Sunteți pe pagina 1din 15

UNIVERSIDADE FEDERAL DA BAHIA FACULDADE DE FILOSOFIA E CINCIAS HUMANAS PROGRAMA DE PS GRADUAO EM ANTROPOLOGIA DISCIPLINA: TEORIA ANTROPOLGICA CONTEMPORNEA Docen

e: P!o"# D!# O!$e% Se!!& D'(cen e: An& M&)$& C&!*&+,o

RESENHA DO LIVRO -Teo!'&( $& E n'c'$&$e./ $e P# Po0 ')n& e 1# S !e'""2Fen&! 3S4o P&0+o: E$# Une(%/ 56678

P!e"9c'o/ por Jean-Pierre Lapierrre - Contextualizao do debate terico sobre a etnicidade nas Cincias Sociais francesas: ideologia do Estado-nao ue nega a di!ersidade "tnica da populao francesa# no$es de etnia e grupo "tnico estaria% tradicional%ente sob suspeita& teria% conota$es racistas& o ue para u%a nao for'ada por ideais republicanos e uni!ersalistas seria algo co%o u% insulto& u% acinte( Para o prefaciador& a aud)cia dos autores do li!ro *+eorias da Etnicidade, consiste e% uestionar a significao e a !alidade de u%a concepo de etnicidade be% difundido nas Cincias Sociais anglo-saxs& *quando elas tomam por objeto as migraes da populao de origem e cultura diferentes e suas relaes ao entrarem em contato ou conviverem no seio de uma mesma sociedade global, -p(./( 0ssi%& para os anglo-a%ericanos& a uesto do transculturalis%o1%ulticulturalis%o este!e desde se%pre presente( Para os franceses& ao contrario& e% sua %aioria& no " de grande interesse saber ue sua nao se for%ou *2istorica%ente por %eio da con uista& da %igrao ou da anexao de po!os %uito diferentes e ta%b"% por u%a i%igrao pro!eniente de diferentes regi$es da Europa central ou %eridional& inclusi!e das 3col4nias3& de %odo ue %uitos cidados franceses da atualidade ue se integrara% a ns durante o s"culo 565 ou na pri%eira %etade do s"culo 55, -78& grifo %eu/( E continua o prefaciador: *Foi necessrio, depois da Segunda Guerra Mundial e da descolonizao, que nossa republica se defrontasse com dois tipos de fen menos pol!ticos e sociais para que despertasse do seu sono dogmtico" o primeiro foi o ressurgimento dos movimentos regionalistas e de reivindicaes das minorias etnolinguisticas# $ual no foi a surpresa quando se descobriu que na Frana ainda e%istiam bretes, bascos, occitanos, corsos, que no admitiam ser reduzidos a sobreviv&ncias folcl'ricas do (ntigo )egime* +avia ento ,etnias, no -stado.nao, apesar da /onstituio 0 que grande esc1ndalo* 2 segundo fen meno foi a imigrao 3inicialmente encorajada entre 4567 e 4587, e em seguida contida, depois reprimida9 de operrios vindos das antigas ,col nias, 7

da :frica do ;orte e da :frica negra 3###9# - assim, ao mesmo tempo que se propagavam em nosso pa!s a %enofobia e o racismo sob diversas formas, p de ter in!cio o desenvolvimento de uma refle%o e de uma pesquisa quanto <s relaes inter=tnicas sem atingir a amplitude que j alcanavam nos -stados >nidos, e at= mesmo na Gr.?retan@aA 35:8 De( &c& &'n$& $0&( con !';0'<=e( $o( &0 o!e(: 5# !e*'(4o ;';+'o)!9"'c& >0&(e e?&0( '*& $& $'(c0((4o e@%!een$'$& %o! %e(>0'(&$o!e( $e +An)0& 'n)+e(&B C# %&! 'c'%&<4o no $e;& e eD!'co e &$e(4o 'ne>0A*oc& E -+'n,&)e@ "0n$&$& %o! F!e$e!'F B&! ,/ n& $Gc&$& $e 56H:. 3558

In !o$0<4o 9s autores abre% o li!ro c2a%ando a ateno do leitor para o cen)rio pol:tico no ual e%ergira% os estudos de Etnicidade na ;rana: o cen)rio dos $e;& e( (o;!e & '@')!&<4o/ n& F!&n<& $o( &no( I:/ >0e (e cen !&*&@/ ;&('c&@en e/ no( c0( o( e '@%&c o( $& %!e(en<& $e '@')!&n e( e (e0( $e(cen$en e( n& econo@'& e n& (oc'e$&$e "!&nce(&(# T&+ $'(c0((4o $e0 +0)&! & 0@& !ecen e 'n$&)&<4o (o;!e & '$en '$&$e n&c'on&+ "!&nce(&/ >0e (e (0%0n,& e+& @e(@& c!'( &+'J&$& e con(o+'$&$& $e($e & Re*o+0<4o F!&nce(&# M0$o02(e $e 0@ $'(c0!(o (oc'&+ (o;!e o '@')!&n e >0e - '!& o %4o $o( "!&nce(e(. %&!& 0@& *'(4o $e( e( co@o >0e !e%!e(en &n$o 0@ %!oKe o co+e '*o &@e&<&$o!/ &+)o co@o o -%e!')o '(+L@'co.# O( &0 o!e( &!)0@en &@ >0e & %!eoc0%&<4o en !e o( %e(>0'(&$o!e( $e$'c&$o( E( >0e( =e( $o( '@')!&n e( $e(+oco02(e $e (e0 !e"e!enc'&+ %0!&@en e e( & &+/ $& %e!(%ec '*& $&( %o+A 'c&( %M;+'c&(/ %&!& & )e!&<4o $e 0@& -no*& c& e)o!'& $e & o!e( 0!;&no(./ e@ e(%&<o( $e (e)!e)&<4o (Dc'o2G n'c&/ co@ & e@e!)Nnc'& $e $'( M!;'o( e con"+' o( >0e & G en 4o n4o ,&*'&@ ('$o enc&!&$o( co@o "enO@eno( G n'co(# O en!'Kec'@en o $&( en(=e( e !e%!e(en &<=e( $o( '@')!&n e( n&( 0+ '@&( $Gc&$&( $e@on( !o0/ %o'(/ o $e(nA*e+ en !e o &(%ec o K0!A$'co $& Con( ' 0'<4o "!&nce(& $o >0e $eco!!e o @o$e+o "!&ncN( $e 'n e)!&<4o2 &(('@'+&<4o e &( c& e)o!'&( e"e '*&@en e o%e!&n e(# A c& e)o!'J&<4o )enG!'c& $e e( !&n)e'!o( ce$e e(%&<o %&!& & & !';0'<4o no@'n&+ $e )!0%o( $e '@')!&n e( &!)e+'no(/ @&)!e;'no(/ "!&nce(e( 9!&;e(/ e c# A %&! '! $e en 4o/ %&((&!&@ & (e! e+&;o!&$&( !9)'c&( %!o"ec'&( $e(en,&n$o 0@& F!&n<& "0 0!& co@o 0@ -@o(&'co $e e n'&(. e & con(e>Pen e @o! e &n0nc'&$& $o @o$e+o $e &(('@'+&<4o -E "!&nce(&.# E% relao ao contexto a%ericano& por outro lado& a produo conceitual da etnicidade e% l:ngua inglesa abarca o estudo dos *processos de atribuio categorial e de organizao de rela$es sociais presu%idas essenciais, -7</& da: ue a noo de etnicidade *tipica%ente a%ericana no, " =

