Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
myF
10
mQfS _yTWfS
Mg IO
uh xU rh Jil thl
fhJ W Wshf cilf
brhwh. f Koyhk
bjhlu mW Jf fQFbjahj
mQf bjhFng vw KoF
mU njhaU tUwd. mij
ga Mit nkY bjhlwd.
mQitga M
nta
mQ bghU
mQ vgj My brh
Ml vgjhF. mj My
brh
mlhk
vw
nuf
brhUJ
tJsJ.
mlkh
vgj
bghU
fKoahjJ
vgjhF. #h lhl vw ma
mP TWgo mQf vgit
fKoahj fodkhd nfhsfshF.
t
mQbfhif
W
MLfF nkyhf vj thj
VWbfhsgl xwhf UjJ.
154
gl 10.1. mQ csik
mQfS _yTWfS
10.1 ed mQbfhif
ed mQbfhif wTWf
v.fh.
Inrhnlhf
ff mQf sf Toait.
xj uh vif
ntWgl
mQ
vfis,
ntWgl iw vfis bfhl
btntW jkf mQf
Inrhnlhf vdgL .
ff xU jk midJ mQ
fS midJ gfY xUf
ntoa njitiy.
Ar40, 20Ca40
18
v.fh.
C13, 7N14
ff xU
_yT
cs
mQf j KGikahdJ,
zfglJ MF. Mdh
mJ va jkhf Uf ntoa
mtaiy. v.fh. C 12H22O 11 Rnuh
ff xU jk mQfis kbwhU
jk mQfshf khW jk
khf Kiw khw Ko.
ff xU jk iwia, mj
Mwyhf khw Ko. J E = mc2
vw
IO
rkghogo
mikjjhF.
iw
mnlh mnthbfnuh vw jha
Ph (1766-1856) th gUkD
F, Jff vifF cs
bjhlig tUjt.
nkY mJbfhnth
Inrhnlhf
xj mQ vfis ntWgl
iw vfis bfhl xU
jk btntW mQf,
Inrhnlhf vdgL.
v.fh.
Cl35, 17Cl 37
17
Inrhghf
xj iw vfis ntWgl
mQ vfis bfhl btntW
mnthbfnuh
xnu btgiy, xnu mGj
bfhl rkgUkDs thf rkms
vif cs _yTWfis
bgUF.
155
myF-10
J E = Mw m =
c = xntf vgjhF.
10.2.1 mQfL v
xU jk xU _yT cs mQf vif mJnt,
mjk mQfL v MF.
mQfL v
xU _yT cs
mQf vif
XuQ _yTW
v.fh
a, ah, cnyhff
_tQ _yTW
Xnrh ( O3)
gk mQ _yTW
>3
<uQ _yTW
O2
2 NO
nta
ieu# + M#
ie Mi[L
O2
2 NO
mQfS _yTWfS
xU _yTW M myJ th iw
xU _yTW iAu# iw
xU _yTW M myJ th iw
xU _yTW iAu# _yT iw
2x M ml =
2 x M ml = M myJ th x _yTW iw
(myJ)
2 x M ml = x _yTW iw
157
myF-10
M ml =
10.3.2 _yTW
xU jk myJ nrk
f va mik myF _yTW
MF. xW myJ mjF
nkgl mQf fhzgL. xU
jk _yTW mYs jkf
gfis bgUF. xU nrk
1. thf
mQfL
viz fzl cjwJ.
2. thnrkf
thghil
cjwJ.
_yTW
fzl
3. _yTW
iwF,
M
mlFKs
bjhlig
cUthFwJ.
4. STP
th
nkhyh
gUkid fzl cjwJ.
STP
th
nkhyh
gUk k = 22.4 l
(myJ) 22400 f.br.
5. nfr ia bjthf
sFwJ.
xU _yTW jJ F
jikilaJ. J izfgl
mQ bjhFghF. mnj rka mQ
vgJ izwhj JfshF.
nkY mJbfhnth
nfr
cf MF
xj
btgiy
kW
mGj thf xnwhblhW
id
nghJ
idgL
bghU gUkD, idis
bghU gUkD va jij
bgUF.
fl
_yTWf
cs
mQfismtvifia
Muhf.
) ieu# M) ) mnkhah
m
<) fjf my
nta
10.3.1 mQ
xU jk mogilahd Jf
mQ vdgL. J jnjh myJ
nrnjh
fhzgL.
iAu#,
M#, ieu# Mat mQ
f jJ Ugiy. Mdh He,
Ne, Ar Kjyhdit jJ UF.
vyh
Mdit.
jkfS
mQfsh
158
_yTW
ntid
<LgL xU
jk
fa Jf
mQthF.
xU jk
myJ xU
nrk f
a Jf
_yTwhF.
mQ vgJ
izwh
Jf
_yTW vgJ
izw
Jf
mQ vgJ
jnjh,
nrnjh
fhzgL
_yTW
jJ
fhzgL.
mQfS _yTWfS
_yTWfis, xj mQ _yTW ntW mQ _yTW vd Utifahf
fyh.
1. xj mQ _yTW
_yTW Xnu jk mQfsh MdJ. mnef th jkf
tifia nrjd. rhwhf iAu# th uL iAu# mQf
csd. M# th, uL M# mQf csd. _yT
UF mQf vifia bghWJ XuQ _yTW, <uQ _yTW
_tQ _yTW vd gytifahf fyh.
2. ntW mQ _yTW
_yTWf btntW jkf mQf fhzgL. tiw
_yTWf UF mQ vifia bghWJ XuQ _yTW <uQ
_yTW _tQ _yTW vd gytifahf fyh. , mnkhah, nj
nghwit ntwQ _yTWfSF vLJ fhLfshF.
uh nkhyh gUkid fzl
uh nkhyh gUk =
uh nkhyh iw
th ml STP
M# uh nkhyh gUk =
M# uh nkhyh iw
M# th ml STP
= 32 / 1.429 = 22.4 l
~ uh nkhyh gUk = 22.4 l STP
10.4 x mQ iw
10. 4. 1 x mQiw (iAu# mQ iwia rhJ)
xU jk x mQ iw vgJ mjk X mQ iwF,
xU iAu# mQ iwF cs jkhF.
jk X mQ iw
XU jk x mQ iw =
xU iAu# mQ iw
jk x mQ iw
1/12 ghf fhg C12 mQ iw
159
myF-10
10.5.1 x _yTW iw
tiuaiw (iAu# msnfh go )
xU jk myJ xU nrk x _yTW iw vgJ xU jk myJ
xU nrk cs xU _yT iwF xU iAu# mQ iwFKs
jkhF.
x _yTW iw =
nta
NA = 6.023X 1023
NA = mnthbfnuh v = 1 nkh
160
mQfS _yTWfS
vif 6.023 X 1023 ms mQf,
_yTWf
myJ
mafis
bfhl bghU msthF. bghU
xU uh _yTW iwna xU nkh
vdgL.
180uh M
18 uh
342 uh Rnuh
58.5 Nacl
201 uh bkF
254 uh
mnaho
mnthbfnuh v. J xU nkh
bghU cs mQf myJ
_yTWf myJ maf tiw
FF vzhF.
55.9 uh U
nkh
vgJ
j k 6.023 X 1023.
mnthnfnuh
nkhf vif =
nkhf vif =
nkhf vif =
bghU iw
mQ iw
bghU iw
_yTW iw
mQf vif
6.023 x 1023
_y TWf vif
6.023 x 1023
161
iw
mQ iw
(m)
iw
_yTW iw
myF-10
nkhf vif =
mQ iw
jk iw =
mQ iw x nkhf vif
mnthnfnuh v x bghU iw
uh _yTW iw
CO2 uh _yTW iw = 44
_yTW vif =
6.023 x 1023 x 11
44
nta
iw =
SO2 uh _yTW iw = 64
162
mQfS _yTWfS
64 x 18.069 x 1023
SO2 iw =
6.023 x 1023
= 192 uh
180 x 2 x 1024
6.023 x 1023
= 597.7,uh
nkhf vif =
6.023 x 1023
3.0115 x 1023
6.023 x 1023
0.5 nkh
=
=
bjhlf : 24.092 x 1022 _yTWf
bfhl nkhf vifia
fzLf
8
7
6
2
3
nkh
mQf vif
mnthnfnuh v
12.046 x 1022
6.023 x 1023
0.2 nkh
nkY mJbfhnth
nkhyh gUk: STP xU nkh
ththdJ
milJ
bfhS
gUknd nkhyh gUk vdgL. j
k 22.4 l.
22.4 l gUk cs vj xU
th 6.023x1023 _yTWfis
bgUF.
1) 162.4 FeCl3 , 2) 159.6 CuSO4 3) 27
Al, 4) 56 Fe, 5) 58.5 NaCl, 6) 32 S,
7) 12 C, 8) 200.6 Hg
163
myF-10
nkhf vif =
kL
m
1) Gs vLJfhLfUJ Inrhnlh, Inrhghfis milahs fhf.
Ar 40, 17Cl 35,
18
Ca 40 , 17Cl 37
20
M
7) xU mQit ga bjthd sfij mfToa ed mQbfhifahdJ
miy bfhif, iyyh nfhghL kW jnghija fLofis bfhL
cUthdjhF t _y ed mQbfhif nfhghLfis tf.
8) xU gUkM# iw, xU gUkiAu# iw ckF bfhLfgLss.
mnthbfnuh go _yTW iwF M mlF cs bjhlig tUf.
9) fltF nkhf vifia fzl.
M. 27.95 U.
nkY ma
nta
izajsf
http://www.kidastronomy.com
http://www.bbc.co.uk/schools/ks3bitesize/phys/html
http://www.khanacademy.org
164
nta
nt idf
myF
11
11. nt idf
mHfhd j cyf thG
vyh
cdfS,
jknf
cjhd thifKiwfis tFJ
itJsd. f xU ntayh
ghit cf mwhl thifia
cWneh MuhJ Ufsh?
nt idf ekJ clY, eik
R vbghGJ fJ bfhnl
Uwd.
vj xU khwij aa
myJ
nta
khw
vd
Utiffshf fyh. aa
khwf
v
fHToa
idfshF. Mdh, nt
khwfis
idfshFtJ
fod. J V? nt khwf
a bghUf cUthwd. tiw
L _ybghUfshf khw brtJ
fod. nt khwf aa
khwfisl iyahdit. vyh
nt khwfS nt idfSl
fwd.
xU
ntid,
fJsij
eh vgo ma KowJ? j
nffhd
ilF
y
braghLfis brJ ghfyh.
bra 11.1
nta
cfSila
mkh
rnfhj
a
bfhYid ghf.
gl 11.1. bt bfhYR
gsgsghd
btis
w
bfhYrhdJ bkJthf fUik wkhf
khWwJ. mjhtJ, bt bfhY
w kFwJ. jfhd fhuzij
f Kowjh?
J, bt, fh cs
iAu# rigL idJ bt
rigL (Ag2S) cUthjyh MF.
bra 11.2
fha ienu fiuriy xU
Kfit vLJ bfhs.
xU nrhjid FHh bghlha
mnahilL
fiuriy
vLJ
bfhs. ( uL fiurfS
wkwit.)
bghlha mnahilL fiuriy,
fha ienu fiurYl J
jhf nrf.
myJ
bt
f vd fhf?
x mlj kr w goit
fhf myth?
vd khwij fhf?
166
nt idf
bra 11.4
js fha fhgnd is
xU nrhjid FHh vLJ
bfhs.
j iAnuhFnsh myij
nrf.
nrhjid
FHh
khwfis ftf.
fG
fha
mnahilL
EiuJ
bghFj
5 uh Rl Rzhig xU
Kfit vLJ bfhs.
mjDl iu J jhf
nrf.
Kfitia bjhL ghf.
f vd czf?
Kfit btgkhf csJ myth?
vd fwJ vW ghfyh.
Rl Rzh Ul idJ
j
Rzhig
(fha
iAuhiril)
cUthFwJ.
J xU btg c id. j
id nghJ 'cZ' vw rjJl
Ff cUth mf ms btg
btlgLwJ.
167
myF-11
bra 11.3
nkY mJbfhnth
bra11.3- cUthd j
Rzh
btisaogjF
gagLwJ. fha iAuhirL
fh cs fhg -il-MirLl
bkJthf idJ Rt bka
glykhf fha fhgndil
cUthFwJ. btis moj 2
myJ 3 eh fha fhgnd
cUthtjh Rtf gsgsghf
fhzgLwd. ryit f
nt thghL CaCO3 vgJ xU
jft.
(v
bka
ffisL rW
oJbfhs.)
ehlhit
bjhiy
rhgiy nrff.
bka
ehlh
A, B l idJ AB vw
a bghUis cUthF id,
TLif idia vjhf FF.
nta
bra 11.5
TLj idfhd
vLJfhLf
nkY
yf vj
x Ldh ehlhit oJ
bfhs.
C + O 2 CO2
iAu# vj
2H2 + O2 2H2O
168
nt idf
2. ijWj id
AB vw bghU, A kW B vd uL
bghUfshf ntidia
ijWj id vnwh.
bra 11.6
2 uh jhu fhgnd is xU
cyj nrhjid FHh vLJ
bfhs.
jhu fhgndo wij
ftf.
nrhjidFHhia
Rl
NLgLj.
NLgLJnghJ
fG
khwfis ftf.
brgG
w
th (NO2)
btnaWtij fhzyh. J fha
ienu ijtilJ fha MirL,
ieu# - il- MirL kW
M# cUthtjh MF.
CaCO 3 CaO + CO 2
2. mnkha ilFnuhnk ijWj
(NH4)2Cr2O7
Cr2O3 + N2 + 4H2O
jhu
fhgnd
nkY mJbfhnth
jhu (II)
MirL
f
mf
btgiy
mnkha-il-Fnuhnk
cldoahf ijW, uhl
gir w th cUthwJ. X vkiy
btogij ngh njhwkgjh
J nt vkiy vdgLwJ.
3. l bga id
bra 11.7
xU nrhjidFHh J fha
ienuil vLJ bfhs.
mij Rl NLgLj.
fG khwfis ftf.
A C
A-F,
BC-F
ilna
VgL id A, BC-UJ
B-I lbga brJ AC-ia
cUthFwJ. A, B-ia fhoY,
mf id w cilaJ
vgij J fhLwJ.
169
myF-11
kbwhU vLJfhL:
bra 11.8
xU Kfit 20 jhu rng
fiuriy vLJ bfhs.
X U Mia Kfit
nghl.
y eh mgona L itf.
jhu rng fiur kW U
M t wij ftf.
jhu
rng
fiur
jhu
xU idw f jk
idw
Fiwj
jkij
mj nrkUJ lbga
br idia lbga id
vnwh.
bgu
rng
fiur
4. uil ij id (uil
lbga id)
nta
Pb + CuCl2 PbCl2 + Cu
fha, jhuij mj c
fiurfUJ lbga bra
ToaJ.
jhu
Jjehfijnah,
fhaijnah
mt
fiur
fUJ lbga bra Kokh?
KoahJ. Vbd, Jjehf kW
fha tiw fhoY jhu
Fiwj idw bfhlJ.
Fe + CuSO4 FeSO4 + Cu
j id U, jhu rng
fiur UJ jhuij lbga
brwJ. U MF gyhf
Jjehf jL bfhL bra 11.8
-I brJ ghf. Jjehf jL
kW jhu rng fiur wkhw
vd? jFa rkghil vGj.
A B
C D
A D
C B
AB kW CD tWilna VgL
id uL idgLbghUfS
ijW AD kW CB vw idis
bghUfis maf lkhwjh
jUwd.
bra 11.9
5 nrhoa rng fiuriy
xU nrhjidFHh vLJ
bfhs.
nga
rng
gl 11.7 nga rng cUthj
170
nt idf
kbwhU nrhjid FHh 5
nga FnshiuL fiuriy
vLJ bfhs.
uL fiurfis nrf.
vd ftij fhf?
fiuahj
btis
w
bghU BaSO4 nrhjid FHh
cUthtij fhzyh. fiuahj
j bghUSF go vW bga.
vj id goit cUthFwnjh
mjF gothf id vW bga.
btis w go cUthtJ SO42kW Ba2+maf lkhwjh
fwJ. cUthF kbwhU Jiz
bghU nrhoa FnshiuL MF.
F nrhoa FnshiuL vD
kbwhU bghU cUthwJ.
Na2SO4 + BaCl2 BaSO4 + 2NaCl
bra 11.2 TwgLsij
Ug brJ ghf. J uil
ij idF X vLJfhL
MF. jFa rkghil vGj.
kbwhU vLJfhL :
CuSO4 + H2S CuS + H2SO4
xLf
xU nt id iAu#
nrfgLjnyh
M#
f
gLjnyh
vyuh
VfgLjnyh
fGnghJ mj id xLf
vdgLwJ.
2Na + H2 2NaH
(iAu# nrfgLwJ )
CuO + H2 Cu + H2O
( M# fgLwJ )
Fe3+ + e- Fe2+
( vyuh nrfgLwJ )
5. M#ndw kW xLf
eh cthH njitahd f
Kakhd jk M# vgJ
eh vyhU mj xW. xU kj
171
myF-11
uL
idgLbghUf
mafSilna lkhw fJ
ntW uL idisbghUfis
jU idfis uil lbga
id vnwh.
xLf
jhu (II)
Mi[L
jhu
M#ndw
gl 11.8 M#ndw xLfid
jhu (II) Mi[L, jhukhf khW id jhu (II) Mi[L M#id
Hgjh
xLfkilwJ.
nf,
iAu#
M#id
Vgjh
M#ndwkilwJ. mjhtJ, xU idbghU M#ndwkilwJ kwJ
xLfkilwJ. vdnt, khahd idf M#ndw xLf idf
vdgLwd.
nta
nkY mJbfhnth
M#ndw
vgJ
M#id Vw
iAu#id
Fj
vyuhid(fis)
Hj
M#ndw eh rhL cz
bghUfY X vkiw isit
clhFwJ. bfhG kW
vbz cs cz bghUfis
mf neu itUFnghJ mit
bfL Lwd. it bfl
Ritia Jehwij jUwd.
J Fghf nfhil fhy
j, kW btbz Mat
fhzgLwd. vbz kW
bfhGf
M#ndwkilJ
JehwKs bghUfshf khWwd.
xLf
vgJ
M#id
Fj
iAu#id Vw
vyuhid(fis)
Vw
172
nt idf
kW
btg
[A] - idbghU A - br
ntidfnghJ
bghJthf
fG xU khw btg khw
MF. Jfis JitgjF
ikahia
(ryitbghUf)
fiuFnghJ
btg
btnaWwJ. Fqnfhi[ e
eh
itFnghJ
byw
cz
clhwJ.
j
ff
RWwUJ
btg
btnaWjyhnyh
cbfhsgLjyhnyh
fwJ.
Jnghynt gy nt idf btg
btnaWjnyh
cbfhsgLjnyh
fwJ.
[B] - idisbghU B - br
v (-) FpL neuij bghUJ A
- br Fiwtij, ne(+) FpL
neuijbghUJ B - br
mfgij fhLwJ.
11.2.1. ntidfntfij
ghF fhuf
1. idbghUf a
bra 11.10
A kW B vw uL nrhjid
FHhf bka ehlhit
vLJbfhs.
m. btg c idf
nrhjidFHh
A-
j
iAnuh Fnsh myij
nrf.
btg Mw btnaWjYl fG
idfis btg c idf
vnwh.
nrhjidFHh B-
myij nrf.
btgij VW fG idfis
btgbfh idf vnwh.
2NH3 + btg N2 + 3H2
U nrhjidFHhfY VgL
khwfis ftf.
iAnuhFnsh my kW
mo my uoY bka
id jhY mo myij
l
iAnuhFnsh
my
ntfkhf id ftij fhzyh.
Vbd, iAnuhFnsh my
mo myijl idw
fJ. J idgLbghU a
idntfij ghwJ vgij
fhLwJ.
2 . idgLbghUf br.
bra 11.11
j id ntfij Gs
thW Flyh.
idntf =
mo
3 uh Jjehf Jffis
jjahf A kW B vw
nrhjidFHhf
vLJ
bfhs.
d[A]
d[B]
------- = + ------dt
dt
173
myF-11
6. btg
c
bfhidf
iuthf idtij
vd fhuz?
nrhjidFHh A 5 1M
iAnuhFnsh
myij
nrf.
nrhjidFHh B 5 2M
iAnuhFnsh
myij
nrf.
t
VgL
ftf.
fhzyh.
khwfis
4. btgiy
bra 11.13
Jjehf
Jff
1M
iAnuhFnsh my kW 2M
iAnuhFnsh my tWl
id wJ. Mdh, nrhjid
FHh B btnaW iAu#
th ms nrhjidFHh A
btnaWtijl mfkhf Ugij
fhz KowJ.
Vbd, 2M
iAnuhFnsh my br 1M
iAnuhFnsh my brit
l mf. J idgLbghUf
br mfFnghJ idntf
mfgij fhLwJ.
3. idgLbghUf nkgu
bra 11.12
shfgl fha fhgndil
(ryitf) Kfit- A vLJ
bfhs.
nta
3 uh ryit f JLfis xU
Kfit vLJ bfhs.
5 1M iAnuhFnsh
myij nrf.
fG khwfis ftf.
Kfitia NLgLj.
fG khwfis ftf.
miw btgiy ryitf
JLfYs fha fhgnd
iAnuhFnsh
myJl
id bkJthf eilbgW
Fiwj idntf fhg -ilMi[il btnaWwJ. Mdh,
NLgLJnghJ fhg- il-Mi[L
mf
ntfJl
btnaWtij
fhzyh. J btgiy caUnghJ
idntfK
catij
fhLwJ.
5. id
uL KfitfY (A kW
B) iAnuhFnsh myij
nrf.
bra 11.14
xU
nrhjidFHh
bghlha Fnshnuil vLJ
bfhs.
JLfisl
fha
fhgnd
174
vd
fwJ
ftf.
vgij
nt idf
khfR
il
Mi[il
idahf nrf.
: J vjdh
bjkh?
bghlha
Fnshnuil
NLgLJnghJ
M#
f
Fiwthd ntf btnaWwJ.
Mdh,
khfR-il-Mi[il
idbghUSl nrj wF M#
btnaW
ntf
mfwJ.
J
khfR
ilMi[L
xU
idahf
bragL
id
ntf mfgij fhLwJ.
nkY mJbfhnth
j
iy
iw
kW
jhrhu
t
vjj
iyahd
khwK
milahk
id ntfij khW bghUis
id vd miHnwh.
vW
cdF
: vYr gH my Ugjh
mJ ghf csJ. ij g
nkY eh bjJ bfhnth.
myf, fhuf, cf e
mwhl
th
gagLwd.
gHrhWf, ikahf (ryit
bghUf), kUJf e mwhl
th Ka gF twd. e
cl tsij khw, e t
RuF iAnuhFnsh my
_ykhfnt eilbgWwJ.
11.3. myf
fiu bghGJ H+mafisnah
H3O+ mafisnah jU bghUfis
myf vnwh. myf xW
myJ mjF nkgl lbga
brajf iAu# mQfis
bfhlit.
FG bra
fhiy Kj khiy tiu cfis
R fG gJ nt khwfis
ftJ mtiw tifgLj.
m nkha-il-Fnuhnkil
gagL nt vkiyia
jah bra. ( wkhd vkiy)
rika nrhlhit gagL
nt vkiyia jah bra.
(mikahd vkiy ).
myf, fhuf, cf
: vd f fisghf
bjwh? j vYr
gHrhiw gUfyhnk.
gl 11.9 myf y k jhis
tghf khWj
: ntlh, J f ghf
UF.
