Sunteți pe pagina 1din 14

A DEFINIO DE ALEGORIA SEGUNDO OS GRAMTICOS E RTORES GREGOS E LATINOS MARCOS MARTINHO Faculdade de Filosofia, Letras e Cincias Humanas Universidade

de So Paulo

RESUMO: A definio de alegoria que predomina nos gramticos e rtores gregos e latinos aquela segundo a qual alegoria diz uma coisa e entende outra. Assim, investigo, em primeiro lugar, os gramticos e rtores que se detm, por exemplo, a discernir o que se diz e o que se entende, ou a explicar como a alegoria opera ao nvel da dico, isto , das palavras, e como opera ao nvel da inteleco, isto , dos casos. J a descrio, rara nos gramticos e rtores, segundo a qual alegoria transfere palavras do caso prprio para o outro caso, muito se aproxima descrio de metfora. Assim, investigo, em segundo lugar, os gramticos e rtores que ensinam, por exemplo, em que a alegoria se distingue da metfora. PALAVRAS-CHAVE: alegoria; metfora; enigma; tropo. MARCOS MARTINHO. La dfinition dallgorie chez les grammairiens et rhteurs grecs et latins. RSUM: La dfinition dallgorie la plus frquente chez les grammairiens et rhteurs, aussi bien grecs que latins, est que lallgorie dit une chose et comprend une autre. Aussi, jexamine dabord les grammairiens et rhteurs qui soccupent de distinguer ce qui se dit et ce qui se comprend, ou expliquer comment lallgorie fonctionne au niveau de la diction, cest dire, des mots, et comment elle fonctionne au niveau de la comprhension, cest dire, des concepts. Une autre description dallgorie, rare chez les grammairiens et rhteurs, est que lallgorie transfre les mots du concept propre lautre concept, ce qui fait penser la dfinition de mtaphore. Aussi, jexamine ensuite les grammairiens et rhteurs qui enseignent, par exemple, en quoi lallgorie se distingue de la mtaphore. MOTS-CLEFS: allgorie; mtaphore; nigme ; trope.

1. Que a alegoria e como se faz 1.1. Segundo os gramticos e rtores latinos A Retrica a Hernio define permutao como orao que demonstra uma coisa pelas palavras, outra pela sentena.1 Ora, trata-se de saber, antes de tudo, que aquilo que mostra com as palavras e que aquilo que mostra com a sentena;
1

Rhet. Her. IV 46: Permutatio est oratio aliud uerbis aliud sententia demonstrans.

mas a Retrica a Hernio no se pronuncia acerca disso. Quintiliano, ao rememorar a definio da Retrica a Hernio, diz to-s que a alegoria ostenta uma coisa pelas palavras, outra pelo sentido,2 de maneira que tambm ele no explica o que seja aquilo que se demonstra com as palavras, nem o que seja aquilo que se demonstra com o sentido. Ccero, porm, aps dizer que, por meio daquilo que flui do gnero da translao, uma coisa se diz, outra para entender, explica, de um lado, que, ento, as palavras prprias de um caso so transferidas a outro caso. 3 Alegoria, pois, seria o torneio pelo qual se diz o caso a que as palavras so apropriadas e se entende o caso a que as palavras so transferidas; tal seria, pois, o caso que se demonstra pelas palavras, e tal, o caso que se demonstra pela sentena. Mas Ccero no explica, de outro lado, se, ao serem transferidas do caso prprio para o outro, as palavras preservam o caso prprio, de modo que sobreponham este ao outro, ou se desistem do caso prprio, de modo que substituam este pelo outro. Trata-se de saber, pois, se o que se diz so palavras que substituem a referncia ao caso prprio pela transferncia ao outro caso, de maneira que o que se entenda seja tos o outro caso, ou se as palavras acrescentam a transferncia referncia, de maneira que o que se entenda sejam os dois casos: o prprio e o outro. Ora, a definio de Ccero rememorada por muitos, mas estes, ao faz-lo, omitem bem a explicao que aquele ape descrio de alegoria. Assim, Caio Jlio Vtor define alegoria dizendo que uma coisa se diz, e outra se entende, de maneira que, de um lado, no explica o que seja aquilo que se diz, nem o que seja aquilo que se entende, e, de outro lado, acaba por opor o entender ao dizer.4 Assim tambm, alguns gramticos opem o significar ao dizer,5 e Mrio Plcio Sacerdote ope ao que se significa o que est contido nas palavras.6 Nenhum desses, pois, diz
2 3

QUINT. VIII 6,44: aliud uerbis, aliud sensu ostendit. CIC. De or. III 41,166-7: Nam illud, quod ex hoc genere profluit, non est in uno verbo translato, sed ex pluribus continuatis connectitur, ut aliud dicatur, aliud intelligendum sit. [...] Sumpta re simili, verba eius rei propria deinceps in rem aliam, ut dixi, transferuntur. 4 J. VICT. Ars rhet. 20: RLM p. 432, l. 16-7: ut aliud dicas et aliud intellegendum sit. 5 SACERD. Art. gram.: GL VI p. 461, l. 7-8: aliud significans quam continetur in verbis; CHAR. Ars gram.: GL I p. 276, l. 4: aliud dicens aliud significans; DIOM. Ars gram.: GL I p. 461, l. 31: aliud dicens aliud significans; DON. AM: GL IV p. 401, l. 26: quo aliud significatur quam dicitur; II Vit. uirt. or. 380-1: quae aliud ostendit extrinsecus, aliud significat quam dicitur; BED. De fig. et trop.: RLM p. 615, l. 31: quo aliud significatur quam dicitur; MRTHCH. In Don. AM: CCCM XL p. 246, l. 96-7: quo aliud significatur quam dicitur; SEDUL. In Don. AM: CCCM XLb p. 386, l. 90-1: quo aliud significatur quam dicitur [...] aliud significatur quam dicitur [...] aliud significatur quam dicitur; Cod. Bern. 16.: GL Supl. p. XLVI, l. 1: quo aliud significatur, quam dicitur; GERV. AP p. 149, l. 4: aliud significari quam dici; Scem. dian. rhet. p. 154, l. 54: aliud dicens aliud significans. 6 SACERD. Art. gram.: GL VI p. 461, l. 7-8: aliud significans quam continetur in verbis.

