Sunteți pe pagina 1din 18

A LIBERDADE

DOS

MARES

NO

PENSAMENTO

DE

FRANCISCO

DE

V ITRIA

VSQUEZ

DE

MENCHACA

A LIBERDADE DOS MARES NO PENSAMENTO DE FRANCISCO DE VITRIA E VSQUEZ DE MENCHACA

Mriam Afonso Brigas 1


Professora

RESUMO A presente monografia versa sobre a temtica do direito de navegao centrada na abordagem que a Neo-Escolstica, corrente do pensamento do final do sculo XVI e incio do sculo XVII, realizou sobre a mesma. Incidiuse essencialmente sobre a anlise da construo terica presente nos trabalhos desenvolvidos por Francisco de Vitria e Vasquez de Menchaca, considerando serem estes autores representativos da escola mencionada. Os alicerces fundamentais das teses apresentadas centram-se na existncia de um Direito Internacional/Direito das Gentes cuja origem radica no Direito Natural, justificativo de uma liberdade de circulao comercial e martima. Daqui deriva a existncia de um princpio de solidariedade entre os vrios Estados, os quais se encontram impossibilitados de defender um direito individual de propriedade e exclusivo sobre bens como sejam o mar e os oceanos, visto serem coisas comuns da humanidade. Assim, a necessria harmonia entre os Estados ter de respeitar o princpio da livre circulao, de forma a garantir a subsistncia

Professora na Academia Militar da Unidade Curricular de Noes Fundamentais de Direito. licenciada em Direito pela Faculdade de Direito da Universidade de Lisboa, e Mestre em Cincias Histrico-Jurdicas desta Faculdade. Doutoranda na rea de investigao do Direito da Famlia. Lecciona na Faculdade de Direito desde 1995.

11

PROELIUM REVISTA

DA

ACADEMIA MILITAR

de todos os Estados, justificando-se, deste modo, o ius comunicationis como princpio de sobrevivncia internacional. Palavras-Chave: direito de navegao; liberdade de circulao; Neoescolstica; Francisco de Vitria; Vasquez de Menchaca; Direito Internacional; Direito Natural; princpio de solidariedade entre os Estados; sobrevivncia internacional; coisa comum.

12

A LIBERDADE

DOS

MARES

NO

PENSAMENTO

DE

FRANCISCO

DE

V ITRIA

VSQUEZ

DE

MENCHACA

I Enquadramento histrico-jurdico da escola em referncia. O pensamento da Neoescolstica ou Escola Espanhola do Direito das Gentes 2, corrente associada ao segundo quartel do sculo XVI e primeiro quartel do sculo XVII herdeiro das influncias recebidas da Primeira Escolstica 3, escola da qual deriva a sua construo terica. A Escolstica, enquanto escola do pensamento medieval surge na sequncia da actuao dos prprios doutrinadores da poca, que viam no estudo de Deus, atravs da Teologia 4, o elemento indispensvel para o aprofundamento do conhecimento. Este aprofundamento intelectual tem o seu incio nas escolas catedralcias, vindo, mais tarde, a verificar-se nas escolas urbanas e monsticas, bem como nas universidades. Defendia a escolstica a existncia de um acordo entre a f e a razo humana, considerando que desde los orgenes patrsticos
2

Acerca da escola em referncia confrontar GRAN ENCICLOPEDIA RIALP, Madrid, 1972, volume VII, p. 481, na qual encontramos a seguinte descrio: () durante el s. XVI, como afirma el prof. L. Garcia rias, el pensamiento hispanico ofrece un conjunto de autores que se ocupan, com ms o menos intensidad de las matrias internacionales, en virtud del descubrimuento del Nuevo Mundo, que repercurte directa o indirectamente en las obras de todos; son los telogos y juristas que forman la e. clsica espanola de Derecho Internacional, en el s. XVI y gran parte del XVII. Igualmente ADOLFO MIAJA DE LA MUELA, em Introduccin al Derecho Internacional Publico, segunda edicin, Madrid, 1955, p. 240 se refere existncia de um conjunto de autores como sejam Francisco de Vitria, Baltasar de Ayala y Fernando Vasquez de Menchaca, como percursores da obra de Hugo Grcio, mencionando a existncia de una escuela internacional espanola de los siglos XVI y principios del XVII, sendo que la doctrina de los telogos y juristas espanoles del siglo XVI es una manifestacin de lo que se h llamado escolstica barroca. Espana, que segn Menendez Pidal, se caracteriza por ofrecer a la cultura universal unas veces frutos precoces, y otras frutos tardios, fu el pais en que tuvo lugar un florescimiento de la filosofia escolstica en el siglo XVI, cuando el Renascimiento la hacia inactual en los dems pases europeos. ANTNIO TRUYOL Y SERRA, em Histria da Filosofia do Direito e do Estado, 7. edio, 1982, p. 71 refere que () o perodo que vai aproximadamente, do primeiro tero do sculo XVI ao penltimo do sculo XVII no constitui apenas o sculo de oiro espanhol no campo das Letras e das Artes; tambm um sculo ureo do pensamento espanhol, quer teolgico, quer filosfico, jurdico e poltico. Relativamente Primeira Escolstica importa reter a definio dada pela ENCICLOPEDIA FILOSOFICA, Istituto per la Collaborazione culturale, Roma, 1957, volume V, p. 1171, onde se refere que le prime grandi storie della filosofia, quelle del Brucker () e del Tenneman () che muovono dallostilit illuministica contro il cristianismo positivo e il cattolicesimo in specie considerano la S. medievale come un compleso di dottrine dominate e soffocate dal dogma cattolico, e quindi come una filosofia dimidiata e paralizzata () Il pensiero medievale h un carattere profondamente religioso; problema fondamentale la ricerca dellintelligenza del dato rivelato. A propsito da Teologia, ter em conta o disposto na GRAN ENCICLOPEDIA RIALP, volume VIII, ob. cit., p. 794 onde se refere que la teologia es una cincia que parte del dato revelado. La palabra de Dios es la ultima ratio en cualquiera de sus cuestiones. Y esa palabra de Dios es la que da autoridad a la Escritura y a los Padres, en cuanto que aqulla y stos, aunque en distinto grado, son testigos de la fe de la Iglesia.

