniadc aliciadora dos
donos dos nais influcnics ncios dc conunicaao dc nassas.
Urgc orianio nao sulcsiinar as rcacs individuais, ncn a fora
dc una oiniao ullica consiiiuda nargcn do scniincnio oliico
govcrnanic, conira iodos os odcrcs oficiais c cira-oficiais dc rcssao c
roaganda, os quais sc nosiran nao raro inoicnics ara dirigir-lIc o
curso.
Anosiras dc nanifcsiaao dcssa oiniao, quc rcsiiiui a confiana
no crdido valor daquclc insiruncnio do govcrno oular, csiao scndo
dadas aic con rcsciio ao confliio vicinaniia, dcicrninando a fornaao
cn iodo o as dc un scniincnio a quc a Casa Dranca, o Pcniagono c o
Scnado, cn WasIingion, ja sc nao odcn conscrvar indifcrcnics.
Fcionando un odcr livrc dc conirolc, nos sisicnas ondc a
dcnocracia c auicniicancnic a crcssao fornal do conscniincnio dos
govcrnados, a oiniao ullica csiaria assin, cn uliina analisc,
corrolorando cssa vcrdadc, scgundo a qual, o Ioncn, con a sua
crsonalidadc, ainda ossui indcsiruivcl iccido dc sua conscicncia!
una dincnsao quc ncnIun dcsoiisno, ncnIuna lavagcn ccrclral,
ncnIuna orcssao naliciosancnic nciga ou lruialncnic osicnsiva
lograra nunca surinir. Solrc cssc Ioncn nao icn jurisdiao o odcr
incnso c sufocanic das iccnicas nais rcfinadas dc inicrdiao do
cnsancnio c da lilcrdadc dc oiniao.
9. A op1n1o pb11oo e os me1os de propogondo
Na socicdadc lilcral c individualisia, a oiniao ullica sc gcrava
con rclaiiva csoniancidadc, Iavcndo foric crcna no scu conicudo dc
racionalidadc.
Na socicdadc dc nassas, dc ndolc colciivisia, a oiniao aarccc
racionalizada" cn suas fonics fornadoras, ncdianic o cnrcgo da
iccnica, con iodos os rccursos cicnificos dc conunicaao dc nassas
a inrcnsa, o radio c a iclcvisao dclilcradancnic conjugados, a
conor un cicnso laloraiorio dc criaao" da oiniao, ara aicndcr a
inicrcsscs nacios dc gruos ou odcrcs govcrnanics, acrcdiiando-sc
no cnianio cada vcz ncnos no icor racional dcssa oiniao, quc iodos
rcconIcccn ou roclanan una fora fciia irrciorquivclncnic dc
scniincnios c cnocs.
Sc un lugar dcvc calcr ainda razao, scra csic o dos quc sc
disuscrcn ao cnrcgo racional" dc un oljcio irracional".
Con cfciio, ja ningucn qucsiiona aqucla afirnaiiva dc Linan,
scgundo a qual Iouvc una rcvoluao quc alicrou as rcnissas
oliicas. a da aric" dc criar a oiniao airavcs da roaganda. Cuidan
ccrios auiorcs inossvcl quc no scculo XX ainda sc ossa
corrciancnic falar da cisicncia dc oiniao ullica, ianio no Esiado
auioriiario do nosso icno cono no Esiado dcnocraiico dc nassas.
Disiingucn a oiniao ullica cla cducaao, da oiniao ullica oliida
airavcs da roaganda, adniiindo acnas or valida c lcgiina a
rincira. A scgunda scria crvcrsao, oiniao dcfornada, oiniao cn
runas.
A roaganda, dissc Fincr, ccrra a ncnic Iunana a iodos os
caninIos, cccio aquclc quc cla indica cono o unico ossvcl.
Encarccra a voniadc Iunana individual ou colciiva nuna oliica, quc
roclana a nclIor, scn conccdcr alicrnaiivas, rivando o coro social
do livrc ccrccio das faculdadcs criicas.
42
A oiniao c a naicria-rina" da roaganda, confornc assinalou
Durdcau,
43
nas cssa roaganda rinciro icn quc scr clicada na sua
naiurcza iccnica c dcois nos scus conronissos idcologicos. Quando
algucn cIcga a susicniar nao inoria o quc a oiniao ullica c", nas
sin o quc a oiniao ullica faz" (ElisalciI Nocllc}, a acciiaao ura c
sinlcs dcssa rcnissa odcria afasiar o invcsiigador oliico c social
do canc das cuusus da roaganda ara fia-lo iao-soncnic na
arcciaao dos scus cctos. Ora, csiudando-sc as causas, cIcgaranos
a csiinaiivas dc valor solrc a oiniao ullica, quc scrian
inconaravclncnic nais corrcias do quc aquclas ciradas iao-soncnic
da conclusao accrca dos cfciios da roaganda.
Os jornais, as csiacs dc radio c iclcvisao, scus rcdaiorcs, scus
colaloradorcs, scus concniarisias, cscrcvcndo as colunas oliicas c
sociais, rogranando os noiiciarios, rcarando as cnisscs
radiofnicas, fazcndo os grandcs ciios da iclcvisao, consiiiucn os
vcculos quc conduzcn a oiniao c a claloran (quando nao a rccclcn
ja clalorada, con a alavra dc ordcn, quc vcn la dc cina"}, ois as
nassas, salvo arcclas Iunanas sociologicancnic irrclcvanics, sc
cingcn sinlcsncnic a rccclc-la c adoia-la dc nancira assiva, dando-
lIc a cIanccla dc ullica".
