Sunteți pe pagina 1din 222

J.

MENDES DOS RE1\1EDIOS

Os

Judeus Portugueses
em

Amsterdan1

COIMBRA
F. FRANA AMADO, EDITOR

. . ..

..
;

.. .
. .... i

) ' J. . . ..

.,


..
'V >

. .... -
.~ - - . ~

..

. . ~ . ...

...

. ~

.. _ ,

..
,

..~

'

;,

-J
o o
<

.
>

~-

. ....

Ei
< g

j:+

+.
: ... -1-4

.J
,

;
:.

,,.,
, .ln&.;'!
I ' ""';

:
..+- "f..:...:.,
;~

> V>
. )
.;

< z

<

'

,_

o
0:

... ..

'\
,;li

"'

;~ .' -~..

::

1-

I-

"' >< "' <

,, .
~

>

V>

.-

.... ';

"

INTRODUCO
A minha misso Hollanda, seu objectivo e alcance. As minhas esperanas illudidas em parte. Os elementos de trabalho : Archivos da Communidade; o Port. - Israel. - Seminarium, Ets Haim - Livraria de D. Monte:;inos; a bibliotheca Rosenthaliana. Meus agradecimentos.

As paginas que vam ler-se resumem o fructo das minhas investigaes em Amsterdam em harmonia com o honroso mandato recebido da minha Faculdade. So simples notas ou apontamentos escriptos ao correr da penna, na forma tamaninha e despretenciosa por que me iam occorrendo. A Hollanda desde o seculo xvn que era n1encionada por escriptores nossos como contendo materiaes de certo valor litterario e historico para a comprehenso e cabal conhecimento da nossa propria historia ( 1). Um livro moderno, escripto por auctor felizmente ainda vivo, onde ha paginas que em colorido e vigor descriptivo no tem similares na nossa lingua,
( 1) Memorias das viagens de Francisco Xavier de 0/iveyra . .. dedicadas ao Ex.mo Sr. Dom Joseph de Portugal, Conde de Vimioso, etc. etc. t. I. 0 Amsterdam. MDCCXLI; Jg2 I2 pgs. iniciaes innum. I8 com o index alfabetico igualmente innum. ld. - Oeuvres mles ou Discours hist., polit., moraux, ... Londres, MDCCLI.

INTRODUCO

evocou esse encantador pas da Neerlandia nossa admirao e curiosidade ( 1 ). Outros auctores (2) haviam egualmente tecido formosssimas paginas em volta do mesmo pas desde a paysagem expresso artstica, con1 esquios mais ou menos exactos sobre o seu movimento politico, religioso, litterario, etc. (3). Quando os Judeus foram expulsos de Portugal por D. Manoel, quando depois a inquisio comeou de persegui-los, arrastando-os ou morte lenta nas suas masmorras ou aos horrores das fogueiras, muitos haviam procurado refugio na Hollanda, l se haviam estabelecido, l haviam erguido uma Synagoga que a muitos se afigurava maravilhosa e a todos titulo de nobreza e at mesmo de orgulho, ahi haviam prosperado sombra de leis benignas e tolerantes, constituindo um nucleo
(1) Sr. Ramalho Ortigo, A Rol/anda, 1885, Lisboa; 2. ed. 1894 (2) A. M. da Cunha Bellem, Quinre dias na Rol/anda (Notas de viagem do Sena ao Amstel ), Lisboa, 1884, 1 vol., 268 pgs.; Sr. Alfredo de Mesquita, Cartas da Rol/anda, Lisboa, 1900, 1 vol., 317 pgs. (3) A bibliogr. sobre a Hollanda em livros estranjeiros muito rica. Cfr., por exemplo, o The Statesman 's year- book statiscal and historical annual of the States of the world, London, 1909, pgs. ro54. Permitia-se-me citar apenas alguns dos mais recentes - La Rol/ande [ 222 gr. e 9 mappas ], ed. Larousse ; da mesma casa, La Rol/ande illustre [ 349 photograv., 35 cartas e planos, 2 a cres, etc.]; Verschave, La Rol/ande politique, Paris, 1910, 1 vol., etc., etc.

INTRODUCO

importante, vigoroso e solidario sempre nas suas horas de amargura, con1o nas de consolo e triumpho, ahi conservavam saudosamente lembranas da patria que os n~ quisera no seu seio, no esquecendo nunca a lingua que no bero haviam aprendido e em que competiam primasias os espiritos de melhor quilate e lustre - tudo isto se dizia um pouco vagamente, certo, mas com a insistencia sufficiente para demandar algum exame a quem para o assumpto podesse volver um olhar prescrutador. Tive eu a felicidade de examinar de perto un1 pouco do que poderia interessar a questo geral e historica do estabelecimento dos judeus de origem portuguesa em Amsterdam, bem como dos factores salientes da sua vida externa naquella importante cidade. Eu contava sobretudo com o rico manancial que se affirmava ser o Arclzivo dos Judeus Portugueses, nem havia saido de Portugal sem ter recebido a certeza de que elle me seria patente. No contava com a decepo que depois viria a experimentar. Ingenuamente acreditei nas affirmaes terminantes e categoricas que a tal respeito me eram feitas por quem suppunha officialmente e n1oralmente nas condies capacissimas de m'as fazer. Ao tempo eu no havia lido ainda estas palavras do Sr. Adler: The jealous care tvhiclz lhe Portuguese Je1vs of Amsterdam rejuse inspection of their

INTRODUCO

Arclzives ma),.. be due to a pious desire to protect the 1nen1ory of tlzeir Ancestors ... ( 1), nern conhecia os esforos inuteis do sr. Meinsma e do Dr. Wenzelburger (2). E eram judeus! Os poucos livros que uma fingida generosidade me deixou consultar forneceram-me ainda assim, parece-me, materia compensadora de maiores desalentos. Fique aqui, porm, consignado o meu protesto contra esse mezquinho criterio de sonegar ao estudo de investigadores, conduzidos tam somente pelo amor da exactido e da verdade, documentos de que depende a soluo de problemas do tnais flagrante interesse historico, como por exemplo, o que se refere a toda a vida atormentada no seio do judaismo, do rebelde Uriel da Costa! Isto numa epoca em que um Papa entregou avidez, alis demolidora e sectaria de livres pensadores, as actas completas e authenticas de Giordano Bruno! Em duas Bibliothecas encontrei ainda subsidias importantissimos e valiosos para os meus trabalhos. Foram A) A Bibliotlzeca do Serninario Portugus-Israelita composta na sua maior parte de especies
(1) Vid. Elkan Nathan Adler, About Hebrew Alanuscripts, vol., 1goS, pg. 70. (2) Cfr. Alfred Klaar, Uriel Acosta, Leben und Bekenntnis eines Freidenkers vur 3oo /alzren; Berlin, 1gog, pg. 9 e a nota de pg. 68 de Uriel Acosta, Trauerspie/ in fnf Auj1gen von Karl Gutzkow, Leipzig, 1908.
1

INTRODUCO

bibliographicas hebraicas - commentarios, tratados, livros de exegese e liturgia, etc. A Bibliotheca est installada em duas salas, uma das quaes com segundo pavimento, estando as estantes literalmente occupadas por livros cuidadosamente encadernados. Tem catalogo manuscripto. A seco dos livros portugueses restricta e seria at insignificante para a historiographia judaica se no fsse o generoso donativo dum bibliophilo, que a enriqueceu em 1890 com a sua magnifica colleco, - David Montezinos - pobre e bom octogenario que conheci e trate i nas horas em que tam generosamente fui, durante o tempo que permaneci em Amsterdam, recebido na Bibliotheca ( 1). A colleco de Montezinos comprehendia vinte mil vols. hebraicos e judaicos, incluindo certo numero de incunabulos e cerca de setenta vols. de Responsa. Contm alm d'isso mais de mil pamphletos e cerca de trezentos retratos de celebridades judaicas. Muitas destas especies sam ignoradas dos bibliophilos (2). A incorporao desta riqussima colleco no fundo primitivo da Bibliotheca realisou-se em 18go, acontecimento perpetuado por uma meda(1) Aqui consigno os meus agradecimentos ao Sr. Montezinos, bem como ao seu intelligente auxiliar e collaborador Sr. Jacob da Silva Rosa, em quem encontrei sempre a mais decidida e captivante boa vontade de me ser agradavel. (2) Cfr. The Jews Encyclopedia, vol. vm, pg. 671.

lNTRODUCO

lha onde se l: hznviyding der Boekeriy - Ets Hainz-.Jfonte'{_inos, 565I-I8gi >> (1). B) A outra Bibliotheca em que encontrei subsidies importantes para os meus intuitos foi a Rosenthaliana, que tira o seu nome de Rosenthal ( Eliezer) ( Lazaro ), outro dos mais celebrados bibliophilos rabinicos, que offereceu a sua colleco para ser incorporada da Universidade, da qual faz hoje, effectivamente, parte. A seco rabinica desta livraria est catalogada - Catalog der Hebraica und Judaica aus der L. Rosenthal' schen Bibliothek bearbeitet von l.-L Roest, 2 Bd. A1nsterdanz, I 875, vm und I 218 S. Hier'{_u ein Anhang - Bibliographisches Ver'{_eichniss eines grossen Theiles der L. Rosentha/~sclzen Bibliothek, von Sa1n1nler selbst beschrieben und handschriftlich naclzgelassen hebr. 5 04 P. (2 ). E' o Sr. J. M. Hillesum, publicista consciencioso
( 1) Numa das salas da Bibliotheca uma inscripo diz : LIVRARIA DAVID MONTEZINOS 565o-I8go e naquella que serve de gabinete de trabalho ha est'outra : c< Esta Livraria se estreou em Tamu; S64S. Joseph Vita Israel- Presid.; Isaac Teixeira d'Andrade- Samuel de Joseph Leon- Joo Sequeira- Dr. A1oses Cohen Paraira . (2) Este Catalogo, verdadeiramente modelar no seu genero, foi apreciado no Iahrbcher Jur Judische Geschiclzte und Littera tur herausgegeben von Dr. N. Briill, Frankfurt, 1879, Pg. 187. Na sala de consulta e leitura da Rosenthaliana figura, como homenagem a todos os titulos devida, o retrato, em tela, do doador com esta inscripo : c< L. Rosenthal, geb. I3 april 179-f. te Nasieelsk- Gouvernment Plock, Rusland. Overl. te Hanover 7 Aug. 1868 .

INTRODUCO

e erudito ( 1 ), quem dirige com superior criterio e elevada competencia esta Bibliotheca, onde manuseei alguns dos mais raros e apreciados livros, quer hebraicos, quer judaicos (2). Aqui lhe apresento os protestos da minha sympathia e do meu agradecimento.

Agora e aqui nada mais me resta acrescentar a no ser a expresso calorosa dos meus agradecimentos aos Mestres e Amigos que me incumbiram da misso honrosissima que desempenhei em Madrid e Amsterdam (3). Outros continuaro com mais brilho e mais talento identicas tarefas, nenhum me exceder no amor e no afan com
(a) O Sr. Hillesum tem algumas publicaes sobre judeus peninsulares, de que citarei tam smente : Uri-Ha-Levi. De eerste Mohel, Cha'{'{an en Predikant der Portugeesche Ioden te Amesterdam in het laar 15g3. Amsterdam, 1904. (2) Em parte nenhuma, porm, consegui vr a celebre obra de Samuel Usque - Nahom b;rael -, quer a 1. ed., quer a 2.! O exemplar por onde fiz a minha ed. ( Coimbra, 1 go6 ) pertence hoje ao Sr. Conde de Sucena que adquiriu por compra a livraria do Sr. Cabral, o generoso possuidor que m'a cedeu para o meu trabalho. (3) O fim da minha viajem era duplo - estudar em Madrid o codice que ali se dizia existir sobre a vida do Infante Santo D. Fernando, e investigar em Amsterdam o que l poderia haver de interessante para a historia dos Judeus Portugueses. No desempenho dessa misso gastei approximadamente tres meses.

INTRODUCO

que me exforcei por cabalmente desempenhar a que me foi, a meu pesar, destribuida. Com o auctor da Chronica do Infante Santo, cujo estudo foi tambem um dos objectivos da minha misso ( 1 ), eu direi : cc O que vos pareer digno de reprson ou de coregimto seia posto a n1ynha inoria e sinpreza e n a outro maleioso gano julgando a obra segdo a mynha boa e direita teom por enxempro daquela molher proue e deuota veuua de que faz mom o euanjelho que deitou ha mealha a qual noso Sor. Jh xto diz que lanou mais que todos que muyto mayor cantidade der porque de vontade boa ofereceu quto tynha ...

( 1) Est no prlo a Chro1zica do Infante Santo, conforme o codice ms. do sec. xv existente na Bibl. Nac. de Madrid.

CAPITULO I
A chegada dos primeiros Judeus Hollanda. A lenda e a historia. Sua fixao em Amsterdam. Causas da sua adaptao. Em que condies se estabeleceu a primeira Associao. Novas Synagogas. A ida de fundi-las a todas numa s - a Talmud Tora. Bases da unio. Inefficacia d'algumas.

Ko ha prova da existencia dos Judeus em Amsterdam [rigorosamente Anzstelredam, como se usa nos documentos hebraicos] antes da ultima metade do seculo xv1 - tal a affirmao quasi constante e unanime de todos os historiadores que se tem occupado do assumpto. Foi por 15g3 que os primeiros ltfarranos aportaram quella cidade, os quaes, constituir1do desde principio, como alis era natural, um nucleo familiar e religioso, fundaram em 1 5g8 a primeira Synagoga com o nome de Beth Ya'cob, do nome dum dos fundadores- Jacob l"'irado. Na inaugurao da nova casa prgou Moyses U ri Levi, que fallou em allemo, sendo o seu discurso traduzido para espanhol por Aaro-ha-Levi [ n. 1 S78 ]. Os rabinos desta communidade, os chamados << Haka1nim ( 1) foram Jos Pardo [ 1 Sg7- 161 g] e
(1) Hakamim o pl. hebr. de Hakam, literalmente sabio.

10

CAPITULO I

Moyses ben Aroyo [I Sg7 ... ]. Em I 616 foi eleito rabino Saul Levi Morteira. A associao judaica entra desde este momento num periodo historico, a que a escassez dos documentos, por enquanto conhecidos, no tem podido dar todo o relevo desejavel. No so de estranhar as lendas que envolvem as primeiras epocas do estabelecimento dos Judeus na Hollanda. A imaginao de individuos expulsos de pases que consideravam a sua patria, onde se haviam creado e tinham naturalmente os seus interesses materiaes e moraes, mais do que expulsos - perseguidos cruelmente e sem treguas, errantes em pases longinquos e desconhecidos, ignaros do que lhes poderia succeder no dia de amanh, vendo sempre dean te de si a sombra negra do algoz, que os conduziria fogueira ou ao carcere, essa imaginao escandecida pela utopia dun1a crena, bem ou mal fundada no ha que discuti-lo, mas em todo o caso ardente e vivissima, tinha que nimbar do oiro do mytho e da lenda a arribada aventureira e forada s terras pintorescas e formosissimas do Norte. Menos felizes do que os companheiros de Jason, esta singular cohorte de velhos, creanas ou adultos no via ao fim da sua peregrinao o vellocino de oiro. Estes argonautas no aspiravam a uma Colchida prenhe de oiro e de riquezas, mas smente a um logar onde podessem

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

11

levantar um templo ao seu Deus e onde lhes fosse permittido o culto dos seus maiores. Singular psychose! No a dum philosopho, a dum poeta ou a dum artista, n1as a dum povo inteiro que de facto se diria victima dum estado d'alma sub-consciente imperioso e fatal. As primeiras occurrencias da chegada de Judeus Hollanda pretende cont-las a << Narrao da vinda dos Judeus Espanhoes a Amsterdam conforme a tradio verdadeira que recebeo de seus progenitores o Senhor Uri de Aharon A. Levy e o publicou ao Mundo no A. 0 547I. E agora tradut_ido ao nosso sacro idionza por * e impresso por ordenz 8 despet_a de Mosseh Levy lvladuro. Enz A1nsterda1n, Na officina typographica de G. J. Janson. Em ca:r._a de L Mandovy. A. 0 5528 e o sub-titulo << Menzoria para os siglas futuros ( 1 ). Infelizmente a narrativa revela um criterio quasi pueril na exposio dos factos, o que lhe tira todo o caracter de documento authentico. E' assim que nos conta como alguns judeus chegaram a Emden, na provincia de Oost-Fristand e entraram em relaes com Mosseh Ury Levy e Aharon Ury Alevy que sobre a porta da sua habitao tinham escripto c-,.,:::"i j.,O., c,m., %it'iN Liam esta inscripo quando se lhes deparou um individuo que para essa casa
no
(1) Este rarissimo e curioso documento encontra-se na integra ~1ppendice a este nosso trabalho.

12

CAPITULO I

levava hum pato degolado . Chegarem hospedaria onde se haviam acolhido e exigirem para o seu jantar << hum pato foi obra d'alguns momentos. Grande difficuldade da parte do hospedeiro, instancias dos Judeus e tudo, por fim, se arranjou. Satisfizeram o capricho do seu appetite e entraram em relaes com essa familia de correligionarios, que os enviou a Amsterdam, onde se estabeleceram e prosperaram. Devia ser por I5g8, como dissemos atrs. Calcula-se que o primeiro cuidado dos judeus chegados terra que ia ser sua nova patria seria o de fundar uma casa onde se reunissem para prestar culto a Deos, modesta, se1n duvida, pois que nella no tinham a certeza de permanencia e repouso, mas sufficiente bastante para as suas necessidades espirituaes. As condies, porm, favoreceranl-nos. Os naturaes do pas viram chegar os foragidos no como criminosos que fugissem a merecidos castigos, mas como pobres e desventuradas creaturas, que nada mais pediam que a liberdade de professarem a religio de seus maiores. Olharam-nos com piedade. Bom Deus ! A regio era vasta e fertil. Chegaram, pois, assentaram os seus arraiais naquella terra da promisso, naquella Jerusalem do Norte , como desde os primeiros tempos logo comearam a appellid-la. E foran1 chamando das terras abrasadas pelas fogueiras inquisitoriaes os

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

13

seus parentes, os seus amigos. Dez annos depois da primeira levantava-se uma nova Synagoga. Era em I 6o8 e foi Isaac Franco Medeiros o principal organizador. A nova casa recebeu o nome de Neweh Shalom >> e foram seus primeiros rabinos - Judah Vega, Isaac Uzziel de Fez e Menasseh ben Israel. Ainda uma terceira congregao se formava em I 6 I 8 com o nome de Beth Ysrael >> sob a direco de David de Bento Osorio, sendo seus rabinos David Pardo, Samuel Tardiola e Isaac Aboab da Fonseca. O levantamento destas casas traduzia a prosperidade dos judeus immigrantes e era um indicio evidente da tolerancia com que haviam sido acolhidos; mas era, por outro lado, um symptoma bem patente de dissenes intestinas, de rivalidades e opposies, por ventura, a principio, simplesmente doutrinarias ou cultuaes, mas que poderiam de momento transformar-se em luctas familiares, que fossem uma ameaa para a prosperidade futura, que tam fagueira a todos se antolhava. Aos espiritos ponderados acudiu pois a ida de obviar a um perigo, que j hoje era de temer e que amanh podia ser inevitavel e fatal. O ideal seria formar uma unica associao, uma unica synagoga, um unico Jogar de orao e de culto. Unir todos os judeus nos mesmos laos materiaes, tnoraes e religiosos. Formar uma

14

CAPITULO I

unica fan1ilia. E' de crer que a ida encontrasse gravssimas opposies, mas certo que triumphou. Ns conhecemos todo o processo d'essa unio e vale a pena demorarmo-nos um pouco na sJa exposio e critica, porque ella marca o inicio duma nova era na vida dos judeus hispano-lusitanos nas terras de Hollanda. Deu-se nova Congregao o nome de <c Talmud Tora n e assentaram-se as seguintes bases ou condies de unio : I. a Todos os bens das tres Kehilot ( 1) -Beth Iahacob, Neweh Salom e Beth Israel ficavam communs. 2.a Era expressamente prohibida a constituio de qualquer outra congregao, fsse qual fsse o fim ou o numero de pessoas, - nen1 mesmo a reunio de dez - , sob pena de ser expulso da communidade judaica quem tentasse estabelecer essa sciso. 3.a A congregao era reservada para os judeus da << Nao Espanhola e Portuguesa , j residentes em Amsterdam ou que, de futuro, para l fossem residir. Podiam os judeus d' outras naes ser admi ttidos a rezar na Synagoga, mas era precisa licena do Mahamad ou directoria (2).
( 1) Kehilot, pl. fem. hebr. de kelzilah, o mesmo que kehal, i. . Congregao, reunio ou synagoga, ou ainda Communidade. (2) A1ahamad um epitheto equivalente a veneravel, respeitado, e designa invariavelmente nos does. judaicos o Conselho dos Ancios.

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

4. 3 Este Mahamad seria quem governasse e administrasse superiormente toda a communidade e seria formado por sete individues - seis Parnassim ( 1) e um Ga bay (2). 5. 3 O seu primeiro cuidado seria a redaco dos estatutos por que deveria reger-se a nova associao. Para esse fim aproveitaria das congregaes anteriores o que parecesse util e vantajoso. 6. 3 A escolha e eleio dos membros do Mahamad deveria fazer-se de forma a assegurarlhe toda a auctoridade. 7. 3 Assim as suas decises seriam irreformaveis. Quem as contestasse ou procurasse contrariar seria castigado com a pena de here1n (3). 8. 3 Para acudir s despesas do Kaal e Nao o Mahamad abrira uma finta geral por um anno,
() Parnassim, pi. masc. hebr. de Parnas, i. ., Presidentes. Le mot Parnas, escreve Cirot, en hbreu signifie " nourricier "; il dsigne, dans les communauts juives d' Alsace, le prsident. Tel devait tre, en effect, le rle des parnassim dans la Sedaca, et sans doute y en avait-il plus d'un . . . ,>. Vid. - Recherches sur les Juifs Espagnols et Portugais Bordeaux, Bordeaux, 1gog, 1 ere p., pg. Sg. (2) Gabay literalmente significa cc collector, recebedor ,,, o que chamamos thesoureiro. Nos does. judaicos franceses esta individualidade sempre designada syndic. Cfr. Cirot, loc. cit., pg. 3o. (3) Herem, i. . .-- anathema, excommunho, era a mais rigorosa e mais importante das censuras ecclesiasticas entre os Judeus, que os inhibia de todo o convivio no s religioso, mas ainda civil.
cc

CAPITULO I

que recahiria sobre os Yahadim ou << cabeas de casal ))' nas sommas que julgasse necessarias. g. a Etn todos os sabahot e festas haveria darasot ou predicas pelos membros do Mahamad. 1 o. a Entre os titulares nomeados para desempenhar varios cargos figuravam: Mordohay de Castro para ensinar a lio do alfabet e cc ajuntar ; Joseph de Faro para ensinar a ler por cima e principias de Parasa ( 1); Jacob Gomes que professaria igualmente Parasa em hebraico e Abraham Baruh em ladino. Isaac Aboab, Menasseh ben Israel, Saul Levi Mortera, David Pardo e outros darsava1n (2) tambem em epocas estabelecidas. Todos estes cargos, desde o mais alto - Ha{an (3) at ao mais humilde - Sarnas (4) ou Gabay, eram ren1unerados em harmonia com a dignidade e o trabalho que extgtam. Ha ainda outras disposies tendentes a acautelar qualquer circunstancia que servisse de
(1) Parasa, i. ., Parashah, seco do Pentateuco. Os Sephardim applicavam este termo a cada uma das cincoenta e quatro lies semanaes em que a Tora est dividida no cyclo annual, assim como as seces mais pequenas. Os Ashkenazim chamavam s lies da semana Sidra, dando o nome de Parashah a pores mais pequenas. Vid. The Jew. Encycl., 1x, 523. (2) Darsar, termo ladino, do hebreu darash, i. ., prgar, fazer um sermo. (3) Director, Vigilante. Sobre as suas funces, eleio, etc. ' consulte-se Tlze Jew. Encycl., v, 284. (4) O Samas era um empregado inferior~ como o Gabay que j deixamos explicado atrs.

_,lj

.:1' ,;'',
\'1., ., ,
. 'ltll'

. ;s'.;"_.;,
''-t

.-;;,).~ .
.'"'1~

C-"~~:'"-

:,~-';-'(_.. '.

.-

~'-::~~-:~--:~'~r.
_:...,..

'i.!

.. ::.

I
.

-,~-

~.~ i, .

--~

f
J

.. ..
__

,
' h ,(

.')

. -

:.~

,)

r;~

;":'
'j, _)t

\,,

ii ...
t,

i~.

i~
.

_j

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

estorvo unio projectada. E foi sob estas bases que depois se redigiram as Ascantolh pelas quaes ser goJ-ernado o Kahal Kados de Tabnztd Tora de Anzsterda1n, que Deus aug1nente, recopiladas e recolhidas de todas as que haJ-ia na Nao . Sam cincoenta e seis disposies, que damos no Appendice, pa~a no avolumar demasiadamente esta exposio, que desejamos fazer o mais succinta possivel. Destaquemos pela sua significao especial aquella que expressamente prohibia que alguem levantasse na Esnoga voz para injuriar o seu companheiro, ou nos Madrasim ou Escolas do Talmud Tora, ou da porta da Esnoga para dentro, ou a distancia da casa da Esnoga, ou na rua ... >>. Notemos ainda aquella que prohibia levantar mo contra outrem ou trazer comsigo espada, daga, pao ou quaisquer armas offensivas, salvo bordo para se encostar >>. Os transgressores eram punidos com a pena de Herem e uma multa de vinte libras. Em caso de pendcncia cotn Goi1n dizia ainda o mestno artigo - e para sua justa defesa poder trazer armas. A navalha de que cada um usa no comprehendida na prohibio, mas quem se servir d'ella para maos fins, incorrer na pena maior desta Escamot e o Herem se levantar dentro da camara do Mahan1ad >>. Era necessario precaver-se contra a propaganda pelo livro. A imprensa podia ser o vehi2

CAPITULO I

culo de discordias insanaveis. Viram nitidamente isso os redactores das Ascamoth e por isso legislaram : << Nenhum judeu poder imprimir nesta cidade; nem fra d'ella, livros ladinos, nem hebraicos sem expressa licena do Mahamad para serem revistos e etnendados, sob pena de os perderem todos para a Sedaca . E ainda: cc Ninguem se atreva a fazer pasquins nen1 papeis diffamatorios por si ou por outrem, sob pena de Herem e de apartado da Nao com . todas maldies da nossa Santa Lei, devendo alm d'isto ser castigado rigorosamente conforme o entender o Mahamad . Teremos occasio de ver que todas estas medidas foram infructiferas. E' possivel que grande numero de individues se contivesse dentro da esphera d'aco limitada pelo Mahamad, mas a historia regista precisamente os dois nomes dos mais levantados espiritos da famlia judaica hispano-lusa, que foran1 rebeldes a semelhantes determinaes - Spinosa e Uriel da Costa.

CAPITULO II

A adaptao. A unificao das tres Quehilot. A nova Synagoga. Sua aco religiosa. O genio do povo hollands. Seu espirita philosophico e tolerante. Os Judeus procuram viver despercebidos. Tactica do Mahamad. Documentos ineditos d'uma eloquencia imprevista.

Foi em 1675 que se inaugurou a nova Synagoga dos Judeus hispano-lusos, construida segundo o projecto do architecto Elias Bouman, sendo Parnassim - Jshac Levy Ximenes ( Presidente), Mosseh Curiel, Daniel Pinto, Abraham Jessurun Espinoza, Mosseh Is~ael Pereira, Joseph de Azevedo e Abraham Zagache ( Gabay) ( 1 ). Para as despesas dessa construco juntaram-se quantiosas somn1as fornecidas pelos individues
(1) Em 2 d'agosto de 1875 celebrou a Synagoga portuguesa com grande apparato o bi-centenario da fundao do seu Templo. Cunhou-se uma medalha tendo no anverso: cc Portugeesch Israelietische - Synagoge te Amsterdam ,, e ao centro a figura do pelicano ; no reverso : <c Ter Herinnring amz het 200 Iarig Bestaan - * - I I Menachem 5635 I2 Augustus 1875- * - De Feestcommissie . Eu no poderia repetir aqui sobre a construco e ereco da Synagoga de Amsterdam o que j foi dito ha muito e com o desenvolvimento necessario por D. H. De Castro - De Synagoge der Portugeesch-Israelietische Gemeente te Amsterdam; S. Gravenhage, 1875.

20

CAPITULO II

mats ncos da communidade ( 1). Mas que as sommas subscriptas para tal fim no chegaran1 prova-o o facto de se teren1 mandado derreter numerosos objectos de prata. Contudo entre os judeus emigrados havia n1uitos verdadeiramente opulentos. Um nosso esc ri ptor do se c. xvm, grande critico e grande observador, annota nas suas Me1norias de viagens o luxo em que vivian1 muitos dos judeus de origem portuguesa, que elle conheceu e tratou em Amsterdam. No obstante a Hollanda se tornar um logar de refugio para os judeus que de toda a parte fugian1 aos terrores da Inquisio eram os de origem luso-hispanica os preponderantes. Todos os demais, conhecidos ou designados por Judeus allernes, tivessen1 muito embora nascido em Frana, ltalia, ou Inglaterra, etc., lhes eram inferiores. Os Portugueses, escrevia o j citado escriptor, so os ricos, os senhores, os famosos e os estimados ; os Allemes << so os pobres, os miseraveis e tidos etn pouca conta. Os Portugueses so em
( 1) As festas da inaugurao da Synagoga duraram oito dias prgando em cada um delles um rabino afamado [ Vid. adeante, cap. Iv, verb. Sermes ... ]. Esses Sermes sq exemplares notaveis do que pode a imaginao e a hyperbole. Num d'elles o seu auctor chega at a mostrar que o mesmo Isaas prophetizara a construco da nova Synagoga quando falia em sete mulheres que tomam um homem s di;e11do ... etc. Para se comprehender a chave do enygma preciso saber que .Mulheres em hebr. Nassim e Nassim nada mais e nada menos do que alluso ao Principe d'Orange Nassau I etc. etc.

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

21

tudo os primeiros, aqui tambem so os pnmetros judeus .na estimao do mundo. Sustento grande negocio . . . e por isso so tambem reputados ... dos naturaes ... >>. Quem vis ita a celebrada Synagoga de Amsterdan1 e se lembra dos elogios que desde as origens poetas e prosadores, viajantes instruidos ou sin1ples turistas curiosos lhe tem encomiastican1ente consagrado, no pode deixar de se sentir un1 pouco surprehendido ( 1 ). << O edificio
( 1) David Franco Mendes [ Cfr. ade ante o cap. IV] depois de descrever o edificio na sua opinio, claro, maravilhoso, e estupendo, acrescenta c' Ultimamente para concluir ... copiarei os Elogios que dictou a Imparcialidade do famoso orador & Poeta Gaspar Van Barle, Ministro da Igreja & Proffessor no Athenanem Illustre nesta cidade :
c' Saevit in omne tuum, ferro, igne, tyrranis; Censorum, luda ; nec latuisse ~.lt est. Nil Sequmza, nil luta Tago; prudentior Amstla, Templa palam iu gremio scitque Jovetque suo, Sponsa Sion Hymnos Psallentium ut audiet, inquit : Hunc populwn, hanc vrbem quis neget esse Dei 't State diu, pia tecta, aliis invisa, !v!onarchis .A!irenturque Apices saecula sera tuos. ,> G. V.B.

Traduzidos em Lusitano pela elegante pena de meu erudito Amigo o Doutor Semuel Benavente : c' A tyrannia dos Inquizidores, Israel, te persegue em toda a parte confiscando, matando e queimando. No ests seguro nem na Frana, nem em Portugal. Mas Amsterdam m. 8 prudente, favorece e protege publicamente os teus Templos, agazalhando-os em seu seyo. Assi como a Esposa Sion ouvio os hymnos que se cantavo ao (seu) extreamento, d'elles disse: Quem negar ser este um Povo divino e

22

CAPITULO II

nobillissimo, escreve o Cavalheiro d'Oliveira. Tem mais semelhana de cidadella, que de templo judaico. Por isso achei na descripo de certo viajante que quando os Judeus o comearam a fabricar to alto, e com paredes de tanta grossura, concebendo o Magistrado escrupulo de que talvez formassem alguma fortaleza lhes mandou que parassem com a obra ; razo por que cobriram o Edificio antes de chegar sua ultima medida . . . He uma casa grandssima, cheia de assentos, e de varias ordens de varandas . . . No logar onde temos os catholicos o altar mor tm elles grandes armarios em que se goardam os Livros da Ley . . . Esta casa allumiada por quatro grandes candieiros, por dez medocres, e por doze mais pequenos, porem todos de muita bondade, e capazes de muitas luzes alm das que se observam em castiaes e placas postas em muitos e diversos lugares do Edificio ... . Grande e alto, uniforme nas suas linhas de tijolo ennegrecido, afogado num pateo estreito, entre casarias n1ezquinhas de telhados sujos, situado num bairro, que a negao dos mais rudimentares princpios da hygiene e do aceio, esse grande e velho e decantado casaro nada tem que o imponha pelo mais insignificante dos
esta a cidade de D.? Permanecey Feitos sagrados! digno da enveja de Monarcas, a que a Posteridade (ou siglos vindouros) admirem os teus cumens I> !

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

23

seus pormenores architectonicos ou esculpturaes s nossas faculdades estheticas. Nem trabalho de madeira, nem de ferro, nem sequer de cobre, tam vulgar e tam lindan1ente afeioado, de resto, nas construces, n1esmo particulares, alli ha, onde a vista possa n1ergulhar num recolhimento de belleza. Assim con1o era, porm, elle representava para os Judeus, expatriados e perseguidos, a mais alta das recompensas que podiam obter. Esse templo era o symbolo da sua unio. Alli seria prgada a palavra de Deos. Alli os perseguidos encontrariam defensores que os guiassem e os miseraveis quem lhes estendesse a mo. Comprehende-se e justifica-se toda a intensidade do jubilo dos judeus que assim apontavam a sua synagoga con1o a primeira da Europa. No deixaram os hollaneses de olhar com certo receio para taes engrandecimentos no pensando, decerto, em os contrariar ou em lhes oppor resistencia, mas simplesmente em os vigiar, em os observar, no fossem elles servir de estorvo liberdade dos naturaes. Ah! A liberdade antes de tudo, primeiro que tudo, acima de tudo. Para esse povo sobrio e honesto, tra- .. balhador e pacifico, havia um s culto no mundo ao qual estavam dispostos a sacrificar as suas vidas sempre que elle perigasse - era o da liberdade. A terra que habitavam tinham-na

24

CAPITULO II

conquistado aos mares numa lucta pacifica mas tam extraordinaria, que talvez no tenha similar na historia de nenhum outro povo. A liberdade custara-lhes egualmente a alcanar, luctando sempre, luctando desde principio, primeiro pelos seus remotos antepassados, os Batavos e os Frises, contra os Romanos, depois e mais tarde contra todos os que pretendian1 opprimi-los, ou fsse o omnipotente Carlos Magno ou os despoticos e prepotentes senhores feudaes. Um povo que assim luctou bem merecia o emblema de que orgulhosamente usava -. um leo no meio das ondas - e a altiva devisa de quem no combate entrev a esperana da victoria - luc/o, n1as sobrenado. E' este amor liberdade, este culto pelos sentimentos de independencia que a nota fundamental, o caracter ethnico, se assim podemos dizer, do povo hollands. Seriam os recemvindos inimigos, espies ao servio da Espanha? Bem depressa o procedimento dos Judeus afastou todo o motivo de suspeita. O que os foragidos pretendiam era viver tranquillos, ignorados~ no afastamento do seu culto e do seu regmen civil e familial. E' recotnmendao frequente dos directores da comn1unidade judaica a de que no s conveniente, mas indispensavel, que todos os israelitas sejam modelares no seu procedimento lembrando-se do favor que disfructam.

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

25

O que os membros do Mahamad desejariam era no dar o minimo pretexto a que se fallasse nelles, ou a que d'elles alguem se occupasse. ~asta ler o cc Tenno e1n que se trata do capitulo sobre a judicatura das denzandas se fa'{_erent deante dos Senhores Deputados para nos convencern1os d'isto: cc Sendo advertidos os Senhores Qui1t'{e por diversas vozes dos Senhores Hahamim e havendo achado com certeza ho grandissimo pecado que h e entre os Judeos julgarem suas diferenas e demandas em juizo, que no seja de Israel, pois toca na honra del Dio o acudir-se a outro extranho, ademais de ser contrario ao que uzam todos nossos irmos nas partes onde residem, e por observao primeiramente do que manda a nossa santa lei, evitaren1os de molestar continuamente os Senhores d'esta vila [Amsterdam] com tantas proluxidades, que de ordinario perante ditos Senhores sam propostas pelos nossos judeos ... >>. Seguem-se varias disposies que, a serem observadas, collocariam os judeus numa situao verdadeiramente previlegiada subtraindo-os, como de facto e embora com os melhores intuitos, pelo menos apparentes, os subtrahiam, jurisdico commum a que estava sujeito qualquer cidado de An1sterdan1. Todo o judeu, de qualquer idade ou condio, de futuro, s perante os

CAPITULO II

superiores da communidade, - neste tempo, os Deputados das tres Synagogas existentes, - deveria apresentar o pleito ou questo que tivesse com qualquer seu correligionario. Sob as mais graves penas era-lhe defeso apresentar queixa perante os juizes da cidade. cc Qualquer pessoa que fr contra estes capitolos e citar a seu companheiro em juizo que no fr de Israel ainda que com consentimento da [sua] parte, ser logo apartado da Nao em todas as tres Esnogas ... Mas no poderia dar-se o caso dos renitentes ao cumprimento d'estas disposies organizarem nova Synagoga? Como se haviam formado as existentes seno por divergencias irreducti veis entre os membros das primitivas familias? Esse receio appareceu lembrana dos redactores do importante documento, que estamos analysando e por isso dispem : Pera que com n1ais firmeza e sem nenhum respeito se execute tudo o que fica declarado, nenhuma pessoa ser admittida a nenhuma das Congregaes ainda depois de levantado o a partarnento e pagar. a pena que por tal caso o fizesse sair da sua Esnoga por tempo de dos annos, e se ordena mais com pena de Herem de Colbot que se no possa fazer quarta Esnoga nesta cidade sem conhecimento das tres Quehilot . Os magistrados de Amsterdam verdadeiramente nada tinhan1 a oppr a isto. Eram mais

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

27

disposies moraes, do que jurdicas, sem outra sanco que no fsse a coaco espiritual exercida pela Synagoga. Mas qual era o seu effeito social? Impondo a deciso amigavel, paternal, na resoluo de pendencias necessariamente emergentes, que conseguia a magistratura judaica mais do que subtrahir em muitos casos, pelo menos, verdadeiros culpados ao merecido castigo? Porque de crr, e natural que assim fsse - perante os juizes da sua religio os queixosos encontrariam, por vezes, uma proteco immerecida. A semelhante tribunal faltava a imparcialidade. No desejo de mostrar a correco do procedimento _dos seus apaniguados o provavel que na maioria dos casos lhes occultasse o delicto absolvendo-o. M tactica na vida das sociedades, n1as nem por isso menos generalizada ! Esconder um fructo pdre debaixo ou entre uma multido d'elles sos inquin-los todos. E que os novos colonos de Amsterdam precisavam de mais alguma cousa que d'um julgamento de frma pa triarchal prova-o o facto das medidas repressivas que foi preciso tomar contra os discolos e os turbulentos, que an1eaaram a tranquillidade de viver tam cobiada pelos dirigentes da Nao. E quem nos apparece agora legislando e impondo penalidades no sam Ja os membros ou Deputados das tres Synagogas da

CAPITULO II

cidade, mas os Magistrados Civis, os Esclavins, como ento se lhes chamava. Eis o que dispe o importante documento at agora inedito: Termo do mandamento dos Senhores Esclavins desta cidade aos Senhores Deputados. Havendo chegado noticia dos Senhores Esclavins desta cidade a muita desuluo e desaforo que ha em mansebos de nossa nao, andando de dia e de noite inquietos pelas ruas e em tauernas e cazas de roim viver exersitando seus visios contra a pulicia e bons costutnes da terra e muito mais contra a oservancia de nossa Santa Ley, chamro alguns velhos dlla para lhes declarar o que sobre esta materia tinham ordenado para se publicar nas Esnogas que h e o seguinte: 0 1. Em 1. 0 lugar mando que nenh maosebo ande de dia nem de noite com armas de fogo, espada, adaga, alfange, paos nem outra alga, exseto ha piquena faqua, esgoardando fazer estrondo, nem dezenqueitaso pelas ruas, so pena que sendo achado com qoalquer de ditas armas ou em revoltas sero castigados como bem lhes pareser sem admitir desculpa. 0 2. E assim fazem saber que os que forem prezos por alga culpa por ordem dos ditos Senhores Esclavins sero castigados conforme as leis da terra e em publico se o cazo o pedir e desde logo mando suas Senhorias aos ditos

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

29

deputados que ninguem posa falar por eles em seu favor que se o fizerem lhes servir de accrescentar mais seu cargo sem remiso algua. 3. 0 -Juntamente mando que ditos Deputados amoestem em publico e em secreto e o faso saber nas Congregaoins a todos que os que forem con1prendidos em quoaisquer dos asima ou outros semelhantes em especial em dezemquietar e dezemcaminhar mosos e em perjudicar a seus mos os . . . se a partem delles e vi vo sem dar escandalo, porque no o fazendo . . . do auturidade . . . pera os reprenderem e amoestarem ... 4 o - Sendo que qualquer velhaco se descomponha com os Deputados no lhes sera necessario fazer nenh advertimento nem amoestao ... >> Era natural que fosse grande a sensao produzida por estas resolues. As auctoridades de Amsterdam viam-se foradas a intervir no regimen de vida dos judeus desde que estes exhorbitavam e se tornavam na cidade um elemento de discordia e de dissoluo de costumes. E' evidente que semelhante estado moral d'uma populao recebida por favor e tolerancia das leis no meio d'uma populao aborigene no podia derivar s da excepo que nos julgamentos delictuosos acima apontamos. Os factos sociaes filiam-se sempre, mesmo quando se nos

3o

CAPITULO II

afiguram simples e uniformes, em causas e motivos complexos. Os dirigentes hebreus estudaram a questo em presena da nota cominativa que lhes era enviada e immediatamente assentaram no seguinte: apresentar uma proposta ao Senhor Esclavim Albert Conrado pera elle a manifestar aos mais Senhores Esclavins em razo de ver se podian1os alcanar meyo para cortar os erpes da maldade que tanto por nossos pecados vo conrpendo a carne viva, e apartar o mal de entre ns pera que o Senhor nos apiade e seja comnosco . . . . A resposta foi: 0 1. Os que fossem prezes por sua ordem seriam castigados conforme as leis da terra e se o caso o pedisse em publico e que por os taes no fallasse a Nao em seu favor. 2. 0 Dos que a Nao desse noticia ... segeria o dar-lhes repreenso e se fosse necessario castigo ... 3. 0 - Que se mandasse publicar que nenh mansebo trouxesse armas nem de dia, nem de noute, de qalquer calidade que fosse tirdo ha faqua. 4. 0 - Que reportassem aos nossos o favor que nos fazio e que lansasemos mo da ocazio que se nos oferesia boa pera alimpar a terra de velhacos e que dentro de dous ou tres dias tornassemos a reposta para se tomar asento.