175
myF-11
y
k
jh
M vw Mybrh ml
vw
y
bkhUJ
bgwglJ. ml vw y
bkhUJ bgwgl M vw
My brhYF Rit vgJ
bghU.
Ritia
bfhl
vYr rhW, fho kW uhir
rhW Kjad myjik cilait.
it y k jhis tghf
khWwd. myJl dhj
nrFnghJ wkwjhf, bk
MuR nrFnghJ st
wkhf csd. bgUghyhd fk
myf
aifahfnt
cz
bghUf csd.
_yf
UfToa
myf
kh my
vYir
my
uhir
lhlh my
jfh
M[h my
J fiur xU _yTW
myF xU iAu#maia
jUwJ. v.fh. HCl, HNO3
fho
mo my
U fhuJt my
yho my
it fiur xU _yTW
myF U iAu#mafis
jUwd. v.fh. H2SO4, H2CO3
xU fhuJt my
nta
nkY mJbfhnth
myfSF
fhuJt
vw gjij gagLJnwh.
fhuJt vgJ xU _yTW
my
cs
lbga
braToa iAu# mQf
vifia
FgjhF.
v.fh. mo my ehF
iAu# mQf UjhY
xnu xU iAu#id kLnk
lbga bra Ko. vdnt,
J xU fhuJtKilaJ.
t cs my vJ?
176
nt idf
KfhuJt my
11.3.2.myfntgf
it fiur xU _yTW
myF
_W
iAu#
mafis jUwd. v.fh. H3PO4
1. cnyhffSl my id
bra 11.15
5 uh Jjehf Jffis nrhjid
FHh vLJ bfhs.
xU d tahf 10 j
iAnuhFnsh
myij
nrf.
it
KGtJkhf
maWwd. v.fh HCl
gFasnt
maWwd. v.fh CH3COOH
iAu# th
4. br mogil myf
j
HCl
fiuJs
myf
rjjij bfhL myf br
F myf kW j myf
vd U tifahf fgLwd.
Jjehf Jf
brF myf
j myf
it myf rjjij
Fiwj ms bfhLsd.
nkY mJbfhnth
brF myij F
nghJ ftdkhf braglntL.
vbghGJnk myij D J
jhf nrJ fy bfhnl
UfntL. thW brahk
br Fj myD iu
nrjh mf ms btg
btna my btna bjJ
cl fhaid VgLJ.
Jjehf
Jff
j
iAnuhFnsh myJl id
J
Jjehf
Fnshiuil,
iAu#
thit
jUtij
mayh.
Zn + 2HCl ZnCl2 + H2
nrhjidFHh mU X v
bkGFtia bfhL brYnghJ
mJ `gh' vw xl mizwJ.
j nrhjidUJ cnyhf j
myfSl idJ iAu#
th btnaWtij cW brwJ.
cnyhf + my c + iAu#
kWbkhU v.fh
Mg + H2SO4 MgSO4 + H2
177
myF-11
it myf rjjij
mf ms bfhLsd.
nrh
fiur
nkY mJbfhnth
vd fwJ?
vyh cnyhffS j
myfSl
idJ
iAu#id btnaWtiy.
v.fh Cu, Ag.
uL
nrhjidFHhf
UJ
bttU
thit
bjj Rzh brY
cDila fljiy (fig)
g bra.
Rzhf,
Rzfo,
ryitf Mad fha
fhgndo gntW aa
cUtfshF. J myfSl
idJ c, kW
fhg-il-MirL thit
jUwJ.
nrhjidFHh I
Na2CO3 + 2 HCl 2 NaCl + H2O + CO2
bra 11.16
I kW II vw milahsl
U
nrhjidFHhfis
vLJbfhs.
nrhjidFHh I- js
ryit
nrhlhit
(Na2CO3)
nrhjidFHh II- js
rika nrhlhit (NaHCO3)
vLJbfhs.
cnyhf fhgnd
myJ + my
cnyhf igfhgnd
uL
nrhjidFHhfY
j iAnuh Fnsh myij
nrf.
c
+
+
fhg- ilMirL
ntW y vLJfhLf :
MgCO3 + 2 HCl MgCl2 + H2O + CO2
Rzh
nkY mJbfhnth
j
HCl
nta
nrhjidFHh II
ryit
nrhlh
gl 11.11 fhg-il-Mi[L
thitR nrhjid brj
178
nt idf
3. cnyhf MirLfSl myf
id
bra 11.17
2 uh jhu (II) Miril xU
fzho wf vLJbfhL
mjDl j iAnuhFnsh
myij bkJthf nrf.
c wij ftf.
jhu (II)
khaJ?
MirL
vdthf
4. Ul myf id :
X my Ul nrJ iAu#
mafis jUwwd.
HCl + H2O H3O+ + Cl
iAu#
maf
jJ
fhzgLtJ iy. it Ul
nrJ iAnuha(H3O+) mafshf
csd. yhjnghJ my
cs iAu# maia jahf
f KoahJ.
gl11.12 j iAnuhFnsh
myJl jhu (II) Miro
id
3. ftiwfis
ikgLJ
bghUshf iAnuhFnsh my
gagLwJ.
CuO
CuCl2
4. lhlh
mykhdJ
buho
nrhlh xU gF bghUshF.
5. bgrh my c(nrhoa
bgnrhna)
czbghUfis
gjgLj gagLwJ.
6. fhW
milfgl
ghdf
fhgh my gagLwJ.
nkY mJbfhnth
btnfh tkly
mlj btis kW kr
wKs fjf myjh cUthd
nkf fhzgLwJ. uf
cdf
cthH
Kokh?
f.
nkny Ta braghogo :
cnyhf MirL + my c +
vw KoF tuyh.
kbwhU v.fh.
CaO + 2HCl CaCl2 + H2O
179
myF-11
11.4. fhuf
fiuJ
iAuhirL
mafis
jUgit
fhuf
vdgLwd.
fhuf
fr
Ritia nrhnghw tGtG
jikia
bfhLsd.
v.fh.
ryitnrhlh, vnrhlh, vbghlhZ.
it t k jhis ykhf
khWwd. it dhjDl
st
wij,
bk
MuRl kr wij jUwd.
it
gFasnt
maWwd. v.fh. NH4OH, Ca(OH)2
t
k jh
maW
xU
_yTW
fhuF
U
iAuhirL mafis jUgit.
v.fh Ca(OH)2, Mg(OH)2
_W myJt fhu:
it
maW
xU
_yTW
fhuF
_W
iAuhirL mafis jUgit
v.fh Al(OH)3, Fe(OH)3.
nkY mJbfhnth
myJt vgJ xU fhu
xU _yT cs lbga
braToa iAuh bjhF
f vif MF.
3. br mogil fhuf:
fiuJs
fhuf
rjjij bfhL fhuf br
F fhuf kW j fhuf vd
U tifgL.
nta
brF fhuf:
it fhuf rjjij
mf ms bfhLsd.
j fhuf :
tF fhuf :
it
KGtJkhf
maWwd. v.fh. NaOH, KOH.
180
it fhuf rjjij
Fiwj ms bfhLsd.
nt idf
NaOH
fiur
+
dhj
+
HCl fiur
gl11.14 nrhoa iAuhirL j
iAnuhFnsh myJl id
NaOH
fiur
bra 11.18
uh
xU
TFLit
20 0.1 N nrhoa iAuhirL
fiuriy vLJbfhL m
y J dhjid nrwh.
mt vd wij fhwh?
mnj T FLitD 20,
0.1 N iAnuhFnsh myij
JJahf nrwh.
mt
VjhtJ
wkhwij
fhwhsh?
nkY mJbfhnth
vyh
cnyhffS
nrhoa
iAuhirLl
idtJ
iy. v.fh. Cu, Ag, Cr.
181
myF-11
NaOH
fiur
+
dhj
kh
fiur
t
k
y
k
dhj
bk
MuR
vYir
rhW
ryit
nrhlh
fiur
nrh
fiur
F
ghdf
njnghw braghil cdJ Ma JizbfhL j
iAnuhFnsh my, j r~ my, nrhoa iAuhirL fiur
kW bghlha iAuhirL fiur Matiw bfhL brJ ghf.
wfho
my fhzgL w
fhu fhzgL w
dh~j
wkwJ
st
bk MuR
MuR
kr
nta
11.6 pH msL
xU fiur my myJ fhu tikia, mfiur iAu#
maf br mogil msLjny pH msL vdgLwJ. pH
kf, xU fiur jik mykh, fhukh eLiyah vgjid khwJ.
S.P.L.rhur vgt j pH msil mKfgLdh.
pH- kig GsthW fzlyh.
182
nt idf
pH = -log10 [H+]
pH = log10 [H+]
14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
pOH
pH
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
m) myjik mfwJ
M) fhujik mfwJ
) eLiy
fzLf
1. xU fiur iAu# ma
br 0.001M v, mfiur pH
kig fLof.
pH = log10 [H+]
pH- k 7I l mfkhf
Ugjh fiur fhujik cilaJ.
3. xUfiuriAuhirLma
br 0.001M. v, fiur pH
kig fLof.
pOH = log10[OH]
pOH = log10 (103)
pOH = 3
pH + pOH = 14
pH = 14 pOH
pH = 14 pOH
pH = 14 3 = 11
4. x
U
fiur
iAuhirL
ma br 1.0 x 10-9 M.
v, fiur
pH kig
fLof.
pOH = -log10[OH]
pH = log10 (0.001)
pH = log10 (10 3)
= (3) log10 10
pH = 14 9 = 5
pH = 3
2. xU fiur iAu# ma
br 1.0 x 10-9 M fiur pH
kig
fLof.
cdJ
ilUJ fiur mykh, fhukh,
eLiyah vgij Tw.
11.6.1. pH jh
g
Mtff
pH
jh
bfhL
pH
fzlgL
Kiw
gagLjgLwJ.
J
wfhof fyitahF. j
_y vyh pH kfis, mJ
183
myF-11
fhu fiur
pH- njhuha k
2.2 2.4
vYir rhW
4.1
jfh rhW
fh
4.4 5.5
kj c
6.5 7.5
12.0
o gagLJ mnkhah
gl 11.15 pH jh
bra 11.20
v
Yir rhW, MuRgH rhW,1M NaOH,1M HCl, a kW fho
tiw vLJbfhs
pH jh xU Kidia j fiur EiHf.
VgL khwfis ftf.
nta
t. v
kh fiur
1.
vYir rhW
2.
MuRgHrhW
3.
1M NaOH
4.
1M HCl
5.
6.
fho
pH jh
w
pH-
njhuha k
fiur
jik
[H+] = 1 x 10-7 ; pH = 7
pH = log10 [H+]
1
pH = log10
H+
[H+] = 10- pH
[H+] = 1 x 10-2 ; pH = 2
[H+] = 1 x 10-14 ; pH = 14
184
nt idf
1. kj cl pH
gijit jLwd.
2) k pH
trha k pH f
KakhdjhF.
u
gHf
fhujikila kY, m
myjik bfhl kY,
fU eLiy jik bfhl
kY mfkhf iswd.
3) kiH pH
kiH pH ljl 7 MF
J kiH ikia, eLiy
jikia fhLwJ. Mdh SO2,
NO2 nghw thfdh khRgLnghJ
j pH k 7I l FiwJ
mykiH cUthwJ.
11.7. c
c
vwhny
tWtf
nrfgL xU btikahd nrk
cf idF tuyh. Mdh,
mJ rhjhuz c vdgL X c
MF. nkY, gy cf gy tiff
gagLwd.
myfSF fhufSFilna
fG eLiyahF id_y
ilF isbghUfns cfshF
(myf,fhuft
idfis ghf.) cf
fiuJ ne kW v mafis
cUthFwd.
11.7.1 cf tiff
1. rhjhuz cf:
x my kW fhu t
KGikahd
eLiyahfnghJ
rhjhuz c ilwJ.
NaOH + HCl NaCl + H2O
2. my cf:
it cnyhfkhdJ myYs
iAu# mQf gFasit
185
myF-11
btnaWtjh cUthwd. gy
fhuJt myij xU fhudh gF
ms eLiyah bgwgLwd.
NaOH + H2SO4 NaHSO4 + H2O
3. fhu cf:
it U myJt myJ
_W
myJt
fhufYs
iAuhirL
mafis
X
myjh gFas btnaw brJ
bgwgLwd.
xU fhu c, nkY myJl
nrJ rhjhuz cig cUthFwJ.
Pb(OH)2 + HCl Pb(OH)Cl + H2O
U myJt fhu c
fhu
4. uil cf:
rkkhd
_yTW
vilj
msf uL va cf
iww
fiurfis
nrJ
gofkhFnghJ
uil
cf
cUthwd.
2. J my cs xU
gFbghU.
j
fiur
fhujik
bgUgjh
tYs
mfgoahd
myij eLiyahFwJ.
ryit (CaOCl2)
1. J FoYs ghOahfis
mf gagLwJ.
2. J gU kW d Jfis
btSf gagLwJ.
gh rhJ(CaSO4.H2O)
J Kj vYfis xlitf
kW iyfSfhd thfis
bra gagLwJ.
FG braghL
fl
jahf.
cfis
1. rhjhuz c
2. bghlhZ gofhu
11.7.2. cf gaf
rhjhuz c ( NaCl)
J e mwhl czY, czit
ghJfhgY gagLwJ.
ryitnrhlh( Na2CO3)
1. J fod iu bkuhf khw
gagLwJ.
nta
nrj fyitahF. J nf kW
buhofis bkikahf khWwJ.
2. J
Lf
RjgLJ
bghUshf gagLwJ.
rika nrhlh (NaHCO3)
J buhonrhlh jahf
gagLwJ. buhonrhlh vgJ
rika nrhlh lhlh myK
186
Mtf
nt idf
kL
gF m
1. Zn +2 HCl ZnCl2+ H2
nkTa id vj tif idia rhjJ?.
m) TLif id
M) uil lbga id
187
myF-11
gF M
bghU
pH k
uj
7.4
rika nrhlh
8.2
2.5
LgaghL mnkhah
12
nta
www. ask.com
www.chem4kids.com
188
nta
myF
jkf
Mtjd tifghL
12
nta
190
bA b#
nkhny vw My
aa tYe
(1887-1915) X-ffis
gagL
jkf mQ
vfis fljh.
12.1. a Mtjd
bkl
jk
tir
mltizYs Fiwfis fisa
Vuhskhd ma mPf Ka
brjd. 1912 M Mo nkhny
vw My aa mP X
cnyhfij mntf vyuhfis
bfhL
jhFnghJ
btnaW
X-ff mbtiz msj
jh. mt mbtf tf
_yij, mQ vfis bfhL
tiugl tiujh. ilfgl
tiugl
nenfhlhf
mikjJ.
UJ cnyhfjh btnawgl
X-ff mbtf tf
_y mQ vfSF nej
UFnk ju, mj cnyhf mQ
mQ iwia rhuhJ.
nkhny
jkfis
mt
mQ vf (Z) mogilnyna
tifgLj ntLbkd Tdh.
j mogil ed Mtjd
ia tUkhW Tdh.
go
jkf
aa kW nta gf
mjkf mQ vfSF Vg
Mtjd Kiw khwkilwd.
mltizahdJ
jkf
vyuh
mik
mogil
mikfgLsJ. J ed Mtjd
mltiz vd miHfgLwJ.
nkY mJbfhnth
X mQ mQ v vgJ
cfU
cs
nuhlhf
myJ bttlghij R
tU vyuhf vif
ahF.
mogil
Vuhskhd
jk
tir
mltizf
mtnghJ
bfhL tuglhY vyhtF
mogilahdJ bkl jk
tir
mltiz. bghJthf
gagLjgL
tot
nkY mJbfhnth
ed
Mtjd
mltiz
ehF bjhFfshf Kiwna s,p,d
kW f vd fgLsd.
lgF
bjhF 1 kW
2 (rhjhuz
jkf )
eLgF
bjhF 3-12
tygF
bjhF
13-18 (rhjhuz
jkf )
yhjidLf
MoidLf
191
myF-12
c iliy jkf
iliy jkf
192
bjh
l
nta
bjhFf
a Mtjd mltiz
12.2.3. bjhlf g mj
12.2.4 bjhFf g mj
Mtjd
mltiz
nkUJ Hhf mikfgLs
brFJ tirf, bjhFf
vdgL.
jk
tir
mltiz
18
bjhFf
csd.
Kj bjhF jkf fhu
cnyhffshF.
ulh bjhF jkf
fhuk
cnyhff
vdgLwd.
bjhFf 3-12 tius
jkf iliy jkf
vdgLwd.
bjhFf 1, 2 kW 13-18
tius jkf rhjhuz
jkf
myJ
Ka
bjhF jkf myJ
uJt jkf vd
miHfgLwd.
bjhF 16 cs jkf
(bghnya ju) rhnfhb#
FLg vdgLwd.
bjhF-17
cs
jkf nAnyh# FLg
vdgLwd.
18M bjhF jkf caa
thf myJ kjthf
vdgLwd.
193
myF-12
gbdL
jkf
csd.(bghlha
UJ
lh tiu). vL va
jkfS gJ iliy
jkfS csd.
IjhtJ bjhl (mQ v 37-54)
J xU l bjhl Y
gbdL
jkf
csd
(UoaUJ brdh tiu)
vL va jkfS
gJ iliy jkfS
csd.
MwhtJ bjhl (mQ v 5586) J f l bjhl.
KguL jkf csd.
(aUJ
nulh
tiu)
vL va jkfS
gJ iliy jkfS
gdhF
c
iliy
jkfS
(yhjidLf)
csd.
VHhtJ bjhl ( mQ v 87-118)
bjhF 3 xU gFahf
sF yhjidLf kW
MoidLf
ciliy
jkf vd miHfgLwd.
12.3. a Mtjd ml
tiz w gf
12.3.1 bjhlf w gf
j mltiz jkf
mogil gghd mQ viz
mogilahf bfhLsJ.
J
jkf
mt
mikig f
bjhlgLJwJ.
mQ cUt msthdJ xU
bjhl
lUJ
tykhf
brYnghJ FiwwJ.
xU bjhl jk cnyhf
jik FiwJ, mnyhf jik
mfJ fhzgLwJ.
12.3.2 bjhFf w gf
bjhFf 2 kW 18Ys
jkf
mQ
vf
8,8,18,18,32
Matwh
khWgLwd.
13-17 bjhFfYs jkf
mQ
vf
8,18,18,32
Matwh khWgLwd.
nta
xU bjhFYs jkf
cUFiy, bfhiy, ml
Kja aa gf uhf
khWgLwd.
bjhl
cs
jkf
vyuh mik khWgLtjh
mt
ntgfS
khWgLwd.
lij
vyuh
bjthf
xU
bjhl
mQ
v
catjnfg mt Mw
TLf vyuhfsh xU
kjth
mik
tUtiu
Kiwahf uggLwd.
ij v id itJ
bfhs, Ug Tw KowJ.
xbthU bjhF jJtkhf
csJ.
bjhFf
jfgLwJ.
Inrhnlhf xnu mQ viz
bgUgjh mtF xnu l
vgJ rahwJ.
xU bjhFYs jkf
mt izw To xnu
vifs vyuhfis
bgWsd.
bjhFYs
xU bjhFYs jkf xj
ntgfis bgWsd.
xU bjhFYs jkf
mQ MukhdJ nkUJ Hhf
tUnghJ mfwJ.
xU
xj izwid bgWsd.
jkf
194
yhjidLf kW MoidL
f mltiz nH jahf
itfgLsd.
j mltiz cnyhfij
mnyhfij
KGtJkhf
J itwJ. mnyhff
nk
tyJ
gf
_iy
itfgLsd.
iAu#DF D jFj l
jugliy.
kW
yhjidLf
MoidLfSF mltiz
cns l jugliy.
bkl mltiz l
khUj
y
jkf
lf mQ v mogil
itFnghJ
Kiwahf
itfgLsd.
y iliy jkf kW
c iliy jkf
vyuhf
mikig
ga
bjthd
sff
jugliy.
12.4 cnyhfa
nkY mJbfhnth
eh jh mYa
bt btikia
bfhlt, khdij
gilgt. mjdh, eh
jh bgat.
IUPAC-ah mfhut
khf
mfgLs
W jk mQ v
112 bfhl nfhbgua
(Cn112). UD, Jtiu
fL
ofgLs
jkf 118.
eh jh fhg
eh jh xU U kj.
fduf vufis, ghyfis
gilgt. mjdh eh jh
bgat.
cf ghit j
jna f bgatf.
midtU xwh
cnyhf fiyitahdh
f wghdt Mfyh
vgJ cik.
XWikna ca
195
myF-12
brgG wd.
ehzaij
cUthFgt. mjdh,
eh jh bgat.
12.4. mKf
cnyhffisga
e
Phd gHfhyUnj bjhlJ
tUtjhF.
cy
KjKj
gagLjgl cnyhf fhg myJ
jhu. j _y, ghufS,
MjfS kW ntiyghLs w
bghUfS bragld. xU eho
Kndw mJ bgUF fk
tsij bghUnj klgLwJ.
cnyhffshd
ilnla,
Fnuha, khfR, nfha
Kjyhdit
ghJfhfhd
gilfyfis
cUthf
gagLtjh
ngh
cnyhff
vdgL. nua vw cnyhf
Vuhskhd Mwiy btL. mQ
Mj cg gagLwJ. jhu,
bt kW jf Kjyhdit
ehza
jah
gagLtjh
ehza cnyhff vdgL. it
mfyf Mf gagLwd.
bghdhd cik
mfyf cUthf 22 nfu
jf gagLjgL. 22 ghf
jfK, 2 ghf jhuK csJ.
jf
ikia
`nfu'
vw myfh Fnwh. jf
ikia GsthW fzlyh.
nta
196
eik Rs cnyhff
nkY mJbfhnth
cnyhff
y
Ea
ms ca braghoF f
aikahjit.
Fe- uj t w
(nkhFnsh)
Uig
bfhLsJ.
Ca- vY, gf f Ka
gF twJ.
Co itl B-12 cs
cnyhf MF.
12.4.1. fkf
jhJf
vj xU Fl fk
UJ nrkiy cnyhf, vjhf
yhgfukhd
Kiw,
bgUks
bjLf Kojh mj fk jhJ
vdgL.
cjhuzkhf,
fk
(Al2O3.2SiO2.2H2O)
kW
ghi[
(Al2O3,2H2O) Mait mYa
fkfshF. Mdh, mYa
ghi[
fkUJ
kLnk
yhgfukhf
bjLfgLwJ.
vdnt, mYa jhJ ghi[
MF. fk mj fkkhF.
Mg = jhtu gira
cs cnyhf MF.
cnyhfa
cnyhfij mj jhJUJ
bjLf, btntW goiyfis
mij ikgLjiy tF
gFna cnyhfa vdgL.
197
myF-12
xU
fk
vgJ,
jj
nrkkhfnth myJ gy nrkf
TL
fyitahfnth
fhzgL.
jhJTs
jhJbghUfSl fyJs k
myJ fk ghiw rgjgl
khRf jhJTs vdgL.
s
jhJl cs khRfis (fhF)
cUL nrkkhf kh mij l
jhJl nrF. bghUns s
vgjhF. v.fh. fha MirL
frL
cnyhfij
j
s
jhJTsJl idJ cUthF,
isbghUns frL vdgL.
jhJTs + s frL
cUj - M# XLf
cU j
tWj
cnyhf
Mi[il
cnyhfkhf cUa iy khW xU
xLfidna cU j MF.