Essa oiniao, filIa da roaganda, caracicriza o scculo, sol o
incrio das nassas. Ela sc insiiiucionaliza nos ariidos, nos
sindicaios, nos gruos dc rcssao. Faz-sc nao raro csiavcl c
crnancnic. Scndo no fundo oiniao inosia" c irracional",
conicsian-lIc ullicisias cono Daucr c Durdcau a naiurcza dc
vcrdadcira oiniao ullica. A oiniao ullica vcrdadcira" ja
dcsaarcccu con o Esiado lilcral, ou csia cn vias dc dcsaarcccr con
o Esiado social da dcnocracia dc nassas. Diz Daucr quc scu concciio
sc ncsclou con o dc roaganda. Equiara-la a csia valcria ianio
quanio dcsviriua-la, confundindo-sc o siniona con a docna, o quc
scria un crro.
44
Traou Durdcau con adniravcl fidclidadc o crfil dcssa oiniao
da roaganda", dcsiacando-lIc os iraos csscnciais, quc sc scgucn cn
aric con as alavras do auior. a} nao lIc inicrcssa aiuar solrc
indivduos, nas solrc gruos; l} o indivduo sozinIo, quc rcflcic, c un
olsiaculo; c} urgc ncuiraliza-lo, iornando inoicnic a rcflcao cssoal;
d} a roaganda asscniara sua iccnica no csforo dc olicr rcacs
cnocionais.
Da oiniao cducada", ou con lasc na cducaao, quc foi a da
lurgucsia lilcral do scculo assado, assinalan Fincr c Durdcau os
scguinics asccios disiiniivos. a} nanicn a ncnic livrc; l} nao surinc
scnao quc indica as ossvcis alicrnaiivas; c} nao insisic na aao; d}
cnsina o Ioncn a cnsar; c} nao fornccc juzos, oinics ou aiiiudcs.
4S
a unica, cn suna, quc faz cfciiva a aao dos govcrnados no odcr,
confcrindo-lIcs ariiciaao livrc c conscicnic.
dc lasiinar iao-soncnic quc janais icnIa odido dciar dc scr
aanagio dc una classc c ao csicndcr-sc oliiicancnic clo sufragio
univcrsal a iodas as classcs Iaja adccido na dcnocracia
conicnoranca un dcccsso quututuo, quc lIc alicrou a naiurcza
ncsna, visio nao Iavcr a cducaao odido aconanIa-la naqucla
cicnsao quaniiiaiiva, quc ora a caracicriza, cn lcno scculo XX.
Con a oiniao dc roaganda", o rollcna da oiniao ullica,
cono ccclcnicncnic cscrcvcu Lindsay Fogcr, dciou dc scr o dc
dcicrninar o quc cla qucr", nas o quc cla dcvc qucrcr".
46
Onicn,
assinala clc, inoriava salcr o quc a oiniao ullica qucria, Iojc
inoria dccd o quc cla dcvc qucrcr.
A oiniao ullica das nassas, diligcnicncnic iralalIada" ou
roduzida" cla roaganda c oljcio dc acurados csiudos sociais.
Cono dissc dcicrninado auior, a oiniao ullica odc scr criada" ou
influcnciada", nunca orcn ignorada". En alguns ascs, cono nos
Esiados Unidos, sociologos Ia cncnIados rofissionalncnic na iarcfa
dc invcsiiga-la. Fornan-sc ara ial fin agcncias csccializadas dc
sondagcn da oiniao ullica. O Insiiiuio Ancricano dc Oiniao
Pullica Ccorg Callu" c o Foriunc" dc Elno Focr, lcn cono os
ccniros dc invcsiigaao dc CIicago c Princcion sao iicos a cssc
rcsciio.
Tcn csscs insiiiuios anicciado, airavcs das cIanadas rcvias",
rcsuliados clciiorais con nargcns nninas dc crro. Mas or ouira
aric ja sc cuscran, cn algunas clcics rcsidcnciais ancricanas, a
rcviscs quc rcdundaran cn fracasso alsoluio, c cssc fracasso os
dcsrcsiigiou, fazcndo o ullico cciico ou susciioso quanio a
scnclIanics nodalidadcs dc inquirir do clina da oiniao ullica na
anicvcscra das conciics clciiorais.
Na AlcnanIa, os csiudos dcssa ordcn ionaran caraicr ncnos
vulgar c nais cicnifico, con alguns cicniisias sociais cncnIados cn
consiiiuir un novo rano do conIccincnio, a dcnoscoia", fadada a
scr ncnos una cicncia do quc una iccnica, icndo or oljcio invcsiigar
c aconanIar as variacs da oiniao ullica.
1. Edward McCIcsncy Saii, Potcu Insttutons. A Pcucc, . 42.
2. H. L. CIild. Dy ullic oinion I ncan", in. TIc PuIc Onon uutc, v. 3., .
327-336.
3. Juan Dcncyio, Tcou Tccncu dc u Onn PIcu, 1961, . 149.
4. Edward McCIcsncy, ol. cii., . 501; Fodcc Andcrson & CIrisiol, Intoducton to
Potcu Sccncc, . 371.
5. C. Jcllinccl, Agcncnc StuutscIc, 3 cd., . 102-103.
6. Harold J. Lasli, An Intoducton to Potcs, . 85.
7. W. Daucr, Dc OccntcIc Mcnung und Ic GcscIcItcIcn Gundugcn, . 34.
8. W. Daucr, Ilidcn, . 35.
9. W. Daucr, Ilidcn, . 36.
10. C. Jcllincl, ol. cii., . 102.
11. Fousscau acnas oniiiu, scn dano ara o rcscciivo scniido, a adjciivavaao
ullica.
