Sunteți pe pagina 1din 8

ASEMOESEMSALADEAULA:UMRESGATENECESSRIO FORMAODOCENTE

1 JoaraDelaneSousaRibeiro (UFPI/ISA)

GT02FormaodeProfessores RESUMO Oobjetivodotextofazerumresgatedasemoesemsaladeaula,visandoamelhoriada formaodocente.Adiscussoestbalizada nosaportestericosdapsicanlise noquese refereconstruodoegodossujeitosenvolvidosnoprocessoensinoeaprendizagemem conceitos do cotidiano e no cotidiano de Heller (1970), Freire (1996) sobre os saberes necessriosdocnciaeCarvalho(2002)sobreaformaodeprofessores.Ametodologia utilizada parte da vivncia ldica em sala de aula, onde observamos a percepo das emoes,apartir dasensibilizaoque resgate as emoes dos sujeitosdoconhecimento. Os resultados da vivncia apontam para a necessidade de se realizla contnua e coletivamentepelocorpodocente,umavezqueaconstruocrticadoconhecimentopassa tambmpelaconstruodascapacidadesemocionais. Palavraschave:emoes,autonomia,relaoprofessoraluno,prticadocente

Refletireteorizarsobrearelaoprofessoralunotemsidoumdesafioconstante emminhaprticapedaggicanoensinosuperior,eainda,empesquisaemescolasdeensino 2 fundamental,frutodadissertaodemestrado . Compreender o desenvolvimento do processo ensino e aprendizagem na perspectiva da construo crtica do conhecimento, passa nessa abordagem, necessariamente,peloolhardasemoespresentesnarelaoprofessoraluno. 3 OpresentetextoanunciaumaexperinciadesenvolvidanoISA naturmadoIV semestre com alunos do curso Normal Superior do ano de 2004. A vivncia faz parte da metodologia de trabalho desenvolvida na disciplina estgio supervisionado I, ministrada pormimno2perododesseano. relevantedizerqueessaexperinciacontemplaaesjprevistasediscutidas em reunies com os docentes e coordenao. Portanto, faz parte de aes integradas voltadas a contribuir para o sucesso do processo ensino e aprendizagem. Desde o incio desseanotemseatentadoparaanecessidadedeproporaespedaggicasquecontemplem ademandadossujeitosenvolvidosnoprocesso.Nessesentidoquefoielaboradooprojeto interdisciplinar de formao continuada, que tem como tema em 2004: As diferentes 4 formasdeolhareconstruiraidentidadedocente .

1 2

MestraemeducaopelaUFPI,professoradoISAedaredeestadualdeensino,TeresinaPI. Estadissertaotemcomottulo:Oelementohumanonarelaoprofessoraluno:asrelaesconstrudas pelossujeitosenvolvidosnasprticasdidticopedaggicasUFPI2004. 3 InstitutoSuperiordeEducaoSantoAgostinhodaFaculdadeSantoAgostinhoTeresinaPI. 4 Elaborao: Mestra Joara Delane Sousa Ribeiro e Especialista Maria Monteiro da Silva Ramos (psicopedagogainstitucionalesociopsicomotricistaRamainThiersFSA),comaparticipaodeestagirias docursodePsicologiaFSA.

Aabor dagemmetodolgicanadisciplinaEstgioSupervisionadoI:(Re)vendoas emoes Em busca da compreenso do cotidiano estabelecido pela relao professor aluno privilegiouse o desenvolvimento de algumas atividades metodolgicas em sala de aula,coma mediaodaprofessora.Ocotidianoaquiressaltadoporentendersequeao ensinareaprenderossujeitosenvolvemseem mltiplasemoes,oqueincluiapresena 5 do elemento humano . Todo esse processo est entrelaado a situaes de conflito e transformaesprpriasdedinamicidadedavidadossereshumanos. Relevantenessaabordagemdestacarqueseuobjetivocentrasenapercepo, soboolhardasemoes,dareelaboraodosprocessoscognitivosdosalunoseprofessores embuscadacompreensocrticadoscontedosabordadosnasdiversasdisciplinas. A disciplina estgio supervisionado I possibilitou o estudo entre outros contedos, das competncias e saberes necessrios docncia, tendo em vista a compreenso e reflexo sobre a prtica pedaggica. Para embasar teoricamente as discussesemsaladeaularecorremossleiturasdePauloFreire(1996)acercadossaberes necessrios docncia Celso Antunes (2001) sobre competncias a serem desenvolvidas naescolaeRitadeCssiadaSilva(2000),aoapresentarosconceitosdecotidianodeno cotidianopresentesnaabordagemdeHeller(1970). Refletirsobreanecessidadedorespeito,datica,dahumildadenadocnciaena discncia esboouse como condio fundamental compreenso do papel do aluno e do professor.Nessesentido,Freire(1996,p.37)destaca:
No possvel pensar os seres humanos longe, sequer, da tica, quanto mais fora dela. Estar longe ou pior, fora da tica, entre ns, mulheres e homens, uma transgresso. por isso que transformar a experincia educativa em puro treinamento tcnico amesquinhar o que h de fundamentalmente humano no exerccio educativo: o seu carter formador.

