Sunteți pe pagina 1din 29

O Direito Privado como um "sistema em construo":

as clusulas gerais no Projeto do Cdigo Civil brasileiro Judith Hofmeister Martins Costa
professora de Direito Civil da Faculdade de Direito da UFRGS, doutora em Direito pela Universidade de So Paulo "Siamo stati troppo abituati alle virt taumaturgiche del legislatori; siamo stati troppo affidargli il monopolio della produzione giuridica; siamo stati tropp abituati all`ossequio della legge in quanto legge, cio in quanto autorit e forma." Paolo Grossi - refazione ao vol. 50 dos !uaderni "iorentini per la storia del pensiero giuridico moderno Floren!a, "##$, p. %&'

Introduo
Ao encerrar, no Senado Federal, a votao do Projeto do Cdigo Civil, apresentou o seu relator, Senador Josaphat Marinho, substancioso estudo no qual ressaltou a circunst ncia de !over"se, o legislador, no espao que entre!eia a "prudncia e a flexibilidade" #$%, espao e ca!inho adequados para solver a questo& ' hora de #re% codi(icar"se o )ireito Civil* A esta indagao subja+ outra, !ais ('rtil e inquietante, qual seja a de saber se ' poss,vel a(ir!ar"se a e-ist.ncia de u! siste!a de direito privado, vale di+er, de u! conjunto nor!ativo siste!atica!ente co!preens,vel e pass,vel de apreenso e! u! corpus codi(icado/ 0espondendo a(ir!ativa!ente 1 questo """ 1quela e-pressa, e 1 que nela ve! i!pl,cita """, assinalou o 0elator que a !es!a prud.ncia reco!endatria do prossegui!ento do trabalho legislativo indicava dever proceder"se "com esprito isento de dogmatismo, antes aberto a imprimir clareza, segurana e flexibilidade ao sistema em construo, e portanto adequado a recolher e regular mudanas e criaes supervenientes" #2%/ J3 a, (i-ou Josaphat Marinho deter!inadas concep4es """ "segurana e flexibilidade", ou "sistema em construo", ou ainda, a id'ia da possibilidade de o siste!a recolher e regular "mudanas e criaes supervenientes" """ que parece! no estar sendo be! en(ocadas por parte da co!unidade jur,dica na cr,tica pro!ovida ao projeto do novo Cdigo Civil/ 5 talve+ , por isto, oportuno retornar aqui ao te!a das cl3usulas gerais #6%, sob a perspectiva da construo e reconstruo do )ireito Privado na conte!poraneidade, tendo e! vista, notada!ente, as necess3rias interrela4es entre o Cdigo Civil, a Constituio Federal e as leis que, regulando !at'ria especial, co!p4e! o que se convencionou cha!ar de !icrossiste!as legislativos/ )esde logo, assento u!a pre!issa que vale, parado-al!ente, co!o concluso& a ra+o de visuali+ar o novo te-to legislativo 1 lu+ das suas cl3usulas gerais responde 1 questo de saber se o siste!a de direito privado te! aptido para recolher os casos que a e-peri.ncia social cont,nua e inovadora!ente prop4e a u!a adequada regulao, de !odo a ensejar a (or!ao de !odelos jur,dicos #7% inovadores, abertos e (le-,veis/ 8! outras palavras, ' preciso saber se no ca!po da regulao jur,dica privada ' necess3rio, para ocorrer o progresso do )ireito, recorrer"se, se!pre, 1 punctual interveno legislativa ou se o prprio siste!a legislado poderia, por si, proporcionar os

!eios de se alcanar a inovao, con(erindo aos novos proble!as solu4es a priori assiste!3ticas, !as pro!ovendo, paulatina!ente, a sua siste!ati+ao/ A questo ora posta co!o pre!issa vale co!o concluso porque, desde logo, a(ir!o que o Projeto do Cdigo Civil possui u!a tal aptido, co!o procurarei de!onstrar, j3 que a sua t'cnica legislativa privilegia as cl3usulas gerais #9%/ Mas ' este o ponto que, justa!ente, ve! suscitando as !aiores cr,ticas ao Cdigo, ora tido co!o perigosa!ente "falho" e "indefinido" ao aludir, por e-e!plo, 1 (uno social do contrato #:%, ora co!o "omisso", por no ter detalhado te!as pol.!icos co!o a (iliao advinda das t'cnicas de (ertili+ao hu!ana assistida ou por nada ter regrado e! !at'ria de direito do consu!idor #;%, outras ve+es co!o "ultrapassado" e, inclusive, "ignorante" da t'cnica de legislar !ediante cl3usulas gerais #<% co!o se a codi(icao, hoje, ou j3 no tivesse sentido, ou devesse ser (eita ao !olde daquela oitocentista, do!inada pela pretenso de plenitude lgica e co!pletude legislativa/ =!a tal alternativa, contudo, enseja so!ente (alsas quest4es, e (alsas quest4es costu!a! suscitar (alsas respostas/ >o universo craquel da Ps"Modernidade no te! sentido, ne! (uno, o cdigo total, totali+ador e totalit3rio, aquele que, pela interligao siste!3tica de regras casu,sticas, teve a pretenso de cobrir a plenitude dos atos poss,veis e dos co!porta!entos devidos na es(era privada, prevendo solu4es 1s variadas quest4es da vida civil e! u! !es!o e ?nico corpus legislativo, har!@nico e per(eito e! sua abstrata arquitetura/ Mas se (alta sentido hoje a esse !odelo de Cdigo, isto no signi(ica que nenhu! !odelo de cdigo possa regular as rela4es jur,dicas da vida privada/ A questo adequada, portanto, '& porque delineia! as cl3usulas gerais o !odelo de Cdigo apto aos nossos dias #v/ A%* Bo logo respondida, devo co!provar a assero de que o Projeto reali+a este !odelo, identi(icando as cl3usulas gerais contidas e! seu te-to #v/ AA%/

I. O modelo de Cdigo na contemporaneidade #C% D Cdigo Civil, na conte!poraneidade, no te! !ais por paradig!a a estrutura que, geo!etrica!ente desenhada co!o u! !odelo (echado pelos s3bios ilu!inistas, encontrou a !ais co!pleta traduo na codi(icao oitocentista/ Eoje a sua inspirao, !es!o do ponto de vista da t'cnica legislativa, ve! da Constituio, (arta e! !odelos jur,dicos abertos #$F%/ Sua linguage!, 1 di(erena do que ocorre co! os cdigos penais, no est3 cingida 1 r,gida descrio de fattispecies cerradas, 1 t'cnica da casu,stica/ =! Cdigo no"totalit3rio te! janelas abertas para a !obilidade da vida, pontes que o liga! a outros corpos nor!ativos """ !es!o os e-tra"jur,dicos """ e avenidas, be! trilhadas, que o vincula!, dialetica!ente, aos princ,pios e regras constitucionais/ As cl3usulas gerais, !ais do que u! GcasoG da teoria do direito """ pois revoluciona! a tradicional teoria das (ontes #$$% """ constitue! as janelas, pontes e avenidas dos !odernos cdigos civis/ Asto porque con(or!a! o !eio legislativa!ente h3bil para per!itir o ingresso, no ordena!ento jur,dico codi(icado, de princ,pios valorativos, ainda ine-pressos legislativa!ente, de standards, !3-i!as de conduta, arqu'tipos e-e!plares de co!porta!ento, de deveres de conduta no previstos legislativa!ente #e, por ve+es, nos casos concretos, ta!b'! no advindos da autono!ia privada%, de direitos e deveres con(igurados segundo os usos do tr3(ego

jur,dico, de diretivas econ@!icas, sociais e pol,ticas, de nor!as, en(i!, constantes de universos !eta"jur,dicos, viabili+ando a sua siste!ati+ao e per!anente ressiste!ati+ao no ordena!ento positivo/ A viabilidade das cl3usulas gerais para per!itir essa siste!ati+aoHressiste!ati+ao nasce dos seus traos caracter,sticos, base de seu conceito #a%, da sua estrutura #b% e (un4es #c%/ a !aractersticas das cl"usulas gerais As cl3usulas gerais constitue! u!a t'cnica legislativa #$2% caracter,stica da segunda !etade deste s'culo #$6%, 'poca na qual o !odo de legislar casuistica!ente, to caro ao !ovi!ento codi(icatrio do s'culo passado """ que queria a lei "clara, uniforme e precisa", co!o na c'lebre dico voltaireana """ (oi radical!ente trans(or!ado, por (or!a a assu!ir a lei caracter,sticas de concreo e individualidade que, at' ento, era! peculiares aos negcios privados/ Be!"se hoje no !ais a lei co!o #anon abstrato e geral de certas a4es, !as co!o resposta a espec,(icos e deter!inados proble!as da vida cotidiana #$7%/ Por esta ra+o, nossa 'poca viu irro!per na linguage! legislativa indica4es de progra!as e de resultados desej3veis para o be! co!u! e a utilidade social #o que te! sido cha!ado de diretivas ou Gnor!as"objetivoG #$9%%, per!eando"a ta!b'! ter!inologias cient,(icas, econ@!icas e sociais que, estranhas ao !odo tradicional de legislar, so, contudo, adequadas ao trata!ento dos proble!as da idade conte!por nea #$:%/ Mais ainda, os cdigos civis !ais recentes e certas leis especiais #$;%, t.! privilegiado a insero de certos tipos de nor!as que (oge! ao padro tradicional, no !ais enucleando"se na de(inio, o !ais per(eita poss,vel, de certos pressupostos e na correlata indicao punctual e por!enori+ada de suas conseqI.ncias/ Pelo contr3rio, estes novos tipos de nor!as busca! a (or!ulao da hiptese legal !ediante o e!prego de conceitos cujos ter!os t.! signi(icados intencional!ente vagos e abertos, os cha!ados Gconceitos jur,dicos indeter!inadosG/ Por ve+es """ e a, encontrare!os as cl3usulas gerais propria!ente ditas """ o seu enunciado, ao inv's de traar punctual!ente a hiptese e as suas conseqI.ncias, ' desenhado co!o u!a vaga !oldura, per!itindo, pela vague+a se! ntica que caracteri+a os seus ter!os, a incorporao de princ,pios, diretri+es e !3-i!as de conduta original!ente estrangeiros ao corpus codi(icado, do que resulta, !ediante a atividade de concreo destes princ,pios, diretri+es e !3-i!as de conduta, a constante (or!ulao de novas nor!as/ J3 por estas indica4es percebe"se o quo !ulti(acet3rio ' o per(il das cl3usulas gerais, ra+o pela qual, na busca do seu conceito, a doutrina nada !ais obt'! do que arrolar a diversidade de suas caracter,sticas/ Por isto, desde logo rejeitada a pretenso de indicar u! conceito per(eito e acabado, entendo pertinente, ao rev's, assinalar os traos que lhe v.! sido relacionados no que di+ co! o seu papel enquanto t'cnica legislativa, pois ' a,, na contraposio 1 t'cnica da casu,stica, que o seu per(il poder3 ser traado/ A contraposio entre a!bas as t'cnicas legislativas (oi divulgada na !uito conhecida obra de Jarl 8ngish, tradu+ida e! portugu.s co!o $ntroduo ao

%ensamento &urdico #$<%/ 8ste a(ir!a #$C% que a casu,stica constitui "a configurao da hip'tese legal (enquanto somat'rio dos pressupostos que condicionam a estatuio que circunscreve particulares grupos de casos na sua especificidade pr'pria" #2F%/ 8sta noo ' co!pletada e! outra obra na qual assenta& ") casustica no significa outra coisa seno a determinao por meio de uma concreo especificativa, isto , regulao de uma matria mediante a delimitao e determinao *urdica em seu car"ter especfico de um n+mero amplo de casos bem descritos, evitando generalizaes amplas como as que significam as cl"usulas gerais" #2$%/ A casu,stica, ta!b'! dita "tcnica da regulamentao por fattispecie" ', portanto, a t'cnica utili+ada nos te-tos nor!ativos !arcados pela especi(icao ou deter!inao dos ele!entos que co!p4e! a fattispecie/ 8! outras palavras, nas nor!as (or!uladas casuistica!ente percebe"se que o legislador (i-ou, do !odo o !ais poss,vel co!pleto, os crit'rios para aplicar u!a certa quali(icao aos (atos nor!ados/ Dra, esta t'cnica legislativa provoca u! e(eito i!ediato no !o!ento da aplicaoHinterpretao do te-to legislativo/ 5 que e! (ace da tipi(icao de condutas que pro!ove, pouca hesitao haver3 do int'rprete para deter!inar o seu sentido e alcance, podendo aplicar a nor!a !ediante o processo !ental conhecido co!o GsubsunoG/ E3 u!a esp'cie de pr'"(igurao, pelo legislador, do co!porta!ento !arcante ou t,pico, pr'"(igurao a ser levada e! conta pelo int'rprete, u!a ve+ que o elaborador da lei optou por descrever a (actualidade #22%/ 8ste car3ter de deter!inao ou tipicidade que caracteri+a a casu,stica ve! sendo apontado co!o u! dos principais, seno o principal (ator de rigide+ """ e por conseqI.ncia, de envelheci!ento """ dos Cdigos civis/ A ra+o est3, con(or!e >atalino Arti, e! que "o legislador cria um repert'rio de figuras e disciplinas tpicas (,,, a qual o *uiz pouco ou nada pode aduzir para o disciplinamento do fato concreto" #26%/ Por condu+ire! o int'rprete a u!a subsuno quase auto!3tica do (ato sob o paradig!a abstrato #27% as disposi4es de(initrias, tais co!o as da casu,stica, t.! u! car3ter de rigide+ ou i!utabilidade, o qual aco!panha a pretenso de co!pletude, isto ', a a!bio de dar resposta legislativa a todos os proble!as da realidade #29%/ 8! contrapartida, 1s cl3usulas gerais ' assinalada a vantage! da !obilidade, proporcionada pela intencional i!preciso #2:% dos ter!os da fattispecie que cont'!, pelo que ' a(astado o risco do i!obilis!o porquanto ' utili+ado e! grau !,ni!o o princ,pio da tipicidade #2;%/ )otadas que so de grande abertura se! ntica, no pretende! as cl3usulas gerais dar, previa!ente, resposta a todos os proble!as da realidade, u!a ve+ que essas respostas so progressiva!ente constru,das pela jurisprud.ncia/ >a verdade, por nada regula!entare! de !odo co!pleto e e-austivo, atua! tecnica!ente co!o !etanor!as, cujo objetivo ' enviar o jui+ para crit'rios aplicativos deter!in3veis ou e! outros espaos do siste!a ou atrav's de vari3veis tipologias sociais, dos usos e costu!es objetiva!ente vigorantes e! deter!inada a!bi.ncia social/ 8! ra+o destas caracter,sticas esta t'cnica per!ite capturar, e! u!a !es!a hiptese, u!a a!pla variedade de casos cujas caracter,sticas espec,(icas sero (or!adas por via jurisprudencial, e no legal/