claramente o que seja aquilo que se diz ou est contido nas palavras, nem o que seja aquilo que se entende ou significa. Demais, ao opor isto, que se significa ou entende, quilo, que est contido nas palavras ou se diz, parecem admitir que a dico ou palavras no encerram em si nenhum entendimento, nenhuma significao, como se fossem simples som que, ao ser transferido do caso prprio para o outro, troca aquele por este. Ora, para tal opinio parecem pender muitos dos que glosam a definio daqueles gramticos. Pompeio, por exemplo, explica a oposio de dizer e significar, dizendo que as palavras soam uma coisa, e o caso tem outra, de maneira que no s reduz palavras a som, mas ope palavras a caso,7 e o Comentrio de Einsiedeln ao Barbarismo de Donato, ao explicar a mesma oposio, diz que uma coisa soa nas palavras, e outra se entende no sentido, de maneira que no s restringe palavra a som, mas ope palavra a sentido;8 outros, enfim, guardam to-s a oposio do que soa ao que se entende.9 Seja como for, todos parecem admitir que a palavra um som vazio de sentido, e este, uma inteleco a que a palavra ou referida propriamente ou transferida impropriamente, de maneira que a palavra no superpe o caso prprio ao outro, mas substitui a referncia quele pela transferncia a este. Da, poder-se-ia concluir que tal mesmo a acepo do lat. permutatio, pelo qual a Retrica a Hernio traduz o gr. allegora: permutao do caso prprio pelo outro caso, e no sobreposio deste quele. A par das definies de alegoria da Retrica a Hernio e Ccero e dos comentrios a estes dos gramticos e rtores sobreditos, so tambm mais ou menos breves ou concisas as definies dos glossrios e glosas redigidos nos sc. VII-VIII d.C.. Ora, de um lado, as Glosas do cdice de Saint Gallen 912 (sc. VII d.C.) e o glossrio ABBA (sc. VII d.C.?) definem alegoria dizendo que se significa uma coisa em lugar de outra,10 e as Glosas do cdice de Leiden 67F: affatim (sc. VII d.C.?),
7

POMP. Com. art. Don.: GL V p. 310, l. 23-4: quotiens aliud dicimus et aliud significamus; verba nostra aliud sonant et res aliud habet. 8 Com. Einsidl. in Don. barb.: GL Supl. p. 272, l. 15-7: quo aliud significatur quam dicitur, i. quando aliud sonat in uerbis atque aliud in sensu intelligitur; cf. Ars Laur.: CCCM XLa p. 233, l. 57 - p. 234, l. 62: quo aliud significatur quam dicitur. Quotiens aliud uerbo dicimus, et sensu aliud significamus [...] dum ergo aliud dicebat et aliud significabat. Assim como esses, que comentam definies de alegoria que dependem da definio de Ccero, assim as Cores de palavras, ao comentar a definio da Retrica a Hernio, restringem a palavra ao som e opem a palavra sentena: Permutatio est oratio aliud verbis, aliud sententia demonstrans [...] / Non ibi verba sonant quod ibi sententia clamat (Color. uerb. 59). 9 ISID. Orig. I 37,22: aliud enim sonat, et aliud intellegitur; IULIAN. TOL. Ars 19,74: quo aliud significatur quam dicitur [...]. aliud enim sonat et aliud intellegitur; I Vit. uirt. or. 613: in quo aliud sonat et aliud intellegitur. 10 Glos. Sangall. 912: CGL IV p. 206, l. 1: aliud pro aliod significans; ABBA AL 46: GL V p. 23: aliud pro alio significans.

dizendo que se significa uma coisa a partir de outra,11 de maneira que parecem entender que um significado se substitua a outro, ou ainda, que o caso prprio se permute com o outro. De outro lado, as Glosas do cdice de Leiden 67F: affatim e o Glossrio de Ansileubo (posteriore parte sc. VIII d.C.) abonam outra definio, segundo a qual a alegoria valor geminado de investigar conhecimento, de modo que uma coisa esteja na voz, outra na cincia.12 Ora, verdade que, assim, opem a cincia, a que pertenceria o caso, voz, a que pertenceriam as palavras; porm, chama a ateno que esse arrazoado seja explicao da expresso uis gemina ou valor geminado, porque, se dupla a valncia da alegoria, dois seriam os casos desta, ou ainda, o outro caso se somaria ao caso prprio, e no se permutaria este com aquele. A expresso, alis, emana de Isidoro de Sevilha e Juliano de Toledo,13 que dela se valem para discernir a diferena entre alegoria e enigma, como explico mais abaixo. Ora, se a compreenso de alegoria de tais gramticos e rtores ou de tais glosas e glossrios que imperfeita, ou se a descrio que imprecisa, no vem ao caso; o que importa, sim, que outros, se no foram mais agudos de entendimento, foram mais exatos na enunciao. Assim, Teodorico de Chartres, ao comentar a definio de permutao da Retrica a Hernio, descreve aquela como imposio de palavras em significao prpria, pela qual significao, todavia, se faz notar o outro caso.14 Assim, v-se de tal descrio, primeiro, que h, de um lado, a significao prpria e, de outro, a notao do caso alheio; depois, que as palavras prprias de um caso, ao fazer notar o outro, no s no perdem o significado prprio, mas por meio deste, sim, que fazem notar o outro caso. Demais, Teodorico equipara, de um lado, significao e inteleco do caso alheio e refere, de outro, subinteleco do caso alheio. Disso poderia inferir-se, primeiro, que, assim como h duas inteleces, assim tambm, duas significaes e, da, que a primeira significao to-s inteleco, e a segunda significao, subinteleco. Mateus de Vendme, por sua vez, define alegoria dizendo que a inteleco dissente da significao das palavras.15 Assim, distingue entre significao, que pertenceria ao caso prprio, a que as palavras so referidas, e inteleco, que pertenceria ao outro caso, a que as palavras so transferidas. Alexandro de Villedieu, enfim, define alegoria dizendo que se designa algo outro que o que a
11 12

