Sunteți pe pagina 1din 220

1

www.ebooksbrasil.org
2

A Muliidao Crininosa Ensaio dc Psicologia
Colciiva
Sciio SigIclc (1868-1913}

Traduao
Adolfo Lina

Ediao
cDoolsDrasil

Fonic digiial. digiializaao da cdiao cn acl
Organizaao Sincs
Fio 1954
Os ncgriios foran clininados, as iialicas foran
naniidas, a oriografia aiualizada, os noncs
conscrvados cn sua grafia original.

A iraduao da fonic digiializada foi conulsada,
ara dirinir duvidas, con Sciio SigIclc, Lu ouc
cnncc - Essu dc scIoogc cnncc,
iraduii dc l'Iialicn ar Paul Vigny.
Disonvcl cn. Lcs classiqucs dcs scicnccs
socialcs
classiqucs.uqac.ca/classiqucs
Noic. Cciic cdiiion nuncriquc a cic rcaliscc
gracc Mnc Marisicla Dlcggi Tonasini, avocaic,
dc Porio Alcgrc - Fio Crandc do Sul, au Drcsil,
qui a cu la gcniillcssc dc nous rcicr
gracicuscncni cc livrc rovcnani dc sa rorc
lillioiIcquc."
3

Fcconcnda-sc ao lciior a lciiura da iraduao
franccsa.
Ha discrcancias rclcvanics cnirc a rcscnic
cdiao c aqucla.

Caa
AufgclracIic Arlciicr wcrfcn dcn
Dciriclsingcnicur Wairin aus dcn Fcnsicr dcr
Crulcnvcrwaliung, Dccazcvillc 1884.
HolzsiicI in. L'Illusiraiion, 6. Fclruar 1886
Fonic.
DHM - DcuiscIcs HisioriscIcs Muscun
www.dIn.dc

CoyrigIi
2006 Sciio SigIclc
4

ndice
O Auior c a Olra. 5
A MULTIDO CFIMINOSA. 8
APENDICE. 9
INTFODUO. 11
A SOCIOLOCIA E A PSICOLOCIA COLETIVA
CAPTULO I. 33
A PSICO-FISIOLOCIA DA MULTIDO
CAPTULO II. 82
AS MULTIDES CFIMINOSAS
CAPTULO III. 116
CONCLUSES JUFDICAS
APENDICE. 148
O dcsoiisno da naioria c a sicologia colciiva
Noias. 159
5

O Autor e a Obra

Sciio SigIclc, naiural dc Drcscia, nasccu cn
una grandc fanlia dc jurisias iialianos. Scu ai,
nagisirado, foi rocurador do rci cn Palcrno nos
anos scguinics a Unificaao Iialiana. Aos os
csiudos sccundarios, rosscguiu, con o
crininalisia Enrico Fcrri, csiudos dc dirciio cn
conanIia dc fuiuros ncnlros da corrcnic
lonlrosiana. Cugliclno Fcrrcro c ianlcn Adolfo
Zcrloglio. Consagrou sua icsc dc laurca ao
fcnncno da cunlicidadc.
Mas foi or dois ariigos solrc a nuliidao
crininosa ullicados cn 1891, na rcvisia dc
Lonlroso, o AcIuo d PscIutu, quc sc iornou
conIccido. Esics dois ariigos rcunidos fornaran
o nuclco dc sua olra naior, Lu Fou dcnqucntc,
ullicada a scguir c quc sc iornou logo Icst-scc
nundial coca. O livro icvc cn scguida una
iraduao franccsa, sol o iiulo dc Lu Fouc
cnncc. A olra iraia dos fcnncnos da
associaao, do coniagio c dcsnonia os
nccanisno cn jogo no scio dc una nuliidao.
SigIclc dcnonsira o irrcncdiavcl cndor
crininal das associacs colciivas. Cusiavc Lc
Don insirou-sc cn grandc ncdida ncsias idcias,
scn ncnciona-las, ara scus rorios iralalIos.
SigIclc, ja cclclrc, anliou suas csquisas no
6
donnio da sicologia colciiva. Na Frana, Zola,
DurlIcin c Nordau uiilizaran suas dcscolcrias
nos donnios das lciras, da sociologia c da
oliica. SigIclc ullicou na Frana Lu
scIoogc dcs scctcs (1895} c novas cdics dc
Lu Fouc Cnncc cn quc icniou cncndar sua
lciiura ncgaiiva da nuliidao.
Lccionou nas univcrsidadcs dc Druclas,
Fona c Pisa.
Na virada do scculo, iornou-sc niliianic aiivo
no Trcniino, sua rcgiao dc origcn, cniao sol
doninaao ausiraca. Pouco a ouco, foi dciando
dc lado os iralalIos sociologicos ara sc dcdicar
inicgralncnic ao jornalisno c aos csiudos
oliicos. Scus uliinos iralalIos vcrsaran solrc
a qucsiao nacional c o Irridcniisno, do qual foi
un dos icoricos. Eulso clos ausiracos do
Trcniino, cn razao dc scu aiivisno, falcccu cn
Florcna cn 1913.
O rcscnic iiulo, Ia nuiio csgoiado,
disonvcl cono livro raro" cn alguns sclos
onlinc, arccc icr sido iraduzido dc una das
rinciras cdics cn iialiano. Una cdiao nais
conlcia, c nais acurada, cn franccs, csia
disonvcl na wcl no siic Lcs cussqucs dcs
sccnccs socucs |classiqucs.uqac.ca|.
Nao c una rcroduao inicgral da cdiao
digiializada. Evidcnics crros iiograficos c alguns
ouiros foran corrigidos ou indicados. Scrvc cono
un rinciro coniaio con csia olra csscncial,
7
nas, ara rcfcrcncias lilliograficas c uso
acadcnico, c aliancnic rcconcndavcl a lciiura da
iraduao franccsa, disonvcl onlinc no cndcrco
acina. Muiios icios quc aqui aarcccn cono
noias foran incororadas clo auior ao coro do
livro.
Tcoionio Sincs
Ouiono dc 2006
8

SCIPIO SIGHELE
A MULTIDO CRIMINOSA
Ensuo dc Pscoogu Coctuu
9

APNDICE

O cstudo dos cncs du nutduo c
ntccssuntssno, ncuncntc nunu cocu cn
quc dcsdc us gcucs dos ocuos utc uos
notns Icos, us uocncus coctuus du cIc
nuo utun. Puccc quc quc dc tcnos u tcnos
uuu-sc, o un cnc, dc todos os
csscntncntos quc us docs c nus sodus
ucunuuun ncu.
Accsccntcnos quc o ussunto, undu quc dc
gundc notuncu socu c udcu, c toduuu,
nouo. A ccncu, cono os tIunus, nuncu
cnsuun quc, us uczcs, cn ugu dc un s
nduduo, o cnnoso udcssc sc unu nutduo.
uundo ucnos uuccc cuntc os tIunus
uguns nduduos, quc odc cndc no nco dc
un tunuto, os uzcs cccn tc duntc dc s
Ioncns quc, o s os, uountuuncntc,
ucun usscntu-sc ncsscs Iuncos nuncs; uo
usso quc nuo suo nus do quc uguns nuuugos
unudos u cu tcncstudc scogcu, quc os
uustuu scn o suIccn.
E otunto undu nus ncccssuo do quc
ntccssuntc cstudu o oIcnu du nutduo
cnnosu.
Tcntc uzc-o, cnIou ncctuncntc. A
scoogu coctuu c unu ccncu undu nunt; u
10
scoogu du nutduo dc quc cu c utc c
ccscntu o scu guu nus ugudo, nu nusccu
ugou.
PccncI, ncstu cduo, nutus ucunus c
cog uuos cos du ncu cduo tuunu. Sc,
no cntunto, quc ucnus uncc os unduncntos dc
un cstudo ongo c dc. Mus cuc sutscto con
u nnIu oIu, sc cu dcsctu cn outos o dcsco
dc uzc ncIo c nus do quc z; cz,
ncuncntc, sc us concusocs udcus, u quc
cIcgo, ocn ucoIdus nos TIunus.
S. S.
11

INTRODUO
A SOCIOLOGIA E A PSICOLOGIA
COLETIVA

Nos faios sicologicos, a rcuniao dos indivduos
nao da un rcsuliado igual sona dc cada un
dclcs.
ENFICO FEFFI.

I
Dccn a un cdrciro cscrcvc H. Scnccr
iijolos lcn cozidos, duros, dc arcsias vivas, c
clc odcra consiruir scn arganassa una arcdc
lasianic solida, dc grandc aliura. Sc, clo
conirario, os iijolos sao fciios dc na argila, sc a
sua cozcdura foi irrcgular, sc sao ioscos,
fcndidos, quclrados, scr-lIc-a inossvcl
consiruir scn arganassa una arcdc igual
rincira cn aliura c csialilidadc. Quando un
ocrario iralalIa nun arscnal a cnilIar lalas
dc ariilIaria, cssas nassas csfcricas nao sc
acondicionan cono sc acondicionan iijolos. Ha
ara as ilIas dc lalas fornas dcfinidas. o
iciracdro, a iranidc dc lasc quadrada c o solido
dc lasc rciangular icrninado or una arcsia.
Cada una dcsias fornas crniic olicr a sinciria
12
c a csialilidadc quc sao inconaivcis con iodas
as fornas dc faccs vcriicais ou nuiio inclinadas.
Sc, ainda, cn vcz dc lalas csfcricas do ncsno
volunc sc iraiassc dc cnilIar calIaus
irrcgularcs, ncio arrcdondados c dc difcrcnic
grossura, fora scria rcnunciar s fornas
gconciricas dcfinidas. O ocrario so odcra olicr
un anonioado insiavcl, scn angulos c scn
sucrfcics rcgularcs.
Aroinando csics faios c rocurando
dcduzir dclcs una vcrdadc gcral, vcnos quc o
caraicr do agrcgado csia dcicrninado clos
caracicrcs das unidadcs quc o concn.
Sc assanos dcsias unidadcs visvcis c
iangvcis s quc considcran os fsicos c os
qunicos c quc consiiiucn as nassas naicriais,
nos vcrificanos o ncsno rinciio. Para cada un
dcsics scudo clcncnios, ara cada un dos scus
conosios, ara cada nova conlinaao dcsics
conosios, cisic una forna ariicular dc
crisializaao. Ainda quc csics crisiais difiran dc
grandcza, ainda quc ossanos nodificar
dcslasiando os scus angulos c as suas arcsias. o
scu iio dc csiruiura fica consianic, cono a
clivagcn c a rova. Todas as csccics dc
nolcculas icn fornas crisialinas ariicularcs,
confornc as quais clas agrcgan. A rclaao cnirc a
naiurcza das nolcculas c o scu nodo dc
crisializaao c dc ial nodo consianic, quc, scndo
dadas duas csccics dc nolcculas roinas una
13
da ouira clas suas rcacs qunicas, odcnos
rcvcr con ccricza quc os scus sisicnas dc
crisializaao scrao nuiio aroinados. En suna,
csianos no dirciio dc afirnar scn Icsiiaao,
cono un rcsuliado dcnonsirado cla fsica c cla
qunica, quc cn iodos os fcnncnos quc
arcscnia a naicria organica, a naiurcza dos
clcncnios dcicrnina ccrios caracicrcs nos
agrcgados.
Esic rincio vcrifica-sc igualncnic nos
agrcgados quc cnconiranos na naicria viva. Na
sulsiancia dc cada csccic dc lania ou dc
aninal, Ia una icndcncia ara a csiruiura dcssa
lania ou dcssc aninal, icndcncia consiaiada aic
cvidcncia cn quc iodos os casos cn quc as
condics da crsisicncia da vida sao
suficicnicncnic sinlcs, c cn quc os iccidos nao
icn adquirido una csiruiura nuiio dclicada ara
sc rcsiar a una nova aconodaao. Nos aninais,
o ccnlo iania vcz ciiado do olio faz rcssaliar
a vcrdadc. Quando o corianos cn cdaos, cada
fragncnio c un olio doiado da ncsna
organizaao c das ncsnas faculdadcs quc o
aninal iniciro. Nas lanias, o ccnlo da Icgonu
c ianlcn frisanic. ncicndo cn icrra un cdao
dc folIa, vcnos dcscnvolvcr-sc una lania
conlcia.
A ncsna vcrdadc sc nanifcsia nas
socicdadcs nais ou ncnos dcfinidas quc fornan
os scrcs infcriorcs. Qucr cssas socicdadcs nao sc
14
cononIan scnao dc una rcuniao confusa, qucr
consiiiuan una csccic dc organizaao con
divisao dc iralalIo cnirc os scus ncnlros,
casos quc sc dao frcqucnicncnic as
roricdadcs dos clcncnios sao ainda
dcicrninanics. Scndo dada a csiruiura dos
indivduos con insiinios quc dcla rcsulian, a
conunidadc fornada or csscs indivduos
arcscniara forosancnic ccrias caracicrsiicas c
ncnIuna conunidadc quc arcscnic as ncsnas
caracicrsiicas odcra scr fornada or indivduos
doiados douira csiruiura c dc insiinios
difcrcnics
(1}
."
Ora, iodo aquclc quc sacudiu o jugo dos
rcconcciios da icologia c da nciafsica c quc
salc so cisiir una lci ara a Iunanidadc cono
ara o univcrso; iodo aquclc quc conIccc, ncsno
dc un nodo nuiio sucrficial, a icoria da
cvoluao, nao ccrincniara ncnIuna
dificuldadc, ara conrccndcr os agrcgados dc
Ioncns na fornula dc Scnccr.
Dizcr quc as qualidadcs das arics
dcicrninan as qualidadcs do iodo, c, con cfciio,
cnunciar una vcrdadc quc sc alica ianio
socicdadc cono ao nais. Foi solrc csia vcrdadc
quc Scnccr fundou a sua conccao da
sociologia, ondo cono aiona cicnifico quc os
caracicrcs rinciais da socicdadc Iunana
corrcsondcn aos caracicrcs rinciais do
Ioncn
(2}
.
15
Faiificou assin a idcia dc Augusio Conic,
quc rcsunindo o ncsno cnsancnio, dissc. quc
u soccdudc Iununu dcuc sc consdcudu cono
un s Ioncn quc tcnIu cxstdo scnc"
(3}
.
ScIocnIaucr ianlcn cIcgou ncsna
conclusao. Dcsdc os icnos nais rcnoios, icn-
sc scnrc considcrado o Ioncn cono un
ncocosno; invcrii a roosiao c rovci quc o
nundo c un nucuntoo, ncsic scniido. quc a
voniadc c a rcrcscniaao dao a dcfiniao da
sulsiancia do nundo iao conlcia cono a do
Ioncn"
(4}
.
A conccao dc ScIocnIaucr aric dc un
rincio inicirancnic difcrcnic daquclc cn quc
sc fundan a conccao dc Conic c a dc Scnccr.
Con cfciio, a filosofia dc ScIocnIaucr, osio
quc cnccrrc aginas cslcndidas, diiadas or un
nciodo osiiivo, c iodavia icorica c u o; ao
asso quc as dc Scnccr c Conic sao lascadas
na olscrvaao c na ccricncia. O onio dc
ariida c, orianio, difcrcnic, nas o fin aiingido
c o ncsno. ScIocnIaucr afirna quc o nundo c
un nucuntoo, c or csia unica alavra,
dcrivada do grcgo, crinc o ncsno cnsancnio
quc Conic c Scnccr.
E, ondo inicirancnic dc lado, or agora, a
qucsiao da analogia cnirc o Ioncn c a socicdadc
Iunana, quc odc lcvar ao onio dc fazcr da
socicdadc un vcrdadciro organisno
(5}
c ossvcl
ncgar quc Iaja cn ioda a socicdadc, fcnncnos
16
quc sao o rcsuliado naiural dos fcnncnos dados
clos ncnlros da diia socicdadc; quc, nouiros
icrnos, o agrcgado arcscnia una scric dc
roricdadcs dcicrninada cla scric das
roricdadcs das suas arics? Dasia cnsar o
quc aconicccria sc o Ioncn iivcssc rcfcrcncia
or aquclc quc lIc iivcssc fciio nal, ara
conrccndcr quc as rclacs sociais scrian
conlciancnic oosias (sc isso fossc ossvcl} s
rclacs sociais aiuais, csialclccidas na
icndcncia incrcnic ao Ioncn dc rcfcrir qucn
lIc da nais razcr. Dasia cnsar o quc succdcria
sc, cn vcz dc rocurar os ncios nais faccis dc
alcanar un fin dcicrninado, os Ioncns
rocurasscn os ncios nais difccis dc cIcgar a
cssc fin, ara conrccndcr quc a socicdadc
(adniiindo quc udcssc cisiir una cn iais
condics} nao sc arcccria nada con a quc
conIcccnos.
Esia analogia dc csiruiura c, or
conscguinic, dc funcs quc sc nosira cvidcnic c
inconicsiavcl cnirc o Ioncn c a socicdadc,
cnconirano-la dc novo, nao so nos caracicrcs
gcrais nas ianlcn nalguns caracicrcs
ariicularcs, cnirc os indivduos cricnccnics a
una dcicrninada classc c csia ncsna classc
considcrada cono un scr colciivo.
Salcnos quc a socicdadc nao c un iodo
Ionogcnco c igual cn cada una das suas arics,
nas anics una ocIu dc Iuo, onudu
17
cntuncntc dc dcsoos tunsotudos o unu
scc nntu dc sccs
(6}
, un organisno quc icn,
cono o coro aninal, iccidos dc difcrcnic
csiruiura c dc difcrcnic scnsililidadc. Ora. csics
iccidos, ou canadas, ou gruos sociais, quc sc
fornaran ouco a ouco con o icno, cla
assagcn coninua c rogrcssiva do sinlcs ao
conosio, do Ionogcnco ao Icicrogcnco, no
quc consisic a lci dc cvoluao
(7}
, csics iccidos
icn, cono os divcrsos iccidos das lanias c dos
aninais, caracicrcs organicos c squicos,
rorios dc cada un dclcs, c quc rcroduzcn os
caracicrcs cscciais dos indivduos quc fazcn
aric dc iais gruos.
A nais vulgar olscrvaao rova-nos isso
largancnic. Sc lananos un olIar cla Iisioria,
vcnos quc as aniigas scaracs cnirc
vcnccdorcs c vcncidos, cnirc scnIorcs c cscravos,
cnirc nolrcs c lclcus, nao cran soncnic
diviscs oliicas c cconnicas, nas ianlcn
dcsignavan rcalncnic nundos difcrcnics.
Educaao, linguagcn, cosiuncs, irajos, nanciras
dc scr, iudo iinIa una caraicr csccial, rcgulado
or scvcrssinos Ialiios c, aic, or fornulas
iradicionais cscriias, s quais nao cra crniiido a
ningucn sulirair-sc
(8}
.
E qucn nao salc quc a arisiocracia, do
ialcnio, do dinIciro c do novincnio a
nagisiraiura, o clcro, a nilcia, o ovo, cnfin
iodas as classcs sociais quc rcrcscnian na
18
aiualidadc sol una forna clciiva c csonianca,
as aniigas custus dcicrninadas unicancnic cla
rclaao Icrcdiiaria, iraduzcn caiancnic no scu
csriio c nas suas nanifcsiacs colciivas, nao
so os caracicrcs gcrais do Ioncn, nas ianlcn
os caracicrcs do arisiocraia, do nagisirado, do
adrc, do soldado? Qucn nao salc quc os
Ialiios, as idcias, os scniincnios, as icndcncias,
nuna alavra, as funcs rorias dc cada una
dcsias classcs, sao difcrcnics das dc iodas as
ouiras?
(9}
.
Porianio, o aiona quc os caracicrcs do
agrcgado sao dcicrninados clos caracicrcs das
unidadcs quc o concn dcvc alicar-sc nao
so ao organisno colciivo da socicdadc nas
ianlcn aos organisnos arciais quc a concn.
E nao odia scr douiro nodo, visio quc, sc na
socicdadc Iunana, quc nao c nais do quc un
fragncnio do univcrso, ou, ara nclIor dizcr, un
cisodio da cvoluao univcrsal, sc vcrifican
ncccssariancnic iodas as lcis naiurais quc
dirigcn o nundo organico con nais foric
razao, as lcis gcrais da socicdadc dcvcn vcrificar-
sc nos organisnos arciais quc a concn, cono
fcliz c jusia crcssao dc Enrico Fcrri os
caracicrcs nincralogicos dc un crisial sc
rcroduzcn incviiavclncnic nos scus fragncnios.
Considcrada sol csic onio dc visia, a
sociologia c una rcroduao ficl nas suas
grandcs linIas, nas incnsancnic nais conlca
19
c nais vasia, da sicologia. A sicologia csiuda
o Ioncn, c a sociologia csiuda o coro social;
nas salcnos quc os caracicrcs dc un odcn scr
dcicrninados clos caracicrcs do ouiro; c quc as
funcs do organisno social sao analogas s do
organisno Iunano.
A individualidadc social dizia Esinas c
aralcla individualidadc Iunana; a Sociologia
nao c, orianio, scnao una Psicologia
auncniada, na qual as lcis rinciais da
sicologia individual sc rcflcicn dcscnvolvidas c
conlciadas; c, cono dissc cslcndidancnic
Tardc, o nicroscoio solar da sicologia
(10}
".
II
Mas aic ondc cIcga cssa analogia cnirc as
qualidadcs do agrcgado c as das unidadcs quc o
concn? Essa rclaao cnirc as lcis sicologicas
quc govcrnan o indivduo c as quc govcrnan un
gruo dc indivduos c scnrc consianic?
scnrc vcrdadc quc una rcuniao dc Ioncns
ossui caracicrcs rorios, quc rcsulian dos
caracicrcs dos Ioncns iodos, scaradancnic?
Nuna alavra, nao Ia nunca ccccs ao
rincio cnunciado airas?
Anics dc rcsondcr a csia crgunia, qucro
lcnlrar aqui alguns fcnncnos sicologicos
nuiio conuns; ajudar-nos-ao a acIar a rcsosia,
ou nclIor, scrao clcs rorios a rcsosia.
20
Ningucn ignora os crros quc lasianic
frcqucnicncnic concicn os jurados. Muiias
vczcs rovccn da sua incaacidadc individual ou
da dificuldadc ariicular das qucsics quc lIcs
sao sulnciidas; nas s vczcs a dccisao alsurda
c fora dc roosiio c dada or cssoas
inicligcnics c cn qucsics quc acnas rcqucrcn
un ouco dc lon scnso ara scrcn rcsolvidas.
Vi, or ccnlo, alsolvcr ircs raazcs
confcssos dc icrcn raiicado os nais vis ulirajcs
nuna jovcn c dc icrcn-na, dcois, nariirizado
da forna nais ignoniniosa, dciiando-lIc cal
virgcn nas arics nais dclicadas, roduzindo-lIc
gravssinas qucinaduras. Considcrado scarada-
ncnic cada un, csscs jurados icrian alsolvido
iais crininosos? ara duvidar.
Carofalo conia un cnsaio rcalizado con un
gruo dc scis ncdicos disiinios, cnirc os quais
csiavan rofcssorcs ilusircs, quc, soliciiados a
dar a sua dccisao accrca dc un Ioncn acusado
dc roulo, o dcclararan inoccnic, acsar das
rovas cvidcnics dc culalilidadc, c
rcconIcccran dcois icrcn-sc cnganado
(11}
.
O juri da Alia-Vicna alsolvcu uliinancnic
ircs canoncscs. o ai, Jcan Pouzy, sua nulIcr c
filIo, quc rcsondian clo crinc dc assassinaio
dc un olrc raaz, Pcdro Crassci, scu aniigo
criado, csirangulado c csancado cn fanlia"
cn rcugnanics condics dc fcrocidadc. Os
orncnorcs do crinc sao Iorrorosos. Dcois dc
21
icr asfiiado con o scu cso a viina, Jcan
Pouzy, diz iroando. Crcio lcn quc csia
norio!" Talvcz, quc nao" rcdarguc a
nulIcr, c ara nais scgurana csnigalIa-lIc
o cranio con nais duas forics ancadas do scu
csado lordao. Dcsia vcz, rosscguc o narido
crcio quc csiicou! O lindo coclIo quc inIanos
ara ali!"
(12}
.
Qucn odia acrcdiiar quc a covardia dc ioda
cssa fanlia cncarniada solrc un Ioncn scn
dcfcsa, viria a cnconirar o crdao dc un juri?
Pois lcn, quc rovan iodos csics faios c
ianios ouiros scnclIanics quc cada qual odc
olscrvar or si rorio?
(13}
. Provan sinlcsncnic
isio. quc dozc Ioncns dc lon scnso c
inicligcnics odcn dar una scnicna csiuida c
alsurda. Una rcuniao dc indivduos odc
orianio dar una rcsulianic oosia quc icria
dado cada un dclcs.
Vcrifica-sc un fcnncno scnclIanic, cn
nuncrosas conisscs arisiicas, cicnificas ou
indusiriais, quc sao una das cIagas nais
dolorosas do nosso sisicna dc adninisiraao.
Succdc nuiias vczcs quc as suas dcciscs
surrccndcn, aiordoan o ullico cla sua
ciravagancia. Cono c ossvcl, diz-sc, quc iais
Ioncns quc cricncian conissao, cIcgasscn a
scnclIanic conclusao? Cono c facil quc dcz ou
vinic ariisias, dcz ou vinic Ioncns dc cicncia,
rcunidos, dccn una scnicna quc nao c
22
confornc ncn con os rincios da aric, ncn
con os da cicncia?
Arisiidcs Calclli icniou analisar as causas
dcsic fcnncno.
Diz-sc, cscrcvcu clc, quc as conisscs, os
consclIos, nuna alavra, iodos aquclcs quc
ccrccn conjuniancnic un odcr, sao una
garaniia conira os alusos. Mas dcvcnos vcr
anics dc iudo sc sao un aulio aos usos. Con
cfciio, da-sc o odcr ara quc sc sirvan dclc.
Quando as garaniias sao iais quc incdcn o uso,
c inuiil da-las. Ora, o nuncro c jusiancnic una
garaniia dcsic gcncro, clo csriio dc ariido,
clas discordias quc dao origcn ao inicrcssc, s
oinics c aos csiados divcrsos c orquc un vcn,
ouiro nao vcn, un csia docnic, ouiro viajando; c
frcqucnicncnic iudo dcvc scr rcosio con
incsiinavcl crda dc icno, c nuiias vczcs dc
ooriunidadc c dc cficacia; orquc, sc c difcil
cnconirar ialcnio cn iodos, c ainda lcn nais
difcil cnconirar cn iodos rcsoluao c firncza;
orquc nao icndo rcsonsalilidadc cssoal, cada
qual rocura alsicr-sc; orquc aquclc quc icn o
odcr, c nao o ccrcc, c un olsiaculo quclc quc
dcvcria ccrcc-lo; orquc cnfin us ous dos
Ioncns cundos suncn-sc c nuo sc sonun.
Isio c iao vcrdadciro quc nuiias vczcs sacn dc
una asscnllcia coisas ncdocrcs quc cada un
dos quc a conc icria odido fazcr nclIor
sozinIo. Os Ioncns, dissc Calilcu, nao sao cono
23
os cavalos airclados a un carro, quc uan
iodos ao ncsno icno, nas cono cavalos livrcs
quc corrcn c un dos quais ganIa o rcnio"
(14}
.
Esic uliino cnsancnio quc as foras dos
Ioncns unidos surincn-sc c nao sc sonan
quc Calclli cnuncia acnas nalgunas alavras c
quc c ara nin o nais rofundo c o nais
inorianic, foi dcscnvolvido largancnic c con
rccisao c cvidcncia naicnaiica or Ma Nordau,
un Ioncn dc cicncia quc, na ninIa oiniao,
ncrccc nais fana do quc icn iido. Fcunan-
sc vinic ou irinia CoiIc, Kani, HclnIoliz,
SIalcscarc, Ncwion, cic. cscrcvc clc, c
sulncian ao scu juzo c sufragio as qucsics
raiicas. do noncnio. Os scus discursos scrao
ialvcz inicirancnic difcrcnics dos quc odcrian
scr ronunciados or qualqucr asscnllcia (sc
lcn quc cu nao rcsonda or isso}; nas quanio
s suas dcciscs csiou ccrio quc sc nao
difcrcnciarao cn coisa alguna das dc una
asscnllcia qualqucr. E isio, or quc? Porquc
cada un dos vinic ou irinia clciios, alcn da sua
roria originalidadc, quc faz dclc un ccclcnic
indivduo, ossui ianlcn o airinnio dc
qualidadcs Icrdadas da csccic quc o iornan
scnclIanic nao so ao scu vizinIo na rcuniao,
nas ianlcn a iodos os indivduos dcsconIccidos
quc assan na rua. Podcnos dizcr quc iodos os
Ioncns, no csiado nornal, icn ccrias qualidadcs
quc consiiiucn un valor conun, idcniico,
24
suonIanos igual a x valor quc c auncniado
nos indivduos sucriorcs con ouiro valor
difcrcnic ara cada indivduo c quc or isso
dcvcra scr cIanado difcrcnicncnic ara cada un
dclcs; scja, or ccnlo, igual a I, c, d, ctc.
Adniiido isio rcsulia daqui quc nuna rcuniao dc
vinic Ioncns iodos, gcnios do nais alio grau
icr-sc-ian 20 x c soncnic 1I, 1c, 1d, cic. c
ncccssariancnic os 20x vcnccrian os I, c, d
isolados; isio c, a csscncia Iunana vcnccria a
crsonalidadc individual c o lonc do ocrario
colriria conlciancnic o cIacu do ncdico c do
filosofo
(15}
".
Dcois dcsias alavras, quc consiiiucn, na
ninIa oiniao, nais un aiona iniuiiivo do quc
una dcnonsiraao, c facil conrccndcr cono,
nao so o juri c as conisscs, nas ianlcn as
asscnllcias oliicas raiican s vczcs aio quc
conirasian dc un nodo alsoluio con as
oinics c as icndcncias individuais da naior
aric dos ncnlros quc as concn. Para nos
convcnccrnos disso, lasia quc sc onIa no
ccnlo dado or Nordau, o nuncro ccn ou
duzcnios no lugar dc vinic. O lon scnso ullico
icvc ja, alias, a iniuiao da olscrvaao
aicnicada clo filosofo alcnao. Un aniigo
rovcrlio dizia. Scnutocs Ion u, scnutus
uutcn nuu Icstu. E aiualncnic, o ovo
rccic cssa olscrvaao c confirna-a quando diz a
roosiio dc ccrios gruos sociais, quc, ionados
25
scaradancnic, os indivduos quc os concn
sao cssoas Ioncsias, nas, no conjunio, sao uns
aiifcs
(16}
.
Sc, ariindo dcsias rcunics, nas quais Ia,
clo ncnos, una ccria cscolIa dos indivduos,
dcsccnos a ouiras rcunics fornadas ao acaso,
cono or ccnlo; o audiiorio dc una
asscnllcia, os cscciadorcs dc un icairo, o ovo
nas agloncracs inrcvisias quc sc fornan nas
raas c nas vias ullicas, vcrcnos quc o
fcnncno quc nos ocua sc nanifcsia dc novo c
nais clarancnic. Esias rcunics dc Ioncns nao
rcroduzcn ccriancnic, iodos nos o salcnos
c c inuiil rova-lo a sicologia dos indivduos
quc as concn.
Nao odcnos, orianio, r cn duvida quc
nuiissinas vczcs o rcsuliado ioial, dado or
una rcuniao dc Ioncns, c lcn difcrcnic daquclc
quc dcvcria rcsuliar da sinlcs sona dc cada un
dclcs, cono scria logico. Isio c, nao Ia duvida quc
nuiias vczcs vcnos dcsncniir, cn grandc aric,
o rincio dc Scnccr quc os caracicrcs do
agrcgado sao dcicrninados clo caraicr das
unidadcs quc o concn".
Hcnriquc Fcrri scniiu csia vcrdadc quando
cscrcvcu. A rcuniao dc cssoas caazcs nao c
scnrc garaniia scgura da caacidadc ioial c
dcfinida. da rcuniao dc indivduos dc lon scnso
odc olicr-sc una asscnllcia quc nao icnIa
26
scnso conun; cono, na qunica, da uniao dc
dois gascs sc odc olicr un lquido
(17}
".
Foi or isso quc clc noiou quc, cnirc a
Psicologia, quc csiuda o indivduo, c a Sociologia,
quc csiuda una socicdadc inicira, Ia lugar ara
ouiro rano dc cicncia, quc sc odcria cIanar
Pscoogu coctuu. Esia dcvcria ocuar-sc
cclusivancnic dcssas rcunics dc indivduos
cono os juris, as asscnllcias, os concios, os
icairos, cic., quc nas suas nanifcsiacs sc
afasian das lcis da sicologia individual assin
cono das da Sociologia
(18}
.
Mas qual c, orianio, indccndcnicncnic do
noiivo ja noiado or Ma Nordau, a razao or
quc cssas rcunics dc Ioncns sao rcsuliados quc
dcsncnicn o aiona dc Scnccr? Os noiivos sao
nuncrosos, orquc as causas dc un fcnncno
sao scnrc nuncrosas; iodavia, ncsic caso,
odcr-sc-a rcsuni-los a duas causas rinciais, a
salcr. quc cssas rcunics nuo suo Ionogcncus c
suo noguncus.
cvidcnic, c quasc ncn c ncccssario fazc-lo
noiar, quc a analogia cnirc os caracicrcs do
agrcgado c os das unidadcs quc o concn, so c
ossvcl quando cssas unidadcs sao iguais, ou,
ara falar nais caiancnic, sao nuiio
scnclIanics cnirc si. A rcuniao dc unidadcs
difcrcnics unas das ouiras, nao so nao odcra
dar un agrcgado quc rcroduza os divcrsos
caracicrcs dcssas unidadcs, nas ianlcn nao
27
odcra dar un agrcgado qualqucr. Un Ioncn,
un cavalo, un cic c un inscio nao odcn
fornar cnirc si ncnIun agrcgado.
Vcrifica-sc nisio o quc succdc cn ariinciica,
ondc ara sc odcr fazcr una sona c ncccssario
quc as arics quc as concn scjan iodas da
ncsna csccic. Nao odcnos adicionar livros
con cadciras, ou nocdas con aninais. Sc ncsno
quiscsscn fazc-los sonar naicrialncnic, o
rcsuliado scria un nuncro scn significaao.
Ora, sc a analogia cnirc os caracicrcs das
unidadcs c os do agrcgado so c ossvcl quando
cssas unidadcs icn, clo ncnos, un ccrio grau
dc scnclIana cnirc si (scja, or ccnlo,
Ioncns} c lcn facil iirar-lIc a conscqucncia
logica, quc ial analogia auncniara ou dininuira,
confornc auncnia ou dininui a scnclIana, a
Ionogcncdudc, cnirc as unidadcs quc concn
o agrcgado.
Una rcuniao cosnooliia nao odc
cvidcnicncnic rcflciir no scu conjunio os divcrsos
caracicrcs dos indivduos quc a concn, con a
ncsna caiidao quc una rcuniao dc indivduos
iodos iialianos, ou iodos alcnacs, rcflciiria no
scu conjunio os caracicrcs ariicularcs dcsscs
iialianos ou dcsscs alcnacs. O ncsno sc odcra
dizcr dc un juri, no qual o acaso ccgo colocou un
icndciro junio dc un Ioncn dc cicncia, cn
conaraao con una asscnllcia dc criios. O
ncsno sc odcra dizcr dc un icairo, no qual Ia
28
indivduos dc iodas as condics c dc iodos os
graus dc culiura. O ncsno sc odcra dizcr dc
iodas as nuncrosas c variadas rcunics dc
Ioncns, conaradas con as quc fosscn
conosias dc una so classc, dc una so caicgoria
dc cssoas. A Icicrogcncidadc dos clcncnios
sicologicos (idcias, inicrcsscs, gosios, Ialiios}
iorna inossvcl, nun caso, a rclaao cnirc os
caracicrcs do agrcgado c os das unidadcs, rclaao
quc a Ionogcncidadc dos clcncnios sicologicos
iorna ossvcl, nouiro caso.
Mas nao lasia quc as unidadcs scjan nuiio
scnclIanics cnirc si, ara csialclcccr analogia
cnirc os scus caracicrcs c os do agrcgado quc
concn; c ncccssario ainda quc cssas unidadcs
csicjan unidas cnirc si or una rclaao
crnancnic c organica.
Scnccr olscrvou, no ccnlo dado no
rincio dcsia olra, cono rova, quc as
qualidadcs dc un iodo sao dcicrninadas clas
qualidadcs das arics quc o concn, quc con
iijolos duros, lcn cozidos c rcalncnic
rciangularcs, odcnos consiruir scn arganassa
una arcdc dc una assaz clcvada aliura; ao
asso quc c inossvcl olicr cssc rcsuliado con
cdras irrcgularcs.
Mas conrccndc-sc facilncnic quc a
ossililidadc dc consiruir a arcdc, dada no
rinciro caso, nao dccndc soncnic dc nos
scrvirnos dc iijolos iguais, cn vcz dc cdras
29
inforncs, nas ianlcn c solrciudo do faio dc quc
csscs iijolos csiao osios uns junios dos ouiros c
uns or cina dos ouiros, nuna dcicrninada
ordcn; isio c, csiao unidos solidancnic cnirc si.
claro, con cfciio, quc sc cu anonioassc csscs
iijolos scn ordcn, ioa, o agrcgado, quc da
rcsuliaria, difcrcnar-sc-ia lcn ouco ou quasc
nada daquclc quc cu odcria olicr anonioando
cdras dc difcrcnics fornas c iananIos.
Transoricnos csia olscrvaao ara o cano
sociologico c iirarcnos dcla a conclusao quc as
rcunics advcnicias c inorganicas dc indivduos,
cono as quc icnos nun juri, nun icairo, nuna
nuliidao nao odcn rcroduzir nas suas
nanifcsiacs os caracicrcs das unidadcs quc as
concn, do ncsno nodo quc o ajuniancnio
confuso c dcsordcnado dc una dcicrninada
quaniidadc dc iijolos nao odc rcroduzir a forna
rciangular dc un so dcsscs iijolos. Por
conscguinic ncsic uliino caso, c ncccssario a
dsosuo cguu dc iodos os iijolos, ara
consiruir una arcdc do ncsno nodo, no
rinciro caso, ara quc un agrcgado dc as
qualidadcs dos indivduos quc o concn, c
ncccssario quc csscs indivduos csicjan unidos
cnirc si or ncio dc rclacs cnuncntcs c
oguncus, cono, or ccnlo, os ncnlros dc
una ncsna fanlia, os indivduos quc cricnccn
ncsna classc da socicdadc
(19}
.
30
Porianio, nao so a Ionogcncdudc, nas
ianlcn a unuo oguncu c ncccssaria cnirc as
unidadcs, ara quc o agrcgado quc fornan
rcroduza os scus caracicrcs.
III
A conclusao sinlcs c logica quc rcssalia das
olscrvacs quc fizcnos, odc rcsunir-sc assin.
O rincio dc Scnccr quc os caracicrcs do
agrcgado sao dcicrninados clos caracicrcs das
unidadcs quc o concn c crfciiancnic
caio c odc alicar-sc cn ioda a cicnsao,
quando sc iraia dc agrcgados conosios dc
unidadcs Ionogcncus c undus oguncuncntc
cnirc si. Mas dcia dc scr crfciiancnic caio c
nao odc alicar-sc scnao dc un nodo rcsiriio,
quando sc iraia dc unidadcs ouco Ionogcncus c
ouco oguncus.
Enfin, iorna-sc alsoluiancnic falso c
inalicavcl quando os agrcgados sao fornados dc
unidadcs Ictcogcncus c noguncus.
Esia cvoluao na alicaao do rincio dc
Scnccr aos agrcgados dc Ioncns
(20}
nos indica
clarancnic quc ondc csscs agrcgados sao
Ionogcncos c organicos, csiao sujciios s lcis da
sociologia quc disscnos scr nais cicnsas,
nas aralclas s da sicologia individual, ao
asso quc, ncdida quc os agrcgados sao ncnos
Ionogcncos c ncnos organicos, a ossililidadc
dc lIcs alicar as lcis da sociologia, c scnrc
31
ncnor c as lcis da scoogu coctuu as
sulsiiiucn lcis quc disscnos scr cn
inicirancnic difcrcnics das lcis da sicologia
individual.
A sicologia colciiva icn, ois, un cano
difcrcnic c scguc no scu dcscnvolvincnio un
caninIo dianciralncnic oosio ao da sociologia;
csicndc-sc ondc csia sc afasia, c as suas lcis
rcinan ondc as da sociologia crdcn o scu
incrio.
Quanio nais una rcuniao dc indivduos c
assagcira, acidcnial, inorganica, ianio nais sc
afasia do aiona dc Scnccr c na csfcra dc
olscrvaao da sicologia colciiva.
Ora, sc nao nos cngananos, cnirc os
agrcgados dc Ioncns nais ou ncnos
Icicrogcncos c inorganicos quc indicanos, iais
cono o juri, os concios, os icairos, os
ajuniancnios assagciros quc qualqucr gcncro
quc scja, aquclc quc nais do quc os ouiros dcvc
sulirair-sc s lcis da sociologia c scr sulnciido
s lcis da sicologia colciiva c, scn duvida
alguna, a nuliidao.
A nuliidao c, con cfciio, un agrcgado dc
Ioncns Ictcogcnco o cxcccncu, visio quc c
conosio dc indivduos dc iodas as idadcs, dos
dois scos, dc iodas as classcs c dc iodas as
condics sociais, dc iodos os graus dc
noralidadc c dc culiura; c nogunco o
32
cxcccncu, visio quc sc forna scn acordo
anicccdcnic, rccniinancnic, dc inroviso.
O csiudo da sicologia da nuliidao scra
orianio o csiudo da scoogu coctuu no
fcnncno quc, nais do quc ouiros, fara conIcccr
as lcis c aicnicara a sua nancira dc aiuar.
o quc nos roonos cccuiar
nodcsiancnic ncsia olra, ara odcrnos fazcr
una idcia caia da naiurcza c do crigo social
dos crincs conciidos cla nuliidao.
33

