Sunteți pe pagina 1din 0

UNIVERSIDADE DE SO PAULO

Faculdade de Filosofia, Letras e Cincias u!anas


De"arta!ento de Cincia Pol#tica
$AR%INO &A'RIEL $USU$ECI
Se!i(tica das securiti)a*+es ,o-erna!entais na A!.rica do Sul
conte!"or/nea0 constru*1o das si,nifica*+es de se,uran*a e defesa
e! docu!entos "ol#ticos da re,i1o
(verso corrigida)
S1o Paulo
2344
$AR%INO &A'RIEL $USU$ECI
Se!i(tica das securiti)a*+es ,o-erna!entais na A!.rica do Sul
conte!"or/nea0 constru*1o das si,nifica*+es de se,uran*a e defesa
e! docu!entos "ol#ticos da re,i1o
(verso corrigida)
Disserta*1o a"resentada 5 Faculdade de
Filosofia, Letras e Cincias u!anas da
Uni-ersidade de S1o Paulo "ara
o6ten*1o do t#tulo de $estre e!
Cincia Pol#tica
Orientador0 Prof7 Dr7 Rafael Antonio
Duarte Villa
S1o Paulo
2344
2
Autorizo a reproduo e divulgao total ou parcial deste trabalho, por qualquer meio
convencional ou eletrnico, para fins de estudo e pesquisa, desde que citada a fonte.
Catalogao na Publicao
Servio de iblioteca e !ocumentao
"aculdade de "ilosofia, #etras e Ci$ncias %umanas da &niversidade de So Paulo
8
'usumeci, 'artino (abriel
Semi)tica das securitiza*es governamentais na
Am+rica do Sul contempor,nea - construo das
significa*es de segurana e defesa de documentos
pol.ticos da regio / 'artino (abriel 'usumeci 0 orientador
1afael Antonio !uarte 2illa. 3 So Paulo, 4566.
445 f. - il.
!issertao 7'estrado8 3 "aculdade de "ilosofia,
#etras e Ci$ncias %umanas da &niversidade de So
Paulo. !epartamento de Ci$ncia Pol.tica. 9rea de
concentrao- 1ela*es internacionais.
6. Pol.tica de segurana 3 Am+rica do Sul. 4.
Securitizao. :. !efesa nacional 3 Am+rica do Sul. ;.
!ocumentos pol.ticos. <. =.tulo. <<. 2illa, 1afael Antonio
!uarte.
No!e0 $USU$ECI, $artino &a6riel
%#tulo0 Se!i(tica das securiti)a*+es ,o-erna!entais na A!.rica do Sul conte!"or/nea0
constru*1o das si,nifica*+es de se,uran*a e defesa e! docu!entos "ol#ticos da re,i1o
Disserta*1o a"resentada 5 Faculdade de
Filosofia, Letras e Cincias u!anas da
Uni-ersidade de S1o Paulo "ara o6ten*1o do
t#tulo de $estre e! Cincia Pol#tica
A"ro-ado e!0
Banca examinadora
Prof7 Dr7999999999999999999999999999999 Institui*1o099999999999999999999999999999
:ul,a!ento0999999999999999999999999999 Assinatura099999999999999999999999999999
Prof7 Dr7999999999999999999999999999999 Institui*1o099999999999999999999999999999
:ul,a!ento0999999999999999999999999999 Assinatura099999999999999999999999999999
Prof7 Dr7999999999999999999999999999999 Institui*1o099999999999999999999999999999
:ul,a!ento0999999999999999999999999999 Assinatura099999999999999999999999999999
;
Aos !eus "ais
<
Agradecimentos
Seria desnecess=rio a,radecer sen1o a Deus, de >ue! todo o 6e! "ro-.! e ?ue tudo
"ro-, Pai ?ue "or A!or infinito entre,ou Seu Fil@o a este !undo, nascido da Vir,e! $aria,
"ara a constitui*1o da I,reAa ?ue cele6ra Seu reino na terra, e ?ue "elo Es"#rito Santo ilu!ina
os sacerdotes no ad!ir=-el !Bnus de !antClo e "ro"a,=Clo7
Dada, "or.!, ser esta a o"ortunidade de re,istrar ,ratid1o 5s "essoas ?ueridas, fa*oCo
co!o eDteriori)a*1o de u! senti!ento ?ue ne! se!"re te!os c@ance ou encontra!os
o"ortunidade de eD"ressar7
A,rade*o, "ois, 5 !in@a fa!#lia, no seio da ?ual !e for!ei e cresci, e se! cuAo a"oio
Aa!ais teria c@e,ado at. este "onto de !eu ca!in@o7 Sou fruto de todo o esfor*o da?ueles ?ue
!e antecedera!, e es"ero ta!6.! "oder dar continuidade a seu ca!in@o "or !eus esfor*os7
Aos !eus a!i,os e cole,as, seAa! "r(Di!os ou distantes, incont=-eis e cont#nuas
"resen*as ?ue i!"ossi6ilita! !en*1o es"ec#fica de no!es7 %odos contri6u#ra!, das !ais
di-ersas !aneiras, "ara a?uilo ?ue sou, sinto, "enso e fa*o @oAe7
A todos os !eus "rofessores, ?ue ti-era! a 6ondade de trans!itir seus con@eci!entos
e o #!"eto de fa)er co! ?ue seus "u"ilos crescesse! al.! desse con@eci!ento7 Cada u!a de
suas contri6ui*+es foi deter!inante na for!a*1o do ?ue ora se concreti)a nessas "=,inas7
Ao !eu orientador, "elos -=rios anos de coo"era*1o e confian*a, e "ela o"ortunidade
de reali)ar o "resente tra6al@o, co!o continua*1o de u!a traAet(ria intelectual ?ue ele auDilia
a i!"ulsionar7
Aos funcion=rios da Uni-ersidade de S1o Paulo, "or !antere! a continuidade dos
ser-i*os ?ue tornara! esse a!6iente n1o a"enas a casa de sa6er ?ue @oAe . lar,a!ente
recon@ecida, !as ta!6.! o lu,ar onde desfrutei a !aior "arte dos dias dos Blti!os anos7
A esses e tantos outros ?ue t! feito "arte de !in@a -ida, !eu sincero a,radeci!ento7
E
A oscuras, y segura
por la secreta escala disfrazada,
oh dichosa ventura!
a oscuras, y en celada,
estando ya mi casa sosegada.
San :u=n de la Cru), FNoche oscuraG
H
Resumo
$USU$ECI, $artino &a6riel7 Semitica das securitizaes governamentais na Amrica
do Sul contempornea0 constru*1o das si,nifica*+es de se,uran*a e defesa e! docu!entos
"ol#ticos da re,i1o7 22<f7 Disserta*1o I$estrado e! Cincia Pol#ticaJ K Faculdade de
Filosofia, Letras e Cincias u!anas, Uni-ersidade de S1o Paulo, S1o Paulo, 23447
A "artir do conceito de securiti)a*1o "ro"osto "ela Escola de Co"en@a,ue dos estudos
de se,uran*a internacional, reto!aCse da Pra,!=tica discursi-a an,loCsaDLnica o conceito de
ato de lin,ua,e! Ispeech actJ en?uanto inst/ncia de cont#nua atuali)a*1o discursi-a do
si,nificado, "ara ?uestionar as defini*+es de defesa e se,uran*a nas enuncia*+es recentes de
,o-ernos e! de) "a#ses sulCa!ericanos, !ateriali)adas e! docu!entos "ol#ticos tais co!o
le,isla*+es e os c@a!ados li-ros 6rancos7 E! 6usca da recu"era*1o dos "rocessos de
si,nifica*1o desses ter!os, a an=lise desses docu!entos fa) uso de deter!inadas cate,orias
da Se!i(tica estruturalista de lin@a,e! francesa, e!6ora co! a conscincia de ?ue esse
"rocedi!ento tende a condu)ir a "area!entos se!antica!ente @ierar?ui)ados ?ue a
e"iste!olo,ia "(sCestruturalista critica7 Ao final, rediscuteCse a classifica*1o da A!.rica do
Sul en?uanto co!"leDo re,ional de se,uran*a, tendo e! -ista ta!6.! as no*+es de
co!unidade de se,uran*a e co!unidade de lin,ua,e!7
Pala-rasCc@a-es0 Se,uran*a, Defesa, Se!i(tica, Pra,!=tica, A!.rica do Sul7
M
Astract
$USU$ECI, $artino &a6riel7 Semiotics o! t"e contemporar# Sout" American
governmental securitisations0 construction of securitN and defence !eanin,s in "olitical
docu!ents in t@e re,ion7 22<f7 Disserta*1o I$estrado e! Cincia Pol#ticaJ K Faculdade de
Filosofia, Letras e Cincias u!anas, Uni-ersidade de S1o Paulo, S1o Paulo, 23447
%@is OorP considers t@e Co"en@a,en Sc@ool of securitN studiesQ conce"t of
securitisation as s"eec@ act to de-elo" an understandin, of !eanin, as continuouslN
actuali)ed 6N discourse, accordin, to t@e An,loCSaDon Pra,!atics "ers"ecti-e7 In doin, so, it
?uestions t@e definitions of defence and securitN in recent "olitical and le,islati-e s"eec@s 6N
,o-ern!ents in ten Sout@ A!erican countries7 It t@en in-oPes certain cate,ories of t@e Frenc@
structuralist Se!iotics in searc@ of disco-erin, "rocesses of !eanin,Cconstruction of t@ese
ter!s, e-en t@ou,@ @a-in, in !ind t@at t@is "rocedure tends to lead to t@e se!anticallN
@ierarc@ised "airs t@at are criticised 6N t@e recent "oststructuralist e"iste!olo,N7 In t@e end, it
rediscusses t@e classification of Sout@ A!erica as a re,ional securitN co!"leD, in "arallel to
t@e notions of securitN co!!unitN and s"eec@ co!!unitN7
ReNOords0 SecuritN, Defence, Se!iotics, Pra,!atics, Sout@ A!erica7
S
Sum$rio
Introdu*1o 7777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777744
47 %eoria77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777772<
4747 Lin,ua,e! na constru*1o e deconstru*1o das Rela*+es Internacionais777777777777777777777772<
4727 Se,uran*a e lin,ua,e!7777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777788
472747 A An=lise de Discurso77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777;3
472727 O discurso77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777;<
472787 Condi*+es de "rodu*1o, for!a*1o discursi-a, interdiscurso777777777777777777777777777777777;H
4727;7 O suAeito e os outros7777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777<4
4727<7 For!a*1o ideol(,ica, ideolo,ia, si,no, "lanos de lin,ua,e!7777777777777777777777777777777<<
4727E7 A Pra,!=tica discursi-a77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777E3
4727H7 Se!i(tica777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777EH
4727M7 >uadroCresu!o dos a"ortes te(ricos lin,u#sticos77777777777777777777777777777777777777777777777777H<
27 Pol#ticas de se,uran*a e defesa da A!.rica do Sul77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777HH
2747 Ar,entina77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777M4
2727 'ol#-ia777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777SE
2787 'rasil77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777743<
27;7 C@ile777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777744H
27<7 ColL!6ia777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777422
27E7 E?uador7777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777748;
27H7 Para,uai777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777774;4
27M7 Peru7777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777774;;
27S7 Uru,uai7777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777774;E
27437 Vene)uela77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777774<3
87 Alternati-as te(ricas de constru*1o re,ional0 das co!unidades de se,uran*a 5s
co!unidades de lin,ua,e! securiti)ante777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777774<8
8747 Co!unidades de se,uran*a e funcionalis!o7777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777774<M
8727 Siste!as su6ordinados Ia6orda,e! su6!acroJ77777777777777777777777777777777777777777777777777777777774E;
8787 %eoria dos Co!"leDos Re,ionais de Se,uran*a77777777777777777777777777777777777777777777777777777777774H3
87;7 Co!unidades de lin,ua,e!77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777774H8
Considera*+es finais0 A!.rica do Sul en?uanto re,i1o de se,uran*a e defesa77777777777777777777774HS
Docu!entos "rinci"ais usados "ara a an=lise77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777774M;
'i6lio,rafia !encionada e referencial7777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777774MH
43
Introduo
Este tra6al@o -e! a lu!e nu! !o!ento de efe!.rides si,nificati-as "ara as Rela*+es
Internacionais
4
7 Destas, con-.! salientar os cin?uenta anos a"(s o in#cio da constru*1o do
!uro de 'erli!, ?ue "ode ser considerado o s#!6olo !=Di!o da l(,ica da &uerra Fria,
res"ons=-el "or condicionar durante d.cadas o desen-ol-i!ento intelectual nesta disci"linaT e
o ani-ers=rio de de) anos dos atentados de 44 de sete!6ro, ?ue suscitara! de6ates reno-ados
e aten*1o se! "recedentes "ara te!as outrora su6alternos entre os acad!icos dessa =rea7
Se a?uilo ?ue @oAe se c@a!a de Fse,uran*a internacionalG te! sido en,rena,e! e!
moto perpetuo de i!"ulso "ara as rela*+es internacionais e o "ensa!ento so6re elas, n1o .
desca6ido afir!ar ?ue esses dois e-entos "ode! re"resentar !arcos #!"ares nas infleD+es
desse "ensa!ento0 "or u! lado, a &uerra Fria 6ruDulea-a lenta e asso!6rosa!ente so6re as
!entes dos intelectuais ?ue 6usca-a! na l(,ica res"ostas recalcitrantes "ara u! cen=rio
!arcado "ela o6scuridade e estran@a!entoT "or outro, !uito do ?ue era oculto e latente
eD"lodiu e! cores -i-as e !arcantes no c@o?ue ?ue os atentados de 2334 causara!, u!a
sur"resa ,ritante ?ue "arecia desafiar e confundir ?ual?uer l(,ica, !as "ara a ?ual n1o
de!orara! a sur,ir res"ostas r="idas e enf=ticas7
Co! as nu!erosas diferen*as ?ue conser-a! entre si, estes n1o deiDa! de ser, no
entanto, dois ,randes te!"os de incerte)a, senti!ento ca"a) de a,u*ar co!o "oucos outros a
refleD1o "rofunda so6re os te!as ?ue se l@e associa!7 Durante a se,unda !etade do s.culo
UU, @a-ia certa cren*a ,enerali)ada de ?ue essas incerte)as "oderia! ser e! 6oa "arte
e?uacionadas "elos esfor*os cient#ficos de redu*1o, a6stra*1o, siste!ati)a*1o e estrutura*1o7
Na al-orada do s.culo UUI, as estruturas "arece! ter sucu!6ido Aunta!ente co! !uitas das
certe)as nas assi! classificadas cincias @u!anas, co!o ?ue a fa)er "ersistir a le!6ran*a de
?ue, en?uanto se trata de @u!anos, as a!6i*+es de certe)a n1o costu!a! "assar de -1s
"retens+es7
%ri6ut=rio caudaloso de lon,os e tortuosos afluentes, o fluDo desordenado de
"ensa!entos ?ue @oAe corre co! #!"eto a-assalador n1o "ode ?uerer si!"les!ente silenciar
as ideias ?ue l@e "recede!7 Se tanto A= foi eDecrado ao ostracis!o e es?ueci!ento "ela
cincia recente, "ro-a-el!ente ainda @= !uitos tesouros tra)idos "or essas correntes Ausantes
4 Neste docu!ento, e!"re,a!Cse as iniciais !aiBsculas Ie seu acrLni!o, RIJ "ara diferenciar a disci"lina
acad!ica dos fenL!enos ?ue ela a "rinc#"io se dedica a estudar7
44
?ue n1o fora! total!ente "ros"ectados, ou cuAo 6ril@o esteAa ofuscado so6 a -iolncia da
corrente)a cotidiana7 V no 6alan*o dessa !et=fora ?ue a "resente disserta*1o tenta -islu!6rar
e tra)er 5 tona ao !enos al,uns fra,!entos dessas "reciosidades, a fi! de o6ser-=Clas 5 lu) da
!an@1 continua!ente reno-ada do @oAe7
Con?uanto "ossa! n1o ser satisfat(rias as i!a,ens, cu!"re infor!ar ?ue, entre os
o6Aeti-os -isados "ara o escrito ?ue ora se a"resenta, est= a ousadia de e!"re,ar !.todos
notada!ente estruturalistas das d.cadas de 4S<3, 4SE3 e 4SH3 "ara tentar construir u!
entendi!ento cr#tico infor!ado "elas a6orda,ens "(sCestruturalistas ?ue -! to!ando cada
-e) !ais es"a*o nos anos recentes7 $ais ?ue isso, trataCse de inserir nas Rela*+es
Internacionais a6orda,ens lin,u#sticas co! u! ri,or "ouco co!u! a seus de6ates
corri?ueiros, ao !es!o te!"o e! ?ue reafir!a co! Aocosidade o con@ecido trocadil@o "(sC
estruturalista, FdonQt 6e SaussureG
2
7
E assi! situado no conforto desconfort=-el de u! n1oClu,ar, "retendeCse tra6al@ar
co! al,uns docu!entos ,o-erna!entais IFli-ros 6rancosGJ sulCa!ericanos so6re se,uran*a e
a defesa recentes I4SMMC2343J, lan*ando so6re eles u! estran@o ol@ar de estran@a!ento, o
?ual confia nas !inBcias desses teDtos "ara infor!ar as 6ases de sua "r("ria desconfian*a7
Co! isso, fa)Cse u! ?uestionar constante da "r("ria si,nifica*1o de se,uran*a e defesa na
re,i1o, a fi! de encoraAar o re"ensa!ento das se!el@an*as e desse!el@an*as ?ue "er"assa!
"or essas terras, ao !es!o te!"o e! ?ue desIenJterra F-erdadesG a# IinJcontidas7
Entre as so6reditas a6orda,ens lin,u#sticas ?ue for!a! esse ol@ar, ocu"a "a"el
"redo!inante a Se!i(tica estrutural ,rei!asiana e a Pra,!=tica an,loCsaDLnica, e!6ora
!uito da !ir#ade de conceitos ?ue elas cont! n1o a"are*a na an=lise7 Ao "asso ?ue per se a
inser*1o desse !.todo na an=lise de RI A= seAa ca"a) de causar certos desconfortos, o"taCse
"or e-itar o eDcesso de tecnicidades do lin,uaAar cient#fico se!i(tico "ara n1o causar sustos e
reser-as ainda !ais fortes, u!a -e) ?ue isso tornaria contra"roducente o "r("rio esfor*o de
a!"liar o di=lo,o interdisci"linar, "or?ue instalaria u!a s.rie de dificuldades na
Fco!unica*1oG efeti-a entre as "artes en-ol-idas7
Co! isso, e ta!6.! "or se tratar de u!a !etodolo,ia ?ualitati-a @#6rida entre
conce"*+es e"iste!ol(,icas dia!etral!ente ri-ais, as inter"reta*+es a?ui oferecidas "ode!
2 Atri6u#do ao lin,uista Eric a!" Ia"ud SALINS, 233;, "744J7
42
ser consideradas tudo sen1o incontest=-eis
8
7 $es!o co! a aterradora conscincia dessa
fra?ue)a, no entanto, insisteCse nessa a6orda,e! ousada e arriscada, "ara ?ue todo o esfor*o
desse tra6al@o n1o redunde e! si!"les satisfa*1o do desiderato de re-is1o 6i6lio,r=fica
es"erado "ara o n#-el acad!ico e! ?ue se situa7 Es"eraCse, enfi!, ?ue a "retens1o "or
!uitos considerada a!6iciosa "ossa ao !enos ati*ar a curiosidade e a cr#tica dos !enos
intransi,entes, a6rindo o @ori)onte de "ossi6ilidades "ara a an=lise no estudos da se,uran*a e
da defesa7
'u)an, WX-er e De Wilde I4SSM, "7<J afir!a! ?ue u!a das es"ecificidades da
se,uran*a e! rela*1o 5 "ol#tica e! ,eral . a "reocu"a*1o "ri!ordial co! Fa!ea*as
eDistenciais a u! o6Aeto referenteG
;
7 >uando se co!6ina isto 5 o"ini1o de Rarl Deutsc@ Ia"ud
SEEAN, 233<, "74J so6re as rela*+es internacionais en?uanto Fa arte e a cincia da
so6re-i-ncia da @u!anidadeG, te!Cse !ais u!a ra)1o "ara afir!ar ?ue a se,uran*a . u!
"onto essencial de estudo dessa disci"lina7
Co!o tal, os de6ates so6re esse assunto t! aco!"an@ado as traAet(rias das
contesta*+es intelectuais !ais con@ecidas nas RI, desde seu sur,i!ento co! lai-os
"ositi-istas e seu desen-ol-i!ento estruturalista at. as conce"*+es !ais declarada!ente F"(sC
!odernasG ?ue n1o cessa! de sur,ir, !oti-os "or ?ue -ale rele!6rar al,uns "ontos "rinci"ais
?ue constitue! esses di=lo,os, a fi! de !el@or situar as a6orda,ens selecionadas "ara o
restante do tra6al@o
<
7
Na !atri) co!u!ente con@ecida co!o FrealistaG e! RI, a conce"*1o de "oder
"er"assa "ela necessidade de li-rar o Estado de ?uais?uer a!ea*as eDternas0 no cen=rio
8 At. "or?ue n1o se fa) u!a "or!enori)a*1o confor!e se !ereceria das a6orda,ens lin,u#sticas utili)adas,
de-ido ao "r("rio esco"o do tra6al@o7 Ca6e recon@ecer ?ue a?ui a inten*1o de tra6al@ar co! a lin,ua,e! era
!uito !aior do ?ue o ?ue se "Lde concreti)ar no "resente docu!ento, confor!e a eDtens1o e -ariedade da
6i6lio,rafia indicada ao final indica!7 Deslocando o @u!or de :o@n Searle de seu conteDto ori,inal, "ela
"roDi!idade dos ter!os, "oderCseCia co!eter o i!"ro".rio de di)er ?ue Fa cauda intencionalista cresceu !ais
?ue o cac@orro lin,u#sticoG I2332, "7IUJ7
; A tradu*1o desta e de todas as cita*+es de 6i6lio,rafia referenciada e! l#n,ua estran,eira . de !in@a
res"onsa6ilidade7 V o"ortuno salientar desde A=, co!o eD"lica :ean Portela Iin0 FON%ANILLE, 233Ma, "742J,
?ue FYoZ tradutor K se!ioticista 5 "aisana K "arece ,o)ar de u! estatuto e de u!a fun*1o se!el@antes Y5 de
Ffa)er sentidoGZ0 "artindo de u!a l#n,ua e de u!a cultura ?ue su"+e! o QtodoQ, a re,ra, a unidade, ele de-e,
no entanto, e! seu of#cio, lidar co! a "arte e o fra,!ento, enfrentar a a"arente falta de sentido, si,nificar a
eDce*1o, for!ular @i"(teses de leitura, "rocurando inte,r=Clas ao QtodoQ "or !eio de u!a 6oa !edida, de u!a
Austa "ro"or*1oG7
< %rataCse de u!a eD"osi*1o !uito "anor/!ica e ,enerali)ante de -=rias "ers"ecti-as, trec@o do tra6al@o ?ue
"ode ser si!"les!ente i,norado se! "reAu#)o "elos A= con@ecedores desses de6ates, u!a -e) ?ue as
"ers"ecti-as te(ricas usadas "ara a an=lise a?ui "ro"osta s1o eD"licadas a "artir do "ri!eiro ca"#tulo7
48
cl=ssico caracteristica!ente @o66esiano descrito "or EdOard 7 Carr e ans :7 $or,ent@au
no "er#odo entre duas ,randes ,uerras e durante a &uerra Fria, a "ol#tica . ,o-ernada "or leis
6aseadas na nature)a @u!ana e,o#sta, cuAos interesses se define! e! ter!os de "oder e s1o
"erse,uidos nu!a l(,ica de self-help, donde so6re-!, ine-ita-el!ente, conflitos entre
Estados ?ue "rocura! !aDi!i)ar suas ca"acidades7 &ra*as ao !ecanis!o do e?uil#6rio de
"oder Ibalance of powerJ, u! estado de ,uerra "er!anente de todos contra todos no siste!a
internacional an=r?uico . e-itado, ainda ?ue de !aneira fr=,il, inst=-el e suAeita a constantes
tur6ulncias7 Sua !anuten*1o, contudo, . ca"a) de ,erar u!a corrida ar!a!entista ?ue define
o c@a!ado dile!a de se,uran*a, e! ?ue u!a "otncia, ao 6uscar au!entar seu "oder e sua
"r("ria se,uran*a, ,era a conse?[ncia de di!inuir tais atri6utos nos de!ais co!"onentes do
siste!a7 Su"osta!ente, estes outros, inse,uros, "rocurar1o e! contra"artida au!entar suas
ca"acidades, al,o ?ue, "or sua -e), au!enta o te!or de seus -i)in@os, nu!a es"iral de
conflito infor!ada "ela "rofunda desconfian*a de uns e! rela*1o aos outros0 na !edida e!
?ue n1o . "oss#-el ter certe)a se as ar!as do -i)in@o ser1o usadas "ara a defesa ou "ara o
ata?ue, cada Estado assu!e u!a "ostura essencial!ente "essi!ista e "rocura de!onstrar ?ue
te! ca"acidades "ara u! "oss#-el co!6ate7 N1o sur"reende, "ortanto, ?ue o es"a*o "ara
coo"era*1o seAa !uito li!itado, u!a -e) ?ue a co!"eti*1o d= a tLnica das rela*+es
interestatais7
Co!o se "ode o6ser-ar, o conceito de se,uran*a, neste caso, ainda era !uito
do!inado "ela "reocu"a*1o nacional, ?ue l@e i!"ri!e u! car=ter ?uase eDclusi-a!ente
!ilitarista, ainda ?ue a"are*a! outros instru!entos co!o o ser-i*o di"lo!=tico e a
inteli,ncia, "er!eado "or fatores de influncia tais ?uais a for*a econL!ica e Fsi!6(licaG ou
cultural Isoft powerJ, e!6ora estas esteAa! nu! ,rau @ier=r?uico inferior 5s "otencialidades
f#sicas dos Estados7
%al-e) o !aior eDe!"lo disto seAa a intensa a"reens1o ,erada "elo desen-ol-i!ento,
"osse e "oss#-el uso de ar!a!entos nucleares, ?ue se "ro-ara! co!o !eios !=Di!os de
dissuaso das ,randes "otncias, "ela a"ocal#"tica ca"acidade destruti-a ?ue !ostrara! ter7
Co!o 6e! resu!e Ro6ert :er-is I4SMM, "7M8J, a eDistncia destas ar!as influencia o cen=rio
"ol#tico e! trs dire*+es0 "ri!eira!ente, "ela "ossi6ilidade de u!a de-asta*1o totalT e!
se,undo lu,ar, "or?ue tanto as "artes e! conflito co!o terceiros n1o "oderia! esca"ar da
destrui*1oT e, e! terceiro lu,ar, "or?ue tal ani?uila!ento seria eDtre!a!ente r="ido7 Ele
4;
"r("rio a"onta, toda-ia, ?ue este !edo ,enerali)ado fa) co! ?ue a dissuas1o !anten@a u!a
"a) claudicante, de-ido ao !Btuo interesse dos Estados e! "reser-ar o status uo I"7S3J7
Esta "reocu"a*1o co! as ar!as nucleares foi u!a das !arcas !ais fortes do ra!o ?ue
se deno!inou security studies
E
, ?ue te-e entre seus !aiores eD"oentes Ste"@en $7 Walt,
taDati-o e! sua defini*1o deste ra!o do realis!o co!o o ca!"o ?ue "rocura estudar o
fenL!eno da ,uerra, a a!ea*a, uso e controle da for*a !ilitar, tratando o conflito interestatal
co!o u!a eterna "ossi6ilidade e defendendo ?ue o trata!ento de ?uais?uer outras fontes de
a!ea*a descaracteri)aria a es"ecificidade dos estudos de se,uran*a7 Ele "r("rio ad!ite ?ue,
no co!e*o da ela6ora*1o deste "ensa!ento, do "er#odo "(sCSe,unda &uerra aos anos 4SE3,
@a-ia "ouco su"orte e!"#rico "ara as teses e u!a defini*1o !uito estreita de "ol#tica, 6astante
-oltada a fins e "ro"ensa a i,norar fatores do!.sticos, erros de "erce"*1o e a "r("ria
di"lo!acia IWAL%, 4SS4, "7242C24<J7 No entanto, a "artir de !eados da d.cada de 4SH3, o
ca!"o teria renascido, assi!ilando !aior uso da ist(ria, desafiando a teoria racional da
dissuas1o, re-isando os efeitos "ol#ticos das ar!as nucleares e "rocurando construir u!a 6ase
te(rica !ais forte, !enos -oltada "ara fins es"ec#ficos7 A# entra, inclusi-e, a considera*1o de
outros fatores, co!o o "a"el das id.ias e da econo!ia, !as se!"re su6ordinados aos
tradicionais recursos de "oder7
Co! o ad-ento do final da &uerra Fria, os realistas, frente ao descr.dito "or ?ue
"assara! "erante a co!unidade cient#fica a"(s a ?ueda de seu cen=rio internacional
a!ea*ador, refor!ulara! -ariados conceitos da teoria, de tal for!a a en,endrar a !atri)
c@a!ada neoCrealista7 Destarte, o n#-el de an=lise deiDou de ser "ura!ente estatal, "ara dar
lu,ar 5 a6orda,e! sist!ica, e! ?ue a l(,ica das rela*+es internacionais n1o !ais se,ue a
nature)a @u!ana, !as si! a estrutura internacional, ?ue n1o . inde"endente das "artes, !as
co! elas constante!ente intera,e, nu!a deter!ina*1o !Btua IWAL%\, 4SME, "78M8J7
Rennet@ Walt), e! sua c.le6re !heory of "nternational #olitics I2332, ori,inal de
4SH8J, afir!a ?ue a estrutura internacional li!ita a coo"era*1o entre os Estados de duas
!aneiras0 a "ri!eira, "or causa da constante desconfian*a e incerte)a ?ue os le-a a "rote,erC
se uns dos outros, confi,urando o siste!a de autoCaAuda e! ?ue cada u! "rocura o6ter
,an@os a6solutosT e a se,unda, de-ida 5 "reocu"a*1o e! n1o se tornar de"endente de outros,
"ois isto indicaria -ulnera6ilidade7 E! resu!o, FYoZs estados n1o se coloca! -oluntaria!ente
E Desi,na*1o !antida nos ter!os ori,inais, e! in,ls, "ara e-itar a!6i,[idades7
4<
e! situa*+es de !ais de"endncia7 Nu! siste!a de autoCaAuda, as considera*+es de se,uran*a
su6ordina! os ,an@os econL!icos ao interesse "ol#ticoG I"74<3J7 Da# decorre sua descren*a
na "ossi6ilidade de u! ,o-erno !undial, "ois tal esfor*o se fundaria na inca"acidade de u!a
autoridade central, ?ue le-aria fatal!ente 5 ,uerra, Fa n1o ser ?ue essa a,ncia YcentralZ seAa
ca"a) de "rote,er os seus estados clientesG I"74<EJ7 No entanto, . o "r("rio siste!a de autoC
aAuda ?ue le-a os estados, te!endoCse !utua!ente, a constituir F6alan*as de "oderG, ?ue
"re-alece! Fonde ?uer ?ue dois, e a"enas dois, re?uisitos eDista!0 ?ue a orde! seAa
an=r?uica e ?ue seAa "o-oada "or unidades ?ue deseAa! so6re-i-erG I"74EMJ7
Por.!, entre os si!"ati)antes do "ensa!ento realista @ou-e a?ueles ?ue n1o
concordara! co! tudo o ?ue Walt) afir!ou, co!o . o caso de :o@n $ears@ei!er, a ?ue! se
atri6ui a inau,ura*1o da "ers"ecti-a neoCrealista ofensi-a Ie! o"osi*1o 5 corrente dita
defensi-a de Walt)J, o ?ual "rocura reto!ar as co!"reens+es cl=ssicas de $or,ent@au, !as a
"artir da "ers"ecti-a sist!ica7 := no t#tulo de sua o6ra "rinci"al, !he !ragedy of $reat #ower
#olitics I2334J, fica "resente u!a diferen*a0 "ara ele, os atores s1o as ,randes "otncias,
en?uanto os de!ais Estados s1o !eras unidades ontol(,icas7 Ade!ais, estas "otncias assi!
"ode! ser caracteri)adas n1o si!"les!ente "ela ?uantidade de "oder ?ue "ossue!, !as si!
"ela sua ca"acidade !ilitar ofensi-a e, ainda !ais es"ecifica!ente, ca"acidade !ilitar
terrestre, re"utando !enos i!"ortantes outras -ertentes do "oder7 Afinal, co!o descre-e
S@ee@an I233<, "748J, a for*a !ilitar "ode ter u!a -ariedade consider=-el de usos, co!o a
de!onstra*1o de for*a, afasta!ento de a!ea*as, inter-en*1o ou insti,a*1o de ,uerras ci-is,
dissuas1o, a"oio de aliados, a?uisi*1o de territ(rio, recursos e "rest#,io, su6Au,a*1o de
"o"ula*+es estran,eiras, entre outros7
No realis!o ofensi-o, ainda, os Estados nunca est1o satisfeitos co! a ?uantidade de
"oder ?ue "ossue!, eles n1o se contenta! co! o status uo, s1o !arcada!ente re-isionistas,
"or?uanto a Bnica for!a de u! Estado se sentir se,uro . "ossuir a @e,e!onia !undial
a6soluta, u!a condi*1o -irtual!ente i!"oss#-el I$EARSEI$ER, 2334, "7;4J7 O !=Di!o
?ue u!a ,rande "otncia "ode alcan*ar . u!a @e,e!onia re,ional, de ?ue seria eDe!"lo,
@odierna!ente, a situa*1o dos Estados Unidos da A!.rica7
Final!ente, ca6e recon@ecer ?ue as a6orda,ens realistas se suAeitara!, ao lon,o do
te!"o, a inB!eras cr#ticas0 al.! das o"osi*+es ?ue ser1o a"resentadas na eD"osi*1o das
4E
outras escolas, a6aiDo, estes Ffil@os das tre-asG
H
fora! acusados de forte nor!ati-is!o e
instru!entalis!o, a"esar de sua "retensa isen*1o e i!"arcialidade cient#fica, no sentido de
?ue suas teorias seria! -oltadas "ara a solu*1o de "ro6le!as ou "ara a for!a*1o de
"ro,ra!as ,o-erna!entais I-ale le!6rar, inclusi-e, ?ue -=rios realistas tra6al@ara! e!
,a6inetes de"arta!entais nos Estados UnidosJ, "rocurando definir o "a"el das "otncias no
conteDto internacional7 Outros, ainda, a"onta! a insuficincia ,enerali)ante dos autores
realistas -oltados 5 ,eo"ol#tica, co!o alford $acPinder, ?ue si!"lifica as rela*+es
internacionais nu!a -is1o aC@ist(rica e unifatorial7
No ca"#tulo de sua ,rande o6ra dedicado ao te!a da se,uran*a, $or,ent@au re-ela
entendCla, 6asica!ente, co!o a solu*1o "ara o "ro6le!a do desar!a!ento, ou seAa, u!
!ecanis!o coleti-o institucionali)ado "or !eio do ?ual os "a#ses 6uscaria! ,arantir a "a)7
No entanto, co!o re"resentante do realis!o, . "rofunda!ente c.tico ?uanto 5 "lausi6ilidade
de tal coo"era*1o internacional, u!a -e) ?ue trs "re!issas dificil!ente alcan*=-eis
de-eria! ser cu!"ridas "ara "re-enir a ,uerra0
I4J o siste!a coleti-o "recisa ter condi*+es "ara co!andar, a ?ual?uer !o!ento,
u!a for*a t1o a-assaladora contra ?ual?uer "otencial a,ressor, ou coali)1o de
a,ressores, ?ue estes Aa!ais ousaria! desafiar a orde! defendida "elo referido
siste!a coleti-oT I2J todas as na*+es cuAas for*as co!6inadas satisfaria! a
eDi,ncia do ite! anterior t! de co!"artil@ar a !es!a conce"*1o de se,uran*a
?ue l@es ca6e defenderT I8J essas na*+es "recisa! aceitar -oluntaria!ente a
necessidade de su6ordinar os seus interesses "ol#ticos conflitantes ao 6e! co!u!
definido e! ter!os de defesa coleti-a de todos os EstadosC!e!6ros7 I2338, "7HM;C
HM<J
Por outro lado, ins"irados na racionalidade de "ensadores co!o I!!anuel Rant e
:o@n LocPe, os afiliados da tradi*1o li6eral de "ensa!ento t! u!a -is1o !ais oti!ista das
rela*+es internacionais, e! ?ue a coo"era*1o . u!a "ossi6ilidade 6astante cr#-el "ara o
co!"orta!ento entre os Estados, dando ori,e! a re,i!es e or,ani)a*+es internacionais ?ue,
e! al,u!a !edida, conferiria! !aior ordena!ento ao siste!a internacional, ra)1o "ela ?ual
tais autores ta!6.! s1o co!u!ente deno!inados institucionalistas7 N1o . de sur"reender,
"ortanto, ?ue esta corrente de "ensa!ento ten@a sido !uito forte no "er#odo entre,uerras,
H ER\, 4S<3, a"ud SEEAN, 233<, "74E7
4H
ins"irada, "or eDe!"lo, "elo idealis!o Oilsoniano concreti)ado na !alfadada Li,a das
Na*+es7
Pode ser considerado co!o eDe!"lo desta a6orda,e! Rarl Deutsc@, ?ue, e! finais
dos anos 4S<3, cria na necessidade de a @u!anidade eli!inar a ,uerra co!o institui*1o social
Ie, conse?[ente!ente, as ar!as de destrui*1o e! !assa ?ue a!ea*a-a! o "lanetaJ "ara
so6re-i-er, al,o a6erta!ente contr=rio ao "ensa!ento realista ?ue coloca o conflito co!o
u!a caracter#stica "er!anente da "ol#tica internacional ISEEAN, 233<, "72EJ7
Entretanto, Deutsc@ n1o . u! idealista ut("ico, "ois "rocura entender "or ?ue a ,uerra
. al,o !enos fre?[ente ?ue as rela*+es cordiais entre os Estados7 Sua res"osta est= no fato de
?ue eles "ode! constituir co!unidades "ol#ticas
M
entre si, definidas co!o ,ru"os ?ue
co!"artil@a! u!a co!unica*1o "ol#tica, !ecanis!os de enforcement e al,uns @=6itos de
o6edincia
S
7
O !es!o te(rico Ii67, "72SC84J tentou identificar fatores deter!inantes de tal
coo"era*1o, arrolando, entre outros, iJ o "luralis!o, ?ue instaura u!a tradi*1o de consultas
!Btuas, co!unica*1o e a*+es conAuntas entre os EstadosT iiJ a "erce"*1o "elas "o"ula*+es
do!.sticas de ?ue a so6erania nacional se "reser-a-a, !as as ?uest+es de se,uran*a rece6ia!
!el@orias co! a for!a*1o de co!unidades entre os "a#sesT iiiJ a co!"reens1o da ,uerra
co!o al,o ile,#ti!o, a"oiada e! !udan*as "ol#ticas do!.sticas ?ue condu)isse! 5
coo"era*1o e inte,ra*1oT i-J a esta6ilidade e! lon,o "ra)o dos estados "artici"antes e! tais
co!unidades, 6e! co!o sua ca"acidade de )elar "or -alores co!uns e nor!as
co!"artil@adasT -J o !ecanis!o funda!ental da co!unica*1o entre as "artes, criando u!a
identifica*1o no ,ru"oT -iJ u! n#-el crescente de res"onsi-idade !Btua7 Deutsc@, ao for!ular
tais afir!a*+es, tin@a e! !ente a Or,ani)a*1o do %ratado do Atl/ntico Norte IO%ANJ, ?ue
seria u! 6o! eDe!"lo de co!unidade "ol#tica de se,uran*a entre Estados7
'aseados nisto, autores co!o Ro6ert :er-is I4SM2, "78<HJ for!ulara! teorias
defendendo a eDistncia de re,i!es de se,uran*a, definidos co!o "rinc#"ios, re,ras e nor!as
?ue "er!ite! 5s na*+es restrin,ir seu co!"orta!ento na cren*a de ?ue outras far1o o !es!o,
M Vale di)er0 os Estados, "or si, s1o co!unidades "ol#ticas entre indi-#duos, os ?uais s1o entendidos co!o
unidades da sociedadeT !as, na "ers"ecti-a li6eral, @= a "ossi6ilidade de constitui*1o de co!unidades entre
as unidades do siste!a internacional, ou seAa, or,ani)a*+es ?ue con,re,ue! Estados unidos "or u! o6Aeti-o
co!u! Ie! o"osi*1o aos interesses conflitantes ad-o,ados "elos realistasJ7
S DEU%SC, 4S<H, a"ud SEEAN, 233<, "72H7
4M
i!"licando n1o a"enas eD"ectati-as ?ue facilite! a coo"era*1o, !as u!a for!a de
cola6ora*1o ?ue eDtra-ase o si!"les autoCinteresse de curto "ra)o7 Para :er-is Ii67, "78<MC
8<SJ, o ?ue diferencia a se,uran*a de outros t("icos da a,enda internacional s1o as se,uintes
"articularidades0 iJ a "lausi6ilidade do dile!a anterior!ente referido, ra)1o "ela ?ual os
re,i!es de se,uran*a s1o -aliosos Iu!a -e) ?ue a*+es indi-iduais s1o custosas e "eri,osasJ,
ainda ?ue de dif#cil concreti)a*1o I"or causa do constante te!or entre os Estados de ?ue o
re,i!e seAa -ioladoJT iiJ !aior co!"etiti-idade, constituindo u!a so!a )ero e! ?ue o ,an@o
de se,uran*a de u! necessaria!ente di!inui a se,uran*a de outroT iiiJ os co!"orta!entos
ofensi-o e defensi-o s1o, a priori, idnticos I"re!issa ?ue, ?uando i,norada, fa) a id.ia de
dile!a de se,uran*a "erder for*aJ, ocasionando a "erce"*1o entre os Estados de ?ue o
ar!a!entis!o . se!"re u!a a!ea*aT i-J !aior risco, "or?ue "e?uenos erros "ode! ter
,randes conse?[nciasT -J dificuldade de !ensura*1o, de-ido 5 incerte)a ?uanto aos
resultados, 5 falta de trans"arncia e circula*1o de infor!a*+es deste ca!"o entre os "a#ses7
%ais fatores, nor!al!ente, fa)e! os Estados se,uire! co!"orta!entos unilaterais e
co!"etiti-os, !as :er-is Ii67, "78E3C8E2J su"+e ?ue, e! al,u!as condi*+es, eles "ode! o"tar
"or for!ar u! re,i!e0 iJ caso as ,randes "otncias deseAe! u! a!6iente !ais re,ulado, ou
seAa, satisfa*a!Cse ra)oa-el!ente co! o status uoT iiJ caso os outros atores do siste!a
co!"artil@e! u! -alor co!u! 5 se,uran*a e coo"era*1o !BtuasT iiiJ os atores n1o "ode!
acreditar ?ue a !el@or -ia "ara conse,uir se,uran*a . "or "ol#ticas eD"ansionistasT i-J a
,uerra de-e ser -ista co!o al,o custoso Iasserti-a e! ?ue se o6ser-a co! nitide) a influncia
do li6eralis!o econL!icoJ de tal !odo ?ue as ar!as n1o seAa! 6ens "ositi-os
43
7
De fato, a eD"ectati-a de continuidade do re,i!e dificultaria o"osi*+es ao status uo,
e o i!".rio da reci"rocidade entre os atores o refor*aria, redu)indo riscos e custos "or !eio
de atitudes coo"erati-as ?ue condu)iria! a al,u! ,rau de institucionali)a*1o, a ?ual, "or sua
-e), facilita as co!unica*+es, a coordena*1o e a circula*1o de infor!a*+es entre as "artes,
atenuando o dile!a da se,uran*a Ii67, "78E<C8EHJ
44
7
43 A inst/ncia concreta ?ue este autor Ii67, "7 8E2C8E8J usa "ara tentar corro6orar suas afir!a*+es . o Concerto
Euro"eu, situa*1o de esta6ilidade ?ue "redo!inou e! certo "er#odo do s.culo UIU, durante o ?ual os
"rinci"ais atores do siste!a internacional n1o ?ueria! !aDi!i)ar seu "oder, ne! tirar -anta,ens das
fra?ue)as al@eias, fa)ia! !ais concess+es aos outros do ?ue seria necess=rio, n1o se a!ea*a-a!, e
a"resenta-a! u! autoCinteresse !ais a!"lo e -oltado ao lon,o "ra)o do ?ue o usual, de !odo ?ue se -ia!
!ais co!o "arceiros ?ue co!o ini!i,os, co!"artil@ando os -alores co!uns de e-itar a ,uerra e controlar as
insta6ilidades do!.sticas I!ais u!a -e), u!a @eran*a do "ensa!ento li6eral cl=ssicoJ7
44 Nu! arti,o "osterior I4SM<J, :er-is detal@a suas conce"*+es so6re o e?uil#6rio e o concerto de "oder, os
!aiores custos da n1o coo"era*1o, os ,an@os crescentes da coo"era*1o, os !enores ,an@os e te!ores de
4S
Nos Blti!os te!"os, es"ecial!ente a"(s a ?ueda do !uro de 'erli! e da n#tida
6i"olaridade !undial, a teoria li6eral cl=ssica foi reto!ada, co! "es?uisas ?ue 6uscara!
-erificar a "lausi6ilidade da a"lica*1o de tal !atri) de "ensa!ento atual!ente7 U! 6o!
eDe!"lo s1o $ansfield e SnNder I4SS<J, ?ue res,atara! a f(r!ula Pantiana da "a)
de!ocr=tica Ia"oiada e! trs "ilares, o constitucional, o !oral]cultural e o econL!icoJ,
tentando de!onstrar e!"irica!ente ?ue, de fato, @= !enor "ro"ens1o de conflitos entre duas
de!ocracias, e!6ora o !es!o n1o se a"li?ue ?uando se trata de rela*+es entre de!ocracias e
re,i!es autocr=ticos7
Consoante a"resenta S@ee@an I233<, "78EC8SJ, esta correla*1o foi constru#da co! 6ase
e! al,uns ar,u!entos, resu!ida!ente, iJ as li!ita*+es constitucionais das de!ocracias,
cuAos ,o-ernantes t! res"onsa6ilidades "ara co! o eleitoradoT iiJ a auto"erce"*1o das
de!ocracias ?ue afeta os -=rios n#-eis da sociedade co! a cren*a de ?ue as diferen*as de
o"ini1o Ie, lo,o, conflitosJ ser1o resol-idas "acifica!ente, de !odo a6erto de tolerante, "elo
di=lo,o, aco!oda*1o e co!"ro!isso, ao in-.s de i!"osi*1o for*ada "or al,u! ladoT iiiJ o
trata!ento de u!a de!ocracia "or outra co!o u!a eDtens1o de si !es!a, no sentido de ?ue
acredita ?ue tais "erce"*+es se a"lica! e! outros "a#ses ?ue se,ue! tal re,i!e "ol#ticoT i-J a
-is1o das rela*+es !Btuas co!o so!as "ositi-as e n1o nulas, "odendo ,erar 6enef#cios 5s
"artesT -J a necessidade de "a) "ara asse,urar os o6Aeti-os li6erais de!ocr=ticos de 6e!Cestar,
auto"reser-a*1o e li6erdadeT -iJ o senti!ento ne,ati-o e! rela*1o aos re,i!es n1o
de!ocr=ticos, "erce6idos co!o indi,nos de confian*a, autorit=rio, inAustos e a,ressi-osT -iJ
os co!"orta!entos se!el@antes entre de!ocracias, ?ue confia! u!as nas outras e, assi!,
for!a! u!a orde! coo"erati-a e "ac#fica entre si7
O !es!o autor Ii67, "78SC;2J, final!ente, se res"onsa6ili)a "or tra)er al,u!as cr#ticas
?ue se fi)era! aos li6erais ao lon,o dos anos, a"oiando sua ar,u!enta*1o na ocorrncia de
de!ocracias ?ue usa! a ,uerra co!o u! instru!ento de "ol#tica, fre?[ente!ente se!
o"osi*1o do!.stica ?ue o i!"e*aT ou no "eri,o de ?ue isto se torne u!a "re!issa de
co!"ara*1o ?ualitati-a entre re,i!es, "odendo le-ar a outros estran@a!entosT ou, ainda, na
a6orda,e! de tradi*1o neoCrealista ?ue !ini!i)a a i!"ort/ncia dos fatores internos diante da
estrutura internacional an=r?uica7
eD"lora*1o entre as "artes, o !ais alto n#-el de trans"arncia e as !udan*as nas esti!ati-as de
co!"orta!ento de u! Estado e! rela*1o ao outro, entre outros as"ectos7
23
Inserida nos esfor*os "(sC"ositi-istas da d.cada de S3, a "ers"ecti-a construti-ista das
Rela*+es Internacionais critica as a6orda,ens neoCrealista e neoli6eral "or sere! !uito
-oltadas 5 influncia da estrutura internacional na "ol#tica, donde ta!6.! -e! o e"#teto de
"(sCestruturalistas usado In1o se! "ol!icaJ "ara deno!inar autores filiados a tal corrente7
Na o"ini1o de E!anuel Adler I4SSS, "7243J, esta estrutura an=r?uica constitui Ftanto o !eio
co!o o resultado da re"rodu*1o das "r=ticasG, de tal for!a ?ue Fentra si!ultanea!ente na
constitui*1o do a,ente e das "r=ticas sociaisG, ou seAa, ela n1o . u! dado, !as si! u!a
edifica*1o intersu6Aeti-a ?ue en-ol-e e sur,e a "artir da intera*1o dos atores contidos neste
siste!a, cada u! dos ?uais a,e 6aseado e! cren*as e Aul,a!entos "articulares, os ?uais, "or
sua -e), A= s1o resultados, e! al,u!a !edida, das influncias do a!6iente e! ?ue se
encontra!7 De fato, o construti-is!o "rocura ino-ar ?uando considera ?ue o !undo !aterial
for!a a a*1o e intera*1o ao !es!o te!"o e! ?ue "or elas . for!ado, de"endendo, "ortanto,
de inter"reta*+es nor!ati-as e e"ist!icas din/!icas7 Conse?[ente!ente, at. as institui*+es
!ais duradouras s1o 6aseadas e! entendi!entos coleti-os, Fdifundidos e consolidados at.
?ue fosse! tidos co!o ine-it=-eisG Ii67, "723EJ7
Si!ilar!ente, AleDander Wendt I4SS2J . taDati-o ?uando coloca co!o t#tulo de seu
arti,o a frase Fa anar?uia . o ?ue os Estados fa)e! delaG, e! ?ue ta!6.! se "ode a"reender
"or ?ue Adler o classifica co!o u! Fconstruti-ista estadoCcntricoG7 De fato, Wendt co!un,a
co! este autor -=rias conce"*+es, tal co!o a cr#tica aos FracionalistasG, ?ue trata! as
identidades e interesses dos a,entes co!o eDo,ena!ente dadas, !as sua finalidade neste teDto
. !ostrar ?ue a l(,ica de self-help n1o deri-a necessaria!ente da anar?uia, sendo, "ortanto,
u! "rocesso, e n1o u!a estrutura7 Partindo do "ressu"osto de ?ue os atores ad?uire!
identidades Ientendi!entos e eD"ectati-as relati-a!ente est=-eis so6re siJ "or !eio do
relaciona!ento co! a coleti-idade, o autor "ostula ?ue elas s1o a 6ase dos interesses,
definidos de acordo co! as situa*+es, e ?ue u! conAunto Iou FestruturaGJ de identidades
for!a a?uilo ?ue se "ode c@a!ar de institui*1o, a ?ual, sendo u!a entidade
funda!ental!ente co,niti-a, funciona so!ente e! -irtude da "artici"a*1o dos atores no
con@eci!ento coleti-o7
Assi!, a autoCaAuda seria u!a institui*1o, !as ela "oderia n1o ser u!a caracter#stica
inerente ao siste!a internacional0 "ara elucidar isto, Wendt "ro"+e u! continuum de siste!as
de se,uran*a, sendo ?ue, nu!a "onta, estaria o co!"etiti-o Ionde "re-alece a autoCaAuda,
24
nu!a ,uerra @o66esiana de todos contra todos, "ratica!ente i!"ossi6ilitando u!a a*1o
coleti-aJ, no !eio estaria o indi-idualista Ie! ?ue os Estados s1o indiferentes entre si,
"reocu"ados co! os ,an@os a6solutos, de acordo co! o ?ue di)e! os neoli6eraisJ, e no outro
eDtre!o estaria o coo"erati-o, cuAa tLnica n1o . dada "ela l(,ica da autoCaAuda, "ois nele os
Estados identifica!Cse "ositi-a!ente entre si, de tal for!a ?ue a se,uran*a . -ista co!o
res"onsa6ilidade de todos, fundindo interesses nacionais aos internacionais, e corro6orando a
id.ia de Adler de ?ue os interesses nacionais s1o entendi!entos intersu6Aeti-os
42
7
Co!o se "ode inferir, a coo"era*1o, "ara os construti-istas, . co,niti-a, e n1o
co!"orta!ental, "or?ue trata o con@eci!ento intersu6Aeti-o ?ue define a estrutura de
identidades e interesses co!o end(,eno 5 "r("ria intera*1o7 Este ele!ento . !ais u!a
inst/ncia ?ue "er!ite reali)ar a diferencia*1o ontol(,ica dos construti-istas e! rela*1o aos
"ositi-istas, "ois, a"esar de eles tere! 6asica!ente o !es!o "ro6le!a e"iste!ol(,ico, eles
n1o concorda! so6re o ele!ento ?ue eD"lica as condutas, A= ?ue, "ara os "ositi-istas, este
ele!ento o6Aeti-o . a !at.ria, e "ara o "ensa!ento "(sC"ositi-ista s1o as id.ias7
O !es!o Adler, Aunta!ente co! $ic@ael 'arnett, nu! -olu!e es"ecial!ente
dedicado ao estudo das c@a!adas co!unidades de se,uran*a I4SSM, "7;J, a"onta ?ue os
conceitos su"racitados de Deutsc@ se !ostra-a! 6astante a"lic=-eis 5 ."oca, "ois se "odia
-er entre os Estados o desen-ol-i!ento de co!"reens+es co!"artil@adas, -alores
transnacionais e fluDos de transa*+es ?ue contri6u#a! "ara a constru*1o de co!unidades, nas
?uais deter!inados co!"orta!entos s1o es"erados "elos !e!6ros, es"ecial!ente contra
a!ea*as eDternas, ao !es!o te!"o e! ?ue se "rocura atrair no-os "a#ses "ossuidores de
id.ias se!el@antes7
Estas co!unidades de se,uran*a co! ?ue se "reocu"a! os autores seria! siste!as
?ue "er!ite! o sur,i!ento de i!a,ens "ositi-as do "oder, o ?ual, co!o infor!a Adler I4SSS,
"722;J, . "erce6ido n1o so!ente e! sua -ertente !aterial, co!o ta!6.! no sentido de u!a
autoridade ca"a) de deter!inar si,nificados co!"artil@ados, a constituir identidades,
interesses e "r=ticas dos Estados, ou seAa, Fo "oder . "rinci"al!ente o "oder institucional de
incluir ou eDcluir, de le,iti!ar e autori)arG7
42 U!a !et=fora did=tica utili)ada "or Wendt "ara clarificar isso . a de dois atores ?ue se encontra! "ela
"ri!eira -e) e a,e! de acordo co! as "ro6a6ilidades dos !o-i!entos u! do outro, de !odo ?ue tal a*1o .
deri-ada dos sinais, inter"reta*+es e res"ostas entre a!6os, caracteri)andoCse, "ortanto, co!o u! ato social,
constru#do "elo "rocesso intersu6Aeti-o Ine! o6Aeti-o ne! su6Aeti-o e! sua totalidadeJ, e n1o natural7
22
Vale di)er, "ortanto, ?ue o fato de a co!unidade de se,uran*a ser !arcada "ela
coo"era*1o n1o a des"oliti)a, "or?ue eDiste!, de fato, interesses e conflitos entre seus
!e!6ros, !as as sociedades t! a eD"ectati-a de ?ue os conflitos seAa! solucionados
"acifica!ente, "ois o li!ite dos conflitos s1o os ditos -alores e identidades, e o "oder te!
certos canais institucionali)ados "or onde correr, de tal for!a ?ue o seu eDerc#cio est=
li!itado "elos -alores co!uns7 Ali=s, a "r("ria coo"era*1o e! ter!os de se,uran*a
a"rofundaria estes -alores co!uns e -#nculos transnacionais0 assi!, co!o afir!a-a Deutsc@,
os "artici"antes de u!a co!unidade de se,uran*a co!"artil@aria! al,u!a esta6ilidade na
"a), !ais do ?ue u!a si!"les orde!7
Para a e"iste!olo,ia "(sC!oderna internacionalista, enfi!, n1o @= -erdade Bnica, ne!
ideolo,ia sin,ular, ne! u!a autoridade es"ec#fica ou conAunto de -alores ?ue !ere*a
lealdade in?uestion=-el ao cla!ar o anBncio de u!a -erdade Blti!a, u!a -e) ?ue o
con@eci!ento . se!"re orientado "ara interesses7 Foucault . u! dos ?ue "rocura escancarar
estas !=scaras, identificando desde o ilu!inis!o o deseAo "elo "oder ca!uflado so6 o
"retenso deseAo "ela -erdade, "rocurando desco6rir ?ue rela*+es de "oder s1o a"oiadas "or
F-erdadesG es"ec#ficas e "r=ticas de con@eci!ento, 6e! co!o as estruturas de eDclus1o ?ue
le,iti!a! as estruturas de "ensa!ento su6Aacentes "elas ?uais as sociedades alcan*a! suas
identidades ISEEAN, 233<, "748E,4;4J7
Destarte, "erde o6-iedade a a!"lia*1o da a,enda de se,uran*a, "or?ue se trataria t1oC
so!ente de u!a e-olu*1o da t.cnica tradicional ?ue os estados adota! de ac@ar "eri,os
eDternos nos ?uais 6asear sua inter-en*1o e! no!e da orde!, 6aseado na diferencia*1o e!
rela*1o ao Outro, "or !eio do ?ue, si!ultanea!ente, refor*a as identidades estatais e! seus
"r("rios cidad1os, de !odo ?ue a "ol#tica eDterna se torna u!a !aneira de criar e reiterar
fronteiras7 O ?ue os "(sC!odernos tenta! !ostrar, no entanto, . ?ue as identidades n1o
"recede! tais securiti)a*+es, !as eDiste! e! rela*1o interde"endente co! as !es!as Ii67,
"74;2J7
Co! isso, os te(ricos cr#ticos "rocura! assu!ir a6erta!ente u!a nor!ati-idade
direcionada 5 e!anci"a*1o, ou seAa, a reAei*1o de todas as lin,ua,ens, teDtos e cate,orias
!odernas ?ue Fcoloni)a!G o con@eci!ento e! fa-or de seus "r("rios interesses "ela
des?ualifica*1o ou 6ar6ari)a*1o da?uilo ?ue co!6ate! ou -isa! a eli!inar, arro,ando a si
u!a racionalidade su"erior7 V "or -ia deste as"ecto ?ue os "(sC!odernos li,a! a
28
!odernidade 5 ,uerra, "or?ue seu discurso, "raticado "elos Estados Oest"@alianos, .
eDcludente, "rocura a6olir tudo o ?ue . i!"roduti-o, co! !arcante @ostilidade, escudado na
fal=cia da "ro!o*1o do "ro,resso da @u!anidade Ii67, "748MJ, !oti-ando os cr#ticos a
?uestionar a "r("ria le,iti!idade da autoridade esta6elecida "elo Estado7
As@leN e WalPer I4SS3J, nesta lin@a, inicia! seu arti,o "or u!a lista de inst/ncias e!
?ue se "ode "erce6er o decl#nio e enfra?ueci!ento das cate,ori)a*+es ?ue se !arca!
forte!ente "or te!"o definido, territ(rio @o!o,neo, -alores est=-eis ou si,nificados co!uns
certos0 e! tais situa*+es, a identidade nunca . i!"ass#-el de dB-ida, o senso de co!unidade e
outros si,nificados ta!6.! resta! incertos, constituindo for!as de FeD#lioG e !ar,inali)a*1o7
Assi!, u!a no-a conce"*1o de "oder entra e! ?uest1o, a,ora "ositi-a e "roduti-a, ao in-.s
de re"ressi-a e ne,ati-a, "or?ue as "r=ticas de "oder t! a faculdade de "rodu)ir identidades,
es"a*os territoriais e si,nificados, !arcando fronteiras e i!"ondo diferen*as7
Destarte, . a "artir deste senti!ento de dissidncia ?ue a teoria cr#tica for!ula suas
"ro"osi*+es, "rocurando e-idenciar u! ethos li6ert=rio e e!anci"at(rio, assi! co!o as
"resun*+es cl=ssicas de so6erania e outros conceitos ?ue "o-oa! a literatura de Rela*+es
Internacionais, assu!indo u!a "ostura clara!ente nor!ati-a, e al.! de tudo o6Aur,ando as
teorias ?ue a "recedera! "or n1o ad!itire! seu car=ter "ro"ositi-o, e fre?[ente!ente at.
a"ontando ?uais seria! as reais inten*+es de do!ina*1o e os 6enefici=rios "or tr=s destas
"ers"ecti-as7
2;
1. Teoria
%&%& 'inguagem na construo e deconstruo das Relaes (nternacionais
Seria u!a atitude !uito a!6iciosa e !es!o "ouco res"eit=-el "retender dar conta de
toda o ca6edal das contri6ui*+es "ro-enientes dos estudos lin,u#sticos "ara as a6orda,ens
construti-istas e "ara os esfor*os de deconstru*1o na teoria das Rela*+es Internacionais IRIJ7
Isso renderia teses de alt#ssi!o n#-el acad!ico ?ue Aa!ais "oderia! ser resu!idas
ade?uada!ente neste es"a*o7 O ?ue se tenciona, a?ui, ao in-.s, . u! @u!ilde esfor*o de
or,ani)a*1o de certas correla*+es ?ue "ode! aAudar na co!"reens1o dessas a6orda,ens ?ue
fre?uente!ente encontra! resistncia na acade!ia internacionalista 6rasileira, de !odo ?ue,
co! al,u!a 6oa -ontade, o assunto "ossa ser considerado se! "reconceitos ou te!ores7
$aAa \e@fuss, e! o6ra dedicada co! eDclusi-idade ao ?uadro construti-ista I2332J,
identifica co!o ?ue trs "ontos de fu,a nessa "aisa,e!, con-er,indo cada u! "ara os no!es
de AleDander Wendt, Friedric@ Rratoc@Oil e Nic@olas Onuf7 Diante das "lur#-ocas
for!ula*+es e entendi!entos so6re o construti-is!o, ela rele!6ra ?ue al,uns autores une! o
construti-is!o "or u!a "osi*1o contra as a6orda,ens ditas racionalistas
48
, "rinci"ais ou
tradicionais, e! ?ue o6-ia!ente se inclue! os Fcl=ssicosG IneoCJrealis!o e IneoJli6eralis!o
Ii67, "78J7 %a!6.! "or al,uns cr#ticos rotuladas de F!odernasG, tais a6orda,ens fora! o al-o
da?ueles ?ue -iera! a ser a,ru"ados frouDa!ente co!o "(sC!odernistas, !uitas -e)es
confundidos co! os "(sCestruturalistas, "onto este e! ?ue, final!ente, eDiste u! conector
co! os esfor*os deconstruti-istas ins"irados e! Derrida, confor!e se intenta !ostrar e!
6re-e a se,uir7
\e@fuss Ii67, "7;J rascun@a al,u!as rei-indica*+es caracter#sticas dos construti-istas
?ue re-ela! al,uns de seus descontenta!entos co! as a6orda,ens "or eles criticadas0
Co!o resultado de recon@ecer ?ue a "r=tica influencia o resultado, o !undo social .
-isto co!o constru#do, n1o dado7 Os Estados "ode! ser autoCinteressados, !as
continua!ente IreJdefine! o ?ue isso si,nifica7 Suas identidades "ode! !udar7
48 A "r("ria i!"ort/ncia do construti-is!o, !ais entendida do ?ue sua "r("ria identidade, ad-iria e! 6oa "arte
de sua afir!a*1o "or -=rios acad!icos en?uanto interlocutor do de6ate co! os racionalistas, u!a es".cie de
F-irada construti-istaG ?ue seria u! dos !ais si,nificati-os !o!entos de contesta*1o acad!ica na
disci"lina dos estudos internacionais I\EFUSS, 2332, "72J7 Por.!, $aAa \e@fuss considera ?ue c@a!ar
esse !o!ento de de6ate fica co!"licado, na !edida e! ?ue, a"esar de internacionalistas !aAoritaria!ente
ale!1es tere! tra6al@ado co! as duas "ers"ecti-as e! interlocu*1o, o !es!o n1o "oderia ser dito da
acade!ia an,loCsaD1 Ii67, "7;J7
2<
Nor!as aAuda! a definir situa*+es e, da#, influencia! a "r=tica internacional de
!odo si,nificati-o7 A fi! de a"reciar essa influncia das identidades e]ou nor!as, .
necess=rio eD"lorar a si,nifica*1o intersu6Aeti-a7
Isso te! !uita rela*1o co! o fenL!eno ?ue A= se -islu!6ra-a desde as d.cadas de
4SH3 e 4SM3 na cincia das Rela*+es Internacionais0 u!a relati-a!ente tardia FQcriseQ da
!odernidade, e! ?ue as unidades fundacionais IsuAeito autLno!o, Estado so6erano, teoria
cl=ssicaJ e o"osi*+es sint.ticas IsuAeitoCo6Aeto, euCoutro, internoCeDternoJ enfrenta! s.rios e
cont#nuos desafiosG7 De fato, essas c@a!adas "r=ticas "(sCestruturais
4;
Ft! sido usadas
critica!ente "ara in-esti,ar co!o o suAeito Ysub%ectZ K e! a!6os os sentidos de suAeitoC
assunto e suAeitoCator K das rela*+es internacionais . constitu#do nos e atra-.s dos discursos e
teDtos da "ol#tica internacionalG, al,o !uito "r(Di!o da co!"reens1o ?ue -e! sendo
desen-ol-ida no seio da An=lise de Discurso de lin@a,e! francesa IDER DERIANT
SAPIRO, 4SMS, "7 iDCDJ7
E!6ora se fracione! e! nu!erosas a6orda,ens, tais "r=ticas "(sCestruturais "ode!
ser a,ru"adas se,undo certos "ressu"ostos co!uns, "or eDe!"lo, o interesse "elas ?uest+es
de co!o o con@eci!ento, as F-erdadesG e os si,nificados s1o constitu#dos
4<
, ou seAa, o
enfrenta!ento e a desnaturali)a*1o da racionalidade "ositi-ista e sua disfar*ada
nor!ati-idade ?ue at. ent1o "redo!ina-a nessa disci"lina recente das cincias @u!anas e ?ue
ainda alcan*a !uito "rest#,io e uso, n1o o6stante as "ersistentes cr#ticas ?ue se l@e ten@a!
sido feitas Ii67, "7 DiiiJ7
Para isso, o "ri!eiro "asso a"ontado "or Der Derian e S@a"iro seria e-idenciar co!o
os "rocessos, "ers"ecti-as, conceitos e fatos s1o social!ente constru#dos, de !aneira tal a
torn=Clos FdistantesG, Festran@osG7 = -=rios !.todos de suscitar esse estran@a!ento, dentre
os ?uais !uitos s1o 6aseados na filosofia da lin,ua,e! e outras a6orda,ens lin,u#sticas
correlatas, al,u!as das ?uais ser1o tratadas adiante, de acordo co! o ?ue eD"+e u! dos
escassos li-ros es"ecifica!ente dedicados 5 intera*1o entre lin,ua,e! e RI7
4; Confor!e afir!a Donna &re,orN I4SMS, "7DiiCDi-J, o "(sCestruturalis!o ?uestiona as 6ases racionalistas e
"ositi-istas do "ensa!ento ocidental tradicional e, co! isso, inter"+e u! desafio radical tanto "ara a
distin*1o entre fato e -alor co!o "ara o "r("rio conceito de factualidade, "or?ue este . considerado "elos
seus te(ricos co!o al,o con-encional e cultural!ente constru#do, n1o natural7
4< ReAeitaCse, assi!, u! "ressu"osto estruturalista eD"osto clara!ente "or ra6=P0 Fo estruturalista "rocura
inte,rar os fatos nu! feiDe de rela*+es ?ue "on@a! e! e-idncia sua ine?ui-ocidade dentro de u!a
su"erordena*1o e de u!a su6ordina*1oG Ia"ud C^$ARA :r7, 4SH8, "7EJ7
2E
Derrida, e! !eados da d.cada de 4SE3, desafia o r#,ido estruturalis!o de Saussure
4E
ao ?uestionar co!o e onde o Fsi,nificadoG residia na lin,ua,e! e, co! a inten*1o de
re-olucionar os !.todos de a"reens1o do !es!o, "ro"+e a Fdeconstru*1oG, alternati-a ?ue
o6ser-a, e! "ri!eiro lu,ar, ?ue teDtos e ar,u!entos de"ende! de u!a estrutura*1o o"ositi-a
6=sica0 "or eDe!"lo, o"+eCse F,uerraG a F"a)G antino!ica!ente, se! considerar cate,orias
inter!edi=rias ou alternati-as ou ter!os "lurais7 E-idente!ente, co!o le!6ra! Der Derian e
S@a"iro Ii67, "7D-CD-iJ, FYoZ"osi*+es co!o estas se!"re fora! co!uns, "er-asi-as e !es!o
funda!entais "ara o ar,u!ento filos(ficoG e "ara a "r("ria estrutura*1o ,eral do "ensa!ento,
incluindoCse entre elas os 6inL!ios transcendente]i!anente, ,eral]"articular, cultura]nature)a,
eu]outro, l(,ico]il(,ico, fato]-alor7 A !aioria dessas o"osi*+es se d= no sentido de ?ue s1o
"ares essencial!ente diferentes e !utua!ente eDclusi-os7 Al.! disso, s1o ta!6.! "esados
de u!a !aneira desi,ual, u! costu!a ter !ais for*a ?ue o outro, trataCse de u! conflito
@ier=r?uico e! ?ue o ter!o "eAori)ado funciona "ara salientar a si,nific/ncia do outro ter!o,
de !odo ?ue sua fun*1o se torna si,nificar ou identificar o ter!o do!inante7
Essa o"era*1o o"ositi-a ti"ificaria o ?ue Derrida c@a!ou de "rocedi!ento
lo,ocntrico, ?ue te! sido usado desde a filosofia ,re,a co!o o !odo do!inante de construir
o si,nificado no "ensa!ento ocidental7 Os ad-o,ados das "r=ticas decconstruti-istas tenta!
desfa)er a estrutura*1o de tais "ares de conceitos co!o ine-ita-el!ente o"ostos e co!o
o"ostos nu!a rela*1o de so!a )ero7 Na eD"lica*1o desse fil(sofo, tal o"era*1o deconstruti-a
re?uereria essencial!ente dois !o-i!entos0 u! esfor*o intelectual de re-ers1o da @ierar?uia
e de desli,ar o "area!ento, de !odo a "ossi6ilitar u! ol@ar cr#tico so6re o siste!a
lo,ocntrico su6Aacente 5?uele teDto ou conteDto e! "articular Ii67, "7D-iJ7
U! dos "ro6le!as do lo,ocentris!o !ais caros aos internacionalistas, salientado "or
estes dois "es?uisadores, F. n1o -er a contin,ncia cultural de suas cate,orias filos(ficas7 O
si,nificado ., ent1o, u! "rocesso din/!ico, !uito !ais co!o u!a intera*1o entre "art#culas
I_J ?ue u! foco de lu) e!itido de u! "onto solit=rioG I"7D-iJ7 Co!o eDe!"lo #!"ar e at.
eDausti-o desse ti"o de constru*1o, te!Cse o ca"#tulo do !es!o li-ro e! ?ue As@leN I4SMSJ
!ostra co!o a conce"*1o de F@o!e!G "ara Walt) . o"osta 5 sua conce"*1o de F,uerraG,
sendo a "ri!eira do!inante e "ri-ile,iada0 FYoZ do!#nio da ,uerra, "ortanto, au!enta,
eno6rece e e!"odera a so6erania da ra)1o Ydo @o!e!ZG Ii67, "7D-iiJ7
4E E!6ora se reto!e o assunto adiante, fi?ue re,istrada desde A= referncia a u!a 6re-e ,enealo,ia do
"ensa!ento estruturalista saussuriano, ela6orada "or C^$ARA :r7, 4SH8, "744C4E7
2H
%ra)endo a discuss1o de Derrida "ara u! ca!"o !ais inteli,#-el aos
internacionalistas, Foucault "erce6e, "or !eio de suas Far?ueolo,iasG do con@ei!ento e
F,enealo,iasG do "oder, ?ue u! "rocesso an=lo,o ao "rocedi!ento lo,ocntrico se d= no
!undo social7 E! sua o"ini1o, 5 !edida ?ue no !undo social ta!6.! seria !uito co!u! u!
"rocesso de diferencia*1o, !ar,inali)a*1o e do!ina*1o, . "oss#-el asse!el@ar o ?ue se d= no
F!undo lin,u#sticoG "ara a constru*1o do si,nificado 5 estrutura*1o social ?ue resulta nessas
@ierar?ui)a*+es7 De fato, u! dos "ontos ?ue !ais une esses "(sCestruturalistas t1o d#s"ares .
o interesse na ?uest1o so6re se a constru*1o do si,nificado lin,u#stico "ode ser real!ente
conectada a co!o o "oder social se constitui, ou se essa rela*1o . a"enas anal(,ica, ficando a
o"ini1o de Foucault co!o corro6oradora de ?ue, si!, F@= "rofundas interconeD+es entre as
diferencia*+es nos n#-eis do discurso e da a*1o socialG I"7DDCDDiJ7
Arra)oeCse, no entanto, ?ue a ar?ueolo,ia do con@eci!ento foucaultiana . "ensada
"ri!aria!ente e! rela*1o aos indi-#duos, na !aneira co!o a "erce"*1o acerca de si "r("rios
. criada "or "r=ticas discursi-as ?ue i!"lica! rela*+es de "oder, transfor!a!Cnos e!
FsuAeitosG no sentido dB6io7 No entanto, isso A= . u!a realidade !uito !ais intr#nseca aos
Estados no siste!a internacional, donde se "ode concluir a necessidade de nfase e! outros
!.todos lin,u#sticos ou correlatos co!"le!entares a tal no*1o7
V o !es!o As@leN A= tra)ido 5 6aila, Aunta!ente co! o cole,a WalPer IASLE`T
WALRER, 4SS3, "72E3C2E4J, ?ue identifica! os Flu,ares !ar,inaisG Iou at. Fn1oClu,aresGJ
das rela*+es internacionais, co!o Fintrinseca!ente a!6#,uosG, o ?ue te! (6-ias i!"lica*+es
"ara a si,nifica*1o
4H
7 Assi!, tais lu,ares s1o Fterrenos de luta, onde o "oder est=
cons"icua!ente tra6al@andoG, o ?ue, no entanto, n1o necessaria!ente ?uer di)er ?ue as
"essoas a?ui Fresista! ao "oder e! no!e da -ida e li6erdade de al,u!a identidade so6erana,
al,u!a co!unidade de -erdade, al,u!a fonte a6soluta e idntica de "oder ?ue seAa
-iti!i)ada e re"ri!ida "elo "oderG7 Ao in-.s, s1o confronta*+es co! F"r=ticas culturais
ar6itr=rias ?ue tra6al@a! "ara disci"linar a a!6i,uidade e i!"or efeitos de identidade e
si,nificado "ela ere*1o de fronteiras eDcludentesG7
4H Vale le!6rar ?ue As@leN e WalPer se refere!, "ri!aria!ente, 5s c@a!adas teorias cr#ticas das RI7 E!6ora
elas seAa! e! ,eral distanciadas nas eD"osi*+es did=ticas, @= certos !oti-os "ara ?ue seAa! consideradas
co!o co!"artil@adoras de certos "ressu"ostos e"iste!ol(,icos co! os construti-istas7 Price e Reus S!it
I4SSM, "72<SJ c@e,a!, inclusi-e, a afir!ar ?ue Fas ra#)es intelectuais do construti-is!o est1o na teoria social
cr#tica, e ?ue o "roAeto construti-ista de ela6ora*1o conceitual e an=lise e!"#rica n1o necessita -iolar os
"rinci"ais "receitos e"iste!ol(,icos, !etodol(,icos ou nor!ati-os da teoria cr#tica internacionalG7
2M
V o uso !oderno da ra)1o "ara su6Au,ar a @ist(ria, silenciar a incerte)a, clarificar
a!6i,uidades e alcan*ar a a!6i*1o ilus(ria de u! con@eci!ento totali)ante ?ue As@leN
critica tanto neste teDto co!o no A= !encionado de 4SMS7 E isso, e! sua o"ini1o 6e! incisi-a,
. feito "or "ala-ras ?ue Fde!arca! lu,ares e te!"os !ar,inais co!o -a)ios de -erdade e
si,nificado ?ue de-e! ser te!idos, eDilados e, se "ersiste!, disci"linados "ela i!"osi*1o
-iolenta das deter!inadas -o)es de -erdade de ?ue carece!G Ii67, "72E2J7
Afir!a*1o se!el@ante "ode ser feita ?uanto aos "r("rios tra6al@os acad!icos
dissidentes nas RI
4M
, ,ru"o a ?ue o construti-is!o c@e,ou a ser identificado durante seu
sur,i!ento7 $as, diferente!ente de certas a!6i*+es !ais a!"las dos internacionalistas
cr#ticos !ais recon@ecidos, a dissidncia do construti-is!o "ode ser -ista no sentido de ?ue
resistiu 5 Fassi!ila*1o a !odos !odernos de sa6er no interesse do "oder das fi,uras
!odernas do @o!e! so6erano e do Estado so6eranoG, esta u!a "ers"ecti-a 6astante "resente
nos realistas, li6erais e suas re"a,ina*+es neoCneo7
Para Price e ReusCS!it I4SSM, "72E4J, @= ?uatro orienta*+es intelectuais co!uns na
a!"litude de -aria*+es encontradas entre o ?ue se "ossa c@a!ar a!"la!ente de teoria cr#tica
internacional0
E"iste!olo,ica!ente, os te(ricos cr#ticos ?uestiona! as a6orda,ens "ositi-istas ao
con@eci!ento, criticando as tentati-as de for!ular afir!ati-as o6Aeti-as de -erdade
e!"irica!ente -erific=-el so6re o !undo natural e social7 $etodolo,ica!ente, eles
reAeita! a @e,e!onia de u! !.todo cient#fico Bnico, defendendo u!a "luralidade
de a6orda,ens 5 ,era*1o de con@eci!ento, en?uanto enfati)a! a i!"ort/ncia de
estrat.,ias inter"retati-as7 Ontolo,ica!ente, eles desafia! as conce"*+es
racionalistas da nature)a e a*1o @u!ana, c@a!ando aten*1o "ara a constru*1o das
identidades de atores e a i!"ort/ncia da identidade na constitui*1o dos interesses e
da a*1o7 E, nor!ati-a!ente, eles condena! a teori)a*1o neutra e! -alores
4S
,
ne,ando sua "r("ria "ossi6ilidade, e cla!ando "elo desen-ol-i!ento de teorias
4M Se,undo o "rofessor Rafael Villa I233M, "7S<J, F. not=-el a nfase nas "ossi6ilidades nor!ati-as da teoria
cr#tica, co! o claro o6Aeti-o de ser-ir de 6ase "ara u! "roAeto cos!o"olita de e!anci"a*1o @u!ana7 E,
dentro desse conAunto de te!as, a ?uest1o da eDclus1o internacional, ?ue teria co!o fonte os "articularis!os
nacionais e locais, ,an@a rele-/ncia na !edida e! ?ue a teoria cr#tica esta6elece u!a tens1o entre as
"ossi6ilidades do racionalis!o instru!ental e as condi*+es .ticas da e!anci"a*1oG7
4S Isso A= era recon@ecido "elos lin,uistas "elo !enos desde as for!ula*+es se!inais da An=lise de Discurso,
confor!e se -er= a se,uir7 De fato, "ara $ic@el Pc@euD, os tra*os essenciais dessa disci"lina s1o Fa
indissocia6ilidade entre a l#n,ua e a @ist(ria na orde! do discurso, o recon@eci!ento do car=ter "ol#tico do
tra6al@o inter"retati-o e a necessidade de u!a di!ens1o cr#tica na refleD1o ?ue a disci"lina eDerce so6re ela
!es!aG ICOUR%INE, 233S6, "744J7
2S
eD"licita!ente co!"ro!etidas ao des-ela!ento e dissolu*1o das estruturas de
do!ina*1o7
:ennifer $illiPen, e! sua tentati-a de Ftra)er ri,or 5 teoria cr#ticaG I2334J, di) ?ue a
"es?uisa so6re o discurso de-eria elucidar Fas conse?uncias "ol#ticas !anifestas de se adotar
u! !odo de re"resenta*1o so6re outroG I"748EJ7 E, ?uase ironica!ente, ela acredita ?ue a
desaten*1o aos estudos discursi-os encontraria !uita resistncia ainda na acade!ia da =rea
de-ido 5s "erce"*+es ,enerali)adas "ouco a!istosas so6re a cr#tica "(sC!oderna do
fundacionalis!o7 Falando es"ecifica!ente so6re o construti-is!o, "ondera ?ue
os te(ricos do discurso entende! a constru*1o si,nificati-a nu!a !aneira n1o
co!"artil@ada "or todos os construti-istas7 Pri!eiro, 6aseados e! Saussure, . dada
nfase 5s rela&'es e! ?ue as coisas s1o "ostas nu! siste!a s#,nico e, !ais
"recisa!ente, e! rela*+es "elas ?uais u! o6Aeto . distinguido de outro no siste!a7
Se,undo, 6aseados na o6ra filos(fica de Derrida, es"eraCse ?ue os discursos seAa!
e! ,rande "arte estruturados e! ter!os de oposi&'es bin(rias I_J ?ue, lon,e de
sere! neutras, esta6elece! u!a rela*1o de "oder de tal for!a ?ue u! ele!ento no
6in=rio . "ri-ile,iado I"748MJ7
Assi!, ainda . "oss#-el !el@orar os estudos discursi-os nas RI "ois, se @= a# u!
entendi!ento frouDa!ente co!"artil@ado de ?ue Fos discursos o"era! co!o ca"acidades de
fundo "ara ?ue as "essoas diferencie! e identifi?ue! as coisas, dandoCl@es ?ualidades e
atri6utos ?ue s1o to!ados co!o dados, e relacionandoCos a o6AetosG I"74;3J, @= ?ue se
enfati)ar ?ue os discursos n1o s1o u!a realidade eDterna ao !undo, !as si! estruturas
atuali)adas e! seu uso re,ular "elos atores
23
7
23 A"esar de recon@ecer ?ue n1o @= u! ca!in@o s( "ara a an=lise e a6stra*1o, $illiPen tenta oferecer u!
!.todo e! es"ecial "ara o estudo das "r=ticas lin,u#sticas nos teDtos co!u!ente usados nos estudos de RI0
trataCse da an=lise de "redicado, confor!e "ro"osta "or $arandin e Leco!te, dois cola6oradores do ilustre
$ic@el Pc@euD7 Co!o a deno!ina*1o indica, o foco dessa a6orda,e! . nas "r=ticas de "redica*1o, ?ue
inclue! "rinci"al!ente -er6os, adAeti-os e ad-.r6ios Austa"ostos aos su6stanti-os7 Por.!, . for*oso
recon@ecer ?ue os eDe!"los 6re-es ?ue a autora fornece desse !.todo s1o feitos de u!a !aneira 6e!
si!"les, ?uase 5 !oda de u!a an=lise teDtual corri?ueira7 U!a das contri6ui*+es !ais interessantes ?ue ela
inclui . o 6e! con@ecido ensina!ento dos analistas de discurso, de ?ue Fu! teDto nunca constr(i a"enas u!a
coisaG I"74;2J0 u! conAunto de construtos "redicati-os define u! Fes"a*o de o6AetosG "or !eio da
diferencia*1o entre uns e outros, al,o 6astante lo,ocntrico e! ter!os derrideanos7 Entre outras afir!a*+es
contest=-eis, ela ta!6.! coloca ?ue Fn1o se "ode di)er ?ue u! Bnico teDto sir-a "ara dar a"oio e!"#rico a
ar,u!entos so6re o discurso en?uanto cen=rio social I_J7 E! -e) disso, se a an=lise . "ara ser so6re
si,nifica*1o social, u!a an=lise de discurso de-e ser 6aseada e! u! conAunto de teDtos de diferentes "essoas
"resu!i-el!ente autori)adas Ide acordo co! o foco da "es?uisaJG I"74;2J7
Ela at. 6usca sofisticar a eD"osi*1o de seu entendi!ento ao ?uestionarCse so6re o !odo de eDa!inar a
estrutura*1o das distin*+es relacionais "or !eio de ?ue se co!"ara! os es"a*os de o6Aetos ?ue Fordena! o
conAunto, ser-indo co!o !oldura Ifre?uente!ente @ier=r?uicaJ "ara definir certas identidades su6Aeti-asG
I"74;8J, !as ainda assi! "arece faltar ao !.todo escol@ido o ri,or t.cnico ?ue ela a "rinc#"io anuncia no
t#tulo do "r("rio tra6al@o, 5 !edida ?ue seus "rocedi!entos recae!, no !=Di!o, entre os "rinc#"ios !ais
83
So6re a o6Ae*1o !uito recorrente aos discursi-istas acerca da rela*1o entre discurso e
fenL!enos "r=ticos da realidade social, $illiPen tenta e-idenciar ?ue @= nas RI u! ti"o de
discurso do!inante ?ue F"rodu) a realidade social ?ue ele define7 No entanto, discursos
re?uere! esfor*o "or "arte dos falantes autori)ados "ara ?ue os IreJ"rodu)a!, e tais esfor*os
ne! se!"re t! sucessoG, al,o e! ?ue os estudiosos da "ra,!=tica discursi-a lon,a!ente
insistira! desde !eados da d.cada de 4S<3 I"74<4C4<2J7
Nu!a tentati-a de or,ani)ar os tra6al@os de te(ricos internacionalistas ?ue se
"reocu"ara! co! as"ectos lin,u#sticos, $illiPen I"74<2C4<8J os di-ide e! ?uatro !odos,
a?ui reto!ados "ela ,rande "ertinncia e! rela*1o ao assunto ,eral do tra6al@o0 o "ri!eiro
!odo seria o deconstruti-o, "retendendo re-elar a nature)a contin,ente dos discursos "or
!eio de an=lises teDtuais ca"a)es de !ostrar co!o os "olos de o"osi*1o "ri-ile,iados e! u!
teDto e as realidades "or ele constru#das "ode! ser in-ertidas e desalocadas, de !aneira a
"rodu)ir outras F-erdadesG7 O se,undo seria Austa"ositi-o, e funciona de !aneira se!el@ante
ao deconstruti-o, !as enfati)ando deter!inadas inst/ncias e! ?ue o discurso ,enerali)ado
constru#do fal@a e! sustentar o ar,u!ento selecionado "elo autor7 O terceiro enfati)a os
Fcon@eci!entos su6alternosG ?ue o !.todo Austa"ositi-o A= utili)a-a, !as "rocura eD"lor=Clos
co! !ais "rofundidade "ara !ostrar ?ue eles s1o @a6ilitados "or u! discurso ?ue n1o se
so6re"+e ao discurso do!inante7 Final!ente, o ?uarto !odo . o !.todo ,eneal(,ico, 6aseado
e! Foucault, o ?ual 6usca eDa!inar a contin,ncia de "r=ticas discursi-as "or !eio de
estudos @ist(ricos de "r=ticas discursi-as "assadas, co! o fito de re-elar co!o as for!a*+es
discursi-as s1o descont#nuas, ao in-.s de aceitar a unifor!idade teleol(,ica constru#da "elos
discursos do!inantes @o!o,enei)antes, nos ?uais Fa unidade co! o "assado . conser-ada
artificial!ente, e a orde! . criada a "artir de condi*+es de desorde!G7 Su!ari)ando, ela
escre-e de !aneira 6e! a"reci=-el0
Essas a6orda,ens n1o a"enas !ostra! ?ue o !undo "oderia a "rinc#"io ser
inter"retado diferente!ente Ideconstru*1oJ ou ?ue e! al,u!as inst/ncias ele "ode
ser inter"retado diferente!ente IAusta"osi*1oJ7 Elas ta!6.! t! o "otencial de
!ostrar ?ue o !undo foi e . inter"retado IAul,ado, encenadoJ de !aneiras di-ersas
de !odo rotineiro e re,ular "or -=rios ,ru"os e culturas, co!o "arte de sua
eDistncia cotidiana7 I"74<8J
6=sicos da an=lise de discurso7
84
Enfi!, -ale recordar co! S@a"iro I4SMS, "744J ?ue, assi! co!o os teDtos liter=rios, os
teDtos "ol#ticos e outros ?ue trata! de assuntos e"iste!olo,ica!ente eD"l#citos "ode! ter
u!a rela*1o !ediada co! a Frealidade socialG ?ue re"resenta!, ou seAa, a ideia at. 6e!
recorrente de ?ue a Frealidade socialG e!er,e nesses escritos e ?ue eles ta!6.! cont!
tra*os de constru*+es @ist(ricas "assadasG, u!a -is1o 6e! consoante co! o construti-is!o,
confor!e A= se "Lde -erificar7 E! u!a diferencia*1o sutil, !as !uito ade?uada, referente aos
estudiosos ?ue to!a! a teDtualidade co!o ?uest1o acad!ica, S@a"iro coleti-i)a os autores
da o6ra ?ue "refacia eD"licando ?ue,
en?uanto !uito do "ensa!ento "ol#tico se es,ota na "reocu"a*1o co! a distri6ui*1o
de ele!entos ?ue se "ensa sere! si,nificati-os e -aliosos, nossa aten*1o .
direcionada a outro as"ecto do "rocesso "ol#tico, o as"ecto e! ?ue as fronteiras da
constitui*1o do si,nificado e do -alor s1o constru#das7 Os "rocessos "ol#ticos s1o,
entre outras coisas, co!"eti*+es so6re os entendi!entos alternati-os
Ifre?uente!ente i!"l#citosJ i!anentes nas "r=ticas re"resentati-as ?ue i!"lica! as
a*+es e o6Aetos recon@ecidos e os -=rios es"a*os K de la)er, tra6al@o, "ol#tica,
"ri-ado, "B6lico K nos ?uais as "essoas e as coisas to!a! suas identidades7 I"742J
N1o fosse! t1o "recisas e ade?uadas as "ala-ras deste autor, "oderCseCia e-itar a
!en*1o lon,a a seu teDto7 No entanto, at. co!o for!a de dar !ais -o) a u!a literatura
dissidente ainda "ouco e te!eraria!ente e!"re,ada na acade!ia internacionalista 6rasileira,
con-.! re"rodu)ir seu ensina!ento ?ue encoraAa a "ersistncia a"esar das dificuldades0
Cr#ticas ou for!as resistentes de inter"reta*1o s1o !enos trans!itidas "or u!a
for!a eD"licita!ente ar,u!entati-a ?ue atra-.s de u!a "r=tica de escrita ?ue seAa
resistente aos !odos fa!iliares de re"resenta*1o, u!a "r=tica ?ue seAa autoC
refleDi-a o suficiente "ara !ostrar co!o o si,nificado e as "r=ticas de escritas s1o
radical!ente e!aran@ados e! ,eral, ou u!a "r=tica ?ue tenda a desnaturali)ar
realidades fa!iliares "elo e!"re,o de ,ra!=ticas e fi,ura*+es i!"ertinentesT e!
resu!o, "elo uso de u!a teDtualidade insurrecionista7 I"748J
Le!6rando ?ue a no*1o de teDtualidade ?ue ele "ri-ile,ia "ode ser co!"reendida
co!o u!a adi*1o de si,nificado a efeitos de -alor, 6e! ao ,osto da dos estudos na -ertente
se!/ntica lin,u#stica, finali)aCse o teDto co! !ais u!a cita*1o ade?uada ?ue, n1o "or acaso,
cont.! inclusi-e u! insofis!=-el -alor ilocucional "ro"ositi-oCnor!ati-o0
Para a"reciar os efeitos desta teDtualidade, . necess=rio "restar aten*1o es"ecial 5
lin,ua,e!, !as isso n1o i!"lica ?ue u!a a6orda,e! ?ue enfati)e a teDtualidade
redu) os fenL!enos sociais a inst/ncias es"ec#ficas da eD"ress1o lin,u#stica7
82
%eDtuali)ar u! do!#nio de an=lise . recon@ecer, e! "ri!eiro lu,ar, ?ue ?ual?uer
QrealidadeQ . !ediada "or u! !odo de re"resenta*1o e, e! se,undo, ?ue as
re"resenta*+es n1o s1o descri*+es de u! !undo de factualidade, !as si! !odos de
fa)er a factualidade7 I"748C4;J
%&)& Segurana e linguagem
Co!o o "r("rio t#tulo indica, o foco da aten*1o "ara esta "es?uisa "oderia ser
considerado, a "rinc#"io, 6astante tradicional, A= ?ue se trata tanto de "ol#ticas ,o-erna!entais
co!o de u!a das !ais cl=ssicas fun*+es do Estado, o "ro-i!ento da se,uran*a7 De fato, o
teor de ino-a*1o a?ui n1o . dado "elo o6Aeto e!"#rico escol@ido, !as si! "ela "ers"ecti-a
te(rica so6 a ?ual esse o6Aeto ser= -isado, a ?ual "rocura se,uir a tendncia de
a"rofunda!ento
24
dos estudos so6re a se,uran*a "ara al.! de sua si!"les defini*1o co!o
Fu! conceito social!ente constru#doG
22
ou co!o Fconceito essencial!ente contestadoG
28
,
entendi!entos estes ?ue 5s -e)es !ais contri6ue! "ara o6scurecCla en?uanto o6Aeto de
"es?uisa do ?ue "ara eD"lic=Cla, ou seAa, desdo6r=Cla "ara re-elar al,u!as dentre tantas
Fca!adasG ?ue a co!"+e!7 Co!o se di)ia, as ditas "r=ticas "(sCestruturais nas RI, e!6ora se
fracione! e! nu!erosas a6orda,ens, "ode! ser a,ru"adas se,undo certos "ressu"ostos
24 Isto ., co!o "arte do !o-i!ento de amplia&o e aprofundamento ?ue -e! caracteri)ando !uitos escritos
so6re o te!a desde !eados da d.cada de 4SM37 Esse !o-i!ento "ode ser tri6utado a duas ,randes
constata*+es, ?uais seAa!, a de ?ue !uitos dos escritos no ca!"o da se,uran*a internacional s1o feitos "ara
atender a fins "ol#ticos ao in-.s de cient#ficosT e ta!6.! a de ?ue cada -e) !ais assuntos co!e*ara! a ser
-istos co!o li,ados ao /!6ito da se,uran*a fora de sua esfera tradicional, a "ol#ticoC!ilitar I"or eDe!"lo, a
econo!ia na crise do "etr(leo, a a!ea*a aos @u!anos "or fatores a!6ientais etc7J, e recon@ecidos dessa
!aneira "elos ,o-ernos, or,ani)a*+es internacionais e outros atores7 De acordo, a acade!ia "rocurou su"rir a
lacuna anal#tica a# ,erada "or !eio da amplia&o do uni-erso "ass#-el de ser tratado co!o assunto de
se,uran*a internacional, dos referentes e! 6enef#cio dos ?uais se rei-indica a se,uran*a, e do "r("rio esco"o
de res"onsa6ilidade "ol#tica "ela "ro!o*1o e !anuten*1o da se,uran*a "or u!a !aior di-ersidade de atores
IRO%SCILD, 4SS<J, eDtens1o "lur#-oca ?ue suscita per se u!a refleD1o !ais profunda so6re o "r("rio
conceito7 U! dos arti,os se!inais a res"eito da a!"lia*1o . o de Ric@ard Ull!an I4SM8J, si,nificati-o
ta!6.! "or ter sido "u6licado na re-ista "nternational )ecurity, li,ada aos estudos tradicionais da se,uran*a,
!as cuAos editores "arece! ter recon@ecido a necessidade de considerar a dita tendncia de a!"lia*1o desde
a?uele !o!ento7 Interessante ta!6.! . notar o arti,o de :essica $att@eOs I4SMSJ tratando do !es!o
assunto e! outro "eri(dico de ,rande circula*1o, a *oreign Affairs7
22 Asser*1o t#"ica dos assi! deno!inados Fconstruti-istasG nas RI, fonte te(rica da ?ual a Escola de
Co"en@a,ue Iteoria discutida e! "ri!eiro "lano neste tra6al@oJ 6e6e sofre,a!ente, confor!e se -er=
adiante7 Para referncias 6=sicas so6re o construti-is!o nas RI, consulte!Cse, entre !uitos outros, ADLER,
4SSHT WEND%, 4SS2, 4SS<T \EFUSS, 2332T OPF, 4SSMT CECREL, 4SSMT &U\\INI, 2333T
LUPOVICI, 233S7 A res"eito do construti-is!o nos estudos de se,uran*a e da no*1o caracter#stica de
co!unidades de se,uran*a, es"ecifica!ente, reco!enda!Cse SEEAN, 233<, "7;8 e ss7T ADLERT
'ARNE%%, 4SSE, 4SSMT ADLER, &REVE, 233S7
28 Poucos cita!, !as a ideia de Fconceitos essencial!ente contestadosG . de-ida "ri!ordial!ente ao 6rit/nico
Walter 'rNce &allie I4S<<C4S<EJ7 So6re o uso do ter!o Fconceitos essencial!ente contestadosG nos estudos
de se,uran*a, -ale consultar 'U\AN, 4SM;, 4SS4T e ta!6.! S$I%, 233<7
88
co!uns, "or eDe!"lo, o interesse "elas ?uest+es de co!o o con@eci!ento, as F-erdadesG e os
si,nificados s1o constitu#dos, ou seAa, o enfrenta!ento e a desnaturali)a*1o das racionalidades
e nor!ati-idades ?ue at. ent1o "redo!ina-a! nessa disci"lina recente das cincias @u!anas
e ?ue ainda alcan*a !uito "rest#,io e uso, n1o o6stante as "ersistentes cr#ticas ?ue se l@e
ten@a! sido feitas Ii67, "7 DiiiJ7
>uanto ao caso es"ec#fico da se,uran*a internacional en?uanto fenL!eno, .
interessante le!6rar, de acordo co! o ?ue 'u)an assinala Ie!6ora co! certa cautelaJ, ?ue
"ode ser con-eniente "ara os res"ons=-eis "ela for!ula*1o e eDecu*1o das "ol#ticas estatais
!anter sua Fa!6i,uidade si!6(licaG, "or?ue o a"elo a ela . usado co!o Austifica*1o "ara
"ol#ticas e a*+es ?ue atende! a di-ersos Finteresses seccionaisG nos Estados0 Fde-ido ao
ala-anca!ento so6re os assuntos do!.sticos ?ue "ode ser o6tido "or in-oc=Cla, u!a no*1o
indefinida de se,uran*a nacional oferece 5s elites !ilitares e "ol#ticas esco"o "ara estrat.,ias
de !aDi!i)a*1o de "oderG I4SS4, "744J7
Sa6eCse ?ue u!a das a6orda,ens !ais con@ecidas e 6e! feitas acerca da se,uran*a
internacional . a c@a!ada Escola de Co"en@a,ue IEdCJ
2;
, ca"itaneada "or 'arrN 'u)an e Ole
WX-er7 Se, "or u! lado, essa "ers"ecti-a -e! contri6uindo !uito "ara o desen-ol-i!ento
dos estudos de se,uran*a, "or !eio de sua a!"lia*1o e a"rofunda!entoT "or outro, a "ri!eira
dessas tendncias foi a 6ase de al,u!as das cr#ticas so6recitadas7 Co!o disse, "or eDe!"lo, o
6astante con@ecido Ste"@en Walt I4SS4, "7248J, essa !es!a a6ran,ncia "oderia
co!"ro!eter a coerncia intelectual
2<
dos estudos de se,uran*a e tornar !ais dif#cil a
"rodu*1o de solu*+es "ara os assuntos ?ue ela torna "riorit=rios Iou seAa, as a!ea*asJ7
Confor!e se -in@a a?ui afir!ando anterior!ente, a "artir do !o!ento e! ?ue se
entenda a teoria co!o u! conAunto de conceitos, defini*+es e "ro"osi*+es interCrelacionados
?ue "rocure a"resentar u!a conce"*1o siste!=tica dos fenL!enos escol@idos "ara estudo "or
!eio da es"ecifica*1o de rela*1o entre as -ari=-eis selecionadas, a fi! de e+plicar e predizer
2; Esta deno!ina*1o a"arece nu! arti,o cr#tico de 'ill $cSOeeneN I-7 4SSEJ, "ela "ro-enincia dina!ar?uesa
de Ole WX-er, o ?ual "artici"a-a do Centro de Pes?uisa e! Pa) e Conflito de Co"en@a,ue7 Lo,o a
deno!ina*1o foi adotada "or estes e outros ?ue se filiara! 5 !es!a corrente de "ensa!ento, 6e! co!o "ela
co!unidade acad!ica e! referncia a esta a6orda,e! a!"la da se,uran*a internacional7 Contudo, .
i!"ortante le!6rar ?ue WX-er I233;, "72J, "or eDe!"lo, ressal-a o uso do ter!o FEscolaG "or?ue, e! sua
o"ini1o, isso faria entender ?ue se trata de u!a su6!anifesta*1o das teorias "rinci"ais ou dos ,randes de6ates
das Rela*+es Internacionais, ?uando, na -erdade, consistiria u!a teoria co! caracter#sticas "r("rias
suficientes "ara distin,uiCla de outras na =rea7 Dado, "or.!, terCse feito co!u! o uso desta desi,na*1o, ela
ser= a adotada e! todo o "resente teDto7
2< Esse "ro6le!a . recon@ecido a6erta!ente "elos c@efes da Escola I-7 'U\AN et al7, 4SSM, "7-iiiJ7
8;
tais fenL!enos
2E
, a cr#tica de Walt e !uitos outros de-e !erecer aten*1o, "or?ue u!a no*1o
de se,uran*a insuficiente ou inade?uada de al,u!a for!a "oderia !inar a Escola de
Co"en@a,ue en?uanto teoria
2H
e, da#, en?uanto !eio eD"licati-o e "rediti-o das
transfor!a*+es na conAuntura internacional7
Con-.! salientar 6re-e!ente al,uns dos "ontos "rinci"ais ?ue caracteri)a! sua
a6orda,e!7 Se,undo WX-er I233;, "7MJ, os trs tra*os !ais !arcantes dessa "ers"ecti-a s1o
a securitiza&o, a setoriza&o e os comple+os regionais de seguran&a7 Essa tr#ade re"resenta
u!a tentati-a ensaiada "or esses acad!icos de fu,ir 5s co!"reens+es FtradicionalistasG e
FestadocentristasG
2M
da se,uran*a, ?ue tendia! a -Cla co!o al,o !or!ente relacionado a
assuntos !ilitares7 Se desde a d.cada de 4SH3 A= fer!enta-a! na acade!ia e na "r=tica
"ol#tica estudos e a,endas li,ando ele!entos "ri!aria!ente econL!icos e a!6ientais 5 no*1o
de se,uran*a, os autores da Escola de Co"en@a,ue ac@ara! "or 6e! reconceituar a se,uran*a
en?uanto o6Aeto de an=lise, a!"li=Cla e a"rofund=Cla, assi! co!o al,uns estudiosos A= -in@a!
fa)endo
2S
7
O6ser-eCse, no entanto, ?ue n1o se trata de ne,ar a tal "osi*1o tradicionalista7 Nesse
sentido, -ale di)er ?ue 'u)an "or !uito te!"o foi considerado u! neoCrealista, ao "asso ?ue
Wae-er costu!a-a definir a si "r("rio co!o u! Frealista "(sC!odernoG7 O ?ue os autores
declara! "retender na o6ra de 4SSM ?ue consolida a Escola . incor"orar os estudos
tradicionais e a!al,a!=Clos nu! ?uadro te(rico !ais a6ran,ente, ?ue deiDe de considerar
2E Fred Rerlin,er a"ud LARA%OST $ARCONI, 4SM2, "743S7
2H Nota bene0 trataCse a?ui !uito !ais da cr#tica 5 Escola de Co"en@a,ue e! sua -ertente cient#fica, e n1o .ticaC
!oral, n1o o6stante @aAa !oti-os "ara "reocu"a*1o ?uanto a este Blti!o as"ecto Ico!o a"arece e!