Glos. Leid. 67F: affatim: CGL IV p. 476, l. 52: aliud ex aliud significantia. Glos. Leid. 67F: affatim: CGL IV p. 477, l. 1: inuestigande cogitationes uix gemina aut aliud sit inscientia; Glos. Ansil. AL111: GL I p. 44: investigandae cognitionis vis gemina ut aliud sit in voce, aliud in scientia. 13 ISID. Orig. I 37,26: quod allegoria vis gemina est; IULIAN. TOL. Ars 19,89: quod allegoria uis gemina est. 14 THDRC. Com. sup. Rhet. Her. 4.34.46: Permutatio verborum in propria significatione est positio, per quam tamen significationem fit alterius rei notatio. 15 MAT. VIN. AV 3,43: Amplius, allegoria est alienum eloquium quando a verborum significatione dissidet intellectus.

clusula significa.16 Assim, distingue entre o designare ou designao, que pertenceria referncia das palavras ao caso prprio, e o signare ou significao, que pertenceria transferncia das palavras ao outro caso. Em suma, tais gramticos e rtores admitem que a alegoria sobreponha a transferncia para o outro caso referncia ao caso prprio, e no que permute esta por aquela, ainda que estejam a comentar, como Teodorico de Chartres, a definio de permutatio da Retrica a Hernio.

1.2. Segundo os gramticos e rtores gregos Suidas diz que existe alegoria quando a escrita fala uma coisa, e a inteleco, e a Coleo de lxico proveitoso e Fcio, quando a escrita declara uma coisa, e a inteleco compreende outra.18 Assim, antes de tudo, no fazem ver o que seja aquilo que a escrita fala ou declara, nem o que seja aquilo que a inteleco compreende; demais, deixam entrever a oposio daquilo que a inteleco compreende quilo que a escrita fala ou declara.19 Trata-se, pois, de saber, de um lado, o que isso que a alegoria diz pela escrita e o que isso que compreende pela inteleco e, de outro lado, de averiguar se a escrita, de fato, j no encerra em si alguma inteleco. Ora, Pseudo-Plutarco diz que a alegoria assenta uma coisa por meio de outra;20 Suidas, que alega umas coisas por meio de outras;21 Joo de Siclia, que outra,17

16

ALEX. V.-D. Doctr. 2541-2: cum designatur aliud quam clausula signat, / allegoria datur. 17 SUID. a1170: a)/llo le/gon to\ gra/mma kai\ a)/llo to\ no/hma. 18 Coll. uerb. ut.: AG Bach. I p. 68, l. 18-9: e)peida\n a)/llo to\ gra/mma [...] dhloi=, kai\ a)/llo to\ no/hma katalamba/nhtai; PHOT. [Theo.] Lex. A994: e)peida\n a)/llo to\ gra/mma [...] dhloi= kai\ a)/llo to\ no/hma katalamba/nhtai. 19 Na mesma obscuridade incorreriam os que definem alegoria etimologicamente, de modo a dizer que a palavra allegora deriva de alegar-se (cf. agoreein) outro (cf. llo) que o suposto, isto , que a alegoria alega alguma inteleco diferente do suposto, assim: o(/tan e)/cwqen kai\ para\ to\ kei/menon e(/tero/n ti noou/menon e)k tou= keime/nou a)goreu/s$ [...] h( a)/llo a)goreu/ousa para\ to\ kei/menon (Praef. 4: PS p. 41, l. 14-5); o(/tan e)/cwqen kai\ para\ to\ kei/menon e(/tero/n ti noou/menon a)goreu/s$ [...] para\ to\ a)/llo a)goreu/ein para\ to\ kei/menon (Exc. corp. Par. 6B: PS p. 63, l. 12-3); para\ to\ a)/llo a)goreu/esqai para\ to\ kei/menon (Et. Gud. [Stef.] I p. 92, l. 25). 20 PS.-PLUT. Vit. poes. Hom. II 70: h(/per e(/teron di )e(te/rou pari/sthsin. 21 SUID. a1170: a)/lla di )a)/llwn a)goreu/ontej.

significa uma coisa por meio de outra. 22 Esse mesmo torneio, segundo o qual se diz, vagamente, que a alegoria faz uma coisa por meio de outra, empregado, j com maior preciso, pelo mesmo Joo de Siclia e por outros. Assim, PseudoDemtrio, de um lado, diz que a alegoria significa um caso por meio de outro caso,23 e Joo de Siclia, de outro lado, que a alegoria enigmatiza uma inteleco por meio de outras.24 Da, poder-se-ia concluir, primeiro, que aquilo que a alegoria diz pela escrita um caso, e aquilo que compreende pela inteleco, outro caso; depois, que h duas inteleces, e no uma, a saber: a do caso dito e a do caso compreendido. Porm, nem Pseudo-Demtrio discerne quais so um e outro caso, nem Joo de Siclia explica como se fazem uma e outra inteleco. Ora, de um lado, Gregrio de Corinto, o Acerca dos tropos poticos e os esclios de Londres da Arte de Dionsio da Trcia definem alegoria como frase que diz uma coisa e assenta inteleco de outra;25 George o Porqueiro, como palavra que fala uma coisa e assenta outra inteleco;26 Trifo, como arrazoado que declara propriamente uma coisa, mas assenta inteleco de outra;27 Cocndrio, como frase que declara uma coisa propriamente, mas assenta outra inteleco.28 Bem que essas lies paream depender umas das outras, a definio de Cocndrio a mais exata, por isto de admitir, como George o Porqueiro, e discernir, como Trifo, duas inteleces. De fato, ao dizer, de um lado, que a alegoria declara propriamente uma coisa, discerne o que pertence declarao, isto , o caso prprio, e, ao dizer, de outro lado, que a alegoria assenta, no inteleco de outra coisa, mas outra inteleco, admite que j a declarao ponha, primeiro, a inteleco prpria, qual se sobreporia, depois, a outra inteleco. De outro lado, Tibrio o Rtor diz que
22