Considerada, pois, do ponto de vista da t'cnica legislativa, a cl3usula geral constitui u!a disposio nor!ativa que utili+a, no seu enunciado, u!a linguage! de tessitura intencional!ente GabertaG, G(luidaG ou GvagaG, caracteri+ando"se pela a!pla e-tenso do seu ca!po se! ntico/ 8sta disposio ' dirigida ao jui+ de !odo a con(erir"lhe u! !andato #ou co!pet.ncia% para que, 1 vista dos casos concretos, crie, co!ple!ente ou desenvolva nor!as jur,dicas, !ediante o reenvio para ele!entos cuja concreti+ao pode estar (ora do siste!aK estes ele!entos, contudo, (unda!entaro a deciso, !otivo pelo qual no s resta assegurado o controle racional da sentena co!o, reiterados no te!po (unda!entos id.nticos, ser3 viabili+ada, atrav's do recorte da ratio decidendi, a ressiste!ati+ao destes ele!entos, originaria!ente e-tra" siste!3ticos, no interior do ordena!ento jur,dico #2<%/ Conquanto tenha a cl3usula geral a vantage! de criar aberturas do direito legislado 1 dina!icidade da vida social te!, e! contrapartida, a desvantage! de provocar """ at' que consolidada a jurisprud.ncia """ certa incerte+a acerca da e(etiva di!enso dos seus contornos/ D proble!a da cl3usula geral situa"se se!pre no estabeleci!ento dos seus li!ites #2C%/ 5 por isto evidente que nenhu! cdigo pode ser (or!ulado apenas e to so!ente co! base e! cl3usulas gerais, por que, assi!, o grau de certe+a jur,dica seria !,ni!o/ Leri(ica"se, pois, co! (reqI.ncia, a co!binao entre os !'todos de regula!entao casu,stica e por cl3usulas gerais, t'cnicas cuja distino por ve+es inclusive resta e-tre!a!ente relativi+ada, podendo ocorrer, nu!a !es!a disposio, GgrausG de casu,s!o e de vague+a #6F%/ Assi! acontece, por e-e!plo, no vigente Cdigo Civil Portugu.s& co!o be! le!bra Jos' Carlos Moreira Alves, este encontra"se (i-ado nu!a posio "em que predomina o car"ter cientfico, com o seu conceitualismo e o emprego de cl"usulas gerais, sem abdicar, contudo, do casusmo nas matrias que constituem o n+cleo b"sico do direito civil, pela vantagem da certeza do direito" #6$%/ Co! e(eito, e! !at'ria de direito das obriga4es """ considerando que a, reside o n?cleo no s do direito civil, !as da inteira disciplina jur,dica """ no se poderia colocar a alternativa Gcl3usulas gerais ou noG, devendo"se pensar na conco!it ncia entre estas e a casu,stica pela !es!a ra+o apontada/ A (le-ibilidade proporcionada pelas cl3usulas gerais decorre de sua peculiar estrutura/ A esta deve!"se as (un4es que pode! desenvolver no ordena!ento codi(icado/ Cabe, pois, e-a!in3"las/ b ) estrutura da cl"usula geral Multi(acet3rias e !ulti(uncionais, as cl3usulas gerais pode! ser basica!ente de tr.s tipos, a saber& a disposi4es de tipo restritivo, con(igurando cl3usulas gerais que deli!ita! ou restringe!, e! certas situa4es, o !bito de u! conjunto de per!iss4es singulares advindas de regra ou princ,pio jur,dico/ 5 o caso, paradig!3tico, da restrio operada pela cl3usula geral da (uno social do contrato 1s regras, contratuais ou legais, que t.! sua (onte no princ,pio da liberdade contratualK b de tipo regulativo, con(igurando cl3usulas que serve! para regular, co! base e! u! princ,pio, hipteses de (ato no casuistica!ente previstas na lei, co!o ocorre co! a regulao da responsabilidade civil por culpaK e, por (i!, de tipo e-tensivo, caso e! que serve! para a!pliar u!a deter!inada regulao jur,dica !ediante a e-pressa possibilidade de sere! introdu+idos, na regulao e! causa, princ,pios e regras prprios de outros

te-tos nor!ativos/ 5 e-e!plo o art/ ;M do Cdigo do Consu!idor e o par3gra(o 2M do art/ 9M da Constituio Federal, que reenvia! o aplicador da lei a outros conjuntos nor!ativos, tais co!o acordos e tratados internacionais e diversa legislao ordin3ria #62%/ Seja qual (or o tipo da cl3usula geral, o que (unda!ental!ente a caracteri+a ' a sua peculiar estrutura nor!ativa, isto ', o !odo que conjuga a previso ou hiptese nor!ativa co! as conseqI.ncias jur,dicas #e(eitos, estatuio% que lhe so correlatas/ 5 be! verdade que o e-a!e da estrutura das cl3usulas gerais i!porta nu!a to!ada de posio/ E3 os que, co!o 8ngish, entende! que as cl3usulas gerais no possue! "qualquer estrutura pr'pria" do ponto de vista !etodolgico #66%, de !aneira tal que estas no Ge-iste!G e! sentido prprio, nada !ais constituindo do que nor!as ou preceitos jur,dicos cujos ter!os so dotados de elevado grau de GgeneralidadeG/ 8 h3 os que, co!o Cl3udio Nu++ati, a(ir!a! que as cl3usulas gerais constitue! nor!as #parcial!ente% e! branco, as quais so co!pletadas atrav's da re(er.ncia 1s regras e-trajur,dicas/ Consoante a pri!eira perspectiva de an3lise, as nor!as contidas e! cl3usulas gerais no e-igiria! processos de pensa!ento di(erentes daqueles que so pedidos pelos conceitos indeter!inados, os nor!ativos e os discricion3rios #67%/ Pode!, nessa !edida, ser tidas co!o nor!as jur,dicas co!pletas, constitu,das por u!a previso nor!ativa e u!a estatuio, co! a particularidade de a previso nor!ativa, -atbestand ou fattispecie, no descrever apenas u! ?nico caso, ou u! ?nico grupo de casos, !as possibilitar a tutela de u!a vasta ga!a #GgeneralidadeG% de casos de(inidos !ediante deter!inada categoria ,indicada atrav's da re(er.ncia a u! padro de conduta #v/g, "conforme aos usos do tr"fego *urdico"%, ou a u! valor juridica!ente aceito #v/g, boa.f, bons costumes, funo social do contrato%/ J3 o segundo vetor indica que as cl3usulas gerais, do ponto de vista estrutural, constitue! nor!as #parcial!ente% e! branco, as quais so co!pletadas !ediante a re(er.ncia a regras e-trajur,dicas #69%, de !odo que a sua concreti+ao e-ige que o jui+ seja reenviado a !odelos de co!porta!ento e a pautas de valorao #6:%/ 5, portanto, o aplicador da lei, direcionado pela cl3usula geral a (or!ar nor!as de deciso, vinculadas 1 concreti+ao de u! valor, de u!a diretiva ou de u! padro social, assi! reconhecido co!o arqu'tipo e-e!plar da e-peri.ncia social concreta/ 8ste direciona!ento ocorre porque, di(erente!ente das nor!as (or!adas atrav's da t'cnica da casu,stica """ cujo crit'rio de valorao j3 ve! indicado co! relativa nitide+, sendo desenvolvido por via dos v3rios !'todos de interpretao """ a cl3usula geral introdu+ no !bito nor!ativo no qual se insere u! crit'rio ulterior de relev ncia jur,dica, 1 vista do qual o jui+ seleciona certos (atos ou co!porta!entos para con(ront3" los co! u! deter!inado par !etro e buscar, neste con(ronto, certas conseqI.ncias jur,dicas #6;% que no esto predeter!inadas/ )a, u!a distino (unda!ental& as nor!as cujo grau de vague+a ' !,ni!o, i!plica! que ao jui+ seja dado to so!ente o poder de estabelecer o signi(icado do enunciado nor!ativoK j3 no que respeita 1s nor!as (or!uladas atrav's de cl3usula geral, co!pete ao jui+ u! poder e-traordinaria!ente !ais a!plo, pois no estar3 to so!ente estabelecendo o signi(icado do enunciado nor!ativo, !as por igual criando direito, ao co!pletar a

fattispecie e ao deter!inar ou graduar as conseqI.ncias #estatuio% que entenda correlatas 1 hiptese nor!ativa indicada na cl3usula geral #6<%/ )esta constatao deriva u!a i!portante concluso, a saber& a incompletude das nor!as insertas e! cl3usulas gerais signi(ica que, no possuindo u!a fattispecie aut@no!a, carece! ser progressiva!ente (or!adas pela jurisprud.ncia, sob pena de restare! e!udecidas e in?teis/ Signi(ica, ta!b'! que o jui+ te! o dever, e a responsabilidade, de (or!ular, a cada caso, a estatuio, para o que deve percorrer o ciclo do reenvio, buscando e! outras nor!as do siste!a ou e! valores e padr4es e-tra"siste!3ticos os ele!entos que possa! preencher e especi(icar a !oldura vaga!ente desenhada na cl3usula geral #6C%/ Ds ele!entos que preenche! o signi(icado da cl3usula geral no so, necessaria!ente, ele!entos jur,dicos, pois adviro direta!ente da es(era social, econ@!ica ou !oral/ D seu recebi!ento pela cl3usula geral torna"se co!preens,vel se tiver!os presente que esta constitui u! !odelo jur,dico co!ple-o #7F% e de signi(icao vari3vel/ 5 co!ple-o porque, e!oldurado e! deter!inada (onte legislativa, te! a sua fattispecie co!pletada por !eio da concreo de ele!entos cuja orige! i!ediata estar3 situada na (onte jurisprudencial , possuindo signi(icao vari3vel posto alterar"se, esta, "em virtude de alteraes factuais ou axiol'gicas conaturais /s relaes regradas " #7$%/ =! valor !oral ou u! deter!inado padro de co!porta!ento assi! reconhecido co!o vinculante no !undo e-tra"jur,dico e retirado da pr3tica da sociedade civil, se considerado por si s, no ', por evidente, nor!a juridica!ente aplic3vel/ Contudo, !ediado pela (onte jurisprudencial, constituir3 o conte?do """ e, portanto, o crit'rio de aplicabilidade """ dos !odelos previstos nas cl3usulas gerais #(onte legislativa%/ 5 que a e-peri.ncia jur,dica, entendida e! sua globalidade, da pr3tica cotidiana 1 legislao, 1 sentena e 1s elabora4es cient,(icas, tradu+ estes te!as para a espec,(ica inst ncia do jur,dico, de !odo a torn3"los e(etivos na orde! pr3tica/ 8 so justa!ente as cl3usulas gerais, e! ra+o de sua peculiar estrutura, a categoria (or!al que per!ite a sua constante e (le-,vel traduo/ c )s funes das cl"usulas gerais A (uno que ', e! pri!eiro lugar, atribu,da 1s cl3usulas gerais, ' a de per!itir, nu! siste!a jur,dico de direito escrito e (undado na separao das (un4es estatais, a criao de nor!as jur,dicas co! alcance geral pelo jui+/ D alcance para al'! do caso concreto ocorre porque, pela reiterao dos casos e pela rea(ir!ao, no te!po, da ratio decidendi dos julgados, se especi(icar3 no s o sentido da cl3usula geral !as a e-ata di!enso da sua nor!atividade/ >esta perspectiva o jui+ ', e(etiva!ente, a boca da lei """ no porque reprodu+a, co!o u! ventr,loquo, a (ala do legislador, co!o gostaria a 8scola da 8-egese """ !as porque atribui a sua vo+ 1 dico legislativa tornando"a, en(i! e ento, aud,vel e! todo o seu !?ltiplo e vari3vel alcance/ A vo+ do jui+ no ', todavia, arbitr3ria, !as vinculada/ Co!o j3 se viu, as cl3usulas gerais pro!ove! o reenvio do int'rpreteHaplicador do direito a certas pautas de valorao do caso concreto/ 8stas esto, ou j3 indicadas e! outras disposi4es nor!ativas integrantes do siste!a #caso tradicional de reenvio #72%%, ou so objetiva!ente vigentes no a!biente social e! que o jui+ opera #caso de direciona!ento%/ A distino deriva da circunst ncia de, e! paralelo ao pri!eiro e

