Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
Este livro foi digitalizado e distribudo GRATUTAMENTE pela equipe Digital Source com a inteno de
facilitar o acesso ao conhecimento a quem no pode pagar e tambm proporcionar aos Deficientes
Visuais a oportunidade de conhecerem novas obras.
Se quiser outros ttulos nos procure http://groups.google.com/group/Viciados_em_Livros, ser um prazer
receb-lo em nosso grupo.
l9
A DEMOCHACIA
l. Do conccto dc dcnocucu 2. A dcnocucu dctu. suu utcu
tudconu no Estudo-cdudc du Gccu. 2.l As Iuscs du
dcnocucu gcgu. u sononu, u sotnu c u sugou 2.2 O
cogo Istco du dcnocucu nu untgdudc cusscu J. A
dcnocucu ndctu (ccscntutuu) c u nossIdudc do ctono
u dcnocucu dctu. J.l Os tuos cuuctcstcos du dcnocucu
ndctu J.2 A dcnocucu scndctu 4. A dcnocucu
scndctu no sccuo XX. Aogcu c dccno dc scus nsttutos 5.
A dcnocucu c os utdos otcos. u cududc contcnouncu do
Estudo utduo.
J. Do oonoe11o de demooroo1o
Sc Iouvcssc un ovo dc dcuscs, cssc ovo sc govcrnaria
dcnocraiicancnic". Con iais alavras, rcassadas dc cssinisno,
nosira Fousscau, no Contuto Socu, o grau dc crfciao quc sc rcndc
a cssa forna dc govcrno, cuja raiica o nais alalizado filosofo da
dcnocracia nodcrna duvida scja ossvcl aos Ioncns ara scrvir-lIc s
convcnicncias.
Covcrno iao crfciio nao quadra a scrcs Iunanos acrcsccnia o
cnsador, dcois dc Iavcr afirnado, na ncsna ordcn dc rcflccs, quc,
ionando o icrno con iodo o rigor, cIcgar-sc-ia conclusao dc quc
janais Iouvc, janais Iavcra vcrdadcira dcnocracia,
1
ou scja, ai o
ncsno concciio nas alavras dc Duvcrgcr. Nunca sc viu c nunca sc
vcra un ovo govcrnar-sc or si ncsno".
2
O cnsancnio oliico, quc conlaic a dcnocracia, nais dc una
vcz sc cscorou naquclc lugar da olra do filosofo, con o iniuiio dc alalar
os fundancnios do rcginc c dcsrcsiigiar a douirina do ovo solcrano.
Tonando a aarcncia assusiadora dc aniagonisia das lilcrdadcs
dcnocraiicas, o Fousscau daquclas nainas iao nal conrccndidas
clos scus inicrrcics nunca odcra fazcr sonlra ao vcrdadciro
oiinisno rousscauniano. A facc anoravcl do filosofo sc cvidcnciara
scnrc na douirina da solcrania oular, oljcio dc cosiao cn quc a
logica rcdonina inccavclncnic.
Dc qualqucr nancira, lcn ondcrada, scrvc-nos ja aqucla
advcricncia, orquanio, caninado a fundo o dcscnvolvincnio da
dcnocracia, ariindo-sc do concciio dc quc cla dcvc scr o govcrno do
ovo, ara o ovo, vcrificar-sc-a quc as fornas Iisioricas rcfcrcnics
raiica do sisicna dcnocraiico irocan or vczcs cn dificuldadcs. E
cssas dificuldadcs roccdcn caiancnic assin cnsan os scus
ancgirisias dc nao lograrnos alcanar a crfciao, na olscrvancia
dcsic rcginc, o quc, dc ouira aric, nao invalida, cn alsoluio, scgundo
dizcn, a diligcncia quc nos incunliria fazcr or raiica-lo, visio iraiar-
sc da nclIor c nais salia forna dc organizaao do odcr, conIccida na
Iisioria oliica c social dc iodas as civilizacs.
Fcsondcndo a quanios fazcn oljccs ao sisicna dcnocraiico
dc govcrno, o rcfornisia do lilcralisno inglcs, Lord Fusscl, dcssa
nancira sc crinia. Quando ouo falar quc un ovo nao csia
lasianicncnic rcarado ara a dcnocracia, crgunio sc Iavcra algun
Ioncn lasianicncnic rcarado ara scr dcsoia."
Con a ncsna ironia fina c Pcrcucicnic do inglcs, CIurcIill
cclanava. A dcnocracia c a ior dc iodas as fornas inaginavcis dc
govcrno, con cccao dc iodas as dcnais quc ja sc ccrincniaran."
O vcrlo oliico dc Clcncnccau ionou, ccria fciia, con calor c
vccncncia, a dcfcsa da dcnocracia c suas insiiiuics, confornc
rcncnora Afonso Arinos. Dissc Clcncnccau quc, cn naicria dc
dcsoncsiidadc, a difcrcna cnirc o rcginc dcnocraiico c a diiadura c a
ncsna quc scara a cIaga quc corroi as carncs, or fora, c o invisvcl
iunor quc dcvasia os orgaos or dcniro. As cIagas dcnocraiicas
curan-sc ao sol da ullicidadc, con o cauicrio da oiniao livrc; ao
asso quc os canccrcs rofundos das diiaduras aodrcccn
inicrnancnic o coro social c sao or isio ncsno nuiio nais gravcs."
3
Marnoco c Sousa, o afanado jurisconsulio oriugucs dc concos
dcsic scculo, cscrcvia quc a nclIor jusiificaao do rincio
dcnocraiico rcsulia da inossililidadc dc cnconirar ouiro quc lIc scja
sucrior". Conviciancnic lilcral, rclicava clc a NicizscIc, quando o
filosofo, nun assono dc indignaao rcacionaria, c airavcs dc arguncnio
quc iraa a rcninisccncia do sofisia grcgo, acusou a dcnocracia dc scr,
cono govcrno da naioria, un ardil da csccic infcrior conira a csccic
sucrior", dc rcfcrir a quaniidadc qualidadc", dc csicrilizar a nossa
civilizaao". Marnoco, inagcn dc iodos os cnsadorcs da vclIa cscola
lilcral do scculo XIX, acrcdiiava iancnic quc o nuncro c a caacidadc
consiiiuan a fornula nais racional c solcrana dc govcrno dcnocraiico
ara a socicdadc Iunana.
4
Nos dias corrcnics, a alavra dcnocracia donina con ial fora a
linguagcn oliica dcsic scculo, quc raro o govcrno, a socicdadc ou o
Esiado quc sc nao roclancn dcnocraiicos. No cnianio, sc luscarnos
dclaio dcssc icrno o scu rcal significado, arriscano-nos ncsna
dcccao angusiianic quc varou o coraao dc Druio, quando o ronano
crcclcu, no dcscngano das aics rcullicanas, quanio valia a
viriudc. Mas a dcnocracia, quc nao c nais quc un nonc ianlcn
dclaio dos alusos quc a infanaran, ncn or isso dciou dc scr a
oicnic fora conduiora dos dcsiinos da socicdadc conicnoranca, nao
inoria a significaao quc sc lIc cnrcsic.
Dc ial ordcn ainda o scu rcsigio, quc consiiiui csado insulio,
vcrdadciro agravo, injuria ialvcz, dizcr a un govcrno quc scu
roccdincnio sc aaria das rcgras dcnocraiicas do odcr. Nada incdc
orcn o nanifcsio dcscscro c crlcidadc con quc os ullicisias sc
inicrrogan accrca do quc scja a dcnocracia.
Parcio, ao cdir a significaao caia do icrno dcnocracia", acala
or rcconIcccr quc c ainda nais indcicrninado quc o icrno
conlciancnic indcicrninado rcligiao"
S
cnquanio Drycc, dando-lIc a
nais larga c indccisa anliiudc, cIcga a dcfini-la, dc nodo un ianio
vago, cono a forna dc govcrno na qual o ovo inc sua voniadc dc
iodas as qucsics inorianics".
6
CIcganos, or conscguinic, conclusao dc quc raros icrnos dc
cicncia oliica vcn scndo oljcio dc iao frcqucnics alusos c disiorcs
quanio a dcnocracia.
Foi isso o quc Kclscn s dc nanifcsio nuna dc suas olras
fundancniais, cn cujo rcanlulo fcz ondcrada advcricncia solrc os
dcsacordos criincnics a cssc concciio. Para Kclscn, a dcnocracia c
solrciudo un caninIo. o da rogrcssao ara a lilcrdadc.
?
Varian ois dc nancira considcravcl as osics douirinarias
accrca do quc lcgiiinancnic sc Ia dc cnicndcr or dcnocracia. Afigura-
sc-nos orcn quc sulsiancial aric dcssas duvidas sc dissiarian, sc
aicniasscnos na rofunda c gcnial dcfiniao lincolniana dc dcnocracia.
govcrno do ovo, ara o ovo, clo ovo; govcrno quc janais crcccra
solrc a facc da Tcrra". Assin sc cscrcvcu na croraao daqucla quc foi
a nais curia c conovcnic oraao quc a cloqucncia oliica dc iodos os
icnos ja roduziu.
S
Dc un onio dc visia ncrancnic fornal, disiingucn-sc, na
Iisioria das insiiiuics oliicas, ircs nodalidadcs lasicas dc
dcnocracia. a dcnocracia dircia, a dcnocracia indircia c a dcnocracia
scnidircia; ou, sinlcsncnic, a dcnocracia nao rcrcscniaiiva ou
dircia, c a dcnocracia rcrcscniaiiva indircia ou scnidircia , quc c
a dcnocracia dos icnos nodcrnos.
2. A demooroo1o d1re1o: suo pr11oo 1rod1o1ono1 no s1odo-o1dode
do Gro1o
A Crccia foi o lcro da dcnocracia dircia, norncnic Aicnas, ondc
o ovo, rcunido no gora, ara o ccrccio dircio c incdiaio do odcr
oliico, iransfornava a raa ullica no grandc rccinio da naao".
A dcnocracia aniiga cra a dcnocracia dc una cidadc, dc un ovo
quc dcsconIccia a vida civil, quc sc dcvoiava or iniciro coisa ullica,
quc dclilcrava con ardor solrc as qucsics do Esiado, quc fazia dc sua
asscnllcia un odcr conccnirado no ccrccio da lcna solcrania
lcgislaiiva, cccuiiva c judicial.
Cada cidadc quc sc rczassc da raiica do sisicna dcnocraiico
nanicria con orgulIo un gora, una raa, ondc os cidadaos sc
congrcgasscn iodos ara o ccrccio do odcr oliico. O gora, na
cidadc grcga, fazia ois o acl do Parlancnio nos icnos nodcrnos.
9
A cscura nancIa quc a criica nodcrna viu na dcnocracia dos
aniigos vcio orcn da rcscna da cscravidao. A dcnocracia, cono
dirciio dc ariiciaao no aio criador da voniadc oliica, cra rivilcgio
dc iniina ninoria social dc Ioncns livrcs aoiados solrc csnagadora
naioria dc Ioncns cscravos.
Dc nodo quc auiorcs nais rigorosos asscvcran quc nao Iouvc na
Crccia dcnocracia vcrdadcira, nas arisiocracia dcnocraiica o quc
cvidcnicncnic iraduz un aradoo. Ou dcnocracia ninoriiaria, cono
qucr Niiii, rcroduzindo aquclc cnsancnio cclclrc dc Hcgcl, cn quc o
filosofo concndiou, con luninosa clarcza, o rogrcsso qualiiaiivo c
quaniiiaiivo da civilizaao classica, iocanic conquisia da lilcrdadc
Iunana. Con cfciio, dissc Hcgcl quc o Oricnic fora a lilcrdadc dc un
so, a Crccia c Fona a lilcrdadc dc alguns, c o nundo gcrnanico, ou
scja, o nundo nodcrno, a lilcrdadc dc iodos.
10
Quais as condics quc conscniiran ao Esiado-cidadc da Crccia
icr cn funcionancnio aquclc sisicna dc dcnocracia dircia?
En rinciro lugar, a lasc social cscrava, quc crniiia ao Ioncn
livrc ocuar-sc iao-soncnic dos ncgocios ullicos, nuna niliiancia
rudc, causiiva, crnancnic, diuiurna. NcnIuna rcocuaao dc
ordcn naicrial aiorncniava o cidadao na aniiga Crccia. Ao Ioncn
cconnico dos nossos icnos corrcsondia o Ioncn oliico da
aniiguidadc. a lilcrdadc do cidadao sulsiiiua a lilcrdadc do Ioncn.
En scgundo lugar, dcara-sc-nos ouira condiao social quc
conclia o cidadao grcgo a conscrvar accso o inicrcssc cla causa da
sua dcnocracia c a valorar aqucla onia dc ariiciaao solcrana con
quc sua voniadc cnirava ara noldar a vida ullica, a vida da cidadc.
Dccorria csia condiao social da ionada dc conscicncia quanio
ncccssidadc dc o Ioncn inicgrar-sc na vida oliica. do incraiivo dc
ariiciaao solidaria, alirusia c rcsonsavcl ara rcscrvaao do
Esiado cn rcscna do ininigo csirangciro, frcnic ao larlaro quc
larlaro cran ara os grcgos iodos os ovos nao-Iclcnicos ou frcnic
aos Esiados rivais ou ininigos, osio quc dc lasc igualncnic Iclcnica.
O valor quc o cidadao no Esiado grcgo confcria sua dcnocracia
csiava rcso, orianio, ao lcn quc clc alncjava rccclcr c quc
cfciivancnic rccclia da aric do Esiado.
Tais condics fazian con quc o cidadao da Crccia vissc scnrc
no ordcnancnio csiadual nais do quc a conlcncniaao ou
rolongancnio dc sua vida individual. vissc no Esiado o dado ncsno
condicionanic dc ioda a cisicncia.
Nao Iavia, or conscguinic, ncsia forna dc dcnocracia dircia,
dcnocracia organica, a icnsao quc rcsidc, nos icnos nodcrnos, s
rclacs cnirc o indivduo c o Esiado. Dcicrninadas osics filosoficas,
dc icor oliico, conicnlan nodcrnancnic o Esiado cono dado
ncgaiivo c o indivduo cono dado osiiivo, ou vicc-vcrsa.
Dasia a crccao jurdica dcsic Iiaio dc valorcs, dcsia scaraao
aiologica cnirc o indivduo c o Esiado, cnirc o Ioncn c a colciividadc,
ara dcnonsirar quc csianos dianic dc dois olos, cn rcscna dc dois
aniagonisnos, cn facc dc duas foras disiinias, quc corrcn nais cn
scniido conirario do quc cn scniido convcrgcnic ou scqucr aralclo.
A dcnocracia grcga c a vida na s grcga nao conscniian,
Iisioricancnic, scnclIanics dissociacs do Ioncn c da colciividadc.
Dc nancira quc, rccclcndo iudo do Esiado, dcvcndo iudo ao Esiado, o
Ioncn grcgo, ainda quando cnira, Iisioricancnic, a ionar conscicncia
dc quc a s lIc c rcalidadc cicrior, ainda quando inicnia afirnar
conscicnicncnic sua crsonalidadc, cssc Ioncn vacila c cssa vacilaao
sc cscrcvc, or ccnlo, no sacrifcio dc Socraics. Anics dc lclcr a
cicuia, quando rcsisic sugcsiao da fuga rcarada clos disculos,
ficis aic o uliino noncnio, Socraics foi osio na onia dc un dilcna.
Dcrradcira, nas dcsconsoladora c anarga rcflcao fc-lo orcn
dcsisiir do lano dc cvasao, quc scria jusiancnic a rcnuncia s, a
rcnuncia ao Esiado. Quando Socraics rccusou aquclc caninIo, foi clc
cocrcnic con a socicdadc grcga, con os idcais oliicos do nundo
Iclcnico, con a alna da s.
Quis norrcr scn dcsncnlrar clos aios o quc a sua filosofia ja
dcsncnlrara clas idcias. a scaraao or cla fciia cnirc o Esiado c o
Ioncn. Inuncravcis cnsadorcs nodcrnos, frcnic dos quais
Fousscau, rcuian Iavcr sido cssa scaraao o naior crinc da idadc
nodcrna. Conrccndcndo c cnalicccndo a lilcrdadc c a dcnocracia dos
grcgos, filosofos da cnvcrgadura dc Fousscau, Hcgcl c NicizscIc
cnicndcn quc vcrdadcirancnic livrc foi o Ioncn grcgo c nao o Ioncn
nodcrno; o Ioncn das raas aicnicnscs c nao o Ioncn da socicdadc
ocidcnial dc nossos dias.
Fciraiando a dcnocracia dos aniigos, o nosso Alcncar cscrcvcu
adniravclncnic. A dcnocracia na aniiguidadc foi ccrcida incdiaia c
dirciancnic clo ovo.
O Esiado cniao cnccrrava-sc nos liniics da cidadc; consiava o
rcsio dc conquisias ou colnias. A vida civil ainda nao cisiia. o Ioncn
cra cclusivancnic cidadao; dava-sc iodo coisa ullica; nao iinIa
doncsiicidadc quc o disirassc.
A raa rcrcscniava o grandc rccinio da naao. diariancnic o
ovo concorria ao concio; cada cidadao cra orador, quando rcciso. Ali
discuiian-sc iodas as qucsics do Esiado, noncavan-sc gcncrais,
julgavan-sc crincs. Funcionava a dcnos indisiiniancnic cono
asscnllcia, consclIo ou irilunal. conccnirava cn si os ircs odcrcs
lcgislaiivo, cccuiivo c judicial."
11
2.l As Iuscs du dcnocucu gcgu. u sononu, u sotnu c u sugou
Scgundo Niiii, os grcgos considcravan dcnocracia aquclas
fornas dc govcrno quc garaniisscn a iodos os cidadaos a sononu, a
sotnu c a sugou, c fizcsscn da lilcrdadc c da sua olscrvancia a
lasc solrc a qual rcousava ioda a socicdadc oliica.
Con a sononu acrcsccnia o ncsno cnsador roclanava o
gcnio oliico da Crccia a igualdadc dc iodos cranic a lci, scn
disiinao dc grau, classc ou riqucza. Discnsava a ordcn jurdica a o
ncsno iraiancnio a iodos os cidadaos, confcrindo-lIcs iguais dirciios,
unindo-os scn foro rivilcgiado. Toda discrininaao dc ordcn jurdica
cn rovciio dc classcs ou gruos sociais, diz ainda Niiii, cquivalcria
quclra do rincio da sononu. En rcscna do sisicna jurdico,
roclanava-sc a incisicncia dc ioda caicgoria dc Ioncns inviolavcis.
12
Con a sotnu, alolia a organizaao dcnocraiica da Crccia os
iiulos ou funcs Icrcdiiarias, alrindo a iodos os cidadaos o livrc
accsso ao ccrccio das funcs ullicas, scn nais disiinao ou
rcquisiio quc o ncrccincnio a Ionradcz c a confiana dcosiiada no
adninisirador clos cidadaos.
13
Afirna Niiii a inconaiililidadc da arisiocracia rivilcgiada con
os rincios dcnocraiicos da Crccia, scndo os rivilcgios dc gruos ou
classcs a ncgaao da sotnu.
14
Quanio sugou, iraia-sc do dirciio dc alavra, da igualdadc
rcconIccida a iodos dc falar nas asscnllcias oularcs, dc dclaicr
ullicancnic os ncgocios do govcrno. Corrcsondcu cssc rincio
csscncial da dcnocracia aniiga, scgundo o ja ncncionado cnsador,
quilo a quc nos cIananos lilcrdadc dc inrcnsa. Con a sugou,
ccrccio da alavra livrc no largo rccinio cvico quc cra o gora, a
dcnocracia rcgia a socicdadc grcga, insirada ja na solcrania do
govcrno dc oiniao.
1S
Dcfinindo o caraicr da dcnocracia grcga, o crsa Oiancs, ciiado
or Hcrodoio, cnuncrava-lIc cinco iraos fundancniais, scgundo
rcfcrc
DluniscIli. a} igualdadc dc iodos cranic a lci, a salcr, o
rincio da sononu; I) a condcnaao dc iodo o odcr arliirario, qual
aquclc quc doninava as nonarquias oricniais; c} o rccncIincnio das
funcs ullicas ncdianic soricio; d} a rcsonsalilidadc dos scrvidorcs
ullicos; c} as rcunics c dclilcracs oularcs cn raa ullica.
16
Acrcsccnia DluniscIli quc dcsscs rincios ircs sc incororaran
ao nodcrno dirciio ullico, ianio na nonarquia consiiiucional quanio
na rcullica ao asso quc dois ouiros o soricio c as asscnllcias
oularcs; ara dclilcracs dircias c incdiaias foran afasiados no
nodcrno sisicna dcnocraiico, c sulsiiiudos, no uliino caso, clas
fornas rcrcscniaiivas dc organizaao do odcr oliico.
1?
2.2 O cogo Istco du dcnocucu nu untgdudc cusscu
Cono ccricncia Iisiorica, a dcnocracia dircia dos grcgos foi a
nais lcla liao noral dc civisno quc a civilizaao classica lcgou aos
ovos ocidcniais.
Conunicando aos Icrois na Cucrra do Pclooncso o culio da
inorialidadc c o scniincnio osiuno da Pairia agradccida, Pcriclcs
ialIou cn alavras dc inorrcdoura cloqucncia o crfil da dcnocracia
aicnicnsc, sua grandcza, sua fora, scu ccnlo, confornc rcfcrc
Tucididcs, o Iisioriador.
Nosso rcginc oliico dissc Pcriclcs c a dcnocracia c assin
sc cIana orquc lusca a uiilidadc do naior nuncro c nao a vaniagcn
dc alguns. Todos sonos iguais cranic a lci, c quando a rcullica
ouiorga Ionrarias o faz ara rcconcnsar viriudcs c nao ara
consagrar rivilcgios. Nossa cidadc sc acIa alcria a iodos os Ioncns.
NcnIuna lci rolc ncla a cnirada aos csirangciros, ncn os riva dc
nossas insiiiuics, ncn dc nossos csciaculos; nada Ia cn Aicnas
oculio c crniic-sc a iodos quc vcjan a arcndan ncla o quc lcn
quiscrcn, scn cscondcr-lIcs scqucr aquclas coisas, cujo conIccincnio
ossa scr dc rovciio ara os nossos ininigos, orquanio confianos
ara vcnccr, nao cn rcaraiivos nisicriosos, ncn cn ardis c
csiraiagcnas, scnao cn nosso valor c cn nossa inicligcncia."
1S
S. A demooroo1o 1nd1re1o (represen1o11vo) e o 1mposs1b111dode do
re1orno demooroo1o d1re1o
Da conccao dc dcnocracia dircia da Crccia, na qual a lilcrdadc
oliica cirava ara o Ioncn grcgo dcsdc o noncnio cn quc clc,
cidadao livrc da socicdadc, criava a lci, con a inicrvcnao dc sua
voniadc, c nancira quasc dc un cscravo sc sujciiava rcgra jurdica
assin csialclccida, assanos conccao dc dcnocracia indircia, a
dos icnos nodcrnos, caracicrizada cla rcscna do sisicna
rcrcscniaiivo.
Dizia Monicsquicu, un dos rinciros icorisias da dcnocracia
nodcrna, quc o ovo cra ccclcnic ara cscolIcr, nas cssino ara
govcrnar. Prccisava o ovo, orianio, dc rcrcscnianics, quc irian
dccidir c qucrcr cn nonc do ovo.
Todavia, crgunianos nos. a rcrcscniaao, cono iccnica dc
organizaao do Esiado dcnocraiico, sc jusiifica acnas or aqucla
valoraao quc Monicsquicu airiluiu faculdadc sclciiva do ovo c a
sua incaacidadc dc govcrnar-sc or si ncsno?
Nao. Fazcs dc ordcn raiica Ia quc fazcn do sisicna
rcrcscniaiivo condiao csscncial ara o funcionancnio no Esiado
nodcrno dc ccria forna dc organizaao dcnocraiica do odcr. O Esiado
nodcrno ja nao c o Esiado-cidadc dc ouiros icnos, nas o Esiado-
naao, dc larga lasc icrriiorial, sol a cgidc dc un rincio oliico
scvcrancnic unificador, quc risca solrc iodas as insiiiuics sociais o
scu irao dc visvcl surcnacia.
Nao scria ossvcl ao Esiado nodcrno adoiar iccnica dc
conIccincnio c caiaao da voniadc dos cidadaos scnclIanic qucla
quc sc consagrava no Esiado-cidadc da Crccia. Aic ncsno a
inaginaao sc criurla cn suor o iunulio quc scria congrcgar cn
raa ullica ioda a nassa do clciiorado, iodo o coro dc cidadaos,
ara fazcr as lcis, ara adninisirar.
Dcnais, o Ioncn da dcnocracia dircia, quc foi a dcnocracia
grcga, cra inicgralncnic oliico. O Ioncn do Esiado nodcrno c
Ioncn acnas accssoriancnic oliico, ainda nas dcnocracia nais
arinoradas, ondc iodo un sisicna dc garaniias jurdicas c sociais
fazcn cfciiva c valida a sua condiao dc sujciio" c nao acnas oljcio"
da organizaao oliica.
Nos sisicnas conacios da ordcn ioialiiaria, o Ioncn, cranic
as csfcras oliicas, dcia dc scr oliiicancnic sujciio" ou cssoa",
ara anular-sc or iniciro cono oljcio", quc fica scndo, da organizaao
social. Sc o Ioncn nodcrno icn acnas una landa oliica do scu
scr, c orquc anics dc nais nada aarccc clc ianlcn cono Hono
occononcus. Quando dizcnos Ioncn cconnico c oliico, csianos
rincialncnic aludindo ossililidadc quc icn o Ioncn dc conccdcr
ou dciar dc conccdcr nais aicnao, nais zclo, nais cuidado ao iraio
dos assunios oliicos.
O Ioncn nodcrno, via dc rcgra, Ioncn nassa", rccisa dc
rovcr, dc incdiaio, s ncccssidadcs naicriais dc sua cisicncia. Ao
conirario do cidadao livrc aicnicnsc, nao sc odc volvcr clc dc iodo ara
a analisc dos rollcnas dc govcrno, ara a faina cnosa das qucsics
adninisiraiivas, ara o canc c inicrrciaao dos conlicados icnas
rclaiivos organizaao oliica c jurdica c cconnica da socicdadc.
Evidcnicncnic, so Ia ois una sada ossvcl, soluao unica ara
o odcr conscniido, dcniro no Esiado nodcrno. un govcrno
dcnocraiico dc lascs rcrcscniaiivas.
Dizia Fousscau, criiicando a dcnocracia indircia ou
rcrcscniaiiva, quc o Ioncn da dcnocracia nodcrna so c livrc no
noncnio cn quc vai s urnas dcosiiar o scu voio. Para os oosiiorcs
do filosofo coniraiualisia una vcrdadc orcn fica aicnic. nao Ia fugir
ao incraiivo dc rcrcscniaao, orquanio, do conirario, nao Iavcria
ncnIun govcrno aoiado no conscniincnio, ionando-sc cn conia a
conlcidadc social, a cicnsao c a dcnsidadc dcnografica do Esiado
nodcrno, faiorcs csics quc cnlaraan irrcncdiavclncnic o ccrccio
da dcnocracia dircia.
Por conscqucncia, dizcn, o rcncdio ara a dcnocracia, fundada c
lcgiiinada no conscniincnio dos cidadaos, icn quc scr, dc
ncccssidadc, a rcrcscniaao ou o rcginc rcrcscniaiivo. quando nuiio
as insiiiuics da dcnocracia scnidircia, quc csiudarcnos cn scu
dcvido lugar, c quc, iodavia, nao odcrian rcscindir do csicio
rcrcscniaiivo, a cujo lado aarcccn cono insiruncnio do odcr
oular dc dccisao.
Enfin a dcnocracia dircia foi, nao rcsia duvida, scgundo os
ullicisias do sisicna rcrcscniaiivo, a iniransfcrvcl ccricncia dc
una nodalidadc rccisa dc organizaao csiaial. o Esiado-cidadc,
inossvcl dc ofcrcccr idadc nodcrna c conicnoranca
conIcccdora dc fornas oliicas ncccssariancnic disiinias o nodclo
ja uliraassado dc suas insiiiuics. Dc nodo quc a unica inagcn
ainda solrcvivcnic da vclIa csiruiura do odcr oliico classico, vcn a
scr, scgundo clcs, aqucla rcrcscniada or alguns ninusculos canics
da Sua. Uri, Claris, os dois Unicrwald c os dois Acnzclls, ondc
anualncnic scus cidadaos sc congrcgan cn logradouros ullicos ara
o ccrccio dircio da solcrania.
J.l Os tuos cuuctcstcos du dcnocucu ndctu
A nodcrna dcnocracia ocidcnial, dc fciao iao disiinia da aniiga
dcnocracia, icn or lascs rinciais a solcrania oular, cono fonic
dc iodo o odcr lcgiino, quc sc iraduz airavcs da voniadc gcral (a
uoontc gcncuc do Contuto Socu dc Fousscau}; o sufragio univcrsal,
con luralidadc dc candidaios c ariidos; a olscrvancia consiiiucional
do rincio da disiinao dc odcrcs, con scaraao niida no rcginc
rcsidcncial c aroinaao ou colaloraao nais csirciia no rcginc
arlancniar; a igualdadc dc iodos cranic a lci; a nanifcsia adcsao ao
rincio da fraicrnidadc social; a rcrcscniaao cono lasc das
insiiiuics oliicas; a liniiaao dc rcrrogaiivas dos govcrnanics; o
Esiado dc dirciio, con a raiica c roicao das lilcrdadcs ullicas or
aric do Esiado c da ordcn jurdica, alrangcndo iodas as
nanifcsiacs dc cnsancnio livrc. lilcrdadc dc oiniao, dc rcuniao, dc
associaao c dc fc rcligiosa; a icnoraricdadc dos nandaios clciivos c,
or fin, a cisicncia lcnancnic garaniida das ninorias oliicas, con
dirciios c ossililidadcs dc rcrcscniaao, lcn cono das ninorias
nacionais, ondc csias orvcniura cisiircn.
19
J.2 A dcnocucu scndctu
Quanio icrccira forna dc dcnocracia, a cIanada dcnocracia
scnidircia, iraia-sc dc nodalidadc cn quc sc alicran as fornas
classicas da dcnocracia rcrcscniaiiva ara aroina-la cada vcz nais
da dcnocracia dircia.
Vcrifica-sc con o Esiado nodcrno a inossililidadc irrcnovvcl
dc alcanar-sc a dcnocracia dircia coniida no idcal c na raiica dos
grcgos.
Mas do ncsno asso crcclcu-sc scr ossvcl fundar insiiiuics
quc fizcsscn do govcrno oular un ncio-icrno cnirc a dcnocracia
dircia dos aniigos c a dcnocracia rcrcscniaiiva iradicional dos
nodcrnos. Na dcnocracia rcrcscniaiiva iudo sc assa cono sc o ovo
rcalncnic govcrnassc; Ia, orianio, a rcsunao ou ficao dc quc a
voniadc rcrcscniaiiva c a ncsna voniadc oular, ou scja, aquilo quc
os rcrcscnianics qucrcn vcn a scr lcgiiinancnic aquilo quc o ovo
Iavcria dc qucrcr, sc udcssc govcrnar cssoalncnic, naicrialncnic,
con as rorias naos.
O odcr c do ovo, nas o govcrno c dos rcrcscnianics, cn nonc
do ovo. cis a ioda a vcrdadc c csscncia da dcnocracia rcrcscniaiiva.
Con a dcnocracia scnidircia, a alicnaao oliica da voniadc
oular faz-sc acnas arcialncnic. A solcrania csia con o ovo, c o
govcrno, ncdianic o qual cssa solcrania sc conunica ou ccrcc,
cricncc or igual ao clcncnio oular nas naicrias nais inorianics
da vida ullica. Dcicrninadas insiiiuics, cono o cccndun, a
iniciaiiva, o vcio c o dirciio dc rcvogaao, fazcn cfciiva a inicrvcnao do
ovo, garanicn-lIc un odcr dc dccisao dc uliina insiancia, surcno,
dcfiniiivo, inconirasiavcl.
O ovo na dcnocracia scnidircia nao sc cingc acnas a clcgcr,
scnao quc cIcga do ncsno asso a csiaiuir, cono ondcra Prcloi
20
ou
confornc DariIclcny c Ducz. nao c acnas colalorador oliico,
consoanic sc da na dcnocracia indircia, nas ianlcn colalorador
jurdico. O ovo nao so clcgc, cono lcgisla.
Acrcsccnia-sc orianio ariiciaao oliica ccria ariiciaao
jurdica, isio c, ao ovo sc rcconIccc, ara dcicrninadas naicrias,
csfcra dc concicncia cn quc clc dirciancnic, olscrvando fornas
rcscriias cla ordcn nornaiiva, cunrc aios cuja validcz fica assin
sujciia ao scu indiscnsavcl concurso.
21
4. A demooroo1o sem1d1re1o no sou1o XX. Apogeu e deo11n1o de
seus 1ns111u1os
A dcnocracia scnidircia icvc o crodo dc nais larga rolifcraao
no curso das ircs rinciras dccadas dcsic scculo, quando gozou dc
indisuiavcl rcsigio, norncnic aos a Princira Crandc Cucrra
Mundial, duranic a fasc scnsivclncnic aguda dc crisc das insiiiuics
dcnocraiicas do ocidcnic.
Fora a Sua o scu lcro iradicional. Dali sc irradiou ara o
coniincnic curocu. Algunas insiiiuics da dcnocracia scnidircia sao
conIccidas c raiicadas na Ancrica do Noric dcsdc fins do scculo XVIII.
Na Sua, o cccndun c a iniciaiiva crnancccn. Sua alicaao sc da
ianio na orliia fcdcral, cn naicria consiiiucional, cono no anliio dos
canics, ou scja, na orliia das auiononias. A Consiiiuiao fcdcral dos
Esiados Unidos ignora as raiicas dcssa nodalidadc dc organizaao do
odcr dcnocraiico. Ficaran rcscrvadas csfcra dos Esiados, cujas
Consiiiuics fazcn largo uso das ncsnas.
Na AlcnanIa, con a Consiiiuiao dc Wcinar aarcccran
nodalidadcs originais dc cnrcgo dos insiiiuios da dcnocracia
scnidircia, ariicularncnic con rcsciio ao cIanado cccndun
arliirai.
Na Frana, o dcsiino dcsscs insiruncnios dc ariiciaao oular
nao foi dos nais lrilIanics. Acsar dc quc a Consiiiuiao dc 1793
disuscssc accrca da alicaao do cccndun a naicria lcgislaiiva
ordinaria, aqucla Consiiiuiao nunca cnirou cn vigor.
Dc nodo quc o coniaio franccs con a dcnocracia scnidircia so
sc fcz cn cocas quc nao foran dc nuiia Ionra ara a sua Iisioria
consiiiucional. fcz-sc, or ccnlo, quando na facc das insiiiuics
nais alida sc arcscniava a idcia ncsna do govcrno oular.
Salvo a lrcvc inicrnissao dc quc rcsuliou a Consiiiuiao da
Quaria Fcullica, o cccndun consiiiucional franccs sc dcu scnrc
no dcclivc da dcnocracia ara o ccsarisno. Assin nos anos III, VIII, X c
XII do calcndario da Fcvoluao, no Aio Adicional do Incrio, cn 1815,
na Consiiiuiao dc 1852, c, or uliino, no consiiiucionalisno
dcgaullisia conicnoranco.
O sisicna arlancniar dc varios Esiados curocus icn
icsicnunIado cn suas nudanas consiiiucionais, no crodo dc cnirc-
gucrras, a conlinaao do arlancniarisno con algunas iccnicas do
govcrno scnidircio. Nao rcsuliou das nais aforiunadas a ccricncia.
Aos a scgunda conflagraao nundial, o consiiiucionalisno
conicnoranco fcz cnrcgo nuiio nais solrio das iccnicas dc
inicrvcnao oular dircia. Arrcfcccu o cniusiasno quc rodcara a
dcnocracia scnidircia. As cscranosas c infaiigavcis visias do sisicna
dcnocraiico sc volvcn dc rcscnic ara una nova anaccia cn quc
vcnos inflanar-sc a faniasia dc cada ovo. a anaccia dos ariidos
oliicos.
A confiana quc csics dc uliino icn rccclido no ccrccio dc una
nissao ara a qual iodos os ovos dcnocraiicos Iao dclcgado a aric
nais considcravcl dc suas foras, nosira clarancnic quc o scculo
oliico arccc cricnccr Iojc aos ariidos. Dciou dc cricnccr ao ovo
cono nassa nuncrica na anarquica c duvidosa crcssao dc scu voio
dircio c lclisciiario ara cricnccr ao ovo-organizaao, o ovo-nassa,
cuja voniadc sc cnraza c canaliza ois airavcs dos conduios
ariidarios.
Daqui o dcclnio da dcnocracia scnidircia, quc foi, scgundo
dizcn, un grau qualiiaiivo arcciavcl no roccsso dc dinanizaao c
anadurccincnio dos rincios dc organizaao dcnocraiica, volvidos
orcn inoicncia, na forna ainda Ia ouco adoiada, facc a
rcncnics ncccssidadcs conicnorancas, inosias cla nova c
rofunda rcvoluao da cicncia c da iccnica, insirando a naina
racionalizaao do odcr, aic ncsno do odcr dcnocraiico.
Mais do quc nunca ialvcz, dividiran-sc os ovos cn duas grandcs
fanlias disiinias. a dos ovos oulcnios c a dos arias. Anlas cssas
caicgorias, nuna ncsna ansia dc solrcvivcncia, orfian con
rollcnas quc so o odcr discilinado, organizado c racional dos
ariidos, scjan os da auioridadc ou os do conscniincnio, odcrao un
dia rcsolvcr saiisfaioriancnic, ianio no donnio inicrno quanio no
donnio cicrno. Douira nancira nao sc clicaria o lugar quasc nfino
quc sc vcn conccdcndo nas Consiiiuics nais rcccnics aos insiiiuios
ouirora iao louvados da dcnocracia scnidircia.
Dc uliino, orcn, a dcscrcna gcncralizada nos ariidos icn
dcicrninado una rcvcrsao iocanic ao fuiuro dos insiruncnios da
dcnocracia scnidircia, cono sc infcrc da rcscna dc alguns dos
ncsnos na Consiiiuiao lrasilcira dc 1988, confornc consia do ari. 17,
incisos I, II c III (lclisciio, rcfcrcndo a iniciaiiva oular}.
S. A demooroo1o e os por11dos po1111oos: o reo11dode
oon1emporneo do s1odo por11dr1o
Enfin, calc-nos analisar o asccio da inoriancia quc
conicnorancancnic sc airilui concao dos ariidos oliicos con a
dcnocracia. En vcrdadc, o Esiado dc nossos dias c doninanicncnic
ariidario.
Prcndc-sc no fundo cssa dincnsao nova s cigcncias das nassas
quc no inicrior da socicdadc lurgucsa sc sullcvaran conira o scu
dcsiino. A irrcsisivcl rcssao oriunda das canadas ccononicancnic
infcriorcs da socicdadc roduziu ois a ncccssidadc do cnrcgo dc un
insiruncnio quc dc ronio scrvissc conunicaao dos anscios
oularcs dc icor rcivindicaiorio. Tal insiruncnio no scculo XX nao c
ouiro scnao o ariido oliico.
A ncdida quc crcscc a ariiciaao oular no ccrccio do odcr,
ou os fins da aiividadc csiaial sc dirigcn dc rcfcrcncia ara o
aicndincnio dos clanorcs dc nclIoria c rcforna social, crguidos clas
classcs nais inacicnics da socicdadc, crcscc conconiianicncnic o
rcsigio do ariido, c sc firna no conscnso gcral a convicao dc quc clc
c inrcscindvcl dcnocracia cn scu csiado aiual, c con cla sc
idcniifica quanio a iarcfas, fins c roosiios alncjados.
O Esiado social consagra ois corajosancnic a rcalidadc
ariidaria. Tanio na dcnocracia cono na diiadura, o ariido oliico c
Iojc o odcr insiiiucionalizado das nassas. Forna, na inagcn
lclssina dc Sir Erncsi Darlcr, aqucla onic ou canal, airavcs da qual
as corrcnics da oiniao aflucn da arca da socicdadc, ondc nasccn,
ara a arca do Esiado c suas insiiiuics, ondc afcian ou dirigcn o
curso da aao oliica.
22
Essa coincidcncia do ariido oliico con a dcnocracia cn
nossos dias nao olliicra iodavia algunas coniradics.
Douirinariancnic, Iavian sido cnircvisias ja clo gcnio rccursor c
rofciico dc Fousscau. En vcrdadc, iodo o conscniincnio das nassas,
nanifcsio ou rcsunido, consoanic a ordcn oliica scja livrc ou
auioriiaria, Ia dc circular scnrc airavcs dc un orgao ou odcr
inicrncdiario, ondc corrc orcn o risco dc alicnar-sc or iniciro. Essc
orgao vcn a scr o ariido oliico.
A liao dc nossa coca dcnonsira quc nao raro os ariidos,
considcrados insiruncnios fundancniais da dcnocracia, sc
corroncn. Con a corruao ariidaria, o coro clciioral, quc c o ovo
oliiicancnic organizado, sai lasianic fcrido.
No scio dos ariidos forna-sc logo nais una voniadc inficl c
coniradiioria do scniincnio da nassa sufraganic. Airaioadas or una
lidcrana oriadora dcssa voniadc nova, csiranIa ao ovo, alIcia dc
scus inicrcsscs, icsicnunIan as nassas cniao a naior das iragcdias
oliicas. o colossal logro dc quc caran viinas. Indcfcsas fican c a
dcnocracia quc clas cuidavan csiar scgura c inconirasiavclncnic cn
suas naos, cscaa-lIcs cono una niragcn.
A diiadura invisvcl dos ariidos, ja dcsvinculada do ovo,
csicndc-sc or ouiro lado s casas lcgislaiivas, cuja rcrcscniaao,
ccrccndo dc faio un nandaio incraiivo, laqucia dc iodo doninada
ou csnagada cla dircao ariidaria.
O ariido onioicnic, a csia aliura, ja nao c o ovo ncn a sua
voniadc gcral. Mas nfina ninoria quc, icndo os osios dc nando c os
cordcs con quc guiar a aao oliica, dcsnaiurou ncssc roccsso dc
conduao ariidaria ioda a vcrdadc dcnocraiica.
Quando a faialidadc oligarquica assin sc cunrc, scgundo a lci
sociologica dc MicIcls, da dcnocracia rcsian acnas runas. Una
coniradiao irnica icra dcsirudo o incnso cdifcio das cscranas
douirinarias no govcrno do ovo clo ovo. NcnIuna ancaa nais
sonlria do quc csia csa solrc a dcnocracia cn suas nucias con o
ariido oliico na idadc das nassas. Faz lcnlrar Fousscau c o
anaicna quc clc arrcncssou solrc a dcnocracia rcrcscniaiiva. Faz
lcnlrar igualncnic a sucrioridadc da dcnocracia dircia no ccnlo
saudoso do vclIo adrao aicnicnsc.
Mas nos c ianlcn a ncnoria oliica dc rciorno ao corrciivo
consiiiucional da dcnocracia scnidircia, cujas raiicas, judiciosancnic
inicnsificadas, odcrian coniralalanar ialvcz o alsoluiisno da
lurocracia ariidaria, dos oligarcas quc rccclcn da dcnocracia o odcr
dc dcsiruir a dcnocracia ncsna.
Nao raro a oligarquia ariidaria conscrva o odcr, conscrvando do
ncsno asso o cnllcna dcnocraiico. Todavia, a noric do rcginc sc
acIa roina, ou ja sc consunou, orquc nao vivcn as insiiiuics
dcnocraiicas dc un nonc ou dc un roiulo, scnao daqucla raiica
cfciiva, dondc nao Iaja dcscriado ainda a voniadc oular. Quando a
cIanada lci dc lronzc" da dcnocracia ariidaria dc nossos dias
iransfcrc o odcr ara a lidcrana oligarquica crisializada no scio dos
ariidos, algucn, lcvando a coniradiao aic ao fin, crgucra o clanor
conira os ariidos c cn nonc da dcnocracia ncsna cdira scjan clcs
surinidos.
Con a surcssao dos ariidos, a dcnocracia vcn a cirar, nas
sua ciinao ao ncnos nao sc icra fciio sol o nanio da Iiocrisia
oligarquica, dcvoradora dos rincios dcnocraiicos, ianio na
organizaao inicrna dos ariidos cono na csiruiura cicrna do rorio
odcr.
A dcnocracia do Esiado social c a dcnocracia do Esiado
ariidario, quc sc nao confundc con a dcnocracia arlancniar c
rcrcscniaiiva do Esiado lilcral. Ncla sao os ariidos a crcssao nais
viva do odcr. Caracicriza-sc cono dcnocracia colciivisia, social, ondc
a conrccnsao dos valorcs Iunanos icra dc fazcr-sc scnrc con
rcfcrcncia a gruos c nao a indivduos.
Mas o gruo c o scu luralisno na socicdadc nao odcn scr
considcrados nunca cono fin cn si ncsnos scnao algo quc c ncio c
insiruncnio ara as afirnacs lasicas da crsonalidadc. O Ioncn sc
conscrvara scnrc onio dc ariida c dcsiinaiario dc ioda a aao social.
Quanio aos ariidos, csics sc convcricran na fora conduiora do
dcsiino da colciividadc dcnocraiica. Sua aao alsorvcu a
indccndcncia do rcrcscnianic, fc-lo un dclcgado da confiana
ariidaria, nudou-lIc or conscqucncia a naiurcza do nandaio. A
discilina oliica no inicrior dos ariidos solrc o conoriancnio
cicrno dos scus ncnlros nas casas lcgislaiivas sc vai iornando cada
vcz nais cfciiva, con lasc nuna lcgislaao quc cnircga juridicancnic o
Esiado aos ariidos.
Con o Esiado ariidario, iodo o sisicna rcrcscniaiivo
iradicional cnira cn crisc. O clciior, o dcuiado, o Parlancnio ncsno
ionan caraicr disiinio do quc iinIan duranic o Esiado lilcral.
Solrc o clciior", Cillcrio Anado ja cscrcvcra. En iodos os
ascs o clciior nao voia livrc", isio c, fora dos ariidos. Nao c adniiido
a voiar scnao cn nonc dos ariidos, no sisicna uninoninal, nas
cssoas quc rcrcscnian csscs ariidos; no sisicna roorcional, nas
idcias ou no rograna dcsscs ariidos".
23
Nao c iodavia cssa dccndcncia iccnica do clciior ao ariido quc
sc Ia dc dcsiacar, ara da rcconizar or dcnocraiica a convcnicncia
duvidosa do sufragio avulso, nas rincialncnic a faculdadc naior ou
ncnor rcconIccida ao cidadao dc inicrvir aiivancnic, con ioda a
frcqucncia ossvcl, na fornaao da voniadc oliica, sc lcn quc so
alcancc fazc-lo dcniro do sisicna dc ocs quc un quadro oliico-
ariidario luralisia lIc ossa ofcrcccr.
O dcuiado, conicnorancancnic, c o Ioncn dc ariido.
Fcnoios os dias cn quc clc, nancira dc Sir Willian Yongc, na
Inglaicrra, odcria roclanar-sc dc iodo livrc ara aiuar do nodo quc
cuidassc nais conscnianco con o lcn gcral.
A coaao ariidaria nodcrnancnic rcsiringc a lilcrdadc do
arlancniar. A conscicncia individual ccdc lugar conscicncia
ariidaria, os inicrcsscs ionan o asso s idcias, a discussao sc faz
sulsiiiuir cla iransaao, a ullicidadc clo silcncio, a convicao cla
convcnicncia, o lcnario clas aniccanaras, a lilcrdadc do dcuiado
cla olcdicncia scni-ccga s dcicrninacs dos ariidos, cn suna, as
casas lcgislaiivas, danics orgaos dc auraao da vcrdadc, sc iransfazcn
cn ncros insiruncnios dc oficializaao viioriosa dc inicrcsscs
rcviancnic dcicrninados.
No Esiado ariidario, a discussao arlancniar cn scus noldcs
classicos c solcncs fica quasc roscriia, con os ariidos c suas
rcrcscniacs luscando anics inor-sc ao advcrsario do quc
crsuadi-lo.
Eaninando con acuidadc o significado dcssa crisc na assagcn
da dcnocracia lilcral ara a dcnocracia social, Cusiavo FadlrucI
ccclcnicncnic cscrcvia, ao alrir-sc a dccada dc 1930, quc cn
scnclIanic csiado dc coisas nao sc iraia dc convcnccr o conciidor,
nas dc coagi-lo ou csnaga-lo, ois a luia clo odcr sulsiiiui cn
dcfiniiivo a luia cla vcrdadc.
24
1. J. J. Fousscau, Du Contut Socu, . 128.
2. Mauricc Duvcrgcr, Lcs Puts Potqucs, 2 cd., . 464.
3. Afonso Arinos dc Mclo Franco, Maiuridadc", Jonu do Hus, 1.11.1964.
4. Marnoco c Sousa, Dcto Potco, . 113.
5. Vilfrcdo Parcio, Socoogu Gcu, aud Mcnoiii Dcl PiccIia, A Csc du Dcnocucu,
. 45.
6. Enlio DouiIou, Mou c Dcnocucu aud Mcnoiii Dcl PiccIia, ol. cii., . 68.
7. Hans Kclscn, Von Vcscn und Vct dc DcnoIutc, 2 cd., . 3-13.
8. Lincoln's Addrcss ai Cciiyslurg", in. Hucsdc Ltcutuc Sccs, . 124.
9. Un ovo scn gora cra un ovo cscravo, cono Iojc o c un ovo scn lilcrdadc dc
oiniao c scn dirciio ao sufragio" (Franccsco Niiii, Lu Dcnocutc, i. I, . 53}. Vcja-sc o
ncsno auior. ol. cii., . 52.
10. Franccsco Niiii, Lu Dcnocutc, i. I, . 11.
11. Josc dc Alcncar, Sstcnu Hccscntutuo, . 36.
12. Franccsco Niiii, ol. cii., . 41.
13. Idcn, ilidcn, . 42.
14. Idcn, ilidcn, . 43.
15. Idcn, ilidcn, . 43.
16. J. C. DluniscIli, Agcncnc StuutscIc, 6 cd., . 546.
17. Ol. cii., . 546.
18. Carlos SancIcz Vianonic, Munuu dc DcccIo Potco, . 186.
19. Mauricc Duvcrgcr, Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs, . 237.
20. Marccl Prcloi, Insttutons Potqucs ct Dot Consttutonnc, 2 cd., . 85.
21. JoscI DariIclcny c Paul Ducz, Tutc Ecncntuc dc Dot Consttutonnc, .
22. Erncsi Dalcr, Htun und tIc HtsI Pcoc, 2 cd., . 41.
23. Cillcrio Anado, Ecuo c Hccscntuuo, . 175.
24. Cusiav FadlrucI, Dic oliiscIcn Paricicn in Sysicn dcs dcuiscIcn
VcrfassungsrccIi", in HundIucI dcs DcutscIcn StuutsccIts, v. I, . 286-287.
2U
OS INSTITUTOS DA
DEMOCHACIA SEMIDIHETA
l. Os nsttutos du dcnocucu scndctu 2. O rcfcrcndun. 2.1
Modalidadcs dc rcfcrcndun 2.2 O ctco du cusscuuo do
rcfcrcndun 2.J O rcfcrcndun consutuo 2.4 O rcfcrcndun
uItu 2.5 As uuntugcns do rcfcrcndun 2.b Os
nconucncntcs do rcfcrcndun 2.? Sntcsc dos csutudos do
rcfcrcndun no consttuconusno contcnounco. o cuutc
conscuudo c cuconuo du nsttuuo J. O cIscto 4. A
ncutuu 5. O dcto dc cuoguuo. 5.l O rccall 5.2 O rccall
dos uzcs c dus dccsocs udcuus 5.5 O AllcrufungsrccIi
b. O ucto.
J. Os 1ns111u1os do demooroo1o sem1d1re1o
A ingcrcncia dircia do ovo na olra lcgislaiiva fora
douirinariancnic rcconizada dcsdc o scculo XVIII, quando Fousscau
cscrcvcu quc os dcuiados nao sao ncn odcn scr rcrcscnianics do
ovo; sao acnas scus conissarios. nada odcn concluir cn nancira
dcfiniiiva". E acrcsccniou. Toda lci quc o ovo cssoalncnic nao Iaja
raiificado c nula. nao c lci".
1
Cono dificilncnic sc odcria volvcr soluao oliica do govcrno
dircio, ccquvcl naquclcs Esiados-cidadc da Crccia, ondc do alio dc
una acroolc sc vislunlra iodo o icrriiorio"
2
o consiiiucionalisno
dcnocraiico da idadc conicnoranca, nais iniinancnic ligado s
insiracs da douirina da solcrania oular, clcgcu alguns
insiruncnios dc ariiciaao, quc dao ao ovo, conscrvadas cnlora cn
aric as fornas rcrcscniaiivas, a alavra final rclaiiva a iodo o aio
govcrnaiivo. o quc ocorrc con a dcnocracia scnidircia.
Esscs insiruncnios dc ariiciaao sc rcduzcn, scgundo
Duvcrgcr, a duas caicgorias lasicas. o cccndun c a iniciaiiva. Con a
iniciaiiva, o coro clciioral rovoca, ainda dc acordo con o ullicisia
franccs, a dccisao dos govcrnanics; con o cccndun, inicrvcn clc
dirciancnic no aio ullico, via dc rcgra nornaiivo, qucr ara raiifica-
lo, qucr ara rcjciia-lo.
3
Usualncnic orcn cnuncran os iraiadisias do dirciio ullico os
scguinics nccanisnos da dcnocracia scnidircia, ionando-os nuna
accao ncnos gcncrica c nais rcsiriia. o cccndun, o lclisciio, a
iniciaiiva c o dirciio dc rcvogaao. Alguns acrcsccnian un quinio
clcncnio. o vcio, a salcr, o cIanado cccndun faculiaiivo, dando-lIc
Conscguinicncnic un lugar aric, cono insiiiuiao, no quadro das
iccnicas do govcrno scnidircio (Prcloi}.
2. O re]erendum
Con o cccndun, o ovo adquirc o odcr dc sancionar as lcis.
Tudo sc assa, scgundo a ondcraao da DariIclcny c Ducz, cono no
sisicna dc govcrno rcrcscniaiivo ordinario, cn quc o Parlancnio
nornalncnic clalora a lci, nas csia so sc faz udcuncntc crfciia c
olrigaioria", dcois da arovaao oular, isio c, dcois quc o rojcio
oriundo do Parlancnio c sulnciido ao sufragio dos cidadaos, quc
voiarao clo sin ou clo nao, or sua acciiaao ou or sua rcjciao".
4
2.l Modududcs dc rcfcrcndun
Arcscnia o cccndun disiinias nodalidadcs, variavcis scgundo
os Esiados quc adoian cssa insiiiuiao da dcnocracia scnidircia. A
classificaao nais frcqucnic alrangc as scguinics fornas.
a} Con rclaao nutcu ou ao oIcto, odc o cccndun scr.
consiiiuinic ou lcgislaiivo. O cccndun consiiiuinic ocorrc quando sc
iraia dc lcis consiiiucionais c o cccndun lcgislaiivo quando sc alica
a lcis ordinarias.
S
l} Quanio aos cctos, disiinguc-sc o cccndun consiiiuiivo do
cccndun al-rogaiivo. Con o cccndun consiiiuiivo, a norna
jurdica cnira a cisiir; con o cccndun al-rogaiivo, a norna vigcnic
cira.
6
c} iocanic nutuczu udcu, icnos o cccndun olrigaiorio c o
cccndun faculiaiivo. olrigaiorio o cccndun quando a
Consiiiuiao disc quc a norna clalorada clo Parlancnio scja
sulnciida arovaao da voniadc oular. faculiaiivo quando sc
confcrc a dcicrninado orgao ou a una arccla do coro clciioral
concicncia ara fazcr ou rcqucrcr consulia aos clciiorcs, consulia quc
nao rcrcscnia or conscguinic olrigaao consiiiucional.
d} Con rcsciio ao tcno, disiinguc-sc o cccndun untc cgcn
do cccndun ost cgcn. O cccndun untc cgcn, ianlcn conIccido
clas dcnoninacs dc cccndun untco, consutuo, cucntuo ou
ogunutco, c aquclc cn quc a nanifcsiaao da voniadc oular
anicccdc a lci, cn quc sc lusca conIcccr dc anicnao o arcccr ou
cnsancnio da nassa clciioral accrca dc aio lcgislaiivo ordinario ou dc
dcicrninada rcforna consiiiucional quc sc roonIa.
O cccndun ost cgcn, igualncnic conIccido or cccndun
succssivo ou os-lcgislaiivo, c aquclc quc sc scguc cronologicancnic ao
aio csiaial ara confcrir-lIc ou iolIcr-lIc cisicncia ou cficacia".
?
o
cccndun cn quc a lci voiada ja clo odcr lcgislaiivo, ordinario ou
consiiiuinic, vai scr sujciia voniadc oular, quc cniao sc nanifcsia
dc nodo favoravcl ou dcsfavoravcl ncsna.
Juridicancnic, a lci cnira a cisiir ois cono rcsuliado da
colaloraao dircia do rano oular con o odcr rcrcscniaiivo das
asscnllcias. Essc odcr inicrvcn nuna rincira fasc dc claloraao
lcgislaiiva, ao asso quc o ovo ariicia na scgunda fasc, quc vcn a
scr aqucla da consulia fciia airavcs do cccndun, ncdianic o qual, dc
forna dccisiva, sc arova ou rcjciia a roosiao nornaiiva cndcnic.
2.2 O ctco dc cusscuuo do cccndun
Nas classificacs cuja cosiao fizcnos, scguc-sc o criicrio nais
cnrcgado. o da vinculaao do cccndun con as lcis. Eisicn orcn
ouiros criicrios, ncnos csiriios, nais largos, lasianic flcvcis, quc sc
inclinan a considcrar or oljcio do cccndun nao soncnic os aios
nornaiivos, as lcis, scnao iodas as qucsics inorianics da vida
ullica.
Traiadisias rofundos do dirciio oliico conicnoranco acolIcn
nao raro cssa oricniaao, quc sacrifica un ianio o rigor do concciio dc
cccndun, cn rovciio dc un anliio nais vasio ara o ncsno.
fora dcssc alargancnio, calcn no cccndun nodalidadcs dc
consulia oular difccis dc classificar quando or cssa insiiiuiao da
dcnocracia scnidircia sc cnicndcn acnas os aios lcgislaiivos
cncaninIados ao sufragio do colcgio oliico.
Xifra Hcras, o cnincnic consiiiucionalisia csanIol disiinguindo
o cccndun consuliivo do cccndun arliirai, a quc sc dcu ianlcn o
nonc dc cccndun lclisciiario, confirna o criicrio quc ja vinIa
crfilIando dc classificar dc nodo ncnos acriado ossvcl as fornas
dc cccndun raiicadas nos Esiados da dcnocracia scnidircia.
2.J O cccndun consutuo
Dificilncnic sc lograria clicar o cccndun consuliivo c sua
variada alicaao scn cssa anliiudc quc faz o cccndun icr or
oljcio disiinias fornas dc aio ullico c nao soncnic a lci
cvcniualncnic roosia.
Aqui nao sc iraia dc cccndun anicrior a dcicrninada
roosiao lcgislaiiva, nas a qualqucr aio ullico, luscando-sc
rccolIcr fornalncnic a nanifcsiaao da voniadc oular. O
cccndun, assin concclido, odc scr, clas suas conscqucncias.
uncuuntc, dc ouo c ncuncntc consutuo.
Vinculanic, cono aquclc quc lcvou a Iialia a insiiiuir, aos o voio
oular dc 2 dc junIo dc 1946, a forna rcullicana dc govcrno; dc
oao, scnclIana do quc colocou o ovo franccs cn rcscna dc ircs
solucs oliicas ara os scus dcsiinos nacionais, no ano ncsno da
lilcriaao da airia. o rciorno s lcis consiiiucionais da Tcrccira
Fcullica, dc 1875, a clciao dc una asscnllcia consiiiuinic nunida
dc lcnos odcrcs ou a clciao dc una asscnllcia con odcrcs
liniiados (soluao csia uliina acciia clo cccndun dc 21 dc ouiulro
dc 1945}, c, or fin, o cccndun ncrancnic consuliivo, scn caraicr
vinculanic, cn quc a voniadc crcssa clo ovo icn icor iao-soncnic
oinaiivo dc olscrvancia orianio faculiaiiva.
S
2.4 O cccndun uItu
O cccndun arliiral ou dc arliiragcn foi insiiiudo na
AlcnanIa, clo consiiiuinic dc Wcinar, ara solvcr, cn dcfiniiivo, na
nais alia insiancia oliica, quc c o ovo solcrano, cvcniuais confliios
dc naiurcza lcgislaiiva cnirc o iiiular do Podcr Eccuiivo o Prcsidcnic
da Fcullica c os ncnlros do Podcr Lcgislaiivo (Consiiiuiao dc
Wcinar, ari. 74}.
A fornula arliirai dcssc cccndun sc alicava ianlcn
soluao dc dcsinicligcncias accrca dc naicria lcgislaiiva cnirc as duas
Casas da rcrcscniaao, a salcr, o FcicIsiag" c o FcicIsrai".
Con cssa iccnica rcfcrcndaria o ovo sc iornava arliiro dc
cndcncias cnirc os odcrcs ullicos. Consiava cla dos ariigos 43 c 73
da Consiiiuiao dc Wcinar, lcn cono do n. 46 da Consiiiuiao da
aniiga TcIccoslovaquia, dc 29 dc fcvcrciro dc 1920.
As Consiiiuics dc algunas unidadcs da Fcdcraao alcna,
ronulgadas dcois da Scgunda Crandc Cucrra Mundial, conscrvan
cssc insiiiuio, noncadancnic as dc Dadcn (ari. 94} c da Fcnania (ari.
109}.
Havia ainda, na dcnocracia scnidircia da AlcnanIa dc Wcinar,
a ossililidadc dcssc cccndun arliirai ocorrcr caso sc csialclcccssc
un confliio solrc lcis cnirc os ncnlros dc una ncsna Canara, no
caso o FcicIsiag" (ari. 73}.
2.5 As uuntugcns do cccndun
No cccndun, ianio quanio na dcnocracia scnidircia cn gcral,
dcosiiaran-sc largas cscranas, noncadancnic duranic as rinciras
dccadas dcsic scculo. Os Esiados Unidos saudaran con cniusiasno
juvcnil a lcgislaao dircia, vcndo nas novas insiiiuics a grandc
anaccia ara as cnfcrnidadcs do odcr dcnocraiico.
A AlcnanIa, or sua vcz, clcvou o govcrno scnidircio, cla
alavra dc Prcuss, na Consiiiuiao dc Wcinar, caicgoria dc
osiulado da dcnocracia".
9
En varias Consiiiuics curocias ulicriorcs Princira Crandc
Cucrra Mundial fcz-sc quasc rac alrir un lugar s insiiiuics da
dcnocracia scnidircia. O cccndun, rincialncnic, rcunc dcsdc
cniao nassas considcravcis dc adcios fcrvorosos c inugnadorcs
icnazcs. A luia dos arguncnios nosira, dc una aric, as vaniagcns,
douira aric, os inconvcnicnics dcssc nccanisno csscncial do govcrno
scnidircio.
A favor do cccndun, rcconcndando ianio quanio ossvcl sua
adoao, ciian-sc as scguinics razcs. scrvc dc anicaro onioicncia
cvcniual das asscnllcias arlancniarcs; iorna vcrdadcirancnic
lcgiina clo asscnso oular a olra lcgislaiiva dos arlancnios; da ao
clciior una arna con quc sacudir o jugo dos ariidos"; faz do ovo,
ncnos aquclc cscciador, nao raro adornccido ou indifcrcnic s
qucsics ullicas, do quc un colalorador aiivo ara a soluao dc
rollcnas dclicados c da nais alia significaao social; ronovc a
cducaao dos cidadaos; lanc das casas lcgislaiivas a influcncia
crniciosa das canarilIas oliicas; rciira dos losscs" o donnio quc
ccrciian solrc o govcrno".
10
A confiana osia na insiiiuiao iransarccc cn afirnaiivas cono
csia. Craas ao cccndun rccolra o clciior sua solcrania, ficando o
govcrno dc iodos or iodos rcsiaurado na ncdida do ossvcl".
11
Ou cn
crcsscs dcssc vigor. Scn o cccndun, a solcrania do ovo c
acnas una ilusao, cscrcvia nilc Olivicr, cn 1864. Ela so sc ccrcc
un unico ninuio cada quairo ou scis anos. o ninuio cn quc o clciior
dcosiia na urna o scu voio. Aic consulia scguinic, orcn, o solcrano
fica adornccido... O cccndun o nanicn dcscrio c cn csiado dc
conicr ou rciificar os dcsvios dc scus rcrcscnianics".
12
2.b Os nconucncntcs do cccndun
A cssas vaniagcns, coniracn-sc iodavia gravcs inconvcnicnics.
o dcsrcsigio das canaras lcgislaiivas, conscqucnic dininuiao dc
scus odcrcs; os ndiccs csaniosos dc alsicnao; a invocaao do
arguncnio dc Monicsquicu accrca da inconcicncia fundancnial do
ovo c scu dcsrcaro ara govcrnar;
13
a ccna nuda cn quc sc
iransforna o cccndun cla auscncia dc dclaics; os alusos dc una
rcciiao frcqucnic ao rcdor dc qucsics nninas, scn ncnIuna
inoriancia, quc acalarian rovocando o cnfado oular; o
afrouancnio da rcsonsalilidadc dos govcrnanics (ao ncnor cnlarao
conodancnic iransfcririan ara o ovo o cso das dcciscs}; o
cscancarar dc orias nais dcscnfrcada dcnagogia; cn suna, o
dissdio csscncial da insiiiuiao con o sisicna rcrcscniaiivo.
14
2.? Sntcsc dos csutudos do cccndun no consttuconusno
contcnounco
Dcsfciias as rinciras iluscs, csfriado o cniusiasno dcliranic
das largas solucs con quc accnava a dcnocracia scnidircia, viu-sc
quc o cccndun dciava ainda dcsaicndidos inuncravcis onios cuja
soluao facil rougnadorcs ardcnics Iavian ja cnircvisio.
Tonando a cssc rcsciio osiao nodcrada c rcfornadora dos
juzos scvcros dc varios auiorcs, lcn cono do dcrranancnio
cnconiasiico dc alguns nais, o consiiiucionalisia iialiano Discarciii di
Fuffia sulordina a adnissao do cccndun s scguinics
circunsiancias. scr soliciiado or una arccla dc clciiorcs nunca
infcrior a dcz or ccnio, ofcrcccr a iodos clcs lcna infornaao accrca
da qucsiao discuiida; scr alIcio ao influo dos ariidos (nao dcvcndo
coincidir con as clcics arlancniarcs}, dc nodo quc Iaja dc ccluir
dcicrninadas caicgorias dc lcis (urgcnics, financciras, cic}, dcvcndo
cada voiaao concrcia liniiar-sc a nui oucas qucsics."
1S
O juzo do ovo nos assunios govcrnaiivos cniic-sc con
scgurana c rcconcnda a alicaao do cccndun nas qucsics quc
cnvolvcn rincios gcrais c fundancniais da vida oliica, nas grandcs
lcis cn quc sc csiana un inicrcssc nacional rofundo, naquclas
ncdidas anlas nas susccivcis dc olicr do clciiorado una rcsosia
afirnaiiva ou ncgaiiva facil", cscaando orcn sua crccao as
roosics nais dclicadas ou iccnicancnic conlicadas, clas quais
o ovo, ou ja nao sc inicrcssa, ou ja nao icn conrccnsao" ara
ronunciar-sc a rcsciio das ncsnas.
16
Do onio dc visia douirinario Iouvc nanifcsio icnor dc quc o
ovo, dc ossc daquclc insiruncnio, fossc uiiliza-lo ara nudanas
sociais inicncsiivas, alruias, irrcflciidas. O dcscosiunc cn quc sc
acIava ainda a Euroa dc una inicrvcnao oular nais assdua ou
cncrgica cn qucsics dc govcrno fcz lcvaniar a susciia dc quc,
confcrindo-sc ao ovo o anlssino dirciio dc ariiciaao coniido no
cccndun, scu cnrcgo rcvolucionario alalaria fundo as csiruiuras
sociais dc aarcncia nais csiavcl. Via-sc na insiiiuiao inugnada un
agcnic dc rofunda iransfornaao c dcsorganizaao social".
1?
Surrcsa csaniosa orcn sc icvc, quando os rcsuliados da
alicaao do nccanisno aicnicaran o scniincnio Iosiil do ovo s
inovacs, ainda aquclas quc cran fruios dc sua iniciaiiva. Essc
conoriancnio oular aniirogrcssisia lcvou dois cscriiorcs oliicos
a olscrvarcn con acuidadc quc, no fundo, a nassa do ovo c
conscrvadora c icn ncdo do dcsconIccido".
1S
Na Sua, o ovo voiava rcacionariancnic conira as ncdidas dc
insiraao socialisia, cIcgando a onio dc rcjciiar o rojcio quc
nandava inscrcvcr na Consiiiuiao o dirciio ao iralalIo.
19
O
cccndun conduziu, ois, nas nonianIas da Sua, cono alias ja
ondcrou Duvcrgcr, conscrvaao do stutus quo c rcjciao dos
rojcios dc rcforna",
20
scndo aquclc as o unico Esiado dcnocraiico do
nundo, cujo ovo, ccrciiando dirciancnic o odcr solcrano, larrou
con nanifcsio olscuraniisno a inlaniaao do sufragio fcninino.
21
Na Ausiralia, o ncsno aniicsiaiisno oular sc fcz visvcl., Na
AlcnanIa, franqucou o cccndun o caninIo s invcsiidas soczcs
conira a dcnocracia, fcrida dc noric clo insiruncnio a quc concicra,
nao ianio a solrcvivcncia quanio a urcza ncsna das insiiiuics
dcnocraiicas, sua lcgiiinidadc, sua auicniicidadc, scu arinorancnio.
Mcncando o aniigo aarclIo dcnocraiico, o ioialiiarisno fc-lo assin
irrcconIccvcl. En suna, os rcsuliados do aclo ao cccndun
dcnoian oliiicancnic o caraicr conscrvador da insiiiuiao.
S. O p1eb1so11o
O lclisciio c o cccndun sao icrnos do vocalulario oliico quc
nao raro sc cnrcgan indifcrcnicncnic ara significar ioda nodalidadc
dc dccisao oular ou dc consulia dircia ao ovo.
En ascs dc dcnocracia scnidircia, cono a Sua, nao sc Ia
aicniado con rigor na disiinao quc inuncravcis ullicisias rcclanan
ara fazcr cicniificancnic rccisas as duas nocs. Essa disiinao, con
quc sc inicnia ocrar a auiononia concciiual do lclisciio cn facc do
cccndun, dcu aic agora os scguinics rcsuliados.
a} O lclisciio, ao conirario do cccndun circunscriio scnrc
a lcis scria un aio ciraordinario c ccccional, ianio na ordcn
inicrna cono cicrna". Tcria or oljcio ncdidas oliicas, naicria
consiiiucional, iudo quanio sc rcfcrissc csiruiura csscncial do
Esiado ou dc scu govcrno", nodificaao ou conscrvaao das fornas
oliicas, cono sc crcssa na douirina iialiana doninanic (Sanii
Fonano, Discarciii di Fuffia, Moriaii}.
As nudanas icrriioriais, as variacs na forna dc govcrno, cono
as quc cn 1860 conscrvaran o odcr da Casa dc Savoia, na Iialia, ou,
dcois da Scgunda Cucrra Mundial, aluran a nonarquia cninsular
sao iodas rcsuliado dc consulias oularcs dc naiurcza iiicancnic
lclisciiaria.
22
l} Dcicrninados ullicisias oinan orcn quc o lclisciio sc ca-
racicriza cono un ronunciancnio oular valido or si ncsno", in-
icirancnic unilaicral, quc indccndc do concurso dc qualqucr ouiro or-
gao do Esiado.
Mcdianic cssc ronunciancnio, a voniadc do ovo, sozinIa, cn
ioda a lcniiudc, scn colaloraao csiranIa, iona a dccisao ou faz a lci
(Daiiclli, Crosa, Lafcrricrc}. Ncssa accao laia, o lclisciio, ao
conirario do quc sc da na douirina anicccdcnic, sc csicndc csfcra das
dcciscs lcgislaiivas, conrccndcndo iodas as lcis quc nao rcsulicn da
olra conun do Parlancnio c do ovo".
23
Fruio dcssa olra conun ou solidaria dc colaloraao c o caso dc
ioda a lcgislaao sujciia a cccndun, a qual, ara cisiir, ncccssiia
inrcscindivclncnic do conscniincnio dc dois orgaos no ccrccio da
ncsna funao. o arlancnio c o ovo. Para o aio lclisciiario, lasia
acnas a voniadc do ovo.
c} En Frana, ullicisias cnincnics cono Hauriou c Duvcrgcr
dcscnvolvcran una douirina solrc o lclisciio, quc conscnic
caracicriza-lo airavcs dc dois iraos rinciais. cn rinciro lugar, a
consulia lclisciiaria, dcsdc quc nao assc dc un cccndun
incrfciio" ou dcicriorado", ncnIuna alicrnaiiva ofcrccc ao coro
clciioral (csiranIo claloraao do aio, o clciior sc cingc iao-soncnic a
arova-lo ou rcjciia-lo}
24
c, cn scgundo lugar, o aio, via dc rcgra,
inlica una ouiorga dc odcrcs ou una nanifcsiaao dc confiana ao
CIcfc dc Esiado, scndo o lclisciio or conscguinic a insiiiuiao quc
usualncnic rcara, c solrc a qual sc asscnia cn aclos frcqucnics ao
ovo, a dcnocracia ccsariana.
Haja visia o quc sc assou cn Frana, con a succssao dos
lclisciios naolcnicos. os dc Naolcao I, rclaiivos ao Consulado
(1799}, viialicicdadc do Cnsul (1802} c coroa Icrcdiiaria do Incrio
(1804}, lcn cono os dc Naolcao III, rinciro, cn 1852, ara rcsiaurar
o Incrio, aos o golc dc Esiado; c, a scguir, cn 1870 ara arovar a
Consiiiuiao ouiorgada a fin dc cviiar a qucda do ncsno Incrio.
Enicndc Duvcrgcr quc a disiinao cnirc lclisciio c cccndun
dcvc scr rigorosa. Ao asso quc o cccndun dcnanda acnas a
arovaao dc una rcforna", o lclisciio consisic cn dar confiana a
un Ioncn", conccdcr-lIc faculdadcs iliniiadas dc odcr, rcsiigia-lo
con anla lasc dc susicniaao oular, idcniificando ou
Iarnonizando a causa do govcrnanic con os scniincnios c inicrcsscs
das classcs oularcs; cnfin, scgundo o ncsno auior, no cccndun
voia-sc or un icio"; no lclisciio, or un nonc".
2S
4. A 1n1o1o11vo
Dc iodos os insiiiuios da dcnocracia scnidircia o quc nais
aicndc s cigcncias oularcs dc ariiciaao osiiiva nos aios
lcgislaiivos c ialvcz a iniciaiiva.
O vcio c o cccndun, scgundo Lafcrricrc, acnas asscguran ao
ovo quc clc nao scra sulnciido a una lcgislaao quc nao qucira", nas
nao olrigan juridicancnic o arlancnio a lcgislar.
26
Confcrcn iao-
soncnic ao ovo o odcr dc cnlargar aquclas lcis da asscnllcia
arlancniar quc sc lIc afigurcn nocivas, ao asso quc a iniciaiiva
oular roorciona ao coro dc cidadaos o ccrccio dc una
vcrdadcira oricniaao govcrnancnial",
2?
consulsianciada na
caacidadc jurdica dc roor fornalncnic a lcgislaao quc no scu
arcccr nclIor consulic o inicrcssc ullico.
Fa-lo alias no ccrccio dc dirciio quc nao odc scr iolIido, dcsdc
quc, ara ianio, dcicrninada fraao do coro clciioral rcuna o nuncro
lcgal dc rooncnics, indiscnsavcl a dar o inulso lcgislaiivo, do qual
rcsuliara o csialclccincnio dc novas lcis ou a al-rogaao das
cisicnics",
2S
ianio cn naicria dc lcgislaao ordinaria quanio
consiiiucional.
frcqucnic adcnais a conlinaao da iniciaiiva con o
cccndun, cn dcicrninados sisicnas dc dcnocracia scnidircia, ioda
vcz quc Iaja confliio cnirc o ovo c o orgao arlancniar ao rcdor dc lci
quc roccda da iniciaiiva oular.
Configurada csia uliina Iioicsc, cIcga-sc or vczcs a un
rcsuliado lcgislaiivo fora das casas do arlancnio, ncrcc do
cccndun oular. Con cfciio, as asscnllcias, cla iniciaiiva, sc
olrigan iao-soncnic a discuiir c voiar os rojcios dc origcn oular,
nas nao a acciia-los. Surgindo assin a cndcncia, lusca-sc a soluao
no cccndun. A lci scra cniao fruio dircio c cclusivo da solcrana
voniadc do ovo, conscqucnicncnic scn ariiciaao das asscnllcias
rcrcscniaiivas, aic ncsno conira a rcsisicncia oliica quc csias
orvcniura lIc Iajan novido.
Con a iniciaiiva, confornc ondcra Xifra Hcras, os cidadaos nao
lcgislan, nas fazcn con quc sc lcgislc".
29
ConIcccn-sc duas fornas rinciais dc iniciaiiva. a iniciaiiva nao
fornulada c a iniciaiiva fornulada ou ariiculada.
A iniciaiiva nao fornulada, classificada or alguns ianlcn con o
nonc dc sinlcs ou ura, c a ncsna nouo do dirciio ullico suo. Os
ronoiorcs da iniciaiiva oular consignan acnas os iraos gcrais, a
insiraao dc roosiios, o rincio da lci, calcndo ao orgao
rcrcscniaiivo dclilcranic dar forna c curso ao rojcio dcsiinado a
aicndcr o scniincnio quc cssa nodalidadc dc iniciaiiva vcnIa a
crinir.
Na iniciaiiva, o ovo ccrcc acnas un dirciio dc ciiao
vinculanic ou rcforado", graas ao qual olriga o arlancnio a
rcarar un rojcio dc lci solrc dcicrninado assunio, lcn cono
discuii-lo c voia-lo.
30
Voiada a lci, caurc-sc o roccsso. Mas sc a
asscnllcia sc rccusa a r cn auia a naicria ou rcjciia o rojcio, a
qucsiao volvc ao ovo, quc, or sua vcz, odcra dcvolvc-lo asscnllcia,
ficando csia olrigada a clalorar a lci, a qual cvcniualncnic scra ainda
oljcio dc cccndun.
31
Quando sc iraia dc nodalidadc fornulada, a iniciaiiva lcva o
rojcio oular asscnllcia nun icio cn forna dc lci, nao raro
rcdigido ja cn ariigos, aarclIado ara scr discuiido c voiado. Mas,
scgundo Lafcrricrc, odc aconicccr quc a asscnllcia o rccusc, faa-lIc
considcravcis alicracs ou dcic cirar o razo quc lIc c assinado,
scn scqucr canina-lo. Ncssc caso, acrcsccnia aquclc ullicisia, o
rojcio oriundo da iniciaiiva c sulnciido acciiaao ou rcjciao do
ovo, odcndo a asscnllcia rcconcndar a rcjciao do ncsno ou
coniraor-lIc un conirarojcio, quc scra igualncnic conduzido
voiaao oular".
32
En fins do scculo assado (1898}, adoiou-sc cla rincira vcz a
iniciaiiva oular, no Esiado dc SouiI Daloia, nos Esiados Unidos,
scndo orcn o Orcgon (1904} o rinciro Esiado da Uniao ancricana
quc fcz uso dcssa iccnica do govcrno scnidircio.
A naicria aarcccu ianlcn rcgulada cla Consiiiuiao dc
Wcinar, quc adniiia a iniciaiiva quando ionada no nnino cla
dccina aric do clciiorado. Tcndo adccido ccrio dcclnio no
consiiiucionalisno conicnoranco, c a iniciaiiva rcvisia ainda no
ariigo 29 da lci fundancnial dc Donn ara cfciio dc nodificaao do
icrriiorio dos Esiados (Lucndc) inicgranics da Fcullica Fcdcral da
AlcnanIa, lcn cono nas Consiiiuics da Vcnczucla c da Iialia. Ncsia
uliina a Consiiiuiao iialiana dc 1947 50.000 clciiorcs, dc acordo
con o ariigo 71, inciso 2, odcn olrigar o Parlancnio a discuiir un
rojcio ariiculado, oriundo da iniciaiiva oular.
S. O d1re11o de revogoo
En ccrios sisicnas consiiiucionais quc consagran a dcnocracia
scnidircia insiiiui-sc ouiro nccanisno ccccional dc aao cfciiva do
ovo solrc as auioridadcs, crniiindo-lIc r icrno ao nandaio clciivo
dc un funcionario ou arlancniar, anics da ciraao do rcscciivo
razo lcgal.
Essc nccanisno vcn consulsianciado no cIanado dirciio dc
rcvogaao. Dois ascs rincialncnic o adniicn. a Sua c os Esiados
Unidos. A rcvogaao assunc duas nodalidadcs corrcnics. o ccu c o
AIIcuungsccIt.
5.l O ccu
a forna dc rcvogaao individual. Caaciia o clciiorado a
dcsiiiuir funcionarios, cujo conoriancnio, or qualqucr noiivo, nao
lIc csicja agradando.
Dcicrninado nuncro dc cidadaos, cn gcral a dccina aric do
coro dc clciiorcs, fornula, cn ciiao assinada, acusacs conira o
dcuiado ou nagisirado quc dccaiu da confiana oular, cdindo sua
sulsiiiuiao no lugar quc ocua, ou iniinando-o a quc sc dcniia do
ccrccio dc scu nandaio.
Dccorrido ccrio razo, scn quc Iaja a dcnissao rcqucrida, faz-sc
voiaao, qual, alias, odc concorrcr, ao lado dc novos candidaios, a
ncsna cssoa oljcio do roccdincnio oular. Arovada a ciiao, o
nagisirado ou funcionario icn o scu nandaio rcvogado. Fcjciiada,
considcra-sc clciio ara novo crodo.
Dozc Esiados-ncnlros da Uniao ancricana alican o ccu, quc
icn nais voga na csfcra nunicial do quc na csiadual. Ccrca dc nil
nunicios ancricano o adoian. A insiiiuiao incisic no lano fcdcral.
Na orliia csiadual, confornc assinala Duvcrgcr, sao nodcsios os scus
rcsuliados. un unico Covcrnador, o dc Orcgon, cn 1821, caiu clo
ccu, jusiancnic naquclc Esiado quc Lowcll laiizou cono o naior dos
laloraiorios da ccricncia-oular".
33
A Consiiiuiao dc Wcinar cn scu ariigo 71 disunIa solrc a
dcsiiiuiao do Prcsidcnic do FcicI, a cdido do FcicIsiag, airavcs dc
voiaao oular. Fciia a consulia, o ccu sc consunava con a qucda
do Prcsidcnic, quando o rcsuliado da voiaao lIc cra dcsfavoravcl ou
con sua nanuicnao no odcr, quando a confiana oular lIc
rcnovava o nandaio, rcclcgcndo-o c dissolvcndo o FcicIsiag.
34
Na aniiga Uniao Soviciica, os ullicisias do rcginc jaciavan-sc
do dirciio dc rcvogaao, rcvisio no ariigo 142 da Consiiiuiao, quc
insiiiua una csccic dc nandaio incraiivo dos cIanados
rcrcscnianics das classcs iralalIadoras. Os dcuiados ficavan
olrigados a rcsiar conia aos clciiorcs dc scu iralalIo, c odian icr o
nandaio rcvogado a qualqucr noncnio.