ARADAU, 233;, . re6atido "or 'ENRE, 233E e . re"ensado e! ARADAU, 233EJ7 A res"eito, "odeCse
consultar, entre outros, %AURECR, 233E6, arti,o ?ue se dedica eData!ente a diferenciar estas duas cr#ticas e
!ostrar ?ue eDiste 6astante "ertinncia da Escola a"esar dos "ro6le!as ?ue nela se a"onte!7 Outra
"ers"ecti-a relati-a!ente inte,radora, for!ulada "or u! conAunto de "es?uisadores franceses IC7A7S7E7,
233EJ, "rocura !ostrar ?ue @= co!o ?ue u!a Ffertili)a*1o cru)adaG entre as a6orda,ens cr#ticas, e ?ue as
fronteiras entre as -is+es tradicionais e cr#ticas dos estudos de se,uran*a internacional se encontra! "ouco
claras na atualidade7
2M E! es"ecial o realis!o e o li6eralis!o, os ?uais, !es!o nas refor!ula*+es ?ue caracteri)ara! o Fde6ate
neoCneoG ou seAa, o estruturalis!o das RI, no ?ual continuouCse a "ri-ile,iar os Estados co!o atores centrais
do cen=rio internacional, ainda ?ue a nfase condicionante "ara seu co!"orta!ento ten@a "assado a recair
so6re a assi! c@a!ada Festrutura internacionalG7 A res"eito, "odeCse consultar os ca"#tulos corres"ondentes
de SEEAN, 233<7
2S Os Fa!"liadoresG citados s1o Ric@ard Ull!an I4SM8J, E,6ert :a@n, Pierre Le!aitre, u! arti,o de :ose"@ NNe
e Sean LNnnC:ones I4SMMJ, :essica $att@eOs I4SMSJ, Ne-ille 'roOn, Neta CraOford, el,a aftendorn
I4SS4J e :o Ann %icPner7 $ais es"ecifica!ente, ta!6.! identifica! estudos de econo!ia "ol#tica
internacional ?ue li,ara! a econo!ia 5 se,uran*a, co!o os de Ro6ert &il"in, :oanne &oOa e EdOard
$ansfieldT e, no setor a!6iental, Daniel DeudneN I-7 'U\AN et al7, 4SSM, "72J7
8<
a"enas a ,uerra e o uso da for*a co!o atri6utosCc@a-es da se,uran*a internacional I4SSM,
"7;J7
Securiti)a*1o . u! construto
83
cun@ado inicial!ente "or Ole WX-er nu! docu!ento
de tra6al@o n1o "u6licado, feito "ara o Centro de Pes?uisa e! Pa) e Conflito de Co"en@a,ue,
e! 4SMS, intitulado )ecurity, the speech act, analysing the politics of a word7 Consoante A=
esclarece o t#tulo, o "rocesso de securiti)a*1o . definido co!o a?uilo F?ue na teoria
lin,u#stica se c@a!a ato de lin,ua,e! Yspeech actZ, ou seAa, a "r("ria enuncia*1o constitui o
atoG0 ao di)er o ter!o Fse,uran*aG, u! a,ente !o-e o fenL!eno "ara u!a =rea es"ec#fica e
reser-ada, declarando ?ue o o6Aeto referente te! direito 5 so6re-i-ncia, e rei-indicando o
uso de !edidas eDtraordin=rias e e!er,enciais "ara lidar co! essa a!ea*a eDistencial, o ?ue
n1o rara!ente cul!ina na tentati-a de Austificar ru"turas co! o ordena!ento IAur#dico,
"ol#tico, etc7J "re-ia!ente e! -i,or
84
I'U\AN et al7, 4SSM, "724C2;J7
Entre as i!"lica*+es disso, . 6o! considerar ?ue a# se refor*a a no*1o da se,uran*a
internacional co!o al,o relati-o, ?ue n1o "ode confor!arCse ou ade?uarCse a nen@u!a
es".cie de "adr1o a6soluto uni-ersal, eData!ente na !edida e! ?ue de"ende da "erce"*1o de
deter!inado ator so6re o ?ue a!ea*a o o6Aeto colocado e! ?uest1o
82
7 E! se,undo lu,ar,
noteCse ?ue a securiti)a*1o . co!o ?ue o "onto ter!inal de u! es"ectro ?ue se inicia no "olo
da des"oliti)a*1o e "assa "elo estado de "oliti)a*1o, ou seAa, ela . a -ers1o eDtre!a da
"oliti)a*1o, e!6ora funcione co! u!a l(,ica total!ente diferente, "ois aca6a "or deslocar ou
tirar e! certa !edida o assunto do de6ate a!"lo ?ue caracteri)aria a inst/ncia "ol#tica co!u!
Ii67, "724C2;J7
83 Nas "ala-ras de LaPatos e $arconi, FYcZonstructo . u! conceito consciente e deli6erada!ente in-entado ou
adotado co! u! "ro"(sito cient#fico, for!ado ,eral!ente atra-.s de conceitos de n#-el inferior de
a6stra*1oG I4SM2, "7433J7
84 Esse . u! assunto es"ecial!ente interessante e ?ue te! ,erado !uitas cr#ticas 5 EdC, e! "articular nu! -i.s
.ticoCnor!ati-o7 N1o "arece de todo eDcessi-o adu)ir 5 refleD1o a ideia de Fsociedade de riscoG tra)ida "or
Ulric@ 'ecP0 nela, o estado de eDce*1o con-erteCse no estado de nor!alidade, !uito e!6ora Fo alcance, a
ur,ncia e a eDistncia dos riscos oscila! co! a "luralidade de -alores e de interessesG dis"ersos na
sociedade I4SSM, "78HJ7
82 A refleD1o de Ulric@ 'ecP I4SSM, "72MJ so6re o risco . se!el@ante0 se,undo ele, en?uanto latentes, os riscos
costu!a! "er!anecer in-is#-eis e !uitas -e)es se 6aseia! si!"les!ente e! interpreta&'es causais, ou seAa,
"ode! ser transfor!ados, a!"liados, redu)idos, dra!ati)ados ou !ini!i)ados de acordo co! os "rocessos
sociais de defini*1o7 Ade!ais, essa racionalidade social te! ?ue con-i-er co! tais su"osi*+es es"eculati-as e
afir!a*+es de "ro6a6ilidade "ro,n(stica for!uladas a "artir de deter!inada "osi*1o aDiol(,ica, de u!a
a-alia*1o so6re o futuro ?ue se arro,a o "oder de afetar o "resente, con-ertendoCse conco!itante!ente e!
al,o real e irreal Ii67, "78<C8ST EMCESJ7
8E
A ter!inolo,ia da EdC desi,na co!o Fa,ente securiti)adorG ou Fator securiti)anteG
a?uele ?ue reali)a a securiti)a*1o, e co!o Fo6Aeto referenteG a?uilo ?ue o enunciador
considera a!ea*ado e! sua eDistncia, ou seAa, a?uilo ?ue o a,ente "rocura declarar co!o
di,no de so6re-i-ncia
88
7 Isso condi) co! u!a das defini*+es de se,uran*a "referidas "or
'u)an A= desde seu li-ro #eople, states and fear I4SS4J, isto ., 6asica!ente, li6erdade de
a!ea*a
8;
7 Este "rocesso intersu6Aeti-o e social!ente constru#do, deno!inado securiti)a*1o,
"or.!, s( te! sucesso ?uando @= u!a aceita*1o "or "arte do "B6lico IaudienceJ a ?ue se
destina tal ato, n1o "odendo nunca ser i!"osto uni-oca!ente "or "arte do a,ente
securiti)ador I'U\AN et al, 4SSM, "724, 28C2E, 83C84J7 Vale di)er, ainda, ?ue, al.! dos
o6Aetos referentes e atores securiti)adores, @= u! terceiro ti"o de unidade na an=lise de
se,uran*a, os deno!inados atores funcionais, ?ue se di) sere! ca"a)es de afetar as din/!icas
de u! setor de se,uran*a "or !eio da influncia ?ue eDerce! nas decis+es so6re a
securiti)a*1o
8<
Ii67, "78EJ7
Diante de tal entendi!ento da se,uran*a co!o al,o cuAo conteBdo de"ende de co!o .
a"resentada ou declarada, os ele!entos ressaltados "ode! -ariar de acordo co! o setor de
se,uran*a considerado, confor!e 'u)an A= distin,uia na d.cada de 4SM3, e! conson/ncia
co! os arti,os da ."oca ?ue "erce6ia! a =rea de se,uran*a de !aneira a!"liada7 Assi!, ela
n1o !ais estaria restrita aos tradicionais assuntos !ilitares, !as ta!6.! a -=rios outros
"oss#-eis, de acordo co! a "erce"*1o de dada realidade e se,undo a rei-indica*1o de
trata!ento "riorit=rio "ara tal assunto "or u! ator securiti)ante
8E
7
88 Vale reiterar ?ue tanto o ator securiti)ante co!o o o6Aeto referente "ode! ser desde u! indi-#duo at. u!a
or,ani)a*1o internacional ou !es!o al,o su"ranacional, "assando "or ,ru"os su6nacionais, or,ani)a*+es
n1o ,o-erna!entais, entre outros7 U!a "erce"*1o se!el@ante infor!a o conceito de grey area phenomena,
ta!6.! desen-ol-ida a"(s o final da &uerra Fria Ia res"eito, -7 CALR, 2333J7
8; V interessante notar ?ue 'u)an, nesta o6ra de 4SS4, edi*1o re-isada da "u6lica*1o ori,inal e! 4SM8, di) ?ue,
no conteDto internacional, a li6erdade de a!ea*a e?ui-ale 5 Fca"acidade de os Estados e sociedades
!antere! sua identidade inde"endente e sua inte,ridade funcionalG7 Co!o se nota, os dois ti"os de o6Aeto
referente ?ue a# a"arece! s1o as unidades so6eranas e as sociedades, o ?ue confir!a a "ertinncia da cr#tica
de WX-er I4SS<J, "ara ?ue! o 6rit/nico, de al,u!a for!a, ainda "ri-ile,ia-a o n#-el estatal e! sua an=lise7
O eDe!"lo usado "elo dina!ar?us "ara sustentar tal o"ini1o . o "r("rio su6t#tulo da o6ra, ?ue "assou de
!he national security problem in "nternational -elations e! 4SM8 "ara An agenda for international security
studies in the post-.old /ar era e! 4SS47
8< %oda-ia, os "r("rios autores n1o costu!a! referirCse a atores funcionais e! suas an=lises, de for!a ?ue o
ter!o te! ficado e! desuso7
8E Isso d= o"ortunidade "ara 'u)an co!entar a ra)1o "ela ?ual n1o cr ?ue os estudos de se,uran*a
internacional seAa! incor"orados aos estudos estrat.,icos Inor!al!ente li,ados 5s cl=ssicas ?uest+es de
Defesa nacionalJ, !as si! o contr=rio, "or?ue estes seria! t1oCso!ente u! su6ca!"o dentro de u!a ,a!a
6e! !aior de "ossi6ilidades ?ue a se,uran*a internacional en,lo6a I4SS4, "728C2;J7
8H
Destarte, se no setor militar o o6Aeto referente . usual!ente o Estado e a a!ea*a . de
orde! territorialT no pol0tico, as a!ea*as afeta! as institui*+es, siste!as de ,o-erno, a
so6erania ou a ideolo,ia do Estado, ainda ?ue o o6Aeto referente "ara o ?ual se cla!a o direito
5 so6re-i-ncia "ossa ser at. su"ranacional Ico!o a Uni1o Euro"eiaJT no econ1mico,
coloca!Cse a!ea*as ao acesso a recursos e! !ercados necess=rios ao 6e!Cestar da
"o"ula*1o ou outros referentesT no societal, o o6Aeto s1o as !ais di-ersificadas identidades
coleti-as, a# inclusa a sustenta6ilidade de "adr+es de l#n,uas, culturas, reli,i+es, costu!es e
nacionalidades ?ue "ode! ser a!ea*adas, "or eDe!"lo, "or fluDos !i,rat(riosT enfi!, no
ambiental, ?ue te! u! o6Aeto referente 6astante eDtenso, as a!ea*as "ode! atin,ir a 6iosfera
e! totalidade ou "arcial!ente I'U\AN, 4SS4, "74SC23T 'U\AN et al7, 4SSM, "724C28J7 V
interessante, ali=s, le!6rar ?ue estes setores n1o o"era! isolada!ente uns dos outros0 e!6ora
cada u! defina u! foco e u!a !aneira de ordenar "rioridades dentro da "ro6le!=tica da
se,uran*a, todos estaria! de al,u!a for!a interconectados nu!a forte rede de li,a*+es
I'U\AN, 4SS4, "7 23J7
Co!o se "ode "erce6er, essa di-ersifica*1o se -aleu de u! ol@ar ino-ador nas RI,
"or?ue considerou u! nB!ero !uito !ais eD"ressi-o de n0veis de an(lise do ?ue as teorias
anteriores costu!a-a! to!ar
8H
7 En?uanto, at. ent1o, da-aCse "referncia ao n#-el estatal Inas
teorias cl=ssicas das RI, co!o o realis!o e o li6eralis!o
8M
J ou ao sist!ico internacional
Iteorias estruturalistas, co!o o neoCrealis!o e o neoli6eralis!oJ, a Escola de Co"en@a,ue n1o
encontra ra)1o "ara "ri-ile,iar os Estados, A= ?ue o n#-el da unidade "ode a6ran,er !uito
!ais do ?ue eles I'U\AN et al, 4SSM, "7HJ7 Destaca, "ois, o n#-el regional, "or?ue o cola"so
da 6i"olaridade ?ue caracteri)ara a ,uerra fria re!o-eu a "rinci"al for*a or,ani)adora do
n#-el ,lo6al, deiDandoCo co! lideran*as fracas Ii67, "7SJ, e "or?ue os Estados, se to!ados
8H Os n#-eis de an=lise e! RI e, !ais es"ecifica!ente, nos estudos de se,uran*a internacional, "ode! ser
considerados referentes ontol(,icos usados "ara auDiliar na deter!ina*1o tanto de o6Aetos referentes co!o
das causas de conflito, n1o constituindo fontes eD"lanat(rias per se, !as ser-indo "ara locali)ar onde
acontece! os fatos e fenL!enos, de !odo a fornecer !ais u!a !oldura "ara a teoria I'U\AN et al7, 4SSM,
"7<CEJ
8M $ais es"ecifica!ente, "ara 'u)an I4SS4, "72C8J, os realistas n1o de6atia! a se,uran*a, "or?ue a -ia! co!o
deri-ada do "oder, sua -ari=-el anal#tica "rinci"al, na !edida e! ?ue o ator ?ue ti-esse "oder ,o)aria de
se,uran*a co!o resultado IeDe!"lo disso . a tradicional discuss1o acerca do fa!oso Fdile!a de se,uran*aG0
cf7 ER\, 4S<3T 'OO%T WEELER, 233HJ7 Do outro lado, os li6eraisCidealistas tendia! a -er a se,uran*a
co!o conse?uncia da "a), e assi! essa condi*1o seria !ais ,enerali)ada "elo !undo no !o!ento e! ?ue
n1o @ou-esse conflitos si,nificati-os o"ondo as na*+es7 'u)an di) ?ue u!a -is1o !ais ela6orada do conceito
ficaria entre esses dois eDtre!os, incor"orandoCos e adicionandoCl@es !ais nuan*as I'u)an 4SS4, "72C8J7
Co!o foi 6asica!ente essa dicoto!ia realistaCidealista ?ue do!inou os estudos de RI at. a d.cada de 4SM3,
esse teria sido u! dos !oti-os "or ?ue n1o se for!ara nen@u!a corrente de "ensa!ento consistente dedicada
a estudar a se,uran*a e! "articular7
8M
en?uanto unidades de an=lise, s1o fiDos, e n1o !(-eis co!o as re,i+es, o ?ue en,essaria a
an=lise "ara fenL!enos transnacionais, co!o os da orde! econL!ica Ii67, "7SC43J7
Feita a eD"lana*1o 6=sica de dois ,randes "ilares da a6orda,e! a-an*ada "ela Escola
de Co"en@a,ue Io terceiro, co!"leDos re,ionais de se,uran*a, ser= reto!ado no ca"#tulo final
desta disserta*1oJ "odeCse "assar "ara u!a das "artes !ais su6stanti-as do "resente tra6al@o0
co!o se adiantou, a inten*1o . reto!ar ainda u!a -e) o conceito de se,uran*a internacional,
to!ando co!o "onto de "artida a no*1o da EdC, !as "rocurando refin=Clo e sanar u!a
"endncia co! ?ue "oucos se t! "reocu"ado7 %rataCse "recisa!ente do fato de @a-ere!
definido a se,uran*a co!o ato de lin,ua,e! se! tra6al@ar u!a s.rie de i!"lica*+es ?ue isso
,era e se! re!eter tal conceito a seus ?uadros te(ricos "ri!=rios7 Co!o decorrncia de tal
desli)e, te!Cse -isto u!a si!"lifica*1o "eri,osa entre os ?ue usa! a Escola e! suas an=lises,
o ?ue n1o dista !uito da "ossi6ilidade de e!"re,=Cla inade?uada!ente7
Pouco adianta recorrer si!"les!ente a u! dicion=rio de An=lise de Discurso "ara
"reenc@er essa deficincia7 E! C@araudeau e $ain,ueneau I233;, "7H2J, "or eDe!"lo, o ato
de lin,ua,e! . a"resentado co!o u! ter!o ori,in=rio do do!#nio da Pra,!=tica lin,u#stica,
u! reino tal-e) t1o ou !ais o6scuro "ara os analistas "ol#ticos7 Por essa ra)1o, os "ar=,rafos
se,uintes tentar1o fornecer al,uns su6s#dios adicionais "ara esclarecer o conceito, a"(s o ?ue
se "erce6er= co!o "ode ser reco!"ensador tal esfor*o, ino6stante as dificuldades iniciais ?ue
se "ossa! inter"or7
A eD"lica*1o de WX-er I4SS<J si!"lifica didatica!ente o ato de lin,ua,e! da
se,uinte !aneira0 Fse,uran*a n1o . interessante co!o u! si,no ?ue se refira a al,o !ais realT
. a pr2pria enuncia&o ?ue . o ato7 Ao fal=Clo, al,o . feito Ico!o nu!a a"osta, nu!a
"ro!essa ou na no!ea*1o de u! na-ioJG7 Na nota de roda". ao trec@o, ele eD"lica ?ue, e!
ter!os !ais t.cnicos, ela . u! ato ilocut2rio, !as infeli)!ente n1o deiDa !ais "istas al.! da
re!iss1o 5?uele su"ra!encionado docu!ento de tra6al@o de 4SMS, cuAa circula*1o foi !uito
restrita7
Assi!, "arece interessante centrali)ar a aten*1o, "or ora, nu!a reto!ada de -=rios
"ressu"ostos a# contidos, a fi! de clarificar o trec@o e a"arar al,u!as de suas arestas soltas,
6e! co!o !ostrar ?ue isso se trata de u!a escolha e"iste!ol(,ica dos fundadores da Escola
de Co"en@a,ue, e i!"lica a su6Aacncia de u! debate, ou seAa, a o"osi*1o a deter!inadas
8S
"ers"ecti-as dos estudos lin,u#sticos7 Ainda assi!, a escol@a n1o eli!ina co!"leta!ente a
"ossi6ilidade de se usare! al,uns "ontos das a6orda,ens lin,u#sticas alternati-as dentre
a?uelas co! ?ue a Pra,!=tica discursi-a dialo,a7 Co!o se -er=, essas lin@as alternati-as
re-ela!Cse assa) interessantes "ara o estudo da se,uran*a internacional en?uanto ?uest1o
definida intersu6Aeti-a!ente7
%&)&%& A An$lise de *iscurso
Para co!e*ar de !aneira si!"lificada, "odeCse di)er ?ue a Fteoria dos atos de
lin,ua,e!G
8S
, for!ulada essencial!ente "elo 6rit/nico :o@n Austin I4SME, edi*1o ori,inal
"(stu!a de 4SE2J e a"ri!orada "elo norteCa!ericano :o@n Searle I4SM8, ori,inal de 4SH2J,
tende a "ri-ile,iar no discurso a"enas a enuncia*1o, seu o6AetoCresultante7 Nesse "onto, tal
teoria distin,ueCse de outras orienta*+es, as ?uais "rocura! tra6al@ar n1o a"enas co! os
ele!entos da inst/ncia enunciati-a i!"l#cita, !as ta!6.! co! -ari=-eis s(cioC@ist(ricas7
Estas Blti!as "ers"ecti-as, "ortanto, -ee! ?ue o sentido do discurso de"ende tanto dos
ele!entos lin,u#sticos stricto sensu co!o das c@a!adas condi&'es de produ&o I'ARROS,
4SMM, "7<J7
Se! dificuldade, A= se nota! a# dois entendi!entos distintos acerca do discurso7 De
in#cio, isso se de-e 6astante a u!a distin*1o "ensada "or u! dos ,randes "ais da Lin,u#stica,
Ferdinand de Saussure, ?ual seAa, entre l#n,ua IlangueJ e a fala Iparole, speechJ
;3
0
resu!ida!ente, a "ri!eira seria o fenL!eno essencial, i!"essoal, social da l#n,ua co!o
siste!a de si,nos
;4
, e funcionaria co!o nor!a "ara todas as outras !anifesta*+es da
lin,ua,e!
;2
7 A fala, "or sua -e), seria o fenL!eno de !anifesta*1o "essoal, indi-idual da
lin,ua,e!, e -ista co!o acess(ria, F!ais ou !enos acidentalG7 Por isso, ainda ?ue a!6as
8S Nota bene0 esta . "ro"ria!ente a teoria dos speech acts7 = !uita a!6i,uidade nas tradu*+es ?ue se -!
fa)endo @= d.cadas e !es!o entre os autores das diferentes "ers"ecti-as lin,u#sticas e translin,u#sticas,
confor!e se -er= adiante7 Por isso, n1o . raro encontrar ?ue! fale de Fatos de discursoG ou ainda Fatos de
falaG, !uito e!6ora al,u!as a6orda,ens atri6ua! diferentes conteBdos "ara cada u!a destas deno!ina*+es7
Na !edida do "oss#-el, este tra6al@o tentar= e-idenciar al,u!as destas diferen*as, e!6ora os li!ites n1o
seAa! suficiente!ente claros7
;3 V con-encional a"ontar a di-is1o saussuriana co!o !arco fundador da lin,u#stica !oderna7 Para u!a
retros"ecti-a @ist(rica concisa dos estudos lin,u#sticos a "artir da Anti,uidade ,recoCro!ana e "assando "ela
Euro"a !edie-al e renascentista at. c@e,ar o s.culo UIU, "odeCse consultar RO'INS, 4SS37
;4 Por essa caracter#stica, Saussure acredita ser "oss#-el conce6er Fu!a cincia ?ue estude a -ida dos si,nos no
seio da -ida socialG, a se!iolo,ia, confor!e se -er= adiante I4S;<, "7;8J7
;2 So6re l#n,ua e lin,ua,e!, Saussure I4S;<, "78HJ asse-era0 Fa l#n,ua n1o . sen1o deter!inada "arte da
lin,ua,e!, e!6ora essencialG, Fu! "roduto social da faculdade da lin,ua,e! e u! conAunto de con-en*+es
necess=rias adotadas "elo cor"o social "ara "er!itir o eDerc#cio dessa faculdade nos indi-#duosG7
;3
seAa! interde"endentes, Saussure ac@a ?ue a l#n,ua . o o6Aeto Bnico ?ue a lin,u#stica
"ro"ria!ente dita estuda, n1o a fala
;8
7 ISAUSSURE, 4S;<, "78HC;2J7
Al,uns atri6ue! essa 6ifurca*1o inicial a u!a es".cie de crise interna da Lin,u#stica a
"artir da d.cada de 4S<3, ?ue o"ortuni)ou a consolida*1o da An=lise de Discurso en?uanto
disci"lina7 Na ."oca, V!ile 'en-eniste

ressaltou o "a"el do suAeito falante no "rocesso de
enuncia*1o, tentando !ostrar a rela*1o entre o locutor, seu enunciado e o mundo7 Assi!, o
discurso seria u!a inst/ncia de atuali)a*1o da l#n,ua a cada -e) ?ue al,u.! assu!e o lu,ar
do eu ou, e! outras "ala-ras, FYaZs for!as da l#n,ua, ao sere! assu!idas "or u! suAeito,
"assa! a constituir o discursoG7 V essa rela*1o suAeitoCdiscursoC!undo ?ue "ossi6ilita a
inclus1o do as"ecto reAeitado "or Saussure, e fica no centro da?uelas a6orda,ens discursi-as
?ue "ri-ile,ia! a "osi*1o s(cioC@ist(rica dos enunciadores, confor!e se di)ia anterior!ente
Icf7 FLORES, 233S, "7M;T 'RANDO, 4SSS, "74;J7
Contri6ui*1o se!el@ante foi dada "or \elli, arris, cuAo tra6al@o 3iscourse analysis
"ode ser considerado o "onto de "artida da An=lise de Discurso IADJ e! dois sentidos0 "or
u! lado, !ostra a "ossi6ilidade de ultrapassar as an=lises ?ue se li!ita-a! 5 frase
;;
T "or
outro, discute critica!ente a?uela o"osi*1o entre l#n,ua e fala, ao !es!o te!"o e! ?ue
ela6ora o conceito de enuncia&o e reflete so6re os "rocessos de significa&o
;<
, "rocurando
e-idenciar a necessidade de sere! "ensados e! seus "rocessos @ist(ricoCculturais de
constitui*1o, o ?ue se -eio a c@a!ar con-encional!ente de condi*+es de "rodu*1o
IORLANDI, 4SME, "7443J7
;8 $as ele ad!ite ?ue se "ossa c@a!ar o estudo da fala de Flin,u#stica da falaG, desde ?ue Aa!ais seAa!
confundidas Ii67, "7;HJ7
;; %rataCse da ?uest1o 6=sica dos n#-eis de an=lise lin,u#stica, ?ue foi 6e! tra6al@ada "or 'en-eniste na ."oca
do estruturalis!o triunfante na Fran*a, a d.cada de 4SE37 Por.!, neste seu "ri!eiro #roblemas de
4ingu0stica geral, 'en-eniste reAeita a "ossi6ilidade de eDtra"olar o n#-el fr=stico Iisto ., do "redicado ou
cate,ore!aJ "ara a an=lise0 FYnZ1o @= n#-el lin,u#stico al.! do cate,ore!=ticoG I4SS<, "748MJ7 Cu!"re
le!6rar, nesse tocante, ?ue a AD . ta!6.! tri6ut=ria dos for!alistas russos, dentre os ?uais u! dos !ais
con@ecidos foi Ro!an :aPo6son I4MSEC4SM2, -7 SURREAUUT RUN, 233SJ0 e!6ora n1o c@e,ue! a "ensar
as condi*+es de "rodu*1o co!o constituti-as, eles su"erara! u!a a6orda,e! i!"ressionista e destacara! no
teDto u!a l(,ica de encadea!entos transfr=sticos, "re"arando o ca!in@o "ara o ?ue !ais tarde -iria a se
c@a!ar FdiscursoG IORLANDI, 4SME, "7444J7 A sa6er, o for!alis!o russo te-e influncia so6re 'aP@tin e
ta!6.! foi decisi-o na constitui*1o da Se!i(tica, ?ue incor"ora da# a an=lise estrutural da narrati-a, ou seAa,
a "reocu"a*1o co! a an=lise i!anente do teDto e! 6usca da co!"reens1o de suas estruturas o6Aeti-as
I'ARROS, 4SMM, "744J7
;< Orlandi 6e! resu!e essa contri6ui*1o "ara a AD e! trs "ontos ?ue se tra6al@ar1o !ais "rofunda!ente
adiante neste tra6al@o0 F47 ?uanto 5 o"osi*1o l#n,ua]fala, a AD coloca co!o ru"tura o conceito de discursoT 27
?uanto ao conceito de enuncia*1o, a AD "ro"+e a descentra*1o da no*1o de suAeitoT 87 ?uanto aos "rocessos
de si,nifica*1o, a AD -isa o car=ter !aterial do sentido, sua @istoricidadeG I4SME, "7444J7
;4
Denise $aldidier I4SSH, "74<C4HJ enDer,a na Fran*a u!a du"la funda*1o da An=lise
de Discurso, "or :ean Du6ois e $ic@el Pc@euD, Fu! encontro intelectual ?ue n1o "assa "or
u! encontro "essoalG, co!o fruto de certas Fcondi*+es de "ossi6ilidade de u! ca!"o no-o
dentro da conAuntura te(ricoC"ol#tica do fi! da d.cada de 4SE3G7 E! 4SEE, foi lan*ado o
"ri!eiro nB!ero da tal-e) !ais fa!osa e i!"ortante re-ista nessa "ers"ecti-a, a 4angages, da
?ual o "ri!eiro "artici"ou A= en?uanto ,rande no!e da lin,u#stica francesa7 Pc@euD, "or
outro lado, "ro-eio dos estudos de filosofia e de interesses so6re o !arDis!o, a "sican=lise, a
e"iste!olo,ia e a @ist(ria das cincias, e foi alta!ente influenciado "elo "ensa!ento de
$ic@el Foucault, ?ue !arcou as ?uest+es intelectuais da ."oca7
A?uela su"rarreferida crise dos estudos lin,u#sticos seria ad-inda da "erce"*1o de u!a
tendncia a u!a -is1o redutora do teDto, -is1o esta ?ue "ri-ile,ia-a a an=lise das for!as de
or,ani)a*1o de seus ele!entos constituti-os e! detri!ento das for!as de institui*1o do
sentido
;E
?ue nele a"arecia!7 Se,undo Eni Orlandi I4SME, "743M, 42;J, o do!#nio !ais
atin,ido "or essa crise seria a Se!/ntica, ?ue "ode ser considerada F"onto nodalG e! ?ue a
Lin,u#stica Fse confronta co! a filosofia e co! a cincia das for!a*+es sociaisG
;H
7 Assi!,
co!o resu!e a !es!a autora Ii67, "743EJ, a An=lise de Discurso IADJ . a instaura*1o de u!
"ro6le!a 6ifronte0 interno 5 Lin,u#stica "or coloc=Cla e! rela*1o co! a tal cincia das
for!a*+es sociaisT e e+terno, "ara as Cincias u!anas, co!o res"osta 5s solicita*+es ?ue
estas eDi,ia! da Lin,u#stica7 Por essa du"la deli!ita*1o, fica! claras as fronteiras da AD
tanto e! rela*1o 5 An=lise de ConteBdo I"arte das Cincias u!anasJ ?uanto e! rela*1o 5
"r("ria Lin,u#stica, "or?ue esta tendia a certo aC@istoricis!o ao "ri-ile,iar as a6orda,ens
for!alista e su6Aeti-ista7
A"esar de toda essa tentati-a de esta6elecer re,i+es de do!#nio disci"linar "r("rio, e
a"esar de @a-er ?ue! ar,u!ente a fa-or de li!ites claros entre tais re,i+es, . for*oso ad!itir,
de acordo co! Orlandi Ii67, "7428J, ?ue a An=lise de Discurso Fn1o te! li!ites estrita!ente
!arcadosG, ela seria antes certo confinamento fluido ou, ainda, u!a re,i1o ?ue
transfronteiri*a entre -=rios ca!"os7 Desse !odo, FYaZo n1o fec@ar o cerco, n1o se "ro"or
co!o u!a escola, ne! se "ro"or es"ecifica!ente co!o u!a doutrina, ne! !es!o co!o u!a
;E Vale le!6rar 'en-eniste, e! seu teDto cl=ssico I4SS<, "7483C484J0 FO sentido . de fato a condi*1o
funda!ental ?ue todas as unidades de todos os n#-eis de-e! "reenc@er "ara o6ter status lin,u#sticoG, Fele .
u!a condi*1o indis"ens=-el da an=lise lin,u#sticaG7
;H Essa conce"*1o da Se!/ntica n1o . consensual, !as si! tri6ut=ria da o"ini1o de $ic@el Pc@euD, so6re
?ue! se falar= !el@or adiante7
;2
disci"lina, deiDa !ais es"a*o "ara a refleD1oG7 U! ?uadro sin(tico, ainda ?ue i!"erfeito, de
acordo co! este arti,o de Orlandi, "oderia ser tra*ado da se,uinte !aneira0
U! "ouco !ais "recisa, "or.!, . a distin*1o entre duas concep&'es da An=lise de
Discurso, a a!ericana e a euro"eia
;M
7 Se,undo a "ri!eira, a AD seria si!"les eDtens1o da
Lin,u#stica, ou seAa, consistiria !era!ente u! n#-el su"erior de co!"leDidade na Lin,u#stica,
to!ando co!o o6Aeto, ao in-.s de frases curtas, o discurso co!o se fosse u! ti"o de ,rande
frase ou u!a frase co!"leDa7 Co! isso, o esfor*o se concentra e! redu)ir e for!ali)ar os
se,!entos do teDto, deter!inar co!o se or,ani)a! os ele!entos ?ue o constitue!, !as n1o
esclarecer a institui*1o de seu sentido, ou !el@or, su6ordina a ?uest1o do sentido 5 an=lise
situada no interior do lin,u#stico, "or -ia da Pra,!=tica e da Sociolin,u#stica7 Para isso, a
contri6ui*1o da Pra,!=tica . "recisa!ente a de ?ue se estude a lin,ua,e! e! uso e! ter!os
dos atos de falaT a da Sociolin,u#stica . a de o6ser-ar o uso da lin,ua,e! e! deter!inado
!o!ento @ist(rico IFuso atualGJ Ii67, "743MJ7
Essa "ers"ecti-a !ais a!ericana da AD, co!o se disse, n1o constituiria ru"tura
si,nificati-a co! a Lin,u#stica, "or?ue a esta t1oCso!ente acrescenta outro co!"onente, al,o
secund=rio0 F@= !udan*a ?uanto 5 unidade de an=lise se! ?ue @aAa !odifica*1o si,nificati-a
;M NoteCse ?ue u! dos !ais i!"ortantes te(ricos ?ue 6aseou essa lin@a da An=lise de Discurso fre?uente!ente
c@a!ada FfrancesaG Ie a?ui at. re"etida, 5 for*a de si!"lifica*1o tentati-a de esclareci!entoJ FAa!ais foi
recon@ecidoG nessa lin@a,e! e at. !es!o lutou contra ela, ra)1o "ela ?ual Courtine I233S6, "748J
reco!enda n1o referiCla "or tal ,ent#lico7
;8
>uadro 6aseado e! ORLANDI, 4SME
?uanto ao o6Aeto te(rico es"ec#ficoG, se! cis1o co! a !etodolo,ia da Lin,u#stica, nu!a
rela*1o de si!"les co!"le!enta*1o ?ue aca6a "or no distin,uir l#n,ua e fala Ii67, "743MC
43SJ7
E-idente!ente, tal entendi!ento iso!(rfico da "assa,e! da frase ao teDto, ?ue torna
a AD u!a continua*1o da Lin,u#stica, n1o . es"osado "or todos7 Para a "ers"ecti-a euro"eia,
@= ?ue se diferen*ar a l#n,ua da fala0 confor!e ar,u!enta Ael!sle- e! seus #roleg1menos
a uma teoria da linguagem Ia"ud i67, "743HJ, o ob%eto te2rico es"ec#fico da AD . o discurso,
n1o a l#n,uaT e sua unidade de an(lise . o te+to, n1o o si,no
;S
ou a frase7 Assi!, incor"orando
Iou, tal-e) !el@or, confinando co!J o do!#nio da Se!/ntica, ela n1o "ode fa)er "arte
eDclusi-a!ente da Lin,u#stica, "or?ue "rocura a"reender a rela*1o entre o di)er e as
condi*+es de "rodu*1o desse di)er
<3
7
I!"ortante salientar, a esse res"eito, ?ue a rela*1o constituti-a entre o discurso e sua
eDterioridade . considerada nessa "ers"ecti-a co!o necess(ria, e constituiria a !arca
funda!ental da AD
<4
7 Isso ta!6.! "or?ue, confor!e A= afir!ado, a AD con-oca conceitos
eDteriores ao do!#nio da Lin,u#stica i!anente "ara ?ue inter-en@a! na an=lise e!"reendida
Ii67, "743SC443J7 A se,uir, ?uando se trouDer 5 6aila o estudo das condi*+es de "rodu*1o do
discurso, esse "onto ser= !el@or esclarecido7
%al intera*1o da AD co! outras disci"linas se d=, de fato, e! 6oa "arte "or?ue n1o
"ode deiDar de considerar as contri6ui*+es ?ue ela su,ere! 5 an=lise da intera*1o social7 E
n1o @= ra)1o, lo,o, "ara a rec#"roca deiDar de ser -erdadeira0 se o discurso . entendido co!o
"alco da reali)a*1o da intersu6Aeti-idade @u!ana, da !aneira ?ue ?uis 'aP@tin, cu!"re ?ue
as de!ais disci"linas se deiDe! "er!ear "elos !.todos su,eridos nos estudos discursi-os7 V
esse, ali=s, u! dos !aiores o6Aeti-os do "resente tra6al@o7
Co!o 6e! resu!e Courtine Ia"ud 'RANDO, "7SHJ, F"retendendo ser u!a teoria
cr#tica da lin,ua,e!, a AD de orienta*1o francesa luta contra ?ual?uer for!a de cristali)a*1o
;S Confor!e se eD"licitar= adiante, isso n1o i!"lica necessaria!ente a reAei*1o da an=lise do si,no, !as si!
?ue esta an=lise seAa feita no interior da an=lise discursi-a, ?ue fa) o si,no "assar de al,o inerte "ara al,o
Fdial.tico, -i-o, din/!icoG I'RANDO, 4SSS, "7MJ7
<3 V ta!6.! o ?ue a"arece e! $AIN&UENEAU, 4SMH7
<4 Assi!, notaCse u!a rela*1o tensa entre a AD e a Lin,u#stica, con?uanto a "ri!eira "ressu"+e a se,unda e se
-ale disso "ara criticar ta!6.! a an=lise de conteBdo cl=ssica das cincias @u!anas, a ?ual trata o teDto
si!"les!ente co!o docu!ento, ou seAa, co!o u! dado, co!o ele!ento cristali)ado, naturali)ado7 A AD,
"or sua -e), "ro"oria trat=Clo de !odo cr#tico, refleDi-o, co!o u! F!onu!entoG7
;;
do con@eci!ento, contra a Qterritoriali)a*1o, o es?uadrin@a!ento, a deli!ita*1o dos do!#nios
do sa6erQG, ra)1o "ela ?ual ela n1o "oderia deiDar de ser interdisci"linar e ta!6.! "or ?ue ela
. a?ui adotada "ara su"le!entar a "ers"ecti-a de estudos discursi-os adotada "ela Escola de
Co"en@a,ue7
%&)&)& + discurso
Para locu"letar essa eD"lica*1o, fa)Cse Btil coteAar a se,uir outras defini*+es de
discurso, de !odo a in-ocar 5 an=lise outros autores e introdu)ir suas contri6ui*+es "ara a
discuss1o dos assuntos e! ?uest1o7 De-ido ao fato de ?ue a "retens1o Blti!a desta "es?uisa .
analisar as "ol#ticas ,o-erna!entais de se,uran*a dos "a#ses sulCa!ericanos en?uanto
discursos Iou, inicial!ente, sua di!ens1o de atos de discurso, co!o su,ere a Escola de
Co"en@a,ueJ, esse eDerc#cio de "ros"ec*1o e"iste!ol(,ica n1o . eDa,erado, e!6ora "ossa
fa)erCse u! "ouco fastidioso7 Por.!, o ,an@o cient#fico "arece co!"ensar tal des-anta,e!
"or di!inuir a "arcialidade do tra6al@o, a"esar da inesca"a6ilidade de al,u!as de suas
li!ita*+es inerentes7
A"esar de a distin*1o saussuriana ser de-eras funda!ental, ela clara!ente i!"+e
li!ites aos estudos lin,u#sticos "or eDcluir tout court a an=lise da fala e "or ele-ar a l#n,ua a
u! "ata!ar a6strato ideali)ado, constituinte de u! siste!a sincrLnico
<2
e @o!o,neo
I'RANDO, 4SSS, "7HJ7 Entre os ?ue n1o se deiDara! a!arrar "or essa Fca!isa de for*aG
est= o russo $iP@ail 'aP@tin 7 A centralidade de sua o6ra reside na an=lise da rela*1o
FeuG]FoutroG, ressaltando a alteridade constitutiva do ser @u!ano e da lin,ua,e!7 Sua
"rodu*1o te(rica eD"lora Fa nature)a dial(,ica da lin,ua,e!, suas rela*+es de sentido e a
ati-idade res"onsi-a de suAeitos @ist(ricos constitu#dos no e "elo discursoG
<8
, de !odo ?ue a
enuncia*1o . al-o de for*as centr#"etas e centr#fu,as e! "er!anente tens1o, al,o ?ue ,arante
Fa dina!icidade dos sentidos "ela interce"ta*1o entre -o)es sociais di-ersas acentuadas
-alorati-a!enteG IDi FAN%I, 233S, "728SC2;3J7
<2 So6re as no*+es de sincronia e diacronia nos estudos lin,u#sticos, -eAaCse o estudo es"ec#fico de COSERIU,
4SHS7
<8 Isso deiDa claro ?ue 'aP@tin contesta a conce"*1o saussuriana da l#n,ua co!o siste!a de nor!as i!ut=-eis,
6e! co!o o entendi!ento da enuncia*1o co!o ato indi-idual7 Ao in-.s disso, Fdestaca ?ue a l#n,ua .
din/!ica e a enuncia*1o se concreti)a co!o intera*1o social, e! !o!ento @ist(rico, a "artir de acentos
-alorati-os !ateriali)ados e! si,nos ideol(,icosG IDi FAN%I, 233S, "728SC2;3J7 Os t("icos de -alor e
ideolo,ia ser1o tratados "osterior!ente neste relat(rio7
;<
De fato, "ara 'aP@tin, o discurso "ode ser definido co!o Fa l#n,ua e! sua inte,ridade
concreta e -i-aG, . u! FfenL!eno social co!"leDo, !ultifacetado, ?ue nasce a "artir do
di=lo,o entre discursos di-ersosG7 Assi!, FYtZodo discurso res"onde a outros di)eres e, "or
conse,uinte, . tecido heterogeneamente "or u!a di-ersidade de -o)es I"osi*+es sociais,
"ontos de -istaJG7 FNesse "rocesso, a !ateriali)a*1o do discurso "ressu"+e a inscri*1o
valorativa de u! dado locutor, a "osi*1o de u! suAeito frente a outros discursos I_J7 Lo,o, o
discurso . constituti-a!ente ideol2gico, dial2gico e hist2ricoG IFLORES et al7, "7M;, nfases
!in@asJ7
Isso si,nifica ?ue, se,undo o russo, a F!at.ria lin,u#stica . a"enas u!a "arte do
enunciadoT eDiste ta!6.! u!a outra "arte, n1oC-er6al, ?ue corres"onde ao conteDto da
enuncia*1oG7 V assi! ?ue 'aP@tin Fd= 5 situa*1o de enuncia*1o o "a"el de co!"onente
necess=rio "ara a co!"reens1o e eD"lica*1o da estrutura se!/ntica de ?ual?uer ato de
co!unica*1oG I'RANDO, 4SSS, "7MJ, contri6ui*1o ?ue ser= !uito i!"ortante "ara o
?uadro te(rico deste tra6al@o7
De !odo se!el@ante, essa caracter#stica fa) co! ?ue Foucault distin,a entre
enunciado e enuncia*1o "ara for!ar seu entendi!ento do discurso0 u!a -e) ?ue a enuncia*1o
se!"re se d= nu! conteDto diferente, ela se!"re carre,ar= u!a fun*1o "r("ria, !es!o ?ue
re"ita deter!inado enunciado co! todas as letras7 O enunciado, entendido co!o !at.ria, te!
!ais trs caracter#sticas constituti-as0 sua rela*1o co! o referencial Iisto ., co! a?uilo ?ue
ele enunciaJT sua rela*1o co! o suAeitoT e a eDistncia de u! do!#nio Ica!"o adAacente ou
es"a*o colateralJ ?ue o inte,ra a u! conAunto de enunciados Ii67, "782C8HJ7
Criticando Foucault, Pc@euD entra co! u!a cr#tica !arDista ?ue - nos "rocessos
discursi-os a fonte da "rodu*1o dos efeitos de sentido no discurso, e a l#n,ua co!o a
!aterialidade e! ?ue se reali)a! esses efeitos de sentido7 V so6 essa "ers"ecti-a ?ue o
"rocesso discursi-o "assa a ser o es"a*o de "rodu*1o de sentido, onde e!er,e! as
si,nifica*+es7 $ais "recisa!ente, Fo lu,ar es"ec#fico da constitui*1o dos sentidos . a
for!a*1o discursi-a, no*1o ?ue, Aunta!ente co! a de condi*1o de "rodu*1o e for!a*1o
ideol(,ica, -ai constituir a tr#ade 6=sica nas for!ula*+es te(ricas da an=lise de discursoG Ii67,
"7;2J7
;E
%&)&,& -ondies de produo. !ormao discursiva. interdiscurso
No estudo das situa*+es de co!unica*1o, C@araudeau e $ain,ueneau I233M, "744<J
enDer,a! a ocorrncia de al,u!a assi!ila*1o do conceito de condi*+es de "rodu*1o ao ter!o
a!6#,uo FconteDtoG7 Essa a!6i,uidade . ca"tada e si!"lificada "or &rei!as e Court.s
I233M, "7SHJ co!o conteDto eD"l#cito ou i!"l#cito7 O "ri!eiro, ta!6.! c@a!ado lin,u#stico,
"ouco !ais . "ara estes estudiosos do ?ue a !anifesta*1o
<;
do se,undo, c@a!ado
eDtralin,u#stico ou situacional Ide fato, A= Ael!sle- afir!a-a ?ue o conteDto situacional "ode
ser se!"re tornado eD"l#cito "or !eio do "rocesso de se!iose, confor!e se tratar= !ais
adianteJ7
Se,undo C@araudeau e $ain,ueneau I233M, "744<J, o "ro6le!a a# "resente . ?ue
FconteDtoG, ao referirCse aos Fdados n1oClin,u#sticos ?ue or,ani)a! u! ato de enuncia*1oG,
"ode ser entendido tanto co!o os dados ?ue decorre! da "r("ria situa*1o de co!unica*1o
IconteBdo discursi-oJ ?uanto co!o a?ueles dados "ro-enientes de u! Fsa6er "r.Cconstru#doG
Icondi*+es situacionais0 Fsa6eres, cren*as e -alores ?ue circula! no ,ru"o social ao ?ual
"ertence ou ao ?ual se refereG o suAeitoJ7 Se . certo ?ue a!6os os FconteDtosG deter!ina! o
suAeito falante, @= ?ue se fa)er aten*1o, na an=lise, "ara a alta i!"ort/ncia dessa diferen*a
<<
7
Elucidati-a!ente, Courtine eD"lica ?ue a no*1o de condi*+es de "rodu*1o ICPJ te!
trs ori,ens, a "sicolo,ia social, a sociolin,u#stica e o "r("rio ter!o Fan=lise de discursoG de
arris7 E! a!6os esses trs ca!"os te(ricos ori,inais era co!u! @a-er confus1o entre CP e
situa*1o de enuncia*1o, tendo sido Pc@euD o "ri!eiro a ensaiar u!a defini*1o e!"#rica ,eral
da no*1o de CP, a "artir de :aPo6son7 A i!"ort/ncia desse francs ., "ois, -er nos
"rota,onistas do discurso n1o indi-#duos f#sicos, !as u!a re"resenta*1o de Flu,ares
deter!inados na estrutura de u!a for!a*1o socialG, lu,ares i!a,inados ?ue destinador e
destinat=rio atri6ue! a si !es!o e ao outro7 V isso ?ue "er!itiria ao e!issor a tentati-a de
Fanteci"ar as re"resenta*+es do rece"tor e, de acordo co! essa ante-is1o do Qi!a,in=rioQ do
outro, fundar estrat.,ias de discurso Ii67, "7;;J7
Confor!e infor!a! C@araudeau e $ain,ueneau I233M, "744;J, a no*1o de CP a"arece
e! Pec@uD co! a @i"(tese de ?ue a u! estado deter!inado das CP corres"onde! certas
Fin-ariantes se!/nticoCret(ricas, est=-eisG7 Cientifica!ente, isso "er!ite ao estudioso
<; F$anifesta*1oG no sentido t.cnico do ter!o na Se!i(tica I-7 &REI$AST COUR%VS, 233M, "72SSC833J7
<< Nas Rela*+es Internacionais, u!a ?uest1o correlata e "rol#fica a esse res"eito . o fa!oso de6ate
a,ente]estrutura acerca da deter!ina*1o do co!"orta!ento dos atores na orde! internacional7
;H
selecionar "ara sua an=lise os corpora discursi-os ?ue considerar est=-eis e! deter!inadas
condi*+es de "rodu*1o, ainda ?ue re!eta a u!a condicionalidade eD(,ena discut#-el, "or
deiDar "ouca !ar,e! de !ano6ra aos suAeitos7
Paralela!ente, eDiste a o"ini1o, es"osada "or Courtine, de ?ue Pc@euD se?uer teria
conse,uido ro!"er co! as ori,ens "sicossociol(,icas da no*1o de CP, "or?ue fa) o "rocesso
de enuncia*1o ser !ais relacionado 5s caracter#sticas interindi-iduais do ?ue a u!a
conAuntura "ro"ria!ente @ist(rica7 Por isso, a su,est1o de Courtine . redefinir a CP Falin@ada
5 an=lise @ist(rica das contradi*+es ideol(,icas "resentes na !aterialidade dos discursos e
articulada teorica!ente co! o conceito de for!a*1o discursi-aG Ii67, "7;<J7
A no*1o de for!a*1o discursi-a, co!o se !encionou, foi conce6ida "or Foucault e
en-ol-e dois ti"os de funciona!ento, a "ar=frase e o "r.Cconstru#do7 A "ri!eira . definida
co!o Fu! es"a*o e! ?ue enunciados s1o reto!ados e refor!ulados nu! esfor*o constante de
fec@a!ento de suas fronteiras e! 6usca da "reser-a*1o de sua identidadeG, al,o o"osto 5
"olisse!ia7 := o se,undo . Fa?uilo ?ue re!ete a u!a constru*1o anterior e eDterior,
inde"endente, "or o"osi*1o ao ?ue . Qconstru#doQ "elo enunciadoG, al,o ?ue "rocura i!"or 5
FrealidadeG o seu sentido, so6 a for!a de uni-ersalidade Ii67, "7;MC;SJ7
Co! essas duas !arcas, o conceito de FD aAuda a co!"reender e aceitar ?ue suAeitos
falantes concorde! ou discorde! so6re o sentido a dar 5s "ala-ras, !es!o ?ue situados e!
u!a !es!a conAuntura @ist(rica7 Destarte, a FD n1o . Fu!a Bnica lin,ua,e! "ara todosG
ne! F"ara cada u! sua lin,ua,e!G, !as conser-a e! si F-=rias lin,ua,ens e! u!a BnicaG0
co!o constatou Courtine, Fu!a FD . @etero,nea a ela "r("riaG, ra)1o "ela ?ual seu "rinc#"io
constituti-o . a contradi*1o, donde conclui Foucault ?ue Fa contradi*1o funciona, no fio do
discurso, co!o o "rinc#"io de sua @istoricidadeG Ii67, "7;SC<3J7
V "or isso ?ue Foucault insiste na necessidade de a An=lise de Discurso fa)er
desa"arecer e rea"arecer essas contradi*+es, ou seAa, identificar as re,ras da for!a*1o
discursi-a "ara ?ue se "ossa descre-er os siste!as de dis"ers1o dos enunciados ?ue co!"+e!
o discurso7 A conclus1o, !uito i!"ortante "ara o "resente tra6al@o, . ?ue se os enunciados
Fa"resenta! u! siste!a de dis"ers1o se!el@ante, "odendo definir u!a re,ularidade nas suas
Qfor!as de re"arti*1oQ, "odeCse di)er ?ue eles "ertence! a u!a !es!a FDG Ii67, "7<3C<4J7
;M
NoteCse, ainda, ?ue u!a for!a*1o discursi-a Fn1o de-e ser entendida co!o u! 6loco
co!"acto e coeso ?ue se o"+e a outras FDsG, at. "or?ue, sendo @etero,nea a ela "r("ria, seu
fec@a!ento . 6astante inst=-el, de !odo ?ue n1o se "ossa identificar nela u! FinteriorG e u!
FeDteriorG "recisa!ente deli!itados7 Di-ersa!ente, ocorre ?ue u!a FD confina e .
atra-essada "or -=rias outras, e as fronteiras entre elas se desloca! confor!e os e!6ates da
luta ideol(,ica, ra)1o "or ?ue se di) ?ue Ftoda FD . definida a "artir de seu interdiscursoG
Ii67, "7MSJ7
Nesse sentido, $ain,ueneau . cate,(rico ao "rocla!ar o "ri!ado do interdiscurso
so6re o discurso, e c@e,a !es!o a "referir co!o unidade de an=lise esse Fes"a*o de trocas
entre -=rios discursos con-eniente!ente escol@idosG7 'rand1o - a# a "ossi6ilidade de duas
inter"reta*+es0 "or u! lado, a de ?ue o discurso de-e ser estudado e! rela*1o a outros
discursosT "or outro, de ?ue o es"a*o de re,ularidade "ertinente Iunidade de an=liseJ seAa o
"r("rio interdiscurso Ii67, "7MSJ7
A esse res"eito, a "rofessora detal@a a eD"lica*1o de $ain,ueneau, o ?ual esta6elece
al,uns n#-eis de an=lise, 6astante interessantes "ara se "ensar os "r("rios n#-eis de an=lise
"ro"ostos "ela Escola de Co"en@a,ue nos estudos de se,uran*a internacional0 o !ais
a6ran,ente seria o uni-erso discursi-o, ?ue ser-e a"enas co!o conteDtuali)a*1o ,eral, !as
n1o "ara an=lise cient#fica, dada sua a!"litudeT a6aiDo deste -iria o ca!"o discursi-o,
definido co!o u! conAunto de FDs ?ue se encontra! sincronica!ente e! concorrncia e
esta6elece! rela*+es de "ol!ica, alian*a ou neutralidadeT e, "or fi!, o es"a*o discursi-o,
n#-el e! ?ue a an=lise costu!a ser feita de-ido ao fato de ?ue !es!o os ca!"os discursi-os
s1o dif#ceis de a"reender e! sua inte,ridade Ii67, "7S3J7
Para estudar deter!inado es"a*o discursi-o escol@ido, $ain,ueneau d= outra su,est1o
!uito "ertinente "ara a an=lise0 Fle-ar e! conta os funda!entos se!/nticos dos discursosG,
Fconstruir u! siste!a no ?ual a defini*1o da rede se!/ntica ?ue circunscre-e a es"ecificidade
de u! discurso coincide co! a defini*1o das rela*+es deste discurso co! seu OutroG, ou seAa,
a6ordar a interdiscursi-idade7 Nu! "ensa!ento ?ue "er!ite f=cil an=lise co! as RI, o
discurso n1o "ode ser analisado de !aneira eDclusi-a!ente autLno!a Ii!anenteJ "or?ue
se!"re re!ete a outros discursos, "or?ue suas condi*+es de "ossi6ilidades se!/nticas se
concreti)a! nu! es"a*o de trocas, Aa!ais en?uanto identidade fec@ada Ii67, "7S4J7
;S
Assi!, elena 'rand1o Ii67, "7S4J conclui ?ue a FD n1o "ode ser -ista co!o
eD"ress1o cristali)ada de certa -is1o de !undo co!"artil@ada "or deter!inado ,ru"o social,
"or?ue ela . efeito da interdiscursi-idade, e
interdiscurso consiste e! u! "rocesso de reconfi,ura*1o incessante no ?ual u!a
for!a*1o discursi-a . condu)ida I_J a incor"orar ele!entos "r.Cconstru#dos
"rodu)idos no interior dela "r("riaT a "rodu)ir sua redefini*1o e seu retorno, a
suscitar i,ual!ente a le!6ran*a de seus "r("rios ele!entos, a or,ani)ar a sua
re"eti*1o, !as ta!6.! a "ro-ocar e-entual!ente seu a"a,a!ento, o
es?ueci!ento ou !es!o a dene,a*1o7
Isso eDi,e, "ortanto, u!a a6orda,e! diferente so6re a FD do ?ue a?uela "raticada
nos anos 4SE30 se ela ,uarda coneDidade #nti!a co! outras FDs, cu!"re inscre-er o
interdiscurso no cora*1o do intradiscurso, inscre-er o Outro no $es!o, u!a necessidade
decorrente do car=ter dial(,ico de todo enunciado no discurso7 E o "a"el da FD nessa
inscri*1o . de!arcar a )ona do di)#-el le,#ti!o e o"LCla 5 )ona do n1oCdi)#-el e! ?ue se situa
o Outro, o inco!"at#-el, eDcluindoCo da !anifesta*1o do di)er do $es!o Ii67, "7S2CS8J7
Ao analista do discurso ca6e o esfor*o de decifrar, "ortanto, tanto o FdireitoG co!o o
Fa-essoG do discurso, dois lados indissoci=-eis de u!a !es!a !oeda7 Isso e?ui-ale a di)er
?ue, ao "erscrutar a face oculta e! ?ue se !ascara a reAei*1o do discurso e de seu Outro, o
analista a"reende n1o a"enas u!a for!a*1o discursi-a, F!as ta!6.! a intera*1o entre
for!a*+es discursi-as, u!a -e) ?ue a identidade discursi-a se constr(i na rela*1o co! u!
Outro "resente lin,uistica!ente ou n1o no intradiscursoG Ii67, "7S8J7
%udo isso !ostra ?ue o uni-erso discursi-o real!ente . dotado de u!a intensa
circula*1o, caracteri)ada "ela insta6ilidade, e! ?ue ocorre! trocas 6astante di-ersificadas, de
acordo co! os discursos e as circunst/ncias concernidas7 'astante i!"ortante . ?ue tal
interca!6ialidade Ftoca ta!6.! na ?uest1o da efic=cia discursi-a0 ao fa)er a re!iss1o a
outroIsJ discursoIsJ, o suAeito recorre a ele!entos ela6orados al@ures, os ?uais, inter-indo
su6Cre"ticia!ente, cria! u! efeito de e-idncia ?ue suscita a ades1o de seu audit(rioG Ii67,
"7S<J, "ala-ras !uito se!el@antes 5s usadas nas discuss+es "ra,!=ticas de sucesso
IfelicidadeJ dos atos ilocut(rios e, "ortanto, do sucesso das securiti)a*+es, se,undo a Escola
de Co"en@a,ue7
<3
%&)&/& + su0eito e os outros
Ca6e a,ora tratar de u!a ?uest1o tan,enciada at. a,ora, !as ainda n1o
ade?uada!ente eD"licada, n1o "or faltarCl@e interesse, !as "or?ue sua considera*1o eDi,ia o
con@eci!ento de al,uns ele!entos "re-ia!ente a6ordados7 %rataCse, "ois, da no*1o de
sub%etividade Ie, "or decorrncia, intersub%etividadeJ, ?ue se fa) de crucial i!"ort/ncia n1o
a"enas na an=lise discursi-a co!o ta!6.! no "r("rio de6ate das Rela*+es Internacionais, e!
es"ecial nas discuss+es se!"re candentes acerca do "rocesso de for!ula*1o e co!"reens1o
do co!"orta!ento do Estado e! sua intera*1o co! outros atores7
Su"erado o neo"latonis!o ?ue es"era-a da l#n,ua u!a fun*1o per se de re"resenta*1o
da realidade, e iniciada a sua co!"reens1o en?uanto dotada de u!a fun*1o de!onstrati-a,
'en-eniste foi u! dos "ri!eiros a salientar a i!"ort/ncia do suAeito nos "rocessos
lin,u#sticos e, -iceC-ersa, a i!"ort/ncia destes "ara o suAeito7 Isso "or?ue, "or u! lado, a
lin,ua,e! "assa a ser considerada co!o o lu,ar da constitui*1o da su6Aeti-idade, ao "asso
?ue o suAeito, ao fa)er uso dela, o"ortuni)a na lin,ua,e! sua fun*1o de re"resentar a
realidade, !es!o ?ue "or !eio de u! uso !onstrat(rio7 Co!o eDe!"lo disso, te!Cse os
"r("rios atos de lin,ua,e! de ?ue se -eio falando a!iBde neste tra6al@o, 6e! co!o os
de!onstrati-os "ro"ria!ente ditos, "ois eles res,ata! a l#n,ua e! sua ca"acidade o"erati-a
Ide "redica*1o, afir!a*1o, etc7J, ao in-.s de rele,=Cla a !era cate,oria ,ra!atical
I'RANDO, 4SSS, "7<;J7
Eni Orlandi identifica trs fases da conce"*1o do suAeito nas teorias lin,u#sticas
recentes, ?uais seAa!0 a "ri!eira, centrada na ideia da intera*1o entre eu e tuT a se,unda,
centrada nu!a ?uase tirania do tu so6re o euT e a terceira, ?ue 6usca na rela*1o din/!ica entre
identidade e alteridade a co!"letude do eu no tu, e! ?ue o suAeito n1o . necessaria!ente
atoni)ado, !as se co!"+e co!"le!entar!ente de si so!ado ao outro, "or !eio do es"a*o
discursivo criado entre a!6os0 nesta "ers"ecti-a, o suAeito Fs( se co!"leta na intera*1o co! o
outroG Ia"ud i67, "7<<J7
A"esar de ter deiDado u!a contri6ui*1o i!"ortante ao reinserir o estudo da
su6Aeti-idade na an=lise do discursoCenuncia*1o, a a6orda,e! e,ocntrica de 'en-eniste,
caracter#stica da "ri!eira fase, foi lo,o refutada "or 'aP@tin, Ducrot e outros, ?ue n1o
aceitara! o "ressu"osto 6en-enistiano de restrin,ir a constitui*1o do suAeito 5 desi,na*1o do
eu en?uanto locutor7 Ao contr=rio, "ara esses Blti!os, re"resentantes da rotulada se,unda fase,
<4
o suAeito s( "ode ser entendido socialmente e historicamente, "or?ue ele . e! essncia u!
su%eito ideol2gico Ii67, "7<EC<SJ7
Dessa !aneira, e!er,e nessa se,unda fase u!a intensa "reocu"a*1o co! a inser*1o
do outro co!o ele!ento central na an=lise, "or?ue o suAeito teria "or o6Aeti-o situar o seu
"r("rio discurso e! rela*1o aos discursos do outro7 E este, ali=s, n1o de-e a"enas ser
entendido co!o o destinat=rio "ara ?ue! o suAeito "laneAa e aAusta sua fala, !as ta!6.! os
conAuntos de outros discursos @istorica!ente A= constitu#dos ?ue e!er,e! nessa fala0 a
aten*1o, "ortanto, -oltaCse tanto "ara o n#-el intradiscursivo IeuCtuJ ?uanto "ara o
interdiscursivo IdiscursoCdiscursosJ Ii67, "7<SJ7
Co! essa "ers"ecti-a dedicada ao dialogismo en?uanto condi*1o constituti-a do
sentido, 'aP@tin ela6ora u!a teoria da polifonia7 Por !eio dela, o russo "rocura entender
teDtos e! ?ue F-=rias !=scaras fala! si!ultanea!ente se! ?ue u!a dentre elas seAa
"re"onderante e Aul,ue as outrasG7 %endo assi! ro!"ido o !onolo,is!o, 'aP@tin enfati)a ?ue
a dialo,i)a*1o se d= de !aneira dupla e interdependente entre suAeitoCdestinat=rio e discursoC
discursos, "or?ue a interdiscursi-idade . t1o constituti-a do suAeito ?uanto a rela*1o deste
co! o destinat=rio Ii67, "7E;J7 Nas !uito 6e! escol@idas "ala-ras do "r("rio autor, Fu!
enunciado -i-o, si,nificati-a!ente sur,ido e! u! !o!ento @ist(rico e e! u! !eio social
deter!inados, n1o "ode deiDar de tocar e! !il@ares de fios dial(,icos, -i-os, tecidos "ela
conscincia socioideol(,ica e! torno do o6Aeto de tal enunciadoG, de !aneira ?ue o discurso
Fse tece "olifonica!ente, nu! Ao,o de -=rias -o)es cru)adas, co!"le!entares, concorrentes,
contradit(riasG Ia"ud i67, "7E;CE<J7
Ainda na !es!a se,unda fase de considera*1o da su6Aeti-idade se insere OsOald
Ducrot, ta!6.! ela6orador de u!a teoria "olifLnica, !as so6 o -i.s da se!/ntica da
enuncia*1o ou, co!o ele "r("rio "refere deno!inar, da F"ra,!=tica se!/nticaG
<E
7 Ele
desen-ol-e essa ideia co! o cuidado de distin,uir no suAeito dois "ersona,ens, o locutor e o
enunciador7 O "ri!eiro seria o Fres"ons=-el "elo di)er, !as n1o . u! ser no !undo, "ois
trataCse de u!a fic*1o discursi-aG, ao "asso ?ue o se,undo seria Fa fi,ura da enuncia*1o ?ue
re"resenta a "essoa de cuAo "onto de -ista os aconteci!entos s1o a"resentadosG, u! suAeito de
conscincia ?ue ocu"a o centro da "ers"ecti-a
<H
Ii67, "7H2CH8J7
<E Para !ais "or!enores, -eAaCse DUCRO%, 4SMH, es"ecial!ente o oita-o ca"#tulo, FEs6o*o de u!a teoria
"olifLnica da enuncia*1oG7
<H Nota bene0 n1o se de-e confundir o locutor co! o su%eito falante emp0rico, "or?ue este . o "rodutor Ff#sicoG
<2
Na teoria de Ducrot, destarte, a "olifonia "ode acontecer tanto no n#-el do locutor
co!o no do enunciador, sendo a "ri!eira considerada fraca, ao "asso ?ue a se,unda, !ais
fre?uente, . considerada forte e tende a ser !ais analitica!ente interessante7 No entanto, fa*aC
se a ressal-a de ?ue Ducrot aca6a "or desconsiderar a?uele senso i!"ortante de @istoricidade
?ue esta-a "resente na "olifonia de 'aP@tin, ra)1o "ela ?ual n1o "oucos analistas de discurso
"rocura! conciliar a!6as as contri6ui*+es Ii67, "7H;CH<J7
Por fi!, na terceira das eta"as !encionadas, a conce"*1o do suAeito "ri-ile,ia a
rela*1o din/!ica entre identidade e alteridade
<M
, to!ando o teDto co!o es"a*o da intera*1o
constituti-a entre o suAeito e o outro, u! es"a*o discursi-o onde, "or conse?uncia, se fa) a
si,nifica*1o7 E! considera*1o 5s contri6ui*+es da "ri!eira e se,unda fases, essa terceira te!
entre seus "ontos de "artida "rinci"ais a con-ic*1o de ?ue ne! o sentido ne! o suAeito s1o
dados a priori, "or?ue eles se constitue! si!ultanea!ente no discurso Ii67, "7HEJ7
Entra a# a fi,ura da interpela&o ideol2gica de Pc@euD, !uito i!"ortante "ara o
estudo da si,nifica*1o0 Fo sentido de u!a "ala-ra, eD"ress1o, "ro"osi*1o n1o eDiste em si
mesmo, !as . deter!inado "elas "osi*+es ideol(,icas colocadas e! Ao,o no "rocesso s(cioC
@ist(rico e! ?ue "ala-ras, eD"ress+es, "ro"osi*+es s1o "rodu)idas Iisto ., re"rodu)idasJG7
Lo,o, isso si,nifica ?ue o sentido !uda de acordo co! as "osi*+es sustentadas "or a?ueles
?ue "+e! a l#n,ua e! uso, ou seAa, de acordo co! a?uelas forma&'es discursivas e forma&'es
ideol2gicas ?ue ser1o eD"licadas na se*1o se,uinte deste tra6al@o0 a for!a*1o discursi-a
norteia a inter"ela*1o ou assu%eitamento ideol2gico do indi-#duo e! suAeito de seu discurso,
"ossi6ilitando aos suAeitos concordar ou "ole!i)ar ?uanto ao sentido a ser dado 5s "ala-ras
Ii67, "7HHJ7
Alt@usser usa o conceito de inter"ela*1o ideol(,ica "ara !ostrar u!a estrutura
especular na ideolo,ia0 aos F6ons suAeitosG, cuAas ideolo,ias s1o reali)adas nos Fa"arel@os
ideol(,icos do EstadoG, corres"onde! e! !(dulo o"osto os F!aus suAeitosG ?ue, Fn1o
ca!in@ando co! a ideolo,ia, "ro-oca! a a*1o do Estado atra-.s do seus a"arel@os
efeti-o do enunciado, e "er!anece eDterior a seu sentido, en?uanto o locutor "ertence ao sentido do
enunciado "or?ue est= inscrito na i!a,e! da enuncia*1o -eiculada "elo enunciado I-7 i67, "7H2J7
<M N1o deiDa de ser interessante notar, e!6ora n1o seAa "oss#-el estender a es"ecula*1o, se!el@an*as entre essa
"ers"ecti-a so6re identidade e alteridade co! a rela*1o entre @o!o,eneidade e eDternalidade "ensada "or
Derrida, na ?ual os ele!entos se fa)e! internos u! ao outro, ao !es!o te!"o e! ?ue "reser-a! sua
se"ara*1o7 V dessa rela*1o de inscri*1o da re"eti6ilidade na sin,ularidade Io "aradoDo do e-entoJ ?ue o
fil(sofo cun@ou o neolo,is!o Fdiff5ranceG7 Para u!a referncia introdut(ria, -7 LAWLOR, 233E7
<8
re"ressi-osG7 De fato, o assuAeita!ento e! Alt@usser constitui u! suAeito "aradoDal!ente
li-re en?uanto centro de iniciati-as e submetido Ii7e7, suAeitoJ 5s coer*+es i!"ostas "elas
condi*+es de "rodu*1o, ou seAa, fruto de u!a constitui*1o inerente!ente tensa Ii67, "7M3CM4J
<S
7
Confor!e eD"lica 'rand1o Ii67, "743<J, nesse sentido, o "rocesso do assuAeita!ento
ideol(,ico fa) co! ?ue cada indi-#duo seAa le-ado a identificarCse ideolo,ica!ente co!
,ru"os de deter!inada for!a*1o socialT "or.!, esse !es!o indi-#duo n1o to!a conscincia
disso, "ois te! a i!"ress1o de ?ue . sen@or de sua "r("ria -ontade7 Acerca desse as"ecto,
Pc@euD descre-e o suAeito co!o afetado "or u!a ilus1o discursi-a "rodutora de dois
esuecimentos0 "elo "ri!eiro, esse suAeito se coloca co!o fonte eDclusi-a do sentido de seu
discurso, a"a,ando inconsciente!ente ele!entos ?ue re!eta! ao FeDteriorG de sua for!a*1o
discursi-aT "elo se,undo, ?ue "ode ser at. consciente, o suAeito usa estrat.,ias discursi-as
"ara selecionar o ?ue ser= dito e o ?ue n1o ser=, concreti)ando a ilus1o de ?ue o discurso
reflete seu con@eci!ento o6Aeti-o da realidade Ii67, "7M2J7
Na su,esti-a i!a,e! ?ue a !es!a "rofessora usa co!o eDe!"lo, co!"+eCse e
eDecutaCse desse !odo u! Fconcerto "olifLnicoG no ?ual a heterogeneidade "rodu)ida "ela
disperso do su%eito ad?uire certa unidade e coer6ncia a "artir da F-oca*1o totali)anteG
i!"ulsionada "ela ilus1o discursi-a, seAa "or -ia da @ar!oni)a*1o das diferentes -o)es, seAa
"elo disfarce das -o)es discordantes Ii67, "7M2CM8J7
E! conclus1o, "odeCse di)er, re"etindo as "ala-ras de $ain,ueneau, ?ue
o Outro Fn1o . u! fra,!ento locali)=-el, ne! u!a cita*1o, ne! u!a entidade
eDterior777 Ele se encontra na rai) de u! $es!o se!"re A= descentrado e! rela*1o
a ele "r("rio I_J7 Ele . o ?ue siste!atica!ente falta nu! discurso e l@e "er!ite
fec@arCse e! u! todo7 Ele . esta "arte do sentido ?ue foi "reciso ?ue o discurso
sacrificasse "ara construir sua identidadeG Ia"ud i67, "7S2C8J7
Co!o se a"ontou, a# se alia! as no*+es de su6Aeti-idade e interdiscurso, 5 !edida e!
?ue o Outro . conce6ido n1o co!o u!a "resen*a eD"l#cita ou i!"l#cita, !as si! co!o u!a
aus6ncia, co!o o interdito do discurso7 Ele est= na )ona do n1oCdi)#-el de!arcada "ela
for!a*1o discursi-a, a ?ual circunscre-e a )ona do di)#-el le,#ti!o e deli!ita o territ(rio do
Outro ?ue l@e . inco!"at#-el, na tentati-a de eDclu#Clo de seu di)er Ii67, "7 S8J7
<S Para !ais es"ecificidade, consulte!Cse AL%USSER, 4SM< Iori,inal de 4SH3J e VAIS$AN, 233E7
<;
Nu!a si!"lifica*1o did=tica, "or fi!, "odeCse tratar esse "ercurso das trs fases da
conce"*1o de su6Aeti-idade co!o corres"ondente 5 sucess1o da teoria da enuncia*1o
Isu6Aeti-istaJ "ara a an=lise do discurso In1o su6Aeti-istaJ7 Nesse ca!in@o, . a "reocu"a*1o
co! o FoutroG ?ue insere o @ist(ricoCideol(,ico na ?uest1o do lin,u#stico e desloca o conceito
de suAeito, de !odo ?ue este "assa a ser caracteri)ado "ela dis"ers1o e "or u! Fdiscurso
@etero,neo ?ue incor"ora e assu!e diferentes -o)es sociaisG Ii67, "7MEJ7
%&)&1& 2ormao ideolgica. ideologia. signo. planos de linguagem
Confor!e A= se "Lde "ro-a-el!ente inferir, as for!a*+es discursi-as s1o tidas co!o
co!"onentes das c@a!adas for!a*+es ideol(,icas IFIJ, "or?ue o discurso . u! dos as"ectos
!ateriais da ideolo,ia ou, se,undo al,uns, u!a es".cie "ertencente ao ,nero ideol(,ico7
Esse conceito de FI definiria a or,ani)a*1o de "osi*+es "ol#ticas e ideol(,icas ?ue se
afronta! e esta6elece! entre si rela*+es de alian*a, anta,onis!os ou do!ina*1o0 no Aar,1o
!arDista de ?ue inicial!ente se conta!inou, Fcada for!a*1o ideol(,ica constitui assi! u!
conAunto co!"leDo de atitudes e de re"resenta*+es ?ue n1o s1o ne! Qindi-iduaisQ ne!
Quni-ersaisQ, !as se relaciona! !ais ou !enos direta!ente a "osi*+es de classe e! conflito
u!as e! rela*1o 5s outrasG Ii67, "7;HJ7 No entanto, n1o "arece for*ar de!ais o conceito a
trans"osi*1o da tens1o da cate,oria de FclassesG "ara outros a,ru"a!entos sociais !ais
"ertinentes, definidos "or crit.rios alternati-os7
A6unda! defini*+es e entendi!entos so6re a ideolo,ia7 A "rinc#"io
E3
, "ode!Cse to!ar
al,u!as su,est+es de sua co!"reens1o "ara a AD e, !ais adiante, na se*1o 27E, a o"ini1o de
&rei!as "ara trat=Cla na Se!i(tica7 C@araudeau e $ain,ueneau I233M, "72EHC2ESJ eD"lica!
?ue, na AD francesa dos anos 4SE3 e 4SH3, a ideolo,ia foi conceito central0 a"arece,
confor!e -isto, na filosofia de Alt@usser, "ara ?ue! a ideolo,ia . causa n1o a"enas da
si,nifica*1o co!o da "r("ria inter"ela*1o dos indi-#duos e! suAeitos
E4
7
E3 Para u!a "ri!eira a"roDi!a*1o ao te!a da ideolo,ia nos estudos lin,u#sticos, reco!endaCse o estudo
co!"etente e did=tico de FIORIN, 4SMM7
E4 Vale reiterar ?ue a !atri) !arDista do "ensa!ento de Alt@usser i!"+e ao conceito de ideolo,ia conota*+es
6astante es"ec#ficas e critic=-eis7 Por.!, "odeCse considerar esse autor ta!6.! co!o "arte de u!
entendi!ento !ais ou !enos consensual nos anos E3 e H3, "elo ?ual a ideolo,ia era definida co!o Fu!
siste!a ,lo6al de inter"reta*1o do !undo socialG Ia frase . de RaN!ond AronJ e, !ais do ?ue isso, co!o u!
siste!a dotado de Fu!a eDistncia e de u! "a"el @ist(ricos no seio de u!a sociedade deter!inadaG, se,undo
Alt@usser Icf7 CARAUDEAUT $AIN&UENEAU, 233M, "72EHJ7
<<
$ais i!"ortante, no entanto, foi Pc@euD, ?ue a relacionou ao inconsciente e ao
discurso "or !eio do conceito foucaultiano de for!a*1o discursi-a e das no*+es de "r.C
constru#do e interdiscurso0 co!o eD"lica Courtine, eDiste na for!a*1o ideol(,ica u!
co!"onente to!ado co!o dado Itou%ors d5%7-l7J, ou seAa, "r.Cconstru#do, ?ue faculta ao
suAeito a ca"acidade de "rocurar i!"or 5 FrealidadeG o seu sentido so6 a for!a de
uni-ersalidade, "or !eio do assuAeita!ento ideol(,ico Ia"ud 'RANDO, 4SSS, "7;SJ7
V 6e! certo ?ue "arte das discuss+es so6re o conceito de ideolo,ia, inclusi-e a de
Pc@euD, se 6aseia! no !arDis!o, ?ue te! co!o "ressu"osto anal#tico funda!ental as
a!arras redutoras da di-is1o social e! classes7 DistanciandoCse disso, Paul Ricaur a discute
e! trs inst/ncias, se,undo suas fun*+es0 fun*1o ,eral, de do!ina*1o e de defor!a*1o7 A
"ri!eira delas seria seu "a"el de mediadora na integra&o social, "or !eio de cinco
caracter#sticas0 "er"etua u! ato fundador inicialT . din/!ica e !oti-adora Ii!"ulsiona a
"r=Dis social, e esta a concreti)a, ra)1o "or ?ue a ideolo,ia . refleDo da sociedade e ta!6.!
Austifica*1o e "roAetoJT . si!"lificadora e es?ue!=tica Ial,o inerente ao car=ter de
Austifica*1oJT . o"erat(ria e n1oCte!=tica Io"era atr=s dos indi-#duos, ?ue "ensa! a "artir
delaJT e a"resenta u!a tendncia inercial de conser-a*1o e resistncia ?ue a torna co!o ?ue
intolerante Ii67, "72HC2MJ7
A se,unda fun*1o da ideolo,ia, a de do!ina*1o, a"arece li,ada aos Fas"ectos
@ier=r?uicos da or,ani)a*1o social cuAo siste!a de autoridade inter"reta e AustificaG, ou seAa,
seria u! !eio "elo ?ual a autoridade "rocura legitimar-se7 Por fi!, a terceira fun*1o, de
defor!a*1o, recorda o entendi!ento !arDista, !as n1o carre,a necessaria!ente seu -i.s
ne,ati-o0 ao in-.s de definiCla co!o !ascara!ento da realidade social, to!aCa si!"les!ente
co!o Fu!a conce"*1o de !undo de u!a deter!inada co!unidade social nu!a deter!inada
circunst/ncia @ist(ricaG Ii67, "783J7
V nesse sentido ?ue todos os discursos "ode! ser ditos ideol(,icos e, "elo
entendi!ento saussuriano de car=ter arbitr(rio do si,no, todos os si,nos ta!6.! o s1o, na
!edida e! ?ue a lin,ua,e! o usa "ara !ani"ular a constru*1o de u!a referncia, "rodu)indo
sentidos no-os, atenuando outros e !es!o eli!inando sentidos e-entual!ente indeseA=-eis7 E
isso "ode acontecer de !aneira -olunt=ria ou n1o, afinal, se a ideolo,ia a todo te!"o o"era
atr=s dos indi-#duos, eles tanto "ode! a,ir se! te!ati)=Cla Itra)Cla ao n#-el da conscinciaJ,
co!o "ode! !anifest=Cla intencional!ente7 Ii67, "783C82J7
<E
Desde o fi! da d.cada de 4SH3 e in#cio da de 4SM3, al,u!as no*+es a6alara! o
ordena!ento das for!a*+es ideol(,icas e discursi-as, co!o . o caso das de cli-a,e!,
intradiscurso e @etero,eneidade, e outros tra)idos "or $arandin, Aut@ierCRe-u) e at. o
"r("rio Pc@euD7 Co!o a no-a nfase se da-a so6re ideias relacionadas a contradi&o e
imbricamento, a no*1o de ideolo,ia "assou a ser usada co! !enos fre?uncia, "or?ue
i!"lica-a caracter#sticas ideal!ente contr=rias a essas, co!o as de siste!a, coerncia e
,lo6alidade ICARAUDEAUT $AIN&UENEAU, 233M, "72EMJ
E2
7
>uanto 5 se!/ntica, a i!"ort/ncia da ideolo,ia . ressaltada no estudo do signo7 :=
@ou-e o"ortunidade de a"ontar ?ue ele n1o . a"enas al,o inerte F?ue ad-.! da an=lise da
l#n,ua co!o siste!a sincrLnico a6stratoG, !as si! al,o Fdial.tico, -i-o, din/!icoG,
"recisa!ente "elo fato de ad?uirir si,nifica*1o distinta a cada reali)a*1o discursi-a, ou seAa,
e! cada u!a de suas ocasi+es de e!"re,o7 Isso . confir!ado "or 'aP@tin, "ara ?ue! a
intera*1o social dota a "ala-ra de u!a "luri-alncia inerente e a torna Fo si,no ideol(,ico "or
eDcelnciaG
E8
I'RANDO, 4SSS, "7MCSJ7
No-a!ente, . de Saussure ?ue -e! a no*1o lin,u#stica do si,no, classica!ente
definido co!o u! 6ico!"osto de significante IFi!a,e! acBsticaG, su6st/ncia sensorial ou
f#sica, a"reendida "ela "erce"*1o do F!undo eDteriorGJ e significado IFi!a,e! conceitualG,
for!ada a "artir de u!a Fsu6st/ncia "s#?uicaG, a"reendida "ela "erce"*1o do F!undo
interiorGJ7 O "ensador francs usa a no*1o de valor "ara desi,nar a?uilo ?ue deter!ina a
rela*1o entre essas duas faces e, "or conse?uncia, ta!6.! deter!ina as rela*+es co! outros
si,nificantes e si,nificados da !es!a l#n,ua, de !odo ?ue o conAunto dessas "osi*+es
diferenciais . deno!inado sistema de valores IFON%ANILLE, 233Ma, "78EC8MJ7
E2 $ais recente!ente, co! a An=lise de Discurso Cr#tica, a"oiada so6re -an DiAP e desen-ol-ida "or
Fairclou,@, a no*1o de ideolo,ia -oltou co! for*a "ara ser a"licada 5 an=lise de o6Aetos co!o o seDis!o e o
racis!o7 Assi!, seu entendi!ento 6=sico fica co!o Fsiste!as socioco,niti-os das re"resenta*+es !entais
social!ente "artil@adas ?ue controla! outras re"resenta*+es !entais, co!o as atitudes dos ,ru"os sociaisG7
C@araudeau e $ain,ueneau c@e,a! a di)er ?ue esse anseio "or siste!ati)ar a rela*1o entre ideolo,ia e
discurso fe) a AD Cr#tica to!ar o lu,ar da AD francesa dos anos H3, inclusi-e seu -i.s F!ilitanteG Ii67,
"72ESJ7 VeAaCse ta!6.! FAIRCLOU&, 4SS2T FAIRCLOU&T WODAR, 4SSH6T $A&ALES, 233<T
RESENDET RA$ALO, 233E7
E8 Assi!ilando, nu! "ri!eiro !o!ento, o si,no 5 "ala-ra I"ois de"ois afir!a ?ue a frase ta!6.! "ode ser
considerada u!a es".cie de si,no, u!a unidade "ertencente ao discursoJ, 'en-eniste I4SS<, "7482J afir!a
?ue FYaZ "ala-ra . u! constituinte da frase, efetuaCl@e a si,nifica*1oT !as n1o a"arece necessaria!ente na
frase co! o sentido ?ue te! co!o unidade autLno!a7 I_J Na "r=tica, a "ala-ra . encarada so6retudo co!o
ele!ento sinta,!=tico, ?ue constitui enunciados e!"#ricos7 As rela*+es "aradi,!=ticas t! !enos
i!"ort/ncia ?uando se trata de u!a "ala-ra e! fun*1o da fraseG7
<H
:= "ara C@arles Peirce o si,no n1o . di=dico, "ois . entendido co!o Fa?uilo ?ue, so6
certo as"ecto ou !odo, re"resenta al,o "ara al,u.!G7 Al,uns int.r"retes de Peirce -ee! a#
?uatro ele!entos, isto .0 Fa?uiloG IiJ ?ue re"resenta Fal,oG IiiJ F"ara al,u.!G IiiiJ so6 Fcerto
as"ectoG Ii-J7 E! sua eD"lica*1o literal, o si,no ou representamen IiiJ cria na !ente da "essoa
u! outro si,no e?ui-alente ou !ais desen-ol-ido, c@a!ado interpretante IiiiJ7 FA?uiloG ?ue o
si,no re"resenta . seu ob%eto IiJ, !as a "essoa s( fa) essa correla*1o co! referncia a u! ti"o
de ideia, deno!inada fundamento do representamen Ii-J7 Co!o se n1o fosse o 6astante, 5s
-e)es ainda se acrescenta Fa distin*1o entre ob%eto din8mico Io o6Aeto co!o ele . -isado "elo
representamenJ e ob%eto imediato Io ?ue . selecionado no o6Aeto "elo inter"retanteJ, o ?ue
resulta, "or fi!, e! u! total de cinco ele!entosG Ii67, "78MC8SJ7 Co! a licen*a de u!a lon,a
cita*1o, -ale esclarecer !el@or0
O funciona!ento do si,no "ode ser resu!ido da se,uinte for!a0 u! ob%eto
din8mico Io6Aeto ou situa*1o "erce6idos e! toda sua co!"leDidadeJ entra e!
rela*1o co! u! representamen Ia?uilo ?ue o re"resentaJ, !as isso a"enas de u!
certo "onto de -ista Isob certo aspecto ou modoJ desi,nado a?ui co!o
fundamento7 Esse "onto de -ista, ou fundamento, seleciona no ob%eto din8mico
u! de seus as"ectos "ertinentes c@a!ado ob%eto imediato, e a reuni1o do
representamen e do ob%eto imediato . feita Qe! no!e deQ, ou Q"araQ, ou Q,ra*as aQ
u! ?uinto ele!ento, o interpretante Ii67, "78SJ7
De todo !odo, o FreferenteG, co!u!ente entendido co!o a realidade a ?ue o si,no
re!ete, "er!anece fora de alcance, "or?ue o Fo6Aeto din/!icoG . u! "erce"to e o Fo6Aeto
i!ediatoG s( seria u! seu as"ecto "ertinente, u!a i!a,e! !ental ?ue eDiste se,undo o
F"onto de -istaG i!"osto "elo Ffunda!entoG7 Na o"ini1o =cida de Fontanille, assi!, a
co!"reens1o "eirceana do si,no n1o d= conta Fne! da eDi,ncia de u!a si,nifica*1o no-a
ne! se deu aca6a!ento e fiDa*1oT ela n1o a"reende nada al.! de u! !o!ento de u!a -asta
se!iose se! fi!, se! ori,e! e se! @ori)onteG Ii67, "7;3J7
$ais interessante . o6ser-ar a s#ntese de Fontanille a esse res"eito0 FNos dois casos,
essa sele*1o das rela*+es "ertinentes a"resentaCse co!o u! direcionamento do flu+o de
aten&oG Ie n1o 5 toa se adota o ,alicis!o visada "ara deno!in=CloJ, u! direciona!ento ?ue
"ode ser entendido tanto co!o intencionalidade ?uanto co!o a defini*1o de u! do!#nio de
"ertinncia, ou seAa, co!o a"reens1o7 Confor!e ele 6e! reitera, a -isada Fdi) res"eito ao eiDo
re"resenta!enCo6Aeto i!ediatoCinter"retante, ao "asso ?ue a a"reens1o di) res"eito ao eiDo
<M
o6Aeto din/!icoCfunda!entoCo6Aeto i!ediatoG, a!6as atitudes ?ue "er!ite! -er na
si,nifica*1o u! resultado da "erce"*1o Ii67, "7;4J7
Por.!, "ara se analisar o discurso, Fontanille acredita ser !el@or adotar outra
"ers"ecti-a, deiDando de lado a utilidade do si,no7 Sua su,est1o . tra6al@ar co! dois planos
de linguagem 6aseados na di-is1o de Ae!sle-, o da eD"ress1o e o do conteBdo,
corres"ondentes, e! res"ecti-o, 5?uilo ?ue se c@a!ou anterior!ente de F!undo eDteriorG e
F!undo interiorG7 A?ui ta!6.! FYaZ fronteira entre o QeDteriorQ e o QinteriorQ n1o .