MirL jhJ
ghi[
nta
fhgnd jhJ
nAiyL jhJ
fhyik (ZnCO3)
iunahiy
(Al2O3.2H2O)
Fiu(Cu2O)
(Na3AlF6)
kh (CaCO3)
~gqgh
rigL jhJ
dgh
(HgS)
fdh (PbS)
(CaF2)
nAkil(Fe2O3)
if(ZnO)
bkdir
Ah t
(MgCO3)
(AgCl)
liu(FeCO3)
U igiu
(FeS2)
ghiw c (NaCl) sL
(ZnS)
198
brl
brlgl jhJ
mf idw
cs cnyhff
Fiwj idw
cs cnyhff
jkhd idw
cs cnyhff
dhgF xLf
ikahf
fhyh NH tWj
fhW NH tWj
xLf ikahf
fhWNH tWj
a cnyhf
a cnyhf
a cnyhf
mYa KajhJ
12 . 6 .1 mYa cnyhfa
ghir( Al2O3.2H2O )
nga
Kiw
mYdhthf khWj
f
eilbgWwJ.
Gs
ghiril
gof
ghir jhJit eF sh
vnrhlhl 1500C btgiy
Fl
mGjF
cgLj
nrhoa bklh mYnd cUthwJ.
NaAlO2 + 2H2O
thghL
ghi[
Al2O3.2H2O
iunahiy
Na3AlF6
bfhul
Al2O3.
NaOH + Al(OH)3
j goit, tofo, uh eF
fG
1000C
btgiy
cyl mYdh (Al2O3) cUthwJ.
2Al(OH)3 1000C Al2O3 + 3H2O
199
myF-12
jhJ bga
juh
nrhoa
bklh
mYndil
f brtjh
mYa iAuhirL
go
cUthwJ.
uhig rgl
U bjho
uhig jLf
uhig jLf
gF
ikahd
mYa
nfnjhL
MndhL
gF
btgiy
mGj
900 - 950C
5 - 6V
nta
mYa bjLj nt
idia va rkghlh s
fyh.
2Al2O3
4Al + 3O2
a - yFthdJ. Fiw ml
bfhlJ
jflhf mofyh, fahf lyh.
,
btg,
flJwrhuij, btgij eF
flJ.
mYa gf
m. agf
w - bt btik bfhl
cnyhf
200
cUFiy 660C
gsgsgh, xU njhw bgW.
4. myfSl id:
j, ml,
myJl
iAnuh
Fnsh
Al2(SO4)3 + 3H2
M.ntgf
2Al + 3H2SO4
1. M#Dl id : va
btgiy mYa idahJ.
Mdh,
800C
btgiy
Miril, ieiuil jUwJ.
ml fjf myJl
nkY mJbfhnth
2Al2O3
j ml ie my,
mYaJl idtiy.
khwhf mYank MirL
gly cUth, mj idgL
Mwiy jLwJ.
2Al + N2 2AlN
2. Ul id
Ul mYa idnaJ
ilahJ.
Mdh,
uhl
idJ, brNL mYa
iAu# thit cUthFwJ.
xLf id:
mYa
wj
Mi#
xL, mYa glU, U
MirL
bfhl
fyitia
NlhFnghJ U MirL Ughf
XLfgLwJ. f, mYa
btg xLfid MF.
3. fhufSl id
fhuJl mYa id J
tot
mYa cnyhf
fhuz
mYa nyrhdJ, mig
jLgJ wj btg fl.
f cg
mYa ff wj fl
mYa
cnyhf
fyitf nyrhdit Gir
csit. mig vgit.
btgjh xo
izj
mYa ey xL U
Miril Ugh xLF.
mYa gl
201
myF-12
4Al + 3O2
fhg jhJf
th}
(J mYa cnyhf fyit)
thghL
1. fhg igiu
CuFeS2
2. Fiu myJ
% fhg
Cu2O
3. fhg sh
Cu2S
76%
jhuij
fhgigiuoUJ
bjLj
f
fhQ
eilbgWwJ.
gof
1. shfY brlY
shfgl
jhJ
Eiuj
Kiw mlfgLwJ.
2. tWbjLj
FpL
Cu
mQ iw
63.55
mQ v
29
vyuh mik
2, 8, 18, 1
izw
1,2
mlfgl
jhJthdJ
M# Kiy tWfgL
wJ.
tWjnghJ
<ugj
fgLwJ. MahF khRf
fgLwd.
rg, ghgu, Mr, Mok
Mait MirLfshf kh f
gLwd. fhgigiulhdJ fhg,
U rigLfshf khWwJ.
2CuFeS2 + O2
jk tir mltiz l
3. cUj
nta
cnyhf _y - nuhkhafsh J
Fu vdglJ. Vbd, iru
vD UJ vLfgljh,
mthW miHfglJ. J jJ
nrJ fhzgL.
202
tWfgl
jhJthdJ
sh
fgl fhg kW kzYlD
fyJ NnlWnghJ kho frL
cUthF. fril btna f ntL.
(kho = Cu2S + FeS)
gf
agf
jhu brgG wKs cnyhf
MF. J gsgsghdJ mf ml
bfhlJ. j cUF iy 1356C
ntgf
1. fhWlD, <ugjJlD id
5. ikahf
2. NnlWid
dh gFKiw ik
Kiw
ilwJ.
fhg
jhu,
M#Dl
nrJ
F MirL (fW w - CuO),
Fu MirL (t w - Cu2O)
vw MirLfis btntW btg
iyf cUthF.
2Cu + O2
1. nfnjhL
a
bka
fhg jfL
2. MndhL
3. gF
fjf
my
fyj
fhg
rng fiur
dh ikahf
gF tahf rhuij
brYJnghJ a fhg v
KidY, khRf neKid
moY gowd. ne Kid
mo go khRf MndhL khRf
vdgL.
<1370k
2CuO
F MirL (fW w)
4Cu + O2
>1370k
2Cu2O
Fu MirL (t w)
3. myfSl id
j iAnuhFnsh my,
fjfmy
kW
ie
myfSl fh Kiy
fhg idwJ.
2Cu + 4HCl + O2 2CuCl2 + 2H2O
2Cu + 2H2SO4 + O2 2CuSO4 + 2H2O
3Cu + 8HNO3 3 Cu (NO3)2 + 2NO + 4H2O
4. ml ie my kW fjf
myfSl id
Cu + 4HNO3 Cu(NO3)2 + 2NO2 + 2H2O
203
myF-12
Cu + 2H2SO4
5. FnshDl id
FnshDl idJ
FnshiuL cUthwJ.
Cu + Cl2
fhg
CuCl2
6. fhufSl id
jhu,
iy
fhufSl
idt
ffis,
cgfuz
fis cUthf gagLwJ.
l,
tiw
:
:
:
:
:
:
Fe
rhg
btik
55.9
26
2, 8, 14,
2,3
U cnyhf _yf
gaf
fnyh
ehzaf
gagLwJ.
FpL
w
mQ iw
mQ v
vyuh mik
izw
ghuf,
cUthf
Kyh r gagLwJ.
jf,
bt
tnwhL
cnyhf fyitah ehzafis,
mfyfis cUthf ga
gLwJ.
thghL
1. nAkil
Fe2O3
2. nkdil
Fe3O4
3. U igiu
FeS2
bra 12.1
mwhlth
jhu
gaghL vw jiy xU
Mtifia xgilf.
tWj kW Wj
fhWs
NHY,
fhyh
NHY
tWj
jhJ
V
gLJ f <ugj rg,
Mr, ghgu Kjyhd khRf
M#ndwkilJ
mfwgL
wd.
nta
12.6.3.U cnyhfa
CJ ciy cUj
tWfgl
Rzhf
204
jhJ
ff,
tiw 8:4:1 vw
C + O2
1500C
btg fhW
btnaW
Kid
Nlhd thf
U
jhJ, f
Rzh
CO2 + btgMw
idUJ btg Mw
btahtjh, J btg cid
vdgL.
frL
btnaW
Kid
m) eLgF myJ ka gF
(cUF kly) 1000C btgiy
gF eilbgW idf
U
btnaW
Kid
thU
nkY mJbfhnth
fhyh NH tWjYF
fhWs Niy tWjYF
cs braKiw ntWghLf.
fhyh NH tWj
Kiw jhJ, fhyh
NH tWfgLwJ. fhgnd
jhJit mj Mirlhf khw Vw
Kiw Jnt.
fhWs NH tWj
400 C
o
Fe2O3 + 3CO
Kiw jhJ, mf
fh tWfgLwJ. rigL
jhJit mj Mirlhf khw Vw
Kiw Jnt.
2Fe + 3CO2
205
myF-12
gF
myJ
mogF
1500C btgiy jhJfyit
btgfhWl (viy kly)
nrUnghJ ff, M#Dl vJ
CO2thf khWwJ.
T z mik
Uig g mJ bfhf.
fhg msit bghUJ Uig
_whf fyh
thU ( 2% - 4.5% ms fhg)
njU ( < 0.25% ms fhg)
v~F ( 0.25% -2% ms fhg)
gsgsghd
wKilaJ.
cnyhf.
cnyhf.
j H2SO4myJl idJ
~bgu rng cUthwJ.
Fe + H2SO4 FeSO4 + H2
rhg
ntgf
fhWl id
ml HNO3 myJl id
fhWl idJ
MirL cUthwJ.
3Fe + 2O2
id U MirL gly
cUthtjh U j idwid
HwJ.
nkzo
Fe3O4 (fW w)
gaf
<ufhWl id
U <ufhWl idJ
mj gu nua U (III) MirL
cUthwJ. Jnt JU vdgL.
f JUoj MF.
4Fe + 3O2 + 3H2O 2Fe2O3.3H2O
uhl id
nta
agf
J
fdkhd
xgl 7.9
myfSl id
brNnlwgl U, uhl
idJ
nkzo
MirL
cUthwJ.
thU
f
FHhf,
mLf, jlthsf, rhfil
_of bra gagLwJ.
~bgFnshiuL
206
nkY mJbfhnth
g ghJfh urfyit
J bkF, t, o Kja
cnyhff
fyitahF.
gFfis milf gagLwJ.
jis vw lfiur
Jjehf fiubghUshf, fhg,
fiughdhf fhzgL.
12.7.1. cnyhf fyitfis cUthF
Kiwf
ff cnyhffis cU nrj
ff eF cUfgl cnyhffis
mGjF cgLJj.
gaf
jis (Cu,Zn)
gsgs mf, cU
thfjFjJ,
fahf lyh, jflhf
mofyh.
btfy ( Cu,Sn,Zn )
fodkhdJ, gsgsghF
jikilaJ.
fodkhdJ, thF
jikilaJ.
fodkhdJ, gsgsghF
jikilaJ.
iz
bghUf
gjff, myfhu
bghUf, rika
ghuf.
iyf, ehzaf,
miH kf.
Mjf, ngh
jsthlf.
myfhu bghUf
bra.
fhg
cnyhffyitf
Jgh btfy
(Cu,Zn,Sn,Pb)
b#k bt
(Cu,Zn,Ni)
gaf
ouY
(Al,Mg,Mn,Cu )
nyrhdJ, tik
ahdJ, migjLgJ.
bkdha (Al,Mg )
khd flik
gagLwJ.
myF-12
mYa
cnyhffyitf
U cnyhf
fyitf
JUofhj v~F
(Fe,C,Ni,Cr)
f v~F
(Fe,C,Ni)
ll v~F
(Fe,W,C)
nkY mJbfhnth
tklyYs
<ugjK,
w thfS U wgu
J gL, ntid fwJ.
id ikaw U
nfnjhlhf,
a
U
Mndhlhf
bragLwd.
tklyYs <ugjK CO2
nrJ H2CO3 gFah
Gs idia fJwJ.
ntidf GsthW
Fe
nta
cnyhf
mkhdij
jLF Kiwf
cnyhf gu L tz
Rf fhW kW <ugjij
beUflhk jLwJ.
2+
tz R Rj
Fe2+ + 2e_
O2
JU
vbz kW gir Rf
Fe
cnyhf gu L vbz
kW gir Rf fhiw,
<ugjij
beUflhk
jLwd.
U
U JUoj
208
cnyhffyitahf
Kyh Rj
kw
cnyhffSl
nrJ
cUthF
cnyhf
fyitfsh
mkhd jLfgL.
v.fh. JUofhj v~F
xU
cnyhfij
knwh
cnyhfnk
rhu_y
RtjF Kyh Rj vgJ
bga.
Kiw
mkhdUJ
ghJfhgF. gsgsig mfF.
jm ghJfh
Unk LnghJ j
mf id brawdh tkly
thfSl bka idJ
Uig ghJfhwJ.
ehfKyh Rj
U J Jjehf Kyh
RtjF ehfKyh Rj vgJ bga.
J JUojiy jLF. Kyh
Rjyh Jjehf fhgnd vD
ghJfh gly j nk gowJ. J
mkhdij jLwJ.
kL
1. a jk tir mltiz bjhlfS, bjhFfS csd. tirfS, bjhFfS
Kiwna,
m) ilkl bjhlf, brFJ tirf (bjhFf).
M) brFJ tirf (bjhFf) ilkl bjhlf.
2. _whtJ tir 8 jkf csd. mt vjid mnyhff csd?
209
myF-12
gF m
gF
11. U JUogJ thiy to elFkh? c gYfhd fhuzij TWf.
12. mYa Miril f bfhL xLF Kiw mYa cnyhfij V bgw KoahJ?
13. U ml HCl kW ml H2SO4 cl idwJ. Mdh, ml HNO3 cl idtJ
iy. ca fhuzJl c ilia vGJf.
14. mYa cnyhf fyit, th} ghff jahf gagLwJ. mjfhd
fhuzfis Tw.
15. X vw bt nghw btik w cnyhf M#Dl nrJ Y-I jUwJ. nj Y vw
nrkkhdJ X-uhl id nghJ iAu#id btL ilwJ. X kW
Y-I fLo.
nta
nkY mf mtjF
http://www.tutorvista.com.
http://www.khanacademy.org
210
nta
fhgD mj
nrkfS
myF
13
mQ v
mQ iw
: 12
izw
nta
fhg,
vj
cdK
cthH ayhJ. kj clyik
fhg nrkfsh MdJ. fhg X
mnyhfkhF. aif itukhf,
uhiglhf
a
to
ilwJ. vbghUf vnghJ
mt cs fhg fh cs
M#Dl idJ fhg-il-
Mirlhf khWwJ. cs jhtu
kW ydf thifia
aL wnfh fhg MF.
212
fhgD mj nrkfS
th nta
thG vyh cdfS, fhg mQfsh Mdit. jbghU
cdf flik fhg mQfsh Mdit vgnj. j fhg
mQf w mQfSl nrJ, th cdf thit khwd.
Mfnt, fhg ntaiy thG nta vwiHfyh.
gl 13.3
gl 13.4
nkY mJbfhnth
fk nta
fk nta vgJ thtdtnwhL bjhlila
brhyhF. brhiy KjKj gagLat Rl
ehil nrj nta mP bga Mth.UD,
b#kia nrj nta mP nAhy vgt
mnkha randL vw fk nrkUJ, ah vw
fk nrkij KjKj nrhjidrhiy jahj
f bga aikah ir bfhifia
mjkwjhf MlJ.
~buo nAhy b#kha
213
myF-13
ma mP
13.3. fhg kW mj
nrkf cs
izf
nkY mJbfhnth
fhg mQ v 6.
swh
iy
fhg
2
vyuh mik 1s
2s2 2p2.
btMw kl 4 vyuhf
Ugjh, fhg izw 4.
J kjth vyuh mikig
bgWtjF
ehF
vyuhfis
4+
HJ C
maahf khwntL
myJ ehF vyuhfis VW C4 maahf khwntL.
m) fhg ehF vyuhfis
VW C4 vD v maahf
khWtJ ffod. Vbd, fhg
mQfU cs 6 nuhlhfsh
10 vyuhfis <J itJ
bfhsKoahJ. (mjhtJ, mfKs 4
vyuhfis)
M) fhg ehF vyuhfis
HJ C4+ vD ne maahf
khWtJ
ffod.
Vbd,
ehF
vyuhfis
fhg
mQUJ l f mf Mw
njitgLwJ.
W
fhg
mQfU cs 6 nuhlhf
vs 2 vyuhfis kL <J
itUF iy VgL.
bkUnfwgl itu
cs xU fhg mQ, ehF
iAu# mQfS, ehF rftY
izfsh izJsd.
nta
fiy f jdJ 4 iz
w vyuhf _y fhg
mQthdJ kw mQfSl go
_y izig cUthFwJ.
btkl
cs
ehF
vyuhf
_y
ehF
rf
izig VgLJ fhg mQ
jjikia fhg ehiz
vwiHnwh.
xU
_yTW
nj
(CH4)
214
H
H
iz n#ho vyuhfis
FgjhF.
fhgD mj nrkfS
mQfSl
xnu
js
izW mWnfhz mLFfis
cUthFwJ.
mtLFf
thlth irdh izW
UJjikia clhFwJ.
uhig
mnyhfkhF.
Mdh,
j izwh vyuhf _y
rhuij flJ jikaJ.
fhg _W j wntWik
totfis bfhljhF. mit gof
tot csit (itu, uhigL), gof
tot mwit (yf, kuf) kW
~ MF.
ituK,
uhigL
fhg
gofwntWik
totf.
it
iz
jikia
bghUJ
ntWgLwd.
itu
cs
xbthU
fhg mQ kw ehF fhg
mQfSl
izW,
fod
Kgkhz mikig cUthFwJ.
uhigo
cs
xbthU
fhg mQ kw _W fhg
thlth ir
gl 13.6 ~
gl 13.7 fhgJ
215
fhuz
ms,
myF-13
13.6. ntgf
fhgD mj nrkfS M#Dl idJ fhg-il-MirL,
btg kW xahwiy jUwd.
v.fh.
C + O2
CH4 + 2O2
C2H5OH + 3O2
_y
M#ndw
milJ
KMnO4
v.fh. CH3CH2OH
CH3COOH
vjdh
M#ndw vjdh my
nta
v.fh.
CH2 = CH2
H2
CH3 - CH3
<
Ni
<nj
fhg nrkf, Na btr Kiy gL idfis
fJwd.
v.fh. nj gL idJ btntW isbghUfis cUthFwJ.
MfAh Kja fhg nrkf nrhoaJl idJ H2 thit
btnaWwJ.
v.fh. 2CH3CH2OH + 2Na
2CH3CH2ONa + H2
216
fhgD mj nrkfS
13.7. gotir
gotir vgJ bghJthd xU _yTW thghil bfhL, xnu bjhF
myJ xnu tif cs fk nrkfis FgjhF. xj ntgf
bfhl nrkf CH2 vw bjhFah ntWgL. v.fh. xU iAnuh fhgDl
CH2 vw bjhFia nrFnghJ mjF mLj ca viz jha iAnuh
fhg cUthwJ.
CH4 + CH2
nj
C2H6
<nj
C4H10
-CH2
nl
C 3H 8
nuhng
CH3OH + KBr
C2H5Br + KOH
(j)
C2H5OH + KBr
myF-13
13.9.1 (m)
iww
iAnuh
fhgf (mnff)
bghJthghL = CnH2n+2 bdhL
-na. it C - C il xiw
iz bfhl fk nrkfshF.
it
ghuf
vd
Kd
miHfglit (y bkh
:
a
ftirs
vW
bghU) it fFiwj ms
ntid jik bfhljh,
mbgauh miHfgLwd.
IUPAC
Kiwgo
mnff
vwiHfgLwd.
(fhg
vifia
FF
mogil
brhYl
na
vw bdhLbfhL bgaiu
bgWwd.
nta
bjhl
cs
cWdfis
mltizgLjyh.
btntW
GsthW
tif
iAnuhfhgf,
fhgDF
fhgDF
ilna
uiliz myJ fhgDF,
fhgDFil
Kiz
UF. tiw mf kW
miff vd UtifgLjyh.
13.9 (i) mf (bghJthghL :
CnH2n, bdhL : - p)
iAnuhfhgf
fhgDF il uiliz
bfhlit
bghJ
bga
IUPAC
CH4
CH3CH3
CH3CH2CH3
CH3CH2CH2CH3
nj
<nj
nuhng
n-nl
nj
<nj
nuhng
nl
bga
mf
vwiHfgL.
t
bghJ
thghL CnH2n. it xf vW
Kd miHfgld.
(nuf bkh: x (vw
brh vbzia cUthFw) vW
bghU.
Vbd,
FLg
cs Fiwbaif fhgid
bfhltf FnshDl idJ
vbz
nghw
bghUfis
cUthFtjh, bga tjJ. IUPAC
Kiw, m vD bgauhdJ.
mjF bjhlila mnf m
uil vW ul tjJ.
CH3 CH3
thghL
fhgDF,
H2C = CH2
<nj
<
mf fhg vif bfhl
mf 1, 2, 3, 4, .. vD
vfsh,
uil
iz
218
fhgD mj nrkfS
lij FlntL. bt, mnrkij FF bga gFahf
UfntL.
m
IUPAC bga
bghJ bga
v
buh
a- o
b- o
CH2 = CH2
CH3CH = CH2
CH3CH2 CH = CH2
CH3CH = CHCH3
<
nuh
1 p
2 p
bghJ bga
IUPAC bga
<ij
buhig
2 -il
1 -il
mo
bk mo
il bk mo
v mo
v.fh.
MfAh OH
MoiAL CHO
nlh
C= O
fhgh my COOH
myF-13
_yTW thghL
bghJbga
IUPAC bga
CH3 OH
bk MfAh
bkjdh
CH3 CH2OH
v MfAh
vjdh
n- nuhig MfAh
1- nuhgdh
CH3 - CH - CH3
|
OH
n-il MfAh
1-ldh
CH3CH CH2 OH
|
CH3
Inrhil MfAh
2-bk 1-nuhgdh
2. MoiALf
MoiALf vgJ - CHO bjhFia bfhl fhg nrkfshF.
-CHO bjhF X Mif bjhFlndh iAu# mQlndh
izfgLsJ. MoiALf bghJ thghL R-CHO MF. RvgJ Mif bjhF myJ iAu# mQ. -CHO vgJ id bra
bjhF. MoiAo IUPAC bgauhdJ, Mnf cs (alkane)- e vD
vGF gyhf -al (V) vd Ko vGJfis nrJ bgwgLwJ. vdnt,
J mfnd vd bgalgLwJ.
_yTW thghL
IUPAC bga
HCHO
ghkhoiAL
bkjnd
CH3CHO
mlhoiAL
vjnd
CH3 CH2CHO
nuhadhoiAL
nuhgnd
n-ouhoiAL
lnd
3. nlhf
nta
bghJbga
220
fhgD mj nrkfS
_yTW thghL
bghJbga
IUPAC bga
CH3COCH3
ilbk nlh
(mnlh)
nuhgndh
CH3CH2COCH3
vbk nlh
lndh
CH3CH2COCH2CH3
il v nlh
3- bglndh
4. fhgh myf
fhgh myf vgJ -COOH bjhFahdJ, iAu# mQlndh
myJ Mif bjhFlndh izfgoUF fhg nrk MF.
j myf bghJ thghL R-COOH. R vgJ xU iAu# mQ
myJ Mif bjhF. COOH id bra bjhF. t IUPAC bga
Mnf (alkane)cs -e vw vGF gyhf -M my (oic acid) vw
vGJfis nrJ bgwgLwJ. vdnt, fhgh myf mfdh
my vdgLwd.