transpon:!el para a situao francesa& ue esta noo i%plicaria nu% certo * comunitarismo =tnico , totalmente oposto < tradio nacional francesa que fundamenta a democracia na ligao direta, no mediatizada por grupos, entre o cidado e o -stado,( E continua% os autores: *(ssim dei%emos claro logo de inicio" a noo de etnicidade tal qual foi forjada pela sociologia americana, mas de maneira mais geral pela comunidade cientifica de l!ngua inglesa, consiste amplamente no em atestar a e%ist&ncia de grupos =tnicos, mas colocar tal e%ist&ncia como problemtica, ou seja, em colocar como problemtica a consubstancialidade de uma entidade social e de uma cultura pela qual se define @abitualmente o grupo =tnico# Beorizar a etnicidade no significa fundar o pluralismo =tnico como modelo de organizao sociopol!tica, mas e%aminar as modalidades segundo as quais uma viso de mundo ,=tnica, = tornada pertinente para os atores#A# P!o%=e@ o( A0 o!e( >0e o( e( 0$o( $e e n'c'$&$e $e'?e@ $e +&$o o e@& $& 'n e)!&<4o $e )!0%o( e@ (oc'e$&$e( )+o;&'( >0e (e (0%=e@ e+&( @e(@&( 'n e)!&$&(/ e %&((e@ & "oc&! e@ o0 !&( >0e( =e(/ co@o &( co+oc&$&( %o! &0 o!e( co@o Moe!@&n 3>0&n$o/ co@o/ %o! >0e (e %!e"e!e & '$en '$&$e QR8/ D!0@@on$ 3$e >0e "o!@& &( %e((o&( $e"'ne@ & Q2 ' 0$eR8/ o0 B&! , 3$e >0e "o!@& o( +'@' e( en !e o( )!0%o( Q e S (4o @&n '$o(R8#

A e n'c'$&$e: 0@ no*o conce' o %&!& 0@ "enO@eno no*oR 3C&%# 58 Segundo os 0utores& a introduo do conceito de etnicidade no %eio acad%ico francs ocorreu& tardia%ente& e% 7.>7& por ;ranois ?orin& ue organizara na "poca u%a %esa-redonda no @%bito da 0ssociao ;rancesa de 0ntropologia( Co% exceo das pes uisas pioneiras realizadas por antroplogos co%o Aeorges Balandier e Coger Bastide& o do%:nio da etnicidade representou durante %uito te%po a zona de so%bra da antropologia francesa( E% sua !erso inglesa& as pri%eiras utiliza$es deste ter%o nas Cincias Sociais re%onta% D d"cada de 7.E8( Estudando respecti!a%ente a sociedade a%ericana e a Ffrica 9cidental& Aordon -7.G8/ e 6%%anuel Hallerstein -7.GE/ utiliza% o ter%o IetnicidadeJ para designar no a pertena "tnica& %as os senti%entos ue l2e so associados K o senti%ento partil2ado por %e%bros de u% deter%inado grupo de for%are% u% po!o no interior das fronteiras nacionais a%ericanas& e o senti%ento de lealdade %anifestado e% relao aos no!os grupos "tnicos urbanos for%ados pelo processo de destribalizao no contexto africano( Encontra-se de sa:da& nos usos do ter%o etnicidade& u%a oposio entre concep$es ob'eti!istas e sub'eti!istas ue sero recorrentes no debate terico sobre a identidade "tnica( ?as " so%ente na L

d"cada de 7.<8& ue o ter%o etnicidade ir) se i%por nas cincias sociais a%ericanas& uando con2ecer) u% au%ento exponencial da de%anda e da oferta de publica$es nas %ais di!ersas for%as K !e'a-se a re!ista -t@nicitC& criada e% 7.<E -- fatos estes correlatos ao apareci%ento& aparente%ente repentino& de u% tipo de conflito e de rei!indica$es ualificadas co%o "tnicas& ue surge% de for%a si%ult@nea nas sociedades industriais-ocidentais e no c2a%ado +erceiro ?undo& donde a e%ergncia da pertena "tnica co%o categoria pertinente para a ao social e a crescente tendncia de fazer deri!ar dela lealdades e direitos coleti!os( 9utro ponto crucial de discusso neste debate " a relao entre grupo "tnico e classe( 9 pri%eiro diz respeito a u%a unidade ue engloba os indi!:duos definidos atra!"s de u%a 2erana cultural& en uanto ue o segundo refere-se a u%a unidade ue engloba os indi!:duos definidos por u%a posio co%u% dentro de deter%inado circuito de produo( Ma: a con!ico de Alazer N ?oOni2an& co%partil2ada por %uitos tericos da etnicidade& de ue as %anifesta$es de renasci%ento "tnico no %undo conte%por@neo re!ela% a e%ergncia de u%a no!a categoria social igual%ente i%portante para a analise do s"culo 55& tanto uanto o foi a categoria de classe social para o s"culo 565( 0ssi%& considerada durante %uito te%po u% fator de unifor%izao e de assi%ilao& a experincia da %odernizao surge co%o fator e%ergncia de identidades particularistas( 0 etnicidade "& pois& para os autores& u% no!o paradig%a das Cincias Sociais do s"culo 55& cu'a i%port@ncia no se li%ita ao ob'eto "tnico e% si& ali%entando discuss$es e debates correlatos& co%o os das teorias da %odernizao& e na serie de oposi$es i%plicadas na uelas& tais co%o afeti!idade versus racionalidade& particularis%o versus uni!ersalis%o& *ascription, versus *ac2ie!e%ent,& dentre outras( R&<&/ e n'&/ n&<4o 3C&%# C8 Pa tra'etria destes conceitos& o ter%o E+P60 tende a ser confundido co% outras *no$es conexas,& co%o P9Q9& C0R0( P0RS9( Tuesto de fundo a perpass)-las seria: *co%o abranger princ:pios sobre os uais se funda% a atrao e a separao das popula$esU, -LL/( V para responder a tal uesto ue Qac2er de Lapouge -7>.G/ introduz nas Cincias Sociais a noo de E+P60( 9 autor era u% sociodarWinista e zoologista& segundo os 0utores& *)rduo defensor da escola selecionista,& eugenista do s"c( 565& in:cio do 55( ?as a sua i%port@ncia no uadro intelectual do cada !ez %ais agressi!o Cacis%o Cientifico do per:odo passa e% brancas nu!ens pelos autores& concidados da uele a ue% se atribui u% papel funda%ental na construo do %ito ariano e do co%bate as ditas raas degeneradas( ue facilita e possibilita a