"reesta6elecida, n1o . a fronteira de u!a QconscinciaQ, !as si!"les!ente a fronteira ?ue u!
ser -i-o instaura cada -e) ?ue atri6ui u!a si,nifica*1o a u! aconteci!ento, u!a situa*1o ou
u! o6AetoG7 E isso !es!o a"esar da ad!oesta*1o de Ae!sle- no sentido de ?ue essa
diferencia*1o n1o seria o"erat(ria, "or?uanto inst=-el, se!"re a a,uardar fiDa*1o a cada
an=lise Ii67, "7;2C;8J7
Por.!, essa o"era6ilidade dos "lanos de lin,ua,e! . encontrada "or Fontanille n1o na
eDistncia "resu!ida de a!6os, !as si! na FfronteiraG fluida deter!inada entre eles, "or?ue
esse es"a*o . Fa "osi*1o ?ue o suAeito da "erce"*1o atri6uiCse no !undo ?uando ele se "+e a
de"reender seu sentidoG7 Assi!, Fontanille recu"era a "artir de u!a anti,a su,est1o de
&rei!as al,uns ter!os !ais t.cnicos "ara resu!ir sua co!"reens1o0 FeDteroce"ti-oG Irelati-o
ao "lano da eD"ress1oJ, Finteroce"ti-oG Irelati-o ao "lano do conteBdoJ e F"ro"rioce"ti-oG
E;
Irelati-o 5 "osi*1o assu!ida "elo suAeito da "erce"*1oJ Ii67, "7;;J7
Continuando o trata!ento dos "lanos de eD"ress1o e conteBdo, Ael!sle- ta!6.!
retorna aos ter!os ori,inais saussurianos "ara insistir ?ue eles era! Fsu6st/nciasG If#sicas,
afeti-as, conceituais, etc7JT no entanto, a fun*1o se!i(tica as con-erte e! formas Ifor!a da
eD"ress1o e for!a do conteBdoJ, ou seAa0 ?uando as su6st/ncias se reBne! e assu!e!
"osi*+es interdefinidas, constituiCse u! sistema de valores ?ue to!a o lu,ar das tens+es
intencionais e -aria*+es caracter#sticas das su6st/ncias Ii67, "7;MJ7
Ao estudioso, es"ecial!ente ao se!ioticista, ca6e inter"retar e reinter"retar a Fcena
"ri!iti-aG da si,nifica*1o ad-inda da instaura*1o dos siste!as de -alores, "or !eio da
identifica*1o das cate,ori)a*+es ou for!a*+es de ti"os ?ue os funda!enta!7 Para Fontanille,
u! dos interesses cient#ficos !ais i!"ortantes nessa ati-idade . de"reender ?ue essas
E; Este ter!o ori,inaCse da ideia de Fcor"o "r("rioG, ?ue seria u! in-(lucro sens#-el ou fronteira a deter!inar
u! do!#nio interior e u! eDterior Ii67, "7;;J7
<S
cate,ori)a*+es Fse torna! estrat5gias no interior da ati-idade do discursoG Ii67, "7<4J,
estrat.,ias estas ?ue "rocura! incitar ou direcionar u! ti"o de leitura ou entendi!ento acerca
da?uilo ?ue se enuncia7
%&)&3& A 4ragm$tica discursiva
Vistos os de6ates !ais ,erais acerca dos conceitos 6asilares dos estudos lin,u#sticos,
?ue s1o reto!ados e! ,rande "arte das -=rias su6-ertentes ?ue eDiste!, . o"ortuno a "artir de
a,ora fa)er u!a 6re-e reca"itula*1o de al,u!as dessas a6orda,ens !ais es"ec#ficas, de
!aneira a fec@ar !el@or o ?uadro te(rico "retendido "ara a "resente "es?uisa7 Ainda ?ue de
!aneira su"erficial e at. "ouco di,na da ri?ue)a dessas -ertentes, a eD"osi*1o a?ui "rocurar=
colocar al,uns ele!entos interessantes de trs delas, ?uais seAa!, a Pra,!=tica discursi-a
an,loCsaDLnica, e a Se!i(tica estrutural de lin@a,e! francesa7
Falar da "ra,!=tica . retornar ao "onto inicial de onde "artiu a "reocu"a*1o co! os
estudos lin,u#sticos neste tra6al@o7 Isso "or?ue, confor!e se -eio enfati)ando, a "ra,!=tica .
o do!#nio de for!ula*1o da teoria dos atos de lin,ua,e! a"ro-eitada "ela Escola de
Co"en@a,ue7 A"ro-eitando o enseAo "ara dar continuidade 5 se*1o anterior, ca6e ?ue essa
a6orda,e! de Austin e Searle te! no si,nificado u!a de suas trs no*+es "reli!inares,
Aunta!ente co! a no*1o de re,ras e a de "ro"osi*+es, confor!e se -er= adiante ISEARLE,
4SM8, "748MJ7
A sa6er, a "ers"ecti-a "ra,!=tica te! u! de seus nascedouros na no*1o de si,nificado
tri6ut=ria de Witt,enstein, "ara ?ue! ,rande "arte dos casos do si,nificado de "ala-ras
corres"onde a seu uso lin,ua,eiro7 Co! isso, ele dissocia a conce"*1o do si,nificado co!o
re"resenta*1o e instaura a centralidade da atuali)a*1o da lin,ua,e! "ara tal co!"reens1o,
assi! des-iando o ol@ar tradicional ?ue "rocura-a o sentido e! al,o eDterior 5 "ro"osi*1o,
fosse al,o nu! es"a*o o6Aeti-o ou nu!a re"resenta*1o !ental7 Por esse !oti-o, Witt,enstein
insistia ?ue o si,nificado n1o fosse 6uscado e! ,enerali)a*+es intelectuais, !as si! na
eD"lora*1o e descri*1o do uso da "ala-ra e! ?uest1o I'ILE%\RIT $A%AR, 233ST -7 ta!6.!
RANRIN, 4SEEJ7
A "artir dos anos 4SE3, Paul &rice "ondera ?ue o si,nificado te! al,uns de seus
ele!entos definidos "elo uso circunstancial, !as ta!6.! outros definidos "or as"ectos
con-encionais !ais "erenes7 Al.! disso, ele entende ?ue, ?uando u! enunciador ?uer
E3
significar Ito meanJ al,o ao di)er FDG, esse enunciador "retende ?ue a declara&o de FDG
"rodu)a al,u! efeito e! u!a audincia, "or !eio do recon@eci!ento de sua inten&o7 Isso
,erou toda u!a s.rie eDtensa de de6ates so6re o "a"el relati-o de inten*+es e con-en*+es na
"rodu*1o e "erce"*1o do si,nificado I-7 &RICE, 4S<H, 4SEM, 4SEST S%RAWSON, 4SE;T
\IFF, 4SEHT WILSON, 4SH3J7
No ca!"o da ist(ria das ideias, essa discuss1o ficou c.le6re na !es!a ."oca, ao
final dos anos 4SE3, e te-e u! de seus "ontos cul!inantes co! o de6ate "rota,oni)ado "or
>uentin SPinner, acerca do dito conte+tualismo lingu0stico7 Considerado, Aunta!ente co!
:o@n PococP e :o@n Dunn, co!o fundador da con-encional!ente deno!inada Escola de
Ca!6rid,e da e"iste!olo,ia "ol#tica, cuAo enfo?ue seria a "reocu"a*1o co! a lin,ua,e! do
"ensa!ento "ol#tico, SPinner esfor*ouCse e! criticar al,u!as inade?ua*+es ?ue se teria!
tornado co!uns nesse ca!"o0 o "ri!eiro consiste no "ro6le!a de atri6uir ao frouDo conteDto
de Ffatores reli,iosos, "ol#ticos e econL!icosG a deter!ina*1o "ara o si,nificado dos teDtosT o
se,undo seria o radicalis!o contr=rio, -ale di)er, a considera*1o do teDto autono!a!ente
co!o Bnica fonte de res"ostas "ara os si,nificados contidos nele "r("rio, de !odo a dis"ensar
?ual?uer tentati-a de reconstru*1o de conteDto co!o desnecess=ria ISRINNER, 4SES, "78J7
Fa)endo contra"eso a a!6as essas !etodolo,ias atraentes, u6#?uas e "eri,osas,
SPinner se -olta 5 teoria dos atos de lin,ua,e! "ara nela encontrar u!a res"osta
deseAada!ente li-re de -#cios ori,inais0 sua su,est1o . tentar de"reender tanto o ?ue o teDto
intencionou di)er]si,nificar ?uanto o !odo co!o se tencionou ?ue esse si,nificado fosse
de"reendido7 Nu!a asser*1o se! rodeios "arafr=sticos, Fentender u! teDto de-e ser entender
a sua inten*1o de ser entendido e ta!6.! a inten*1o de ?ue essa inten*1o seAa entendidaG Ii67,
"7;MJ7
Ainda eD"licando seu intencionalismo, SPinner asse-era ?ue o estudioso de certo teDto
de-e 6uscar o co!"onente ilocut(rio das enuncia*+es ali contidas, "or !eio da a"reens1o
da?uilo ?ue o autor do teDto teria "odido intencionar co!unicar ao escre-er na?uele
deter!inado te!"o e "ara o "B6lico deter!inado ?ue ele ?uis endere*ar7 Nu!a clarifica*1o
did=tica, a a!6iciosa !etodolo,ia "ro"osta consiste, "ois, e! Fdelinear toda a ,a!a de
co!unica*+es ?ue "oderia! ter sido con-encional!ente "erfor!adas na dada ocasi1o "ela
E4
enuncia*1o do enunciado e, e! se,uida, tra*ar as rela*+es entre esse enunciado e o conteDto
lingu0stico !ais a!"lo co!o !eio de decodificar a real inten*1o do autorG Ii67, "7;SJ
E<
7
Retornando aos cl=ssicos dos atos de lin,ua,e!, . necess=rio su6lin@ar ?ue Austin e
Searle ela6ora! u! entendi!ento do si,nificado cr#tico ao tra6al@ado "or &rice, ainda ?ue
ta!6.! situado no ca!"o dos speech acts0 "ara Searle, &rice acerta ao aliar si,nificado e
inten*1o, !as fal@a ao n1o diferen*ar os tipos de efeitos "oss#-eis Ies"ecial!ente os
ilocut(rios e os "erlocut(riosJ, e ta!6.! e! sua "erce"*1o acerca da eDtens1o da i!"ort/ncia
relati-a do "a"el das con-en*+es ou regras na confor!a*1o desse si,nificado ISEARLE,
4SM8, "74;8C4;;J7
%al-e) "are*a u! "ouco (6-io, !as o "ro6le!a a# a"ontado . ?ue na conce"*1o de
&rice o ato de lin,ua,e! . ?uase oni"otente, "or?ue de"enderia e! !aior "arte da inten*1o
de seu "rodutor, en?uanto Searle tenta arra)oar essa no*1o e di!ensionar o ato de lin,ua,e!
co!o 6astante de"endente das re,ras0 confor!e o eDe!"lo did=tico Oitt,ensteiniano ?ue
e!"re,a, "ode ser dif#cil cu!"rir se!"re a inten*1o de si,nificar Fest= ?uenteG ?uando se di)
Fest= frioG, "or !ais ?ue isso seAa de fato "laus#-el e! certos re,istros es"eciais, co!o o
!odo irLnico e o @u!or#stico7 Isso ocorre "or?ue a re,ra con-enciona ?ue, ao di)er Fest=
frioG, o enunciador real!ente ?uer si,nificar tal sensa*1o, e n1o o contr=rio Ii67, "74;;J7
Essas re,ras ?ue Searle a"onta co!o u!a das no*+es "reli!inares funda!entais de
sua teoria "ode! ser de dois ti"os, ?uais seAa!, as constitutivas e as regulat2rias, de acordo
co! u!a distin*1o 6aseada e! RaOls7 Isso "or?ue estas Blti!as a"enas re,e! for!as
eDistentes de co!"orta!ento, en?uanto as "ri!eiras n1o a"enas re,ula!, !as ta!6.! cria!
ou define! no-as for!as de co!"orta!ento7 De u!a !aneira ou de outra, . i!"ortante reter
?ue essa teoria te! co!o @i"(tese su6Aacente a ideia de ?ue a se!/ntica de u!a l#n,ua "ode
ser -ista co!o u!a s.rie de siste!as de re,ras constituti-as e ?ue os atos ilocut(rios s1o
reali)ados de acordo co! elas, confor!e se "rocurou enfati)ar no "ar=,rafo anterior7
E< Por !el@ores ?ue fosse! as inten*+es de SPinner, . claro ?ue ele n1o deiDou de estar suAeito a cr#ticas7
$uitos "(sC!odernistas, "or eDe!"lo, s1o a6erta!ente antiCintencionalistasT no entanto, !es!o fora de
"ro"ostas !ais radicais, @= autores ?ue -! dialo,ando constante!ente co! as "ro"ostas sPinnerianas, co!o
$arP 'e-ir, Rari Palonen e Rein@art RosellecP7 Co!o o o6Aeti-o neste tra6al@o n1o . reconstruir todo o
de6ate, -ale deiDar !en*+es 6i6lio,r=ficas ?ue aAuda! a se,uiClo e co!"reendClo0 RIC%ER, 4SS3T
'EVIR, 4SS2, 2333, 2332T SILVA, 233E, 233S, 23437
E2
O Blti!o ele!ento "reli!inar s1o as ditas proposi&'es, entendidas co!o fatores
constantes ?ue caracteri)a! todos os atos ilocut(rios, "or?ue, na "rocla!a*1o de u! speech
act, o enunciador se refere a certo suAeito e predica o ato ?ue este far=7 ReitereCse, ?uanto a
isso, ?ue a ino-a*1o consiste no entendi!ento de ?ue essa "redica*1o !es!a A= . "arte do ?ue
o outro far=, n1o . al,o !era!ente eDterior 5 a*1o desse outro7 Por.!, de-e ficar claro ?ue a
"ro"osi*1o n1o . esse ato, !as si! a tal "redica*1o, ou seAa, ela . o conteBdo "ro"osto "or
u!a declara*1o, e . a"enas essa declara*1o "ro"osicional ou asser*1o ?ue "ode ser
considerada co!o "arte da performance de u! ato ilocut(rio Ii67, "74;4J7
Noutras "ala-ras, Searle afir!a ?ue, do "onto de -ista se!/ntico, essa distin*1o "ode
ser continuada co! os contrastes entre o indicador proposicional na senten*a e o indicador de
sua for&a ilocut2ria ou ilocucion(riaT ou ainda, entre o ele!ento de indica*1o da "ro"osi*1o e
o dis"ositi-o de indica*1o da fun*1o "ro"osta7 Esse dis"ositi-o !ostra co!o a "ro"osi*1o
enunciada de-e ser to!ada, ou seAa, ?ual a for*a ilocut(ria ?ue a declara*1o tenciona ter, ?ual
ato ilocut(rio o enunciador est= "erfor!ando na declara*1o da senten*a
EE
7
%endo notado ?ue sua dicoto!ia inicial entre atos de fala constatati-os e
"erfor!ati-os carecia de eDatid1o, "or?ue os constatati-os costu!a! conter performances e
os "erfor!ati-os ta!6.! cont! constata*+es, Austin la"idou sua teoria "or !eio da
distin*1o de n#-eis de estrutura dos fatos lin,u#sticos, "assando a distin,uir trs ti"os de atos
reali)ados "ela ati-idade enunciati-a I'RANDO, 4SSH, "7H4CH2J0 atos locut2rios IFdi)er
al,o ., na "lena ace"*1o de di)er, fa)er al,oGJ, co!"ostos de conteBdo fon.tico, f=tico e
r.ticoT atos ilocut2rios IFu! ato efetuado e! di)endo al,oGJ, ?ue descre-e! u! as"ecto n1o
denotati-o da si,nifica*1o e se caracteri)a! "or u! as"ecto con-encional "arafrase=-el "or
u!a f(r!ula "erfor!ati-aT e, final!ente, atos perlocut2rios, 5 !edida ?ue Fdi)er al,o
"ro-ocar=, !uitas -e)es, certos efeitos so6re os senti!entos, os "ensa!entos, os atos do
audit(rio ou da?uele ?ue fala ou de outras "essoas aindaG7 b diferen*a dos ilocut(rios, os
"erlocut(rios n1o se,ue! con-en*+es I"or?ue n1o 6asta se,uir u!a f(r!ula "ara "rodu)ir
tais efeitosJ, ne! se reali)a! "ro"ria!ente di)endo, !as a "artir do fato de se di)er7
EE E . 6asica!ente o !es!o funciona!ento nos atos de fala indiretos, "elos ?uais Fo falante co!unica ao
ou-inte !ais do ?ue real!ente di), contando co! a infor!a*1o de 6ase, lin,u#stica e n1o lin,u#stica, ?ue
co!"artil@aria!, e ta!6.! co! as ca"acidades ,erais de racionalidade e inferncia ?ue teria o ou-inteG
ISEARLE, 2332, "7;H e ss7J7
E8
Analo,a!ente, Searle tra6al@a essa distin*1o se!/ntica ta!6.! no "lano da sintaDe,
ocasi1o e! ?ue ele afir!a de-ere! eDistir re,ras diferentes "ara a eD"ress1o da "ro"osi*1o e
"ara a indica*1o da fun*1o "ro"osicional7 No arti,o ora e-ocado "ara este estudo, o norteC
a!ericano n1o tra6al@a co! o "ri!eiro ti"o dessas re,ras, !as si! co! o se,undo, e a "artir
dessa considera*1o esta6elece u!a s.rie de condi*+es a sere! cu!"ridas "ara o sucesso de
u! ato ilocut(rio7 Na an=lise das "ol#ticas de se,uran*a ?ue ocu"ar= a "r(Di!a eta"a da
"es?uisa, essas re,ras certa!ente ser1o reto!adas "ara se tecere! co!ent=rios a res"eito do
sucesso e das "ossi6ilidades de sucesso dessas securiti)a*+es en?uanto atos ilocut(rios
EH
7
'oa "arte desse sucesso, friseCse, . atri6u#da "or Searle 5 ca"acidade ?ue o enunciador
ten@a de fa)er co! ?ue o enunciat=rio recon@e*a sua inten*1o de "rodu)ir o efeito deseAado7
Para isso, co!o se disse, o analista de-e co!"reender tanto o as"ecto intencional
"ro"ria!ente dito ?uanto o as"ecto con-encional de ?ue o enunciador lan*a !1o na "rodu*1o
do ato ilocut(rio, afinal, o recon@eci!ento necess=rio ao enunciador ad-.! da co!6ina*1o
das eD"ress+es declaradas co! os efeitos "retendidos Ii67, "74;<C4;EJ7
Co!o . "oss#-el inferir a "artir do A= eD"osto, 6oa "arte da "ra,!=tica se dedica 5
co!"reens1o da intersu6Aeti-idade0 se,undo a6er!as, "odeCse c@a!ar de a6orda,e!
"ra,!=tica toda a?uela ?ue estuda o !odo co!o suAeitos falantes e a,entes ad?uire! e usam
o con@eci!ento, ou seAa, a?uilo ?ue ele resu!e co!o racionalidade7 $ais es"ecifica!ente,
u!a a6orda,e! "ra,!=tica "rocura co!"reender o con@eci!ento "r=tico na atitude
"erfor!ati-a, ou seAa, do "onto de -ista do enunciador7 Isso "or?ue o o6Aeti-o de tal esfor*o .
eD"licitar teorica!ente as co!"etncias @u!anas, reconstruir esse sa6er "r.Cte(rico ?ue
en-ol-e as ca"acidades de falar, entender, Aul,ar e a,ir7 Na "ersecu*1o desse o6Aeti-o,
a6er!as encontrou a teoria dos atos de lin,ua,e! e dela a"ro-eitou !etodol(,ica e
nor!ati-a!ente "ara for!ular u! entendi!ento !ais e!"#rico da racionalidade, afastandoCse
do !odelo filos(fico Pantiano de inclina*+es transcendentalistas I'O$ANT RE&, 233HJ7
A nor!ati-idade te(rica @a6er!asiana ?ue "rocura reconstruir a Fatitude
"erfor!ati-aG, assi!, trata a enuncia*1o co!o ei-ada de u! telos inerente, ?ual seAa, o de
alcan*ar o entendi!ento, A= ?ue a lin,ua,e! . u! !eio i!"ortante de coordena*1o de a*+es7
De fato, o ?ue a6er!as c@a!a de a&o comunicativa . al,o definido e! contraste co! as
EH Ali=s, esse "onto . u! dos ?ue !ais aceitaria o di=lo,o entre "ers"ecti-as lin,u#sticas distintas, "or?ue .
facil!ente tra6al@=-el so6 a discuss1o das for!a*+es discursi-as de Foucault e !es!o das condi*+es da
racionalidade ar,u!entati-a colocadas "or a6er!as e criticadas "or Foucault7
E;
a&'es estrat5gicas, sendo estas u! ti"o de a*1o social ?ue n1o -isa ao entendi!ento !Btuo,
!as si! 5 consecu*1o de o6Aeti-os indi-iduais "or !eio do a"elo aos deseAos e receios do
interlocutor, entre outros !eios Ii67J7
A diferen*a sutil da a&o comunicativa ., "ois, ?ue nela os interlocutores coordena!
sua a*1o na 6usca de o6Aeti-os indi-iduais ou conAuntos, !as co! 6ase nu! entendi!ento
co!"artil@ado de ?ue esses o6Aeti-os seAa! inerente!ente ra)o=-eis e -=lidos
EM
7 O sucesso da
a*1o co!unicati-a, destarte, n1o seria tanto a concreti)a*1o do o6Aeti-o e! si, co!o na a*1o
estrat.,ica, !as si! a "r("ria concord/ncia li-re entre os atores de ?ue seus o6Aeti-os
-alida! o co!"orta!ento coo"erati-o Ii67J7
V "or essa caracter#stica ?ue a6er!as - a a*1o co!unicati-a co!o u!a for!a de
coordena*1o social inerente!ente consensual7 E!6ora esse acordo de alto n#-el "are*a !uito
ideali)ado, a6er!as ta!6.! se "reocu"ou e! estudar os !ecanis!os "ara "ossi6ilit=Clo, ou
seAa, as condi&'es de aceitabilidade e! ?ue se 6aseia o si,nificado dos enunciados7 A# est=,
friseCse, u! "onto de interesse alto na teoria de a6er!as "ara este tra6al@o0 ele n1o li,a a
si,nifica*1o 5 se!/ntica, !as si! ao sucesso ilocut2rio dos atos de lin,ua,e!, eData!ente
"or?ue sua a6orda,e! "ri-ile,ia a "ra,!=tica discursi-a7
$ais es"ecifica!ente, a co!"reens1o do ato de lin,ua,e! "assa "ela identifica*1o
das ra)+es ?ue o enunciador fornece "ara con-encer a audincia de ?ue ele . a"to a in-ocar
-alidade "ara seu enunciado, ou seAa, os fatores ?ue o torna! aceit=-el7 Esse atri6uto
necess=rio tra) 5 6aila, "or sua -e), outro ele!ento 6e! interessante "ara a discuss1o
nor!ati-a da securiti)a*1o, ?ue fe) "arte de !uitas cr#ticas 5 Escola de Co"en@a,ue0 trataCse
da ?uest1o da le,iti!idade, "or?ue essas rei-indica*+es ?ue os atos de lin,ua,e! eDerce!
est1o suAeitas a Austifica*1o e contesta*1o, e concreti)a! u! eDerc#cio de tentati-a de
le,iti!a*1o e! si !es!os7 Ainda ?ue esse n1o seAa o foco da "resente "es?uisa, con-.!
EM Villa I233M, "7SECSHJ afir!a ?ue a teoria @a6er!asiana da a*1o co!unicati-a . o ca!in@o "ara a a!6i*1o
dos internacionalistas cr#ticos de su"erar rela*+es de eDclus1o entre co!unidades "ol#ticas7 Isso seria "arte de
u! "roAeto cos!o"olita ?ue !uitos desses te(ricos co!"artil@a!, o ?ual ta!6.! se assentaria so6re outros
dois "ontos, ta!6.! dotados de claras correla*+es co! as ideias de a6er!as0 "ri!eiro, Fo consenso co!o
6ase de le,iti!idade da co!unidade "ol#tica n1o "ode se,uir sendo o crit.rio "ara a eDclus1o dos cidad1os de
outros Estados na?uelas decis+es internacionais e! ?ue s1o afetados "elas "ol#ticas ,eradas e! outras
co!unidades "ol#ticasGT se,undo, ?ue Fa re,ra ?ue orienta a deli6era*1o e for!a*1o da -ontade das
co!unidades nacionais A= n1o . ne! a -ontade ,eral rousseauniana ne! a re,ra da !aioria da de!ocracia
li6eral, !as a su"erioridade .tica do !el@or ar,u!entoG7
E<
!anter essa ideia e! !ente ?uando se to!a a Escola co!o "onto de referncia te(rico
"rinci"al
ES
7
De todo !odo, ta!6.! . interessante considerar o desen-ol-i!ento @a6er!asiano das
cate,orias de enunciados de Austin7 %o!ando co!o eDe!"lo o ?ue este c@a!ou de atos de
fala constati-os, "or o"osi*1o aos "erfor!ati-os de ?ue se -eio falando !ais a!iBde,
a6er!as entende ?ue a!6os os ti"os de enunciado cont! u! conAunto t=cito de e+ig6ncias
de validade0 no caso, -isando a eD"ressar u! F!undo internoG Iinten*1o de co!unicar u!a
o"ini1oJ, a esta6elecer u!a rela*1o co!unicati-a co! o enunciat=rio, e a eD"ressar o F!undo
eDternoG, os atos de fala "rocura! analo,a!ente ser sinceros In1o en,anososJ, social!ente
a"ro"riados IcorretosJ e factual!ente -erdadeiros Ire"resentacional!ente ade?uadosJ7 V co!
6ase nessas trs condi*+es de sinceridade, corre*1o nor!ati-a e -erdade ?ue a6er!as
enDer,a a "ossi6ilidade de a-aliar o sucesso ou fracasso dos atos de lin,ua,e! Ii67J7
Portanto, Fa teoria da a*1o co!unicati-a de a6er!as se 6aseia na ideia de ?ue a
orde! social de"ende e! Blti!a inst/ncia da ca"acidade dos atores e! recon@ecer a -alidade
intersu6Aeti-a das diferentes eDi,ncias "ara a coo"era*1o socialG7 Co!o se "ode o6Aetar,
"or.!, tal -alidade de"ende de u!a Austifica*1o ?uando se confronta co! cr#ticas, fato a
"artir do ?ual "ro-.! o co!"le!ento refleDi-o ?ue esse ale!1o "ro"+e "ara a a*1o
co!unicati-a0 a sua teoria do discurso Iou da ar,u!enta*1oJ Ii67J7
Essa teoria do discurso @a6er!asiana "rocura fornecer esteio "ara a ,ra!=tica
su"erficial dos atos de lin,ua,e!, ou seAa, u! alicerce "ara o siste!a !ultidi!ensional
da?uelas eDi,ncias de -alidade, "or !eio da su"le!enta*1o da an=lise se!/ntica "ela an=lise
"ra,!=tica dos di-ersos ti"os de discurso ar,u!entati-o "elos ?uais a Austifica*1o
intersu6Aeti-a "ode ocorrer7 So6 essa "ers"ecti-a, u!a condi*1o de -alidade . considerada
distinta de outra no caso e! ?ue sua Austificati-a discursi-a ten@a caracter#sticas relati-as
desse!el@antes7
Assi!, "ara so6re-i-er ao teste cr#tico entre ar,u!entos co!"etiti-os, o dado "rocesso
de co!unica*1o de-e ser retorica!ente ade?uado, atendendo a ?uatro pressuposi&'es
pragm(ticas, ?uais seAa!, su!aria!ente0 a de ?ue nin,u.! ca"a) de adicionar u!a
contri6ui*1o rele-ante ten@a sido eDclu#doT a de ?ue os "artici"antes ten@a! -o) i,ualT ?ue
ES N1o se "ode deiDar de !encionar o arti,o !uito interessante de %@o!as Risse I2333J a esse res"eito0 . u!
esfor*o de ?uestiona!ento da le,iti!idade da securiti)a*1o 6aseado !or!ente e! a6er!as7
EE
estes seAa! interna!ente li-res "ara eD"ressar sua o"ini1o @onestaT e, "or fi!, ?ue n1o @aAa
fontes de coer*1o intr#nsecas ao "rocesso e aos "rocedi!entos do discurso7 V "erfeita!ente
"laus#-el, no entanto, ?ue a reali)a6ilidade destas "ressu"osi*+es seAa o6Aetada "ela car,a
nor!ati-a alta!ente eDi,ente nelas contida, ra)1o "ela ?ual ad!iteCse ?ue elas sir-a! !ais
co!o "adr+es ideais de autocorre*1o do ?ue co!o eDi,ncias estritas e inesca"=-eis 5
?ualidade dos atos de lin,ua,e! Ii67J
H3
7
%&)&5& Semitica
ED"licadas al,u!as lin@as ,erais da "arte da "ra,!=tica lin,u#stica !ais interessante a
esta "es?uisa, "assaCse a,ora ao ca!"o da Se!i(tica, a ?ual, a!"la!ente considerada
en?uanto a6ran,ente do n#-el do discurso, . u!a das a6orda,ens "ossi-el!ente !ais
co!"letas "ara o estudo a?ui "re-isto, "or?ue se "retende ca"a) de fornecer instru!entos de
an=lise tanto da "arte da lin,ua,e! e! uso "referida "ela "ra,!=tica ?uanto da "rofundidade
i!anente "or!enori)ada contida no teDto e! si, 6e! co!o ca"a) de enca!"ar e conciliar
-=rios dos conceitos de An=lise de Discurso anterior!ente !encionados7
Fontanille I233MaJ eD"lica ?ue a Se!i(tica se constituiu co!o ra!o das cincias da
lin,ua,e! na d.cada de 4SE3, a "artir da confluncia entre a lin,u#stica, a antro"olo,ia e a
l(,ica for!al7 Assi! co!o !uitas outras disci"linas, ta!6.! a se!i(tica foi !arcada "or u!
"er#odo estruturalista
H4
, do ?ual teria e!er,ido cientifica!ente FforteG e de ?ue ainda
conser-a !uitas caracter#sticas7 $ais es"ecifica!ente, Diana de 'arros I4SMM, "743J encontra
o a"oio da se!i(tica nos estudos dos for!alistas russos, A= su"rarreferidos, e ta!6.! de
Vladi!ir Pro"" e de Roland 'art@es7
H3 ConsidereCse, ainda, ?ue a?ueles ti"os de eDi,ncias de -erdade e corre*1o ta!6.! -aria! de acordo co! a
Austifica*1o ar,u!entati-a "resente nas diferentes es".cies de discursos0 as ra)+es de u! discurso !oral, "or
eDe!"lo, n1o soe! ser as !es!as ?ue a?uelas ?ue caracteri)a! u! discurso ?ue o6Aeti-e a asser*1o de certa
-erdade e!"#rica7 $es!o o alcance da -alidade de tais ra)+es, coerente!ente, n1o . o !es!o, 5 !edida e!
?ue os ar,u!entos de fundo !oral "ode! ser "erce6idos co!o !ais "er-asi-os ?ue os e!"#ricos7 Por fi!,
?uanto 5s eDi,ncias de autenticidade, associadas "or a6er!as a u! ti"o de discurso F.ticoG, A= @= al,u!
relaDa!ento Iainda ?ue n1o total, a fi! de se "reser-are! certos li!itesJ da so6redita eD"ectati-a forte de
consenso, "or?uanto se funda!entaria! !ais e! ?uest+es contin,entes a condi*+es indi-iduais e societais
relati-a!ente "articulares, desde @ist(rias de -ida e tradi*+es at. -alores indi-iduais tidos co!o referncia
"elos "artici"antes e! ?uest1o Ii67J7
H4 Isto ., o estruturalis!o da d.cada de 4SE37 :oa?ui! $attoso C/!ara :r7 I4SH8, "7<CEJ, u! dos ,randes
introdutores da lin,u#stica no 'rasil, usa as "ala-ras do tc@eco :osef ra6=P, "ertencente ao C#rculo
Lin,u#stico de Pra,a, i!"ortante es"a*o de desen-ol-i!ento do estruturalis!o lin,u#stico, "ara definiClo0
FYoZ estruturalis!o n1o . u!a teoria ne! u! !.todoT . u! "onto de -ista e"iste!ol(,ico7 Parte da
o6ser-a*1o de ?ue todo conceito nu! dado siste!a . deter!inado "or todos os outros conceitos do !es!o
siste!a, e nada si,nifica "or si "r("rio7 S( se torna ine?u#-oco ?uando inte,rado no siste!a, na estrutura de
?ue fa) "arte e onde te! lu,ar definidoG7
EH
Dos for!alistas -eio a "reocu"a*1o funda!ental co! a an=lise imanente do teDto, co!
a o6ra interro,ada e! si !es!a7 Das su,est+es de Pro"", a Se!i(tica a"ro-eitou a inten*1o
de estudar as regularidades sub%acentes ao discurso entre as -ariedades fi,urati-as
!anifestadas, "or !eio da identifica*1o de unidades sinta,!=ticas relati-a!ente constantes7
Isso "ossi6ilitou, "or sua -e), ?ue se !ontasse u!a co!"reens1o sint=tica narrati-a ca"a) de
descre-er as rela*+es entre actantes ou fun&'es actanciais assu!idas "or esses atores
fi,urati-os do discurso, "reocu"a*1o esta ?ue, "or sua -e), . recon@ecida co!o @eran*a de
'art@es Ii67, "743C44T -7 ta!6.! &REI$AST COUR%VS, 233M, "7223J7
A teoria semi2tica estruturalista, desen-ol-ida na Fran*a "or Al,irdas &rei!as e "elo
&ru"o de In-esti,a*+es S!ioClin,u#sticas da Escola de Altos Estudos e! Cincias Sociais
H2
,
. u!a "ers"ecti-a ri?u#ssi!a, !uito utili)ada e desen-ol-ida continua!ente7 N1o ca6e a?ui
tratar so6re seus !eandros, at. "or?ue sua co!"reens1o . !uito facilitada "ela
o"eracionalidade, ou seAa, o e!"re,o de sua !etodolo,ia caracter#stica "er!ite sua
-isuali)a*1o de u!a !aneira !uito !ais clara "ara os !enos acostu!ados 5 lin,ua,e!
t.cnica do ?ue u!a eD"osi*1o eDtensa de seus inB!eros conceitos e construtos te(ricos
H8
7 Por
essa ra)1o, fa)Cse a se,uir a"enas u!a a"resenta*1o dos ele!entos !ais 6=sicos a6ordados
"ela se!i(tica e al,u!as correla*+es co! os assuntos anterior!ente tratados nas teorias de
an=lise de discurso e "ra,!=tica, co!o os n#-eis de an=lise "ro"ostos e! rela*1o ao "rocesso
de se!iose, 6e! co!o a ?uest1o da ideolo,ia7
Os n#-eis ?ue o estruturalis!o se!i(tico "ro"+e "ara a an=lise de u! teDto s1o
classica!ente dois, o discursivo e o se!i(tico, sendo este 6ico!"osto "elos n#-eis narrativo e
H2 :ean Portela I233M, "783C84J infor!a ?ue esse c#rculo ,rei!asiano, no in#cio de seus tra6al@os, era
res"ons=-el "ela "u6lica*1o, de 4SHM a 4SMH, de duas re-istas cient#ficas I!as ?ue ta!6.! !istura-a! Fatas
de associa*1o e Qatos dos a"(stolosQGJ, a Actes )5miotiues 9 :ulletin e a Actes )5miotiues 9 3ocuments7 A
"ri!eira contin@a contri6ui*+es concernentes 5 teori)a*1o da se!i(tica e te-e !uitos de seus ensaios
transfor!ados e! li-ros "osterior!ente, en?uanto a se,unda era es"a*o de discuss1o "ara te!as -ariados,
dentre os ?uais ressalta-a a a"lica*1o "r=tica dessa teoria, so6 a for!a de an=lises de corpus7 V claro ?ue u!a
ali!enta-a e refor*a-a a outra continua!ente, de !aneira ?ue esse "er#odo seAa e! ,eral considerado co!o a
."oca =urea do desen-ol-i!ento da Se!i(tica na Fran*a7
H8 Co!o 6e! re,istra :ean Portela Iin0 FON%ANILLE, 233Ma, "742J, FYoZ se!ioticista ., "or -e)es,
considerado, ne! se!"re de for!a elo,iosa, rara avis da co!unidade cient#fica0 sin,ular, QeD(ticoQ e, se A=
n1o 6astasse, insaci=-el7 A ale,ada -oracidade da se!i(tica, ou !el@or, das se!i(ticas, "arece residir e! sua
-oca*1o de "es?uisa ,eneralista, uni-ersalista e, ao !es!o te!"o, es"ec#fica, "articulari)anteG7
Para %atit I233M, "744C42J, Fa se!i(tica continua distante da "r=tica descriti-a dos estudantes interessados e!
an=lises de teDtos, seAa! estes -er6ais ou n1oC-er6ais7 :usta!ente e! ra)1o de sua co!"leDidade te(rica, os
recursos a"licati-os da disci"lina s1o, e! ,eral, su6stitu#dos "or !.todos !enos ri,orosos ?ue atin,e!
resultados i!ediatos, de cun@o inter"retati-o ou "arafr=stico, descuidandoCse total!ente da constru*1o ,lo6al
de u! !odelo ?ue su6sista 5 descri*1o "articular de cada teDtoG7
EM
fundamental7 Por "referncias de "raticidade, @oAe . !uito co!u! ?ue os estudos de
se!i(tica trate! os n#-eis direta!ente co!o trs, dadas as diferen*as si,nificati-as ?ue
caracteri)a! cada u!a das ca!adas co!"onentes7 E! orde! crescente na "rofundidade da
a6stra*1o, situaCse o n#-el discursi-o no "lano !ais !anifesto, a"arente, su"erficial, ao "asso
?ue o n#-el se!i(tico cont.! as estruturas sint=ticas e se!/nticas co!"leDas funda!entais a
"artir das ?uais se constr(i o sentido7
Isso ocorre "or?ue, da i!anncia a6issal a6strata 5 concretude da e"ifeno!enali)a*1o
reali)ada, identificaCse u! percurso gerativo do sentido0 o "a"el da Se!i(tica e sua utilidade
"ara a "es?uisa acad!ica . "recisa!ente a deter!ina*1o das condi*+es "elas ?uais
deter!inado o6Aeto se torna si,nificante "ara o @o!e!, to!ando a lin,ua,e! antes co!o
siste!a de si,nifica*+es e rela*+es do ?ue co!o !ero siste!a de si,nos, A= ?ue "erce6e a
si,nifica*1o co!o decorrente da rela*1o esta6elecida sintatica!ente e or,ani)ada
,ra!atical!ente I'ARROS, 4SMM, "748J7
'e! "reocu"ado co! u!a eD"osi*1o did=tica da Se!i(tica, o "rofessor Lui) %atit
I233M, "74;C4<J eD"lica ?ue FYoZ ol@ar se!i(tico . a?uele ?ue detecta, detr=s das ,rande)as
eD"ressas no teDto, -alores de orde! actancial, !odal, as"ectual, es"acial, te!"oralT nu!a
"ala-ra, -alores de orde! tensi-a, !antendo K ou es6o*ando K entre si intera*+es sint=DicasG,
tendo "or o6Aeti-o Blti!o a?uilo ?ue Louis Ael!sle- c@a!ou de Ffor!a se!i(ticaG i!anente
ao teDto, ou seAa, a "resen*a de certa const/ncia so6 a di-ersidade de deter!inadas
!anifesta*+es7 Isso "or?ue, entre outros !oti-os, Fa si,nifica*1o ?ue nos "arece e!anar da
su"erf#cie do teDto "ressu"+e na realidade a co!"reens1o de u! siste!a co!"leDo de fun*+es
sint=Dicas ?ue sustenta esses efeitos de sentido ter!inaisG7
No n#-el
H;
discursivo, a Se!i(tica -olta o ol@ar "rinci"al!ente "ara as cate,orias de
debreagens, atores, figuras e isotopias7 Pela de6rea,e!, a inst/ncia da enuncia*1o o"era u!a
disAun*1o e "roAeta fora de si al,uns ele!entos ?ue inau,ura! o enunciado0 nu!a de6rea,e!
enunciativa, o"eraCse o es?ue!a sincr.tico Feu]a?ui]a,oraG Iactancial]es"acial]te!"oralJ, ao
"asso ?ue na de6rea,e! enunciva, ocorre o es?ue!a Fele]l=]ent1oG7 Os atores e fi,uras s1o os
"ersona,ens e o6Aetos descritos co!o a"arece! no teDto e! ?uest1o, co! seus detal@es e
H; %odos os ter!os t.cnicos eD"ostos na 6re-e descri*1o se,uinte, desde o "r("rio -er6ete Fn#-elG at. os !ais
"recisos co!o Fsinta,!aG, "ode! ter sua eD"lica*1o "or!enori)ada consultada e! &REI$AST COUR%VS,
233M7 Para facilitar a identifica*1o, real*ara!Cse al,uns dos ter!os "rinci"ais da teoria se!i(tica e! estilo
it=lico nesta se*1o7
ES
"articularidades caracter#sticosT e ?ue !ant.! suas interCrela*+es de acordo co! as isoto"ias,
ou seAa, os fios condutores ?ue fornece! u!a tra!a coerente "ara o teDto, "odendo ser
identificados de acordo co! os "rinci"ais te!as nele !anifestados I&REI$AST COUR%VS,
233M, "7444C44;, ;;C;<, 23SC242, 2H<C2HM, ;EHJ7
No n#-el narrativo, su6Aacente ao discursi-o, as cate,orias ?ue rece6e! aten*1o s1o os
actantes, os programas narrativos e as modalidades7 Os actantes re!ete! 5 sintaDe entendida
co!o articuladora do enunciado ele!entar e! certas fun*+esT os "ro,ra!as narrati-os s1o os
sinta,!as ele!entares desse n#-el "or inte,rar tanto os estados co!o as transfor!a*+es
"rota,oni)adas e sofridas "elos actantesT e as !odalidades, "or fi!, s1o enunciados ?ue
re,e! outros enunciados dentro desses "ro,ra!as narrati-os, alterandoCos ti"ica!ente "or
!eio das co!"etncias cl=ssicas Isa6er, de-er, "oder, ?uererJ7
Por !eio de u!a alian*a entre as conce"*+es 6en-enistiana
H<
e @Ael!esle-iana
HE
de
fun&o, &rei!as e Court.s I"7228C22EJ resu!e! a fun&o sint(tica de predicado a u!a
f(r!ula canLnica, eD"ressa, "or eDe!"lo, da se,uinte !aneira0 F IA4, A2, _J7 De acordo
co! certos in-esti!entos se!/nticos 6=sicos, essa for!ula*1o l@es ser-iu "ara distin,uir
entre enunciados ?ualificati-os Irelati-os a estadoJ e enunciados funcionais Irelati-os a a*1oJ,
assunto ?ue se reto!ar= lo,o adiante e! rela*1o aos suAeitos I-7 ta!6.! i67, "78M4C8M2J7 De
in#cio, "odeCse ,enerali)ar ?ue essas f(r!ulas narrati-as a"arece! e! ,eral "ara li,ar Aunti-a
IcJ ou disAunti-a!ente I J u! suAeito a u! o6Aeto, seAa e! "ro,ra!a ati-o ou est=tico
HH
7
Si!"les!ente, o actante F"ode ser conce6ido co!o a?uele ?ue reali)a ou ?ue sofre o
atoG ou, !ais tecnica!ente, Fu! ti"o de unidade sint=tica, de car=ter "ro"ria!ente for!al,
anterior!ente a ?ual?uer in-esti!ento se!/ntico e] ou ideol(,icoG7 Nesse sentido, &rei!as e
Court.s I233M, "723C24J eD"lica! ?ue tal ter!o Fre!ete a u!a deter!inada conce"*1o da
sintaDe ?ue articula o enunciado ele!entar e! fun*+es I_J e ?ue considera o "redicado co!o
o nBcleo do enunciadoG, de !odo ?ue os actantes s1o os ter!inais da rela*1o de fun*1o7
H< 'en-eniste, co! ins"ira*1o nas cincias 6iol(,icas, utili)a o conceito de fun*1o en?uanto ele!ento
necess=rio 5 defini*1o de estrutura0 Fo ?ue d= 5 for!a o car=ter de u!a estrutura . ?ue as "artes constituintes
"reenc@e! u!a fun*1oG Ia"ud &REI$AST COUR%VS, 233M, "7228J7
HE &rei!as e Court.s I233M, "722<J enDer,a! ?ue Louis Ael!sle- in-estiu a no*1o de fun*1o de u! car=ter
funda!ental!ente l(,icoC!ate!=tico, ar?u.ti"o das !etodolo,ias estruturalistas, se,undo o ?ual ela de-e
ser considerada Fa rela*1o entre duas -ari=-eisG, u!a Fde"endncia ?ue "reenc@e as condi*+es da an=liseG7
HH De acordo co! a si!6olo,ia A= corri?ueira entre os se!ioticistas, terCseCia, 6asica!ente0 F YS
4
d IS
2
c OJZ
ou ent1o F YS
4
d IS
2
OJZ7
H3
Dos actantes, a aten*1o !aior a?ui ser= dada ao su%eito, situado "ela l(,ica cl=ssica
Fno interior de u! enunciado o6Aeti-ado e tratado co!o u!a ,rande)a o6ser-=-el, suscet#-el
de rece6er as deter!ina*+es ?ue o discurso l@e atri6uiG7 Di)Cse ?ue u! su%eito de estado .
caracteri)ado "ela rela*1o de Aun*1o co! os o6AetosC-alor na narrati-a, ao "asso ?ue o su%eito
de fazer . definido "ela rela*1o de transfor!a*1o
HM
7 ConsiderandoCse a sintaDe narrati-a, de
fato, -ale le!6rar ?ue, en?uanto o es?ue!a . u!a estrutura "ol!ica e] ou contratual, fica
i!"licado nele a eDistncia "olar de u! "a"el de antissuAeito e! face do suAeito, ?ue "ode ser
assi!ilado 5 no*1o de vilo Ii67, "7;MHC;MSJ7 Ao lado deles, a "osi*1o de ad%uvante Ie, di,aCse
ta!6.!, antiCadAu-anteJ Fdesi,na o auDiliar "ositi-o ?uando esse "a"el . assu!ido "or u!
ator diferente do suAeito do fa)er0 corres"onde a u! "oderCfa)er indi-iduali)ado ?ue, so6 a
for!a de ator, contri6ui co! o seu auD#lio "ara a reali)a*1o do "ro,ra!a narrati-o do suAeitoG
Ii67, "728C2;J7
Ainda na estrutura pol6mica da narrati-a Ii67, "78HEJ, a "resen*a de suAeito e
antissuAeito "ressu"+e a eDistncia Ia eles assi!.tricaJ das fun*+es de destinador e
antidestinador nu! eiDo de contr=rios0 na di!ens1o "ra,!=tica, o destinador Fati-oG ou
F!ani"uladorG . Fca"a) de co!unicar os constituintes da co!"etncia !odalG e o conAunto
dos -alores e! Ao,oT ao "asso ?ue, na di!ens1o co,niti-a, o destinador F"assi-oG ou
FAul,adorG . Fca"a) de rece6er o sa6er so6re o fa)er do destinat=rioCsuAeito e de sancion=CloG,
a-aliando o resultado da performance Ii67, "7482C488, 8HSC8M3, E;CEH, ;2EC;2HJ7
Dentre as "ossi6ilidades de co!"reens1o do ter!o Fo6AetoG, e!"re,aCse a?ui a de
Fo6AetoC-alorG en?uanto Flu,ar de in-esti!ento dos -alores Iou das deter!ina*+esJ co! as
?uais o suAeito est= e! conAun*1o ou e! disAun*1oG7 Entre os -alores, . Btil a distin*1o entre
-alores de uso e -alores de base, sendo a?ueles os instru!entais "ara se eDecutar o "ro,ra!a
de a?uisi*1o destes I&REI$AST COUR%VS, 233M, "78;H, <2HJ
HS
7 De acordo co! o
investimento sem8ntico ?ue se l@es su"er"on@a, os o6Aetos "ode! ser a+iologizados "ositi-a
ou ne,ati-a!ente Isi!6oli)ados "or O
e
e O
C
J, se,undo o "ercurso te!=tico for!ado "ela
distri6ui*1o sinta,!=tica e! ?uest1o Ii67, "7;M, 2H;, ;S<J7
HM Nas f(r!ulas sint.ticas, confor!e A= a"resentado, as rela*+es de Aun*1o e disAun*1o a"arece! si!6oli)adas,
res"ecti-a!ente, "or FcG e F G, ao "asso ?ue a rela*1o de transfor!a*1o costu!a ser indicada "or FdG7
HS Confor!e se -er= na an=lise do cor"us, a se,uran*a e]ou a defesa s1o fre?uente!ente consideradas -alores
de uso ou de 6ase de acordo co! as !anifesta*+es discursi-as e! cada "a#s e !o!ento, de !aneira ?ue a?ui
interessa !enos sua reto!ada definicional ?ue a recorda*1o dos de!ais o6Aetos a elas a"ostos "elos
for!uladores das "ol#ticas e! ?uest1o, confor!e se far= no se,undo ca"#tulo7
H4
I!"ortant#ssi!as na confi,ura*1o do n#-el narrati-o, . ?uase inAusto "ara a A= lon,a
tradi*1o da Se!i(tica falar e! "oucas lin@as so6re as modalidades e compet6ncias, "or?ue
estas constitu#ra! u! dos !ais ro6ustos cernes de seus estudos7 b ,uisa de "arca introdu*1o,
fi?ue infor!ado ?ue u!a co!"etncia !odal F"ode ser descrita co!o u!a or,ani)a*1o
@ier=r?uica de !odalidades Iela ser= funda!entada, "or eDe!"lo, nu! ?uererCfa)er ou nu!
de-erCfa)er ?ue re,e u! "oder fa)er ou u! sa6erCfa)erJG Ii67, "7HEJ7 Esclarecendo, co!"leteC
se ?ue a !odalidade seria u! enunciado so6redeter!inante de outro, este descriti-o7 Al.! da
"ossi6ilidade de os "r("rios enunciados de estado e fa)er !odali)are!Cse entre si Ifa)erCser
ou ato, serCfa)er ou co!"etncia, serCser ou -eridic*1o, fa)erCfa)er ou factiti-idadeJ, @= o
conAunto 6e! con@ecido, entre os se!ioticistas, das !odalidades eDot=Dicas e endot=Dicas,
cada u!a delas classificadas e! -irtuali)antes, atuali)antes e reali)antes Ires"ecti-a!ente,
das eDot=Dicas, de-er, "oder e fa)erT e das endot=Dicas, ?uerer, sa6er e serJ, !uito Bteis "ara a
an=lise de "ro,ra!as e es?ue!as narrati-os Ii67, "784;C84<J7
6odalidades virtualizantes atualizantes realizantes
exot$xicas de-er "oder fa)er
endot$xicas ?uerer sa6er ser
No n#-el fundamental, final!ente, defineCse u!a or,ani)a*1o estrutural !#ni!a ?ue
cont.! a rela*1o entre dois ter!osCo6Aetos IA= ?ue u! s( ter!o n1o si,nifica, co!o se
ressaltou no in#cio da eD"lana*1oJ7 Essa estrutura . con-ertida e! u! !odelo l(,ico ?ue
cate,ori)a as "oss#-eis rela*+es e! o"osi*+es contradit(rias, contr=rias ou co!"le!entares7 A
"artir dessas no*+es, desen@aCse o ?uadrado se!i(tico, conce6ido co!o re"resenta*1o l(,ica,
o !ais si!"les "oss#-el, de tal estrutura ele!entar Ii67, "7;33C;3;J0
H2
Na fi,ura, as lin@as cont#nuas co! du"la seta indica! rela*1o de contradi&o Ientre o
ter!oCconceito FsG e sua "roAe*1o ne,ati-a Fn1oCsG ou, dina!ica!ente, nega&oJ, as lin@as
traceAadas co! du"la seta indica! rela*1o cate,orial de contrariedade Ientre ?uais?uer
ter!osCconceitos o"ostos "or contraste situados no interior de u! !es!o eiDo se!/ntico, Fs
4
G
e Gs
2
GJ, e as lin@as cont#nuas de seta Bnica indica! rela*1o de complementaridade Ientre
ter!os Fs
4
G e Fn1oCs
2
G e -iceC-ersa ou, dina!ica!ente, asser&oJ Ii67, "7SMCSS, 88HC88M, HHC
HM, ;3C;4J7
De acordo co! a an=lise se!iol(,ica estruturalista ,rei!asiana, a si!"lifica*1o at.
essas cate,orias !ais imanentes e abstratas no discurso "er!itiria ?ue se enDer,ue! as
sinta+es su!=rias de ?ue ele se co!"+e e, destarte, ta!6.! a sem8ntica funda!ental dos
conceitos nele inscritos Ii67, "72<<C2<E, 4H, ;H4C;HM, ;84C;8SJ7 De acordo co! o ?ue se disse
antes, a o6ser-a*1o das re,ularidades a# eDistentes seria ca"a) de re-elar "ontos ?ue n1o
c@e,ara! a !anifestarCse ou reali)arCse no discurso, seAa consciente!ente "or escol@a do
enunciador ou inconsciente!ente, al,o ?ue di-ersas o6ras de an=lise do discurso tenta!
in-esti,ar e deiDar claro, co!o . o caso de Pc@euD, ?ue nessa e!"resa desen-ol-e as
?uest+es da su6Aeti-idade e ideolo,ia, t1o caras a essa disci"lina7 Al.! disso, a sintaDe e a
se!/ntica funda!entais ,uarda! e! si 6oa "arte da c@a-e cient#fica oferecida "ela se!i(tica,
isto ., sua ca"acidade eD"licati-a e "rediti-a, ra)1o "ela ?ual sua incor"ora*1o se fa)
interessante a todo tra6al@o ?ue "retenda usar o discurso co!o fonte "ri!=ria7
A conce"*1o ,rei!asiana de ideologia A= e-idencia u! "ouco do funciona!ento do
"rocesso de se!iose0 n1o o6stante a recon@e*a co!o al,o ?ue reco6re u! ca!"o se!/ntico
rico Ie, "ortanto, "lur#-ocoJ, o se!ioticista - nela u! ele!ento articulado de !odo sint=tico
e in-estido co!o "otencialidades de "rocessos7 Co! isso, ?uerCse c@a!ar aten*1o "ara a
co!"reens1o da ideolo,ia co!o u!a atuali)a*1o ou assun*1o su6Aeti-a IseAa indi-idual, seAa
coleti-aJ da aDiolo,ia, sendo esta situada no "lano funda!ental e a?uela no n#-el narrati-o,
co!u!ente identificada co!o !odali)ando o suAeito "or u! ?uererCser ou u! ?uererCfa)er7
Nas estruturas se!i(ticas de su"erf#cie, &rei!as e Court.s Ii67, "72<2C2<8J eD"lica! ?ue a
ideolo,ia F"ode definirCse co!o u!a estrutura actancial ?ue atuali)a os -alores ?ue ela
seleciona no interior dos siste!as aDiol(,icos Ide orde! -irtualJG7
$ais dina!ica!ente Iou, diria! al,uns se!ioticistas de acordo co! a ter!inolo,ia
usada nos Blti!os anos, tensi-a!enteJ, a ideolo,ia . u!a 6usca constante dos -alores, na
H8
!edida ?ue a conAun*1o do suAeito co! o o6Aeto de -alor . considerada co!o u! estado ?ue
eDtin,ue a ideolo,ia "or realizar esses -alores7 $es!o assi!, n1o se de-e "erder de -ista ?ue
a ideolo,ia ta!6.! "ode ser identificada "airando ou influenciando e! todo o "ercurso
,erati-o ,lo6al, "or?ue cont.! os -alores assu!idos ?ue "er"assa! e transcendem os n#-eis
de an=lise e a6stra*1o, seAa !ais ou !enos fi,urati-i)ada e! cada instante Ii67, "72<8, ;3H,
<3SJ7
E! continuidade, . interessante infor!ar ?ue, nos anos 4SM3 e 4SS3, tornara!Cse
ainda !ais tra6al@ados na Se!i(tica certos te!as de "es?uisa, antes ?uase se!"re
descartados co!o, "or eDe!"lo, o interesse "elo impl0cito e "elos su6entendidos do discurso,
reAeitados e! no!e de certo "retenso e su"osto !odelo de o6Aeti-idade cient#fica "ostulado
"elo estruturalis!o de ins"ira*1o "ositi-ista Ii67, "72<HC2<SJ7 $uito interessante . di)er ?ue a
inser*1o de te!as co!o esses na =rea se de-e e! 6oa "arte 5 influncia da Pra,!=tica e da
lin,u#stica da enuncia*1o, "or !ais ?ue @ou-esse ,er!es A= nos estudos de 'aP@tin na
"ri!eira !etade do s.culo UU7 De fato, Fontanille I233Ma, "72;C2<J real*a ?ue, entre esses
desloca!entos de interesse ?ue "assara! a ocorrer, duas ,randes dire*+es "ode! ser
identificadas, a sa6er, u!a "ara o estudo das o"era*+es e atos, outra "ara as ?uest+es relati-as
5s diferen*as c@a!adas tensi-as e ,raduais7
E! sua !eoria do discurso, Diana de 'arros eD"lica ter "or o6Aeti-o construir u!a
"onte entre as for!a*+es s(cioCideol(,icas e as for!a*+es discursi-as "or !eio da lin,u#stica
da enuncia*1o0 Fdefinir enuncia*1o "elo du"lo "a"el de !edia*1o ao con-erter as estruturas
narrati-as e! estruturas discursi-as e ao relacionar ao teDto co! as condi*+es s(cioC@ist(ricas
de sua "rodu*1o e de sua "erce"*1oG7 Nesta cita*1o se "erce6e, lo,o, ?ue u! dos "a".is
"rinci"ais da se!i(tica, aliada aos estudos discursi-os, . o de eD"licar os F!ecanis!os de
"rodu*1o do sentido, "rodu*1o ?ue n1o se fec@a no teDto, !as -ai do teDto 5 cultura, ao
!es!o te!"o ?ue dela de"endeG I'ARROS, 4SMM, "7<, 4;J7 V "or !eio dessa ideia ?ue se
"retende na "resente disserta*1o reali)ar u!a an=lise ?ue en,lo6e tanto as"ectos da an=lise de
discurso ?uanto da "ra,!=tica e da lin,u#stica da enuncia*1o, todos co!"reendidos so6 u!
ol@ar funda!ental!ente se!i(tico
M3
7
M3 V 6astante claro ?ue a l(,ica da de"arta!entali)a*1o disci"linar nor!al!ente desaconsel@a ou !es!o
i!"ede a reali)a*1o de esfor*os de "es?uisa cuAos a"ortos te(ricos "ro-en@a! de tradi*+es t1o distintas7 No
entanto, o o6Aeti-o a?ui, confor!e A= a"ontado, . tentar !ostrar as ricas "otencialidades de u!a a6orda,e!
transdisci"linar "or !eio da ?ual contri6ui*+es de di-ersas "ro-enincias "ossa! co!"le!entarCse e for!ar
u! arca6ou*o rico, e!6ora certa!ente "ass#-el de cr#ticas Ies"ecial!ente as de ins"ira*1o
!etodolo,ica!ente "(sCestruturalista ou "(sC"ositi-istaJ7
H;
%&)&7& 8uadro9resumo dos aportes tericos lingu:sticos
Autor Algumas contriuies
M4
Saussure C Distin*1o entre l0ngua Ii!"essoal, social, siste!=ticaJ e fala I"essoal, indi-idual,
acidental e eDclu#da da Lin,u#sticaJ7
C Distin*1o entre significante e significado, ?ue !ant! rela*+es "or !eio do valor
"ara for!ar o signo7
Peirce C Si,no co!"osto "or "elo !enos cinco ele!entos0 representamen, o6Aeto din/!ico,
o6Aeto i!ediato, funda!ento e referente7
'en-eniste C Ressalta "a"el do su%eito falante0 rela*+es locutorCenunciadoC!undoT inclus1o da
fala IdiscursoJ nos estudos lin,u#sticos7
C Lin,ua,e! co!o es"a*o de constitui*1o da sub%etividade Ie,ocentris!oJ
arris - An(lise de 3iscurso0 ultrapassa an=lise fr=stica isoladaT descentraliza o suAeito na
enuncia*1oT e-idencia a historicidade da si,nifica*1o7
Ael!sle- C 3issocia AD Io6Aeto0 discursoT unidade de an=lise0 teDtoJ da Lin,u#stica Io6Aeto0
l#n,uaT unidade de an=lise0 frase ou si,noJ7
'aP@tin C Ressalta alteridade constitutiva do ser @u!ano e da lin,ua,e!0 suAeitos s1o
@ist(ricos, constitu#dos no discurso I-alorJ e pelo discurso I@etero,eneidadeJ7
C )u%eito0 s( "ode ser entendido social!ente e @istorica!ente, "or?ue . ideol2gico7
C %eoria polif1nica0 dialo,is!o, interdiscursi-idade, interde"endncia7
C Situa*1o de enuncia&o . necess=ria "ara eD"licar ato de co!unica*1o7
Foucault C ;nunciado co!o !at.ria ?ue se relaciona co! o referencial, co! o suAeito e co! o
do!#nioT enuncia&o co!o reali)a*1o conteDtual se!"re in.dita de u! enunciado7
C *orma&o discursiva IFDJ e forma&o ideol2gica IFIJ7
C <eterogeneidade da FD fa) co! ?ue a contradi&o seAa o "rinc#"io da @istoricidade
do discursoT re,ularidades de dis"ers1o define! u!a !es!a FD7
Pc@euD C Processos discursi-os co!o fonte e es"a*o de "rodu*1o do sentido7
C .ondi&'es de produ&o ICP, 6aseado e! :aPo6sonJ co!o estruturas est=-eis ?ue
su6ordina! o suAeito7
C "nterpela&o ideol(,ica IassuAeita!entoJ ca"acita e condiciona rela*1o entre o
suAeito e as for!a*+es discursi-a e ideol(,ica7
C "luso discursi-a do suAeito0 dois FesuecimentosG Ia"a,a!ento da for!a*1o
discursi-aT sele*1o de conteBdo "ara refletir sua FrealidadeGJ7
Ricaur C %rs fun&'es da ideolo,ia0 ,eral I!edia*1oJ, do!ina*1o Ile,iti!a*1oJ, defor!a*1o
I!ascara!entoJ7
M4 A?ui, as contri6ui*+es n1o s1o necessaria!ente ori,inais "ri!eira!ente dos estudiosos arrolados, ne!
"rocura! se,uir u!a orde! cronol(,ica estrita de seu a"areci!ento nos estudos lin,u#sticos0 elas s1o
listadas de acordo co! a a"resenta*1o dos conceitos e ideias, e!"reendida anterior!ente7
H<
Ducrot C FPra,!=tica se!/nticaGT "olifonia e! locutor e enunciador7
$ain,ueneau C Co!o a FD . definida "elo interdiscurso, @= u! "ri!ado deste so6re o discurso7
C Condi*+es de "ossi6ilidade sem8nticas do discurso se d1o nu! es"a*o de trocas
Iinterdiscursi-idadeJ, Aa!ais en?uanto identidade fec@ada7
C Inser*1o do =utro no >esmo0 ausncia, interdito, )ona do di)#-el le,#ti!o7
C N0veis de an=lise0 uni-erso discursi-o, ca!"o discursi-o, es"a*o discursi-o7
Fairclou,@ C An=lise de Discurso Cr#tica0 "rocura recolocar a centralidade da ideolo,ia7
Austin C Atos de lin,ua,e!0 constati-os e "erfor!ati-os7
C For*as locut(rias, ilocut(rias e "erlocut(rias7
&rice C Si,nifica*1o su6ordinada 5 inten&o do enunciador e! declarar al,o7
Searle C O6Ae*1o a &rice0 co!"le!enta si,nificado co! outras duas no*+es "reli!inares, a
de re,ras e a de "ro"osi*+es7
SPinner C Inten*1o do enunciador versus conteDtualis!o e an=lise i!anente radicais7
C Desdo6ra!ento0 necess=rio entender a inten*1o de ser entendido e ta!6.! a
inten*1o de ?ue a inten*1o seAa entendida7
a6er!as C %eoria da a&o comunicativa, e! contraste co! a a&o estrat5gica7
C Condi*+es de aceita6ilidade, eDi,ncias de -alidade7
C !eoria do discurso, Austifica*1o, "ressu"osi*+es "ra,!=ticas7
&rei!as C )emi2tica estrutural e! dois]trs n#-eis de a6stra*1o0 discursi-o e se!i(tico Ieste
co!"osto "elos n#-eis narrati-o e funda!entalJ7
C N#-el discursi-o0 atores e fi,uras, de6rea,ens, isoto"ias7
C N#-el narrati-o0 actantes, !odalidades, "ro,ra!as narrati-os7
C N#-el funda!ental0 sintaDe su!=ria resu!ida no ?uadrado se!i(tico7
HE
2. Polticas de segurana e defesa da Amrica do Sul
V cansati-a!ente co!u! ?ue os lin,uistas, e! ,eral, e os discursi-istas, e!
"articular, se de"are! co! o6Ae*+es 6=sicas do ti"o F"ala-ras n1o s1o a*+esG ou Fo discurso
n1o se torna "r=ticaG7 >uando se trata so6re o discurso "ol#tico, essas cr#ticas "arece! ser
ainda !ais a6undantes e desconfiadas7 Essa constata*1o . "ronta!ente re,istrada "or
Courtine I2338J, es"ecialista no estudo de discursos "ol#ticos, ?ue c@e,a a iniciar u! arti,o
co! a declara*1o acac@a"ante0 FYoZ discurso "ol#tico est= e! crise nas sociedades ocidentaisG
I"724J7 Ainda ?ue se a considere, at. "or seu laconis!o, artif#cio de des"erta!ento de aten*1o
dos leitores, ou !es!o co!o u!a si!"lifica*1o da?uilo ?ue se "ossa adAeti-ar de F"ol#ticoG,
. dif#cil deiDar de concordar co! as !oti-a*+es ?ue le-a! o autor a us=Cla co!o "onto de
"artida deste escrito e! ?uest1o7
$es!o tendo e! !ente as realidades es"ec#ficas francesa e norteCa!ericana, @= certa
fa!iliaridade tro"ical e tal-e) !es!o ,lo6al na i!"ress1o de Courtine so6re o Fsenti!ento de
incredulidade, ou a?uele cada -e) !ais "ro"alado de indiferen*a no ?ue di) res"eito aos
discursos "ol#ticosG
M2
7 Diante disso, "oderia ser desencoraAador to!ar discursos
e!inente!ente "ol#ticos co!o o6Aeto de estudoT "or.!, se @ou-e al,o 6e! enfati)ado das
discuss+es te(ricas "recedentes so6re a rela*1o entre discurso e a*1o, isto ter= sido o esfor*o
dos "ra,!atistas e! !ostrar co!o o discurso n1o a"enas te! o "otencial e a for*a de
con-erterCse e! a*1o e ins"irar a*+es al@eias, co!o ta!6.! 5 a*1o "or si s(7
Se, co!o A= dito, u! dos ,randes no!es da An=lise de Discurso, $ic@el Pec@uD,
afir!a-a ?ue essa disci"lina nascera "ara 6orrar as 6arreiras entre os fa)eres discursi-o,
"ol#tico e inter"retati-o, eDiste a i!"ress1o de ?ue, desde a d.cada de 4SM3 na Fran*a, essa
caracter#stica teria sido atenuada e dado ori,e! a tra6al@os discursi-istas !ais te!erosos,
F"asteuri)adosG, ,enerali)antes7 Por.!, "ro-a-el!ente "or certos tra*os "ri-ile,iados nas
condi*+es de "rodu*1o acad!icas 6rasileiras, os discursi-istas c= nos tr("icos teria!
M2 Pouco i!"ressiona aos 6rasileiros Iacostu!ados 5 "ostura ,eral so6re as "ro"a,andas eleitorais ,ratuitas, "or
eDe!"loJ ?ue, ainda introdu)indo o assunto, este francs -eAa ser fre?uente!ente res"onsa6ili)ada "or isso a
,rande !#dia, e! es"ecial, a tele-is1o, 5 !edida e! ?ue eDiste certa disse!ina*1o na o"ini1o de ?ue Fa
"ol#ticaCes"et=culo defor!a o de6ate de ideiasG7 No entanto, este discursi-ista n1o aceita a si!"licidade
co!e)in@a e a facilidade con-eniente de tal eD"lica*1o "ara dar conta da tal crise0 !es!o ?ue certa !aneira
de fala "B6lica "ro"alada "or !uitos saudosistas, Ffundada so6re os anti,os oradores, conce6ida so6re o
!odelo do teatro e ?ue at. @= "ouco te!"o fa)ia a li,a*1o entre o @o!e! "ol#tico e o cidad1oG, n1o seAa !ais
t1o a"arente aos ol@os atuais acostu!ados 5 -elocidade e ao colorido "ro"orcionado "elos tu6os de raios
cat(dicos, "elo cristal l#?uido e "elo "las!a, trataCse conte!"oranea!ente de "erce6er co!o ela se te!
transfor!ado e! Festilos de co!unica*1o radical!ente no-osG I"722J7
HH
!antido e trans!itido esse es"#rito "c@eutiano, al,o a6erta!ente recon@ecido e elo,iado "or
Courtine0 Fa# ele ainda uer dizer alguma coisa, ao "asso ?ue a?ui, na Fran*a, ele "erdeu o
essencial do ?ue l@e da-a si,nifica*1oG I233S6, "742C48J7
O !es!o Courtine Ii67, "74;J ainda "ondera ?ue, e!6ora seAa con-eniente con@ecer
Pc@euD e Foucault "ara se reali)ar u!a an=lise de discurso, Fn1o de-e!os re"etiClos ao
infinito, "or?ue as condi*+es @ist(ricas e te(ricas !udara!, "or?ue o o6Aeto e!"#rico, o
"r("rio discurso, transfor!ouCseG, al,o ?ue est= !uito coerente co! os "r("rios esfor*os
e"iste!ol(,icos 6=sicos dessa disci"lina7 Entre outros as"ectos, os !eios !es!os de
"rodu*1o e re"rodu*1o das !ensa,ens "ol#ticas se -! transfor!ando continua!ente, co!o
n1o "oderia deiDar de ser "ara sua reno-a*1o e atuali)a*1o eficiente, de !aneira ?ue FYnZ1o
"ode!os fa)er a !es!a An=lise do discurso ?uando o orador diri,eCse 5s !assas reunidas,
co!o era o caso no co!e*o do s.culo "assado, e ?uando esta!os diante de discursi-idades
Ql#?uidasQG
M8
7
V 6e! o caso de le!6rar u!a es".cie de Fcu"ini)a*1oG das c@a!adas Fl#n,uas de
!adeiraG, eD"ress1o co!u!ente usada na Fran*a "ara desi,nar os !odos de eD"ress1o de
"ol#ticos "rofissionais7 Possenti e 'aronas I233E, "7;HJ conta! ?ue Pc@euD to!ou a
eD"ress1o de Re,is D.6raN, ?ue! a utili)a-a "ara desi,nar certas estrat.,ias lin,u#sticas
ale,ada!ente utili)adas "elos "oderes feudais "ara au!entar as dist/ncias entre os "oucos
sen@ores e as !ultid+es, de ?ue seria eDe!"lo !aior o uso do lati! escrito na di"lo!acia e na
reli,i1o, en?uanto o "o-o fa)ia "roliferar falas -ernaculares e! seu cotidiano7 O falar nessas
Fl#n,uas -ul,aresG de!arcaria a estratifica*1o entre diri,entes e diri,idos, fa-orecida "ela
ca"acidade si!ult/nea de co!unica*1o e n1oCco!unica*1o da ri,orosa l#n,ua latina7
Se @a-ia u!a recorrncia !arcante de ,randilo?uncia, de e!"ola!ento e de u!a
tendncia a es"ecificidades -oca6ulares no discurso "B6lico I"ol#ticoJ at. !eados da d.cada
de 4SM3, as no-as tecnolo,ias, costu!es e caracter#sticas "ol#ticas eDi,ira! ?ue a
discursi-idade desses "rofissionais ta!6.! se alterasse, de !odo ?ue ela se tornou
relati-a!ente !ais 6randa, acess#-el, dotada de u!a "roDi!idade fa!iliar ?ue costu!a
reAeitar os @er!etis!os a fi! de conse,uir !aior a"roDi!a*1o dos ou-intesCes"ectadores e
tentar @a6ilit=Clos ou coo"t=Clos a certa "artici"a*1o cu!"liciada nesses discursos7 Esse
M8 A?ui, al.! do claro interteDto co! entendi!entos recentes da F"(sC!odernidadeG, Courtine cla!a "or
tra6al@os ?ue e-ite! redu)ir o discurso "ol#tico a !anifesta*+es -er6ais, e ?ue fa*a! aten*1o "ara outros
fatores, no-as !aterialidades o"ortuni)adas "elas referidas !udan*as, e ?ue "ode! se concreti)ar na
,estualidade, na "ros(dia -ocal, na i!a,.tica e outros !eios co!"le!entares aos -er6ais "ro"ria!ente ditos7
HM
as"ecto da coo"ta*1o "rescriti-a, li,ado 5 nor!ati-idade do Fde-er fa)erG, "ode ser
-isuali)ado no ?uadro se!i(tico a6aiDo7
So6re os li-ros 6rancos en?uanto o6Aeto de "es?uisa, "arece Btil citar o entendi!ento
?ue u! en-ol-ido na "r=tica de sua for!ula*1o resu!iu, co! 6astante acuidade e se!
eDa,eros, acerca de seu car=ter e finalidades0 se,undo o eDC$inistro da Defesa "eruano,
Ro6erto C@ia6ra Le(n,
YeZstes li-ros ser-e! "ara ?ue cada Estado d a con@ecer 5 o"ini1o "B6lica nacional
e internacional os O6Aeti-os e Pol#ticas de Se,uran*a e Defesa Nacional, cuAa
finalidade . articular os esfor*os dos co!"onentes do Estado e a "o"ula*1o "ara
fa)er frente aos riscos, a!ea*as e desafios ?ue os afete!7 IREPf'LICA DEL
PERf, 233<, "7<J
No "resente ca"#tulo, s1o considerados al,uns docu!entos "rinci"ais
M;
de cada "a#s
co!o corpus "ara u!a an=lise teDtual "r.-ia e n1o co!"arati-a, a ?ual ser= funda!ento "ara
a discuss1o reali)ada no terceiro ca"#tulo desta disserta*1o, onde @= "ro"ostas de
entendi!ento acerca da re,ionali)a*1o da A!.rica do Sul en?uanto co!"leDo re,ional de
se,uran*a7 Por !ais "au"eri)adas ?ue fi?ue! as an=lises de u! conAunto t1o eDtenso, de-ido
5 ine-it=-el deli!ita*1o de esco"o "ara "oder considerar a todos co! efic=cia, os ele!entos
"ara ?ue se c@a!a aten*1o A= "ode! constituir funda!ento de a"recia*+es introdut(rias
rele-antes so6re essas !at.rias na re,i1o7 Para u!a -isuali)a*1o r="ida, or,ani)a!Cse os
M; E!6ora seAa clara inst/ncia de recorte ar6itr=rio, u!a -e) ?ue . "oss#-el encontrar defini*+es de se,uran*a e
defesa e! !uitos outros docu!entos de cada u! desses "a#ses, a sele*1o se fa) necess=ria "ara li!itar a
an=lise, cuAa eDtens1o A= n1o . "e?uena7 Por.!, acreditaCse ter o6edecido a u! crit.rio de rele-/ncia na
a!ostra, "elo fato de estes sere! os docu!entos !ais usados e co!entados "elos interessados e! estudar tal
!at.ria na re,i1o7
HS
docu!entos analisados no ?uadro a6aiDo, ficando os detal@es de cada u! "or!enori)ados ao
final do tra6al@o7
4a:s *ocumento
Ar,entina
Lei de Defesa Nacional I4SMMJ
Lei de Se,uran*a Interior I4SS2J
Li-ro 'ranco da Re"B6lica Ar,entina I4SSSJ
Re-is1o da Defesa I2334J
Direti-a de Pol#tica de Defesa Nacional I233SJ
'ol#-ia
Lei Or,/nica das For*as Ar!adas I4SS2J
Li-ro 'ranco da Defesa I233;J
No-a Constitui*1o Pol#tica do Estado I233SJ
Delinea!entos "ara u!a no-a doutrina de se,uran*a e defesa I2344J
'rasil
Pol#tica de Defesa Nacional I4SSEJ
Pol#tica de Defesa Nacional I233<J
Estrat.,ia Nacional de Defesa I233MJ
C@ile
Li-ro da Defesa Nacional I4SSHJ
Li-ro da Defesa Nacional I2332J
Li-ro da Defesa Nacional I2343J
ColL!6ia
Pol#tica de Defesa e Se,uran*a De!ocr=tica I2338J
Pol#tica de Consolida*1o da Se,uran*a De!ocr=tica I233HJ
Discurso de lan*a!ento da Pol#tica de Se,uran*a Cidad1 I2343J
E?uador
Li-ro 'ranco da Defesa Nacional I2332J
Pol#tica da Defesa Nacional do E?uador I233EJ
Plano E?uador I233HJ
Para,uai Pol#tica de Defesa Nacional I4SSSJ
Peru Li-ro 'ranco da Defesa Nacional I233<J
Uru,uai
'ases "ara u!a Pol#tica de Defesa Nacional I4SSSJ
Lei $arco de Defesa Nacional I2343J
Vene)uela
Lei Or,/nica de Se,uran*a da Na*1o I2332J
Lei Or,/nica da For*a Ar!ada Nacional 'oli-ariana I233MJ
M3
)&%& Argentina
71
No Li-ro 'ranco da Re"B6lica Ar,entina, de 4SSS I"7;2J, o "ri!eiro !arco Aur#dico
citado da conce"*1o conte!"or/nea de defesa nacional . a Constitui*1o do "a#s, cuAa Blti!a
refor!a data de 4SS;, e ?ue e! seu "re/!6ulo A= declara entre os Faltos "ro"(sitos
constituti-os da Na*1o Ar,entina, o de Q"ro-er a defesa co!u!QG
ME
, ou seAa, u! o6Aeto de 6ase
cuAa conAun*1o -irtual . estendida a u! "B6lico sur"reendente!ente ,lo6al, desde ?ue
deter!inado indi-#duo @a6ite e! solo ar,entino
MH
7 Desse !odo, a f(r!ula do n#-el narrati-o,
PN g F YS
4
d IS
2
c O
e
JZ, "ara essa enuncia*1o teria F g F"ro-erG, S
4
g Fn(s, os
re"resentantes do "o-o da Na*1o Ar,entinaG, S
2
g Fn(s, nossa "osteridade, todos os @o!ens
do !undo ?ue ?ueira! @a6itar e! solo ar,entinoG, e O
e
g Fdefesa co!u!G7
Na Lei de Defesa Nacional ar,entina, a"ro-ada e! 4SMM, durante o ,o-erno de RaBl
Alfons#n, o "ri!eiro de u!a s.rie -i,ente at. @oAe de ad!inistra*+es de!ocr=ticas se!
interru"*1o autorit=ria da orde! constitucional, o art7 2h tra) a se,uinte defini*1o e finalidade
"ara a defesa
MM
0
M< E!6ora seAa u! dos "a#ses "ara cuAa an=lise se considerou a?ui u! relati-a!ente ,rande nB!ero de
docu!entos, @= outros no "a#s ?ue ta!6.! trata!, de !odo !ais ou !enos direto, so6re os assuntos a?ui
referidos7 Entre eles, . 6o! recordar0 a $oderni)a*1o do Setor Defesa I233HJ, a Re,ula!enta*1o da Lei de
Defesa Nacional IDecreto Re,ula!entar H2H, de 233EJ, a Direti-a so6re or,ani)a*1o e funciona!ento das
For*as Ar!adas IDecreto 4ES4, de 233EJ, a Lei de Inteli,ncia Nacional INh 2<7<23, de 2334J, a Lei de
Reestrutura*1o das For*as Ar!adas INh 2;7S;M, de 4SSMJ, a Direti-a "ara a reali)a*1o do PlaneAa!ento
$ilitar ConAunto IDecreto Nh 444E, de 4SSEJ, a Lei do Ser-i*o $ilitar Volunt=rio INh 2;7;2S, de 4SS;J, a Lei
de $inist.rios INh 227<23, de 4SS2J, a Lei "ara o Pessoal $ilitar INh 4S7434, de 4SH4J, o C(di,o de :usti*a
$ilitar ILei Nh 4;732S, de 4S<4J7
ME O teDto do "re/!6ulo e! ?uest1o . o se,uinte0 FN(s, os re"resentantes do "o-o da Na*1o Ar,entina,
reunidos no Con,resso &eral Constituinte "or -ontade e elei*1o das "ro-#ncias ?ue a co!"+e!, e!
cu!"ri!ento de "actos "r.CeDistentes, co! o o6Aeti-o de constituir a uni1o nacional, afian*ar a Austi*a,
consolidar a "a) interior, "ro-er a defesa co!u!, "ro!o-er o 6e!Cestar ,eral, e asse,urar os 6enef#cios da
li6erdade, "ara n(s, "ara nossa "osteridade, e "ara todos os @o!ens do !undo ?ue ?ueira! @a6itar e! solo
ar,entino0 in-ocando a "rote*1o de Deus, fonte de toda ra)1o e Austi*a, ordena!os, decreta!os e
esta6elece!os esta Constitui*1o "ara a Na*1o Ar,entinaG7
MH Ainda a res"eito desse teDto constitucional, -ale re,istrar ?ue, entre as atri6ui*+es do Con,resso, o se,undo
inciso do art7 H<, de reda*1o al,o du-idosa e clarifica*1o insuficiente "elo terceiro inciso, coloca a sua
ca"acidade de declarar a defesa, ao lado da Fse,uran*a co!u!G e do F6e! ,eral do EstadoG, en?uanto fonte
de eDi,ncia I"resu!i-el!ente eDtraordin=riaJ de contri6ui*+es inferi-el!ente co"artici"=-eis e diretas In1o
trasladadasJ, ou seAa, fora dos i!"ostos e taDas corri?ueiros, ainda ?ue a "rinc#"io "or te!"o deter!inado7
So6re o Fla6irinto da co"artici"a*1oG federal na Ar,entina, consulteCse &ARA%, 233M7
MM E!6ora isso seAa reto!ado "or!enori)ada!ente no ca"#tulo UI da Parte V do docu!ento e! ?uest1o I"7S<C
43M, sucedidas at. a "744H "elos ca"#tulos UII e UIII, res"ecti-a!ente dedicados 5 descri*1o do $inist.rio da
Defesa e do Estado $aior ConAunto das For*as Ar!adasJ, onde se encontra n1o a"enas u!a eD"osi*1o
eDausti-a das finalidades co!o ta!6.! a descri*1o de cada u!a das "artes do siste!a de defesa, essas
"ri!eiras defini*+es, !ais sucintas, 6asta! "ara os efeitos da an=lise ?ue se "retende oferecer a?ui7
M4
A defesa . a inte,ra*1o e a a*1o coordenada de todas as for*as da Na*1o "ara a
solu*1o da?ueles conflitos ?ue re?ueira! o e!"re,o das For*as Ar!adas, e! for!a
dissuasi-a ou efeti-a "ara enfrentar as a,ress+es de ori,e! eDterna7
%e! "or finalidade ,arantir de !odo "er!anente a so6erania e inde"endncia da
Na*1o Ar,entina, sua inte,ridade territorial e ca"acidade de autodeter!ina*1oT
"rote,er a -ida e a li6erdade de seus @a6itantes7
De "ri!eiro, notaCse ?ue ela . definida ua ati-idade
MS
, co!o o centro de u!