CAPTULO I
A PSICO-FISIOLOGIA DA
MULTIDO

A qucsiao da rcsonsalilidadc cnal c
rclaiivancnic sinlcs, quando una so cssoa c o
auior do crinc. nais conlicada, quando
nuiias cssoas ionan aric nun ncsno crinc,
orquanio cniao dcvcnos caninar a aric quc
cada una dclas icvc na aao crininosa. Mas o
rollcna iorna-sc dc una soluao nuiio difcil,
quando os auiorcs do crinc nao sao ncn oucos
ncn nuiios, nas cn grandssino nuncro, ial
quc ncn sc odc rccisar; nuna alavra, quando
o crinc c a olra dc una nuliidao.
A rcrcscniaao jurdica, facil no rinciro
caso, nais difcil no scgundo, iona no uliino
caso a aarcncia dc una inossililidadc quasc
alsoluia, orquanio nao salcnos cono
cnconirar os vcrdadciros culados c nao odcnos
un-los.
Cono roccdcr cniao?
Qucr scguindo a csiuida lci niliiar da
dizinaao, isio c, fcrindo alguns indivduos quc
os agcnics da fora ullica conscgucn, nuiias
vczcs scn razao, rcndcr no ncio do iunulio c do
ncdo; qucr scguindo o ccnlo dc Tarqunio
34
scnicna nais logica c vcrdadc, nas iodavia
longc dc scr crfciiancnic jusia, c julgando,
cono clc, vcnccr os ininigos, uIutcndo us
cuIcus dus nus utus uous, isio c, no nosso
caso, os insiigadorcs quc nunca falian nuna
nuliidao.
Colocados cnirc cssas duas solucs ilogicas
c insuficicnics, aconiccc nuiias vczcs quc os
juzcs oularcs cn iodos cn lilcrdadc,
arovando assin as alavras dc Taciio quc ondc
Ia nuiios crininosos nao sc casiiga ningucn". E
c isso un dos casos cn quc sc cIcga
inunidadc or ncio dc raciocnios alsurdos,
cono diria Pcllcgrino Fossi.
Mas a inunidadc c jusia? E sc o c, or quc
razao? Sc nao o c, qual scra orianio o ncio dc
rcagir conira os crincs conciidos or una
nuliidao?
O fin dcsia olra c rcsondcr a csias
crgunias.
I
A cscola cnal classica nunca cnsou sc o
crinc dc una nuliidao dcvia scr unido do
ncsno nodo quc o crinc do indivduo quc
roccdc so. naiural. Dasiava-lIc csiudar o
crinc cono sc udco; o crininoso csiava no
scgundo lano; cra un X quc nao qucria c quc
nao salia dccifrar. Inoriava-lIc ouco quc un
crininoso iivcssc nascido dc ais cilciicos ou
35
alcoolicos, cn vcz dc scrcs saos; quc iivcssc
nascido dc una raa ou douira, nun clina
iorrido ou un clina frio; quc iivcssc iido
anicriorncnic una loa ou na conduia. Dcvia
inoriar-lIc orianio nuiio ouco conIcccr cn
quc condics o crinc fora conciido. Quc o
arguido iivcssc roccdido so ou no ncio dc una
nuliidao quc o cciiava c o cnlriagava con os
scus griios, cra scnrc o scu livrc arlirio quc o
inclira ao crinc. Nos dois casos, scndo a causa
a ncsna, a uniao cra ianlcn a ncsna.
Adniiido o rincio, o raciocnio nao odia
scr nais logico; nas nao adniiindo ja o rincio
dcvia cair ncccssariancnic or si rorio. Foi o
quc succdcu.
A cscola osiiivisia rovou quc o livrc arlirio
c una ilusao da conscicncia, dcsvcndou o
nundo, dcsconIccido aic cniao, dos faiorcs
aniroologicos fsicos c sociais do crinc, c clcvou
a rincio jurdico a idcia quc ja fora scniida
inconscicnicncnic or iodos, nas quc nao odia
cnconirar calincnio nas fornulas rgidas dos
jurisias, isio c, a idcia dc quc o crinc conciido
or una nuliidao dcvc scr julgado
difcrcnicncnic, c isio orquc, nun ou nouiro
caso, a aric quc ionan o faior aniroologico c o
faior social c lcn difcrcnic.
Puglicsc foi o rinciro a cor nuna
lrocIura
(21}
a douirina da rcsonsalilidadc cnal
no crinc colciivo. Conclua susicniando a scni-
36
rcsonsalilidadc ara iodos aquclcs quc
concicn un crinc, arrasiados cla corrcnic dc
una nuliidao. Quando c una nuliidao, un
ovo quc sc insurgc, cscrcvia, o indivduo nao
aiua cono indivduo, nas c cono a goia dc agua
dc una corrcnic quc iranslorda, c o lrao quc
lIc scrvc ara fcrir c acnas un insiruncnio
inconscicnic"
(22}
.
Conlcici o cnsancnio dc Puglicsc icniando
dar, or conaraao, o noiivo aniroologico da
sua icoria; conarci nas conscqucncias
(23}
, os
crincs conciidos na inciuosidadc dc una
nuliidao, con o crinc conciido or un indivduo
ccgo cla aiao.
Puglicsc cIanou cnc coctuo a cssc
fcnncno csiranIo c conlco dc una nuliidao
quc concic un crinc, qucr arrasiada cla
alavra cncaniadora dc un dcnagogo, qucr
cascrada or un faio quc c ou quc lIc arccc
scr, una injusiia ou un insulio a cla. Prcfcri
cIana-lo sinlcsncnic cncs du nutduo,
orquc, na ninIa oiniao, Ia duas fornas dc
cncs coctuos c c ncccssario disiingu-los Icn.
Ia o cnc o tcndcncu conutuu du
coctududc, no qual cniran o Iunddsno, a
cunou, a nuu, c Ia o cnc o uxuo du
coctududc, rcrcscniado crfciiancnic clos
crincs conciidos or una nuliidao.
Aquclc c analogo ao crinc rcncdiiado; o
scgundo, nunca. No rinciro, o faior
37
aniroologico icn a rinazia; no scgundo, c o
faior social quc donina. Un cciia conira os scus
auiorcs un rcccio consianic c nuiio gravc; o
ouiro un rcccio assagciro c ligciro.
A scni-rcsonsalilidadc, invocada or
Puglicsc, ara os crincs conciidos cla nuliidao,
cra orianio jusia, sc nao cn si roria,
scgurancnic cono ncio dc cIcgar ao fin quc sc
rounIa.
Con o nosso Codigo
(24}
c nun caso ariicular
(ial cono o quc dcu ocasiao a Puglicsc dc
fornular a sua icoria}
(25}
, nao sc odc cIcgar
nclIor ao fin dcscjado, dc fazcr unir os crincs
dc una nuliidao con nais indulgcncia do quc os
dc sinlcs indivduos, scnao invocando a scni-
rcsonsalilidadc.
Mas cicniificancnic falando, a scni-
rcsonsalilidadc c un alsurdo, ariicularncnic
ara nos osiiivisias, quc susicnianos quc o
Ioncn c scnrc inicirancnic rcsonsavcl or
iodas as suas acs
(26}
.
A icoria osiiiva dcvc scr lascada
difcrcnicncnic.
Nao dcvcnos rocurar sc os auiorcs dc un
crinc, conciido no furor dc una nuliidao, sao
rcsonsavcis ou scni-rcsonsavcis, vclIas
fornulas quc crincn idcias falsas; dcvcnos
soncnic invcsiigar qual c a nancira nais
adaiada dc rcagir conira clcs.
cssc o rollcna quc dcvcnos rcsolvcr.
38
II
ncccssario fazcr a diagnosc dc una docna
anics dc odcr dcfini-la lcn c roor os scus
rcncdios. Porianio, anics dc discuiir o quc c o
crinc dc una nuliidao c dc indicar os ncios dc
rcrini-los, c ncccssario csiuda-lo nas suas
nanifcsiacs.
Eaninarcnos, orianio, anics dc iudo,
quais sao os scniincnios quc inclcn una
nuliidao a aiuar; cn scguida icniarcnos dar a
clicaao da sua csiranIa sicologia.
Una nuliidao cscrcvc Tardc c un
anonioado dc clcncnios Icicrogcncos,
dcsconIccidos uns dos ouiros; no cnianio, logo
quc una fasca dc aiao ciniila dc un dclcs,
clciriza cssa analgana, roduz-sc-lIc una
csccic dc organizaao suliia, dc gcraao
csonianca. Essa incocrcncia iorna-sc cocsao,
cssc rudo iorna-sc voz c cssc nilIar dc Ioncns
acriados uns conira os ouiros nao forna, cn
lrcvc, scnao un so c unico aninal, una fcra
annina c nonsiruosa, quc caninIa ara o scu
oljciivo con una irrcsisivcl finalidadc.
A naioria acorrcu or ura curiosidadc, nas
a fclrc dc alguns aodcrou-sc raidancnic dos
coracs dc iodos c cn iodos solc ao dclrio.
Aquclc quc acorrcra rccisancnic ara sc
oor ao assassnio dc un inoccnic c dos
rinciros cnolgados clo coniagio Ionicida, c,
39
o quc c nais, ncn cnsa cn adnirar-sc or
isso"
(27}
.
O quc Ia dc inconrccnsvcl na nuliidao c a
sua organizaao rccniina. Nao Ia ncla a
rccisicncia rcqucrida dc un oljciivo conun.
nao c, orianio, ossvcl cono faz olscrvar un
annino no jornal TIc Luncct quc icnIa
rcalncnic una voniadc colciiva dcicrninada
clas faculdadcs clcncniarcs nais clcvadas dc
iodos os ccrclros quc fazcn aric dcla. E no
cnianio vcnos una csccialidadc dc aao c dc
oljciivo na varicdadc infiniia dos scus
novincnios c nao crcclcnos una so noia,
acsar da dissonancia das suas nil vozcs
(28}
. O
rorio nonc colciivo dc nutduo indica quc as
crsonalidadcs ariicularcs dos indivduos quc
fazcn aric dcla, conccniran-sc c idcniifican-sc
nuna so crsonalidadc. dcvcnos, orianio,
rcconIcccr forosancnic na nuliidao, ainda
quc nao ossanos vcrifica-lo a aao dc
quuquc cosu quc scrvc rovisoriancnic dc
cnsancnio conun. Esia quuquc cosu nao c a
osicniaao das nais laias foras ncniais, c nao
odc rcicndcr a caicgoria dc vcrdadcira
faculdadc iniclcciual. nao odcnos, orianio,
cnconirar ouiro nonc ara dcfini-la scnao. unu
du nutduo
(29}
".
Mas dondc vcn a alna da nuliidao? Surgc
or nilagrc? un fcnncno dc quc dcvcnos
rcnunciar dcscolrir a causa? Ou c fundada
40
nalguna faculdadc riniiiva do Ioncn? Cono sc
clica quc un sinal, una voz, un griio
lanado or un so indivduo arrasicn incons-
cicnicncnic un ovo iniciro, nuiias vczcs, aic
aos nais Iorrvcis cccssos?
a faculdadc da iniiaao rcsondc
Dordicr quc cono a difusao nun ncio gasoso,
icndc a cquililrar o ncio social cn iodas as suas
arics, a dcsiruir a originalidadc, a unifornizar
os caracicrcs dc una coca, dc un as, dc una
cidadc, dc un cqucno grcnio dc anigos. Todo o
Ioncn csia individualncnic disosio ara a
iniiaao, nas cssa faculdadc aiingc o scu
naino nos Ioncns rcunidos; as salas dc
csciaculo c as rcunics ullicas ondc o ncnor
laicr dc alnas, o ncnor assolio, lasian ara
crgucr a assisicncia nun ou nouiro scniido, dao
a rova disso
(30}
".
E c vcrdadc inconicsiavcl c inconicsiada quc
a icndcncia quc icn o Ioncn dc iniiar c una
das icndcncias nais forics da sua naiurcza
(31}
.
Dasia lanar un olIar cn volia dc nos ara vcr
quc o nundo social nao assa dc un iccido dc
sntudcs; siniliiudcs quc sao roduzidas cla
iniiaao sol iodas as fornas, iniiaao-noda ou
iniiaao-Ialiio, iniiaao-sinaiia ou iniiaao-
olcdicncia, iniiaao-insiruao ou iniiaao-
cducaao, iniiaao-csonianca ou iniiaao-
rcflca
(32}
.
41
A socicdadc, sol un ccrio onio dc visia,
odcra scr conarada a un lago iranquilo no
qual sc lana dc quando cn quando una cdra;
as ondas dilaian-sc, roagan-sc scnrc do
onio ondc a cdra cai aic nargcn. Da-sc o
ncsno con o gcnio das socicdadcs. lana una
idcia no ncio da calna csiagnanic das
inicligcncias ncdocrcs, c cssa idcia, ouco
arcciada a rincio c ouco scguida, alasira-sc
dcois cono a onda do lago.
Os Ioncns, dissc Tardc, sao un rclanIo dc
ovclIas, nas quais sc vc s vczcs aarcccr una
ovclIa louca o gcnio quc, cla fora unica
do ccnlo, consirangc as dcnais a scgui-la
(33}
.
Con cfciio, iudo quc cisic c quc c a olra do
Ioncn dcsdc os oljcios naicriais aic s idcias
nada c scnao a iniiaao ou a rcciiao nais
ou ncnos nodificada dc una idcia ouirora
invcniada or una individualidadc sucrior.
Cono iodas as alavras do nosso vocalulario
quc Iojc sao nuiio conuns cran aniigancnic
ncologisno; do ncsno nodo quc iudo quc c
vulgar cra ouirora unico c original.
A originalidadc dissc con nuiio csriio
Ma Nordau
(34}
nao c ouira coisa quc a
ncu, ccscntuuo da vulgaridadc. Sc cssa
originalidadc nao icn cn si ncsna as condics
dc vida, os iniiadorcs falian c crccc no olvido,
cono rccai no nada una concdia assoliada na
rincira audiao; sc, clo conirario, ossui un
42
so gcrnc lon c uiil, os iniiadorcs auncnian
infiniiancnic, cono as rcrcscniacs dc un
drana viial.
O fundo das idcias quc Iojc dcsrczanos
cono dcnasiado conuns, orquc corrcn cn
iodas as locas, c, ois, fornado das iniuics
ouirora niraculosas c agora cnvclIccidas dos
filosofos da aniiguidadc; c os lugarcs conuns dos
discursos nais vulgarcs concaran a sua
carrcira con lrilIanics ccniclIas dc
originalidadc
(35}
.
o ncsno na Iisioria das coisas grandcs c
duradouras; c o ncsno na crnica das coisas
cqucnas da vida diaria c nodcsia. Toda a gcnic,
ianio as cssoas gravcs cono as nais frvolas,
ianio as nais idosas cono as nais novas, ianio
as nais insirudas cono as ignoranics, ainda quc
nun grau difcrcnic, csiao sujciias ao insiinio quc
lIcs faz iniiar o quc vccn, o quc ouvcn, o quc
arcndcn. As corrcnics dc oiniao ullica na
oliica cono nos ncgocios sao scnrc
dcicrninadas or un insiinio. Hojc
cnconiranos a gcnic da lolsa, ioda audacia, ioda
cniusiasno, cIcia dc vigor, ronia a conrar,
ronia a dar ordcns, una scnana dcois vcrcnos
quasc iodo o lando alaiido, inquicio, con dorcs
dc larriga. Sc rocuranos as razcs dcssc ardor,
dcssa frouidao, dcssa nudana, nal as
odcrcnos cnconirar, c sc sonos caazcs dc as
dcscolrir, so icn ouco valor. Na rcalidadc, nao c
43
a razao, c o insiinio dc iniiaao quc roduziu
cssas corrcnics dc oiniao. Succdc nao sci quc,
quc arccc lasianic fcliz; cniao, Ioncns dc
csriio ardcnic, vaidosos, falan lcn alio, c a
nuliidao, na sua cgada, iona o ncsno ion.
Alguns dias dcois, quando conca a faiigar-sc
dc falar ncssc ion, alguna coisa succdc cniao
quc, dcsia vcz, arccc un ouco ncnos fcliz; logo
as cssoas dc naiurcza irisic, inquicia, cn-sc a
discorrcr c o quc dizian, iodos os ouiros o
rcciian
(36}
.
E o quc succdc na oliica c nos ncgocios,
succdc cn iodas as fornas da aiividadc Iunana.
Da forna do faio forna do govcrno, das acs
Ioncsias aos crincs, do suicdio loucura, iodas
as nanifcsiacs da vida, ianio as ncnorcs
cono as naiorcs cn inoriancia, ianio as nais
dolorosas cono as nais alcgrcs, sao un
roduio da iniiaao
(37}
.
, orianio, lasianic naiural quc cssa
faculdadc quc c inaia no Ioncn
(38}
nao so
auncnic a sua cficacia, a duliquc, nas ianlcn
a iornc ccn vczcs naior no ncio dc una
nuliidao, ondc iodas as inaginacs sao
cciiadas, c ondc a unidadc dc icno c dc lugar
arcssa dc un nodo ciraordinario, c quasc
fulninanic, a alicraao das inrcsscs c dos
scniincnios.
Mas dizcr o Ioncn ntu c una clicaao
insuficicnic ara o nosso caso. ncccssario
44
salcr oquc o Ioncn iniia; isio c, rccisanos
dc una clicaao quc nao sc dcicnIa na causa
sucrficial, nas quc dcsculra a causa rinaria
do fcnncno.
Muiios cscriiorcs, icndo olscrvado quc a
iniiaao iona algunas vczcs fornas agudas,
ianio cla inicnsidadc cono cla cicnsao quc
iona ao roagar-sc, c vcndo alcn disso quc c
ncnos voluniaria quc inconscicnic cn alguns
casos, icniaran clica-la, rccorrcndo Iioicsc
do coniagio noral.
Ha nos fcnncnos dc iniiaao dissc o
douior Elrard alguna coisa dc nisicrioso quc
so sc odc conarar a cssc insiinio irrcflciido c
onioicnic quc nos inicia, quasc scn qucrcrnos,
a rcciir os aios dc quc fonos icsicnunIas c quc
aiuaran vivancnic solrc os nossos scniidos c
solrc a nossa inaginaao. Esia aao c iao gcral c
iao vcrdadcira, quc iodos nos, nais ou ncnos
sofrcnos o scu jugo. Ha una csccic dc
fascinaao dc quc ccrios csriios fracos nao
odcn dcfcndcr-sc
(39}
.
Jolly cscrcvcu ainda nais clarancnic. A
iniiaao c un vcrdadciro coniagio quc icn o scu
rincio no ccnlo, cono a varola icn o scu
coniagio no vrus quc a iransniic; c do ncsno
nodo quc cisicn na nossa organizaao docnas
quc so cscran ara sc dcscnvolvcrcn a nais
ligcira causa, assin ianlcn Ia cn nos aics
quc crnancccn nudas no ccrccio da razao c
45
quc odcn dcscriar unicancnic or cfciio da
iniiaao"
(40}
.
Dcsinc, Mourcau dc Tours, c osicriorncnic
nuiios ouiros vicran juniar-sc a Elrard c a
Jolly
(41}
c iodos concordcncnic afirnan quc o
coniagio noral c iao ccrio cono o dc algunas
docnas fsicas.
Do ncsno nodo, dissc Dcsinc quc a
rcssonancia dc una noia nusical faz vilrar a
ncsna noia cn iodas as ialclas dc Iarnonia,
quc scndo susccivcis dc dar cssa noia, sc
cnconiran sol a influcncia do son cniiido,
assin ianlcn, a nanifcsiaao dc un
scniincnio, dc una aiao cciia o ncsno
clcncnio insiiniivo, c-no cn aiividadc, fa-lo
vilrar or assin dizcr cn iodo o indivduo
susccivcl cla sua consiiiuiao noral dc
ccrincniar nais ou ncnos vivancnic cssc
ncsno clcncnio insiiniivo"
(42}
.
Por csia nciafora lcn acIada, scnao
rofunda c quc csclarccc a Iioicsc do
coniagio noral, un grandc nuncro dc cscriiorcs
julgou odcr clicar nao so os casos nais
conuns, naiurais c consianics da iniiaao, nas
ianlcn c solrciudo os casos nais raros c os
nais csiranIos, cssas vcrdadciras cdcnus quc
sc roagan dc quando cn quando, a roosiio
dc un ou dc ouiro fcnncno.
assin quc airiluan ao coniagio noral, as
cidcnias dc suicdio, quc scguian un suicdio
46
cclclrc quc inicrcssara vivancnic c conovcra a
oiniao ullica
(43}
; c assin quc julgavan
dcvidos ao coniagio noral iodos os crincs quc
scguian un crinc airoz, dc quc iodos os
jornais falaran
(44}
, c assin julgavan dcvidas ao
coniagio noral, cssas cidcnias oliicas c
rcligiosas quc arrasian dc rccnic os ovos airas
da alavra inflanada dc un iriluno cniusiasia
ou dc un dcnagogo.
Nao odcnos orianio c or naioria dc
razao airiluir ao coniagio gcral as
nanifcsiacs inrcvisias c, ao rinciro asccio,
inconrccnsvcis, da nuliidao.
Mas csia clicaao saiisfaz-nos? O contugo
nou difcrc da ntuuo vcrlal?
Vc-sc facilncnic quc ara iornar csia
clicaao suficicnic c ncccssario salcr cono c
or quc ncio cssc coniagio noral sc roaga.
Douiro nodo nao assaranos do ncsno onio.
Tardc conrccndcu csia ncccssidadc c
avcniou a Iioicsc, cniao nova c audaciosssina,
dc quc o coniagio noral icn a sua causa no
fcnncno da sugcsiao.
Qualqucr quc scja a funao cclular quc
rovoquc o cnsancnio, cscrcvc clc nao
odc duvidar-sc quc sc rcroduz, quc sc
nuliilica no inicrior do ccrclro a cada insianic
da nossa vida ncnial, c quc a cada crccao
disiinia, corrcsondc una funao cclular
disiinia. a coniinuaao indcfinida, crcnc,
47
dcssas irradiacs cnirccruzadas quc consiiiui,
ora a ncnoria soncnic, ora o Ialiio, confornc a
rcciiao nuliilicadora dc quc sc iraia, coniinua
cnccrrada no sisicna ncrvoso, ou, cccssiva,
alcana o sisicna nuscular.
A ncnoria c, sc assin o qucrcn, un Ialiio
urancnic ncrvoso. o Ialiio una ncnoria
nuscular"
(45}
.
Ora, rcsuno aqui a icoria dc Tardc, visio quc
cada idcia ou inagcn, dc quc sc icn rccordaao,
foi dcosiiada riniiivancnic no nosso ccrclro
or una convcrsa ou or una lciiura; visio quc
cada aao Ialiiual iira a sua origcn da visia ou
do conIccincnio dc una aao analoga fciia or
ouircn c cvidcnic quc cssa ncnoria c cssc
Ialiio, anics dc scr una iniiaao involuniaria dc
si rorio cn si rorio, foi una iniiaao nais ou
ncnos voluniaria do nundo cicrior.
Porianio, considcrada sol o onio dc visia
sicologico, ioda a vida iniclcciual c acnas una
sugcsiao dc cclula ara cclula no ccrclro;
considcrada nais a fundo na sua causa rinaria,
c sol o onio dc visia social c acnas una
sugcsiao dc cssoa ara cssoa.
Esia icoria, quc rccclcu a arovaao dc un
grandc nuncro dc ilusircs filosofos
(46}
, c quc nc
arccc adniravcl na sua rofunda sinlicidadc
nao dc fazcr incdiaiancnic nuiios
disculos ara a divulgarcn; nas icvc a Ionra
dc vcr surgir aos algun icno, aqui c ali, ouiras
48
icorias quc a rcroduzcn na sulsiancia, ainda
quc os scus auiorcs nao a icnIan ccriancnic
conIccido.
o quc sc da, or ccnlo, con a icoria dc
Scrgi quc, no scu cqucno livro iniiiulado. Pscos
cdcncu dcscnvolvc csoniancancnic idcias
scnclIanics s dc Tardc, quc lIc cran
dcsconIccidas.
Scrgi, rcroduzindo Tardc or conlcio, icn,
iodavia, o ncriio dc nao sc icr liniiado s
gcncralidadcs c indccisao do filosofo franccs;
cc nais clarancnic c dc una nancira nais
rccisa o quc sc odcra cIanar a Iusc scu da
sugcsiao; c or isso quc julgo uiil arcscniar aqui
as suas rorias alavras.
A Psquc diz Scrgi c una nancira gcral
dc aiividadc organica, scn ncnIuna cccao.
Qucn icn algun conIccincnio dcssc gcncro dc
aiividadc salc quc cada iccido organico aiua or
ncio dc csiinulanics; quando c aguilIoado or
qualqucr agcnic cicrior, aiua dc un nodo
corrcsondcnic naiurcza c cncrgia do
aguilIao.
O iccido nuscular odc forncccr-nos un
ccnlo. con cfciio, vcnos quc os nusculos so
sc coniracn quando una cciiaao cicrior vcn
rcvclar a sua aiidao. o quc sc da con a squc,
nos scus orgaos. nao icn nada dc csonianco,
nada dc auinono; cnira cn aiividadc quando c
49
cciiada c nanifcsia-sc cicriorncnic confornc a
naiurcza dcssc csiinulanic.
CIano ccctududc aiidao dc rccclcr as
inrcsscs do cicrior; cIano ccxuo aiidao
dc nanifcsiar a aiividadc cciiada confornc as
inrcsscs rccclidas. As duas condics odcn
conrccndcr-sc nuna lci fundancnial,
ccctududc ccxuu da siquc.
Os alicnisias ocuan-sc nuiio, Ia algun
icno, do fcnncno da sugcsiao no Inotsno,
c, cn gcral, julgan quc csic faio nao sc vcrifica
scnao no csiado Iinoiico dos scus acicnics.
Nao crcclcran quc a sua sugcsiao c un
fcnncno nais agudo da condiao fundancnial
da siquc, a ccctududc, confornc o quc
succdc no csiado norlido, no qual os fcnncnos
ionan una forna cagcrada, c iornan-sc nais
cvidcnics do quc no csiado nornal. A sugcsiao
Iinoiica nao nanifcsia scnao a disosiao,
confornc as quais aiua. A sugcsiao diz rcsciio
ccctududc dcscriia, quc diz rcsciio, or sua
vcz, lci gcral do organisno quc nao cnira
csoniancancnic cn aiividadc, nas confornc os
csinulos rccclidos".
Porianio, scgundo Scrgi, cono scgundo
Tardc, cada idcia, cono cada conoao do
indivduo, c acnas un ccxo or assin dizcr
do inulso cicrno quc sofrcu. Por
conscguinic, ningucn ncc, aiua, cnsa, scnao
graas a una sugcstuo quc odc vir da visia dc
50
un oljcio ou dc una alavra ou dc un son
cnicndidos, dc un novincnio qualqucr quc sc
rcaliza fora do nosso organisno. E csia sugcsiao
odc csicndcr-sc a un so indivduo, a varios, a
un grandc nuncro; odc roagar-sc ao longc
cono vcrdadcira cidcnia no nundo, dciando
uns inicirancnic iscnios, ouiros aiacados
lcnignancnic, c ainda ouiros aiacados
violcniancnic. Ncsic uliino caso, os fcnncnos
quc faz nasccr, iao csiranIos c icrrvcis quc
scjan, sao acnas o dcrradciro grau, a crcssao
nais aguda do sinlcs fcnncno dcscrcclido da
sugcsiao quc c a causa rinaria dc cada
nanifcsiaao sicologica, qualqucr quc scja. So a
inicnsidadc varia; a naiurcza do fcnncno
crnanccc scnrc a ncsna.
Por csia fcliz iniuiao, Tardc c Scrgi
considcran a iniiaao dc un grandc nuncro dc
indivduos un fcnncno igual, ainda quc nais
agudo, ao da iniiaao dc un indivduo, ligan a
iniiaao cidcnica iniiaao csoradica c
clican-na anlas cla sugcsiao, cujas causas c
condics rcvclan.
E vcnos cssa icoria confirnada or iodas as
fornas, or iodas as csccics da aiividadc
Iunana.
Qucn odcra ncgar a concordancia quc sc da
cnirc o ncsirc c o disculo c a iniiaao dc un
clo ouiro iniiaao quc vcn da sinaiia c da
adniraao involuniarias c insiiniivas o caraicr
51
dc una vcrdadcira sugcsiao? E qucn odcra
ncgar quc cssa concordancia, csialclccida
rinciro cnirc duas cssoas, c a forna riniiiva,
o cnlriao sc nc c lciio dizc-lo dcssa
sugcsiao quc sc csialclccc nais iardc cnirc un
indivduo c un grandssino nuncro; cnirc o
cIcfc dc una cscola cicnifica, ou oliica, ou
rcligiosa c os scus disculos, os scus adcios, os
scus corrcligionarios? Qucn nao conrccndc quc
cssa sugcsiao cidcnica c o nais alio grau da
rincira sugcsiao isolada?
E qucn nao qucrcra confcssar quc cssa
sugcsiao cidcnica odc crcsccr cn cicnsao c
cn inicnsidadc, sc c favorccida or condics
ariicularcs dc lugar c clos caracicrcs
ariicularcs daquclc ou daquclcs quc a cciian c
a fazcn agir?
As sciias oliicas c rcligiosas cIcgan s
vczcs ao onio dc sc convcricrcn cn vcrdadciras
loucuras cidcnicas. os dcrvicIcs aralcs c
ndios nas dcnononanias da idadc-ncdia, dc quc
sc cnconiran, uliinancnic na Iialia, os
dcrradciros rclcnios
(47}
; os griiadorcs, os
crfcicionisias, os sacudidorcs, da Ancrica do
Noric
(48}
, nos stundstus, nos cIuuutus c nos
scozos da Fussia
(49}
nuliidcs guiadas or
Judas, o gauloniia c or Tcuda quc rcccdcran a
rcvoluao dc Crisio
(50}
as quc inclidas or un
csiranIo c docniio fciiicisno or Klosiol
rcccdcran a Fcnasccna na AlcnanIa
(51}
; icnos
52
una varicdadc infiniia dc cidcnias norais, dc
scoscs cdcncus, quc, rincira visia, nos
surrccndcn clas airocidadcs c clas infanias
quc concicran nas quc, lcn caninadas, sao
acnas, no fundo, a cagcraao aiologica do
fcnncno da sugcsiao, quc c a lci nais univcrsal
do nundo social.
E, cono ao falar da vida nornal, odcnos
sulir da sugcsiao dc un so indivduo solrc
ouiro, dc un ncsirc solrc un disculo, dc un
foric solrc un fraco, sugcsiao dc un so solrc
un grandc nuncro, dc un gcnio do cnsancnio
ou do scniincnio solrc iodos os scus
conicnorancos, dc un cIcfc dc sciia solrc os
scus filiados; assin, ao falar da aiologia,
odcnos sulir da sugcsiao dc un so louco solrc
un ouiro louco, sugcsiao dc un louco solrc
iodos os quc o rodcian.
Isio c una rova, nao so dc quc a aiologia
scguc as ncsnas lcis quc a fisiologia, nas
ianlcn dc quc o fcnncno da sugcsiao c
univcrsal.
Lcgrand du Saullc dcscrcvcu
naravilIosancnic o dco dc dois
(52}
, cssa forna
csiranIa dc loucura quc rovcn do asccndcnic
quc un louco icn solrc ouiro indivduo
rcdisosio naiuralncnic ao coniagio, o qual
ouco a ouco crdc a razao c iona o ncsno
gcncro dc loucura quc o scu insiigador.
53
Esialclccc-sc cniao un vnculo dc
dccndcncia cnirc os dois scrcs. un donina o
ouiro; csic c acnas o cco do rinciro; faz o quc
faz o ouiro; c a fora iniiadora c ial quc succdc
s vczcs fazcr conariilIar un das ncsnas
alucinacs do ouiro
(53}
.
Pariindo dcsia oucuu dc dos (quc
rcrcscnia, na aiologia, a sugcsiao do ncsirc ao
disculo, do ananic ananic, quc sc rcaliza no
cano nornal}, solc-sc loucura dc ircs, dc
quairo, dc cinco
(54}
, quc sc rcaliza do ncsno
nodo quc a loucura dc dois. scnrc un louco
quc influi solrc os scus ais, solrc os quc vivcn
Ialiiualncnic con clc, c quc, clo scu ccnlo,
conunica a csscs indivduos as suas idcias
docniias assin cono a criurlaao dos scniidos;
faz con quc a conscicncia sc olscurca ouco a
ouco c dcia o cano livrc loucura quc sc
rcroduz caiancnic sol a ncsna forna quc a
sua ou dc un nodo nais ligciro, nais alido
(55}
.
E, alcn dcsics vcrdadciros casos dc loucura
nuliila c sinulianca roduzidos cla sugcsiao,
iodos os alicnisias, conforncs, airilucn ao louco
una fora dc sugcsiao ncnos inicnsa, nas
nais gcral solrc iodos os quc o rodcian.
Vivcndo Ialiiualncnic con cssoas quc cnsan
crradancnic, quc raciocinan nal, quc roccdcn
ianlcn nal, o nosso ccrclro rccclcndo scn
ccssar a rccrcussao dcsrcgrada dos dclcs, icndc
a dciar-sc ir ncssc ncsno novincnio, quc, cla
54
sua influcncia solrc as nossas faculdadcs
iniclcciuais, nos arrasia a roccdcr cono clcs
(56}
.
O rorio ascio do docnic, cscrcvc Scilli,
as idcias quc nanifcsia, susciian no ccrclro dos
quc o rodcian as ncsnas inagcns sicologicas,
scnsoriais c noioras quc odcn iransfornar
nais ou ncnos os indivduos, confornc a sua
inicnsidadc c a sua duraao"
(57}
.
Anics dclcs, Maudslcy cscrcvcra a roosiio
da vida cn conun con os loucos, o scguinic.
Ningucn odc conirair o Ialiio dc scr
inconscqucnic nos scus cnsancnios, no
scniincnio, na aao, scn quc a sinccridadc c a
inicgridadc da sua naiurcza nao scjan aiingidas
c scn quc a lucidcz c a fora da sua inicligcncia
nao icnIan dininudo"
(58}
.
Enfin, alcn do coniagio gcral, nas lcnio,
scn quc nos acauiclcnos, ouco inicnso, Ia o
coniagio incdiaio, fulninanic, cnirc os loucos,
csccialncnic cnirc os cilciicos. un fcnncno
difcrcnic dos quc conici aic aqui, nas a origcn c
a causa sao as ncsnas. a sugcsiao.
San Swicicn olscrva quc os novincnios
convulsivos, quc ccrias crianas nanifcsian, sao
rcroduzidos or iodos aquclcs quc icn a
infclicidadc dc scr suas icsicnunIas
(59}
; c
ningucn ignora o faio do Iosiial dc Harlcn, cn
quc una raariga aiacada dc cilcsia
sugcsiionou insianiancancnic a ncsna docna a
iodas as ouiras docnics.
55
Esic dcscnvolvincnio aralclo do fcnncno
da sugcsiao, dc una ara una, dc una ara
varias, dc una ara un grandc nuncro dc
cssoas quc vinos na oucuu, vcrifica-sc
ianlcn no sucdo c no cnc.
Quanio ao suicdio Ia o u sucdu, dois
ananics, dos quais un crsuadc, sugcsiiona o
ouiro ara norrcr con clc; forna quc sc
iornou nuiio frcqucnic na nossa coca
(60}
. Ha o
sucdo dc tcs, dc quuto, dc cnco fanlias
iniciras quc, quasc scnrc, or causa da niscria
a quc csiao rcduzidas, sc dccidcn a acalar con a
sua vida. ordinariancnic o ai quc icn a idcia
do suicdio; conunica-a c fa-la acciiar cla
nulIcr c clos filIos. Posso ciiar dois ccnlos
iicos dcsia sugcsiao dc suicdio nuliilo. o da
fanlia Haycn (ai, nac c quairo filIos} quc sc
suicidou con carvao accso, no invcrno dc 1790,
cn Paris; c o da fanlia Paul (ai, nac c ircs
filIos} quc sc suicidou cn 1885, na DrcianIa,
aiirando-sc ao nar
(61}
. Ha, finalncnic, o
sucdo cdcnco do qual odcrcnos ciiar
lasianics ccnlos; scgundo Elrard, as
nulIcrcs dc Liao, dcsgosiosas da vida, aiiravan-
sc ao Fodano s duas c s ircs. En MarsclIa, as
jovcns unian-sc ara sc suicidarcn or anor
(62}
.
Quanio ao crinc, odcnos rcciir
caiancnic o quc disscnos ara o suicdio. Ia o
u cnnoso o dclinqucnic-naio quc
sugcsiiona c corronc o dclinqucnic dc ocasiao,
56
iornando-o scu cscravo, (ncuIo c sucuIo}
(63}
; Ia
a ussocuuo crininosa cn quc o cIcfc arrasia ao
crinc os novcis dclinqucnics dc ocasiao, so cla
fora da sua voniadc c clo incrio noral quc
ccrcc solrc clcs; c o caso dc Laccnairc con
Avril c con iodos os dcnais do lando
(64}
. Ha,
finalncnic, a cdcnu cnnosu quc sc
dcscnvolvc rincialncnic cnirc os landos
nuncrosos dos crininosos, c nos crincs conira o
udor
(65}
. Quando una olrc noa c viina dc
varios nalfciiorcs, csscs infancs nao sc liniian a
viola-la; lasia quc un dclcs icnIa a idcia dc
algun icrrvcl ulirajc ara quc iodos os scus
conanIciros o iniicn logo, ionados dc un
vcrdadciro dclrio.
Foi o quc succdcu a una olrc nulIcr quc,
dcois dc icr sido scqucsirada c violada or un
lando dc quinzc iarados, icvc ainda dc suoriar
as nais olsccnas facccias. Iniroduziran-lIc nas
arics gcniiais fosforos accsos c cnicrraran-lIc
alfincics or iodo o coro. Un so dcsscs
crininosos dcra o ccnlo; os ouiros iniiaran-
no, logo, orfia, caniando c danando cn iorno
da dcsgraada
(66}
.
E, scn rocurar ouiros ccnlos, julgo odcr
concluir quc o quadro quc fizcnos das fornas
sugcsiivas da loucura, do suicdio c do crinc,
corrcsondc caiancnic ao quadro das fornas dc
sugcsiao no csiado nornal. En iodos csscs
csiados dc dcgcncraao, cono no csiado nornal,
57
a sugcsiao conca dc iniiaao, c ouco a ouco
sc dcscnvolvc c sc csicndc c cIcga s fornas
colciivas c cidcnicas, s fornas dc vcrdadciro
dclrio, nas quais os aios sao involuniarios,
rcalizados dirci quasc or una fora
irrcsisivcl.
Ora, nao c, orianio, cvidcnic quc cssa
sugcsiao quc quiscnos dcscrcvcr, ialvcz
dcnasiadancnic, ara nosirarnos a sua
univcrsalidadc dcvc scr ianlcn a causa das
nanifcsiacs da nuliidao? Nao c cvidcnic quc
ncsno no scio dc una nuliidao, o griio dc un
unico indivduo, a alavra dc un orador, o aio dc
algun audacioso, ccrcc una sugcsiao solrc
