Sunteți pe pagina 1din 17

pelo rosto, infinitamente, como uma gota de cera pelo fuste de um cr'rio...

E dcpoiii cantava as oraes com a doura feminina de uma virgem aos ps dc Maria, alto, trmulo, areo, como aquele pro'lgio cecste dc garganteio da freira Virgnia em un romance do " -'ro Bastos (cap. I V ) .

"irf

^^' ^

ha c a r i c a t u r a c m O Ateneu e n c o n t r a - s e n o k m a i s contnua, a m p l i a n d o - s e d e t a l f o r m a i , f r o n t e i r a e s t a b e l e c i d a m u i t a s v e z e s tnue /aricatura progressiva infere-se a partir d a es)mc d o personagem: Aristarco Argolo de R a / i t m o d e f i n i d o e s i g n i f i c a d o p r e c i s o : o timo

p r i m e i r o captulo d i n a m i c a m e n t e , traada o ; o d o p e d a g o g o doiibl d e f i n a n c i s t a e d u c a c i o 5 5 > ' ; s e m p r e o s i g n i f i c a d o paranico d e g r a n d e z a e m C; redundncia isotpica: " a obsesso d a pr^ "^os" A s s i m , o t e m a d a memria q u e compe a prpria ^ -o ' s r r a t i v a acha-se ridicularizado n a s u a conotao <3 o p o s t e r i d a d e . A esttua p a s s a a s e r o m o m e n t o S < plificao d e s t e s i g n i f i c a d o , t o m a d o a o p d a l e t r a . / X I , quando, n o auge d o builesco, A r i s t a r c o se 2 P P 5
^ ^ ff co" > S 5f -l & 0 " ^ ^ /vT l? ^nta-se estranhamente macio por dentro, como se houvera p gesso. Parava-lhe o sangue nas artrias comprimidas. Perdia sao da roupa; cmpcdcrnia-sc, mineralizava-se todo. N o era / ^'^'^ humano: era um corpo inorgnico, rochedo inerte, bloco escria dc fundio, forma de bronze, vivendo a vida exJor das esculturas, semfonscincia, sem individualidade, morto ^ cadeira, oh, glriafl mas feito esttua.

d e c r i s e e x i s t e n c i a l v a i t e r , a p a r t i r d o f i n a l d o sculo X I X , n o B r a s i l , u m a crescente importncia. A f r a t u r a d e u m a v i d a i n t e r i o r t o r n a - s e a p e r s p e c t i v a d e anlise d e u m s u j e i t o a t e m o r i z a d o , satrico o u melanclico. A conscincia e m seus desnveis d u r a c i o n a i s e n c a r r e g a - s e d e r e v e l a r o c h o q u e e n t r e o s seres e p a s s a a d i s p o r d o nico i n s t r u m e n t o d e mensurao. A p e n a s as m a r cas indelveis a f e t i v a s sero o s p o n t o s d e convergncia d e u m a insatisfao. Memria d e a d o l e s c e n t e o u d e a d u l t o , estar c r i s t a l i z a d a e m t o m o d e u m desejo impossvel, d e u m a questo insolvel. E m v o l t a haver c o m o r e a l i d a d e , a p e n a s a s f a n t a s m a g o r i a s d o p r e s e n t e e a d o r d a solido: conscincia e ao esto r a d i c a l m e n t e separadas. O Ateneu o r o m a n c e autobiogrfico d o d e s e n c a n t o e d o M a l , fixado p o r u m a l i n g u a g e m e x a s p e r a d a d e u m imaginrio d i s p o s t o condenao d o p a s s a d o e m benefcio d a purgao d o p r e s e n t e . Srgio-narrador i n t e r p r e t a t u d o e c o m isso m u l t i p l i c a as fixaes d a angstia p e l o t r a v o d a i r o n i a . Autopunio e destruio d e s e m p e n h a m u m p a p e l e s s e n c i a l : a relao d e o p o sio q u e rege s e u m u n d o v e r b a l s e p a r a p a r a s e m p r e a criana do adulto.

_Lima B a r r e t o . : . M o s t r a r . ^ :Oii_ S i g n i f i c a r ?
....

0^

& ^ o 3 m o a s s i n a l o u Bergsor, o cmico p r o f i s s i o n a l d e r i v a d o s |f ^ S mentais e particularidades q u e identificam e mecanizam ^ ' '2 a l i v i d a d e s n o seio d a organizao s o c i a l , t o r n a n d o - a s i s o s? 03" ' rilualsticas". o c a s o e m O Ateneu d a r e i t e r a d a i s o , p r o v e n i e n t e d o senso c o m u m q u e a f i r m a s e r a educao a sacerdcio". Da, o nvel c a d a v e z m a i s c o n c r e t i z a n t e a s s u m i d o p e l o c o n c e i t o n a caracterizao d o "Jpiter-diretor", c o m s u a "fria t o n a n t e " , nvel mtico porm r e d u z i d o n o exerccio c o t i d i a n o d o c h a r l a t a n i s m o v e i c u l a d o p e l a stira. O r e c u r s o a o r o m a n c e autobiogrfico e m q u e u m n a r r a d o r e m p r o f u n d o e s t a d o d e frustrao r e s o l v e c o u t a r u m a situao 144

Q u a n d o L i m a B a r r e t o / p u b l i c o u e m 909) a s Recordaes do escrivo Isaas Caminha, io r o m a n c e b r a s i l e i r o j d e m u i t o s e a d e n t r a r a e m u m sincretimo a c e n t u a d o , , , A s ^ ^ p o s s i b i l i d a d e s a c e n a d a s p a r a o gnero so a s m a i s &pahS'. e s t t i d o "ctentfico", p i n t u r a d e c o s t u m e s , anlise psicolgica, fico e s p i n t u a l i s t a o u d e c a d e n t e . A s s i m , o r o m a n c e t o r n a - s e histrico, s i m b o l i s t a , s o c i a l , poltico, psicolgico, n a t u r i s t a , e m a l g u m a s d a s mltiplas denominaes q u e r e c e b e . P r e d o m i n a u m a coexistncia s e m i m posio, n a ausncia d e esttica d i r e t o r a q u e p u d e s s e c o n t e r t o d a s as ambies. H tendncia n t i d ^ ^ a u m m e n o s p r e z o p e l o e n r e d o , d e s p r e s t i g i a n d o - s e o s leandros d a t r a m a e m benefcio d e e s t u d o s p s i c o s s o c i a i s , d o e n s a i o filosfico, d a a u t o b i o g r a f i a o u d a poesia. T h i b a u d e t , e m 1 9 1 2 , distinguia o r o m a n c e ativo, i s o l a n d o u m a crise, o r o m a n c e b r u t o , p i n t a n d o u m a poca ( t i p o 145

Guerra e paz), e o roniaiiCe p a s s i v o , d e s e n v o l v e n d o u m a v i d a \_(lte novel, bildungsromanY^. O r e i n a d o o f i c i a l d a fico n a ^Frana, d i v i d i d o e n t r e P i c r r c Lxiti, M a u r i c c B a r r e s , A n a t o l e F r a n c c e P a u l B o u r g e t . So estes m e s m o s a u t o r e s e x p o r t a d o s p a r a o B r a s i l c o m e n o r m e freqiincia, s o m a d o s a o s s u b p r o d u t o s q u e geraram. O s u r g i m e n t o d e u m a n o v a gerao c a n s a d a d e f i s i o l o g i a s e de determinismos ambientais assim c o m o d e simbologia espiril u a l i z a n t c v e m t r a z e r a l g u m a s contribuies p a r a o r o m a n c e , s o b r e t u d o d e p o i s d a m a i o r divulgao n a E u r o p a d e M e r e d i t h , Dostoievski, Gogol, Turgueneff, Stevenson. G i d e proclama a n e c e s s i d a d e d c heris m a i s c o m p l e x o s , m a i s d i m e n s i o n a d o s , c o n traditrios c o m o o s d e D o s t o i e v s k i . E n t r e n t o , e s t a gerao d e G i d e , P r o u s t , C l a u d e l , V a l e c y , ,se p o r v o l t a d e 1 9 0 0 j t i n h a o b r a s p u b l i c a d a s , s o m e n t e d e p o i s d a s e g u n d a dcada d o sculo v i n t e c o n s e g u e r e c o n h e c i d a m e n t e um pblico. O q u e a i n d a p r e d o m i n a - n e s t e c a d i n h o i n i c i a l a n t e r i o r g u e r r a d e 1 9 1 4 so os r o m a n c e s " t o t a l i s t a s " , poticos, e s p i r i t u a l i s t a s , a n a l i s t a s , n u m a superabundncia i m p r e s s i o n a n t e . E x i s t e u m a pequena burguesia leitora e consumidora de narrativas para s u a s h o r a s d e l a z e r e em g r a n d e p a r t e desttna -se a e l a a produo i n d u s t r i a l r o m a n e s c a . N a s c e n e s s a poca a p u b l i c i d a d e d i r i g i d a ao campo editorial e o novo autor c conhecido d a noite para o d i a a o o b t e r a l g u m d o s inmeros prmios institudos. F a z e m - s e gnios c o m i m e n s a frequncia m a s s u a durao n a m a i o r i a d a s v e z e s meterica. A i m p r e n s a t o r n a - s e r i v a l d a l i t e r a t u r a . E s t a " q u e r e l a d a fico" t e m e m s u a b a s e a l u t a e n t r e d u a s hostes distintas, a p r i m e i r a decidida a compreender, analisar e c o m u n i c a r a v i d a e a segunda, m a i s "bergsoniana", i n c l i n a d a captao e transmisso d e e s t a d o s d ' a l m a , impresses f u g i d i a s c , V ^ p a r t i c u l a r e s . A tenso e n t r e p acontecimento e o sentido, o v a l o r /ViVf''^^^ancdtico e o v a l o r simblico, e n c a r a d a n o f i n a l d o sculo X D C ;Vi e incio d o sculo X X c o m o g e r a d o r a d e f u n d a m e n t a l p r o b l e m a i ' > P ' ^ esttico p a r a o r o m a n e s c o , d e p e n d e n d o d e s e u q u e s t i o n a m e n t o a ! ' opo f u n d a m e n t a l d o a u t o r . E n t r e t a n t o , e s t e no u m p r o b l e m a n o v o d a fico: s e m p r e esteve presente e resolvido dentro das obras d o s grandes c r i a d o res. A g o r a , apenas, v e m t o n a para u m debate c l a r o e m c a m p o a b e r t o , m o s t r a n d o - s e os e s c r i t o r e s inmeras v e z e s e x c e l e n t e s crt i c o s d a s prprias o b r a s ' ' a o d i s c u j i r definies metodolgicas, tcn i c a s e f i l o s o f i a d a composio, c o m o o c a s o d e G i d e e H e n r y James. 146

A c r i s e d o e n r e d o o r e f l e x o d a discusso p e r m a n e n t e e n - ^ \ { r e s '.^escritores d o _ _ x 6 a l " e o s _^ertasts^. E n t r e t a n t o , " u m a ^ observao a t e n t a a d e s e n v o l v i m e n t o histrico d o gnero m o s trar q u e o r o m a n c e c o m o ocasio p a r a consideraes d e carter c o n f i d e n c i a l , s o c i a l , filosfico, e o u t r a s , s e m p r e e x i s t i u . A tenso e n t r e o rnosjrar e o signijicar constri a importm^| a m b i g u i d a d e d o r o m a n c e : ehvolvinienT"clas "fculcldes crti ^^l -dd l e i t o r pela'cri~d'iJLm m u n d o q u e o a t r a i a e seja s i m u ( t a ? ^ > , ^ a m e n t e J o n t e d e medio d o s p r o b l e m a s h u m a n o s , pi. relT- i jj -dae apresenta-s^cm^camnho p r " u ^ o mundo j f i c c i o n a ! c a r r e g a d o d e significaes. O e r r o f u n d a m e n t a l d o s n a - \ t u r a l i s t a s est n a soluo a v e n t a d a p a r a to i m p o r t a n t e p r o b l e m a : i a o s e d e f i n i r e m p o r u m r o m a n c e d e tese, i n t r o d u z i r a m a s " i d e i a s " \ n a fico m a s no s e a p e r c e b e r a m q u e construam u m a t r a m a p a r a \ d a r solues e no p a r a problematiz-la. O b s e r v e - s e q u e o m e l h o r d e Z o l a o q u e foge a o s dogmas " e x p e r i m e n t a i s " . O s i m i t a d o r e s medocres a c a b a r a m p o r r e p e t i r a frmula d a s n e u r o s e s , h i s t e r i a s , c a s o s patolgicos e anlises a m b i e n t a i s m o v i d o s p o r u m p e s s i m i s m o n e g a t i v i s t a e s e m sada. e s t a tenso f u n d a m e n t a l e n t r e o mostrar_ e o significar -que constri a o b r a d e L i m a B a r r e t o , assegrffdo-Ihe posio e s p e c i a l e n t r e o s a u t o r e s d o comeo d o sculo. \ tradio sociolgica da literatura \ L i g a d o s tradio e c u l t u r a f r a n c e s a , o s i n t e l e c t u a i s b r a s i l e i r o s a s s i s t i a m c o m i n t e r e s s e o d e s e n r o l a r d a l o n g a discusso s o b r e o r o m a n e s c o . T o m a v a - s e c o n h e c i m e n t o atravs d e peridic o s ento m u i t o e m v o g a e d e g r a n d e circulao: Nouvelle Rvue Franoise, Fgaro, Rvue Blanche, Rvue Bleue, Rvue Wagnrienne, Mercure de France, Journal des Dbats, Rvue des Deux Mondes e n t r e o u t r a s e s i t u a v a m - s e p a r t i d a r i a m e n t e c o n t r a o u a f a v o r d a s teses esboadas. A s discuses s o b r e o p r o c e s s o n a r r a t i v o no c h e g a v a m a q u i l e v a n t a n d o a s oposies v e e m e n t e s r e c e b i d a s d o o u t r o l a d o d o m u n d o : a i n d a m u i t o devamos a o N a t u r a l i s m o q u e p o r a q u i p a s mou d e i x a n d o s e q u e l a s . O s m e s t r e s franceses d a ocasio e r a m i m i t a d o s c o m xito momentneo e d e salo, s e n d o o P a r n a s i a n i s m o a c h a v e d o s u c e s s o . O a d v e n t o d a p r i m e i r a gerao s i m I j o l i s t a t r o u x e hm\a_ p r o b l e m a s f u n d a m e n t a i s c o m o a distino e n t r e p r o s a e p o e s i a , a v a l i d a d e d o smbolo, a a l q u i m i a v e r b a l , e n t r e o u t r o s , m a s f o i u m t a n t o e s m a g a d a p e l a presena d o P a r 147

n a s o r e i n a n t e . T c n t a v a i i i - s c anlises B o u r g e t , o e x o t i . s m o d c L o t i , o i n i p r c s s i o u i s m o irnico d e A n a t o l e F r a n c e ; a l e m d i s s o , s e u s s u b p r o d u t o s t i n h a m a q u i e n o r m e aceitao, c o n s u m i d o s e m grande escala. L i m a B a r r e t o , n e s s a e n c r u z i l h a d a d e v a l o r e s , deine-sc p e l o ' c a m i n h o d o c o m p r o m i s s o c o m u m a concepo artstica de^arler 'sociolgico, e r a q u e a a r t e concebtd~cii~frn d e a p r o x i m a r b solidarizar o s homens n a busca d a felicidade c o m u m . Para c i e , o " d e s t i n o d a l i t e r a t u r a c t o r n a r sensvel, assimilvel, v u l g a r , esse g r a n d e i d e a l d c p o u c o s a t o d o s , p a r a q u e e l a c u m p r a a i n d a u m a v e z a misso q u a s e d i v i n a " ^ " . D e v e L i m a B a r r e t o e s p e c i f i c a m e n t e a a l g u n s i n t e l e c t u a i s essa concepo esttica: T a i n e , Brunetjre, Tolsti e^ s o b r e t u d o , G u y a u d e L'Art du point dc vuc sociologiquc, j^wro d e m u i t o s u c e s s o ias c o r r e n t e s socolgico^ifrisdo f i m d o sculo, a q u e m c i t a c m inmeros t e x t o s .