IOH. SICUL. Enar. spec. Hermog. I 6,27: RG VI p. 222, l. 15: e(/teron a)nq ) e(te/rou shmai/nousa. 23 PS.-DEMETR.: Typ. epist. 15: di ) a)/llou ga\r pra/gmatoj a)/llo pra=gma sesh/magke. 24 IOH. SICUL. Enar. spec. Hermog. I 6,25: RG VI p. 221, l. 11-2: di ) e(te/raj e)nnoi/aj e(te/ran ai)nitto/menoj. Zonaras, por sua vez, assinala, mais abreviadamente, a diferena de inteleces da alegoria, assim: diafora\ nohma/twn pro\j to\ u(pokei/menon (ZON. Lex. I p. 125, l. 8-10). 25 GR. COR. De trop.: RG VIII p. 764, l. 8-9: e(/teron me/n ti dhlou=sa, e(te/rou de\ e)/nnoian paristw=sa; De trop. poet.: RG VIII p. 715, l. 6-7: e(/teron me\n le/gousa, e(te/rou de\ e)/nnoian paristw=sa; Schol. Lond. D.Thr.: GG III/I p. 457, l. 14-5: e(/teron me/n ti dhlou=sa, e(te/rou de\ e)/nnoian paristw=sa. 26 G. CHOEROB. De trop. poet.: RG VIII p. 803, l. 4-5: e(/tero/n ti le/gousa kai\ e(te/ran e)/nnoian paristw=sa. 27 TRYPH. De trop.: RG VIII p. 732, l. 11-2: e(/teron me/n ti kuri/wj dhlw=n: e(te/rou de\ e)/nnoian parista/nwn. 28 COCONDR.: AG Boiss. III p. 294, l. 21-2: e(/teron me\n dhlou=sa kuri/wj, e(te/ran de\ e)/nnoian paristw=sa.

existe alegoria quando se codificar algo de prprio em metforas ou transferncias capacitadas a significar o prprio.29 Assim, entende, primeiro, que, de um lado, est a codificao e, de outro, a significao; depois, que a transferncia que codifica o prprio capaz de signific-lo, ou seja, que as palavras transferidas ou metafricas, ao codificar o prprio, continuam a signific-lo, de maneira que a codificao se sobrepe, sem substitu-la, significao. A par desses, Hesquio diz que a alegoria indica, sob o que se ouve, algo outro que este,30 e Zonaras, que indica, sob o que se entrev, algo outro que este.31 Ora, ainda que no digam o que seja aquilo que se ouve ou entrev, nem o que seja aquilo que se indica, admitem que haja sobreposio de uma coisa outra, e no permutao. Demais, ainda que Hesquio fale no que se ouve, e Zonaras, no que se entrev, admite-se que a alegoria, porque transfere palavras, depende do que se ouve, e, porque superpe casos, depende do que se entrev. De acordo com o segundo arrazoado, alis, que Pseudo-Demtrio diria que a alegoria, para fazer ver um caso, sinaliza a imagem de outro.32 Logo, de tais definies poder-se-ia concluir, primeiro, que o caso que a alegoria declara o prprio escrita, e o que compreende, caso alheio a esta; depois, que a inteleco do caso prprio se faz pela significao da declarao, ou melhor, pela referncia das palavras quele caso, e a inteleco do caso alheio, pela codificao da declarao, ou melhor, pela transferncia das palavras quele; enfim, que a inteleco do caso alheio se sobrepe do caso prprio, ou ainda, que a codificao se soma significao. Avessa a tais definies, porm, a de Longino, que diz que a alegoria consiste em transladar um nome e, por meio de nome mais novo, significar o mesmo caso.33 De fato, ao passo que os outros gramticos e rtores descrevem a alegoria como transferncia de palavra do caso prprio ao caso alheio, Longino descreve a alegoria como substituio de uma palavra por outra mais nova para significar o mesmo caso. Ora, se aqueles gramticos e rtores atentam no que a alegoria opera ao nvel dos casos, Longino atenta no que a alegoria opera ao nvel das palavras. Assim, segundo aqueles, uma
29

TIBER. De Dem. fig.: RG VIII p. 551, l. 10-2: o(/tan tw=n kuri/wn ti e(rmhneu/$ tij e)n metaforai=j to\ ku/rion shmai/nein duname/naij. 30 HSCH. Lex. a3129: a)/llo ti para\ to\ a)kouo/menon u(podeiknu/ousa. 31 ZON. Lex. I p. 125, l. 8-10: h)\ a)/llo ti para\ to\ e)norw/menon u(podeiknu/ousa. 32 PS.-DEMETR.: Typ. epist. 15: o(/tan pro\j o(\n gra/fomen au)to\n ei)de/nai boulw/meqa mo/non kai\ e(te/rou pra/gmatoj ei)ko/na shmai/nwmen. Joo de Siclia, por sua vez, diz que a alegoria no faz aparecer o que quer, mas, encobrindo o aparente, indica outra coisa, assim: di ) e(te/raj e)nnoi/aj e(te/ran ai)nitto/menoj [...] ai(/tinej ou)x a(\ bou/lontai kai\ e)mfai/nousin, a)lla\ kru/ptousai to\ fainomenon deiknu/ousin e(/teron (IOH. SICUL. Enar. spec. Hermog. I 6,25: RG VI p. 221, l. 11-2. 28-30). 33 LGN. De inu. 714: RG IX p. 562, l. 7-8: e)n t%= metaba/llein tou)/noma kai\ di ) e(te/rou kainote/rou to\ au)to\ shmai/nein.