"ro,ra!a narrati-o cuAo suAeito de fa)er s1o as For*as Ar!adas
S3
, contra u! antissuAeito
oculto Fde ori,e! eDternaG, !as i!"l#cito "or seu antiCo6Aeto Fa,ress+esG, estas direta!ente
contra"ostas ao o6Aeto de uso de -alor se!antica!ente "ositi-o, Fsolu*1o da?ueles conflitosG7
O o6AetoC-alor de 6ase, descrito no "ar=,rafo su6se?uente, . 6e! tradicional
S4
, ?ual seAa, o
conAunto de so6erania, inde"endncia, inte,ridade territorial e autodeter!ina*1o da Na*1o,
6e! co!o a -ida e a li6erdade "ara os @a6itantes na Ar,entina7
Ale,ada!ente dedicado a Felucidar as ?uest+es atinentes 5 defesa nacionalG, o art7 ;h
re,e ?ue Fse de-er= ter "er!anente!ente e! conta a diferen*a funda!ental ?ue se"ara a
defesa nacional da se,uran*a interior7 A se,uran*a interior ser= re,ida "or u!a lei es"ecialG7
Infeli)!ente, al.! de situar os dois ter!os no eiDo dos contr=rios, n1o . fornecida nen@u!a
outra "ista si,nificati-a so6re ?ual seria a Fdiferen*a funda!entalG entre a!6os, al,o a6erto 5
de"reens1o "or !eio da consulta 5 dita lei es"ecial, confor!e se far= a se,uir
S2
7
Essa lei es"ecial, e! co!"le!enta*1o, -iria a ser a Lei de Se,uran*a Interior, de
Aaneiro de 4SS2 I."oca da ad!inistra*1o Carlos $ene!, !as de autoria do !es!o
MS Confir!aCo o arti,o se,uinte0 FA defesa nacional se concreti)a e! u! conAunto de "lanos e a*+es tendentes a
"re-inir ou su"erar os conflitos ?ue essas a,ress+es ,ere!, tanto e! te!"o de "a) co!o de ,uerra, condu)ir
todos os as"ectos da -ida da Na*1o durante o estado 6.lico, assi! co!o consolidar a "a), conclu#da a
contendaG7 Essa a*1o ainda a"arece !odali)ada de !aneiras -irtuali)ante e atuali)ante no art7 Eh0 FA defesa
nacional contitui u! direito e u! de-er "ara todos os ar,entinos, na for!a e ter!os ?ue esta6elece! as leisG7
S3 Diferente!ente, na descri*1o da Festrutura do siste!a de defesaG Iarts7 Sh a 4S nesta leiJ, os seus
Finte,rantesG s1o o Presidente da Na*1o, o Consel@o de Defesa Nacional, o Con,resso, o $inist.rio da
Defesa, o Estado $aior ConAunto das For*as Ar!adas, o ED.rcito, a $arin@a e a For*a A.rea, a
$endarmer0a Nacional e a #refectura Naval, e o F"o-o da Na*1oG7 So6re as fun*+es es"ec#fica das for*as
terrestre, na-al e a.rea da ar,entina, reco!endaCse o resu!o oferecido e! RESDAL, 2343, "74;<, ou ent1o a
"arte VI do Li-ro 'ranco de 4SSS I"744MC4;8J, toda -otada aos detal@es do Finstru!ento !ilitarG7
S4 O ?ue n1o de-e causar ,rande sur"resa, -isto ?ue na?uela ."oca ainda a"enas se co!e*a-a a de6ater a
a!"lia*1o da a,enda da se,uran*a internacional7
S2 Por.!, antes de encerrar o soslaio so6re a Lei de Defesa Nacional ar,entina, con-.! salientar outra
diferencia*1o ?ue se !anifesta no art7 88, o ?ual cont.! a defini*1o de Fdefesa ci-ilG co!o Fo conAunto de
!edidas e ati-idades n1o a,ressi-as tendentes a e-itar, anular ou di!inuir os efeitos ?ue a ,uerra, os a,entes
da nature)a ou ?ual?uer outro desastre de outra ori,e! "ossa! "ro-ocar so6re a "o"ula*1o e seus 6ens,
contri6uindo "ara resta6elecer o rit!o nor!al de -ida das )onas afetadas, confor!e esta6ele*a a le,isla*1o
res"ecti-aG7
M2
"arla!entar ?ue "ro"Ls a Lei de Defesa, $i,uel in,el %o!aJ7 Pela "r("ria deno!ina*1o, A=
se "erce6e ?ue a se,uran*a . conce6ida co!o atri6uto eDclusi-a!ente do!.stico e, se,undo
infor!a o art7 Hh e eD"lica !ais sucinta!ente o Li-ro 'ranco de 4SSS I"7;8J, en-ol-e u!
siste!a cuAos atores caracter#sticos s1o as For*as de Se,uran*a I$endarmer0a Nacional e
#refectura Naval ArgentinaJ, a Pol#cia Federal e as "ol#cias das "ro-#ncias ?ue ten@a!
aderido a esse siste!a7 NoteCse, 5 diferen*a do siste!a de defesa, a ausncia das For*as
Ar!adas, u! "rinc#"io de su6sidiariedade fleDi6ili)ado a"enas e! caso de in-oca*1o das
!es!as "or u! Co!it de Crise durante Estado de S#tio declarado, co! cola6ora*1o do
$inist.rio da Defesa
S8
Icf7 art7 2HJ ou e! certos "a".is lo,#sticos e co!"le!entares de
"artici"a*1o e-entual ILi-ro 'ranco, "7;8J7
No-a!ente, . o se,undo arti,o da "e*a ?ue cont.! a defini*1o do "onto "rinci"al0 a
se,uran*a interior . Fsitua*1o de fato 6aseada no direito, na ?ual se encontra! res,uardadas a
li6erdade, a -ida e o "atri!Lnio dos @a6itantes, seus direitos e ,arantiasG, 6e! co!o a F"lena
-i,ncia das institui*+es do siste!a re"resentati-o, re"u6licano e federalG esta6elecido "ela
Constitui*1o7 VCse, a#, u! enunciado de estado, cuAa actante su6Aeti-a . F@a6itantesG e cuAos
o6AetosC-alor s1o todos a?ueles ?ue se "ro!ete Fres,uardarG I?uase didatica!ente, n1o @=
nen@u! enunciado de fa)er "ara eD"ri!ir transfor!a*+esJ7
Por outro lado, o ?ue ali falta! de -er6os ati-os, "ratica!ente so6ra! no art7 Eh0 ao
inserir a caracteri)a*1o do Fsiste!a de se,uran*a interiorG, a lei afir!a ?ue ele Fte! co!o
finalidade deter!inar as "ol#ticas de se,uran*a, assi! co!o "lanificar, coordenar, diri,ir,
controlar e a"oiar o esfor*o nacional de "ol#cia diri,ido ao cu!"ri!ento dessas "ol#ticasG7
Nesse siste!a, -ale le!6rar, os su%eitos do fazer s1o a?ueles A= !encionados no Li-ro 'ranco,
so6 coordena*1o do $inist.rio do Interior, "or dele,a*1o do Presidente da Re"B6lica Iart7 MhJ,
u!a cascata de destinadores ?ue n1o a"arece na descri*1o do esfor*o de defesa Ie!6ora a
letra da lei ta!6.! o consolide, no res"ecti-o art7 Mh, so6 a for!a !ais co!"leDa de
Fsiste!aG, este se encontra sa6ida!ente so6 os cuidados de u! !inist.rio "r("rio eDclusi-oJ7
>uanto ao Li-ro 'ranco da Re"B6lica Ar,entina I4SSSJ, o6ser-aCse ?ue ele .
di-idido e! -inte e ?uatro ca"#tulos, a,ru"ados e! no-e "artes0 na "ri!eira, descre-eCse a
S8 O $inist.rio da Defesa, esta6elecido e! 4S<M "or u!a Lei de $inist.rios, . desi,nado, se,undo a Lei de
Defesa Nacional Iart7 44J, a eDercer Fa dire*1o, ordena!ento e coordena*1o das ati-idades "r("rias da defesa
nacional, a ?ue n1o se reser-e ou reali)e direta!ente o Presidente, ou ?ue n1o s1o atri6u#das na "resente lei a
outro funcion=rio, (r,1o ou or,anis!oG7
M8
-is1o ar,entina so6re o cen=rio estrat.,ico nos n#-eis ,lo6al, continental e nacionalT na
se,unda, s1o colocados o !arco le,al da defesa ar,entina e os interesses nacionaisT na
terceira, as 6ases "ara a "ol#tica de defesa, os "rinci"ais ca!"os de a*1o e se discute a
necessidade de !oderni)a*1o e restrutura*1oT na ?uarta, se!el@ante!ente, discorreCse so6re a
redefini*1o das !iss+es !ilitares e as fun*+es ,erais das for*as ar!adasT a ?uinta "arte se
ocu"a dos !eios institucionais de condu*1o da defesa, e! es"ecial o $inist.rio e o Estado
$aior ConAuntoT a seDta cont.! infor!a*+es so6re as trs for*asT a s.ti!a fa) u! "anora!a
dos recursos !ateriais referentes a lo,#stica, indBstria, cincia e tecnolo,ia de defesaT a oita-a
tra) a contra"artida @u!ana desses recursos, a# incluso o "essoal !ilitar e ci-il, 6e! co!o a
educa*1o no siste!a de defesaT e, final!ente, a Blti!a "arte oferece as 6ases nor!ati-as do
financia!ento e descri*+es concernentes ao or*a!ento "ara defesa no "a#s7
No "r(lo,o, o ent1o $inistro da Defesa, :or,e Do!#n,ue), enfati)a desde o in#cio o
ineditis!o da?uele docu!ento Inu!a de6rea,e! discursi-a t#"ica, FY"Zela "ri!eira -e) e!
toda a sua @ist(riaG, "7EJ , o "ri!eiro li-ro 6ranco do "a#s e! se,ui!ento de u!a tendncia
!undial de "u6licar este ti"o de docu!ento7 A finalidade "rec#"ua ressaltada . a de difundir
"u6lica!ente os te!as de defesa e assuntos !ilitares, co!o u! !odo de oferecer u!a
orienta*1o acerca do F"ensa!ento do Estado Nacional na !at.riaG7 O "B6lico desi,nado,
dado !uito i!"ortante "ara se considerar a audincia dos atos de lin,ua,e! securiti)adores, .
co!"osto tanto "ela "r("ria sociedade ar,entina ?uanto "elo eDterior, F"ara ?ue "ossa
a"reciar este li-ro co!o u!a !ostra de trans"arncia e fo!ento da confian*aG, relacionada 5
reinstaura*1o da de!ocracia no "a#s, e! de)e!6ro de 4SM8 I"7EJ7
O !inistro continua "ela afir!a*1o 6e! co!u! de ?ue os assuntos de defesa
nacional confi,ura! ?uest+es de Estado ?ue transcende! ,o-ernos, ra)1o "ela ?ual o
docu!ento n1o conteria fatos circunstanciais, sen1o os Fes"ecial!ente transcendentesG
I"7EJ
S;
7 Sua ela6ora*1o teria sido resultado de consulta do $inist.rio 5s For*as Ar!adas e a
outros (r,1os do Estado, 6e! co!o a institui*+es e es"ecialistas acad!icos Iou seAa, u!
siste!a su"osta!ente co!"leDo de destinadoresCAul,adores no n#-el transcendente, ?ue o
sanciona! e "retensa!ente conferiria! "arte i!"ortante da le,iti!idade desse ato de
lin,ua,e! securiti)ador Aunto 5 sociedadeJ, co! o fito de conse,uir F"rodu)ir u! docu!ento
?ue recol@e u!a -is1o da Defesa Nacional consensual aos "rinci"ais atores nela en-ol-idosG
S; Co!o se "oder= -erificar !ais adiante, n1o . eData!ente isso ?ue s(i ocorrer, "or?ue !uitas conce"*+es
aca6a! "or ser alteradas de acordo co! as !udan*as de ,o-ernos, e!6ora fre?uente!ente se disfarce! so6
a Austificati-a de aco!"an@a!ento de !udan*as estruturais internacionais, res"osta a transfor!a*+es das
a!ea*as co! ?ue o Estado lida, entre outras ra)+es a"resentadas nos -=rios docu!entos7
M;
I"7HJ7 Si!ilar!ente, o !inistro se co!"ro!ete, e! no!e de sua "asta, a acol@er Ftodos os
a"ortes intelectuais ?ue se "rodu)a! co!o resultado do estudo dos te!as eD"ostos neste
docu!entoG I"7MJ7
Se dessas afir!a*+es se infere ?ue a a!"la sociedade no . u! da?ueles F"rinci"ais
atoresG en-ol-idos direta!ente, u!a declara*1o do !inistro "ouco de"ois "arece -ir a
confir!=Clo e! outras "ala-ras, ?ue a"resenta! a sociedade co!o suAeito des"ro-ido e
ansioso "or certa Finteli,ncia sinta,!=ticaG, !odali)ado "or u! F?uererCsa6erCfa)erG
I&REI$AST COUR%VS, 233M, "7;2<J0
Cre!os ?ue a sociedade K tal-e) inconsciente!ente K est= =-ida de con@eci!entos
so6re a Defesa Nacional7 E, ainda ?ue de !aneira "aulatina, . @ora de ?ue estas
?uest+es c@e,ue! a diferentes n#-eis, "ara ?ue cada "essoa, ?ual?uer ?ue seAa sua
"osi*1o, contri6ua "ara esta tarefa de todos7 ILi-ro 'ranco, 4SSS, "7MJ
Na !ensa,e! do "residente $ene! en?uanto co!andanteCc@efe das For*as
Ar!adas, u! detal@e eDcludente a"arece e! rela*1o ao ?ue eD"Ls Do!#n,ue)0 o li-ro 6ranco
estaria -oltado aos concidad1os e "ara Fos inte,rantes de todas as co!unidades de!ocr=ticas
do !undoG, a fi! de refletir as reali)a*+es e "roAetos referentes 5s !udan*as ocorridas desde
4SMS no Siste!a de Defesa Nacional7 Essas transfor!a*+es teria! "or "rinc#"io 6=sico Fu!a
-is1o ,lo6ali)adora da realidade internacional, ?ue a"onta a consolida*1o da de!ocracia
co!o Bnica e definiti-a for!a de ,o-erno, e aus"icia o li-re co!.rcio entre os "a#ses e o
fortaleci!ento da confian*a e! torno das ?uest+es !ilitaresG I"7SJ7 Se na enuncia*1o de seu
!inistro isso a"arecia atenuado, n1o resta !uita dB-ida de ?ue essa l(,ica de n1oC
recon@eci!ento e fec@a!ento ao di=lo,o co! "arte nu!erosa dos Estados no ,lo6o,
co!"osta "or dois "ares de rela*+es si!"lificadas no !es!o ?uadrado a6aiDo, . u!a tLnica
no docu!ento7
M<
N1o o6stante as fi,uras discursi-as co! -alor "ra,!=tico de a6ertura IF-is1o
,lo6ali)adoraG e Fli-re co!.rcioG, "or eDe!"loJ, ele ressal-a ?ue Fo "rinci"al "ro"(sito da
Defesa Nacional se,ue sendo o de ,arantir a so6erania e a inte,ridade da Na*1o, "reser-ando
seus interesses -itaisG, conteDto e! ?ue Fn1o se conce6e a se,uran*a internacional co!o u!
su6stituto da se,uran*a nacional, !as si! co!o u! co!"le!ento "oss#-el e necess=rioG7
Al.! da continuidade da l(,ica e,o#sta u! "ouco !ascarada, @= ?ue se notar a# a inser*1o de
u! te!a ?ue at. ent1o n1o @a-ia sido tratado0 a se,uran*a internacional, A= de "ronto
aco!"an@ada "or for!as su6stanti-as das !odali)a*+es eDot=Dicas -irtuali)ante e atuali)ante
Ide-er e "oderJ, isto ., re-estida das co!"etncias "ara o sucesso de u!a performance
canLnica, auDiliar na se,uran*a nacional7
De fato, essa co!"le!entaridade fica !arcada na continua*1o do docu!ento, "or?ue
na !aior "arte dos enunciados desa"arece a distin*1o entre se,uran*a interna e internacional,
ao !es!o te!"o e! ?ue se "refere n1o colocar u!a defini*1o "ara o ?ue elas seAa! co!
eDatid1o
S<
7 V a"enas a"(s -=rias "=,inas de teDto ?ue o leitor se de"ara co! !en*+es ao
entendi!ento 6=sico de se,uran*a co!o li6erdade de a!ea*a e co!o ?uest1o interde"endente
co! Friscos de nature)a co!"leDaG I"723J7
No delinea!ento do cen=rio estrat.,ico se,undo a "ers"ecti-a ar,entina, te!a da
"ri!eira "arte, o to! !ais !arcante do "ano de fundo . dado "ela ,lo6ali)a*1o, descrita
co!o sendo ca"a) de a6arcar toda a -ariedade de caracter#sticas ,enerali)adas Fe! u! s(
conteDtoG7 Co!o se . de es"erar, tal nfase a"arece co! a intensifica*1o e co!"leDifica*1o
SE
de certos "rocessos a"(s o fi! da &uerra Fria, tais co!o a interde"endncia co!"leDa entre
S< E! "arte, isso . !ais 6e! tra6al@ado na terceira "arte do Li-ro 'ranco I"7<SJ, e! ?ue se reali)a u!
interteDto co! Fa defini*1o das Na*+es UnidasG "ara o conceito de se,uran*a internacional0 FV a situa*1o na
?ual u! Estado se considera res,uardado contra a,ress+es !ilitares, "ress+es "ol#ticas ou coer*+es
econL!icas si,nificati-as, o6tendo co! isso li6erdade de a*1o "ara "rosse,uir co! seu "r("rio
desen-ol-i!ento e "ro,ressoG, u!a s#ntese eficiente dos fa!osos conceitos de li6erdade "ositi-a e ne,ati-a7
SE A ,lo6ali)a*1o co!o au!ento de intensidade e densidade de ,lo6alis!os . 6e! descrita "or REOANET
N`E, 23337
ME
as econo!ias nacionais o"ortuni)ada "elo cresci!ento do co!.rcio internacional, o "ro,resso
cient#ficoCtecnol(,ico, e a ?ueda de Fcondiciona!entos estrat.,icos r#,idosG co!o a a!ea*a
nuclear entre as duas ,randes "otncias !undiais I"744C48J
SH
7
Ponderada!ente, o docu!ento ad!ite ?ue as transfor!a*+es caracter#sticas da
,lo6ali)a*1o s1o assi!.tricas e aco!"an@adas de u! !o-i!ento centr#fu,o de fra,!enta*1o,
eDe!"lificado "elo isola!ento de "a#ses e =reas e! rela*1o ao fenL!eno, "or ra)+es sociais,
.tnicas, reli,iosas ou culturais ?ue costu!a! coadAu-ar na eDacer6a*1o dos nacionalis!os,
u!a FeD"los1o de di-ersidadesG e a "erce"*1o de ,raus distintos de esta6ilidade do siste!a7
E! continuidade, ad!iteCse ta!6.! ?ue essa fra,!enta*1o Fle-a 5 a"ari*1o de re,i+es co!o
conceito !ultifacetadoG, n1o a"enas no as"ecto ,eo,r=ficoCeconL!ico, !as ta!6.! "ol#tico,
cultural e aDiol(,ico7 %oda essa isoto"ia de ato!i)a*1o re6ate na conce"*1o estrat.,ica,
cul!inando no ?ue o docu!ento c@a!a de Fre-olu*1o dos assuntos !ilitaresG, isto ., u!a
Ftransfor!a*1o na fisiono!ia tradicional do "oder !ilitarG, ?ue tende a su"erar
"ro,ressi-a!ente o crit.rio de !assa nu!.rica co!o fator decisi-o e "ri-ile,iar certos
ele!entos do c@a!ado F"oder 6randoG, co!o a inteli,ncia, seu "rocessa!ento Ie! siste!as
!ais a-an*ados de co!ando, controle e co!unica*1oT inteli,ncia e infor!a*1oJ e a
ca"acidade de a,ir se,undo suas deter!ina*+es, co!o . o caso dos "otenciais de "recis1o
cirBr,ica I"74;C4<J7
A dist/ncia ,eo,r=fica, ali=s, n1o !ais re"resentaria i!"ort/ncia t1o ,rande ?uanto
te-e antes, e! "articular ?uanto a lu,ares de "rodu*1o, consu!o e centros de in-esti!ento,
fato ?ue Fi!"+e u!a !aior eDi,ncia e! ter!os de esta6ilidade ,eral e de se,uran*a do
siste!a internacional, "elo !aior alcance das "ertur6a*+es, e! !uitos casos ,lo6alG7
SH E!6ora considere ?ue o "oder se encontre difuso "elo !undo a"(s o fi! da 6i"olaridade, o li-ro 6ranco
coloca os Estados Unidos co!o a Bnica su"er"otncia I"74SC23J7 Ainda assi!, n1o ad!ite ?ue esta a"arente
seAa suficiente "ara e-itar u!a forte incerte)a acerca do "or-ir dos assuntos !undiais, "otenciali)ada "ela
a*1o si,nificati-a de Fno-as !anifesta*+es de conflitos e "eri,osG, confor!e se - e! se,uida7
MH
Outrossi!, -i-eCse u! estado de "er!ea6ilidade real e -irtual das fronteiras, al,o ?ue
relati-i)a a so6erania a6soluta do Estado e "er!ite crescente!ente o "rota,onis!o de outros
atores, co!o o indi-#duo, ,ru"os sociais internos, or,ani)a*+es n1o ,o-erna!entais ION&QsJ
e a o"ini1o "B6lica, todos co! ca"acidade de transnacionali)a*1o e influncia nas rela*+es
internacionais7 E-idente!ente, cria!Cse a# -ulnera6ilidades ?ue eDi,e! ada"ta*+es "or "arte
do Estado, !uito e!6ora este continue a ser Fo ator funda!ental e "e*a c@a-e das rela*+es de
"oder internacionaisG I"74<C4HJ7
Feito o eDcurso ?ue aAuda a co!"reender al,uns atri6utos do cen=rio e! ?ue sur,e!
as a!ea*as "or !eio de ?ue a se,uran*a . definida "or contraste, cu!"re su6lin@ar ?ue,
adiante, a"arece a conce"*1o de "a) co!o orde!, a ?ual n1o eDclui total!ente a "resen*a de
conflitos, !as si! -isaria a di!inuir seus efeitos e ad!inistrar cuidadosa!ente o uso da
for*a7 Al.! disso, a "a) ta!6.! a"arece Festreita!ente associada co! outro -alorG, a
de!ocracia e o real*a!ento ?ue sua -i,ncia d= a ?uest+es funda!entais "ara o indi-#duo, de
?ue s1o eDe!"lo os Direitos u!anos I"74MJ, al,o ?ue torna interessante associar o ?uadrado
a6aiDo 5?uele aci!a e! ?ue se inscre-eu a contra"osi*1o entre de!ocracia e desconfian*a
SM
7
Se 6e! ?ue os riscos se dee! nu! cen=rio de a*+es transnacionais ?ue a"ro-eita! a
"er!ea6ilidade de fronteiras e a relati-i)a*1o das so6eranias, o docu!ento descre-e ?ue a
i!"re-isi6ilidade ,erada "or eles dificulta a anteci"a*1o estrat.,ica de aconteci!entos e
conse?uncias, ra)1o "or ?ue Austifica a !anuten*1o da cl=ssica necessidade de defesa do
Estado Ireafir!ando ?ue ele . o "rinci"al co!"onente das rela*+es internacionaisJ, !as
ada"tada 5s no-as caracter#sticas, co!o a interde"endncia ?ue ao!"an@a e o"ortuni)a a
transnacionalidade7 N1o 5 toa, as Fa!ea*as e!er,entesG Ie!6ora se ad!ita a "er!anncia das
SM NoteCse, !ais es"ecifica!ente, ?ue isso . reafir!ado na descri*1o ?ue o docu!ento fa) do cen=rio re,ional
do continente a!ericano, tanto e! rela*1o 5 de!ocracia co!o confian*a, ?uanto 5 rela*1o "ositi-a entre "a)
e orde!, o"osta aos conflitos, cf7 "722C2;7 A# se "ode incluir, ainda, as declara*+es "ol#ticas do $ercosul e do
Atl/ntico Sul en?uanto )onas de "a) e coo"era*1o, de acordo co! o teDto da "7837
MM
cl=ssicasJ
SS
co!"artil@a! esse !es!o atri6uto e! sua 6ase se!/ntica, e!6ora fi,urati-i)adas
discursi-a!ente en?uanto, a sa6er, narcotr=fico, terroris!o, funda!entalis!os, "rolifera*1o
de ar!as de destrui*1o e! !assa, transferncia e contra6ando de ar!a!entos, cri!e
or,ani)ado, deteriora*1o do !eio a!6iente e !i,ra*+es7 $es!o assi!, "rocuraCse a#
esclarecer, a fi! de afastar u!a cr#tica co!u! do "rocesso de securiti)a*1o, ?ue isso n1o
i!"lica necessaria!ente a !ilitari)a*1o na a"roDi!a*1o a estes no-os "ro6le!as, !as si! a
necessidade de ada"ta*1o dos co!"onentes ?ue inte,ra! a defesa estatal I"74SC24J7
O li-ro 6ranco "rosse,ue, e! seu terceiro ca"#tulo, na descri*1o do "rota,onista dos
"ro,ra!as narrados, ou seAa, Fa Na*1oG7 Desde o "rinc#"io, est= "resente u! ato de lin,ua,e!
co! c@ances "ra,!=ticas de sucesso Icondi*+es de felicidadeJ n1o !uito "ri-ile,iadas,
!es!o ?ue escudadas "elo teDto constitucional0 trataCse da afir!a*1o de so6erania so6re
territ(rios da Ant=rtida e so6re as il@as $al-inas, &e(r,ias do Sul e SandOic@ do Sul I"782C
88J
433
7 Essa afir!a*1o -e! "ratica!ente e! conAunto co! outra so6re territ(rios, sendo a
se,unda a"resentada co!o !arca de reali)a*1o de "ro-as narrati-as Itoda-ia ainda fosse!
assuntos "endentesJ, tal-e) co! a inten*1o de e-idenciar as ca"acidades nacionais nessa
!at.ria, ao !enos no /!6ito estrita!ente re,ional0
Nosso "a#s A= solucionou "acifica!ente a totalidade de seus diferendos li!#trofes
co! seus -i)in@os K e! "articular co! o C@ile a "artir dos acordos "residenciais de
4SS4 K, @a-endoCse conclu#do co! este "a#s e! 4SSM o acordo "residencial relati-o
SS Al,o !anifesto e sinteti)ado, "or eDe!"lo, nestes "ar=,rafos consecuti-os0 FY5Zs dis"utas fronteiri*as K
ati-as ou latentes, das ?uais afortunada!ente nosso "a#s . al@eio K se so!a! as a*+es do narcotr=fico, do
cri!e or,ani)ado, do tr=fico ile,al de ar!as, os ?uais, associados ao terroris!o e a !o-i!entos
,uerril@eiros, se a"resenta! co! di-ersa intensidade e! certas =reas da re,i1o7 YjZ Estes s1o "ro6le!as ?ue
afeta! as "essoas, as sociedades, a identidade nacional, os -alores e as institui*+es, !ais ?ue no sentido
estreito tradicional de territ(rioCso6erania, e e!6ora n1o i!"li?ue! auto!atica!ente o acionar direto do
instru!ento !ilitar, fa)e! "arte do interesse ,eral da defesa e! sua rela*1o co! a se,uran*a internacional de
nosso "a#sG I"72EJ7
433A "ri!eira das dis"osi*+es transit(rias da Constitui*1o . taDati-a a esse res"eito0 FA Na*1o Ar,entina ratifica
sua le,#ti!a e i!"rescrit#-el so6erania so6re as il@as $al-inas, &e(r,ias do Sul e SandOic@ do Sul e os
es"a*os !ar#ti!os e insulares corres"ondentes, "or ser "arte inte,rante do territ(rio nacional7 A recu"era*1o
de ditos territ(rios e o eDerc#cio "leno da so6erania, res"eitando o !odo de -ida de seus @a6itantes, e
confor!e aos "rinc#"ios do Direito Internacional, constitue! u! o6Aeti-o "er!anente e irrenunci=-el do
"o-o ar,entinoG7 O Li-ro 'ranco I"78SJ acrescenta ?ue os su"ostos direitos ar,entinos so6re esses territ(rios
encontraria! res"aldo ta!6.! na reser-a de direitos esta6elecida no se,undo "onto da Declara*1o ConAunta
das Dele,a*+es da Ar,entina e da &r1C'retan@a, adotada e! $adri e! 4S de outu6ro de 4SMS7 E!6ora as
rela*+es di"lo!=ticas entre as duas "artes 6eli,erantes desde 4SS3, ainda @= focos de desentendi!ento
recorrente, tais co!o a eD"lora*1o dos recursos desses lu,ares7
Ainda no concernente ao territ(rio ar,entino, declaraCse ali ?ue a Ant=rtida Un =rea indisolu6le!ente li,ada a
los intereses de la Ar,entina, es la del continente ant=rtico, donde la situaci(n ,eo"ol#tica @a sido, desde
sie!"re, co!"leAa7 Di-ersidad de actores N los consecuentes intereses contra"uestos, "ueden, en al,Bn
!o!ento, ,enerar situaciones conflicti-as de6ido a las "osiciones ?ue al res"ecto tienen los "a#ses
i!"licadosG I"78SJ7
MS
a u! "e?ueno setor con@ecido co!o a )ona dos &elos Continentais
434
, "ara o ?ual
resta a"enas a ratifica*1o "or a!6os os Con,ressos7 I"78EJ
A narra*1o continua co! a descri*1o da performance de "ro-a ?ualificante "elo
suAeito, desta -e) co! a a?uisi*1o de co!"etncias no ca!"o econL!ico, e! ?ue a"arece!
co!o o6Aetos os sinta,!as Fsustentado cresci!ento econL!icoG, Fsolide) diante de crises
financeiras internacionais e ca"acidade de atra*1o de in-esci!entos financeiros diretosG,
F!udan*a de "ol#tica econL!icaG, Fno-o siste!a de institui*+es econL!icasG, e a !oeda
co!o Finstitui*1o res"eitada e confi=-elG, cuAa esta6ilidade se constituiu e! Fu! i!"ortante
"alan?ue de cresci!ento econL!icoG I"78EJ7 Diante da "esada crise de in#cios de s.culo ?ue o
"a#s -i-eu, n1o i!"ressiona o eDa,ero fi,urati-o @eroico co! ?ue se conta essa traAet(ria de
su"era*1o, ainda ?ue ela n1o seAa t1o si!"les co!o "ossa "arecer7
Ao final da se*1o so6re a Fsitua*1o nacionalG, resol-eCse discursi-i)ar
es"ecifica!ente
432
al,u!as das anterior!ente ditas Fno-as a!ea*as e riscosG I"74HJ,
Fdi-ersidade de a!ea*asG, Fa!ea*as e!er,entesG I"723J, Fa!ea*as, fatores de risco e fontes
de insta6ilidade concretos "ara a re,i1oG, co! F"otencialidade transnacionalG I"72EJ0 trataCse
dos "ar=,rafos suced/neos onde se asse-era ?ue FYaZ Ar,entina "ode c@e,ar a estar eD"osta 5
a!ea*a e!er,ente do narcotr=fico e outros fenL!enos transnacionais, se estes incre!entare!
seu a,ir, circunst/ncia a,ra-ada "elas caracter#sticas de suas fronteiras I_J, ?ue o6ri,a a
constantes esfor*os de -i,il/nciaG e, lo,o a se,uir, ?ue FYoZutro desafio, co!o ocorre ta!6.!
a n#-el ,lo6al, . constitu#do "elo terroris!o, do ?ual nosso "a#s sofreu suas a*+es YsicZ, co!
,rande "erda de -idasG I"78MJ7
Por ora, "ara sus"ender a an=lise do docu!ento na sua se,unda "arte, con-.! tra)er
5 6aila o ?uinto ca"#tulo, so6re os Finteresses nacionaisG7 Esse te!a . de desen-ol-i!ento
eDtenso na literatura de Rela*+es Internacionais, !as n1o se fa) o"ortuno reto!ar esse de6ate
a?u#7 Interessa, ao in-.s, salientar al,uns "ontos so6re as enuncia*+es ar,entinas nesse ca!"o
?ue confi,ura t#"icas narra*+es de estado e]ou !odali)a*+es -irtuali)antes de narra*+es
"erfor!ati-as7
434$ais "recisa!ente, seria o ca!"o de ,elo Pata,Lnico Sul, co! eDtens1o de 4E7M33 P!k7
432Antes, as Bnicas es"ecifica*+es de a!ea*as ?ue a"arecera! no docu!ento fora! a te!ida Fa!ea*a infinitaG
da &uerra Fria I"742J e o Fno-o "eri,oG da Fa!ea*a so6re os siste!as infor!=ticosG I"74<J7
S3
=, no in#cio dessa se*1o, u!a distin*1o fi,urati-a entre interesses e -alores, e! ?ue
estes sustenta! a?ueles "or !eio de u! Ial,o !isteriosoJ Fcar=ter !oral ?ue a defesa "ossuiG7
Co! a eD"lica*1o feita "ela inst/ncia enunciadora, "odeCse considerar ?ue esses -alores
"ro-! "or eDtens1o aos F-alores 6=sicos da sociedade ar,entinaG, entre os ?uais se destaca,
!ais u!a -e), Fes"ecial!ente a "reser-a*1o e fortaleci!ento da de!ocraciaT os direitos e
li6erdades funda!entais e o 6e!Cestar da "o"ula*1oG
438
7 Por u! circunl(?uio, ta!6.! de
no-o se reto!a o te!a da orde! ao lado da de!ocracia, "or?ue os Ffins -ariados e !Blti"losG
a ?ue os @o!ens as"ira! na -ida li-re e! sociedade re?uere! Fu!a certa orde! YsicZ ?ue
fa-ore*a seu alcanceG, al,o 6ati)ado de Forde! social AustaG
43;
, adAeti-o este ?ue -e! a tentar
le,iti!ar "or u! ato de lin,ua,e! indireto as associa*+es aDiol(,icas se!antica!ente
"ositi-as anterior!ente reali)adas I"7<3J7
N1o de!ora !uito "ara ?ue, nu!a reto!ada da conce"*1o Oe6eriana do Estado, o
docu!ento !anifeste a le,iti!idade Bnica do F!ono"(lio da for*a or,ani)ada "or "arte do
EstadoG, -oltado 5 ca"acidade coerciti-a necess=ria "ara o6ter a "a) social, Fno !arco de u!
siste!a de!ocr=ticoG afastado da @i"(tese de e!"re,o direto das institui*+es !ilitares na
!anuten*1o da se,uran*a interior, a n1o ser e-entual!ente, confor!e se @a-ia escrito antes
I"7<4J7 Essa eDclusi-idade de "oderCfa)erICfa)erJ . t#"ica da actante narrati-a do destinador,
?ue sustenta sua situa*1o nu! do!#nio transcendente, e! assi!etria @i"eron#!ica e! rela*1o
ao destinat=rio7
>uanto aos Finteresses -itaisG, ?ue "ode! ser -istos e! sua rela*1o aos -alores
co!o u!a !odali)a*1o do suAeito "or u! ?uererCfa)er su6se?uente a u! ?uererCser
I&REI$AST COUR%VS, 233M, "72<8J, fica! esta6elecidos "ela deter!ina*1o do Con,resso
en?uanto Fre"resentantes do "o-oG, e s( "ode! ser tal!ente adAeti-ados F?uando conte! co!
o sustento !aAorit=rio da sociedade, ?ue a"orte a con-ic*1o de "reser-=Clos frente a u!a
a,ress1oG7 $es!o assi!, a !aioria desses interesses, arrolados e! ?uatro itens, se refere
antes ao Estado e so!ente "or !eton#!ia aos cidad1os0 s1o os cl=ssicos A= !encionados de
438>ue, ali=s, se "resu!e! os !es!os F"or tr=s das !iss+esG das For*as Ar!adas0 FeDiste u! conAunto de
-alores fundacionais da Na*1o Ar,entina, ?ue confi,ura! as referncias aDiol(,icas de sua sociedade no
terreno "ol#ticoG I"7<4J7
43;A eD"lica*1o -e! nos "ar=,rafos se,uintes I"7<3C<4J0 Fdita con-i-ncia YsocialZ re?uer o i!".rio da Austi*a,
!as esse conceito de-e ser social, isto ., ?ue, "reser-ando os -alores "essoais do @o!e! Ia -ida, a li6erdade,
a di,nidade, a su6sistncia, etc7J, su6ordine os interesses indi-iduais e! fun*1o do 6e! co!u! da sociedade
na ?ual con-i-e7 YjZ Co! esse "ro"(sito, a sociedade esta6elece u!a s.rie de nor!as ?ue intenta!
co!"ati6ili)ar a di-ersidade de as"ira*+es "essoais, !ediante u! ordena!ento Austo da -ida socialG7
S4
so6erania, inde"endncia nacional, inte,ridade territorial, ca"acidade de autodeter!ina*1o e
"rote*1o da -ida e li6erdade dos @a6itantes I"7<2J7
Final!ente, . feita outra distin*1o "ara deli!itar os Finteresses estrat.,icosG, F?ue de
u!a !aneira ou outra incide! no alcance dos interesses nacionaisG, !as co! F!enor
"rela*1o co! res"eito aos interesses -itais K aos ?uais contri6ue!G, o ?ue os torna F!enos
"er!anentes ?ue a?ueles, ao ter u!a !aior associa*1o co! as caracter#sticas -ari=-eis ?ue
a"resente o cen=rio estrat.,ico e o desen-ol-i!ento das rela*+es internacionais do "a#sG7
E!6ora assi! deno!inados contin,enciais, ne! todos "arece! ser t1o !enos "er!anentes
?uanto o discurso afir!a, "ois inclue! fatores cuAa continuidade se su"+e inercial, "or
eDe!"lo, a F"a) e se,uran*a internacionaisG, o Fcresci!ento econL!icoCsocialG e o
Fcresci!ento cient#ficoCtecnol(,icoG I"7<8C<;J
43<
7
Feita a descri*1o detida de as"ectos su6Aeti-os, o6Aeti-os, situacionais e
"erfor!ati-os rele-antes "ara a an=lise deste docu!ento, ?ue "rosse,ue ainda "or !uitas
"=,inas, . necess=rio "assar ao coteAa!ento de outra "e*a "ol#tica, de feitura do ,o-erno
Fernando de la RBa, a Re-is1o da Defesa I2334J7 A?ui, e!6ora se trate de !ais u!
docu!ento relati-a!ente lon,o, ser1o feitos a"enas al,uns a"onta!entos distinti-os ou
co!"le!entares e! rela*1o ao li-ro 6ranco anterior, "ara econo!i)ar o esfor*o do leitor e
"rosse,uir a eD"osi*1o co! !ais a,ilidade7
Nu!a de6rea,e! enuci-a de inser*1o na isoto"ia da no-idade, 6e! caracter#stica da
!aior "arte desse ti"o de docu!entos, o Presidente locuciona I"74 de sua a"resenta*1oJ
43E
0
FYaZ no-a -is1o ?ue i!"ulsiono est= caracteri)ada "ela racionalidade e "ela aud=cia, e ser= o
"onto de "artida de u!a !udan*a estrutural s.ria, "rofissional e indis"ens=-el "ara alcan*ar
os o6Aetos ?ue nos i!"use!osG7 Por?uanto "are*a -a,o, "oucos "ar=,rafos de"ois @= u!a
"ista 6oa "ara co!"reender tal afir!a*1o, ?uando se le-e e! conta as condi*+es de "rodu*1o
desse discurso0 Fas For*as Ar!adas reali)ara! ao lon,o das Blti!as d.cadas in,entes
esfor*os "ara ada"tarCse e "reser-ar sua eDcelncia "rofissional e! u! conteDto de ?ueda dos
43<EData!ente, os interesses estrat.,icos a# listados s1o0 Fa "a) e se,uran*a internacionais, as restri*+es de
ar!as de destrui*1o e! !assa, a inte,ra*1o e se,uran*a re,ionais, o cresci!ento econL!icoCsocial, o
cresci!ento cient#ficoCtecnol(,ico, a "reser-a*1o da Na*1o frente 5 a!ea*a do narcotr=fico e do terroris!o
internacionais, os recursos naturais, reno-=-eis e n1o reno-=-eis, a "reser-a*1o do !eio a!6iente, os
es"a*os !ar#ti!os, insulares e flu-iais de interesse, o es"a*o a.reo ar,entino, as "assa,ens interoce/nicas, a
"reser-a*1o de -a)ios ,eo"ol#ticos, a "reser-a*1o do "osiciona!ento ar,entino no Siste!a Ant=rticoG7
43EO docu!ento tra) nB!eros de "=,inas di-ididos de acordo co! as se*+es de ?ue se co!"+e7
S2
ter!os reais no or*a!ento de DefesaG7 AcrescenteCse, . claro, ?ue n1o a"enas o or*a!ento
desse setor caiu na Ar,entina, "or?ue nesses !o!entos Ide6reados enunciati-a!ente no
"ar=,rafo se,uinte, "ara "ro-ocar distancia!entoJ Fo ,asto "B6lico e o endi-ida!ento eDterno
se incre!enta-a! su6stancial!enteG
43H
7 Ao "asso ?ue esse as"ecto seAa 6astante sa6ido "or
?uase ?ual?uer internacionalista ?ue estude a re,i1o, . si,nificati-o ?ue a"are*a lo,o no
in#cio da a"resenta*1o de u! docu!ento de defesa en?uanto fator alta!ente deter!inante
IcondicionanteJ e saliente, A= ?ue costu!a ser lateral e! for!ula*+es de outros "a#ses,
confor!e se "oder= o6ser-ar infra7
O teDto "rosse,ue co! discursos curtos de a"oio "elo $inistro de Defesa, Ricardo
L("e) $ur"@N, e "elo C@efe do Estado $aior ConAunto, :uan Carlos $u,nolo, "ara ent1o dar
lu,ar 5s Fconsidera*+es acerca do !arco estrat.,icoG Icen=rios !undial, @e!isf.rico e
re,ional, a!ea*as n1o tradicionaisJ e, e! se,uida, 5s F"rioridades estrat.,icas "ara o s.culo
?ue se iniciaG, 6e! co!o as altera*+es nas For*as Ar!adas de acordo co! essas Fno-as
necessidadesG7 Na !etade final, insereCse o setor de defesa na Freen,en@aria do EstadoG, e!
tentati-a de de!onstrar F!aior trans"arncia e eficinciaG In1o tanto "ela conAuntura "ol#tica,
!as "rinci"al!ente "elas constri*+es econL!icasJ7
Passando "or alto a descri*1o do cen=rio estrat.,ico, e! ?ue n1o @= !uita no-idade
sen1o al,u!as atoriali)a*+es de "a#ses ?ue n1o era! !encionados direta!ente no docu!ento
anterior, c@a!a !ais aten*1o, ?uanto aos "ro,ra!as narrati-os -il/nicos concorrentes aos
@eroicos, ?ue a a"resenta*1o das tais a!ea*as n1o tradicionais seAa feita da se,uinte !aneira0
FYaZti-idades tais co!o a de,rada*1o do !eio a!6iente, o cri!e internacional or,ani)ado, as
a!ea*as 5 institucionalidade de!ocr=tica e! "a#ses da re,i1o, o tr=fico ile,al de ar!as, o
contra6ando, as !i,ra*+es clandestinas e o narcoterroris!oG7 NoteCse 6e! ?ue as a!ea*as
a!6ientais ad?uirira! !aior "roe!inncia ?ue a si!"les contin,encialidade "assa,eira do
docu!ento anterior, "ro-a-el!ente A= tendo e! -ista o in#cio da reto!ada das "reocu"a*+es
so6re esse assunto, 5s -.s"eras do ani-ers=rio de de) anos da ,rande conferncia a!6iental de
4SS27 %a!6.! a de!ocracia "assou da afir!a*1o insistente "ara o6Aeto referente da
securiti)a*1o, assi! co!o a no-a fi,ura ?ue cada -e) !ais entrou e! -o,a, o
43HPratica!ente a"resentandoCo co!o conse?uncia, de la RBa declara ?ue, na diDis do enunciador, ta!6.!
FYoZs recursos or*a!ent=rios no futuro i!ediato s1o escassosG, a re?uerir o a"rofunda!ento da entidade
"ersonificada radical!ente co!o FRefor!a do EstadoG I"72J7 Para !el@or a"reens1o dessas condi*+es de
"rodu*1o, u!a cronolo,ia resu!ida dos e-entos ?ue !arcara! a crise financeira ar,entina "ode ser
encontrada e! ORN'ECR, 23327
S8
Fnarcoterroris!oG, curiosa!ente "renunciando a associa*1o su6ordinada do tr=fico de dro,as
5 !acrossecuriti)a*1o ?ue se consolidaria a "artir de sete!6ro da?uele ano7
$ais ainda, descre-eCse ?ue a eD"ans1o dessas a!ea*as Fest= ,erando dificuldades
de co!"leDa resolu*1oG, "or !eio n1o a"enas da o6staculi)a*1o das ati-idades nor!ais do
"a#s no tocante ao desafio ?ue re"resenta ao -alori)ado !ono"(lio da for*a, !as ta!6.! da
cat=lise de conflitos entre Estados, Fe "ode inclusi-e "ro-ocar a inter-en*1o de "oderes eDtraC
re,ionaisG su"osta!ente !al?uistos7 Dis"ondo esses dados de !odo si!"lificado no
?uadrado se!i(tico tensi-o, "odeCse construir u!a inter"reta*1o de resultado insti,ante so6re
a "re-is1o de conse?uncias de acordo co! a concentra*1o e dis"ers1o da for*a0
Ainda na terceira "=,ina das considera*+es so6re o !arco estrat.,ico, "erce6eCse a
eDistncia de u! eiDo !ali,no so6re o antissuAeito !eton#!ico discursi-i)ado no
narcoterroris!o0 ele tra) Aunto de si antiCo6Aetos co!o o au!ento da cri!inalidade e -iolncia
ur6ada 5s !ar,ens das ,randes cidades "or !eio do a"ro-eita!ento do Fdese!"re,o
estruturalG en?uanto co!"etncia atuali)anteT afeta o !eio a!6iente "or?ue o6ri,a o uso de
@er6icidas ?u#!icos "ara o co!6ate dos culti-os ile,ais e "or?ue o F6eneficia!entoG da
coca#na i!"lica o descarte Fde toneladas de "rodutos ?u#!icosG "elos rios e cursos dQ=,ua7
Instalada a forte se!anti)a*1o ne,ati-a desse antissuAeito, re-elaCse a?uilo ?ue "ode
ser identificado co!o seu res"ecti-o antidestinador estrutural, n1o sur"reendente!ente, na
F"o6re)a eDtre!a, a desi,ualdade social, a desi,ual distri6ui*1o econL!ica, a corru"*1o, o
contra6ando, as !i,ra*+es clandestinas, o dano 5 ecolo,ia e a de"reda*1o dos recursos
naturaisG, u! conAunto de se!as cuAa !aior "arte se refere a situa*+es econL!icas
dificultosas ?ue desde cedo causa! "ertur6a*1o ao suAeito nesse docu!ento7
S;
Continuando a descri*1o da actante antissu6Aeti-a, ta!6.! . no-idade nessa "e*a de
2334 o trata!ento das Fa!ea*as ou ,uerras assi!.tricasG I"ri!eira "=,ina da "arte FFor*as
Ar!adas "ara as no-as necessidadesGJ7 Se,undo se escre-e,
YuZ!a das defini*+es !ais difundidas no Ocidente so6re a nature)a das Fa!ea*as e
,uerras assi!.tricasG consiste nos Fintentos de en,anar ou erodir as for*as do
o"onente, tirando "ro-eito de suas de6ilidades, e!"re,ando !.todos ?ue difere!
si,nificati-a!ente do !odo usual e! ?ue atua u! o"onente e! suas o"era*+esG7
Nesta cate,oria, e! ?ue se costu!a locali)ar o terroris!o, o enunciador ar,entino
interessante!ente inclui ta!6.! u!a -is1o "resente e! outros -i)in@os sulCa!ericanos e
outros "a#ses ?ue sente! a assi!etria e! rela*1o aos Estados considerados desen-ol-idos,
co!o . o caso do discurso -ene)uelano0 assi!, fi,ura! a# a F,uerra infor!=ticaG, Fincluindo
ata?ues so6re infraCestrutura, a*1o "sicol(,ica e desinfor!a*1oG, as ar!as de destrui*1o e!
!assa, e ta!6.! Fo"era*+es n1o con-encionais, incluindo o uso de t=ticas de Q,ol"ear e
esca"arQ, o uso de centros ur6anos co!o cen=rios de co!6ates, desestrutura*1o da sociedade
ci-il e transtornos econL!icosG7 Su6entendeCse, co!o s(i ocorrer nessas as"ectuali)a*+es,
u!a isoto"ia de co-ardia e "er-ers1o so6re o "ro,ra!a narrati-o desses ini!i,os, de !odo
?ue eles se o"+e! 5 nor!alidade, racionalidade, "re-isi6ilidade e outras constru*+es
si!ilares, confor!e se "oder= !ostrar !el@or 5 frente neste tra6al@o7
Por ora, cu!"re finali)ar a eD"osi*1o do caso ar,entino co! a Direti-a de Pol#tica de
Defesa Nacional, de 233S, decretada durante a atual ad!inistra*1o "residencial de Cristina
Fern=nde) de Rirc@ner7 O !aior interesse a?ui . considerar a fi,ura Aur#dica de Fle,#ti!a
defesaG, trans"ortada a "artir da esfera Aus"ri-atista, sinta,!a ineDistente nas Leis de 4SMM e
4SS2 e no Li-ro de 4SSS7 E!6ora esti-esse "resente co! "ouca i!"ort/ncia na Re-is1o de
2334, e referente a u! direito internacional 6aseado no siste!a ONU, esse conceito encontra
res"aldo na Lei de Reestrutura*1o das For*as Ar!adas, de 4SSM, ?ue te! no se,undo inciso
do art7 2h a afir!a*1o de ?ue FYaZ Na*1o Ar,entina eDerce seu direito de or,ani)ar For*as
Ar!adas a"tas "ara o eDerc#cio da le,#ti!a defesa, conte!"lado eD"ressa!ente no arti,o <4
da Carta da Or,ani)a*1o das Na*+es UnidasG7 Por.!, . a"enas no Ca"#tulo II da Direti-a de
233S ?ue esse ti"o de defesa a"arece co!o Fo crit.rio essencial e ordenador so6re o ?ual se
estrutura todo o siste!a de defesa do Estado Ar,entinoG, ou seAa, a"resentado co!o o -alor
eDcelso, so6redeter!inante "ara a totalidade das a*+es anterior!ente descritas no /!6ito
desse siste!a, "assando a su6ordin=Clas7
S<
ED"licando esse seu F!odelo de defesa de car=ter Qdefensi-oQG YsicZ, o Decreto o
direciona contraria!ente a Fatitudes e ca"acidades ofensi-as de "roAe*1o de "oder at.
terceiros EstadosG, a Ftoda a,ress1o eDterna !ilitarG, e n1o contra as di-ersas Fno-as
a!ea*asG
43M
?ue do!ina-a! o discurso anterior7 Aliando isso 5 descri*1o desa6rida dos
Estados Unidos A= no ?uinto "ar=,rafo do "ri!eiro ca"#tulo, en?uanto detentor de Fu!a
su"re!acia indiscut#-el, caracteri)ada "or, entre outros ele!entos, u! ,asto de defesa ?ue
e?ui-ale a !ais da !etade do total !undial, u!a lideran*a in?uestion=-elG, fir!ado so6re
Fu!a "resen*a !ilitar e! escala !undial I_J e u!a efeti-a ca"acidade "ara "roAetar
,lo6al!ente recursos !ilitares e sustentar si!ultanea!ente duas ou !ais o"era*+es !ilitares
de en-er,adura e! diferentes re,i+es do ,lo6oG, n1o resta !uita dificuldade "ara concluir de
?ue ti"o de assi!etria se trata nesse decreto7 AAuda na inferncia ta!6.! o to! "ro-ocati-o
usado "ara desi,nar u! "ro6le!a ?ue esta-a "resente nos outros teDtos, s( ?ue a,ora de
!odo ,ritante!ente eD"l#cito, isto ., a ?uest1o das il@as $al-inas, &e(r,ias do Sul e
SandOic@ do Sul
43S
7
)&)& Bol:via
Na 'ol#-ia, a Lei Or,/nica das For*as Ar!adas re,ulou, no ano de 4SS2, durante o
,o-erno de :ai!e \a!ora, a FSe,uran*a e Defesa NacionalG confor!a! u! Siste!a
or,ani)ado "elo Estado "or !eio das For*as Ar!adas, co! o o6Aeti-o de Fneutrali)ar,
rec@a*ar ou destruir ?ual?uer a*1o tendente a -ulnera6ili)=ClasG Iart7 8hJ7 Co!o se . de
es"erar, esta lei lan*a o foco da aten*1o "ara as For*as Ar!adas, "rota,onistas na tarefa,
definidas co!o Fa Institui*1o Ar!ada Funda!ental e "er!anente do Estado 'oli-ianoG,
sustentando certos F"rinc#"ios doutrin=riosG 6e! detal@ados, dos ?uais -ale ressaltar, na
al#nea FdG do "ri!eiro arti,o, FYcZonstituir o 6aluarte da Se,uran*a Nacional e da Defesa
43M Nu! silencia!ento analitica!ente -alioso, o ter!o Fa!ea*aG s( fa) u!a a"ari*1o neste docu!ento, e ainda
"ara referirCse a u!a situa*1o de6reada "ara o s.culo UU, distante da realidade conte!"or/nea do enunciador
e dos enunciat=rios7
43SCo! os c@ocantes desta?ues de caiDa alta ori,inais, no oita-o "ar=,rafo do "ri!eiro ca"#tulo, FYcZa6e
destacar I_J a "ersistncia de diferendos interestatais n1o resol-idos e! !at.ria de so6erania territorial,
assi! co!o a !anuten*1o de encla-es coloniais e! di-ersas "artes do !undo I"or eDe!"lo, "ara o caso
ar,entino, as ILAS $ALVINASGT "ouco antes do final do se,undo ca"#tulo, Fa REPf'LICA
AR&EN%INA rec@a*a e ?uestiona os atos unilaterais 6rit/nicos na =rea dis"utada I_J7 Neste sentido, de-e
terCse "resente ?ue o REINO UNIDO DA &R 'RE%ANA E IRLANDA DO NOR%E est= tra6al@ando na
"retens1o de estender sua ale,ada so6erania territorial nas ILAS $ALVINAS, &ElR&IAS DO SUL E
SANDWIC DO SUL e na Ant=rtida at. %RE\EN%OS E CIN>UEN%A I8<3J !il@as !ar#ti!asG7
SE
so6erana da P=tria, contri6ue! ao 6e!Cestar ,eral do "o-o 6oli-iano, s1o o sustento da
-i,ncia da Constitui*1o Pol#tica do Estado, da de!ocracia e dos direitos e ,arantias cidad1sG7
Ainda ?ue n1o @aAa u!a diferen*a enf=tica entre se,uran*a e defesa e o siste!a ?ue as
or,ani)a e res,uarda, A= . "oss#-el inter"retar as For*as, nesses eDcertos, co!o destinador do
Siste!a, a?uele ?ue o fa) fa)er as a*+es de rec@a*a!ento e destrui*1o de outras contr=rias, ou
seAa0 PN g F YS
4
d IS
2
c O
e
JZ, e! ?ue S
4
g For*as Ar!adas, S
2
g Siste!a, e O
e
g Se,uran*a e
Defesa Nacional7
O arti,o Eh dessa Lei re,e ?ue a !iss1o funda!ental das For*as
443
. Fconser-ar a
inde"endncia nacional, a se,uran*a e esta6ilidade da Re"B6lica, a @onra e so6erania
nacional, asse,urar o I!".rio da Constitui*1o Pol#tica do Estado, ,arantir a esta6ilidade do
,o-erno le,al!ente constitu#do e coo"erar no desen-ol-i!ento inte,ral
444
do Pa#sG, al,o ?ue
confir!a o car=ter o6Aetificado da se,uran*a no in#cio dessa lei7
No entanto, o arti,o se,uinte adiciona ?ue os cidad1os est1o suAeitos a u! de-erCfa)er
su"erdeter!inado "elas For*as Ar!adas en?uanto destinador, u!a -e) ?ue assi! o eDiAa
"re-ia!ente u!a situa*1o es"ecial declarada "elo "oder eDecuti-o en?uanto ,uarda de sua
!iss1o constitucional
442
7 O art7 Mh, "or sua -e), eD"lica ?ue o Presidente da Re"B6lica usa esse
!ecanis!o "ara, no "lano eDterno, F"reser-ar a eDistncia, so6erania, inde"endncia e
inte,ridade do %errit(rio 'oli-ianoG
448
e, no "lano interno, F!anter a orde! "B6lica, ?uando
as institui*+es le,al!ente constitu#das "ara este fi! resultare! insuficientesG7 A# se "erce6e!
de u!a !aneira 6e! did=tica as condi*+es de a!ea*a eDistencial e eDtraordinariedade ?ue a
Escola de Co"en@a,ue esta6elece "ara o ato de lin,ua,e! securiti)ante, e!6ora os o6Aetos
443 Na Constitui*1o Pol#tica da 'ol#-ia, ?ue entrou e! -i,or e! fe-ereiro de 233S, confor!e se re"etir=
o"ortuna!ente a se,uir, o teDto n1o !uda !uito, se,undo o art7 2;;0 FAs For*as Ar!adas t! "or !iss1o
funda!ental defender e conser-ar a inde"endncia, se,uran*a e esta6ilidade do Estado, sua @onra e a
so6erania do "a#sT asse,urar o i!".rio da Constitui*1o, ,arantir a esta6ilidade do &o-erno le,al!ente
constitu#do, e "artici"ar no desen-ol-i!ento inte,ral do "a#sG7
444 U! conceito 6e! distinti-o do caso 6oli-iano, essa declara*1o de e!"re,o das For*as "ara o
FDesen-ol-i!ento NacionalG se daria F!ediante a ca"acita*1o dos recursos @u!anos "ara a reali)a*1o de
o6ras de infraCestrutura social, "roduti-a e outras, es"ecial!ente nas )onas fronteiri*asG, al.! da "artici"a*1o
nas indBstrias 6=sicas e estrat.,icas do "a#s Iarts7 48 e 4;J7
442 Art7 Hh0 F A Se,uran*a e Defesa Nacional s1o de-eres ineDcus=-eis de todos os 6oli-ianos, co! suAei*1o 5s
dis"osi*+es !ilitares e! te!"o de ,uerra e de e!er,ncia nacional7 Nen@u! cidad1o "oder= recusar seus
ser-i*os "rofissionais, t.cnicos ou cient#ficos 5 Institui*1o Ar!ada, ?uando "or ra)+es es"eciais ?ualificadas
"or Decreto do Poder EDecuti-o, e e! cu!"ri!ento de sua !iss1o constitucional, seAa! re?ueridos "ara
"reser-ar a se,uran*a, a inte,ridade e a so6erania da Na*1oG7
448 Re,istreCse ?ue, no Li-ro 'ranco de 233;, esses itens s1o listados co!o Fo6Aeti-os nacionais "er!anentesG
Aunto ao Fdesen-ol-i!ento inte,ral do EstadoG, Fa Austi*a social e a "a) internaG e a Freinte,ra*1o !ar#ti!a
co! so6eraniaG I"724J7
SH
referentes no caso ainda seAa! todos li,ados ao setor !ilitar tradicional7 A"enas "ara finali)ar
a considera*1o deste ?uarto ca"#tulo da Lei Or,/nica, noteCse a "resen*a ta!6.! clara de
u!a actante adAu-ante no art7 Sh, o Consel@o Su"re!o de Defesa Nacional, Fo !ais alto
or,anis!o assessor na se,uran*a e defesa inte,ral da Na*1oG7
Co! !enos circularidade e !ais nitide), o Li-ro 'ranco de Defesa, or,ani)ado e!
fins de 233; so6 a c@ancela de Carlos $esa, "rosse,ue na nfase dada 5s For*as Ar!adas
44;
,
na fus1o de se,uran*a e defesa
44<
, e !es!o assi! na 6i"arti*1o da se,uran*a se,undo os
do!#nios interno e eDterno, al.! da cont#nua nfase dada 5s For*as Ar!adas
44E
0 a "ri!eira,
relati-a a a!ea*as ao desen-ol-i!ento, tais co!o Fcorru"*1o, delin?uncia, insta6ilidade
"ol#tica, tr=fico de ar!as, narcotr=fico, terroris!oG, te! co!o encarre,ada de sua "reser-a*1o
a Pol#cia Nacional, desi,nada "ela orde! constituinte
44H
T a se,unda, ?ue usa a defesa e a
di"lo!acia co!o "ro"orcionadoras de !ecanis!os, relacionaCse 5 Finde"endncia nacional,
inte,ridade territorial e so6erania nacionalG I"723C24J7
Nos "ar=,rafos i!ediata!ente anteriores, antes de diferen*=Clas, no entanto, o
docu!ento tra) u!a defini*1o de Fse,uran*a inte,ralG en?uanto u! dos fins essenciais
44M
do
Estado 6oli-iano, ao lado do 6e!Cestar ,eral7 Essa cate,oria de se,uran*a FYtZe! a -er co!
todas as ati-idades ?ue a "o"ula*1o reali)a de for!a indi-idual e coleti-aG, a en-ol-er Ftodas
as eD"ress+es do "oder nacional, o ?ue si,nifica u!a res"onsa6ilidade de todos os setores da
sociedadeG I"723J, afir!a*+es ?ue, e!6ora -a)ias de conteBdo "ro"osicional !ais es"ec#fico,
44; Descre-endoCse !ais co!o u! o6ser-ador do ?ue co!o "rodutor do docu!ento, o "residente o introdu), A=
no "ri!eiro "ar=,rafo, co!o o teDto ?ue Fnos eD"+e de !aneira clara e co!"leta os "rinc#"ios funda!entais
?ue re,e! o a,ir de nossas For*as Ar!adas e o i!"ortante tra6al@o ?ue esta institui*1o funda!ental "ara a
P=tria le-a adiante e! cada u!a de suas estruturasG7 Pode "arecer eDa,ero salientar isso, !as de fato o
sinta,!a FFor*as Ar!adasG est= "resente e! a6soluta!ente todos os "ar=,rafos desse discurso inicial de
Carlos $esa7
44< 'e! "erce"t#-el, desde o docu!ento anterior, "elo si!"les fato de o adAeti-o n1o ser fleDionado e! nB!ero
"lural, e!6ora se refira a dois su6stanti-os correlacionados "or conAun*1o aditi-a7
44E Descre-endoCse !ais co!o u! o6ser-ador do ?ue co!o "rodutor do docu!ento, o "residente o introdu), A=
no "ri!eiro "ar=,rafo, co!o o teDto ?ue Fnos eD"+e de !aneira clara e co!"leta os "rinc#"ios funda!entais
?ue re,e! o a,ir de nossas For*as Ar!adas e o i!"ortante tra6al@o ?ue esta institui*1o funda!ental "ara a
P=tria le-a adiante e! cada u!a de suas estruturasG7 Pode "arecer eDa,ero salientar isso, !as de fato o
sinta,!a FFor*as Ar!adasG est= "resente e! a6soluta!ente todos os "ar=,rafos desse discurso inicial de
Carlos $esa7
44H AdAu-a! nisso as For*as Ar!adas, Fde acordo co! o esta6elecido na Lei Or,/nica das For*as Ar!adas, so6
solicita*1o do EDecuti-oG, ?uando as "ossi6ilidades de controle da Pol#cia ten@a! sido re6aiDadas I"723J7
44M E!6ora o Ffi! su"re!oG do Estado seAa Fa finalidade de lo,rar o 6e! co!u! de toda a "o"ula*1o, o ?ue se
tradu) na reali)a*1o do cidad1o 6oli-iano, o ?ue i!"lica ta!6.! a redu*1o dos #ndices de "o6re)a,
analfa6etis!o e se,uran*a nacionalG7 A reda*1o . confusa, tanto "or?ue lo,o e! se,uida a se,uran*a .
a"resentada co!o fi! su6alterno, ?uanto "or?ue neste eDcerto ela "ro-a-el!ente de-e ter sido confundida
co! a inse,uran*a, esta si! u!a situa*1o ?ue corres"onderia a u! desiderato de redu*1o7
SM
constroe! u!a co!"reens1o -alori)ada da se,uran*a en?uanto o6Aeto "rec#"uo de uso "ara
outros fins de 6ase7
A6aiDo, dis"+eCse no-a!ente, en?uanto a "ri!eira fun*1o do Estado, a defesa
nacional, ?ue, Fco!o "arte da res"onsa6ilidade do Estado, for!a "arte YsicZ da se,uran*a
nacional7 O "ro,resso e 6e!Cestar ,eral das na*+es n1o "oderia ser u!a realidade na ausncia
de se,uran*a e defesa nacionaisG7 V !istificante o6ser-ar ?ue, nesse trec@o, @= u!a rela*1o de
conteBdo e continente ?ue inserta, "ela "ri!eira -e), u!a se"ara*1o, ainda ?ue fraca, entre os
dois ele!entos7 So!a!Cse a isso as lin@as i!ediata!ente se,uintes, cuAa infor!a*1o . a de
?ue a defesa nacional Fco!"reende todo o conAunto de ati-idades ?ue re"onde! 5s
necessidades, interesses e eD"ectati-as da "o"ula*1o, as ?uais s1o a"oiadas "or inst/ncias
institucionais co!o os e!"res=rios, diri,entes sociais, c#-icos e as For*as Ar!adasG I"722J7
A se,uran*a, "or sua -e), ta!6.! fa) u!a a"ari*1o "aralela no trec@o suced/neo,
en?uanto atri6uto ?ue fortalece a ca"acidade do setor "roduti-o e! seu "a"el "ara o
desen-ol-i!ento nacional, este -oltado "ara a Ffun*1o central do EstadoG de Falcan*ar e
"reser-ar o 6e! co!u!G7 Nessa inst/ncia, !ais u!a -e) . oferecido u! clarea!ento da?uilo
?ue se encontra-a confuso nas "=,inas anteriores, "ois ta!6.! se esta6elece u!a @ierar?uia
entre essas fun*+es Iantes tidas co!o FfinsGJ7
Encerrando essa "arte de defini*+es de se,uran*a e defesa no docu!ento, -e! u!
"ar=,rafo rico de infor!a*+es so6re co!o a!6as se relaciona! ao desen-ol-i!ento, nu!a
rede cuAa descri*1o . co!"leDa e truncada, ra)1o "ela ?ual se fa) "referi-el!ente n1o
"arafrase=-el, e!6ora a cita*1o reste lon,a0
A rela*1o da defesa nacional te! u!a du"la conota*1o ?uanto 5 se,uran*a e
desen-ol-i!ento7 Co! a "ri!eira, . direta e concorrente "or?ue constitui seu
instru!ento de a*1oT "or outro lado, co! a se,unda . indireta, "or !eio da rela*1o
esta6elecida co! seu n#-el i!ediato ?ue . a Se,uran*a, esta rela*1o se eD"ressa na
ca"acidade dissuassi-a !#ni!a ?ue o Estado esta6elece "ara a defesa, e ade!ais na
!anuten*1o das rela*+es co! a co!unidade internacional "or !eio das !edidas de
confian*a !Btua7 I"722C28J
Entre outros "ontos, 6asta "or ora c@a!ar aten*1o "ara a instru!entali)a*1o !anifesta
ao final do trec@o, e! ?ue a confian*a !Btua . o6Aeto de uso "ara a continua*1o se,ura das
SS
intera*+es co! a co!unidade internacional, entre as ?uais lo,ica!ente se de-e incluir o
co!.rcio en?uanto ati-idade influente no desen-ol-i!ento7
Saltando u! trec@o de !enor no-idade "ara reto!ar as a!ea*as descritas, te!Cse a
6i"arti*1o co!u! entre as con-encionais e as n1o con-encionais7 >uanto 5s "ri!eiras, de
rele-ante, su6lin@eCse a coincidncia de ?ue, no cen=rio @e!isf.rico, . o6ser-ada Fu!a
esta6ilidade estrat.,ica ?ue se tradu) na -i,ncia do "rocesso de!ocr=ticoG I"783J7 A res"eito
das se,undas, contaCse ?ue Fest1o referidas a "ro6le!as de se,uran*aG, e t! !erecido u!
tra6al@o conAunto dos Estados do continente "ara co!6atClas I"784J7 Outrossi!, o Id.ficit deJ
desen-ol-i!ento econL!ico e social e!ana descontenta!entos ,eradores de -iolncia contra
o ,o-erno e at. contra o su"ra!encioando "rocesso de!ocr=tico
44S
7
O terceiro ca"#tulo do Li-ro 'ranco, intitulado FPol#tica de Defesa NacionalG, cont.!
nada !enos ?ue on)e afir!a*+es funda!entais so6re a Defesa e ?uator)e aforis!as cont#nuos
s( so6re o conceito de se,uran*a7 Co! essa !ir#ade, a tarefa de fa)er ?ual?uer delinea!ento
eficiente fica co!"ro!etida, !as !es!o assi! . "oss#-el ilu!inar al,uns "ontos0 e!
"ri!eiro lu,ar, ?ue se usa o "r.Cconstru#do da doutrina das For*as Ar!adas na defini*1o de
defesa, a ?ual aca6a "or ne,ar o ?ue se afir!ara "=,inas antes0 F. a reuni1o e a*1o de todas as
for*as !ateriais ?ue u!a Na*1o "ode o"or 5s a!ea*as de u! ad-ers=rio interior e eDterior
I777JG I"78<J, ou seAa, "ratica!ente anula a?uele discurso I@oAe 6e! co!u! no continenteJ
acerca da su"era*1o da ."oca autorit=ria e! ?ue @a-ia o te!or e co!6ate do Fini!i,o
internoG7 E! se,undo lu,ar, u!a afir!a*1o destoante dos docu!entos e! "a#ses -i)in@os,
-i)in@os, na ?ual se afir!a ?ue a se,uran*a colo!6iana Fen,lo6a -alores culturais, !orais e
es"irituaisG, u!a discursi-i)a*1o ?ue clara!ente reto!a o A= anterior!ente adiantado "a"el
?ue os li-ros 6rancos Iassi! co!o outros docu!entos "ol#ticos "B6licosJ t! co!o
instru!entos for!adores Ifre?uente!ente restriti-osJ e corro6oradores de identidade
nacional, cate,oria ideol(,ica su"osta!ente forte na defini*1o das for!a*+es discursi-as e!
deter!inado "a#s I"78ET -7 ta!6.! ORLANDI, 2338J
423
7
44S Adiante, o Li-ro tra) u!a 6i"arti*1o entre a!ea*as n1o con-encionais Fad-ersasG Inor!al!ente internasJ,
?ue costu!a! F!anifestar seu "onto de infleD1o na e!er,ncia de conflitos sociais Y"o6re)a, eDclus1o
social, racis!oZ, de resultados i!"re-is#-eisGT e a!ea*as n1o con-encionais Fanta,LnicasG, internas ou
eDternas, F?ue !anifesta! atitudes dolosas e se contra"+e! 5 consecu*1o ou "reser-a*1o dos o6Aeti-os
nacionaisG, e! ?ue se inclue! a corru"*1o, o narcotr=fico, a de"reda*1o do !eio a!6iente, o terroris!o, o
cri!e or,ani)ado e o tr=fico de ar!as I"7;<C;HJ7
423 Esse as"ecto . !uito rico e! "otencial de estudos e !ereceria u!a an=lise detal@ada ?ue n1o . "oss#-el
e!"reender no "resente tra6al@o7 E!6ora cause certo estran@a!ento essa asser*1o Idiscursi-i)a*1oJ "resente
no docu!ento colo!6iano, . "oss#-el -er na?uilo ?ue se considere co!o F-alores es"irituaisG u! conAunto
433
Dos cator)e "ontos da se,uran*a 6oli-iana, os dois "ri!eiros reto!a!Cna en?uanto
situa*1o cuAo suAeito de estado s1o o indi-#duo e os ,ru"os @u!anos, a# inclusos os Estados
so6eranos I"78;J, o ?uinto a!"liaCa ao locucionar ?ue ela F"ode ser indi-idual, co!unit=ria,
es"ec#fica, nacional ou coleti-aG Iu!a se?uncia a"arente!ente desarra)oada e re"etiti-a,
di,aCse de "assa,e!J, o d.ci!o tenta aclarar u! as"ecto antes o6scuro, di)endo ?ue FYaZ
Se,uran*a n1o constitui e! essncia u! fi!, "or?ue deri-a da a*1o "ol#tica ?ue o Estado
reali)a e! "rocura do 'e!CestarGT e o d.ci!oCterceiro aAuda a construir o ?uadrado tensi-o A=
feito antes "ara a Ar,entina, "ois esta6elece essa Se,uran*a ua Fconceito din/!ico, "or?ue
de-e ter u! deter!inado ,rau de ade?ua*1o "ara "er!itir ?ue o Poder Nacional reaAa diante
de u!a a!ea*a real ou "otencialG InoteCse a "ossi6ilidade de a!ea*a "otencial, ta!6.!
"resente na defini*1o 6rasileira, e 6e! "eri,osa se considerada a a!"la a6ran,ncia de suas
"oss#-eis conse?uncias de eDtraordinariedadeJ7 Por !ais ?ue seAa arriscado tentar si!"lificar
esse la6irinto constru#do "elo Li-ro 'ranco da 'ol#-ia, a "ossi6ilidade de entendi!ento
consolidada no ,r=fico se,uinte te! a -anta,e! de ressaltar a indu6it=-el asser*1o entre
a!6os os ter!os de interesse a?ui, ao !es!o te!"o e! ?ue atende 5 for!ula*1o direta de
dina!icidade ?ue se aca6a de coteAar7
de ele!entos social!ente disse!inados en?uanto su6stratos e! todos os outros "a#ses, ainda ?ue co!
"articularidades e! cada lu,ar7 A t#tulo de co,ita*1o, n1o . desarra)oado "ensar ?ue a afir!a*1o do ,o-erno
colo!6iano 6aseada na fi,ura da F$1e %erraG insere u! uni-erso se!/ntico cos!o,Lnico distinto do ?ue se
ad!itiria nos de!ais "a#ses sulCa!ericanos, !uito "ro-a-el!ente de-ido ao fato de ?ue o ,o-erno de E-o
$orales te! fortes 6ases de a"oio e! setores da "o"ula*1o ?ue ainda conser-a! tradi*+es @erdadas dos
ind#,enas, tal-e) co! relati-a!ente !enos influncia Feuro"eiaG do ?ue nesses outros "a#ses da re,i1o7 Esse
as"ecto de nfase na "articularidade de-e ser considerado co!o ressal-a 5 ,enerali)a*1o ?ue su6Aa) ao
esfor*o te(rico de re,ionali)a*1o da se,uran*a no continente sulCa!ericano, assunto ?ue ocu"a a discuss1o
do terceiro ca"#tulo deste tra6al@o7
434
Enfi!, se o Li-ro 'ranco de 233; n1o . t1o sol#cito "ara co! os =-idos de "recis1o,
ainda se "ode recorrer a certas for!ula*+es recentes do ,o-erno E-o $orales
424
, !arcado
forte!ente "or u!a for!a*1o discursi-a ?ue "ri-ile,ia ele!entos das "assadas "ol!icas de
inde"endncia no su6continente, e ta!6.! "ela -alori)a*1o da "luralidade e es"ecificidade
.tnicoCnacional da 'ol#-ia, entre outras caracter#sticas7 A a"resenta*1o de u!a no-a
Constitui*1o Pol#tica do Estado ao con,resso e! outu6ro de 233M, -i,ente a "artir de
fe-ereiro do ano se,uinte, A= cont.! 6ons indicati-os de al,uns desses caracteres0
es"ecial!ente ?uanto 5 se,uran*a e defesa, o d.ci!o arti,o da Constitui*1o de 233S re)a ?ue
I7 A 'ol#-ia . u! estado "acifista, ?ue "ro!o-e a cultura da "a) e o direito 5 "a),
assi! co!o a coo"era*1o entre os "o-os da re,i1o e do !undo, a fi! de contri6uir
ao con@eci!ento !Btuo, ao desen-ol-i!ento e?uitati-o e 5 "ro!o*1o da
interculturalidade, co! "leno res"eito 5 so6erania dos estados7
II7 A 'ol#-ia rec@a*a toda ,uerra de a,ress1o co!o instru!ento de solu*1o aos
diferendos e conflitos entre estados, e se reser-a o direito 5 le,#ti!a defesa e! caso
de a,ress1o ?ue co!"ro!eta a inde"endncia e a inte,ridade do Estado7
III7 Pro#6eCse a instala*1o de 6ases !ilitares estran,eiras e! territ(rio 6oli-iano7
Assi!, te!Cse !ais u!a -e) o conceito de le,#ti!a defesa en?uanto direito do Estado,
e! res"osta a a,ress+es, e!6ora n1o se restrinAa a "ro-enincias eDternas ou internas,
deiDando o direito reser-ado "ara ?ual?uer situa*1o e! ?ue se deter!ine a!ea*a aos atri6utos
6=sicos de inde"endncia e inte,ridade do Estado7 Ainda entre esses incisos, . dif#cil deiDar
de notar ?ue o terceiro constitui u! ato de lin,ua,e! de -alor ilocut(rio interditi-o e
conteBdo "ro"osicional co! referncia i!"l#cita ao incL!odo co! a "resen*a de 6ases
!ilitares dos Estados Unidos na re,i1o, fonte de entre-eros interestatais recentes7
No arti,o 42, so6re a or,ani)a*1o do Estado dentro do siste!a de ,o-erno, fa)Cse u!a
se"ara*1o in.dita e! sua clare)a, se,undo a ?ual FYsZ1o fun*+es estatais a de Controle
422
, a de
Defesa da Sociedade e a de Defesa do EstadoG7 >uanto 5 "arte da sociedade, "odeCse
acrescentar o eD"osto no se,undo ca"#tulo IFA*+es de defesaGJ do %#tulo IV I&arantias
Aurisdicionais e a*+es de defesaGJ, so6re a defesa ,arantida a ?uais?uer indi-#duos0 de acordo
co! o art7 42< a# alocado,
424 Entre !uitos outros autores ?ue co!entara! so6re as infleD+es es"eradas e concreti)adas de seu ,o-erno,
indica!Cse FISEL, 233ET $E:mAS, 23437
422 A sa6er, essa fun*1o . eDercida "ri!aria!ente "ela Controladoria &eral do Estado, Finstitui*1o t.cnica ?ue
eDerce a fun*1o de controle da ad!inistra*1o das entidades "B6licas e da?uelas nas ?ue a fun*1o de controle
da ad!inistra*1o das entidades "B6licas e da?uelas nas ?ue o Estado ten@a "artici"a*1o ou interesse
econL!icoG Iart7 248J7
432
YtZoda "essoa ?ue considere ?ue sua -ida est= e! "eri,o, ?ue . ile,al!ente
"erse,uida, ou ?ue . inde-ida!ente "rocessada ou "ri-ada de li6erdade "essoal,
"oder= inter"or A*1o de Li6erdade I_J, e solicitar= ?ue se ,uarde tutela de sua -ida,
cesse a "erse,ui*1o inde-ida, resta6ele*a!Cse as for!alidades le,ais ou se restitua
seu direito 5 li6erdade7
A eD"lica*1o do ?ue se entende, de fato, "or defesa da sociedade, -e! a"enas "or
eDtens1o no %#tulo V da Carta $a,na, ao descre-er o "a"el da institui*1o "ri!ordial "ara a
performance dessa fun*1o, a Defensoria do Po-o0 F-elar= "ela -i,ncia, "ro!o*1o, difus1o e
cu!"ri!ento dos direitos @u!anos, indi-idual e coleti-os, ?ue se esta6elece! na
Constitui*1o, nas leis e nos instru!entos internacionaisG Iart7 24MJ7
>uanto 5 "arte estatal, al.! do A= eD"osto, ta!6.! ca6e infor!ar ?ue o art7 4H2, e!
seus incisos 4E e 2<, insere a "reser-a*1o da se,uran*a e da defesa do Estado en?uanto
atri6ui*+es do Presidente do Estado, "ara as ?uais de-e eDercer o "oder de !ando so6re as
For*as Ar!adas, dis"ondo delas F"ara a defesa do Estado, sua inde"endncia e a inte,ridade
do territ(rioG7 %oda-ia, o terceiro ca"#tulo do !encionado %#tulo V no!eia a Procuradoria
&eral do Estado co!o de"osit=ria da fun*1o de Defesa do Estado, no sentido de ?ue ela Fte!
co!o atri6ui*1o "ro!o-er, defender e "recautelar os interesses do EstadoG Iart7 22SJ, de
!odo a constituir u!a si,nifica*1o da defesa 6aseada na re"resenta*1o Aur#dica "B6lica da
entidade estatal7
>uanto 5 se,uran*a nesse teDto constitucional, @= ?ue se fa)er aten*1o "ara o art7 Sh,
?ue funde fins e fun*+es do Estado e arrola, entre eles, no se,undo inciso o de FY,Zarantir o
6e!Cestar, o desen-ol-i!ento, a se,uran*a e a "rote*1o e i,ual di,nidade das "essoas, na*+es
"o-os e co!unidadesG7 E!6ora @aAa !uitas !en*+es na Carta a outros as"ectos a?ui
irrele-antes, co!o se,uran*a ali!entar, se,uran*a industrial, se,uran*a Aur#dica, se,uridade
social Idesi,nadas "elo !es!o ter!o na l#n,ua es"an@olaJ, . 6o! ressaltar ainda o art7 28,
ta!6.! endere*ado a indi-#duos, co! a ,arantia de ?ue FYtZoda "essoa te! direito 5 li6erdade
e se,uran*a "essoalG, u! 6inL!io re"etido nessa lei !=Di!a ta!6.! ?uando se fa) !en*1o 5
"ena de "ris1o e reto!a a isoto"ia da dina!icidade na si,nifica*1o do ter!o7
Ino6stante, a Fse,uran*a do EstadoG ta!6.! . !anifestada, al.! das A= citadas
atri6ui*+es re,uladas no art7 4H2, na descri*1o de estados de eDce*1o feita a "artir do art7 48H,
o ?ual faculta ao Presidente declarar esse ti"o de situa*1o ?uando e onde necess=rio, FYeZ!
caso de "eri,o "ara a se,uran*a do Estado, a!ea*a eDterna, co!o*1o interna ou desastre
naturalG7 := no art7 2;;, fica reiterado ?ue a !iss1o funda!ental das For*as Ar!adas .
438
Fconser-ar a inde"endncia, se,uran*a e esta6ilidade do Estado, sua @onra e a so6erania do
"a#sG, al.! de outras A= so6reditas7 Co!"le!entaCo o art7 2E8, ?ue usa a !odalidade deLntica
"ara descre-er ?ue FY.Z de-er funda!ental das For*as Ar!adas a defesa, se,uran*a e controle
das )onas de se,uran*a fronteiri*aG
428
7
Real!ente, trataCse de !uitos conceitos de se,uran*a e defesa na 'ol#-ia, e tal-e) n1o
tanto "or?ue -en@a! sendo constante!ente alterados "or su6stitui*1o, e si! "ro-a-el!ente
"or?ue -1o adicionandoCse7 A esse res"eito, "ara citar u!a frase la"idar 6astante recente da
$inistra da Defesa do "a#s, $ar#a Cecilia C@ac(n Rend(n, "or ocasi1o da IU Conferncia de
$inistros de Defesa das A!.ricas e inau,ura*1o da Escola de Defesa e Se,uran*a da AL'AC
%CP no corrente ano, F@oAe a -is1o inte,ral de defesa . a defesa "ara o desen-ol-i!ento, a
defesa de nossos recursos naturais, a defesa de nossas culturas, a defesa da $1e %erra, enfi!,
a Defesa da VidaG I4ineamientos para uma nueva doctrina de seguridad y defensa, 2344,
"7SJ7 Ade!ais, o "residente E-o $orales "ontua enfatica!ente ?ue
o "ri!eiro !anda!ento de ?ual?uer "ol#tica de se,uran*a de-e a"ontar a defender a
eDistncia da $1e %erra7 Este . o 6e! su"re!o da @u!anidade7 N1o eDiste a !ais
!#ni!a "ossi6ilidade de construir re,i!es duradouros de se,uran*a econL!ica,
"ol#tica, !ilitar, social ou tecnol(,ica "ara nossos "a#ses se n1o ,aranti!os a
"rote*1o e a se,uran*a da $1e %erra7 Ii67, "7M<J
Ao ?ue "arece, esse realce do conceito de se,uran*a e defesa da $1e %erra -isa, entre
outros o6Aeti-os, a -alori)ar a constru*1o identit=ria da 'ol#-ia en?uanto estado "lurinacional
?ue -alori)a suas ra#)es .tnicas ind#,enas e "rocura u! "onto co!u! "ara unir essas
diferentes ori,ens, u! ato lin,ua,eiro 6aseado nu!a es".cie de discurso IreJfundador a fi!
de funcionar co!o referncia @ist(rica 6=sica no i!a,in=rio constituti-o do "a#s IORLANDI,
2338, "7HT \OPPICFON%ANA, 2338, "7482J, co!o ali=s fica -alori)ado desde o "re/!6ulo da
no-a Constitui*1o 6oli-iana0 FY"Zo-oa!os esta sa,rada $1e %erra co! rostos diferentes, e
co!"reende!os desde ent1o a "luralidade -i,ente de todas as coisas e nossa di-ersidade
co!o seres e culturasG7
428 Infor!eCse0 se,undo o art7 2E2, FYcZonstitui )ona de se,uran*a fronteiri*a os cin?uenta ?uilL!etros a "artir
da lin@a de fronteiraG, onde, sal-o eDce*1o de necessidade estatal, nen@u!a "essoa estran,eira indi-idual ou
e! sociedade "ode "ossuir ou ad?uirir "ro"riedade de solo, =,ua ne! su6solo7
43;
)&,& Brasil
Por?uanto o de6ate acad!ico so6re a defesa e se,uran*a A= seAa 6e! con@ecido e
tal-e) at. des,astado no /!6ito acad!ico do "r("rio "a#s, n1o se Aul,a necess=rio a?ui fa)er
u! eDcurso delon,ado so6re a for!ula*1o dos docu!entos de "ol#ticas e estrat.,ia de defesa
ou u! detal@a!ento de suas 6ases Aur#dicas, do !odo co!o se -eio fa)endo no caso dos
outros "a#ses, "or?ue . 6e! f=cil encontrar A= nu!erosas referncias infor!ati-as a
res"eito
42;
, e! es"ecial neste !o!ento e! ?ue se fa) u!a reto!ada -i,orosa dos assuntos
co! -istas a finali)ar a "re"ara*1o do t1o a,uardado Li-ro 'ranco de Defesa7 Parece ser
!el@or a"ro-eitado o es"a*o e te!"o n1o nu!a si!"les descri*1o dos docu!entos, do !odo
co!o . corri?ueiro se -er ser feita, !as si! u!a an=lise !ais detida de certas das
se!el@an*as e diferen*as ?ue ,uarda! entre si, a fi! de de"reender co! u! "ouco !ais de
acuidade a si,nifica*1o desses ter!os e! tais teDtos7 V a o"ortunidade, afinal, de reali)ar u!a
an=lise se!i(tica u! "ouco !ais F"esadaG, "ara re-elar "arte u! "ouco !aior, e ainda assi!
!odesta, do uni-erso conceitual ?ue ela dis"+e e atuali)a7
A co!e*ar atacando de "ronto a Pol#tica Nacional de Defesa de 4SSE, "or sua
deno!ina*1o, @= ?ue! ?uestione ?ue este docu!ento "ossa ser real!ente c@a!ado de
F"ol#tica nacional de defesaG7 E!6ora ten@a sido o "ri!eiro escrito 6rasileiro deste ti"o !ais
declarat(rio, suas condi*+es de "rodu*1o s1o co!u!ente o6ser-adas co!o deter!inantes
!ais de Fu!a @ar!oni)a*1o de "ontos de -ista entre di-ersas a,ncias res"ons=-eis "or
assuntos eDternos do "a#sG
42<
ou de u! ti"o de Fdeclara*1o da "ostura internacionalG 6rasileira
?ue de u!a "ol#tica de defesa ideal contendo todos os ele!entos tidos co!o essenciais
es"erados "ara u! docu!ento desse "orte IPROENnA :r7T DINI\, 4SSM, "74MJ7 A sa6er,
Cl(-is 'ri,a,1o I4SSM, "7SJ arrola tais ele!entos nas se,uintes ati-idades0 Fa-alia*1o
42; $es!o u! estudo lin,u#stico 6e! funda!entado A= foi e!"reendido "or Va,ner Santana I233HJ e! seu
!estradoT "or.!, a "ers"ecti-a a# adotada se filia 5 -ertente c@a!ada An=lise de Discurso Cr#tica, ?ue Ao,a o
foco de an=lise so6re ?uest+es diferentes da?uelas co! ?ue a "ers"ecti-a se!i(ticoC"ra,!=tica a?ui
"ri-ile,iada se "reocu"a7 De ?ual?uer for!a, fica a efusi-a reco!enda*1o de consulta a este tra6al@o
ela6orado na Uni-ersidade de 'ras#lia7
42< Ainda na identifica*1o das condi*+es de "rodu*1o ?ue en-ol-e! a su6Aeti-idade eD"ressa no docu!ento,
-ale le!6rar ?ue, 5 ."oca, FYdZiferente!ente da !aioria dos "a#ses de!ocr=ticosZ, n1o eDistia no 'rasil o
$inist.rio da Defesa, !as si! Fcinco a,ncias !ilitares e! n#-el de !inist.rio K ED.rcito, $arin@a,
Aeron=utica e EstadoC$aior das For*as Ar!adas IE$FAJ e o !inistroCc@efe da Casa $ilitar K, al.! da
Secretaria de Assuntos Estrat.,icos da Presidncia da Re"B6lica, todos -oltados, no todo ou e! "arte, "ara os
assuntos de defesa do 'rasil7 A esses, so!a-a!Cse ainda Finst/ncias di-ersas ?ue eDerceria! o "a"el de
consel@os consulti-os su"eriores so6re estes te!as0 o Consel@o de Defesa, (r,1o constitucional, a C/!ara
Setorial de Rela*+es EDteriores e Defesa Nacional ICredenaJ e, ainda, setorial!ente, estruturas de co!ando
nacional e alto co!ando das for*as sin,ulares, cuAos "a".is se so6re"+e!G7 As ?ue teria! "artici"ado
direta!ente na ela6ora*1o da PDN e! 4SSE s1o a SAE, os !inist.rios !ilitares e o $RE, Fal.! da "resen*a,
"ouco clara e! ter!os institucionais, do $inist.rio da :usti*aG IPROENnA :r7T DINI\, 4SSM, "74HC4MJ7
43<
estrat.,ica ,o-erna!ental, "roAetos de for*as e "laneAa!ento das a*+es !ilitares e seu as"ecto
funda!ental, o or*a!ento consolidado de defesaG7
N1o o6stante ter sido influenciada direta e indireta!ente "or nu!erosos atores da
"ol#tica nacional, esta PDN . assinada "ela Presidncia da Re"B6lica, sendo ent1o ocu"ante
do car,o de c@efe do Estado Fernando enri?ue Cardoso7 A"(s sua ela6ora*1o relati-a!ente
r="ida Iou, se,undo relatos, feita 5s "ressas
42E
J, o docu!ento foi si!"les!ente a"resentado
"or FC, n1o tendo oficial!ente rece6ido re-esti!ento Aur#dico "elo Con,resso7
Nesse tocante, con-.! le!6rar co! 6re-idade o @ist(rico conteDtual do !o!ento0
@a-ia al,u! anseio, "or "arte da lideran*a ,o-erna!ental, "ela cria*1o do $inist.rio da
Defesa 6rasileiro, 5 se!el@an*a do ?ue @a-ia e! tantos outros "a#ses Ie na A!.rica Latina,
e! "articular, "or seu co!u! "assado recente de re,i!es autocr=ticosJ "ara assinalar co!
!ais nfase o controle ci-il so6re as For*as Ar!adas7 Por.!, estando seu "rocesso de
institucionali)a*1o Fatolado no "/ntano das resistncias cor"orati-asG IALSINA :r7, "7E;J, o
Presidente se encontra-a "ressionado "elas rus,as entre os !inistros !ilitares e nota-a na
din/!ica dos tra6al@os destes u!a falta de articula*1o "reocu"ante, donde l@e teria -indo a
con-ic*1o da Fnecessidade de ela6ora*1o de u! docu!ento "B6lico ?ue "ro"orcionasse u!
