!" sabeI FerIn Cunha !"#$%&'%( *"%+(,-.&/!( 0( !%/.$ 1",-&/!( $ 2/+(+!$/%( $ " 3/..'$4 !"%%'156" 1",-&/!( CopyrIght 2013 #$%&'( J AssocIao 8rasIIeIra de PesquIsadores em ]ornaIIsmo )*+,-.# SA8EL FERN CUNHA !"#$%&'#()(% (% +,#-.&) !"#$%& Nesta apresentao reIIetImos sobre as reIaes entre cobertura jornaIIstIca, comunIcao poIItIca, crIse e corrupo, tendo como Ioco as democracIas ocIdentaIs e, em partIcuIar, PortugaI. Em prImeIro Iugar, dIssertase sobre comunIcao poIItIca e cobertura jornaIIstIca, partIndo do pressuposto de que a mercantIIIzao dos objetIvos das empresas medIatIcas e da InIormao notIcIosa aIteraram as reIaes entre o campo da poIItIca e dos MedIa. Dentro dessa perspectIva, dIscutese sobre as consequencIas dessas mudanas nas democracIas ocIdentaIs, Ievando em consIderao aIguns aspectos que tendem a subverter prIncIpIos Inerentes a democracIa representatIva, mas tambem a ecIoso de novos movImentos socIaIs que vIsam auma maIor partIcIpao democratIca no espao pbIIco. Em seguIda, dIscorrese sobre os conceItos de crIse e corrupo poIItIca, procurando IdentIIIcar os eIementos hIstrIcos e cuIturaIs que InterreIacIonam os doIs Ienmenos nas democracIas ocIdentaIs, sobretudo em PortugaI. A tItuIo de concIuso, abordamse os processos de desocuItao dos Ienmenos de corrupo e as ImpIIcaes para o campo jurIdIco, bem como os prIncIpIos de transparencIa da InIormao e suas consequencIas na democracIa. '()(*+(,-./(*01 Cobertura jornaIIstIca. MedIa. ComunIcao poIItIca. CrIse europeIa. Corrupo poIItIca. /) 1.$2*+3*) %2*,.45#+,1) 42 /) 1*,#,# %./5+,1) 6 7,8)81,2*) 6 /) 132#+,98 42 /) 1.**3%1,98 %./5+,1) !"#$%"3 En este trabajo se reIIexIona sobre Ia reIacIn entre cobertura de prensa, comunIcacIn poIItIca, crIsIs y corrupcIn, centrandose en Ias democracIas occIdentaIes y, en partIcuIar, PortugaI. En prImer Iugar, anaIIzaremos Ia comunIcacIn poIItIca y su cobertura InIormatIva, a partIr deI supuesto de que Ia mercantIIIzacIn de Ios objetIvos corporatIvos de Ias empresas de InIormacIn ha dado Iugar a cambIos en eI baIance entre eI campo de Ia poIItIca y eI de Ios medIos de comunIcacIn. Desde esta perspectIva se dIscuten Ias consecuencIas de estos cambIos en Ias democracIas occIdentaIes, tenIendo en cuenta no soIo aIgunos aspectos que tIenden a subvertIr Ios prIncIpIos esencIaIes de Ia democracIa representatIva, sIno tambIen Ia aparIcIn de nuevos movImIentos socIaIes que buscan una mayor partIcIpacIn democratIca en eI espacIo pbIIco. A contInuacIn, nos centraremos en Ios conceptos de crIsIs y de corrupcIn poIItIca, para tratar de IdentIIIcar Ios eIementos hIstrIcos y cuIturaIes que estabIecen una correIacIn entre Ios dos Ienmenos en Ias democracIas occIdentaIes, especIaImente en PortugaI. Para concIuIr, nos ocuparemos de Ios procesos de desenmascaramIento de Ienmenos de corrupcIn y sus ImpIIcacIones jurIdIcas, asI como de Ios prIncIpIos de transparencIa de Ia InIormacIn y Ias consecuencIas para Ia democracIa. '()(4+(, .)(*01 Cobertura InIormatIva. MedIos de comunIcacIn. ComunIcacIn poIItIca. CrIsIs europea. CorrupcIn poIItIca. !: !"#$%&%#' )*+"'#&%,- ".,.#"/0 1 234567 81 '967:3 ; 1 <=;> !"#$%&'%( *"%+(,-.&/!( 0( !%/.$ 1",-&/!( $ 2/+(+!$/%( $ " 3/..'$7!"%%'156" 1",-&/!( ;.3*8)/,#+,1 1.<2*)-2 .7 %./,+,1)/ )84 7,8)81,)/ 1*,#2# )84 +=2 >,##32? .7 %./,+,1)/ 1.**3%+,.8 56#7!587 - ThIs artIcIe anaIyzes the reIatIonshIp between news coverage, poIItIcaI communIcatIon, crIses and corruptIon, IocusIng on Western democracIes and partIcuIarIy PortugaI. FIrstIy, poIItIcaI communIcatIon and news coverage are dIscussed, based on the assumptIon that the commodItIsatIon oI the goaIs oI medIa and InIormatIon companIes has resuIted In changes In the baIance between the poIItIcaI and medIa IIeIds. WIthIn thIs perspectIve, attentIon Is devoted to the consequences oI these changes In Western democracIes, takIng Into consIderatIon not onIy certaIn aspects that tend to subvert underIyIng prIncIpIes oI representatIve democracy, but aIso the emergence oI new socIaI movements cravIng greater democratIc partIcIpatIon In the pubIIc sphere. n addItIon, thIs study examInes the concepts oI crIsIs and poIItIcaI corruptIon, seekIng to IdentIIy the hIstorIcaI and cuIturaI eIements that correIate the two phenomena In Western democracIes, especIaIIy In PortugaI. FInaIIy, It addresses the processes oI exposIng corruptIon phenomena and theIr IegaI ImpIIcatIons, as weII as the prIncIpIes oI transparency oI InIormatIon and the consequences upon democracy. 9":;&!<#1 News coverage. MedIa. PoIItIcaI communIcatIon. Western crIsIs. PoIItIcaI corruptIon. ! %*2@A$3/. A cobertura da comunIcao poIItIca nas democracIas ocIdentaIs vem soIrendo grandes mutaes nas ItImas decadas em decorrencIa de Iatores tecnoIgIcos e mudanas nos sIstemas medIatIcos, poIItIcos e econmIcos. Um dos Iatores maIs decIsIvos tem sIdo a crescente centraIIdade dos MedIa e a consequente necessIdade de os sIstemas poIItIcos adaptaremse a essa reaIIdade. Entre as mudanas maIs vIsIveIs esta a subaIternIzao da poIItIca e a concesso de poderes a conseIheIros especIaIIzados (assessores poIItIcos e "spIn doctors") no desenho das estrategIas poIItIcas, as quaIs se Iundamentam numa IgIca de "atrao e persuaso" das audIencIas. Este Ienmeno determIna a mobIIIzao de todos os recursos poIItIcos e dIscursIvos dIsponIveIs com vIsta a IragIIIzar e a retIrar sImpatIzantes dentre os oposItores, envoIve tambem o recurso a denncIas e aIegaes de corrupo. AIem dIsso, a presso a que as empresas MedIa esto sujeItas no sentIdo de demonstrar bons resuItados econmIcos e crescentes IndIcadores de audIencIa Ievam a agendar, preIerencIaImente, determInados temas poIItIcos, em detrImento de outros, taIs como os escndaIos e as denncIas de corrupo, dado Incorporarem um potencIaI de atractIvIdade e de aumento de cotas de mercado (ALLERN; POLLACK, 2012). Se acrescentarmos a essa sItuao o cenarIo de crIse que se vIve na Europa, que no e apenas IInanceIra e econmIca, mas tambem de vaIores democratIcos, perceberemos a pertInencIa dessa reIIexo. !"#$%&%#' )*+"'#&%,- ".,.#"/0 1 234567 8 1 '967:3 ; 1 <=;> BC sabeI FerIn Cunha Nesse contexto, comearemos por caracterIzar as tendencIas de coberturas jornaIIstIcas nas democracIas ocIdentaIs e as mudanas que se operaram na comunIcao poIItIca, assIm como apresentaremos os quadros da cobertura jornaIIstIca da corrupo poIItIca tendo como cenarIo a atuaI crIse europeIa (20082012). B 1.8+2D+.# 4) 1.$2*+3*) ;.