5.2 O rccall dos uzcs c dus scntcnus udcuus
As Consiiiuics do Orcgon c da California conicn disosics
quc csicndcn aic ncsno aos juizcs a alicaao do ccu. En varios
Esiados da Uniao ancricana cnrcga-sc cssc rincio dc rcvogaao,
quc c dos nais conirovcrsos con rcsciio aos ncnlros do odcr
judiciario.
Conlaic-sc o ccu judicial, orquanio sc alcga quc, cnvolvcndo o
juiz no ccniro dos nais laios inicrcsscs oliicos, acalaria or
surinir-lIc a indccndcncia ou consurcar a najcsiadc da ioga.
Invoca-sc o vclIo ronunciancnio dc Tafi quando dissc quc os juizcs
ara cunrircn dcvidancnic suas funcs cn nosso govcrno oular,
rccisan dc scr nais indccndcnics quc cn qualqucr ouira forna dc
govcrno".
3S
Ha qucn cnicnda orcn quc a loa logica da dcnocracia
scnidircia dcvc conduzir dc ncccssidadc a cssc rcsuliado. ao ccu
judicial. Afirnan JoscI DariIclcny c Paul Ducz, rcoriando-sc scn
duvida ao arguncnio dos corifcus dcssa insiiiuiao quc, sc sc dcu ao
ovo con o cccndun o odcr dc cviiar as lcis nas, c con a iniciaiiva
oular a faculdadc dc olicr loas lcis, nao csiaria rcnovido o crigo dc
frusiraao dcssas conquisias oliicas, caso conscrvassc o juiz, na
ncsna forna dcnocraiica, o odcr dc aralisar, cla dcclaraao dc
inconsiiiucionalidadc, as lcis quc nais dc crio consuliasscn o
scniincnio dc rcforna c rogrcsso social, ncgando alicaao
lcgislaao olrcira.
36
Alguns foran nais longc. Advogaran c oliivcran nao soncnic o
ccu dos juizcs scnao o das rorias dcciscs judiciais. Susicniaran o
rincio dc invcsiir o ovo no dirciio dc cassar a scnicna dos juizcs,
dc consiiiu-lo, sc ossvcl, cn uliina insiancia, ara conIcccr c dccidir
da consiiiucionalidadc da lci. O rinciro Fooscvcli, quc govcrnou os
Esiados Unidos ao conco dcsic scculo, foi vigoroso adcio do ccu.
Prcconizou alcriancnic a adoao dcssc sisicna, quc acalou scndo
iniroduzido no Colorado.
A roosiio do ccu das dcciscs judiciais, cscrcvcn ainda os
ullicisias franccscs DariIclcny c Ducz. Esia csiranIa insiiiuiao,
quc faz rcvalcccr, na soluao dc csccics ariicularcs, a dccisao do
coro dc cidadaos, sulvcric a noao iradicional do juiz quc csiaiui, nao
scgundo a oiniao rovavcl do ovo, nas confornc a lci c dc acordo
con a sua conscicncia; nao dc clicar-sc scnao cla quclra dc
rcsigio da nagisiraiura cn nuiios Esiados-ncnlros. Fooscvcli,
adcnais, cn scu rojcio, cclua do ccu as dcciscs da Surcna
Coric dos Esiados".
3?
5.J O AIIcuungsccIt
O AIIcuungsccIt c a forna dc rcvogaao colciiva. Aqui nao sc
iraia, cono no ccu, dc cassar o nandaio dc un indivduo, nas o dc
ioda una asscnllcia. Fcqucrida a dissoluao, or dcicrninada arccla
do coro clciioral, a asscnllcia so icra findo scu nandaio aos voiaao
da qual rcsulic aicnic cla ariiciaao dc arcciavcl crccniagcn
consiiiucional dc clciiorcs quc o coro lcgislaiivo dccaiu rcalncnic da
confiana oular.
3S
Scic canics na Sua c un scnicaniao dcssc
ncsno as adniicn cn suas insiiiuics o AIIcuungsccIt.
t. O ve1o
Insiruncnio dc ariiciaao oular no ccrccio do odcr, o vcio
c a faculdadc quc crniic ao ovo nanifcsiar-sc conirario a una
ncdida ou lci, ja dcvidancnic clalorada clos orgaos concicnics, c
cn vias dc scr osia cn cccuao.
Ccrio nuncro dc cidadaos, cn dcicrninado razo, ccrccndo
dirciio consiiiucional, odc fazcr con quc una lci ja ullicada scja
sulnciida arovaao ou rcjciao do coro clciioral.
Quando aos a ullicaao da lci cira o razo no qual a
consulia ao ovo odcria scr rcqucrida ou rovocada, adniic-sc quc a
lci csia crfciia, alicando-sc or si ncsna".
Diz Duvcrgcr quc o silcncio do ovo cquivalc ois a acciiaao".
39
Sc o ovo orcn cdc a consulia, csia sc faz; c sc a voiaao oular
roduz cniao rcsuliado dcsfavoravcl, considcra-sc a lci incisicnic,
cono sc nunca Iouvcra sido fciia. O vcio, cassando a lci, icn cfciio
rciroaiivo. Nao sc iraia orianio dc sinlcs al-rogaao".
40
O vcio, scgundo assinala Durdcau, c roccsso dc inicrvcnao
nuiio nais cncrgico do quc o cccndun. Acrcsccnia o ullicisia
franccs quc na Iioicsc do cccndun, o icio adoiado cla
asscnllcia nao c scnao un rojcio", ao asso quc no caso do vcio o
ovo csia dianic dc una lci acalada, con ioda a fora jurdica ara
cnirar cn vigor, cunrindo-lIc iao-soncnic arova-la ou rcjciia-la, isio
c, ccrccr o odcr dc incdir", quc lIc foi confcrido clo ordcnancnio
dcnocraiico.
41
Alguns auiorcs nao fazcn disiinao cnirc o insiiiuio do vcio c o
cccndun faculiaiivo. cquiaran-nos. Duvcrgcr, or ccnlo. Sanii
Fonano considcra-os afins.
42
1. J. J. Fousscau, Du Contut Socu, . 159.
2. JoscI DariIclcny c Paul Ducz, Tutc Ecncntuc dc Dot Consttutonnc, .
121-122.
3. Mauricc Duvcrgcr, Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs, . 228.
4. JoscI DariIclcny & Paul Ducz, ol. cii., . 125.
5. Quanio cicnsao da ingcrcncia quc icn no odcr a voniadc oular, ncdianic o
cccndun consiiiuinic, JoscI DariIclcny c Paul Ducz inicrrogan c cscrcvcn.
Qual o grau caio dc inicrvcnao do ovo clo cccndun consiiiuinic? As
disosics das divcrsas Consiiiuics odcn rcsunir-sc nas scguinics rcgras. 1) sc
sc iraia dc rcvisao totu da Consiiiuiao, o ovo inicrvcn duas vczcs. a rincira vcz,
quanio ao rincio ncsno da rcvisao (clc voia conucnton ou no conucnton), a
scgunda vcz, ara arovar ou rcjciiar o iralalIo dc rcvisao cfciuado cla convcnao
(voia o tIc consttuton ou ugunst tIc consttuton; 2} sc sc iraia dc rcvisao ucu, o
ovo inicrvcn una so vcz. o lcgislaiivo dccidc accrca da rcvisao c c unicancnic o
iralalIo dc rcvisao quc c sulnciido ao asscniincnio dos cidadaos (clcs voian acnas
o tIc consttuton ou ugunst tIc consttuton). (DariIclcny & Ducz, ol. cii., . 131}.
6. Discarciii di Fuffia, Dtto Costtuzonuc, 5 cd., . 356.
7. Idcn, ilidcn, . 355.
8. Jorgc Xifra Hcras, Cuso dc DcccIo Consttuconu, 2 cd., i. I, . 396-397.
9. JoscI DariIclcny & Paul Ducz, ol. cii., . 133.
10. Jorgc Xifras Hcras, ol. cii., . 394 c Edward W. Caricr & CIarlcs C. FoIlfing,
Anccun Goucnncnt und ts VoI, . 643.
11. JoscI DariIclcny & Paul Ducz. cii., . 134.
12. Idcn, ilidcn, . 134.
13. No scculo XVIII, cssc arguncnio dc Monicsquicu inrcssionou. Foi dos quc nais
sc invocaran ara jusiificar o rcginc rcrcscniaiivo ao conco da dcnocracia lilcral.
Cuidan orcn os adcios da dcnocracia scnidircia quc o filosofo sc cnganou ao dizcr
quc o ovo c aio ara cscolIcr rcrcscnianics, nas incaaz ara disccrnir quais os
scus lcgiinos inicrcsscs. Susicnian con Duguii c ouiros quc a vcrdadc sc acIa
rccisancnic na roosiao coniraria, consoanic o ciio da lcgislaao rcfcrcndada
csiaria a confirnar. O ovo c rovavclncnic nais aio ara voiar loas lcis do quc
ara cscolIcr lons rcrcscnianics". DariIclcny & Ducz, ol. cii., . 136 c Ccorgcs
Durdcau, Tutc dc Sccncc Potquc IV, . 200.
14. Jorgc Xifra Hcras, ol. cii., . 394-395; Caricr-FoIlfing, ol. cii., . 643-644.
15. Discarciii Di Fuffia, uud Jorgc Xifra Hcras, ol. cii., . 394-395.
16. DariIclcny & Ducz, ol. cii., . 138-139.
17. DariIclcny & Ducz, ol. cii., . 142.
18. Idcn, ilidcn, . 143.
19. Idcn, ilidcn, . 141.
20. Mauricc Duvcrgcr, ol. cii., . 230.
21. Accrca das icndcncias conscrvadoras do clciiorado na dcnocracia scnidircia,
vcja-sc, Ccorgcs Vcdci, Munuc Ecncntuc dc Dot Consttutonnc, . 139, lcn cono
Alfrcdo Silva Dascunan, Tutudo dc DcccIo Consttuconu, i. 1, . 260.
22. Discarciii Di Fuffia, ol. cii., . 358.
23. Julicn Lafcrricrc, Munuc dc Dot Consttutonnc, 2 cd., . 436.
24. Discarciii Di Fuffia, ol. cii., . 358.
25. Mauricc Duvcrgcr, ol. cii., . 228.
26. DariIclcny & Ducz, ol. cii., . 126.
27. Julicn Lafcrricrc, ol. cii., . 435-436; Mauricc Duvcrgcr, ol. cii., . 229.
28. Manucl Carca-Pclayo, DcccIo Consttuconu Conuudo, 2 cd., . 514.
29. Jorgc Xifra Hcras, ol. cii., . 405.
30. JoscI DariIclcny & Paul Ducz, ol. cii., . 126.
31. Julicn Lafcrricrc, ol. cii., . 436.
32. Idcn, ilidcn, . 436.
33. Mauricc Duvcrgcr, ol. cii., . 316; Jorgc Xifras Hcras, ol. cii., . 406.
34. Jorgc Xifra Hcras, ol. cii., . 407-409.
35. Willian H. Tafi, uud Edward W. Caricr & CIarlcs C. FoIlfing, TIc Anccun
Goucnncnt und ts VoI, . 646.
36. JoscI DariIclcny & Paul Ducz, ol. cii., . 132-133.
37. Idcn, ilidcn.
38. Marccl Prcloi, ol. cii., . 86.
39. Mauricc Duvcrgcr, ol. cii., . 22.
40. Julicn Lafcrricrc, ol. cii., . 431.
41. C. Durdcau, Tutc dc Sccncc Potquc, IV, . 206.
42. Sanii Fonano, Pnc d Dtto Costtuzonuc Gcncuc, 2 cd., . 250.
2J
O PRS1DNC1AL1SMO
l. As ogcns unccunus do sstcnu csdcncu dc goucno 2.
Os ncos Iuscos do csdcncusno J. Hcuocs cntc
Exccutuo c Lcgsutuo nu onu csdcncu dc goucno 4. Os
odccs do Pcsdcntc du HcIcu 5. O odc csdcncu nos
Estudos Undos b. O odc csdcncu no Hus (us utIuocs
do Pcsdcntc du HcIcu) ?. A nodcnzuuo do Podc
Exccutuo c o cgo dus dtuduus consttuconus S. O
Mnstco 9. O Mnstco no csdcncusno Iusco lU. A
guu consttuconu do Vcc-Pcsdcntc. lU.l A nutdudc do cugo
lU.2 Un Vcc-Pcsdcntc uu sc ouudo c nuo ucnus usto
lU.J O Vcc-Pcsdcntc nus cscs du succssuo csdcncu lU.4
A uuouuo dcIcudu du Vcc-Pcsdcncu nos Estudos Undos
lU.5 A suIsttuuo do Pcsdcntc cn cuso dc ncuucdudc ll.
A Vcc-Pcsdcncu no csdcncusno Iusco l2. O
Congcsso c u conctcncu dus Cunuus no sstcnu csdcncu
lJ. O csdcncusno, tccncu du dcnocucu ccscntutuu
l4. Os ucos do csdcncusno l5. O incacIncni c u
uuscncu dc csonsuIdudc csdcncu lb. A ccuo do
Pcsdcntc du HcIcu c o incacIncni no sstcnu csdcncu
Iusco l?. Eogo do sstcnu csdcncu dc goucno lS. O
csdcncusno no Hus. sucsu c ntcncstududc dc suu
udouo l9. O nuogo du cxccncu csdcncu c o
tcstcnunIo donco dc Hu HuIosu
J. As or1gens omer1oonos do s1s1emo pres1deno1o1 de governo
O rcsidcncialisno icvc origcn nos Esiado Unidos scndo fruio do
iralalIo oliico c da claloraao jurdica dos consiiiuinics dc Filadclfia,
quc iraaran as linIas ncsiras do sisicna ao lavrarcn o icio da
Consiiiuiao dc 1787.
Usualncnic coniraosio ao arlancniarisno, faz-sc nisicr
iodavia nao dcscurar quc cssa criaao do gcnio oliico ancricano sc
siiua Iisioricancnic cono dcsdolrancnio algo conscicnic da
ccricncia consiiiucional lriianica, ja asscniada solrc os noldcs do
govcrno arlancniar, c quc rccclcu cn icrras do novo nundo rcioqucs
c nodificacs lasicas, inosias cla anlicncia ancricana aic
configurar-sc nuna caicgoria nova c auinona dc organizaao do odcr
oliico.
Quando os jurisias da Convcnao dc Filadclfia iraiavan dc
asscniar as lascs dc una cisicncia nacional indccndcnic, as lics
do quadro oliico da Inglaicrra a nac-airia, cujas insiiiuics
ncdravan sonlra da lilcrdadc csiivcran rcscnics no csriio dos
Pais da Consiiiuiao, indo csics luscar naquclcs cnsinancnios
insiraao con quc lcvar a calo sua olra lcgislaiiva fundancnial.
A figura do Prcsidcnic, nunido dc odcrcs quc dao a foric
aarcncia do sisicna c noninalncnic o assinalan, c ja una
rcninisccncia rcullicana do rci da Inglaicrra c suas rcrrogaiivas, rci
quc clcs iinidancnic iraduziran na inagcn rcsidcncial. Hcsiiaran
iao-soncnic quanio ao nandaio quc lIc Iavcrian dc confcrir, dc ial
nodo quc nao faliou qucn avcniassc aic a idcia do Prcsidcnic viialcio,
ofcrcccndo una coroa a Ccorgc WasIingion...
Acsar do acl caiial quc assunc no rcsidcncialisno a cssoa
do Prcsidcnic, cssa organizaao dc govcrno nao sc clica, cono o nonc
csiaria dc ronio a indicar, cla ncra cisicncia dc un Prcsidcnic, do
ncsno nodo quc o arlancniarisno nao c acnas o sisicna ondc rcgc
o Parlancnio. Todos os Esiados rcsidcncialisias osicnian un
Parlancnio quc cn gcral sc cIana Congrcsso, na icrninologia do
rcginc, ao asso quc os Esiados arlancniarisias, scn dciarcn dc o
scr, odcn cvcniualncnic icr un Prcsidcnic da Fcullica, cnlora nao
ossuan o sisicna rcsidcncial. Sao iicos a cssc rcsciio os ccnlos
dos Esiados Unidos con o scu Congrcsso c o da Frana no dccorrcr da
Tcrccira c da Quaria Fcullica, con os scus Prcsidcnics dcvidancnic
clciios, ara dcscncnIo das funcs dc cIcfc dc Esiado.
2. Os pr1no1p1os bs1oos do pres1deno1o11smo
Cunrc or conscqucncia luscar os vcrdadciros iraos quc nos
crniicn disiinguir ou scarar, scn naior cquvoco, os concciios dc
rcsidcncialisno c arlancniarisno. Vcjanos ois o quc cricncc ao
rcsidcncialisno, cn ordcn a cnrcsiar-lIc a noia configuraiiva.
Trcs asccios rinciais sc dcsiacan na fisiononia do
rcsidcncialisno.
a} Hisioricancnic, c o sisicna quc crfilIou dc forna classica o
rincio da scaraao dc odcrcs, quc iania fana c gloria granjcou
ara o nonc dc Monicsquicu na idadc aurca do Esiado lilcral. O
rincio valia cono csicio naino das garaniias consiiiucionais da
lilcrdadc. A Consiiiuiao ancricana o rccolIcu, ionando-o, or lasc dc
iodo o cdifcio oliico. Da scaraao rgida assou-sc con o icno ara
a scaraao ncnos rigorosa, lranda, aicnuada, ncdida quc o vclIo
dogna cvolvcu, conscrvando-sc scnrc c invariavclncnic cnirc os
iraos doninanics dc iodo o sisicna rcsidcncial.
l} A scguir, vanos dcarar no rcsidcncialisno a forna dc
govcrno ondc iodo o odcr cccuiivo sc conccnira ao rcdor da cssoa do
Prcsidcnic, quc o ccrcc inicirancnic fora dc qualqucr rcsonsalilidadc
oliica cranic o odcr lcgislaiivo. Via dc rcgra, cssa irrcsonsalilidadc
oliica ioial do Prcsidcnic sc csicndc ao scu ninisicrio, insiruncnio da
incdiaia confiana rcsidcncial, c dcnissvcl ud nutun do Prcsidcnic,
scn ncnIuna dccndcncia oliica do Congrcsso.
c} Enfin, icrcciro c uliino asccio na caracicrizaao do
rcsidcncialisno. o Prcsidcnic da Fcullica dcvc dcrivar scus odcrcs
da roria Naao; rarancnic do Congrcsso, or via indircia.
S. Re1oes en1re eeou11vo e 1eg1s1o11vo no ]ormo pres1deno1o1 de
governo
Sc csics quc acalanos dc cnunciar sao os onios rclcvanics da
forna rcsidcncial dc govcrno, scu csiudo orncnorizado na raiica
consiiiucional dos ascs quc nais ficlncnic dcscnvolvcran scnclIanic
iccnica dc consiruao do odcr rcqucsia o acurado inicrcssc da Cicncia
Poliica, or rcvclarcn o caraicr culninanic das insiiiuics quc a
forna rcsidcncial dc govcrno alrangc.
O Prcsidcnic, dc ordinario, consoanic ja assinalanos, rccclc da
Naao solcrana os scus odcrcs, quasc scnrc or sufragio univcrsal
dircio, o quc dc una aric auncnia-lIc o rcsigio da invcsiidura cla
origcn incdiaiancnic dcnocraiica do odcr ullico quc dcsfruia c
douira aric lIc afiana osiao dc inicira indccndcncia oliica
cranic a csfcra do odcr lcgislaiivo.
A rcsonsalilidadc do Prcsidcnic no rcsidcncialisno c cnal c
nao oliica; rcsondc clc or crinc dc rcsonsalilidadc no ccrccio da
concicncia consiiiucional, dc ordcn adninisiraiiva, quc lIc c
airiluda, nao odcndo scr dcsiiiudo, ao conirario do quc sc assa no
arlancniarisno con o cIcfc do odcr cccuiivo, quc
fundancnialncnic cai or razcs dc ordcn oliica. No
rcsidcncialisno, o afasiancnio do Prcsidcnic, fiado o crinc dc
rcsonsalilidadc, ocorrcria ncdianic roccsso quc rccclc o nonc dc
ncucIncnt, c quc as Consiiiuics rcsidcncialisias rcvccn.
O sisicna rcsidcncial cn scus coniornos lasicos icndc a
discilinar nos scguinics icrnos a osiao do Prcsidcnic cn facc do
Congrcsso. a} ncnIuna ingcrcncia do iiiular do odcr cccuiivo nas
rcrrogaiivas quc icn o Congrcsso dc dcicrninar or iniciaiiva roria,
confornc as disosics cvcniualncnic csialclccidas cla Consiiiuiao,
as daias c os crodos dc convocaao c rcuniao do odcr lcgislaiivo; l}
auscncia dc faculdadc quc crniia ao Prcsidcnic or concicncia
roria cfciuar a dissoluao do Congrcsso; c} incisicncia dc
ariiciaao ou quando nuiio a ncnor ariiciaao ossvcl do
Prcsidcnic, nos sisicnas auicniicancnic rcsidcncialisias, cn naicria
dc iniciaiiva dc lcis, quc, or fora do Princio da scaraao dc
odcrcs, calc rincialncnic ao odcr lcgislaiivo; cunrc a csic,
solrciudo iocanic naicria orancniaria, iralalIar orcn cn csirciia
concao c Iarnonia con o odcr cccuiivo, a fin dc afianar a
lcgislaao nais convcnicnic aos inicrcsscs csscnciais da ordcn
adninisiraiiva; d} consagraao do dirciio dc vcio cono ncio dc
coniralalanar a concicncia lcgislaiiva do Congrcsso, colocando
assin nas naos do Prcsidcnic una iccnica faniliar a Dolinglrolc c ao
rorio Monicsquicu, quc disiinguiu no caiulo VI do livro II da olra
Do Esto dus Lcs cnirc a faculdadc dc incdir" c a faculdadc dc
csiaiuir", incluindo-sc o vcio na rincira c nao cn a uliina, csia sin
rivaiiva do orgao clalorador o odcr lcgislaiivo; d} caraicr rclaiivo
daqucla faculdadc, ncrancnic incdiiiva, scn cfciio alsoluio, odcndo
o Congrcsso, or scu iurno, iolIcr os cfciios do aio cccuiivo, ncdianic
rcjciao do vcio rcsidcncial, o quc via dc rcgra sc da airavcs dc voiaao
lcgislaiiva, or naioria dc dois icros, ficando assin a uliina alavra
con o Congrcsso, quc acciiara ou rcjciiara o vcio do Prcsidcnic; c}
noncaao clo Prcsidcnic dos ninisiros da nais alia coric dc jusiia,
sujciia orcn arovaao do Scnado; f} dircao da oliica cicrior clo
Prcsidcnic da Fcullica, calcndo orcn ao Scnado ccrccr inorianic
conirolc ncssa oliica, ncdianic raiificaao dos iraiados, or naioria
ordinariancnic dc dois icros.
4. Os poderes do Pres1den1e do Repb11oo
Os odcrcs do Prcsidcnic conIcccn a nais larga cicnsao. Sao
considcrados assolcrlanics c csnagadorcs c coniinuan cn cansao
nos disiinios sisicnas rcsidcnciais. O rcsidcncialisno icn sido aic
criiicado cono o rcginc dc un Ioncn so. Con cfciio, os cncargos
rcsidcnciais alrangcn sunariancnic.
a} a cIcfia da adninisiraao, airavcs dc ninisicrios c scrvios
ullicos fcdcrais, cnircgucs a cssoas da confiana do Prcsidcnic,
rcsonsavcis cranic csic, quc livrcncnic os cscolIc c dcniic;
l} o ccrccio do conando surcno das foras arnadas;
c} a dircao c oricniaao da oliica cicrior con airiluics dc
cclclrar iraiados c convcncs, dcclarar gucrra c fazcr a az, dclaio
das rcssalvas do conirolc ccrcido clo odcr lcgislaiivo, nos icrnos
csiaiudos cla Consiiiuiao.
S. O poder pres1deno1o1 nos s1odos Un1dos
Con o rcsidcncialisno conicnoranco, dada a crcsccnic
anliaao das funcs csiaiais cn viriudc da nuliilicidadc dc fins
cada vcz nais volunosos, quc o Esiado dc coninuo c cIanado a
rovcr, as rcsonsalilidadcs do Prcsidcnic sc Iao iornado cnosas,
csnagadoras, orcssivas.
Longc c saudosos vao or conscguinic os icnos cn quc un
Prcsidcnic da Fcullica, cono Jcffcrson, nos Esiados Unidos, odia
conforiavclncnic dizcr quc o ancricano soncnic scnic a cisicncia do
odcr ccniral, quando aric o sclo fcdcral do scu cigarro ou dcscnlarca
suas nalas na alfandcga", icndo cIcgado adcnais a afirnar quc o
govcrno da Uniao nao cra scnao o Dcariancnio dc Fclacs Eicriorcs
dos Esiados.
1
Hojc, un Prcsidcnic dos Esiados Unidos icria invcja daquclcs
scus anicccssorcs ilusircs, quando, scn nais alicrnaiiva, sc vc
rcsonsavcl cla noncaao dircia dc nilIcs dc funcionarios c cla
cccuao dc dcscsas orancniarias quc sc aroinan dc ncio irilIao
dc dolarcs, conccnirando sinuliancancnic cn suas naos a
inrcssionanic sona dc odcrcs dc un rci dc Inglaicrra, un rinciro-
ninisiro da Iialia c un sccrciario-gcral do Pariido Conunisia da Uniao
Soviciica.
Enfcia nais odcrcs quc un nonarca alsoluio. Lus XIV,
rcdivivo, irocaria ialvcz scn iiiulcar o nanio rcal dc scu odcr cla
faia rcsidcncial dc qualqucr rcsidcnic dos Esiados Unidos.
A razao csia con Wilson quando afirnou cnfaiicancnic quc os
auiorcs da Consiiiuiao fizcran na figura do rcsidcnic un rci nais
odcroso do quc aquclc quc iniiaran".
E o lugar dcssc Prcsidcnic, consoanic assinalou Lasli, c o nais
odcroso solrc a facc da Tcrra". A aironagcn ancricana sc conccnira
nuna figura ccniral. o Prcsidcnic, con nilIarcs dc cnrcgos fcdcrais,
ara os aaniguados da lcgcnda viioriosa, quc iona a cIcfia da
adninisiraao fcdcral.
Essa nassa dc cnrcgos, a scrcn disiriludos oliiicancnic cn
cada rcnovaao do odcr, forialccc dc nancira considcravcl, clo lado
inicrno, a auioridadc do Prcsidcnic, o rcsigio naicrial dc sua funao.
O sos sstcn da lurocracia ancricana, ao conirario do nct
Sstcn, conirilui ara una circna oliiizaao" da funao ullica nos
Esiados Unidos, dando ao Prcsidcnic da Fcullica no lano fcdcral
una asccndcncia dificilncnic conicsiavcl ncssc donnio.
Por ouira aric, a auscncia dc lcgislaao dclcgada (dclcgaao ao
cccuiivo}, cuja inconsiiiucionalidadc odcria scrvir dc frcio cficaz
cansao do odcr rcsidcncial c dc ioda a orliia cccuiiva, c
concnsada, con vaniagcn, clo odcr rcgulancniar quc o Prcsidcnic
cssoalncnic ccrcc, ccdindo cxccutuc odcs c ocunutons, nun
ccrio scniido cquivalcnics do onio dc visia oliico c jurdico aos
fanosos dccrcios-lcis do rcsidcncialisno laiino-ancricano.
Mas c na csfcra das rclacs cicriorcs quc o Prcsidcnic
ancricano Paicnicia dc forna inrcssionanic sua inconirasiavcl
auioridadc, scu ciraordinario volunc dc odcrcs.
Conduzindo a oliica cicrna, cnialulando ncgociacs
dilonaiicas con oicncias csirangciras, assinando iraiados, iraando
o rograna da cansao nuclcar, arovando ou vciando os lanos da
corrida csacial, dclilcrando solcranancnic solrc o cnrcgo das
foras arnadas cn inicrvcncs niliiarcs ncsics ou nouiros
coniincnics (ainda quc o faa cn caso dc dcclaraao dc gucrra, ud
cccndun do Congrcsso}, cnfciando cn suna odcrcs diiaioriais cn
icno dc gucrra, cla faculdadc consiiiucional dc rcquisiiar cssoas c
lcns, o Prcsidcnic dos Esiados Unidos c viriualncnic o diiador
consiiiucional" quc o rcsidcncialisno do nosso scculo insiiiuiu,
confcrindo-lIc una nassa dc odcrcs cuja cicnsao conduz a
inaginaao Iunana s nais aniigas aginas dolradas na Iisioria do
alsoluiisno oricnial; odcrcs, ois, dc un so Ioncn, nas odcrcs c
aqui vai ioda a difcrcna quc sc nao confundcn con a auiocracia,
cla naiurcza jurdica dc scu ccrccio, lcgiiinado or una insiraao
sucrior c cfciiva, quc sao os ariigos da vclIa Consiiiuiao dc Filadclfia,
ciraordinariancnic anoldada a cssa inrcvisvcl c assonlrosa
dilaiaao das rcrrogaiivas rcsidcnciais.
t. O poder pres1deno1o1 no Bros11 (os o1r1bu1es do Pres1den1e do
Repb11oo)
A Consiiiuiao lrasilcira dc 1988, cn scu ariigo 84, csialclcccu a
concicncia rivaiiva do Prcsidcnic da Fcullica. Suas airiluics sc
dilaian da naicria lcgislaiiva ordcn adninisiraiiva, da csfcra do
odcr niliiar ao cano da oliica cicrior, dos ncgocios da ordcn
fcdcraiiva aos da funao judiciaria.
Calc assin ao Prcsidcnic, na forna c nos casos rcvisios cla
Consiiiuiao, ionar a iniciaiiva do roccsso lcgislaiivo. Dc sua
concicncia rivaiiva c igualncnic a sanao, a ronulgaao c a
ullicaao das lcis, lcn cono a ccdiao dc dccrcios c rcgulancnios
indiscnsavcis ficl cccuao dcsscs dilonas.
Possui ianlcn o Prcsidcnic o odcr dc vcio ioial ou arcial dos
rojcios dc lci. No cnianio, ondc avulia nais sua concicncia
nornaiiva aralcla do Congrcsso Nacional, c na cdiao dc ncddus
ousus con fora da lci. Esias sc fazcn adnissvcis unicancnic cn
casos dc rclcvancia c urgcncia, scndo sulsiiiuiivas dos vclIos dccrcios-
lcis, faniliarcs a ouiras cocas consiiiucionais dc nosso assado
rcullicano. Fcrcscnian nccanisnos dc aao urgcnic do Podcr
Eccuiivo.
Colocado dianic dc rollcnas c dcsafios quc inciran
nornaiividadc dc cncrgcncia, o Prcsidcnic da Fcullica sc scnic
conclido a uiilizar o rcncdio ccccional daquclas ncdidas
rovisorias con a olrigaao quc a Consiiiuiao lIc inc dc sulncic-
las, incdiaiancnic, ao canc do Congrcsso Nacional. Sc, orcn, cssc
orgao da solcrania csiivcr cn rcccsso, far-sc-a sua convocaao
ciraordinaria, ara rcunir-sc no razo dc 5 dias.
Disc o aragrafo unico do ari. 62 da Consiiiuiao quc as
ncdidas rovisorias, una vcz cdiiadas, crdcrao cficacia sc nao forcn
convcriidas cn lci no razo dc irinia dias. Essc razo sc conia da daia
dc sua ullicaao. Ao Congrcsso Nacional incunlc discilinar as
rclacs jurdicas dccorrcnics dc iais ncdidas.
Sao ainda airiluics consiiiucionais do Prcsidcnic da Fcullica
na csfcra dc sua concicncia rivaiiva c dc scu rclacionancnio con o
odcr lcgislaiivo. a} rcncicr ncnsagcn c lano dc govcrno ao Congrcsso
Nacional or ocasiao da alcriura da scssao lcgislaiiva, condo a
siiuaao do Pas c soliciiando as rovidcncias quc julgar ncccssarias
(ari. 84, XI}; l} rcsiar anualncnic ao Congrcsso Nacional, dcniro dc 60
dias aos a alcriura da scssao lcgislaiiva, as conias rclaiivas ao
ccrccio anicrior (ari. 84, XXIV} c c} cnviar ao Congrcsso Nacional o
lano lurianual, o rojcio dc lci dc dircirizcs orancniarias c as
roosias dc orancnio rcvisias na Consiiiuiao (ari. 84, XXIII}.
Dc naiurcza adninisiraiiva c a airiluiao consiiiucional do
Prcsidcnic dc noncar c concrar os Minisiros dc Esiado c ccrccr, con
scu aulio, a dircao sucrior da adninisiraao fcdcral, noncar os
Covcrnadorcs dos Tcrriiorios, auiorizar lrasilciros a acciiar cnsao,
cnrcgo ou conissao dc govcrno csirangciro, disor solrc a
organizaao c o funcionancnio da adninisiraao fcdcral na forna da
lci, noncar os dirciorcs do Danco Ccniral c ouiros scrvidorcs, rovcr c
ciinguir os cargos ullicos fcdcrais c ccrccr ouiras airiluics dcssc
icor, csiaiudas na Consiiiuiao.
Quanio ao odcr niliiar, icn o CIcfc do Podcr Eccuiivo, clo
icio consiiiucional vigcnic, concicncia rivaiiva ara. a} dcclarar
gucrra no caso dc agrcssao csirangcira, auiorizado clo Congrcsso
Nacional ou rcfcrcndado or clc quando ocorrida no inicrvalo das
scsscs lcgislaiivas; l} dccrciar a nolilizaao nacional, ioial ou arcial;
c} cclclrar a az, con auiorizaao ou ud cccndun do Congrcsso
Nacional; d} crniiir, nos casos rcvisios cn lci conlcncniar, quc
foras csirangciras iransiicn clo icrriiorio nacional ou nclc
crnancan icnorariancnic; c} ccrccr o conando surcno das
Foras Arnadas; f} ronovcr os oficiais-gcncrais das Foras Arnadas c
nonca-los ara os cargos quc lIc sao rivaiivos.
Tocanic oliica cicrior c o Prcsidcnic qucn dccidc. a} nanicr
rclacs con Esiados csirangciros; l} acrcdiiar scus rcrcscnianics
dilonaiicos; c} cclclrar iraiados, convcncs c aios inicrnacionais ud
cccndun do Congrcsso Nacional.
Tiiular do odcr cccuiivo fcdcral, calc-lIc una das nais
inorianics airiluics consiiiucionais a dc zclar clo cquillrio c
conscrvaao da ordcn fcdcraiiva, ncdianic a rcscrvaao c o ronio
rcsialclccincnio da ordcn ullica c da az social, odcndo ara ianio,
sc ncccssario, dccrciar o csiado dc dcfcsa c o csiado dc siio lcn cono
dccrciar c cccuiar a inicrvcnao fcdcral.
Sao airiluics rivaiivas do Prcsidcnic da Fcullica, dc cunIo
judiciario, consianics dc disosics da Consiiiuiao. a} conccdcr
indulio c conuiar cnas, con anucncia, sc ncccssario, dos orgaos
insiiiudos cn lci; l} noncar, aos arovaao clo Scnado Fcdcral, os
Minisiros do Surcno Trilunal Fcdcral c dos Trilunais Sucriorcs; c}
noncar nagisirados nos casos rcvisios cla Consiiiuiao c d} noncar
o Advogado-Ccral da Uniao.
Ouira airiluiao dc grandc rclcvancia, rivaiiva do Prcsidcnic da
Fcullica, c, finalncnic, a dc noncar os ncnlros do ConsclIo da
Fcullica, assin cono convocar c rcsidir cssc orgao sucrior dc
consulia, ao qual concic ronunciar-sc solrc a inicrvcnao fcdcral, o
csiado dc dcfcsa, o csiado dc siio c as qucsics rclcvanics ara a
csialilidadc das insiiiuics dcnocraiicas.
Calc igualncnic ao Prcsidcnic da Fcullica, nos icrnos dos
ariigos 84 c 91 da Consiiiuiao, convocar c rcsidir o ConsclIo dc
Dcfcsa Nacional, ouiro orgao dc consulia a quc clc odc rccorrcr cn sc
iraiando dc assunios rclacionados con a solcrania nacional c a dcfcsa
do Esiado dcnocraiico.
?. A modern1zoo do poder eeou11vo e o per1go dos d11oduros
oons111uo1ono1s"
En suna, a anliaao dc odcrcs do Prcsidcnic da Fcullica cn
varios ascs quc adoian a forna rcsidcncial dc govcrno c aic cn
alguns rcgidos clo sisicna arlancniar, cono a Frana, dclaio da
Consiiiuiao dcgaullisia dc 1958, rcflcic dc una aric a icndcncia dc
nodcrnizar" o Podcr Eccuiivo, doiando-o dos insiruncnios
indiscnsavcis ao cficaz ccrccio da funao govcrnaiiva nuna
socicdadc dcnocraiica dc nassas, cada vcz nais cigcnic dc ncdidas
dc rofundidadc social c cconnica c, douira aric, o anscio dc ccrios
ordcnancnios dcnocraiicos do Ocidcnic dc solrcvivcrcn, dc arnas na
nao, dolorosa inugnaao quc lIc fazcn dcicrninados sisicnas
idcologicos.
Fcsia salcr, norncnic nos ascs rcsidcnciais dc csiruiura
suldcscnvolvida, aic ondc sc odcra adniiir cssa cansao jurdica dos
odcrcs do Prcsidcnic da Fcullica, scn acoinar dc diiadura
consiiiucional" os Esiados, ondc cssc fcnncno ocorrc. Na orla
ailaniica ascs quc ainda onicn, clo roclanado acrfcioancnio dc
suas insiiiuics oliicas c clo alio grau dc scu rogrcsso cconnico,
vivian sol a cgidc da az c do rcfornisno social, cono a Frana c os
Esiados Unidos, adcccn a ncsna criica ao forialcccrcn dc nancira
cccssiva a auioridadc rcsidcncial. Airavcssan ois idcniica crisc. os
franccscs or faiorcs inicrnos c cicrnos, os Esiados Unidos or
qucsics rcondcranicncnic cicrnas, quc sc rcndcn conduao dc
sua oliica dc scgurana nacional.
S. O M1n1s1r1o
O Minisicrio no sisicna rcsidcncial, consoanic ja indicanos
lcvcncnic, c un coro dc auiliarcs da confiana incdiaia do
Prcsidcnic, rcsonsavcl cranic csic, scn ncnIun vnculo dc sujciao
oliica ao Congrcsso.
Nos ascs ondc o rcsidcncialisno nais dc crio sc accrca do
nodclo ancricano iradicional, os ninisiros ou sccrciarios (cono sc
dcsignan nos Esiados Unidos} sao cssoas csiranIas s casas
lcgislaiivas, cn cujas dccndcncias o Prcsidcnic janais vai rccruia-los,
fazcndo assin rcalar o rincio da scaraao dc odcrcs.
Essa rac, quc c rcgra consiiiucional nos Esiados Unidos, Ia
sido considcravclncnic alalada cn alguns Esiados cono o nosso, ondc,
sol o rcginc rcsidcncial, nada incdc quc o cIcfc do Eccuiivo vcnIa
a fazcr cscolIas ninisicriais cnirc ncnlros do Congrcsso.
A dissociaao cnirc a carrcira ninisicrial c a carrcira
arlancniar, iao cn voga nos sisicnas do rcsidcncialisno uro, icndc
a aagar-sc, caindo or conscqucncia o rigor da inconunicalilidadc dc
ninisiros c congrcssisias, roorao quc sc accniua a rcondcrancia
do conirolc dcsics uliinos solrc os rinciros, cIanando-os s casas do
Congrcsso, ncdianic rcqucrincnio dc infornacs, rcsiaao dc
dcoincnios cn conisscs lcgislaiivas c aic ncsno audicncia nas
conisscs arlancniarcs dc inqucriio, cada vcz nais nuncrosas c
inorianics no nccanisno da vida oliico-adninisiraiiva do Esiado.
Tcn os ninisiros no govcrno rcsidcncial dcfinida a
rcsonsalilidadc adninisiraiiva c nao a rcsonsalilidadc oliica, cono
ocorrc no arlancniarisno. Adninisiraiivancnic, rcsondcn clcs
cranic o Prcsidcnic, quc os invcsiiu cn sua confiana c oliiicancnic
os susicnia. Cono figuras govcrnaiivas, sao nais agcnics c
colaloradorcs da voniadc rcsidcncial do quc auiorcs rcsonsavcis dc
dcciscs.
A influcncia do Minisiro ocorrc con fraca inicnsidadc quando sc
iraia dc Prcsidcnics forics. Minisiros Iouvc, consoanic assinalou Lasli,
quc nao assaran dc ncninos dc rccado".
4
Wilson, or ccnlo,
discnsou-lIcs cssc iraiancnio, ao cnicndcr do ullicisia inglcs.
Nao raro a livrc cscolIa rcsidcncial" c ncrancnic ilusoria, visio
quc os conronissos oliico-ariidarios incn ao Prcsidcnic
indicacs ninisicriais rcugnanics ao scu gosio c sinaiia. Dc nodo
quc, ara aagar a rcscna dcsscs auiliarcs dc ncnIuna influcncia,
onissos ou silcnciosancnic Iosiis, o Prcsidcnic s vczcs quando icn dc
ionar una dccisao rcfcrc ignora-los, ccrcando-sc dc cssoas
csiranIas conosiao do ninisicrio oficial, c quc cniran a
dcscncnIar o acl oliico dc consclIciros, con ariiciaao da nais
alia rclcvancia nos assunios lasicos da adninisiraao.
Surgc da, na iniinidadc rcsidcncial, nargcn do Sccrciariado
sulalicrno, dc audicncia nula, un ninisicrio" aralclo c nais
influcnic, con as cnincncias ardas do rcginc, os donos do Prcsidcnic,
a cIanada coa c cozinIa" dos naravilIas" dc Palacios, os cIcfcs das
aniccanaras onioicnics, cono foran na Iisioria consiiiucional dos
Esiados Unidos, scgundo rcfcrc o ncsno Lasli, os ncnlros do ItcIcn
CuInct dc Jaclson, c cn coca nais rcccnic, ja cn lcno scculo XX, os
consclIciros Housc, Holins c Harrinan, quc scrviran rcscciivancnic
a Wilson, Fooscvcli c Trunan, con una sona dc rcsigio c influcncia
difccis dc avaliar cn ioda a cicnsao.
9. O M1n1s1r1o no pres1deno1o11smo bros11e1ro
Consiiiuiao lrasilcira, cono iodas as Consiiiuics
rcsidcncialisias, faz dos Minisiros dc Esiado ncros auiliarcs do
Prcsidcnic da Fcullica no ccrccio do Podcr Eccuiivo.
O nosso ordcnancnio consiiiucional airilui crcssancnic ao
Minisiro dc Esiado o ccrccio da oricniaao, coordcnaao c sucrvisao
dos orgaos c cniidadcs da adninisiraao fcdcral na arca dc sua
concicncia. Sao ianlcn airiluics dcsscs auiliarcs do Prcsidcnic.
a} rcfcrcndar os aios c dccrcios assinados clo Prcsidcnic; l} ccdir
insirucs ara a cccuao das lcis, dccrcios c rcgulancnios; c}
arcscniar ao Prcsidcnic da Fcullica rclaiorio anual dos scrvios
rcsiados clo Minisicrio; c d} raiicar os aios criincnics s
airiluics quc lIc forcn ouiorgadas ou dclcgadas clo Prcsidcnic da
Fcullica.
Os Minisiros dc Esiado sao cscolIidos livrcncnic clo CIcfc do
Podcr Eccuiivo dcnirc lrasilciros naiorcs dc vinic c un anos c quc sc
cnconircn no ccrccio dos dirciios oliicos. Sao ianlcn dcnissvcis
ud nutun do Prcsidcnic. Alguns Minisiros na qualidadc dc ncnlros
naios fazcn aric do ConsclIo dc Dcfcsa Nacional, c o ConsclIo, or
sua vcz, c nos icrnos da Consiiiuiao o nais alio orgao dc consulia da
Prcsidcncia da Fcullica ara a fornulaao c cccuao da oliica dc
scgurana nacional c dcfcsa do Esiado dcnocraiico.
Scn quclra do rincio da scaraao dc odcrcs, os Minisiros dc
Esiado sc acIan iodavia olrigados a conarcccr cranic a Canara dos
Dcuiados, o Scnado Fcdcral ou qualqucr dc suas conisscs, scnrc
quc una ou ouira Canara, or dclilcraao da naioria, os convocar
ara rcsiarcn, cssoalncnic, infornacs accrca dc assunio
rcviancnic dcicrninado (ari. 50, cuut). O nao conarccincnio, scn
jusiificaao adcquada, inlica crinc dc rcsonsalilidadc.
Nas rclacs consiiiucionais do Minisicrio con o Podcr Lcgislaiivo
ocorrc ianlcn a ossililidadc dc os Minisiros dc Esiado, a scu cdido,
conarcccrcn cranic as conisscs ou o lcnario dc qualqucr das
Casas do Congrcsso Nacional c dclaicr rojcios rclacionados con o
Minisicrio sol sua dircao (ari. 50, 1}.
Ccrias airiluics da concicncia rivaiiva do Prcsidcnic da
Fcullica odcrao scr or csic ouiorgadas ou dclcgadas aos Minisiros
dc Esiado, con olscrvancia dos liniics iraados na rcscciiva
dclcgaao. Tais airiluics sc rcfcrcn ao odcr dc disor solrc a
organizaao c o funcionancnio dos orgaos da adninisiraao fcdcral,
lcn cono solrc o rovincnio c ciinao dos cargos ullicos fcdcrais
(ari. 48, aragrafo unico}.
Os Minisiros dc Esiado nos crincs dc rcsonsalilidadc concos
con os do Prcsidcnic da Fcullica scrao julgados clo Scnado Fcdcral,
funcionando cono Prcsidcnic o Prcsidcnic do Surcno Trilunal
Fcdcral. Nos crincs conuns c dc rcsonsalilidadc, rcssalvado ncsic
uliino caso a concao con os do Prcsidcnic da Fcullica, scrao
roccssados c julgados originariancnic clo Surcno Trilunal Fcdcral
(ari. 102 c", c ari. 52, I}.
JD. A ]1guro oons111uo1ono1 do V1oe-Pres1den1e
lU.l A nutdudc do cugo
Dc iodas as cas quc concn o sisicna rcsidcncial dc
govcrno, a Vicc-Prcsidcncia fora aic cniao a aric ncnos csiinada c
nais cosia indifcrcna da crnica c do concniario consiiiucional.
O dcsarco funao ja sc nanifcsiara, dc forna aicnic, na
Consiiiuinic dc Filadclfia, quc csialclcccu a Vicc-Prcsidcncia, nuna
ocasiao dc fadiga, con raros arguncnios favoravcis c cscassos dclaics
accrca dc sua rcal ncccssidadc ara as novas insiiiuics.
Assinala a Iisioria oliica dos Esiados Unidos, dcsdc scu incio,
rcfcrcncias conirarias Vicc-Prcsidcncia or aric dc oliicos dc
noncada, quc a ccrccran con aarcnic consirangincnio c rcsignaao.
Ercssando lon Iunor a cssc rcsciio, o rinciro Vicc da
Iisioria ancricana, Adans, sugcria quc sc dcssc ao iiiular do cargo o
iraiancnio dc Sua Ecclcncia, o Sucrfluo", dcois dc asscvcrar quc
nunca a inaginaao do Ioncn concclcra funao nais insignificanic".
Ouiro Vicc, dc igual oric c cnvcrgadura, quc foi TIcodorc
Fooscvcli, afirnava, ainda ao conco dcsic scculo, scr na rcalidadc o
Vicc-Prcsidcnic acnas a quinia roda da carruagcn".
Con o ncsno scnso dc Iunor, MarsIall, c-Vicc-Prcsidcnic,
cosiunava rclaiar a Iisioria dc dois irnaos, dos quais un viajara ara
Uliranar c ouiro sc clcgcra Vicc-Prcsidcnic dos Esiados Unidos. Dc
anlos orcn nunca nais sc ouvira falar... Foi cssc ncsno MarsIall
quc cnirou, scgundo Lasli, no iniurcsco oI-oc ancricano, ao dizcr
quc nao rccisava a Ancrica dc Vicc-Prcsidcnic, nas dc un lon
cIaruio dc cinco ccniavos (a good uc ccnt cgu).
Colcria inicialncnic dc ridculo, oljcio dc aluscs jocosas, a
funao da Vicc-Prcsidcncia fazia ianlcn dc qucn a ccrccssc ali iiiular
dc una sinccura", consoanic crcssao cnrcgada or DagcIoi.
Fcrcscniava a invcsiidura dc Vicc-Prcsidcnic sinlcs rcnio a
un oliico na anicvcscra da aoscniadoria oliica ou do osiracisno.
Lugar ois quc o ariido oliico guardava ara ncgociar ou conicniar
ccrias anlics frusiradas c aconodar, airavcs da larganIa oliica,
cvcniuais candidaios Prcsidcncia.
Conarava-sc a Vicc-Prcsidcncia a un lilIcic dc loicria, algunas
vczcs soricado na Iisioria ancricana con o grandc rcnio da succssao
rcsidcncial.
A irrclcvancia do cargo foi coniudo dc ial ordcn quc dcscaiu na
irrcsonsalilidadc dc clcgcr-sc dc ccria fciia un Vicc-Prcsidcnic dc 87
anos dc idadc! Houvc ao ncsno asso qucn cscrcvcssc ja,
rcconizando a ciinao do cargo, or inuiil. Scn cnlargo, ullicisias
da caicgoria dc Lasli dcclinan alguns noncs ccccionais, cono os dc
Tylcr, Andrcw JoInson, TIcodorc Fooscvcli c Coolidgc, quc, Ionrando o
osio, dciaran no ccrccio da Vicc-Prcsidcncia dc scr oljcio dc
coniscraao" ara sc convcricrcn cn Ioncns dc caraicr c
dcicrninaao".
lU.2 Un Vcc-Pcsdcntc uu sc ouudo c nuo ucnus usto
Qucn rinciro con lon ciio rcagiu ialvcz conira a aaiia c
insignificancia oliica da funao vicc-rcsidcncial foi Hcnry Wallacc,
Vicc-Prcsidcnic dc Fooscvcli, no crodo quc sc csicndcu dc 1940 a
1944. Dcu clc causa, scgundo concniario dc un consiiiucionalisia, a
ccria surrcsa c rcsscniincnio, con sua aiiiudc algo incdiia dc
rcicndcr quc o Vicc-Prcsidcnic nao fossc acnas ara scr visio, nas
ianlcn ouvido".
Aic cniao, cingira-sc o Vicc-Prcsidcnic, con voio dc Mincrva, a
rcsidir ao Scnado. Prcsidcncia un ianio sinlolica, ois qucla casa
rarancnic conarccc clc, or scniir-sc fora dc anlicnic, qual
vcrdadciro iniruso. Dcnais, nao cIcga o Vicc a fazcr falia; cosiunan os
scnadorcs clcgcr dcnirc os scus un rcsidcnic o tcnoc, nais
auicniico c lcgiino.
Nos uliinos anos iodavia aicniou-sc ara a rcal inoriancia do
cargo. Tudo isso, cn viriudc do alargancnio da ingcrcncia do Esiado
nos donnios da vida cconnica c social, do auncnio assolcrlanic do
odcr fcdcral c dc igual anliaao dc rcsonsalilidadc do Prcsidcnic da
Fcullica.
lU.J O Vcc-Pcsdcntc nus cscs du succssuo csdcncu
Mas foi, rincialncnic, a noric dc dois Prcsidcnics ancricanos,
Fooscvcli c Kcnncdy, a ar da suliia c csionicanic rcnuncia dc Janio
Quadros no Drasil, quc aicnicou cn dcfiniiivo a conscicniizaao" da
inoriancia quc icn a Vicc-Prcsidcncia no sisicna rcsidcncial dc
govcrno.
Quando Fooscvcli dcsaarcccu, os Esiados Unidos cncrgian
viioriosos da conflagraao nundial, rcsics a findar-sc, c sc dcaravan
con a irnica ancaa dc ganIar a gucrra, nas crdcr a az".
Naquclc insianic dranaiico, asccndc rcsidcncia ancricana un
Ioncn dcsconIccido da oiniao ullica inicrnacional c dc assado
oliico ncdocrc.
Essc Ioncn, dc nonc Harri Trunan, causaria foric inrcssao a
CIurcIill clo scu dcsrcaro ara o ccrccio da funao rcsidcncial.
Fcgisira a crnica oliica dos Esiados Unidos o curioso faio dc quc a
ncsna criaiura quc ionaria solrc scus onlros a gravc
rcsonsalilidadc quc janais rccaiu na cssoa dc un csiadisia do
Ocidcnic a dccisao cssoal quc soncnic clc odcria ionar dc
arrcncssar solrc cidadcs ininigas a lonla ainica ignorou, aic a
ocasiao dc assunir o cargo dc Prcsidcnic, naquclas cnosas
circunsiancias, a cisicncia scqucr do assonlroso aricfaio, con quc sc
inaugurou a cra nuclcar c o sulscqucnic icrror da gucrra ainica.
Duranic a succssao dc Janio Quadros, aos scu aio dc rcnuncia,
vinos cngolfado o Drasil nas iorvas ancaas da gucrra civil clo vcio dc
ondcravcl corrcnic niliiar ossc consiiiucional do Vicc-Prcsidcnic.
Acalou csic cIcgando ao odcr cn ncio a una crisc cujas
conscqucncias dcicrninaran, con o advcnio da cncnda
arlancniarisia, ciraordinario alalo nas insiiiuics do Pas. A ncsna
crisc sc rcroduziu, con ouiras conscqucncias, duranic o incdincnio
do falccido Prcsidcnic Cosia c Silva, quando a soluao consiiiucional
quc scria a ossc do Vicc-Prcsidcnic Pcdro Alcio icvc quc scr rcicrida,
cn viriudc dos aconiccincnios quc sc dcscnrolavan no Pas. Un Aio
Insiiiucional foi o insiruncnio dc quc sc scrviu o odcr usurador ara
rcsolvcr cniao a qucsiao succssoria.
lU.4 A uuouuo dcIcudu du Vcc-Pcsdcncu nos Estudos Undos
Nos Esiados Unidos os rcflcos da crisc Iavida or cnscjo da
succssao dc Fooscvcli sc iraduziran nuna valoraao dclilcrada da
Vicc-Prcsidcncia, ncdianic rcconIccincnio dc scu iiiular cono ncnlro
aiuanic do galincic oliico dc vanguarda, scn ficar rcduzido acnas
qucla figura iradicional c ncuira dc ncro cscciador ou auscnic
csquccido.
Passou cniao o Vicc-Prcsidcnic a ncnlro naio do ConsclIo
Nacional dc Scgurana c a dilonaia ara nisscs ciraordinarias,
graas a un cosiunc consiiiucional cn fornaao. Nion, na auscncia
dc EiscnIowcr, rcsidiu a rcunics do Sccrciariado.
Tocanic ao sisicna ancricano, o nais curioso c olscrvar quc o
Congrcsso dos Esiados Unidos, inscnsvcl ainda aos anscios dc oiniao,
favoravcis a una valoraao naior da funao vicc-rcsidcncial, nada fcz
airavcs da Encnda Consiiiucional n. XXV, ja arovada, ara
insiiiucionalizar as airiluics da Vicc-Prcsidcncia, quc crnancccran
cono danics ao salor dc una confiana rccaria quc o Prcsidcnic
odcra conccdcr ou rciirar a scu ialanic.
lU.5 A suIsttuuo do Pcsdcntc cn cuso dc ncuucdudc
A XXIV Encnda Consiiiuiao dos Esiados Unidos, cndcnic
aic agora dc arovaao or ircs quarias arics das lcgislaiuras
csiaduais, foi ianlcn onissa cn confcrir airiluics ao Vicc-
Prcsidcnic. Mas discilina a naicria rclaiiva sulsiiiuiao do
Prcsidcnic cn caso dc incaacidadc, lcn cono a do Vicc, dcicrninando
quc, configurada aqucla Iioicsc, c ouvido o Sccrciariado c con a
arovaao dcsic, assunc a Prcsidcncia o Vicc-Prcsidcnic.
Criara o caso da incaacidadc do Prcsidcnic, solrciudo or
docna, gravcs crlcidadcs ao rcsidcncialisno ancricano, cn
conscqucncia da onissao do icio consiiiucional. Duas vczcs, csic
scculo, o govcrno dos Esiados Unidos, cn viriudc dc cnfcrnidadc do
Prcsidcnic, assara a naos csiranIas, no cnicndcr dc alguns
ullicisias ancricanos.
A rincira, duranic a docna dc Wilson, quando Madanc Wilson
viriualncnic govcrnou o Pas c, dc uliino, or cnscjo da cnfcrnidadc dc
EiscnIowcr, quando, scgundo sc dissc, scu sccrciario ariicular icria
ionado dc forna cssoal dcciscs cn nonc do Prcsidcnic".
Dc acordo con a cncnda arovada clo Congrcsso, ficara a juzo
do Prcsidcnic dccidir sc dcvc ou nao rcassunir suas funcs. Sc o scu
sulsiiiuio conicsiar orcn a caacidadc do Prcsidcnic ara volvcr ao
cargo, calcra ao Congrcsso dccidir a cssc rcsciio or naioria dc dois
icros.
Quanio sulsiiiuiao do Vicc-Prcsidcnic, vagando a Vicc-
Prcsidcncia, conciira ao Prcsidcnic dcsignar scu cvcniual sulsiiiuio,
cuja indicaao ficara iodavia sujciia rcvia arovaao do Congrcsso.
JJ. A V1oe-Pres1dno1o no pres1deno1o11smo bros11e1ro
O Vicc-Prcsidcnic cn nosso sisicna rcsidcncial dc govcrno c
cla Consiiiuiao o sulsiiiuio do Prcsidcnic, cn caso dc incdincnio,
c scu succssor, no caso dc vaga.
Sao rcquisiios quc o candidaio a Vicc-Prcsidcnic dcvcra
rccncIcr. a} scr lrasilciro naior dc irinia c cinco anos; l} acIar-sc no
ccrccio dos dirciios oliicos. Considcrar-sc-a clciio cn dccorrcncia da
clciao do candidaio a Prcsidcnic con clc rcgisirado. O nandaio do
Vicc-Prcsidcnic c dc cinco anos c a sua ossc olcdccc ao ncsno riiual
olscrvado na ossc do Prcsidcnic. cn scssao do Congrcsso Nacional ou
cranic o Surcno Trilunal Fcdcral sc aquclc nao csiivcr rcunido. O
Vicc-Prcsidcnic ianio quanio o Prcsidcnic rcsia o conronisso
consiiiucional dc nanicr, dcfcndcr c cunrir a Consiiiuiao, olscrvar
as lcis, ronovcr o lcn gcral do ovo lrasilciro c susicniar a uniao, a
inicgridadc c a indccndcncia do Drasil".
Fiada a daia da ossc, o Vicc-Prcsidcnic icn dcz dias ara
assunir o cargo. Dccorrido cssc razo, nao ocorrcndo a ossc, salvo or
noiivo dc fora naior, o cargo scra dcclarado vago clo Congrcsso
Nacional.
O Vicc-Prcsidcnic cla Encnda Consiiiucional n. 1, dc 17 dc
ouiulro dc 1969, auiliava o Prcsidcnic, scnrc quc csic o convocassc
ara nisscs cscciais. Lci Conlcncniar odcria confcrir-lIc ouiras
airiluics. Enircianio, o Vicc-Prcsidcnic, ja nao rcsidc ao Congrcsso
Nacional, nas conscrva o dcvcr consiiiucional dc auiliar o Prcsidcnic,
ioda vcz quc csic o convocar ara as rcfcridas nisscs cscciais.
No rcsidcncialisno lrasilciro, o cargo dc Vicc-Prcsidcnic fora
alolido cla Encnda n. 4, o cIanado Aio Adicional Consiiiuiao dc
1946, quc insiiiura o arlancniarisno. A Encnda n. 6 Consiiiuiao
dc 1946, ao rcsialclcccr a forna rcsidcncial dc govcrno, nanicvc a
surcssao. Con o novincnio dc naro dc 1964, rcsiaurou-sc orcn o
cargo dc Vicc-Prcsidcnic, cuja clciao sc fazia or via indircia.
A Consiiiuiao lrasilcira rcflcic a icndcncia oliica olscrvada no
rcsidcncialisno conicnoranco, quc rocura rcsiigiar as funcs do
Vicc-Prcsidcnic. No cnianio os cncargos quc rodcian o Vicc-Prcsidcnic
c dc quc vai scndo aulaiinancnic invcsiido, sao ainda, confornc urgc
rcssaliar, dc naiurcza algo rccaria. AcIan-sc cn larga cicnsao
sujciios a una dclcgaao dc rcsigio c confiana cssoal do Prcsidcnic,
quc ncn scnrc sc nosira disosio a ianio, odcndo assin anular-sc
ou dcsaarcccr cn facc dc un Prcsidcnic Iosiil ou dcsafcio. Todavia, a
Caria dc 1988 faz do Vicc-Prcsidcnic ncnlro do ConsclIo dc Dcfcsa
Nacional, roiciando-lIc o dcscncnIo dc funao consuliiva do
Prcsidcnic da Fcullica cn assunios criincnics nanuicnao csiavcl
do sisicna fcdcraiivo c das insiiiuics dcnocraiicas, lcn cono
naquclcs quc cnicndcn con a solcrania nacional c a dcfcsa do Esiado
(ariigos 89 c 91}.
J2. O Congresso e o oompe1no1o dos omoros no s1s1emo
pres1deno1o1
O ironco do odcr lcgislaiivo no sisicna rcsidcncial c o
Congrcsso, quc sc conc dc duas canaras. a canara laia ou Canara
dos Dcuiados c a canara alia ou Scnado. Nos Esiados Unidos rccclc
a canara laia a dcsignaao dc Canara dos Fcrcscnianics.
A rincira dcssas casas rcrcscnia a ioialidadc dos cidadaos, dos
coniriluinics, do ovo cono fonic rinaria do odcr oliico, conosia
dc rcrcscnianics oularcs cn nuncro roorcional aos Ialiianics
(criicrio dcnografico} ou dc clciiorcs (criicrio oliico}. a asscnllcia
dcnocraiica or ccclcncia.
Ja o Scnado icn no sisicna rcsidcncial fciao ncnos oular,
scndo nas organizacs fcdcraiivas c rcsidcnciais, a asscnllcia dos
Esiados, quc sc fazcn ncla rcrcscniar cn icrnos dc aridadc oliica,
calcndo a cada Esiado igual nuncro dc scnadorcs.
A concicncia das duas casas no rcsidcncialisno c csiaiuda
cla Consiiiuiao. O rincio quc insirou na Fcdcraao ancricana a
criaao do Scnado foi o ncsno quc na Confcdcraao cngcndrou a Dicia,
cono congrcsso dc cnlaiadorcs. o da rcrcscniaao oliica das
unidadcs ariicianics.
O Scnado, dclcgaao dc Esiados, dcscncnIa or ccnlo no
rcsidcncialisno dos Esiados Unidos inorianissino acl, iocanic s
airiluics dc conirolc da oliica cicrna, dcsfruiando dc rcsigio
scnsivclncnic naior quc o da Canara dos Fcrcscnianics, cujo
rinado sc ccrcc solrciudo cn naicria financcira.
A oliica cicrior sc rcflcic no Scnado, quc disc dc faculdadcs
dc conirolc solrc o Prcsidcnic quanio raiificaao dc iraiados,
arovaao dc Sccrciarios c noncaao dc juizcs da Surcna Coric. Da a
considcravcl auioridadc ccrcida clo Scnado solrc os dcsiinos do Pas,
scndo aquclas faculdadcs a razao nais noioria do rcsigio quc rodcia a
funao scnaiorial nos Esiados Unidos.
Elica-sc or igual cssc rcsigio clo nuncro dc scnadorcs,
lcn nais rcduzido quc o dc rcrcscnianic na Canara laia c, do
ncsno asso, cla duraao do nandaio. O nuncro dc rcrcscnianics c
quairo vczcs naior quc o dc Scnadorcs. O nandaio dc un Scnador sc
rolonga or scis anos, ao asso quc o rcrcscnianic sc clcgc acnas
or dois anos, Iavcndo assin rcnovaao dc noncs con nais frcqucncia
na canara laia quc na canara alia.
JS. O pres1deno1o11smo, 1on1oo do demooroo1o represen1o11vo
Tanio o rcsidcncialisno cono o arlancniarisno sao nciodos,
roccssos ou iccnicas da dcnocracia rcrcscniaiiva. Nao cIcgan a scr
fornas dc Esiado, rcgincs oliicos, insiiiuics idcologicas. A iccnica
dc govcrno consisic cn dcicrninar airiluics dc odcrcs c fiar ou
discilinar as rclacs dos odcrcs cnirc si.
Nao sao ianio fornas dc invcsiidura do odcr quanio fornas dc
ccrccio do odcr. Sanaio Doria rcssaliou con ioda a lucidcz quc,
iocanic invcsiidura do odcr, ncnIuna disiinao Ia quc csialclcccr
cnirc o rcsidcncialisno c o arlancniarisno, ois anlos scgucn a
ncsna irilIa, conIcccn os ncsnos insiiiuios. As lcis clciiorais sao as
ncsnas ara anlos, iguais as inscrics dos clciiorcs, scn iirar ncn
r, iguais os cscruinios, iniangvcl o voio sccrcio, analogos os
sisicnas dc rcrcscniaao das ninorias, sagradas a auraao c a
roclanaao dos clciios, csircncs dc fraudcs".
S
A disiinao so rinciia vcrdadcirancnic con o sisicna adoiado
ara aurar o conscniincnio no ccrccio do odcr, quando sc crigcn
os insiruncnios cncaninIados a iraduzir na voniadc dos govcrnanics a
voniadc dos govcrnados ncdianic a adcquaao nais salia ossvcl,
confornc rcssalia do cnsancnio do ncsno auior.
En sc iraiando do sisicna rcsidcncial, a iccnica consiiiucional
csiaiui os rincios cardiais dcssa forna dc govcrno. a scaraao,
indccndcncia c Iarnonia dos odcrcs, sua liniiaao cla
Consiiiuiao, icndo or guarda un surcno irilunal dc jusiia, o
ninisicrio da confiana cclusiva do Prcsidcnic da Fcullica, a clciao
do Prcsidcnic clo sufragio univcrsal da Naao c a rcscna dc razos
ccrios fiando a icnoraricdadc dos nandaios da rcrcscniaao
oular cn canaras indissoluvcis.
J4. Os v1o1os do pres1deno1o11smo
A raiica do rcsidcncialisno cn varios ascs crniiiu analisc
oliica vislunlrar os rinciais vcios quc adccc ial forna dc govcrno,
aos quais vanos rcsunidancnic rcfcrir-nos.
O rcsidcncialisno, scgundo vozcs da criica, conduz nao raro
rcrovavcl c alusiva conccniraao dc odcrcs nas naos dc una unica
cssoa o Prcsidcnic da Fcullica , Iicrirofia dc scu odcr
cssoal, ao govcrnanic onioicnic, quc a lisonja cuida ianlcn
oniscicnic.
O rcsidcncialisno iraz na aarcncia a csialilidadc dos govcrnos,
nas una vcz dcscncadcadas as criscs c nao odcndo os dirigcnics scr
rcnovidos anics dc cirado o razo consiiiucional do nandaio quc
ccrccn, a soluao ordinariancnic conduz s rcvolucs, golcs dc
Esiado, iunulios c diiaduras, fazcndo insiavcis as insiiiuics ncsnas.
O rcginc rcsidcncial, scgundo Cillcrio Anado, cscraviza os
arlancnios, csirangula a alavra, inlania o silcncio, dcsanina c
crcsia a inicligcncia",
6
corrcsondc ao rcdonnio da incaacidadc"
(Fui}, inaugura a cscola da ncdiocridadc, canoniza a
irrcsonsalilidadc, sagra o Prcsidcnic inunc, quc concic gravcs falias
c so vcn a sair do odcr, anics do icrno dc scu nandaio, norio ou
dcosio; cnfin, c o sisicna quc sc furia fiscalizaao da oiniao, quc
acala quasc scnrc nas inicrvcncs funcsias ordcn fcdcraiiva, nos
csiados dc siio, no aclo frcqucnic aos quaricis, nos lcvanics arnados,
na ionada niliiar do odcr, na inlaniaao das diiaduras, no govcrno
unicssoal dos caudilIos.
A csscs vcios ouiros sc vcn sonar. a influcncia criurladora do
Prcsidcnic na ocraao succssoria, luscando clcgcr scu succssor ou aic
ncsno, sc for o caso, rcfornar a Consiiiuiao ara rcclcgcr-sc; a
dclilidadc c sulscrvicncia do Congrcsso voniadc rcsidcncial,
convcricndo-sc o lcgislaiivo nun odcr auscnic, caracicrizado or
inoicncia crnica, sisicna ondc nao Ia cn vcrdadc a colaloraao dos
odcrcs, scnao o rcdonnio dc un odcr solrc ouiro ou a disuia da
Icgcnonia cnirc os odcrcs; ondc as criscs dc govcrno gcran a crisc
das insiiiuics; ondc o Congrcsso, cnirando cn confliio con o
Eccuiivo, so disc dc insiruncnios ncgaiivos dc conirolc. a rccusa dc
doiacs orancniarias, a olsiruao lcgislaiiva, cic, c ondc, or uliino,
o Prcsidcnic, cono diiador lcgal, dc nandaio ccrio, c ao dizcr dc Fui
Darlosa, o odcr dos odcrcs, o grandc clciior, o grandc noncador, o
grandc coniraiador, o odcr da lolsa, o odcr dos ncgocios, o odcr da
fora".
?
JS. O 1mpeoomen1" e o ousno1o de responsob111dode
pres1deno1o1
Tcndo aludido ao lugar da olra dc Fui Darlosa ondc sc lc quc
nais valc, no govcrno, a insialilidadc quc a irrcsonsalilidadc"
S
cssa noia doninanic do rcsidcncialisno un dos nossos lons
consiiiucionalisias rciraiou con suna clarcza c singclcza a inocrancia
do ncucIncnt, insiiiuio dc origcn anglo-sanica, acolIido clas
Consiiiuics rcsidcncialisias, ao afirnar quc scndo un roccsso dc
fornas" crininais (ainda quc nao scja un roccdincnio cnal
csiriio"}, rcrcssivo, u ostco, scu nancjo c difcil, lcnio, corruior c
condicionado raiica dc aios rcviancnic caiiulados cono crincs".
9
Solrc o ncucIncnt, cssc canIao dc ccn ioncladas" (Lord
Drycc}, quc dornc no nuscu das aniiguidadcs consiiiucionais"
(Douiny} c ainda dccisivo o juzo dc Fui Darlosa, quando asscvcra quc
a rcsonsalilidadc criada sol a forna do ncucIncnt sc faz
alsoluiancnic ficicia, irrcalizavcl, ncniirosa",
10
rcsuliando da no
rcsidcncialisno un odcr irrcsonsavcl c or conscqucncia, iliniiado,
inoral, alsoluio".
Essa afirnaiiva sc conlcia nouira assagcn cn quc Fui
Darlosa, dcois dc lcnlrar o ncucIncnt nas insiiiuics ancricanas
cono una ancaa dcsrczada c raiicancnic invcrificavcl", cscrcvc.
Na irrcsonsalilidadc vai dar, naiuralncnic, o rcsidcncialisno. O
rcsidcncialisno, sc nao cn icoria, con ccricza raiicancnic, vcn a scr
dc ordinario, un sisicna dc govcrno irrcsonsavcl".
11
Ondc o rcsidcncialisno sc nosira ois irrcncdiavclncnic
vulncravcl c conronciido c na aric rclaiiva rcsonsalilidadc
rcsidcncial. O rcsidcncialisno conIccc iao-soncnic a
rcsonsalilidadc dc ordcn jurdica, quc acnas crniic a rcnoao do
govcrnanic, incurso nos dcliios rcvisios cla Consiiiuiao. Dcfronia-sc
o sisicna orcn con un roccsso lcnio c conlicado (o ncucIncnt,
confornc vinos}, quc fora da douirina quasc ncnIuna alicaao icvc.
Muiio disiinio alias da rcsonsalilidadc oliica a quc c cIanado o
Eccuiivo na forna arlancniar, rcsonsalilidadc ncdianic a qual sc
dciia facilncnic or icrra iodo o ninisicrio dccado da confiana do
Parlancnio.
Jt. A e1e1o do Pres1den1e do Repb11oo e o 1mpeoomen1" no
s1s1emo pres1deno1o1 bros11e1ro
A cscolIa do Prcsidcnic da Fcullica no rcginc consiiiucional
vigcnic sc faz cnirc lrasilciros naiorcs dc irinia c cinco anos c no
ccrccio dos dirciios oliicos. O Prcsidcnic da Fcullica no sisicna
oliico lrasilciro anicrior Consiiiuiao dc 1988 nao dcrivava os scus
odcrcs dirciancnic do ovo, cono aconiccia aic ao advcnio da
Fcvoluao dc 1964. A clciao indircia cnconirara iodavia alicaao
anicccdcnic na Consiiiuiao dcnocraiica dc 1934, quc icvc cisicncia
cfcncra. coniudo da loa ndolc do sisicna rcsidcncial a clciao
dircia do rinciro nandaiario da Naao.
Un colcgio clciioral, conosio dos ncnlros do Congrcsso
Nacional c dos dclcgados das Asscnllcias Lcgislaiivas dos Esiados,
clcgia anics da aiual Caria, cn scssao ullica c ncdianic voiaao
noninal, o Prcsidcnic lrasilciro.
Esscs dclcgados das Asscnllcias csiaduais cran cn nuncro dc
ircs c nais un or quinIcnios nil clciiorcs inscriios no Esiado.
NcnIuna rcrcscniaao csiadual odcria icr un nuncro dc dclcgados
infcrior a quairo.
Tocanic conosiao c ao funcionancnio do colcgio clciioral, un
disosiiivo consiiiucional csialclccia quc a naicria scria rcgulada
airavcs dc lci conlcncniar.
A rcuniao do colcgio clciioral ara roccdcr cscolIa do
Prcsidcnic ocorria na scdc do Congrcsso Nacional, a 15 dc janciro do
ano cn quc findava o nandaio rcsidcncial, o qual iinIa a duraao dc
cinco anos.
O ariido oliico rcgisirava o nonc do candidaio a Prcsidcnic,
clcgcndo-sc aquclc quc oliivcssc na ocraao clciioral naioria alsoluia
dc voios.
A iccnica adoiada ara o sufragio clo colcgio clciioral rcvia quc
na Iioicsc dc ncnIun candidaio lograr naioria alsoluia na rincira
voiaao, rcciir-sc-ian os cscruinios c a clciao sc daria no icrcciro,
or naioria sinlcs. O conronisso quc o Prcsidcnic clciio rcsiava
Naao ao ionar ossc cranic o Congrcsso Nacional ou, sc cssc nao
csiivcssc rcunido, cranic o Surcno Trilunal Fcdcral, cra aquclc ja
rcroduzido ncsic caiulo quando nos ocuanos do Vicc-Prcsidcnic,
ou scja o ncsno rcvisio na aiual Consiiiuiao dc 1988.
O insiiiuio do ncucIncnt, scn cnlargo da scvcra criica quc
lIc fazcn os ullicisias, nao dcsaarcccu das Consiiiuics
rcsidcncialisias c cn algunas os icios nais rcccnics sao coiosos cn
rccciios solrc a naicria. Tcn-sc a inrcssao dc quc aquclc
cssinisno iao duro c anargo a quc ja nos rcorianos nao sc rcflcic
no anino dos rcdaiorcs consiiiuinics, quc aarcnicncnic lcvan a scrio
o incdincnio rcsidcncial, con iodas as ossililidadcs, sc for o caso,
dc roccssar un Prcsidcnic falioso, incurso cn crincs dc
rcsonsalilidadc.
No rcsidcncialisno lrasilciro, considcran-sc crincs dc
rcsonsalilidadc iodos os aios do Prcsidcnic quc aicniarcn conira a
Consiiiuiao Fcdcral ou solrciudo aquclcs quc fcrircn. a} a cisicncia
da Uniao; l} o livrc ccrccio do Podcr Lcgislaiivo, do Podcr Judiciario c
dos Podcrcs consiiiucionais dos Esiados; c} o ccrccio dos dirciios
oliicos, individuais c sociais; d} a scgurana inicrna do Pas; c} a
rolidadc na adninisiraao; f} a lci orancniaria; c g} o cunrincnio
das lcis c das dcciscs judiciarias (ari. 85 da Consiiiuiao}.
Quanio s nornas dc roccsso c julgancnio, scrao csialclccidas
cn lci csccial, quc dcfinira os crincs dc rcsonsalilidadc do
Prcsidcnic da Fcullica.
A Consiiiuiao Drasilcira cn vigor dcicrnina quc Canara dos
Dcuiados concic adniiir a acusaao conira o Prcsidcnic da
Fcullica. Essa dcclaraao sc fara clo voio dc dois icros dc scus
ncnlros. A scguir, insiaurado o roccsso clo Scnado Fcdcral, o
Prcsidcnic ficara suscnso dc suas funcs, aguardando julgancnio
or cssa ncsna Canara sol a rcsidcncia do Prcsidcnic do Surcno
Trilunal Fcdcral.
O julgancnio ocorrcra no razo dc 180 dias, findo o qual, sc nao
csiivcr concludo, ccssara o afasiancnio do Prcsidcnic, scn rcjuzo do
rcgular rosscguincnio do roccsso (ari. 86, 2}.
J?. 1og1o do s1s1emo pres1deno1o1 de governo
Con rcsciio ainda avaliaao do rcsidcncialisno, Ia os quc
douirinariancnic cnicndcn csiar cn rcscna do sisicna quc crniic
a nais solida dcfcsa, a ar da nais anla garaniia dos dirciios
individuais; sisicna quc convcric cn dogna o rincio da incquvoca
scaraao dc odcrcs c roorciona, cono govcrno dc rcsonsalilidadc
ncnos oliica do quc jurdica, scguras garaniias, conira os alusos da
auioridadc cccuiiva, cujos aios odcn inquinar-sc, cranic os
irilunais, dc inconsiiiucionalidadc c ilcgalidadc.
Esia faculdadc, scgundo scus aologisias, c arna nais cficaz quc
a ncra faculdadc arlancniar dc dcrrular govcrnos. Dcia o
arlancniarisno iodavia (scndo csic ialvcz o scu dcfciio nais gravc} o
indivduo c scus dirciios fora da faia dc roicao lcgal conira aios do
odcr oliico dos Parlancnios onioicnics, cosios or conscguinic
aos cccssos da solcrania lcgislaiiva, quc os irilunais, invocando
ordinariancnic a logica do sisicna, sc cincn dc conira-arrcsiar.
Vccn os scus aologisias, ainda no rcsidcncialisno a forna
govcrnaiiva quc nais consulia os anscios da ordcn, da auioridadc, da
conscrvaao; quc nclIor sc coaduna con o rincio fcdcraiivo; quc
garanic a csialilidadc adninisiraiiva con os ncsnos Ioncns icsia
do odcr or crodos ccrios c dcicrninados, iraando ao govcrno a
coniinuidadc dc oricniaao quc sc alcga faliar no arlancniarisno.
JS. O pres1deno1o11smo no Bros11: surpreso e 1n1empes11v1dode de
suo odoo
Con a Consiiiuiao rcullicana dc 1891, csircou-sc no Drasil o
sisicna rcsidcncial dc govcrno, aqui iniroduzido un ianio
inadvcriidancnic. No rograna das foras quc conlaiian o odcr
cssoal do nonarca, c rcciiiaran afinal a qucda do Incrio, csiavan
rcvisias inuncravcis rcfornas c rincios novos dc organizaao
oliica. ncnIun orcn quc inlicassc a adoao dclilcrada do
rcsidcncialisno.
Vcio csic insinuado ou inlciio na nudana fcdcraiiva quc sc
ocrou.
Con o iraslado icorico das lascs da Consiiiuiao ancricana,
nodclo confcssado das nossas insiiiuics rcullicanas, o
rcsidcncialisno aqui sc csircia. Nos fasios da crnica oliica quc
anicccdcu o novincnio suliio dc 15 dc novcnlro, nao sc ouvc
ncnIuna voz ccoar do alio da iriluna arlancniar ou das colunas dos
orgaos dc inrcnsa, rcconizando as viriudcs do sisicna dclaio do
qual iranos vivcr, sol a nais crassa ignorancia dc scus nccanisnos,
dcscuido cssc quc cusiou a Fui Darlosa Pcnoso csforo dc nagisicrio
consiiiucional, ncn scnrc dcvidancnic conrccndido ou arovciiado
or quanios iinIan no ccrccio do odcr a nissao dc olscrvar c
cunrir os rccciios da nova iccnica rcccn-inlaniada.
Os alusos dc auioridadc do Incrador, o uniiarisno da coroa
con os cccssos dc ccniralizaao do odcr, a nonarquia ncsna, foran
icnas rcdilcios da agiiaao rcullicana. Consiiiucionalisias
nonarquicos cono Fui Darlosa, quc sc alraavan icnazncnic ao
fcdcralisno, nunca orcn csosaran o rcsidcncialisno, cuja
rcssonancia, sc nao cIcgava s cliics, nuiio ncnos alcanaria as
canadas oularcs, cscssancnic ignoranics a rcsciio dc ial forna dc
govcrno.
Accrca dcssa qucsiao, cscrcvcu Mcdciros c Alluqucrquc, cn O
Hcgnc Pcsdcncu, con ioda a argucia. O rcginc rcsidcncialisia nao
foi insiiiudo no Drasil dcois dc una roaganda quc iivcssc nosirado
suas vaniagcns c dcsvaniagcns. Elc aarcccu un dia, nun rojcio dc
Consiiiuiao dccrciado clo Covcrno Provisorio. Ningucn o discuiiu.
Foi acciio, or assin dizcr, cn silcncio", ou, a scguir. A vcrdadc c csia.
a roaganda rcullicana sc fcz scn quc a naioria cnsassc no rcginc
rcsidcncial. nao sc salia o quc cra, nao sc falava nclc, ou ainda.
Assin, a insiiiuiao do rcsidcncialisno cnirc nos sc fcz or surrcsa.
Por surrcsa c graas ignorancia gcral cn quc iodos csiavan a scu
rcsciio. Nao foi una cscolIa conscicnic da Naao".
12
Do ncsno nodo, Agancnon MagalIacs. no Drasil o rcginc
rcsidcncial nasccu da influcncia noric-ancricana c nao sol a rcssao
dc faios oliicos ou dc condics cisicnics. Ja a nossa unidadc iinIa
sido rcalizada clo Incrio c as insiiiuics arlancniarcs csiavan cn
raiica, ocrando a cvoluao oliica lrasilcira ara a dcnocracia. A
rcullica, orianio, nao dcvia icr inicrronido a iradiao arlancniar.
A fcdcraao, sin, cra fcnncno gcografico c Iisiorico, iralalIando clas
foras dcsccniralizadoras, aiuanics duranic o Incrio. Mas o
rcsidcncialisno foi iniiaao das insiiiuics noric-ancricanas, criaao
urancnic douirinaria. A nossa cducaao dcnocraiica c as nossas
iradics lilcrais nao o inunIan".
13
En suna, acordanos no rcsidcncialisno da ncsna nancira
quc ananIcccnos na Fcullica... En anlos os casos, as insiiiuics
do Pas foran naricladas cla surrcsa.
J9. O mo1ogro do eper1no1o pres1deno1o1 e o 1es1emuno 1dneo
de Ru1 Borboso
Do quc Ia sido no Drasil a raiica rcsidcncialisia, ncnIun
icsicnunIo nais alio c cloqucnic quc o dc Fui Darlosa, auior
douirinario dc nossa rincira Consiiiuiao rcullicana,
rcsidcncialisia convicio nos rinciros dias do rcginc quc aloliu a
nonarquia c, con o icno, criico cssinisia c algo dcscncaniado das
insiiiuics quc iransiiaran uras cn suas naos c dcois sc
conianinaran dos vcios da anlicncia oliica c social, da
caudilIagcn, da inccia, do diiaiorialisno.