iodos os quc ouviran cssc griio ou cssa alavra,
ou quc viran cssc aio; c lcva-os qual rclanIo
docil aic s nas acs? Nao c cvidcnic quc c
na nuliidao quc a sugcsiao Ia dc roduzir o scu
cfciio nais odcroso, c assara insianiancancnic
da onu dc dos onu cdcncu, visio quc, na
nuliidao, a unidadc dc icno c dc lugar c a
rclaao incdiaia cnirc os indivduos lcvan aos
uliinos liniics do ossvcl a vclocidadc do
coniagio das conocs?
Escro quc ningucn nc rcsondcra
ncgaiivancnic a csia crgunia; iodavia, ara
fazcr conrccndcr nclIor cono a sugcsiao aiua
na nuliidao, isio c, dc quc nodo una qualqucr
conoao dc ncdo ou dc colcra, nanifcsiada or
un so indivduo, sc roaga nuna nuliidao,
58
qucro rcfcrir-nc aqui a algunas aginas
cslcndidas dc Alfrcd Esinas.
Enconirarcnos nclas dc un nodo claro c
rccioso a clicaao fisiologica da sicologia
da nuliidao.
O ilusirc naiuralisia franccs, falando das
socicdadcs doncsiicas naicrnais, c, cn
ariicular, da socicdadc das vcsas, conia quc,
ncsics aninais, a divisao do iralalIo faz-sc dc
un nodo crfciio c quc Ia ncsno vcsas
cclusivancnic cncarrcgadas dc vclar cla
scgurana conun. O ninIo c, con cfciio,
guardado or scniinclas quc vigian as
circunvizinIanas, cniran or ocasiao dc crigo c
advcricn as ouiras vcsas, quc sacn
cncolcrizadas c ican os scus agrcssorcs. Mas
cscrcvc Esinas cono as scniinclas odcn
advcriir os scus conanIciros da rcscna dc
un ininigo? Discn, cniao, dc una linguagcn
lasianic rccisa ara fazcr conunicacs? Nao
sc vccn as vcsas scrvircn-sc das suas anicnas
ara conunicar as suas inrcsscs dc una
nancira iao dclicada cono as fornigas; nas no
caso rcscnic, ioda a linguagcn c-lIcs, cono
vanos vcr, inuiil. Dasia, ara clicaao do faio,
quc concclanos cono una conoao dc alarnc c
dc colcra sc conunica dc un indivduo ara
ouiro. Cada indivduo, aaionado dc suliio or
cssa raida inrcssao, sc lanara ara fora c
scguira o cniusiasno gcral; rcciiiar-sc-a solrc
59
a rincira cssoa quc aarcccr, dc rcfcrcncia
solrc a quc fogc. Todos os aninais sao
arrasiados clo asccio do novincnio. Fcsia,
orianio, acnas dizcr cono as conocs sc
conunican a ioda a nassa. S co usccto dc
un nduduo tudo rcsondcnos. E unu c
unucsu cn todo o donno du udu ntcgcntc,
quc u ccscntuuo dc un cstudo cnoconu
ouocu o nuscncnto dcstc ncsno cstudo nuqucc
quc c suu tcstcnunIu
(67}
. Alaio das rcgics cn
quc conca a inicligcncia, c ncccssario quc as
circunsiancias cicriorcs aiucn isoladancnic
solrc cada indivduo dc una nancira
sinulianca, ara quc Iaja acordo nas inrcsscs
scniidas; nas dcsdc quc a rcrcscniaao c
ossvcl, lasia quc un so scja cciiado clas
circunsiancias cicrnas ara quc iodos o scjan
igualncnic quasc cn scguida. Con cfciio, o
nduduo uunudo nuncstu cxtconcntc o scu
cstudo dc consccncu dc unu nuncu cncgcu; u
ucsu, o cxcno, zunIc dc un nodo
sgncutuo, cocsondcndo ncu u un cstudo dc
ccu c dc nquctuuo; us outus ucsus
cccIcn-no c conucccn u cstc udo; nus nuo
odcn conuccc scn quc us Ius ncuosus quc
ncus o oduzcn odnuuncntc nuo cstcun
nus ou ncnos cxctudus. un faio sicologico
facil dc olscrvar nos aninais sucriorcs quc ioda
a rcrcscniaao dc un aio arrasia un conco dc
cccuao dcssc aio; a calra a qucn sc arcscnia
60
una orao dc aucar, o cao a qucn sc arcscnia
un cdao dc carnc, lanlcn os lcios c salivan
iao alundanicncnic cono sc os iivcssc na loca.
A criana c o sclvagcn ninan a ccna quc
conian. E CIcvrcul nosirou quc no csiado dc
rcouso crfciio lasia quc un Ioncn adulio,
un salio, dc csriio scrcno, icnIa a idcia dc un
novincnio ossvcl do scu lrao ara quc cssc
novincnio conccc a cfciuar-sc ncsno conira a
voniadc. Nuo cnsunos soncntc con o nosso
cccIo, nus con todo o nosso sstcnu ncuoso, c
u nugcn, nuusou uo ncsno tcno, con o
scntdo quc cccIc, os guos quc cocsondcn
dc odnuo u cccuo, ouocu-Ic
ncutuucncntc nouncntos uoudos quc s
unu contu-odcn cncgcu odc conscgu
suscndc
(68}
. Quanio nais a conccniraao do
cnsancnio c fraca, ianio nais os novincnios,
nascidos dcsic nodo, scgucn inciuosancnic o
scu curso. As nossas vcsas, vcndo una das
suas cnirar no ninIo, c dcois sair con vo
raido, scrao ianlcn airadas ara o cicrior c
clo rudo roduzido or cla, o scu zunlido
corrcsondcra ao acordo. Da una cfcrvcsccncia
gcral dc iodos os ncnlros da socicdadc
(69}
".
Esia dcscriao nagisiral dc Alfrcd Esinas,
clica-nos suficicnicncnic julgo a
sicologia da nuliidao.
Cono nas vcsas, cono nas avcs, dc quc un
lando ao ncnor laicr das asas c ionado dc
61
un anico invcncvcl, ianlcn nos Ioncns una
conoao sc csalIa sugcstuuncntc, or ncio da
visia c do ouvido, anics ncsno quc os noiivos
scjan conIccidos; c o inulso vcn da roria
rcrcscniaao do faio iniiado, do ncsno nodo
quc, nao odcnos lanar un olIar ara o fundo
dc un rccicio scn icr a vcriigcn quc nos
airai
(70}
.
III
Mas, dirao, quc iudo quc icnIo cscriio aic ao
rcscnic, lasia ara dar a clicaao dc ccrios
novincnios, dc ccrios aios dc una nuliidao,
nao, orcn, dc iodos. Isso clica-nos orquc sc
un alaudc, iodos alaudcn; sc un fogc, iodos
fogcn; orquc una conoao dc colcra, scniida
or un so indivduo, rcflcic-sc incdiaiancnic
solrc iodos os rosios. Mas isso nao nos clica
orquc cssa colcra arrasia aao na, ao
Ionicdio; nao lasia ara clicar cono una
nuliidao cIcga aos circnos do assassinaio c do
nassacrc, s airocidadcs scn nonc dc quc
icnos, ialvcz, o nais icrrvcl ccnlo na
rcvoluao franccsa. En scnclIanics casos, a
icoria quc una conoao sc iransniic or
sugcsiao a una nuliidao inicira, so cla visia
dcsia conoao nun indivduo c quc o inulso so
rcsulia da rcrcscniaao do aio iniiado, c
insuficicnic. Nao odcn rcicndcr quc sc naic
una cssoa unicancnic orquc sc vc algucn
62
naia-la ou fazcr ncnao dc naia-la; c ncccssario
nais alguna coisa ara fazcr dc un Ioncn, un
assassino.
Esia oljcao, (quc conicn un fundo dc
vcrdadc c rova-lo-cnos} ofcrcccu-sc ja
csoniancancnic ao csriio dos auiorcs quc
icniaran analisar as causas dos crincs
conciidos or una nuliidao. Scniian
confusancnic quc un aio dc crucldadc c dc
fcrocidadc nao odc scr acnas roduzido or
circunsiancias, nas quc dcvc icr a sua causa na
consiiiuiao ariicular do organisno daquclc quc
o concic.
Quc sc assa no coraao dos Ioncns
quando sao assin colciivancnic arrasiados ara
o assassnio, ara a cfusao dc sanguc? Dondc
nascc cssc odcr iniiaiivo quc os suljuga c quc
os lcva a dcsirurcn-sc assin, uns aos ouiros? O
onto cunnuntc du nucstguuo utcn-sc u unu
dsosuo Ioncdu nodu, u unu csccc dc
uo nstntuo, uncstos utIutos du Iunundudc,
quc ucIu un odcoso uuxu nu tcndcncu
ntutuu. Circunsiancias cicrnas dc ioda a
casia, aiuando solrc cssas oicncias viriuais,
cn-nas cn novincnio c fazcn-nas surgir na
socicdadc.
Unas vczcs, c a visia do sanguc quc faz
nasccr a idcia dc o dcrranar; ouiras, c o
roscliiisno, o csriio dc cororaao, o csriio
dc ariido, quc cIanan ara scu scrvio as
63
aics nalignas dc iodo o gcncro, c quc arnan
a nao do Ioncn ara dcrranar o sanguc; ouiras
ainda, c una inaginaao coniinuancnic cciiada
clas soliciiacs dc un icncrancnio irriiavcl,
quc sc criurla con a narraiiva dalgun
aconiccincnio sinisiro, quc sc cnfurccc quando a
ullicidadc sc csfora or crscgui-lo c quc
iransforna nun insianic o Ioncn nais inido
nun vcrdadciro aninal fcroz"
(71}
.
E ncsno anics dc Darlasic, Lauvcrguc
rccorrcra a cssa disosiao Ionicida rinordial
ara clicar os crincs da nuliidao. O orgao
da iniiaao, cscrcvcu clc c un dos quc sc
arcscnian cn rinciro lano con os da
conlaiividadc c da crucldadc. En cocas dc
dcsordcn c dc rcvoluao, iodos os crincs quc sc
concicn sao olra dcssc ircs onios dc ccrclro
quc naian, cono scnIorcs, na razao c na
inicligcncia quc lIcs csiao sulordinadas. Eniao o
Ioncn quc nasccu crucl arrcgaa as nangas c
faz-sc forncccdor da guilIoiina. Tcra or
iniiadorcs a nuliidao daquclcs quc qucrian un
nodclo, un aio dc audacia dc quc sc scniian
caazcs dc cccuiar. As viinas scrao os Ioncns
fracos c os carnciros, aquclcs quc os lons
nodclos, os lons ccnlos dc rudcncia c dc
razao, iornaran Iunanos c icdosos, nos quais
os orgaos da crucldadc c da iniiaao, sc
cisiiran nclcs forics c rcondcranics, ccdcran
64
ao uIo noIus da inicligcncia c do
scniincnio"
(72}
.
ccrio quc o quc dizcn Darlasic c
Lauvcrgnc c vcrdadciro, rofundancnic
vcrdadciro. Prccursorcs longnquos da nova
cicncia da aniroologia crininal dao
consiiiuiao fisiologica do indivduo una aric
das causas dos fcnncnos Iunanos, cn vcz dc
darcn iodas, scn disiinao, socicdadc cono
qucrcn ainda alguns.
Mas, anics dc icr rccorrido ao faior
aniroologico, julgo convcnicnic dar aicnao a
algunas ouiras considcracs quc clican, sc
nao or si so, clo ncnos, rincialncnic, dc quc
nodo una nuliidao odc scr arrasiada a aios dc
fcrocidadc c dc crucldadc.
Dcvcnos noiar anics dc iudo quc a nuliidao
csia cn gcral nais disosia ara o nal do quc
ara o lcn.
O Icrosno, a viriudc, a londadc odcn scr
as qualidadcs dc un so indivduo; nas nao sao
nunca, ou quasc nunca, as qualidadcs dc una
grandc rcuniao dc indivduos. A olscrvaao nais
vulgar cnsina-nos isso. rcccia-sc scnrc dc una
nuliidao dc indivduos, lasianic rarancnic sc
icn confiana ncla. Toda a gcnic scnic c salc or
ccricncia quc o ccnlo dc un Ioncn
crvcrso ou dc un louco odc arrasiar a nuliidao
ao crinc; lcn oucos julgan c o quc, con cfciio,
succdc rarancnic, quc a voz dc un Ioncn dc
65
lcn ou dc un Ioncn corajoso odc crsuadir a
nuliidao a csiar calna.
A sicologia colciiva, cono disscnos na
iniroduao, c fcriil cn surrcsas. ccn, nil
Ioncns rcunidos odcn concicr acs quc
ncnIun dos ccn ou dos nil icria conciido
csiando so, nas csias surrcsas sao quasc
scnrc dolorosas. Dc una rcuniao dc Ioncns
lons, nao sc olicra quasc nunca un rcsuliado
ccclcnic; olicr-sc-a nuiias vczcs un rcsuliado
ncdocrc, algunas vczcs, aic, un rcsuliado
nuiio nau.
A nuliidao c un icrrcno cn quc o nicrolio
do nal sc dcscnvolvc facilncnic, ao asso quc o
nicrolio do lcn norrc quasc scnrc, ningua
dc cnconirar condics dc vida.
E isio or quc?
Scn falar aqui dos difcrcnics clcncnios quc
concn una nuliidao, cn quc, junio dc
Ioncns dc coraao vccn-sc indifcrcnics c crucis,
c junio das cssoas Ioncsias, vccn-sc, na
naioria das vczcs, vagalundos c crininosos, lini-
iando-nos sinlcsncnic, or agora, a una
olscrvaao gcral, odcranos rcsondcr
crgunia quc nos foi fciia, dizcndo quc nuna
nuliidao as loas qualidadcs ariicularcs, cn vcz
dc sc unircn, sc surincn.
Surincn-sc, rincialncnic, or una
ncccssidadc naiural, c dirci aic, ariinciica. Cono
a ncdia dc nuiios nuncros nao odc
66
cvidcnicncnic scr igual ao nais clcvado dcsscs
nuncros, do ncsno nodo un agrcgado dc
Ioncns nao odc rcflciir nas suas nanifcsiacs
as faculdadcs nais clcvadas, rorias dc alguns
dcsscs Ioncns; rcflciira acnas as faculdadcs
quc sc cnconiran cn iodos ou no naior nuncro
dos indivduos. As uliinas c nclIorcs
csiraiificacs do caraicr, diria Scrgi, as quc a
civilizaao c a cducaao conscguiran fornar
nalguns indivduos rivilcgiados csiao cclisadas
clas csiraiificacs ncdias quc sao o airinnio
dc iodos. na sona ioial csias rcvalcccn c as
ouiras dcsaarcccn.
Succdc, na nuliidao, no onio dc visia nou,
o quc ja noianos succdcr cn iodas as nuncrosas
rcunics, no onio dc visia ntccctuu. A
conanIia cnfraquccc cn rclaao ao rcsuliado
ioial ianio a fora do ialcnio cono os
scniincnios cariiaiivos.
Nao qucrcnos dizcr con isio quc a nuliidao
scja incaaz dc qualqucr nanifcsiaao nolrc c
grandc, qucr do lado do cnsancnio, qucr do do
scniincnio
(73}
. Nuncrosos faios a csiao ara nos
dcsncniircn, rincialncnic iodos os quc icn a
sua origcn no anor da airia c quc dcsdc os
300 das Tcrnoilas aic aos uliinos nariircs da
indccndcncia iialiana fornan, or assin
dizcr, na Iisioria, una via sacra quc rova or si
roria quc una nuliidao odc, cono un
67
indivduo, sulir s aliuras sullincs da
alncgaao c do Icrosno.
Quis soncnic frisar quc a nuliidao c
cdsostu or una lci faial dc ariinciica
sicologica, nais ara o nal do quc ara o lcn
do ncsno nodo quc una qualqucr rcuniao dc
Ioncns c cdsostu a dar un rcsuliado
iniclcciual infcrior ao quc dcvcria dar a sona das
suas cononcnics. Ha na nuliidao una
icndcncia oculia ara a fcrocidadc, quc consiiiui
osso dizcr assin o faio organico, conlco
das suas fuiuras nanifcsiacs; c cssc faior
(cono o faior aniroologico no indivduo} odc
scguir una dircao loa ou na, confornc a
ocasiao c confornc a sugcsiao quc lIc c inosia
clas condics cicrnas.
Do ncsno nodo quc una asscnllcia, quc
rcrcscnia un conjunio iniclcciualncnic
ncdocrc, odc cIcgar, cn ccrios casos, a
conrccndcr una idcia dc gcnio ou un
scniincnio nolrc, sc algucn o salc cor
(74}
,
ianlcn una nuliidao quc rcrcscnia un
conjunio noralncnic ncdocrc c ncsno laio,
odc cIcgar cn ccrios casos a concicr acs
Icroicas sc cnconira o aosiolo ou o caiiao quc
a saila conduzir. A vulgaridadc, no rinciro caso,
c a crucldadc, no scgundo, odcn, orianio,
iransfornar-sc cn cnsancnios c scniincnios
nclIorcs ou aic ccclcnics, cla aao do orador
68
ou do cIcfc daquclc cnfin quc c o arliiro do
quc fizcr a nuliidao.
Esia condiao da nassa foi cosia or
Puglicsc nuna nagnfica conaraao. Una
nuliidao csia cciiada, nas a fora quc a agiia
qual nar rcvolio, nao rccclcu ainda o inulso do
novincnio; una caldcira csia sol a rcssao,
nas nao sc alriu ainda a valvula quc dcvc dciar
assar o vaor; una orao dc olvora csia
cosia ao sol, nas ningucn lIc largou fogo ara
a fazcr clodir. Surgc un Ioncn, nanifcsia-sc
una idcia, da-sc un griio. vanos naiar
fulano, ininigo do ovo, ou. vanos lilcriar
cicrano, anigo dos olrcs c o novincnio fcz-
sc, a valvula alriu-sc, a olvora clodiu. a
nuliidao".
Scnccr icn ianlcn una frasc cn quc
odcnos vcr, sc a alicanos nuliidao, a
ncsna idcia da conaraao dc Puglicsc. As
alavras, diz o filosofo inglcs, icn con o alalo
noral quc cciian, una rclaao quc sc
asscnclIa nuiio quc a rcssao do gaiilIo dc
una arna dc fogo nanicn con a closao quc a
scguc. nao roduzcn a fora, cn-na cn
lilcrdadc"
(75}
.
Porianio, na nuliidao cono no indivduo
ioda a nanifcsiaao c dcvida s duas ordcns
dc faiorcs, aniroologicos c social
(76}
; a
nuliidao odc scr cn otcncu, o quc quiscrcn,
nas c a ocusuo, quc Ia dc fazcr nasccr ial ou ial
69
aconiccincnio. Ha iodavia a scguinic
ariicularidadc. quc a ocusuo isio c, a alavra ou
o griio dc un Ioncn, icn, cranic a nuliidao,
una inoriancia infiniiancnic sucrior quc cla
icn cranic un so Ioncn. O indivduo isolado
na socicdadc, no csiado nornal c scnrc,
nais ou ncnos, una naicria ouco inflanavcl;
aroincn dclc una nccIa; ardcra nais ou
ncnos lcniancnic c ialvcz sc ciinga
(77}
. A
nuliidao, clo conirario, csia scnrc cono a
olvora scca. sc aroinan a nccIa, a closao
nao odc dciar dc dar-sc. A ocasiao icn,
orianio, na nuliidao, o tcuc do cuuuc
(78}
.
Aos iodas csias considcracs, odcr-sc-a
julgar rcjudicado o rincio ja cosio quc a
nuliidao c un icrrcno no qual o nicrolio do lcn
norrc nuiias vczcs, c no qual, clo conirario, o
nicrolio do nal lroia facilncnic. Visio quc dirao,
iudo dccndc da ocasiao, c quc cla odc scr loa
ou na, as rolalilidadcs ara os rcsuliados
oosios sao iguais.
Nao c orcn assin.
Sc c vcrdadc quc iudo dccndc da ocasiao,
nao c ncnos vcrdadc quc a ocasiao c na naioria
das vczcs nais na do quc loa.
E isio or csia grandc razao. scndo dado na
nuliidao un nuncro igual dc cssoas quc qucr
conduzir-sc ara o lcn, c ouiro quc qucr
arrasiar-sc ara o nal, as dcsic uliino icrao, na
naioria dos casos, a rinazia. A crvcrsidadc c
70
una qualidadc nais utuu do quc a londadc;
orquanio a classc dos naus c conosia
daquclcs quc qucrcn fazcr nal aos ouiros, ao
asso quc a classc dos lons c conosia daquclcs
quc nuo uuo nuncu nu u nngucn, (os ussuos}
c daquclcs quc nao so nao farao nal, nas quc
qucrcn fazcr lcn c quc o fazcn. Ora, c facil
conrccndcr quc os lons ussuos nao odcn
influcnciar una nuliidao c dirigi-la; as suas
qualidadcs ncgaiivas iornan-nos insiruncnios
ccgos dc qucn soulcr ionar a rinazia.
Quanio aos lons utuos (crniian-nc csias
crcsscs quc iornan caio o ncu cnsancnio}
o scu odcr cnconira lasianics dificuldadcs
orquc sc icnian inor-sc, rcagir conira os
consclIos dos naus, sc rocuran rcsialclcccr o
sosscgo, vcrao nuiias vczcs as suas alavras nal
inicrrciadas, c scrao acusados dc
usilaninidadc c douiras coisas iorcs. or
isso quc, sc sc aircvcn a rcagir una rincira vcz,
nao icniarao a scgunda, c a sugcsiao daquclcs
quc qucrcn fazcr nasccr alguna coisa dc scrio,
dc gravc, nao cnconirara nais ncnIun
olsiaculo. Quanios nao Ia quc nuna sullcvaao
oular griian uuu ou nou, orquc rcccian
quc, sc sc calarcn, os scus vizinIos os acuscn
dc covardcs c csics! E quanios, clas ncsnas
razcs, assan dos griios a aios! ncccssario
una fora dc caraicr ouco conun ara rcagir
conira os cccssos quc concic a nuliidao dc quc
71
fazcnos aric; c lcn oucos ossucn csia fora.
A naior aric dos indivduos conccndc quc
roccdc nal, nas fa-lo orquc a nuliidao inclc
c coagc a isso. Salcn quc sc nao scguircn a
corrcnic cIana-los-ao vis c scrao viinas da
colcra douircn. E o ncdo naicrial dc scr
naliraiados ou fcridos unc-sc ao ncdo noral dc
scr iraiados or covardcs.
Alcandrc Manzoni, nos Nouos, icn una
cslcndida agina quc dcscrcvc cssa
inossililidadc noral c fsica, a quc sc acIan
rcduzidos os lons na nuliidao, dc rcagir conira a
naioria quc corrc loucancnic a concicr acs
crininosas.
"... cra un novincnio coninuo, inclia-nos,
airaa-nos, Iavia cono quc una socicdadc, una
inccricza, una irrcsoluao, un zunlido coninuo
dc conirasic c dc consclIos. Dc rccnic, una voz
sai do ncio da nuliidao, una naldiia voz quc
griia. Ha aqui crio a casa do vigario; vanos
fazcr jusiia c saqucar". Parcccu quc sc rcavivava
dc suliio a lcnlrana dc una convcnao ja fciia,
cn vcz da acciiaao dc una roosia do
noncnio. A casa do vigario, a casa do
vigario"; nao sc ouvia ouiro griio. A nuliidao c-
sc a caninIo cono un so Ioncn c dirigc-sc
casa indicada nuna iao na ocasiao. Ao
vigario! ao iirano! Qucrcno-lo vivo ou norio!"
Fcnzo cnconirava-sc no ccniro do iunulio. Mal
ouviu csia roosia sanguinaria aodcrou-sc dclc
72
o icrror; quanio ilIagcn nao odcria dizcr sc
cra loa ou na ncsic caso, nas o cnsancnio do
Ionicdio causava-lIc vcrdadciro Iorror. E osio
quc or cssa funcsia docilidadc dos csriios
aaionados cranic a aiao dc un grandc
nuncro, ficassc nais quc crsuadido quc o
vigario cra a causa rincial da fonc, o ininigo
dos olrcs, iodavia, icndo ouvido, or acaso,
ouco anics na nuliidao, algunas alavras quc
indicavan o dcscjo dc sc fazcr iudo quc sc
udcssc ara o salvar, roncicra logo a si rorio
ajudar a una ial olra... Un vclIo, arrcgalando os
olIos cncovados c cIancjanics, lrandia no ar
un nariclo, una corda c quairo grandcs rcgos,
con quc, dizia clc, qucria cndurar o vigario
sua oria, logo quc csiivcssc norio. Quc
ignonnia!" cclana Fcnzo aicrrado or cssas
alavras c clo asccio dc un ccrio nuncro dc
voios quc arccian arova-las, c aninado or
ouiros quc sc calavan, dciando sinlcsncnic
crcclcr o ncsno icrror quc clc iinIa. Quc
ignonnia! qucrcs cniao quc nos iorncnos
carrascos? Assassinar un crisiao! Cono qucrcn
quc Dcus nos dc ao sc concicnos dcsics
Iorrorcs? Dcscdira raios cn vcz dc ao!" AI
cao! aI iraidor da airia!" cclanou, voliando-sc
ara Fcnzo cono un osscsso, un dos quc
udcran ouvir, acsar do larulIo, cssas loas
alavras. OlIa! olIa! un scrvo do vigario
nascarado dc canoncs; c un csiao; agarrcn-
73
no!" Ccn vozcs rorroncn cn iorno dclc. Quc
c? Ondc csia? Qucn c? Un scrvo do vigario. Un
csiao. O vigario nascarado dc canoncs, quc
fogc. Ondc csia? Agarrcn-no c cIcgucn-lIc!"
Fcnzo cala-sc, cncolIc-sc, lcn qucr dcsaarcccr;
alguns dos quc o rodcian cscondcn-no no gruo,
c rocuran confundir as vozcs ininigas c
Ionicidas con ouiros griios nais forics. Mas o
quc o salvou foi un arrcda! arrcda!" quc lradan
crio dclc..."
Ha una infinidadc dc cssoas quc sc
cnconiran no caso dc Fcnzo. E, sc a conaraao
nao arcccssc un ouco ousada, diria quc a
naioria das cssoas Ioncsias quc sc cnconiran
no ncio dc una nuliidao furilunda, dcvc quasc
faialncnic or una lci dc nnctsno squco,
conduzir-sc cono os quc a rodcian.
Assin cono Ia aninais quc ara sc
aagarcn aos olIos dos ininigos c nclIor
dcfcndcrcn-sc dclcs ionan a cor do ncio cn quc
vivcn
(79}
, assin ianlcn os Ioncns quc sc
cnconiran nuna nuliidao, ara cviiar quc os
insulicn c quc lIcs laian, ionan a co nou
daquclcs quc os rodcian, isio c, griian iudo quc
os ouiros qucrcn c fingcn scguir a corrcnic.
Sc c rcalncnic assin, nao c difcil
conrccndcr orquc as aics nas icn
rinazia na nuliidao c as loas inicncs do
ncnor nuncro.
74
Mas, alcn das considcracs quc ja vinos, Ia
una quc clica nclIor ainda a viioria dos
insiinios lruiais.
Dcnonsiranos, assin o julgo clo ncnos, o
nodo or quc una conoao qualqucr scniida c
nanifcsiada, or un so indivduo, sc roaga
incdiaiancnic a un grandc nuncro.
SuonIanos quc cssa conoao c dc furor ou dc
colcra; nun insianic, o rosio c as nanciras dc
cada indivduo ionarao una crcssao dc colcra
quc icra alguna coisa dc inicnso c dc iragico.
Nao dcvcnos julgar quc csia crcssao c so
aarcnic. a conoao rcal scguc scnrc os aios
quc a crincn, ncsno quando csscs aios nao
sao, no conco, scnao dcnonsiracs aarcnics.
Nao odcnos fingir, soncnic or nossa voniadc,
una conoao quc nao ccrincnianos; nas nao
odcnos ficar indifcrcnics cranic una conoao
quc sinulanos cicrnancnic.
Visio quc iodo o csiado iniclcciual c
aconanIado or nanifcsiacs fsicas
dcicrninadas, quc nao sao acnas os scus cfciios
c os scus sinais, nas cono diz Filoi as
condics ncccssarias c os clcncnios
consiiiuiivos, c or conscqucncia, cnirc un
csiado iniclcciual c as suas nanifcsiacs
cicrnas, ncsic scniido, quc un nao odc nasccr
scn roduzir incdiaiancnic os ouiros c ucc-
ucsu.
75
Quando dc olIos fccIados, diz Langc,
cnsanos nun lais, fazcnos rinciro un
cqucno novincnio dc olIos quc corrcsondc
linIa rcia, c nuiias vczcs scniinos una lcvc
alicraao nos novincnios da nao, cono sc
iocasscnos nun lais"
(80}
.
__ Para as crcsscs alsiraias, Siriclcr
dcnonsirou dc un nodo scguro a cisicncia da
uuuu ntco; c cada qual odc scniir ao
caninar-sc con aicnao, quc quando cnsa
nalguna coisa alsiraia, ronuncia
silcnciosancnic, ara si roria, a alavra quc a
rcrcscnia ou, clo ncnos, scnic-sc lcvado a
ronuncia-la"
(81}
. Dain dizia, dc faio, rcsunindo
nuna so frasc a idcia cosia or Langc c or
Siriclcr quc cnsar qucr dizcr arar dc falar c
dc roccdcr
(82}
.
Alcn disso, nais dc nil ccricncias rovan
quc o novincnio c incrcnic inagcn. As
cssoas quc sc dciian a un alisno, con ncdo
dc cair; as quc sc corian con a navalIa dc larla
con rcccio dc coriar-sc, c a cclclrc lciiura dos
cnsancnios quc nao c ouira coisa scnao a
lciiura dc csiados nuscularcs, arcccn
csiranIas ao ullico, orquc ignora csic
fcnncno sicologico clcncniar. quc cada
inagcn cnccrra una icndcncia ara
novincnio"
(83}
.
Fccirocancnic, cada novincnio cnccrra
una icndcncia ara una inagcn qualqucr. Foi
76
diio quc o cnsancnio nao c scnao una aao
aloriada. Julgo odcr dizcr analogancnic quc
o aio cicrno c un cnsancnio quc nascc.
A csccial aao nuscular diz
cslcndidancnic Maudslcy nao c soncnic o
cocnic da aiao, nas nuiio rincialncnic
una aric csscncial dc si roria. Erinan cla
fisiononia una dcicrninada conoao a da
colcra, do csanio, da nalvadcz c a conoao
assin iniiada nao dciara dc dcscriar-sc; c
cnquanio as fcics do rosio crincn una
dcicrninada aiao, c inuiil c vao rocurar
ccrincniar ouira qualqucr
(84}
.
Esinas cscrcvcu dc un nodo analogo. Da
ncsna nancira quc o Ioncn quc cnunIa un
florcic nun assalio anigavcl sc anina con o jogo
c ccrincnia aric dos scniincnios quc icria
nuna vcrdadcira luia, da ncsna nancira o
sujciio nagnciizado assa or iodos os csiados
corrcsondcnics s osiuras quc o olrigan a
ionar, cnsolcrlcccndo-sc quando o fazcn
crgucr-sc, IunilIando-sc quando o fazcn laiar,
assin ianlcn os aninais ccrincnian
raidancnic as conocs, cujos sinais cicrnos
rcroduzcn. O nacaco, o gaio, o cao, sinulando-
lIcs sua visia un conlaic, iornan-sc, logo,
vcrdadcirancnic colcricos ianio naior concao
Ia cnirc os aios c as aiiiudcs quc crincn
gcralncnic un csiado dc conscicncia, c cssc
rorio csiado dc conscicncia, quanio cssas duas
77
nciadcs dc un so c ncsno fcnncno sc
cngcndran facilncnic una cla ouira"
(85}
.
Ora, c claro quc una nuliidao, na qual sc
roduz una conoao dc colcra ou dc furor, scra
nun insianic, nao so cciiada cxtcnuncntc, nas
ianlcn cuncntc irriiada
(86}
. lcn facil
conrccndcr cniao cono, anics ncsno dc icr
rccorrido ao faior aniroologico, odc cIcgar ao
crinc.
Todos os indivduos, quc fazcn aric dc una
nuliidao, csiao nuna condiao sicologica
analoga dc un indivduo rovocado c ofcndido
cssoalncnic. or isso quc o crinc quc
concicrcn nao scra un aio sclvagcn
inconrccnsvcl, nas anics una rcaao (jusia ou
injusia, nas cn iodo o caso naiural c Iunana}
conira a causa, ou o quc julgan scr a causa,
dcssa rovocaao quc scniiran or coniagio.
O faior aniroologico icra ccriancnic a sua
aric ncssc crinc, nas o noiivo rincial nao
scra ncnos o csiado rcal dc colcra c dc irriiaao
da nuliidao. Esic csiado dc colcra iorna os
crincs da nuliidao scnclIanics cn iudo, aos dos
dclinqucnics dc ocasiao, quc cono sc salc
nao cIcgan ao crinc scnao quando sao inclidos
a isso clas circunsiancias ou clas rovocacs
cicrnas.
Lcvanianos, orianio, o rinciro vcu do
nisicrio dos crincs inrcvisios da nuliidao.
cnircvcnos agora as razcs or quc clas os
78
concicn. Una dcrradcira considcraao nos
ajudara a clicar ainda nclIor cssc fcnncno.
una lci sicologica dc una vcrdadc
inconicsiada quc a inicnsidadc dc una conoao
crcscc na roorao dircia do nuncro das
cssoas quc a conariilIan no ncsno lugar c ao
ncsno icno.
cssc o noiivo do alio grau dc frcncsi a quc
solc s vczcs o cniusiasno ou a dcsarovaao,
nun icairo ou nuna asscnllcia.
Tcr-sc-a un ccnlo c una rova do quc
afirnanos, sc quiscrnos caninar o quc succdc
nuna sala cn quc fala un orador.
SuonIanos quc a conoao scniida or cssc
orador odc scr rcrcscniada clo nuncro 10, c
quc s rinciras alavras, ao rinciro rasgo da
sua cloqucncia, conunica, clo ncnos, a nciadc
dc cada un dos scus ouvinics, quc scrao 300, or
ccnlo. Cada qual rcagira or alausos ou or
rcdolrancnio dc aicnao; c isio roduzira o quc
sc cIana nas noicias un novincnio (scnsuuo}.
Mas cssc novincnio scra scniido or iodos ao
ncsno icno, orquanio o ouvinic nao csia
ncnos rcocuado con o audiiorio do quc o
orador, c a sua inaginaao c rccniinancnic
invadida clo csciaculo dcssas irczcnias
cssoas cnocionadas, csciaculo quc nao odc
dciar dc roduzir nclc, scgundo a lci cnunciada
Ia ouco, una conoao, c vcjanos o rcsuliado.
O cIoquc scniido or clc scra rcrcscniado, nao
79
or 5, nas cla nciadc dc 5 nuliilicada or
300, isio c, 750. Sc alicarnos a ncsna lci ao
quc csia dc c c quc fala no ncio dcssa nuliidao
silcnciosa, nao scra ja o nuncro 750 quc
crinira a sua agiiaao inicrior, nas 300 vczcs
750 visio quc c o foco cn quc iodos csscs
indivduos rofundancnic conovidos cniicn as
inrcsscs quc lIcs conunica"
(87}
.
ccrio quc, nuna nuliidao, a conunicaao
das conocs nao sc rcaliza dc iodos ara un so;
nao arcscnia orianio cssc caraicr dc
conccniraao organica.
O concurso c iunuliuoso c una grandc aric
das conocs dcvcnos convir nao odcndo
scr scniidas or iodos, nao icn cco. A
inicnsidadc da conoao nao ofcrccc ja cniao una
rclaao igual ao nuncro dos indivduos c a
acclcraao dos novincnios aaionados c nuiio
ncnos raida. Mas a lci gcral nao c ncnos
vcrdadcira.
Manifcsia-sc dc un nodo ncnos
dcicrninado, ncnos claro, nais inccrio; nas csia
inccricza ncsno, c cssa confusao icrao o scu
cfciio. Cada griio, cada nurnuraao, cada aio,
jusiancnic orquc nao c ncn ouvido, ncn
inicrrciado caiancnic, roduzira un cfciio
nais gravc quc ialvcz nao dcvcria rcalncnic
roduzir
(88}
. Cada indivduo scniira caliar-sc a
sua inaginaao, iornar-sc-a nais docil a
80
qualqucr sugcsiao, c assara da idcia aao con
raidcz quc c dcvcras ara surrccndcr.
Quanio nais sucrfcic solrc quc sc csicndc
una influcncia sc iorna Icicrogcnca cscrcvcu
Scnccr ianio nais o nuncro c a csccic dos
rcsuliados sao nuliilicados or un faior
clcvado"
(89}
.
Esianos cniao na rcscna do fcnncno quc
Enrico Fcrri cIana cncntuuo scogcu. os
fcrncnios dc iodas as aics sulirao das
rofundidadcs da alna; c, cono rcacs qunicas
cnirc varias sulsiancias, olicn-sc sulsiancias
novas c difcrcnics; assin, ois, das rcacs
sicologicas, cnirc nuiios scniincnios difcrcnics,
nasccrao conocs novas c icrrvcis,
dcsconIccidas aic cniao alna Iunana
(90}
.
Scndo inossvcl cn scnclIanics casos, nao
so raciocinar, nas vcr c ouvir caiancnic, os
faios nninos ionan roorcs cnorncs, c a
ncnor rovocaao lcva ao crinc. cn iais casos
quc o inoccnic c condcnado noric cla
nuliidao scn ncsno scr cscuiado, orquc
cono diz Mainc du Can a susciia lasia,
iodo o roicsio c inuiil, a conucuo c
oundu"
(91}
.
ois, naiural concluir quc a irriiaao c a
colcra da nuliidao, quc dcnonsiranos scrcn
nao so aarcnics, nas scntdus cuncntc,
iornar-sc-ao nun curio csao dc icno, so cla
influcncia do nuncro, un vcrdadciro furor. Nao
81
sc ficara, dcois disio, adnirado or vcr a
nuliidao concicr os crincs nais Iorrvcis.
Esia icrrvcl influcncia do nuncro quc c,
julgo, iniuiiiva ara iodos
(92}
c quc icnianos
clicar, c susicniada clas olscrvacs dc iodos
os naiuralisias. una coisa conIccida quc a
coragcn dc un aninal auncnia na razao dircia
da quaniidadc dc conanIciros quc salc icr
crio dclc; c dininui na razao dircia do
isolancnio naior ou ncnor cn quc cnconira
(93}
.
A sanao nais clara da lci quc a coragcn
dos conlaicnics c roorcional ao scu nuncro
foi dada or Forcl con una ccricncia fciia c
coniada or clc na sua nagnfica olra solrc as
fornigas. Aariou scic indivduos dos dois
ccrciios dc ongus utcnscs cnvolvidas cn
conlaic, das quais quairo cran dc un cano c
ircs douiro; -las cn scguida nuna ncsna
vasilIa. As scic fornigas, danics irriiadas c quc
conlaiian unas conira as ouiras, iornaran-sc
anigas.
Quc naior rova dc quc c o nuncro quc faz
lroiar na nuliidao os insiinios dc crucldadc c dc
razcr clo conlaic?
82