*8)/5#+,1) 2 4) 1.A38,1)EF. %./5+,1) A representao da corrupo poIItIca nos MedIa nas democracIas ocIdentaIs esta IntrInsecamente reIacIonado com as caracterIstIcas da cobertura jornaIIstIca da comunIcao poIItIca. A comunIcao poIItIca artIcuIa uma dImenso horIzontaI que descreve as reIaes entre poIItIcos e os MedIa e uma dImenso vertIcaI que envoIve o conjunto das InstItuIes poIItIcas, os poIItIcos e as suas reIaes com os cIdados (8LUMLER; CUREVTCH, 1995). Tratase de uma trIanguIao medIada ou medIatIzada que envoIve os atores poIItIcos, as empresas e os proIIssIonaIs dos MedIa e os cIdados, entendIdos estes ItImos como audIencIas. McNaIr (1999) consIdera que a comunIcao poIItIca s pode ser entendIda atraves da descrIo e InventarIao das organIzaes poIItIcas e dos Interesses poIItIcos envoIvIdos, taIs como os partIdos (e as suas sees), as organIzaes pbIIcas e os Interesses organIzados de cIdados e de empresas, bem como grupos de presso pbIIcos e prIvados. SeguIndo esse racIocInIo, o autor enIatIza que os MedIa esto vIncuIados a grandes Interesses econmIcos, a pubIIcIdade, dependem de recursos tecnoIgIcos e humanos, obedecem a padres de produo e rotIna e esto condIcIonados por IndIces de audIencIas. SaIIentando que a comunIcao poIItIca depende dessas condIcIonantes medIatIcas, o autor nota que a cadeIa IInaI desse IIuxo e o pbIIco, que e sImuItaneamente o receptor mas tambem o eIo maIs Iraco que tem apenas como Iorma de se expressar o dIreIto de voto em eIeIes, uma nIca Iorma coIetIva de resposta a um processo de comunIcao Iongo e compIexo. Nesse contexto, a substItuIo progressIva do prIncIpIo da medIao em comunIcao poIItIca peIo prIncIpIo de medIatIzao, teve como resuItado a penetrao na esIera poIItIca dos vaIores Inerentes a esIera medIatIca, aIterando comportamentos, hIerarquIas, vaIores e prIncIpIos de cIdadanIa (MAZZOLEN; SCHULZ, 1999; MEYER, 2002; RU8M, 2004; AVRTZER; FLCUERAS, 2011). O processo anterIormente descrIto teve InIcIo na Europa nos anos 1980 em decorrencIa do desenvoIvImento das poIItIcas de B! !"#$%&%#' )*+"'#&%,- ".,.#"/0 1 234567 81 '967:3 ; 1 <=;> !"#$%&'%( *"%+(,-.&/!( 0( !%/.$ 1",-&/!( $ 2/+(+!$/%( $ " 3/..'$7!"%%'156" 1",-&/!( IIberaIIzao dos mercados e o desenvoIvImento das novas tecnoIogIas que conduzIram progressIvamente o jornaIIsmo para a mercantIIIzao da InIormao jornaIIstIca. Essa orIentao teve consequencIas na cobertura jornaIIstIca dos Ienmenos poIItIcos, bem como nas estrategIas de comunIcao poIItIca, orIgInando uma desIgnada "amerIcanIzao" da poIItIca, caraterIzada peIa Introduo de IgIcas pubIIcItarIas e de mercado (8LUMLER; CUREVTCH; 1995; 2000). Patterson (2003, 22), reIerIndose ao percurso do jornaIIsmo norteamerIcano nas ItImas decadas do secuIo XX, observa que as notIcIas "serIas" dImInuIram em beneIIcIo das notIcIas "Ieves", Isto e, as notIcIas que envoIvem a cobertura poIItIca, a comunIcao poIItIca e as questes pbIIcas substantIvas - as notIcIas serIas - deram espao a outras - as notIcIas Ieves - tendencIaImente sensacIonaIIstas, descontextuaIIzadas no tempo e no espao. Nesse contexto, essa tendencIa acresce um maIor Interesse peIas caracterIstIcas pessoaIs e moraIs dos poIItIcos e uma desIocagem reIatIva as poIItIcas pbIIcas. Os poIItIcos, por sua vez, vIram progressIvamente decrescer os tempos de exposIo das suas mensagens (soundbytes), o que trouxe consequencIas na sua credIbIIIdade e na da eIIte poIItIca, bem como na quaIIdade das poIItIcas e na capacIdade dos partIdos e poIItIcos dIrIgIrem se ao grande pbIIco. Em resposta a essa sItuao, os decIsores poIItIcos concentraramse no marketIng poIItIco e em agressIvas estrategIas de persuaso poIItIca no sentIdo de se Imporem aos MedIa e atIngIrem de Iorma maIs eIIcaz os eIeItorados e os cIdados em geraI. No entanto, dada a utIIIzao dessas estrategIas, e Ievando em conta que as mensagens verbaIs dos poIItIcos so sIstematIcamente truncadas, encurtadas e enquadradas peIos jornaIIstas, so as Imagens dos poIItIcos nos MedIa que adquIrem atuaImente grande Impacto (CRA8E, 2010). AssumIndo essa reaIIdade e com o objetIvo de chegar ao pbIIco e superar os constrangImentos Impostos peIos MedIa, especIaImente na teIevIso, os governantes e os partIdos tendem a escoIher os Ieaders e os candIdatos com base nas potencIaIIdades pessoaIs, taIs como boa aparencIa IIsIca, IIuencIa e estar avontade. O processo de personaIIzao poIItIca e, dessa Iorma, uma resposta poIItIca as dIIIcuIdades que os governantes e os partIdos poIItIcos enIrentam quando apeIam ao voto ou a ateno dos cIdados, mas e tambem uma estrategIa de construo nos MedIa das personaIIdades poIItIcas como se Iossem ceIebrIdades medIatIcas pertencentes ao seu starsystem. As Imagens pbIIcas de governantes e candIdatos so, portanto, construIdas no sentIdo de reIorar quaIIdades dos candIdatos !"#$%&%#' )*+"'#&%,- ".,.#"/0 1 234567 8 1 '967:3 ; 1 <=;> BB sabeI FerIn Cunha taIs como, verdade, autorIdade e segurana. No entanto, a credIbIIIdade dos atores poIItIcos depende tambem dos aspectos da sua vIda prIvada que se tornaram pbIIcos, nomeadamente da aparencIa moraI e IIsIca. Por exempIo, proIIcIencIa oraI (dIscursar bem, utIIIzar as paIavras certas no Iugar certo); uma Imagem convenIente (aparencIa caIma, Iorma de se vestIr e se apresentar convenIente); credIbIIIdade (manter as promessas ou sugerIr que as mantem) e reputao (honestIdade, IntegrIdade e probIdade). Nesse contexto, a poIItIca envoIve novos atores que se encontram preIerencIaImente IocaIIzados nos bastIdores do governo e das campanhas poIItIcas (ALMEDA, 2004; LOUW, 2005). So, em geraI, atores aItamente quaIIIIcados como os que se encontram nas empresas de marketIng, especIaIIstas em poIItIcas pbIIcas, conseIheIros poIItIcos (spIn doctors), jornaIIstas e comentadores poIItIcos (Ieaders de opInIo e Iazedores de opInIo). Esses proIIssIonaIs caracterIzamse por serem especIaIIzados em estrategIas e tecnIcas de comunIcao poIItIca, no mantendo quaIquer IIIIao ou IeaIdade partIdarIa. AssIm, a chegada desses especIaIIstas a poIItIca tem no s compIexIIIcado as reIaes poIItIcas nas democracIas ocIdentaIs, como tambem aIterando as hIerarquIas e objetIvos dos atores no jogo poIItIco. AIem dIsso, o papeI que esses atores assumem na vIda quotIdIana do governo e dos partIdos poIItIcos resuItou na proIIIerao das guerras de InIormao Iocadas nas estrategIas dos assessores poIItIcos, no sentIdo de Impor uma "opInIo IavoraveI" ou uma "boa Imprensa" (MAAREK, 2007).No campo da poIItIca e na opInIo pbIIca, a bataIha para estabeIecer uma atItude IavoraveI Iace a um determInado poIItIco ou tema envoIve competencIas reIatIvas a Introduo de agendas sobre "como pensar" determInados temas poIItIcos (AL8UQUERQUE, 2004; MERAZ, 2011). Por conseguInte, a busca peIa vIsIbIIIdade e por novos pbIIcos da poIItIca tem Ievado, IguaImente, a utIIIzao da muItImedIa (tradIcIonaI e W.2) e a crIao de mItIpIas estrategIas de comunIcao aIternatIvas, as quaIs IncIuem as denncIas de corrupo que, aIetando o caracter e a reputao dImInuem, IrremedIaveImente, a IegItImIdade dos oposItores (Internos e externos) na esIera pbIIca (]ENSSEN; FLADMOE, 2012). Desse modo, a cobertura nos MedIa desses aIegados casos de corrupo e os escndaIos a que do orIgem, Independentemente de se provar em justIa a cuIpa dos ImpIIcados, contrIbuem para o descredIto da democracIa, do sIstema poIItIco e dos atores envoIvIdos. SImuItaneamente, a denncIa, ou a mera sugesto desses cenarIos, BG !"