mesma palavra pode referir-se ao caso prprio ou transferir-se a caso alheio; segundo Longino, um mesmo caso pode ser significado pela palavra habitual ou por outra mais nova. Da, de um lado, a palavra, ao ser transferida a caso alheio, superpe este ao caso prprio; de outro lado, o caso, ao ser significado por palavra mais nova, substitui por esta a palavra habitual. Em suma, a alegoria opera, ao nvel dos casos, a adio ou superposio destes e, ao nvel das palavras, a substituio ou permutao destas.

2. A alegoria segundo o gnero e a espcie 2.1. O gnero da metfora Ora, a alegoria, ao nvel das palavras, opera a permutao da palavra habitual e comum com outra mais nova, segundo Longino, ou das palavras prprias com as rebuscadas, segundo Quintiliano.34 O mais dos gramticos e rtores, porm, atenta no que a alegoria opera ao nvel dos casos, de modo que digam que a alegoria transfere a palavra35 do caso prprio para o outro caso.36 Tal
34 35

QUINT. VIII 6,47: propriis [...] uerbis; 48: [...] ex arcessitis uerbis [...] ex propriis. Dos que referem a transferncia da palavra rememorem-se estes: Retrica a Hernio (cf. Rhet. Her. IV 46: translationes; ib.: per translationem), Ccero (cf. CIC. De or. III 41,166: translato; Or. 27,94: tralationes), Quintiliano (cf. QUINT. VIII 6,44: tralationibus, 49: tralationis, 50: tralationis; IX 2,46: metafora/), Tibrio o Rtor (cf. TIBER. De Dem. fig.: RG VIII p. 551, l. 11: e)n metaforai=j), Hermgenes (cf. HERMOG. De spec. II 4: RG III p. 317, l. 7-8: e)k metafora=j), Caio Jlio Vtor (cf. J. VICT. Ars rhet. 20: RLM p. 432, l. 15: translatio), Marciano Capela (cf. CAPEL. V 512: p. 177, l. 7: transferendi), Murethach de Irlanda (cf. MRTHCH. In Don. AM: CCCM XL p. 246, l. 99: translata), Suidas (cf. SUID. a1170: metafora/), Teodorico de Chartres (cf. THDRC. Com. sup. Rhet. Her. 4.34.46: translatio). 36 Dos que discernem o caso prprio e o caso alheio rememorem-se estes: Ccero (CIC. De or. III 41,167: Sumpta re simili, verba eius rei propria deinceps in rem aliam, ut dixi, transferuntur), Trifo (TRYPH. De trop.: RG VIII p. 732, l. 11-2: e(/teron me/n ti kuri/wj dhlw=n: e(te/rou de\ e)/nnoian parista/nwn), Tibrio o Rtor (TIBER. De Dem. fig.: RG VIII p. 551, l. 10-2: o(/tan tw=n kuri/wn ti e(rmhneu/$ tij e)n metaforai=j to\ ku/rion shmai/nein duname/naij), George o Porqueiro (G. CHOEROB. De trop. poet.: RG VIII p. 804, l. 6: kuri/wj), Murethach de Irlanda (MRTHCH. In Don. AM: CCCM XL p. 246, l. 98-9.2: Propria dictio est [...]; translata dictio est [...]; similitudo non propria), Gregrio de Corinto (GR. COR. De trop.: RG VIII p. 765, l. 3: kuri/wj), Teodorico de Chartres (THDRC. Com. sup. Rhet. Her. 4.34.46: Permutatio verborum in propria significatione est positio, per quam tamen significationem fit alterius rei notatio), Cocndrio (COCONDR.: AG Boiss. III p. 294, l. 21-2: e(/teron me\n dhlou=sa kuri/wj,

descrio, porm, coincide com a descrio de metfora ou translao, como se v, por exemplo, do cotejo das descries de alegoria e metfora propostas por Ccero. De fato, compare-se esta descrio de alegoria: Sumpta re simili, verba eius rei propria deinceps in rem aliam, ut dixi, transferuntur (CIC. De or. III 41,167) Tomado um caso semelhante, as palavras prprias desse caso, como disse, so transferidas depois a outro caso, com esta outra, de metfora: Tralata ea dico, ut saepe iam, quae per similitudinem ab alia re [...] transferuntur (id. Or. 27,92) Translatas digo, como j amide, aquelas [palavras] que so transferidas [...] de outro caso por meio de semelhana. Na verdade, Ccero entende que a alegoria pertence ao gnero da translao (cf. id. De or. III 41,166: quod ex hoc genere profluit; CAPEL. V 512: p. 177, l. 7: in hoc genere transferendi), de maneira que chega mesmo a ponderar que o gr. allegora correto pelo nome, mas que, pelo gnero, seria melhor dizer to-s translao ou transferncia;37 j Suidas simplesmente equipara allegora e metaphor. 38 Da, poderse-ia dizer que o gr. metaphrein e o lat. transferre so usados na descrio de metfora, mas so usurpados na descrio de alegoria, de maneira que l se empreguem propriamente, mas aqui, metaforicamente ou, se se preferir, por catacrese. Logo, trata-se de saber em que a transferncia alegrica difere da transferncia metafrica, ou ainda, o que tem aquela de especfico, j que esta genrica. Ora, o mesmo Ccero explica que a alegoria, que flui do gnero da translao, no est na translao de uma nica palavra, mas da continuao de vrias se entrelaa,39 ou ainda, que a alegoria se faz quando vrias translaes contnuas se implicaram.40 No entanto, tal descrio, bem que importe para distinguir alegoria de metfora, rara nos gramticos e rtores latinos e mesmo e(te/ran de\ e)/nnoian paristw=sa), esclios de Londres da Arte de Dionsio da Trcia (Schol. Lond. D.Thr.: GG III/I p. 457, l. 19: kuri/wj). 37 CIC. Or. 27,94: Itaque genus hoc Graeci appellant a)llhgori/an, nomine recte, genere melius ille, qui ista omnia tralationes vocat. 38 SUID. a1170: )Allhgori/a: h( metafora/. 39 CIC. De or. III 41,166: Nam illud, quod ex hoc genere profluit, non est in uno verbo translato, sed ex pluribus continuatis connectitur. 40 CIC. Or. 27,94: Iam cum flexerunt continuae plures tralationes, alia plane fit oratio.