Con cfciio, c nos lugarcs quc vanos iranscrcvcr ondc rcalncnic
sc faz o roccsso do rcsidcncialisno lrasilciro c nao nos
aconiccincnios quc lcvaran consulia lclisciiaria dc 1963, quando o
ovo foi convocado s urnas ara arrancar con o scu voio o cncrio
arlancniarisia fciio na Consiiiuiao do rcsidcncialisno.
Asscvcra Fui Darlosa. Dcsic fciio, o rcsidcncialisno lrasilciro
nao c scnao a diiadura cn csiado crnico, a irrcsonsalilidadc gcral, a
irrcsonsalilidadc consolidada, a irrcsonsalilidadc sisicnaiica do
Podcr Eccuiivo".
14
Nao ncnos cnfaiico ainda quando afirna quc o
rcginc rcsidcncial criou o nais cIincs, o nais russo, o nais asiaiico, o
nais africano dc iodos os rcgincs"
1S
ou quando ondcra cn icrnos
sonlrios quc a nossa rcvoluao csialclcccu o silcncio", quc as fornas
do novo rcginc naiaran a alavra", quc no govcrno arlancniar as
canaras lcgislaiivas consiiiucn una cscola", ao asso quc no
rcsidcncialisno nao Ia scnao un odcr vcrdadciro. o do cIcfc da
naao, cclusivo dcosiiario da auioridadc ara o lcn c ara o nal"
16
c,
or uliino, quc cn scnclIanic rcginc a iriluna arlancniar c una
craicra ciinia, c as canaras lcgislaiivas ncra sonlra dc rcrcscniaao
nacional".
1?
Qucn sc c adcnais a ajuizar das insiiiuics oliicas
lrasilciras or sua vinculaao ao rcsidcncialisno, Ia dc cirair dos
faios a conclusao dc quc os unicos crodos calnos da Iisioria
rcullicana foran os quairicnios da Prcsidcncia dc Wcnccslau Draz c
da Prcsidcncia dc Duira, csia uliina, nao olsianic, assinalada or
iroclias oliciais no Fio dc Janciro, dissoluao dc concios c agiiaao
dccorrcnic da ncdida lcgislaiiva, dc insiraao oficial, quc dcicrninou o
fccIancnio do Pariido Conunisia Drasilciro.
Os dcnais crodos do rcsidcncialisno airio aarcccn iodos
narcados or violcnias conocs oliicas, alrangcndo lcvanics
niliiarcs, rcvolucs, consiracs, inicnionas, inicrvcncs fcdcrais,
csiados dc siio, infracs da Consiiiuiao c ouiras nazclas quc
cnrcsian ao sisicna rcsidcncial laiino-ancricano sua vclIa c
norlida fisiononia.
1. Assis CIaicaulriand, Discurso no Scnado Fcdcral, Scssao dc 27 dc julIo dc 1955.
No livro (original} a nuncraao das Noias dc Fodac ula do 1 ara o 4. Nao Iouvc
crro na digiializaao (Noia da digiializadora}.
4. Harold J. Lasli, E Sstcnu Pcsdcncu Notcunccuno, . 61-62.
5. A. dc Sanaio Doria, Parlancniarisno ucsus Fcdcraao", Estudo dc Suo Puuo,
cdiao dc 12 dc ouiulro dc 1961.
6. Cillcrio Anado uud Josc Augusio, Pcsdcncusno ucsus Puuncntusno, .
79.
7. Fui Darlosa uud Hcrncs Lina, Locs du Csc, . 54.
8. Fui Darlosa, Excusuo Ectou uos Estudos du HuIu c Mnus Gcus, . 26.
9. Paulo Drossard dc Souza Pinio, Pcsdcncusno c Puuncntusno nu Idcoogu dc
Hu HuIosu, . 17.
10. Fui Darlosa, A Gcncsc du Cunddutuu do S. Vcnccsuu Huz, . 36-37.
11. Fui Darlosa, A Incnsu c o Dcuc du Vcdudc, . 21.
12. Mcdciros c Alluqucrquc, O Hcgnc Pcsdcncu, uud Josc Augusio, ol. cii., .
113.
13. Agancnon MagalIacs, O Estudo c u Hcududc Contcnouncu, . 153-154.
14. Fui Darlosa, Nouos Dscusos c Conccncus, . 350-353.
15. Fui Darlosa, A Gcncsc du Cunddutuu do S. Vcnccsuu Huz, . 36-37.
16. Fui Darlosa, CununIu Pcsdcncu, . 118-119.
17. Fui Darlosa, Osuudo Cuz, . 3-4.
22
O PAHLAMENTAHISMO
l. A onuuo Istcu do sstcnu uuncntu. o goucno
ccscntutuo c u nonuquu ntudu cono onto dc utdu 2.
O uuncntusno duustu (nonuquco-ustocutco) ou
uuncntusno cussco. 2.l A guududc cntc o cxccutuo c o
cgsutuo 2.2 A couIouuo dos dos odccs cntc s 2.J A
cxstcncu dc ncos dc uuo ccocu no unconuncnto do
cxccutuo c do cgsutuo J. O uuncntusno nonstu
(dcnocutco), cuuctcstco do sccuo XX 4. Do goucno
uuncntu uo goucno dc usscnIcu (goucno conucnconu) 5.
Csc c tunsonuuo do uuncntusno. us tcndcncus
uconuzudous contcnouncus b. Do scudo-
uuncntusno do Inco. (un uuncntusno Iustudo) uo
Ato Adconu dc l9bl, con o nuogo du nouu tcntutuu dc
nuntuuo do sstcnu uuncntu no Hus.
J. A ]ormoo 1s1r1oo do s1s1emo por1omen1or: o governo
represen1o11vo e o monorqu1o 11m11odo oomo pon1o de por11do
Tonada inadvcriidancnic, a crcssao arlancniarisno arccc
rincira visia indicar o sisicna dc govcrno ondc Ia un Parlancnio, do
ncsno nodo quc o rcsidcncialisno, ncssa ncsna ordcn dc
cquvocos, a quc facilncnic sc rcsia o vocalulario oliico, conduziria
a suor quc sc iraia do rcginc ondc incra a auioridadc do Prcsidcnic
da Fcullica.
Ncn o arlancniarisno sc clica airavcs da ncra cisicncia do
Parlancnio, ncn o rcsidcncialisno sc dcfinc cla rcscna acnas dc
un Prcsidcnic da Fcullica, ois rcgincs Ia con Parlancnio, scn
arlancniarisno (o da Inglaicrra, aic ncados do scculo XVIII} c con
Prcsidcnic da Fcullica, scn rcsidcncialisno (o das rcullicas
arlancniarisias, cono a Tcrccira Fcullica franccsa}.
Considcrado clo angulo Iisiorico, o arlancniarisno rcrcscnia
o onio dc cIcgada dc un longo dcscnvolvincnio oliico das
insiiiuics inglcsas, cujas nasccnics nais rcnoias icranos dc siiuar
nos rinciros scculos da nonarquia lriianica c cujas origcns nais
roinas vanos dcarar nos caninIos scguidos clo Parlancnio da
Inglaicrra, aos o dcsfccIo da Cloriosa Fcvoluao" (1688}. Assinalou-sc
cniao, cn icrnos dc crnancncia c coniinuidadc, o iiincrario acfico
do Pas, runo s iransfornacs dcsiinadas a inlaniar c consolidar,
cn rcscna da coroa Icrcdiiaria, a Icgcnonia do rano clciivo da
rcrcscniaao oliica, con asscnio na Canara dos Conuns.
Duas fascs sc disiingucn or conscguinic na Iisioria do sisicna
arlancniar. a das luias ara a fornaao do govcrno rcrcscniaiivo cn
facc dc una nonarquia dc icndcncias nao raro alsoluiisias, c quc vai
dcsdc o scculo XIII ao scculo XVII, c a das ocorrcncias acficas, nas
rofundancnic nodificadoras, quc sc dcscnrolan na vida oliica
inglcsa, duranic o scculo XVIII, quando a Inglaicrra icsicnunIa, cono
rincial cfciio da Fcvoluao lilcral dc 1688, a assagcn, ncnos dc un
scculo dcois, daquclc rcginc rcrcscniaiivo, ainda inido c nodcsio,
sua varianic nais arinorada. a forna arlancniar, na qual ficlncnic
sc csclIa a influcncia ja rcondcranic c inalalavcl das duas casas
lcgislaiivas. a Canara dos Conuns c a Canara dos Lordcs.
O rcginc arlancniar c forna dc rcginc rcrcscniaiivo. NcnIun
icorisia criou a forna arlancniar dc govcrno. Sc Ia un sisicna dc
organizaao do odcr oliico quc rcsuliou dirciancnic da Iisioria c do
coninuo dcsdolrancnio das insiiiuics, csic sisicna c o
arlancniarisno.
Sua origcn inglcsa so sc faz dc iodo conrccnsvcl, sc alargarnos
o anliio da analisc Iisiorica, dcsccndo s insiiiuics da nonarquia
fcudal, ondc sc acIan laniadas as scncnics do odcr rcrcscniaiivo.
Esic, anics da closao rcvolucionaria do scculo XVII, ja conIccia
fornas insiiiucionais cnlrionarias. Assin c quc o cclclrado ConsclIo
(Pcnuncnt o u Counc), ianlcn conIccido cla dcsignaao dc
Concun, cuu cgs ou Puuncntun, assisiia o rci nas suas
dclilcracs, fazcndo-sc anicccssor Iisiorico do nodcrno Parlancnio
inglcs.
Aic o conco do scculo XIV, o Parlancnio inglcs cra ainda o
nugnun Connunc consun cgn, o Crandc ConsclIo, ondc doninava
o odcr fcudal da alia arisiocracia, dos grandcs larcs fcudais cn luia
con o solcrano. O Parlancnio vcrdadcirancnic so sc forna con a
aariao da Canara dos Conuns, rano rcsulianic da associaao da
lurgucsia asccndcnic con a cqucna c ncdia nolrcza rural. Ocorrc
ois a fusao dos dcuiados dos lurgos con os dcuiados dos
condados; csics dc incio nais influcnics, aquclcs orcn nais
nuncrosos.
Quando a naao fcudal sc cindiu cn duas no curso do scculo
XIX, ficando dc una aric os grandcs larcs fcudais agruados,
graviiando ao rcdor do rci, c dc ouira aric, a ncdia arisiocracia da
fcudalidadc dc naos dadas con a lurgucsia, cn dcfcsa dc suas
lilcrdadcs, csiava consunado, scgundo Cuizoi, un dos noncnios
surcnos na Iisioria das insiiiuics oliicas da Inglaicrra. o advcnio
dc una Canara dos Conuns, conco vcrdadciro do Parlancnio con a
inlaniaao, ja a csia aliura inconicsiavcl, do sisicna rcrcscniaiivo.
1
Da or dianic dcclina c corroi-sc o odcr da alia arisiocracia, quc
dcia dc scr o icnvcl advcrsario quc Iavia sido do odcr alsoluio,
assando cniao a cscrcvcr-sc a Iisioria oliica do rcginc
rcrcscniaiivo airavcs dos conlaics quc o odcr rcal icra quc fcrir con
un Parlancnio, ondc crcscc c sc avigora raida c doninadorancnic a
influcncia dos Conuns.
Pouco inoria a olcnica dos Iisioriadorcs oliicos luscando
fiar o ano caio cn quc cssa iransfornaao sc ocrou. Salc-sc con
ccricza quc ja na scgunda nciadc do scculo XIV o Parlancnio inglcs sc
arcscniava con sua fisiononia aiual, rcariido cn duas casas. a
Canara dos Parcs c a Canara dos Conuns.
Do scculo XV ao scculo XVII, o sisicna rcrcscniaiivo orfia con
os alusos, o arlirio c a vocaao alsoluiisia da Coroa, con o
dcsoiisno dos Tudors, no scculo XVI, con a orcssao dos Siuaris, no
scculo XVII, con os cnsaios fcrozcs da aniiga nonarquia fcudal, quc
inicnia nalogradancnic, na Inglaicrra, convcricr-sc, cn rcscna dos
novos icnos, nuna nonarquia alsoluia.
Ao longo dc largo crodo quc sc csicndc or ccrca dc irczcnios
anos, aic a Cloriosa Fcvoluao" (1688}, o Parlancnio inglcs adquirc o
scniincnio dc sua fora, iona conscicncia dc scu rcsigio, arcscnia-
sc rcsoluiancnic cono o odcr nacional dianic do rci, discuic con
cncrgia os assunios dc govcrno, faz do inosio o grandc insiruncnio dc
sujciao do odcr, susicnia nas afanadas ciics do scculo XVII os
rincios lasicos dc garaniia das lilcrdadcs, dirciios c franquias ja
aufcridas clas canadas ccononicancnic nais ondcravcis do ovo
inglcs.
Airavcssadas ois as rcvolucs do scculo XVII, quc dccaiiaran
un rci c laniran una dinasiia, a Inglaicrra surgc con o sisicna
rcrcscniaiivo inalalavclncnic consolidado, dc irilIa alcria ja ara a
inlaniaao do sisicna arlancniar, scgundo noncnio
inorianissino na vida das insiiiuics oliicas daquclc as.
Essa inlaniaao ocorrc, confornc os nclIorcs auiorcs, duranic
o scculo XVIII, favorccida or circunsiancias Iisioricas dcicrninadas,
cono as quc sc rcndcn ao conoriancnio dos novos rcis da dinasiia
dc Hannovcr. Con cfciio, do confliio do Parlancnio con os Siuaris,
rcsuliara claro o rincio novo do dirciio ullico inglcs dc quc, cn
caso dc cndcncia con o odcr rcrcscniaiivo, os ninisiros dccados da
confiana do Parlancnio ficarian sujciios a un roccsso dc
rcsonsalilidadc, cn quc calcria a acusaao Canara dos Conuns c o
julgancnio Canara dos Lordcs.
A rincira rova a quc foi osia cssa rcgra nova do dirciio
consiiiucional inglcs sc vcrifica cn 1782, quando Lord NoriI, no
ccrccio das funcs dc rinciro-ninisiro, sc dcniic da cIcfia do
govcrno, cn facc da oosiao arlancniar quc lIc cra novida, scn
cnlargo dc coniar con a lcna confiana do rci Jorgc III.
Tcnia orcn o Princiro-Minisiro quc sc consunassc a ancaa
cndcnic do ncucIncnt, caso nao rcsignassc sua funao
ninisicrial, aos rccclcr duas nocs dc ccnsura c dcsconfiana.
Os Iisioriadorcs oliicos daian da o advcnio do govcrno
arlancniar na Inglaicrra, visio quc csic, cono assinala Esncin, nao c
ouira coisa scnao a rcsonsalilidadc ninisicrial arrasiada aos scus
dcrradciros liniics".
2
Causas Iisioricas dcicrninanics dcssc dcsfccIo, ondc clarancnic
sc lc o ciraordinario acrcscino dc fora, rcsigio c influcncia no odcr
do Parlancnio, fazcndo quc csic rcondcrc dcfiniiivancnic solrc o
odcr da Coroa, alrangcn os scguinics faios da vida oliica inglcsa. a
dcosiao do uliino Siuari clas arnas da arisiocracia insurrcia,
assinalando iniludivclncnic a viioria da causa do Parlancnio; a origcn
da nova dinasiia no conscniincnio c convocaao da auioridadc
arlancniar; o roccdincnio irnico dos rcis alcnacs" da dinasiia dc
Hannovcr, a cIanada scric dos rcis inossvcis" (1714-1837}, quc
foran. Jorgc I, un csirangciro quc nao csquccia o lugar dc origcn,
janais arcndcu a falar inglcs, c icvc scnrc dificuldadc dc conunicar-
sc cn laiin con os scus ninisiros, cn suna, un rci conlciancnic
alIcio dos ncgocios ullicos, roiciando ao galincic rcunir-sc na
auscncia do nonarca; Jorgc II, un rci fraco, quc nao forccja or
rccucrar a influcncia crdida clo anicccssor; Jorgc III, olsiinado,
ccgo, dcncnic, auioriiario c irrcsonsavcl, faz dc sua cisicncia una
csccic dc nuscu dc dcfciios dc un rci consiiiucional";
3
Jorgc IV,
nonarca dcsidioso c dcravado, un o uncunt, cuja vida conjugal
cscandaliza a socicdadc inglcsa c dcsrcsiigia a Coroa. O Parlancnio
forialcccu ois sua influcncia c asccndcncia na dircao oliica do as,
valcndo-sc do csvaziancnio c dcsuso dc algunas rcrrogaiivas da
rcalcza.
Vc-sc conscqucnicncnic o cagcro dos quc daian dc 1688, da
Cloriosa Fcvoluao", o incio do sisicna arlancniar, na Inglaicrra, o
qual, ara insiaurar-sc dc nodo dcfiniiivo con a adoao c raiica da
rcsonsalilidadc ninisicrial, crcorrc ainda quasc un scculo dc
vagaroso dcscnvolvincnio das insiiiuics.
Con cfciio, aic cIcgar criaao dc un galincic Ionogcnco,
cscolIido clo rci, nas rcsonsavcl oliica c solidariancnic cranic o
Parlancnio c dirigido or un rinciro-ninisiro", cnuncra Duguii as
scguinics causas, quc concorrcn ara scnclIanic rcsuliado. a} a
viioria dc 1688 do Parlancnio solrc a rcalcza; l} o conirolc arlancniar
solrc o govcrno na voiaao da roosia iriluiaria anual; c} a fornaao
dc dois grandcs ariidos Ionogcncos, os WIigs" c os Torics"; d} a alia
culiura da arisiocracia inglcsa, c, or fin, c} o ja ncncionado advcnio
dc una linIagcn csirangcira dc rcis, cn quc o rinciro da scric, or
ignorancia da lngua inglcsa, sc nosirou incaaz dc aconanIar os
dclaics c dclilcracs dc scu ninisicrio.
4
Adquirido dcois clos ninisiros o Ialiio dc dcniiir-sc sc
orvcniura lIcs ninguassc a confiana do Parlancnio, csiava lanada a
cdra angular do sisicna, ficando ao rci o acl dc rcfcrcndar con sua
arovaao incraiiva c nao ja faculiaiiva a organizaao do galincic,
quc doravanic cai na inicira dccndcncia dos voios da naioria
arlancniar.
Todos csscs faiorcs, sonados a ouiros dccorrcnics do
icncrancnio c da conscicncia oliica do ovo inglcs, coniriluran
solrcnodo a favorcccr a aariao dc un sisicna dc odcr oliico cono
o arlancniarisno, quc rcrcscnia inqucsiionavclncnic a nais crfciia
forna dc iransiao c cquillrio quc janais sc conIcccu cnirc a idadc da
rcrrogaiiva nonarquica c a cra da solcrania oular.
S
Enira o arlancniarisno dcfiniiivancnic na Iisioria das
insiiiuics oliicas cono crcssao da luia dc dois odcrcs ou foras
aniagnicas. a Coroa dos rcis c o Parlancnio do ovo. Anlos sc
dcfronian nuna disuia dc rcrrogaiivas, dondc rcsuliara o donnio
solrc a organizaao oliica c sua naquina dc govcrno.
Con o arlancnio surgc, or conscqucncia, visvcl dualidadc dc
odcrcs. a auioridadc do nonarca, quc dcclina, quando a nonarquia dc
alsoluia sc faz liniiada c rcrcscniaiiva; c o odcr arlancniar, odcr
dcnocraiico, oriundo da rcrcscniaao nacional, quc cnana das fonics
oularcs do conscniincnio c sc acIa cn lcna asccnsao, ianio no
alargancnio das suas origcns dcnocraiicas cono no cso da influcncia
quc ccrccra, caninIando rcsoluiancnic ara o rcdonnio c
sulscqucnic aogcu.
Essc noncnio Iisiorico cisiiu dc iodo na Inglaicrra duranic o
scculo XVIII, clicando-nos, clo concurso daquclas circunsiancias,
quc nao sc rcroduzcn ariificialncnic, c sc rcndcn s vicissiiudcs
oliicas c sociais do ovo inglcs, a conscqucnic inossililidadc dc
falricarnos un arlancniarisno, quc scja ficlncnic a inagcn do quc
nasccu c sc lcgiiinou nas raiicas oliicas dos scculos XVIII c XIX.
Nao foi a voniadc dc un icorisia, nao foi una rcflcao
douirinaria, nao foi un diagrana dc salios quc criou o
arlancniarisno, scnao quc csic sc gcrou, confornc ja rcssalianos, or
noiivacs Iisioricas difccis ou inossvcis dc rcroduzir-sc fora da
anlicncia social dc suas origcns.
Da o dcvancio inossvcl dos quc fizcran, confornc noia
Esncin, do dirciio consiiiucional inglcs, o dirciio conun dos ovos
curocus. qucrcrcn criar, no scculo XIX c ainda cn lcno scculo XX,
con iinia c acl, no icio ariificial das Consiiiuics, csscs roduios
ininiiavcis do gcnio oliico dc un ovo. o rci da Inglaicrra c o
Parlancnio inglcs.
2. O por1omen1or1smo duo11s1o (monrqu1oo-or1s1oor11oo) ou
por1omen1or1smo o1ss1oo
Ha duas fornas Iisioricas dc arlancniarisno. o cIanado
arlancniarisno classico, lcgiino ou auicniico, ianlcn conIccido na
linguagcn dos iraiadisias cono arlancniarisno dualisia, nonarquico-
arisiocraiico ou arisiocraiico-lurgucs, c o arlancniarisno
conicnoranco, conIccido or arlancniarisno nonisia, dcnocraiico,
conun s fornas nonarquico-rcullicanas dc nossos dias.
Con o arlancniarisno dualisia, dcicrninado clas
coniingcncias Iisioricas ja rcfcridas o cnconiro das rcrrogaiivas
nonarquicas cn dcclnio con a auioridadc oliica do ovo cn
asccnsao dcfincn-sc dc nancira clara os rincios csscnciais c
disiiniivos da forna arlancniar dc govcrno. a} a igualdadc cnirc o
cccuiivo c o lcgislaiivo; l} a colaloraao dos dois odcrcs cnirc si; c} a
cisicncia dc ncios dc aao rccroca no funcionancnio do cccuiivo c
do lcgislaiivo.
Cunrc-nos caninar cada un dcsscs asccios ara iocarnos
assin a csscncia do sisicna, scgundo a douirina arlancniar do scculo
XIX, cosia or Duguii, Esncin, Durdcau c ianios ouiros icorisias
insigncs do nodcrno dirciio oliico.
2.l A guududc cntc o cxccutuo c o cgsutuo
Quanio igualdadc cnirc o cccuiivo c o lcgislaiivo, faz-sc nisicr
rcssaliar a ncccssidadc ara o cccuiivo dc una cIcfia disiinia.
Dcsfruiara cssa cIcfia naior ou ncnor rcsigio ianlcn, consoanic o
nodo dc dcsignaao do cIcfc do Esiado, quc ariicia na dircao
cccuiiva c quc no sisicna arlancniar rcullicano odc scr un
Prcsidcnic da Fcullica, clcvado a cssc osio or clciao dircia ou
indircia.
Quando cssc cIcfc, con alguna arccla dc rcsonsalilidadc
cccuiiva no sisicna arlancniar, con o dirciio quc lIc rcconIccc a
douirina dc Cuizoi dc scr aric aiiva c rcal do govcrno" cono cssoa
noralncnic livrc c rcsonsavcl, cnlora consiiiucionalncnic
irrcsonsavcl, scgundo o dizcr dc Esncin,
6
sc clcgc ncdianic sufragio
dircio, scu rcsigio auncnia, sua auioridadc sc rcfora c os icrnos do
cquillrio c igualdadc cnirc os dois odcrcs fican nclIor rcsguardados.
CIcfc dc Esiado, o rci ou rcsidcnic da Fcullica c oliiicancnic
irrcsonsavcl. CIcfc dc govcrno, sua rcsonsalilidadc sc ccrcc airavcs
do galincic, quc sc iorna oliiicancnic rcsonsavcl cranic o
Parlancnio c colrc assin a rcsonsalilidadc do CIcfc dc Esiado,
fazcndo-o, or conscqucncia, oliiicancnic irrcsonsavcl. Esia uliina c
a douirina csosada or TIicrs quando rcsuniu a fornula da
nonarquia arlancniar na cclclrc naina dc quc o rci rcina, nas nao
govcrna".
?
Na nonarquia liniiada ou rcrcscniaiiva, a dccisao cra do CIcfc
dc Esiado con a rcfcrcnda dos ninisiros; na nonarquia arlancniar,
dccidc o ninisicrio, con a assinaiura do CIcfc dc Esiado. Dc nodo quc
o CIcfc dc Esiado, no arlancniarisno classico, aarccc, dc forna
crnancnic, scgundo Esncin, cono clcncnio rcflcivo c nodcrador,
cuja inoriancia auncnia ainda nais nas criscs ninisicriais",
iransfornando-sc cniao no grandc clciior" c arliiro, quc rcsialclccc o
govcrno noncniancancnic inicrronido".
S
Pcricncc ainda naiurcza do sisicna arlancniar, ara a
conscrvaao da igualdadc do cccuiivo c do lcgislaiivo, a dualidadc do
odcr cccuiivo. Manifcsia-sc cssa dualidadc cla rcscna dc un
CIcfc dc Esiado, quc rcrcscnia iodo o Pas, lcn cono a
indccndcncia do cccuiivo, c clo galincic, quc aiua cn concao con
o lcgislaiivo, irazcndo ao olscrvador a rcninisccncia do fundancnio
dcnocraiico do govcrno.
Scrvindo dc insiruncnio dc cquillrio cnirc os odcrcs, aarccc
cnfin o licancralisno". Frcio dc dcliliiaao do Parlancnio,
nccanisno dc rcsisicncia alsorao clo lcgislaiivo dos dcnais
odcrcs, liniic osio aos cccssos do odcr arlancniar, cis os fins a
quc aicndc o licancralisno". As duas canaras nao surgiran na
Inglaicrra cono calculo oliico ou frcio dclilcrado ao odcr uno da
rcrcscniaao arlancniar. A insiiiuiao do rcginc arlancniar con o
ccnlo inglcs fcz orcn da dualidadc una iccnica conscicnicncnic
concclida ara niiigar a fora do lcgislaiivo, dividindo-o.
2.2 A couIouuo dos dos odccs cntc s
Quanio ao scgundo irao dc idcniificaao csscncial do sisicna,
consulsianciado na colaloraao dos dois odcrcs, faz-sc nisicr
rcssaliar. a} a cisicncia dc un galincic, quc dcscncnIa acl
inicrncdiario cnirc o CIcfc dc Esiado c o Parlancnio; l} a unidadc c
Ionogcncidadc do galincic.
Tcn o galincic sua origcn nodcrna no scculo XVII, quando cra
ainda o ninisicrio do rci insiruncnio dc scu odcr cssoal. Convcricu-
sc a scguir, or cfciio da viioria conlcia alcanada clo Parlancnio
solrc a rcalcza, no orgao dc confiana da naioria arlancniar. Sai
orianio da sujciao do nonarca, c sc iorna o aarclIo dc ligaao do
Parlancnio con a Coroa, cnfciando cn suas naos ioda a
rcsonsalilidadc clo ccrccio do odcr.
No sisicna arlancniar o galincic ou ninisicrio rcrcscnia a
aric aiiva c canlianic da organizaao oliica, o clcncnio dircior da
naquina adninisiraiiva, o orgao quc vcrdadcirancnic iraa a oliica
do Pas, quc govcrna con rcsonsalilidadc na nais ldina accao do
icrno.
frcnic do galincic sc dcsiaca con o icno a figura do rinciro-
ninisiro, un nus ntc ucs, cuja funao sc arcscnia ainda
olscura cn ncados do scculo XVIII. Fcclanaao dirigida ao rci da
Inglaicrra conira Walolc, o ninisiro quc sc galava dc conIcccr a
iarifa das conscicncias dc scu as"
9
c ja cniao cIcfc dc un galincic dc
faio, fazia-lIc jusiancnic a ccnsura dc o ncsno irrogar-sc a condiao
dc rinciro-ninisiro, ofcio dcsconIccido clo dirciio inglcs,
inconsisicnic con a consiiiuiao do Pas, c solaador da lilcrdadc, cn
qualqucr forna dc govcrno".
10
Vcrifica-sc orcn quc no conco do scculo assado, a funao
csiava dcfinida. Piii ao fornar o galincic dc 1803 aarccc cono o
rinciro a cnrcgar no scu osio a crcssao rinciro-ninisiro, a
dcsciio dc so consiar dc docuncnios oficiais dcsdc Lord Dcaconsficld,
quando csic assina, cn 1878, na qualidadc dc Plcnioicnciario, o
iraiado dc Dcrlin.
Calc ao rinciro-ninisiro organizar o galincic, dirigi-lo, rcsidir-
lIc s scsscs, cIcfiar o ariido najoriiario, ccrccr a lidcrana
arlancniar, iraiar dirciancnic con o rci, ou CIcfc dc Esiado, scrvir dc
inicrncdiario cnirc o ninisicrio c a Coroa ou a Prcsidcncia da
Fcullica, cnfin, assunir a dircao dc iodos os ncgocios dc govcrno c
olicr scnrc o aoio da naioria, dcnonsirando ara ianio a ncccssaria
Ialilidadc c concicncia cono ldcr arlancniar.
Conicnorancancnic, con o govcrno dc galincic, o rinciro-
ninisiro inglcs do scculo XX c quasc onioicnic; nuiio nais foric quc
iodos os ninisiros c iodos os favoriios do unccn cgnc, orquanio o
cccuiivo do scculo XX c nais vasio quc o do scculo XVIII ou ncsno o
do scculo XIX. Os ninisiros dc Lus XVIII nao iinIan quc rcocuar-sc
scnao con a olcia, a oliica cicrior c un ouco dc orancnio".
11
Fclaiivancnic unidadc c Ionogcncidadc do galincic, iraia-sc
dc rcquisiio inorianissino, quc sc rcndc, cono c olvio,
rcsonsalilidadc oliica c solidaria dos ninisiros, oljcio igualncnic na
Iisioria oliica da Inglaicrra, dc longo roccsso dc fornaao. Cunrc
aos ninisiros nanicr conlcia unidadc dc visias, rofcssando as
ncsnas oinics c adoiando a ncsna oliica, cn ordcn a asscgurar a
Ionogcncidadc dcssc coro dirigcnic, invcsiido no iniciro ccrccio da
funao govcrnaiiva.
2.J A cxstcncu dc ncos dc uuo ccocu no unconuncnto do
cxccutuo c do cgsutuo
Quanio cisicncia dc ncios dc aao rccroca no funcionancnio
do cccuiivo c do lcgislaiivo, urgc rcssaliar rincialncnic o rincio
da rcsonsalilidadc ninisicrial c a faculdadc ou dirciio dc dissoluao.
A csonsuIdudc nnstcu, confornc ja asscvcranos, foi
criaao lcnia c rogrcssiva do dirciio oliico da Inglaicrra, quc ainda no
scculo XVIII susicniava a lcgiiinidadc da icsc da livrc cscolIa c
dcnissao dc ninisicrio clo rci.
A Canara dos Conuns, inoicnic cn facc dcssa rcrrogaiiva
rcal, ionou orcn un caninIo quc acalou or conduzi-la
saiisfaioriancnic ao donnio do galincic, quando o ncucIncnt,
cnrcgado ara cssc fin, iransiiou do scu caraicr inicial dc
rcsonsalilidadc cnal, conccao vigcnic no scculo XVIII, ara o dc
rcsonsalilidadc oliica, rcsonsalilidadc cranic a oiniao ullica,
quc cc crda do odcr", c sc inc colciivancnic a iodo o
ninisicrio, olrigando-o conscqucnicncnic concraao solidaria.
A rcsonsalilidadc cnal, lrandida cono ancaa solrc Lord
NoriI, olrigou-o a dcniiir-sc con iodo o galincic. Da or dianic,
iornou-sc na rac do sisicna una arna fadada a cnfcrrujar-sc",
sulsiiiuda quc foi, scgundo Esncin, or un insiruncnio nais flcvcl
c nais scguro". a rcsonsalilidadc oliica c colciiva do galincic.
12
Con cfciio, o ncucIncnt ofcrccia gravcs inconvcnicnics, assin
cnuncrados or DariIclcny c Ducz. 1 O ncucIncnt, roccsso
cnal, suc un crinc rcvisio c unido cla lci cnal. As falias
ninisicriais nao sao susccivcis dc ncucIncnt, a ncnos quc
consiiiuan, scgundo a lci cnal, infracs, 2 Podc o rci aralisar a
aao cnal conira o ninisiro cn ronunciando a dissoluao do
Parlancnio ou alsicndo-sc dc convoca-lo (caso dc DuclingIan,
Danly}, 3 Enfin, odc o rci induliar o ninisiro condcnado (caso dc
Danly} ou anisiia-lo".
13
En suna, a rcsonsalilidadc ninisicrial foi dc incio
rcsonsalilidadc urancnic cnal, assou dcois a rcsonsalilidadc
oliico-cnal, aic convcricr-sc cn rcsonsalilidadc oliica ura.
14
Dcfinindo a rcsonsalilidadc ninisicrial cranic o Parlancnio,
CIaicaulriand, na sua olra-rina dc douirinaao oliica, cscriia Ia
nais dc scculo c iniiiulada A Monuquu cononc u Cutu (Lu nonucIc
scon u cIutc), cnunciava ja as rcgras lasicas dcssa forna dc govcrno
arlancniar quc a loa douirina laiizou con o nonc dc
arlancniarisno dualisia.
Sc sc adniic csia frasc sonora dc quc os ninisiros nao rcsian
conias dc sua adninisiraao scnao ao rci, conrccndcr-sc-a lrcvc or
adninisiraao iudo quanio sc qucira; ninisiros incaazcs dciiarao a
Frana a crdcr, c as canaras, convcriidas cn scus cscravos, cairao no
aviliancnio... Adcnais, as canaras nao sc iniscuirao nunca na
adninisiraao, nao farao janais inicrclacs inquicianics... sc os
ninisiros sao aquilo quc dcvcn scr, a salcr, scnIorcs das canaras clo
undo c scus scrvidorcs cla onu, quc ncio conduzira a cssc fcliz
rcsuliado? O ncio nais sinlcs do nundo. o ninisicrio dcvc disor da
naioria c narcIar con a ncsna; scn isso nada dc govcrno".
1S
O dcto dc dssouuo rcrcscnia a coniraariida da
rcsonsalilidadc ninisicrial, a salcr, o ncio invcrso quc ossui o
govcrno dc aiuar solrc o Parlancnio, cviiando assin quc as
asscnllcias sc convcrian cn insiruncnios onioicnics das naiorias
arlancniarcs.
Scn cssa inorianissina faculdadc dc dissolvcr o rano clciivo
do Parlancnio, confcrida ois ao cccuiivo c aconanIada da
olrigaao cn quc csic fica dc convocar novas clcics nun dcicrninado
razo consiiiucional, o rcginc arlancniar sc iransnudaria nun
govcrno dc asscnllcia, crdcndo aquclc adniravcl irao quc disiinguc
rccisancnic a flcililidadc do sisicna, ao doia-lo do valioso corrciivo
dcnocraiico, quc c o aclo s urnas, cranic a Naao, cono rcncdio s
criscs do odcr.
O insiiiuio da dissoluao foi dos nais inconrccndidos na raiica
do sisicna rcrcscniaiivo. Algunas Consiiiuics das nonarquias
liniiadas o adoiaran. Nao o fizcran iodavia no csriio da forna
arlancniar. Usaran-no ao invcs cono arna ofcnsiva dada ao CIcfc
dc Esiado, conira a lcgislaiura, ara donina-la ou rcduzi-la
sujciao".
16
Nao soncnic cssa raiica viciosa dcsacrcdiiou scnclIanic
insiiiuio, cono o rodcou dc susciao c jusiificada dcsconfiana. Nao
dcvcn iodavia iais icnorcs rcvalcccr con rcsciio ao govcrno
arlancniar, ondc a dissoluao c naiural, lcgiina c quasc ncccssaria",
consiiiuindo, scgundo o ncsno Esncin, o dcrradciro ncio quc rcsia a
un galincic ara nanicr-sc no odcr",
1?
dcois dc Iavcr cado cn
ninoria no Parlancnio. Ncsic, una oliica coniraria ao inicrcssc
nacional, alraada conira a voniadc do ninisicrio, nao vingara sc o
coro dc clciiorcs, cIanado a ronunciar-sc solcranancnic, cn
conscqucncia da dissoluao, clcgcr novo Parlancnio, dcsia fciia
favoravcl ao galincic, cuja linIa dc govcrno fora inugnada clo
Parlancnio anicrior na naicria quc dcicrninou a crisc dc confiana, da
qual duas sadas acnas rcsiavan ao ninisicrio ancaado. a rcnuncia
ou a dissoluao.
Vc-sc orianio c vc-sc clarancnic quc a dissoluao c dos nais
idncos c dcnocraiicos insiruncnios incrcnics ao sisicna arlancniar.
Toda razao iinIa or conscguinic Waldccl-Fousscau, quando, cn
1896, assinalava cssc asccio novo c nanifcsio dc un aniigo
nccanisno, quc cn ouiras fornas dc govcrno conIcccra alicaao
aniidcnocraiica, scrvindo dc rcrrogaiiva alsoluiisia do odcr rcal. A
faculdadc dc dissoluao, inscriia na Consiiiuiao, nao c ara o sufragio
univcrsal ancaa, nas salvaguarda. o coniracso csscncial aos
cccssos do arlancniarisno, c c graas dissoluao quc sc afirna o
caraicr dcnocraiico dc nossas insiiiuics".
1S
S. O por1omen1or1smo mon1s1o (demoor11oo), ooroo1er1s11oo do
sou1o XX
Con o scculo XX c o arofundancnio das conviccs
dcnocraiicas dc csiruiura do odcr, con a igualdadc oliica lcvada s
uliinas conscqucncias ncdianic a insiiiuiao do sufragio univcrsal,
con a orliia do odcr considcravclncnic alargada clos incraiivos da
inicrvcnao csiaial, con as funcs da auioridadc cada vcz nais
doninadas clas cigcncias dc coniaio con a oiniao, ondc o odcr
conscniido dcscolrc as lascs scguras dc scu roccsso lcgiiinador, viu-
sc o arlancniarisno conclido a iransfornacs scnsvcis no
funcionancnio dc iodo o sisicna.
Conscrvando os ncsnos iraos anainicos, sua fisiologia c lcn
disiinia daqucla quc o scculo assado conIcccu, sol a forna ja rcfcrida
daqucla dualidadc dc odcrcs csscnciais. os odcrcs nonarquico-
arisiocraiicos cn dccadcncia c os odcrcs dcnocraiicos cn rogrcssao.
Transiiou-sc ois ara una nodalidadc dc arlancniarisno na
qual cnira a incrar dccisivancnic o odcr oriundo das fonics
dcnocraiicas do conscniincnio. Ao arlancniarisno arisiocraiico
succdc o arlancniarisno oular; ao arlancniarisno dc
conronisso c cquillrio dc odcrcs, o arlancniarisno dc galincic
con inicira fusao dc odcrcs; ao arlancniarisno dualisia, o
arlancniarisno nonisia, con rcondcrancia do ninisicrio, no
cIanado govcrno dc galincic, ou con Icgcnonia do Parlancnio, a
ncio caninIo ja do cIanado govcrno dc asscnllcia.
csic, a lrcvcs iraos, o quadro das insiiiuics no sisicna
arlancniar conicnoranco. Conccnirou o Parlancnio o odcr
dcnocraiico c csic sc ccrcc con ial nonoolio, quc ficou dc iodo
inossililiiada a rcconsiiiuiao do arlancniarisno riniiivo c
dualisia, iao do salor idcologico da lilcral-dcnocracia, sulsiiiudo ja
clo arlancniarisno nonisia.
Aqui, a rcalidadc do odcr oliico csia cn suas origcns no ovo c
cn scus nccanisnos dc funcionancnio nas casas do odcr lcgislaiivo.
A noia idcologica doninanic do arlancniarisno nonisia sc rcndc
anics s nainas da dcnocracia social c do socialisno dcnocraiico do
quc s vclIas c uliraassadas concccs do nonarquisno c da lilcral-
dcnocracia.
Fclaiivancnic s origcns nonarquico-arisiocraiicas do aniigo
arlancniarisno dualisia, iao roficicnicncnic cnrcgado cla
lurgucsia lilcral do scculo XIX, ara susicniaao dc scus inicrcsscs
oliicos c sociais, assin sc crinc nas rcflccs do carccrc o dccado
csiadisia da Tcrccira Fcullica franccsa Lcon Dlun. En ncnIun as
da Euroa, quc scja dc ncu conIccincnio, as origcns Iisioricas do
arlancniarisno sc rcndcn a un novincnio ou rcivindicaao
dcnocraiica; or ioda aric sua asccndcncia c arisiocraiica ou
oligarquica; nao ionou caraicr c valor dcnocraiico scnao ncdida quc
a clc sc incororaran duas nocs dc ordcn conlciancnic disiinias. a
rcsonsalilidadc dos ninisiros cranic as asscnllcias c a
univcrsalidadc do sufragio".
19
Dois asccios caiiais dcfincn a forna nais logica do
arlancniarisno nonisia conicnoranco, na sua varianic dcnocraiica
do cIanado govcrno dc galincic. a} o afasiancnio do cIcfc iradicional
do odcr cccuiivo, rci ou Prcsidcnic da Fcullica, dc qualqucr
ariiciaao cfciiva do govcrno, ficando sua nissao csscncial
circunscriia acnas ao acl dc CIcfc dc Esiado; c l} a cnircga da
auioridadc solcrana a un unico odcr. o galincic, ocrando-sc,
scgundo DagcIoi, nao a alsorao do odcr cccuiivo clo odcr
lcgislaiivo, nas a fusao dc anlos os odcrcs.
20
Con rcsciio ao rinciro irao u nuo ngccncu do c ou do
Pcsdcntc du HcIcu no goucno ja duranic o scculo XIX TIicrs
anicciava a icoria arlancniar ora incranic quc rciira ao CIcfc dc
Esiado qualqucr ariiciaao cssoal no ccrccio das funcs
govcrnaiivas. Dizia, ois, cn 1830, o fuiuro Prcsidcnic da Fcullica
franccsa. o rci rcina, c o Pas sc govcrna" ara logo concluir quc o rci
rcina, os ninisiros govcrnan c as canaras julgan".
21
A forna arlancniar da Tcrccira Fcullica franccsa, ao rincio
dcsic scculo, rogrcdiu raidancnic ara os coniornos nonisias,
fazcndo assin con quc o Prcsidcnic rcsignaiario, Cascnir-Pcricr, cn
caria a un diario franccs, cscrcvcssc. Dcnirc iodos os odcrcs quc lIc
arcccn airiludos, so Ia un quc o Prcsidcnic da Fcullica odc
ccrccr livrc c cssoalncnic. c a rcsidcncia das solcnidadcs
nacionais".
22
Disiinguindo na Consiiiuiao inglcsa a aric cficaz" quc govcrna,
con o galincic c os ariidos, da aric dignificada", dc cunIo nsiico,
rcligioso ou scni-rcligioso, quc rcina, con a Coroa c as iradics da
rcalcza, DagcIoi, auior dc olra classica solrc o cIanado govcrno dc
galincic, insisic no cso da influcncia noral quc icn solrc a naao
oliica a rcscna do rci c das insiiiuics nonarquicas, a dcsciio dc
ioda a cclusao a quc ficou voiado o rncic na aric roriancnic
govcrnaiiva.
Pondcrando quc os lcncfcios dc un lon nonarca sao quasc
incsiinavcis c os nalcfcios dc un nonarca ruin quasc irrcaravcis",
23
DagcIoi da iodavia a ccria aliura dc scu livro a ncdida dc quanio sc
csvaziou a auioridadc rcal, ao cscrcvcr quc, dcsiiiuda do vcio
lcgislaiivo, a rainIa icria quc assinar sua roria scnicna dc noric"
sc assin o quiscsscn unanincnicncnic as duas casas do Parlancnio.
24
A cssa noia dc cssinisno, scguc-sc orcn na olra daquclc
classico da cicncia consiiiucional inglcsa o clogio da nonarquia, lcn
cono o cncarccincnio da inoriancia quc icn a rcalcza cono aric da
Consiiiuiao, suas rofundas razcs oularcs, o scniincnio quc
dcscria ainda na alna do ovo. Faz DagcIoi aqucla olscrvaao
inicrcssanic, scgundo a qual sc cdsscnos a un cIuucu dc iai, quc
nos conduzissc a Downing Sircci", scdc do govcrno, ialvcz clc
Icsiiassc, or nao Iavcr janais ouvido falar ncssa rua, ao asso quc sc
dcsscnos a dircao do Palacio dc DuclingIan, scdc da nonarquia,
rcsidcncia da rainIa, cssc ncsno cIuucu nao sc dcararia con
ncnIuna dificuldadc.
2S
En ioda a aric ondc sc vcnIa a raiicar o arlancniarisno
nonisia, ondc cssa forna icnIa iido andancnio logico c
conscqucnicncnic ondc qucr quc o rincio dcnocraiico sc Iaja
firnado inarrcdavclncnic, ionando-sc o ncsno or lasc das
insiiiuics arlancniarcs, aarcccrao scnrc clarancnic disiinguidas
as funcs dc CIcfc do Esiado c as dc CIcfc do Covcrno, ficando aqucla
con o rci ou Prcsidcnic da Fcullica, c csia con un galincic ou
ninisicrio, da inicira c incdiaia confiana do Parlancnio, airavcs da
naioria arlancniar ou do ariido doninanic quc cIcgou ao odcr.
Fcscciivancnic ao scgundo irao, o cIanado govcrno dc
galincic", quc c a nodcrna vcrsao inglcsa do arlancniarisno nonisia,
cunrc dcfini-lo, scgundo Dalfour, cono o govcrno dc un galincic,
cscolIido clo lcgislaiivo, sol a rcsidcncia do rinciro-ninisiro,
ficando rcfcrido galincic inicirancnic sujciio Canara dos Conuns,
clciia clo ovo.
26
O galincic no arlancniarisno inglcs, scndo o orgao dc conirolc
dc iodo o govcrno, dirigc a naao, graas confiana csscncial quc
rccclc do Parlancnio. Traia-sc, cono noiara DagcIoi cn scu csiudo
solrc a Consiiiuiao inglcsa, dc una conissao do odcr lcgislaiivo, nas
conissao con odcrcs quc ncnIuna asscnllcia janais confiou a
qualqucr coniic, salvo iransiioriancnic, cn ocasics Iisioricas
ccccionais.
Con cfciio, cssa conissao icn o odcr dc dissolvcr a asscnllcia
quc a dcsignou, aclando dcsia ara ouira, do Parlancnio quc sc
dissolvcu ara aquclc quc sc vai clcgcr. Ncssa dissoluao inicrfcrc
dccisivancnic, dc ial nodo quc o govcrno dc galincic dcia dc scr una
alsorao do odcr cccuiivo clo odcr lcgislaiivo ara sc iransfazcr
fundancnialncnic nuna fusao dc anlos os odcrcs.
2?
Con o govcrno dc galincic, firna-sc o rincio lasico da fusao c
conlinaao dos dois odcrcs, o cccuiivo c o lcgislaiivo, aquclc scgrcdo
da Consiiiuiao inglcsa, a quc sc rcoria DagcIoi,
2S
ao conirario ois da
scaraao c indccndcncia, quc consiiiucn o rincio doninanic da
forna rcsidcncial dc govcrno, cn naicria dc rclaao dc odcrcs.
Conicnorancancnic, o govcrno dc galincic c na naina aric o
govcrno dc un ariido najoriiario, quc no caso inglcs sc clica clo
tuo ut sstcn, o sisicna dc dois ariidos rinciais, alicrnando-sc
no odcr, ao salor da confiana quc o coro clciioral vcnIa orvcniura
a voiar-lIc.
A oiniao c ouira ca inorianissina do nccanisno
arlancniar. Da dizcr-sc, scn ncnIun cagcro, quc so Ia un
sinnino ara o cIanado govcrno dc galincic. govcrno dc oiniao.
O ccnlo inglcs aicsia o odcr da oiniao, quc organiza c
dcrrula govcrnos, faz c dcsfaz naiorias invcsiidas con os odcrcs
sulscqucnics dc dircao oliica. O ariido c a inrcnsa, orgaos da
Consiiiuiao viva, govcrnan a naao. No sisicna arlancniarisia,
quanios ninisicrios nao rcsuliaran da influcncia dc una folIa cono o
Tncs ou quanios galincics nao dcvcn inrcnsa sua runa c qucda!
29
4. Do governo por1omen1or oo governo de ossemb11o (governo
oonveno1ono1)
O arlancniarisno nonisia, quc icn or lasc a solcrania
oular, ionou curso difcrcnic na vida oliica dc alguns Esiados, ondc
a ccricncia arlancniar inglcsa nao dc ficlncnic alicar-sc.
Con cfciio, ao invcs do cIanado govcrno dc galincic, cnvcrcdan
csscs Esiados or un govcrno arlancniar con rcondcrancia da
asscnllcia, cono cfciio do cnfraquccincnio consiiiucional da
concicncia do Prcsidcnic da Fcullica, cuja auioridadc lasianic
dininuda, sai da csfcra cccuiiva ara o ccrccio dc una nagisiraiura
noral inlciia nas funcs dc CIcfia dc Esiado.
Aqui as airiluics oliicas do Prcsidcnic sc rcduzcn a nada,
jusiificando as anargas rccrininacs aniiarlancniarcs dc un
Prcsidcnic franccs dcnissionario, quc sc quciava dc vcr iodos os scus
odcrcs oficiais liniiados funao dccoraiiva dc rcsidir a solcnidadcs
nacionais. Mas o ninisicrio ou galincic ncsscs Esiados nao logrou
cnfciar a influcncia oliica crdida clo Prcsidcnic da Fcullica,
iransfornado cn ncra sonlra ou faniasna do odcr cccuiivo,
influcncia iransfcrida doravanic ara o Parlancnio, ondc as lancadas
najoriiarias assuncn, cn facc do ninisicrio osio sol iuicla, acl
nao soncnic dc conirolc, cono dc dircao do govcrno c dc sua oliica,
ao conirario do quc sc assa na Inglaicrra, ondc o galincic, con o
rinciro-ninisiro frcnic, fica con a dcuo c a Canara dos Conuns
con o contoc do aarclIo govcrnancnial.
A Frana duranic a Tcrccira c Quaria Fcullicas, ofcrcccu o
quadro oliico nais ilusiraiivo dc una ccricncia arlancniar
nonisia, quc conduziu incquivocancnic ao rcdonnio da asscnllcia c
a visvcl insialilidadc ninisicrial, dccorrcnic, cn larga aric, da
cagcrada fragncniaao ariidaria, oriunda do sisicna dc
rcrcscniaao roorcional, quc olrigava fornaao dc coligacs
ariidarias scn consisicncia ncn fora ara rcsisiir aos cnlaics das
criscs c dos aconiccincnios.
A conscqucncia olscrvada c assinalada or Durdcau cra a dc quc,
cn sc iornando inossvcl a solidcz ninisicrial, iao cculiar ao
dcscnvolvincnio do sisicna inglcs, o govcrno ja nao doninava o
Parlancnio, algunas vczcs o dirigia, quasc scnrc orcn o scguia".
30
A clciao indircia do Prcsidcnic da Fcullica, quando csic dcriva
scus odcrcs do Parlancnio, o coloca cn osiao nada invcjavcl cranic
o rano da rcrcscniaao lcgislaiiva, quc foi Iaurir sua lcgiiinidadc c
concicncia nas fonics do conscniincnio oular. Aarccc assin o
Parlancnio nais forialccido clo rcsigio quc lIc confcriu a
invcsiidura dcnocraiica dircia.
No arlancniarisno nonisia, con rinado da asscnllcia, icnos
una forna dc govcrno quc sc accrca considcravclncnic do dcnoninado
govcrno convcncional ou govcrno dc asscnllcia. Caracicriza-sc csic
cla confusao dc odcrcs ou cla dcsigualdadc cnirc o cccuiivo c o
lcgislaiivo. Convcric-sc o odcr cccuiivo nun odcr dclcgado, con a
auioridadc govcrnaiiva aiuando na qualidadc dc agcnic ou conissario
dc una asscnllcia invcsiida dc odcrcs solcranos. Do Parlancnio,
rccclcu o odcr cccuiivo sua concicncia ara o ccrccio dc un
nandaio incraiivo; rcvogavcl ois ud nutun da ncsna asscnllcia. No
rcginc convcncional o ninisicrio ou consclIo govcrnanic sc iransforna
cn ncro lrao cccuiivo das dcciscs da asscnllcia, carcccndo
orianio dc indccndcncia dc aao.
Fclaior-Ccral da Conissao dc Consiiiuiao, quc lavrou o rojcio
da Consiiiuiao franccsa dc 1946, cscrcvcu Picrrc Coi accrca do
cIanado govcrno convcncional ou govcrno dc asscnllcia. Esic iio dc
govcrno convcn aos cqucnos ascs ou aos crodos nuiio agiiados...
Ncssc rcginc, nao soncnic iodo o odcr sc cnconira nas naos da
Asscnllcia, scnao quc c ccrcido cla Asscnllcia c organizado or csia
da nancira quc cuidar nais convcnicnic. Olicn-sc or cssc ncio una
conccniraao ioial c alsoluia do odcr do Esiado. o rcginc
ariicularncnic anoldado s ncccssidadcs dc aao incdiaia c scn
concdincnio. Mais quc qualqucr ouiro, crniic nolilizar iodos os
rccursos da Naao. Convcn aos crodos dc agiiaao fclril c dc
dcsordcn, ondc qucr quc a salvaao da Pairia dcva scr a lci surcna",
ondc qucr quc sc iraic dc vcnccr ou norrcr. Na rcalidadc o govcrno
convcncional c govcrno dc diiadura, quc organiza nao a diiadura dc un
Ioncn, nas a dc una naioria".
31
Dcois dc assinalar quc sc iraia dc govcrno fciio ara aicndcr s
cigcncias da aao rcvolucionaria, dcsiinado ois aos crodos dc
convulsao, afirna o auior do afanado Fclaiorio quc o govcrno
convcncional ignora a qucsiao dc confiana, iica do rcginc
arlancniar.
32
O govcrno dc asscnllcia foi o rcginc quc surgiu cn Frana,
iniroduzido cla Consiiiuiao nonianIcsa dc 24 dc junIo dc 1793,
igualncnic rcnovado nas asscnllcias consiiiuinics franccsas dc 1848 c
1871, c ainda agora adoiado cla organizaao oliica da Confcdcraao
sua, cujo cccuiivo, o ConsclIo Fcdcral, dcriva-sc da Asscnllcia
Fcdcral, quc o clcgc c ccrcc solrc suas ncdidas un rinado
inconicsiavcl.
S. Cr1se e 1rons]ormoes do por1omen1or1smo: os 1endno1os
roo1ono11zodoros" oon1emporneos
Dizcn auiorcs franccscs quc o rcginc arlancniar cIcgou a
consiiiuir o dirciio conun da organizaao consiiiucional curocia".
33
A rcfcrcncia or cssa forna avulia cn nossos dias, quando
dciou o rccinio curocu c sc alasirou clo nundo iniciro, con nada
ncnos dc 17 rcullicas c 26 nonarquias adoiando ja o sisicna
arlancniar, frcnic a 26 ascs acnas quc irilIaran os caninIos da
organizaao rcsidcncial, dos quais 19 sao rcullicas dcsic coniincnic.
Pullicisias dc alia caicgoria airilucn o rcsigio do
arlancniarisno, cnirc ouiras, s scguinics razcs. cvoca o aogcu das
lilcrdadcs individuais, iraz a rcninisccncia dos grandcs duclos da
alavra oliica na dcfcsa das insiiiuics, narca o iriunfo do rcginc
rcrcscniaiivo solrc o odcr alsoluio das coroas rcacionarias,
rcrcscnia valioso frcio onioicncia da voniadc oular, aarccc cono
insiruncnio dc una dcnocracia nodcrada, caaz dc rcsisiir ao
arrclaiancnio das asscnllcias, norncnic quando csias, confornc
aconicccu cn 1793, cn Frana, ionan o odcr c o ccrccn ncdianic
auicniica diiadura lcgislaiiva.
Inuncravcis criicas iodavia sc fazcn ao sisicna arlancniar dc
govcrno, cnicndcndo rincialncnic con a insialilidadc a quc csiaria
scnrc sujciia cssa nodalidadc dc confornaao do odcr.
Cono ccnlos dc insialilidadc dos govcrnos arlancniarisias,
icn-sc ncncionado o caso Iisiorico da Frana. No arlancniarisno
franccs da Tcrccira Fcullica, quc sc rolonga dc 1875 a 1940, Iouvc
nada ncnos dc 105 ninisicrios. O arlancniarisno da Quaria
Fcullica, quc vai dc 1946 a 1958, conIcccu 16 ninisicrios. A ncdia
dc duraao dc cada ninisicrio nao uliraassou 9 ncscs.
A Frana nonarquica adoiou 9 Consiiiuics, cn 84 anos, dcsdc
a Fcvoluao Franccsa. AcIan iodavia os adcios do arlancniarisno
quc cssa insialilidadc do sisicna c nais aarcnic do quc vcrdadcira.
Alcgan con cfciio quc sc a Frana rcullicana icsicnunIou ianias
qucdas dc ninisicrios, cn concnsaao viu, no crodo dc 65 anos,
acnas una Consiiiuiao c ncnIuna rcvoluao.
Con cssc foric arguncnio a favor do arlancniarisno, asscvcran
quc o sisicna odc adcnais ofcrcccr o csciaculo da insialilidadc dos
govcrnos, nas scnclIanic csciaculo fica largancnic concnsado cla
csialilidadc das insiiiuics.
aicnic orcn no scculo XX a crisc do arlancniarisno.
Volvcu-sc nuna forna nonisia, icndo or sulsiraio a solcrania
oular. A crisc, sol dcicrninado asccio, sc faz scniir rincialncnic
nas rcullicas, carccidas daqucla fora nodcradora c sinlolica quc a
rcalcza rcrcscnia con o rcsigio social do nonarca".
Con cfciio, o rci Iauria na Icrcdiiaricdadc c na fidclidadc dos
sudiios ou cidadaos clcncnios dc rcsciio c considcraao, uicis ao
rcginc, invcsiindo-sc dc un rcsigio quc nao ossui, or ccnlo, no
rcginc arlancniar o Prcsidcnic da Fcullica, ainda quc iraga da
clciao dircia a fora c a lcgiiinidadc dc scu nandaio.
34
A clciao dircia do Prcsidcnic da Fcullica no arlancniarisno
ara o dcscncnIo da ncra funao dc CIcfc dc Esiado c nao dc CIcfc
dc Covcrno c anics noiivo dc gravc rcccio c rcocuaao, visio quc lIc
ouiorga un rcsigio dc invcsiidura cn iniciro dcsacordo con o cfciivo
acl quc lIc vcn rcscrvado no nccanisno do sisicna, ondc sc acIa
ordinariancnic anulado, iocanic a qualqucr airiluiao dc icor
cccuiivo.
Olscrva-sc, na crisc do arlancniarisno, quc o dcscscro dos
consiiiucionalisias Ia lcvado nuiias fornas arlancniarcs ao nalogro,
rccisancnic cn conscqucncia da grandc c falaz diligcncia cnrcgada
ara rcsiaurar o dualisno do scculo assado.
Surgcn con ccrias varianics arlancniarisias criacs oliicas
asscniadas nun dualisno ariificial. o da scaraao c concorrcncia do
odcr do Prcsidcnic con o odcr das casas do Parlancnio, norncnic
quando sc aicnia na origcn conun dc anlos csscs odcrcs. o sufragio
oular univcrsal.
O nais aicnio csiudioso c concicnic avaliador da crisc do
arlancniarisno dc nosso scculo, Mirlinc-CucizcviicI, faz girar as
iransfornacs or quc Ia assado a forna arlancniar cn iorno dc
dcicrninadas icndcncias racionalizadoras" conicnorancas.
Enicndc cssc auior quc dcsdc a Fcullica dc Wcinar a
racionalizaao do arlancniarisno cn divcrsas Consiiiuics curocias
vcn scndo gradaiivancnic cncciada. Vcrifica-sc cniao quc dcois dc icr
rofusa alicaao, sugcrida clas raiicas dos nais cclclrados
ccnlos da Inglaicrra, Dclgica c Frana, o arlancniarisno ingrcssa
nuna fasc icorica, dc consiruao douirinaria, fornulaao dc rcgras
roosias olscrvancia consiiiucional, ara o ccrccio do rcginc
scgundo novos nodclos dc ccricncia, ou scgundo a auia dc una
douirina Ionogcnca c rgida".
3S
assin quc Prcuss inicrvcn no
arlancniarisno dc Wcinar, Kclscn faz a Consiiiuiao da usiria, os
consiiiuinics curocus do rinciro os-gucrra claloran nas
Consiiiuics dc 1919-1922 un novo dirciio. o do roccsso
arlancniar"
36
ondc as insiracs roccdcn rincialncnic da cicncia
oliica c do dirciio ullico conarado.
3?
Afirna CucizcviicI quc a csscncia do arlancniarisno nodcrno
rcsidc na alicaao oliica c govcrnancnial do rincio najoriiario".
3S
Assinala-sc assin o asccio caiial do rcdonnio dcnocraiico
avassalador no dcscnvolvincnio dcssa forna dc govcrno, cujas origcns
nonarquico-arisiocraiicas dos scculos XVIII c XIX ja ficaran lasianic
Paicnicadas.
A icsc do ncsno cscriior oliico sc acIa aoiada, confornc clc
ncsno ciia, clas rcflccs dc Lcon Dlun, quando csic osiula con a
rcforna govcrnancnial a ncccssidadc dc un arlancniarisno
nancira inglcsa, ondc lcgislaiivo c cccuiivo vivan nun csiado dc
cnciraao, dc dccndcncia rccroca c quc csia colaloraao coninua
scja a lci ncsna da aiividadc govcrnancnial".
39
Dusca-sc or cssa via
alcanar un govcrno quc govcrnc", icndo dc faio o rinciro-ninisiro
or dcosiiario inconicsiavcl dc ioda a auioridadc.
40
Cono sc vc, o advcnio do arlancniarisno nonisia,
sulsiancialncnic dcnocraiico, icn lcvado una corrcnic dc auiorcs a
rougnar a soluao do forialccincnio da auioridadc cccuiiva na
cssoa do rinciro-ninisiro.
Covcrnando con o aoio da naioria arlancniar, gcrada
lcgiiinancnic clo sufragio oular, airavcs do nccanisno ariidario,
scria o CIcfc do Calincic ou Prcsidcnic do ConsclIo dc Minisiros o
iiiular dc un odcr aio nanuicnao da ordcn dcnocraiica. Fica
csia assin cn condics jurdicas c oliicas ccccionais ara arrosiar
con iodas as rcsonsalilidadcs dccorrcnics das conlcas iarcfas
govcrnaiivas dc nossos dias, iao nuliilas c variadas c iao sujciias a
gcrar criscs, quando cslarran con olsiaculos ou ariifcios quc sc
iornaran anacrnicos, quais or ccnlo os rovcnicnics do rincio
da scaraao dc odcrcs.
As fornas sonolcnias c olsolcias ois do vclIo arlancniarisno
dualisia ja nao aicndcn s cigcncias do nodcrno Esiado social. Diiou
csic, con a rcforna dcnocraiica, a incriosa ncccssidadc dc acudir
con rcsicza a inorianissinas c incdiaias iarcfas dc govcrno.
Fccaran solrc o odcr rollcnas quc inlican a dcsiruiao dc
qualqucr ordcn ou sisicna dc govcrno, olsiinado cn rcrcsar ou
rcicrir, or inccia, solucs sociais urgcnics c dc iodo inadiavcis.
Toda dcnocracia arlancniar ondc o odcr oular, cono odcr
das naiorias inacicnics dc una ordcn govcrnaiiva nais cficaz, for
cvcniualncnic iolIido or cnccilIos ariificiais, scra scnrc un odcr
fadado noric ou dissoluao, un odcr cn crisc, un odcr no qual o
arlancniarisno falscado significara nada ncnos quc a
insiiiucionalizaao ncsna da dcsordcn c da insialilidadc.
Criou o scculo XX orianio un novo arlancniarisno. o
arlancniarisno dcnocraiico ou nonisia, icndo or irao csscncial o
odcr oliico da naioria, ao asso quc o vclIo arlancniarisno
dualisia, nonarquico-arisiocraiico ou arisiocraiico-lurgucs, sc dcfinia
acnas cono o rcginc da rcsonsalilidadc oliica do galincic.
Toda cssa variaao sc acIa crfciiancnic concndiada c
csclarccida nas scguinics olscrvacs dc CucizcviicI. O
arlancniarisno nao nos cansanos nunca dc afirna-lo c a
conscqucncia naiural, logica, quasc auionaiica da alicaao sinccra do
sisicna rcrcscniaiivo. Quando sc iona o rcginc arlancniar cono un
sisicna quc c anics dc nais nada o da rcsonsalilidadc ninisicrial,
falscia-sc a crscciiva Iisiorica c oliica c a naiurcza ncsna dcssc
rcginc. a csscncia do arlancniarisno c a rcrrogaiiva da naioria
arlancniar dc icr o scu ninisicrio. vcrdadc quc no dccurso do
scculo XIX, sol a nonarquia consiiiucional, o arlancniarisno sc
criniu no rincio da rcsonsalilidadc ninisicrial. Mas Iojc sua
vcrdadcira significaao consisic no odcr da naioria dc inor sua
voniadc na cscolIa dos ninisiros".
41
O ncsno concciio c crcsso con igual clarcza nais adianic. O
rcginc arlancniar c o odc otco du nuou. E c o rincio da
voniadc najoriiaria quc olriga o galincic a scr rcsonsavcl", isio c, a
dcniiir-sc quando a naioria o qucr.
Dcccrio, o rcginc arlancniar sc dcscnvolvcu dc incio na
Inglaicrra, nas clc nao odc clicar-sc or iniciro cla raiica inglcsa
ou cla iniiaao dcsia raiica. O rcginc arlancniar aarccc la ondc
cisicn condics ncccssarias ao funcionancnio do govcrno da
naioria. Nao c scnao una conscqucncia logica do rcginc rcrcscniaiivo
dcnocraiico. O arlancniarisno nunca scra dcnasiado dizc-lo c a
conscqucncia naiural, logica, quasc auionaiica da alicaao sinccra do
sisicna rcrcscniaiivo.
Nao rcsia duvida quc no curso do scculo XIX, sol a nonarquia
consiiiucional, o arlancniarisno sc criniu airavcs do rincio da
rcsonsalilidadc ninisicrial. Mas Iojc sua vcrdadcira significaao
consisic no odcr da naioria dc inor sua voniadc na cscoIu dos
ninisiros. or cssc odcr da naioria, odcr alsoluio c unico
confornc os rincios gcrais da dcnocracia, quc sc crinc dc
nancira adcquada o arlancniarisno nodcrno."
42
As Consiiiuics, na sua irajcioria douirinaria, aicsian airavcs
das fornulas cnrcgadas, o scniido dcssc dcsdolrancnio, quc fcz do
rincio najoriiario, rincio dcnocraiico, a noia doninanic do
arlancniarisno conicnoranco.
Con cfciio, noia CucizcviicI quc a lci consiiiucional franccsa dc
25 dc fcvcrciro dc 1875 coniinIa cn scu ariigo 6 o scguinic rincio.
Os ninisiros sao solidariancnic rcsonsavcis cranic as Canaras cla
oliica gcral do govcrno"...
O arlancniarisno da Tcrccira Fcullica, osio quc nonisia,
ainda sc inclinava, or conscguinic, a una fornula csscncial do vclIo
arlancniarisno, ao asso quc as Consiiiuics sulscqucnics
Princira Crandc Cucrra Mundial, cono a Consiiiuiao dc Wcinar, ja
inscrcvcn cn scus icios a rcgra fundancnial quc dcfinc o novo
arlancniarisno. Consisic csic lasicancnic na dccndcncia oliica
dos ninisiros con rclaao naioria, na olrigaao udcu quc icn o
ninisicrio dc rciirar-sc ioda a vcz quc scja oljcio dc un voio dc
dcsconfiana".
43
Tonado o arlancniarisno na sua accao corrcnic c
dcnocraiica dc govcrno das naiorias, icnos a lasc sinlcs c
Ionogcnca solrc a qual cada Esiado crgucra una sucrcsiruiura
jurdica con as cIanadas iccnicas dc racionalizaao do odcr
arlancniar, icndo cn visia scnrc a cficacia crcsccnic c rogrcssiva
das insiiiuics oliicas, dc nodo quc ossan csias aicndcr
dcscnlaraadancnic aos cuidados c anscios naicriais cada vcz nais
largos da socicdadc, no inicrcssc da az, da jusiia c da roscridadc
dc iodas as classcs, aninadas cono sc acIan or inacicnic
conscicncia rcivindicaioria dc nclIoria social.
Da or dianic o arlancniarisno, cn suas variacs iccnicas,
rcsciiado o osiulado csscncial do conirolc c da dircao dcnocraiica
or aric do clcncnio oular, scra cn cada Pas cfciio da aric
consiiiucional c do gcnio ou icncrancnio oliico dc cada ovo. Scus
fracassos ou scus iriunfos scrao fracassos ou iriunfos dos rincios dc
racionalizaao cvcniualncnic alicados c iniroduzidos no coro das
Consiiiuics rcscciivas, lcn cono osios cn circulaao cla nao dos
govcrnanics na anlicncia oliica, ondc cada ovo Ia dc raiica-los ou
osicrga-los, confornc o naior ou ncnor ndicc dc adcquaao c
acolIincnio quc vcnIan clcs a icr.
t. Do pseudo-por1omen1or1smo do 1mpr1o (um por1omen1or1smo
bos1ordo) oo A1o Ad1o1ono1 de J9tJ, oom o mo1ogro do novo
1en1o11vo de 1mp1on1oo do s1s1emo por1omen1or no Bros11
Dcscnvolvcu o Incrio no Drasil un cnsaio dc arlancniarisno,
quc sc dilaia dc 1847 a 1889, da Maioridadc Proclanaao da
Fcullica.
Pcsadas criicas sc fizcran ao arlancniarisno do Incrio, quc
nuiios cscriiorcs oliicos dc nossa Iisioria rcuian un scudo-
arlancniarisno, forna lasiarda do auicniico nodclo curocu.
O nais gravc vcio quc conroncicu iodo o sisicna arlancniar
airio foi induliiavclncnic a conccniraao dc odcrcs nas naos do
Incrador, quc sc convcricu, airavcs do Podcr Modcrador, cn surcno
juiz das qucsics oliicas.
Con o Podcr Modcrador, odcr consiiiucional, vinos na raiica
do rcginc o Incrador disondo do dirciio dc convocar clcics.
NcnIun frcio ou coniracso csscncial cisiiu con quc dininuir a
irrcsonsalilidadc oliica do nonarca.
Duranic a ccricncia arlancniar do Incrio, o Pas conIcccu
nada ncnos quc 35 ninisicrios. No longo rcinado dc D. Pcdro II, 22
ninisicrios sucunliran aos liigios oliicos dos dois ariidos, lilcrais
c conscrvadorcs, quc disuiavan con laicza aulica c scrvilisno a
sinaiia dccisiva do Incrador, indiscnsavcl conscrvaao c
solrcvivcncia dos galincics.
Dc faio, anlos, conscrvadorcs c lilcrais, sc alicrnaran
nonoionancnic no ninisicrio, scndo, confornc ja rcfcrinos, a qucda
dos galincics dccidida scnrc clo odcr cssoal do nonarca, scn
cujas graas ncnIun ariido alcana nanicr-sc no odcr.
Dissolvcu D. Pcdro II onzc vczcs a Canara c, no arcccr dc Fui
Darlosa, foi a dcnasia dc rcrrogaiivas oliicas cssoais quc
cnvcncnou c airofiou cn larga aric o dcscnvolvincnio nornal quc
odcria icr logrado o arlancniarisno do Incrio.
Con o advcnio da Fcullica, fccIou-sc na Iisioria oliica do
Drasil o longo caiulo da ccricncia arlancniar, quc fora, ao lado da
roria organizaao incrial, una das noias caracicrsiicas quc nos
disiinguiran dos nossos vizinIos rcullicanos do coniincnic, do onio
dc visia das insiiiuics oliicas. Mas, cnccrrado o crodo da raiica
arlancniar dc govcrno cn nosso Pas, ncn or isso sc arruinou cn
dcfiniiivo o scniincnio arlancniarisia, quc acordou ccdo no coraao
das novas gcracs rcullicanas.
Dasia quc sc aicnic ara o rograna dos fcdcralisias do Fio
Crandc do Sul, quc, cn 1901, sc nanifcsiavan cloqucnicncnic a favor
do rciorno ao arlancniarisno, susicniando, con ardor c lravura os
alios rincios diiados cla influcncia oliica dc Silvcira Mariins, o
grandc ldcr rcullicano, dcsdc sua rcgaao cvica cn 1892.
Dois anos dcois da rcconsiiiucionalizaao do Pas, Faul Pilla, cn
1948, arcscniou no Congrcsso a cncnda arlancniarisia. Sol a
influcncia dcssc lravo arlancniar, icn-sc fciio cn iodo o Pas vasia
cruzada dc oiniao cn rol da inlaniaao do ncncionado sisicna.
En scicnlro dc 1961, o Prcsidcncialisno agonizava cn una dc
suas iorcs criscs do odcr, con gravssina ancaa ara a
coniinuidadc da ordcn dcnocraiica.
Ps icrno o Aio Adicional a cssa crisc, insiiiuindo o sisicna
arlancniar dc govcrno, quc icvc duraao cfcncra, csicndcndo-sc dc
scicnlro dc 1961 a 17 dc janciro dc 1963, quando vinos cniao o Pas
rcsiiiudo, clo voio lclisciiario, ao rcsidcncialisno da Consiiiuiao
dc 1946.
Tcvc o arlancniarisno fin con o aio do Scnado arovando o
sulsiiiuiivo Cillcrio MarinIo, quc rcvogava o Aio Adicional c o rcginc
arlancniarisia.
A consulia s urnas, dc quc rcsuliou a unaninc nanifcsiaao
lcgislaiiva do dia 17 dc janciro dc 1963, sc fcz ncdianic o lclisciio do
dia 6 do ncsno ncs c ano, no qual acsar dc alsicnao quc sc clcvou a
25% do clciiorado do Pas, arovou-sc o rciorno forna rcsidcncial,
ncdianic rcsosia sin", dada or 90% dos clciiorcs.
A vida do govcrno arlancniar, insiiiudo clo Aio Adicional, foi
caracicrizada or nanifcsia insialilidadc, vcrificando-sc cn ouco nais
dc un ano a cisicncia dc ircs galincics (Tancrcdo Ncvcs, DrocIado da
FocIa c Hcrncs dc Lina}.
O fracasso do sisicna arlancniar adoiado clo Aio Adicional sc
dcvc a nuliilas razcs, cnirc as quais rcssalia a incrfciao da roria
cncnda arlancniarisia, a inooriunidadc da iniroduao do rcginc
arlancniar nun noncnio dc gravssina crisc oliica nacional, o
dcsrcaro con quc a oiniao ullica rccclcu aqucla forna dc govcrno,
a ignorancia das raiicas do sisicna, or arlancniarcs suliiancnic
convcriidos convcnicncia c ncccssidadc dc sua adoao c or fin as
quc foran cnunciadas clo consiiiucionalisia Afonso Arinos dc Mclo
Franco, alrangcndo, cn rinciro lugar, o dcsrczo quc o Prcsidcnic da
Fcullica voiou ao ccrccio dc sua nissao naqucla cncruzilIada
Iisiorica, oniiindo-sc ou conlaicndo o sisicna, c, a scguir, o
dcsinicrcssc dos ariidos cn raiicar c olscrvar sinccrancnic as rcgras
do sisicna, rarancnic sc disondo a dcfcndc-lo no Congrcsso.
44
Dcnais, qucn aicniancnic canina o Aio Adicional c a vida
oliica do Drasil naquclcs dias, luz das iransfornacs douirinarias
or quc Ia assado a raiica do arlancniarisno cn nosso scculo,
confornc icnos cosio con rcsciio forna nonisia do odcr
arlancniar, Ia dc concluir cla inicira invialilidadc do sisicna quc sc
ros, cono rcncdio consiiiucional ara a crisc dc nossas insiiiuics
oliicas alaladas. Scnao, vcjanos.
En rinciro lugar, o Aio Adicional foi una fornula inrovisada
dc salvaao ullica, quc nao icvc convcnicnicncnic rcarado ara
rccclc-la o solo da oiniao ullica.
En scguida, noia-sc quc os odcrcs do Prcsidcnic da Fcullica
avulian dc nancira ainda considcravcl, ois o quc Iouvc foi acnas o
conronisso dc una aldicaao arcial dc rcrrogaiivas ara cviiar o
ior, quc scria o asiranic lcgiino succssao lcgal o cniao Vicc-
Prcsidcnic da Fcullica invcsiido cono CIcfc dc Esiado c do
Covcrno na lcniiudc das airiluics govcrnaiivas quc a Consiiiuiao
rcsidcncialisia lIc asscgurava.
Essa livalcncia dc odcrcs o Prcsidcnic cIcfiando o Esiado c
do ncsno asso rcariindo con o Princiro-Minisiro concicncia dc
govcrno fazia Ilrido o sisicna c o olrigava a rcirogradar idadc do
arlancniarisno nonarquico da Consiiiuiao orlcanisia franccsa da
rincira nciadc do scculo assado.
O fundo falso dc aoio a cssc dualisno dc concicncia cra
nanifcsio. O odcr quc dcrivassc sua lcgiiinidadc da voniadc oular
crcssa nos icrnos usualncnic lclisciiarios da clciao rcsidcncial
acalaria or inor-sc. E csic cra rccisancnic o odcr do nosso
Prcsidcnic da Fcullica, consirangido cla crisc ao conronisso
insiavcl con quc, cn facc da Consiiiuiao alicrada, sc dcsfcz dc una
arccla acnas da concicncia rcsidcncial, conscrvando orcn cn
coniradiao c dcsarnonia con o csriio da forna arlancniar dc
govcrno grosso fcic dc airiluics fundancniais. Essas airiluics dc
caraicr govcrnaiivo, cn concorrcncia con as do Princiro-Minisiro, cuja
auioridadc sc dcliliiava, ncnos cla origcn indircia dc sua invcsiidura
arlancniar do quc cla dcsconfiana c susciao con quc o Pas
oliico c sua oiniao livrc rcrovavan a cncnda usuradora,
acalarian or convcricr-sc no gcrnc ou onio dc ariida ara a
roria dcsforra inuiilizadora do sisicna inosio.
Visvcl or conscguinic o ariifcio daqucla soluao insusicniavcl,
logo nais unida clos aconiccincnios da crisc, quc, longc dc rcnovcr-
sc, ancaou insiiiucionalizar-sc, aic quc o lclisciio vcio rcsiiiuir o
Pas ao nccanisno da Consiiiuiao rcsidcncialisia, alandonada no
augc da iorncnia dc agosio c scicnlro. A crisc voliou assin s suas
origcns lcgiinas, ao rcsidcncialisno quc a noiivara.
O arlancniarisno nonisia, dcnocraiico, dcnonsirou con a
cloqucnic ccricncia lrasilcira quc ningucn dividc inuncncnic a
voniadc do ovo, ncdianic insiiiuics ionadas a un assado ja
irrccucravcl.
O crro dccisivo do Aio Adicional foi inlaniar a sucrcsiruiura
insiiiucional do arlancniarisno dualisia, cn flagranic coniradiao
con a nodcrna csscncia dcnocraiica do odcr, quc so sc odc ccrccr
arlancniarncnic airavcs dc canais uniiarios, norncnic quando a
fonic dcssc odcr c o ovo oliiicancnic livrc c govcrnanic.
Parlancniarisno csvaziado c coniradiiorio, dc origcns olscuras c
conronciidas, aquclc quc aarccc sol o Aio Adicional, iinIa ois
dcfciios congcniios, quc ccdo o condcnavan ao irisic fin da noric cla
rcsiauraao lclisciiaria do rcsidcncialisno. Nao Iavia vocaao dc
csiadisia quc udcssc salva-lo, cnquanio o Prcsidcnic da Fcullica,
con o rcsscniincnio dc sua ossc frusirada no quadro do rcginc
rcsidcncial c irazido ao odcr or un novincnio dc oiniao cn nonc
da lcgalidadc consiiiucional, crsisiissc cn fazcr sonlra oliica c
adninisiraiiva aos cIcfcs dc galincic, quc iinIan conira suas
rcrrogaiivas o dcsfavor da oiniao ullica, ainda iraunaiizada clas
inconrccnscs c crlcidadcs dccorrcnics da ircgua, quc acnas
suscndcu a crisc, scn iodavia clinina-la.
NcnIuna circunsiancia favorccia, or conscguinic, a
consolidaao daquclc arlancniarisno condcnado clo lcro csurio,
clo caraicr dc cncriia dc quc sc rcvcsiiu, clo aicniado quc
rcrcscniou ao rincio nonisia do odcr dcnocraiico, fazcndo o
govcrno dualisia, ianio na sua fornaao cono no scu ccrccio.
1. Cuizoi, Hstoc dcs Ogncs du Gouucncncnt Hccscntut, 4 cd., . 276.
2. Esncin, Ecncnts dc Dot Consttutonnc, 5 cd., . 132.
3. DagcIoi, TIc EngsI Consttuton, . 211.
4. Lcon Duguii, Tutc dc Dot Consttutonnc, 2 cd., i. 1., . 648.
5. Ccorgcs Durdcau, Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs, . 122.
6. Esncin, ol. cii., . 184.
7. Idcn, ilidcn, . 183.
8. Idcn, ilidcn, . 138.
9. JoscI DariIclcny & Paul Ducz, Tutc Ecncntuc dc Dot Consttutonnc, . 173.
10. Esncin, ol. cii., . 144.
11. Doris Mirlinc-CucizcviicI, Lcs Consttutons Euoccncs, . 26.
12. Esncin, ol. cii., . 147.
13. DariIclcny & Ducz, ol. cii., . 172.
14. Idcn, ilidcn, . 172-173.
15. CIaicaulriand, Princira aric do caiulo 15, das Ocuucs conctcs, XXV, .
37-38, uud Duguii, ol. cii., . 652-653.
16. Esncin, ol. cii., . 138.
17. Idcn, ilidcn, . 138-139.
18. Duguii, ol. cii., . 645.
19. Lcon Dlun, Lu Hconc Goucnuncntuc, . 51-56.
20. DagcIoi, ol. cii., . 13.
21. Esncin, ol. cii., . 654.
22. Duguii, ol. cii., . 660.
23. DagcIoi, ol. cii., . 78.
24. Idcn, ilidcn, . 51.
25. Idcn, ilidcn, . XIX.
26. Dalfour, uud DagcIoi, ol. cii., . XIII.
27. DagcIoi, ol. cii., . 13.
28. Idcn, ilidcn, . 9.
29. DagcIoi, ol. cii., . 20.
30. Ccorgcs Durdcau, ol. cii., . 126.
31. Picrrc Coi, uud CucizcviicI, ol. cii., . 18.
32. Idcn, Ilidcn, . 58-59.
33. DariIclcny c Ducz, ol. cii., . 183-184.
34. DariIclcny & Ducz, ol. cii., . 184.
35. CucizcviicI, ol. cii., . 29.
36. Idcn, ilidcn, . 17.
37. Idcn, ilidcn, . 17.
38. Idcn, ilidcn, . 19.
39. Lcon Dlun, ol. cii., . 150-151.
40. Idcn, ilidcn, . 24.
41. CucizcviicI, ol. cii., . 25.
42. Idcn, ilidcn, . 69.
43. Idcn, ilidcn, . 29-30.
44. Afonso Arinos dc Mclo Franco, Novos Arguncnios", Jonu do Hus, 7.6.64.
2S
OS PART1DOS POLT1COS
l. Du dcnuo do utdo otco 2. O conccto dc utdo do
sccuo XX J. A nugnuuo doutnuu dos utdos otcos
Putdos c ucocs 5. O cogo do utdo otco c u conccnsuo
dc suu notuncu csscncu uu o Estudo nodcno b. A
nssuo c cscnu dos utdos nu tcutuu otcu c udcu ?.