Lapouge define raa en uanto u% *con'unto de indi!:duos

ue possue% e% co%u% u% ual os ele%entos

deter%inado tipo 2eredit)rio, -Lapouge apud 0s: LL/( Para Lapouge& *raa, seria fator funda%ental da 2istria( 9utra definio de 2istria: *?odo pelo antropolgicos inferiores e superiores se co%bina%,& e deter%ina% as *!icissitudes da 2istria,& da *!ida e %orte das na$es, -LE/( Lapouge cun2a o conceito de E+P60 para associ)-lo ao de C0R0 -caracter:sticas f:sicas e psicolgicas trans%itidos por suposto genetica%ente/& e assi% distingui-lo de outros aspectos da !ida social& co%o a nao e a l:ngua( C0R0 e E+P60& no sentido de Lapouge& se diferenciaria de *cultura,& *l:ngua, e outras for%as de *laos intelectuais,& naturais ou fict:cios& ue c2ega% %es%o a sere% o oposto de C0R0 e E+P60( 0 nao no sentido de Lapouge seria %ais !ulner)!el a se dissol!er en uanto unidade& o ue no aconteceria co% a C0R01E+P60( ;oi para *(((dar conta de u%a solidariedade do grupo particular& si%ultanea%ente diferente da uela produzida pela organizao pol:tica e da uela produzida pela se%el2ana antropolgica, ue o ter%o E+P60 foi introduzido nas Cincias Sociais( 0 rigor& a oposio entre +&<o( ;'o+D)'co( e +&<o( 'n e+ec 0&'( ir) perpassar todo o debate sobre E+P6C6M0ME e outros te%as correlatos -raa& etnia& nao& identidade "tnica(((/( X% outro autor i%portante destacado: Ernst Cennan -7>></& o ual no celebre artigo *TuJest-ce uJne nationU, des ualifica a i%port@ncia atribu:da aos laos biolgicos e inescap)!eis e% no%e de u%a abordage% sub'eti!ista dos *fatores for%adores das na$es,( Contexto da "poca en!ol!ia a uesto 0l)ciaKLorena -conflito por li%ites e fronteiras territoriais entre ;rana e 0le%an2a/( Segundo Cenan& no i%porta os *funda%entos atribu:dos ou 2erdados de pertena& i%pondo-se ao 2o%e% co%o u%a fatalidade, -LY/( Pa constituio de u%a nao& o ue i%porta " a *busca !oluntarista de adeso faz da nao u% plebiscito de todos os dias, -Cenan apud 0s: LY/( Cenan insiste na i%port@ncia dos laos sub'eti!os a soldar os %e%bros de u%a nao( * $ual = a fora que inspira nos indiv!duos esse desejo de viver em conjunto e essa vontade de permanecer no quadro nacionalD,& pergunta Cenan& ao ue responde: seria% *dese'o& !ontade& consenti%ento,( Para Cenan& ainda& seria u% *senti%ento,& o *a%or D p)tria& *sacrif:cio& luto e o sofri%ento co%partil2ado no passado,& e cu'a %e%ria se trans%ite pelo culto aos ancestrais& pela le%branas dos *grandes 2o%ens e suas a$es 2ericas,( Cenan& portanto& trabal2a co% a id"ia de *contrato-nao,& algo co%o o *contrato social, de Cousseau( E u%a outra id"ia i%portante associada D esta " a da *dial"tica da %e%ria e do es ueci%ento,( Passado reinterpretado& no " necessaria%ente o passado ue real%ente aconteceu& *a 2istria real das popula$es,( 9u se'a& o passado 2istrico de u%a nao no " u%a i%posio e% si %es%a# ao contr)rio& " u%a construo cont:nua ue repousa no *ol!ido e no erro Y