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

31

5. 0 - Alm d'isto nos mandaro que pera temor e terror dos que fossem comprendidos pera no chegarem a maior castigo se pub]icasse nas tres Esnogas o seu mandado. No pode haver duvida, perante a eloquencia desses documentos, de que uma grande corrupo de costumes lavrava entre os Judeos lusohispanicos. O mesmo facto comprovado ainda por est'outro documento inedito: Em 25 de Tezri se ajuntaro os Senhores dos tres Mahamados em casa do Sr. Jacob I. Dias pera se tratar sobre algumas cousas que convem ao bem e conservao de nossa Nao, visto os grandes danos que ela resebe nas festas que se fazem ... Ordeno que se no fasa nunha armaso em ditas Esnogas em nenh tempo salvo com as pesas que ouuer propias . . . e que em nenh modo se faso enimas de qoalquer calidade que seja para se aver de declarar nas Esnogas, nem haja nellas trovas e asi mais que se no traga nenh dose a elas nem em baixo, onde se reza, nem ensima onde esto as molheres, e que se no deite confeitas aos noivos, tanto os de alegria da lei, como os mais que ouver no descurso da lei e que se no traga cadeira s esnogas para se asentarem os noivos, nem alcatifa, salvo h cochim que se por no banco da banda do Mahal . . . Tudo isto era, em parte, o resultado da vida de clan, fechada e circunscripta em que os

CAPITULO II

Judeus, obrigados pelos habitos tradicionaes e pela sua typica legislao, viviam. Do nascimento morte elles no conheciam outra lei seno a mosaica, elles no obedeciam a outras prescripes seno s rituais. Podiam gozar de todas as vantagens que tinha qualquer cidado hollands, mas tinham, alm d'estas, as que lhes permittia a sua condio de estranjeiros perseguidos e ali acolhidos sombra d'uma legislao mais do que benigna. Que singular proteco, com effeito! Vinham de longe uns aps outros indivduos que os mesmos sentimentos espirituaes e os mesmos interesses materiaes logo fortmente attrahiam, como um poderoso iman de fora desconhecida, no se lhes preguntava d'onde vinham, nem porque vinham, elles abeiravam-se de qualquer porto timidamente, escondidamente, passado tempo estabeleciam-se na cidade que escolhiam e s, s vezes, se dava por elles quando os seus tentaculos de polvo voraz e insaciavel deixavam exanimes e quasi asphixiados aquelles junto de quem viviam. Em Amsterdam nem sequer os casamentos eram conhecidos e legalizados perante a lei commum! Leia-se o seguinte interessantissimo documento: No anno 5382 foro citadas varias cazas da nossa Nao pelo substituto Haen diante do l'Ylagistrado desta Cidade [ de Amsterdam ], for-

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

33

mando calumnia contra elles de serem seus cazamentos inlegais por no haverem tido as formalhas [sic] das ordenaes politicas: Pelo que prezenUlro Requesta os Regentes do 1\'l .IVI.d ( 1\1ahamad): em I 5 junio d. 0 A. 0 : Remonstrando que desde o arivamento da Nao at ento, sempre se haviam celebrado as cerin1onias dos despozorios conforme o ritual Mosaico; sem mais solemnisao politica, como praticavo em todas as partes donde eram tolerados; dando por cargo da omio de cumprir o que ordeno as leyes politicas: I . 0 ) por no ser estilo da Nao de sahirem as f.as solteiras Rua, etc. 2. 0 ) por no entenderem a lingua do pas; & suplicaro em non1e da Nao dispenassem os acuzados da sua culpa e permittissem solemnizar os que no diante se diYorsiassenl seu cazamento diante hum Notario Publico, e legal; ou h secretario (perito na lingua Portugueza) authorizado para isso especialmente ... Todos estes factos demonstram que os Judeus expatriados viviam nutna grande liberdade, prosperando e engrandecendo-se sombra d'ella, sujeitos tam sn1ente disciplina do seu 1\lahamad. Era natural, em taes condies, que o seu numero augn1entasse cada vez n1ais, que o seu poder e riquezas, a principio pouco menos que reduzidos e bastante diminutas, successivamente osse crescendo pela affluencia dos foragidos, pela fixao dos capitaes, pelo desinYolvitnento dos interesses
3

CAPITULO II

e por outras n1ultiplas causas at ao ponto em que os vemos em futuro bem proximo. Uma larga correspondencia deveria estabelecer-se com os que viviam em pases onde reinava a crueldade da inquisio, alliciando-os, instigando-os a que viessem. Dahi a resoluo que consta do documento que segue: << Em 2 de Elul 5 3g3 se ajuntaro os Senhores Deputados em casa do Sr. Abraham Ferar ... e pera se evitar grandssimos escandalos e danos que se segem de escreverem cartas a espanha e outras partes . . . onde semelhantes cartas que tratam de judasmo, e datadas de lugares proebidos, e asinadas em nomes perjudisiaes, como pareseu aos Srs. Hascamim, - ordeno que quem d'oje em diente fizer ou mandar fazer semelhantes cartas por si ou por outrem, e as mandar ou as fizer mandar a se1nelhantes partes, seja em Heremado e apartado de todo Israel ... em todas as tres Thevas destas santas Keilot . . . E' possivel que algumas d'estas cartas no fossem de simples negocies particulares, interessando mais ou menos familias parentes ou amigas. Por ventura algum marrano, menos cautelloso ou menos prudente, arriscaria apreciaes sobre o viver hollands, annotaria uma ou outra particularidade da vida burgucza do cidado de Amsterdam. Sem querer levar a hypothese mais longe ...

CAPITULO III
A aco social e economica dos judeus hispano-portugueses. Suas associaes. Caracter e importancia. Embaraos financeiros e sua soluo segundo o parecer d'um economista judeu contemporaneo.

A actividade dos judeus hispano-lusos no que diz respeito a associaes, quer de caridade, quer de intuitos intellectuaes ou de instruco, verdadeiramente admiravel e pode bem resgat-los, at certo ponto, de muitas das accusaes que lhes tem sido feitas. Vamos dar a sua lista aproveitando-nos aqui dos trabalhos e investiga~5es do Sr. J. M. Hillesum, o illustre Director da Bibliotheca Rosenthaliana de Amsterdam:
1 Abi Jetomim, <'Pai dos Orphos ,, fundada em 1647 para sustentar orphos e agasalhar forasteiros. 2 - 'Abodath-Ha-Hesed <'A Beneficencia ,, fundada antes de 1683; 3 - 'Abodath-Ha-Kodes <' Servio Santo ,, fundada no anno de 1642; 4 - Academia de los Floridos, que de 1685; 5 - Academia de los Sitibundos, inaugurada por D. Manuel Belmonte residente do Rei de Espanha nos Paises Baixos em 1676; 6 - Asuta de Chabraja "Saude dos Eruditos,, de 1688; 7 - 'Atret Tifret " Coroa elegante ,, inaugurada cerca de 1684[;

36

CAPITULO III

8 - 'Atret Bahoerim << Coroa dos Jovens))' de 1738; 9 - 'Atret Zequenim <<Coroa dos Velhos))' fundada antes de 1765; 10 'Ats-Ha-.ftrfaaralza cc Pilha de madeira ,,, [sobre o altar], antes de 1700; 11 Baa/ Tesuba cc Convertidos excitao)), fundada crca do anno 1666. 12- Baa~ Zedaka cc Bemfeitores ,,, antes de 1769. I3 - Berieth litschak << Alliana de Isaac )). 14 Berieth Salom cc Alliana da Paz ,,, antes de 176S. I5 - Betlz David c< Casa de David ))' fundada por David Fidanque. 16 - Beth laacob cc Casa de Jacob ,,, cerca de I65o. 17 - Beth Israel cc Casa de Israel )). 18- Beth Joseph c< Casa de Jose))' de 1669. 19 - Bethlehem cc Belem )). 20 - Bikoer Go/iem cc Vesita de doentes )). Era um hospital da Communidade israelita portuguesa e foi inaugurado em 1609. 21 - Captivos, instituida, como o seu nome indica, para o resgate dos captivos. 22 - Hesed Weemetlz << Amante da Verdade. 23 - Honem Dallim c< Protectores dos Pobres ))' de 1667, unida em .1741 com Resit Hokmah; havia sido fundada para allivio dos pobres. 24- Honen Dallim c< Protectores dos Pobres))' de 162S. Foi uma instituio altamente benefica. Em 1684 sustentava mais de 700 necessitados. O historiador hebreu Barros [ Gov. Pol. Jud.] chama-lhe cc Monte de Piedade . 25 - Hobang Jesu'a c< Escudo da felicidade))' anterior ao anno de 765. 26 - Coronus, instituida por Moyss Coronel, de Hamburgo. 27 - Derek .ftrfoseh << Caminho de Moyss )), 28 - Eben Iekara << Pedra preciosa ))' de 1]33, creada para c< cuidar dos defuntos desvalidos e necessitados )). 29 - Esel Abraham c< Carvalho de Abraham ))' fundada por Abraham Bueno de Mesquita. 3o- 'Esqat Nasiem c< Justedade de molheres ))'de 1734. 31 - 'Ets Haiim cc Arvore das vidas)). o Seminario portugues-israelita.inaugurado em 1637. 32 - Geboel A/mana c< Hospicio de viuvas ))' de 1788. 33- Gemiloet J:Iassadiem, de 1639.

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

37

34- Hanagath-Ha-Ncariem <<Direco de Adolescentes n, de 19o. 35 - lmr Noam << Suaves Salvadores )), Era tambem uma associao de adolescentes. 36- ladrek 'Anmviem <<[Deus] guia os humildes,, Ps. xxxv.g, fundada em 1706. 37- lagdiel Thora << Os exaltadores de Torah ,, fundada cerca de 166o pelo israelita Raphael Aguilar. 38 - lesiba. Foi uma Academia fundada para o estudo da lei em 1644 por Isaac Pereira. 3g - lesiba de los Pintos. Associao para o estudo da lei transferida de Rotterdam em 166g por Abraham e David de Pinho. 40 - Jesiba de los Sala:;ares. Foi uma das primeiras Academias fundada para o estudo da lei pela familia dos Salazares. 41 - lirat Sanzaim <<Venerao ao Ser Supremo n. 42- Keter Sem Tob <<Coroa da boa fama,,, de 1679 43 - Keter Torah << Coroa da lei ,,, fundada para o estudo e interpretao da lei em 1643 por Saul Levi Morteira. 44- Ketonet Bad Kodes <<Os cingidos de linho bento u, de 1765. 45 - Kohl-Ha-laacob <<Voz de Jacob >>. 46- Lewiath-Ha-Metiem <<Os que acompanham os mortos,,, de cerca de I65o. 47- Limoed Talnzidiem Estudo dos Discpulos; associao fundada para o estudo da lei em I753. 48 - Limos1zas occultas. Era uma liga destinada a soccorrer e auxiliar a pobreza envergonhada. 49- Likrihat Hen << Coroa suave n. 5o- Maasiem "Tobiem <<Beneficio)). E' de 1707 e reuniu-se em 1758 com Sidkat Nasiem <<para servir de auxilio aos miseraveis doentes de ambos os sexos que muitas vezes por falta de devida assistencia se morrem lastimosamente ou se precipitam em males insanaveis n. 5I - Jrlagen David <<Escudo de David))' de 1675. 52 - Jl,famlcket Honamziem << Realeza de Sacerdotes ;,. 53 - lrlare Nejes, << Os afflictos de Esprito n. 54- Jrlasnziang lesoe'a << Pregadores da Felicidade ,,, insti- . tuida para o estudo do Talmud em 1666 pelo falso Messias Sabbabai Zebbi. 55 - Jrlaskil-El-Dal < Protectores dos Pobres>>. E' anterior a I683.

38

CAPITULO III

56 - Meson-Ha-Banoth cc Asylo de orphos u, cc para amparo de orphs desvalidas ,, E' de 734. 57 - Meil edaka cc Manto de Suavidade ,,, de 735. 58- Meirat 'Enaim Illuminao dos olhos,,, de 1644. 5g - Menahem Abeliem cc Allivio dos que soffrem ,,, fundiu-se em 1712 com a 'Aterei Tiferet. 6o - Migdol 'Os cc Cidadella forte ,,, de 1721. 61 - Mikra Kodes cc Encontro Santo ,,, de 1742. 62- Mikwe lesoe'a cc Esperana dos Libertos,,. 63- Minhat 'Areb cc Servio da noite,,. 64- Mishenet Zequenim cc Bordo dos Velhos,,. Foi fundada para cc soccorrer, vestir e manter velhos e velhas de nossa nao portugueza e espanhola de sessenta annos para sima ,,, foi inaugurada em 1749 ( 1). 65- Mismreth-Ha-Bajith cc Tarefa na Casa,,, de 170S. 66 - Misne Torah cc Repetidores da Lei ,, anterior a 1765. 67 - Mispat-Ha-Banoth n Direitos das Donzellas ,, de 1730. 68- Mohar-Ha-Betoeloth cc Santa Companhia de dotar orphs e Donzellas ,,, de 1615. Associao poderosa que chegou a ter em 1683 um capital de 5o.ooo FI. 69 - Neroth-Ha-Maaracha. 70- Neweh edek cc Habitao da justia,,, de 1643. 71 - Noten Lehem la-Dai cc O que d o po aos pobres 1 fundada por 175o. 72- Ohel Jaacob cc Tenda de Jacob,,. Associao para o estudo do Talmud. 73- Ohel Lea n Tenda de Lia,, para o estudo da Lei. 74- 'Oneg Sabbath cc Delicias de Sabado ,,, cerca de 1700. 75 - 'Oneg Sabbath. Instituio do mesmo nome que a anterior fundada em 1796. 76- Orah Haiim cc Caminho da vida,,_ E' anterior a 17o6. 77 - O;er Dalliem cc O que cuida dos pobres . 78- Paamajieg-Ba-Ne'aliem.
(1) Alis em 1750. Veja-se cc Reformao das Escamoth, Reglamentos e ordenaons para o bom governo da Santa Irmandade Mishenet Zequenim, Bordo dos Velhos, Instituda nesta cidade de Amsterdam, em 19 Tebeth 55w para amparo de Velhos e Velhas desvalidas. Revistas e aprovadas pelos muy illustres Senhores do Mahamad ( Vinheta ). Impresso em Amsterdam, Anno 5513 ( h pgs. ) .

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

3g

79 - Reah Lebanon cc Perfume do Libano . 8o- Rest Hokma cc Principio da Sabedoria))' uniu-se em 1741 a Honen Dallini. 81 - Resit Daat cc Principio do conhecimento, de 1643. 82- Sidkat Nasiem cc Suavidade das viuvas . E' de 1734 uniu-se em 17S8 a Maasiem Tobiem. 83- Saar Samaim Porta dos Ceos . 84- Saar edek cc Porta da Justia ,,, de 1683. 85 - Sa/om Rab cc Muita Paz. Creada para o estudo do Talmud antes de 1769. 86- Safos Pe'amiem cc Tres Torres [Ex. xxx111.17] 87 - Sem Samaim cc Nome dos Ceos . 88- Somer Holiem cc Os que cuidam dos doentes. 89 ~ Someri1iz-la-Boker cc O vigilante da manh 1666. 90 - Tachrichim cc A mortalha . 91 - Ta/mud Torah cc Escudo da Lei, 1599 92 - Tierra Santa. Fundada para sustentar os pobres dos Logares Santos. 93 - Temime Darek Sinceros do Caminho. E' de I665. 94 - Tipheret Bakoerim cc Ornamento dos mancebos . E' de 1669. 95 - Tob Laleget e/ Beth E bel [ Ecclesiastes vn. 2.] de cerca de 1748. 96 - Tora Or cc Lei da Luz . Foi fundada em I656 pelo Dr. Efraim Bueno e por Abraham Pereira. 97- Torath Moseh cc Lei de Moyss . E' de 1759. 98- Vesteria de Talmidiem a Vestiaria dos Alumnos anterior a 1639. 99- Ze-ha-Saar-la-Sem. 100 - Maskil-el-Dal cc O que cuida dos pobres . Foi fundada antes de 1671 por Abraham da Fonseca.

Tal a lista das associaes dadas pelo Sr. Hillesum no seu trabalho Vereelligingen bij de Portugeesche en Spaansclze Ioden te Amsterdanz uz de I 7de en 1 8de eezav ( 1 ). certo que
( 1) Publicado no Eerste laarboek der vereenigns Amstelodanum. Amsterdam, 1902, pgs. 169-183.

CAPITULO III

algun1as destas associaes tiveram a durao das ... rosas de Malherbe. Outras, porm, chegaran1 a desen1penhar um papel in1portante na econon1ia dos judeus de An1sterdan1. Dentre todas n1erece meno especial a << Santa Conzpanhia de dotar Orplzs e Don{_el/as >> que, como annotan1os atrs, chegou a possuir in1portantes capitaes. Os fins e objecto especial, natureza e intuitos d'ella ben1 se evidenciam das seguintes palavras, que se len1 nos velhos estatutos hoje rarissin1os e quasi inteiramente desconhecidos : En1 An1sterdam, em I 6 de Adar risson, de 5375 annos da criaan1 do mundo: que san1 I 4 dias do mes de fevereiro, da era, que se conta de I 61 5 annos. Con1panhia Santa feita (a servio dei Dio Benditto, e con1 seu divino favor) para dottar donzellas pobres, orfans de pay: e donzellas pobres que tenhan1 pay da mesma naan1 Portuguesa ou H espanhola: Hebreas, habitantes, desde Ian da lus, at Danzique, -por hua e outra parte : asi de Frana, con1o de Flandes, Inglaterra e Allen1anha, na qual, poderan1 ser adn1itidos todos os que envoluntaren1, e quizeren1 ajudar, obra tam santa e pia: que sejatn da n1esma naan1 Hebrea, Portuguezes ou Hespanhoes, ou seus descendentes, por linha n1asculina ou fen1inina, n1oradores en1 toda a parte do tnundo: sendo o n1enos com que seran1 adn1itidos, de entrada nessa Santa Con1-

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

41

panhia, libras vinte de grossos, de moeda desta villa: e o mais, quanto envoluntarem e quizerem: sem mais outra nenhua obrigaam de dinheiro, nem tamid, nem promessas de subir a sepher, nem finta, nem imposiam algua; para sim, e para seus desendentes, para todo sempre. E pagando son1ente ditta entrada, e assinando no livro desta Santa Companhia~ cada hum por sim, ou por qualquer pessoa auzte, que lho cometa e ordene, se fiqua igoalmente gozando de todos os meritos, bens e misvot, que para se1npre se fizerem nella. E deixa cadaqual o seu Jogar de companheiro a seus desendentes, sem mais nova entrada, nem algua outra imposiam: para o gozar, e deixar perpetuado em seu nome, de geraam em geraam. Instituida nesta villa de Amstradam por o senhor haham Rabi Joseph pardo: a pedimento, de Jacob coronel de Amburgo, a imitaan1 da Hebra Kedossa de curar orfans, do Kahal Kados Talmud Torah de Veneza. Foi fundada e principiada em 14 do corrente Adar risson, neste anno de 5375, com dezeseis companheiros presentes, e quatro auzentes, reebidos e assinados no livro della con1 os capitulas e condioens, que no ditto livro parecem. Conforme os quais, de entre todos 16, foram por sortes eleitos os tres Con1panheiros Josuah habilho, Josuah Sarfatim,

CAPITULO Ill

Rohjel Jesurum, para reformarem os dittos captulos, de sua fundaam e principio: acresemtareinnos ou diminurem delles, ton1arem das schamot da Hebra de Orfans de Veneza, ou a parte que delles bem lhes parecer; fazendo em tudo o melhor que el Dio lhes inspirar, em prol da ditta Companhia, para seu augmento e cservaam, fazdo de novo todas as mais que lhes parecer para ditto effeito. Cforme tudo esta acordado, consentido e declarado nos dittos captulos: e os dittos tres eleitos aeitaram os cargos que por sortes lhes sahiram, e com sam consienia e dezejos de em todo aertar se ajuntaram, para a ordenarem de comum acordo, as constituioens e schamot desta Santa Companhia ... Sam muito curiosos os 27 Capp. dos Estatutos que foram redigidos pelos tres vogaes que atrs ficam mencionados. Comeam: Primeiramente aeita e reebe esta Santa Companhia, por seu patram e conservador ao altssimo senhor do mundo, a quem mui humildemente pede e roga que com sua divina providencia de governo, augn1ente e conserve; pois a tenam dos companheiros della he fundada em seu santo servio, livre de todos respeitos do mundo, e apartada das vaidades d'elle; e toda dirigida ao bem das pobres orfans e donzellas, de quem elle he verdadeiro pay e senhor. E para que esta Santa Companhia fique mais disperta e aparelhada para

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

43

gozar a soberana prerogativa e mere de ser governada dei Dio bendito, querem e aeitam, todos os prezentes companheiros em seu nome e dos auzentes, e de todos os mais que ao diante se admittirem que todo o servio, meneo, e adminis- traam della, seja disernido e resolvido por sortes, tiradas por meninos desta naam, de menor idade, e que nam sejam de minham: as quaes sortes movidas (como confiam) e giadas pello actor e movedor de todo bem, he muito erto, que seja sempre, justamente servida e administrada; e entre os companheiros d'ella se cserve perpetuamente verdadeiro zelo, paz, uniam e amor >>. Consignemos ainda algumas ntulas acerca d'outra Associao - a "Abodath-Ha-Kodes. No prologo do seu Redreo e Regla1nento das Esca1noth l-se este interessante trecho: Quando sem leis e por proprios arbitnos se regia e governava, tudo era confusam e alvoroto. porta do rico, como ficavam vivos, a quem agradar, se achava grande concurso pretendendo todos diligentes caregar o tumulo, e empregarem-se nos ministerios do defunto. Porem na porta do pobre, por no haver vivos, a quem adular, faltava para com o morto todo o zelo, e devoo . . . Entre os artt., l-se: 0 1. Que ninguem ser Irmo sem haver-lhe deitado Miseberach na Esnoga e na Jesiba de Gemiluth Hassadim.

44
2. o -

CAPITULO lil

Que nenha pessoa carregue que no fr Irmo ... 4 o - Que quem deixar de h ir tres vezes em hum anno pagar sedeca florins sete, e placas dez, ficar excluido da Irmandade . . . Como eram sustentadas estas associaes tendentes na sua maior parte, con1o dos seus titulos facilmente se deixa ver, a acudir a pobres e necessitados? Era foroso recorrer capitao entre aquelles que estavam em condies de se lhe submetter. Numa populao de foragidos devian1 necessariamente avultar os pobres, os necessitados, os que pouco ou nada tinham. Mesmo os ricos, os abastados e at os opulentos, excepo d'um pequeno numero, talvez, deveriam ter soffrido deminuio nos seus proventos pela transferencia forada do numeraria e pela liquidao imperiosa dos immoveis. E agora ainda na nova patria estas receitas apoucadas tinham de destribuir-se en1 auxilio aos pobres, seus irmos de raa e de religio. O deseguilibrio era fatal. A fundao de tantas associaes caritativas e de beneficencia prova a existencia dum mal, que se agravava todos os dias pela den1inuio dos que pagavam ou pelo seu retrahitnento no desen1bolso e pelo accrescimo dos que acudiam a An1sterda1n de todas as partes, fiados no auxilio e amparo que alli esperavam encontrar.

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

45

Um esprito perspicaz estudou as circunstancias affiictivas dos judeos de Amsterdam no seculo xvn1 e ponderando as causas da sua ruina economica mostrava como o mal vinha de longe successivan1ente aggravado e ao tempo, ento, necessitando d'um remedia prompto e efficaz, embora violento. As concluses desse estudo so: cc 1. o O corpo da pobreza no pode deixar de crescer perpetuamente - provado e demonstrado pela especulao e experienca. 0 2. O corpo contribuinte e os fundos assignados com a direco presente antes deminuem que augn1entam, provado pela razo e experiencia e impossvel no systema presente que esta reciproca progresso tenha a minima proporo. 3.0 - O corpo actual dos pobres j no tem o que necessita e o dos contribuintes no pode augmentar a contribuio. 4. 0 - Da repartio da mesma somma entre maior numero resulta que todos levam tam pouco, que se pode quasi assegurar que ninguem leva nada, o que contra a caridade e a politica. 5. 0 - A prudencia ordena o prevenir as grandes desordens que ha que temer da multido necessitada. 6. 0 - Do gasto arbitraria, illimitado, resultar infallivehnente un1a limitao forosa por cessao de meios quando se carecem ainda mais.

CAPITULO III

7. 0 - Nas circunstancias presentes no declinar inteiramente os soccorros que exigem de ns os estrangeiros, seja o geral, seja o particular, a maior tyrania, contrria prudencia, caridade e obrigao. 8. 0 - Se se continuar, finalmente, o methodo presente, reduzir-nos-hemos em breve impossibidade do methodo, mais o remedia. Por consequencia manifesto, claro e evidente, que se no deve balancear entre o difficil, util e proveitoso, e o impossvel, inutil e ruinoso . Isaac de Pinto - pois elle o auctor do curioso e importante tra~alho a que nos estamos referindo - estudva como um frio e prudente economista a situao social dos Judeus portugueses de Amsterdam. As concluses a que chegava eram baseadas num conhecimento directo e profundo da questo. Ns vamos segui-lo, resumida mas fielmente, sucretando da leitura do unico exemplar conhecido ( 1 ), que consultamos na Bibliotheca Rosenthaliana, o que nos parece essencial. Isaac de Pinto principia por mostrar
( 1) Tem o titulo : Rejlexoens politicas,

I tocante a constituio

I da I Nao judaica; I exposio do estado I de suas I finanas, I causas dos atra;os e desordens que se I experimento, I e meyos
de os prevenir. ( vinheta ) Em Amsterdam, anno S!>o8. ( 32 pgs.) O auctor no nomeado Isaac de Pinto. Cfr. Catalogue de ... Henriques de Castro A!; . . . Amsteram, 18gg, pgs. 123 onde se diz: c< Cette oeuvre Ires rare du celebre auteur de I'" Apologie pour la nation juive" contre Voltaire et d'autres Plzilosoplzes, est tres interessante pour la connaissance de la situation sociale des

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

47

como a situao economica dos Judeus de Amsterdam se tornaria dentro em breve desesperada, sem remedio possivel. As finanas da Caixa publica, escreve, esto tam . esgotadas, o corpo contribuinte est tam sobrecarregado, a assistencia est tam tenue, a necessidade tam augmentada que d'um lado a impotencia de poder contribuir mais e do outro a impossibilidade de passar com menos, reduz todo o corpo a um estado violento . Estudando a seguir as causas do mau estado economico escreve: Abrimos a porta a todos os desvalido~ judeus que vem das Espanhas [o que justo] abrimo-la aos de ltalia, aos de Frana, aos de Inglaterra, aos do Levante, aos de Polonia, aos de Berberia, e enfim aos de Asia, Africa e America, e deste modo, insensivelmente, em quatro dias, nos achamos quatrocento.s Iehidim carregados com cerca de Soo familias, que vivem ou morrem a nosso cargo. Com evidencia fundada na observao d'um seculo, de augmentar este ultimo mais que o primeiro; pois no
juifs portugais de ce temps Amsterdam. Pour les consequences bienjaisantes de cette oeuvre, voir la biogr. de D. Pinto "laarboeken voor de lsraelieten in Nederland ", 3e anne, pg. 167. O exemplar por mim consultado na Bibl. Rosenth. tem o n. 0 1.167. O sr. Georges Cirot ( Recherches sur les juifs espagnols et portugais Bordeaux, Bordeaux, 1909, pg. 68, n.) affirma que as Reflexes de Pinto esto em parte reunidas no vol. 1 das Lettres de quelquesjuifs portugais, allemands et polonois M. de Voltaire, publicadas pelo abbade Gune.

CAPITULO III

curso destes ultimos vinte e cinco annos deminuiu o numero dos Iehidim e congregantes de 629 a 61 o e as famlias da Sedaca augmentaro de 450 the mais de 750 e no Anno 5407 (I 647) no havia mais que I I 4 Famlias a cargo do publico, e os Iehidiln j eram 4 I 5.
A. 0 55o3 (I743)-4I9 Iehiditn- I90 Congregantes

de F. 20 at 200 ha de F. 2 at 20 ha

I6r 258

4I9 Que se observe a differena desta progresso, e que se considere se possiv~l manter esta maquina com o pequeno numero dos Iehidim. E que ser d'aqui a outros vinte e cinco annos se a pobreza augmentar [no digo o dobro~ como nos antecedentes] porem somente do quarto o que no pode faltar? Quaes no so os funestos seguimentos que ha que tirar desta desordem? Por outro lado as receitas deminuem e tendem a deminuir cada vez mais: c< os poucos que contribuem esto j pela maior parte mui sobrecarregados de contribuio e os muitos que recebem no tem pela maior parte o necessario . . . preciso considerar que vivemos em uma terra, onde todos os necessarios para a vida so summamente caros; morada, alimento, fogo,_ e sobretudo as fintas e direitos, que so excessi-

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

49

vos, e as rendas, os interesses dos fundos e capitaes nll tenues, principalmente no ten1po presente. Sobre estes encargos comn1uns a qualquer habitante desta [cidade], vn1 outros no . . n1enos excessivos e necessanos para a synagoga, pois a finta ainda que n1oderada vm a ser consideravel con1 as offertas, que importam outro tanto, e importavan1 muito mais. Tan1bem se deven1 contar as offertas aos 1\lenistros da Synagoga, que ainda que no tam consideraveis, no deixmn de ser, junto com o n1ais, inlportante . . . Ainda se deve accrescentar que todos os encargos de Parnassim, Noivos, etc., so n1tli onerosos e carregan1 sobre um pequeno numero de pessoas ... porn1 donde procede a maior, a n1ais exhorbitante, e a n1ais desigual finta a da imposta da carne ou rend:=t do aougue: esta importava pouco mais ou n1enos duas vezes a finta, ainda que presentemente alguma cousa menos, cuja finta consta j ser excessiva por estar augmentada .com a instituio das otfertas. De sorte que esta tripla contribuio por este modo obliquo tan1 grande, tan1 onerosa e tam violenta, que se no conhecermnos a extren1a necessidade, con1o tan1ben1 a sinceridade dos tnotivos, e dos autores d'ella, teria n1uitos equivocas de tyrania . . . De tudo isto se pode resun11r o ser impossivel sobrecarregar tnais os lehidin1 do que j esto. Resta proYar que as
4

5o

CAPITULO III

familias que viven1 do publico no tetn, nen1 ainda escassatnente o preciso. Para provar com evidencia esta verdade basta observar que os que mais levam san1 FI. 6 ao tnes, con1 o que ainda na tnaior n1iseria se no pode tnanter utna fatnilia nesta terra, que se no fora a caridade dos particulares: tnuitos se tnorreriam de fome, de sede e de frio e sabe Deus o que succede: o numero dos lehidim no apparente que augmente tnuito, pois em vinte e cinco annos den1inuio o nun1ero, a finta e as ffertas . . . Enquanto ao cabedal no possvel que augmente medida que augtnenta a pobreza, nem menos se pode esperar faa os avanos que at agora fez; antes pelo contrario, j est atrazado etn utna grande sotnn1a, setn apparencia de haver legados de FI. 1 oo.ooo cotno de Senior, de FI. 4o.ooo de Sotto, 3o.ooo de Vega, e outros varios de 1 5 e de 1 o tnil que, juntos com os legados pequenos, no curso de tnais de cetn annos fizero o cabedal que no presente goza . Tal era o estado econon1ico, latnentavelmente penoso, en1 que vivia un1 grande numero de judeus portugueses. O quadro est traado com sobriedade n1as, decerto, cotn a maxin1a exactido. S assin1 o auctor poderia deduzir as consequencias que deduzia no meio de todos aquelles a quen1 ellas ian1 fataln1entc attingir. Mas, enfim, propunha Isaac de Pinto algtun ren1edio ao mal

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

5I

que se lhe antolhava tam assustador? No ha duvida. Era foroso que os gastos deminuissen1 e que as receitas augmentassen1. O statu quo, no seu entender, no poderia manter-se. Escreve elle: Para limitar o gasto em um tempo que se d tam pouco e se gasta mais do que se pode, necessario comear evacuando esta nlultido por via de despachos capazes de procurarlhes alguns estabelecimentos, seja em ilhas, seja em colonias. Mediante esta reforma se devem abolir a perpetuidade as familias estrangeiras e os encargos das caixinhas e seis semanas ... A execuo d'este projecto vantajoso a todos os ramos da Nao; a caixa da Sedaca deminuir consideravelmente o seu gasto, os lehidim se allivio da multido dos pobres; aos despachados os mettemos no calT'inho da fortuna ... os que ficam na Sedaca tm em tal caso a caridade permanente e esperana de augmento, os officiaes suas rendas certas e esperanas de maiores vantagens . . . Apontando as colonias Pinto pensava sobretudo na de Surinam, onde os judeus constituiam j um nucleo importante, distinguindo-se n1uitos pela opulencia das suas fortunas. L ou noutra parte havia, para os que quisessen1 trabalhar, muitos n1eios de que lanar n1o. De resto, esta soluo in1punha-se. A bem ou a mal o caminho a seguir estava indicado. A multido de parasitas

CAPITULO III

que infestava Amsterdam e minava a vitalidade da communidade judaica desapparecia por este processo, e isso era o essencial. (( Que se faa atteno, dizia Isaac de Pinto, que a Colonia de Surinam, que compe j un1a nao bastantemente numerosa e opulenta, e as demais Colonias que ha na America, como so Curaao, Jamaica, Barbadas ( 1) etc. todas se
( 1) Havia tambem uma colonia judaica no Brasil. Consultei nos Archivos de Amsterdam 1 vol. ms. enc. com capas de pergaminho tendo na lombada c< Brasil,>, mas contendo apenas umas 20 fts. com resolues do Mahamad. Por ahi se v que no 1. 0 de kisleu de S4og os membros do Mahamad- Abraham de Mercado, Jacob Drago, Abraham de Azevedo, Jabacob Navom e David Diaz -, juntamente com c< quatro senhores praticas do Judasmo)) que elegeram- Ishac Atias, Abraham Israel Diaz, Jacob Valverde e Benjamim de Pina - fizeram as Escamoth para serem observadas no Brasil. Distingo: c< N.o 1 0 - Que todos os moradores de nossa nao que ao presente assistem neste Resiphe e em todo o Estado do Brasil e de novo vierem a elle sejam Zahidim deste KK e sujeitos a guardarem suas Escamoth e hordens p. 8 o que auer hum Livro para que firmem tanto presentes como vindouros e sero obrigados a debitos e frutos geraes que se fizerem para beneficio de nossa nao, como os mais Zahidim deste KK ainda que suya assistencia seja na Parahyba ou em outra qualquer parte )). Sobre impostos resolveo o Mahamad: c< 1. 0 todas as fazendas secas e molhadas que vem de Ollanda e de qualquer parte fora de esta Corte paguara de bruto rendimento aqui a tres partes por 100; 2. 0 Dinheiro em contado, ouro, prata, joyas ou perlas, ambar ou cousa semelhante que v ou venha por negocio paguara a tres por mil; 3. 0 Assuqueres que se carregaren pagara de cada caixa grande ou pequena branco. Oito soldos. Mascavado seis. Panelas quatro e barris ao respeito regulando a 20 C por caixa. 4. 0 Negros que se comprarem da Companhia paguaro a cinco soldos por cada pea )) ( ! ).

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

53

formaram de pessoas vagabundas, desvalidas e desesperadas, que a necessidade exilou da Europa . . . Estes sem auxilio nem proteco acharam no novo mundo o que no podiam esperar no velho, pois muitos fizeram fortuna e quasi todos acharam o necessario que lhes faltava em Europa ... >> Quantos seguiriam o caminho apontado pelo economista judeu? Impossivel saber-se. Certo que a colonia judaica portuguesa foi perdendo em Amsterdam pouco a pouco a importancia que outr'ora havia alcanado no s pelo numero, como pela riqueza e illustrao dos seus membros. O Cavalheiro d'Oliveira, a quem Ja nos referimos, e que esteve na Hollanda pelos meiados do sec. xvm, referindo-se ao numero de judeus, escreve: Pello que respeita aos Judeos muitos e muitos se engano mesmo em Amsterdan1 a respeito do seu ntunero. Tenho ouvido dizer a huns que passa de 12.ooo. Tenho lido em outros que chego a 2o.ooo. J me dissero e j encontrey quem escreveo que no eram n1enos de 3o.ooo. Fazendo-se nesta materia o exame necessario se achar que, por muito que se tenho augmentado os Judeos Allemaens nesta cidade, no passa o nun1ero d'estes e dos judeos Portugueses de 1 2 .ooo almas, tendo por certo que os Portugueses no chego a 4.ooo fazendo

CAPITULO Ili

a conta a 5 70 familias e a seis pessoas por cada familia >> ( 1 ). Este clculo devia ser approximadamente exacto. O numero actual de descendentes de judeus portugueses no attingir em Amsterdam 5 .ooo numa populao d'uns 6o.ooo judeus de origem allem (2).

( 1) Vid. Memorias das viagens, j cit., pag. 126. (2) No livro La Hol/,mde, da casa Laroussc, j cit., computam-se em 92.254 os israelitas allemes e em 5.o7o os portugueses pertencentes s communidades de Amsterdam, Haya c Maarsen.