_yTW thghL
bghJbga
IUPAC bga
HCOOH
gh my
bkjdh my
CH3COOH
mo my
vjdh my
CH3CH2COOH
nuhnah my
nuhgdh my
CH3CH2CH2COOH
n- my
ldh my
221
myF-13
y Ka fk nrkf
vyh nrkfS ekF gy tf gaDsitahf mikJsd.
vbghUf, kUJf, tzRf, bto kUJf, bjhF gygof,
thrid bghUf kW ikahf it vyhnk mogil fk
nrkfshF. cik, fk nta e thifia tz kakhf,
trahf itJsJ. bjh Kiw Ka nrkfshd vjdh kW
vjdh my Ma uL nrkfis g thf fhzyh.
C12H22O11
Rnuh
H2O
tnl
irnk
C6H12O6
FSnfh (m) unlh
C6H12O6 +
FSnfh unlh
2C2H5OH
C6H12O6
2CO2
vjdh
behj k fG k vd miHfgLwJ.
iv) fG kij fh toj :15 Kj 18 rjj MfAhY gF uhf cs behj k jnghJ
d fh tojYF cgLjgLwJ. Ka d gFahf ilj
vjdh fiur 95.5% vjdhiy 4.5% iu bgWsJ. J v
rhuha vd miHfgLwJ. fyit Rkh 5UJ 6 k neu Rzh
fJ fh tofgL 12 k neuf itfgLwJ. fyit L
fh tofgLnghJ a MfAh (100%) ilwJ. j a MfAh
j MfAh vdgLwJ.
nkY mJbfhnth
nta
behj
behf _ykhf xU fk nrk
bkJthf
ntid
fJ
a
_yTWf cUthtnj behj vdgL.
222
fhgD mj nrkfS
2) aa gf:
i) vjdh wkw, v Rit bfhl xU k.
ii) j bfhiy 351 K. J, mj xj Mnffis fhoY mf.
iii) J Ul vyh jY KGtJkhf fywJ.
3) ntgf
i). f
m) _y TD fG f.
vjdhiy mf ms ml H2SO4 cl 443K F btggLJnghJ _y
TD f VgL <id jUwJ.
CH3CH2OH
ml H2SO4
443K
vjdh
ml H2SO4
413K
C2H5-O-C2H5 + H2O
il v <j
ii).nrhoaJl id
vjdh nrhoaJl idJ nrhoa <jhi[il, iAu#
thit jUwJ.
2C2H5OH + 2Na
2C2H5ONa + H2
nrhoa <jhi[L
iii). M#ndw
myF-13
ml H2SO4
C2H5OH
+ CH3COOH
CH3COOC2H5 + H2O
vjdh vjdh my
v vjndhna
v). iAu# f
vjdh Mia Fiwfgl fhg id Kiy 573KF
btggLJnghJ iAu# fkilJ mlhoiAil jUwJ.
CH3CH2OH
fhg
573 K
CH3CHO + H2
mlhoiAL
4. gaf - vjdh
1. thfdfYs Fgh j ciwtij jLgY,
2. ca khfis ghJfhf,
3. kUJtkidf fhafis FzgLj,
4. kUJf, vbzf, bfhG bghUf, thridbghUf, rhaf
tiw fiuF fiughdhf,
5. bk MfAh fyj rhuha (95% vjdh kW 5% bkjdh),
vrhuha 95.5% vjdh kW 4.5% ), bgnuh kW vjdh fyj
fyit (Mw MfAh) a jik Hj MfAh (vjdh kW
o fyj fyit) it jahgY,
6. Uk kUJfY uzkhF kUJfY gagLwJ.
MfAh gUFtjh VgL a isf
vjdhiy gUFtjh tsij khw fG ntfij FiwwJ. nkY
J ka eu klyij ghwJ.
J kd mGj cUthf fhuzkhwJ.
J cliy ghJ mf ca mGj, tW t, Wneh, _is kW
fu gh tWF fhuzkhwJ.
Rkh 40% gJf FoJL thfdfis XLtjhnyna fwd.
nta
224
fhgD mj nrkfS
CH3CH2OH
vjdh
M#ndw
CH3COOH + H2O
vjdh my
2. aa gf
i) vjdh my wkw, Rit bfhl xU k.
ii) J Ul vyh jfY fywJ.
iii) j bfhiy (391K). jid xj MfAhf, MoiALf,
nlhf Mat bfh iyia l mf.
iv) Fu itFnghJ a vjdh my gfo nghw goffis
cUthFwJ. vdnt, J nsa mo my vdgLwJ.
3. nt gf
i) v
jdh my a Fiwj xU my. MdhY, J y k jhis
tghFwJ.
ii) cnyhfJl id
vjdh my Na, K, Zn Kja cnyhffSl idJ cnyhf
vjdhnail, iAu# thit jUwJ.
(CH3COO)2 Zn + H2
2CH3COOH + Zn
CH3COOH + NaHCO3
225
myF-13
2CH3COOH + 2Na
2CH3COONa + H2
iii) fhgndLf kW igfhgndLfSl id
iv) fhuJl id
vjdh my nrhoa iAuhi[Ll
vjndhnail, iu jUwJ.
CH3COOH + NaOH
v) fhgh f ( CO2 I f )
idJ
nrhoa
CH3COONa + H2O
NaOH / CaO
CH4 + Na2CO3
gaf
1. vjdh my fhoia (f) jahf gagLwJ. fho cz
bghUf kW gHurfis ghJfhf gagLwJ.
2. Mtf fhuahf gagLwJ.
3. ug ghiy bfogLj gagLwJ.
4. rhaf, thrid bghUf, kUJf jahf gagLwJ.
kL
gF m
1.
cWgLJj
fhuz
fknrkf cs izf rf
iz jik bfhlit.
rf izghdJ mQYs
vyuhf glgLtjh VwJ.
cWgLJj
fhuz
nta
3.
cWgLJj
fhuz
Ra rfiz fhuzkhf f mf ms
fhg nrkf cUthwd.
l
g
yh
(ieu# / fhg / r~g)
_________________
226
wntWik
tot
fhgD mj nrkfS
5. uh~ig mnyhfkhf UjhY rhuij flJwJ. J _____ fhuzkhf
flJwJ (jj vyuhf / iz vyuhf).
6. nj thghL CH4. mjid bjhlU mLj C2H6 <nj. J uoFKs
bghJthd ntWghL __________ (CH2 / C2H2)
7. mif FLg
(< / <ij)
cs
Kj
nrk
IUPAC
bga
__________
fhuz
myF-13
14. C
2H6O vw _yTW thghLila A vw fk nrk fhu fyj KMnO4 Kiy
M#ndw milJ, mnj fhg vifs B vw myij jUwJ.
nrk AahdJ, kUJtkidf fhafis FzgLj gagLwJ. nrk A
kW Bia fLof. Aia Bahf khW ntrkghil jUf.
227
15. bfhLfgLs mltiz nfhol lfis jFj _yTW thghlh
ug.
t.v
mnf
1.
C 2H 6
mif
C 2H 2
<nj
______________
<ij
<
2.
______________
3.
______________
nuhng
C 3H 6
nuhig
C4H10
C4H10
______________
nl
il
nuh
OH
<) CH3 COOH c) HCHO
nkY mf mtjF
f
izajsf
http://www.tutorvista.com
nta
http://www.topperlearning.com
228
aa
msL fUf
myF
14
14.1. UF ms
UF
ms
U
tot
cnyhfrl csJ. ( gl 14.1 ).
rl xU w clw X
cnyhf cUis bghUjgLsJ.
cUis
cw
brJfgoUF. D
xW aFwJ.
nkw,
S2
aa
U jiygFnahL clw
cUisbahW
izfgLsJ.
mj Fj Kid 100 fshf
fgLsJ.
J
jiynfh
vdgL.
U kWKid rkjskhf csJ
(S1) mjF ne v, mj guF
izahf F (S2) xW csJ.
U jiy gF cs grl
mik, UF msF mfkhf
UfgLtij jLwJ.
UF ms jJt
fa
bghUf
gkhzfis 0.001 br.. msF
Jakhf msf gagL fU
UF ms MF.
cUis
f
UF
U
UF ms UF jJt
mogil ntiy brwJ. iyahd
kiuF aF Uif RWnghJ,
mj Kid Kndh efU bjhiy
Rwgl RWf vifF
nejf UF.
ilu
xU KG RWF U Kid
efU bjhiy, U mLjLj
fSilna cs bjhiyF
rk. J il u vdgL.
U tot rl
nfh
jiynfh
tiunfhL
gl 14.1.
230
ghJfh grl
mik
msL fUf
mikjh iH neiH vdgL
jiynfh
n-MtJ
nfh UF efj
bjhiy
il u = --------------------jiy nfh Ra
RWf vif
ne iH
UF ms ws
U jiygF, jiynfh
xU msF RwgLnghJ,
U Kid efU u, UF
ms ws MF.
il u
ws = --------------------jiy nfh f
vif
gl 14.3.
Z.E. = +(n x L.C.),
UF ms RiH
RUj
UF
Kid
rkjsgu
vnus F rkjs gu
iznghJ
jiynfh
R, nfh tiunfhLl
izjh
RiH
VJiy
(gl 14.2).
RiH VJiy
gl 14.2.
gl 14.4.
neiH
FnHhL
U
Kid
iznghJ, jiynfh R
nfh tiunfhLF
231
myF-14
FnHhL U Kid iz
nghJ,
jiynfh
R
nfh
tiunfhLF
nk
mikjh iH viH vdgL.
jiynfh
n-MtJ
jiynfh ms
nfh ms
bkhj ms
jiy nfh
H.S.C. X L.C.
P.S.R.
P.S.R. + (H.S.C. x
x H.S.C.
mm
mm
L.C.) Z.C.mm
1.
2.
3.
aa
ruhr
jfhy yf Kiw (digital) UF
ms bfhL msLf vjhf
cldoahf nkbfhsgLwd.
UJ y myJ nfh
x
bjhiy
nghw
l
bjhiyfis
fzl,
w
Kiwf gwgLwd. nuonah
vbuh Kiw nyr Jo Kiw
lkhW
njhwKiw
nghwit
f l bjhiyfis fzl
gagLwd.
mjifa
l
bjhiyfis msf, tha myF
kW x ML nghw myFf
gagLwd.
x ML : xahdJ, btl
X Mo bryToa bjhiy x
ML vdgL.
232
btl xU Mo x
flj bjhiy = x irntf x
1 ML
~ 1 x ML = 3 x 108ms-1
1 ML (behof)
= 3 x 108 x 365.25 x 24 x 60 x 60
= 9.467 x 1015m
msL fUf
kL
gF - m
1. _ _______________ tiu gkhzKs bghUf gkhzfis msf UF
ms gagLjgLwJ.
(0.1 cm., 0.01 cm., 0.1 mm., 0.01 mm.)
2. UF ms jiynfh, R, nfh tiu nfhoF mikwJ.
v RiH ________________
(neF, vF, iy)
3. UF ms ________________ lij msf gagLwJ.
(flghiu, bka f, bf gJ)
4. X x ML vgJ ________________ MF.
(365.25 x 24 x 60 x 60 x 3 x 108 m , 1 x 24 x 60 x 60 x 3 x 108 m,
360 x 24 x 60 x 60 x 3 x 108 m )
5. tha myF vgJ ikaF ________________ ikaF
ilgl ruhr bjhiy.
(yh, Na, brth)
gF - M
1. fhQ TWf cs jtWfis UJf.
m) tha bjhiy vgJ guF, Na guF ilgl
ruhrbjhiy MF.
M) x ML vgJ lF 3 x 108m ntf xahdJ X Mo
gaz br bjhiy MF.
2. A bjhFia B bjhFnahL bghUJf.
bjhF - A
bjhF - B
1.
a gkhzf
nyh l
2.
bga gkhzf
UF ms
3.
mf bjhiy
msnfh
4.
W bjhiy
x mL
Mo-l
233
myF-14
t.v
nkY ma
f
http://www.complore.com
aa
http://www.physlink.com
234
aa
myF
15
ir af fS
15. ir af fS:
X iy cs xU bghUis
af bra, af cs
xU bghUis X iyF bfhL
tu ekJ Ka njitgLtij
mwhl th eh fhnwh. xU
bghU iyia khw bghJthf
eh mij jSnwh, Gnwh
myJ cijnwh.
aa
gl 15.1
rkkw U irf kufilJ
bragLtjhf fUJnth. kufil
mf ir ir efU. btntW
v kbfhl Uirf
bjhFga, xU bghU nk bragL
mjid afbrkhdh, mU
irfS rkkw irf vdgL.
tU vLJfhL, rkkhd
kW rkkw irfis bjthf
sFwJ.
y
xU
bgoia
brhubrhughd jiu js Ka
brwhf. xUt kL bgoia
jSnghJ
bgo
efuiy
(gl 15.2.(a)). cuh ir jS
ir
irF
vir
bragLwJ. jiu kW bgo
guF ilna bragL cuh
ir jS iria rk brtjh
bgo efuiy.
(a)
gl 15.1 xU fd brtf
kufil
ilkl
nkirJ
itfgLsJ. kufil v
Kff X kW Y vd uL
f flgLsd.
(b)
X GfgLnghJ fil
tygfkhf efU. mnjngh
GfgLnghJ lgfkhf
Y
efU. filJ UwK rk Gir
bfhLfgLnghJ,
virY
efuhk rkiy UF. thW
xU bghUJ bragL irf
bghU X iyianah af
iyianah
khwhk
Ujh
mirf rkkhd irf vdgL.
236
(c)
gl 15.2
ir af fS
Ut bgoia jSnghJ
bgo efuiy. (gl 15.2.(b)) Vbd,
cuh ir jS iria rk
brwJ. _t mf Kal
jSnghJ jS ir, cuh
irial mfkhf UF. U
rkkw irf bjhFga ir
bgo efU (gl 15.2.(c)).
15.2 affhd Kj
fnah rhjs bghUf
afij M brjh. bghUf
J ir braglhjtiu mit khwhj
ntf aFtjhf Tdh.
fnah ir kW af
ga fUJfis l MuhJ
bghUf af ga _W
fis btlh. mit l
af f vdgLwd.
l Kjgo rkkw
wirbahW
bragL
khW
tiu vj xU bghUS jdJ
X iyianah xnu nenfho
mikj uhd af iyianah
kh bfhshk, bjhlJ mnj
iy UF. j_y vyh
bghUfS jkJ af iy
VgL khwij vF jik
cilait vd bfhsyh. wirf
braglhj iy X iy cs
bghU xW bjhlJ X iyY,
af iy cs bghU xW
bjhlJ
uhd
afiyY
UF. bghJthf bghU g
iyk vdgL. vdnt, l Kj
ia iyk vnwh.
bra 15.1
gl
15.3
csthW
xnu
khahd nfu fhfis gyif
mLf.
gl 15.3
237
myF-15
bga : f
nah
w : 15.02.1564
wj l :
nu l, jh
kiw : 8
.01.1642
w : t
ha M aa kW
fj
15.3 iyk kW iw
aa
15.4 cj
ekJ
mwhl
th
fG
238
y ffis fUJnth. nl
bl gJ isahL uJ
glh mtUF fha VglhJ. mnj
neu iuthf brY bf
gJ ghitahsJ glh gyj
fha VgL. f fdkhd outo
rhiy Xu FnghJ vj
gh iy. Mdh, mj to
bkJthf
brYnghJ
xUtJ
nkhdh mt wJ Lth. xU
bghU VgLJ jhf mj
iwia ir ntfij rhjJ
vd mayh. vdnt, xU bghU
iw ir ntfK izJ
cUthF Ka aa ms cj
vd ldh mKfgLjglJ.
xU bghU iw(m) kW mj
irntf(v)Mat bgUfgy
cj vdgL.
p = mv
cjF v k, ir
cL. J xU btl ms. cj
ir, ir ntf irnyna
mik. mj myF kg m s-1.
ir af fS
xU nyhuh iws xU
bghUJ 1 -2
KLfij
VgLJ ir 1 l (1 N) MF.
l
ulh
af
go cj khWghLj rkkw
irF nejf miktnjhL
mir irnyna mik.
m iw bfhl bghU u
bjhlf irntf nenfho
aFtjhf fUJnth. mjJ F
vw khwhj ir bragL uhf
KLfkilJ t dhof v vw
W irntfij milwJ vf.
bghU bjhlf cj
= mu
bghU W cj
= mv
vLJfhL 15.1
10 iws bghUJ
khwhj xU ir 4 dhofSF
bragLwJ. bghU irntf
2-1 UJ 8-1 Mf khWwJ v,
ir kig fhf.
cj khWghL
cj khWghL j =
bghU iw m = 10
bjhlfirntf u =2-1
Wirntf v = 8 -1
fhy t = 4
fhy
m(v u)
cj khWghL j =
-- (2)
vdnt, bragL ir F
ir F =
m(v u)
t
F=
l ulh go J irna.
Mdh KLf a =
v-u
10 (8-2)
= 15 N
vLJfhL 15.2
t
(a - irntf khWghL j)
~ F ma
F = kma ------- (3)
2 iws bghUJ 4
ms-2 KLfij VgLJ ir,
3 iwJ 2 ms-2 KLfij
VgLJ ir. tW vJ bgaJ?
F k-j kh. k - k
1-Mf UFkhW ir myF
njbjLfgLwJ.
vdnt, F = ma --------------------------- (4)
ir F = ma
fzgo m1 = 2
ir myF = 1 kg x 1 ms-2 = 1 l
ir myF kg m s-2
l. mj FpL N .
m (v-u)
a1 = 4 ms-2
m2 = 3
myJ
239
a2 = 2 ms-2
myF-15
vdnt, l ulh af
xU bghU J bragL iria
msF Kiwia jUwJ. mjhtJ,
ir vgJ bghU iw kW
KLf t bgUfgy MF.
~ F1 = m1 a1
Jgh jhd
af ir
= 2 x 4 = 8N
kW F2 = m2 a2
= 3 x 2 = 6N
gl 15.5
Jgh
iw
Fo
iwial
mfkhf
Ugjh,
Jgh
KLf
Fo
KLfijl Fiwthf csJ.
A
gl 15.4
aa
Jgh FL
jhd KLfir
Jgh RLnghJ FL mf
irl
Kndh
ghtJ
idahF.
jF
rkkhd
virl FL Jghia
ndh jStJ v idahF.
J Jgh afF
fhuzkhwJ (gl 15.5).
240
m2 (v2-u2)
t
----- (1)
ir af fS
bra 15.2
ff bga g xiw vLJ
bfhL
fhwh
ug.
fGJ gFia yh fl.
xL gilia gagL
cRFHhia g gu J
xl.
nkhjnghJ
nkhjYFK
ff cRFHhD xU
U Kidfis gl 15.7
fhosthW bghUj.
ff nghJ g fG fos
iy mf. g th
tahf fhW btnaW.
(C)
nkhjYF
ff nghJ cRFHh
iria ftf.
gl 15.6
cR FHh
F2 =
----- (2)
fhW
l _wh go
efU
gl 15.7
F1 = - F2
m1 (v1-u1)
t
m2(v2-u2)
= - m1(v1-u1)
15uh
iws
Jgh
-1
FL 100 ntf RlgLwJ.
Jgh iw 2 v, mj
af irntf fhf.
m2v2- m2u2
= m1u1- m1v1
m1v1+m2v2
= m1u1+ m2u2
vdnt, m1u1+m2u2
= m1v1+ m2v2
bkhj
cjF rk. wir braglhj
nghJ nkhjdh U bghUf
bkhj cj khw VgLtiy.
J gy bghUfSF ilnaahd
nkhjYF bghUJ.
Jgh iw m2= 2
Fo bjhlf irntf u1=0
Jgh bjhlf irntf u2=0
Fo W irntf v1= +100 -1
(Fo lUJ tykhd af
iria neFahf vLJbfhtJ
ku)
241
myF-15
m2 (v2-u2)
vLJfhL 15.3
= (0.015 x 0) + (2 x 0)
=0
T = Fd
P ir
cj mik go
Rl bkhj cj = RLK
bkhj cj
1.5 +2 V
2 V
= - 1.5
= - 0.75 -1
vF FL efU irF
v ir Jgh af
miltij FF.
15.8 ir
uil
Uw
kW
aa
ir Uw
UF
FwL
vw
fUah
bragLjgL irahdJ UF
kiu(nut) xiw RHW myJ,
f(hinges) J fj RHY
nghJ, irahdJ, bragLjgL
irnyna bghUis aFtnjhL
kLkyhk, bghUis RHYkhW
brwJ. RH mR, ir
bragL nfhoid btl brahJ;
mjF
izahf
UfhJ.
RH gid ir U
is myJ Fl mir
bghUj ir U w
vdyh. ir F U w
v kghdJ ir v k
kW ir bragL nfhoUJ
m
brFJ
bjhiy
Mat bgUf gydhf vLJ
bfhsgLwJ.
242
bjhiy d
gl 15.8
gl 15.8 fhoathW bghU
Js P vw ir F
bragLtjhf fUJnth Oit
bghUJ ir F Uw
= ir v k X ir
irF
Uw
fhzgl
ntoa
F
ilnaahd
brFJ bjhiy = Fx d
bghU J bragL ir, Oit
rhJ bghUis lRir
RHdh mUw lR
Uw
vdgL.
bghUis
tyR
ir
RHdh
mUw tyR Uw
vdgL. ir Uw myF
l l. lR Uwid
neFY, tyR Uwid
vFY FLtJ ku.
uil
bghUbshJ U irf
izJ bragL Uwid
myJ U isit VgLj Toa
gy vLJfhLfis eilKiw
fhnwh. rfu x X kW
Y f U ff flgL,
rfu bjhLnfhLf tna U
rkkhd (F) virf bragLtjhf
UfL. (gl.15.9). rfu, mj
ika O- bghUjgoUjh,
ir af fS
O-it bghUJ lRir
RHY
nfhf ah Naid R
tUwd. nkny, brhygl fUJ
nfhf afF bghUJ.
nfhfSF NaDF ilna
< irahdJ bragLwJ. vdnt,
mlYs xbthU bghUS
kbwhiw <wJ. j <
iria l, <a ir vd
miHjh.
bra 15.3
f xU Kid a
fiy fl. kbwhU Kidia
if oJ bfhL gl 15.10
csthW RHw.
gl 15.9
bragho nfhLf xWl
xW bghUjhk, braglToa U
rkkhd vbu irf uilia
cUthF
vd
aua
TwgLtJL.
f f afij ftf.
f f tlghij iyahd
v k bfhl irntf
RHtij fhzyh.
15.9 <a
: Ir l
:04.01.1643
: Cnuh, yhJ
: 20.03.1727
: bghUf < ga
sf
f ifUJ
Ll.
iy
nghJ
f kWgo f afij
ftf.
Fl cauUJ lgL
bghU ia neh GwJ. M
kujo l cfhUjnghJ,
mtJ M GjJ. f
mtiu f oaJ. M
afij MuhJ mJ ia neh
<fgLtnj mjF fhuz vwh.
M ia <wjh? mgo v
Mis neh efuiyna. V?
l
_wh
go
MS ia <f ntL.
Mdh, l ulh go
bfhLfgl
irF
KLf,
bghU
iwF
vjf
UF. iwia xLnghJ
M iw wff jfJ.
vdnt, Mis neh efuiy.
gl 15.10
iy
Llh,
mJ
bjhLnfho tna nenfho
aF.
15.9.1 l <
mlYs xbthU bghUS
kw bghUfis mt iwf
bgUfgyDF nejfY, il
bjhiy UkoF vjfY
mikj irl <F. nkY
irahdJ
U
bghUf
ikafis izF nfho tna
bragL.