?uadro de referncias co!u! 5s for*as sin,ularesG Ii67, "7EHJ7
No entanto, essas "ress+es "arece! ter sido suficientes "ara ?ue o docu!ento n1o
trouDesse tantas !udan*as, tendoCse li!itado a u!a Fsiste!ati)a*1o da?uilo ?ue cada u!a
das for*as A= -in@a fa)endoG, adicionada "ela -is1o internacional ale,ada!ente conciliadora
do $inist.rio de Rela*+es EDteriores e sua decorrente nfase na coo"era*1o e! detri!ento da
"roAe*1o de "oder ou afir!a*1o incisi-a das ca"acidades nacionais7 Assi!, no "anora!a ,eral
res,atado "or Alsina :r7 Ii67, "7EMCESJ,
YtZrata-aCse, a u! s( te!"o, de afir!ar o foco eDterno da "ol#tica de
defesa, asse,urar as inten*+es "ac#ficas "erante os -i)in@os e o
!undo, de!onstrar o en,aAa!ento nacional na constru*1o de u!a
orde! !undial est=-el e salientar o "a"el "ri!ordial da di"lo!acia na
resolu*1o de diferendos7
42EA esse res"eito, -7 ALSINA :r7, "7EMCES7 Se,undo este autor, o car=ter "ouco ino-ador do docu!ento . u!a
das ra)+es "or ?ue Fe! a"enas dois !eses, co! nB!ero n1o eDausti-o de reuni+es se!anais, foi "oss#-el
c@e,ar a u! teDto consensual7 NoteCse, no entanto, ?ue o Presidente teria esta6elecido o "ra)o de a"enas
-inte dias Bteis "ara a "rodu*1o do docu!entoo Nessas condi*+es, seria de todo i!"ro-=-el c@e,ar a u!a
f(r!ula ?ue conte!"lasse ?ual?uer ino-a*1o su6stanti-a e! rela*1o 5s con-ic*+es arrai,adas nos !eios
!ilitar e di"lo!=ticoG7
43E
V, de fato, o ?ue a"arece no in#cio do teDto da PDNC4SSE0 lo,o no "ri!eiro "ar=,rafo,
sua introdu*1o desen@a o cen=rio internacional co!o u! ?uadro de desafios e o"ortunidades,
?ue des"erta a necessidade de F"ro!o-er no 'rasil o desen-ol-i!ento de !odalidades
"r("rias, fleD#-eis e criati-as de "ensa!ento estrat.,ico, a"tas a atender 5s necessidades de
defesa do Pa#sG7 Instalando dessa !aneira os !arcos diticos referenciais es"aciais e
te!"orais, o discurso to!a "arte nu!a isoto"ia de no-idades ?ue -! de encontro ao suAeito,
desafiandoCo e instaurando "ara seu "ro,ra!a narrati-o u!a alta nor!ati-idade,
!ateriali)ada na recorrncia dos se!e!as indicadores de de-erCfa)er tanto e! for!a
,ra!atical adAeti-a ?uanto su6stanti-a, n1o a"enas neste "ri!eiro "ar=,rafo, !as ta!6.! no
?ue l@e . suced/neo, confir!andoCo e real*andoCo7
A solu*1o "ara o i!"asse colocado . a ca"acita*1o do suAeito "or !eio de a"tid+es
interessante!ente c@a!adas F!odalidadesG, 5s ?uais a a6orda,e! se!i(tica confere lu,ar
central de an=lise da sintaDe narrati-a, confor!e se "oder= -erificar adiante7 No caso, trataCse
de u!a eD"ectati-a de cu!"ri!ento "elo suAeito de u! "ro,ra!a su"erador da?ueles
desafios, "or !eio de seu in-esti!ento co! os atri6utos de indi-idualidade, fleDi6ilidade e
criati-idade7
No "lano da "erfor!ati-idade "ri-ile,iado "ela "ra,!=tica, o ato de lin,ua,e!
indireto I-7 SEARLE, 2332, "7;H e ss7J, irri,ado "or a?uele -alor "ro"osicional de
ca"acita*1o, est= re-estido de for*a ilocucion=ria a"elati-a, da ?ual se es"era, "or u! lado,
u!a "erlocu*1o adesi-a da "o"ula*1o 6rasileira "ara co! essas nor!ati-idades !as, "or
outro I"ro-a-el!ente, "ela so6redita influncia conciliadora do Ita!aratNJ, certa
tran?uili)a*1o aos de!ais cole,as no cen=rio internacional Iconfir!ada "elo ?uarto
"ar=,rafoJ, co! a i!"ress1o de ?ue o 'rasil ainda n1o . u! suAeito ?ue conte co! as tais
a"tid+es, ainda ?ue isso se atenue "elo e-idente #!"eto de !el@orar a situa*1o su6Aeti-a, este
sendo, afinal, u! dos o6Aeti-os i!"l#citos do "r("rio docu!ento, confor!e se eD"Ls "ouco
antes7
N1o sur"reende, "ois, o fato de o terceiro "ar=,rafo definir taDati-a!ente ?ue a PDN,
F-oltada "ara a!ea*as eDternas, te! "or finalidade ficar os o6Aeti-os "ara a defesa da Na*1o,
6e! co!o orientar o "re"aro e o e!"re,o da ca"acita*1o nacionalG, en-ol-endo tanto os
setores ci-il co!o !ilitar7 Nesta Blti!a !en*1o, cu!"re le!6rar ?ue o "a"el desses FsetoresG
ci-il e !ilitar, ?ue n1o deiDa! de ser atores do n#-el discursi-o, . o ?ue &rei!as c@a!a, no
"lano da narrati-idade, de adAu-ante do suAeito "rinci"al "roso"o"ei)ado na Na*1o Iesta,
43H
atoriali)a*1o coleti-a
42H
de F'rasilGJ, ou seAa, . Fo auDiliar "ositi-o ?uando esse "a"el .
assu!ido "or u! atorG, corres"ondendo a u! F"oderCfa)er indi-iduali)ado ?ue, so6 a for!a
de ator, contri6ui co! seu auD#lio "ara a reali)a*1o do "ro,ra!a narrati-o do suAeitoG
I&REI$AST COUR%VS, 233M, "728C2;J7
A"(s a 6re-e descri*1o do F"erfil 6rasileiroG If#sicoC,eo,r=fico, econL!icoJ no ?uinto
"ar=,rafo, o seDto 6ati)a de Fdefesa sustent=-elG u! "ro,ra!a narrati-o "rinci"al e! ?ue o
suAeito adAu-ante . o6Aetificado en?uanto instru!ento da efeti-a*1o de u! "ro,ra!a euf(rico
su6ordinado, a Fconstru*1o de u! !odelo de desen-ol-i!entoG, no ?ual se 6usca a conAun*1o
co! a Fde!ocraciaG en?uanto o6AetoC-alor, e a disAun*1o co! as Fdesi,ualdades sociaisG e
Fdese?uil#6rios re,ionaisG en?uanto antiCo6Aetos7 NoteCse, ainda, ?ue a aDiolo,i)a*1o t#!ica
42M
"resente neste "ar=,rafo aca6a "or "ri-ile,iar a disforia ?uando ele-a co!o o6Aeti-os
"aralelos a F"aulatina !oderni)a*1o da ca"acidade de autoC"rote*1oG e a co!"ati6ili)a*1o
das "rioridades "ol#ticas, sociais, econL!icas e !ilitares co! as necessidades de defesa e
di"lo!acia7
No "ar=,rafo se,uinte, ?ue encerra a introdu*1o 5 PDNC4SSE, !ais u!a -e) se
confir!a ?ue esses o6Aetos in-este! u! "oderCfa)er0 in-ocando de no-o a te!=tica da
dificuldade ?ue i!"+e o de-er, "rocuraCse concili=Clas co! a Fdis"oni6ilidade de !eiosG,
ati-idade ?ue o teDto deiDa condicionada 5 Fa"ro-a*1o de recursos "elo Con,resso nacionalG,
inst/ncia clara do "oder de!ocr=tico, fortalecida !ais u!a -e) "ela sociedade en?uanto
adAu-ante ?ue se en-ol-e, !as n1o cu!"re "ro,ra!a, a,ora atoriali)ada discursi-a!ente nos
Fse,!entos acad!ico, cient#ficoCtecnol(,ico e industrialG7
A "arte se,uinte do docu!ento, ao descre-er o F?uadro internacionalG co! !ais
"or!enores, desen@a u!a estrutura !undial condicionante e! !uitos as"ectos, dentre os
42H AleDander Wendt I4SSS, "724<C24ET 233;J eD"lica ?ue a a,ncia de u!a cor"ora*1o co!o o Estado ., na
realidade, u! ti"o de Festrutura de con@eci!ento ou discurso co!"artil@ado ?ue "er!ite aos indi-#duos
en,aAarCse na a*1o coleti-a institucionali)adaG7 Para !aior esclareci!ento, -ale le!6rar ?ue, se,undo Wendt,
eDiste u!a di-er,ncia 6=sica de o"ini+es acerca do status ontol(,ico dessa estrutura entre Fno!inalistasG e
FrealistasG7 Este realis!o cient#fico, ?ue n1o de-e ser confundido co! o realis!o cl=ssico das RI, consiste na
ne,a*1o do entendi!ento no!inalista "redo!inante nas teorias da "ol#tica internacional0 en?uanto o
no!inalis!o - a a,ncia cor"orati-a F!era!ente co!o u!a fic*1o ou !et=fora Btil "ara descre-er o ?ue
Qna realidadeQ s1o a*+es de indi-#duosG, os realistas cient#ficos acredita! ?ue esta a,ncia se refere a Fu!
fenL!eno real e e!er,ente ?ue n1o "ode ser redu)ido aos indi-#duosG ne! 5 so!a das a*+es indi-iduais,
ne! si!"les!ente ao F,o-ernoG, "rinci"al!ente "or?ue o Fco!"orta!entoG dos a,entes cor"orati-os
funciona "ara Fse fa)er "redi*+es confi=-eis so6re os indi-#duosG, assi! su6-ertendo o ru!o de
deter!ina*1o e de"endncia, ainda ?ue n1o necessaria!ente o su"lante7
42M Vale le!6rar as "ala-ras de &rei!as e Court.s I233M, "7<3<J0 FA cate,oria t#!ica articulaCse, "or sua -e),
e! euforia?disforia Itendo aforia co!o ter!o neutroJ e dese!"en@a u! "a"el funda!ental na transfor!a*1o
dos !icrouni-ersos e! aDiolo,ias0 conotando co!o euf(rica u!a diDis do ?uadrado se!i(tico e co!o
disf(rica a diDis o"osta, ela "ro-oca a -alori)a*1o "ositi-a e]ou ne,ati-a de cada u! dos ter!os da estrutura
ele!entar da si,nifica*1oG7
43M
?uais a"arenta ser !uito forte a ins"ira*1o de te!or en?uanto su6strato da securiti)a*1o7
Ainda ?ue de !aneira relati-a!ente indireta, a"enas a !en*1o a al,u!as eD"ress+es A= .
suficiente "ara dar a entender a constru*1o desse lB,u6re ca!"o se!/ntico de dB-ida,
o6scuridade, fra,ilidade, incerte)a e descon@eci!ento ?ue 6usca "erlocucionar
lin,uistica!ente a concord/ncia da audincia co! as !edidas ?ue se,ue!, tanto a "artir do
nono "ar=,rafo desta se,unda "arte, ?uanto na se*1o ; do !es!o docu!ento0 FindefinidoG,
Finst=-elG, Ffalta de corres"ondnciaG, Fe-olu*1o ainda . dif#cil de se "re-erG, Fdesa"areceu a
relati-a "re-isi6ilidadeG, FconflitosG Fe! ?uase todos os continentesG, Frecrudesci!ento de
eDtre!is!osG, Ffra,!enta*1oG, Ffase de transi*1oG, Fausncia de "aradi,!as clarosG, F?uadro
de incerte)asG, Fcontinue a !erecer o cuidadoG, Fa6dicar de u!a for*a de defesaG, Fre,i1o
!ais des!ilitari)ada do !undoG, FeDtre!a!ente co!"leDoG7 U!a a6stra*1o si!"lificada e
,enerali)ada "oss#-el "ara o n#-el funda!ental seria a se,uinte0
A "artir do j27S, confor!e A= adiantado, s1o iniciadas as sintaDes de u!a ,ra!=tica
narrati-a si!ultanea!ente @eroica e cordial do suAeito e seu sucesso na 6usca "or o6Aetos de
-alor se!/ntico "ositi-o7 Isso -e! a fec@ar o ?uadro de !odalidades eDot=Dicas -irtuali)anteC
atuali)anteCreali)ante Ide-erC"oderCfa)erJ0 "ara esclarecer e! u! eDe!"lo, o esfor*o
6rasileiro de F"ro!o-er !aior inte,ra*1o e a"roDi!a*1o entre os "a#ses do continenteG l@e
confere Fcredi6ilidadeG e, assi!, fa) os -i)in@os confor!are! co!o ?ue u!a coura*a 5 sua
-olta, Fu! -erdadeiro anel de "a) e! torno do Pa#s, -ia6ili)ando a concentra*1o de esfor*os
co! -istas 5 consecu*1o de "roAeto nacional de desen-ol-i!ento e de co!6ate 5s
desi,ualdades sociaisG Ij2743J7
E!6ora seAa not=-el a ausncia de !en*1o a ?ual?uer ator ?ue cu!"ra o "a"el
e-idente de IantiJdestinador, eDiste no j2744 u! oculta!ento "ro"iciado "ela e!"re,o de -o)
"assi-a cuAo -alor securiti)ante . 6e! forte0 F"ode ser co!"elido a en-ol-erCse e! conflitos
43S
,erados eDterna!ente, co!o conse?uncia de a!ea*as ao seu "atri!Lnio e aos seus interesses
-itaisG, u!a frase ?ue re"rodu) e! s#ntese ?uase did=tica as condi*+es su6Aeti-as ?ue a Escola
de Co"en@a,ue coloca "ara u! ato de lin,ua,e! deste ti"o Ia!ea*a eDistencial 5
so6re-i-ncia do o6Aeto referente, in-oca*1o de !edidas ur,entes e]ou eDtraordin=riasJ7
O "ar=,rafo se,uinte, no entanto, !arca a actante narrati-a de antissuAeito "ara ,ru"os
fre?uente!ente c@a!ados nas Rela*+es Internacionais de Fno-os atoresG, a sa6er, F6andos
ar!adosG a,indo nas fronteiras da A!a)Lnia, e Fo cri!e or,ani)ado internacionalG, n1o
o6stante seAa feita a ressal-a de ?ue a enu!era*1o n1o se "retende eDausti-a, "or?ue esses s1o
a"enas Fal,uns dos "ontos a "ro-ocar "reocu"a*1oG Ioutra indefini*1o "ro"a,adora de te!or
e ansiedadeJ7
A terceira se*1o, ?ue lista os Fo6Aeti-os da Defesa NacionalG, ser-e co!o ?ue u!a
,rande !odali)a*1o endot=Dica I?uererJ ?ue !arca a transi*1o entre o re,istro
"redo!inante!ente "at.tico ?ue se escre-ia at. ent1o, "ara u! re,istro "ra,!=tico
"ro"ria!ente dito, ei-ado de asser*+es 6e! !ais incisi-as ?ue -isa! a indicar a enfati)ar a
di!ens1o da a*1o e o6-ia!ente o"orCse 5?uele conAunto anterior de caos, incerte)as e riscos7
Entre os se!e!as res"ons=-eis "or isso, "ode!Cse tra)er0 Fatua*1oG, F"ro-erG, FcentradaG,
Fati-aG, F"ostura estrat.,ica dissuas(riaG, F"erfeita!ente definidosG, Frecon@ecidosG,
FestreitoG, Fconfian*aG, Fres"eitoG, FreAei*1oG, F6uscaG, Fuso da for*aG, Fa*1o di"lo!=ticaG,
Fefica)G, Fdecis1oG, Fi!"ondoG, Ffortaleci!ento e?uili6radoG, entre outros7 No-a!ente
resu!indo, n1o "arece eDa,ero reto!ar o ?uadrado co! al,u!as leituras dessas
aDiolo,i)a*+es, aliadas 5?uelas antes -istas0
N1o . "or outra ra)1o, final!ente, ?ue a ?uinta e Blti!a "arte do docu!ento -e!
ainda !ais rec@eada de -er6os "erfor!ati-os e notada!ente a adi*1o da !odalidade
endot=Dica atuali)ante Isa6erJ co!o ele!ento ?ue falta-a "ara a co!"letude do 6inL!io
443
su"erior!ente @ierar?ui)ado deseAa6ilidadeC-erdade7 Assi!, o docu!ento . encerrado co! a
tentati-a de trans!itir u!a sensa*1o de din/!ica e "re"ara*1o ?ue -isa a ali-iar as tens+es
antes criadas, desde ?ue o contrato fiduci=rio "ro"osto "elo enunciador 5 audincia seAa aceito
co! sucesso
42S
7
:= ?uanto 5 Pol#tica de Defesa Nacional de 233<, e!6ora ten@a! so6eAado o"ini+es no
sentido de ?ue ela n1o ino-a-a
483
, os analistas !ais atentos @1o de se ?uestionar ao !enos
so6re as ra)+es "or ?ue certos trec@os fora! alterados, su"ri!idos ou adicionados, A= ?ue essa
no-a edi*1o foi oficial IDecreto Nh <7;M;, de 83 de Aun@oJ, deuCse e! u! ,o-erno de
inclina*1o ideol(,ica ale,ada!ente distinta ILula da Sil-aJ e so6 condi*+es de "rodu*1o
di-ersas, e! es"ecial "or?ue se @a-ia final!ente criado no Pa#s, no ano de 4SSS, o $inist.rio
da Defesa I$DJ
484
7
:= na a"resenta*1o do no-o teDto, a6reCse u!a concess1o !uito i!"ortante, ?ue a
PDNC4SSE estrate,ica!ente silencia-a7 Se antes a "e*a era F-oltada "ara a!ea*as eDternasG,
a,ora ela se torna F-oltada, "re"onderante!ente, "ara a!ea*as eDternasG7 InfereCse ?ue a
intercala*1o do ad-.r6io
482
!ar?ue a ad!iss1o de "ossi6ilidade de eDistncia ou a "erce"*1o
de a!ea*as ta!6.! internas, o ?ue e-idente!ente !uda a for*a ilocucion=ria desse ato de
lin,ua,e! securiti)ador se! ?ue altere seu -alor "ro"osicional "ro"ria!ente dito7
No !es!o "ri!eiro "ar=,rafo, acrescentaCse a?uele ele!ento institucional enfati)ado
"ela !aioria dos co!entadores, o $D7 U!a -is1o se!i(tica nota ?ue sua !en*1o a# co!o o
(r,1o ?ue Fcoordena as a*+es necess=rias 5 Defesa NacionalG o in-este de u! "oder
42SDadas as !uitas cr#ticas -erificadas tanto no setor acad!ico ?uanto entre "arcela dos !ilitares, @= ra)+es
"ara crer ?ue os !acroatos de lin,ua,e! "resentes na PDNC4SSE n1o ti-era! sucesso a6soluto, e! "articular
de-ido 5 falta de fir!e)a, de "or!enori)a*1o e !es!o de coerncia interna ?ue al,uns notara! I-7, "7 eD7,
ALSINA :r7, 2338, "7H2CH8J7
483V a o"ini1o resoluta, "or eDe!"lo, eD"osta e! PEREIRA, 233E, "7;<0 Fcon?uanto deno!inada de no-a
Pol#tica de Defesa Nacional, . "ratica!ente a !es!a anterior, co! !udan*as de "ala-ras, arranAos e
introdu*1o de uns "oucos e discut#-eis conceitosG7 Este eDC$inistro da $arin@a, ali=s, n1o @esita e!
e-idenciar co! -ee!ncia sua a-alia*1o de ?ue @a-eria u!a Fdisson/ncia entre "ala-ra e -ontadeG I"7;EJ,
instanciada na recla!a*1o "ela aloca*1o de recursos suficientes "ara o "re"aro das For*as, distri6ui*1o esta
?ue a PDN afir!a "riori)ar7
484 No entender de :o1o Paulo Alsina :r7 I2338, "7<;J, Fa "u6lica*1o da PDN e a cria*1o do $D re"resentara!
aconteci!entos interli,adosG7 $ais es"ecifica!ente, Fa PDN con-erteuCse e! u! "asso l(,ico e! dire*1o ao
$inist.rio da Defesa7 Se o "rocedi!ento ortodoDo seria "ri!eiro unificar $arin@a, ED.rcito e Aeron=utica
so6 o co!ando do $D e de"ois ela6orar u!a "ol#tica de defesa ?ue fornecesse as lin@as de orienta*1o "ara o
"re"aro castrense, no "lano concreto ocorreu o o"osto7 Inicial!ente, for!ulouCse u! docu!ento declarat(rio
?ue, a"esar de suas deficincias, ser-iu co!o ele!ento i!"ulsionador do "rocesso de !udan*a ?ue at. ent1o
ca!in@a-a lenta!enteG I"7HMJ7 E! concord/ncia, elder da Sil-a I233H, "748J enDer,a ?ue a PDNC4SSE
Fa6riu ca!in@o "ara as refor!as estruturais ?ue as institui*+es de defesa do "a#s necessita-a!, a fi! de
ade?u=Clas ao ordena!ento de!ocr=ticoG7
482 $udan*a eDtensa!ente analisada "or Santana, 233H, "7H<CHH, ?ue "rocura eD"licar a inser*1o desse
F!odali)ador deLnticoG inclusi-e e! seus as"ectos discursi-os "ra,!=ticos7
444
"ri-ile,iado, no!eada!ente, o de destinador, nu!a coincidncia sint=tica !uito a"ro"riada
co! o classica!ente esta6elecido "or &rei!as e Court.s
488
7
Poucos ta!6.! "arece! ter "erce6ido ?ue o se,undo "ar=,rafo, "ara al.! de u!a
!etalin,ua,e! eD"licati-a e or,ani)ati-a, cont.! u!a di-is1o !uito si,nificante "ara o
entendi!ento da securiti)a*1o7 Afir!a ?ue a PDN F. co!"osta "or u!a "arte "ol#tica, ?ue
conte!"la os conceitos, os a!6ientes internacional e nacional e os o6Aeti-os da defesaG,
so!ada de FYoZutra "arte, de estrat.,iaG, e! ?ue se situa! as orienta*+es e diretri)es7 Isso
condi) !uito co! a -is1o da Escola de Co"en@a,ue so6re o es"ectro de "oliti)a*1o ro!"ido
"elo ato de lin,ua,e! securiti)ador, "or?ue este desloca o assunto e suas din/!icas
res"ecti-as "ara u!a esfera "riorit=ria e! ?ue a contesta*1o "ol#tica fica !inorada, e! ?ue o
de6ate "erde es"a*o "ara a afo6ada eDtraordinariedade das !edidas e!er,enciais, isolando o
do!#nio estrat.,ico do do!#nio da "ol#tica ou, nas "ala-ras de :[r,en a6er!as, a a*1o
estrat.,ica da a*1o co!unicati-a
48;
7
V 6e! certo ?ue o "ar=,rafo sucessi-o ainda na introdu*1o continue a colocar a I"arteJ
Pol#tica de Defesa Nacional co!o Fte!a de interesse de todos os se,!entos da sociedade
6rasileiraG InoteCse ?ue a "resen*a do adAeti-o totali)ante, @o!o,enei)ante e unificador ?ue
@a-ia na PDNC4SSE foi atenuada "ela "luralidade de Fse,!entosGJ, !as adiciona ?ue est=
condicionada n1o a"enas 5s diretri)es ale,ada!ente "erenes da "ol#tica eDterna I-is1o
constru#da e 6e! discut#-el e! ?ue o Ita!aratN e at. estudiosos da "ol#tica eDterna se!"re
insiste!J, !as ta!6.! 5s contin,ncias ,o-erna!entais, esta sendo u!a "ossi6ilidade se?uer
a-entada e! todo o teDto da edi*1o anterior da PDN7 Refor*a este ar,u!ento o fato de ?ue a
"ol#tica eDterna -e! aco!"an@ada de u! a"osto eD"licati-o definidor de tais direti-as, !as
as Forienta*+es ,o-erna!entaisG fica! ao lado nu!a not=-el e 6e! con-eniente carncia de
eD"licita*1o e li!ita*1o7
488 Le!6rando, o Destinador F. a?uele ?ue co!unica ao Destinat=rioCsuAeito Ido /!6ito do uni-erso i!anenteJ
n1o so!ente os ele!entos da co!"etncia !odal, !as ta!6.! o conAunto dos -alores e! Ao,oT . ta!6.!
a?uele a ?ue! . co!unicado o resultado da "erfor!ance do Destinat=rioCsuAeito, ?ue l@e co!"ete sancionarG
I&REI$AST COUR%VS, 233M, "7482J7
48;Se,undo a "ra,!=tica @a6er!asiana, as a*+es estrat.,icas s1o u! ti"o de a*1o social ?ue n1o -isa
"ri!aria!ente ao entendi!ento !Btuo, !as si! 5 consecu*1o de o6Aeti-os indi-iduais "or !eio do a"elo aos
deseAos e receios do interlocutor, entre outros !eios7 A diferen*a sutil "ara co! a a*1o co!unicati-a ., "ois,
?ue nesta os interlocutores coordena! sua a*1o na 6usca de o6Aeti-os indi-iduais ou conAuntos, !as co!
6ase nu! entendi!ento co!"artil@ado de ?ue esses o6Aeti-os seAa! inerente!ente ra)o=-eis e -=lidos7 O
sucesso da a*1o co!unicati-a, destarte, n1o seria tanto a concreti)a*1o do o6Aeti-o e! si, co!o na a*1o
estrat.,ica, !as si! a "r("ria concord/ncia li-re entre os atores de ?ue seus o6Aeti-os -alida! o
co!"orta!ento coo"erati-o I'O$ANT RE&, 233HJ7
442
No Blti!o "ar=,rafo da at. 6astante in.dita introdu*1o, eDiste u!a atenua*1o do to!
cordial usado outrora0 ?uase re"reendendo os 6rasileiros "or tere! tal-e) deiDado a"a,arCse
da !e!(ria as a!ea*as de conflitos, o docu!ento ecoa a cartil@a !a?uia-eliana ao afir!ar
?ue F. i!"rudente i!a,inar ?ue u! "a#s co! o "otencial do 'rasil n1o ten@a dis"utas ou
anta,onis!os ao 6uscar alcan*ar seus le,#ti!os interessesG, donde -e! co!o conse?uncia a
frase i!ediata!ente se,uinte ?ue a"resenta a PDN co!o "ro"ositada a Fconscienti)ar todos
os se,!entos da sociedade 6rasileira de ?ue a defesa da Na*1o . u! de-er de todos os
6rasileirosG, cuAa Blti!a "arte . reiterada a!iBde nas "ro"a,andas !idi=ticas das For*as7
InsereCse, assi!, ta!6.! "ara o adAu-ante coleti-o a !odalidade eDot=tica -irtuali)ante do
de-erCfa)er, isto ., su"era o en-ol-i!ento lateral de 4SSE co! u!a deter!ina*1o de
co!"artil@a!ento ati-o do "ro,ra!a narrado7
A se*1o de nB!ero 4, iniciada co! o fi! dos "ar=,rafos introdut(rios, tra) u!a s.rie
de defini*+es so6re o Estado, a se,uran*a e a defesa, as ?uais rele!6ra! o uso de s(lito
"resente nas "ri!eiras "artes de teDtos Aur#dicos, a# inclu#das con-en*+es interestatais7 Para
u! estudo "reocu"ado co! a si,nifica*1o, esse artif#cio did=tico -e! 6e! a cal@ar "ara ?ue
n1o seAa toda a i!"ress1o deri-ada de trec@os "aralelos7 Nessa enu!era*1o, ali=s, @=
"erce"t#-eis interteDtos e! rela*1o 5 consolidada %eoria do Estado nas cincias Aur#dicas
IEstado co!"osto de territ(rio, "o-o, ,o-erno, so6erania e leisJ e, si!ultanea!ente, co! u!
dos !aiores cl=ssicos das cincias sociais na re"lica*1o Oe6eriana do F!ono"(lio le,#ti!o
dos !eios de coer*1oG, acrescentandoCl@e esta6eleci!ento de!ocr=tico da lei e da orde! ?ue
o Estado de-e fa)er -aler e asse,urar, se,undo for!ula o ite! e! ?uest1o7
O j472 inicia a defini*1o da se,uran*a co! u!a curiosa de6rea,e! enunciati-a0
FYnZos "ri!(rdios, a se,uran*a era -ista so!ente "elo /n,ulo da confronta*1o entre EstadosG,
e de"ois conte!"ori)a a diDis "ara o leitor atual co! a locu"leta*1o de ?ue, FY5Z !edida ?ue
as sociedades se desen-ol-era!, no-as eDi,ncias fora! a,re,adas, al.! da a!ea*a de
ata?ues eDternosG, al,o ?ue -e! a confir!ar a?uilo ?ue se "erce6ia sutil!ente desde o
eD(rdio da introdu*1o7 Isso . continuado no ite! se,uinte, ?ue descre-e a a!"lia*1o da
se,uran*a e "arece at. ter sido decalcado dos cinco setores "re-istos "ela Escola de
Co"en@a,ue I"ol#tico, !ilitar, econL!ico, social e a!6ientalJ, al.! de ta!6.! en-ol-er
Fdefesa ci-ilT se,uran*a "B6licaT "ol#ticas econL!icas, de saBde, educacionaisG, u! esco"o
i!"ressionante!ente a!"lo ?ue c@e,a at. 5 "ers"ecti-a nota6ili)ada "elos autores ?ue
tra6al@ara! o conceito de se,uran*a @u!ana e "ode causar "reocu"a*1o ?uando se "ensa, "or
448
eDe!"lo, nas cr#ticas nor!ati-as ?ue enfati)a! a necessidade de dessecuriti)a*1o "or seu
"otencial eDtraordin=rio detri!ental A= aludido supra7
Continuando a cascatear o conceito, o docu!ento constr(i u! "aralelis!o sint=tico de
su6ordina*1o e instru!entali)a*1o, FYaZ se,uran*a, e! lin@as ,erais, . a condi*1o e! ?ue o
Estado, a sociedade ou os indi-#duos n1o se sente! eD"ostos a riscos ou a!ea*as, en?uanto
?ue a defesa . a*1o efeti-a "ara se o6ter ou !anter o ,rau de se,uran*a deseAadoGT sucedido
"or u!a in-oca*1o de autoridade e le,iti!idade "lural uni-ersal, ?ual seAa, a co!"reens1o da
se,uran*a "ara certos es"ecialistas con-ocados "ela ONU co!o Fu!a condi*1o "ela ?ual os
Estados considera! ?ue n1o eDiste "eri,o de u!a a,ress1o !ilitar, "ress+es "ol#ticas ou
coer*1o econL!icaG, u! dado ?ue o analista "ode trans"or ao caos eDtralin,u#stico co!o u!a
das orienta*+es !ais enfati)adas "elo ,o-erno ?ue lan*ou a PDNC233<7
Enfi!, c@e,aCse a"(s u! ca!in@o al,o tortuoso 5 defini*1o "r("ria "ara se,uran*a e
defesa0 O 'rasil te-e na Pol#tica de Defesa Nacional de 233<, so6 o ,o-erno Lula da Sil-a
48<
,
duas al#neas do j47; dedicadas a esses conceitos0
I C Se,uran*a . a condi*1o ?ue "er!ite ao Pa#s a "reser-a*1o da so6erania e da
inte,ridade territorial, a reali)a*1o dos seus interesses nacionais, li-re de "ress+es e
a!ea*as de ?ual?uer nature)a, e a ,arantia aos cidad1os do eDerc#cio dos direitos e
de-eres constitucionaisT
II C Defesa Nacional . o conAunto de !edidas e a*+es do Estado, co! nfase na
eD"ress1o !ilitar, "ara a defesa do territ(rio, da so6erania e dos interesses nacionais
contra a!ea*as "re"onderante!ente eDternas, "otenciais ou !anifestas7
?ue n1o se co!"ro!ete co! -=rios dos conceitos citados nos "ar=,rafos antecessores,
!as insere no-os ele!entos 6e! interessantes0 na se,uran*a, incluiCse a condi*1o de
F,arantia aos cidad1os do eDerc#cio dos direitos e de-eres constitucionaisG I"or dedu*1o, al,o
?ue a a!ea*a eli!ina ao instituir o do!#nio inse,uran*aJT na defesa, sur"reendente!ente
a6ra*a a!ea*as F"otenciaisG, al,o ?ue causaria calafrios a !uitos internacionalistas cr#ticos
dos preemptive attac@s norteCa!ericanos, "or eDe!"lo7
Ainda so6re as condi*+es de "rodu*1o discursi-as ?ue se disse sere! "ro-a-el!ente
influenciadas "elas orienta*+es ,o-erna!entais de ?ue se fala-a, notaCse outra das A= di-ersas
no-idades da no-a PDN0 no ite! 272, !enciona!Cse, de acordo co! certas tendncias de
no!enclatura da "ol#tica internacional, os F"a#ses e! desen-ol-i!entoG co!o desafiados
48< E!6ora re"ita ipsis litteris 6oa "arte da PDN de 4SSE, ela6orada no ,o-erno Fernando enri?ue Cardoso,
@= ele!entos suficientes "ara distanciar essas duas edi*+es da PDN, dos ?uais a inclus1o de u!a defini*1o
"ara estes conceitos . u! dos !ais claros7
44;
"elas altera*+es no !ercado !undial ?ue o fenL!eno da ,lo6ali)a*1o o"ortuni)a e
,radati-a!ente eDacer6a, e!6ora n1o eD"licite ?ue o 'rasil fa*a "arte desse ,ru"o7 No
"ar=,rafo adiante, a no-a "erce"*1o de !orfolo,ia do "oder ta!6.! . "intada co!
"inceladas !ais "recisas, u!a Funi"olaridade no ca!"o !ilitarG "rodutora de Ftens+es e
insta6ilidades indeseA=-eisG, referncia (6-ia aos -i)in@os do norte7
Na Estrat.,ia Nacional de Defesa, de 233M, a?uele car=ter @er(ico e cordial do suAeito
F'rasilG . reto!ado no discurso identit=rio0 confor!e indica! o "ri!eiro e o se,undo
"ar=,rafos, FYoZ 'rasil . "ac#fico "or tradi*1o e "or con-ic*1o7 Vi-e e! "a) co! seus
-i)in@os I_J7 Esse tra*o de "acifis!o . "arte da identidade nacional e u! -alor a ser
conser-ado "elo "o-o 6rasileiroGT e, al.! disso, en?uanto FY"Za#s e! desen-ol-i!ento, o
'rasil ascender= ao "ri!eiro "lano no !undo se! eDercer @e,e!onia ou do!ina*1oG7 A"esar
dessas renBncias, . claro ?ue n1o fica co!"leta!ente descartado o tra*o de lideran*a re,ional
t1o ressaltado "ela !aioria dos analistas da A!.rica do Sul, "or?ue "er!anece! no discurso
as a!6i*+es de cresci!ento e ascens1o7
>uanto ao as"ecto do desen-ol-i!ento a# "resente, fica esta6elecido e! se,uida,
no-a!ente co! a"ela*1o 5 isoto"ia da identidade nacional, e e! frases curtas de efeito
conati-o 6e! ao ,osto do lin,uaAar "ol#tico conte!"or/neo assi!ilado ao "ro"a,and#stico,
?ue FEstrat.,ia nacional de defesa . inse"ar=-el de estrat.,ia nacional de desen-ol-i!ento7
Esta !oti-a a?uela7 A?uela fornece escudo "ara esta7 Cada u!a refor*a as ra)+es da outra7
E! a!6as, se des"erta "ara a nacionalidade e constr(iCse a Na*1oG7 E!6ora a# a
deter!ina*1o a"are*a co!o -ia de !1o du"la, o !es!o "ar=,rafo restrin,e a defesa 5
co!"etncia !odal de u!a for!a 6e! se!el@ante 5s ori,ens dos estudos se!i(ticos co! os
a an=lise da F!orfolo,ia dos contosG !#ticos russos, feita "or Pro""0 FYdZefendido, o 'rasil
ter= co!o di)er n1o, ?uando ti-er ?ue di)er n1o7 %er= ca"acidade "ara construir seu "r("rio
!odelo de desen-ol-i!entoG7 Reto!ando o ?uadrado cl=ssico do "oderCfa)er, trataCse de u!a
afir!a*1o clara de li6erdade e inde"endncia, a "artir da a?uisi*1o de "oder ?ue reAeita a
i!"otncia I!ero ?uererJ e dis"ensa a o6edincia I!ero de-erJ7 No caso, adicioneCse0
44<
A inde"endncia . !uito a!iBde afir!ada no docu!ento, co! ,rande nfase 5
"erfor!ati-idade ?ue ela "er!ite7 Isso fica 6e! (6-io na enuncia*1o das diretri)es da END,
toda ite!i)ada e! -er6os infiniti-os ?ue centrali)a! os "ro,ra!as de narra*1o0 dissuadir,
or,ani)ar, desen-ol-er In1o co! sur"resa, re"etido nada !enos ?ue seis -e)es nos 28 "ontosJ,
a"rofundar, fortalecer, unificar, re"osicionar, adensar, "riori)ar, "ro!o-er, re-er, estruturar,
"re"arar Io Bnico outro re"etidoJ, esti!ular, a!"liar, ca"acitar, !anter7
Ainda na te!=tica das ca"acidades, a"(s so6re"assar todo o restante da "ri!eira "arte
?ue cont.! as @eterL,eneas descri*+es de cada u!a das trs For*as, . for*oso !irar "ara as
F"rinci"ais -ulnera6ilidades da atual estrutura de defesa do Pa#sG, se*1o cuAo conteBdo
"ro"osicional . !arcado "or u! n1oC"oder, !as cuAo -alor ilocut(rio . ei-ado de ?uerer e
de-er, -oltados inclusi-e "ara a "o"ula*1o desde a "ri!eira lin@a, ?ue re-ela o F"ouco
en-ol-i!ento da sociedade 6rasileira co! os assuntos de defesa e escasse) de es"ecialistas
ci-is nesses te!asG7 Co!o seAa !ais interessante deiDar !arcada essa !anifesta*1o actancial
na narrati-a "ara os efeitos da conclus1o, n1o . necess=rio detal@ar os "ar=,rafos se,uintes,
?ue re6ate! recla!a*+es cont#nuas ?ue todo estudioso da defesa nacional A= de-e terCse
fati,ado de "resenciar, e!6ora !uito -=lidas0 insuficincia e descontinuidade de recursos,
o6solescncia de e?ui"a!entos, != distri6ui*1o es"acial, falta de articula*1o co! o ,o-erno,
ineDistncia de "laneAa!ento nacional e de re,ras de "riori)a*1o, 6lo?ueios tecnol(,icos
eD(,enos, entre outras7
Co!"leta a no*1o das -ulnera6ilidades a so!6ra das a!ea*as, descritas no trec@o da
END dedicado 5s Fi"(teses de E!"re,oG7 S1o elas a F"enetra*1o nas fronteiras terrestres ou
44E
a6orda,e! nas =,uas Aurisdicionais 6rasileirasG, Fa a!ea*as de for*as !ilitares !uito
su"eriores na re,i1o a!a)LnicaG, a ultra"assa,e! dos li!ites de Fu!a ,uerra re,ional
controlada, co! e!"re,o efeti-o ou "otencial de ar!a!ento nuclearG, Fo"era*+es internas de
&arantia da Lei e da Orde!G Ionde se encaiDa o co!6ate 5s a!ea*as internas, co!o ,ru"os
de narcotraficantesJ e Fa!ea*a de conflito ar!ado no Atl/ntico SulG7 Co!o se -, na !aior
"arte dos enunciados a actante antissuAeito . o!itido, eDceto no caso da atoriali)a*1o de
Ffor*as !ilitares !uito su"erioresG, no-a!ente "arte da reiterada ret(rica desafiadora aos
"a#ses recon@ecida!ente desen-ol-idos, ?ue se fe) co!u! nos discursos "ol#ticos do
su6continente7
Claro ?ue @= !uit#ssi!os outros as"ectos ?ue !erece! aten*1o e des"erta! a
curiosidade, es"ecial!ente "or?ue o "resente tra6al@o te! todo o seu conteDto situacional
atra-essado "elos interesses e! analisar o caso es"ec#fico do 'rasil7 %oda-ia, A= feitos os
a"onta!entos 6=sicos, esse #!"eto "recisa dar lu,ar ao i!"erati-o de ter e! conta os outros
"a#ses da re,i1o, tanto "ara n1o tornar a an=lise de!asiada!ente des6alanceada, ?uanto "ara
"reser-ar a tentati-a de fluide) e! sua linearidade7
)&/& -"ile
De-ido a u!a duradoura "reocu"a*1o co! a trans"arncia nesse te!a, . "oss#-el fa)er
a an=lise da se,uran*a e defesa do C@ile eDclusi-a!ente "or !eio de li-ros 6rancos, "ois A=
s1o e! nB!ero de trs os ?ue fora! "u6licados desde 4SSH7 Este "ri!eiro, enca6e*ado "ela
assinatura do "residente Eduardo Frei Rui)C%a,le, . di-idido e! seis "artes, ?uais seAa!,
Ffunda!entos da defesaG, Fentornos ?ue incide! na defesaG, Fa defesa nacionalG, Fo cen=rio
,eo,r=fico da defesaG, Fas for*as ar!adasG e Frecursos econL!icos "ara a defesaG, dentre as
?uais a aten*1o ser= -oltada inicial!ente "ara a terceira, "or?ue . a "ortadora das defini*+es
diretas de se,uran*a nacional e defesa nacional, Aunta!ente co! desen-ol-i!ento nacional Ie,
5 se!el@an*a do 'rasil, ta!6.! u!a ?uarta se*1o so6re a rela*1o entre defesa e
desen-ol-i!entoJ7
Os for!uladores "referira! co!e*ar a defini*1o "ela diDis da contradi*1o, e! ?ue
refuta! a distorcida F-is1o "redo!inante na o"ini1o "B6licaG so6re a defesa co!o
unica!ente redu)ida ao "a"el ?ue os !ilitares cu!"re! nela en?uanto "art#ci"es eDclusi-os
44H
I"7H3J7 Ao in-.s, ela de-e ser entendida e! sua "olisse!ia, tanto ?ual fun*1o, ?ual
or,ani)a*1o, ?ual conAunto nor!ati-o ou ?ual desafio econL!ico, entendi!entos estes ?ue
fa)e! alus1o cru)ada co!"le!entar 5 ?uinta e a seDta "artes do li-ro, citadas anterior!ente7
De todo !odo, a ace"*1o !ais uni-ersal infor!a ?ue o conceito de defesa trata da Fa*1o e
efeito de conser-ar a "osse de u! 6e! ou de !anter u! ,rau suficiente de li6erdade de a*1o
?ue "er!ita alcan*ar tal 6e!G I"7H8J, frase esta ?ue 6e! "oderia ser re"etida se! altera*+es
"or u! "rofessor de se!i(tica ?ue ?uisesse eD"licar o /!a,o das rela*+es de Aun*1o co!
o6Aetos de uso e o6Aetos de 6ase7
$ais es"ecifica!ente, a fun*1o se refere 5s ati-idades ?ue -isa! a sal-a,uardar o
6e!, a or,ani)a*1o se refere aos !eios !ateriais e @u!anos e! ?ue ela se !ateriali)a, o
conAunto nor!ati-o alude ao !arco Aur#dico su"radeter!inanteT e o desafio econL!ico, 5s
necessidades e recursos "ara tal7 Lo,o a se,uir, a a6stra*1o do o6Aeto de -alor "ositi-o .
!ateriali)ada na fi,urati-i)a*1o da "r("ria se,uran*a0 Fa defesa nacional "erse,ue alcan*ar
u!a condi*1o de se,uran*a eDterna tal ?ue o "a#s "ossa reali)ar seus O6Aeti-os Nacionais
li-re de interferncias eDterioresG I"7H8CH;J7
Co! insistncia, lo,o se fa) outra distin*1o relacional entre a!6os os ter!osCc@a-es0
a defesa en?uanto "r("ria do n#-el "ol#ticoCestrat.,ico, e a se,uran*a co!o "r("ria do n#-el
"ol#tico I"7H;J7 Isso de "ronto desafia o conceito de securiti)a*1o ?ue infor!a o entendi!ento
fulcral do "resente tra6al@o, ra)1o "or ?ue con-.! reto!ar a conce"*1o c@ilena da se,uran*a
"ara es!iu*ar sua si,nifica*1o0 ela corres"onderia, se,undo o decretoClei Nh 4M4, de 4SE3, a
Ftoda a*1o enca!in@ada a "rocurar a "reser-a*1o da orde! Aur#dicoCinstitucional do "a#s, de
!odo ?ue asse,ure o li-re eDerc#cio da so6erania da Na*1o, tanto no interior co!o no
eDteriorG7 Por.!, essa conce"*1o, din/!ica, . reAeitada e! fa-or de outra, est=tica0 Fa
se,uran*a n1o se trata de Qa*+esQ, !as si! de u!a Qcondi*1oQ ?ue se lo,ra co!o "roduto de
a*+es orientadas a atenuar ou eli!inar certas -ulnera6ilidadesG I"7H4J7 Narrati-a!ente, esse
enunciado "referido "ode ser redu)ido 5 f(r!ula PN g F YS
4
d IS
2
O
C
JZ, e! ?ue PN g
Fse,uran*aG, F g Fa*+esG, O
C
g F-ulnera6ilidadesG e, na ausncia de u! destinador, S
4
e S
2
s1o
sincreti)ados7 N1o @a-endo nesse enunciado es"ec#fico a atoriali)a*1o "ara tais actantes
su6Aeti-as, resta retornar ao "onto de ?ue se "artiu, e! ?ue seu ocu"ante . F"a#sG, "ois . esse
44M
"ro,ra!a narrati-o de "ri-a*1o ?ue a6re ca!in@o
48E
"ara o "ro,ra!a de a?uisi*1o descrito
anterior!ente, o ?ual 6usca a conAun*1o co! os FO6Aeti-os NacionaisG7
E!6ora reitere a diferen*a entre defesa e se,uran*a, . a"enas na defini*1o desta ?ue se
encontra a co!"le!enta*1o de u! enunciado "endente acerca da?uela0 se a dita -is1o
distorcida do senso co!u! considera-a a defesa co!o concernente a"enas 5s For*as
Ar!adas, o enunciador ,o-erna!ental afir!a ?ue FYaZ se,uran*a nacional n1o . s( ?uest1o de
"ol#cias e !ilitares, !as ta!6.! de desen-ol-i!ento s(cioCeconL!ico, de coes1o cidad1, de
institucionalidade, de distri6ui*1o "o"ulacional, de n#-el cultural, etc7G I"7H4J7 Ao "asso ?ue a
6aiDa coerncia definicional "ossa "arecer deses"eradora, "elo !enos eDiste o consolo de ?ue
se?uer os docu!entos 6e!Cintencionados conse,ue! esca"ar do i!6rica!ento entre esses
dois conceitos ?ue se -e! tentando !a"ear7
Feita a "assa,e! !ediata, -oltaCse 5 outra "endncia, 5 ,uisa de es"ecifica*1o0 a
se,uran*a . considerada F"ol#ticaG e n1o Festrat.,icaG "or for*a de u! si,nificado a!"lo de
6ases na Anti,uidade ?ue assi!ila o "ol#tico 5 esfera "B6lico, e n1o necessaria!ente ao
de6ate e contesta*1o, co!o . o caso das defini*+es !ais nor!ati-as da "ol#tica7 Essa
inferncia, ali=s, . co!"letada no !es!o "ar=,rafo e! ?ue se re-ela a !ultidi!ensionalidade
securit=ria e! ?uatro eiDos, no!eada!ente, o interior Iorde! interna e tran?uilidade "B6licaJ,
o econL!ico Icondi*+es de desen-ol-i!ento "ara todos os setores "roduti-osJ, o social
Ii,ualdade de o"ortunidades e acesso e?uitati-o aos frutos do desen-ol-i!entoJ, e o eDterno
Iinde"endncia nacional, so6erania do Estado e inte,ridade do territ(rioJ7
V reconfortante encontrar o se,uinte trec@o, ?ue a6re-ia esfor*os eD"licati-os e
dis"ensa "ar=frases "or sua relati-a concis1o, n1o o6stante o ta!an@o -olu!oso da cita*1o0
E! s#ntese, se se analisa a totalidade dos riscos, "eri,os e a!ea*as ?ue "ode! afetar
u! "a#s, . "oss#-el considerar ?ue se relaciona! direta!ente co! a defesa a?ueles
?ue, "or sua ,ra-idade e transcendncia, atenta! de for!a direta contra a
so6re-i-ncia do Estado, sua identidade ou o "roAeto nacional7 Por outro lado, os
riscos, "eri,os ou a!ea*as ?ue se associa! 5 delin?uncia, narcotr=fico ou outros
?ue afete! a orde! interior, constitue! !at.ria de se,uran*a interior e s1o o6Aeto
48E Confir!aCo u! "ar=,rafo inter!edi=rio0 FYtZa!"ouco se "ode considerar a se,uran*a nacional co!o u! fi!
e! si !es!o, !as si! so!ente co!o u! !eio "ara lo,rar u! fi! su"erior0 o 6e! co!u!, o ?ual te!
eD"ress1o "r=tica nos o6Aeti-os nacionaisG I"7H2J7
44S
de "reocu"a*1o e res"onsa6ilidade a "artir da "ers"ecti-a do desen-ol-i!ento
institucional7 I"7H;J
Desco6ertos os "ontos "rinci"ais, "odeCse "assar a inda,ar si,nifica*+es alternati-as
no Li-ro 'ranco de 2332, editado durante o ,o-erno de Ricardo La,os0 a?ui, a Defesa "assa
de a*1o "ara o6Aeto, "or?ue Fde-e ser considerada co!o u! 6e! "B6lico e! u! sentido
inte,ralG, e!6ora si,a sendo fun*1o 6=sica e eDclusi-a do Estado, !edianeira dos "ro"(sitos
de "rote,er a "o"ula*1o e! ter!os eDistenciais e de desen-ol-i!ento, "reser-ar o territ(rio
nacional e res,uardar a ca"acidade do Estado "ara o eDerc#cio de sua so6erania frente a
a!ea*as eDternas, al.! de a"oiar a consecu*1o dos o6Aeti-os nacionais no /!6ito
internacional7
Acresce ?ue a fun*1o de defesa "ressu"+e trs "ro,ra!as anteriores, o "ri!eiro de
a?uisi*1o de "oderCfa)erCfa)er I!ono"(lio "elo Estado da for*a le,#ti!aJ, o se,undo de fa)erC
"oderCfa)er IF?ue o Estado a or,ani)e, a dote de !eios
48H
e l@e assi,ne o6Aeti-os co! u!
sentido nacionalJ, e o Blti!o de fa)erCfa)er IF?ue o Estado reali)e esta tarefa de !aneira
continua no te!"o, seAa na "a) ou na ,uerraGJ I"728J7
>uanto 5 se,uran*a, o6ser-aCse ?ue ela a"arece "or "ri!eiro na descri*1o de seu
trinL!io co! a defesa e o desen-ol-i!ento, tendo "ara co! este a rela*1o de ?ue Fconsiste
e! u!a condi*1o ?ue se deseAa esta6elecer "ara ?ue se reali)e! os fins do Estado e da Na*1o,
"articular!ente os do desen-ol-i!ento social e econL!icoG, e "ara co! a?uela a rela*1o de
su6ordina*1o, no sentido de ?ue Fa se,uran*a eDterior se lo,ra, "ri!ordial!ente, atra-.s da
fun*1o di"lo!=tica e da fun*1o de DefesaG I"72;J7
Por.!, enri?ueceCse a se!/ntica da se,uran*a "or u! as"ecto antes n1o !anifestado,
?ue eDcede a di-is1o entre se,uran*a interior e eDterior "ara for!ar u!a tri"arti*1o, cuAo no-o
ele!ento . a Fse,uran*a ante cat=strofesG, a ?ual Fse conse,ue "ela fun*1o QProte*1o Ci-il e
A!6ientalQG, e!6ora esse sinta,!a n1o seAa eD"licado no docu!ento Ie, at. onde se "Lde
-erificar, ta!"ouco al@uresJ7 N1o fosse o 6astante, ainda @= u!a se*1o inteira "ara inserir
outra deno!ina*1o da se,uran*a, 6aseada e! certas "ro"ostas de re,i!es internacionais
48M
e
48H No in#cio do terceiro ca"#tulo deste Li-ro, di)Cse ?ue esses !eios inclue! as"ectos F!ateriais, @u!anos e
!orais ?ue u!a Na*1o "ode o"or 5s a!ea*as de u! ad-ers=rioG I"7H;J7
48M $ais es"ecifica!ente, se,undo Rin, e $urraN I2334C2332, "7<M<J, o Pro,ra!a das Na*+es Unidas "ara o
Desen-ol-i!ento IPNUDJ e e! se,uida o &ru"o dos Oito I&MJ7
423
consolidada "or "arcela da acade!ia "reocu"ada co! os estudos da "a), ?ual seAa, a
se,uran*a @u!ana0
48S
O -alor "rinci"al deste conceito reside e! !odificar a "reocu"a*1o da se,uran*a ao
co!"le!entar o conceito tradicional focali)ado no Estado co! u! enfo?ue centrado
nas "essoas, de !aneira a !ini!i)ar os efeitos ne,ati-os ?ue sur,e! e! u!
conteDto de crescentes inse,uran*as e tens+es7 Co! isso I_J se "ro!o-e u!a
a"roDi!a*1o a6ran,ente e se considera seu car=ter !ultidi!ensional7 I"72<J
V Btil le!6rar, co! o funda!ento te(rico de &arN Rin, e C@risto"@er $urraN I2334C
2332, "7<M<J, ?ue o conceito de se,uran*a @u!ana -eio 6e! a cal@ar "ara o caso c@ileno e
"ara outros da A!.rica do Sul, confor!e se -erifica no decorrer do "resente ca"#tulo, "or?ue
ele teria consolidado o entrela*a!ento de duas tendncias do!inantes de "ol#tica eDterna dos
anos 4SS3, a se,uran*a !ilitar e o desen-ol-i!ento econL!ico7 Por.!, -ale ressaltar ?ue
u!a das cr#ticas !ais recorrentes, "or ?uase o6-iedade, . ?ue u! conceito de se,uran*a assi!
t1o a6ran,ente "ode aca6ar "or descaracteri)=Cla en?uanto estado for!ado "or atri6utos
desiderati-os es"ec#ficos, A= ?ue a6riria es"a*o "ara eDtre!os de relati-i)a*1o indi-idual7
PodeCse de"reender ta!an@o co!"ro!eti!ento co! o conceito de se,uran*a @u!ana
?ue, no Li-ro 'ranco de 2343, o "ri!eiro ?uadro A= colo?ue, entre as Ffinalidades do Estado
relati-as 5 defesaG, u! enunciado ?ue se?uer cont.! os -oc=6ulos defesa ou se,uran*a, !as
se refira t1o so!ente 5 esfera indi-idual
4;3
, "ara s( ent1o se referir ao de-er do Estado e!
rela*1o 5 coleti-idade, de Fres,uardar a se,uran*a nacional, dar "rote*1o 5 "o"ula*1o e 5
fa!#lia I777JG Iart7 4h, inc7 <h da Constitui*1o Pol#ticaJ, inclusi-e li!itando a "r("ria so6erania
e! res"eito Faos direitos essenciais ?ue e!ana! da nature)a @u!anaG Iart7 <h, inc7 2hJ7
De resto, n1o se "ode deiDar de ad!itir a ,rande continuidade desse Li-ro do ,o-erno
Se6asti=n Pipera e! rela*1o ao anterior ?uanto 5s defini*+es ,erais7 Por.!, ?uanto ao
funciona!ento do siste!a, conte!"la !udan*as si!"lificati-as no $inist.rio de Defesa, ?ue
te-e di!inu#do o nB!ero de suas su6secretarias I"7424C422J, a# inclusa a !udan*a
deter!inada "or u!a refor!a constitucional de 233<, "ela ?ual as For*as de Orde! e
Se,uran*a I.arabineros de .hile e #olic0a de "nvestigacionesJ "assara! a inte,rar o
48S Para referncias do de6ate acad!ico, reco!endaCse PARIS, 2334T RIN&T $URRA`, 2334C23327
4;3 %rataCse do Art7 4h, inc7 ;h, da Constitui*1o Pol#tica do C@ile, datada de 4SM30 FO Estado est= a ser-i*o da
"essoa @u!ana e sua finalidade . "ro!o-er o 6e! co!u!, "ara o ?ual de-e contri6uir a criar as condi*+es
sociais ?ue "er!ita! a todos e a cada u! dos inte,rantes da co!unidade nacional sua !aior reali)a*1o
es"iritual e !aterial "oss#-el, co! "leno res"eito aos direitos e ,arantias ?ue esta Constitui*1o esta6eleceG7
424
$inist.rio do Interior, oficial!ente con-ertido e! $inist.rio do Interior e da Se,uran*a
PB6lica e! fe-ereiro de 2344, se,undo a lei Nh 237<327 Isso !arca u!a diferen*a i!"ortante
a res"eito do ?ue ocorre, "or eDe!"lo, na ColL!6ia, e! ?ue se 6orra! os li!ites de defesa,
se,uran*a nacional, internacional e "B6lica, confor!e se "oder= notar a se,uir7
)&1& -ol;mia
O caso colo!6iano . relati-a!ente des-iante na A!.rica do Sul, tanto "or?ue a#
a6unda! docu!entos "B6licos de "ol#ticas de defesa e se,uran*a, ?uanto "or?ue elas est1o
entrela*adas a u! tal "onto ?ue se?uer o ,o-erno se "reocu"a e! diferen*=Clas7 Para to!ar
u! eDe!"lo, e! 233H a se,unda ad!inistra*1o Uri6e lan*ou a Pol#tica de Consolida*1o da
Se,uran*a De!ocr=tica definindoCa co!o Fa "ol#tica de defesa nacional da ColL!6iaG, e ?ue
. a6ran,ente a "onto de incluir Austi*a social, controle territorial, "rote*1o dos cidad1os contra
a!ea*as, des!o6ili)a*1o e inca"acita*1o de for*as contr=rias e co!6ater a cri!inalidade
ur6ana, entre outros as"ectos7 Co!o o corpus to!ado "ara a an=lise das for!ula*+es deste
"a#s inclui u! discurso "residencial en?uanto o"*1o "referida e! rela*1o 5 lei ?ue ele
descre-e, resol-euCse fa)er o !es!o co! os outros dois docu!entos, de !aneira a ,arantir
!aior unifor!idade e, assi! co!o se fe) co! o caso 6rasileiro, a"ro-eitar as "articularidades
e o fato de ?ue a "ol#tica colo!6iana nessa =rea ta!6.! A= . 6astante con@ecida, "ara inserir
u! ti"o de an=lise u! "ouco diferente ?ue aAude a e-idenciar "ossi6ilidades "ro!issoras da
"ers"ecti-a se!i(tica7
A co!e*ar "ela Pol#tica de Defesa e Se,uran*a De!ocr=tica, docu!ento assinado
"elo Presidente il-aro Uri6e V.le) e! conAunto co! a ent1o $inistra da Defesa Nacional,
$arta Luc#a Ra!#re) de Rinc(n, re,istreCse ?ue a"arece seccionado e! cinco "artes
"rinci"ais0 a "ri!eira fa) u! "anora!a ,eral definidor da Pol#tica de Defesa e Se,uran*a
De!ocr=tica, a se,unda descre-e as a!ea*as -isadas "elo Estado, a terceira delineia os
Fo6Aeti-os estrat.,icosG o6stru#dos "or tais a!ea*as, a ?uarta tra*a as Flin@as de a*1oG "ara
lidar co! esse e!6ate, e a Blti!a consiste e! u!a "=,ina so6re financia!ento e a-alia*1o
das "ol#ticas "ro"ostas7
:= no se,undo "ar=,rafo de sua carta introdut(ria, Uri6e a"resenta a entidade
FSe,uran*a De!ocr=ticaG co!o deontica!ente ,uiada "or certos "rinc#"ios e "ol#ticas F?ue
422
est1o e! desen-ol-i!entoG, al,o ?ue fornece u!a es"ecula*1o inicial acerca do car=ter
ino-ador ?ue ela teria, "ro-a-el!ente e! face de desafios ta!6.! no-os e! al,u!a !edida7
Se!el@ante!ente, situando esta "ol#tica "or u!a diDis te!"oral ne,ati-a, o "residente
continua di)endo ?ue FYeZste &o-erno n1o fa) suas as conce"*+es de outras ."ocas co!o a
FSe,uran*a NacionalG na A!.rica Latina, ?ue "artia da considera*1o de u! ,ru"o ideol(,ico
ou "artido "ol#tico co!o Qini!i,o internoQG I"7<J, de !odo a tentar afastar a associa*1o das
a!ea*as "resentes co! a?uelas ?ue a co!"reens1o de se,uran*a na re,i1o "ri-ile,ia-a entre
as d.cadas de 4SE3 e 4SS37
Se esses ele!entos A= inseria! u! efeito "ra,!=tico de insti,ar a aten*1o "ara
caracter#sticas distintas, seAa! no-as ou si!"les!ente atuais, dos Fant#"odasG do ,o-erno
en?uanto estandarte da F"ol#tica de!ocr=ticaG, n1o de!ora !uito "ara ?ue isso seAa
confir!ado na de6rea,e! enunciati-a "or !eio da ?ual Uri6e recorda aos leitores dois
atentados ent1o 6e! recentes0 o carroC6o!6a ?ue eD"lodiu Aunto 5 6oate El No,al, e!
'o,ot=, a H de fe-ereiro de 2338, e a eD"los1o de u!a 6o!6a e! Nei-a u!a se!ana de"ois,
cada ?ual co! 8< e 4E !ortes re"ortadas e a!6os atri6u#dos 5s For*as Ar!adas
Re-olucion=rias da ColL!6ia IFARCJ7 Uri6e "refere n1o no!ear "articular!ente este
antissuAeito e, ao in-.s, ,enerali)=Clo nu!a "roso"o"eia do terroris!o, e! fi,ura !eton#!ica
de su6stitui*1o do ator "ela a*1o7 %al su6stitui*1o "ode -isar tanto ao n1o recon@eci!ento do
Outro Ieste seria, afinal, u! dos !aiores o6Aeti-os dos ,ru"os terroristasJ en?uanto "art#ci"e
do "ro,ra!a, ?uanto 5 a!"lia*1o do foco "ara u! cen=rio !aior, "rinci"al!ente ?uando se
te! e! conta a alta a"reens1o !undial e! rela*1o ao terroris!o a"(s os atentados de 2334
contra os Estados Unidos da A!.rica e suas 6e! con@ecidas decorrncias7
428
A !en*1o ao ta!6.! ent1o recente
4;4
aconteci!ento da eD"los1o de u!a 6icicletaC
6o!6a, res"ons=-el "ela !orte de u! ,aroto de on)e anos, in-oca u!a ant#tese ?ue o"+e a
inocncia da -#ti!a 5 "er-ers1o dos terroristas7 $ais ?ue isso, tal "r=tica "ode !es!o estar
i!"re,nada de u!a for*a ilocut(ria ?ue -ise a Fcriar u! cont=,io estrat.,icoG desse atri6uto
de inocncia nas de!ais "essoas afetadas "elos outros atos, !inorando a "oliti)a*1o de u!
lado ao !es!o te!"o e! ?ue a eDacer6a do outro, "ro-ocando a securiti)a*1o "or !eio de
u! ato de lin,ua,e! indireto IFOR%IN, 4SMS, "74S;C4S<J
4;2
7 N1o i!"ressiona, "ois, ?ue a
solu*1o seAa a"resentada ainda no !es!o "ar=,rafo, "ere!"toria!ente0 FYfZrente ao
terroris!o s( "ode @a-er u!a res"osta0 derrot=Clo7 A?ueles ?ue "ersistire! no uso desta
"r=tica cri!inosa su"ortar1o todo o "eso da leiG
4;8
7
No-a!ente eDcluindo o Outro, fi,urati-i)ado discursi-a!ente no terroris!o e no
"ar=,rafo se,uinte co!o Fessa a!ea*aG, "assa a @a-er u!a coleti-i)a*1o do suAeito, e! ?ue o
4;4 A 4H de a6ril de 2338, e! Fortul, !unic#"io do norte colo!6iano locali)ado no De"arta!ento de Arauca,
fronteiri*o co! a Vene)uela7 Nessa re,i1o, declarada F)ona de ,uerraG "or Uri6e e! sete!6ro de 2332
Iq@tt"0]]OOO47fol@a7uol7co!76r]fol@a]!undo]ultS;u;<4ME7s@t!lr, acesso e! 2M]3H]44J, e e! ?ue a,ia!
,uerril@eiros e "ara!ilitares situados e! "olos ale,ada!ente o"ostos do es"ectro "ol#tico do "a#s, re"ortaCse
?ue @a-ia for*as dos Estados Unidos treinando u!a 6ri,ada do ED.rcito colo!6iano e! o"era*+es
FantiterroristasG7 O ED.rcito colo!6iano acusou as FARC de tere! en,anado a crian*a e a !andado le-ar a
6icicleta co! de) ?uilos de eD"losi-os "ara u!a 6ase !ilitar, onde a detona*1o ocorreria7 A eD"los1o
aconteceu nu!a rua do !unic#"io e deiDou !ais ?uatro ci-is co! feri!entos ,ra-es7
q@tt"0]]noticias7terra7co!76r]!undo]noticias]3,,OI434E4<CEI84H,33C
ED"losaoe!atae,arotoedeeanosenaeColo!6ia7@t!lr Iacesso e! 2<]3H]44J
4;2 Nessa "assa,e!, Fortin su,ere ?ue essa Fconta!ina*1o da inocnciaG neutrali)a "olitica!ente os suAeitosC
-#ti!as e! rela*1o aos al-os "eAori)ados do discurso7 U!a 6oa alternati-a, no entanto, . "ens=Clo e! ter!os
derrideanos, confor!e Donna &re,orN introdu) lo,o no in#cio da !es!a o6ra coleti-a I4SMS, "7D-CD-iJ0 nos
"area!entos @ier=r?uicos t#"icos do "ensa!ento lo,ocntrico, u! ter!o . re6aiDado "ara si,nificar e,
so6retudo, salientar a i!"ort/ncia su"erior do outro, fa)endoCo do!inante e ?uase se!"re esta6elecendo u!a
rela*1o de o"osi*1o co! so!a )ero7
4;8 Di)er ?ue eles Fsu"ortar1o todo o "eso da leiG, a "rinc#"io, "ode n1o ser identificado co! a condi*1o
securiti)ante de eDce"cionalidade, !as o conteBdo "ro"osicional desse ato de fala indireto est= clara!ente
i!"re,nado de u!a for*a ilocucion=ria de "uni*1o, indicada indu6ita-el!ente n1o a"enas "elos -er6os e!
si, !as ta!6.! na descri*1o narrati-a de u! "ro,ra!a ti"ica!ente cu!"rido "elo destinador no "ercurso de
san*1o, o ?ual "ressu"+e per se Fu! a6soluto de co!"etnciaG, afinal, esta actante narrati-a . a res"ons=-el
"elo Ffa)er fa)erG I&REI$AST COUR%VS, 233M, "7;2EJ7
42;
enunciador se funde "or !eio de sile"se de "essoa IFLos colo!6ianos no cedere!osGJ e, e!
se,uida, cla!a a FcidadaniaG co!o o6AetoCinstru!ento ou co!"etncia !odal "ara a
performance, ficando isso sinteti)ado "ela asser*1o FYoZ conceitoCc@a-e a?ui . solidariedade7
Solidariedade entre os cidad1os e solidariedade co! a For*a PB6licaG, ainda le,iti!ada "ela
referncia ao interteDto Aur#dico !=Di!o da Constitui*1o nacional I!en*1o, ali=s, de
"retens+es ilocut(rias e "erlocut(rias 6e! es"eciais "ara u! "a#s cuAo territ(rio se encontra-a
t1o di-idido entre ,ru"os de interesses "ouco co!"at#-eisJ7
Pouco adiante, a solidariedade ta!6.! . ?ualificada "elo dis"ositi-o de !odali)a*1o
-irtuali)ante do de-erCser IFnecessita!osGJ e estendida aos adAu-antes, o"ortuna!ente
fi,urati-i)ados nos Foutros "a#sesG, e! "aralelo ao a"areci!ento de outra ati-idade
F"ersonificadaG
4;;
co!o a actante de antiCadAu-ante ou o"onente, o Fnarcotr=ficoG aliado ao
-il1o ?ue o discurso deno!ina de Fterroris!oG7
A an=lise se enri?uece 5s eD"ensas de fra,!entos ?ue "oderia! "assar soslaiados, n1o
fosse! t1o si,nificati-os0 os "rota,onistas dos Fno-os conflitosG no discurso colo!6iano s1o
in-estidos de u!a si!etria ?ue, e! u! "ensa!ento !ais arra)oado, n1o de-eria encontrar
corres"ondente eDteroce"ti-o0 e! o"osi*1o 5 Fso6erania de!ocr=ticaG e 5 Fso6erania de
na*+esG, encontraCse sur"reendente!ente a Fso6erania do terroris!oG
4;<
7 Esse artif#cio, lon,e
de estar se!antica!ente es-a)iado "ela re"eti*1o es"etacular do discurso antiterrorista "(sC
44]3S, "rocura assertar a "rescri*1o do Fde-er fa)erG I"rescri*1oJ co! seu correlato l(,ico no
es?ue!a "ositi-o, o Fn1o de-er n1o fa)erG, isto ., a "er!issi-idade
4;E
7
4;; %rataCse, e-idente!ente, do !es!o "rocesso !eton#!ico eD"licitado aci!a, e ?ue "aradoDal!ente cont.!
tanto u! teor de "ersonifica*1o da ati-idade ?uanto u!a ne,a*1o dos corres"ondentes "essoais do !undo
natural I&REI$AST COUR%VS, 233M, "782;J7 Ali=s, estas s( co!e*a! a ser referenciadas nesse !o!ento
do teDto, e ainda instru!entali)ados co!o co!"etncias "ra,!=ticas do "ro,ra!a narrati-o "aralelo Io do
-il1oJ, inclusi-e de"ois das FcontasG 6anc=rias ?ue l@es d1o su"orte financeiro7 Co!o se di)ia, essas "essoas
fica! co!"leta!ente eDclu#das, al,o no-a!ente confir!ado "ela crue)a acac@a"ante e totalit=ria da frase
?ue fec@a o "ar=,rafo e! ?uest1o0 FA luta . de todos contra o terroris!oG7
4;< E, trs "ar=,rafos a6aiDo da#, a "r("ria le,iti!idade . !ostrada co!o de"endente da Fdeter!ina*1o de lutar
por igual contra toda or,ani)a*1o, ,ru"o ou "essoa ?ue a!eace a se,uran*a dos cidad1os, das institui*+es e
da de!ocraciaG Infase !in@aJ7
4;EPouco !ais so6re essa discuss1o da assi!etria nas Fno-as ,uerrasG, inclusi-e co! referncias 5 fi,ura
cl=ssica do %us gentium c@a!ada F,uerra AustaG, "ode ser encontrado e! $USU$ECI, 23447 Este arti,o ora
!encionado suscita u!a in?uietude "ertinente "ara o "resente teDto0 se, "or u! lado, o recon@eci!ento de
status @ori)ontal "ode "ossi6ilitar a a*1o co!unicati-a se,undo a nor!ati-a @a6er!asianaT "or outro, o
indu6it=-el fec@a!ento ao di=lo,o ?ue se encontra no discurso colo!6iano so6 an=lise -e! a confir!ar
co!o essas rela*+es entre Estado e terroristas e narcotraficantes foi !o-ida "ara o /!6ito securit=rio ?ue
reAeita a "ossi6ilidade "ol#tica de ar,u!enta*1o "ara "ri-ile,iar rela*+es de for*a e coer*1o ?ue, a "rinc#"io,
de-eria! ocorrer nor!al!ente entre atores @ierar?ui)ados e! "ata!ares -erticais7 Essa reAei*1o . tanta ?ue
se ne,a at. !es!o a necessidade de esses F,ru"os -iolentosG sere! deno!inados co! "ro"riedade0 . o ?ue o
"residente escre-e u!a "=,ina antes de encerrar sua introdu*1o ao docu!ento, FseAa co!o fore! c@a!adosG7
42<
V 6e! certo ?ue lo,o a6aiDo u! enunciado de estado ?ualificati-o de F,enerosidadeG
"ara o suAeito el#"tico Fn(sG eDterna outra "ossi6ilidade "ara a "arte ne,ati-a!ente
so6redeter!inada dessa narrati-a0 a "arada da continua*1o ou, discursi-a!ente,
Fdes!o6ili)a*1oG7 Ela . inclusi-e afir!ada en?uanto al,o "r(Di!o 5 continua*1o da "arada
IFal6er,ar os ?ue desista! da -ia -iolentaGJ, !as n1o @= i!ediata!ente nfase 5 reinser*1o
ati-a desses antissuAeitos @i"otetica!ente con-ersos, isto ., s1o 6e! fracos ou !es!o
su6alternos os indicadores de dis"osi*1o ou tendncia "ara ?ue, nu! sentido in-erso, ocorra
continua*1o da continua*1o I"ro,ressoJ ou "arada da "arada Irea6ilita*1oJ7
Ao contr=rio, esse suAeito identit=rio coleti-i)ado "ositi-o . o centro da !o-i!enta*1o
e do fa)er do!inante na narrati-a ali constru#da, al,o 6e! "erce"t#-el nos se!e!as "resentes
no Blti!o "ar=,rafo da eD"osi*1o de Uri6e, cuAa co!"reens1o dis"ensa !aiores eD"lica*+es
al.! de u!a si!"les Austa"osi*1o0 Fa-an*a!osG, Fesfor*o de anosG, F"erse-eran*aG,
FresultadosG, Fsustent=-elG, Fde!anda "er!anenteG, F/ni!oG, Fn1o descansare!osG7
Na docu!ento da Pol#tica de Consolida*1o da Se,uran*a De!ocr=tica, seccionado de
!aneira se!el@ante ao anterior, ta!6.! te! a "arte !ais "or!enori)ada . o delinea!ento
dos o6Aeti-os estrat.,icos e, 5 diferen*a da?uele, co!"reende as a!ea*as Aunta!ente co! o
cen=rio estrat.,ico, deiDando !ais enDuta a "arte de descri*+es "r.-ias7 Na a"resenta*1o ao
docu!ento, ora feita "elo $inistro de Defesa :uan $anuel Santos Calder(n Ieleito "ara a
Presidncia a "artir de a,osto de 2343J, se inicia "recisa!ente "elo te!a do "ro,resso, o ?ual
. coteAado 5 Austi*a social co!o constru*+es resultantes de u!a 6ase de se,uran*a, ou seAa,
deiDa de entender esta co!o Fu! fi! e! si !es!aG I"7SJ7 O se,undo "ar=,rafo co!"leta co!
a cl=ssica defini*1o ?ue 'u)an I4SS4, "74MC4SJ encontra "ara a se,uran*a co!o li6erdade de
a!ea*a, !as contra os cidad1os e n1o a"enas contra o Estado7
42E
Precisando a diDis te!"oral e! rela*1o a sua antecessora direta, recon@eceCse ?ue o
Fo6Aeti-o funda!entalG da PDSDC2338 foi Fa recu"era*1o do controle do Estado so6re a
!aior "arte do territ(rio nacional, "articular!ente a?uele afetado "ela ati-idade de ,ru"os
ar!ados ile,ais e narcotraficantesG7 Co!o se "ode "erce6er clara!ente, isso A= !arca u!a
!udan*a si,nificati-a e! rela*1o ao teDto escrito "or :uan $anuel Santos ?uatro anos antes,
"or u!a s.rie de !oti-os0 a ati-idade terrorista deiDa de ser o ini!i,o "rinci"al "ara dar lu,ar
a ,ru"os de fato "lurais, u! deles ainda definido "or sua "r=tica cri!inosa do tr=fico de
entor"ecentes, e outro o6ser-ado "or sua co!"etncia desafiadora ao Estado ?uanto 5 "osse e
uso le,al de ar!as7
Ade!ais, a se,unda ad!inistra*1o se in-este en?uanto destinador no tocante 5
ca"acidade de a-alia*1o da "ri!eira, concluindo ?ue os resultados lo,rados "or esta Ffora!
contundentesG, tendo "rodu)ido os frutos de u!a !el@ora ostensi-a da "erce"*1o de
se,uran*a nos colo!6ianos, o au!ento da confian*a dos in-estidores e o "ro,resso social7
$ais ?ue isso, "odeCse inferir do "ar=,rafo i!ediata!ente sucessi-o I"743J u! i!6rica!ento
da se,uran*a e defesa nacionais co! a se,uran*a "B6lica, A= a"ontada "ela nfase nos
cidad1os en?uanto "rote,idos "rinci"ais da PDSD0 isso "or?ue, neste trec@o da PCSD, o
$inistro escol@e citar certos indicadores de redu*1o "ercentual "ara os resultados
"renunciados da "ol#tica anterior, !as s( os -incula "or a"roDi!a*1o 5?ueles ,ru"os
!encionados, at. "or?ue eles n1o "oderia! ser os "er"etradores ,lo6ais de todos os cri!es
enu!erados nesses #ndices de ?ueda I@o!ic#dios, se?uestros eDtorsi-os, @o!ic#dios coleti-os,
atentados terroristas e se?uestros e! 6ases ile,aisJ
4;H
7
Ainda !ais interessante . notar co!o o te!a da no-idade n1o se dissi"ou co! o
"assar dos anos, "or?ue, Fco!o ocorre e! todo "rocesso din/!icoG, as a!ea*as co!e*ara! a
se Fada"tar 5s no-as circunst/nciasG e i!"or !i!etica!ente ?ue seu co!6ate continuasse so6
outros "ar/!etros e co! outras nfases I"743J7 N1o "arece ter outra ra)1o a escol@a de iniciar
4;HV dif#cil deiDar de le!6rar, co! essa lista,e!, da an=lise de Fortin I4SMS, "74S8C4S;J so6re o teDto
antiterrorista0 "arece @a-er u!a tendncia "or "arte dos enunciadores, na for!ula*1o da isoto"ia do !edo, a
desafiar o leitor "or !eio de u!a "ro-oca*1o ret(rica, no sentido e! ?ue a 6rutalidade funciona co!o
Fafir!a*1o !etalin,u#stica ?ue assinala o fi! de ?ual?uer e?u#-oco "oss#-el ou constru*1o alternati-a so6re
?ue! ou o ?u . o terroristaG7 Desse !odo, o "r("rio teDto a,iria de !aneira terrorista tanto con-oca o te!or
da !orte co!o estrat.,ia de co!"ro!isso do enunciat=rio "ara co! o enunciador, ?uanto ?uando Austa"+e
certas "r=ticas ?uase "sico"=ticas a outras la!enta-el!ente tri-iali)adas I"oderia ser o caso dos F@o!ic#dios
coleti-osG, ?ue clara!ente in-oca! "r=ticas de d.cadas atr=s, !as ?ue ainda s1o a!"la!ente re"u,nadas
"ela !e!(ria socialJ7 Essa "atolo,ia al.! das !ar,ens da ra)1o e da ci-ilidade i!"ulsionaria!, na o"ini1o
desse estudioso, o fec@a!ento "recoce de ?uestiona!entos so6re Fa "ro6le!=tica do terrorista en?uanto
"essoa, ou co!o refleDo de al,u!a for!a*1o socialG7
42H
o "ar=,rafo co! essas afir!a*+es "or u!a locu*1o ad-ersati-a, a ?ual se situa e! o"osi*1o 5s
estat#sticas de sucesso das "ol#ticas, a fi! de declarar a nor!ati-a de si!ult/nea continuidade
e transfor!a*1o "ara @a-er ta!6.! a continua*1o do sucesso7
:= ?ue @ou-e u!a transfor!a*1o discursi-a das actantes do -il1o e dos o"onentes "or
!eio do recon@eci!ento de sua indi-idualidade I"ossi6ilitada "or seu enfra?ueci!ento e!
rela*1o ao suAeitoJ, a fala de :uan $anuel Santos deiDa a entender ?ue n1o . !ais necess=rio
ocult=Clos ou ,enerali)=Clos0 nesse sentido, infor!aCse ?ue o FfenL!eno do "ara!ilitaris!o
no "a#sG ter!inou a "artir da Fdes!o6ili)a*1o dos ,ru"os ile,ais de autodefesaG, ?ue
contaria! !ais de trinta !il inte,rantes7 E! "aralelo, "or.!, o su"osto -a)io deiDado "elo
a6andono do cen=rio "or u! dos atores teria sido "reenc@ido "or F6andos cri!inosos a
ser-i*o do narcotr=fico, contra os ?uais se re?uer u!a no-a estrat.,iaG InoteCse, n1o 5 toa, a
!odali)a*1o atuali)anteJ7
Se!el@ante es"ecifica*1o ocorre co! as FARC en?uanto ator discursi-o lo,o a6aiDo,
descritas e! "ri!eiro lu,ar co!o enfra?uecidas, des"ro-idas de co!"etncias e desideratos
de conAun*1o "ara a consecu*1o de seu "ro,ra!a, e e! se,undo co!o Ffor*adas a retroceder
5 fase da ,uerra de ,uerril@asG, a ?ual . escrita "or Santos co!o u!a s.rie de inconst/ncias e
co-ardias0 Fe!6oscadas es"or=dicas, r="idas fu,as e a*+es terroristasG I"743J7
Ainda ?ue a fi,ura critic=-el da Fnarco,uerril@aG e seus deri-ados n1o seAa!
!anifestados no discurso do $inistro, @= ?ue se "erce6er a con-enincia da conti,uidade de
"ar=,rafos entre a descri*1o do "ro,ra!a das FARC e a dos narcotraficantes, a!6as 6e!
"arecidas, !arcadas "elas !udan*as ada"tati-as i!"ostas "elo ,o-erno e "elas for*as
ar!adas e "ela "ro,ressi-a fra,ili)a*1o0 F"assara! de se!ear ,randes eDtens+es de culti-os
il#citos a "e?uenas "arcelas e! lu,ares de dif#cil acesso e ca!ufladas co! culti-os le,aisG7 A#
@= 6e! eD"osta n1o a"enas a dificuldade dos -il+es e! es"ar,ir seus antiCo6Aetos, !as
ta!6.! a funda!enta*1o do si,nificado no ?uadro de !odalidades -eridict(rias, !ais
es"ecifica!ente, se,undo os !etater!os contr=rios Fse,redoG I., !as n1o "areceJ e F!entiraG
I"arece, !as n1o .J I&REI$AST COUR%VS, 233M, "7;38C;3;, <82C<88J7
42M
Descortinado o "ano de fundo desse Fno-o cen=rio estrat.,icoG ?ue eDi,e ada"ta*+es
de a!6os os lados, final!ente o "ro,ra!a corres"ondente!ente no-o do suAeito . adicionado
ao teDto0 se o o6Aeti-o antes era reto!ar o controle territorial, a,ora "assa a ser a consolida*1o
desse do!#nio "elo Estado co! o auD#lio da For*a PB6lica e das a,ncias, 6e! co!o Fa
recu"era*1o social do territ(rioG
4;M
, o ?ue -e! a atender u!a i!"ortante lacuna deiDada "ela
a"resenta*1o da "ol#tica anterior, a# inclusa a reinte,ra*1o de certas )onas outrora condenadas
"ela -iolncia ao isola!ento dentro do "r("rio "a#s, e ta!6.! o Fretorno da
institucionalidadeG I"743C44J7
O to! a6soluti)ante da PDSD . !es!o relati-i)ado na PCSD, a ?ual esta6elece u!
,radiente de re,i+es de intensidade de o"era*1o das For*as e da Pol#cia Nacional Ia,ora n1o
!ais coleti-i)ados discursi-a!ente so6 a dramatis persona da FFor*a PB6licaGJ se,undo o
,rau de "resen*a a!ea*adora dos ant#"odas, Fat. ?ue se "ossa ,arantir a ati-idade nor!al de
todas as entidades do EstadoG7
O $inistro fa) u!a adi*1o 6e! rele-ante "ara o discurso ao recon@ecer ?ue a PCSD
a6ra*a a se,uran*a ur6ana, Ffoco ne-r=l,ico das "reocu"a*+es de todos os cidad1os, cuAa
tran?uilidade se - afetada "ela a*1o de 6andos or,ani)ados de delin?uncia co!u!G7 Isso
n1o se trata a"enas do A= t1o acade!ica!ente falado eno-ela!ento do ?ue al,uns entende!
co!o se,uran*a nacional e se,uran*a "B6lica na ColL!6ia, !as, ainda !ais
4;MDe fato, di)Cse ?ue a Doutrina de A*1o Inte,ral, introdu)ida na "742 do docu!ento, . desen@ada "ara
co!6inar Fo uso le,#ti!o da for*a co! a a*1o social do Estado e da co!unidadeG7
42S
"reocu"ante!ente, da securiti)a*1o ou eDce"cionali)a*1o de u! o6Aeto referente ad!itido
co!o Fco!u!G no "r("rio discurso, o ?ue "ode condu)ir a conse?uncias "er-ersas ?uanto 5
,arantia de direitos e li6erdades funda!entais
4;S
7
U! "ro6le!a correlato . o de "er"etua*1o e conse?uente 6anali)a*1o da
eDce"cionalidade, fantas!a ?ue "arece "airar so6re as "ala-ras se,uintes de :uan $anuel
Santos0 FYaZ estrat.,ia de se,uran*a de!ocr=tica de!onstrou ter todos os ele!entos "ara
con-erterCse no eiDo de u!a "ol#tica de se,uran*a "er!anente e de lon,o "ra)oG7 N1o fosse a
a"arente dis"osi*1o do ,o-erno e! se!"re alterar o conteBdo dessa "ol#tica
4<3
, "oucas
es"eran*as "oderia! ser !antidas "ara o esfor*o de restaura*1o da nor!alidade al!eAado no
"rocesso de dessecuriti)a*1o7
No discurso de lan*a!ento da Pol#tica de Se,uran*a Cidad1, ?ue constitui outra "arte
do corpus considerado "ara o caso colo!6iano, o "ronuncia!ento de Santos co!e*a co!
duas de6rea,ens ?uase did=ticas ?ue ser-e! de introdu*1o a suas "ala-ras0 FYaZ ColL!6ia de
2343 . radical!ente distinta 5 de de) anos atr=sG7 Na descri*1o da FColL!6ia de 2343G,
"re-alece, e-idente!ente, o es?ue!a sincr.tico Iactancial]es"acial]te!"oralJ Feu]a?ui]a,oraG
caracter#stico da de6rea,e! enunciati-a Ienuncia*1oCenunciadaJ, cuAos -alores s!icos e
isoto"ias s1o a"resentados co!o radical!ente contr(rios 5?ueles ?ue do!ina! no es?ue!a
Fele]l=]ent1oG da de6rea,e! enunci-a IenunciadoJ reali)ada "ara descre-er o cen=rio "ouco
aus"icioso da FColL!6ia de de) anos atr=sG7
%endo escol@ido si!6olica!ente a cidade de Cali "ara a alocu*1o, Santos "rocurou
fornecer certo conteDto co!u! IcontinuidadeJ entre essas FduasG ColL!6ias, ao !es!o
te!"o e! ?ue ressalta-a a !el@oria ?ualitati-a da FatualG so6re a Fanti,aG e "rocura-a
deli!itar o "ro6le!a ?ue de-e ser o6Aeto da "reocu"a*1o @odierna Ie ?ue a Pol#tica de
Se,uran*a Cidad1 -isa a resol-erJ0 @= de) anos, @ou-e o !assacre de u! ,ru"o de
ca!"oneses e! $acaNe"o, "er"etrado "elos "ara!ilitares da AUC IAutodefensas Anidas de
.olombiaJ, ao "asso ?ue Fco!andantes ,uerril@eiros se "a-onea-a! "ela )ona
des!ilitari)ada do Ca,u=nG7 oAe, contudo, ale,ada!ente ,ra*as aos efeitos da PSD, Fesses
4;SE!6ora, "ouco de"ois, o enunciador -olte a insistir, at. co! re"eti*+es real*adoras, ?ue FYsZe confi,urar= e
a"licar= u!a "ol#tica inte,ral de direitos @u!anos ?ue ,ere u! "rocesso siste!=tico de transfor!a*1o a
lon,o "ra)o ru!o a u!a cultura fortalecida de res"eito aos direitos @u!anos "or "arte da For*a PB6licaG
I"748J7
4<3FSe os cri!inosos !uda!, assi! ta!6.! de-e! !udar as estrat.,ias "ara co!6atClos, e "or isso o
"rinc#"io da fleDi6ilidade ser= u! dos diretores desta "ol#ticaG I"742J7
483
c@efes !ilitares e os "ol#ticos ?ue os a"oia-a! est1o "a,ando suas "enas na "ris1oG e os
!e!6ros das FARC I*uerzas Armadas -evolucionarias de .olombiaJ est1o col@endo o
resultado de insistir na -iolncia, isto ., a !orte7 Por.!, a "reocu"a*1o atual seria a
cri!inalidade, a delin?uncia co!u!, ?ue Fafeta a -ida di=ria de todos os colo!6ianosG7
Na an=lise do n#-el se!i(tico, ressaltarCseC1o as -=rias se!el@an*as ?ue esse
"aralelis!o conser-a e! si7 Antes disso, ca6e ressaltar ?ue, no discurso de Santos,
lo,ica!ente . a !acroisoto"ia da se,uran*a ?ue d= a tLnica "rinci"al, ainda ?ue, a "rinc#"io,
ela "ossa desdo6rarCse nas isoto"ias de se,uran*a "B6lica e se,uran*a nacional7 A se,uran*a
funciona, "ortanto, co!o a cadeia sinta,!=tica a li,ar os conAuntos di-ersos de classe!as, de
for!a a ,arantir @o!o,eneidade ao discursoCenunciado7 Entre esses classe!as, "ode!Cse
in-ocar co!o eDe!"lo as fi,uras indicadoras de F?ualidade de -idaG, -alor ?ue, ?uando e!
disAun*1o, ,era F!edoG e Fi!"ede de ,o)ar os direitos ?ue a Constitui*1o ,aranteG7 >uanto a
este Blti!o as"ecto, a nfase nesse discurso n1o -ai tanto "ara o direito 5 -ida ou 5
so6re-i-ncia, co!o "re-eria a Escola de Co"en@a,ue Iat. "or?ue a PSD teria dado conta
dessa ur,nciaJ !as si! "ara as li6erdades funda!entais, o6Aeto "ara cuAa "reser-a*1o a PSC
se destina7
$ais di-ersificados, no entanto, s1o os atores ?ue co!"artil@a! o es"a*oCte!"o da
de6rea,e! enunci-a e! rela*1o aos ?ue se situa! no /!6ito da enunciati-a0 a?ui, os ?ue
sofre! a -iolncia s1o os cidad1os co!uns e! seu diaCaCdia, !es!o ?ue se descre-a! certos
,ru"os !ais -ulner=-eis, co!o os "o6res, os idosos e as crian*asT l=, o !edo e as li!ita*+es
era! !ais ,enerali)ados, !as ta!6.! @= a identifica*1o de al-os, e tal-e) ainda !ais
es"ec#ficos, "or crit.rios diferentes, co!o foi o caso dos ca!"oneses de $acaNe"o7
%al-e) u!a das distin*+es fi,urati-as !ais interessantes, e ?ue ali=s rece6eu !ais
aten*1o "ela !#dia "or seu efeito ilustrati-o, seAa a o"osi*1o entre FcenouraG e F"orreteG, ?ue
usa a eD"ress1o an,loCsaD1 Fcarrots and stic@sG "ara desi,nar as !edidas "re-istas na PSC0
"ara e-itar a delin?uncia, a FcenouraG seria o in-esti!ento e! educa*1o, es"orte e e!"re,oT
en?uanto, no "(lo F"roati-oG, o F"orreteG seria ,arantido "elas refor!as "ro"ostas aos
C(di,os e "ela destina*1o de !ais recursos "ara a Pol#cia Nacional, co! -istas a !oderni)=C
la7
484
$ais es"ecifica!ente ?uanto ao n#-el narrati-o, tendoCse e! !ente ?ue as fun*+es
actanciais n1o s1o fiDas, !as si! contin,entes ao trec@o enunciado e! ?ue se inscre-e! e ao
"onto de -ista adotado, . "oss#-el identificar no "ronuncia!ento so6 an=lise as FColL!6iasG
co!o a atoriali)a*1o de u! su%eito de estado no cu!"ri!ento de dois diferentes "ro,ra!as
narrati-os, so6 a influncia de outros suAeitos antit.ticos0 o destinador ou su%eito de fazer, ?ue
"rocura afet=Cla e direcion=Cla na Aun*1o co! deter!inados ob%etos, e os diferentes
antissuAeitos Iestes, co! seus res"ecti-os antidestinadores e antiCo6AetosJ7
Nu! "ri!eiro PN, situado no "lano da de6rea,e! enunci-a, o suAeito de estado ou
destinat=rio IS
2
J sofre a a*1o de antissuAeitos fortalecidos, seAa "ela "resen*a de antiC
destinadores fortes "or tr=s destes Ial,o n1o esclarecido no n#-el discursi-o do teDto e!
?uest1oJ, ou "or?ue seu "r("rio suAeito de fa)er ] destinador IS
4
J, a?ui inter"retado
atorial!ente co!o o ,o-erno da ."oca, se encontraria assa) enfra?uecido, inca"a) de coloc=C
la e! conAun*1o co! o o6AetoC-alor da se,uran*a0 PN
4
g F YS
4
d IS
2
OJZ, caracteri)ando
u! "ro,ra!a de priva&o, ao "asso ?ue os antissuAeitos Iatoriali)ados co!o os ,uerril@eiros e
"ara!ilitaresJ lo,ra! disse!inar seus antiCo6Aetos Ifi,urati-i)ados discursi-a!ente co!o o
caos, o cri!e e a -iolnciaJ7
No se,undo PN, da de6rea,e! enunciati-a, contraria!ente, descre-eCse o
cu!"ri!ento de u! "ro,ra!a de auisi&o, "or?ue o S
2
, tendo "or tr=s de si u! S
4
"oderoso
4<4
I?ue assu!e co! sucesso as fun*+es actanciais tanto de destinadorC!ani"ulador
?uanto de destinadorCAul,adorJ, entra e! conAun*1o co! o o6Aeto da se,uran*a0 PN
2
g F YS
4
d IS
2
c OJZ7 $ais es"ecifica!ente, S
4
!ani"ula S
2
e o fa) cu!"rir certo "ro,ra!a de
co!"etncia ao ad?uirir u! o6Aeto !odal, o "oderCfa)er Ifi,urati-a!ente no discurso, F"oder
-iaAarG, F"oder tra6al@arG, F"oder ,o)ar direitosGJ7 %ais !odalidades "ode! ser resu!idas da
se,uinte !aneira0
4<4Co!o as fun*+es actanciais n1o s1o fiDas, o coteAa!ento de outros discursos "oderia, se! dificuldade,
!ostrar ?ue o ,o-erno colo!6iano dos Blti!os te!"os, ao eDercer a fun*1o de suAeitoCdestinador
do!estica!ente, seria destinat=rio Iou adAu-anteJ no "lano internacional de u! destinador ainda !ais
"oderoso, os Estados Unidos da A!e.rica7 Esse as"ecto, n1o e-idenciado no "ronuncia!ento ora e! ?uest1o
Ie!6ora o conteBdo se!/ntico de stic@s and carrots re!eta a u!a for!a*1o discursi-a t#"ica da se,uran*a
norteCa!ericana, o ?ue ali=s seria u!a 6oa o"ortunidade de eD"lora*1o do contato entre as teorias lin,u#sticas
"ro"osto "or Diana de 'arrosJ, e-idenciaCse co! as discuss+es so6re a su6ordina*1o da securiti)a*1o da
F,uerra 5s dro,asG 5 !acrossecuriti)a*1o da F,uerra ,lo6al ao terrorG7 A res"eito, -eAa!Cse, "rinci"al!ente,
'U\ANT WsVER, 233S, e VILLA, 233S7
482
Ainda !ais, ?uanto 5 fun*1o de destinadorCAul,ador ?ue Santos i!6ui a seu ,o-erno,
notaCse a nfase e! seu "ercurso de san&o I?ue, na se!i(tica, "ode ser aDiolo,ica!ente
tanto "ositi-o co!o ne,ati-oJ0 a?ui, s1o as fi,uras discursi-as de FcenouraG e F"orreteG ?ue
to!a! "arte, as ?uais assu!e! "a"el narrati-o de reco!"ensa e "uni*1o e s1o distri6u#das
aos suAeitos e antissuAeitos de acordo co! as Aun*+es e! rela*1o ao o6Aeto7 No n#-el "rofundo,
confor!e se -er= a se,uir, eles s1o eiDos s!icos i!"ortantes ?ue aAuda! a co!"reender o
-alor de ?ue se re-este o o6Aeto7
Por fi!, nas "rofunde)as do n#-el funda!ental, dois eDe!"los 6asta! "ara corro6orar
o ?ue se -eio di)endo0 o "ri!eiro resol-e a "endncia tensi-a entre FcenouraG e F"orreteG, e o
se,undo ensaia u!a a6stra*1o da se!/ntica da se,uran*a "B6lica e da se,uran*a nacional na
ColL!6ia Iou, no !ais das -e)es, a l(,ica de se,uran*a internacional ?ue "redo!ina e! seu
entendi!ento en?uanto resultado de securiti)a*1oJ7 A "artir da "ri!eira o"osi*1o, A= redu)ida
narrati-a!ente "ara Freco!"ensaG e F"uni*1oG, constr(iCse o se,uinte ?uadrado0
%o!andoCse o conceito Fcri!eG IeiDo se!/ntico da se,uran*a "B6licaJ "ara te!ati)ar
o ?uadrado e relacion=Clo 5 FcenouraG e ao F"orreteG discursi-os de Santos, enDer,a!Cse as
se,uintes rela*+es tensi-as0 nu!a situa*1o de o6edincia, n1o @= necessidade de "uni*1o, o
?ue "ossi6ilita o aciona!ento da reco!"ensaT a reco!"ensa "rocura asse,urar a continua*1o
488
da "arada do cri!e Ili6erdadeJT u!a cessa*1o da reco!"ensa "oderia ocasionar a i!"otncia,
ou seAa, a "arada da "arada do cri!eT esta in.rcia do cri!e confi,ura a ano!ia ou caos social
Iinde"endnciaJ e en,atil@a o !ecanis!o da "uni*1o, ?ue -isa a "rodu)ir a "arada da
continua*1o e, final!ente, resta6elecer a o6edincia, ?ue "ossi6ilita a continua*1o da
reco!"ensa, e assi! "or diante7
%al-e) ainda !ais interessante seAa notar ?ue essa estrutura tensi-a funda!ental
"ossi6ilita tra6al@ar o eiDo se!/ntico da se,uran*a internacional se,undo a l(,ica da
securiti)a*1o, ?ue constitui o se,undo eDe!"lo "ro!etido "ara fec@ar a considera*1o do caso
colo!6iano0 co!o se - no ?uadro a6aiDo, a inse,uran*a inercial Icontinua*1o da
continua*1oJ ins"ira u! anseio "or n1oCinse,uran*a I"arada da continua*1oJ, ?ue se tradu) no
!o-i!ento de securiti)a*1o ca"a) de instalar a se,uran*a "or !eio de !edidas
eDtraordin=rias Icontinua*1o da "aradaJ7 Por.!, se a in.rcia desta "arada . ro!"ida, !inaCse
a situa*1o eDce"cional de se,uran*a I"arada da "aradaJ, de !odo a tenderCse no-a!ente "ara
a inse,uran*a7 Se n1o for a ori,e! "retendida do "ercurso ,erati-o do sentido da se,uran*a
cidad1 na ColL!6ia ?ue o atual "residente "rocurou tra*ar e! seu discurso, ao !enos "arece
u!a inter"reta*1o -=lida e coerente co! a seu atri6uto aDiol(,ico nor!ati-a!ente "ositi-o
"or !eio da associa*1o co! a reco!"ensa e li6erdade, o"osta se!/ntica e sintatica!ente 5
inse,uran*a en?uanto insta6ilidade e "uni*1o7
)&3& <=uador
A Pol#tica da Defesa Nacional do E?uador, de 2332, ?ue o "r("rio enunciador ad!ite
ta!6.! "oder ser c@a!ada Li-ro 'ranco da Defesa, re"ete a or,ani)a*1o da !aioria das
outras, co! seu "r(lo,o, introdu*1o, delinea!ento do cen=rio "ol#tico estrat.,ico, descri*1o
da "ol#tica de defesa e seus co!"onentes, das For*as Ar!adas, infor!a*+es so6re a econo!ia
48;
de defesa e o a"oio ao desen-ol-i!ento Iincluindo e!"resas !ilitaresJ, e se encerra co!
considera*+es so6re !edidas de confian*a !Btua e co!"ro!issos internacionais, dos ?uais
"+e e! rele-o os conteDtos @e!isf.rico, re,ional e su6Cre,ional
4<2
7 Al.! de sua eD"osi*1o ser
facilitada "elo fato de ter ,rande se!el@an*a co! outros docu!entos antes -istos, a sua
reda*1o considera-el!ente desco!"licada "er!ite u!a descri*1o !ais r="ida e =,il do ?ue as
outras, e!6ora o nB!ero de cita*+es diretas fi?ue au!entado "or sua concis1o e si!"licidade
?ue afasta! a necessidade de "er#frases7
No "r(lo,o, o $inistro de Defesa Nacional, Al!irante u,o Unda A,uirre, dita o
!antra de ?ue FYoZs assuntos da defesa nacional n1o s1o de res"onsa6ilidade eDclusi-a do
setor !ilitar, !as si! da sociedade e! seu conAunto, A= ?ue a de-e!os entender co!o u!