12. J. J. Fousscau, Du Contut Socu, . 250.
13. W. Daucr, ol. cii., . 173.
14. CcrIard Dauncri, Algunas rcflcioncs solrc la oinion ullica y la conunicacion
dc nassas cn la aciualidad", Hcustu dc Insttuto dc Ccncus Socucs, 1964, (3}.57; W.
Daucr, ol. cii., . 383.
15. F. Lcnz, Mcinung ocffcnilicIc", in. Dcrnsdorf & Duclow (cd.}, VoctcIucI dc
Sozoogc, . 334.
16. Karl Mar, uud Hcsndo VoctcIucI dc Sozoogc, . 332.
17. Hcrnann Hcllcr, StuutscIc, . 177.
18. C. W. E. Hcgcl, Gundnncn dc PIosoIc dcs Hccuts, 3 cd., rcv., . 424.
19. C. W. E. Hcgcl, ilidcn, . 424-425.
20. W. Daucr, ol. cii., . 126.
21. J. D. Pcrcz, Tcou Tccncu dc u Onn PIcu, . 111.
22. W. Daucr, ol. cii., . 17.
23. W. Daucr, ilidcn.
24. W. Daucr, ilidcn, . 128.
25. Alain, Potquc, . 200-202.
26. J. D. Pcrcz, ol. cii., . 196-197.
27. J. D. Pcrcz, ol. cii., . 190.
28. Alfrcd Sauvy, Onuo PIcu, . 7-8.
29. Jancs Drycc, TIc Anccun ConnonucutI, . 259; W. Daucr, ol. cii., . 30.
30. Hcrnann Hcllcr, ol. cii., . 173-175.
31. J. C. DluniscIli, Dic ocffcnilicIc Mcinung", in. DcutcIcs Stuuts-VoctcIucI, v.
7, . 342.
32. J. C. DlunicIsli, ilidcn, . 347.
33. Drycc, ol. cii., . 263. O lilcralisno niliianic ficou no ncio do caninIo, scn
odcr (nao cra ois a oiniao ullica una oiniao dc classc, a classc lurgucsa,
cducada c roriciaria?} ou scn qucrcr dcsvincular-sc da aao inicrcssada, aao dc
classc, dciando alcrio o Iiaio ou a coniradiao cnirc a douirina c as insiiiuics, dc
nodo quc csias, nciafisicancnic, cran scrvidas or idcias, c sociologicancnic
govcrnadas or inicrcsscs.
34. Enicndia Drycc quc cn Frana c Inglaicrra a oiniao ullica cra oiniao dc classc
c soncnic nos Esiados Unidos oiniao dc iodas as classcs. Polrc Drycc! MclIor
disscra, con rclaao aos Esiados Unidos. a oiniao alicrnada dc iodos os gruos dc
rcssao!
35. W. Daucr, ol. cii., . 124.
36. C. Jcllincl, ol. cii., . 103; F. ScInidi, Agcncnc StuutscIc I, Hund und
LcIIucI dc StuutsusscnscIutcn, . 280.
37. Walicr Linann, PuIc Onon, . 428.
38. Ccorgcs Durdcau, Tutc dc Sccncc Potquc, i. 4, . 221.
39. Ncclcr, Du Pouuo Exccut duns cs Gundcs Etuts, v. 2, . 226.
40. W. Daucr, ol. cii., . 95.
41. Hcrnan Fincr, TIc TIco und Puctcc o Modcn Goucnncnt, . 260.
42. Hcrnan Fincr, ol. cii., . 260.
43. Ccorgcs Durdcau, ol. cii., . 218.
44. W. Daucr, ol. cii., . 66.
45. Hcrnan Fincr, ol. cii., . 216; Durdcau, ol. cii., . 219.
46. Lindsay Fogcrs, TIc Postcs, . 389.
B1BL1OGRAF1A
ACESTA, Lus SancIcz. Pncos dc Tcou Potcu. Madrid, Ed. Nacional, 1967.
ALAIN. Potquc. Paris, Prcsscs Univcrsiiaircs dc Francc, 1952.
ALENCAF, Josc dc. Sstcnu Hccscntutuo. Fio dc Janciro, 1868.
AMADO, Cillcrio. Ecuo c Hccscntuuo. Fio dc Janciro, 1931.
ANDEFSON, Fodcc & CIrisiol. Intoducton to Potcu Sccncc. Ncw Yorl, 1957.
ANSCHUETZ, CcrIard. DcuiscIcs SiaaisrccIis". EnzIoucdc dc
HccItsusscncIut n sstcnutscIc HcuIctung. MucncIcnLcizig-Dcrlin,
1914.
ASSIS CHATEAUDFIAND. Dscuso no Scnudo Fcdcu. Scssao dc 27 dc julIo dc 1955.
AUCUSTO, Josc. Pcsdcncusno ucsus Puuncntusno. Dorsoi, 1962.
DACHEOT, W. TIc EngsI Consttuton. London, Oford Univcrsiiy Prcss, 1955.
DAKEF, Erncsi. Htun und tIc HtsI Pcoc. 2 cd., London, Oford Univcrsiiy Prcss,
1958.
DAFDOSA, Fuy. Excusuo Ectou uos Estudos du HuIu c Mnus Gcus, 1910.