#$%&%#' )*+"'#&%,- ".,.#"/0 1 234567 81 '967:3 ; 1 <=;> !"#$%&'%( *"%+(,-.&/!( 0( !%/.$ 1",-&/!( $ 2/+(+!$/%( $ " 3/..'$7!"%%'156" 1",-&/!( constItuI uma das armas maIs eIIcazes da bataIha poIItIca, mInando e erodIndo o patrImnIo poIItIco dos poIItIcos, centrado na personaIIzao, na Imagem e na reputao. Esse tIpo de aIegaes e denncIas tornam se uma das Iormas maIs eIIcazes de neutraIIzar oposItores Internos e externos e promover "acertos de contas" na arena poIItIca. Ao mesmo tempo, essas estrategIas aIImentam a IndstrIa medIatIca e encorajam a produo e o consumo das notIcIas, dando maIor poder e vIsIbIIIdade ao sIstema MedIa. Segundo AIIern and PoIIack (2012), a cobertura desses assuntos deve ser vIsta, tambem, em um contexto de crescente competIo entre os MedIa tradIcIonaIs e o onIIne. Se o onIIne carrega, por um Iado, a possIbIIIdade de uma cIdadanIa aIargada e gIobaI, aIertando e mobIIIzando os cIdados, por outro, Iavorece a dIvuIgao de rumores sobre transgresses poIItIcas, acoIhendo o anonImato e promovendo os "assassInatos" de carater. Acrescentase que esses comportamentos IncIdem na cIIvagem entre os cdIgos pbIIcos de comportamento exIgIdos aos poIItIcos e as pratIcas IndIvIduaIs dItadas peIas estrategIas de assessorIas poIItIcas Iocadas na anIquIIao dos oposItores e no controIe das agendas poIItIcas. SIntetIzando, o campo poIItIco envoIve compIexos processos de admInIstrao da InIormao e comunIcao que requerem competencIas especIIIcas na gesto de recursos humanos e tecnoIgIcos. O objetIvo estrategIco Iocase no controIe das agendas e na admInIstrao das Impresses nos MedIa maInstream, especIaImente na teIevIso, na quaI os poIItIcos soIrem uma maIor exposIo e so obrIgados a adotar e manter um perIII. Ao mesmo tempo, os assessores e o pessoaI de reIaes pbIIcas, os homens de bastIdores, tendem a monItorIzar e ajustar de Iorma contInua a Imagem do seu cIIente em Iuno das reguIares sondagens reaIIzadas. A anterIor tendencIa europeIa e norteamerIcana vem reIIetIrse em PortugaI, com aIgumas decadas de atraso, por dIversas razes, taIs como a ImpIantao tardIa de um mercado medIatIco e o consequente reIIexo dessa mudana em pratIcas socIaIs e poIItIcas (SERRANO, 2006; FERN CUNHA, 2007; ]ALAL, 2007). Em PortugaI, aps uma decada de expanso do campo dos MedIa e da pubIIcIdade assIstIuse, no InIcIo do mIIenIo, a uma contratao orIgInada peIa crIse econmIca e IInanceIra. Em resposta a essa sItuao, os grupos detentores de meIos de comunIcao Impressos, teIevIso e onIIne procuraram crIar sInergIas, objetIvando baIxar custos de produo. nIcIamse, assIm, processos de reIormuIao das redaes notIcIosas, com vIsta a unIIIcao dos !"#$%&%#' )*+"'#&%,- ".,.#"/0 1 234567 8 1 '967:3 ; 1 <=;> BH sabeI FerIn Cunha centros de produo de notIcIas. Nesse InterIm, dase uma otImIzao nos recursos humanos, com uma crescente precarIzao dos jornaIIstas e demaIs proIIssIonaIs, estImuIando a IIexIbIIIdade de horarIos e tareIas e recorrendose a IreeIancers, tareIeIros e estagIarIos (CARCA, 2010). A mIgrao da pubIIcIdade - ja de sI dImInuIda peIa crIse econmIca - para os canaIs pagos e para os MedIa dIgItaIs veIo aInda crIar maIs constrangImentos ao jornaIIsmo portugues. Se os Iatores econmIcos e proIIssIonaIs condIcIonaram nas ItImas decadas a atuao dos MedIa notIcIosos, orIgInando um jornaIIsmo "pouco dIspendIoso" e centrado no Iucro - vejase o caso News oI the WorId - no e menos verdade que a necessIdade de manter audIencIas evoIuIu para a transIormao da notIcIa em espetacuIo. A notIcIa como espetacuIo e a InIormao como entretenImento no conIIguram por sI s um Iator negatIvo para a democracIa (McNAR, 1999). Na verdade, esse tIpo de cobertura, quando assocIada a dIscursos poIItIcos Iundados em prIncIpIo de credIbIIIdade, pode potencIar maIor vIsIbIIIdade a comunIcao poIItIca, contrIbuIndo para que um maIor nmero de cIdados, tradIcIonaImente aIheado das questes pbIIcas, partIcIpe dos debates e, por conseguInte, da democracIa (8RANTS, 1998). Mas taI como observou Patterson (1994), a abordagem sensacIonaIIsta e comercIaI da InIormao poIItIca, ao caIr no sensacIonaIIsmo, tende a ImpuIsIonar o popuIIsmo, contrIbuIndo para a poIItIzao do jornaIIsmo, enIatIzando os bastIdores da poIItIca. Esse conjunto de tendencIas na cobertura jornaIIstIca resuIta, por um Iado, na "tabIoIdIzao" (ESSER, 1999) da comunIcao poIItIca e no aIastamento crescente do cIdado comum do campo poIItIco, mas, por outro Iado, estImuIa a emergencIa de um novo padro de audIencIas caracterIzado peIa Iragmentao, voIatIIIdade e no IIIIao IdeoIgIca que busca suprIr a IaIta de InIormao poIItIca acedendo a meIos aIternatIvos (ATKNSON, 2009; CANAVLHAS, 2009). Se os prImeIros pbIIcos centramse preIerencIaImente nas teIevIses generaIIstas, os outros prIvIIegIam o onIIne procurando InIormao que possa suprIr a dIeta oIerecIda peIos meIos tradIcIonaIs (NAPOL, 2011). O cruzamento das duas anterIores tendencIas com estrategIas agressIvas de comunIcao poIItIca- envoIvendo eIementos de pop cuItura tem gerado um aumento de desconIIana Iace a democracIa representatIva, demonstrada no progressIvo aIheamento dos cIdados dos atos eIeItoraIs (WOLTON, 2008). A essas condIcIonantes na generaIIdade, comuns as socIedades democratIcas ocIdentaIs, acresce partIcuIarIdades da socIedade e da BI !"#$%&%#' )*+"'#&%,- ".,.#"/0 1 234567 81 '967:3 ; 1 <=;> !"#$%&'%( *"%+(,-.&/!( 0( !%/.$ 1",-&/!( $ 2/+(+!$/%( $ " 3/..'$7!"%%'156" 1",-&/!