CAPTULO II
AS MULTIDES CRIMINOSAS

I
As olscrvacs gcrais quc aic aqui icnos
fciio cran ncccssarias ara fazcr conrccndcr
lcn, quc csiranIa c icrrvcl fora niina icn
una nuliidao dcniro dc si.
Dcvcnos caninar agora, scgundo os faios,
nao so cono cssa fora niina sc nanifcsia, nas
ianlcn sc cniran ouiros faiorcs na roduao
dos crincs dc una nuliidao, c quais sao. so
dcois dcsia crgunia quc fizcnos no conco
dcsia olra, isio c. qual a forna dc rcaao social
quc nclIor convcn a csics crincs?
Dcvcnos, anics dc iudo, alandonar or un
insianic o csiudo sicologico da nuliidao quc,
rcunida c frcncnic, so cscra a fasca quc dcvc
fazcr cclodir iodas as cncrgias quc conicn cn
csiado oicncial. Dcvcnos clcvar-nos a
considcraao dc naiurcza difcrcnic c quc
cricnccn nais sociologia do quc cicncia
nais ligada sicologia colciiva. Dcvcnos
caninar qual c, no rcscnic, a condiao nornal
do ovo, quais sao os scus scniincnios, as suas
idcias, as suas ncccssidadcs. Do ncsno nodo
83
quc sc nao odc julgar un crininoso,
caninando soncnic a sua conduia cn rclaao
ao crinc conciido, nas c ncccssario invcsiigar
quais cran as suas disosics dc csriio, o scu
caraicr c as suas condics cconnicas, assin
ianlcn nao odc julgar-sc o crinc dc una
nuliidao, sc nao sc conIcccn as asiracs c as
icndcncias, nuna alavra, o csiado naicrial c
noral do ovo, dc quc cssa nuliidao c acnas
una aric.
ccrio quc csia analisc, rclaiivancnic facil
dc fazcr solrc un indivduo, ofcrccc grandcs
dificuldadcs quando sc iraia dc una socicdadc
inicira. Ha, cnirc os dois casos, a ncsna
difcrcna quc cnirc cscrcvcr una liografia ou
una Iisioria. Conrccndc-sc lcn quc nao sc
iraia aqui dc fazcr un csiudo ninucioso c
conlcio (c nao icranos, alias, ncn os
conIccincnios ncn o ialcnio ncccssario ara o
conscguir}, nas lanar un rclancc dc olIos solrc
os rinciais caracicrcs da coca, ara sc fazcr
una idcia, iao caia quanio ossvcl, da condiao
sicologica crnancnic dcssc ovo quc ananIa,
ialvcz, or un acaso qualqucr, rcunir-sc-a cn
nuliidao ara concicr crincs.
O olscrvador ncnos crsicaz nao odc
ncgar quc Ia no rcscnic cono quc un frcniio
dc rcvolia no ovo. A conscicncia conicnoranca
dos ocrarios, c aqui c ali, nos canoncscs
rolciarios, scntc quc surgiu una nova classc; c
84
visio quc as lilcrdadcs oliicas da coca dcran o
odcr alsoluio ao nuncro, sulsiiiuindo o dirciio
divino dos rcis clo da naioria
(94}
, csia classc,
vcndo-sc a nais nuncrosa, cdc, con una logica
quc as ouiras classcs lIc cnsinaran, nuiio nais
dirciios c rivilcgios do quc icn iido aic ao
rcscnic
(95}
.
ncsic cdido, sinlcs c Iunano quc foi
na Iisioria a origcn dc iodos os rogrcssos c quc
corrcsondcn socialncnic ao insiinio dc
conscrvaao dc iodo o organisno individual,
quc csia a fonic rinaria, c ncsno unica, dc
iodas cssas idcias oliicas, nais ou ncnos
cagcradas, quc sc roagan cada vcz nais c sc
insinuan na conscicncia c no ccrclro dos
canoncscs c dos ocrarios, os quais ignoravan
aic aqui os scus dirciios, graas aos dcsoiisnos
igualncnic icrrvcis da rcligiao c dos govcrnos
alsoluios.
Un grandc nuncro dc cscriiorcs airiluc o
dcsconicniancnio c a agiiaao do ovo a cssas
idcias, quc vao or graus indisiinios do
radicalisno anarquia c julga quc sc nao
Iouvcssc indivduos quc sc fizcran c sc fazcn os
aosiolos c os clanadorcs dcssas idcias, o ovo
do cano c as classcs ocrarias das cidadcs
vivcrian ainda iranquilas c conicnics da sua
condiao, scn cnsarcn nuna nclIor.
Nao ncgo quc csias idcias icnIan fciio
crcsccr os scus dcscjos; nada c nais crigoso do
85
quc un grandc cnsancnio nun cqucno
ccrclro, dissc Tainc, c c ccrio quc a grandcza das
asiracs socialisias. odc icr coniriludo ara
fazcr crdcr o cquillrio iniclcciual c noral a
nuiios daquclcs quc, icndo nui oucos
conIccincnios ou ncnIuns, c nuiia niscria,
acciian or ncccssidadc con cniusiasno
qualqucr icoria quc lIcs roncic nais do quc
ouiras, o lcn-csiar naicrial
(96}
. Adniio ianlcn,
ainda quc nuiio rclaiivancnic, quc cssas idcias
fizcran adquirir a alguns cono dissc un
conscrvador iialiano nais rcsunao do quc
convicao, nais icniacs do quc calna, nais
colia do quc fc
(97}
.
Mas julgo quc c un crro, c dos nais faiais,
considcrar quc cssas idcias sao a causa unica da
fcrncniaao quc agiia as classcs infcriorcs.
Dccndc dc causas lcn nais afasiadas c
rofundas, c infclizncnic, lcn nais difccis dc
dcsiruir do quc as icorias dc un ariido oliico
ou dc ouiro; dccndc da crisc social quc nos
orinc c quc c ianio nais dolorosa quanio a
nossa scnsililidadc c naior c quanio o rogrcsso
nos dcu nais ncccssidadcs.
Falar conira o crigo dc ccrias douirinas
oliicas, airiluindo-lIcs o susciiar no ovo
qucias quc nao icria fciio, c a ncsna coisa quc
falar conira a inoralidadc dc ccrias douirinas
cicnificas, acusando-as dc crvcricr o ullico,
ou conira a inoralidadc da aric naiuralisia,
86
acusando-a dc iornar os cosiuncs iorcs
(98}
.
Esias ircs fornas dc aiividadc iniclcciual nao icn
ouiro fin scnao rcrcscniar a vcrdadc; nas visio
quc ccrias classcs da socicdadc cgosia c
Iiocriia nao qucrcn rcconIcccr a vcrdadc, clas
acusan aquclcs quc a rcvclan dc a iniarcn fcia,
cn vcz dc adniiircn quc cla c ial na rcalidadc.
AI! scnIor, dizia, cn 1850, Dcylc, quc sc
ocuava dcsic ncsno assunio, no onio dc visia
liicrario, un livro c un csclIo quc sc coloca
dianic dc una grandc csirada. Ora rcflcic o azul
do ccu, ora a inundcic do lodaal da csirada. E o
Ioncn quc iraz o csclIo no scu ccsio odcra
scr acusado dc inoral? O scu csclIo nosira a
inundicc c acusan a csic dc inoral? Acuscn
anics a csirada ondc csia o lodaal, c nais ainda
o inscior das csiradas quc dcia csiagnar a agua
c fornar-sc o lodaal"
(99}
.
Nao rciianos, orianio, a iola acusaao quc
sc faz quclcs quc lcvanian o vcu das nuncrosas
injusiias sociais; clcs nao fazcn scnao consiaiar
a vcrdadc; c sc c dolorosa, qucn icn cula?
SiIcndal dissc-o clarancnic. Acuscn u cstudu c
nus undu o nscto dus cstudus".
ncccssario, iodavia, convir quc nao sc
liniian scnrc a dcnonsirar o nal quc cisic c a
roor corrigi-lo dc una nancira jusia c gradual.
Ha indivduos quc aconsclIan os rcncdios
violcnios c crininosos c sao csscs, dizcn, quc
cciian os rolciarios conira os ricos.
87
Evolucionisia or alna, nao osso arovar os
quc qucrcn fazcr iriunfar una idcia cla
violcncia. a violcncia c a vcrdadc, dissc Pascal,
sao duas foras quc nao icn ncnIun odcr una
solrc a ouira. a vcrdadc nao odc dirigir a
violcncia, c csia nunca scrviu uliinancnic a
vcrdadc
(100}
. Julgo, iodavia, quc sc cagcra a
influcncia dc ccrias icorias crigosas, quando as
ccn acnas cn icoria
(101}
. Podcn cscrcvcr cn
iodos os jornais do nundo quc c ncccssario iirar
o sucrfluo quclc quc o ossui, nas cssa
alavras nao convcnccrao scnao o ocrario quc
csiivcr ja aniroologicancnic disosio ara o
roulo; nao ccrccrao ncnIuna influcncia no
Ioncn Ioncsio, orquanio o Ioncn aiua
confornc o quc scnic c nao confornc o quc
cnsa"
(102}
.
Porianio, iodas as icorias, ncsno as nais
fcrozcs, valcn lcn ouca coisa na nossa
dinanica noral
(103}
; o quc valc alguna coisa, c o
nosso scniincnio. E c o scniincnio quc diz, nao
so aos rolciarios, nas a iodos os Ioncns, quc
sofrcnos iodos, or causa dc un ou dc ouiro ou
da faialidadc, das injusiias norais c naicriais.
Essas injusiias, c vcrdadc, sao naiorcs dc
indivduos, nas sc sao difcrcnics oljciivancnic
nao sao scnrc suljciivancnic. A dclicadcza dc
scniincnio varia confornc as classcs dc
indivduos; cn gcral, os indivduos c as classcs
88
quc icn a suoriar nalcs ligciros, na rcalidadc,
icn una scnsililidadc nuiio nais suiil.
As dificuldadcs cconnicas fcrcn ianio os
ricos cono os rolciarios; c con o nal-csiar
cconnico surgcn lasianics sofrincnios,
lasianics dcsgraas quc nao ouan ningucn c
dao a iodos o dirciio dc sc quciarcn.
Ora, sc iudo isio c vcrdadciro (c julgo nao scr
ossvcl ncga-lo}, sc sao rcalncnic os sofrincnios
c as injusiias quc dcsconicnian o ovo c nao
as icorias dcsic ou daquclc, quc odcrao, quando
nuiio, irriia-lo nao dcvcrcnos icr un ouco dc
indulgcncia ara as suliias canscs do ovo?
As cIcs ccununtcs, cono as aclidou
Ellcro cn lcno Scnado, fornan una grandc
aric da nuliidao crininosa; c os scus
sofrincnios sao una causa rcnoia, nas quc nao
dcvcnos csqucccr, dos cccssos a quc cla sc
cnircga.
Succdc con as sullcvacs c iunulios o quc
succdc cnirc anigos, quando un dclcs
Ialiiualncnic iranquilo c silcncioso faz una
ccna or una qualqucr fuiilidadc. Mas or quc
sc zanga? Nao iinIa rcalncnic ncnIun noiivo
ara isso! cclanan alguns. AI! nao salcn!
Tcn ianios dcsgosios la or casa! rcsondcn
os nais niinos.
O ovo Ia dc ianlcn sofrcr nuiio cn suas
casas, c quando a ocasiao sc arcscnia, o scu
dcsconicniancnio csiala.
89
Enirc as causas quc dcicrninan os crincs
dc una nuliidao, nao dcvcnos, orianio,
csqucccr cssa cdsosuo cnuncntc do ovo,
quc dcscula clo ncnos a inicnao das suas
canscs inrcvisias.
II
Disscnos, no fin do caiulo rcccdcnic, quc
o nuncro auncnia a inicnsidadc dc una
conoao, c, scgundo Esinas, dcnos a rova
naicnaiica dcssc fcnncno, quc c, alias,
iniuiiivo
(104}
. Dcvcnos acrcsccniar agora quc o
nuncro nao icn soncnic csic cfciio ariinciico,
nas quc c, alcn disso, or si rorio, a fonic dc
novas conocs. O nuncro da, dc faio, a iodos os
ncnlros dc una nuliidao onioicncia. Salcn
quc odcn fazcr valcr a sua onioicncia scn
olsiaculos, quc sc nao odcra ncn julga-la, ncn
uni-la; c csia scgurana anina-os a concicr as
acs quc clcs rorios condcnan, scniindo-as
injusias.
Toda a diiadura dcvc ncccssariancnic cIcgar
ao arlirio c injusiia, orquanio c una lci
sicologica quc qucn odc iudo a iudo sc
aircvc
(105}
.
Potc nu u, gundc c u nu uc nuto,
dissc Alficri.
ois naiural quc ccn nil, dois nil
indivduos rcunidos or acaso, quc conIcan a
sua forca, quc sc vccn dc rccnic scnIorcs dc
90
una siiuaao, julgucn icr o dirciio dc scrcn
juzcs c, s vczcs aic, carrascos. A onioicncia
suliia c a liccna dc naiar cscrcvc Tainc
sao un vinIo nuiio foric ara a naiurcza
Iunana; a vcriigcn aarccc, o Ioncn uc
ucncIo c o scu dclrio acala cla
fcrocidadc"
(106}
.
En scnclIanics noncnios, as aics nais
lruiais c nais fcrozcs ionan novas canscs;
vc-sc aarcccr dc rccnic o sclvagcn, sol as
aarcncias do Ioncn civilizado c ara clicar
csic fcnncno, c-nos ncccssario rccorrcr quasc
foradancnic Iioicsc ja indicada or Darlasic
c Lauvcrgnc, dc un dcscriar suliio dcssc
insiinio Ionicida rinordial cono o fogo
assolaado sol a cinza, c quc so cscra a fasca
ara rclcniar
(107}
.
ccriancnic a isio, fora as ouiras cousas
cxtcnus ja assinaladas, quc dcvcnos airiluir os
crincs dc una nuliidao. Porquanio, sc a
dcscriao do caraicr, cono fcz Scrgi
(108}
, c
osiiivancnic vcrdadcira c nao so una lcla
conaraao, c ianlcn logico c naiural suor quc
as canadas nais laias do caraicr salicn
rccniinancnic, quando una icncsiadc
sicologica c o nosso organisno fora dos
cios"
(109}
.
Nao c iodavia inuncncnic quc un Ioncn,
solrciudo un Ioncn do ovo a quc longos
scculos dc civilizaao cnsinaran a conaiao, sc
91
iorna dc rccnic solcrano c ao ncsno icno
carrasco. Por nais quc scja inclido ao crinc
clo scu insiinio sclvagcn quc dcscriou nclc;
or nais quc sc calic conira as suas viinas
cncIcndo-as dc ulirajcs c dc injurias; scnic, no
cnianio, vagancnic, quc concic una cnornc
aao c a sua alna, cono a dc MaclciI, csia
cIcia dc cscorics".
Mas cniao, or una icrrvcl coniradiao
crguc-sc conira a Iunanidadc Icrcdiiaria quc
csircnccc nclc; rcsisic, cascra-sc, c ara
alafa-la, nao icn ouiros ncios scnao saciar-sc
dc Iorrorcs" acunulando os assassinaios.
Porquanio o assassinaio, solrciudo ial cono o
raiica, isio c, arna lranca cn cssoas
dcsarnadas, iniroduz na sua naquina aninal c
noral duas conocs ciraordinarias c
dcsroorcionadas quc a alvoroan, dc un
lado a scnsaao da onioicncia ccrcida scn
canc, olsiaculo ou crigo solrc a vida Iunana
c solrc a carnc scnsvcl dc ouiro lado, a
scnsaao da noric sangrcnia c variada, cono o
scu aconanIancnio scnrc novo dc coniorscs
c dc griios"
(110}
.
assin quc cscrcvc Tainc, nas nao c scnrc
vcrdadc quc o Ioncn qucira c solrciudo ossa
rcvoliar-sc conira a voz inicrior quc o aconsclIa a
scr Iunano c conassivo; nao c scnrc vcrdadc
quc o ccda ao insiinio Ionicida.
92
Sc c vcrdadc quc a nuliidao concic algunas
vczcs as airocidadcs quc a inaginaao nais
caliada nunca cnsou ou sonIou, c vcrdadc
ianlcn quc s vczcs nao concic os crincs
nonsiruosos quc odcria concicr.
Junio da nuliidao ccga, lruial, indonavcl,
quc crdcu o scniincnio do jusio c do injusio c
quc csia ossuda dc loucura furiosa, Ia ianlcn
a nuliidao quc nao assa dc ccrios liniics, quc
sc arrccndc dcois dc icr conciido un crinc c
quc scguc os consclIos daquclc quc a iorna
calna.
A Iisioria dc iodas as rcvolucs, cqucnas
ou grandcs, oliicas ou rcligiosas ou cconnicas,
da-nos disso a rova. E cssa divcrsidadc dc
nanifcsiacs dcnonsira-nos inlciia c
clarancnic quc os crincs dc una nuliidao nao
icn so or causas a sugcsiao, a influcncia do
nuncro c a cnlriagucz noral (iao
nagisiralncnic dcscriia or Tainc} quc rcsulia da
viioria insianianca do aiivisno solrc a olra lcnia
dc una cducaao sccular.
Ha ouiras causas c rcsulian da consiiiuiao
ariicular das difcrcnics nuliidcs; do caraicr
difcrcnic dos indivduos quc as concn, s
vczcs, rofundancnic Ioncsios, ouiros
arrasiados cla sua roria naiurcza, ao crinc.
dcsias causas, da sua inoriancia c da sua
cficacia, quc vanos ocuar-nos, caninando as
93
difcrcnics nanifcsiacs crininosas quc sc dao
na nuliidao, cn divcrsos casos.
III
Falarcnos anics dc iudo da nuliidao, quc
con raidcz csaniosa cIcga a concicr os nais
airozcs aios da fcrocidadc c dc crucldadc.
Ecnlo algun Ia nclIor do quc os quc dao
alguns cisodios da Fcvoluao franccsa.
O ovo cra cniao un aninal fcroz, insaciavcl,
na sua scdc dc raina c dc sanguc. Pcssoa
alguna, nada odia r un frcio ao scu furor;
dcois dc icr aliviado o scu insiinio sanguinario c
fcroz, dcscncadcava-sc nais icrrvcl c nais
Iorroroso do quc nunca.
Mas cra rcalncnic so a influcncia do nuncro
c o dcscriar rccniino do insiiiuio Ionicida quc
o inclian aos circnos, a onio dc fazcr-lIc
concicr scnclIanics cccssos? Era rcalncnic
un ovo dc ocrarios c dc canoncscs Ioncsios
quc sc iornava rccniinancnic un nonsiro dc
crvcrsidadc? Ou nao sc icrian nisiurado nclc,
ara o corroncr, iodos os indivduos quc
consiiiucn as laias canadas sociais o
tccco suI-soo, diria Vicior Hugo c quc a
cada sullcvaao c a cada rcvolia sacn das
ialcrnas c dos naus lugarcs ondc sc oculian
Ialiiualncnic, do ncsno nodo quc, quando sc
agiia a agua dc un ianquc, ioda a lana quc csia
no fundo solc sucrfcic?
94
Nas cocas dc iranquilidadc, quando as
aics oliicas aaziguadas nao dao iodos os
dias assalio ao odcr, a adninisiraao da oliica
ccrcc solrc os rufics, os vadios, os vagalundos,
solrc ioda cssa gcnic ignolil un incrio noral
quc os rcicn un ouco. So vivcn oculiando-sc, a
aroinaao dos agcnics fa-los fugir. Mas sc
solrcvcn un dcscriar da oiniao, sc a inrcnsa
quoiidiana sc iorna agrcssiva conira a
auioridadc, sc cnrccndcr una cananIa conira
a lcgalidadc dos aios do cIcfc dc olcia,
incdiaiancnic cssa gcnic iorna-sc-a arroganic c
lcvaniara a calca. Fcsisiira aos agcnics c luiara
conira clcs; ionara aric cn iodas as scdics, c
sc a aiingc una nova lci, considcrar-sc-ao iodos
unas viinas oliicas. Solrcvcn una rcvoluao,
clcs c as ananics quc arrasian consigo iornar-
sc-ao os agcnics nais crucis c nais icrrvcis"
(111}
.
A classc das cssoas scn rofissao
acrcsccnia Cisquci (classc nuncrosa,
conosia dc Ioncns quasc scn asilo, cujas
icndcncias viciosas sacudiran o cso das lcis c
da noral; nuna alavra, o quc Cuizoi cIana con
razao o cuut notuun da socicdadc}, nao
arcscnia, rclaiivancnic ao nuncro, scnao una
nnina fraao da oulaao; nas icndo cn conia
as rcdisosics quc, rincialncnic, a
nandricc c a niscria cngcndran, calculando as
nas aics quc clas fcrncnian, c nsso quc uz
u ou Iutu quc uncuu dcstu tudo. Esia
95
nassa dc indivduos dc na rcuiaao rccruia-sc
inccssanicncnic c auncnia nas cocas dc
criurlacs con avcniurciros, Ioncns iarados,
crdidos dc dvidas c dc rcuiaao nos
dcariancnios c quc vcn rocurar un rcfugio
cn Paris. Podcnos ainda acrcsccniar, scn
injusiia, alguns frcqucniadorcs dc tuIugcs, dc
naus lugarcs, nuna alavra, os naus indivduos
dc ioda a casia; c quando a iurla inura for
osia cn novincnio clas aics oliicas, vcn
rcunir-sc-lIc os Ioncns dc inaginaao
dcsordcnada, quc scnicn a ncccssidadc dc
conocs forics, c quc as cnconiran nos dranas
da rua, nas agiiacs oularcs"
(112}
.
Todos salcn or ccricncia quanio isio c
vcrdadciro. Quando sc vc alguna icncsiadc
oliica dcsoniar no Iorizonic, c una aninaao
ciraordinaria sc nanifcsiar nas ruas or
ajuniancnios c rias, surgcn logo aqui c ali
figuras sinisiras quc ningucn nunca viu. Todos
fazcn a ncsna crgunia. dondc sacn cniao
csscs indivduos? E iodos cnsan
insiiniivancnic ncsscs aninais inundos quc
sacn da sua cavcrna quando farcjan dc longc o
cIciro dc cadavcr
(113}
.
En Paris, nos icrrvcis dias dc 1793, iodos
csscs indivduos foran a alna dos crincs quc sc
concicran.
Una icsicnunIa ocular conia quc un
grandc nuncro dc vagalundos csirangciros na
96
cidadc dc Paris c quc sc iinIan csialclccido logo
dcois dos rinciros sinais da rcvoluao,
crcorrian os lairros da cidadc c cngrossavan o
scu nuncro unindo-sc aos ocrarios quc saan
das oficinas. TinIan-sc aodcrado, ao acaso, dc
ioda a csccic dc arnas c lanavan griios dc
rcvolia. Os Ialiianics fugian aroinaao
dcsscs gruos, iodas as casas sc fccIavan, c
ondc nao sc cnconiravan cssas Iordas
frcnciicas, as ruas arccian dcscrias c
inaliiadas. Quando cIcguci a ninIa casa, no
lairro Saini-Dcnis, un dos nais oulosos dc
Paris, nuiios dcsscs landidos dcran iiros ara o
ar, ara lanar o icrror na oulaao"
(114}
.
Esscs aloninavcis scrcs nao sc liniiavan a
un cqucno nuncro orquanio Droz
(115}
clcvava o
nuncro a 40.000 indivduos, os quais Dailly
(116}
c
nuiios ouiros dcois julgaran alisiados nao sc
salc or qucn. Eniravan nas casas ariicularcs,
nas rcariics ullicas c roulavan iudo quc
odian lcvar consigo; dcvasiavan o rcsio, nuiias
vczcs lanavan-lIc fogo. A auioridadc icniara dar
iralalIo a vinic nil dcsscs indivduos na colina
dc Moninarirc; nas a naioria unia-sc aos
coniralandisias c crcorria a cidadc.
Eniran no convcnio dc Saini-Lazarc
cscrcvc Tainc c ilIan-no. Pcnciran nos
dcosiios c dcvasian-nos. Vccn-sc sair cssoas
andrajosas, das quais, unas vinIan colcrias dc
arnaduras aniigas, ouiras irazian arnas
97
rcciosas cla sua riqucza ou clas rccordacs
Iisioricas; un dclcs irazia a csada dc Hcnriquc
IV"
(117}
.
E sao csics crininosos or Ialiio diz
jusiancnic Joly os auiorcs dos nassacrcs; sao
os quc consiiiucn o coricjo da guilIoiina, c quc
disuian a Ionra dos fuzilancnios
(118}
. E as
suas nulIcrcs nao iardan a nisiurarcn-sc-lIcs;
orquanio os quc sol un ouiro nonc, vivcn da
rosiiiuiao, discn scnrc dc un grandc
nuncro dc indivduos scnrc ronios a
aciuarcn con a dcvassidao, o roulo c o
assassinaio.
Ncsic caso as nulIcrcs nao sc conicnian cn
aconanIar os Ioncns, inclcn-nos ao nal c
aninan-nos a isso, c nuiias vczcs uliraassan
cn aircvincnio c crucldadc. En nais dc un
caso, cclana Mainc du Can, a viina icria
odido scr salva, sc a nulIcr nao iivcssc
inicrvido, nao iivcssc diio aos Ioncns Icsiianics.
Suo uns couudcs! c nuiias vczcs nao iivcssc
dado o rinciro golc"
(119}
.
Enirc os dcgcncrados, os crininosos nao
foran os unicos quc ionaran aric na rcvoluao;
viran-sc ianlcn os loucos. Sados dos Iosiiais,
dc quc a nuliidao rcvolucionaria lIcs alria as
orias udcran nclIor cnircgar-sc livrcncnic
ao scu dclrio nas raas c nas ruas, do quc na
cclula soliiaria. Crandc nuncro dcsscs
98
dcsgraados crcorrcran Paris, lcvando a ioda a
aric a dcsordcn c o icrror.
O filIo dc una louca conia Tclaldi
(120}

quc alicrnava Ialiiualncnic a sua rcsidcncia
cnirc o Iosiial dos loucos c a risao, foi un dos
auiorcs, nais dcsaicdados das luscas, dos
nassacrcs, dos inccndios. E a nais cclclrc cnirc
iodas foi Lanlcriinc TIcroignc, cssa Icrona do
sanguc, quc guiou a nuliidao no assalio aos
Invalidos c na ionada da DasiilIa c quc
norrcu na Salciricrc, arrasiando-sc nua, dc
joclIos, c dc gaias, csgravaiando as inundcics
do cIao
(121}
.
Crininosos, loucos, filIos dc loucos, viinas
do alcool
(122}
, a lana social, dcsrovida dc iodo o
scnso noral, Ialiiuada ao crinc, conunIa
ois a naior aric dos rcvoliados c dos
rcvolucionarios.
Misiurcn na nuliidao irrcflciida, c, or sua
naiurcza, docil a iodo o inulso, csscs
indivduos; conunicar-lIc-ao a sua crucldadc c a
sua loucura. Cono Iavcnos dc nos adnirar
cniao quc os aios dcssa nuliidao scjan crucis?
Ondc, or causa da confusao, ningucn
ordcna c ningucn olcdccc, as aics sclvagcns
sao livrcs cono as aics gcncrosas, c
infclizncnic, os Icrois quc nao falian sao
inoicnics ara rcicr os assassinos. Esics
aiuan; a naioria, conosia dc auinaios quc sc
99
dcian arrasiar, assisic scn salcr c scn odcr
rcagir.
Para auncniar a crucldadc dos vcrdadciros
crininosos c a irriiaao dc iodos, alcn da
cnlriagucz noral quc da o rorio nuncro,
acrcsccnicn a cnlriagucz fsica, o vinIo lclido
cn rofusao, a orgia solrc os cadavcrcs c dc
rccnic da criaiura dcsnaiurada vcr-sc-a sair o
dcnnio dc Danic, nisio lcsiial c rcfinado, nao
so dcsiruidor, nas ainda carrasco invcnior c
calculisia, glorioso c alcgrc clas dorcs quc faz
sofrcr"
(123}
.
Duranic as longas Ioras dc fuzilaria
cscrcvc Tainc o insiinio Ionicida dcscria-sc,
c a voniadc dc naiar, nudada cn idcia fia,
csalIa-sc ao longc na nuliidao quc nao aiua. So
o scu clanor lasia ara crsuadi-la;
rcscnicncnic c suficicnic ara cla un griio dc
indignaao; dcsdc quc un laic, iodos qucrcn
laicr. Os quc nao iinIan arnas diz un oficial
aiiravan cdras conira nin. as nulIcrcs
rangian os dcnics c ancaavan-nc con os scus
unIos. Dois dos ncus soldados ja iinIan sido
assassinados... CIcguci cnfin, dclaio dc un
clanor gcral ara scr cnforcado, a algunas
ccnicnas dc assos da Canara Municial,
quando nc arcscniaran una calca csciada
nuna lana, ara cu vcr, dizcndo-nc quc cra a
dc Launay, do govcrnador. Esic ao sair rccclcra
una csadcirada no onlro dirciio; cIcgado rua
100
Saini-Anioinc, ioda a gcnic lIc arrancava os
calclos c lIc dava ancadas. Na arcada dc Saini-
Jcan, csiava ja nuiio fcrido. En volia dclc, uns
dizian. coricn-lIc o cscoo; ouiros.
cnforqucn-no! ouiros. rcndan-no cauda
dc un cavalo. Eniao, dcscscrado, c qucrcndo
alrcviar o scu sulcio, cclana. naicn-nc! c
dclaicndo-sc, da un oniac no laio vcnirc dc
un dos Ioncns quc o agarravan. Nun aicc, c
furado clas laioncias, arrasian-no ara o rio,
laicn no cadavcr, lradando. un sarnoso c
un nonsiro quc nos iraiu! A naao cdc a sua
calca ara nosira-la ao ullico c convida-sc
qucn rccclcu o oniac a coriar-lIa. Esic, un
cozinIciro dcscnrcgado, ncio aicia, quc fora
aic DasiilIa ara vcr o quc sc assava, julga,
dada a gcncralidadc dc oiniao, quc a aao c
airioiica, c crc, aic, ncrcccr una ncdalIa ao
dcsiruir un nonsiro. Con un salrc quc lIc
cnrcsian, laic no cscoo, nu; nas o salrc
nal afiado nao coria; iira cniao da sua algilcira
una cqucna faca dc calo rcio c cono na
sua qualidadc dc cozinIciro salc Iavcr-sc con
carncs icrnina facilncnic a ocraao. Dcois,
csciando a calca nun forcado iridcnic c
aconanIado dc nais duzcnias cssoas
arnadas, fora a oulaa, c-sc a caninIo, c,
na rua Saini-Honorc, nanda rcgar na calca
duas inscrics ara indicar lcn dc qucn fora.
Aarcccn os graccjos. dcois dc icr dcsfilado
101
clo Palais-Foyal, o coricjo cIcga Poni-Ncuf;
dianic da csiaiua dc Hcnriquc IV, inclinan ircs
vczcs a calca, dizcndo-lIc . Cunrincnia o
icu dono! Foi a cIalaa final. Ha disio cn iodo
o iriunfo c, sol o nagarcfc, vc-sc surgir o
garoio"
(124}
.
Quando a nuliidao cIcga a csic csiado cn
quc nao lIc lasia ja naiar, nas qucr quc a noric
scja aconanIada dos nais airozcs sulcios c
dos nais icrrvcis ulirajcs; quando o insiinio
sanguinario cIcgou a un ial onio dc frcncsi, os
insiinios dc luuria nao iardan ianlcn a
dcscriar-sc ncla. Crucldadc c luuria ligan-sc c
una auncnia o vigor da ouira. Cono o indivduo
dcgcncrado quc cnirisiccc a ocsia do anor clos
iorncnios c clo sanguc
(125}
, a nuliidao auncnia
a covardia do assassinaio clas ofcnsas conira o
udor, c cssa loucura olsccna dc luuria c dc
sanguc cnconira s vczcs no canilalisno o uliino
grau dc aljcao.
Todos os nonsiros quc rasicjan
acorrcniados aos uliinos rccndiios do coraao
sacn ao ncsno icno da cavcrna Iunana, nao
so os insiinios rancorosos con os scus dcnics,
nas ianlcn os insiinios inundos con a sua
lala, c as duas rcvolias rcunidas cncarnian-sc
conira as nulIcrcs quc a sua cclclridadc infanc
ou gloriosa s cn cvidcncia, conira a Lanlallc,
aniga da rainIa, conira a Dcsrucs, viuva do
fanoso cnvcncnador, conira una florisia do
102
Palais-Foyal, quc dois anos anics, nun accsso dc
ciuncs, nuiilara o ananic, un guarda franccs.
Aqui a fcrocidadc junia-sc lulricidadc ara
iniroduzir a rofanaao na ioriura c ara
aconcicr conira a vida or aicniados conira o
udor. Con a Lanlallc, noria nuiio dcrcssa,
os nagarcfcs lilidinosos nao odcn ulirajar
scnao un cadavcr; nas con a Dcsrucs
(126}
, c
solrciudo con a florisia, rcroduzcn, con una
inaginaao roria dc Ncro, o sulcio do fogo
dos iroqucscs. Do iroqucs ao canilal a disiancia c
curia c alguns iranscn-na. Na Aladia, un
aniigo soldado, cIanado Danicns, cnicrra o
salrc no coro do gcncral ajudanic dc Lalcu,
ncic a nao na alcriura, arranca-lIc o coraao
c lcva-o loca cono ara o dcvorar. O sanguc
diz una icsicnunIa ocular lorloiava da
loca c dcscnIava-lIc una csccic dc ligodc.
fora, csquaricjan a Lanlallc; o quc fcz o
calclcirciro CIarloi quc irazia a calca dcla, nao
osso cscrcvc-lo. dirci acnas quc ouiro, na rua
Saini-Anioinc, irazia o scu coraao" c nordia-
o."
(127}
.
Podc rcciir-sc aqui o quc dissc Mainc Du
Can, a roosiio dc un faio analogo. quc cran
loucos, c quc o scu lugar csia narcado cn
CIarcnion, na divisao dos cciiados".
(128}
.
Nao sc iraia aqui soncnic da loucura noral
do crininoso-naio, quc nao rcjudica a faculdadc
iniclcciiva; iraia-sc dc un vcrdadciro dclrio quc
103
scara dc iodos os scus scnclIanics aquclc quc
concic cssas acs infancs. E quc a nuliidao
csia ossuda dc loucura rcal, icnos nos a rova,
nao so cla cnornidadc dos crincs quc concic,
nas ianlcn cla ouca rcflcao quc faz anics dc
cccuia-los. A nuliidao rcfcrc naiar os scus
anigos (clo ncnos, os quc julga cono iais}, con
os scus ininigos, cn vcz dc cscrar quc clcs sc
icnIan afasiado dcla. Duranic a fuzilaria dos
rcfcns, un conunisia aiirou con a csingarda ao
cIao, agarrou cada un dos adrcs clo ironco, c,
or cnirc os alausos da nuliidao, crguc-os c
aiirou-os ara o ouiro lado da nuralIa. O uliino
adrc os alguna rcsisicncia, c caiu arrasiando
consigo o fcdcrado. Os assassinos inacicnics
nao quiscran cscrar. fizcran fogo c... naiaran
o scu conanIciro assin cono o adrc"
(129}
.
alsoluiancnic o crinc louco, scn causa c
scn fin; c o frcncsi, quc nao raciocina c quc nao
conrccndc, naiural conscqucncia da
cnlriagucz roduzida clo sanguc c cla
fuzilaria, clos griios c clo vinIo; c a oucuu du
uou, dizian os aralcs, quc sc roduz dcois
do conlaic; c a loucura, dizcnos nos, quc faz
rcgrcssar o Ioncn aos scus insiinios aiavicos,
orquanio sc nosira a ncsna nos aninais nais
infcriorcs aos a luia. Succdc nuiias vczcs quc
no fin do conlaic conia Forcl as fornigas-
anazonas sao ossudas or furor ial quc
nordcn iudo quc as rodcia, as larvas, as suas
104
conanIciras, c aic os scus cscravos, quc
rocuran acalna-las, icniando scgura-las clas
aias cnquanio dura a sua colcra"
(130}
.
A nuliidao ianlcn cIcga a csic grau c c a
uliina fasc da sua corruao iniclcciual c noral.
IV
A ar dcsia iurla quc nao conIccc liniics c
quc dcscc con raidcz vcriiginosa aic ao uliino
grau da lruialidadc nais covardc, qucrcnos
cvocar aqui a rccordaao douiras iurlas quc
rcsisiiran a csiranIas c odcrosas influcncias
quc as incliran ara o crinc.
Esia conaraao nao scra scn uiilidadc.
No ncs dc naio dc 1750, vcn na Hstoc du
dx-Iutcnc sccc, a olcia roccdia, con nuiia
violcncia, a una dcssas rusgas criodicas a
ncndigos, cono cra cosiunc fazcr-sc. Algunas
crianas, scn quc sc udcssc salcr o noiivo dc
una ial larlaria, foran arrancadas aos carinIos
das nacs; csias cncIcran as raas ullicas
con griios dc dcscscro. Anoiinaran-sc,
cciiaran-sc; or ioda a aric aarcccran nacs
angusiiosas. Unas coniavan quc agcnics dc
olcia cdian dinIciro ara rcsiiiurcn os scus
filIos; ouiras cnlrcnIavan-sc cn conjcciuras
accrca da soric quc lIcs csiava rcscrvada.
Una odiosa falula circulava clo ovo. fcz-sc
dc Lus XV ouiro Hcrodcs, quc ia rcnovar o
nassacrc dos inoccnics. Alguns ncdicos, dizia-
105
sc, iinIan-lIc aconsclIado quc ionassc lanIos
dc sanguc Iunano, ara rcsialclccincnio da sua
saudc gasia cla lilcriinagcn. A oulaao s-
sc cniao cn gucrra alcria conira os cIcfcs da
olcia. Un dclcs foi norio; nuiios ouiros
naliraiados. Dcrrycr (cIcfc dc olcia} foi ccrcado
no scu alacio; cvadiu-sc clos jardins. O furor
dos assalianics cIcgara ao cunulo, falava-sc cn
cscalar os nuros, quando un sulalicrno da
olcia, nais inircido do quc o cIcfc, nandou
alrir rccniinancnic as orias. Ao vcr isso, o
ovo dcicvc-sc c rcsciiou cssa casa franqucada;
rccuou c dcniro cn lrcvc viran-no fugir na
dircao do Ioucuud c da raa Vcndnc"
(131}
.
Esia conduia acrcsccnia Lacrcicllc c
nuiio clicavcl, sc cnsarnos quc, cono os
lolos quc fogcn, fazcndo-sc lunc, as conocs
quc icn or causa c or fin alguna crucldadc ou
alguna loucura, ccdcn rincira nanifcsiaao
dc calna c dc cncrgia.
vcrdadc quc csia conduia c nuiio
clicavcl, nas nao da nancira cono a clica
Lacrcicllc.
Vinos lcn, nas aginas rcccdcnics, sc as
conocs crucis ccdcn scnrc a una
nanifcsiaao dc calna c dc cncrgia! Infclizncnic
isio succdc lcn rarancnic, c quando succdc a
causa nao c gcralncnic dcvida a una influcncia
cicrna quc vcncc c dona a iurla
106
rccniinancnic, nas s rorias faculdadcs da
nuliidao.
Na grandc rcvoluao dc 1793 c na cqucna
rcvolia dc 1750, o noiivo or quc a iurla csiava
rcvoliada nao cra o ncsno, nas odcnos
considcra-lo cquivalcnic, sol a rclaao
sicologica.
Julgo ncsno quc o cnsancnio do ovo
quc os scus filIos cran-lIc roulados c quc
scrvian ara un caricIo sclvagcn do rci, o
inclia nais facilncnic rcvolia, do quc o
cnsancnio alsiraio dc una rcforna oliica,
or nuiio dcscjada quc fossc. O cocficicnic
cicrno, quc inclia as duas nuliidcs ao crinc,
cra, orianio o ncsno nos dois casos; nas os
aconiccincnios nao foran os ncsnos. E isio, or
quc? Porquc as duas iurlas cran
aniroologicancnic difcrcnics. isio a unica
razao quc sc odc dar logicancnic.
Os ajuniancnios quc olsiruan as ruas dc
Paris cn 1793, na sua naioria, conosios dc
nalfciiorcs, ronios a cnircgarcn-sc dc iodos os
nodos aos scus insiinios crvcrsos, cran
ianlcn conosios dc loucos c dc dcgcncrados
dc ioda a casia, facilncnic cciiavcis c quc,
ncrcc da sua fraqucza squica, sc dcian
facilncnic arrasiar a iodos os cccssos. Ao asso
quc a nuliidao dos rcvoliados cn 1750 cra so
conosia dc cssoas do ovo, dc ocrarios, dc
107
ais c dc nacs dc fanlia quc ircnian cla vida
dos scus filIos...
Esia nuliidao, quc un noiivo sagrado fizcra
rclcldc, lcvada aos circnos, odcria ialvcz, or
influcncia do nuncro, cIcgar ao crinc
(132}
.
Acalnou-sc dc rccnic, cranic o aio dc
confiana c dc coragcn do oficial, c icvc Iorror ao
aio infanc quc ia concicr.
Esia conduia rcflcic, na sua forna colciiva, o
quc succdc s vczcs individualncnic a un
crininoso or aiao. A sua colcra dcsfaz-sc c
dcia cair a sua arna, sc arcscnian cranic clc
scn dcfcsa ou sc conscgucn douira qualqucr
nancira acalna-lo c rc-lo no scu csiado
nornal. E isio, orquc o crinc quc ia concicr cra
a conscqucncia dc una loucura noncnianca;
icndo icrninado csia, nao icn ja coragcn ara
concicr o crinc; nuo odc u concic-lo.
Esia rcnuncia voluniaria quc nao c ossvcl a
un dclinqucnic-naio, nao c ianlcn ossvcl a
una nuliidao quc cnccrra vcrdadciros
dclinqucnics c quc ja suliu a un alio grau dc
aroisno. Julgar quc odcnos dona-la cla
calna c cla cncrgia, c caiancnic a ncsna
coisa quc julgar quc odcnos donar cla calna c
cla cncrgia o assassino quc aiaca dc noiic, cn
lcna csirada, ou o louco furioso quc ancaa. Os
dcgoladorcs dc scicnlro dc 1793, dc Paris, nao
odian ja dcicr-sc" diz un Iisioriador, c a
conduia Icroicancnic scrcna das viinas nao
108
inunIa rcsciio sua scdc dc sanguc. Era,
induliiavclncnic, a cnlriagucz dcsscs
noncnios Iorrvcis quc os rcduzira a cssc
csiado; nas cra ianlcn a sua organizaao
fisiologica c sicologica quc os inclia a fazcrcn-
sc carrascos.
Lcnlro-nc dc dois aconiccincnios quc
odcn scrvir-nos cono rova indiscuivcl do quc
acalo dc dizcr aic aqui. dois casos scnclIanics,
quanio s causas, nas difcrcnics quanio aos
rcsuliados. o quc sc cfciuou cla grcvc dc
Dccazcvillc cn 1886 c o dos ucontccncntos dc S
dc cucco, dc 1889, cn Fona,
En 26 dc janciro dc 1886 os ocrarios das
cdrciras dc Dccazcvillc dccidiran-sc a
alandonar o iralalIo.
Lcvados or Dcdcl, aniigo iralalIador
dcscdido, vao rocurar o cngcnIciro Wairin,
dircior-gcrcnic das cdrciras, olrigan-no a
alandonar o scu cscriiorio c arrasian-no or
cnirc griios nuc. A, os ocrarios ccn o
rograna das suas rcivindicacs.
A rincira condiao c a dcnissao incdiaia dc
Wairin. Esic rccusa orquc o scu dcvcr c ficar no
scu osio. Quando sai da nuc, 1800 ocrarios
cn grcvc rccclcn-no aos griios dc noric. Wairin
fogc ara una casa roina c solc ao rinciro
andar. A nuliidao furiosa aiira cdras aos vidros;
cn una cscada arcdc, c varios ocrarios
ircan or cla. Os ouiros, dcois dc icrcn
109
arronlado a oria, rcciiian-sc na casa cono
una iorrcnic inciuosa quc ronc os diqucs.
Un ocrario guia-os, arnado dc un arrocIo.
Wairin ouvc a nuliidao quc solc, c
corajosancnic, con o sanguc-frio quc nunca o
alandonou ncssc surcno dia, alrc a oria do
quario c arcscnia-sc so, dianic dos assalianics.
Essc aio dc calna c dc cncrgia dcvcria vcnccr
a nuliidao, scgundo Lacrcicllc; infclizncnic,
ncssc caso, a nuliidao nao cra daquclas quc sc
arrccndcn c quc discrsan.
Dcdcl fcrc Wairin con una aulada c c-lIc
a nu o osso fronial; o cngcnIciro CIalaud icnia
cn vao dcfcndcr Wairin; ouiro ocrario, Dassinci,
aiira-lIc calca a oria do quario. O nuc dc
Dccazcvillc sulica a Wairin ara ccdcr c dar a
sua dcnissao. Esic quasc con os scniidos
crdidos c ccgo clo sanguc, dcia-sc arrasiar a
una ncsa, ondc clc sc rcara ara cscrcvcr. O
nuc corrc jancla, na cscrana dc acalnar a
iurla, anunciando-lIcs quc Wairin da a sua
dcnissao.
Un clanor furioso c a rcsosia.
Nao c a sua dcnissao quc nos rccisanos, c
a sua clc.
Wairin, c agarrado or ircs niscravcis quc o
irazcn jancla c o aiiran ara a rua, dc calca
ara laio. Wairin dcscdaa o cranio na
calada, fica scn novincnio c agoniza. A
nuliidao infanc rodcia-o logo, isa-o,
110
csfrangalIa-lIc a roua, arranca-lIc o calclo...
cnfin cIcgan a iirar das naos dcsscs aninais
fcrozcs o norilundo quc conduzcn ao
Iosiial
(133}
.
ncia noiic csiava norio.
Qucn foran os assassinos? Foran ocrarios
Ioncsios quc iinIan lcvado aic cniao una vida
ccnlar c quc a annina c odcrosa influcncia
da nuliidao iransfornara rccniinancnic cn
fcrozcs nalfciiorcs?
Os assassinos foran os scguinics. Gunc,
ocrario dc nuiio na rcuiaao. una calca dc
coruja, un raagao nau quc noa a nulIcr con
ancadas"; CIusu, condcnado ja ircs vczcs or
ofcnsas cororais c una vcz or ladrao; Hunc,
cIanado o Cuoctu, condcnado ianlcn or
ofcnsas cororais, calca acIaiada, qucios dc
aninal fcroz", c Luz Hcdc, condcnado or ladrao
c duas vczcs or ofcnsas cororais. Ofcrccia-sc
ara naiar qualqucr cssoa or 50 francos";
qucria fornar un lando ara roular no cano";
c nal crcirou o crinc foi jogar as carias nun
cafc
(134}
.
Todos os indivduos iinIan cn si rorios a
causa dos cccssos conciidos, c aos quais a
cciiaao da nuliidao nao fizcra ouira coisa
scnao ofcrcccr a ocasiao dc rcvclar a sua
naiurcza.
A conduia dos ocrarios dc Fona cn 1889 foi
lcn difcrcnic da dos ocrarios dc Dccazcvillc.
111
Esiavan cascrados or una crisc
cconnica quc durava Iavia nuiio icno c quc
arccia nao qucrcr acalar. Ealiados c
sugcsiionados clos discursos quc lIcs iinIan
fciio os cIcfcs nos Put d Custco, cciiando-os
a cdir cla fora o quc nao iinIan odido olicr
nanifcsiando con lrandura os scus dcscjos c as
suas ncccssidadcs, na iardc dc 8 dc fcvcrciro
dc 1889, arnados dc aus, dc fcrrancnias c dc
cdras, airavcssaran Fona, da onic dc Ficiia
raa dc EsanIa, facilncnic vcnccdorcs da
fraca rcsisicncia dc alguns agcnics dc olcia quc
iinIan icniado dcic-los, do ouiro lado da onic.
Nao cran cn grandc nuncro, nas cono nao
cnconiraran olsiaculos, rcccavan-nos
scriancnic.
sua assagcn fccIaran-sc as orias c as
janclas. qucn sc cnconirava nas ruas rcfugiava-
sc nas casas, dciando os ocrarios livrcs ara
concicrcn qualqucr cccsso. O ncdo quc
nanifcsiavan os Ialiianics fazia auncniar
naiuralncnic a audacia dos ocrarios, quc
aiiravan cdras conira os candcciros c
quclravan os vidros dos arnazcns.
Suliran da raa dc EsanIa rua das
Quairo Fonics, dirigindo-sc raa Vicior
Enanucl, con o rudo surdo dc una nuliidao
quc so cscra ocasiao ara fazcr csialar iodos os
rcsscniincnios quc cla acalcniava Ia nuiio
icno. CIcgados galcria Margarida, cniraran
112
ancaadorcs, con a idcia dc cncirar no cafc do
Crandc Orfcu c dc o dcsiruir. Un oficial, quc, or
acaso, sc cnconirava oria, dcscnlainIou o
salrc c iniinou a nuliidao a rciirar-sc. Os
ocrarios cran nais dc nil c irazian arnas na
nao; iodavia ncn una so cdra foi arrcncssada;
nao Iouvc icniaiiva alguna dc rclcliao;
afasiaran-sc iodos, rosscguindo o scu caninIo;
c ouco dcois discrsaran.
Ncsic caso, cono no quc conia Lacrcicllc, a
calna coragcn dc un so lasia ara fazcr
conrccndcr a cssa nuliidao os cccssos quc ia
concicr; c, cono un Ioncn cnlriagado a qucn
sc dciia agua no rosio, cla rcadquiriu os scus
scniincnios nornais, dirci quasc, individuais.
Insiaurou-sc un roccsso or dcvasiaao c
dcsiruiao conira 32 dcsscs ocrarios, quc cran
rcalncnic auiorcs dcsscs dcliios; nas os
anicccdcnics dos 32 arguidos cran ccclcnics.
Foi isio, julgo, a razao quc fcz con quc, cnlora
quclrasscn alguns candcciros ou algun
nosiruario nun noncnio dc furor, iodavia nao
sc dciaran arrasiar ao assassinaio, cono os
ocrarios dc Dccazcvillc
(135}
.
Parccc-nc, ois, cvidcnic quc a conosiao
untoogcu da nuliidao icn una ccria
influcncia nas acs quc a nuliidao concic; una
nuliidao dc loas cssoas odcra crvcricr-sc,
nas nunca aiingira o grau dc crvcrsidadc dc
113
una nuliidao, dc quc una aric c fornada or
naus.
E cn rclaao conosiao aniroologica da
nuliidao, dcvcnos acrcsccniar quc, nao so a
rcscna dc vcrdadciros crininosos na nuliidao c
ialvcz funcsia, nas ianlcn a rcscna dos quc
osio quc Ioncsios, nao icn, cla sua
consiiiuiao organica, scnao una fraca
rcugnancia ao sanguc c nao sc inrcssionan ao
vc-lo dcrranado. Muiios dclcs, nun ncio Ioncsio
c acfico dao un lcgiino alvio sua icndcncia,
cscolIcndo ccrios ofcios ou ccrias rofisscs,
quc arcccrian crucis a un indivduo nuiio
scnsvcl c conassivo, cono or ccnlo. o
nagarcfc, o soldado, o cirurgiao. Sc sc
cnconiran, or acaso, nuna nuliidao, c cvidcnic
quc lIcs scra ncnos difcil do quc a ouiros
concicr algun crinc
(136}
.
Salc-sc, cscrcvc Proal, quc, duranic as
divcrsas rcvolucs quc cnsangucniaran a
Frana, os nagarcfcs rincialncnic, nosiraran
una crucldadc ccccional; c quc no rcinado dc
Carlos VI, or ccnlo, sol o nonc dc
CuIocIcns fizcran dcrranar o sanguc a
iorrcnics.
Un dos nais fogosos rcvolucionarios dc 1793
foi o nagarcfc Lcgcndrc, a qucn Lanjuinais
rcsondcu. Anics dc nc laicrcs, fazc dccrciar
quc sou un loi"
(137}
.
114
E ncsno cnirc os airozcs crincs individuais,
Ia una inorianic crccniagcn ara os quc
ccrccn rofisscs ou ofcios crucis. Enirc os
nais rcccnics csquaricjadorcs dc nulIcrcs,
cscrcvc Corrc, dcvcnos ciiar AvinIain, un
nagarcfc, Dilloir, un aniigo soldado, Lilicz, c-
csiudanic dc ncdicina. Cuy Paiin, nuna das
suas carias a Son, conia un roulo audacioso
conciido cn casa da duqucsa dc Orlcans c
scguido do dcsaarccincnio dc un criado dc
quario da casa. cnconirou-sc o coro do criado
nuna scniina, nas coriado aos locados. os
assassinos ladrcs foran dois lacaios, aniigos
cirurgics
(138}
.
Eugcnc Suc icn, no iio dc CIouncu
(139}
,
adniravclncnic lcn dcscriia, cssa icrrvcl
influcncia do ofcio crucl do nagarcfc, nos
scniincnios do Ioncn. , alias, una olscrvaao
ja fciia nuiias vczcs, quc, cn gcral, iodas as
rofisscs quc rcssucn o dcsrczo da vida,
(roria ou alIcia, do Ioncn ou douiros
aninais} fazcn nasccr, ou ara dizcr nclIor,
dcscnvolvcn os insiinios sanguinarios. Tcn-sc a
rova disso no ofcio do soldado. Quanios
valcnics c Icrois nao sao a sulsiancia dc
crininosos! Ficardo Coraao dc Lcao nao conia a
carnc dos sarraccnos c nao a acIava tcnu c
uguduuc?
Mas calculando ncsno o valor dc iodas cssas
disosics nais ou ncnos forics ara o crinc,
115
nao c ncnos vcrdadciro quc c a roria alna da
nuliidao quc faz con quc os lons sc csiragucn,
c con quc os naus ou crucis laicnics vcnIan dc
faio a sc-lo. Ainda nao icnos, orianio, rcsolvido
o rollcna jurdico. qual c a rcsonsalilidadc
dos crincs conciidos cla nuliidao cn furor?
Vanos icniar rcsolvc-lo no caiulo scguinic.
116