_______________A Gcncsc du Cunddutuu do S. Vcnccsuu Huz.
_______________A Incnsu c o Dcuc du Vcdudc.
_______________. Nouos Dscusos c Conccncus.
_______________. CununIu Pcsdcncu c Osuudo Cuz. Fio, 1917.
DAFTHLEMY & DUEZ. Tutc Ecncntuc dc Dot Consttutonnc. Paris, Dalloz,
1926.
_______________. Tutc dc Dot Consttutonnc. Paris, Dalloz, 1933.
DASCUNAN, Alfrcdo Silva. Tutudo dc DcccIo Consttuconu. Ediiorial Jurdica dc
CIilc, 1963.
DAUEF, WilIcln. Dc occntcIc Mcnung und Ic gcscIcItcIcn Gundugcn.
Tuclingcn, 1914.
DAUMEFT, CcrIarf. Algunas Fcflcioncs solrc la Oinion Pullica y la Conunicacion
dc Masas cn la Aciualidad". Hcustu dc Insttuto dc Ccncus Socucs. 3, 1964.
DENTLEY, A. F. TIc Poccss o Goucnncnt. 1908.
DEFNSDOFF DUCLOW (cd.}. VoctcIucI dc Sozoogc. Siuiigari, 1955.
DINKLEY, Wilfrcd E. & Moos, Malcoln C. Gunnu o Anccun Potcs.
DISHOP & HENDEL. Husc Issucs o Anccun Dcnocuc. Ncw Yorl, 1963.
DLUM, Lcon. Lu Hconc Gouucncncntuc. Paris, 1926.
DLUNTSCHLI, J. C. Agcncnc StuutscIc. 6 cd., Siuiigari, 1886.
_______________DcutscIcs Stuuts-VoccIucI. Siuiigari-Lcizig, 1862.
DODDIO, Norlcrio. Socici. Dzonuo d Fosou. Milano, Edizioni di Connuniia,
1957.
DODIN, J. Lcs Sx Lucs dc u HcuIquc. Ed. facsinilada, Scicniia Aalcn, 1961.
DOSHENSKY, JoscI, M. HundIucI dcs VctIonnunsnus. MuccIcn, 1958.
DOZZI, Aldo. Isttuzonc d Dtto PuIco. Milano, 1965.
DFYCE, Jancs. Modcn Dcnocuccs. TIc Anccun ConnonucutI. Ncw Yorl,
Macnillan, 1918.
DUFDEAU, Ccorgcs. Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs. Paris, 1957.
_______________Lu Dcnocutc. Drucllcs, 1956.
_______________Tutc dc Sccncc Potquc. Paris, 1949.
_______________MctIodc dc u Sccncc Potquc. Paris, Dalloz, 1959.
DUFKE, Ednund. ScccI io iIc Elcciors o Hsto. ScccIcs und Lcttcs on
Anccun Aus. London, Evcrynan's Lilrary, 1956.
_______________"TrougIis on iIc Casc of iIc Prcscni Disconicnis". TIc VoIs o
Ednund HuIc. Ncw Yorl, 1860.
DUFNS, Jancs. TIc Nccd for Discilincd Pariics". Congcss on Tu. Ncw Yorl, 1945.
CALVEZ, Jcan-Yvcs. Intoducton u u Vc Potquc. Paris, 1967.
_____________. Dctonnuc dc u Lunguc PIosoIquc. Paris, 1962.
CAMPO, Milion. Prcsidcncialisno, Fcginc cn Crisc". Poquc Assnc u Encndu
Puuncntustu (II}. TIunu du Incnsu, 1957.
CAFTEF, Edward W.& FOHLFINC, CIarlcs C. TIc Anccun Goucnncnt und ts VoI.
Ncw Yorl, 1952.
CASTELO DFANCO, Carlos. O Congrcsso Nacional". Cudcnos Huscos (41}. 49,
nai./jun. 1967.
CHATEAUDFIAND. Ocuucs Conctcs. Paris, 1827.
CHILD, H. L. Dy Pullic Oinion I Mcan". TIc PuIc Onon uutc, v. 3.
CICEFO, M. Tullius. Dc Hc PuIcu. Ediao alcna dc Classicos Laiinos. Coiiifricd, Pa-
dcrlorn, s/d.
COTTA, Scrgio. Lcs Pariis ci lc Pouvoir dans lcs TIcorics Poliiiqucs du Dclui du
XVIIIcnc Sicclc". Lc Pouuo. Paris, Prcsscs Univcrsiiaircs dc Francc.
COKEF, F. W. TIc Anccun Potcu Sccncc Hcucu. 15.200, 1915.
COLIN & CAPITANT. Dot Cu. 7 cd.
COMTE, Augusic. Socoogc. Paris, Prcsscs Univcrsiiaircs dc Francc, 1957.
CONSTANT, Dcnjanin. Dc 1'Esirii dc Conqucic". Ocuucs. Tours, Dillioicquc dc la
Plciadc, Callinard, 1957.
COFWIN, E. S. & KOENINC, L. W. TIc Pcsdcnc Todu. Ncw Yorl, 1956.
CFOCE, Dcncdciio. Potcs und Mous.
CFOSA, E. Dtto Costtuzonuc. 4 cd.
DADIN, Jcan. Doctnc Gcncuc dc l`Etut. Paris, 1939.
DECOUFL, Andrc. Socoogc dcs Hcuoutons. Paris, Prcsscs Univcrsiiaircs dc Francc,
1968.
DEL PICCHIA, Mcnoiii. A Csc du Dcnocucu. Sao Paulo, 1931.
DEL VECCHIO, Ciorgio. Lczon d Fosou dc Dtto. 10 cd. Milano, 1958.