tradicional papel, estar sendo hoje e! dia sublinhado o (ato de as cl3usulas gerais ta!b'! con(igurare! nor!as de diretiva, assi! concebidas aquelas que no se e-aure! na indicao de u! (i! a perseguir, indicando certa !edida de co!porta!ento que o jui+ deve concreti+ar e! (or!a generali+ante, isto ', co! a (uno de u!a tipologia social #76%/ A, est3 posta, pois, a segunda grande (uno das cl3usulas gerais, que ' a de per!itir a !obilidade e-terna do siste!a/ Conquanto tenha! estas cl3usulas (uno pri!eira!ente individuali+adora """ condu+indo ao direito do caso """ t.! , secundaria!ente, (uno generali+adora, per!itindo a (or!ao de institui4es "para responder aos novos fatos, exercendo um controle corretivo do 0ireito estrito" #77%/ Assi!, e-e!pli(icativa!ente, da cl3usula geral da boa"(' so gerados os institutos da supressio, da surrectio, e a prpria doutrina da responsabilidade pr'"negocial, e! seu per(il atual #79%/ Atua!, ainda """ e esta ' relevant,ssi!a (uno, ne! se!pre be! percebida """ co!o ele!ento de cone-o ou Glei de re(er.nciaG para oportuni+ar, ao jui+, a (unda!entao da sua deciso de (or!a relacionada co! os casos precedentes/ Figure"se por e-e!plo, nu! siste!a no qual ine-ista cl3usula geral e! !at'ria de direito dos contratos, o julga!ento de u!a variedade de casos e! que os !agistrados decida! ter havido inadi!ple!ento contratual por parte de u! ou de a!bos contratantes, partes no lit,gio, pela in(ring.ncia de certos deveres de conduta, positivos ou negativos, no previstos ne! na lei ne! no contrato/ =!a tal deciso pode vir (undada, pelo jui+ GAG nu!a re(er.ncia 1 equidadeK pelo jui+ GOG , ao princ,pio que veda o abuso do direitoK pode outro jui+ aludir, generica!ente, aos princ,pios gerais do direito, e ainda outro pode buscar, para (undar o decisum, !es!o u! princ,pio pr'" positivo, ainda ine-presso legislativa!ente/ =! ?lti!o, por (i!, i!por3 os !es!os deveres co! base nu!a interpretao integradora da vontade contratual/ 8! todas estas situa4es a sentena poder3 estar adequada!ente (unda!entada/ Contudo, ningu'! discutir3 que a disperso dos (unda!entos utili+ados di(icultar3 sobre!aneira a pesquisa dos precedentes, pois ser3 quase i!poss,vel visuali+ar a identidade da ratio decidendi e-istente e! todos os e-e!plos aci!a (igurados, "a menos que se*a facultado #ao jui+ do caso atual% consultar toda a matria de que se serviu o *uiz #dos casos precedentes% na sua integralidade" #7:%, o que se a(igura, na pr3tica, (antasioso/ Mas ' preciso convir que a diversidade dos (unda!entos elencados no s proble!ati+a a pesquisa jurisprudencial, co!o, por igual, o progresso do )ireito """ pela di(iculdade na reiterao da hiptese nova """, i!pedindo a siste!ati+ao da soluo inovadora/ Por isto 1 cl3usula geral cabe o i!portant,ssi!o papel de atuar co!o o ponto de re(er.ncia entre os diversos casos levados 1 apreciao judicial, per!itindo a (or!ao de cat3logo de precedentes/ B.! ainda as cl3usulas gerais a (uno de per!itir 1 doutrina operar a integrao intra"siste!3tica entre as disposi4es contidas nas v3rias partes do Cdigo Civil """ a G!obilidade internaG, a qual consiste, nas palavras de Couto e Silva, "na aplicao de outras disposies legais para a soluo de certos casos, percorrendo /s vezes a *urisprudncia um caminho que vai da aplicao de um dispositivo legal para outro tendo em vista um mesmo fato" #7;%/ Por (i!, viabili+a! a integrao inter"siste!3tica, (acilitando a !igrao de conceitos e valores entre o Cdigo, a Constituio #7<% e as leis especiais/ 5 que, e! ra+o da potencial variabilidade do seu signi(icado, estas per!ite! o per!anente e dial'tico (luir de princ,pios e conceitos entre esses corpos

nor!ativos, evitando no s a danosa construo de paredes internas no siste!a, considerado e! sua globalidade, quanto a necessidade de a e(ic3cia da Constituio no )ireito Privado depender da deciso do legislador do dia #7C%/ Co! e(eito, e! alargado ca!po de !at'rias """ notada!ente os ligados 1 tutela dos direitos da personalidade e 1 (uncionali+ao de certos direitos subjetivos """, a concreo das cl3usulas gerais insertas no Cdigo Civil co! base na jurisprud.ncia constitucional acerca dos direitos (unda!entais evita os !ale(,cios da in(lao legislativa, de !odo que, ao surgi!ento de cada proble!a novo, no deva, necessaria!ente, corresponder nova e!isso legislativa/ Benho ser esta, hoje, a !ais relevante (uno das cl3usulas gerais, pois viabili+ar3 a co!preenso do conceito conte!por neo de siste!a, o que se apresenta relativa!ente aberto #viabili+ando a introduo de novas hipteses, se! contudo, dispersar"se na caco(onia assiste!3tica%, !vel #!arcado pelo dina!is!o entre as hipteses que conte!pla nas suas v3rias partes% e estruturado e! graus escalonados de privatis!o e publicis!o #9F%/ Co!o assegura Clvis do Couto e Silva, o )ireito e-ige o assenta!ento de u! n?cleo valorativo e de u!a t'cnica relativa!ente unit3ria ou co!u! #9$% entre os v3rios conjuntos nor!ativos que o co!p4e!, pena de inco!preensibilidade absoluta e, inclusive, inaplicabilidade, no )ireito Privado, dos valores e diretivas constitucionais/ As cl3usulas gerais per!ite! (acilitar esta !igrao, viabili+ando a in(le-o ponderada, no ordena!ento privado, dos princ,pios da Constituio, sabendo"se hoje que as es(eras do )ireito p?blico e do )ireito privado no esto seccionadas por intranspon,vel !uro divisrio, antes consistindo, co!o percebeu Miguel 0eale, "duas perspectivas ordenadoras da experincia *urdica (,,, distintos, mas substancialmente complementares e at mesmo dinamicamente reversveis" #92%, por (or!a a ensejar a dial'tica da co!ple!entaridade #96%, e no !ais a dial'tica da polaridade #97%/ >esta perspectiva, se a cr,tica hoje operada 1 codi(icao reside na inadequao dos cdigos, por sua rigide+, para apreender as veloc,ssi!as e surpreendentes !udanas da tipologia social, nada !ais adequado que o Cdigo Civil, na conte!poraneidade, conte!ple este !odo de legislar/ Assi! o (a+ o Projeto do Cdigo Civil ora e! tra!itao na C !ara dos )eputados/

II. As clusulas gerais no Projeto do Cdigo Civil A !isso de apreender e disciplinar as tipologias sociais relevantes na vida civil, per!itindo a captura, incessante e progressiva, das novas realidades (oi o escopo da !etodologia seguida pelos autores do Projeto do Cdigo Civil/ Assi! e-pressa o 0elator do Projeto no Senado Federal, Senador Josaphat Marinho, j3 nas pri!eiras linhas do Parecer pela aprovao& "(,,, o %ro*eto de !'digo !ivil em elaborao no ocaso de um para o nascer de outro sculo, deve traduzir.se em f'rmulas genricas e flexveis, em condies de resistir ao embate de novas idias (,,, " #99%, seguindo pensa!ento !ani(estado pelo presidente da Co!isso 8laboradora do Projeto, Miguel 0eale, j3 e! $C;9, na 8-posio de Motivos apresentada ao Ministro da Justia/ A(ir!ava desde ento o insigne Pro(essor a necessidade de a codi(icao do direito privado, nos dias atuais, apresentar"se no !ais !odulada, !etodologica!ente, e! !odelo r,gido, revelando"se, antes, atrav's de u!a !odelos abertos, e-pressos

!ediante u!a "estrutura normativa concreta (,,, , destituda de qualquer apego a meros valores formais abstratos", o que seria alcanado se plas!adas, no Cdigo, "solues que deixam margem ao *uiz e / doutrina, com freq1ente apelos a conceitos integradores da compreenso tica, tal como os de boa.f, eq1idade, probidade, finalidade social do direito, equivalncia de prestaes, etc," #9:%/ Por igual, outros integrantes da aludida Co!isso, no!eada!ente, Jos' Carlos Moreira Alves e Clvis do Couto e Silva, verberara!, e! trabalhos acerca da proposta da nova lei civil, o car3ter estrutural!ente inovador de certas nor!as/ Assi!, Couto e Silva e-pressa!ente !ani(estou&
"O pensamento que norteou a Comisso que elaborou o projeto do Cdigo Civil brasileiro foi o de realizar um Cdigo central, no sentido que lhe deu Arthur Stein enter, sem a pretenso de nele incluir a totalidade das leis em vigor no !a"s #$$$%$ O Cdigo Civil, como Cdigo central, & mais amplo que os cdigos civis tradicionais$ ' que a linguagem & outra, e nela se cont&m "cl(sulas gerais", um convite para uma atividade judicial mais criadora, destinada a complementar o corpus juris vigente com novos princ"pios e normas" #)*%$

Jos' Carlos Moreira Alves, por sua ve+, h3 !ais de u!a d'cada, alertava para o (ato de a insero das cl3usulas gerais pro!over a !udana da concepo (ilos(ica do novo Cdigo por !eio de altera4es (or!al!ente di!inutas, e-e!pli(icando co! a concepo de propriedade, de tal !aneira que, "com dois artigos apenas passou.se da propriedade individualista para a propriedade com funo social" #9<%/ Sendo este o pensa!ento dos autores do Anteprojeto, be! co!o o do 0elator do Projeto no Senado, nada !ais natural que o te-to venha 1 p?blico pleno de cl3usulas gerais/ 5 preciso, agora, que a doutrina e a jurisprud.ncia as reconhea! e aponte! as suas potencialidades, no as to!ando co!o (r!ulas va+ias, preceitos destitu,dos de valor vinculante ou !eros conselhos ao int'rprete, co!o poderia! parecer a u! pensa!ento e-eg'tico/ As cl3usulas gerais no esto uni(or!e!ente dispersas no Projeto, e ne! poderia! estar, pois ' da nature+a do )ireito Civil conter ca!pos que requere! !aior ou !enor ductilidade/ A Parte Peral, destinando"se a "fixar os par2metros de todo o sistema" """ co!o a(ir!ou Jos' Carlos Moreira Alves """ ve! !arcada pelo propsito "de m"ximo rigor conceitual" #9C%/ Abriga, !es!o assi!, ponder3vel n?!ero de nor!as abertas ou se!antica!ente vagas, inclusive (a+endo re!isso a princ,pios ou direcionando o jui+ 1 pesquisa de ele!entos econ@!icos e sociais #:F%/ 5 nos Nivros concernentes ao )ireito de Fa!,lia e ao )ireito das Dbriga4es """ este abrangendo ta!b'! as obriga4es de car3ter !ercantil, consoante !odelo que havia sido traado pioneira!ente por Bei-eira de Freitas #:$% """ que encontrare!os, e! paralelo 1s nor!as !arcadas pela estrita casu,stica, a !aior parte das cl3usulas gerais/ Ni!ito"!e, por ora, ao e-a!e de apenas duas das cl3usulas gerais que co!anda! o co!porta!ento contratual, a saber, as da (uno social do contrato #art/ 72$%, probidade e boa"(' objetiva #art/72$ #:2%%, registrando s que as !es!as no esgota! a disciplina do ca!po contratual, no qual incide! ainda as cl3usulas gerais do co!porta!ento