Os utdos otcos cono cududc socogcu. suu uuscncu dos
tcxtos consttuconus S. Os utdos otcos cono cududc
udcu. tcndcncu contcnouncu uu nsc-os nus Consttuocs
9. As nodududcs dc utdos; utdos cssous c utdos
cus (Hunc), utdos dc utonugcn c utdos dcogcos (Mux
VcIc), utdos dc onuo c utdos dc nussus (Hudcuu),
utdos do nouncnto c utdos du conscuuuo (NuuusI).
J. Do de]1n1o de por11do po1111oo
Qucn, na ansia dc cnconirar una loa dcfiniao dc ariido
oliico, sc disuscr a lcr, da rincira uliina agina, as ircs olras
nainas quc o scculo XX ja roduziu accrca dos ariidos oliicos os
livros classicos dc Osirogorsly (Lu Dcnocutc ct `ogunzuton dcs
Puts Potqucs), MicIcls (Lcs uts otqucs. cssu su cs tcndunccs
ogucIqucs dc Dcnocutcs) c Duvcrgcr (Lcs uts otqucs), Ia dc
concluir a lciiura rofundancnic dccccionado. icra cnrcgado cn vao
ioda a sua diligcncia, ois a insiiiuiao cn arco nao c oljcio ali dc
ncnIuna dcfiniao.
E, no cnianio, con Osirogorsly csiudou-sc, con anliiudc
sociologica c adniravcl cunIo cicnifico, na organizaao dos ariidos
ancricanos, a naquina clciioral, o cuucus c o Ioss oliico.
Con MicIcls fornulou-sc a icoria da dcsiinaao oligarquica dos
ariidos, a lci dc lronzc" da lurocraiizaao ariidaria, cono ja dissc
un iraiadisia, ionando dc cnrcsiino o icrno narisia; cnfin,
invcsiigou-sc aqucla lci quc conduz o odcr s naos dc una cliic
saiisfciia, roiincira c sucrosia nassa clciioral c quc cn alsoluio
nao aldica o nonoolio dc sua influcncia ou odcr dc dccisao.
Dc uliino, con Duvcrgcr, a cicncia oliica cancclou, scgundo
alguns ullicisias, iodas as anicccdcnics classificacs dc fornas dc
govcrno, quc vinIan dcsdc a inorial divisao fciia or Arisioiclcs
(nonarquia, arisiocracia c dcnocracia} aic cIcgar a dc Monicsquicu,
ara alraar-sc unicancnic qucla do auior franccs, ou scja, a quc faz
acnas inicligvcl algun sisicna govcrnanic quando sc disiingucn os
govcrnos cn nono-ariidarios, liariidarios c nuliiariidarios.
Cono aquclcs alalizados ullicisias nodcrnos nao sc
solrcssacn or una concciiuaao do ariido oliico oniiindo cn suas
rigorosas analiscs cssc asccio do rollcna, vanos volvcr or
conscguinic a alguns icios classicos da liicraiura oliica, cn lusca dc
dcicrninadas dcfinics quc dccn a nais rccisa noao daquilo quc
vcn a scr una organizaao ariidaria.
O rinciro auior quc sc nos dcara c Durlc. En 1770, dcfiniu clc
o ariido cono un coro dc cssoas unidas ara ronovcr, ncdianic
csforo conjunio, o inicrcssc nacional, con lasc cn algun rincio
csccial, ao rcdor do qual iodos sc acIan dc acordo".
1
En scguida, ao conco do scculo assado (1816}, Dcnjanin
Consiani, un icorisia do Esiado lilcral, aarcccu con ouira dcfiniao,
quc aufcrc na cicncia oliica rcsigio igual ou sucrior ao da dcfiniao
dc Durlc. Diz Consiani quc o ariido oliico c una rcuniao dc
Ioncns quc rofcssan a ncsna douirina oliica".
Essa dcfiniao, scgundo Lcvy DruIl, rcunc vaniajosancnic os
clcncnios csscnciais dc iodo ariido. o rincio dc organizaao
colciiva, a douirina conun c a qualificaao oliica dcssa ncsna
douirina. Nao inscrc orcn un dado quc, no scniir daquclc sociologo,
fcz lacunoso o cnsancnio dc Consiani con rcsciio aos ariidos
oliicos. a conquisia do odcr, aquilo quc os inclina aao.
2
Da orianio a sucrioridadc quc c dc noiar no concciio dc
ariido oliico ofcrccido or DluniscIli, cn 1862, quando dissc quc sc
iraiava dc gruos livrcs na socicdadc, os quais, ncdianic csforos c
idcias lasicas dc icor oliico, da ncsna naiurcza ou iniinancnic
aarcniados, sc acIan dcniro do Esiado, ligados ara una aao
conun".
3
2. O oonoe11o de por11do no sou1o XX
No scculo corrcnic, as nais crcssivas dcfinics dc ariido
oliico sao, ao nosso vcr, as dc Jcllincl, Ma Wclcr, Nawiasly, Kclscn,
HaslacI, Ficld, ScIaiiscIncidcr, Saii, Cogucl c Durdcau.
Scgundo Jcllincl, os ariidos oliicos, cn sua csscncia, sao
gruos quc, unidos or conviccs conuns, dirigidas a dcicrninados
fins csiaiais, luscan rcalizar csscs fins".
4
Esiudando con adniravcl roficicncia os ariidos oliicos do
onio dc visia sociologico, assin sc criniu Ma Wclcr solrc a
naiurcza dos ncsnos. Os ariidos, dissc Wclcr, nao inoria os ncios
quc cnrcgucn ara afiliaao dc sua clicnicla, sao na csscncia nais
niina, organizacs criadas dc nancira voluniaria, quc aricn dc una
roaganda livrc c quc ncccssariancnic sc rcnova, cn conirasic con
iodas as cniidadcs firncncnic dcliniiadas or lci ou coniraio".
S
Tonando os ariidos dclaio dc angulo rcondcranicncnic
fornal, Nawiasly, cn 1924, dcfiniu-os cn icrnos rcroduzidos dcois
or FadlrucI nun cnsaio classico accrca dos ariidos oliicos no
dirciio consiiiucional da AlcnanIa.
6
Dc confornidadc con o
cnsancnio dc Nawiasly, os ariidos oliicos nada nais sao do quc o
rincio dc organizaao da socicdadc Iunana cn rclaao a un
dcicrninado donnio da vida csiriiual".
?
O ncsno jurisia, cn olra nais rcccnic o scu rinoroso
iraiado dc Tcou Gcu do Estudo dciou-nos orcn una scgunda
dcfiniao do vcrdadciro caraicr do ariido oliico. Unics dc gruos
oulacionais con lasc cn oljciivos oliicos conuns".
S
Pcricnccndo canada dc cscriiorcs oliicos nodcrnos c
conicnorancos quc nais ccdo conrccndcran a inoriancia dos
ariidos oliicos, con rcsciio dcnocracia, Kclscn cscrcvc. Os
ariidos oliicos sao organizacs quc congrcgan Ioncns da ncsna
oiniao ara afianar-lIcs vcrdadcira influcncia na rcalizaao dos
ncgocios ullicos".
9
Das nais conlcias a dcfiniao dc HaslacI, auior dc afanada
olra criica solrc a dcnocracia, ullicada cn concos dcsic scculo, na
qual diz quc o ariido oliico c una rcuniao dc cssoas, con as
ncsnas conviccs c os ncsnos roosiios oliicos, c quc inicnian
aodcrar-sc do odcr csiaial ara fins dc aicndincnio dc suas
rcivindicacs.
10
Con Ficld, o ariido oliico sc dcfinc cono associaao
voluniaria dc cssoas con a inicnao dc galgar o odcr oliico". E o
ullicisia acrcsccnia. airavcs, ossivclncnic, dc ncios
consiiiucionais".
11
Dos auiorcs ancricanos quc nais scgurancnic vcrsaran o icna
rclaiivo ao concciio dc ariido oliico cunrc disiinguir
ScIaiiscIncidcr c Saii.
O rinciro diz quc sc iraia dc una organizaao ara ganIar
clcics c olicr o conirolc c dircao do cssoal govcrnanic",
12
ao asso
quc o scgundo, con nais caao, asscvcra quc o ariido oliico
rcrcscnia un gruo organizado quc lusca doninar ianio o cssoal
cono a oliica do govcrno".
13
Enfin, icnos a alavra dos ullicisias franccscs Cogucl c
Durdcau. Enicndc Cogucl quc o ariido oliico c un gruo organizado
ara ariiciar na vida oliica, con o oljciivo da conquisia ioial ou
arcial do odcr, a fin dc fazcr rcvalcccr as idcias c os inicrcsscs dc
scus ncnlros".
14
No dizcr sucinio dc Durdcau, o ariido rcrcscnia una
associaao oliica organizada ara dar forna c cficacia a un odcr dc
faio".
1S
O ariido oliico, a nosso vcr, c una organizaao dc cssoas quc
insiradas or idcias ou novidas or inicrcsscs, luscan ionar o odcr,
nornalncnic clo cnrcgo dc ncios lcgais, c nclc conscrvar-sc ara
rcalizaao dos fins rougnados.
Das dcfinics cosias, dcduz-sc sunariancnic quc varios
dados cniran dc nancira indiscnsavcl na conosiao dos
ordcnancnios ariidarios. a} un gruo social; l} un rincio dc
organizaao; c} un accrvo dc idcias c rincios, quc insiran a aao do
ariido; d} un inicrcssc lasico cn visia. a ionada do odcr; c c} un
scniincnio dc conscrvaao dcssc ncsno odcr ou dc donnio do
aarclIo govcrnaiivo quando csic lIcs cIcga s naos.
S. A 1mpugnoo dou1r1nr1o dos por11dos po1111oos
Arruinado o alsoluiisno c inaugurado o sisicna rcrcscniaiivo,
as foras sociais quc Iisioricancnic ionan o nonc dc ariidos
oliicos cniran a dcscncnIar una funao dc considcravcl
inoriancia no dcsiino dc iodas as conunidadcs csiaiais.
O crcscincnio do ariido oliico, lcn cono sua inoriancia
ullica aconanIan o crcscincnio da dcnocracia ncsna c suas
insiiiuics.
Na douirina do Esiado lilcral, norncnic cnirc os icorisias da
nonarquia consiiiucional, aicnicou-sc scnrc ccga avcrsao aos
ariidos oliicos. E or nais csiranIo quc arca, aic ncsno un
douirinario inicgral da dcnocracia, da csiirc dc Fousscau, sc nosira
dcsafcioado ao sisicna ariidario. Dc nodo quc os ariidos oliicos,
cn naicria dc douirina c insiiiucionalizaao, sc dcaran aic aos
nossos dias con dula frcnic dc rcsisicncia. a do lilcralisno, cn nais
larga cscala, cnlora dissinulada, c a dc ccria forna dc dcnocracia, a
salcr, a dcnocracia individualisia dc Fousscau.
Houvc coniudo filosofos lilcrais quc dc forna rccursora
ionaran a dcfcsa do ariido oliico. Durlc, no scculo XVIII, foi dcssas
ccccs raras, lraccjando afoiio conira a corrcnic dc idcias
aniiariidisias dc sua coca.
Vcjanos orianio cono o ariido oliico sc viu ouirora alvo dc
gravcs invcnciivas ou cono a liicraiura oliica c jurdica o flagclou
inicdosancnic.
Aos dizcr quc a ignorancia alrc aos Ioncns a oria dos ariidos
c a vcrgonIa dcois os incdc dc sair, Halifa afirnou quc o nclIor
ariido c acnas una csccic dc consiraao conira o rcsio do as".
16
Ainda na rincira nciadc do scculo XVIII, Dolinglrolc, un dos
cnsadorcs nais influcnics dc scu icno, invcsiiu anflciariancnic
conira os ariidos oliicos, csianando, cn 1738, a caiilinaria do Fci
Pairioia" (TIc Putot Kng). Enirc ouiras asscriivas, susicnia clc quc a
ior dc iodas as diviscs vcn a scr con ccricza aqucla quc rcsulia das
diviscs ariidarias".
1?
Con nanifcsio cssinisno, o filosofo cscoccs David Hunc
afirna, or scu iurno, quc do ncsno nodo quc os lcgisladorcs c
fundadorcs dc Esiados dcvcn scr Ionrados c rcsciiados clo gcncro
Iunano, os fundadorcs dc ariidos oliicos c faccs dcvcn scr
odiados c dcicsiados", acrcsccniado a scguir quc cssa aiiiudc sc Ia dc
ionar orquanio os ariidos ccrccn una influcncia dirciancnic
coniraria das lcis.
1S
Igual dcsdcn dcnonsirara ja Hollcs quando asscvcrou quc os
ariidos, divididos cnirc si, gcran as scdics c a gucrra civil, fazcn
iriunfar o odio c a violcncia.
19
Condorcci, criiicando o sisicna oliico inglcs, dcclara, scgundo
rcfcrc Coiia, quc os ariidos oliicos conscrvan cuidadosancnic o
fanaiisno cono un insiruncnio quc cada qual aguarda a vcz dc
uiilizar",
20
do ncsno asso quc Tocqucvillc, un classico da vclIa
dcnocracia lilcral, acIa quc os ariidos sao un nal incrcnic aos
govcrnos livrcs".
21
E or fin Dalzac afirna. Os ariidos oliicos
concicn cn nassa acs infancs, quc colririan dc orolrio un
Ioncn".
Mas c dcsic lado do Ailaniico quc o scniincnio aniiariidisia sc
lcvania s nais alias rcgics da conscicncia oliica. Ccorgc
WasIingion, no Farcwcll Addrcss", dcscdindo-sc do ovo c da airia,
dc cuja cnanciaao fora o rincial arificc, aconsclIa solcncncnic os
Icrdciros dc suas idcias a sc rccaiarcn dos ruinosos cfciios" quc cn
gcral advcn do cIanado csriio ariidario". Dcclara os ariidos
oliicos os iorcs ininigos" da dcnocracia c adniic quc icnIan clcs
algo quc dcscncnIar nun govcrno nonarquico, scndo orcn dc iodo
inadnissvcis nun govcrno oular.
22
O Vicc-Prcsidcnic JoIn Adans nao cnsava dc nodo difcrcnic.
Erinindo sua aniiaiia clo sisicna dc ariidos, cscrcvia. Nada nc
aicnoriza ianio quanio a divisao da Fcullica cn dois grandcs
ariidos, cada qual con o scu ldcr".
23
Por sua vcz, Madison nas aginas do Fcdcustu nao ouava
ianouco os ariidos oliicos, cnquanio JoIn Taylor da Carolina
(1753-1824} advcriia a naao conira a Iorrcnda iirania ariidaria",
quc iransfornava o ovo cn auior dc sua roria runa".
24
Nao ncnos scvcro foi o julgancnio dc JoIn MarsIall, quando
afirnou quc nada rclaia ou olui nais o caraicr Iunano do quc un
ariido oliico".
2S
Enfin, ncssa ncsna galcria dc cnsadorcs ancricanos, icnos
Hcnry Joncs Ford, ao asscvcrar quc o ariido oliico c una gangrcna,
un canccr, quc os cidadaos airioias dcvian unir-sc ara crradicar".
26
Ainda csic scculo, os ariidos icn sido alvo dc diairilcs
igualncnic crucis, osio quc csoradicas. O scculo das nassas viu o
ariido oliico iransfornar-sc, scgundo Alain, nuna naquina dc
cnsar cn conun". E acrcsccnia o ncsno cnsador quc o ariido c a
noric do cnsancnio".
2?
4. Por11dos e ]ooes
Dc incio, os cscriiorcs oliicos da liicraiura aniiariidaria nao
csialclccian disiinao cnirc ariido oliico c facao (scculos XVII c
XVIII}. Madison, no Fcdcustu cnrcga indifcrcnicncnic as duas
crcsscs. Dc nodo quc c un rogrcsso ara o rcconIccincnio da
inoriancia dos ariidos oliicos aarcccrcn clcs scarados das
faccs. Quando os dois concciios sc cnrcgan da nancira disiinia, o
ariido c o lado osiiivo, a facao o lado ncgaiivo da ariiciaao
oliica organizada.
A facao c a caricaiura do ariido" cscrcvc DluniscIli, quc
scguidancnic afirna scrcn as faccs scnrc dcsncccssarias c
rcjudiciais. Calgan o odcr quando a socicdadc csia cnfcrna. E ioda
vcz quc no Esiado Ia sinionas dc dcgcncraao c runa sc nosiran clas
rodigiosancnic aiivas.
2S
A facao nao soncnic dcsscrvc a socicdadc, cono os scus fins sao
cgosiicos c nao oliicos; o inicrcssc rivado ocua ali o lugar do
inicrcssc ullico.
29
Das faccs, dissc Liclcr, quc clas cisicn dclaio
dc iodas as fornas dc govcrno, ao asso quc os ariidos sao
caracicrsiicos dos govcrnos livrcs.
O ncsno cnsador assinalava no scculo XIX quc un ariido
oliico sc laic acnas cla nudana dc govcrno, ao asso quc a facao
ancaa a csiruiura gcral do odcr, alala o rcginc ncsno c sua ordcn
consiiiucional, aiua cn scgrcdo ou alcriancnic, nas cn qualqucr
Iioicsc scnrc ara olicnao dc fins sordidos c inconfcssavcis.
30
Enicndc Coiia quc a difcrcna quc vai do ariido oliico facao
c sinlcsncnic dc grau, c nao dc rincio", scndo a facao acnas
un ariido nais violcnio c nais ariicularisia".
31
Coincidc cssa olscrvaao con a quc fizcra DluniscIli ao noiar
quc cn iodo ariido oliico Ia un ouco dc facao, c vicc-vcrsa, scndo
nanifcsio cssc conicudo na ncdida cn quc o ariido sc govcrna clo
inicrcssc ullico (csriio csiaial} c a facao clo inicrcssc rivado
(csriio ariicularisia}. Tanio c ossvcl, osio quc raro, a facao
convcricr-sc cn ariido oliico cono o ariido oliico iransfornar-sc
cn facao, nudana csia uliina, alias, nais frcqucnic c rovavcl.
32
Dasianic ccdo nosirara ja Dolinglrolc quc os ariidos sc rcgcn
or rincios" c as faccs or scniincnios c inicrcsscs cssoais",
33
nao Iavcndo orcn disiinao alsoluia ou rigorosa cnirc as duas
fornas. Dissc o ullicisia. A facao c ara o Pariido o ncsno quc o
sucrlaiivo ara o osiiivo. o ariido un nal oliico; a facao. o ior dc
iodos os ariidos".
34
No juzo dc alguns auiorcs conicnorancos a facao coniinua a
cisiir no inicrior das organizacs ariidarias. Dusca o ariido a
ionada do odcr ara o conirolc do govcrno. A facao lusca o donnio
da naquina ariidaria, icndo cn visia sulncic-la sua oliica c aos
scus inicrcsscs.
3S
S. O e1og1o do por11do po1111oo e o oompreenso de suo
1mpor1no1o esseno1o1 poro o s1odo moderno
Confornc vinos, a Iisioria dos ariidos oliicos nos rcvcla cono
a rincio foran clcs rcrinidos, Iosiilizados c dcsrczados, ianio na
douirina cono na raiica das insiiiuics.
Nao Iavia lugar ara o ariido oliico na dcnocracia, scgundo
dcduzian da douirina dc Fousscau os scus inicrrcics nais rcuiados.
Hojc, cnicndc-sc rccisancnic o conirario. a dcnocracia c inossvcl
scn os ariidos oliicos.
Foi Durlc o gcnio rccursor dcssa nudana. En scus cscriios sc
csianou cla vcz rincira a conrccnsao do lrilIanic dcsiino oliico
quc o fuiuro rcscrvava aos ariidos no scio da ordcn dcnocraiica.
Furiando-sc ao rigor quasc inlacavcl con quc ianias vczcs os
causiicara, JoIn Adans acalou or rcconIcccr quc iodos os ascs
sol a luz do sol dcvcn icr ariidos" c quc o nagno scgrcdo consisic cn
salcr donina-los".
36
Da crcnioria dcclaraao dc DagcIoi dc quc a organizaao
ariidaria c o rincio viial do govcrno rcrcscniaiivo" vai acnas un
asso.
3?
A ncsna icsc do consiiiucionalisia inglcs vcn susicniada or
Drycc nas Dcnocucus Modcnus (Modcn Dcnocuccs), un livro dc
calcccira dos csiudiosos da cicncia oliica, duranic varias dccadas.
Scgundo cssc ullicisia, scn os ariidos oliicos nao odcria
funcionar o govcrno rcrcscniaiivo, ncn a ordcn dcsoniar do caos
clciioral. Sao os ariidos orianio incviiavcis, rincialncnic nos
grandcs ascs ondc a lilcrdadc incra.
3S
Enrcga o ncsno Drycc inagcn nuiio ciiada consoanic a qual
o csriio c a fora dos ariidos sao iao ncccssarios ao funcionancnio
do govcrno quanio o vaor o c loconoiiva".
Nao assou a Hcnry Mainc dcscrcclida a ncccssidadc
incraiiva dc arofundar o csiudo dos ariidos oliicos, os quais,
scgundo un ullicisia ancricano, icn sido os orfaos da filosofia
oliica".
39
Con cfciio, rcssalia Mainc. Das foras quc aiuan solrc a
Iunanidadc ncnIuna Ia sido iao ouco csiudada quanio o ariido,
quc iodavia ncrccc nclIor canc".
40
Esiudando con roficicncia o icna dos ariidos oliicos, Saii
ondcra quc sol o rcginc do sufragio univcrsal, os ariidos sao iao
incviiavcis quanio as ondas do occano".
41
t. Om1sso e preseno dos por11dos po1111oos no 111ero1uro
po1111oo e ]ur1d1oo
Nao c das nais coiosas a liicraiura csccializada rclaiiva aos
ariidos oliicos. Ncn ianouco airaiu o icna considcravcl aicnao no
ncio oliico-filosofico. Lcnlra Jcnnings quc o insignc cnsador inglcs
JoIn Siuari Mill, dc iania influcncia na douirina do Esiado lilcral,
odc cscrcvcr, ainda no scculo XIX, ioda a sua olra classica solrc o
govcrno rcrcscniaiivo scn sc dar scqucr ao incnodo dc noncar os
ariidos oliicos.
42
O ncsno sc assa, scgundo rcfcrc Mac Ivcr, con DluniscIli, na
scgunda nciadc do scculo XIX (1875}, quando ullicou sua
nonuncnial Tcou do Estudo scn ncnIuna alusao ao govcrno
ariidario.
43
Onissao idcniica sc rccic na olra dc Laland, solrc o dirciio
ullico alcnao (Dus StuutsccIt dcs DcutscIcn HccIcs), ullicada ao
conco dcsic scculo. NcnIuna alavra consia ali accrca dos ariidos,
cono sc clcs nao cisiisscn.
44
Da ois nao scr dc csiranIar quc un iraiadisia da cnvcrgadura
dc Jcllincl Iaja cscriio csias alavras visivclncnic cssinisias. No
ordcnancnio csiaial o concciio dc ariido cono ial ncnIuna funao
dcscncnIa".
4S
Ou quc Triccl Iaja sido acrcncnic ccnsurado or
Kclscn or Iavcr cscriio quc os ariidos sao un fcnncno
ciraconsiiiucional".
46
No cnianio, osio fosscn fcrrcnIos advcrsarios dos ariidos
oliicos, Dolinglrolc c Hunc, Ia duzcnios anos, ja rcconIccian a
inoriancia ciraordinaria dos ariidos oliicos c sc iornavan auiorcs
dos csiudos nais acurados quc o scculo XVIII consagrou ao assunio.
4?
Assinala Scrgio Coiia quc o canc cicnifico dos ariidos icn
incio con os cnsaios oliicos dc Hunc. Confcrc o filosofo cscoccs
auiononia cicnifica naicria ariidaria.
4S
Con Drycc, icria sido cosia, cla rincira vcz, dc forna
organica, scgundo Linarcs Quiniana, a icoria dos ariidos oliicos.
49
E
cn 1901, FicIard ScInidi, dando csiana o rinciro volunc dc sua
Tcou Gcu do Estudo, icvc, consoanic ondcra Cusiavo FadlrucI, o
ncrccincnio dc Iavcr sido o rinciro iraiadisia alcnao do dirciio
ullico quc rcconIcccu crcssancnic os ariidos oliicos cono
foras fornadoras do Esiado".
S0
A scguir, aarcccn as olras dc Osirogorsly, Ma Wclcr, MicIcls
c Duvcrgcr, quc rcsuncn a coniriluiao do nosso scculo, inrinindo
invcsiigaao dos ariidos oliicos nciodos novos ou rcconIcccndo a
significaao caiial quc clcs assuncn ara a dcnocracia
conicnoranca, convcriida nuna dcnocracia dc ariidos.
Nao ncnos incisivo o ullicisia inglcs Mac Ivcr quando asscvcra
quc, scn o sisicna ariidario, os unicos nciodos ara cIcgar-sc a una
nudana dc govcrno vcn a scr o golc dc Esiado, o utscI c a
rcvoluao.
S1
Enfin, cncarcccndo a inoriancia assunida clos ariidos
oliicos, assinalou Durdcau quc unicancnic dclcs dccndc Iojc a
qualificaao dc un rcginc oliico".
S2
Jusiifica-sc orianio a rcccnic olscrvaao dc un cscriior oliico
dos Esiados Unidos quando frisou quc o csiudo dos ariidos oliicos c
iao inorianic Iojc ara a cicncia oliica quanio o da nccanica ara a
fsica. Mais c nclIor ningucn salcria cscrcvcr.
S3
?. Os por11dos po1111oos oomo reo11dode soo1o1g1oo: suo ousno1o
dos 1e1os oons111uo1ono1s
A rcalidadc sociologica dos ariidos oliicos assou duranic
largo crodo dc icno dcsconIccida clo ordcnancnio jurdico. Os
ariidos vingavan nargcn dos icios lcgislaiivos, quc fingian ignora-
los.
Duranic a cra lisnarcliana o dirciio ullico alcnao considcrava
os ariidos cono unics clciiorais, confornc olscrva LcilIolz, do
ncsno asso quc a liicraiura oliica daquclcs dias, ara fazc-los nais
inofcnsivos, cosiunava dcnonina-los dc ligas clciiorais" ou unics dc
clciiorcs".
S4
O dirciio ullico arccia assin cnvcrgonIar-sc da
cisicncia dos ariidos oliicos.
lvio, orianio, quc as Consiiiuics via dc rcgra nao sc
rcfcrisscn a cssas organizacs. Ao rcdor dclas, ainda rcccnicncnic, sc
roduzia un vacuo consiiiucional". Fornava-sc aqucla consiraao do
silcncio", a quc sc rcfcrc un auior alcnao. Pcrdurava or conscguinic
no fundo dc iodas cssas onisscs o rcsscniincnio rousscauniano a
rcsciio dos ariidos oliicos. Fousscau os aclidara caicgorias
inicrncdiarias dc iodo inconaivcis con o dogna da solcrania
oular, isio c, da uoontc gcncuc.
SS
Fcsunindo a osiao do dirciio osiiivo no scculo assado,
DluniscIli cscrcvia quc o dirciio ullico con scu sisicna dc
concicncias c olrigacs nada salc a rcsciio dc ariidos".
S6
Con cfciio, qucr a Consiiiuiao ancricana, qucr as Consiiiuics
franccsas do scculo XIX, ncnIuna disosiao coniinIan rclaiivancnic
ao ccrccio da vida ariidaria. Consiiiuics novas cono a cnuliina
Consiiiuiao Franccsa (1946} guardan ainda silcncio a roosiio da
cisicncia dos ariidos oliicos, scn cnlargo da odcrosa corrcnic
conicnoranca quc os insiiiucionalizou juridicancnic.
Anics quc sc ocrassc a iransiao dc nossos dias (a crcsccnic
valorizaao dos ariidos cono o nais significaiivo cvcnio na funao dos
nccanisnos dcnocraiicos conicnorancos}, os ariidos oliicos
consiiiuan acnas un fcnncno sociologico, dcsrovido dc conicudo
ou significaao jurdica. Na rincira nciadc dcsic scculo, razao dc
solra iinIa FadlrucI ara afirnar quc o dirciio ullico das
dcnocracias nao sc anoldara ainda rcalidadc sociologica dos
ariidos.
EsiranIava o filosofo igualncnic quc as lcis c consiiiuics nao
ncncionasscn con una unica slala scqucr as foras oliicas, nas
quais csiavan os rcssuosios da rcalidadc jurdica ncsna.
S?
Escrcvcndo dcois da Princira Crandc Cucrra Mundial a rcsciio
dos ariidos oliicos, o insignc jurisia alcnao Triccl afcrrava-sc cn
sua olra a una osiao nao soncnic dc conlaic s organizacs
ariidarias cono dc afirnaao dc scu caraicr ncrancnic social,
csiranIo ao dirciio c ao organisno csiaial.
Con cfciio, nao foi facil ao Esiado nodcrno aconodar-sc cn
icrnos jurdicos a cssa rcalidadc nova, csscncial c odcrosa quc c o
ariido oliico. Fcjciiou-o quando dc.
Os ariidos, cono insiiiuics ciralcgais ou
ciraconsiiiucionais, cono aric da Consiiiuiao viva", nas scn un
lugar na Consiiiuiao cscriia",
SS
cricnccn ainda a una conccao dc
dcnocracia conira a qual clcs lraccjan ou invcsicn c quc vcn a scr a
dcnocracia lilcral. O lugar dos ariidos, orcn, confornc vcrcnos, c
no Esiado social, na dcnocracia dc nassas, ondc cIcgan lcniiudc
dc scu odcr c rcconIccincnio jurdico.
Todavia, roscriios, ignorados ou dcsrczados, sua rcscna
sulncrsa cn iodo sisicna dc iniciaao dcnocraiica", cono o do
Esiado lilcral, acala or alalar na sucrfcic da vida oliica, ccdo ou
iardc, as vclIas insiiiuics jurdicas, qucr do arlancniarisno, qucr
do rcsidcncialisno. Ncssc alalo c aiingido rincialncnic o caraicr
arlancniar dc rcfcridas insiiiuics. Fcalidadc sociologica, ondc qucr
quc vingucn, os ariidos oliicos rcrcscnian ja una coniradiao
fronial con os rincios do Esiado lilcral.
No sisicna rcrcscniaiivo da lilcral-dcnocracia cnicndc-sc quc o
rcrcscnianic, una vcz clciio, so icn conronisso con a sua
conscicncia. Suc-sc livrc c dcscnlaraado dos vnculos dc sujciao a
gruos, organizacs ou foras sociais, quc ossan aiuar
consirangcdora c rcsiriiivancnic solrc scu roccdincnio oliico, c
assin diiar-lIc aiiiudcs, dininuir-lIc a csfcra dc auiononia na qual sc
novc o odcr dc dccisao dc una voniadc rcsunidancnic livrc cono c
a sua. Ora, cssa indccndcncia, quc caracicriza o cIanado nandaio
livrc ou rcrcscniaiivo c faz do dcuiado rinciro o rcrcscnianic da
voniadc gcral ou voniadc nacional, scn sulordinaao s fonics
clciiorais, ondc sc gcran o odcr oliico c o rorio nandaio, aarccc
sociologicancnic dcsncniida cn ioda forna dc Esiado cujos ariidos
oliicos Iajan logrado naior dcscnvolvincnio, asscniando lascs
solidas dc ariiciaao c influcncia nos dcsiinos oliicos da
colciividadc.
O Esiado, ondc isio aconica, noninalncnic lilcral na aarcncia
dc scu ordcnancnio oliico, nos dognas quc dc nancira oficial lIc
anaran as insiiiuics, ja sc acIa iodavia cn adianiada fasc dc
iransiao ara o Esiado social, scnao cn lcno Esiado social, quc c un
Esiado solidancnic ariidario.
Quando sc da a insiiiucionalizaao jurdica da rcalidadc
ariidaria, c o jurdico coincidc con o sociologico, cIcga-sc ianlcn
oficialncnic ao Esiado social. Ncssa ocasiao, os icios consiiiucionais,
scn nais rcscrvas, cniran a indicar o lugar quc calc s organizacs
ariidarias no scio da ordcn csialclccida.
Dcian cniao os ariidos dc scr aquilo quc foran no Esiado
lilcral, a utc Iontcusc do sisicna, confornc dissc Cusiavo FadlrucI,
cn criica ao dirciio ullico alcnao.
S9
E sc convcricn ois cn lasc
consiiiucionalncnic roclanada c rcconIccida dc iodo o sisicna
dcnocraiico, con os laos dc dccndcncia da rcrcscniaao
arlancniar iransfornados, agora sin, cn laos jurdicos, con ioda a
fora c garaniia quc o dirciio odc cnrcsiar a una rcalidadc
sociologica, dc Ia nuiio incranic c incluiavcl.
Cono cssa consiiiucionalizaao" ou lcgalizaao" do ariido
oliico sc ocrou, cis o icna quc sulscqucnicncnic cnirarcnos a
caninar.
S. Os por11dos po1111oos oomo reo11dode ]ur1d1oo: 1endno1o
oon1emporneo poro 1nser1-1os nos oons111u1es
Ncgar acolIincnio consiiiucional aos ariidos oliicos nos
sisicnas dcnocraiicos conicnorancos significa sinlcsncnic,
scgundo Kclscn, fccIar os olIos rcalidadc".
Quando sc iraia dc conlaicr, rcrinir ou saloiar a dcnocracia,
aqucla onissao c conrccnsvcl, cono ao icno da nonarquia
consiiiucional. Mas or iniciro dcsiiiuda dc scniido na Iora quc
assa,
60
Iora salidancnic dc irrcrinvcl vocaao dcnocraiica.
Considcra LcilIolz dc iodo crdida" a laialIa quc o scculo XIX c
aric do scculo XX iravaran conira os ariidos oliicos.
61
Do ncsno
asso, un cicniisia oliico do quilaic dc Fincr, crfciiancnic cnscio
da rofunda nudana ocrada, assinala quc na rcscnic ordcn
dcnocraiica os ariidos dciaran dc scr o govcrno invisvcl" ara sc
irans-fazcrcn no govcrno visvcl c rcconIccido das dcnocracias".
62
Con cfciio, o surio consiiiucional do rinciro os-gucrra
quclrou, confornc noia Locwcnsicin, o ialu scgundo o qual as
Consiiiuics nao dcvcrian rcfcrir-sc aos ariidos oliicos.
63
Doravanic, o quc icnos visio c o lcgislador consiiiuinic variar
daqucla osiao dc indifcrcna aos ariidos ara sancionar
corajosancnic a nova rcalidadc oliico-ariidaria cono rcalidadc
consiiiucional. Iniroduziu-sc o ariido oliico no coro das
consiiiuics. Os ariidos sc iornan cada vcz nais insiiiuics oficiais,
quc rccclcn sulsdios dc agcncias govcrnancniais c sc convcricn ois
cn orgaos do odcr csiaial, vcrdadciros insiiiuios dc dirciio ullico"
64
ou aric do rorio govcrno".
6S
Na Inglaicrra, scgundo Jcnnings, qucn quiscr conIcccr a
Consiiiuiao lriianica, cn ioda a cicnsao c rofundidadc, cono cla
vcrdadcirancnic ocra, Ia dc concar c icrninar clo csiudo dos
ariidos oliicos.
66
E or nais aradoal quc isso arca, a Inglaicrra,
ioncira da organizaao ariidaria, c das dcnocracias quc nais
rciardadas sc arcscnian ainda no rcconIccincnio lcgal daquclas
organizacs, visio quc ali, confornc assinala Ficld, ncnIun aio do
Parlancnio ou dccisao judicial ncncionou janais o nonc dos ariidos
oliicos, cniidadcs or conscqucncia dcsiiiudas dc dirciios c
olrigacs lcgais".
6?
Nos Esiados Unidos, a consagraao lcgal do ariido oliico
ocorrc ainda con alguna lcniidao. O silcncio das Consiiiuics
csiaduais c da Consiiiuiao fcdcral solrc cssas cniidadcs acarrciou
duranic ccrca dc ccn anos a indifcrcna da ordcn jurdica aos ariidos
oliicos.
Con cfciio, das Consiiiuics csiaduais soncnic 17 cnrcgan
foriuiiancnic o icrno ariido oliico.
6S
Scn cnlargo, os irilunais
ancricanos icn nanifcsiado rcconIccincnio ao dirciio quc ossucn os
ariidos oliicos dc ccrccrcn livrcncnic sua aao, ionando or lasc
as garaniias consiiiucionais rclaiivas lilcrdadc dc rcuniao, dc
inrcnsa, dc oiniao c dc sufragio.
Alguns Esiados ja lcgislan accrca do funcionancnio dos ariidos,
icndo rincialncnic cn visia coilir fraudcs c alusos nas convcncs c
clcics rinarias, lcn cono iolIcr a crvcrsao do sufragio clo
sulorno clciioral.
Conscguinicncnic, c dc adniiir quc o ariido oliico nos
Esiados Unidos ja dciou dc scr, confornc assinalan Dinllcy c Moos,
aqucla organizaao iao livrc dc inicrfcrcncia oficial quanio una
socicdadc liicraria", ara sc iransfornar cn orgaos dc govcrno,
lcgalncnic rcconIccidos".
69
No coniincnic curocu, foi a Consiiiuiao iialiana dc 1947 quc
cn rinciro lugar dcu o asso nais largo ara a confirnaao jurdica
do ariido oliico c conrccnsao dos scus fins dc caraicr insiiiucional.
Dcclara o ariigo 49 da Consiiiuiao iialiana quc iodos os
cidadaos icn o dirciio dc organizar-sc cn ariidos oliicos, a fin dc
coocrar, dc nancira dcnocraiica, na dcicrninaao da oliica
nacional".
Insirado scn duvida, ncssc icio, ondc una icndcncia sc
arcscnia alavclncnic viioriosa, qual scja aqucla quc conduziu o
ariido oliico da rcalidadc sociologica ara a rcalidadc jurdica, dc
Fcrri dcsigna-la cono scndo a snicsc dos orgaos csiaiais dcsiinados
ao ccrccio das funcs dc govcrno".
?0
A insiiiucionalizaao jurdica dos ariidos fcz rogrcsso
assonlroso, quasc rcvolucionario, no ariigo 21 da Lci Fundancnial dc
Donn, quc LcilIolz inicrrcia cono o rcconIccincnio oficial cla ordcn
jurdica do nodcrno Esiado dcnocraiico dc lascs ariidarias.
?1
Con cfciio, rcza cssc ariigo. Os ariidos ariician na fornaao
da voniadc oliica do ovo", cic. A disosiao consiiiucional consianic
do ncsno icio roicgc a scguir os fundancnios dcnocraiicos da
organizaao ariidaria.
Prcvc-sc ali a ncdida surcssiva dos ariidos cuja aao coniraric
a csscncia dcnocraiica do rcginc. Nao rcrcscnia cssa uliina
dcicrninaao coniriluio inovador dos consiiiuinics alcnacs, cono
cscrcvcn alguns iraiadisias csirangciros, orquanio ja sc acIava no
icio da Consiiiuiao Drasilcira dc 1946, ircs anos anicrior
Consiiiuiao alcna dc Donn.
Varias Consiiiuics dos Esiados alcnacs (Lucndc) scgucn
ianlcn o nodclo fcdcral, adoiando rccciios criincnics ao rcginc
jurdico das organizacs ariidarias.
Das Consiiiuics laiino-ancricanas, a nais adianiada a cssc
rcsciio vcn a scr inqucsiionavclncnic a do Uruguai, dc 1952, quc lcva
a calo a incororaao dircia do ariido oliico no sisicna dc govcrno,
fiando una ariiciaao roorcional dos ariidos no colcgiado quc
rcgc o Pas.
A cssc roccsso quc Ia rcdundado na consiiiucionalizaao dos
ariidos nao sc nosiran alIcias as Consiiiuics do cano socialisia,
ondc, cn rinciro lugar, aarccc a Consiiiuiao soviciica dc 1936, cujo
ariigo 126 roclana o lugar dc vanguarda do Pariido Conunisia na
lidcrana da classc ocraria, cn sua luia clo forialccincnio c
inlaniaao do sisicna socialisia".
Assinalando solrciudo a ariiciaao dos ariidos no roccsso
govcrnancnial, a Consiiiuiao da Fcullica Dcnocraiica Alcna (aris.
91 c 92} acolIia divcrsos rccciios quc aicnicavan o sucrior grau dc
insiiiucionalizaao jurdica ja alcanado ali clas foras ariidarias.
A insiiiucionalizaao lcgal dos ariidos oliicos nos ascs
dcnocraiicos conrccndc inorianics asccios quc ForsiIoff assin
concndiou. a} clciao auicniica c vcrdadcira; l} rclaao do clciior con
o clciio; c c} rclaao dos clciios con o scu ariido.
?2
9. As modo11dodes de por11dos: por11dos pessoo1s e por11dos reo1s
(Hume), por11dos de po1ronogem e por11dos 1deo1g1oos (Weber),
por11dos de op1n1o e por11dos de mossos (Burdeou), por11dos do
mov1men1o e por11dos do oonservoo (Nou1osKg)
Do scculo XVIII aos nossos dias, surgiran varias classificacs dc
ariidos. A nais aniiga c rovavclncnic a dc Hunc, quc disiinguiu
duas caicgorias rinciais. ariidos dc cssoas c ariidos rcais.
Os ariidos cssoais icrian or lasc scniincnios dc anizadc ou
avcrsao, quanio a cssoas. Esscs scniincnios inclcn os adcios ao
conlaic oliico. A sc lIcs ofcrccc cnscjo dc dar rovas dc lcaldadc c
dcdicaao. Os ariidos rcais or sua vcz fundan-sc cn alguna
difcrcna rcal dc scniincnios ou inicrcssc" (Hunc}.
A classificaao scguinic, quc icvc nais voga na cicncia oliica, foi
a dc FricdricI FoIncr, cosia cn 1844, no livro dc TIcodorc FoIncr,
Tcou dos Putdos Potcos (LcIc uon dcn otscIcn Putccn).
Insirado nos rincios da douirina organica da Socicdadc c do
Esiado, solrciudo naquclc organicisno csiriiualisia, dc fundo ciico,
quc aninou a olra dc inuncravcis jurisias c filosofos da rincira
nciadc do scculo XIX, FoIncr, cnrcgando aic ncsno linguagcn
organicisia quando or ccnlo sc rcfcrc ao coro csiaial"
disiinguc quairo iios fundancniais dc ariidos, cuja naiurcza, ara
clc, corrc aralcla s fascs dc dcscnvolvincnio do organisno Iunano. o
ariido radical, con a alna das crianas; o lilcral con a sicologia dos
adolcsccnics; o conscrvador, con o csriio dos Ioncns fciios, naduros
c adulios, c, cnfin, o alsoluiisia, con o caraicr da vclIicc.
Das nais afanadas c induliiavclncnic a classificaao dc Ma
Wclcr quc cifra a rcalidadc ariidaria cn duas fornas lasicas. os
ariidos dc aironagcn c os ariidos idcologicos, consoanic o rincio
inicrno fora do qual sc consiiiucn.
As organizacs oliicas dc aironagcn sao aquclas, scgundo o
sociologo, quc icn rincialncnic cn nira galgar o odcr, ncdianic
clcics, a fin dc lograr osics dc nando ara os scus dirigcnics c
vaniagcns naicriais, solrciudo cnrcgos ullicos, ara sua clicnicla.
?3
Os ariidos idcologicos (VctunscIuuungsutcc) luscan a
rcalizaao dc idcais dc conicudo oliico,
?4
c sc rocn or vczcs a
rcfornar c iransfornar ioda a ordcn cisicnic, insirados or
rincios filosoficos, quc inlican una conccao nova da socicdadc c
do Esiado. Nao raro, sua aao oliica, solrc cnvolvcr naicria dc icor
consiiiucional, rcflcic do ncsno asso dissidcncia con a csiruiura
oliica c social csialclccida.
Todavia, a iradiao ariidaria curocia nosira ariidos
idcologicos, cono os lilcrais c conscrvadorcs, caiolicos c roicsianics,
quc aiuan na orliia oliica cn iniciro acordo con o csriio das
insiiiuics, scn susciiarcn qucsics dc fundo, criincnics naiurcza
do rcginc, cono sao as qucsics filosoficas ou dcicrninadas csccics
dc qucsics cconnicas lasicas.
Essas agrcniacs, orianio, nao olsianic sua naiurcza
idcologica, cn nada difcrcn dos ariidos noric-ancricanos
rcullicanos c dcnocraias, salvo no caraicr dc aironagcn dc quc
csics uliinos csscncialncnic sc rcvcsicn.
Fcduzcn-sc os ariidos a duas nodalidadcs fundancniais,
scgundo Durdcau. ariidos dc oiniao c ariidos dc nassas.
Dc confornidadc con aquclc douirinador, os ariidos oliicos
sao ariidos dc oiniao quando adniicn cn scus quadros a
ariiciaao dc cssoas da nais variada origcn social, quando, clo
rograna c cla aao, adcrcn ordcn social cisicnic, ou quando
discn dc un fraco odcr dc rcssao solrc os rcscciivos
cononcnics, ou ainda, quando aicnician sua ndolc individualisia
airavcs do lugar conccdido s crsonalidadcs oliicas.
?S
Esscs ariidos, quc no cnicndcr do ncsno ullicisia franccs sc
acIan agora dccadcnics, caracicrizaran o aniigo Esiado lilcral. As
rcfornas quc clcs rcconizan janais aiingian as lascs da socicdadc.
Suas cigcncias, con aclo livrc ariiciaao dc iodos, nao lcvavan
cn conia a origcn social dos adcios. Volvian-sc scnrc ara o Esiado
quc cisic c nao ara o Esiado quc dcvcria cisiir.
Aos ariidos dc oiniao conirac Durdcau os ariidos dc
nassas. Marcan csics o scculo XX c assinalan o noncnio dc
inicrvcnao oliica dc considcravcis arcclas do ovo, danics ccludas
dc qualqucr ingcrcncia na vida ullica.
Via dc rcgra, o ariido dc nassas assina ordcn oliica una
fciao auioriiaria, iniroduz-sc criurladorancnic no sisicna
dcnocraiico airavcs do sufragio univcrsal, c arcscnia gcralncnic icscs
dc salor rcivindicaiorio, rcrcscniaiivas dc inicrcsscs c nao dc oinics,
dc gruos ou classcs c nao dc indivduos ou crsonalidadcs, dc Ioncns
inulsionados clo inconfornisno con a ordcn cisicnic c nao dc
cssoas oriadoras dc voniadc ncrancnic discrcanics.
Esscs ariidos fazcn da idcologia o insiruncnio da
iransfornaao social, agruan os filiados cla idcniidadc dc scu csiado
cconnico, cla origcn naicrial c cla dcsiinaao ianlcn naicrial das
asiracs igualiiarias do Ioncn-nassa, aquclc quc, scgundo
Durdcau, aldica sua auiononia cn rovciio do gruo" c sc sulncic ao
rigor da discilina c Ionogcncidadc douirinaria quc o ariido lIc
inc, fora dc qualqucr discussao.
?6
Escrcvc ainda o ncsno ullicisia quc os ariidos dc oiniao
qucrcn o odcr nun rcginc dc concorrcncia, ao asso quc os ariidos
dc nassas asiran o nonoolio do odcr, ao rcginc dc ariido unico,
con o qual csnagan a oosiao" c incn o iriunfo dc una oriodoia
govcrnancnial unica c cclusiva".
??
Scgundo Nawiasly, nao Ia soncnic ariidos fundados na
idcologia, nos inicrcsscs ou na aironagcn, nas ariidos quc crincn
o dcsconicniancnio ou o confornisno con a ordcn csialclccida. Faz-
sc nisicr or conscguinic iona-los ianlcn sol cssc uliino angulo o
dcsconicniancnio ou o confornisno, disiinguindo a duas nodalidadcs
rinciais. os ariidos dc novincnio quc luscan alicracs lasicas no
sisicna insiiiucional vigcnic c os ariidos da conscrvaao, cujo
rograna via dc rcgra sc conccnira na rcsisicncia s nudanas
roosias, con rcfcrcncia s insiiiuics.
?S
Sao csics uliinos ianlcn
os ariidos da ordcn c da iradiao.
1. Ednund Durlc, TIougIis on iIc causc of iIc Prcscni disconicnis", in. TIc VoIs
o Ednund HuIc, I, . 189.
2. Hcnry Lcvy-DruIl, Asccts Socoogqucs du Dot, . 164-165.
3. DluniscIli, in. DcutscIcs Stuuts-VoctcIucI, v. 7, . 718. 4. C. Jcllincl,
Agcncnc StuutscIc, 3 cd., . 114.
5. Ma Wclcr, Stuutssozoogc, . 50.
6. Cusiav FadlrucI, Dic oliiiscIcn Paricjcn in Sysicn dcs dcuiscIcn
VcrfassungsrccIi", in. C. AnscIuciz, & F. TIona, (cd.}, HundIucI dcs DcutscIcn
StuutsccIt, v. 1, . 287.
7. Hans Nawiasly, Dc ZuIunt dc otscIcn Putccn, . 22.
8. Hans Nawiasly, Agcncnc StuutscIc, v. 1, aric 2, . 92.
9. Hans Kclscn, Von Vcscn und Vct dc DcnoIutc, 1929, . 19.
10. W. HaslacI, Dc nodcnc DcnoIutc, . 471.
11. C. C. Ficld, Potcu TIco, . 168.
12. E. E. ScIaiiscIncidcr, Put Goucnncnt, . 187.
13. E. M. Saii, Anccun Putcs und Ecctons, . 141.
14. F. Cogucl, . 685.
15. Ccorgcs Durdcau, Tutc dc Sccncc Potquc, i. 1., . 426.
16. Halifa, Poliiical iIougIis and Fcflcciions", in. VoIs, . 227 c 225
rcscciivancnic.
17. Hcnry Si. JoIn & Viscouni Dolinglrolc, Lcttcs on tIc St o Putotsn, on tIc
Idcu o u Putot Kng, und on tIc Stutc o Putcs ut tIc Accsson o Kng Gcogc tIc
Fst, . 150-151.
18. David Hunc, Essus, Mou, Potcu, und Ltcu, v. 1, . 127-128.
19. T. Hollcs, Dc cuc, Ca. 10, 12-13.
20. Condorcci, uud Scrgio Coiia, Lcs ariis ci lc ouvoir dans lcs iIcorics oliiiqucs
du Dclui dc XVIII Sicclc", in. Lc Pouuo, . 91.
21. Alcis dc Tocqucvillc, Dc u Dcnocutc cn Ancquc, i. I, . 277.
22. Ccorgc WasIingion, in. J. D. FicIardson, Mcssugcs und Pucs o tIc Pcsdcnts,
v. 1, . 218.
23. JoIn Adans, uud E. Dinllcy Wilfrcd & Malcoln C. A. Moos, Gunnu o
Anccun Potcs, . 179.
24. JoIn Taylor, An Inqu nto tIc Pnccs und Poc o tIc Goucnncnt o tIc
Untcd Stutcs, . 196.
25. JoIn MarsIall. Ciiado cn TIc Lc o JoIn MusIu, v. 2, . 410.
26. Hcnry Joncs Ford, TIc Hsc und GoutI o Anccun Potcs, . 90.
27. Alain, uud Ccorgcs Durdcau, Tutc dc Sccncc Potquc, i. 1.
28. DluniscIli, in. DcutcIcs Stuuts-VoctcIucI, v. 7, . 720.
29. Idcn, ilidcn, . 720-721.
30. Francis Liclcr, Munuu o Potcu EtIcs, 2 cd., v. II, . 253.
31. Scrgio Coiia, Lcs Pariis ci lc ouvoir dans lcs iIcorics oliiiqucs du Dclui dc
XVIII Sicclc", in. Lc Pouuo, i. 1, . 102-103.
32. DluniscIli, ol. cii., . 721.
33. Scrgio Coiia, ol. cii., . 102.
34. Dolinglrolc, uud Scrgio Coiia, ol. cii., . 102.
35. Ausiin Fannay, & Willnoorc Kcndall, Dcnocuc und tIc Anccun Put Sstcn,
. 126.
36. JoIn Adans, uud Corrca M. WalsI, TIc Potcu Sccncc o JoIn Aduns, . 152.
37. Walicr DagcIoi, TIc EngsI Consttuton, . 126.
38. Jancs Drycc, Modcn Dcnocuccs, I, . 119.
39. E. E. ScIaiiscIncidcr, in. Dcfcnsc of Poliiical Pariics", in Put Goucnncnt, uud
Potcu TIougIt n Anccu, Andrcw M. Scoii, . 520.
40. Hcnry Sir Mainc, uud ScIaiiscIncidcr, uud Scoii, Potcu TIougt n Anccu, P.
518.
41. Edward McCIcsncy Saii, Potcu Insttutons. A Pcucc, . 519.
42. W. Ivo Jcnnings, TIc HtsI Consttuton, 3 cd., . 31.
43. F. M. Mac Ivcr, TIc Modcn Stutc, . 397-398.
44.Vcja-sc o quc diz a cssc rcsciio CcrIard LcilIolz cn Dcr Paricicnsiaai dcs
Donncr Crundgcscizcs", HccIt, Stuut, VtscIut, . 108.
45. C. Jclincl, Agcncnc StuutscIc, . 114.
46. Triccl, Stuutsucussung und PotscIc Putccn, . 24 c ss.
47. Scrgio Coiia, Lcs Pariis ci lc Pouvoir dans lcs iIcorics oliiiqucs du dclui du
XVII
c
sicclc", in. Lc Pouuo, i. I, . 100.
48. Idcn, ilidcn, . 117.
49. S. V. Linarcs Quiniana, Los Putdos Potcos, . 31.
50. FicIard ScInidi, Agcncnc StuutscIc, I. . 253 c ss. Cusiav FadlrucI, ol. cii.,
. 288.
51. F. M. Mac Ivcr, TIc Modcn Stutc, . 399.
52. Ccorgcs Durdcau, Tutc dc Sccncc Potquc, i. 1. . 473-474.
53. Earl LaiIan, Ediior's Forcword", in. Ausiin Fanncy & Willnorc Kcndall,
Dcnocuc und tIc Anccun Put Sstcn, . XI.
54. C. LcilIolz, Dcr Paricicnsiaai", ol. cii. . 108.
55. Karl Locwcnsicin, Potcu Pouc und tIc Goucnncntu Poccss, . 363-364.
56. DluniscIli, in. DcutscIcs Stuuts-VoctcIucI, v. 7, . 718.
57. Cusiav FadlrucI, ol. cii, . 288.
58. Jcssc Macy, & JoIn Cannaway, Conuutuc Fcc Goucnncnt, . 177-178.
59. Cusiav FadlrucI, ol. cii., . 288.
60. Hans Kclscn, Von Vcscn und Vct dc DcnoIutc, 2 cd., . 23.
61. C. LcilIolz, Dus Vcscn dc Hcucscntuton und dc Gcstutuundc dc
DcnoIutc, n 2U JuIIundct, . 91.
62. H. Fincr, TIco und Puctcc o Modcn Goucnncnt, I, . 620.
63. Karl Lowcnsicin, Wclcr und dic arlancniariscIc Paricidiszilin in Ausland" in.
Dc otscIcn Putccn n VcussungsccIt, . 364.
64. Josc AnncIasicgui, uud S. V. Linarcs Quiniana, Los Putdos Potcos, . 36.
65. CIarlcs E. Mcrrian, & Harold Fooic Cosncll, TIc Anccun Put Sstcn, -415-
416.
66. W. Ivo Jcnnings, TIc HtsI Consttuton, 3 cd., . 31.
67. C. C. Ficld, Potcu TIco, . 165.
68. Sao as consiiiuics do Alalana, California, Ccorgia, Louisiana, Maryland,
Mississii, Nclrasla. Novo Mcico, Nova Iorquc, Ncvada, OIio, OllaIona, Orcgon,
Pcnnsylvannia, Carolina do Sul, Virginia c UiaI.
69. Dinllcy-Moos, A Gunnu o Anccun Potcs, . 197.
70. Fcrri, Stud`su Putt Potc, . 170.
71. C. LcilIolz, Dcr Paricicnsiaai dcs Donncr Crundgcscizcs", in HccIt, Stuut,
VtscIut, v. III.
72. Ernsi ForsiIoff, Zur vcrfassungsrccIilicIcn Sicllung und inncrcn Ordnung dcr
Paricicn", in Dc PotscIcn Putccn n VcussungsccIt, . 6-7.
73. Ma Wcllcr, Stuutssozoogc, . 50.
74. Idcn, ilidcn, . 53.
75. Ccorgcs Durdcau, Tutc dc Sccncc Potquc, i. 1, . 435-437.
76. Ccorgcs Durdcau, Lu Dcnocutc, . 57.
77. Ccorgcs Durdcau, Tutc dc Sccncc Potquc i. I, . 434.
78. Hans Nawialsy, Agcncnc StuutscIc, . 97.
24
OS S1STMAS D PART1DOS
l. O sstcnu Iutduo 2. O sstcnu nututduo J. O
utdo nco. 4. A tcou nuxstu do utdo otco 5. A
ccscntuuo ossonu c os utdos otcos b. O utdo
otco nu Ingutcu ?. O utdo otco nos Estudos Undos
J. O s1s1emo b1por11dr1o
Adoia o Esiado ariidario conicnoranco ircs sisicnas rinciais
dc ariidos. o liariidario, o nuliiariidario c o ariido unico. Esic
uliino nais frcqucnic nos rcgincs ioialiiarios.
O sisicna liariidario, quc icvc cn Lasli un dc scus ardcnics
rougnadorcs, c considcrado or alguns cscriiorcs oliicos cono o
sisicna dcnocraiico or ccclcncia cn naicria dc organizaao
ariidaria. Enicndc Ficld quc ncnIun ouiro sisicna Ia nais alcrio
ariiciaao dircia, incdiaia, cfciiva c influcnic do clciior na cscolIa
dos govcrnanics quanio csic, arraigado, qucr no gosio, qucr na
rcfcrcncia dos cidadaos cn iodos aquclcs ascs ondc
iradicionalncnic o crfilIan as insiiiuics.
1
O sisicna liariidario icn algo quc corrcsondc a un irao
naiural dc divisao oliica da socicdadc, confornc assinala Duvcrgcr, o
qual olscrva quc sc ncn scnrc Ia un dualisno dc ariidos, quasc
scnrc Ia un dualisno dc icndcncias".
2
No dizcr dc Nawiasly, sao rcssuosios do sisicna liariidario,
cn rinciro lugar, quc anlos os ariidos sc onIan dc acordo quanio
aos fundancnios dc organizaao c dircao do Esiado, a salcr, quanio
ao rcginc, c a scguir, quc anlos sc rcconIcan cn icrnos dc nuiuo
rcsciio c lcaldadc.
3
oosiao calc, or conscqucncia, lugar iodo csccial no
sisicna, visio quc cla c oicncialncnic o govcrno cn rcccsso, a fora
invisvcl, fora do odcr, nas ronia ja ara assuni-lo a qualqucr
insianic dcscncnIando assin funao ncccssaria c indiscnsavcl
caracicrizaao dcnocraiica do sisicna.
Dc iananIa inoriancia cssa funao quc na Inglaicrra sc acIa
cla dc iodo insiiiucionalizada clo Minisicr's of iIc Crown Aci", dc
1937, o qual, nao soncnic nanda csiicndiar a Oosiao, cono lIc
confcrc o iiulo oficial dc Ldcr da Oosiao dc Sua Majcsiadc". A
Oosiao icn orianio noninalncnic una siiuaao jurdica rivilcgiada
no sisicna inglcs quc os ariidos cono iais nunca lograran ali
alcanar.
Scria dcloravcl cquvoco suor quc o sisicna liariidario
significa liicralncnic a cisicncia acnas dc dois ariidos. Nao.
ossvcl quc varios ariidos concorran s urnas, nas o sisicna
iccnicancnic sc acIa dc ial forna csiruiurado, quc so dois ariidos
rcuncn dc nancira crnancnic a ossililidadc dc cIcgar ao odcr.
No caso dos Esiados Unidos, a rigidcz liariidaria c dc ial ordcn
quc ncnIun cqucno ariido vcio janais a sc convcricr nun grandc
ariido c vicc-vcrsa. nao Ia noicia dc ncnIun grandc ariido quc Iaja
assado condiao dc cqucno ariido.
Tal cculiaridadc lcvou un dos nais afanados ullicisias
daquclc as a dizcr quc o sisicna liariidario c a forialcza dc
Cilraliar da oliica ancricana", ondc os cqucnos ariidos nao
consiiiucn scnao novincnios cducacionais".
4
Fornan os dois ariidos, conscrvadorcs c rcullicanos, a
csinIa dorsal da oliica ancricana c osicnian adniravcl flcililidadc,
lcn cono invulgar odcr dc aconodaao, a onio dc Iavcrcn sido
conarados or un jornalisia ancricano a duas garrafas vazias quc
odian rccclcr iodo c qualqucr conicudo, conianio quc sc nao
nudasscn os roiulos...
O sisicna liariidario ancricano nao fcz, iodavia, dcsrczvcl ou
nula a ariiciaao dos cqucnos ariidos, a dcsciio da inoicncia
oliica cn quc coniinuancnic fican ara a cscalada do odcr.
Con cfciio, scus rincios c suas idcias, susicniados nao raro
con iodo os rigorcs dc suliia radicalizaao, acalan dcois
incororados ou aroriados clos dois grandcs ariidos, os quais
salcn aconoda-los lcniancnic ao gcnio oliico da socicdadc
ancricana. Ha qucn qucira vislunlrar a a causa rofunda da
incisicncia dc un ariido socialisia nos Esiados Unidos ou clo ncnos
o nalogro oliico das cqucnas agrcniacs dc caraicr idcologico.
O sisicna liariidario ofcrccc Iisioricancnic no ccnlo do
Pariido TralalIisia inglcs o caso da asccnsao dc una icrccira fora
osiao dc grandc ariido, lcn cono a qucda corrcsondcnic da
organizaao ariidaria quc aic cniao figurava ncssa qualidadc, a salcr,
o vclIo Pariido Lilcral.
Houvc coca dc crisc no sisicna ariidario da Inglaicrra cn quc o
liariidisno ccdcu lugar a un iriariidisno icnorario. Essc
iriariidisno alias nao sc acIa ccludo dc rcaariao na vida oliica
daquclc as, iradicionalncnic liariidario, ondc o liariidisno c nais
idcologico do quc aironal, ao conirario do quc succdc nos Esiados
Unidos, ondc nao raro o odcr das idcias sc curva fora dos
inicrcsscs.
Causas variavcis icn sido invocadas ara clicar a cisicncia do
sisicna liariidario ianio na Inglaicrra cono nos Esiados Unidos.
Uns sc rcfcrcn ao gcnio anglo-sanico, ouiros anlicncia
Iisiorica. Ja Iouvc aic qucn sc rcoriassc ao gcnio csoriivo do ovo
inglcs (Salvador dc Madariaga}.
Duvcrgcr, criiicando c rcjciiando iodas cssas causas indigiiadas,
sc fia na influcncia dc un faior gcral dc ordcn iccnica. o sisicna
clciioral", quc aiua a cssc rcsciio con a fora dc una lci sociologica
quando sc iraia da alicaao do cscruinio najoriiario dc un unico
iurno. Essa forna dc cscruinio conduz, con rarssinas ccccs ao
dualisno ariidario, scgundo olscrva aquclc auior."
S
2. O s1s1emo mu111por11dr1o
Princiia a rigor o sisicna nuliiariidario con a rcscna dc ircs
ou nais ariidos oliicos cn disuia do odcr nun dcicrninado
sisicna csiaial.
Os adcios do luralisno ariidario anlo louvan-no cono a
nclIor forna dc colIcr c fazcr rcrcscniar o cnsancnio dc variadas
corrcnics dc oiniao, cnrcsiando s ninorias oliicas o cso dc una
influcncia quc lIcs falcccria, ianio no sisicna liariidario cono
uniariidario.
Afirna-sc adcnais quc o sisicna nuliiardiario c dc cunIo
rofundancnic dcnocraiico, ois confcrc auicniicidadc ao govcrno, iido
or ccniro dc coordcnaao ou conronisso dos disiinios inicrcsscs quc
sc novcn no nosaico das varias classcs da socicdadc, classcs cuja voz
dc ariiciaao, airavcs do ariido oliico, sc ala assin csfcra do
odcr.
No sisicna arlancniar do nodcrno Esiado ariidario, o
nuliiariidisno conduz incviiavclncnic aos govcrnos dc coligaao, con
galincics dc conosiao Icicrogcnca, scn runos oliicos cocrcnics,
sujciios Porianio cla variaao dc roosiios a una insialilidadc
nanifcsia. Nao olsianic, csscs govcrnos or sua naiurcza ncsna sao
dos nais scnsvcis aos rcclanos da oiniao ullica.
No sisicna rcsidcncial, indica-sc ordinariancnic a ulvcrizaao
ariidaria cono faior dc cnfraquccincnio do rcginc, dcicrninando-lIc,
nao raro, o colaso.
En rinciro lugar, cla facilidadc quc icn un cccuiivo foric dc
doninar ariidos fracos, nuncricancnic cccssivos, scn cocsao
inicrna, coliosos dc vaniagcns, rcsics a sacrificarcn a Ionra cvica
cn acordos faccis ou aconodacs dcsairosas, conianio quc os
inicrcsscs incdiaios da aironagcn, no scniindo sociologico wclcriano,
saian dc logo saiisfciios. O Parlancnio aaga-sc cniao no anoninaio
dc scu dcsiino oliico c un cccuiivo onioicnic, caudilIisia dc
vocaao, a ncio asso ja da diiadura, c a unica crcssao visvcl do
odcr.
En scgundo lugar, o arlancnio sc odc convcricr nuna casa dc
rcsisicncia ao cccuiivo, quc cai risionciro dc un Congrcsso Iosiil,
doninado or naiorias facciosas c assionais, cuja aao iolIc os
assos adninisiraao c frusira-lIc o rograna govcrnaiivo.
A gucrra civil dos dois odcrcs, aralisando o nccanisno
consiiiucional, c cniao o rcnuncio das solucs diiaioriais inincnics.
Dcnais, o sisicna nuliiariidario, rccisancnic or iornar nais niido,
osicnsivo, agudo c incviiavcl o quadro da luia dc classcs na socicdadc,
vcn scndo incrininado dc cnlaraar a caiaao dc una voniadc gcral,
insiiiucionalizando conscqucnicncnic a divisao das oinics, iornando-
as cada vcz nais csianqucs, irrcduivcis, inconunicavcis.
Enfin, c o sisicna nuliiariidario acoinado dc cnrcsiar aos
cqucnos ariidos influcncia oliica dcsroorcionada c inconaivcl
con a nodcsissina fora clciioral dc quc discn, norncnic quando
surgcn clcs or ficl dc lalana nas conciics clo odcr.
Assin cono Duvcrgcr ligou o sisicna liariidario ao sisicna dc
cscruinio najoriiario dc iurno unico, ouiros auiorcs, ondo igual
cnfasc no cnrcgo da iccnica clciioral c scus cfciios solrc a
organizaao dos ariidos, assinalan os csirciios vnculos cisicnics
cnirc o sisicna dc rcrcscniaao roorcional c a nuliilicidadc dc
ariidos.
Siuari Mill, scgundo rcfcrc Lowcll, saudara o nciodo da
roorcionalidadc ariidaria cono a salvaao da socicdadc",
6
afirnaiiva csiranIa na alavra dc un cnsador lilcral, quando a
vcrdadc lcn salida c confirnada c a dc quc scnclIanic iccnica
aconanIa Iisioricancnic o dcclnio do Esiado lilcral c sua viriual
sulsiiiuiao or una dcnocracia dc ariidos, dc ndolc lclisciiaria.
Con cfciio, a dcnocracia arlancniar c rcrcscniaiiva do
lilcralisno sucunlc, confornc sc dcduz das olscrvacs dc Hcllcr,
ioda vcz quc, ncdianic o cnrcgo da nova iccnica clciioral, o ariido
oliico iona o lugar do indivduo na qualidadc dc iiiular do dirciio dc
rcrcscniaao roorcional.
?
No ncsno scniido, sao ianlcn as olscrvacs dc LcilIolz
accrca da rcrcscniaao roorcional, quc scrvc dc insiruncnio
dcnocracia dc nassas na assagcn do Esiado arlancniar-
rcrcscniaiivo ao Esiado ariidario dc nossos dias.
S
En suna, cssa nodalidadc dc rcrcscniaao nao soncnic cnscja
a rolifcraao dos ariidos oliicos dc caraicr rgido c ccniralizador,
con solidos nccanisnos lurocraiicos, cono cnfrcia a cvoluao ara o
sisicna liariidario".
9
S. O por11do n1oo
O icrno ncsno ariido c ja un roicsio da logica c do lon scnso
conira a crcssao ariido unico ou ariido ioialiiario, dois
conirasscnsos quc cn rigor nada significan.
Con cfciio, cnsadorcs da caicgoria dc DluniscIli, Lcvy-DruIl c
Nawiasly icn cIanado a aicnao ara a inconaiililidadc cnirc a
noao dc aric ou ariido c a dc iodo, or conscqucncia, ara a
indcclinavcl olrigaao dc nao idcniificar-sc o ariido con o conjunio, o
ovo c o Esiado".
10
As diiaduras do scculo XX, con raras ccccs, fizcran orcn do
ariido unico o insiruncnio naino dc conscrvaao do odcr,
sufocando, cla inicrdiao idcologica, o luralisno oliico, scn o qual
a lilcrdadc sc ciinguc.
Do ncsno asso, idcniificaran o ariido con o Esiado ou a
naao, rccisancnic aquilo quc nais rcugna ndolc do icrno,
confornc acalanos dc lcr cn DluniscIli. Cono andan longc ois os
icnos cn quc os filosofos oliicos do lilcralisno conlaiian ainda os
ariidos or cnicndcrcn crroncancnic quc a sua rcscna cquivalia
ariilIa do odcr csiaial, ou scja, quclra do rincio uniiario da
solcrania!
Enicndcn alguns auiorcs quc o ariido unico c a naina
inovaao oliica do scculo XX, nas ouiros, cono Duvcrgcr, sao dc
arcccr quc a originalidadc consisic no aoio quc roorciona
diiadura, da qual sc convcric cn susicniaculo.
11
Erinc o ariido unico na socicdadc dc nassas a conclusao dc
un dcsdolrancnio incviiavcl do sisicna oliico, no insianic cn quc a
crisc social faz inossvcl a nanuicnao da dcnocracia. Pcrdidas or
csia as condics dc solrcvivcncia cn lascs individualisias, cnira cla
nuna aguda crisc dc gcsiaao dc quc rcsulia a forna nova da
dcnocracia dc nassas. Nao raro a crisc dcnocraiica iona sada dc iodo
inrcvisia dcscnlocando na diiadura do ariido unico.
A rcvoluao c a conira-rcvoluao social no scculo XX gcraran ois
oliiicancnic cn alguns Esiados o ariido unico. Mas ondc nos uliinos
anos sua aariao sc fcz nais frcqucnic foi naquclcs ascs rcccn-
cgrcssos do rcginc colonial. A o ariido unico aarccc cono fora
oliica coroada clo rcsigio Iaurido na ariiciaao quc icvc duranic
o novincnio criador da indccndcncia nacional.
Varios ascs afro-asiaiicos insiiiuran o ariido unico dcsdc a
cnanciaao, olrigando assin os ullicisias a rccaninar-lIc o
caraicr dcnocraiico. Cono sc salc, a conccao dcnocraiica do
Ocidcnic, cnirc ouiros rincios, vcn vazada na rcgra do luralisno
ariidario. O ariido unico aicniaria conira a csscncia do sisicna
dcnocraiico.
No cnianio, alguns ullicisias, fazcndo cccao a cssc osiulado
rgido, adniicn o caraicr oicncialncnic dcnocraiico dc dcicrninadas
ordcns oliicas, nas quais o ariido unico icn caraicr ncrancnic
rovisorio, aic quc sc consolidc un sisicna dc insiiiuics novas
roduzidas cla rcvoluao, cujos osiulados o uniiarisno ariidario
csosa.
O ariido unico surgc adcnais cono rcncdio nas ocasics dc
criscs nais gravcs c dolorosas. Mas scu cunIo aniidcnocraiico
soncnic sc dcscolrc ou fica nu quando cnira clc dcfiniiivancnic a
insiiiucionalizar-sc. Esiados dc arraigada iradiao dcnocraiica, cono a
Inglaicrra c a Frana, cn crodo dc gucrra ou s vcscras dc una
gucrra, sc scrviran ja, icnorariancnic, da uniao sagrada", da frcnic
unica" c conacia dc suas foras oliicas ara conjurarcn o crigo
oriundo da conoao cicrna.
O galincic dc gucrra" dc CIurcIill duranic a scgunda
conflagraao nundial criniu a unidadc nacional, consiiiuiu
nodalidadc dc ariido unico, o ariido da airia, quc fcz do arnisicio
oliico inicrno o rcquisiio indiscnsavcl conccniraao dc iodos os
csforos ara a salvaao nacional.
Indulgcnic con o ariido unico rovisorio, Durvcrgcr aonia o
ccnlo da Turquia, quc, dc 1923 a 1946, suriniu o luralisno
ariidario c conscrvou, iodavia, nos quadros do rcginc, una
organizaao ariidaria unica, sol a insiraao da idcologia
dcnocraiica". Cunrida a nissao rcnovadora, o ariido unico, ficl
sua ndolc dcnocraiica, conscniiu ali, cn 1950, scgundo o ncsno
cnsador, o iriunfo acfico" da oosiao.
12
Afigura-sc-nos orcn insusicniavcl o arcccr do jurisia franccs.
Una vcz adniiido, icria quc alrangcr igualncnic os ariidos unicos
dos Esiados socialisias, cujo caraicr dcnocraiico Duvcrgcr lIcs ncga,
aos conccdc-lo ao aniigo ariido unico da diiadura iurca. Nao Ia
razao, cn naicria dc ariido unico, ara dar-sc lula dc dcnocracia a
Aiaiurl c rccusa-la a KruscIov.
Douirinariancnic, o ariido unico do socialisno narisia suc-
sc iao iransiiorio quanio o Esiado, na logica ncsna do sisicna, sc clc,
con cfciio, udcssc, cn rcscna da rcalidadc social c oliica, uliinar
un dia irajcioria inliciiancnic iraada nos osiulados da icoria
narisia do Dirciio c do Esiado.
No sisicna dc ariido unico nao Ia alicrnaiiva ara o clciior cn
facc do odcr. Fica clc assin rivado dc fazcr cscolIa gcnuna,
confornc Ficld judiciosancnic assinala.
13
Adcnais, ncssc sisicna, o
ariido sc confundc con o odcr" c sua douirina sc iorna a idcia do
dirciio oficial".
14
A funao do ariido c orianio difcrcnic daqucla quc clc icn no
luralisno dcnocraiico. A clciao configura-sc sccundaria, dcsiiiuda ja
do caraicr conciiiivo, scn o dialogo das oinics coniradiiorias. Tona
orianio o asccio lclisciiario dc ncra dcsignaao ou raiificaao dc
cscolIa anicccdcnicncnic fciia. Mas ncn or isso dcia o ariido dc
dcscncnIar acl dc suna inoriancia, visio quc lIc calc, scgundo
Lcvy DruIl, nanicr o coniaio cnirc o govcrno c as nassas oularcs,
consiiiuir as cliics do odcr c susicniar a roaganda oficial do
rcginc.
1S
Acrcsccnia ainda aquclc cnsador quc a funao idcologica, scndo
una funao oliica glolal, sc iorna inconirasiavcl c doninanic.
Sulsiiiui cn rclcvancia ianio a funao clciioral cono a funao
rcrcscniaiiva dos ariidos no luralisno. Advcric orcn o ncsno
sociologo quc sao gravcs os riscos quc o sisicna acarrcia. cn rinciro
lugar, a csiagnaao, scguida logo nais da lurocraiizaao, do
unaninisno" ou confornisno inicgral", cniiliando assin a iniciaiiva,
gclando o cniusiasno criador, aralisando a voniadc livrc.
16
Malcs sao csics ois quc nas diiaduras conicnorancas
cnrcsian ao ariido unico sua fciao rcal c vcrdadcira c nos
auiorizan a rcciir con Crocc, ciiado or Afonso Arinos, quc o sonIo
do ariido oliico unico, or nais lcn inicncionado c Ioncsio, icn o
inconvcnicnic dc sc rcfcrir a algo quc nao c ncn ariido ncn oliico".
1?
4. A 1eor1o mor1s1o do por11do po1111oo
Os classicos do narisno, dcsdc Mar c Engcls a Mao Tsc Tung,
nao sc ocuaran ninudcnicncnic con una icoria dos ariidos. Nao sc
nos dcara nclcs ncnIuna cosiao csccial c nciodica consagrada
ao assunio, o qual, vcrsado scnrc dc lcvc, coniinua ainda inlciio cn
larga aric na douirina gcral do narisno, cn sua conccao accrca da
Socicdadc, do Esiado c do Dirciio.
ossvcl iodavia colIcr algunas roosics lasicas cn lugarcs
csarsos da coiosa liicraiura narisia, nas quais sc aicnicia a
naiurcza do ariido oliico, clo angulo da idcologia rolciaria.
A conccao naicrialisia da Iisioria alicada a iodas as
nanifcsiacs da vida social igualncnic clica o odcr oliico c scus
insiruncnios dc aao.
Disiinguc o narisno o caraicr do ariido na socicdadc lurgucsa
c na socicdadc socialisia. No scio da lurgucsia, scgundo aqucla
douirina, a luralidadc dc ariidos crinc anics dc nais nada a
cisicncia da roria luia dc classcs.
Sialin, cn 1936, concniando a nova Consiiiuiao soviciica c
criiicando os osiulados lasicos da dcnocracia ocidcnial, assin
rcsunia a osiao narisia. No quc iangc lilcrdadc dc difcrcnics
ariidos oliicos, susicnianos dc ccrio nodo oinics disiinias. O
ariido c aric da classc, sua aric nais rogrcssisia. O sisicna
luriariidario soncnic odc cisiir nuna socicdadc ondc Iaja
aniagonisnos dc classcs, cujos inicrcsscs sc arcscnian nuiuancnic
Iosiis c inconciliavcis".
1S
Muiio nais rccisa orcn vcn a scr a caracicrizaao dos ariidos
oliicos clo sociologo narisia OcnIcincr cn sua olra classica
solrc o Esiado. O ariido c na sua origcn c coniinuidadc iao-soncnic
a rcrcscniaao organizada dc una classc... O inicrcssc csccial do
gruo dirigcnic consisic cn nanicr or ncios oliicos o dirciio cn
vigor or clc ncsno inosio; c ois conscrvador". O inicrcssc do gruo
doninado, ao conirario, consisic cn rcvogar cssc dirciio c sulsiiiu-lo
or un novo dirciio dc igualdadc dc iodos os Ialiianics do Esiado. c
lilcral" c rcvolucionario".
19
No Muncsto Conunstu (1848}, afirnou Mar quc cra dcvcr dc
iodos os rolciarios sc organizarcn nuna classc c
corrcsondcnicncnic nun ariido oliico". Foi das rarssinas aluscs
quc clc fcz ao ariido, convcriido dcois no rincial insiruncnio dc
dcsiruiao da socicdadc caiialisia c suas insiiiuics.
Quanio a Lcnin, Ia cn sua olra aforisnos raros, nas
circnancnic rccisos cn fiar o scniido narisia do ariido oliico.
Diz Lcnin quc o ariido c a vanguarda organizada c discilinada do
rolciariado rcvolucionario, ois nclc vcnos a razao, a Ionra c a
conscicncia dc nossa coca".
20
Sialin, or sua vcz, cscrcvc quc o ariido lcva a calo a diiadura
do rolciariado", cnlora ncguc a idcniidadc cnirc clc c o Esiado.
21
A rcvisia Putnuuzzn, ouco dcois do XX Congrcsso do Pariido
Conunisia da UFSS csianava un ariigo dc fundo, no qual sc lia.
Lilcrdadc dc discussao c unidadc dc aao cis o quc Lcnin cigia do
ariido. Nosso ariido nao c ncnIun clulc dc dclaics, nas una
organizaao dc luia".
22
A rofccia dc noric quc o narisno faz con rcsciio ao Esiado,
rcconIcccndo-lIc o caraicr fundancnialncnic Iisiorico, sua condiao
dc coniic cccuiivo da classc doninanic (MicIcls} ou sindicaio
fornado ara dcfcndcr os inicrcsscs do odcr cisicnic", fadado orcn
a dcsaarcccr, ciinguir-sc", ou acalar no nuscu dc raridadcs aniigas
ao lado da roda dc fiar c do nacIado dc lronzc, scgundo o dizcr irnico
dc Engcls, c igualncnic valida a roosiio dos ariidos oliicos.
O ariido socialisia ncsno c o ariido dc una classc. o
rolciariado c sua diiadura. Pariido unico, quc nao odc rcariir a
lidcrana con ouiros ariidos", confornc assinalava Zdanov, cn 1938,
ciiando Lcnin, cssc ariido, con o dcsaarccincnio da socicdadc dc
classcs, aconanIara ianlcn o Esiado cn sua caninIada ara o
iunulo. Tal sc dara, scgundo a rcvisao narisia, na assagcn do
socialisno ao conunisno.
Con cfciio, Mao Tsc Tung, nuna rcninisccncia das vclIas idcias
dc FoIncr, no scculo XIX, solrc a vida organica dos ariidos, vcsiidas
orcn con a linguagcn c os concciios da douirina narisia, cscrcvcu.
Un ariido oliico crcorrc ianio quanio un scr Iunano os csiadios
da infancia, juvcniudc, idadc adulia c vclIicc. O Pariido Conunisia da
CIina ja nao c ncnIuna criana ou adolcsccnic. CIcgou naioridadc.
Quando un Ioncn sc iorna vclIo, norrc dcrcssa; o ncsno aconiccc
ianlcn con os ariidos oliicos. Con a aloliao das classcs, iodos os
insiruncnios da luia dc classcs os ariidos oliicos c o aarclIo
csiaial crdcn ianlcn suas funcs, fazcn-sc sucrfluos c sc
ciingucn lcniancnic, aos Iavcrcn rccncIido sua funao Iisiorica.
A socicdadc Iunana icra alcanado cniao un grau nais adianiado".
23
O onificc naino do narisno conicnoranco, scu unico
icorisia ialvcz, rcsuniu ois laidarncnic a icoria dos ariidos
oliicos, do onio dc visia da douirina quc ora caninanos.
Scn duvida, a socicdadc dc classcs cngcndra os ariidos dc
classcs (luriariidisno lurgucs}; csics, con a cIanada diiadura do
rolciariado, sc rcduzcn orcn a un ariido unico. Essc ariido
corrcsondc ainda fasc inicrncdiaria do socialisno c sua inlaniaao
cla violcncia.
Enfin, consunada a iransiao ara o conunisno, na suosia
socicdadc scn classcs, ccssarian dc cisiir ianio o ariido unico
dirigcnic cono ianlcn o Esiado, aniiga naquina dc cocrao.