13

PROELIUM REVISTA

DA

ACADEMIA MILITAR

hasta fines del s. XIV la historia del pensamiento Cristiano es la de un esfuerzo incesantemente renovado para manifestar la conformidad entre la razn natural y la fe, cuando esa conformidade existe, y para lograrla, cuando no existe (Grand Enciclopdia Rialp, 1972, p. 795). A corrente em referncia defendia igualmente o regresso filosofia clssica, considerando a necessidade de repensar o estudo das obras gregas () que no obscuro perodo anterior tinham sido perdidas ou ignoradas, foram novamente descobertas e postas en lugar de honra (Giorgio del Vecchio , 1959, p.76). Podemos caracterizar o mtodo de trabalho utilizado por estes autores como analtico-problemtico, j que o jurista medieval atendia aos conceitos no tendo em conta a globalidade do ordenamento jurdico, mas vendo neles algo de imediato, dotado de individualidade, a apreender em si mesmo (Ruy e Martim de Albuquerque, 2005, p. 303). No decurso do sculo XVI surge uma nova escola do pensamento a Escola Espanhola de Direito das Gentes, ou Escola Teolgico-Jurdica Peninsular , que sendo herdeira da tradio escolstica apresenta um esprito novo, inserido no perodo histrico do qual contempornea, defendendo como ideal o uomo universale, que procura abarcar a totalidade da experincia e do conhecimento possveis, a fim de actuar sobre a prpria natureza e o prprio homem (Antnio Truyol y Serra, 1982, p. 104). So essencialmente telogos e docentes universitrios os representantes associados a esta escola. exactamente o novo enquadramento histrico trazido pelo Renascimento e pelo esprito da Contra-Reforma que explica o interesse manifestado pelos autores da Escola do Direito das Gentes em matrias de relevo internacional. Saliente-se, alis, que num perodo temporal to amplo, os autores apresentam entre si diferenas, no podendo o seu pensamento ser reduzido a um nico entendimento. Existem, contudo, em todos eles, pontos de contacto significativos, que permitem enquadr-los no mesmo movimento. Construindo o seu pensamento a partir de So Toms e tentando adapt-lo s ideias humanistas e s transformaes derivadas da expanso ultramarina, a Neoescolstica no efectuou um corte profundo com a filosofia medieval; antes a actualizou. Desta forma, os princpios defendidos por So Toms so recuperados luz do contexto histrico em que os doutrinadores da Escola Espanhola se movimentam, adaptando-os s novas necessidades surgidas, passados trs sculos da sua obra. A Europa estava em permanente tenso poltica, econmica, cultural e religiosa e os autores 14

A LIBERDADE

DOS

MARES

NO

PENSAMENTO

DE

FRANCISCO

DE

V ITRIA

VSQUEZ

DE

MENCHACA

da Segunda Escolstica manifestam-se interessados nas novas polmicas. So estes autores essencialmente eclesisticos e universitrios. As obras que escreveram reflectiam as preocupaes metodolgicas prprias de textos destinados ao ensino, o qual ainda se encontrava confinado leitura de manuais baseados na autoridade dos Mestres. No entanto, o conhecimento que temos hoje das obras destes autores resulta, em grande nmero, das Relectiones , lies extraordinrias, proferidas em dias solenes, competindo aos alunos reconstitu-las em apontamentos, com maior ou menor rigor. Saliente-se, nomeadamente, que algumas das crticas efectuadas Segunda Escolstica so de idntica natureza daquelas que foram apontadas Escolstica medieval, j que o excessivo apego ao critrio da autoridade igualmente uma constante na Segunda Escolstica. No entanto, enquanto que para a Primeira Escolstica a autoridade praticamente tudo, para a corrente em referncia, necessrio repensar a voz da autoridade luz de critrios de racionalismo moderno. Neste mesmo sentido nos refere Truyol e Serra: () il ne faut pas perdre de vue que cette no-scolastique espagnole sst appropri, surtout dans la premire phase, sous linfluence de Vitoria, lesprit humaniste de la Renaissance, et la rigueur des argumentations sy voit modere, comme chez Grotius, par le recours frquent aux potes et orateurs de lAntiquit (Antnio Truyol e Serra, 1982, p.114). A questo central, objecto de discusso por muitos doutrinadores dizia respeito ocupao da Amrica pela Espanha, sendo necessrio alicerar teoricamente esta ocupao. Foi exactamente a Neoescolstica, a responsvel pela construo argumentativa invocada. A Escola deu origem ao aparecimento de duas correntes associadas a ordens religiosas diferentes, embora os seus autores tivessem uma formao comum. Por um lado, a Ordem de So Domingos que defendia, na essncia, os princpios sufragados por So Toms de Aquino, autor de destaque da primeira escolstica (Antnio Truyol e Serra, 1982, p.114). A escola referida surge no convento de So Estevo em Salamanca, de onde pas a la Universidad de dicha ciudad y a la de Alcal (Gran Enciclopdia Rialp, 1972, p. 798) e no Colgio de Saint tienne. Os principais representantes foram Francisco de Vitria , seu fundador, podendo ainda adicionar-se os nomes de Domingo de Soto, Pedro de Soto, Melchior Cano e Bartolom de Carranza . Comentando o brilho desta corrente Brufau Prats refere: () uma grande caixa de ressonncia, cheia de tenses e audcias, aberta 15