CAPITULO IV
A vida intellectual. em Amsterdam. Trabalhos em lingua portugusa existentes

E' sabido como os Judeus concorreram para a ditfuso da arte da in1prensa logo desde os seus primeiros alvores. Foran1 elles que a trouxeram para Portugal, montando officinas em varias cidades sendo provavelmente a primeira Faro, donde em 1487 saa luz publica o Pentateuco, cuja descripo bibliographica Steinschneider faz nos seguintes tern1os: Pentateuclzus, j. nzin. Faro I 487. Extat codex lzucusque ignotus nzenzbr. ap. Abnani._i. . . Codex onuzino singularis consta! joll. I r o sine foliorzun nunzero vel registro, nzenzbrana crassior ex parte, textu 2 colunuzis exceptis . . . Exod x1v, 28-! xv, I9 et Deuter. xxxu, I-43. . . Sequitur epigraphis: .finitum hic Fara die 9 1nensis Tammus A. 247 [3o Jun. I 487] jussu nobilis Don Santuel Gacon. Loczl1n Fara recte Lusitanicznn haberi vult Almanti ... As duas obras que se consideravam n1ais antigas eram dois incunabulos que o n1esmo escriptor descreve assim:

56

CAPITULO IV

Novel/ae in legem, n. s., acc. Epstola ad jiliu1n ( Naclunan). f. Lisb., in aedib. docti R. Elieser [fer. 1v nzense Ab ], I 489, ff. - I 52 I 48 [ incl. I alba] coll. binis, charact. Hisp. rabb. Extant Autichristiana. Feria neglecta ab ipso Ros. Annal., pg. 6.;, indicatur verbis dies .A1ercurii ( Jiid. I)rp., pg. 37 ). Qzwad l)pographum errares jmn pluries correctos repeti! Reichhardt - Die Druckorte des sr Ialnlz., pg. 27 et 32, ubi Samuel Zorban e.ffictus ex . . . Sed nosler Elieser est prucul dubio Elieser (E/asar) Toledano, apud quenz Jehuda Gedalja opificenz egisse testis est Jacob Clzabib. Estque liber noster prinzus o1nni1zo in Lusita11ia excusus (uam Iakob b. Asclzer urber Ixar in Ara gania /uce1n vidit . O outro incunabulo : Abudralzanz seu Conmz. ordinis preczmz ( in epigr.), ~f 1nin. Lisb. Elieser I 489. O que no seria o movin1ento bibliographico em Portugal se dez annos depois do apparecimento d'estas obras D. Manuel despotican1ente no pron1ulgasse o decreto da expulso de todos os judeus para fra do pas! Os Judeus levaran1 assin1 o seu enthusiasn1o litterario para as naes onde se refugiaran1. No seculo xv1 e XVII nLH11erosos trabalhos seus apparecen1 en1 Italia, Frana, ditferentes provncias da Turquia, Pases Baixos, Inglaterra, etc. <c Llevaron de a c, escreve un1 historiador, nuestra

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

57

lengua y todavia Ia guardan y usan d'ella de buena gana; y es cierto que en las ciudades de Salonique, Constantinopla, Alesandria y el Cairo y en otras ciudades de contratacion y en Venecia no compran ni venden ni negocian en otra lengua sino en espafiol. Y yo canoci en Venecia hartos Judios de Salonique que hablaban castellano, con ser bien mozos, tambien mejor que yo (r). Ns vamos seguir um pouco desse movin1ento litterario na parte que nos diz respeito e que foi a que estudamos demorada e conscienciosamente en1 Amsterdam, citando s auctores de origem judaica portuguesa que escreveram na sua propria lingua ou na dos seus avs, alguns dos quaes, embora poucos, verdade seja, a manejaram com pureza e at mesmo com elegancia.

*
Exortao I Para que os tenzentes do Senhor I na observana dos preceitos de sua Saneia Ley, I no cayo e1n pecado por- falta da con I viniente inteligencia I jeito [ sic] pello douto Senhor Halzanz lrforeno A.-Rab R. Yshac ... Ab-Bet-Din I 8 Ros- }resib do K.K. de Tabnud Tora. I Estanzpado I Enz Anzsterdam.
ABOAB (IsAAC DE MATITIA) ( 1) Cit. por Kayserling, Biblioteca Esp.-Portug-Judaica, Strasbourg, 18go, pg. x.

58

CAPITULO IV

casa de ( 34 pag. ).

I Enz

I David
*

Tartas

I Anno

54-fO.

lo. - Doetnnentos I para todo Estado e Y dade I E enz particular para abituar benz os Mosos desde sua I nwidade vertude I Feitos; e Juntados por o auctor nzeu Pay o senhor I . . . I Prinzeyro para doutri11ar seus sobri11lzos I e despois para exortar seus Propios filhos ver se I o Senhor Deos aceita sua boa teno e I pennite fao effeito enz I quenz os leer, I copiados por nlf Matatia Ishac Aboab I enz Anzsterdanz no auno de 5-f45. Alguns exemplos deste curioso livro: (I o) - Sede muy vergonhozo; affabel, mano, hun1ilde, paciente, honesto, em vosso traje e trato, amay a paz e perseguia [ Pg. 4 v.]. (I 1) -- No sejais colerico, soberbo, nem ypocrita, porque so viios n1uy prejudiiais para o corpo y para a aln1a. (I 2) - Sede dificultozo de agastar e faci) de afalagar. ( 1 3) Sede agradecido abeneficios e fugy da ingratido. ( 14) - No descubrais o segredo quando se vos encomenda. ( 1 g) Fugy da conversao e comonicao das mulheres de m vida porque as tais com seus enganos e aparentes razes fazen1 cair ainda

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

5g

ao mais sabio e vos enrredaro no seu vil e pouco duravel gosto; com que cauzo a perda da saude, acurto a vida, destroem a fazenda e a honrra, e perdem a alma. A pag. 6: Docunzentos pellas Letras do ABC :
Se estas doutrinas guardares Os bens ters aos milhares Ama ao Criador Bendize seu nome Come o licito Deixa o prohibido Espera a salvao Faze sempre bem Guarda os preceitos Honra os maiores Inclina- te a ganhar Levanta-te com diligencia Madruga para saber No te a pegues com o mal Obra para merecer Procura de agradar Quereras a quem te quer Respeita a quem te ensina Sugeita tua vontade Teme ao Senhor Verdade adqueriras Xarope da lei beberas Julga tua a boa parte Zela o nome do Santo Rey

E a Deus te encomendo.
1

vol. Ms. de 28 pag., encad.

ABOAB (IsAAC DA FoNsECA) Senno przmezro que pregou o doctissimo Senhor Halzam Moreno

6o

CAPITULO IV

A.-Rab R. Yshac Aboab Ab-Bet-Diu, 8 RosYesib do Kahal Kados de Tabnud Toralz. enz dia de Sabath Nalza1n, Anno 54J5. ( 14 Pag. ). lo. - Sernzo I que prgou I o docto ingenio do Sr. Hahanz Morenu A-Rab I Ribi Y"shac ... AbBet-Diu I 8 Ros- Yesib do Kahal Kados de I Talnzud 1oralz I Na alegre Festa que celebrou o Senhor I Ialzacob Yssael Henriques I Hatan Torah, no ano de 5+38. I Estanzpado enz Anzsterdanz I Enz car_a de David de Castro Tartar._. [ 20 pag. ]. Granzmatica Hebraica. Parte prinzeira onde se 1nostro todas as regras uecessarias assiln para a intelligencia da lngua, c01no para conzpor e escrever nella e1n pro{a e verso conz a elegancia e nzedida que convenz. Hanzburgo, 53g3.
ABUDIENTE ( MossEH GmEON) -

Epitonze da Granzmatica hebrayca. Por breve !Jfetlwdo colnposta para uso das escolas do nzodo que a ensina ... no Midras enz que assiste no K.K. de Talnutd Tora enz Anzsterdanz. Leyde. Enz casa de Jan Zaclzarias Baron. ~4. S420.
AGuiLAR ( MossEH REPHAEL) ABAS ( SEMUEL DE . IsAAC) -

Hobat Alebabot

coraoens grande erudio e pia doctrina.

I Obrigaanz I dos

I Livro nzoral de I Conzposto na lin-

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

6I

gua arabia pello devoto Rabbenu Bahie o Daian I Filho de Rabbi Iosseph I dos janzosos sabias de Espanha I E tradu'{ido na lngua santa pelo insigne Rabi I Ieuda Aben Tibon. I E agora novanzente tirado da hebraica lngua I Portugue'{_a para util dos da nossa Naam, I com estilo jacil e intelligivel I per Sentuel filho de Ishac Aba'{ I de boa nzemoria. A gloria de Deos bendito. I Inzpresso ent Anzsterdant I Ent casa de David de Castro Tarta{_. Anno S4.Jo. 1 vol. de 438 pag.
AGuiLAR ( lVIossEH REPHAEL DE) - Dim"nt I de Sechit S Bedic I Isto he, de degolar S visitar os an1naes I concornze [si c] nossa saneia Ley: coi/i I gidos do Sul/zan Aruh, I tradup I dos na liugua Portugue{_a I por bonz, & breve nze I thodo ordenados I por I O nzuy Doe/o H/}kam Rabi I . . . I co1n todas as licenas necessarias I J:.:'1n Amsterdant I Ent ca'{_a de I David Tartas I Anno S441. No verso da pag. o titulo em hebraico; a seguinte contem a licena de impresso e a Advertencia ao lector , onde se diz : << Este epitome ou Compendia ... no poder perfeitamente entender-se sem ajuda .de mestre, que com viva boz os explique; nem inda isso s he bastante sem a pratica, que h e o essencial nesta ma teria ... . Na pag. 5 Dinim de degolar Qualquer Judeu pode degolar, em sabendo os Dinim: excepto o que no for de perfeyto juyzo, & o de

62

CAPITULO IV

menor idade de treze annos, & os pusilanimos que se desmayo em vendo sangue, & que so maniatados nas suas operaoens. )) Segue-se Instrumento. Tempo. Sitio. Que anitnaes se deve degolar? Preveno antes de degolar ... Modo. Nesta parte escreve Estender o pescoo e pegar dos canos, de modo que os tenha bem fixos; & tendo a faca emsin1a delle, a levar & trar sobre os canos at que os degole con1o convem ; isto he, de modo que no incurra em alga das cinco couzas que fazem invalida a degoladura: estas sam : Sehiy - Detardadura Halada - Escondedura Ayram - Resvaladura Derass - Apertadura Hicur- Arrancadura. 1 vol. de 14 pags.
lo. - Dini1n de Bedic I Isto he, de vesitar a rs depois de dego- I /ada, para saber se tenz algzun deffeito I pello qual seja prohibida; COilfornze nos- I sa Sa1lcta Ley: colliBidos do Sulhan I Aruh, tradutidos na lingua Portu- I gueta, por bonz, 8 breve nze- I thodo ordenados. I Por I O nzuy Doe/o Halzanz Rabi I J.1oselz Rephael de Aguilar. I Conz todas as liceuas necessarias I Enz Anzsterdanz. I ~1n cata de I David 1rtas.

I All1l0 5441. I

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

63

A pag. 4: << As causas que fazem trepha ou prohibida ha res por cauza de deffeito que se acha na R a, que h e a fressura, so as seguintes: A primeira por falta A segunda por sobejo A terceira por comutao ou troco. A quarta por Sirhot - Pegaduras A quinta por Buhot - En1polas A sexta por Marhot - nodoas ou cores A setima por Nequeb - buraco A octava por varios outros deffeitos, que se no podem comprehender debaixo de un1 nome. Est encadernado com o antecedente e tem 22 pags. Uma nota itnpressa, collada na fi. anterior da portada diz : << Aguilar, Moses Rephael de, -Dinim de Sechita e Bedica . .. David Tartas, I 68 I, Prgb. kl., 8. 0 Von grosster Seltenlzeit u. den Bibliographen vollig unbekannt. Wir kennen kein pveites Exenzplar. Man glaubte bis her, dieses Bclzlein Jviire in hebr. verjasst. Siehe Steinschneider, Cata!. Bibl. Bodl., col. I 763 )) (I).

( 1) Estas duas obras de Aguilar mostram bem at onde chegava todo o rigido formalismo judaico I Compare-se com as << Ascamot do KK de TT. que contem as prolzibies de comprar carne fora da carneseria da nao, &: mais ordenanas resumidas e ampl!ficadas pelos sr.es do Malzamad e distribudas e11tre os individuos deste KK. Publicadas em 27 Hesvan &: em 10 Kisleu Anno 5521 ,,_ Junto: cc Tarife [sic] ou Reglamento pello qual

CAPITULO IV

ln. - Varias obras colleccionadas num enorme vol., no pag., Ms. Eis um indice-resumo das materias versadas. 1 Tratado da immortalidade. 2 Perguntas que se me fiz e r o d' Anvers sobre les. 53.g e resposta. Replica. Resposta dita Replica. 3 - Resposta referida Replica mais picante. 4 - Breve explicao do cap. 53 de Is. que o Massiah no ser D.s nem homem e que ainda no he vindo. 5 - Explicao dos versos 5 e- 6 do cap. g de Is.
se havero de regular os Veedores para vender a Carne da Carnesaria da Nao : 1. 0 Cada quarto se compoem de Carne gorda, Carne magra e ossos, que chamamos contrapezo. 2. 0 A Carne gorda he o peito cinco costelas, atravesado e falda. 3. 0 - A Carne Magra he o assein Pa duas costelas grossas, com seu Canim, e os musculos dos ps. 4. 0 - O Contrapezo so os dois ossos, do p, ou schenkels, e o pescoo, etc. etc. Leia-se ainda este curioso documento: c< Havendo examinado ao Ir. Ieosuah de lahacob Azulay & achadoo pronto e capas nos Dinim de degolar, & badear, & mesmo o sochet deste KK declarou em minha presena que he destro em examinar a faca & que n desmaya no degolar pello qual lhe concedo Licensa que degolle & bedique tanto Aves como Quadrupedes con tanto que repase os Dinim duas vezes cada mes, & para que se serva firmey a presente. Em Londres no KK de Sabae Asamaim aos 12 de Syvan 552.6. Moseh Cohen d'Azevedo u. Doe. n.o 71 d'uma Alise. de A1onte:;inos.

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

65

6 - Pregunta do Dr. Orobio tocante o que escreve Pedro Burgense a fi. I 07 << que poucos Isr. sero reden1idos e esto agregados aos Gentios, os quaes (diz) so essencialmente convocados a dita redeno que se sirva mostrar a falsidade deste adversaria >>. 7 - Pregunta que me fez o Dr. Orobio sobre o que escreve Pedro Burgense em seu livro Serufini Scripturarum, p. 1., cap. I. E os vv. I4 e 1 5 do cap. 8 les. e sua resposta. 1o Discurso sobre a significao das letras hebraicas. I I - - Pergunta de Orobio sobre Escriptura; sobre verso I 7 do Ps. 72 e resposta. I2 Explicao do 2. 0 Ps. de David. I 3 Perguntas de Orobio: I . a - Um Israelita que nasceu e se creou entre o::. Gentios, ou no tem origem e obrigao de observancia da lei divina, e assim viveo e morreo, obrando como gentio- pergunta-se se salvar ou no? 2.a- se para se salvar o gentio com a observancia dos 7 Preceitos de Noach, foroso que os observe como mandados por Deus a Noach e manifestados por nosso IVlestre IVlosseh? ou se bastar que os guarde como dictados pela razo natural e que assim lho ensina o entendimento e suas respostas? I4 Breve discurso que fez para Daniel meu Irmo. I 5 Pergunta que se me fez.

66

CAPITULO IV

I6 Breve discurso contra a doutrina de Calvino. I 6b Discurso em que exactamente se mostra como se compadeceu a sabedoria de D.S,- seu divino decreto e o livre alvedrio humano, o qual con1puz para corregir a doutrina do auctor do livro Obrigao dos coraes novamente traduzido por Semuel Abas. 17 - Tratado de Rhetorica. I 8 -- A pedimento d'alguns estudiosos de Nossa Nao que ignoram a lingua latina dispusme a escrever o tratado da Logica. Ig Resposta a certas preguntas contra a Tradio. 20 Consulta sobre o uso das Pinturas. 2 I Resposta ou discurso em que se prova ser licito o casar-se com sobrinha (do Gen1ara Hagiga ). 23 Resposta e discurso sobre certas preguntas de Bayona. 22 Segue outro passo da mesma Guen1ara. 24 - Protesto contra parte de um sermo que pedio a D.s pela reduo dos Gentios, Turcos, Mouros e Judeus, etc. 2S - Resposta a hu papel que aqui mandou de Frana ha pessoa de nossa Nao. 26 - Senno ou discurso legal. 27 - Cousas notaveis de Sixto Sinense que colligi.,do seu }ivro Bibl. Santa.

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

67

28 - Epiton1e ou Compendio de Logica colligido dos mais graves auctores gregos e latinos. 29 - Tratado sobre a divindade e eternidade da Lei de Mosseh colligido da do.ctrina do Doctissimo Sr. H. H. R. Saul Levi Morteira. 3o - Explicao do Cap. 53 de Is. feito no Brasil. 3 I - Questo ou difficuldade da Parasa resolvida pelos discipulos de Morteira, em publico. 32 -Discurso sobre o estado de Adam antes e depois do pecado. 33 - Pergunta de Anwers por Isaac da Silva. 34 - Explicao sobre o Ps. I 1 o.

Anagrama I achrostica I do sagrado nonze I de Tora J com I hu breJ'e discurso por Intr~"'~ito por ... oiferessida por elle ao magnifico senhor Varo Abrahanz I Israel Suasso. Com licensa dos Senhores Parnassi1n, & com a aprovao I do muy docto & ensigne Senhor Sel01noh de Oliveyra, Hahanz deste nosso K.J(. que Deos augnzente. Enz Anzsterdam a I o de Elul S466 correspondente a 20 agosto I 706. Enz casa de Yshac de Cordova. 1 vol., I 6 pag.
ALMEIDA (JosEPH HENRIQUES DE) -

Serma1n lzeroico I pregado no K.K. de T. T. em Anzsterdam I por o doctissilno e ReJ'erendissimo Senhor Haham
AzEVEDO (DANIEL CoHEN n') -

68

CAPITULO IV

Morenu Harab I H. H. R. . . . I Ab-Betlz-Din e Ros- Yesiba da nzes11za Synagoga I enz Sebath Ekeb, a hora da oraanz da I tarde 23 de Menachenz 55 og. I A1nsterdanz I Na ojficina typographica de De/infante e Comp. I 18og. 23 pag.
ln. -- Tr11nplzos da virtude I Sernzo I pregado a occasio do natalicio de I sua a/tesa serenissinza I Guilhernzo 5 I Prncipe de Orange e Nassau I Stadhouder Hereditario I das sete Provncias Unidas, & & & I solenznen1ente celebrado na Synagoga dos Judeos Portugueses de An1Sterda1n enz dia I de 8 de nzaro do anno de 1788. I Por o doctissimo Senhor H. Hnz. Morenu Verabenu I vinheta] Por R. David de H H R. Rephael Meldola. I 26 pag.
o o o [

BAsSAN (ABRAHAM IESHISQUIAU) Senno funebre &o nzoral que pellas deploraveis 1ne1norias do n1ui insigne H.H.R. David Israel Atlzias Rab do K.K. de T. T. prgou l!.n1 An1sterda1n; enz sexta feira 2 de Nisan 55I3.
o

Sennoens. Pregados por R. . . . Na Esnoga de T. T. E dedicados A nobre Congrega. ( vinheta ). E11z Anzsterdanz. A11no 5453. Enz casa de Mosseh Dias. Na Dcdicatoria a nobre Congrega de T. r. l-se: Mui dignos senhores. Se o conceyto de minha
BELILHOS (DANIEL) -

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

6g

humildade, (sempre donzel em seu selibato) seno achasse compelida de afectos, conpungida de amigos, a a tropel a (si c) pella severidade, con1 que desciplina os arrojos da fantastica perzuaso, ( t o prezente conprendida nos termos da modestia) no tivera brios para dedicar a V. M. S. estes discursos, que sempre conceitoey delles, ser mais abortos de minha rudeza, que partos de hua realada capacidade .. etc. Na pag. 2 segue-se : Sennanz Funeral por . . . As postunzas 1nemorias de seu dignissinzo Mestre e sogro o senhor H. H. Aforenu J-'e Rabenu lshak Aboab, illustre Doyan 8 Preceptor do K.K. de T. T. em Anzsterdam. Prgado na Esnoga nas exequias do nzes. Enz I 4 Nissan 545.3 ..
lo. - Sernzam pregado por R. Daniel Belillzos. Na Esnoga de T. T. enz Sabat ultimo de Sivan. Anno 545.3.
BELINFANTE (IsAAC DE EuAu CoHEN) Senno do Nada moralnzente simboli{ado, que pregou neste 1{.1{. de Tabnud Tora enz Sabath Nasso, 4 de Sivan, Ao 55 2 I . . . Hum dos nzenores socios da ja1no\a Acadenzia de Hets-Haynz. E agora, Eleito Pregador da ditta Congrega. Dedicado aos nzuy nobres e Magnificas Senhores do Malzanzad. E conz sua devida, e respeitosa licena inzpresso. Enz Anzsterda1n, Anno 5521. [22 pag.].

CAPITULO IV

ln. - Senno nzoral sobre o temor herO)''"CO que prgou neste K.K. de Tabnud Tor. E1n Sabath Quedossi1n, por . . . dedicado aos 1nzty nobres e nzagnijicos Senhores do Mahanzad E com sua respeituo{_a licena inzpresso, e approvao do senhor nosso H. H. E hunz Poenza hebraico dedicado ao dignissilno Senhor Abralzanz Dias da Fonseca, Parnas Regente de Heis-Hainz, 8 Anzigo do Prgador. Enz Anzsterda1n, A. 0 55.35 ( vinheta ). Enz An1sterda11z, na o.f!icina tl~ypograplzica. De Gerbard Johan Janson, Anno 1775. [ 6 pag. innum. I 5 pag.]

BENAVENTE ( lsHAC BARUCH) - Discurso acade1nico sobre a lzwnana speculao conzposto por Ms. de 25 foi. BENAVENTE (MANUEL DE LEo) - Libello aureo da di.fficuldade de ouriuar. O qual contenz todas as retenoens de ourina, cautas, prognosticas, e cura. Principabnente a cura das carnosidades, co1no tanzbenz o verdadeiro nwdo de abrir da pedra. Conzposlo por . . . Anzstelodanzeuse chirurgio publico e lytlzotonw judeo. Enz Anzsterdanz, anno 1699; I vol. n1s. con1 varios desenhos, I55 pag. l3RITTO ( lsHAC HAIM ABENDANA' DE) - Senno exlwrtatorio pregado 110 lt.lt. de Tabnud 1: enz

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

7l

Amsterdanz, por o doctissimo senhor Haha1n Morenu A.-Rab R. . . . Ab-Bet-Din, y RosYessib do Kahal Kados, de Tabnud Tora; em Sabat Ech, 5 Ab. Anno 55I.3. hnpresso por ordenz dos Senhores do Mahamad. Em A1nsterdanz por seu discipulo y servidor socio da illustre Acadenzia de Hes. Hai1n David de Rephael Me/doia [ 29 pag. ].
CAsTRO ( lsHAC DE) - Sobre o principio, E restaqrao do Mondo. ( Grav. um lio sentado sobre as patas trazeiras apoiando a mo esquerda sobre um globo e sustentando na dir. o sol >> ). A 14 de Adar 5.372. 1 vol. de 28 pag. innum. g5 fi. Comea E restaurao do Mundo lshac de Castro I sobre o Primsipio I E restavraco I doMvndo I Cap. 1. Beresith Bara Eloim I et Asan1aim ve et ares. Emprinil-'io criou Deus os ceos e a terra. Deus sem prinipio, criou o prinipio do mundo, eno prinipio foro acabadas todas as cousas prosedidas delle, porque todas ellas tem Vida sobre a terra, he en os eos, e como o criado no prinipio, foro os ceos he a terra, foro nelle todas no mesmo prinipio. criadas, que a si como o texto dis: criou Deus ao hom sua ymag criou, macho he femea, que como de Adam avia de tirar Eva, fas meno na criao do hom poys nelle criava molher yuntamente, sendo seu prinipio formado da

CAPITULO IV

mesma n1ateria ... >> Outra atnostra a pag. 8o: Cap. 1 6. dis o texto sagrado nos nasimentos de Esau he Iacob e sayu o pritneyro vermelho he cabeludo, que pareia vistido e chamaro seu nome Esau e depois saiu seu irmao, trauada sua n1o do calcanhar de Esau : e foy chamado seunome Iacob, e era Y shac de ydade de setenta anos quando Rebeca os pariu. Mostrandonos o Sefor nos nasin1entos de nosso Pay, he inimigo conta que poden1os fazer deste n1undo, he nossa pobresa nesesaria, para brevemente pasar o caminho forsado, alcansando o fim de nosa esperana he estes versos quis tomar para dar fitn a esta obra tan1 subida he alta pelas palavras da Ley quanto humilde for meu bayxo entendimento. Pelo qual serey reprovado mas consolome cotn que nutnqua pensamentos altos deyxaro de ser feytos no mundo ... .

Sernzo pregado por o H. H. R. I . . . I Nas exequias do 1nuito I enzinente H. H. R. I Saul Levi Morteira I Neste lt./(. de Auzsterdanz. I Ms. in-4. 0 de 26 pag.
C AssERES ( SEMUEL DE) -

Senno I pregado por I . . . I Em Sabatlz .!Jiatot e Msh I a 2 de Ab. S4g8 I Amsterdanz I 19 julho 1 7J8. Ms. de 20 pag. [Sobre adulao].
CHuMASEIRO (ABRAHAM MENDEZ) -

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

73

ln.-- Sennanz I pregado por I ... I no J(.K. de T. T. I q. D. p. e. a. I enz Sabath Hucat e Balak I a I 2 de Tanzu'{_ 5499 I Enz julho de I 7.Jg. I Anzsterdanz. Ms. de 17 pag. [Sobre educao]. ln.- Sernzo Pregado Pio nzuy Doe/o Hahanz Ahehela I R . ... I No K.K. de 1abnud Toralz I E1n Sabath Enzor a I 7 Tia r I A. o 55 o o que corresponde a I 7 ltfayo I A. o r740. Ms. no catai., nem pag. [40 pag.].
CoRDOVA (IEosuA HISQUIAHU DE)- Serma1n nzoral que neste K.K. de T. T. prgou ... Sacio na illustre Acadenzia Rabnica; & agora Eleito Prgador do ditto Kahal. E sabath Banzidbar 5 de Sivan Anuo 5504. Em A1nsterdanz Anno 55o4. 19 Pag.

F ARRAR (ABRAHAM) - Declarao das 6 I .3 Encomendanas de nossa Saneia Ley confornze Exposio de nossos sabias 1nzty neessaria ao Judesmo co1n a taboada dellas, segindo as Parasiotlz, e no fim esto annexas as destincsous das penas, em que encorrem os transgressores e outras curiosidades. Impresso enz Anzsterda1n, etn casa de Paulus Aersten de Ravesteyn. Por industria e despe'{_a de . . . Judeu do desterro de Portugal. Allno da criao do Mundo 5.387. Em volta estes dizeres No se levanto en Israel

74

CAPITULO IV

I conw Moselz, nzas Propheta se1neiana . 3 1 o pag.

I nz

catan

Ia

su

Sennam 1n01al Preeado K. K. de T T. por o H./1. . . . I Rab Eleito do K.K. Mikve Israel na Ilha de Curaao. Em sabath Ahar Moth, e quedossiln enz nzinlza 1 o fiar Ao 552.3. In1presso a custa do Autor. C01n a devida Licena dos Senhores do Maha1nad deste K.K. Enz A1nsterdanz, A. 0 55 25. Por David de Replzael Me/doia. [ 28 pag. ].
FONSECA ( IAHACOB LoPEZ DA) -

ln. - Senno .Aforai e Paneyirico que no K.K. Mikve Israel pregou o H. II. R . ... na celebre festividade dos Noivos da Ley, que solenuzi1_aro os Senhores. O S. David Morael, Hatan Beresclzit, o Sr . .J..\Iordechay .Afotta, Hatan Tlzor, enz Curaao Sabat Bereschit 29 Tis1y A. 0 5540. Inzpresso a despe{_a do Senhor llatan Beresclzit, S Conunisso do Senhor Binjanzin Garcia. Conz a devida licena dos Senhores do Mahanzad, S approvao do Senhor H. II. Enzendado S corrigido dos Errares IJ~pographicos por R. Islzac de Eliau Acolzen Belinjante. [ Vinheta ]. Enz A11zsterdanz na Oificina typogra. da de Ialzacob Props 8 seus Orplzos enz Conzpanlzia. A. 0 1780. Precede-o o seguinte soneto con1 este titulo:

v:a

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

75

DEVIDOS ELOGIOS

Que aos sublimados meritos do muy Erudito S. H. H. lahacob Lopes da Fouseca, Rab do K.K. na ilha de Curao Dedica hum muito seu affecto Amigo & humilde Servidor; em hum
SONETTO Sobre as azas da Fama colocado, Competindo, & lutando com as Espheras, Muitas vezes, Jacob, te vi, pois eras, Athlante desse circulo dourado. Por sabio anto de mim foste acclamado, Pellas artes scientificas que imperas, Porque anto te alcanavo com mais veras, Meus olhos, inda estando em alto estado. Mas tanto agora j te remontaste, Com sermo que to docto proferiste Que ja da minha vista te auzentaste. Com que o sincero anhelo que cm mim existe, Ja no pode explicar donde chegaste, Pois no pode j ver donde subiste.
J3 pag.

B.[injamim] G.[areia].
2

em hebr.

Kejet Ieonatan. Ms. innun1. [ 28 pag.] Do Prefacio: << Este libro compos o zeloso leonatan Guer, alias Jan Richen, que morou em Horn . . . em lingoa de Holanda, e por me pareser digno de que o leyo .os curiozos ... eu Semuel Abas o traduzi na nossa Lingoa Portugueza . . . n.
GuER (IEONATHAN) -

CAPITULO IV

IEsURUN (YsHAC DE ABRAHAM HAYIM) - Liuro da Providencia divina Cosposto pello 1/a/zanz ... No anno S42.J, I vol. ( 202 pag. ). Para amostra do estilo: Pag. I 67: Honrar pay e may- Joseph mereceo para enterrar a seu pay, e em todos seus Irmos no auia maior que elle, que assi diz o verso, e subiu Joseph para enterrar a seu pay, quem foy maior que Joseph para que se ocupasse em leuar seus ossos, Mose, no auendo en1 Israel maior que elle, que assi diz o verso e tomou Mose aos ossos de Joseph con1 sigo. Perguntaro a R. Eliezer, at onde chega a honra do pay e da n~ay, disselhes sahi e vede o que fez hum gentio em Aschelon a seu pay, uma vez foro os sabios a comprarlhe huma pedra para o peitoral, que ualia muito dinheiro, seu pay estava durmindo e tinha a chaue debaixo do trauesseiro, no o quiz acordar, com que se foro a outra parte, e perdeo a venda, ao anno seguinte teue seu pren1io, que lhe naceo huma vaca vermelha en1 seu Rebanho, tendo disso os sabios noticia, foro a cotnprarlha, disselhes, ben1 sey, se vos pedir n1uita fazenda por ella, ma aueis de dar, n1as eu no quero mais que o que perdy na joia que vos deixei de vender, dissero os sabios, se quem no he encomendado tem assi seu pren1io, aquelle que o he quanto mais e quanto n1ais, pois se tam bem o no observar tem grande pena, o que no tetn o outro . . . >>.

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

77

Dialogo I dos ~Iontes I Auto que se representou conz a nzaJror Aspec I la o, & sole1nnidade, na Synagoga Anzste I lodanza de Beth Iahacob, na festa ceie I bre de Sabeoth, anno 5384 I Composto pello Erudito Senhor H./1. R. I . . . I Anexo vo sete Discuros Acadenzicos 8 predicavezs que I pregaro os .Jfoutes I Inzpresso por ordenz do Senhor Alzaron de I Chaves, o ancio; 8 por sua despe{_ a. I Enzendado 8 corregido dos errones typograplzicos por I R. Ishac de Eliau Hisquiau Acohen Belinjante. Amsterdam I Na officina typographica de Jerhard Jolzan Janson, I e1n casa de Israel 100 pag. ). Mandovy. Anno 552]. ( 12
IEssuRUM ( REHUEL [PAuLo DE PINA]) -

Interlocutores : TERRA, he o Prologo ou o exordio que faz o Author. MoNTE DE SINAY, o representou o muy insigne Senhor R. Abraham da Fonseca, primeiro discipulo do Senhor H. H. R. Saul Levy Morteyra. MoNTE DE SIYON, fez a sua figura R. lshac Cohen Lobatto. MoNTE DE R, teve seu papel o Hahan R. Joseph Cohen Faro. MoNTE DE NEB, foi applicado a R. Mosseh Guidhon Obediente, famoso Poeta, & destro Gran1atico. MoNTE DE GuERIZIM, lhe coube a R. David da Fonseca.

CAPITULO IV

MoNTE CARMELO, pertenceo ao Doctor R. David de Haro. MoNTE LIVETTE, lhe tocou por seu giro a R. David Beln1onte. JEossAPHAL EL REY, juiz experto para decidir a questo foy eleyto, R. Jeossuah Ulhoa. Comea o cc Prologo que diz a Terra )\ [ Pag. I- I o]
Que estranha admilao I Que espanto este ! Que suspensos vos tem, oh senado sancto ! Por ventura, he de verme aqui presente, E no saber quem sou ? nem a que venha ? Qualque1' d'estas que a cauza seja, presto seara ; que eu darey de todas ellas a todos, Em brevssimas palavras, noticia verdadeyra. Eu sou que principio fuy creada por ditto do Senhor Omnipotente, quando o foro os Ceos, eu sou a terra, ' que mouida do centro donde poizo diante de vos, a prezentarme venho.

As pag. I I -44 comprehendem os dialogos en1 que cada qual cc comea ... a alegar sua razo em methodo de Sermo :
ZETIM -

GuERIZIM -

Quam bem auenturado e quam ditozo mil vezes com razo pode chamar-se quem hum s Deus adora, huma s essencia confessa Quanto ditozo, e bem aventurado,

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

79

pode chamar-se aquelle que medita na Ley sancta de Deos ; noute e dia NEBO- Quam hem aventurados estantes em tua casa. A. sancto, louvando o sancto nomem de continuo. R AHR - Muitas vezes bendito e venturozo o povo, a quem somente he concedido chamar-se povo de A. Bendito. CARMEL - Oh bem aventurado, e sancto povo ! que A. Tsebaot seu Deos se chama. ZETIM - Salom Alechem Nebo, Or, e Carmel. CARMEL - Aleehem Salom Olivete e Guezizim. NEBO - A este K K sejamos vindos todos, mu yto pera bem e paz de todos. SYNAY- Este sem falta he o lugar sagrado que a Me Terra elegeo para esta junta, dos filhos sete, que acordar dezejo ; muitos esto j, que no fui eu o primeiro. A. Ymachem, Irmos charissimos. GuERIZIM - Iebarechacha. A. Synay divino. SvNAY- Hum falta ainda dos sete: CARMEL - Sim falta, o Monte Santo de Siyon. R AHR - Redemidor a Siyon to presto venha, como a ns vir presto Siyon. SavoN - Tardava ? pois juntos ja os sete Irmos espero. GuERIZIM - Viesteis em fim Siyon, e a vinda vossa faz entre ns, o numero perfeito.

A pag. 4S Discuros Acadenzicos I 6 Predicaveis I que pregaros I os Montes I na Sinagoga Amste/dama de Bel Iahacob., A. 0 5384. Compostos pelo Eminentssimo Senhor H.H. R. Sau/ Levy Morteyra I Rab do ditto K.K. ( vinheta) 1 2

8o

CAPITULO IV

pg. no num.+ I oo . Cada discurso alterna com cantos de cro ou Os M usicos >> em tres estancias de 4linhas. O I .0 discurso de pg. 47-53; 0 0 0 0 0 2. 55-6I; 3. 63-68; 4 75-79; 5. 8I-85; 6. 87-9 I. De pg. g3- I o o um n1onologo em verso.

Gratolao I de I . . . Enz nonze de sua Nao, I ao Celsissinzo I Principe de Orange I Frederique I/enrique I Na sua vinda a nossa Synagoga I de T. T. I Enz c01npaulzia da Serenissi1na Raynlza I Ilenrica Maria dignissinza Consorte I do Augustissinzo I Carlos I Rey da Grande Britannia, I Frana e Hibernia. I Recitada em A1nsterdam aos xxu de Mayo de S402. E' dedicado aos Drs. Abr. Ferrar, Aharon Coen, Y eossuah Y essurum Rodrigues, Moseh de Mesquita, Jahacob Coen Enriques e Abraham Franco. Folh. de 8 pag. E' uma saudao calorosa pelos beneficies de que gozam, sob o governo do Prncipe de Orange, no s os naturaes do Pas, mas os estranhos, como os Judeos. do fructo e beneficio desta justia ns tan1ben1 os Lusitanos podemos testificar. Poys privados de nossa liberdade, e despidos dos proprios bens, fugindo ao gremio e amparo de Vossa Alteza, vivcn1os, somos defendidos, e juntanlcnte con1 os n1ais gozamos da liberta morada destas terras ( Pg. 5 ). cc No j a Portugal c Espanha, mas a Holanda por patria conhecemos.
IsRAEL ( MENASSEH BEN) -

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

81

No j os Reys de Castella, ou Lusitania, mas os Nobilissimos Estados, e a Vossa Serenissima Alteza, [de cujas fel ices e victoriosas armas somos protegidos e amparados], reconhecemos por Senhores. [ Pg. 7 ]. E um pouco antes: << Posto que nesta gram Republica, representan1os s ha muy pequena parte, no in1menso amor e afeio que a V. Alteza temos, somos muy grandes. ranto que nisto a ninguem otrem cederemos. Conhecendo bem depender depois de Deus, nossa conservao da saude e bem de V. Alteza [ Pg. 6 ].
ln. - Tlzesovro I dos Diniln I que o povo de Israel he obri- I gado saber, e observar I conz duas Taboadas muy I copiosas I dedicado aos nzuy Nobres. I Magnficos, e Prudentes Senhores I Parnassim deste veneravel Kaal I Kados I Composto por I . . . I Estampado em casa de I Eliahu Aboab I An. 54o5. Primeiro vem a Dedicatoria a Abraham Ferrar, Himanuel Franco, Abraham dei Prado, David Abarbanel, Iahacob Bueno, Iahacob Atias, Jhahacob dei Soto, e a seguir o pedido da licena : Tenho em Romance escrito h libro intitulado Thesouro dos Dinim para util de nossa Nao Portugueza ; pesso a a Vs. Ms. que em virtude de ha Ascam geral feita sobre o particular de novas obras, sejo servidos nomear pessoas de satisfao, os quaes o revejo : em que receberey
6

CAPITULO IV

merc . Nomeados os dois Hahamim, Saul Levy Morteyra e David Pardo, acharam o livro cc em tudo conforme Dio, e muito dino de se dar a estampa para proveito de nossa nao, o qual entendemos sera grande para os que no sabem hebraico, e pello bom methodo que nelle se observa, junto com a pureza de linguagem e termos intelligiveis e claros para todos . Num aviso ao Leitor diz Menasseh sobre o conteudo do seu trabalho: Dividi esta obra em 4 partes: a primeira contem a ordinaria instituico; do madrugar pella menham a dar graas ao Autor da vida, do Siffit, do Talet, dos Tephilim, da Reza, e Esnoga. A segunda contem os preceitos moraes, do Apreendimento da Ley, Esmola, Jejuns, etc. A terceira todas as festas, e jejuns que se celebro no anno, comeando da ordinaria e continua festa do Sabat,_ proseguindo con1 Ros bodes : logo da pascua que cae no primeiro mes Nisan, que he a de Cencenhas, e consecutivamente de todas as mais, e jejum, seguindo a serie, e ordem dos meses. A quarta contem a materia de todas as comidas licitas, e illicitas, po, aves, quatropcas, peixes, etc. Em todos os Dinim que occorrcm nas ditas cousas, benoens, e mais circunstancias. Tudo qual metodicamente escrevi, em estilo nada elegante, por levar s o intento a conservar as phrazes Hebraicas, e ser facil, e intelligivel, deixando assi

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

83

mesmo as benoens na lingua Hespanhola, na qual as achey introduzidas. Faltam s para comprimento desta obra, ha perfeita Economica, que em breve com o favor divino darey a luz. A qual dividi em 3 tratados. No primeiro se trata do Matrimonio, com quem he licito contraer-se, e com quem prohibido; Dos Kidusim, de Chetubim, de Guet, de Acunhador, e dar Halisa. Os Dinim da Noiva, e do tempo da limpeza e apartamento da molher. No segundo da instituio dos filhos, da circunciso, da redeno do primogenito, e da obrigao que elles tem de honrar e temer seus genitores. No terceiro, a materia dos criados, das casas, vinhas, e campos, e da menagen1 da casa : e se conclue a obra. . . Seguem 20 pag. de Taboada. A numerao principia com o Tratado do madrugar pella menham, e outras circunstancias n. [G2S pag.]. A ultima parte Thesouro dos Dinin1 . . . Economica >> de << Amsterdam, na officina de Joseph b Israel seu filho. S407 , 12 pag. innum. 2 1o 8 de Ta boa da.