243
myF-15
bga
w
wj l
kiw
w
m2
m1
15.9.2 iw
d
gl 15.11
m1, m2 iws U bghUf
gl 15.11 csthW d bjhiy
mikJsd. U bghUfSF
ilnaahd < ir l
<a go
F m1m2 --------------------------- (1)
F 1/ d2 --------------------------- (2)
rkghL (1) kW (2)UJ
F
F =
m1 m2
----------------- (3)
d
Gm1 m2
----------------- (4)
d2
F G vgJ jf kh. J
<a kh vdgL. rkghL (4)
UJ
G =
xU bghUYs gUbghU
ms mgUbghU iw vdgL.
vdnt, iwahdJ xU bghUYs
gUbghU msit mswJ.
15.9.3 vil
xU bghU vil vgJ mj
l
mJ
czU
<a
ir myJ mbghUis vts
tikahf <a ir <wJ
vgij fhL mslhF.
eh yF bry nejh mF
Ugijl ekJ vil Fiwthf
UF. Vbd, <
irial y < ir Fiw.
Mdh, iw uL lfY
xnu msthf UF. Vbd, ekJ
gUbghU ms khWghL miltJ
iy.
vLJfhL 15.4
Fd2
m1 m2
SI myFfis ulh G
myF N m2 kg-2
vil w = mg
w = 5 x 9.8 = 49N
aa
t.v
iw
vil
1.
mogil ms
t ms
2.
3.
myF nyhuh
myF l
4.
lF l khwhJ
lF l khW
5.
aa juhdh
msfgLwJ.
juhdh msfgLwJ.
244
ir af fS
15.9. 4 < KLf
< fhuzkhf bghU
afij ga Kiwahd Mid
KjKj fnah nkbfhlh.
igrh efuJ rhj nfhu
UJ gy bghUfis H brJ,
< fhuzkhd afij mt
M brjh. fhW yhj iy
midJbghUfS rk ntf
nH Gwd vw cikia
fljh.
< fhuzkhf nH G
fhjJL
myJ
thFil
jit(parachute)
x
af
ntfij fhWjil FiwwJ.
fhW yhj l, fdkhd f
xiw thFil jit xiw
xnu neu Hbrjh, uL rk
ntfnyna nH G.
l ulh af go,
ir F= mg
nkfl Uirfis GMm = mg
rkgLj R2
GM
~g=
R2
g- k, bghU iwia
bghUjjy
vgJ
nkfl
rkghoUJ bjwJ.
Mdh, mJ ikaUJ
cs bjhiyit rhJ khWgL. R
MuKs nfhskhf ia fUdh,
guJ g- k
GM
~g=
R2
fl kl 45 mr cs
g- k goju (standard)kghf
fUjgLwJ. mjhtJ g = 9.8 ms-2
15.9.5. iw
gu < KLf
vD
rkghoUJ
GM
g=
R2
gR2
M=
G
245
=
6.67 x 10-11
myF-15
gl 15.12
ikaUJ mJ cs
bjhiy R ( Mu) MF.
GMm
bghU jhd <a ir F =
R2
M vgJ iw MF.
iwa ma
krh mzhJiu
ruha
k r h
mzhJiu
n f h a
k h t l
bghshF
mU
cs
n f h j t h o
vD
ruha I ygazfhd
xU fy. J yF mDggl
ah
Kj
Myh
Ezh MF. 2008M ML
mnlhg khj Mu khyYs
$AnfhlhUJ
ISRO-M
VtglJ. J 2009M ML MfL khj tiu
braglJ. j M ty
tU kW jiuwF tiffis
cslaJ. J ISRO- IJ ga
Rikfis vLJbrwJ. nkY, J
mbkfh NASA btika,
Inuha
btika
(ESA),
gnfa btika t
6
gaRikfis
ytrkhf
vLJbrwJ.
aa
mzhJiu braifnfh
Jiw
Kd
bjhEg
tYeuhth. jnghJ mt ruha
I kW ruha II t l
aFe Mth. Fiwj bry
ruha totik t gF
FljfJ.
jidia
L mtuJ ngRf a
khztfilna
Jiw
Mtij Ltjhf csJ.
tUtd mj rhjidfS y,
ff y k _yTWf
mf
gu
guUgij
fljJ.
ff ruha fk tiu fU(Moon
y
minerology
Mapper),
Kfhy
KY
cUa
246
ir af fS
ff
ff
ff
ff
ff
ff
ff
ff
F bjh Eg
(Cryogenic Technique)
Fa vD brh ciw F
vW bghUgL, nuf brhUJ
cUthdjhF.
aa Fa vgJ f
Fiwj btgiyia cUthFjY
(123K F Fiwthf) mbtgiy
bghUf
braghLfis
mtJkhF. f Fiwj btg
iyYs
bghUfisg
fwgt
Fayhs
Mth.
Fa bf btgiy msL
Kiw gwgLwJ. ut ieu#,
ut a nghwit gtif
F gaghLf KakhdjhF.
fgo
ehLfilna
bgw
aYtJ, F bjh Eg
mf gagLtJ ut ieu#
MF. ut a f Fiwj
btgiyia
bgw
bghJthf
gagLjgLwJ. 6 mo cauK 3 mo
lK bfhl th FLitf
utf itfgLwd.
ulh cyfnghnghJ Fa
Jiw tsailjJ. mayhsf
f F%lgl cnyhff
cWjik
mfgij
fljd. J F tYgLJj
vdgL. v vgtuh 1966M
ML thfKiw bragL
F bjhrhiy cUthfgL
cy giHikahd F Wtdkhf
khaJ.
ut ieu# nghw Ff,
FF kW ciwa br
gaghLf gagLwd.
i ) uhbf
F bjh Eg Ka
gaghL F vbghUshF. ut
247
myF-15
ff
iyUjij cW brwJ.
Inuha
bt
ika
gaRik - ruha 1 glkhF
X-f (CIXS - Chandrayan 1 Imaging
X-Ray Spectrometer) wkhiykh,
24F nkgl tik Fa Na
xafis g brjJ.
ruha I- bghUjgl y
tiugl xglfU mbkfh
mnghnyh 15, mnghnyh 11
yfyf y jiuwa
lfis g brJsJ.
y fk ts ga jftf
ca gFw wkhiykh _y
bgwglJ.
y nyr bjhiyt fU
(LLRI - Lunar Laser Ranging Instrument)
y JUtf kW Ka
gFf ga jftfis mjJ.
CIXS X-f glfU, y
mYa, bka kW
fh t jlafis g
brJsJ.
gnfa gaRikahd fR
ffh
fU
(Radiation
Dose Monitor - RADOM) ruha
Vtgl ehnyna bragLjgL
Weh tiu braglJ.
75 ehf ruha ifgl
fU 40,000F nkgl glfis
F mDaJ.
y nkLgsfis y tiugl
xglfU
g
brjJ.
ygu mf gsjhFfis
bfhlJ.
KG
totij
KjKiwahf
g
brJ
mDaJ.
Mgf
nkbfhtjfhf
kjdh totikfglJ bt
iyakhF.
a
bt
iyaf,
bt y thuf myJ
y khjf myJ y MLf
j Mgf nkbfhtjfhf
totikfglit. mnk{, r
tir, ifny, nghwit
tif bt iyafshF.
bt iyaf, beLeh
bt
jFtjh
kj
cl
VgL
isfis
Muha gagLjgLwd. kw
fyfis
ngh
myhk
gy eh bt j, mf
vifyhd
Mf
nkbfhs
it
mojskh
mikwd. uhQt gagLa
fil bt iya r 5
MF. J 1976 kW 1977 M Mo
nrha Foau mnk{ lgo
gagLjglJ.
iv ) cz gjgLJj
ngh fG gFf, yeLf
ghj
gFf
MatF
mf ms gjgLjgl cz
bghUfis
mDtjF
F
thf gagLjgLwd.
aa
v ) jL CkUJ
c
bjh
Eg
jahfgL jL C kUJfSF
ieu#
F%LKiw
njitahdjhF.
bt iya
bt Fl fhy j
248
bt iyaf bghJthf
UtifgL.
r
ifny
Mait xiw mLF tifahF.
it Kj VtgL bt
Mthsuh teljgL. njitahd
bghUf kW M fUfSl
VtgL, mit gagLjgll
fy iflgL.
r 6, kW r 7 Mait
y
khwfis
csl
U
mLFKiw
cUthfgld.
J, ulhtJ bt Mths
ir af fS
a
fy
_y
mjid
brwiltjF
bghUfis
bfhL nrf ttFjJ.
jdh,
bt
iya
Mthsuh
bjhlJ
telj
glJ. ifny uil mLF
tifia rhjJ. ulh mLF
gagLjgliy. ulh mLF
gy fhy MF ttFF.
ulh tifia rhj ,
kW gdhL bt iya
( International
space
Station-ISS)
Mait jahf Kj VtgL,
njitahd
gFf
gogoahf
mjDl izfgld. tif
bt iyafis VtjF
f w thj xiw Vthfd
njitiy. cz kW fUfis
Jizfyf _y njitahdnghJ
bgWtjnfg
bt
iya
totikfgL. vdnt, l fhy
MF
jid
gagL
bfhsyh.
f
Fiwj
kWRHj,
mf fR, Fiwj < ir
Mait t jF fhyij
FiwgdthF.
it
ekF
mbrsfaij
VgLJtjhf,
beLeh
cl
eyghig
jUtjhf csJ.
vfhy Fiw fgL
gyeh
bt
fy
jFtjfhd thf csd. y
bt iyaf, bt efu
vD msF mf kjfis
cslF tifY mtf jf
ciwlfis
mikJbfhS
tifY Vtglyh. J tiu
tifahd
vj
bt
iyaK cUthfgliy. nkY,
Vtj fhd jfhy bghUbry
eilKiwF rhakhdjy.
oahfh-I
vD
bt
iyaij
2011-M
Mo
bjhlf dh VaJ. mj
cy bt iyaij Va
ehLf _whtjhf dh csJ.
kL
gF - m
1. xU bghU KLfF fhuz ________________.
(rk bragl ir, rk braglhj ir, iya ir,btg)
2. cj khWghL jF rkkhd aa ms ________________.
(lbga, KLf, ir, fzjhFir)
3. X iyYs fdkhd bghU cj ________________.
(f mf, f Fiw, R, Ko)
249
myF-15
10 m/s
10 Kg
20 Kg
10 Kg
F2
20 Kg
12m/s
10 Kg
20 Kg
4m/s
nkY ma
f
aa
http://www.brittannica.com
http://www.zonalandeducation.com, www.wiki.animers.com
http://www.arvinguptatoys.com
http://www.khanacademy.org
250
aa
myF
16
ndhlaY MwY
16. ndhla
bga : iknf ghunl
w : 22.09.1791
wj l: l, yhJ
kiw : 25.08.1867
w : ildnkhit fLojt
ed rKjha rhu f
Kakhd
gid
twJ.
Lf, gf, kUJtkidf,
bjhrhiyf t gytif
gaghLfSF
yFthf,
trahf gagLjgL Mw
dhwyhF. dhw vthW
cUthfgLwJ?
R
ndhl
vthW
ghwJ? xU R ndhlij
xGFgLJ
fhuf
ahit?
ghlgF dhfSfhd
ilfis fhngh.
aa
16.1 ndhl kW RW
fh af, Xl it
ekF eF bj. M Xodh
mij nuhl vnwh. mnjngh
}lf xU fl Xodh
mJ ndhl vdgL. xU
ifs (lh) cs fy,
}lfis XlbrJ sF
vtjfhd ndhlij VgLJ
wJ. rhia _LnghJ kLjh
sF vwJ. rh vd brwJ?
rh
fyF,
sF
ilna izig VgLJwJ.
ndhl bjhlJ gh _oa ghij
RW vdgL. RW VjhtJ xU
Jofglh ndhl
brtJ jilgL sF vahJ.
252
ndhlij
eh
vthW
tiuaWfyh? xU dho neu
fl Fl gu tna
flJ brY }l ms
ndhl
vd
tiuaWfgL.
RUfkhf }l gh j
ndhl vdgL. cnyhf
flf
vyuhf
aF
}lfshf
bragLwd.
vyuhf
aF
irF
vir ku ndhl ir
MF.
Q ms }l xU fl
VjhtJ
xU
FWFbtLgu
tna t dhof ghjh fl
ndhl
I = Q / t.
}l SI myF TY. 1
TY vgJ 6 x 1018 vyuhf
}lF rk.
ndhl myF Ma (A)
MF. Ma vgJ bu ehL
ma mP bgauhF.
nkny cs rkghoUJ,
Q = 1C
, t = 1s
v, I = 1 A
xU TY (C) }l xU dho
neu fl VjhtJ xU FWF
btL gu ghjh fl
ndhl X Ma. xU R
ndhlij msf ml vD
fU gagLwJ.
vLJfhL 16.1
xU
sF
0.75A
ndhlij 10 lfSF
gagL bfhwJ. v, R
gh }l ms ahJ?
ndhlaY MwY
: ndhl I
fhy t
0.75 A
ntWghL xU R xW myJ
xWF
nkgl
fyfsh
cUthfgLwJ.
10 lf
= 600 dhof
Q
It
0.75 x 600
}l Q
fy
xU
fl
R
izfgLnghJ R dGj
ntWghL cUthfgL }lf
a R ndhl gh.
xU R U fSilna
dGj
ntWghL
vgJ
xU
UJ kbwhU F XuyF
ne }lij efj bragL
ntiy MF.
450 C
U
filna
dGj
ntWghL (V) = ntiy (W) / }l (Q)
V = W/Q
dGj ntWgho SI
nth (V)
1 nth = 1 #& / 1 TY
gl 16.1
ndhl gh fl U
fSilna 1 TY }lij
vLJ bry bragl ntiy 1
#& v, mU fSilna
dGj ntWghL 1 nth MF.
dGj ntWghil nth liu
bfhL msnwh.
16.3 RWgl
vikahd
FpLfis
gagL xU R gntW
cWfis izJ bgwgL gl
RWgl vdgL. bghJthf
tHfkhf
gagLjgL
cWf
bgafS
mt
FpLfS nH cs mltiz
16.1 bfhLfgLsJ.
253
myF-16
Ba
myF
t. v
cWf
FLj
1.
fy
2.
3.
rh myJ RR ( wjJ )
4.
rh myJ RR ( _oaJ )
5.
f iz
6.
7.
sF
8.
jil
9.
10.
ml
11.
nth l
12,
x c ilnahL
mltiz 16.1
vLJfhL 16.2
xU R 10V dGj ntWghLs U fSilna 5C }lij
efj bragl ntiy ahJ?
:
}l
5C
dGj ntWghL
10V
V x Q
W
W
=
=
10 V x 5C
50J
}lij efj
bragl ntiy
aa
16.4 X
bga
: #h{ irk X
: 16.03.1789
wj l
: vyh#, b#k
: 06.07.1854
: X
xU fl KidfSilna
cs
dGj
ntWghoF
fl gh ndhlF
ilna bjhl clh? fhQ
braghil ghngh.
254
ndhlaY MwY
bra 16.1
ff gl 16.2 fhlgLsthW xU Rid
mikf. R 0.5m sKs XYvw
nuh f, ml, nth l, 1.5
V
dGjKs
ehF
fyf
izfgLsd. ( ienuh vgJ f,
Fnuha, khfR kW U twh Md
cnyhf fyit )
gl 16.2
j ienuh fnahL xnu xU fyij
K
iz bfhLJ ml msL I. nth l msL V tiw
FJ mltizgLj.
ff nkny brhdJngh uL fyfis R izJ ml
msL I, nth l ms V Matiw Ff. _W fyf,
ehF fyf vd izJ xbthU Kiw ml, nth l
msLfis mltizgLj.
ff xbthU Kiw V kW I msLf j fzl.
t.v
R
nuh f
gagLjgl
gh ndhl
fyf
I ( ampere )
vif
nuh f
KidfSilna
dGj ntWghL
V ( Volt )
V/ I
(Volt /
ampere)
V - dGjntWghil Fjh
V I
myJ
V/ I = kh.
16.5.fl jil
X go
VI
V = IR
Fl btgiy X cnyhf
flF, R xU kh. J fl
jil vdgL. J }
lf afF xU jilia
jU. jil SI myF X. j
FpL .
255
myF-16
bragho V/ I
V
R=
1 X =
xU fl KidfSilna
dGj ntWghL 1 nth Mf
csnghJ fl gh ndhl
1 Ma v, fl jil 1
X MF.
I
1 nth
1 Ma
vLJfhL 16.3
xU _yUJ 5A ndhlij xU btg_o vLJ bfhSnghJ
mj KidfSilna dGj ntWghL 60V v, KidfSF ilna
dGj ntWghL 120 V MFnghJ vLfgL ndhl vts?
:dGj ntWghL V = 60V
ndhl I = 5A
X go R = V / I = 60 / 5 = 12 X
dGj 120 V MFnghJ ndhl : I = V / R = 120 / 12 = 10A
~ btg_o vLF ndhl = 10A
bra 16.2
ff nuh f, if sF (Torch), x
cilnahL, ml,( 0 5A beLf ).
ff rh, js izF f Matiw
vLJ bfhs.
gl 16.3
ff gl 16.3 csthW 1.5 V cs ehF
fyfis mlUl bjhluhf izJ Rid cUthf.
gl csthW XY ilbt l.
ff ienuh fia XY ilbt izJ rhia _l. ml
msit Ff. rhia wf.
ff ienuh fF gyhf ifsF gig izJ ml msit
Ff.
aa
256
ndhlaY MwY
F
xnth
cWig
izFnghJ
ndhl
khWwJ. V khWwJ? y cWf
vjhf
ndhlij
mt
tna mDkwJ. y cWf
ndhlF mf jilia
bfhLwJ
RW
KGtjF
gagLj
jj
jilfSF
ia gagLj,
V1 = IR1
V2 = IR2
nkY V3 = IR3
gntW RWf eh
jilahfis btntW izf
gagLjyh. jilahfis
UKiwf izfyh. mit
bjhliz jilahf
ia
V = IRS
m) bjhliz, M) gf iz
myJ Rs = R1 + R2 + R3
vdnt,
bjhl
iz
izfgL
jilahf
bjhFga k Rs
jj
jilahf (R1,
R 2,
R 3)
jilf
TLjYF
rk.
bjhFga jil k vj xU
jgl jilah jil
kigl mfkhf UF.
vLJfhL 16.4
bjhliz
cs
jilahf, R1, R2, R3 t
bjhFga jilia RsM gL
bra Ko. mnghJ R dGj
ntWghL V kW ndhl I it
khWglhJ.
6 X
~ R bkhj jilRs = R1 + R2
Rs = 18 + 6 = 24 X
2) fy mL KidfS
ilna dGj ntWghL V = 6V
~ R ndhl I = V/RS = 6/24
I = 0.25 A.
257
myF-16
gl 16.4
xbthU jilahY rk
ndhl I ghwJ. jilf
bjhF
KidfSilna
cs dGj ntWghL, jj
jilahfSilna
cs
dGj ntWghLf TLjYF
rk. mjhtJ V = V1 + V2 + V3 -------(1)
18X kW 6 X jilf
6V
fy
mLFl
bjhluhf
izfgLsd. v, 1. R
bkhj jil 2. R gh
ndhl tiw fzLf.
gf iz jilahf
j kfis rkghL 1 ul
gl 16.5
gf iz bjhF x
bthU jilahF FWnf
dGj ntWghL rkkhf UF.
mj k V. bkhj ndhl
xbthU
isY
cs
(1)
Rp
vgJ gf izYs
jilahf
bjhFga
jil vf. jilahf
gf iz bjhFF X ia
gagLj
aa
X go I1 =
I3
RP
R1
V
=
R2
R3
myJ
1
RP
R1
1
=
R2
R3
gf iz izfgLs
jilahf
bjhF
jil jiy k, jj
jilahf
jil
jiy
kf
TLjYF
rk. bjhFga jil R
izfgLs jilahf
jil Wkigl Fiwthf
UF.
vLJfhL 16.5
5 X 10 X 30 X jilf
xU
R
gf
iz
izfgLsd. R bjhFga
jil fhf.
:- R1 = 5 X
R2 = 10 X
R3 = 30 X
it gf iz csd.
I=
I2
=
=
RP
RP
R1
RP
R2
1
R1
1
5
Rp =
V
R3
258
1
R2
1
10
30
10
1
R3
1
30
10
30
= 3 X
ndhlaY MwY
bra 16.3
ff xU fy, sF, rh,
(bulb) izf tiw
gagL gl 16.6 csthW
Rid
mikf.
rhia _o, s tna
ndhlij gha bra.
ff ndhl
bjhlJ
beL neu s tna
ghnghJ sfhdJ (bulb)
btgkilwJ.
rh
gl 16.6
fy xU dhw _y
vgJ ekF bj. mj
U
thfSF
ilnas
dGj ntWghL, jil tna
vyuhfis a ndhlij
cUthFwJ. ndhl gha
fy mj Mwiy bryL
bfhnl Uf ntL. j Mw
vd MwJ? xU ia
bjhlJ l neu RHy brnghJ
vd fwJ? Mw xU
gF gaDs ntiyahf khWwJ.
( wiffis RHy
brj nghy ), jKs Mw mjid
btggL zhwJ. RwhdJ
KGtJ jilah MdJ. v,
_y Mw bjhlJ btg to
zhwJ. ij ndhl btg
is vnwh. ndhl
myJ R tahf Mw
_y t neu bfhLj Mw PXt.
mjhtJ VIt. j Mw vd MdJ?
j Mw jil btgkhf
kh btnaWwJ. vdnt, iyahd
ndhl I xU jil tahf
ghnghJ t dhof cUthfgl
btg H = VIt
X ia gagLj H = I Rt
J #& btg vdgLwJ.
go
xU
jil
cUthfgL btgkhdJ (1)
Fl jilF mj tna
gh
ndhl
UkoF
(I) nejY (2) Fl
ndhlF
jilah
jilF (R) nejY (3)
jilah tna ndhl
gh neuF
(t) nejY
UF.
259
myF-16
16.7.ndhl btg is
vLJfhL : 16.6
4 X jil KidfSilna
dGj ntWghL 20 V v m
clhfgL btg j ahJ?
:dGj ntWghL
V = 20V
jil R = 4 X
fhy t = 1s
X go I = V/R = 20/4 = 5A
clhfgl btg j H = I Rt
H = 5 x 4 x 1
H = 100 J
16.9. cU gF
#& btg is bghJthd
gaghL
R
gagL
cUahF. (fuse).
J X
cnyhf fyitah Md f MF.
(37% fha, 63% <a ) J mf
jilia Fiwj cUF iy
bfhlJ. rhjdnjhL
cU bjhluhf izfgL. R
Kiwaw mf ndhl ghnghJ
cU, cU, Riw
fUia ghJfhwJ.
aa
ekJ Lf ff l
gyif
cs
Kjik
cU
tahf th - k lUl
izfgLsd. it Kjik
RR (Main Switches) _y oF
ndhl
tHF
ffSl
izfgL. j ff oD
mikfgl jj RWfSF
wid tHF. tHfkhf Utif
RWf gagLjgL. Nnlf,
FF
rhjdf
mla
RWfSF 15A msyhd mf w
tHF RWf gagL. gf,
f mla RWfSF 5A
msyhd Fiwj w tHF RWf
gagL.
gir fhiwl cs f
X cnyhf jLl izfgL
LfU fo ijfgL.
cnyhf guila, rhu bgo,
nki# , Frhjd bgo
nghw fUfis ghJfhghf
gagLJtjfhf
J
gagL.
jFjh mt cnyhf guf
fl
izfgLwd.
fdh
clhF
dia jf gLJj
(Earthing) njit gLwJ.
bghJthd xU L RW
gl ( gl 16.7 ) fhlgLsJ.
gntW
fUf
ndhl
kW eLiy ffSF ilna
jjahf
izfgLsd.
xbthU rhjdij af xU j
RR csJ. vyh fUfS gf
iz csjh xbthWF
xnu dGj ilF.
cU
L
gaghL
R xU Ka gF twJ.
ndhl f, eLiy f
vghuh jkhf neuoahf bjhLnghJ
ndhlaY MwY
w P =
VI
myJ P = I R
= V / R
w SI myF th (W).
xU nth dGj ntWgho, xU
Ma ndhl bragL
fU gagL bfhS
w xU th MF.