10

segundo os usos do tr3(ego #art/ $$2% e as da reparao de danos, por culpa #arts/ $<9 e C2C, caput% e por risco #art/ C2:, par3gra(o ?nico%/ a 3uno social do contrato ") liberdade de contratar ser" exercida em razo e nos limites da funo social do contrato"/ 8sta nor!a, posta no art/ 72F do Projeto do Cdigo Civil constitui a projeo, no espec,(ico do!,nio contratual, do valor constitucional e-presso co!o garantia (unda!ental dos indiv,duos e da coletividade que est3 no art/ 9M, inciso QQAAA da Constituio Federal, u!a ve+ que o contrato te!, entre outras (un4es, a de instru!entali+ar a aquisio da propriedade/ Se a esta no ' !ais reconhecido o car3ter absoluto e sagrado, a condio de direito natural e inviol3vel do indiv,duo, correlata!ente ao contrato ta!b'! in(lete o co!eti!ento """ ou o reconheci!ento """ de dese!penhar (uno que traspassa a es(era dos !eros interesses individuais/ A atribuio de u!a (uno social ao contrato no deveria, pois, j3 por isto, ser objeto de estranha!ento/ At' porque, u!a tal atribuio insere"se no !ovi!ento da (uncionali+ao dos direitos subjetivos, o qual, h3 !uitas d'cadas, j3 no seria novidade e! doutrina e !es!o no plano legislativo, bastando recordar a c'lebre (r!ula #:6% que, u!a ve+ posta na Constituio de Rei!ar, ingressou nas Constitui4es do s'culo QQ co!o tentativa de buscar "um novo equilbrio entre os interesses dos particulares e necessidades da coletividade" #:7%/ Atual!ente ad!ite"se que os poderes do titular de u! direito subjetivo esto condicionados pela respectiva (uno #:9% e a categoria do direito subjetivo, posto que histrica e contingente co!o todas as categorias jur,dicas, no ve! !ais revestida pelo "mito *usnaturalista" #::% que a recobrira na codi(icao oitocentista, na qual (ora elevada ao status de realidade ontolgica, es(era jur,dica de soberania do indiv,duo #:;%/ Portanto, o direito subjetivo de contratar e a (or!a de seu e-erc,cio ta!b'! so a(etados pela (uncionali+ao, que indica a atribuio de u! poder tendo e! vista certa (inalidade ou a atribuio de u! poder que se desdobra co!o dever, posto concedido para a satis(ao de interesses no !era!ente prprios ou individuais, podendo atingir ta!b'! a es(era dos interesses alheios/ Frase dita e repetida indica que "o contrato a veste *urdica das operaes econ4micas", de !odo que constitui sua (uno pri!ordial instru!entali+ar a circulao da rique+a, a trans(er.ncia da rique+a, atual ou potencial, de u! patri!@nio para outro #:<%/ A constituio econ@!ica de u!a sociedade, todos o sabe!os, no ' !at'ria de interesse individual, ou particular, !as atinge """ e interessa """ a todos/ D contrato, veste jur,dica das opera4es de circulao de rique+a, te!, inegavel!ente, (uno social #:C%/ 0ecoberta na codi(icao oitocentista, da qual o vigente Cdigo Civil ' re(le-o, pela pree!in.ncia do princ,pio da liberdade contratual e! sua (ace !ais individualista e quase absoluta, esta (uno no poderia ser esquecida nu! Cdigo que ' !arcado, co!o o atual Projeto, pela diretri+ da socialidade #;F%, isto ', pela "colocao das regras *urdicas num plano de vivncia social", pela "aderncia / realidade contempor2nea", (a+endo prevalecer "os valores coletivos sobre os individuais, sem perda, porm, do valor fundante da pessoa humana" co!o aludiu Miguel 0eale, ao apresentar o Anteprojeto e co!o rea(ir!ou e! te-to recente #;$%/ Signi(ica co! isto a(ir!ar que o

11

contrato, e-presso privilegiada da autono!ia privada, ou poder negocial #;2% no deve !ais ser perspectivado apenas co!o a e-presso, no ca!po negocial, daquela autono!ia ou poder, !as co!o o instru!ento que, principal!ente nas econo!ias de !ercado, !as no apenas nelas #;6%, instru!entali+a a circulao da rique+a da sociedade/ Colocada no prtico da disciplina contratual, (or!ando "quase que um pre2mbulo de todo o direito contratual" #;7%, a cl3usula geral da (uno social do contrato ' !ulti(uncional, por isto inserindo"se, consoante a tipologia aci!a indicada, e! dupla categoria, a saber, a das cl3usulas gerais de tipo restritivo e as de tipo regulativo/ 8ste ponto deve ser be! !arcado, porque seria intoler3vel e!pobreci!ento o con(in3"la apenas 1 (uno de restringir, e! certos casos, e para certos e(eitos, o princ,pio da liberdade contratual/ A (uno social ', evidente!ente, e na literal dico do art/ 72F, u!a condicionante posta ao princ,pio da liberdade contratual, o qual ' rea(ir!ado, estando na base na disciplina contratual e constituindo o pressuposto !es!o da (uno #social% que ' co!etida ao contrato/ Ao ter!o condio pode corresponder u!a conotao adjetiva, de li!itao da liberdade contratual/ >esse sentido, a cl3usula poder3 dese!penhar, no ca!po contratual que escapa 1 regulao espec,(ica do Cdigo de )e(esa do Consu!idor, (un4es an3logas 1s que so dese!penhadas pelo art/ 9$ daquela lei especial, para i!pedir que a liberdade contratual se !ani(este se! peias/ >a sua concreo o jui+ poder3, avaliadas e sopesadas as circunst ncias do caso, deter!inar, por e-e!plo, a nuli(icao de cl3usulas contratuais abusivas, inclusive para o e(eito de (or!ar, progressiva!ente, cat3logos de casos de abusividade/ Contudo, considerar a nor!a do art/ 72F apenas u!a restrio 1 liberdade contratual seria acreditar que esta constitui u! princ,pio absoluto, o que constitui u!a (al3cia h3 !uito des!entida/ Por isto entendo estar co!etida 1quela nor!a ta!b'! u!a conotao substantiva, vale di+er, de ele!ento integrante do conceito de contrato/ 5 por ser este dotado de (uno social que a liberdade contratual encontra li!ites/ 5 pelo !es!o !otivo que esta ' regular!ente e-ercida/ Antegrando o prprio conceito de contrato, a (uno social te! u! peso espec,(ico, que ' o de entender"se a eventual restrio 1 liberdade contratual no !ais co!o u!a Ge-ceoG a u! direito absoluto, !as co!o e-presso da (uno !eta" individual que integra aquele direito/ )este !odo, o princ,pio da (uno social, que procla!ado na Constituio, a, poderia re!anescer co!o "letra morta", trans(or!a"se, co!o a(ir!ou 0eale, "em instrumento de ao no plano da lei civil" #;9%/ E3, portanto, u!a valor operativo, regulador da disciplina contratual que deve ser utili+ado no apenas na interpretao dos contratos, !as, por igual, na integrao e na concreti+ao das nor!as contratuais particular!ente consideradas/ 8! outras palavras, a concreo especi(icativa da nor!a, ao inv's de j3 estar pr'"constitu,da, pr'"posta pelo legislador, h3 de ser constru,da pelo julgador, a cada novo julga!ento, cabendo relevant,ssi!o papel aos casos precedentes, que au-ilia! a (i-ao da hiptese e 1 doutrina, no apontar de e-e!plos/ 5 natural que, nu! pri!eiro !o!ento, esta opo !etodolgica cause certa perple-idade, tendo e! vista o c none (unda!ental da certe+a jur,dica/ 8ste, no entanto, no ' absoluto, sendo relativi+ado, e! nu!erosas hipteses, pelo princ,pio

12

superior da justia !aterial, do qual a (uno social do contrato ' leg,ti!a e (orte e-presso/ D direito dos contratos ve!, na disciplina do Projeto, ta!b'! in(or!ado pelo princ,pio da boa"(', aposto na cl3usula geral do art/ 72$, segundo o qual "os contratantes so obrigados a guardar, assim na concluso do contrato, como em sua execuo, os princpios de probidade e boa.f" #;:%/ 5 te!po de e-a!in3"la/ b ) cl"usula geral da boa.f ob*etiva >a tradio do direito brasileiro, ' conotada 1 e-presso Gboa"('G a acepo subjetiva, assi! constando do vigente Cdigo, entre outras passagens, as nor!as dos artigos 22$, caput e par3gra(o ?nico e 7CF, caput e par3gra(o ?nico/ Contudo, a nor!a do art/ 72$ do Projeto trata da boa"(' e! acepo objetiva/ )esde logo cabe, pois, distingui"las/ Co!o averbei e! trabalhos anteriores #;;%, a e-presso Gboa"(' subjetivaG denota "estado de conscincia" ou "convencimento individual de obrar (a parte em conformidade ao direito (sendo aplic"vel, em regra, ao campo dos direitos reais, especialmente em matria possess'ria"/ )i+"se GsubjetivaG justa!ente porque, para a sua aplicao, deve o int'rprete considerar a inteno do sujeito da relao jur,dica, o seu estado psicolgico ou ,nti!a convico/ Antit'tica 1 boa"(' subjetiva est3 a !3 (', ta!b'! vista subjetiva!ente co!o a inteno de lesar a outre!/ J3 por Gboa"(' objetivaG se quer signi(icar """ segundo a conotao que adveio da interpretao con(erida ao par3gra(o 272 do Cdigo Civil Ale!o, de larga (ora e-pansionista e! outros ordena!entos """ !odelo de conduta social, arqu'tipo ou standard jur,dico segundo o qual "cada pessoa deve a*ustar a sua pr'pria conduta a esse arqutipo, obrando como obraria um homem reto5 com honestidade, lealdade, probidade" #;<%/ Por este !odelo objetivo de conduta leva!"se e! considerao os (atores concretos do caso, tais co!o o status pessoal e cultural dos envolvidos, no se ad!itindo u!a aplicao !ec nica do standard, de tipo !era!ente subsuntivo #;C%, o que ve! a signi(icar que, na concreo da boa"(' objetiva deve o int'rprete desprender" se da pesquisa da intencionalidade da parte, de nada i!portando, para a sua aplicao, a sua consci.ncia individual no sentido de no estar lesionando direito de outre! ou violando regra jur,dica/ D que i!porta ' a considerao de u! padro objetivo de conduta, veri(ic3vel e! certo te!po, e! certo !eio social ou pro(issional e e! certo !o!ento histrico/ Ansisto neste ponto, que ' de capital i!port ncia para que se possa vir a retirar da nor!a do art/ 72$ do Projeto toda a sua potencialidade/ A boa"(' subjetiva denota pri!aria!ente a id'ia de ignor ncia, de crena err@nea, ainda que e-cus3vel, acerca da e-ist.ncia de u!a situao regular, crena #e ignor ncia e-cus3vel% que repousa! seja no prprio estado #subjetivo% da ignor ncia #as j3 aludidas hipteses do casa!ento putativo, da aquisio da propriedade alheia !ediante a usucapio%, seja nu!a err@nea apar.ncia de certo ato #!andato aparente, herdeiro aparente, etc/%/ Pode denotar, secundaria!ente, a id'ia de vinculao ao pactuado, no ca!po espec,(ico do direito contratual, nada !ais a, signi(icando do que u! re(oro ao princ,pio da obrigatoriedade do pactuado/ Assi! sendo, a boa"(' subjetiva te! o sentido de u!a condio psicolgica que nor!al!ente se concreti+a no convenci!ento do prprio direito, ou na

13

ignor ncia de se estar lesando direito alheio, ou na adstrio Gego,sticaG 1 literalidade do pactuado/ )iversa!ente, ao conceito de boa"(' objetiva esto subjacentes as id'ias e ideais que ani!ara! a boa"(' ger! nica #-reu und 6lauben #<F%%& a boa"(' co!o regra de conduta (undada na honestidade, na retido, na lealdade, e, principal!ente, na considerao para co! os interesses do alter, visto co!o u! !e!bro do conjunto social que ' juridica!ente tutelado/ A, se insere a considerao para co! as e-pectativas legiti!a!ente geradas, pela prpria conduta, nos de!ais !e!bros da co!unidade, especial!ente no outro plo da relao contratual/ A i!port ncia da boa"(', na acepo objetiva, est3 e! que a !es!a atua, no ca!po contratual, na tr,plice direo de nor!a de interpretao e integrao do contrato #<$%, que concorre, entre outras (un4es, para deter!inar o co!porta!ento devidoK de li!ite ao e-erc,cio de direitos subjetivos """ siste!ati+ando e especi(icando casos que, na aus.ncia da cl3usula geral, estaria! dispersos entre v3rios institutos diversos #<2% """ e (onte aut@no!a de direitos, deveres e pretens4es 1s partes contratantes, os quais passa! a integrar a relao obrigacional e! seu din !ico processar"se, co!pondo"a co!o u!a Gtotalidade concretaG #<6%/ Co! e(eito, da boa"(' nasce!, !es!o na aus.ncia de regra legal ou previso contratual espec,(ica #<7%, os deveres, ane-os, laterais ou instru!entais #<9% de considerao co! o alter, de proteo, cuidado, previd.ncia e segurana co! a pessoa e os bens da contraparteK de colaborao para o correto adi!ple!ento do contratoK de in(or!ao, aviso e aconselha!entoK e os de o!isso e segredo, os quais, enucleados na concluso e desenvolvi!ento do contrato, situa!"se, todavia, ta!b'! nas (ases pr' e ps contratual, consistindo, e! su!a, na adoo de "determinados comportamentos, impostos pela boa.f em vista do fim do contrato (,,, dada a relao de confiana que o contrato fundamenta, comportamentos vari"veis com as circunst2ncias concretas da contratao" #<:%/ D que i!porta be! sublinhar ' que, constituindo deveres que incu!be! tanto ao devedor quanto ao credor, no esto orientados direta!ente ao cu!pri!ento da prestao ou dos deveres principais, co!o ocorre co! os deveres secund3rios/ 8sto, antes, re(eridos ao e-ato processa!ento da relao obrigacional, isto ', 1 satis(ao dos interesses globais envolvidos na relao obrigacional, e! ateno a u!a identidade (inal,stica, constituindo o co!ple-o conte?do da relao que se uni(ica (uncional!ente/ )ito de outro !odo, os deveres instru!entais "caracterizam.se por uma funo auxiliar da realizao positiva do fim contratual e de proteo / pessoa e aos bens da outra parte contra os riscos de danos concomitantes", servindo, "ao menos as suas manifestaes mais tpicas, o interesse na conservao dos bens patrimoniais ou pessoais que podem ser afetados em conexo com o contrato (,,, " #<;%/ D direito co!parado, !as principal!ente o direito ale!o, ' rico e! e-e!pli(icar as (un4es da boa"(' objetiva #<<%/ D !ais c'lebre e-e!plo de cl3usula geral, paradig!3tico, at', pela const ncia co! que ' le!brado e pela relevant,ssi!a (uno que, desde o in,cio deste s'culo, te! cu!prido, ' o par3gra(o 272 do Cdigo Civil ale!o, assi! redigido&