( democracIa portuguesa, entre as quaIs se pode nomear a tradIcIonaI promIscuIdade entre as eIItes do jornaIIsmo e os poIItIcos e entre os jornaIIstas e os meIos judIcIaIs, ao que se junta uma demonstrada rotatIvIdade entre pessoas, IIIIadas ou prxImas a partIdos, que exercem Iunes pbIIcas governamentaIs e cargos nas admInIstraes dos grandes grupos econmIcos do setor pbIIco e ou prIvado (MORCADO; VECAR, 2003; MORCADO, SLVA; 2008; COSTA et aI, 2010; TRANSPARNCA E NTECRDADE REPORT, 2011). RessaItamse, aInda, os grupos de Interesse a que esto assocIadas as empresas MedIa, as presses poIItIcas e partIdarIas sobre essas empresas, a escassez da materIaprIma "notIcIa" e a sua capacIdade de gerar audIencIas. Resta tambem acrescentar que o Estado, ou maIs especIIIcamente os governos, tem demonstrado controIe sobre os meIos de comunIcao prIvados por meIo da pubIIcIdade InstItucIonaI, bem como peIos crIterIos Impostos peIas agencIas de reguIao da comunIcao. Todos esses Iatores condIcIonam a cobertura jornaIIstIca dos potencIaIs Ienmenos de corrupo aos quaIs se agregam eIementos Inerentes ao campo poIItIco, taIs como estrategIas de marketIng poIItIco dos partIdos e dos governantes, sItuaes de concorrencIa do mercado poIItIco, Imagem dos poIItIcos, percepo dos vaIores domInantes e emergentes e aes de contraInIormao e controIe de danos (MAAREK, 2007; LEESMARSHMENT, 2011). G 7*)A,8- 1*,#2 2 1.**3%EF. EtImoIogIcamente a paIavra crIse tem a sua orIgem no grego krIsIs, que sIgnIIIca separao, dIsputa, decIso, sentena ou juIzo deIInItIvo. No IatIm crIsIs desIgna "aIterao, desequIIIbrIo repentIno; estado de dvIda e Incerteza; tenso, conIIIto" (CUNHA, 1982, p. 228). Norberto 8obbIo, no seu DIcIonarIo de PoIItIca (8O88O; MATTEUC; PASQUNO, 2004), deIIne crIse como um momento de ruptura no IuncIonamento de um sIstema e consIdera aInda que as crIses podem ser caraterIzadas por meIo de tres eIementos: ImprevIsIbIIIdade, durao IImItada e IncIdencIa no IuncIonamento do sIstema. Portanto, para compreender uma crIse e necessarIo ter em conta os contextos Internos e externos que a antecedem e as mudanas no sIstema que a orIgInaram. Na Iase da crIse, proprIamente dIta, deve se dar especIaI reIevncIa para as questes de tempo e espao que uma crIse envoIve e para os atores e protagonIstas que se encontram em jogo. AdemaIs, 8obbIo consIdera que as crIses poIItIcas e as crIses econmIcas esto IntrInsecamente IIgadas, tanto em mbIto nacIonaI !"#$%&%#' )*+"'#&%,- ".,.#"/0 1 234567 8 1 '967:3 ; 1 <=;> BJ sabeI FerIn Cunha como InternacIonaI, como demonstra a crIse econmIca InternacIonaI de 1929 a 1932 que teve severas repercusses sobre os sIstemas poIItIcos nacIonaIs. AssIm, as crIses podem ter uma orIgem Interna ou externa ao sIstema e evoIuIrem em Iuno de pIcos, o que quer dIzer que, ao Iongo da durao de uma crIse, podem sobreporse outras crIses, provocando sobrecargas nos sIstemas poIItIcos, econmIcos, jurIdIcos e socIaIs. Por exempIo, a crIse IInanceIra que atravessa hoje a Europa tem tIdo varIas crIses Internas e pIcos, que, por sua vez tem reIIetIdo nas oscIIaes das boIsas, nas agencIas de ratIng e nas medIdas tomadas peIos paIses e UE (UnIo EuropeIa). O mesmo autor dIstIngue tambem as crIses do sIstema, as governamentaIs e as InternacIonaIs. Para eIe, a crIse do sIstema esta assocIada a aIteraes do regIme poIItIco, bem como a mudanas nos mecanIsmos e dIsposItIvos jurIdIcos e constItucIonaIs, como, por exempIo, o IIm de um regIme monarquIco e a ImpIantao de uma repbIIca, ou o IIm de um regIme dItatorIaI e o InIcIo de uma democracIa. AInda dentro da crIse do sIstema, Inscrevemse as transIormaes das reIaes socIoeconmIcas que IncIuem as reIaes de produo, a dIstrIbuIo de proprIedade e de rendImentos e a concepo de IamIIIa (8O88O; MATTEUC, PASQUNO, 2004). Convem notar que os doIs aspectos Iocados esto proIundamente InterIIgados, o que Iaz com que no haja mudanas de regIme sem aIteraes nas reIaes socIoeconmIcas, nem aIteraes socIoeconmIcas sem substancIaIs mudanas na concepo e desenho de um regIme. Nessa perspectIva, as crIses governamentaIs esto reIacIonadas com o IuncIonamento do subsIstema Coverno e podem ter orIgem em Iatores Internos, Inerentes ao contexto e estrutura governamentaI; ou externos, reIerentes as reIaes com a socIedade ou com aspectos derIvados de conjunturas InternacIonaIs desIavoraveIs. 8obbIo, MatteucI e PasquIno (2004) assInaIam, aInda, que um dos eIementos determInantes da crIse de governo advem das reIaes entre cIasse poIItIca e socIedade e pode depender da IaIta de representatIvIdade da cIasse poIItIca no poder, sendo que a InstItucIonaIIzao dos procedImentos com vIsta a soIucIonar as crIses governamentaIs tem como objetIvo controIar os danos que possam aIetar o regIme (AVRTZER et aI. 2008). Essas reIIexes, apIIcadas a sItuao de muItos paIses europeus na atuaIIdade, conduzem a urgentes questIonamentos sobre a cIdadanIa e o Iuturo da democracIa representatIva. Quanto as crIses InternacIonaIs, surgIram dos conIIItos entre BK !"#$%&%#' )*+"'#&%,- ".,.#"/0 1 234567 81 '967:3 ; 1 <=;> !"#$%&'%( *"%+(,-.&/!( 0( !%/.$ 1",-&/!( $ 2/+(+!$/%( $ " 3/..'$7!"%%'156" 1",-&/!( paIses. HIstorIcamente, o conceIto esteve sempre assocIado a conIIItos, a guerras e as ambIes hegemnIcas de determInados paIses. Segundo 8obbIo, MatteucI, PasquIno (2004, p. 305) ha uma enorme vantagem em anaIIsar as crIses InternacIonaIs do ponto de vIsta da InIormao dIsponIveI, da quaIIdade e do nmero dos atores envoIvIdos, bem como dos processos de decIso e resuItados aIcanados. Um exercIcIo que podera ser tII no momento que se vIve na Europa e a anaIIse da cobertura jornaIIstIca da atuaI crIse IInanceIra. Ao reaIIzar esse exercIcIo, rapIdamente se IdentIIIca um dImInuto nmero de atores atIvos personaIIzados; uma cIrcuIao proIusa de dados e estatIstIcas, aIem de poucas medIdas eIetIvas que possam conduzIr a resoIuo da crIse. Nesse contexto, a cobertura jornaIIstIca dos MedIa assume o dIscurso de poder dos grupos de Interesse representados no Estado, o quaI, atraves de dIsposItIvos econmIcos, IInanceIros e jurIdIcos conIorma os cIdados aos Interesses dIIusos, prIncIpaImente IInanceIros, nacIonaIs e gIobaIs (NASH, 2005). A caracterIzao desse processo Iazse, em grande medIda, peIa admInIstrao das vozes que chegam ao espao pbIIco a que os MedIa atrIbuem voz atIva, por exempIo, os atores coIetIvos "mercados", "bancos", "praas IInanceIras", "rIcos", C 20, C 8, ou aInda IndIvIduaIIzando aIguns paIses de reconhecIdo domInIo geoestrategIco. Os cIdados, por sua vez, so reIegados