Ao assumir seus papis, tanto professores como alunos percebemse numa relaoaser(re)construdanocotidiano,pelovisdonocotidiano. O cotidiano apresenta situaes que podem ser problematizadas, quando mediatizadas pelo no cotidiano, isto , pelo processo de conscientizao e reflexo das atividadesdossereshumanos.Onocotidianotrazquestesaseremdiscutidas,emfuno de transformaes coerentes e necessrias a prpria dinamicidade imposta pela relao construdaentreossujeitos.EncontramosemHeller(1970,p.20)umacitaoqueexplicita essarelao:
As grandes aes no cotidianas que so contadas nos livros de histria partemda vida cotidianaeaelaretornam.Toda grandefaanhahistrica concreta tornase particular e histrica precisamente graas ao seu posteriorefeitonacotidianidade.
5

Oqueconstituioelementohumano,nessaperspectiva,soasrelaesentreprofessoresealunosconstrudas ao longo do processo de ensino e aprendizagem, que permeado pelo domnio de saberes de ambos os sujeitos. Saberes esses marcados por uma educao dialgica, o que pressupe o respeito mtuo e a autonomiaentreossujeitos.Ribeiro(2004,p.12)

A prpria relao professoraluno os conflitos, carncias, desejos podem ser demonstradosem facetasdasemoesepresentes nocotidianodossujeitosqueapontam embora s vezes tenhase dificuldade de compreenso, para a prpria anlise das prticas pedaggicas,dossaberesutilizadosnaformaodadocnciae,sobretudo,decomoono cotidiano abordado na docncia do ensino superior. Acerca desse ltimo aspecto relevante discutir que a produo do conhecimento cientfico, a teorizao da prtica decorredoprocessodedesalienaodasprpriasrelaes. Oprocesso dedesalienaodas relaes constituiseemumcontnuum, fazse no cotidiano dos sujeitos, apresentandose como parte de um todo, de universo socioeconmico, cultural, histrico, da individualidade de cada um e da humanizao dessasrelaes. Desenvolver prticas pedaggicas voltadas a essa perspectiva apresentase no ISA como umdesafio j iniciado. Sabemos, contudoque muitonecessitamos aprofundar so estudos e reflexes que buscam a compreenso crtica acerca do que se constitui a formaodeumprofissionalreflexivo,capazdereversuaprpriaprticaluzdeteoriase do elemento humano. Assim concordamos com Demo (1997, p.8586) ao enfatizar a pesquisacomoelementoessencialaprticadocente:
[...]Emvezdeserapenasintrpreteexternodolivrodidtico,oprofessor deveriaseroprpriolivrodidtico,sefosse capazdetornarsecriadorda didtica. Isso no dispensa o livro didtico. Tratase de conseguir convivnciaprodutivacomele,entendendoseapesquisasobretudocomo dilogo com a realidade, recriado sempre pelo professor, com apoio do livrodidtico,quepassaaserrefernciarelevante,nemmais,nemmenos.