14

"+ ,-,. O devedor deve #est( adstrito a% cumprir a presta/o tal como o e0ija a boa1f&, com considera/o pelos costumes do tr(fego jur"dico$" #23%

Eoje e! dia se a(ir!a que o par3gra(o 272 veio a constituir o ele!ento (unda!ental para u!a co!preenso "absolutamente nova" da relao obrigacional, trans(or!ando o conceito de siste!a e a prpria teoria tradicional das (ontes dos direitos subjetivos e dos deveres, na !edida e! que li!itou e-traordinaria!ente a i!port ncia da autono!ia da vontade #CF%/ Aceita"se, por igual, que a boa"(' possui "um valor aut4nomo, no relacionado com a vontade", ra+o pela qual "a extenso do conte+do da relao obrigacional *" no se mede com base somente nela, e, sim, pelas circunst2ncias ou fatos referentes ao contrato, permitindo.se construir ob*etivamente o regramento do neg'cio *urdico com a admisso de um dinamismo que escapa, por vezes, at ao controle das partes" #C$%/ >o (oi este, contudo, o sentido que lhe (oi con(erido original!ente pelos autores do OPO/ Co! e(eito, a insero deste tipo de nor!a #C2% nu! cdigo (or!ado e !odelado pela Pandect,stica poderia surpreender/ >o haver3 surpresa ao saber que a aprovao do OPO e! $< de agosto de $<C: deu"se e! !eio a (ortes cr,ticas ao "car"ter el"stico" de algu!as de suas disposi4es e ao apelo Gde!asiada!ente (reqIenteG, a, i!plicado, ao "poder discricion"rio do *uiz " #C6%/ N."se, nos 7otive, a propsito do par3gra(o $6<, que prev. a nulidade do negcio jur,dico por contrariedade aos bons costu!es #guten 8itten% que a regra !encionada, no obstante considerada "um passo adiante significativo da legislao", no obstaria certa "perplexidade", porque "/ valorao do *uiz est" reservado um espao at ho*e desconhecido em matria *urdica assim to ampla" #C7%/ 5 certo que, no pensa!ento dos redatores do OPO as cl3usulas gerais no era! tidas co!o dispositivos especi(ica!ente destinados a atribuir aos jui+es poderes de criao nor!ativa si!ilares ao do pretor ro!ano, assinalando Clvis do Couto e Silva que o par3gra(o 272 "no significava outra coisa seno mero reforo ao par"grafo 9:;, no qual se determinava a regra tradicional de interpretao dos neg'cios *urdicos segundo a boa.f" #C9%/ >o pri!eiro projeto do OPO, as disposi4es do atual par3gra(o 272, be! co!o a do par3gra(o $9; #C:%, inclu,a!"se no te-to de outro par3gra(o, o de n?!ero 69C, assi! redigido& "< contrato obriga os contraentes ao que, pela determinao da natureza do contrato, segundo a lei e os costumes do tr"fego, assim com considerao pela boa.f, resulte como conte+do de sua vinculao" #C;%, justi(icando"se a disposio do seguinte !odo&
"Atrav&s dele #o par(grafo 4)3% no so apenas dados certos pontos de refer5ncia para a averigua/o das vincula/6es que nascem de contratos concretos7 e0prime1se antes, sobretudo, o princ"pio pr(tico e importante de que o tr(fego negocial hoje & dominado pela considera/o da boa1f& e, de que, quando esteja em causa a determina/o do conte8do de um contrato ou das vincula/6es dele resultantes para as partes, deve tornar1se essa considera/o, em primeira linha, como fio condutor" #32%$

Contudo, !uito e!bora o pensa!ento constante nos 7otive, alguns juristas, co!o Cro!e, entendera! desde logo que o par3gra(o 272 tenderia "a dominar o 0ireito das <brigaes por inteiro" #CC%/ D diagnstico (oi acertado/ Apesar de algu!as vo+es

15

que de in,cio se erguera! contra tal Gpreceito d?ctilG, logo se !ani(estara! opini4es contr3rias, ainda nos albores deste s'culo, que iniciara! u!a gradual obra inovadora/ Co!o relata )o!enico Corradini, algu!as Cortes de Justia aplicara! o par3gra(o 272 con(erindo"lhe o sentido de boa"(' objetiva, recusando"se, assi!, a consider3"lo u!a (r!ula !era!ente pleon3stica, nor!a de interpretao dos contratos ou si!ples co!p.ndio de deveres previstos e! nor!as diversas #$FF%/ Por essa via, "com uma pr"tica que encontra eco nos *urisconsultos te'ricos e acende d+vidas e polmicas", os jui+es ale!es a(ir!ara! "regras que parecia difcil conceber ap's o longo perodo de desconfiana e reticncia no tratamento das cl"usulas em branco" #$F$%/ A jurisprud.ncia brasileira !ais recente, ro!pendo a tradio que conotava 1 boa"(' contratual to so!ente o sentido de adstrio ao (or!al!ente pactuado, ve! percorrendo ca!inho de !arcada substantivao, por (or!a a (a+er (ruti(icar, da sua incid.ncia, a tr,plice (uno antes aludida, notada!ente a criao de deveres instru!entais de conduta/ Contudo, co!o entre ns, at' agora, no estava boa"(' posta e! cl3usula geral #$F2%, o desenvolvi!ento jurisprudencial do princ,pio, a par de so(rer co! os !ales da disperso antes apontada, era ainda t,!ido/ D preceito do art/ 72$ do Projeto te! o !'rito de atuar co!o a lei de cone-o, para per!itir 1 jurisprud.ncia a reunio, a siste!ati+ao e o desenvolvi!ento das v3rias hipteses de conduta contratual/ Dbserve"se que o art/ 72$ i!p4e o dever de agir co! probidade e boa"(' no s no !o!ento da concluso do contrato, !as ta!b'! e! seu desenvolvi!ento, dei-ando assi! entrever o car3ter din !ico da relao obrigacional #$F6%/ A conduta con(or!e 1 boa"(' objetiva, quali(icando u!a nor!a de co!porta!ento contratual leal, assentado na con(iana rec,proca, ', por isto !es!o, u!a nor!a ta!b'! !arcada pelo dina!is!o, necessaria!ente nuanada, a qual, contudo, no se apresenta co!o u!a esp'cie de panac'ia de cunho !oral incidente da !es!a (or!a a u! n?!ero inde(inido de situa4es/ 5 nor!a nuanada """ !ais propria!ente constitui u! !odelo jur,dico """, na !edida e! que encontra"se revestida de variadas (or!as, de variadas concre4es, "denotando e conotando, em sua formulao, uma pluridiversidade de elementos entre si interligados numa unidade de sentido l'gico" #$F7%/ >o ' poss,vel, e(etiva!ente, tabular ou arrolar, a priori, o signi(icado da valorao a ser procedida !ediante a boa"(' objetiva, no podendo o seu conte?do ser rigida!ente (i-ado, eis que dependente se!pre das concretas circunst ncias do caso/ Por estas caracter,sticas a cl3usula geral da boa"(' objetiva s pode dar (rutos e! u! siste!a aberto/

Concluso
>as ?lti!as d'cadas, os estudiosos ocupara!"se e! evidenciar a ultrapassage! do cdigo civil co!o plo de atrao do direito positivo/ Eo!enageou"se o (uneral do cdigo, "modo superado de legislar" #$F9%/ Procla!ou"se a conveni.ncia da adoo de u!a legislao por !eio de princ,pios, a(astando"se a t'cnica de regula!entao por fattispecie #$F:%/ Por (i!, aventou"se a concepo segundo a qual o ordena!ento civil, longe de conter u! siste!a, seria (or!ado por polissiste!as, e! relao aos quais o cdigo teria u! papel !era!ente residual #$F;%/ Bodas estas hipteses, por'!, esbarrara! e! novos, e talve+ !ais graves, bices e proble!as/ Constatou"se, (unda!ental!ente, que a id'ia polissiste!3tica do direito """ de todas as hipteses a de !ais c'lebre (ortuna """ acabou trans(igurada na

16

concepo assiste!3tica do siste!a nor!ativo, o qual seria unica!ente cognosc,vel atrav's de u!a perspectiva anal,tica e pelo uso dos instru!entos de e-egese #$F<%, inclusive a in(or!3tica #$FC%, concepo que, por si s, a(ronta o minimum de estabilidade e segurana que, no )ireito, ve! e-presso na necessidade de u!a regula!entao coordenada dos co!porta!entos sociais/ Por isto a necessidade de u! Cdigo que, estruturado co!o u! siste!a aberto, alie, aos !odelos cerrados que necessaria!ente h3 de conter, as janelas representadas pelas cl3usulas gerais/ Se e(etiva!ente encontrare!, na doutrina, !as principal!ente na jurisprud.ncia, a vo+ que as (a+ viver, as "f'rmulas genricas e flexveis" aludidas por Josaphat Marinho, os "conceitos integradores da compreenso tica", no di+er de Miguel 0eale """ e! su!a, as cl3usulas gerais re(eridas por Couto e Silva e Moreira Alves """ per!itiro a per!anente atuali+ao do Cdigo evitando u! envelheci!ento que, na sociedade globali+ada e tecnolgica, avi+inha"se se!pre e cada ve+ !ais r3pido/ Ao !es!o te!po, viabili+aro o desenvolvi!ento de u! direito privado pluralista co!o a sociedade que lhe d3 orige! e justi(icao, por'! har!@nico e co!preens,vel, j3 que no necessaria!ente pulveri+ado e! centenas de pequenos !undos nor!ativos tecnica!ente d,spares, valorativa!ente aut@no!os e e! si !es!o (echados e conclusos/

NOTAS #$% Ate! 2: do Parecer Final do 0elator ao Projeto do Cdigo Civil, in5 Anternet, http&HHSSS/senado/gov/brH/ #2% Ade!, ibide!, gri(ei/ #6% Bratei deste te!a, e! u!a pri!eira abordage!, no ano de $CC$, ao apresentar e! congresso reali+ado e! Lalencia, 8spanha, o estudo GAs cl3usulas gerais co!o (atores de !obilidade do siste!a jur,dicoG, publicado in 0evista de An(or!ao Negislativa, vol/ $$2, pp/ $6 a 62, #$CC$%, Oras,lia e na 0evista dos Bribunais, vol/ :<F, pp/ 7; a 9<, #$CC2%, So Paulo/ Posterior!ente, voltei o te!a na tese de doutorado, Siste!a e Cl3usula Peral, =SP, $CC:, no prelo sob o t,tulo G A Ooa"F' Dbjetiva& siste!a e tpica no processo obrigacionalG/ #7% =tili+o a e-presso G!odelos jur,dicosG no sentido que lhe ' atribu,do por Miguel 0eale, in Para u!a Beoria dos Modelos Jur,dicos, co!unicao apresentada ao Congresso Anternacional de Filoso(ia reali+ado e! Liena, $C:< #publicada e! G8studos de Filoso(ia e Ci.ncia do )ireito, 8d/ Saraiva, So Paulo, $C;<, ensaio AAA, e, !ais recente!ente, e! Fontes e Modelos do )ireito " para u! novo paradig!a her!en.utico, 8d/ Saraiva, So Paulo, $CC7/ Ler, adiante, a e-plicitao do conceito/ #9% 8! sentido contr3rio, Pustavo Bepedino, in )el 0eT" 0evista Jur,dica, de+/ $CC;, ano $, nM $, p3g/$;, segundo o qual o Projeto GdesconheceG as cl3usulas gerais de que ' dotada a t'cnica jur,dica conte!por nea/ #:% Assi!, Antonio Junqueira de A+evedo, in Pa+eta Mercantil de ;/$/$CC</ #;% >este sentido, Pustavo Bepedino, op/ Cit/, p3g/$;/