CAPTULO III
CONCLUSES JURDICAS

I
Naolcao, nuna frasc cclclrc quc lIc
sugcriran os scus csiudos solrc a Convcnao,
dissc. os crincs colciivos nao olrigan ningucn".
Era a vcrificaao dc un grandc faio; nao cra c
nao odia scr una douirina cicnifica.
A cicncia scnic quc a irrcsonsalilidadc,
clos crincs conciidos or una nuliidao, nao
odc scr roclanada; orquc a cicncia salc quc o
organisno social cono qualqucr ouiro
organisno rcagc scnrc, ncsic caso cono nos
dcnais, conira aquclc quc aicnia conira as suas
condics dc vida.
Sofrcr csia rcaao qucr dizcr scr rcsonsavcl.
sc, orianio, a rcaao c faial c ncccssaria, a
rcsonsalilidadc scra ianlcn faial c ncccssaria.
Mas, qucn scra rcsonsavcl?
O lon scnso or un dos scus juzos
sunarios quc sao nuiias vczcs crrncos, nas quc
sao ianlcn s vczcs nuiio caios, rcflciindo rc-
vcniivancnic or iniuiao o quc o canc osiiivo
dos faios rovara nais iardc rcsondc. Toda a
nuliidao dcvc scr rcsonsavcl. E a cicncia, dcois
117
dc icr icniado csclarcccr nuiias causas quc
dcicrninan os crincs conciidos or una
nuliidao c dcois dc icr visio quc cssas causas
csiao cnircncadas c confundidas cnirc si dc un
nodo ial, quc nao sc odc dizcr o scu valor
ariicular, c olrigada, ara scr jusia c sinccra, a
rcsondcr ianlcn, cono o lon scnso. ioda a
nuliidao dcvc scr rcsonsavcl.
a cssc nonc colciivo dc nuliidao, a cssc
scr vago c indcicrninado quc rcsciia a
rcsonsalilidadc, orquanio so na nuliidao sc
cnconiran todos os faiorcs dc ordcn
aniroologica c dc ordcn social, quc coocran na
roduao dos crincs conciidos clos scus
ncnlros. Scnic-sc quc airiluir a
rcsonsalilidadc a un scr nais dcicrninado c
nais rcciso ao indivduo c un crro;
orquanio no indivduo, todos os faiorcs dcsscs
crincs nao cisicn; nao c scnao una so das
causas, cn vcz da uniao dc iodas as causas.
Mas c ossvcl quc a nuliidao scja
rcsonsavcl? Essa rcsonsalilidadc colciiva c
cniao ossvcl, Iojc?
Aniigancnic a rcsonsalilidadc colciiva cra a
unica forna dc rcsonsalilidadc. Mcsno quando
sc salia quc un crinc fora conciido or un so
indivduo, nao dcvia rcsondcr so, nas, con clc,
a sua fanlia, o scu cun, a sua irilo. As lcis
aniigas csicndian nulIcr, aos filIos, aos
irnaos, s vczcs, aic, a iodos os arcnics do
118
dclinqucnic, o sulcio ou a cna a quc fora
condcnado
(140}
.
Ncssas cocas riniiivas, cada gruo dc
fornaao naiural, cono a irilo c a fanlia,
consiiiua un scr indivisvcl c indissoluvcl. O
indivduo cra nais una aric do quc un iodo;
nao o considcravan cono un organisno, nas
cono un orgao. Puni-lo a clc so cra considcrado
cono un alsurdo, cono considcraranos casiigar
una so aric do Ioncn.
Con o icno, con o rogrcsso da civilizaao,
a rcsonsalilidadc foi scnrc individualizando-
sc. Aic ao fin do scculo XVIII, sulsisiiran alguns
vcsigios da aniiga douirina, rincialncnic cn
rclaao a ccrios crincs oliicos c rcligiosos
(141}
,
nas agora ja nao cisicn dcsscs vcsigios
(142}
. Na
nossa coca, as fanlias dos condcnados nao sao
ja lanidas; os filIos dc un crininoso nao irazcn
na icsia una narca dc infania. so o Ialiio faz
con quc sc conscrvc una ccria na rcvcnao
conira os quc nasccn dc una fanlia dc
crininosos. ialvcz una voz inicrior, quc icn a
iniuiao da fora da lci dc Icrcdiiaricdadc? Nao o
salcnos; c ccrio, iodavia, quc nao Ia soncnic
un rcconcciio social ncsia rcvcnao.
A lci, orianio, na aiualidadc, individualizou
a rcsonsalilidadc
(143}
. Ja nao sc odc dizcr,
cono aniigancnic, cranic un crinc. foi ial
fanlia quc crcirou, unano-la; nas c
119
ncccssario dizcr. foi ial indivduo, unano-lo a
clc so.
Todavia, sc a aniiga idcia alsurda da
rcsonsalilidadc colciiva dcsaarcccu, ouira
ionou o scu lugar, analoga rincira nuna
ccria rclaao c ccriancnic nuiio nais cicnifica.
qucro rcfcrir-nc idcia da rcsonsalilidadc do
ncio social.
Salcnos quc cada crinc, cono cada aao
Iunana, c o rcsuliado dcssas duas foras. o
caraicr individual c o ncio social.
Fazcnos rccair scnrc a rcsonsalilidadc dc
un crinc, osio quc, cn roorcs difcrcnics,
solrc csic cuutc c solrc cssc nco; Ia orianio
ainda na nossa coca una rcsonsalilidadc
colciiva. Na origcn do dirciio cnal, dizia-sc. o
indivduo quc concicu o crinc c culado c ioda a
fanlia ou ioda a sua irilo con clc. Hojc quc o
dirciio cssoal aiingiu a nais alia fasc do scu
dcscnvolvincnio, diz-sc. o individuo quc concicu
o crinc c culado c iodo o ncio quc lIc forncccu
a ocasiao dc o concicr c culado con clc.
Os icrnos nudaran, osio quc ncnos
rofundancnic do quc arccc; nudaran
rincialncnic os noiivos das duas concluscs,
nas vao dar ao ncsno onio; a una
rcsonsalilidadc colciiva.
Ha acnas una grandc difcrcna raiica
cnirc as conscqucncias dcssas duas concluscs.
120
Nos icnos aniigos, considcravan-sc
rcsonsavcis o indivduo c a fanlia, c a rcaao
fazia-sc solrc una c solrc a ouira igualncnic
(144}
.
Na nossa coca considcran-sc cono rcsonsavcis
o indivduo c o ncio quc o cnvolvc; nas a rcaao,
a cnu, ara nc scrvir dcssa vclIa alavra, so sc
alica ao indivduo. Aniigancnic, a
rcsonsalilidadc do indivduo c da fanlia cra
soduu c cctuu (no scniido dc quc o indivduo c
a sua fanlia sofrian a ncsna cna}.
Aiualncnic, a rcsonsalilidadc do ncio cn quc
vivc o indivduo c usu (no scniido dc quc o
ncio nao sofrc nunca a rcaao, nunca c unido},
c, cn vcz dc scr soduo con a do indivduo, csia
rccisancnic na razao invcrsa; orquanio, ianio
nais a rcsonsalilidadc do ncio c grandc,
quanio nais a do indivduo c cqucna; c ucc-
ucsu, quanio nais o ncio c culado or un
crinc, ianio ncnos c a rcaao social conira o
indivduo...
(145}
.
O Ionicdio, crcirado ara roular, icn
iodas as suas causas, ou quasc iodas, no
indivduo quc o concic; c orquc a rcaao social c
nuiio foric, ncssc caso, conira o dclinqucnic. O
Ionicdio conciido or aiao clo conirario
icn a naior aric das suas causas no ncio
quc o rodcia c a ncnor aric no indivduo quc o
concic; c orquc, ncssc caso, a rcaao social c
ncnor conira o indivduo quc crcirou o crinc.
121
Sc sc cIcgassc a rovar quc as causas dc un
crinc csiao iodas no ncio quc o cnvolvc, quc
ncssc ncio csia todu a rcsonsalilidadc, nao sc
odcria infligir ncnIuna rcaao social ao
indivduo, scria cnalncnic irrcsonsavcl. o
caso da lcgiina dcfcsa.
Sc un ladrao dc csirada nc aiaca dc noiic c
cu o naio, dcfcndo-nc, sou irrcsonsavcl (isio c,
nao dcvo sofrcr rcaao social or icr conciido
cssc Ionicdio} orquc as causas isio c, a
rcsonsalilidadc csiao iodas no ncio, no
aiaquc injusio do ladrao.
Pariindo dcsias considcracs gcrais,
odcnos rcsuni-las assin. quando disscnos quc
todu a nuliidao dcvc scr rcsonsavcl clos crincs
conciidos clos scus ncnlros, acnas fizcnos
alicaao, a un caso csccial, c nais cvidcnic do
quc os ouiros, da icoria nodcrna da
rcsonsalilidadc colciiva quc vc c rcconIccc nao
so no indivduo, nas ianlcn no ncio, as causas
dc cada crinc. Sinlcsncnic, cono o ncio nao
odc, cn gcral, sofrcr ncnIuna rcaao, cla
individualizaao aiual da rcsonsalilidadc do
ncsno nodo, ncssc caso ariicular, a nuliidao
nao odcra ianlcn sofrc-la. O indivduo scra,
orianio, o unico cctuuncntc rcsonsavcl; nas
visio quc a sua rcsonsalilidadc csia na razao
invcrsa da nuliidao (do ncio} scra ncccssario
caninar sc a rcsonsalilidadc do crinc c todu
dcvida nuliidao, orquanio, ncssc caso, o
122
indivduo scria irrcsonsavcl; ou quc utc dc
csonsuIdudc icn a nuliidao, ara quc a
rcaao social conira o indivduo rccaia solrc cla.
finalncnic a tcnIdudc (tcnItu} do
crininoso quc dcvcnos rocurar ncsic caso,
cono cn iodos; tcnIdudc quc, scgundo a
cscola osiiivisia
(146}
c naior ou ncnor, cn razao
invcrsa do nuncro c da inicnsidadc das
circunsiancias cicrnas, na ciiologia dc un
crinc.
II
A qucsiao dcvc ois scr osia assin. aquclc
quc concicu un crinc no ncio dc una nuliidao,
c ara rcccar? c sc o c, cn quc grau o c? Nouiros
icrnos. cssc Ioncn colocado fora do ncio
caliado c irriiado cn quc csiava, lilcriado das
nil sugcsics quc o inclian ao crinc, c rcosio
no scu csiado nornal, arcscniara ainda algun
crigo ara a socicdadc? ossvcl quc un
indivduo Ioncsio sc dcic arrasiar cla nuliidao
a raiicar o nal, cono nun accsso dc loucura
noncnianca, a qual, una vcz assada, nao odc
dar ncnIun dirciio rcaao cnal?
(147}
.
Para odcr rcsondcr cono convcn, c
ncccssario salcr, nao so cn icoria, nas cn cada
caso ariicular, qual c a fora dc sugcsiao da
iurla, qual c o scu odcr dc corruao solrc o
indivduo. ncccssario salcr sc ossui rcalncnic
cssa fascinaao icrrvcl c csiranIa, caaz dc
123
nudar un Ioncn rofundancnic Ioncsio cn
assassino.
A nuliidao odc fazcr csic nilagrc?
Vinos, no rinciro caiulo, quc a influcncia
quc a nuliidao ccrcc nos indivduos quc a
concn, c un fcnncno dc sugcsiao. Podcnos,
orianio, rcsondcr crgunia quc fornulanos,
caninando qual c o cfciio da sugcsiao no
indivduo c aic ondc cla vai. Infclizncnic nao
odcnos fazcr cssa invcsiigaao quanio
sugcsiao no csiado dc viglia orquc a icn
csiudado nuiio ouco aic aqui
(148}
, nas fa-la-
cnos cn rclaao sugcsiao Iinoiica quc nos
ofcrccc un vasio cano dc ccricncias c dc
olscrvacs.
Isio nada alicrara a cficacia do nosso canc,
orquanio, cnlora a sugcsiao da nuliidao scja
una sugcsiao quc sc sofrc acordado, ioda a gcnic
salc quc cssa sugcsiao nao c scnao o rinciro
grau da sugcsiao Iinoiica. O raciocnio quc sc
faz ara una, valc orianio ianlcn ara ouira.
A unica difcrcna c quc a sugcsiao no sono
nagnciico c nais odcroso quc no csiado nornal.
A sugcsiao Iinoiica, dissc Ladanc, nao
aiua douiro nodo nos ccrclros docnics c
adornccidos do quc a sugcsiao ordinaria, a quc
ioda a gcnic conIccc c raiica, afirnando aos
ouiros as coisas dc quc cscranos convcncc-los.
A sugcsiao Iinoiica c da ncsna naiurcza quc a
crsuasao no csiado dc viglia. Sinlcsncnic,
124
rcfora considcravclncnic o odcr dc crsuasao
quc ossunos solrc ouircn, surinindo as
rcsisicncias quc cisicn no csiado dc viglia.
(149}
.
Podcnos, ois, na sugcsiao Iinoiica, fazcr
concicr a un Ioncn o crinc quc qucrcnos?
Podcnos alolir nclc conlciancnic a sua
crsonalidadc c arrasia-lo a concicr aios quc
nunca icria conciido csiando acordado c caaz
dc raciocinar?
Sc dcrnos crcdiio cscola dc Nancy, foroso
c rcsondcr afirnaiivancnic.
Liclauli, cscrcvc. O Iinoiizador odc
dcscnvolvcr iodas as coisas no csriio dos
sonanlulos c olriga-los a -las cn cccuao
nao so no csiado dc sono, nas ainda dcois dclcs
icrcn sado dcssc csiado
(150}
". Na oiniao dclc, o
sonanlulo olcdccc ccgancnic sugcsiao.
CaninIa ara o alvo con a faialidadc dc una
cdra quc cai
(151}
". E nuiios faios odcn rovar
na aarcncia a vcrdadc alsoluia dcsia icsc.
FicIci
(152}
c Licgcois
(153}
narraran ccnlos
quc rovan quc, cla sugcsiao, cIcga-sc a forar
os rincios aiivos do indivduo; c lcvado a
csqucccr os scniincnios nais sagrados, a aldicar
os rccciios nais clcncniarcs da noral. Una
jovcn docil c viriuosa, Iinoiizada, da un iiro dc
isiola na nac. Un raaz Ioncsio icnia
cnvcncnar una iia, dc qucn gosiava
rofundancnic; una noa naia un ncdico
125
orquc cuida nal dcla; ouira cnvcncna un
indivduo quc lIc c dcsconIccido.
(154}
.
Mas csics rcsuliados foran oliidos
facilncnic, scn cusio algun, quc foi dada a
ordcn or aquclc quc ccrcc a sugcsiao? Nao,
con ccricza. Foi ncccssario luiar nuiio icno
conira a voniadc do Iinoiizado, quc rcagiu
ainda. soncnic, diz Canili, or una sugcsiao
scguida c gradual quc o indivduo c inclido a
cssas sugcsics crigosas c arriscadas. Todas as
vczcs quc faz una oljcao, ou quc rccusa
olcdcccr icrninanicncnic, rcalica-sc a
sugcsiao, acrcsccniando-lIc orncnorcs quc a
iorncn nais crcssiva c acciiavcl; isio c, acala-
sc o conicudo da sugcsiao do aio, or una scric
racional dc sugcsics rciroaiivas osiiivas ou
ncgaiivas. s rinciras alavras o sonanlulo
rcvolia-sc nuiias vczcs, nas sc rcciirnos a
afirnaao con insisicncia, o scu csriio, assin
cono o scu asccio, criurla-sc, iorna-sc
cnsaiivo, arccc cvocar una lcnlrana quc lIc
cscaa; cnfin alaiido clas inccssanics c
cnfadonIas sugcsics, ccdc auionaiica-
ncnic".
(155}
.
Olcdccc auionaiicancnic, nao, orcn, scn
rcugnancia, c nao scn cair cn scguida nun
aiaquc dc Iisicria quc rova quanio lIc cusiou
olcdcccr ordcn rccclida. a dcncguuo-
stunu, sc assin osso dizcr, dc un organisno
126
quc rcalizou involuniariancnic un aio conira o
qual sc rcvolia c quc lIc causa Iorror.
(156}
.
Sc c ois vcrdadc s vczcs, quc ncsno
quando o suct rcsisic, odcnos fazc-lo cccuiar
a ordcn dcscjada, insisiindo c accniuando a
sugcsiao, c falso, no cnianio, quc o auionaiisno
scja alsoluio, cono diz Dcaunis, quc o suct nao
conscrva da sua csoniancidadc c da sua voniadc
scnao o quc lIc dcia aquclc quc o Iinoiiza; quc
rcaliza, no scniido csirciio da alavra, o idcal
cclclrc. scr cono o lordao nas naos do
viajanic".
(157}
.
O sonanlulo cu scnc ugucn
(158}
visio quc
nanifcsia a sua voniadc clo csforo quc faz ara
rcsisiir s sugcsics. E sc s vczcs ccdc, rova
isso acnas a sua franqucza individual c nao a
onioicncia da sugcsiao, orquanio concic os
crincs inaginarios con rcugnancia c dcois
nunca nais iorna a cair nclcs.
(159}
.
Dcnais, os casos cn quc o suct ccdc a una
sugcsiao quc ofcndc o scnso noral, sao
rarssinos, cn conaraao con aquclcs cn quc
icn fora ara rcsisiir. Sao csscs casos,
olscrvados solrciudo cla cscola Salciricrc, quc
rovan scr falsa a oiniao da cscola dc Nancy.
Conira as afirnaiivas dc Liclauli, dc Licgcois c
dc Dcaunis, vcnos as dc CIarcoi, dc Cillcs dc la
Tourciic, dc Drouardcl, dc Fcrc, dc Piircs, dc
Laurcnic, dc Dcllocuf. O sonanlulo, diz Cillcs
dc la Tourciic, nao c una naquina quc sc odc
127
fazcr girar ao salor dos vcnios; ossui una
crsonalidadc rcduzida, c vcrdadc, nos scus
icrnos gcrais, nas quc crsisic ainda inicira
nalguns casos"
(160}
. O sonanlulo, diz Fcrc,
odc rcsisiir a una sugcsiao dcicrninada, quc sc
cnconira cn oosiao con un scniincnio
rofundo"
(161}
, c, acrcsccnia Drouardcl so rcaliza
as sugcsics agradavcis ou indifcrcnics"
(162}
.
Finalncnic, Piircs afirna quc a
irrcsonsalilidadc dos sucts Iinoiizados nao c
nunca alsoluia."
(163}

O cu nonu solrcvivc scnrc ao cu unonu
criado clo Iinoiizador. Sc icniarcn fazcr
concicr a cssc cu unonu una aao quc rcugna
rofunda c organicancnic ao cu nonu, nada
conscguirao. Nuncrosos ccnlos dao-nos a
rova disso.
EscolIcnos alguns.
TnIanos sol o nosso iraiancnio, diz Piircs,
una noa nuiio facil dc Iinoiizar c solrc a
qual sc odia roduzir, scn ncnIuna
dificuldadc, os novincnios dc iniiaao, as
iluscs c as alucinacs. Mas cra inossvcl olicr
dcla quc laicssc cn algucn. Sc lIo ordcnavan
cncrgicancnic, crguia os lraos, c caa
incdiaiancnic cn lciargia".
(164}
.
Fcrc conia un faio analogo. Una das nossas
docnics, diz clc, csiava aaionada or un raaz,
sofrcra nuiio or causa dclc, nas anava-o ainda.
Sc lIc cvocavan a rcscna dcssc Ioncn,
128
nosirava-sc afliissina. a sua voniadc scria fugir.
Mas cra inossvcl olriga-la a concicr un aio
qualqucr quc udcssc scr nocivo quclc dc qucn
fora viina. Quanio ao nais olcdccia a iodas as
ouiras ordcns, auionaiicancnic".
(165}
.
Nos dois casos rcccdcnics, c o scniincnio
da icdadc quc incdc rcalizar a sugcsiao.
Vcrifica-sc fcnncno idcniico, quando a idcia
sugcrida sc cIoca conira ouiro qualqucr
scniincnio, conianio quc scja vivo c rofundo no
indivduo Iinoiizado.
Piircs conia a ccricncia a quc acalo dc nc
rcfcrir, cono rova dc rcsisicncia quc odcn
fazcr o suct aos aios sugcridos. Adornco o ncu
suct (una noa} c dcois dc icr colocado una
nocda dc raia cn cina da ncsa, digo-lIc.
quando csiivcrcs acordada Ias dc ir luscar
acina da ncsa cssa nocda dc raia dc quc
algucn sc csqucccu; ningucn ic vcra; ncicras a
nocda na algilcira, c scra un cqucno roulo
scn ncnIuna conscqucncia funcsia.
Dcois, acordci o acicnic.
Dirigiu-sc ncsa, rocurou a nocda c
ncicu-a na algilcira, Icsiiando. Mas, logo
dcois, iirou-a da algilcira c dcu-na, dizcndo quc
cssc dinIciro nao lIc cricncia, c cra rcciso
rocurar a cssoa quc o csqucccra cn cina da
ncsa. Nao qucro guardar cssa nocda, dissc
cla; scria un roulo, c cu nao sou una ladra."
(166}
.
129
Cillcs dc La Tourciic narra un faio
inicirancnic scnclIanic a csic.
Un dia, cscrcvc clc, dissc a W. quc fazia
nuiio calor. Incdiaiancnic lina a icsia cono sc
iransirassc c dcclara quc o calor c insuoriavcl.
Va, iona un lanIo.
Cono! coniigo?
Por quc nao? Dcn salcs quc no nar os
Ioncns c as nulIcrcs ionan lanIos junios,
scn cscruulos.
Nao arccc nuiio convcncida.
Coragcn, dcsc-ic.
Hcsiia; or fin dcscnicia-sc c dcscala-sc;
dcois, dcicn-sc.
Eniao, ordcno-ic quc ic disas ioda!
Corou, arcccu rcflciir con grandc cusio;
cnfin, confusa, dcsc o vcsiido.
Mais! nais!
A csia ordcn lruial, criurla-sc c arccc
sofrcr cruclncnic; rcara-sc ara olcdcccr, nas
a sua voniadc rcagc; o scu udor c nais foric quc
a sugcsiao; o scu coro cnicsa-sc c nal icnIo
icno ara inicrvir a fin dc incdir un accsso
dc Iisicria".
(167}
.
Cillcs dc la Tourciic, acrcsccnia. W. c
Iustuntc udcu.
Evidcnicncnic, foi or csic noiivo quc
aicnicou una rcvolia quasc inconscicnic, dando
o rcsuliado quc salcnos; orquanio, cn
circunsiancias analogas, Sara F. nao Icsiia
130
alsoluiancnic nada cn dcsojar-sc das suas
rouas c dc ionar un lanIo inaginario".
Ncsic caso, c, ois, o scniincnio do udor
quc c forissino cn W. c quc incdc quc sc
rcalizc a sugcsiao; ao asso quc scndo nais fraco
cn Sara F. crniic-lIc olcdcccr ordcn
sugcrida. Podcnos dizcr ouiro ianio ara ouiros
casos. Sao os scniincnios dc icdadc ou dc
rolidadc quc, confornc sao nais ou ncnos
forics, sc rcvolian conira as sugcsics ou
crniicn quc sc lIcs olcdca, aos naiorcs ou
ncnorcs icniaiivas. En uliina analisc, c una
cdsosuo oguncu, oculia, fraca, c indisiinia,
sc assin o qucrcn, quc crniic a rcalizaao da
sugcsiao ou a nao crniic. Quando un indivduo
c alsoluiancnic rclcldc a una idcia, c
alsoluiancnic inossvcl quc cssa idcia, ncsno
sugcrida no csiado Iinoiico, sc iransfornc cn
aao. a conclusao quc iiran quasc iodos os
nais ilusircs culiorcs do Iinoiisno c, quc Janci
criniu na cclclrc frasc. Idcia dcsconIccida
nao sugcrc nada
(168}
". As sugcsics, diz Canili,
dcvcn csiar dc Iarnonia con o ncio inicrior do
suct; ncn iodas sao cccuiadas, or cssc noiivo;
nas soncnic as quc o indivduo odcra rcalizar,
sol cssas condics, nalgun noncnio da sua
vida".
(169}
.
A sugcsiao odc, ois, alicrar a
crsonalidadc, dininuir a voniadc ao onio quc
quasc sc nao odc afirnar sc cisic ou nao; nas
131
cssa crsonalidadc c cssa voniadc farao vcr quc
nao csiao inicirancnic norias, rcsisiindo con
icnacidadc a ccrias sugcsics quc lIcs
rcugnan, ou, sc as rcalizan, rcagindo dcois
con fcnncnos quc rcrcscnian o
uccndncnto do ogunsno dc icr crcirado
aios conirarios sua naiurcza nornal.
Assin cono ja Iojc nao c vcrdadc quc o
coniagio scja un aio clo qual una dcicrninada
docna sc conunica dc un indivduo afciado a
ouiro quc cstu suo", nas sin un aio clo qual
una docna dcicrninada sc conunica dc un
indivduo afciado a ouiro quc cstu nus ou ncnos
cdsosto u cu"
(170}
; assin ianlcn c falso quc a
sugcsiao ossa fazcr con quc o indivduo rcalizc
unu quuquc uuo; so odc fazcr rcalizar as
acs a quc csia nais ou ncnos cdsosto.
ccrio quc a rcdisosiao nao rccisa dc
scr, ncsic caso, iao accniuada cono no rinciro;
lasiara quc cisia, ainda quc cn cqucnssinas
roorcs, nas scra scnrc ncccssaria.
Succdc, no csiado dc Iinoiisno, clo
incrio da voniadc do Iinoiizador, o quc succdc
or ouiros noiivos no sonIo, no sonanlulisno, c
na cnlriagucz; isio c, o Ioncn concic acs quc
nunca icria conciido no csiado nornal. c iodavia
o scu cu, a sua crsonalidadc, or nuiio
crvcriida quc scja aiologicancnic, solrcvivc
scnrc. alicrada c nao surinida.
(171}
.
132
Colajanni dizia nuiio lcn, quando afirnava
a rcsciio do alcool, quc iira ou dininui,
confornc a inicnsidadc c a duraao da sua aao,
u ou nou dc nIuo, quc nos c iransniiida
or Icrana ou quc sc dcscnvolvc cn nos or
cducaao c quc nos incdc dc auiliar iodas as
nossas icndcncias quc odcrian lcvar a aios
crininosos ou sinlcsncnic inconvcnicnics."
(172}
.
Podcnos falar analogancnic da sugcsiao,
acrcsccniando-lIc o quc diz Filoi. quc no csiado
Iinoiico, a assagcn da idcia aao c ianio
nais raida, quanio nao cnconira olsiaculos;
nada icn o odcr dc a rcicr, orquanio a idcia
sugcrida rcina unica na conscicncia
adornccida."
(173}
.
, ois, nais facil na sugcsiao, do quc cn
qualqucr ouiro csiado aiologico, fazcr concicr
ao indivduo acs quc lIc rcugnan. Todavia cn
indivduo, ainda quc no sonIo, no sonanlulisno,
na cnlriagucz, rcvclara scnrc osio quc
nais fracancnic a sua crsonalidadc.
Sc nao odcnos dizcr da sugcsiao o quc sc
diz do sonanlulisno csonianco, do sonIo c da
cnlriagucz o quc rcflcic cono nun csclIo a
inagcn da sua individualidadc odcnos dizcr,
clo ncnos, quc o Ioncn indica quais as acs
quc lIc rcugnan naiural c organicancnic.
III
133
Parccc-nc quc a conclusao do quc disscnos
aic aqui sc arcscnia cvidcnic c csonianca. Sc,
na sugcsiao Iinoiica, quc c a nais odcrosa dc
iodas as sugcsics, nao odcnos cIcgar a
dcsiruir conlciancnic a crsonalidadc Iunana,
nas acnas a dininu-la, or naioria dc razao
cssa crsonalidadc solrcvivcra na sugcsiao cn
csiado dc viglia, ncsno quando cssa sugcsiao
aiingc o scu nais alio grau, cono c na nuliidao.
O crinc crcirado or un indivduo no furor
da nuliidao icra scnrc, orianio, una aric
(or nuiio cqucna quc scja} das suas causas na
consiiiuiao fisiologica c sicologica do scu auior.
Esic scra, or conscguinic, scnrc lcgiiinancnic
rcsonsavcl.
Aquclc quc c rcalncnic Ioncsio, do ncsno
nodo quc nao ccdc ordcn do Iinoiizador, nao
sc dolrara ianlcn dianic dcssc iurlilIao dc
conocs cn quc a nuliidao o arrasia. Quando
a naiurcza consiiiuiu foricncnic cssc organisno
do csriio, diz Tonnasi, scrcnos sacudidos
clos aconiccincnios, nas ficanos dc c".
(174}
.
Dcvcrcnos, or isso, concluir quc aquclcs
quc concicn algun crinc no furor dc una
nuliidao sao indisiiniancnic iodos vcrdadciros
crininosos?
Scria un grandc crro. Ha nuiios naios nas
nuliidcs, nas nao odcnos dizcr quc iodos os
quc concicn un crinc na nuliidao scjan
assin
(175}
. Dircnos acnas quc sao fracos.
134
Cada qual rccclc da naiurcza un caraicr
dcicrninado quc da un cunIo, una fisiononia
sua conduia c quc c o inulso niino sc assin
osso crcssar-nc confornc o qual o Ioncn
aiua na vida. Quanio nais cssc inulso niino c
foric, ianio nais o caraicr c solido c nicgro, ianio
nais o indivduo aiuara confornc clc scn sofrcr
influcncias cicrnas; do ncsno nodo quc un
rojciil c ianio ncnos facilncnic dcsviado clos
olsiaculos quc cnconira no scu caninIo, quanio
naior for a vclocidadc inicial con quc for
lanado.
(176}
.
Infclizncnic, as naiurczas rolusias, quc
rcsisicn viioriosancnic a iodas as icniacs c
quc cviian iodos os dcscarrilIancnios, sao
lasianic raras. Sc cisicn, cono dissc Dalzac,
Ioncns-cuuuIos c Ioncns-uIustos, os
scgundos fornan ccriancnic a naioria. Para a
naior aric, a vida nao c scnao una icia dc
iransacs, orquanio, nao icndo o odcr dc
consirangcr o ncio a adaiar-sc a clcs, vcn-sc
olrigados a adaiarcn-sc clcs rorios ao ncio.
Ncssa vasia classc dc cssoas fracas das
quc Dcncdili cIanou ncuustcncus, quc nao
ocn rcsisicncia aos inulsos cicrnos, aos quc
Scrgi
(177}
disiinguia clo nonc dc scus quc sc
sulncicn voniadc alIcia or laicza c sc
volian, or inicrcssc, ara o lado dondc corrc o
vcnio favoravcl, scrcs lons nas inidos c
crcdulos, quc acciian qualqucr idcia quc lIcs
135
incn, aos indivduos quc nudan or
inconsiancia c or irriialilidadc do scu
icncrancnio, as gradacs sao infiniias.
A voniadc cscrcvc Filoi icn, cono a
inicligcncia, os scus idioias c os scus gcnios,
cono iodos os ossvcis canlianics, dc un a
ouiro circno.
(178}
.
Mas, scja cla nais ou ncnos dcsrczvcl,
nais ou ncnos rofunda, a fraqucza dc caraicr
icn cssc rcsuliado infalvcl ara iodos. iornar o
indivduo docil ou nuiio docil, confornc os casos
c os graus, s sugcsics do ncio.
Assin cono diz Filoi
(179}
, a roosiio das
fraquczas da voniadc cn quc cada aio
rcalizado or qucn icn un rincio dc uIou, a
aric do caraicr individual c un nnnun, ao
asso quc a aric das circunsiancias cicrnas c
un nuxnun, assin ianlcn odcnos afirnar
or analogia, quc nas acs crciradas or
iodos csscs indivduos fracos aos quais falia una
icndcncia co-naiural c disiinia ara un gcncro
dcicrninado dc vida, a aric do caraicr individual
c un nnnun c a quc c dciada s
circunsiancias c s sugcsics cicrnas, c un
nuxnun.
Coloqucn csscs indivduos nun ncio
razoavcl, sol a influcncia das loas sugcsics c
crnancccrao Ioncsios, clo ncnos cranic o
codigo
(180}
, coloqucn-nos clo conirario, nun
136
ncio dcsfavoravcl, cnirc nas sugcsics, c iornar-
sc-ao crininosos dc ocasiao ou or aiao.
A fraqucza do scu caraicr faz-lIcs facilncnic
alsorvcr iudo o quc os rodcia. ianio o nal cono o
lcn as circunsiancias cicrnas volian-nos nais
ara un gcncro dc vida do quc ara ouiro.
(181}
.
Ora ois, sc isio succdc na vida calna,
rcgular, nornal, quc aconicccra nuna nuliidao
cn quc nun noncnio sc conccnira una ial fora
dc sugcsiao quc cn caso algun Ia arccida? Nao
c cvidcnic quc iodos csscs indivduos ccdcrao c
quc concicrao o crinc, ncsno aquclcs quc sao
Ioncsios nas fracos c quc icrao ialvcz ananIa
un iransoric nagnfico dc alirusno, or una
razao analoga qucla cla qual sc dcian
arrasiar Iojc or una corrcnic dc odio?
(182}
.
Lcnlro-nc dc icr visio cn 1870 conia
Joly una nuliidao crscguir a carruagcn dc
un gcncral ao qual qucrian arrancar a iodo o
cusio una dcclaraao oliica. Havia, na
iurlanulia, un raaz quc cu conIccia lcn,
raaz cniusiasia, nas docil c norigcrado,
iralalIador c lon, crfciiancnic Ioncsio. Dc
rccnic s-sc a rcclanar un rcvolvcr ara
disarar solrc c gcncral rccalciiranic. Sc iivcssc
a arna nao nao calculo o quc icria
aconiccido.
(183}
.
Quanios Ia quc sc cnconiran nas ncsnas
condics quc cssc raaz? E quanios,
137
infclizncnic, icn a arna cnirc as naos c sc
scrvcn dcla! Sao crvcrsos, or isso?
Nao, rcciinos; sao sinlcsncnic caracicrcs
fracos. Ha nclcs os scniincnios dc icdadc c dc
rolidadc, nas sucrficialncnic.
As canadas nais rcccnics do caraicr, quc
consiiiucn a lasc fsica dcsscs scniincnios nao
udcran organizar-sc c colrir inicirancnic as
aniigas canadas, as quc rcrcscnian os rcsios
das gcracs nais rcnoias. Un qualqucr
acidcnic, una ocasiao quc criurlc
rofundancnic csscs indivduos, lasia cniao
ara dcsorganizar o scu caraicr. As canadas
dcsic nisiuran-sc scn ncnIuna ordcn c as
nais laias, sulindo dc rccnic sucrfcic,
crniicn nanifcsiacs sclvagcns c crucis.
(184}
.
Aconiccc na nuliidao o cuouuo o quc
aconiccc na vida ordinaria o cuouuo. A
dcsorganizaao do caraicr quc conca rinciro
lcniancnic cla influcncia dos naus ccnlos,
ou clas soliciiacs dc un conanIciro ja
crvcriido, c quc, dcois dc o icr fciio cair una
vcz no vcio, c dc icr alcrio un caninIo no qual
nao odc ja arar, alarga-sc scnrc nais aic
nudar ioialncnic un indivduo, aic dcsiruir o
scu caraicr iudo isio succdc na nuliidao cn
nuiio oucos insianics.
En vcz da dissoluao gradual c lcnia, quc faz
do Ioncn ainda Ioncsio un crininoso dc
ocasiao, c nais iardc un crininoso Ialiiual, Ia,
138
na nuliidao, a dissoluao insianianca quc iorna
o Ioncn ainda Ioncsio, un crininoso or
aiao.
assin, na ninIa oiniao, quc una grandc
aric dos indivduos quc sc cnconiran na
nuliidao, cIcgan ao crinc.
E sc assin c, qual scra a rcaao social quc
lIcs convira?
Anics dc odcr rcsondcr a csia crgunia, c
foroso ocuar-nos douiro faior dos crincs da
nuliidao; o nais inorianic no onio dc visia
sicologico, qucro dizcr, o notuo clo qual o
crinc foi crcirado.
No rincio do scgundo caiulo falanos ja,
rcsunidancnic, do csiado dc csriio crnancnic
da nuliidao, fazcndo olscrvar quc as injusiias c
as dorcs quc sofrc consiiiucn una rcdisosiao
longnqua c indcicrninada quc nao dcvcnos
dcsrczar, ara os crincs quc a nuliidao odc
concicr. Dcvcnos csiudar aqui, dc nais crio, as
razcs quc dcicrninan os crincs colciivos.
Una nuliidao nao sc forna scn razao. Os
indivduos nao sc rcuncn scn un oljciivo. Essc
oljciivo, iodavia, sc cisic scnrc, c scnrc dc
oucos indivduos; a naior aric agloncra-sc cn
iorno do rinciro gruo, cla fora da sugcsiao.
Nunca icniaran arar cn lcna rua, fiando
una jancla, un onio qualqucr ou aoiar-sc ao
araciio dc una onic ara vcr a agua quc
corrc? En oucos insianics un cqucno
139
agruancnio sc forna cn volia c ouvir-sc-a dizcr
aos rcccn-cIcgados. Esia ali!... ondc?... acola,
no fundo... dcsaarccc...
A sugcsiao c iao foric quc s vczcs sc julga
vcr un oljciivo quc nao cisic.
(185}
.
Ora, quando o oljciivo dc un ajuniancnio c
inorianic c scrio, succdc o ncsno fcnncno.
Una nanifcsiaao c scnrc organizada or
un nuncro dc indivduos nuiio ncnor do quc o
quc vcn a ionar aric cfciiva ncla. Ncssc caso, a
sugcsiao iniiaiiva ccrcc o scu odcr, nao so
dctuncntc no scniido dc quc ao rinciro
gruo dc nanifcsianics virao unir-sc or
curiosidadc os das ruas; nas ianlcn
ncdutuncntc no scniido dc quc, icndo salido
clos jornais ou or ouiros ncios quc una
dcnonsiraao dcvc rcalizar-sc cn ial dia c a ial
Iora, un grandc nuncro dira. Qucro ir vcr!
c vao rcalncnic.
En iodas as nuliidcs Ia, ois, lcn oucos
indivduos quc conIcccn rcalncnic o oljciivo; o
naior nuncro vai la cono clcs ncsno dizcn
uu uc.
cssa a condiao sicologica dos rinciros
insianics, quando a nuliidao sc forna; nas nao
dcvcnos crcr quc isio durc assin. Pouco a ouco,
ncdida quc a nanifcsiaao auncnia c quc sc
crguc algun griio; ou quando sc iraia dc un
concio, ncdida quc os discursos dos oradorcs
aqucccn o audiiorio, nanifcsia-sc un fcnncno
140
csiranIo ncssc agrcgado Icicrogcnco quc c a
nuliidao. a Icicrogcncidadc c sulsiiiuda or
una Ionogcncidadc quasc alsoluia. Os nais
inidos, vcndo quc o caso sc iorna gravc, vao-sc
cnlora, sc odcn. Os quc fican clcvan-sc iodos,
qucr quciran, qucr nao quciran, ao ncsno
diaasao dc conoao. o noiivo quc rcuniu o
cqucno nuncro dos rinciros indivduos, c
conIccido or iodos, cncira no csriio dc cada
qual, c a nuliidao nao c cniao rcalncnic scnao
una unica alna.
Ora, quaisqucr quc scjan os aios quc
concicrao, con o icno, os ncnlros dcssa
nuliidao iao conacia da cn dianic, quc sc
odcria dizcr cincniada or una unica idcia
conrccndcr-sc-a facilncnic quc, ara odcr
ncdir a rcaao social quc c ncccssario infligir-
lIcs, dcvc-sc anics dc iudo icr cn considcraao o
noiivo clo qual aiuaran. Sc o ovo rcunido cn
Paris, cn 1750, dianic do cdifcio da olcia, ara
roicsiar conira a nonsiruosa crucldadc quc sc
airilua a Luiz XIV, iivcssc norio algun agcnic,
nao icria crcirado un Ionicdio nuiio nais
dcsculavcl quc iodos os quc una
inconrccnsvcl scdc dc sanguc fcz concicr
duranic a rcvoluao franccsa? Proccdcr conira
una injusiia ou una infania, c cIcgar, ncsno,
ao crinc, c coisa lcn difcrcnic dc roular ou
naiar or un noiivo fuiil ou con un fin inoral.
141
Porianio. ara o crinc colciivo, cono ara o
crinc individual, o noiivo quc faz concicr o
crinc c un dos onios nais inorianics ara
ncdir a rcsonsalilidadc. E ianio nais, quc o
noiivo cisiindo ja nalguns anics da cciiaao
da nuliidao c roagando-sc ouco a ouco a
iodos, anics ncsno quc a sugcsiao icnIa
aiingido o scu nais alio grau, c o scniincnio
quc sc odc con nais jusiia inuiar ao
indivduo c clo qual dcvc rcsondcr quasc
inicirancnic.
O quc dizcnos ara os crincs inrcvisios da
nuliidao dcvc alicar-sc, or naioria dc razao,
aos crincs da nuliidao quc sc odcrao cIanar
rcncdiiados.
O ovo ncn scnrc sc rcunc ara cdir
alguna coisa ou ara roicsiar conira algucn; o
crinc nao c scnrc dcicrninado
insianiancancnic or una rovocaao, ou clo
cfciio da fcrncniaao sicologica dc quc falanos
nais airas. Succdc s vczcs quc alguns
indivduos sc rcuncn con a idcia lcn arrcigada
dc originar un iunulio na nuliidao c dc
crcirar crincs.
O concio dc ocrarios scn iralalIo, cn
Fona, no 1. dc naio dc 1891, fornccc-nos un
ccnlo dcssc gcncro. Nao Ia duvida quc alguns
anarquisias aarcccran arnados na raa dc
Saini-Croi dc Jcrusalcn, c con a inicnao dc
usar suas arnas. Un agcnic da olcia foi norio
142
con una unIalada nos rins; c varias cssoas
ficaran fcridas. Dcvcnos adniiir ccriancnic quc
a influcncia do nuncro, os discursos
violcnissinos quc foran ronunciados c iodas as
dcnais circunsiancias quc auncnian a
inicnsidadc das conocs nuna nuliidao,
udcran arrasiar os crininosos alcn da sua
inicnao c lcva-los a cccssos quc clcs ncsnos
nao icrian qucrido; nas c claro quc cn
scnclIanics casos, a rcaao social dcvcra scr
nuiio nais scvcra do quc nos ouiros, orquanio
nao sc iraia aqui dc crincs inrcvisios; a
nuliidao nao oduzu o crinc, cla acnas
ofcrcccu a ocasiao dc concic-lo
(186}
.
O ncsno raciocnio odcra fazcr-sc ara una
forna dc crinc colciivo fclizncnic dcsconIccido
na Euroa, nas quc c nuiio frcqucnic cn varias
rcgics da Ancrica. rcfiro-nc lci dc LyncI. Os
ncIudocs salcn, anics dc concicr o crinc, quc
o vao crcirar; uncn-sc ncsno crcssancnic
ara isso. Inoria ouco, orianio, sc dcois,
clo fcnncno dc sicologia colciiva quc icnos
ianias vczcs fciio noiar, clcs uliraasscn a sua
inicnao. quiscran c iornaran a qucrcr, scnao
nos orncnorcs, clo ncnos na sulsiancia o
crinc quc concicran. Nao odcra Iavcr,
orianio, scnao una fraqussina dcscula cn
scu favor.
No cnianio, rciio-o, ncsno nos casos cn
quc o crinc c rcncdiiado nao dcvcnos csqucccr
143
o noiivo. A lci dc LyncI ara con a qual nao
icnIo iodo o Iorror quc nuiios nosiran icr