,/ /

atravs d e e n r e d o s e p e r s o n a g e n s c a r r e a d o r e s d a problemtica d a poca. T e n t a n d o e x p r e s s a r a B e l e z a "pr " m e i o d o s eleninS"" .artsticos e literrios, d o carter e s s e n c i a l d e u m a ideia m a i s c o m spletamente d o q u e e l a se acha expressa n o s fatos r e a i s " \p. 5 9 ) , m a i s u m a v e z a c o m p a n h a T a i n e , p a r a q u e m o v e r d a d e i r o 1 a r t i s t a p o s s u i esse d o m d e sntese d o carter essencial d o s o b j e - / t o s : " o s o u t r o s h o m e n s vem a p e n a s p a r t e s , e l e a p r e e n d e o c o n - | j u n t o e o esprito"^. '' A o b r a d e a r t e n a concepo d o r o m a n c i s t a b r a s i l e i r o j a m a i s estar l i g a d a especulao a b s t r a t a , m a s r e p o u s a s o b r e u m "pensamento de interesse h u m a n o " q u e desenvolve apoiando-se n o s traos d o m i n a n t e s . E e x p l i c i t a :
Sendo assim, a importncia da obra literria que se quer bela sem desprezar os atributos externos de perfeio dc forma,, de estilo, de correo gramatical, de ritmo vocabular, de jogo e equilbrio das partes em vista de ura fim, de obter unidade na variedade; uma tal importncia, dizia eu, deve residir na exteriorizao de um certo e determinado pensamento de interesse humano, que fale do problema angustioso do nosso destino em face do Infinito e do Mistrio que nos cerca, e aluda s questes de nos-sa conduta na , vida ( / . L . , p. 59).

sobretudo n o s artigos sobre a literatura publicados e m r e v i s t a s e j o r n a i s d a poca, a t u a l m e n t e r e u n i d o s n o v o l u m e / m - _ \ dc leitura, q u e s e e n c o n t r a a m a i s i m p o r t a n t e d o c u m c n \o literrio d e L i m a B a r r e t o , p o n t o d e \, p a r t i d a p a r a compreenso d a s caractersticas d e s u a o b r a . O s 4 a u t o r e s a c i m a c i t a d o s t e m e r a c o m u m u m p o n t o d e v i s t a s o c i a l I a r e s p e i t o d a o r i g e m e funo d a a r t e q u e s e c o a d u n a c o m o e s l ^ r i t o h u m a n i z a d o r e s o c i a l i z a n t e d o r o m a n c i s t a . s t e o r i a s d e T a i n e p e r t c n i c c m a l g u n s princpios'"bsicos c o n s t a n t e m e n t e u t i l i z a d o s p o r L i m a B a r r e t o c o m o argumentao: " A o b r a d e a r t e t e m . p o r f i m d i z e c o q u e , , o s s i m p l e s f a t o s no d i z e n i " , a f r a s e d o terico francs c i t a d a c o m g r a n d e freqiincia-^. / A s s i m , n e s t e p e n s a m e n t o pragmtico, a f i r m a q u e o " f e n o - > m e n o artstico c u m fenmeno s o c i a l e o d a A r t e s o c i a l p a r a ; L/no d i z e r sociolgico" {I.L., p . 5 6 ) . S e n t e - s e j t ntida presena ; I j a i n i a n a . n a preocupao d e e s t u d a r a a r t e atravs do. r e l a c i o n a - 1\o c o m a civilizao q u e a g e r o u ^ r e v e l a n d o a a l m a e a v i d a j '\^o a r t i s t a e d e sua,poca. S e g u i n d o essa orientao esttica. L i m a B a r r e t o d e f e n d e c o m . a r d o r a presena d a s o c i e d a d e c o m o e l e m e n t o g e r a d o r e d e t e r m i n a n t e d a prpria organizao artstica; e m consequncia, t a m bm p a r a o crtico, seus critrios d e v a l o r a b r i g a m e l e m e n t o s i n \s d a ambincia s o c i a l . P a r a c o m p r e e n d e r u m a o b r a d c a r t e , ^ e g u e d e p e r t o as recomendaes d e T a i n e n a Philosophie de Vart, q u e p r e c o n i z a " r e p r e s e n t a r c o j n exatido o e s t a d o g e r a l d o esprito e d o s c o s t u m e s d o t e m p o a q u e p e r t e n c e " ^ . E a V t e n v ; peratura m q r a i l ' 1 d o Brasil q u e L u n a B a r r e t o pretende r e v e l a r m

A presena h u m a n a a concentrao mxima desses p r o b l e m a s , e o c o n h e c i m e n t o d o h o m e m e m s u a s c o m p l e x a s relaes, n o d i a ajia d o s e u t r a b a l h o e esforo^ d e v e s e r a m e t a d o a r t i s t a . G u y a u ratifica e amplia para o campo d a psicologia e m o r a l a s posies sociolgicas d e T a i n e . e l e a g r a n d e l e i t u r a d e L i m a B a r r e t o , i n d i c a d a p a r a o s p r i n c i p i a n t e s d a l i t e r a t u r a , c o m o .se p o d e v e r e m c a r t a endereada a J a i m e A d o u r d a Cmara"^. A arte do ponto de vista sociolgico m a r c o u a confirmao d a organizao f o r m a l d a esttica sociolgica d o incio d o sculo X X . Ser p a r a e l e e p a r a s e u discpulo L i m a B a r r e t o a solidariedade a p a l a v r a c h a v e p a r a a a r t e : a s sensaes e s e n t i m e n t o s so, d e m o d o g e r a l , e l e m e n t o s d i v i s o r e s d a s opinies h u m a n a s . E n t r e t a n t o , h u m m e i o d e "socializ-los", d e faz-los idnticos d e indivduo p a r a ndivduo e este c a m i n h o a a r t e . Dir G u y a u :
A emoo artstica , pois, em definitivo, a emoo social que^ nos faz sentir uma vida anloga nossa e aproximada nos.sa pelo artista: ao prazer direto das sensaes agradveis (sensao de ritmo, > de sons ou de harmonia de cores), se une todo o prazer que obtemos do estmulo simptico de nossa vida na sociedade dos serei imaginrios evocados pelo artista

149

li

^ Idntica a posio d e L i m a B a r r e t o , p o i s " a a r t e , t e n d o b j p o d e r d c t r a n s m i t i r sentimentos c ideias, s o b a f o r m a d e sentim e n t o s , t r a b a l l i a p e l a unio d a espcie; a s s i m t r a b a l h a n d o , c o n c o r r e , p o r t a n t o , p a r a o s e u acrscimo d e inteligncia e d e f e l i c i \" ( / X . , p . 66)2. A situao d o a r t i s t a n a s o c i e d a d e s e g u n d o G u y a u estar i n tmamcnte r e l a c i o n a d a c o m a n a t u r e z a d o fenmeno artstico. [ Significa ela " u m a f o r m a extraordinariamente intensa d a simpatia \ d a s o c i a b i l i d a d e , q u e s p o d e s a t i s f a z e r - s e c r i a n d o u m m u n d o l n o v o , e u m m u n d o d c seres v i v o s " . P o r s u a e s p e c i a l captao . / " i a realidade, m o d i f i c a costumes c ideias, c u m " c r i a d o r d e m e i o s ; j i o v o s o u u m modificador dos meios antigos"". A esttica d c G u y a u , e l a b o r a d a c o m o a d e T a i n e a p a r t i r d o s e m p i r i s t a s i n g l e s e s , m a s e n c o n t r a n d o u m a soluo n o v i t a l i s m o q u e l h e p r e c o n i z a no s o m e n t e a conservao m a s tambm expanso e a m o r , atraa sobremaieira o a r t i s t a L i m a B a r r e t o . A o s e n t i r a estagnao i d a a r t e q u e o r o d e a v a , a s f o r i ^ a s i m i t a d a s exausto, a fabricao d e g e n i a l i d a d e s metericas, a s coteries d i n d o n o r m a s , v o l t a - s e a g r e s s i v a m e n t e p a r a u m a reformulao d a l a l no c o n s e g u e s e f u r t a r . o i c o T i o c l a s t a d e s t e comeo d e c u l o X X , q u e a o q u e i m a r dolos a t e a v a f o g o s v e s t e s , n u m a pcie d e p r o t e s t o irrevogvel. Lana-se c o n t r a o s " b o n z o s ' d a literatura, dentre o s quais Q ) e l h q N e t o a v u l t a para e l e c o m o o p a r a d i g m a d a g r a m a t i c a U d ; | d e , ' d a m p u i p s i d a d e d o e s t i l o , d a l i ff^tiira "eiaHi' social,-botaf E m Impresses de leitura dir, e m desabifo i n c o n t i d o :
\o poiso compreender que a literatura consista no culto ao dicionrio; no posso compreender que ela se resuma em elucidaes mais ou menos felizes dos estados d'alma das meninas de Botafogo ou de Petrpolb; no posso compreender que, quando no for esta ltima coisa, sejam narraes dc coisas dc sertanejos; no^possc . compreender que ela no seja uma,_Iitcratura .de ao sobre as ideias c o s f u m e j ; M~'poss~corapreend^ que cia me exclua dos seus personagens nobres ou no, e s trate dc Coelho Neto; no posso compreender que seja caminho para" se rrnjar"cmpregos rendosos, ou lugares na representao nacional: no posso compreender que cia se desfaa cm ternuras por Mme Y que brigou com o amante, e condene a criada que furtou uns alfinetes ~ so, pois, todas cssai razes e motivos, que me levam a temer que a ditadura_,de.._qelh' Neto me seja particularmente nociva ( J . L . , p. 261).

""Romance e tipo O r o m a n c e f o i p r e f e r e n t e m e n t e o gnero e s c o l h i d o p o r L i m a B a r r e t o p a r a c o n f i g u r a r a s o c i e d a d e . P a r a G u y a u , c o m o pat^s;;! B a i z a c e Z o l a , u m a "epopeia s o c i a l " . O r o m a n c e " c o n t a ^ \ \ \ a n a l i s a a s aes e m s u a s relaes c o m o carter q u e as p r o d u z i u jj >' t> c o m o meio social o u n a t u r a l e m q u e s e m a n i f e s t a m " e p o r i s s o M\ m e s m o " u m a exposio s i m p l i f i c a d a e s u r p r e e n d e n t e d a s l e i s ) 1 sociolgicas"-^. ! esse i n t e r - r e l a c i o n a m e n t o s o c i a l e psicolgico m e t a p n ^ ^ mordal p a r a o mtodo d e composio e m L i m a B a r r e t o ; _ o ^ m u ^ n d O | f i c c i o n a l t o r n a - s e o intermedirio d e i d e i a s s o b r e o s d e s a j u s t e s I "sociais e o m u n d o psquico d a construo d o s p e r s o n a g e n s a c h a - s e !j s u b o r d i n a d o s c a u s a s e e f e i t o s p r e s e n t e s n a h i s t o r i c i d a d e g e r a - I d o r a . So o s seres v i v o s d o r o m a n c e o s p o r t a d o r e s d a " s i m p a t i a " J necessria atrao d o pblico l e i t o r . M a s , s o b q u e condies u m p e r s o n a g e m simptico e p o s s u i c e r t a r e p r e s e n t a t i v i d a d e n o s e i o d a q u e l e e n u n c i a d o r o m a n e s c o ? _^m_Guyau,e,.com..ele,Lima_. B a r r e t o , "pJiera^em l i t e r a t u r a ^ ^^ a ^ s o c i a l " ; m e s m o atacan"~ s o c i e d a d e o u a p e n a s d e s c r e v e n d o - a ^ "~e~atravcs d e s e u s e l e m e n t o s d e c o n t a t o c o m e l a q u e s e t o r n a m a i s i n t e r e s s a n t e . O tipo ento a p e r s o n a l i d a d e i n d i v i d u a l e m q u e se r e c o n h e c e a c o n t i n u i d a d e d o h u m a n o : " o q u e s o m e n t e foss~ i n d i v i d u a l o u no e x p r e s s a s s e n a d a tpico no p o d e r i a p r o d u z i r m i n t e r e s s e d u r a d o u r o " , p r e c e i t u a G u y a u . E a c e n t u a : "No b a s t a p i n t a r u m indivduo, necessrio p i n t a r u m a individttalidade, n u m a r e a l i d a d e r e l e v a n t e ; i s t o , a concentrao e m u m ser d o s traos d o m i n a n t e s d e u m a poca, d e u m pas, e n f i m , d e todo u m grupo d e outros seres^". A o c o m e n t a r a construo d e p e r s o n a g e n s e m u m r o m a n c e cef, c o m o Recordaes do escrivo Isaas Caminha, a f i r m a o a u t o r b e m dentro desta genealogia d e pensamento:
A fora dos romances dessa natureza reside em que relaes do personagem com o modelo no devem ser encontradas no nome, mas na descrio do tipo, feita pelo romancista de um s golpe, numa frase { I . L . . p. 202).

' '

A reduo a o tpico a s s u m e , p o i s , u m carter c o n s e q u e n t e c o m s e u s p r e s s u p o s t o s estticos. Atravs d e s s a limitao d e l i n h a s e c o n t o r n o s p a r a apresent-los visveis e identificveis b u s c a eficcia m a i o r n o r e c o n h e c i m e n t o q u e o l e i t o r ter d a s f i g u r a s . O m u n d o d c s e u s p e r s o n a g e n s acha-.se d i s p o s t o e m funo d a imaginao d a f o r m a f e c h a d a q u e o d o m i n a . A viso d e 151

150

m u n d o s u b o r d i n a - s c conscincia d o f u n c i o n a m e n t o d e u m s i s v m a s o c i a l r e s t r i t o q u e e l e t e n t a a p r e e n d e r n a expresso d c seusm e c a n i s m o s d c f u n c i o n a m e n t o e tanspor p a r a o p l a n o artstico. P r o c u r a e s g o t a r as p o s s i b i l i d a d e s d e s e c c i o n a m e n t o s , r e g r a s d I admisso, d e t r o c a , d e substncia q u e o c o r r e m n o m u n d o v i v e n ( c i a d o c c u j o s l i m i t e s , e m s u a anlise, d e f i n e m a s divises d a s o l c i c d a d e . O p r i m a d o d a f o r m a d e f i n e a s classes, r e f l e t i n d o - l b c s causas e sintomas d e inter-rclacionamcnto e insinua, o r a v e l a d a , o r a c l a r a m e n t e , a s notaes polticas d o a u t o r . A i r o n i a f e r i n a e a stira s i t u a c i o n a l vo e x i b i r situaes o u sries d e s i ^-tues eiTi movimentao c o n t r o l a d a p e l a i d e o l o g i a d o a u t o r , q u e as f a z c o l i d i r n u m p a r a l e l i s m o e n t r e dois sistemas d e fatos o u i d e i a s , d e n t r o d a d i c o t o m i a tica d i r i g i d a p o r s e u pensament. Scio-CrticO. ' ' . ,;. e C o m o j a f i r m a m o s a n t e r i o r m e n t e , no a v i v a c i d a d e ^ p i c trica d o s rainais personae q u e s e t o m a notvel, m a s s u a r c p r c s c n t a t i v i d a d c s o c i a l , a ligao c o m o r e s t o d a h u m a n i d a d e d o s g r u p o s c i r c u n d a n t e s . Ir, a s s i m , e m b u s c a d e c a r a c t e r e s e i n c i dentes q u e m e l h o r i l u m i n e m o t e m a proposto, libertando-se d o s a c o n t e c i m e n t o s e p e r s o n a g e n s i n t e r e s s a n t e s p o r eles m e s m o s . L i m i t o u - s e n a v a r i e d a d e p a r a p e r s i s t i r n a consistncia e i n t e l i g i b i \c d a m e n s a g e m literria.

de vivificar... E u me amo muito; pelo amor que me tenho, com certeza amarei os outros (pp. 125-6).

_ A _ s i n c e n d a d e ^ l o ^ a u t o r est d i r e t a m e n t e l i g a d a a o g r w s u j jposla4iJfilila!d^ snT q u a l obr~de rt~s"fstan^ s u a v e r d a d e i r a misso. E l a d e v e s e r


o trao de unio, em fora dc ligao entre os honicns, sendo capaz, portanto, dc concorrer para o estabelecimento dc uma harmonia entre eles, orient.ida para um ideal imenso em que se soldem as almas, aparentemente mais diferentes, reveladas porm, por ela, como semelhantes no sofrimento da imensa dor de serem humanos i l . L . . p. 62).