A pesquisa configurase como ferramenta didtica imprescindvel prtica docente. Por seu intermdio o professor poder despertar a curiosidade dos alunos, sua participao e envolvimento com seu aprendizado, visto que estar problematizando o cotidiano do prprio aluno. Nesse sentido destacamos a contribuio de Ribeiro (2004, p.66):
Serprofessorexigehumildade,porque precisoaprendercomos alunos, com suas experincias e histrias de vida. Para que este processo se construa,deveserecorreraoestudo,oquesignificadedicarseatividade sistemtica de reconstruir o saber. O saber pensar o foco da atividade docente, uma vez que os contedos podem ser ultrapassados, mas ser professor saber compreender as transformaes, recorrendose a fundamentoscrticosdeteoriasemetodologias.

Esseumdesafioparaprofessoresealunos, necessitade busca,deelaborao prpriaediscussescoletivas. Asaladeaula:Localpr ivilegiadodasemoes,doensinareapr ender comovivncias quepercebemoser comohumano. Avivnciaaquiapresentadafoidesenvolvidaemsaladeaulaapartirdacriao de uma situao de relaxamento e visualizao criativa conduzida e mediada pela professora,afimdequeosalunospudessemdesprendersedesuarotinaeabrirseuscanais depercepo,ativandosuamemriaparacriarespaossugeridos.Essasituaoapresenta

4 secomopossibilidadeparaqueossujeitosvejamasiprprioeooutrocomamortendoo acolhimento como condio para existncia humana o respeito na relao. Isso implica numacompreenso maisabrangenteecrticadoscontedostrabalhadosemsalaumavez queointeresseemaprenderpassaaacontecer. Compreendemos que ao perceber a sala de aula como local privilegiado do encontroedeconquistaspessoaiseprofissionais,sejapossvelrealizaraconstruocrtica doconhecimento. Durantetodaavivnciaosilncioeorespeitomtuoestiverampresentes.Aps o momento de relaxamento, solicitouse que os alunos expressassem suas emoes por meio de desenhos e pintassem escolhendo as cores desejadas. Percebemos durante esse momento o envolvimento completo dos alunos suas dificuldades, ansiedades, desejos afloraram como em crianas, isto , esqueceramse at certo ponto das censuras e dos medos de errar. Esse aspecto pde ser percebido como satisfatrio, uma vez que a participaoevidenciouse. Foi instigante perceber as dificuldades de alguns alunos em desenhar, ou seja, expressar suas emoes. Assim foi necessrio o estmulo constante, com a mediao docente. Prosseguindoavivnciaosalunosrealizaramrelatosdesuasexperinciasealgo chamou bastanteateno:vrios alunos comentaram de suasdificuldade de desprenderse dos problemas que vivenciaram ao longo do dia a necessidade de serem acolhidos pelos colegas os sentimentos de paz, alegria, acolhimento e unio entre os colegas como uma experinciamuitoboa.Assimdestacamosalgumasfalas: Eugostariadefalaralgoengasgadohmuitotempo.(ElenVnia) Eugostariaqueaquitivesseacolhimento.(AnaMaria) Nsestvamosprecisandodessaexperincia.(Gergia) Professora,agradeomuitoporessemomento,poisestavacomaautoestima lembaixo.(AnaClara) As falas so ricas em elementos de natureza emocional, o que em nossa compreenso demonstra a necessidade de se ter um olhar crtico voltado formao docentenumaperspectivadeinvestimentopessoaleprofissional,queresgateaestruturao 6 doego dossujeitosenvolvidosnoprocessoaprendereensinar. Emumsegundomomento,foiaceitaasugestodogrupopromovendoseoque sechamoudeacolhimento.Emcrculo,asmosdadas,oabrao,oolhar,aespontaneidade, liberdadedeexpressarasemoesconsagraramofinaldavivncia. 7 Importante, ainda, foi observar os desenhos dos alunos e utilizlos como ferramentasdeanlisequeapiamacompreensodasconcepesdemundoederelaes construdaspelosalunos.Assim,destacamososseguintes:

Oego,oideosuperegofazempartedaestruturadinmicadapersonalidadeabordadapelateoria psicanaltica,Freud(1969).Oegoregidopeloprincpiodarealidade,representaasexperinciasprpriasdo sujeito.Suaformaoaquiressaltadadevidoasuaimportncianaconstruodasrelaes. 7 Aanlisedosdesenhosteveacontribuiofundamentaldoarteeducador(UFPI),psicopedagogo(EPCE), psicomotricista(UECE)GenivaldoMacriodeCastro.Essetrabalhofoirealizadoemumoutromomento, apsaaplicaodaatividade.Asanlisescoincidiramcomosdepoimentosrealizadospelosalunos,oque instigoumeacontinuarasreflexesemtornodanecessidadedeseterumolharatentosemoescomo partedotrabalhoemsaladeaula.