ausente dos gregos. Na verdade, pode-se dizer que, alm de Ccero, s a Retrica a Hernio a abona, ao dizer que a permutao se faz quando se dispem translaes mais freqentes,41 e que os outros poucos gramticos e rtores que a recorrem s fazem rememorar as lies desta e daquele, e nunca a explicam, nunca a alargam. Assim, dos que celebram as palavras de Ccero, Caio Jlio Vtor apenas as transcreve,42 e Marciano Capela, ao dizer que os poetas enlaam a alegoria (cf. CAPEL. V 512: p. 177, l. 8: nexuerunt),43 parece aludir ao dizer de Ccero, segundo o qual a alegoria se entrelaa da continuao de vrias translaes (cf. CIC. De or. III 41,166: connectitur). Dos que dependem da Retrica a Hernio, Quintiliano rememora-a, ao dizer que o uso contnuo da metfora faz a alegoria,44 e Teodorico de Chartres comenta-a, ao explicar que a permutao se faz quando mais de um se compara a mais de um, e glosa-a, ao interpretar consequenter por meio de continue.45 Ora, a essa descrio que Ccero prende a definio de alegoria como torneio pelo qual se entende, pela dico, o caso prprio, e se subentende, pela inteleco, o outro caso. Assim, porm, parece admitir que a inteleco pertence, no palavra, mas a toda a orao, ou melhor, que o caso no se depreende das partes da orao, mas se compreende no todo. Por isso, de um lado, a metfora no chega a alhear a inteleco, porque se confina numa nica palavra, e, da, a orao conserva o caso prprio; por isso, de outro lado, a alegoria altera a inteleco, porque torce a orao toda, e, da, esta envereda para outro caso. Da viria, alis, um reparo de Quintiliano. Pois, ao ilustrar, com dois passos de Ccero, o uso da alegoria inteira, ou melhor, da alegoria que preenche toda a orao, e o uso da alegoria misturada a palavras abertas, ou melhor, da alegoria que se confina em parte de orao, Quintiliano observa que, por faltar a transferncia a uma nica parte da orao, j no se pode mesmo dizer que haja alegoria. Assim, acerca deste passo do Por Milo: Sim, as mais tempestades e procelas, ao menos naqueles refluxos dos comcios, sempre pensei que eram para Milo suportar (CIC. Mil. 2,5), Quintiliano observa que, porque se adicionou ao menos naqueles refluxos dos comcios, no alegoria (QUINT. VIII 6,47-8). De fato, dos comcios expresso

41 42

Rhet. Her. IV 46: cum translationes plures frequenter ponuntur. J. VICT. Ars rhet. 20: RLM p. 432, l. 15-6: Est translatio non in uno verbo, sed in pluribus continuatis. 43 CAPEL. V 512: p. 177, l. 7-8: in hoc genere transferendi etiam allegoriam poetae praecipue nexuerunt. 44 QUINT. VIII 6,14: continuus uero in allegorian [...] exit; 6,44: continuatis tralationibus; IX 2,46: quem ad modum a)llhgori/an facit continua metafora/. 45 THDRC. Com. sup. Rhet. Her. 4.34.46: quando plura pluribus comparantur; ib.: consequenter id est continue.

aberta, e basta que essa parte da orao no seja transferida ao outro caso, isto , nutica, para que a orao toda ressalve o caso prprio, isto , a poltica.

2.2 A espcie do enigma A par da lio supracitada, diz Ccero que, assim como da continuao da metfora nasce a alegoria, assim da continuao desta nasce o enigma.46 Esta outra lio, tambm rara nos gramticos e rtores, rememorada por dois latinos e antecipada por um grego. Assim, recorrem-na Quintiliano, que diz que o uso contnuo da metfora d em alegoria e, da, em enigma,47 e Caio Jlio Vtor, que transcreve as palavras de Ccero; 48 antecipa-se a este, porm, Demtrio, que nos aconselha a vigiar sobre o uso contnuo da alegoria, para que o arrazoado no nos engendre enigma.49 Demais, assim como diz que a alegoria flui do gnero da metfora, assim diz Ccero que no gnero da alegoria que se fazem os assim chamados enigmas. Essa lio, porm, freqente nos gramticos e rtores, que, na verdade, consignam alegoria no s a espcie do enigma, mas outras.50 Logo, trata-se de saber em que a espcie do enigma difere do gnero da alegoria.