Utm subjetividade engajada O u t r o c o m p o n e n t e esttico a s s u m e importncia n o p e n s a m e n t o crtico d e L i m a B a r r e t o , o b s e r v a d o p o r t o d o s seus a u t p r e s p r e f e r i d o s e, s o b r e t u d o , p o r Tolsti, e m O que a arte?, a q u e m , ^ i t a n a conferncia " O D e s t i n o d a l i t e r a t u r a " ( / . L . , p . 5 7 ) . T r a \e d a sinceridade d o a r t i s t a n a composio d e seus t r a b a l h o s , \a fora c o m q u e o e s c r i t o r s e n t e a emoo t r a n s m i t i d a . E s t a T l r t c e r i d a d e f u n d a m e n t a l tornar a o b r a m a i s prxima d o l e i t o r , a t i n g i n d o - o n o mago d e s u a n a t u r e z a , p o i s f o i tambm g e r a d a n a s p r o f u n d a s vivncias d o a u t o r . A f i r m a L i m a B a r r e t o : " A a r t e e l i t e r a t u r a so c o u s a s srias, p e t a s q u a i s p o d e m o s e n l o u q u e c e r no h dvida; m a s , e m p r i m e i r o l u g a r , p r e c i s a m o s f a z c - l a c o m t o d o o a r d o r e s i n c c r i d a d e l ' (.L., p . 2 2 1 ) . E r e a f i r m a n o s e u Dirio ntimo, m a i s i n c i s i v a m e n t e :
Sempre a!ici...3..iyDadiiia-par.a-.a..553ra.. superior a mais cega c mais absoluta sinceridade. O jato interior que a determina irrc^lsfiTO^^r-^^5ffde^^lc~'cmOT que transmite palavra mort

A militncia literria d e L i m a B a r r e t o ( e l e m e s m o e s c o l h e u o t e r m o d e f i n i d o r d e s u a posio esttica i n d o busc-lo e m Ea d e Queirs) est i n t i m a m e n t e l i g a d a a o princpio d i r e t o r d a s o l i d a r i e d a d e e s e r e f e r e s e m p r e a o b r a s q u e " s e no v i s a m p r o p a g a n d a d e u m c r e d o s o c i a l , tm p o r m i r a u m e s c o p o sociolgico". Da, u m a p r o f u n d a ^^eceggo^ d i a j i t e d o a u t f l i : .d.ile.tan.tc o u . a. .ate pelaart, e m q u e " p a s s a m espercbds a s " a b s o r v e n t e s p r e o cupas contemporneas q u e l h e e s t a v a m prximas". j \ pis^ tic_o,_emitem2latiy^ d e idijas,. u m b a t e d M ' / j d o j y u w o ! ' (!.L.. pp. 7 1 , 7 7 ) . * L i m a B a r r e t o , a i n d a q u e a p r e s e n t a n d o u m esboo m o r a l i z a n t e d e p e n s a m e n t o scio-crtico, ficar n a l i t e r a t u r a b r a s i l e i r a ^ c o m o o g r a n d e e l o p a r a a compreenso d o a u t o r ^ i j j o ^^l^nMfegLdor .^iigjira_raundft,_dileia^ s i t u a d o e n t r e , as pjesss d a stuao lstric"que vWe,^^ l^^^S^^^Bnam^sxXfcom escritor, X s s u m e a coiscincia crtica d a posio d e intelecfuaT,'eh&am-Ly n h a n d o a s s i m s u a f o r m a p a r a u m e n g a j a m e n t o inapelvel, a o a s s u m i r o u r e c u s a r a e s c r i t u r a d e s e u p a s s a d o . C o m o explicitar m a i s t a r d e J e a n - P a u l S a r t r e e m Qu'es-ce que la littiaturel, " e s crever simultaneamente desvendar o m u n d o e o apresentar c o m o u m a tarefa generosidade d o leitor"^^ N a e s c o l h a e n t r e o s possveis e n g a j a m e n t o s p a r a s u a a r t e e n c a m i n h o u - s e n a direo d a l i t e r a t u r a c o m o u m v a l o r a s s e r t i v o , e m q u e a tenso sujeito/histria f a z d a o b r a literria u m i n s t r u m e n t o n o c a m p o d e l u t a d a o p a c i d a d e histrica s u b j e t i v a . Tnvs^; te-sc nesse i n s t a n t e d e u m a r e s p o n s a b i l i d a d e tica f r e n t e s i g n i ficao q u e i n j e t a e m seus l i v r o s , o r a d i s p e r s a e s u s p e n s a , o r a c r i s t a l i z a d a n u m s e n t i d o p r e c i s o e inequvoco. I s t o q u e r d i z e r ^ q u e n o m o m e n t o e m q u e a s s u m e n i t i d a m e n t e a d e f e s a d e idias"] socializantes, conceitos positivistas o u maximalistas, o u m e s m o / temas recorrentes frutos d e idiossincrasias p e s s o a i s , ^ ^ i r m ^ j u m / 153

152

. ^ s e n t j ^ ^ c ^ i e g a m e s t n o a j a t u r i - I j i i a t e i r a m e a t e . ji.o nvel d o d i s ^ I c u r s o . Torn-se a' o 6 r a n e s t e m o m e n t o u m r o m a n c e d a r e s p o s t a e no d a p e r g u n t a , d o s s i g n i f i c a d o s c no d o s s i g n i f i c a n t e s , a f a s 1 t a n d o o l e i t o r d e u m m u n d o d e o b j e t o s c i f r a d o s e m b u s c a d e um , ^ i g n i f i c a d o r , o f e r e c e n d o - l h e m e n s a g e m reconhecvel. I s t o deve -sc s o b r e t u d o a s u a esttica sociolgica e pragmtica, b u s c a n d o a transfoiniao d o m u n d o . O s i s t e m a i n t e l e c t u a l d e s i g n i f i c a n t e s d e q u e dispe ressente-se desse equilbrio instvel e n t r e o r o m a n c e d o s i g n i f i c a d o e o d o s i g n i f i c a n t e c m q u e s v e z e s o s c i l a : o r a p r e e n c h e s u a v e r d a d e i r a funo c o m o l i t e r a t u r a , e x c i t a n d o a b u s c a e a resposta, o r a d e s l i z a p a r a . j a .ristajizao d e u m c e r t o s e n t i d o , c a r r e g a d o d e s i g n j f i c a d o s cumuht.i .xps e , at mesin^^^IT n a m e r i H " sltrados. Xfst-se *ntao d a a m b i g u i d a d e f u n d a m e n t a l 'caracterstica" d a triguagem d a l i t e r a t u r a , nica a b e r t u r a possM d e u m logos p a r a u m a praxis. N a hidagao d e v a l o r e s estticos a p t o s a s u p o r t a r o m u n d o d e p a l a v r a s q u e d o m i n a c o m seus a n s e i o s s o l i d a r i z a n t e s , s o b r e s s a i a f i g u r a d e D o s t o i e v s k i , a q u e m c i t a c o n s t a n t e m e n t e c m Impresses de leitura, n a correspondncia p e s s o a l o u atravs d c s e u s prprios p e r s o n a g e n s : Isaas C a m i n h a t e m e m s u a b i b l i o t e c a e r e c o m e n d a a l e i t u r a d e Crime e castigo. R a s k o l n i k o f f , p e r s o n a g e m p r i n c i p a l deste m e s m o romance, q u e v a i buscar c o m o e x e m plificao p a r a a conferncia " D e s t i n o d a l i t e r a t u r a " ? * . No c c m e s p e c i a l a e s t r u t u r a polifnica d e D o s t o i e v s k i q u e f o i m p r e s s i o n a , m a s d u a s i n v a r i a n t e s temticas: a questo d o s o \ r i m e n t o , decorrncia d a i m p o s s i b i l i d a d e d e comunicao c o m u m m u n d o hostil e a potencia h u m a n a d o h o m e m d e ideia, autoc o n s c i e n t e e, s o b r e t u d o , p a r a e l e , L i m a B a r r e t o , crtico d a s i n s t i ^ ^ ^tuies e p r e . c a n c e i t o s . , s o d a i s . B a k u n i n e , contemporneo d e D o s t o i e v s k i , e s c r e v e r a c e r t a v e z q u e o " s o f r i m e n t o c condio e s s e n c i a l p a r a a f e l i c i d a d e p o r q u e s o m e n t e o s o f r i m e n t o n o s c o n d u z conscincia"^*. E s t a f r a s e c n c o n t r a - s e m a i s t a r d e n o s Carnets d o l i v r o Dmons, d e D o s t o i e v s k i . O c a m i n h o d a conscincia atravs d a d o r , p a r a a depurao d e u m a ideia, para o desdobramento das potencialidades d o ser e o j l h a m e n t o que* t a l a t i t u d e p r o v o c a n a f i x i d e z d o c o t i d i a n o s o c i a l a g r a n d e questo d o m u n d o a b s o r v i d a p o r L i m a B a r r e t o nessas^ l e i t u r a s c o n s t a n t e s . Dir m e s m o q u e " a i r o n i a v e m d a d o r " ( 7 . L . , p . 2 7 1 ) . P e r c e b e c o m c l a r e z a q u e a to d e c a n t a d a proporo e h a r m o n i a d a s p a r t e s , concepo d o s " h e l e n i z a n t e s d c ltima h o r a " , p o r s i s no b a s t a p a r a a construo d e u m v e r d a d e i r o u n i v e r s o romanesco e m q u e o poder d e u m a escritura redescubra signific a d o s h u m a n o s e restabelea a aliana p e r d i d a e n t r e o s h o m e n s . 154

A concepo d o p r o t a g o n i s t a c o m o u m h o m e m o b c e c a d o p o r u m a ideia, cerne p r o f u n d o d e s u a personalidade. L i m a B a r r e t o > tambm v a i encontr-la e m D o s t o i e v s k i . E m H e g e l j i d e n t i f i c a r a u m a concepo d e A r t e c o m o " a i d e i a q u e se p r o c u r a , q u e s e a c h a e q u e se v a i alm d e l a " , q u e l h e p a r t i c u l a r m e n t e s i g n i f i c a t i v a . E n t r e t a n t o , a i n d a a f i r m a , " e s t a p u r a i d e i a s c o m o i d e i a t e m f r a c o p o d e r s o b r e a n o s s a c o n d u t a . . . B p r e c i s o q u e esse a r g u m e n t o s e t r a n s f o r m e e m s e n t i m e n t o " ( / . L . , p" 6 1 ) . U m exame n a lista d a biblioteca organizada e m vida pelo prprio L i m a B a r r e t o , e m 1 9 1 7 , e t r a n s c r i t a n o e s t u d o s o b r e o a u t o r d e F r a n c i s c o d e A s s i s B a r b o s a , A vida de Lima Barreto, e s c l a r e c e a l g u m a s d a s s u a s preferncias literrias e p r o c e s s o s d e construo f i c c i o n a l . -~A V-se a l i o v o l u m e d e Don Quixote c o m o q u a l o s e u P o licarpo Q u a r e s m a t e m tantas afinidades: o m e s m o t i p o d e i n d i vduo s o n h a d o r , m e d i a t i z a n d o a r e a l i d a d e d o s l i v r o s , p e r s e g u i d o por u m a ideia e e m desacordo c o m o m u n d o circundante. A i n d a d e n t r o d e s t a m e s m a concepo, o u t r o l i v r o a s s u m e importncia e m s u a formao, c i t a d o e m d i v e r s o s m o m e n t o s d a crtica: t r a t a - s c d c Le bovarysme, d e J u l e s d e G a u l t i e r , m u i t o d i v u l g a d o n o f i n a l d o sculo, e s t u d o s o b r e J ^ o _ p o d g r d c t i ^ m J h o m e n i . . ^ . ^ ^ u m o u t r o ' ^ d e p e r s e g u i r u m a i m a g e m d i v e r s a d e s i mesm^ t e o r i a i l u s t r a d a p e l o aitcJr "cbrW"~a o b r a - de" F f e n b e r t r ~ P e l a c r o n o l o g i a , o a r t i g o i n s e r i d o a t u a l m e n t e e m Bagatelas e intitulado "Casos de bovarismo", datado de 1904, mostra q u e o l i v r o d e G a u l t i e r o i m p r e s s i o n o u b a s t a n t e e m a r c o u o incio d e s u a formao i n t e l e c t u a l . M a i s t a r d e , n o Dirio ntimo, e m n o t a o d c 2 8 d e j a n e i r o d e 1 9 0 5 , r e g i s t r a a impresso d e l e i t u r a a i n d a provocada pelo livro, observando: "Precisar o papel d o b o v a rismo c o m o c a u s a e m e i o e s s e n c i a l d a evoluo n a h u m a n i d a d e " , s e g u i d o d e e s q u e m a r e l a t i v o a o "ngulo bovrico", i s t o , o a f a s t a m e n t o e n t r e o indivduo r e a l c o imaginrio. E s t a t e o r i a d e G a u l t i e r m u i t o c o n t r i b u i u p a r a a configurao d o e s q u e m a satrico d e seus p e r s o n a g e n s , a s s i m c o m o d a c o n v e r gncia d e s u a stira p a r a u m a discusso e m i n e n t e m e n t e s u b j e t i v a n a conscincia d e alienao q u e e x p e r i m e n t a v a e n q u a n t o i n t e l e c t u a l . A lio d e s i m p l i c i d a d e n a r r a t i v a l h e f o r n e c i d a sobretuB' p o r T u r g u e n e f f . A s cenas russas documentais, a simplicidade o r a c o r d i a l o r a irnica d a s situaes, o d e s p o j a m e n t o d a s i n t a x e n a r r a t i v a , m a i s d i r e t a , d e construo m e n o s c o m p l e x a , i n d u b i t a v e l m e n t e i m p r e s s i o n a r a m - n o . E r e c o m e n d a v a a o ento i n i c i a n t e e s - x c r i t o r J a i m e A d o u r d a Cmara: " L e i a s e m p r e o s r u s s o s : D o s t o i e v s k i , Tolsti, T u r g u e n e f f , u m p o u c o d e G o r k i . . . " ^ * . O d e s 155

p o j a m e n t o f i c c i o n a l q u e t a n t o o i n t e r e s s a no s i g n i f i c a q u a l q u e r ^ d e s l e i x o n o s a s p e c t o s tcnicos o u d e l i n g u a g e m j _ , a _ l a r e z a _ n a _ j comunicao v i s a n d o i m e d i a t a compreenso d a mensaftgQL_Djo, ^^^^"^ejnnf^ tmbein fe a T l ^ e s B ^ J ^ J ^ ^ O que a , ^artei, p a r a qufem alngugm ser compreendida p o r t o d o s c a t i n g i r t o d o s s e m distino. E s t e questionamento sucessivo d o E u cora o M u n d o , entre a / ao ideada m a s f e c h a d a e m s i m e s m a , n a impotncia d c s u a ( p o s s i b i l i d a d e , acha-se p r e s e n t e s o b r e t u d o n o s p e r s o n a g e n s a n t i ^i^hericos Isaas C a m i n h a , P o l i c a r p o Q u a r e s m a , G o n z a g a d e S, fnbora o u t r a s f i g u r a s e n c e r r e m d e m a n e i r a m e n o s i n t e n s a e s t a isotopi,. C o m p r i m i d o s n o e x t r e m o l i m i t e d o espao q u e o s e n c l a u s u r a , mvgMlJiiJig^ <ia..i.u^ nXuJ_cotwegue4-Jvat-4uJcnji2;_^ a ao d e s e j a d a c m e n o s p r o j e t o q u e r e t a r d o , m e s m o q u a n d o s e t r a t a d a p r a x i s b u s c a d a p o r P o l i c a r p o Q u a r e s m a . Ao a l i e n a d a p e l a l o u c u r a , c p o r isso m e s m o i n t r a n s i t i v a : o crculo fccha-se a cada n o v a investida. O s o f r i m e n t o d a segregao e o p e n s a m e n t o crtico l e v a m - n o s c r i s e d o s e r p r o j e t a d a n o f a z e r , n a i m p o s s i b i l i d a d e de mudana e e s b a r r a m c o m o s l i m i t e s e l e i s i n t e r n a s d o espao d e q u e p r e ^ t e n d i a r a s e l i b e r t a r . Isaas, contnuo d e j o r n a l , r e d u z - s e a u m s e r v e g e t a t i v o , a m e d r o n t a d o , m a s no i n c o n s c i e n t e . O s p r o j e t o s i n i c i a i s anularam-se e
no niei daquele fervilhar de ambies pequeninas, de intrigas, de hipocrisia, de ignorncia c filucia,_todas as cousas majestosas, todas as grandes cousas que eu amara, vinham ficando diminudas c desmoralizadas (i? E . l . C , p. 262).