a atores passIvos e reatIvos, IdentIIIcados como "trabaIhadores", "contrIbuIntes", "IuncIonarIos pbIIcos", "aposentados", "utentes de servIos pbIIcos". A voz dos sIndIcatos e das centraIs sIndIcaIs tem tambem uma voz passIva ou reatIva a decIses tomadas peIos atores atIvos, atuando como os "manIIestantes", "desordeIros" ou "IndIgnados". ]a o deIIcIt de representatIvIdade no espao pbIIco percepcIonado peIa massa de cIdados em dIversas regIes do gIobo e a desconIIana crescente Iace a dIeta InIormatIva admInIstrada peIas empresas dos MedIa tem orIgInado movImentos socIaIs com objetIvos dIstIntos, como, por exempIo, os movImentos socIaIs antIdItaduras que ecIodIram nos paIses do Norte da IrIca; os movImentos dos ndIgnados contra os programas antIcrIse IInanceIra, na Europa; ou aInda o movImento Occupy WaII Street, nos Estados UnIdos, contra as pratIcas dos sIstemas IInanceIros. Todos esses movImentos tem em comum o uso de Ierramentas onIIne e das redes socIaIs e uma estrategIa concreta de aIterar o dIscurso domInante do espao pbIIco, Impondo novos crIterIos de "verdade" e "credIbIIIdade" (ATKNSON, 2009). !"#$%&%#' )*+"'#&%,- ".,.#"/0 1 234567 8 1 '967:3 ; 1 <=;> B" sabeI FerIn Cunha Para Raboy e DagenaIs (1992), as crIses so de grande Interesse para os MedIa, no apenas porque se trata de um momento em que o sIstema poIItIco - o adversarIo ou parceIro poderoso - e posto em causa, mas tambem peIas vantagens econmIcas que essa sItuao pode acarretar as empresas, gerando um aumento de materIaprIma e Iazendo crescer a demanda dos cIdadosJconsumIdores. Os anterIores cItados autores consIderam tambem que ha uma propenso dos MedIa para IabrIcar ou enIatIzar as crIses, procedImentos que tendem a se coadunar com Interesses dIIusos e atores poderosos. Subjacente a essa aIIrmao esta a constatao (KEANE, 1992, 2021) que as democracIas ocIdentaIs crIaram um sIstema de reIaes perIgosas entre a cIasse poIItIca, as empresas, os MedIa e os jornaIIstas, abrIndo espao a sItuaes menos cIaras. Essas observaes apontam para o esbatImento de IronteIras entre os Interesses do Estado e os de determInados grupos de poder hegemnIcos, assIm como para o surgImento de poderes no escrutInados, traIIcos de InIIuencIas e corrupes varIas. Em sImuItneo, os sIstemas poIItIcos democratIcos, em sItuao de crIse, tendem a assumIr medIdas de segurana que passam peIa ImposIo de restrIes a atuao dos MedIa e tambem peIo controIe das Iontes e das agendas notIcIosas - por exempIo, as medIdas tomadas peIo mayor de New York acerca da acredItao de jornaIIstas que querem cobrIr o movImento Occupy WaII Streat - o que tende a condIcIonar a InIormao. A crIse e tambem um tIpo de dIscurso sobre a coIsa pbIIca no espao pbIIco, que envoIve cdIgos especIIIcos nos quaIs se prIvIIegIam tIpos de narratIvas, determInadas Iontes, atores e IIderes de opInIo. Nesse contexto, o dIscurso da crIse utIIIza dIsposItIvos de persuaso e de atemorIzao centrados num conjunto coerente de sentIdos que vIsam parametrIzar os Interesses e as opes IdeoIgIcas de setores muIto especIIIcos da socIedade. Os MedIa convencIonaIs tem tIdo, nessas cIrcunstncIas, uma Iuno de ampIIIIcao das vozes e das opes das eIItes, condIcIonando os espaos pbIIcos de debate a partIcIpao de IIderes de opInIo e poIItIcos aIetos ao sIstema domInante (COULDRY, 2010). Na crIse IInanceIra que se InIcIou em 2007, com a derrocada do banco Lehman 8rothers, e nos anos que se seguIram, as vozes do espao pbIIco promoveram um pensamento nIco centrado na vIso conIormada e conIormIsta das causas da crIse IInanceIra. Desde ento, os meIos de comunIcao ocIdentaIs IncentIvaram coberturas jornaIIstIcas da crIse IInanceIra de tendencIa unIvoca caraterIzadas peIa exaItao dos B: !"#$%&%#' )*+"'#&%,- ".,.#"/0 1 234567 81 '967:3 ; 1 <=;> !"#$%&'%( *"%+(,-.&/!( 0( !%/.$ 1",-&/!( $ 2/+(+!$/%( $ " 3/..'$7!"%%'156" 1",-&/!( Interesses do capItaI, concertados nos "mercados" e peIa punIo da economIa e do trabaIho. Acresce que as crIses provocam, tambem, uma escaIada de reIvIndIcaes socIaIs que, por sua vez, Ievam os atores e agentes poIItIcos e econmIcos a IImItar dIreItos poIItIcos e socIaIs, nomeadamente atraves do condIcIonamento da InIormao. Esse controIe Iazse com base no escamoteamento de aspectos mIcro e macropoIItIcos conjunturaIs da crIse, por meIo de processos de orIentao IdeoIgIca dos dIscursos sobre a sItuao econmIca e IInanceIra, desenroIandose, em sImuItneo, estrategIas de ocuItao e manIpuIao da InIormao no espao pbIIco. Na atuaI crIse IInanceIra europeIa e, sem dvIda, Importante anaIIsar como as coberturas jornaIIstIcas esto centradas nos desIgnIos IInanceIros gIobaIs, ocuItando as consequencIas econmIcas e socIaIs das "medIdas de austerIdade" ImpIementadas, por exempIo, em grande nmero dos paIses do SuI da Europa. AIem dIsso, constItuem estrategIas dIscursIvas do desenvoIvImento da crIse poIItIca (8RUCK, 1992, p. 109110), econmIca e IInanceIra os dIsposItIvos de espetacuIarIzao e de hIpermedIatIzao de eventos e de atores. Entre as estrategIas dIscursIvas maIs Irequentes esto: a apresentao de Iorma exaustIva e condIcIonada de Iragmentos de InIormao em soundbytes; o recurso a cenarIos de conIerencIas ou cImeIras; a personaIIzao de contextos InstItucIonaIs e pbIIcos; a negao dos macrocontextos e dos responsaveIs dIretos; o condIcIonamento das opInIes e das vozes que acedem ao espao medIatIzado e a opo por enquadramentos moraIIstas. Esses crIterIos Incorporados peIas coberturas jornaIIstIcas da Imprensa e dos jornaIs notIcIosos teIevIsIvos condIcIonam a percepo pbIIca das crIse(s), dIIIcuItam a compreenso dos macro contextos e das soIues aIternatIvas, orIgInam a quebra de soIIdarIedade, de coeso socIaI entre cIdados e paIses e o reIoro dos dIscursos moraIIstas de propenso xenIoba. Na comunIcao socIaI portuguesa, as reIerencIas a crIse so Irequentes desde o InIcIo do mIIenIo. Estudos empIrIcos sobre as coberturas dos IInaIs de mandato de prImeIrosmInIstros (Cavaco SIIva, 19941995; AntnIo Cuterres, 20012002; SantanaLopes, 20042005) na Imprensa de reIerencIa regIstam como tema recorrente as questes sobre o deIIcIt, economIa, crIse e corrupo (FERN CUNHA, 2007, 30 38). Em um estudo empIrIco posterIor sobre as LegIsIatIvas de 2009, conIIrmase a preocupao sobre as questes reIacIonadas "a crIse" e a "corrupo" (FERN CUNHA, 2012). AssIm, na anaIIse de Imprensa, o segundo e o quarto temas maIs Iocados Ioram "EconomIa, FInanas !"#$%&%#' )*+"'#&%,- ".,.