,
osio quc scja o rinciro a rcconIcccr quc c una
forna larlara dc jusiia sunaria, scn ncnIuna
garaniia
(187}
, a lci dc LyncI, dizia cu, odc scr
ocasionada or una closao dc indignaao or
un crinc airoz
(188}
; ncssc caso, ainda quc
condcnavcl, icn nuiias aicnuanics.
jusiancnic roilido clas lcis, na nossa coca,
fazcr jusiia clas rorias naos; nas cn ccrios
casos, a lci condcna c a conscicncia alsolvc. Un
filIo quc naia aquclc quc ulirajou a nac, c un
Ioncn quc a lci odc unir, nas a qucn ioda a
gcnic acria a nao.
vcrdadc quc nao Ia dcscula iao foric ncn
rovocaao iao dircia ara a lci dc LyncI; nas
nao odcnos ncgar quc nuiias vczcs o
scniincnio dondc aricn os ncIudocs c
aliancnic noral; nao icn dc larlara scnao a
forna.
Dc ouira aric, Ia lincIancnios larlaros
ianio no scniincnio cono na forna; c a lci dcvc
scr scvcra conira csics.
Mas onIanos dc lado cssas fornas dc
crincs colciivos rcncdiiados (quc ncrcccrian
un longo csiudo, nas quc nao cniran no nosso
icna} c volicnos aos crincs rccniinos da
nuliidao. Vcjanos qual scra a cna ou nclIor a
rcaao social ara rcrinir csscs crincs, nao
144
csqucccndo icr cn considcraao acina dc iudo o
noiivo clo qual a nuliidao os concicu.
A cscola osiiivisia nao odc, arccc-nc, dar,
a isio una rcsosia dccisiva; ainda nuiio ncnos,
dar una fornula quc valIa ara iodos os casos.
Podc Iavcr na nuliidao, cono ja vinos,
crininosos naios c crininosos ocasionais; ouco
inoria quc icnIan conciido os ncsnos crincs.
A cna dcvcra scr alicada, na ninIa oiniao,
ncdindo-a nao so confornc a gravidadc oljciiva
do crinc crcirado, nas ianlcn confornc a
tcnIdudc dc qucn o concicu; c nao sc odcra
ncdir cssa tcnIdudc scnao caso or caso.
Acrcsccnicnos quc, ara o crinc colciivo nao
c scnrc ossvcl ionar or guia algunas rcgras
gcrais quc odcnos fiar ara o crinc individual,
confornc a nancira cono o crinc foi cccuiado.
O crininoso isolado, or ccnlo, quc naia
varias cssoas scn noiivo aarcnic o Iutu
nududc, confornc a frasc classica dcvcra scr
scnc unido con o nuxnun da cna, orquc
odcnos afirnar a o quc sc nanifcsiou, clo
scu crinc, crininoso-naio ou louco.
Sc quiscsscnos csialclcccr o ncsno
rincio ara o crinc colciivo, scranos, s
vczcs, incaio.
Un Ioncn odc concicr nuiios Ionicdios
nuna nuliidao, scn scr or isso un crininoso-
naio. A cnlriagucz noral dc quc c viina odc
arrasia-lo a iais cccssos; c c so dcois dc ic-los
145
conciido quc conrccndc cono saindo dc un
sonIo a quc cnornidadcs sc dciou arrasiar.
Tcn o arrccndincnio sinccro c o rcnorso,
dcsconIccidos no dclinqucnic or icndcncia
conaiural.
Tainc conia quc, duranic a rcvoluao dc
1793, ccrio indivduo, nuiio Ioncsio, naiou
cinco adrcs nun so dia; c dcois norrcu cIcio
dc rcnorsos c dc vcrgonIa.
Assin cono a crisc ncrvosa, na qual cai o
sugcsiionado dcois dc icr conciido un crinc
inaginario no csiado Iinoiico, c una rova da
sua rculsao organica conira o aio consunado,
do ncsno nodo cssc rcnorso c cssc
arrccndincnio dcois dc un crinc rcal rovan
quc o Ioncn nao cra inicirancnic nau. A cna
dc noric scria una cqucna injusiia ara
clc
(189}
.
Nao odcnos, orianio, rcscrcvcr
alsiraiancnic ncnIuna rcgra alsoluia.
ncccssario, nisio nais do quc nouira
qualqucr coisa, cingirno-nos ao rincio
surcno da nossa cscola, indicar a forna c a
ncdida da rcaao confornc o caraicr ariicular
dc cada dclinqucnic.
A cscola osiiivisia vc, rcconIccc, canina
acicnicncnic as infiniias causas dos crincs dc
una nuliidao; iudo isso lIc scrvc ara julgar
con a naior concicncia nas nao icn a
rcicnsao dc qucrcr iirar do csiudo dcssas
146
causas una conclusao iao caia, quc ossa valcr
ara iodos os casos.
(190}

Quanio ao csiado aiual, acIando-sc a cscola
classica ainda cn lcno incrio, c ncccsario dar
una rcgra gcral.
Esia rcgra, dissc cu na ninIa rincira
cdiao, nao odc scr scnao a quc Puglicsc ros.
fiar quc os crincs crcirados or una nuliidao
dcvcn scr scnrc considcrados cono rcalizados
or indivduos scni-rcsonsavcis". Eu rorio
rcconIcci o alsurdo dcssa dcscula do vcio
arcial do csriio, or causa da falia dc jusicza
da fornula adoiada
(191}
. E solrciudo orquc cssa
fornula scrviria nao so ao dclinqucnic ocasional
(ara o qual icria sido jusia nos scus cfciios} nas
ianlcn ao dclinqucnic-naio, ara qucn icria
sido una injusiia c un dos nuncrosos
favoriiisnos quc lIc vcn da lci. No cnianio, nao
udc cnconirar una nclIor fornula.
Carofalo, ocuando-sc da ninIa olra
(192}
,
cnconirou nuiio Ialilncnic o ncio dc
Iarnonizar as idcias da cscola osiiivisia con as
disosics dos codigos.
Crcio, cscrcvcu clc, quc rccisancnic na
naicria dc quc sc iraia, a nossa lcgislaao rcsia-
sc dc una ccria nancira utcuncntc,
disiinao quc SigIclc qucr fazcr (c quc so adniio
cn ccrios casos} cnirc o crininoso-naio c o
crininoso ocasional, auiorcs dc un crinc
idcniico crcirado nuna nuliidao. Con cfciio,
147
sc c ossvcl csia disiinao or quc nao alicar a
cna con iodo o scu vigor ao crninoso-naio, ao
asso quc a alicarian aicnuada or vcio arcial
dc csriio, ou or ouiras dcsculas, ao crininoso
assional?
Por quc qucrcria SigIclc fazcr dcclarar scni-
rcsonsavcis os quc aiiraran Wairin cla jancla
quando sc iinIa a rova dc quc cran crininosos
naios?
ccrio quc a lcgislaao aiual nao conIccc
as caicgorias dos crininosos sugcridas cla
nossa cscola. Mas alicando ccrias utcnuuntcs ou
ccrias dcscuus, osio quc ouco cicniificas,
raiicancnic (c os juzcs, nagisirados ou
jurados, fazcn-no iodos os dias} a iraiar
difcrcnicncnic os auiorcs dc un ncsno crinc,
confornc o caraicr ariicular dc cada un dclcs".
Nao osso scnao arovar, csias alavras.
(193}

Conicnicno-nos, orianio, or agora, cn
cscrar quc o lon scnso dos juzcs aliquc as
nossas idcias aos crincs dc nuliidao. Essas
idcias cncirarao nais iardc nos codigos.
Enircianio, icr csiudado o fcnncno do crinc
colciivo, qucr dizcr icr rcarado o icrrcno ara
as rcfornas lcgislaiivas. E o fin c o dcvcr do
cscriior dissc Filangicri c rccisancnic
forncccr os naicriais uicis aos quc govcrnan.
148

APNDICE
O despotismo da maioria e a
psicologia coletiva

Escro quc o lciior (sc icvc a acicncia dc
cIcgar aic aqui} nao icra csquccido a icoria da
ntuuo-sugcstuo dcscnuoudu, solrc os
rincios dc Tardc, no rinciro caiulo dcsia
olra. Julgo quc cssa icoria, quando alicada ao
dirciio consiiiucional, odc csclarcccr o rincio
da surcnacia das naiorias, quc c Iojc a lasc da
nossa vida oliica.
or isso quc acrcsccnio, cn sulcncnio,
csias lrcvcs considcracs, nal qucrcndo iocar
nun icna quc ncrcccria, na ninIa oiniao, scr
iraiado anlancnic.
* * *
Conira o dcsoiisno das naiorias conlaicn
valcnicncnic, ainda quc sol difcrcnics onios dc
visia, dois laialIcs dc cnsadorcs. un, nais
nuncroso ialvcz c ccriancnic nais aiivo, c o dos
nduduustus o ouiro c o quc cIanarci or
agora dos ustocutus, rcscrvando-nc ara nais
iardc clicar nclIor o scniido da alavra.
Os individualisias, quc dcsccndcn dc Siuari
Mill c dc Scnccr, icn, cono indica o scu nonc,
149
csic unico oljciivo inicirancnic jusio, c na
ninIa oiniao inaiacavcl. dc fazcr valcr os
dirciios do indivduo conira os do Esiado, c os
quais ionan iodos os dias una naior anlidao.
A funao do lilcralisno no assado, cscrcvc
Scnccr, foi r un liniic ao odcr dos rcis; a
funao do vcrdadciro lilcralisno no fuiuro scra
liniiar o odcr dos arlancnios".
(194}

Anics dclc, Siuari Mill diiara csias alavras,
quc osio quc sc rcfiran a ouira coisa, crincn
iodavia un cnsancnio analogo ao dc Scnccr.
Quando ioda a csccic Iunana, ncnos un so
Ioncn fossc dc oiniao coniraria, a Iunanidadc
nao icria o dirciio dc inor silcncio a cssa
cssoa, cono cssa cssoa nao icria, sc udcssc, o
dc inor silcncio Iunanidadc."
(195}

Scnccr c Siuari Mill qucrcn, ois, quc sc
rcsciic a naioria, no quc nc arccc ningucn o
odc coniradizcr. Podc discuiir-sc solrc a
naiurcza dos liniics quc dcvcn r-sc ao dirciio
dos dcnais; nas quc sc lIcs dcvcn r liniics
ningucn sc aircvcra a ncga-lo.
Os dois auiorcs quc ciici, c con clcs
naiuralncnic ianlcn os scus disculos, nao
ofcndcn cn coisa alguna o rincio ariinciico
quc susicnia ioda a oliica; adniicn quc o
nuncro dcvc scr o unico juiz cn iodas as
dcciscs quc un Esiado, c, or clc, un
Parlancnio, icn o dirciio dc ionar; sinlcsncnic
qucrian dininuir ianio quanio ossvcl as
150
funcs airiludas ao Esiado, c, or conscguinic,
as dcciscs quc dcvcra ionar, ara dciar nais
lilcrdadc c facilidadc ao indivduo.
Os quc cIanci dc arisiocraias (c c da oiniao
dcsics quc dcvcnos ocuar-nos} susicnian, clo
conirario, quc o dcsoiisno da naioria c
alsurdo. Eis a razao. A naioria, dizcn clcs, nao c
c nao odc scr scnao vulgar c iniclcciualncnic
ncdocrc; dciar-sc dirigir or cla scra, orianio,
a ncsna coisa do quc dar o cciro ncdiocridadc.
A logica rcqucr quc os nais inicligcnics, quc
csiao cn ncnor nuncro, dirijan o nundo; cn
vcz dc dcia-lo dirigir clos ncnos inicligcnics
quc csiao cn naior nuncro. una asncira quc a
voz dc ccn canoncscs ou dc ccn ocrarios
icnIa o ncsno valor quc a voz dc ccn Ioncns
culios.
Cono sc vc, csics, scguindo o ccnlo dc
Carlylc, icn fciiicisno clo gcnio c dcsrczo
dcsdcnIoso clo filisicu (c foi or isio quc lIcs
cIanci arisiocraias} c rccusaran a csic iodo o
dirciio, airiluindo ao rinciro a rcrrogaiiva dc
govcrnar os Ioncns.
SicndIal dissc. Prcfiro rcsiar as ninIas
Ioncnagcns a Cuizoi do quc ao ncu oriciro",
rcsunindo dc un nodo nordaz, confornc o scu
cosiunc, cssc aarcnic aradoo quc, ondo a
origcn do odcr nas laias canadas, arccc
sujciiar a inicligcncia ao nuncro.
(196}

151
Para falar francancnic, quando sc rcflcic
lcn scn idcias oliicas rcconcclidas, no
sufragio univcrsal, icn-sc voniadc dc crguniar.
Mas ara quc, or quc noiivo oculio un oriciro
ou un anolador icn un voio quc valc ianio
cono suonIanos o dc Hcrlcri Scnccr? E,
lcvada a csics icrnos a qucsiao nao odc, arccc-
nc, scr rcsolvida scnao dc una so nancira, isio
c, adniiindo a falia dc logica da lci quc,
conirariancnic, ao quc succdc na naiurcza, c
no ncsno nvcl dois scrcs dcsiguais.
Mas quando considcranos as coisas un
ouco nais rofundancnic, a rincira inrcssao
nuda c nuiio.
Con cfciio. c osiiivancnic vcrdadciro, quc,
quando a naioria icn a surcnacia, c scnrc a
nancira dc vcr, a oiniao dos indivduos
ncdocrcs dc inicligcncia, c forics acnas cn
nuncro quc icn rinazia? ou nao c nais
vcrdadciro quc c a idcia quc soulc airair solrc si
roria o naior nuncro dc sufragios, isio c, idcia
quc iinIa cn si roria a naior fora dc airaao,
c quc dcvia icr nascido, or conscguinic, da
calca dc un Ioncn sucrior?
Nao sci sc as ninIas alavras conscgucn
iraduzir caiancnic o ncu cnsancnio, nas
arccc-nc quc, dcsdc csic noncnio, odcnos
cnircvcr ondc cu qucro cIcgar; c qual c a
conscqucncia quc odcnos iirar da alicaao da
sicologia-colciiva ao dirciio consiiiucional.
152
* * *
Lanccnos un olIar cla Iisioria.
Nas aniigas cras, quando incrava a fora
naicrial, qucn cra o cIcfc da irilo ou do cu? Era
un fraco?
Mais iardc, quando a fora naicrial sc unc
fora dc inicligcncia, cran os iolos quc
govcrnavan os ovos?
E cra, orianio, unicancnic clo icrror ou
cla inosiura quc os Ioncns forics c cncrgicos
incravan solrc as nuliidcs? Nao, cssa
clicaao cscrcvc Tardc c nanifcsiancnic
insuficicnic. Incraran clo scu cstgo. O
ccnlo do nagnciizador faz-nos, or si so,
conrccndcr o scniido rofundo dcsia alavra. O
nagnciizador nao icn ncccssidadc dc ncniir
ara scr acrcdiiado ccgancnic clo nagnciizado;
nao carccc dc aicrrorizar ara scr assivancnic
olcdccido. rcsiigioso, isio diz iudo. Isio
significa, na ninIa oiniao, quc Ia no
nagnciizado una ccria fora oicncial dc crcna
c dc dcscjo inolilizado cn rccordacs dc iodo o
gcncro, adornccidas, nao orcn norias, quc cssa
fora asira a aiualizar cono a agua do ianquc a
corrcr, c cono so or conscqucncia dc
circunsiancias singularcs, o nagnciizador csia
cn condics dc lIc alrir cssa sada ncccssaria.
Salvo o grau, iodo o rcsiigio c arccido. Quanios
grandcs Ioncns, dc Fanscs a Alcandrc, dc
Alcandrc a Maonc, dc Maonc a Naolcao,
153
oularizaran a alna do scu ovo! Quanias
vczcs a fiaao rolongada dcsic onio lrilIanic,
a gloria, ou o gcnio dc un Ioncn fcz cair un
ovo iniciro cn caialcsia.
(197}
.
Ora, sc concclcnos a Iisioria dcsia nancira
c sc cnsanos quc o quc diz Tardc odc
gcncralizar-sc c alicar-sc a iodos os Ioncns,
gucrrciros, cnsadorcs, ariisias quc incraran c
quc incran solrc as nuliidcs, odcnos dizcr
quc a naioria crgucu cla ncsna,
csoniancancnic, csscs Ioncns solrc un
cdcsial dc gloria? assin quc sc diz; nas a
vcrdadc c quc csscs Ioncns sc inuscran
naioria, quc os scguiu inconscicnicncnic cono o
Iinoiizado scguc aquclc quc o Iinoiiza.
Pariindo dcsics ccnlos, quc nao conicn
scnao algunas ccccs, crgunianos sc o quc
succdc ara os gcnios nao succdc ianlcn, nais
ou ncnos, ara iodos os Ioncns quc sc
solrcssacn nun dcicrninado onio. Por quc
razao crdcria ncsic caso iodo o scu odcr a lci
dc sugcsiao?
Conrccndcn quc nao Iavcria razao alguna
ara jusiificar cssa singularidadc, c salcn
clos faios quc succdcn iodos os dias quc a
sugcsiao conscrva un odcr inconicsiado solrc
iodas as fornas da aiividadc Iunana.
O rcginc da idadc ncdia, quc adniiia quc
aquclc quc iinIa o lrao nais foric c o coraao
nais audacioso consirussc o scu ninIo dc falcao
154
no cino da nonianIa, ao asso quc cn volia
dclc, os nais Iunildcs sc ajuniavan nas cIoas
c sc sulnciian ao odcr, cisic ainda Iojc, osio
quc os cosiuncs nao scjan os ncsnos. Hojc
ainda, o quc icn nais csriio, coragcn,
Ialilidadc c salc insirar nais confiana nos
ouiros, cssc clcva-sc acina dc iodos, c arrasia
aos si a iurla inconscicnic.
Na rcligiao c na cicncia, na oliica c nos
ncgocios, cn qualqucr nanifcsiaao dc csriio
Iunano, vcnos fornar-sc un gruo dc ccrio
nuncro dc indivduos cn volia dc oucos ou dc
un so. Consiiiucn cniao una igrcja, una cscola,
una classc, un ariido c conlaicn cono
soldados cn laialIa, sol a sugcsiao dc un
caiiao, quc crsonifica, nclIor quc os ouiros,
un scniincnio, un inicrcssc, ou una idcia.
Quando sc diz, orianio, nuna qucsiao
qualqucr. a naioria c dc ial oiniao crinc-sc
un fcnncno quc dcvcria scr crcsso assin,
ara sc falar inicirancnic a vcrdadc. a onuo dc
X sugcstonou u nuou; isio c, a oiniao dc un
dcicrninado individuo, Iojc un orador, ananIa,
ialvcz, un jornalisia, iinIa cn si roria iania
cficacia quc cla sc ins nuliidao nclIor c
nais dcrcssa do quc qualqucr ouira.
Nao icr scnao idcias sugcridas c julga-las
csoniancas, c, diz Tardc, a ilusao roria do
sonanlulo cono do Ioncn social."
(198}

155
Voliando agora crgunia quc fornulanos
nais airas, odcnos rcsondcr aos arisiocraias,
dizcndo. quc sc cnganan, sc julgan quc o
dcsoiisno da naioria significa a viioria do vulgo;
quc nao c vcrdadc quc a socicdadc scja dirigida
clos ncnos inicligcnics quc cisicn cn naior
nuncro; nas quc, clo conirario, sao aquclcs quc
cisicn cn ncnor nuncro, isio c, os nais
inicligcnics quc arrasian o ullico airas dc si c
lIc incn a sua voniadc.
O surcno dirciio da naioria arccc, ao
olscrvador sucrficial, a viioria do nuncro, ao
asso quc c, acnas, no fundo, a Ioncnagcn
inconscicnic dos Ioncns ncdocrcs aos Ioncns
sucriorcs.
(199}

* * *
Prcvcjo una oljcao nuiio naiural. Nao c
vcrdadc, dirao, quc a naioria sc inclina logo
dianic dos Ioncns sucriorcs, na oliica, na
aric, na cicncia. Os Ioncns dc ialcnio fican
quasc scnrc isolados duranic a sua vida,
orquc dcvcn luiar conira o nsoncsno do
ullico.
Isio c inicirancnic vcrdadc.
Mas quc significa?
Significa quc na socicdadc as idcias
ncdocrcs iriunfan, jusiancnic orquc o naior
nuncro, isio c, os quc nandan, na aarcncia,
sao os ncdocrcs? A Iisioria dc ioda a socicdadc
156
csia a ara nos rovar quc so as idcias uicis
solrcvivcran, nouiros icrnos. foran acolIidas
cla naioria c foran crciuadas. Mas, nos
rorios, nao adniiinos quc as idcias quc sao
Iojc o airinnio cclusivo dc alguns cnsadorcs
scrao acciias ananIa or nuiios, c, nais iardc,
or iodos? Mas, nos rorios, nao adniiinos quc
sc una idcia sada do ccrclro dc un Ioncn nao
sc insinua cn iodas as calcas, isso significa quc
cra digna dc norrcr logo nasccna?
Nao convcrianos un rincio gcral nuna
ncsquinIa qucsiao dc icno. Ha sugcsiao
incdiaia roria solrciudo dos scniincnios
c Ia sugcsiao ncdiaia, roria solrciudo das
idcias. O fcnncno nao nuda, no scgundo caso,
orquc sc rcaliza nais lcniancnic.
Dcvcnos cncarar o nundo sol un onio dc
visia nais clcvado.
Vcr-sc-a cniao quc a oiniao da iurla, qucr
scja fornada insianiancancnic ou a ouco c
ouco, con icno, dcriva scnrc da oiniao dc
un so Ioncn ou dc oucos. Vcr-sc-a roagar-
sc a sugcsiao con a raidcz do raio ou dc un
nodo lcnio c rcgular c scr-sc-a olrigado a convir
quc a voniadc da naioria nao c nunca a sona
das voniadcs daquclcs qua a concn (o quc
daria un rcsuliado ncdocrc} nas anics o rcflco,
c, or assin dizcr, a rcroduao inconscicnic da
voniadc dc un so indivduo.
157
Sc algucn ccnsurassc a naioria cla lcniidao
con quc s vczcs sc cfciua ncla o fcnncno da
sugcsiao, nosiraria nao conrccndcr, na ninIa
oiniao, quanio c lcncfica a lci quc dcu
naioria, cn vcz dc ao cqucno nuncro, o dirciio
dc fazcr rcvalcccr acina dc iudo a sua oiniao.
Sc scgusscnos o nodo dc vcr dos
arisiocraias c sc un Esiado fossc govcrnado
dcsoiicancnic or alguns Ioncns sucriorcs,
aconicccria ccriancnic quc nuiias das rcfornas
uicis sc farian, anics da naioria o icr crniiido.
Mas csic ganIo dc icno iransfornar-sc-ia
nuiias vczcs nuna grandc crda dc icno c dc
csforos, orquanio nao csiando ainda a naioria
rcarada ara cssas rcfornas, cla nao as
csqucccria. Fcdundaria nuna inuiilidadc.
O cqucno nuncro inicia as rcfornas quando
ainda csiao rcnaiuras; c nada, conrccndc-sc
nuiio lcn, causaria nais dano do quc cssa
rcciiiaao. Sc cn vcz disso, dciasscnos quc a
idcia fizcssc o scu caninIo c quc so sc cfciuassc
quando iivcssc icrninado a sua olra dc sugcsiao
solrc a nuliidao, csianos ccrios quc cssa idcia
nao scria alicada scnao quando cssa alicaao
fossc ooriuna c or conscqucncia cficaz.
O dcsoiisno da naioria, visio luz da
sicologia colciiva, nao c, ois, cono dizcn
alguns olscrvadorcs sucrficiais, o incrio do
vulgo.
158
Nao sc jusiifican, ianlcn, cono qucrcn
ouiros, clo rincio nuiio ariinciico, ara
scr vcrdadciro cn sociologia quc o nuncro c
iudo.
Visio quc a oiniao do naior nuncro nao c,
no fundo, afinal, scnao a oiniao dos Ioncns
sucriorcs cncirada lcniancnic na nuliidao, o
dcsoiisno da naioria rcduz-sc orianio uo
dcsotsno dus dcus gcnus, quundo u suu
ucuuo c ootunu c unuduccdu.