17

#<% Ade!, ibide!/ #C% As observa4es a seguir e-postas constitue! u!a s,ntese do que escrevi e! GSiste!a e Cl3usula PeralG, j3 citado/ #$F% D e-e!plo, paradig!3tico, ve! da Constituio norte"a!ericana/ Mes!o a Constituio brasileira vigente possui, no entanto, variada tipologia de !odelos jur,dicos abertos, seja pela a(ir!ao de sua principiologia, seja pela insero de cl3usulas gerais de reenvio a outros te-tos nor!ativos, co!o a do par3gra(o segundo do art/ 9M/ #$$% 5 indiscut,vel a constatao, hoje, da e-ist.ncia de u!a crise na teoria das (ontes que se re(lete na !etodologia da ci.ncia do direito/ 8sta crise resulta, segundo Clvis do Couto e Silva, justa!ente "da admisso de princpios tradicionalmente considerados meta*urdicos no campo da !incia do 0ireito, aluindo.se, assim, o rigor l'gico do sistema com fundamento no puro raciocnio dedutivo" #in A Dbrigao co!o ProcessoG, Jos' OushatsUT 8ditor, So Paulo, $C;:, p/ ;7%/ #$2% Co!o esclareci e! Siste!a e Cl3usula Peral, atrav's do sintag!a Gcl3usula geralG, costu!a"se designar tanto deter!inada t'cnica legislativa e! si !es!a no" ho!og.nea, quanto certas nor!as jur,dicas, devendo, nessa segunda acepo, ser entendidas pela e-presso Gcl3usula geralG as nor!as que cont.! u!a cl3usula geral/ 5 ainda poss,vel aludir, !ediante o !es!o sintag!a, 1s nor!as produ+idas por u!a cl3usula geral/ #$6% 8!bora a !ais c'lebre cl3usula geral, a da boa"(' objetiva, posta no par3gra(o 272 do Cdigo Civil Ale!o seja datada no s'culo passado, esta t'cnica di(undiu"se na codi(icao que ve! sendo levada a e(eito, nos v3rios pa,ses da civil la=, a partir do (inal dos anos 7F/ 8sgotado o !odelo oitocentista da plenitude ou totalidade da previso legislativa, e! (ace da co!ple-idade da tessitura das rela4es sociais, co! todas as inova4es de orde! t'cnica e cient,(icas que v.! !udando a (ace do !undo desde o aps"guerra iniciou"se, e! alguns pa,ses da 8uropa, aG 'poca das re(or!as nos Cdigos CivisG, 8-e!pli(icativa!ente a At3lia, e! $C72, Portugal, e! $C::, a 8spanha, e! $C;: e, !ais recente!ente, a Pr'cia/ #$7% >esse sentido >atalino Arti, GNVet1 della decodi(ica+ioneG, 8d/ Piu((r', Milo, $C<C, p/ $:/ #$9% Para u! conceito de GdiretivasG, vide 8ros 0oberto Prau, Contribuio para a Anterpretao e a Cr,tica da Drde! 8con@!ica na Constituio de $C<<, tese, So Paulo, $CCF, p/ $<2 e ss/ #$:% Arti, GNVet1 #///%G, cit/, p/ $:/ #$;% Pode! ser le!brados o art/ $/66; do Cdigo Civil Ataliano #nor!a de restrio 1 autono!ia privada, i!pondo a correo da conduta dos particulares no per,odo pr'" contratual%, o art/ 26C do Cdigo Civil Portugu.s #nor!a de integrao dos negcios jur,dicos, atrav's da relativa restrio 1 autono!ia negocial%, o art/ 7<6 do !es!o Cdigo #nor!a geral de previso da responsabilidade civil por culpa%, e, entre ns, o art/ ;W do Cdigo de )e(esa do Consu!idor #nor!a de e-tenso da tutela assegurada ao consu!idor%/

18

#$<% G8in(Ihrung in das Juristische )enUenG, Sttuttgart, $C:7/ #$C% "8e o conceito multissignificativo de cl"usula geral, que no raramente vemos confundidos com um dos conceitos acima aludidos (isto , com os conceitos indeterminados, conceitos determinados, conceitos normativos, conceitos descritivos h" de ter uma significao pr'pria, ento faremos bem em olh".lo como conceito que se contrape a uma elaborao "casustica" das hip'teses legais" #GAntroduo ao Pensa!ento Jur,dicoG, cit, pp/ $<< e $<C%/ #2F% 8ngish, GAntroduo ao Pensa!ento Jur,dicoG, cit, p/ $<</ >o !es!o sentido Nuigi Mengoni, G)iritto LiventeG, 0ev/ Jus, $C<C, pp/ $7 a 2:/ #2$% GNa Adea de Concrecin en el )erecho T en la Ciencia Juridica ActualesG, trad/ esp/ de Juan Jose Pil Cre!ades, 8d/ =niversidad de >avarra, Pa!plona, $C:<, p/ $<F, tradu+i e gri(e/ #22% >esse sentido, Mene+es Cordeiro, G)a Ooa"F' no )ireito Civil, 8d/ Al!endina, Coi!bra, $C<C, pp/ $$<: e $$<;/ #26% GNVet1 #///%G, cit/, p/ <, tradu+i/ #27% Federico 0osseli, GClausole Penerale& lVuso giudi+iarioG, in Politica del )iritto, 7, p/ :;F/ #29% GNVet1 della decodi(ica+ioneG, cit, p/ </ #2:% >o sentido de vague+a se! ntica/ #2;% A tipicidade, pode ser co!preendida co!o "a qualidade de uma pessoa, coisa ou conceito pela qual suas caractersticas resultam conformes as de um tipo predeterminado", entendendo"se por GtipoG "o modelo ideal que re+ne as caractersticas essenciais de todos os entes de igual natureza" #con(or!e >oe!i >idia >icolau, GNa autono!ia de la voluntad co!o (actor de resistencia a la tipicidad en el siste!a de derecho privado argentinoG, Porto Alegre, nov/ $CC7, datilog/%/ #2<% A co!parao, e! certo setor, da t'cnica de legislar !ediante cl3usulas gerais e atrav's da casu,stica pode au-iliar a esclarecer esse caracter,stica/ Clvis do Couto e Silva e-e!pli(ica co! a di(erena entre u! siste!a que consagra u!a cl3usula geral de reparao de todos os atos danosos #indicando o art/ $/6<2 do Code >apol'on, segundo o qual, e! traduo& "-odo e qualquer fato do homem que cause a outrem um dano, obriga este pela culpa de quem ela ocorreu, a repar".lo"% e u! siste!a no qual todas as (attispecies delituais deve! estar previstas na nor!a #aludindo aos par3gra(os <26, A e AA e <29 do Cdigo Civil ale!o, os quais t.!, respectiva!ente, e! traduo, o seguinte teor& X <26& ")quele que, intencionalmente ou por negligncia, atentou contra a integridade corporal, a vida, a sa+de, a liberdade, a propriedade ou qualquer outro direito de outrem, obrigado, em relao / pessoa lesada, / reparao do pre*uzo causado, ) mesma obrigao incumbe a quem contravm a uma lei que tem por fim a proteo de outrem, 8e, conforme o teor dessa lei, se pode contravir, mesmo que para isto no ha*a necessidade de culpa, a responsabilidade civil no existe se um culpa no se produza"/ X<29& ")quele que seduziu uma mulher por ast+cia, ameaa ou abuso da

19

situao da qual ela dependia, deve reparar o dano assim causado"%/ Co! base no art/ $/6<6 a jurisprud.ncia (rancesa veio progressiva!ente estabelecendo deveres de conduta, tais co!o o devoir de renseignement e! !at'ria pr'contratual, os deveres de cuidado, de dilig.ncia, de ateno, etc, cuja no observ ncia pode condu+ir 1 indeni+abilidade do dano, ou estabelecendo novas hipteses, co!o a responsabilidade pela perte d>une chance, alargando, assi!, o ca!po dos preju,+os indeni+3veis/ J3 pela (alta de u!a cl3usula geral no h3, no siste!a ale!o, "um desenvolvimento livre dos deveres de conduta, de forma que na sua violao possa ser considerada como delitual", !arcando"se "o desenvolvimento das hip'teses delituais (,,, nos limites prefixados pela lei" #Clvis do Couto e Silva, GPrincipes Fonta!entau- de la 0esponsabilit' Civile en )roit Or'silien et Co!par' " Cours (ait 1 la Facult' de )roit de St/ Maur, Paris QAAG, Paris, $C<<, datilogra(ado, p/:2, tradu+%/ D !es!o e-e!plo ' assinalado por E/ >ipperdeT, e! estudo intitulado G)ie PeneralUlausel i! UIn(tingen 0echt der unerlaubten EandlungenG, segundo relata 8ngish& " ?a medida em que se trate de responsabilidade por culpa pr'pria, no domnio dos delitos civis so possveis dois sistemas de regulamentao legal5 ou so enumeradas uma ao lado das outras as diferentes hip'teses de actos delituais que devem desencadear a conseq1ncia indenizat'ria (como nos @@ ABC.AB: do D6D ou se cria uma hip'tese legal unit"ria de acto ilcito (!'digo !ivil 3rancs, art,9CAB , Em lugar da formulao casustica surge, portanto, a cl"usula geral que visa a ofensa ilcita e culposa a interesse de outrem" #GAntroduo ao Pensa!ento Jur,dicoG, cit, p/ $<C%/ #2C% >esse sentido a observao de S'rgio Jos' Porto in A 0esponsabilidade Civil por )i(a!ao no )ireito Angl.s, 8d/ Sergio Fabris, Porto Alegre, $CC9, p/ $9/ #6F% D alerta ' de 8ngish, segundo o qual, con(or!e o teor da regra (or!ulada !ediante a casu,stica e a regra (or!ulada e! cl3usula geral, haver3 esta relativi+ao #in GAntroduo ao Pensa!ento Jur,dicoG, cit/, p/ $CF%/ #6$% $n GA Parte Peral do Projeto Cdigo Civil OrasileiroG, 8d/Saraiva,$C<:, p/ 27/ #62% A tipologia ' aludida por Mene+es Cordeiro, in G)a Ooa"(' no )ireito CivilG, Bo!o AA, cit, p/ $$<7/ #66% GAntroduo ao Pensa!ento Jur,dicoG, cit, p/ $C6/ #67% Ade!, ibide!/ #69% Claudio Nu++ati, GNa Laghe++a/delle >or!e," unYanalise del linguaggio giuridico, 8d/ Piu((rZ, Milo, $CCF, p/ 6$7/ #6:% >esse sentido Nuigi Mengoni, G)iritto LiventeG, cit, p/ C/ #6;% Ade!, p/ $$/ #6<% 5 evidente que, e! toda a interpretao, e-iste u!a !arge!, !ais ou !enos relevante, de integrao valorativa/ Contudo, o grau de integrao valorativa i!plicado na concreo da cl3usula geral condu+ a u! poder criativo do jui+ que ine-iste, e! !edida si!ilar, nas nor!as postas casuistica!ente/

20

#6C% =! e-e!plo poder3 clarear este ponto/ Suponha!os que e! deter!inado ordena!ento no haja regra legislada si!ilar 1 do art/ 9$, AL, do Cdigo de )e(esa do Consu!idor, que apela 1 boa"(' para nuli(icar cl3usulas contratuais abusivas/ Suponha!os que haja, neste ordena!ento, u!a cl3usula geral de correo e boa"(' va+ada nos seguintes ter!os& "?a concluso e na execuo do contrato as partes devem.se ater aos deveres da correo e boa.f"/ Suponha!os que nu! contrato de co!pra e venda de unidade habitacional o vendedor, valendo"se de seu !aior peso econ@!ico, be! co!o da situao de necessidade vital que representa para o co!prador a aquisio de casa prpria, i!ponha 1quele prestao objetiva e !ani(esta!ente desproporcional ou se! relao co! o sinalag!a contratual/ Suponha!os, por (i! que, incon(or!ada, a parte co!pradora pretenda a nulidade da cl3usula que i!p4e a prestao desproporcional e recorra ao tribunal Q/ [ vista da !encionada cl3usula geral, este tribunal dir3, por e-e!plo, que e! !at'ria de co!pra e venda, contrato sinalag!3tico por e-cel.ncia, sero nulas as cl3usulas que estabelea! vantagens que no guarde! relao co! o sinalag!a, por atentare! contra a boa"(' objetiva que se i!p4e no tr3(ego negocial/ Con(or!e as circunst ncias do caso, vincular3 a esp'cie seja ao instituto da leso enor!e # laesio enormis%, se ocorreu desproporo entre as presta4es, !ani(estada conte!poranea!ente 1 concluso contratual, ou 1 tese da base objetiva do negcio, se a desproporo ocorreu superveniente!ente 1 concluso, j3 na (ase de e-ecuo contratual, 1 vista de circunst ncias e-ternas, ou ainda, 1 teoria da i!previso, ou a da e-cessiva onerosidade, con(or!e ditare! os ele!entos (3ticos/ D jui+ ser3 reenviado ao padro do co!porta!ento con(or!e 1 boa"('/ )ever3 averiguar qual ' a concepo e(etiva!ente vigente, atrav's de pesquisa jurisprudencial e doutrin3ria, pois no se trata de deter!inar, por bvio, qual ' a sua prpria valorao """ esta ' apenas "um elo na srie de muitas valoraes igualmente legtimas com as quais ele a tem de confrontar e segundo as quais, sendo caso disso, a dever" corrigir" co!o a(ir!a 8ngish #Antroduo///, cit/, p/ $C<%/ Poder3, ento, se!pre 1 vista das circunst ncias do caso concreta!ente considerado, e ja!ais in abstracto, deter!inar se o caso ' de nuli(icao da disposio contratual, ou de sua reviso, ou ainda condenar a parte que agiu contraria!ente 1 boa"(' ao paga!ento de perdas e danos, se ocorreu dano ou, se e! ra+o de circunst ncia superveniente a prestao (or considerada i!poss,vel, por !ani(esta inutilidade, inclusive declarar o direito (or!ativo e-tintivo de resoluo contratual/ Pouco a pouco a jurisprud.ncia (or!ar3 esp'cies de Gcat3logos de casosG e! que (oi si!ilar a ratio decidendi, podendo estes se e-pressare! inclusive atrav's de s?!ulas/ 8stes casos sero recondu+idos 1 cl3usula geral que veda o co!porta!ento contr3rio 1 boa"(', adquirindo, assi!, as nor!as decorrentes da dico judicial o car3ter de nor!a aplic3vel a outros casos e! que se veri(ica! circunst ncias id.nticas ou si!ilares #Gnor!a geralG%/ Ber"se"3, pois, progressiva!ente, a regulao geral #no sentido oposto ao de particular% dos casos, se! que seja necess3rio traar, na lei, todas as hipteses e suas conseqI.ncias, ocorrendo, por igual, a possibilidade da constante incorporao de novos casos/ #7F% Segundo a j3 !encionada concepo de Miguel 0eale/ Leja"se, entre outros trabalhos do !estre paulista, D )ireito co!o 8-peri.ncia, 8d/ Saraiva, $CC2/ ensaio LAAA, >ova Fase do )ireito Moderno, 8d/ Saraiva, $CCF, ensaio AQ, e 8studos de Filoso(ia e Ci.ncia do )ireito, 8d/ Saraiva, $C;<, ensaio AAA, e a !onogra(ia Fontes e Modelos, j3 citada/ 8! apertad,ssi!a s,ntese, os !odelos jur,dicos, que deriva! das quatro (ontes #a legal, a jurisprudencial, a consuetudin3ria e a negocial% constitue! esp'cies """ "especificaes ou tipificaes" """ das nor!as, podendo u! !odelo coincidir, por ve+es, co! u!a ?nica nor!a de direito, ou, e! outras, ser co!postos por