S. A represen1oo pro]1ss1ono1 e os por11dos po1111oos
Nao sao cn cqucno nuncro os icorisias oliicos quc vccn or
unico rcncdio aos cfciios crniciosos dos gruos dc rcssao ou dos
oIIsts a insiiiuiao do odcr oliico con lasc na rcrcscniaao
rofissional c na conscqucnic ciinao dos ariidos oliicos.
Prcconizando cssa soluao, sucn scr a crisc dos ariidos cn
larga aric dcicrninada cla incaacidadc cn quc sc acIan clcs dc
rcduzir ao inicrcssc gcral ccrios anscios dc classc, quc fican orianio
dcsaicndidos ou osios nargcn, quando nao cIcgan a scr o nais
conun, alias indcvidancnic aroriados or gruos, cuja
lcgiiinidadc ara rcrcscnia-los c nais duvidosa quc a dos rorios
ariidos.
A rcrcscniaao rofissional, cono succdanco dos ariidos
oliicos, icn sido foricncnic susicniada or cnsadorcs
aniidcnocraiicos, dc idcologia fascisia ou cororaiivisia.
No cnianio, jurisias-filosofos do csiofo dc Kclscn c Cusiavo
FadlrucI rculsaran-na inicdosancnic. Conlaicndo as idcias dc
Triccl a cssc rcsciio, Kclscn nosirou quc as fornacs rofissionais
sao conunidadcs ou organizacs dc inicrcsscs iao cgosiicos" quanio
os ariidos oliicos.
24
A sulsiiiuiao dos ariidos oliicos or cniidadcs rofissionais
ou sindicais nao acarrciaria, or conscqucncia, as vaniagcns
arcgoadas. Afirna o filosofo quc a oliica ncssc caso ficaria cnircguc
aos inicrcsscs nais crus das classcs rofissionais; csias, ao conirario
dos ariidos oliicos, nao sc darian scqucr ao iralalIo dc dissinula-
los cn icrnos dc idcias, do ncsno asso quc os inicrcsscs culiurais,
visio nao sc rcndcrcn a ncnIuna rofissao, acalarian, dcsrovidos
do airocnio dc rcrcscniaao. Enfin, ial nudana significaria nada
nais, nada ncnos quc a naicrializaao c sindicalizaao dc ioda a vida
oliica, rcduzida a un ncro sisicna dc rcrcscniaao das rofisscs.
2S
As canaras cororaiivas, afirnando a rcrcscniaao daquclcs
inicrcsscs, nao udcran vingar scnao nos Esiados fascisias ou
arafascisias. En Esiados dcnocraiicos, acsar do cco rojciado or
scnclIanics idcias dc rcfornulaao do sisicna rcrcscniaiivo, scus
iriunfos foran lasianic ninguados.
A Consiiiuiao Drasilcira dc 1934, nuna conccssao dcvcras
anla ao rincio cn icla, insiiiuiu a rcrcscniaao classisia no scio
do Congrcsso dcnocraiico. Consiiiui-sc or cssa via, dcnocraiicancnic
ilcgiina, aqucla lancada quc, icndo origcn fora do conscniincnio
oular, fcz Ilrido o sisicna.
Dc uliino, os Esiados dcnocraiicos insiiiuran consclIos
iccnicos ou cconnicos, dando-lIcs caraicr ncrancnic consuliivo. A
audicncia das asscssorias iccnicas no Parlancnio nodcrno or sua vcz
corrigc ou aicnua a crisc dc csccializaao quc cnlaraava os
rcrcscnianics oliicos no iraio dc dcicrninados rollcnas dc ordcn
iccnica ou rofissional, o quc dava lugar a scvcras qucias or aric
dos quc scnrc arguncniaran conira a dcnocracia.
t. O por11do po1111oo no 1ng1o1erro
A Inglaicrra c a airia dos ariidos oliicos. Ha ccrca dc 300
anos cisic ali una rcalidadc ariidaria. Variavcl, naiuralncnic,
confornc os Ioncns, o icno c as idcias. Dcsdc quc a disiinao cnirc
WIigs" c Torics", no fin do rcinado dc Carlos II, sc iornou aicnic, c
ossvcl falar dc una Iisioria dos ariidos oliicos inglcscs, assinalada
or un liariidisno iradicional, fonic rincial dc insiraao dc iodo o
roccsso arlancniar naquclc as.
Dcsdc ccdo sc viu orcn o sisicna inglcs narcado or una
divisao dc fundo idcologico, quc, scgundo Dolinglrolc, conca con os
iorics", rcrcscniando o undcd ntccst c os wIigs" rcrcscniando o
nonc ntccst; os rinciros adoiando una oliica conscrvadora, os
scgundos sc nosirando nais scnsvcis s rcfornas sociais.
Dc qualqucr nodo a cisicncia dc anlos vcio crinir o confliio
arisiocraiico-lurgucs cnirc a icrra c o caiial, o cano c a cidadc, o
fcudo c o lurgo, a idadc ncdia rcnancsccnic c os icnos nodcrnos
sucrvcnicnics.
Do lado dos iorics" a igrcja c o irono, as grandcs rcrrogaiivas
rcgias, o rincio da auioridadc c o lcgiiinisno; do lado dos wIigs" o
arlancnio c o coniraio social dc Loclc, a douirina do conscniincnio c
os rincios dc 1688, cis cono Crcavcs rcsunc sulsiancialncnic as
osics dcfinidas cn cada un dcsscs grcnios oliicos.
26
Confornc assinala o ncsno consiiiucionalisia, cssc quadro foi
valido aic a grandc rcforna dc 1832. Dcsdc cniao, a largos iraos, a
Iisioria dos ariidos inglcscs assinala oliiicancnic o iriunfo da
lurgucsia indusirial naquclc as, quc doravanic sc rcaric cn
osics conscrvadoras c lilcrais, scn naiorcs criscs scnao aquclas
quc lIc csiavan scndo aarclIadas clo scculo XX, quando a roiura
csciacular do liariidisno classico irouc ccna oliica, cn icrnos
inarrcdavcis, o odcr do quario csiado, a salcr, da nassa olrcira,
oliiizada idcologicancnic cla ionada dc conscicncia dc un
socialisno lrando, dcnocraiico, gcncrosancnic crisiao, acifisia c
rcfornisia.
Sc a idcologia scrvc ainda dc irao c caracicrizaao do ariido
inglcs, cn ncnIun as a oiniao dcnocraiica sc acIa clcvada a nvcis
iao alios dc cducaao oliica quanio ali, ondc, scn airiios lasicos,
convivcn duas organizacs cono o Pariido Conscrvador c o Pariido
TralalIisia, scaradas or un fosso idcologico rofundo, nas
congraadas clos ncsnos roosiios dc ficl nanuicnao das
insiiiuics fundancniais a quc iradicionalncnic adcrc o
icncrancnio oliico da naao inglcsa c quc sc consulsiancian na
coroa c no Parlancnio, na dcnocracia c na lilcrdadc.
Olscrva nagisiralncnic un auior ancricano quc o ariido
oliico na Inglaicrra arccc Iavcr sido fciio ara dividir os Ioncns
scgundo as suas idcias, ao asso quc nos Esiados Unidos ouira fora a
sua funao, a salcr, a dc unir Ioncns divididos ja or origcn, raas,
rcligiao, crcnas oliicas, siiuacs sociais, cic.
Con cfciio, cn naao alguna do Ocidcnic, voia o clciior ianio nas
idcias, nas laiafornas, nos rogranas oliicos c na noral dos scus
rcrcscnianics quanio na Inglaicrra. A lcaldadc ariidaria, a fidclidadc
aos rogranas, a olcdicncia idcologica no inicrior dos quadros oliicos
c ali convicao anics dc scr inosiao. Pouco valcn as roncssas, os
inicrcsscs, as crsonalidadcs, o carisna", iudo isio quc, rcfcrido a
cssoas c dc rac nas ugnas clciiorais dos Esiados Unidos, c quc faz
assin o sisicna ancricano iao difcrcnic do sisicna inglcs.
Foric, na Inglaicrra, cn rinciro lugar, c o ariido; dcois o
candidaio. Disso rcsuliou una das viriudcs nais aicnics do sisicna,
assinalando-lIc a sucrioridadc, cn conirasic con o quc sc assa nos
Esiados Unidos c cn ascs da Ancrica Laiina. a considcravcl
rcsisicncia quc o ariido csia cn condics dc ofcrcccr aos gruos dc
rcssao.
Fgida, cocrcnic, discilinada, a organizaao ariidaria quclra a
fora oliica dircia c incdiaia dcsscs gruos. Podcn clcs
cvcniualncnic doninar a oiniao ullica, sujciiando-a, nas rarancnic
doninan os ariidos, ou clo ncnos nao o fazcn con aqucla
rodigiosa facilidadc con quc sc asscnIorcian dos dcuiados c
scnadorcs das duas casas do Congrcsso ancricano.
Nos Esiados Unidos, o assalio cicrno ao Congrcsso clos gruos
dc rcssao c iao frcqucnic quc fican os ariidos rcduzidos qucla
nassa inorganica c disfornc, quclc congloncrado dc inicrcsscs
assagciros, qucla organizaao dc iodo irrcconIccvcl, sc quiscsscnos
invoca-la clas idcias ou idcniifica-la clos rincios dc quc dcvcra scr
oriadora, nas dc quc sc acIa conlciancnic dcsanarada.
?. O Por11do po1111oo nos s1odos Un1dos
Osicnian os Esiados Unidos cn sua organizaao ariidaria a
forna nais acalada do cIanado ariido dc aironagcn, quc Ma
Wclcr cn scus csiudos dc sociologia oliica clcvou a una das
caicgorias lasicas dc ariidos.
A aironagcn no sisicna ancricano fcz dc dcnocraias c
rcullicanos duas giganicscas agcncias dc cnrcgos, duas naquinas
dc clcgcr candidaios c ganIar clcics, con una oliica fundada nais
no conronisso" do quc no dogna".
2?
O ariido idcologico do iio curocu c ali dcsconIccido. NcnIun
sisicna dc ariidos, ialvcz, ianio quanio o ancricano, sc lascou nos
cIanados rincios osiiivos dc Dolinglrolc, rclaiivos difcrcna
inicrariidaria, consoanic os nciodos dc aao c as solucs
ariicularcs ara casos concrcios c nao confornc a conccao
criincnic aos fundancnios do Esiado c da Consiiiuiao (rincios
ncgaiivos}.
As qucsics dc fundo nao cniran scnao nui rarancnic nas
laiafornas c na oliica dos dois ariidos, dc nodo quc a disiinao
cnirc anlos c quasc ncnIuna c sc iorna invisvcl ionada or cssc
uliino angulo. A oiniao icra conscqucnicncnic quc rcariir-sc ao
rcdor dc noncs ou cssoas c nao dc idcias ou rogranas.
Con rcsciio organizaao ariidaria, os Esiados Unidos sao a
inagcn oosia da Inglaicrra. Os dois sisicnas aricn iodavia dc lascs
conuns. o ncsno quadro liariidario, o ncsno rcssuosio dc
fidclidadc ao luralisno dcnocraiico, a ncsna confiana na Oosiao,
quc, cnlora ininiga do govcrno, nao c iodavia ininiga do rcginc.
2S
Da or dianic orcn as variacs sc accniuan rogrcssivancnic,
dc nancira quc cada csiruiura guarda fisiononia roria.
Na Inglaicrra, os ariidos sc alincnian dc una filosofia oliica,
quc rcflcic a rcrcscniaao das classcs; nos Esiados Unidos, os
ariidos sao sinlcsncnic naquinas dc rcgisirar voios, conquisiar o
odcr, sclccionar candidaios, clcgcr congrcssisias c olicr cnrcgos.
Sua clicnicla dc nilIcs, rccruiados cn iodas as classcs, lIcs confcrc o
caraicr dc aironagcn, scgundo a icrninologia ariidaria dc Ma
Wclcr.
A discilina c a Ionogcncidadc sao iraos narcanics do sisicna
inglcs; nos Esiados Unidos, ao conirario, quasc nao sc disiinguc
ningucn or sua filiaao ariidaria. Ainda Iojc, cono ao icno dc
Jcffcrson, c valida a afirnaiiva daquclc c-Prcsidcnic c Pai da
Consiiiuiao", scgundo a qual os dcnocraias sao rcullicanos c os
rcullicanos, dcnocraias.
Ainda quc os ariidos quiscsscn nanicr a rigorosa olscrvancia
das idcias csosadas na ocasiao dos novincnios clciiorais, dificilncnic
cunririan a roncssa, orquanio lIcs falcccria o ncccssario csicio dc
cocsao inicrna c olcdicncia arlancniar.
O fcudalisno quc ulvcriza os ariidos ancricanos, cnircvisio
con iania agudcza or Osirogorsli, nao conscnic s organizacs
ariidarias urna scqucncia dc runos ccrios, una dcfiniao caicgorica c
crnancnic dc oljciivos oliicos, quc varian orianio ao salor da
ocasiao, confornc a corrcnic dc inicrcsscs.
O ariido oliico ancricano nao c cn alsoluio a crcssao
Ionogcnca dc foras oliicas cocrcnics. Anics, ao rcvcs, nao assa,
dcois dc cada clciao, dc una fcdcraao dc gruos c sccs rcgionais
con os nais variados cncnIos, unindo clcncnios oosios c
Icicrogcncos.
dc conarar-sc o ariido oliico nos Esiados Unidos aos rios
das arcas sccas. soncnic corrcn nas csiacs cIuvosas, nas coiosas
invcrnadas. Assin o ariido ancricano so dcia inrcssao scgura dc
vida c unidadc or cnscjo das cananIas clciiorais, quando a sua
funao aarccc nais niida do quc nunca. a dc nolilizar" as nassas,
janais orcn a dc inicgra-las".
29
Essa coniradiao con o scniido idcologico dos ariidos dc nassas
no Esiado conicnoranco, lcn cono a conscrvaao do caraicr dc
aironagcn, icn novido alguns dos nais insigncs ullicisias dos
Esiados Unidos a nanifcsiarcn o scu dcsconicniancnio con os
ariidos.
Diz ScIaiiscIncidcr quc os ariidos ancricanos sao
rovavclncnic as insiiiuics nais arcaicas dos Esiados Unidos
30
c quc
a Iisioria oliica dcssc as c a Iisioria dc un casancnio infcliz cnirc
os ariidos c a Consiiiuiao.
31
Qucr arcccr-nos iodavia quc a rincira roosiao cnccrra gravc
cquvoco, cagcro, injusiia ialvcz. O lon ciio do ariido ancricano no
scniido da crnancncia dc sua csiruiura, iao durancnic criiicada, sc
dcvc alias cn larga aric a cssa lasiicidadc oliica adniravcl, a cssa
falia dc rigidcz, a cssa crncalilidadc consianic dc scus quadros,
alcrios cn aclos scnrc frcqucnics c rcnovados ariiciaao
indisiinia dc iodos os clcncnios sociais.
Essa nodalidadc dc ariidos, guiados or inicrcsscs c
susicniados or cssoas inicrcssadas, dc ioda csccic ou roccdcncia,
scrvc dc anicaro conira o ariido idcologico, quc oficializa a divisao dc
classcs c sc convcric cn insiruncnio oliico da socicdadc dc nassas.
O ariido oliico nos Esiados Unidos, conscrvando a rcscnic
organizaao, cncolrc dc faio ou faz ncnos flagranics as coniradics
sociais, quc rcsuncn os confliios rofundos da socicdadc ancricana.
dc ioda convcnicncia ara o rcginc c nisso clcs, os ariidos,
sao crfciiancnic nodcrnos c dc forna alguna arcaicos quc o
cidadao ancricano coniinuc rocurando o ariido, confornc olscrva
SulzlacI,
32
assin cono qucn rocura dcicrninado lanco ou
conanIia dc iransoric ara liquidar una conia, fazcr un dcosiio ou
iniciar una viagcn.
Afirna Durns, rcfcrindo-sc aos ariidos ancricanos, quc, cono
insiiiuics nacionais", clcs csiao dccrciios".
33
Quando orcn o ariido ancricano con o govcrno invisvcl" dos
scus Iosscs, o odcr sccrcio dos oIIsts c a aao oculia nas dccisiva
do cuucus, cas iodas dc un ncsno sisicna quc alrangc ianlcn os
gruos dc rcssao, csiivcr dccrciio, cono cuida aquclc ullicisia,
dccrciia" csiaria igualncnic ioda a socicdadc ancricana con as suas
aiuais insiiiuics, rcclanando urgcnic c radical nudana dc
csiruiura, rcclano unicancnic conaivcl con a adoao dos ariidos
idcologicos, ariidos dc nassas, aquclcs quc dificilncnic sc aconodan
ao luralisno dcnocraiico do nosso scculo.
A asscriiva dc Durns, orianio, acnas odcra scr valida ara
disiinguir o caraicr rcgional ou cgosiico dos inicrcsscs quc o ariido
agiia cn facc do caraicr nacional daquclcs inicrcsscs quc dcvcrian
rcvalcccr, c no cnianio nao rcvalcccn, visio quc o ariido os dcscura,
oniic, ou dcsscrvc.
Cono ja sc assinalou, o ariido ancricano, nngua dc
ccniralizaao c discilina, icn una organizaao inicrna fcudal,
luralisia, fragncniaria, quc lIc conscnic, cn facc das qucsics
lcgislaiivas, conicnorizar con a lilcrdadc dc novincnio c oiniao dos
scus ncnlros, cujo voio nas duas casas do Congrcsso c livrc dc
qualqucr coaao ariidaria.
1. C. C. Ficld, Potcu TIco, . 97.
2. Duvcrgcr, Lcs Putss Potqucs, . 245.
3. Hans Nawiasly, Agcncnc StuutscIc, 2, . 103.
4. E. E. ScIaiiscIncidcr, Wy a iwo-ariy sysicn", uud DisIo c Hcndcl, Husc
Issucs o Anccun Dcnocuc, . 249.
5. Duvcrgcr, Lcs Puts Potqucs, 2 cd., . 247-248.
6. A. Lawrcncc Lowcll, TIc Goucnncnt o Engund, v. 1, . 450.
7. H. Hcllcr, Dc GccIIct n dc VcIuctnsuuI, . 22.
8. C. LcilIolz, Dcr Paricicnsiaai dcs Donncr Crundgcscizcs"; In. HccIt Stuut,
VtscIut. v.3, . 107 c Dus Vcscn dc Hcucscntuton und dc Gcstutuundc dc
DcnoIutc n 2U. JuIIundct, . 111.
9. Duvcrgcr, ol. cii., . 279.
10. DluniscIli, in. DcutscIcs StuutsuoctcIucI, v. 7, . 163.
11. Duvcrgcr, ol. cii., . 286.
12. Duvcrgcr, ol. cii., . 307-312.
13. C. C. Ficld, ol. cii., . 182.
14. Ccorgcs Durdcau, Tutc dc Sccncc Potquc, i. 1, . 431-469.
15. Hcnry Lcvy-DruIl, Asccts Socoogqucs du Dot, . 169.
16. Hcnry Lcvy-DruIl, ol. cii., . 169-172.
17. Dcncdciio Crocc, Potcs und Mous, uud Afonso Arinos dc Mclo Franco, Hstu
c Tcou do Putdo Potco no Dcto Consttuconu Husco, . 144.
18. J. Sialin, PoIcnc dcs Lcnnsnus, . 625 c ss.
19. Franz OcnIcincr, Dc Stuut.
20. V. S. Lcnin, PotccsIusuntuz, Socincnija, 25, . 239, uud HandlucI, . 118.
21. J. Sialin, Fugcn dcs Lcnnsnus, . 154.
22. Ncullonnc solijudai'lcninslc norny ariijnojzini", Putnuuzzn, alril, 1956, (7}.
8, uud DosIcnscly, ol. cii., . 126.
23. Mao Tsc-Tung, On Pcocs Dcnocutc DctutosI, . 3.
24. Hans Kclscn, Von Vcscn und Vct dc DcnoIutc, 2 cd., . 110
25. Cusiavo FadlrucI, Dic oliiiscIcn Paricicn in Sysicn dcs dcuiscIcn
VcrfassungsrccIi", in. HundIucI dcs DcutscIcn StuutsccIts, v. 1, . 288.
26. H. F. C. Crcavcs, TIc HtsI Consttuton, 3 cd., . 113.
27. JoIn FiscIcr, Covcrnncni ly concurrcni najoriiy", in. Unuttcn Hucs o
Anccun Potcs, uud DisIo & Hcndcl, Husc Issucs o Anccun Dcnocuc, . 273.
28. Escrcvc Afonso Arinos a cssc rcsciio. Foi a ariir dcsia coca, csclarccc Munro,
quc sc firnou a douirina dc acciiaao da oosiao oliica, isio c, a douirina lasica da
dcnocracia dc quc os ininigos do Covcrno nao sao ininigos do Esiado c quc un
oosicionisia nao c or isio un rclcldc". Willian Dcnnci Munro, TIc Goucnncnts o
Euoc, . 50, uud Afonso Arinos dc Mclo Franco, ol. cii., . 9.
29. FlccIiIcin, ol. cii., . 261.
30. E. E. ScIaiiscIncidcr, Toward a norc rcsonsallc iwo-ariy sysicn". Sulcncni
zur Anccun Potcu Sccncc Hcucu, 44(3} scicnlcr 1950, uud SIcuncr, ol. cii., .
253.
31. E. E. ScIaiiscIncidcr, In dcfcnsc of oliiical ariics", in. Put Goucnncnt, Aud
Potcu TIougIt n Anccu, ly Andrcw M. Scoii, . 519.
32. Walicr SulzlacI, PoliiiscIc Paricicn", in. HunduoctcIucI dc Sozoogc, . 425.
33. Jancs D. Durns, TIc Nccd for Discilincd Pariics", in. Congcss on Tu, . 261.
25
O PAHTIDO POLTICO NO HHASIL
l. A cscusscz dc cstudos soIc o utdo otco no Hus 2.
Conscuudocs c Icus, no Inco, cduzdo u un s utdo. o
do odc J. Mcntududc untutduu c cstuduusno dos
utdos nu HcIcu VcIu 4. A c-onu cctou c o utdo
otco dcos du Hcuouuo dc l9JU 5. O ctoccsso do Estudo
Nouo. cxtnuo dos utdos otcos c nuogo do utdo nco
b. A nsttuconuzuuo udcu dos utdos otcos no Hus (o
uuuno du Consttuuo dc l94b) c u csc do utdo nuconu ?.
Hcqustos uu u onuuo dos utdos c cuouuo do sstcnu
utduo nus Consttuocs Iuscus S. O nouo Estudo
utduo do Consttuconusno Iusco. S.l O cgnc
ccscntutuo c dcnocutco S.2 A csonududc udcu S.J
A utuuuo cnuncntc S.4 A scuzuuo nunccu S.5 A
dscnu utduu S.b AnIto nuconu - S.? A ucduuo dc
coguocs utduus 9. A dncnsuo socogcu do utdo
otco Iusco.
J. A esoossez de es1udos sobre o por11do po1111oo no Bros11
Con cccao das analiscs rccursoras dc Olivcira Viana, sol
insiraao doninanicncnic sociologica, dos cslcndidos csiudos do
rofcssor Afonso Arinos dc Mclo Franco, dc algunas aginas lrilIanics
dc TIcnsioclcs Cavalcanii c do zclo dcnonsirado na csquisa or
Orlando M. CarvalIo, a cicncia oliica no Drasil quasc coniinua
ignorando o csiudo sisicnaiico c inicrrciaiivo da fornaao c
conoriancnio dos ariidos oliicos dcsdc suas origcns aic os nossos
dias.
Con cfciio, a cscasscz dc cnsaios nonograficos dcssa naiurcza
dcnoia sinlcsncnic quc os nossos ullicisias nunca rcconIcccran s
agrcniacs ariidarias, na Iisioria oliica do as, a inoriancia
caiial dc quc clas sc vao rcvcsiindo conicnorancancnic. TinIan
razao dc roccdcr assin csscs Iisioriadorcs c inicrrcics ianio dc
nossa aniiga fornaao incrial cono da fasc rcullicana sulscqucnic.
En vcrdadc, a vida consiiiucional do Drasil sc fcz scnrc no
Incrio c na Fcullica lasc dc crsonalidadcs, dc ldcrcs oliicos c
caudilIos, Ioncns quc dirigian corrcnics dc oiniao ou inicrcsscs,
valcndo-sc acnas do ariido cono snlolo dc asiracs oliicas,
nunca cono organizacs dc conlaic c aao, quc janais cIcgaran a
scr.
Nao andaria cagcrado ois qucn daiassc da Consiiiuiao dc
1946 a cisicncia vcrdadcira do ariido oliico cn nosso as,
cisicncia quc conca con o advcnio dos ariidos nacionais.
Os ccn anos anicccdcnics viran acnas agrcniacs quc, luz
dos concciios conicnorancos, rclaiivos organizaao c funcionancnio
dos ariidos, dificilncnic odcrian rccclcr o nonc ariidario.
Vcjanos orcn o quc foran cssas organizacs no Drasil Incrial
c na rincira fasc do Drasil Fcullicano.
2. Conservodores e 11bero1s, no 1mpr1o, reduz1dos o um s
por11do: o do poder
Os dois grandcs ariidos do Incrio o Conscrvador c o Lilcral
icn conirovcriidas aic ncsno as suas origcns, quc uns dao cono
scndo dc 1837 (Soarcs dc Sousa}, ouiros dc 1838 (Naluco}. Forccjando
or dirinir a duvida, cscrcvcu o cnincnic rofcssor Afonso Arinos. Sc
iivcsscnos dc sugcrir or nosso lado una soluao ara o rollcna,
diranos quc a fornaao do ariido lilcral coincidc con a claloraao do
Aio Adicional c a do Conscrvador con a fciiura da lci dc inicrrciaao".
1
Os lilcrais do Incrio crinian na socicdadc do icno os
inicrcsscs urlanos da lurgucsia concrcial, o idcalisno dos lacIarcis,
o rcfornisno rogrcssisia das classcs scn conronissos dircios con a
cscravidao c o fcudo.
Os conscrvadorcs, clo conirario, fornavan o ariido da ordcn, o
nuclco das cliics saiisfciias c rcacionarias, a forialcza dos gruos
cconnicos nais odcrosos da coca, os da lavoura c ccuaria,
conrccndcndo laniadorcs dc cana-dc-aucar, cafciculiorcs c
criadorcs dc gado.
No cnianio, cssa linIa divisoria c inaginaria, iraada clo
Iisioriador oliico, ncn scnrc rcflcic a cocrcncia das osics quc
assuniran as duas foras ariidarias do Incrio, ois cn facc do odcr
quc coliavan, a landcira dos rincios cra nao raro dcosia ara
rcvalcccrcn os inicrcsscs aulicos, as convcnicncias dc ocasiao, as
aldicacs, as aconodacs.
Da, na raiica do rcginc, scr quasc ncnIuna a difcrcna cnirc
un lilcral c un conscrvador, con o quc vnIanos a icr ianlcn no
Drasil incrial, confornc lcnlra Arinos, a rcroduao daquilo quc
Jcffcrson conicnlara ja no sisicna dos ariidos ancricanos, ao
assinalar quc iodo o as cra rcullicano, nas quc iodo o as cra
igualncnic dcnocraiico".
2
Dcscrcnic das rcfornas c das roncssas dos ariidos, quando o
osiracisno os disianciava da nunificcncia rcal, Fui Darlosa cscrcvcu
quc os dois ariidos nornais no Drasil sc rcduzcn a un so. o do
odcr".
3
Ao condcnar o Pariido Conscrvador, Fui afirnou quc as faccs
do Incrio sao sindicaios dc cscculaao organizada quc dcsirocn a
noral ullica c corroncn as insiiiuics".
4
Acrcsccniou ainda o auiorizado inicrrcic das insiiiuics
incriais quc cn uliina analisc, o quc iodos qucrian cra o odcr ara
o qual a cscada c a lcncvolcncia do ao",
S
c quc o ariido lilcral
culia, orquc csia no odcr; o ariido conscrvador rcvolia-sc orquc o
rivaran do govcrno",
6
quc anlos sc aconodan canga c caa,
conianio quc sc lIcs dc a crva frcsca do odcr",
?
c quc, cn suna, a
naao nao crc cn ncnIun dos dois ariidos".
S
Da Cucrra do Paraguai Proclanaao da Fcullica, os
rollcnas oliicos c sociais do Incrio sc avolunan dc ial nancira
quc os dois ariidos iradicionais cniran cn crisc scn ncios dc fazcr
facc gravidadc da siiuaao.
O ariido do novincnio c aqui alicanos rigorosancnic a
linguagcn ariidaria dc Nawiasly quc dcvcria icr sido o grcnio
lilcral, ccdc cada vcz nais, no coraao do rcfornisno, o lugar aos
radicais, quc alraaran o rograna rcullicano c lanaran, dcsdc
1870, cn A HcIcu o Manifcsio Fcullicano.
Esiava alcria a csirada ara o dcsfccIo incrucnio dc 15 dc
novcnlro. os dcsconicniancnios acunulados nos Iorizonics da
qucsiao niliiar, os inrcvisios da qucsiao rcligiosa, os iransiornos da
qucsiao scrvil, assin cono a crisc da idcia fcdcraiiva, dc quc Fui
Darlosa sc fizcra aladino c cocnic, laialIando, con rara fidclidadc
ariidaria, aic s vcscras do colaso incrial; iodos aquclcs faios,
cnfin, fizcran irrcncdiavcl a crisc das insiiiuics c orian icrno
cisicncia dos dois grandcs ariidos do Incrio. o Conscrvador c o
Fcullicano.
S. Men1o11dode on11por11dr1o e es1oduo11smo dos por11dos no
Repb11oo ve1o
Con o advcnio da Fcullica, o rincio dc organizaao
ariidaria no Drasil, longc dc nclIorar ou acrfcioar-sc, adcccu, ao
conirario, duro rcvcs. Houvc rclaiivancnic ao Incrio considcravcl
rciroccsso, orquanio duas ragas flagclaran logo dc incio o
scniincnio oliico. a ncnialidadc aniiariidaria, iao adniravclncnic
roclanada or Afonso Arinos, c o caraicr rcgional das organizacs
ariidarias, quc nao iransunIan o acriado crculo dos inicrcsscs
csiaduais c scrvian iao-soncnic dc insiruncnio oliico a odcrosas
conlinacs oligarquicas.
O rorio fcdcralisno cnlaraou a fornaao dc solidas
agrcniacs ariidarias. Nas rcocuacs rcfornisias quc a Fcullica
irouc ara o as figurava, cn rinciro lugar ialvcz, dc acordo con as
asiracs consiiiucionais dc 1891 clo ncnos cono Fui as
fornulara a consolidaao da ordcn fcdcraiiva, a qual iinIa
rccisancnic or olsiaculo as anicccdcncias da iradiao uniiaria do
Incrio.
Todos os cncnIos convcrgian ara criar nas aniigas rovncias
o scniincnio da naina dcsccniralizaao ossvcl. O as,
conlaccnic, arccia, dc olIos vcndados, csiinular o surio oligarquico
csiadual. En scus novos noldcs rcullicanos, o ariido oliico cra
rinciro o agcnic do aniiariidisno nacional, a salcr, a fcrrancnia
daquclas oligarquias quc cnolgaran o odcr c govcrnaran o as
duranic quasc ncio scculo da Fcullica vclIa.
Mas scnrc no fundo dos grandcs rccuos oliicos quc a Iisioria
aarcnicncnic rcgisira c o aniiariidisno da Fcullica foi un
dcsscs rccuos aiuan ja as foras quc Iao dc dcvolvcr a Iisioria ao
orvir, c fazcr quc as idcias c as insiiiuics rcioncn o scu curso,
rcfluan ao lciio da corrcnicza Iisiorica, rcalran os caninIos
inicrronidos, rcconcilicn, no caso lrasilciro, o ariido con a sua
icndcncia irrcrinvcl c ncccssaria, quc c a da narcIa ara a
anliiudc dcnocraiica do odcr, a ariiciaao oular cada vcz nais
anla, o alargancnio indiscnsavcl do crculo dc aao ariidaria, quc
nao odcria janais confinar-sc, scnao iransiioriancnic, ao anliio
rovincial.
Aquclas foras, or conscguinic, quc insiiniivancnic acolIcran o
gcrnc do fuiuro ariido dc quadros nacionais sc rcconIcccn caiivas
aos vasios novincnios dc oiniao quc iroucran, dcsordcnada, nas
rccursorancnic, a inicrvcnao dc ondcravcis nassas oliicas no
roccsso clciioral, rcnunciando ja o fin daquclc longo ciclo
rcullicano aniiariidario ou aariidario, quc conuscra a
ncnialidadc oliica nacional aic 1930, clicavcl clas razcs ja
cosias.
A CananIa Civilisia (Fui ucsus Hcrncs}, a Fcaao Fcullicana
(Nilo PcanIa ucsus Dcrnardcs} c a Aliana Lilcral (Vargas ucsus Julio
Prcsics} dao icsicnunIo dc quc a dcnocracia dc nassas, quc scria
dcois cn sua insiiiucionalizaao oliica a dcnocracia dc ariidos, ficl
assin s iransfornacs do scculo, iinIa iodavia oculia cn suas naos
o dcsiino das insiiiuics, quc Iavcria nais iardc dc noldar con a
fora c inicnsidadc do cnsancnio novo.
Con cfciio, do Incrio aos nossos dias, o ariido oliico scguc
una irajcioria dc iransfornaao quaniiiaiiva c qualiiaiiva. do aniigo
ariido arisiocraiico do Incrio sc cIcga ao ariido oular ou
dcnocraiico da Fcullica dc Iojc.
Anics quc sc ocrassc na fasc nais rcccnic dc nossa Iisioria
rcullicana cssa nudana, Iouvc orcn o longo inicrrcgno da
ulvcrizaao ariidaria nos icrnos ja rcfcridos dos ariidos dc anliio
csiadual, fasc quc corrcsondc ao cicnso crodo dc acicnic
inlaniaao das insiiiuics rcullicanas.
4. A re]ormo e1e11oro1 e o por11do po1111oo depo1s do Revo1uo de
J9SD
Dcois da Fcvoluao dc 1930, rinciia o Drasil a variar cn
naicria dc ariidos. A rincira nanifcsiaao concrcia da olra
rcfornisia dcssc novincnio sc ofcrccc, no anliio oliico, con o Codigo
Elciioral quc o Covcrno Provisorio ccdiu a 24 dc fcvcrciro dc 1932.
Dcu cssa lci inorianic asso no scniido dc rcarar as condics
lasicas indiscnsavcis auicniicidadc dcnocraiica do ariido oliico.
Assin foi quc insiiiuiu a rcrcscniaao roorcional, o voio sccrcio c a
Jusiia Elciioral.
Dciou orcn dc dar o asso dccisivo, quc scria a criaao do
ariido oliico nacional. Esic soncnic surgc graas ao rcfornisno da
scgunda diiadura, con o Esiado Novo (1937-1945}, no ano do scu
colaso. Fora onissa a Consiiiuiao dc 1934 iocanic a cssc asccio da
organizaao ariidaria, dc nodo quc as clcics inlciias no sisicna
scrian disuiadas ainda or ariidos csiaduais c nao or agrcniacs
nacionais.
O vclIo quadro do rcgionalisno ariidario da Princira Fcullica
(1891-1930} solrcvivia juridicancnic, cn facc da Consiiiuiao dc 1934,
nao olsianic a lcira consiiiucional adoiar a roorcionalidadc da
rcrcscniaao c o sufragio univcrsal, igual c dircio (Ari. 23}, lcn cono
nanicr a conquisia do Codigo dc 1932, cifrada no csialclccincnio da
Jusiia Elciioral.
Coniriluran cssas garaniias a iornar dcfiniiivo o fin das aniigas
influcncias oligarquicas nos quadros oliicos rcgionais, influcncias quc
a Fcvoluao vicra rccisancnic lanir.
O csiadualisno ariidario rcnancsccnic iinIa orcn os scus dias
coniados c findaria cn icrnos dc sagraao jurdico-clciioral c rcscna
na vida oliica do as con a noric da roria Consiiiuiao dc 1934.
Sc cssa Consiiiuiao fcz largos rogrcssos con visias ao
acrfcioancnio do sisicna dcnocraiico, incororando ao icio as
inovacs do Codigo Elciioral dc 1932, sua osiao cn rcscna do
ariido oliico c ainda dc incgavcl rcscrva c iinidcz.
Una unica vcz, cn scu ariigo 170, n. 9, cnrcga a Consiiiuiao o
icrno ariido oliico, ara fazc-lo alias nun scniido ncrancnic
ncgaiivo, quando vcda con cnalidadc ao funcionario sc valcr dc sua
auioridadc cn favor dc ariido oliico ou ccrccr rcssao ariidaria
solrc os scus sulordinados".
No nais, a rcfcrcncia aos ariidos, quc ainda consia, c a do ariigo
26, no qual as organizacs ariidarias sao dcsignadas con o nonc dc
corrcnics dc oiniao". Manda ali o icio consiiiucional quc sc lIcs
asscgurc no Fcgincnio Inicrno da Canara, ianio quanio ossvcl, cn
iodas as Conisscs, a rcrcscniaao roorcional".
A alusao ao ariido oliico, ariido ainda cniao dc caracicrsiicas
csiaduais, rcrcscniava, acsar dc dcfciiuosa, una ccria adnissao
indircia da ncccssidadc quc a conscicncia oliica do as scniia cn
irazc-lo nais ccdo ou nais iardc ara a orliia consiiiucional.
Por cssc lado, a cfcncra Consiiiuiao dc 1934 foi un rogrcsso.
Mas ningucn conicsiara quc, ao insiiiuir a rcrcscniaao rofissional,
lado a lado con a rcrcscniaao oliica no lcgislaiivo, o docuncnio dc
1934, cn scu ariigo 23, dcu un asso airas, con aqucla ncdida
Ilrida, a salcr, rccuou do scniido dc dcnocraiizaao, quc vcn fazcndo
do ariido oliico, duranic o scculo XX, o insiruncnio or ccclcncia
do Esiado social na dcnocracia dc nassas.
S. O re1rooesso do s1odo Novo: e11no dos por11dos
po1111oos e mo1ogro do por11do n1oo
Da Consiiiuiao dc 1934 Consiiiuiao dc 1946, con o advcnio
do Esiado Novo c a inlaniaao dc sua diiadura, cn 1937, ocorrc un
Iiaio dc ioda a vida ariidaria cn nosso as.
A luralidadc ariidaria sc ciinguc. Paira solrc os ariidos o
silcncio da Caria fascisia. Ncn scqucr o ariido unico vinga, ariido
quc cn ioda a aric c o susicniaculo das diiaduras, o lrao oliico da
orcssao organizada. Houvc con cfciio icniaiiva nalograda dc cria-lo,
ao anunciar-sc a fundaao dc un novincnio dc lascs oficiais, con o
nonc dc Lcgiao Cvica Drasilcira (Discurso dc Anaral Pcioio, a 27 dc
naio dc 1938, rofcrido con a auioridadc dc gcnro do Sr. Cciulio
Vargas c Inicrvcnior Fcdcral da diiadura, no Esiado do Fio}. Nao
cIcgou cssc novincnio a florcsccr cn viriudc da rcsisicncia oosia
clo Ecrciio.
Era clc, iodavia, a rclica quc o diiador rocurava dar dcscrao
do aoio inicgralisia, una vcz quc o novincnio dos canisas vcrdcs
(Aao Inicgralisia Drasilcira} aclara ara a rclcliao arnada, aos vcr
frusirados os scus roosiios oliicos, frusiraao aicnicada con os
cfciios do Dccrcio-Lci n. 37, dc 2 dc dczcnlro dc 1937, quc dissolvcra
os ariidos cisicnics no as c inicrdiiara da or dianic ioda aao
oliica organizada cn lascs ariidarias.
Con a dcrroia da Iialia fascisia c da AlcnanIa nazisia, o Esiado
Novo, ja agonizanic, dcu, sol inicnsa rcssao da classc ncdia, una
guinada ara a dcnocracia, rcarando c dccrciando a 28 dc naio dc
1945 a Lci nuncro 7.586 do novo Codigo Elciioral.
Trouc a lcgislaao do fin da quadra diiaiorial inorianics
novidadcs ara o roccsso clciioral no as. insiiiuiu, cla vcz rincira
cn nossa Iisioria, o ariido dc anliio nacional, fcz olrigaioria a
candidaiura ariidaria, adoiou a rcrcscniaao roorcional c dcfiniu,
ara cfciio dc rcgisiro, o ariido oliico dc caraicr nacional.
Vcio a scguir a rcdcnocraiizaao do as c con csia a
Consiiiuiao dc 1946, quc conscrvou na csscncia as conquisias dc
nosso scgundo Codigo Elciioral, laiado ainda cla diiadura.
t. A 1ns111uo1ono11zoo ]ur1d1oo dos por11dos po1111oos no Bros11
(o ovono do Cons111u1o de J94t) e o or1se do Por11do noo1ono1
A Consiiiuiao dc 1946 sc s rcalncnic na linIa do
consiiiucionalisno conicnoranco ao rcconIcccr a cisicncia dos
ariidos oliicos, dc ial nancira quc ja nao dcia lugar a duvidas.
Enrcga a cssc rcsciio linguagcn lasianic rccisa, sc a coicjarnos
con o icio lacunoso c dcfciiuoso da Consiiiuiao dc 1934.
Sao quairo as rcfcrcncias aos ariidos, consianics da
Consiiiuiao, con as cncndas quc lIc foran fciias.
A rincira c a do ariigo 40 c scu aragrafo unico, quc disc
solrc a rcrcscniaao roorcional dos ariidos nacionais, na
consiiiuiao das Conisscs.
Fcaarccc dcois o ariido oliico ciiado no aragrafo unico do
ariigo 48, quando sc lIc rcconIccc consiiiucionalncnic a faculdadc dc
ofcrcccr rcrcscniaao docuncniada ara cfciio dc crda do nandaio
dc dcuiado ou scnador, or infraao dc qualqucr dos onios
cnunciados no ncncionado ariigo.
No ariigo 119, n. I, a Consiiiuiao confcrc Jusiia Elciioral,
cnirc ouiras airiluics, a do rcgisiro c cassaao dos ariidos oliicos.
Enfin, no 13, do ariigo 141, dcclara quc c vcdada a
organizaao, o rcgisiro ou o funcionancnio dc qualqucr ariido oliico
ou associaao, cujo rograna ou aao coniraric o rcginc dcnocraiico,
lascado na luralidadc dos ariidos c na garaniia dos dirciios
fundancniais do Ioncn".
Podcr-sc-ia cscrcvcr lasianic accrca da crisc quc ao rcscnic
airavcssan os ariidos oliicos no Drasil. Tcn a ccricncia do ariido
nacional acnas ccrca dc irinia anos. Ha sido nas suas linIas gcrais
un ariido dc aironagcn, salvo a cccao rcrcscniada cla corrcnic
idcologica dc circna-dirciia o ciinio Pariido dc Fcrcscniaao
Poular, consiiiudo or rcnancsccnics do inicgralisno, rinciro
novincnio ariidario quc sc organizou cn lascs nacionais, c clo
Pariido Conunisia, osio na ilcgalidadc ouco dcois do advcnio da
Consiiiuiao c cn viriudc rccisancnic do ja ncncionado 13, do
ariigo 141 do icio consiiiucional.
Agrcniacs ncnorcs, dc csqucrda, ainda Ia ouco aiuanics,
cono o Pariido Socialisia Drasilciro, conscrvavan un caraicr idcologico
dcfinido, nas ianio quanio o Pariido dc Fcrcscniaao Poular nao
logravan ariiciar na vida oliica con a fora c o rcsigio clciioral
dos ircs grandcs ariidos. o Pariido Social Dcnocraiico, o Pariido
TralalIisia Drasilciro c a Uniao Dcnocraiica Nacional.
Esscs ircs uliinos grcnios rcariian cnirc si, dc forna oscilanic,
a influcncia oliica no Pas, consiiiuindo ora o govcrno, ora a oosiao.
A rcrcscniaao roorcional c o sisicna rcsidcncial figuravan cnirc
as rinciais dcicrninanics fornais da crisc do ariido oliico
lrasilciro, dcliliiado adcnais cla corruao c cla influcncia csiranIa
dos cIanados gruos dc rcssao.
NcnIun csiudo accrca do ariido oliico no Drasil csiaria orcn
conlcio, sc oniiissc a inoriancia quc dcscncnIan as Foras
Arnadas, cono faior dc dccisao oliica, norncnic nas ocasics dc
crisc nais aguda das insiiiuics.
o Ecrciio aric daqucla Consiiiuiao viva a quc sc rcfcrcn os
ullicisias. Enira no quadro oliico-consiiiucional cono una
rcalidadc sociologica. Ha qucn afirnc quc c o ariido nais foric ioda
vcz quc a dcnagogia c a corruao dcsagrcgan as csiruiuras
ariidarias iradicionais.
Quando o Ccncral Cosia c Silva, cniao Minisiro da Cucrra, cn
oraao rofcrida no iranscurso do rinciro anivcrsario do novincnio
niliiar dc 31 dc naro dc 1964, aludiu ao Ecrciio cono o Pariido
foric quc o Covcrno conia ara quc janais volicn a fruiificar no solo
airio a sulvcrsao c a corruao",
10
nao csiava cniiindo concciio novo.
conIccida dcsdc a coca incrial cssa nodalidadc dc
ariiciaao, confornc clucida Afonso Arinos dc Mclo Franco no
scguinic lugar dc sua olra classica solrc os ariidos oliicos.
Finalncnic, c cono faior dccisivo, o Ecrciio foi sc iornando, no fin do
Incrio, una csccic dc ariido oliico su gcncs, ariido quc
funcionava fora do jogo consiiiucional, nas quc ncn or isso disunIa
dc ncnor rcsigio".
11
En suna, sc o ariido oliico lrasilciro cIcgou a ionar
consiiiucionalncnic a forna dc ariido nacional, o quc sc olscrva
nargcn da rcalidadc jurdica c quc os scus inicrcsscs nais forics nao
ionaran ainda dincnsao nacional, coniinuando a graviiar dc
rcfcrcncia na orliia csiadual. Mas a conscicncia ariidaria, cn icrnos
dc inicrcssc gcral do as, uliraassando a rcvalcncia dos
rcgionalisnos oliicos, c algo quc so o icno c a raiica lcal c
dcscnlaraada do sisicna dcnocraiico odcra saiisfaioriancnic
inlaniar.
As iaras, vcios c incrfcics dc nossa origcn colonial, un
conlco dc rciardancnios oliicos c sociais, narcan fundo a facc das
insiiiuics lrasilciras.
Pas singularncnic dcscnvolvido, suldcscnvolvido c
scnidcscnvolvido ao ncsno icno, o Drasil rcunc assin iodas as
idadcs cconnicas, quc ccrccn solrc o roccsso oliico, norncnic
solrc a csiruiura c o conoriancnio dos ariidos, influcncia dcvcras
criurladora, clicaiiva, cn larga aric, da cnosa c iurlulcnia crisc
or quc assan consianicncnic as nossas agrcniacs ariidarias.
?. Requ1s11os poro o ]ormoo dos por11dos e evo1uo do s1s1emo
por11dr1o nos oons111u1es bros11e1ros
Fcnonia a inicrvcnao jurdica no donnio oliico-ariidario cn
nosso Pas ao Codigo Elciioral dc 1932 (Dccrcio n. 21.075}, quc fcz a
rincira ncnao lcgislaiiva ao ariido oliico no Drasil.
Considcravan-sc ariidos oliicos clo Codigo dc 1932.
a} os quc adquirisscn crsonalidadc jurdica, ncdianic inscriao,
no rcgisiro a quc sc rcfcria o ariigo 18 do Codigo Civil;
l} os quc nao icndo logrado crsonalidadc jurdica sc
arcscniasscn ara igual finalidadc, cn caraicr rovisorio, con un
nnino dc 500 clciiorcs;
c} as associacs dc classc lcgiiinancnic consiiiudas.
Vcio dcois a Consiiiuiao dc 1934, quc ignorou ainda os
ariidos oliicos, salvo no ariigo 170, inciso 9, ondc inunIa crda
dc cargo ao funcionario ullico quc ccrccssc rcssao ariidaria solrc
scus sulordinados ou favorcccssc ariido con influcncia dc auioridadc.
Dcu o asso scguinic na lcgislaao ariidaria a Lci n. 48, dc 4 dc
naio dc 1935, quc nodificou o Codigo Elciioral, assin disondo accrca
dos ariidos.
a} considcrar-sc-ian ariidos oliicos os quc iivcsscn adquirido
crsonalidadc jurdica nos icrnos da lci; l} adniiir-sc-ian cono
ariidos Provisorios, ara a fasc da clciao rcscciiva, gruos nninos
dc 200 clciiorcs quc, cn cada clciao, rcgisirasscn candidaios.
Fcz dcsccr a Consiiiuiao dc 1937 solrc os ariidos oliicos
cscssa coriina dc silcncio. No cnianio, coulc diiadura do Esiado
Novo, ao ano dc sua dcsinicgraao, caracicrizar novancnic, do onio dc
visia jurdico, os ariidos oliicos, considcrando cono iais ioda
associaao dc clo ncnos dcz nil clciiorcs, dc cinco ou nais
circunscrics clciiorais, quc iivcsscn adquirido crsonalidadc jurdica
nos icrnos do Codigo Civil (ari. 109 do Dccrcio-lci n. 7.586, dc 28 dc
naio dc 1945}.
Ocrada a rcdcnocraiizaao, iornou a lcgislaao ordinaria a
ocuar-sc do assunio, dcfinindo dcsia fciia o ariido oliico cono
ioda associaao dc, clo ncnos, 50.000 clciiorcs, disiriludos or
cinco ou nais circunscrics clciiorais c a ncnIuna odcndo cricnccr
ncnos dc nil, c quc iivcr adquirido crsonalidadc jurdica nos icrnos
do Codigo Civil" (ari. 21 do Dccrcio-lci n. 9.528, dc 14 dc naio dc
1946}.
Foran csialclccidas clo lcgislador, no ariigo 132 c 1 do
Codigo Elciioral dc 24 dc junIo dc 1952, as ncsnas cigcncias acina
cosias.
A lcgislaao sulscqucnic ao novincnio niliiar dc 1964, insira-
da cn scus osiulados, inclinou-sc, cn rinciro lugar, or una icn-
dcncia dc alcria racionalizaao do luralisno ariidario no Drasil. A
cssa infcrcncia cIcga-sc facilncnic cla lciiura da Lci Organica dos
Pariidos Poliicos (Lci n. 4.740, dc 15 dc julIo dc 1965}, cujo ariigo 7
disc.
O ariido oliico consiiiuir-sc-a, originariancnic, dc clo ncnos
3% (ircs or ccnio} do clciiorado quc voiou na uliina clciao gcral ara
a Canara dos Dcuiados, disiriludos cn 11 (onzc} ou nais Esiados,
con o nnino dc 2% (dois or ccnio}, cn cada un".
Anics, orcn, quc a lci cn qucsiao roduzissc na vida ariidaria
lrasilcira os scus cfciios oliicos, laiou-sc o Aio Insiiiucional n. 2, dc
27 dc ouiulro dc 1965, cujo ariigo 18 ciinguia os aiuais ariidos
oliicos", cancclando-lIcs os rcscciivos rcgisiros.
Con o Aio Conlcncniar n. 4, dc 20 dc novcnlro dc 1965,
insiiiuiu a lci lrasilcira as organizacs succdancas dos aniigos
ariidos oliicos. DisunIa o ariigo 1. daquclc Aio.
Aos ncnlros cfciivos do Congrcsso Nacional, cn nuncro nao
infcrior a 120 dcuiados c 20 scnadorcs, calcra a iniciaiiva dc
ronovcr a criaao, dcniro do razo dc 45 DIAS, dc organizacs quc
icrao, nos icrnos do rcscnic aio, airiluics dc ariidos oliicos,
cnquanio csics nao sc consiiiurcn".
Enfin, csialclcccu a Consiiiuiao dc 1967, no inciso VII do ariigo
149, a cigcncia dc dcz or ccnio do clciiorado quc Iaja voiado na
uliina clciao gcral ara a Canara dos Dcuiados disiriludos cn dois
icros dos Esiados, con o nnino dc scic or ccnio cn cada un dclcs,
lcn cono dcz or ccnio dc dcuiados, cn, clo ncnos, un icro dos
Esiados, c dcz or ccnio dc scnadorcs".
A iccnica consiiiucional dos crccniuais clciiorais nninos fora
cvidcnicncnic concclida con o roosiio dc criar dc nodo ariificial un
sisicna liariidario rgido.
A Encnda Consiiiucional n. 1, dc 1969, vcio orcn aicnuar
lasianic o rigor daquclcs crccniuais, con alcriura a una flcililidadc
naior do sisicna ariidario quc, scn volvcr ao luralisno con
nuliilicidadc, odcria razoavclncnic cnscjar a fornaao dc un
icrcciro ariido. A criaao dcsic rcsuliaria cn dcsafogo oliico ara a
crisc dc confiana no aniigo sisicna ariidario, cn quc a AFENA cra
iida cono o ariido da Fcvoluao c o MDD cono o ariido susciio dc
alrigar scniincnios rcialiaiivos dc insiraao conira-rcvolucionaria.
Aquclas cigcncias ara organizaao c funcionancnio dc un
ariido oliico ficaran rcduzidas con a Encnda dc 1969 a 5% do
clciiorado quc Iouvcssc voiado na uliina clciao gcral ara a Canara
dos Dcuiados, disiriludos clo ncnos cn scic Esiados, con un
nnino dc 7% cn cada un dclcs.
S. O novo s1odo por11dr1o do oons111uo1ono11smo bros11e1ro
No dirciio consiiiucional nodcrno a lcgislaao lrasilcira, iocanic
aos ariidos oliicos, ocua osiao nanifcsianicncnic rccursora.
A consiiiucionalizaao" do ariido oliico, scn as vacilacs quc
sc odcrian ainda assinalar nas Consiiiuics anicccdcnics (cn 1934,
una unica rcfcrcncia ao ariido oliico, consianic do inciso 9 do
ariigo 169; cn 1946, cinco aluscs csarsas}, sc faz agora dcfiniiiva,
inconicsiavcl. Tona crfil dc sisicnaiizaao quc coloca juridicancnic
nosso Pas cnirc os Esiados quc nais ccdo rogrcdiran no
rcconIccincnio dcssa rcalidadc, da qual soncnic un aio dc ccgucira
jurdica odcria iransviar o lcgislador consiiiuinic.
O scculo da dcnocracia social ins ao consiiiucionalisno dc
nossa coca a cvidcncia do fcnncno ariidario, quc ja nao odcra scr
iraiado con indifcrcna clos icios, nas Ia dc donina-los, sc
cfciivancnic quiscrnos dcsccr ao fundo da qucsiao oliica, ara ncdi-
la cn icrnos csscncialncnic jurdicos, scgundo as idcias c inicrcsscs
quc as agrcniacs ariidarias conduzcn c crincn, cono orgaos or
ccclcncia quc sao da voniadc social. Con a consiiiucionalizaao dos
ariidos oliicos lcvada a calo clas Carias dc 1967 c 1988, ccrios
iraos c rincios fundancniais assaran a rcflciir a idcologia dc
nosso sisicna ariidario c ao ncsno asso csianar a dincnsao
jurdica dc sua csiruiuraao, rigorosancnic dc acordo con os rccciios
consiiiucionais csialclccidos. Con isso, aicsiou-sc o clcvado grau dc
inicrcssc do lcgislador consiiiuinic or un icna quc o dirciio
consiiiucional, duranic largo csao dc icno, fingiu dc iodo ignorar.
A dirciriz aiualizadora do rcginc ariidario ja fora arcialncnic
crcssa cla aniiga Lci Organica dos Pariidos Poliicos (Lci n. 4.740,
dc 15 dc julIo dc 1965}, sol insiraao do Scnador Milion Canos.
S.l O cgnc ccscntutuo c dcnocutco
Ja sc dissc, con assaz dc razao, quc o rcginc ariidario c a nais
fornosa criaao oliica do nosso scculo, a unica ialvcz original na
cicncia oliica dcsdc Arisioiclcs.
Scn o ariido oliico, ncn as diiaduras ncn os odcrcs
dcnocraiicos dc socicdadc alguna do nosso icno lograrian sulsisiir,
a nao scr iransiioriancnic.
A inoriancia caiial da organizaao ariidaria faz con quc ianio
as diiaduras cono as dcnocracias cuidcn dc insiiiucionalizar o ariido
oliico, or insiruncnio ncsno ou rcssuosio da rcalizaao dos fins
dc quc o Esiado conicnorancancnic sc invcsic.
Dcicrninou cssa asccnsao do clcncnio ariidario na vida das
insiiiuics nudanas sulsianciais dc aiiiudc c roccdincnio das
foras oliicas, quc icn no ariido o caninIo naiural ara galgar c
conscrvar o odcr. Dc scnclIanic asccnsao rcsuliaran, igualncnic,
variacs considcravcis, ianio no caraicr cono na forna das
insiiiuics ncdianic as quais a diiadura ou o rcginc dcnocraiico sc
iraduzcn.
Anics quc vicssc o fcnncno ariidario a sc nanifcsiar no Esiado
nodcrno con a agudcza corrcnic a auiocracia cra acnas o odcr dc
un Ioncn so c a dcnocracia, o odcr dc Ioncns individualizados".
Hojc cricncc a diiadura ainda a un cIcfc, nas csic crinc
invariavclncnic a voniadc do gruo doninanic c nonoolizador, ao
asso quc a dcnocracia, dciando dc scr a rcrcscniaao dc indivduos,
sc iransfornou, clo luralisno social, cn govcrno dc gruos, con una
aao iraduiora dc icndcncias colciivas, a fazcrcn dc cada arlancnio
aquclc csiuario ou raa dc inicrcsscs, cuja cisicncia Fui Darlosa
ianio rccrininava ao roclanar sua ndolc dc oliico inirinsccancnic
lilcral.
O consiiiucionalisno conicnoranco cn alguns Esiados
suldcscnvolvidos sc arna dc insiruncnios novos, icndcnics a
rcscrvar o caninIo dcnocraiico c conscrvar iniacias as lascs do
rcginc.
Por cssa via rcconIccidancnic difcil, iransiian ianlcn as ircs
Consiiiuics lrasilciras dc os-gucrra, confornc vcrcnos.
Anics da Lci Fundancnial dc Donn, cn 1949, ja o consiiiuinic
lrasilciro inscrcvcra na Consiiiuiao dc 1946 o rincio, ora rcnovado,
quc vcda a organizaao, o rcgisiro ou o funcionancnio dc qualqucr
ariido oliico ou associaao, cujo rograna ou aao coniraric o
rcginc dcnocraiico, lascado na luralidadc dos ariidos c na garaniia
dos dirciios fundancniais do Ioncn" (ari. 141, 13 da Consiiiuiao dc
1946}.
Essa rcgra, icndo scrvido dc lasc ao cancclancnio do rcgisiro do
Pariido Conunisia Drasilciro, cn 1948, nao foi criaao original do
odcr consiiiuinic da rcdcnocraiizaao.
Foran os auiorcs da Consiiiuiao dc 1946 lusca-lo dcccrio na
lcgislaao ordinaria vigcnic, a qual, ja naquclc ncsno ano, disunIa
solrc rcfcrida naicria.
Havia a cssc rcsciio dois dccrcios-lcis.
a} o Dccrcio-lci n. 9.528, dc 14 dc naio dc 1946, quc dcicrninava
fossc cancclado o rcgisiro do ariido oliico, una vcz conrovado quc,
conirariando scu rograna, raiicava aios ou dcscnvolvia aiividadcs
quc colidisscn con os rincios dcnocraiicos ou os dirciios
fundancniais do Ioncn, dcfinidos na Consiiiuiao"; l} o Dccrcio-lci n.
7.586, dc 28 dc naio dc 1945, cujo ariigo 114 disunIa quc scria
ncgado rcgisiro ao ariido cujo rograna conirariassc os rincios
dcnocraiicos, ou os dirciios fundancniais do Ioncn, dcfinidos na
Consiiiuiao.
Da Consiiiuiao dc 1946, assou o rincio a consiar ianlcn do
Codigo Elciioral dc 1950 (Lci n. 1.164, dc 24 dc julIo}, ariigo 132, 3.
A scguir, rcroduziu a Lci Organica dos Pariidos Poliicos (Lci n.
4.740, dc 15 dc julIo dc 1965}, no scu ariigo 5, o disosiiivo
consiiiucional dc 1946, ao ncsno icno quc rccisou con nais cnfasc
o caraicr c a nissao dcnocraiica das organizacs ariidarias.
Ao consolidar os rincios da vida ariidaria, dcfiniu a lcgislaao
rcvolucionaria na Lci Organica a finalidadc dos ariidos oliicos cono
scndo a dc asscgurar, no inicrcssc do rcginc dcnocraiico a
auicniicidadc do sisicna rcrcscniaiivo" (ariigo 2 da Lci n. 4.740}.
E logo adianic csialclcccu no ariigo 18 quc o rograna dos
ariidos dcvcra crcssar o conronisso dc dcfcsa c acrfcioancnio
do rcginc dcnocraiico dcfinido na Consiiiuiao".
Vcio, sulscqucnicncnic, a Consiiiuiao dc 1967 disondo quc sc
guardassc fidclidadc cn naicria ariidaria ao rcginc rcrcscniaiivo c
dcnocraiico, lascado na luralidadc dc ariidos c na garaniia dos
dirciios fundancniais do Ioncn".
Arcscniava-sc o icio novo iccnicancnic sucrior ao
anicccdcnic, ncnos assvcl orianio dc inugnaao.
Pccava o ari. 141, 13, da Consiiiuiao dc 1946, cla
anliguidadc ou clo cclusivisno, cIcgando a una oao douirinaria
cn rovciio da accao laia c rigorosa dc rcginc dcnocraiico.
Essa inrccisao sc aicnua, scn rcncgar-sc aqucla oao, quando
o consiiiuinic dc 1967 aludc ao rcginc rcrcscniaiivo c dcnocraiico".
MclIor fora sc Iouvcssc cscriio rcginc dcnocraiico ou rcginc
dcnocraiico-rcrcscniaiivo.
A dcnocracia rcrcscniaiiva c acnas una nodalidadc dc rcginc
dcnocraiico. Fcrcscniaao c dcnocracia, concciios disiinios, andan
or vczcs dcsaconanIados. Haja visia a dcnocracia grcga. Tanouco
dcfinc a luralidadc ariidaria o rcginc dcnocraiico, nas unu forna dc
rcginc dcnocraiico. clcncnio coniingcnic c Iisiorico. A dcnocracia
dircia dos aniigos nao conIcccu ariidos, nuiio ncnos a luralidadc.
Quc dirian conicnorancancnic dcssa rcicnsiosa c gcncrica accao
os icoricos narisias ou os cnsadorcs oliicos da frica irilal,
vocacionalncnic nonoariidaria?
S.2 A csonududc udcu
Pcla rincira vcz cn nossa lcgislaao faz-sc naicria dc dirciio
consiiiucional a crsonalidadc jurdica dos ariidos. Enirou o rincio
no inciso II do ariigo 149, da Consiiiuiao dc 1967, c no 2, do ari. 17,
da Consiiiuiao vigcnic. Scgundo csia, os ariidos oliicos adquircn
crsonalidadc jurdica na forna da lci civil c rcgisiran scus csiaiuios
no Trilunal Sucrior Elciioral.
Esiava ja inscriio na lcgislaao ordinaria o rincio da
crsonalidadc jurdica, dcsdc o Codigo Elciioral dc 24 dc fcvcrciro dc
1932. DisunIa cssa lci quc a aquisiao da crsonalidadc jurdica sc
fazia ncdianic inscriao no rcgisiro a quc sc rcoriava o ari. 18 do
Codigo Civil.
A Lci n. 48, dc 4 dc naio dc 1935 (Modificacs do Codigo
Elciioral}, osio quc ncnos clciia, nao alicrou ial disosiao, ois
considcrava ariidos oliicos os quc iivcsscn adquirido crsonalidadc
jurdica nos icrnos da lci.
A vinculaao da crsonalidadc jurdica con o rcgisiro clo
Trilunal Elciioral, conca soncnic dcsdc o Codigo Elciioral dc 24 dc
julIo dc 1950, cujo ariigo 132 dcfinia os ariidos oliicos cono
cssoas jurdicas dc dirciio inicrno, disondo a scguir, no aragrafo 2,
quc clcs adquirian a crsonalidadc jurdica con o scu rcgisiro clo
Trilunal Sucrior Elciioral.
No ncsno scniido, aiuou a lcgislaao rcvolucionaria. Con cfciio,
disc a Lci Organica dos Pariidos Poliicos quc adquirc o ariido
crsonalidadc jurdica con scu rcgisiro clo Trilunal Sucrior Elciioral
(ari. 3} c quc sao cssoas jurdicas dc dirciio ullico inicrno os
ariidos oliicos (ari. 2}.
S.J A utuuuo cnuncntc
Fcrcscnia a aiuaao crnancnic dos ariidos, crigida cn
rincio consiiiucional, una das nclIorcs conquisias do nosso dirciio
consiiiucional, ncssa naicria, visio quc caaciia as organizacs
ariidarias a dcscncnIarcn funao da nais alia rcsonsalilidadc
oliica, cvica c cducacional no quadro da socicdadc suldcscnvolvida,
csialclcccndo cnirc o ovo c o govcrno un clo dc confiana, lcn cono
dc assduo dclaic das grandcs icscs nacionais.
A auscncia dc fiaao dcssc oljciivo cn icrnos dc lci fazia
anicccdcnicncnic dos ariidos agruacs dc aao assagcira, soncnic
scniida s vcscras dos lciios clciiorais. Findos csics, dcsfalccia ioda a
aiividadc ariidaria, dc nodo quc ianio o ovo cono os rcrcscnianics
caninIavan indifcrcnics cisicncia dos ariidos.
Inicrnancnic dcsoliiizados", os ariidos lrasilciros, salvo as
ccccs idcologicas, cran sinlcs naquinas dc indicar candidaios,
rccruiar clciiorcs, caiar voios, jusiificando assin cn aric o dcsrczo
do ldcr circnisia quc a clcs sc rcfcriu cono ncra dana ou fcsiival dc
lciras".
Con cfciio, rarancnic dcscian ao fundo dos icnas ncdianic os
quais sc dcfincn dranaiicancnic na Iora quc flui os runos c
dcsiinos da socicdadc lrasilcira.
Fcagc-sc ois conira o ooriunisno clciioral dos ariidos. Aic ao
rcscnic, ccssada a cananIa dc caiaao dc voios, cosiunavan clcs
cair no csquccincnio c anoninaio, crdcndo dc iodo o coniaio con a
nassa dc clciiorcs. NcnIuna nissao, ncnIun iralalIo oricniador do
clciiorado cIcgavan a ronovcr. E no cnianio salc-sc cono o ariido
odc c dcvc scr no Esiado conicnoranco un orgao uiil c valioso dc
acrfcioancnio das insiiiuics, cono odc c dcvc roagar no ovo
os nais alios rincios da idcologia dcnocraiica.
En ascs suldcscnvolvidos qual o Drasil, ainda nao sc aicniou
dc nodo suficicnic ara o oicncial dc ajuda csiriiual c naicrial quc
os grcnios oliicos rcrcscnian, sc for auiada sua aao cn rovciio
da colciividadc, dc nancira consianic c sisicnaiica.
A assisicncia ariidaria dcsafogaria ialvcz grandcncnic funcs
ainda conciidas ao aicrnalisno csiaial, dc nancira quc cssas
giganicscas coocraiivas" consiiiuirian una ccclcnic c cncrgica linIa
auiliar do Esiado dcnocraiico, cn scu rcforo dc roncr as algcnas
do suldcscnvolvincnio.
Dcnos largo asso ncssa dircao con o inciso consiiiucional n. III
do ariigo 149, da Caria dc 1967 quc csialclcccu o scguinic rincio.
aiuaao crnancnic, dcniro do rograna arovado clo Trilunal
Sucrior Elciioral, c scn vinculaao dc qualqucr naiurcza, con a aao
dc govcrno, cniidadcs ou ariidos csirangciros".
Nao consiava cssc disosiiivo do Projcio Oficial ncn do Projcio da
Conissao dc Jurisias. Mas a lcgislaao ordinaria, dcsdc a Lci Organica
dos Pariidos (ari. 75} ja o consagrava, quando airilua aos ariidos
funao crnancnic, asscgurada.
a} cla coniinuidadc dos scrvios dc sccrciaria; l} cla rcalizaao
dc confcrcncias; c} cla ronoao dc congrcssos ou scsscs ullicas, ao
ncnos duas vczcs or ano, ara difusao dc scu rograna; d} cla
nanuicnao dc curso dc difusao douirinaria, cducaao cvica c
alfalciizaao; c} Pcla nanuicnao dc un insiiiuio dc insiruao oliica,
ara fornaao c rcnovaao dc quadros c ldcrcs oliicos; f} cla
nanuicnao dc lillioiccas dc olras oliicas, sociais c cconnicas; g}
cla cdiao dc lolciins c ouiras ullicacs.
O cunrincnio dcssas rcgras Ia dc coniriluir ara nodificar o
rcscnic csiado dc cniorccincnio da vida ariidaria, dinanizando a
clicnicla oliica c inlaniando dc nancira coninua a conunicaao ora
alida c quasc incisicnic cnirc as lascs c a cuula.
Dciara dc scr o ariido, ois, aquclc iransoric" quc o
avcniurciro oliico cn lusca dc lcgcnda sc Ialiiuara a ionar, ara
odcr dcsccr oria das asscnllcias lcgislaiivas, cn cujo rccinio
lograva ingrcsso.
S.4 A scuzuuo nunccu*
A Lci n. 8.713, dc 30.9.93, quc csialclccc nornas ara as clcics dc 3.10.1994",
diss a rcsciio da arrccadaao c da alicaao dc rccursos nas cananIas
clciiorais", crniiindo (ari. 38} as doacs c coniriluics cn dinIciro ou csiinavcis
cn dinIciro, ara cananIas clciiorais", or cssoas fsicas ou jurdicas, con os
liniics consianics dos aragrafos do ari. 38 c das ccccs do ari. 45.
Craas fiscalizaao financcira, ccrcc o Esiado un odcr dc
conirolc solrc os ariidos, cviiando dcsgarrcn clcs ara a corruao c
sc convcrian cn ccniros ou focos dc crvcrsao da voniadc oular,
con visvcis danos norais c naicriais socicdadc c ao rcginc
dcnocraiico.
a urcza do sisicna ariidario scn duvida a rincira condiao
dc funcionancnio nornal dcssas corrcnics quc conduzcn a oiniao c
concorrcn a iransfornar cn lci nas casas lcgislaiivas a voniadc dos
cidadaos.
Dada, ois, a inoriancia dc quc sc rcvcsicn
conicnorancancnic os ariidos, scn os quais ja sc nao idcniifica
ncnIun sisicna dcnocraiico dc insiraao ocidcnial urgc csialclcccr
nccanisnos lcgais dc conirolc solrc suas finanas, iocanic origcn dc
rccursos c rcscciiva conialilidadc.
A rcocuaao dc r colro ao aluso do odcr cconnico na vida
dos ariidos crcsccu considcravclncnic no crodo inicial da
rcconsiiiucionalizaao do Pas, aos a diiadura do Esiado Novo,
dcicrninando assin as rinciras ncdidas lcgislaiivas dc sancancnio
da aiividadc ariidaria.
Anics ja da Consiiiuiao dc 1946, o lcgislador ordinario, icndo cn
visia rcscrvar a ndolc airia dos ariidos oliicos c nanic-los
afasiados dc iodo conronisso ou ligaao con foras csiranIas ao
as, coninava sancs ao ariido oliico (cancclancnio do rcgisiro}
quando sc rovassc quc rccclia dc roccdcncia csirangcira oricniaao
oliico-ariidaria, coniriluiao cn dinIciro ou qualqucr ouiro aulio"
(ari. 26 do Dccrcio-lci n. 8.566, dc 7 dc janciro dc 1946}. A Consiiiuiao
dc 5 dc ouiulro dc 1988 nanicvc crcssancnic cssa roiliao aos
ariidos oliicos dc rccclcrcn rccursos financciros dc cniidadc ou
govcrnos csirangciros, nao adniiindo laos dc sulordinaao a csics
(ari. 17, II}.
O Codigo Elciioral dc 1950, laiado aos a ccricncia dc un
quinqucnio aroinadancnic dc rcdcnocraiizaao c rcssurgincnio da
vida ariidaria, dcsia fciia cn anliio nacional, rcgulou anlancnic
nos ariigos 143 c 146 a conialilidadc c as finanas dos ariidos
oliicos.
DisunIa o Codigo, nuna rcscriao dc alio csriio noralizador,
rcroduzido ianlcn na lcgislaao sulscqucnic (aragrafo 1 do ariigo
54, da Lci Organica} quc os ariidos dcvcrian nanicr rigorosa
cscriiuraao dc suas rccciias c dcscsas, indicando-lIcs a origcn c
alicaao (ari. 148, aragrafo 1, do Codigo Elciioral dc 1950}.
A Lci Organica dos Pariidos Poliicos (1965} acrfcioou as rcgras
ja csloadas no Codigo Elciioral dc 1950 con rcsciio s finanas
ariidarias. Esialclcccu as scguinics vcdacs.
a} rccclcr, dircia ou indirciancnic, coniriluiao ou aulio
ccuniario ou csiinavcl cn dinIciro roccdcnic dc cssoa ou cniidadc
csirangcira;
l} rccclcr rccursos dc auioridadcs ou orgaos ullicos,
rcssalvadas orcn as doiacs oriundas das nulias c cnalidadcs
alicadas nos icrnos do Codigo Elciioral c dos rccursos financciros
dcsiinados or lci ao fundo ariidario, cn caraicr crnancnic ou
cvcniual;
c} rccclcr, dircia ou indirciancnic, qualqucr csccic dc aulio ou
coniriluiao das socicdadcs dc ccononia nisia c das cnrcsas dc
scrvio ullico;
d} rccclcr, dircia ou indirciancnic, sol qualqucr forna ou
rcicio, coniriluiao, aulio ou rccurso roccdcnic dc cnrcsa
rivada, dc finalidadc lucraiiva.
A naina inovaao do rcginc dc 1964 accrca dos ariidos
oliicos foi induliiavclncnic a criaao do fundo ariidario, quc s o
Drasil, ncssc icrrcno lcgislaiivo, cn dia con as nacs nais adianiadas
do nundo, cujos sisicnas lcgais, cono o da AlcnanIa, rcconIcccndo ja
a funao ullica dos ariidos, associan-no ao Esiado, quc cnira assin
a csiicndiar iais organizacs, dc nodo a livra-las cvcniualncnic da
inicrfcrcncia ruinosa c susciia dc fonics clandcsiinas c
aniidcnocraiicas dc aoio financciro.
Aarccc o fundo ariidario insiiiudo no ari. 60 da Lci Organica
dos Pariidos (Lci n. 4.440, dc 15 dc julIo dc 1965}.
Consiiiuir-sc-a cssc Fundo.
a} das nulias c cnalidadcs alicadas nos icrnos do Codigo
Elciioral a lcis concas;
l} dos rccursos financciros quc lIc forcn dcsiinados or lci, cn
caraicr crnancnic ou cvcniual;
c} dc doacs ariicularcs, inclusivc con a finalidadc dc nanicr o
insiiiuio a quc sc rcfcrc o ariigo 75, inciso V (insiiiuio dc insiruao
oliica}.
En suna, a lcgislaao clciioral, rcforada or disosiiivo
consiiiucional, acolIcu dois asccios novos cn naicria financcira. a
vcdaao ao ariido oliico dc rccclcr, dircia ou indirciancnic, sol
qualqucr forna ou rcicio, coniriluiao, aulio ou rccurso roccdcnic
dc cnrcsa rivada dc finalidadc lucraiiva, c a insiiiuiao do fundo
ariidario.
Nao aiinanos iodavia con a cicnsao noralizadora daqucla
vcdaao, una vcz quc o ncsno lcgislador no ariigo 66, da Lci Organica,
alriu dcois a oria do fundo ariidario a doacs ariicularcs", quc
nilionarios gcncrosos odcrao fazcr, cn rovciio do ncncionado fundo.
S.5 A dscnu utduu
As Consiiiuics dcnocraiicas do scculo XX, norncnic as dos
Esiados suldcscnvolvidos, quc arcgoan filiaao oliica s nairizcs do
cnsancnio ocidcnial, nao odcn conIcccr ouira forna dc dcnocracia
scnao a dcnocracia ariidaria, dcnocracia dc gruos c nao dc
indivduos, dcnocracia quc rcclana do indivduo oliiicancnic aiuanic
una fidclidadc rigorosa s corrcnics dc oiniao c inicrcssc quc o
invcsiiran no ccrccio do nandaio.
A incraiividadc dcsic c noioria cn nossos dias. Tcnos a una
conscqucncia logica da coca oliica fundancniada no dclaic c na
ariiciaao, con iodos os Ioncns crinindo socialncnic" suas
asiracs. Sucrou-sc assin a ulvcrizaao individual do scculo XIX,
da dcnocracia lilcral, nais aicnia a una lilcrdadc alsiraia c, or isso
ncsno, ncnos rcalisia, do quc a una influcncia cfciiva c organizada
dos cidadaos na dircao dos inicrcsscs colciivos, os quais, cn uliina
analisc, acalan scndo os do rorio indivduo, quando csic,
corrciancnic, faz coincidir scus fins cssoais con o lcn ullico.
A Encnda n. 1 Consiiiuiao dc 1967, dando un asso quc
rcuianos fundancnial ara a inlaniaao do Esiado ariidario,
insiiiuiu no aragrafo unico do ariigo 152 o nandaio incraiivo dc
ndolc ariidaria, confcrindo ao ariido oliico un conlcio donnio
solrc o rcrcscnianic cn naicria dc olcdicncia s dircirizcs
ariidarias. Scgundo aqucla Encnda, crdcria o nandaio no Scnado
Fcdcral, na Canara dos Dcuiados, lcn cono nos orgaos lcgislaiivos
csiaduais c nuniciais aquclc cuja aiiiudc ou voio conirariassc
dircirizcs lcgiiinancnic csialclccidas clos orgaos dc dircao
ariidaria" ou dciassc o ariido sol cuja lcgcnda fora clciio. DisunIa
o icio consiiiucional quc a crda do nandaio scria dccrciada cla
Jusiia Elciioral, ncdianic rcrcscniaao do ariido asscgurado o
dirciio dc anla dcfcsa.
Essc rcforo discilina ariidaria fora roosio ja no Projcio da
Conissao dc Jurisias, nas dcsaicndido no Projcio Oficial dc quc
rcsuliou a Consiiiuiao dc 1967.
A violaao dos dcvcrcs ariidarios consiiiuiu aic cniao oljcio dc
una inocua discilina inicrna, discilina no ariido. Con cfciio,
ncdidas dc cunIo rcondcranicncnic noral c dcsrcsiigiador
(advcricncia, suscnsao or ircs a dozc ncscs, cassaao da funao cn
orgao ariidario c culsao} sc acIan rcvisias nas coninacs do
ariigo 51 da Lci Organica dos Pariidos Poliicos, alicavcis aos filiados
quc faliarcn. a} a scus dcvcrcs dc discilina; l} ao rcsciio a rincios
rogranaiicos; c c} rolidadc no ccrccio dc nandaios ou funcs
ariidarias.
Auioriza ainda a Lci Organica dissoluao do dirciorio quando
Iouvcr. violaao do csiaiuio, do rograna ou da ciica ariidaria;
dcsrcsciio a qualqucr dclilcraao rcgularncnic ionada clos orgaos
sucriorcs do ariido; inossililidadc dc rcsolvcr-sc gravc divcrgcncia
cnirc ncnlros do dirciorio c na gcsiao financcira (ari. 52}.
S.b AnIto nuconu
Craas Consiiiuiao dc 1967, ganIou o anliio nacional dos
ariidos oliicos una rigidcz c scgurana quc nao ossua cla
lcgislaao anicccdcnic. Vcrdadc c quc a Consiiiuiao dc 1946 ja sc
rcoriava ircs vczcs ao caraicr nacional dos ariidos, scn clcva-los no
cnianio, cliciiancnic, caicgoria dc rincio consiiiucional.
Fizcran-sc cssas rcfcrcncias.
a} no aragrafo unico do ariigo 40, ao iraiar da rcrcscniaao
roorcional dos ariidos nacionais" na consiiiuiao das conisscs do
odcr lcgislaiivo;
l} no ariigo 70, ao asscgurar a rcrcscniaao roorcional dos
ariidos oliicos nacionais";
c} c, cnfin, no ariigo 160, ao dcclarar ccciuados os ariidos
oliicos nacionais" da vcdaao consianic do ariigo 160 rcfcrcnic
roricdadc dc cnrcsas jornalsiicas.
Mas a lcgislaao ordinaria, dcsdc a Lci n. 7.586, dc 28 dc naio dc
1945, criara ja o ariido oliico dc anliio nacional. Puscra icrno
assin s agrcniacs dc cunIo ncrancnic local, quc cnlaraavan a
unidadc dc aao oliica das rcrcscniacs arlancniarcs, rcsas a
un rcgionalisno nao raro csicril c dcloravcl.
Con cfciio, o ariigo 110, c aragrafo 1 daqucla lci, clalorada na
agonia do Esiado Novo, disunIa quc so odian scr adniiidos a
rcgisiro os ariidos oliicos dc anliio nacional.
A scguir, coniinIa o Dccrcio-lci n. 9.528, dc 14 dc naio dc 1946,
no ariigo 22 c aragrafo 1 idcniica disosiao.
Nao foi rcvogada cssa lcgislaao, nas anics forialccida cla
ncnao consiiiucional aos ariidos oliicos nacionais", fornando-sc
assin a convicao dc quc o odcr consiiiuinic confirnou a cisicncia
dos ncsnos naqucla dincnsao ja iraada clo lcgislador ordinario.
Vcio dcois o Codigo Elciioral dc 1950, disondo quc os ariidos
oliicos adoiarao rograna c csiaiuio dc scniido c alcancc nacional"
(Ari. 132, 1}. Na ncsna dircao os ariigos 1, 7 c 8 da Lci Organica
dos Pariidos Poliicos, dc 1965, lcn cono o rojcio da Conissao dc
Jurisias, cujo ari. 57 assin rczava. os ariidos oliicos icrao anliio
nacional".
Nao c o ariido oliico dc anliio nacional criaao jurdica
ariificial, confornc odcria suor-sc rincira visia. Ariificial, c aic
ccrio onio dcsagrcgador, foi o csinulo quc sc dcu na Fcullica vclIa
aos rcgionalisnos oliicos, s conlinacs oligarquicas, ao ariido
local. A naao viva c cnsanic, clas suas cliics, rcagia orcn conira
cssa dcfornaao, csicndcndo algunas vczcs a iodo o Pas as
cananIas dc oiniao, auicniicas cruzadas cssoais dc civisno, cono
aquclas cnrccndidas or Fui Darlosa, Nilo PcanIa c Cciulio Vargas,
rcscciivancnic cn nonc do odcr civil, da rcgcncraao rcullicana c
da vcrdadc clciioral.
O uniiarisno ariidario, quc dcscnlocou no ariido nacional,
conira o rcgionalisno dc insiraao fcdcralisia ou auiononisia, c o faio
nais digno dc noia no quadro das nudanas oliicas roccssadas
dcsdc a organizaao dos ariidos na vida oliica lrasilcira dos uliinos
irinia anos.
Calc dcsiacar aqui igualncnic aao vanguardcira dos
novincnios idcologicos, quc alalaran o Pas aos a rcvoluao dc 1930,
rcsonsavcis, nao rcsia duvida, or una crisializaao nais raida do
scniincnio nacional ao rcdor dc idcias c rogranas.
A Aao Inicgralisia Drasilcira c a Aliana Nacional Lilcriadora
foran nos idos da dccada dc 30 crcsscs vivas c conscicnics do
radicalisnos dc dirciia c csqucrda, rcscciivancnic. Prccursorcs
vcrdadciros do ariido dc anliio nacional, dciaran un sulco rofundo
no donnio da oiniao, ois ao sc dissolvcrcn conuiados csiavan os
dias do rcgionalisno ariidario cn nossa Pairia.