2istrico,( *( mem'ria fundadora da unidade nacional =, ao mesmo tempo e necessariamente, esquecimento das condies de produo desta unidade" a viol&ncia e o arbitrrio originais e multiplicidade das origens =tnicas, -LG/( Esse seria o caso da for%ao da nao francesa& particular%ente((( 9u se'a& de in:cio& !a%os !er u%a dificuldade b)sica nessas abordagens e reflex$es: a de se construir %odelos tericos ue abran'a% a %ultiplicidade de situa$es reais de for%ao de unidades nacionais de acordo co% u% %odelo -de preferncia de%ocr)ticorepublicano-representati!o de Estado-nao& esse %es%o ps-re!oluo francesa/( 0inda segundo Cenan& di!ersos outros fatores estaria% i%plicados na for%ao das na$es& * fatos contingentes, de divises artificiais, de acasos de conquistas, e de modo algum um princ!pio necessrio ou natural,( -LG/ 0s na$es rei!indicaria% popula$es pela *co%unidade lingZ:stica ou parentesco racial,( Cenan no c2ega a trabal2ar co% a categoria *raa, critica%ente e% relao aos sociodarWinistas& %as co%bate a id"ia de *pureza racial,( Me u%a certa for%a& o grupo "tnico " antit"tico da nao& e esta se faz in!estindo na dissoluo da uele((( 9s ele%entos "tnicosraciais& portanto& estaria% relacionados a u% certo *crit"rio etnogr)fico,& des!alorizado por Cenan& por uanto re%etesse D "poca& *D identificao das popula$es segundo os dados da antropologia f:sica,( -LG/ 9s autores destaca% ainda as contribui$es tericas u% outro autor& pouco le%brado pelos estudiosos dos fen4%enos "tnicos: ?ax Heber e seu li!ro *Econo%ia e Sociedade, -7.=7/( Para ele& a C0R0 *" real%ente fundada nu%a co%unidade de orige%, -o sangue seria o fator externo de trans%isso ob'eti!a da raa/( E+P60& u%a co%unidade "tnica& por sua !ez& seria assentada e% u%a *crena sub'eti!a e% u%a co%unidade de orige%,( P0RS9& por fi%& ta%b"% parte de u%a *crena sub'eti!a e% u%a co%unidade de orige%& acrescentando Heber a *paixo - pat@os/ ligada D rei!indicao de u% poderio pol:tico,( E tanto a nao nesse sentido Weberiano assi% co%o o grupo "tnico esto orientados e se !olta% para o passado para a construo sub'eti!a dessas co%unidades -nacional& "tnica/( Para a sociologia co%preensi!a& ue analisa a ao social da perspecti!a do su'eito ue a realiza& no existe distino funda%ental entre as *disposi$es ue a raa -no sentido de aparncia ad uiridas, pelos 2)bitos de !ida -trans%itidos pela tradio/ e as *disposi$es raciais, -2ereditaria%ente trans%iss:!eis(((/( Tuer dizer Heber externa/ e% si no diz nada para a sociologia& %as a to%ada e% considerao dessa categoria *co%o social%ente condicionada pelo estabeleci%ento de rela$es de do%inao,( Para Heber& os grupos "tnicos no *pressup$e% u%a real ati!idade co%unit)ria, -L>/( Eles existiria% *(((apenas pela crena sub'eti!a ue t% seus %e%bros de for%ar u%a co%unidade -(((/, -L>/( 9s fatores ue atuaria% na for%ao das co%unidades "tnicas seria%& por exe%plo& a l:ngua e a G

religio& por ue tais fatores *autoriza% a co%unidade de co%preenso entre a ueles co%partil2a% u% cdigo lingZ:stico ou %es%o u% %es%o siste%a de regula%entao ritual da !ida, -L>/& atuando co%o inexpugn)!eis %arcadores de fronteiras sociais& atra!"s de princ:pios de incluso e excluso de %e%bros e no-%e%bros( Heber no deixa de recon2ecer ue possa% existir !aria$es dialetais ou religiosas entre indi!:duos ue se sup$e% pertencentes a u% %es%a co%unidade "tnica-nacional& !ide por exe%plo& a relao entre ex-colonos e i%igrantes integrados ao uadro nacional( Contudo& para Heber& " a co%unidade pol:tica ue " fator decisi!o da naoetnia( Ele diz: *-la corresponde ao que ele designa como a forma Emais artificialF de origem da crena no parentesco =tnico, aquela pela qual uma associao racional 3tal como uma atividade comum de defesa do territ'rio ou de conquista, ou mesmo uma simples subdiviso administrativa9 transforma.se em comunalizao =tnica, atraindo um simbolismo da comunidade de sangue e favorecendo a emerg&ncia de uma consci&ncia tribal ou a ecloso de um sentimento de dever moral ligado < defesa da ptria, -Heber apud 0s& p( L./( Co%o Cenan& Heber acentua o papel do *ol!ido, e da *%e%ria, nesse processo de *co%unalizao,& do ual faze% parte o fortuito e o arbitr)rio na for%ao das co%unidades "tnicas e nacionais( 0 fonte da etnicidade para Heber& portanto& no est) na posse de traos diacr:ticos& %as na *ati!idade de produo& de %anuteno e aprofunda%ento das diferenas cu'o peso ob'eti!o no pode ser a!aliado independente%ente da significao ue l2es atribue% os indi!:duos no decorrer de suas rela$es sociais, -E8/( 0lgo pois& se%el2ante D concepo bart2iana de etnicidade( Peste sentido& portanto& a *identidade "tnica constri-se a partir da diferena,( Conte%poranea%ente& as confus$es entre estes conceitos -raa& etnia& nao/ ainda persiste%& %as 2) u%a tendncia dos pes uisadores do assunto *(((no to%are% a raa co%o u% fator explicati!o da sociedade(((,& explicati!o ou deter%inante na 2istria das sociedades& de u% ponto de !ista racialista co%o fizera% Lapouge e os scio-darWinistas de outrora( 0 uesto ue os autores coloca% " co%plexa e delicada( Me certo %odo& insinua%& por"%& ue se o ter%o *raa, no foi -ainda/ banido das Cincias Sociais co%o u% todo& isso " *culpa, e% parte da tradio anglo-sax ue ao pri!ilegiar co%o ob'eto as *rela$es raciais, estaria% recuperando a noo de *raa, e% sua acepo biologizante K identific)!el a partir de crit"rios f:sico-fenot:picos& do ue decorreria u%a *naturalizao, das *caracter:sticas f:sicas sob a for%a de atributos ue ten2a% a propriedade de fundar u% tipo particular de rela$es sociais, -E7/( Cita% Auillau%in& para ue% as Cincias Sociais anglo-saxs relaciona% este tipo de abordage% *aos caracteres f:sicos de u%a realidade en uanto fontes de percepo da diferena, -E=/( 9u se'a& apesar dessa corrente no %ais *acreditar, no conceito de raa tal co%o os bilogos constru:ra% no s"culo 565& no deixa% de <