46 47

CIC. De or. III 42,167: etenim hoc fere genere fiunt ea, quae dicuntur aenigmata. QUINT. VIII 6,14: Vt modicus autem atque oportunus eius usus inlustrat orationem [...] continuus uero in allegorian et aenigmata exit. 48 J. VICT. Ars rhet. 20: RLM p. 432, l. 19-20: etenim ex hoc fere genere fiunt ea, quae dicuntur aenigmata. 49 DEMETR. 102: fula/ttesqai me/ntoi ka)pi\ tau/thj to\ sunexe/j, w(j mh\ ai)/nigma o( lo/goj h(mi=n ge/nhtai. 50 Na verdade, dos gregos um nico d enigma como espcie de alegoria: Cocndrio (COCONDR.: AG Boiss. III p. 295, l. 21-2). Entre os latinos, os que arrolam enigma entre as espcies de alegoria so gramticos dos sc. III-IV d.C., a saber: Mrio Plcio Sacerdote (SACERD. Art. gram.: GL VI p. 461, l. 10-2), Carsio (CHAR. Ars gram.: GL I p. 276, l. 7-8), Diomedes (DIOM. Ars gram.: GL I p. 462, l. 5-6) e Donato (DON. AM: GL IV p. 401, l. 28-30), e os demais so gramticos que dependem desses, a saber: Pompeio (POMP. Com. art. Don.: GL V p. 311, l. 10-2), Isidoro de Sevilha (ISID. Orig. I 37,22), Juliano de Toledo (IULIAN. TOL. Ars 19,86-91), Livro I dos vcios e virtudes da orao (I Vit. uirt. or. 669-91), Livro II dos vcios e virtudes da orao (II Vit. uirt. or. 392-4), Beda o Venervel (BED. De fig. et trop.: RLM p. 615, l. 34-5), Murethach de Irlanda (MRTHCH. In Don. AM: CCCM XL p. 247, l. 34 - p. 248, l. 41), Arte de Lorsh (Ars Laur.: CCCM XLa p. 234, l. 63-7), Sedlio de Esccia (SEDUL. In Don. AM: CCCM XLb p. 386, l. 8-10), Comentrio de Einsiedeln ao Barbarismo de Donato (Com. Einsidl. in Don. barb.: GL Supl. p. 272, l. 35 - p. 273, l. 7), Mateus de Vendme (MAT. VIN. AV 3,43-4), Alexandro de Villedieu (ALEX. V.-D. Doctr. 25425), Gervsio de Melkley (GERV. AP p. 149, l. 8-9).

Ora, nem Demtrio nem Ccero ou Quintiliano ou Caio Jlio Vtor elucidam o que seja a continuao da alegoria; demais, se se aplica a esta a razo que aqueles aplicam continuao da metfora, incorre-se em impedimento. Pois, se a continuao da metfora uma seqncia de palavras metafricas que preenche toda a orao, a continuao da alegoria seria uma seqncia de oraes alegricas que preenchesse todo o arrazoado; ou ainda, se a alegoria se faz no todo da orao, o enigma se faria no todo do arrazoado. No entanto, obstam a tal concluso os exemplos com que aqueles mesmos rtores ilustram a alegoria e o enigma. De fato, o primeiro exemplo de alegoria dado por Quintiliano uma ode inteira de Horcio, de maneira que assinale uma srie de metforas que preenche, no uma tira da ode, mas todo o corpo do poema (QUINT. VIII 6,44: HOR. O. I 14; cf. totusque ille Horati locus); j o exemplo de enigma que nos depara consta de uma nica orao de uma cloga de Verglio (QUINT. VIII 6,52: VERG. B. 3,104-5). O mesmo Quintiliano, porm, observa que o que se diz enigma a alegoria que mais obscura, mas no explica sobre que incide a obscuridade de tal alegoria. O mais dos que arrolam o enigma entre as espcies de alegoria diz to-s que o enigma alegoria obscura ou difcil, de maneira que, como Quintiliano, tambm no explicam sobre que recai a dificuldade ou obscuridade de tal alegoria, e Pompeio observa que o enigma questincula que ningum entende,51 mas no explica por qu. Isidoro de Sevilha, porm, e, na esteira deste, Juliano de Toledo, sobre dizer, como Pompeio, que o enigma dificilmente se entende se no desvendado,52 distinguem entre alegoria e enigma. Assim, dizem que alegoria e enigma diferem nisto de a alegoria ser um valor geminado e indicar um caso sob outros casos, e o enigma, um sentido obscuro e ter obscura inteleco na sentena.53 Ora, se a alegoria valor geminado porque sobrepe um caso a outro, ou ainda, o caso que se entende pela dico ao caso que se subentende pela inteleco, o enigma sobreporia um caso que no se entende a um caso que dificilmente se subentende. Isso, porm, equivaleria a dizer que do enigma o caso prprio no tem valor, de maneira que o enigma no seja valor geminado, mas valor simples. Da, reparo naquele comentrio de Joo de Siclia a este passo de Gregrio de Nazianzo: existe, pela fbula, tufo que cresce quando cortado (NAZ. In seipsum cum rure red. XXVI 10: PG XXXV 1240,42-3), o qual aduz como exemplo
51 52

POMP. Com. art. Don.: GL V p. 311, l. 6-7: quaestiunculas, quas nullus intellegit. ISID. Orig. I 37,26: qui difficile intellegitur nisi aperiatur; IULIAN. TOL. Ars 19,87: qui difficile intellegitur nisi aperiatur. 53 ISID. Orig. I 37,26: Inter allegoriam autem et aenigma hoc interest, quod allegoria vis gemina est et sub res alias aliud figuraliter indicat; aenigma vero sensus tantum obscurus est, et per quasdam imagines adumbratus; IULIAN. TOL. Ars 19,89-91: Inter allegoriam autem et aenigma hoc interest, quod allegoria uis gemina est et sub res alias aliud figuraliter indicat. [...] Aenigma uero est sensus obscurus et per quasdam imagines adumbratus, habens aut in sententia obscurum intellectum aut per similitudines alium sensum.