6e! "B6lico e co!o u! direito e u! de-er cidad1osG
4<8
7 Este direito e de-er, "or sua -e),
funda!Cse so6re -alores F?ue inte,re! a todos os setores e n#-eis da sociedade e?uatoriana
"ara "reser-ar o ordena!ento Aur#dico, a so6erania, a "a) e o 6e!Cestar cidad1o, a fi! de
lo,rar, todos, o 6e! co!u!G7 Nesse sentido, resu!e os o6Aeti-os da defesa nacional nos
se,uintes "ontos0
eDercer controle efeti-o o es"a*o territorial "ara sal-a,uardar a inte,ridade e
so6erania do EstadoT "rote,er a -ida da "o"ula*1o e dos recursosT ,arantir o
ordena!ento Aur#dico do Estado e?uatoriano "or !eio da "reser-a*1o do estado de
direito e das institui*+es de!ocr=ticasT fortalecer a conscincia nacional e a
"artici"a*1o cidad1 "ara cu!"rir as tarefas da defesa, e contri6uir "ara a "a)
!undial I_J7
Para cu!"riClos esses "ro,ra!a, coloca co!o suAeito a"enas as For*as Ar!adas,
Fafir!adas e! s(lidos -alores institucionais, dotadas de ca"acidade o"erati-a e suAeitas a u!a
ad!inistra*1o efica) e trans"arenteG, sendo esta, "or o6-iedade, o ,o-erno e! seu "a"el de
destinador7 No entanto, a dota*1o das co!"etncias n1o te! ori,e! definida nessa fala do
$inistro, ficando a"enas a "ista i,ual!ente es"erada de ?ue os recursos or*a!ent=rios s1o
insuficientes "ara co6rir os re?ueri!entos o"erati-os7
4<2 Por falta de nu!era*1o de "=,inas na -ers1o usada "ara an=lise, "rocurarCseC= fa)er !en*1o 5s se*+es do
docu!ento e! ?ue as infor!a*+es descritas se encontra!7
4<8 $ais 5 frente, "ouco antes de tra*ar os interesses e o6Aeti-os nacionais, o docu!ento afir!a ?ue FYaZ
"artici"a*1o da sociedade e do Estado nos assuntos de se,uran*a e defesa diante dos no-os conteDtos ,lo6ais
. a 6ase de u!a Qcultura de defesaQ, ?ue a identifi?ue co!o u! 6e! "B6lico, de res"onsa6ilidade n1o
eDclusi-a do setor !ilitar, !as si! da sociedade e! seu conAuntoG7
48<
>uanto 5 se,uran*a, . o &eneral de Di-is1o OsOaldo :arr#n, Su6secret=rio de Defesa
Nacional, ?ue assina sua deli!ita*1o, e!6ora @aAa !en*1o "r.-ia a conce"*1o de u!a no-a
defini*1o, e!6ora referencie a Estrat.,ia de Se,uran*a Nacional norteCa!ericana co!o
influncia @e!isf.rica, e ta!6.! a situe en passant co!o atri6uto ao lado do
desen-ol-i!ento7 Ela s( . !ais es"ecificada, de fato, ?uanto 5s suas a!ea*as0 ao "asso ?ue as
tradicionais s1o -islu!6radas co!o !enos "ro-=-eis, as Fe!er,entesG as co!"le!enta! e
F"+e! e! risco a "o"ula*1o, a inte,ridade territorial e a so6erania nacional7 N1o s1o de
car=ter estatatal, !as transfronteiri*as, difusas, i!"re-is#-eis e de afeta*1o re,ional 5
esta6ilidade, 5 de!ocracia e 5 "a)G7 A !es!a se*1o, ainda, anuncia ?ue este docu!ento de
2<3 "=,inas inclui a deli!ita*1o de Fres"onsa6ilidades e for!as de coo"era*1o "ara co!6ater
o narcotr=fico, o cri!e or,ani)ado e o terroris!oT assi! co!o as for!as de coo"era*1o na
se,uran*a cidad1 e na se,uran*a "B6licaG, fa)endo, assi!, a,ru"a!entos conceituais at. 6e!
"recisos, ?ue aAuda! 6astante na se"ara*1o das res"ecti-as si,nifica*+es7
Ainda nesse tocante, o "anora!a so6re o cen=rio estrat.,ico ta!6.! cont.!
a"onta!entos -aliosos so6re a se,uran*a, "or?ue "inta entre as Fno-as a!ea*as 5 se,uran*a e
defesaG, antissuAeitos, antiCo6Aetos e antidestinadores tais co!o FeDtre!a "o6re)a e inAusti*a
socialG, terroris!o, ,ru"os radicais, funda!entalistas reli,iosos, narcotr=fico, redes
cri!inosas Idescritas co!o Fa!ea*a da @u!anidadeG e ,eradoras de Fu! -asto siste!a de
corru"*1o, -iolncia e de,rada*1o @u!anaGJ, ,o-ernos ?ue a"oia! !o-i!entos terroristas e
funda!entalistas e 6usca! ar!a!entos nucleares, ?u#!icos e 6acteriol(,icosT a de,rada*1o
do !eio a!6iente, e a escasse) de recursos naturais7 E!6ora n1o seAa "oss#-el ne!
intencional fa)er a?ui u! eDerc#cio de se!i(tica -isual, a ilustra*1o ?ue aco!"an@a esse
"ar=,rafo . !uito si!"les e efica) na fi,ura*1o das a!ea*as en?uanto cintur1o transcendente
?ue "aira e! sua !ali,nidade so6re todo o ,lo6o terrestre7
48E
A rela*1o entre "ol#tica de defesa e se,uran*a a"arece na se,unda "=,ina da se*1o
FPol#tica de DefesaG, e! ?ue esta, Fe! seu co!"onente !ilitar, incor"ora as"ectos tais co!o
a "re-en*1o de conflitos, a ,est1o de crise, o controle do co!.rcio de ar!a!entos, o
esta6eleci!ento de re,i!es !ais estritos de se,uran*a e controles frente a riscosG7 := nos
setores F"ol#tico e social, as conse?uncias da inse,uran*a social e econL!ica so6re os
siste!as de ,o-erno s1o u! fato de alto risco ?ue te! rela*1o co! os efeitos de u!a
econo!ia !undial inte,rada so6re u! Estado de6ilitadoG "or Fdese?uil#6rios estruturais ?ue
afeta! o tecido social, ,era! situa*+es de -iolncia, confronta*1o e crise de re"resenta*1o
"ol#ticaG, co! a conse?uncia de fa)er ser ?uestionada a "r("ria re"resentati-idade e
le,iti!idade dos ,o-ernos7
V na se*1o ?ue locuciona os interesses e o6Aeti-os nacionais ?ue se encontra, enfi!, a
defini*1o de 6e! co!u!, antes conceituado co!o fi! Blti!o Io6Aeto de 6aseJ da defesa
nacional, e ora co!"le!entado "ela A= tra6al@ada rela*1o co! a se,uran*a0
A reali)a*1o desses -alores, interesses e as"ira*+es . o ?ue se deno!ina o 6e!
co!u! da na*1o7 O conceito de 6e! co!u! se tradu) nos o6Aeti-os nacionais ?ue
s1o a eD"ress1o da -ontade dos interesses e as"ira*+es do "o-o ?ue, e! u!a
deter!inada fase de sua e-olu*1o @ist(rica co!o na*1o, trata de satisfa)er "ara
alcan*ar a se,uran*a e o 6e!Cestar da co!unidade7
Ali=s, a "r("ria se,uran*a . o te!a es"ec#fico da se*1o se,uinte0 al.! de inte,rar os
o6Aeti-os de interesse nacional Aunta!ente co! a inte,ridade do territ(rio, a so6erania da
na*1o e sua inte,ra*1o, a de!ocracia, o desen-ol-i!ento inte,ral sustent=-el e a Austi*a
48H
social, ela . descrita co!o Fcentrada no ser @u!ano, a6andonando sua eDclusi-idade !ilitar
"ara "assar a ser !ultidisci"linar, a6arcante de todos os ca!"os e =reas do con-i-er nacional
e internacionalG7 Ade!ais, real*ando o conceito at. e! ne,rito, a inst/ncia enunciadora
coloca ?ue ela . Fu!a condi*1o na ?ual o Estado considera a ineDistncia de ?ual?uer for!a
de a,ress1o eDterna, "ress1o "ol#tica e coer*1o, de !odo ?ue se crie! as condi*+es
necess=rias "ara ?ue a na*1o encontre u! a!6iente de "a), 6e!Cestar e desen-ol-i!entoG7
Esse "ro,ra!a narrati-o ideali)ado de estado conAunti-o co! a se,uran*a te! (6ices,
!anifestada!ente, nas a!ea*as7 Na descri*1o destas, o ,o-erno e?uatoriano n1o @esita e!
fa)er !en*1o direta e es"ec#fica ao trans6orda!ento fronteiri*o dos Fefeitos do conflito
interno na ColL!6iaG, u! ti"o de acusa*1o ao -i)in@o ?ue n1o . t1o usual nos eD"edientes de
!uitos outros "a#ses sulCa!ericanos7 As "rinci"ais se?uelas da 6aiDa se,uran*a fronteiri*a
colo!6iana ao E?uador seria! o Fincre!ento de deslocados internos e refu,iados, altos
#ndices de -iolncia ur6ana e rural e a*+es cri!inosas relacionadas co! a "resen*a de ,ru"os
ile,ais ar!ados e o cri!e or,ani)ado na =reaG7
Acerca da Pol#tica de Defesa Nacional de 233E, cu!"re di)er ?ue o ,o-erno de
Alfredo Palacio a Austifica en?uanto atuali)a*1o ?ue Fres"onde 5 necessidade da sociedade e
do Estado e?uatoriano de reinserirCse e! no-os cen=rios !undiais e re,ionaisG, !udan*as
,eo"ol#ticas, a-an*os tecnol(,icos e no-as as"ira*+es7 Por.!, as causas dessas altera*+es,
discursi-i)adas co!o a ,lo6ali)a*1o e a Declara*1o do $ilnio das Na*+es Unidas, A=
esta-a! "resentes entre as condi*+es de "rodu*1o do docu!ento de 2332, tornando dif#cil
u!a "erlocu*1o a!"la!ente acol@edora dessa !oti-a*1o no ato de lin,ua,e! de Palacio7
PodeCse continuar a 6uscar ra)+es na "ri!eira "arte do !iolo do docu!ento, intitulada
eData!ente Fconsidera*+es "ara a atuali)a*1o da "ol#tica de defesa nacionalG7 A?ui, o foco
desde o in#cio da narra*1o seria o conteDto re,ional e su6Cre,ional, ou seAa, o continente
a!ericano Ise,uran*a @e!isf.ricaJ, ?ue estaria e! u!a fase de transi*1o "ela incor"ora*1o da
a,enda "ol#tica !ultilateral de se,uran*a e "ela i!"le!enta*1o de !edidas de confian*a
eD"licitadas na Declara*1o so6re Se,uran*a das A!.ricasT e a A!.rica do Sul, ?ue te-e no
/!6ito andino a for!ula*1o dos 4ineamientos de #ol0tica de )eguridad ;+terna .omBn, nos
6oli-arianos a Declara*1o ConAunta dos $inistros da Defesa e, no "lano 6ilateral, a
Declara*1o ConAunta dos $inistros de Defesa do E?uador e ColL!6ia I"74<J7
48M
A"(s in-ocar !ais re,i!es e or,anis!os !ultilaterais ?ue aAudara! na redefini*1o
estrutural, constr(iCse u!a no-a rela*1o entre "ol#tica de defesa e se,uran*a inte,ral, a?uela
"ro!o-endo a coo"era*1o dentro da a,enda "re-ista "ara esta, a ?ual, se,undo se entende,
Fres"onde ao recon@eci!ento de ?ue as atuais a!ea*as, "reocu"a*+es e outros desafios 5
se,uran*a s1o "ro6le!as intersetoriais, ?ue re?uere! res"ostas !Blti"las, co! a concorrncia
dos setores "B6lico e "ri-ado e u!a a!"la con-ocat(ria e le,iti!idade socialG I"74EJ7
E!6ora o Li-ro de 2332 !encionasse o conflito entre E?uador e Peru e a ,uerra das
$al-inas co!o Fa eD"ress1o ar!ada !ais recente de enfrenta!entos entre EstadosG na
A!.rica do Sul, o Li-ro de 233E ino-a ao tra)er, dentro da "arte do conteDto su6Cre,ional,
u!a su6se*1o eDclusi-a!ente dedicada 5s rela*+es co! esse "a#s, al.! da re"eti*1o da nfase
das rela*+es co! o -i)in@o colo!6iano ?ue A= esta-a! antes !anifestadas7 Isso e! 6oa "arte
de-ido aos crescentes di=lo,os 6ilaterais, ?ue cul!inara! na concord/ncia de a!6os e!
inte,rar a =rea andina co!o )ona de "a), e na assinatura da Con-en*1o de eDecu*1o da
de!ina,e! da fronteira co!u!, e! Aul@o de 23327 Co! isso, @= !uito !ais de u!a
aDiolo,i)a*1o se!/ntica "ositi-a do Peru en?uanto adAu-ante do ?ue co!o antissuAeito,
!es!o ?ue antes de6reado na diDis es"a*oCte!"oral Fl=]ent1oG7
Ainda no anseio "or no-idades si,nificati-as, "odeCse "assar ra"ida!ente "ara o
coteAa!ento do Plano E?uador, ?uando assu!iu o "residente Rafael Correa, "elo ?ual, a "artir
de 233H, a "ol#tica de defesa Fest= 6aseada na "rote*1o da "o"ula*1o, dos recursos naturais,
do "atri!Lnio nacional e o controle efeti-o de seu territ(rioG e fa) "arte da "ol#tica de
se,uran*a enunciada de "ronto co!o Fse,uran*a @u!anaG7 Vale recon@ecer ?ue este sinta,!a
A= esta-a "resente nos docu!entos de 2332 e 233E0 no !ais anti,o, co! raras !anifesta*+es,
e ainda assi! a"enas co!o !ais u!a entre -=rias "ossi6ilidades de considera*1o, co! a ?ual
o Estado n1o necessaria!ente afir!a-a co!"ro!eti!ento indi-idualT no inter!edi=rio,
ta!6.! co! so!ente trs ocorrncias, co!o u!a su,est1o eDterna Ida OEAJ "ara a
se,uran*a @e!isf.rica7 Por.!, o docu!ento de 233H a a6ra*a entusiastica!ente, "or?ue te!
no conceito de se,uran*a @u!ana seu eiDo conceitual "ri!=rio
4<;
7
A raison dC6tre do Plano E?uador, al.! da reafir!a*1o "ri-ile,iada da se,uran*a
@u!ana, seria ta!6.! consolidar Fu!a "latafor!a de a*1o inte,ral "ara a fronteira norte do
4<; := a "ri!eira frase n1o deiDa dB-ida0 FYoZ Plano E?uador . u!a "ol#tica do Estado e?uatoriano ?ue conce6e
a se,uran*a @u!ana co!o o resultado da "a) e do desen-ol-i!entoG, al,o !uito e! conson/ncia co! as
de!ais atuali)a*+es discursi-as desse conceito, consideradas supra7
48S
"a#sG, o ?ue -e! a !irar co! acuidade a?uelas "renuncia*+es do conflito interno colo!6iano
en?uanto "reocu"a*1o funda!ental7 N1o 5 toa, o outro enunciado de estado na "ri!eira
"=,ina do docu!ento afir!a ?ue FYoZ "resente "lano . u! "onto de "artida ?ue esta6elece a
a,enda "ol#tica do &o-erno co! rela*1o 5 fronteira norteG, "or?ue nela -in@a @a-endo Fu!
"ro,ressi-o deteriora!ento da se,uran*a e das condi*+es sociais e econL!icasG IinfereCse,
"elas conse?uncias do Plano ColL!6ia, e! "r=tica desde 4SSSJ7 A !en*1o a esses dois
setores, -eAaCse, . 6e! "r("ria da ir!ana*1o conceitual de 6ase co! o desen-ol-i!ento e!
seu "ercurso ,erati-o de sentido0
Co!o se sa6e, "or.!, o estran@a!ento se fe) recrudescer, atin,indo u! "onto cr#tico
e! !ar*o de 233M, "or for*a da incurs1o de for*as !ilitares colo!6ianas no territ(rio do
E?uador "ara atin,ir u! assenta!ento das FARC e assassinar u! de seus "rinci"ais l#deres,
RaBl ReNes, ,erando o !o-i!ento de tro"as tanto do "a#s a,redido co!o da Vene)uela
en?uanto aliada7 Solucionada al,uns dias de"ois "elo di=lo,o encoraAado no /!6ito re,ional,
a tens1o "ode ser considerada u! dos fatores "ara certas !udan*as institucionais no E?uador,
?ue inclu#ra! a ratifica*1o "or referendo, e! sete!6ro da?uele ano, de no-o teDto
constitucional
4<<
?ue A= esta-a e! ela6ora*1o trs !eses antes do entre-eroT e ta!6.! a
"ro!ul,a*1o da Lei de Se,uran*a PB6lica e do Estado ILei Nh 8<, de 2M]3S]3SJ, cuAo "r("rio
no!e confir!a o "aralelis!o de "reocu"a*+es entre se,uran*a indi-idual e estatal, !as n1o
cont.! for!ula*+es distintas o suficiente "ara ?ue seAa! retra6al@adas a?ui7
4<< >ue, ali=s, tra) e! seu art7 8S80 FO Estado ,arantir= a se,uran*a @u!ana "or !eio de "ol#ticas e a*+es
inte,radas, "ara asse,urar a con-i-ncia "ac#fica das "essoas, "ro!o-er u!a cultura de "a) e "re-inir as
for!as de -iolncia e discri!ina*1o e o co!eti!ento de infra*+es e delitos7 O "laneAa!ento e a"lica*1o
destas "ol#ticas se encarre,ar= a (r,1os es"eciali)ados nos diferentes n#-eis de ,o-ernoG7
4;3
)&5& 4araguai
Dos docu!entos de se,uran*a e defesa "ara,uaios, at= a,ora s( "arece ser rele-ante
considerar a Lei de Defesa Nacional e Se,uran*a Interna
4<E
, da transi*1o entre os colorados
RaBl Cu6as &rau e Lui) in,el &on)=le) $acc@i e! 4SSS7 E! ,eral, este curto FDocu!ento
'rancoG a"onta "ara caracter#sticas A= anterior!ente -istas, o ?ue tornar= seu trata!ento a?ui
6e! sucinto0 defesa nacional co!o siste!a de "ol#ticas, "rocedi!entos e a*+es desen-ol-idos
eDclusi-a!ente "elo Estado "ara enfrentar a,ress+es eDternas 5 so6erania, inde"endncia,
inte,ridade territorial ou ao ordena!ento constitucional de!ocr=ticoT se,uran*a interna co!o
Fsitua*1o de fato na ?ual a orde! "B6lica est= res,uardada, assi! co!o a -ida, a li6erdade e
os direitos das "essoas e entidades e seus 6ensG7
NoteCse, a"esar do adAeti-o FinternaG e!"re,ue "ara a se,uran*a, ?ue a lei desde a
introdu*1o se ad!ite en?uanto instru!ento de "ol#tica eDterna, A= ?ue F!ostra a nossos
aliados e a!i,os ?ue o Para,uai est= !oderni)ando suas estruturas7 E! resu!o, esta6elece
u! ca!in@o con-eniente e ade?uado "ara asse,urar nossa se,uran*a a,ora e no futuroG7 Essa
de6rea,e! e! dire*1o ao futuro, e!6ora seAa de inferncia l(,ica e! a6soluta!ente todas as
"ol#ticas de se,uran*a e defesa "elo "r("rio fato de elas lidare! co! o risco, . "ouco
usual!ente !anifestada no n#-el discursi-o7 No entanto, o docu!ento "ara,uaio a reitera co!
afinco e at. causa estran@e)a, confor!e se - no "ar=,rafo i!ediata!ente "osterior0 FYaZ
"resente Pol#tica de Defesa . o !arco ?ue ,uia nossos esfor*os nacionais e! res"osta aos
futuros "ro6le!as de se,uran*a nacional e internacionalG7 A estran@e)a, n1o de-e suscitar
!uita dB-ida, . ?uanto ao a"arente "aradoDo da rela*1o Fres"osta aos futuros "ro6le!asG0
"arece -=lido co,itar, a "artir da# ?ue, 5 diferen*a de outros "a#ses, o Para,uai n1o identifica
nen@u!a a!ea*a "resente t1o "reocu"ante "ara eDi,ir res"osta, !as "rocura "re"ararCse 5s
e-entualidades
4<H
, co!o s(i nos esfor*os !ilitares e! "a#ses declarada!ente "ac#ficos7
4<E FERREIRA I2343, "72E2J infor!a ?ue, "oucos anos de"ois da ?ueda do "residente !ilitar Stroessner, @ou-e
tentati-a de refor!ar as for*as ar!adas "ara,uaias "or !eio de duas leis, e! 4SS4 e 4SS8, as ?uais, e!6ora
a"ro-adas, n1o i!"licara! !udan*as su6stanciais7 O !es!o fracasso teria acontecido, ainda se,undo sua
o"ini1o, co! a iniciati-a de refor!ar certas leis da or,ani)a*1o !ilitar, es"ecial!ente e! 233H7 Por.!,
coincidiu co! a ascens1o de Fernando Lu,o ao "oder, e seu !inistro de defesa "ro-eniente do ?uadro de
!ilitares refor!ados, u! no-o /ni!o "ara as refor!as, ale,ada!ente i!"ulsionado "or certas "erce"*+es de
ar!a!entis!o no su6continente e, e! "articular, na 6i)in@a 'ol#-ia, ?ue ,uarda u!a rei-indica*1o @ist(rica
so6re o C@aco "ara,uaio7
4<H E! coerncia, a se*1o ?ue relaciona a "ol#tica de defesa 5 "ol#tica eDterior cont.! a certe)a confiante0 F.
claro ?ue ?ual?uer desafio 5 se,uran*a e defesa do Para,uai ser= li!itado e locali)adoG7
4;4
A i!"ress1o se confir!a, a"(s u!a descri*1o e! seis "ontos so6re a Fse,uran*a
inte,ralG, co! outra adAeti-a*1o inco!u! no su6continente0 Festa "ol#tica conte!"la o
controle de a!ea*as de 6aiDa intensidade co!o o narcotr=fico, o tr=fico de ar!as, o
terroris!o, as !i,ra*+es ile,ais, as a,ress+es contra a identidade e unidade nacionais e a
deteriora*1o do !eio a!6iente, entre outrasG7 Sendo estas fa!osas Fno-as a!ea*asG "ouco
securiti)adas, resta o6ser-ar os seis "ontos "ara esclarecer os o6Aetos !ais "re!entes, todos
eles referindoCse a ele!entos tradicionais IeDceto, tal-e), o ele!ento !ais societal
confi,urado "ela referncia 5 identidade da Na*1oJ0
47 A eDistncia do estado Para,uaio, sua li6erdade, inde"endncia e so6erania7 27 A
inte,ridade da "o"ula*1o nacional e do "atri!Lnio da Re"B6lica, tanto tan,#-el
co!o intan,#-el, dentro e fora do "a#s7 87 A "lena -i,ncia do Estado de Direito e
das Institui*+es de!ocr=ticas7 ;7 A "reser-a*1o da identidade e unidade da Na*1o7 <7
As condi*+es "ro"#cias "ara a consecu*1o e]ou !anuten*1o dos o6Aeti-os nacionais7
E7 A "er!anncia das condi*+es de esta6ilidade e "re-isi6ilidade indis"ens=-eis "ara
o nor!al desen-ol-i!ento da -ida nacional7
Lo,o ta!6.! . feita a in-oca*1o dos Foutros EstadosG co!o auDiliares, desde ?ue
@aAa a coincidncia de interesses nacionais, Ftais co!o a "rote*1o e conser-a*1o do a!6iente
e outras a!ea*as de car=ter transnacional tais co!o o narcotr=fico, o terroris!o e o tr=fico de
ar!asG7 %rataCse, "ortanto, de u!a narrati-a @er(ica co!"artil@ada "or -=rios suAeitos se! u!
destinador atoriali)ado co!u!, !as si! auto!o-idos e! seus #!"etos indi-iduais
consonantes "ela conAun*1o co! o6Aetos i,ual!ente se!anti)ados7
N1o @= "or ?ue deiDar de notar, A= ?ue n1o se fe) at. a,ora e! nen@u! outro caso, ?ue
!uitas das enuncia*+es "ara,uaias co!"artil@a! u!a isoto"ia de se-eridade n1o a"enas "or
restri*1o de recursos, co!o . o caso da !aioria dos -i)in@os, !as si! de intensa deonti)a*1o
do -alor da autodisci"lina, e! es"ecial no trato das For*as Ar!adas0 Fser1o su6!etidas a u!a
s.rie de !el@oras e! sua eficincia, "or !eio do a"erfei*oa!entoG, Ftransferncia de recursos
de fun*+es lo,#sticas "ara =reas o"eracionais nas fronteirasG, F!udan*as radicais nas
o"era*+es, de !aneira ?ue os "adr+es "rofissionais seAa! alcan*ados e sustentados I_J e!
u!a no-a e eDi,ente carreira "rofissionalG7 Essas fi,uras "ode! ser a6stra#das "ara o se,uinte
es?ue!a funda!ental0
4;2
%anto . assi! ?ue n1o @= atenua*1o nas "ro"ostas de refor!as "ara o setor de defesa,
seAa e! sua a6ran,ncia, seAa na re"eti*1o do "ro,ra!a de su6!iss1o das For*as 5
su"erioridade destinadora da autoridade ci-il0 F"ara asse,urar o controle da autoridade
constitucional ci-il so6re as FFAA, se for!ula a refor!a total da Defesa, de-endo ser ela
iniciada "or -=rias frentes tais co!o a refor!ula*1o dos conceitos de se,uran*a e defesa
a6arcando todos os interesses nacionaisG7
Para confir!ar outros as"ectos ressaltados e certificar a se!el@an*a co! os -i)in@os,
-ale le!6rar ?ue Fa Se,uran*a Inte,ral da Re"B6lica a"arece co!o u! fi!, e a Defesa
Nacional co!o u! conAunto de ati-idades ?ue t! "or o6Aeto a!"arar, li-rar e "rote,er a
Na*1o e! seu conAunto de todo "eri,o, dano ou risco, "ro-eniente do eDterior ou interiorG7
Nesse sentido, e! conclus1o, a defesa se reafir!a co!o !ultissetorial, 6e! de acordo co! a
tendncia de a!"lia*1o identificada "ela Escola de Co"en@a,ue0 Fassu!e ent1o u! alcance
?ue re6aiDa a!"la!ente o /!6ito dos interesses "ura!ente !ilitares, e a6arca os ca!"os
Pol#tico, EconL!ico, $ilitar, Psicossocial e Cient#ficoC%ecnol(,ico, en-ol-endo e!
conse?uncia tudo ?ue constitui u! Interesse NacionalG7
De desen-ol-i!entos recentes, "or fi!, te!Cse u!a tens1o e! !ar*o de 2343, so6 a
ad!inistra*1o Lu,o, ?ue en-ol-eu o ent1o $inistro da Defesa, 'areiro S"aini,
res"onsa6ili)ado "or en-iar u!a carta "ara a e!6aiDadora dos Estados Unidos co! conteBdo
de recla!a*1o so6re u!a su"osta i!iscui*1o e! ?uest+es internas7 E!6ora ten@a contri6u#do
"ara a renBncia do !inistro !eses de"ois, ainda n1o foi o suficiente "ara concreti)ar e!
for!ula*1o de no-as diretri)es as refor!as "or ?ue se -e! ansiando !ais enfatica!ente @=
"elo !enos trs anos7
4;8
)&7& 4eru
O Peru te-e seu Li-ro 'ranco da Defesa Nacional ela6orado durante o ,o-erno
AleAandro %oledo desde o Decreto Su"re!o Nh 33S]S&, de sete!6ro de 2332, a"ro-ado co!o
secreto e! a6ril de 233; e "u6licado so!ente u! ano de"ois7 Os ca"#tulos e! ?ue se
or,ani)a, n1o !uito ino-adores se?uer e! sua orde!, s1o referentes a F,lo6ali)a*1o e
!udan*aG, o FPeru no !undoG, F"ol#tica de Estado "ara a Se,uran*a e Defesa NacionalG,
FSiste!a de Se,uran*a e Defesa NacionalG, F$inist.rio de DefesaG, FCo!ando ConAunto das
For*as Ar!adas e For*as Ar!adasG, F"roAe*1o internacional das For*as Ar!adasG, Frefor!a
do setor de defesaG, e Frecursos econL!icos "ara a Defesa NacionalG7
Na a"resenta*1o do li-ro, feita e! si!"les ?uatro "ar=,rafos "or %oledo, A= se res,ata
u!a infor!a*1o -aliosa0 FYeZDiste! a!ea*as de di-ersas nature)as, u!as, "ro-enientes do
interior do "a#s e outras, do eDteriorG, e s1o elas ?ue infor!a! os de-eres estatais de defender
a so6erania, ,arantir a -i,ncia dos direitos @u!anos, "rote,er a "o"ula*1o, e "ro!o-er o
6e!Cestar ,eral F?ue se funda!enta na Austi*a social e no desen-ol-i!ento inte,ral e
e?uili6rado da Na*1oG I"78J7
Na inter"reta*1o da Fletra e es"#rito da Constitui*1oG Iart7 ;;J, -i,ente desde o
derradeiro dia de 4SS8, o "residente encontra co!o "ilares do Estado Fa Defesa e o
Desen-ol-i!entoG, o ?ue constitui !ais u! eDe!"lo de re,ularidade internacional discursi-a
sulCa!ericana7 %a!6.! interessante!ente, ele di) ?ue a "ol#tica de Se,uran*a e Defesa
Nacional est= 6aseada nu! sa6erCfa)er, ?ual seAa, Fo dia,n(stico da realidade nacional, a
for!ula*1o de o6Aeti-os e o esta6eleci!ento de "ol#ticas e estrat.,ias corres"ondentesG I"78J,
todas essas fi,ura*+es discursi-as de u! "ro,ra!a de a?uisi*1o da?uela co!"etncia
endot=Dica atuali)ante, !as ainda n1o eData!ente descre-endo o enunciado "ra,!=tico ?ue
se l@e se,uiria7
No Blti!o "ar=,rafo de seu entendi!ento so6re o teDto ?ue "refacia, o "residente
re-ela a interteDtualidade co! o "r.Cconstru#do !ultilateral!ente na Conferncia de
Se,uran*a das A!.ricas, de 2338, ?uando se definiu ?ue Fa "a) . u! -alor e u! "rinc#"io e!
si !es!o e se 6aseia na de!ocracia, Austi*a, res"eito aos direitos @u!anos, solidariedade,
se,uran*a e res"eito ao Direito InternacionalG7 Di) o "residente ?ue tal defini*1o, Fn1o s( a
fa)e!os nossa, !as ta!6.! a "o!os e! "r=tica, a n#-el interno, contri6uindo co! o
4;;
desen-ol-i!ento @u!ano K i!"ulsionado "elas Na*+es Unidas K e consolidando a uni1o do
"o-o "eruanoG I"78J7
Outra influncia foi o Acordo Nacional assinado e! 2332 "elo Presidente da
Re"B6lica co! eDC"residentes, l#deres de "artidos "ol#ticos, c@efes de or,ani)a*+es
econL!icas, sociais, culturais, reli,iosas e sindicais, o ?ual esta6eleceu a Nona Pol#tica de
Estado, alcun@ada FPol#tica de Se,uran*a NacionalG7 Nesta, declaraCse ?ue Fa Se,uran*a
Nacional . u!a tarefa ?ue en-ol-e a sociedade e! seu conAunto, os or,anis!os de condu*1o
do Estado, e! es"ecial as for*as ar!adas no !arco da Constitui*1o e das leisG7 No t.r!ino
deste "ar=,rafo do li-ro, afir!aCse ?ue, "or conse?uncia, Fa Defesa Nacional .
res"onsa6ilidade "er!anente de todos os "eruanosG Ii67, "7MJ
4<M
, deiDando su6entendida a
Defesa en?uanto "ro,ra!a narrati-o su6ordinado ao "ro,ra!a de a?uisi*1o de se,uran*a7
$ais "or!enori)ada!ente, das 84 "ol#ticas resultantes do Acordo Nacional, o Li-ro
'ranco I"7E;J !enciona oito direta!ente relacionadas co! a de Se,uran*a0 a "ri!eira, de
fortaleci!ento do re,i!e de!ocr=tico e de Estado de DireitoT a terceira, de afir!a*1o da
identidade nacionalT a seDta, de "ol#tica eDterna "ara a "a), de!ocracia, desen-ol-i!ento e
inte,ra*1oT a s.ti!a, de erradica*1o da 6iolncia e fortaleci!ento do ci-is!o e da se,uran*a
cidad1T a 2<t, "ara acautelar a institucionalidade das for*as ar!adas e seu ser-i*o 5
de!ocraciaT a 2Ht, -isando 5 eeradica*1o da "rodu*1o, tr=fico e consu!o ile,al de
entor"ecentesT a 2Mt, "ela "lena -i,ncia da Constitui*1o e dos direitos @u!anos, inclusi-e
acesso 5 Austi*a e inde"endncia AudicialT e a tri,.si!a, co! o fi! de el!inar o terroris!o e
afir!ar a Reconcilia*1o Nacional7
O ca"#tulo III dis"+e a defesa nacional co!o FconAunto de !edidas, "re-is+es e a*+es
?ue o Estado ,era, adota e eDecuta e! for!a inte,ral e "er!anenteT se desen-ol-e nos
/!6itos eDterno e internoGT e a se,uran*a co!o Fsitua*1o na ?ual o Estado te! ,arantida sua
inde"endncia, so6erania e inte,ridade, e a "o"ula*1o, os direitos funda!entais esta6elecidos
na Constitui*1oG, situa*1o ?ue contri6ui "ara Fa consolida*1o da "a), o desen-ol-i!ento
inte,ral e a Austi*a social, 6aseada nos -alores de!ocr=ticos e no res"eito aos direitos
@u!anosG, !as desafiada "or Fno-as a!ea*as e outros desafiosG ?ue Fconstitue! "ro6le!as
4<M %a!6.! foi esse Acordo ?ue assinalou os O6Aeti-os "eruanos, a sa6er, de!ocracia e estado de direito,
e?uidade e Austi*a social, co!"etiti-idade do "a#s, e eficincia, trans"arncia e descentrali)a*1o do Estado7
S1o esses o6Aeti-os ?ue funda!entara! o desen@o de 84 "ol#ticas de Estado, das ?uais, co!o se disse, a nona
. a corre"ondente 5 de Se,uran*a Nacional Ii67, "7E8J7
4;<
co!"leDos ?ue re?uere! res"ostas !ultissetoriais, co!"le!entadas "ela sociedade ci-ilG
I"7E2J7
A rela*1o entre a!6as, !uito a"roDi!ada, "er"assa "ela a*1o do Estado, o ?ual
F,arante a Se,uran*a da Na*1o !ediante o Siste!a de Se,uran*a e Defesa Naciona
4<S
l, ?ue
te! "or fun*1o "re"arar, eDercer e diri,ir a Defesa Nacional e! todos os ca!"os da ati-idade
nacionalG7 No-a!ente, a rela*1o . entre constituinte e constitu#do, na !edida e! ?ue se 6usca
estruturar os esfor*os de Defesa e! conAunto co! o Desen-ol-i!ento, co! o fito de
selecionar, "re"arar e fa)er usar os !eios estatais "ara !anter a Se,uran*a Nacional, Ftanto
na frente eDterna co!o na internaG I"7E2J7
A se"ara*1o e! eDterno e interno aco!"an@a as a!ea*as, ?ue neste /!6ito se
concreti)a! e! F,ru"os terroristas e su6-ersi-osG, F,ru"os radicais ?ue "ro!o-e! a
-iolncia socialG, Fcri!e co!u! or,ani)adoG, Ftr=fico il#cito de dro,asG, Fcorru"*1oG e
Fde"reda*1o do !eio a!6ienteGT ao "asso ?ue, na?uele /!6ito, se confi,ura! e! Fdoutrinas
de se,uran*a inco!"at#-eis co! a -i,ncia do direito internacionalG, Fcrises e! fun*1o de
escasse) de recursos naturais de -alor estrat.,icoG e Fterroris!o, narcotr=fico e cri!e
internacionalG I"7E8J7
)&>& ?ruguai
As 'ases "ara u!a Pol#tica de Defesa Nacional do Uru,uai, datadas de 4SSS Ifins do
,o-erno de :ulio $ar#a San,uinettiJ, est1o di-ididas e! on)e ca"#tulos, sendo os trs
"ri!eiros dedicados ao "rota,onista, seus interesses e o cen=rio e! ?ue se encontra e a,e
IIICFNosso "a#sG, IIICFinteresses nacionaisG, ICFsitua*1o internacionalGJT os ?uatro se,uintes
narrando os "ro,ra!as de ser e fa)er, e os o6Aetos de uso e de 6ase da Defesa Nacional
IIVCFconceitoG, VICFcondu*1oG, VIICF"a"el das For*as Ar!adasG, VCFo6Aeti-osGJT !ais dois
so6re "ro,ra!as narrati-os co!"le!entares IVIIICF"ol#tica de defesa e "ol#tica eDteriorG,
IUCF"ol#ticas de defesaGJ e dois finais so6re outros actantes IUCF$inist.rio de Defesa
NacionalG, UICFFor*as Ar!adasGJ7
4<S Inte,rado "elas se,uintes entidades0 Consel@o de Se,uran*a Nacional, Siste!a de Inteli,ncia Nacional,
Siste!a Nacional de Defesa Ci-il, $inist.rios, Or,anis!os PB6licos e &o-ernos Re,ionais Ii67, "7EHJ
4;E
No "ri!eiro "ar=,rafo do "r(lo,o, o $inistro de Defesa Nacional, :uan Luis Storace,
aAusta a de6rea,e! inicial enunciati-a co!o u! "ro,ra!a de a?uisi*1o cuAo o6Aeto "ositi-o .
a "r("ria "u6lica*1o oficial so6re Defesa, "or?ue ela . considerada co!"etncia endot=Dica
atuali)ante "ara o "ro,ra!a situacional do suAeito, ou seAa, ela consiste u! Fsa6erCserG
discursi-i)ado na carncia ?ue o "a#s tin@a de u! docu!ento co!o esses7 Lo,o a se,uir, a
de6rea,e! enunci-a insere o enunciadorCdestinador discuris-a!ente coleti-i)ado ?ue fa)C
sa6erCser, sendo o suAeitoCenunciat=rio atoriali)ado tanto no "B6lico interno co!o no eDterno,
assi! co!o se -iu ser co!u! noutros docu!entos se!el@antes0 Fconsidera!os con-eniente
contar co! u! docu!ento ?ue, i,ual!ente ao ?ue fi)era! outros "a#ses, infor!e 5 sociedade
e 5 co!unidade internacional so6re os o6Aeti-os e instru!entos de nossa Defesa NacionalG7
Infor!a, ainda, ?ue essas 'ases s1o a introdu*1o "ara u! futuro Li-ro 'ranco
"ro"ria!ente dito, 6e! co!o "ara a ela6ora*1o das doutrinas indi-iduais de cada For*a,
esfor*os "ara os ?uais se es"era contar co! o auD#lio das esferas ,o-erna!entais e
acad!icas es"eciali)adas na !at.ria, e "ara os ?uais se "re- u!a dura*1o de anos so6
coordena*1o do $inist.rio da Defesa7
E! "rosse,ui!ento, contaCse ?ue a Defesa se,ue sendo "rioridade "ara todos os
,o-ernos de-ido ao F?uadro !undial de incerte)aG rascun@ado "elo fi! da 6i"olaridade da
&uerra Fria, a ausncia de "re-isi6ilidade e u! -a)io de "oder "reenc@ido "or Fa!ea*as
co!o o terroris!o, os eDter!is!os .tnicos e reli,iosos, o narcotr=fico e o acesso 5s ar!as de
destrui*1o !assi-aG7 Por.!, o continente a!ericano teria u! trunfo "ara a di!inui*1o dos
riscos de conflito entre os "a#ses da re,i1o, ?ual seAa, Fo ca!in@o da institucionalidade
de!ocr=ticaG, ?ue "ossi6ilita diri!ir di-er,ncias a "artir do di=lo,o e da ne,ocia*1o, e!
detri!ento do recurso 5s ar!as7
A6aiDo, afir!aCse ?ue, e!6ora for!ulada "elo ,o-erno, a Pol#tica de Defesa .
considerada ua Pol#tica de Estado, res"aldada "elo consenso social7 Nesse sentido, inclui u!
esfor*o coleti-o no ?ual as For*as Ar!adas teria! Fu! "a"el transcendenteG, !as ta!6.! .
necess=ria a "artici"a*1o dos outros atores0 FY?Zuando se trata da se,uran*a eDterna de u!
"a#s, todos os setores de atua*1o do Estado se -ee! en-ol-idos0 o da Defesa, o de Interior, o
de Rela*+es EDteriores e o EconL!icoG, enunciado este ?ue !ais u!a -e) reitera a
transiti-idade da Defesa "ara co! a se,uran*a eDterna7
4;H
Direta!ente, o ca"#tulo IV infor!a ?ue FYaZ Defesa Nacional n1o de-e ser confundida
co! a Se,uran*a, ainda ?ue a!6os os conceitos esteAa! estreita!ente relacionadosG7 Isso
"or?ue a se,uran*a F. a situa*1o re?uerida "ara ?ue eDista u!a orde! Aur#dica institucional
dentro do territ(rio nacionalG, Fa6arcando a !anuten*1o da tran?uilidade interior, a "a)
social, o n#-el cultural, as condi*+es necess=rias "ara o desen-ol-i!ento nor!al das
ati-idades econL!icas, e a !anuten*1o da so6erania e inde"endncia do EstadoG7
Nesse Blti!o as"ecto, a Defesa a"arece Fco!o u! conceito !ais restrito ?ue a
Se,uran*a, A= ?ue s( se refere 5 !anuten*1o das condi*+es ?ue "er!ita! ao "a#s asse,urar
seus interesses "ri!=rios, ante "oss#-eis a!ea*as ou a*+es do eDteriorG, de !aneira a
confi,urar Fa faceta eDterna da Se,uran*aG7 Portanto, a Se,uran*a en,lo6a a Defesa e esta n1o
alcan*a a Se,uran*a, sen1o ?uando a,re,ada ao desen-ol-i!ento s(cioCeconL!ico do "a#s e 5
!anuten*1o da orde! interna7
Na le,isla*1o do "a#s, as Leis Or,/nicas do ED.rcito INh 4<73EMJ, da $arin@a INh
437M3MJ e das For*as Ar!adas INh 4;74;<H, !odificada "ela Nh 4<7M3MJ conceituali)a! a
Defesa Nacional co!o Fo e!"re,o da For*a Ar!ada "ara defender a @onra, a inde"endncia,
a "a), a inte,ridade do territ(rio e a or,ani)a*1o "ol#tica dada "ela constitui*1oG7 Co! isso,
te!Cse ?ue . "oss#-el considerar a Defesa, se,undo o docu!ento conclui, tanto co!o
ati-idade ?uanto co!o estrutura0 co!o a "ri!eira, F6usca !anter as condi*+es de se,uran*a
eDterna necess=rias "ara ?ue o "a#s "ossa asse,urar seus interesses "ri!=riosGT co!o a
se,unda, F. a or,ani)a*1o e o conAunto de recursos !ateriais e @u!anos destinados ao
cu!"ri!ento da ati-idade antes definidaG, u!a di-is1o ?uase se!iotica!ente did=tica, at.
"elo e!"re,o alternati-o dos -er6os de li,a*1o e de "erfor!ati-idade, ?ue n1o deiDa! dB-ida
?uanto ao car=ter de cada u! desses "ro,ra!as narrati-os7
Os citados Finteresses "ri!=riosG de-e! ser entendidos de acordo co! o ?ue se eD"+e
no ca"#tulo III, "ois a# se fa) u!a tri"arti*1o dos interesses entre "ri!=rios, estrat.,icos e
@u!anit=rios7 Estes Blti!os "ode! ocasionar o uso dos recursos da defesa nacional "or
!oti-o de cat=strofes naturais ou conflitos .tnicos ou reli,iosos, entre outras ?uest+es
e!er,enciais de solidariedade e res"eito 5 -ida @u!ana, !as n1o teria! rela*1o direta co! os
"ri!=rios, ou seAa, fa)e! "arte de u! "ro,ra!a se! concatena*+es sinta,!=ticas I!as
a"enas "aradi,!=ticasJ co! os "ro,ra!as relati-os aos outros dois interesses7 Esses, "or sua
-e), !ant.! entre si a su6ordina*1o se!/ntica de uso e 6ase, "or?uanto os estrat.,icos FYsZ1o
4;M
a?ueles ?ue e!6ora n1o afete! a so6re-i-ncia nacional, contri6ue! a asse,urar os interesses
"ri!=rios do "a#sGT e os "ri!=rios, o6-ia!ente, FYsZ1o os ?ue "ossue! u!a i!"ort/ncia
funda!ental "ara a so6re-i-ncia do "a#sG7
V ?uase desnecess=rio, !as con-.! confir!ar0 entre os "ri!=rios se situa! os 6ens da
so6erania nacional e inde"endncia estatal, inte,ridade territorial, "rote*1o da -ida e li6erdade
da "o"ula*1o, "reser-a*1o da identidade cultural e da for!a de!ocr=tica re"u6licana de
,o-ernoT en?uanto os estrat.,icos inclue! "a) e a se,uran*a internacionais, desen-ol-i!ento
econL!ico e social do "a#s, "reser-a*1o do !eio a!6iente, "roAe*1o e "ro!o*1o da "resen*a
estatal na Ant=rtida, "ro!o*1o da "es?uisa cient#fica e a?uisi*1o de tecnolo,ia,
a"rofunda!ento de rela*+es de coo"era*1o, confian*a e a!i)ade na re,i1o, e !anuten*1o da
"resen*a estatal nos es"a*os !ar#ti!os so6 Aurisdi*1o nacional7
Co!o desen-ol-i!ento recente, @ou-e a a"ro-a*1o da Lei $arco de Defesa Nacional,
!as isso n1o i!"licou !udan*as conceituais de !aior rele-/ncia, a n1o ser ?uase
eDclusi-a!ente "elo fato de ter deiDado a co!"reens1o so6re Defesa !ais direta, recortando a
a6ran,ncia anterior, e n1o !encionar a "arte da se,uran*a7 In-ocando as "r("rias "ala-ras
dos arti,os 4h e 2h da dita Lei, te!Cse ?ue
Art7 4h7 A Defesa Nacional co!"reende o conAunto de ati-idades ci-is e !ilitares
diri,idas a "reser-ar a so6erania e a inde"endncia de nosso "a#s, a conser-ar a
inte,ridade do territ(rio e de seus recursos estrat.,icos, assi! co!o a "a) da
Re"B6lica, no !arco da Constitui*1o e das leisT contri6uindo "ara ,erar as condi*+es
"ara o 6e!Cestar social, "resente e futuro da "o"ula*1o7
Art7 2h7 A Defesa Nacional constitui u! direito e u! de-er do conAunto da cidadania,
na for!a e nos ter!os ?ue se esta6elece! na Constitui*1o da Re"B6lica e nas leis7 V
u! 6e! "B6lico, u!a fun*1o essencial, "er!anente, indele,=-el e inte,ral do
Estado7 E! sua instru!entali)a*1o conflue! coordenada!ente as ener,ias e os
recursos do conAunto da sociedade7
NoteCse ?ue, al.! do cl=ssico 6inL!io co! a se,uran*a ter sido deiDado de lado,
ta!6.! n1o se fa) !en*1o ao desen-ol-i!ento, co!o "arecia tendncia e! 6oa "arte da
A!.rica do Sul, @a-endo a"enas al,uns se!e!as ca"a)es de re!eter a seu ca!"o se!/ntico,
co!o os Frecursos estrat.,icosG e o F6e!Cestar socialG7 Pelo estatocentris!o e finalidades
tradicionais a# "resentes, n1o resta! co!ent=rios t1o rele-antes a fa)er a res"eito dessa lei7
4;S
)&%@& Aenezuela
A Vene)uela tra) seus conceitos na Lei Or,/nica de Se,uran*a da Na*1o, "ro!ul,ada
e! 2332 durante a lon,a e ainda -i,ente ad!inistra*1o C@=-e)7 Dado sere! os conceitos
"rinci"ais e! ?uest1o tratados de for!a direta e consecuti-a "elo teDto le,islati-o e!
?uest1o, to!aCse a li6erdade de cit=Clos ?uase e! sua co!"letude, "ara e! se,uida se fa)er
u!a 6re-e an=lise A= e! conAunto, e assi! encerrar esse se,undo ca"#tulo da disserta*1o7 Se!
rodeios introdut(rios, o art7 8h define a Fdefesa inte,ralG co!o
conAunto de siste!as, !.todos, !edidas e a*+es de defesa I_J ?ue e! for!a ati-a o
Estado for!ule, coordene e eDecute co! a "artici"a*1o das institui*+es "B6licas e
"ri-adas, e das "essoas naturais e Aur#dicas, nacionais ou estran,eiras, co! o
o6Aeti-o de sal-a,uardar a inde"endncia, a li6erdade, a de!ocracia, a so6erania, a
inte,ridade territorial e o desen-ol-i!ento inte,ral da Na*1o7
E o art7 2h7, tra) a Fse,uran*a da Na*1oG co!o
funda!entada no desen-ol-i!ento inte,ral, e . a condi*1o, estado ou situa*1o ?ue
,arante o ,o)o e eDerc#cio dos direitos e ,arantias nos /!6itos econL!ico, social,
"ol#tico, cultural, ,eo,r=fico, a!6iental e !ilitar dos "rinc#"ios e -alores
constitucionais "ela "o"ula*1o, "elas institui*+es e cada u!a das "essoas ?ue
confor!a! o Estado e a sociedade I_J, dentro de u! siste!a de!ocr=tico,
"artici"ati-o e "rota,Lnico, li-re de a!ea*as a sua so6re-i-ncia, sua so6erania e 5
inte,ridade de seu territ(rio e de!ais es"a*os ,eo,r=ficos7
Donde so6re-.! a necessidade l(,ica de se sa6er o entendi!ento acerca do
desen-ol-i!ento inte,ral, conteBdo do art7 ;h0
consiste na eDecu*1o de "lanos, "ro,ra!as, "roAetos e "rocessos cont#nuos de
ati-idades e tra6al@os ?ue, de acordo co! a "ol#tica ,eral do Estado e e!
concord/ncia co! o ordena!ento Aur#dico -i,ente, se reali)e! co! a finalidade de
satisfa)er as necessidades indi-iduais e coleti-as da "o"ula*1o, nos /!6itos
econL!icos, social, "ol#tico, cultural, ,eo,r=fico, a!6iental e !ilitar7
Assi!, de-e! ser su6lin@ados deter!inados "ontos distinti-os0 e! "ri!eiro lu,ar, ?ue
os trs conceitos cont.! e! si discursi-i)a*+es di-ersas "ara enunciar "ro,ra!as redu)#-eis a
u!a fun*1o narrati-a e! cada7 Da defesa, te!Cse u!a instru!entali)a*1o ?ue -isa tanto ao
"oderCser securit=rio Ii7e7, "ossi6ilitar a conAun*1o co! o o6Aeto do "ro,ra!a de se,uran*a,
fi,urati-i)ado e! so6erania e inte,ridade territorialJ, ?uanto a u! fa)erCfa)er do
desen-ol-i!ento, teDtuali)ado co! a !es!a fi,ura no enunciado da "r("ria defesa7 Do
4<3
desen-ol-i!ento inte,ral, trataCse de "ro,ra!a de a?uisi*1o de o6Aetos deonti)ados, situado
en?uanto "ro,ra!a de uso "ara u! enunciado de ser, ?ue . a se,uran*a da Na*1o,
constituindo, lo,o, u! "oderCser "aralelo 5?uele confi,urado "ela defesa7 Fica esta6elecido,
"or decorrncia dos anteriores, o "ro,ra!a de se,uran*a en?uanto t.r!ino do es?ue!a
narrati-o antecedido "elos outros dois, a "onta disf(rica "ositi-a!ente se!anti)ada dessa
estrat.,ia narrati-a7
SalienteCse, ainda, a re"etida co"artici"a*1o do ator F"o"ula*1oG co!o suAeito dos trs
"ro,ra!as, sendo ?ue nos dois "ri!eiros descritos esse "a"el actancial ainda se desdo6ra e!
Finstitui*+es "B6licas e "ri-adasG, F"essoas naturais e Aur#dicas, nacionais ou estran,eirasG,
Fcada u!a das "essoasG e FsociedadeG7 Pelo ato ilocut(rio definicional "erfor!ado nos trs
"ar=,rafos, su6su!eCse da# a de!ocracia en?uanto -alor "ro"osicional co!u!, facil!ente
critic=-el co!o "oss#-el ele!ento da ilus1o discursi-a da "olifonia a "artir da ?ual se
constitui a inst/ncia enunciadora7
Nesse as"ecto, reto!eCse "ara confir!a*1o o art7 <h, cuAo caput enuncia "ro"ria!ente
a Fcorres"onsa6ilidade entre Estado e sociedadeG, ter!o ?ue denota conco!it/ncia n1o
necessaria!ente @ier=r?uica
4E3
entre a!6as as "artes0 FYoZ Estado e a sociedade s1o
corres"ons=-eis e! !at.ria de se,uran*a e defesa inte,ral da Na*1o, e as distintas ati-idades
?ue reali)e! I_J estar1o diri,idas a ,arantir a satisfa*1o dos interesses e o6Aeti-os nacionais
"las!ados na Constitui*1o e nas leisG
4E4
7
Ainda a res"eito, -eAaCse ?ue o %#tulo II, FDa se,uran*a e defesa inte,ral da na*1oG,
cont.! trs ca"#tulos, sendo os dois "ri!eiros referentes ao eD"osto nesse ca6e*al@o, e o
terceiro, 5 F!o6ili)a*1oG, entendida co!o ati-idade de or,ani)a*1o e con-ers1o do "otencial
e! "oder nacional, ?uando u!a situa*1o de eDtraordinariedade seAa instalada Iart7 2MJ7 >uanto
4E3 Se,undo Francine :=co!e I23436, "7832J, u!a s.rie de !udan*as e! curso no setor de defesa -ene)uelano
desde 4SSS te! le-ado F5 !odifica*1o su6stancial das rela*+es c#-icoC!ilitares, dando aos Blti!os u! no-o
"a"el e de6ilitando o controle ci-il7 O desen@o das "ol#ticas de defesa e se,uran*a est= 6asica!ente e! !1os
de u!a elite confor!ada "or !ilitares ati-os e retiradosG7
4E4 Co!o falte nessa Lei Or,/nica, 5 diferen*a de outras si!ilares no continente, o "recisa!ento dos interesses
e o6Aeti-os nacionais, resta real!ente recorrer 5 Constitui*1o de 4SSS, ?ue "assou "or dois referendos
refor!adores i!"ortantes e! 233H e 233S7 Nela, ta!"ouco @= arti,o es"ec#fico "ara definir essas fi,uras,
!as tal-e) seAa l#cito inter"ret=Clos co!o consonantes aos FfinsG ?ue o "re/!6ulo insere co! altos ideais, a
infor!ar todo o teDto0 FCo! o fi! su"re!o de refundar a Re"B6lica "ara esta6elecer u!a sociedade
de!ocr=tica, "artici"ati-a e "rota,Lnica, !ulti.tnica e "luricultural e! u! Estado de Austi*a, federal e
descentrali)ado, ?ue consolide os -alores da li6erdade, inde"endncia, "a), solidariedade, 6e! co!u!,
inte,ridade territorial, con-i-ncia e i!".rio da lei "ara esta ,era*1o e as futurasT asse,ure o direito 5 -ida,
ao tra6al@o, 5 cultura, 5 educa*1o, 5 Austi*a social e 5 i,ualdade se! discri!ina*1o ne! su6ordina*1o
al,u!aT "ro!o-a a coo"era*1o "ac#fica entre as na*+es e i!"ulsione e consolide a inte,ra*1o latinoC
a!ericana de acordo co! o "rinc#"io de n1oCinter-en*1o e autodeter!ina*1o dos "o-os, a ,arantia uni-ersal
e indi-is#-el dos direitos @u!anos, a de!ocrati)a*1o da sociedade internacional, o desar!a!ento nuclear, o
e?uil#6rio ecol(,ico e os 6ens Aur#dicos a!6ientais co!o "atri!Lnio co!u! e irrenunci=-el da @u!anidadeG7
4<4
5 se,uran*a e 5 defesa, s1o eD"ostas se,undo os diferentes as"ectos ?ue -isa! a ,arantir, cada
u! ocu"ando u! arti,o consecuti-o0 assi!, os referentes 5 se,uran*a Io6Aetos de 6aseJ s1o
"luralidade "ol#tica e "artici"a*1o cidad1T fa!#liaT "atri!Lnio culturalT "o-os ind#,enasT
di-ersidade 6iol(,ica, recursos ,en.ticos e outros recursos naturaisT ,eno!a @u!anoT e
"re-en*1o de riscos tecnol(,icos e cient#ficosT en?uanto os da defesa inte,ral Io6Aetos de usoJ
inclue! a "rote*1o da ?ualidade de -ida e da orde! interna, a "roAe*1o da "ol#tica eDterior, o
funciona!ento efica) da For*a Ar!ada Nacional
4E2
, o desen-ol-i!ento da tecnolo,ia e
indBstria !ilitar, a intera*1o co! o siste!a de inteli,ncia e contraCinteli,ncia, entre outros7
A"enas "ara encerrar, con-.! fa)er !en*1o "assa,eira aos outros %#tulos ?ue a Lei
tra), a fi! de deiDar re,istrado u! "anora!a so6re sua estrutura0 o terceiro %#tulo dis"+e
so6re o Consel@o de Defesa da Na*1o
4E8
, o ?uarto so6re as )onas de se,uran*a
4E;
, o ?uinto
acerca das san*+es e "enas a"lic=-eis, e o seDto tra) as dis"osi*+es transit(rias7 Na defini*1o
das )onas de se,uran*a, . 6e! ca6#-el ressaltar ?ue . a Bnica !en*1o de todo o docu!ento
so6re a "ossi6ilidade de @a-er tanto a!ea*as eDternas ?uanto internasT o ?ue n1o c@e,a a se
re"etir, "or outro lado, na defini*1o !ais tardia de re,i1o estrat.,ica de defesa inte,ral
4E<
7
4E2 Desde Aul@o de 233M, "ela Decreto Nh E728S, co! Alcance, Valor e For*a de Lei Or,/nica, ela . deno!inada
For*a Ar!ada Nacional 'oli-ariana, ino-a*1o deno!inati-a ?ue teria ,erado Fde6ate e! torno da
su6stitui*1o de sua "rofissionali)a*1o "ela ideolo,i)a*1o, assinalandoCse ?ue a aceita*1o e o a"oio "or "arte
dos !ilitares do "roAeto do socialis!o do s.culo UUI !ostra ?ue se est= "ri-ile,iando u!a so6re a outraG
I:iCO$E, 23436, "7832J, este u! entendi!ento 6e! fec@ado, !as ne! "or isso "ouco ,enerali)ado7
4E8 Cu!"re infor!ar, ta!6.! so6re "a".is actantes, ?ue a Lei Or,/nica da For*a Ar!ada Nacional 'oli-ariana
criou o Co!ando &eral da $ilicia Nacional 'oli-ariana, en?uanto adAu-ante "ara co!"le!entar a tarefa de
,arantia da defesa inte,ral "erfor!ada "ela For*a Ar!ada Iarts7 ;8 a <4 desta LeiJ7
4E; Art7 ;H da Lei Or,/nica de Se,uran*a0 FSe entende! "or \onas de Se,uran*a os es"a*os ?ue, "or sua
i!"ort/ncia estrat.,ica, caracter#sticas e ele!entos ?ue os confor!a!, est1o suAeitos a re,ula*1o es"ecial,
?uanto a "essoas, 6ens e ati-idades ?ue a# se encontre!, co! a finalidade de ,arantir a "rote*1o destas )onas
contra "eri,os ou a!ea*as internas ou eDternasG7
4E< Lei Or,/nica da For*a Ar!ada Nacional 'oli-ariana, art7 2;0 FV u! es"a*o do territ(rio nacional co!
caracter#sticas ,eoestrat.,icas, esta6elecido "elo Presidente I_J so6re a 6ase da conce"*1o estrat.,ica
defensi-a nacional "ara "laneAar, condu)ir e eDecutar o"era*+es de defesa inte,ral, a fi! de ,arantir a
inde"endncia, a so6erania, a se,uran*a, a inte,ridade do es"a*o ,eo,r=fico e o desen-ol-i!ento nacionalG7
4<2
3. Alternativas tericas de construo regional das comunidades de segurana !s
comunidades de linguagem securiti"ante
Esta "arte se inicia co! u!a reto!ada da discuss1o te(rica, "ara se eD"licitar o
e!6asa!ento A= anterior!ente adiantado acerca do !.todo de identifica*1o da A!.rica do
Sul en?uanto re,i1o de se,uran*a7 A"resenta!Cse al,u!as "ossi6ilidades n1o eDausti-as de
tra6al@o "ara o estudioso internacionalista ?ue "retende tra6al@ar co! a ?uest1o das re,i+es,
inclusi-e u! !odelo ao !es!o te!"o !ais a6ran,ente e !ais es"ec#fico do ?ue os
dis"on#-eis, ?ue e! certa !edida os incor"ora e ta!6.! os critica ao incluir certas -ari=-eis
lin,u#sticas n1o "resentes e! outros, ?ual seAa, o das co!unidades de lin,ua,e!7
E! u!a o6ra dedicada ao entendi!ento do "a"el das Na*+es Unidas no cen=rio "(sC
&uerra Fria, a Co!iss1o "ara a &o-ernan*a &lo6al
4EE
considera ?ue Fentre o !undo dos
EstadosCna*1o e a co!unidade ,lo6al das "essoas Aa)e! as -=rias !anifesta*+es de
re,ionalis!oG, ?ue to!a! cor"o nas di-ersas or,ani)a*+es de coo"era*1o re,ional no !undo
todo, e!6ora suas finalidades, ca"acidades e efeti-idade co!"arada seAa! 6astante d#s"ares7
Por.!, n1o . s( esse as"ecto F!ateriali)adoG e F"al"=-elG da re,ionali)a*1o ?ue se de-e ter
e! conta7 O A= citado te(rico AndreO urrell, cuAo "ensa!ento "ode ser colocado e!
conson/ncia co! autores da Escola In,lesa e co! os construti-istas, te! tra6al@ado
nota-el!ente co! a ?uest1o das re,i+es, suas di-ersas for!as de !anifesta*1o no !undo e a
sua rele-/ncia "ara a orde! internacional7
Real!ente, os ter!os re,i1o, re,ionali)a*1o e re,ionalis!o s1o o6Aetos de
entendi!ento 6astante di-er,ente entre os -=rios "es?uisadores ?ue os tratara!7 Por isso, .
Btil "rinci"iar a a"resenta*1o co! u! es6o*o dos "rinci"ais si,nificados se,undo os ?uais
essas "ala-ras fora! co!"reendidas e utili)adas, a fi! de e-itar dB-idas e a"arentes
incoerncias "osteriores ?uando se reali)ar a eD"osi*1o anal#tica das escolas de "ensa!ento
eD"ostas na Blti!a se*1o, tra6al@a! a re,ionali)a*1o da se,uran*a internacional7
4EE Essa co!iss1o, for!ada "or 2M es"ecialistas e cuAo relat(rio foi !uito 6e! acol@ido "or fi,uras i!"ortantes
no /!6ito !undial co!o Nelson $andela, V=cla- a-el e &ro 'rundtland, te! e! seu no!e o conceito
atual!ente u6#?uo de F,o-ernan*a ,lo6alG, e! ,rande "arte assi!il=-el 5 orde! !undial co!o se definiu at.
a,ora neste tra6al@o, "or constituir Fa so!a das !uitas !aneiras "elas ?uais indi-#duos e institui*+es,
"B6licas e "ri-adas, ,erencia! seus assuntos co!unsG, u! F"rocesso cont#nuo "elo ?ual interesses
conflitantes ou di-ersos "ode! ser aco!odados, e a*+es coo"erati-as "ode! ser e!"reendidasG I"72J7
4<8
%endo ca"tado o "luralis!o a!6#,uo dos ter!os, urrell
4EH
fornece u! 6o! auD#lio
nesta tarefa, infor!ando ?ue, entre outras "ossi6ilidades, era co!u! o uso dessas eD"ress+es
"ara indicar coes1o social I"or eDe!"lo, ,erada a "artir de etnicidade, l#n,ua, reli,i1o,
cultura, @ist(ria, ou conscincia de ?ual?uer @eran*a co!u!J, econL!ica I"adr+es de
co!.rcio co!"le!entaresJ, "ol#tica Isi!ilaridade de re,i!es ou ideolo,iaJ ou or,ani)acional
Iinstitucionali)a*1oJ, donde so6re-eio a no*1o, !uito co!u! na d.cada de 4SH3, de
interde"endncia re,ional7
De u!a for!a ou de outra, o autor A= elucida, !uito a"ro"riada!ente, ?ue n1o eDiste!
re,i+es naturais per se, !as si! a to!ada consciente de fatores ?ue "ossa! @a6ilitar a
re,ionali)a*1o das unidades "or !eio de sua ,ra-ita*1o e! torno de deter!inado te!a eleito
"ara a an=lise7 I!"orta ta!6.!, al.! do ol@ar eDterno do analista, a "erce"*1o dos "r("rios
atores en-ol-idos, na !edida e! ?ue se ten@a e! conta ?ue as re,i+es s1o social!ente
constru#das e, conse?uente!ente, "olitica!ente contestadas, o6Aetos de "ol!ica "ass#-eis de
constante reconfi,ura*1o7
Assi!, "or eDe!"lo, "ara os assuntos culturais, "ode fa)er !uito sentido "ensar no
/!6ito re,ional da A!.rica Latina, "or.!, "ara os assuntos de se,uran*a ?ue a?ui interessa!
!ais, . 6e! a"ro"riado tra6al@ar co! a re,i1o !ais restrita da A!.rica do Sul, "or?ue @=
certos "a#ses latinoCa!ericanos co!o o $.Dico e -=rios cari6en@os ?ue fo,e! 5s l(,icas de
se,uran*a caracter#sticas da A!.rica do Sul, inserindoCse !ais de-ida!ente na esfera de
influncia re,ional da A!.rica do Norte, forte!ente de!arcada "elo "olo de "oder
estadunidense7
U!a distin*1o inicial ?ue urrell ensaia ?uanto ao re,ionalis!o . "articular!ente
interessante, "or?ue, da for!a co!o se "oder= -erificar a se,uir, se "resta 6e! 5 co!"ara*1o
de as"ectos funda!entais de certas teorias de re,ionali)a*1o da se,uran*a internacional0 trataC
se da diferen*a entre re,ionalis!o entendido nu!a -ertente descriti-a ou se,undo u!a no*1o
"rescriti-a7 Na "ri!eira, "ri-ile,iaCse a o6ser-a*1o e inter"reta*1o dos fatos, en?uanto a
se,unda carre,a u! -i.s nor!ati-o ?ue reco!enda ou elo,ia a reAei*1o "arcial ou total dos
4EHA eD"osi*1o da ?uest1o re,ional a "artir desse "onto se 6aseia e! dois teDtos ?uase conte!"or/neos e e!
6oa "arte se!el@antes de AndreO urrell, cuAas edi*+es data! a!6as de 4SS<, confor!e indica e! detal@es
a 6i6lio,rafia7 Co!o s1o curtos, dis"ensaCse a referncia "or!enori)ada 5s "=,inas es"ec#ficas e! ?ue cada
infor!a*1o est= locali)ada nesses teDtos7
4<;
e,o#s!os unit=rios e! dire*1o ao desen-ol-i!ento de al,u! ,rau de coo"era*1o
"otencial!ente 6en.fico entre as "artes7
N1o contente a"enas co! essa dicoto!ia, urrell -ai al.! e arrola cinco cate,orias
distintas, e!6ora correlatas, "ara desanu-iar a discuss1o0 aJ re,ionali)a*1o, 6J conscincia
re,ional e identidade, cJ coo"era*1o re,ional interestatal, dJ inte,ra*1o re,ional "ro!o-ida
"or estados, e eJ coes1o re,ional7 E!6ora os "r(Di!os "ar=,rafos se "reocu"e! e! resu!ir o
entendi!ento e esclareci!ento do autor acerca destas cate,orias, isso n1o si,nifica ?ue ser1o
as suas defini*+es ?ue infor!ar1o o si,nificado do uso de tais eD"ress+es no restante do teDto,
A= ?ue eDiste! al,u!as cr#ticas a se fa)er a certas su,est+es suas, co!o se "oder= "erce6er
clara!ente a se,uir7
A "ri!eira, tal-e) a "rinci"al na "resente an=lise, referirCseCia ao Fcresci!ento da
inte,ra*1o social dentro de u!a re,i1o e aos "rocessos fre?uente!ente n1o direcionados de
intera*1o social e econL!icaG, o ?ue salienta a te!=tica da confi,ura*1o da orde! !undial
or,ani)ada se,undo os "rocessos autLno!os Iconscientes, es"ont/neos ou n1oJ ?ue condu)e!
a u!a inte,ra*1o relati-a!ente infor!al, cuAas for*as !otoras "ode! ser, "or eDe!"lo, os
!ercados ou alian*as estrat.,icas7 A esse res"eito, . indu6ita-el!ente ade?uada a ressal-a
?ue o autor fa) ?uanto ao fato de ?ue isso n1o "recisa ine-ita-el!ente i!"licar i!"acto
deter!inante nas rela*+es entre as unidades, ne! coincidir co! as suas fronteiras ,eo,r=ficas7
O "ro6le!a, no entanto, . ?ue a inter"reta*1o de urrell "ara Fre,ionali)a*1oG
a"resenta a"enas sua ace"*1o en?uanto "rocesso no ?ual certos ele!entos IfluDos de "essoas,
redes sociais, ,ru"os transnacionaisJ est1o en-ol-idos, !as n1o inclui o esfor*o reali)ado "or
u! o6ser-ador, "es?uisador ou for!ulador de "ol#tica eDterno a tal "rocesso7 E "arece
6astante claro ?ue o ato de u! analista fra,!entar es"a*os a "artir de u! todo dado "ode
a"ro"riada!ente ser c@a!ado de re,ionali)a*1o ou eDerc#cio de re,ionali)a*1o e! n#-el
te(rico, o ?ue deter!ina ?ue o "resente tra6al@o a!"lie a tal inter"reta*1o de urrell "ara
atender aos "ro"(sitos de es"ecificidade anal#tica ?ue "retende e ?ue a-an*a na Blti!a se*1o7
A se,unda cate,oria, conscincia e identidade re,ional, . ainda !ais suAeita a
i!"recis+es, !es!o ?ue 6e! intencionada e "recisa, !as ad?uire rele-o es"ecial "ara este
teDto "or?ue . co!"onente 6asilar da no*1o te(rica de Adler e 'arnett "ara a teoria das
co!unidades de se,uran*a a ?ue se far= !en*1o no ca"#tulo se,uinte7 %rataCse da conota*1o
4<<
das re,i+es e! seu as"ecto co,niti-o, co!o co!unidades i!a,inadas Ico!o escre-eu
'enedict AndersonJ, social!ente constru#das e constante!ente redefinidas a "artir de
lin,ua,ens, discursos e ret(ricas co!uns, tanto e! rela*1o a fatores internos co!"artil@ados
co!o e! o"osi*1o a fatores eDternos co!o a diferencia*1o e! rela*1o a u! FoutroG, seAa este
u! ini!i,o a!ea*ador ou n1o7
U!a terceira alternati-a relacionaCse a u! sentido 6astante u6#?uo nas d.cadas de
4SE3 e 4SH3, e! ?ue a re,i1o . tida co!o es"a*o de ne,ocia*+es conducentes a acordos
inter,o-erna!entais e re,i!es co! os !ais -ariados "ro"(sitos, ou seAa, a"roDi!a*+es !ais
ou !enos for!ais entre unidades "re-ia!ente constitu#das7 >uanto a isso, fa*a!Cse duas
"ondera*+es, ?uais seAa!, ?ue essas unidades seria! !aAoritaria!ente os Estados, ?ue "ode!
ser -istos co!o "erdedores ou ,an@adores nestes "rocessos, a de"ender da inclina*1o do
o6ser-ador "ara a-aliar os efeitos deles decorrentesJ e, e! se,undo lu,ar, ?ue ,raus
crescentes de institucionali)a*1o n1o si,nifica! in-aria-el!ente a efeti-idade ou i!"ort/ncia
"ol#tica do arranAo e! ?uest1o7
A "r(Di!a "ossi6ilidade listada "or urrell . -er a re,i1o atra-.s de lentes ?ue fa*a!
so6ressaltar os "rocessos de inte,ra*1o I"articular!ente econL!icaJ iniciados e le-ados a
ca6o "elos Estados, u!a -is1o ?ue nu!erosos acad!icos "artil@a! at. @oAe7 b diferen*a da
"ri!eira inst/ncia, "or al,u! !oti-o ineD"licado, urrell a?ui considera a utilidade dessa
di!ens1o co!o ferra!enta anal#tica ?ue "er!ite co!"arar co!"onentes selecionados, co!o
o esco"o dos assuntos suAeitos 5s "ol#ticas co!uns, a "rofundidade e eDtens1o da
@ar!oni)a*1o "ol#tica, 6e! co!o os ,raus de institucionali)a*1o e centrali)a*1o auferidos
"or estes "rocessos7
Final!ente, a ?uinta cate,oria "retensiosa!ente con,re,a as ?uatro anteriores
4EM
, as
?uais, entendidas co!o "rocessos distintos Ia"esar da lin@a tenu#ssi!a ?ue se"ara a terceira e
a ?uartaJ, "ode! ori,inar u!a Funidade re,ional coesa e consolidadaG ?uando co!6inadas,
coes1o esta ?ue seria res"ons=-el "or des"ertar interesse ao estudo do re,ionalis!o nas
rela*+es internacionais7 Neste caso, cancelaCse a ressal-a feita anterior!ente, "or?ue u!a das
co!"reens+es "oss#-eis "ara a coes1o ?ue o autor cita . a de a re,i1o eDercer u! "a"el
4EM U!a o6ser-a*1o e"iste!ol(,ica i!"ortante a ser feita nesse "onto . ?ue, co!o toda con,re,a*1o de
cate,orias "re-ia!ente esta6elecidas, a ca"acidade @eur#stica e at. o si,nificado ontol(,ico dessa no-a
cate,oria conAunta "ode! ser ?uestionados, tanto "or falta de co!"onentes "articulares "r("rios co!o "ela
dificuldade de sua -erifica*1o e!"#rica na realidade internacional, no caso7
4<E
definidor das rela*+es entre os atores nela contidos e o resto do a!6iente, de !odo at. ?ue
sua si,nific/ncia seAa fun*1o direta dos custos ?ue ela re"resenta ou eli!ina "ara os atores
internos ou eDternos7
V interessante notar, "or Blti!o, ?ue urrell re,istra al,uns !odelos e! ?ue se "ode
6asear a coes1o re,ional0 a cria*1o ,radual de u!a or,ani)a*1o su"ranacional entre os seus
Estados co!"onentes, a cria*1o de u!a s.rie de arranAos institucional!ente so6re"ostos
4ES
, a
!istura de for!as de inter,o-erna!entalis!o e su"ranacionalis!o, for!a*+es consociati-as,
ordens neo!edie-ais
4H3
ou siste!as de @e,e!onia, entre outros7
Co!o se disse e se e-idenciou, a utilidade do esfor*o de urrell . "arcial, tanto
"or?ue al,uns dos si,nificados "ouco rele-a! "ara o estudo a?ui a-an*ado, ?uanto "or?ue a
di-is1o e ca"acidade @eur#stica de certas cate,orias s1o 6astante discut#-eis7 De todo !odo, .
u! dos esfor*os !ais 6e! siste!ati)ados dis"on#-eis so6re o assunto7 Os lai-os dessas
co!"reens+es "oder1o ser !ais facil!ente identificados e criticados nos usos ?ue deles fa)e!
as a6orda,ens re,ionalistas da se,uran*a internacional tra6al@adas a?ui na se?uncia, assi!
e-itando "ausas eD"licati-as deslocadas das discuss+es !ais interessantes e! cada u!a7
Os teDtos citados de AndreO urrell co!"arti!enta! o de6ate e! teorias sist!icas,
teorias da interde"endncia re,ionalista e teorias de n#-el do!.stico7 Entre as sist!icas, o
autor arrola o neorrealis!o e a -ertente estrutural das teorias da interde"endncia e
,lo6ali)a*1oT entre as teorias da interde"endncia re,ionalista In1o estruturalJ, situa o
neofuncionalis!o, o institucionalis!o neoli6eral e o construti-is!oT final!ente, na cate,oria
de teorias do!.sticas, a,ru"a as siste!ati)a*+es so6re coerncia Icoes1oJ re,ional entre
Estados, teorias 6aseadas nas se!el@an*as re,ionais de re,i!es "ol#ticos Ico!o a
de!ocraciaJ e teorias da con-er,ncia de "referncias "ol#ticas do!.sticas7
'e! antes disso, $ic@ael 'anPs A= afir!a-a ?ue o "ensa!ento re,ionalista -in@a
desen-ol-endoCse ra"ida!ente desde as d.cadas de 4S;3 e 4S<3, for!ando u! corpus te(rico
4ES Isso . !uito t#"ico das re,ionali)a*+es es"ont/neas continua!ente institucionali)adas e a!"liadas, co!o a
euro"eia desde a Co!unidade do Car-1o e do A*o e a sulCa!ericana desde o $ercosul, Co!unidade Andina
e IIRSA at. a Unasul, !uito e!6ora a?ui o caso seAa !ais de cresci!ento e! a6ran,ncia ?ue de
fortaleci!ento institucional7
4H3 O neo!edie-alis!o . tratado !a,istral!ente "or edleN 'ull e al,uns de seus se,uidores da Escola
In,lesa7 Por !ais ?ue esse conceito ten@a sido criticado co!o retr(,rado ou co!o ina"ro"riado "ara a
realidade internacional conte!"or/nea ?ue cont.! tantas caracter#sticas diferentes da Idade $.dia, n1o deiDa
de ser u! la!"eAo !uito sa,a) e "ro-ocati-o de 'ull acerca de certas confi,ura*+es do "oder internacional
no s.culo UU7
4<H
"or ele di-idido e! ?uatro ,ru"os0 o "ri!eiro, "recisa!ente caracteri)ado "or u!a discuss1o
nor!ati-a da orde! !undialT o se,undo, "or estudos e!"#ricos ?ue -isa-a! a -erificar se as
or,ani)a*+es de se,uran*a re,ionais tin@a! efeti-idade na !anuten*1o da "a)T o terceiro, "or
for!ula*+es ?ue enfati)a-a! as estruturas re,ionais e! ter!os institucionaisT e o ?uarto, ?ue
teria le-ado ao ent1o i!"ortante -i.s funcionalista, a "artir de considera*+es so6re a
i!"ort/ncia relati-a das intera*+es re,ionais, e! co!"ara*1o co! a?uelas de /!6ito
uni-ersal7 A eD"osi*1o das "ers"ecti-as a se,uir, "ortanto, "rocurar= identificar os ele!entos
co!uns ao "ri!eiro ,ru"o identificado "or 'anPs nas teorias tradicionais e nas recentes
acerca da re,ionali)a*1o da se,uran*a internacional7
,&%& -omunidades de segurana e !uncionalismo
A Aornada "elas teorias re,ionalistas de se,uran*a internacional "ro"ria!ente ditas
"ode ser iniciada a "artir de u! !o!ento ?ue !uitos Aul,a! ser a?uele e! ?ue as Rela*+es
Internacionais estaria! co!e*ando a consolidarCse definiti-a!ente co!o disci"lina distinta,
!uito e!6ora @aAa contro-.rsia a esse res"eito0 trataCse da d.cada de 4S<3, ?uando !udan*as
na conAuntura internacional le-ara! di-ersos acad!icos a de6ru*arCse so6re ?uest+es no-as
e "rodu)ir con@eci!ento cient#fico anal#tico so6re tais ino-a*+es7
E-itandoCse, "or !oti-os de concis1o e "or?ue . 6e! con@ecido, a re,ress1o ao
realis!o cl=ssico de ans $or,ent@au, . interessante iniciar a eD"osi*1o "elo estudo
co!u!ente atri6u#do ao ta!6.! A= !encionado Rarl Deutsc@
4H4
so6re o conceito de
Fco!unidade de se,uran*aG, u! F,ru"o de "essoas ?ue se tornou inte,radoG, entendida a# a
inte,ra*1o co!o Fo atin,i!ento, dentro de u! territ(rio, de u! Qsenso de co!unidadeQ e de
institui*+es e "r=ticas suficiente!ente fortes e disse!inadas "ara ,arantir, "or u! Qlon,oQ
te!"o, eD"ectati-as confi=-eis de Q!udan*a "ac#ficaQ entre sua "o"ula*1oG
4H2
7
4H4 Na -erdade, o estudo datado de 4S<H e! ?ue Rarl Deutsc@ analisa es"ecifica!ente o caso do Atl/ntico
Norte co!o u!a "oss#-el co!unidade de se,uran*a, conceito ?ue "osterior!ente -iria a ser retra6al@ado e
,enerali)ado "or Adler e 'arnett na d.cada de 4SS3, . fruto de u! esfor*o coleti-o co! os se,uintes
"es?uisadores, c@a!ados "or aas I4S<MJ de F,ru"o de PrincetonG0 SidneN 'urrell, Ro6ert Rann, $aurice
Lee :r7, $artin Lic@ter!ann, RaN!ond Lind,ren, Francis LoeOen@ei! e Ric@ard -an Wa,enen7 V
interessante infor!ar ?ue antes disso, e! 4S<8 e 4S<;, Deutsc@ "u6licara -olu!es cuAo foco era !ais no
as"ecto de co!unidades e co!unica*+es sociais e! sentido antro"ol(,ico e sociol(,ico e! ,eral do ?ue sua
o6ser-a*1o nos co!"orta!entos dos atores internacionais es"ecifica!ente, ou seAa, "erce6eCse al,u!a
deri-a*1o dos conceitos "ara a"lic=Clos 5 l(,ica das rela*+es entre sociedades, !es!o ?ue tal eDerc#cio de
trans"osi*1o rece6a cr#ticas ?uanto 5 acuidade eD"licati-a ?ue "ode alcan*ar7
4H2 A cita*1o "ro-.! de DEU%SC et al7, 4S<H a"ud AAS, 4S<M, "7;;27
4<M
Por en?uanto, @= dois ele!entos ?ue !erece! desta?ue na defini*1o aci!a, "ara os
efeitos do o6Aeti-o a?ui "erse,uido, ?uais seAa!, o da "r("ria se,uran*a e o de Fterrit(rioG7
>uanto a este, "ressu"+eCse u! es"a*o I"odeCse inferir, f#sicoJ deli!itado ?ue una os
indi-#duos co!"artil@adores do tal senso de co!unidade, a"esar de a "assa,e! citada n1o
es"ecificar se @= necessidade ou n1o da "resen*a de u! car=ter conti,uidade ,eo,r=fica7 De
?ual?uer !aneira, a -a,ue)a "er!ite ?ue, de"endendo do ti"o de unidade considerado, tal
locus "ossa ser conce6ido das !aneiras !ais -ariadas, co!o u! 6airro, u! Estado ou u!a
re,i1o de "a#ses, sendo este Blti!o caso a?uele co! ?ue o refina!ento internacionalista do
conceito -iria a tra6al@ar7
E! rela*1o ao ele!ento da se,uran*a, trataCse de u!a conce"*1o e-idente!ente
li,ada 5s FeD"ectati-as confi=-eis de !udan*a "ac#ficaG0 diferente!ente da conce"*1o
@o66esiana de nature)a @u!ana assi!ilada "elos realistas ao co!"orta!ento dos Estados,
Deutsc@ acredita ?ue "ode, de fato, @a-er confian*a e, conse?uente!ente, eD"ectati-as
"ac#ficas entre os indi-#duos, e n1o a"enas o !edo e o receio rec#"rocos se!"re "resentes
nu! a!6iente desre,ulado7
Infor!eCse, ainda, ?ue as co!unidades de se,uran*a, se,undo esse tc@eco de
ascendncia ale!1, "ode! ser de dois su6ti"os, a!al,a!adas e "luralistas7 As a!al,a!adas
ocorre! ?uando @= a Ffus1o for!al de duas ou !ais unidades "re-ia!ente inde"endentes
nu!a Bnica unidade !aior, co! al,u! ti"o de ,o-erno co!u! de"ois da fus1oG, de ?ue seria
eDe!"lo @ist(rico o arranAo federati-o constituinte dos Estados Unidos da A!.rica, o ?ual
instituiu u!a dose consider=-el de centrali)a*1o da to!ada de decis+es anterior!ente
dis"ersas7
As "luralistas, alternati-a!ente, s1o a?uelas ?ue Fret! a inde"endncia le,al de
,o-ernos se"aradosG, !as interli,ados "or u!a co!"ati6ilidade de -alores deri-ados de
institui*+es co!uns Ina ace"*1o a!"la da "ala-raJ e res"onsi-idade !Btua7 Encontra!Cse a#
en-ol-idos, outrossi!, ele!entos co!o identidade, confian*a e lealdade, 6e! co!o u!
senti!ento de coleti-idade e "ensa!ento social!ente interati-o "otencial!ente conducente a
outras for!as de inte,ra*1o In1o necessaria!ente !ais for!ais, entretantoJ, !as n1o @=
cria*1o de u!a no-a unidade centrali)ada de to!ada de decis+es
4H8
7 Na o"eracionalidade, o
4H8 Isso est= "resente na reto!ada recente ?ue reali)a! Adler e 'arnett do conceito de co!unidades de
se,uran*a e! seu fa!oso -olu!e de 4SSM7 Antes, ta!6.! "ode ser identificado na deri-a*1o funcionalista
?ue l@e e!"resta Ernst aas, -is#-el e! seu arti,o de 4S<M citado na 6i6lio,rafia7
4<S
"ro"(sito de assistncia rec#"roca e! !at.ria de defesa co!"artil@ado "or "a#ses de siste!as
"ol#ticos "r(Di!os Ili6erais ou ca"italistasJ na Or,ani)a*1o do %ratado do Atl/ntico Norte
IO%ANJ "ode ser-ir co!o 6o! eDe!"lo desses as"ectos na orde! internacional7
Ainda e!"irica!ente, o ar,u!ento de Deutsc@ e co!"an@eiros "rocura sustentarCse
na su"osi*1o de ?ue a co!unica*1o ser-e co!o li,a entre as unidades, "er!itindoCas
desen-ol-er !ais "ensa!entos, -is+es e a*+es co!uns, !anifesta*+es de u!a identifica*1o
co!"artil@ada sur,ida a "artir de "rocessos co!o fluDos transacionais, co!.rcio, !i,ra*1o,
turis!o, interc/!6ios culturais e !eios tecnol(,icos de co!unica*1o
4H;
7
Re!ar?ueCse, nesse tocante, ?ue o c@a!ado ,ru"o de Princeton ta!6.! desafia as
conce"*+es !ais tradicionais ao dar ,rande rele-/ncia a "rocessos caracteristica!ente
transnacionais, ?ue "ode! estar contidos e! re,i+es es"ec#ficas ou ter car=ter ,lo6al7 E!6ora
a -is1o re-elada e! seu estudo seAa tri6ut=ria de u!a "ers"ecti-a ?ue enfati)a-a certas
!udan*as no conteDto internacional, n1o . !uito "essi!ista "onderar ?ue a l(,ica da &uerra
Fria ?ue se acirraria "oucos anos de"ois fe) "arecer ?uase ut("icas essas o"ini+es, e lan*ou
incenti-os ?uase ineDor=-eis "ara ?ue os "es?uisadores -oltasse! sua aten*1o "ara o "lano
,lo6al, e! detri!ento de outros n#-eis de an=lise, confor!e se -er= !ais adiante7 N1o 5 toa, o
estudo das co!unidades de se,uran*a foi rele,ado 5 o6scuridade at. ?ue a situa*1o
no-a!ente fa-orecesse sua reto!ada, o ?ue -iria a acontecer co! o fi! do "er#odo de
co!"eti*1o entre su"er"otncias, a "artir da d.cada de 4SS37
$es!o assi!, ?uase i!ediata!ente a"(s a "u6lica*1o do estudo de Deutsc@ e seus
cole,as, o "rofessor Ernst aas tecer= cr#ticas so6 outro enfo?ue, !ais tarde classificado
co!o funcionalista, "ri-ile,iando, co!o !uitos autores do "er#odo, o as"ecto da inte,ra*1o
"resente na defini*1o su"racitada, e! es"ecial nos casos de eDistncia de sinais de al,u! ,rau
de institucionali)a*1o neste ti"o de "rocesso, co!o era o caso da O%AN e da Co!unidade
EconL!ica Euro"eia7
Nessas a6orda,ens so6re inte,ra*1o, . co!u! "erce6er u!a no*1o a!"liada de
re,ionalis!o identific=-el 5 ?ue ocu"a a ?uarta "osi*1o da lista de urrell, u!a -is1o "ouco
4H; No "lano internacional, confor!e o6ser-a! Adler e 'arnett no -olu!e citado aci!a, . interessante notar a
ousadia desses "ensadores "ara a?uele te!"o, "ois contra"usera! os ele!entos ti"ica!ente !ateriais no
siste!a internacional do "ensa!ento realista ent1o do!inante 5 "ossi6ilidade de considerar i!"ortantes
nessa intera*1o for*as ideacionais situadas nu! a!6iente densa!ente nor!ati-o, u!a "ro"osta se!el@ante 5
-ia !edia da Escola In,lesa de Rela*+es Internacionais ?ue sur,ia ?uase conte!"oranea!ente
4E3
restriti-a ?ue "assa a a6ran,er ?ual?uer arranAo interestatal, de !aneira "ratica!ente
inde"endente do nB!ero e at. da locali)a*1o ,eo,r=fica de seus !e!6ros, desde ?ue @aAa
al,u!a institucionali)a*1o !aterial a# -is#-el7
Al.! dessa diferen*a ca6al co! a "re-ia!ente eD"licada teoria das co!unidades de
se,uran*a, outra sutile)a i!"ortante ?ue as distancia reside no trata!ento dos atores no
"rocesso0 ao "asso ?ue Deutsc@ identifica u! tecido social resultante de co!unica*+es
a!"las entre !assas e elites, aas n1o @esita e! asse-erar ?ue a inte,ra*1o re,ional de"ende
"ri!ordial!ente das "erce"*+es e "redi*+es 6e!Csucedidas a"enas das elites ati-as na re,i1o,
ou seAa, ?ue entre os atores tidos co!o "rinci"ais "re-ale*a! autoCi!a,ens !utua!ente
co!"at#-eis e u! senti!ento de si!"atia, !ais i!"ortante do ?ue co!"ro!issos -er6ais e
?ue a co!unalidade de s#!6olos e "ro"osi*+es co!o li6erdade, "a) ou a!ea*a Ie! ?ue se -
sua "ouca "reocu"a*1o co! assuntos referentes 5 se,uran*a internacionalJ7 Se,undo esse
-i.s, fica 6astante co!"ro!etido o "ensa!ento e! ter!os de orde! !undial e "ossi6ilitaCse
u!a !el@or a"lica*1o das caracter#sticas da orde! internacional "ara os fins da classifica*1o
a?ui 7
A esse res"eito, aas 6e! tenta afastarCse da tradi*1o "rescriti-a ?uando di) ?ue
FeD"licar o re,ionalis!o I_J n1o . Austific=Clo co!o u! instru!ento deseA=-el de orde!G
4H<
,
!as ecoa Deutsc@ na o"ini1o de ?ue FYoZ desafio !ais interessante "ara o estudo do
re,ionalis!o Aa) nas "otencialidades do ca!"o "ara considera*+es so6re o "rocesso de
for!a*1o de co!unidade no n#-el internacionalG, "rocesso ?ue Ffornece !uitos dados so6re o
"rocesso de Qdesnacionali)a*1oQ das fun*+es nor!ais de ,o-erno co! sua dele,a*1o "ara
unidades re,ionais de to!ada de decis1oG7 = at. al,u! adianta!ento da o"ini1o de 'u)an e
WX-er de ?ue Fos dados ser1o !ais instruti-os no n#-el re,ionalG, a"esar de di)er, ao !es!o
te!"o, ?ue eDiste! ra)+es "ara Austificar ta!6.! o trata!ento do te!a da se,uran*a e! n#-el
,lo6al Ina ."oca, e-idente!ente, a ra)1o "rinci"al "ara isso era a "r("ria 6i"olari)a*1o da
&uerra FriaJ7
$as o funcionalis!o, classificado "or urrell co!o u!a teoria de l(,ica outside-in
Ide fora "ara dentroJ, ,uarda seu trunfo n1o s( no estudo dos "rocessos de inte,ra*1o, e si!
na orde! e! ?ue ele acontece, co!o se "retende e-idenciar a?ui0 a interde"endncia, u!a
l(,ica re,ional ItransnacionalJ incenti-aria a coo"era*1o e esta, "or sua -e), condu)iria 5
4H< As frases !encionadas s1o eDtra#das da?uele arti,o de 4S<M, 5 "=,ina ;;47
4E4
inte,ra*1o "ol#tica "or !eio de institui*+es "ara a resolu*1o de "ro6le!as co!uns Idando a)o
"ara ?ue os "(steros rotulasse! a a6orda,e! co!o u!a problem-solving theoryJ7 Isso
si,nifica ?ue a coo"era*1o e! assuntos t.cnicos e n1o contro-ersos carre,aria o "otencial de
Ftrans6ordarG Ispill overJ "ara a alta "ol#tica Ido!#nio onde se situa a se,uran*a
internacionalJ, confor!e se o6ser-a na cita*1o0
A inte,ra*1o de sucesso tende a to!ar es"a*o e! torno a u!a Q=rea centralQ Ycore areaZ, u!a
re,i1o ?ue "ossua ca"acidades ad!inistrati-as, "oder !ilitar, recursos e t.cnicas econL!icas
su"eriores, 6e! co!o a ca"acidade de rece6er e assi!ilar as de!andas de outras re,i+es de
!odo a satisfa)Clas7 Atores nas =reas !ais fracas 6usca! no centro lideran*a e auD#lio na
satisfa*1o de suas de!andasT u!a res"osta si!"=tica das elites na =rea central ent1o en,endra
inte,ra*1o "ro,ressi-a se! ?ue isso i!"li?ue e! ?ual?uer Q6alan*o de "oderQ entre as unidades
"artici"antes7 Iaas, 4S<M, "7;;8J
4HE
N1o @= ?ue se ne,ar o interesse ?ue des"erta o "r("rio conceito de trans6orda!ento
"ara as finalidades "r=ticas ?ue o "resente tra6al@o "rocura a"ontar, A= ?ue esse spill over
ad?uire dois sentidos ou !o!entos, confor!e resu!iu urrell nos teDtos de 4SS<0 o "ri!eiro,
do "rocesso funcional "elo ?ual se cria u! c#rculo -irtuoso Ina ace"*1o "rescriti-aC
nor!ati-aJ e! ?ue "e?uenos e "arciais "assos iniciais ad-indos de u!a l(,ica re,ional
le-aria! 5 inte,ra*1o e esta, "or sua -e), criaria no-os "ro6le!as Iinterde"endnciasJ ?ue s(
"oderia! ser resol-idas "or !ais coo"era*1o, for*ando os ,o-ernos a eD"andir a inte,ra*1o7
Por dedu*1o, esse c#rculo -icioso "ode ser considerado co!o u! dos "ressu"ostos contidos
no encoraAa!ento dos acordos re,ionais ?ue a Carta da ONU cita "ara auDiliar na "reser-a*1o
da "a) e se,uran*a internacionais en?uanto atri6utos da orde! !undial, no ca"#tulo VIII do
docu!ento7
O se,undo sentido, co!o decorrncia do anterior, consistiria u! spill over "ol#tico e!
?ue a eDistncia de institui*+es su"ranacionais incenti-a u! "rocesso retroali!entado de
constru*1o de institui*+es, A= ?ue o ,erencia!ento de interde"endncias co!"leDas re?uer
u!a tecnocracia centrali)ada ?ue aca6a "or ad?uirir din/!ica "r("ria7 Isso, "or Blti!o,
4HE Arra)oeCse, contudo, ?ue o trec@o n1o deiDa de a"resentar al,u!as co!"lica*+es "ro6le!=ticas0 e!