_____________. Tcou dc Estudo. Darcclona, DosI, 1956.
_____________. PIosoIc du Dot. Trad. franccsa dc J. Alcis D'Aynac. Paris, Dalloz.
D'ENTFEVES, Alcssandro Passcrin. Lu Doctnu dco Stuto. Torino, 1952.
DILTHEY, WilIcln. Gcsunnctc ScItcn. V. 1924.
______________Enctung n dc GcstcsusscnscIutcn. 2 cd., 1923.
DUCUIT, Lcon. Tutc dc Dot Consttutonnc. 2 cd., Paris, 1923.
______________L`Etut. Paris, 1901.
______________Munuc dc Dot Consttutonnc. 4 cd., Paris, 1923.
DUNSHEE DE ADFANCHES, C. A. Esuo Extco c HcsonsuIdudc Intcnuconu.
Frciias Dasios, 1964.
DUFAND, CIarlcs. La TccIniquc du Fcdcralisnc". Lc Fcdcusnc. Paris, Prcsscs
Univcrsiiaircs dc Francc.
DUVEFCEF, Mauricc. Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs. 2 cd., Paris,
Prcsscs Univcrsiiaircs dc Francc, 1956.
______________Lcs Puts Potqucs. 2 cd., 1954.
_____________. Lu uc HcuIquc ct c Hcgnc Pcsdcntc. Paris, 1961.
ENCELS, F. Dc EntucIung dcs Sozusnus uon dc Utoc zu VsscnscIut.
Franlfuri, 1946.
ESMEIN. Ecncnts dc Dot Consttutonnc. 5 cd., Paris, 1909.
EYNEFN, Ccri. Dcvocllcrungsoliiil". Stuut und PotI. FiscIcr DuccIcrci, 1968.
FAIFLIE, JoIn A. TIc Naiurc of Poliiical Fcrcscniaiion". TIc Anccun Potcu
Sccncc Hcucu. 34, 1940.
FEFFEFO, C. Potcc. Milano, Ed. di Connunii, 1959.
FEFFI, Stud su Putt Potc. Fona, 1950.
FIELD, C. C. Potcu TIco. London, 1956.
FINEF, H. TIco und Puctcc o Modcn Goucnncnt. London, MciIucn, 1956.
FOFD, Hcnry Joncs. TIc Hsc und GoutI o Anccun Potcs. Ncw Yorl, 1896.
FOFSTHOFF, Ernsi. Dc PotscIcn Putccn n VcussungsccIt. Tuclingcn, 1950.
FFICKEF. Von Siaaisgclici". GcIct und GcIctsIoIct. Tuclingcn, 1901.
FFIEDMAN, W. Luu n u CIungng Socct. London, 1953.
FFIEDFICH, Carl J. Fcrcscniaiion and Consiiiuiional Fcforn in Euroa". TIc
Vcstcn Potcu uutc. I. 124-30, 1948.
_____________. (cd.} Hcuouton. Harvard Univcrsiiy Prcss, 1966.
CADLENTZ, Oiio HciricI. CcscllscIafilcIrc". Stuut und PotI. Franlfuri an Main,
FiscIcr DuccIcrci, 1968.
_____________. EinfucIrung in dic PoliiisIc WisscnscIafi", WcsidcuiscIcr Vcrlag
Kocln und Oladcn, 1965.
CAFCIA-PELAYO, Manucl. DcccIo Consttuconu Conuudo. 2 cd., Madrid,
Manualcs, 1951.
CEFDEF, Enil. Dc StuutstIcoctscIc Hcg dc Hcucscntuton n DcutscIund
ZuusIccn Vcnc Congcss und Muczcuouton. 1929.
CIESE, FricdricI. Das Siaaisgclici." HundIucI dcs DcutscIcn StuutsccIts. 1930.
CILDEFT, CIarlcs E. Ocraiivc Douirincs of Fcrcscniaiion". TIc Anccun Potcu
Socu Sccncc Hcucu. 57.604-18, 1963.
CLOCKNEF, Hcrnann. Dc EuoucscIc PIosoIc. Von Anugcn Is zu Gcgcnuut.
1958.
CLUM, F. Hcg und Vcscn dc Hcucscntutuucussung. Darnsiadi, 1968.
COCUEL, F. Potquc. 1947.
CFEAVES, H. F. C. TIc HtsI Consttuton. 3 cd., London.
CFIEWANK, Karl. Dc ncuzctcIc HcuoutonsIcg EntstcIung und LcntucIung.
Wcinar.
CFOTIUS, Hugo. Dc Juc Hc uc Puc.
CUIZOT. Hstoc dcs Ogncs du Goucnncnt Hccscntut. 4 cd., Paris, 1880.
HAETICH, Manfrcd. LcIIucI dc PotI VsscnscIut. Gunucgung und SstcnutI.
Mainz, v. 1.
HALIFAX. Poliiical TIougIis and Fcflcciions". VoIs.
HASDACH, W. Dc Modcnc DcnoIutc. Jcna, 1912.
HAUFIOU, Mauricc. Pncos dc DcccIo PIco Consttuconu. 2 cd., s/d.
______________Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs. Paris, 1966.
HEDEFLE, Fudolf. HuutoIcnc dc PotscIcn Sozoogc. Siuiigari, 1967.
HECEL, C. W. F. Gundncn dc PIosoIc dcs HccIts. 3 cd., Siuiigari, Fronnans,
1952.
HELFFITZ, Hans. Agcncnc StuutsccIt. 5 cd., 1949.