L_ivro I da fortificao da fee. Contpos I to na Li11gua Saneia pello I Excellentissimo R .. . I E agora novamente tirado da Hebraica a lingua portugue{_a para util dos da nossa nao com estilo facil I e intelligivel I por Selomoh Benveniste. Abre com uma << , DedilsHAK, F. o DE ABRAHAM -

CAPITULO IV

catoria ao muy illustre S.or Abraham senior de Mattos. I vol. de I 02 fol. Relao do citio de Terra de Ysrael, con-z grandes noticias e miuder_as, do que sobre a 1nateria ocorre, para satisfao do corior_o Lector; feito por ... 110 Ao. I632; e redur_ido a tnetodo de livro por ordem de Ishack de M.a Aboab. Ao. 168S. Principia << Este tratado de descripo da Terra Santa nunca foy feito em Livro seno em ha relao m.to grande anexa ao pe do Mapa particular q sobre ella fez o auctor Jacob Justo ... ; assignado lshack de M. a Aboab . Vem depois o Mapa e a seguir duas pgs. com o Y ntroito do auctor, seguindo-selhe depois a obra impr. em hollandes. 1 vol., exemplar unico da Bibl. Rosenthal.
-

JusTus ( IACOB)

Certametn das Mvsas nos desposarias do Senhor Donz Francisco Lopes Svasso Baranz de Avvergue co1n a Senhora Dona Leonor da Costa. Epitlzalanzio. Consta de 1 g fi. impr., sem pag., ~em log., nem anno de impresso. E' em prosa e verso e parte em espanhol, parte em portugues. Eis um dos sonetos :
LEO ( MANOEL DE) -

Senhores Noivos : tempo prolongado, Augmentos logrem, com feliz saude ; Nunca a fortuna o prospero lhe mude, Seja-lhe para bem o novo estado.

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

. 85

Se hu corao com outro se ho trocado, Ambos de ganho vo, Deos os ajude Pois se em qualquer dos dous vive a virtude Nenhum se pode dar por enganado. Se para a Boda, com luzido excesso Outros mando de doces cantidade De aplauzos eu, o meu presente fasso ; Bem sei que no he muito o que offeresso Vossas merces se paguem da vontade Que eu no posso dar mais, no sou Suasso.

YSHAC DE) - Sernzo de boa Fa1na 1noralmente simbolii_ada pregado neste K.K. de Tabnud Tora. Em quarta feira 2 7 Sivan, anno 55 27 por ... , Hum dos 111enores socios da famosa Universidade de Hets-Haim, E agora eleito pregador da ditta Academia. Impresso com a devida e respeituo{_a licena dos muy nobres S Magnficos Senhores do Mahamad. hnpresso por ordem e despe{_a do Author. E1n Amsterda1n na O.fficina de Gerhard Johan Janson em casa de Irsael Mandovy. Anno 5527. [ 21 pag.]
LEON (DAVID DE LEON ( lsHAC DE) E SARUCO ( IAHACOB DE SELOMOH

.A_vi{_os espirituaes e Instrucoens saBradas para cultivar o Engenho da juventude no Anzor e tentor Divino. Que recopilaro enz Dialogas R. . . para fa{_er repetir e decorar a seus Escolares diariamente ( vinheta ). lntpresso em A1nsterdam na O.fficina de Gerhard Johan Janson,
HisQUIAu) -

86

CAPITULO IV

Em casa de Israel Mandovy, Anno 5526. Exemplo do methodo seguido pelos authores: << Dialogo primeiro :
DJCJPULO- Deos esteja com vos, meu amoroso Mestre, e Senhor. MEsTRE - Elle vos assista, e conseda seus auxilios, para que possais reluzir nas vossas interpresas. D.- Venho hoje vossa prezena, para recitar a Lio que me asinalasteis que a tenho decorado a forsa de repetioens com muita applicao. M. - Seja embora, no duvido da vossa capacidade, que estareis prompto para responder a tudo que vos perguntar. D. - Nosso Senhor me assista para vos satisfazer com acerto. M. - Pera discorrer methodicamente comessaremos pellos seus prinsipios : dizei-me : quem deu o ser a toda esta maquina ? D.- Deos, Fonte de todos os Entes produzio este univero de huma total privao, unicamente com sua palavra. M.- Em quanto tempo criou Deos o mundo?

So 24 dialogos ; I I 2 pags. afora I 6 iniciaes no pag. Foi approvada pelo H. Selomoh Salem e dedicada a R. de Mos. Mendes da Costa. LoPEs (lsHAC)- Sermo pregado no K.K. de T. T. Enz Sabath E1nor Pello Docto H. e Doctor R. . . . E dado estampa aos 25 de Yyar do anno 5479 A custa da lzu1n {_e/oso. Em Amsterdam. Em casa de Selonzoh Proops. [ I 8 pags.]

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

87

Senno . . . que preegou o Doe/o Tabnid H. . .. Pregador da I/lustre Ir1nandade de Abi Yetonzinz [ Cfr. Sermes que prgaro . . . ]
LoPEs ( ELIAU) -

Sennoens pregados na celebre Esnoga de A1nsterdam. Pellos Estudiosos e discretos nzancebos . . . Filhos do nzuy nobre Senhor David Baruch Lou'{_ada. A quem, obrigado, os dedica seu Mestre David Nunes Torres ( vinheta ). Em Amsterdanz. Em casa de Moselz Dias. Anno 545 I. O I . 0 tem este titulo: ~< Sermam de graas. Pregado pello discreto e virtuoso Mancebo lshac Baruch Louzada ao cumprimento dos I 3 annos de sua idade na celebre Esnoga de Amsterdam, em 2 de T'abet do anno 5446 [I 6 pags. ]. E o 2. 0 Sermam de graas pregado pelo discreto e virtuoso Mancebo Selomoh Baruch Louzada ao cumprimento dos I 3 annos de sua idade na celebre Esnoga de Amsterdam, a I 2 de Sivan do anno 5451 . [ 15 pags.]
LouzADA ( lsHAC E -

~ELOMOH )

Orao funebre s deploraveis menzorias do muy Reverendo e Doe/o H. H. R. Moseh Go1nes de Mesquita. Rab do K.K. de Sahar Ashanzaym. Feito por ... Inzpresso para o Autor conz licena dos Senhores do Mahamad enz Londres a 4 Tisri. Anno 55 I 5.
MATTos (JACOB de JosEPH DE) -

88

CAPITULO IV

No verso da pg. do titulo: Se no imprimiu em seu tempo por rezoens reservadas e no deve ser criticada a dilao, visto que moralidades sempre so em sezo, como elogios aos que o merecem. Os erros de orthographia que se encontrarem, se devem atribuir ao impressor por estranjeiro na lingua [ 32 pags. ].
MENDEs (DAVID FRANCO)- Menzorias do estabelecinzento e progressos dos Judeus Portug zte{_es 8 Hespanhoes nesta ja1nosa cidade de A1nsterdanz. Nelles [ sic] se narro as .Fzl1zdaoens das suas Esnogas 8 ca{_as de Piedade. As Instituies das suas Academias 8 Escolas para a Instruco da nzocidade. Os seus i/lustres Professores na Theologia 8 na Metaphysica 8: A nobre{_a de alguns particulares; e nzuitos successos 8 acoens louvaveis, huns dignos de se saber, e outros de inzitar recupilados no A. 0 1769 por . .. No << Prologo diz o auctor Leitor. Se a vossa curiosidade anela adquirir noticias dos successos dos nossos Judeus vindos de Espanha & Portugal a estabelecer-se nesta fan1osa & magniffica cid. e de Amsterdam ; Jeede este volumem, e o achareis hum contesto de Louvaveis aces & de cazos dignos de perpetua memoria, acontecidos assim ao geral, como aos particulares da nao ... E termina: Se no obstante as utilidades assima especifficadas (meu Leitor)

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

8g

ti vereis meu travalho por infructifero; & disseres deixay Ia essas Historias e no experdiceis o tpo com ellas, (como refere Plauto, ouvio que hum discipulo disse a seu mestre no mesmo tempo que lhe instruia com a narrao dellas) sabei por certo que a vossa satyrica mordacidade no r o~ hun1 s fio da Textura do meu lavor adverti que no sou mercenario que no ambiciono aplauzos, & que nada me importo remoquez ridculos & quimericos. J a para vos no escrevo; para mim & para os amadores de saber nossa cronografia, sim. Vale . Vou dar alguns estractos e titulos das materias da obra deste Auctor, que n1ais importantes sam para a historia dos judeus portugueses, e que mostraro ao mesmo tempo a sua maneira de narrar os factos. Os Prim.ros Judeuos que viero fogindo das feroces crueldades d'Espanha e Portugal ao abrigo e patrocinio da Humana benignidade dos dos Soberanos das 7 Provncias Unidas foro os que conduzio as prayas desta cidade o veneravcl H. H.am R. Mos. Uri Levy primeiro alicerce deste nosso Kaal no A. 5353 ... aribaro .. a Embden, cid.e capital da Friza oriental 2 navios com varios judeus de Castilha (donde ero conhecidos por cristos novos) e desembarcaro suas mercancias e moveis em ha decente pousada>) [Pg. 4] Narra depois a historia que tran0

go

CAPITULO IV

screven1os na integra em outra parte: << Me1n. p.a os siglos futuros . Pg. 17: << Em Nizan do A. 0 5358 Escaparo milagrosam.te das Ardentes chamas da horrorosa Inquizio o illustre Melchior Mendes Franco, depois de circuncidado Abr.an Franco Mendez, e sua discreta Conorte Sara Franco Mendes, & seus 2 Filhos Francisco Mendes Medeiros & Cristoval Mendes Franco & depois de circuncidado Isaac & Mordechay Franco Mendes en1barcandose clandestinamente na cidade do Porto em navio destinado para esta; tnais logo que o dito 'fribunal teve noticia de sua evaso interessaro a Corte p.a que os persecutasse, lanaro-se embargos sobre suas peoas e Fazendas, que perturbaro em summo grao os seus animos ... passou o dito ancio com seus filhos Corte do Invicto Stadthouder o Prncipe Mauricio de Nassau ... ouvio S. Alteza o justificado de sua supplica e os despachou a medida de seu desejo. Pg. 28: No mesmo anno 5374 veyo o famoso Doutor Abr.m Zacuto Luzitano (1) a observar os preceitos da Ley de Mosseh nesta cidade lar(1) Naceo em Lixboa A. 0 1S76 e f.o 1642 foi descendente do sabio Ab.m Zacuto, Autor das Genealogias, o qual sahio de Espanha no degredo A. 0 1492. Dito D! depois de haver estudado nas Academias de Salamanca & Coimbra se estabeleceo em Lixboa donde foi m.to estimado pelo compassivo que se mostrou com os doentes necessitados e tambem por haver feito curas maravilhosas na corte, q. ignora vo seus Medicos. ,,

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

91

gando a honriffica & m.to lucrativa profisso de Medico em Lixboa, & tambem nesta a exerceo com grandiss.mo aplauso e compos sobre d.a Arte tres volumes scientifficos, que foro admirados nas Universidades da Europa & citado como auctor classico em todas Elias . Ao lado retrato, gravado em ao tendo em volta Doctor Zacutus Lusitanus medi cus aetate sua e LXVI anno 1642 e por baixo os versos :
Zacuti faciem proclive est sculpere, mentem Quod memorei coe/um ? quod vel Agalma ferat ? Quod nequeunt oculi, monstret doctrina Zacuti Et memorandi acies praedicet ingenium.
NICOLAUS FONTANUS MED.

(S. Saveri f.e )

Pg. 42 : Noticia resumida sobre Uriel da Costa a que noutro logar largamente nos referimos. Pg. 126: Os salarios; as charidades & demais dispendios gerais da Quenila dimano das seguintes sursas [si c] >>. E menciona : a Sedaca, a Hebra, a Talmud Tora, a Fabrica, a Abodad a Hesed, a Hes Haim, a Terra Saneia e Captivos, dando notas muito ligeiras sobre cada uma d'estas associaes, algumas das quaes pelo papel historico que desempenharam na evoluo da communidade mereciam mais larga referencia. Pg. 3oo : D a lista dos Hahamim do Kahal Kados de Amsterdam e a seguir a dos Hazanim,

92

CAPITULO IV

a dos Rubissim, a dos Pascanim de Es .Haim, apresentando tambem nota dos discpulos que tiveram alguns dos mais afamados Rabinos, como Ishac Uziel, Saul Levi Morteira, Menasseh ben Israel, Iahacob Sasportas, Selomoh d'Oliveira, etc. ln. - Colleco de Antiguidades e so Docu1nentos originaes S Copias exqui{itas singulares; coherentes Narrao dos successos da Nossa Nao Judaica Portugue{_a S Hespallhola. Parte I. a [Tudo num desenho a preto, penna, muito regular, e em baixo:] Accunutlad.s: pr. 0 nzinz Dat,id Franco Mendes en1 Anzsterdan1 Ao. 1 77 2. Consta: 05 1 -Memoria dos 1. individues deste K.K. vindos de Portugal a Espanha no A. o 53 64- 1 604 [Pg. 2-6] 2 Registro dos Accordos (da Unio) feitos a 29 Hervan A. o 5 3gg & e dos Ascamot Gerais em 22 Tamus d. 0 firmadas em 28 de Ab d. 0 anno & e muitas outras feitas successivan1ente e do que ven1 Indice no fin1 deste livro [ 7 v .... ). A Pg. 42 Ascamah in1pr., e outras id. at pg. 48. 3 - Gratulao de Menasseh Ben Israel En1 nome de sua Nao ao Celsissimo Principe de Orange Frederique Henrique Na sua vinda a nossa Synagoga de T. T. Em companhia da Serenissima Raynh~ Henrica Maria Dignissima

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

g3

Consorte do Augustissimo Carlos Rey da Grande Britannia, Frana, e Hibernia, Recitada em Amsterdama, aos xxn de Mayo de S402. ( Impr. 8 pg. [ Pg. 63-66 v.]). 4 - Reformao das Ascamoth de A bi Ietomim impressas A. 0 S409- I 649 e h uma resoluo doA. 0 54I3-I653 [Pg. 69-74]. 5 - Dissenoens da lesiba de Masqul el Dai A. 0 S441-1681 [Pg. 78-81]. 6 - Primeiras Ascamoth de Hes Haim feitas ao A. 0 5 396- I 637 e v a rios a stos de livros mais modernos da mesma Universidade. [ Pg. 94-97 v.]. 7 - Copia dos Accordos da admirao do Eminentiss.mo H. H.m R. Selomoh Aglion, de glor. 8 mem. 8 no A. 0 S46I [Pg. IOO-I02 v.]. 8 - Relao da discordia da Nao e contenda de facoens por Hezes & Gaon no A. 0 S413 [ Pg. 1 oS- I 22 ]. 9 - Carta [muito interessante] da condemnao do R. Leby por publicar escriptos contra a Lei e Prophetas [ Pg. 136 ]. I o -"' Relaoens dos successos dos Judeus de Praga, Bohemia, Mora via, etc. ; o seu desterro. [Pg. I47 v.-I56 v.]. I I Versos impressos e escri ptos com os quais se celebrou seu estreamento no anno I 67 5 [Pg. I 76 v.]. r 2 - Custa da fabrica da Esnoga Nova [Pg. I79 v.].

94

CAPITULO IV

I 3 - Projecto da Fabrica da Esnoga Nova de T. T. 3 no A. 0 I670 [ I78-I8o v.]. I 4 - Relao especifica das Honras que fez o K.K. no acompanhamento & entero do s.mo Haham M. V. Abendana de Brito A. 0 5520-I76o [Pg. I o3- I o6 ]. I 5 - Redresso nos dispendios da Sedaca. Minorao dos salarios a cargo do K.K. e augmentao da finta com I 5 o/o no A. 0 55o2 [Pg. I88 V.-I8g v.]. I 6 - eleio da illustre Cabea do K.K. da cidade de Amsterdam o Sapientissimo Morenu ve Rabenu Haham Haim Abul Afia Quartetas. [FI. imp. Pg. 203 ] 20 - Contas [ Pg. 208-2 I 4 ]. 2 I Ascamot que devem observar os Velhos habitantes nas Cazas de Rehobot institudas no A. 0 5468-I708 [FI. impr. Pg. 222]. 22 - Consulta e debate d'alguns revoltosos da Nao que intentaram dissolver a unio d'ella [Pg. 234-24I ]. 2 3 - Indice de Irmandades charitativas e Iessibot meditantes [ Pg. 249-25 I]. 24 - Memoria de todo o que passou na solenne vizita de S. A. S. Prncipe de Orange & Nassau & S. A. R. com a Princeza Carolina em 6 ag.to I75o em Tulpenburgo [Pg. 270-272 v.] [Interessante porque tras uma lista das Comidas que se serviram no banquete, etc.].

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

g5

2 5 - Sentena de Fray Diego da Acenso [Pg. 2go-2g5 ]. ln. - Parte 2.a da Colleco de Antiguidad.s: e so Documentos originaes e copias ExquirJtas singul.s coherentes a narao do nzeu livro dos Successos 1nenzoraveis dos Judeus deste K.K. Accumulad. s p mim David Franco Mendes. As ma terias deste vol. escriptas em portugues so: I Elogio em louvor da Nova Iesiba instituida por o Senhor Ishac Pereira de que foi Ros Iesiba o Sr. H. H.m Menasseh Ben Israel A. 0 5404I 644 [verso] (Foi. 3 ). 2 Funeralhas [ sic] feitas pessoa Illustre do H. H.m Selomoh Salem [Foi. 8-Io]. 3 - Eleio de R: Mos: Israel por suprafaltas Beddin, & condies, etc. [ Pg. 1 o]. 4 - Falecimento e Honras postumas a R. Mos. Alvares seg.do Beddin. [Pg. 10 v.] 5 - Eleio de R. David Meldola por. suprefaltas Beddin e a Rasbi Moss: Israel por segundo ... alternativamente com R. Ieuda Piza p. 8 girar de 6 em 6 mezes como suprafaltas do Haham, etc. [ Pg. I o]. 6 - Un1a carta a David Franco Mendes. 7 - FaJlecimento e honras postumas do K.K. a Haz. Joss. Gomes Silva A. 0 I 781 [Pg. 23-24 v.] 8 - Oraoems mezaes ou Maandelyke beede Stouden instituidos pelos Estados na guerra com

g6

CAPITULO IV

Inglaterra destas 7 Provincias no A. 0 I782 [Pg. 33 ]. g - Rogativa, falecimento e honras postumas do K.K. a R. Mos. Israel de gloriosa memoria [Pg. 33 v.]. Io Vinda do Gran Duque & Duqueza da Russia a nossa Esnoga [Pg. 34 v.]. I I Eleio do Devotissimo & Eruditissimo s.or Haham R. David a Cohen d' Azevedo por Rab deste K.K. [ Pg. 3 5 ]. I 2 - Eleio do R. Mosseh de leuda Piza por Suprefaltas do medras piqueno no A. 0 5543 [Pg.45]. I 3 Orao gratulatoria e Annuncios de n1.tos bens e felissid.s aos nobres e veneraveis Sr.es Burgamestres & Magistrados desta cidade pelo donativo ( q) fizera o e benefficio Pobresa da Nossa Nao da Collecta geral neste Inverno de I 784. [O 1 0 donativo importou em 82 5 FI. e o segundo em 275 ]. [Pg. 46 v.]. 14- Copia de carta escripta do K.K. de Cochi (na Yndia) a Amsterdam [Pg. 58-6o]. 15 Notisias dos Judeus de Cochim mandados por Mosseh Pereyra de Paiva acuja custa se imprimiro ( vinheta ). Em An1sterdam. Estampado em caza da Ury Levi de Ilul de 5447 [I 5 Pg. impr., m.to interessante]. I6 Vinda do Celsissimo Principe Ferdinandus Carolus Archiduque d' Austria Governador

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

97

dos Estados da Austria a nossa Congrega aos 28 Menachetn 5 546 correspondem com A. 0 1786 [Pg. 87} I7 Rendimento de graas do K.K. a nosso benevolo Principe Guil1. 010 5. 0 , Principe de Orange & Naau pela sua magnifica dadiva de FI. I 2.904 da sua repartio do Oste a beneficio da nossa Pobreza. Anexo un1a orao. em hebraico e uma tr. em hollandez [ Pg. 88 ). I 8 Copia da Carta lamentavel que escrevero os Parnasim do K.K. de Hamburgo ao R. A. B. D. do K.K. Asquenasim de Amsterdam Pellas calan1idades que padesem nossos Irmos de Polonia, cuja contem o seguinte. [ Impr. de 8 pg.] [ Pg. 93-96 v.] I9 Resumem breve da vossa Turbulaes 0 no A. I 787 nas revoltas destas provtnctas (Pg. IOI:_I061. 20 - Restabelecim.to de S. A. Sereniss. ma Guill.mo 5. 0 Principe de Orange & Naau, seu Real Consorte e Filhos [ Pg. 109-I I I v. 1 21 Copia do testam. to de Iacob Moxadon, de Londres, de I8 abril 17I8 (I I5-II6 v.) e Cartas sobre o mesn1o. [ Pg. I 22 ] 22- Edito de amnistia ou perdo geral dos Estados geraes da Haya 15 fev. 0 I 788 [ Pg. 133- 14S 1 23- Narrao da celebrao da nossa Quehila no F elize dia do Anniversario de Sua Alteza Serenissima Guillermo 5. 0 Nosso Amado Stadhou7

g8

CAPITULO IV

der em 7 maro 1788 como tambem parelha a festividade pelo Anniversario de sua Consorte & Alteza Royal a Serenissima Princesa Frederica Sophia Willemina em 7 agosto d. 0 A. 0 [Pg. I6I-I63 v.]. 24 - Descripo do festivo e decoroso Recebimento q fez o Nosso Kaal Kados na Esnoga a 2 set. 1 788 a Sua Alteza Serenissima Guillermo 5. 0 [ Pg. I 66-I 67 v.]. 25 - Pauta de todos os Iehidim fintados deste K.K. A. 0 5473-I7I3 e sua dita de 55II-I7I5 ( Pg. I 76- I 77 impressa). e Pg. I 79 Ms. 26 - Honras postumas feitas em I 4 de Tamuz 55 5o- I 790 ao Haham R. Saul Ben Arye Rab do K.K. dos Asquenazin1. [ Pg. I 84-189 v.]. 27 - Memorao do m.to que aformoziguou-se o Sr. Ab.m Teixeira de Mattos, sendo P. Parnas e Gabai a Esnoga com pintar a banca do Mahamad e das Novas Guadains douradas que prezentou magnaninam.te em 555z seu Pai o Sr. David Teixeira de Mattos [ Pg. 229 ]. 28 - Honras funebres feitas ao acompanhamento e entero do Haham David Acohen d' Azevedo, Rab da nossa Quehila q falleceu em 1 o jan. I 792 [ Pg. 233-234 v.]. 29 - Celebrao & festivo Recebimento da Nossa Nao Judaica Portugueza em 3 janeiro I 768 na S.ta Esnoga de Talmud Tora a ... Guillermo 5. o e sua R e ai Consorte Frederica

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

99

Sophia Vilhelmina ... Impr. de pg. 31, quast todo em heb. e hollandes [ Pg. 240-2 55] 3o- Eleio do Ex.mo Sr. Haham Morenu a Rab Daniel a Cohen de Azevedo e as cerimonias & celebraes de sua insta Ilao [ Pg. 265-266 v.]. 3 1 - Descripo circunstancioza das honras posthumas que fez o K.K. a Iahacob de Aron do Prado sendo Parnas Prd.e da Nao en 7 de Elul A. 0 5537 [Pg. 270-271 v.]. lo. - Parte .3.a da Colleco de Antiguid.es e docunz. 108 concernentes narrao dos successos de nossa Nao acconzulad.s p.r ni1n D.r Franco Mendes. N. B. Este tomo he seguimento do meu livro dos Successos memoraveis deste K.K. [ Pg. 287 ]. So muito poucos os documentos reunidos nesta parte 3.a. Mencionemos: 1 Orao antes de se recolher ( Impr. de 3 pg.) [ Pg. 293 ]. 2 - Carta Patente dos Estados Geraes das Prov. Unidas [ Pg. 3 12-3 12 v.]. 3 - Id. id. [ Pg. 314]. 4 - Id. dos Burgomestres [ Pg. 3 1 5 ] r~o fim em fi. separada: Copia da Ascamah para como se devem de Gouvernar os Ssres. Iehidim, no tocante ao entero dos l\1idooth. Feita por os Sres. do Mahamad em 15 Hesvan S482. Amsterdam. 5482. 1 fi. imp.

100

CAPITULO IV

Tem os, pois, deste auctor tres vols., que no so sem importancia para a historia dos judeus luso-hispanicos, que procuraram guarida em Amsterdam. Os auctores judaicos exegeram porm muito alm dos lin1ites do razoavel o valor de Franco 1\1endes. Un1 seu contemporaneo sob o titulo <c Ao Sr. David Franco Mendes en1 louvor de suas Antiguidades da Nao que to doctamente comps e nos regalou com a leitura em casa do Muy digno Sr. Ab.m de David Mendes da Costa , dedicou-lhe como signal da sua admirao, e que facilmente seria subscripta por todos os correligionarios, a seguinte
DE CIMA Da Nao a antiguidade FRANCO nos comunicais ; E em vosso Estilo mostrais A mayor capacidade. Declaro em toda a verdade ( Se he dizer o que entendo ) Que quando ousso que estais lendo Os successos da Nao Por muy remotos que so Parece que os estou vendo.

Catalogue de vente de la succession de feu M D. Henriques de Castro Af'{ ... Amsterdam, 1 8gg, a obra de Franco Mendes assim annotada Pour faire une tel/e oeuvre . . . il fal/ait bien tre un auteur savant, avoir acces aux
No

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

I 0-1

archives de K.J{. Tabnud Tora, tre un personnaife de consideraton et surloul un collectionneur sans parei! de pa1nphlets, de gravures, etc. . . . . Ha nestes juizos, repetimos, muito exagero. Na epoca em que Franco Mendes viveu era ainda facil a colheita de documentos que elle, alis, ou ignorou ou propositadamente omittiu. Das suas qualidades de escriptor no fallemos nem concepo, nen1 grandeza, nem juizo criti-co, nem estilo.
MEZA (DAVID DE ABRAHAM HAYIM DE JACOB DE

Senno 1noral pregado neste K.K. de Talmud Tora Em sabat Emor r3 fiar, anno 5532 por R . ... , zan dos menores socios da Universidade Hets-Hai1n E agora novamente eleito por Pregador deste K.K. Inzpresso com a licena dos ml!Y Magnificas Senhores do Mahamad E com a approvao do muyto Eminentssimo Senhor Haham. hnpresso por ordenz S despe{_a do Author S por elle corregido. Em A1nsterdam. Na typographia de Gerhard Johan Janson Em casa de Israel Mondovy. An. 5532 ( 1S pgs. ).
SELOMOH DE) -

ln. - Sernzo da Liberdade Pregado neste K.K. de Tabnud Tora em quarta feira 28 Jiar, Anno 5527 por ... Emendado S corregido dos errares typographicos por R. lshac de -Eliau Hisquiau A Cohen Belinfante. Impresso por orde1n e

102

CAPITULO IV

despe::.a do auctor. Em Amsterdanz., na Officina de Gerhard Johan Janson, e1n casa de Israel Mondovy. Anno 55 2 7. ( 1 5 pgs. ).
ln. - Sermo moral sobre o pe::_o do pecado que neste K.K. de T. T. prgou . . . Em Sabath qui te ts 9 Elul 5546. l1npresso custa do Author com a devida licenca , dos Senhores do Mahamad e aprovao do Senhor H H. m Enz Anzsterdant Por R. David de H. H. R. Replzael Meldola, 5547 ( 12 pgs. ).
MEZA (ABRAHAM HA YIM DE lAHACOB DE SELOMOH

Senno moral que prgou . . . Na occa::.io de hunz. dia solenz.ne de Orao. Proclanzado pelos Ssres. Estados Geraes das Provincias Unidas E1n quarta Feira 4 Ni::.all SSo7 e 1S maro 1747. Dedicado aos Ssres. do Mahanzad e por sua orde1n ilnpresso. ( Vinheta ). Enz A1nsterdanz ( 1 7 pgs ).
DE) [

pae do antecedente], -

ln. - Meditaeus Sacras ou Sernzoens varios conzpostos e recitados neste J{.J{. T. T. por o insigne H. H. R . ... Theologo celebre, Pregador S -Prinzeira Cohunna do Beth-Din desta populo::.a & i/lustre congrega. Pri1neira parte conte1n xu Sernzoens sacados a lu::. da impresso para a utili~ dade do Publico 8 o beneficio universal Pellos Orphos, Filhos do Author e dos orthographicos

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

103

errores expu rgados, S corregidos dos abui._os typographicos por R. Ishac de Eliau Acohen Belinfante. Enz Anzsterdanz A. o 55 24. Na Oificina Typographica de Gerhard Johan Janson. A. 0 1764. 1 grosso vol. com pag. independente para cada sermo: - Senno moral ao K.K. de T. T. em Sabath Behukotay 24 Jyar, Anno 55 1o ( Pg. 1 -24 ). - Id., id., Sabath Mathot & Maske, 28 Tamuz, Anno SS1o (24 pgs.). -- Id., id., em Sabath Seminy 29 Nisan, Anno 55 I I ( 19 pgs.). - ld., id., em Sabath . Batnidbar 29 Jyar, Anno 55I2 (2o pgs.). - Id., id., em Sabath Mathot & Maske, 26 Tan1uz, Anno 55 12 ( 23 pgs. ). -Sermo Penitencial ... em Sabath Nitsabim & Vayeleck 23 Elul, Anno 55 I 3 ( 22 pgs. ). - Senno n1oral ... em Sabath Selah Lecha, 2S Sivan, Anno 55 I4 ( I 6 pgs. ). - Id., em Sabath Seminy, 28 Nisan, Anno 5514 ( I9 pgs.). - Id., em Sabath Lecha 28 Sivan, Anno 55 I 5 ( 19 pgs. ). - Id., em Sabath Re, 2S Menachem, Anno 55 1S ( 20 pgs. ). - Sern1o Exhortativo sobre a 'fheoria e Pra..; tica da Ley ... em Sabath Abare Moth, 24 Nisan, Anno 55 16 ( 20 pgs. ). ~

104

CAPITULO IV

-Sermo moral ... em Sabath Selach Lecha, 28 Sivan, Anno 55 16 ( 16 pgs ). Sernzo que prgou enz Pasqua de Pesalz Enz casa do Senhor Mosselz Curriel Agente da Coroa de Portugal estando pre'{_entes o Senhor Hahanz R. Yshac Aboab e o Senhor Halzanz R. Jacob Sasportas, Samuel da Silva de Miranda, Medico S Tlzeologo .. E com o devido rendinzento o dedica, oferece S consagra ao merito 8 Geuerosidade do muy i/lustre Senhor Abralzanz da Costa Andrada. Anzsterdam. Anno S4S o. E1n casa de Iahacob de 26 ). Cordova. ( 8 pag. innum.
MIRANDA ( SAMUEL DA S1L v A DE) -

MoNTALTO ( EuAu) Tratado sobre o Capitulo 53 de Jessahija conz mais cou{_as que os cristoens para fortificao de sua Fee do o comento a sua fante'{_ia co1n a refutao do muy docto e sapiente Dr. . .. No << Prologo ao Lector diz : Fis este tractado apedimento de hum Frade Dominico que passou por esta Veneza, de volta de Roma, o qual se apadrinhou de hum H. 1110 Gentil Homem que lhe disse, que eu lhe poderia dar razo de tudo o que quisesse argumentar sobre a S. s.as, o qual me veyo a buscar na sua companhia dizendo-me en1 1 .ro lugar que o tempo no lhe dava tempo [si c] de desputar theologicam. te comigo alguns

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

oS

passos da d.a Scriptura . . . Obrigado eu da pessoa que o acon1panhou (respondo que) responderia com toda a brevidade p. 10 que no fizesse empedim. to a seu viagem, desfazendo en1 todas suas propostas ou que deitaria de ver elle e os den1ais theologos de Espanha quo mal fundadas hero sua theologia uzando to en1 contrario do Escensial d'ellas pois nestes nein1 en1 outros semelhantes sugeitos meresse ter lugar algum. Valle. 1 vol. Ms. de 1 24 pgs. Ha outro ex.ar con1 o titulo seguinte: ln. - Obras. Sem frontespicio. Abre com a seguinte decima :
Como Eliao Remontado Em discurso to luzido Mostras neste Tratado fosteis Medico, Docto e sabido. Em nada fosteis falto Mostrando a real verdade Vosso louvor Monta alto Pois desteis Luz Ceguidade.

Segue-se: << Ao Lector. Se achareis alguns erros ao n1eu escrever aspero, Am. 0 Lector, os en1mendaras com teu bom discurso o que teras por be1n avern1e en1pregado en1 copiar este livro que con1pos o Illustris.mo H.mo H.mo e Medico E. Monta_lto em que com evidentes probas mostra quo enganozos e abuzados vivem as gentilidadez en1 sua Fee e nas falas ynteligencias, Proposi-

106

CAPITULO IV

o1ns, e oposioins que azem contra o povo de Israel n. 1 vol. Ms. de 70 foi.

Sennanz qual trata do prenzio dos virtuo~os lze castigo dos enenzigos d~ Deus Pregado por ... E1n cata de ~4b.m de Joseph .Nlendei._ Couthio Por ajathal Morte do insuigne he virtllO'{_O Senzuel de Selonzolz Abar. de gloriosa nze11ZOria. Ms. de 4 pags. innun1. 47 numer. As

MoNTEIRo ( EuAu) -

primeiras 6 pags. so Advertencia ao Lector . Pareceu-me interessante este discurso pela linguagem. Exs. << Amigo Lector, h e uma razo y clara, sendo que deus bemditto nos deu o sser, he ao n1esmo tetnpo, nos conedeu hum J uhizo tam sublin1ado aqual supera, sobre as demais criaturas quanto teym Criado em seu mundo, por essa mesma razam, nos corre de obrigao, parra sher gratta aeste exelo Criador, y empregar o nosso Juhizo em honor, de seu santo y sacro nomem, he prccurar obeym do nosso proximo, mostrarlleh obem camifio, para que veyfia entrando pouco a pouco em ocofiosimento divino, porque aquella joya to precioza, quanto he a nossa alma, ella he de n1uyto valor, nam ha couza que lleh veyia em igualdade, por en1 quanto veym asser huma parte divina ... he como todos areebemos pura y limpa, razo he que precuremos de bolvela em poder de nosso criador pura y limpa, como areeben1os . . . .

i I

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

I 0/

MoRTEYRA ( SAUL LEVY) - Obras originaes do 1nuy doctissi1no H. H. R. Saul ... D. G. Ma escritas co1n seu 1nesnzo punho enz Idioma Portu;.. gues, cuja obra depois de completa nzandava ao 1nuy insigne H H. R. Mosse h Replzael d-'Aguilar D.s G. Ma p.a que lha corgisse como severa por alguns [rag1nentos que neste livro se acho donde lhe pedia seu pareser e aviso. O ultimo H. H. a tradusiu em espanhol, ficando o original em seu poder p.a esse eifeito, e por seu falesilnento ficou em poder de seu genro o Excellentissimo Senhor H. H R. Joseph Franco Serrano D.s G. Ma nzeu sogro, e por a absencia deste a milhor vida, em meu poder anzador de antiguidades Jacob Abenacar. N. B. No se acha outro exenzplar e1n idiorna Portugues que este . Todo este titulo vem na portada sendo autographo de Jacob Abenacar. Ms. de 420 pgs. Exemplar unico da Bibl. Montezinos. [Em espanhol vi na Bibl. Montezinos dous -Mss. do mesmo auctor - Obstaculos y opoiiones [ si c] contra la religion xptiana em Amsterdam compuesto por . . . Afio S472. Escripto por M. 1 Lopez a loor de Dios bendito ( 84 folhas). Outro - Pr~guntas que hizo un clerigo de Ruan de Frania a las quales respondia el Excelente ... ( I 8 I fis.) ).
~. N ETTO ( Y SHAC) Senno . . . que pregou o Docto Talmid H. . .. pregador da illustre lrtnan-

108

CAPITULO IV

dade dos Orfos, S Ros Yesib da Insigne Hebra de Te1nine Dareh que Deus augnzente . . . Cfr. Sennes que pregaro ... Senno . . . que pregou o Docto Senhor Hahanz Rabbi ... Ros Yesib da Meritoria Hebra de Guenzilut Hasadinz, instituida neste K.J(. de T. T. e junta1nente Ros da devota Yesiba de Honen Dalin . . . Vid. Sermes que pregaro ...
OLIVEIRA ( SELOMOH
DE) -

ln. - Breve Co1npendio do que enz sustancia contenz cada sciencia e sua definio. O que conlenz se vera na taboada adiante que est logo na entrada do livro. Tratados de grande noticia para o corio{_o ter conhecinzento e ynteligencia do e1n que e/las se fundo. Juntados e dispostos por o H. H. . .. , a pedilnento do seu ajeiodo A1nigo Islzac de ~fatitya Aboab. E1n Anzsterdanz no Anno 5447 [No fim:] Escrito por mim Godines em Amsterdam no Anno da criao 5450. 1 vol. de 36o pgs. Ms. As pgs. 36I-367 so impressas e tem no fin1 a assignatura de lschak de M. Aboab. Amsterdam. 10 de Elul 5447
lo. - Sennam Funeral As deploraveis tnenzorias do nzuy reverendo o doutissinw Senhor Haha1n Rabi Ishac Aboab, Insigne tlzeologo e celebre Pregador cabea desta i/lustre [Vaa1n e Congrega de

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

09

Tabnud Torah. Pregado e1n Betth--Habn e1n 28 de Ada r, A11no 5 453 por o Halza1n Rabi ... ( Vinheta) Amsterdam. Em casa de Mo se h Dias, a costa de Selon1oh Lopes Colaso. Anno 5453. ( 12 Pgs. ]. Ha outra ed. de S470.
PAIVA ( MossEH PEREYRA DE) - Notisias dos Judeos de Cochint 1nandadas por ... , a cuja custa se lnprzmzrao. Em Antslerdanz. Esta1npado em cata de Vry Levy em ... de llu/5447 ( 14 pgs.). documento interessante, de que dou alguns extractos. Comea: a R elaso do carinhozo Acolhimento que esprimentamos. Em nossos Irmaos Os moradores em Cochim alto em Costa de 1\llalabar com outtras Particularidades que vo anexas. A pg. 6 d o Rol dos Bahale batim [Chefes de familia ], em que no figura nenhum individuo de Portugal. A pg. 7 diz <c He toda esta Gente muito bem disposta, e de natural decil, Grandissimos Judeus, E bahale torah, e no menos mercadores no que podem furar, a cr he amulatada, o que procede do clima certamente visto estarem totalmente separados dos Malabares, de Calidade que he grande Oprobio emparentar com elles, no comem de sua degoladura nem cun1prem minyam em sua companhia sendo que observo em tudo, Eportudo, os mesmos Ritos e cerimonias que nos

110

CAPITULO IV

outros. As mulheres no saem, nem se mostro em suas cazas, com muito travalho vy duas filhas de David Raby, ambos muito gentis, Mossas, Alvas, e lindas, e o mesmo outras 2 Meninas de 4 a 5 annos, viven1 (estes an1igos) muito aseo Gosto, ainda que lhes julgo lin1itados cabedais, Reby, h homem de 20 mil y mais Pessos, David Reby h hon1em mais a comodado, com outros 4 ou 5. O Barrio em que n10ro he muito alegre, com as espaldas sobre o Rio, as Cazas so Pasables, morando todos em ha Rua, em que tem Plantado seu Herub; con1 dous Pilares de Pedra atravessados com ha barra de ferro, e em Curtas Palavras vivem debaixo de figueira, como fizero nossos Pais na Santa terra, nos extremos deste Bario, fica a um delles o Palacio Real, ao outro a vivenda dos Judeos Malabares com 3 esnogas, a couza de 1 20 famlias. Pg. 1 2 - Traslado da olha de cobre, ou Provizo do Rey Cheram Perimal, Passada a Josepo Rapano. - Joastay Sry Contnacodam Cofry. (Quer dizer louvores a seus deuses). Governando Pagarem Iraby, Barmem muitos seculos de annos com cetro nas naos, no segundo anno do quatro plicado trinta e seis, no tempo que asisty em vergicohu, Pasey esta que se chan1a Vira virado, a Josepho Rapano, com autoridade de diviza de cinco Corres, Tiros, Elefantes, e

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

III

Cavalo, honra, e cinco Corres em tudo, tocha de dia, alquetifar de Roupa Branca pelos Caminhos, Anodol, Son1breiro, Tanboru de Baddaga, 1"'rombeta, Tambelino, Arco, Ornamento de Arco, honra de sacsar betlila e fulla Pello ar, dando vivas, e mais 72 Cazas, Renda de Pezo, serco de Cortina, e os Moradores do Bazar no pagaro nenhua vaselagem nem foro, tudo isto temos dado por Olha de Cobre a Josepho Rapano, e o lugar chamado a Anise bano Uddeur, e a seus filhos e filhas sobrinhos e puros, e a seus decendentes em quanto alva, e mundo durar, todo asima feito em nossa prezencta. Pg. g. Trata da vinda dos pritneiros Judeos India e diz: Em a Hera de 41 3o Acriaso do mundo chegaro aesta regio em a costa de 1\tl ala bar de 70 para 8oooo almas ( * No me soubero dizer se viero desterradas ou voluntariamente) Israelitas, sabidas do Reyno de de Mayorca, aonde avio Levado cautivos a seus Paes; na destrui so da Segunda Caza (por Titus Vespasiano) mas como o clementissimo Deos de Israel; tem promettido a seo aflito povo, no abandonalo totalmente se serviu em graar esta Moltido com olhos do Rey ( * Reyno de Goa athe Colombo) Cheram Perimal, para que os Recebese em seu dominio, com paternal Amor; e com elle muy solido; o Joseph Raban, dandolhe A cidade de Cranganor (Dista Cranganor 4legoas

112

CAPITULO IV

de Cochim) em poseso perpetua (com 3 leguas de distrito) com Prerogativas to Reais; como publica a copia da doaso que mando anexa; a qual fiz traduzir (em Minha prezensa) das laminas de Cobre, em que est gravada em lingua Malabar, com este Paterno acolhimento se araygaro en1 Cranganor, com seu Rey, 1Soo o almas, da decendencia Real. Pg. 1 o. Em a Hera de 42So veo outra grande copia de gente, sem saberem dizer de que parte, porque as noticias, que estes amigos oje tem so muy confuzas por averem perdido hum libro que nomeo sepher a yasar, em que dizem que as tinho e que lhes tomaro os Portuguezes quando lhes saquearo as Cazas, e Esnoga, com grande detrimento seo ... Na Bibl. Montezinos ha uma tr. em espanhol e uma copia Ms.