"ri!eiro lu,ar, n1o fica claro se o conceito de Q=rea centralQ e correlatos se refere a =reas ,eo,r=ficas ou se,
"or eDe!"lo, 5 si!"les atrati-idade de u!a ,rande "otnciaT e! se,undo lu,ar, n1o deiDa de re-elarCse a# u!
"ressu"osto realista de ?ue os !ais fracos to!ar1o atitudes de FcaronaG e "ossi-el!ente bandwagoning,
!es!o ?ue lo,o e! se,uida a"are*a a reAei*1o 5 l(,ica do 6alan*o de "oder caracter#stica do realis!oT e,
final!ente, o "r("rio uso da "ala-ra Qre,i1oQ fica 6astante deslocado, co! u!a -a,ue)a !uito con-eniente ao
autor, ?ue at. "erde utilidade se co!"arado co! os si,nificados !ais "recisos de outras teorias a?ui
a"resentadas7
4E2
le-aria a u!a altera*1o de lealdades "ara u! no-o centro su"ranacional, re,ional7 Seria, de
fato, u! ti"o es"ecial de path dependence co! nfase nas conse?uncias n1o intencionais de
decis+es "r.-ias Ito!adas co!o res"osta a incenti-os ou constran,i!entos re,ionais, n1o
internos ne! necessaria!ente ,lo6aisJ7
Outro conceito "articular ?ue a"arece e! aas, !as n1o foi !uito es"osado
"osterior!ente . o de Fdecola,e!G Ita@e-offJ, ou seAa, ?uando deter!inada doutrina de
inte,ra*1o deiDa o /!6ito eDclusi-a!ente liter=rioCfilos(fico e . adotada e defendida "or u!a
elite co!o sua "r("ria7 Isso i!"licaria a "re-alncia de i!a,ens !utua!ente co!"at#-eis
entre as elites internacional!ente aliadas, -alores co!"le!entares, ca"acidade de
co!"ro!isso e de Fdesenfati)arG assuntos di-isi-os ou "ol!icos ?ue "ossa! estra,ar a
alian*aG7
V ?uase ine-it=-el "ensar a?ui no "rocesso de dessecuriti)a*1o ?ue caracteri)a
di-ersos co!"leDos re,ionais de se,uran*a co! caracter#sticas de co!unidades de se,uran*a,
co!o a A!.rica do Norte, confor!e o entendi!ento da Escola de Co"en@a,ue7 Ainda
curiosa!ente e! conson/ncia co! 6oa "arte desta Escola, aas "rosse,ue di)endo ?ue FYoZ
uso da for*a . !ais fre?uente!ente u! o6st=culo ?ue u! auD#lioG, !es!o ?ue se trate de
rela*+es de se,uran*a, e ?ue o !o-i!ento de decola,e! te! !ais sucesso se os l#deres tira!
a nfase da inte,ra*1o e! si "ara coloc=Cla nos fins e! rela*1o aos ?uais ela funcionaria
so!ente co!o u! !eio ou seria -ista de !aneira instru!entali)ada7 Outra dedu*1o l(,ica
le-a a concluir ?ue essa instru!entali)a*1o "ode condu)ir ao "ro"(sito !aior e !ais
a6ran,ente de asse,urar a orde! internacional ou !undial, !es!o ?ue "or !eio de u!
ca!in@o lento e =rduo7
$ais es"ecifica!ente, a li,a*1o entre estes dois conceitos caracteristica!ente
funcionalistas -e! nu!a frase taDati-a de aas Ii67, "7;<4J0 Fo sucesso de u!a decola,e! .
!anifesta*1o do sucesso "r.-io de u! trans6orda!entoG7 Esta . u!a conclus1o i!"ortante a
?ue ele c@e,a a"(s fa)er u!a an=lise al,o "or!enori)ada de seu o6Aeto e!"#rico, a
Co!unidade EconL!ica Euro"eia7 E! seu "rocesso de for!a*1o, o spill over e!"irica!ente
o6ser-ado refor*aria a "ro"osi*1o de ?ue as institui*+es s1o li,a*+es causais cruciais na
cadeia de inte,ra*1o, o ?ue, ali=s, -e! a cal@ar co! o ?ue afir!a o ,ru"o de Princeton7
4E8
Por fi!, "ara encerrar a co!"reens1o dos n#-eis de an=lise e contri6ui*+es de aas, .
interessante o6ser-ar ?ue ele se"ara a an=lise se,undo o "a"el dos atores "rinci"ais no
"rocesso de inte,ra*1o ?ue estuda0 dessa !aneira, a6andona a ri,ide) e identifica ?ue al,uns
dos "ressu"ostos da teoria da co!unidade de se,uran*a co! ?ue concorda funciona! a"enas
"ara certos "arcelas das elites ati-asT outros se ada"ta! !el@or ao entendi!ento das
!oti-a*+es de ,ru"os diferentes, o ?ue aca6a "or caracteri)ar u!a ,a!a de -ari=-eis
relati-a!ente ada"t=-eis aos conteDtos "r("rios de cada ator, co!o os industrialistas,
sindicatos, "artidos "ol#ticos, entre outros7
N1o se de-e! deiDar de !encionar, "or.!, as cr#ticas
4HH
ao IneoJfuncionalis!o ?ue
"ode! consistir e! ressal-as i!"ortantes aos eDerc#cios de l(,ica deduti-a !encionados "ara
co!"reender sua rele-/ncia "ara a co!"reens1o e "rodu*1o da orde! !undial0 e! "ri!eiro
lu,ar, os funcionalistas teria! su6esti!ado a resilincia dos Estados e das lealdades ao n#-el
nacional, su"eresti!ado a "ossi6ilidade de a 6aiDa "ol#tica influenciar a alta, desconsiderando
a forte li,a*1o desta co! o a"arel@o estatal Ie, destarte, a !enor "ro6a6ilidade de ser re,ulada
su"ranacional!enteJ7
E! se,undo lu,ar, essa "ers"ecti-a teria "osto "ouca nfase no car=ter ca!6iante dos
fatores eDternos, assu!indo u!a "osi*1o assa) deter!inista e a"ol#tica7 Ade!ais, sua
inter"reta*1o estaria !uito en-iesada a fa-or do decl#nio do "a"el do Estado, es?uecendo ?ue,
n1o rara!ente, estes atores 6usca! nas institui*+es e coo"era*1o re,ional fortalecer suas
tarefas Iou redu)ir custosJ, al.! do fato de ?ue a re,ionali)a*1o ainda n1o seria u!a
constante t1o "resente e! todas as re,i+es do !undo, e! co!"ara*1o co! a i!"ort/ncia
resistente dos "rocessos "ertencentes ao n#-el nacional7
,&)& Sistemas suordinados (aordagem sumacro)
b !edida ?ue os "rocessos inte,rati-os re,ionais e-olu#a!, o de6ate acad!ico
"rocurou aco!"an@=Clos "or !eio do refina!ento das ideias eDistentes e do desen-ol-i!ento
de tendncias de "ensa!ento suficiente!ente distintas das anteriores "ara caracteri)ar, se n1o
no-as teorias, ao !enos correntes ino-adoras nas anti,as escolas7 Desse !odo, os finais da
d.cada de 4SE3 e os anos 4SH3 fornecera! o arca6ou*o e!"#rico de interde"endncia ?ue
4HH Para u! detal@a!ento dessas cr#ticas, consulteCse urrell, 4SS<a, "7E3CE47
4E;
"er!itiu o alcance de u! "onto cul!inante "ara ?ue a teoria institucionalista ,an@asse
notoriedade ca"a) de desafiar o realis!o do!inante nas d.cadas anteriores7
E! u! de seus tra6al@os "ertinentes ao institucionalis!o, de 4SEM, o con@ecid#ssi!o
"rofessor norteCa!ericano :ose"@ NNe re-isita as l(,icas da inte,ra*1o internacional, a
co!e*ar "or cr#ticas tanto 5 "ers"ecti-a das co!unidades de se,uran*a de Deutsc@ co!o ao
funcionalis!o de aas, e "ela discuss1o dos usos do conceito ?ue se "odia! o6ser-ar7 V neste
intuito ?ue A= alerta "ara al,o reafir!ado "or urrell0 @a-ia autores ?ue i!6u#a! a inte,ra*1o
de u!a aura nor!ati-a "ositi-a de ?ue seAa al,o inerente!ente 6o!, deseA=-el e
"ro"orcionador da "a) ou da "ros"eridade7 Nesse sentido, "odeCse "erce6er certo
distancia!ento dessa "ers"ecti-a e! rela*1o ao ideal racionalista e re-olucionista de
ordena*1o !undial, o ?ue n1o deiDa de tornar a a"resenta*1o de suas "ro"osi*+es
interessantes "ara o "resente tra6al@o, na !edida e! ?ue s1o rea"ro-eitadas "or teorias
"osteriores de re,ionali)a*1o da se,uran*a internacional7
A"esar de o autor se esfor*ar na se"ara*1o e !ensura*1o al,o !ais ri,orosa de
"rocessos econL!icos, sociais e "ol#ticos de inte,ra*1o Ise! ?ue isso i!"li?ue sua interC
rela*1o "or !eio do trans6orda!ento funcionalistaJ, os fatos de n1o dar aten*1o es"ec#fica
"ara a discuss1o da re,i1o en?uanto locus desses "rocessos ne! a6ordar a se,uran*a de
al,u! "onto de -ista ino-ador o torna! "ouco ade?uado "ara o estudo a?ui e!"reendido
4HM
7
O !ais interessante da ."oca tal-e) ten@a sido, "or outro lado, o cor"o de "rodu*1o
cient#fica ?ue ,irou e! torno da c@a!ada a6orda,e! Fsu6!acroG, ou seAa, situada entre o
n#-el tido co!o !icro IEstadoJ e o !acro Isiste!a internacional ,lo6alJ, es"a*o !ediano ?ue
nada !ais -e! a ser sen1o o ?ue se -eio c@a!ando at. a,ora de re,ionali)a*1o7 Os autores
esclarece!, toda-ia, ?ue "refere! n1o se referir a re,ionalis!o "or?ue o ter!o estaria ei-ado
de u! incon-eniente car=ter de deter!inis!o ,eo,r=fico
4HS
7 %al-e) n1o !uitos se ten@a!
dado conta, !as essa a6orda,e!, ?ue rece6eu u!a edi*1o es"ecial da recon@ecida "u6lica*1o
"nternational )tudies Duarterly e inseriu te!as co!o o de siste!a su6ordinado na discuss1o,
4HM Outro esfor*o !etate(rico Iautodeno!inado "r.Cteori)a*1o, "reocu"ado co! ?uest+es !etodol(,icas,
e!"#ricas e conceituais, co!o -ari=-eis eD"licati-as, causalidade, "rocessual#stica, a,ru"a!ento,
a6ran,ncia e ,enerali)a*1o dos fenL!enos o6ser-adosJ so6re a inte,ra*1o internacional . reali)ado "elo
"r("rio aas, e! arti,o !ais denso datado de 4SH37
4HS Esta ., efeti-a!ente, a o6ser-a*1o de alerta feita "or Peter 'erton I4SES, "782SJ, ?ue foi inteli,ente!ente
considerada "elos estudos conte!"or/neos de re,ionali)a*1o da se,uran*a internacional7
4E<
foi rea"ro-eitada intensa!ente "or 'u)an e WX-er e! sua o6ra !a,na so6re o te!a, -egions
and powers7
O "rofessor Peter 'erton arrola as -anta,ens acad!icas de se tra6al@ar nesse n#-el
inter!edi=rio co!o as se,uintes0 redu) o nB!ero de unidades ?ue entra e! considera*1o e,
conse?uente!ente, a co!"leDidade do esfor*o de "es?uisaT e-ita-a a nfase co!u! na
deter!ina*1o i!"osta "elas rela*+es entre as duas su"er"otncias, ?ue o6scurecia todos os
outros n#-eis e! detri!ento do ,lo6alT "er!ite co!"ara*+es ino-adoras ao lon,o de recortes
escol@idos de te!"o e es"a*oT e tendia a "rodu)ir dados !ais confi=-eis, es"ecial!ente ao
inserir no-o /ni!o de se 6uscare! infor!a*+es so6re as "artes do !undo so6re as ?uais
"aira-a u! -.u de descon@eci!ento na ."oca Ios "a#ses situados atr=s da Fcortina de ferroG,
os "a#ses su6desen-ol-idos e a?ueles cuAas l#n,uas era! inacess#-eis 5 !aioria dos
"es?uisadores, ou seAa, 6asica!ente, toda a "or*1o n1oCocidental do !undo na?uele "er#odoJ7
V nesse conteDto ?ue os lar,a!ente es?uecidos Cantori e S"ie,el, ainda situados no
,rande de6ate re,ionalista de "rinc#"ios da d.cada de 4SH3, lan*a! u!a a6orda,e!
co!"arati-a so6re cinco dos ?uin)e siste!as su6ordinados ?ue identifica! no "laneta7 Para
caracteri)ar u! siste!a su6ordinado, usa! a defini*1o de Fu! Estado ou dois ou !ais
Estados ,eo,rafica!ente "r(Di!os e interati-os ?ue "artil@a! e! al,u! ,rau elos .tnicos,
lin,u#sticos, culturais, sociais e @ist(ricos co!uns, e cuAo senso de identidade ., "or -e)es,
au!entado "elas a*+es e atitudes de Estados eDternos ao siste!aG I4SES, "78E4C8E2J7 De
al,u!a for!a, "odeCse !arcar a# o retorno a al,uns as"ectos se!el@antes 5?uilo ?ue 'ull
c@a!ou de o6Aeti-os ele!entares, "ri!=rios e uni-ersais constituti-os de u!a sociedade
internacional, !es!o ?ue n1o "ro"ria!ente !undial7
N1o o6stante ainda se "restare! a "adecer de al,u!as das !es!as cr#ticas A= feitas a
aas, n1o deiDa de ser rele-ante !encionar ?ue @= trs su6di-is+es nos siste!as
su6ordinados, 6ati)adas de setor
4M3
central, co!"osto de u! arca6ou*o ou ati-idade social,
"ol#tico, econL!ico ou or,ani)acional ?ue "rodu) o foco da "ol#tica internacional na?uela
4M3 V necess=rio ?ue os !enos fa!iliari)ados n1o confunda! esses setores co! a?ueles ?ue a Escola de
Co"en@a,ue adu) "ara a,ru"ar as securiti)a*+es7 $es!o ?ue essa "ossi6ilidade de en,ano "airasse, o"touCse
"or !anter os ter!os ori,inais de Cantori e S"ie,el "ara "reser-ar seu le,ado e "or ra)+es de fidelidade e
"recis1o tradutol(,ica7
4EE
re,i1o
4M4
T setor "erif.rico, ?ue de!arca todos os outros "a#ses al@eios ao centro
4M2
T e o siste!a
intrusi-o, ou seAa, a "artici"a*1o "olitica!ente si,nificati-a de "otncias eDternas 5 re,i1o
considerada7
O !odelo continua a a"resentar seus "ressu"ostos colocando as ?uatro -ari=-eis
"adr+es, al.! da ,eo,rafia, ?ue aAuda! a de!arcar as su6di-is+es dos siste!as su6ordinados0
iJ nature)a e n#-el de coes1o Ie! ter!os de si!ilaridade e co!"le!entaridade dos atri6utos
entre as "artesJ, iiJ nature)a das co!unica*+es Ino sentido !ais ,en.rico, de troca de ideias,
co!.rcio, fluDos de infor!a*1o -ia !#dia e trans"ortesJ, iiiJ n#-el de "oder I!edido se,undo
a ca"acidade de u! "a#s alterar os "rocessos de to!ada de decis1o e! outrosJ e i-J estrutura
das rela*+es I?ue di) res"eito ao es"ectro coo"era*1oCconflito, suas causas e !eiosJ7 Essas
-ari=-eis s1o ele!entos 6astante interessantes a se considerar nu!a deri-a*1o anal#tica do
re,ionalis!o ao !ultilateralis!o uni-ersal constituti-o da orde! !undial7
Na?uele arti,o su"racitado de $ic@ael 'anPs I4SESJ, este "es?uisador entra na
discuss1o te(rica su6!acro "ara endossar as funda!entais o"ini+es de ?ue n1o @= consenso
acad!ico so6re a defini*1o de re,i+es e re,ionalis!o, ?ue a de!arca*1o das re,i+es . u!a
decis1o de car=ter a-aliati-o ou "ol#tico, suAeita a !udan*as de acordo co! as altera*+es de
circunst/ncias "ol#ticas, e ?ue @= no*+es ?ue fo,e! ao entendi!ento co!u! de re,i+es,
co!o a n1o conti,uidade da Co!!onOealt@ e os desafios colocados "ela tecnolo,ia IA=
sentidos e! 4SH3, ainda !ais !arcantes na atualidadeJ7 %ais considera*+es "arece! at. u!a
-an,uarda de !uito da?uilo ?ue os construti-istas e at. os "(sC!odernistas das RI -iria! a
di)er a "artir da d.cada de 4SM37
Co!o se n1o fosse 6astante, 'anPs ainda fornece !ais ele!entos !uito "r(Di!os da
%eoria dos Co!"leDos Re,ionais de Se,uran*a ?uando di) ?ue n1o eDiste F-erdade finalG
?uando se trata de n#-eis de an=lise, ne! u!a escol@a ?ue le-e ao con@eci!ento total so6re
deter!inado o6Aeto, ou seAa, a a6orda,e! su6sist!ica Iantes u! ?uadro conceitual ?ue u!a
teoria "ro"ria!ente dita, e! sua o"ini1oJ "or ele es"osada "retende deli!itar os
?uestiona!entos e "er!itir u!a -isi6ilidade !ais co!"reens#-el so6re tal o6Aeto, a "artir da
escol@a de u! as"ecto coerente "ara a an=lise, !es!o ?ue se ten@a e! !ente o fato de ?ue
4M4 E!6ora os autores recon@e*a ?ue "ossa @a-er, sur"reendente!ente, !ais de u! setor central nu!a !es!a
re,i1o, o ?ue certa!ente al,uns cr#ticos de-e! identificar co!o dis"ers1o de foco, a!ea*ando o "r("rio
ele!ento definiti-o desta cate,oria7
4M2 $as essa su6di-is1o ta!6.! n1o rece6e refina!ento ?ue infor!e ?ual o ,rau aceit=-el de distancia!ento e
"roDi!idade ?ue "er!ita seu atrela!ento a esse centro7
4EH
isto rele,ue "ara u!a caiDa "reta -=rias outras "ossi6ilidades de in-esti,a*1o7 Isso corro6ora
a?uele eDe!"lo anterior!ente a-an*ado acerca das "ro"riedades re,ionais distintas das
re,i+es latinoCa!ericana e sulCa!ericana se,undo os as"ectos ?ue o interessado e! analisar
seus "a#ses "ri-ile,ie7
ED"licita!ente "artindo das contri6ui*+es de 'anPs, Willia! %@o!"son "rocura
delinear u!a FeD"lica*1o conceitual e u! in-ent=rio "ro"ositi-oG, se,undo infor!a o
su6t#tulo de seu arti,o so6re su6siste!as re,ionais, "u6licado e! 4SH87 Para tanto,
"ri!eira!ente reali)a !ais u!a siste!ati)a*1o a6ran,ente da -intena de caracter#sticas ?ue
di-ersos es"ecialistas ela6orara! "ara os su6siste!as re,ionais
4M8
, dissecando seus !eandros,
"ara e! se,uida in-entariar as ?uest+es n1o res"ondidas ?ue su6sistia! neste ti"o de
a6orda,e!, a fi! de acender interesse acad!ico "ara tra6al@os "osteriores
4M;
7
Pois 6e!, %@o!"son . !uito !inucioso ao deitar oito conAuntos de "ro"osi*+es su6C
ra!ificadas so6re os su6siste!as re,ionais, !as o es"a*o a?ui dis"on#-el s( "er!ite ?ue
seAa! citados os t("icos ?ue enca6e*a! cada u!a destas c@a-es e entre os ?uais se "ode
identificar al,uns ele!entos clara!ente relacionados a as"ectos nor!ati-os da orde!
!undial en?uanto "a) e se,uran*a0 desen-ol-i!ento e transfor!a*1o dos su6siste!as,
esta6ilidade dos su6siste!as, intera*1o intraCsu6siste!as, co!"orta!ento intrusi-oC
"enetrati-o, co!"orta!ento da "eriferia do su6siste!a, ?uest+es e orienta*+es do su6siste!a,
"a".is e o6Aeti-os su6sist!icos e, final!ente, intera*1o interCsu6sist!ica7
A si!"les !en*1o desses te!as e da eDistncia de inB!eros ca!"os a ser eD"lorados
dentro de cada u! deles A= d= ideia da @eran*a ri?u#ssi!a, !as "ouco le!6rada e !es!o
-alori)ada na atualidade, ?ue a a6orda,e! dos su6siste!as re,ionais le,ou ao estudo da
se,uran*a internacional7 U!a li,a*1o 6e! direta ?ue a!arra esta "ers"ecti-a e a funcionalista
5 "rototeoria dos co!"leDos re,ionais de se,uran*a
4M<
. reali)ada "elo finlands Rai!o
4M8 Ali=s, este autor infor!a ?ue outras deno!ina*+es dis"ersas s1o e?ui-alentes, Austificando ?ue ele as analise
e! conAunto so6 a !es!a "ers"ecti-a0 siste!a internacional su6ordinado, su6siste!a re,ional, siste!a de
na*+es, siste!a internacional "arcial, su6siste!a internacional, siste!a su6ordinado relacionado a re,i1o
internacional, e siste!a estatal I"ara -erificar ?uais te(ricos utili)a! cada u!a destas, -7 %@o!"son, 4SH87
4M; Por?uanto re"etir sua tarefa de es!iu*ar as de)enas de atri6utos dos su6siste!as re,ionais seria eDausti-o
no !el@or e no "ior sentido da "ala-ra, . !ais interessante re!eter os interessados e! tais detal@es ao
ori,inal Ie! es"ecial o ?uadro sin(tico da "7S8J e tratar, a?ui, a"enas das "ro"osi*+es de "es?uisa a-an*adas
"elo autor, A= 5 ,uisa de conclus1o do trata!ento desta a6orda,e!7
4M< Prototeoria no sentindo de ?ue VuNrNnen ainda se referia 5 "ri!eira edi*1o do -olu!e #eople, )tates and
fear de 'u)an, ?ue A= tal-e) conti-esse os "rinci"ais a"onta!entos "ara o ?ue -iria a ser a %CRS, !as ainda
era colocada nu!a !aneira relati-a!ente !enos refinada7
4EM
VuNrNnen, A= na d.cada ?ue -iria a re-olucionar os estudos das rela*+es internacionais co! a
enor!e contri6ui*1o do construti-is!o, e! 4SM;, e!6ora !uitos de seus "ressu"ostos A=
esti-esse! "resentes nas d.cadas anteriores, co!o se es"era ter !ostrado7
Entre os te!as tratados "or VuNrNnen neste arti,o recorrente!ente citado "or Ole
WX-er, encontraCse, al.! de u!a !arcada cr#tica 5s "ol#ticas de interferncia das
su"er"otncias no c@a!ado %erceiro $undo
4ME
, a "ers"ecti-a de ?ue os su6siste!as re,ionais
s1o ,erados a "artir de descontinuidades ocorrentes no siste!a internacional !arcado "ela
fra,!enta*1o, ad-indas de fatores di-ersos, seAa! "ol#ticoC!ilitares Ifronteiras de 6locos
re,ionaisJ, econL!icos I6arreiras tarif=riasJ, nor!ati-os Icli-a,ens .tnicas e reli,iosasJ ou
,eo,r=ficos, u!a ,a!a de tantas -ariedades ?ue torna a so6re"osi*1o entre os su6siste!as
ine-it=-el7 NoteCse, "or sinal, ?ue isso se contra"+e sensi-el!ente a u!a das "retens+es
centrais da %CRS, ?ue . a de construir co!o ferra!entas anal#ticas re,i+es !utua!ente
eDcludentes, !es!o ?ue "ara isso ten@a ?ue lan*ar !1o de u! recurso relati-a!ente
a!6#,uo, !as "ro-a-el!ente ine-it=-el, ?ue . a considera*1o de certos Estados co!o
insuladores ou Fta!"+esG entre ou dentro de certos destes co!"leDos7
%al-e) ainda !ais interessante "ara este tra6al@o seAa a?uilo ?ue VuNrNinen fa) co! o
conceito de for!a*1o re,ional de conflitos ?ue intitula seu arti,o0 coerente!ente co! a lin@a
?ue se -eio tra*ando at. a?ui, o autor considera ?ue u!a das rea*+es 5 difus1o de "oder no
!undo foi a reCe!er,ncia de tendncias 5 inte,ra*1o re,ional, "articular!ente nas "eriferias
do siste!a7 Por outro lado, ele ressalta ?ue essa Fascens1o do re,ionalis!o ta!6.! si,nifica
a institucionali)a*1o de -iolentos conflitos regionaisG Ii67, "78;;J, resultantes das
@etero,eneidades intraCre,ionais e das rela*+es de do!ina*1o entre centro e "eriferia7 Isso
confi,ura u!a dial.tica interessante 6astante "r(Di!a 5?uilo ?ue o "rofessor Celso Lafer
c@a!a e! -=rios de seus escritos de Ffor*as centr#fu,asG e Ffor*as centr#"etasG, ?ue
coeDiste! si!ultanea!ente no cen=rio da ,lo6ali)a*1o e re,ionali)a*1o7
Voltando a VuNrinen, esses conflitos e!inente!ente re,ionais, co!"leDificados "or se
tornare! e!aran@ados e! u!a s.rie de din/!icas distintas, dificil!ente "ode! ser
considerados ou deco!"ostos e! conflitos indi-iduais se"arados7 E . eData!ente nesse
atri6uto de co!"leDidade ?ue VuNrNnen toca direta!ente a Escola de Co"en@a,ue, citando o
4ME N1o deiDa de ser interessante notar ?ue edleN 'ull, no !es!o li-ro ?ue se -eio citando recorrente!ente,
fa) !en*1o ao re,ionalis!o co!o u! fenL!eno ti"ica!ente terceiro!undista e! al,uns as"ectos7
4ES
-olu!e inau,ural de 'u)an, ?ue A= for!ula-a a fa!osa frase definidora dos co!"leDos
re,ionais de se,uran*a, co! "oucas altera*+es0 s1o ,ru"os de estados cuAas "reocu"a*+es
"ri!=rias de se,uran*a se li,a! de !aneira suficiente!ente "r(Di!a "ara ?ue suas
se,uran*as nacionais n1o "ossa! ser realistica!ente consideradas se"arada!ente u!as das
outras, al.! das outras caracter#sticas ?ue final!ente "ode! ser re!e!oradas co! a
tran?uilidade de ?ue suas ori,ens fora! !aAoritaria!ente esclarecidas, co!o a dura6ilidade,
se! ?ue i!"li?ue "er!anncia ne! ri,ide)7
V ,ratificante o6ser-ar neste autor a "onte ?ue se -eio construindo durante toda essa
di,ress1o te(rica, es"ecial!ente no !o!ento e! ?ue ele considera a ent1o se?uer assi!
deno!inada Escola de Co"en@a,ue co!o u!a a6orda,e! centrada na interface entre os
siste!as ,lo6al e local, "or !eio do n#-el re,ional
4MH
, recon@ecendo a# a dualidade das
estruturas sociais, no sentido de ?ue Fos su6siste!as re,ionais n1o de-e! ser analisados
a"enas co!o o6Aetos da ri-alidade entre ,randes "otncias, !as ta!6.! co!o suAeitos ?ue
"ode, so6 certas condi*+es, ser ca"a)es de !oldar o desen-ol-i!ento do siste!a
internacionalG Ii67, "78;;J7
,&,& Beoria dos -omplexos Regionais de Segurana
U!a -e) ?ue -=rias de suas caracter#sticas A= fora! a"ontadas nas eD"lana*+es
anteriores, essa se*1o trata da %CRS de !aneira !uito sucinta "ara a6ordar seus as"ectos
!ais ino-adores e! rela*1o 5s citadas7 Os co!"leDos re,ionais de se,uran*a ICRSvsJ s1o u!
construto ?ue 'u)an cun@ou "ara re-elar a ine-it=-el interde"endncia eDistente e!
su6siste!as re,ionais
4MM
7 De"ois de -inte anos da "u6lica*1o da "ri!eira edi*1o de #eople,
)tates and fear, o tra6al@o -egions and #owers reto!a forte!ente esta cate,oria, definindo
u! CRS co!o u! FconAunto de unidades cuAos "rinci"ais "rocessos de securiti)a*1o,
dessecuriti)a*1o
4MS
ou a!6os s1o t1o interli,ados ?ue seus "ro6le!as de se,uran*a n1o "ode!
ser ra)oa-el!ente analisados ou resol-idos se"arada!enteG, delineado se,undo "adr+es
4MH ConfiraCse, e! es"ecial, o se,undo ca"#tulo do -olu!e conAunto de 'u)an e WX-er I2338J7
4MM Assunto lon,a!ente tratado e! todo u! trec@o de 'U\AN, 4SS4, "7 4MEC22S7
4MS A"esar de o ter!o "ossi6ilitar inferncia relati-a!ente (6-ia, -ale salientar ?ue a dessecuriti)a*1o . o
"rocesso contr=rio da securiti)a*1o, ou seAa, a re!o*1o de deter!inados assuntos da a,enda de se,uran*a
"ara a da "ol#tica co!u!, al,o "ro"u,nado "or !uitos cr#ticos "or te!ere! o ar6#trio ?ue "ode decorrer da
securiti)a*1o e o es-a)ia!ento da "r("ria no*1o de se,uran*a, ?ue ficaria "or de!ais a6ran,ente e
Austificaria !edidas eDce"cionais "otencial!ente nefastas7
4H3
dur=-eis de a!i)ade e ini!i)ade ?ue se !anifesta! so6 a for!a de interde"endncia e!
se,uran*a
4S3
, !antendoCse a ideia ori,inal de ?ue tais "rocessos se dar1o e! clusters re,ionais
Isu6,lo6aisJ ,eo,rafica!ente coerentes, !as n1o necessaria!ente cont#,uos
4S4
, !uito e!6ora
a "roDi!idade f#sica contri6ua "ara sua for!a*1o7
E! cada co!"leDo, "ode! identificarCse caracter#sticas
4S2
assi!il=-eis 5?uelas
nor!al!ente atri6u#das 5 estrutura internacional !undial, co! ?uatro -ari=-eis0 fronteira
Ise"arando u! CRS de outroJ, anar?uia Ide-e! ser co!"ostos de duas ou !ais unidades
autLno!as, se! nen@u!a inst/ncia de "oder su"erior a elasJ, "olaridade Idistri6ui*1o e
!orfolo,ia de "oder entre as unidadesJ e constru*1o social Ios su"racitados "adr+es de
a!i)ade e ini!i)ade entre as unidades co!"onentesJ7 Si!ilar!ente, fica! a6ertas trs
"ossi6ilidades de e-olu*1o "ara o CRS, a sa6er, a !anuten*1o do status uo, a sua
transfor!a*1o interna e a sua transfor!a*1o eDterna, a de"ender da ori,e! de tais altera*+es7
A referncia a "artir destes co!"leDos "er!ite ?ue se tra6al@e co! ?uatro n#-eis de
an=lise, a sa6er, o do!.stico e! cada estado da re,i1o I"articular!ente suas
-ulnera6ilidadesJ, as rela*+es de estado a estado I?ue ,era! a re,i1o co!o talJ, a intera*1o da
re,i1o co! as re,i+es -i)in@as Ie! ?ue se insere a "ossi6ilidade de tra6al@ar nor!ati-a!ente
a orde! !undialJ e, "or fi!, o "a"el das "otncias ,lo6ais na re,i1o7 I!"orta salientar ?ue,
na Fconstela*1o de se,uran*aG for!ada "elos ?uatro n#-eis, o re,ional n1o "recisa ser se!"re
o do!inante, !as "re-alece a "resun*1o de ?ue ele . funda!ental na l(,ica do siste!a
internacional "(sC&uerra Fria7
E!6ora fi,ure A= na citada o6ra de 4SSM, o conceito de constela&o de seguran&a
rece6eu !aior refina!ento a"enas e! u! arti,o "u6licado no ano "assado na -eview of
"nternational )tudies, e! ?ue se afir!a sua utilidade "ara correlacionar todos os n#-eis e
setores nos ?uais as securiti)a*+es acontece!7 A fi! de e-idenciar ?ue as securiti)a*+es n1o
s1o isoladas de identidades sociais e "rocessos "ol#ticos ?ue ocorre! noutros n#-eis, as
constela*+es de se,uran*a seria! co!o ?ue !acrorre,i+es e! ?ue se "ode! inserir u! ou
!ais co!"leDos re,ionais de se,uran*a7 De for!a si!"lificada e did=tica, . "oss#-el di)er
4S3 Essas considera*+es e as dos "ar=,rafos se,uintes s1o todas 6aseadas e! 'u)an e WX-er, 23387
4S4 U!a "ossi6ilidade, nesse as"ecto, . considerar as for!a*+es de ,ru"os ne,ociati-os de ,eo,rafia -ari=-el
de acordo co! os autoCinteresses con-er,entes nas di-ersas or,ani)a*+es internacionais, os "o"ulares F&QsG7
4S2 Essas caracter#sticas s1o !arcada!ente se!el@antes ao ?ue o "rofessor Celso Lafer c@a!a de Ffor*as
"rofundasG e! seu li-ro citado so6re a identidade internacional 6rasileira7
4H4
?ue as constela*+es s1o "ara as !acrossecuriti)a*+es o e?ui-alente dos CRSvs "ara as
securiti)a*+es de !enor a6ran,ncia7
U! eDe!"lo "otencial!ente disru"ti-o de !acrossecuriti)a*1o na constela*1o da
orde! internacional . a c@a!ada ,uerra ,lo6al ao terror, u!a securiti)a*1o de alto sucesso
e!"reendida "elos Estados Unidos de !aneira acentuada na ad!inistra*1o de &eor,e W7
'us@ desde os ata?ues de 44 de sete!6ro de 23347 De al,u!a !aneira, no entanto,
confi,urando os "aradoDos t#"icos dos te!"os @odiernos e reto!ando as cl=ssicas
"ers"ecti-as realista e li6eral concatenadas "elo racionalis!o ,rociano, esse aconteci!ento
"rodu)iu, a"(s u!a desesta6ili)a*1o consider=-el da orde! internacional, u!a s.rie de
realin@a!entos e refor*os de lealdades ?ue o"ortuni)ara! certo reordena!ento, ao !enos
entre as Fci-ili)a*+esG !ais "r(Di!as, co!o for!ulou Sa!uel untin,ton, !uito e!6ora as
conse?uncias disso ainda n1o "ossa! ser notadas e analisadas de !aneira 6e! consolidada
"elo "r("rio car=ter recente de todos esses fatos7
De fato, confor!e corro6ora! os ?uase trinta "es?uisadores da citada Co!iss1o so6re
&o-ernan*a &lo6al
4S8
, Fo desen-ol-i!ento do re,ionalis!o n1o "ode ser isolado das
institui*+es ,lo6ais7 Afetando u! ao outro de di-ersas !aneiras, esses ,ru"os de-e! ser
li,ados nu! "rocesso din/!ico de intera*1oG, "or?ue Ft! o "otencial de co!"le!entar e
contri6uir "ara a ,o-ernan*a ,lo6alG, Fa ca"acidade de contri6uir "ara a constru*1o de u!
!undo !ais @ar!Lnico e "r(s"eroG, ideais indu6ita-el!ente "resentes no ideal de orde!
!undial "elo ?ual anseia!, ao !enos de al,u!a !aneria, todos os a"reciadores da conAuntura
conte!"or/nea7
4S8 Os trec@os citados se encontra! a "artir da "=,ina 2MH, !as n1o se de-e deiDar de salientar ?ue esse ,ru"o
de acad!icos recon@ece u! lon,o ca!in@o a ser "ercorrido desde o re,ionalis!o at. a orde! !undial, n1o
so!ente no sentido de ?ue as for!a*+es re,ionais eDistentes se defronta! co! u!a s.rie de li!ita*+es, !as
ta!6.! no as"ecto de ada"ta*1o necess=ria das institui*+es !ultilaterais uni-ersais, e! es"ecial a ONU,
"ara acol@er e tra6al@ar coo"erati-a!ente co! essas iniciati-as re,ionais, a fi! de "rodu)ir resultados
efeti-os conducentes a ele!entos cada -e) !ais concretos da orde! internacional e !undial7
4H2
,&/& -omunidades de linguagem
O conceito de comunidade de linguagem
4S;
. relati-a!ente anti,o0 a !aioria dos
estudiosos atri6ui o desen-ol-i!ento de sua no*1o inicial ao c.le6re lin,uista norteC
a!ericano Leonard 'loo!field e! !eados da d.cada de 4S237 Para se entender os silo,is!os
?ue sustenta! esse construto te(rico, con-.! considerar al,uns de seus F"ostulados "ara a
cincia da lin,ua,e!G, u!a s.rie de aDio!as descriti-os ?ue ele conAu,ou al,uns anos antes
da "u6lica*1o da?uela ?ue -iria a ser sua o6ra !ais recon@ecida e siste!=tica, 4anguage
I4S88J, -olu!e ?ue ser-iu de introdu*1o 5s cincias lin,u#sticas "or cerca de trinta anos na
A!.rica an,l(fona7 O "ri!eiro desses "ostulados define ?ue Fu! ato de lin,ua,e! . u!a
enuncia&oG, e tra) consi,o a "resun*1o de"endente de ?ue, Fdentro de certas co!unidades,
sucessi-as enuncia*+es s1o se!el@antes ou "arcial!ente se!el@antesG7 A defini*1o se,uinte .
taDati-a0 F?ual?uer dessas co!unidades . u!a comunidade de linguagemG I'LOO$FIELD,
4S2E, "74<;C4<<J7
Essa !es!a s.rie de "ostulados A= cont.! ta!6.! os ,er!es ?ue ins"iraria! o
desen-ol-i!ento da sociolin,u#stica
4S<
, e! es"ecial o -i.s @ist(rico "reocu"ado co! as
4S; Co!o -=rios outros construtos te(ricos, este conceito est= ei-ado de a!6i,uidade, inclusi-e ?uanto 5
deno!ina*1o0 o ori,inal Fspeech communitiesG foi tradu)ido no francs co!o Fcommunaut5 linguistiueG
I'LOO$FIELD, 4SH3J e A= a"areceu e! "ortu,us co!o Fco!unidade de falaG I-7 PASSOS, 233;J7 O"touC
se a?ui "or usar Fco!unidade de lin,ua,e!G co!o u!a tentati-a de recu"erar a -el@a e se!"re recorrente
6i"arti*1o saussuriana entre langue e parole ISAUSSURE, 4S;<, "78HC;2J, 6e! co!o "ara dar coerncia 5
tradu*1o es"eciali)ada dos Fspeech actsG co!o Fatos de lin,ua,e!G ICARAUDEAUT $AIN&UENEAU,
233M, "7H2CHEJ7 E! conson/ncia, a "referncia "elo e!"re,o da "re"osi*1o "rocura e-itar a n1o !enos
a6ran,ente "luri-ocidade do adAeti-o Flin,u#sticoG7 NoteCse co! aten*1o, no entanto, ?ue e! l#n,ua in,lesa
ta!6.! a"arece o ter!o Flanguage communityG I"ara referncia 6=sica, -7 LAI%IN, 2333J, ?ue n1o de-e ser
confundido "or?ue trata so6re co!"artil@a!ento de u! !es!o idio!a7 Ainda nesse tocante, cu!"re
infor!ar ?ue a tradu*1o de todas as cita*+es de 6i6lio,rafia referenciada e! l#n,ua estran,eira s1o de !in@a
res"onsa6ilidade7
4S< E!6ora @aAa certa ideia ,enerali)ada so6re u!a =rea difusa a6ran,ida "ela sociolin,u#stica, . for*oso
recon@ecer ?ue seAa ta!6.! este u! ter!o i!"reciso0 e! ,eral, essa =rea c@e,a a confundirCse co! a
Fsociolo,ia da lin,ua,e!GT "or.!, co!o 6e! destaca Pierre Encre-. I4SHE, "7SJ, Fna sociolo,ia da
lin,ua,e! @= Qsociolo,iaQ, na sociolin,u#stica, @= Qlin,u#sticaQG7 Pro-a-el!ente o no!e !ais con@ecido na
sociolin,u#stica seAa o de Willia! La6o-, ?ue a -alori)a n1o co!o u! dos ra!os da lin,u#stica, ne! co!o
u!a Fdisci"lina interdisci"linarG, !as si! co!o a "r("ria lin,u#stica, Ftoda a lin,u#sticaG, colocando assi!
e! rele-o a caracter#stica "ri!ordial de ?ue a l#n,ua . inerente!ente u! fato social, !as reAeitando a
eDclus1o saussuriana ?ue "ri-ile,ia a l#n,ua co!o o6Aeto de estudo da lin,u#stica e! detri!ento das
-aria*+es de fala7 Isso cul!ina na "ro"osta la6o-iana de estudar a l#n,ua a "artir dos ele!entos siste!=ticos
eDistentes nas -aria*+es da lin,ua,e! Ii67, "742J, ou seAa, considerar Fas rela*+es entre a estrutura lin,u#stica
e os as"ectos sociais e culturais da "rodu*1o lin,u#sticaG ICE\ARIOT VO%RE, 233M, "74;4J7 Esse .,
outrossi!, o intento ,eral da An=lise de DiscursoT no entanto, confor!e esclarece a "rofessora Eni Orlandi
I4SMH, "7SH, 43;J, as "ers"ecti-as di-er,e! ?uanto ao enfo?ue escol@ido "ara se entender a nature)a dessa
rela*1o entre l#n,ua e sociedade0 os discursi-istas o desloca! "ara o eiDo entre a l#n,ua e sua inst/ncia de
atuali)a*1o no uso social, o discurso7 Ainda no reino da sociolin,u#stica ?ue trata das co!unidades de
lin,ua,e!, "odeCse considerar a 6i"arti*1o entre u! -i.s macro, ?ue costu!a estudar !anifesta*+es
dialetol(,icas e! deter!inadas sociedades, e u! -i.s micro, !ais centrado no estudo dos idioletos e!
4H8
!udan*as lin,u#sticas ocasionadas nas sociedades Ii67, "74E2C4E;J7 E!6ora o conceito de
co!unidade de lin,ua,e! ten@a sido eDtensa!ente e!"re,ado "elos sociolin,uistas, n1o @=
a?ui interesse e! desen-ol-er esses as"ectos, !as si! trans"LClo "ara outras for!ula*+es da
Lin,u#stica, e! es"ecial a Pra,!=tica
4SE
, A= ?ue esta ta!6.! "ode ser considerada co!o tendo
u!a de seus "rinci"ais -ertentes
4SH
, a norteCa!ericana, deri-ada dos estudos e su,est+es de
'loo!field7
N1o o6stante a!6as ten@a! a lin,ua,e! e! uso co!o o6Aeto 6asilar, a
Sociolin,u#stica o6ser-a esse uso e! deter!inado !o!ento @ist(rico IFuso atualGJ, ao "asso
?ue a Pra,!=tica, de acordo co! o A= eD"licitado, o estuda "rinci"al!ente e! ter!os dos atos
de lin,ua,e!, 6uscando na atuali)a*1o do uso lin,ua,eiro os si,nificados, ao in-.s de
entendClos "ri!eira!ente co!o re"resenta*1o
4SM
7
A for!ula*1o ori,inal de 'loo!field I4SH3, "7;;J, 6e! a!"la, coloca a co!unidade
de lin,ua,e! en?uanto Fu! ,ru"o de "essoas ?ue intera,e "or !eio do discursoG7 A# A= se
"ode "erce6er ?ue se trata de Fu! conceito funda!ental "ara a rela*1o entre l#n,ua, fala
YdiscursoZ e estrutura socialG, !as, co!o !uitos outros conceitos funda!entais, F. !ais
fre?uente!ente "resu!ido ?ue analisado ou eD"licadoG I`$ES, 4SE;, "78M<J7 No esfor*o
de fa)Clo, Dell N!es assinala ?ue Fa an=lise das !aneiras e! ?ue caracter#sticas
lin,u#sticas co-aria! co! outros fatores de e-entos de fala !ostra ?ue tal -aria*1o n1o .
aleat(ria, !as se,ue re,ras de usoG, u!a -is1o ?ue "er!ite su6stituir a "re!issa de ?ue a fala
rela*1o aos dialetos res"ecti-os I"ara u!a a"roDi!a*1o introdut(ria, -7 RO$AINE, 4SS<J7 De u!a !aneira
ou de outra, o "aradi,!a instaurado "or La6o- na sociolin,u#stica te! co!o unidade de an=lise e
a,ru"a!ento a F-ari=-el lin,u#sticaG considerada de certo !odo ?uantitati-o ISAN%A ANAT PARODI, 4SSM,
"72HC2MJ, o ?ue n1o coaduna co! a "ro"osta a-an*ada neste arti,o, confor!e se esclarecer= a se,uir7
4SE E! u! arra)oa!ento cuidadoso, %al!N &i-(n Ia"ud NERLICT CLARRE, 4SSE, "78J "ondera ?ue,
Fen?uanto u!a disci"lina e!"#rica s.ria, a "ra,!=tica ainda est= e! sua inf/ncia, desaAeitada!ente tentando
encontrar seu "r("rio si,nificado7 Seria, "ortanto, "resun*oso, e tal-e) at. estran@o ao "r("rio es"#rito da
"ra,!=tica, sel=Cla "re!atura!ente co! u!a defini*1o r#,idaG7 De in#cio, "odeCse e!"re,ar a no*1o ,eral de
?ue ela foi Fo !e!6ro ne,li,enciado da di-is1o tradicional e! trs "artes do estudo dos sinaisG Yta!6.!
con@ecido "or se!i(ticaZ, ao lado da sintaDe e da se!/ntica0 ao "asso ?ue a sintaDe estuda as senten*as e a
se!/ntica estuda as "ro"osi*+es, a "ra,!=tica seria Fo estudo dos atos lin,u#sticos e dos conteDtos nos ?uais
eles s1o eDecutadosG IS%ALNARER, 4SM2, "7<S, E;J7
4SH As ori,ens re!otas Itransi*1o do s.culo UIU "ara o UUJ, tanto a!ericanas ?uanto euro"eias, da "ra,!=tica
s1o estudadas detal@ada!ente e! NERLICT CLARRE, 4SSE7
4SM $alcol! Coult@ard I4SHH, "744J a"onta ?ue na 6ase da for!ula*1o da "ra,!=tica dos atos de lin,ua,e!
est= a "erce"*1o de ?ue as afir!a*+es ne! se!"re se dedica! a descre-er al,u! estado de coisas ou
Fafir!ar u! fatoG co!o os fil(sofos da lin,ua,e! costu!a-a! "rocurar estudar a si,nifica*1o0 ao in-.s,
eDistiria! al,u!as senten*as ?ue, "or si s(s, A= s1o a performance, e n1o sua descri*1o, e foi a essas ?ue
"ri!ordial!ente se e!"re,ou o ter!o Fatos de lin,ua,e!G ou, !ais es"ecifica!ente, atos ilocut(rios7
4H;
. o /!6ito da -aria*1o "or contraste 5 l#n,ua en?uanto /!6ito de estrutura*1o0 assi!, Ftodo a
eDtens1o da ati-idade de fala de u!a co!unidade . estruturadaG Ii67, "78MEJ7
Isso coincide e! ,rande "arte co! a ideia de Paul &rice ?ue 6aseou u! dos "rinc#"ios
da Pra,!=tica0 a si,nifica*1o te! al,uns de seus ele!entos definidos "elo uso circunstancial,
!as ta!6.! outros definidos "or as"ectos con-encionais !ais "erenes I-7 &RICE, 4S<HT
S'ISb, 4SS<, "7;SHJ7 Co!o a "rofessora elena 'rand1o I4SSH, "7H3J eD"+e didatica!ente,
u!a das ,randes contri6ui*+es "ara a Pra,!=tica, dada "or :o@n Austin, Ffoi distin,uir, ao
lado das enuncia*+es constatati-as I"or eD70 FC@o-eGJ, recon@ecidas tradicional!ente "elos
fil(sofos, a eDistncia das enuncia*+es "erfor!ati-as I"or eD70 FPro!eto ?ue -ireiGJ7 Sendo as
"ri!eiras usadas ti"ica!ente na descri*1o, elas F"ode! ser ?ualificadas so6re o eiDo do
-erdadeiro e do falso Ise corres"onde! ou n1o 5 realidade referidaJT toda-ia, as se,undas, "or
tratare! do fazer, Fn1o "ode! ser definidas e! ter!os de -erdadeiro e falso, !as so6re o eiDo
felicidade]infelicidadeG ou sucesso]insucesso ?ue a!eal@e! Aunto 5 audincia "ara a ?ual o
discurso se diri,e7
E-idente!ente, @= crit.rios re,uladores ?ue condiciona! a felicidade ou n1o de u!
ato de lin,ua,e!, resu!idas "ela !es!a estudiosa da se,uinte !aneira, ta!6.! a "artir de
Austin I4SME, "742 e ss7J0 Fas circunst/ncias e as "essoas en-ol-idas no ato de-e! ser
a"ro"riadasT as "essoas de-e! ter a inten*1o de assu!ir o co!"orta!ento i!"licadoT a
enuncia*1o "erfor!ati-a acarreta certas conse?uncias, co!o o6ri,a*+es, san*+esG7
Ronald Ward@au,@ I233E, "744SJ si!"lifica ?ue Fa l#n,ua . tanto u!a "osse
indi-idual ?uanto u!a "osse socialG, donde "ro-.! a eD"ectati-a de ?ue Fcertos indi-#duos se
co!"ortaria! lin,uistica!ente co!o outros indi-#duosG, donde se "oderia falar ?ue eles
seAa! !e!6ros da !es!a co!unidade de lin,ua,e!7 V 6e! "oss#-el o6Aetar ?ue as re,ras e
con-en*+es ?ue fa*a! "arte dessa F"osse socialG na "ers"ecti-a das co!unidades de
lin,ua,e! seAa! diferentes das re,ras ?ue os "ra,!atistas o6ser-a! re,er os atos de
lin,ua,e!7 Por.!, se se considerar ?ue Fa "adrona,e! da l#n,ua, co!o !anifestada na
,ra!=tica, n1o . sen1o u!a fase e, at. certo "onto de"endente, da "adrona,e! da ati-idade
discursi-a e! ,eralG I`$ES, 4SE;, "78MEJ, ser= "oss#-el a"roDi!ar a!6os os dois ol@ares
"ara ?ue con-irAa! nu!a -is1o desse ti"o de co!unidade co!o u! conAunto de !e!6ros ?ue
"artil@e! atos de lin,ua,e! se!el@antes7
4H<
%endo essa "ossi6ilidade e! !ente, continuaCse a caracteri)a*1o das co!unidades de
lin,ua,e!0 na conce"*1o 6loo!fieldiana, as se!el@an*as discursi-as dos !e!6ros era!
dadas "or a?uilo ?ue ele c@a!ou si!"les!ente de FcontatoG I$OR&AN, 233;, "7HJ7 Nu!a
sofistica*1o ?ue "rocurou re-i-er o conceito a"(s os insistentes e incisi-os ata?ues de Noa!
C@o!sPN, :o@n &u!"er) I2334, "7EEJ o definiu co!o F?ual?uer a,re,ado @u!ano
caracteri)ado "or intera*1o fre?uente e re,ular "or !eio de u! cor"o de si,nos -er6ais e
distinto de a,re,ados si!ilares "or diferen*as si,nificati-as no uso da l#n,uaG7 O foco de
&u!"er) seria a interface de co!unica*1o e a deter!ina*1o de ?ue s1o necess=rias intera*+es
e contato Fconsistentes, re"etidos e "re-is#-eisG "ara a eDistncia de tal co!unidadeT al.!
disso, este autor fortaleceu o conceito ao incor"orarCl@e co! !ais aderncia os as"ectos
lin,u#sticos relacionados a -alores, atitudes e ideolo,ias, eD"andindoCo "ara incluir cren*as e
"r=ticas ,enerali)adas entre os !e!6ros I$OR&AN, 233;, "7MT WARDAU&, 233E,
"7422C428J7
Para os internacionalistas, esse conAunto de atri6utos de-e re!e!orar o conceito
ori,inal de Rarl Deutsc@ "ara as Fco!unidades de se,uran*aG7 No entanto, "ara ser
cientifica!ente -=lida a a"roDi!a*1o co! o ?ue se -eio discutindo, . necess=rio tecer outro
n( e"iste!ol(,ico ?ue "er!ita coteAar o indi-#duo, unidade de an=lise t#"ica das co!unidades
de lin,ua,e!, e os Estados, unidades de estudo das Rela*+es Internacionais IRIJ e,
conse?uente!ente, dos ti"os de co!unidades de se,uran*a !encionados7 A considerarCse
a?uelas FeD"ectati-as confi=-eis de !udan*a "ac#ficaG co!o caracter#stica do co!"orta!ento
do Estado, n1o seria l(,ico a!arrar o n( de co!"ara*1o entre indi-#duo e Estado "or !eio da
assi!ila*1o de co!"orta!entos a,ressi-os de 6ase @o66esiana ti"ica!ente esta6elecida "elos
realistas da teoria internacional0 ao in-.s, . coerente e!"re,ar a a6orda,e! construti-ista,
?ue "rocurou sustentar tal antro"o!orfi)a*1o do Estado de !aneira sutil!ente distinta,
confor!e se eD"+e 6re-e!ente a se,uir7
Retornando 5 teoria de RI, te!Cse ?ue AleDander Wendt I4SSS, "724<C24ET 233;J
eD"lica ?ue a a,ncia de u!a cor"ora*1o co!o o Estado ., na realidade, u! ti"o de Festrutura
de con@eci!ento ou discurso co!"artil@ado ?ue "er!ite aos indi-#duos en,aAarCse na a*1o
coleti-a institucionali)adaG7 Se,undo Wendt, eDiste u!a di-er,ncia 6=sica de o"ini+es
acerca do status ontol(,ico dessa estrutura entre Fno!inalistasG e FrealistasG7 Este realis!o
cient#fico, ?ue n1o de-e ser confundido co! o realis!o cl=ssico das RI, consiste na ne,a*1o
4HE
do entendi!ento no!inalista "redo!inante nas teorias da "ol#tica internacional0 en?uanto o
no!inalis!o - a a,ncia cor"orati-a F!era!ente co!o u!a fic*1o ou !et=fora Btil "ara
descre-er o ?ue Qna realidadeQ s1o a*+es de indi-#duosG, os realistas cient#ficos acredita! ?ue
esta a,ncia se refere a Fu! fenL!eno real e e!er,ente ?ue n1o "ode ser redu)ido aos
indi-#duosG ne! 5 so!a das a*+es indi-iduais, ne! si!"les!ente ao F,o-ernoG,
"rinci"al!ente "or?ue o Fco!"orta!entoG dos a,entes cor"orati-os funciona "ara Fse fa)er
"redi*+es confi=-eis so6re os indi-#duosG, assi! su6-ertendo o ru!o de deter!ina*1o e
de"endncia, ainda ?ue n1o necessaria!ente o su"lante7
$ais es"ecifica!ente contra a "ro"osi*1o no!inalista de ?ue a a,ncia do Estado
nada !ais seria sen1o os atos do ,o-erno, o realis!o defendido "or Wendt res"onde ?ue a
"r("ria estrutura estatal eD"lica "ro"riedades dos ,o-ernos, e! "ri!eiro lu,ar, "or?ue Ft!
u!a di!ens1o coleti-a ?ue causa re,ularidades de n#-el !acro entre seus ele!entos
I,o-ernosJ ao lon,o do es"a*o e te!"oG e, e! se,undo lu,ar, "or?ue Fn1o "ode!os entender
as a*+es de ,o-ernos desli,adas das estruturas dos Estados ?ue as constitue! co!o
si,nificati-asG Ii67, "724HJ7
N1o de-e ser necess=rio alon,ar a eD"lica*1o do intrincado ar,u!ento de Wendt, "ois
cu!"re se,uir na caracteri)a*1o das co!unidades de ?ue se -in@a falando7 U!a -e) ?ue se
aceite a co!"ara6ilidade entre indi-#duo e Estado, con-.! acol@er a a"lica*1o ?ue Adler e
'arnett I4SSM, "78J fa)e! das co!unidades de se,uran*a "ara a realidade !undial7 := no
"ri!eiro trec@o do teDto ?ue dedica! inte,ral!ente 5 eD"lica*1o te(rica dessa ideia, eles
"ro-oca! a acade!ia internacionalista tradicional, ?ue e! ,eral se sente desconfort=-el e!
e-ocar a Flin,ua,e! da co!unidadeG "ara suas an=lises, e se !ostra incr.dula e te!er=ria
diante da ideia de ?ue esses atores F"ode! co!"artil@ar -alores, nor!as e s#!6olos ?ue
"ro-ee! u!a identidade social, e en,aAarCse e! -=rias intera*+es e! u!a !ir#ade de esferas
?ue reflete! o interesse a lon,o "ra)o, reci"rocidade difusa e confian*aG7
Esse desconforto fa)ia "arte de u!a reticncia "erante as !udan*as de confi,ura*1o
internacional do "oder e, conse?uente!ente, da "r("ria se,uran*a, ?ue co!e*ou a a6ran,er
no-os te!as e discuss+es !ais "rofundas7 Adler e 'arnett I"7<J se a"resenta! co!o "ortaC
6andeiras de u! conceito de co!unidade ?ue consiste u! Fdesafio direto aos !odelos de
"ol#tica de se,uran*a ?ue do!inara! a disci"lina nas d.cadas "assadas, e de!anda ?ue
to!e!os seria!ente tanto a teori)a*1o sociol(,ica co!o o car=ter social da "ol#tica ,lo6alG,
4HH
de !aneira ?ue a rele-/ncia da discuss1o do status ontol(,ico dessas co!unidades "erde
i!"ort/ncia e! rela*1o a u! de6ate su"erior, so6re ?uando, onde e co!o essas co!unidades
s1o rele-antes7
Noutra for!ula*1o, Ren 'oot@ I233M, "748;C48<J di) ?ue a "ri!eira "er,unta so6re
co!unidades . Fonde n2s ter!ina!os e eles co!e*a!wG, se,uida "or u!a ?uest1o de
identidade su6Aacente e !ais co!"leDa0 Fuem ou o ue so!os Qn(sQ, e uem ou o ue s1o
QelesQwG7 Lon,e de consistir !ero artif#cio ret(rico, as dB-idas de 'oot@ reflete! sua
sinceridade e! ad!itir ?ue Fco!unidade . o ti"o de "ala-ras ?ue so!os tentados a
so6reutili)ar "or causa de suas conota*+es "ositi-as Iu! senso de identidade co!u!,
interesses "artil@ados, o6ri,a*+es !Btuas, u! senso de interde"endncia, entendi!entos
sociais co!uns, @=6itos culturais, etcJG, !as ?ue, a"esar dessa acol@edora "ersuas1o, as
distin*+es ?ue a define! Fnunca s1o t1o claras na -ida cotidiana ?uanto na sociolo,iaG,
le-ando at. !es!o certos soci(lo,os a considerar o ter!o co!o u! dos !ais -a,os, ilus(rios
e des"ro-idos de si,nifica*1o entre os conceitos e!"re,ues "or essa disci"lina7
Co!o fica 6e! "erce"t#-el, u!a das cautelas centrais de 'oot@ . co! a nor!ati-idade
co!u!ente i!"l#cita na co!"reens1o lo,ocntrica do ter!o Fco!unidadeG, seu teor !isto
entre Fdescri*1o, senti!ento e "rinc#"io !oralG I%ILL`, 4SSM, "78SHJ, al,o "ara ?ue os
te(ricos cr#ticos se!"re c@a!a! aten*1o7 E! se tratando de co!unidades de se,uran*a, esse
distancia!ento . es"ecial!ente -=lido "or?ue u! de seus conteBdos !ais "ri!ordiais . a
-iolncia, !es!o ?ue !uitas -e)es "asse des"erce6ida e! discursos ?ue se "retenda!
"ortadores de u!a car,a se!/ntica li,ada 5 "a) In1o rara!ente -isada a "artir do combate 5s
a!ea*asJ7
N1o 5 toa, a# reside u!a das !ais "otentes cr#ticas 5 "ers"ecti-a da securitiza&o ?ue
su6Aa) 5 teoria dos co!"leDos re,ionais de se,uran*a "ro"elida "ela Escola de Co"en@a,ue7
No entanto, isso n1o de-e in-alidar de todo as ideias e o consider=-el esfor*o de
siste!ati)a*1o cient#fica ca"itaneados "or 'u)an e WX-er Ies"7 2338J7 Isso "or?ue a
a6orda,e! da securiti)a*1o tra) a teoria dos atos de lin,ua,e! "ara a discuss1o rele-ante da
se,uran*a, e!6ora esse ele!ento n1o ten@a sido "recisa!ente "ri-ile,iado nos de6ates
acad!icos ?ue se arro,a! a colocada e! "r=tica do ?uadro te(rico dessa Escola7
4HM
#onsidera$es finais Amrica do Sul en%uanto regio de segurana e defesa
Feito o eDcurso ?ue ru!ou dos entendi!entos internacionalistas "ara o re,ionalis!o
at. a no*1o de co!unidades de lin,ua,e! constru#das so6re os speech acts 6loo!fieldianos,
"odeCse final!ente ter!inar este tra6al@o co! u! 6re-e re"ensa!ento acerca da
considera*1o da A!.rica do Sul en?uanto re,i1o de se,uran*a e defesa, a "artir das
considera*+es te(ricas e e!"#ricas ?ue se fe) anterior!ente7
'u)an e WX-er I2338, "72EHJ identifica! na re,i1o securit=ria sulCa!ericana u!
incre!ento ,eral das rela*+es a"(s o final da &uerra Fria
4SS
, tendo "or for*as !otri)es
"rinci"ais a de!ocrati)a*1o e certas "ress+es das din/!icas o"ortuni)adas "ela ,lo6ali)a*1o,
entre as ?uais se "ode contar a crescente securiti)a*1o das ati-idades relacionadas a
entor"ecentes e a conse?uente influncia dos Estados Unidos no desen-ol-i!ento dessa
a,enda Ie de outras, . claroJ, fre?uente!ente colocada "ela su"er"otncia inter-eniente eDtraC
re,ional en?uanto F@e!isf.ricaG7
Os ca"it1es da Escola de Co"en@a,ue tra6al@a! as !udan*as a "artir desse "er#odo de
fins da d.cada de 4SM3 de acordo co! os n#-eis do!.stico, re,ional e interCre,ional] ,lo6al7
No "ri!eiro, @ou-e trs desenrolares disse!inados interli,ados, a sa6er, a de!ocrati)a*1o, a
redu*1o da influncia !ilitar na "ol#tica e refor!as neoli6erais co! a internacionali)a*1o "ara
a internacionali)a*1o das econo!ias e restrutura*1o dos Estados7 De !aneira u! "ouco !ais
locali)ada, ta!6.! seria "oss#-el o6ser-ar as securiti)a*+es de !o-i!entos ind#,enas e do
desen-ol-i!ento social, a"esar de ?ue a a6ertura da a,enda "ara conceitos !ais a6ran,entes
de se,uran*a seAa reticente "elo "aira!ento do fantas!a de enfati)ar a ca"acita*1o !ilitar7
No n#-el da re,i1o e seus su6Cco!"leDos, enDer,a! a tens1o de "roAetos de inte,ra*1o
"r("rios e! contraste a outros, @e!isf.ricosT al,o a se le-ar e! conta e! u! conteDto de
crescente "roe!inncia do setor econL!ico
233
nas din/!icas de se,uran*a re,ionais7 No n#-el
interCre,ional e ,lo6al, final!ente, @= a "ostura co!"licada dos "rota,onistas do Cone Sul e!
rela*1o aos Estados Unidos, 5 !edida e! ?ue n1o con-.! !anter co! os -i)in@os do norte
4SS N1o o6stante ad!ita! ?ue a FA!.rica Latina . "ro-a-el!ente a re,i1o onde o fi! da &uerra Fria en?uanto
tal foi !enos si,nificanteG Ii67, "7823J7
233 $ais ainda, falando so6re a inst/ncia es"ec#fica do $ercosul, ali=s 6astante enfati)ada no ca"#tulo desta
o6ra dedicado 5 A!.rica do Sul, 'u)an e WX-er -ee! esse "roAeto co!o "arcial!ente condu)ido "or dois
ar,u!entos de se,uran*a, a sa6er, o !edo de !ar,inali)a*1o nu!a econo!ia si!ultanea
i)ante e re,ionali)ante, e a defesa da de!ocracia, "recoce!ente dia,nosticadas "or !uitos atores e cientistas
"ol#ticos da "r("ria re,i1o co!o -ulner=-eis Ii67, "782<J7
4HS
ne! u!a alian*a estreita ne! u!a "ol#tica de "ro-oca*1o7 N1o se es?ue*a, . claro, dos
refleDos intrarre,ionais da inser*1o colo!6iana na l(,ica !acrossecuriti)adora da ,uerra
,lo6al ao terror "or -ia do co!6ate ao narcotr=fico, 6e! co!o as a!ea*as li,adas e! rede ao
cri!e or,ani)ado de !aneira ,eral7
U!a -e) ?ue se escol@eu tra6al@ar co! defini*+es, as ?uais s1o teorica!ente
identific=-eis co! a "ar=frase e co! a o"era*1o de ti"o !etalin,u#stico ou seu resultado
I&REI$AST COUR%VS, 233M, "744MJ, e ta!6.! se ten@a restrin,ido o nB!ero de conceitos
da a6orda,e! se!i(tica "ara a"enas al,u!as es"ecificidades, . c@e,ado o !o!ento de tecer
es"ecula*+es "ara ?ue esses conceitos re-ele! al,o so6re os "adr+es de re,ularidades e
irre,ularidades ?ue se "retende encontrar no corpus discursi-o so6 an=lise, e! u!a
"ers"ecti-a co!"arati-a trans-ersal7 Para tanto, o Blti!o trunfo da teoria se!i(tica ?ue se
e!"re,ar= . o conceito de "ro-as, "or?ue ele "arece !uito ade?uado 5 identifica*1o das
re,ularidades iterati-as entre diferentes enuncia*+es7
V no conceito de Fes?ue!a narrati-o canLnicoG ?ue a Se!i(tica direciona o ol@ar do
analista "ara a re,ularidade sinta,!=tica de "ro-as iterati-as descritas "ara os suAeitos da
narra*1o7 De acordo co! o in-esti!ento se!/ntico ?ue rece6e!, essas "ro-as "ode! ser
tri"artidas e! ?ualificante, decisi-a e ,lorificante I&REI$AST COUR%VS, 233M, "744E, 28M,
883C88E, ;3<J7 A "ri!eira, situada na di!ens1o "ra,!=tica, Fcorres"onde 5 a?uisi*1o da
co!"etncia Iou, !ais "recisa!ente, das !odalidades atuali)antes do sa6erCfa)er e]ou do
"oderCfa)erJG e . lo,ica!ente "ressu"osta "ara a "ro-a decisi-a7 b se!el@an*a dos o6AetosC
-alores, a "ro-a ?ualificante "ode ser c@a!ada de "ro,ra!a de uso no caso de se considerar o
"ro,ra!a de performance co!o "ro,ra!a 6=sico7
4M3
A "ro-a decisi-a, "ressu"onente da ?ualificante e "or sua -e) "ressu"osta "ara a "ro-a
,lorificante, "ode ser encontrada na sintaDe narrati-a de su"erf#cie re"resentando o o
"ro,ra!a ?ue le-a o suAeito 5 conAun*1o co! o o6AetoC-alor -isado Io o6Aeto da 6uscaJ7 Por
fi!, a "ro-a ,lorificante, diferente!ente das outras duas, est= na di!ens1o co,niti-a, inclui o
fa)er "ersuasi-o do suAeito, es"ecial!ente u! fa)erCsa6er fi,urati-i)ado "ela marca, "ois .
esta ?ue confere a "ossi6ilita*1o do recon@eci!ento e, "ortanto, coloca e! Ao,o as "r("rias
!odalidades -eridict(rias Ii67, "7838, ;3SJ7
As !arcas s1o u!a ocorrncia constante nesse ti"o de docu!ento ,o-erna!ental ?ue
se considerou, ta!6.! "ara auDiliar nos efeitos "ra,!=ticos ilocut(rios Aunto 5 audincia
,eral ?ue rece6er os discursos7 De s(lito, elas a"arece! so6 a for!a de estat#sticas, ou de
narra*+es de sucesso ?ue os enunciadores descre-a! frente 5 su"era*1o de a!ea*as ou outras
dificuldades estruturais7 A a"resenta*1o do "ercurso das "ro-as, outrossi!, . u! dos Bnicos
ele!entos ?ue "arece se,uir u! "adr1o ,eral nos docu!entos de defesa e se,uran*a
considerados, ainda ?ue ne! se!"re isso fi?ue !anifestado co! clare)a0 a "artir da
constata*1o de a!ea*as en?uanto antissuAeitos e]ou antiCo6Aetos, oIsJ suAeitoIsJ . Is1oJ
i!"elidoIsJ "ela !odali)a*1o -irtuali)ante I5s -e)es, "or -ia do destinadorJ a 6uscar a
conAun*1o co! os o6AetosC-alor ?ue l@e fornecer1o a co!"etncia atuali)ante "ressu"osta
"ara a reali)a*1o efeti-a de seu "ro,ra!a narrati-o7
4M4
E!6ora @aAa eDce*+es "erce"t#-eis, eDiste u!a tendncia co!u! nos docu!entos,
es"ecial!ente ?uando to!ados e! -i.s diacrLnico nu! !es!o es"a*o Iou seAa, ?uando se
considera! docu!entos de u! !es!o "a#s lan*ados "or ad!inistra*+es ,o-erna!entais
diferentes, ou so6 condi*+es de "rodu*1o distintasJ, de a"resentar o es?ue!a narrati-o
canLnico do suAeitoC@er(i, seAa atoriali)ado no Estado ou no ,o-erno7 Esse ca!in@o
eufori)ante lo,ica!ente tenta deiDar as !arcas recon@ec#-eis de ?ue o suAeito ad?uiriu
co!"etncias e "erfe) os atos ?ue de-eria7 Lido ?uer "elos cidad1os do "a#s, ?uer "elos
-i)in@os sulCa!ericanos ou ainda "or outros atores do cen=rio internacional, esse es?ue!a
narrati-o ?uer trans!itir eficincia e ins"irar confian*a, entre outros atri6utos7 U! ol@ar
atento "ara as "r=ticas lin,u#sticas "or !eio das ?uais isso . feito aAuda o analista a darCse
conta desses atos de lin,ua,e! de !odo !ais "reciso e circunstanciado, fornecendo inclusi-e
u! arca6ou*o !ais ro6usto "ara e-entuais cr#ticas e a-alia*+es acad!icas so6re a
e!"re,a6ilidade te(rica e a situa*1o ,eral do su6continente en?uanto re,i1o se,undo os
crit.rios de se,uran*a e defesa7
E!6ora o esco"o do n#-el e! ?ue se situa este tra6al@o n1o seAa "ri!aria!ente
-oltado 5 c@e,ada de conclus+es ino-adoras, ficara! a?ui re,istrados al,uns ele!entos ?ue se
considera Bteis 5 refleD1o so6re o continente sulCa!ericano en?uanto re,i1o se,undo esses
dois crit.rios7 Entre as "ossi6ilidades de "es?uisa ?ue se descortina! "elo "resente esfor*o,
est= n1o a"enas a siste!ati)a*1o !ais acurada dos actantes, o6Aetos e "ro,ra!as narrati-os
?ue se descre-eu dis"ersa!ente, !as ta!6.! as conclus+es ?ue se "ossa! a6strair co! 6ase
nessa or,ani)a*1o7 Entre elas, "ode!Cse a-entar, "or eDe!"lo, as diferen*as si,nificati-as da
se,uran*a e da defesa e! cada u!a das atuali)a*+es discursi-as ?ue se considere, "ois elas
"ode!, cada u!a, re"resentar o6Aetos de uso, de -alor, "ro,ra!as narrati-os instru!entais ou
finais e at. !es!o actantes de destina*1o7
Do !es!o !odo, as institui*+es ?ue os internacionalistas nor!al!ente analisa!
estatica!ente, "ode! rece6er an=lises de -i.s 6astante din/!ico ?uando se considera! os
desli)a!entos si,nificati-os "or ?ue elas "assa! nas atuali)a*+es discursi-as0 e!6ora n1o
ten@a sido "oss#-el a!"liar as discuss+es a esse res"eito no "resente tra6al@o, "ro-a-el!ente
ficou 6e! claro ?ue as For*as Ar!adas, os $inist.rios de Defesa, e !es!o a sociedade ou
"o"ula*1o s1o ter!os ?ue, de acordo co! o conteDto de !anifesta*1o, rece6e! si,nifica*+es
6astante distintas ?ue "ode! ter conse?uncias I"erlocut(riasJ 6astante di-ersas7
4M2
Final!ente, ainda . "oss#-el usar as a6orda,ens lin,u#sticas "ara infor!ar
elucu6ra*+es te(ricas e !etate(ricas so6re a "r("ria estrutura internacional e os ele!entos a
ela correlacionados0 se essa estrutura e as res"ecti-as re,ularidades ?ue ela "resu!e "udere!
ser -alida!ente a6stra#das en?uanto ,ra!=tica das rela*+es internacionais, fica "ossi6ilitado o
entendi!ento das altas -aria*+es sint=ticas e se!/nticas das intera*+es ?ue ela cont.!
en?uanto !anifesta*+es ainda desencontradas de-ido 5 falta de identifica*1o se,undo u!
su6strato ou transcendncia co!u!0 "or eDe!"lo, seria o caso da "erda das re,ularidades ?ue
a &uerra Fria "ossi6ilita-a, ou ent1o do desafio 5 "ressu"osi*1o re,ular ,eral do !ono"(lio
estatal da for*a ar!ada, "erfor!ado "elas no-as a!ea*as ?ue atua! e se fa)e! "erce6er no
/!6ito interno e transnacional7 >ui*= toda essa lin,ua,e! "ossa ser-ir "ara tratar a se,uran*a
e a defesa de u!a !aneira po5tica, no sentido 6ela!ente e!"re,ado "or Constantinou I2333J
"ara essas ?uest+es de -iolncia t1o distantes do liris!o0
Uso a "o.tica "ara indicar, K e a"ontar "ara certos outros te!"osT "ara ol@ar
tradi*+es e contratradi*+es da se,uran*aT "ara ilustrar co!o al,u!as no*+es da
se,uran*a "re-alecera! so6re outras, e co!o essa escol@a relati-a!ente ar6itr=ria
te! conse?uncias de lon,o alcance "ara nosso entendi!ento da se,uran*a @oAe7
Nesse sentido, a inter-en*1o "o.tica . "ol#ticaT isto ., se n1o redu)i!os o "ol#tico
!era!ente 5 "raDiolo,ia K ou no !#ni!o a u!a "raDiolo,ia definida e! o"osi*1o 5
teoria7
4M8
&ocumentos 'rinci'ais usados 'ara a an(lise
ES%ADO PLURINACIONAL DE 'OLmVIA7 'e# CD %&/@10 LeN Or,=nica de las Fuer)as
Ar!adas de la Naci(n7 83]42]4SS27 Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]OOO7!indef7,o676o]
!indef]sites]default]files]LE` OR&^NICA DE LAS FUER\AS AR$ADAS DE LA
NACIlN7"dfr IBlti!o acesso e! 4<]3M]44J7
9999997 'iro Blanco de *e!ensa7 233;7 Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]!erln7ndu7edu]O@ite"a"ers]
6oli-ia233;7"dfr IBlti!o acesso e! 4<]3M]44J7
9999997 Cueva -onstitucin 4ol:tica del <stado7 Pro!ul,ada e! 3S]32]3S7 Vers1o di,ital
dis"on#-el e!0 q@tt"0]]OOO7"residencia7,o676o]doOnload]constitucion7"dfr IBlti!o
acesso e! 4E]3M]44J7
9999997 'ineamientos para una nueva doctrina de seguridad # de!ensa7 A,osto de 23447
Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]OOO7!indef7,o676o]!indef]sites]default]files]li6ro9interior9
teDto7"dfr IBlti!o acesso e! 4E]3M]44J7
REPf'LICA AR&EN%INA7 *ecreto %&5%/E)@@>0 Directi-a de Pol#tica de Defensa Nacional7
43]44]233S7 Vers1o di,ital dis"on#-el e!0 q@tt"0]]OOO7!indef7,o-7ar]leNes N
decretos]Decreto 4H4; C 233S7docr IBlti!o acesso e! 4<]3M]44J7
9999997 Revisin de la *e!ensa7 23347 Vers1o di,ital dis"on#-el e!0 q@tt"0]]!erln7ndu7edu]
O@ite"a"ers]Ar,entina2334"rint7"dfr IBlti!o acesso e! 4<]3M]44J7
9999997 'iro lanco de la RepFlica Argentina7 4SSS7 Vers1o di,ital dis"on#-el e!0
q@tt"0]]!erln7ndu7edu]O@ite"a"ers]Ar,entina4SSS7"dfr IBlti!o acesso e! 48]3M]44J7
9999997 'e# CD )/&@1>0 LeN de Se,uridad Interior7 Pro!ul,ada e! 3E]34]S2, "u6licada e!
4H]34]S27 Vers1o di,ital dis"on#-el e!0 q@tt"0]]!erln7ndu7edu]O@ite"a"ers]
Ar,entina$arco:uridico7"dfr IBlti!o acesso e! 48]3M]44J7
9999997 'e# CD ),&11/0 LeN de Defensa Nacional7 Pro!ul,ada e! 2E]3;]4SMM, "u6licada e!
3<]3<]MM7 Vers1o di,ital dis"on#-el e!0 q@tt"0]]!erln7ndu7edu]O@ite"a"ers]
Ar,entina$arco:uridico7"dfr IBlti!o acesso e! 48]3M]44J7
4M;
REPf'LICA 'OLIVARIANA DE VENE\UELA7 'e# +rg$nica de Seguridad de la
Cacin7 Pro!ul,ada e! 4M]42]32 na &aceta Oficial Nh 8H7<S;7 Dis"on#-el e!0
q@tt"0]]OOO7resdal7or,]Arc@i-o]-ene)uelaCleNCse,uridad7@t!r IBlti!oacesso e!
4H]3M]44J7
9999997 *ecreto CD 3),>, con Ran,o, Valor N Fuer)a de LeN Or,=nica de la Fuer)a Ar!ada
Nacional 'oli-ariana7 Pu6licada e! 84]3H]3M7 Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]OOO7resdal7or,]
atlas]-ene)uelaClofan7"dfr IBlti!o acesso e! 4M]3M]44J7
REPf'LICA DE CILE7 'iro Blanco de la *e!ensa Cacional de -"ile7 4SSH7 Vers1o
di,ital dis"on#-el e!0 q@tt"0]]OOO7defensa7cl]]O"Ccontent]u"loads]LI'ROCDECLAC
DEFENSACNACIONAL94SSH7"dfr IBlti!o acesso e! 4E]3M]44J7
9999997 'iro Blanco de la *e!ensa Cacional de -"ile7 23327 Dis"on#-el e!0
q@tt"0]]OOO7defensa7cl]li6ro92332]indeD7@t!r IBlti!o acesso e! 4E]3M]44J7
9999997 'iro Blanco de la *e!ensa Cacional de -"ile7 23437 Dis"on#-el e!0
q@tt"0]]OOO7defensa7cl]li6ro92343]indeD7@t!r IBlti!o acesso e! 4E]3M]44J7
REPf'LICA DE COLO$'IA7 4ol:tica de *e!ensa # Seguridad *emocr$tica7 23387
Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]OOO7oas7or,]cs@]s"anis@]docu!entos]Colo!6ia7"dfr IBlti!o
acesso e! 4H]3M]44J
9999997 4ol:tica de -onsolidacin de la Seguridad *emocr$tica7 233H7 Dis"on#-el e!0
q@tt"0]]!erln7ndu7edu]O@ite"a"ers]Colo!6ia233H7"dfr IBlti!o acesso e! 4H]3M]44J7
9999997 Pala-ras del Presidente :uan $anuel Santos Calder(n en la "resentaci(n de la
Pol#tica de Se,uridad Ciudadana7 Cali, 3;]43]23437 Dis"on#-el e!0
q@tt"0]]Os"7"residencia7,o-7co]Prensa]2343]Octu6re]Pa,inas]2343433;93E7as"Dr
IBlti!o acesso e! 4H]3M]44J7
REPf'LICA DEL ECUADOR7 4ol:tica de la *e!ensa Cacional del <cuador7 23327
Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]!erln7ndu7edu]O@ite"a"ers]Ecuador23327"dfr IBlti!o acesso
e! 4H]3M]44J7
4M<
9999997 4ol:tica de la *e!ensa Cacional del <cuador7 233E7 Dis"on#-el e!0
q@tt"0]]!erln7ndu7edu]O@ite"a"ers]Ecuador233E7"dfr IBlti!o acesso e! 4H]3M]44J7
9999997 4lan <cuador7 233H7 Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]OOO7resdal7or,]ulti!osCdocu!entos]
"lanCecuador3H7"dfr IBlti!o acesso e! 4H]3M]44J7
REPf'LICA DEL PARA&UA`7 4ol:tica de *e!ensa Cacional7 4SSS7 Dis"on#-el e!0
q@tt"0]]OOO7!dn7,o-7"N]-2]"olitica7@t!lr IBlti!o acesso e! 4H]3M]44J7
REPf'LICA DEL PERf7 'iro Blanco de la *e!ensa Cacional7 233<7 Dis"on#-el e!0
q@tt"0]]!erln7ndu7edu]O@ite"a"ers]Peru233<7"dfr IBlti!o acesso e! 4H]3M]44J7
REPf'LICA FEDERA%IVA DO 'RASIL7 4ol:tica de *e!esa Cacional7 4SSE7 Dis"on#-el
e!0 q@tt"0]]OOO7"lanalto7,o-76r]"u6li93;]COLECAO]DEFES7%$r IBlti!o acesso
e! 4E]3E]44J7
9999997 *ecreto CD 1&/7/0 Pol#tica de Defesa Nacional7 Pro!ul,ado e! 83]3E]3<, "u6licado
no Di=rio Oficial da Uni1o de 34]3H]3<7 Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]OOO7"lanalto7,o-76r]
cci-il938]9Ato233;C233E]233<]Decreto]D<;M;7@t!r IBlti!o acesso e! 4E]3E]44J7
9999997 *ecreto CD 3&5@,0 Estrat.,ia Nacional de Defesa7 Pro!ul,ado e! 4M]42]233M,
"u6licado no Di=rio Oficial de 4S]42]3M7 Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]OOO7fa67!il76r]
"ortal]defesa]estrate,ia9defesa9nacional9"ortu,ues7"dfr IBlti!o acesso e! 4E]3M]44J7
REPf'LICA ORIEN%AL DEL URU&UA`7 Bases para una pol:tica de de!ensa nacional7
Outu6ro] 4SSS7 Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]OOO7oas7or,]cs@]s"anis@]docli6rdefUru,7as"r
IBlti!o acesso e! 4H]3M]44J7
9999997 'e# CD %7&31@0 LeN $arco de Defensa Nacional7 Pro!ul,ada e! 4S]32]23437
Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]OOO7"arla!ento7,u67uN]leNes]Acceso%eDtoLeN7as"wLeNg
4ME<3xAnc@orgr IBlti!o acesso e! 4H]3M]44J7
4ME
)i*liografia mencionada e referencial
234
ADLER, E!anuel7 Sei)in, t@e !iddle ,round0 constructi-is! in Oorld "olitics7 <uropean
Gournal o! (nternational Relations, -78, n78, "784SC8E8, 4SSH Itradu*1o "ara o
"ortu,us0 O construti-is!o no estudo das Rela*+es Internacionais7 'ua Cova0 re-ista
de cultura e "ol#tica, n7;H, "7234C2<2, a,o7 4SSSJ7
9999997 %@e s"read of securitN co!!unities0 co!!unities of "ractice, selfCrestraint, and
NA%OQs "ostCCold War transfor!ation7 <uropean Gournal o! (nternational
Relations, -74;, n72, "74S<C283, 233M7
999999T 'ARNE%%, $ic@ael7 &o-ernin, anarc@N0 a researc@ a,enda for t@e studN of securitN
co!!unities7 <t"ics H (nternational A!!airs, -743, n74, "7E8CSM, 4SSE7
999999T 'ARNE%%, $ic@ael7 Securit# communities7 Ca!6rid,e0 Ca!6rid,e Uni-ersitN
Press, 4SSM7
999999T &REVE, Patricia7 W@en securitN co!!unitN !eets 6alance of "oOer0 o-erla""in,
re,ional !ec@anis!s of securitN ,o-ernance7 RevieI o! (nternational Studies, -78<,
n74, "7<SCM;, 233S7
ALE&RmA, Ciro7 FPerB0 el $inisterio de Defensa del PerBG7 In0 PANEL 2M0 F$inisterios de
Defensa, casos de estudioG IREDESJ7 'ras#lia0 H a 43 de a,osto, 23327
ALRER, aNOard R7 On securiti)ation "olitics as conteDted teDts and talP7 Gournal o!
(nternational Relations and *evelopment, -7S, n74, "7H3CM3, 233E7
ALSINA :r7, :o1o Paulo Soares7 A s#ntese i!"erfeita0 articula*1o entre "ol#tica eDterna e
"ol#tica de defesa na era Cardoso7 Revista Brasileira de 4ol:tica (nternacional, -7;E,
n72, "7<8CME, 23387
ALS%ON, Willia! P7 Lin,uistic acts7 American 4"ilosop"ical 8uarterl#, -74, n72, "748MC
4;E, A"r7 4SE;7
AL%USSER, Louis7 Aparel"os ideolgicos de <stado7 Rio de :aneiro0 &raal, 4SM<
Iori,inal francs "u6licado e! 4SH3J7
234 E!6ora 6oa "arte dos tra6al@os a?ui referenciados n1o ten@a sido direta!ente !encionada no teDto desta
disserta*1o, o"touCse ta!6.! "or a"resentar na "resente lista certas o6ras ?ue fora! consultadas, !as n1o
a"arecera! eD"l#citas durante a eD"osi*1o7 Isso atende tanto 5 consolida*1o de u! arrola!ento relati-a!ente
a!"lo de 6i6lio,rafia "ertinente "ara o estudo !ais "or!enori)ado dos assuntos "or "arte dos interessados,
?uanto ao recon@eci!ento da influncia ?ue a leitura destes tra6al@os ten@a eDercido so6re as "es?uisas e
o"ini+es deste autor7
4MH
ALVES, V=,ner Ca!iloT $OREIRA, Willia! de Sou)aT ARIAS NE%O, :os. $i,uel Ior,7J7
A de!esa e a segurana na Amrica do Sul0 IV Encontro da A'ED7 Ca!"inas0
$ercado de Letras, 23447
APAP, :oannaT CARRERA, Ser,io7 $aintainin, securitN Oit@in 6orders0 toOard a "er!anent
state of e!er,encN in t@e EUw7 Alternatives0 ,lo6al, local, "olitica, -72S, n7;, "78SSC
;4E, 233;7
APOS%EL, L7 IllocutionarN forces and t@e lo,ic of c@an,e7 6ind, -7M4, n7822, "723MC22;,
A"r7 4SH27
ARADAU, Claudia7 SecuritN and t@e de!ocratic scene0 desecuriti)ation and e!anci"ation7
Gournal o! (nternational Relations and *evelopment, -7H, n7;, "78MMC;48, 233;7
9999997 Li!its of securitN, li!its of "oliticsw A res"onse7 Gournal o! (nternational
Relations and *evelopment, -7S, n74, "7M4CS3, 233E7
9999997 For,et e?ualitNw SecuritN and li6ertN in t@e QOar on terrorQ7 Alternatives0 ,lo6al,
local, "olitical, -788, n78, "72S8C84;, 233M7
ARAf:O, Ins Lacerda7 *o signo ao discurso0 introdu*1o 5 filosofia da lin,ua,e!7 S1o
Paulo0 Par=6ola, 233;7
ASLE`, Ric@ard R7T WALRER, R7 '7 :7 Introduction0 S"eaPin, t@e lan,ua,e of eDile0
dissident t@ou,@t in International Studies7 (nternational Studies 8uarterl#, -78;, n78,
"72<SC2EM, Se"7 4SS37
AUS%IN, :o@n Lan,s@aO7 JoI to do t"ings Iit" Iords0 t@e Willia! :a!es Lectures
deli-ered at ar-ard Uni-ersitN7 ODford0 ODford Uni-ersitN Press, 4SME I"ri!eira
edi*1o de 4SE2J7
AVILA, Carlos Frederico Do!#n,ue)T AR&UELES, Del!o de Oli-eira7 Fist(ria da
A!.rica do Sul e cultura estrat.,ica0 est1o os conflitos do "assado "resentes @oAewG7
In0 OLIVEIRA, 2344, "724C8M7
'AC, Daniel7 R.,ionalis!es, r.,ionalisation et ,lo6alisation7 In0 &A\I'O, $a!oudouT
%IRIO%, C.line Ior,7J7 'KA!ri=ue en Science 4oliti=ue7 Paris0 Rart@ala, 233S7
'AC, RentT ARNIS, Ro6ert $7 Lin,uistic co!!unication0 a sc@e!a for s"eec@ acts7 In0
DAVIS, Ste-en Ied7J7 4ragmatics0 a reader7 NeO `orP]ODford0 ODford Uni-ersitN
Press, 4SS47
4MM
'A&&IO, Rarina Pist(n7 FLa -ulnera6ilidad de los "a#ses "e?uepos ante el terroris!oG7 In0
PANEL ON FDESAFmOS A LA DEFENSA ` SE&URIDAD EN EL SI&LO UUI0
yCON%INUIDAD ` CA$'IOwG IREDESJ7 'ras#lia0 Au,ust HC43, 23327
'ALDWIN, Da-id A7 %@e conce"t of securitN7 RevieI o! (nternational Studies, -728, n74,
"7<C2E, 4SSH7
'AL\AC>, %@ierrN7 %@e t@ree faces of securiti)ation0 "olitical a,encN, audience and conteDt7
<uropean Gournal o! (nternational Relations, -744, n72, "74H4C234, 233<7
'ANRS, $ic@ael7 SNste!s analNsis and t@e studN of re,ions7 (nternational Studies
8uarterl#, -748, n7;, "788<C8E3, Dec7 4SES7
'ARRACINA, Carlos7 FPro,ra!a interno de !edidas de confian)a !utua0 los Li6ros
'lancos en A!.rica Latina 6aAo una "ers"ecti-a co!"aradaG7 In0 SEPfLVEDA, I7T
ALDA, S7 'a administracin de la *e!ensa en Amrica 'atina, -7III7 $adrid0
IU&$, 233M, "7;28C;;E7
'AR'ISAN, Leci 'or,esT SILVA, Car!e! Luci da Costa7 OsOald Ducrot7 In0 FLORES et
al7, 233S, "72;HC2;S7
'ARONAS, Ro6erto LeiserT RO$ESU, Fa6iana Ior,7J7 Jomenagem a 6ic"el 4Lc"eux0 2<
anos de "resen*a na an=lise do discurso7 Ca!"inas0 $ercado de Letras, 233M7
999999 Ior,7J7 An$lise do discurso0 a"onta!entos "ara u!a @ist(ria da no*1oCconceito de
for!a*1o discursi-a7 S1o Carlos0 Pedro e :o1o Editores, 233H7
'ARROS, Diana Lu) Pessoa de7 Beoria do discurso0 funda!entos se!i(ticos7 S1o Paulo0
Atual, 4SMM7
9999997 Beoria semitica do texto7 S1o Paulo0 itica, 4SS37
9999997 Estudos do teDto e do discurso no 'rasil7 *&<&'&B&A&0 Re-ista de Docu!enta*1o de
Estudos e! Lin,u#stica A"licada, -74<, Es"ecial, "74M8C4SS, 4SSS7
9999997 FEstudos do discursoG7 In0 FIORIN, :os. Lui) Ior,7J7 (ntroduo M 'ingu:stica, -720
"rinc#"ios de an=lise7 S1o Paulo0 ConteDto, 2338, "74MHC24S7
9999997 Ru!os da se!i(tica7 Bodas as 'etras, -7S, n74, "742C28, 233H7
9999997 Contri6ui*+es de 'aP@tin 5s teorias do discurso7 In0 'RAI% Ior,7J, 233M, "72<C8E7
'AR%ES, Roland7 <lementos de Semiologia7 S1o Paulo0 CultriD, 233H Iori,inal francs
"u6licado e! 4SE;J7
4MS
'AR%OLO$V, $ariano C.sar7 FLa %ri"le Frontera desde la "ers"ecti-a ar,entina0 "rinci"al
foco terrorista en el Cono Sur a!ericanoG7 In0 PANEL ON F%ERRORIS$O `
REPERCUSIONES E$ISFVRICASG IREDESJ7 'ras#lia0 Au,ust HC43, 23327
'ASO$'RIO, Carlos7 F$ilitari)aci(n N des!ilitari)aci(n de la se,uridad "B6lica en el
PerBG7 In0 PANEL ON F$ILI%ARI\ACIlN DE LAS POLICmAS VERSUS
POLICIALI\ACIlN DE LAS FUER\AS AR$ADASG IREDESJ7 'ras#lia0 Au,ust
HC43, 23327
'ASRUR, RaAes@ $7 Decentrali)in, t@eorN0 re,ional international "olitics7 (nternational
Studies, -7;8, n7;, "7;4SC;2;, 233E7
'ECR, Ulric@7 'a sociedad del riesgo0 @acia una nue-a !odernidad7 'arcelona] 'uenos
Aires] $.Dico0 Paid(s, 4SSM Y"u6lica*1o ale!1 ori,inal de 4SMEZ7
'ENRE, Andreas7 No OaN out0 desecuriti)ation, e!anci"ation and t@e eternal return of t@e
"olitical0 a re"lN to Aradau7 Gournal o! (nternational Relations and *evelopment,
-7S, "7E2CES, 233E7
'EIDER, Li6a7 Estrutura lin,u#stica7 Bempo Brasileiro, -74<]4<, 4SH8, "7;<C<8
'ELL, Duncan S7A7 Lan,ua,e, le,iti!acN and t@e "roAect of criti?ue7 Alternatives0 ,lo6al,
local, "olitical, -72H, n78, "782HC8<3, :ul7CSe"7 23327
'EN, Rodri,o Atria7 FLi6ros de la defensa0 una 6ase co!Bn "ara su ela6oraci(nG7 In0 PANEL0
FLi6ros 6lancos de defensa nacionalG IREDESJ7 Santia,o0 Octo6er 2MC83, 23387
'ENNIN&%ON, &eoffreNT DERRIDA, :ac?ues7 Gac=ues *errida7 Rio de :aneiro0 :or,e
\a@ar, 4SSE Yori,inal francs "u6licado e! 4SS4Z7
'ENVENIS%E, V!ile7 4rolemas de 'ingu:stica geral (, ;7ed7 Ca!"inas0 Pontes, 4SS<
Yori,inal francs "u6licado e! 4SEEJ7
'ER%A\\O, :uliana7 NeO re,ionalis! and leaders@i" in 'ra)ilian securitN and defense
"olicN7 Securit# and *e!ense Studies RevieI, -743, "7S4C43E, S"rin,CSu!!er issue,
23437
'ER%ON, Peter7 International su6sNste!s0 a su6!acro a""roac@ to international studies7
(nternational Studies 8uarterl#, -748, n7;, s"ecial issue on international su6sNste!s,
"782SC88;, Dec7 4SES7
'ESIO, F.liD7 FSe,uridad N Defensa "ara !o!entos de crisis0 &o6ierno, Parla!ento N FFAA
en el Uru,uaN de @oNG7 In0 PANEL0 FCon,ress and defense "olicNG IREDESJ7
Santia,o0 Octo6er 2MC83, 23387
4S3
'EVIR, $arP7 %@e errors of lin,uistic conteDtualis!7 Jistor# and t"eor#, -784, n78, "72HEC
2SM, Oct7 4SS27
9999997 $eanin, and intention0 a defense of "rocedural indi-idualis!7 CeI 'iterar#
Jistor#, -784, n78, "78M<C;38, Su!!er 23337
9999997 oO to 6e an intentionalist7 Jistor# and B"eor#, -7;4, n2, "723SC24H, $aN 23327
'IERS%ERER, %@o!as :7 Critical reflections on "ostC"ositi-is! in International Relations7
(nternational Studies 8uarterl#, -788, n78, "72E8C2EH, Se"7 4SMS7
'ILE%\RI, AnatT $A%AR, Anat7 LudOi, Witt,enstein7 In0 Stan!ord <nc#clopedia o!