PROELIUM REVISTA

DA

ACADEMIA MILITAR

a novas solues contraposta a interesses econmicos e polticos (James Brufau Prats, 1989, p. 174). A outra corrente constituda por elementos da Companhia de Jesus, destacandose pela sua atitude de maior distanciamento face ao tomismo. Figuras de destaque desta corrente so Lus de Molina 5 e Francisco Surez. Paulo Mera, comentando o hiato temporal entre as duas escolas refere: Mas entre o tempo de Vitria e o de Surez grandes alteraes se tinham produzido, tornando-se necessrio uma vez mais actualizar o opulento cabedal tomista. (Paulo Mera, 1941, p. 15) 6. Outros autores inseridos na corrente so Juan de Mariana, Pedro Fonseca, Jos de Acosta, Manuel da Nbrega e Pedro Simes, os quais representam o pensamento catlico jurdico, social e poltico na fase da Contra-Reforma, posterior a Trento. Foi a escola referida criada aps a descoberta da Amrica, pelo que, os problemas colocados acerca da conquista no foram objecto de tratamento por esta Companhia da mesma forma que a anterior. Extremadas algumas posies pelos salamantinos, o contexto era menos polmico que o anterior, embora a segunda corrente no tenha sido menos incisiva na crtica a alguns ttulos de conquista invocados. Adelino Maltez afirma que, quanto concepo de Surez e restantes autores da escola peninsular, fiis a algum do racionalismo aristotlico de SO TOMS DE AQUINO, passa a admitir-se um casusmo moral. Isto , considerase que o direito natural, apesar de ser um conjunto de princpios ditados por Deus aos homens, s adquire sentido quando se d a simbiose entre o elemento racional dos princpios gerais e os factos, as circunstncias do tempo e do lugar. Deste modo, no h um s direito natural, imutvel e vlido para todos os lugares (quod sempre, quod ubique), mas vrios direitos naturais dotados de flexibilidade. (Jos Adelino Maltez , 1999, p. 296). Feito o enquadramento histrico da escola em referncia importa questionar: Quais as linhas caracterizadoras da Neoescolstica? Quais as suas preocupaes tericas fundamentais?
5

A propsito de Lus de Molina, Truyol y Serra, em obra j citada refere que () Molina est plus connu par la plemique qui lopposa Dominique Banez au sujet de la conciliation entre la grce et le libre arbitre, mais il ne mrite pas moins de survivre par son trait De justitia et jure, dont le sens du concret est dun accent bien moderne. Para l da rpida difuso do protestantismo, o autor refere tambm o extermnio dos Huguenotes, a perseguio Liga, a morte do duque de Guise, o atentado de Jacques Clmente, a subida ao trono do protestante Henrique IV, sua converso e conciliao com Roma.

16

A LIBERDADE

DOS

MARES

NO

PENSAMENTO

DE

FRANCISCO

DE

V ITRIA

VSQUEZ

DE

MENCHACA

O conceito de comunidade internacional foi essencial para a construo de uma tpica especfica. Visava-se, assim, abranger vrias comunidades polticas, englobando, simultaneamente, os Estados cristos e os no cristos, ultrapassando o anquilosado conceito de Respublica Cristiana, realidade factual incapaz de fundamentar o aparecimento de um Direito das Gentes Universal. Destaquese, entre muitos, a obra de Francisco de Vitria, um dos autores mais significativos da Escola, que vai defender a orbis, como a () communaut des peuples de toute la terre, lampleur plnetaire de son horizon politique, lequel embrasse lensemble des Etats comme une unit naturelle (Antnio Truyol y Serra, 1982, p. 118). O reconhecimento dessa comunidade poltica derivava da igualdade existente entre todos os elementos, afastando, assim, o conceito de soberania em termos absolutos. Pelo que, encontramos nos autores desta escola a rejeio da ideia de Estado universal, submetido soberania do imperador ou do pontfice romano. O aparecimento do conceito de comunidade internacional derivava, assim, da aplicao de princpios bsicos da moral crist e do direito natural reus de la pense antique et mdivale, la situation changeante de laube des temps modernes (Antnio Truyol y Serra, 1982, p. 120). Da construo do conceito de comunidade internacional fizeram os autores da Escola Espanhola de Direito das Gentes derivar o princpio da solidariedade entre os Estados, o qual veio a ser concretizado, entre outros direitos, na defesa da liberdade de navegao e de comrcio entre os vrios Estados. Outra ideia presente na Neoescolstica centra-se no Direito Natural como pilar fundamental da formao do Direito, gerador do conceito de Direito Internacional Natural, mais tarde designado de Direito das Gentes. Os autores clarificam, no entanto, a diferena subjacente ao Direito Natural e ao Direito das Gentes, j que o primeiro encontra a sua fundamentao na natureza e o segundo no consentimento tcito dos povos (Antnio Fernandez Galiano, 1986). Para os escolsticos, o direito natural assentava numa base divina, possuindo natureza normativa e transcendente, o que traduz a ideia que () no constituye un repertrio de princpios axiolgicos o ticos, sino que contiene autnticos preceptos; o dicho de outro modo, es obligatorio y vigente, no meramente indicativo (Antnio Fernandez Galiano, 1986, p. 184). Fernandez Galiano corrobora o afirmado, mencionando: () el tema iusnaturalista fue de los que com mayor insistncia trataron los autores de la escuela y, obviamente, el que ms puede interesar aqui. (Antnio Fernandez Galiano, 1986, p. 185). 17