Questens 8 Discursos Acadenzicos Que co1npo~ 8 recitou na ilustre Acadenzia Keter thora o Haha1n R. . .. por estillo breve e intelegivel 8 junta1nente alguns sennoens conzpostos o ditto Que deu esta1npa seu filho Ishak Cohen Pinzentel. Auno S448 ( 158 fi.). Na ft. 15g principiam os Sermoens que pregou ... no K.K. de Hamburgo e que so 6 ( fls. 1Sg208 ). Na fi. 208 a Questo xxx1 com que finda o livro a fi. 2 1 2 v.
PIMENTEL (ABRAHAM CoHEN) -

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

113

Cano funebre na Lamentavel falta do hzsigne, e Doctissin1o Sr. Haham Saul Levi Mortera, de ~felis nze1noria, nosso Mestre sapientissimo, e etn seus dias Biblioteca viva de Theologia, e direitos divinos, celebre, e acerrimo defensor da sagrada ley, e verdadeira tradio. Cmnposta, dedicada, e oferecida a seu glorio'{O nmne e pia recordao con1 vivo affecto, intimas e saudO'{OS suspiros por . . . hum de seus mais obrigados e mayores Devotos . a rara cancion en la muerte dei Jaxam Saul Levi Morteira de que falia Barros numa das suas obras, e de que, parece, Kayserling nem sequer suspeitou. Transcrevo-a na integra dado o seu valor litterario e a sua extrema raridade:
PINA (JACOB DE) -

Se tanto sentimento livre o descuro, e a rezo de;.xaro e lamentar a morte, de hum heroe insigne e forte, a esforar o tormento os mesmos insensiveis me ajudaro; Comigo oje choraro Ath as pedras duras, porem que admiro ao mundo, ou encareo ? Maes que verdades puras, de hum sogeito de preo, que quando doutrinava As mesmas pedras duras abrandava.
2

E suposto que a dor neste commum sentir he to urgente, o mesmo sentimento,


8

114

CAPITULO IV

explique meu tormento, e em tam mortal ardor o mal que sinto mostre o bem que sente; e pois se lhe consente por mais encaressida, a triste narrao de minha queixa, e para mais sentida, ao sentimento a deixa, ouamos como hordena que diga minha pena, minha pena. 3 O saudade nossa nosso Pay, nosso Mestre, nossa adarga, que sedo nos deixastes, que depressa trocastes, essa prezena vossa, deixando esta congrega s e amarga ; nesta partida larga, neste separo veloz, em que qual Eliau aos ceos voando subis, ficamos nos com Elissa gritando por seu mestre fiel : meu Pay, meu Pay, carroa de Israel.
4

O quam justificadas queixas, temos da morte horrenda e fera ! a Saul, ao ungido, tira o golpe atrevido a penetrante espada que defender e repara divera. O cruel quem pudera arrancar dessa mo, a vil segura, com que a vida offendes ! Se bem vos com rezo desta segura tendf's que esperar a ventura pois a vida irnmortal vos asegura.

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

115

5 Como no foy izenta, das leis da morte to glorioza vida; mas se melhora a sorte lizonja foy da morte, pois com ella acresenta vida mais larga, gloria mais subida; a morte foy vencida no venceu, e assim chora o decreto fatal, o golpe horrendo ; equivocou-se agora porque forosa sendo na peno rigurosa mais pareceo, forada, que foroza.

6 Se o soi em Guibon pra e a carreira veios detem e o dia, Vs porque no parastes? mas antes eclipsastes os rayos dessa casa, Divino sol que em nos resplandecia. Que triste a noute fria, que medonha, e obscura pella auzencia do sol se reconhesse que na mayor altura O sol se nos puzesse. Justificadas queixas .. O sol de quanta luz faltos nos deixas.
7 Pae de luzes se applica essa tocha dos orbes luminosa e fazendo vulgares os seus rayos soiares a todos comunica da claridade e resplandor que goza quando mais ostentoza a lua nos parece deve aos raios do sol seu luzimento, e quando resplandece

116

CAPITULO IV

todo esse firmamento, a quem pois imagina que deve a luz de tanta pedra fina.

8 O que eclipsada a lua desta congrega santa, chora e sente, que nesta mortal guerra se lhe interpos a terra, mas no era a luz sua seno daquelle sol resplandecente; tanta estrella luzente que foro ensinadas a luz de seu divino entendimento. Oje esto eclipsadas Cheas de seu sentimento, Porque falta s estrellas a luz que o sol lhe comunica a ellas. 9 Mas como hum vazo o qual urna e erario foy de aroma nobre, quando se lhe retira a fragancia respira dentro to natural, que a auzencia dissimula, a falta encobre, o mesmo exemplo obre nas estrellas divinas, que os rayos deste sol participaro, pois com suas doutrinas to lucidas ficaro, que cada qual podia pela auzencia do sol dar luz ao dia.
lO

Naquella saudoza e ultima despedida, magoado, cheo de afecto e dor clama Elisa - senhor ! nesta auzencia foroza conceda-se-me esprito dobrado ...

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

17

fostes arrebatado de nossos olhos tristes ; esprito galhardo ao ceo voastes, e j que vos partistes no sol que nos deixastes, vosso esprito seja, porque dobrado esprito nos seja.
II

alma glorioza farta no immenso bem da eternidade, se la nesse emispherio, donde tudo he mysterio, quanto se alcana e goza, memoria pode entrar de saudade, meresa esta vontade, este afecto, este amor, que oje a vossa lembrana offereo, que se oussa minha dor, Mas que impossvel peo ? Como pode a memoria subir de tanta pena a tanta gloria ?
12

Cano! seja este o fim, porque da vida todo o fim he este, e se hade ser assim quem ha que no se apreste e de tal calidade as aces reja com que o seu fim o seu principio seja? I
FIM.

O exemplar da Bibl. Montezinos, unico que conheo, est muito damnificado. 8 pgs. colladas em fls. de papel largo.

DE) ] - Rejlexoens Politicas tocante a constituio da Nao judaica, exposio


( PINTO ( lsHAC

118

CAPITULO IV

do estado de suas finanas causas dos atrasos e desordens que se experimento e 1neJros de os prevenir ( \"inheta ). E1n Anzsterdam, Ann 55 o8, 1 vol. cart. Ex. unico da Bibl. Rosenthaliana, que largamente aproYeitei num dos captulos anteriores desta memoria. Cfr. o << Catalogue de ... M. D. Henriques de Castro Mi._, onde vem descripto sob o n. 0 1 167 e se diz Cette oeuvre tres r are du clebre auteur de 1'" A pologie pour la nation juive" contre Voltaire et d'autres philosophes, est tres intressante pour la connaissance de la situation socialc des juifs portugais de ce temps Amsterdam ... (Veja-se a nota de pg. 68 do Sr. G. Cirot -Reclzerclzes sur les Juifs Espagnols et Portugais Bordeaux, 1ere p., Bordeaux, 1 gog ).
ln. - Assendentia de 11ry- atlze onde temos 1wtisia e genealogia de n1eus antepassados desde o avoo do senor nzeu avoo Manoel Alvares pinto. 1 vol. ms. de 72 pgs. enc. PINTO ( MossEH DE AHARON DE) - Orao proferida por . . . No dia que se celebraro as Nupcias do Sr. seu Inno D.m Josseph de Pinto C011l a Sr.a sua Prinla n.a Raclzel de Mosselz de Pinto quefoy enz HaJra a 16 de nzaro do A. 0 1752. S. L n. a. ( 14 pgs. ).

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

19

Senno ntoral composto e pregado por ... neste K.K. de T. T. em Sabath Qui Tess. Em 9 E/ui, anno 55 I 5. Impresso a custa do Author. E1n A1nsterda1n, por David de Rephael Me/doia. 55 I 5. ( 20 pgs. ).
PIZA (R. IEUDAH) -

Sermam funeral pregado nas exequias do Bem-Aventurado Binyamin Levi Vittoria e1n Sabat 9 de Ab. Na Yesiba de Honen Dalim Resit Hohma por ... Amsterda1n. Anno 5478 Em casa de M Dia{_. ( 1S pgs. ).
RoDRIGUES ( lsHAC REPHAEL

Y EUDA ).

Sermam moral pregado neste K.K. de T. T. pelo docto H. R . ... Em sabat Ree en 2 7 Menaclzem Anno 548 o E1n Amsterdam. Imprimido a custa do Author E1n casa de Selomoh Proops mercader (si c) de libras Ebraicos y espanoles. A1lno 5#o. ( 27 pgs. ).
RoDRIGUEZ (DANIEL CoHEN) -

Senna1n funebre pera a exequias dos tri1lta dias do Insigne, Eminente, e Pio Haham e Doutor R. David Netto Contposto pelo D.r ... Medico do Real Collegio de Londres e sacio de Real Sociedade Em Londres 5488. Com licena dos Senhores do Maha1nad. (VIII IV 1 18 pg.) Nas palavras << Ao leitor >) - << Como fao este Sermam pera lido, e nam pregado tne alarguey. Se tivera que
SAMUDA ( lsHAC DE SEQUEYRA) -

+ +

120

CAPITULO IV

cansar a qualquer auditoria, ainda que me incitasse a vontade pera dizer mais, o receio de enfadalo n1e faria nam dizer tanto. Porem como hum Leitor nam se prende em apertos de incommodos lugares, nem se captiva em restricoens de limitados tempos, pouco importa que seja largo ou breve >>. Pg. I 1 cc Grande Latino: fallava com energia em Portuguez, pregava com facundia em Castelhano, compunha com elegancia em Hebraico, Italiano, e Espanhol; entendia o Grego, Francez e Inglez . No fim em pg. innum. a seguir a I I 8. cc Epitaphio.
Que segue ao Hebraico sobre a pedra do monumento em que est sepultado o Eminente sabio e Perito Doutor o Grande David Netto. Composto pelo mesmo Autlzor do Sermam.
OUTAVA Theologo sublime, sabio fundo Medico insigne, Astronomo famoso, Poeta doce, Pregador facundo, Logico arguto, Physico engenhoso, Rhetorico fluente, Author jucundo, Nas linguas prompto, Historias noticioso Posto que tanto em pouco aqui se encerra Que o muito e pouco em morte he pouca terra.

Exemplar de Penitencia dividido enz Ires discursos para o dia santo de Kipur dedicado ao grande e omnipotente Deos de Israel. pello Doutor ... E1n Londres, anno S484 Com licena dos Senhores do Maha1nad
SARMENTO (JACOB DE CAsTRO) -

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

121

E aprovao do Sr. Haham deste K.K. ( 1 I 6 pgs. 27 de Index dos Lugares da Escriptura Sagrada .
ln. -

Sermam funebre as deploraveis memorias do 1nuy Reverendo e doutissimo Haham Asa/em Morenu, A. R. David Netto, Insigne Theologo, Eminente Pregador e Cabea da I/lustre Congre8a de Sahar Hassamay1n. Composto pelo Doutor ... E1n Londres, Anno 5488. Com licena dos Senhores do Mahamad ( 64 pgs. ). Sermo ... que preegou o muy Docto Talmid H. 8 celebre pre8ador ... Ros da i/lustre Yesiba de Magen David ... [ Cfr. Sermes que pregaro ... ].
SARFATI (DAVID) SARUCO (JACOB DE SELOMOH HISQUIJAHU) -

Sermes funebres as deploraveis memorias do muy insigne Theologo, celebre Pregador cabea desta Nao I/lustre, 8 Cou8rega de Talmud Tora; o 1nuy Reverendissimo Sr. H. H. R. David Israel Athias faleceo em 16 Adar Sen;: 55I.3 pre8ados em casa do muy dignissinzo Sr. R. Selomoh Curie/; Parns Regente deste K.K. por R . ... E1n Amsterdam E1n Cai_a de Jan Janson. Anno 551.3 ( 24 pgs.). Praxe da Arithmetica em que se exercito todo o 8enero de contas, co1n 1nethodo breve 8
ln. -

122

CAPITULO IV

intelligivel Que recopilou ... para educao dos seus Escolares. Em Amslerdanz ( Vinheta ). Estanzpado por Gerlzard Jolza1l Janson. (Em casa de Israel Mondovy. Anno 1766. ( 64 pgs. ). No fim esta nota curiosa << Offerecem os authores o limitado prestimo de suas pessoas a V Ms; esperando que mandem seus amorozos filhos, sobrinhos ou parentes a sua Escola na qual se ensina a Mel dar, desde os primeiros rudimentos thc a Lio de Resy, ( & se algum dezejar tambem se lhe instruira a Lio de Guemar); tambem se ensina a Escrever & Ler as Lnguas, Espanhola, Portugueza, Hollandeza, Franceza & Ingreza, tudo com boa Ortographia. 1'ambem se instrue a Arte de Arithmetica, sem excepo de cousa alguma; & principalmente os Rebates de Fazendas & Letras, & todas as contas dos Cambias, &te. Do que podem ser fiel testimunha diversos Senhores que os honraro com mandar seus Filhos a sobre ditta Escola, como tambem os que os favorecero em ellegelos para Mestres, para e1n particular industriallos nas suas dignissimas Cazas. E todo o Pae de famlias, que se quizer assegurar do referido, supplico os sobredittos Authores os favorea com sua re speituoza presenia nesta sua Escola; que experimentar de facto o grande adiantamento em tudo que nesta se manifesta. Vessalon1 >>.

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

I 23

ln. - Sermo gratulatorio pregado na nclita Iesibah de Neve Sedek Enz sabath Balak, I 4 Tanzu{_ Anno 55 I 7 por ... impresso a custa do Author ( Vinheta ). Em Amsterdam. Em Casa de Jan Janson ( 28 pag. 4 innum.) Na prinleira destas l-se

ENC011110

Ao singular merito do Senhor R. lahacob de Se/omolz Hisquiahu SARUCO Por hum Anonimo Amigo seu
De Tulio a eloquencia De Vieira o conceituoso De V ergilio o fabuloso E de Cato o sublimado Sondes vos mais requintado.
DECIMA

No intenta minha pluma de cantar Os teus meritos, Saruco amigo; E por isto ( em verdade ) vos digo Que o mais acertado ser calar. S Calliope, pudera acertar E com aplauso sair da empreza A querer-vos honrar minha rudeza Absurdo seria & sem segundo Pois para luzir qualquer no mundo, Carece bem ter vossa subtileza. F. M.

ID. -

Vid. LEON (IsAAC DE)

SARUCO (IsAAC) - Sermo . . . que pregou o Docto Senhor H. . . . ( Cfr. Sermes que pregaro ... ).

124

CAPITULO IV

Proverbias de Selomoh cmnentado por . . . Ha'{_an e More Diu do [(./(. Honen Dai na Haya. Anno 5526. 1 grosso vol. enc. Ms. de 778 pgs. << Preface [si c]. O motivo de haver composto o prezente tratado no foy a fim de mostrar suficiencia na declarao della, pois no faltaro Doctos que com sua costumada Erudio satisfizero bastante a boa inteligencia da Doctrina, tanto no literal como no moral sentido della, poren1 como todos estes comentos so escritos no idioma sagrado o que pode servir somente para os que estudem a lingua, me pareceu ser mais conveniente paraphrazear esta precioza obra na lingua vulgar para que os salutiferos conselhos do seu author fossem mais frequentes no conhecimento do geral, como merece ha obra de tanta utilidade e de tanto valor, sendo composta pelo Monarca mais docto e homen1 mais sciente que ouve antes e depois de seu tempo. . . >>
SARUCO ( SELOMOH) -

ln. -Sermo 1noral pregado no K.l(. de T. T. por . . . E1n Sabath Kukat 2 Ta1nus. Amsterdam. Anno 5521. Ms. sem pg. [ 36 pg. ]. ln. - Can1inho de Vidas cmnposto por o Hahanz . . . Para enca1ninlzar a seus Filhos na Virtude. E1n Haya. Anno 552o. Principia: << Prologo a meus Filhos. He obrigao de todo

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

125

Pay an1orozo precurar o luzimento de seus Filhos tanto em sciencia, como em virtude aplicandolhes a boa educao e verdadeiras doctrinas nos verdes annos da juventude. . . formey este pequeno tratado para que em vossa tenra idade podesseis corrigir as faltas de natureza. I vol. Ms. de 289 pgs. ln. - Arvore de vidas e Genealogia do muy Docto e Insigne H. H. R. Israel Saruco, donde se demonstra sua antiguidade e se nota sua ascendencia lhe o pre{_ente tempo. Composto por ... Ha{_an e Mor Diu do K.K. Honen Dai. 544I. Anno I 781. Ms. no pg. ( 52 pgs.) a genealogia da familia Saruco.

Sermo funebre para as exequias dos trinta dias do R. David Netto ben Pinhas. Londres, 5488.
SEQUEIRA ( IsAAC DE) -

ln. - Reposta do Dr. . .. ve{_inho de Londres ao Libro !titulado - Dialogos Theologicos, que comps hum Auctor anonimo, cristo para redurJr aos Judeos ao Cristianismo. I vol. Ms. de 5g fls.
SEQUEIRA (DAVID MACHADO nE)- Sermojunebre nas exequias dos trinta dias do Senhor David

CAPITULO IV

Ergas La Cour; Co1nposto e prgado enz Bordeus por ... (grav. com a legenda Nil sine labore ). Inzpresso em Amsterdam, A. 0 5494 uma pea oratoria bem escripta dedicada aos membros do Mahamad-Ishak de I1hakob de Prado, Presid.; Semuel Henriques de Medina, Iahacob Nunes Henriquez, Abram Henriquez Feriera, Ishac de Pinho, David Aboab Ozorio - Gabay - com estas palavras Senhores. He to eminente a obrigao em que V. 1\tls. por sua benevolencia foro servidos porme, na eleyo q. de minha pessoa para Surinam fizero; que no tenho outra couza com que patentear o meu agradecimento; dey a estampa este sermo [que s me lembrou na morte de hum filho] para a V. Ms. per tributo dedicarlho; porque posto seja funebre e feyto a pessoa particular, como h e to geral o fim, a que todos caminhamos, no he impropio expor ao geral, quantas vezes a sedaca escapa da morte ; aceytem-no V. Ms. com a mesma Benignidade com que foro servidos eleger-me: porque se Deus acceitava de quem mais no tinha ha Pomba, aceitem V. Ms. de quem mais no tem ha Penna. G.de D.s a V. Ms. m.s annos como os Infelices necessito. Senhores. Quem beija por tantos favores as mos a V. Ms. mil vezes. Amsterdam 5 de Ab. Anno 5494 David Machado de Sequeira )) [ 22 pgs. ]. Termina com o seguinte

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

12 7

EPITAFIO
DECIMA

Aqui jaz, passageiro Quem sempre faltas supriu, Quem sempre nellas se viu, Ser em supprillas primeiro. Cerrado em fim de Loureiro O tem pois Acens to altas Este he aquelle que exaltas Por na lei sacra s ser Sem faltas o supre faltas.

Sertnes que pregaro os doctos ingenios do K.K. de Talmud Torah desta cidade de Amsterdam. No alegre Estreamento S Publica celebridade da Fabrica que se consagrou a Deus para ca{_a de Orao, cuja entrada se festejou em Sabath Nahanzu, Anno 54-JS. Estampado em Amsterdam. Em ca{_a de ... custa de David de Castro Tarta{_. Anno 5435. A colleco abrange: 0 I. Sermo ... que pregou ... Yshac Aboab
[ 1-14].
2.
0 -

Sermo. . . que pregou. . . Selomoh de Oliveira [ 17-36 ]. 3.0 - Sermo . . . que pregou ... Yshac Saruco [ 3g-56 ). 4.0 - Sermo ... que pregou ... Yshac Netto [ Sg-74]. 5. 0 - Sermo ... que pregou ... Eliyau Lopes [ 77-98 ]. 6. 0 - Sermo ... que pregou ... Yshac Vellozino (101-129).

128

CAPITULO IV

7. 0 --Sermo ... que pregou ... David Sarphati (I33-I55]. Cada um dos discursos precedido d'uma dedicatoria encomiastica a qualquer individualidade distincta do judasmo de ento feita pelo Editor. No Prologo ao Lector , Tartas faz o elogio da nova construco, sua sumptuosidade e da magnificencia da Fabrica, cc cujos alicerces se comearam a fundar em 6 de Yiar do Anno de 543 1 que so 17 de abril de I 67 I . Na Bibl. Montezinos ha dous exemplares em I 5-E-4 e g-H-36. O I .0 traz no principio algumas fls. n1s. sobre a construco da Synagoga e varias grav. da n1esma que o 2. 0 no tem.

Sermo de Principio e Fim, pregado na Yesiba de Keter Atalamidim em Sabat Hanuca y feito por ... no anno 5477. A1nsterdam. Ms. de 53 pgs.
SILVA ( IAHACOB GoMEZ DA) -

Discursos predicaveis que o Docto Halzan ... pregou no K.K. Sahar a Sahaynt em Londres. He o assunzpto deli e [ sic.] tratar sobre os tre1_e Articulas de nossa saneia Ley. ( Vinheta ). Estampado em Amsterdanz. Enz ca1_a de Yahacob de Cordova. Anno 5548. I vol., 497 pgs.
SILVA (IEosuAH DA)-

Tratado da Imnzortalidade da alma composto pelo Doutor. . . em que


SILVA (SEMUEL DA)-

.i {.
_,:-'I.

-"---

.
-

~-

,.

..
, I

:: ;;; r~:
.1
I'
1

,; 1;:

I
I .
-'!'

'li;

~-

, .

~'
'

~ ~-',:

.: '

t :: _ .

,, ..

l,
I

' i :

...
1

'I'

..
-- .

-,'-,I
-~-

-~

...

. ,,' \;".~.

\.

.,.
't
'I

' J

~~-

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

29

ta1nbem se 1nostra a iguorancia de certo contrariador do nosso tenzpo que entre outros muytos erros deu neste delrio de ter para si &publicar que a alnza do ho1ne1n acaba juntanzente co1n o corpo. ( Vinheta ). A1nsterdanz, ilnpresso e1n casa de Paulo Ravesteyn. Anno da criao do 1nundo 6.386. Obra rarssima. Vi em Amsterdam dous exemplares, um na Bibliotheca Montezinos e outro na Rosenthal. O Contrariador ... a que se refere no titulo da sua obra Samuel da Silva era U riel da Costa ( 1). Para se ver o pensamento e intuitos d'elle e dar uma idea geral do seu estilo transcrevo na integra o Prefacio: << Ao benigno Leitor. Costume he usado nas cidades politicas degradar os en1pestados, ou polomenos trcarlhes as portas, & vedar-lhes o commercio, & ynda para preservar os sos ordenar defensivos contra a peste: E- seno os ares se corrompen1, o mal sem ser sentido vai lavrando, & quando menos se imagina leva as cidades & as vezes provncias inteiras. Pois tendo oje entre nos hum pior que empestado ja que pareceo bem fazelo degradar, agora sera conveniente prevenir & ordenar triaga contra a peonha que vai vomit::1ndo, de que he bem nos precatemos, & tememos pois com o nome de yudeo & capa de
( 1) Como se v no d no titulo o nome de Uriel, mas a pag. r37 apostropha-o assim cc h-las torno-me a ti, cego e incapar Uriel ... ,,
9

J3o

CAPITULO JV

fingidas virtudes & modestia poderia ir destruindo & contaminando alguns singelos & pouco acautelados animas, em quem dezeja & procura imprimir as falsas e reprovadas opinioens em que anda; & aos taes so pretendemos espertar & advertir porque nam periguem se por ventura em algum tempo, ou lugar vierem ao trato, ou companhia deste hypocrita, ou doutros tais monstros, que yndaque raramente, toda via algas vezes degeneram de seus paes. Pois vendo, & notando o discurso das cousas deste homem que no nomeyo por honra do sangue donde procede, ynda que elle o nam merec~ pola soltura & soberba com que falia, olhando as dissimulaoins & enganos com que por algum tempo frequentou nossas congregaoins fingindo estar palas santas ords & estatutos d' e lias, & os termos com que comeou a dar mostras do veneno que trazia, & como chegado prova nam duvidou dar papel de sua mo & o deu negando nelle a tradiatn & ley de boca dada por Deus a Moseh en monte Synai, na qual consiste a verdadeira declaraam da ley escrita, dizendo que sam fingimentos & falsidades, & que a ley nan1 ha mister tal explicao, & que elle, & outros como elle a poden1 dar: affirmou que os dinim porque se governou & governa Israel foram tudo invenis de homs ambiciosos e n1alinos: repugnou o modo aprovado & usado da circum-

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

I 3I

cisam, gracejou das condiis de fazer & usar os thephilim & mezuzah, publicou por grande maldade celebrar dous dias de Paschoa mandando a ley celebrar s hum, nam admittiu a legitima rezam que para isso tiveram prophetas; & vares santos na primeira & segunda caza : deuselhe pouco de ouvir que a ley dava lugar a fazer contra diu quando os que tinham authoridade vissem que a cousa, & a hora o pedia como fez Elyahu Reys I. cap. I 8 sacrificando no monte Carmel contra ley que manda que s no templo santo se faa sacrificio: como fez Guiddon juiz. 8. mandando matar varoins de pennel por lhe negarem po para seus soldados, nam auendo ley que por tal mande matar homs. No faltaro amigos, & Zelosos de seu bem que lhe pediro & amoestaro ha & muytas vezes tornasse ao caminho que devia muytos escritos de homs sabios lho mostrava_m, muyto se trabalhou por no chegar a rigor, no bastou nada, y ynda assi se procedeu com toda a brandura a que o feo caso deu lugar consentindo que ficasse na terra por ver se tornava em contriam & emenda de seus erros: mas em lugar disso vi eu & viro outras pessoas dos nossos escritos de sua mo de tantos escandalos & insolencias que com rezo puderamos rasgar as vestiduras como fazio & devem fazer os bs yudeos quando ouvem blasfemar o nome do sfior pois quando menos dis

CAPITULO IV

que todo Israel faz culto estranho, o qual elle dezeja destruir, como destruyo Guiddon a ara de Bahal; & a iso ajunta o que era proprio de quem tal disse que he no ter temor de Deus nem ter alma, que tanto monta como nam na ter pois dis que a alma do homem he mortal & corruptvel, & que acaba juntamente com o corpo assim como as almas dos cavalos & dos mulos em quem no ha entendimento. Bestial, & injuriosa opinio, que nos obriga a provar a immortalidade da alma, yndaque me parece impossvel que este mal se pegue a nenhum verdadeiro yudeo; todavia porque assi como ouve hum podera aver outros que se deixam levar por ignorancia, ou soberba como fez este, mostraremos primeiro a verdade, & despois refutaren1os as falsas razois em contrario : & tu amigo & bom zeloso leitor considerado tudo com teu bom & desinteressado juyzo abraando-te s com a verdade, & ley santa do sefior da-me credito no que agora digo, que para tomar este trabalho entre as mais cousas me moveu & move muyto o dezejo de tornar ao gremio esta ovelha desgarrada & perdida em cuja restaurao te peo que de tua parte te empregues & ajudes com todas tuas foras assi Deus tas de & conserve muytos annos para as empregar em seu servto. Segue-se a pg. 7 << Tratado I da I ltnmortalidade. I Da alma. I Cap. 1. I Da criao do

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

J33

homem & de suas perfeioins . Vol. de I 78 pgs. (I). Na parte deste estudo consagrado a Uriel da Costa faremos sobrasar toda a importancia documentaria deste testemunho.

Sermam composto e pregado por R . ... em este K.K. de T. T. em Sabath E1nor a 20 de Hyar Ao. 5484 ( gravura). Em A1nsterdanz. E1n ca{_a de Ishak de Cordova a 28 Elul, Anno 5484. ( 22 pgs. ).
SoLLA ( SEMUEL MENDES DE) -

Sernzanz por R. . .. prgado em este K.K. de T. T. enz Sabath Balack a 17 de Tamus Ao._ 5484 (gravura). Em Anzsterdam Em Casa de Ishack de Cordova a 2 de Tisri. Ao. 5485 ( 20 pgs.) Precede-o de Jacob Mendes de Sola, irmo do author, o seguinte soreto:
ln. Se he disgraa do tempo que applaudidas as virtudes, ainda que logradas, cauze amor que nam sejam estimadas, porque a suspeita as pos desconhecidas. Que ventura no tem - quem repetidas, as acha j da fama selebradas, e afrequentados echos de louvadas, as encontra na praa de admittidas.
(1) O livro de Semuel da Silva tem duas partes. Na 1. 8 que comprehende sete capp. expe todas as razes com que se demonstra a immortalidade da alma; na 2. 8 , em der capp. occupa-se em refutar os argumentos de Uriel. Veja-se um summario d'elles em Wolff, Bibl. Hebrea, m, JJl6, onde diz da obra <t livro rarissimo, que tenho entre mos ,,,

CAPITULO IV

Feliz eu e ditosa a tua sorte : a tua em merecer ser apoiado, e eu em louvar-te sen ficar suspeito. Grande triumpho havemos alcanado : Tu em no estar j sujeito morte, nem eu ao tempo me ver ja sujeito.

de cc Ieoseph Mendes de Sola menor irmo do author a seguinte


DECIMA JOCOSA
Longe v de ns, que eu te louvasse, sem primeiro considerar que o farrameiro me poriam como o teu. Mas reparando que o meu no merece taes apodos, te peo que de taes modos me desculpes sem trapaa, porque o louvar-te de graa ha por fazer como todos.

ln. - Triunfo da unio contra o Pernicioso vicio da discordia ou Sermo que enz quarta feira I 7 de Menachen1 anno 55 I o: pregou o H. H . ... Rab do K.K. Mikv Israel, 8 K.K. 1Veve Salom. Na ilha de Curaao. ( 24 pgs.).

Sermo Penitencial que neste K.K. T. T. pregou R. . . . Enz sabath Nissabiln 8 Vajelech 25 Elul Anno 5544 hnpresso a custa do Author, conz a devida licena dos Senhores do Jfahanzad; 8 aprovao do Senhor H. H. 11m ( vinheta) em
lo. -

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

I35

Amsterdan1. Na o.fficina da v.a de Iahacob Props 8 seus orphos em Companhia. Ao. 5545. [ 13 pgs.] Na approvao diz David Cohen d'Azevedo que o dito sermo composto com todo acerto, colmado com muyta erudio, retorica, eloquencia, & boa doctrina, fruto produzido da nossa famosa Acaden1ia de Hets Haim, & como tal digno de se imprimir ... >>.
ln. - Orao funebre as postumas Memorias de Sua Serenssima Alte{a, Principe Guilhermo IV. Prncipe de Orange 8 Nassau, Stadhouder Hereditario das Sette Provncias Unidas, 8 8 8. Faleceo ent 22 octubro, Ano 1751. Pregado no K.K. de Mikv Israel, na ilha de Curao por o insigne H. H. R. . . . theologo, celebre Pregador 8 Rab da ditta Congrega. Impresso a custa de seu filho, com a devida licena dos Senhores do Malzamad, 8 aprovao do Senhor nosso H. H. Corregido dos erros typographicos por R. Ishac de Eliau Acohen Belinfante. Na O.fficina typographica de Gerhard Johan Janson, em cata de Israel Mondovy. A. 0 55.31. ( 16 pgs. ).

lo. - Sermo composto 8 pregado pelo H. H.m R . ... Em Amsterdam. Ms. de 34 pgs. innum.
ln.- Sermam Funebre 8 Moral que s exe-

quias do tnuy docto H. H. R. Aharon Acohen de

I36

CAPITULO IV

Lara dignissinzo Hatan do K.J{. de T. T. prgou o H. H. . .. Prgador do dito Kahal E1n sabath Enwr. 20 de Jiar Anno 55o4. Impresso a custa do Au.thor ( vinheta ). Em Amsterda1n. Anno 55 04 ( 24 pgs. ).
lo. - Orao funebre que nas honras dos on{_e nze{_es do Benz Aventurado Senhor David Ribeiro Furtado D. G. M Pregou pia Irmandade Aby Yet01nim . . . En1 Sabat/z Se1noth 21 Tebetlz Anno 555g. Enz A1nsterda1n. 1 vol. ms. de 35 pgs. lo. - Orao funebre que nas honras dos on{_e 1ne{_es da Benz Aventurada Senhora Sara Ribeiro Furtado Dias Delgado D. C. M Pregou pela Innandade Aby Yetonzim . . . E1n Sabath Balak 17 Tamu.s A. 0 555g. Enz A1nsterdam. Ms. de 3I pgs.
TEMPLO ( SELOMOH RAPHAEL JEHUOA LEAM) -

Sernza1n funeral As deploraveis 112e1norias do nzu.y reverendo e doutissinzo Senhor Hahanz Rabi Selonwlz de 0/iveyra, insigne Tlzeologo e celebre Pregador cabea desta i/lustre Naa1n e Congrega de Tabnud Torah. Pregado en1 Beth--Hainz e1n 4 de Sivan_, Anno 5468 Por Hahanz Rabi ... ( Vinheta) Anzsterdanz. Enz Casa de lvfosch Dias a costa de Selornolz Lopes Colaso.

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

137

lo. - Senna1n Funeral As deploraveis Memorias do muy Reverendo S Doutissimo Senhor Haha1n Rabi Ishac Aboab. Insigne Theologo S celebre Pregador, Cabea desta I/lustre Nao S Congrega de Talmud Torah. Pregado em Ros Hodes Nisan, Por . . . seu menor Dicipulo. Pregador nas i/lustres Innandades de Abi Yetonzi1n S Neve Sedek. Amsterdanz. Anno 5454. Em Casa de Mosse h Dias. ( 3 5 pgs. ). lo. - Sermarn Moral Discussivo Entre a Theorica S Pratica da Sagrada Ley por ... (Vinheta ). Enz Amsterda1n. Anno 545+ Em Casa de Mosseh Dia{ ( 4 1 pgs. ). lo. -Sermo conzposto pelo H Hm ... E pregado por elle aos 8 de Adar S4.J6 Nas Ntt1npciaes Festividades de seus Irm.os (20 pgs. innum.) Ms.

Serma1n funeral S panegirico a vida S virtudes da muy i/lustre Senhora Sara de Pinto prgado em 2 de Tebeth do Anno 5446 Dedicado aos magnificas Senhores lahacob S Moseh de Pinto ( vinheta ). E1n Amsterdam e1n Casa de Mosse h Dias. Anno 5456 ( 16 pgs. ).
ToRRES (DAVID NuNES) -

lo. - Sermam panegzrzco S funeral pregado nas exequias do muy ilustre Senhor Mordechay

138

CAPITULO IV

Franco Mendes Enz 1 o de Kissev do anno S448 Dedicado dignissima Senhora Sara Franco Mendes ( vinheta ). Em A1nsterdam. Em Casa de Mos eh Dias. Anno S4S o. ( I g pgs. ).
ln. - Sermam Apologetico das Preminencias da nossa Ley pregado a festa de Sebuhot do anno S4S o. Na i/lustre Irmandade de Abi Yetomim dedicado aos m uy nobles Administradores Tlze{oureiros que presentemente a servem ( vinheta ). Em Atnsterdatn. Enz Casa de Moseh Dias. Anno S4S o ( 28 pgs. ). ln. - Sermoens de . . . Pregador da celebre Irnzandade Abi Yet01nim ( vinheta ). Em Amsterdam, Em casa de Mos eh Dias. Anno 545 o. Consta d~um Elogio de Selomoh Ieuda Leo Templo, mais grande a1nigo do Author ->>. ( 8 pgs.) [No fim Amsterdam I o de Tan1uz 54 5o].

Y SHAC) - Sernzo ... que pregou o Docto Talmid H. Doctor Plzilosopho . . . [ Cfr. Sermes que pregaro ... >> ].
VELLOZINO (

Sermo moral sobre a Hunzildade Pregado neste K.K. de Talmud Tora em Quarta feira 2S Tamu{ Anno 55 2 7 por R. . . . hum dos nzenores sacias da .famosa Universidade de Hets-Haim e agora
ZACUTTO ( ELIEZER DE ABRAHAM) -

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

3g

eleito Pregador da ditta Acade1nia. Impresso conz a devida & respeituo{_a licena dos 1nuy nobres, C magnificas Senhores do Mahamad. Com a approvao do nzuito Eminentissimo Senhor H. H. Enzendado & corregido dos errares typog raphicos por R. Ishac de Eliau Hisquiau Acohen Belinfante, .Afestre do Pregador. hnpresso por ordem e despe{_a do Autlwr. E1n Amsterda1n, na O.fficina de Gerhard Johan Janson. Em casa de Israel Mondovy. Anno 5527. ( 17 pgs. ).

ZAcuTo (DouTOR) - Tratado I sobre Medicina que I fei. o . . . I para seu filho levar consigo I quando se joy para o Brapl I disposto e capeado I por hordenz de I Islzack de Maiatia Aboab I Anno 5450 j [Tudo num desenho sinzples penna, tendo nos cantos, e1n baixo Escrito por B. Godines ]. Comea Com pendi o breve em o qual se cont a cura de todas as doemsas, q a comtesem no corpo hun1ano, com que te saberas governar en1 tempo que no aja Medico: capitulo Primeiro - da cura da dor de cabesa ... . Acaba com o Indice e algumas notas relativas s receitas dadas por Zacuto. Esta Reseita he segredo que nunca descubrio o ditto Zacuto se no a seu filho, de cuja molher e filha eu o aprendy; esta cura se faz mesn1o, e no por via de churijo, e se disfarasa o que he que se lhe poem em tudo, e no se faz diante de ninguem,

CAPITULO IV

para q fique o Segredo mais conservado. E semelhantes curas se pago altamente. Ishack de Matatia Aboab . Seguem-se ainda algumas pgs. do mesmo Matatia a seu << Amado Filho David Aboab Curiel ,,_ Pequeno vol. ms., encad., com fechos; innum.