HELLEF, H. Dc GccIIct n dc VuIuctnsuuI. 1929.
______________StuutscIc. Lcidcn, CcriIari Nicncycr, 1934.
HEFFINC, E.P. Gou Hccscntuton Icoc Congcss. Daliinorc, 1929.
HOLCOMDE, AriIur. Enccoucdu o Socu Sccnccs.
HOFNUNC, Klaus. Eiacn PoliiicIcr Pacdagogil in DcuiscIland". ScItcncIc dc
HundcszcItuc uc PotscIc Hdung. Donn, cad. 60.
HUDEF, EricI. HccIt und Vctuun. v. 77, cad. 1, 1958.
HUME, David. Essus, Mou, Potcu und Ltcu. London, Longnann, Crccn & Co.,
1875.
JEANNEAU, Dcnoii. Dot Consttuonnc ct Insttutons Potqucs. Paris, Dalloz, 1967.
JEHFINC, F. v. Dc ZuccI n HccIt. 4 cd., Lcizig, 1904.
JELLINEK, C. Agcncnc StuutscIc. 3 cd., Dcrlin, 1914.
JENNINCS, W. I. TIc HtsI Consttuton. 3 cd., Canlridgc, 1954.
KANT, Ennanucl. MctuIsscIc Anungsgucndc dc NutuusscnscIut.
_____________. MctuIsI dc Sttcn. Hanlurg, 1954.
KELSEN, Hans. Tcou Gcncu dc Estudo.
_____________. Von Vcscn und Vct dc DcnoIutc. 2 cd., Tuclingcn, 1929.
KUECHENOFF, CUENTHEF & EFICH. Agcncnc SttutscIc. 2 cd., Siuiigari, 1951.
KFUECEF, Hcrlcri. Agcncnc StuutscIc. 2 cd., Siuiigari, KolIanncr, 1966.
LADOULAY. ucstons Consttutonnccs.
LAFEFFIEFE, Julicn. Munuc dc Dot Consttuonnc. 2 cd., Paris, 1947.
LASKI, Harold J. E Sstcnu Pcsdcncu Notcunccuno.
_____________. An Intoducton to Potcs. London, 1959.
LASSALLE. UcIc Vcussungsucscn. Ed. dc Dcrnsicins, 1922.
LEAL, Aurclino. Tcou c Putcu du Consttuuo Fcdcu Huscu, Fio, 1925.
LADEFEF, E. Engc GcdunIcn zu Sozoogc dc Hcuouton. Lcizig, Ncuc-Ccisi Vcr-
lag, 1918.
LE FUF, L'Etut Fcdcu ct Concdcuton d`Etuts. Paris, 1896.
LEIDHOLZ. Dus Vcscn dc Hcucscntuton und dc Gctutuundc dc DcnoIutc n
2U JuIundct. Dcrlin, 1929.
_____________. Dcr Paricicnsiaai dcs Donncr Crundsgczcizcs", HccIt, Stuut, Vts-
cIut. Driiicr Dand, Ducsscldorf, 1951.
LEVY-DFUHL, Hcnry. Asccts Socoogqucs du Dot. 1955.
LIEDEF, Francis. Munuu o Potcu EtIcs. 2. cd., PIiladclIia, 1876.
LINAFES QUINTANA, S. V. Los Putdos Potcos. Ducnos Aircs, Ediiorial Alfa, 1945.
LIPPMAN, Walicr. PuIc Onon 1922.
LOCKE, JoIn. TIc Sccond Tcutsc o Goucnncnt.
LOEWENSTEIN, Karl. Potcu Pouc und tIc Goucnncntu Poccss. TIc Univcrsiiy of
CIicago Prcss.
_____________. Wclcr und dic arlancniariscIc Paricidiszilin in Ausland", cn Dc
otscIcn Putccn n VcussungccIt. Tulingcn, 1950.
LOWELL, A. L. TIc Goucnncnt o Engund. Ncw Yorl, 1920.
MACHIAVELLI, Niccolo. IL Pncc. 13 cd., Fircnzc, C. C. Sansoni.
MAC IVEF, F. M. TIc Modcn Stutc. London, Oford Univcrsiiy Prcss, 1955.
MACY, JESSE & CANNAWAY, JoIn. Conuutuc Fcc Goucnncnt. Ncw Yorl, 1923.
MADISON. TIc Fcdcust. Oford, Ma Dclof Ed., 1948.
MACALHES, Agancnon. O Estudo c u Hcududc Contcnouncu. 1933.
MAO TSE-TUNC, On Pcocs Dcnocutc DctutosI. Pcling Forcign Languagcs Prcss,
1950.
MAFNOCO E SOUZA. Dcto Potco. Coinlra, 1910.
MAFTIN, Alfrcd von. Odnung und FcIct. Franlfuri an Main, 1956.
MAFX, Karl. Das KonnunisiiscIcs Manifcsi". Dc FIucscItcn. Siuiigari, 1954.
MATHIOT, Andrc. Lcs Prcssurc Crous au iais-Unis". Hcuuc Funusc dc Sccncc
Potquc, sci. 1952.
MEIFICI, Lca. Nuouo Dgcsto.
MELO FFANCO, Afonso Arinos dc. A Crisc Drasilcira". Jonu do Hus. 22, sci., 1963.
_____________. Hstu c Tcou do Putdo Potco no Dcto Consttuconu Husco.
Fio, 1948.
_____________. Novos Arguncnios". Jonu do Hus, 7, jun., 1964.
_____________. Maiuridadc". Jonu do Hus. 1, nov., 1964.
MEFFIAN, CIarlcs & COSNELL, Harold F. TIc Anccun Put Sstcn. Ncw Yorl,
1933.