A perda gradativa das possibilidades d o fazer marca o c o m b a t e c o m o m u n d o n a posio l i m i t e e m q u e v i v e m . A p a r t i r d e s t e c o n f l i t o d a conscincia crtica L i m a B a r r e t o v i s l u m b r a o espetculo d a pseudo-representao s o c i a l t r a d u z i d a n o parecer,., f r u t o d a adequao, d o c o m p r o m i s s o , d o hbito; a "m-f" d a acomodao q u e e v i t a o s o f r i m e n t o e t r a z a v a n t a g e m d a aceitao grupai. ^ A estratificao satrica da geografia barretiana C e r t a s e s c o l h a s n a r r a t i v a s d e L i m a B a r r e t o so d e importnc i a n a compreenso d a contnua interiorizao s u b j e t i v a e tendnc i a destinao dialgica d o d i s c u r s o f i c c i o n a l b r a s i l e i r o . S e pTX u m l a d o a concepo pragmtica, m i l i t a n t e , sociolgica d o r o - \ m a n c e endeream-no i r o n i a f e r i n a , stira e pardia, u m a j sensibilizao o b s e s s i v a f r e n t e a o s s e g r e g a d o s s o c i a i s , s e r e s p a r a - i l i s a d o s e m s u a ao e i d e i a , d i v e r g e n t e s , l e v a - o a o m e r g u l h o s u b j e t i v o nesses " h o m e n s subterrneos" q u e to b e m i l u s t r a a o b r ^ | de D o s t o i e v s k i . O r i s o grotesco .Q..a_amaj:gura_dQrida.^^ j p i . .g.ue s^JLocamjTa_ o b r a deJJma,^^reto,^sern^mr logismo_^ourgeJ, to e m m o d a n a poca. A q u e l e s p e r s o n a g e n s ndrnos d a l i t e r a t u r a "fsTTtr^o^sq^^ Mrio d e A n d r a d e c h a m o u , e m 1 9 4 1 , d e " f r a c a s s a d o s " , tm s u a a n c e s t r a l i d a d e n o c o t i d i a n o a m a r g o e s e m h o r i z o n t e s d o s seres d e g r a d a d o s b a r r c t i a nos**. O p e r s o n a g e m f r a c a s s a d o u m a e s t r a n h a conjuno d e vingana e subnsso, impotncia h u m i l h a d a e o r g u l h o a a g i r c o n t r a seus prprios princpios, r e b e l a n d o - s e m u i t a s v e z e s at o d e s a f i o c o n t r a as c a t e g o r i a s d a razo, O m o d e r n o a n t i - h e r o i 7 \ e n v o l t o e m introspeco q u a n d o d e s v e n d a a permanncia d a i r r a - \ c i o n a l i d a d e d o s c o m p o r t a m e n t o s h u m a n o s e a fragmentao d o E u j _ i A stira d e L i m a B a r r e t o p o s s u i u m contedo q u e , p e l o .seu l a d o hiperblico, e x t r e m a d o , e x c e s s i v o , c a i n o g r o t e s c o , s u p o r t a n d o i m p l i c i t a m e n t e o r e c o n h e c i m e n t o d e u m a n o r m a tica, utpica n o e s t a d o s o c i a l c o t i d i a n o q u e d e s c r e v e , s u p o r t e bsico d a s u a > f a t u r a literria m i l i t a n t e . A f o r m a p e l a q u a l m a n i p u l a s e m p r e zy situaes satricas f a z r e s s a l t a r u m princpio d e j u l g a m e n t o e e s c o l h a b a s e a d o e m critrios m o r a i s : prximas s e m p r e d o cmico^^_ as situaes d e c o n f r o n t o e n t r e d u a s f o r m a s d e s o c i e d a d e a vivenciada e a idealizada atacam c o m o objetivo d e corrigir i atravs d o d c s n u d a m e n t o ridculo a s n o r m a s p r e c o n c e i t u o s a s e- i rgidas. ' 157

/p,

P o l i c a r p o Q u a r e s m a t e m n a l o u c u r a a distoro d o s e u f a z e r , j P c r d c - s e n u m a r e a l i d a d e patritica, g r a d a t i v a m e n t e d e c e p c i o n a d a , __at a constatao f i n a l d a c i r c u l a r i d a d e d e s e u s p r o j e t o s . G o n z a g a d e S esboara o g e s t o , q u i s c o m u n i c a r s u a s l e i t u ras, influenciar, abrir as perspectivas d o s burocratas d a Secretaria d o s C u l t o s . E n t r e t a n t o , c o n s t a t a q u e " o s v e l h o s esto o s s i f i c a d o s ; o s moos, a b a c l i a r c i a d o s " , e a o c h e g a r " n o f i m d a v i d a , e s a g o r a , s i n t o o v a z i o d e l a , n o t o a s u a f a l t a d e o b j e t i v o e d e u t i l i d a d e . . . " C o m o l u c i d a m e n t e n o t a O s m a n U n s s o b r e Vida e morte de Gonzaga de S, o c o n t r a s t e q u e a t r a v e s s a t o d o o livro vida /morte cstendc-se p o r o u l r o t e m a c o n t r a s t a n t e , o d a l u t a o u capitulao, d o q u a l o velho d e s c e n d e n t e d e Estcio d e S c o r e p r e s e n t a n t e ' * . 156

E x p l o r a n d o shuass m a i s o u m e n o s e x t e n s a s , t o d o s o s seus r o m a n c e s c c o n t o s u t i l i z a m - s e d o s espaos p r e f e r e n c i a i s d e trnsito ' ^ o s p e r s o n a g e n s e q u e constrem o arcabouo d a n a r r a t i v a . A predominncia desses trs espaos o espao u r b a n o , o polticoa d m i n i s t r a t i v o e o literrio v a i d e t e r m i n a r o s l i m i t e s a s s i n a l a d o s p a r a a tipificao e a ironizao; e m e r g e m p o r traos caractcrsl t i c o s , e x a c e r b a d o s n a anlise r e p e t i t i v a d e s i g n o s p l e n o s at a \xduudncia. A noo d e espao n a fico b a r r e t i a n a e n q u a d r a i n t e n c i o n a l m e n t e o p e r s o n a g e m , c o n s t i t u i n d o u m a relao s o c i a l d e h o m o l o g i a : o espao b r a s i l e i r o , g e r a l m e n t e r e p r e s e n t a d o p e l o R i o d e J a n e i r o d o f i n a l d o sculo X I X e comeos d o sculo X X , s i g n i f i c a n d o o h o m e m p o r u m sistema mediador. T e m - s e u m a interseo c o n s t a n t e d o espao s o c i a l e d o espao fsico, q u e g e r ? u m a espcie d e retrica social do espao, construda p o r clichs v e r b a i s ^ou narrativos identificadores.

Compe-sc [a alia sociedade .suburbana] em geral de fimcionrios pblicos, de pequenos negociantes, de mdicos com alguma clnica, de tenentes de diferentes milcias, n.ita essa que impa pelas i:iias esburacadas daquelas distantes regies, assim como nas festas e nos bailes, com mais fora que a burguesia de Petrpolis e Botafogo. Isto s6 l, nos bailes, nas festas e nas ruas, onde se algum dos seus representantes v um tipo mais ou menos, olha-o da cabea aos ps, demoradamente, a."sim como quem diz: aparece l cm casa que te dou um prato de comida. Porque o orgulho da aristocracia suburbana est em ter todo o dia jantar e almoo, muito feijo, muita carne-scca, muito ensopado a, julga ela, que est a pedra de toque da nobreza, da alta linha, da distino (X.F.P.Q., p. 37).

O espao u r b a n o p r i m e i r o deles, d o m i n a d o p e l a m i t o l o g i a d e iWrr s e t c l o h a m e n t o e s t r a t i f i c a d o , p o v o a d o p o r e l e m e n t o s m o d e V ^ l a r e s : o Subrbio e B o t a f o g o so a s antteses espaciais f l a g r a n t e s , l s u r g i n d o a oposio, m u i t a s vezes, p e l a negao s i m p l e s d e q u a ntidades p o s i t i v a s e " n a t u r a i s ' . O espao s u b u r b a n o d i m e n s i o n a p a r t e d a o b r a , s c r v i n d o - s e desse m i c r o c o s m o p a r a a p r o v a d e l a b o r a trio d a r e a l i d a d e s o c i a l d o comeo d o sculo. A o subrbio d e d i c a t e r n u r a e a stira p o u c o p a t i n g e , l i m i |tando-se a u m a ironia amena voltada para alguns tipos e c o m p o r t a m e n t o s domsticos, s e m h o r i z o n t e s e d e s p r o v i d o s d e s i g n i f i ^cao. A viso d e s m e d i d a d e c o i s a s i n s i g n i f i c a n t e s p r e s e n t e s n o _espao s u b u r b a n o a l v o d e consideraes e m t o n a l i d a d e irnica, c o m o q u a n d o u m d o u t o r g a n h a g r a n d e reputao "no c o m o mdico, p o i s n e m leo d e rcino r e c e i t a v a , m a s c o m o e n t e n d i d o e m legislao telegrfica, p o r s e r c h e f e d e seo d a S e c r e t a r i a d o s Telgrafos" {J.F.P.Q., p . 36). E s t a d e s m e d i d a n o critrio d c avaliao s o c i a l , p a r a o a u t o r , a m a r c a d e identificao d a prp r i a sociedade brasileira: entretanto, contra a "alta sociedade s u b u r b a n a " , " u m a a l t a s o c i e d a d e m u i t o e s p e c i a l e q u e s a l t a n o s subrbios", sua_jgressq |rg[, limitaMifc .se,. j r o c e i l o s ntuaiOlPtlS.}cos d e con[^viynci.a_e4mjj^^ Da, a i m a g e m dessa r e a l i d a d e s e r p o u c o d e s f i g u r a d a p e l o g r o t e s c o . O b s c r v c - s e , n a descrio s o c i a l d o subrbio, a t o n a l i dade afetiva e risonha:

A s s i m c o m o o espao s o c i a l est i r o n i z a d o , oS t i p o s q u e \ a t r a v e s s a m e g a n h a m c e r t a presena n o e n r e d o esto t i p i f i c a d o s e jarisurados^ r e d u z i d o s a o s e u a s p e c t o i d e n t i f i c a d o r d i m i n u t o dfuncionrios pblicos o u m i l i t a r e s r e f o r m a d o s s e m g r a n d e e x p r e s so. Genelcio, p o r e x e m p l o , u m m e s t r e d e bajulao n o servio pblico, a t i v i d a d e q u e s e m p r e s u r t e s e u s e f e i t o s , q u a n d o p o n t i l h a d a p o r s o n e t o s e m d a t a s d e aniversrio d o c h e f e o u a t i t u d e s d e g r a n d e erudio, " u m gnio d o papelrio e d a s informaes" (T.F.P.Q., p . 76). O m e s m o s e d c o m o g r u p o q u e s e rene e m casa d o general A l b e m a z , o c o n t r a - a l m i r a n t e Caldas, o m a j o r Inocncio, o D r . Florncio e o capito d e bom?etros S i g i s m u n d o . N o Triste fim de Policarpo Quaresma, esto r e t r a t a d o s estes t i p o s e s e e n c o n t r a m a l g u m a s d a s m e l h o r e s observaes a r e s p e i t o d o subrbio c a r i o c a . Clara dos Anjos, c u j o e n r e d o t r a n s c o r r e n o espao s u b u r b a n o , tambm ser p a l c o d e i r o n i a s a r e s p e i t o d e seus c o s t u m e s domsticos e t i p o s medocres e s e m h o r i z o n t e s . C a s s i J o n e s , o D o n J u a n d o subrbio, u m v i g a r i s t a a p r o v e i t a d o r d e m e n i n a s s o n h a d o r a s e romnticas e a i m p u n i d a d e q u e s e m p r e o p r o t e g e deve-se a o s e s t a t u t o s d a l e i e astcia d e s u a formao s o c i a l c o m fumaas d e a l t a b u r g u e s i a : o espao subtirbano mais indefeso para proteger as mulheres sempre e n dereadas a o c a s a m e n t o d o q u e a e s t r u t u r a ideolgica e d e p o d e r (econmico/poltico) d e B o t a f o g o , s u a anttese. E s t e l a d o irnico-pitoresco c o m q u e a p r e s e n t a o subrbio c a r i o c a est r a t i f i c a d o e m s u a s crnicas d e j o r n a l , q u a n d o n a r r a o s a c o n t e c i d o s d e suas r u a s e s b u r a c a d a s e s e u o r g u l h o identificvel e d e m a r c a d o r d e reas p r i v i l e g i a d a s . A l g u m a s crnicas so n i t i d a m e n t e humorsticas, c o m o "Histria m a c a b r a " o u a i n d a " O s o u t r o s " , r e c o l h i d o s e m Vida urbana.

158

159

B o t a f o g o c a o u t r a facc d o espao u r b a u o dessa sociedade, f i c c i o n a l : t r a d u z o a s p e c t o a r t i f i c i o s o , malfico, s u r g i d o atravs d e u m a dtjjuuag-JSQCt^H^ete-.tl o ncleo d a s t r a m a s ^polticas f r a u d i d e i i t a S j bero d o s adultrio^ J o m i n a d p e l a s r e g r a s d e um"'savoir [air a^iias^^cat^das p o r i n i c i a d o s n o cuUo ~aa supcffEal^e. u m a diviso maniquesta q u e d i r i g e a populao "3'tips n a oba d e L i m a B a r r e t o e m a i s d o q u e n u n c a a c h a - s c d i c o t o n u z a d a n a c s c o l l i a e distribuio geogrfica. A modificao d e espaos u r b a n o s e m u m p e r s o n a g e m e q u i v a l e movimentao d a rea l i m i t e e q u e b r a d a s r e g r a s s o c i a i s d e u m p a r a a s exigncias d c admisso a o u t r o . U m c a s o tpico c o d e V i c e n t e C o l e o n i e s u a f i l h a O l g a , e m Triste fim de Policarpo Quaresma. D e q u i t a n d e i r o , r o m p e a c l a u s u r a e passa-sc para Botafogo, cabendo m a l n a nova conjuntura. Sua filha adquire o s c o n c e i t o s d o n o v o espao e s u i e i t a - s e s n o r m a s d e admisso manuteno r e g u l a r e s , j o POUCOS esses casosj^ g e r a l m e n t e o ^ e s p a g o f c c h ^ d o ^ j i o s s u i Jronte^^^ loignquas e d e fcTl acessT" O s p e r s o n a g e n s m o v i m e n t a m - s e c i r c u l a r m e n t e , da " n a s c e n d o a s regras internas representadas pelo autor. U m a d a s categorizaes m a i s i m p o r t a n t e s n o espao b o t a f o g a n o o doutoramento, c a n u d o d e p a p e l q u e d e p o i s d e o b t i d o a b r e p o r t a s , c r i a cargos, p r o m o v e s o c i a l m e n t e o f e l i z a r d o . E s t a representao satrica d o m i t o d o b a c h a r e l n o B r a s i l e n c o n t r a vrias situacs-chave e m q u e i r o n i z a c o m c r u e l d a d e o p r o c e s s o d c ascenso s o c i a l . T o m e - s e o caso j c i t a d o d e O l g a C o l e o n i : p a r a p r e e n c h e r o r i t u a l mtico d o " c a s a m e n t o c o m u m d o u t o r " , e s c o l h e p a r a c o m p a n h e i r o , s e m am-lo, a o d o u t o r a n d o A r m a n d o B o r g e s , a p r e s e t U a d o c o m o o t i p o c o n s t a n t e d o mdico a b a c h a r e l a d o , mcio-charlato, o p o r t u n i s t a , e m e t i d o a l i t e r a t o : L
if Dc fato, cic estava escrevendo ou mais particularmente: traduzia para o clssico um grande artigo sobre "Ferimentos por arma dc fogo". / . . . / O proccs.so era simples: escrevia do modo comum, com as palavras c o jeito dc hoje, em seguida invertia as oraes, picava o perodo com vrgulas c substitua incomodar por molestar, ao redor por derredor, isto por esto, quo grande ou to grande por quainaiiho, sarapintava tudo de ao invs, einps, e assim obtinha o seu estilo clssico que comeava a causar admirao aos seus pares c ao pblico em gcal ( T . F . P . Q . , p. 22).