= 1 VA.
th vgJ fa myF MF.
vdnt, eilKiw eh nyhth
vw bga myif gagLJnwh.
1 nyhth vgJ 1000 thLf MF.
dhw vgJ w kW
fhy bgUf gydhF. vdnt,
dhw myF th - k MF
(wh). xU th k vgJ 1 th w
xU k neu gagLjgoUgij
FwJ.
thf
Kiw
dhwiy nyh th k vD
myfh (kWh) msnwh. mJ
bghJthf vdgLwJ.
cU
gl 16.7
mf gSthf khW. mnghJ
R
ndhl
mfF.
ij FWF RW vnwh.
mjifa
jUzf
cU,
cU, Riw, fUfis
gGjhtUJ ghJfhwJ.
106
th dho
=
3.6 x 106 ( J )
vLJfhL : 16.7
xU sF 220V al
izfgLsJ. ndhl
0.50 A v s w ahJ?
: a dGj v =220V
ndhl
I = 0.50 A
v s w P = VI
16.11. w
ntiy bragL j w
vdgL. dhw
vLJ
bfhsgL j w vdgL.
3.6 x
P = 220 X 0.50
P = 110 W
16.12.ndhl nt is
261
myF-16
eLiy f
ndhl
f
thk l
Kjik RR
vdnt 1 W = 1 nth x 1 Ma
nta
khwij
cUthFtJ
dhgFj ( Electrolysis ) vdgL.
bra 16.4
nta fy
ff i
flgl U gir
fyfUJ uL fhg
jLfis ftdkhf vLf.
ff cnyhf
Kidfis
cjh bfhL njJ
ikgLj.
ff cnyhf
Kidf
jhu
fia Wfkhf Rw.
ff ffis gl 16.8 csthW
xU fy mLF kW x
c ilnahL (LED) tnwhL
bjhluhf izf.
ff sho
myJ
ug
bfhfy cs vYir
rh
fhg
jLfis
itf.
ff LED xwjh vd ftf.
ff vYir rhW ndhlij
flJwjh?
Bt
: 18.02.1745
wj l
: nfhnkh, jh
kiw
: 05.03.1827
: Kj fyij cUthat
jhu
Jjehf
j H2SO4
fzho
ghu
vYir
rhW
gl 16.8
aa
: nthlh
x c ilnahL
vYir
rhW
flJtij czuyh.
bga
ndhl
gl 16.9
fyF btna, thf
fah izfgLnghJ,
ndhl, btR jhuUJ
JjehfF,
fyD
JjehfUJ jhuF gh.
fy ne th myJ
Mndhlhf jhuK, v th
myJ
nfnjhlhf
JjehfK
mik. j fjf my gF
utkhF.
ndhlaY MwY
U jfLfY cs vbu
}lf fhuzkhf jhu kW
Jjehf jfLfSilna dGj
ntWghL
njhWfgLwJ.
F jhu Jjehfijl mf
dGj mik. U
thfSF ilgl dGj
ntWghL 1.08 V MF.
16.14. Kjik
kW
fyf
Jiz
fhg jL
Jjehf jL
E Jis gl
mnkha
FnshiuL fiur
fhg, khfR
il MirL fyit
fzho
ghu
gl 16.10
263
myF-16
}l
bgw
maf
af mogil fy
braghL sfgLwJ. v
th
Jjehf
mQf
maahfgL Zn++ mafshf
fiurD brwd. jdh,
vth U vyuhfis bgW
v }l cilajhwJ. mnj
rka jhu ne thUJ
U
vyuhfisvLJbfhL,
U iAu# maf (2H+)
btgLwd. jdh jhu
ne}l cilajhwJ. Jj
ehf mfgoahd vyuhf
cstiu f bjhlJ fG.
vdnt, btR ndhl gh.
j va fy bjhlJ nt
Mwiy dhwyhf kh jU
mikghf bragLwJ.
PbO2
Pb
H2SO4
fzho
myJ ug
fy
aa
264
fyF
ndhlij
btUJ
brYJnghJ
ntid eilbgWwJ. ij
ndw
vnwh.
KGtJ
ndwkilj
fy
aFir 2.2 V.
-
fy
16.15. Mw _yf
Mw
khWgl
totf
ilwJ.
nkY,
xW
kbwhwhf
khwglToaJ.
Mw
mfToajhfnth
cUthfToajhfnth
Ujh,
Mw _yf ga jid
eh viyaw brafis fJ
w
bgwtfshf
Unghkh?
iy vd fhuz? cau UJ
xUjil eh eGt lh, mJ jiu
nkhJnghJ joDila iy Mw
bgUgF x Mwyhf khwgLwJ.
eh xU bkGFtia gwitjh,
mJ vwnghJ bkG nt Mw
btg Mwyhf, x Mwyhf
khwgLwJ.
jifat
gagLj
Toa to cs Mw gagLj
ayhj
to
NHYF
zofgLtij eh ghnwh.
vdnt, ntiy bra eh gagLJ
vj MwY brytfgLtJl,
UggagLj
Koahjit.
cl
ciHig
(iwntw)
fJtjF jirf Mwiy
gagLJnwh. gntW fUfis
af
dhwiy,
czit
rikf
myJ
thfdfis
ndhlaY MwY
af
nt
Mwiy
eh
gagLJnwh. vyh xU
_y
Unj
ilwd.
gaghL
to
Mwiy
bgWtjF njitgLw Mw
_yij vthW njbjLgJ vW
eh mUf ntL.
Mw
iyaf
xbthU
ehS dhwiy cg bra,
iu btggLj bgU msyhd
gok vbghUf vfgLwd.
beL
bjhiyF
yf
(m)
bgnuhaij bfhL brtij
l, Mwiy mDtJ f
vjhdJ. vdnt, md Mw Tlf
yf myJ vbz tafSF
mU WtgLwJ. dhwyhf
khwgLw
btg
Mwiy
clhf vbghU vfgLw
fhuzjh, J md Mw Tl vd
miHfgLwJ.
3. uhw Tl :
kbwhU
ghuga
Mw
_y, gh af Mw
myJ cau cs iy
Mw. Mw Tlf Gw
iy Mwiy Mwyhf
khWwd. gagLj Toa
iy Mw _ykhf y fns
cs nghY Mw Tlf
mizfLfSl iznj csd.
flj who cyf KGtJ
bgU vifyhd mizf
flgld. eh fhgJ ngh
ah, ekJ Mw njit
fh gF Mw Tlf _y
bragLwJ. dhwiy cg
brtjfhf bga njff
iu nrfgjF, nuhlij
jil bra MJ f caukhd
mizf flgLwd. kl
cawJ. nkY braKiw
gh af Mw iy
Mwyhf khwgLwJ. miz
caklUJ,
miz
mokl
cs
irahF
FHh_y bfhL brygLwJ.
xbthU Kiw kiH bgif
265
myF-16
wj Mw _y vgJ X myF
iwFmfmsntiybraToaJ.
vjhf ilf ToaJ. nrgJ
lkhw brtJ vjhf UfToa
kW f Kakhf iykthf
UfToaJ MF.
2. md Mw Tl
njf
uggLtjh
( Mw Jf Toa Mw
_ykhF). Mw _yfis
gagLJnghJ, gok vbghUfis
ngh xU eh J nghL vW
ftiygl ntoaiy. (gl. 16.12)
dhw flJ f tlf
miz
fL nrW
fj
Hh
a
btnaW
t
cu
thfy
cg
iya
thbtnaW t
rhz
FH
kh
bghUf, gf mWtilF
ija bghUf, L gaghL
ff it ijJ c thit
jUwd.
F
bgUghY
khLrhz gagLtjh rhz vth
vdgLwJ. rhz vthfy
mik gl 16.13 fhlgLsJ.
irah
rhz
rhz
njf
gl 16.12
vU btnaW
t
4. c Mw
aa
eh K FlJngh gy fhykhf
wF vbghUshf gagLjgL
tUwJ. ngha kuf elgLtJ
ekh cW bragLkhdh, w
bjhl gaghL cW bragL.
vbghUshf tuo gagLJtij
f eF mUf.
JTl uhd xU vbghU
_ykhf cWaf Toanj. bt
bghUf jhtu kW yFf
cg bghUfshjyh, jifa
vbghU _yf c Mw
_yf
vdgLwd
btbghUf vwnghJ mf
btgij cUthfhJ. nkY, mf
ms ifia btLwJ. vdnt,
tif
vbghUf
wid
nkgLj bjh Eg tfhl
njitgLwJ. msthd M#
nahf wif vf m
cs kW MahF bghUf
mfwgLwd. vrkhf kuf
jFwJ. Rl vw kuf if
mwjhf UwJ. nkY, fmf
btg cUthF w bfhlJ.
mnjngh
khLrhz,
jhtu
266
gl 16.13
5.fhW Mw
ijf br
mik
fh af Mw ntiy bra
gagLjgl ToaJ. j Mw
flj fhy au ntiyia
brtjF
fhwhiyf
_y
gagLjglJ. (v.fh) caJ
g fhwhiy RH af xU
z UJ iu caJtjF
gagLjglJ. dhwiy cg
bra fhW Mw gagLwJ.
mogil bga ia xj
mik Mfgl xU fhwhiy
cWahd jhJ mf cau
WtgLwJ.
dhwiy
cg
bra
fhwhiy
RH
af
a irahia RHy
bra gagLjgLwJ. xU
jj fhwhiy btpL Mw
f FiwthdJ. nkY thf
neh
gagLjgl
KoahjJ.
vdnt, mf vif, guj
gu fhwhiyf WtgL mit
fhwhw
giz
vdgLwJ.
ndhlaY MwY
_yfis
wikl
gagLj
bjh Egij nkgLJnth. nkY
a Mw _yfis njLnth.
bghGJ
mikfhy
Mw
_yf ytiw eh fhngh.
bra 16.5
ff cf jhjh, gholUJ
myJ
bgnahflUJ
tiw mJ bfhf.
ff mtf
vthW
brwhf?
gF
ff mtf
Wtfshf
Uj
bghGJ mtfsJ mwhl
njitfSF iu vthW
bgwd?
ff vj
khahd
nghFfis
nkbfhld?
ff f
nkfl
gfis
bghGJ jifa brafis
f
vthW
brwh
vgJl xLf.
gl 16.14
thf
ms
dhwiy
bgw
xU
giz
xbthU
fhwhiy btL Mw xwhf
izfgLwJ.
ekJ
thif
Kiw
khbfhoUwJ. nkY, ekJ
brafis bra eh aufis
gagLJnwh. vdnt, ekJ Mw
njit mfwJ. eh nkY,
nkY Mw _yfis njLtJ
njitahwJ. eh, ilw Mw
ff ntWghL Uwjh? M
v, bt_y UJ
mf Mw vj f
gagLjgLwJ.
1. Na Mw
Na Vuhskhd ms Mwiy
jnghija ntf flj IJ
a MLfshf btL
bfhnl UwJ. nkY, VwjhH
5 a MLfSFnk J
bjhlU. Na Mw xU WgF
kLnk thnfhs bt
mLif tjilwJ. thnfhs
tna flwnghJ m gh
cftugLwJ, na guig
tjilwJ.
267
myF-16
bghGJ
mtf
bra 16.6
ff U
TFLitfis
vLJ xWF btis
kbwhWF fW tzK
R. uil uh uf.
Na fy
gyif
ff T FLitia miu Kj xU
k neu tiu neuoahf Na
x itf.
ff TFLitia bjhLf. vj
xW Nlhf csJ?
ff xU btgiykh bfhL
uoY
cs
btgiyia mslyh.
ff cdJ
mwhl
th
flj
gagLjgl
Toa tfis cdh f
Kowjh?
gl 16.16
vbuhfgl
Na ff
bra 16.7
fzhoghu
ff Na
rikafy
myJ
Na -btg_o bra kW
mikig ma. Fghf, mJ
vthW fhlgLwJ. nkY,
bgUkms btg cftj vthW
cW bragLwJ vgij mf.
fzho
aa
Fig. 16.15
xU
fUgu
xj
iy
kw gufisl mf btgij
cftU. Na btg_o mj
braf gig gagLJwJ.
Mofis gagL Na ffis
Fgj_y Na rikafyf
ca btgiyia milwd. Na
rikafyf fzho jlh
_lgLwJ.
268
ff ilf Toa k iy
bghUfis gagL Na
rikafy myJ -btg_oia
totikJ cUthFf. nkY
cfsJ
Na
mL
vd
btgiyia
milwJ
vd
fhf.
ff Na
rikafy
(m)
ndhlaY MwY
jifa fUf gfbghG
Fl neu kL gaDsjhf
UwJ.
Na
Mwiy
gagLJt cs j tu
Na Mwiy dhwyhf khW
Na
fyij
gagL
bt bfhsgLwJ. eilKiw
gaghoF
ngha
dhw
tHf Toatif, Na fy
gyif vdgLw X mik bgU
vifyhd Na fyf
xizfgLwd.
(gl.
16.16) Na fyJl izj
Kjik mDTyf, mit aF
gFf yhjit, Fiwj guhk
njitgLwit vgjhF. knwh
mDTy dhw mD f
tl mikf mf brythf Toa
xJFwkhd
gFf
mit
Wtgl Toait.
16.15.4 faf
mQfU Mw vthW cg
bragLwJ? mQfU s
vdgL
braKiw,
fdkhd
mQfU, Fiwntf uh bfhL
jhfgLnghJ,
nyrhd
mQ
fUfshf sgl TL. J
fjgLnghJ mf ms Mw
btgLwJ. _y cfU iw,
cUthd
cfUf
iwf
TLjiyl J mf. xU
mQfU
myJ
nua
s
yf
xU
fhg
mQ
vwnghJ
cgahF
Mwiyl 10 a klF mf
Mwiy cg brwJ. Mw
cgfhf totikfgl mQfU
ciy, fLgLjgl Kiw,
iy Wjgl mQfU s
bjhlid Mwiy btLwJ.
y MLfSF nkl nk
mt fzt a
Fj fR bfhl jkfshd
nuoa
kW
bghnyhaij
fljd. bghU faf
bra _tif fRfshd ,
kW g isthf UF vd
fhlgoUwJ. mQ v 82I l
mf fdkhd jkf , kW
g nghw mf CLU ffis
jirahf btL mj f
faf vdgLwJ. fir
btL
bghUf
faf
jkf vW miHfgLwd.
faf
f
jirahdJ.
nkY btgiy, mGj, fhj
kW yf nghw vj w
fhufshY ghfglhjJ.
269
myF-16
16.15.3 mQfU Mw
mj
fthd
faf
1896
bA
bgbfhu
vgtuh
fLofglJ.
mt
fWjhdh
Rwgl
xgl
jfL,
nua
c
UJ btgL y CLU
ffsh
ghfgLtij
fljh. d, %j~nghL
mUJ tU fR thit
maahF w bgUjij
fLojh. maahf fhuzkhf
clhd ndhl bghUDila
faf bra msthf vLJ
bfhsglJ.
16.15.5 mQfU
mQfU iz
kW
1. mQfU s
b#k mayhsf Mnlh
Ah kW uhnk 1939
nua mQfU uh bfhL
jhfgLnghJ Mw btpLl,
xlToa iwfSila U JL
fshf sgLtij fLojd.
Kr92
36
n1
n1
mQfU s
id
Ba141
56
n1
gl 16.17
f fdkhd mQfU, ngus
Mw btpLl U JLfshf
sfgL braKiw mQfU s
vwiHfgLwJ. mQfU s
uh btpnlhL izjjhF.
U235 cl Md mQfUs id
92
tUkhW FlgLwJ.
U235 + 0n1 56Ba141 + 36Kr92 +30n1 + 200 MeV
92
aa
2. mQfU iz
uL myJ uoF nkgl
nyrhd mQfUf izJ
fdkhd
mQfUit
cUthF
braKiw
mQfU
iz
MF. cUthF cfU iw,
270
mQfU
izid
btg
mQfU idf vdgLwd.
mQFL btoj clnd ouh
kW olh bghUjkhd nr
xizfgLwJ. fLghlw
Kiw nyrhd mQfUf
izit
rhjfkhd
btgiy
bjhlFwJ.
J
ngus
btgMwiy btLwJ. Jjh
iAu# FL MF.
iAu#
Fo
iz idahdJ,
1
mQfU
vLJfhL 16.8
xU nyh uh iw KGtJ
Mwyhf khwgLnghJ ilF
Mwiy fzLf.
:
Mw
E = mc2
iw
m = 1kg
E = 1 x (3 x 108) 2
= 9 x 1016J
ndhlaY MwY
fR Mtff gahW
gtf
tU
Kbdrif
eltoiffis ifahs ntL.
1) faf
bghUf
jojRtbfhl fha fyf
itfglntL.
2) MgJ
gFf
g
bghGJ, fha nky,
fha
ifiw
ga
gLjglntL.
mQfU ciyahdJ KG
bragLnghJ m cUthfgl
uhf
vif,
gagLjgl
uhf
vif rkkhf UF. nghJ
mQfU id R MF. mQfU
id neFahf csnghJ, mQfU
ciy Mgjhd iy csJ vdyh.
16.15.7 mQfU
isf
Mw
, kW g f Rf ah
maahfij cUthF fR
MF. f R c br
_yTWf mikig khW w
bfhlit. vdnt, ca mik
tHfkhd braghL khWghLF
cgLwJ.
kj
cayik
khWghodh VgL gh ms:
i) f ms
cft j
kW
3) xU a Ea xgljh
gil mF ggtfSF
mfgL,
rkfhy
ilbt mt bgW f
ms nrhfglntL.
mj
ii)cl
vgF
fRF
cgLwJ nghw fhufis
rhJ
mikwJ.
jifa
ghf nehia clhfyh
myJ fis ghfyh.
fl
1. miy Mw
FWa w
njf
ghiw Kf
f ms uh# (R)
vw myfh mslgLwJ (R). xU
uh fh 1.6 x 1012 n#ho mafis
cUthF f ms xU
uh#
vdgL.
f
ghJfh
viy
xU
thuF
250 uh# MF.
irah
gl 16.18
Kbdrif eltoiff
271
myF-16
16.15.6. mQfU id wf
RHY J Kjikahf
ru < ir fhuzkhf,
fl kl ca, jh
VgLwJ. eh fl mU
tjhnyh vbghGjhtJ flYF
mU cs lfSF gaz
brjhnyh gf fl kl vthW
khWwJ vgij fhzyh. mj
mj f camiy kW jh
miy vwiHfgLwJ. nkY fl
kl mj ntWghL ekF miy
Mwiy jUwJ. flfiu FWa
X wl mizia fLtj_y
miy
Mw
fLgLjgL
gagLjgLwJ. miz w
bghUjgl irah miy Mwiy
dhwyhf khWwJ. eh idgJ
ngh mjifa mizf flgl
Toa
lf
tuFglit.
(gl. 16.18)
2. nguiy Mw
dhwiy cg brw,
flfiu mU nguiy bfhLs
af Mw mnj Kiw bgw
Toait. fl FWnf Rw
tikahd fhwh miyf cUth
fgLwd. miyf
f
tikahf
Uw
lf
kL miy Mw khWgl j
UF. irah RHF,
dhw cgF miy Mwiy
nrff gntW tifahd fUf
nkgLjgoUwd. (gl. 16.19)
aa
fhW cF
t
3. khfl btg Mw
fl
myJ
khfl
MgF Fah Uw
bghGJ, nkgu Nadh
btggLjgLwJ. btgiy
cs ntWghL khfl-btgMw khw fy Mwiy bgw
gagLjgLwJ. 2km MH
cs UF nkgu cs UF
ilyhd btgiy ntWghL 293
K (20C) myJ mfkhf Ujh,
jifa l bragl Ko.
nkgu btgkhd mnkhah
nghw
MahF
utfis
bfhf itf gagLjgLwJ.
ut
M
a
irahia
af
gagLwJ.
khfl MH cs Fj
nkny bfhL tugL, M L
utkhf FfgLwJ. fl
UJ ilw Mw f mfkhf
UwJ. Mdh, wF thf
gagho fodkhf UwJ.
mnkhah M
a
btg kh
(Mah)
irah
fhW
btnaW t
btg fl
irah
g
ut mnkhah
Fj
fl
gl 16.20
miy
ir
gl 16.19
272
btnaW
t
ndhlaY MwY
kL
gF - m
1. 20 X jils f 0.2 A ndhl cUthf njitgL dGj ntWghL ----(100 V, 4 V, 0.01 V, 40 V)
2. U sFf jilf j 1 : 2. mit bjhluhf xU R izfgLwd
v, mit vLJ bfhS Mwf j ----(1 : 2, 2 : 1, 4 : 1, 1 : 1)
3. nyhth k vgJ ------ myF MF.
(dGj ntWghL, w, dhw, }l)
4. xj fLghLf ------ gu kw gufis l mf btgij cftwJ.
(btik, brhubrhughd, fUik, kr)
5. aif fafjk mQ v -----(82I l mf, 82I l Fiw, tiuaWfgliy, FiwjJ 92)
gF - M
1. fhQ TWf X nahL bjhlyhjij vGJf.
m) ndhl / dGj ntWghL = kh
M) dGj ntWghL / ndhl = kh
) ndhl = jil x dGj ntWghL
2. nfhol lfis uf.
m) dGj ntWghL
: nth l v
ndhl
: ------------
M) iya
: kurh Mw, v
Na Mw
: ------------
273
myF-16
1 ohm
B
1 ohm
1 ohm
6V
ne th
fha my nrkfy
vth
byyh fy
aa
nkY mf mtjF
f
1. Electricity and Magnetism, by D.C Tayal Himalayam publishing house.
2. Sources of energy, by C. Walker, Modern curriculam press.
aa
myF
ndhl
fhj is xaY
17
17.1. fhjyK
fhjirnfhLfS
rl fhj mU bfhL
brygl fhj C yfyiltJ eh
mjnj. fhj C yf miltJ
V?
bra 17.1
btisjhis
tiugyif
J gir cjah bghUJf.
gl 17.1
bra 17.2
a fhj C kW rl
fhjij vLJ bfhsntL.
rl
fhjij
tiugyif
ika
bghUjgLs
btisjh ika itf
ntL. btisjhis gyif
bghUj
gir
bghUfis
gagLjyh. fhj viyia
tiuJbfhs ntL.
ff rl fhjij RY U
Jffis t. jF c
ia gagLjyh.
ff nghJ gyifia bkJthfjo
ml.
aa
ff eh fhgJ vd?
276
fhjy
vk
ir
bfhl
msthF.
fhjy
irahdJ
mjD
itfgl
fhj
C
tlKid
efU
irahf
bfhsgLtJ
ku.
tHfkhf ynfhLf fhj
tlKid bjhl bjKid
Kotjhf fUjgL. J gl 17.3.
fhlgLsJ. fhj cns
ynfhLf bjKid bjhl
tlKid Ko. fhjy nfhLf
_oa tisnfhLfshF. it xUnghJ
xiwbahW btobfhshJ.
bra 17.3
neuhd
joj
jhufia
RW gl 17.4. fhosgo
XY filna izf. XY
fia
fhj
jsF
brFjhf
UFkhW
mikf
ntL.
jhu fF mU a
fhj Cia ilklkhf itJ,
C iyia nehf.
gl 17.2
gl17.3
gl 17.4
277
myF-17
rhia _o R tna
ndhlij brYj. fhj
C iy VgL khwij,
yf iria ftf.
fy thf izig
kh
ndhl
iria
khw. fhj C yfiy
ir
VgL
khwij
nehf.
bra 17.4
fy
(12V),
jilkh,
ml (0-5A), rh kW l
neuhd, joj jhuf Matiw
vLJbfhs ntL.
aa
rhia _o f tna
ndhlij brYj. X kW
Y filna izfgLs
jhuf brFjhf csij
cWbrJ bfhs. bkJthf
milia
yKiw
jl.
bghGJ
UJff
mikJs totij ghf.