MEYEF, Ccorg. LcIIucI dcs DcutscIcn StuutsccItcs. 3 cd., Lcizig, 1891.
MEYNAUD, J. Lcs Goucs dc Pcsson. Paris, 1960 (Col. Quc sais-jc?}
MIFKINE-CUETZVITCH, Doris. Lcs Consttutons Euoccnncs. Paris, Prcss
Univcrsiiaircs dc Francc. 1951.
MONACO & CANSACCHI. Los Stuto cd suo Odnuncnto Gudco. 7 cd., Torino,
1958.
MONTESQUIEU. Dc l'srii dcs Lois". Ocuucs Conctcs, v. II, Dijon, DilloiIcquc dc
la Plciadc, 1951.
MOFTAL, Consianiino. Isttuzon d Dtto PuIIco. 2 cd., Padova, 1952.
MUND, V. A. Goucnncnt und Husncss. 3 cd., Ncw Yorl, 1960.
MUNFO, Willian D. TIc Goucnncnts o Euoc. Ncw Yorl, Macnillan, 1945.
NAWIASKY, Hans. Agcncnc StuutscIc. ZuricI, Kocln, 1955
___________Dc ZuIunt dc PotscIcn Putccn MncIcn, 1924.
NECKEF. Du Pouuo Exccut duns cs Gunds Etuts. 1792.
NITTI, Franccsco. Lu Dcnocutc. Paris, Alcan, 1933.
OLIVEIFA VIANNA. PoIcnus dc Potcu OIctuu. Sao Paulo, Cia. Ediiora Nacional,
1930.
OLIVIEF, nilc. Enc LIcu.
OPPENHEIMEF, Franz. Dc Stuut. 4 cd., Siuiigari, 1954.
OFLANDO, E. V. Pnc d Dtto Costtuzonuc. 5 cd., Fircnzc, 1922.
OFTECA Y CASSET, Kani. Hcgc. DtIc. 1958.
_____________. El ocaso dc las rcvolucioncs", E Tcnu dc Nucsto Tcno, 12 cd.,
Madrid, Fcvisia do Occidcnic, 1956.
OSPITALI, Ciancarlo. Isttuzon d Dtto PuIIco. 5 cd., Padova, 1966.
PAFSONS, Talcoii. Enccoucdu o Socu Sccnccs.
PEFCOLESI, Fcrruccio. Dtto Costtuzonuc. 15 cd., Padova, 1962.
PEFEZ, Juan Dcncyio. Tcou Tccncu dc u Onn PIcu. 1961.
PIMENTA, Joaquin. Enccocdun dc Cutuu. 1955 (Sociologia c Cicncias Corrclaias}.
POEZL. DcutscIcs Stuuts-VoctcIucI. Siuiigari und Lcizig, 1865.
POTTEF, A. Ogunzcd Gous n HtsI Nutonu Potcs. London, 1961.
PFLOT, Marccl. Insttutons Potqucs ct Dot Consttutonnc. 2 cd., Paris, Dalloz,
1961.
PFOUDHON, P. J. Du Pncc Fcdcut.
FADDFUCH, Cusiav. Dic PoliiiscIcn Paricicn in Sysicn dcs DcuiscIcn Vcrfassungs-
rccIi". HundIucI dcs DcutscIcn StuutsccIts. AnscIuciz, C. & TIona, F. (cd.},
Tuclingcn, 1930.
FANELLETTI, Orcsic. Isttuzon d Dtto PuIIco. 13 cd., Milano, 1948, 5 cd., Pa-
dova, 1966.
FANNAY, Ausiin & KENDALL, Wilnorc. Dcnocuc und tIc Anccun Put Sstcn.
Ncw Yorl, 1956.
FEDSLOD, F. Dc Stuuts TIcocn dc FunzocsscIcn Nutonuucsunnung uon l?S9.
Lcizig, 1912.
FENAN, Erncsi. Qu'Esi-cc unc Naiion?" Ocuucs Conctcs. Paris, Calnan-Lcvy,
1947.
FICHAFDSON, J. D. (cd.}. Mcssugcs und Pucs o tIc Pcsdcnts. WasIingion, D. C,
Covcrnncni Priniing Officc, 1896.
FICKEFT, HcinricI. KutuusscnscIut und NutuusscnscIut. 7 cd., Tuclingcn,
1926.
FODSON, W. A. Sccncc Potquc.
FOCEFS, Lindsay. TIc Postcs. Ncw Yorl, Alfrcd Knof, 1949.
FOUSSEAU, J. J. Du Contut Socu. Paris, Carnicr, 1954.
FUFFIA, Discarciii di. Dtto Costtuzonuc. 5 cd., Naoli, 1958.
SAIT, E. M. Anccun Putcs und Ecctons. 1927.
______________Potcu Insttutons. A Pcucc. Ncw Yorl, 1938.
SAINT-CIFONS, A. Munuc dc Dot Consttutonnc. 3 cd., Paris, 1885.
ST. JOHN, HENFY & DOLINCDFOKE, Viscouni. Lcttcs on tIc St o Putotsn, on
tIc Idcu o u Putot Kng, und on tIc Stutc o Putcs ut tIc Accsson o Kng
Gcogc tIc Fst. London, 1749.
SALOMON-DELATOUF, PotscIc Sozoogc. Siuiigari, 1959.
SAMPAIO DFIA, A. dc. Parlancniarisno vs. Fcdcraao". O Estudo dc Suo Puuo. 12,
oui., 1961.