B r a s i l . A s s i m c o m o o tipo anterior, D r . A r m a n d o Borges, este p o u c o f e c u n d o d e p u t a d o , f i l h o d o n e p o t i s m o d e provncia, d o u t o r d e inteligncia p a r c a , p r e e n c h e a s caractersticas clichs s e m p r e p r e s e n t e s q u a n d o L i m a B a r r e t o o s o l i c i t a p a r a a ao satrica. N o m u n d o d i c o t o m i z a d o d a stra b a r r e t i a n a , B o t a f o g o e n c e r r a o s malefcios d e u m a s o c i e d a d e m o v i d a pelas aparncias: c o m isso, a s situaes n a r r a t i v a s t o m a m - s e m u i t o m a i s autnomas e fechadas n o sentido d e s u a causalidade, estando mais e m j o g o o i n t e r e s s e e m m a r c a r a stira s i t u a c i o n a l . E s s e s q u a d r o s se s u c e d e m , d a n d o o r i g e m a u m d e s f i l e d e clichs satricos; e m t o d o qiiiproqu r e s s a l t a a crtica f e r i n a c o n t r a u m s i s t e m a d e a u t o r i d a d e s o c i a l , poltica e f i n a n c e i r a , q u e no p r e e n c h e q u a l q u e r q u e s i t o d e liderana r e a l . ^.^'^ a f a l s i d a d e d o s i s t e m a d e relaes h u m a n a s e m s u a s m a n o bras d e funcionamento q u e L i m a Barreto tenta tornar clara atravs d a deformao c a r i c a t u r a l d a stira. A situao bsica p o d e ser t r a d u z i d a e m d u a s proposies c u j o s t e r m o s sero s e m p r e a n t i t c t i c o s : A t e m inteligncia m a s no t e m a u t o r i d a d e ; B t e m a u t o r i d a d e m a s no t e m inteligncia. O c o n f r o n t o s A e B v a i d a r o r i g e m s situaes c o n f l i t a n t e s . -s O s s i g n o s c o r r e s p o n d e n t e s rea d o talento/inteligncia c o n s trem esta a n t i n o m i a f r e n t e a o s s i g n o s d a autoridade/dominao. \ N o r m a l m e n t e o m e m b r o d a situao n a r r a t i v a q u e a p e n a s p o s s u i ^ inteligncia m a s no p o s s u i as caractersticas d o p o d e r s o f r e o t r a u m a t i s m o e s u p o r t a o c o n f l i t o c o m m a i o r o u m e n o r conscincia d e s u a anulao. A l g u m a s dessas d u p l a s c o n f l i t a n t e s a c h a m - s e i n d i v i d u a l i z a d a s : Isaas e o d e l e g a d o d e Polcia, Isaas e L o b e r a n t j ^ , - , d i r e t o r d c O Globo, P o l i c a r p o e o G e n e r a l d a - S e c t e t a r l a j l e - i j u e r t a , / P o l i c a r p o e o Dr^^tmp^T^ficrp^^ Clara i E m t n i t r o s c a s o s , c o m o G o n j a g a Je_S e ,a_ buiQcraca,-.j^ s e g u n d o term"^"n'~se iicnfra in(ividualizado,_ m a s j i p j e s e n t a - s e c o m o u m a sW'^xr^erstBTa~Niima'e'lfwn^^ o membro"^"pro "pasio-,-'Benerettt6''" inteligncia c o n s c i e n t e m a s s e m p o d e r p a r a ao , v i n g a - s e , p e l a astcia, d a poltica c o r r o m p i d a q u e o r o d e i a , t o m a n d o - s e s u t i l m e n t e s e u a g e n t e i n t e r n o d e corroso: escreve o s d i s c u r s o s d e N u m a , e n q u a n t o a m a n t e d e E d g a r d a , a Ninfa. A stira a o s m i t o s n a c i o n a i s ,pflis.,. m u i t o , m m s s i t ^ d o g u V " y e f b ' a t , ^ffbF esta tambm s e a p r e s e n t e , s o b a f o r m a d a pardia, f a z e n d o o e n u n c i a d o r o m a n e s c o e n t r e c r u z a r v o z e s p o l e m i z a d a s . ^ O p r o c e s s o h a b i t u a l o desenvolvimentade_.um.^^ j u n t o d e f a t o s reconhHdinnf c o t l d i a n o s , " e x a c e r b a d o s pela r c 161

A s m e s m a s situaes satricas c e r c a m o d e p u t a d o N u m a P o m pio d c C a s t r o , d c Numa e a ninfa e m s e u casaro d e B o t a f o g o p o r o n d e t r a f e g a m j o r n a l i s t a s , polticos, c a b o s - e l e i t o r a i s , s e n h o r a s d e s o c i e d a d e n u m a representao d o s c a m a r i n s d a a l t a s o c i e d a d e poltico-administrativa d o R i o d e J a n e i r o , o q u e v a l e d i z e r , d o 160

^etisojdacaricatur^^ instaura a duplicidade dos significados 'dvergcnts7T3ntifican'3 c l a r a m e n t e a stira a o s i s t e m a s o c i a l , s'^^ S e r v i n d o d e intermedirio a esta configurao e s p a c i a l , acha-se o centro d a cidade, o n d e todos se e n c o n t r a m e o n d e se ' t r a v a r a a s b a t a l h a s p e l o sucesso. A R u a d o O u v i d o r o espao ' d o prestgio, c o m o u s e m d i n h e i r o : a f a m a , s vezes, f r u t o d e |, ocupaes p o u c o recomendveis. E n t r e t a n t o , a s e f a z e m o u s e l d e s f a z e m reputaes, c a lia p a r a o s q u e a l m e j a m a e s c a l a d a j o c i a l . Z o n a d c a t r a l i v o s inmeros, a l i q u e G o n z a g a d e S t e c e s e u irnico princpio s o c i a l : " a d a m a fcil o e i x o d a y i d a " . D a d o s o s l i m i t e s d a v i d a n a c i o n a l , este pensador b a r r e t i a n o c o n c l u i :
E a civilizao se faz por tantos modos diferentes, vrios e obscuros, que mc parece ver naquelas francesas, hngaras, espanholas, italianas, polacas bojudas, muito grandes, com espaventosos chapus, ao jeito dc velas enfunadas ao vcnlo, continuadoras de algum modo da misso dos conquistadores { V . M . G . S . , p. 105).

O s e g u n d o espao/narrativo i m p o r t a n t e c o n f i g u r a - s e n o s c f o r hkt)H*rHWStratVOnda s o c i e d a d e e seus ^ignos _so^ a_mara ^os .^putdasjB-JSettJSiias. jdfiJ ^ljs ]i as. Compem um cffciil" de p r a t i c a n t e s de r i t u a i s h e r d a d o s d e uma administrao de c u n h o c o l o n i a l , m a r c a d o s por s i g n o s d i s t i n t i v o s p u r a m e n t e f o r m a l i z a n t e s . M a i s do q u e n u n c a est p a t e n t e s o b a f o r m a de stira f e r i n a a t i n g i n d o , s v e z e s , a i n v e c t i v a , a divergncia e n t r e s e u s p e r s o n a g e n s antyberis e a introduo ou vivncia d o s m e s m o s nesses espaos. / O s b u r o c r a t a s so casos s u c e s s i v o s de u m a m e s m a d c c l i n a { o m i n i s t e r i a l : o nominao desses t i p o s u m a funo da s o c i e d a d e d i s t o r c i d a e v i v e m e n f a t i c a m e n t e n o nvel do p a r e c e r . C h a mcm-se Genelcio, X i s t o B e l d r o e g a s , P e l i n o G u e d e s , so u n i d a d e s d e f i n i d a s p e l o lugar a s s u m i d o f r e n t e s u n i d a d e s v i z i n h a s cuja c o n t i g i l i d a d e d i f e r e n c i a l de a l g u m a f o r m a m a r c a - l h e s a modulao do p a r a d i g m a . j \e do s a t i r i s t a u i M t^ d? persuaso e a..Bgrsuaso_c. a j p r i n c i p a l funo da retrica. O e s c r i t o r satrico est s e m p r e i n tencionalmcriteTrrriWprlixcitar s e u pblico a a d m i r a r ou d e s p r e z a r , a r e v e r s u a s posies h a b i t u a i s , a d e s v e n d a r a face e s c u r a d o s c o n c e i t o s , a m o d i f i c a r s u a s opinies polticas, r e l i g i o s a s , filosficas. A s s i m , _a inteno satrica traa a diferena bsica e x i s t e n t e e n t r e escritorcsrs satrstas, a p e s a r de s u a s m a i s , ' B ^ faces c . . i u c t o d o s , "possuein ern oraiun. -C5..taMuL!.Un<yo^ p a r a i n f l u e n c i a r a s crenas, a t i t u d e s e aes d o l e i t o r . ^ L i m a B a r r e t o p r o c u r a d e s p e r t a r a m e n t e d c slirijbiico c o n t r a o p e r i g o d a estratificao d c ideias e c o m p o r t a m e n t o s atravs d o 162

e m p r e g o rerico enftico d o esteretipo p r o f i s s i o n a l ; t e r e m o s ento o d e p u t a d o , o d o u t o r , o b u r o c r a t a , o j o r n a l i s t a poltico, o cabo eleitoral, etc. O s d o i s m o d e l o s m a i s r e a l i z a d o s d o espao burocrtico so representados pela Secretaria dos C u l t o s e pela Secretaria d a Guerr a , r e s p e c t i v o s l o c a i s d e e m p r e g o d e G o n z a g a d e S e P o l i c a r p o Q u a r e s m a . A s r e g r a s d e admisso g e r a l m e n t e n a base d o fan^ "pistolo", o prestgio atravs d a adulao, o n e p o t i s m o p a r a a ascenso n a c a r r e i r a , a s r e g r a s d e c o m p o r t a m e n t o i n t e r n o v i s a n d o manuteno d e u m e m b o l o r a d o s i s t e m a a d m i n i s t r a t i v o , o s m e c a n i s m o s d e d e f e s a c o n t r a q u a l q u e r e l e m e n t o exgeno r e n o v a d o r e , p o r isso m e s m o , a l t a m e n t e p e r i g o s o , so traos f u n d a m e n t a i s d o f u n c i o n a m e n t o dessa e s t r u t u r a e m t o d a s a s n a r r a t i v a s . E x e m p l o m o d e l a r o episdio d e P o l i c a r p o Q u a r e s m a s o l i c i t a n d o a v o l t a do idioma nacional para o tupi. U m r e c u r s o c o n s t a n t e , s e m p r e c o m inteno d e p r o v o c a r o ridculo, o c o n f r o n t o d o d i m i n u t ^ . & j n g 5 g u i n h o daspreocupajej e_^guisas d e t a l h i s t a s d a b u r o c r a c i a e o ^gr^d^e^fcabTd' " m i n i s t r a t i v o c o m g ^ r o m e t i d o e m resolv-las. Scretari'as"Cltos i m a g e m desse desgiESthulificadrr: X i s t o B e l d r o e g a s , e x e m p l a r b u r o c r a t a , "certa vez f o i a t a c a d o d e u m a pequena crise d e n e r v o s , p o r q u e , p o r m a i s papis q u e c o n s u l t a s s e n o a r q u i v o , no h a v i a m e i o d e e n c o n t r a r u m a disposio q u e f i x a s s e o nmero d e setas q u e a t r a v e s s a m a i m a g e m d e So Sebastio" ( F . M . G . 5 . , p . 1 4 3 ) . A m e s m a stira a t i n g e e m c h e i o a s u p r e m a legislao, o u seja, o espao n a r r a t i v o da^maca_dos--Deputados... Dqmio^^ ^ O i p Q s c o m seus Jnteresses pessoais, jiepotisng^ o j : o r 9 n . e l i s m o , a f a h a . <fe jnteligncia^ e " d e flntb l e g i s l a d o r . _ P a r a os" l i a b i t a n t e s c i a espao suBucbaa7TuiC:I<^^ indecifrveis d a legislao d o pas, f o r t a l e z a inexpugnvel j WOLcisvl7Fafa oshbitaiSes d " B o t a f o g o o espao da^c^^ ^ jtajaaU A s situaes satricas e m srie esto i n t e n c i o n a l m e n t e selecon a d a s c o m v i s t a s contnua ratificao d e Hm ^U3fil<i_cpjitjra 2tS>-- \ cedj.raentos d e f a c h a d a , v i c i a d o s e j s u g e r f i c i a i s . , J U n ^ ' l i d i a n a ^ cusada^dej^^^^^^ nomeia a _jdeali^q d e u m e s t a d o n o v o e. ."pujcQ'J!i.^Eara-xacrbar. o cofltjK). d e t a i s .signifiedbs^, L i m a . B | j r g t Q , , f t t i f e ^ ^ m i n h a fi PoIicarpq^QjrlsmT^^^^^ "mgm^j^j^ yoV-. tairiaj5p^ s vezes b e m c e r v a n t i h o . Su^^^^ c ,pn..eios e s b c o m a s oipplia^^ p s e u d o - r a c i o n a l i z a d a s d a v i d a b r a s i l e i r a . S u b s t i t u t o s irnicos d o p e r s o n a g e m d o heri, n o t a se c l a r a m e n t e a eliminao d e q u a l q u e r p e r s p e c t i v a d e h e r o i c i d a d e . 163

r j i i

eudercando-os divergncia p e s s o a l e s o c i a l , a t i n g i n d o u m b o v a r i s m o trgico. A conveno s o c i a l q u e s e r v e d c base stira c c o m b a t i d a s o b r e t u d o n o u s o i n t e r e s s a d o d e s u a s instituies p o r parte dc minorias. Na Cmara d o s D e p u t a d o s , a l t a m a g i s t r a t u r a d o Pas, L i m a B a r r e t o c o l o c a v e e m e n t e stira a o p r o c e s s o e l e i t o r a l , poltico e a d m i n i s t r a t i v o . A s faces o p o s i t o r a s s o so n o s d e t a l h e s d a v i d a poltica, a essncia c m a n t i d a p e l a m e s m a dinmica d a s raotivaes n a r r a t i v a s . D e f e n d e r a interesses d o s g r u p o s q u e e x e r c e m as presses s o b r e o g o v e r n o e q u e p o u c o a p a r e c e m n o m e a d a m e n t e , s e n d o a crtica g e r a l endereada a u m etiios b r a s i l e i r o , b a s i c a m e n t q poltico. e m Numa e a ninfa q u e est a n a r r a t i v a desse c o m p o r t a m e n t o d o s h o m e n s pblicos e d a relao d e sujeio a c i o n a d a n a a l t a cpula l e g i s l a d o r a . O s p e r s o n a g e n s , t i p i f i c a d o s e c a r i c a h i r a d o s , so s i m p l e s variaes d e o u t r o s j s u r g i d o s e m Isaias Caminha. O D e p u t a d o C a s t r o , c o m s u a a m a n t e l o u r a , u m a variao d o D e p u t a d o M a c i e i r a , c o m a francesa A r l e t e ; o c o r o n e l B e l m i r o "fez" o Deputado Castro, Neves C o g o m i n h o repete o sistema c o m N u m a ; o s c h e f e s polticos, c o m o o v e l h o L i b e r a t o (Numa e a ninfa) o u o D r . C a m p o s (Policarpo Quaresma) tm a m e s m a c a racterstica d o m i n a n t e n a p r o c u r a d o p o d e r e n a v a s s a l a g e m a o vencedor.

de d i s c u r s o s d i v e r g e n t e s at c u l m i n a r n a exacerbao d a i n v e c t i v a : " G e n t e miservel q u e d sano a o s d e p u t a d o s , q u e o s r e s p e i t a e p r e s t i g i a ! P o r q u e no l h e s e x a m i n a m as aes, o q u e f a z e m c p a r a q u e s e r v e m ? S e o f i z e s s e m . . . A h ! se o f i z e s s e m ! Q u e s u r presa!" ( p . 1 0 2 ) . s o b r e t u d o neste s e u r o m a n c e d c estreia g u e L i m a B a r r e t o t r a n s p a r e c e c o m o visvel rea ideolgica d o a u r o ! ^ s e r v i n d o - s e d a v o z d e s e u p r o t a g o n i s t a p a r a r e f l e t i r suas prprias/ intenes pardicas e irritaes i n c o n t r o l a d a s . ^ | E m v o l t a desses m e m b r o s p r i v i l e g i a d o s d o s e t o r poltico-adfn-' n i s t r a t i v o p u l u l a m e l e m e n t o s e m e r g e n t e s d e o u t r o s espaos, v i s a n d o a a p r o v e i t a r - s e d a s o p o r t u n i d a d e s possveis. Tambm p o d e m s e r p e q u e n o s b u r o c r a t a s , n a esperana d e u m a nomeao, vivas e m b u s c a d e penso, j o r n a l i s t a s c a t a d e notcias. Esto c o n t u d o , c o m o o s o u t r o s , d e p e n d e n t e s d e t o d a s a s r e g r a s d a sujeio, d o espetculo dirio d o m u n d o d o p a r e c e r :
Como havamos de subir, ou, pelo menos de manter a posio conquistada, se no fssemos sempre s missas de stimo dia dos parentes dos chefes, se no lhes niandiSssemos cartes no dia de aniversrios, se no estivssemos presentes aos embarques e desembarques de figures... {N.N., p, 117).