PROELIUM REVISTA

DA

ACADEMIA MILITAR

II A liberdade dos mares enquanto matria objecto de reflexo. A matria da liberdade de navegao, ou direito de navegao foi objecto de estudo e de descries apaixonadas por muitos autores da Neoescolstica. O prprio contexto histrico-jurdico auxiliava o tratamento da matria, a qual era abordada ao lado de temas to abrangentes como a origem do universo, a relao do homem com o seu Criador e a legitimidade da guerra face aos infiis. No presente trabalho dedicmos a nossa ateno aos nomes de Francisco de Vitria e Fernando Vsquez de Menchaca , por entendermos serem ilustrativos da corrente em estudo. Embora quase todos os autores da Neoescolstica tenham abordado a temtica em questo, encontramos nos autores acima referidos o tratamento da matria de forma individualizada. Citemos apenas alguns exemplos demonstrativos do afirmado. Antnio da Gama dedicou-se construo de uma teoria justificativa do imprio ultramarino portugus, desenvolvendo na sua Decisio CCCXXXV a tese da justia da guerra contra certos infiis in libro de juribus, quibus lusitanum imperium in Africa, ndia ac Guinea possidetur (Paulo Mera, 1937, p. 33). Tambm Jorge de Cabedo nas suas Decisiones CXCV do Livro I e Decisiones XLVI e XLVII do Livro II defende a soberania portuguesa sobre os mares, vindo Fernando Rebelo no seu tratado De obligationibus justitiae corroborar o mesmo entendimento. Bento Gil, por seu turno, nos seus Comentrios lei Ex hoc iure, Dig.,De justitiae et jure continua a linha de argumentao j sufragada pelos autores referidos completada agora com novas razes e adaptada s novas circunstncias de Portugal e Espanha (Paulo Mera, 1937, p. 33). De facto, apenas em Vitria e Menchaca encontramos a construo de uma doutrina especfica acerca da existncia de um direito de navegao, cujas teses esto suportadas com os vastos argumentos encontrados nas suas obras. certo que as linhas do pensamento dos autores em anlise so frequentemente revisitadas por outros cultores da Escola, mas a originalidade da construo terica neles que reside e se fundamenta.

III A liberdade dos mares nas obras dos doutrinadores Neoescolsticos. Francisco de Vitria e Vsquez de Menchaca em especial. Iniciamos a abordagem pela obra de Francisco de Vitria apelidado por alguns autores de Scrates espanhol, fundador do Direito Internacional moderno 18

A LIBERDADE

DOS

MARES

NO

PENSAMENTO

DE

FRANCISCO

DE

V ITRIA

VSQUEZ

DE

MENCHACA

e da escolstica espanhola. Joo Amndio Martins enaltece-o como o autor da doutrina de proteco dos povos existentes nas terras descobertas na Amrica, tendo construdo um humanismo teolgico-jurdico-social, elaborando uma nova teoria filosfica, social e poltica (Joo Amndio Martins da Silva, 1994, p. 37). Manifestou ainda o nosso autor a defesa de um liberalismo de pensamento, pouco comum poca, motivo explicativo das vrias crticas que lhe foram efectuadas (Joo Amndio Martins da Silva, 1994). Frei Francisco de Vitria inicia a sua obra pelo confronto de duas realidades: a escolstica medieval, mensageira da obra de So Toms de Aquino e a expanso ultramarina. Vejamos o percurso do nosso autor, de forma a compreendermos melhor a orientao do seu pensamento. Francisco de Vitria nasceu nos finais do sculo XV, em 1483, em Burgos. Ingressa na Ordem Dominicana atravs do convento de San Pablo de Burgos, em 1505, fazendo no ano seguinte a sua entrada na vida religiosa. Em 1526 gan, por oposicion, la ctedra de Prima Teolgica de la Universidad de Salamanca, ensenando tambin en la escuela de misioneiros que era su convento de S. Estban (Gran Enciclopdia Rialp, 1972, p. 634) 7. Ser exactamente na Universidade de Salamanca que Vitria ir exercer a sua actividade como acadmico, at ao ano de 1546, data da sua morte. A obra mais conhecida de Francisco de Vitria, Relectiones Theologicae, publicada em 1547, na qual encontramos o essencial da sua viso sobre o Direito Pblico e das Gentes. Ao lermos a sua obra verificamos que Vitria sofreu a influncia do humanismo renascentista, demonstrando entusiasmo pelo movimento renovador contemporneo deste perodo. Francisco de Vitria concebe a comunidade internacional como uma assembleia cuja base reside no Direito Natural. Truyol y Serra analisa a sua obra, salientando que Vitria encara a comunidade poltica como uma instituio de Direito natural, autnoma no mbito do fim temporal do
7