#"/0 1 234567 8 1 '967:3 ; 1 <=;> GC sabeI FerIn Cunha e CrIse" (19,9Z, 208 regIstos sobre 1043), e "EscndaIos e Processos ]udIcIaIs" (5,4Z, 56 sobre 1043 regIstos); enquanto nos canaIs de acesso condIcIonado, com um totaI de 630 regIstos, os temas "EscndaIos e Processos ]udIcIaIs" (9,7Z, 61 regIstos) e "EconomIa, FInanas e CrIse" (4,9Z, 31 regIstos) ocupam, respectIvamente, terceIro e quarto Iugar na cobertura das eIeIes. H 1.**3%EF. %./5+,1) RoseAckerman (1999), na dIscusso que empreende sobre crIse e corrupo, reIIete que a crIse gera mudanas poIItIcas, econmIcas, socIaIs e moraIs. PrImeIramente, tratase de um Ienmeno que provoca o aIastamento dos cIdados dos seus governantes e tende a provocar uma despoIItIzao do espao pbIIco, abrIndo campo para uma desIegItImao do sIstema poIItIco e das InstItuIes pbIIcas. Em segundo Iugar, as crIses tem, na hIstrIa contempornea, um vetor preponderantemente econmIco e IInanceIro que acarretam o deIraudar das expectatIvas dos cIdados e das socIedades e contrIbuem, de Iorma InequIvoca, para o aumento de Ienmenos de corrupo nas suas mItIpIas varIantes. A esse respeIto, DobeI (1978) consIdera que a corrupo derIva, em grande parte, da escassez de bens dIsponIveIs em um determInado momento numa dada socIedade, o que tende a promover uma "Iuta peIa sobrevIvencIa" aIIada a uma dImInuIo dos padres etIcos e cIvIcos. Para esse autor, a corrupo poIItIca constItuI um Ienmeno hIstorIcamente Inerente aos contextos de crIse e aos IIns de regIme, tendo estado sempre no OcIdente assocIada as crIses de IegItImao, em que os atores (cIdados e poIItIcos) quaIIIIcam a ordem poIItIca como corrupta e empreendem aes com vIsta a sua aIterao. Cambetta (2002) deIende que, na IInguagem comum, corrupo carrega dIversos sentIdos, sendo que tres parecem ser os maIs Importantes. Em uma prImeIra acepo, corrupo reIerese a degradao do sentIdo etIco de agentes (pbIIcos ou prIvados) ImpIIcando uma IaIta de IntegrIdade moraI e a sua consequente depravao. Como segunda perspectIva, corrupo surge assocIada a um conjunto de pratIcas socIaIs resuItantes da degradao de aIgumas InstItuIes (pbIIcas e prIvadas), estando, por Isso, o Ioco da corrupo nas reIaes InstItucIonaIs e na organIzao da socIedade. Um terceIro sentIdo de corrupo acentua determInadas pratIcas socIaIs, com Iorte componente cuIturaI, como, por exempIo, presentes etc., com vIsta a Iavorecer ou a premIar decIses de agentes pbIIcos ou prIvados. G! !"#$%&%#' )*+"'#&%,- ".,.#"/0 1 234567 81 '967:3 ; 1 <=;> !"#$%&'%( *"%+(,-.&/!( 0( !%/.$ 1",-&/!( $ 2/+(+!$/%( $ " 3/..'$7!"%%'156" 1",-&/!( A deIInIo maIs abrangente de corrupo dIz respeIto a aproprIao IndevIda de bens ou ganhos, enquanto o esmIuar do conceIto aponta para tres grandes cenarIos: um prImeIro em que ocorre uma degradao do sentIdo etIco dos agentes envoIvIdos; um segundo, em que se observa um conjunto de pratIcas socIaIs predatrIas no InterIor de determInadas InstItuIes e, um terceIro cenarIo, no quaI InstItuIes e agentes acordam na aproprIao IndevIda de beneIIcIos (HEDENHEMER; ]OHNSTON, 2002). Em reIao aos IIIcItos cIassIIIcados como corrupo, so de natureza dIversa, taIs como os "presentes", "Iuvas", reIaes de compadrIo, cIeptocracIa, nepotIsmo, aproprIao IndevIda de beneIIcIos, crImes de coIarInhobranco, crImInaIIdade organIzada. A perceo socIaI de corrupo envoIve eIementos de cuItura IocaI e nacIonaI, varIando, em Iuno dos perIodos e dos paIses, a noo do que e IegItImo e IegaI. Por exempIo, em aIguns paIses, os donatIvos aos partIdos so contra a IeI, mas noutros no e, em certas cIrcunstncIas, so aceItaveIs: "Em taIIa os socIaIIstas argumentam que as propInas que os seus mIIItantes recebem so para os partIdos e no para beneIIcIo pessoaI, e sem Isto no haverIa Iorma de IInancIar as campanhas eIeItoraIs, por essa razo os donatIvos deverIam ser IegaIIzados" CAM8ETTA, 2002, p. 34). AproIundando as deIInIes anterIores, consIderase que a corrupo poIItIca conIIgurase como um abuso de poder em beneIIcIo prprIo de agentes poIItIcos democratIcamente eIeItos. Essa sItuao pode ocorrer durante o exercIcIo de Iunes pbIIcas, ou aps, quando os agentes poIItIcos utIIIzam o capItaI reIacIonaI adquIrIdo durante o exercIcIo de Iunes para a obteno de ganhos IndevIdos. Os IIIcItos ocorrem IundamentaImente em quatro sItuaestIpo: na competIo por cargos poIItIcos; no exercIcIo de cargos pbIIcos; na ao de IegIsIar e governar; bem como aps o abandono de cargos de governao, mas mantendo esse agente determInadas Iunes poIItIcopartIdarIas (HEDENHEMER; ]OHNSTON, 2002). AIem dIsso, a corrupo poIItIca artIcuIa as areas da PoIItIca (poder), da EconomIa (empresas e negcIos), da ]ustIa (quadro IegaI) e dos MedIa (pubIIcItao da InIormao) (8LANKEN8URC, 2002). La Porta e Meny (1997), 8Iankenburg (2002), PhIIp (2002) e 8obbIo, MatteucI e PasquIno, (2004) consIderam que as prIvatIzaes reaIIzadas no espao europeu, aIargadas nas decadas de oItenta e noventa contrIbuIram para o aumento da corrupo. SaIIentam, prImeIramente, que a mudana de paradIgma econmIco e IInanceIro veIo Iavorecer determInados grupos de Interesses ja InstaIados, que vIram aumentados os seus prIvIIegIos, !"#$%&%#' )*+"'#&%,- ".,.#"/0 1 234567 8 1 '967:3 ; 1 <=;> GB sabeI FerIn Cunha assumIndo estrategIas - taIs como a aIternncIa de gestores entre cargos pbIIcos e prIvados - com vIsta a InIIuencIar decIses governamentaIs. DonateIIa de La Porta e ves Meny (1997) comprovam que a partIr do IInaI da decada de oItenta avoIumaramse os Iatores que IndIcIavam o aumento de pratIcas corruptas nas democracIas ocIdentaIs, de taI Iorma que um Ienmeno que era consIderado esporadIco peIos cIdados comea a ser percepcIonado como endemIco. O aumento da percepo da corrupo, sobretudo poIItIca, nas socIedades ocIdentaIs e nos paIses do suI da Europa, nomeadamente em Espanha, PortugaI e CrecIa, vIncuIamse a mudanas poIItIcas InIcIadas na decada de 1990, com a adeso desses paIses a CEE. Desse modo, as aIteraes poIItIcas, a expanso econmIca e IInanceIra e o crescImento da socIedade de consumo tIveram como consequencIa o surgImento de uma nova eIIte dIrIgente. Esse grupo, maIorItarIamente de orIgem ruraI e recemchegado a poIItIca, veIo conjugar pratIcas poIItIcas tradIcIonaIs - como cIIenteIIsmo, nepotIsmo e IamIIIarIsmo - com vaIores capItaIIstas e de consumo, adotando estrategIas de poder Iundadas nos Interesses econmIcos e IInanceIros. Os tIpos maIs Irequentes de corrupo poIItIca surgem, assIm, sob a Iorma de Iraude, suborno, cIIenteIIsmo, aproprIao