21

v3rias nor!as/ Contudo, no se pense que os !odelos so prottipos ou G!odelos ideaisG, abstrata!ente considerados/ Nonge disto, na concepo de 0eale, este se apresenta! din !icos, ligados 1 concretude da "experincia normada", constituindo a prpria e-peri.ncia social quando esta se torna estrutura nor!ativa/ Por isto ' que para que as nor!as """ enquanto e-pressa! !odelos, ou quando a eles se reporta! """ possa! ser captadas e! sua plenitude ' preciso que o int'rprete atenda "/ dinamicidade que lhes inerente e / totalidade dos fatores que atuam em sua aplicao e efic"cia ao longo de todo o tempo de sua vigncia" #Para estas re(er.ncias, vide Fontes e Modelos, cit/, pp/ 2C a 6<%/ #7$% Ade!, p/ 2</ #72% )iscorda deste entendi!ento Michele Baru((o, segundo o qual a nor!a contida na cl3usula geral no reenvia a u!a outra nor!a ou princ,pio do ordena!ento jur,dico, !as para (ora do ordena!ento, ou seja, a outros crit'rios no (i-ados no siste!a de nor!as jur,dicas/ A nor!a e! questo deve ser, pois, heterointegrada, ou seja, preenchida co! base e! crit'rios !etajur,dicos que "segundo o lugar comum tradicional, existem na sociedade" (in GNa giusti(ica+ione delle decisione (ondade su standardsG, Materiali per una Storia della Cultura Piuridica, vol/ QAQ, nM $, $C<C, p/ $92%/ 8sta ', contudo, u!a concepo estreita de reenvio/ A e-presso abarca, co!o se viu, tanto a conduo do jui+ para (ora do siste!a quanto para dentro do siste!a/ Assi!, e-e!pli(icativa!ente, o art/ ;M do Cdigo de )e(esa do Consu!idor/ #76% Mengoni, G)iritto LiventeG, cit, p/ $6/ #77% Clvis do Couto e Silva, D Princ,pio da Ooa"F' no )ireito Civil Orasileiro e Portug\es, 8d/ 0B, So Paulo, $C<:, p3g/ 96/ #79% Para este e-a!e, consulte"se Mene+es Cordeiro, )a Ooa"F'///, cit/, p/ ;C; a <6:, e 9<: a :F2/ #7:% Clvis do Couto e Silva, D Princ,pio da Ooa"F'///, cit/, p/:2/ #7;% Ade!, p/ 9F, nota $6/ #7<% Bratou e-celente!ente desta relao Beresa Paiva de Abreu Brigo de >egreiros, Funda!entos para u!a interpretao constitucional do princ,pio da boa"(', dissertao de Mestrado e! Beoria do 8stado e )ireito Constitucional da Faculdade de )ireito da P=C"0J, $CC;, in'dita/ #7C% Acerca das rela4es entre Constituio e )ireito Privado, e a e(etividade, na legislao ordin3ria, dos princ,pios (unda!entais, veja"se Jonrad Eesse, )erecho Constitucional T )erecho Privado, trad/, de Agn3cio Putierre+ Putierre+, 8d/ Civitas, Madri, $CC9 e )ieter Pri!!, Na Constitucin co!o Fuente del )erecho, in Nas Fuentes del )erecho, Anuario de la Faculdad de )erecho 8studi Peneral de Neida, $C<6, p/$6 e ss/ #9F% Leja"se NudSig 0aiser, Al Futuro del )iritto Privato, in Al Co!pito del )iritto Privato, trad/ Altaliana de Cosi!o M/ Ma++oni e Lincen+o Larano, 8d/, Piu((rZ, Milo, $CCF/

22

#9$% $n D )ireito Civil Orasileiro e! Perspectiva Eistrica e Liso de Futuro, 0evista Ajuris no 7F, Porto Alegre, $C<;, p/ $2</ #92% Miguel 0eale, GNi4es Preli!inares de )ireitoG, cit, p/ :/ #96% D conceito ' central na obra de Miguel 0eale, que e-plica a dial'tica da co!ple!entaridade co!o Ga correlao per!anente e progressiva entre dois ou !ais (atores, os quais no se pode! co!preender separados u! do outro, sendo ao !es!o te!po u! deles irredut,vel ao outro, de tal !odo que os ele!entos da relao s logra! plenitude de signi(icado na unidade concreta da relao que constitue!, enquanto se correlaciona! e daquela unidade participa!G #ver Fontes e Modelos, cit/, p/ ;%/ #97% Ba!b'! Eesse acena 1 relao de rec,proca co!ple!entaridade e depend.ncia entre o )ireito Constitucional e o )ireito Privado e! nossos dias, acenando 1 !udana nessa realao, correspondente 1 !udana das (un4es, das tare(as e da qualidade de cada u! destes setores jur,dicos/ Ler )erecho Constitucional T )erecho Privado, cit/, pp/ :C e ;F/ #99% Parecer Final ao Projeto do Cdigo Civil, cit/, ite! 2:/ #9:% 8-posio de Motivos do Projeto de Cdigo CivilG, $C;9, in D Projeto de Cdigo Civil " Situao atual e seus proble!as (unda!entais, 8d/ Saraiva, So Paulo, $C<:, p/ <7, gri(os !eus/ >o !es!o trabalho, averbou ainda conter o Cdigo projetado preceitos "que, / primeira vista, podem parecer de mero valor tico, mas que, tendo como destinat"rio primordial o *uiz, consubstanciam exigncias de eq1idade, de amparo aos economicamente mais fracos, ou de preservao /s foras criadoras do trabalho"/ #9;% D )ireito Civil Orasileiro e! Perspectiva Eistrica e Liso de Futuro, in 0evista Ajuris nW 7F, Porto Alegre, $C<;, p/ $2</ D te-to reprodu+ido est3 1s p3ginas $7< e $7C, gri(ei/ #9<% $n A Parte Peral do Projeto do Cdigo Civil Orasileiro, 8d/ Saraiva, $C<:, p/ 2;/ #9C% Ade!, p/ ;/ #:F% Leja"se e! especial a regra acerca da privacidade #art/ 2$% que con(ere !andato ao jui+ para adotar as "providncias necess"rias" 1 !anuteno da integridade da vida privadaK as nor!as dos artigos $$2 #interpretao dos negcios jur,dicos segundo a boa"('%K $6; #standard da Gnor!al dilig.nciaG na apreciao do erro%K $<: #traa os contornos, alargados, da ilicitude por abuso de direito, a qual se caracteri+a inclusive pela pr3tica de ato desviado do seu (i! econ@!ico e social, ou que ultrapassa os li!ites i!postos pela boa"(' ou pelos bons costu!es%/ #Para estas re(er.ncias, consultei o te-to da 0edao Final do Projeto, editado pelo Senado Federal, $CC;%/ #:$% Ao contr3rio do que por ve+es se a(ir!a, o !odelo do Projeto no se con(unde co! o do direito italiano ou do sui,o/ Adotou"se a uni(icao apenas no )ireito das Dbriga4es, parte Gespeciali+ada Ge! relao 1 Parte Peral, enquanto que o !odelo italiano, al'! de no conter Parte Peral, e-tende a uni(icao ta!b'! ao )ireito do Brabalho/

23

#:2% As re(er.ncias reporta!"se ao te-to aprovado no Senado Federal e! de+e!bro de $CC;/ #:6% ") propriedade obriga" #art/ $96 da Constituio de Rei!ar%/ #:7% >este sentido, Francesco Palgano, Al )iritto Privato (ra Codice e Costitu+ione, 8d/ ]anichelli, Oolonha, 2^, edio, p/$92, tradu+i/ #:9% Lide Mario J?lio de Al!eida Costa, )ireito das Dbriga4es, 8d/ Al!endina, Coi!bra, 9^ edio, pp/ :F e ss/ #::% A e-presso ' de Litorio Frosini, Ne trans(or!a+ioni sociali e il diritto soggetivo, 0iv/ Anter/ )i Filoso(ia del )iritto, $C:<, A, Milo, p/$$7/ #:;% Ade!, ibide!/ #:<% Ler 8n+o 0oppo, D Contrato, trad/, de Ana Coi!bra e M/ Janu3rio Po!es, 8d/ Al!endina, Coi!bra, $C<<, pp/ $F e ss/ #:C% 5 preciso, contudo, no con(undir a (uno do contrato co! a (uno ideolgica do contratualis!o e a (uno ideolgica do conceito de contrato/ Ler 8n+o 0oppo, D Contrato, trad/, de Ana Coi!bra e M/ Janu3rio Po!es, 8d/ Al!endina, Coi!bra, $C<<, pp/ 2C e ss, >icol_ Nipari/, )erecho Privado " un ensaTo para la ense`an+a, 8d/ 0eal Colegio de 8spa`a, Oolonha, $C<C, pp/2<9 e ss e P/ S/ AtiTah, Bhe rise and (all o( Freedo! o( Contrac, Clarendon Press, D-(ord, $C;C, cl3ssico no e-a!e da perspectiva histrica da responsabilidade pela pro!essa contratual, e a vinculao da, decorrente/ 8screvi sobre o te!a e! >oo de Contrato na Eistria dos Pactos, public/, in =!a vida dedicada ao )ireito " Eo!enage! a Carlos Eenrique de Carvalho, o 8ditor dos Juristas, 8d/ 0evista dos Bribunais, So Paulo, $CC:, pp/ 7C; a 9$6/ #;F% A e-presso ' de Miguel 0eale, in D Projeto do Cdigo Civil, cit/, p/ C/ #;$% Liso Peral do Projeto do Cdigo Civil, So Paulo, !aro de $CC<, in'dito/ #;2% A e-presso Gpoder negocialG, de Miguel 0eale, re!ete 1 concepo Uelseniana do poder nor!ativo derivado da autono!ia privada/ >a concepo de 0eale, aqui adotada, o poder negocial, que d3 orige! 1s cl3usulas do contrato, ' correlato 1 (onte negocial de produo de nor!as jur,dicas/ Ler D Projeto do Cdigo Civil, e Fontes e Modelos///, a!bos citados/ #;6% A propsito das (un4es do contrato na econo!ia socialista, ver )enis Ballon, N V'volution des id'es en !atiZre de contrat& survol co!parati(, in )roits, $2, $CCF, pp/ <$ e ss/ #;7% Miguel 0eale, D Projeto///, cit/, p/ $F/ #;9% D Projeto///, cit/, p/ C, ao tratar da diretri+ da socialidade no ca!po da propriedade, !as estendendo a observao ao contrato/

24

#;:% Pri(os !eus/ #;;% Ds princ,pios in(or!adores do contrato de co!pra e venda internacional na Conveno de Liena de $C<F, 0evista de An(or!ao Negislativa do Senado Federal nM $2:, Oras,lia, $CC9, p/ $2F, e Crise e Modi(icao da Ad'ia de Contrato no )ireito Orasileiro, Ler/ )ireito do Consu!idor, vol/ 6, 8d/ 0B, So Paulo, $CC2, p/ $7$/ #;<% A e-presso ' de 8rnesto RaTar, in )erecho Civil "Dbligaciones, Bo!o A, p/ $C/ #;C% 8sta conotao da boa (' objetiva te! ra,+es no antigo direito ale!o, e! especial na pr3tica co!ercial, conotando o dever de considerao para co! o alter, de onde a boa (', !or!ente se inserida e! cl3usula geral, co!o ocorre no X 272 do OPO, se aloca co!o (onte de criao de deveres, v/g, os cha!ados deveres ane-os de conduta, e co!o !arco ou li!ite ao e-erc,cio de direitos subjetivos, e-e!pli(icativa!ente, a exceptio doli e a proibio do uso abusivo da posio jur,dica/ Acepo diversa lhe ' con(erida no a!biente juscultural (ranc.s, ou de in(lu.ncia (rancesa, na qual a boa (', e! !at'ria obrigacional, ' vista co!o (r!ula de re(oro 1 vinculabilidade do pactuado/ >a orige! da di(erena est3 o !aior peso da in(lu.ncia do direito can@nico, no direito (ranc.s, recolhendo )o!at e Pothier essa tradio que contrapunha 1 boa (' ao pecado, de !entira ou descu!pri!ento da pro!essa (eita/ Para este e-a!e consulte" se A/ Manoel Mene+es Cordeiro, )a Ooa F' no )ireito Civil, Nivraria Al!endina, Coi!bra, $C<7, 2 vols/, e )o!enico Corradini, Al Criterio della Ouona Fede e la Scien+a del )iritto Privato, Milo, Piu((rZ, $C;F/ #<F% Co! e(eito, no direito ale!o, inclusive o pr'"codi(icado, a boa"(' seguiu trajetria absoluta!ente peculiar, e! nada si!ilar ao ca!inho seguido, por e-e!plo, pela concepo (rancesa da boa"(', na qual ainda ecoa! ecos da acepo can@nica e do Alu!inis!o/ Para este e-a!e ver, por todos, Mene+es Cordeiro, op/ cit/, pp/ 296 a 2:;/ #<$% Clvis do Couto e Silva, A obrigao co!o processo, cit/, p/ 62/ #<2% >a coibio de co!porta!entos abusivos pode o jui+ recorrer as !ais variadas nor!as, tais co!o as que veda! o abuso do direito, o enriqueci!ento se! causa, a quebra do sinalag!a contratual, podendo ainda apelar 1 equidade/ 8stes ca!inhos, contudo, a par de dispersare! a siste!ati+ao das decis4es, esto ainda !arcados pela perspectiva subjetivista, !arcada pela relao entre o dog!a da vontade e a construo do direito subjetivo co!o a sua !ais relevante projeo/ Por isto a tend.ncia de siste!ati+ar tais hipteses atrav's do recurso 1 boa"(' objetiva, co!o de!onstra Mene+es Cordeiro, in )a Ooa"F'///, cit/, pp/ ::$ a ;$<, <6; e ss, e $2C7 e ss, recondu+indo a esta cl3usula geral as (iguras do venire contra factum proprium, exceptio doli, exceptio non adimpleti contractus e exceptio non rite adimpleti contractus, tu quoque, etc/ #<6% Clvis do Couto e Silva, A Dbrigao co!o Processo, cit/, p/ <, Leja"se, a propsito, o estudo de Maria Cl3udia M'rcio Cachapu+, D Conceito de Botalidade Concreta aplicado ao siste!a jur,dico aberto, in Ajuris, vol/ ;$, p/ $F</ #<7% So ditos, por isto, Gavoluntar,sticosG, co!o re(ere Piovanni Maria =da, in Antegra+ione del contratto, solidariet1 sociale e corrispettivit1 delle presta+ione, 0ivista di )iritto Co!!erciale, $CCF, 7, p/ 6FC/