Jff jhu fia RY
bghJika tlf xUfikJ
bfhtij fhzyh. jid gl
17.5.(b) fhzyh.
jil kh
jhufia gl 17.5.(a)
csthW fy, rh, ml,
jil kh tWl bjhluhf
izf. milJ U
Jffis uhf t. (c
ia gagLjyh).
jil
khia
Fl
iy itJ ml fhL xU
ndhl msit Ff.
gl 17.5
278
eh Jtiu ndhl gh
neflia R cUthF fhjy
nfhLf mikig g fnwh.
nyrhd fia tl tisakhf kh,
m ndhlij brYdh
fhjir nfhLf mik vthW
UF?
gl 17.6
ndhl
gh
neuhd
fldh, xU cUthF
fhjy mj bjhiyit rhJ
mik. mnjngh, ndhl gh
tl tisaij Rs xbthU
Y, fhjy, tltotkhf,
mjW y bry bry
bgajhtij fhzyh. gl 17.7.
fhf.
279
myF-17
bra 17.5
tl
RU
ikaij
brwilnghJ j tisaf
nenfhlhf mik. ndhl gh
tisa ikaYs xbthU
Y
nenfhL
mikl
fhjy
njhWfgL.
tisa xbthU gF mjD
xnu ir mikj fhj yij
njhWF.
ndhl gh fldh xU
njhWfgL fhjy
neuoahf
ndhl
tikia
rhjJ.
n
RWf
bfhl
fRU njhW fhjy xU
Rdh VgL fhjyijngh
n klF tikilajhF. xbthU
RW fRU tna gh
ndhlK xnu ir mik.
vdnt, fhjy tik mfkhF.
17.3. fhjy
itfgl
ndhl brY fl
J VgL ir.
ndhl
gh
flia
R fhjy njhW vgJ
eh mjnj. thW njhW
fhjy
mjdUnf
itfgl
fhj J iria brYJ.
njngh fhjK ndhl gh
fl J iria brYJ.
buR mayhs Ma njngh
fhjK, ndhl gh fl
J iria brYJ vd Tdh.
fhjy itfgl ndhl
gh fl jhd iria g
tU bra _y sfyh.
bra 17.6
5 cm sKs mYajil
vLJ
bfhsntL.
xU
jhUJ
U
ff
cjah mjid ilklkhf
gl
17.8.
fhosgo
bjhfl.
aa
neha
ir
nk
fhjyK, mYa jL
fhj
UKidfSilna
gl 17.7.
gl 17.8.
280
mYa jo ndhl B
UJ A F brYjgLwJ.
17.3.1 ~s lif
fl
gh
ndhlK,
fhj
yK
xWbfhW
brFjhf miknghJ, flJ
bragL irahdJ muoF
brFjhd
ir
bragL.
t irfis va _y
mayh.
fhj y
eh
vd
fhnwh?
mYajL lgf neh
yfyiltij fhzyh.
fhj y
bgUu
- af
ir
jo
tna
ndhl
iria kh mYa jo
yfiy nehf. mJ tygf
neh yfyiltij fhzyh.
mYa jL yf miltJ
V?
nkfl
braKiw
ndhl gh mYajL
fhjy
itfglh,
mJ
iria czU vgJ bjthwJ.
nkY,
czugLtJ
ahbj
ndhl
gh
fl,
ndhl ir khwglh
ir
ir
khwkilwJ.
nghJ y ir brFjhf
neh
mikkhW
fhj
Kidfis lkhw brjh ir
ir
khwkiltij
mayh.
ndhl gh fl jhd
ir irahdJ ndhl
ir kW fhjy ir
tiw rhjJ. fl tna gh
ndhl ir fhjyF
brFjhf miknghJ, ir
bgUkkhf
Ugij
Mf
fhLwd.
ndhl
ir
ndhl
gl 17.9.
lif fil u, RLu,
eLu Ma _iw xWbfhW
brFjhf itf (gl 17.9.).
RLu fhjy iria,
eLu ndhl iria
Fjh filu fl aF
iria FF. Jnt ~s
lif vdgL.
17.4 nkhlh
nkhlh vgJ dhwiy
vu Mwyhf khwToa RHY
fUahF.
J
vthW
ntiy
brwJ vgJ bjkh?
nkhlh mik gl 17.10.
fhlgLsJ. ABCD vw
brtf tot fhlgl jhu f
RU csJ. fRU AB, CD
af fhj yF brFjhf
csthW
mj
JUtfilna
itfgLsJ.
fRU
Kidf S1, S2 vw sgl
281
myF-17
tisafSl izfgLsJ.
tisaf cgF fhlgL
mRl izfgoUF S1, S2
btw flJ guf Kiwna
B1, B2 vw flJ iffSl
bjhl bfhoUF.
aa
gl 17.10
fy ne thUJ
tna
ndhl if B1
fRU ghJ B2 tna v
thia mil. RU a AB
ndhl AUJ BF, a
CD ndhl CUJ DF
gh. (AB kW CD ndhl
ir vbuuhf mik ). fhj
y cs ndhl gh
fl jhd ir iria
ma ~s lif ia
gagLjyh. RU a AB jhd
ir neh, a CD jhd
ir nkneh UF. vjhf
RHY tif mikfgl mR
fRUS lRahf RHY.
Kj miu RHnghJ tisa
S1. if B1 clD, tisa S2
if B2 clD bjhl bfhS.
RU ndhl DCBA ir
282
gh. R gh ndhl
iria
khaikF
fU
irkh vdgL. nkhlh
sgl tisaf irkhahf
bragL. ndhl ir
khwgLnghJ AB, CD af
jhd ir ir khwkil.
Kj neh jsgl a
AB nghJ nkneh jsgL.
Kj nk neh jsgl a CD
nghJ neh jsgL. vdnt
mR, RUS nkY miuRHia
mnj ir nkbfhS. xbthU
miuRHF
ndhl
ir khW. vdnt, mR RUS
bjhlJ RHY. thg neh
Md nkhlhf 1) iy
fhjF gyhf fhjf
gagLjgL. 2) fRU mf
Rbwifia bfhoUF.
njU csfJ RU
RwgoUF. njU JL
mj J fhlgl fRUS
izj mik RH vdgL. J
nkhlh wid mfF.
17.5 fhj l
~ghunl 1831, xU f RUnshL
iz fhjgha khWbghGJ
m aF ir lgL
vgij fljh. flF,
fhj yF ilna rh
af
UFtiu,
fl
aF ir lgL vd
fhodh. jifa aF
ir L aF ir vW
f fhj l vW
miHfgL. L aF
ir fl xU ndhlij
cUthF. ndhl L
ndhl vdgL. fhjij
17.5.1 ~ghunl M
ndhl gh flbahW
fhjy
itfglh,
mJ
xU irFgL vgij mnth.
ir flia af br.
xU
flahdJ
fhjy
aFnghJ
myJ
iyahd
fll
iz
fhjy
khWnghJ vd fG? jid ma
fhQ braKiwia brayh.
ff mf Rbwif bfhl
fRU ABI vLJ bfhnth.
ff gl 17.11 csthW fRU
Kidfis
fhtdhlUl
izf.
gl 17.11
ff fRUSF mUnf cs
, fhj tlKid mjid
nehathW iyahf itf.
nghJ
fRUis
fhj
tlKidia beUFkhW
efj.
fhtdhl
fzneu FK tygfkhf
yfyil. f RU fhjij
L yFkhW efjglh
fhtdhl yf
lgfkhf mik.
ff fhjij bghUJ fRU
iyahf UFnghJ fhtdh
l yf RahF. j
bra_y f vd KoF
tUf?
nj
nrhjidia
bjKid
fRU B Kid mUnf csthW
itJ
brjh
ndhl
ir, Kd fj irF vuhf
UF. fRUS, fhjK
iyahf
csnghJ
ndhl
ftiy. fRUis rhJ
fhj aFnghJ m lgl
aF
ir,
mjdh
lgl ndhlK cUthF.
aF
fhjF
gyhf,
ndhl gh f RUis a
khWgl bra xiw brnth. f
RU tna gh ndhlij
khw aY vgij ma.
283
myF-17
bra 17.7
ff fhj tlKidia f
RU UJ y efj.
bghGJ
fhtdhl
yf lgf neh UF.
ndhl
Kd
ghj
irF v ir ghtij
fhzyh.
bra 17.8
ff mfkhd Rbwif ( 50
kW 100) bfhl U jjahd
jhu f RUfis fljh
cUis J gl 17.12 csJngh
bghUj.
ff mfkhd
Rbwif
(100) bfhl fRU-1 cl
fy, rh Mait bjhluhf
izfgLwJ. fRU 2
fhtdhlUl gf iz
csJ.
ff rhia _o fhtdhliu
ghf. m VnjD yf
VgLwjh? fhtdhl
FK Obud xU w J
RiyF Utij fhzyh.
J RU-2 fz neu ndhl
ghtij FF.
ff RU-1UJ
fy
fgLnghJ FK fzneu
yf
vir
fG.
mjhtJ RU-2 fz neu
ndhl ghtij FF.
Mdh, ndhl vir
gh.
aa
RU - 1
bra
RU-1
gh
ndhl R myJ khwh kig
milnghJ
RU-2
yf
VgLtiy. j MfUJ
RU-1
gh
ndhl
khw
VgLnghbjyh
RU2 aF ir, mjdh
ndhlK VgL. RU-1 Kjik
RU vdgL. RU-2 JizRUshF.
Kjik RU gh ndhl
khWnghJ
mjndhL
bjhlila
fhjgha khWgL m ndhl
lgL. L ndhl
iria ~s tyif _y
bgwyh.
tyif
RLu,
eLu,
bgUu _iw xWbfhW
neFjhf
itf. RLu
fhjy iria, bgUu
fl aF iria Fjh,
eLu
L
ndhl
iria FF. J ~s
tyif vdgL.
17.6 a
fhj l jJtij
gagL Lf kW bjh
rhiyf gaghofhd rhu
jahfgLwJ. a vu
Mw dhwyhf khwgLwJ.
a
mik
17.13(m)
gl
fhlgLsJ.
iyfhj U Kidfilna
RHY tif fhlgl brtf
tot f RU ABCD csJ. f
RU Kidf S1, S2 vw eG
tisafSl izfgLsJ.
tisaf
cgF
fhl
goUF. flJ jik bfhl
B1 kW
B2 iff Kiwna
S1, S2 Mait cwkhf mRl
izfgoUF. fhjyD
RU - 2
gl 17.12
284
AC a
DC a
tisafSl
izJs
mR fhjy RHwgLwJ.
RU a AB nkyhf, CD Hhf
aFkhW RH ir miktjhf
bfhnth. fRU
ABCD
tyRahf RHY. ~s tyif
go, lgl ndhl a
AB A UJ B F, a CD
C UJ D F gh. vdnt,
lgl ndhl RU ABCD
ir gh. RU RWf
vif mfkhFnghJ mf
ndhl cUthF. btR
if B1UJ B2F ndhl
gh.
miuRHF a AB
Hhf, a CD nkyhf aF.
vdnt, lgl ndhl
ir U afY khwkil.
RU ndhl DCBA ir
gh.
btR
if
neir
ndhlij
(DC)
cUthf eG tisafSF
gyhf sgl tisa ir kh
(gl 17.13 (M) ) gagLjgLwJ. xU
if vnghJ iyahf nkneh
aF
aJlD,
kbwhW
neh
aF
aJlD
bjhL bfhoUF. vdnt,
wR ndhl xnu ir
gh. tif a neir
ndhl a vdgL.
w H yhk XlUJ
knwh
lF
wid
mDt neir ndhlij
l khWir ndhl VwjhF.
285
myF-17
gl 17.13 (M)
gl 17.13 (m)
17.7 xa
eik Rs y gtifahd bghUfis eh ghnwh. U
vbghUis ghf Kotiy. X miwia xLtj _y mjD cs
midJ bghUfis ghf aY. vjdh ghf aYwJ vgij f
mfsh? gf Na x bghUfis ghf ekF cjwJ. xU bghU
mjJ G xia vbuhF. vbuhj x, e ffis milnghJ
ekh bghUfis ghf aY.
xnahL bjhlila gy ajF ff csd. x nenfhL
g mogil x vbuhj, x yf Ma ffis fwnth.
x vbuh
Moia ngh eF gsgsghf
gl
guf
mjJ
G
bgUghik xia vbuhF.
x vbuh fis f
mf. mitahtd:
1)
gLnfhzK
nfhzK rk.
vbuh
2)
gLf,
vbuhf,
gL vbuh jsF
tiuagl brFJnfhL Mait
xnu js mik.
f nfhsf js cgl
midJ
jsfY
VgL
vbuhF bghUJtd MF.
nfhsf Mof
bra 17.9
ff Jakhd miunfhs tot
gsgsghd
fuo
xiw
vLJ bfhSf.
ff nghJ
fuoia
U
nkfh braiy Fgu
brJ ghf. cf cUt
vthW bjwJ?
ff U
guf
gfis xLf.
njhW
aa
Faho
Faho
gl 17.14
286
Na gkhF. na F
aho Kjik FakhF. Na
xbrth
njhW
btgnk
fhjij vLwJ. MoF,
gF cs bjhiy, Faho
njhuhakhd
Fa
ukhF.
gl 17.15. (a) I nehf
Koyh bjhiy
bra 17.10
ff Faho vbuhF gu
Naid
neh
UFkhW
if of.
ff fhjij
KD
D
bkJthf ef mj bghthd,
Tikahd x GkhW
bra.
ff Moia, fhjij mnj
iy y lfSF
of. vd fwJ?
vthW?
gl : 17.15. (b)
Faho
Kjik
mRF
izahf gy xff mjJ
Gwd. vbuh ffis
cW ftf. mit midJ
Mo Kjik m nkYs xU
F. Mo
Kjik Fa vdgL.
gl 17.15(b) I ghf. Faho
Kjik mRF izahd gLff
vthW vbuh bgWwd?
287
myF-17
ff vbuhF xia mU
itfgl fhj H
bra.
Koyh
bjhiy
(a)
gl 17.16
(b)
aa
(a)
gl 17.17
288
(b)
(a)
gl 17.18
(b)
myF-17
289
gl 17.19
flagl cikfis mltiz 17.1 fhf
bghU iy
g iy
g ms
g jik
<yh
bjhiy
Kjik Fa F
f aJ,
ms
bk, jiy
C F mgh
Fa F F C F
il
aJ
bk, jiy
bghU
ms
bk, jiy
C F FF
il
CF mgh
bgaJ
bk, jiy
<yh bjhiy
fbgaJ
bk, jiy
PF FF
il
MoF dh
bgaJ
neuhd, kha g.
mltiz 17.1
aa
290
Koyh
bjhiy
gl 17.20
flagl cikf mltiz 17.2- bfhLfgLsJ.
bghU iy
<yh
bjhiy
<yh
bjhiyF
Mo ikaF
il
g iy
MoF dh
Kjik Fa
F
PF, FF
il MoF
dh
g ms
f a
ms
g jik
neuhd, kha g
aJ
neuhd, kha g
mltiz 17.2
F, Fahof gf njhWtij g ff. vj Mo bghU
KG cUtK njhW? jfhd ilia tU bra _y mayh.
nfhsf
Mof
x
vbuhjYfhd FpL kuf
nfhsf
Mof
x
vbuhjiyg fFnghJ eh
a fhOa FpL kufis
gWnwh. kugo Mo ika
(P) bjhlfahF. Mo
Kjik mR x m ir (x x)
mik.
291
myF-17
bra 17.11
gLf
ir
lgf
bjhiy {-ve}
tygf
bjhiy {+ve}
gl 17.21.
FpL
kuf
rkghLfis WtgagL.
Mo
Mo rkghL
aa
vLJfhL 17.1
xU nkhlh thfd gagLj
gLs Faho tis Mu
3. mj Mo tna w 5
bjhiy xU ngUJ tUwJ v,
ngU g bjhiy kW
jikia fhf.
tis Mu R = +3
bghU bjhiy u = -5
neha
cau{-ve}
Mo
bjhiy Mo Fabjhiy
(f) vgJ f mjnj. _W
msLfSilnaahd
bjhlig
Mo rkgho _y mayh. Mo
rkghL 1/v + 1/u = 1/f. rkghL
vyh nfhsf MofSF, bghU
vyh
iyfSF
bghUJtd.
fzFfSF fhQnghJ u,
v, f kW tis Mu R Mat
v kfis rkgho ul
a
fhOa
FpLfis
gagLJtJ mta.
1
1
1
+ =
v
u
f
myJ
1
1
1
=
v
f
u
1
1
1
1
= = +
1.5 -5.00 1.5 5.00
5.00 +1.50 6.50
= =
7.50
7.50
7.50
V = = 1.15 m
6.50
g
FahoF
1.15
bjhiy csJ. g khag.
x CLU Clf mJ
nenfho brtJngh njhW. x
X ClfUJ knwh ClfD
EiHnghJ
vd
fwJ?
nghJ nenfhonyna brwjh,
mj ir khWwjh? mwhl th
y ffis id Tnth.
mJ
tisUgJngh
njhW.
fzhoghuYs
D
lgl
vYrgH,
gfthoUJ
nehFnghJ
cUt
bgajhf
njhW.
nkTatfhd fhuz ahJ?
ghas _ tisjJngh
fhzgL bgiy fUJnth.
guF nk cs bg
gFUJ
tU
xf
irnahL
xl,
D
cs
bgUJ tU xf ir
khWgoUF. Jnt gubg
tisUgjhf
njhWtjfhd
fhuz.
nj
fhuzdhjh
fzhoghs}nl ghFnghJ
vGJf caJ fhzgLwJ.
UFgyhf
kbzbz
myJ lgil gagLjglh
bg
mnj
ms
tisJ
fhzgLkh? fzho ghsF
gyhf x CLU sho ghs
bra 17.12
ua th mogF
ehza xiw itf.
nkgu
tna
xUwUJ ghitia brY
Kj Ka ehzaij
vLf Ka brf. Ka
bt Kojjh?
braiy L brJ ghf.
xnu Ka V btaila
ayiy?
ijna c egfis brJ
ghf brh. c mDgtij
mtfnshL gJbfhf.
17.7.3 xyf f
X
ClfUJ
knwh
ClfD x brYnghJ mj
ntf
khWgLtnj
xyf
fhuzkhF.
xyf
y
fSFgL ftij Mf
cWgL csd. x yf
fshtd.
293
myF-17
17.7.2. x yf
(m) gLf,
yFf
gL
mU Clff rF guF
tiuagl
brFJnfhL
Mait xnu js mik.
(M) x Fl tzij,
Fl Clffis bghUj
tiu gLnfhz irDF,
yFnfhz irDF cs
jf khahF. J be
vdgL. i vgJ gLnfhz,
r vgJ yFnfhz v Sin
i / Sin r = kh. kh
k Kj Clfij rhj
ulhtJ Clf xyf
v vdgL.
17.7.3. xyf v
x CLU X ClfUJ
knwh ClfD brYnghJ
yfyil vgij eh mnth.
yfyil ms mU Clff
Kj Clfij rhj ulhtJ
Clf
xyf
vzh
mslgL. xyf v btntW
Clff mj irntfnjhL
bjhlilaJ.
x
btl
8
-1
3 x 10 ms vw bgUkirntf
brY. fzho mj ntf
frkhf Fiw.
aa
Clf - 1
(fhW)
Clf - 2
(fzho)
gl 17.22.
294
gl 17.22. fhlgLsJngh
Clf 1 UJ Clf 2D brY
xfiu fUJnth. i, r vgd
gLnfhz kW yFnfhzf
v,
Kj
Clfij
rhJ
ulhtJ Clf x yf v
=
sin i
sin r
fh x irntf
Clf x irntf
Na
xff
iz
ffshF. ff bydh
FfgL
Tikahd
kW
bghthd
x
njhW.
J Na bkgkhF. Na
xff brdh m
btg njhW. J fhjij
vL. gl 17.23. (a)I nehFf.
gl 17.23. (a)
by
xa
mRF
izahf.
gy
xff
Gwd.
ff
by
xyf milj Kjik m
nkYs xU F.
by Kjik Fa vdgL.
gl 17.23. (b)I ft.
vrif:
by
tna
neuoahf Naid ghfTlhJ.
Vbd c ff ghf
TL. xU Fbyir Naid
neh c xU ifah of.
Na xia xU fhj F.
Tikahd, bghthd Na
gij cUthFf. byR kW
fhj iyia khwhk J
neu itUf. fhjij TJ
nehFf. vd fwJ? V?
gl 17.23. (b)
xff
Kjik
mRF
izahfFbyJ Gwd.
by
yfyilj
Kjik
m nkYs xU UJ
tilJ
tUtJngh
njhW.
Fby Kjik Fa
vdgL. Jnghw izff
295
myF-17
bra 17.13
by
vgfUJ
Gkhdh mj kWgf nkY
xUKjik
Fa
ilF.
bghJthf by Kjik Fa
F vw vGjh FfgL. byR
uL
KjikFafis
bgWsjh, mit F1, F2 vd
FfgL.
by x ikaUJ, mj
Kjik Fa tiuahd bjhiy
mj Fabjhiy vdgL. Fa
bjhiy f vw vGjh FfgL.
17.7.5. byRf
njhWj
gf
ftiugl_y
byRf
gf njhWtij sfyh.
nkY
g
jik,
iy,
Matiw mayh. byRf
ftiugl tiua, tU ff
VnjD uil fUjyh.
aa
gl 17.24. (b)
(M)
Fby
Kjik
Fa tna brY gLf
yfyilj , mj Kjik
mRF izahf btgL [gl
17.25(a)].
Fby
Kjik
FaUJ tUtjhf njhW
xf yfyilj , Kjik
mRF izahf btgL. [gl
17.25(b)].
gl 17.25(a)
gl 17.25(b)
gl 17.24. (a)
296
gl 17.26 (b)
gl 17.26 (a)
bghU y iyfSfhd g
ftiuglf gl 17.27. fhlgLsJ.
iyia
fltjfhd
f
gl 17.27
297
myF-17
C1
g iy
bghUis rhJ
g ms
g
jik
<yh
bjhiy
Kjik Fa F
fa
ms
bk, jiy
2F F mgh
FF 2FF il
aJ
bk, jiy
2F
bghU msnt
bk, jiy
FF 2FF
il
2F F mgh
bgaJ
bk, jiy
Fa F
<yh bjhiy
Koyh ms
bgaJ
bk, jiy
Fa FF
xika O
F il
bghU itfgLs
by mnj gf
bgaJ
kha, neuhd
mltiz 17.3
Fby bghU iyfSfhd g iyia fltjfhd
ftiugl gl 17.28. fhlgLsJ.
gl 17.28
flagl cikf mltiz 17.4. fhlgLsJ.
aa
bghU iy
g iy
bghUis rhJ
g ms
g
jik
<yh bjhiy
Fa F
fa
ms
neuhd, kha
g
Koyh
bjhiyF
by xika O
F il
Kjik Fa
FF xika
O F
il
aJ
neuhd, kha
g
mltiz 17.4
298
vyh
msfS
by
xikaUJ msfgl ntL.
kugo Fby Fa bjhiy
neFilaJ. Fby Fa
bjhiy vFilaJ. u, v, f,
bghU cau h, g cau
h1 Matfhd FpL kuf
ftd bfhsgl ntL.
bghU
by
cUbgUf m vD vGjh
FfgL. h vgJ bghU
cau, h1 vgJ g cau v,
by cUbgUf
m=
g cau
bghU cau
h1
h
v
u
vLJfhL 17.3
15
br
Fa
uKs
FbyUJ 30 br bjhiy
bghUis itFnghJ byUJ
10br bjhiy neuhd khag
ilwJ v, cUbgUf w
fhf.