Enfin, a Consiiiuiao dc 1988 nanicvc iaaiivancnic o caraicr
nacional dos ariidos oliicos confornc consia do ariigo 17, inciso I.
S.? A ucduuo dc coguocs utduus
O rincio consiiiucional do inciso VIII do ariigo 152, da Encnda
1 Consiiiuiao dc 1967 quc vcdava as coligacs ariidarias, crdcu
sulsiancial razao dc scr, cn dccorrcncia das rcsirics inosias
luralidadc do sisicna ariidario c ouca cnfasc quc logicancnic sc
airiluiu ao rincio da rcrcscniaao roorcional.
Con cfciio, na Consiiiuiao dc 1946, a rcrcscniaao
roorcional cra rcvisia cn quairo ariigos (56, 134, 40 c 53},
csicndcndo-sc o rincio conosiao da Canara, aos ariidos
oliicos nacionais, consiiiuiao das conisscs do odcr lcgislaiivo
fcdcral c s conisscs arlancniarcs dc inqucriio.
Dada a nuliilicidadc ariidaria, as alianas ou coligacs dc
ariidos, frcqucnics s vcscras dos lciios, dcsviriuavan o criicrio da
roorcionalidadc c ninavan as lascs dcssc sisicna dc rcrcscniaao.
CIcgavan assin a conscniir quc ccrias rcunics dc lcgcndas
osicniasscn una fora oliica cn dcsacordo con o aoio cvcniual quc
o clciiorado daria ao rograna dc cada ariido, ionado insuladancnic.
Maquina clciiorcira, quc cnscjava as nais csdruulas
conlinacs, cono, cn ccrios Esiados, a da c-UDN con o ciinio
PTD, dcicrninavan as coligacs csircnccincnios con rcsciio s
idcias c aos rincios, aluindo assin a confiana oular nos ariidos,
rovocando a dcsnoralizaao dos rogranas, rcciiiando a
dcconosiao das lidcranas.
Consiiiuan ois, scgundo Hcrncs Lina, una das crvcrscs
nais audaciosas do sisicna roorcional, clas conscqucncias quc
roduzcn, cla confusao quc csialclcccn, clo cinisno das
conlinacs quc ossililiian".
A disosiao consiiiucional orcn cn facc da rigidcz da csiruiura
ariidaria ja nao icvc a rofundidadc dos cfciios quc alcanaria quando
a rcrcscniaao roorcional sc arcscniava cn ioda sua cicnsao,
cono un dos fundancnios dc nossa vida oliica, icndo, cniao, or
oljcio gcrar organizacs ariidarias quc crcssasscn as disiinias c
variavcis corrcnics dc oiniao ou canadas dc scniincnio oular,
roduzidas no Pas.
9. A d1menso soo1o1g1oo do por11do po1111oo bros11e1ro
En PoIcnus dc Potcu OIctuu, o icrcciro rollcna quc scrvc
dc icna a Olivcira Vianna c a quc csic consagra ircs lrcvcs caiulos, c
o da organizaao do ariido oliico no Drasil.
Conccdcndo a Fui Darlosa o ncrccincnio incsiinavcl dc Iavcr
acordado o as ara a ariiciaao cvica nas cananIas clciiorais c
nosirando quanio ja sc fizcra a cssc rcsciio aic a CananIa dc Nilo
PcanIa, cn 1922, Olivcira Vianna assinala, dc una aric, a
inuiilidadc incdiaia daquclcs novincnios fciios solc a crosia lciargica
da socicdadc rural lrasilcira, inolilizada nos vnculos do crsonalisno
c rcsa ao ccrrado cgosno dos clas c scus cIcfcs socicdadc
inscnsvcl, or conscguinic, alavra oliica, s laiafornas dc
govcrno, s fornulacs adninisiraiivas, ao aclo dos rogranas,
cosiao das idcias c dos rincios nas, douira aric, rcssalva, un
ianio coniradiiorio, o cssinisno quc cala, agudo, dc suas rcflccs
iniciais.
Essc cssinisno assin sc crinc. CananIas c roagandas
con iniuiios clciiorais so sc jusiifican cnirc ovos cuja organizaao
ariidaria nao c o cla cssoal, ou cn quc o insiinio grcgario csia
auscnic do caraicr das naiorias oularcs".
12
Conclui orcn quc aquclas caravanas, con acicncia c lcniidao,
fazcn iralalIo ingcnic, consirocn o fuiuro, lanian o carvalIo quc Ia
dc crcsccr c airavcssar dcccnios, iransor gcracs. O ncio rural
conIcccra ois os scus rollcnas ouvindo o orador dos concios
dcnocraiicos. Vira dcois o icno alforria-lo da dccndcncia do cIcfc.
A csic sc rcndcn as oulacs rurais or insiinio dc fidclidadc" or
rcconcciio dc lcaldadc", or iodos csscs clcncnios dc sujciao cssoal
quc iolIcn sc dcicn clas arrasiar cla fora alsiraia c invisvcl das
idcias".
13
Do ncsno sociologo. Os nossos Ioncns dc inicrior cosiunan
aoiar Ioncns c nao rogranas; cssoas c nao idcias".
14
Nao icnos dcnocracia dc ariidos c a razao, scgundo Olivcira
Vianna, rcsidc nisso. Ora, cn nossa dcnocracia, o quc vcnos c
jusiancnic o conirario disio. cla sc lascia cn nduduos c nao cn
cusscs; cn indivduos dssocudos c nao cn classcs ogunzudus, c
iodo nal csia nisio".
1S
Crc adcnais o ncsno cnsador quc iodas as icniaiivas dc
organizaao ariidaria cn nosso Pas, dcsdc o Princiro Incrio" foran
viinas dc un logro. o dc julgar ossvcl a organizaao dc un ariido
ariido quc nao scja un lando, agiiando-sc cn iorno dc un Ioncn,
dc un caudilIo scn a rclininar organizaao das classcs
cconnicas, das classcs quc roduzcn c conirilucn".
16
Todo o cnsancnio dc Olivcira Vianna cono analisc sociologica
do ariido oliico no Drasil c cn larga aric corrcio ou valido aic as
vcscras da Fcvoluao dc 1930. Mas dcsdc quc clc cscrcvcu aquclas
considcracs, o ncio clciioral suljaccnic s csiruiuras ariidarias
adcccu cn nosso Pas algunas rclcvanics iransfornacs. Houvc ois
nudana, Iouvc rogrcsso, Iouvc assagcns qualiiaiivas cn icrnos dc
arcciaao social das nossas lascs oliicas.
Con cfciio, da Fcvoluao dc 1930 aos nossos dias, olscrvan-sc
os scguinics onios dc nudana. as nassas rurais ja nao concn
sozinIas as ircs quarias arics do coro clciioral; o sufragio urlano sc
forialcccu quaniiiaiivancnic or dccorrcncia da rcvoluao indusirial cn
narcIa, c cssa clcvaao ariinciica icndc a rolusicccr-sc con o icno;
o clciior, cn largas zonas rurais, coniinua rcso ao cIcfc oliico, or
laos dc adcsao cssoal, nas cssa adcsao ja nao c assiva ou
incondicional. rcsulia agora da ccciaiiva dc una rcsiaao c
conirarcsiaao, lasc da nanicna do rcsigio das lidcranas
oliicas; cnfin, o clciior voia ainda, cn grandc aric, fora dc un
quadro dc idcias, nas conscicnic do incdiaiisno criincnic ao
aicndincnio dc ccrios inicrcsscs dc ordcn cssoal ou dc naiurcza
ullica. Danics acnas a olcdicncia ccga, o voio naniulado nas
fraudcs clciiorais, o falscancnio da vcrdadc oliica. Agora, o voio dado
or un clciior cigcnic dc concnsacs dc ordcn cssoal. o cnrcgo,
or ccnlo.
O crro dc Olivcira Vianna c suor quc na dcnocracia do scculo,
ncccssariancnic una dcnocracia dc nassas, scja ossvcl o
conoriancnio dcogco do coro clciioral classificado cn ariidos
oliicos. Essc conoriancnio scra dc cccao, c so rcconIccvcl
quclas agrcniacs cn dcsacordo con o sisicna oliico csialclccido c
assin dcicrninadas no roosiio dc rcfornar ou alaicr as insiiiuics
dcsdc os scus fundancnios.
Tcnos, or conscguinic, no Drasil, o quc nao odcranos dciar
dc icr. cssc quadro ariidario dc aironagcn, dcsiino dc iodas as
siiuacs dcnocraiicas da faia ocidcnial, cocrcnics con as suas
origcns. Ja cIcganos, ois, a scnclIanic grau dc dcscnvolvincnio. O
quc icnos disiinio da Inglaicrra, dos Esiados Unidos c nais ascs
ocidcniais c acnas a lasc da iranidc clciioral, ou scja, a conacia
nassa rural c urlana dc clciiorcs, cuja ionada dc conscicncia oliica,
quando cfciivancnic ocorrcr, sc dara rincialncnic cn icrnos sociais,
cn scniido oosio oliica Ialiiual dos ariidos. Dar-sc-a con noias
dc agrcssividadc c inacicncia, quc sc nao olscrvan, con a ncsna
inicnsidadc, nos ascs dcscnvolvidos.
Dcsrcvolucionar" cssas nassas consisic orianio cn aconoda-
las ao roccsso ariidario classico. A dcnocracia ariidaria scra scnrc
no Drasil oliiicancnic crsonalisia cn naicria dc colIciia ou caiaao
dc sufragios. dcnocracia dc confiana no Ioncn ullico ara aicndcr
clicniclas, dcnocracia dc cnrcgos ou dcnocracia ara dar solucs
adninisiraiivas, raiicas, concrcias, osiiivas, a rollcnas quc, sc nao
dizcn rcsciio a cssoas dcicrninadas, dizcn rcsciio a gruos ou
classcs.
Nisso sc cifra o naino dc dcscrsonalizaao a quc sc odc
cIcgar nun roccsso ariidario ondc nao sc vcnIa a confundir o voio
nas idcias con o voio nas idcologias.
Sc cnicndcrnos or voio nas idcias o voio cn lanos c rogranas
dc govcrno, ionando or iaciias as lascs insiiiucionais, quc scrao
fciias insiruncnios ou orgaos dcsscs lanos, cniao ja icnos cn vcrdadc
una cqucna arccla do clciiorado lrasilciro rcsoluiancnic
caninIando ara cssc rcsuliado.
Mas nao icnIanos iluscs naiorcs a cssc rcsciio. roorao
quc canadas sociais nais nuncrosas sc vao oliiizando, cgrcssas da
narginalizaao quc as cclura dc ioda ingcrcncia no roccsso oliico,
olscrva-sc quc scu conoriancnio dificilncnic sc odcra conicr nos
noldcs iradicionais do luriariidisno ocidcnial.
A dcnocracia dc nassas nos ascs dcscnvolvidos alrangc una
so fora sufraganic, con indifcrcna icsc idcologica, cono no caso
noric-ancricano; con susicniaao nanifcsia da idcologia doninanic,
dc cunIo dcnocraiico-arlancniar, cono no caso da Inglaicrra.
Ali, clciior c clciio luscan soluao ara rollcnas ou alincnian
idcias dc icor oliico-adninisiraiivo, scn janais qucsiionarcn as
lascs do sisicna.
Do onio dc visia qualiiaiivo, c isio o naino a quc sc Ia dc
cIcgar cn ascs, ondc a dissidcncia idcologica na csiruiura ariidaria
rarancnic alcana alalar o quadro das insiiiuics.
Nun as orcn scn os nvcis dc un dcscnvolvincnio indusirial
consunado, quc c o caso do Drasil, cssc quadro sc nodifica, conlica-
sc, cnrcda-sc cn coniradics flagranics c dcscscradoras.
Convocado ariiciaao, o clciiorado odcra ouvir das
lidcranas oliicas o scduior aclo s aiiiudcs idcologicas. Os
rollcnas nais inorianics cn nosso as sc vinculan
invariavclncnic a qucsics csiruiurais. Dclaic-los ariidariancnic iraz
scnrc o inconvcnicnic" dc susciiar qucsics dc fundo. Nao susciia-
los, significa nanicr ariidos c oiniao loiando scn runo cn sucrfcic
dc nar rcvolio, laiido clas icncsiadcs sociais, quc odcrao nais
ccdo ou nais iardc fazcr sulncrgir as insiiiuics dcnocraiicas.
A dincnsao social c oliica quc sc alrc ao ariido oliico
lrasilciro cn icrnos dc conscrvaao dcnocraiica inlica orianio algo
nais quc aquilo quc sc assa na Inglaicrra, Iialia c Esiados Unidos.
Inlica ionada dc conscicncia quanio s rcsonsalilidadcs dc una
nissao ara a qual clc sc afigura dc iodo dcsrcarado.
Nao lasia siiua-lo, clo acrfcioancnio dcnocraiico, cono un
ariido dc idcias, csvaziado dc idcologia, confornc o nodclo das
organizacs ariidarias noric-ancricanas, ou fazc-lo niliianicncnic
idcologico cono na Inglaicrra (a idcologia dcnocraiica}. Urgc dar-lIc un
rograna dc govcrno, con idcias rofundas dc rcforna cconnica c
social, quc iragan na adcsao ao rincio dcnocraiico una confissao
ianlcn dos runos a scrcn crlusirados quanio iransfornaao
Iisiorica da socicdadc suldcscnvolvida ou scnidcscnvolvida cn
socicdadc lcnancnic cnanciada iocanic qucsiao do scculo, quc c,
cono iodos salcn, ara nos, a qucsiao do dcscnvolvincnio.
A soluao noric-ancricana gcraria criscs incocrcvcis, crnicas,
inarrcdavcis. A soluao inglcsa arccc-nos nclIor. Fcsia orcn salcr
sc scria fornalncnic ossvcl. Dcnanda o naino dc oliiizaao" dos
ariidos no quadro da idcologia dcnocraiica. Prccisarian clcs dc
iransfornar-sc a cada asso cn cscolas dc rcvcrcncia lci, dc culio s
insiiiuics, dc consolidaao da confiana ullica nos Ioncns quc
govcrnan c no rcginc a quc scrvcn ara fornar cniao lidcranas dc
cscol, ou Ioncns quc iivcsscn o crfil dc csiadisias. Pariiranos a
scguir, dcnocraiicancnic, ara inicniar a soluao dc rollcnas, quc
nuiios dcscrccn scja ossvcl nos noldcs conciiiivos da rcccnic
csiruiura quc iinIan os ariidos lrasilciros, c quc coniinuarao a icr,
scn duvida.
Ora, cssa dcsconfiana inicial, fciia dc cssinisno c susciao,
consiiiui ja un agcnic ncgaiivo, faior quc nina as cscranas da
oiniao na suljugaao das criscs, or ncios ou insiruncnios nornais
dc conoriancnio dcnocraiico. E a vida dc un as sul ou
scnidcscnvolvido c a vida cn crisc insiiiucionalizada.
Quando cIcganos a csia aliura da rcflcao, icnos quc arar.
Donina-nos dc longc a scduao arlancniarisia. Por scrnos un ianio
inglcscs" na soluao lrasilcira quc convcn s nossas insiiiuics
oliicas c quc rcconizanos o insiruncnio arlancniar dc govcrno.
O arlancniarisno cducaria os ariidos c os ariidos cducarian
o ovo. Daqui or dianic a csirada ainda scria difcil dc scguir, coriada
dc csinIos, ancaada dc dcsvios, narcada dc longas c sinuosas
curvas, quc ladcarian as grandcs criscs do odcr. Mas sc o
arlancniarisno dcssc orvcniura ao as alguna iranquilidadc
insiiiucional, a dc quc nais rccisanos dcsdc a qucda da Princira
Fcullica, cn 1930, dcccrio quc o sisicna colraria ncios scguros dc
cnirar a fundo na ordcn adninisiraiiva, financcira c cconnica, ara
cniao lograr, con lon ciio c scn alalo do rcginc dcnocraiico, o icrno
da nudana indusirial, ronoiora dc nossa clcvaao caicgoria das
nacs dcscnvolvidas do Ocidcnic.
1. Afonso Arinos dc Mclo Franco, Hstu c Tcou do Putdo Potco, . 33.
2. AriIur Holconlc, Encycloacdia of Social Scicnccs", Aud Afonso Arinos dc Mclo
Franco, Hstu c Tcou do Putdo Potco, . 42.
3. Fui Darlosa, A ucdu do Inco, . 399.
4. Fui Darlosa, ilidcn, v. 16, i. 3, . 224.
5. Idcn, ilidcn, . 166.
6. Idcn, ilidcn, . 434.
7. Idcn, ilidcn, . 344.
8. Idcn, ilidcn, . 231.
No livro (original} a nuncraao das Noias dc Fodac ula do 8 ara o 10. Nao Iouvc
crro na digiializaao (Noia da digiializadora}.
10. Jonu do Hus, 2.4.1965, 1 Cad., . 3.
11. Afonso Arinos dc Mclo Franco, ol. cii., . 62.
12. Olivcira Vianna, PoIcnus dc Potcu OIctuu, . 132.
13. Idcn, ilidcn, . 137-138.
14. Idcn, ilidcn, . 131.
15. Idcn, ilidcn, . 120.
16. Idcn, ilidcn, . 121.
2t
RVOLUAO GOLP D STADO
l. Contoucsu cn tono do conccto dc cuouuo 2. Conccto
Istco-cutuu J. Conccto socogco 4. Conccto udco
5. Conccto otco b. Ogcn c cuusu dus cuouocs ?. As
dstntus uscs du uuo cuouconuu S, A ctcu du cuouuo
9. A conu lU. A contu-cuouuo ll. O goc dc Estudo
l2. A tccncu do goc dc Estudo lJ. Goc dc Estudo c
cuouuo.
J. Con1rovrs1o em 1orno do oonoe11o de revo1uo
Dos icnas oliicos dc nosso icno, a Fcvoluao cnira na
caicgoria nais sugcsiiva daquclcs quc ncrcccn csiudo rofundo c
sisicnaiico. Nao soncnic cla inoriancia dc quc sc rcvcsic scnao cn
viriudc dos alusos a quc vcn scndo cosio c da anarquia olscrvada
ao rcdor dcssc concciio, da aric dc quanios o usan scn rcflciircn nos
liniics dc scu cnrcgo, cn facc dc dcicrninadas rcalidadcs oliicas c
sociais dc nossa coca.
1
A icoria da rcvoluao na csfcra dos csiudos oliicos icn scguido
anla irajcioria. rinciro, oljcio acnas da aicnao dos Iisioriadorcs
oliicos, a scguir dos filosofos da culiura c, finalncnic, dos sociologos c
cicniisias oliicos c sicologos sociais.
Ja na dccada dc 20 von Wicsc, rcsondcndo a Cusiavo Landaucr,
quc afirnara nao scr ossvcl dar rcvoluao un iraiancnio cicnifico,
susicniou icsc oosia, roclanando quc ncnIun roccsso da vida
social odia cinir-sc a una invcsiigaao dc icor cicnifico.
Coniudo cssc ncsno sociologo quciava-sc da olrcza da
liicraiura sociologica c anargancnic rccrininava a auscncia dc
invcsiigacs orncnorizadas accrca daquclc icna. Ciiava a olra dc
FaizcnIofcr, cn ircs voluncs, iniiiulada Esscncu c OIctuo du Potcu
c a Potcu dc Holizcndorff, anlos dois vclIos cicniisias oliicos da
AlcnanIa, cn cujos iralalIos a alavra rcvoluao" ncn scqucr
figurava.
2
Quanio a Tocqucvillc, Tainc, Carlylc, Sylcl, Fanlc c TrciiscIlc,
dizia o criador da sociologia das rclacs quc clcs cran, con scus icios
aaionados, vcrdadciros nodclos dc cono os sociologos cn ncnIuna
circunsiancia dcvcrian ocuar-sc do icna rcvoluao.
3
Mas concicu a
gravc injusiia assinalada alias or Ma Adlcr dc Iavcr oniiido cn
sua criica o nonc dc Mar, dciando assin dc alrir-lIc cono lIc
cunria a dcvida cccao, ois Mar icria sido o vcrdadciro ai da
sociologia das rcvolucs. Scn Mar, confornc ondcra ainda o Mcsirc
vicncnsc, quando nuiio sc cIcgaria a una sociologia do conIccincnio
da rcvoluao, nunca orcn a una sociologia da rcvoluao.
O rcsigio do vocalulo rcvoluao, dc aliiaao nagica cono os
aconiccincnios lrasilciros dcnonsiraran, nao c csiranIo Sociologia
Poliica conicnoranca. Hclcrlc dc uliino clicou-lIc a origcn.
Mosirou quc a idcia dc rcvoluao oliica fora alIcia do cnsancnio
ncdicvo c quc csic so conIcccu novincnios rciroaiivos ou
conscrvadorcs, ara rcsialclcccr rivilcgios iradicionais ou concrciizar
fornas dc dirciio divino, ligando-sc ao concciio do faio rcvolucionario
iodo o accrvo dc idcias iradicionalisias c rcsiauradoras.
4
Assinalan os sociologos quc a rcvoluao concclida cono
cdificaao dc una nova ordcn social c idcia dos icnos nodcrnos, ou
con nais rccisao do scculo XVIII, icndo sido Voliairc o rinciro a unir
o concciio dc rcvoluao idcia dc rogrcsso.
S
Dc Arisioiclcs ao scculo XVII, as rcvolucs dc Esiado cran
considcradas cono fascs dc una circulaao cicrna das fornas dc
govcrno", cn consonancia con as icorias do csiagiriia.
Tcria Iavido assin, scgundo Hclcrlc, ciraordinario rogrcsso
quando, cla caracicrizaao nodcrna, a rcvoluao dciou dc scr un
fcnncno cclico" ou una fasc na nudana dc fornas consiiiucionais
scnrc sujciias a un rciorno (o cicrno rciorno" nicizscIiano} ara
significar novo conco" ou nudana ara una forna dc socicdadc
nclIor", ara o acrfcioancnio da socicdadc Iunana.
6
Essa conoiaao dc oiinisno, cn quc o cnsancnio
rcvolucionario c osio cn conirasic con o cnsancnio conscrvador, sc
acIa or igual inlciia nas icorias narisias da rcvoluao. Disso fazcn
largo calcdal quanios sc cncnIan cn ronovcr a aao c o
roscliiisno rcvolucionario. E a conccao dos quc vccn na rcvoluao o
dcsiino da Iisioria. alicraao incviiavcl nas rclacs sociais dc odcr
cnirc as classcs, conduzindo a lurgucsia ao iunulo. Mas cssa ilaao dc
oiinisno vinculado ao concciio dc rcvoluao c aniinarisia, uioica c
anii-sociologica, na ncdida cn quc o narisno for, cono salidancnic
o c ianlcn, una sociologia da rcvoluao.
Scndo a rcvoluao, scgundo Mar, a lusca rciroaiiva dc un
dcscnvolvincnio olsiaculizado" (dc Hcuouton st dc ucIutgc
NucIIoung ucIndctc EntucIung) nao vai a ncnIun juzo dc valor,
odcndo cssc concciio scr acolIido cono auicniicancnic sociologico,
ianio quanio o dc Lcnin, ao afirnar quc una rcvoluao ocorrc quando
a classc sucrior nao odc c a classc infcrior nao qucr rosscguir no
vclIo sisicna".
Scria fasiidioso nosirar orcn quc o concciio lisonjciro da
alavra rcvoluao ncn scnrc foi ariilIado con o fcrvor facil dc
dcicrninadas osics conicnorancas. Solrc o icrno rccaiu o
anaicna dc Durlc c Tainc, cn rcflccs dc cunIo filosofico c idcologico
quc csvazian or iniciro a sulsiancia sociologica do concciio vcricnic.
Mciadc dos quc fazcn una rcvoluao nao fazcn scnao cavar un
iunulo, dizia CIaicaulriand, quc nao olsianic confcssava rcfcrir as
nais icrrvcis rcvolucs a un govcrno dcsoiico.
Das origcns csqucrdisias do clogio c do rcsciio con quc sc
rofcria aqucla alavra iransiiou-sc ara o odio conscrvador c
rcacionario dos ullicisias c cnsadorcs dc dirciia. Esics, cn algunas
rcgics do cnsancnio laiino-ancricano, rarancnic sc rcvclan nos dias
corrcnics, scndo ianlcn sociologico olscrvar quc a conoiaao oiinisia
ja nao icn a clarcza con quc danics sc idcniificava, scndo Iojc
disuiada or corrcnics oliicas dos nais disiinios c oosios naiizcs
idcologicos, valcndo-sc iodas da auioridadc c das cscranas quc
aquclc nonc susciia no scio da rcscnic socicdadc dc nassas. Tal
ocorrc noncadancnic nas arcas do dcsconicniancnio c inconfornisno
social nais agudo, cono sao as arcas iniranquilas do
suldcscnvolvincnio. En vcrdadc, o uso a da alavra rcvoluao cn
nada alicra do onio dc visia sociologico o icor rcsiaurador, rcacionario
ou conira-rcvolucionario quc orvcniura rcsida s rclacs do odcr
oliico c social nos ordcnancnios vigcnics.
A ossvcl rcfcrcncia indiscrininada clo icrno rcvoluao nos
ascs suldcscnvolvidos dccorrc a nosso vcr cn larga aric do
dcscrcdiio cn quc caiu a crcssao golc dc Esiado", ionada con
frcqucncia or sinnino dc insialilidadc oliica ou indicaao dc fins
cgosiicos c cssoais, conirarios ao lcn conun. Confornc dissc
Harinan, a Fcvoluao caninIa con a Iisioria, o golc dc Esiado conira
a Iisioria. Ocorrc iodavia quc nos ascs aliancnic dcscnvolvidos,
ligados ao quadro da idcologia ocidcnial, Ia una dcicrninada nassa dc
oiniao, cnirc as canadas nais ilusiradas, inicirancnic dcsfavoravcl ao
concciio dc rcvoluao.
O ullicisia ancricano Ccorgc Pciicc assinalou quc das
rinciais rcvolucs do scculo XVIII a Franccsa c a Ancricana, aic
os nossos dias, crdurara no Ocidcnic una csccic dc aiiiudc
indulgcnic iocanic rcvoluao, ondo-sc cnfasc nos scus asccios
consiruiivos. Essc csiado dc csriio icr-sc-ia rolongado aic 1940.
?
Afigura-sc-nos Iavcr a orcn gcncralizaao rcciiiada, ois
cisiiu scnrc forissina corrcnic douirinaria c dc oiniao quc janais
dciou dc aoniar duranic o scculo XIX ara os asccios ncgaiivos da
rcvoluao. Olscrva-sc coniudo nos ascs dcscnvolvidos quc o
scniincnio anii-rcvolucionario cn nvcis da cIanada criica
csclarccida" sc rolusicccu no scculo XX c a daia cronologica nao c ois
1940, cono faz vcr crroncancnic aquclc cicniisia oliico, nas 1917,
ano da rcvoluao lolcIcvisia na Fussia.
Dcsdc cniao, aicnorizado, o Ocidcnic sc crgucu nun scniincnio
criico, dc rcvisao ou rccanc do concciio dc rcvoluao, cnirando a
assinalar solrciudo os scus asccios nocivos. roorao quc o
concciio ionou razcs idcologicas rofundas, dciiando solrc iodos os
coniincnics a sonlra da conflagraao social, a sin, nais foric sc fcz o
accnio solrc a rcvoluao dcsncccssaria".
Fcrova-sc cniao na rcvoluao a nancira violcnia con quc
inicrronc una cvoluao scnsaia", qucsiiona-sc o rco ou iriluio quc
a socicdadc aga or csscs novincnios, scus cfciios sao osios cn
duvida, cnfin, vai a oiniao luscar na razao Iunana o asilo ondc sc
alrigar conira un concciio rcincrso na inccricza, no sanguc, na
injusiia, na dcsordcn c aic ncsno no sacrifcio conlcio dc gcracs
iniciras. O rcsuliado foi csic. o arinorancnio cn iodos os ascs dos
orgaos nacionais dc scgurana ara salvaguarda do stutus quo oliico c
social.
2. Conoe11o 1s1r1oo-ou11uro1
A rcvoluao c icna alcrio invcsiigaao dc Iisioriadorcs,
cicniisias oliicos, filosofos da culiura, sicologos sociais, jurisias c
sociologos.
O dognaiisno dc osics rclaiivas ao csiudo dcssc fcnncno
social cncolrc c faz olscuro o conIccincnio da rcalidadc rcvolucionaria
quando cla sc nanifcsia na cisicncia dc una socicdadc, dc un ovo
ou ainda dc iodo o gcncro Iunano. Essa rcalidadc ora sc accniua clo
asccio Iisiorico-culiural, ora clos dados sociologicos; cn
dcicrninados casos, cla cnfasc na iransfornaao jurdica, nouiros
cla rclcvancia quanio rofundidadc da nudana oliica ocrada.
Caso nao aicnic ara csscs asccios quc aquclc fcnncno ou rcalidadc
odc arcscniar c quc lIc confcrcn a rcscciiva noia dc caracicrizaao,
o cicniisia da rcvoluao roduzira onisscs c ccluscs, cn dano dc
ioda a claloraao concciiual. E da lIc rcsiara unicancnic un concciio
dc iodo unilaicral, cosio a oljccs olcnicas, o quc alias Ia sido
frcqucnic quando sc iraia dc roor, or ccnlo, os concciios
sociologico c oliico dc rcvoluao, scn duvida os dc nais difcil c
conirovcriida fiaao.
Cono ocorrc con rcsciio a iodos os fcnncnos sociais (c a
coniriluiao idcalisia a cssc rcsciio foi dc suna inoriancia ara quc
sc cIcgassc a ial conclusao} na rcvoluao o Ioncn c dc nodo
conconiianic sujciio c oljcio.
A rcvoluao nao c aconiccincnio naiural, nas cfciio ianlcn dc
idcias, iralalIadas na ncnic soliiaria dos cnsadorcs, anics ois dc
dcsccrcn s nassas c arrclaia-las ara a aao. A rcvoluao, cono
dissc Oricga y Cassci, nao c a larricada nas un csiado dc csriio".
S
Scu csiudo clos cnsadorcs rcqucr a naina anliiudc dc visias.
Dcsvincula-lo da suljciividadc incrcnic olra dc iodo cicniisia social
afigura-sc-nos difcil scnao inossvcl. A rcicnsao dc ncuiralidadc ou
cicrioridadc alsoluia c duvidosa. Assinalou Ccorgc Pciicc quc o
raciocnio csia no indivduo c nao na nassa ou so ao Ioncn calc
olscrvar c analisar a socicdadc c nao o conirario.
9
Esic olscrvador c cn
si ncsno ialua dc valorcs, scr idcologico, con iodo o condicionancnio
dc sua coca, ianio clc quanio os aiorcs do faio rcvolucionario.
Qucrcr rcduzir cada fcnncno rcvolucionario a una sociologia da
rcvoluao c dcniro dcssa sociologia forna dc una cscola ou corrcnic
dc invcsiigaao scria cvidcnicncnic aldicar a ossililidadc dc conIccc-
lo airavcs dc iodos os angulos idncos cn ordcn a conscniir una
analisc nais vcriical, cicnsa c fccunda, dc inconaravcl rovciio ara
conrccndcr as disiinias nodalidadcs dc roccsso rcvolucionario.
Da or quc, do onio dc visia didaiico, caninando-sc o
rollcna da rcvoluao c dc scu conIccincnio cla cicncia oliica,
inclinano-nos, fciia cssa advcricncia rclininar, or adniiir varios
concciios, aroriados iodos a un accsso ncnos cnoso icnaiica
rcvolucionaria.
Disiinguinos assin o concciio Iisiorico-culiural, o concciio
sociologico, o concciio jurdico c o concciio oliico dc rcvoluao.
O concciio Iisiorico-culiural crinc csscncialncnic a
inicrruao dc un crodo culiural. Dcssa quclra rcsulia a
dcsconiinuidadc c conscqucnic inauguraao dc novo dcscnvolvincnio
Iisiorico. A dcscolcria dc Cocrnico, a invcnao da naquina a vaor, a
cquaao dc Einsicin, con a dcsinicgraao osicrior do aiono, foran
aconiccincnios quc iniroduziran dc nancira rcvolucionaria una nova
idadc Iisiorica na cisicncia da socicdadc Iunana, ocrando
vcrdadcira iransfornaao culiural. A socu cIungc, a quc sc rcorian
os cscriiorcs sociais anglo-ancricanos, rcndc-sc a cssc concciio.
O concciio Iisiorico-culiural odc rcvcsiir-sc dc ccrio cunIo
filosofico ou iniclcciualisia. Assin aconicccu or ccnlo quando
Augusio Conic disiinguiu na Iisioria das rcrcscniacs culiurais do
gcncro Iunano tcs cstudos ou crodos auinonos. o icologico, o
nciafsico c o osiiivo. Cada assagcn dc un a ouiro csiado significou
a consunaao dc un roccsso rcvolucionario dc naiurcza culiural.
Alias o concciio Iisiorico-culiural nao sc acIa dc iodo aariado
dc inlicacs sociologicas. En rigor ianio sc inscrc na filosofia da
Iisioria c da culiura cono calc ianlcn no anliio da sociologia gcral.
TIcodor Ccigcr ionou-o alias ncssa uliina accao ariindo, con
aoio cn Sonlari, dc quc c rcvolucionaria ioda iransfornaao
fundancnial dc una siiuaao cisicnic, nao inoria cn quc donnio.
Disso iivcnos ccnlo con a rcvoluao na iccnica dc roduao
dcicrninada clo advcnio da naquina a vaor c con a rcvoluao
filosofica ocrada clo criiicisno dc Kani.
Nao sao concciios csianqucs csics quc csianos caninando con
ccrio conforio didaiico. Sc o concciio sociologico dc rcvoluao ja sc acIa
rcccdido dc vnculos con o concciio Iisiorico-culiural, nais acriados
scrao ainda os scus laos con o concciio oliico do qual ara nuiios sc
afigura ja inscaravcl.
S. Conoe11o soo1o1g1oo
Toda rcvoluao social csia no anago do concciio sociologico dc
rcvoluao c nao odc vir dcsaconanIada da rcvoluao oliica, quc a
cccuia c rcccdc. As duas rcvolucs sao asccios dc una ncsna
rcalidadc. Scn cnlargo dc sua concao, c ossvcl accniuar ora o
rinciro, ora o scgundo dcsscs asccios quc cnvolvcn a olra
rcvolucionaria na socicdadc nodcrna. Auiorcs Ia quc assinalan a
cicnsao Iisiorica da sociologia da rcvoluao c a anliiudc dc scus
icnas, roclanando-os incaurvcis, visio alrangcrcn ioda a Hisioria
Univcrsal (Harinan}.
Alraar-sc orcn a cssa osiao scria adniiir cono aralclas a
Iisioria da socicdadc c a sociologia da rcvoluao, dando a csia uliina
aqucla dincnsao quc so ficaria lcn no concciio Iisiorico-culiural ja
caninado. A Iisioria da civilizaao nao odc sc ionada cono alco da
sociologia da rcvoluao. Esia so sc fcz ossvcl ou so dcscolriu o oljcio
dc suas indagacs cn coca rcccnic, con a nodcrna socicdadc dc
classcs, quando una classc sc ins social c oliiicancnic, airavcs da
ionada do odcr, ara inlaniar nova ordcn social, ou csialclcccr os
insiruncnios insiiiucionais dc conscrvaao c crnancncia dc sua
Icgcnonia, qual aconicccu na Fcvoluao Franccsa. A lurgucsia aloliu
ali a ordcn cororaiiva c dcsiruiu as lascs da socicdadc fcudal. Algo
scnclIanic ocorrcu csic scculo con a Fcvoluao Soviciica quando a
classc rolciaria cnrcgou os insiruncnios do odcr ara rcnovcr a
doninaao social da lurgucsia c roclanar, scgundo os narisias, o
novo rincio dc una socicdadc dc iralalIadorcs, iniclcciuais c
canoncscs, icndo cn visia una socicdadc scn classcs" c dc
convivcncia iranquila.
Essas Fcvolucs ofcrcccran icnario riqussino, nanancial
coioso a invcsiigacs lcgiiinancnic sociologicas. Scn csias nao scria
ossvcl falar cn sociologia da rcvoluao, cono vcdado crnanccc o uso
dcssa crcssao ara conIcccr os lcvanics c rclclics quc
aconanIaran o iranscurso da vida social na idadc ncdia.
Aqui icn alicaao o concciio dc Oricga y Cassci quando afirnou
quc o rcvolucionario nao sc rclcla conira os alusos da socicdadc,
confornc fazia o Ioncn ncdicval, nas conira os usos, qucr dizcr
conira as insiiiuics, cono faz o Ioncn nodcrno.
Afigura-sc-nos or iniciro idnca, do onio dc visia nciodologico,
a alicaao dc una crgunia-criicrio, qual fcz lucidancnic Hclcrlc,
ara disiinguir as nodalidadcs dc rcvoluao c dcicrninar sol a forna
sociologica o fcnncno rcvolucionario. A crgunia-cIavc, scgundo o
auior alcnao, c csia. Quc foi quc nudou?
10
Enicndcnos quc sc a nudana sc rcfcrc ao cssoal dc govcrno,
nao Iouvc rcvoluao, nas golc dc Esiado; sc a nudana orcn aiingiu
a Consiiiuiao oliica c a forna dc govcrno ja c ossvcl falar cn
rcvoluao, a salcr, rcvoluao oliica; sc, orcn, as iransfornacs sc
vcriicalizarcn nais, dcsccndo a grandcs rofundidadcs sociais, con
asccnsao dc una nova classc ao odcr" ou aariao dc un novo
sisicna dc canadas sociais, rcdisiriluiao da roricdadc ou aic
ncsno sua aloliao", con o advcnio dc novas fornas dc vida
cconnica, a o cicniisia oliico rcconIcccra cniao a rcvoluao social,
oljcio da icnaiica sociologica c consiiiuiivo da vcrdadcira sociologia da
rcvoluao.
O sociologo Hclcrlc cnsa difcrcnicncnic ao dcnonsirar o quc
nao c rcvoluao" na accao nodcrna. Nao icnos oljcao alguna ara
fazcr-lIc quando clc afirna, iciual, quc a dcsiiiuiao violcnia dc un
govcrnanic ou dc varios govcrnanics c sua sulsiiiuiao or ouiras
cssoas, scn nudanas da forna dc govcrno, cono aconiccc nas
cIanadas rcvolucs da Ancrica Laiina, nao consiiiui rcvoluao".
11
Tao ouco quando clc susicnia quc nao Ia rcvoluao, nas
sinlcsncnic nudana social" (socu cIungc), dcsdc quc sc iransiia dc
una a ouira forna dc socicdadc, ial cono aconicccu na Inglaicrra c nos
Esiados Unidos, cn conscqucncia da rcvoluao indusirial", ncdianic
nudana lcnia, acfica c nao roosiial, cnlora cssa nudana vcnIa
rcvcsiir a socicdadc dc novos asccios, alicrando-lIc lasicancnic, clo
rogrcsso naicrial, a vclIa c cosiuncira fisiononia.
Mas ao asscvcrar cnfaiicancnic quc a nudana violcnia da forna
dc govcrno scn variaao lasica da csiruiura social, cono ocorrc
quando sc assa da nonarquia rcullica, nao consiiiui ainda una
rcvoluao", icnos quc scnclIanic asscriiva c invalida, orquanio
cquivalcria a rcduzir iodo o concciio dc rcvoluao a una caracicrizaao
sociologica, clininando aquclcs concciios auinonos dc rcvoluao
jurdica c oliica, a ncnos quc csias iivcsscn or acndicc ncccssario
a nodificaao no rincio das rclacs sociais ou na csiruiura das
classcs c sua Ialiiual Iicrarquia.
Acalaria o auior confinado sociologicancnic ao concciio narisia
dc rcvoluao, quc c un concciio sociologico. Aconiccc orcn quc nao c
o unico, cnlora scja clininaiorio dc iodos aquclcs concciios dc
rcvoluao oliica, indulgcnics con a inalicralilidadc das lascs sociais.
Fcvoluao oliica quc nao conduza a cssc rcsuliado c nao scja do
ncsno asso rcvoluao social nao scra rcconIccida na caicgoria dc
rcvoluao.
A criica narisia da rcvoluao, a quc Hclcrlc arccc adcrir, nao
sc concilia orcn con cssc csqucna. Scria o caso dc lcnlrar a
roosiio da sociologia narisia da rcvoluao o quc afirnou o sociologo
alcnao von Wicsc, quando dissc quc a rcicnsao dc clicar una
rcvoluao clo conirasic dc classcs cquivalcria a un ncdico dcscjoso dc
clicar a iulcrculosc clas cavcrnas c iccidos dcsirudos.
12
AcIanos quc circunscrcvcr o concciio dc rcvoluao unicancnic a
alicracs rofundas no rcginc das classcs sociais scria anics
cnolrcccr, airavcs do cclusivisno dcssa rcduao sociologica, a larga
icnaiica oliica da rcvoluao, quc scnrc dcia lugar ara disiinios
crculos dc indagaao quais os dc cunIo csiriiancnic jurdico c ncn
or isso ncnos auinonos.
4. Conoe11o ]ur1d1oo
Do onio dc visia jurdico a rcvoluao c csscncialncnic a quclra
do rincio da lcgalidadc, a qucda dc un ordcnancnio jurdico dc
dirciio ullico, sua sulsiiiuiao cla nornaiividadc nova quc advcn da
ionada do odcr c da inlaniaao c ccrccio dc un odcr consiiiuinic
originario.
Conrccndida dclaio dcssc asccio, a rcvoluao conicn dois
dados csscnciais. o ronincnio, scn conronissos c scn liniiacs
lcgais rcvias, da ordcn jurdica anicccdcnic c a criaao dc un novo
dirciio, quc sc crinira clo advcnio dc novas insiiiuics.
Mcdianic a rcvoluao, cai nao soncnic o dirciio consiiiucional
osiiivo nas a forna vigcnic dc odcr consiiiuinic, a lasc ncsna quc
ainda rcvalccia ara cfciio dc alicracs na noldura dos odcrcs
consiiiudos. A rcvoluao cn scu sulsiraio jurdico c crisc c advcnio dc
un novo odcr consiiiuinic.
Con a dinanica rcvolucionaria, rclacs difcrcnics dc odcr sao
inosias s classcs sociais c a ordcn jurdica quc sc csialclccc sol o
influo da rcvoluao sanciona o novo quadro dc rclacs dc classcs.
Consoanic a rofundidadc da nudana, alicra-sc o rincio ncsno ou
criicrio da csiraiificaao social (Ccigcr}.
Nas rcvolucs Ia quc disiinguir faio" rcvolucionario dc valor"
rcvolucionario. O faio" roduz a nudana do dirciio c con a nudana
a rcvoluao insiiiucionaliza os scus valorcs". Nao Ia rcvolucs
lcgiinas", scgundo qucrcn alguns jurisias (contudcto n udccto,
diria Harinan}, nas rcvolucs lcgiiinadas" c quc sc lcgiiinan cla
consiiiuinic, cla nudana ocrada na ordcn jurdica, cla roosiao
dc novos valorcs (cada rcvoluao c una dcrrilada c rcnovaao dc
valorcs", asscvcra Vicrlandi}.
Vcjanos a scguir o concciio dc rcvoluao, dado or Caricllicri, sol
a insiraao da crscciiva jurdica. A nudana violcnia c con cfciios
rolongados dc una Consiiiuiao, nudana ncdianic a qual o odcr
aic cniao cricnccnic a un ou varios govcrnanics sc iransfcrc ara
nuiios govcrnados".
Sc ao invcs dc iransfcrcncia dc odcr dos govcrnanics ara os
govcrnados, Iouvcssc aquclc jurisia osio or sujciio c dcsiinaiario
dcssa iransnissao a classc social, scu concciio jurdico dc rcvoluao sc
iornaria inccavcl.
A Consiiiuiao rcvolucionaria, rovcnicnic dc un odcr
consiiiuinic rcvolucionario, ioca ncccssariancnic nas rclacs dc
classcs ara nodifica-las c ara criar un dirciio quc sc anoldc a cssas
rclacs.
O dirciio c o odcr iransfcridos clo aio rcvolucionario dc una a
ouira classc vcn coroar a afirnaiiva dc Lassallc dc quc quando una
rcvoluao ocorrc, iodas as lcis do dirciio ullico cacn or icrra ou icn
acnas significaao rovisoria, dcvcndo scr fciias dc novo.
13
Con a rcssalva dc quc nao c sinlcs nudana dc govcrnanics
ara govcrnados na ossc do odcr, nas una variaao rofunda nas
rclacs dc classcs aquilo quc a Consiiiuiao rcflcic or cfciio da olra
rcvolucionaria, concordanos lcnancnic con von Wicsc quando
assinala quc o concciio jurdico dc Caricllicri crniic disiinguir con
clarcza o concciio dc rcvoluao dos concciios dc rcaao, conira-
rcvoluao, rcsiauraao c golc dc Esiado.
14
S. Conoe11o po1111oo
O concciio oliico c o concciio jurdico dc rcvoluao sc
inicrcnciran dc ial forna quc so or alsiraao c ariifcio dc nciodo
odcnos dcsiaca-los, scn coniudo crdcr dc visia a rofunda
concidadc quc cnirc anlos sc roduz cla naiurcza ncsna do
fcnncno rcvolucionario.
A dincnsao oliica c nanifcsia quando Paul ScIrcclcr
ccclcnicncnic afirna quc no donnio oliico odcnos dcfinir a
rcvoluao cono a nudana ilcgal da consiiiuiao" ou dcsdc quc a
Consiiiuiao c un sisicna dc nornas quc csialclcccn as condics dc
lcgalidadc, cono una nudana ilcgal das condics dc lcgalidadc".
1S
Aicnia o Auior ncnos no conicudo ciico ou nas insiiiuics gcradas
cla rcvoluao ara caracicriza-la oliiicancnic do quc no asccio
fornal, no roccsso ncdianic o qual sc fazcn alicracs da vida
oliica. A salcr, c vcrdadcira rcvoluao, ara clc, ioda nudana
consiiiucional fciia or ncios disiinios daquclcs quc a Consiiiuiao
rcvc.
Coniudo o asccio oliico da rcvoluao visio iao-soncnic cono
nudana ilcgal das condics dc lcgalidadc" nao sc confina ncgaao
do odcr consiiiuinic consiiiudo ou dcrivado (odcr dc rcforna
consiiiucional} ncn ao aclo a ouiras vias oliicas quc conduzan dc
nodo dircio insiauraao violcnia dc un odcr consiiiuinic lcno,
ncios acnas insiruncniais da aao oliica rcvolucionaria.
As causas fornais dcicrninanics da nudana ilcgal" dcvcn scr
ionadas cn conia. Ocuando-sc da Fcvoluao Franccsa, Tocqucvillc sc
rcoriou crda dc crcna da classc doninanic na jusiia dc sua
causa c na caacidadc dc oor diqucs onda inovadora c criica quc sc
lcvaniara ara conicsiar a ordcn csialclccida. Todo o sisicna sc
arcscnia cniorccido c inoicnic ara rcagir conira a crosao dc scus
valorcs iradicionais. A duvida da vclIa canada dirigcnic nos dirciios dc
sua osiao, cono dissc von Wicsc, faz vacilanic o cdifcio oliico.
16
Sua inscgurana cn dcclarar o quc dcvc scr susicniado c o quc sc acIa
aio ara nudar ou cair, sua incaacidadc cn aconodar-sc a una
nova siiuaao, oriunda dc rcfornas acauicladoras arcssan a
caiasirofc dc Esiado, clo colaso rcvolucionario.
Con cfciio, anics dc dcsiruir as csiruiuras oliicas c nudar o
rcginc, a rcvoluao vinIa alalando ja iodo o sisicna c rcdisondo a
conscicncia social ara acciiar a nudana c acaiar as novas
insiiiuics.
Aqui calc lcnlrar a assagcn da olra ondc Monicsquicu diz quc
os aconiccincnios anadurcccn c cis as rcvolucs.
1?
Qucr dizcr a
siiuaao rcvolucionaria ou o anadurccincnio do csriio rcvolucionario
consiiiucn a aric inorianissina quc sc odcria cIanar dc
rcvoluao invisvcl", quando csia rcccdc o aio criico da ionada do
odcr c sc irava na conscicncia da socicdadc, ondc agonizan os vclIos
valorcs.
A rcvoluao oliica, no cnicndcr dc Carl J. FricdricI, rcsulia
invariavclncnic dc falIas no sisicna dc govcrno.
1S
NcnIuna rcvoluao
sc fcz quc nao crinissc una nodalidadc dc dcsconicniancnio con a
auioridadc, una crisc dc confiana na canada dirigcnic, dc una aric,
c douira aric una voniadc rcsoluia dc nudar c inor a nudana cla
violcncia.
A crisc oliica quc roduz as rcvolucs lcva or conscguinic ao
aroisno a coniradiao cnirc o odcr dc cina", ninoriiario, c o odcr
dc laio", najoriiario. A dircao da naquina govcrnaiiva c suliia c
violcniancnic dcosia, arrasiando na qucda Ioncns, idcias c
rincios dc govcrno. A nova ordcn oliica cngcndra ouiras
lidcranas, ouiros quadros, ouiros rogranas, ouira classc doninanic
cn lusca dc consolidaao, ouiro dirciio consiiiucional.
En suna, c acciiavcl o concciio oliico dc rcvoluao cono
nodificaao violcnia dos fundancnios jurdicos dc un Esiado",
scgundo HcrrfaIrdi, ou scgundo o Dicionario da Fcal Acadcnia
EsanIola cono ioda nudana violcnia nas insiiiuics oliicas dc
una naao", orquanio cn anlos fica aicnicado o acl da violcncia
quc Sorcl iao lcn assinalou, c do ncsno asso sc c foric conoiaao
no significado da nudana insiiiucional.
t. Or1gem e oouso dos revo1ues
Foi Mar scn duvida o cnsador quc nais accniuou a origcn das
rcvolucs na csfcra cconnica. Quando as foras naicriais dc
roduao na Socicdadc cacn cn coniradiao con as rclacs dc
roduao cisicnics", aqui icnos, scgundo o narisno, o faio gcrador
dos novincnios dc fora c violcncia, quc fazcn aluir
rcvolucionariancnic o sisicna oliico, cconnico c social.
Ncn iodos conaricn orcn dcssc onio dc visia unilaicrial,
indo luscar nouiras csfcras sociais ouiras causas quc nao as dc csiriio
icor cconnico ara a clicar a aao rcvolucionaria na socicdadc
Iunana.
As gucrras rcligiosas quc narcaran un crodo rcvolucionario
inorianissino da Hisioria dificilncnic sc conadcccrian, scgundo
alguns cscriiorcs oliicos, con a inicrrciaao cconnica quc aric do
cclusivisno narisia.
A origcn c causa das rcvolucs sc rcndcria a una lcnia
acunulaao dc dcsconicniancnios c inugnacs da ordcn dc valorcs
inlaniados ou inosios aic a cIcgada dc un noncnio criico dc
dcicrioraao final. Os golcs dc Esiado odcn scr inrovisados, as
rcvolucs janais.
19
Do onio dc visia Iisiorico, a invcsiigaao sociologica icn
avcriguado ccrias noiivacs cicrnas" quc, sc nao ocran
roriancnic cono causas, tcn iodavia un cfciio incdiaio no
dcscncadcar das rcvolucs. as gucrras crdidas (os casos da
AlcnanIa, Iialia c Fussia, aos a Princira Crandc Cucrra Mundial}, a
inoularidadc dc ncdidas cconnicas (a oliica financcira
dcsasirada quc rcccdcu a Fcvoluao Franccsa}, as rcfornas sociais
nalogradas (o dccrcio quc insiiiuiu a SUPFA Sucrinicndcncia da
Fcforna Agraria c quc sc rounIa a fulninar o laiifundio no Drasil
s vcscras dc 31 dc naro dc 1964}, a oliica iriluiaria injusia (a
orcssao fiscal quc rcciiiou na Inglaicrra as rcvolucs
arlancniarcs do scculo XVII} c assin or dianic.
20
Dcicrninados cicniisias sociais quc dcsoliiizan a origcn das
rcvolucs icn dc uliino aicniado nais ara a criculosidadc das
cocas dc roscridadc, quando a ccononia dc un Esiado, rogrcdindo
raidancnic, rcara un salio qualiiaiivo nas fascs do scu
dcscnvolvincnio, dc quc ossa rcsuliar asccnsao or ccnlo dc nova
canada cnrcsarial.
Ainda no caso da Fcvoluao Franccsa a niscria nao fora causa
dos succssos rcvolucionarios scgundo o cnicndincnio dc ccria corrcnic
dc sociologos c cnsadorcs. En vcrdadc, o icrcciro csiado", ou scja, a
lurgucsia, nao osiulava ouira coisa scnao o odcr oliico, ois cono
classc roscra c ccononicancnic doninanic sc lIc dcarava a
coniradiao cascradora dc vcr a naquina do Esiado nas naos do rci
c das ordcns arisiocraiicas c rivilcgiadas.
?. As d1s11n1os ]oses do oo revo1uo1onr1o
O roccsso rcvolucionario, scgundo assinala Hclcrlc, conrccndc
varias fascs c nunca sc caurc nun unico lcvanic. Con cfciio, una
siiuaao rcvolucionaria, clo ncnos cn nosso icno, nao sc asscnclIa
s gucrras civis classicas. Nao c ossvcl afirnar con rccisao a daia
cn quc una rcvoluao conca, nuiio ncnos rcvcr-lIc o icrno.
Podc crfciiancnic a canada dirigcnic ncn scqucr icr
conscicncia dc quc csia iravando una laialIa rcvolucionaria, ainda
quando cnrcga ncios rcrcssivos quc na aarcncia scrvcn dc
susicniaao roiincira a un odcr csialclccido c rcsunidancnic
consolidado. No cnianio, a rcvoluao ja csia accsa, ninando-lIc as
lascs dc aoio c rcarando con lcniidao un colaso irrcncdiavcl (as
rcvolucs sc fazcn anics dc rclcniar" ou scja cs cuoutons sont utcs
uuunt d`ccutc, scgundo Maurras}.
As rcvolucs, confornc asscvcra Hclcrlc, sao rcccdidas dc
longo crodo dc disiurlios sociais c icniaiivas locais c liniiadas dc
cnrcgo da violcncia, cqucnas gucrrilIas, noiins, a ar dc lcvanics
rcvolucionarios frusirados. O cicniisia social cnuncra os ccnlos da
Fussia cn 1905 c dc varios ascs curocus cn 1830 c 1848, quando
cfciivancnic siiuacs rcvolucionarias sc configuraran con ioda
clarcza, aic culninarcn no onio criico quc c scnrc a ionada do
odcr.
21
O ncsno quadro sc dcscnIa nos ascs suldcscnvolvidos,
ondc a rcvoluao c foncniada dc fora" c dc dcniro" c ainda quando lIc
nao falia a auicniicidadc nacional, c iragico vc-la afogada oliiicancnic
nos niios c dognas da idcologia, quc dcccrio sao un csiorvo
cnanciaao cconnica c clininaao do suldcscnvolvincnio.
Dcsoliiizar" a rcvoluao, iao rccIcada nos ascs suldcscnvolvidos dc
radicalisno idcologico, so scra ossvcl airavcs das vias do conscnso c
da rcconciliaao, c csias unicancnic as ofcrccc o luralisno ariidario.
Ondc Iouvcr una diiadura inlaniada urgc volvcr iao dcrcssa quanio
ossvcl rcdcnocraiizaao c rcconsiiiuiao do odcr.
Tocanic s fascs quc a rcvoluao, una vcz dcscncadcada, scguc
ncccssariancnic, os sociologos da rcvoluao cn nosso scculo, cono or
ccnlo Ccigcr c Hclcrlc, coniinuan csiinando or valida a disiinao
cn dois crodos csscnciais. un dc ncgaao c dcsiruiao, quando os
rcvolucionarios sc cncnIan olsiinadancnic c con afinco cn clininar
iudo quando roccdc do assado c ouiro a scguir, nais rcflcivo, cn
quc rocuran rcionar una aric daquilo quc cuidavan Iavcr
dcrroiado.
22
Con cfciio cnicndc TI. Ccigcr quc Ia duas fascs succssivas do
dcsdolrancnio rcvolucionario, a rincira dc asccio ncgaiivo, cn quc
iudo clodc suliiancnic, acarrciando dcsiruiao c noric c a scgunda,
dc asccio osiiivo, cn quc a rcvoluao consiroi c sc osiiiva no
concciio dc Lcdcrcr, a qucn ioda rcvoluao sc afigura a rcalizaao dc
una idcia".
23
O dclaic cicnifico da rcvoluao, accniua TI. Ccigcr, dcvc
considcrar a rclaao corrclaiiva do quc foi dcsirudo c do quc sc
consiruiu. Prosscguc afirnando iaaiivo quc ncnIuna rcvoluao sc
caurc cn dcsiruiao c quc a dcsiruiao nao aniquila ioialncnic o
airinnio culiural, nas fcrc dc noric as insiiiuics sociais c
solrciudo, acrcsccnianos nos, as insiiiuics oliicas quc quclas sc
vinculan.
As fascs dc una rcvoluao nao sao ioialncnic doninadas or un
radicalisno iniransigcnic, quc lcia nun caiccisno dc alsoluia
fidclidadc ao rograna rcvolucionario. Ha ocasics dc aarcnics
coniradics c ooriunisno, dc iransacs c nalcalilidadc, fascs aic
doccis c flcvcis quc alcnian as foras conira-rcvolucionarias. Mas
quando a firncza dc roosiios icn o cincnio idcologico c a sinccridadc
inalalavcl da lidcrana rcvolucionaria, iais fascs nao ofcrcccn naiorcs
riscos dc inugnaao cficaz c sao aic ncccssarias consolidaao da
olra rcvolucionaria.
Daqui rcsulia cniao, no dizcr dc Hclcrlc, quc o novo rcginc sc vc
conclido a conccsscs, a rciroccssos assagciros, dianic dc corrcnics
advcrsas c circunsiancias dcsfavoravcis, cIcgando a rcsiauracs
daquilo quc dc incio dcsirura ou rcnovcra. No cnianio, asscvcra o
sociologo, iais roccssos dc aconodaao, ionados cn gcral cono
dcsvios, cn nada alicran a dircao, os runos ara os quais sc novc
inlacavclncnic cn scus roosiios olsiinados.
24
Una classificaao corrcnic na nodcrna liicraiura sociologica das
rcvolucs disiinguc quairo fascs succssivas nos novincnios
rcvolucionarios quando inicrvcn o faior idcologico. a} a viioria dos
circnisias, l} o icrror idcologico, c} o icrnidor, cn quc a rcvoluao
cnira na fasc conscrvadora", uliraassado o radicalisno dos
fanaiicos
2S
c d} a diiadura do Ioncn foric. Assin, a Fcvoluao
Franccsa, da DasiilIa a Naolcao, c a Fcvoluao Fussa, da insurrciao
dc Pcirogrado a Sialin. Ncssc csqucna, Folcsicrrc c Lcnin foran
ldcrcs da fasc cn quc a fogucira ainda crciiava nos dcsiinos inccrios
da rcvoluao.
S. A or111oo do Revo1uo
A Iisioria criica das rcvolucs icn conduzido a concluscs
discrcanics quando sc faz a avaliaao dc scus rcsuliados ou quando o
roccsso rcvolucionario ncsno, cono fcnncno da socicdadc Iunana,
cnira cn julgancnio.
O clogio da rcvoluao c fciio naiuralncnic or quanios sc acIan
conronciidos a fundo con un csqucna dc idcias c rincios ara
alicrar as lascs do sisicna social c oliico, con cvcniual cnrcgo da
violcncia. Essc cnrcgo da cIanada violcncia rcvolucionaria" c nais
caracicrsiico das rcvolucs oliicas c idcologicas. Sociologicancnic
orcn ncn iodos cnicndcn scja a violcncia irao csscncial ndolc das
rcvolucs. Scndo assin iao ccnsurada, nao csiaria cla scqucr na lasc
das nais inorianics rcvolucs quc lcncficiaran o gcncro Iunano,
cono a cIanada rcvoluao iccnologica c a rcvoluao indusirial,
rcvolucs iaciias c silcnciosas, nas ncn or isso ncnos fccundas, as
unicas cn vcrdadc ncrcccdoras dc cncnios cla aric dc sacrifcio
quc ouaran.
No vocalulario oliico a Iisioria das rcvolucs roduziu cnirc a
oiniao ocidcnial una conoiaao dc grau variavcl, confornc a coca c o
as ou consoanic os cnsadorcs idcologicos da rcscciiva criica.
Fcsvala orianio do clogio c da confiana nas viriudcs do roccsso
rcvolucionario ara a dcscrcna, quc icn fulninado or inuiil o
insiruncnio das rcvolucs clas quais agaria o gcncro Iunano rco
dcnasiado alio, corliianic cn vidas c sanguc, o quc nao jusiificaria as
suosias vaniagcns. Aqui a criica c iida or rcacionaria, ali or
rogrcssisia. Os corifcus da rcvoluao, Ioncns do fuiuro; os ininigos,
cssoas rcirogradas, rcacionarias, conira-rcvolucionarias.
Enquanio a criica sc nanicvc a csic nvcl nao rovocava
dificuldadcs dc idcniificaao ncn lcvava a confuscs. TI. Ccigcr, or
ccnlo, aoniava ara os Iisioriadorcs oliicos c icoricos lcgiiinisias
do Esiado, quc assinalavan nas rcvolucs solrciudo o asccio
ncgaiivo, a dcsiruiao ou inicrruao dc una cvoluao scnsaia", a
ncgaao dc una ordcn valida, con cnfasc, scgundo clc, no cnrcgo da
violcncia c no roccsso dc dcnoliao das insiiiuics.
26
Eran csics os
rcacionarios, os iradicionalisias, os anigos do assado, os cronisias da
conira-rcvoluao, os fauiorcs da inolilidadc insiiiucional. Douira aric
os criicos lilcrais, quc vian no insiruncnio rcvolucionario o ncio or
ccclcncia dc criar a lilcrdadc (dc insiraao individualisia} c inlaniar
a nodalidadc dc govcrno liniiado; fazian o clogio caloroso da
rcvoluao, rincialncnic das rcvolucs lurgucsas, quais or ccnlo
a Fcvoluao Franccsa c a Fcvoluao Ancricana do scculo XVIII.
Dcois da Fcvoluao Soviciica, quc rccdiiou cn sanguc a iragcdia
da Fcvoluao Franccsa c irouc ao odcr c ao donnio da naquina
csiaial a classc olrcira, a rcvoluao cnirou a scr visia novancnic con
dcsconfiana. A dirciia cscrcvia con Oricga y Cassci solrc o ocaso das
rcvolucs" c o ccniro-lilcral, dcscrcnic na ossililidadc dc rcavcr a
lidcrana da Iisioria, concorria ianlcn ara a dcsvalorizaao do
icrno.
En socorro dcssas osics, a sociologia oliica c a criica dc
caicdra dos icoricos nais inrcssionados con a dcnocracia social c as
conquisias iccnologicas inunIan o concciio novo da dcsncccssidadc
da rcvoluao" c das rcvolucs dcsncccssarias", cono csforo glolal dc
dcsoliiizaao. O rcflco da onda dc conicsiaao valoraiiva da rcvoluao
sc rcflcic na liicraiura oliica, noncadancnic nos sicologos sociais c
Iisioriografos franccscs, quc dcsdc MicIclci c Danicl Cucrin a Tardc c
Lc Don sc afasiaran do concciio da rcvoluao gcncrosa", ainda
incranic na Iisioriografia rcvolucionaria dc TIicrs, scgundo olscrvou
Dccouflc, ara a inagcn da rcvoluao crvcriida, das iluscs
rcvolucionarias dcsfciias, das nassas dcncnics c crucis, rcvoluao
cnfin cono una lcsao ccrclral no coro da socicdadc Iunana. O livro
dc Sorolin, a Socoogu dus Hcuouocs dc l925, iraz ainda o cco dcssa
osiao.
Nas socicdadcs suldcscnvolvidas, orcn, ondc a nudana
rcvolucionaria clo conscniincnio (rcforna social} ou cla violcncia sc
fcz incraiivo dc rogrcsso c aic dc solrcvivcncia, a alavra rcvoluao"
nao sc dcicriorou, ncn sc dcsvalorizou.
Conscrva o rcsigio do niio quc viria criar una Iunanidadc
nova, valcndo cono aio dc cnanciaao Iunana c social". Ao conirario
orianio do quc succdcu nos ascs nais adianiados do nundo livrc.
Aqui, na gcografia do suldcscnvolvincnio, ncnIuna corrcnic
idcologica, dos circnisnos ou do ccniro dc cficazncnic nonooliza-
la c iodos a consagran no coro unaninc dc quc cla lcn crinc c
iraduz anscios c scniincnios oliicos c sociais doninanics. Nao
cnrcga-la scria nocivo, quasc cor-sc a una conoiaao ncgaiiva.
Tornou-sc dcsiaric a alavra rcvoluao algo sagrado, crcssao ialu"
no dicionario oliico dos faios c das idcias dos suldcscnvolvidos, con
cnrcgo indisiinio or iodas as filiacs idcologicas; alavra fcliz quc
clo scu uso anliciona iudo crinir c acala or nada crinir.
Enfin, a nais doninada clo icrror scnaniico" quc caracicriza a
icrninologia oliica dc nosso icno.
Quanio aos cfciios roriancnic diios da rcvoluao, a criica
ncgaiiva insisic na sua inrcvisililidadc. Salc-sc cono as rcvolucs
concan, nas nunca quando c cono acalan, confornc aarccc
solcjancnic rcciido or scus criicos. Esics, alcn disso, c c o caso dc
Hclcrlc, dcnonsiran quc nao raro as rcvolucs cccdcn cn cicnsao
c rofundidadc iudo quanio csiava na csiinaiiva dos rcvolucionarios,
iudo quanio csics aguardavan c con o dcsdolrancnio do roccsso ja
nao udcran sujciiar ao ncccssario frcio, condo-sc clcs ncsnos con
frcqucncia ao Iolocausio cssoal nas aras da rcvoluao.
Un dos aradoos iragicos" da rcvoluao, diz aquclc sociologo, c
quc o novincnio quc ariira dc roncssas dc lilcrdadc nao so ara a
classc rcvolucionaria nas ara iodo o ovo, sc vc suliia c
incviiavclncnic conduzido a un govcrno dc icrror ou a una diiadura,
ondc aic ncsno scus filIos nais dilcios, os guias da rincira Iora
acalan dcvorados clas rorias cIanas do inccndio rcvolucionario,
or disscniircn dos runos ionados clo novo rcginc.
2?
Esic icr-sc-ia
aariado dc suas fonics iniciais, rcsvalando na iraiao das roncssas
dc lilcrdadc fciias s nassas ou crdcndo a csoniancidadc criadora
da rincira Iora aic ingrcssar nuna fasc auiocraiica dc diiadura
inrcvisia, aqucla quc Folcsicrrc, rocurando salvar o concciio da
rcvoluao incrsa no icrror, roclanava aradoalncnic scr o
dcsoiisno da lilcrdadc".
9. A re]ormo
Quando csiala una siiuaao dc crisc social duas unicas ocs
sc ofcrcccn. a rcforna ou a rcvoluao, os ncios acficos ou os ncios
violcnios. Coniudo ncn iodas as socicdadcs, ncn iodos os guias icn a
ncccssaria scrcnidadc c conrccnsao ara cncrgar o dilcna osio cn
iais icrnos.
Consisic a rcforna nun conjunio dc rovidcncias dc alcancc
social c oliico c cconnico, ncdianic as quais, dcniro duna noldura
dc fundancnios inalicravcis", sc faz a rcdisiruiao das arcclas dc
ariiciaao das disiinias classcs sociais. Con a rcforna, corrigcn-sc
disiorcs do sisicna c dc rcginc, aicndc-sc ao lcn conun, roicia-
sc a az social, disirilui-sc nais jusiia cnirc as classcs rcsscniidas c
carcnics.
Sao as rcfornas os insiruncnios or ccclcncia quc scrvcn ara
cviiar as rcvolucs, ois scndo a rcforna, scgundo TI. Ccigcr, ja una
rcvoluao cn niniaiura", ou quaniiiaiivancnic una scric dc salios, a
vcrdadc c quc varias cqucnas rcvolucs incdcn una grandc
rcvoluao".
2S
Fazcndo o clogio circno do rcfornisno, E. dc Cirardin
dizia ainda no scculo XIX quc a nclIor rcvoluao nao valia una
rcforna.
Ecnlo dc fcliz ciio do roscliiisno rcfornisia foi no dizcr dc
Alfrcd Mcuscr o da social-dcnocracia alcna ao icrno da Princira
Cucrra Mundial. Coniriluiu ara salvar o caiialisno c ara incdir a
ioial dcsinicgraao das insiiiuics, nao olsianic a insiraao socialisia
dc scu rograna.
Erro suor ianlcn quc a rcforna nao scja insiruncnio dc
conscrvaao c nao ossa scr lrandida cocrcnicncnic or naos
conscrvadoras. O nodclo lisnarcliano na AlcnanIa, con sua
lcgislaao rccursora da rcvidcncia social, c dcvcras ilusiraiivo dc
oao conscrvadora na uxs da rcforna social.
Do onio dc visia oliico, o rcfornisno na Inglaicrra, duranic a
rincira nciadc do scculo assado, dc cviiar quc a agiiaao cariisia
sc iransfornassc nuna rcvoluao. Pcrdura ainda o csriio rcfornisia
cono filosofia dc aao da socicdadc inglcsa dc nossa coca. Ali,
conscrvadorcs c iralalIisias icn solcjancnic dcnonsirado quc a
inaginaao oliica do ovo inglcs disc scnrc dc ncios con quc
olsiar a icno as surrcsas da violcncia rcvolucionaria.
Essc ncsno rcfornisno rcscrvou Iisioricancnic os Esiados
Unidos, con o Ncu Dcu rooscvcliiano, aos a dcrcssao dc 1929, dc
una icncsiadc social, cujas conscqucncias scrian inrcvisvcis ara
a socicdadc ancricana.
O falso rcfornisno odc iodavia consiiiuir-sc no nais crigoso
conlusivcl dc closao rcvolucionaria. Ao invcs dc iolIcr a rcvoluao,
a roaga c faciliia, nuliilicando as fonics dc dcsconicniancnio
social. Alaic ianlcn or iniciro a confiana dos govcrnados nas
lidcranas cnfraquccidas c dcsnoralizadas.
A loa voniadc" c as loas inicncs" nao lasian; urgc acina dc
iudo a caacidadc ara cnrccndcr rcfornas, o dcscoriino oliico con
quc fazc-las acciiavcis c lausvcis. Enirc a rcvoluao c a rcforna
assan aquclas froniciras fluiuanics", dc Szcndc, c iodo o iaio do
csiadisia scra orianio ouco, quando oia clo rcfornisno inicligcnic.
A rcforna ou cvoluao c lasicancnic, dc ccrio onio dc visia, un
concciio jurdico, consiiiucional, quc cnrcga iodos os nccanisnos
lcgais ossvcis, ara lograr, airavcs do conscniincnio c da confiana
das classcs angusiiadas, a cIavc dos rollcnas nais dclicados, cuja
soluao os fanaiicos da idcologia so csiinan ossvcl airavcs do aclo
violcncia rcvolucionaria.
A cvoluao, cono dissc Harinann, sc novc clo caninIo do
dirciio c a rcvoluao clo caninIo da fora ou, ncssas lindcs acriadas,
a rcvoluao, scgundo clc, c sinlcsncnic o rosscguincnio da
cvoluao or ouiros ncios".
29
Esscs ncios rcdundan dc nodo incviiavcl
nun dcscnlacc inrcvisvcl c na qucda das insiiiuics, aquilo quc o
rcfornisno rudcnic inicnia rcvcnir.
A rcvoluao scnrc iransiia cla csfcra do inrcvisvcl. A
rcforna, ao conirario. Dc anicnao quasc cIcga o rcfornador a calcular,
a salcr c a ncnsurar os cfciios das ncdidas inosias. Tudo c osio
dclaio dc conirolc, ara os rccuos ooriunos c os avanos dcvidos. A
rcvoluao, ao rcvcs, dcscncadcia rcacs, quc cscaan a un frcio
racional. Os ldcrcs nada odcn con os runos quc a aao
rcvolucionaria cvcniualncnic iona c nao raro sao viinas das
icncsiadcs irazidas clos rorios vcnios quc scncaran.
JD. A oon1ro-revo1uo
Toda rcvoluao susciia foras conira-rcvolucionarias, consiiiudas
na naior aric dc rcnancsccnics do sisicna dcosio, scnrc aicnios
s dclilidadcs do faio rcvolucionario, ara cnrccndcr, sc ossvcl, a
rcsiauraao da aniiga ordcn.
A conira-rcvoluao rccruia ianlcn novos adcios na nassa dos
dcsconicnics cujo nuncro crcscc ncdida quc o novincnio
rcvolucionario dcsaicndc cscranas ou cigcncias dc gruos, afcrrados
a inicrcsscs suosiancnic lcgiinos quc a rcvoluao conirariou.
O clcncnio conira-rcvolucionario sc conscrva ois aiivo no
dccurso do roccsso c scus aclos violcncia odcn ocorrcr ianlcn
con frcqucncia, volvidos invariavclncnic ara frusirar os fins quc a
rcvoluao Iaja rogranado. Culiivando cn iodas as classcs o
rcsscniincnio c a oosiao o gruo conira-rcvolucionario clora con a
naina Ialilidadc as fcndas alcrias na lidcrana rcvolucionaria,
airaindo ara os scus quadros os dissidcnics c valcndo-sc dc iodos os
ncios oculios c alcrios, lciios c ilciios dc scncar a roaganda, quc
ninara o rcsigio da idcia nova c dcsnoralizara a cuula dirigcnic,
cuja asccnsao ao odcr sc dcu na crisia da rcvoluao. Sc ossvcl,
inicniara dcsaloja-la, consunando a rcsiauraao.
Scria alsurdo orcn asirar a una rcvoluao crnancnic, cssc
conirasscnso quc cquivalcria a rcicndcr insiiiucionalizar o quc cla
sua naiurcza ncsna c csiado dc cccao. Do conirario nao scria a
rcvoluao aquclc csqucna alrcviado do dcscnvolvincnio das gcracs
scguinics", ncn Iavcria ncccssidadc dc rcvolucs, orquanio nao
alrcviarian coisa alguna, nao sc icndo alrcviado a si ncsna.
As rcvolucs cngcndran sua lcgalidadc c sc lcgiiinan na
confiana dos govcrnados. Esia, una vcz conscrvada (c cono c difcil
conscrva-la!} consiiiui a rincial fora quc aralisa as invcsiidas
conira-rcvolucionarias. O graniio da oiniao ullica c quc faz foric
aqucla confiana, scndo assin a oiniao ullica, scgundo Harinan, a
laiaforna ncccssaria dc coocraao conjunia dos disiinios gruos da
oulaao.
Lcnlra cssc auior a afirnaiiva dc Krooilin quando dcclarava
quc una iiada dc idcal c scnrc ncccssaria ara quc as grandcs
rcvolucs icnIan ciio".
30
Con cfciio, a crda dcssc idcal ou cun
anoriccc o anino rcvolucionario c csargc a dcscrcna nas nassas,
ficando os odcrcs oficiais susicniados cla fora nua das arnas, lasc
rccaria conscrvaao c csialilidadc dc ioda ordcn oliica.
Quando sc cIcga a falar cn csgoiancnio do csriio
rcvolucionario, acrcsccnia Harinan, a curva da rcvoluao acala na
conira-rcvoluao. Eniran cn ccna os rcsiauradorcs. Tal ocorrcu cn
Frana, accniua aquclc ullicisia, dcois dc 1793 c Krooilin ciia a
caria dc un dcuiado quc dizia. Por ioda a aric ja sc csia cansado dc
rcvoluao".
31
Una olscrvaao indiscnsavcl a rcsciio dos novincnios conira-
rcvolucionarios. quando lcn succdidos, a rcsiauraao quc clcs ocran
nunca sc faz conlcia. Una rcvoluao consunada icn asccios c
iraos irrcvogavcis. A lorracIa dc ncnIuna rcaao aagara as iinias dc
un assado rcvolucionario quc sc consunou. A Iisioria nunca
rciroccdc aos onios dc ariida, nunca rcconsiiiui insiiiuics
crcnias, nunca faz a rcssurrciao das socicdadcs norias. Lus XVIII
asccndcu ao irono dos Dourlons na rcsiauraao conira-rcvolucionaria,
nas o fcudalisno c a cororaao janais udcran scr rcsialclccidos.
Nisso as rcvolucs agrcdidas c csnagadas fican vingadas cla
Iisioria, quc c irrcvcrsvcl.
A conira-rcvoluao nanifcsia douirinariancnic sua ndolc
rcsiauradora c sc roc a dcsiruir a dcsiruiao" c a rcsialclcccr a
ordcn alicrada rcvolucionariancnic, confornc csia no cnsancnio dc
JoscI dc Maisirc, un classico dcssa osiao. En Consdcutons su u
Funcc, olra dc calcccira dos rcsiauradorcs, ciiada or Dccouflc, lc-sc.
o rcsialclccincnio da nonarquia, quc sc cIana conira-rcvoluao, nao
scra una rcvoluao coniraria, nas o conirario dc una rcvoluao".
32
Diz Dccouflc quc o conira-rcvolucionario c adcio da rcrcssao
ioial c alrangc cn sua caicgoria iodos aquclcs quc vccn na rcvoluao
unicancnic accssos dc loucura c crincs colciivos, scndo a rcvoluao
ara clcs, scgundo cssc ncsno auior, un aio dc dcncncia gcral c a
conira-rcvoluao una ocraao dc rciorno razao c naiurcza das
coisas".
33
JJ. O go1pe de s1odo
Nao olsianic as afinidadcs quc icn con os concciios dc
rcvoluao, gucrra civil, conjuraao c utscI, o golc dc Esiado nao sc
confundc con ncnIuna dcssas fornas c significa sinlcsncnic a
ionada do odcr or ncios ilcgais.
Scus roiagonisias ianio odcn scr un govcrno cono una
asscnllcia, lcn assin auioridadcs ja alojadas no odcr.
Sao caracicrsiicas do golc dc Esiado. a surrcsa, a
suliiancidadc, a violcncia, a fricza do calculo, a rcncdiiaao, a
ilcgiiinidadc.
Faz-as scnrc a ccnsas da Consiiiuiao c sc arcscnia qual
una iccnica csccfica dc aodcrar-sc do govcrno, indccndcnic das
causas c dos fins oliicos quc a noiivan.
Dizia von JcIring quc un novincnio lcn succdido cIanava-sc
rcvoluao, nal succdido sc dcnoninaria orcn rclcliao ou
insurrciao.
34
Lcnin sisicnaiizou dc nodo difcrcnic a disiinao cnirc rcvoluao
c insurrciao, rcduzindo a insurrciao a una iccnica ariicular dc
ionada do odcr, ara oor-lIc a dcnsidadc cicnifica da rcvoluao".
3S
O golc dc Esiado lcn succdido nao raro sc vcsic ianlcn da
rouagcn da rcvoluao, a quc sc rcoria ironicancnic von JcIring;
nalogrado sc rcduz no cnianio a un crinc oliico dc alia iraiao. A
Iisioria nosira quc nos golcs frusirados a disiancia quc vai ao
cadafalso ou roscriao c a ncsna quc lcva curul rcsidcncial,
viioriosa a inicniona.
A criica dc nodo usual louva as rcvolucs, vcndo-as iao
soncnic clo angulo osiiivo, nas cn gcral dclora os golcs dc
Esiado, cnrcsiando-lIcs conoiaao irrcncdiavclncnic cjoraiiva, dc
quc os auiorcs do golc con frcqucncia sc cnvcrgonIan.
Dcicsiados do ovo, quc dclcs nao ariicia, ois sao scnrc dc
insiraao c cccuao circnancnic ninoriiaria c fccIada, os golcs dc
Esiado consiiiucn, scgundo Duin, as scdics do odcr". Un
ullicisia dc convicao consiiiucionalisia rofunda, qual foi Cuizoi,
dizia sarcasiico quc nuiios golcs dc Esiado ocorrian no nundo c o
quc cra nais gravc alguns aic lcn succdidos!
Tico dos sisicnas nonocraiicos insiavcis", ondc sao nais
usuais confornc aicsian os ccnlos cirados da Ancrica Laiina,
frica c Oricnic Mcdio, o golc dc Esiado no scculo XX c a iccnica
oliica rcdilcia dc ionada do odcr quc nais sc cnrcga nos ascs
suldcscnvolvidos ou cn fasc dc dcscnvolvincnio. A iraiao c o ncdo sc
alian no golc dc Esiado. Dcssc flagclo as conscqucncias sao duras
ara as socicdadcs quc o adcccn. Assin o diz Faoori, cicniisia
oliico ancricano.
Tudo quanio a lci incssoal faz florcsccr c ancaado or
coninuos golcs dc Esiado. A filra noral sc dcsinicgra; a injusiia
cancia cn iodos os Esiados con iradiao dc golcs dc Esiado. O
nundo naicrial c ianlcn grandcncnic afciado. Os ricos, nos aniigos
dcsoiisnos dcvasiados or golcs dc Esiado, cnicrravan o scu ouro;
nos ascs suldcscnvolvidos, ondc c quasc inossvcl cnconirar ircs
succsscs lcgiinas c consccuiivas, clcs o cnvian ara os lancos
suos. En anlos os casos, o icnor dc aios adninisiraiivos arliirarios
iolIc o cnrcgo social lcncfico do caiial".
36
Mas ncn iodos os sociologos sao unanincs cn crolrar os
cfciios ruinosos do golc dc Esiado. Haja visia Sanucl Huniingion, da
Univcrsidadc da California, ciiado or Faoori. Arova os golcs lcn
inicncionados", quc visan a rcforna social. O golc dc Esiado ncn
scnrc sc lIc afigura siniona aiologico scnao quc cn dadas ocasics
consiiiui un nccanisno sadio dc nudana gradual, a salcr (diz clc} o
cquivalcnic nao consiiiucional das nudanas criodicas dc conirolc dc
ariido ncdianic roccsso clciioral.
Ncssc nodo dc cnicndcr, o golc dc Esiado scria rcconizado
ara aquclcs ascs ondc a insialilidadc das insiiiuics oliicas c
sociais nao crniic o cnrcgo nornal dos nccanisnos consiiiucionais
dc succssao do odcr.
J2. A 1on1oo do go1pe de s1odo
O golc dc Esiado ossui una iccnica quc lIc c roria c lIc da a
noia cculiar c iica. ConIccido dcsdc a aniiguidadc, ofcrccc ccnlos
Iisioricos cclclrcs. Dcsics cunrc dcsiacar o dc Ccsar, 49 anos anics
da cra crisia, fcrindo dc noric a rcullica ronana; o dc Cronwcll, cn
1653, usurando as rcrrogaiivas dc govcrno da nonarquia inglcsa c
insiaurando una diiadura rcullicana dc facIada arlancniar; o dc
Naolcao Donaaric, cn 1799 fanoso golc dc Esiado dc 18 do
Drunario quc alriu caninIo asccnsao dcfiniiiva dc Donaaric ao
odcr alsoluio; o dc Naolcao III, cn 1851, sculiando as insiiiuics
rcullicanas c a consiiiuiao dc 1848; o dc Mussolini, cn 1922, quc
rcarou a cra do fascisno na Iialia; o dc Cciulio Vargas cn 1937, ao
insiiiuir no Drasil o cIanado Esiado Novo c o golc conunisia dc
Praga, dcsfcrido cn 1948, conira a rcullica arlancniar c
dcnocraiica do Prcsidcnic Dcncs.