IndevIda de bens, traIIco de InIIuencIas, IavorecImento seIetIvo e IInancIamento IIegaI de partIdos. Em PortugaI, os processos de desocuItao dos Ienmenos de corrupo poIItIca InIcIamse na decada de 1990 e esto assocIados, como aIguns trabaIhos ja demonstraram (PAXO, 2010), ao surgImento de um mercado medIatIco, apoIado em operadores prIvados de teIevIso e em novas Iormas de Iazer jornaIIsmo. No entanto, os Ienmenos de corrupo poIItIca adquIrIram partIcuIar vIsIbIIIdade no perIodo dos XV (12 de maro de 2005 a 26 de outubro de 2009) e XV (de 26 de outubro de 2009 a 21 de junho de 2011) governos constItucIonaIs, conduzIdos peIo partIdo socIaIIsta sobre a presIdencIa do prImeIromInIstro ]ose Scrates. Nesse perIodo, a organIzao InternacIonaI Transparency nternatIonaI coIocou PortugaI entre o 26 Iugar (em 2006) e o 35 (em 2009) na percepo pbIIca da corrupo. I 42#.13/+)EF. 2 +*)8#%)*L81,)M 3A) 1.81/3#F. ,81.81/3#,<) Na adversa conjuntura das democracIas ocIdentaIs nas quaIs a perceo do cIdado comum enquadra a governao como uma agencIa admInIstratIva dos grandes Interesses do capItaI e das IInanas, os GG !"#$%&%#' )*+"'#&%,- ".,.#"/0 1 234567 81 '967:3 ; 1 <=;> !"#$%&'%( *"%+(,-.&/!( 0( !%/.$ 1",-&/!( $ 2/+(+!$/%( $ " 3/..'$7!"%%'156" 1",-&/!( dIscursos de desocuItao e de transparencIa adquIrem crescente vaIor sImbIIco (AVRTZER et. aI.2008). Em ambos os processos recorrem se a dIsposItIvos comuns, como cenarIos, papeIs e dIscursos jurIdIcos, Independentemente das aes desenroIaremse nos espaos pbIIcos medIatIzados. O objetIvo desses procedImentos e repor a "verdade", IdentIIIcar a "mentIra" e punIr os "cuIpados". Quanto aos Interesses dos MedIa, dos jornaIIstas e dos juIzes, convergem no sentIdo de enIrentar um sIstema poIItIco de poderes dIIusos IragIIIzando os Interesses InstaIados no Estado. Os prImeIros, em contextos de crIse econmIca e IInanceIra, ganham com a apresentao da materIaprIma corrupo e a subsequente judIcIaIIzao da poIItIca. Por sua vez, a justIa ve nos MedIa e nos jornaIIstas potencIaIs aIIados para vencer a IentIdo da burocracIa jurIdIca e conter eventuaIs presses do campo poIItIco. No entanto, enquanto o juIz surge aos oIhos do cIdado comum como um justIceIro, cuja ao esta travada por obrIgaes e cdIgos, o jornaIIsta parece estar aparentemente maIs IIvre, movendose por uma representao da justIa que transcende os IImItes da InstItuIo. Esta perceo pbIIca da justIa Iaz com que os MedIa assumam a IntermedIao entre poderes, exercendo ora o papeI de acusadores, ora de advogados de deIesa, ora de juIzes nos casos com maIor potencIaI medIatIco. Nesses casos, e tambem Irequente a vIoIao do segredo de justIa promovIda peIos MedIa por meIo da dIvuIgao de InIormaes de Ionte judIcIaI, gerando um conhecImento parcIaI dos Iatos desIgnada "InIormao hIptese" e os juIgamentos na praa pbIIca. Desse modo, os MedIa tornamse um permanente paIco de dIscursos de desocuItao da corrupo, onde se deIIne e redeIIne, por meIo de dIscursos moraIs e argumentos IegaIs, a "verdade" convenIente. O marketIng poIItIco e a comunIcao poIItIca tem, nesse contexto, um papeI crucIaI no desenho e Ievantamento de cenarIos, na crIao de estrategIas para os agentes poIItIcos e no controIe dos dIscursos de "verdade". Por conseguInte, o recurso a desocuItao e a denncIa no s aIeta os agentes poIItIcos, desIegItImIzando as suas aes, como promove o descredIto e a desconIIana na democracIa representatIva como um todo. Em paraIeIo aos processos de desocuItao, surgem os apeIos a transparencIa da governao com vIsta a reIorar a conIIana na democracIa. LIndstedt e NaurIn (2010), conIIrmam que tornar a InIormao acessIveI ou promuIgar IegIsIao sobre a corrupo no e condIo suIIcIente para a combater. Os autores consIderam que as !"#$%&%#' )*+"'#&%,- ".,.#"/0 1 234567 8 1 '967:3 ; 1 <=;> GH sabeI FerIn Cunha medIdas tomadas peIos agentes pbIIcos e governamentaIs, no IntuIto de tornar as InstItuIes transparentes, tem maIs possIbIIIdades de no se eIetIvarem ou terem menos sucesso que as empreendIdas peIos cIdados organIzados. Nesse sentIdo, a desconIIana Iace as medIdas tomadas peIos governosJestados Iundamentase na perceo que exIstem doIs tIpos de transparencIa: a que e controIada peIo agente produtor da InIormao (o ator que produz a InIormao assume a responsabIIIdade de a pubIIcItar) e aqueIa que no e controIada peIo agente produtor, ou seja, a InIormao que e pubIIcItada por quem no a produz e no esta envoIvIdo no processo. A prImeIra Iorma de transparencIa tem maIs possIbIIIdades de se reveIar IneIIcaz, sImuIando apenas procedImentos IormaIs de transparencIa. Essas aIIrmaes apontam para o papeI determInante dos cIdados no combate a corrupo, nomeadamente por meIo da conscIencIaIIzao dos danos causados a democracIa representatIva e a economIa. Portanto, para que a transparencIa seja de Iato um meIo de prevenIr a corrupo poIItIca, e necessarIo dIsponIbIIIzar a InIormao aos cIdados, aIertandoos para a dImenso dos crImes e aos eventuaIs prevarIcadores, InIbIndo as suas condutas crImInosas. Contudo, para que as InstItuIes sejam maIs transparentes, a partIcIpao tornese maIs aIargada e haja maIor responsabIIIdade cIvIca, e ImprescIndIveI uma mudana radIcaI na concepo de democracIa e de partIcIpao democratIca. Tornase, poIs, necessarIa uma maIor democracIa partIcIpatIva, que congregue novos atores e Iormas de comunIcao poIItIca, recorrendo, para tanto, aos MedIa e aos contedos poIItIcos aIternatIvos, de modo a poder quebrar o domInIo dos Interesses InstaIados nas democracIas representatIvas ocIdentaIs. !"="!>38?5# AL8UQUERQUE, AIonso de. Propaganda PoIItIca e EIeItoraI. n: RU8M, AntonIo AIbIno CaneIas (org.). 1'NOPQRSTU' V %'WXYQRS. SaIvador: EduIba, 2004. p. 451482. ALLERN, SIgurd.: POLLACK Ester. The medIated constructIon oI PoIItIcaI GI !"#$%&%#' )*+"'#&%,- ".,.#"/0 1 234567 81 '967:3 ; 1 <=;> !"#$%&'%( *"%+(,-.&/!( 0( !%/.$ 1",-&/!( $ 2/+(+!$/%( $ " 3/..'$7!"%%'156" 1",-&/!( ScandaIs In 7'O( 8'(ZQR 1'OPY(QV[. Coteborg: NordIcom, UnIversIty oI Cothenburg, 2012. ALMEDA, ]orge. O MarketIng PoIItIcoeIeItoraI. n: RU8M, AntonIo AIbIno CaneIas (Org.). 1'NOPQRSTU' V %'WXYQRS. SaIvador: EduIba, 2004. p. 310346. ATKNSON, ]oshua D. )WYV(PSYQ\V AVZQS SPZ %'WQYQR[ '] *V[Q[YVSPRV: a communIcatIon perspectIve. New York: Peter Lang, 2009. AVRTZER, Leonardo; FLCUERAS, Fernando (Org.). 1'((O^TU' V #Q[YVNS %'WXYQR' P' $(S[QW. RIo de ]aneIro: CIvIIIzao 8rasIIeIra, 2011. AVRTZER, Leonardo; 8CNOTTO, Newton; CUMARES, ]uarez; STARLNC, HeIoIsa MarIa M. (org.). 