4"ilosop"#, 233S7 Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]"lato7stanford7edu]entries]Oitt,ensteinr
Iacesso e! 2<]44]43J7
'LAN%ON, Ro6ert &7 'rin,in, t@e Qco!!unitNQ 6acP0 inte,ration, conflict and coo"eration7
-ooperation and -on!lict, -7;4, n74, "784C<2, 233E7
'LEIRER, Roland7 EditorQs introduction7 AlternativesN gloal. local. political, -72<, n78,
"72ESC2M<, :ul7CSe"7 23337
'LOO$FIELD, Leonard7 A set of "ostulates for t@e science of lan,ua,e7 'anguage, -72, n78,
"74<8C4E;, Se"7 4S2E7
'LU$CRULRA, S@os@ana7 FDiscourse "ra,!aticsG7 In0 -an DI:R, 4SSH6, "78MCE87
'z{S, $orten7 SecuritN co!!unities0 O@ose securitNw7 -ooperation and -on!lict, -78<,
n78, "783SC84S, 23337
'O$AN, :a!esT RE&, Willia!7 F:[r,en a6er!asG7 In0 Stan!ord <nc#clopedia o!
4"ilosop"#, 233H7 Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]"lato7stanford7edu]entries]@a6er!asr
Iacesso e! 22]44]43J7
'ONILLA, Adrian7 FUna a,enda de se,uridad andinaG7 In0 PANEL0 FE-olution of t@e
conce"t of @e!is"@eric securitNG IREDESJ7 Santia,o0 Octo6er 2MC83, 23387
9999997 FConflicto en la re,i(n andina0 inesta6ilidad "ol#tica N crisis colo!6ianaG7 In0
PANEL ON F%ERRORIS$O ` REPERCUSIONES E$ISFVRICASG IREDESJ7
'ras#lia0 Au,ust HC43, 23327
'OO%, Ren7 B"eor# o! Iorld securit#7 Ca!6rid,e0 Ca!6rid,e Uni-ersitN Press, 233M7
999999T WEELER, Nic@olas :7 B"e securit# dilemma0 fear, coo"eration and trust in Oorld
"olitics7 'asin,stoPe0 Pal,ra-e $ac!illan, 233H7
4S4
'RAI%, 'et@ Ior,7J7 BaO"tin0 dialo,is!o e constru*1o do sentido7 Ca!"inas0 Unica!",
233M7
'RANDO, elena at@sue Na,a!ine7 (ntroduo M An$lise do *iscurso7 Ca!"inas0
Editora da Unica!", 4SSS7
9999997 Su0etividade. argumentao. poli!onia0 a "ro"a,anda da Petro6r=s7 S1o Paulo0
UNESP, 4SSH7
'RI&A&O, Cl(-is7 FA"resenta*1oG7 In0 PROENnA :r7T DINI\, 4SSM, "7HCS7
'RONCRAR%, :eanCPaul7 + agir nos discursos0 das conce"*+es te(ricas 5s conce"*+es dos
tra6al@adores7 Ca!"inas0 $ercado de Letras, 233M7
'ROWER 'eltra!in, :or,e7 La teor#a del conteDto de %7 Van DiAP co!o "roNecto anal#tico
deri-ado del "ra,!atis!o "eirciano0 un a"orte a la co!"rensi(n se!i(tica del
discurso7 *&<&'&B&A&0 Re-ista de Docu!enta*1o de Estudos e! Lin,u#stica A"licada,
-72<, n72, "7;2HC;E8, 233S7
'RU'ACRER, Ro,ersT COOPER, FredericP7 'eNond FidentitNG7 B"eor# and Societ#, -72S,
n74, "74C;H, Fe67 23337
'RUN, Die,o A6ente7 FPara,uaN, un escenario confuso N ca!6ianteG7 In0 $A%IEUT
&UARNI\O, 2343, "74MHC4S87
'R`SR, Alison7 Fearts and !indsG0 6rin,in, sN!6olic "olitics 6acP in7 4olitic, -72H, n7;,
"7<<SC<M<, Su!!er 4SS<7
'URC, Ro6ert7 FC@arles Sanders PeirceG7 In0 Stan!ord <nc#clopdia o! 4"ilosop"#, 23437
Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]"lato7stanford7edu]entries]"eircer Iacesso e! 22]44]2343J7
'URRE, Ant@onN7 A"orias of securitN7 AlternativesN gloal. local. political, -72H, n74, "74C
2H, :an7C$ar7 23327
'U\AN, 'arrN7 Peace, "oOer and securitN0 contendin, conce"ts in t@e studN of International
Relations7 Gournal o! 4eace Researc", -724, n72 Is"ecial issue on alternati-e defenseJ,
"743SC42<, :un7 4SM;7
9999997 4eople. states and !ear0 an a,enda for international securitN in t@e "ostCCold War
era, 27 ed7 London0 ar-ester W@eats@eaf, 4SS47
999999T WsVER, Ole7 Sli""erNw contradictorNw sociolo,icallN untena6lew t@e Co"en@a,en
Sc@ool re"lies7 RevieI o! (nternational Studies, -728, "72;4C2<3, 4SSH7
4S2
999999T WsVER, OleT DE WILDE, :aa"7 Securit#0 a neO fra!eOorP for analNsis7 London0
LNnne Rienner, 4SSM7
999999T WsVER, Ole7 Regions and poIers0 t@e structure of international securitN7
Ca!6rid,e0 Ca!6rid,e Uni-ersitN Press, 23387
999999T WsVER, Ole7 $acrosecuritisation and securitN constellations0 reconsiderin, scale
in securitisation t@eorN7 RevieI o! (nternational Studies, -78<, "72<8C2HE, 233S7
CA$ACO, Ricardo &arc#aCA,reda7 F'ol#-ia co!o eAe articulador entre la Co!unidad
Andina de Naciones N el $ercosur, en la "re-enci(n de las nue-as a!ena)as
e!er,entesG7 In0 PANEL ON FLAS INSE&URIDADES E$ER&EN%ES DE LA
CO$UNIDAD ANDINA ` $ERCOSURG IREDESJ7 'ras#lia0 Au,ust HC43, 23327
C^$ARA :r7, :oa?ui! $attoso7 O estruturalis!o lin,u#stico7 Bempo Brasileiro, -74<]4E,
4SH8, "7<C;87
CA$P'ELL, Da-id7 Priting securit#0 United States forei,n "olicN and t@e "olitics of
identitN, 27ed7 $innea"olis0 Uni-ersitN of $innesota Press, 4SSM I"ri!eira edi*1o de
4SS2J7
CANINAS, Os-aldo Pe*an@a7 FA securiti)a*1o da A!a)Lnia0 atores e a,endasG7 In0 ALVEST
$OREIRAT ARIAS NE%O, 2344, "7824C8;H7
CAN%ORI, Louis :7T SPIE&EL, Ste-en L7 International re,ions0 a co!"arati-e a""roac@ to
fi-e su6ordinate sNste!s7 (nternational Studies 8uarterl#, -748, n7;, s"ecial issue on
international su6sNste!s, "78E4C8M3, Dec7 4SES7
999999T SPIE&EL, Ste-en L7 %@e international relations of re,ions7 4olit#, -72, n7;, "78SHC
;2<, Su!!er 4SH37
C7A7S7E7 Collecti-e7 Critical a""roac@es to securitN in Euro"e0 a netOorPed !anifesto7
Securit# *ialogue, -78H, n7;, "7;;8C;MH, 233E7
CAS%ILLA, Ca!ilo Ec@and#aT &l$E\, Eduardo 'ec@araT NOSSA, Irene Ca6rera7
FColo!6ia0 estado del conflicto ar!ado al final de la ad!inistraci(n de il-aro
Uri6eG7 In0 $A%IEUT &UARNI\O, 2343, "748EC4H27
CELI, Pa6lo7 FEcuador, tensiones 6ilaterales N refor!as institucionalies en se,uridad N
defensaG7 In0 $A%IEUT &UARNI\O, 2343, "72<<C2EE7
9999997 Los Li6ros 'lancos N la relaci(n ci-ilC!ilitar0 de6ate N for!ulaci(n de la "ol#tica de
defensa en Ecuador7 In0 VI SE$INARIO SO'RE INVES%I&ACIlN `
EDUCACIlN EN ES%UDIOS DE SE&URIDAD ` DEFENSA7 Santia,o de C@ile,
4S8
2HC83 octu6re, 2338a7 Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]OOO7li6ro6lanco23437,o-7ar]descar,as]
"a6loceli7"dfr Iacesso e! 4;]3<]2344J7
9999997 FDi!ensi(n institucional de la "ol#tica de defensa0 rol "arla!entario N "ol#tica
eDteriorG7 In0 PANEL0 FCon,ress and defense "olicNG IREDESJ7 Santia,o0 Octo6er
2MC83, 233867
9999997 FLas condiciones ,lo6ales de la se,uridad N las "ol#ticas de defensa7 In0 PANEL ON
S%RA%E&IC S%UDIES IREDESJ7 Was@in,ton0 $aN 22C2<, 23347
CEPIR, $arco7 Se,uran*a nacional e se,uran*a @u!ana0 "ro6le!as conceituais e
conse?[ncias "ol#ticas7 Securit# and *e!ense Studies RevieI, -74, n74, "74C4S,
S"rin, 23347
CE\ARIO, $aria $auraT VO%RE, Se6asti1o7 FSociolin,u#sticaG7 In0 $AR%ELO%%A, 233M,
"74;4C4<<7
CALR, Peter7 Con9militar# securit# and gloal order0 t@e i!"act of eDtre!is!, -iolence
and c@aos on national and international securitN7 'asin,stoPe0 $ac!illan Press, 23337
CARAUDEAU, PatricP7 'inguagem e discurso0 !odos de or,ani)a*1o7 S1o Paulo0
ConteDto, 233Ma7
9999997 *iscurso pol:tico7 S1o Paulo0 ConteDto, 233M6 Iori,inal francs "u6licado e! 233<J7
9999997 U!a teoria dos suAeitos da lin,ua,e!7 In0 LARA, &laucia $uni) Proen*aT
$ACADO, Ida LuciaT E$EDIA%O, Wander Ior,7J7 An$lises do discurso "o0e, -747
Rio de :aneiro0 No-a Fronteira, 233Mc7
999999T $AIN&UENEAU, Do!ini?ue7 *icion$rio de an$lise de discurso7 S1o Paulo0
ConteDto, 233M Iori,inal francs "u6licado e! 233;J7
CECREL, :effreN %7 %@e constructi-ist turn in International Relations t@eorN7 Porld
4olitics, -7<3, n72, "782;C8;M, :an7 4SSM7
CIL%ON, PaulT SC|FFNER, C@ristina7 Discourse and "olitics7 In0 -an DI:R, 4SSH6,
"723EC2837
CIAFARDINI, $arianoT U&AR%E, :os. $anuel7 Los escenarios de la defensa N de la
se,uridad en Ar,entina a finales de la "ri!era d.cada del si,lo UUI7 In0 $A%IEUT
&UARNI\O, 2343, "7M<C4387
CIRINO, :ulio A7T ELI\ONDO, Sil-ana L7 Fireas sin leN0 or#,enes del fen(!eno N
"erce"ciones de a!ena)aG7 In0 PANEL0 FLaOless areas and e!er,in, t@reatsG
IREDESJ7 Santia,o0 Octo6er 2MC83, 23387
4S;
CI%ELLI, Adilson7 Co!unica*1o e lin,ua,e!0 di=lo,os, tr/nsitos e interditos7 6atrizes, ano
2, n74, "748C83, 233M7
CO$$ISSION ON &LO'AL &OVERNANCE7 +ur gloal neig"our"ood7 ODford0
ODford Uni-ersitN Press, 4SS<7
CONEN, L7 :onat@an7 Do illocutionarN forces eDistw7 B"e 4"ilosop"ical 8uarterl#, -74;,
n7<<, "744MC48H, A"r7 4SE;7
CONNOL`, Willia! E7 IdentitN and difference in ,lo6al "olitics7 In0 DER DERIANT
SAPIRO, 4SMS, "7828C8;27
CONS%AN%INOU, Costas $7 Poetics of securitN7 AlternativesN gloal. local. political, -72<,
n78, "72MHC83H, :ul7CSe"7 23337
COORE, $ae-e7 'anguage and reason0 a studN of a6er!asQs "ra,!atics7 Ca!6rid,e0 $I%
Press, 4SS;7
COPELAND, Dale C7 %@e constructi-ist c@allen,e to structural realis!0 a re-ieO essaN7
(nternational Securit#, -72<, n72, "74MHC242, Autu!n 23337
CORACINI, $aria :os. Rodri,ues Faria7 An=lise de discurso0 e! 6usca de u!a !etodolo,ia7
*&<&'&B&A&0 Re-ista de Docu!enta*1o de Estudos e! Lin,u#stica A"licada, -7H, n74,
"7888C8<<, 4SS47
COSERIU, Eu,enio7 Sincronia. diacronia e "istria0 o "ro6le!a da !udan*a lin,u#stica7
Rio de :aneiro0 Presen*a, 4SHS7
COUL%ARD, $alcol!7 An introduction to *iscourse Anal#sis7 EsseD0 Lon,!an &rou",
4SHH7
COUR%INE, :eanC:ac?ues7 An$lise do discurso pol:tico0 o discurso co!unista endere*ado
aos crist1os7 S1o Carlos0 EdUFSCar, 233Sa7
9999997 FPref=cio0 a estran@a @ist(ria da An=lise do DiscursoG7 In0 PIOVE\ANI, 233SI6J,
"744C4E7
9999997 6etamor!oses do discurso pol:tico0 deri-as da fala "B6lica7 S1o Carlos0 Claralu),
233E7
9999997 FOs desli)a!entos do es"et=culo "ol#ticoG7 In0 &RE&OLIN, $aria do Ros=rio Ior,7J7
*iscurso e m:dia0 a cultura do es"et=culo7 S1o Carlos0 Claralu), 2338, "724C8;
Iori,inal francs "u6licado e! 4SS3J7
4S<
CULLER, :onat@an7 Sore la deconstruccin0 teor#a N cr#tica des"u.s del estructuralis!o7
$adrid0 C=tedra, 4SS2 Yori,inal norteCa!ericano "u6licado e! 4SM2Z7
DAL'`, Si!on7 Political s"ace0 autono!N, li6eralis! and e!"ire7 Alternatives0 ,lo6al,
local, "olitical, -783, n7;, "7;4<C;;4, 233<7
DA$$ER%, Lucia7 FDe la se,uridad "u6lica a la se,uridad ciudadanaG7 In0 PANEL0 FPu6lic
and citi)en securitNG IREDESJ7 Santia,o0 2MC83 Octo6er, 23387
DAR'`, P@illi"7 SecuritN, s"atialitN, and social sufferin,7 Alternatives0 ,lo6al, local,
"olitical, -784, n7;, "7;<8C;H8, 233E7
DAUENAUER, 'ernard7 Paul Ricoeur7 In0 Stan!ord <nc#clopedia o! 4"ilosop"#, 233<7
Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]"lato7stanford7edu]entries]ricoeurr Iacesso e! 83]42]43J7
DAVIDSEN, P}l Arne7 B"e maOing and unmaOing o! t"e politics o! exceptionalit#0
studNin, "rocesses of securitisation and desecuritisation in t@e Oran,e and OPa-an,o
Ri-er 6asins7 %ese I$estradoJ K Institute of Co!"arati-e Politics, Uni-ersitN of
'er,en, 233E7
DAVIDSON, Donald7 Actions, reasons and causes7 B"e Gournal o! 4"ilosop"#, -7E3, n728,
"7EM<CH33, 4SE87
DE'RIU, Fran*ois Ied7J7 'anguage. agenc#. and politics in a constructed Iorld7 NeO
`orP0 $7E7 S@ar"e, 23387
DEEL`, :o@n7 Semitica $sica7 S1o Paulo0 itica, 4SS37
DER DERIAN, :a!esT SAPIRO, $ic@ael7 (nternationalE (ntertextual relations0
"ost!odern readin,s of Oorld "olitics7 NeO `orP0 LeDin,ton 'ooPs, 4SMS7
DERRIDA, :ac?ues7 A voz e o !en;meno0 introdu*1o ao "ro6le!a do si,no na
feno!enolo,ia de usserl7 Rio de :aneiro0 :or,e \a@ar, 4SS; I"u6lica*1o francesa
ori,inal de 4SEHJ7
9999997 A escritura e a di!erena7 S1o Paulo0 Pers"ecti-a, 233< I"u6lica*1o francesa
ori,inal de 4SEHJ7
9999997 Qramatologia7 S1o Paulo0 Pers"ecti-a, 233M I"u6lica*1o francesa ori,inal de 4SEHJ7
Di FAN%I, $aria da &l(ria Corra7 $iP@ail 'aP@tin7 In0 FLORES et al, 233S, "728SC2;47
-an DI:R, %eun A7 *iscurso e poder7 S1o Paulo0 ConteDto, 233M7
4SE
999999 Ied7J7 *iscourse as structure and process7 Discourse studies0 a !ultidisci"linarN
introduction, -747 London0 SA&E, 4SSHa7
999999 Ied7J7 *iscourse as social interaction7 Discourse studies0 a !ultidisci"linarN
introduction, -727 London0 SA&E, 4SSH67
DON&I, %ulio al"erin7 Jistoria contempor$nea de Amrica 'atina, 487ed7 $adrid0
Alian)a Editorial, 233<7
DUAR%E, Erico E7 FCo!ent=rios a u!a no-a Pol#tica de Defesa 'rasileiraG7 In0 PANEL ON
$INIS%R` OF DEFENSE IN 'RA\IL IREDESJ7 'ras#lia0 Au,ust HC43, 23327
DUCRO%, OsOald7 + dizer e o dito7 Ca!"inas0 Pontes, 4SMH Iori,inal francs "u6licado e!
4SM3J7
DURAN%I, Alessandro Ied7J7 A companion to 'inguistic Ant"ropolog#7 ODford0 'lacPOell,
233;7
DU>UECES%RADA, Paulo C.sar Ior,7J7 Rs margens0 a "ro"(sito de Derrida7 Rio de
:aneiro] S1o Paulo0 PUCCRio] LoNola, 23327
ENCREVV, Pierre7 FLa6o-, Lin,uisti?ue, Sociolin,uisti?ueG7 In0 LA'OV, Willia!7
Sociolinguisti=ue7 Paris0 Les Vditions de $inuit, 4SHE Iori,inal norteCa!ericano
"u6licado e! 4SH2J7
ERIRSSON, :o@an7 O6ser-ers or ad-ocatesw0 on t@e "olitical role of securitN analNsts7
-ooperation and -on!lict, -78;, n78, "7844C883, 4SSSa7
9999997 De6atin, t@e "olitics of securitN studies0 res"onse to &old!an, WX-er and Willia!s7
-ooperation and -on!lict, -78;, n78, "78;<C8<2, 4SSS67
999999T RINARD, $arP7 %@e internalCeDternal securitN neDus0 notes on an e!er,in,
researc@ a,enda7 -ooperation and -on!lict, -7;;, n78, "72;8C2EH, 233S7
ESCO'AR A7, $ilton7 FU! !odelo de se,uridad ciudadana0 la ,o6erna6ilidad de!ocr=tica N
la se,uridad ciudadanaG7 In0 PANEL ON CURREN% IN%ERNAL SECURI%`
ISSUES IREDESJ7 'ras#lia0 Au,ust HC43, 23327
FA'ER, Ric@ard N7 AlstonQs t@eorN of !eanin,7 B"e 4"ilosop"ical 8uarterl#, -74S, n7H;,
"7E2CMM, :an7 4SES7
FAIRCLOU&, Nor!an7 *iscourse and social c"ange7 Ca!6rid,e0 PolitN Press, 4SS27
999999T WODAR, Rut@7 FCritical discourse analNsisG7 In0 -an DI:R, 4SSH6, "72<MC2M;7
4SH
FAR$ER, Andr.s Rodri,o An,ulo7 FI!"acto N consecuencias de las inse,uridades
e!er,entes IN tradicionalesJ so6re C@ile, "ro-enientes desde la Co!unidad Andina de
Naciones N $ERCOSURG7 In0 PANEL ON FLAS SE&URIDADES E$ER&EN%ES
DE LA CO$UNIDAD ANDINA ` $ERCOSURG IREDESJ7 'ras#lia0 Au,ust HC43,
23327
FARRANDS, C@ris7 FSocietN, !odernitN and social c@an,e0 a""roac@es to nationalis! and
identitNG7 In0 RRAUSET RENWICR, 4SSE, "74C247
FAUS%INO, Cr#stian Ver#ssi!o7 FNotas so6re as "ol#ticas de defesa de Ar,entina, 'rasil e
C@ile0 -#cios e -irtudes nu!a "ers"ecti-a @ist(ricoCco!"arati-aG7 In0 OLIVEIRA,
2344, "78SCE87
FERNiNDE\, %ania \Bpi,a7 FEl rol de las fuer)as ar!adas en el "roceso de fortaleci!iento
de la de!ocracia N en la "ro!oci(n del estado de derec@o N la "artici"aci(n ci-il en
asuntos de se,uridad N defensa0 el caso "eruano, en "articular el "roceso de transici(n
de!ocr=ticaG7 In0 PANEL RELACIONES CmVICOC$ILI%ARES IREDESJ7 'ras#lia0
Au,ust HC43, 23327
FERREIRA, $arcos Alan Fa,ner dos Santos7 FA %r#"lice Fronteira IAr,entina, 'rasil,
Para,uaiJ e o terroris!o internacional0 a di-er,ncia de -is+es entre o ,o-erno
6rasileiro e (r,1os decis(rios norteCa!ericanos e! te!a de defesaG7 In0
CONFERENCIA SU'RE&IONAL0 FRetos a la se,uridad N defensa en un a!6iente
"ol#tico co!"leAo0 coo"eraci(n N di-er,encia en Sura!.ricaG7 Carta,ena de Indias0
:ulio 2HC84, 233S7
FERREIRA, Ric@ard7 FEl "roceso de !oderni)aci(n de las fuer)as ar!adasG7 In0 RESDAL,
2343, "72E2C2E87
FIDAL&O, Ant(nio7 Semitica geral7 Co-il@10 Uni-ersidade da 'eira Interior, 4SSS7
999999T &RADI$, Ana6ela7 6anual de Semitica7 Portu,al0 U'I, 233;C233<7
FIERRE, Rarin $7T :zR&ENSEN, Rnud EriP7 -onstructing international relations0 t@e
neDt ,eneration7 Ar!onP] London0 $7 E7 S@ar"e, 23347
9999997 'reaPin, t@e silence0 lan,ua,e and !et@od in International Relations7 In0 DE'RIU,
2338, "7EECME7
FIN&ARE%%E, er6ert7 Perfor!ati-es7 American 4"ilosop"ical 8uarterl#, -7;, n74, "78SC
;M, :an7 4SEH7
FINNE$ORE, $art@a7 FDefinin, state interestsG7 In0 9999997 Cational interests in
international societ#7 It@aca0 Cornell Uni-ersitN Press, 4SSE7
4SM
FIORIN, :os. Lui)7 'inguagem e ideologia7 S.rie Princ#"ios7 S1o Paulo0 itica, 4SMM7
9999997 FPolifonia teDtual e discursi-aG7 In0 999999T 'ARROS, Diana Lu) Pessoa de Ior,s7J7
*ialogismo. poli!onia. intertextualidade0 e! torno de 'aP@tin7 S1o Paulo0 EDUSP,
4SS;7
9999997 Sendas e -eredas da Se!i(tica narrati-a e discursi-a7 *&<&'&B&A&0 Re-ista de
Docu!enta*1o de Estudos e! Lin,u#stica A"licada, -74<, n74, fe-7CAul7 4SSS7
9999997 FPra,!=ticaG7 In0 999999 Ior,7J7 (ntroduo M 'ingu:stica, -720 Princ#"ios de
an=lise7 S1o Paulo0 ConteDto, 23327
FISEL, :o@n %7 El futuro de 'ol#-ia0 el ,o6ierno de E-o $orales7 Securit# and *e!ense
Studies RevieI, -7E, n78, "72M<C83M, 233E7
FI%\PA%RICR, Dan7 Searle and collecti-e intentionalitN0 t@e selfCdefeatin, nature of
internalis! Oit@ res"ect to social facts7 American Gournal o! <conomics and
Sociolog#, -7E2, n74, "7;<CEE, :an7 23387
FLOR~NCIO, Ana $aria &a!a et al7 An$lise do discurso0 funda!entos x "r=tica7 $acei(0
EdUFAL, 233S7
FLORES, $ario Cesar7 Defesa nacional0 "ar/!etros internacionais e "ro6le!as internos7
(nteresse Cacional, -72, n74, "74HC2E, 233M7
FLORES, Valdir do Nasci!entoT 'AR'ISAN, Leci 'or,esT FINA%%O, $aria :os. 'ocornNT
%EIUEIRA, $arlene Ior,s7J7 *icion$rio de 'ingu:stica da <nunciao7 S1o Paulo0
ConteDto, 233S7
FONSECA, $=rcio Al-es7 6ic"el 2oucault e a constituio do su0eito7 S1o Paulo0 EDUC,
4SS<7
FON%ANILLE, :ac?ues7 Semitica do discurso7 S1o Paulo0 ConteDto, 233Ma Iori,inal
francs "u6licado e! 4SSSJ7
9999997 Se!i(tica do discurso0 6alan*os e "ers"ecti-as7 -ASAN Cadernos de Se!i(tica
A"licada, -7E, n74, Aul7 233M67
FOR&USON, L7 W7 In "ursuit of "erfor!ati-es7 4"ilosop"#, -7;4, n74<M, "78;4C8;H, Oct7
4SEE7
FRANnA, %ere)a Cristina Nasci!ento7 FO "a"el dos conflitos no ?ue6raCca6e*a da
se,uran*a @e!isf.rica latinoCa!ericanaG7 In0 OLIVEIRA, 2344, "7E<CMH7
4SS
FUCCILLE, Lu#s AleDandre7 A cria*1o do $inist.rio da Defesa no 'rasil0 entre o esfor*o
!oderni)ador e a refor!a "endente7 Securit# and *e!ense Studies RevieI, -78, n74,
"74C2H, 23387
FUCS, Rut@7 yacia u!a co!unidad re,ional de se,uridadw0 las Fuer)as Ar!adas e! la
"erce"ci(n de las elites "arla!entarias e! Ar,entina, 'rasil, C@ile, Para,uaN N
Uru,uaN7 Revista de -iencia 4ol:tica, -72E, n72, "72SC<2, 233E7
&AI%iN, &uiller!o Pac@eco7 Los li6ros 6lancos en Centro A!.rica0 yun "aso "ara
consolidar !edidas de confian)aw7 Securit# and *e!ense Studies RevieI, -7H, n78,
"78H4C8S<, 233H7
9999997 FLa for!ulaci(n del Li6ro 'lanco de la Defensa0 un "roceso "ara el fortaleci!iento
de las relaciones ci-ilesC!ilitares en &uate!alaG7 In0 PANEL Nh7 830 FLi6ros 'lancos
de Defensa0 an=lisis co!"arati-oG IREDESJ7 'ras#lia0 Au,ust HC43, 23327
&ALAS%RI, Leandro de Oli-eira7 F$iss1o de "a) na A!a)Lnia estran,eira0 o ED.rcito
'rasileiro e a $iss1o de O6ser-adores $ilitares E?uadorCPeru] 4SS<C4SSSG7 In0
OLIVEIRA, 2344, "72;<C2E27
&ALLARDO, :os. L7 D#a)7 FEl $inisterio de la Defensa de C@ile0 entre la Qa,enda @ist(ricaQ
N el esfuer)o !oderni)adorG7 In0 PANEL 2M0 F$insiterios de Defensa, casos de
estudioG IREDESJ7 'ras#lia0 a,osto HC43, 23327
&ALLIE, Walter 'rNce7 EssentiallN contested conce"ts7 4roceedings o! t"e Aristotelian
Societ#, -7<E, "74EHC4SM, 4S<<C4S<E7
&ARA%, Pa6lo $ar#a7 El siste!a de co"artici"aci(n federal en la or,ani)aci(n constitucional
ar,entina7 Revista 'atinoamericana de *erec"o, apo V, n7SC43, "7<<C448, eneroC
dicie!6re 233M7
&EOR&E, :i!7 International Relations and t@e searc@ for t@inPin, s"ace0 anot@er -ieO of t@e
t@ird de6ate7 (nternational Studies 8uarterl#, -788, n78, "72ESC2HS, Se"7 4SMS7
999999T CA$P'ELL, Da-id7 Patterns of dissent and t@e cele6ration of difference0 critical
social t@eorN and International Relations7 (nternational Studies 8uarterl#, -78;, n78,
"7 2ESC2S8, Se"7 4SS37
&LEASON, P@ili"7 IdentifNin, identitN0 a se!antic @istorN7 B"e Gournal o! American
Jistor#, -7ES, n7;, "7S43CS84, $ar7 4SM87
&ON\iLE\, :uli=n7 FUru,uaN, claroscuros de la "ri!era ,esti(n de i)?uierda en el ,o6ierno
N "ers"ecti-as del ,o6ierno $uAicaG7 In0 $A%IEUT &UARNI\O, 2343, "723<C24H7
233
&OODE, Willia! :osia@T A%%, Paul R7 6todos em pes=uisa social7 S1o Paulo0
Co!"an@ia Editora Nacional, 4SEM7
&OULDE, arrN D7 FConstructi-ist International Relations t@eorN and t@e se!antics of
"erfor!ati-e lan,ua,eG7 In0 DE'RIU, 2338, "7<3CE<7
9999997 FW@at is at staPe in t@e a,entCstructure de6atewG7 In0 RU'iLROVi et al7, 4SSM,
"7HSCSM7
&RAND`, Ric@ard E7T WARNER, Ric@ard7 Paul &rice7 In0 Stan!ord <nc#clopedia o!
4"ilosop"#, 233E7 Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]"lato7stanford7edu]entries],ricer Iacesso e!
2;]44]43J7
&REEN, $itc@ell7 S"eec@ acts7 In0 Stan!ord <nc#clopedia o! 4"ilosop"#, 233H7 Dis"on#-el
e!0 q@tt"0]]"lato7stanford7edu]entries]s"eec@Cactsr Iacesso e! 4S]44]2343J7
&RE&OLIN, $aria do Ros=rio Valencise7 FFor!a*1o discursi-a, !#dia e identidadesG7 In0
INDURSR`T FERREIRA, 233H, "74H8C4ME7
9999997 2oucault e 4Lc"eux na an$lise do discurso0 di=lo,os x duelos7 S1o Carlos0
Claralu), 233E7
9999997 FAn=lise do discurso0 os sentidos e suas !o-nciasG7 In0 999999T CRUVINEL, $aria
de F=ti!aT RALIL, $arisa &a!a Ior,7J7 An$lise do discurso0 entornos do sentido7
S1o Paulo0 Cultura Acad!ica, 2334, "7SC8;7
&REI$AS, Al,irdas :ulien7 Semitica do discurso cient:!ico0 da !odalidade7 S1o Paulo0
DIFEL]S'PL, 4SHE7
9999997 Os atuantes, os atores e as fi,uras7 In0 Ise! autor "rinci"alJ7 Semitica narrativa e
textual7 S1o Paulo0 CultriD]EDUSP, 4SHH7
9999997 Semitica e -iLncias Sociais7 S1o Paulo0 CultriD, 4SM4 Iori,inal francs "u6licado
e! 4SHEJ7
999999T COUR%VS, :ose"@7 *icion$rio de Semitica7 S1o Paulo0 ConteDto, 233M Iori,inal
francs "u6licado e! 4SHSJ7
&RICE, er6ert Paul7 Personal identitN7 6ind, -7<3, n7233, "7883C8<3, Oct7 4S;47
9999997 $eanin,7 B"e 4"ilosop"ical RevieI, -7EE, n78, "78HHC8MM, :ul7 4S<H7
9999997 UttererQs !eanin,, sentenceC!eanin,, and OordC!eanin,7 2oundations o!
'anguage, -7;, n78, "722<C2;2, Au,7 4SEM7
234
9999997 UttererQs !eanin, and intention7 B"e 4"ilosop"ical RevieI, -7HM, n72, "74;HC4HH,
A"r7 4SES7
&ROVO&UI, Si6a NQ\atioula7 FCriticis! and for!0 s"eec@ acts, nor!ati-itN, and t@e
"ostcolonial &a)eG7 In0 DE'RIU, 2338, "7424C4;27
9999997 Rituals of "oOer0 t@eorN, lan,ua,es and -ernaculars of international relations7
AlternativesN gloal. local. political, -728, n7;, "7;SSC<83, Oct7CDec7 4SSM7
&RU&EL, :ean '7 NeO re,ionalis! and !odes of ,o-ernance0 co!"arin, US and EU
strate,ies in Latin A!erica7 <uropean Gournal o! (nternational Relations, -743, n7;,
"7E38CE2E, 233;7
&U$PER\, :o@n :7 F%@e s"eec@ co!!unitNG7 In0 DURAN%I, Alessandro7 'inguistic
Ant"ropolog#0 a reader7 ODford0 'lacPOell, 2334 I"u6lica*1o ori,inal datada de
4SEMJ7
&U%IVRRE\, Carlos7 FEl te!a !ilitar N las eDi,encias de!ocr=ticas e!er,entes en un
conteDto transicional Iel caso c@ilenoJG7 In0 PANEL ON CIVILIANC$ILI%AR`
RELA%IONS IREDESJ, Was@in,ton0 $aN 22C2<, 23347
&U%%IN&, &arN7 $ic@el Foucault7 In0 Stan!ord <nc#clopedia o! 4"ilosop"#, 233M7
Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]"lato7stanford7edu]entries]foucault]r Iacesso e! 22]44]2343J7
&U`ER, :uli=n &on)=le)7 F-ara avis0 los li6ros 6lancos de defensa en el Cono SurG7 Y233MwZ7
Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]OOO7li6ro6lanco23437,o-7ar]descar,as]li6ros236lancos
23cono23sur23,on)ale)23,uNer7"dfr Iacesso e! 4;]3<]2344J7
&U\\INI, Stefano7 %@e conce"t of "oOer0 a constructi-ist analNsis7 In0 6illenium0 :ournal of
International Studies, -788, n78, "7;S<C<24, 233<7
9999997 A reconstruction of constructi-is! in International Relations7 <uropean Gournal o!
(nternational Relations, -7E, n72, "74;HC4M2, 23337
AAS, Ernst '7 %@e c@allen,e of re,ionalis!7 (nternational +rganization, -742, n7;, "7;;3C
;<M, Autu!n 4S<M7
9999997 %@e studN of re,ional inte,ration0 reflections on t@e AoN and an,uis@ of "ret@eori)in,7
(nternational +rganization, -72;, n7;, "7E3HCE;E, Autu!n 4SH37
A'ER$AS, :[r,en7 Beor:a de la accin comunicativa, 2 -ols7 $adrid0 %aurus, 4SMH
Iori,inal ale!1o "u6licado e! 4SM4J7
9999997 Beor:a de la accin comunicativa0 co!"le!entos N estudios "re-ios7 $adrid0
C=tedra, 4SM;7
232
AF%ENDORN, el,a7 %@e securitN "u))le0 t@eorNC6uildin, and disci"lineC6uildin, in
international securitN7 (nternational Studies 8uarterl#, -78<, n74, "78C4H, $ar7 4SS47
AR$AN, &il6ert 7 %@ree le-els of !eanin,7 B"e Gournal o! 4"ilosop"#, -7E<,
n74S,"7<S3CE32, Oct7 4SEM7
OL\$ANN, &uiller!o7 Pol#tica de defensa N disepo del li6ro 6lanco de defensa7 El caso de
C@ile7 In0 VI SE$INARIO SO'RE INVES%I&ACIlN ` EDUCACIlN EN
ES%UDIOS DE SE&URIDAD ` DEFENSA IREDESJ7 Santia,o de C@ile, 2HC83
octu6re, 23387 Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]OOO7li6ro6lanco23437,o-7ar]descar,as]redesC
38C@ol)!ann7"dfr Iacesso e! 4;]3<]2344J7
ER\, :o@n 7 Idealist internationalis! and t@e securitN dile!!a7 Porld 4olitics, -72, n72,
"74<HC4M3, 4S<37
INDESS, 'arrN7 %errortorN7 Alternatives0 ,lo6al, local, "olitical, -784, n78, "72;8C2<H, 233E7
9999997 Politics as ,o-ern!ent0 $ic@el FoucaultQs analNsis of "olitical reason7 Alternatives0
,lo6al, local, "olitical, -783, n7;, "78MSC;48, 233<7
OLS%I, Rale-i :7 $irror, !irror on t@e Oall, O@ic@ are t@e fairest t@eories of allw7
(nternational Studies 8uarterl#, -788, n78, "72<<C2E4, Se"7 4SMS7
OPF, %ed7 %@e "ro!ise of constructi-is! in International Relations t@eorN7 (nternational
Securit#, -728, n74, "74H4C233, Su!!er 4SSM7
ORN'ECR, :7 F7 %@e Ar,entine financial crisis0 a c@ronolo,N of e-ents7 -RS Report !or
-ongress, :an7 84, 23327 Vers1o di,ital dis"on#-el e!0 q@tt"0]]f"c7state7,o-]
docu!ents]or,ani)ation]M3;37"dfr Iacesso e! 4<]3M]44J7
OWAR%, Da-id7 S"ace, su6Aecti-itN, and "olitics7 Alternatives0 ,lo6al, local, "olitical, -784,
n72, "743<C48;, 233E7
URRELL, AndreO7 FRe,ionalis! in t@eoretical "ers"ecti-eG7 In0 999999T FAWCE%%,
Louise Ied7J7 Regionalism in Iorld politics0 re,ional or,ani)ation and international
order7 NeO `orP0 ODford Uni-ersitN Press, "78HCH8, 4SS<a7
9999997 O ressur,i!ento do re,ionalis!o na "ol#tica !undial7 -ontexto (nternacional, -74H,
n74, "728C<S, Aan7]Aun7 4SS<67
U`S$ANS, :ef7 Lan,ua,e and t@e !o6ilisation of securitN eD"ectations7 %@e nor!ati-e
dile!!a of s"eaPin, and Oritin, securitN7 In0 ECPR :OIN% SESSIONS, OorPs@o"
Redefinin, SecuritN7 $ann@ei!, 2EC84 $arc@ 4SSS7 Dis"on#-el e!0
238
q@tt"0]]OOO7esseD7ac7uP]ec"r]e-ents]Aointsessions]"a"erarc@i-e]!ann@ei!]O4M]
@uNs!ans7"dfr7
9999997 Definin, social constructi-is! in securitN studies0 t@e nor!ati-e dile!!a of Oritin,
securitN7 Alternatives0 ,lo6al, local, "olitical, -72H, s"ecial issue, "7;HCE2, 23327
`$ES, Dell7 'anguage and societ#0 a reader in Lin,uistics and Ant@ro"olo,N7 NeO `orP0
ar"er x RoO, 4SE;7
INDURSR`, Freda7 FUnicidade, desdo6ra!ento, fra,!enta*1o0 a traAet(ria da no*1o de
suAeito e! An=lise do DiscursoG7 In0 $I%%$ANN, Solan,eT &RI&OLE%%O,
E-andraT CA\ARIN, Erc#lia Ana Ior,7J7 4r$ticas discursivas e identit$rias0 suAeito e
l#n,ua7 Porto Ale,re0 No-a Pro-a, 233M, "7SC887
999999T FERREIRA, $aria Cristina Leandro Ior,7J7 An$lise do discurso no Brasil0
!a"eando conceitos, confrontando li!ites7 S1o Carlos0 Claralu), 233H7
9999997 FFor!a*1o discursi-a0 ela ainda !erece ?ue lute!os "or elawG7 In0 999999T
FERREIRA, 233H, "74E8C4H27
:ACRSON, PatricP %@addeus7 Foru! introduction0 is t@e state a "ersonw W@N s@ould Oe
carew7 RevieI o! (nternational Studies, -783, n72, "72<<C2<M, 233;a7
9999997 e,elQs @ouse, or QPeo"le are states tooQ7 RevieI o! (nternational Studies, -783, n72,
"72M4C2MH, 233;67
:iCO$E, Francine7 FVene)uela0 defensa N se,uridad7 'oli-arianis!o N socialis!o del si,lo
UUIG7 In0 $A%IEUT &UARNI\O, 2343IaJ, "72MEC83S7
9999997 FSector defensa en Vene)uela0 @itos nacionales e internacionales I233MC2343J7 In0
RESDAL, 2343I6J, "7832C8387
:ERVIS, Ro6ert7 SecuritN re,i!es7 (nternational +rganization, -78E, n72, "78<HC8HM, S"rin,
4SM27
9999997 Fro! 6alance to concert0 a studN of t@e international securitN coo"eration7 Porld
4olitics, -78M, n74, "7<MCES, Oct7 4SM<7
9999997 %@e "olitical effects of nuclear Oea"ons0 a co!!ent7 (nternational Securit#, -748,
n72, Fall 4SMM7
:O'I$, Nelson7 A defesa na a,enda nacional0 o Plano Estrat.,ico de Defesa7 (nteresse
Cacional, -74, n72, "7SC4E, Aul7Cset7 233M7
23;
RA%\ENS%EIN, Peter :7 Ied7J7 B"e culture o! national securit#0 nor!s and identitN in
Oorld "olitics7 NeO `orP0 Colu!6ia Uni-ersitN Press, 4SSE7
999999T :EPPERSON, Ronald L7T WEND%, AleDander7 Nor!s, identitN and culture in
national securitN7 In0 999999, 4SSE, "788CH<7
9999997 Re,ionalis! in co!"arati-e "ers"ecti-e7 AR<CA PorOing 4apers, n7SE]47
Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]OOO7arena7uio7no]"u6lications]O"SE947@t!r Iacesso e!
3;]42]3SJ7
REOANE, Ro6ert O7T N`E, :ose"@ S7 &lo6ali)ation0 O@atQs neOw O@atQs notw Iand so
O@atwJ7 2oreign 4olic#, n744M, "743;C44S, S"rin, 23337
RESSLER, Oli-erT DAASE, C@risto"@er7 Fro! insecuritN to incertaintN0 risP and t@e "aradoD
of securitN "olitics7 Alternatives0 ,lo6al, local, "olitical, -788, n72, "7244C282, 233M7
RA%RI, Srid@ar R7 %@e "olitics of 6eco!in, a co!!unitN0 sta,es and "rere?uisites7 Sout"
Asian Surve#, -7E, n72, "74SHC22S, 4SSS7
RIN&, &arNT $URRA`, C@risto"@er :7 L7 Ret@inPin, @u!an securitN7 4olitical Science
8uarterl#, -744E, n7;, "7<M<CE43, Winter 2334C23327
RI%CEN, Veronica $7 Ar,u!ent and identitN c@an,e in t@e Atlantic securitN co!!unitN7
Securit# *ialogue, -7 ;3, n74, "7S<C44;, 233S7
RNUDSEN, Ola- F7 PostCCo"en@a,en SecuritN Studies0 desecuriti)in, securiti)ation7
Securit# *ialogue. -782, n78, "78<<C8EM, 23347
ROR%A, Re"aT PERR`, :o@n7 Pra,!atics7 In0 Stan!ord <nc#clopedia o! 4"ilosop"#, 233E7
Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]"lato7stanford7edu]entries]"ra,!aticsr Iacesso e! 22]44]43J7
RRA%OCWIL, Friedric@7 Constructin, a neO ort@odoDNw0 WendtQs QSocial t@eorN of
international "oliticsQ and t@e constructi-ist c@allen,e7 6illenium0 :ournal of
International Studies, -72S, n74, "7H8C434, 23337
RRAUSE, :illT RENWICR, Neil Ied7J7 (dentities in (nternational Relations7 London0
$ac!illan, 4SSE7
RRAUSE, Reit@T WILLIA$S, $ic@ael C7 'roadenin, t@e a,enda of securitN studies0 "olitics
and !et@ods7 6ers"on (nternational Studies RevieI, -7;3, n72, "722SC2<;, Oct7
4SSE7
RU'iLROVi, VendulPaT ONUF, Nic@olasT ROWER%, Paul Ied7J7 (nternational Relations
in a constructed Iorld7 Ar!onP] London0 $7E7 S@ar"e, 4SSM7
23<
LAI%IN, Da-id D7 W@at is a lan,ua,e co!!unitNw7 American Gournal o! 4olitical Science,
-7;;, n74, "74;2C4<<, :an7 23337
LARA%OS, E-a $ariaT $ARCONI, $arina de Andrade7 6etodologia cient:!ica7 S1o Paulo0
Atlas, 4SM27
LAPID, `osef7 %@e t@ird de6ate0 on t@e "ros"ects of international t@eorN in a "ostC"ositi-ist
era7 (nternational Studies 8uarterl#, -788, n78, "728<C2<;, Se"7 4SMS7
LAWLOR, Leonard7 :ac?ues Derrida7 In0 Stan!ord <nc#clopedia o! 4"ilosop"#, 233E7
Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]"lato7stanford7edu]entries]derridar Iacesso e! 83]42]43J7
LEDE'R, Rat@rNn7 FCoca and conflict0 t@e "artici"ation of 'oli-iaQs Police and Ar!ed
Forces in dru, controlG7 In0 PANEL0 FDru,a control, de!ocracN and @u!an ri,@tsG
IREDESJ7 Santia,o0 Octo6er 2MC83, 23387
LEEC, &eoffreN7 4rinciples o! 4ragmatics7 EsseD0 Lon,!an &rou", 4SM87
LEWIS, Willia!7 FLouis Alt@usserG7 In0 Stan!ord <nc#clopedia o! 4"ilosop"#, 233S7
Dis"on#-el e!0 q@tt"0]]"lato7stanford7edu]entries]alt@usserr Iacesso e! 22]44]43J7
LlPE\, Ernesto7 FNue-os desaf#os a la defensa N la se,uridad0 el i!"acto en las relaciones
ci-ilesC!ilitares, el caso ar,entinoG7 In0 PANEL ON0 FLos desaf#os a la defensa N la
se,uridad0 i!"acto so6re las relaciones ci-ilC!ilitares en el Cono SurG IREDESJ7
'ras#lia0 Au,ust HC43, 23327
9999997 yUn siste!a su6re,ional de se,uridadw7 2AS+-0 Fuer)as Ar!adas N Sociedad, -74<,
n7;, "78MC<3, oct7Cdic7 23337
LURE, %i!ot@N W7 FW@atQs Oron, Oit@ deterrencewG0 a se!iotic inter"retation of national
securitN "olicN7 In0 DER DERIANT SAPIRO, 4SMS, "723HC22S7
9999997 FReal interde"endence0 discursi-itN and concursi-itN in international "oliticsG7 In0
DE'RIU, 2338, "7 434C4237
LUPOVICI, A!ir7 Constructi-ist !et@ods0 a "lea and !anifesto for "luralis!7 RevieI o!
(nternational Studies, -78<, n74, "74S<C24M, 233S7
$A&ALES, I)a6el7 Introdu*1o0 a An=lise de Discurso Cr#tica7 *&<&'&B&A&0 Re-ista de
Docu!enta*1o de Estudos e! Lin,u#stica A"licada, -724, Es"ecial, "74CS, 233<7
$AIN&UENEAU, Do!ini?ue7 Couvelles tendances en anal#se du discours7 Paris0
ac@ette, 4SMH7
23E
9999997 4ragm$tica para o discurso liter$rio7 S1o Paulo0 $artins Fontes, 4SSE Iori,inal
francs "u6licado e! 4SS3J7
9999997 -enas da enunciao7 S1o Paulo0 Par=6ola, 233M7
$ALDIDIER, Denise7 FEle!entos "ara u!a @ist(ria da An=lise do Discurso na Fran*aG7 In0
ORLANDI, 4SSH, "74<C2M7
999999T NOR$AND, C7T RO'IN, R7 FDiscurso e ideolo,ia0 6ases "ara u!a "es?uisaG7 In0
ORLANDI, 4SSH, "7EHC4327
$ANI, Rristina7 FDefinin, !ilitarN roles and t@e nature of securitN in Ar,entinaQs recent
crisesG7 In0 PANEL0 FCi-ilC!ilitarN relations in t@e Sout@ern Cone0 reallN 6acP fro!
t@e 6rinPwG IREDESJ7 Santia,o0 Octo6er 2MC83, 23387
$ANSFIELD, EdOard D7T SN`DER, :acP7 De!ocrati)ation and t@e dan,er of Oar7
(nternational Securit#, -723, n74, "7<C8M, Su!!er 4SS<7
$AR>UES, Adriana A7T $EDEIROS FILO, Oscar7 F'ases de u! dile!a0 as "erce"*+es
!ilitares 6rasileiras so6re o acordo !ilitar ColL!6iaCEstados Unidos e suas
interconeD+es co! as ,uerras de ?uarta ,era*1oG7 In0 ALVEST $OREIRAT ARIAS
NE%O, 2344, "7438C4287
$AR%ELO%%A, $=rio Eduardo Ior,7J7 6anual de 'ingu:stica7 S1o Paulo0 ConteDto, 233M7
$AR%INE\, Elias Da-id $orales7 FDiscri*1o, lo,#stica e institucionali)a*1o0 a e-olu*1o da
!edia*1o 6rasileira na internacionali)a*1o do conflito colo!6iano 233MC2344G7 In0
OLIVEIRA, 2344, "72HHC8347
$A%IEU, ansT &UARNI\O, Catalina Nipo Ied7J7 Anuario )@%@ de la seguridad regional
en Amrica 'atina # el -arie7 'o,ot=0 Friedric@ E6ert Stiftun,, 23437
$A%OS, Ol,=ria7 FA filosofia francesa no 'rasil0 a "ra,!=tica da leitura @u!anistaG7 In0
PERRONEC$OISVS, 2338, "74S<C2447
$A%%ERN, :anice 'iallN7 %aPin, identitN seriouslN7 -ooperation and -on!lict, -78<, n78,
"72SSC83M, 23337
9999997 %@e "oOer "olitics of identitN7 <uropean Gournal o! (nternational Relations, -7H,
n78, "78;SC8SH, 23347
$A%%EWS, :essica %uc@!an7 Redefinin, securitN7 2oreign A!!airs, -7EM, -72, "74E2C4HH,
S"rin, 4SMS7
23H
$cDONALD, $att7 Securiti)ation and t@e construction of securitN7 <uropean Gournal o!
(nternational Relations, -74;, n7;, "7<E8C<MH, 233M7
$cSWEENE`, 'ill7 IdentitN and securitN0 'u)an and t@e Co"en@a,en sc@ool7 RevieI o!
(nternational Studies, -722, n74, "7M4CS;, 4SSE7
9999997 DurP@ei! and t@e Co"en@a,en Sc@ool0 a res"onse to 'u)an and WX-er7 RevieI o!
(nternational Studies, -72;, n74, "748HC4;3, 4SSM7
$EARSEI$ER, :o@n :7 B"e traged# o! great poIer politics7 NeO `orP]London0 W7W7
Norton and Co!"anN, 23347
$EDEIROS FILOT Oscar7 FDefesa, se,uran*a e "erce"*+es !ilitares na A!.rica do SulG7
In0 OLIVEIRA, 2344, "74ESC4SH7
$E:mAS, Sonia Alda7 FLos ca!6ios en las Fuer)as Ar!adas N la defensa en la QRe-oluci(n
de!ocr=ticaQ de E-o $oralesG7 In0 $A%IEUT &UARNI\O, 2343, "7224C2;47
$ENDONnA, Daniel7 A no*1o de anta,onis!o na cincia "ol#tica conte!"or/nea0 u!a
an=lise a "artir da "ers"ecti-a da teoria do discurso7 Revista de Sociologia e 4ol:tica,
n723, "748<C4;<, :un7 23387
$ERA, Laura &o!e)7 ED"lainin, $ercosurQs sur-i-al0 strate,ic sources of Ar,entineC
'ra)ilian con-er,ence7 Gournal o! 'atin American Studies, -78H, n74, "743MC4;3,
Fe67 233<7
$ILLIREN, :ennifer7 FDiscourse studN0 6rin,in, ri,or to critical t@eorNG7 In0 FIERRET
:zR&ENSEN, 2334, "748EC4<S7
$LLER, FranP7 Ca"itali)in, on difference0 a securitN co!!unitN or]as a Western "roAect7
Securit# *ialogue, -78;, n78, "784<C82M, 23387
$ON%EIRO, Licio Caetano do Re,o7 FConce"*+es de a!ea*a ao Estado 6rasileiro0 u!a
leitura atra-.s das re-istas !ilitares I4SSMC233HJG7 In0 ALVEST $OREIRAT ARIAS
NE%O, 2344, "72MSC8387
$OREIRA, Feli"e Rern7 Processo decis(rio e "erce"*1o de a!ea*a0 a6orda,e! te(rica7
Securit# and *e!ense Studies RevieI, -7E, n74, "74C84, 233E7
$OR&AN, $arcNliena7 FS"eec@ co!!unitNG7 In0 DURAN%I, 233;, "78C247
$OR&EN%AU, ans :oac@i!7 A pol:tica entre as naes0 a luta "elo "oder e "ela "a)7
'ras#lia0 Un']IPRIT S1o Paulo0 I!"rensa Oficial do Estado de S1o Paulo, 2338
Yori,inal norteCa!ericano "u6licado e! 4S;MZ7
23M
$OULIN, Carolina7 'order lan,ua,es0 ru!ors and IdisJ"lace!ents of IinterJnational "olitics7
Alternatives0 ,lo6al, local, "olitical, -78<, n7;, "78;HC8H4, 23437
$LLER, arald7 FInternational relations as co!!unicati-e actionG7 In0 FIERRET
:zR&ENSEN, 2334, "74E3C4HM7
$USU$ECI, $artino &a6riel7 FO discurso das Qno-as ,uerrasQ na A!.rica do Sul0
securiti)a*1o e le,iti!idadeG7 In0 ALVEST $OREIRAT ARIAS NE%O, 2344, "742EC
4;37
NA%AN, Laurie7 Do!estic insta6ilitN and securitN co!!unities7 <uropean Gournal o!
(nternational Relations, -742, n72, "72H<C2SS, 233E7
NEOCLEOUS, $arP7 %@e "ro6le! Oit@ nor!alitN0 taPin, eDce"tion to Q"er!anent
e!er,encNQ7 Alternatives0 ,lo6al, local, "olitical, -784, n72, "74M4C248, 233E7
NERLIC, 'ri,itteT CLARRE, Da-id D7 'anguage. action and context0 t@e earlN @istorN of
Pra,!atics in Euro"e and A!erica, 4HM3C4S837 P@iladel"@ia0 :o@n 'enAa!ins, 4SSE7
NEU$ANN, I-er7 Re-ieO0 identitN and securitN7 Gournal o! 4eace Researc", -72S, n72,
"7224C22E, $aN 4SS27
9999997 Self and Ot@er in International Relations7 <uropean Gournal o! (nternational
Relations, -72, n72, "748SC4H;, :un7 4SSE7
9999997 'eOare of or,anicis!0 t@e narrati-e self of t@e state7 RevieI o! (nternational
Studies, -783, n72, "72<SC2EH, 233;7
NIEVES, \ulaN!a No,uera7 FIncidencia de las !i,raciones ile,ales colo!6ianas en la
se,uridad inte,ral de la "o6leci(n -ene)olanaG7 In0 PANEL0 F%riC6order area,
i!!i,ration and terroris!G IREDESJ7 Santia,o0 Octo6er 2MC83, 23387
N`E :r7, :ose"@ S7T L`NNC:ONES, Sean $7 International securitN studies0 a re"ort of a
conference on t@e state of t@e field7 (nternational Securit#, -742, n7;, "7<C2H, S"rin,
4SMM7
OLIVEIRA, Eli.)er Ri))o7 F'rasil7 O $inist.rio da Defesa0 a i!"lanta*1o da autoridadeG7 In0
PANEL ON $INIS%R` OF DEFENSE CASE S%UDIES IREDESJ7 'ras#lia0 Au,ust
HC43, 23327
OLIVEIRA, $arcos Aurelio &uedes de Ior,7J7 -omparando a de!esa sul9americana7
Recife0 Editora Uni-ersit=ria da UFPE, 23447
OQNEILL, '7C7 Con-entions and illocutionarN force7 B"e 4"ilosop"ical 8uarterl#, -722,
n7MM, "724<C288, :ul7 4SH27
23S
ONUF, Nic@olas7 FParsin, "ersonal identitN0 self, ot@er, a,entG7 In0 DE'RIU, 2338, "72EC;S7
9999997 F%@e "olitics of constructi-is!G7 In0 FIERRET :zR&ENSEN, 2334, "728EC2<;7
9999997 FConstructi-is!0 a userQs !anualG7 In0 RU'iLROVi et al7, 4SSM, "7<MCHM7
ORLANDI, Eni Pulcinelli7 A An=lise de Discurso0 al,u!as o6ser-a*+es7 *&<&'&B&A&0 Re-ista
de Docu!enta*1o de Estudos e! Lin,u#stica A"licada, -7H, n74, "743<C42E, 4SME7
9999997 A linguagem e seu !uncionamento0 as for!as do discurso7 27ed7 Ca!"inas0 Pontes,
4SMH7
9999997 *iscurso H leitura7 S1o Paulo]Ca!"inas0 Corte)]Editora da Unica!", 4SSE7
9999997 An$lise de discurso0 "rinc#"ios x "rocedi!entos7 Ca!"inas0 Pontes, 4SSS7
999999 Ior,7J7 *iscurso !undador0 a for!a*1o do "a#s e a constru*1o da identidade nacional,
87ed7 Ca!"inas0 Pontes, 2338 Y"ri!eira edi*1o "u6licada e! 4SS8Z7
9999997 FO suAeito discursi-o conte!"or/neo0 u! eDe!"loG7 In0 INDURSR`T FERREIRA,
233H, "744C237
O%ERO, 'eatri)7 FLa e-oluci(n de las conductas delicti-as co!unes co!o a!ena)a a la
se,uridad nacionalG7 In0 PANEL0 FCiti)en securitN and interCinstitutional
coordinationG IREDESJ7 Santia,o0 Octo6er 2MC83, 23387
O%%ONI, Paulo7 :o@n Lan,s@aO Austin e a -is1o "erfor!ati-a da lin,ua,e!7 *&<&'&B&A&0
Re-ista de Docu!enta*1o de Estudos e! Lin,u#stica A"licada, -74M, n74, "744HC4;8,
23327
PALONEN, Rari7 Four ti!es of "olitics0 "olicN, "olitN, "oliticPin,, and "olitici)ation7
Alternatives0 ,lo6al, local, "olitical, -72M, n72, "74H4C4ME, 23387
999999T WALRER, R7 '7 :7 Politics re-isited7 Alternatives0 ,lo6al, local, "olitical, -72M, n72,
"74EHC4H3, 23387
PARIS, Roland7 u!an securitN0 "aradi,! s@ift or @ot airw7 (nternational Securit#, -72E, n72,
"7MHC432, Autu!n 23347
PASSOS, $aria de Lourdes7 Bloom!ield e SOinner0 l#n,ua e co!"orta!ento -er6al7 Rio de
:aneiro0 NAU, 233;7
P~CEUU, $ic@el7 Semntica e discurso0 u!a cr#tica 5 afir!a*1o do (6-io7 Ca!"inas0
Unica!", 233S7
243
PERE\, &uiller!o ol)!ann7 FLos desafios de una a,enda de se,uridad en A!.rica del Sur
N su i!"acto en los "rocesos de ensepan)a en un conteDto de ,o6erna6ilidad
de!ocr=tica e inte,raci(n re,ionalG7 In0 PANEL ON S%RA%E&IC S%UDIES
IREDESJ7 Was@in,ton0 $aN 22C2<, 23347
PERRONEC$OISVS, LeNla Ior,7J7 *o positivismo M desconstruo0 id.ias francesas na
A!.rica7 S1o Paulo0 EDUSP, 233;7
9999997 FP(sCestruturalis!o e desconstru*1o nas A!.ricasG7 In0 999999, 233;, "7248C28E7
PE%RiS, Vil!a E7 FConstructin, re,ionalis! in t@e A!ericas0 eD"lainin, "ro,ress,
re-ersals and c@allen,esG7 In0 PANEL ON FDESAFmOS DE LA DEFENSA `
SE&URIDAD EN EL SI&LO UUI0 yCON%INUIDAD ` CA$'IOwG IREDESJ7
'ras#lia0 Au,ust HC43, 23327
9999997 FVene)uelaQs national securitN "olicN under t@e C@=-e) re,i!e0 t@e i!"act of
c@an,ed "erce"tions and "ractices on Vene)uelan re,ional dNna!icsG7 In0 PANEL ON
CIVILIAN $ILI%AR` RELA%IONS IREDESJ7 Was@in,ton0 $aN 22C2<, 23347
PIOVE\ANI, Carlos7 Aero. corpo e voz0 dis"ositi-os de fala "B6lica e "rodu*1o da -erdade
no discurso "ol#tico7 S1o Paulo0 UNESP, 233S7
9999997 Saussure e o discurso0 o .urso de 4ingu0stica $eral lido "ela An=lise do Discurso7
Al!a, -7<2, n74, "7HC23, 233M67
PO$A, :usto Carlos Pat)N7 FAn=lisisCs#ntesis te(rico conce"tual so6re los a-ances del li6ro
6lanco de se,uridad N defensa colo!6ianoG7 In0 REDES7 'ras#lia0 A,osto HC43, 23327
POR%ELA, :ean Cristtus7 4r$ticas did$ticas0 u! estudo so6re os !anuais 6rasileiros de
se!i(tica ,rei!asiana7 4M4 f7 %ese IDoutorado e! Lin,u#stica e L#n,ua Portu,uesaJ K
Faculdade de Cincias e Letras de Arara?uara, Uni-ersidade Estadual Paulista
IUNESPJ, Arara?uara, 233M7
POSSEN%I, S#rioT 'ARONAS, Ro6erto Leiser7 A lin,ua,e! "olitica!ente correta no 'rasil0
u!a l#n,ua de !adeiraw7 4oli!onia, -742, n72, "7;HCH2, 233E7
PRESSC'ARNA%AN, &alia7 %@e c@an,in, incenti-es for securitN re,ionali)ation0 fro!
44]S to S]447 -ooperation and -on!lict, -7;3, n78, "72M4C83;, 233<7
PRICE, Ric@ardT REUSCS$I%, C@ristian7 Dan,erous liaisonsw Critical international t@eorN
and constructi-is!7 <uropean Gournal o! (nternational Relations, -7;, n78, "72<SC
2S;, 4SSM7
244
PROCOPIO, Ar,e!iro7 F&nese do cri!e or,ani)ado na %r#"lice Fronteira 'rasil, Ar,entina
e Para,uaiG7 In0 PANEL0 %RIC'ORDER AREA, I$$I&RA%ION AND %ERRORIS$
IREDESJ7 Santia,o0 Octo6er 2MC83, 23387
PROENnA :r7, Do!icioT DUAR%E, Vrico Este-es7 Co!ent=rios a u!a no-a "ol#tica de
Defesa 6rasileira7 Securit# and *e!ense Studies RevieI, -78, n72, "74E;C4S2, 23387
999999T DINI\, Eu,enio7 4ol:tica de de!esa no Brasil0 u!a an=lise cr#tica7 'ras#lia0 Un',
4SSM7
RA'ER, Ariel7 F%@e %ri"le 'order area0 !Nt@ or t@reatwG7 In0 PANEL0 F%riC6order area,
i!!i,ration and terroris!G IREDESJ7 Santia,o0 Octo6er 2MC83, 23387
RADSECR, $ic@ael7 FEl siste!a intera!ericano de se,uridad0 y?uo -adisw Posiciones del
Cono Sur a la lu) de la Conferencia Es"ecial so6re Se,uridad e!isf.ricaG7 In0 II
CON&RESO LA%INOA$ERICANO DE CIENCIA POLm%ICA7 Ciudad de $.Dico,
2S de se"tie!6re a 4 de octu6re, 233;7 Dis"on#-el e!0
q@tt"0]]OOO7li6ro6lanco23437,o-7ar]descar,as] !ic@ael9radsecP7"dfr Iacesso e!
4;]3<]2344J7
RA&IN, C@arles C7 B"e comparative met"od0 !o-in, 6eNond ?ualitati-e and ?uantitati-e
strate,ies7 'erPeleN0 Uni-ersitN of California Press, 4SMH7
RA:ARA$, Pre! Ru!arT SO&UR, Ne-)at7 Introduction0 ,eo,ra"@N and t@e
reconce"tuali)ation of "olitics7 Alternatives0 ,lo6al, local, "olitical, -784, n7;, "78EHC
8HE, 233E7
RANRIN, R7 W7 Witt,enstein on !eanin,, understandin,, and intendin,7 American
4"ilosop"ical 8uarterl#, -78, n74, "74C48, :an7 4SEE7
RECALDE, $art@a Luc#a Larco7 FA!ena)as ?ue afectan a la se,uridad N defensa de
EcuadorG7 In0 PANEL ON FLAS INSE&URIDADES E$ER&EN%ES DE LA
CO$UNIDAD ANDINA ` $ERCOSURG IREDESJ7 'ras#lia0 Au,ust HC43, 23327
REC%OR, $onica7 4ara ler Qreimas7 Rio de :aneiro0 Francisco Al-es, 4SHM7
REID, :ulian7 Foucault on ClauseOit)0 conce"tuali)in, t@e relations@i" 6etOeen Oar and
"oOer7 Alternatives0 ,lo6al, local, "olitical, -72M, n74, "74C2M, 23387
RESDAL IRed de Se,uridad N Defensa de A!.rica LatinaJ7 Atlas comparativo de la
de!ensa en Amrica 'atina # -arie7 'uenos Aires0 RESDAL, 23437
RESENDE, Erica Si!one Al!eida7 Americanidade. 4uritanismo e 4ol:tica <xterna0 a
IreJ"rodu*1o da ideolo,ia "uritana e a constru*1o da identidade nacional nas "r=ticas
242
discursi-as da "ol#tica eDterna norteCa!ericana7 23437 88; f7 %ese Idoutorado e!
Cincia Pol#ticaJ K Faculdade de Filosofia, Letras e Cincias u!anas, Uni-ersidade
de S1o Paulo, S1o Paulo, 23437
RESENDE, Vi-iane de $eloT RA$ALO, Vi-iane7 An$lise de discurso cr:tica7 S1o Paulo0
ConteDto, 233E7
RI'EIRO, Renato :anine7 So6re o conceito de interesse nacional7 (nteresse Cacional, -74,
n72, "7HECM<, Aul7Cset7 233M7
RIC%ER, $el-in7 Reconstructin, t@e istorN of Political Lan,ua,es0 PococP, SPinner and
t@e &esc@ic@tlic@ &rund6e,riffe7 Jistor# and B"eor#, -72S, n74, "78MCH3, Fe67 4SS37
RISSE, %@o!as7 FLetQs ar,ueoG0 co!!unicati-e action in Oorld "olitics7 (nternational
+rganization, -7<;, n74, "74C8S, Winter 23337
RO'INS, Ro6ert 7 FA""endiD7 istorN of lin,uisticsG7 In0 NEW$E`ER, FredericP :7 Ior,7J7
'inguistics0 t@e Ca!6rid,e sur-eN, -7 4, FLin,uistic t@eorN0 foundationsG7 Ca!6rid,e0
Ca!6rid,e Uni-ersitN Press, 4SS37
RO$AINE, Su)anne7 FSociolin,uisticsG7 In0 VERSCUEREN et al7, 4SS<, "7;MSC;S<7
RO$$, :ose"@7 *e!ining national securit#0 t@e non!ilitarN as"ects7 NeO `orP0 Council on
Forei,n Relations Press, 4SS87
RO%SCILD, E!!a7 W@at is securitNw7 *aedalus, -742;, n78, "7<8CSM, Su!!er 4SS<7
RUD\I%, &unt@erT NO&A$I, Otto7 Se,uran*a e defesa nacionais0 conceitos 6=sicos "ara
u!a an=lise7 Revista Brasileira de 4ol:tica (nternacional, -7<8, n74, "7<C2;, 23437
RU&&IE, :o@n &erard7 %erritorialitN and 6eNond0 "ro6le!ati)in, !odernitN in International
Relations7 (nternational +rganization, -7;H, n74, "748SC4H;, Winter 4SS87
9999997 W@at !aPes t@e Oorld @an, to,et@erw NeoCutilitarianis! and t@e social constructi-ist
c@allen,e7 (nternational +rganization, -7<2, n7;, "7M<<CMM<, Autu!n 4SSM7
SALINS, $ars@all7 6et$!oras "istricas e realidades m:ticas0 estrutura nos "ri!(rdios da
@ist(ria do reino das il@as SandOic@7 Rio de :aneiro0 :or,e \a@ar, 233M Yori,inal norteC
a!ericano "u6licado e! 4SM4Z7
9999997 <sperando 2oucault. ainda7 S1o Paulo0 Cosac NaifN, 233; Yori,inal "u6licado
4SS8Z
SAIN%, $arcelo Fa6i=n7 FEl QLi6ro 'lanco de la Defensa NacionalQ en la Ar,entina0 lo,ros N
desaf#os de la "ol#tica de defensa N !ilitar ar,entina en los co!ien)os del !ilenioG7 In0
248
PANEL Nh830 FLi6ros 'lancos de Defensa0 an=lisis co!"arati-oG IREDESJ7 'ras#lia0
Au,ust HC43, 23327
SAN%A ANA, OttoT PARODI, Claudia7 $odelin, t@e s"eec@ co!!unitN0 confi,uration and
-aria6le tN"es in t@e $eDican S"anis@ settin,7 'anguage in Societ#, -72H, n74, "728C
<4, $ar7 4SSM7
SAN%ANA, Va,ner :os.7 'eitura cr:tica do discurso da 4ol:tica de *e!esa Cacional7 233H7
424 f7 Disserta*1o I$estrado e! Lin,u#sticaJ K De"arta!ento de Lin,u#stica,
Portu,us e L#n,uas Cl=ssicas, Uni-ersidade de 'ras#lia, 'ras#lia, 233H7
SAN%OS, Alcides Cardoso dosT DURO, Fa6io APcelrudT SILVA, $aria das &ra*as &7 Villa
Ior,7J7 *esconstrues e contextos nacionais7 Rio de :aneiro0 HLetras, 233E7
SAN%OS, $aria elena de Castro7 FA no-a !iss1o das For*as Ar!adas latinoCa!ericanas e
os "ar/!etros de defesa no !undo "(sC,uerra fria0 'rasil e! "ers"ecti-a co!"aradaG7
In0 PAINEL SO'RE RELAnES CIVISC$ILI%ARES IREDESJ7 'ras#lia0 Au,ust HC
43, 23337
SAN%OS Fil@o, :os. Lui) Nie!eNer dos7 F'uscaCse a se,uran*a, "laneAaCse a defesa0 u!a
introdu*1o 5 IreJdiscuss1o dos conceitos de se,uran*a e de defesa nacional na
realidade 6rasileira onte! e @oAeG7 In0 PANEL DE IN%ELI&ENCIA IREDESJ7
'ras#lia0 Au,ust HC43, 23327
SAR&EN%INI, VaniceT &RE&OLIN, $aria do Ros=rio Ior,7J7 An$lise do discurso0
@eran*as, !.todos e o6Aetos7 S1o Carlos0 Claralu), 233M7
SAUSSURE, Ferdinand de7 -urso de 'ingS:stica Qeneral7 'uenos Aires0 Losada, 4S;<
Iori,inal francs "u6licado e! 4S4EJ7
S'ISb, $arina7 FS"eec@ act t@eorNG7 In0 VERSCUEREN et al7, 4SS<, "7;S<C<3E7
SCUL%\ECRRAF%, $arPus7 FActuali)aci(n N a!"liaci(n de los !a"eos so6re el cri!en
or,ani)ado en Colo!6ia N la re,i(n andina, 233MC233SG7 In0 $A%IEUT
&UARNI\O, 2343, "7;8EC;<<7
SEARLE, :o@n7 Austin on locutionarN and illocutionarN acts7 B"e 4"ilosop"ical RevieI,
-7HH, n7;, "7;3<C;2;, Oct7 4SEM7
9999997 FW@at is a s"eec@ actwG7 In0 &I&LIO&LI, Pier Paulo Ied7J7 'anguage and social
context0 selected Oritin,s7 NeO `orP0 Pen,uin 'ooPs, 4SM8 I"ri!eira edi*1o de
4SH2J7
24;
9999997 <xpresso e signi!icado0 estudos da teoria dos atos da fala7 S1o Paulo0 $artins
Fontes, 2332 Iori,inal norteCa!ericano "u6licado e! 4SHSJ7
9999997 Collecti-e intentions and actions7 In0 COEN, P7 et al7 Ied7J7 (ntentions in
communication7 Ca!6rid,e0 $I% Press, 4SS3, "7;34C;4<7 Vers1o di,ital dis"on#-el
e!0 q@tt"0]]istCsocrates76erPeleN7edu]Asearle]483]COLLIN%WRD7docr Iacesso e!
44]42]2343J7
SENNES, Ricardo U7T ONURI, :aninaT OLIVEIRA, A!/ncio :or,e de7 FLa "ol#tica eDterior
6rasilepa N la se,uridad @e!isf.ricaG7 In0 PANEL0 FE-olution of t@e conce"t of
@e!is"@eric securitNG IREDESJ7 Santia,o0 Octo6er 2MC83, 23387
SESONSRE, AleDander7 Perfor!ati-es7 B"e Gournal o! 4"ilosop"#, -7E2, n74H, "7;<SC;EM,
Se"7 4SE<7
SAPIRO, $ic@ael :7 Re-ieO0 Pra,!ati?ue criti?ue and &ot@ic fiction7 (nternational
Studies RevieI, -78, n74, "7428C42M, S"rin, 23347
9999997 &lo6ali)ation and t@e "olitics of discourse7 Social Bext, n7E3, F&lo6ali)ationG, "7444C
42S, Autu!n 4SSS7
9999997 Strate,ic discourse] discursi-e strate,N0 t@e re"resentation of FsecuritN "olicNG in t@e
-ideo a,e7 (nternational Studies 8uarterl#, -78;, n78, S"ecial issue0 FS"eaPin, t@e
lan,ua,e of eDile0 dissidence in International StudiesG, "782HC8;3, Se"7 4SS37
9999997 F%eDtuali)in, ,lo6al "oliticsG7 In0 DER DERIANT SAPIRO, 4SMS, "744C227
999999T 'ONA$, &7 $att@eOT ERADS%VEI%, Daniel7 A discursi-e "ractices a""roac@
to collecti-e decisionC!aPin,7 (nternational Studies 8uarterl#, -782, n7;, "78SHC;4S,
Dec7 4SMM7
9999997 %oOard a "olitici)ed su6Aect0 Peter andPe and lan,ua,e7 Boundar# ), -748, n72]8,
"72SMC;4M, S"rin, 4SM<7
SEEAN, $ic@ael7 (nternational Securit#0 an analNtical sur-eN7 London0 LNnne Rienner,
233<7
SILVA, Ricardo7 Ret(rica e contin,ncia na teoria "ol#tica7 4ol:tica e Sociedade, n7S, "74S<C
233, out7 233E7
9999997 ist(ria intelectual e teoria "ol#tica7 Revista de Sociologia e 4ol:tica, -74H, n78;,
"7834C84M, out7 233S7
24<
9999997 O conteDtualis!o lin,u#stico na @ist(ria do "ensa!ento "ol#tico0 >uentin SPinner e o
de6ate !etodol(,ico conte!"or/neo7 *ados0 Re-ista de Cincias Sociais, -7<8, n72,
"72SSC88<, 23437
SRINNER, >uentin7 $eanin, and understandin, in t@e istorN of Ideas7 Jistor# and
B"eor#, -7M, n74, "78C<8, 4SES7
9999997 Con-entions and t@e understandin, of s"eec@ acts7 B"e 4"ilosop"ical 8uarterl#,
-723, n7HS, "744MC48M, A"r7 4SH37
S$I%, 'arrN7 :o@n Searle0 fro! s"eec@ acts do social realitN7 In0 999999 Ied7J7 Go"n Searle7
Ca!6rid,e0 Ca!6rid,e Uni-eristN Press, 23387
S$I%, Ste-e7 %@e contested conce"t of securitN7 In0 'OO%, Ren7 -ritical securit# studies
and Iorld politics7 'oulder0 LNnne Rienner, 233<7
SOARES, Sa!uel Al-es7 FContendores a"a)i,uados ou "art#ci"es da coo"era*1ow0 as
"erce"*+es so6re a!ea*as e coo"era*1o nas "ol#ticas de defesa de Ar,entina, 'rasil e
C@ile na d.cada de 4SS3G7 In0 OLIVEIRA, 2344, "7S4C43S7
9999997 FAs no-as co!"lei*+es da defesa e da se,uran*a re,ional no cen=rio das no-as
a!ea*asG7 In0 PANEL0 FCi-ilian roles in defense IIG IREDESJ7 Santia,o0 Octo6er 2MC
83, 23387
SO%O, Andr.s7 FE-oluci(n del conflicto interno en Colo!6iaG7 In0 PANEL ON COLO$'IA
IREDESJ7 Was@in,ton0 $aN 22C2<, 23347
S%ALNARER, Ro6ert C7 FPra,!=ticaG7 In0 DASCAL, $arcelo Ior,7J7 2undamentos
metodolgicos da 'ingu:stica, -7 IV0 Pra,!=tica K "ro6le!as, cr#ticas, "ers"ecti-as
da Lin,u#stica K 6i6lio,rafia7 Ca!"inas0 Yn]dZ, 4SM27
S%OL, $ic@ael7 O neDo do conflito ci-il e do conflito international7 In0 &URR, %ed Ro6ert7
6anual do con!lito pol:tico7 'ras#lia0 Un', 4SSH, "788HC8H27
S%RAWSON, P7 F7 Intention and con-ention in s"eec@ acts7 4"ilosop"ical RevieI, -7H8, n7;,
"7;8SC;E3, Oct7 4SE;7
S%RI%\EL, ol,er7 %oOards a t@eorN of securiti)ation0 Co"en@a,en and 6eNond7 <uropean
Gournal o! (nternational Relations, -748, n78, "78<HC8M8, 233H7
S%U''S, $ic@ael7 *iscourse anal#sis0 t@e sociolin,uistic analNsis of natural lan,ua,e7
ODford0 'asil 'lacPOell, 4SM87
SU&ANA$I, ide!i7 A,ents, strucutres and narrati-es7 <uropean Gournal o! (nternational
Relations, -7<, n78, "78E<C8ME, 4SSS7
24E
SURREAUU, Lui)a $ilanoT RUN, %anara \in,ano7 FRo!an :aPo6sonG7 In0 FLORES et al,
233S, "72<;C2<<7
%A%I%, Lui)7 An$lise semitica atravs das letras, 87ed7 S1o Paulo0 Ateli Editorial, 233M7
%AURECR, Rita7 Securiti)ation t@eorN and securiti)ation studies7 Gournal o! (nternational
Relations and *evelopment, -7S, n74, "7<8CE4, 233Ea7
9999997 FSecuritisation t@eorN K t@e storN so far0 t@eoretical in@eritance and O@at it !eans to
6e a "ostCstructural realistG7 In0 ;
t@
annual CEEISA con-ention7 Uni-ersitN of %artu,
2<C2H :une 233E67
%EIUEIRA :fNIOR, Au,usto Wa,ner $ene)es7 FO Consl@o de Defesa SulCA!ericano da
UNASUL0 cria*1o institucional e cultura estrat.,ica7 In0 OLIVEIRA, 2344, "742HC4;H7
999999T SILVA, Antonio enri?ue Lucena7 FContri6ui*+es de 'arrN 'u)an "ara a e-olu*1o
dos Estudos Estrat.,icos no "(sC&uerra Fria0 din/!ica ar!a!entista, "olaridade e a
-egional )ecurity .omple+ !heoryG7 In0 ALVEST $OREIRAT ARIAS NE%O, 2344,
"72;SC2E47
%ERRIFF, %errNT CROF%, StuartT :A$ES, LucNT $OR&AN, PatricP $7 Securit# Studies
Boda#7 Ca!6rid,e0 PolitN Press, 4SSS7
%O$PSON, Willia!7 Re,ional su6sNste!s0 a conce"tual eD"lication and a "ro"ositional
in-entorN7 (nternational Studies 8uarterl#, -74H, n74, "7MSC44H, $ar7 4SH87
%ICRNER, Arlene 'T $ASON, Ann C7 $a""in, transre,ional securitN structures in t@e
Andean re,ion7 Alternatives0 ,lo6al, local, "olitical, -72M, n78, "78<SC8S4, 2338a7
999999T $ASON, Ann C7 F%ransre,ional securitN and e!er,in, t@reatsG7 In0 PANEL0
FLaOless areas and e!er,in, t@reatsG IREDESJ7 Santia,o0 Octo6er 2MC83, 233867
%ILL`, C@arles7 FInternational co!!unities, secure or ot@erOiseG7 In0 ADLERT 'ARNE%%,
4SSM, "78SHC;427
%OCE, Eduardo7 FDefensa, se,uridad N "ol#tica eDterna en PerB, 233MC23430 "ra,!atis!o N
corto "la)oG7 In0 $A%IEUT &UARNI\O, 2343, "74S;C23;7
%ORAN\O, Federico &uiller!o7 Interacci(n de las a!ena)as asi!.tricas N su relaci(n con
las ar!as ile,ales en A!.rica del Sur7 Securit# and *e!ense Studies RevieI, -7<, n72,
"72<EC2M3, 233<7
%ORRI:OS RIVERA, Vicente7 Di!ensi(n internacional de la Pol#tica de Se,uridad
De!ocr=tica7 Securit# and *e!ense Studies RevieI, -743, "7HSCMS, S"rin,CSu!!er
issue, 23437
24H
9999997 Par=!etros colo!6ianos de se,uridad N defensa7 E-oluci(n N "ers"ecti-as7 Securit#
and *e!ense Studies RevieI, -7E, n74, "7433C4<M, 233E7
%RU$PER, Ricardo7 Qealin,Q t@e social 6odN0 silence, terror and IreJconciliation in
neoli6eral C@ile7 AlternativesN gloal. local. political, -72;, n74, "74C8M, :an7C$ar7
4SSS7
%SOURALA, Anastassia7 'oundarNCcreatin, "rocesses and t@e social construction of t@reat7
Alternatives0 ,lo6al, local, "olitical, -788, n72, "748HC4<2, 233M7
%USICISN`, AndreA7 SecuritN co!!unities and t@eir -alues0 taPin, !asses seriouslN7
(nternational 4olitical Science RevieI, -72M, n7;, "7;2<C;;S, 233H7
ULL$AN, Ric@ard 7 Redefinin, securitN7 (nternational Securit#, -7M, n74, "742SC4<8,
Su!!er 4SM87
UR>UIDI, Vi-ian F7 D7 FO !o-i!ento cocalero na 'ol#-iaG7 In0 CO&&IOLA, Os-aldo
Ior,7J7 Amrica 'atina0 encru)il@adas da ist(ria conte!"or/nea7 S1o Paulo0 Ua!1,
23387
VAIS$AN, Ester7 Alt@usser0 Ideolo,ia e a"arel@os de Estado K no-as e -el@as ?uest+es7
4ro0eto Jistria, n788, "72;HC2ES, de)7 233E7
V|`R`NEN, Rai!o7 Re,ional conflict for!ations0 an intracta6le "ro6le! of International
Relations7 Gournal o! 4eace Researc", -724, n7;, "788HC8ES, No-7 4SM;7
VA\, Alcides CostaT $ACADO, Artur Andrade da Sil-a7 FSe,uridad N defensa en 'rasil en
233S0 a-ances en la consolidaci(n de un desi,nio estrat.,icoG7 In0 $A%IEUT
&UARNI\O, 2343, "743;C4487
VVLE\, FredN Ri-era7 FFor!as de una ,uerra a!orfa0 luc@a antinarc(ticos, de!ocracia N
DD en EcuadorG7 In0 PANEL0 FDru, control, de!ocracN and @u!an ri,@tsG
IREDESJ7 Santia,o0 Octo6er 2MC83, 23387
9999997 FDesafios e ?uest+es de se,uran*a nas rela*+es do 'rasil co! os "a#ses andinosG7 In0
PANEL ON FLAS SE&URIDADES E$ER&EN%ES DE LA CO$UNIDAD
ANDINA ` $ERCOSURG IREDESJ7 'ras#lia0 Au,ust HC43, 23327
VERDE:A, oracio Walter7 FI!"actos de las nue-as a!ena)as en los "a#ses de la re,i(n N la
crisis ar,entinaG7 In0 PANEL ON FLAS SE&URIDADES E$ER&EN%ES DE LA
CO$UNIDAD ANDINA ` $ERCOSURG IREDESJ7 'ras#lia0 Au,ust HC43, 23327
VERSCUEREN, :efT S%$AN, :anCOlaT 'LO$$AER%, :an Ied7J7 JandooO o!
4ragmatics0 !anual7 P@iladel"@ia0 :o@n 'enAa!ins, 4SS<7
24M
VIANA, $anuela %rindade7 A dimenso internacional do con!lito armado colomiano0 a
internacionali)a*1o dos "rocessos de "a) se,undo as a,endas @e!isf.rica e ,lo6al7
233S7 4SE f7 Disserta*1o I!estrado e! Cincia Pol#ticaJ K Faculdade de Filosofia,
Letras e Cincias u!anas, Uni-ersidade de S1o Paulo, S1o Paulo, 23437
VI&LIERO, Se6asti=n7 FLa "ol#tica de defensa en la estrate,ia nacionalG7 In0 %RACR0
FPol#ticas de se,uridad N defensa nacionalesG IREDESJ7 Carta,ena de Indias0 :ulio 2HC
84, 233S7
9999997 FLa se,uridad nacional frente a la a!ena)a del terroris!o internacional0 notas "ara la
i!"le!entaci(n de "ol#ticas anti N contraCterroristasG7 In0 PANEL ON SECURI%`
AND E$ER&IN& %REA%S IREDESJ7 Santia,o0 Octo6er 2MC83, 23387
VILLA, Rafael Duarte7 Se,uran*a internacional e nor!ati-idade0 . o li6eralis!o o elo
"erdido dos critical security studiesw7 'ua Cova, n7H8, "7S<C422, 233M7
9999997 8uatro teses sore a pol:tica de segurana dos <stados ?nidos para a Amrica
do Sul7 %ese ILi-reCdocncia e! Cincia Pol#ticaJ K Faculdade de Filosofia, Letras e
Cincias u!anas, Uni-ersidade de S1o Paulo, S1o Paulo, 233H7
9999997 *a crise do realismo M segurana gloal multidimensional7 S1o Paulo0
Anna6lu!e, 4SSS7
999999T REIS, Rossana Roc@a7 A se,uran*a internacional no "(sC&uerra Fria0 u! 6alan*o da
teoria tradicional e das no-as a,endas de "es?uisa7 'I'0 Revista Brasileira de
(n!ormao Biliogr$!ica em -iLncias Sociais, -7E2, "74SC<2, 233E7
VUORI, :u@a A7 IllocutionarN lo,ic and strands of securiti)ation0 a""lNin, t@e t@eorN of
securiti)ation to t@e studN of nonCde!ocratic "olitical orders7 <uropean Gournal o!
(nternational Relations, -74;, n74, "7E<CSS, 233M7
WsVER, Ole7 FSecuriti)ation and desecuriti)ationG7 In0 LIPSCU%\, Ronnie D7 +n
Securit#7 NeO `orP0 Colu!6ia, 4SS<7
9999997 FInsecuritN, securitN and asecuritN in t@e West Euro"ean nonCOar co!!unitNG7 In0
ADLERT 'ARNE%%, 4SSM, "7ESC44M7
9999997 Securiti)in, sectorsw0 res"onse to EriPsson7 -ooperation and -on!lict, -78;, n78, "7
88;C8;3, 4SSS7
9999997 A6erNstONt@, Paris, Co"en@a,en0 neO sc@oolsv on securitN t@eorN and t@eir ori,ins
6etOeen core and "eri"@erN7 ANNUAL $EE%IN& OF %E IN%ERNA%IONAL
S%UDIES ASSOCIA%ION7 $ontreal, $arc@, 233;7 Dis"on#-el e!0
q@tt"0]]OOO7allacade!ic7co!] !eta]"H;;E49indeD7@t!lr Iacesso e! 44]3S]3MJ7
24S
WA&NER, Wolf,an,7 'uildin, an internal securitN co!!unitN0 t@e de!ocratic "eace and t@e
"olitics of eDtradition in Western Euro"e7 Gournal o! 4eace Researc", -7;3, n7E,
"7ES<CH42, 23387
WAL%, Ste"@en $7 %@e renaissance of securitN studies7 (nternational Studies 8uarterl#,
-78<, n72, "7244C28S, :un7 4SS47
WAL%\, Rennet@ N7 FReflections on %@eorN of International Politics0 a res"onse to !N
criticsG7 In0 REOANE, Ro6ert7 Ceorealism and its critics7 NeO `orP0 Colu!6ia
Uni-ersitN Press, 4SME7
9999997 Structural realis! after t@e Cold War7 (nternational Securit#, -72<, n74, "7<C;4,
Su!!er 23337
9999997 Beoria das Relaes (nternacionais7 Lis6oa0 &radi-a, 2332 Yori,inal norteC
a!ericano "u6licado e! 4SH8Z
WARDAU&, Ronald7 An introduction to Sociolinguistics, <7ed7 ODford0 'lacOell, 233E7
WELDES, :uttaT LAFFE`, $arPT &US%ERSON, u,@T DUVALL, RaN!ond Ied7J7 -ultures
o! insecurit#0 states, co!!unities and t@e "roduction of dan,er7 $innea"olis0
Uni-ersitN of $innesota Press, 4SSS7
WEND%, AleDander7 Anarc@N is O@at states !aPe of it0 t@e social construction of "oOer
"olitics7 (nternational +rganization, -7;E, n72, S"rin, 4SS27
9999997 Collecti-e identitN for!ation and t@e international state7 B"e American 4olitical
Science RevieI, -7MM, n72, "78M;C8SE, :un7 4SS;7
9999997 Constructin, international "olitics7 (nternational Securit#, -723, n74, "7H4CM4,
Su!!er 4SS<7
9999997 %@e state as "erson in international t@eorN7 RevieI o! (nternational Studies, -783,
n72, "7 2MSC84E, 233;7
WI'ER%, }Pan7 SecuritN co!!unities0 E!!anuel Adler, $ic@ael 'arnett and ano!alous
Nort@erners7 -ooperation and -on!lict, -78<, n78, "72MSC2SM, 23337
WI&%, Colin7 Agents. structures and international relations0 "olitics as ontolo,N7
Ca!6rid,e0 Ca!6rid,e Uni-ersitN Press, 233E7
WILLIA$S, $ic@ael C7 $odernitN, identitN and securitN0 a co!!ent on t@e Co"en@a,en
contro-ersNv7 RevieI o! (nternational Studies, -72;, "7;8<C;8S, 4SSM7
223
9999997 Words, i!a,es, ene!ies0 securiti)ation and international "olitics7 (nternational
Studies 8uarterl#, -7;H, "7<44C<84, 23387
WIL$ER, FranPe7 FCe nQest "as une ,uerre]%@is is not a OarG0 t@e international lan,ua,e and
"ractice of "olitical -iolence7 In0 DE'RIU, 2338, "7223C2;E7
WILSON, N7 L7 &rice on !eanin,0 t@e ulti!ate counterCeDa!"le7 CoTs, -7;, n78, "72S<C832,
4SH37
WI%%ROFF, Peter7 F'ra)ilQs A!a)on Sur-eillance SNste! ISIVA$J0 "ro!otin, coo"eration
a,ainst international cri!e and terroris!G7 In0 PANEL ON ENVIRON$EN%AL
SECURI%` IREDESJ7 'ras#lia0 Au,ust HC43, 23327
WOLFERS, Arnold7 FNational securitNG as an a!6i,uous sN!6ol7 (nternational Securit#,
-7EH, n7;, "7;M4C<32, Dec7 4S<27
`OPO 7, 'orisT RU\, $ar#a In.s7 FC@ile0 el escenario de la defensa N su "roNecci(n
re,ionalG7 In0 $A%IEUT &UARNI\O, 2343, "742EC48<7
`OUN&, &illian7 F'eNond t@e Qinside]outsideQ di-ideG7 In0 RRAUSET RENWICR, 4SSE,
"722C8H7
\EFUSS, $aAa7 Constructi-is! and identitN0 a dan,erous liaison7 <uropean Gournal o!
(nternational Relations, -7H, n78, "784<C8;M, 23347
9999997 -onstructivism in (nternational Relations0 t@e "olitics of realitN7 Ca!6rid,e0
Ca!6rid,e Uni-ersitN Press, 23327
\IFF, Paul7 On 7 P7 &riceQs account of !eanin,7 Anal#sis, -72M, n74, "74CM, Oct7 4SEH7
\OPPICFON%ANA, $(nica &raciela7 FO outro da "ersona,e!0 enuncia*1o, eDterioridade e
discursoG7 In0 'RAI%, 233M, "743MC44M7
9999997 FSon@ando a "=tria0 os funda!entos de re"etidas funda*+esG7 In0 ORLANDI, 2338,
"742HC4;S7
9999997 -idados modernos0 discurso e re"resenta*1o "ol#tica7 Ca!"inas0 UNICA$P,
4SSH7
224

S-ar putea să vă placă și