A Cmara o l u g a r p o r excelncia d o s p r e m i a d o s p e l a a m I bico s u b s e r v i e n t e , a d e q u a d a s a r t i m a n h a s d a e s t r u t u r a d e s u j e i \o, q u e n e c e s s i t a d e u m a instituio p a r a t o r n a r l e g a l c r e g u l a m e n t a d a II v a s t a rede e m a r a n h a d a d a Justia e d o P o d e r , p r o n t a p a r a l h e s j u s t i f i c a r as pretenses pessoais. T o d o s o s p a r t i c i p a n t e s dessa g a l e r i a d e t i p o s p o s s u e m u m trao i d e n t i f i c a d o r c o m u m q u e o s r e l a c i o n a c o m o espao d a L e i d e f o r m a n e g a t i v a , d a n d o a m p l o l u g a r p a r a a s situaes satricas! f r a u d e s e l e i t o r a i s , representaes d o " c o r o n c l i s m o " , p a r e n t e s c o s , c a s a m e n t o s , proposies ambguas / p a r a defesa d e m i n o r i a s , m a n o b r a s polticas ilcitas. O d e p u t a d o N u m a Pomplio o m o d e l o p e r f e i t o d o o p o r t u n i s m o b e m o r i e n tado c sucedido q u e "aproveitara sempre o s e u estado civil p a r a c n c a r r c i r a r - s e . O r a ameaava c a s a r c o m a f i l h a d e f u l a n o e o b t i n h a , isso; o r a deixava transparecer q u e gostava d a filha de beltrano e conseguia a q u i l o . . ." (N.N., p . 3 4 ) . O d e s e n c o n t r o d e s i g n i f i c a d o s c c o m p o r t a m e n t o s n o espao poltico d a Cmara p o l e m i z a d o atravs d o e m p r e g o parodstico d c u m d i s c u r s o " n o b r e " , oratrio o u histrico, p o r p a r t e d o n a r r a d o r Isaas C a m i n h a , n o s seus p r i m e i r o s c o n t a t o s c o m o D e p u t a d o C a s t r o ( p . 75). O p a r a d o x o i n t r o d u z i d o n a alternncia d o s t i p o s 164

L i m a B a r r e t o e x t r e m a a stira a o espao poltico-administrativo a f i m d e desnudar e m seu funcionamento " o s meios d e n o t o r i e d a d e , d e fiana d e c a p a c i d a d e p e r m i t i d o s p e l o E s t a d o e _ g e l a S o c i e d a d e " ; ento c o n c l u i , " p a r a q u e t r a b a l h a r e r a o b t e r o u t r o s ^ m a i s difceis, q u a n d o a q u e l e s e s t a v a m mo e s e o b t i n h a m c o m m u i t a submisso e u m p o u c o d e t e n a c i d a d e ? " (N.N., p . l l S ) ^ ^ O s a v e n t u r e i r o s tambm f a r e j a m a s p o s s i b i l i d a d e s d a p r o m o o s o c i a l e f i n a n c e i r a , c o l o c a n d o - s e s o b a proteo d o P o d e r . o c a s o d o r u s s o Bogloff, c a r i c a t u r a d o o p o r t u n i s m o e m Numa e a ninfa; s u r g i r a a n t e r i o r m e n t e , c o m o o r e n o m a d o e r e s p e i t a d o j o r n a l i s t a , Gregorvitch Rostloff, e m Isaas Caminha. R e t r a t a u m a d a s facetas a p o n t a d a s n o simplrio carter n a c i o n a l , a d o c u l t o reverenciado a tudo o q u e f o r estrangeiro. C o m o personagem d o r u s s o a v e n t u r e i r o p r e t e n d i a c o n c o r r e r c o m u m a rplica b r a s i l e i r a a o ento lidssimo Nick Crter, f o l h e t i n e s c o : f o r a m p u b l i c a d o s a p e n a s d o i s f o l h e t i n s e d o i s r e s t a r a m inditos, s e n d o m a i s t a r d e i n c o r p o r a d o s edio d e Numa e a ninfa. A c a m a d a p o p u l a r b a i x a fica p r a t i c a m e n t e f o r a d o s espaos j r e f e r i d o s , g e r a l m e n t e h a b i t a n d o a c h a m a d a C i d a d e N o v a o u longnquos subrbios. F o r m a m u m p a n o d e f u n d o n a p e r s p e c t i v a d o s p l a n o s n a r r a t i v o s , p o i s so e l e m e n t o s s e m f u n c i o n a l i d a d e s o - ' c i a i , l o g o , s e m a c e s s o i n d i v i d u a l i d a d e . A stira m o r d a z d e L i m a 165

B a r r e t o no a a t i n g e , a o contrrio, l a m e n t a - a . S s u r g e m q u a n d o p o v o a t n d c a l g u m a f o r m a o cspio especfico u r b a n o , burocrt i c o o u literrio. o c a s o d e R i c a r d o Corao d o s O u t r o s , Lucrcio B a r b a - d e - B o d e c C h i c o N o v e - D e d o s . O s d o i s ltimos e x e r c e m a funo d e g u a r d a - c o s t a s e c a b o s e l e i t o r a i s d e g r a n d e eficcia; c o m o Lucrcio, q u e d u r a n t e a c a m p a n h a d e B e n t e s " d e s t r u i u c a r tazes, a p r e e n d e u b o l e t i n s , r a s g o u j o r n a i s , d e s a f i o u r a p a z e s , e, d e o n d e e m o n d e , d a v a u m t i r o d e revlver (N.N., p . 2 4 5 ) . R i c a r d o Corao d o s O u t r o s o bomio, t o c a d o r d e violo d a s f e s t i n h a s d e subrbio, d e f e n s o r d a recuperao d c s e u i n s t r u m e n t o e d e m o dinhas populares. Entretanto, Joaquim dos Anjos, carteiro, p a i dc C l a r a d o s A n j o s , n o r o m a n c e homnimo, j compe o p r i m e i r o d e g r a u d a p e q u e n a b u r o c r a c i a m o r a d o r a d q subrbio, p a r a o q u a l " t o d a s u a ambio s e c i f r o u e m o b t e r u m p e q u e n o e m p r e g q pb l i c o q u e desse d i r e i t o a a p o s e n t a d o r i a e a m o n t e p i o " . P o r isso, s u r g e c o m o e i x o d e problemtica f i c c i o n a l , m a i s i n d i v i d u a l i z a d o , assim c o m o outros personagens-tipo d o m e s m o romance.

I a m o s l i t e r a t o s q u e s e p r o m o v e m e u m crtico literrio p a r a i s s o no t e m n e c e s s i d a d e d e g r a n d e s c o n h e c i m e n t o s . B a s t a m a l g u n s v o l u m e s d e " a n e d o t a s literrias d e a u t o r e s d e t o d o s o s t e m p o s e d e t o d o s o s pases": o c a s o d e F l o c . , A l i t e r a t u r a " d e s i n t e r e s s a d a " , e r u d i t a , t e m n a pardia a C o e l h o N e t o o conferencista V e i g a F i l h o u m a das situaes m a i s crticas. A m a n i a d a s conferncias d o incio d o s c u l o ^ e m q u e o pblico f e m i n i n o d e e l i t e e r a a m e d i d a d e sucesso p a r a o o r a d o r , m o t i v a u m a notcia d e j o r n a l , e s c r i t a p e l o prprio c o n f e r e n c i s t a . E a s s i m t e r m i n a a pardia d e u m a l i n g u a g e m c u l t a e retrica:
Foi um duplo triunfo, terminava aism a notcia, de Veiga F i lho e de Napoleo, o ltmio grande homem que a nossa espcie viu, cuja grandeza e cujos triunfos aquele grande artista soube pintar e descrever, jogando com as palavras como um malabarista hbil faz com as suas bolas multicores. Raro e fug:>ce gozo foi essa conferncia do eminente cultor das letras ptrias { R . E . I . C . , p. 173).

F i n a l m e n t e , \jo t^ggroLjespjofarticulado n a s n a r r a t i v a s d e L i m a B a r r e t o c o Tiferrio,''representado p e l a redao d e u m j o r n a l , O Globo, ( n a r e a l i d a d e e r a o Correio da Manh) e m Recordaes (~o escrivo Isaas Cathinha. N e l e se c o n s a g r a m o s v u l t o s d a c u l t u 1 r a e l e t r a s n a c i o n a i s , nesse m o m e n t o histrico e m q u e o j o r n a l i s m o 6 e m u l o d a Uteratura, colaborando o s escritores intensamente nas c o l u n a s d o s peridicos. Tambm, c o m o o s o u t r o s espaos, r e s t r i t o e p o s s u i suas r e g r a s especficas d e f u n c i o n a m e n t o s a t i r i z a d a s a o e x t r e m o n a explicitao d a f a m a d o s a u t o r e s d a poca, q u e , c o n s o a n t e a e s t r u t u r a d o r o m a n c e clef, v a i i d e n t i f i c a n d o c o m o s contemporneos: C o e l h o N e t o , E d m u n d o B i t t e n c o u r t , o gramtico Clndido L a g o , Joo d o R i o , Afrnio P e i x o t o e inmeros o u t r o s ^ " . S i m u l t a n e a m e n t e , r e t r a t a a e n g r e n a g e m d a manipulao d a opinio pblica e d o s s i s t e m a s d e coao e intimidao e x e r c i d o s s o b r e o ' i ^ o v e r n o e particulares pelos jornais. A fragilidade pessoal d e cada m e m b r o d o s i s t e m a , s t o r n a d a fora p e l a f u n c i o n a l i d a d e i n t e r e s seira d o conjunto, 6 a descoberta gradativa q u e a sociedade das l e t r a s r e v e l a n a stira m o r d a z . n e s t e espao d a l i n g u a g e m , p o r excelncia, p o n t o d e e n c o n t r o d a inteligncia d o Pas, q u e L i m a B a r r e t o s e u t i l i z a c o m virulncia d a pardia, e x a c e r b a n d o e q u e s t i o n a n d o i n t e r n a m e n t e no discurso romanesco o esvaziamento d e significado a q u e fora s u b m e t i d a a l i n g u a g e m e n q u a n t o a r t e . A redao d o j o r n a l o p a l c o d a representao d o p a r e c e r c u l t u r a l d o Pas: p o r a l i d e s f i 166

A s discusses g r a m a t i c a i s d a poca, clebres p e l o s e u d e l a - | I h i s m o e intolerncia lingustica, e r a m g u e r r a d e c l a r a d a p a r a t-,/ g u n s p o r t u g u e s e s e b r a s i l e i r o s c o m o Cndido F i g u e i r e d o , C a r n e i r o R i b e i r o , C a r l o s L a e t , R u i B a r b o s a , e n t r e o u t r o s . N a f i g u r a d o gra^^ mtico L o b o , c o n c e n t r a - s e t o d a a v e r r i n a parodstica d e L i m a B a r r e t o p a r a q u e m a l i n g u a g e m d a l i t e r a t u r a iio e r a u m a _ g a d g i a e n t , q i i e s e en[aulass'm as"piav~ras padres j ^as^sicigintes^ g r a m a " e vivia calado pelos corred o r e s , l e n d o a Ensynana de Bem Cavalgar dc El-Rei Dom Duarte". O m o t i v o d a l o u c u r a , to c a r o a o a u t o r , m a i s u m a v e z e m p r e g a d o p a r a m a r c a r a divergncia e n t r e iluso e r e a l i d a d e . P a r a L i m a B a r r e t o , a l i t e r a t u r a s o f r e t o d o t i p o d e atentaS" pelos interesseiros d e m o m e n t o , p o r profissionais d o elogio, pelas "elegncias b i n o c u l a r e s ' q u e s e a p r o v e i t a v a m d e s s a h o r a ambgua^ e m q u e o j o r n a l u m veculo s e m i n o t i c i o s o , semiliterrio. E n t r e os tipos parodiados inclui-se o " d o u t o r l i t e r a t o " n o j o v e m D e o d o r o R a m a l h o , q u e " f i z e r a l i t e r a t u r a c o m o anncio p a r a a clnica futura e abandonava-a quando viu q u e ela viria comprometer a gravidade d o mister e a respeitabilidade dos cargos que i r i a ocupar* {R.E.I.C., p . 2 8 0 ) . ^ A l i t e r a t u r a c o n v e n c i o n a l e " g r a m a t i c a l " d prestgio e t o d o y \ q u e r e m t e r acesso a e l a c o m vistas a u m a promoo s o c i a l . j) o b s e r v a m o s a n t e r i o r m e n t e o esteretipo d o p e r s o n a g e m A r m a n d o B o r g e s , tambm d o u t o r c o m fumaas d e e s c r i t o r , m a r i d o d a r i c a 167

l ^ e r d c i r a O l g a , a u l o r d e e n s a i o s pscudocienficos q u e d e p o i s d e r e d i g i d o s s o f r e m a Iraiisformao d o " e s t i l o " . T a u i b c i n o b u r o crata Genelcio u t i l i z a - s c d c u m e s t i l o "purista" p a r a e s c r e v e r m a s s u d o s e n s a i o s de c o n t a b i l i d a d e . 1^ n o 2V/c' / i / u da 1'olicarpo Quaresma q u o se \ i o l a u m a / e s t r u t u r a pardica m a i s e x t e n s a , q u e t e m n o Dom Quixote o m o d e l o literrio r e f e r e n c i a l : o p e r s o n a g e m p r i n c i p a l . P o l i c a r p o Q u a resma, m u n i d o de u m a ideia obsessiva atravessa diversas " p r o v a s " d c s u a constncia e segurana d e convico patritica at o d e sencanto final, que o traz realidade e m o r t e . * A stira d e L i m a B a r r e t o , e n t r e t a n t o , c o m s e u carter e m i n e n t e m e n t e d i r e t i v o e c o m u m a u n i d a d e retrica r e i t e r a t i v a p a r a m a i o r conumicao e identificao d a m e n s a g e m , e l i m i n a q asp e c t o f a s c i n a n t e d a o b r a d e C e r v a n t e s e q u e l h e d p e r e n i d a d e a s u a ndole mltipla, d e c o n s t a n t e mutao d e j u l g a m o i t o s e aes, pessoas e emoes, " n u m cmbio p r o t e i c o q u e d e p e n d e d o ponto de vista interno o u externo d o observador", como analisou ^ E r n e s t o G u e r r a d a C a P ^ E s t e "princpio d e transmutao", q u e fez d e A l o n s o Q u i j a n o o u Quijada, D o m Q u i x o t e , e d a camponesa \a a i d e a l Dulcinia d e i T o b o s o est a u s e n t e , m a n t e n d o - s e a p e n a s s u a s U n h a s c o n d u t o r a s , reconhecveis n o m o d e l o n a r r a t i v o b a r r e t i a n o . O princpio c e r v a n t i n o q u e Amrico C a s t r o d e n o m i n o u " t e m a d a realidade oscilante" impregna apenas o personagem Q u a \a o q u a l , n o s c o n f r o n t o s c o m a r e a l i d a d e , d e s p e r t a a p e r |_epa c o n s c i e n t i z a d a d o l e i t o r * * . N a f a l t a d e consonncia c o m o r e a l c e n t r a d a n a l o u c u r a d o \, n o s e u b o v a r i s m o , L i m a B a r r e t o a c i o n a a tenso f u n d a m e n t a l e x i s t e n t e e n t r e o mostrar e o significar, e n t r e a r e p r e s c n /tao d c u m m u n d o e a significao d e l e , d e s e n v o l v i d a n a c i r Icularidadc d o s a t o s d a s trs p a r t e s d o r o m a n c e . C a d a u m a d e l a s ' c o m p o r t a e l e m e n t o s n a r r a t i v o s s e m e l h a n t e s e diferentes q u e reass e g u r a m a divergncia f u n d a m e n t a l e n t r e d u a s vises d a r e a l i d a d e : d c u m l a d o P o l i c a r p o , i d e a l i s t a , ingnuo, d o m i n a d o p e l a idia f i x a d o p a t r i o t i s m o , s o r v i d o e m v e l h o s l i v r o s d e histria d a s n I q u e z a s e opulncias d o B r a s i l ( c o m o Q u i x o t e c o m seus l i v r o s d e I c a v a l a r i a ) ; d e o u t r o lado, acha-se o c o t i d i a n o oposto a q u a l q u e r i iluso, m a r c a d o p e l a m e d i o c r i d a d e , u m r e t r a t o a c e r b o d o B r a s i l VdQ:. f i n a l d o sculo. A desiluso d e P o l i c a r p o a o t e n t a r i n u t i l m e n t e u m a ao sempre impedida, reclusa c ridicularizada, assume a tonalidade d a i r o n i a trgica, n a t o m a d a d e conscincia intil a g o r a d i a n t e d a m o r t e : " A Ptria q u e q u i s e r a t e r e r a u m m i t o ; e r a u m f a n t a s m a c r i a d o , p o r e l e n o silncio d o s e u g a b i n e t e . " 168