Desenho1:Aluna(AnaMaria) O desenho apresenta uma figura humana no centro, ocupando o mnimo de espao. A imagem representa uma menina em movimento, de braos abertos e pernas dando um salto. A menina encontrase delimitada dentro de um quadrado que parece representargrades. Interessante foi perceber uma certa resistncia dessa aluna em elaborar seu desenho, organizando seu pensamento, posto que algo a inquietava. A escolha feita para pintar foi a cor preta, o que foi percebido pela aluna, que a relacionou com seu estado

emocional. Desenho2:Aluna(Luana) Neste desenho aparecem elementos da natureza (gua, terra, estrelas, lua) e a totalausnciadeseres vivos.Asfigurasrepresentadasaparecem semmovimentos.uma representaodemuitoespaosemocupaodeseresvivos. Ao concluir esta atividade a aluna declarou sua dificuldade em ver a si e aos colegas.Apontandoparaadificuldadede integraodogrupo,oquejseesboavacomo umarealidadepostaemdiscussoentreprofessoresealunos.

Desenho3:Aluna(Gergia) Esteumdesenhocommuitasrepresentaesdegrupos,denuvens,depssaros e de pessoas. Apresentase uma paisagem rica, com base de terra slida, rvore frondosa emumcontextodevriosgruposisolados,semintegraoentresi. A aluna tambm apresentou um depoimento sobre a atividade. Disse que a turma estava necessitando de um momento de integrao. O pensamento da aluna demonstradoemseudesenho,postonoconseguiraintegraoentreosdiversosgrupos. Osdepoimentos,bemcomoaexpressodosalunosporintermdiodosdesenhos trazemmuitascontribuiesparaacompreensodosdesafiosqueseapresentamemsalade aula, so falas e expresses ricas de desejos, que muitas vezes tornamse difceis de elaborarconscientemente. Osdesenhoschamamatenoparaarelaoconstrudaentreossujeitosemsala de aula. Apontam para os movimentos de integrao e coletividade como essenciais ao processodeconstruodaautonomiadaspessoas.Essacompreensoimplicaanecessidade quese impe a cada sujeito deocuparseusespaos,oque implica, ainda,empercebero outronarelao. A ocupao dos espaos pressupe a ao e interao dos sujeitos, demonstrandosuapercepodesiprprio,dooutroedomundo,apartirdeumolharque estimpregnadodesuasconcepespessoais. Nas aulas seguintes tivemos a oportunidade de verificar alguns resultados do trabalhodesenvolvido,tantocomdiscentescomocomdocentes.Eraimportanteperceber intencionalmente os resultados da nossa abordagem, isto , a importncia da dimenso humananaprticadocente.Assimquestionamosumaprofessoraqueministrouaulaapsa vivnciadesenvolvidasobresuaaulanaquelaocasio: AprofessoraMariarelatou: Osalunosestavamcalmos,atentosconseguiministrartodoocontedo. Com estes resultados compreendemos que a ao docente deve ser contnua e em busca de resignificaes da prtica pedaggica, que resultem no enfrentamento de

7 questes norteadoras doprocesso ensinoe aprendizagem. Oque implica considerarquea prtica pedaggica deve estar permeada por uma dimenso humana, prpria das relaes entreossujeitos. A atividade representou para minha prtica pedaggica a sistematizao de reflexes, discusses e observaes j h muito iniciada em conjunto com discentes e colegas de trabalho. Traz, ainda, a possibilidade de reorganizar concepes sobre o fazer docenteedereelaboraesacercadoserdocente. Outrasexperincias foramrealizadasaolongodoperodo,visandopromovero sucesso da aprendizagem, utilizandose sempre uma abordagem que privilegiasse o estreitamento da relao professoraluno. O que percebemos que a docncia exige uma complexidadedeaes,queenvolvemumaformaotcnica,polticaehumana.Carvalho (2000) colabora com nosso pensamento, ao compreender que a dimenso tcnica, a dimenso polticosocial e a dimensohumana fazem parte de umatrplice dimensoque contribuiparamelhorarotrabalhodocente.Assim,destacamosopensamentodaautora:
Podeserapartirdaqueoprofessorcomeceumprocessoreflexivosobre suaprpriaprticaesobreascondiesdessaprtica.Talvezsejaapartir da que ele aprenda a ver e a desvelar as contradies que se interpem entre ele e o seu trabalho passe a problematizar as situaes e os constrangimentos difceis de vivenciar e partaparaencontraras solues dosproblemaspostospelarealidade.Carvalho(2000,p.135)