afir%ar ue ela " *concreta%ente real para os grupos ue produze% as condutas racistas,& o ue no parece u%a id"ia absurda( +anto ue se costu%a% usar& indiscri%inada%ente& *rela$es "tnicas, co%o e ui!alente e preferencial%ente *rela$es raciais,& sendo ue esta [lti%a estaria %ais plena%ente carregada de co%plexos conte[dos e%oti!os1sub'eti!os& %ais *poderosos, do ue a pri%eira( Po caso francs& se%pre 2ou!e grande resistncia e% se trabal2ar co% essas categorias& co%o raa e etnia& ue ta%b"% so confundidas co% sua base biologizante da ual foi i%pregnada pelos sciodarWinistas& e por isso %es%o ta%b"% e!itado& u%a !ez ue falar e% raa e etnia seria o %es%o ue ad%itir a desigualdade entre os 2o%ens& o ue !ai de encontro do ide)rio francs de sociedade& e desautorizando dessa for%a o processo francs de assi%ilao K reduo %)xi%a das diferenas culturais no seio da sociedade francesa( Para a tradio sociolgica francesa& por"%& E+P60 en uanto conceito " %ais prefer:!el do ue C0R0& por uanto %enos carregada de pesados sentidos e%oti!os& ideolgicos e discri%inatrios& o contr)rio& portanto& da tradio anglo-sax& ue p$e e% rele!o a diferena& e no a igualdade co%o princ:pio estruturante da !ida social( 6nteressante obser!ar a nota n(<& onde essa uesto se desdobra: na 6nglaterra& existe u%a Co%isso para a 6gualdade Cacial( G;a Frana, falar.se. facilmente de racismo, mas de ralaes interculturais e no inter.raciais# He modo ainda mais eufem!stico, os mesmos acontecimentos que so descritos pelos meios de comunicao como Etumultos raciaisF na Inglaterra so tratados como Erevoltas das periferiasF na FranaA -EL/( 0!anando& os 0utores passa% a trabal2ar co% u%a noo i%portante dentro deste uadro

conceitual& terico e pol:tico& o de ES+0M9-P0RS9& ualificando-o co%o u% *tipo particular de instituio pol:tica ue foi difundido a ponto de aplicar-se ao con'unto dos estados territoriais soberanos,& co%o a 9rganizao das Pa$es Xnidas -9PX/( Ce%ete%-se aos estudos do 2istoriador anglo-eg:pcio Eric \obbsbaW%& para o ual *a caracter:stica funda%ental da nao %oderna e de tudo o ue a ela se liga " 'usta%ente sua %odernidade, -EE/( Para este autor& no se de!e procurar ob'eti!idade absoluta e% u% fen4%eno ue " forte%ente a%bi!alente& co%plexo - a nao& sua for%ao& %anuteno& persistncias -conflitos de/( 6sto por ue par@%etros ue so usados para definir u%a *nao,& tais co%o l:ngua& etnia& cultura& 2istria -passado co%u%/& territrio& religio& etc(((& so ta%b"% %utantes e ca%biantes( Ele pergunta: */omo poderia ser diferente, na medida em que tentamos fazer entrar em um quadro permanente e universal entidades @istoricamente novas, que esto apenas emergindo, que mudamD, -EE/

>

Por fi%& os 0utores reporta%-se a Ernest Aellner& e suas reflex$es no @%bito de u%a 0ntropologia Pol:tica( Para ele& na$es tende% a persistir ou uere% persistir en uanto co%unidade1unidade englobante& totalizante( Salienta a perspecti!a !oluntarista1sub'eti!ista -co%o e% Cennan/ na realidade conte%por@nea e sua %aterializao& 2a'a !ista ue& ao lado da nao %oderna& ter se desen!ol!ido& igual%ente& o fen4%eno do nacionalis%o& no ual as *unidades nacionais so os ob'etos de identificao e de adeso !olunt)ria ue capta% o fer!or e preferncia, dos indi!:duos( -EE/( Aellner trabal2a co% a id"ia de ue as na$es fora% for'adas na era industrial-%odernacapitalista& id"ia ta%b"% presente nos escritos de \obbsbaW% sobre o te%a( Connor ta%b"% !ai pela seara da perspecti!a sub'eti!ista( 0 nao seria a *conscincia de si do grupo(((,& ue o separa dos outro& ou ainda *((( a nao " o grupo %ais a%plo ao ual as pessoas cre% estar ligadas por u%a filiao ancestral, -EY/( Conte%poranea%ente& o %odelo Estadonao %oderno se difundiu nos processos de colonizao( Portanto& " preciso se%pre le!ar e% considerao ue a sub'eti!idade no reina sozin2a na causalidade das na$es( \) %uito ta%b"% da di!ersidade de Estados-na$es %ais do ue arbitr)rios& e cu'a unidade no responde satisfatoria%ente& e e% certa %edida& pacifica%ente& ao con'unto dos seg%entos "tnicosterritoriais ue no se recon2ece% co%o ue constituidoras dessas %acro-unidades( Tuanto ao nacionalis%o& este parte necessaria%ente de u%a crena sub'eti!a e% u% parentesco fict:cio se% paralelo na realidade no i%porta tanto -!ide %ais u%a !ez Cennan& e sua dial"tica da %e%ria x es ueci%ento(((/# e si% a fora de *senti%entos poderosos e a-racionais ue constitue% o centro essencial da identidade nacional,( *0 etnicidade refere-se aos grupos& ou %ais exata%ente aos po!os& ue so na$es potenciais& situadas e% u% est)gio preli%inar da for%ao da conscincia nacional, -EY/( Qe'a-se por exe%plo os casos de solidariedade "tnica e ta%b"% de %anifestao de xenofobia decorrentes do confronto co% estrangeiros& e da crena de ue a *Pao, pressup$e *conscincia sub'eti!a espec:fica de po!o, -EY/( Proble%a terico-%etodolgico: acreditar na concepo altusseriana do Estado/( E% s:ntese& est)-se tentando construir defini$es de ACXP9S V+P6C9S -l:ngua& espaoterritrio& costu%es& etn4ni%o& indi!:duos co% conscincia de descendncia e% co%u% e de pertencer a u% grupo& po!o ou seg%ento populacional e ue rei!indica% o direito a ter essa identidade e !i!er de acordo co% as nor%as prescritas por sua sociedade ou grupo social( . ue a nao se'a u%a realidade tang:!el por uanto associada a u% Estado -ou a u% con'unto de institui$es-aparel2os