ANONYMOS
- Ante exordio Resposta do Sernzanz que o Arobispo de Cranganor pregou 110 Auto da Fe que se fes enz Lisboa e1n 6 de Septenzbro de I 7oS feyta por hunz Anoni1no s por gloria de Deos, a que1n toda a dedica para que a anzpare; por Credito da Verdade enz que toda a funda para que c/ara1nente se veja, e por desengano S superstioens a todos os Papistas para que se arrependanz e desenganenz dos Erros, e Enganos, c01n que este seu Pregador e todos os 1nais lastilnosanzente os tra{_enz enganados. Inzpresso e1n Turiln, na Ojficina de Jorge de Cervautes. Conz todas as licenas necessarias. Anno de 1709. Escripto por hum judeu muito erudito esta Resposta anda annexa ao Sermam do auto da F que se celebrou na Praza do Rocio desta cidade de Lisboa, junto dos Pazos da Inquisian1 em 6 de setembro do anno de 1 70S em presena de suas Altezas prgado pelo illustrissimo & Reverendssimo senhor D. Diogo da Annunciaam, Justiniano, do Conse-

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

141

lho de S. Magestade que Deos guarde, & Arcebispo que foy de Cranganor. Lisboa, Na Officina de Antonio Pedro Zogalrao. Com todas as licenas necessarias. Mnccv . [ 73 pgs.] Segue-se a Resposta, que vai de pgs. 74 a I 1S. - Dialogas Espirituaes no qual [ si c] se encontro as Almas e formo discursos sobre o que lhes passou neste 1nundo tereste composto por * *. E em baixo: Anno I 781. 1 grosso vol. Ms. de 44S pgs. cc Preface. Os doctos e teologos do Povo Israelitico tenem por infalivel que depois da vida terreste ha outra Espiritual, na qual recebem as almas a remuneraao de suas acoems . . . se achara neste tratado huma ideiya possivel, instigada e authorizada com o arimo de regras rabinicas, como as almas se encontro no outro mundo, e como se conhessem humas a outras, e nelle se dessifra a bemaventurana para os boms e os martirios para os perversos, cuja obra tem o titulo de Dialogo Espiritual como lhe compete por serem as almas quem formo o discurso, juntamente vay notado no fim huma ideya dos quatro diferentes tempos e Estados do homem ... sendo o primeiro este mundo sublunar ... , sendo o segundo estado o outro mundo ... , a este segue o terceiro estado, que he a restaurao do Povo com a chegada do Salvador e por fim, he o quarto tempo da ressurio ... .

CAPITULO IV

Dialogo Primeiro entre hum Ingres e hum Hollandes:


INGRES. HoL. Sejais bem vindo a este lugar amigo. Muyto vos agradesso por vossa Sivilidade, e serto que estou muy alegre de haver encontrado em lugar tam descampado hum sujeito to humano e to benigno, que me honrasse com o nomem de amigo. INGR. - Me paresse que estais muy fatigado de vosso viagem, e receiyo que ajais tido algum mao encontro que vos atemorizasse, e vos puzesse fora de alento. HoL. - Bem creyo que me acheis trespassado depois da jornada desagradavel que venho de passar, e do sobressaltos que experimentey nella, pello que no posso sucegar, por cuydar que ainda me seguem os que trublaro meu sentido. INGR.- Socegay amigo porque posso assegurarvos que no lugar donde prezentemente vos achais no vos sobrevira nenhum damno, no obstante paresser to esteril e solitario, porquanto deveis saber que pouco distante da qui, ha huma cidade a mim conhecida que he a mais deliciosa cituao que imaginar se pode, sendo seu ar muy salutfero, seus moradores muy Irmanados e muy benignos, muy fertil nos alimentos, e muy abundante nos recreyos, porem no permittem que nenhum forasteiro entre nella, sem que lhe acompanhe aquellas qualidades que o Governador e companhia de seu senado o ache digno para merecer sua sociedade ...

Pg. 444

ANAGRAMA DO AUTHOR
O curiozo para conhesser-me devera concederme dizerlhe por verdades puras ainda que paresso loucuras que com cortar a cabessa e voltar o que sobra penetrou a adressa do author desta obra ''

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

143

Por outro modo :


Querer devinhar o Author das figuras e quem compos este tratado so cabalmente loucuras cortaime a cabessa e me achareis voltado.

No me conteis por ignorante nem cuydeis sou atrevido pois se penetrey to adiante he por ser dos homens o mais sabido. Se me souberes buscar me deverey manifestar e me tomares a vulto ficarey para vos Oculto

,>.

I tado de tanta valia e a elegancia de sua con1-

Cotnentos dos Psabnos. Ms. de 3 12 fi. com a portada desenhada e protnpta a receber o titulo, mas sem indicao alguma. A um canto L SARuco J.r <c Preface H e o realce deste traFcit. 1772
posio to superlativa, que intentey formar o prezente comento literal e mais proximo ao sentido do texto que me foy possvel, alguns dictados de minha limitada ideya, e outros sacados dos mais clacicos comentadores da Biblia, traduzindo-o em lingua vulgar para facilitar sua inteligencia aos que no so versados na sagrada . . . >>

- Memoria do justo he para beno. Copia da Milagrosa Historia aconteceu ao 1nuy inclito e

144

CAPITULO IV

Nobre Senhor David Curie!, cuja Prodigiosa vida escapou a Providencia Devina 8 Fora das pessimas garras de lzwn fasilzerOi_O Enenu"go. Enz 21 Adar-Risson. Do anno 5.388. Corresponde a 1628. Ms. innum. de I 2 pgs. - Conerto de Dei_emganno ou Theatro da vaidade. Ms. de 42 pgs. - Discurso funebre que pelas deploraveis memorias do excellentissimo sabia ... , o espelho da devao he humildade, Digo o muy reverendissilno 9eior . . . Haym Ialzacob de Joseph Teixeira de Maltas. Ms. de 2 I fls. No fim Feyto por hum zelouzo Eliau . . . >> - Comedia ja1nosa dos successos de Ialzacob e Essav, composta por hum Autor celebre. Estampada a custa de Abrahanz Ramires e lshac Castello, em cujo poder se acho a venda ( vinheta ). Em Deljt, anno 545g, I vol. de Bg pgs. - Consulta feita aos 1nuy Eminentes Haha1nim de Amsterdam 8 Venera: 8 seu paresser 8 Reposta sobre ella. Pg. 3 cc Consulta - Hum judeu, sanguinio de natureza, delicado de carne, de pelo Ruivo, espesso y duro; de temperan1ento calido en1 extremo, y por isso no discurso do Anno he presizado barbear-se tres vezes cada semana ;

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

t-5

& senan1 se barbear, o Rostro se lhe cncende,

y todo seu corpo se lhe esquenta, & brotam por toda a barba, en1polas, notorias & Veziveis; e nos vimos que por cauza de natn se haver barbeado en1 n1edianos de Pascua, quando se barbeou sahinte Pascua, sangue coria c choreava da barba, & padescia tntiita dor ... sobre estes fundan1entos se pede aos Senhores Hahmnitn sy ay tneyo para licitar a este hon1e1n barbearse etn tnedianos >>. Resposta dos Senhores Hahamitn de Atnsterdatn cc he prohibido y digno de severa reprensatn y castigo; a tnenos que se haja pozitivanlente expritnentado, que por essa cauza haja adoesido etn fonna. E firn1aram ... Selomoh de Oliveira e Selotnoh Ahilion . Dos de Veneza cc por noticia ouvitnos que ay tnancebos etn algas Kehilot de Israel que a redea solta, de mo alsada, se barbeatn, e tosqueatn a cabea, en1 tnedianos de Pesah & Cabanas ... daquy por diante ninguen1 se etnancipe a tosquear a cabea ou a barba en1 medianos, exceptuando somente os coutados c declarados nos livros dos Pasquinem ... >> 1 folh. de 1 l pgs., sem logar de impresso, nen1 data.

- Livro que conlenz as condies com que os senhores do Maha1nad do KK de T. 1: de Arnsterdan-z se encarregavo de lrer..e obrigaes dos
lO

CAPITULO IV

Senhores Estados importantes Florins 40 ouo que eu Iahakob Pereyra ji'{ kodes para servire1n os reditos para os Iesibot que instllui ent Jerusalaim e Hebron intitulados Bette Iabacob e E11zeth de Iahacob para o que jis ta11zbe1n codes I 5o o para a sedaca e juntantente outra obrigao de 20u o cujo Rendinzento se hade Repartir a1lnualmente e1n turva; conto tanzbenz os Ires legados que Fis FI . .35 o o para a nlisva de eslzailn; I 5 no para Yrmandade a Abi Jetonzinz; e I 5o u para a dos Orjcnzs; com as escanzot!t que dittas Yesiboth devem observar e a fonna ent que tudo se deve destribuir; que seja para honra e gloria dei Dio Bendito, e augnzenlo de sua Santa Le)r. 1 vol. de S4 pgs. sen1 logar de in1presso. - Registro das circunzcioens feitas por Manuel Saruco Abendaua Priucipiado no Anno da Criao 5544 que corresponde ao anuo vulgar I 784. Haya. Depois d'um pequeno prologo con1ea: 0 N. 1 Eliezer bar Jacob. ircun1sidey pella prin1eira vez de n1.a vida cn1 presena de tneu Mestre l\lanuc) bar Sen1arya c de Selon1oh da Silva cotn n1uy dezejado suxesso cm segundo dia de Roshodes Elul 5 S44 sendo quarta feira, que corresponde a 18 agosto 1 784 c foro os Padrinhos Moseh de Pinto con1 o Avo da Criatura en1 n1inha Casa. O Ahissin1o n1c conseda sua Divina Assistcncia para poder sahir sempre victorioso

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

117

de n1inhas entreprezas ... Regista 68 circumcises tendo numerosas fls. en1 branco.
- Descripo da Festividade f'et a Nao Judaica Porlugztel_a nesta cidade de Anzslerdanz e1n sexta .feira r 8 de Sil1an Ao 55 28 corresponde a 3 Junio 1768. Quando sua A/teta Serenssima Guilhernw V Prncipe de Orange 8 Nassau, Stadhouder hereditario das Sei/e Provncias Unidas, 666 E sua Real Consorte Frederica Soplzia lF"lhelmina, Princesa da Pru ssia honraro com sua Presena a .1\Tao Judaica Portuguesa na Saneia Esnoga aconzpanhados do Dignissinw !Yfagistrado desta cidade. [: sua Altei_a Duque de BrunsJJ)isk fVo[fenbtel, &68 1nais i/lustres Senhores da Corte do Senhor Prncipe Stadhouder. 1 vol. in1p. en1 portugues tend0 na pg. en1 frente o texto hollands. An1sterdan1, MDCCLxvm, 3o pgs. - Treslado do Pesak dos Sr. es Hahanzinz de JTene{a. ~Is. de 3 3 fts. un1a exposio e resoluo de questes legaes c juridicas. Livro que d noticias de Iodas as Pedras precio~as seu Nacinz. 10, origenz, calidades, Preos e ~ertudes; Relao muy noticiosa e curiosa para todos e em particular para Ioeleiros e !Yfedicos e para o que toca a .Jfedicina bay no cabo do livro separadamente as cores; verludes; e folhas e aonde -

CAPITULO IV

cada COll{a e cou;_a J'enz por sua taboada. Resumido e disposto do borro original por 1ni, Isback de Matatia Aboab, para noticia de nzeus filhos) e de quent o ler. .Anzsterdanz no Anno 545 o. 1 vol. Ms. interessante no seu gcnero, enc. en1 pergan1inho, existente na Bibliotheca Rosenthal. - Lista de pessoas que servira1n ent differeutes Associaes judaico-portuguesas, enz A1nsterdam. 1 pequeno Ms. innun1. Alguns non1cs e datas. Curioso talvez para a identificao personalissin1a d'uma ou outra fan1ilia ( 1).

( 1) Esta lista n:to pretende ser completa, mas foi o que vi em Amsterdam e que me parece ser alguma cousa mais do que estava feito at agora. Aqui lembra naturalmente o nome do meu saudoso amigo Dr. Kaiserling, que desbravou o caminho na sua Biblioteca Esp.-Portug.-Judaica, j cit.

CAPI'TULO V

O Ladino. Algumas das suas caracteristicas. Causas da formao do ladino e alguns exemplos desta lingua.

Quando os Judeus foram expulsos de Espanha e a seguir de Portugal emigraram para onde a fortuna ou o acaso os arrastou - para a Turquia, Servia, Bosnia, Bulgaria, Palestina, Marrocos, como para os paises do Norte, Frana, Belgica, Inglaterra, Hollanda, etc. A principio conservaram pura a lingua que falia vam - o espanhol ou o portugues - aquelle, porm, mais do que este ; a breve trecho, como no podia deixar de ser, essa lingua comeou a alterar-se, a decomporse, adtnittindo numerosas formas extranhas, deixando-se influenciar na sua phonetica, como na morphologia e na syntaxe pelas outras linguagens com que se encontrava em contacto. Formou-se assim uma especie de dialecto em que os elen1entos predominantes sam o hebreu e o espanhol, a que se deu o nome de Idioma espanhol, ou Lingua castelhalla, ou Lingua vulgat, ou Lingua Sephardz~ ou ainda Judesnzo ou JudeoEspanhol, ou, enfim, como tnais conhecido, simplesmente - Ladino ,:,"i~:.

1:>0

CAPITULO V

Uma das suas caractersticas no que respeita phonetica, por ex., a substituio do h por .f como etn jijo por hUo, Jablar por hab/ar, Jatnbre por hanzbre, .fennosa por hennosa, etc. Deu-se o n1esmo phenon1eno com o g. Diz-se en1 ladino agora por ahora. Nenhun1 auctor fez notar que estas trocas se explican1 pela influencia do portugues. Quanto a ns no pode haver outra explicao do facto. Os judeos portugueses eram em menor numero; rnas tinhan1 a sua representao entre os emigrados ben1 accentuada por figuras distinctas nas letras ou na vida e regime da Synagoga. Estabelecer-se-hia assirn inconscientemente uma lucta em que tinhan1 de flcar vencidos os mais fra(os. Entretanto un1 perodo de instabilidade de forn1as, de duplo en1prego de termos, deveria existir. 1~ tamben1 frequente no ladino a n1udana do 11 cn1 111 con1o nzueslros, nzueJ'O, 1nos, por nuestros, nuevo, nos. Ha a metathese do d antes do r en1 J'edrad ( verdad ), pedrer (perder), vedre (verde), etc. Muitos termos so exclusivos deste dialecto, con1o me/dar, frequentemente empregado, em vez de aprender, ler, nzeldador, isto , leitor, prgador; nzelda o tnesmo que escola; darsar do hebreu mii, investigar, instruir, e que se en1prega na significao de prgar, fazer un1 sermo, etc.

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

I 5I

Os caracteres de que se serviram os J udeos na impresso das obras que saram luz em ladino so hebraicos, raras vezes latinos. Mas como os signaes dos dous alphabetos se no correspondem exactamente d'ahi as anomalias que se notam na transcripo e que nem sempre sam faceis de descobrir. D'esta forma transcreviam, por ex., lla1nar .,~~~.,.,-,, levar .,~::.,"~;, calle .,'l~~p, quien ~.,.,p, hijo ,,'1~, etc. Certo que merc de circunstancias varias, entre as quaes avultan1 as de ordem religiosa e liturgica, se originou uma literatura em ladino, que relativamente rica e naturalmente interessante. A primeira obra a registar a traduco d'um ritual sobre a tnatana do gado destinado ao consumo publico. Os judeus foram sempre escrupulosos nesse capitulo da sua crena, tendo creado uma n1ultido de prec~itos e um fornlulario liturgico complicadissitno a tal respeito. Isto explica que a prin1eira obra que deram estampa fosse sobre esse assun1pto. Saiu em 1 51 o em Constantinopla, sendo depois reimpressa varias vezes em Venesa, Pisa, Londres, Amsterdam. Seguiu-se em 1 S47 a traduco do Pentateuco e annos depois a de toda a Bblia, que se repetiu varias vezes, como em Constantinopla em 173g-4S e que entero bien ladinado l>. Frequentemente se deram estan1pa, em separado, diversos livros da fiiblia, como os Psalmos, o Cantico dos Can-

CAPITULO V

ticos. Talvez o ultimo fosse o Ecclesiastico (Livro de Sirach ), que s appareceu em Vienna em I 8 I 8 traduzido para ladino por Israel Bakor Hayyin1, de Belgrado. Para tornar accessivel aos que pouco ou nada conhecian1 de hebreu os textos das oraes, cerimonias e praticas religiosas e liturgicas, fizeram-se em ladino extractos do livro de Jose Caro- que ten1 o titulo de Shulhan Aruk ( Salonica, I 568 e Veneza, I 6o2 ). O titulo dessa obra em ladino era << Mesa de el aln1a >. En1 I 6og Moyses Altaras deu uma edio sob o titulo cc Libro de n1antenimiento de la Alma . Em I 689 saia em Amsterdam o << Co1npendio de Dinim que todo ..f srael deve Saber y Observar escripto por Jose de David Pardo c publicado por seu filho David Pardo. Isaac Non1brado traduziu um ritual conlpleto, o cc Orah Hayyin >> sob o titulo '1''~:i ;n;'IO Mesa dei Rey: crn Ladino Claro, COOl seu :i:i~:i (Constantinopla, I 744 ). Desde essa epoca at nossos dias tem continuado a imprin1ir-se cn1 ladino nun1erosos trabalhos e tantos, que esta linguagem ten1 j a sua gran1matica e o seu Diccionario; aquella saiu cm Vienna etn I 823, e depois en1 I 852 en1 Sn1yrna, em 186o cn1 Bucharest; este appareceu cn1 Constantinopla - Diccionario de la lengua Santa >), cn1 I 855. No ultimo quartel do seculo XIX at n1esmo obras de literatura, alis de fan1a univer-

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

153

sal, como a Esther de Racine, o Avaro de Moliere, a Historia das 1nil e zana noites, foram adaptadas ao ladino. Consultamos em Amsterdam .varios destes trabalhos; das nossas leituras e estudos damos algumas das notas que colhemos e que se no referem seno a obras extremamente raras. A definio do ladino encontra-se explicada pelo grammatico Abudiente : Os versos de duas linguagens so dificultozissimos de fazer, por quanto he necessario para a -con1postura delles buscar vocabulos os. quais tenho alga significao em ambas as duas Linguas de que se pretende fazelos: em forma que quando se leem, faam hua perfeita orao, em cada qual d'aquellas duas linguagens, como o que se segue que he Hebraico c Espanhol, assi:
;"i~~"t~ ;"i~";;:i 'I~"'J ~~

jN:!.t;"i~~ip ::~ ;"i"J'I~ jiJ


:i""\.;~
T

:i'i,r"'.
T

i-:, .,. ~

O qual lendo-se cm hebraico, al do que nelle significa, parece, que estamos fallando Espanhol dizendo:
El Rey abita mora En sima el corason Sirvelo toda ora A fazer lo que es razon.

CAPITULO V

E da propria maneira se podem fazer em Hebraico como etn qualquer outra Lingua >>. Dissn1os atrs que se publicaran1 etn ladino obras de liturgia e cerin1onias. Na Bibl. Rosenthaliana de An1sterda1n vimos: 'Es Sidur de Mujeres en ladino para todo el afio con su orden de Brakot al fin. . . y el orden dei labor de las manos y otros mujos diuinos.
1.,~ ~"~='~'=~'%j N.,~ i'=l,~ u5.,~ o~~

,,o

~~ r~,~ ~m 1 ,p .,.,?~. ~~
.,~~~~

,,,%"\

:i:~ .,~.,,N~

::.,:r

1':!.,.,~ ,.,~ .,~ :T~ '~ %ii~'~

o-~.,i ~i:t.':1i.:l 'US"'i~i~ .,~ ~"':N'~ 'US~-; "~"i

Mas um dos livros tnais curiosos no genero o o.,:,.,~~ ..,.,~ .,~= publicado etn Atnsterdam ctn 1793. D'elle extrahirnos as seguintes canes perfeitamente typicas:
j"'.,~:-i
i,.,~

. .,

~~

.,::r

..,.,.,r;
=,,~~

::~ ~,,?"~J ~;
;-;~

;-;~

~,..,~~,

.,.,j'l'"f
T

:i~
T

que serve de estribilho cano:


-~.,,:.,,

~i:

:"'"r~.,.,-;,~'1~

~-:.,~

:-;,.,,~:.

j~,-~?tp 'I~ ipi~ :-;~ "'pi~ ~~


~,.,;?.,:!~o/~ '1"11:) ~.,;~ti 1:-:;~~

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

155

Repete-se o estribilho:

~;~~;ip~ ~i~ ~~~P';'~~ ;.,~~~p m~~


~.,,.,

,':!
;-;~
T

ci: .,,:.,

o.;~U:':l.,..
T :

~, ~ ~,~~~ "'~~

...

.,.,;.. ~~~~-~~!

~.,~.,~ ~

..

'.

;-;~

"R.

m"::~~Np_ ~o,~ "~'J .,~~?NJ'_

Estribilho:

N';'"~ i~ ~~~':1~ ipi~ ,~~ ,~~ "~'J

~;~n~ oio"":~':l'~ mi~ miii~ ;-;~ "P .


.. ..,~~~~.,,-: "U: r1i~~-. ~~~ , T T :

miii'O
;'ii~~
T

Estrihilho:

Seria verdadciran1ente interessante descobrir quaesquer trabalhos liturgicos, literorios ou de qualquer ordem, escriptos em portugus e passados a ladino, como j succedeu con1 as aljamias do arabe. A outros estar reservada essa felicidade. Eu no logrei alcan-la, mas no me pareceu inteiran1ente descabido dar conhecimento do que encontrei nas bibliothecas de Amsterdam.

CAPITULO VI

Uriel da Costa. Alguns dados ineditos e desconhecidos para a sua biographia.

Uma das mais extraordinarias, curiosas e interessantes figuras do Judasmo moderno setn duvida nenhuma a de Uriel da Costa, cuja bio.graphia corre cheia de obscuridades e de lacunas ( 1 ). Muitos dos escriptores que se ten1 occupado do celeberrimo livre-pensador, no desejo bem comprehensivel de esclarecerem umas e completarem outras, tem-se aventurado em hypotheses e conjecturas por vezes destituidas de todo o fundamento. E' que at agora no tem havido outra fonte de ensino e de informaes seno a autobiographia de Uriel. As actas do seu processo ninguem ainda logrou v-las.
(1) Poder-se-hia esperar que Dauid Franco Mendes que com minucia se occupou da historia da Communidade israelitica de Amsterdam nas suas indigestas cc Alemorias . .. ,> alguma cousa de interessante deixasse dito sobre esta importante figura. Qual ! Elle limita-se a traduzir a seu bel-prazer o artigo que Bayle escreveu para o seu '' Dicionario. . ,> - Neste tpo, comea elle, perturbou a ~:.,~p o Atheo Uriel Acosta de que se reffere o seguinte ,, e vai aproveitando o poligrapho francs sem acrescentar nada de novo. E' uma prova bem evidente do seu fraco criterio mental I

CAPITULO VI

O opusculo cm que se defendia das accusaes do seu adversario San1uel da Silva, e expunha ao mesmo tempo as razes da sua c~ena na negao da in1mortalidade da aln1a, permanece tambenl inteiramente desconhecido. Desta forma, escreve o sr. Alfred Klaar: << die Autobiographie bleibt also 'vohl noch fr lange hinaus die einzige Quelle fr die Geschichte seines Lebens und Denkens - eine Quelle, die freilich auch einzig in ihrer Art ist >>. Ns julgamos-nos feliz em poder contribuir com un1a pequena achega para o conhecin1ento de vida de tam illustre personagem. Com effeito, se no poden1os vr as actas do processo se que ellas existem avara e estupidamente sequestradas ancia de saber de todos os estudiosos - , se no conseguimos ver tan1bern un1 exetnplar sequer do famoso Examen das tradies phariseas. . - se que algum exen1plar se salvou do zelo vingati\'o dos correligionarios: do auctor - cm cuja sorte emparceiramos cotn todos aquelles a quen1 directan1ente ten1 interessado o problema con1o o sr. Meinsma, o dr. \Venzelburger, o sr. Klaar ... , - poden1os fornecer nada menos que o texto da primeira condemnao das doutrinas de U riel feita pelo Mahatnad de Amsterdan1. Esse documento precioso e acaba cotn n1uita phantasia, como a do proprio sr. 1\1einsma que se engana redonda-

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

1S9

mente no anno en1 que foi lanada sobre Uriel a excommunho e nos nomes dos Rabinos que intervieram no seu julgamento. O achado d'esse documento serviu para nos compensar pelo seu incontestavel valor d'algumas amarguras e desconsolas que a nossa n1isso nos acarretou. Conhecia-se o equivalente que condemnou Baruch Espinosa, mas o que vamos dar ninguem, sequer, o havia suspeitado ( 1). Pois existe no << Liuro
( 1) E' assim concebido : u Herem que se publicou da Theba em 6 de Ab contra Baruch de Espinosa. - Os Senhores do Mahamad fazem saber a Uos, como ha diaz que tendo noticia das suas opinioens e obras de Baruch de Espinosa, procuraro por differentes caminhos e promessas retiralo de seus maos caminhos, e no podendo remedialo, antes, pelo contrario, tendo cada dia mayores noticias, das horrendas heregias que praticava e ensinava, e ynormes obras que obrava, tendo disto muitas testimunhas fidedignas, que depuzero e testemunharo em prezena de ditto Espinoza, de que ficou convencido : o qual tudo examinado en prezena dos Senhores i-lahamim, deliberaro em seu parecer que ditto Espinoza seja enhermado e apartado da nao de Israel, como actualmente o poin em I-lerem, com o Herem seguinte: Com senten\a dos Anjos, com ditto dos Santos, nos enhermamos, apartamos, e maldisoamos e praguejamos a Baruch de Espinosa, com consentimento dei D. B. e consentimento de todo este Kahal Kados diante dos Santos Sepharim estes, com os seis Centos e treze preceitos, que esto escritos nelles, com o Herem que enhermou Jeosuah a Jericho, com a maldisso que maldixe Elisah aos nossos, e com todas as maldisis que esto escrittas na ley ; malditto seja de dia e malditto seja de noite, malditto seja em seu deytar, e malditto em seu levantar, malditto elle em seu sayr e malditto elle em seu entrar; no querera Adonai perdoar a elle, que entonces fumeara o furor de Ad. e seu zelo neste homem, e yazere nelle todas as maldisois, as escritas no Libro desta Ley, e arrematara A. a seu nome debaixo dos Ceos, e apartalo-a A. para mal, de todos os

16o

CAPITULO VI

dos Termos da Imposta da nano princi= piado em 24 de Sebat 5382 n, a FI. 12, donde fidelissin1an1ente o extractamos e que con1o segue: << Os snnores Deputados da nao fazen1 saber a Vsn1s. como tendo noticia que hera vindo a esta Cidade h hon1c que se ps por non1e Uriel Abadot. E que trazia m.tas opinios erradas, falsas e hercticas ctra nossa santissin1a lei pellas quais j en1 An1burgo c Veneza foi declarado por herege e excon1ungado e dezejando reduzilo verdade fizero todas as dilig.as necessarias por vezes c toda a suavidade e brandura por n1co de Hahan1in1 c Vclhos de nossa nao, a q ditos snnrs. deputados se acharo prezentes. E vendo q. por pura pertinacia e arrogancia persiste em sua n1aldade c falsas opinies ordeno c os 1\llahamadot dos ehilot. E cos de ditos hahan1in1 apar~alo con1o hon1_ ja enhermado, e n1aldito da L. dei Dio, c que lhe no fale pessoa alga de nenha qualidade, n hon1c nc molher, nc parente n estranho, nc entre na
tribus de Israel, com todas as maldisis do firmamento. as escri.: tas no Libro da Ley esta, e vos os apegados_ com A. vosso Dios, vivos todos vos oye. Advirtindo que ninguem lhe pode fallar hocalmente, nem por escrito, nem dar lhe nenhum favor, nem debaxo de techo estar com elle, nem junto de quatro covados, nem leer papel algum feito ou escrito por elle ,_ Cfr. Graetz - Gesch. der Juden, Bd. 10, 3.a Aufl. bearbeitet von dr. Brann, pg. 403. A excommunho de Espinosa devia ser fulminada entre I65G e I683.

h-
,,~

Cf)

<C E(.!..

Cf)

UJ

OS .tUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

161

casa onde estiver, n lhe dem fauor alg, n o comuniquet,!l c pena de ser comprehendido no mesmo herem e de ser apartado de nossa communicao. E a seus Irmos por bons resp.tos se concedeu termo de outo dias p.a se apartaren1 deli e. Amsterdam 3o dei homer 5 383. Samuel Abarvanel, Binhamin Israel, Abraham Curiel, Joseph Abeniacar, Rafael Jesurum, Jacob Franco . Tudo o que acaba de lr-se cndiz absolutamente com o que na auto-biographia escreve Uriel: fui por elles excommugado e excluido da communicao com todos os fieis, e os meus proprios irmos, de quem anteriormente eu fra mestre com medo d'elles passavam por n1im na rua sem me saudar . . , O documento revela-nos, p0rm, utna circunstancia curiosa - a do nome dado a Uriel, alli chamado Abadot , como tambem a sua condemnao pelos Synagogas de Hamburgo e de Veneza. Relativamente ao nome mais ha que extranhar ainda quando se souber que em outro documento, cuja authenticidade no pode pr-se en1 duvida, Uriel chamado Adam Romez >>. Trata-se da folha dum livro de contribuies da comn1unidade portuguesa de Amsterdam, em que figura a assignatura autographa de Uriel, e a que anda collado um fragmento de papel em
11

CAPITULO VI

que se l:-- Uriel da Costa, alias Adam Romez foi posto em liberdade pelo tribunal da cidade sob a condio e a promessa de comparecer em pessoa no tribunal todos os dias em que for chamado pelos Senhores Officiaes, e de se subtnetter a julgamento. Prestaram cauo Micael Esteves de Fi na, Juan Perez da C unia promettendo, na falta de comparencia delle, citado Uriel da Costa, pagar em proveito d'elles srs. Officiaes, 1 .200 FI. Acta I I de Maio de I 62 1 ., Jacob Pietersz Hooghcamer e Claves Pietersz, officiaes (I). A excon1munho lanada pelas duas Synagogas de Veneza e Hamburgo, que vivian1 em estreitas relaes com a de Amsterdam, demonstra-nos que o escandalo das doutrinas sustentadas por Uriel fra enorn1e, apressando-se aquellas a condemn-lo, antes da desta cidade, onde Uriel vivia e onde qualquer influencia de amigos poderia ampar-lo na lucta com os Rabinos. Pelo prefacio do livro de San1uel da Silva sabemos at onde ia o esprito negativista de Uriel e a sanha que se desenvolveu contra elle, pela audacia e arrojo das suas negaes. Fundamentalmente Uriel arruinava toda a constituio da lei n1oysaica, e por conseguinte, todo
( 1) Existe na Bibl. do Seminario Portugus-Israeltico, onde me foi mostrado pelo Sr. David Montezinos.

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

63

o formalismo religioso e cultual. Pretendeu-se reduzi-lo ao silencio; quiseram discutir com elle, aconselh-lo. Adn1oestaes, an1eaas, tudo foi inutil. Consentiu-se que ficasse na terra por ver se tornava em contrian1 .. Mas Uriel no podia recuar. Longe de se submetter, de se occultar, de viver escondido e ignorado, quis dar a razo e o fundamento da sua crena e escreveu~ Antes de entrar no prlo foi esse escripto refutado pelo medico Samuel da Silva no cc Tratado de Immortalidade .. ))' de que ja demos larga noticia. Foi en.to que Uriel escreveu o - Examen das tradiens phariseas conferidas coni a lei escrita por Uriel, Jurista hebreo, com resposta a hum Semuel da Silva, seu falso calumniador, Amsterdam, 1624. Paul Ravenstein ))' -- livr<? de que 'se nn conhece um unico exemplar. As consequencias desta publicao para o seu auctor foram ataes - veio a perseguio sob todas as forn1as, o desprezo e o abandono de amigos e parentes, que o conduziu, afinal, ao desfecho tragico do seu suicdio, no sem ter experimentado primeiratnente a maior e mais pungente das expiaes a que um judeu poderia submetter-se. Os apologistas de Uriel no cessam de o chmnar um martyr do livrepensamento e de exaltar a sua constancia e o seu soffrimento. Para ns elle seria digno de todos esses encomios se no fosse o seu esprito

CAPITULO VI

de fraqueza. Duas vezes foi condemnado, duas vezes se submetteu. E quando lhe refervia no peito todo o odio e todo o rancor contra uma seita de hon1ens, que elle reputava sem auctoridade legal, nem n1oral, depois de haver abjurado toda a sua doutrina, todas as suas affirmaes, todas as suas luctas, todos os seus protestos, quer dizer, todo o bello gesto da parte s da sua vida, ainda lhe restavam foras e coragen1 para ir submissamente deitar-se porta da synagoga para que os que entravam e saam calcassem aquelle corpo d'um velho sexagenario, que acabava de, preso a uma das columnas do Templo, ser aoutado con1 trinta e nove atagantadas! Podemos ter e certamente todos teremos piedade dos seus soffrimentos e dos seus martyrios, mas no podemos experimentar nenhum alto sentimento de respeito e de grandeza por quem, maculando a nobreza da sua personalidade na sua resignao, no teve a audacia do protesto seno, depois d'un1a revolta affrontosa, -- elle tentou matar um irmo antes do seu suicdio - , na boca d'uma pistola ! Aps tantas hypotheses mais ou menos phantasiosas, a que a vida obscura de Uriel veio dar occasio, un1a outra, inteiramente destituda de fundamento, tentou no ha muito identificar a pessoa do judeu insubn1isso e revoltado com a d'um theologo famoso, lente da Universidade de

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

I65

Coimbra ( 1 ). Houve, com effeito, no seculo XVI, um Professor illustre de Escriptura na Universidade, que foi Vice-Reitor, prgador emerito em occasies solemnes, commentador e exegeta, personalidade, enfim, que se assignalou pelos seus talentos e seus servios no meio scientifico da Coimbra dessa poca. Chamava-:se Gabriel da Costa. Ora Uriel da Costa termina a sua autobiographia por estes dizeres ficae sabendo que o nome que eu tinha quando christo em Portugal era Gabriel da Costa; entre os judeus, para o meio dos quaes oxal eu nunca tivera vindo, fui, con1 leve alterao, chamado Uriel . Tanto bastou para que, lido isto, se procurasse identificar as duas personagens! E' certo que no (( Exemplar Hun1anae Vitae >> no apparece a mais leve alluso a este passado alis illustre e a que naturalssimo seria uma referencia, sequer passageira ; certo que nenhum dos biographos, desde Bayle at ao sr. Alfred Klaar, vislumbrou a apparencia d'uma approximao, nem ao menos Barbosa Machado, que conhecia muito bem as duas personagens, e que na Bibliotheca Lusitana devidamente as separa e fixa no seu rigor historico ; enfim, no menos certo que Gabriel da Costa, Professor
( 1) Sr. Dr. Th. Braga na introduco ao Espelho da vid.t humana, cit. na nota final deste cap.

CAPITULO VI

de Escriptura, era j uma figura preeminente em Coimbra quando Gabriel da Costa, - mais tarde Uriel - , veio a Coimbra frequentar o Direito, simples estudioso e no mais nem menos curioso do que tnuitos seus contemporaneos e collegas. Pouco importava! L existia aquella affirmao da auto-biographia a abrir um horizonte novo e originalissitno aos espritos faciln1ente inclinados a conjecturas por vezes pintorescas. De resto, uma sin1ples busca nos Archivos da Universidade jugularia cerce todas as presumpes e aniquilaria todos os pruridos de innovao. Por duas vezes na sua auto-biographia U riel affirma que cc estudara o direito 7 que cursara as aulas de direito. Sendo a escola de Coimbra a unica que, como sabemos, sempre ministrou esse ensino, natural era indagar se o seu nome, de facto, se encontraria entre os dos alumnos universitarios. Procuramo-lo ( 1). Um bocadinho de paciencia deu o resultado ambicionado s nossas fundadas pesquisas, mostrando-nos, com alegria, o nome do mais tarde famoso adversaria do judasmo orthodoxo registado nada menos que sete vezes. cc Gabriel da Costa, filho de Bento da Costa, do Porto, 1natriculou-se etn Cauones a 4 novembro
( 1) Gentilmente me acompanhou nestas investigaes o distincto Director do Archivo, meu illustre Mestre e amigo, Sr. Dr. Garcia de Vasconcellos, a quem apresento mais uma vez o preito da minha gratido.

OS JUDEUS POR fUGUESES EM AMSTERDAM

I G7

de 1604. Disse que hade frequentar Institui as )) . E' o que lemos no Livro de Matriculas d'aquelle anno, I. 5, fi. I8, v. 0 3. Matriculou-se em 1 o outubro 1 6oS >> ( Ibid., I. 6, fi. I o, v. 0 ). Matriculou-se a 1 S outubro 1 6o7 n ( Ibid. I. 7, fi. 1So ). << Matriculou-se a 12 dezen1bro 1608 ,, (Ibid., I. 8. 0 fi. 16 v. 0 ). Nas cc Provas de Curso >> figura egualmente o seu nome. cc Gabriel da Costa, do Porto, cursou 6 de Canones. ( Vol. 7, I. 2. 0 , fi. I oS). Foi em I 6oS- I 6o6. E no anno immediato provou ter frequentado S de Canones ( Ibid., 1 I 3 v. 0 ). Algumas linhas tam sn1ente, como se v, mas que de~moronam um grande cas tello. . . de aventurosas phantasias! Estas datas levam-nos tambem a fixar uma outra - a do nascimento do illustre revoltado. E' elle quem affirn1a que cc cursava as aulas de direito . . e andando nos vinte e cinco annos, como se me deparasse ensejo, obtive um beneficio ecclesiastico ... >>. A primeira vez que o seu nome figura como alumno Universitario , como acabamos de ver, I 6o4. Recuando aquelles vinte e cinco annos estamos em 1 S79, que ser, pois, approximadamente, o do seu nascin1ento e no o de I Sgo, que quasi todos os biographos lhe assignalam. Eis aqui os elementos que podemos fornecer aos que se interessam pela vida do nosso illustre

J68

CAPITULO VI

con1patriota. Ser pouco, n1as algun1a cousa mais do que at aqui se havia dito, e tem sobretudo o n1erito de ser colhido em fontes authenticas e da mais incontroversa probidade ( 1 ).

( 1) A quem quisesse estudar largamente a vida e a aco de Uriel muito convma conhecer a obra j citada de Alfred Klaar - Uriel Acosta, Leben und Bekenntnis eines Freidenkers vor 3oo Iahren, Berlin, I909; a introduco e notas do mesmo escriptor em - Uriel Acosta. Trauerspiel in fnj Auf:;gen von Karl Gut:;kow, mit Einleitung und Anmerkungen, Leipzig, I9o8; a Jewish Encyclopedia, que indica no fim a bibliogr., alis muito reduzida. Em Portugal encontra-se a biogr. em Barbosa Machado - Bibl. Lusit., verb. (( Gabriel da Costa ,, ; na Miscellanea curiosa, e proveitosa, ou Compilao, tirada das melhores obras das Naes Estrangeiras; tradu:;ida e ordenada por*** C. J., Lisboa, I78I, vol. m, pg. a53; no- Espelho de Vida Humana, verso de A. Epiphanio da Silva Dias com uma introd. . . por Th. Braga, Lisboa, 1901; Maximiano LemosZacuto Lusitano, Porto, I909. Ligeiras referencias em Bruno Portuenses illustres, 1, 37g-384. Varias auctores judaicos como Wolf na Bibl. Hebraea, I, J3I e m, I 116. Cita este auctor B. J. Muller nos Proleg. ad Judaismwn detectum, que no pude ver, Clerc na Bibl. Univ. vu, 327, que diz muito pouco; Rodriguez de Castro lambem falla d'elle - Bibl. Espafola, 1, 58o, etc. Peignot no Dict. critique, litt. et bibl. des principaux livres condamns au {eu, supprims ou censurs, Paris, 18o6, 2 vols, 2. 0 pg. 208, regista a obra de Uriel, sem pormenores alguns.

CAPITULO VII

Estado actual dos Judeus portugueses em Amsterdam. Dissoluo das suas qualidades typicas. A lingua portuguesa. O que foi e o que actualmente. Consideraes.