1'((O^TU'M EnsaIos e crItIcas. 8eIo HorIzonte: EdItora UFMC, 2008. 8LANKEN8URC, Erhard. From poIItIcaI cIIenteIIsm to outrIght corruptIon - The rIse oI the scandaI Industry. n: KOTKN, Stephen; SA]O, Andras. %'WQYQRSW R'((O^YQ'P QP Y(SP[QYQ'P: A skeptIcs handbook. 8udapest: CentraI European UnIversIty Press, 2002. p. 149165. 8LUMLER, ]ay; CUREVTCH, MIchaeI. +_V 1(Q[Q[ '] %O`WQR CommunIcatIon. London: RoutIedge, 1995 8LUMER, ]ay; CUREVTCH, MIchaeI. RethInkIng the Study oI poIItIcaI CommunIcatIon. n: CURRAN, ]ames; CUREVTCH, MIchaeI. AS[[ AVZQS SPZ #'RQVYa, 3th edItIon, London: ArnoId, 2000. 8O88O, Norberto; MATTEUC, NIcoIa; PASQUNO, CIamIranco. 4QRQ'Pb(Q' ZV ^'WXYQRS. 8rasIIIa: UnIversIdade de 8rasIIIa, 2004. 8RANTS, Kees. Whos AIraId oI nIotaInment EO('^VSP ;'O(PSW '] 1'NNOPQRSYQ'P 13 (3), 315335.1998 8RUCK, Peter .CrIsIs as SpectacIe: TabIoId News and PoIItIcs oI Outrage. n RA8OY, Marc; DACENAS, 8ernard. AVZQSc 1(Q[Q[ SPZ 4VN'R(SRad London: Sage: 108119. 1992 CANAVLHAS, ]oo. ) 1'NOPQRSTU' %'WXYQRS PS 2(S ZS ,PYV(PVY. 2009: CovIIh: Labcom COSTA, ]orge; FAZENDA, LuIs; HONORO, CecIIIa; ROSAS, Fernando; LOU, FrancIsco. .[ Z'P'[ ZV %'(YOeSW. Porto: AIrontamento. 2010. COULDRY, NIck. Why voIces matters: CuIture and poIItIcs aIter neoIIberaIIsm. London: Sage, 2010. CUNHA, AntnIo CeraIdo da. 4QRQ'Pb(Q' VYQN'WfeQR' ZS WXPeOS ^'(YOeOV[S. So PauIo: Nova FronteIra, 1982. DELLA PORTA, DonateIIa; MENY, Yves. 4VN'R(SRa SPZ R'((O^YQ'P QP 2O('^V. London: ObservatoIre du Changement en Europe OccIdentaI, 1997. DO8EL, ]. PatrIck. The corruptIon oI the state. Los AngeIes. )NV(QRSP %'WQYQRSW #RQVPRV *V\QVg. v. 72, n. 3. New York, 1978. p. 958973. ESSER, Frank. TabIoIdIzatIon oI the News: A comparatIve AnaIysIs oI AngIoAmerIcan and Cerman Press ]ournaIIsm. 2O('^VSP ;'O(PSW '] 1'NNOPQRSYQ'Pc 14: 3: 291324, 1999 FERN CUNHA, sabeI (Coord.) ;'(PSWQ[N' V ZVN'R(SRQS. LIsboa: PauIus, !"#$%&%#' )*+"'#&%,- ".,.#"/0 1 234567 8 1 '967:3 ; 1 <=;> GJ sabeI FerIn Cunha 2007. FERN CUNHA, sabeI. A cobertura teIevIsIva de partIdos, candIdatos e temas nas IegIsIatIvas. n: FCUERAS, RIta. .[ AVZQS V S[ VWVQThV[: EuropeIas, IegIsIatIvas e autarquIcas. LIsboa: UnIversIdade CatIIca EdItora, 2012. p. 95 131. CAM8ETTA, DIego .CorruptIon: An anaIytIcaI map. n: KOTKN, Stephen, SA]O, Andras. %'WQYQRSW R'((O^YQ'P QP Y(SP[QYQ'P: a skeptIcs handbook. 8udapest: CentraI European UnIversIty Press, 2002. p. 3356. CARCA, ]ose LuIs. Para o estado da arte da InvestIgao sobre os jornaIIstas portugueses. *V\Q[YS AVZQS i ;'(PSWQ[N'. v. 9, n. 2. LIsboa, 2010. p. 125 150. CRA8E, DorIs. AS[[ AVZQS SPZ )NV(QRSP %'WQYQR[. WashIngton: CQPress, HEDENHEMER, ArnoId ].; ]OHNSTON, MIchaeI (Ed.). %'WQYQRSW R'((O^YQ'PM 1'PRV^Y[ i R'PYVjY[. (3. ed.). New ]ersey: The State UnIversIty. 2002 ]ALAL, CarIos . %S(YQZ'[ V ZVN'R(SRQS VN %'(YOeSW. LIsboa: CS, 2007. ]ENSSEN, Anders TodaI; FLADMOE, Audun . Ten Commandments Ior the scandaIIzatIon oI poIItIcaI opponents. n: ALLERN, SIgurd; POLLACK, Ester (Eds.) #RSPZSW'O[k: The medIated constructIon oI poIItIcaI scandaIs In Iour NordIc countrIes. Cothenbourg: UnIversIty oI Cothenburg, 2012. p. 5371. KEANE, ]ohn. La vIda pbIIca y eI capItaIIsmo tardIo: HacIa uma teorIa socIaIIsta de Ia democracIa. MexIco: AIIanza, 1992.LEESMARSHMENT, ]ennIIer. %'WQYQRSW NS(lVYQPeM %(QPRQ^WV[ SPZ S^^WQRSYQ'P[. Park Square: RoutIedge, 2011 LNDSTEDT, CatharIna; NAURN, DanIeI. Transparency Is not enough: MakIng transparency eIIectIve In reducIng corruptIon. ,PYV(PSYQ'PSW %'WQYQRSW #RQVPRV *V\QVgd v. 31, n.3, London, 2009. p. 301322. LOUW, ErIc. +_V AVZQS SPZ %'WQYQRSW %('RV[[d London : Sage 2005 MAAREK, PhIIIppe ]. 1'NNOPQRSYQ'P i NS(lVYQPe ZV Wm_'NNV ^'WQYQnOV. ParIs: LexIsNexIs LItec, 2007. MCNAR, 8raIn. )P ,PY('ZORYQ'P Y' %'WQYQRSW 1'NNOPQRSYQ'P. London : RoutIedge, 1999 MAZZOLEN, CIampIetro ; , SCHULZ, WInIrIed. o AVZQSWQpSYQ'P q '] %'WQYQR[ : A ChaIIange Ior Democracy PoIItIcaI CommunIcatIon, 16(3), 247262,1999 MERAZ, Sharon. The IIght Ior "how to thInk": TradItIonaI medIa, socIaI networks, and Issue InterpretatIon. ;'O(PSWQ[N. v. 12, n. 1. New York, 2011. p. 107127. MEYER, Thomas. AVZQS ZVN'R(SRa: How the medIa coIonIze poIItIcs. CambrIdge: PoIIty Press, 2002. MORCADO, DIogo; SLVA, PatrIcIa. Recompensas dos aItos cargos: PortugaI uma pesrpectIva comparada. ,< 1'Pe(V[[' ZS )[['RQSTU' %'(YOeOV[S ZV 1QrPRQS %'WXYQRSd 2008 MORCADO, MarIa ]ose; VECAR, ]ose. 7(SOZV V R'((O^TU' VN %'(YOeSWM O InImIgo sem rosto. LIsboa: PubIIcaes D. QuIxote,. 2003. NAPOL, PhIIIpe M. )OZQVPRV[ 2\'WOYQ'P: New TtechnoIogIes and the GK !"#$%&%#' )*+"'#&%,- ".,.#"/0 1 234567 81 '967:3 ; 1 <=;> !"#$%&'%( *"%+(,-.&/!( 0( !%/.$ 1",-&/!( $ 2/+(+!$/%( $ " 3/..'$7!"%%'156" 1",-&/!( TransIormatIon oI MedIa AudIences. New York: CoIumbIa UnIversIty Press. 2011 NASH, Kate. 1'PYVN^'(S(a %'WQYQRSW #'RQ'W'ea: CIobaIIzatIon, PoIItIcs, and Power. OxIord: 8IackweII PubIIshIng 2005 PAXO, 8runo. . 2[RsPZSW' ^'WXYQR' VN %'(YOeSW. CoImbra: MInerva, 2010. PATTERSON, Thomas E. .OY '] .(ZV(. Nova York: FIrstVIntage, 1994 PATTERSON, Thomas E. TendencIas do ]ornaIIsmo Contemporneo: Estaro as notIcIas Ieves e o jornaIIsmo crItIco a enIraquecer a DemocracIa LIsboa. *V\Q[YS AVZQS i ;'(PSWQ[N', 2, :CM], pp. 1947, 2003. PHLP, Mark. PoIItIcaI corruptIon, democratIzatIon, and reIorm. n: KOTKN, Stephen; SA]O, Andras. %'WQYQRSW 1'((O^YQ'P QP Y(SP[QYQ'P: A skeptIcs handbook. 8udapest: CentraI European UnIversIty Press, 2002. RA8OY, Marc; DACENAS, 8ernard. AVZQSc R(Q[Q[ SPZ ZVN'R(SRa. London: Sage. 1992. ROSEACKERMAN, Susan. %'WQYQRSW 1'((O^YQ'P SPZ 4VN'R(SRa. FacuIty SchoIarshIps SerIes Paper 592.1999. RU8M, AntnIo AIbIno CaneIas. EspetacuIarIzao e MIdIatIzao da PoIItIca. n: (Org.). C'NOPQRSTU' V %'WXYQRS. SaIvador: EduIba, 2004. p. 181 221. SERRANO, EstreIa. ;'(PSWQ[N' ^'WXYQR' VN %'(YOeSW: a cobertura de eIeIes presIdencIaIs na Imprensa e na teIevIso (19762001). LIsboa: Ed. CoIIbrI, 2006. TRANSPARNCA E NTECRDADE REPORT. #Q[YVNS PSRQ'PSW ZV QPYVe(QZSZV. LIsboa: TransparencIa nternacIonaIJCS, 2011. WOLTON, DomInIque. La communIcatIon poIItIque: constructIon dun modIe n : /S 1'NNOPQRSYQ'P %'WQYQnOV. ParIs : CNRS, 2008. ?,(40) =0+@A 8BA/( e proIessora AssocIada com Agregao da FacuIdade de Letras da UnIversIdade de CoImbra. Departamento de FIIosoIIa, ComunIcao e nIormao. nvestIgadora senIor do Centro de nvestIgao MedIa e ]ornaIIsmo. EmaII: `S('PVd]V(QPteNSQWdR'N !"8"6?<& "%1 CDECCEFGCF H 58"?7& "%1 GIEGIEFGCJ