O >0e G 0@ )!0%o G n'coR 3C&%# T8 2 +aOlor situa no in:cio da d"cada de 7.G8 o co%eo de u%a re!iso cr:tica da !iso substanti!ista ue transfor%a cada etnia nu%a entidade discreta dotada de u%a cultura& u%a l:ngua& u%a psicologia espec:fica K e de u% especialista para descre!e-la, -apud 0s: YG/& a ual encontra seu ressoar pleno na co%unidade cient:fica co% as refor%ula$es propostas por ;rederi] Bart2( Passa-se pois a in!estir contra as *ingenuidades da etnologia, K co%o a de se acreditar ue se pode definir u%a unidade "tnica por u%a lista de traos( Bart2 e seus colaboradores& por exe%plo& de%onstrara% ser *imposs!vel encontrar um conjunto total de traos culturais que permitiam a distino entre um grupo e outro, e que a variao cultural no permite por si s' abranger o traado dos limites =tnicos,( 0 uesto no " %ais estudar a %aneira pela ual os traos culturais esto distribu:dos& %as a %aneira co%o a di!ersidade "tnica " social%ente articulada e %antida( -G=/( X%a outra ingenuidade co%batida por esta no!a corrente " o pressuposto de ue o isola%ento geogr)fico e social este'a na base da produo da di!ersidade "tnica( Para Bart2& as fronteiras "tnicas persiste% apesar do fluxo de pessoas ue as atra!essa%& al"% do ue rela$es fre uente%ente !itais so %antidas atra!"s dessas fronteiras( 0 interpenetrao e a interdependncia entre os grupos no de!e% ser to%adas co%o fator de disperso ou dissoluo das identidades "tnicas& %as co%o as condi$es %es%as para a sua perpetuao( V pois no fi% da d"cada de 7.G8 ue ocorre a grande !irada nos estudos dos fen4%enos "tnicos( 0 unidade tribal& considerada isolada%ente co% u%a unidade discreta& caracter:stica do %undo no-ocidental& estudada de acordo co% u%a abordage% ob'eti!ista e sist%ica " substitu:da por u%a concepo do grupo "tnico co%o unidade potencial%ente uni!ersal& contextual%ente definida por seus li%ites e estudada a partir de u%a abordage% din@%ica e *sub'eti!ista,& ter%o este se re%etendo ao foco sobre os processos de identificao e categorizao& co%o apontou 0bner Co2en( Por %eio dessa %udana nas concep$es de *grupo "tnico,& nota outro autor +( \( Eri]sen& o ob'eto das pes uisas sobre etnicidade passou do estudo das caracter:sticas dos grupos para o estudo das propriedades de u% processo social( 0 for%a to%ou o lugar da substancia& os aspectos din@%icos e relacionais substitu:ra% os aspectos est)ticos e estat:sticos& e o *processo, tornou-se %ais i%portante ue a *estrutura,( 9s estudos de etnicidade& de certa for%a& fora% realizados e% pri%eira inst@ncia& ao %enos no contexto estadunidense& pelos pes uisadores da Escola de C2icago& a partir de sua teoria das rela$es c:clicas& buscando traar& desde o in:cio do s"culo 55& as etapas do processo de interao( 0ssi%& a assi%ilao representaria o [lti%o est)gio das rela$es "tnicas e raciais& depois dos da co%petio& conflito e aco%odao1adaptao( Ela " concebida co%o u%a interpenetrao e u%a fuso ue per%ite% a integrao de diferentes grupos e% u%a !ida cultural co%u%& e ser) 78

co%pletada uando os i%igrantes e os po!os nati!os co%partil2are% os %es%os senti%entos& as %es%as le%branas e as %es%as tradi$es( 0utores co%o Par] N Burguess& no entanto& sustenta% ue& contraria%ente Ds doutrinas assi%ilacionistas ue sero elaboradas posterior%ente& a assi%ilao no se reduz D destruio das culturas %inorit)rias& ela no consiste& para o i%igrante& e% u% rep[dio ou negao de seus !alores e de seu %odo de !ida tradicional& e% prol das nor%as culturais da *sociedade de acol2i%ento,& %as e% tornar-se en!ol!ido e% grupos cada !ez %ais a%plos e inclusi!os( Me u% %odo geral& os pes uisadores da Escola de C2icago no enxerga!a% na constituio de encla!es "tnicos u% fen4%eno negati!o& %as u%a etapa necess)ria da adaptao dos i%igrantes na sociedade a%ericana( Po entanto& para pes uisadores posteriores D Escola de C2icago& a assi%ilao dos i%igrantes i%plicaria necessaria%ente e% u% desapareci%ento dos grupos %inorit)rios& sendo assi% concebida co%o u% processo de unifor%izao cultural !ia transfor%ao dos i%igrados K tal foi a percepo dos estudos funcionalistas da d"cada de 7.Y8( Pesta perspecti!a& a din@%ica das rela$es inter-"tnicas " reduzida a u% 2ipot"tico enfrenta%ento entre dois parceiros abstratos K os *i%igrantes, -candidatos D assi%ilao/ e a *sociedade de acol2i%ento,& concebida esta co%o u%a totalidade integrada( 9 ciclo das rela$es "tnicas e raciais estabelecido pela Escola de C2icago enfatiza as fases de adaptao e de assi%ilao& elidindo a fase-c2a!e do conflito& a ual tende a dese%pen2ar u% papel i%portante na to%ada de conscincia da solidariedade "tnica( 0s teorias assi%ilacionistas so sustentadas pelo postulado de ue o trao caracter:stico das sociedades industriais " a tendncia ao uni!ersalis%o e a padronizao dos %odos de !ida e dos co%porta%entos( 0 dicoto%ia entre tradio e %odernidade& assi% co%o a distino dur]2ei%iana entre solidariedade %ec@nica e org@nica& a oposio entre co%unidade e sociedade de +onnies e a teoria Weberiana da racionalizao& for%a% o pano de fundo indiscutido para a an)lise do de!ir os grupos i%igrados( 0 2iptese " ue as diferenas culturais entre os grupos perdero progressi!a%ente i%port@ncia no decorrer das gera$es sob o efeito das foras uni!ersalizantes ue age% por %eio da escolarizao e da cultura de %assa( ?as no inicio da d"cada 7.G8& !)rios autores co%ea% a colocar e% xe ue as 2ipteses 3progressistas3 do pensa%ento social ue Aordon designou co%o *liberal expectancO,( Alazer N ?oOni2an& e% *?eCond t@e melting.pot, -7.GL/ constara% a !italidade dos cinco principais grupos "tnicos de Po!a ^or] nu%a "poca e% ue teorica%ente estaria% e% !ias de desapareci%ento -os negros& os porto-ri uen2os& os 'udeus& os italianos e os irlandeses/( Eles postula% a e%ergncia do ue se passou a se c2a%ar de *no!a etnicidade, K a criao de

77

identidades "tnicas distinti!as& baseadas na experincia de !ida nos EX0& %ais do %anuteno de antigas culturas "tnicas(

ue na

E se " !erdade& co%o aponta \annan& ue nos Estados %odernos adiantados& a di!ersidade cultural tende a ser reduzida& as distin$es "tnicas& ao contr)rio& tende% a afir%ar-se co% !igor reno!ado( V precisa%ente uando as %inorias deixa% de !i!er nas col4nias e se ac2a% direta%ente confrontadas co% outros grupos ue suas especificidades culturais torna%-se fonte de %obilizao coleti!a& de u%a etnicidade si%blica(