SANTI FOMANO. Pnc d Dtto Costtuzonuc Gcncuc. 2 cd., Milano, 1947.
SAUVY, Alfrcd A. Onuo PIcu. Trad. Ccrson Souza. Sao Paulo, Difusao Eurocia
do Livro, 1959.
SCELLE, Ccorgcs. Munuc dc Dot Intcnuconu PuIquc. Paris, 1948.
SCHATTASCHNEIDEF, E. E. Put Goucnncnt. Ncw Yorl, 1942.
SCHMITT, Carl. Lcgutuct und Lcgtntuct. 1932.
______________"Das Prollcn dcr Lcgaliiaci". VcussungsccItcIc Ausuctzc. Dcrlin,
1928.
SCHMIDT, FicIard. Agcncnc StuutscIc. 1961.
SCOTT, Andrcw M. Potcu TIougIt n Anccu. Ncw Yorl, 1959.
SEIDLEF, Cusiav. Gundzucgc dcs Agcncncs StuutsccItcs. Dcrlin, Ccorg Siillc,
1929.
SEYDEL, Ma von. HucscIcs StuutsccIt. 2 cd.
SMEND, Fudolf. Vcussung und VcussungsccIt, 1929.
SODOLEWSKY, Marcl. PoliiiscIc Fcracscniaiion in Modcrncn Siaai dcr
DucrgcrlicIcn Dcnolraiic". Zu TIcoc und GcscIcItc dc
Hcucscntutuucussung. GcscIcItc dc Hcucscntutuucussung.
SOUZA PINTO, Paulo Drossar dc. Pcsdcncusno c Puuncntusno nu Idcoogu dc
Hu HuIosu. 1949 (scaraia}.
STALIN, J. Fugcn dc Lcnnsnus. Dcrlin, 1951.
SULZDACH, Walicr. PoliiiscIc Paricicn". HunduoctcIucI dc Sozoogc. Siuiigari,
1959.
TAUDENFELD, Howard J. L'Esacc Eira-AinosIcriquc. Evoluiion du Droii Inicr-
naiional". Hcuuc dc u Connsson Intcnutonuc dc Justcs. (4}.39, 1969.
TAYLOF, JoIn. An Inqu nto tIc Pnccs und Poc o tIc Goucnncnt o tIc Untcd
Stutcs. Frcdcriclslurg, Crccn & Cady, 1914.
TOCQUEVILLE, Alcis dc. Dcu Dcnocutc cn Ancquc. Pus, LIutc dc
Mcdcs,l95l.
______________L`Anccn Hcgnc ct u Hcuoucon. 2 cd.
TFIEPEL. Stuutsucussung und PotscIc Putccn. 1928.
VEDEL, Ccorgcs. Intoducton uux Etudcs Potqucs. Paris.
______________Cous dc Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs. Paris,
1959/1960.
______________Munuc Ecncntuc dc Dot Consttutonnc. Paris, Fccucil Sircy, 1949.
VIAMONTE, Carlos SancIcz. Munuu dc DcccIo Potco. Ducnos Aircs, Ediiorial
Dilliografica Argcniina, 1959.
VIEFKANDT, Alfrcd. HunduoctcIucI dc Sozoogc. Siuiigari, 1959.
VILLENEUVE, Marccl dc la Dignc, dc Tutc Gcncuc dc l`Etut. Fccucli Sircy, 1929.
VIFCA, Piciro di. Dtto Costtuzonuc. 6 cd., Milano, 1967.
WALSH, Corrca M. TIc Potcu Sccncc o JoIn Aduns. Ncw Yorl, 1915.
WEDEF, Ma. Stuutssozoogc. Dcrlin, J. Winclclnann, 1956.
______________ WiriscIafi und CcscllscIafi", vicric, ncu Icrausgcgclcnc Auflagc,
lcsorgci von JoIancs Winclclnann, I Halland, Tuclingcn, 1956.
______________Econonu c Soccdudc. 4 cd., 2 Hallland, Tuclingcn, 1956.
WIESE, L. von. Dic Prollcnaiil cincr Soziologic dcr Fcvoluiion". Dus Vcscn dc Hcuo-
uton. VcIundungcn dcs Dttcn DcutscIcn Sozoogcntugcs. Tuclingcn, 1923.
WINDELDFAND, WilIcln. Pucudcn. 1921.
WOLFF, Hans. Dic Fcracscniaiion". Zu TIcoc und GcscIcItc dc Hcucscntuton
und Hcucscntutuucussung.
XIFFA HEFAS, Jorgc. Intoduccn u u Potcu.
_____________Cuso dc DcccIo Consttuconu. 2 cd., Darcclona.
ZAMPETTI, Picr Luigi. Duc Stutc LIcuc uc Stutc dc Puttt. Milano, Ciuffrc, 1961.
2

Este livro foi digitalizado e distribudo GRATUTAMENTE pela equipe Digital Source com a inteno de
facilitar o acesso ao conhecimento a quem no pode pagar e tambm proporcionar aos Deficientes
Visuais a oportunidade de conhecerem novas obras.
Se quiser outros ttulos nos procure http://groups.google.com/group/Viciados_em_Livros, ser um prazer
receb-lo em nosso grupo.
Iii.//grous.googlc.con/grou/Viciados_cn_Livros
Iii.//grous.googlc.con/grou/digiialsourcc
Inrcssao c acalancnio.
GRFICA PAYM
Tcl. (011}4392-3344

S-ar putea să vă placă și