A iccnica dc lcvar a calo o golc dc Esiado icn sido
cuidadosancnic csiudada c invcsiigada dc uliino or cicniisias,
sociologos c cscriiorcs oliicos, scndo das nais noiavcis a coniriluiao
dc Curzio Malaaric con scu livro classico, A Tccncu do Goc dc
Estudo, quc csia ara o golc dc Esiado assin cono o Pncc dc
Maquiavcl cn rclaao a ioda nodalidadc fria c incscruulosa dc
conscrvaao do odcr.
Malaaric c ouiros quc vcrsaran igual icna dcscrcvcn a
ossililidadc dc un gruo dc cssoas circnancnic rcduzido aralisar
os ccniros ncrvosos" iccnicos dc una naao. Airavcs da ocuaao dc
onios cIavcs, cono os ncios dc iransoric (csiacs rodoviarias,
csiradas dc fcrro c acroorios}, usinas Iidrclciricas c dc alasiccincnio
d'agua, csiacs dc corrcios c iclcgrafos, ccnirais iclcfnicas, rcdacs
dc jornais c csiacs dc iclcvisao, os auiorcs do golc dc Esiado
inolilizan a rcaao do govcrno, cuja qucda acarrcian nuna aao
raida c fulninanic.
No dccurso do golc, quando nuiio, ao ullico c dado crcclcr
indcios, ouvir runorcs, rcsscniir quc algo dc anornal sc csia
dcscnrolando. Casos Ia cn quc a loaiaria sc alasira alafada ou
osicnsiva, dccorrcnic dc indcios cono una novincniaao susciia dc
iroas na cidadc ou iiroicio nas adjaccncias do alacio rcsidcncial. En
gcral, no csao dc 24 Ioras un golc sc dcfinc. Dcslaraiado ou lcn
succdido, o ullico quc nao ariiciou, nas csicvc aicnio c silcncioso,
icsicnunIa a ccdiao dc conunicados" ou roclanacs", dando-
lIc conia do dcsfccIo. Sc for o caso, rccclc o faio consunado c dolra a
ccrviz aos novos donos do odcr.
Os auiorcs dc un golc quasc scnrc sao cn nuncro liniiado.
Via dc rcgra, oliicos dc noncada, alios dirigcnics c oficiais dc clcvada
aicnic das foras arnadas, invcsiidos ja cn funcs csiaiais c cn
condics dc novincniar ou ncuiralizar conira o govcrno quc
rcicndcn dcrrilar aric dos nccanisnos do odcr, cono olcia,
ccrciio c lurocracia, ondc rcviancnic rccruiaran lascs dc aoio ou
sinaiia.
Dc naina inoriancia ara o cvcniual lon ciio da ocraao c
a crsonalidadc do ldcr, sua caacidadc conjunia dc lanificar c
inrovisar, lcn cono sua coragcn cssoal no aio criico dc cccuao
do golc. Toda dcficicncia cssoal ncssc asccio odc dciiar or icrra a
icniaiiva dc aodcrar-sc do govcrno.
JS. Go1pe de s1odo e revo1uo
En alguns ascs suldcscnvolvidos o golc dc Esiado icn sido
confundido con a rcvoluao. Os novincnios arnados dc quc rcsulia
quclra da lcgalidadc nao raro cnganan os scus auiorcs, lcn cono
quanios os olscrvan. Casos Ia cn quc sucn csiar fazcndo una
rcvoluao ou cn rcscna dc nudana rcvolucionaria c no cnianio
ouira coisa nao fazcn ou icsicnunIan scnao un golc dc Esiado,
dcsfcrido cnlora con inicnao rcvolucionaria. E ouiras ocasics Ia cn
quc cuidan csiar rcrinindo noiins ou cqucnas insurrcics c cn
vcrdadc csiao cnvolvidos ja nuna rcvoluao ou gucrra civil.
Daqui a ncccssidadc dc indicar os rinciais onios quc
crniicn disiinguir con a clarcza ossvcl cssas duas caicgorias. o
golc dc Esiado c a rcvoluao, cn ordcn a cviiar o ncnor ndicc
ossvcl dc cquvocos.
Un criicrio ncrancnic quaniiiaiivo qual o quc cnrcgou
Nawiasly
3?
nao saiisfaz, or nanifcsia insuficicncia. O golc dc Esiado
ariiria, scgundo clc, da circnidadc ou cuula da iranidc social, ao
asso quc a rcvoluao viria do ovo ou dc anlas nassas. MclIor
criicrio scria ialvcz fiar-sc na rofundidadc da nudana iniroduzida,
cnlora conscrvando a noao dc quc cfciivancnic a rcvoluao sc origina
cn laio" ao asso quc o golc vcn dc cina".
Con cfciio, sc Ia nudana do sisicna oliico, rcnoao da vclIa
ordcn social, advcnio dc nova idcologia quc sirva dc insiraao c lasc
ao rcginc rcccn-insiiiudo, alicraao csscncial na forna ou sisicna dc
ariiciaao oliica, c claro quc Iouvc rcvoluao c nao golc dc Esiado,
orquanio csic nunca ioca nas razcs da organizaao social, ncn cria
un novo dirciio, nas sinlcsncnic, nas circunsiancias nais
favoravcis, sc conicnia con cqucnas rcfornas.
O golc dc Esiado dc nodo usual c conira un govcrnanic c scu
nodo dc govcrnar, ao asso quc a rcvoluao sc faz conira un sisicna
dc govcrno ou fcic dc insiiiuics; conira a classc doninanic c sua
lidcrana; conira un rincio dc organizaao oliica c social c nao
conira un Ioncn acnas.
Ouiros iraos quc ajudan a disiinguir o golc dc Esiado da
rcvoluao. aquclc cscrcvc Ciuscc Lo Vcrdc c olra dc cssoas
quc cn gcral ja ariician do govcrno ou do ordcnancnio cisicnic do
Esiado, ao asso quc csia c iniciaiiva dc cssoas quc nao icn ou nao
dcvcn icr cssa ariiciaao; na rcvoluao viaja-sc ara o dcsconIccido,
ara una avcniura dc idcias con laiisno nuna scric dc noiins,
dcsordcns c disiurlios narcados cla csoniancidadc da aao
rcvolucionaria; no golc dc Esiado os fins sao rccsialclccidos c
luscados con rigor, discilina c olsiinaao; na rcvoluao, dc incio, a
rcsonsalilidadc sc dilui nuna lidcrana colciiva c annina c so no
dccurso ou dcsfccIo do roccsso rcvolucionario c quc cncrgc o ldcr
dcfiniiivo, fciio frcqucnicncnic cla rcvoluao ncsna; no golc dc
Esiado, ao conirario, o ldcr ja cisic, a rcsonsalilidadc sc conccnira
ioda solrc sua calca, c dc suas aiidcs c cncrgia dccndcra cn larga
aric o dcsiino do novincnio; cn suna, un ldcr acnas odcra dar
un golc dc Esiado, nas ncnIun Ioncn sozinIo, or nais foric quc
scja, scra suficicnicncnic odcroso ara fazcr una rcvoluao, scn o
concurso das nassas. Os golcs dc Esiado cn gcral sao dc ndolc
auiocraiica, rcacionaria c diiaiorial; ja as rcvolucs rcsulian dc un
coloquio con as nuliidcs c sao dc naiurcza fundancnialncnic
dcnocraiica.
O golc c a rcvalcncia do inicrcssc cgosiico dc un gruo ou a
saiisfaao dc una scdc cssoal dc odcr, a rcvoluao, o aicndincnio
dos anscios colciivos, novcndo-sc dc confornidadc con novos
rincios c idcias; a rcvoluao c a lcgiiinidadc, o golc c a usuraao c
cono iodas as usuracs conconiianicncnic ilcgal c ilcgiino.
As rcvolucs quasc scnrc sc roagan or ioda a naao c
rcrcscnian un lcvanic dc vasissinas roorcs; ja o golc sc
circunscrcvc gcograficancnic, aiingindo acnas os onios urlanos
viiais, quando nao sc conccnira unicancnic nas caiiais, no coraao
oliico do as, ondc O govcrno icn a scdc dc iodos os orgaos
csscnciais da adninisiraao c do odcr.
1. Anosira rcccnic dcssc quadro dc vacilacs c olcnicas, ondc sc lc dc nodo claro a
sucrsiiao aqui aoniada, ocorrc na osiao dos quc susicnian ou conlaicn o
novincnio dc 1964 ncsic Pas. Os auiorcs da nudana falan cn rcvoluao, scu
oosiiorcs cn golc dc Esiado; os rinciros fian no 31 dc naro a daia
concnoraiiva do fciio rcvolucionario; os scgundos conicsian aqucla daia c
naliciosancnic a iransfcrcn ara 1 dc alril; ali conoiaao oiinisia, aqui alusao
cjoraiiva dc inconfornisno, cn anlos os casos orcn Ia disuia rcdolrada ao
rcdor dc un nonc rcsiigioso. a rcvoluao.
2. L. Von Wicsc, Dic Prollcnaiil cincr Soziologic dcr Fcvoluiion", in. Dus Vcscn dc
Hcuuton, . 7.
3. L. Von Wicsc, ilidcn, . 7.
4. F. Hclcrlc, HuutoIcnc dc PotscIcn Sozoogc, . 275.
5. Karl Cricwanl, Dc ncuzctcIc HcuoutonsIcg EntstcIung und EntucIung,
. 81 c Alfrcd Von Mariin, Odnung und FcIct, . 158. Vcja-sc igualncnic Fudolf
Hclcrlc, ol. cii., . 275.
6. F. Hclcrlc, ol. cii., . 275-276.
7. Ccorgc Pciicc, Fcvoluiion Tyology and Proccss", in FricdricI, Carl J.,
Hcuouton, VIII, . 29.
8. Oricga & Cassci, El ocaso dc las rcvolucioncs" (Acndiccs dc E Tcnu dc Nucsto
Tcno) 12 cd., . 127-161.
9. Ccorgc Pciicc, Fcvoluiion Tyology and Proccss", in. Hcuouton, . 27.
10. F. Hclcrlc, ol. cii., . 276.
11. F. Hclcrlc, ilidcn, . 277.
12. L. Von Wicsc, ScIlusswori", in. Dus Vcscn dc Hcuouton, . 52.
13. Lassallc, UcIc Vcussungsucscn I, . 491.
14. L. von Wicsc, Dc PoIcnutI cnc Sozoogc dc Hcuouton, . 7-8.
15. Paul ScIrcclcr, Fcvoluiion as a rollcn in iIc IilosoIy of Hisiory", in.
Hcuouton, . 37-38.
16. L. von Wicsc, ol. cii., . 21.
17. Monicsquicu, Dc `Est dcs Los, XXVIII, . 39.
18. Carl J. FricdricI, An iniroduciory noic on rcvoluiion", in. Hcuouton, . 7.
19. Conira cssc onio dc visia, Lcdcrcr c, alias, un dos nclIorcs sociologos da
rcvoluao. Afirna clc. Nao sc odc clicar una rcvoluao or crros c inconvcnicnics,
acrcsccniando logo quc ncnIun govcrno, or nais jusio c oniual quc scja, odcra
iransor os fundancnios sociais condicionanics dc sua osiao dc fora. Daqui
rcsulia, cn dcicrninadas circunsiancias, una osiao scnrc Iosiil aos novos
rincios quc scguidancnic vao cncrgindo. E. Lcdcrcr, Engc GcdunIcn zu
Sozoogc dc Hcuouton.
20. Do onio dc visia do narisno, a rcvoluao oliica sc rcciiia quando a luia dc
classcs aiingc nvcis insuoriavcis c sc dcscnrola raida c aaionadancnic", con
una succssao dc ariidos sc rcvcsando no odcr aic quc a naao, cn rcscna dcsscs
violcnios alalos, vc consunar-sc cn 5 anos o quc cn circunsiancias nornais lcvaria
un scculo" (Karl Mar, Hcuouton und Kontccuouton, . 41}.
21. F. Hclcrlc, ol. cii., . 283.
22. A. dc Tocqucvillc, L`Anccn Hcgnc ct u Hcuouton, 2 cd., . 10-11.
23. TI. Ccigcr, Fcvoluiion", in. Alfrcd Vicrlandi, HunduoctcIucI dc Sozoogc, .
513.
24. F. Hclcrlc, ol. cii., . 291.
25. No icrnidor a alna rcvolucionaria do ovo sc cniorccc, con a iniciaiiva
iransfcrida ara o govcrno rcvolucionario ja insialado. No icrnidor, olscrva Dccouflc,
a rcvoluao sai da ordcn do dia, caracicrizando-sc cssa fasc cla cclusao
crnancnic do ovo dc ioda ariiciaao no roccsso rcvolucionario, doravanic
ariilIado clos solrcvivcnics dos grandcs icrrorcs c clos dirigcnics dcscncaniados c
rcsoluios da scgunda gcraao". Andrc Dccouflc, Socoogc dcs Hcuoutons, . 111.
26. TI. Ccigcr, ol. cii., . 513.
27. F. Hclcrlc, ol. cii., . 286.
28. TI. Ccigcr, ol cii., . 512; Carl J. FricdricI, ol. cii., . 4.
29. L. M. Harinann, Zur Soziologic dcr Fcvoluiion", in Wicsc, Dus Vcscn dc
Hcuouton, ol. cii., . 25-26.
30. L. M. Harinann, ilidcn, . 31.
31. L. M. Harinann, ilidcn, . 31.
32. Andrc Dccouflc, ol. cii., . 115.
33. Andrc Dccouflc, ilidcn, . 115-121.
34. F. von JcIring, Dc ZuccI n HccIt, 4 cd., v. 1.
35. A. Dccouflc, ol. cii., . 13-14.
36. David C. Faoori, Cou d'iai. TIc vicw of iIc ncn firing isiols", in. FricdricI,
Hcuoucon, . 74.
37. Hans Nawiasly, Agcncnc StuutscIc, 2/II, . 41.
2?
OS GRUPOS D PRSSAO A TCNOCRAC1A
l. Conccto c notuncu dos guos dc cssuo 2. Os guos dc
cssuo c os utdos otcos J. Modududcs dos guos c suu
ogunzuuo 4. A Tccncu dc uuo c conIutc dos guos dc
cssuo 5. A nsttuconuzuuo dos guos dc cssuo b. O
usccto ncgutuo ?. O usccto ostuo S. Coctuos u uuo
dos guos 9. Nu tccnocucu, u tcccu uncuu
J. Conoe11o e 1mpor1no1o dos grupos de presso
O scculo XX conIccc socicdadcs, gruos, classcs c ariidos cono
sulsiraio da vida oliica cn sulsiiiuiao dos aniigos niios do cidadao
solcrano c da voniadc gcral, iao usuais na alsiraia icoria do Esiado
quc nos vcio da Icrana lilcral. Sao niios quc so solrcvivcn na
linguagcn jurdica das Consiiiuics c dos ullicisias; dc nodo algun
cnconiran Iojc confirnaao nos faios.
A dcnocracia social nao crinc a voniadc do Ioncn
cniricancnic insulado, nas rcfcrido scnrc a una agrcgaao
Iunana, a cujos inicrcsscs sc vinculou. Esscs inicrcsscs, arcialncnic
colciivos c cn lusca dc rcrcscniaao, scrvcn-sc na dcnocracia
luralisia do Ocidcnic dc dois canais ara cIcgarcn aic ao Esiado. os
ariidos oliicos c os gruos dc rcssao.
Os gruos dc rcssao, scgundo J. H. Kaiscr, sao organizacs da
csfcra inicrncdiaria cnirc o indivduo c o Esiado, nas quais un
inicrcssc sc incororou c sc iornou oliiicancnic rclcvanic. Ou sao
gruos quc rocuran fazcr con quc as dcciscs dos odcrcs ullicos
scjan conforncs con os inicrcsscs c as idcias dc una dcicrninada
caicgoria social.
1
SancIcz Agcsia c M. Andrc MaiIioi quasc coincidcn nas alavras
con quc caracicrizan os gruos dc rcssao. Escrcvc o rinciro cn
1967. Os gruos dc rcssao nao sao ouira coisa scnao as foras
sociais, rofissionais, cconnicas c csiriiuais dc una naao, cnquanio
aarcccn organizadas c aiivas".
2
Quinzc anos anics do caicdraiico da
Univcrsidadc dc Madrid, ja o ullicisia franccs M. Andrc MaiIioi
afirnara ianlcn. Elcs (os gruos dc rcssao} nao sao ouira coisa
scnao as foras sociais, cconnicas c csiriiuais da naao, organizadas
c aiuanics".
3
Aconiccc orcn quc anlos sc cquivocan dando un concciio quc
anics sc alica aos cIanados gruos dc inicrcsscs c nao
csccificancnic aos gruos dc rcssao, quc alias dcrivan daquclcs. Os
gruos dc inicrcsscs odcn cisiir organizados c aiivos scn coniudo
ccrccrcn a rcssao oliica. Sao oicncialncnic gruos dc rcssao c
consiiiucn o gcncro do qual os gruos vcn a scr a csccic. O gruo dc
rcssao sc dcfinc cn vcrdadc clo ccrccio dc influcncia solrc o odcr
oliico ara olicnao cvcniual dc una dcicrninada ncdida dc govcrno
quc lIc favorca os inicrcsscs.
A ancianidadc dos gruos dc rcssao c roclanada or Durdcau
quc nao ircida cn afirnar quc scnrc cisiiran c scnrc
rcssionaran os govcrnos, con a difcrcna dc quc onicn cran
cicriorcs ao odcr, arasiias" ou clicnics" c Iojc sao o rorio
odcr" ou o nodo naiural dc crcssao da voniadc do ovo rcal". Dc
uliino, os gruos nao cloran o odcr, nas o ccrccn", sao odcrcs
dc faio".
4
Tocanic cisicncia anicrior dc gruos dc rcssao,
duvidanos da inoriancia quc Durdcau lIcs airiluiu orquanio a
nosso vcr as fornacs rofissionais ou dc inicrcsscs so sc otzuun
con o advcnio da indusirializaao, con a nova socicdadc indusirial,
quando sc fizcran nais coiosos c solrciudo nais conscicnics do icor
rcivindicaiorio c da osiao quc iinIan dc assunir cn rcscna dc un
Esiado confcssadancnic inicrvcncionisia.
Os auiorcs nais nodcrnos falan cn dcscolcria"dos gruos dc
rcssao c na sua asccnsao, anicvcndo o dcclnio c a noric dos ariidos
oliicos. Munro Ia ccrca dc ncio scculo ja os laiizara dc govcrno
invisvcl". Trunan cnicndc quc sao clcs os vcrdadciros" sujciios da
aao oliica. Ouiros ullicisias, crinindo as ncsnas arccnscs,
vccn nos gruos a inagcn dc Esiados dcniro do Esiado" ou cIcgan
ao onio dc asscvcrar, confornc rcssalia Krucgcr, quc o Esiado c scus
orgaos ja sucunliran ao assalio dcssas fornacs.
Alias, a Cicncia Poliica ancricana foi a quc nais ccdo dcscriou
ara rcconIcccr cn ioda a lcniiudc a inoriancia dos gruos c
asscniar no scu csiudo os fundancnios daqucla discilina rcnovada.
Con cfciio, qucn rinciro alriu os olIos visao da nova rcalidadc foi o
cscriior oliico noric-ancricano A. F. Dcnilcy, scguido vinic anos
dcois or E. P. Hcrring, anlos auiorcs dc olras ionciras.
S
Hojc a inoriancia dos gruos ionou ial dincnsao quc nao viu
ncnIun cagcro cn afirnar quc sao aric da Consiiiuiao viva ou da
Consiiiuiao naicrial ianio quanio os ariidos oliicos c indccndcnic
dc ioda insiiiucionalizaao ou rcconIccincnio fornal nos icios
jurdicos.
Fricdnann accrcou-sc lasianic da vcrdadc ao ondcrar quc o
govcrno ncdianic gruos rivados c Iojc un faio irrcvcrsvcl".
6
A
orcssao do Esiado iodavia ncn or isso sc fcz ncnor. Ao Ioncn
sozinIo, colIido na rcdc inlacavcl dos gruos, ouco sc lIc da quc a
coaao vcnIa do Esiado individualncnic ou do Esiado nanolrado clo
gruo; cla vira scnrc dc cina" c a crda dc indccndcncia" do
Esiado cn facc do gruo nao o fara scniir-sc nais livrc ncn ncnos
orinido. O dcsconforio sicologico ialvcz scja aic nais inicnso, ncsia
dcrradcira Iioicsc, orquanio lIc falia o conirolc quc scnrc rcsulia
da ilusao dc un Esiado incssoalncnic rcgido clos sucriorcs
diiancs do lcn conun.
Conicnorancancnic, c cnornc o accrvo dc csiudos c
invcsiigacs c nonografias accrca dos gruos dc rcssao, csiudados
cn iodas as suas nodalidadcs c iccnicas dc aao. A analisc dos gruos
alrangc or igual a influcncia quc odcn ccrccr solrc as organizacs
ariidarias c o coro dc cidadaos duranic as clcics, lcn cono solrc
os ranos do odcr csiaial cccuiivo, lcgislaiivo c judiciario cujas
dcciscs irazcn con frcqucncia a narca dcssa ariiciaao invisvcl.
Ha vinic anos cra un icna quasc virgcn na Cicncia Poliica c dc
cscassa lilliografia. Una lrilIanic cicniisia lrasilcira olscrvou quc
ainda cn 1950 un volunc da UNESCO consagrado aos icnas
conicnorancos daqucla discilina coniinIa acnas un ariigo solrc a
naicria c assin ncsno circunscriio aos Esiados Unidos.
?
Ao conco da dccada dc 60, orcn, ja Duvcrgcr cscrcvia quc a
cvoluao da Frana c dc iodas as nacs ocidcniais sc caracicrizava
clo dcscnvolvincnio dos gruos dc rcssao. VinIan csics con cfciio
ofuscar o sisicna ariidario c o novincnio sindical, conduzidos ao
scgundo lano, dcsaiualizados" ou rcduzidos ja a sinlcs facIadas quc
ncrancnic incdian a visao do local ondc as vcrdadciras foras
oliicas os gruos dc rcssao iravavan dc nancira conciiiiva a
laialIa das dcciscs" oliicas c govcrnavan dc faio os ascs nais
cosios aao dc iais foras.
2. Os grupos de presso e os por11dos po1111oos
Tanio os ariidos oliicos cono os gruos dc rcssao icn dc
conun a noia caracicrsiica dc consiiiurcn caicgorias inicrosias
cnirc o cidadao c o Esiado, scrvindo dc lao dc uniao c onic ou canal
cnirc anlos. O ariido oliico do ncsno nodo quc o gruo dc rcssao
conduz inicrcsscs dc scus ncnlros aic as rcgics do odcr aondc vao
cn lusca dc una dccisao oliica favoravcl. Sao insiruncnios
rcrcscniaiivos anlos c os nais nodcrnos quc cniran no quadro da
dcnocracia social dc nosso scculo. Foran cn larga aric dcsconIccidos
ou conlaiidos clas aniigas insiiiuics do Esiado lilcral.
No cnianio, rcssalian logo as difcrcnas cnirc un ariido oliico
c un gruo dc rcssao. Vcjanos os ossvcis iraos dc disiinao,
assinalados ja or auiorcs quc sc ocuaran da naicria cn iralalIos
csccializados. a} o ariido rocura conquisiar o odcr c scus oljciivos
oliicos sao crnancnics ao asso quc o gruo dc rcssao, confornc
rcssaliou Duvcrgcr,
S
aiua acnas iransiioriancnic solrc o odcr con
una inicrfcrcncia oliica quc sc caurc na adoao da lci ou da ncdida
do odcr ullico lciicada, ara aicndincnio dc un inicrcssc ou
rcicnsao; ali, ionada do odcr, aqui, ncra influcncia solrc o odcr; l}
no ariido a crscciiva oliica c glolal, inlica una conccao ioial,
scgundo SancIcz Agcsia c Vcdci, ao asso quc no gruo cssa
crscciiva ou funao c unicancnic arcial; c} o ariido, dc rcfcrcncia,
csiaria volvido ara o inicrcssc gcral, os gruos ara inicrcsscs
ariicularcs dc scus ncnlros ncn scnrc coincidcnics con aquclc; d}
o ariido cla sua naiurcza ncsna sc arcscnia aio a gcncralizar os
ariicularisnos ao asso quc os gruos cla sua ndolc icndcn a inor
un inicrcssc ariicular ou a oicncializar a unilaicralidadc dc una
rcrcscniaao dc inicrcsscs (Krucgcr}; o ariido, scgundo Wocssncr,
consiiiui a forna dc organizaao no anliio do Esiado", ao asso quc o
gruo (VcIund), a forna dc organizaao no cano social, scndo quc o
ariido rcrcscnia o ovo, isio c, os cidadaos no Esiado", cnquanio o
gruo rcrcscnia a socicdadc nos scus inicrcsscs difcrcnciados";
9
f} os
ariidos icn una rcsonsalilidadc oliica dcfinida c nornalncnic un
rograna cosio ullicidadc, ao conirario dos gruos dc rcssao
quc ccrccn influcncia oliica scn a corrcsondcnic rcsonsalilidadc
c con roosiios ncn scnrc claros s visias da oiniao ullica; c g}
cnfin, scgundo Krucgcr, c dc rcssaliar quc os ariidos consiiiucn un
icna da Tcoria do Esiado ao asso quc os gru-os dc rcssao cniran
ali unicancnic quando or sua aao csccfica logran una significaao
osiiiva ou ncgaiiva ara a colciividadc.
10
Tocanic a cssc uliino irao dc disiinao discordanos do
consiiiucionalisia alcnao, orquanio na Cicncia Poliica noric-
ancricana os gruos dc rcssao ja consiiiucn ialvcz o cio dc ioda a
invcsiigaao da rcalidadc oliica visia fora das iluscs a quc a
crscciiva ncrancnic insiiiucional icn conduzido o rcconIccincnio
dos faiorcs quc fornan cn vcrdadc a dccisao oliica.
Sc csscs sao os asccios nais inorianics quc crniicn
disiinguir as duas caicgorias o ariido oliico c o gruo dc rcssao
nada incdc quc no roccsso oliico as duas fornacs aarcan
nao raro unidas ou cono c nais Ialiiual os gruos dc rcssao csicjan
cncriados no coro dos ariidos. Sua aiividadc iniroduz na ordcn
consiiiucional un clcncnio novo dc odcr, quc nao sc acIa nos icios,
c scn o qual o sisicna ariidario clo ncnos ficaria ininicligvcl.
Sao no Esiado conicnoranco o quc as faccs foran cn cocas
nais ou ncnos rcccnics. odcrosas condcnsacs dc inicrcsscs
ariicularcs c cgosiicos, cn orfia con o inicrcsscs gcral.
Das faccs sc disiingucn rincialncnic cla csoniancidadc
con quc surgcn c sc dcsfazcn, ncdida quc vcnccn as qucsics
roosias ou adianian os inicrcsscs cn causa, cnlora Iaja ccnlos
varios no scniido conirario, ou scja, dc gruos dc rcssao quc icndcn
cada vcz nais a insiiiucionalizar-sc sonlra do Esiado, cn conciiao
con o odcr oficial, navcgando cn aguas rofundas, quasc scnrc
sulncrsos c invisvcis.
Pcdc cnfin o coicjo cnirc ariidos oliicos c gruos dc rcssao
quc sc rcroduza a ccclcnic olscrvaao fciia or Hcrlcri Krucgcr,
quando cIanou a aicnao ara o faio dc quc nao coniravcn a csscncia
dos gruos dc rcssao cricnccr o ncsno cidadao a disiinios gruos,
nuna lu-rifiliaao inconaivcl, alias, con a ndolc dos ariidos
oliicos, cujos fins rcclanan fidclidadc c discilina c olcdicncia.
11
Dados colIidos or A. Poiicr nosiran quc a Incrial CIcnical
Indusirics Lid" a uniao das conanIias qunicas inglcsas sc acIa
vinculada a nada ncnos dc 80 associacs ou gruos!
12
S. Modo11dodes dos grupos e suo orgon1zoo
Nao rcsulia facil csialclcccr una iiologia dos gruos dc rcssao.
Dificilncnic sc cnquadran nuna classificaao rgida. Alguns auiorcs
dao rcfcrcncia idcniificaao dos gruos scgundo a ordcn dos
inicrcsscs quc csosan, dc nodo quc disiingucn lasicancnic aquclcs
quc sc ocuan acnas dc vaniagcns naicriais c os quc sc consagran a
rougnar fins ncnos cgosiicos c nais alirusias, dc anliio noral ou
dc cunIo idcologico.
Os rinciros sao viriualncnic as organizacs aironais c
olrciras, as cniidadcs rurais, lcn cono as associacs rofissionais
das cIanadas classcs lilcrais (associacs ncdicas, ordcn dos
advogados, clulcs dc cngcnIaria, cic}; ja os scgundos alrangcn
organizacs filaniroicas aarcnicncnic dcsinicrcssadas, a ar dc
associacs lasianic oliiizadas ou con clcvada dosagcn idcologica,
funcionando cicriorcs aos ariidos oliicos ou nao raro vinculados a
csics. Fornan-sc ianlcn dcniro ou fora dos arlancnios, scrvindo dc
linIa auiliar s agrcniacs ariidarias, das quais odcn consiiiuir
iodavia cn dcicrninados casos vcrdadciras dissidcncias.
Mas ncn iodos cnicndcn quc cssc rcconIccincnio dos gruos
scgundo a naiurcza dos inicrcsscs rcrcscniados scja o nais idnco c
rcciso, rocurando cniao valcr-sc dc ouiros criicrios, cnirc os quais, o
da iccnica dc aao, dos nciodos cnrcgados clos gruos ara
alcanar os rcsuliados a quc sc rocn c da cniao olicr una
classificaao ncnos inugnavcl.
Dc naina inoriancia ara o fcliz ciio dc un gruo dc rcssao
c scn duvida o rincio dc organizaao solrc o qual rcousa. O
odcrio dc un gruo sc ncdc qucr clo grau dc cficicncia c organizaao
con quc cnrcga os scus insiruncnios dc aao, qucr cla qualidadc c
quaniidadc dc scus ncnlros. Assinala Krucgcr quc a caacidadc
conlaiiva do gruo scra ianio nais alia quanio nais crfciias c solidas
as lascs dc sua organizaao. Tanio quc acrcsccnia aquclc auior un
cqucno gruo dc grandcs cnrcsarios odc disor dc nuiio nais
odcr do quc una associaao dc nassas conosia dc Ioncns fracos c
irrcsoluios.
13
Mas ncn scnrc c facil congrcgar nuna frcnic unica dc
rcssao un ccrio nuncro dc oicniados ou dc associacs indusiriais
cn viriudc da dificuldadc dc conosiao dos inicrcsscs rcrcscniados,
quasc scnrc coniradiiorios. Ncsias uliinas as associacs
indusiriais confornc cvidcnciou von dcr Callcniz
14
o nuncro dc
ncnlros c rcduzido, fornan a naia do odcrio cconnico, nas nao
raro sua aao solrc o odcr sc cnfraquccc nuiuancnic cla
inossililidadc dc Iarnonizar inicrcsscs ou dc nanicr a
Ionogcncidadc do gruo ara ccrccr una rcssao cficaz c dccisiva
(uns sao roduiorcs, afirna o auior, ouiros falricanics; csics,
inoriadorcs, aquclcs, coriadorcs}.
A inoriancia da cuula quc cncalca o gruo dc rcssao
assona con niiidcz quando sc iraia dc organizacs dc nassas
(sindicaios ocrarios}, visio quc ncssas cniidadcs, confornc ondcra
aquclc ullicisia, os inicrcsscs, ao conirario do quc sc assa con as
organizacs aironais, sc rcduzcn con nais facilidadc a un
dcnoninador conun. A quaniidadc cdc, cn nonc da cficacia da
rcssao, discilina c lidcrana. Scn iais rcquisiios os gruos
nuncrosos sao os nais vulncravcis, cosios a carcn suliiancnic na
inoicncia c frusiraao.
Os inicrcsscs organizados, nao inoria sua naiurcza, sc
arcscnian orianio cono os nais aios a ccrccrcn rcssao viioriosa.
Varias auioridadcs cn naicria dc gruos dc rcssao (D. Trunan, C. K.
Allcn, Fain-sod, W. W. Fosiow, Kaiscr c Krucgcr}, assinalan a circna
inoriancia dc quc sc rcvcsic o grau dc organizaao, nosirando cono
inicrcsscs vasios c rclcvanics os da nassa dc consunidorcs or
ccnlo icn scnrc cslarrado na inoicncia, nngua dc
rcrcscniaao adcquada.
Funcionando scnclIana dc vcrdadciras cnrcsas
csccializadas, os gruos dc rcssao nos Esiados Unidos sc
crisializaran cn organizacs csiavcis. os cIanados oIIcs, auicniicos
cscriiorios insialados con iodo o rigor iccnico c con sua aiividadc ja
rcgulancniada cn lci.
Os gruos dc rcssao nao rcrcscnian orcn iodos os inicrcsscs,
ncn ocuan ianouco iodas as faias da socicdadc quc dcnandan
rcrcscniaao. Dois cscriiorcs oliicos ancricanos, aicniando ara
cssc faio, lcnlravan o lon Iunor do Prcsidcnic Trunan quc
jocosancnic sc roclanava oIIst dc iodo o ovo, orquanio csic,
narginalizado cn scus nais caros inicrcsscs clos gruos dc rcssao,
csiava sozinIo c nao disunIa dc ncnIun oII.
1S
4. A 1on1oo de oo e oombo1e dos grupos de presso
Os gruos qucrcn a dccisao favoravcl" c nao ircidan cn
cnrcgar os ncios nais variados ara alcanar cssc fin. Acrfcioaran
una iccnica dc aao quc conrccndc dcsdc a sinlcs crsuasao aic a
corruao c, sc ncccssario, a iniinidaao. O iralalIo dos gruos ianio
sc faz dc nancira dircia c osicnsiva cono indircia c oculia. A rcssao
dclcs rccai rincialncnic solrc a oiniao ullica, os ariidos, os
orgaos lcgislaiivos, o govcrno c a inrcnsa.
A oiniao ullica c rcarada" c sc for o caso criada" ara dar
rcsaldo dc lcgiiinidadc rcicnsao do gruo, quc cscrava vcr
faciliiada sua iarcfa c or cssa via indircia (aoio da oiniao} lograr o
dcfcrincnio dos favorcs incirados junio dos odcrcs oficiais
concicnics.
Dolrar a oiniao c cn casos nais agudos dar no ullico una
lavagcn ccrclral sc conscguc ncdianic o cnrcgo dos insiruncnios dc
conunicaao dc nassas. O gruo noliliza radio, inrcnsa c iclcvisao c
or ncios dcclarados ou suiis cicrioriza a roaganda dc scus
oljciivos, qucr cla ullicidadc rcnuncrada, qucr cla olicnao da
condcsccndcncia c sinaiia dos quc doninan aquclcs ncios. Produzido
o clina dc aoio, ao gruo sc lIc dcara a auioridadc ullica ja
favoravclncnic rcdisosia aos scus inicrcsscs.
A rcssao solrc os ariidos visa dc rcfcrcncia aos arlancniarcs
dc nodo individual. O oIIst ou agcnic arlancniar do gruo rocura
convcnccr o dcuiado das loas razcs dc un rojcio dc lci, ofcrccc-lIc
fario naicrial dcnonsiraiivo dc quc sc iraia dc naicria dc sucrior
inicrcssc ullico, ninisira-lIc os arguncnios ara o dclaic ou a
jusiificaao dc voio c iorna claras as inlicacs quc a osiao or clc
adoiada odcra icr no fuiuro dc sua carrcira arlancniar.
Sc csscs rccursos orcn falIan c o rcrcscnianic nao sc nosira
docil iccnica dc crsuasao do gruo, odcra csic cnrcgar ncios
circnos quc vao do sulorno iniinidaao. Una cananIa dc
inconaiililizaao do dcuiado con suas lascs clciiorais c arna dc
quc os gruos sc valcn cn alguns ascs conira arlancniarcs
rccalciiranics. CIcgan a uiilizar ncios dc corruao, ancaando assin
a carrcira oliica do dcuiado quc nao icn nunca scgura sua
rcconduao ao osio clciivo. Eosio cono candidaio a una rcssao
or vczcs irrcsisivcl, acala clc caiiulando ara garaniir a roria
solrcvivcncia oliica.
Mas ondc o sisicna ariidario c foric c os ariidos discn dc
una iccnica dc conirolc solrc o roccdincnio dc scus dcuiados (Iaja
visia o nandaio incraiivo ariidario insiiiudo cla Encnda n. 1
Consiiiuiao dc 1967}, o rcrcscnianic cnconirara un cscudo dc
roicao c alrigo conira a aao daquclcs gruos, ois salc quc nuna
oao cnirc o ariido c o gruo, sc ficassc, con csic uliino,
iransgrcdindo dircirizcs ariidarias, crdcria o nandaio. claro
iodavia quc o valor raiico dcssa garaniia c liniiado c rclaiivo,
dccndcndo nao so das circunsiancias cono do anlicnic oliico dc
un as.
Quando os gruos sc volvcn roriancnic ara os ariidos, a
iccnica dc doninaao consisic cn roorcionar financiancnio coioso
s cananIas clciiorais. No arlancniarisno con sisicna
nuliiariidario, ondc un cqucno ariido odc dccidir da soric dc
ninisicrio cn ocasics dc crisc, os gruos dc rcssao icn a o icrrcno
idcal ara sua nanolras.
Quanio ao odcr lcgislaiivo, os nciodos dc rcssao sc ccrccn
solrc clc ialvcz con nais facilidadc, solrciudo nas conisscs
arlancniarcs. Con cfciio sao as conisscs orgaos or ccclcncia quc
icn ncrccido a rcfcrcncia dos gruos. Ali odcn clcs conccnirar iodo
o cso dc sua influcncia solrc dcuiados cn nuncro lasianic
rcduzido, ois as conisscs scnrc sao ouco nuncrosas c con a
vaniagcn dc quc a funao daquclcs dcuiados consiiiui a cIavc do
roccsso lcgislaiivo. A soric das lcis, ondc o arlancnio ainda lcgisla, sc
dccidc ncnos no lcnario do quc nas conisscs iccnicas dc cada
canara.
Quando os gruos aconcicn o govcrno odcn fazc-lo cn alguns
casos alcriancnic. A conicsiaao cn ial Iioicsc sc scrvc dc
nanifcsiacs dc nassas quc varian da grcvc con disiurlios c
violcncias a asscaias dc roicsio, dcsfilc nas ruas, olsiruao c
aralisaao do irafcgo, fccIancnio dc casas concrciais, fornas dc
loicoic, cic.
Tocanic inrcnsa, os gruos dc rcssao ou discn ja dc
odcrosas organizacs jornalsiicas ou influcncian os ncios dc
conunicaao dc nassas airavcs da ullicidadc. A rcssao nais
rcfinada c aqucla quc sc faz ncdianic noias c cdiioriais, quc o ullico
suc insiradas no inicrcssc da colciividadc. Forna o ullico orianio
sua oiniao scgundo aqucla auia suiilncnic inosia clo gruo. Esic
acala ciraindo cnfin do odcr cccuiivo una dccisao aconodada na
aarcncia ao inicrcssc gcral c scn airiios con a oiniao ullica ja
doncsiicada.
S. A 1ns111uo1ono11zoo dos grupos de presso
Con os gruos dc rcssao aconiccc algo scnclIanic ao quc sc
assou con os ariidos oliicos. oljcio dc dcsconfiana gcral ianio dos
jurisias cono dos csiadisias quc rcluian ainda cn adniiir a nova
rcalidadc ou rcconIcccr a rcscna irrcvcrsvcl dcssas fornacs.
Dcscura-las cquivalc a un fingincnio farisaico. Scria aniicicnifica a
osiao do ullicisia ou consiiiucionalisia quc sc afcrrassc a un
rcconcciio cnodo dc ignorancia indolcnic. Mais ccdo ou nais iardc os
faios sc rcroduzirao c a lcgislaao ordinaria ou o dirciio consiiiucional
alrira as orias ianlcn insiiiucionalizaao dos gruos, dcscolrindo
un ncio dc aloja-los no organisno oliico lcgalncnic discilinado.
Os ariidos conIcccran na douirina os scus ininigos caiiais,
aic ncsno cnirc os quc nais sc idcniificavan con o rincio
dcnocraiico cono Ccorgc WasIingion. Dc igual forna, os gruos
inicrncdiarios, nos quais un cnsador do iono dc Fousscau, alalizado
icorisia da dcnocracia nodcrna, via una coniradiao norial con o
rincio da voniadc gcral, quc una vcz ccluda arruinaria ioda
conccao dcnocraiica dc odcr. A sociologia c a cicncia oliica orcn
ja sc caaciiaran da circna inoriancia daquclas agrcgacs, ondc
con cfciio corrc o ncrvo ccniral dc iodo o sisicna oliico da
dcnocracia luralisia do Ocidcnic.
Un so as iniroduziu cn suas lcis a nova naicria, dando o
rinciro asso no scniido dc insiiiucionalizar os gruos dc rcssao.
Con cfciio, cn 1946, o Fcdcral Fcgulaiion of Lollying Aci", arovado
clo Congrcsso dos Esiados Unidos, discilinou cla vcz rincira a
aiividadc dos gruos dc rcssao quc dcsdc nuiio aiuavan junio do
odcr lcgislaiivo, dclaio das scguinics dcnoninacs. oII, ou scja, o
gruo organizado (a alavra significa liicralncnic aniccanara",
corrcdor", cvocando o local da casa lcgislaiiva ondc os agcnics dos
gruos dc rcssao luscavan dc rcfcrcncia csialclcccr coniaio ou
audicncia con os congrcssisias}, oIIng, o nciodo dc aao quc clcs
cnrcgan c oIIstcn as cssoas quc sc cnircgan a cssc gcncro dc
aiuaao oliica. A lci rcconIcccu lcgiino o iralalIo dos gruos dc
inicrcsscs c do ncsno asso irouc una scric dc disosics
rcsiriiivas, olrigando iodos os oIIstcn a sc rcgisirarcn na Canara
dos Fcrcscnianics c na Sccrciaria do Scnado, a rcvclarcn a origcn
das sonas cnrcgadas no ccrccio dc influcncia, lcn cono a dar
conia da ullicidadc dos roosiios do gruo c das quaniias gasias
con a advocacia lcgislaiiva no Congrcsso.
Todas as icniaiivas anicccdcnics dc lcgislar accrca do oII ou dc
rcrini-los nos irilunais Iavia cslarrado na Princira Encnda
Consiiiuiao, quc garaniia a lilcrdadc dc alavra c o dirciio dc ciiao.
No cnianio, foran dccccionanics os fruios colIidos cla lci, quc
roduziu nais un cfciio ulliciiario do quc roriancnic un rcsuliado
cficaz dc cnlargo aao dos gruos.
En rinciro lugar, a lci iida or nuiios cono vaga c alsiraia fra
cssinancnic rcdigida c a scguir scus roosiios nao ficaran iao lcn
dcfinidos quanio sc cscrava oniiindo-sc cn inor qualqucr rcsiriao
dc ordcn gcral ao ccrccio das aiividadcs do oII. Sua rcocuaao
naior arccia scr a ncra idcniificaao ullica das cssoas voiadas ao
oIIng c o rcgisiro conialil das dcscsas cnrcgadas no oII. A
conicsiaao concou ccdo con os gruos alcgando cono scnrc a
inconsiiiucionalidadc da lci quc, scgundo clcs, fcria dirciios da Princira
Encnda. Duscavan cvasivas dc inicrrciaao a fin dc frusirar-lIc os
cfciios.
En 1954, a Surcna Coric no caso US v. Harriss, rcconIcccu
orcn a consiiiucionalidadc da lci. En dccorrcncia do aio do
Congrcsso, nilIarcs dc cssoas c ccnicnas dc gruos sc inscrcvcran
rcscciivancnic cono oIIstcn c cono oIIcs nos rcgisiros criados
cla lci dc 1946.
Esiina Fincr cn 40 o nuncro dc gruos con rcrcscniaao ou
cscriiorios cn WasIingion, nas afirna quc acnas a quinia aric
dcsscs oIIcs sc faz digna dc audicncia c rcsciio or scr
auicniicancnic rcrcscniaiiva dc inicrcsscs doninanics.
16
Inforna
Lcda DoccIai Fodrigucs quc da daia da Lci aic 1957 rcgisiraran-sc
4.806 oIIstcn .
1?
O oII ancricano funciona cono un cscriiorio crfciiancnic
aarclIado, con cquics iccnicas aliancnic sclccionadas, un coro dc
csquisadorcs csccializados cn condics dc ofcrcccr a incdiaia
infornaao, quc crniia csclarcccr c oricniar o rcrcscnianic, oljcio dc
rcssao arlancniar clo gruo.
Dcclara Fincr quc o nvcl dc concicncia do oIIst c ccclcnic c
cn ncdia uliraassa o do congrcssisia a qucn rcsia infornaao. O
quadro dc agcnics dc un gruo odc alrangcr dcsdc o c-congrcssisia
(csic cla lci cn vigor dcois dc un ccrio icno dc afasiancnio da
funao lcgislaiiva} ao advogado c jornalisia dcnirc os nais influcnics na
caiial c no as.
Dc ial forna o gruo dc rcssao foi rincirancnic un fcnncno
oliico ancricano quc ioda razao icvc HuicIins quando cscrcvcu quc
os Esiados Unidos sao o as do gruo dc rcssao, c cono ial cuida do
lcn-csiar daquclcs quc csiao suficicnicncnic organizados ara fazcr a
rcssao".
1S
Ocuando-sc dos gruos dc rcssao naquclc as, Dcrnsdorf,
aos iona-los scgundo a accao laia dc gruos dc inicrcsscs, nosira
quc cisicn nos Esiados Unidos 1.500 associacs cnrcsariais
aiuando na csfcra fcdcral, 4.000 canaras dc concrcio, 70.0000
cniidadcs sindicais c 100.000 associacs fcnininas.
19
Na AlcnanIa Ocidcnial, scgundo o ncsno auior, as associacs
dc inicrcsscs sc clcvan a 3.600 c a fora dos gruos sc ncdc
quaniiiaiivancnic ncssc coicjo. ncnos dc 5% do clciiorado sc acIan
filiados a ariidos oliicos ao asso quc 39% das cssoas quc
iralalIan csiao organizadas cn gruos dc inicrcsscs.
20
O dcsiino das insiiiuics dcnocraiicas arccc csiar dc nodo
indissoluvcl vinculado s organizacs dc inicrcssc quc fornan o
grandc nosaico do luralisno oliico c social dos Esiados ocidcniais.
O iraiancnio cicnifico c racional dos gruos, sua insiiiucionalizaao
incviiavcl odcra ocasionar novas fornas dc cquillrio, quc rcscrvcn
iodavia os fundancnios dcnocraiicos do sisicna c rciircn iodo o cso
dc cssinisno quc rccai icoricancnic solrc a aao dcsscs gruos,
crsonificaao da unilaicralidadc dc inicrcsscs conira a rcvalcncia do
inicrcssc gcral c da voniadc oular.
A lci c a Consiiiuiao Iao dc cIcgar ianlcn aos gruos dc
rcssao cono cn assado rcccnissino cIcgaran aos ariidos oliicos
c coniinuan a cIcgar cn ouiros ascs, ondc sc fcz aicnic o roosiio
dc insiiiucionaliza-los.
t. O ospeo1o nego11vo
Produziu-sc ao rcdor dos gruos una ainosfcra dc dcsconfiana
c susciia quc vc ncsscs organisnos inicrncdiarios crnancnic
ancaa ao Esiado, ao govcrno, dcnocracia, ordcn rcrcscniaiiva.
Foi cssc clo ncnos o asccio doninanic nas rinciras
coniriluics quc a liicraiura oliica ofcrcccu solrc o icna,
focalizando nas concluscs o lado aliancnic ncgaiivo dos gruos dc
rcssao. Sua rcscna aiologica scria indcio ja dc gravcs criurlacs
na cisicncia das colciividadcs oliicas. A criica dc conlaic ionou
osics circnas c iransfornou o gruo dc rcssao nuna csccic dc
faniasna cujas aarics so-lrcssaliavan a dcnocracia, incdindo-lIc
o nornal funcionancnio.
Vcjanos ioda a scric dos arguncnios quc rolifcraran ara fazcr
do gruo a inagcn sonlria quc nao foi dc iodo rciificada cn scus
angulos nais injusios c coniinua ainda rcdoninanic nos iralalIos
usualncnic arcscniados solrc o assunio. Fala Vcdcl dc un noralisno
farisaico dc conlaic ao gruo dc rcssao. Essc noralisno nao
dcsaarcccu.
Anics dc nais nada, rccai solrc o gruo a acusaao dc sacrificar
scnrc o inicrcssc gcral. Mas nunca sc arcscnia con clarcza o quc
scja cssc inicrcssc gcral, cnvolvido ordinariancnic nuna linguagcn
vaga, olscura, alsiraia c nao raro cdanic c douirinaria, quc ouco ou
nada significa.
Dcois dc lcvar ao dcscrcdiio aquclcs gruos clo dcsudor con
quc cquiaran ioda soric dc inicrcssc ao cIanado lcn conun, a
criica acusa o gruo dc rcssao dc airocinar rivilcgios c dc cnrcgar
a iniinidaao, o sulorno c a corruao cn iodas suas ossvcis
varianics.
Diz-sc adcnais quc o gruo dc rcssao nao faz iriunfar a razao c
o lon scnso, orcn o inicrcssc dos nais forics, aoiados no odcr do
dinIciro, da organizaao c cvcniualncnic do nuncro.
Afirna-sc do ncsno asso quc o gruo ccrcc una aao
coniunaz dc nisiificaao da oiniao, scrvindo-sc rincialncnic dos
insiruncnios dc conunicaao dc nassas ncdianic roaganda dirigida
quc cniorccc o ullico c aralisa-lIc a caacidadc dc rcsisicncia c
disccrnincnio.
Ha qucn cnicnda quc aic ncsno largas c rcsiigiosas
associacs dc inicrcsscs odcn aarcccr cosias aao dc un gruo
dc rcssao fornado na cuula c dc iodo o onio disianciado das nais
lcgiinas asiracs da organizaao, cujo rincio rcrcscniaiivo
usurou, dcsviando-o cn scu cnrcgo ara fins c oljciivos quc
csiarian cn dcsacordo con o vcrdadciro scniir dos associados.
21
A
cuula dirigcnic sc aroriaria ncssc caso da oliica do gruo" dc
confornidadc con a lci dc lronzc" das oligarquias, cnunciada or
MicIcls.
Diz Krucgcr, cicniisia oliico alcnao, quc os gruos, aiuando
dcscnlaraada c solcranancnic na csiruiura do Esiado
conicnoranco, acalarao or dissolvcr a dcnocracia rcrcscniaiiva" c
sulsiiiu-la or un sisicna dc gruos fcdcrados". Fcuia-os assin
inconaivcis con o rincio dcnocraiico, cscrcvcndo. Un Esiado
nao odc asscniar-sc solrc gruos, ois a sona dos gruos nao
corrcsondc ao conjunio dos cidadaos ncn ioialidadc dc scus
inicrcsscs. ial Esiado scria scnrc una oligarquia, cn cujo ioo
aarcccrian incviiavclncnic aquclcs inicrcsscs quc disuscsscn dc
nais fora ara rcvalcccr".
22
A coligaao dc gruos odcria rcsuliar nuna gruocracia, dc
conscqucncias faiais ara un Esiado fundado na insiraao do
scniincnio dcnocraiico. A conciiao dos gruos, or ouira aric,
scgundo a criica dc conicsiaao, nao scria vaniajosa ncn afasiaria os
vcios incrcnics rcscna daquclas agrcgacs dc rcssao, visio quc
do confronio sairia iriunfanic nao o nclIor inicrcssc, ncn o nais
lcgiino ou nais razoavcl, scnao o quc cIcgassc rinciro, disuscssc dc
nais fora c aiuassc con ncio nais agrcssivo. Crccn quanios assin
cnsan quc a rcscna dc gruos ciranancnic aiuanics nuna
socicdadc consiiiuiria ja foric siniona dc crisc ou insuficicncia do
sufragio, dos ariidos c dos nccanisnos consiiiucionais, con solcjas
rovas dc quc a dcnocracia csiaria s vcscras do colaso c da noric.
Con cfciio, rclaiorios c invcsiigacs das auioridadcs fcdcrais
ancricanas cn 1913 foran rovocadas scgundo Fincr dcois quc ccrios
cscandalos dcsgosiaran c alarnaran o ullico".
23
Varios
congrcssisias nicgros nos Esiados Unidos iivcran sua rcclciao
incdida cclusivancnic clo iralalIo dc gruos dc rcssao, scgundo
alcgan os ullicisias cncnIados cn nosirar ioda a scqucncia dc
vcios c inconvcnicnics quc rodcian a cisicncia dos gruos.
Enfin, icn-sc afirnado quc o gruo dc rcssao nao so dcliliia as
insiiiuics rcrcscniaiivas cono odc significar or sua rcscna
ncsna un voio dc dcsconfiana na ordcn rcrcscniaiiva cisicnic.
?. O ospeo1o pos111vo
Nao olsianic as duras criicas quc icn sido fciias aos gruos dc
rcssao, ncnIun arguncnio dc saiisfaioriancnic dcnonsirar a
ilcgiiinidadc do rincio quc conduz na socicdadc aariao dcsscs
gruos, a salcr, rcrcscniaao dc inicrcsscs, lcvada a calo ondc as
fornas iradicionais do sisicna rcrcscniaiivo aarcccn inadcquadas
ou insuficicnics ara crinir as novas c ariicularizadas fornas dc
conunicaao con o odcr, quc clcs csialclcccn sua nancira.
Dclaio dcssc asccio os gruos saran ilcsos c ouados dc
iodas as invcsiigacs quc sc fizcran nos Esiados Unidos, o as dos
gruos dc rcssao", ondc un inqucriio cn 1913 conclua ja clo
rcconIccincnio das aiividadcs do oII, iidas cono lciias, dcsdc quc
nao incidisscn na csfcra dc alusos condcnavcis.
Dc uliino, icn-sc olscrvado da aric dc alguns csiudiosos una
osiao nais indulgcnic c conrccnsiva quc cnlora anoiando iodos os
nalcs acarrciados cla aao dos gruos nao ccrra as visias a
dcicrninados asccios osiiivos, visvcis na ariiciaao oliica dcssas
fornacs inicrncdiarias.
Con cfciio, alcga-sc cn favor dos gruos a conlcidadc da
iarcfa govcrnaiiva. Scndo or circno dclicada nao sc acIaria ao
alcancc dc iodos os cidadaos, jusiificando assin sc organizasscn clcs
cn gruos dcsiinados a nclIor conIcccr c lciicar as ncdidas oficiais
dc aicndincnio dc scus inicrcsscs. Nao sc odcria orianio inugnar o
fin lcgiino quc os gruos luscan nuna dcnocracia luralisia.
Ha ianlcn os quc asscvcran quc ncn scnrc os gruos aiuan
dc na fc quando dcclaran csiar disosiao do govcrno ara ofcrcccr-
lIc un consclIo scnsaio ou un calcdal dc ccricncia. A infornaao
oriunda dc gruos aliancnic concicnics odc consiiiuir valioso
sulsdio claloraao lcgislaiiva ou ionada dc una dccisao
adninisiraiiva, na qual cn vcrdadc nao scrian raras as vczcs cn quc
ocorrcria coincidcncia ou idcniificaao do inicrcssc gcral con os
inicrcsscs alcriancnic rougnados clo gruo.
Ha divcrsos auiorcs noric-ancricanos, scgundo assinala
Duvcrgcr, inclinados a vcr no Esiado o cano nornal dc conciiao
dos gruos rivais, ianio ullicos cono rivados. Dc nodo quc ja nao
calc adoiar cn rcscna dos organisnos dc rcssao aqucla aiiiudc dc
adolcsccnic crlco iao Ialiiual nos rinciros ullicisias quc sc
ocuaran do assunio ao csialar cssc incnso cscandalo. a dcscolcria"
dos gruos c sua infiliraao nas cuulas do odcr.
Nao falian dc uliino cicniisias oliicos quc ja cncrgan nos
gruos a funao louvavcl, do onio dc visia da socicdadc caiialisia, dc
dcsoliiizar" o confliio dc classcs, rcduzindo-o a un ncro confliio dc
inicrcsscs. Dc nancira quc no roosiio ncsno dc conscrvaao da
ordcn caiialisia nao cunrc rcrinir os gruos ncn clinina-los, nas
iao-soncnic discilinar-lIc ianio quanio ossvcl a aao, a fin dc
ninorar os asccios ncgaiivos orvcniura assunidos cranic a oiniao
ullica. Ouiros, longc dc cIcgar aic cssc onio, nao Icsiian iodavia
cn assinalar a inoriancia da funao infornaiiva dos gruos, alrindo
ara o ullico o dclaic cn iorno dc qucsics cujos dados naniulan
con faniliaridadc. Sao irazidos luz, or iodos os angulos ossvcis,
scnrc quc os gru-os sc acIan cn luia c a osiao dc un c
conlaiida or ouiro, infornacs quc dcian a oiniao ullica lcn
inicirada accrca dc qucsics cujas ariicularidadcs lIc cran
dcsconIccidas.
Dcnais csiarian scndo uicis colciividadc dando vazao a
scniincnios c asiracs, quc cn conscqucncia ionan un curso
nornal dc afluo s csfcras sucriorcs da dccisao oliica. Fora dcssa
alicrnaiiva, os novincnios dc inicrcsscs odcrian corrcr socialncnic
no lciio das violcncias, sujciiando-sc a una rcrcssao quasc scnrc
cnosa c dcsaconsclIavcl.
Toda oliica dc conicnao dos gruos, quc lIc vcnIa inicrdiiar
or conlcio a aao, consiiiui scgundo ccrios criicos, gravc ancaa ao
cquillrio solrc o qual asscnia una socicdadc dcnocraiica, luralisia c
difcn-rcnciada. Nao Icsiian ois csscs cicniisias oliicos cn
roclanar os gruos canais ncccssarios dc conunicaao a una
socicdadc conlca".
24
Nao Iavcria or conscguinic nais alicrnaiiva
scnao csia. inicniar a clininaao dos gruos o quc scria incrdoavcl
nioia ou discilinar-lIc a aiividadc airavcs da insiiiucionalizaao,
fornula dcccrio nais razoavcl c unica conaivcl con a solrcvivcncia
do luralisno. csic scn duvida o caninIo rocurado clos Esiados
dcnocraiicos, quc sc ouan a una soluao ioialiiaria.
No Drasil ncsno, vozcs dc aoio sc crgucran cn susicniaao da
lcgiiinidadc dos gruos dc rcssao. Haja visia o icor da dcclaraao do
rofcssor c advogado NcIcnias Cuciros ao rclaiar o icna da advocacia
lcgislaiiva, roosio cla Princira Confcrcncia Nacional da Ordcn dos
Advogados do Drasil, cn 1958 (A Advocacia c o Podcr Lcgislaiivo.
Asscssoria a Parlancniarcs c s Conisscs do Congrcsso. LoIIng).
Cuciros afirnou cniao con a arovaao do lcnario quc o oIIng cra
una aiividadc corrcia c corrcgcdora, csccic dc Iigicnc da lci".
2S
S. Corre11vos oo dos grupos
Pariindo do rcssuosio dc quc sc os gruos dc rcssao
arcscnian crigos, ianlcn rcsian scrvios"(Mcynaud}, faz-sc nisicr
aicniar cn rinciro lugar nos corrciivos aao ncgaiiva dcssas
organizacs, scn coniudo rcicndcr surini-las cono qucrcn alguns
olscrvadorcs ingcnuos cvidcnicncnic afasiados dc ioda considcraao
rcalisia, quc c a rincira das viriudcs dc un lon cicniisia social.
Da fornula sucrficial da surcssao, quc sufocaria o sisicna
lura-lisa cuja ciinao sc icn ja or inincnic na aiividadc dcscnfrcada
dos gruos, dcvc-sc anics assar ao canc dc corrciivos dcsiinados a
coriar-lIc a influcncia crniciosa, ondc clcs sc arcscnian nais
rclcldcs cn acaiar os inicrcsscs sociais ou alalan con sua aao
indiscilinada c cgosiica os fundancnios da ordcn dcnocraiica,
forando a cclusao dos cidadaos c das corrcnics ariidarias dc una
lcgiina ariiciaao oliica, quc sc dcvc rcscrvar a iodo cusio.
Con cfciio, un ncio dc aicnuar-sc a rcssao dos gruos sociais
naquilo quc clcs osicnian dc nais conirario ao rincio dcnocraiico
dc nosso scculo c scn duvida o forialccincnio do sisicna ariidario,
ncdianic dcicrninadas ncdidas lcgais quc rcdundcn solrciudo no
rcforo da discilina ariidaria.
Essas ncdidas sao un ianio inocuas nos ascs
suldcscnvolvidos ondc o gruo dc rcssao dcscnvolvc una aao nais
dranaiica na qual iransarccc ioda a agudcza da luia dc classcs. A
rcscna dc gruos circnancnic aiuanics acala na raida
inlaniaao da diiadura social do gruo nais foric, con rcsaldo
niliiar cono c o caso do Pcru. Alias ncssc as o rorio odcr niliiar,
cono gruo dc rcssao iriunfanic, dcsiruiu as insiiiuics lilcrais,
ofcrcccndo un nodclo novo cn nonc da suosia ronoao do
dcscnvolvincnio nacional.
Quando sc icn cn visia corrigir os cccssos dos gruos dc
rcssao, o raciocnio valido ara una socicdadc dcscnvolvida odc
iodavia configurar-sc inalicavcl a un as dc clcvados nvcis dc airaso
cconnico c social. Mas cn circunsiancias nornais, o nclIor rcncdio c
arinorar as insiiiuics livrcs, csialclccidas na lasc do
conscniincnio c da ariiciaao clciioral, ncdianic una scvcra
fiscalizaao da aiividadc dos gruos, or aric do govcrno, orquanio,
confornc ondcrou judiciosancnic o ullicisia Mcynaud, so o
cccuiivo, aoiado na adninisiraao, sc acIa aio a inor liniiacs
insiradas clo inicrcssc gcral".
26
O Esiado dcvc or igual nanicr una vigilancia rigorosa nas
cocas dc cananIas clciiorais, cn ordcn a asscgurar a lisura dos
lciios c o livrc cnrcgo dc iodas as irilunas dc conunicaao con o
ovo, dcsdc a raa dos concios aos canais dc iclcvisao, ondas dc
radio c rclos dc jornais. A lilcrdadc ara o ccrccio da criica c o
nclIor insiruncnio dc dcsnisiificaao do ullico ondc qucr quc clc sc
ossa iornar rcsa facil dos gruos dc rcssao c sua roaganda
oricniada.
A inrcvidcncia faial iocanic aos gruos consisiiria da aric do
Esiado na sinlcs indifcrcna ao rollcna, na ignorancia fingida da
nova rcalidadc, cujo aarccincnio vcio acnas aicnicar a insuficicncia
dos quadros rcrcscniaiivos a quc csianos Ialiiualncnic vinculados
dcsdc o scculo XVIII con rclaao aos sisicnas oliicos do ocidcnic.
Nos Esiados Unidos, os oIIcs rcconIccidos or lci c ccrccndo
aiividadc rcgular sc convcricran nuna csccic dc icrccira casa" do
odcr lcgislaiivo, confornc icn sido olscrvado or inuncravcis
ullicisias. Dcsdc quc a aao dos gruos ianlcn rccai solrc o
cccuiivo, ionaran ali ioda a aarcncia dc una nodalidadc dc
govcrno auiliar", scgundo a crcssao dc Fincr, c a ccnlo ialvcz do
quc ocorrc ja na Inglaicrra con a Oosiao, ondc csia dcscncnIa
iarcfa dc govcrno cn rcccsso con scu galincic invisvcl" scnrc
rcsics a scrvir c anarar as insiiiuics.
Nouiros ascs, rincialncnic nos da Euroa, iornou-sc
corrcnic o rccurso a ouira fornula quc icn consisiido cn csialclcccr
consclIos consuliivos, ondc os disiinios inicrcsscs sc dcfronian, con a
ariiciaao do Esiado, fazcndo-os oljcio dc una arliiragcn" ou
conciliaao.
Todos csscs corrciivos alincnian o roosiio dc racionalizar c
conicr a aao dos gruos, cviiando rcsscs corliianics c
ancaadoras do cquillrio oliico c social, daquclas quc cn cn
crigo a dcnocracia c scus fundancnios.
9. No 1eonooroo1o, o 1eroe1ro omeoo?
A rccaiiulaao cssinisia dc iudo quanio sc assou na
dcnocracia ocidcnial con os ariidos oliicos c os gruos dc rcssao
odc susciiar jusias arccnscs rclaiivas soric quc ainda aguarda a
dcnocracia dc nosso scculo.
Mal sc rcfaz cla dc un crigo, oicncialncnic rcrinido, c ja sc
acIa a lraos con ouiro dc significaao nao ncnos gravc.
Efciivancnic, cn rinciro lugar, luiou cn vao conira os ariidos anics
dc adniiir-lIc a cisicncia ncccssaria c irrcvcrsvcl. Foi dcnocracia
lilcral anics dc scr dcnocracia ariidaria.
Dcois orcn quc os ariidos sc incororaran cisicncia
ordinaria das insiiiuics dcnocraiicas, ionando nos quadros do
sisicna una dincnsao jurdica nornal, cis quc a dcnocracia surgc
crscguida or foras considcradas dc incio rcugnanics ianlcn
sua ndolc. os gruos dc rcssao. Quando csics, aos ianias
rcluiancias c conirovcrsias, sc aroinan ja dc un rcconIccincnio
clos odcrcs fornais do Esiado dcnocraiico, dcsonia no Iorizonic
oliico a sonlra dc una nova ancaa. a casia fccIadssina dos
iccnocraias.
En iodo o scculo XX a cvoluao nao icn sido ouira scnao csia. o
csirciiancnio gradual das ossililidadcs dc ariiciaao cfciiva do ovo
no roccsso dccisorio. O sufragio univcrsal dcra-lIc a alcniadora ilusao
do govcrno. Con cssa forna dc sufragio vicran orcn os ariidos
oliicos c arrclaiaran ao cidadao una aric considcravcl daqucla
solcrania clciioral dc quc clc concrciancnic sc julgava iiiular.
A scgunda crisc ou scgunda ancaa sc assou con o advcnio dos
gruos dc rcssao, cuja rcscna fcz nais acriado o gargalo oliico da
ariiciaao, dcliliiando os ariidos ou alicnando-os cn grau lasianic
alio, dc nodo quc cn alguns sisicnas ondc os gruos
dcscnfrcadancnic niliian, a rcalidadc ariidaria, do onio dc visia da
cficacia oliica, ouco rcrcscnia ou significa.
E afinal a disiancia do cidadao ao Esiado sc alargou dc nancira
csionicanic con a fornaao do clulc iccnocraiico, quc fccIou ainda
nais o crculo ja csirciio da inicrvcnao dcnocraiica c lcvaniou
qucsics dc aguda aiualidadc rclaiivas solrcvivcncia da dcnocracia,
ondc o ovo sc scnic frusirado c auscnic do roccsso dccisorio, fciio cn
scu nonc nas scn a sua rcal ariiciaao.
2?
A iccnicidadc da dccisao na socicdadc indusirial alalou a ordcn
dcnocraiica nos scus noldcs Ialiiuais, dcnandando novas fornas dc
cquillrio.
Con rcsciio s socicdadcs suldcscnvolvidas as cigcncias dc
iccnicidadc sc fazcn ianio nais incriosas quanio nais clcvada a
conlcidadc dos rollcnas cconnicos c sociais das arcas do
suldcscnvolvincnio. A arccnsao ronia c scgura dcsscs rollcnas
cscaa ali classc oliica cn gcral, aos ariidos c ao coro clciioral.
A dccisao con cscolIa dc ocs fundancniais sc iransfcriu cn
larga aric dos govcrnanics iradicionais ara o crculo ncnor c rcsiriio
dc iccnicos, cuja ariiciaao rivilcgiada acala nonoolizando o
roccsso dccisorio do ncsno asso quc lIcs confcrc o iiulo adcquado
dc iccnocraias.
A icnaiica da lanificaao cconnica c cducacional, a cIanada
oliica nuclcar, as rclacs cicriorcs, a scgurana nacional, o sisicna
iriluiario, o conlaic inflaao, a valorizaao c a dcsvalorizaao da
nocda consiiiucn rollcnas caiiais do Esiado na scgunda nciadc
dcsic scculo, cigindo da cuula govcrnanic una rcaraao rcvia c
rigorosa, ara a qual nao sc acIan qualificados os arlancnios
iradicionais ncn ianouco aios os cccuiivos Icrdados socicdadc dc
nosso icno clo Esiado lilcral. Daqui a crisc rcccnissina quc
rcsuliou na fornaao da nova cliic dos iccnocracia. Sua inicrvcnao
silcnciosa ou osicnsiva scra scnrc criurladora do rincio
dcnocraiico, quc arccc inclido a un rciroccsso insuoriavcl c aos
olIos dc nuiios ja irrcncdiavcl. A iccnocracia dcscanla no nonoolio
da dccisao oliica soncgada ao ovo c scus rcrcscnianics. Na nclIor
das Iioicscs lIc conccdc iao-soncnic a ossililidadc dc una
ariiciaao lclisciiaria, ilusiraiiva do novo ccsarisno o iccnologico
quc oliiizou a socicdadc c no qual cla sc rcciiia vcriiginosancnic,
govcrnada clos novos rncics" do vocalulario oliico dc Dclrc.
A icrccira ancaa cisic, ois. En aric ja dcsaiualizou os gruos
dc rcssao, conccnirando Iojc as aicncs nais urgcnics dos cicniisias
oliicos. Trouc una dincnsao incdiia dos crigos quc a dcnocracia
cnfrcnia.
O iccnocraia sc idcniifica cn scu conoriancnio or una ccria
inscnsililidadc aos asccios nais Iunanos da qucsiao social. Fica-sc
con a inrcssao dc quc o scu raciocnio sc cncarccra cn fornulas
naicnaiicas c o nundo quc vivc csia norio ara os scus calculos. A
ccononia ura c alsiraia c o rcino ondc iraa csqucnas frios dc
lanificaao, quc nao raro vao dcscdaar-sc ao cnconiro da rcalidadc
irnica ondc as rcacs sociais nao sao ionadas na dcvida conia c cn
conscqucncia acalan or ofcrcccr un quadro dc vingana csclIado
cn fracassos rciunlanics.
O iccnocraia sc nao c ininigo rofcsso da sociologia ou
ncnosrc-zador coniunaz das idcias oliicas quc o ovo alincnia (va
la quc scjan csias acnas un niio!} c iodavia nas suas aarics
frcqucnics, nas cnircvisias c rclaiorios, un ignoranic das vcrdadcs
sociais nais rofundas.
O caraicr fccIado do clulc iccnocraiico, o nuncro liniiadssino
da nova oligarquia, a rcsunao c o auioriiarisno quc os rodcia, lcn
cono a aarcncia dc clandcsiinidadc quc suas dcciscs rcvcsicn ara o
ullico (scnrc ccrcadas dc nisicrio!} sao asccios susciios nos quais
sc cnirc-nosira con ioda a clarcza a ancaa ali coniida ao rincio da
ariiciaao dcnocraiica.
O nais iragico ara a dcnocracia na rcscna aarcnicncnic
insulsiiiuvcl do iccnocraia c cn alguns casos (una rcforna canlial,
or ccnlo} a ncccssidadc inosicrgavcl da dccisao sigilosa. Dcssa
cigcncia incraiiva sai forialccida a casia iccnocraiica, quc cnlora sc
julguc inrcscindvcl, dc nodo algun c infalvcl.
Os gruos dc rcssao quando airados a una faia conciiiiva
alrcn s vczcs o jogo dc scus inicrcsscs c o ullico odc cniao
vislunlrar os ros c coniras na laialIa dc arguncnios quc usualncnic
sc irava, ocorrcndo aic Iioicscs dc ariiciaao aiiva c nao raro
dccisiva da oiniao ullica accrca do inicrcssc unilaicral quc ira
rcvalcccr.
Con o rcginc iccnocraiico orcn ial nao aconiccc. A iccnocracia
odc scr o uliino grau na dcicrioraao do rorio sisicna dc gruos c
significar acnas o alojancnio crnancnic do gruo no rorio odcr,
ondc scus inicrcsscs doninanics aarcccn scrvidos or csccialisias
convcriidos cn iccnocraias.
A vaniagcn da iccnocracia ara os gruos rcsuliaria na
ossililidadc dc aiuar cn conforiavcl scgrcdo, insialados no odcr,
ionando dcciscs scn audicncia da rcrcscniaao dcnocraiica
iradicional c cn lascs confidcnciais, fora da ncccssidadc dc divulgar
dclaics ou dc cncnIar-sc no dialogo alcrio quc a dcnocracia
lcgiiinancnic inc. A doninaao iccnocraiica odcra cnfin significar
cn alguns casos o nonoolio das faculdadcs dccisorias or un gruo
dc rcssao viiorioso (ariidario, cconnico, niliiar, cic}.
Qucn sao os iccnocraias? J. Mcynaud rcondc quc na Frana
sao a alia lurocracia, os csiados naiorcs niliiarcs c as cliics
cicnificas.
1. Vcjan-sc csscs concciios cn WilIcln Dcrnsdorf, Prcssurc Crous", in. Stuut und
PotI, . 270-283.
2. Lus SancIcz Agcsia, Pncos dc Tcou Potcu, . 204.
3. M. Andrc MaiIioi, Lcs rcssurc grous au iais-Unis", Hcuuc Funusc dc
Sccncc Potquc, scicnlro, 1952.
4. Ccorgcs Durdcau, Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs, 7 cd. . 141-147.
5. A. F. Dcnilcy, TIc Poccss o Goucnncnt c E. P. Hcrring, Gou Hccscntuton
Icoc Congcss.
6. W. Fricdnan, Luu n u CIungng Socct, . 310.
7. Lcda DoccIai Fodrigucs, Guos dc Pcssuo c Goucno Hccscntutuo nos Estudos
Undos, Gu-HctunIu c Funu, Dclo Horizonic, 11, junIo dc 1961, . 85-108.
8. M. Duvcrgcr, Lu Vc HcuIquc ct c Hcgnc Pcsdcntc, . 22.
9. J. Wocssncr, Dc odnungsotscIc Hcdcutung dcs VcIundsucscns, aud, Picr
Luigi Zanciii, Duc Stutc LIcuc uc Stutc dc Putt, . 121.
10. Hcrlcri Krucgcr, Agcncnc StuutscIc, 2 cd., . 380.
11 H. Krucgcr, ilidcn, . 382.
12. A. Poiicr, Ogunzcd Gous n HtsI Nutonu Potcs, . 17.
13. H. Krucgcr, ol. cii., . 382.
14. O . H. von dcr Callcniz, EinfucIrung in dic PoliiiscIc WisscnsscIafi",
WcsidcuiscIcr Vcrlag-Kocln und Oladcn, 1965, . 161.
15. Vcja-sc E. S. Corwin c L. W. Kocning, TIc Pcsdcnc Todu, . 64.
16. Hcrnan Fincr, TIco und Puctcc o Modcn Goucnncnt, . 459.
17. Lcda DoccIai Fodrigucs, ol. cii., . 90.
18. F. M. HuicIins, uud V. A. Mund, Goucnncnt und Husncss, 3 cd., . 525.
19. W. Dcrnsdorf, ol. cii., . 280.
20. W. Dcrnsdorf, ilidcn, . 280.
21. O. H. Von Dcr Callcniz, ol. dl., . 161.
22. H. Krucgcr, ol. cii., . 383.
23. Hcrnan Fincr, ol. cii., . 460.
24. Jcan-Yvcs Calvcz, Intoducton u u Vc Potquc, . 198.
25. Lcda DoccIai Fodrigucs, ol. cii., . 101.
26. J. Mcynaud, Lcs Goucs dc Pcsson, . 103.
27. O concciio dc iccnocracia dado or Calvcz, quc o rcroduziu do Dconuo du
nguu oscu c o scguinic. Condiao oliica na qual o odcr cfciivo cricncc a
iccnicos dcnoninados iccnocraias". Jcan-Yvcs Calvcz, Dctonnuc dc u Lunguc
PIosoIquc, . 206.
2S
A OP1N1AO PUBL1CA
l. A onuo Icu, un dos tcnus dc nus dc cuuctczuuo
nu Ccncu Potcu 2. Do conccto dc onuo Icu J. A
onuo Icu c suu uuuo no cnsuncnto otco 4.
Pcnsudocs otcos c cstudstus ocunun o odc du onuo
Icu 5. O Estudo Icu c o dognu du onuo Icu b. O
Estudo uutotuo c u onuo Icu ?. A soccdudc dc nussus
c u nutuczu uconu du onuo Icu S. Possuc cstuuu-
uo do cstgo du onuo Icu no Estudo dcnocutco dc
nussus 9. A onuo Icu c os ncos dc ougundu.
J. A op1n1o pb11oo, um dos 1emos de mo1s d1]1o11 ooroo1er1zoo
no C1no1o Po1111oo
A oiniao ullica, cono icna da Cicncia Poliica, rcnonia ao
scculo XVIII, quando sc fcz oljcio dc rcflccs quc a vincularan
cisicncia do Esiado c, cn ariicular, dc dcicrninado sisicna oliico
na organizaao da socicdadc nodcrna. o Esiado lilcral-lurgucs.
A dcsoliiizaao" da oiniao ullica no scculo XX cla sicologia
c sociologia alalou a lcgiiinidadc quc cssc rincio confcrira a una
csccfica forna dc dcnocracia (a dcnocracia dc classc do icrcciro
csiado, a salcr, da lurgucsia}, scn lograr coniudo rciira-lo do ccniro
da Cicncia Poliica, ondc scu csiudo sc faz ainda con a ncsna aiao c
inicrcssc da coca dos ullicisias lilcrais. Agora, no cnianio, a
concxuo otcu ocorrc con a dcnocracia dc nassas c as fornas
ioialiiarias do novo Esiado LcviaiIan (o do scculo XX}.
Anics orcn dc iraarnos o iiincrario icorico da oiniao ullica
no Esiado nodcrno, corrc-nos a olrigaao dc lcnlrar quc sociologos c
cicniisias oliicos dc nosso icno ainda vacilan quanio rccisa
significaao do icrno.
Una cclclrc ncsa-rcdonda dc ullicisias dc lngua inglcsa,
rcunida Ia alguns anos, vcio, dcois dc cnosos dclaics, a sc
discrsas, icndo rinciro os scus ncnlros susicniado as scguinics
osics curiosancnic discrcanics. nao cisic aquilo quc dc nancira
usual sc dcnonina oiniao ullica; odc a oiniao ullica cisiir, nas
c inossvcl dcfini-la; dcfinida, Iao-dc variar as dcfinics consoanic os
auiorcs.
1
Daqui ialvcz o dcsalcnio dc H. L. CIild quando cscrcvcu quc
a naiurcza da oiniao ullica nao c algo ara scr dcfinido, scnao ara
scr csiudado".
2
Fodcada dc anliguidadc, a crcssao ncsna ullica"
ciinologicancnic vcn dc ovo c Iisioricancnic nascc no Dirciio
Fonano (stutus c uIcuc), scgundo assinala Juan Dcncyio.
3
Alguns auiorcs afirnan a cisicncia dc difcrcnics iios dc
ullico", ouiros cnicndcn quc ullica" c a oiniao do ovo ou da
conunidadc, c csia, cn cicnsao, ianio odc alrangcr una cidadc
cono una rovncia, un Esiado cono un coniincnic.
4
Na liicraiura oliica, c conun dcarar-sc-nos con a oiniao
ullica arcscniada ora cono a oiniao dc una classc, ora dc ioda a
naao (oiniao dc iodos}, ora sinlcsncnic da naioria doninanic ou
ainda das classcs insirudas, cn conirasic con as nassas analfalcias.
Enicndc Jcllincl quc a oiniao ullica odc scr concclida dc
forna uniiaria ou acnas cono rcsulianic dc ccrio confliio dc oinics
dc canadas sociais disiinias, Iioicsc cn quc ou Ia-dc rcousar nun
conronisso ou crinir a nanifcsiaao do gruo nais odcroso.
S
Un dos lons csiudiosos da Cicncia Poliica cn nosso scculo, o
rofcssor Lasli, asscvcra o caraicr dc raridadc dc urna oiniao ullica
gcral, surrccndcndo a oiniao scnrc nun csiado ordinario dc
fragncniaao ou scriaao.
6
Cono ullico" qucr Carl J. FricdricI un
gruo aiivo, rcal, olsiinado, caaz dc iraduzir a voniadc oular c nao
un faniasna", un dcsscs icrnos quc cscaan a una dcfiniao
rccisa" (Carroll}.
Dizcndo quc a oiniao c ara o ullico cono a alna ara o coro,
Tardc aicnicou con ioda a clarcza o nco quc rcndc csscs dois
icrnos. Ja Prcloi disiinguira ircs nodalidadcs dc oiniao. a oiniao
ullica, a oiniao csiaial c a oiniao rivada. A oiniao ullica sc
dcsiaca cn sua cculiaridadc oliica, cono oiniao cicriorizada or
gruos, no anliio do luralisno dcnocraiico, quando a confronianos
con a oiniao rivada, oiniao acnas dc un indivduo (orianio
inicrna, alrigada no fundo da conscicncia"}. Tao ouco sc confundc a
oiniao ullica, confornc o cnsancnio daquclc auior, con a oiniao
csiaial, quc vivc insiiiucionalizada no Esiado ou na classc quc ccrcc o
nonoolio da voniadc oliica. or conscguinic a oiniao oficial,
inosia, scn a csoniancidadc caracicrsiica da lcgiina oiniao
ullica. Oiniao, cnfin, organizada c quc iraduz, ao crinir-sc, a
idcologia do ariido unico, insiruncnio da diiadura ioialiiaria.
2. Do oonoe11o de op1n1o pb11oo
Tcn inuncravcis cscriiorcs oliicos nosirado a dificuldadc dc
concciiuar a oiniao ullica. Nao rcsia duvida quc a osiao nais
cnoda c a dos quc sc cingcn a dcscrcvc-la, furiando-sc a adoiar una
dcfiniao. Haja visia Daucr, auior dc livro classico na vasia lilliografia
do assunio. Lc-sc sua olra da rincira uliina agina c nao fora csia
ou aqucla dcfiniao dc auiorcs quc clc canina na Iisioria dcssc icna c
acalaranos a lciiura scn salcr algo rcciso accrca dcssa crcssao.
Houvc, scn cnlargo, ccclcnics ullicisias quc, cn nao sc
cnlaraando con aquclcs oliccs, cn aric ja ncncionados, dcran
dcfinics, cuja clarcza ncn scnrc c dc louvar. Dc qualqucr nodo, sao
orcn uicis onios dc ariida ou rcfcrcncia ara una invcsiigaao
nais rofunda c nciodica.
Dcfinc ScIacfflc no scculo XIX a oiniao ullica cono a rcaao
juridicancnic infornc das nassas ou dc canadas individuais do coro
social conira a auioridadc".
?
ScInollcr, con nais agudcza, vislunlra na oiniao ullica a
rcsosia quc a aric nais assiva da socicdadc da ao nodo dc aao da
aric nais aiiva".
S
Dc insiraao jurdica c a roosiao do sociologo Tocnnics ao vcr
na oiniao ullica una forna dc voniadc social quc osiula a cnissao
dc nornas dc validcz gcral".
9
E, invcrsancnic, dc fciao sociologica, a
dcfiniao do jurisia alcnao Jcllincl quando diz, con adniravcl
concisao, quc na oiniao ullica icnos sinlcsncnic o onio dc visia
da socicdadc solrc assunios dc naiurcza oliica c social".
10
S. A op1n1o pb11oo e suo opor1o no pensomen1o po1111oo
No scculo XVIII, a oiniao ullica cnira a consiiiuir un caiulo
da Cicncia Poliica. Qucn o alrc, con a cncrgia aforisnaiica dc scu
cnsancnio, c Fousscau.