25

#<9% 8! cada relao contratual situa!"se certos deveres de prestao, os quais subdivide!"se nos cha!ados deveres principais, ou deveres pri!3rios de prestao, os deveres secund3rios e os deveres ane-os, laterais, ou instru!entais/ Co!o ensina Mota Pinto, "< dever de prestao o elemento decisivo que d" o conte+do mais significativo / relao contratual e determina o seu tipo,(dirigindo.se a proporcionar ao credor uma determinada prestao (positiva ou negativa #de(inindo"se% corretamente como um direito a uma prestao dirigido ao devedor"/ #Cesso de Contrato, cit/, p/ 2;<%/ Constitue, portanto, o n?cleo da relao obrigaciona/ Contudo, os deveres pri!3rios no esgota! o conte?do da relao obrigacional, notada!ente a contratual, na qual coe-iste!, ainda, os deveres secund3rios e os deveres laterais, ane-os ou instru!entais/ Ds deveres secund3rios, por sua ve+, subdivide!"se e! duas grandes esp'cies,& os deveres secund3rios !era!ente acessrios da obrigao principal, que se destina! a preparar o cu!pri!ento ou assegurar a prestao principal e os deveres secund3rios co! prestao aut@no!a, os quais pode! revelar"se co!o verdadeiros suced neos da obrigao principal, podendo, ainda, ser aut@no!os ou coe-istentes co! o dever principal #v/g, o dever de indeni+ar, por !ora ou cu!pri!ento de(eituoso, que acresce 1 prestao origin3ria%/ D que aqui i!porta destacar, contudo, so os deveres instru!entais, ou laterais, ou deveres acessrios de conduta, deveres de conduta, deveres de proteo ou deveres de tutela, e-press4es todas que se reporta!, direta ou indireta!ente, 1s deno!ina4es ale!s ?ebenpflichten #8sser%, a qual ' predo!inante na doutrina de l,ngua portuguesa, 8chultzpflichten #Stoll% e =eitere Ferhaltenspflichten #Naren+%, u!a ve+ ter sido a doutrina ger! nica a pioneira e! seu trata!ento/ 8stes deveres instru!entais, assinala Mario J?lio de Al!eida Costa #)ireito das Dbriga4es, cit/, p/ 9;% so derivados ou de cl3usula contratual, ou de dispositivo da lei ad hoc ou da incid.ncia da boa"(' objetiva/ Pode! situar"se autono!a!ente e! relao 1 prestao principal, sendo ditos Gavoluntar,sticosG nos casos de inidoneidade da regula!entao consensual para e-aurir a disciplina da relao obrigacional entre as partes #Assi!, Piovanni Maria =da, in Antegra+ione del contratto, cit/, p/ 6FC%/ So ditos, geral!ente, Gdeveres de cooperao e proteo dos rec,procos interessesG, e se dirige! a a!bos os participantes do v,nculo obrigacional, credor e devedor/ #=tili+ei a classi(icao dos deveres laterais proposta por SiebertHJnopp, in OIrgerliches Peset+buch !it 8in(Ihrungsgeset+ und >ebengeset+enG, $F^ ed/, StuttgartHOerlinHMain+, $C:;, vol/ AA, Schuldrecht, A #XX 27$":$F%, co!ent3rio ao X 272, p/p/ 77 e ss, apud Mario J?lio de Al!eida Costa, )ireito das Dbriga4es, cit/, p/ 9<, nota $/ A !es!a classi(icao encontra"se e! Mota Pinto, Cesso///, cit/, e! especial pp/ 2;< a 2<<%/ Ao ensejar a criao destes deveres, a boa"(' atua, co!o se v., co!o (onte de integrao do conte?do contratual, deter!inando a sua oti!i+ao, independente!ente da regulao voluntaria!ente estabelecida/ #<:% Mota Pinto, Cesso de Contrato, cit/, p/ 2<$, gri(ei/ #<;% Ade!, ibide!/ #<<% Para u!a s,ntese, veja"se o trabalho de =birajara Mach de Dliveira, Princ,pios An(or!adores do Siste!a de )ireito Privado& a autono!ia da vontade e a boa"(' objetiva, in Ajuris, vol/ ;F, pp/ $97 a 2$9/ #<C% Con(or!e a traduo de Mene+es Cordeiro, que acentua a particularidade da discutida e-presso Gcostu!es do tr3(egoG #Fer#ehrssitte% co!o constituindo algo "mais do que meros usos, mas menos do que 0ireito consuetudin"rio" #op/ cit, p/ 629, nota

26

2F:%/ >o original& "0er 8chuldner ist verpflichtet, die Geistung so zu ber=ir#en, =ie -reu und 6lauben mit H1c#sicht auf die Fer#ehrssitte es erfordern"/ #CF% Assi!, Clvis do Couto e Silva, GD Princ,pio da Ooa"(' no )ireito Civil Orasileiro e Portugu.sG, in G8studos de )ireito Civil Orasileiro e Portugu.sG, 8ditora 0evista dos Bribunais, So Paulo, $C<F, e! especial pp/ 77, 7: e 97/ #C$% Ade!, p/ 97/ #C2% So ta!b'! tradicional!ente apontados co!o !odelos de cl3usulas gerais no OPO, os par3gra(os $6< e <2:, assi! redigidos& X $6<& "< ato *urdico contr"rio aos bons costumes nulo"K X <2:& ")quele que ob*etivou pre*udicar algum por meio de atitudes contr"rias aos bons costumes, obrigado a reparar o dano"/ #C6% Assi! relata 0aoul de la Prasserie, Code Civil Ale!an, Antroduction, p/ QLA/ Ler, por igual, Fran+ RieacUer, GEistria do )ireito Privado ModernoG, 8d/ Calouste PulbenUian, Nisboa, $C<F, p/ 96: e ss/ #C7% Con(or!e Carlo Castronuovo, in GNVavventura delle clausole generaleG, 0iv/ Crit/ )ir/ Privato, 7, $C<:, p/ 27, co! re!isso aos GMotive +u de! 8ntSur(e eines ObIrgerlichen Peset+buchesG, Oerli!, $<C:, A, p/ 2$$/ #C9% Ler GD Princ,pio da Ooa"(' no )ireito Orasileiro e Portugu.sG, cit/, p/ 7:/ #C:% GDs contratos interpreta!"se co!o o e-ija a boa"(', co! considerao pelos costu!es do tr3(egoG, con(or!e traduo de Mene+es Cordeiro, G)a Ooa"F'///G, cit, p/ 629/ #C;% Con(or!e traduo de Mene+es Cordeiro, G)a Ooa"F'///G, cit, p/ 62</ #C<% GMotive +u de! 8ntSur(e eines OIrgerlichen Peset+buches (Ir das )eutsche 0eich, 2 " 0echt der SchuldverhaltnisseG, $<C:, $C7, citado por Mene+es Cordeiro, G)a Ooa"F'///G, cit, p/ 62</ #CC% Con(or!e Clvis do Couto e Silva, GD Princ,pio da Ooa"(' no )ireito Civil Orasileiro e Portugu.sG, p/ 7;, e e! especial nota <, re(erindo as posi4es divergentes de Staudinger #Jo!entar% e Jress e Neonhard/ #$FF% GAl Criterio///G, cit, p/ 62$/ #$F$% Ade!, ibide!, tradu+i/ #$F2% >o Cdigo Civil, a boa"(' vinha sendo considerada, con(or!e a doutrina de Couto e Silva, "princpio pr.positivo", assi! sendo acolhida e! alguns julgados, de que so e-e!plos os acrdos da 9^ C !ara C,vel do tribunal de Justia do 0io Prande do Sul que co!entei e! GOoa"F', 0ev/ Ajuris, vol/ 9F, p/ 2F; e ss/ A regra do art/ 9$, AL, do Cdigo do Consu!idor no con(igura propria!ente Gcl3usula geralG, !as Gconceito indeter!inadoG, porque ao jui+ no ' dado estabelecer as conseqI.ncias da sua incid.ncia, que j3 esto pr'deter!inadas pelo legislador #a nuli(icao da cl3usula abusiva%/ Por sua ve+, o Cdigo Co!ercial conte!pla, no art/ $6F, verdadeira cl3usula

27

geral, a qual, todavia, no chegou a ser assi! considerada, re!anescendo co!o !ero c none her!en.utico, concreti+ado sob o !olde da boa"(' subjetiva/ #$F6% >a doutrina brasileira veja"se, por todos, Clvis do Couto e Silva, A Dbrigao co!o Processo, cit/ #$F7% Eiptese na qual, con(or!e Miguel 0eale, u! !odelo jur,dico coincide co! u!a ?nica nor!a, Fontes e Modelos, cit/, p/ 2C/ #$F9% 0odol(o Sacco, Codi(icare& !odo superato di legi(erare*, in 0iv/ )ir/ Civ/, $C<6, Parte Pri!a, p/ $$;/ #$F:% Ste(ano 0odot1, Adeologie e Bechnica della 0i(or!a del )iritto Civile, 0iv/ )ir/ Co!!, $C:;/ #$F;% Segundo a conhecid,ssi!a concepo de >atalino Arti, e-pressa e! N 't1 della decodi(ica+ione///, cit/, p/ 66/ >a doutrina brasileira, ver o estudo de Francisco A!aral, 0acionalidade e Siste!a no )ireito Civil Orasileiro, public/ in D )ireito, ano $2:, $CC7, p/:6/ #$F<% Con(or!e Angelo Fal+ea, )og!atica giuridica///, cit/, p/ ;6;/ #$FC% Bratou"se especi(ica!ente deste te!a e! congresso reali+ado e! P.nova, At3lia, e! $CC2/ Ler, nesse sentido, Mario Nosano, Becniche legislative, in(or!atica e buon governo, e observa4es no !eu estudo NVin(or!atica e lVelabora+ione delle leggi& a proposito di un recente !anuale brasiliano sulla tecnica legislativa, a!bos e! Al diritto dei nuovi !ondi " Atti del Convegno pro!osso dallVAstituto di )iritto Privato della Facolt1 di Piurispruden+a, #org/% Piovanna Lisintini, Ceda!, P3dua, $CC7, pp/ 926 e 99$/ Sobre os re(le-os da in(lao legislativa no princ,pio da segurana e da certe+a, ver Eerv' Cro+e, Ne droit !alade de son in(or!ation, in )roits, vol/ 7, $C<:, p/ <$/

Sobre o autor Judith Eo(!eister Martins Costa 8"!ail& judith!cbplug"in/co!/br Eo!e"page& SSS/u(rgs/brH!estredirHjudith/ht! Sobre o te-to& Artigo publicado na 0evista da Faculdade de )ireito da =F0PS, n/ $9, Porto Alegre, =F0PSHS,ntese, $CC<, pp/ $2C"$97 Be-to inserido no Jus >avigandi nM 7$ #F9/2FFF%/ Informa es !i!liogrficas" Con(or!e a >O0 :F26&2FF2 da Associao Orasileira de >or!as B'cnicas #AO>B%,

28

este te-to cient,(ico publicado e! peridico eletr@nico deve ser citado da seguinte (or!a& CDSBA, Judith Eo(!eister Martins/ D )ireito Privado co!o u! Gsiste!a e! construoG& as cl3usulas gerais no Projeto do Cdigo Civil brasileiro/ #us Navigandi, Beresina, a/ 7, n/ 7$, !ai/ 2FFF/ )ispon,vel e!& chttp&HHSSS$/jus/co!/brHdoutrinaHte-to/asp*idd9$6e/ Acesso e!& 26 (ev/ 2FF7/

29

S-ar putea să vă placă și