FIM
159

Notas
(1} Scnccr, Intoducton u u sccncc socu
CIa. III.
(2} Olra cii. ag. 55.
(3} Conic, Sstcnc dc otquc ostuc ag.
329 c scguinics.
(4} ScIocnIaucr, I nondo conc uoontu c
conc ucscntuzonc Liv. IV.
(5} Colla, Intono ud ucun u gcncu
oIcn dcu sccnzu socuc; Cunlowicz,
Gunds dc socoogc; Dc Crccf, Intoducton u
u socoogc; Lciourncau, L`cuouton du
nuugc ct dc u unc ara so ciiar os
rinciais cIanaran uu nctuou
confornidadc do organisno aninal con o
organisno social. Fcrri, nos Nuou Ozsont,
rcsondc-lIcs nuiio lcn, assin cono Scrgi,
no ariigo Lu socoogu c `ogunsno dcc
socctu ununc (inscrido no volunc dc 1889 da
Antooogu c sccnzc untooogcIc}. Quc a
socicdadc c un vcrdadciro organisno, foi alias
rovado cslcndidancnic, nao so or Conic c
or Scnccr, nas ianlcn or ScIacfflc na sua
olra Hu und LcIcn dcs socucn Kocs, or
Esinas na iniroduao Iisiorica do scu volunc
Dcs Socctcs unnucs, c or Cazclcs na
160
Intoduzonc u n nc. Scnccr
insisic, cn iodas as suas olras, na afirnaiiva
quc a socicdadc c un organisno. No scu livro
Socu stutcs, a aginas 481, cscrcvc. cono o
dcscnvolvincnio odc dcfinir-sc una tcndcncu
u tonu-sc ugunu cosu." Ha orianio, ouiro
caraicr, o da nduduuuo, quc c iao conun
socicdadc cono a iodo o organisno.
(6} C. Scrgi, Antooogu c sccnzc
untooogcIc ag, 128.
(7} V. Scnccr, Lcs cncs nccs, ca.
XIV, c Ariigo, Occ osocIc, vol. II, Lu
onuzonc nutuuc nc utto dc sstcnu souc.
(8} V. Fulvio Cazzaniga, L`unIcntc ca. II c
XV.
(9} Esia vcrdadc cvidcnic or si roria c
afirnada or iodos os cscriiorcs
indisiiniancnic. A. Vaccaro, Gcncs c
unzonc dcc cgg cnu, ca. I. Tocqucvillc
dissc. As classcs quc concn a socicdadc
fornan ouiras ianias nacs difcrcnics". (Lu
Dcnocutc cn Ancquc, iono I, ca. VI}.
Consulic-sc ianlcn DagcIoi, Los
socntqucs du dcucocncnt dcs nutons, c
Scnccr, Intoducton u u sccncc socuc, ca.
X, Lcs cugcs dc cussc.
161
(10} C. Tardc Lu IosoIc cnu ag.
118.
(11} F. Carofalo Un gu d csonc cotc, no
AcIuo d scIutu, sccnzc cnu c
untoogu cnnuc, vol. II. fasc. 3. ag. 374.
(12} Daiaillc Cuuscs cnnccs ct
nonduncs, ag. 283.
(13} Conian-sc aos nilIarcs os vcrcdicios
alsurdos do juri. Vcjan-sc alguns
ncncionados or Lonlroso, Su`nccncnto
dc dtto n Ituu, ag. 49 c scguinics
Carclli, Vcdctt d guutt, no AcIuo d scI.,
sccnzc cnu ct unto. cnn. vol. VII, liv. 6
Olivicri, Un ucdctto ncgutuo n tcnu d uto
quucuto, nos ncsnos AcIucs, vol. IX, 1
c Carofalo, Unu qundcnu uc Asssc, cn Lu
Scuou ostuu, anncc I, N. 7.
(14} A. Calclli, L`nstucton cn Ituc, 1a. aric,
ag. 257, 258.
Nouira agina do ncsno volunc, Calclli
alica a un caso csccial as idcias gcrais a quc
nc rcfcri acina c as suas alavras valcn a cna
scr lcnlradas. Para a clciao dc un rciior
cscrcvc clc a roosiio das Univcrsidadcs
aconiccc algunas vczcs cono nouiras clcics
una coisa un ouco csiranIa a rincio, nas
quc nao c iao difcil dc clicar cono arccc.
162
Nouiras clcics nao c raro quc os voios sc
acunulcn solrc a cssoa dc quc cada qual, no
rorio aio dc a iornar sucrior a si rorio,
dando-lIc o scu voio, icn iodavia a convicao
niina dc valcr nais. Succdc ouiro ianio, s
vczcs, na cscolIa do rciior. EscolIc-sc aquclc quc
fcrc ncnos o anor rorio, o quc faz ncnos
sonlra, o nais insignificanic. Muiias vczcs
rocura-sc ianlcn o nais iolcranic, o nais
indulgcnic, cnfin o Ioncn quc icn ncnos
cncrgia c voniadc c quc ncnos odcra inor-sc.
Daqui rcsulia quc o clciio nao icn a confiana
daquclcs quc lIc foran conirarios, nas nao icn
ianlcn a daquclcs quc lIc foran favoravcis;
cada un dclcs salc crfciiancnic a razao or quc
lIc dcu o scu voio. Succdc ncsno, s vczcs, quc,
dcois da clciao, aquclcs quc cran favoravcis ao
lciio, cndcn ncnos a scu favor do quc os
advcrsarios".
(15} Ma Nordau. Puudoxcs, ca. III.
Voliarcnos a csia suiil clicaao, quc icn,
cono sc vc, un suIstutun liologico dc grandc
inoriancia.
(16} E. Fcrri, Nouucuux Hozons ag. 484.
(17} Ol. cii. ag. 483.
(18} V. Fcrri, ol. cii. ag. 351, noia I.
163
(19} DcniIan, falando das asscnllcias
oliicas c do juri inglcs, fazia noiar a grandc
difcrcna quc Ia cnirc as nanifcsiacs dos
coros oliicos quc icn una cisicncia
cnuncntc, c as nanifcsiacs dos coros
oliicos quc icn una cisicncia da ocusuo c
ussugcu, c dizia quc os rinciros dao nais
facilncnic quc os scgundos, rcsuliados quc
corrcsondcn aos vcrdadciros inicrcsscs c s
vcrdadciras icndcncias dos scus ncnlros.
V. Tuctquc dcs AsscnIccs otqucs
dcIcuntcs, ciraios dos nanuscriios dc J.
DcniIan, or Ei. Dunoni.
(20} O rorio Scnccr o rcconIcccu.
Fccordarcnos aqui, cscrcvcu no caiulo III
da Intoducton u u sccncc socuc, quc os
agrcgados sociais arcscniarao cvidcnicncnic
ianias nais roricdadcs conuns, quanias
nais roricdadcs conuns Ia cn iodos os
scrcs Iunanos considcrados cono unidadcs
sociais."
(21} Dc dctto cocctuo.
(22} Olra cii.
(23} V. Lu conctu no AcIuo d scIutc,
sccnzc unu cd untooogu cnnuc vol.
XI fasc. 3-4.
164
(24} Fcfiro-nc ao Codigo cnal iialiano, nas o
ncu raciocnio odc alicar-sc ianlcn ao
Codigo cnal franccs.
(25} Ha una scnicna no irilunal dc Dari, quc
julgou, a rcqucrincnio do advogado Puglicsc, a
scni-rcsonsalilidadc dos acusados dc crincs
conciidos na furia da nuliidao.
(26} V. Fcrri, Nuou ozzont, ag. 128 c
scguinics. Os osiiivisias franccscs (c
ariicularncnic Tardc} so adniicn quc o
Ioncn scja scnc rcsonsavcl or ioda a
aao aniijurdica quc concic, c susicnian quc
Ia casos dc irrcsonsalilidadc." Vcrcnos no
caiiulo III o valor dcsia icoria.
(27} C. Tardc, Lu IosoIc cnu, ag. 320
Flaulcri, o rofundo sicologo, icn ianlcn
cslcndidas aginas accrca da nuliidao.
(28} Una nuliidao icn o odcr sinlcs c
rofundo dc un vasio unssono" C. Tardc, olr.
cii. ag. 351.
(29} Tirado dc una olra do jornal dc ncdicina.
TIc Luncct. V. ContIuzon uu dottnu dcu
csonsuItu cnuc nc dctto cocctuo, dc
Puglicsc, na Hcustu d gusudcnzu.
(30} A. Dordicr, Lu uc dcs socctcs, ag. 76.
(31} V. C. Tardc, Lcs os dc `ntuton.
165
(32} V. C. Tardc, olr. cii., ca. I.
(33} C. Tardc. Olr. cii.
(34} Ma Nordau, Puudoxcs, ag. 75.
(35} V. Nordau c ianlcn J. Siuari Mill, Lu
Ictu, ag. 95 c scguinics.
(36} V. DagcIoi, olr. cii. ag. 104 c scguinics.
(37} Parccc-nc quc susicniar a univcrsalidadc
do insiinio dc iniiaao, c susicniar
inliciiancnic a cisicncia do Msoncsno na
naiurcza Iunana. Tardc, quc iniou iao lcn
as lcis da iniiaao, julga, clo conirario, quc
clas nao adniicn o nisoncsno; orquc, diz
clc, sc sc iniia iudo c scnrc, dcvc iniiar-sc
nao so o quc c vclIo, nas ianlcn quc c novo.
Ora, nao ncgo quc una aric das nossas
iniiacs scja dcicrninada clo uno do quc c
nouo, nas ncgo quc a cisicncia dc un
oncsno dcva ccluir a do nsoncsno. A
naioria c nsoncstu ara una inovaao dc
ouca ou ncnIuna inoriancia. Os dois
fcnncnos roccdcn scaradancnic c
aralclancnic; nao c, ois, ossvcl confundi-
los. E nao carccia dc acrcsccniar ouira coisa,
sc nao iivcssc dc rcfuiar una olscrvaao na
aarcncia nuiio suiil quc Tardc fcz a
Lonlroso (Lc dct. otquc, na Hcuuc
sccntquc}.
166
Cono ccnlo do nisoncsno nacional
cscrcvc Tardc Lonlroso ciia o ovo franccs
quc, dcsdc Esiralao, crnanccc o ncsno, nao
lclicoso, uuxonudo o noududcs. A
coniradiao a csic rcsciio c dc ial nodo salicnic
quc dcvcnos airilu-la a un usus cuun".
Pclo conirario, nao Ia ncnIuna coniradiao,
sc quiscrnos rcflciir lcn na disiinao fciia nais
airas. Una naao odc scr nsoncstu c
uuxonudu o noududcs ao ncsno icno,
cono una scnIora quc gosia dc nudar dc
vcsiidos confornc a noda, c fica incrcdula dianic
das dcscolcrias da cicncia c nosira-sc ofcndida
or lIc dizcrcn quc a rcligiao nao assa dc un
anonioado dc rcconcciios.
(38} Dcvcnos acrcsccniar, ianlcn nos
aninais.
Na Euouton ncntuc cIcz cs unnuux, or
Fonancs, Ia un caiulo inicrcssanissino
consagrado influcncia da iniiaao solrc a
fornaao c o dcscnvolvincnio dos insiinios. Esia
influcncia c naior c csia nais csalIada do quc
sc suc. Nao so os indivduos da ncsna csccic,
arcnics, ou, aic nao arcnics sc iniian,
nuiias avcs canoras rccisan quc as suas nacs
ou scus canaradas lIcs cnsincn a caniar,
nas ainda indivduos dc csccic difcrcnic sc
aodcran das suas ariiiculardadcs uicis ou
insignificanics. Fcvcla-sc nisio a ncccssidadc
167
rofunda dc iniiar or iniiar, fonic rincira das
nossas arics. Darwin julgou olscrvar quc as
alclIas iinIan iirado a un vcsao a idcia
cngcnIosa dc sugar dcicrninadas florcs,
crfurando-as clo lado. Ha avcs, inscios, c
alguns aninais dc gcnio, c o gcnio, ncsno no
nundo aninal, odc coniar con algunas viiorias
sinlcsncnic, ningua dc linguagcn, csscs
csloos sociais alorian". V. Tardc, ols. cii.
(39} Elrard, Lc sucdc consdcc uu ont dc
uuc ncdcu, IosoIquc, ctc., ca. VII.
(40} Jolly, Dc `ntuton na Unon ncdcuc, T.
VIII, ag. 369.
(41} O dr. Proscr Dcsinc nas suas duas
olras. Dc u contugon nouc c Dc `ntuton
consdcc uu ont dc uuc dcs dccnts qu u
dctcnncnt; Morcau dc Tours, no volunc. Dc
u contugon du sucdc u oos dc `cdcnc
uctucc, c na conunicaao. Un not su u
contugon du cnc ct su oIuxc, na Unon
ncdcuc, ion. XXII, n 88. Anics dclcs, La
FocIcfoucauld (Muxncs} ja fizcra alusao ao
fcnncno do coniagio noral; Dricrrc dc
Doisnoni, ao fcnncno do coniagio do
suicdio, no scu livro. Du sucdc ct dc u oc
sucdc, ag. 258 c scguinics; Calncil c
Proscr Lucas falaran do coniagio da loucura,
o rinciro na sua olra, ainda Iojc nova. Dc u
oc consdccc sous c ont dc uuc
168
utIoogquc, IosoIquc, ctc., c Proscr
Lucas na lrocIura. Dc `ntuton contugcusc
ou dc u ouguton snutIquc dcs ncuoscs
ct dcs nononuncs.
Fccordo aqui, cono curiosidadc, quc cn
1866, Enilc Augicr fcz rcrcscniar una concdia
iniiiulada. Lu contugon. Prcscnicncnic, a idcia
do coniagio noral iornou-sc una idcia conun, c
ialvcz, aic, sc icnIa alusado dcla. Dasia ciiar
Caro na suas Mcungcs ct otuts, ag. 247, c
ainda Aulry, no scu lclo livro. Lu contugon du
ncutc.
(42} Dcsinc, Dc u contugon nouc, ag. 13.
(43} A fora do coniagio no suicdio c nais
cvidcnic ialvcz do quc nos ouiros fcnncnos.
Ha o faio dos 15 invalidos quc sc cnforcaran
succssivancnic, nun curissino csao dc
icno, nun gancIo quc Iavia nun corrcdor
cscurssino do cdifcio. ianlcn salido quc
dcois dc un odc, fario da vida, sc icr
lanado na craicra do Vcsuvio, nuiios inglcscs
scguiran o ccnlo. Podcranos narrar
nuncrosos faios scnclIanics. Vid. as olras
cii. dc Elrard c dc Dricrrc Doisnoni, c a dc
Morsclli, Lc Sucdc.
(44} Quanio cidcnia dos crincs, nao julgo
quc scja rcciso dar ccnlos. Todos nos
dcvcnos ic-lo noiado nuiias vczcs. Vcjan-sc,
169
a csic rcsciio, alcn douiros auiorcs
nodcrnos conIccidos. Dcsinc, PscIoogc
nutucc, vol. III, ag. 386 c scguinics.
Dasiara rccordar aqui as duas cidcnias
analogas dc Ionicdios conciidos con rcvolvcr
c con viirolo or nulIcrcs conira os ananics;
cidcnias quc Iouvc cn Frana, solrciudo
dcois quc Maria Dicrc, cn 1880, naiou con
ircs iiros dc rcvolvcr o scu scduior quc a
alandonara; c dcois quc Cloiildc Andral,
ianlcn cn 1880, dcsfigurou o ananic con
viirolo. Vcjan a colcao das Cuusus cnnus
c nundunus dc A. Daiaillc. Lcnlro-nc a
csic rcsciio quc, scgundo o rofcssor
Drouardcl, o onio dc ariida da scric dc
crincs a viirolo foi o ronancc dc A. Karr, no
qual sc lc a Iisioria dc un narido irado quc
sc vinga dcsfigurando a csosa, con viirolo.
(45} Na Hcuuc IosoIquc, ariigo. u`cst-cc
qu`unc socctc
(46} Ciianos, cnirc ouiros, Tainc, Filoi,
Esinas. Tainc cscrcvcu a Tardc, dizcndo quc a
sua icoria cra a cIavc quc uIu quusc todus
us guuctus. Vidc a roosiio do livro dc
Tardc, Lcs os dc `ntuton, una olcnica
cnirc o auior c Julcs Fiorciii na Scuou
ostuu.
(47} Fao aqui alusao cidcnia convulsiva dc
quc foran aiacadas cn 1878 as nulIcrcs da
170
conuna dc Vcrzcnis, no Frinli, cciiadas clos
scrncs dc un cncrguncno c clas raiicas dc
rcligiao. Vid. Franzolini, Lu cdcnu d
dcnonoutu n Vczcns, na Hcustu
scncntuc d cnutu c d ncdcnu cguc.
Podcranos ciiar una infinidadc dc
cidcnias scnclIanics, cono a dc Lazzarciii,
cic.
(48} C. Lonlroso c F. LascIi, Dctto otco,
ag. 130. |Fcfcrc-sc aos sIuIcs, gruo
nilcnarisia fundado cn 1772.|
(49} Sao sciias dc indivduos nais ou ncnos
caliados c docnics quc aconanIan o
novincnio niilisia na Fussia. Os stundstus
qucrcn quc iudo scja conun; os cIouutus
sao os adoradorcs ciaiicos dos csriios
saianicos; os scozos fazcn-sc casirar. Vid.
Tsalni, Lu Hussc scctuc.
(50} Fcnan, Lcs uotcs.
(51} Lonlroso c LascIi, ol. cii.
inicrcssanic noiar aqui quc cssc icno dc
loucura quc rcludiou a Fcnasccna, na
AlcnanIa, ionou o nonc dc StunscI, ou
codo du Tcncstudc. A lngua alcna
confirna, aic nisio, a sua rcuiaao dc lngua
filosofica.
171
(52} Lcgrand du Saullc, Lc dcc dcs
csccutons.
(53} EuIrasic Mcrcicr, una louca assassina,
iinIa csic odcr solrc a sua aniga Eloidc
Mcncirci, quc nais iardc foi sua viina.
Vidc, o roccsso inicniado conira cla nas
Cuuscs cnnccs, dc Daiaillc, ag. 54.
Tclaldi da un ccnlo iico do dco dc
dos. Eis una onu dc dos, cscrcvc clc, na qual
a iniiaao diranos anics a sugcsiao c a
causa insidiosa. Iavia nuna cqucna aldcia da
rovncia dc Vcncza, un casal dc dois scrcs,
nascidos sol a ncsna na csircla, quc
conariilIavan das ncsnas ncccssidadcs c
luiavan conira a ncsna niscria. O narido c a
nulIcr foran aiacados da ncsna docna c a
rcocuaao das dcsgraas incliu-os a airiluir
a causa s injusiias do Municio, quc
disirilura nal, na oiniao dclcs, os socorros dos
olrcs. Ealiaran-sc anlos, c dccidiran ir
incdiaiancnic griiar-lIc inrccacs c ancaar
as auioridadcs. A ncsna carruagcn os lcvou ao
Iosiial; dcscdiran-sc con o cniusiasno dc
qucn dcvcria iornar a vcr-sc nun dcn, c sol a
ncsna forna dcliranic nas rcscciivas salas"
V. Hugonc c ou, ag. 143.
(54} Foscioli conia un caso dc loucura dc
quairo (no Muncono}. Marido c nulIcr,
Ioncsios c laloriosos aldccs, icn ircs filIas.
172
A nais nova, dc 18 anos, c aiacada dc rccnic,
na igrcja, dc un foric accsso dc loucura c c
irazida ara casa. Ao vc-la, o ai fica iao
rofundancnic conovido quc, aos oiio dias,
acnas, sc aodcra dclc un csiado ansioso dc
anofolia. Pouco dcois nac succdc o
ncsno; finalncnic quinzc dias dcois a filIa
nais vclIa c aiacada dc caliaao ncnial.
Muiios ouiros casos scnclIanics odcn lcr-
sc nas olras dc Jorgcr, Tuquc, Mariincnq c
Vcrncr, ciiados or Scilli (Lu uzzu ndottu, na
Hustu scncntuc d cnutu.}
(55} Solrc csias fornas dc loucura
rincialncnic solrc a loucura dc dois
dcois da conunicaao fciia or Lascguc c
Falrci na Acadcnia dc ncdicina (Lu oc u
dcux, nos Ann. ncd. scI.} nao icn faliado
olras assin cono discusscs solrc o nonc
clnico quc dcvc dar-sc-lIc. Uns qucrian
cIana-la oucuu conuncudu, ouiros oucuu
nostu, ouiros snutuncu (V. Fcgis, Lu oc u
dcux; ou oc snutuncc} c airilucn-lIc
ianlcn causas difcrcnics. Vcniuri arcscniou
a rincira Iioicsc dc sugcsiao (cn scguida
adoiada or Scrgi} na sua olra. L`uucnuzonc
u duc c u uzzu u duc, no Muncono V. a
olr. cii. dc Scilli.
173
(56} J. Fanlosson, PIcnoncncs ncucux,
ntccctucs ct nouux, cu tunsnsson u
contugon ag. 230.
(57} Ol. cii.
(58} Lc cnc ct u oc, ag. 214. A ncsna
olscrvaao fora fciia cn rclaao Loucura or
Lcurci, Du tutcncnt dc u oc; Flourcns,
PscIoogc conucc, c Vigna, II contugo ncu
uzzu.
(59} V. Dctonnuc dcs sccnccs ncdcucs,
ciiado or Fanlosson, olr. cii.
(60} CIoliansli, Dcs unuogcs cntc u oc u
dcux ct c sucdc u dcux; Carnicr, Lc sucdc u
dcux, nos Annucs. d`Igcnc. uIquc. c a
ninIa lrocIura. L`cuouzonc du sucdo
u`oncdo nc dunn d`unoc, no AcI. dc
scI. sccnccs cn. ct untIo. cnn.
(61} Para csic uliino caso, consulicn Daiaillc,
Cuuscs cnnccs ct nonduncs dc lSS5, ag.
22; Anfosso, D ucun utto dc sucdo, cn
quc sc rcfcrc ao suicdio dc ircs das irnas
Fonaco. AcI. d scIutu, ag. 176.
(62} Elrard olr. cii.
(63} V. a ninIa olra. Lu cou cnnuc.
(64} V. H. Joly, Lc cnc, no ca. L`ussocuton
cnncc.
174
(65} V. Aulry, ol. cii. III aric, ca. II.
(66} Hcnry Fouquicr, Lcs nocus Iutucs, no
Fguo.
Ocuar-nos-cnos nais inicnsancnic das
difcrcnics fornas da associaao crininosa,
dcvidas sugcsiao.
(67} Esia lci, quc Esinas, cono os nais
ilusircs sicologos nodcrnos coniriluran
ara r s claras, foi ja fornulada or
Calanis no conco dcsic scculo clo unico
odcr dos scus sinais, cscrcvia, as inrcsscs
odcn conunicar-sc dc un scr scnsvcl ara
ouiros scrcs quc, ara conariilIa-las,
arcccn cniao idcniificar-sc con clc. V.
Calanis, Ocuucs conctcs, iono III. Prcfacio
ag. 14 Dc rcsio, a inicnao dcsia lci
rcnonia ainda nais airas. Horacio, na At
octquc, dissc. Cono o riso faz nasccr o
riso, da ncsna nancira as lagrinas fazcn
cIorar; sao os nossos rosios quc sc
conrccndcn; sc qucrcs quc cu cIorc, cIora
iu.
(68} Scnccr cscrcvcu ianlcn (Pcncs
nccs, VIII. Ha una corrclaao c una
cquivalcncia cnirc as scnsacs c as foras
fsicas, quc, sol a forna dc acs do coro, sao
os scus rcsuliados.
175
(69} A. Esinas, Dcs socctcs unnucs ag.
358 c scguinics.
(70} Fanlosson, na sua olra, PIcnoncncs
ncucux ntccctucs ct nouux, cu
tunsnsson u contugon, alicou aos
fcnncnos ncrvosos c iniclcciuais quc sc
iransniicn or coniagio, a lci da iransnissao
c da iransfornaao do novincnio crcssivo.
Adniia (rcsuno aqui a sua icoria} quc a cada
csiado sicologico corrcsondc un novincnio
ccrclral quc sc nanifcsia cicriorncnic or
nodificacs da fisiononia, da osiao, dos
gcsios, coordcnados dc un nodo ariicular.
Esic novincnio nao sc dcicn, nas csalIa-sc
no csao c conunica-sc a ouiro ccrclro, scn
sc nodificar c rcciindo o ncsno fcnncno. O
riso, o loccjo, a dor, iransniicn-sc scgundo
cssa lci. A roagaao do novincnio ccrclral a
disiancia c a causa da difusao dc iodos os
fcnncnos, dos nais sinlcs aos nais
conosios dc cada csfcra da aiividadc ncrvosa.
Cono sc odc vcr, csia icoria c a ncsna, no
fundo, quc a dc Esinas quc cn oucas aginas
a dcscnvolvcu nais clarancnic do quc fcz
Fanlosson nun volunc.
(71} Darlasic, Dc L`Ionocdc ct dc
`untooIugc, ag. 97.
176
(72} Lauvcrgnc, Lcs outs, consdccs sous c
uot Isoogquc, nou ct ntccctuc, ag.
206; Aiionir, TIcoc dc VcIccIcn uu
Gundsutzc dc PIcnoogc Iust.
ScIocnIaucr dissc quc c nas sullcvacs
do ovo quc sc vc rcvclar-sc o cgosno c a
crucldadc quc sao as qualidadcs fundancniais do
Ioncn. Quando una nuliidao cnfurccida
ronc iodo o vnculo con a lci ou con a ordcn,
nanifcsia-sc alcriancnic cssc Icun onnun
contu onncs, dc quc Hollcs fcz o adniravcl
quadro no rinciro caiulo, Dc Cuc. Vc-sc,
cniao, cada qual nao so arrclaiar aos ouiros o
quc dcscja, nas ianlcn aniquilar a fclicidadc c a
cisicncia dos scus scnclIanics, con o unico fin
dc olicr un sulcncnio dcnasiado ncsquinIo
dc lcn-csiar". II nondo conc uoontu c conc
ccscntuzonc Liv. IV, ag. 83.
Lonlroso c LascIi (Dctto otco, ag. 140}
cscrcvian analogicancnic a Darlasic, a
Lauvcrgnc c a ScIocnIaucr. Os fcrncnios
riniiivos do roulo, do Ionicdio, da luuria quc
cada indivduo acalcnia cn csiado dc cnlriao,
cnquanio vivc so, rincialncnic sc sao
nodcrados cla cducaao, auncnian dc rccnic
cono giganics ao coniacio douircn c iornan-sc
virulcnios nas nuliidcs cciiadas.
(73} Na rincira cdiao dcsia olra falci, nuna
noia, do caso cn quc un indivduo scria
177
arrasiado cla sugcsiao da nuliidao a fazcr
lcn, cn vcz dc fazcr nal. Escrcvi cniao quc
nas rcvolucs oliicas odc succdcr quc un
Ioncn arrasiado clo cniusiasno c cla
cciiaao da nuliidao, sc iorna un Icroi c un
nariir, ao asso quc cn coca nornal icria
sido sinlcsncnic un lon cidadao, ou
ncsno un nau cidadao, sc iivcssc vivido nun
ncio corronido. E ciici a csic roosiio, as
alavras clas quais Morcau dcscrcvcu o iio
classico do guoto dc Paris quc cn icno dc
az, sc iorna aos dczcsscis anos rufiao, ladrao,
assassino, c, logo aos dczoiio anos cnira na
Gundc Hoqucttc, ondc iona o scu lilIcic ara
a Nova Calcdnia; cn icno dc larricada, cssc
garoio norrc cono un Icroi." (V. Lc nondc
dcs sons M. C. Allano noiou ianlcn
csic fcnncno Vidc AcIuo gudco. Vol.
XLVII, fasc. V.
(74} Nun lclo iransoric dc cniusiasno
or ccnlo duranic a noiic dc 4 dc agosio,
as rcunics odcn dcscnvolvcr una
gcncrosidadc colciiva, dc quc quasc iodos os
ncnlros, scnao iodos, sao incaazcs
isoladancnic". V. Tardc, na criiica
rincira cdiao dcsia olra (Hcuuc
IosoIquc dc novcnlro dc 1891}.
(75} Scnccr, Lcs Pcncs nccs, ag. 194.
178
(76} AcIanos acnas ncccssario fazcr noiar
quc ao falar dos dois unicos faiorcs, o
aniroologico c o social, nao quiscnos ccluir
o faior fsico. Falanos dos dois rinciros c nao
do icrcciro, orquc so clcs inicrcssavan ao
nosso arguncnio.
Lonlroso c LascIi (no Cnc otquc}
ocuan-sc da influcncia do clina nas rcvolucs
c nos noiins. Fazcndo a csiaisiica das rclclics,
or ncscs c or csiaao, na aniiguidadc, idadc
ncdia c scculo assado (XVIII}, cIcgan aos
scguinics rcsuliados. quc c no vcrao quc o
nuncro das rcvolias foi scnrc nais clcvado, c
no invcrno o nais laio; quc cssc nuncro aiingc
o naino duranic o ncs quc scguiu o inicio dos
naiorcs calorcs, uIo; quc aiingc, clo conirario,
o nnino quc scguc o incio dos frios, noucnIo.
(77} Isio c, cn gcral; salcnos ianlcn quc s
vczcs a ocusuo roduz o ncsno cfciio
fulninanic solrc o indivduo isolado cono
solrc a nuliidao; or c. una rovocaao
nuiio gravc fciia a un crininoso assional.
(78} Esia vcrdadc odc rovar-sc ianlcn cn
ouiros casos cono os quc rcsciian aos
crincs dc una nuliidao; or ccnlo, nas
clcics oliicas oularcs. Un nonc, quc sc
soulc lanar Ialilncnic a icno no ncio dc
una nuliidao, icn a adcsao dc iodos,
involuniariancnic, so clo faio dc icr sido
179
ronunciado. Sc iivcsscn ronunciado ouiro
nonc, o cfciio icria sido o ncsno. Podian
coniar-sc nil ccnlos; un so lasiara.
Quando Osnan, Incrador dos iurcos, foi
dcosio, ncnIun daquclcs quc concicran
cssc aicniado cnsava cn concic-lo. Elcs
cdian soncnic, cono sulicanics, quc lIc
fizcsscn jusiia nalguna das qucias; una voz
quc ningucn conIccia, saiu da nuliidao or
acaso. o nonc dc Musiafa foi ronunciado, c
dc rccnic Musiafa foi incrador".
Monicsquicu, Lcttcs csuncs.
(79} Solrc csic fcnncno, quc dcriva do
Insiinio dc conscrvaao, consulicn
Wcissnann, Studcn zu Dcsccndcnz-TIcoc;
Cirard, Lu nutuc; Darwin, Ognc dcc sccc;
c Cancsirini, Lu tcou d Duun.
(80} Langc, Hctugc zu TIcoc dc snncIcn
AuncIsunIct und dc uctucn Acccton.
(81} A. Mosso, Lu Futcu.
(82} SciscIcnoff dizia scnclIanicncnic. o
cnsancnio c un rcflco rcduzido aos scus
dois rinciros icros". Ciiado or Filoi, ol.
cii. ag. 89.
(83} Filoi, ol. cii. ag. 79 Vcjan-sc.
Darwin, Excsson dcs cnotons; Prcycr,
L`unc dc `cnunt; Fcrc, Scnsuton ct
180
nouucncnt; Manicgazza, Lu PIsononc;
Ficcardi, Suggo d stud c d osscuuzon
ntono u`uttcnzonc nc`uono c ncg unnu;
c Tissic, Lcs Hcucs.
(84} E. Maudslcy, Coo c ncntc, ag. 33.
(85} A. Esinas, ol. cii. ag. 360. Scnccr
cscrcvcu a csic roosiio. Sc, cla concao
con un gruo dc inrcsscs c dc fcnncnos
dc novincnio nasccnics quc dali rcsulian, sc
ccrincnia Ialiiualncnic qualqucr ouira
inrcssao ou fcnncno dc novincnio, csia,
con o andar do icno, iornar-sc-a iao lcn
ligada ao gruo, quc cla nasccra ianlcn
quando o gruo nasccr, ou fara nasccr o gruo
quando cla roria for roduzida. Sc, con o
aio dc sc rcciiiar solrc una rcsa ou dc
agarra-la, foi scnrc ccrincniado un ccrio
cIciro, a rcscna dcsic cIciro fara nasccr os
fcnncnos dc novincnio c as inrcsscs quc
aconanIan o aio dc sc rcciiiar c dc
agarrar una rcsa. Sc os fcnncnos dc
novincnio c as inrcsscs quc aconanIan
o aio dc aanIar una rcsa, foran
Ialiiualncnic scguidos das dcniadas,
conlaics c rosnaduras, quc aconanIan a
dcsiruiao da rcsa, cniao, quando os
rinciros sc roduzircn no csiado nasccnic,
farao nasccr, or sua vcz, os csiados squicos
quc inlican as dcniadas, os conlaics, as
181
rosnaduras. E sc csics foran ianlcn scguidos
clos csiados squicos inlicados no aio dc
concr, cniao csics uliinos, or sua vcz,
roduzir-sc-ao no csiado nasccnic. Assin a
sinlcs scnsaao do cIciro fara nasccr csscs
csiados dc conscicncia, nuncrosos c variados,
quc aconanIan os aios dc sc rcciiiar,
aanIar, naiar c dcvorar a rcsa. As
scnsacs da visia, do ouvido, do iaio, do
olfaio do gosio, dos nusculos, quc
aconanIan consianicncnic as fascs
succssivas dcssas acs, scrao iodas
arcialncnic cciiadas ao ncsno icno,
consiiiuirao cla sua rcuniao os dcscjos dc
agarrar, naiar c dcvorar, c fornarao o inulso
ara o novincnio quc ora os ncnlros cn
crscguiao da rcsa". V. Pnccs dc
scIoogc. T. I, 4a. aric, ca. VIII, 214.
Esic irccIo dc Scnccr cnccrra a lci dc sico-
fisiologia quc CIarcoi rcduziu assin. Cada
novincnio quc os nossos nusculos rccclcn do
cicrior, cada fora ncrvosa, quc sc dcscnvolvc no
organisno cciiado or una causa csiranIa c
nao csoniancancnic, dcicrnina una scric dc
csiados ccrclrais c dc nodificacs ncniais
caazcs dc scr iraduzidas cla osiura c clos
novincnios crcssivos quc o aconanIan".
V. C. Canili, I gundc notsno, ag. 43.
Janci fundou solrc a ncsna lci a Tcoria
182
sugcsiiva Paul Janci, Hcuuc otquc ct
ttcuc.
(86} Joly icvc a iniuiao dcssc fcnncno
fisiologico, quando dizia, ao falar do indivduo
quc csia nuna nuliidao c quc sc dcia
arrasiar or cla. Nao c ja a voniadc quc nclc
roduz o aio, c o aio quc c cn novincnio a
aric inaginaiiva c ialvcz nais ainda a aric
fsica da voniadc". Vid. Lu Funcc cnncc
ca. XV, ag. 406.
(87} Esinas, ol. cii. ag. 361.
(88} Por ccnlo, o discurso dc un orador, quc
icnia acalnar una nuliidao ja cascrada,
odc icr un rcsuliado oosio ao quc icn cn
visia; ois quc os quc csiao afasiados nao
ouvcn as alavras c vccn soncnic os gcsios
do orador, a quc dao or un naiural
fcnncno sicologico a inicrrciaao quc
rcfcrcn. assin, sc nao nc cngano, quc
dcvc icr succdido na rcuniao ocraria do 1. dc
naio dc 1891, cn Fona, con o discurso dc
Anilcar Ciriani.
(89} Scnccr. Pcncs nccs ca. XX
ag. 408.
(90} ScIuizcnlcrgcr cscrcvc no scu iraiado
solrc fcrncniacs. Quanio nais un
organisno c sinlcs, ncnos conicn ordcns
183
cscciais dc cclulas, ianio nais as rcacs
qunicas quc sc dao nclas sao sinlcs ianlcn
c faccis dc dcscnlaraar, dc isolar cla
ccricncia. Quanio nais, clo conirario, a
consiiiuiao Iisiologica c variada c
Icicrogcnca, ianio nais ianlcn vcnos
aarcccr conosios disiinios cono roduios
dos fcnncnos qunicos nuliilos quc sc dao
nos divcrsos iccidos" (Lcs cncntutons}.
Podcnos dcduzir facilncnic disio quc no
organisno Iunano quc c dc iodos os
organisnos o quc icn a consiiiuiao nais variada
c nais Icicrogcnca as rcacs sicologicas
aiingirao o naino da varicdadc c da
Icicrogcncidadc.
(91} M. Du Can, Lcs conuusons dc Pus.
Ton. IV ag. 185.
(92} Ha no rorio nuncro una influcncia
suiil c odcrosa, quc agiia as aics, c fora,
or assin dizcr, o indivduo a iniiar o scu
roino. Do jornal TIc Luncct.
(93} A ncsna forniga quc sc dciara naiar
dcz vczcs, quando rodcada dos scus
conanIciros, nosirar-sc-a circnancnic
inida c cviiara o ncnor crigo, quando csiivcr
isolada a vinic nciros do ninIo. Vid. Forcl,
Lcs Founs.
184
, alias, un faio lcn conIccido quc so a
rcscna dc un dos nossos scnclIanics lasia
ara auncniar ligcirancnic cn nos a fora das
conocs. Esic fcnncno odc olscrvar-sc
facilncnic nalguns casos dc loucura. O Dr. Fcgis
na sua olra Lcs ncuustIcncs scIqucs, ciia o
faio dc un docnic, aiacado dc loucura da duvida
ou da indccisao, quc nao odia, csiando so, alrir
una oria ou aloioar o scu faio; logo quc algucn
cnirava o accsso icrninava.
(94} H. Scnccr, L`ndudu contc L`Etut ag.
116.
(95} sucrfluo, ara aoiar a nossa asscrao,
rccordar aqui as nanifcsiacs dos ocrarios,
do 1. dc naio. V. F. S. Niiii. I no
nuggo, Esiudo dc sociologia (Na Hcuuc, Lu
Scuou ostuu} c os auiorcs quc a sc ciian.
(96} E. Fcrri, Socusno c cnnutu ag.
10.
(97} P. Turicllo, Goucno c goucnut n Ituu,
vol. I. ag. 22.
(98} Julcs Vallcs, no scu volunc, Lcs
cuctucs, icn un caiulo iniiiulado Lcs
uctncs du uc, ondc dcnonsira a grandc
influcncia quc odc icr a liicraiura solrc o
dcscnvolvincnio dos scniincnios c solrc as
acs dos indivduos. Ccriancnic, nao
185
qucrcnos ncgar cssa influcncia, nas julganos
quc c nais rcsiriia do quc sc suc.
Quando nun dialciico sc roduz una ligcira
fcrida cscrcvc Dourgci norrc. Nao c cssa
fcrida quc o naia. Ela nanifcsia sinlcsncnic
un csiado gcral quc ouiro incidcnic iornou
funcsio. Os livros nais crigosos aiuan da
ncsna forna".
(99} Lc Hougc ct c No Ca. XLIX.
(100} Afirno isio cn icoria, cono o idcal ara
quc icndc c icndcra scn duvida a
Iunanidadc. Na raiica, c no rcscnic, a
violcncia oliica, isio c, as rcvolucs c as
rcvolias (quc so rcrcscnian un novincnio
acclcrado da cvoluao} sao ainda infclizncnic
ncccssarias c odcn scr uicis. Para rova-lo,
lasia lanar un rclancc dc olIos solrc a
Iisioria dc Iialia, na scgunda aric do scculo
XIX; scn as rcvolucs, nao scranos Iojc
una naao livrc. Hisioricancnic as alavras
dc Pascal, u uocncu nuncu scuu utncntc u
ucdudc" sao orianio crrncas; nas scria un
crinc susicniar o conirario cn icoria,
orquanio dcvcnos fazcr iodo o ossvcl ara
ajudar o rogrcsso cn iudo, scn viinas
Iunanas.
(101} Digo. quundo ucnus suo cxostus cn
tcou, or un noiivo lcn facil dc
conrccndcr c quc nos clica Siuari Mill or
186
csias alavras. A idcia, cscrcvcu clc, quc o
concrcianic dc farinIa faz norrcr os olrcs dc
fonc ou quc a roricdadc ariicular c un
roulo, nao dcvc inconodar cnquanio a
cscrcvcn ou a ullican nos jornais; nas odc
scr lcgiiinancnic unida quando sc nanifcsia
vcrlalncnic nuna nuliidao agiiada cranic
un concrcianic dc farinIa ou quando sc
roaga crcssancnic dianic dc una
agloncraao dc ovo, sol a forna dc cariazcs.
(102} Vid. Fcrri, Socusno c cnnutu, ag.
11.
(103} Nao qucro dar aqui as rovas dcsia
afirnaiiva. Fcrri dcu-as ja c nuiio
convinccnics, no scu volunc ja ciiado;
Colajanni, ianlcn na sua Socoogu cnnuc,
cn conirario da oiniao dc Zuno, dc Dc
JoIanncs c douiros.
(104} O Cardcal Dc Fciz dissc. Qucn rcunc os
Ioncns, agiia-os". Vid. Proal, Lc cnc ct u
cnc.
(105} Jacoly dcscrcvcu o grau dc cnlriagucz
ncnial, dc alcoolisno iniclcciual, quc roduz a
onioicncia nos quc aiingiran o surcno
odcr.
(106} H. Tainc. Lcs ogncs dc u Funcc
contcnounc, ag. 58, ion. I No dcsoia
187
dizia Turicllo os insiinios dc Ncro c dc
Marai cnconiran-sc".
(107} Carlylc dissc nao sci ondc. A
civilidadc c una casca sol a qual odc ardcr
vivaz, no scu fogo infcrnal, a aiao sclvagcn
do Ioncn".
(108} Scrgi, Lu stutcuzonc dc cuuttcc c u
dcnqucnzu.
(109} Assinalanos soncnic aqui cssa Iioicsc
da stutcuzonc do caraicr orquanio ocuar-
nos-cnos disso no caiulo scguinic.
(110} H. Tainc, ol. cii. vol. II, ag. 301-302.
(111} Carlicr, Lcs dcux osttutons, ag. 239.
(112} Mcnus dc Cisquci cscriias or clc
ncsno, ion. I, ag. 205. V. ianlcn o livro dc
Marcc, Lc scucc dc u suctc, ca. IX c XVIII.
(113} V. Joly, Lu Funcc cnncc.
(114} MaiIicu Dunas, Souucns, ion. I,
ag. 431 Mcisncr, ao falar dos vagalundos
da rcvoluao franccsa, dizia quc cran
vcrdadciras associacs organizadas ara
concicrcn scn casiigo ioda a csccic dc
assassinaios, dc raina c dc landiiisno.
(115} Droz, Hstoc du cgnc dc Lous XVI, vol.
II, ag. 230.
188
(116} Dailly, Mcnocs, ion. I, assin.
(117} Tainc, Lu Hcuouton, I, ag. 18.
(118} H. Joly Lu Funcc cnncc, ag. 407.
Du Can, cagcrando csia idcia vcrdadcira
dc Joly, cscrcvia a roosiio das airocidadcs
conciidas clos conunisias dc 1870. Nao cran
scnao nalfciiorcs quc invocaran rcicios
orquc nao iinIan loas razcs ara dar. os
assassinos disscran quc fcrian os ininigos do
ovo c naiaran as cssoas nais Ioncsias do
as; os ladrcs disscran quc rcavian os lcns da
naao c ilIaran os cofrcs ullicos,
dcsguarncccran as casas ariicularcs,
csvaziaran os cofrcs nuniciais; os inccndiarios
disscran quc crguian os olsiaculos conira o
ccrciio nonarquico, c lanaran fogo or ioda a
aric; so os lclcdos csiivcran dc loa fc.
disscran quc iinIan scdc, c csvaziaran os
ioncis. Uns c ouiros olcdcccran aos inulsos da
sua crvcrsidadc. nas a qucsiao oliica cra a
sua uliina rcocuaao. Lcs conuusons dc
Pus, vol. I, ag. XII.
(119} V. Lcs conuusons dc Pus, ion. VI, ag.
152. O ncsno auior conia o scguinic
cisodio da conuna. ... as scniinclas
avisiaran un Ioncn quc caninIava
dcrcssa. Alio! Inicrrogan-no, caninan-no.
Usava ligodc, orianio cra un gcndunc. A
189
nuliidao griia. Fuzilcn-no! c un gcndunc!
cIcgar a roua ao clo! Ncsic lando
disiinguia-sc una nulIcr clas suas
vocifcracs; iinIa na nao una csingarda c
ciniura una cariucIcira; cIanava-sc
Marcclina Eilly. sucrfluo dizcr quc o
Ioncn foi condcnado noric or
unaninidadc. Foi lcvado ara a rua da
Vacqucric c colocado junio a una arcdc. Era
cncrgico, lanou-sc solrc os scus assassinos c
dciiou alguns or icrra fora dc calcadas.
Con un canlac, lanan-no ao cIao, c
disaran solrc clc. Ensangucniado c con o
lrao csqucrdo quclrado, rccrgucu-sc.
Marcclina griia. Dcicn-no conigo! Alicou o
cano da csingarda ao ciio do olrc Ioncn c
fcz fogo. Elc caiu, c cono nccssc ainda, dcu-
lIc o dcrradciro golc."
V. MicIclci, Lcs cnncs duns u Hcuouton
unusc.
A olscrvaao dc quc a nulIcr crvcrsa c ior
do quc o Ioncn crvcrso ja foi fciia (cnirc ouiros
or Lonlroso} a roosiio do crinc individual.
Podcnos dizcr ouiro ianio a roosiio do crinc
colciivo. Sc a nulIcr c ionada cla vcriigcn do
sanguc, iorna-sc una Iicna, c nao conIccc ncn
liniics ncn frcio. Vid. C. Fcrro, Lu cuctu c u
ctu ncu cnnnu.
jusio acrcsccniar quc, sc a nulIcr c crucl,
c ianlcn corajosa, o quc, alias, c lcn naiural,
190
orquanio a crucldadc c a coragcn icn nuiios
onios dc coniacio c a ncsna origcn. Na
rcvoluao franccsa, Ia un so ccnlo dc
covardia fcninina. a Dularry. Na conuna, un
Iisioriador cscrcvcu quc nos uliinos dias as
nulIcrcs naniivcran-sc or nais icno or
dciras das larricadas do quc os Ioncns".
(120} Tclaldi, Hugonc c uzzu, ag. 87.
(121} V. Esquirol. Dcs nuudcs ncntucs. Na
quaria folIa do uIun csia o rciraio da