Se alguem lanar um rapido volv~r d'olhos para a lista das obras de auctores judaico-portugueses, que deixamos recenseadas num dos captulos anteriores, talvez pregunte a si proprio qual foi o destino desta lingua que teve tam larga e extensa cultura entre a colonia expulsa de Portugal. Persiste ainda entre a raa expatriada a lingua que seus antepassados mamaram no bero ,como escreveu Samuel Usque? Evolucionou, adulterando-se e formando algum fallar especial, algum calo typico e inconfundvel!) Desappareceu totalmente e no hoje mais que uma reminiscencia historica? indubitavel que a lngua portuguesa perdurou durante largo perodo no s como a lingua usada pelos literatos e homens cultos, mas ainda no seio das famlias como a lingua propria e habitual. Nos livros, como nos seus cartes para no importa que convite de festa ou de

CAPITULO VII

cerimonia, nas inscripes epigraphicas dos seus monun1entos tun1ulares, a lingua que empregavam era, de facto, a portuguesa. Como material de docun1entao no s curioso, mas util, consignarei aqui alguns exemplos comprovativos das minhas affirmaes. Vejamos em prin1eiro logar as inscripes tumulares, como as copiamos no cerni terio de Ouderkerk, e que sam aprectavets como documentos lingusticos.
S. Do Honrado E Sapiente Varo o D.o Joseph Bueno Q Se Apanhov a seos Povo~ Em 2 de Elul 5491 Sua Alma Goze da Gloria.

[ l'endo do outro lado ] :


Confessando a Santissima Vnidade Sofrendo a Morte Pena e Atro Horror Jaz convertido em terra aqvi o Doutor Perdo pedindo a Sacra Magestade.

[Doutro lado:]
S. Da bemaventurada E Hvmilde Sara Bvena Mulher do D.o Joseph . Bveno Q se apanhov A seos povos em 9 de Sivan 5414 Sua Alma Goze da Folganca

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

171

*
Debaixo desta fria loza Ester Salom Gozoza Tisri 3o Sepultada que para Gloria foy chamada 5488.

*
S. Do incurtado Mancebo David da Rocha F.o em 28 de Kisleu A.o 5469.

*
David Oferese a memoria Da Rocha o maior espanto Na terra a gloria do canto No ceo o canto da gloria.

*
Aqui jaz O exemplo da virtude A Bemaventurada Abigael da Rocha Cu ia alma foi a gozar de D. Depositando aqui seu corpo Em 15 de Hesvan A.o 5449

*
Aqui est sepultado o honrado Varo Y manuel Abolais que se tranciu em 24 do mes de Nisan A. 0 532 E seu Filho Ymanuel Abolais F.o em 5 de Yar A. 0 5421 Aqui yaes a muy humilde & v e r tuoza S!" Rachel Abolais Sua Mulher que foy a gozar da gloria Em 29 de Sivan Anno 5416.

CAPITULO VII

Aqvi jaz o Bemaventurado Sapiente e pio varo o Dor Ephraim Hiskiav Bveno Q el Dio foi servido Reco lher para si em 3o de Hesvan Anno 5462 Sua alma goze da eterna Gloria.

[Na parte esquerda : ]


s.
Da Bemaventurada Y eudit Buena Moi herdo Dor Efraim Bv eno Fa. 0 en 1 de Sivan Anno 5430.

Como estas podiamos citar muitas outras inscripes lapidares em que se fez uso do portugues ( 1 ). Mas este costun1e foi-se obliterando para que no succedesse que as proprias familias no soubessem ler os nomes dos seus mortos quando em romagem piedosa fossem visitar o cemiterio de Ouderkerk.

( 1) Veja-se o curioso trabalho de D. Henriquez de Castro - Ausw.thl VOil Grabsteinen auf dem Niederl.-Portug.-lsrael. Begr"bnissplat:;e ;u Ottderkerk an den Amstel nebst Beschreibzmg und biographisclzen Ski1:;e1z. Voran geht: Einiges iiber diesetz zmd detz friiheren Begr:ibnissplat:; des Nieder.-Port.-lsrael. Gemeinde in Amsterdam von . .. Mil Abbildzmgell. Leiden, E. J. Brull, J883, 1 vol. 123 pg. (A 2 columnas- allemo e hollands ).

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

173

Eis agora documentos bem differentes: uma participao de casan1ento - Sr. Participamos a V. M. haver contratado o cazan1ento do Prin1eiro abaixo firn1ado com Rachel da Costa, Gomes de la Penha, filha da segunda firrnada de cuya novo unio pedimos a V. M. os parabens, & a Ds. fassa este Cazal dos mais ditozos, & guarde a V. M. por Muytos e felizes Annos.
B. A. M. de V. M. S. M. S. D. M. de Castro P: Minha Irm 0.'1 T. da Costa. Vreland 8 outubro I8o3. Sres. Aron Spinosa Catella, Jessurun Consorte e filhos ,,,

Outra: Cotno para Quarta feira proxin1o, consideramos Celebrar as Funcoems Nupciaes de nossos Atnados Filhos Isaac de Pinto Juni o r & Clara de Pinto, Suplican1os a Vms. nos Honrem com suas presenas para assistir em nossos gostos, no que receberemos favor, & a D.s rogamos Guarde a Vms. M.s A.s Ofresendo esta por propria aos Sr.es seus filhos. Servidores de Vrns. Sara de Pinto, Moseh & Rachel de Pinto . A correco syntaxica e orthographica deixava muito a desejar, certo, mas na exhibio da lngua preferida entravam ern muito os pruridos

CAPITlJLO Yll

de velhos titules de certa fidalguia peninsular. Hoje os que fazem semelhantes particira~es ernpree-arn sin1plesn1ente o hollands, no porque democrati~amente no tenham assomes de Yaidades genealo;i~as, mas pela impossibilidade de ... as fazerem d"outro modo. Leia-se ainda esta interessante communicao: cr Senhor. Agradecemos a Y. ~I.c parte se sine tornar em ... Yerdadeiro Sentimento pelo Falecimento de ... Rog ... D.s haya recolhido sua Alma no lugar de seus Tementes. . .. concede seus auxilios para tolerancia de tao sensiYel perda e ;uarde Y. ~I.c em gozo de cabal saude por muitos e felices Annos.
B..-\. .-\. de Y. Amsterdarn. 1S .. Se:Jhor ...
~tais
~odeio
~l ._

S.

~l.

S.

outros documentos:

d"urn recibo :

.-\nno S54 O Sr.................................................... Det"e a Sedaca Por a meia Finta nos Prirn. 6 rnezes the Eloel 5~4- ........................ FI ... Por Offertas conforme o regulamento . . . . . . . Por ditas a Seda ca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . Por ditas a Fabrica........................ .. . Sornma ...... FI .. . Recebi o Contudo Corno Gabay da Sedaca

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

175

N. B. O sr. Gabay da Sedaca assiste na Secretaria da Communidade pela Cobranca em terca feira de
1 __!__
2

12

__!__ 2

at

hora at Quipur e depois nos

dias e nas horas do pagamento.


Em no sendo pago o montante acima

antes de Ros Hodes T eheth, O Sr. Gabay assignar pela importancia.

Outro:
Ao. 56

Senhor ................................................. Deve a Iesiba de ... por tamid de 6f.,. .......... f. 1, 10 por offertas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . u por atrazado ................................... . por ........................................... . Receby o conteudo Som ma f. 1. 1o Amsterdam, Eloel Ao. 56. Corno Thesoureiro.

Hoje mesmo ainda se redigem em portugues muitas resolues e avisos da Cummunidade. Sirva de exemplo a participao que occasionalmente n'uma das minhas visitas Synagoga de Amsterdam acabava de ser affixada numa das portas exteriores da Secretaria e que copiei : Em nome de Deos Bendito! Em seis :\"issan cinco mil seiscentos e sesenta e nove, que corresponde com Vinte e oito ~Iaro de i\lil nove centos e nove, juntaro os Senhores do ~lahamad >> para fazer eleio de um Senhor Administrador de Bet-Haim em lugar do que

CAPITULO VIl

sabe, em virtude do estipulado no regulamento da Communidade. E procedendo com a eleio foi eleito de novo por unanime de votos, o Senhor abaixo nomeado que lhe seja Besin1an tob ,,_
Sahe O Sr. N. N. que servio por Administrador de Bet-Haim. Eleito
O Sr. N. N.

que foi eleito de novo por administrador de Bet-Haim , ( 1 ).

Ainda no seculo passado havia uma aula de lingua portuguesa no edificio adjunto Synagoga, que deixou de funccionar por falta de alumnos. Para essa aula era destinado o livro - Lies de Leitura Portugue1_a para uso da escola dos pobres dos Israelitas Portugue{es e1n A1nsterda1n. Parte Prilneira. Portugeesch Leesboeke ... door M C. Belil!fante. Anlslerdam, 1816 [ 48 pgs. ]. Era tambem conhecido e indicado pelo Prof., que conheci e tratei em Amsterdan1, sr. A. Henriques de Sousa, ~ seguinte: - Grammatica da lnfancia dedicada aos Professores de lnstr. Prilnaria pelo Conego Doutor J. C. Fernandes Pinheiro, Rio de Janeiro, I vol., I 24 pgs. s. d. Mas o livro de
( 1) A redaco desta e de peas identicas toda da mo e da responsabilidade do sr. Simon lessurun, intelligente rapaz, a quem nunca me confessarei sufficientemente grato.

...-,. _- -:r-

~r;':~~:i~- .___ ,

~0:,.9-'-".
-

~,~~.:-~~~~~,,
-j -

..

.f

,.,-~.:

~;:,\
: :

'': ..,.
'

, __ .-

. :;;.;.
-

~ "'~~ ~t'N ~-~

~~-:.,": ~ t"(.;_.:' y .:::-: :

_..':

;~ ' ~liJ li:f~


.

...

-:_- -~ ~~-~

' ..
,.,.. ...

.~--

...:...._

....

\_ . ,

-::; ' .
f. -

,~,

~.

'

...

::;

...

_.

-T,
; .._ j ..:._.

-_;.
--~.-~::i~ -~~
.
-~---,.

,...

....

-~:_

tt

:;r_,_-s,__ '1'--:'~..

:r:~

-~'; ~;-

-~

......::, ~

1~--: -.~-_-L~-

.~~:"f? __

.;..

~-.

>l
~

... ::-~::",,r
\-

'

,;.

:;

. ..-.... ---;.
~

. ~-i

c'.

lt4"

..... : ..

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

77

maior consulta e mais espalhado era o de Meldola (Abraham) - Nol'a Granunatica Portuguesa dividida em VI parles. Conzposla por . . . Inzpresso [si c] na O.fficina de M C. Bock, a custas do Author, em Ha1nburgo r78S. Para se ver como este Mestre possua a lngua, de que sentia a necessidade de escrever un1a Gran1matica convidamos o leitor a lanar os olhos sobre o seguinte '' Preface >>. - De todas nooens he a germanica a mais inclinavel na cultivao das Jinguas estrangeiras, por mais que se desvella ao presente en1 perfeioarse na sua. Esta considerao me tem dado os primeiros estmulos a cotnpor hun1a arte Portugueza, para esta nao, vendo que lhes faltava huma tal, & ser indispensavel de a precisarem para o Commercio. Con1o ja a muitos Annos me tinha recopilado por este effeito as regras da Lingoa, podia com tanta maior facilidade reduzir minha potencia a acto. Com os dezejos pois de fazer esta matteria que por si he insipida, mais agradavel & mais utiloza, que at aqui se tinha tratada, ellegi o estilo Dialogico, pondo por ahi a qual quer no estado de instruir se mesmo neste idioma. Nam betn tinha eu porem detenninado nisso, quando aparece no prelo no anno de 1 778 hum a Arte Portugueza de un1 Author anonimo. Mas com nam pouca estranhesa observey ao querer ensinar por ella este idioma que nam
12

CAPITULO VII

somente citava o Author varias regras erradas, porem que mesmo ha conjugaam do verbo Por usava aos seus Imperfeitos as palavras puteria, puterias, etc., que se nam acho em todo idioma portugues . . . Eis aqui pois os fruitos de hum trabalho de quazi n1ais que seis Annos! No quanto merece esta Arte ser anteposta ou posposta a outras escritas, n1esmo no Reyno de Portugal, deixo a decisatn dos intelligentes. Serva no en1 quanto poren1 de hun1a mais circumspecta & diffinio da obra a sindicao, argumento _ seguinte narrao ... . Leia-se a pg. 53 1 este Dialogo entre hum Portugues e hum Allen1o :
-Sabe Vmce fallar a Lingua Portuguesa? - Nam muito bem. - Nenhuma palavra ? - Esteve Vmce muito tempo neste ? - A sommana passada cheguey. - Aonde loja Vmce ? - Na Rua Nova. -Com quem? -Em casa do senhor G. -Como lhe agrada a Vmce Portugal? -Muito bem. -Como lhe contentam nossas Senhorinhas? - Me contento muito bem. - Vmce fora ajuizado si se abstiver d'ellas. - Porque motivo ? - Porque so muito atractivas. - Isso me nam ahster das suas companhias. - Vmce porem deve afastar-se das companhias perigosas. - Assy o farey, e ficolhe muito obrigado, meu senhor, pello seu concelho ,,,

0..

u rJl <

o :I:

<

. . . ,.~~-

....
=~

>');:': -~~....:-~.

.;v-- ..

....

.<: _.,.t:,---.,.,
... ''1.

--~ ~

''
'>.:

-;

"'\;;
t
Cfl
<(

"':-~.

~ ~

fCfl UJ
-~-

.--~~

u..

, ..... ...' -.
. ....'t

''~,

.:111,.'.
~~t.
ll .-

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

179

Tal era o circunspecto e perspicaz Grammatico, que c< folgava n1uito de ver gennanado o serioso com o divertido, o instructivo com o deleitoso n [ Pg. 670] e que, talvez por isso, cortejava tambem as Musas, verdade seja que sen1 grande resultado ( Pg. 63 8 da Miscellanea ). Hoje, pode cabaln1ente affimar-se, no ha nada d'isto. Nen1 bom, nen1 n1o. No ha nada. As forn1ulas de cun1prin1entos de que por vezes e muito restrictan1ente usan1 alguns judeus sam por assin1 dizer pronunciadas n1echanicamente. No ha em toda An1sterdam n1eia duzia de judeus que conheam, saibam ler, e n1uito menos escrever a lingua portuguesa. O portugues , entre os descendentes dos que no seculo XVI etnigraram de Portugal, un1a rctniniscencia historica. Subsiste principalmente nos non1es das fan1ilias con1o Mendes da Costa, Teixeira d' Andrade, Henriques Pin1entel, Pereira, Sousa Rosa, etc., etc., mas sen1 ir n1ais aln1. E aqui est a que se reduz uma lenda que se comprazia em pintar-nos, na poetica e decantada Hollanda, os descendentes d'aquelles que a intolerancia expulsou de Portugal volvendo os olhos saudosos para a velha patria longnqua, onde pedaos do corao lhes terian1 ficado enterrados en1 cada um quasi dos cemiterios, ao lado de entes queridos para sempre abandonados, ensinando no seio das famlias preces piedosas, que se elevariam

180

CAPITULO VII

at ao seio de Adonai ciciadas por labios innocentes, e ditas naquella mesn1a lingua que os seus antepassados havian1 usado. Debalde procurei quer nos livros, quer na tradio oral, n1en1oria de canes populares, phrases refranescas, ditos ou proverbias, con1o no gosto dos que publicou Kayserling ( 1). Ainda os mais conhecedores da antiga vida judaica nada n1e puderam dizer que satisfizesse a minha ardente curiosidade. Por vezes quando eu julgava ir ouvir qualquer cousa de interessante, fructo de investigao ou reminiscencia de ensino don1estico, soffria un1a decepo. Assin1 ouvi aquella cano, que comea :
Bendigamos a el Altssimo Al Sefior que nos cre Demos le agradecimiento Por los bienes que nos di ( 2).

que n1e con1n1un1cavam como se fsse portuguesa! Os tnais sabedores, os n1ais instruidos
() Biblioteca Esp.-Portug.-Judaica, Strasbourg, t8go; 121 e seg., j cit. . ( 2) Foi publicada por Kayserling na Rt'. des Et. juives, xxn, 12~. cc Celle melodie se chante sur l'air antique et traditionel du Halle/ des Portugais ))' diz-se ahi. De facto ouvia-a cantar mas d'uma forma, que nada, absolutamente nada, revelava musica ou gosto peninsular-popular. De certo, de origens liturgicas, ecclesiasticas. Dizia-me o Sr. Simon Iessurun, a quem a ouvi em Zandwort, que em tempo de seu pai se cantava sempre depois das refeies, em sua casa.

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

181

dentre os Judeus de origem portuguesa no sabem distinguir a nossa lingua da espanhola. O que verdadeiro da lingua, -no egualmente dos usos e costumes tradicionaes. Muitas das particularidades mais interessantes, n1ais originaes e mais caracteristicas da vida familiar dos Judeos Portugueses, se no desappareceram totalmente, subsistem em vestigios quasi sem significao, pelo menos, sem nenhuma das notas que lhes davam um tal ou qual perfume de poesia e de symbolismo encantador. Quem ler as descripes dessas scenas da vida interior em Leo de Modena ( 1), em Buxtorfio (2 ), ou em Basnage (3), por exen1plo, ou lanar os olhos sobre gravuras attinentes a taes factos do primeiro quartel do seculo xv1n, tam elucidativas e tam cheias de verdade como de pintoresco o que me levou a reproduz- las - , no poder deixar de notar in1mediatatnente a distancia consideravel que separa o antigo judeu peninsular do actual, e de chegar concluso de que nenhum lao prende este quelle seno, afinal,
( 1) Disser/. histor. sur les crmonies et les coutumes qui s'observent aujourd'hui parmi les Juifs, tr. par Le Sieur De Simonville in - Crmonies et Cout. relig. de tous les peuples du monde . . . Paris, Moccxxxx1, 1. (2) Synagoga Judaica. de Judaeonmz fide, ritibus, ceremoniis tam publicis & sacris, quam privatis, in domestica vivendi ratione . . . Basileae, I vol. (3) Hist. des Juijs ... ; Haye, Moccxvi, 1S vols.

CAPITULO VII

o lao historico, que para o caso, a bem dizer, como de nulla significao. Comprehende-se que um escriptor espanhol como Angel Pulido tenha levantado no pas vezinho uma campanha em favor dos israelitas espanhoes que poderiatn ainda, no dizer do auctor, bem servir a velha patria dos seus Avs sob o ponto de vista literario e economico e, portanto, como auxiliares da sua grandeza moral e material. Para ns o problema inteiramente differente, ou melhor, no existe. O chamado judeu portugues de Amsterdam no tem, nem pode ter comnosco nenhuma affinidade, que no seja a resultante da solidariedade humana. Pode affianar-se que, na sua quasi totalidade, elle nem sequer sabe se existe Portugal. Um dia que eu visitei uma grande fabrica de lapidao de diamantes os operarios informados de que eu era portugues despedida diziam-me: - Quando voltar a Portugal d lembranas a Pablo Iglesias ! Para elles Portugal e Espanha era uma e a n1esma terra! Ora na mesma situao mental esto a nosso respeito os 5.ooo judeus de origem portuguesa que se diz haver em Amsterdan1. Eis tudo!

APPENDICE

DOCUMENTOS E NOTAS

Narrao da vinda dos Judeus Espanhoes a Amsterdam


[ Vid. pag.
11

Eis aqui na integra este rarassamo doe. cc Os Illustres H H. Asalem R. Mosseh Ury Levy, que Deus tem & seu filho Aharon Ury Alevy meu Pae e senhor foram moradores de Emden, na Provincia de Oost-Fristand e tinham escrito sobre a porta da ' sua caza - o,.,,;-; "'i"'~., O':'m, :-;~~ ( quer dizer - A verdade e a paz he o fundamento do mundo), e embaxo sua traducam na lingua latina. Susedeo que no anno 536--f. arribaram a esta cidade dois navios vindos de Espanha, os quaes traziam dez Judeus de Espanha (a saber forsados) e quatro meninos, cargados de mercadorias e com os moveis e alhqjas de caza que traziam, montava grande cabedal; e saindo a terra alguns daquelles Judeos ou pasageyros dos navios, paseando-se por a cidade, viram levar hun pato degolado para a caza de meu Avo, e repararam deviza que era escritura Hebrayca, a qual elles no souberam leer, chegando dittos sua pouzada, diseram ao Ospede, que queriam aquelle dia jantar hum pato, foy o tal ospede a compra lo, e t:ntrando em caza de meu Avo, viu ahi hum pato muy gordo degolado posto sobre huma meza, e precurando comprar ditto pato, dizendo que haviam chegado huns Mercadores ricos de Espanha, os quaes tinham grandes de I zejos de comer um pato gordo, meu Avo se escuzou dizendo, que aquelle o havia mandado sovar para elle mesmo, e fazendo o tal ospede muitas instancias para que lho vendesse, lhe deu o pato debaixo de condiom, que por elle lhe daria outro pato vivo tambem acondicionado como aquelle ; foyse o goy para caza muy contente com o tal pato, e prezentandoo diante dos ospedes Judeus, dixeran ser to gordo que o no

APPENDICE

podiam comer; e preguntando-lhe donde o havia comprado, respondeo que do Judeo, dixeram (como admirados os forados) pois como ay aqui Judeos? respondeo o goy, que si, e que tinha sua porta huma diviza em Hebrayco; dois dos taes passageiros foram o dia seguinte a caza de meu Avo que Deos tem, e falando com elle em espanhol no os pode elle entender e chamou a seu filho Aharon, (que hera meu pay que Deos tem) para que falasse com elles, lhe dixeran que queriam falar com elle ocultamente e entrados todos em hum aposento, se declararam com meu Pae, dizendo haviam arribado ahi com dois navios sahidos de Espanha, que entre todos eram dez Mercadores, e quatro meninos, e que se queriam circoncidar, porque eram filhos de Israel, ao que lhes respondeo meu Pae nam poder executar isso nessa cidade porque todos eram Luteranos, que seguiam a religiam de Lutero, porem que lhes mostraria hum paynel que tinha em sua caza donde estava pintada a cidade I de Amsterdam, e lhes mostraria na tal pintura huma torre chamada Monquelbaenstoren; e que quando chegassem ditta cidade, alugassem huma caza no Jonkerstraat, defronte da di tta torre nomeada arriba, e que fiss~ssem hum senho para poder saber achar a caza; que num tempo de 2 ou 3 semanas com bem estaria la; e ass se foram para Amsterdam e tomaram huma caza adonde lhes dixe defronte da torre a qual torre chamo os portugueses aynda, a torre de Aharon, e assi foy meo Avo e meo pay que Deos tem para Amsterdam a vissitar a estes senhores e os acharam na rua com o senho como lhes dixeram; os quaes quando vieram, se alegraram muito, e os serconsidaram a todos os ao:- homens e 4: crianzas e tomaram huma camara donde fazio sua horasam todos os dias com grande devasam, despois de algumas semanas, foram os framengos vezinhos a dar conta a justia como moravam aqui gente que viera de Espanha e se deixara serconsidar de dois Judeos que vieram de fora; e faziam sua orasam todos os dias em uma camara a parte, quando ouviram isto os Sres Burgamestres, deram ordem que tomassem Presos a meu Avo e a meo pay como fizeram, e quando estiveram prezos, alguns dias depois os trouxeram diante dos Sres Burgamestres, e lhes perguntaram quem lhes dava essa autoridade de fazer aquy hua religiam nova de Judeos e serconsidar esta I gente que vieram de Espanha, vos sondes gente que mereeis a morte. Responderam meos pais aos Sres Burgamestres, he verdade que fizemos por proveito e benetisio de esta cidade de Amsterdama

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

187

para fazella entrar em hum grande negosio, bem o podiamos ter feito em outros lugares, que nos quiseram dar toda Liberdade, mas o fizemos para fazer entrar esta cidade em grandes negosios por mar por que era gente despanha trouxeram grandes cabedais y riquesa consigo e se os Sres fossem servidos de dar a esta parte de Espanha a liberdade de poder morar aqui libertamente asseguramos aos Sres Burgamestres que em tempo de um anno teram Vmds: aqui mais de 5o: Cazas dessa naso de Espanha e Portugal com grandes cabedais e poro esta cidade de Amsterdam cabea de todos os lugares de Europa de negosio porque de antes tinha Amsterdama poco negosio, quando ouviram isso os Sres Burgamestres de meo Avo e meo pay, perguntaram donde assistia essa gente. Responderam na C::~za de adonde os Sres nos mandaram tomar presos, logo os mandaram chamar diante dos Sres Burgamestres, e quando vieram esta gente de Espanha diante dos Sres no sabiam falar seno espanhol e latin e assi comessaram os Sres Latin com elles e os examinaram e acharam toda a verdade, como lhes dixeram meos pais que em poco tempo, dandolhes essa liberdade viriam aquy muitas Cazas principaes de Espanha y Portugal com 1 grandes cabedais, quando os Sres ouviram isso lhes contentou muito, e nos mandaram para Caza, despois mandaram os Sres chamar a meo Avo e a meo pay que Deos tem e dixeram vosas palabras com a gente despanha se acordaram bem e assim resolvemos de daros toda Liberdade do mundo de morar aqui e observar a vossa Ley e religiam libertamente e caza de fasser vossa oraam, quando oiviram isso agradeceram meos pais muyto aos Sres Burgamestres e foram para caza com grande alegria, e trouxeram essa nova aos Judeos de Espanha os quais os abrasaram e choraram de alegria, e louvaram a Deos bemdito por a merce que lhes fez, e assi escreveram para Espanha e portugal da liberdade q os Sres Burgamestres de Amsterdama lhes deram, despois disso vieram muitas cazas despanha e portugal, a morar aqui em esta cidade e meo Avo foy seo haham meo pay seo hasan, e os serconsidaram e foram os autores deste KK e lhes ordenou as Resas e as escamot como se devem governar na observana dos perfeytos de El Dio Bendito, os quais El Dio aumente pera sempre Amen. E como ouviram os Judeos de Allemanha e Polonia que moravo aqui Judeos de Espanha e portugal viero tambem aquy a morar e se tomaram toda a autoridade, at o dia de oje. Seja o Senhor louvado por as muitas

188

APPENDICE

merces que nos fez, e nos aproxime nosso bem com a vinda de nosso Massiah Amen. Amsterdama em 10 de Kisseff 5471. Ury de Aron alevy I filho do H 1-1. e Salem R. Mosseh Ury Levy fundadores deste santo K. K. que El Dio aumente por muitos Annos. Amen.

II

Copia da declaraam dos Sres. H H


Declaro que tive conhecimento no tempo de minha mocidade do Insigne e venerando H H Asalem Mosseh Uri Levi, sendo H H do Beth Jahacob, nesta illustre cidade muitos annos, e Juntamente lhe ouvi sua pregao por via de Interprete, sugeito muy devoto e virtuoso; tambem conheci seu filho Aharon, ser Hazan em Neve Salom, e admiravel serconcidador, cujos sugeytos foram sempre o exemplo da virtude, dotados de todas as excellencias e obras illustres, e conhecidos e tidos de todos por tais, sendo o Ilustre H. H. Aharon sempre o prymeiro a todos os actos de devoam, que se achavam na cidade, tanto em circoncidar os que vieram de terras estranhas, para abrigarse debaxo da Protecam Divina; como tambem seus filhos, tanto para animalos ao serviso da Ley de Deos e como se deviam governar na sua observana e bons costumes; e por passar assim ha verdade o firmey de minha mo, Amsterdam a 3z do Homer 5433 e estava firmado. David filho de Ishak Cohen de Lara. I Tambem eu tive conhecimento do sugeito asima, e sua muita virtude, virtuozo filho de virtuozos e santos, e fuy seu particular amigo nos estudos do K. K. de Neve Salom, sendo dotado de toda a perfeyam, e virtude, como delle d F o H. H. assima, o que confirmo eu tambem ser assim verdade aos 20, do Homer, de 5434 estava firmado. lshak Aboab. ,, Copiado do ex. unico, collado ao vol. '' Collecam de Anti guidades ... ,, de D. Franco Mendes. O tit. de Narrao .. etc. ,, da 2. 8 ed. que existe na Bibl. Montezinos em 20, E. 46. A Narrao .. ,, foi tr. para hollands pelo Sr. Hillesum no Centralblad v. /sr. in Nederland 19 Ig. n.o 49 de 4 Maro 1go4. Uma tr. fr. appareceu nos Arch. /sr. de France, m ( 1842) pg. 438442 e outra ingl. no '' The Voice of Jacob ,,, outra ali., segundo a hollandesa, no J.fonatschrijt u t853, pg. 157-5g. Carmoly in
(<

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

189

Rev. Orienta/e, 111 ( 1843-44) pg. 403 j a havia publicado. O sr. Hillesum no referido c1 Central. v. lsr . .. ))' 19 Ig. n.o 5J de 18 Maro 1904 fez a este doe. uma critica severa chegando ao resultado de que ella era um reclamo de Livreiro, devendo sempre preferir-se-lhe Barros. Uri Halevi no foi Haham, mas simples Mohel, Hazan e Pregador. Contra estas affirmaes como sobre a chegada, em 1S93, dos Portug. a Amsterdam, escreveu o sr. Cardozo de Bethencourt na Nieuw lsr. Weekblad n. 0 47, de 6 maio de 1904 um artigo, e tambem como broch. sob o titulo c1 Aakmmst der loden te .4mst. ))' Amsterdam, 190-1, pg. 8, 16 pg. pretendendo demonstrar que Uri Halevi foi, de facto, Haham e o 1. 0 que, cerca de 1605 se encontrou em Amsterdam. Cfr. Dr. M. Grunwald - Ueber die erste jiidische Ansiedelung in Amsterdam. [ Sonderabptg aus JJ1itteilzmgen ;ur Jdische11 Vo/kskunde herausg. von ... J Breslau, 1906, 1 folh., ~ 3 pg.

III

Ascamoth ou Regulamento das tres Congregaes reunidas


[ Vid. pag. 17]

As condies da Unio sam, summariadas, as seguintes: 1. 0 Todos os bens das tres Ke::ot - Bet Jahacob, Neve Salom e Bet Israel ficam communs. 2. 0 De futuro s haver uma Congregao e sob todos os penas e Heremot, segundo o estilo de Veneza, se prohibe a formao de qualquer outra, nem mesmo a reu11io de 10 pessoas, com o intuito de sciso, sob pena de serem postos em herem e apartados da Nao. 3.0 - A Congr. faz-se para os Judeos da Nao Portug. e Esp. que esto ou venham a estar em Amst. As d'outras naes podem ser admittidas a rezar, se o Mahamad o entender assim. 4"- Para administrao e governo do Kaal e Nao os 1S dos tres Mahamad elegero Mahamad de 7 pessoas- 6 Parnassim, 1 Gabai. 5. 0 - O dito Mahamad trat:lr immediatamente de das Escamot das tres Congr. escolher as que hajam de subsistir. 6. 0 - Cada Mahamad no principio do anno far a eleio do que lhe deve succeder.

APPENDICE

7. 0 -L Versa sobre o modo de fazer a eleio e contar os votos]. 8. 0 - Os novos eleitos devem sempre aproveitar-se da experiencia dos que os antecederam, alguns dos quaes lhes assistiro. g. - Ordem de precedencia nas cerimonias. 10. 0 S podem ser eleitos os que, pelo menos, tenham tres annos de Judaismo. 11.0 [ Frma de contar os votos]. 12.0 - As decises do Mahamad so irreformaveis e fazem authoridade absoluta. Os que as contestarem soffrem a pena de Herem. 13. --E' o Mahamad quem distribue os Jogares ao~ homens na Congregao, onde e como lhe parecer, mas com igualdade. As mulheres assentam-se nos Jogares que acharem vazios. 14. 0 - Para acudir s despesas do Kaal e Nao o Mahamad abre finta geral por um anno, fintando os Yehadim cabeas de casal nas sommas que entender, a pagar em duas prestaes a 1.a por todo o ms de Nisan, a 2.a at vespera de Kipur. 15.0 - Sobre impostos e seus pagamentos continuava o anteriormente estabelecido. 16.0 - Em caso de saida dalgum lehidim da Congr. obrigue-se a pagar o que dever, mas no se proceda com rigor contra elle, no sendo caso em que a lei deva intervir. 17.0 - Manda conservar os Officiaes das tres Congregaes agora reunidas numa s. 18.0 - Dispe que se faam bancos para os H.thamim. 19. 0 - Haver darasiot (predicas) todos os Sabahot e festas pelos membros do Mahamad. 20. 0 - Todos os dirim sero resolvidos pelos Hahamim e caso alguns dos Iehidim sustente o contrario ser excluido do servio da Congregao. 21. 0 - E' o Mahamad quem deve eleger 6 Parnassim para servirem no Talmud Tora e aquelle e estes faro os Escamo/. 22. 0 - Eis os cargos e seus titulares: A1ordehay de Castro ensinar aos meninos a lio do alfabet e ajuntar, e receber annualmente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . FI. 1So Joseph de Faro ensinar a ler por cima e principio de Parasa 2So Jacob Gomes ,, Parasa em hebr. com tahamim.. 25o Abraham Baruh ter officio de Hazan e ensinar Parasa em ladino e receber FI. 35o e mais para casa 5o que somma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39o

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

191

O Haham Ishac Aboab ensinar Gr. e I. a lio de Guemara e far os Parasiot da Esiva da noite e receber . . . . . 450 O Haham lvlePJasse BePJ Israel com obrigao de darsar cada mes em Sabat e receber. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . t5o O Haham Saul Levi Mortera ensinar lio grande de Guemara e far 3 darasiot cada Roshodes e receber 100 sestos de turfa e FI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6oo O Haham David Pardo por Procurador de Misvot e adjunto ao Administrador de Betahim e pelos servios j feitos e que de futuro prestar receber 100 sestos de turfa e FI....................................... 5oo Jm~muel AbendaPJa como Hazan da Hebra . . . . . . . . . . . . . 6o O Sarnas lahacob FraPJco, s ordens do Mahamad...... 180 O Abraham Pelegrino, idem . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16o O DaPJiel dei l'alle, idem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 23. 0 - Nas Asurot que se offerecerem tanto de Noivos, como de Noivos de Lei e de filho nascido ha certas disposies a observar que aqui se estipulam. 24. 0 - Sobre o Jogar dos mesmos. 25. 0 - A distribuio de certos Jogares ser feita por sorte. 26. - Menos a dos convertidos que de novo se circumcidem ou a daqueUes a quem nascer filha. 27. 0 - Providencia sobre o caso dos ausentes. 28. 0 - Os que por sorte forem charr:::tdos a sefer podem prometter o que quizerem, comtanto que a 1. promessa seja para a seda c a. 29. 0 - As pessoas que no estejam a sefer no podero prometter pela saude d'outra pessoa. 3o. 0 - Para a administrao da Hebra de Bicoer-Chohim o Mahamad deve eleger 6 Parnasim, os quaes faro os Escamot, com obrigao de assistir s suas obrigaes sob pena de 1 FI., faltando. 3t. 0 - Aos Abelim que houver deve mandar-se comida no valor de 4 e 5 Fl. e no mais. 32. 0 - Os Pobres admittidos a Roshodes da Sedaca devem ter bom comportamento, no se podendo dar a nenhuma Casa quantia superior a FI. 2. 33. 0 - As questes sobre materias de fazenda c< no sendo sobre letras de cambio e arresto em que a demora poderia prejudicar devem ser resolvidas perante o Mahamad, nomean-

APPENDICE

do-se uma especie de tribunal arbitral de homens bons para a soluo. 34. 0 - Acautela a circumstancial passivei de qualquer dos membros de Mahamad ser parente das partes. 35. 0 - No se poder mandar dizer Escava por nenhum defunto que no haja fallecido no mesmo anno. 36. 0 - A Misva e Irmandade de Eshaim ao presente situada no Kahal Kados de Bet Jacob continuar subsistindo como est. 3]. 0 - Para notarem e cobrarem o que se prometter Terra Santa e Captivos o Mahamad eleger Gabai e o fazer Nedava se o entender necessario. 38. 0 - O Mahamad s poder dispor do rendimento do Kaal imposto annualmente. 3g o - O Hazan nunca chamar a sefer nem deitar Miseberah a qualquer pessoa sem ordem do Mahamad, sob pena de 3 FJ. 40.0 - O Sofar em dia de Ros-asana deve tocar-se na Musaf e volta d'ella. 41. 0 - O que tiver sido offerecido s tres Kehilot em obrigaes ou encargos subsistir assim mesmo. 42. 0 - Prohibe qualquer revog;:~o s resolues tomadas e expressas nos 41 artt. assignando-se no fim Selomoh Abaz, Joseph Cohen, Joseph Abenacar, Abraham Aboab, Matatias Aboab, Aron Cohen. 43. 0 - Contem a approvao dos 42 artt. anteriores pelos deputados mandando que fossem publicados em sabat 6 de Kisleu, como foram lidos e appr., modificando-se tam somente o cap. 25.

IV

Ascamoth ou Regulamento da unica Congregao que ficou subsistindo


Ascamoth pelos quaes sera governado o K K do Talmud Tora de Arnsterdam, que Deus augmente, recopiladas e escolhidas de todas as que havia na Nao, novamente revistas, em algo acrescentadas e appr. pelos srs. do Mahamad q este anno foram eleitos em conformidade do cap. 5 dos Novos acordos da nao. Amsterdam 22 Tamus 53gg. 1.0 - O Mahamad tem auctoridade absoluta e incontestavel, ninguem pode ir contra as suas determinaes sob pena de herem.

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

Ig3

2. o No sero eleitos num Mahamad Pai com filho, irmo com irmo, av com neto, tio com sobrinho, sogro com genro, primos com irmos, cunhado com cunhado, nem parente nestes graos. 3. 0 - Nenhum dos sete eleitos para o Mahamad se pode recusar a servir. 4 o - O Mahamad reunir nos domingos s horas que o Parnas que presidi-r mandar indicar pelo Sarnas. Para casos leves pode funccionar a sesso com 5, para os graves so precisos os 7 chamando-se para qualquer falta um ou mais membros do Mahamad findo. 5. 0 - As votaes podem ser secretas. fi.o - E' o Mahamad que fixa as horas da resa. 7. 0 - So secretas todas as resolues do M. 8. 0 - No Sabat Gadol, antes de se publicar novo Mahamad, o Gabai da Teba ler a conta dos rendimentos e despesas da Sedaca. .... g.o- Os membros doM. findo o seu governo voltam a occupar os logares que tinham antes de governar. 10. 0 O M. dar conta e far entrega ao que lhe succeder, depois de Pesah, de livros e bens do Kaal. 11. 0 Dispe sobre cobrana das fintas e sobre as penas em que incorrero os que se recusarem a pag-las. 12. 0 No Sabat antes de cada uma ~ 1s tres Pascoas far-se-ha Nedaba de Salos Peamim para o M. repartir pelos pobres da Nao. 13. 0 Far-se-ha Nedaba igualmente para Terra Santa, para captivos, etc. 14.0 - Que no dia de Purim se quitar por toda a Congregao Maot Purim e para a Sedaca e mais caixas a fim de repartir pelos pobres o que houver. 1S. 0 - O M. elege vespera de Ros-asana Hatan Tora e Hatan Beresit, a quem se deitar Miseberah no 1.0 dia de Rosasana e estes podero no dia das suas festas repartir os Misvot como lhes parecer 16. 0 - Na Esnoga por Simha Tora nem outro tempo no haver festa nem Enigmas. 17. 0 - S o M. far apagar a cera que ardeo em Kipur, ficando a que restar para a Sedaca. 18.0 - Quem quiser accender lampada em Kipur levar o azeite para a Esnoga deitando-se em a talha donde se enchero

13

194

APPENDICE

as lampadas do Kaal, de modo que todos os que levarem azeite destribuem-se por todos os lampadarios que ardem, no se consentindo, fra destas a no ser de prata, collocar nenhuma lampada. 19. 0 - Ninguem poder levantar na Esnoga voz para injuriar o seu companheiro, nem nos Medrasim e Escolas do Talmud Tora; nem da porta da Esnoga para dentro, nem a disancia da casa da Esnoga, na rua; o que o fizer no ser admittido na Esnoga sem pagar 5o FI. para a Sedaca. Da m. sorte ninguem levantar mo contra_ outrem, nem poder trazer comsigo espada, daga, pao ou quaesquer armas offensivas, salvo bordo para se encostar, sob pena de Herem e multa de 20 libras para de novo ser recebida. Em caso de pendencia com Goim e para sua justa defesa poder trazer armas. A navalha ( cuchila) de que cada um usa no comprehendida na prohibio, mas quem se servir della para maus fins, incorrer na pena maior desta Escamot e o Herem se levantar dentro da Camara do Mahamad. 20. 0 No permittido na Congregao em voz alta dizer seja o que for. Em caso de duvida dirigir-se-ha ao Parnas. 21. 0 No caso de vir Congre~ao qualquer Haham de fra, por mais fama, idade e auctoridade que tenha, no ser chamado o sefer, nem se lhe poder dar o titulo de Haham. 22. 0 Nenhum corrector, dentro da Cong., antes nem depois da Tefila pode fallar nem tratar cousas de negocias, sob pena de FI. 3. 23. 0 - Havendo uma semana Berit e Noivo, o que primeiro teve a Misvot escolher de todas as Misvot uma, dividindo as outras igualmente e o mesmo se entende havendo uma semana 2 Berits e um Noivo ou mais. 24. 0 - No se consinta que os que meldam hebraico levantem a voz tam alta como a do Hdzam para que em todo o Kaal se saiba aonde vai a Tefila. 26. 0 - Ninguem na Esnoga poder estar levantado salvo que todo o Kaal o esteja ou tomando Ioga r scpa rado. 27. 0 - Ninguem diga Tefila Minha, nem Arbit sem licena do Mahamad ou na falta d'este, dos velhos que estiverem na Esnoga. 28. 0 - Ninguem poder dar lugar na Esnoga nem assentar junto a si qualquer forasteiro novamente vindo mais de um dia, dando parte ao Mahamad uo Parnas para o accomodar. 29. 0 - Por parte de nenhuma Hebra no se poder publicar, ordenar, nem mandar cousa alguma na Esnoga, sem expressa licena do M. do Kaal.