Relativamente a Santo Estvo, refere Joo Amndio Martins da Silva, em ob. cit., p. 65: Santo Estvo funcionava como placa giratria da renovao, fortalecendo o esprito religioso da disciplina, a observncia na orao, a prtica rigorosa do estudo e do trabalho, o culto do humanismo, a vivncia teolgica tomista e um acrisolado esprito evanglico. Alfobre de vocaes, preparava muitos missionrios, os quais vivendo a fora apostlica em terras da Nova Amrica, dignificavam a ordem religiosa e constatavam a realidade dos gentios com o antagonismo da aco dos conquistadores. () Fruto dessa nova mentalidade, Santo Estvo e a Universidade viveram, na 2. metade do sculo XVI, o apogeu espiritual e acadmico.

19

PROELIUM REVISTA

DA

ACADEMIA MILITAR

homem (Antnio Truyol y Serra, 1982, p. 76). Na realidade, a comunidade poltica resulta da natural sociabilidade humana, a qual, para Vitria, ultrapassa o mbito da famlia pela complexidade de exigncias que permite satisfazer (Antnio Truyol y Serra, 1982, p. 78), englobando todas as comunidades polticas estaduais. Esta comunidade poltica detm supremacia sobre as restantes comunidades particulares, daqui se concluindo pelo seu primado sobre as comunidades polticas particulares. clara a sua referncia ao bonum commune totius orbis, diante das exigncias do qual tm de ceder as do bem comum dos seus membros. (Antnio Truyol y Serra, 1946, p. 62) O Direito das Gentes, tal como concebido por Vitria, pode ser analisado atendendo a duas classificaes. Por um lado, como Direito Universal, comum a toda a humanidade, e nessa medida, Direito herdado da tradio romana, por outro lado, como Direito regulador das relaes dos povos entre si, e nessa medida, denominado ius inter gentes (Antnio Truyol y Serra, 1946). Miaja de la Muela menciona que, para caracterizar o ius gentium, Francisco de Vitria recuerda el Padre Francisco que, sgun la doctrina tomista, Derecho natural es lo que por su naturaleza est commensurado a outro. (Adolfo Miaja de la Muela, 1955, p. 245). Debruando-se especificamente sobre a matria objecto do presente trabalho, o nosso autor, na sua obra Relectio prior de Indiis recenter inventis, de 1539 dedica-se ao tema da ocupao espanhola da Amrica e das consequncias da decorrentes. Para Miaja de la Muela foi esta obra responsvel pela reconhecida notoriedade atribuda a este autor, ficando a ser designado como o fundador do Direito Internacional. No captulo segundo da obra, Vitria identifica e analisa os ttulos no legtimos da conquista espanhola, refutando-os a todos de igual maneira: a autoridade universal do Imperador, a autoridade do Pontfice romano, o direito de descoberta, no querer los ndios recibir la fe Cristiana, os pecados dos brbaros, a eleccin voluntria e una donacin especial de Dios (Francisco de Vitria, 1539, pp. 116 e ss). Procurando assim, alicerar a sua fundamentao, refere-se aquilo que designa de ttulos legtimos: () propagacin de la religion Cristiana () si alguns brbaros se convierten al cristianismo y sus prncipes quieren, por la fuerza y el miedo, volverlos a la idiolatria; a si una buena parte de los ndios son cristianos de hecho, el Papa puede, habiendo cauza razonable, darles un prncipe Cristiano; por razon de 20