TIcroignc. Para nais orncnorcs solrc a
influcncia dos loucos nas rcvolucs c solrc o
assunio quc nos rcsciia, vcjan-sc as olras dc
Julcs Clcrc, Lcs Ionncs dc u Connunc,
liografia conlcia dc iodos os scus ncnlros;
dc J. V. Lalordc, Lcs Ionncs dc u Connunc,
ou `nsuccton dc Pus dcuunt u scIoogc
noIdc; c dc M. Du Can, Lu Connunc u
`Hotc dc Vc.
(122} Dcvcnos noiar quc o nuncro dc loucos c
scnrc grandc nas rcvolucs c nas rcvolias,
nao soncnic orquc os loucos ionan aric
nclas sc odcn, nas ianlcn orquc as
grandcs conocs ullicas, oliicas ou
rcligiosas, iornan loucos os quc cran soncntc
cdsostos loucura, ainda quc ligcirancnic.
Isio foi rovado csiaiisiicancnic, cla rincira
vcz, crcio, no fin do scculo assado or Pincl,
o fundador da Psiquiairia nodcrna. Dcois
191
dclc, DclIonnc na sua olra. Inucnccs dcs
connotons otqncs, faz noiar a
rccrudcsccncia dos loucos dcvida s rcvolucs
dc 1831, 1832 c dc 1848. Dcrgcrci assinalou o
ncsno fcnncno (Lu otquc ct u oc
Guzcttc dcs Iotuux} na rcvoluao dc 1848.
Lunicr no volunc. Inucnccs dcs cucncncnts
ct dcs connotons otqucs su c
dcucocncnt dc u oc, dizia quc os irisics
aconiccincnios dc 1870-1871 foran a causa
dc 1700 a 1800 casos dc loucura, do 1. dc
julIo dc 1870 a 31 dc dczcnlro dc 1871;
Fanos-Mcya (Lus ncuoss dc os IonIcs
cccIcs cn u Istou Agcntnu} arcscniou
scnclIanic oiniao, quanio aos cfciios das
rcvolucs succdidas cn Ducnos Aircs, dcois
dc 1816. Vid. Lcgrand du Saullc, Lc dcc dcs
csccutons.
(123} H. Tainc, Lcs ogncs dc u Funcc
contcnounc.
(124} H. Tainc, ol. cii. vol. I, ag. 58-60.
(125} Lonlroso (Dctt d Idnc c d unoc,
nos AcI. dc scI. Vol. IV, no Uono
dcnqucntc, vol. I} csiudou a uniao da luuria
c do insiinio Ionicida, dcnonsirando cono o
Ionicida aconanIa s vczcs a violaao, s
vczcs o sulsiiiui, cciiando no scu auior os
ncsnos razcrcs. Un indivduo quc as
rosiiiuias cIanavan o carrasco, fazia
192
rcccdcr cada junao, con o naririo ou a
noric dc nuiias galinIas, ou onlos ou
aios. Ouiro fcriu gravcncnic quinzc raarigas
cn ouco nais dc un ncs. laicndo con una
faca na vulva, orquc saiisfazia assin os scus
aciiics scuais, cono clc rorio confcssou.
Esic razcr scnsual dc fazcr corrcr sanguc, dc
fcrir, dc csicaar anics do coiio c, confornc
diz Lonlroso, inicirancnic aiavico, da coca
cn quc o anor sc alcanava cla luia c clo
sanguc. Ora, ois, cono succdc a alguns
crininosos naios, cssc insiinio rcnascc do
ncsno nodo na nuliidao, nosirando assin
ouira analogia cnirc a sicologia crininal
individual c a sicologia crininal colciiva.
Parini cania as naironas ronanas,
cnlriagadas clo sanguc no circo.
Cosi, oi cIc dagli anini
Ogni udor disciolsc,
Vgo duu Idnc
Lu cudctu uccosc;
V. Tclaldi, ol. cii. ag. 71.
Dcscrcvcu, con a iniuiao dc un ocia, cssa
uniao da fcrocidadc c da luuria, quc os Ioncns
dc cicncia clican Iojc cono una dcfornaao
norlida do scniincnio. Vid. Kraffi Eling, Lc
scoutc scssuu.
(126} Ela dava griios Iorrvcis cnquanio os
landidos sc divcriian a fazcr-lIcs
193
indignidadcs. O scu coro nao foi ouado or
clcs dcois da sua noric. Vid. Fciif dc la
Drcionnc, Lcs nuts dc Pus, ag. 338.
Acrcsccndo, scgundo diz Concouri (Hstoc
dc u socctc unusc} quc as nulIcrcs
condcnadas cn 1791, sc nasiurlavan cnquanio
csiavan na risao. O fcnncno, osio quc nao
scja inicirancnic o ncsno nas causas, quc os do
icio, c iodavia analogo.
(127} H. Tainc, Lcs ogncs dc u Funcc
contcnounc, II, ag. 303-304.
(128} M. Du Can. Lcs conuusons dc Pus,
IV, ag. 151.
(129} M. Du Can. ol. cii. Dcsjardins no
scu csiudo. Lc dot dcs gcns ct u o dc LncI
uux Etuts-Uns, conia un faio analogo. Na
aldcia dc Salina, no Colorado, rcndcra-sc un
ladrao, quc naiara qucn o aanIara cn
flagranic. A nuliidao iira-o da risao, arrasia-
o aic ao caninIo dc fcrro c dccndura-a nuna
csiaca. Ncssc noncnio assou o conloio quc
vinIa dc MarsIall; a nuliidao irriiada aiirou
nuiios iiros quc fcriran nuiios viajanics quc
olIavan clas oriinIolas".
(130} Forcl, Lcs ouns, cii. or Fcrri
Euouzonc nc`oncdo, no AcI. dc scI. Vol.
III, ag. 219.
194
(131} CI. Lacrcicllc, Hstoc du dx-Iutcnc
sccc. Vid. as Mcnocs tcs dcs AcIucs dc
u Pocc dc Pus, or F. PlcucIci, T. II, ag.
129.
Cisquci (Mcnocs, ja cii. vol. II, ag. 129}
conia un faio scnclIanic, aconiccido cn Paris
cn 1832 quando a colcra dcvasiava a cidadc.
...os dois inrudcnics fugian, crscguidos or
nilIarcs dc furiosos, quc os acusavan dc icrcn
dado s crianas lolos cnvcncnados. Os dois
Ioncns rcfugian-sc rcssa nuna casa da
guarda; nas o osio c nun aicc ccrcado,
ancaado, c ningucn odcria ncssc noncnio
incdir o nassacrc dcsscs indivduos, sc o
conissario dc olcia, Jacqucnin c o aniigo oficial
dc az Hcnriccy, quc sc cnconiravan ncssc lugar,
nao iivcsscn iido a fcliz idcia dc dividircn c dc
concrcn os lolos dianic da nuliidao. Esia
rcscna dc csriio fcz logo succdcr a Iilaridadc
ao furor, iao ouca coisa ncccssaria, algunas
vczcs ara lcvar aic ao aroisno a raiva do ovo
ou ara a acalnar".
(132} Manzoni, na scguinic agina dos Nouos
(ca. XIII} dcscrcvc adniravclncnic lcn a
conosiao dc una nuliidao c dcnonsira
quais sao os noiivos clos quais a nuliidao
cIcga s vczcs ao crinc, ao asso quc ouiras
vczcs sc acalna c sc discrsa. Nos
iunulios oularcs Ia scnrc ccrio nuncro
195
dc Ioncns quc, ou or un assono dc aiao,
ou or una crsuasao fanaiica, ou or un
dcscjo crvcrso, ou or un gosio naldiio dc
dcsiruiao fazcn iudo or lcvarcn as coisas
ara ior; rocn c inciian os nais
dcsaicdados consclIos; aician o fogo iodas
as vczcs quc rinciia a anoricccr; ara clcs
nunca Ia cccssos; nao qucrcn quc o iunulo
icnIa fin, ncn ncdida. Mas cn concnsaao
Ia scnrc ianlcn un ccrio nuncro dc
Ioncns quc, con igual ardor c insiancia, sc
csforan or roduzir o cfciio conirario;
alguns novidos cla anizadc, ou cla
arcialidadc ara con as cssoas ancaadas;
ouiros, so clo inulso dc un icdoso c
csonianco Iorror ao sanguc c a aios airozcs.
En cada un dcsics dois ariidos oosios,
ainda quando sc nao icnIan conlinado
anicciadancnic, a unifornidadc dc voniadcs
cria una conlinaao insianianca nas acs. O
quc forna, orianio, a nassa c quasc a
naicria do iunulio, c una analgana
acidcnial dc Ioncns quc, nais ou ncnos, or
infiniias gradaocs, vao dc un ao ouiro
circno. un c arrclaiado, ouiro ardiloso,
ouiro inclinado a alguna jusiia, cono
inicndcn os scus, ouiro ainda, dcscjoso dc
nao vcr alguna lorrasca, ronios crucldadc
c niscricordia, a dcicsiar c a adorar
confornc sc arcscnia a ocasiao dc rovar con
196
scgurana un c ouiro scniincnio; avidos a
iodo o noncnio dc salcr, dc crcr nalguna
grandc coisa, ncccssiiando dc griiar, dc
alaudir algucn, ou dc lcrrar airas dc algucn.
Viva! c norra! sao as alavras quc ronuncian
con nais razcr, c qucn conscguc crsuadi-
los quc algucn nao ncrccc scr csquaricjado,
nao rccisa dc gasiar nais alavras ara
convcncc-los quc c digno dc scr lcvado cn
iriunfo; aiorcs, cscciadorcs, insiruncnios,
olsiaculos, confornc as circunsiancias;
ronios ianlcn a csiarcn calados quando
nao scnicn a voz ullica a rcciir, a r-lIc
icrno quando falian os insiigadorcs, a
cnircgar-sc quando nuiias vozcs concordcs c
nao coniradiiadas icnIan diio. Vanos, c a
voliar ara casa, crguniando uns aos ouiros.
Cono foi isio? Assin cono, orcn, csia
nassa, icndo a naior fora, odc da-la a qucn
qucr, assin ianlcn cada un dos dois
ariidos aiivos cnrcga ioda a aric ara aira-
la a si. sao quasc duas alnas ininigas, quc
conlaicn ara cncirar ncssc coro c fazc-lo
novcr. TralalIa or qucn soulcr dizcr
crcsscs nais aias a cciiar as aics, a
dirigir os novincnios a favor dc un ou ouiro
inicnio; or qucn soulcr acIar nais a
roosiio as novas alavras quc rcaccndcn os
dcsciics, ou os cnfraqucccn, dcscrian as
cscranas ou os icrrorcs; or qucn soulcr
197
cnconirar o griio, quc, rcciido cada vcz nais c
con nais fora, crina, conirasic c cric, ao
ncsno icno, o voio da naioria or un ou
clo ouiro ariido".
(133} Enilc Zola, no Gcnnu, dcscrcvc un
naravilIoso quadro dcssa crvcrsao aiologica
da nuliidao quc, nao conicnic dc icr norio
aquclc quc odiava, concic as infanias nais
crucis no scu cadavcr.
... Saliaran os niolos. Esiava norio. No
rinciro noncnio foi un assonlro. Os griios
ccssaran, fazia-sc largo silcncio na cscuridadc
cn auncnio. Mas logo cn scguida concaran as
cIufas. Eran as nulIcrcs quc sc rcciiiavan,
con a cnlriagucz do sanguc. Fodcavan o
cadavcr ainda qucnic, insuliavan-no con
risadas, cIanando caraa orca sua calca
dcscdaada, uivando facc da noric o longo
rancor da sua vida scn ao. Dcvia-ic scsscnia
francos, csias ago, ladrao! dissc a nulIcr do
MaiIcu. Escra! cscra! quc cu ic cngordo nais!"
Cavou a icrra con as unIas, aanIou duas
nancIcias, c ncicu-lIas na loca, fora.
Anda! conc!..." As injurias rcdolravan. Mas as
nulIcrcs iinIan a iirar dclc ouiras vinganas.
Farcjavan cn volia dclc, cono lolas. Todas
rocuravan un ulirajc, una sclvagcria quc as
consolassc. Ouviu-sc a voz da CIanuscada.
rcciso caa-lo cono qucn caa un gaio"
198
Sin! sin! ioca a caa-lo!..." Ja a filIa do Mouquc
o dcsaloioava c lIc dciiava as calas a laio,
cnquanio a do Lcvaquc lIc lcvaniava as crnas. E
a CIanuscada, con as suas naos nirradas dc
vclIa, alriu-lIc as coas nuas, cnunIou aqucla
virilidadc noria. Agarrava iudo, uando nun
csforo quc lIc rcicsava a nagra csinIa c fazia
rangcr os scus grandcs lraos. As clcs nolcs
rcsisiian, icvc quc iornar a uar, acalou or
arrancar un cdao dc carnc cluda c sangrcnia,
quc agiiou con un rir dc iriunfo! Ca csia! ca
csia!" Vozcs agudas saudaran con inrccacs o
aloninavcl irofcu. As nulIcrcs nosiravan
unas s ouiras o cdao dc carnc sangrcnia,
cono un licIo nau quc iodas iinIan iido dc
suoriar, c quc cnfin acalavan dc csnagar, quc
ali vian incric, cn scu odcr. Cusian-lIc cn
cina, rcfilavan-lIc o dcnic, rcciindo, nuna
furiosa closao dc dcsrczo. Ja nao icn
oicncia! Ja nao icn oicncia!... Isio ncn ja c un
Ioncn quc vai ara dclaio da icrra! A
CIanuscada cniao, csciou iudo na onia do
scu varaau; c, lcvaniando-o ao ar, asscando-o
cono cn landcira, ncicu-sc a caninIo, scguida
clas ouiras cn dclandada ululanic. CIovian
goias da sanguc; aqucla carnc lancniavcl cndia,
cono uns rcsios dc vianda do lalcao dc un
ialIo..."
(134} Para orncnorcs dcsic roccsso
consulicn-sc. A. Daiaillc, Cuuscs cnnccs ct
199
nonduncs dc lSSb, Lu gcuc dc Dccuzcuc,
ag. 136. Podcn vcr-sc scnclIanics cisodios,
dcscriios nos roccssos dos anarquisias dc
Liao, dc 1883. (Vid. Daiaillc, Cuuscs cn. ct
nond. lSSJ Lcs occs unucIstcs} c nas
grcvcs dc Monicau-lcs-Mincs (Daiaillc, 1882}.
dcsias uliinas quc Zola ionou nao so a idcia
do Gcnnu, nas ianlcn varias ccnas quc
conia nalguns caiulos.
(135} Sc quiscsscnos narrar aqui iodas as
grcvcs, cn quc os ocrarios, dcois dc icrcn
concado cla violcncia, nao concicran
ouiros crincs conira a roricdadc
(jusiancnic orquc cran Ioncsios c odian
lcn concicr algunas falias lcvcs, nao, orcn,
crincs gravcs}, odcranos cncIcr algunas
aginas. Narrarci aqui acnas un faio,
coniado or Cisquci, olr. cii., II, ag. 22.
En novcnlro dc 1831, os ocrarios quc
iralalIavan cn Liao, nas grandcs falricas dc
scdas, cdiran un auncnio dc salario, quc
nao lIcs foi conccdido. Fizcran grcvc c
sullcvaran-sc conira a olcia, quc concicu o
crro dc sc cnvolvcr nisso. Por un faio
csiranIo, ficaran scnIorcs da cidadc, c
olrigaran as iroas a rciirarcn-sc ara
Macon. TinIan lcvaniado larricadas c
laicran-sc con os soldados; a cidadc csiava
sol o icrror. Mal sc iornaran os scnIorcs,
acalnaran-sc cono or cncanio; ncnIun
200
arnazcn foi dcsirudo, nao sc iocou cn casa
alguna, c quando alguns dias nais iardc, as
iroas cniraran na cidadc, con o duquc dc
Orlcans c o narccIal Souli frcnic,
cnconiraran a cidadc nuiio iranquila; c os
rorios ocrarios, arrccndidos, or assin
dizcr, do quc iinIan fciio, nao ouscran
ncnIuna rcsisicncia c dciaran a auioridadc
csialclcccr-sc nos locais dc ondc clcs a iinIan
culsado".
(136} V. Andral, PutIoogc ntcnc, Vol. III, ag.
59.
(137} Proal, Lc cnc ct u cnc, ag. 225.
(138} Corrc, Lcs cnncs, ag. 179.
Lcnlro-nc a csic roosiio dc un roccsso
quc sc julgou no Trilunal crininal dc Fona,
conira AcIillcs c Salvaiorc Oraz, dois irnaos
nagarcfcs quc naiaran un dos scus anigos
con as facas dos scus ofcios.
(139} V. Lcs Mstccs dc Pus.
(140} Os Esiados scni-civilizados do aniigo
Oricnic infligian a iodos, nulIcr c aos filIos
do condcnado, a ncsna cna do quc a clc. No
Egiio, ioda a fanlia dc un consirador cra
condcnada noric V. TIonisson, Dot
cnnc dcs unccns cucs dc `Ocnt, I ion.
c Lciourncau, Euouton dc u nouc.
201
(141} Salc-sc quc aic ao scculo XVIII, cn
quasc iodos os Esiados, as fanlias dos
crininosos oliicos cran ciladas.
(142} Tardc julga cnconirar un vcsigio aiual
da rcsonsalilidadc colciiva dos aniigos, na
inunidadc arlancniar, cn viriudc da qual
un dcuiado ou un scnador nao odc scr rcu
ou condcnado nos irilunais, scn auiorizaao
da asscnllcia dc quc faz aric, cono sc csia
sc considcrassc rcsonsavcl con clc V. Lu
IosoIc cnuc.
Alcn dcssc, Ia, julgo, aiualncnic ouiros
vcsigios da vclIa icoria da rcsonsalilidadc
colciiva, solrciudo nos rcconcciios. Salc-sc quc
ouirora cada indivduo ncnlro dc una irilo
julgava quc as suas acs ou as douircn, quando
cran das quc irazian loa ou na soric, dcvian
icr a sua cficacia favoravcl ou funcsia nao so
solrc o auior, nas solrc ioda a irilo. Pois lcn,
crc-sc ainda Iojc no ovo c ianlcn nas
classcs culiivadas quc ccrias acs irazcn loa
ou na soric, nao soncnic aos quc as raiican,
nas ianlcn aos quc csiao rcscnics, cono, or
ccnlo, cniornar vinIo ou sal na ncsa.
Ha cssoas, cscrcvc DagcIoi a csic rcsciio
quc nao crniicn quc csicjan irczc ncsa.
Nao c quc cscrcn sofrcr un dano cssoal sc lIc
crniiisscn ou sc fizcssn aric dcssa socicdadc
dc irczc cssoas; nas nao odcn lilcriar-sc da
202
idcia quc una ou algunas cssoas quc concn
o gruo ccrincniarao ncssc caso alguna
dcsgraa. o quc Taylor cIana rcsios dc
larlaria quc sc crciuan nuna coca
culiivada. Essa fraqucza da crcna na
rcsonsalilidadc conun dcssas irczc cssoas c
un sinlcs rcsio, un vcsigio rcsics a aagar-sc
dcssc grandc rincio dc rcsonsalilidadc
conun rclaiivancnic loa ou na foriuna, quc
icvc na socicdadc un lugar cnornc V. ol. cii,
ag. 152.
(143} Tardc acrcsccnia. Esccifica-la-a cada
vcz nais, auiliada cla aniroologia crininal,
quc crniiira disiinguir na associaao quc sc
cIana indivduo, os clcncnios divcrsos, scnao
scaravcis, dc quc sc conc, dc -los
aric c dc lIcs alicar o iraiancnio csccial
dos rcncdios quc lIcs convcn (ol cii., ag.
147}.
Ccriancnic julgo ianlcn quc a cicncia do
fuiuro csccificara nclIor do quc Iojc, as causas
das acs Iunanas, nas nao crcio or isso quc a
rcsonsalilidadc sc odcra iransoriar do
indivduo ara o scu ccrclro ou ara una ccria
circunvoluao do scu ccrclro. A csonsuIdudc
utogcu, sc assin osso dizcr, odcra rcduzir-
sc a una aric do Ioncn ou a ouira, nas a
csonsuIdudc socu ficara scnrc ao Ioncn
conlcio, orquanio o indivduo confornc a
203
lcla crcssao dc ScIfflc c o utono do
organisno social. c assin cono cn qunica nao c
ossvcl dividir-sc o aiono, do ncsno nodo cn
sociologia nao c ossvcl dividir-sc o Ioncn.
(144} Ao conco, cscrcvc Tardc, a
rcsonsalilidadc colciiva foi scnrc cnicndida
ncsic scniido. quc todos os arcnics dcvian
scr unidos ao ncsno icno. Mais iardc,
graas suavizaao dos cosiuncs, cnicndcu-
sc no scniido nais Iunano. quc una cssoa
qualqucr da fanlia dcvc scr casiigada".
(145} Allano, no scu ariigo dc criica
rincira cdiao dcsic csiudo, cscrcvcu. Nao
nc arccc ossvcl conarar a idcia da
rcsonsalilidadc colciiva dos aniigos, con a
ouira dc quc fala o auior; nao conrccndo
ncsno una rcsonsalilidadc assin
concclida. Nos rinciros alvorcs do dirciio
cnal, a rcsonsalilidadc colciiva alrangia
alguns indivduos; cra, cono diz o rorio
auior, una rcsonsalilidadc rcal c cfciiva.
Hojc, quando sc fala dc rcsonsalilidadc do
ncio, nao sc qucr falar da csonsuIdudc
udcu, o quc scria un alsurdo, nas cnicndc-
sc. a causa, a origcn, a rclaao cnirc os dois
fcnncnos. A rcsonsalilidadc dos aniigos cra
viva c aiiva iodos os dias; a ouira c una
alavra quc cnrcgan os sociologos ara r
cn cvidcncia os faiorcs do crinc quc lIc sao
204
csiranIos c quc iodavia aiuan solrc clc". V.
o AcIuo gudco, vol. 47, f. 4-5. Esiou
ncsic onio crfciiancnic dc acordo con
Allano, nas nao dissc cu, or ouiras alavras,
o quc clc rorio diz ncssas oucas linIas?
Nao fui o rinciro a adniiir quc
rcsonsalilidadc do ncio c usu?
(146} olscrvar quc, sc a cscola osiiivisia
iniroduziu alcriancnic cono lasc dc
rcrcssao jurdica, a tcnIdudc do crininoso,
cssa idcia dc icnililidadc ja cisiia, osio quc
vclada cn fornulas nais ou ncnos olscuras,
na douirina dos crininalisias classicos. (V.
Carrara, Pogunnu, aric cs. 2085, 2111,
2115; Pcssina, Ecncnt d dtto cnuc, II
livro; Fossi, Tuttuto d dtto cnuc, ion. II
ca IV}. E sc nao nc cngano, cssa idcia dc
icnililidadc csia ianlcn oculia c as icorias
dos osiiivisias, quc cIanarci dissidcnics, quc
fundaran a rcsonsalilidadc cn rincios
difcrcnics daquclcs cn quc a lascia a cscola
osiiivisia iialiana. Fao aqui alusao icoria
da dcntdudc, dc quc fala Tardc. Con cfciio. a
dcntdudc cssou, quc Tardc cigc ara quc
un indivduo scja rcsonsavcl, c una condiao
quc so odc scr jusia quando significa quc sc
un indivduo sc iornou conlciancnic
difcrcnic do quc cra quando concicu o crinc,
isio c, nuo nus cgoso do cgoso quc cra,
dcvc scr dcclarado irrcsonsavcl. Tardc
205
rcicndc, or ccnlo, quc dcvcria Iavcr
curias rcscrics ara os crincs conciidos
clos inulcrcs c lcgiiina a sua oiniao,
dizcndo. quc, quando un indivduo sc iornou
adulio, nao c o ncsno quando cra criana. Sc
uncn, diz clc, un Ioncn dc vinic anos or
un crinc quo concicu quando iinIa dcz anos,
casiigan una cssoa quc nao c o auior dcssc
crinc, orquanio, no Ioncn dc vinic anos,
nao rcsia nada ou quasc nada da criana dc
dcz. Ncsic caso falia a dcntdudc cssou.
Ora, arccc-nc quc cssa rcscriao, cn vcz
dc scr lcgiiinada clo rincio da nuo dcntdudc
cssou, dcvc scr lcgiiinada cla nuo tcnIdudc
quc ofcrccc un adulio quc crcsccu nornal c
Ioncsio, c quc quando cra criana (quando
sonos iodos un ouco dclinqucnics} concicu un
crinc. Diz-sc o ncsno, or Iioicsc,
(infclizncnic lcn rara} dc un louco quc sc cura
dcois dc icr conciido un crinc, duranic o scu
dclrio. Una vcz curado, una vcz quc ja nao icn
quc rcccar, a socicdadc nao icn dirciio a un-lo.
Cono sc vc, a dcntdudc cssou dc Tardc,
cnicndida ncssc scniido, nao c ouira coisa do quc
un nonc difcrcnic dado icoria da tcnIdudc.
Tonada, clo conirario, no scniido nais vasio
quc lIc airilui Tardc, isio c, no scniido quc o
louco dcvc scnc scr irrcsonsavcl, ncsno
quando fica louco dcois do scu crinc c isio
soncnic orquc a loucura cria nclc un sc
206
unonu difcrcnic do sc nonu quc cisiia anics,
a icoria da dcntdudc cssou arccc-nc un
crro c un alsurdo, nas suas conscqucncias.
un alsurdo, no onio dc visia dcicrninisia,
orquanio o dcicrninisno nao adniic, or
noiivo algun, quc Iaja indivduos irrcsonsavcis.
un crro, no onio dc visia social, orquanio a
socicdadc rcagc scnrc conira as ofcnsas fciias
sua cisicncia, qucr scjan a olra dc un
crininoso, qucr dc un louco. V. ianlcn a
criica fciia a csia icoria dc Tardc or Fcrri
(Socoogu onnuc, ag. 530 c scguinics}.
(147} Digo cuuo cnu sinlcsncnic, orquc
a cnu nao icn ja razao dc scr, quando o
crigo ocasionado clo crinc dcsaarcccu;
nas a cuuuo cu dos danos, icn scnrc a
sua razao dc scr, ncsno quando o auior do
crinc nao c ja ara rcccar. A cna c infligida
unicancnic nc cccutu, a rcaraao c infligida
nc cccctu c solrciudo quu cccutun.
(148} Vcnira ullicou un csiudo solrc csic
arguncnio, nuiio inorianic. Lu suggcstonc
non notcu ncc csonc sunc c ncu
scotcuu, no Muncono.
(149} Cii. or Laurcni, Lcs suggcstons
cnnccs, nos AcIucs dc `untooogc cn.
ct dcs sccnccs cn.
207
(150} Liclauli, Du sonnc ct dcs ctuts
unuogucs, ag. 519.
Ilid.
(152} FicIci, L`Ionnc d`ntcgcncc.
(152} Licgcois, Dc u suggcston Inotquc,
duns scs uots uucc c dot cu ct c dot
cnnc.
(154} Esics dois uliinos casos sao coniados
or Cillcs dc La Tourciic na sua olra
L`Inotsnc ct cs ctuts unuogucs, ag. 130 c
133.
(155} C. Canili, E gundc notsno c u
suggcstonc notcu nc uot co dtto
cnuc c cuc, ag. 18 c 19.
(156} V. os casos dc aiaqucs dc Iisicria quc
scgucn a rcalizaao dc una sugcsiao quc
rcugna ao acicnic, na olra ja ciiada da
Cillcs dc La Tourciic, ca. IV.
(157} Dcaunis, Du sonnunIusnc ouoquc.
Etudcs Isoogqucs ct scIoogqucs, ag.
181.
(158} Cillcs dc La Tourciic, ol. cii. ag. 137.
(159} Vid. Lonlroso, Stud su`notsno c
Lonlroso c OiiolcngIi, Nuou stud
su`notsno c u ccdutu.
208
(160} Ol. cii. ag. 136.
(161} CI. Fcrc, Lcs Inotqucs Istcqucs
consdccs connc sucts d`cxccncc cn
ncdcnc ncntuc. Noia conunicada
Socicdadc ncdico-sicologica.
(162} Drouardcl, Guzcttc dcs Iotuux.
(163} Piircs, Lcs suggcstons Inotqucs.
CIcgan ianlcn a concluscs idcniicas s
dos auiorcs ciiados. DiancIi, Lu csonsuItu
nc`stcsno (Hcu. sc. d cn. c d ncd. cg. Vol.
XVI, fasc. III}; Laurcni, Lcs suggcstons cnnccs
(AcI. dc `untIo. cn. ct dcs sccnccs cn.};
Dcllocuf, L`Inotsnc ct u Ictc dcs
ccscntutons uIqucs; c FicIcr, Etudcs
cnqucs su u gundc Istco-ccsc.
(164} Piircs ol. cii. ag. 55.
(165} Fcrc, Lcs Inotqucs Istcqucs
consdccs connc sucts d`cxccncc cn
ncdcnc ncntuc.
(166} Piircs, ol cii. ag. 54.
(167} Cillcs dc La Tourciic, ol cii. ag. 40
Piircs narra una ccricncia scnclIanic. Un
dia, cscrcvc clc, ordcnci a una das nossas
docnics Iinoiizadas quc lcijassc, dcois do
scu dcscriar, un dos csiudanics inicrnos.
Acordada, aroinou-sc do csiudanic
209
indicado, cgou-lIc na nao, dcois Icsiiou,
olIou cn iorno dc si, arcccu conirariada con
a aicnao con quc a olIavan. Pcrnancccu
alguns insianics ncssa osiao, asccio
ansioso, ossuda or una angusiia vivssina.
Acriada con crgunias, acalou or
confcssar, corando, quc iinIa voniadc dc dar
un lcijo no csiudanic, nas quc nunca
concicria scnclIanic inconvcnicncia.
(168} Paul Janci Hcuuc otquc ct ttcuc.
(169} Canili, ol. cii.
(170} V. a vclIa dcfiniao do contugo, dada or
Callard, no Dctonnuc dc ncdccnc ct dc
cIugc utqucs, c a criica quc lIc fcz
Aulry, no volunc. Lu contugon du ncutc.
(171} Esia conaraao, quc fao cnirc o csiado
Iinoiico c os csiados dc sonIo, dc
sonanlulisno c dc cnlriagucz, odcra
arcccr incaia. Podcrcnos olscrvar, con
cfciio, quc, no csiado dc Iinoiisno, as acs
sao rcalizadas cla inicrosiao da voniadc dc
una icrccira cssoa, quc alicra, scn duvida
alguna, cla sua inicrvcnao, as rclacs quc
fazcn con quc a aao dccnda dos caracicrcs
norais do indivduo (Canili}. Ao asso quc,
nos csiados dc sonIo, dc sonanlulisno c dc
cnlriagucz nao Ia inicrvcnao dc una
voniadc csiranIa, c o Ioncn fsico, or nuiio
210
alicrado quc csicja aiologicancnic, csia
scnrc cn lcna c dircia corrclaao con o
Ioncn nornal. Tudo isio consiiiui, c vcrdadc,
una difcrcna csscncial cnirc as cuusus quc
roduzcn csscs csiados divcrsos; nas isso
nada rcsciia unuogu quc cisic cnirc as
conscqcncus dcsscs csiados. E a analogia
(alrcviadancnic no icio} consisic nisio. quc
na sugcsiao, cono no sonIo, no
sonanlulisno, na cnlriagucz, as condics
anornais do organisno nao conscgucn alolir
a crsonalidadc. Dininucn-na acnas, c isio
ccriancnic nuiio nais na sugcsiao do quc nos
ouiros csiados aiologicos. Ncsics odcr-sc-a
quasc dizcr quc cn vcz dc dininurcn-na,
alicran-na c uccntuun-nu. Dc faio, no sonIo,
rcflcicn-sc os caracicrcs nais frisanics do
indivduo; c o Ialiio quc c a dirciriz da
aiividadc squica, faz con quc a
crsonalidadc do sonIador sc rcroduza
inicirancnic cono nun quadro, osio quc un
ouco aagado c confuso no ncio das nais
conlicadas nuiacs ccnograficas. or
isso quc Douillicr (na Hcuuc IosoIquc}
adniiia una forna dc socicdadc ariicular,
ara os crincs conciidos duranic o sonIo.
Podcnos dizcr a ncsna coisa rclaiivancnic
aos sonanlulisno c cnlriagucz. Ningucn
ignora o vclIo c vcrdadciro rovcrlio, n uno,
uctus, c ioda a cscola osiiivisia (V. Fcrri,
211
Nuou Ozzont, ca. III; Lonlroso, Uono
dcqucntc, vol. II; Carofalo, Cnnoogu;
Marro, I cuuttc dc dcqucnt c Hustu dcc
dsc. cucc.; Allano, UIIucIczzu c
csonsuItu nc ogctto d Codcc cnuc
Zunudc} csia dc acordo con Colajanni, c
asscgura quc as lclidas alcoolicas iornan os
scniincnios do Ioncn nais cncrgicos c nais
vivos, c dininucn soncnic a rcflcao
circuladora, quc faz ordinariancnic con quc
nos alsicnIanos dc concicr una aao or
difcrcnics noiivos" L`ucoosno, ag. 125.
(172} Ol. cii., ag. 127.
(173} Filoi, Lcs nuudcs dc u uoontc, ag.
137.
(174} Ciiado or Virgilio, Suu nutuu noIosu
dc dctto. Carofalo rcfcrc-sc ianlcn s
alavras dc Tonnasi c acrcsccnia ara
gcncralizar c aoiar a conclusao a quc cIcguci.
O crinc nao c orianio nunca o cfciio dcto c
ncduto das circunsiancias cicrnas; ctcncc
scnc uo nduduo; c scnrc a nanifcsiaao
dc una naiurcza dcgcncrada, quaisqucr quc
scjan as causas aniigas ou rcccnics, dcssa
dcgcncrcsccncia. Ncssc scniido, orianio, o
dcnqcntc otuto nao cisic". Cnnoogu.
(175} Dcncdili, no 1. congrcsso dc
aniroologia crininal, susicniou quc iodos os
212
crininosos sao cnnosos nutos c iinIa razao
ncssc scniido. quc cnira scnrc, cn cada
crinc, o faior aniroologico (cono nos
susicnianos}. Mas icn-sc, iodavia, o cosiunc
dc cIanar cnnosos nutos soncnic quclcs,
no crinc dos quais o faior aniroologico
rcrcscnia a nuo utc c u nus notuntc
das causas. Aos ouiros crininosos cIanan
Ialiiuais, ocasionais, assionais; c nao
qucrcn or isso ccluir o faior aniroologico,
individual; nas qucrcn acnas indicar quc c
sccundario na ciiologia do crinc. Tal c o
scniido quc dcu Enrico Fcrri sua
classificaao dos crininosos, c quc nc crniic
dizcr, quc iodos aquclcs quc a criiicaran c
cn rinciro lugar Dcncdili rovaran quc
nao lIc conrccndian ncn a significaao,
ncn o fin.
(176} Isio c vcrdadc, nao so ara o Ioncn
Ioncsio no scniido nais alsoluio da alavra,
nas ianlcn ara o dclinqucnic con
icndcncia co-naiural. E aic, sol csia rclaao,
odcnos csialclcccr una idcniidadc cnirc o
vcrdadciro Ioncn Ioncsio c o dclinqucnic-
naio, orquc sc cnconiran anlos iguais
cranic as influcncias nodificadoras do ncio
social; orquanio nao Ia, arccc-nc, scnao
rarssinas circunsiancias ara nao dizcr
ncnIuna, quc ossan consirangcr un ou
ouiro a dcsviar-sc do scu caninIo.
213
(177} C. Scrgi, Lc dcgcncuzon ununc.
(178} Lcs nuudcs dc u uoontc.
(179} Filoi, olr. cii.
(180} Assin cono Ia o crininoso dc ocasiao,
ianlcn Ia o iio invcrso dc quc scndo un
dclinqucnic otcncu nao sc nosira ial orquc
lIc falia a ocasiao, ou orquc a riqucza lIc da
o ncio dc saiisfazcr os scus insiinios, scn
infringir o codigo. ConIcci ircs quc a sua
osiao social salvou da risao. Un dclcs
confcssava. Sc nao fossc rico roulava".
Lonlroso, Uono dcnqucntc, ag. 432.
(181} Esia facilidadc dc sc adaiar ao ncio,
qualqucr quc scja, lon ou nau, nanifcsia-sc
nun grau rcalncnic ccccional nos
Iisicricos. Esia agina dc Laurcni valc a cna
scr rcroduzida. Mcian una Iisicrica nun
convcnio, cssa Iisicrica, ainda quc una
lilcriina, una rosiiiuia, nal cIcguc a
rcsirar o odor do inccnso, iransfornar-sc-a
conlciancnic; dcniro dalguns dias, icra
alandonado con una facilidadc
surrccndcnic os aniigos Ialiios, c icra
ionado os Ialiios c os usos da casa; gosiara
da oraao, cono gosiava da lilcriinagcn;
nuna alavra, confornc a frasc dc un douior
da Igrcja, cla dcsira a vclIa nulIcr. E nao
scra una dcvoia ordinaria; nao scra rcligiosa
214
scn osicniaao. rczara con csalIafaio, cono
ccou, con cscandalo; a sua rcligiao scra un
nisiicisno cIcio dc caliaao. Tais foran
Maria Madalcna, Maria, a cgcia, c ianias
ouiras cuja lcnda nao cIcgou aic nos. Agarrcn
na ncsna nulIcr c coloqucn-na nun luanar
cnirc lilcriinas c rosiiiuias. Nova
ncianorfosc. En ncnos dc una scnana, ora
una nova nascara no scu rosio. Dir-sc-ia quc
as arcdcs do luanar dcsiilaran solrc cla, dc
ial soric foi suliia c conlcia a iransfornaao.
Dcniro dalguns dias icra adquirido a
linguagcn, os usos, os Ialiios da casa.
ConIcci cn Troys, Ia alguns anos, una
csccic dc Iisicrica quc causava a cdificaao
dc una conunidadc rcligiosa inicira. Un lclo
dia, arrasiada cla irna, fugiu do convcnio
ara o luanar da cidadc. Cono fora no
convcnio un nodclo dc icdadc c dc viriudc,
foi una crola, no luanar, a nais lilcriina, c
or conscguinic a nais rocurada c nais
acarinIada". V. Lcs suggcstons cnnccs.
(182} Vid. ca. I, ag. 64.
(183} H. Joly, Lu Funoc cnncc, ag. 406,
noia I.
(184} V. Scrgi, Lu stutcuzonc dc cuuttcc c
u dcnqucnzu. As canadas novas do
caraicr scrao facilncnic alafadas clas
aniigas, orquc iudo quc csia no organisno dc
215
nais rcccnic fornaao dcsaarcccra c
dissolvc-sc anics do quc c dc fornaao nais
aniiga. As uliinas funcs nascidas, diz
Filoi, sao as rinciras a dcgcncrar".
(185} V. Aulry, Lu contugon du ncutc, ag.
12.
(186} Dcn cnicndido quc csias circunsiancias
jurdicas so scrao alicadas quclcs quc
iivcran a idcia do crinc anics dc iunulio;
quanio aos ouiros quc nao iinIan dcsgnio
ionado, valcn ara clcs as considcracs ja
fciias cn rclaao ao crinc colciivo nuo
cncdtudo.
(} Na iraduao franccsa, lc-sc. La loi dc
LyncI qui nc n'insirc as iouic l'Iorrcur quc
lcaucou affccicni dc rcsscniir". O scniidoc o
oosio da fonic digiializada, ondc sc lia A lci
dc LyncI (ara con a qual icnIo iodo o Iorror
quc nuiios nosiran icr". Pcla inoriancia da
afirnaao, clo scniido do quc sc scguc, foi
fciia alicraao, scguindo a iraduao franccsa.
|N.E.|
(187} Alguns cscriiorcs, cono Hcwori Dion
(Nouucc Ancquc} c Jancs Drycc (TIc
Anccun ConnonucutI} clicaran c
dcscularan a lci dc LyncI clas dificuldadcs
quc Ia dc consiiiuir jurisdics rcgularcs, cla
susciia lcgiina da vcnalidadc dos juzcs, cic.
216
V. Dcsjardins, Picranioni, I utt d Nuouu
Ocuns c conto tuo-unccuno (na Nuouu
Antoogu}.
(188} Dcsjardins (csiudo ja ciiado} ciia grandc
nuncro dc ccnlos.
(189} Quando sc iraia dos crincs dc una
nuliidao, dcvcnos icr rcscnics as alavras
dc Holizcndorff. Nao odcnos nunca dizcr, no
onio dc visia noral quc cn ial circunsiancia
un crinc c nais gravc do quc nouira". Vid.
L`ussussno c u cnu d notc, irad. dc F.
Carofalo, ag. 173.
(190} Dcvcnos ianlcn, nos crincs dc una
nuliidao, icr cn conia o sco c a idadc,
orquanio salc-sc quc as nulIcrcs, as
crianas c ncsno os adolcsccnics sao nais
doccis sugcsiao do quc os adulios. A
infancia, cscrcvc Fanlosson (ol. cii. ag. 249}
c o ncial cn fusao quc sc dciia no noldc c quc
iona iodas as fornas... Todos os
icncrancnios quc sc aroinan do da
criana, ial cono o da nulIcr c do
adolcsccnic, sao os nais rorios ara rccclcr
as inrcsscs do cicrior c ara ariiciar dc
iodos os coniagios". Lauvcrgnc (Dcs ous,
cic, ag. 216} dcfiniu as crianas. Esonus
cducuucs, frasc caissina quc odcria
alicar-sc ianlcn, cn aric, s nulIcrcs.
217
(191} Salc-sc quc a siquiairia nodcrna
dcnonsirou falsa a oiniao da vclIa
siquiairia, quc julgava quc un Ioncn odia
scr nais ou ncnos louco c sao dc csriio ao
ncsno icno; louco, rclaiivancnic a ccrios
scniincnios ou a ccrias idcias; sao,
rclaiivancnic a ouiros scniincnios c a ouiras
idcias. Hojc, csiao iodos dc acordo con
Maudslcy cn rcconIcccr quc. quundo un
nduduo cstu ouco cstu utc us ontus dos
dcdos. Vid. Coo c ncntc.
(192} En Lu TIunu gudzuu dc 12 dc
ouiulro dc 1891 V. as olscrvacs nuiio
rofundas dc Fiorciii na Scuou ostuu ag.
197 n. 4.
(193} So icnIo una olscrvaao a fazcr. c quc a
roosia dc Carofalo cnconirara alguna
dificuldadc. A aicnuanic quc dcriva do faio dc
scr conciido o crinc scndo gcu o furor da
nuliidao, o juiz nao conrccndcra, ialvcz,
scnrc a razao quc faz con quc clc dcva
alica-la a un (crininoso ocasional} c nao ao
ouiro (crininoso-naio.} Sc un aiifc c un
Ioncn Ionrado sao igualncnic rovocados, c
rcsondcn rovocaao or un ncsno crinc,
nos osiiivisias odcrcnos fazcr una
difcrcna na cna (orquanio olIanos ao
crininoso c nao ao crinc}, nas ccrios juzcs
quc olIan soncnic ao crinc, julgarao, ara
218
fazcr Ioncnagcn logica, nao dcvcr alicar
scnao una cna idcniica.
(194} H. Scnccr, L`ndudu contc `Etut, ca.
IV Lu gundc sucstton otquc, ag. 158.
(195} Siuari Mill, Lu Ictu, ca. I ag. 26.
(196} V. Dourgci, Scnsutons d`Ituc.
(197} C. Tardc, u`cst-cc qu`unc socctc, na
Hcuuc IosoIquc.
(198} Ol. cii. Con csia idcia fundancnial
dc Tardc, concordou ianlcn rcccnicncnic
Ardigo. Vid. o ariigo. Scnso conunc c
suggcstonc (na Ctcu socu} conncniado or
Filio Turaii.
(199} Siuari Mill cscrcvc. O govcrno da
ncdiocridadc nao odc scr scnao un govcrno
ncdocrc. NcnIun Esiado govcrnado cla
dcnocracia ou or una nuncrosa arisiocracia,
nunca dc crgucr-sc acina da ncdiocridadc,
ncn na sua conduia oliica, ncn nas suas
oinics c nos scus cosiuncs, scnuo ondc o
ouo soIcuno sc tcnIu dcxudo guu cos
conscIos c cu nucncu dc un ou dc uuos
Ioncns dc tucnto suco c nus nstudos
quc u gcncududc. Sc quiscsscnos ionar
csias alavras lcira, odcria dizcr-sc quc o
quc S. Mill considcra cono cccao, c a rcgra,
orquanio o ovo, sc dcxu scnc guu cos
219
Ioncns dc tucnto suco c nus nstudos
quc u gcncududc. Sc inicrrciarnos cssas
alavras confornc o csriio quc as diiou,
csianos dc acordo con S. Mill (c qucn nao
csiara} orquc dcvc ncccssariancnic adniiir-
sc quc quando o quc guia un ovo c un
Ioncn dc gcnio, a vida dcssc ovo c nais
lrilIanic do quc scria sol a dircao dc un
Ioncn dc ialcnio sinlcsncnic.
220

eBooksBrasil
JunIo 2006

2006 Sciio SigIclc
Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc agou or cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos
CFTIS
dircio na fonic.
cDoolsDrasil.org

S-ar putea să vă placă și