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

I g5

3o.0 - Em lugar separado por todas as portas haver caixas para recolher esmolas para Sedaca, Eres Israel e Captivos. 3r.o - Ninguem poder pedir esmola para outros fins dos Iehidim do Kaal, na Congregao ou fora della, nem os s!"" do Mahamad daro licena para tal. 31.. o - Inclue varias disposies sobre aluguer de casas. 33. 0 - Ninguem poder tomar a seu servio creada de seu companheiro sem expressa licena do Amo com que ella houvesse servido, sob pena de FI. 5o. 34. o ~ Os correctores sam obrigados a resolver suas pendencias com os membros do Mahamad, prohibindo-se-lhes chamar quem quer que seja ao Tribunal sob pena de FI. 12. 35. 0 - A carne que no fr sehetada e bodecada pelos Bodeques approvados pelo M. ser dada por Nebela e Terefa e no se poder comer. Ninguem comprar outra carne que no seja da Nao. 36. 0 - Ninguem poder vender Carne caser nem queijos caseres sem licena do M. sob pena de os perder para a Sedaca. 37. 0 - Nenhum judeu poder imprimir nesta cidade ou fra della livros ladinos, nem hebraicos sem expressa licena do M. para serem revistos e emendados, sob pena de os perderem todos para a Sedaca. 38. 0 - Ninguem discuta em materia de religio com Goim para que siga a nossa S.t.. Lei, nem lhe diga pala,,as escandalosas contra a sua crena; o contrario seria perturbar a liberdade que gozamos e tornar-nos malquistos por cousa que nem lei, nem obrigao. 3g.o- No se circumcide pessoa que no seja de nossa Nao hebrea sem licena do M. com [pena] de berem, e o M. no de licena para circumcidar-se a pessoa que no seja Portugues ou espanhol. 40. 0 - Ninguem falle, sob pena de herem, nestes Estados, em nome da Nao salvo os s:c do M. ou quem elles ordenarem. 41. 0 - Que as Mosas Goiot no tragam carne da cc Carneseria )) nem gaUinhas sequitadas, salvo vindo alguma pessoa judaica vista d'ellas. 42. 0 - Nenhuma pessoa d casa de jogo nos dias de jejum de todo o anno, nem jogue em 6.s f. tarde, sob pena de se proceder contra ella fortemente. 43. 0 - Ninguem se atreva a fazer pasquins nem papeis difamatorios por si ou por outrem, sob pena de herem e apartado da

tg6

APPENDICE

Nao com todas as maldies da nossa Santa Lei, devendo ser demais castigado rigorosamente conforme o entender o M. 44. 0 - Ninguem de qualquer qualidade que seja, visite casa de mulher parida seno depois de I5 dias, salvo sendo mandado chamar e indo no leve cousas de cheiro, pelo dano que pode causar. 4S.0 - Prendendo os s: da justia algum judeu por cousas mal feitas, roubos, embustes e outras insolencias feitas de propo, sito, ou cousas facinorosas, mal parecidas e pensando os taes que a Nao lhes poder acudir - no se gaste tempo com taes sugeitos, nem dinheiro e deixem os s: do M. fazer a justia que parecer. 46. 0 - No se deitem Eremot, nem penas de Beraha sobre differenas que tenham os nossos judeus com Goiot. 47. 0 - Ninguem de Guet nem o escreva sem expressa licena e ordem do M. sob pena de herem, em que incorrem tambem as testemunhas que assistirem. 48. 0 - O imposto da fazenda para fra pague-se da somma que importar, e da fazenda que vem de fra pague-se estando vendida do que importar o rendimento bruto. 49. 0 - No se poder nesta terra nem mandar vir de fra moeda de 2 Placas, nem soldos que hajam sido vendidos e prohibidos aqui pelos s:, nem se poder vender fazenda para receber o pagamento do nosso dinheiro, isto sob pena de Herem e FI. 6o para a Sedaca e perda do officio, tendo-o. 5o.o- E no haja compradores de doitos para ganhar voltando a dalos ao Povo, sob pena de Beraha e 6 FI. para a Sedaca. 5I. 0 - No haja acompanhamento de Noivos, nem Abelim para evitar factos que em taes acompanhamentos podem succeder e sermos notados dos s: da Terra. 52. 0 - Que as peas que se venderem em prego da Misva do Emprestimo, claro, fiquem arrematadas a quem as comprar totalmente, sem replica. 53. 0 - Os Darasiot do Anno, como em Sabat a Gadol, Sabat Sirah, em Sebuot, Sabat naham, Sabat tesuba, Sabat panuca e Sabat micamoha, ninguem de fra os poder pedir, nem occupar, mas darsaro sempre nellas os Hahamim a quem competir. Nenhum mancebo que no tenha 25 annos poder darsar de manha, salvo se for casado; os menores desta cidade podero

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

197

obter licena para darsar tarde, sendo os seus Darasiot revistos pelo Haham. 54.0 - Nas Tefilot de Ros-asana e Kipur acompanharo nos lados da Teba ao Hazan dois dos Hahamim. 55. 0 - Se for necessario accrescentar ou diminuir algumas cousas nestas Ascamoth pode o Mahamad faz-lo no sendo cousa, todavia, que v de encontro ao que nelles se resolve. 56. 0 - Estes Ascamoth sero lidos pelo gabai todos os annos em alta voz da Teba depois de comear a servir cada M. ou seja para os dar a conhecer a quem os ignore ou para avivar a sua lembrana a quem d'elles estiver esquecido.

Libro de los acuerdos de la Nacion y assi mas las Ascamotlz que tiene esse K K de Talmud Tora de Amsterdam que e/ Dio I Augmente. Para se governar por e/las, hechos los acuerdos em 29 de Hesban, 5399 I Y los Ascamot em 29 de Tamus de dicho Anno, y acabadas, I y firmadas, en 28 de Ab SJ99 I Y assi mismo e/ privilegio que consediermz los s.e Burgames 1 tres a la Nacion en I I Mayo r67S y assi mas los 1lombres I de los Yasidim que tiene este K. que e/ Dio aumente 1 asi Hombres casados, como de I3 annos ariba. asi mismo el sitio que I compraron, para la fabrica dela nueva Esnoga, y lo que costo. I Como tambien los nedabot que se hi:rieron Kodes, y de Enrrestimo. 1 Y assi mismo lo que costo toda la fabrica, y los dineros que el K K 1 deve, y los reditos que paga cada Amzo, y la finta general y 1 se hifo por 3 Annos, y la venta de la plata, y cobre que tenia 1 e/ K K, y e/ salario de los Ojiciales, y e/ dia que se estreno, I y lo que as enel se vera. Hecho por Abraham de Israel Zagacha. ( Ms. de 74 fol. com o carimbo de David Monte;inos, Amsterdam ).

v Apopulao judaico-portuguesa em Amsterdam no anno de t675


Do Ms. cit. no doe. anterior pgs. 27 v. a 38] extrahimos as informaes seguintes : Memoria de las Personas que ay en la Nacion cazadas, en 19 de Sivan, 5435 ( 1675 ), q. termina a pg. 32.

198
Abraham Atias A. Abendana de Brito A. Abaf Blondon A. Arias el Viejo A. Asubi A. Aguilar A. Belmonte A. Baesa A. Belmonte de Ishac A. Bueno Bivas A. Bueno de Jshac A. Baruh Enriques A. Costa Guedelha A. Costa A. Costa de Joseph A. Castiel A. Castro dei Brasil A. Campos Abraham Coen de Lara A. Coronel A. Costa Andrade A. Drago A. Dias da Fonseca A. Dias A. Espinosa Catela A. Franco Mendes A. Franco Drago A. Frois A. Fonseca A. Fero A. Gama A. Guer A. Gomes Gutierres A. Gavai Mendes A. Guer de Nimega A. Eaim Nunes A. Habib A. Haim de Aron A. Haim Querido A. Iesurun Espinosa

APPENDICE

A. A. A. A. A. A. A. A. A. A. A. A. A. A. A. A. A. A. A. A. A. A. A. A. A. A. A. A. A. A.

A. A.
A. A. A. A. A. A. A. A.

Israel Zagache Iesurun Henriques Ydafia Iesurun de Aron Yeuda Leon Ysrael Monsanto Levi. Levi de Yahacob Lamera L evi de Yshac Lopes Arias Mendes Silva Vasques ,, Coutinho ,, Henriques ,, el Moso Silva Frontera Miranda Moreno Nunes Nunes Caseres Penso de Yshac Preto de Yshac Pereira Coutinho Pimentel Pineiro Rodrigues Prado Pereira ,, Carion Monsanto de Azevedo Ramos Semah Fero Senior Coronel Soares Sosa Silva Cardoso Semah Cortisos Teles
))
))

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

199

A. Toro A. Vega A. Vaz A. Valverde A. Zagache A. Zuzarte de David Aron Aguilar >> Bueno >> Capadose >> Coen de Sara >> Cabeson >> Curie! Costa (?) u Faia Gavai faro >> Gomes >> Haim Vaz >> Iesurun >> Mendes Medina >> Moreno >> Pereira >> Pinto >> Pereira >> Senior Betltallado >> Vaz Faro Binjamin Arari >> Aboaf >> Baruh Mendes >> Rocha Belmonte Chaves ,, Espinosa Catei >> Enriques ,, Franco >> Yesurun >> Leon Guedes ,, Mendes Baruh da Costa >> Senior
))

))

Caliman Haim Caleb de faro David Abendana de Semuel u Atias u Abrabanel >> u Aredas >> Aboa Fonseca >> Aedo >> Brasilai >> Bueno Mesquita >> Berna! Baruh del Brasil >> >> Louzada >> Cardoso de Abraham >> Chaves >> Caseres u Castro Tartas '' Costa Andrade >> Coen Peixoto >> >> Rodrigues >> u Enriques u >> de Lara Dias Fonseca >> Dargo >> Enriques Faro >> Franco da Costa u Pereira ,, Fernandes Tabago Gavai Faro >> Gomes Mendes >> Gamis Vas >> Gabillo Yeuda Leon >> de Yeuda Leon el Viejo >> >> >> >> de Micael >> Israel Fores >> >> Pelegrino >> Lopez Henriques >> Levi Morteira >> Lopes de Paz
)I

'

200

APPENDICE

David Lopes ,, Levi Maduro Leon de Eliezer Moreno Namias Fores Nunes de Mercado Fonseca Mantensa Perreira Pinho de Mordohai Pesoa Pinedo Rodrigues Salom de Azevedo Senior Coronel Bentallado Tribino Val Verde Daniel Abendana de Joseph Bornal Belillos Cardoso Campos Iesurun Espinosa de Amburgo Levi de Barios Lopes Arias de Michael Rio Mendes Vasques Pinto Pereira de Castro Rodrigues Semah Aboaf Silva V as Eliao Aboaf Cardoso
)) ))
)) ))

)) )) ))

))

))

))

))

))

)) ))

))

))

))

))

))

))

))

))

))
))

))

)) ))

))

))

))

))

))

))

))

))

))
))

))

))

))

))

))

))

Eliao Bueno Henriques ,, Coen Yeuda Leon Nunes Naar Obediente Preto ,, Suares Eli Abillo Sarnas >> de Medina Elias-ar de Solis. Graviel Aboaf de Eliao ,, Moreno ,, Lopes Sousa Guidion Henriques Guerson Italiano H a rim Franco Atias Vshac Aboaf ... Haham Abeakar Aboaf de Paz de Matatia Antunes Atias de Semuel David Alfarin Abrabanel Aredes Belmonte Bernal Baruh de Imanuel Bueno de Mora Bentancol Coen Camifa de Lara Lara de Moseh Costa de Mordohay Coen Gonzales Castro ... Boticario Caseres Castafio
))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))
))

))

))

))

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

20 I

Yshac Chaves Dias Ergas Henriques Henriques Coutifio Faro Villegas Febos Furtado Gabai Henriques Gomes Nieto Souza Guedella Gaim Aguilar Israel Monsanto Idaia Levi Ximenes Levi Flores Bitoria Loisada Lemos Leon Benavente Lopes Alvin Leon Crasto Mendes Silva Peia Miranda Mercado Meza Mufion Mocata, Vega Montezinos Mesia Nunes Bernal Na varo Na mias Orobio de Castro, Doctor Oef Penso Peso a
)) ))
)) ))

)) ))

))

))
))

))

))

))

))

))

))

))

)) ))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

Yshac Prado de Pinto Pifiero Pinedo Penamacor Pina Penso de Moseh Rocamora Doctor Rodrigues Mercado Suaso Saruco Semah Arias de Valencia Sousa Brito Sacuto Sanches Sueiro Tribino Vaz Lopes Martines Villareal Jacob Abendana, Haham Yahacob Abendana Brito Abenatar Pimentel Aboaf Osorio Aguilar Atias A vila Abendana Preira Baruh Louzada Bueno de Mesquita Belmonte de Yshac Baruh de Ymanuel Castro de Pas Chaves Caseres Cordova Costa de Joseph Costa Atias
))

))

))

))

)) ))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

202

APPENDICE

Yahacob Dias ,, Ergas Henriques ,, ,, el Moso ,, Henriques Granada ,, ,, de Sevilla Alvares ,, Franco de Silva Pacheco Drago ,, Fero ,, Figueredo ,, Gomes Salzedo ,, Gavai Pereira ,, Hamis Doarte ,, Hesquiau Iesurun ,, Yeuda Rodrigues ,, Yesurun Espinosa
)) )) )) )) ))
))

))

))

,, , ,,
)) )) ))

))

,, ,, ,, ,, ,,

,, ,, ,, ,, ,, .,

Yeu da Leon ,, ,, de Li orne L e vi de U ri ,, de Ximenes Lopes de Castro ,, Alvin ,, Ximenes de Mo se Mendes de David Mo cata Marques Matos Musafia Munao Mendes Silva Nunes Mendes ,, Henriques ,, Castelo Oliveira Orobio de Castro Oef Pereira

Yahacob Pereira de Elisa ,, ,, de Silva Preto Henriques Suares Palma Corillo Pinedo de Pinto Querido R.o Nunes R.o de Leon Rodrigues Saportas ... Haham Samora Semah Fonseca Sefor Henriques Semah Fero Suero Siera F eez da Costa Vaz Martines Uziel Cardoso Ribeiro ,, Ximenes Cardoso Joseph de Asevedo ,, Abravanel Abefacar Atias Abenacar Costa Berabel Coen de Lara ,, de Moseh Espinosa Henriques Falcon Faro Hazan Franco Nufies Fernandes Reinoso Harbon Israel Nufies Yesurun
))

))

))

))

))

))

)) ))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

203

Joseph Yesurum Lopes Yeuda Leon L e vi Mendes Rocha Moca ta Pardo ... Hazan Pereira Barbero Senior Bentallado Valero Jeosua Abas Josua Coen Peixoto Jeosua Faro Robi Jesurun Furtado de Matos Serfatin Senior Coronel Velosinos Jeuda Asulai Obediente Rafael Obediente Veiga Jeosiau Calderon Mocata Jeoiadan Yllam Jonatan Henriques Johanan Luzia Jsai Coen Jmanuel Abenatar ... Hazan Abaz Aboaf Alvares Corea Campos Levi Mendes Nanias de Castro Nunes de Pinto Villa Real Moseh Aguilar Ribi Abrabanel Aredes
)) )) )) ))

))
>)

Moseh Aboaf de Matatias Abas Aboaf de David de Pas Alvares Bueno Henriques
)) )) )) ))

))

))

))
))

))

))

))

)) ))
))

))

)) ))
))

))

))

))

))
))

))

))
))

))

))

))
))

))

))

))

)) ))
))

))

))

))

))

))
))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

Blandon Curie I Castro Fartas Chaves Chaves de David Curiel Rosado Calderon Drago Do ria Falcon Franco Pacheco Gavai Henriques Gomes Yesurun Espinosa Yeuda Leon Ysrael L e vi Resio Lopes Alvin Macabeo Mesquita Machado Moreno Ma choro Musafia No ar Oeff Pereira Peso a de Pinto Pinto de David Rodrigues
))
))

APPENDICE

Moseh Rosa Sacuto Salon de Selomo Sintob Mordohay Andrade Coen Castro Ribi Franco Mendes H alas Yeuda Machoro Sefior Bentallado Menase Abrabanel Delgado Gaon Naphtali Aser Pinhas Abarbanel Renel Coen Lobato Refael Leon Crasto Montezino Montalto ,, Peres Padua Semuel Abrabanel Ribi Sousa )J de Lisa Raphael Jonas Aboaf de Pas
))

))

))

))

))

))

))

Belmonte Carillo Belmonte Gomes Coitinho Gamis Vas Leon Guedes Benavente Lopes
))

Semuel Montezino Chaves Mendes Vasques Oef Pereira Pinto R.o Barbero Ramires Rosa Salon Soria Si era Texera Telles Vas Vello Selomoh de Avila Asulai Bueno Baruch Lousada Escapa Gerbon Lina Levi Maduro Machoro Marques Na ar Olivera Rocamora Senior Coronel Salon Susarte Soria Faro Sinon Abefiacar ,, Abrabanel Sosa del Valle Namia ,, Costa Uri Levi, E.
)) )) )) )) )) ))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

205

cc Memoria de los mosos, solteros que ay en la Nacion de t3 Afios ariva en 19 sevan de 5435 [ 1675] ( Pg. 34 v.). Abraham Abravanel Abraham Gavai Mendes de u Abendana de David Yshac ., Ase vedo de Yahacob Gavai Henriques de Aboaf de Fonseca Moseh Abendana Gavai Faro de Aron Alvin Gomes Silveira Bueno de Moseh Haim Lombroso Blondon Ysrael Nunes de Bueno de Mesquita Aron Buer:to de Mesquita Lopes Arias de Dade D.d niel Bueno de Daniel Machoro Coen Cufia Mesiah Costa Andrade de D.d Machoro de SeloCapadose de Aron moh Chaves de Moseh Mesa de Yshac Nanias de Simon Coen de Lara de Nunes Reinoso Aron Coen de Lara de Olivera Yshac Pesoa de Yshac Coitifio )) de David Carillo de Semuel Penso Preto de David Curiel Rocha de Binjamin Delgado Sarfati Ergas Henriques Susarte Yahacob Henriques Faro de D.d Sanches Aron Abrabanel Sousa de SeHenriques Faro de muel Yshac Aron Blandon Escapa de Selomoh Castiel de Abr. Fero de Yahacob >> Franco Baisela Funda o Fonseca Fernandes Gomes Gutieres de S. Fernandes Reinoso Gavai Henriques de MoGutieres de Selomoh seh Gomes Araujo Haim Nunes >> Nieto de Ys Nunes hac
))
))

))

))

))

))
))

))

))

))

))

I)

))

))

))

))

))

))

))

))

))

206

APPENDICE

Aron Pinto de Yahacob ,, Pereira de Yahacob Rodrigues Oef Salon, de Asevedo Benjamin Caseres ,, da Cera Mendes Castro Nunes Pavia u Pesoa Penso ,, Senior ,, Sarfatin Baruh Norsa David Aguilar de Aron Abendana de Imanuel Aboaf de Eliau Abenatar de Imanuel Bueno .Mesquita de Yacob ,, Coronel Chillon Franco Mendes Gutieres de Selomoh Gaon de Yabacob Galeno , Yesurun Espinosa Levi de A Leon deliasar Levi de Uri Mesquita Montezinos Machoro de Selomoh Mercado de Yshac Machoro de Leon Nunes de Moseh Penso de Yshac Pardo Sarfatin Semah de Valencia Sem a h da Fonseca
)) ))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

David Ximenes Cardoso Zuzarte de Abr. Daniel Coitifo Dias da Costa Nunes de Leon Peres Rocamora Salom Eliau Benveniste Lopes Gaon Senior Efraim Nunes Castelo Eliau de David Pereira Elisah de David Pereira Yshac Aguilar de Aron ,, Andrade Calvo Aboaf Asevedo Aguilar de Yahacob Abravenel Abendana Belmonte de Yahacob ,, Coen de Lara de Joseph Curiel de David Carillo Coen de Lara de Aron Castro Pas de Iahacob ,, Ergas de Moseh Frois de Abraham Franco da Silva Gaon Gomes Gutieres de Abr. ,, Gavai Henriques de Mo se h ,, Hain de David u Eisquiau Zagache Israel MonsantodeAbr. Leon de Elieser ,, Mendes de Abr.

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

207

Yshac Mcllado li Nunes Belmonte li Navaro de Cadis ,, Nieto li Nunes Bernal el Moso Preto de David Pesoa de David li Pereira de Iahacob li Preto Henriques ,, Rodrigues da Costa ,, de Abr. , Monsanto li Rocha de Binjamin Rodrigues Pereira li Senior Godines Susarte de Abr. ,, V alie de Simon ,, Vellozinos de Ieosuah li Villareal Jacob Arias Alvares li Abeiacar de Joseph ,, Asubi ,, Belmonte de Abr. Baruh Carvalho Brasilai de David li Baruh de Yshac Coen de Abraham u Carillo Chaves de Moseh li Coitiio li Curiel de Moseh ,, Delgado li Henriques Coitiio de Is h a c Franco Baisela li , de Haim li Gavai Faro de 1\lello li Gama de Abraham li Gomes de Araujo

Jacob Haim Nunes de Abr. Haim Corillo Jesurun de Joseph ,, Rodrigues .Ida na Levi Gomes Lima de Selomoh da Cuesta Lopes de Semuel Mendes Silva de Abr. ,, , Coitiio de Abr. Macaveo Na ar Nunes Franco Namias de Castro Nunes de Daniel Namias Fores Peia Penso ,, R. 0 Pereira li R. 0 Monsanto R. Cardoso Silva de Daniel li Texera Vilareal li V as Lopes de Y shac , Vello Uziel Abilac li Vaz de Semuel ,, Zagache Joseph Abrabanel Sera li Abendana de Daniel Abrabanel de David li Belmonte de lahacob Bueno Mesquita de D d Baruh de Yshac ,, Bueno de Aron Coen de Abraham Costa de Baruh ,, Franco Silva
))

))

APPENDICE

Joseph Guer Gaon de Menase Iesurun Rod. Mendes de Castro Henriques Namias Fores Pinto de Imanuel R. 0 Lopes Rocamora Semah Fero Soto de David Toro Valverde ,, Vieira Jeosuah Abendana Bueno Mesquita Faia Prado Preto Sarfati de Selomoh Jeuda Senior de Mordehay Jacob Jonas Abrabanel de Semuel " Joseph Jesaia de Sousa Jmanuel Alvares Afio Bueno Curie! Namias Tores Namias de Eliau Serfatin Vieira Vas de Oliveira Moseh Nunes Henriques Alvares de Joseph Alva ,, Abenacar de Joseph Baruh Henriques Dias Fonseca
)) )) )) )) )) )) )) )) ))

Moseh Faia Fernandes Tavago ,, Gomes d'Araujo ,, Iesurun Lopes Lopes Henriques Mendes de Benjamin Mendes de Castro ,, Musafia de Aron Nunes Henriques Orobio de Castro Preto Henriques ,, Preto de Iahacob Salon de Ishac Salom de Semuel ,, de David Senior Coronel Toro de Semuel Villa Real ,, Zagache Mordohai Gama Sanches Menase Iesurun Henriques Micael de Caseres ,, Namias Refael Atias , Iesurun Lopes ,, Penso Semuel Berna} Bueno Curiel ,, Henriques de Sevilla YeudaLeon Mendes Serano Silva Frontera Pina Palache Sarfati Villa Real Selomoh Abrabanel Sousa
))
)) )) ))
))

))

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

209

Selomoh Abrabanel Sousa [de Yshac] Selomoh Abas Costa Curie] de Moseh Coronel Do ria
))

)) ))

))

Selomoh Ieuda Leon Lopes Henriques Musafia Oliveira de Yshac Salom de David Sanches Susarte de Abr.
)) ))

))

[Termina aqui a relao. Pg. 38 do Ms.]

VI

Nota da prata que se fundiu para o custeio da Synagoga


[ Vid. Pg.
(<

20

Pg. 68 Memoria de la Plata que se llevo la Casa de la Villa, y se entrego l lan Grei, en presencia dei Notario Piter Patuisen en 23 de Deziembre 1675 que son 6 de Tebet 5436 para deritirla como se hizo y son las piesas sig.t. Lamparas 18. Candeleros 12. Pifias 14. huna Corona unas Januquillas, todo de Plata, que peso segun parese abajo. N.o 1 - Lampara q. dezia Sara Canet de Herera hizo 14.10 kodes enel afio 5404. Pesa- Marcos . . . . . . . . . . . . . . N.o 2 - Lampara q. dezia Esta ]ampara mando hazer Kodes dei dinero dei K.K. el Mahamad que sirvia el afio 538o......................................... 15.1 N.o 3 - Lampara que dezia Esta ]ampara hizo Kodes ai K.K. D.a Indica Coen Henriques Penso ............ N. 0 4 - Esta ]ampara dio D.d Osorio, siendo Haban Beresit el afio 538o ................................. . N. 0 5 - Lampara que dezia en 19 sevat afio 5377. Batseba Milana sobre ella pas, la dejo Kodes ai K.K. de Bet Iahacob de Amsterdam .......................... . 975 N.o 6 - Lampara q. dezia Sara Lopes Redondo a. 5412 .. 21.6.5 N.o 6 - Lampara q. dezia Abr. Israel dei Soto a. 1642 .. 17.3.5 N.o 8 - Lampara q. dezia Ieosuah Iesurun Rodrigo .... 17.3.10 N. 0 9 - Lampara dezia Soy de los: namias Fores a. 5385 12.6.15 N.o 1 0 - Lampara dezia D.d Vas falecio en 19 Eesvan 5408 .............. .' .................... . r8.5.Io
14

210

APPENDICE

Lamparas sin nombre


11 - Una lampara peza ......................... . 23.1.10 12 !ampara ....................... .... . 9.3.15 ::\.o t3- 18.3 :\.o 14- 23.3.5 !'\O 151].6 No 12.6 - . t6::\.o 17- 9.6.10 xo 18- 12.5 L na corona q. di o David y Selomoh Gutieres ......... . 5.3 12 Candeleros ..................................... . 85.1 14 Pinas ........................................... . 26.5.3 1 Januquilha ....................................... . 2.10
::\. 0

~. 0

I)

I)
J)

I)

Marcos ...... 399710 VII

Custo da Synagoga
[ Vid. Pg. 383!)v.)
En 28 de quisleu 543t se compro de los Ss.r~ Burgamestres el sitio para la Esnoga que fueron Pies 65.987 a pi.~ 10 caa Pi son Florines 32gg3.1o Estes se repartieron en la forma siguiente En 14 de agosto 1675 se vendieron en la taberna dei Heer Logement 21 sitio a diferentes compradores, a saber : :'\. 0 1 quedo a la Esnoga ........... Pies 1.355 Fs. :"J_o 2 a lacob Aboaf Osorio . . . . . . . . 1.355 5g5 :\'o 3 al dho ( dicho) . . . . . . . . . . . . . . ~~ L355 5g5 N. 0 4 ............ 11 1.355 595 ::'\. 0 5 a Semuel Pereira . . . . . . . . . . . . ~~ 936 If2 5oo X 6 al dho 936 I/2_. . . . . u 9J6 12 5oo xo 7 Ishac Ogen Berg . . . . . . . . . . . 553 'h 3oo xo 8 Joseph Sentem. . . . . . . . . . . . . 553 1/2 261 :"J_o 9 a lan Freckel . . . . . . . . . . . . . . . 743 12 Canto 645 -;'\. 0 10 a lan de longe. . . . . . . . . . . . . . . ,, 1.032 1/2 403 : \ .0 11 a Semuel Pereira . . . . . . . . . . . . 1.88o 900 :"J. 0 12 Adrian de Iongue............ 2.023 940 K 0 13 al dho. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 913 4S0

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

211

N.o 14 a Jan Frecker ....... o o...... Pies 813 '/2 Canto Noo 15 Adrian de longue ... o. o... . 664 1f2 N.o 16 Estevam Vandest .... o.. . 66411-z N.o 17 a Adrian de longue .. oo. o. . . . 991 1f2 N.o 18 a David Lopes Henriques .... . 99 1 1/2 Noo 19 a Adrian longe .. o... oo... o.. 991 1f2 N.o 20 a lan de longe ..... o. o. o.. o.. 1.355 Noo 21 al dho ......... .. 1 >> 1.355 N. 0 22 ai dho . o... o. o...... oo. o... ,, 1.355 N.o 23 quedo a la Esnoga .. o... o. o.. 1.355 Abaxo

Soo
3o4 3oo
411

463 412 56o 56o 56o 56o 11.055

q. quedo

a la Esnoga .. o. o.. o

95.539 2.710 22o829


2.10

Vendidos ..... o........ Que se gasto en la Taverna ...... o.. Quedaron por vender N.o 1.23- Pies

656.7 dAvan FI. 10398.13 FI. 1100 11498.13

Pies .. o. 25.539 Se ocupo en la Esnoga o....... oo . r3.ooo Se ocupo en los Patios Medrasim, Casa de Maamad, y mas Pies. . . . 27.448 Pies. o. 650987 Custan los Pies 40 448 de la Esnoga, y """las ... o.. :. Fl.

2.1494-.17 3.2993.10

Advertiendo que los 2 sitios que quedan a la Esnoga, estan .avaluados em F. 1.100 con q si rendieren quando se vendan mas, costaron menos los Pies 404-48 y si menos, costaron mas, com que se ajusta esta quentia de la compra y venta de}. sitio. Los sefiores que fueron electos para asistir la Fabrica son los siguientes, Y shac de Pinto, thezorero Semuel Vas Diputado David Salon Azevedo ,, Abraham de Vega ,, Jacob Aboaf Ozorio ,, ,, Y srael Pereira ,, lshac Henrique Coutino ,,

212

APPENDICE

Segue a lista das pessoas que contribuiram para as despesas da Esnoga e a quantia com que cada uma subscreveu [Pg. 40-59 ]. A pg. S9 v. Memoria de lo que costo la Esnoga nueva >>. Por lo que se ocupo en el sitio en la fabrica que quedo la Esnoga q I e custo F. 21.494 17 y supuesto costo ........................... F. 32.993.10 se vendieron los demas, y quedo custando ....... . 21.49417 Por estacas para los fundamentos de dha ........ . 4-044-16 Por tablas p.a dhos ............................ . 2.751.10 Por cal p.a la dh.a ............................. 7.832.10 Por Bujiar las Estacas ......................... 1.956.16 Por Avena .................................. 4. p.1 Pagos ai Maestro Armans Busenskat Carpintero ... 285.12 Por cavar los fundamentos .................... 655.17 Por texas vidriadas ........................... l..:f-599 Pagos a Harquek, guardian .................... l.o3.g Pagos por clavos, seraduras y hieros ............ . 1.969.13 Pagos por simiente ............................ 8g4.12 Pagos por Clavos de paio ...................... . 126.11 Pagos a Gilis van de Ian Carpintero. .......... . 5.263.16 180.2 Pagos por Engonses de bronze para las puertas .. . Pagos de Piedra blanca, y hechura a V;.m Kuick .. . )) 21.447-10 Pagos por vidriasas e vidros .................... . )) 1 799 11 Pagos de Beveretes a los Oficiales y Mosos ...... )) 129.3 Pagos de Plomo e Plomero .................... ,, 6.oo3.7 Pagos por cobre y laminas para las tejas ........ . )) 8764 Pagos por diversos materiales .................. )) 7-4749 Pagos de mopas, y ladripos .................... )) 16.248.18 586.10 Pagos de pintar ............................... )) 36.6o Pagos por careto de tierra ..................... ,, 6o8.9 Pagos para cavar los fundamentos de la Obra nueva ,, 108.13 Pagos a Abr. guer de salario .................. )) Pagos a mister Varen Escultor .................. . )) 71.12 Pagos a ,, V aren, e confraters carpinteros ... . )) 14.533. Pagos de cobres y lampadarios ................. )) 327.5 Pagos para el nuevo Chal ...................... )) 3.201.10 Pagos por sistemas fuera dei acuerdo . . . . . . . . . . . )) 213.7 Pagos por vidrios de la obra de afuera .......... )) 93.68 222.3 Pagos de dorar las rosas, y bolas de los lampadarios )) Pagos de hechura e concierto de la Teba ........ . )) 45-1-.14
))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

))

OS JUDEUS PORTUGUESES EM AMSTERDAM

2 I3

Pagos Pagos Pagos Pagos Pagos Pagos Pagos Pagos Pagos Pagos Pagos Pagos Pagos Pagos

de materiales de la obra de afuera ........ a mister Antonio Carpintero ........... ai :Fornero ............................ de cortinas ........................... de fusos para enderesar las ventanas ...... . ai maestro Pedrero, Elias Boumant ....... . a Roi Misters ........................... . de hierros y Ererros ................... por Baste r Sten y Blau Sten .............. a David Gomes Mendes de guardar ....... . de gastos menudos ...................... por Sem : de Elisa ai herero . . . . . . . . . . . .. por guademesins ....................... por limpiar la Esnoga hasta q. se entro

F.

,, ,, ,, ,, ,,

,, ,,

13.945.8 832.13 32. 201.19 35. 14.581.10 20. 15.262.2 64.10.8 212.19 2.021.7 2.0459 448. 201.14 187-702.17

F.

Bien entendido que el Palo dei Hehal lo dio el sr. Moseh Curie I. [ Alguns destes does. encontram-se publicados no livro de D. H. de Castro- De Synagoge der Portugeesch-lsraelietische Gemeente te Amsterdam, etc. S. Gravenhage, 1875.]

AS NOSSAS GRAVURAS

Todas as gravuras que damos, o excepo da que vae em primeiro Jogar, sam tiradas do livro - Crmonies et coutumes religieuses de tous les peuples du Monde; reprsentes par des figures dessines de la main de Bernard Picart; avec des explications historiques et des dissertations curreuses ... Paris, MDCCCV_n, tomo r, onde tambem se encontram descripes pormenorizadas. Bastam aqui algumas poucas palavras de elucidao, a minha inteno sendo voltar ao assumpto em outro trabalho mais apropriado materia de que agora s por accidente me occupo. Gra v. L - Representa a fachada exterior da Synagoga no seu estado actual, recentemente, at, restaurada. As equipagens sam da familia real hollandesa em vesita ao templo judaico. Gra v. II l Pg. 18 ]. - A Synagoga como e lia era no sec. xvur. Os edificios que se vem frente ainda hoje existem servindo para installao dos servios adminis rativos, etc. dos Judeus Portugueses. Ahi est tambem installada a Bibliotheca do Seminario Ets-Haim e do Sr. David Montezinos. Gra v. III [ Pg. 126]. - A Synagoga no dia da inaugurao. Desenho fundamentalmente exacto embora peque num ou noutro pormenor, segundo benevola advertencia do meu amigo sr. Jacob Sousa Rosa. Ao fundo o Hechal, armarios onde se guardam os Livros da Lei. No plano frente a Theba, onde o Hazan e o Hacham lem a Lei. E' singularmente interessante o movimento e a vida que respira todo o quadro e que contrastem profundament~ com o que hoje se observa. Grav. IV[Pg. 168].- Cimcumciso. Era a commemorao da alliana de Deus com os Judeus. Celebrava-se ao 8. 0 dia do recemnascido, estando presentes o Pai, o Padrinho, que quem sustenta nos joelhos a creana durante a operao, o Moei ou operador, parentes e amigos, que todos devem ser de trese annos

216

AS NOSSAS GRAVURAS

de idade para cima. Uma pequena faca, um prato com areia, um frasco com oleo, algodo, uma fita de linho so os elementos indispensaveis operao, que se realisava entre canticos, e no meio de symbolismos, como o candelabro de doze velas, representativo das doze tribus de Israel, etc. (The Jewish Encycl., rv, verb. Circuncision. Veja-se tambern a The collection of Jewish ceremonial objects in the united States National i\luseum by Cyrus Adler and I. M. Casanowic:;, Washington, 1908 ). Grav. V [ Pg. 176].- Cerimonia do casamento. A grav. representa como figuras principaes a noiva sentada, coberta com o veo, e em frente o noivo na attitude de lanar ao cho o copo que, en~ breve feito em pedaos, symbolizar a fragilidade da vida. A direita do Noivo o rabino mr e entre um e outro, o encarregado de registar as esmolas com que os assistentes e convivas concorrem para os israelitas pobres. Ladeiando a Noiva as madrinhas. Toda a cerimonia decorria entre canticos festivos. Gra v. VI [ Pg. 182 ]. - Jantar de Paschoa. mesa cuidadosamente ornamentada tomam Jogar o Pai de familia com seus filhos e domesticas. Sobre a mesa ha pes azimos, um prato coberto contendo tres bolos mysteriosos, um para o Sacerdote magno, outro para os Levitas, o terceiro para o Povo ; o osso da espdua dum cordeiro ou, pelo menos, um pedao deste osso. Os judeus Portugueses punham este osso sobre a mesa durante os oito dias da Paschoa.. . Havia um manjar que representava um tijolo, em lembrana dos trabalhos no Egypto, formado de batatas, amendoas, nozes, figos, etc. e que era cozido em vinho. Outro prato continha alface, cerefolio, agrio, chicorea, salsa, tendo ao lado vinagre. Todo o ritual da comida era profundamente symbolico.

FIM.

INDICE

INTRODUCO

A minha m1ssao Hollanda, seu objectivo e alcance. As minhas esperanas illudidas em parte. Os elementos de trabalho : Archivos da Communidade; o Port. Israel. - Seminarium, Ets Haim. - Livraria de D. Monte:rinos; a bibliotheca Rosenthaliana. Meus agradecimentos .
CAPITULO I

A chegada dos primeiros Judeus Hollanda. A lenda e a historia. Sua fixao em Amsterdam. Causas da sua adaptao. Em que condies se estabeleceu a primeira Associao. Novas Synagogas. A ida de fundlas a todas numa s- a Ta(mud Tora. Bases da unio. Inefficacia d' algumas
CAPITULO II

A adaptao. A unificao das tres Quehilot. A nova Synagoga. Sua aco religiosa. O genio do povo hollands. Seu espirito philosophico e tolerante. Os Judeus procuram viver despercebidos. Tactica do Mahamad. Documentos ineditos d'uma eloquencia imprevista .
CAPITULO III

19

A aco social e economica dos judeus hispano-portugueses. Suas associaes. Caracter e importancia. Embaraos

2I8

INDICE

financeiros e sua soluo segundo o parecer d'um economista judeu contemporaneo .


CAPITULO IV

35

A vida intellectual. Trabalhos em lngua portugusa existentes em Amsterdam.


CAPITULO V

55

O Ladino. Algumas das suas caractersticas. Causas da formao do ladino e alguns exemplos desta lngua.
CAPITULO VI

149

Uriel da Costa. Alguns dados ineditos e desconhecidos para a sua biographia.


CAPITULO VII

1S7

Estado actual dos Judeus portugueses em Amsterdam. Dissoluo das suas qualidades typicas. A lingua portuguesa. O que foi e o que actualmente. Consideraes
APPENDICE

169
183

S-ar putea să vă placă și