A LIBERDADE

DOS

MARES

NO

PENSAMENTO

DE

FRANCISCO

DE

V ITRIA

VSQUEZ

DE

MENCHACA

amistad y alianza; que los brbaros, diatando poo de los amentes, no sea aptos para formar y administrar una republica legitima (Francisco de Vitria, 1539, pp. 116 e ss). De salientar que os ttulos referidos no valem em termos absolutos. A respectiva legitimidade depende da reunio de um conjunto de circunstncias que o nosso autor acaba por no concretizar. possvel, no entanto, concluir que Vitria concebeu a possibilidade de reunio dos vrios ttulos invocados, sendo desta complementaridade que a legitimidade de conquista se efectivaria. Centrando-nos no primeiro ttulo de ocupao efectiva, por ser aquele que constitui o objecto de interesse do presente trabalho Francisco de Vitria refere que los espanoles tienen derecho a recorrer los territrios de los ndios y a permanecer all mientras no causen danos a los brbaros y stos no pueden prohbrselo (Gran Enciclopdia Rialp, 1972, p. 634). Consequentemente, Vitria justifica a existncia deste dever com a respectiva prestao por parte dos povos ocupados: a faculdade de ocupao reconhecida aos espanhis era correspectiva do dever dos nativos, de permitir, ou pelo menos, no impedir, que esta deslocao se realizasse (Francisco de Vitria, 1539). Qual o fundamento subjacente a este direito? Vitria refere-se ao Direito Natural, como ordenamento regulador das relaes da comunidade internacional, justificativo do aparecimento de um princpio de solidariedade natural entre os povos. No mesmo sentido se refere Truyol y Serra que expressamente considera a comunidade internacional como o resultado da sociabilidade natural do homem, com alcance universal (Antnio Truyol y Serra, 1982, p. 62). Lus Garcia Arias analisa o entendimento de Vitria, direccionando-o ao reconhecimento da existncia de um ius communicationis, o qual tem por base dois corolrios: a) o direito de peregrinao e b) o direito de comrcio, defendendo, assim, a liberdade de navegao e de comrcio ao nvel internacional (Lus Garcia Arias, 1964). Com base no princpio referido Francisco de Vitria conferiu legitimidade ocupao do novo mundo pelos espanhis, j que, no que respeita liberdade comercial importndoles los productos de los que ellos carecen y extrayendo de all los bienes en los que ellos abundan (Jos Barrientos Garcia, 1985, p. 119) se concretiza o princpio da cooperao entre as comunidades ao nvel internacional. Evidentemente que a aceitao do princpio 21

PROELIUM REVISTA

DA

ACADEMIA MILITAR

em referncia reconhece a incapacidade dos Estados para se proverem autonomamente, justificando-se a partilha de necessidades no espao internacional. No entanto, Vitria considera que esta incapacidade de sustento individual no deve ser encarada como limitativa, mas como um mecanismo de equilbrio da comunidade internacional. Assim se poder justificar a liberdade de circulao como meio de obteno/satisfao de necessidades (Antnio Truyol y Serra, 1982). No Captulo III da sua obra Vitria analisa concretamente a questo da liberdade de navegao, como corolrio da liberdade de comunicao. Refere, assim, o nosso autor: () Qu raza de hombres es esta, o que nacin tan barbara que permite un trato semejante prohibiendo acercanos a sus costas? Octavo, todo animal ama a sua semejante. Luego parece que la amistad entre los hombres es de derecho natural y que es contra la naturaleza estorbar el comercio y la comunicacin entre hombres que no causan ningn dano. Hace el noveno aquel texto de San Mateo: Era peregrino y no me recogisteis. Por conseguiente, como el recibir a los huspedes parece ser de derecho natural, aquella sententia de Cristo se aplicar a todos. Dcimo, por derecho natural, son comunes a todos el Aire, el agua corriente y el mar, los rios y los puertos; y por derecho de gentes pueden las naves atracar en ellos, segn se dice en las Instituciones, y por la misma razn las vias publicas. Por tanto su uso no puede vedarse a nadie. De onde se sigue que los brbaros cometeran injusticia contra los espanoles, si les prohibieran entrar en sus territorios (Luciano Perena Vicente, 1967, p. 79). Depreende-se, assim, que para Vitria, a liberdade de navegao um princpio de direito das gentes, pelo que se verifica ser impossvel a invocao da titularidade deste direito por qualquer Estado. O nosso autor desenvolve o seu raciocnio e refere que, caso exista impedimento ao exerccio deste direito, legtima a resistncia dos colonizadores, tomando todas as diligncias que se considerem convenientes. Como ltimo argumento poder justificar-se o recurso guerra, como meio de reparao da injria praticada. Novamente encontramos o Direito Natural como o argumento fundador da liberdade de navegao. Em nome do princpio da cooperao internacional entre os Estados existe legitimidade para que se reconhea a liberdade de circulao. A prpria natureza comunitria da gua corrente, do mar e do 22

A LIBERDADE

DOS

MARES

NO

PENSAMENTO

DE

FRANCISCO

DE

V ITRIA

VSQUEZ

DE

MENCHACA

ar impedem a proibio de utilizao por parte de quem pretenda reivindicar a respectiva propriedade. portanto, uma questo de impossibilidade jurdica de apropriao e consequente limitao de fruio. O direito de navegao surge, em consequncia, como princpio de saudvel convivncia interestadual, e assim dever ser respeitado. Fernando Vsquez de Menchaca nasceu em Valladolid, em 1512, tendo estudado Direito Civil e Cannico na Universidade de Salamanca. Em 1551 ganha a ctedra de Instituta na mesma Universidade, desenvolvendo uma curta carreira acadmica. As suas obras completas formam seis volumes. Os dois primeiros contm as Controversium Illustrium, o terceiro volume composto pela De successionum progresu, sendo o quarto, quinto e sexto volumes constitudos pela obra De succesionum creatione. Das vrias obras que elaborou, destacam-se a De vero naturale iure, que se perdeu e as Controversium illustrum aliarum que usu frequentium libri tres, a sua obra mais conhecida, reeditada em 1931, pela Universidade de Valladolid, juntamente com a traduo efectuada por Don Fidel Rodriguez Alcalde. Contrariamente a Francisco de Vitria, que era telogo, dedicando-se, assim, principalmente, s questes relacionadas com a teologia, Menchaca essencialmente um jurista, fruto do renascimento e da herana recebida pela tradio romanstica medieval. Nas Controversarium Illustrum o nosso autor vai dedicar-se ao tratamento de vrias reas do direito, entre elas, a liberdade dos mares, tendo elaborado no captulo LXXXIX uma teoria geral do Direito das Gentes. Dedicando especial ateno questo da liberdade de navegao, o nosso autor, em articulao com a ideia imperial, aceita a defesa do ius communicationis de Francisco de Vitria, j enunciado na Relectio de indiis como primeiro ttulo de legitimao da conquista espanhola da Amrica, desenvolvendo este conceito, para alm do efectuado pelo seu antecessor. Ter sido efectivamente o desenvolvimento autnomo conferido temtica em causa que o tornou pioneiro na matria. O reconhecimento da soberania universal do imperador e a aceitao das limitaes ao direito de navegao colidiam com o princpio da solidariedade, regulador das relaes estabelecidas ao nvel internacional. Neste mesmo sentido nos refere Camilo Barcia Trelles, no seu estudo acerca da obra do autor em referncia: () si Vasquez de Menchaca rduit en cendres lde impriale, cest quil considere le monde contemporain comme ayant dpass cette 23