:
u = - 30br. v = -10br.
u=?
cUbgUf
m = v / u = - 10 / -30 = 1/3
m = +0.33
17.7.7 by w
x FfgL myJ fgL
ms by wdh FfgL.
by Fabjhiy jiy
mj w vd tiuaWfgL.
mJ P vw vGjh FfgL.
Fabjhiy f bfhl by
w,
P = 1/f
by
w
S.I.
myF
ilahl. J D vw vGjh
FfgL.
Fa
bjhiy
l FfntL. xU l
Fabjhiyila by w
1 ilahl MF. Fby w
neFilaJ. Fby w
vF cilaJ.
299
myF-17
vLJfhL 17.4
xU Fby Fau 2 v,
by w fhf.
:
by Fau f = -2
by w p = 1/ f = 1/-2
= -0.5 ilahl
17.7.8. Kglf
yf
tna
milahskhf R, S vw f
xnu nenfho mikkhW U
F^fis bghUj.
fzho
Kglfij,
F^fis mfw.
PE vw nfhL Kglfguig
E rF (gl 17.29.) njngh
R, S fis izF nfhL
F rF. E, F fis
izf.
xyF guf AB kW
ACF Kiwna E, F f tna
brFJnfhL tiua.
gl
17.29.
fhl
gLsJngh gLnfhz ( i),
yFnfhz ( r), Lnfhz
( e) Matiw Ff.
bra 17.14
tiugyif nk Fia
gagL btis jh xiw
bghUj.
Knfhz mogu J F
tif fzho Kglfij
itf. glf viy
nfhil bgyh tiua.
gl 17.29.
aa
PE - gLf
i - gLnfhz
EF - yFf
r - yFnfhz
FS - f
e - nfhz
A - Kglf nfhz
d - irkhw nfhz
gl
17.19.
csJngh
PE nfhonk P, Q vw
F^fis bghUj.
P, Q F^f gfis
kW gu AC tna ghf.
P, Q F^f gf
300
gLf
irUJ
Fl
nfhz yUF. nfhz
irkhw nfhz vdgL. F
r vgJ, yF nfhzij FF.
bra irkhw nfhzij
FJ d msf.
bra 17.15
jokdhd mil xiw vLJ, mj ika a Jisl.
Na xia mJisnk H bra. Jis btbsh
izfiwia cUthF.
Kglf xiw vLJ bfhs. Jis tna tU xfiwia
xU xyF guJ Hbra.
KglfUJ bttU x, mUnf cs iu njhW tiu,
bkJthf Kglfij RHw.
vd fhf? f wf mHa bjhFig fhzyh. J V
VgLwJ?
Kglf mjJ G btbsh mls gntW
tzfis ifaila brwJ. wbjhF U viyfY
njhW tzfiscW nehFf. f ghF wf tir vd?
gl 17.30. csJngh Cjh, fUy, y, gir, kr, MuR, t vw
tir wfis fhzyh.
Kglf
x
btbsh
mj VG tzfshf wif
miltij ghUf. eh vgo
wfis bgWnwh? Kglf
btbsh
fiw
fzho
Kglf
R
O
Y
G
B
I
V
gl 17.30.
x tna x brYnghJ,
btntW
wKila
xff
btntW nfhz ms yfyil.
t
tz
x
fFiwj
ms, Cjh tz x f mf
ms
yfmil.
btntW
wKila x btntW ghijf
301
myF-17
wf
tiria
id
bfhs VIBGYOR vw FWbrh
cj,
wf
bjhF
wkhiy vdgL. eh vyh
tzfis
jjahf
fhzayhJ. MdhY, wf
ntWghil
fhzyh.
TL
xYs
gntW
tzf
jjahf f wif
vdgL.
17.7.11 kj f
kj ff f kf
kW Egkhd cz cWghF. J
eik Rs tz tz
cyif fhz brwJ. ekJ cz
cWfS f KakhdJ ff
MF.
kj f X xgl fUia
nghwjhF. j byR mik
iu vdgL. J x cz
iuJ gij VgLJwJ.
x, fhah vdgL btgly
tahf f EiHwJ. J
gl 17.31. fhlgLsJngh
nfhs
Kgu
x
CLU ilig VgLJwJ.
302
ghit
fhah
iu
K f
ur
beUUJ
nk
caU
btgfh tna bghUbshiw
ghjh, mJ jhWkhwhf miyW
tjhf njhW. beUF mUnf
cs fhW mjF rW nkYs
fhiwl
mf
btgiy
UF. Nlhd fhW mjFnkYs
Fj fhiwl nyrhdjhf
ml
Fiwthdjhf
UF.
mj
xyf
v
Fj
fh
xyf
vizl
rW Fiwthf UF. xyF
Clf
(fhW)
agf
iyaW khWgLtjh btgfh
tna ghfgL bghU iy
khkh njhW. bghU iy
kh fhzgLtj fhuz. a
msyhd tkly xyfyhF.
f
Dj
bga
msyhd tkly xyfyh
njhWtjhF.
aa
a jirf
gof byR
KglfW
bttU.
vdnt, tzf jjahf
bjthf bj.
ghit eu
f ur
gl 17.31.
nfhs VwjhH 2.3 br
lKila nfhstot mikig
bfhlJ.
f
EiH
xff bgUghyhd yf
fhah gu btgFnyna
fwJ. bghUf bjhiyF
Vg gofbyR Fabjhiyit
Egkhf
r
brJ
mtiw
iu FF. fhahF
dh I vdgL mik
csJ. I vgJ f ghitia
fLgLJw
Ul
jir
glykhF.
f
ghit
f
EiHw x msit fL
gL xGFgLJwJ. by
iuJ
bghU
jiyHhd
bkgij njhWF mf
vif bfhl x cz
brfisila bkikahd gly
iu MF. x cz brf
jhd xjyh Lj milJ
iriffis clhFwJ. j
iriff ghit euf tahf
_isF mDggLwd. _is
iriff bghUSzJ eh
fhQ bghUis csthnw czJ
bfhwJ.
2. ughit
3. Vgik w FiwghL
ughit
1. lghit
iAgbknuhah
vgJ
ughit vdgL. ughitila
xUt bjhiy cs bghUffs
bjthf fhz aY. mikYs
bghUfis bjthf fhzKoahJ.
xUt
mik
aghd
mikF (25br) mfkhf
Ujh, mt trahf gogjF
j
ff
UJ
25brF
mgh itfglntL. Vbd,
mUYs
bghUUJ
tU
xff
iuFdh
FagLjgLwJ. J 17.33(b)
fhlgLsJ.
Fiwghofhd fhuzf
1. by mfgoahd tis
2. nfhs tJ
Fiwghil jFj wDila
Fbyir gagL rbrayh.
gl 17.32.(a) J sfgLsJ.
(a) lghit
- bjhiy
(b) lghit
FiwghLs f
(c) lghitia
by
Fabjhiy
oUj nfhs ajhtJ.
jFj
wDila
Fbyir
gagL, Fiwia r brayh.
J gl 17.33(c) sfgLsJ.
(a) ughit
- mU cs
(b) ughit
r brj
FiwghLs f
(c) ughitia
gl. 17.32
r brj
gl. 17.33
303
myF-17
FiwghL
fhuzf
jFj
FbyR
cila
f
fzhoia gagL gij
rahf iu Ffyh.
Vgik w FiwghL
tHfkhf f irgLJ
w
tajhFnghJ
FiwwJ.
bgUghyhndhF
mik
gogoahf ybrY. mtf
ca ffzho yhk mU
cs
bghUfis
bjthf
trahf ghgJ fod. FiwghL
uignahah vdgL. gogoahf
by tis jik FiwtJ
kW ajirf gydkiltJ
nghwitna jF fhuz. y
neuf
xUt
lghit,
ughit ulhY ghfglyh.
mjifatfSF
UFa
fzhof
njitgLwd.
UFa fzho rhjhuz
tif, FbyR kW FbyR
uil
cslaJ.
Fbyrh
Mfgl
nkgF
nrikbghUfis
fhz,
Fbyrh Md gF mik
bghUfis fhz cj. f
cbghUJ byRfis bfhL
fhy xyf FiwghLfis
fyh
aa
17.7.12. iwa ma - A
thbjhiyneh
A bjhiyneh xU th
bjhiy nehahF. 1990M ML
Vu khj fy x cjah
mj RWghij brYjglJ.
v
A
vw
mbkf
thdhths bga jF NlglJ.
J tha Muhfhd wj
fUahF.
J
mbkfh
ehrh kW Inuha bt
ika Mat TLKaah
304
gl 17.34.
bghUjgL bjhiyneh mj
KGikahd
braghL
iyF
bfhL tuglJ. 1993M ML
Kj 2002M MLtiu ehF Kiw
guhk gf nkbfhsglJ.
bjhiy neh 2014M MLtiu
bragL vd vghfgLwJ.
tklyF
btna
RtUtjh
bjhiyneh,
gF xaw f Jakhd
glfis
ekF
mftyJ.
A
bjhiyneh
My
fG eg ayhj ahH kW
th
nkhjYfhd
afa
M, nfhf A glf
KaJt thjitahF.
A
th
bjhiynehah
nkbfhsgl Mfgo ika
fUJisf (black
holes) vyh
uf ikafSF
bghJthdjhF.
A Mf ml til
jij Jakhf fzLsd.
A kh kig ml
taij fJsd.
bjhiyYs ngbuh K
(Supernovae)
ga
MfSF
bt Mthsf bjhiy
nehia gagLJwd.
gy whLfSF xUKiwna
kL
gF - m
1. Mo cUthF cUtbgUf 1 / 3 v, mj Mo tif
(F, F, rkjs,jlF)
2. xU fRUnshL bjhlila fhjgha khWnghbjyh, mR aF ir
cUthF f ------(fhj l, ndhl cUthj, dGj cUthj, ndhl khwgLj)
3. cnyhf fl gh ndhl mjid R ------I cUthF.
(btg, x, fhjy, vu ir)
4. ghity bgUk msthf miktJ.
(rkjs Mo, Faho, Faho,jlF Mo)
5. 10 br.. Fabjhiys F byUJ 25 br.. bjhiy bghU itfgLwJ.
g bjhiy -------.
(50 br.., 16.66 br.., 6.66 br.., 10 br..)
gF - M
1. tU T ndhlir khF bghUJtJ.
m) fhtdhl mj miyyh iyF ir khia gagL bfhS.
M) kh dGjij caJtjF ir khia gagLbfhS.
) nkhlh ndhl iria kh irkhia gagLbfhS.
m) nkhlh:- iyfhj, thf Kiwyhd nkhlh -------.
M) Fa bjhiy:- l, w -----3. tU brhbwhl iHfU Uj.
m) fhjy vk kL bfhl ms.
M) fhj irnfhLf fhj bjKid bjhl tlKid Ko.
305
myF-17
bga g
w cs to
neuhd g
aa
gF -
1. (i) Gs ghffis gl Ff.
m) gLf, M) yFf, ) f, <) yFnfhz
c) ir khw nfhz, C) Lnfhz
306
nkY mf mtjF
jf
307
myF-17
izajsf
ma
ghll &
brKiw
1. gaghL
ca
2. cl ey
3. vdJ cl
kj cl cW klyf mik kW
braghLf - eu kly - ehsyh Ruf br - ah iy
4. jhtuf
cyf
5. yFf
cyf
6. thif af
braghLf
thif
af
braf
tiuaiw
czl tiff - Rthj - jhtu
,
jhJf
fljgLj,
yF
uj
Xl kly - jhtuf, yFf f f kly eu kly - jhtuf xUiz - ts kW
af - yFf Ahnkhf
7. RWw
Niya
RW NH ghJfh - c ijtil kW c
ijtilah ff (kF, kfhj) - nkyhik td yF flf- Niy kly rkiy
yf myJ bgnuha - gRik nta - iwa
ma - , Mj
309
brKiw
ghll
ma
8. Niya
aif
tsfis
guhkj
9. gUbghU
10. mQ mik
11. nta
khwf kW
ntidf
12. nt FLg
310
15. ir kW
af
ir kW af f - rkkhd kW rkkw
irf - affhd Kj - iyk
kW iw - cj - affhd ulh
- ir rkghL - affhd _wh
- cj khwhnfhghL %j - ir
Uw kW uil - <a - l
< - iw - vil - < KLf - iw
- iwa ma - ruha - jkhd jgbtg iy
cf - bt M iya
16. Mwiy mj
ndhla kW Mw - ndhl k W
RW - dGj kW dGj ntWghL
- RW gl - X - fl jiljilf bjhF - ndhl btgis
- I] - btgis - cU
gF - L cgnahf RWf - w ndhl ntis - dh gF fyf - Kjik fy kW J i z f y .
Mw _yf -kurh Mw _yf - kurhuh Mw
_yf - mQfU Mw - faf - mQfU s
kW mQfU iz - mQfU id wf
- mQfU Mw aisf - iwa ma
-flUJ Mw
Mf kW lg
311
brKiw
14. gUbghU kW
msL
bkhj kbg: 75
tiff
kbg
mj
17
15
52
45
gaghL
35
30
11
10
115
100
bkhj
F
(1) njbjLj tifia nrJ bkhj kbgf 115.
(2) dhjh jahj nghJ 5 tiu kbgf mso khWghLf
Ufyh.
ma
ilaf
ntoa
dhf
vif
bkhj
kbgf
M
FWdh
M**
Wdh
dhf
bkhj
vif
m
bj tif
dh
XbthU
dhfSfhd
kbgf
dh tiff
t.v
15
15
15x 1=15
30*
20
20x2 = 40
4 x 5 = 20
53
39
75
bkhj
XbthU dhfS 2 myJ 3 fshf fgL 1, 2, 3 kbgf
tHfgl ntL. jhtua, ya, nta, aa gFf dhf
mika ntL. (mnj njbjLj/ VnjD myJ xU tifUfyh.)
312
* M- FWdhf ghFghL
FWdh tiff
t.v
ilaf
ntoait
bghUJj
fhuzTWjY cWgLJjY
dhfis vgj
bfhLfgLs gl ghffis Fj
10
bkhj dhf
30
20
cajiknfg dhfis
lLj
% GfhL
vikahdJ
50
RkhudJ
40
fodkhdJ
10
313
brKiw
t. v
5. ghof
6. thif af braf
7. RW NH ghJfh
8. f nkyhik
nta
9. fiurf
10. mQfS _yTWfS
11. nt idf
1(1)
1(2)
1(5)
1(1)
1(2)
1(5)
3(2)
1(1)
1(2)
1(5)
3(2)
1(1)
1(2)
1(1)
1(2)
3(2)
8
6
3
8
6
1(1)
2(2)
1(2)
8
8
6
23
1(5)
1(5)
15
7
5
6
8
10
1(1)
2(2)
2(1)
2(2)
1(1)
1(2)
1(5)
1(1)
2(2)
1(5)
2(1)
3(2)
15(15)
3(2)
1(5)
15(15)
30(60)
8(40)
53
115
15(15)
20(40)
4(20)
39
75
aa
15. ir kW af f
16. ndhla kW Mw
17. ndhl fhj is
ma
W
dh
FW
dh
jhtua - ya
1. ku kW gzhk
bj
dh
myFf
bkhj
kbgf
dhf
vif
( ) kbgfis FF
314
15
8
13
315
Zoo
Zoo
Bot
Zoo
neh jilfh
kly
kj cl cW
klyf mik
kW braghLf
jhtuf
dbgUf
ghof
Che
Che
Che
Che
Che
Phy
Phy
Phy
Phy
fiurf
mQfS
_yTWfS
nt idf
jkfMtjd
tifghL
fhgD mj
nrkfS
msL fUf
ir af
fS
ndhlaY
MwY
ndhl fhj
is
10
11
12
13
14
15
16
17
brKiw
bkhj
Bot
Bot
f nkyhik
RW NH ghJfh
thif af
braf
5
Bot & Zoo
Zoo
ku gzhkK
No.
rhj
ghl
myF jiy
Unit
4(4)
1(1)
1(1)
1(1)
1(1)
OT
4(8)
1(2)
1(2)
1(2)
1(2)
SA
LA
1(5)
1(5)
Knowledge
8(8)
1(1)
1(1)
1(1)
1(1)
1(1)
1(1)
1(1)
1(1)
OT
12(24)
1(2)
1(2)
1(2)
1(2)
1(2)
1(2)
2(2)
1(2)
1(2)
1(2)
1(2)
SA
LA
4(20)
1(5)
1(5)
1(5)
1(5)
Understanding
tiul
2(2)
1(1)
1(1)
OT
9(18)
1(2)
1(2)
1(2)
1(2)
1(2)
1(2)
1(2)
1(2)
1(2)
SA
1(5)
1(5)
1(5)
LA
3(15)
Application
1(1)
1(1)
OT
5(10)
1(2)
1(2)
1(2)
1(2)
1(2)
SA
Skill
LA
53
Total
No. of
Questions
115
13
10
Marks
Total
brKiw
bghUslf
c ma
I.ya
1. cz fiur lh csjh vgij mnaho M _y flj.
2. kj jaJoig nflj.
3. kj cl btgiyia flj.
4. clgUk FpL (BMI ) fzLj.
II.jhtua
5. cq ilF kyf kfuj jh kW Nyf tlij
bjLj.
6. ffis tifgL, fnjhiy jJJ, fnjh jik kW
cQ gFia flj.
7. N mikig mj.
8. fhyh Rthr (behjiy) %j.
a ma
ma
III. nta
9. pH jh bfhL bfhLfgl fiurf pH kig mj.
10. bfhLlfgLs fiur mykh myJ fhukh vgij flj.
11. cik fiur, Tk fiur, bjhff tiw jhahj.
12. ntj idahdJ bfhidah myJ btg c idah vgij
flj.
IV. aa
13. UF ms f a gkhzKs bghUf gkhzfis msj.
14. f RU jil fhz.
15. fhj ygl tiuj.
16. Fby Fau fhz.
ya
nrhjid v : 1
nj :
njitahdit:
brKiw :
F:
mltiz :
t. v.
cz fiur
1.
2.
fhgd
lh csJ / iy
Ko :
lh cs cz fiur, _______________ M FHh csJ.
brKiw
317
ya
nrhjid v : 2
nj :
kj ja Joig nflj
nehf:
njitahdit:
blnjhnfh, WJ fofhu.
brKiw:
yl xfis nflJbfhs.
t.v.
ja Jo
vif /
l
M bragLgt bga
1.
2.
3.
4.
5.
ruhr
fL czjJ:
ma
318
ya
nrhjid v : 3
nj :
1.
miwF cns
miwF btna
2.
miwF cns
miwF btna
3.
miwF cns
miwF btna
miw / bt
btgiy
cl
btgiy
C = F 32 x 5 / 9
fL czjJ:
brKiw
t.
v.
ya
nrhjid v : 4
nj :
njitahdit:
brKiw:
BMI = -------------------
vil (..)
cau 2
F:
cl vil ..
cau 2
BMI
1.
ma
2.
3.
fL czjJ
320
jhtua
nrhjid v : 5
nj :
ky bga
kfuj jhtl
Nyf tl
1
2
3
4
brKiw
321
jhtua
nrhjid v : 6
nj :
ma
ftif
f njh jik
1
2
3
322
cQ gF
jhtua
nrhjid v : 7
nj :
N mikig mj
milahs fhgjfhf itfgoUF eGt.
N btL njhw.
N gf :
fhgd
1
2
3
jhtua
nrhjid v : 8
nj :
Ko :
nrhjidUJ behj vw f thyhf _________ MdJ
323
brKiw
fhgd
nta
nrhjid v : 9
nj :
kh fiur
cUthd w
A
B
C
D
E
ma
324
njhuhakhd
pH- k
fiurf jik
myjik/
fhujik /
eLiyjik
nta
nrhjid v : 10
nj :
nrhjid
fhgit
wkhw
5 nrhjid fiuriy
nrhjid FHh
vLJbfhL, dhjid
JJahf nrf
2.
5 nrhjid fiuriy
nrhjid FHh
vLJbfhL, bk Muir
JJahf nrf
3.
nrhjidFHh cs
10nrhjid fiur k
jhis _f bra.
brKiw
1.
mgit
(my/ fhu)
325
nta
nrhjid v : 11
nj :
fhgit
mgit
A
B
C
cf ftdF
iur tojh tna vjhf FJ, vj Jff go Vglhk
f
Ujh mfiur cik fiur MF.
ilj fiur fya iy Ujh, mJ Tk fiur vdgL.
Jff, goth tojh goa ilF fiur bjhf vdgL.
Ko
cik fiur cs fzho Kfit ______________ .
Tk fiur cs fzho Kfit ______________ .
ma
326
nta
nrhjid v : 12
nj :
fhgit
(NL/ F)
nrhjid
1.
nrhjid
FHh
iu
vLJbfhL,
nrhoa
iAuhi[L
goffis
xbthwhf
fybfhnl
nrf. nrhjid FHh
moghfij
bjhL
ghf. vd czf?
2.
nrhjid
FHh
iu
vLJbfhL,
mnkha
FnshiuL cig J jhf
fybfhnl nrf.
nrhjid FHh moghfij
bjhL ghf. f vd
czf.
327
brKiw
t.v
mgit
(btg
cid/
btg
bfhid)
aa
nrhjid v : 13
nj :
ilu
jiynfh bkhj f
1 mm
100
= 0.01 mm
S1
clw cnyhf
cUis
ma
U tot rl
nfh
jiy nfh
nfh mR
328
ghJfh grl
mik
ZE = +(n x L.C.)
RUj
ZC = - (n x L.C)
ZE = - (100 - n) x L.C.
RUj
ZC = + (100 - n) x L.C.
t.
v.
nfh
jiynfh
ms (P.S.R)
x (H.S.C)
..
RUj =
jiynfh
ms .
H.S.C.xL.C...
ruhr l
f Mu r = d / 2 ..
Ko:
bfhLfgLs f Mu r =________ ..
329
bkhj ms
P.S.R. + (H.S.C. x
L.C.) ZC ..
brKiw
ws = 0.01 mm RiH =
aa
nrhjid v : 14
nj :
brKiw:
Bt - aF ir _y
K - rh
Rh - jil kh
A - m l
V - nth l
ma
t. v.
ml msL
I (Ma)
nth l msL
V (nth)
1.
2.
3.
ruhr jil
Ko : bfhLfgl f RU jil = __________X
330
R = V / I (X)
aa
nrhjid v : 15
nj :
Ko:
lfhj tlJUt fhj JUtjs tlF neh UFnghJ
r
fhjy gl tiuaglJ. tiuj fhjygl F izfgLsJ.
331
brKiw
aa
nrhjid v : 16
nj :
f1+f2+f3
by Fau f = --------------
f
by
ma
g
t. v.
bghU
1.
2.
3.
ku
fg
fol
ruhr Fau (f)
byRF iuF
bjhiy (f) cm.
Ko:
bfhLfgl Fby Fa u =______________ br.
332
ilgl