A e n'c'$&$e/ $e"'n'<=e( e conce' o( 3C&%# U8 2 Peste cap:tulo& os autores tenta% estabelecer tipologias e classifica$es das +eorias da Etnicidade a partir do grande espectro tericoetnogr)fico ue se obser!a neste ca%po& separando e agrupando autores e situa$es espec:ficas( Ma:& postula% ue a etnicidade& a partir de deter%inados autores e perspecti!as& " abordada co%o: i/ dado pri%ordial K Ceporta% a S2ils -7.Y</& o ual utiliza o ter%o *pri%ordial, para corroborar sua tese sobre a i%port@ncia dos grupos pri%)rios na integrao e na reproduo da sociedade global( 9utro autor ue se alin2a nesta perspecti!a " C( Aeertz& o ual postula a existncia de u% tipo de liga$es pri%ordiais ue deri!a% %ais de senti%ento de afinidade natural do ue da interao social( Para Aeertz& a pri%ordialidade " u% dado1artefato cultural( ii/ extenso do parentesco -paradig%a sociobiolgico/ K X% dos principais autores desta corrente " Qan der Berg2e& terico da sociologia das rela$es "tnicas e raciais do %undo anglo-saxo( 0s teorias sociobiolgicas te% !)rios pontos e% co%u% co% as teses pri%ordialistas K e% a%bas a etnicidade surge co%o u% dado irredut:!el e uni!ersal do co%porta%ento 2u%ano& a participao no interior dos li%ites do grupo " !ista co%o !alorizada per si& sendo o foco colocado sobre o parentesco co%o %atriz fundante da etnicidade( ?as te% e% co%u% co% as teorias instru%entalistas ue ressalta% os aspectos utilitarista da etnicidade K for%a de cooperao ue %)xi%a interesses indi!iduais -no caso da !iso sociobiolgica& os interesses e% 'ogo so de orde% 3gen"tica3 e no %ais das !ezes inconscientes/( iii/ expresso de interesses co%uns -teorias instru%entalistas e %obilizacionistas/ K Este tipo de abordage% foi larga%ente utilizada pelos africanistas para por e% causa as teorias pri%ordialistas do tribalis%o( Pestas an)lises& os grupos "tnicos so definidos co%o grupos instru%entais& artificial%ente criados e %antidos por sua utilidade prag%)tica& ou co%o 3ar%as3 utilizadas para obter !antagens coleti!as& sendo o conflito e a co%petio por recursos escassos o centro de 7=

gra!idade de tais an)lises( Por fi%& as teorias instru%entalistas refuta% a id"ia segundo a ual a etnicidade seria u% efeito da socializao no seio de u% grupo "tnico& %as situando-a co%o u%a reao Ds %udanas das estruturas institucionais e das rela$es de poder i%plicadas na %odernizao( 0ssi%& a etnicidade no pode ser seno pol:tica& u%a !ez organizao de interesses pol:ticos " 'usta%ente o ue a define( i!/ siste%a cultural -abordagens neoculturalistas/ K os tericos desta perspecti!a se op$e% de for%a radical Ds concep$es tradicionais da cultura co%o totalidade integrada ou co%o u% con'unto de traos descrit:!eis( Confere% grande i%port@ncia D ati!idade si%blica e aos processos pelos uais as pessoas& por %eios das diferenas culturais& co%unica% id"ias sobre a distinti!idade 2u%ana e tenta% resol!er proble%as de significao( Para autores co%o Mru%%ond& as categorias "tnicas so s:%bolos cu'o conte[do !aria e% funo das situa$es& %as ue for%a% e% con'unto u% siste%a de significa$es interligadas( Para +( \( Eri]sen& a etnicidade " u%a esp"cie de idio%a por %eio do ual so co%unicadas diferenas culturais e% contextos ue !aria% segundo o grau de significa$es co%partil2adas K a ui as culturas so entendidas co%o contextos ue per%ite% a inteligibilidade das situa$es e dos aconteci%entos( !/ for%a de interao social - neste caso& a etnicidade e concebida co%o processo continuo de dicoto%izao entre %e%bros e no-%e%bros& re uerendo ser expressa e !alidada na interao social& co%o postula Bart2( Segundo os 0utores& a principal contribuio deste autor foi enfocar os processos generati!os e processuais dos grupos "tnicos& os uais seria%& neste sentido& tipos de organizao baseados na consignao e na auto-atribuio dos indi!:duos a partir de categorias "tnicas( 9s cap:tulos seguintes -Y e G/& respecti!a%ente& O e( &$o & 0&+ $o $e;& e (o;!e & e n'c'$&$e & e O $o@An'o $& e n'c'$&$e &( >0e( =e(2c,&*e( & consagra%-se a trazer para a atualidade o estado da arte dos debates acerca das +eorias da Etnicidade& apontando para as a uisi$es -o car)ter %ais relacional ue essencial das identidades "tnicas& o car)ter %ais din1mico ue esttico da etnicidade/ e reto%ando os pontos dos debates anteriores e% busca de u%a no!a s:ntese K etnicidade co%o fen4%eno pol:tico versus processo si%blico& substancia versus situao& coao versus opo& perenidade versus contingncia( 9 sexto e ulti%o cap:tulo& entre todos& " o ue %ais se aproxi%a da perspecti!a ps-Bart2& enfatizando aspectos co%o a atribuio categorial -o poder de no%ear& a dial"tica exgeno-endgeno& :ndices e crit"rios/# as fronteiras entre os grupos "tnicos -- ue tende% a ser %ais ou %enos est)!eis& no representando necessaria%ente barreiras& e ue depende% de contextos de interao entre os grupos& estando ta%b"% su'eitas D %anipula$es por parte dos atores --# a uesto da orige% co%u%& real ou presu%ida pela !ia do parentesco& e 7L ue a funo de