PROELIUM REVISTA

DA

ACADEMIA MILITAR

poque atomisatrice des hirarchies et regarde comme une aspiration dsormais irralisable celle que caressent les lgistes obstines galvaniser une ide impriale que le temps a irrparablement prive de lactualit (Camillo Barcia Trelles, 1939, p. 494). A posio assumida por Vsquez de Menchaca nas Controversiae Illustrae, em defesa do princpio da liberdade dos mares colide frontalmente com os interesses existentes poca por parte de Espanha qui en tant que seule puissance coloniale dalors, avec le Portugal, avait tout gagner jouir du monopole de certaines mers (Antnio Truyol y Serra, 1958, p. 134). Sendo Menchaca sbdito de Filipe II le plus puissant de tous et auquel il est pleinement dvou, jusquau point dtre son rpresentant directe du Concile de Trente (Camillo Barcia Trelles, 1939, p. 505) a sua argumentao era vista com alguma antipatia pelo poder institudo. Referindo-se sua posio sobre a temtica da liberdade dos mares e alicerando a respectiva fundamentao, Menchaca procede ao estudo dos principais argumentos invocados por genoveses e venezianos para justificar a soberania martima. Destaquemos ento, trs ttulos de legitimidade: a) a ocupao, b) a prescrio e c) o costume. Ao analisar cada um dos elementos referidos Menchaca pretende demonstrar a incapacidade destes para fundamentar as possveis pretenses de soberania martima. semelhana da argumentao exposta pelos seus colegas da Escola Espanhola, Menchaca concebia a liberdade de navegao como um corolrio do Direito Natural, e desta forma, inviolvel. (Camillo Barcia Trelles, 1939) Comecemos pela ocupao. Para se adquirir a propriedade de um bem atravs da ocupao necessrio que nos encontremos perante uma res nullius , isto , que a coisa em si mesma no seja considerada propriedade de algum, uma vez que se encontra fora do negcio jurdico. Ora, o mar, por definio, encontra-se, no entender de Menchaca, inserido nas coisas comuns : () Muy de outra suerte acontece dice Menchaca com el domnio del mar, que desde el origen del mundo, hasta nuestros dias, siempre fu y es comn, no habindose mudado esse derecho por parte alguna, como es sabido (Adolfo Miaja de la Muela, 1932, p. 63). Menchaca refere ainda que a caracterizao do mar como coisa comum no uma classificao susceptvel de ser alterada, considerando que a sua origem radica no Direito das Gentes. Donde, a impossibilidade de ocupao do mar, no podendo esta argumentao fundamentar uma 24

A LIBERDADE

DOS

MARES

NO

PENSAMENTO

DE

FRANCISCO

DE

V ITRIA

VSQUEZ

DE

MENCHACA

pretensa soberania martima no alto mar. (Adolfo Miaja de la Muela, 1932, p. 66) De seguida procede o nosso autor anlise do segundo ttulo invocado para fundamentar a posio veneziana e genoveza: a prescrio. A propsito deste ttulo refere Menchaca: Lo necio de tales opiniones dice Menchaca refindose a las de los defensores de la usucapin del mar aparece claramente si considerarmos que cada una de esas naciones no puede prescribir contra si mesma (es decir, la Repblica veneciana contra ella; la de Gnova contra si mesma, el reino de Espana contra s y la monarquia lusitana contra ella misma) puesto que segn las Instituciones, debe existir en la prescription diferencia entre agente y paciente. Contra otras naciones menos aun puede prescribir, porque el derecho de prescripcin es meramente civil, segn ya mostramos. Por consiguinte, tal derecho cesa cuando la cuestin es entre pueblos o entre prncipes que no reconocen superior en lo temporal. Y como las leyes meramente civiles de cada regin no son consideradas por los pueblos, naciones o indivduos extranjeros como tal Derecho, claro est que tendremos que recurrir al Derecho comn de gentes primitivo o secundrio, y obrar de conformidad a l. Ahora bien, por este Derecho jams fu admitida la prescription y usucapin del mar, luego queda demostrada la falsedad de la mencionada tesis. (Adolfo Miaja de la Muela, 1932, pp. 63 e 64). Analisando a conformidade da prescrio com o Direito Natural, Menchaca estuda as opinies de variados juristas, acabando por concluir afirmativamente, uma vez que sil est injuste, daprs le droit naturel que lun augmente son patrimoine par le tort inflig lautre () nanmoins, ces prceptes, tout fils de lquit, cessent par la volont et concession du matre mme (Camillo Barcia Trelles, 1939, p. 496). Admitindo a validade da prescrio nos termos mencionados, o nosso autor passa a analisar a prescrio ao nvel das relaes internacionais, de forma a legitimar a invocao deste argumento por parte dos Estados. Assim, no Captulo LXXXIX do Livro II das Controversias , aps a anlise da legitimidade invocada pela Igreja, refere-se impossibilidade de prescrio por parte de lugares pblicos e comuns, de acordo com o estabelecido no Direito das Gentes. Deste princpio o nosso autor conclui que o mar, como coisa comum, no pode ser objecto de apropriao por parte de nenhuma comunidade, refutando, portanto, o argumento do 25