de alegoria. Ora, o Rtor contesta aqueles que, ao explicar as palavras do Telogo, dizem que so referidas a cabelos ou vide ou loureiro ou outros tais, porque, como diz, esses e outros tais so casos verdadeiros, e no fbulas, que so arrazoado falso que se assemelha verdade, ou melhor, arrazoado cujo caso no existe segundo a verdade e, portanto, nada significa por si mesmo.54 Assim, ao recusar significado ao caso prprio e admitir apenas a inteleco do caso alheio, Joo estaria a tratar o dito de Gregrio de Nazianzo, no bem como alegoria, mas como enigma. Da, reparo que no por acaso o comentrio de Joo de Siclia encabeado pela definio de alegoria como arrazoado que enigmatiza um entendimento por meio de outros.55 Seja como for, teria sido mais exato se tivesse concludo, a seguir, que a fbula arrazoado que enigmatiza o entendimento de um caso por meio de caso que no se entende.

Referncias bibliogrficas Anecdota Graeca e codd. mss. Bibl. Reg. Parisin. Descripsit L. Bachmannus. Leipzig: J. C. Hinrichs, 1828. 2 v. Ars Iuliani Toletani episcopi. Una gramtica latina de la Espaa visigoda. Estudio e edicin crtica por M. A. H. Maestre Yenes. Toledo: Publicaciones del Instituto Provincial de Investigaciones y Estudios Toledanos, 1973. CICERON. De lorateur. Texte tabli et traduit par . Courbaud. Paris: Les Belles Lettres, 1922. v. 1. . De lorateur. Texte tabli et traduit par . Courbaud. Paris: Les Belles Lettres, 1928. v. 2. . De lorateur. Texte tabli et traduit par . Courbaud et H. Bornecque. Paris: Les Belles Lettres, 1930. v. 3. Corpus glossariorum Latinorum. Edidit G. Goetz. Leipzig / Berlin: Teubner, 18881923. 7 v. Das Doctrinale des Alexander de Villa-Dei. Kritisch-Exegetische Ausgabe: D. Reichling. In: Monumenta Germaniae Paedagogica. Berlin: A. Hofman & Co., 1893. t. 12. Demetrii et Libanii qui feruntur Tpoi epistoliko et Epistolimaoi kharaktres. Edidit V. Weichert. Leipzig : Teubner, 1910.

54

IOH. SICUL. Enar. spec. Hermog. I 6,25: RG VI 221,15-22: Pra=gma me/ntoi kata\ a)lh/qeian ou)k e)/stin: ei) ga\r mu=qo/j e)sti lo/goj yeudh\j ei)koni/zwn a)lh/qeian, eu)/dhlon, o(/ti au)to\ kaq ) e(auto\ ou)de/n ti shmai/nei: [...] tau=ta ga\r kai\ ta\ toiau=ta a)lhqina\ pra/gmata/ ei)si kai\ ou) mu=qoi. 55 IOH. SICUL. Enar. spec. Hermog. I 6,25: RG VI p. 221, l. 11-2: )Allhgori/a e)sti\ lo/goj di ) e(te/raj e)nnoi/aj e(te/ran ai)nitto/menoj.

Etymologicum Graecae Linguae Gudianum et alia grammaticorum scripta e codicibus manuscriptis nunc primum edita. Edidit F. G. Sturzius. Leipzig: I. A. G. Weigel, 1818. Glossaria Latina iussu Academiae Britannicae edita. Paris: Les Belles Lettres, 1926-1931. 5 v. Grammatici Latini. Ex recensione H. Keilii. Leipzig: Teubner, 1855-74. 7 v. HESYCHII ALEXANDRINI. Lexicon. Post I. Albertum recensuit M. Schmidt. Jena: Sumptibus F. Maukii, 1858-1862. 5 v. IOHANNIS ZONARAE. Lexicon. Edidit I. A. H. Tittamann. Amsterdam: Adolf M. Hakkert Publisher, 1967. 2 t. ISIDORI HISPALENSIS EPISCOPI. Etymologiarum sive originum libri XX. Recognovit brevique adnotatione critica instruxit W. M. Lindsay. Oxford: Oxford University Press, 1911. 2 t. FARAL, E. Les arts potiques du XIIe et du XIIIe sicle. Paris : Librairie Honor Champion, 1962. PHOTII PATRIARCHAE. Lexicon. Edidit S. A. Naber. Amsterdam: Adolf M. Hakkert Publisher, 1965. 2 v. . Lexicon. Edidit Christos Theodoridis. Berlin / New York: Walter de Gruyter, 1982. v. 1. . Lexicon. Edidit Christos Theodoridis. Berlin / New York: Walter de Gruyter, 1998. v. 2. [PLUTARCHUS]. De Homero. Edidit J. F. Kindstrand. Leipzig : Teubner, 1990. QUINTILIEN. Institution oratoire. Texte tabli et traduit par J. Cousin. Paris: Les Belles Lettres, 1975-80. 7 v. Rhetores Graeci. Edidit C. Walz. Stuttgart / Tbingen: sumptibus J. G. Cottae, 18321836. 9 v. Rhetores Latini. Edidit C. Halm. Leipzig: Teubner, 1863. Rhtorique Herennius. Texte tabli et traduit par Guy Achard. Paris: Les Belles Lettres, 1989. SUIDAE. Lexicon. Edidit A. Adler. [1928-1938] In: Lexicographi Graeci. Recogniti et apparatu critico instructi. Leipzig: Teubner. v. I, 5 p. The Latin rhetorical commentaries by Thierry of Chartres. Edited by K. M. Fredborg. Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1988.

S-ar putea să vă placă și