Refletirsobreessasvivnciasereorganizarminhaprticapedaggica,buscando considerar o desenvolvimento de capacidades emocionais e no apenas cognitivas, tanto minhas como de meus alunos tem sido desafiador e enriquecedor. Lembramos agora um texto lido, por ocasio de uma aula de didtica, o qual foi presente de uma colega de 8 trabalho,algumquetambmlidacomconstantesdesafios.OtextodeRubemAlves O ipeaescolaoautorcitaMartinBuber,sobrearelaoEUTU,parareferirseaescola daponte,emqueestopresentessujeitosativoseatuantes.A leituradotextolevounosa seguintereflexo:Oqueseriaaexperinciadeensinareaprendersemarelaoprofessor aluno, uma relao em que ambos assumemse como sujeitos e que seja encarada como dialgica,postotercomoprincpioorespeitoaooutro. Ser sujeito implica gostar de si, perceber o que somos e o que ooutro isso ocorre nas relaes, que so construdas no cotidiano e que necessitam constantemente seremrefletidas.Acreditamosqueessapossibilidadeumprimeiropassoparaaconstruo crtica do conhecimento, uma vez que professores e alunos passam nessa perspectiva a construir uma autonomia intelectual, o que est alicerada na autonomia emocional de ambosossujeitos. necessrio perceber que nessa construo existem limitaes e que devemos cuidar para no invadir o espao do outro. necessrio, contudo, compreender que as dificuldadespodemrepresentarpossibilidadesparareflexodeprticaspedaggicasquese encaminhamembuscadaformaodeprofissionaiscrticoreflexivos.

Crnicaqueenfatizaarelaoeutuabordandoodesejodeacolherearelaoeuissoqueseutilizado poderpelodesejodemanipularoobjeto.

8 BIBLIOGRAFIA ANTUNES, Celson. Como desenvolver competncias em sala de aula. Petrpolis, RJ: Vozes,2001. CARVALHO,MarleneArajode.Formaodeprofessores:adidticacomoumprocesso reflexivo.In:Olhardeprofessor.PontaGrossa:UEPG,2000. DEMO,Pedro.Saberpensar2ed.SoPaulo:Cortez:InstitutoPauloFreire,2001(Guia daescolacidadv.6) FREIRE, Paulo. Pedagogia da autonomia: Saberes necessrios prtica educativa. So Paulo:PazeTerra,1996. FREUD, Sigmund. Edio Eletrnica Brasileira das Obras Psicolgicas Completas de SigmundFreud.Trad.EudoroAugustoMacieira.RiodeJaneiro,RJ:ImagoEditora,1969. Vol.XVIII.1CDROM. HELLER,Agnes.Ocotidianoeahistria.SoPaulo,SP.4ed.Ed.PazeTerra,1970. NVOA, Antniode.(Coord.) etal.Osprofessores e a sua formao. 2 ed. Lisboa,Dom Quixote,InstitutodeInovaoEducacional,Novaenciclopdia,1995. RevistaLoyolaEducao,AnoI,n.1.Agosto,2001. RIBEIRO,JoaraDelaneSousa.Oelementohumanonarelaoprofessoraluno:asrelaes construdas pelos sujeitos envolvidos nas prticas didticopedaggicas. Teresina: UFPI, 2004. SILVA, Rita de Cssia. O professor, seus saberes e suas crenas. In: Maria Regina Guarnieri(org.).Aprendendoaensinar:ocaminhonadasuavedaadolescncia.SoPaulo. AutoresAssociados,2000.

S-ar putea să vă placă și