O b o v a r i s m o d o s trs anti-heris b a r r e t i a n o s Isaas, P o l i c a r p o e G o n z a g a d e S t r a d u z a viso irnica g e r a l d e s e u a u t o r , n a q u a l o intercmbio s o c i a l e n v o l v i d o p o r contradies p r o f u n d a s , e m q u e a razo e o i n s t i n t o , a l i b e r d a d e e o d e t e r m i n i s m o , a s o c i e d a d e c o indivduo, a a r t e e a v i d a esto e n \f r o n t o e t e r n o e g e r a m o a b s u r d o d a s situaes. E s t e a b s u r d o no t e m , e n t r e t a n t o , razes e m q u a l q u e r essncia apriorstica c s i m n intercmbio e x i s t e n c i a l . A p e s a r d e s u a formao u m t a n t o desord e n a d a e ecltica m i s t u r a d e m a t e r i a l i s m o p o s i t i v i s t a , spencerianismo liberal, anarquismo e outras correntes L i m a Barreto possua a intuio sociolgica e poltica q u e o endereava d e nncia d a s contradies f u n d a m e n t a i s d a v i d a b r a s i l e i r a e d a s o ciedade capitalista internacional, mais tarde acerbamente analisadas p o r M o n t e i r o L o b a t o . A inteligncia n o m u n d o d e L i m a B a r r e t o u m m o t i v o c o n s t a n t e , sinnimo q u a s e s e m p r e d e conscincia crtica e e s t i g m a t i z a o indivduo s u j e i t o a o s i s t e m a d e subservincia. N e n h u m deles c a b e n o s l i m i t e s e m q u e s e i n s e r e , p o i s as r e g r a s d e c o n d u t a so e s t e r e o t i p a d a s e mecnicas: a i r o n i a satrica, a pardia, so a s formas assumidas pelo discurso romanesco preocupado e m d e m o n s t r a r , acusar, despertar. A r e t o m a d a circular de s e u sistema retrico r a t i f i c a a f a l t a d e c r i a t i v i d a d e q u e v n o c o n t e x t o s o c i a l ; p o r i s s o , v e n c e m p_s.jnno5 oi&X.&'iS9.M^^ o a u t o r , o s acrticos, q u e l u t a m j2Pj, w m Jug.ax.de !nLtj ;g,_.da.sistenus, jo ^ma^ c o m r e g r a s a s s u i n i d a s c o m o a b s o l u t a s . E m decorrncia, a divisa "ni m a r c a "estgni"^''StITitinTU^ Seus_ anti-heris tpicos so seres d i v i d i d o s , d u p l o s , b q v a r i s t a s . J ^ p r e ^rrhrt3"t"fgc~9esncontro e n t r e ' r e a l i s m o ^ g ^ j d e a l herico. ^ Cm'3ExmriKSymi\^^ Inirgueses p a r a s e r e m hericos, d e m a s i a d o solitrios e sensveis p a r a s e r e m burgueses"*". A u n i d a d e d e s e n t i d o q u e o s i r m a n a no u m a i d e n t i d a d e i n t e r n a m a s unia-S-iUiao c o m u m f r e n t e a o s ontorpos lociolgiqs contraditrios e ambivalente|s^^^ cmer^gcriia, c o m g o ; n e n t e s c o n s t a n t e s d a stira barretiana.- Tds"t'rs, e m a t i t u d e s d i vgrssT^uscam a satisfao d e s e u s prprios i d e a i s : e x p r e s s a m d e f o r m a individual o conceito d e a u t o n o m i a pessoal, auto-aperfei\ oamento, e , s o b r e t u d o , s o l i d a r i e d a d e , q u e u m c o n c e i t o - c h a v e n e s t a l i t e r a t u r a m i l i t a n t e . J l ^ t o r o s c o n c e b e u no c o m o s e g u i d o r s s - f i b e d i e n t e s d e u m cdigo d & - x l a s S e ^ d e j i m ^ q u i c a m e n t e 9Jistucr:~;^^^^ pessoais - p ' ^n..iJiISS5 . d e y a j o r e s verdadeiramente^humanos^jTdTl sTo ) sensveis s mudanas 'h'strico-.sociais;~enVrtnforatravs d e t r a jelrias f i c c i o n a i s d i v e r g e n t e s , p o r m e d o (Isaas), p e l a l o u c u r a 169

( P o l i c a r p o ) , p e l a i r o n i a ( G o n z a g a d c S),jndiatizaiiL,a .,43ilH d a d e , d i e g a n d o a u n i p e s s i m i s m o f i n a j , desiludiJj^^jjT^^ ^SalndivduosTcin' 3Stlfcscil7 p o s s u i n d o a p e n a s i n t e r n a m e n t e ^ a l i b e r d a d e a l m e j a d a ; p e l a i m p o s s i b i l i d a d e d e ao n a d a c o n s e g u e m , p o i s o s espaos d o s g a n h a d o r e s e x i g e m submisso, i n u m a n i d a d c c degradao. E n t r e t a n t o , s u a humilhao e d o r so s i g I n o s d c acusao d i r e t a s o c i e d a d e , u n i f i c a n d o o d i s c u r s o r o Imanesco. E s t a d o r n a diviso s u b j e t i v a no a t i n g e b u r o c r a t a s , p o U t i c o s , l i t e r a t o s , d o n a s - d e - c a s a , p o i s no s o f r e m eles o s d e b a t e s i n t e r i o r e s f u n d a m e n t a i s d a dvida e d a e s c o l h a . O E u a c h a - s e d i v i d i d o porque luta c o m alternativas vitais para se manter coerente c o m s e u princpio d e f i d e l i d a d e a s i m e s m o . A tendncia dialgica d o s e n u n c i a d o s , e m b o r a r e d u z i d a . p e l o m o n o l o g i s m o d a stira o h i p r e s e n t e , e s t i m u l a o c o n f r o n t o ideolg i c o a o f a z e r v o z e s d i v e r s a s e n t r e c r u z a r e m - s e n o t ^ x t o . embries - - - ^ c o n t r a p o n t o d a prpria e s t r u t u r a d o d i s c u r s o r o m a n e s c o . " " s o b r e t u d o n o s t e x t o s m a i s panfletrios q j i e a stira d e L i m a B a r r e t o dmonstra-se i n s t r u m e n t a l , d i r e t a , c a r r e g a d a d e p a rdia e endereada a u m s propsito: crtica d o s vcios s o c i a i s brasileiros, d a s mitologias d o s u b d e s e n v o l v i m e n t o q u e se t o r n a m m a i s a g u d a s c c l a r a s n a referncia implcita a o s padres i d e a i s d o a u t o r . V-se i s t o e m Bruiundangas, Coisas do pas do jambon e n a s i n t e r r o m p i d a s e f o l h e t i n e s c a s Aventuras do Dr. Bogolloff, j c i t a d a s a n t e r i o r m e n t e . L i m a B a r r e t o c e s s e n c i a l m e n t e u m satrico n e g a t i v o : s u a f u n o d e s b a r a t a r o s hbitos, i n t i m i d a r e d e s m o r a l i z a r . A "Repblica dos Estados U n i d o s d a B r u z u n d a n g a " , publicada depois dc s u a m o r t e , m a s r e u n i d a p o r e l e e m v i d a , so n a r r a t i v a s satricas S w i f t , s u r g i d a s a p a r t i r d e ' j a n e i r o d e 1 9 1 7 n o semanrio ABC. P a r o d i a n d o o e s t i l o d a crnica histrica m a s c o r t a n d o - o d e e x presses p o p u l a r c s c a s e m e s m o c h u l a s , o a u t o r d e s c r e v e o s c o s t u m e s , m o r a l , poltica, p e r s o n a g e n s desse pas imaginrio q u e s e r v e d c p o n t o d e observao a o s m a l e s b r a s i l e i r o s : " A B r u z n n d a n g a , c o m o o B r a s i l , u m pas e s s e n c i a l m e n t e agrcola; e, c o m o o B r a s i l , p o d e - s c d i z e r q u e no t e m a g r i c u l t u r a " ( p . 7 4 ) . S e u mtodo satrico p e r m a n e c e o m e s m o d o s r o m a n c e s , a l i n h a n d o c m c a d a u m a d a s n a r r a t i v a s situaes e m srie d e carter i r r e v e r e n t e , d i r e t a m e n t e endereada a polticos, indivduos e m e v i dncia, a c o n t e c i m e n t o s o u p r o b l e m a s d o Pas. N o t a - s e a seduo q u e d e v e m t e r e x e r c i d o s o b r e e l e a l e i t u r a d a s Viagens de Gtliver, d e S w i f t ( 1 7 2 6 ) , c o t o m parodstico c o m q u e o a u t o r jrlands a s s u m e atravs d a imitao d a s histrias d e v i a j a n t e s , c o m u n s

n a poca, seus t e m a s f a v o r i t o s s o b r e a corrupo d a n a t u r e z a h u m a n a , o p e c a d o o r i g i n a l e a p o s s i b i l i d a d e d a verdade*". E n t r e t a n t o , no se e n c o n t r a m a i o r p r o f u n d i d a d e nessas n a r r a t i v a s b a r r e t i a n a s , jgreocup.adas. a p ^ a s e m t o r n a x . ridculas e i r r a c i o n a i s .jis.... instituies, a l i v i d a d e s e g.essoas.,, .sein q u ^ e _ ^ sis^ tico c i n , electua d o saiirsta L i m a B a r r e t a f i q u e , _de_idiossinra&i.a.s. p e s s o a i s c d a i . n y j p t i v a j d e s a b r i d a , o q u e ^ e s ^ ^ i l i l m . o . s . , textos. " " . - ^^_ x O i n e s m o se p o d e d i z e r d o c o n j u n t o d e crnicas, n o m e s m o esprito satrico, r e u n i d a s s o b o ttulo Coisas do pas do jambon. A deformao g r o t e s c a o d a d o r e f e r e n c i a l retrico q u e a b r a n g e as n a r r a t i v a s , n a s q u a i s o r e c u r s o d a pardia i n t e r t e x t u a l l e v a t a m bm o l e i t o r a u m a referncia literria e x t e r n a n a direo d o t e x t o histrico, p o l e m i z a d o n o e m p r e g o d i s s o n a n t e e contrrio.

A viso interior de um narrador confessional U m a anlise d a fico d e L i m a B a r r e t o q u e s e l i m i t a s s e a a c e n t u a r o carter satrico d e s u a e s c r i t u r a p e c a r i a p o r u n i l a t e r a l s e l i m i t a d a . O s r e c u r s o s poticos d e q u e lana mo s e , p o r u m / l a d o , t o r n a m m a i s s a l i e n t e a f a t u r a polmica d e s u a o b r a , p o r j o u t r o l a d o contm e l e m e n t o s d e composio r o m a n e s c a i n u s i t a d o s , at s e u a p a r e c i m e n t o n o p a n o r a m a d a fico b r a s i l e i r a . A p e r c e p ^ o desses e l e m e n t o s i n o v a d o r e s n a criao j f o r a , n a poca, a d v e r t i d a p o r Jos Verssimo, crtico d o Jornal do Comrcio, a o r e f e r i r - s e r e v i s t a Floreai, d i r i g i d a p o r L i m a B a r r e t o e, m a i s e s p e c i f i c a m e n t e , a o s captulos n e l a i n s e r i d o s d e Recordaes do escrivo Isaas Caminha*^. N a multido d e publicaes metericas d o comeo d o sculo, n a s a f r a d e r o m a n c e s n a c i o n a i s e e s t r a n g e i r o s n e m s e m p r e d e m e r e c i m e n t o r e a l , s o u b e o crtico o b s e r v a r n a q u e l e s incios " u m a s i m p l i c i d a d e e s o b r i e d a d e e j t a l q u a l s e n t i m e n t o d e e s t i l o q u e c o r r o b o r a m essa impresso". E m b o r a no fosse s o b r e i a o b r a c o m p l e t a e s i m s o b r e a l g u n s captulos a p e n a s , i m p r e s s i o n o u - o o d e s p o j a m e n t o e fluncia d a q u e l e e s t i l o s i m p l e s e p o u c o f o r m a l a o i n t r o d u z i r o n a r r a d o r Isaas, c o n f e s s i o n a l e autobiogrfico. A posio d e s t e p s e u d o - a u t o r d i a n t e d a l i t e r a t u r a no u m e s c r i t o r p r o f i s s i o n a l m a s se s e r v e d e s t e veculo d e expresso p a r a c o m u n i c a r a u m f u t u r o l e i t o r s u a s experincias c o m o m u n d o t e m u m a consequncia m a r c a n t e r e l a c i o n a d a c o m a tcnica n a r r a t i v a n a q u e l e comeo d e sculo X X : _ ^ ^ j m j g l i c i d a d e d o e s t i l o ; d i t a d a p o r u m a e s p e c i a l viso artstica e m que^predmiia ajre-^ t i v i d a d e s o b r e a oniscinca. '~' 171

170

As tcnicas c modalidades do foco narrativo desde Machado de Asbis, cm 1 8 8 0 , testcmuiilvm cm certos autores nem sempre ' cm evidencia uma modificao que fcimentava nas concepes tradicionais do romance cm curso. Aceutua-se, sobretudo na natraiva simbolista e impressionista do final do sculo, a tendcnciu a no SC contentarem com uma cronologia rigorosamente causai, preferem conferir a alguns inonienlos uma especial opacidade dc significao. J cm O ateneu ( 1 8 8 8 ) , observamos Raul Pompeia escolher as memrias da adolescncia para pintar o mundo atravs das reflexes e emoes dc uma criana: os efeitos irnicos, de impregsiauUnioYitarista, brotam dessa viso subjetiva do real. O narrador j comea a surgir no romance no mais esttico, diante"^ papel, para contar/escrever linearmente sua trajctria vital: 3lguns_escritores cologam-nqa_reviver.,a^pg^^ com in-^ tensid,ade desusada ein'dcteriminada sity,ao pica e ^a,pjti3ir so instala dnfr^dse ^ ^ ^ ^ base para _a.OSec^ o viT, ajternndb opreselnte d^ ds experincias. ' -'~ 'EstT'nOT's^t^ de utilizao dos recursos da presena dc um narrador acclcram-se com as discusses tericas do final do sculo X I X : a^pia romanesca vai sendo ijivadida| pela im^r,s.o. .p,eis;eptiy^.d,.apen visual eni^substUuija^ transcrio da realidade conuj "a ser des'_cntq/_A_ dsc2iI~cma forma de apreselTtaso^^^an3 ^E2 .Ue reinava em nome doreaUsin^,Y ^ ^ ^ debate al'Ci(o sobretudo entre os escritores franceses, pelas crticas de Bourget em 1 8 8 3 e 8 5 nos seus Essais de psychologie conteniporaiiic*'^. As revistas simbolistas no poupam .jdescrio 00rdenada dos realistas, most?ahd'^'ssi^ com a niaior^rfp'aso.^ eh. J9. J.^2ior Cj^ _c_oji^5SS!3lSJ^5^*3S, tcnicas^ d agiescntao do foco narrativo. Posteriormente, no inicio'd"TFuT"XX,'m^^ dos autores anglo.saxnicos Meredith, Stevenson, Robcrt Browning, Galsworthy, sobretudo, ser um passo decisivo para as transformaes tcnicas propostas pelo ato de narrar.^efine-sc q endereamento j)ara^ a ^ ^ 2tja,.iia..r4,tivjda^^ q scufe X Y J l t g.anlkj9J3:m(>' e profundidade n a fco^^. uma progressiva desconfiana de qualquer absout, cujas reminiscncias filosficas indicam uma estrada que passa pelo esse est percipi de Berkeley, pela crtica kantiana, pela dor e vontade de Schopenhauer, indo culminar, cm j)leno sculo X X , na teoria da relatividade d Einstein, no frcudismo, no bergsonismo, na obra dc Proust. No se pode deixar de mencionar neste mesmo sculo, sobretudo a partir de 1 9 2 0 , a
172

progressiva e definitiva influncia do^cinma com suasjgnigS ^e-QCG^.montagem^ representao espc^temgoralTque no cria "unoanova visao do real mas " ~yul ^iza e ratifica. " s persolgns^TsTiunh^^ o simples narradores, comeam a ganhar importncia na avaliao do significado do prprio ser, promovendo essa perquirio dolorosa e solitria dc suas almas a uma metafsicacia_soMo> que dominar / mais e mais o romance, sobretudo a partir da dcada de quarenta. / A posio do personagem romanesco se modifica nas exigncias" novas da conscincia do mundo, num processo de interiorizao irreprimvel. O brasileiro Luna Barreto, nestas duas primeiras dcadas de-, finidoras do sculo X X , ainda se encontrava dominado pelos proceitos scio-psicolgicos tainianos e ^permanecer jiunia_ posio iat^gadiria. Entretanto, o ambiente no mais apresetitadpeT mediao de um persJ^garotr-vrfOsT^ue mostram a realidade. c ^ I ^ f a z a m os, autores^ na^aisfs, "osrquais numa constante antecipao analtica '^Uiniin^n^'' as sombras "Titr7 AtrvSs da conscincia de um'"seFTicaonSnnm''Barreto tenta jdgSSbfir^ apriigr m~raird"de que ira^^ociona^To^ e a^e^B7~Nor trs principais riMnx~'^^~Rc7(^^ do ''escrivo Isaas Caminha, Triste fim de Policarpo Quaresma, Vida e morte de Gongaza de S se podem analisar essas diferencia-^ es-pxsgrwsivas, no ac.sso^ narrati^^^ jjp. ..ral^ tanto o leitorjq[uan-^ tq^S-jSismagens 'Sr^^^ seu campo visua n"perspctiva cntrepercebida das cjo^nsig]as dos nrraffofs. AFlngo^jeatF-.. ^personagem e ambiente esto agora"suSjefvaiTTenfr^ . pel^^wgomst^^ ".as expMty?i t^fiam ^^9. vivds7'ngojesl'aq .assumidas_como curya completa mas cmo~ps"quisa temporal, de notao^ ansi,aS-ai. erfi[, s vezes, incerto e inacabado. O romance brrtiancC ainda que sofrena'ol) desgaste intefno '3Futrr discurso saturadamente irreverente, perde o carter de intriga que se desenvolve,^surgndo os_ acontecimentos mais pela impresso que despertam no espirito^ d e seus "protagonistas d que' pTTua"'p"ssver crise "mFcmx lglco^arrTv. " " ^ Entre o"confessional e a autobiografia, entre a impresso e o fato, entre a emoo e a lgica alterna a narrao de Isaas Caniinha, intrprete enraivecido, na exposio consciente do cerco existencial que sofreu e dos bloqueios definitivos da atualidade. A liberao do .sentimento que revive e as percepes atuais resultantes, iltcram as formas de expresso romanesca, ento menos contidas diante da emoo e auto-reflexo, A confisso marca 173