Tivcra ja rccursorcs ilusircs. Maquiavcl, Loclc, Moniaignc c
Pascal. Mas ncnIun conccdcra oiniao o lugar quc lIc dcicrnina
Fousscau na socicdadc oliica, dc lci gravada ncnos no narnorc ou
no lronzc do quc no coraao dos cidadaos", ncn or ouira aric
cnrcgara o icrno con o rigor c acuidadc quc sc olscrva nas rcflccs
do filosofo do Contuto Socu.
Scndo a quaria lci na divisao das lcis oliicas fundancniais, a
oiniao faz, scgundo Fousscau, a vcrdadcira consiiiuiao do Esiado",
11
colocada ao lado dos cosiuncs c nais odcrosa quc csics. O cnsador,
ao cnalicccr cosiuncs c oiniao, quciava-sc ja, con assonlroso
rcalisno c scnso rofciico, dc quc cssas foras consiiiusscn ainda
una aric dcsconIccida aos nossos oliicos".
12
Dcvc-sc cscola fisiocraiica, scgundo Daucr, a rincira
fornulaao dc una icoria da oiniao ullica. Scgundo cssc auior,
Mcrcicr dc la Fivicrc cunIa no scculo XVIII a surrccndcnic icsc dc
quc o alsoluiisno nao sc rcgia clo irono, nas clo ovo, airavcs da
oiniao ullica.
13
Alrira-sc assin una fcnda nos aliccrccs da rcalcza dc
dirciio divino c o alsoluiisno iluninisia, alraando-sc najcsiadc do
odcr oular, fazia-lIc as rinciras conccsscs dc ordcn douirinaria.
Prncics c fidalgos ircnian ois dianic dcssc odcr novo,
inalavcl, nisicrioso. a oiniao ullica. Dcla, dizia-nos Ncclcr cn
aginas cscriias dcois da Fcvoluao Franccsa, rovcio a grandc
rcvoluao social do scculo, alalando o irono, solaando os valorcs
csiriiuais da iradiao, ninando o odcr da auioridadc. Fcvoluao
cnfin coroada do rcsigio invisvcl quc as cliics ilusiradas c insirudas,
inicrvindo, sulvcrsivancnic, cla vcz rincira na ccna oliica do
Ocidcnic, lIc confcriran.
A oliiizaao" da oiniao ullica c faio noiorio c Ncclcr,
csiadisia, foi o rinciro ialvcz a rcconIccc-la. Ha duzcnios anos,
quando os Esiados Ccrais sc rcuniran cla dcrradcira vcz anics da
Fcvoluao, inc-isiia cssa auioridadc nova, scgundo o ninisiro dc Lus
XVI.
Mas os icnos nudaran c o ncsno Ncclcr, ja na anicvcscra da
Crandc Fcvoluao odia olscrvar, cono assinala Dauncri, quc os
Coricsaos c ninisiros rcfcrian corrcr o risco dc dcsgosiar o solcrano a
conroncicr sua osiao nos salcs, quc cran os lugarcs ondc sc
dcscnrolava a funao nais inorianic no roccsso dc fornaao da
oiniao ullica".
14
Dcois dc Fousscau c Ncclcr as coniriluics ao csiudo da
oiniao ullica sc rcnovan con os iralalIos quc aricn da AlcnanIa
c dcrranan a luz da cicncia solrc cssc aaionanic icna. Wicland
discuic a csscncia da oiniao ullica, DluniscIli, nas olscrvacs ara
o dicionario oliico (o StuutsuoctcIucI), rcvcla-sc o rinciro cicniisia
da oiniao ullica, ao asso quc Karl von Ccrsdorff c Franz von
Holizcndorff fazcn jus ao iiulo dc rccursorcs nodcrnos da
invcsiigaao sociologica daqucla naicria c Hcgcl, acina dc iodos clcs,
dcdica-lIc algunas valiosssi-nas rcflccs dc sua Fosou do Dcto.
A colaloraao alcna a cssc rcsciio iraz ainda, nais ronqua
ao nosso icno, os rinorosos csiudos dc Tocnnics c Daucr, anulando,
assin, a nosso vcr, a afirnaiiva infundada c cssinisia dc F. Lcnz,
scgundo a qual a csquisa c a icoria da oiniao ullica ouco sc
dcscnvolvcran na AlcnanIa, cn viriudc dizia cssc sociologo da
cosiuncira fragilidadc da oiniao ullica alcna cn rcscna do
aarclIo csiaial".
1S
Na Inglaicrra c Esiados Unidos, a olra dc Diccy, Lordc Drycc,
Lowcll c Walicr Linan clcva o csiudo da oiniao ullica ao nais alio
nvcl cicnifico, o ncsno sc odcndo dizcr da ccclcnic nonografia
franccsa dc Siocizcl, o nclIor iralalIo solrc oiniao ullica quc ja
saiu dos rclos da Frana.
4. Pensodores po1111oos e es1od1s1os proo1omom o poder do
op1n1o pb11oo
Scndo a oiniao ullica a nais cficaz forna dc rcscna indircia
do coro social na fornaao da voniadc oliica, nao c dc adnirar quc
sua ccccional fora Iaja sido ja roclanada c rcconIccida or
govcrnanics, filosofos c cicniisias oliicos, do scculo XVIII aos nossos
dias.
Quando Mar sc jaciava dc nunca Iavcr fciio conccsscs aos
rcconcciios da cIanada oiniao ullica",
16
o quc clc, cn vcrdadc,
cniiia cra un juzo dc valor solrc os scniincnios dc una oiniao dc
classc quc Mar alias rculsava a salcr, a da lurgucsia lilcral dc
sua coca, c janais o dcsconIccincnio dcssc odcr novo quc sc
lcvaniara solrc o Ocidcnic, fazcndo rcvolucs c dolrando sua
najcsiadc o irono dos rcis, ainda quc fossc, cono cra cniao,
sinlcsncnic, o odcr da classc ncdia nais ilusirada c cn ariicular
da lurgucsia iriunfanic.
Conrccndcndo con fina argucia c crccao da rcalidadc
Iisiorica, quc a oiniao ullica ncn scnrc scria a crcssao dc una
voniadc lurgucsa, alargando o concciio da ncsna aic iona-la or fora
Ionogcnca c indisiiniancnic rcrcscniaiiva dc ioda a socicdadc,
quando csia ja nao sc rcariissc cn classcs, Dalunin, o anarquisia,
vcio a rcconIcccr na oiniao ullica o naior odcr social, o unico quc
odcnos rcsciiar", sucrior ao Esiado, Igrcja, ao codigo cnal, a
carccrciros c vcrdugos.
1?
Esiaria Dalunin cnganado accrca da naiurcza da oiniao ullica
ianio quanio ouiros sc cnganaran con o concciio lurgucs da lilcrdadc
oliica no scculo XVIII? Porvcniura os idcalisias da socicdadc livrc c
iguali-iaria quc dcclanavan ocnas lilcrdadc, nao dcran
nciafsica do lilcralisno un crcdiio dc confiana douirinaria quc
soncnic a scrdia c anarga dcsilusao dc fins do scculo assado vcio
alalar, c isio unicancnic quando a niscria social c as rcrrogaiivas do
sufragio rivilcgiado quc a lurgucsia iniroduzira no coro dc sua
lcgislaao oliica, ja nao odian crnancccr rcluados aos olIos dc
una criica aicnia c fiscalizadora? Nao csiaria ois a razao con Mar,
quc acnas nao udcra rcvcr quc ananIa a oiniao ullica odcria
novancnic scr criada" conira ou a favor dc dcicrninada siiuaao
social? Nao csicvc clc assin nais roino da vcrdadc solrc a oiniao
ullica, dcsrczando-a, do quc Dalunin, louvando-a?
Torncnos orcn qucla linIa dc cnsancnio, da qual foi Mar
cccao. Dos cnsadorcs do scculo assado quc rcndcran culio
oiniao ullica, dcsiaca-sc Hcgcl quando assinalou quc cn iodos os
icnos cla fora un grandc odcr, noncadancnic cn nossa coca".
1S
Do ncsno filosofo. A oiniao ullica conicn cn si os rincios
sulsianciais cicrnos da jusiia, o vcrdadciro conicudo c o rcsuliado dc
ioda a consiiiuiao, da lcgislaao c da vida colciiva cn gcral, cic".
19
Tcn cssa iradiao dc louvor oiniao ullica ccrca dc irczcnios
anos. Fcnonia a Pascal, quando csic, ao icno dc Lus XIV,
roclanava a oiniao ullica rainIa do nundo".
20
Dcscarics, no
Duogo dos Motos, dc D'Alcnlcri, aarccc ciiado cono auior da frasc
a oiniao govcrna o nundo".
21
No scculo XVIII, Ncclcr, o financisia oular c ninisiro da
dccadcncia do unccn cgnc cIcgava ao augc do scrvilisno cranic a
oiniao ullica, cscrcvcndo quc cla cra nais foric c ilusirada do quc a
lci", insiiiuindo ao odcr una ccnsura cn nonc do inicrcssc gcral".
22
Dcssc cscriior ja sc dissc ianlcn quc cada agina dc sua vasia
olra c, alcria ou inliciiancnic, un voio dc louvor oiniao ullica.
23
Coniinua o cnsancnio oliico franccs crinindo ainda no
scculo XIX igual rcvcrcncia oiniao ullica. Dc Conic icnos a
afirnaiiva scgundo a qual na oiniao ullica rcsidc a unica garaniia
da nornalidadc". Naolcao or sua vcz convcn cn quc a oiniao
ullica c un odcr quc cria ou naia os solcranos", c ao insiiiuir a
ccnsura inrcnsa foi clc dos rinciros a sc caaciiarcn do acl
oliico quc cssa fora csiava fadada a dcscncnIar.
24
Idcniico arco iriluia-lIc Alain ao ondcrar quc soncnic dois
odcrcs govcrnan o nundo. a fora c a oiniao, c a csia uliina sc
curvan os odcrcs nais arroganics cono a cIana ao vcnio.
2S
A oiniao, scgundo a alavra oniifcia, c ianlcn un cco na
conscicncia da socicdadc". O Vaiicano, confornc rcfcrc Pcrcz Dcncyio,
viu na auscncia dc oiniao ullica una docna social, cuja
conscqucncia nais dcloravcl nos uliinos icnos icria sido a Crandc
Cucrra.
26
Con cfciio, scn oiniao ullica, diz o ullicisia cninsular,
ciiando nais auiorcs, alrc-sc una lrccIa cnirc a Iicrarquia c o ovo,
con os govcrnanics ulando nuna corda lanla c conduzidos nao raro
a ionar aiiiudcs dc surcna irrcflcao.
2?
Scndo a oiniao ullica un odcr inalavcl, nas scnrc
rcscnic, conarou-a Drycc ao cicr, quc assa airavcs dc iodas as
coisas. CIcga ois a consiiiuir no Esiado nodcrno nuna csccic dc
Consiiiuiao viva, una Consiiiuiao cn csiado inorganico. Ou no dizcr
dc Alfrcd Sauvy iransforna-sc naqucla fora quc ncnIuna
Consiiiuiao rcvc".
Afirna o ncsno Sauvy quc a oiniao ullica consiiiui o foro
niino dc una naao", un arliiro", una conscicncia", un
irilunal".
2S
Houvc ianlcn qucn ionassc a oiniao ullica clo scu asccio
ncgaiivo. Folcri Pccl, or ccnlo, a cncarava con dcsconfiana,
cssinisno, dcsgosio, dizcndo, or volia dc 1820, quc cla sc conunIa
dc lcviandadc, iilicza, rcconcciios, crros, olsiinaao c ioicos dc
inrcnsa", cnquanio Fanlc, un onificic do Esiado auioriiario c
conscrvador, sc cscandalizava con o laio valor iniclcciual da oiniao
ullica, crinindo ois o ncsno dcsrczo dc Disnarcl quc, cnlora
rcconIcccssc na rcfcrida oiniao un odcr quasc solcrano, lIc fazia no
cnianio scvcros dcsconios.
29
S. O es1odo 11bero1 e o dogmo do op1n1o pb11oo
A douirina do Esiado lilcral roduziu varios dognas. Un dcsscs
foi o da oiniao ullica, o qual, aoiado na confiana da socicdadc
lurgucsa iraduziu aquclc csiado gcral dc oiinisno c cscrana nas
faculdadcs da razao lilcriadora.
A uox ou uox dc, adagio dc nanifcsio icor nsiico, con quc sc
afirna coroada a oiniao ullica, cra iao-soncnic o vcrlo dc
conunicaao da socicdadc lilcral con as classcs quc a rigor nao fazian
a oiniao, nas iinIan o dcvcr dc acciia-la, assivancnic.
Con cfciio, a oiniao ullica, concciio rcsiigiado or una
rofunda convicao social na idadc do lilcralisno, cra, aradoalncnic,
cono ianios ouiros concciios do Esiado lilcral, un aanagio dc classc.
Oiniao da classc insiruda ou cducada, juzo dc valor quc acnas
surgc con o advcnio da lurgucsia, a oiniao ullica, cono lcn noiou
Hcrnan Hcllcr, scrviria dc frcio ou discilina conira os cvcniuais
alusos da auioridadc. Funcionou, ois, qual csicio da ordcn oliica
foncniada clos idcais dc insiraao lurgucsa. Sulsiiiuiu, cono dissc
aquclc ncsno cnsador, a coaao da igrcja da idadc ncdia, consisiindo
nisso sua naina uiilidadc, scu rincial cnrcgo.
30
Insiruncnio orianio dc una forna individualisia dc organizaao
social, crcsccu cla dc inoriancia c roscrou oliiicancnic na coca
do Esiado lilcral, scndo dc ial ordcn scu valor cono fora dc rcaao
aos aniigos odcrcs do alsoluiisno quc DluniscIli, dcfinindo a icsc
dialciica do scculo XIX, dc nanifcsio aniagonisno aos nccanisnos
csiaiais c dc lcno c unico rcconIccincnio da lilcrdadc nos donnios
da socicdadc (o concciio dc Socicdadc coniraosio aqui ao dc Esiado,
scgundo cra da csscncia douirinaria do lilcralisno}, scnicnciou, nuna
linguagcn dc caicdra, quc a oiniao ullica soncnic ncdraria cnirc
ovos livrcs.
31
Tanio nao fora cssa oiniao o scniincnio dc iodas as canadas
sociais quc ja no scculo XVIII Ncclcr, cauiclosa c avisadancnic,
disiinguira cnirc oiniao ullica" c oiniao do ovo", disiinao dc
aarcncia irrclcvanic c suiil, nas a rigor, ncccssaria, vcrdica,
inrcscindvcl, sc aicniarnos nun canc rofundo ara o icor
classisia quc icvc no scculo assado a uox ou uox dc.
Con a oiniao ullica, a lurgucsia ninou as insiiiuics fcudais
c sc asscnIorou dc una fora social irrcsisivcl, quc nao fazia soncnic
a criica do assado, nas scrvia doravanic dc ccclcnic guarda ao stutu
quo oliico c social, ou scja, ao donnio lurgucs do Esiado, liniiaao
da auioridadc.
SuunIa-sc a oinao ullica rigorosancnic idnca, clas suas
origcns ilusiradas c sclcias, or scr aliancnic rcrcscniaiiva da razao,
or rcflciir cn rinciro lugar un juzo dc qualidadc c nao dc
quaniidadc, difcrcnic ois daquilo quc Iojc icnos na socicdadc dc
nassas do scculo XX.
E a cla sc conciia o cncargo dc zclar or un govcrno livrc c
incssoal, cIavc dc ioda a organizaao do odcr.
Dos ullicisias do scculo assado, foi DluniscIli o quc nais ccdo
idcniificou a oiniao ullica con a classc ncdia, airiluindo-lIc a
iiiularidadc cclusiva da oiniao c nanifcsiando quc nunca a
influcncia da classc ncdia solrc o Esiado csou ianio quanio agora".
Esicvc cssc jurisia c cscriior cslcndidancnic cnscio da oliiizaao"
quc sc ocrava con a oiniao ullica, ao afirnar quc csia cra una
fora ullica, scn scr ainda un odcr ullico.
32
Nao caiu orcn no dcsconassado idcal llcro-anarquisia, dc
una socicdadc govcrnada cclusivancnic cla oiniao ullica, caaz
dc rcscindir dos odcrcs consiiiudos, das asscnllcias lcgislaiivas c
dos nccanisnos clciiorais.
Con cfciio, iraando a assagcn da oiniao ullica da fasc
assiva fasc aiiva, disiinguiu Drycc ircs csiadios ncssa cvoluao. a
voniadc unica do cIcfc, a luia dc influcncia cnirc govcrnanics c
govcrnados c a asccndcncia dos govcrnados solrc os govcrnanics, c
ousou rcvcr un quario csiadio, cn quc dcsaarccia o govcrno
rcrcscniaiivo c a dcnocracia cIcgaria assin ao scu naino grau dc
acrfcioancnio, con a oiniao ullica a un icno rcinando c
govcrnando.
33
Na rcgiao douirinaria, c iao-soncnic cn onios dc douirina, fora
da aao oliica, lilcralisno, anarquisno c narisno nao raro
acalavan, cla rcgaao dc scus icorisias, dcscnlocando no ncsno
csiuario. una socicdadc scn Esiado, a uioia da auioridadc diluda no
conscnso dc una oiniao ullica, quc scria a conscicncia social", a
voniadc gcral viva, dcsiiiuda dos orgaos Ialiiuais dc govcrno,
doravanic sucrfluos.
Conscuos cnsadorcs lilcrais do scculo assado alrigavan ois
cssa fc ncssianica na oiniao ullica, quc scgundo clcs dcclaravan,
csiava cniao no odcr, dcois csiaria no govcrno, aic fazcr un dia da
ordcn oliica a lcgiina rcrcscniaao da voniadc oular.
t. O s1odo ou1or11r1o e o op1n1o pb11oo
Vinos quc a socicdadc lilcral-lurgucsa dcscolriu o concciio dc
oiniao ullica, irnao gcnco da solcrania oular, c nun ccrio
scniido nais cficaz quc csia, ois scndo cono iccnica dcnocraiica a
ncsna coisa, c nao csiando, qual a solcrania oular,
ncccssariancnic vinculada a un orgao dc rcrcscniaao a odcrcs
insiiiudos, asscnllcias lcgislaiivas, cic. odcria novcr-sc, dada sua
naiurcza inirinsccancnic inorganica c difusa, con nais lilcrdadc c
rcscna, c assar airavcs das insiiiuics cono un soro qucnic da
vida, quc ianio scrvc dc anina-las cono dc dcsfalccc-las.
Vinos ianlcn quc ao iniroduzi-la na ccna oliica cono un
odcr ianio dc dircao cono dc conirolc,
34
o Esiado lilcral roclanara a
racionalidadc da oiniao ullica.
Os alsoluiisias dc iodos os naiizcs cniraran orcn no dclaic
cn lusca dc una rcvisao criica do concciio dc oiniao ullica, o qual
nao scndo or clcs csiinado, cra iodavia rcsciiado, ois nao odian,
ao conlaic-lo, dciar ainda dc rcconIcccr-lIc o clcvado grau dc
influcncia nos assunios ullicos.
Transfcriran o cano dc canc c invcsiigaao das aliuras
nciafsicas ara o lano da sociologia c da sicologia, c, dc nonografia
cn nonografia, acalaran dcnonsirando quc a sua rovcnicncia nao
cra iao racional quanio sc suunIa.
As rcvclacs, dc iodo inrcssionanics c surccndcnics,
aicnicaran o irracionalisno da oiniao, o cunIo cnoiivo quc
doninava as nanifcsiacs dc icor ullico, nosirando-sc quc a voz do
ovo ncn scnrc cra a voz dc Dcus. Duscou-sc do ncsno asso
aicnicar quc aquclc concciio do racionalisno c da ilusiraao fora a
inicrvcnao nais irracional quc a socicdadc vira rccair solrc o odcr.
Mcnos una lcnao ois do quc un nal a scr iolIido.
Mas cssa criica corrcsondc a una rincira fasc, aqucla cn quc
o Esiado lilcral donina Iisioricancnic o odcr, icndo dc suas naos o
aarclIo govcrnaiivo dc quasc ioda a socicdadc ocidcnial. Con o scculo
XX, cnira-sc orcn na scgunda fasc, variando a iccnica alsoluiisia
rclaiivancnic oiniao. Tona-sc ouira osiao, inosia agora clos
faios c clas circunsiancias rcccn-criadas no quadro oliico-social.
A oiniao ullica dciara or conscguinic dc cricnccr a una
classc rivilcgiada. a lurgucsia. A classc ncdia dcliliiada, ao
rcconsiiiuir-sc nos ascs dcscnvolvidos, cairia dclaio da influcncia
das novas iccnicas dc conunicaao dc nassas. Nos ascs
suldcscnvolvidos ou scnidcscnvolvidos sua incisicncia ou liquidaao
sulscqucnic dcscnlaraava or iniciro o caninIo ao ingrcssso da nova
oiniao ullica, cono fora das nassas.
Na scgunda, cunria adoiar a inovaao rcvolucionaria c iica
quc a icn assinalado duranic o scculo XX. a iccnica surrccndcnic c
facil c cnoda dc quc discn os dcicniorcs dos ncios dc difusao ara
criar" a oiniao ullica c dirigi-la a fins anicccdcnicncnic
csialclccidos.
Os govcrnos forics na socicdadc dc nassas fizcran
rcquiniadancnic cicnifica" a nanufaiura dcssa dragca dc
irracionalisno, ninisirada cn doscs nacias, consoanic incn as
ncccssidadcs oliicas.
A oiniao ullica das diiaduras ioialiiarias do scculo XX cIcgou
a cssc csanioso rcsuliado. iransfornou-sc cn odcrosssina linIa
auiliar da razao dc Esiado. Na socicdadc dcnocraiica, a oiniao
ullica c or igual susciia, ois scn cnlargo do luralisno a
aicnic, os clcncnios dc claloraao c iransnissao dc juzos quc
fornan a oiniao ullica, nao sc conccnirando cn un odcr unico,
cono no Esiado ioialiiario, icn coniudo sua scdc nas naos dc una
ninoria, quc sao os lordcs" do odcr cconnico c financciro, a cujo
conirolc sc acIan sujciios via dc rcgra os ncios dc ullicidadc.
Pcrdcu a oiniao ullica a aarcncia dc cssoa jurdica dc
dirciio ullico", dciou dc scr a sonlra do Esiado govcrnanic, ara
alguns o Esiado ncsno cn sua nais alia insiancia dcnocraiica, ou a
fora oculia quc garaniia as insiiiuics dcnocraiicas, scgundo a vclIa
crcna lilcral-lurgucsa, ara sc convcricr nun oljcio", nuna coisa
algo dcgradada valoraiivancnic, rclaiada dc osio, dininuda dc
crcdiio, dccada dc confiana, dcsrcsiigiada dc valoraao oliica, aic
ncsno dcsnoralizada na conciiao insiiiucional!
Nao dcvcnos coniudo rosscguir longc ncssa analisc, scn
darnos conia dc quc ullicisias cisicn, invocando forics arguncnios
ara aicnicar nao icr Iavido quclra na fora da oiniao ullica, anic
as iransfornacs ocradas, ois, suosio rcuicn suas origcns
noralncnic ninadas, nao sulcsiinan o acl influcnic c dccisivo quc
cla ainda dcscncnIa nos aios oliicos.
Aic a nao Ia o quc conicsiar, scnao quando csscs ncsnos
ullicisias cnicndcn nanicr-sc dc iodo rcscrvada a indccndcncia da
oiniao ullica. Tal nao sc da. Quando nuiio cisicn arcclas livrcs c
auinonas dc oiniao, quc nos rcgincs discricionarios sc arcscnian
sufocadas ou inicrdiiadas, nas aiuando ainda laicnic c odcrosancnic
cono fora dc conicsiaao c rcsisicncia. Nas grandcs nassas assivas,
quc a roaganda do rcginc cniorcccu, vao os sisicnas forics dc
idcologias dcsic scculo colrar onios dc lcgiiinaao ara a ordcn
csialclccida.
A diiadura, dcois dc asscnIorcar-sc da oiniao ullica cla
alicia-ao idcologica, da o asso scguinic, quc c o dc conscrva-la,
insiiiuciona-lizando-a airavcs do ariido unico.
Mas a oiniao ullica insiiiucionalizada sc volvc, ao cnicndcr dos
ullicisias lilcrais, nuna oiniao falscada ou dcsnaiurada. Talvcz sc
icnIa a no aio insiiiucionalizador a razao do dcsrcsigio
conicnoranco quc rodcia a oiniao ullica.
A vcrdadcira oiniao ullica ara alguns c dialciica. No anago dc
una coniradiao, cla rcrcscnia scnrc a conicsiaao dc algo, una
fora dc nudana c dc criica, un dcsafio ao dogna, cono dissc
ScIniii, una inugnaao dc juzos corrcnics, una lilcrdadc social
aiiva c csonianca, un concniario criador.
Dc nodo quc o alsoluiisno, cn suas varianics oriodoas dc
cicriorizaao, nao dciaria csao livrc oiniao ullica,
3S
scndo con
cla inconaivcl.
Alcn dc quc, cssa oiniao ullica, livrc c dinanica, csiaria or
sua naiurcza ncsna surinida nos govcrnos dc orcssao. Quando
nuiio, o ncdo sua irruao inicrdiiada conduziria o alsoluiisno a
novcr-sc con nais rudcncia, a scr nais cauio, a nosirar-sc nais
concdido. Unicancnic or cssc angulo c dc adniiir-sc scja a oiniao
ullica un liniic ao odcr alsoluio. Fora da scria dc iodo ininicligvcl
a afirnaao dc alguns jurisias c filosofos oliicos, quando dizcn quc a
oiniao ullica sulsiiiui as canaras no Esiado auiocraiico ou nclc
rcrcscnia o acl dc una consiiiuiao.
36
En suna, a oiniao ullica, qual a concclcran c concciiuaran
os lilcrais, qual cisiiu c aiuou cn assadas cocas, frcscas ainda
cranic a ncnoria dc nosso icno, scnrc ncrcccu o conlaic c o
dcsrczo das lidcranas auioriiarias, or afigurar-sc-lIcs un olsiaculo,
quc cunria arrcdar or iodos os ncios ossvcis. Assin foi na iradiao
da nonarquia alsoluia. Assin coniinua scndo, cono olscrvou Prcloi,
na iccnocracia do scculo XX, rincialncnic nos ascs ondc csia
ionou a vcrsao ioialiiaria conicnoranca.
Mas a ouira", a oiniao das nassas, c cuidadosancnic culiivada
c alincniada clos odcrcs oficiais, quc a incn airavcs do
roscliiisno idcologico. E con isso fazcn dc scu aoio un insiruncnio
dc susicniaao oliica, o nais cficaz ossvcl, visio quc, consuliadas
lclis-ciiariancnic, as nassas sancionan o rcginc con voiacs
iranslordanics c ruidosas, a un asso ja da unaninidadc. ois a
forna doninanicncnic cnrcgada dc consagrar c rcfcrcndar nas
dcnocracias ccsariana ou ioialiiarias o odcr do Ioncn foric, do guia
rcdcsiinado".
?. A soo1edode de mossos e o no1urezo 1rroo1ono1 do op1n1o
pb11oo
As iransfornacs cconnicas, oliicas c sociais ocorridas cn
ncnos dc un scculo alalaran solrcnodo alguns concciios da Cicncia
Poliica, scndo o dc oiniao ullica dos nais afciados.
FilIa do racionalisno, cssa idcia nova sc arcscnia otzudu
dcsdc o scculo XVIII c fora una idcia-fora da douirina lilcral. Ocrou
a laicizaao da alavra divina nos assunios oliico-sociais, ncdianic a
naina uox ou uox dc.
Con a socicdadc dc nassas do scculo XX iona a oiniao ullica
no cnianio configuraao inicirancnic disiinia.
Pullicisias da cnvcrgadura dc Durdcau, scn julgar corrciancnic
a nudana Iavida, sc aodan cn scnicnciar dccadcnic o odcr da
oiniao ullica, confundindo a fora naicrial da oiniao, iniaia ou
auncniada, con a fora noral, alalada c dcsrcsiigiada. O alalo
aconiccc na ocasiao cn quc sc rovou solcjancnic scu caraicr
irracional c sc rcvclou, dcsdc os iralalIos dc Linan, a aric dc criar" a
oiniao ullica, dc nanufaiura-la" cono un roduio qualqucr da
iccnica indusirial, ninisirando-a dcois s insiiiuics, ara
cncaninIa-las ncsic ou naquclc scniido, ao salor das razcs dc
Esiado, das convcnicncias ullicas, das idiossincrasias dos
govcrnanics.
A oiniao ullica, dciando dc scr csonianca (ou livrc} c
racional, ara scr ariificial c irracional, assinala assin cn scu curso
Iisiorico duas disiinias fascs dc oliiizaao" inicnsiva. a do Esiado
lilcral c a do Esiado social (dcnocraiico-ocidcnial ou auiocraiico-
oricnial, dc cunIo narisia; nun c nouiro scnrc o Esiado da
socicdadc dc nassas}.
No rinciro, a oiniao ullica cricncia classc ncdia, no
scgundo cricncc s nassas. Ali cla sc rounIa a sulsiiiuir aic o
Esiado; aqui, cla dccai a ncro insiruncnio sulalicrno, quc o Esiado
cnrcga ara cincniar ou conccnirar o odcr dc suas insiiiuics.
Onicn, no lilcralisno, una oiniao dc aarcncia auinona; Iojc, no
Esiado dc nassas, una oiniao solrc a qual rcsian raras iluscs
quanio a sua origcn livrc c aiuaao indccndcnic.
O cssinisno quc rodcou o concciio dc oiniao duranic o scculo
XIX iransiia da criica alsoluiisia, niliianic na coca do lilcralisno
ara a invcsiigaao idnca dc ccrios ullicisias dcnocraiicos, quais
Linan, Lowcll, c Dccwcy, quc sc rcndcn ao rcconIccincnio da
irracionalidadc da oiniao c vccn icncrosos sua inicrvcnao na
socicdadc dc nassas, inicrvcnao sol ncdida", conirolada", nao raro
dcsiinada a lograr fins cuidadosancnic rogranados clo Esiado.
Pouco dcois da rincira conflagraao nundial Linan colria
dc sarcasnos a vclIa oiniao do lilcralisno, dcsironada cla criica
cicnifica quc lIc cra fciia, c osia inicirancnic a nu. Asscvcrou o
insignc criodisia c cscriior oliico quc a grandc rcvoluao dos icnos
nodcrnos consisiia na aric dc criar conscniincnio cnirc os govcrnados
c quc o conIccincnio dcssa aric Iavcria dc alicrar iodas as rcnissas
oliicas".
3?
A socicdadc dc nassas cra o dado novo, agcnic dc variacs
insiiiucionais rofundas ianio na facc dos Esiados dc iradiao lilcral
quanio nos dc iradiao auiocraiica.
A classc ncdia cIcgara ao crcusculo oliico nas socicdadcs
dcscnvolvidas, ondc sc arcscniava cn vias dc ciinao, or cfciio
coniradiiorio da cccssiva conccniraao do caiial, ao asso quc nos
Esiados suldcscnvolvidos, cono os da Ancrica Laiina, icinava, or via
dc cliics ronaniicas, cn nanicr una crosia insiiiucional dc insiraao
dcnocraiica. Mas a classc ncdia a quasc nao cIcga a sc consiiiuir. No
conjunio da oulaao, cra arccla Iunana nnina.
A oiniao ullica assa a scr doravanic a oiniao do ovo"
(onon du cuc), convcricndo-sc validancnic naquclc odcr dc
conscrvaao" a quc sc rcoriava SiaIl. A oiniao do ovo", a ncsna
quc Ncclcr diligcnicncnic c no nclIor csriio da douirina lurgucsa,
disiinguira da onuo uIquc, sulsiiiui a vclIa oiniao dc classc do
lilcralisno (a classc lurgucsa, insiruda c cducada}. Consiiiui o quc
conicnorancancnic sc cIana oiniao ullica, c rciraia a nova
socicdadc dc nassas.
Alguns ullicisias a vccn cnfraquccida. Nos a vcnos
naicrialncnic foric, alalada acnas do onio dc visia ciico, ois as
cscranas ncla dcosiiadas cono guardia da urcza c da lcgiiinidadc
dos govcrnos dcnocraiicos sc csvancccran. Tao foric naicrialncnic
quc a Cicncia Poliica nao odc ignora-la, dcois dc Iavcr cnirado nos
scgrcdos dc sua naniulaao. E aqui concordanos con Durdcau cn
assinalar as ncsnas causas quc a dcsrcsiigiaran ciicancnic, scn
coniudo dcsfalca-la do incnso odcr quc coniinua cnfciando.
Talvcz o ccrnc da nudana rcsida nisso. a oiniao ullica
dcscrsonalizou-sc". dc criadora c afianadora dc insiiiuics sc
iransfcz cla ncsna nuna insiiiuiao criada" c afianada" clo Esiado
ara nanicr ouiras insiiiuics.
Na socicdadc dc nassas, o indivduo, as idcias, os juzos criicos,
a auiononia do raciocnio conian ouco, ccdcndo lugar aao colciiva,
aos juzos dc gruo, aos inicrcsscs dc classc c rofissao, s idcologias.
Alrc-sc assin caninIo qucla oiniao ullica, narcada da funcsia
incrfciao dc Iavcr aldicado nos orgaos csiaiais c nas ninorias
iccnocra-iicas a alavra dc conando oliico, quc as nassas
assivancnic acaian.
Dcnais, icn-sc diio quc a oiniao ullica foi insiiiucionalizada c
conscqucnicncnic falscada ou dcsnaiurada. Mas ainda assin Ia
ullicisias quc rcconIcccn a insianiancidadc nunca dcsrczvcl dc sua
aao, quando aiua cono un raio, dcrrulando ou crgucndo govcrnos, ao
salor dc scus ncios idcologicos. Da aquclc sulco a quc sc rcfcrc
Durdcau, scarando o csiado assivo das nassas, cn rcouso, quando
sc sujciian s ncdidas dc govcrno, das nassas cn novincnio, quando
crian os govcrnos, dc confornidadc con a idcologia alraada, a cujas
linIas fundancniais o odcr insiiiudo voia olcdicncia, sujciao,
fidclidadc.
3S
Nunca sc cnganara Ncclcr quanio oiniao do ovo", quc viria a
scr a oiniao das nassas" no scculo XX. Adniiiu a facilidadc dc
suljuga-la", lasiando ara ianio quc sc conIcccsscn as suas aics
doninanics" c Iouvcssc loa nao no cncadca-la airavcs dc iluscs.
39
A nassa sc rcgc or scniincnios, cnocs, rcconcciios, cono a
sicologia social ja dcnonsirou causiivancnic. A oiniao das nassas
fornando a oiniao ullica scra or conscqucncia irracional. Nao sc
iludia o ullicisia dcnocraiico a cssc rcsciio, cunIando a crcssao
agora dc uso corrcnic no vocalulario oliico da roaganda. o
csicrcoiio", ou scja o clicIc", a frasc fciia", a noda, o slogan", a
idcia rc-falricada, quc sc aodcra das nassas c clas, nuna ccononia
dc csforo ncnial", cono diz Prcloi, acciian c incororan ao scu
cnsancnio", cnirando assin a consiiiuir a cIanada oiniao ullica.
Dcfinira Sioczcl o csicrcoiio", ja dcscolcrio or Linan, cono
una csccic dc cnsancnio assinilado ara ronia cnircga". Quc
valor sc dcvc ois airiluir oiniao ullica, no scculo das nassas, sc
sua indccndcncia c nanifcsiancnic iao rccaria quanio a da oiniao
ilusirada", culia" c inicligcnic" do scculo XIX, quc ouira coisa nao
rcrcscniava scnao a voniadc dc una classc, ou o odcr govcrnanic da
lurgucsia oliica?
A dcconosiao, scgundo Linann, do juzo colciivo, quc alguns
sucn dc iodo incisicnic, cn lacas dc idcias fciias, nosirou quc sc
nao dcvc confiar, ainda nos sisicnas dc govcrno dcnocraiico, ncssa
iradicional oiniao ullica, orquanio invcsiigada a fundo rcsuliaria
acnas nuna nassa algo infornc dc conIccincnios arciais,
unilaicrais, inadcquados, falIos, incrfciios c narginais accrca do
nundo c dos faios, nuna rcrcscniaao ncrancnic sinlolica c crrnca
a rcsciio dc Ioncns c aconiccincnios; cnfin nuna oiniao dc icor
dcsviriuado, cn viriudc da lassidao ou inossililidadc cssoal dc
algucn olicr infornacs rccisas, cn razao ianlcn dc olsiaculos
naiurais ou ariificiais dc accsso s fonics infornaiivas, c aic or cfciio
dc ccnsura, indifcrcna ou cscasscz dc icno. Daqui ois Iavcr
assinalado Linann con anargura a coniradiao olscrvada cnirc as
idcias rccclidas c os faios, visio quc ' 'nos nao vcnos rinciro ara
cniao dcfinir, scnao quc dcfininos ara soncnic dcois vcrnos".
A cssas razcs arcscniadas or Linann, quc alalan sol o
asccio aiologico a oiniao ullica dos ascs dcnocraiicos na
socicdadc dc nassas, vcn adcnais acrcsccniar-sc aquclas
crcucicnicncnic cnunciadas or Durdcau cn scu Tutudo dc Ccncu
Potcu, a salcr. a} o auncnio das iarcfas do Esiado, solrciudo as dc
ordcn iccnica, cigindo un volunc dc conIccincnios csccializados,
quc o ullico ou as nassas nao csiao cn condics dc adquirir ou
ossuir. l} a dincnsao inicrnacional dos rollcnas, dc ordcn oliica,
social c financcira, quc diz Durdcau, cscaan ao conirolc dc una
oiniao nacional, orquanio o Esiado nao donina suas nasccnics ncn
disc dc ncios rorios dc soluciona-los c c} cnfin, o goucno dus
dcoogus, cn sulsiiiuiao do goucno dc onuo, fazcndo das nassas o
rccciaculo assivo dc idcias rc-fornadas.
Acrcsccniaranos ainda una quaria razao, a quc Daucr sc rcfcrc,
ou scja. o cncuriancnio cla iccnica (ncios dc conunicaao dc nassas.
inrcnsa, radio c iclcvisao} da disiancia cnirc o indivduo c os ccniros
fornadorcs da oiniao ullica, aquclcs quc cniicn o cnsancnio
fciio" c o incn s nassas doccis, cuja funao sulscqucnics scra
acnas a dc rcroduzi-lo.
40
Cono ja Iouvc ianlcn qucn disscssc. nao
confundir oiniao ullica con oiniao ullicada, nao ionar a nuvcn
or Juno, consoanic icn aconiccido ianias vczcs!
S. Poss1ve1 res1ouroo do pres11g1o do op1n1o pb11oo no s1odo
demoor11oo de mossos
Confornc vinos, cscriiorcs c sociologos oliicos cn gcral icn
arcscniado un quadro sonlrio c dcsalcniador da oiniao ullica na
socic-dadc dc nassas do scculo XX.
Nao adccc duvida quc cssa criica roccdc cn larga aric, ianio
con rcsciio ao Esiado auioriiario scnao ianlcn rclaiivancnic ao
Esiado dcnocraiico ocidcnial, scn ccluir iodavia quc alguns raios dc
oiinisno volvcn a clarcar a aisagcn da oiniao nas cIanadas
socicdadcs dcnocraiicas do Ocidcnic.
Ccrios analisias oliicos csiao assinalando un rciorno
confiana na oiniao ullica. Ja lIc nao dcsncrcccn a auioridadc con
aluscs alsoluia sujciao a quc ficou voiado o Ioncn oliico dc
nossa coca, csscncialncnic un Ioncn dcsoliiizado" do onio dc
visia individual, clas conIccidas aldicacs naiurcza social quc o
fcnncno nassa lIc ins. E vislunlran con cscrana a rcsiauraao
dc una oiniao indccndcnic" nos ascs dcnocraiicos, ondc, graas
ao luralisno, nao sc alafou o odcr dc criica s insiiiuics, aos
govcrnos, aos Ioncns c aos faios.
Enira ncssa corrcnic dc cnsadorcs un dos nclIorcs ullicisias
da caicdra ancricana, Hcrnan Fincr, quando conclui quc o Ioncn
coniinuara scndo o rincial insiruncnio dc conunicaao dc nassas,
cnquanio iivcr crnas ara conarcccr aos concios c visiiar os
anigos, coraao ara scniir, ccrclro ara cnsar c lngua ara falar".
41
Arguncnia aquclc cicniisia oliico con o lon ciio dc dcicrninados
novincnios dc icor rogrcssisia, a dcsciio da roaganda coniraria
ninisirada clos roriciarios dos ncios dc conunicaao dc nassas.
Con cfciio, na Iisioria dos Esiados Unidos, duranic os uliinos
quarcnia anos, icnos visio candidaiuras rcsidcnciais susicniadas clo
aoio nacio dos lordcs" c caciqucs da inrcnsa noric-ancricana c
suas odcrosas cadcias dc jornais c radiodifusao scrcn inaclavclncnic
laiidas nas urnas. Tal ocorrcu quando Fooscvcli cn nais dc un lciio
clciioral icvc rcnovado ali scu nandaio conira a voniadc aliciadora dos
donos dos nais influcnics ncios dc conunicaao dc nassas.
Urgc orianio nao sulcsiinar as rcacs individuais, ncn a fora
dc una oiniao ullica consiiiuda nargcn do scniincnio oliico
govcrnanic, conira iodos os odcrcs oficiais c cira-oficiais dc rcssao c
roaganda, os quais sc nosiran nao raro inoicnics ara dirigir-lIc o
curso.
Anosiras dc nanifcsiaao dcssa oiniao, quc rcsiiiui a confiana
no crdido valor daquclc insiruncnio do govcrno oular, csiao scndo
dadas aic con rcsciio ao confliio vicinaniia, dcicrninando a fornaao
cn iodo o as dc un scniincnio a quc a Casa Dranca, o Pcniagono c o
Scnado, cn WasIingion, ja sc nao odcn conscrvar indifcrcnics.
Fcionando un odcr livrc dc conirolc, nos sisicnas ondc a
dcnocracia c auicniicancnic a crcssao fornal do conscniincnio dos
govcrnados, a oiniao ullica csiaria assin, cn uliina analisc,
corrolorando cssa vcrdadc, scgundo a qual, o Ioncn, con a sua
crsonalidadc, ainda ossui indcsiruivcl iccido dc sua conscicncia!
una dincnsao quc ncnIun dcsoiisno, ncnIuna lavagcn ccrclral,
ncnIuna orcssao naliciosancnic nciga ou lruialncnic osicnsiva
lograra nunca surinir. Solrc cssc Ioncn nao icn jurisdiao o odcr
incnso c sufocanic das iccnicas nais rcfinadas dc inicrdiao do
cnsancnio c da lilcrdadc dc oiniao.
9. A op1n1o pb11oo e os me1os de propogondo
Na socicdadc lilcral c individualisia, a oiniao ullica sc gcrava
con rclaiiva csoniancidadc, Iavcndo foric crcna no scu conicudo dc
racionalidadc.
Na socicdadc dc nassas, dc ndolc colciivisia, a oiniao aarccc
racionalizada" cn suas fonics fornadoras, ncdianic o cnrcgo da
iccnica, con iodos os rccursos cicnificos dc conunicaao dc nassas
a inrcnsa, o radio c a iclcvisao dclilcradancnic conjugados, a
conor un cicnso laloraiorio dc criaao" da oiniao, ara aicndcr a
inicrcsscs nacios dc gruos ou odcrcs govcrnanics, acrcdiiando-sc
no cnianio cada vcz ncnos no icor racional dcssa oiniao, quc iodos
rcconIcccn ou roclanan una fora fciia irrciorquivclncnic dc
scniincnios c cnocs.
Sc un lugar dcvc calcr ainda razao, scra csic o dos quc sc
disuscrcn ao cnrcgo racional" dc un oljcio irracional".
Con cfciio, ja ningucn qucsiiona aqucla afirnaiiva dc Linan,
scgundo a qual Iouvc una rcvoluao quc alicrou as rcnissas
oliicas. a da aric" dc criar a oiniao airavcs da roaganda. Cuidan
ccrios auiorcs inossvcl quc no scculo XX ainda sc ossa
corrciancnic falar da cisicncia dc oiniao ullica, ianio no Esiado
auioriiario do nosso icno cono no Esiado dcnocraiico dc nassas.
Disiingucn a oiniao ullica cla cducaao, da oiniao ullica oliida
airavcs da roaganda, adniiindo acnas or valida c lcgiina a
rincira. A scgunda scria crvcrsao, oiniao dcfornada, oiniao cn
runas.
A roaganda, dissc Fincr, ccrra a ncnic Iunana a iodos os
caninIos, cccio aquclc quc cla indica cono o unico ossvcl.
Encarccra a voniadc Iunana individual ou colciiva nuna oliica, quc
roclana a nclIor, scn conccdcr alicrnaiivas, rivando o coro social
do livrc ccrccio das faculdadcs criicas.
42
A oiniao c a naicria-rina" da roaganda, confornc assinalou
Durdcau,
43
nas cssa roaganda rinciro icn quc scr clicada na sua
naiurcza iccnica c dcois nos scus conronissos idcologicos. Quando
algucn cIcga a susicniar nao inoria o quc a oiniao ullica c", nas
sin o quc a oiniao ullica faz" (ElisalciI Nocllc}, a acciiaao ura c
sinlcs dcssa rcnissa odcria afasiar o invcsiigador oliico c social
do canc das cuusus da roaganda ara fia-lo iao-soncnic na
arcciaao dos scus cctos. Ora, csiudando-sc as causas, cIcgaranos
a csiinaiivas dc valor solrc a oiniao ullica, quc scrian
inconaravclncnic nais corrcias do quc aquclas ciradas iao-soncnic
da conclusao accrca dos cfciios da roaganda.
Os jornais, as csiacs dc radio c iclcvisao, scus rcdaiorcs, scus
colaloradorcs, scus concniarisias, cscrcvcndo as colunas oliicas c
sociais, rogranando os noiiciarios, rcarando as cnisscs
radiofnicas, fazcndo os grandcs ciios da iclcvisao, consiiiucn os
vcculos quc conduzcn a oiniao c a claloran (quando nao a rccclcn
ja clalorada, con a alavra dc ordcn, quc vcn la dc cina"}, ois as
nassas, salvo arcclas Iunanas sociologicancnic irrclcvanics, sc
cingcn sinlcsncnic a rccclc-la c adoia-la dc nancira assiva, dando-
lIc a cIanccla dc ullica".
Essa oiniao, filIa da roaganda, caracicriza o scculo, sol o
incrio das nassas. Ela sc insiiiucionaliza nos ariidos, nos
sindicaios, nos gruos dc rcssao. Faz-sc nao raro csiavcl c
crnancnic. Scndo no fundo oiniao inosia" c irracional",
conicsian-lIc ullicisias cono Daucr c Durdcau a naiurcza dc
vcrdadcira oiniao ullica. A oiniao ullica vcrdadcira" ja
dcsaarcccu con o Esiado lilcral, ou csia cn vias dc dcsaarcccr con
o Esiado social da dcnocracia dc nassas. Diz Daucr quc scu concciio
sc ncsclou con o dc roaganda. Equiara-la a csia valcria ianio
quanio dcsviriua-la, confundindo-sc o siniona con a docna, o quc
scria un crro.
44
Traou Durdcau con adniravcl fidclidadc o crfil dcssa oiniao
da roaganda", dcsiacando-lIc os iraos csscnciais, quc sc scgucn cn
aric con as alavras do auior. a} nao lIc inicrcssa aiuar solrc
indivduos, nas solrc gruos; l} o indivduo sozinIo, quc rcflcic, c un
olsiaculo; c} urgc ncuiraliza-lo, iornando inoicnic a rcflcao cssoal;
d} a roaganda asscniara sua iccnica no csforo dc olicr rcacs
cnocionais.
Da oiniao cducada", ou con lasc na cducaao, quc foi a da
lurgucsia lilcral do scculo assado, assinalan Fincr c Durdcau os
scguinics asccios disiiniivos. a} nanicn a ncnic livrc; l} nao surinc
scnao quc indica as ossvcis alicrnaiivas; c} nao insisic na aao; d}
cnsina o Ioncn a cnsar; c} nao fornccc juzos, oinics ou aiiiudcs.
4S
a unica, cn suna, quc faz cfciiva a aao dos govcrnados no odcr,
confcrindo-lIcs ariiciaao livrc c conscicnic.
dc lasiinar iao-soncnic quc janais icnIa odido dciar dc scr
aanagio dc una classc c ao csicndcr-sc oliiicancnic clo sufragio
univcrsal a iodas as classcs Iaja adccido na dcnocracia
conicnoranca un dcccsso quututuo, quc lIc alicrou a naiurcza
ncsna, visio nao Iavcr a cducaao odido aconanIa-la naqucla
cicnsao quaniiiaiiva, quc ora a caracicriza, cn lcno scculo XX.
Con a oiniao dc roaganda", o rollcna da oiniao ullica,
cono ccclcnicncnic cscrcvcu Lindsay Fogcr, dciou dc scr o dc
dcicrninar o quc cla qucr", nas o quc cla dcvc qucrcr".
46
Onicn,
assinala clc, inoriava salcr o quc a oiniao ullica qucria, Iojc
inoria dccd o quc cla dcvc qucrcr.
A oiniao ullica das nassas, diligcnicncnic iralalIada" ou
roduzida" cla roaganda c oljcio dc acurados csiudos sociais.
Cono dissc dcicrninado auior, a oiniao ullica odc scr criada" ou
influcnciada", nunca orcn ignorada". En alguns ascs, cono nos
Esiados Unidos, sociologos Ia cncnIados rofissionalncnic na iarcfa
dc invcsiiga-la. Fornan-sc ara ial fin agcncias csccializadas dc
sondagcn da oiniao ullica. O Insiiiuio Ancricano dc Oiniao
Pullica Ccorg Callu" c o Foriunc" dc Elno Focr, lcn cono os
ccniros dc invcsiigaao dc CIicago c Princcion sao iicos a cssc
rcsciio.
Tcn csscs insiiiuios anicciado, airavcs das cIanadas rcvias",
rcsuliados clciiorais con nargcns nninas dc crro. Mas or ouira
aric ja sc cuscran, cn algunas clcics rcsidcnciais ancricanas, a
rcviscs quc rcdundaran cn fracasso alsoluio, c cssc fracasso os
dcsrcsiigiou, fazcndo o ullico cciico ou susciioso quanio a
scnclIanics nodalidadcs dc inquirir do clina da oiniao ullica na
anicvcscra das conciics clciiorais.
Na AlcnanIa, os csiudos dcssa ordcn ionaran caraicr ncnos
vulgar c nais cicnifico, con alguns cicniisias sociais cncnIados cn
consiiiuir un novo rano do conIccincnio, a dcnoscoia", fadada a
scr ncnos una cicncia do quc una iccnica, icndo or oljcio invcsiigar
c aconanIar as variacs da oiniao ullica.
1. Edward McCIcsncy Saii, Potcu Insttutons. A Pcucc, . 42.
2. H. L. CIild. Dy ullic oinion I ncan", in. TIc PuIc Onon uutc, v. 3., .
327-336.
3. Juan Dcncyio, Tcou Tccncu dc u Onn PIcu, 1961, . 149.
4. Edward McCIcsncy, ol. cii., . 501; Fodcc Andcrson & CIrisiol, Intoducton to
Potcu Sccncc, . 371.
5. C. Jcllinccl, Agcncnc StuutscIc, 3 cd., . 102-103.
6. Harold J. Lasli, An Intoducton to Potcs, . 85.
7. W. Daucr, Dc OccntcIc Mcnung und Ic GcscIcItcIcn Gundugcn, . 34.
8. W. Daucr, Ilidcn, . 35.
9. W. Daucr, Ilidcn, . 36.
10. C. Jcllincl, ol. cii., . 102.
11. Fousscau acnas oniiiu, scn dano ara o rcscciivo scniido, a adjciivavaao
ullica.
12. J. J. Fousscau, Du Contut Socu, . 250.
13. W. Daucr, ol. cii., . 173.
14. CcrIard Dauncri, Algunas rcflcioncs solrc la oinion ullica y la conunicacion
dc nassas cn la aciualidad", Hcustu dc Insttuto dc Ccncus Socucs, 1964, (3}.57; W.
Daucr, ol. cii., . 383.
15. F. Lcnz, Mcinung ocffcnilicIc", in. Dcrnsdorf & Duclow (cd.}, VoctcIucI dc
Sozoogc, . 334.
16. Karl Mar, uud Hcsndo VoctcIucI dc Sozoogc, . 332.
17. Hcrnann Hcllcr, StuutscIc, . 177.
18. C. W. E. Hcgcl, Gundnncn dc PIosoIc dcs Hccuts, 3 cd., rcv., . 424.
19. C. W. E. Hcgcl, ilidcn, . 424-425.
20. W. Daucr, ol. cii., . 126.
21. J. D. Pcrcz, Tcou Tccncu dc u Onn PIcu, . 111.
22. W. Daucr, ol. cii., . 17.
23. W. Daucr, ilidcn.
24. W. Daucr, ilidcn, . 128.
25. Alain, Potquc, . 200-202.
26. J. D. Pcrcz, ol. cii., . 196-197.
27. J. D. Pcrcz, ol. cii., . 190.
28. Alfrcd Sauvy, Onuo PIcu, . 7-8.
29. Jancs Drycc, TIc Anccun ConnonucutI, . 259; W. Daucr, ol. cii., . 30.
30. Hcrnann Hcllcr, ol. cii., . 173-175.
31. J. C. DluniscIli, Dic ocffcnilicIc Mcinung", in. DcutcIcs Stuuts-VoctcIucI, v.
7, . 342.
32. J. C. DlunicIsli, ilidcn, . 347.
33. Drycc, ol. cii., . 263. O lilcralisno niliianic ficou no ncio do caninIo, scn
odcr (nao cra ois a oiniao ullica una oiniao dc classc, a classc lurgucsa,
cducada c roriciaria?} ou scn qucrcr dcsvincular-sc da aao inicrcssada, aao dc
classc, dciando alcrio o Iiaio ou a coniradiao cnirc a douirina c as insiiiuics, dc
nodo quc csias, nciafisicancnic, cran scrvidas or idcias, c sociologicancnic
govcrnadas or inicrcsscs.
34. Enicndia Drycc quc cn Frana c Inglaicrra a oiniao ullica cra oiniao dc classc
c soncnic nos Esiados Unidos oiniao dc iodas as classcs. Polrc Drycc! MclIor
disscra, con rclaao aos Esiados Unidos. a oiniao alicrnada dc iodos os gruos dc
rcssao!
35. W. Daucr, ol. cii., . 124.
36. C. Jcllincl, ol. cii., . 103; F. ScInidi, Agcncnc StuutscIc I, Hund und
LcIIucI dc StuutsusscnscIutcn, . 280.
37. Walicr Linann, PuIc Onon, . 428.
38. Ccorgcs Durdcau, Tutc dc Sccncc Potquc, i. 4, . 221.
39. Ncclcr, Du Pouuo Exccut duns cs Gundcs Etuts, v. 2, . 226.
40. W. Daucr, ol. cii., . 95.
41. Hcrnan Fincr, TIc TIco und Puctcc o Modcn Goucnncnt, . 260.
42. Hcrnan Fincr, ol. cii., . 260.
43. Ccorgcs Durdcau, ol. cii., . 218.
44. W. Daucr, ol. cii., . 66.
45. Hcrnan Fincr, ol. cii., . 216; Durdcau, ol. cii., . 219.
46. Lindsay Fogcrs, TIc Postcs, . 389.
B1BL1OGRAF1A
ACESTA, Lus SancIcz. Pncos dc Tcou Potcu. Madrid, Ed. Nacional, 1967.
ALAIN. Potquc. Paris, Prcsscs Univcrsiiaircs dc Francc, 1952.
ALENCAF, Josc dc. Sstcnu Hccscntutuo. Fio dc Janciro, 1868.
AMADO, Cillcrio. Ecuo c Hccscntuuo. Fio dc Janciro, 1931.
ANDEFSON, Fodcc & CIrisiol. Intoducton to Potcu Sccncc. Ncw Yorl, 1957.
ANSCHUETZ, CcrIard. DcuiscIcs SiaaisrccIis". EnzIoucdc dc
HccItsusscncIut n sstcnutscIc HcuIctung. MucncIcnLcizig-Dcrlin,
1914.
ASSIS CHATEAUDFIAND. Dscuso no Scnudo Fcdcu. Scssao dc 27 dc julIo dc 1955.
AUCUSTO, Josc. Pcsdcncusno ucsus Puuncntusno. Dorsoi, 1962.
DACHEOT, W. TIc EngsI Consttuton. London, Oford Univcrsiiy Prcss, 1955.
DAKEF, Erncsi. Htun und tIc HtsI Pcoc. 2 cd., London, Oford Univcrsiiy Prcss,
1958.
DAFDOSA, Fuy. Excusuo Ectou uos Estudos du HuIu c Mnus Gcus, 1910.
_______________A Gcncsc du Cunddutuu do S. Vcnccsuu Huz.
_______________A Incnsu c o Dcuc du Vcdudc.
_______________. Nouos Dscusos c Conccncus.
_______________. CununIu Pcsdcncu c Osuudo Cuz. Fio, 1917.
DAFTHLEMY & DUEZ. Tutc Ecncntuc dc Dot Consttutonnc. Paris, Dalloz,
1926.
_______________. Tutc dc Dot Consttutonnc. Paris, Dalloz, 1933.
DASCUNAN, Alfrcdo Silva. Tutudo dc DcccIo Consttuconu. Ediiorial Jurdica dc
CIilc, 1963.
DAUEF, WilIcln. Dc occntcIc Mcnung und Ic gcscIcItcIcn Gundugcn.
Tuclingcn, 1914.
DAUMEFT, CcrIarf. Algunas Fcflcioncs solrc la Oinion Pullica y la Conunicacion
dc Masas cn la Aciualidad". Hcustu dc Insttuto dc Ccncus Socucs. 3, 1964.
DENTLEY, A. F. TIc Poccss o Goucnncnt. 1908.
DEFNSDOFF DUCLOW (cd.}. VoctcIucI dc Sozoogc. Siuiigari, 1955.
DINKLEY, Wilfrcd E. & Moos, Malcoln C. Gunnu o Anccun Potcs.
DISHOP & HENDEL. Husc Issucs o Anccun Dcnocuc. Ncw Yorl, 1963.
DLUM, Lcon. Lu Hconc Gouucncncntuc. Paris, 1926.
DLUNTSCHLI, J. C. Agcncnc StuutscIc. 6 cd., Siuiigari, 1886.
_______________DcutscIcs Stuuts-VoccIucI. Siuiigari-Lcizig, 1862.
DODDIO, Norlcrio. Socici. Dzonuo d Fosou. Milano, Edizioni di Connuniia,
1957.
DODIN, J. Lcs Sx Lucs dc u HcuIquc. Ed. facsinilada, Scicniia Aalcn, 1961.
DOSHENSKY, JoscI, M. HundIucI dcs VctIonnunsnus. MuccIcn, 1958.
DOZZI, Aldo. Isttuzonc d Dtto PuIco. Milano, 1965.
DFYCE, Jancs. Modcn Dcnocuccs. TIc Anccun ConnonucutI. Ncw Yorl,
Macnillan, 1918.
DUFDEAU, Ccorgcs. Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs. Paris, 1957.
_______________Lu Dcnocutc. Drucllcs, 1956.
_______________Tutc dc Sccncc Potquc. Paris, 1949.
_______________MctIodc dc u Sccncc Potquc. Paris, Dalloz, 1959.
DUFKE, Ednund. ScccI io iIc Elcciors o Hsto. ScccIcs und Lcttcs on
Anccun Aus. London, Evcrynan's Lilrary, 1956.
_______________"TrougIis on iIc Casc of iIc Prcscni Disconicnis". TIc VoIs o
Ednund HuIc. Ncw Yorl, 1860.
DUFNS, Jancs. TIc Nccd for Discilincd Pariics". Congcss on Tu. Ncw Yorl, 1945.
CALVEZ, Jcan-Yvcs. Intoducton u u Vc Potquc. Paris, 1967.
_____________. Dctonnuc dc u Lunguc PIosoIquc. Paris, 1962.
CAMPO, Milion. Prcsidcncialisno, Fcginc cn Crisc". Poquc Assnc u Encndu
Puuncntustu (II}. TIunu du Incnsu, 1957.
CAFTEF, Edward W.& FOHLFINC, CIarlcs C. TIc Anccun Goucnncnt und ts VoI.
Ncw Yorl, 1952.
CASTELO DFANCO, Carlos. O Congrcsso Nacional". Cudcnos Huscos (41}. 49,
nai./jun. 1967.
CHATEAUDFIAND. Ocuucs Conctcs. Paris, 1827.
CHILD, H. L. Dy Pullic Oinion I Mcan". TIc PuIc Onon uutc, v. 3.
CICEFO, M. Tullius. Dc Hc PuIcu. Ediao alcna dc Classicos Laiinos. Coiiifricd, Pa-
dcrlorn, s/d.
COTTA, Scrgio. Lcs Pariis ci lc Pouvoir dans lcs TIcorics Poliiiqucs du Dclui du
XVIIIcnc Sicclc". Lc Pouuo. Paris, Prcsscs Univcrsiiaircs dc Francc.
COKEF, F. W. TIc Anccun Potcu Sccncc Hcucu. 15.200, 1915.
COLIN & CAPITANT. Dot Cu. 7 cd.
COMTE, Augusic. Socoogc. Paris, Prcsscs Univcrsiiaircs dc Francc, 1957.
CONSTANT, Dcnjanin. Dc 1'Esirii dc Conqucic". Ocuucs. Tours, Dillioicquc dc la
Plciadc, Callinard, 1957.
COFWIN, E. S. & KOENINC, L. W. TIc Pcsdcnc Todu. Ncw Yorl, 1956.
CFOCE, Dcncdciio. Potcs und Mous.
CFOSA, E. Dtto Costtuzonuc. 4 cd.
DADIN, Jcan. Doctnc Gcncuc dc l`Etut. Paris, 1939.
DECOUFL, Andrc. Socoogc dcs Hcuoutons. Paris, Prcsscs Univcrsiiaircs dc Francc,
1968.
DEL PICCHIA, Mcnoiii. A Csc du Dcnocucu. Sao Paulo, 1931.
DEL VECCHIO, Ciorgio. Lczon d Fosou dc Dtto. 10 cd. Milano, 1958.
_____________. Tcou dc Estudo. Darcclona, DosI, 1956.
_____________. PIosoIc du Dot. Trad. franccsa dc J. Alcis D'Aynac. Paris, Dalloz.
D'ENTFEVES, Alcssandro Passcrin. Lu Doctnu dco Stuto. Torino, 1952.
DILTHEY, WilIcln. Gcsunnctc ScItcn. V. 1924.
______________Enctung n dc GcstcsusscnscIutcn. 2 cd., 1923.
DUCUIT, Lcon. Tutc dc Dot Consttutonnc. 2 cd., Paris, 1923.
______________L`Etut. Paris, 1901.
______________Munuc dc Dot Consttutonnc. 4 cd., Paris, 1923.
DUNSHEE DE ADFANCHES, C. A. Esuo Extco c HcsonsuIdudc Intcnuconu.
Frciias Dasios, 1964.
DUFAND, CIarlcs. La TccIniquc du Fcdcralisnc". Lc Fcdcusnc. Paris, Prcsscs
Univcrsiiaircs dc Francc.
DUVEFCEF, Mauricc. Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs. 2 cd., Paris,
Prcsscs Univcrsiiaircs dc Francc, 1956.
______________Lcs Puts Potqucs. 2 cd., 1954.
_____________. Lu uc HcuIquc ct c Hcgnc Pcsdcntc. Paris, 1961.
ENCELS, F. Dc EntucIung dcs Sozusnus uon dc Utoc zu VsscnscIut.
Franlfuri, 1946.
ESMEIN. Ecncnts dc Dot Consttutonnc. 5 cd., Paris, 1909.
EYNEFN, Ccri. Dcvocllcrungsoliiil". Stuut und PotI. FiscIcr DuccIcrci, 1968.
FAIFLIE, JoIn A. TIc Naiurc of Poliiical Fcrcscniaiion". TIc Anccun Potcu
Sccncc Hcucu. 34, 1940.
FEFFEFO, C. Potcc. Milano, Ed. di Connunii, 1959.
FEFFI, Stud su Putt Potc. Fona, 1950.
FIELD, C. C. Potcu TIco. London, 1956.
FINEF, H. TIco und Puctcc o Modcn Goucnncnt. London, MciIucn, 1956.
FOFD, Hcnry Joncs. TIc Hsc und GoutI o Anccun Potcs. Ncw Yorl, 1896.
FOFSTHOFF, Ernsi. Dc PotscIcn Putccn n VcussungsccIt. Tuclingcn, 1950.
FFICKEF. Von Siaaisgclici". GcIct und GcIctsIoIct. Tuclingcn, 1901.
FFIEDMAN, W. Luu n u CIungng Socct. London, 1953.
FFIEDFICH, Carl J. Fcrcscniaiion and Consiiiuiional Fcforn in Euroa". TIc
Vcstcn Potcu uutc. I. 124-30, 1948.
_____________. (cd.} Hcuouton. Harvard Univcrsiiy Prcss, 1966.
CADLENTZ, Oiio HciricI. CcscllscIafilcIrc". Stuut und PotI. Franlfuri an Main,
FiscIcr DuccIcrci, 1968.
_____________. EinfucIrung in dic PoliiisIc WisscnscIafi", WcsidcuiscIcr Vcrlag
Kocln und Oladcn, 1965.
CAFCIA-PELAYO, Manucl. DcccIo Consttuconu Conuudo. 2 cd., Madrid,
Manualcs, 1951.
CEFDEF, Enil. Dc StuutstIcoctscIc Hcg dc Hcucscntuton n DcutscIund
ZuusIccn Vcnc Congcss und Muczcuouton. 1929.
CIESE, FricdricI. Das Siaaisgclici." HundIucI dcs DcutscIcn StuutsccIts. 1930.
CILDEFT, CIarlcs E. Ocraiivc Douirincs of Fcrcscniaiion". TIc Anccun Potcu
Socu Sccncc Hcucu. 57.604-18, 1963.
CLOCKNEF, Hcrnann. Dc EuoucscIc PIosoIc. Von Anugcn Is zu Gcgcnuut.
1958.
CLUM, F. Hcg und Vcscn dc Hcucscntutuucussung. Darnsiadi, 1968.
COCUEL, F. Potquc. 1947.
CFEAVES, H. F. C. TIc HtsI Consttuton. 3 cd., London.
CFIEWANK, Karl. Dc ncuzctcIc HcuoutonsIcg EntstcIung und LcntucIung.
Wcinar.
CFOTIUS, Hugo. Dc Juc Hc uc Puc.
CUIZOT. Hstoc dcs Ogncs du Goucnncnt Hccscntut. 4 cd., Paris, 1880.
HAETICH, Manfrcd. LcIIucI dc PotI VsscnscIut. Gunucgung und SstcnutI.
Mainz, v. 1.
HALIFAX. Poliiical TIougIis and Fcflcciions". VoIs.
HASDACH, W. Dc Modcnc DcnoIutc. Jcna, 1912.
HAUFIOU, Mauricc. Pncos dc DcccIo PIco Consttuconu. 2 cd., s/d.
______________Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs. Paris, 1966.
HEDEFLE, Fudolf. HuutoIcnc dc PotscIcn Sozoogc. Siuiigari, 1967.
HECEL, C. W. F. Gundncn dc PIosoIc dcs HccIts. 3 cd., Siuiigari, Fronnans,
1952.
HELFFITZ, Hans. Agcncnc StuutsccIt. 5 cd., 1949.
HELLEF, H. Dc GccIIct n dc VuIuctnsuuI. 1929.
______________StuutscIc. Lcidcn, CcriIari Nicncycr, 1934.
HEFFINC, E.P. Gou Hccscntuton Icoc Congcss. Daliinorc, 1929.
HOLCOMDE, AriIur. Enccoucdu o Socu Sccnccs.
HOFNUNC, Klaus. Eiacn PoliiicIcr Pacdagogil in DcuiscIland". ScItcncIc dc
HundcszcItuc uc PotscIc Hdung. Donn, cad. 60.
HUDEF, EricI. HccIt und Vctuun. v. 77, cad. 1, 1958.
HUME, David. Essus, Mou, Potcu und Ltcu. London, Longnann, Crccn & Co.,
1875.
JEANNEAU, Dcnoii. Dot Consttuonnc ct Insttutons Potqucs. Paris, Dalloz, 1967.
JEHFINC, F. v. Dc ZuccI n HccIt. 4 cd., Lcizig, 1904.
JELLINEK, C. Agcncnc StuutscIc. 3 cd., Dcrlin, 1914.
JENNINCS, W. I. TIc HtsI Consttuton. 3 cd., Canlridgc, 1954.
KANT, Ennanucl. MctuIsscIc Anungsgucndc dc NutuusscnscIut.
_____________. MctuIsI dc Sttcn. Hanlurg, 1954.
KELSEN, Hans. Tcou Gcncu dc Estudo.
_____________. Von Vcscn und Vct dc DcnoIutc. 2 cd., Tuclingcn, 1929.
KUECHENOFF, CUENTHEF & EFICH. Agcncnc SttutscIc. 2 cd., Siuiigari, 1951.
KFUECEF, Hcrlcri. Agcncnc StuutscIc. 2 cd., Siuiigari, KolIanncr, 1966.
LADOULAY. ucstons Consttutonnccs.
LAFEFFIEFE, Julicn. Munuc dc Dot Consttuonnc. 2 cd., Paris, 1947.
LASKI, Harold J. E Sstcnu Pcsdcncu Notcunccuno.
_____________. An Intoducton to Potcs. London, 1959.
LASSALLE. UcIc Vcussungsucscn. Ed. dc Dcrnsicins, 1922.
LEAL, Aurclino. Tcou c Putcu du Consttuuo Fcdcu Huscu, Fio, 1925.
LADEFEF, E. Engc GcdunIcn zu Sozoogc dc Hcuouton. Lcizig, Ncuc-Ccisi Vcr-
lag, 1918.
LE FUF, L'Etut Fcdcu ct Concdcuton d`Etuts. Paris, 1896.
LEIDHOLZ. Dus Vcscn dc Hcucscntuton und dc Gctutuundc dc DcnoIutc n
2U JuIundct. Dcrlin, 1929.
_____________. Dcr Paricicnsiaai dcs Donncr Crundsgczcizcs", HccIt, Stuut, Vts-
cIut. Driiicr Dand, Ducsscldorf, 1951.
LEVY-DFUHL, Hcnry. Asccts Socoogqucs du Dot. 1955.
LIEDEF, Francis. Munuu o Potcu EtIcs. 2. cd., PIiladclIia, 1876.
LINAFES QUINTANA, S. V. Los Putdos Potcos. Ducnos Aircs, Ediiorial Alfa, 1945.
LIPPMAN, Walicr. PuIc Onon 1922.
LOCKE, JoIn. TIc Sccond Tcutsc o Goucnncnt.
LOEWENSTEIN, Karl. Potcu Pouc und tIc Goucnncntu Poccss. TIc Univcrsiiy of
CIicago Prcss.
_____________. Wclcr und dic arlancniariscIc Paricidiszilin in Ausland", cn Dc
otscIcn Putccn n VcussungccIt. Tulingcn, 1950.
LOWELL, A. L. TIc Goucnncnt o Engund. Ncw Yorl, 1920.
MACHIAVELLI, Niccolo. IL Pncc. 13 cd., Fircnzc, C. C. Sansoni.
MAC IVEF, F. M. TIc Modcn Stutc. London, Oford Univcrsiiy Prcss, 1955.
MACY, JESSE & CANNAWAY, JoIn. Conuutuc Fcc Goucnncnt. Ncw Yorl, 1923.
MADISON. TIc Fcdcust. Oford, Ma Dclof Ed., 1948.
MACALHES, Agancnon. O Estudo c u Hcududc Contcnouncu. 1933.
MAO TSE-TUNC, On Pcocs Dcnocutc DctutosI. Pcling Forcign Languagcs Prcss,
1950.
MAFNOCO E SOUZA. Dcto Potco. Coinlra, 1910.
MAFTIN, Alfrcd von. Odnung und FcIct. Franlfuri an Main, 1956.
MAFX, Karl. Das KonnunisiiscIcs Manifcsi". Dc FIucscItcn. Siuiigari, 1954.
MATHIOT, Andrc. Lcs Prcssurc Crous au iais-Unis". Hcuuc Funusc dc Sccncc
Potquc, sci. 1952.
MEIFICI, Lca. Nuouo Dgcsto.
MELO FFANCO, Afonso Arinos dc. A Crisc Drasilcira". Jonu do Hus. 22, sci., 1963.
_____________. Hstu c Tcou do Putdo Potco no Dcto Consttuconu Husco.
Fio, 1948.
_____________. Novos Arguncnios". Jonu do Hus, 7, jun., 1964.
_____________. Maiuridadc". Jonu do Hus. 1, nov., 1964.
MEFFIAN, CIarlcs & COSNELL, Harold F. TIc Anccun Put Sstcn. Ncw Yorl,
1933.
MEYEF, Ccorg. LcIIucI dcs DcutscIcn StuutsccItcs. 3 cd., Lcizig, 1891.
MEYNAUD, J. Lcs Goucs dc Pcsson. Paris, 1960 (Col. Quc sais-jc?}
MIFKINE-CUETZVITCH, Doris. Lcs Consttutons Euoccnncs. Paris, Prcss
Univcrsiiaircs dc Francc. 1951.
MONACO & CANSACCHI. Los Stuto cd suo Odnuncnto Gudco. 7 cd., Torino,
1958.
MONTESQUIEU. Dc l'srii dcs Lois". Ocuucs Conctcs, v. II, Dijon, DilloiIcquc dc
la Plciadc, 1951.
MOFTAL, Consianiino. Isttuzon d Dtto PuIIco. 2 cd., Padova, 1952.
MUND, V. A. Goucnncnt und Husncss. 3 cd., Ncw Yorl, 1960.
MUNFO, Willian D. TIc Goucnncnts o Euoc. Ncw Yorl, Macnillan, 1945.
NAWIASKY, Hans. Agcncnc StuutscIc. ZuricI, Kocln, 1955
___________Dc ZuIunt dc PotscIcn Putccn MncIcn, 1924.
NECKEF. Du Pouuo Exccut duns cs Gunds Etuts. 1792.
NITTI, Franccsco. Lu Dcnocutc. Paris, Alcan, 1933.
OLIVEIFA VIANNA. PoIcnus dc Potcu OIctuu. Sao Paulo, Cia. Ediiora Nacional,
1930.
OLIVIEF, nilc. Enc LIcu.
OPPENHEIMEF, Franz. Dc Stuut. 4 cd., Siuiigari, 1954.
OFLANDO, E. V. Pnc d Dtto Costtuzonuc. 5 cd., Fircnzc, 1922.
OFTECA Y CASSET, Kani. Hcgc. DtIc. 1958.
_____________. El ocaso dc las rcvolucioncs", E Tcnu dc Nucsto Tcno, 12 cd.,
Madrid, Fcvisia do Occidcnic, 1956.
OSPITALI, Ciancarlo. Isttuzon d Dtto PuIIco. 5 cd., Padova, 1966.
PAFSONS, Talcoii. Enccoucdu o Socu Sccnccs.
PEFCOLESI, Fcrruccio. Dtto Costtuzonuc. 15 cd., Padova, 1962.
PEFEZ, Juan Dcncyio. Tcou Tccncu dc u Onn PIcu. 1961.
PIMENTA, Joaquin. Enccocdun dc Cutuu. 1955 (Sociologia c Cicncias Corrclaias}.
POEZL. DcutscIcs Stuuts-VoctcIucI. Siuiigari und Lcizig, 1865.
POTTEF, A. Ogunzcd Gous n HtsI Nutonu Potcs. London, 1961.
PFLOT, Marccl. Insttutons Potqucs ct Dot Consttutonnc. 2 cd., Paris, Dalloz,
1961.
PFOUDHON, P. J. Du Pncc Fcdcut.
FADDFUCH, Cusiav. Dic PoliiiscIcn Paricicn in Sysicn dcs DcuiscIcn Vcrfassungs-
rccIi". HundIucI dcs DcutscIcn StuutsccIts. AnscIuciz, C. & TIona, F. (cd.},
Tuclingcn, 1930.
FANELLETTI, Orcsic. Isttuzon d Dtto PuIIco. 13 cd., Milano, 1948, 5 cd., Pa-
dova, 1966.
FANNAY, Ausiin & KENDALL, Wilnorc. Dcnocuc und tIc Anccun Put Sstcn.
Ncw Yorl, 1956.
FEDSLOD, F. Dc Stuuts TIcocn dc FunzocsscIcn Nutonuucsunnung uon l?S9.
Lcizig, 1912.
FENAN, Erncsi. Qu'Esi-cc unc Naiion?" Ocuucs Conctcs. Paris, Calnan-Lcvy,
1947.
FICHAFDSON, J. D. (cd.}. Mcssugcs und Pucs o tIc Pcsdcnts. WasIingion, D. C,
Covcrnncni Priniing Officc, 1896.
FICKEFT, HcinricI. KutuusscnscIut und NutuusscnscIut. 7 cd., Tuclingcn,
1926.
FODSON, W. A. Sccncc Potquc.
FOCEFS, Lindsay. TIc Postcs. Ncw Yorl, Alfrcd Knof, 1949.
FOUSSEAU, J. J. Du Contut Socu. Paris, Carnicr, 1954.
FUFFIA, Discarciii di. Dtto Costtuzonuc. 5 cd., Naoli, 1958.
SAIT, E. M. Anccun Putcs und Ecctons. 1927.
______________Potcu Insttutons. A Pcucc. Ncw Yorl, 1938.
SAINT-CIFONS, A. Munuc dc Dot Consttutonnc. 3 cd., Paris, 1885.
ST. JOHN, HENFY & DOLINCDFOKE, Viscouni. Lcttcs on tIc St o Putotsn, on
tIc Idcu o u Putot Kng, und on tIc Stutc o Putcs ut tIc Accsson o Kng
Gcogc tIc Fst. London, 1749.
SALOMON-DELATOUF, PotscIc Sozoogc. Siuiigari, 1959.
SAMPAIO DFIA, A. dc. Parlancniarisno vs. Fcdcraao". O Estudo dc Suo Puuo. 12,
oui., 1961.
SANTI FOMANO. Pnc d Dtto Costtuzonuc Gcncuc. 2 cd., Milano, 1947.
SAUVY, Alfrcd A. Onuo PIcu. Trad. Ccrson Souza. Sao Paulo, Difusao Eurocia
do Livro, 1959.
SCELLE, Ccorgcs. Munuc dc Dot Intcnuconu PuIquc. Paris, 1948.
SCHATTASCHNEIDEF, E. E. Put Goucnncnt. Ncw Yorl, 1942.
SCHMITT, Carl. Lcgutuct und Lcgtntuct. 1932.
______________"Das Prollcn dcr Lcgaliiaci". VcussungsccItcIc Ausuctzc. Dcrlin,
1928.
SCHMIDT, FicIard. Agcncnc StuutscIc. 1961.
SCOTT, Andrcw M. Potcu TIougIt n Anccu. Ncw Yorl, 1959.
SEIDLEF, Cusiav. Gundzucgc dcs Agcncncs StuutsccItcs. Dcrlin, Ccorg Siillc,
1929.
SEYDEL, Ma von. HucscIcs StuutsccIt. 2 cd.
SMEND, Fudolf. Vcussung und VcussungsccIt, 1929.
SODOLEWSKY, Marcl. PoliiiscIc Fcracscniaiion in Modcrncn Siaai dcr
DucrgcrlicIcn Dcnolraiic". Zu TIcoc und GcscIcItc dc
Hcucscntutuucussung. GcscIcItc dc Hcucscntutuucussung.
SOUZA PINTO, Paulo Drossar dc. Pcsdcncusno c Puuncntusno nu Idcoogu dc
Hu HuIosu. 1949 (scaraia}.
STALIN, J. Fugcn dc Lcnnsnus. Dcrlin, 1951.
SULZDACH, Walicr. PoliiiscIc Paricicn". HunduoctcIucI dc Sozoogc. Siuiigari,
1959.
TAUDENFELD, Howard J. L'Esacc Eira-AinosIcriquc. Evoluiion du Droii Inicr-
naiional". Hcuuc dc u Connsson Intcnutonuc dc Justcs. (4}.39, 1969.
TAYLOF, JoIn. An Inqu nto tIc Pnccs und Poc o tIc Goucnncnt o tIc Untcd
Stutcs. Frcdcriclslurg, Crccn & Cady, 1914.
TOCQUEVILLE, Alcis dc. Dcu Dcnocutc cn Ancquc. Pus, LIutc dc
Mcdcs,l95l.
______________L`Anccn Hcgnc ct u Hcuoucon. 2 cd.
TFIEPEL. Stuutsucussung und PotscIc Putccn. 1928.
VEDEL, Ccorgcs. Intoducton uux Etudcs Potqucs. Paris.
______________Cous dc Dot Consttutonnc ct Insttutons Potqucs. Paris,
1959/1960.
______________Munuc Ecncntuc dc Dot Consttutonnc. Paris, Fccucil Sircy, 1949.
VIAMONTE, Carlos SancIcz. Munuu dc DcccIo Potco. Ducnos Aircs, Ediiorial
Dilliografica Argcniina, 1959.
VIEFKANDT, Alfrcd. HunduoctcIucI dc Sozoogc. Siuiigari, 1959.
VILLENEUVE, Marccl dc la Dignc, dc Tutc Gcncuc dc l`Etut. Fccucli Sircy, 1929.
VIFCA, Piciro di. Dtto Costtuzonuc. 6 cd., Milano, 1967.
WALSH, Corrca M. TIc Potcu Sccncc o JoIn Aduns. Ncw Yorl, 1915.
WEDEF, Ma. Stuutssozoogc. Dcrlin, J. Winclclnann, 1956.
______________ WiriscIafi und CcscllscIafi", vicric, ncu Icrausgcgclcnc Auflagc,
lcsorgci von JoIancs Winclclnann, I Halland, Tuclingcn, 1956.
______________Econonu c Soccdudc. 4 cd., 2 Hallland, Tuclingcn, 1956.
WIESE, L. von. Dic Prollcnaiil cincr Soziologic dcr Fcvoluiion". Dus Vcscn dc Hcuo-
uton. VcIundungcn dcs Dttcn DcutscIcn Sozoogcntugcs. Tuclingcn, 1923.
WINDELDFAND, WilIcln. Pucudcn. 1921.
WOLFF, Hans. Dic Fcracscniaiion". Zu TIcoc und GcscIcItc dc Hcucscntuton
und Hcucscntutuucussung.
XIFFA HEFAS, Jorgc. Intoduccn u u Potcu.
_____________Cuso dc DcccIo Consttuconu. 2 cd., Darcclona.
ZAMPETTI, Picr Luigi. Duc Stutc LIcuc uc Stutc dc Puttt. Milano, Ciuffrc, 1961.
2
Este livro foi digitalizado e distribudo GRATUTAMENTE pela equipe Digital Source com a inteno de
facilitar o acesso ao conhecimento a quem no pode pagar e tambm proporcionar aos Deficientes
Visuais a oportunidade de conhecerem novas obras.
Se quiser outros ttulos nos procure http://groups.google.com/group/Viciados_em_Livros, ser um prazer
receb-lo em nosso grupo.
Iii.//grous.googlc.con/grou/Viciados_cn_Livros
Iii.//grous.googlc.con/grou/digiialsourcc
Inrcssao c acalancnio.
GRFICA PAYM
Tcl. (011}4392-3344