PROELIUM REVISTA

DA

ACADEMIA MILITAR

costume imemorial invocado pelos romanos. Em face do que Menchaca critica a posio portuguesa que invoca a aquisio de soberania mediante prescrio do direito de navegao no mar das ndias orientais, recusando a liberdade de circulao aos demais povos. Na realidade, o oceano tem conservado a sua natureza inaltervel, razo pela qual ni le temps, ni lusage, ne peuvent rien contre cette permanence (Camillo Barcia Trelles, 1939, p. 501). Outro argumento invocado por Menchaca em defesa da liberdade de navegao relaciona-se com a consagrao do princpio da solidariedade. Como nos refere Miaja de la Muela, la libertad de los mares es, pues, una consecuencia en el pensamiento de Menchaca de su concepcion de la solidariedade internacional (Adolfo Miaja de la Muela, 1932, p. 66). Para fundamentar o princpio referido Menchaca invoca argumentos de natureza religiosa e jurdica. Relativamente aos primeiros refere que, luz dos preceitos dos Evangelhos existe uma ideia de solidariedade inerente nas relaes entre iguais, no caso concreto, Estados. A sustentao jurdica relaciona-se com o facto de, de acordo com o princpio da solidariedade se justificar uma necessria cooperao entre os Estados, fundamentada no Direito Natural. Em face do que, a doutrina contrria aceitao da liberdade de navegao contradiz as regras bsicas de convivncia existentes entre os Estados, que devem respeito aos princpios de Direito Natural.

26

A LIBERDADE

DOS

MARES

NO

PENSAMENTO

DE

FRANCISCO

DE

V ITRIA

VSQUEZ

DE

MENCHACA

BIBLIOGRAFIA

Livros ALBUQUERQUE, Ruy e Martim (2005). Histria do Direito Portugus, 1. volume, 12. edio, Sintra. ARIAS, Lus Garcia (1964). Estudos de Historia y doctrina del derecho internacional, Instituto de Estdios Polticos, Madrid. GALIANO, Antnio Fernandez (1986). Derecho Natural (introduccin filosofica al Derecho), quinta ediccin, Salamanca. GARCIA, Jos Barrientos (1985). Un siglo de moral econmica en Salamanca (1526-1629) Francisco de Vitria e Domingo de Soto, Salamanca. MALTEZ, Jos Adelino (1999). Princpios de Cincia Poltica, O Problema do Direito (II vol.), ISCSP, Lisboa. MENCHACA, Fernando Vasquez de (1932). Internacinalistas espanoles del siglo XVI, Madrid. MERA, Paulo (1941). Suarez, Grcio, Hobbes, Armnio Amado Editor, Coimbra. MUELA, Adolfo Miaja de la (1955). Introduccin al Derecho Internacional Publico, segunda edicin, Madrid. PRATS, James Brufau (1989). La Escuela de Salamanca ante el descubrimiento del Nuevo Mundo, Salamanca. ROMMEN, Heinrich (1998). The Natural law a study in legal and social History and Philosophy, traduzido por Thomas R. Harley, Indianapolis. SERRA, Antnio Truyol y (1946). OS Princpios do Direito Internacional nos trabalhos de Francisco de Vitria, Madrid. SERRA, Antnio Truyol y (1958). Gnese et fondements spirituals de lide dune communaut universelle, Lisboa. 27

PROELIUM REVISTA

DA

ACADEMIA MILITAR

SERRA, Antnio Truyol y (1982). Histria da Filosofia do Direito e do Estado, Lous. SILVA, Joo A. Martins da (1994). O Pensamento Poltico e Social de Frei Francisco de Vitria, APPACDM, Braga. VECCHIO, Giorgio (1959). Lies de Filosofia do Direito, volume I, Coimbra. VICENTE, Luciano Perena (1967). Escritos Polticos, Seleccin, Buenos Aires.

Artigos em Revistas MERA, Paulo (1937). Os jurisconsultos portugueses e a doutrina do mare clausum, in Vrios, Novos Estudos de Histria do Direito, Coimbra, p. 19 - 45. TRELLES, Camilo Barcia (1939-I). Vasquez de Menchaca (1512-1569), Lcole espagnole du Droit International du XVI sicle, in Vrios, Recueil des Cours, tomo 67, p. 430 534.

Enciclopdias GRAN ENCICLOPEDIA RIALP (1972). volume VII, Madrid. ENCICLOPEDIA FILOSFICA (1957). Istituto per la Collaborazione Culturale, volume V, Roma.

28

S-ar putea să vă placă și