esta n a r r a t i v a e m p r i m e i r a pessoa e c o m e l a as fontes m a i s r e - " c o n d i t a s c e m o c i o n a l i z a d a s d a v i d a i n t e r i o r . j 2 r e t o m a d a u^^^ n b a g e m literria a g o r a c a d a v e z i n a i s a t u a n t e n a fico a d a s Confisses p e s s o a i s nineir d e R o u s s e a u , c u j o ofijtv" ra^lT . d e s v e r a m e n t o " d a v e r d a d e atrays d o autoconhccimrit. CCTfT o i i h r r a d o r Isaas C a m i n b a a b i o g r a f i a conblna-secom a V^ d o s fenmenos sociais, e l o indissolvel p a r a seus critrios d e j u l gamento. A compreenso d a n a t u r e z a d a n a r r a t i v a c o m o configurao c o n s c i e n t e e artstica j p r i m o r d i a l n a revoluo m a c l t a d i a u a m a n /im-sc n a fico d e L i m a B a r r e t o . E n t r e t a n t o , ser a c r e s c i d a d a I percepo a g u d a d e q u e o s p r o c e s s o s s o c i a i s e i n t e l e c t u a i s i n t e r I f e r e m f o t l c m e n t e n o s c o m p o r t a m e n t o s d o E u psquico. A s r e l a ^ C H h u m a n a s e n t r e c h o c a m - s e d u b i a m e n t e e a captao d e s t a c o t n p l e : . i d a d e t o r n a - s e u m f a t o c o n c e r n e n t e transformao artstica do material. A s s i m , u m m o v i m e n t o contnuo e n t r e a a t i t u d e c o n f e s s i o n a l o d e b a t e c o n s i g o m e s m o e o endereamento e x t e r i o r a invectiva aos " d e fora", leitor e participantes instaura u m a circularidade, articulada i n t e n c i o n a l m e n t e a p a r t i r d e suas i m ^jpresses. S e r v i n d o - s e n o prlogo d o r e c u r s o f i c c i o n a l d e v e r o s s i milhana d c e d i t o r d c u m m a n u s c r i t o , L i m a B a r r e t o t r a n s c r e v e o prefcio d o n a r r a d o r Isaas C a m i n h a , escrivo annimo d e c o l e t o r i a , n o q u a l s e m a n i f e s t a d e s d e o incio u m d i s c u r s o polmico, i n t e r i o r , d e s t i n a d o a r e b a t e r p o r antecipao q u a l q u e r r e s p o s t a . A a t i t u de crispada desenvolve u m t o m negativo, pessimista, sempre e s p r e i t a , n o i n t e r i o r d c s e u d i s c u r s o , d e u m a sada q u a l q u e r p a r a e s t a ltima significao d e s i m e s m o , t r a d u z i d a e m t e r m o s literrios. E a d v e r t e n o prefcio a inteno p o l e m i c a :
E foram tantos os casos dos quais es.sa minha concluso ressaltava, que resolvi narrar trechos de minha vida, sem reservas nem perifrases, para dc algum modo mostrar ao tal autor do artigo que, sendo verdadeiras as suas observaes, a sentena geral que tirava no estava em ns, na nossa carne c nosso sangue, mas fora de ns, na sociedade que nos cercava, as causas de to feios fins de to belos comeos (R.E. C, p. 42, grifamos).

A p r o c u r a d e u m a autodefinio e q u i p a r a - s e a o desejo d c e x c i t a r a t o m a d a d e posio d o l e i t o r , f a z e n d o o n a r r a d o r , inmer a s vezes, u l t r a p a s s a r o s l i m i t e s d e u m a l u c i d e z r e q u e r i d a , p a r a d e c a i r n a i n v e c t i v a f e r o z , irnica e t e n s a :


Patife! Patife! A minha indignao veio encontrar os palestradorcs no mximo de entusiasmo / . . . / Num relmpago passarairi-me pelos olhos todas as misrias que me esperavam, a minha irremedivel derrota, a minha queda aos poucos at onde*.' at onde? E ficava assombrado que aquela gente no notasse o meu desespero, no sentisse a minha angstia... Imbecis! pensei eu (p. 102).

A confisso d o n a r r a d o r d e s p e p r o p o s i t a d a m e n t e o p r o t a g o n i s t a d e q u a l q u e r d e s e j o d e p a r e c e r herico d i a n t e d o s o u t r o s e m e s m o n o s e u prprio c o n c e i t o : u m a i m a g e m a v i l t a d a d e m o n s t r a a tentativa agressiva e m i l u m i n a r o c a m i n h o tortuoso para a conscincia. S u a p e r s p e c t i v a d o m u n d o c o n c r e t i z a - s e n a l u t a s u r d a c o n t r a a i d e o l o g i a ( r a c i a l ) d o m i n a n t e , c o n t r a o s prprios o b j e t o s d e s u a reflexo. E , s o b r e t u d o , ressente-se d a presso d a v o n t a d e d o m u n d o s o b r e s e u ntimo t o r t u r a d o : a p a r t i r d e s t a impresso r e f l e x a q u e constri o s p a s s o s d e s u a humilhao.

A. c o n t i n u i d a d e desse t o m a g r e s s i v o mantm-se p o r t o d a a a t i t u d e c o n f e s s i o n a l , s o b r e t u d o q u a n d o , e m e r g i n d o n a enunciao, i n v e c t i v a c o n t r a a o r d e m d a sociedade o u se e m o c i o n a c o m a ,-prpria avaliao n o a t o d e e s c r e v e r . A presena d e u m possvel i n t e r l o c u t o r q u e a r g u m e n t a s s e c s e c o n t r a p u s e s s e s concluses i m p l i c i t a m e n t e suposta, determinando d o interior d o discurso, s e u e s t i l o , t o n a l i d a d e c retrica.
J74

C o m o o s p r o t a g o n i s t a s "subterrneos" d e D o s t o i e v s k i , q u e t a n t o a p r e c i a v a , a confisso autobiogrfica d e Isaas C a m i n h a e l a b o r a e d e s e n v o l v e u m n o v o t i p o d e p e r s o n a g e m n a fico b r a sileira. Fracassados e ofendidos p o r suas necessidades, m a r g i n a i s ' d e a l g u m m o d o , entrelaam o d i s c u r s o s o b r e s i m e s m o s c o m q . d i s c u r s o s o b r e o m u n d o , to e s t r e i t a m e n t e , q u e a s o c i e d a d e s aparecer n a b u s c a d o s e r i n d i v i d u a l . A i n d a q u e no r e n u n c i e a o ipo, d e c o n t o r n o s e v i d e n t e s e reconhecveis, L i m a B a r r e t o j d e s e n v o l v e u m n o v o m o d o d c identificao d o p e r s o n a g e m q u e r e p o u s a n a compreenso d o h o m e m c o m o u m s e r q u e se b u s c a , e c u j a conscincia s e m p r e r e l a t i v a a o o l h a r a l h e i o . O s m o v i m e n t o s d o esprito, o s aspectos d o s e r h u m a n o , imperceptveis e d o l o r o s o s n a v i d a r e a l , p a s s a m a t e r c e r t a p r i m a z i a q u e s s e ir a c e n t u a n d o n a esttica f i c c i o n a l b r a s i l e i r a d o sculo X X . E n c o n t r a m - s e e m s u a o b r a e l e m e n t o s i m p o r t a n t e s d a discusso d o p r o b l e m a d a s relaes e n t r e a r t e e s o c i e d a d e , a t i v a d o s n o c a m p o d a fico n a c i o n a l s o b r e t u d o n a dcada d e 1 9 3 0 . O e s c r i t o r b r a s i l e i r o c a d a v e z m a i s recusar u m a adequao d o r o m a n c e a m o d e l o s scio-afetivos. P r o c u r a - s e d o l e i t o r u m a participao~nal o b r a q u e 6 u m a t o d e s o l i d a r i e d a d e c o m a situao scio-histrica /
175

d o r o m a n c i s t a . A repercusso d o r e a l e x t e r i o r s e far m a i s e m a i s " d e n t r o d a conscincia c a. iubicijxidad sftuLiV^|Hia^ qual_a_viida_,sjicia[^^^ p o d e r d c concretizao e c o n h ^pF~da i m a g e m proporcionar a o s p r o t a g o n i s t a s r o m a n e s c o s d e s c o b e r t a s psicolgicas, s o c i a i s e estticas: o v a l o r e x i s t e n c i a l se ' desvendar a o l a d o d a p r e c a r i e d a d e e f r a g i l i d a d e d o E u . G o n z a g a d c S, P o l i c a r p o Q u a r e s m a , Isaas C a m i n h a , seres e m q u e s t i o n a m e n t o t r a z i d o s a o r o m a n c e atravs d e r e c u r s o s d e f o c o n a r r a t i v o d i f e r e n t e s , ^st--aui,ntico5 i:eprcseutaivtes_dessa., h u m a n i d a d e passivOzSceptij^a,, aJgQtQS a o s r e f l e x o s d a s a ^ e s , a s u a s ressonncias iuternas;-n,a,dsagreg d c yatgrc'vcf m . o b i l i d a d e i n t e r i o r q u e s r e p r e s e n t a o p o n t o dc^nveFgncia d a s diferenas i n d i v i d u a i s : s u a no-finitudc o e i x o d a s o l i d a riedade d o leitor.

Conscincia A g r e s s i v a d e A d e l i n o Magalhes
A o b r a d e A d e l i n o Magalhes a presena m a i s i m p r e v i s t a d a l i t e r a t u r a b r a s i l e i r a n o p r i m e i r o q u a r t e l d o sculo e r e p r e s e n t a t i v a d o s p r o j e t o s estticos e m e r g e n t e s d a fico. S u a s n a r r a t i v a s sincrticas, dotadas d e alta dose d e o r i g i n a l i d a d e , t r a z e m , p o r u m a c o n taminao c u l t u r a l c o m o q u e d e m a i s a u d a c i o s o o m o m e n t o l i terrio i n t e r n a c i o n a l p r o d u z i a , a transcrio d o espao recndito da subjetividade. C o m o a p o n t o u a n t e r i o r m e n t e Eugnio G o m e s " , e s t a c o n t e m p o r a n e i d a d e c o m as tendncias estticas e u r o p e i a s c o n f i g u r a d a s e m algumas das mais importantes obras publicadas entre 1913 e 1922 d e v e - s e a p e n a s s u a intuio c r i a d o r a e no a u m i m p u l s o i m i t a t i v o . D e M a r e e i P r o u s t a J a m e s J o y c e , estes a n o s f o r a m p r o m i s s o r e s n a afirmao d e u m a l i t e r a t u r a e m q u e a n o v a i m a g e m d o h o m e m , a n g u s t i a d o , multifrio, i n c o n s c i e n t e , e m e r g e atravs d e u m a linguagem sempre solicitada a transmitir a passagem d a ext e r i o r i d a d e d o s o b j e t o s d o m u n d o interiorizao d o p s i q u i s m o . D e s d e M a c h a d o d e A s s i s o c o n t o literrio comea a g a n h a r importncia n o s domnios d a fico: produo c o n s t a n t e n o s j o r nais e revistas, geralmente passavam a f o r m a r v o l u m e s depois da scleo d o s a u t o r e s . E s t a m a t u r i d a d e d o c o n t o v a i - s e d e s c n v o l 176

v e n d o , s o b r e t u d o , n o f i n a l d o s c c u l o , q u e c s u a idade d c o u r o , c o m o s escritores regionalistas: o s c o n t o r n o s d e ambientes e caractersticas psicolgicos d e t i p o s c o n f i g u r a m - l h e o p e r f i l . A o s p o u cos c o n t a m i n a d o s p e l a p l a s t i c i d a d e d o I m p r e s s i o n i s m o , a l g u n s d e seus a u t o r e s e n v o l v e m essas a t m o s f e r a s e m n u a n c e s sensoriais q u e lhes i m p r i m e o detalhe t e m p o r a l i z a d o . Esse gosto p e l o c o n t o deve-se, n a l i t e r a t u r a ocidental, grande divulgao a p a r t i r d e 1 8 5 0 f e i t a p o r B a u d e l a i r e d o n o r t e - a m e r i c a n o E d g a r A l l a n P o e : a m b o s e x a l t a v a m as v a n t a g e n s d o c o n t o s o b r e o r o m a n c e . A u n i d a d e d e e f e i t o o u d e imprcs-so, a b r e v i d a d e , a m e s t r i a a r t e s a n a l d a composio e s t i m u l a v a m tambm a i r o n i a , o humour e a v e r v e d o c r i a d o r . N o B r a s i l , o c o n t o s i m b o l i s t a no f o i m u i t o f e c u n d o , n e m m u i t o p r o m o v i d o f r e n t e s contribuies d o gnero q u e d o m i n a v a a Frana ( n o s s a h a b i t u a l f o r n e c e d o r a d e n o v i d a d e s ) e m q u e s e destacavam Villiers de T I s l e - A d a m , H e n r i d e Regnier, Rodenbach, B e a u b o u r g e M a r e e i S c h w o b , este ltimo c o n s i d e r a d o p o r m u i t o s crticos c o m o s e u r e p r e s e n t a n t e m a i s s i g n i f i c a t i v o . O S i m b o l i s m o a c r e s c e n t a a o gnero o d o m d e e v o c a r r e a l i d a d e s e v a n e s c e n t e s , at m e s m o fantsticas, p r e o c u p a d a s m a i s c o m sugesto e aparncias, u m a ressurreio d o i d e a l i s m o h e g e l i a n o que v e m testar as "verdades" demonstrativas e o m a t e r i a l i s m o d a observao. A g r a n d e contaminao f i c c i o n a l q u e l i b e r o u o c o n t o b r a s i l e i r o d e s u a a r m a d u r a genrica r e a l i s t a - n a t u r a l i s t a , f a z e n d o - o c a m i n h a r a o e n c o n t r o d a poesia, deve-se a o p o e m a e m prosa e f l u i d e z d e s e u r i t m o e gnese imagstica. A s n a r r a t i v a s d e A d e l i n o Magalhes'^ t r a z e m b a i l a n o s i n c r e t i s m o i n i c i a l d o sculo X X u m n o v o h o r i z o n t e literrio e a n t r o polgico caracterstico d a crise d a civilizao. u m h o m e m d i v e r so, c o m necessidades prementes diante d o m u n d o , q u e pede lugar p a r a se m o v i m e n t a r c o m o a u t o r , n a r r a d o r o u p e r s o n a g e m . A d e l i n o Magalhes lana s e u p r i m e i r o v o l u m e , Casos e impresses, e m 1 9 l 6 e. a seguir, Vises, cenas e perfis ( 1 9 1 8 ) , Tumulto da vida ( 1 9 2 0 ) e, e m 1 9 2 2 , Inquietude. At a dcada d e quarenta continua publicando c o m menos intensidade, tendo s u p e r v i s i o n a d o as edies d e s u a s Obras completas ( 1 9 4 6 ) p a r a a E d i t o r a Zlio V a l v e r d e e , e m 1 9 6 3 , p a r a a E d i t o r a A g u i l a r . P e r t e n c e a o perodo at 1 9 2 2 a p a r t e m a i s revolucionria e f e c u n d a de s u a obra, c o m o m u i t o b e m o b s e r v o u W i l s o n M a r t i n s , m o t i v o p e l o q u a l a s i t u a m o s n o s s a anlise**. Q u a n d o e m 1 9 1 6 v e m l u z o v o l u m e Casos e impresses constata-se, a o f i n a l , d e p o i s d e u m d e s f i l a r d e " c a s o s " , u m a n a r rativa intitulada "Sonho acordado d c u m a noite dc estio" q u e 177

S-ar putea să vă placă și