relacionada co% a fixao de s:%bolos identit)rios& co%o as le%branas e os %itos de orige%# e os processos de realce destes s:%bolos& %arcas e %arcadores( Peste sentido& os 0utores concorda% co% Bart2& para o ual a etnicidade " u%a for%a de organizao social baseada na atribuio categorial ue classifica as pessoas e% funo de sua suposta orige%& ue se ac2a !alidada ou no na interao social pela ati!ao de signos culturais social%ente diferenciadores( Pa concepo bart2iana& pois& a %anuteno das fronteiras "tnicas necessita das trocas entre os grupos e da ati!ao de u%a s"rie de proscri$es e prescri$es regendo suas intera$es K segundo _eOes -7.<G/& essa estruturao das rela$es inter e intragrupos i%plica as trs for%as de troca consagradas por L"!i-Strauss -%ul2eres& bens e ser!ios& %ensagens/( 0 per%eabilidade das fronteiras "tnicas %anifesta-se igual%ente pelo estatuto do *%e%bro 2onor)rio,& ue algu%as !ezes pode ad uirir a ueles ue& %es%o sendo outsiders, so ad%itidos e passa% a co%partil2ar das experincias -e da identidade/ do grupo( Por fi%& ainda de acordo co% o es ue%a bart2iano& se a %anuteno das fronteiras baseia-se no recon2eci%ento e na !alidao das distin$es "tnicas no decurso das intera$es sociais& a presso exercida no interior de u% grupo para a %anuteno ati!a da fronteira " %)xi%a nas situa$es pol:ticas ue ue a !iolncia e a insegurana do%ina% as rela$es interetnicas( Tual uer ue se'a o grupo considerado& a uesto de saber o ue significa ser %e%bro da uele dificil%ente e ob'eto de consenso& sendo as defini$es de pertena su'eitas D contestao e D redefinio por parte dos setores e seg%entos internos e externo ao grupo( Qe'a-se& por exe%plo& o acirrado debate na 0%"rica 6nd:gena acerca dos crit"rios !)lidos para a afir%ao ou a negao do ue " ser :ndio( 9 li!ro encerra-se co% u% apndice algo significati!o K a fa%osa introduo escrita por Bart2 ao li!ro por ele organizado e publicado e% 7.G. K Grupos =tnicos e suas fronteiras 0 a organizao social da diferena# Pada %ais 'usto& para u% estudo e% ue tal autor "& se% d[!ida& o %ais citado( Para o p[blico brasileiro interessado& foi u%a boa no!a& ') ue at" ento no 2a!ia traduo ne% da introduo e ne% do li!ro e% si para o portugus( Espera%os agora a traduo do li!ro inteiro( Me ual uer for%a& o presente li!ro " leitura obrigatria para os estudiosos das rela$es "tnicas e raciais no %undo conte%por@neo& pois apresenta u% uadro uase ue exausti!o dos debates& correntes e autores pertinentes( +rabal2o se% d[!ida pioneiro& no apenas de le!anta%ento de fontes& %as de tentati!a de sintetizar& siste%atizar e conferir certa coerncia a u% ca%po extre%a%ente co%plexo e %ultifor%e( X% aspecto curioso desta publicao& le!ada a cabo na ;rana pela pri%eira !ez e% 7..Y& e reeditado e% =88>& " ue se trata de u%a obra -pioneira& co%o se disse/ de autoria 'usta%ente de estudiosos ue& tradicional%ente& se%pre dera% pouca ou 7E

nen2u%a ateno ao assunto& socializados no ide)rio uni!ersalista da rep[blica de cidados suposta%ente li!res e iguais& para al"% de suas diferenas( +al!ez seus autores& 2o'e total%ente dedicados a pes uisas nesta )rea& ten2a% ou!ido o barul2o inc4%odo das periferias francesas& apin2adas de i%igrantes e seus descendentes& e das rei!indica$es e% prol do uso do !"u por estudantes %ulu%anas nas escolas ta%b"% francesas& e definiti!a%ente se perguntado: o ue est) acontecendoU Cessente-se& no entanto& de u% di)logo %ais direto co% as bases etnogr)ficas ue ali%enta% ou %es%o pro!oca% %udanas de ru%o no @%bito das +eorias da Etnicidade& referncias etnogr)ficas tais %uitas !ezes relegadas a notas de p" de p)gina& e ue incorporadas ao texto principal& tal!ez tornasse a leitura %ais atraente e din@%ica( Sente-se ainda a ausncia de u% :ndice re%issi!o ue e% %uito poderia a'udar o leitor a se situar no plano geral da obra& ue no " pretensiosa& %as ue " certa%ente a%biciosa& ') ue se prop$e a siste%atizar e sintetizar e% u% li!ro no esot"rico e no 2er%"tico& aberto a p[blicos di!ersos& as teorias -e no a +eoria/ da etnicidade& fen4%eno este ue est) a de%andar cada !ez %ais no!os estudos e no!as s:nteses( J) ue !i!e%os te%pos bicudos& da !olta de particularis%os co% tendncias acac2apantes& e de pseudo-uni!ersalis%os ue tenta% recobrar u%a pseudo-Xnidade de faz-de-conta& para ingls-!er& co%o pretexto para a %anuteno de arraigados pri!il"gios - %as ta%b"% te%pos de renasci%ento "tnico ps-colonial de !ozes e !is$es subalternizadas e% cinco s"culos de experincia colonial( Tuest$es co%o as persistentes confus$es entre raa e etnia& uni!ersalis%os e particularis%os& pol:ticas de ao afir%ati!a& o de!ir da Mi!ersidade na Xnidade dos se%pre proble%)ticos Estados-Pac$es %odernos e conte%por@neos& as acirradas lutas por ou contra fronteiras e territrios etnopol:ticos& tudo isso est) no 2orizonte dos te%as abordados pelos autores do presente li!ro& ue c2egou e% u% %o%ento %ais do ue oportuno e necess)rio( 0ssi%& o li!ro e% apreo pode nos a'udar a co%preender fen4%enos di!ersos e se%el2antes& co%o a recente eleio de Barac] 9ba%a nos Estados Xnidos& os nazi-fascis%os de outrora e os neo-nazi-fascis%os de agora& o sangrento conflito 6srael-Palestina& o exter%:nio siste%)tico de 'o!ens 2o%ens negros nas periferias das grandes cidades brasileiras& as lutas saparatistas de bascos e irlandeses& o le!ante zapatista ind:gena-ca%pons no ?"xico dos anos .8& a situao dos druzos e% 6srael e dos curdos no 6ra ue e na +ur uia& a constante e incessante tentati!a de 'ogar os :ndios a%ericanos -e% u% sentido geral/ definiti!a%ente nas notas de rodap" da 2istoria uni!ersal dos Estados-na$es a%ericanos -ta%b"% e% sentido geral/& dentre outros tantos e incont)!eis fen4%enos de etnicidade(

7Y

S-ar putea să vă placă și